T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ

BANKACILIK VE SİGORTACILIK ENSTİTÜSÜ BANKACILIK ANABİLİM DALI

KALKINMANIN FİNANSMANINDA GRAMEEN BANK

ÖRNEĞİ ve TÜRKİYE İÇİN UYGULANABİLİR BİR

MİKROFİNANSMAN MODELİ ÖNERİMİ

Doktora Tezi

HAZIRLAYAN: LEVENT AĞDAŞ

İSTANBUL - 2009

ii

T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ

BANKACILIK VE SİGORTACILIK ENSTİTÜSÜ BANKACILIK ANABİLİM DALI

KALKINMANIN FİNANSMANINDA GRAMEEN BANK

ÖRNEĞİ ve TÜRKİYE İÇİN UYGULANABİLİR BİR

MİKROFİNANSMAN MODELİ ÖNERİMİ

Doktora Tezi

HAZIRLAYAN: LEVENT AĞDAŞ

DANIŞMAN : PROF. DR. SUNA ÖZYÜKSEL

İSTANBUL - 2009

iii

iv

İÇİNDEKİLER

Sayfa No TABLO LİSTESİ ..................................................................................... x ŞEKİL LİSTESİ ......................................................................................xii KISALTMALAR....................................................................................xiii ÖZET ......................................................................................................xvi ABSTRACT...........................................................................................xvii

GİRİŞ ........................................................................................................ 1

I- KALKINMAYA İLİŞKİN KAVRAMSAL VE TEORİK ÇERÇEVE

1. KALKINMA VE EKONOMİK BÜYÜMEYE İLİŞKİN KAVRAMLAR..............5 1.1. Kalkınma Ekonomisinin Tanımı, Kapsamı ve Ortaya Çıkışı............................5 1.2. Kalkınma ........................................................................................................9

1.2.1. Kalkınmanın Tanımı ve Amaçları.............................................................9 1.2.2. Kalkınma Düzeyinin Belirlenmesi ve İnsani Kalkınma...........................12 1.2.3. Ülkelerin Kalkınma Düzeyine Göre Sınıflandırılması.............................14 1.2.4. Kalkınma İndeksleri ...............................................................................15

1.2.4.1. İnsani Kalkınma İndeksi ..................................................................15 1.2.4.2. İnsani Yoksulluk İndeksi .................................................................19 1.2.4.3. Cinsiyete Dayalı Kalkınma İndeksi..................................................21 1.2.4.4. Cinsiyete Dayalı Yetkilendirme Ölçüsü ...........................................21

1.2.5. Kalkınma Politikaları .............................................................................22 1.2.5.1. Bölgesel Kalkınma Politikası...........................................................22 1.2.5.2. Kırsal Kalkınma Politikaları ............................................................25 1.2.5.3. Sürdürülebilir Kalkınma Politikaları ................................................27 1.2.5.4. Marksist ve Liberal Kalkınma Politikaları Ayrımı ...........................32

1.3. Ekonomik Büyüme .......................................................................................35 1.3.1. Ekonomik Büyümenin Tanımı................................................................35 1.3.2. Yoksul-Yanlı Büyüme............................................................................39 1.3.3. Ekonomik Büyüme ile Kalkınma Arasındaki Fark ve Benzerlikler .........41

1.4. Az Gelişmişlik ..............................................................................................43 1.4.1. Az Gelişmişliğin Tanımlanması .............................................................43 1.4.2. Az Gelişmiş Ülkelerin Ortak Özellikleri.................................................44

1.5. Yoksulluk .....................................................................................................49 1.5.1. Yoksulluğun Tanımlanması....................................................................49 1.5.2. Yoksulluk Türleri ...................................................................................50

v

1.5.2.1. Mutlak Yoksulluk ve Göreli Yoksulluk ...........................................50 1.5.2.2. Nesnel Yoksulluk ve Öznel Yoksulluk ............................................52 1.5.2.3 Gelir Yoksulluğu ve İnsani Yoksulluk ..............................................53 1.5.2.4 Kırsal Yoksulluk – Kentsel Yoksulluk..............................................53

1.5.3. Yoksulluk Sınırı ve Yoksulluk Sınırının Belirlenmesi ............................55 1.5.4. Yoksulluk İndeksleri ..............................................................................56

1.5.4.1. Yoksulluk Oranı İndeksi..................................................................56 1.5.4.2. Yoksulluk Açığı İndeksi ..................................................................57 1.5.4.3. Sen İndeksi......................................................................................57 1.5.4.4. Foster-Greer-Thorbecke İndeksi ......................................................59

2. KALKINMANIN, EKONOMİK BÜYÜMENİN ve AZ GELİŞMİŞLİĞİN TEORİK ÇERÇEVESİ.....................................................60

2.1. Az Gelişmişlik Teorileri................................................................................62 2.1.1. Ekonomik Faktörlere Dayalı Az Gelişmişlik Teorileri ............................62

2.1.1.1. Az Gelişmişliğin Kısır Döngüsü Teorisi ..........................................62 2.1.1.2. Sömürgecilik Teorisi .......................................................................64 2.1.1.3. Dış Ticaretin Geriletici Etkisi Teorisi ..............................................66 2.1.1.4. Nüfus Yoğunluğu ............................................................................66

2.1.2. Coğrafi Faktörlere Dayalı Az Gelişmişlik Teorileri ................................67 2.1.3. Sosyo-Kültürel Faktörlere Dayalı Az Gelişmişlik Teorileri.....................68

2.1.3.1. Düalizm Teorisi...............................................................................68 2.1.3.2. Psikolojik Faktörler ve Eğitim .........................................................69

2.1.4. Tarihi Gelişim Teorileri..........................................................................69 2.1.4.1. Tarihin Maddeci Yorumu Teorisi ....................................................70 2.1.4.2. Gelişme Dönemleri Teorisi..............................................................72

2.2. Kalkınma ve Büyüme Teorileri .....................................................................75 2.2.1. Klasik Teori ...........................................................................................75 2.2.2. Harrod-Domar Modelleri........................................................................78 2.2.3. Harrod - Domar Sonrası Modeller ..........................................................81

2.2.3.1. Post-Keynesyen Model....................................................................81 2.2.3.2. Neo-Klasik Model ...........................................................................83 2.2.3.3. İçsel Modeller..................................................................................84 2.2.3.4. Yapısalcı Modeller ..........................................................................87 2.2.3.5. Kurumsalcı Modeller.......................................................................89 2.2.3.6. Neo-Liberal Modeller ......................................................................90 2.2.3.7. Uluslararası Bağımlılık Modelleri....................................................91

2.2.4. Dengeli Kalkınma Modelleri ..................................................................92 2.2.4.1. Rosenstein-Rodan Modeli................................................................93 2.2.4.2. Nurkse Modeli.................................................................................94 2.2.4.3. Lewis Model ...................................................................................94 2.2.4.4. Chenery Modeli...............................................................................96

2.2.5. Dengesiz Kalkınma Modelleri ................................................................96 2.2.5.1. Hirschman Modeli ...........................................................................97 2.2.5.2. Lyloyd Rodwin Modeli ...................................................................99 2.2.5.3. Kalkınma Kutupları Modeli.............................................................99

vi

II- KALKINMANIN FİNANSMANI VE KALKINMANIN FİNANSMANINDA YER ALAN KÜRESEL VE BÖLGESEL KURUMLAR

1. KALKINMANIN FİNANSMANI .....................................................................101 1.1. Kalkınmanın Finansman İhtiyacını Belirleyen Faktörler..............................103 1.2. Kalkınmanın Finansman Kaynakları ...........................................................105

1.2.1. Kalkınmanın İç Finansman Kaynakları.................................................106 1.2.1.1. Tasarruflar.....................................................................................108

1.2.1.1.1. Gönüllü Tasarruflar ................................................................110 1.2.1.1.2. Zorunlu Tasarruflar.................................................................113

1.2.1.1.2.1. Vergiler............................................................................113 1.2.1.1.2.2. Enflasyon.........................................................................117

1.2.1.2. İç Borçlanma .................................................................................120 1.2.1.2.1. Devlet İç Borçları ...................................................................121 1.2.1.2.2. İşletmelerde İç Borçlanma ......................................................123

1.2.1.3. İç Finansmanda Finansal Piyasaların Rolü.....................................125 1.2.2. Kalkınmanın Dış Finansman Kaynakları ..............................................129

1.2.2.1. Yabancı Özel Sermaye ..................................................................130 1.2.2.1.1. Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları .................................133 1.2.2.1.2. Portföy Yatırımları..................................................................136

1.2.2.2. Dış Borçlar ....................................................................................138 1.2.2.3. Dış Yardımlar................................................................................141

1.2.3. Kalkınmanın Dış Ticaret Yoluyla Finansmanı ......................................148 2. KALKINMANIN FİNANSMANINDA YER ALAN KÜRESEL VE BÖLGESEL KURUMLAR .........................................................................152

2.1. Küresel Kalkınma Finans Kurumları ...........................................................157 2.1.1. Küresel Kalkınma Bankaları: Dünya Bankası Grubu ............................158

2.1.1.1. Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası .........................................160 2.1.1.2. Uluslararası Kalkınma Kurumu .....................................................165 2.1.1.3. Uluslararası Finans Kurumu ..........................................................167 2.1.1.4. Çok Taraflı Yatırım Garanti Ajansı................................................169 2.1.1.5. Uluslararası Yatırım Uyuşmazlıkları Çözüm Merkezi....................172

2.2. Bölgesel Kalkınma Finans Kurumları..........................................................173 2.2.1. Bölgesel Kalkınma Bankaları ...............................................................174

2.2.1.1. Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası ................................................175 2.2.1.2. Asya Kalkınma Bankası ................................................................179 2.2.1.3. Afrika Kalkınma Bankası ..............................................................181 2.2.1.4. Amerikalılararası Kalkınma Bankası .............................................183 2.2.1.5. İslam Kalkınma Bankası................................................................184

2.2.2. Entegrasyon Bankaları .........................................................................186 2.2.2.1. Avrupa Yatırım Bankası ................................................................186 2.2.2.2. Avrupa Konseyi Kalkınma Bankası ...............................................190

vii

III-KALKINMANIN FİNANSMANINDA KLASİK ULUSAL ÖRGÜTLENME MODELLERİ VE YENİ GELİŞEN MİKROFİNANSMAN KURUMLARININ ANALİZİ

1. KALKINMANIN FİNANSMANINDA KLASİK ULUSAL ÖRGÜTLENME MODELLERİ ........................................................................191

1.1. Ulusal Kalkınma Bankaları .........................................................................194 1.2. Kalkınma Ajansları .....................................................................................207 1.3. İhracat Kredi ve/veya Garanti Kurumları ....................................................212 1.4. Yatırım Bankaları ve Sektörel Bankalar ......................................................214

2. YENİ GELİŞEN MİKROFİNANSMAN KURUMLARININ ANALİZİ............216 2.1. Mikrofinansmanın ve Mikrofinansman Kurumlarının Tanımı .....................218 2.3. Mikrofinansman Kurumlarının Ortaya Çıkışı ..............................................221 2.4. Mikrofinansman Kurumlarının Hedef Kitlesi ..............................................225 2.5. Mikrofinansman Kurumlarının Türleri ........................................................226

2.5.1. Hukuki Yapılarına Göre Mikrofinansman Kurumları............................228 2.5.1.1. Tasarruf ve Kredi Birlikleri ...........................................................228 2.5.1.2. Sivil Toplum Kuruluşları ...............................................................229 2.5.1.3. Köy Bankaları ...............................................................................232 2.5.1.4. Mikrofinansman Bankaları ............................................................234

2.5.2. Borç Verme Yöntemlerine Göre Mikrofinansman Kurumları ...............235 2.6. Mikrofinansman Kurulumlarında Kredi Aktarım Mekanizması ...................236 2.7. Mikrofinansman Kurumlarının Fon Kaynakları...........................................238 2.8. Mikrofinansman Kurumlarının Sağladığı Faydalar ve Kalkınmaya Etkileri .240 2.9. Dünya Genelinde Mikrofinansman Kurumlarının Uygulamaları..................245

2.3.9.1. Asya-Pasifik Bölgesi .....................................................................249 2.3.9.2. Sahra-altı Afrika Bölgesi ...............................................................252 2.3.9.3. Latin Amerika ve Karayip Bölgesi.................................................255 2.3.9.4. Orta Doğu ve Kuzey Afrika Bölgesi ..............................................258 2.3.9.5. Doğu Avrupa ve Orta Asya Bölgesi...............................................261 2.3.9.6. Kuzey Amerika ve Batı Avrupa Bölgesi ........................................265

3. BAŞARILI BİR MİKROFİNANSMAN KURUMU ÖRNEĞİ: GRAMEEN BANK ............................................................................................268

3.1. Grameen Bank’ın Ortaya Çıkışı ..................................................................270 3.2. Grameen Bank’ın Amacı ve Hedefleri.........................................................272 3.3. Grameen Bank’ın Üyelik Sistemi ve 16 Karar.............................................273 3.4. Grameen Bank’ın Hedef Kitlesi ..................................................................274 3.5. Grameen Bank’ın Örgütsel ve Yönetsel Yapısı ...........................................276 3.6. Grameen Bank’ın Faaliyet Yapısı ve Hizmetleri .........................................280

3.6.1. Klasik Grameen Sistemi’nin İşleyişi.....................................................281 3.6.1.1. Kredi Aktarım Sistemi...................................................................281 3.6.1.2. Grup Teminatı ve Müşterek Sorumluluk........................................282 3.6.1.3. Geri Ödemeye İlişkin Teşvikler .....................................................285 3.6.1.4. Zorunlu Tasarruflar ve Grup Fonu .................................................286

3.6.2. Genelleştirilmiş Grameen Sistemi’nin İşleyişi ......................................288 3.6.2.1. Sisteme Geçişi Hazırlayan Koşullar...............................................288 3.6.2.2. Sistemin Genel Özellikleri.............................................................289

viii

3.6.2.3. Sistemin Getirdiği Yenilikler ve Grameen Bank Hizmetleri...........292 3.6.2.3.1. Üye Olmayanlara Yönelik Hizmetler ......................................292 3.6.2.3.2. Üyelere Yönelik Mevduat Hizmetleri......................................293 3.6.2.3.3. Üyelere Yönelik Kredi Hizmetleri ..........................................295 3.6.2.3.4. Diğer Yenilikler......................................................................298

3.6.4. Grameen Bank Kredilerinin Kullanım Alanları.....................................301 3.7. Grameen Bank’ın Finansal Yapısı ve Mali Sürdürülebilirliği ......................304

IV-TÜRKİYE’DEKİ MEVCUT MİKROFİNANSMAN UYGULAMALARI VE UYGULANABİLİR BİR MİKROFİNANSMAN MODELİ ÖNERİMİ

1. TÜRKİYE’DEKİ MEVCUT MİKROFİNANSMAN UYGULAMALARI ........308 1.1. Türkiye’de Mikrofinansman Kurumlarına Duyulan Gereksinim..................308 1.2. Türkiye’deki Mikrofinansman Talebi..........................................................312 1.3. Türkiye’de Mikrofinansman Arzı................................................................314

1.3.1. Formal Mikrofinansman Sunucuları .....................................................315 1.3.1.1. Türkiye Halk Bankası........................................................................316 1.3.1.2. T.C. Ziraat Bankası ...........................................................................318 1.3.1.3. Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonu............................320 1.3.1.4. Kredi Garanti Fonu............................................................................321 1.3.1.5. Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı .........................................................................................324

1.3.2. Yarı Formal Mikrofinansman Sunucuları .................................................327 1.3.2.1. Kadın Emeğini Destekleme Vakfı ve MAYA Girişimi ......................327 1.3.2.2. Türkiye İsrafı Önleme Vakfı ve TGMP .............................................331 1.3.2.3. Toplum Gönüllüleri Vakfı .................................................................337 1.3.2.4. Türkiye Kalkınma Vakfı....................................................................340 1.3.2.5. Çok Amaçlı Toplum Merkezleri ........................................................341 1.3.2.6. Tarım Kredi Kooperatifleri................................................................343 1.3.2.7. Esnaf ve Sanatkarlar Kredi ve Kefalet Kooperatifleri.........................344 1.3.3. İnformal Mikrofinansman Sunucuları...................................................346

1.4. Türkiye’de Mikrofinansman Faaliyetlerinin Hukuki Alt Yapısı...................346 2. TÜRKİYE İÇİN UYGULANABİLİR BİR MİKROFİNANSMAN MODELİ ÖNERİMİ..........................................................................................353

2.1. Önerilen Mikrofinansman Modelinin Gerekçesi ..........................................355 2.2. Önerilen Mikrofinansman Modelinin Amacı ve Hedefleri ...........................360 2.3. Önerilen Mikrofinansman Modelinin Hedef Kitlesi.....................................361 2.4. Önerilen Mikrofinansman Modelinin Örgütsel ve Yönetsel Yapısı..............367 2.5. Önerilen Mikrofinansman Modelinin Faaliyet Yapısı..................................371

2.5.1. Kredi Aktarım Mekanizması ................................................................371 2.5.2. Teminat Yapısı.....................................................................................373 2.5.3. Geri Ödemeye İlişkin Teşvikler............................................................374 2.5.4. Zorunlu Tasarruf Uygulaması...............................................................376

2.6. Önerilen Mikrofinansman Modelinin Ürün ve Hizmetleri ...........................376 2.6.1. Tasarruf Ürünleri..................................................................................377

ix

2.6.1.1. Üye Tasarruf Hesabı......................................................................377 2.6.1.2. Kısıtlı Tasarruf Hesabı...................................................................378 2.6.1.3. Kredi Güvence Hesabı...................................................................379 2.6.1.4. Mikro Emeklilik Hesabı ................................................................380 2.6.1.5. Vadeli Mevduat Hesabı .................................................................381 2.6.1.6. Vadesiz Mevduat Hesabı ...............................................................382

2.6.2. Kredi Ürünleri......................................................................................382 2.6.2.1. Mikro Destek Kredisi ....................................................................383 2.6.2.2. Esnek Kredi...................................................................................385 2.6.2.3. Tasarrufa Endeksli Kredi ...............................................................386 2.6.2.4. Özel Amaçlı Krediler.....................................................................387

2.6.2.4.1. Mücadeleci Üye Kredisi .........................................................387 2.6.2.4.2. İşsizlik Kredisi........................................................................388 2.6.2.4.3. Emeklilik Kredisi....................................................................388 2.6.2.4.3. Ev Hanımı Kredisi ..................................................................388

2.6.2.5. Mikro Yatırım Kredisi ...................................................................389 2.7. Önerilen Mikrofinansman Modelinin Fon Kaynakları .................................391

SONUÇ .................................................................................................. 393 KAYNAKLAR ...................................................................................... 408

x

TABLO LİSTESİ

Sayfa No Tablo 1 : Beşeri Kalkınma İndeksi ve Bazı Ülkelerin Aldığı Değerler.......................18

Tablo 2 : Walt Whitman Rostow’a Göre Bazı Ülkelerin Kalkış Yılları .....................74

Tablo 3 : Walt Whitman Rostow’a Göre Bazı Ülkelerin Olgunluğa Erişim Yılları ....75

Tablo 4 : OECD Kalkınma Yardımı Komitesine Üye Ülkelerin Verdiği Resmi

Kalkınma Yardımlarının (RKY)...............................................................146

Tablo 5 : Dış Ticaretin GSYİH İçindeki Payı (%) ...................................................151

Tablo 6 : Uluslararası Kalkınma Kurumu Kaynaklarına En Çok Bağışta Bulunan

10 Üye Ülke ve Payları ............................................................................166

Tablo 7 : EBRD Sermayesine En Çok Katkı Sağlayan İlk 20 Üyenin

Katılım Payları.........................................................................................187

Tablo 8 : EIB’nin 2007 Yılında Sağladığı Bireysel Kredilerin Sektörel Dağılımı ....188

Tablo 9 : EIB Sermayesine Üye Ülkelerin Katılım Payları (%) ...............................189

Tablo 10 : Para ve Sermaye Piyasalarındaki Kurumlar..............................................192

Tablo 11 : TSKB Yatırım Kredileri / Finansal Kiralama Plasmanları ........................203

Tablo 12 : TSKB Kredileri, Kapsam ve Kaynakları ..................................................204

Tablo 13 : Mikrofinansman Kurumları ve Müşterilerine Ait Rakamlar .....................246

Tablo 14 : 1997-2006 Yılları Arasında Mikrofinansman Kurumlarının Gelişimi.......247

Tablo 15 : En Yoksul Müşteriler Bakımından Mikrofinansman Kurumlarının

Büyüklüğü ...............................................................................................247

Tablo 16 : Bölgelere Göre Mikrofinansman Kurumlarının ve Müşterilerinin

Dağılımı...................................................................................................248

Tablo 17 : Asya’daki Mikrofinansman Kurumlarının Ülkelere Göre Dağılımı ..........250

Tablo 18 : Afrika’daki Mikrofinansman Kurumlarının Ülkelere Göre

Müşteri ve Kredi Tutarı Dağılımı .............................................................253

Tablo 19 : Sahra-Altı Afrika’dan Seçilmiş Bazı Mikrokredi Programları ..................254

Tablo 20 : Latin Amerika ve Karayip Bölgesinde Mikrofinansman...........................256

Tablo 21 : ACCION’un İş Ortaklarına İlişkin Göstergeler ........................................257

xi

Sayfa No

Tablo 22 : Orta Doğu ve Kuzey Afrika’daki Mikrofinansman Kurumlarının

Etkinliği ...................................................................................................259

Tablo 23 : Doğu Avrupa ve Orta Asya Mikrofinansman Piyasasındaki

Büyümenin Dağılımı................................................................................264

Tablo 24 : Doğu Avrupa ve Orta Asya Bölgesi’ndeki En Büyük 10

Mikrofinansman Kurumu .........................................................................265

Tablo 25 : 2006 Yılında Sağlanan Grameen Bank Kredilerinin Faaliyet

Alanlarına Göre Dağılımı.........................................................................302

Tablo 26 : 2006 Yılında Sağlanan Mikrogirişim Kredilerinin

Kullanım Alanlarına Göre Dağılımı ..........................................................303

Tablo 27 : 2003 - 2007 Yılları Arasında Grameen Bank’ın Aktif Yapısı ..................304

Tablo 28 : 2003 - 2007 Yılları Arasında Grameen Bank’ın Pasif Yapısı...................305

Tablo 29 : İşletme Büyüklüğüne Göre KGF’nin Verdiği Kefaletler...........................323

Tablo 30 : Mikro Ekonomik Destek İşletmesi’nin Üretim Portföyü...........................330

Tablo 31 : TGMP Kredilerinin Sektörel Dağılımı .....................................................335

Tablo 32 : Türkiye Grameen Mikrokredi Programına İlişkin Temel Göstergeler .......337

Tablo 33 : Önerilen Mikrofinansman Modelinin Tasarruf ve Kredi Ürünleri.............376

xii

ŞEKİL LİSTESİ

Sayfa No Şekil 1: İnsani Kalkınma Endeksi................................................................................17

Şekil 2: Ekonomik Büyümenin Üretim Olanakları Eğrisiyle Açıklanması ...................38

Şekil 3: Az Gelişmişlik Teorileri & Kalkınma ve Büyüme Teorileri............................61

Şekil 4: Az Gelişmişliğin Kısır Döngüleri ...................................................................63

Şekil 5: Kalkınmanın Finansman Kaynakları ............................................................105

Şekil 6: Kalkınmanın İç Finansman Kaynakları.........................................................107

Şekil 7: Grameen Bank’ın Örgütsel Yapısı ve Birimlerinin Sayısı .............................277

Şekil 8: Yıllara Göre TGMP Kredisi Kullanan Üye Sayısı ve Sektörel Dağılım ........336

xiii

KISALTMALAR

ABD : Amerika Birleşik Devletleri

ADB : Asian Development Bank

AfDB : African Development Bank

AFMIN : Africa Microfınance Network

Ar-Ge : Araştırma ve Geliştirme

BDB : Bank Dagan Bali

BDDK : Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu

BM : Birleşmiş Milletler

BNDES : Brazalian Development Bank

BRI : Bank Rakyat Indonesia

CDKİ : Cinsiyete Dayalı Kalkınma İndeksi

CDYÖ : Cinsiyete Dayalı Yetkilendirme Ölçüsü

CEB : Council of Europe Development Bank

CIDA : Canadian International Development Agency

COFACE : Compagnie Francaise d’Assurance pour le Commerce Exterieur

ÇATOM : Çok Amaçlı Toplum Merkezleri

DAC : Development Assistance Committee

DBJ : Development Bank of Japan

DBS : Development Bank of Singapore

DÇKK : Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu

DESİYAB : Devlet Sanayi ve İşçi Yatırım Bankası A.Ş.

DESİYAB : Devlet Sanayi ve İşçi Yatırım Bankası

DFID : The Department for International Development

DG : Directorate General

DYB : Devlet Yatırım Bankası

EBRD : European Bank for Reconstruction and Development

ECA : Export Credit Agency

ECGD : Export Credits Guarantee Department

ECHO : European Commission's Humanitarian Aid Office

EDC : Export Development Canada

EIB : European Investment Bank

ESKKK : Esnaf ve Sanatkarlar Kredi ve Kefalet Kooperatifleri

FAO : Food and Agriculture Organisation

FATEN : Palestine for Credit and Development

FECECAM : Federation des Caisses d’Epargne et de Credit Agricole Mutuel

xiv

FGT : Foster-Greer-Thorbecke

GAP : Güneydoğu Anadolu Projesi

GATT : The General Agreement on Tariffs and Trade

GBRP : Grameen Bank Replication Program

GEH : Grameen Emeklilik Hesabı

GGS : Genelleştirilmiş Grameen Sistemi

GSMG : Gayri Safi Milli Gelir

GSMH : Gayri Safi Milli Hasıla

GSYİH : Gayri Safi Yurtiçi Hasıla

GTZ : The German Development Agency

HERMES : Hermes Kreditversicherungs

IADB : lnter-American Development Bank

IAPs : Institutional Action Plans

IBRD : International Bank for Reconstruction and Development

ICSID : International Center for Settlement of Investment Disputes

IDA : International Development Association

IDB : Islamic Development Bank

IDBI : Industrial Development Bank Of India

IFAD : International Fund for Agricultural Development

IFC : International Finance Corporation

IMF : International Monetary Fund

JBIC : Japan Bank for International Cooperation

JICA : Japan International Cooperation Agency

KDB : Korea Development Bank

KEDV : Kadın Emeğini Destekleme Vakfı

KfW IPEX : Kreditanstalt für Wiederaufbau IPEX-Bank

KGF : Kredi Garanti Fonu İşletme ve Araştırma

KGS : Klasik Grameen Sistemi

KOBİ : Küçük ve Orta Boylu İşletme

KOSGEB : Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı

MEKSA : Mesleki Eğitim ve Küçük Sanayii Destekleme Vakfı

MFC : The Microfinance Center

MIGA : Multileteral Investment Guarantee Agency

NCBA : National Cooperative Business Association

NGO : Non-Governmental Organization

OAS : Organization of the American States

OECD : Organisation for Economic Co-operation and Development

OI : Opportunity International

OPIC : Overseas Private Investment Corporation

xv

PRODEM : Fundacion para Promocion y el Desarrollo de la Microempresa

ROSCA : Rotating Savings and Credit Association

SACE : Istituto per i Servizi Assicurativi e il Credito all’Esportazione

SIDBI : Small Industries Development Bank of India

SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği

STK : Sivil Toplum Kuruluşu

SYDTF : Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonu

TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi

TC : Türkiye Cumhuriyeti

TESK : Türkiye Esnaf ve Sanatkarları Konfederasyonu

TESKOMB : Türkiye Esnaf ve Sanatkarlar Kredi ve Kefalet Koop. Birlikleri Merkez Birliği

TGMP : Türkiye Grameen Mikrokredi Programı

THB : Türkiye Halk Bankası A.Ş.

TİSVA : Türkiye İsrafı Önleme Vakfı

TKB : Türkiye Kalkınma Bankası

TKK : Tarım Kredi Kooperatifleri

TKV : Türkiye Kalkınma Vakfı

TOBB : Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği

TOG : Toplum Gönüllüleri Vakfı

TOSYÖV : Türkiye Orta Ölçekli İşletmeler, Serbest Meslek Mensupları ve Yöneticileri Vakfı

TSKB : Türkiye Sınai Kalkınma Bankası

UÇEP : Ulusal Çevre ve Eylem Planları

UNCDAT : United Nations Conference on Trade and Development

UNDP : United Nations Development Programme

UNHCR : The Office of the UN High Commissioner for Refugees

UNICEF : United Nations Children's Fund

UNIDO : The United Nations Industrial Development Organization

UNRWA : United Nations Relief and Works Agency

US EXIM : Export-Import Bank of the United States

USAID : United States Agency for International Development

WB : World Bank

WFP : World Food Programme

WHO : World Health Organization

WWB : Women's World Banking

xvi

ÖZET

KALKINMANIN FİNANSMANINDA GRAMEEN BANK ÖRNEĞİ ve

TÜRKİYE İÇİN UYGULANABİLİR BİR MİKROFİNANSMAN MODELİ

ÖNERİMİ

Din, dil, ırk ve düşünce farklılığı gözetmeksizin, tüm bireylerin refahında, yaşam standartlarında, gelirinde ve/veya maddi olanaklarında iyileşme sağlamak; özellikle İkinci Dünya Savaşı sonrasında, dünya kamuoyunun en çok ilgilendiği konu haline gelmiştir. Buna göre, tüm bu sosyo-ekonomik olguları içerisinde barındıran kalkınma, birçok ülkenin öncelikli hedefi olmuştur. Bununla birlikte, gelişmiş ülkeler de dahil olmak üzere, dünyadaki bir çok ülke, yoksulların yaşam koşulları iyileştirilmeden anlamlı bir kalkınmanın herhangi bir ülkede gerçekleşemeyeceği gerçeğini kabul etmiştir. Bu görüş, tüm dünyada giderek daha da çok kabul görmüştür. Zira, sadece ekonomik büyüme odaklı stratejiler, insanların çoğunluğunun yaşam standartlarını iyileştirmede, büyük ölçüde başarısız olmuşlardır. Bir çok gelişmekte olan ülkede büyük bölgeler arası ve sınıflararası farklılıklar gözlenmiştir. Gayri safi milli hasılalar arttıkça yoksulluk, gelir dağılımındaki eşitsizlik ve işsizlik de artmıştır. Bu gelişmeler, 1970’li yıllardan itibaren birçok ülkeyi, yoksul kesimin yaşam standartlarının düzeltilmesine yardımcı olacak yeni politikalar, stratejiler ve yaklaşımlar belirlemeye itmiştir. Nitekim, söz konusu yıllarda ortaya çıkan yaklaşımlardan biri de mikrofinansmandır. Buna göre, finansal hizmetlere erişim sağlayamayan ya da ancak oldukça elverişsiz koşullarla erişebilecek durumda olan yoksul kesime kredi, tasarruf, sigorta gibi temel finansal hizmetlerin sunulmasını finansman modeli olarak ortaya çıkan mikrofinansman; özellikle Asya, Sahra-altı Afrika ve Latin Amerika’daki başarılı uygulamalarıyla, tüm dünyada kabul gören bir finansman yöntemi haline gelmiştir. Ancak, mikrofinansmanın genel kabul görmesi bakımından milat olarak kabul edilen asıl gelişme ise; 1974 yılında, Bangladeş’te yaşanmıştır. Buna göre Bangladeş’te kurulan Grameen Bank, kaynakların israf edilmesi riski minimize edilerek, yoksullara da kredi sağlanabileceğinin dünyadaki en önemli örneklerinden birini sergilemiş, bu alanda prototip haline gelmiştir. Nitekim, bu çalışma kapsamında, Türkiye’nin sosyo-ekonomik yapısı göz önünde bulundurularak tasarlanmasına rağmen, ana hatlarıyla Grameen Bank prototipinin özelliklerini yansıtan bir mikrofinansman modelinin uygulanması önerilmektedir. Zira model, Grameen Bank örneğinden hareketle; yoksullukla mücadele etme anlayışıyla hizmet veren, mali olarak güçlü ve sürdürülebilir nitelikte olan; kar amacı gütmeyen ve sadece mikrofinansman alanında faaliyet gösteren bir kurum yapısının, Türkiye’de de uygulanabilirliğini ortaya koymaktadır.

xvii

ABSTRACT

GRAMEEN BANK EXAMPLE IN DEVELOPMENT FINANCING AND

PROPOSAL OF AN APPLICABLE MICROFINANCE MODEL FOR TURKEY

After the Second World War, the most prominent issue on the agenda of the world public opinion has been to improve the welfare, living standards, income and/or financial means of all individuals without any discrimination on the basis of religion, language, ethnicity and thought. In this context, development, which enshrines all these socio-economic components, has been a priority for many countries. Many countries across the world, including developed countries, have accepted the fact that development can not be achieved in any country without improving the living conditions of indigent people. This point of view has been accepted more and more throughout the world. Strategies solely focusing on economic growth have failed to improve the living standards of people. Disparities between regions and classes have been seen in many developing countries. As the gross national product increased, poverty, inequalities in income distribution and unemployment also increased. Since the 1970s, these developments impelled many countries to determine new policies, strategies and approaches to help improve the living standards of indigent people. Microfinance has been one of the approaches that emerged in these years. Microfinance emerged as a financing model to provide basic financial services like credits, savings and insurance to indigent people who have either no access to financial services or who have limited access under impractical conditions. This model has soon become a financing method accepted throughout the world, with its successful implementation in Asia, Sub-Saharan Africa and Latin America. However, the development, which is considered to be a turning point for microfinance to become generally accepted, was seen in Bangladesh, in 1974. Grameen Bank, which was established in Bangladesh, has been one of the most significant examples in the world and soon became a prototype for minimizing the waste of resources and providing credit to indigent people. This study, although mainly focuses on Turkey’s socio-economic structure, proposes the implementation of a microfinance model that reflects the main characteristics of the Grameen Bank prototype. The model, taking the Grameen Bank example into consideration, suggests that a financially strong, sustainable and non-profit institutional structure that provides services to combat poverty and focuses solely on microfinance, is also applicable in Turkey.

1

GİRİŞ

Kişi başına düşen gayri safi milli hasıla gibi rakamsal göstergelerdeki

gelişmelerin yanı sıra bireyin yaşam kalitesini arttıran sosyo-kültürel iyileşmeleri de

içerisinde barındıran ve bu yönüyle büyümeden ayrılan kalkınma kavramı, bugünün

üzerinde çokça tartışılan olgularından olan küreselleşme ve bölgeselleşme

hareketlerinin ortaya çıkmasıyla birlikte daha da fazla önem kazanmış ve kalkınmanın

sağlanabilmesi her ülkenin nihai amacı haline gelmiştir. Diğer taraftan, kıt kaynakların

dünya ülkeleri üzerinde dengeli dağılmaması ve dolayısıyla kalkınmanın temel unsuru

olan sermaye birikimi düzeyinin, ülkeden ülkeye farklılık göstermesi, bazı ülkelerin bu

kalkınma ülkülerini gerçekleştirmeleri konusunda diğer ülkeleri geriden takip

etmelerine neden olmaktadır.

Nitekim, Birleşmiş Milletler tarafından 2005 yılında yayımlanan Küresel İnsani

Kalkınma Raporu, dünyada yaklaşık 1 milyar kişinin günde 1 doların altındaki bir gelir

ile geçinmek zorunda kaldığına ve bu tutarın dünya nüfusunun en zengin %16’lık

kesiminin elde ettiği gelirin sadece %1,6 sına ulaşabildiğine vurgu yaparak, sermaye

birikimi az olan yoksul ülkelerle, kalkınma ve büyüme hedeflerini gerçekleştirebilmiş

olan zengin ülkeler arasında yaşanan kutuplaşmayı gözler önüne sermektedir. Ayrıca,

çeşitli kaynakların da işaret ettiği gibi, bu kutuplaşma, özellikle ülkelerin sanayileşme,

eğitim düzeyi, sağlık imkanları, şehirleşme, kişi başına düşen milli gelir gibi

kalkınmışlığın da belirleyicisi olan göstergeler üzerinde daha da fazla göze

çarpmaktadır. Diğer taraftan bu dengesizlik, ülkelerin en az gelişmişlikten süper

güçlülüğe uzanacak şekilde çok yanlı olarak sınıflandırılmaları yerine, “yoksul ülkeler”

ve “zengin ülkeler” şeklinde kutuplaşmalarına da sebebiyet vermektedir. Kuşkusuz ki

ülkelerin kalkınmışlık düzeyleri bakımından ortaya çıkan bu farkın birçok nedeni

bulunmaktadır. Bu nedenlerin başında ise, sermaye birikimin sağlanamaması veya

yetersiz olması ve var olan sermayenin de verimsiz kullanılması gelmektedir. Zira, bu

ülkelerdeki sermaye birikimi yetersizliği,

- zaten sınırlı olan üretimlerin verimsiz olması;

- bu verimsiz üretimlerden elde edilen gelirin düşük olması;

2

- düşük gelirin ancak tüketime yetmesi ve tasarrufa imkan tanımaması;

- tasarrufun sağlanamaması nedeniyle yatırımlarda artış gerçekleştirilememesi;

gibi zincirleme olarak sıralanan birçok etkinin ortaya çıkmasına ve böylece sürecin bir

kısırdöngü haline gelmesine neden olmaktadır.

Söz konusu farkın ortaya çıkmasında ki nedenlerden biri de teknolojik

imkanların genişlemesi, ülkelerin uluslararası ticaretin liberalleşmesine yönelik ticari

anlaşmalara imza atması, iletişim kanallarının artması gibi gelişmelere paralel olarak

ortaya çıkan küreselleşme hareketlerinin ülkelerin uluslararası piyasalarındaki rekabet

şartlarını zorlaştırmasıdır. Bununla birlikte, küreselleşme sürecini zenginleşerek

yaşayan ülkelerin saflarında yer almak isteyen bazı ülkeler, özellikle sınırlarına yakın

olan güçlü ekonomilerle veya entegrasyonlarda birleşerek, bir bölgeselleşme hareketi

içerisinde olma eğilimine girmişlerdir. Bu durum, jeopolitik konumları itibariyle güçlü

ekonomi veya entegrasyonlara uzak olan ve doğal zenginlikleri bulunmayan bazı

ülkeleri bu oluşumun dışına itmiş ve kalkınma yarışında geri kalmalarına neden

olmuştur.

Diğer taraftan, tüm bu gelişmeler neticesinde dünyanın kanayan bir yarası haline

gelen yoksulluk sorunu, artık sadece az gelişmiş veya gelişmekte olan ülkeler için değil,

zengin ülkeler için de bir tehlike olarak görülmektedir. Nitekim, temeli ülkelerin

kalkınmışlık düzeyi arasındaki farka dayanan bu yeni dünya düzeni, bir taraftan dünya

barışını ciddi boyutta tehdit eden gelişmelere zemin hazırlamış, diğer taraftan kalkınma

çabalarını sürdürmek isteyen zengin ülkelerin karşısına ekonomik ve siyasi engellerin

çıkmasına neden olmuştur.

Bu çerçevede, mevcut düzenin değişimi ile yoksulluğu azaltmak için, Birleşmiş

Milletler ve Dünya Bankası gibi uluslararası kurumlar tarafından yeni stratejiler

oluşturulmaya başlanmıştır. Söz konusu uluslararası kurumların yanı sıra, az gelişmiş ve

gelişmekte olan ülkelerin kendi kendilerine gideremeyecekleri finansman ihtiyacına

çözüm bulmak ve bu yolla sağlanan fonları bu ülkelerin kalkınma politikaları

doğrultusunda etkin bir şekilde yatırımlara yöneltmek amacıyla, bölgesel ve yerel olarak

kurulan Kalkınma Finans Kurumları da az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin

kalkınması için bir umut olarak ortaya çıkmıştır. Böylece, oluşturulan yerel, bölgesel ve

3

toplumsal hedeflerle, yoksulluğun azaltılması tüm dünya ülkelerince kabul gören bir

amaç haline gelmiştir.

Öte yandan, gerek küresel veya bölgesel, gerekse ulusal ve gerekse kırsal

alanlarda, kalkınma finansmanı için faaliyet gösteren kurumlar, kooperatiflerden,

kalkınma fonlarına; sektörel bankalardan kalkınma bankalarına kadar farklı yapılarda

olabilmektedirler. En gelişmiş türü kalkınma bankaları olan bu kurumlara, özellikle

1980 sonrası dönemde adını duyurmaya başlayan “mikrofinansman kurumları” da

eklenmiştir. Bu kurumlar, faaliyet gösterdikleri alanda aşırı yoksulluğu ortadan

kaldırabilmek, küçük girişimcilerin ve özellikle kadınların iktisadi hayata girmelerini

kolaylaştırmak gibi hedeflerle; özellikle gelir seviyesi çok düşük olduğu için geleneksel

bankacılık sisteminin sunduğu imkanlardan yararlanamayan gerçek ve tüzel kişilerin

finansmanı ve desteklenmesi amacıyla kurulmuşlardır. Ancak mikrofinansman

hizmetleri, bu alanda uzmanlaşmış kurumlar tarafından sağlanabileceği gibi, geleneksel

finansal yapı içerisinde faaliyet gösteren kurumlar tarafından sağlanabilmektedir. Bu

kapsamda, mikrofinansmanı, yoksul ve düşük gelir düzeyindeki gerçek ve tüzel kişilere

sağlanan finansman hizmeti; mikrokrediyi ise, mikro girişimcilere mesleklerini

geliştirmeleri amacıyla mikrofinansman kurumları tarafından verilen kredi olarak

tanımlamak mümkündür.

Mikrofinansman alanında faaliyet gösteren kurumların en önemlilerinden biri,

1976 yılında bir proje olarak hayata geçirilen ve 1983 yılında ise bağımsız bir bankaya

dönüşen Grameen Bank’tır. Bangladeş’te, yoksul kadın ve erkeklere yönelik bankacılık

olanaklarını arttırmak, kredi sağlayıcılar tarafından yoksul kişilerin sömürülmesine son

vermek, kırsal kesimdeki geniş işsiz tabakasına serbest meslek sahibi olma imkanları

yaratmak ve herkesçe bilinen <<düşük gelir, düşük tasarruf ve düşük yatırım>>

kısırdöngüsünü, <<düşük gelir, kredi sağlama, yatırım, daha fazla gelir, daha fazla

tasarruf, daha fazla yatırım ve daha da fazla gelir>> döngüsüne dönüştürmek gibi

amaçlarla kurulan Grameen Bank’ın mikrokredi uygulamaları, mikrofinansmanın

başlangıcı olarak kabul edilmektedir.

Tüm dünyada, yoksul kesimin fazlalığına göre, Latin Amerika, Asya, Afrika,

Orta ve Doğu Avrupa ile Bağımsız Devletler Topluluğu gibi bölgelere dağılmış bir

4

şekilde çok sayıda kurum mikrofinansman alanında faaliyet göstermektedir. Türkiye’de

ise, henüz mikrofinansman hizmeti sağlamak amacıyla kurulmuş bir kurum olmamasına

karşın, 2003 yılında, Grameen Bank’a bağlı bir kuruluş olan Grameen Trust, Türkiye

İsrafı Önleme Vakfı ve Diyarbakır Valiliği’nin çalışmalarıyla oluşturulan bir proje

kapsamında ilk mikrokredi uygulamasını gerçekleşmiştir. Diğer taraftan, söz konusu

kredilerin mikrofinansman kurumları aracılığı ile gerçekleşmesini sağlamak amacıyla

“Mikro Finans Kuruluşları Hakkında Kanun Tasarısı” adından bir kanun tasarısı taslağı

hazırlanmış, ancak henüz yasa niteliği kazanmamıştır.

İşte tüm bu temeller üzerine inşa edilen çalışmanın amacı, dünyada başarılı bir

örnek olarak görülen Grameen Bank Modeli’nden hareketle, kalkınma düzeyi

bakımından bölgeleri arasında büyük farklılıklar bulunan Türkiye’nin yoksul

kesimlerinde yaşayan ve geleneksel bankacılık sisteminin sunduğu imkanlardan

yararlanamayan gerçek ve tüzel kişilerin kalkınma çabalarının finansmanını ve

desteklenmesini sağlayacak uygulanabilir bir kalkınma finansmanı modelini ortaya

koymaktır.

Dört temel bölümden oluşan çalışmanın birinci bölümünde, kalkınma ve

kalkınmanın finansmanı konularına ilişkin kavramsal ve teorik çerçeveye yer verilmiş;

bu suretle, konuyu anlaşılabilirlik sınırlarına çeken bir alt yapı oluşturulmak istenmiştir.

Çalışmanın ikinci bölümde ise, kalkınmanın finansmanına dolaylı veya doğrudan katkı

sağlayan ve gerek küresel, gerek bölgesel ve gerekse ulusal platformda faaliyet gösteren

finansal kurumlar, tüm yönleri ve türleriyle birlikte ele alınmıştır. Çalışmanın üçüncü

bölümünde, bir kalkınma finansmanı modeli örneği olarak çalışmada yer alan Grameen

Bank, oluşum sürecinden organizasyon ve çalışma yapısına; finansal yapısının

analizinden, Bangladeş’in kalkınmasına etkisine kadar değişik yönleriyle ele alınmış ve

oluşturduğu modelin özelliklerine değinilmiştir. Dördüncü ve son bölümde ise,

çalışmanın temel amacı doğrultusunda, Grameen Bank Modeli’nden hareketle Türkiye

için oluşturulmak istenen kalkınma finans modelinin detayları ve belirleyici niteliklerine

yer verilmiş, bu kapsamda Türkiye’deki mevcut kalkınma finansmanı uygulamalarına

da değinilmiştir.

5

I- KALKINMAYA İLİŞKİN KAVRAMSAL VE TEORİK ÇERÇEVE

1. KALKINMA VE EKONOMİK BÜYÜMEYE İLİŞKİN KAVRAMLAR

Ekonomi literatüründe, “ekonomik kalkınma” kavramını ifade etmek için

genellikle “kalkınma” terimi kullanılır. Ancak, bu iki kavram her zaman aynı anlamı

taşımaz. Kalkınma, ekonomik kalkınma kavramından daha geniş bir anlama sahiptir,

çünkü gelişme sürecinin tüm ekonomik, politik, sosyal ve kültürel yönlerini kapsar.

Ekonomik kalkınma ise, bazı sosyal ve politik anlamlar taşısa da meseleye daha çok

ekonomik perspektiften bakan, daha dar ve disiplinlerarası bir kapsama sahiptir.1 Yine

de literatür ile bütünlük sağlanması bakımından, söz konusu iki kavramın, çalışma

boyunca eşdeğer anlamda kullanılması uygun olacaktır.

Diğer taraftan, kalkınma kavramına, toplumların gelişim süreçlerine paralel

olarak, zaman içerisinde farklı anlamlar yüklenmiştir. Kavramın, aynı dönemde farklı

anlamlarla kullanımı dahi söz konusu olmuştur. Kavram, zaman zaman sanayileşme,

modernleşme, ilerleme, gelişme, ekonomik büyüme ve yapısal değişme gibi

kavramların yerine kullanılmıştır. Nitekim, kalkınma konusunda, özellikle son yıllarda

pek çok teorik çalışma yapılmışsa da tek bir tanım üzerinde uzlaşma sağlanamamıştır.2

Bu kapsamda, kalkınma kavramının neyi ifade ettiğini veya hangi toplumsal ve

ekonomik olguları açıklamak amacıyla kullanılabileceğini belirlemek için, kavramın

ekonomik büyüme, az gelişmişlik, yoksulluk gibi kavramlarla olan ilişkisinin ortaya

konması ve konunun tarihsel ve teorik temellerinin irdelenmesi gerekir.

1.1. Kalkınma Ekonomisinin Tanımı, Kapsamı ve Ortaya Çıkışı

Üretim sürecinde kullanılan emek, sermaye ve toprak gibi faktörlerin dünya

üzerindeki coğrafi dağılımının, nitelik ve nicelik bakımından farklılık gösterdiği politik,

ekonomik ve akademik çevrelerce bilinmektedir. Faktör dağılımındaki söz konusu

1 El-Waleed A. Hamour, “The Least Developed OIC Countries, Have They Lost The Case For

Development?”, Journal of Economic Cooperation Among Islamic Countries, 18, 1997, ss.3-4. 2 Cengiz Yavilioğlu, “Kalkınmanın Anlambilimsel Tarihi ve Kavramsal Kökenleri”, Cumhuriyet

Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt 3, Sayı 1, 2002, s.59.

6

farklılık, bir yandan üretilen mal ve hizmetlerin ülkeden ülkeye değişkenlik

göstermesine, bir yandan da elde edilen toplam gelirin dünya ülkeleri arasında dengesiz

dağılmasına neden olmaktadır. Bu genel dengesizlik durumu, dünya refahı açısından

dual bir görünümün ortaya çıkmasına yol açmaktadır. Ülkeler arasında, “yoksul-zengin”

başta olmak üzere, “ileri-geri”, “gelişmiş-gelişmemiş veya az gelişmiş”, “sanayileşmiş-

sanayileşen”, “birinci dünya-üçüncü dünya”, “kuzey-güney” ve “yüksek gelirli-düşük

gelirli” gibi sınıflandırmaları ortaya çıkaran bu dengesizlik ve bu dengesizliğin dünya

nüfusunun yaşantısı üzerinde yarattığı ekonomik, politik, sosyal ve kültürel etkiler,

kalkınma ekonomisinin alt yapısını oluşturmaktadır.3

Kalkınma ekonomisi, özellikle az gelişmiş olarak nitelendirilen ülkelerin

kalkınmalarını gerçekleştirebilmeleri ve gerek ekonomik gerekse sosyal ilerleme

politikalarını oluşturabilmelerinin gerekliliği üzerinde durmaktadır. Bu çerçevede,

kalkınma ekonomisinin kapsamını, söz konusu ülkelerdeki gelir dağılımı eşitsizliğinin

nedenlerini ortaya koymak, bu eşitsizliğin giderilmesinin yollarını araştırmak ve bu

yolla, dünyadaki yoksulluğun azaltılmasına veya ortadan kaldırılmasına çare aramak

şeklinde belirtmek mümkündür.4 Diğer bir deyişle kalkınma ekonomisi, birinci ve

üçüncü dünya insanlarının yaşam standartları arasındaki büyük uçuruma odaklanmamızı

sağlar.5

Esasında insanlık tarihi kadar eski olan, fakat sanayi devrimi ile kendini

hissettiren, İkinci Dünya Savaşı sonrasındaki neoliberal politikalar ile cazibe kazanan ve

nihayet 20. yüzyılın son çeyreğinde dünya ekonomi ve siyaset sahnesinin bir numaralı

aktörü haline gelen kalkınma ekonomisinin gelişimini, İkinci Dünya Savaşı öncesi ve

sonrası olmak üzere iki döneme ayırarak incelemek mümkündür.

İkinci Dünya Savaşı öncesini kapsayan birinci dönemde, kalkınma ekonomisinin

ortaya çıkışına etki eden en önemli gelişme Sanayi Devrimi olmuştur. 18. yüzyılda

başlayan Sanayi Devrimi, bir takım teknolojik yeniliklerin üretim alanında

kullanılmasının sonucu olarak, sosyal, kültürel, politik ve ekonomik yaşamda meydana

3 Graeme Donald Snooks, Global Transition, New York: Palgrave Publishers, 1993, s.5. 4 Ernst G. Frankel, Managing Development: Measures of Success and Failure in Development,

Gordonsville, VA, USA: Palgrave Macmillan, 2005, s.10. 5 Snooks, s.3.

7

gelen etkileri kapsayan bir süreç halinde gerçekleşmiştir. Sanayi Devrimine yol açan bu

teknolojik yeniliklerin üretim üzerindeki en önemli etkisi ise, işbölümü ve

uzmanlaşmanın hızlı bir şekilde artmasıyla ortaya çıkmıştır. Bu kapsamda, işbölümü

sayesinde verim artışı süreklilik kazanmış, üretimde patlamalar meydana gelmiştir.

Bununla birlikte, üretimi artırmak için gerekli olan hammadde kaynaklarının

yetersizliği, ülkeleri dış pazar arayışına zorlamış ve yeni sömürgecilik anlayışı ortaya

çıkmıştır. Yeni sömürgecilik anlayışı, üretim alanında yaşanan bu değişimden en çok

fayda sağlayan sermaye sahibi sınıfı ile hiç sosyal güvencesi olmayan işçi sınıfını

doğurmuştur. Ulusal toplumlarda baş gösteren bu sermaye sahibi - işçi sınıfı çatışması,

kısa zamanda ulusal sınırları aşarak, dual görünümlü yeni bir dünya düzeninin

oluşmasına sebep olmuştur. Diğer taraftan, yeni dünya düzenindeki söz konusu

kutuplaşma sadece ideolojik değil, ekonomik bağlamda da kendini göstermiş ve

sanayileşme sürecinde geri kalan ülkelerin oluşturduğu “üçüncü dünya” bloğu ortaya

çıkmıştır.6 Bu döneme kadar, ülkeler arasında gelişmiş - az gelişmiş - gelişmekte olan,

birinci dünya - üçüncü dünya gibi net ayrımlara rastlanmamaktadır.

Kalkınma ekonomisinin gelişimini hızlandıran ve kalkınmanın tüm ülkeler için

gerçekleştirilmesi gereken bir hedef olarak görülmesini sağlayan ikinci dönem ise,

İkinci Dünya Savaşı’ndan günümüze kadar uzanan zaman dilimini kapsamaktadır. Bu

dönemde yaşanan bir dizi gelişme, kalkınma ekonomisinin ülkeler açısından önemini

arttırmış ve bir disiplin olarak kabul edilmesine zemin hazırlamıştır.

Bu sürece etki eden gelişmelerin başında, yoksul ülkelerde yaşayan bireylerin,

devlet politikalarının da katkısıyla, ekonomik statülerini kendi lehlerine

değiştirilebilecekleri konusunda giderek bilinçlenmeleri gelmektedir.7 Özellikle, İkinci

Dünya Savaşı öncesinde sömürge konumunda olan bazı ülkelerin savaş sonrasında

ulusal kimliklerini kazanmaları, bu ülkelerin, artan iletişim ve ulaşım olanaklarının da

6 Metin Berber, İktisadi Büyüme ve Kalkınma, 3.Basım, Trabzon: Derya Kitapevi, 2006, s.189. 7 R. M. Sundrum, Income Distribution in Less Developed Countries, Florence KY, USA: Routledge,

1992, s.2.

8

etkisiyle, geri kalmışlıklarını fark etmelerine ve daha önceleri alın yazısı olarak kabul

ettikleri ekonomik statülerinden tatmin olmamaya başlamalarına zemin hazırlamıştır.8

Savaşı izleyen yıllarda yaşanan ikinci önemli gelişme ise, ABD (Amerika

Birleşik Devletleri) ve SSCB (Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği) arasında yaşanan

ve iki kutuplu Soğuk Savaş olarak adlandırılan rekabet ortamının ortaya çıkmasıdır. Bu

dönemde, iki kutup arasındaki rekabet kızıştıkça, yeni bağımsızlık elde eden ve bu

kutuplaşmanın dışında kalan ülkeler giderek ilgi odağı olurken, bu ülkelerin sorunlarını

kuramsal ve ampirik açıdan incelemeyi amaçlayan kalkınma ekonomisi de önemini

arttırmıştır.9

Kalkınma ekonomisini önemli kılan bir diğer gelişme de uluslararası ekonomide

artan karşılıklı bağımlılıktır. Nitekim, her ülkenin sahip olduğu hammadde

kaynaklarının nitelik ve nicelik bakımından farklılık göstermesi, dünya ticaret hacminin

giderek artmasının da etkisiyle, gelişmişlik düzeyine bakılmaksızın tüm ülkeleri

birbirine bağımlı kılmıştır. Zira, kıt hammadde kaynakların optimum kullanılması, aynı

dünyada yaşayarak, aynı kaynakları kullanmak zorunda olan ülkelerin ortak

sorumluluğunda bulunmaktadır. Bu durum, kalkınmayı sadece gelişmiş ülkeler için

değil, tüm ülkeler için gerekli hale getirmiştir.10 Bu sebepledir ki uluslararası kamuoyu,

özellikle İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra, yoksul ülkelerin kalkınmalarını hızlandırmak

için benzersiz çabalar sarf etmişlerdir.11

Diğer taraftan, başta ABD olmak üzere, savaştan güçlü çıkan ülkelerin

öncülüğünde yeniden oluşturulmaya çalışılan uluslararası ekonomik düzenin sağlıklı

işlemesi ve süreklilik arz etmesi amacıyla, bazı uluslararası anlaşmalar imzalanmış ve

bu anlaşmalar çerçevesinde bazı uluslararası kurumlar kurulmuştur.12 Bu kapsamda,

ödemeler dengesi açık veren ülkeleri kısa süreli fonlarla finanse ederek, uluslararası

finansal sistemin istikrarını ve gözetimini sağlamak amacıyla Uluslararası Para Fonu

8 Şevket Tüylüoğlu ve Hazma Çeştepe, “Kalkınma Teorilerinin Temelleri ve Gelişimi” Sami Taban ve

Muhsin Kar (Ed), Kalkınma Ekonomisi içinde (27-65), Bursa: Ekin Kitapevi, 2004, s.29 9 Fikret Şenses, “Gelişme İktisadı ve İktisadi Gelişme: Nerden Nereye?” Kalkınma İktisadı, Yükselişi

ve Gerilemesi, Fikret Şenses (drl ve hzl.), 3. Basım, İstanbul: İletişim Yayınları, 2003, s.104. 10 Tüylüoğlu ve Çeştepe, s.30. 11 Gerald M. Meier, Economic Development: Biography of a Subject, USA: Oxford University Pres,

2004, s.7. 12 Berber, s.196.

9

(International Monetary Fund-IMF); savaş sonrasında zor durumda kalan ülkelerde

özellikle altyapı çalışmalarını finanse ederek, bu ülkelerin kalkınmasına ve yeniden

yapılanmasına hizmet etmek amacıyla Dünya Bankası (World Bank-WB) kurulmuş ve

ülkeler arasındaki ticaretin serbestleştirilmesi temel amacıyla Gümrük Tarifeleri ve

Ticaret Genel Anlaşması (The General Agreement on Tariffs and Trade-GATT)

imzalanmıştır.13 Kalkınma ekonomisine yeni bir ivme kazandıran bu oluşumlar,

kalkınmanın teorik olmayan yanının da ortaya çıkmasına yol açmıştır.14

Sonuç olarak, İkinci Dünya Savaşı’ndan bugüne kadar olan süreçte, başta

iktisatçılar olmak üzere, birçok bilim adamının ve politikacının en çok ilgilendiği alan

olarak dikkat çeken kalkınma ekonomisi, yapılan akademik ve politik çalışmaların da

etkisiyle, yeni bir iktisat dalı olarak iktisat kuramındaki yerini almıştır.15 Ayrıca, başta

gelir dağılımı dengesizliği olmak üzere, yoksulluk, açlık, ölümcül hastalıklar, terörizm,

niteliksiz eğitim, çevre kirliliği ve ekolojik bozulma gibi özellikle yirminci yüzyılın

ikinci yarısından sonra dünya gündemine oturan küresel sorunların çözümü için gerekli

sosyal, kültürel ve ekonomik açılımları içinde barındıran kalkınma ekonomisi; bu

özelliğiyle, iktisadın en önemli ve fakat en karmaşık alalarından biri haline gelmiştir.

1.2. Kalkınma

1.2.1. Kalkınmanın Tanımı ve Amaçları

Bireylerin refahında, gelirinde ve/veya maddi olanaklarında iyileşme sağlamak,

dünya kamuoyunun en önemli görevlerinden biridir. Diğer bir deyişle kalkınma, birçok

ülkenin öncelikli hedefidir. Kalkınma hedefine ulaşmak veya bu hedefi kısmen

gerçekleştirmek için, her ülkede; politikalar tasarlanır, çeşitli yatırımlar gerçekleştirilir,

yardımlar dağıtılır ve tüm bunlar ayrıntılı olarak planlanır.16 Ancak, ülkelerin içinde

bulundukları coğrafi, ekonomik, politik, sosyal ve kültürel koşulların farklı olması,

insanın yaşam kalitesini arttıracak olan söz konusu iyileşmenin veya kalkınmanın nasıl

oluşacağı konusunda belirsizlik yaratmaktadır.

13 Micheal P. Todaro ve Stephen C. Smith, Economic Development, 9.Basım, USA: Pearson Addison

Wesley, 2006, s.696. 14 Tüylüoğlu ve Çeştepe, s.30. 15 Ergül Han ve Ayten Ayşen Kaya, Kalkınma Ekonomisi: Teori ve Politika, 5. Basım, Ankara: Nobel

Yayın, 2006, s.1. 16 Debraj Ray, Development Economics, New Jersey: Princeton University Press, 1998, s.8.

10

Bir sosyal bilim olarak ekonomi, insanlarla ve insanların sahip oldukları potansiyeli

ortaya çıkarabilmeleri için gerekli olan iyi yaşam koşullarını nasıl sağlayacakları

sorunuyla ilgilenir. Ancak, söz konusu bu iyi yaşam koşullarını nelerin oluşturduğu

sorusu oldukça eskidir ve cevabı da görecelilik içerir. Bu nedenle ekonomi, bazı insani

değerleri ve değer yargılarını dikkate almayı gerektirir. Nitekim, ekonominin en ilgi

çeken dallarından biri olarak kabul edilen kalkınma, özellikle “gelişmiş” ve

“azgelişmiş” gibi kavramlara ilişkin yargıları içermektedir. Bununla birlikte kalkınma,

farklı kişilere farklı şeyler ifade eder. Bu bakımdan, kalkınmanın doğasını, özünü ve

ona yüklenilen anlamları doğru tanımlamak gerekir.17

Kalkınmış bir toplumdan söz edildiğinde, iyi beslenen, iyi giyinen, çeşitli

mallara erişme olanağına sahip, boş vakit harcama ve eğlenme lüksünü kullanabilen ve

sağlıklı bir çevrede yaşayan insanlardan oluşan bir toplum tasvir edilir. Ayrıca,

Kaldırımlar üzerinde uyumak zorunda olmayan insanların ve uygun tıbbi bakım alan

hastaların, tolere edilebilir düzeyde bir eşitsizliğin olduğu ve keskin çizgilerle sınıflara

ayrılmamış bir toplum düşünülür. Aslında bu tanım daha da derinleştirilebilir. Örneğin,

politik hak ve özgürlükler, entelektüel ve kültürel gelişme, aile yapılarının sağlamlığı,

suç oranının düşüklüğü gibi konulara da vurgu yapılabilir. Kısacası, birçok kişi,

kalkınmış bir ülke için asgari gerekliliğin, sınırlı düzeyde ve anlamsız bir zengin

azınlıktan ziyade, maddi yaşam kalitesinin istikrarlı olarak yüksek olması olduğu

konusunda ısrarlı olacaktır. Diğer bir deyişle, yüksek düzeyde ve herkesin ulaşma

olanağının olduğu bir maddi refah düzeyi, kalkınma tanımlamalarının bir çoğu için bir

önkoşuldur.18

Genel kabul gören bir başka görüş ise, kalkınmayı, ekonomik büyümeyle

sonuçlanan bir süreç olarak ifade eder. Ancak, yalnızca ekonomik kriterleri dikkate

alıyor olması nedeniyle bu tanım, kalkınma kavramını oldukça kısırlaştırmaktadır.

Çünkü kalkınma, genellikle ekonomik olmayan kriterleri de içerir. Bu çerçevede

kalkınma, nüfusun artan kısmında hissedilen yaşam standartlarını kümülatif olarak

artıran, ekonomik, sosyal ve politik bir süreç olarak tanımlanabilir. Bu tanımlama,

yaşam standartlarındaki artışın ekonomik olduğu kadar sosyal ve politik bir süreci

17 Todaro ve Smith, s.25. 18 Ray, s.9.

11

içerdiğine, bu artışın geçici değil giderek artan oranda ve artan nüfus tarafından

hissedilebilir düzeyde olması gerektiğine dikkat çeker. Net olarak bu tür bir tanımlama,

bir kalkınma sürecinde vazgeçilmez hedefler olarak, eşitlik ve adalet kavramlarını

benimser, fakat kalkınma sürecindeki temel amaç olarak kabul edilen “bütün

eşitsizliklerin ortadan kaldırılması” sorunsalını, sürecin merkezine koymaz. Bu tür

tanımlamalar, kalkınmanın en iyi tanımının, daha kompakt bir ifadeyle, “dengeli

büyüme” olduğu görüşüne dayanır.19

Bazı kalkınma tanımları ise, daha çok teknolojik değişimlere odaklanmaktadır.

Bu perspektifle kalkınma, geleneksel, komplike olmayan ve emeğe dayalı üretim

teknikleri kullanan bir toplumu; sermaye, nitelikli işgücü ve bilimsel bilgi kullanarak,

ileri teknolojiye ve yüksek gelire sahip modern bir ekonomiye dönüştüren bir süreci

ifade eder.20

Diğer taraftan kalkınma, ekonomik büyüme hızı, eşitsizliğin giderilmesi ve

yoksulluğun azaltılması gibi konularda olduğu kadar, sosyal ve kurumsal yapıda

meydana gelen temel değişimleri de içeren çok yönlü bir süreç olarak kabul

edilmektedir. Bu kapsamda kalkınma, içindeki sosyal grupların ve bireylerin çeşitli

temel istek ve ihtiyaçlarını düzenleyen ve onları tatmin edici olmayan bir yaşam

koşulundan, madden veya manen daha iyi olarak kabul edilen yaşam koşuluna veya bir

duruma taşıyan bir sosyal düzenin bütün olarak değişimi şeklinde tanımlanmaktadır.21

En yalın ifadeyle ise kalkınma; ekonomik büyümeyi de kapsayan, iktisadi,

sosyal ve kültürel yapıdaki gelişme ve ilerlemelerdir. İktisadi faaliyetlerdeki

genişlemeyi, işbölümü ve uzmanlaşmanın yayılmasını, teknolojik ilerleme ve

yenilikleri, üretim ve verimlilikteki artış gibi değişmeleri içeren bu tanım, toplumun

sağlık, eğitim ve kültür düzeyindeki ilerlemeyi ve refah seviyesindeki yükselmeyi de

ifade etmekte; bu bağlamda kalkınmanın insani boyutunu da içermektedir.22

19 Rupert Hodder, Development Geography, Florence, KY, USA: Routledge, 2000, s.3. 20 A.g.e., s.4. 21 Todaro ve Smith, s.17. 22 Nihal Kargı, Ekonomik Kalkınma, Tasarruf ve Sermaye İlişkileri: Türkiye Örneği, Sermaye

Piyasası Kurulu-Yayın No: 115, Mart 1998, s.5.

12

Sonuç olarak kalkınma süreci, bir ülkede yaşam kalitesini arttırmaya ilişkin

temel unsurlar her ne olursa olsun, bütün toplumlar için şu üç temel amaca hizmet

etmektedir:23

- Beslenme, barınma, sağlık ve güvenlik gibi yaşamsal ihtiyaçların giderilmesi

için gerekli olan mal ve hizmetlerin dağılımını yaygınlaştırmak ve

kullanılabilirliğini arttırmak,

- Sadece maddi refahı arttırmakla kalmayıp, bireysel ve ulusal saygınlığın

oluşmasına da imkan hazırlayan ve daha fazla istihdam, daha yüksek gelir,

daha iyi eğitim, kültürel ve insani değerlere daha büyük ilgi gibi konuları

içeren yaşam standartlarını yükseltmek.

- İnsanları ve ülkeleri, gerek diğer ülke veya insanlara, gerekse cehalete ve

sefalete karşı bağımlı olmaktan da kurtararak, sahip olabilecekleri ekonomik

ve sosyal olanakları arttırmak.

1.2.2. Kalkınma Düzeyinin Belirlenmesi ve İnsani Kalkınma

Ülkelerin maddi refah veya kalkınmışlık düzeylerinin ölçümü ve bu ölçümlerin

değerlendirilmesi son derece önemlidir. Buna göre, hesaplanma tekniğindeki

farklılıklara rağmen, söz konusu ölçme ve değerlendirmeler için kullanılan en yaygın

kıstas, kişi başına düşen gayri safi yurt içi hasıladır (GSYİH).24 GSYİH, üretimde

kullanılan faktörlerin yerli veya yabancı olmasına bakılmaksızın, bir yıl içinde, bir

ülkede yaşayanlar tarafından üretilen nihai mal ve hizmetlerin toplam parasal değerini

ifade eder. Kişi başına düşen GSYİH ise, bir ülkedeki GSYİH’nin o ülkenin nüfusuna

bölünmesi ile bulunur.

GSYİH’nin düşük olması, çoğu zaman, insanların yaşam kalitesini ve refahını

azaltan birçok faktör ile ilişkilendirilir. Diğer bir deyişle, bir ülkede kişi başına düşen

GSYİH düzeyi ile o ülkenin ekonomik kalkınmışlığı arasında pozitif korelasyon olduğu

varsayılmaktadır. Bu kıstas, gerçekten de konuya etki eden faktörlerin birçoğunu tek

başına temsil etmektedir. Bunun anlamı şudur; kişi başına 1000 dolar GSYİH’ ya sahip

olan bir ülke, kişi başına 500 dolar GSYİH’ ya sahip olan bir ülkeye göre, ortalama

23 Todaro ve Smith, s.22. 24 W. Charles Sawyer ve Richard L. Sprinkle, International Economics, 2.Basım, New Jersey: Pearson

Prentice Hall, 2006, s.230.

13

olarak daha yüksek bir yaşam standardına veya maddi refah düzeyine sahiptir.25 Bu

bağlamda GSYİH, karmaşık görünen kalkınma tanımlamasını kolaylaştırmıştır.

Diğer taraftan, GSYİH’den hareket ederek bir ülkenin refah veya kalkınma

düzeyinin ölçülmesi, ilgi çekici olduğu kadar tartışmalı bir konudur. Nitekim,

kalkınmanın uluslararası düzeyde bilinçli seçilmiş bir hedef olmasının ardından

kalkınma eyleminin sadece GSYİH kıstasının artmasıyla gerçekleşeceği kabul edilir

olmuştur. Ancak bu görüş, son yıllarda, çeşitli çevreler tarafından giderek daha fazla

eleştiriye maruz kalmaktadır. Nitekim, tanımsal olarak, kişi başına düşen milli gelir

düzeyi veya GSYİH ile açıklanan bir kalkınma, birçok kimseye göre rasyonel değildir.

Bu eleştirel görüşe göre, ne kadar çok gelire sahip olunursa olunsun, kalkınma sadece

gelirle gerçekleştirilemez. Çünkü kalkınma, fakirliğin ve beslenme yetersizliğinin

azaltılması, ortalama yaşam süresinin arttırılması; sağlık hizmetlerine ve temiz içme

suyuna erişim sağlanması; çocuk ölümü oranlarının azaltılması; bilginin kullanımının,

eğitim-öğretim faaliyetlerinin ve özellikle okur-yazarlığın arttırılması gibi sosyal,

ekonomik, politik ve kültürel olgulardaki pozitif gelişim ile ilişkilidir.26

Bu kapsamda, ülkelerin kalkınmasını sağlayacak faktörlerin çeşitliliği, bir

yandan kalkınmışlığın ölçülmesindeki zorlukları arttırmakta, diğer yandan kalkınmanın

özellikle insani boyutuyla da tartışılmasına imkan tanımaktadır. Nitekim, kalkınma

kavramı bir toplumun reel milli gelirinin devamlı ve kümülatif bir biçimde artışını

sağlayan sosyal, kültürel ve politik değişkenlerin bileşimi olarak tanımlandığında,

kavramın merkezinde insan faktörünün olduğu görülmektedir.27 Bu, kalkınma

çabalarının ancak sağlıklı bir insani kalkınmanın sağlanmasıyla sonuç bulacağını ifade

eden bir yaklaşımdır. İnsani kalkınma olarak adlandırılan bu yaklaşım, insanların

sonsuz ihtiyaçlarından sadece üçü üzerinde durmaktadır: Uzun ve sağlıklı bir ömür,

bilgi edinmek ve asgari geçim standardı için gerekli kaynaklara erişmek.28 İnsani

kalkınma, bireylerde davranış değişikliği yaratarak, kalkınmanın sosyal boyutuna etki

etmek suretiyle, üretim aşamasındaki bir girdi olarak kalkınmaya katkı sağlar. Kalkınma

25 Sawyer ve Sprinkle, ss.230-231. 26 Ray, ss.8-9. 27 Yusuf Tuna ve İbrahim Güran Yumuşak, “Beşeri Kalkınma İndeksi ve Türkiye Analizi”, I. Ulusal

Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi, Hereke:10-11 Mayıs 2002, s.3. 28 Tuna ve Yumuşak, s. 2.

14

olgusuna insani bir çerçeveden bakan bu anlayış, aynı zamanda kalkınmışlık kriterleri

için önemli değişiklikleri işaret etmektedir. Bu değişikliklerin temelinde yatan felsefe,

kalkınmışlık ölçütünde, ekonomik kriterler ile sosyal ve siyasal göstergeler arasındaki

güçlü ilişkinin ortaya çıkarılmasıdır. Bu göstergelerden bazıları, kişi başına düşen

doktor, hemşire ve öğretmen sayılarıyla, okur-yazarlık oranı, doğuşta hayatta kalma

ümidi, bebek ölüm oranı, günlük alınan kalori miktarıdır.29

1.2.3. Ülkelerin Kalkınma Düzeyine Göre Sınıflandırılması

Günümüz ekonomi literatüründe ülkeler, birçok farklı terim ile

nitelendirilmektedir. Bu konuda en yaygın sınıflandırmalar ise, ülkelerin kalkınma yada

gelişme düzeylerine dayalı olarak yapılanlardır. Bu nedenle, “gelişmiş” ve

“gelişmemiş”, “çok gelişmiş” ve “az gelişmiş” veya değişimin devamlılığını vurgular

bir biçimde “gelişmiş” ve “gelişmekte olan” ülkeler arasındaki farklılıktan sıklıkla söz

edilir. Zengin ülkeler bakımından tamamlanmış bir süreci ima eden gelişmişlik

probleminden muzdarip olmalarına rağmen, “az gelişmiş ülke” ve “gelişmekte olan

ülke” kavramlarında gizli olan iyimserlik, bu iki terimin yaygın olarak kullanılmasını

sağlamıştır. Daha zengin ülkeler, sanayileşme ve kalkınma kavramları arasında var

olduğu kabul edilen yakın ilişki nedeniyle, genellikle “sanayileşmiş ülkeler” olarak

adlandırılırlar. Sınai üretimi hızlı büyüyen bazı Asya, Batı Avrupa ve Latin Amerika

ülkeleri ise, “yükselen ekonomiler” olarak adlandırılır. Ekonomilerinin en fazla ve en

hızlı büyüyen payını imalatın değil, finans, araştırma ve geliştirme (Ar-Ge), sağlık gibi

hizmetlerin oluşturması nedeniyle, en yüksek gelire sahip ülkelerden bazen, “ileri

sanayileşmiş” veya “hizmet tabanlı ekonomiler” olarak söz edilir.30

Zengin-fakir ülke ikilemesi, tamamen ülkelerin gelir düzeyi baz alınarak, Dünya

Bankası tarafından geliştirilen dört basamaklı bir sınıflandırmaya tabi tutulmaktadır.

Bankanın, söz konusu sınıflandırmanın sınırlarını çizerken kullandığı temel kriter ise,

kişi başına düşen gayri safi milli gelirdir (GSMG). Oysa bankanın daha önce kullandığı

29 İlhan Kesici, UNDP Beşeri Kalkınma Raporları ve Türkiye’nin Planlı Kalkınma Politikaları

Üzerine Etkileri, İnsanca Gelişme Birinci Türkiye Konferansı (7-8 Eylül 1992), Ankara, T.C. ve UNDP Yayını, s.45.

30 Dweight H. Perkins, Steven Radelet ve David L. Lindauer, Economics of Development, 6. Basım, USA: W.W. Norton & Company, 2006, s.10

15

kriter, gayri safi milli hasılaydı (GSMH).31 Dünya Bankası’nın bu kapsamda belirlediği

sınıflandırma ve bu sınıflandırma kapsamında 2007 yılı için açıklanan limitler şu

şekildedir:32

- Düşük Gelirli Ülkeler: 937 dolardan daha az kişi başına gelire sahip olan

ülkeler.

- Düşük Orta Gelirli Ülkeler: 936 ila 3.705 dolar arasında kişi başına gelire

sahip olan ülkeler.

- Yüksek Orta Gelirli Ülkeler: 3.706 ila 11.455 dolar arasında kişi başına

gelire sahip olan ülkeler.

- Yüksek Gelirli Ülkeler: 11.456 dolardan daha fazla kişi başına gelire sahip

olan ülkeler.

1.2.4. Kalkınma İndeksleri

Belirli dönemlerde, çeşitli kuruluşlar tüm bu göstergeleri kapsayan ve ülkelerin

ne düzeyde kalkınma gerçekleştirdiğini gösteren indeksler hesaplamaktadır. Bu

kapsamda Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı tarafından yayımlanan global insani

kalkınma raporunda tasarlanan ve geliştirilen insani kalkınma indeksi, insani yoksulluk

endeksi, cinsiyete dayalı kalkınma indeksi ve cinsiyete dayalı yetkilendirme ölçüsü gibi

indeksler bunlardan bazılarıdır.

1.2.4.1. İnsani Kalkınma İndeksi

Ortalama yaşama süresi, eğitim ve gelir düzeyi gibi üç temel göstergenin tek bir

indekste bir araya getirilmesinden oluşan insani kalkınma indeksi, ilk olarak, 1990

yılında Birleşmiş Milletler insani kalkınma raporunda yayımlanmış ve ülkelerin

kalkınmışlık düzeyini ölçmenin yeni bir yolu olarak sunulmuştur.33 İndeksin basit

hesaplanması ve kullanımının kolay olması kısa süre yeterli bir refah yada kalkınmışlık

göstergesi olarak kabul görmesine neden olmuş ve bu alanda uluslararası bir standart

niteliği kazanmıştır. Ayrıca indeks, Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (United

Nations Development Programme - UNDP) tarafından yıllık bazda hazırlanmaktadır ve

31 Serhan Oksay, Kalkınmanın Finansmanı, İstanbul: Okumuş Adam Yayınları, 2005, s.17. 32 http://www.worldbank.org/data/countryclass/countryclass.html[18.09.2008] 33 UNDP, Measuring Human Development: A Primer, New York: 2007, s.37

16

cinsiyet ayırımı yapmaksızın ülke nüfusunun tamamını değerlendirmesi bakımından

toplam bir indekstir.34

İnsani kalkınma indeksi, ülkelerin kalkınmışlık düzeyini, Şekil 2’de gösterildiği

gibi üç farklı boyutta ele almaktadır. Buna göre birinci boyutta, bireylerin sağlık ve

beslenme konularında aldığı hizmetlerin kalitesi ile uzun ve sağlıklı yaşam arasındaki

doğru orantıyı ortaya koymakta, bunun göstergesi olarak da ortalama yaşam beklentisini

dikkate almaktadır. İnsani kalkınma indeksinin ikinci boyutu, kalkınma için bir başka

önemli gösterge olan eğitimdir ve indeks içerisinde okur-yazarlık, okullaşma oranı gibi

kolay hesaplanabilir göstergelerle ifade edilmiştir. İnsani kalkınma indeksinin üçüncü

ve ölçülmesi en zor olan boyutu ise, iyi bir yaşam sürebilmek için gerekli kaynaklara

sahip olabilmektir. Bu boyutla ilgili sağlıklı verilere ulaşmanın zorluğu nedeniyle, iyi

yaşam sürebilmek için gerekli kaynaklara sahip olabilmenin göstergesi olarak ülkelerin

ortalama gelir düzeyleri hesaplanmaktadır. Bu hesaplamaya ışık tutan ölçüt ise

satınalma gücü paritesine göre hesaplanmış kişi başına düşen gerçek GSYİH

olmaktadır. GSYİH ölçütü gelir kaynağını tam olarak yansıtamasa da mevcut veriler

ışığında en iyi sonucu veren gösterge olarak kabul edilmektedir. Diğer taraftan, GSYİH

ölçütündeki bu eksikliği gidermek için, insani kalkınma indeksinin alt indekslerinden

(insani yoksulluk indeksi, cinsiyete dayalı kalkınma indeksi ve cinsiyete dayalı

yetkilendirme ölçüsü) iktisadi büyüme, eğitim, sağlık, çevre sağlığı, enerji kullanımı,

suç oranları ve nüfus gibi göstergelerden faydalanılmaktadır.35

İnsani kalkınma indeksinin getirdiği en önemli yenilik, hem sosyal hem

kalkınma için bir çerçeve kaynak niteliğinde olan tek bir istatistiğin yaratılmasıdır.

Buna göre indeks, her bir gösterge için, “kale direkleri” olarak adlandırılan minimum ve

maksimum noktaları belirler ve 0 ila 1 arasında belirlenen bu kale direklerine göre her

ülkenin sıralamada nerede durduğunu ortaya koyar.36

34 Hatice Erkekoğlu, “AB’ye Tam Üyelik Sürecinde Türkiye’nin Üye Ülkeler Karsısındaki Göreli

Gelişme Düzeyi: Çok Değişkenli İstatistiksel Bir Analiz” Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 14, 2007, ss. 29-30.

35 Tuna ve Yumuşak, s. 5. 36 UNDP, Human Development Reports, Human Development Index, http://hdr.undp.org/en/statistics/indices/hdi/[01.04.2008]

17

Şekil 1: İnsani Kalkınma Endeksi

Kaynak : UNDP, Human Development Report 2001, New York: Oxford University, s.239.

Bu çerçevede, insani kalkınma indeksine göre, 0.800 değerinin üzerinde olan

ülkeler yüksek insani kalkınma grubuna, 0.800 ila 0.500 değer aralığında olan ülkeler

orta düzey insani kalkınma grubuna ve 0.500 değerinin altında kalan ülkeler düşük

insani kalkınma grubuna girmektedirler. 2007 yılı insani kalkınma raporuna göre,

yüksek insani kalkınma grubuna giren ülkelerin sayısı 70, orta düzey insani kalkınma

grubuna ülkelerin sayısı 85 ve düşük insani kalkınma grubuna giren ülkelerin sayısı ise

22’dir.

2007 yılı insani kalkınma raporunda yer alan ve 177 ülkenin insani kalkınma

performansını yansıtan insani kalkınma indeksinden hareketle oluşturulan Tablo 1

incelendiğinde, 2005 yılı için en yüksek insani kalkınma indeksi değerine sahip olan

ülkenin 0.968 ile İzlanda, en düşüğün ise 0.336 ile Sierra Leone olduğu görülmektedir.

İzlanda’dan sonra insani kalkınma indeksi değeri yüksek olan diğer ülkeler, sırasıyla,

Norveç, Avustralya, Kanada ve İrlanda’dır. Amerika Birleşik Devletleri ise 12. sırada

yer almaktadır. Ayrıca tabloya göre en yüksek ortalama yaşam süresi değerine sahip

18

olan ülke de İzlanda’dır. Tabloda, en yüksek okullaşma oranına sahip altı ülke ise

sırasıyla, İzlanda, Norveç, Avustralya, Kanada, İrlanda ve Fransa’dır.

Tablo 1

Beşeri Kalkınma İndeksi ve Bazı Ülkelerin Aldığı Değerler

2005

Kaynak: UNDP, Human Development Report-2007/2008, New York: Palgrave Macmillan, 2007, ss.229-232.

* Bazı oranların % 100’ün üzerinde çıkması okul öncesi eğitimin hesaplamalara katılmasından

kaynaklanmaktadır. Ancak indeks hesaplamalarına % 100 olarak girmektedir.

** A= Kişi Başına Düşen GSYİH ile İnsani Kalkınma İndeksi sıralaması arasındaki fark.

Öte yandan en yüksek okur-yazarlık oranı, okul öncesi eğitimin de hesaba

katıldığı %113’lük değeri ile Avustralya’ya aittir. Okul öncesi eğitimin dikkate

alınmadığı hesaplamada, bu konudaki en yüksek değer %99.9 ile İrlanda’ya aittir.

Sıra Ülke Adı

İnsani Kalkınma İndeksi Değeri

2005

Doğumda Ortalama

Yaşam Süresi (yıl)

2005

Yetişkin Okur-

Yazarlık Oranı (%)

1995-2005

Okullaşma Oranı*

(%)

2005

Kişi Başına Düşen

GSYİH (SAGP $)

2005

Ortalama Yaşam İndeksi

Eğitim İndeksi

GSYİH İndeksi

A**

1 İzlanda 0.968 81.5 99.0 95.4 36.510 0.941 0.978 0.985 4 2 Norveç 0.968 79.8 99.0 99.2 41.420 0.913 0.991 1.000 1 3 Avustralya 0.962 80.9 99.0 113.0 31.794 0.931 0.993 0.962 13 4 Kanada 0.961 80.3 99.0 99.2 33.375 0.921 0.991 0.970 6 5 İrlanda 0.959 78.4 99.0 99.9 38.505 0.890 0.993 0.994 -1

10 Fransa 0.952 80.2 99.0 96.5 30.386 0.919 0.982 0.954 8 20 İtalya 0.941 80.3 98.4 90.6 28.529 0.922 0.958 0.944 1 30 Bruney Sultanlığı 0.894 76.7 92.7 77.7 28.161 0.862 0.877 0.941 -8 40 Şili 0.867 78.3 95.7 82.9 12.027 0.889 0.914 0.799 15 50 Seyşel Adaları 0.843 72.7 91.8 82.2 16.106 0.795 0.886 0.848 -10 60 Romanya 0.813 71.9 97.3 76.8 9.060 0.782 0.905 0.752 3

70 Brezilya 0.800 71.7 88.6 87.5 8.402 0.779 0.883 0.740 -3 84 Türkiye 0.775 71.4 87.4 68.7 8.407 0.773 0.812 0.740 -18 100 Maldivler 0.741 67.0 96.3 65.8 5.261 0.701 0.862 0.661 -1 150 Doğu Timor 0.514 59.7 50.1 72.0 1.033 0.578 0.574 0.390 16 177 Sierra Leone 0.336 41.8 34.8 44.6 806 0.280 0.381 0.348 -5

G.O.Ü 0.691 66.1 76.7 64.1 5.282 0.685 0.725 0.662 -

OECD 0.916 78.3 .. 88.6 29.197 0.888 0.912 0.947 - Dünya 0.743 68.1 78.6 67.8 9.543 0.718 0.750 0.761 -

19

Raporda, en yüksek ve en düşük kişi başına düşen GSYİH değerine sahip olan ülkeler

ise, 60.228 $ ile Lüksemburg ve 667 $ ile Malavi’dir.

Diğer taraftan, sınıflandırma yöntemi sayesinde insani kalkınma indeksinin yeni

bir kullanım şekli geliştirilmiştir. Buna göre, bir insani kalkınma indeksi, farklı insanı

kalkınma düzeylerine sahip ülkeler arasından çıkacak bazı grupları içerisinde

barındırabilir. Bu bakımdan sınıflandırılmış insani kalkınma indeksi, grupların her biri

için ayrı ayrı hazırlanan insani kalkınma bileşenlere göre elde edilen verinin

kullanılmasına dayandırılır ve bu indeksteki her bir grup, ayrı bir ülke gibi muamele

görür. Bu gruplar gelir, coğrafi veya idari bölgeler, kentsel veya kırsal yerleşim, cinsiyet

ve etnik yapıya göre belirlenebilir. Böylece, uluslar ve alt sınıflar düzeyinde

sınıflandırılmış bir insani kalkınma indeksinin kullanılması, bölgeler arası, cinsiyetler

arası, kentler veya kırsal alanlar arası ve etnik gruplar arasındaki önemli eşitsizlik ve

eksiklikleri vurgulamaya yardım eder. Sınıflar arasındaki bu eşitsizlikler zaten biliniyor

olabilir, ancak insani kalkınma indeksi onları daha net bir şekilde ortaya koymaktadır.

Diğer taraftan, katılımcı kalkınma için de geliştirilen insani kalkınma indeksinin sosyal

grup ve bölgelere göre sınıflandırılması, yerel yönetimleri hesap vermeye zorladığı gibi

daha fazla kaynak sağlanması konusunda yerel toplum grupları üzerinde baskı

oluşmasına fayda sağlamaktadır.37

1.2.4.2. İnsani Yoksulluk İndeksi

İnsani yoksulluk indeksi, ilk olarak, 1997 yılında yayımlanan Global İnsani

Kalkınma Raporu’nda, kalkınma indekslerinden biri olarak ortaya atılmıştır. Bu

indeksin hazırlanmasındaki amaç, yaşam kalitesindeki yoksunluğu farklı açılardan

ortaya koyan ve yoksulluk düzeyini gösteren birleşik bir indeksin yaratılmasıdır. İnsani

yoksulluk indeksi, insani kalkınmanın ele aldığı üç boyut (eğitim, sağlık ve gelir

düzeyi) ile insan yaşamında bir başka önemli yere sahip olan uzun ömürlülük, bilgi,

ekonomik durum ve sosyalleşme gibi boyutları bir arada inceler. İnsani kalkınma

indeksi ile insani yoksulluk indeksi arasındaki en temel fark, ilkinin bir ülkede, belirli

bir coğrafi bölge veya kitlenin gelişimini ölçmesi, ikincisinin ise bir ülke veya belirli bir

37 UNDP, Human Development Reports, Human Development İndex, http://hdr.undp.org/en/statistics/indices/hdi/[01.04.2008]

20

coğrafi bölgede yaşayan en yoksul insanlara odaklanmasıdır.38 Diğer taraftan UNDP,

insani yoksulluğu gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelere göre iki ayrı şekilde

hesaplamaktadır. Buna göre, gelişmekte olan ülkelerde insani yoksulluk şu üç kriterden

yola çıkarak hesaplanmaktadır:39

1.Yaşam Süresi: Uzun bir yaşamdan yoksun olma insani yoksulluğun ilk

göstergesi olarak kabul ediliyor. UNDP, hesaplamalarında 40 yaşı esas almakta

ve bu yaşın altındaki yaşam süresini insani yoksulluk olarak

değerlendirmektedir.

2.Eğitim: Eğitim imkanlarından yoksun olma, insani yoksulluğun ikinci

göstergesini oluşturuyor. Hesaplamalarda yetişkinler arasındaki okuma yazma

bilmeme oranı insani yoksulluğun bir diğer kriterini oluşturmaktadır.

3.Ekonomik ve Sosyal İmkanlar: Bireylerin ekonomik ve sosyal imkanlardan

yoksun olması, insani yoksulluğun bir diğer göstergesini oluşturuyor. UNDP,

aşağıda belirtilen başlıca üç veriden yararlanarak, ekonomik ve sosyal imkanlara

sahip olma düzeyini belirlemektedir;

- Sağlıklı içme suyuna sahip olmayan nüfus yüzdesi.

- Temel sağlık imkanlarından yoksun olan nüfus yüzdesi.

- 5 yaşın altında olan ve yeterli beslenemeyen nüfus yüzdesi.

Diğer taraftan, gelişmiş ülkelerdeki insani yoksulluk indeksi ise şu dört kritere

dayanır:40

- 60 yaşından daha fazla yaşam imkanına sahip olmayan nüfus oranı,

- Yeterli ölçüde okuma yazma imkanına sahip olmayan nüfus oranı,

- Gelir yoksulluğu sınır altında bulunan nüfus oranı, (kullanılabilir kişisel

gelirin yüzde 50’sinden daha az gelire sahip nüfus oranı esas alınıyor).

- Uzun dönemli işsizlik oranı.

38 UNDP, Measuring Human Development: A Primer, s.48. 39 Coşkun Can Aktan, “Dünyada ve Türkiye’de İnsani Yoksulluk”, Coşkun Can Aktan (Ed), Yoksullukla

Mücadele Stratejileri içinde, Ankara: Hak-İş Konfederasyonu Yayını, 2002. ss.1-2. http://www.canaktan.org/ekonomi/yoksulluk/ikinci-bol/dunya-insani-yoksulluk.pdf[26.03.2008]

40 A.g.e., s.2.

21

1.2.4.3. Cinsiyete Dayalı Kalkınma İndeksi

Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı’nın, 1995’ten itibaren yayımladığı

raporlarda, yeni bir kalkınma indeksi olarak yer verdiği cinsiyete dayalı kalkınma

indeksinde (CDKİ), insani kalkınma indeksi ile aynı veriler kullanılmakta, ancak yaşam

beklentisi ve eğitim verileri cinsiyete göre değerlendirilmektedir. Bir başka deyişle

insani kalkınma indeksi erkek ve kadınlar için ayrı ayrı hesaplandığında cinsiyete dayalı

kalkınma indeksine ulaşılır. Erkek ve kadının elde ettiği gelirle ilgili veriye ulaşmak

oldukça zordur. Bu nedenle, UNDP tarafından cinsiyete dayalı kalkınma indeksleri

hesaplanırken, cinsiyet esas alınarak tarım dışı sektörlerdeki ücret geliri ve işgücüne

katılım oranı tahmin edilmiştir.41

1.2.4.4. Cinsiyete Dayalı Yetkilendirme Ölçüsü

Cinsiyete dayalı kalkınma indeksi gibi Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı

tarafından geliştirilen cinsiyete dayalı yetkilendirme ölçüsü (CDYÖ), ekonomi ve

siyaset platformlarında sahne alan kadınların bu alanlardaki ilerleyiş ve gelişimlerini

dikkate alır. Bir başka deyişle CDYÖ, karar alma sürecinde yer alan ve gerek

ekonomik gerekse politik yaşama aktif olarak katılabilen kadın ve erkeklerin oranını

inceler. Karşılaştırma yapmak gerekirse, CDKİ kalkınmaya ilişkin mevcut kapasitenin

geliştirilmesi ile ilgiliyken; CDYÖ, söz konusu kapasitenin, hayatın sunduğu fırsatlarda

avantaj sağlamak amacıyla kullanılması ile ilgilidir. Ancak her iki ölçüm de politik

tartışmalar ve cinsiyete dayalı insani kalkınma analizleri için dikkate alınan göstergeleri

izlemek amacıyla kullanılmaktadır.42

Cinsiyete dayalı yetkilendirme ölçüsü, “ekonomik katılım ve karar alma sürecine

katılma gücü”, “politik karar alma sürecine katılma gücü” ve “ekonomik kaynaklar

üstündeki güç” olmak üzere üç indeksin birleştirilmesiyle elde edilir. Buna göre birinci

indeks, “erkek ve kadınların yönetimdeki payları” ve “profesyonel ve teknik

pozisyonlarda yer alan erkek ve kadınların oranı” değişkenleriyle; ikinci indeks,

41 Erkekoğlu, s.30. 42 UNDP, Human Development Reports, Measuring inequality: Gender-related Development Index (GDI) and Gender Empowerment Measure (GEM). http://hdr.undp.org/en/statistics/indices/gdi_gem/[01.04.2008]

22

“parlamentodaki erkek ve kadın sandalye sayısı” göstergesiyle ve üçüncü indeks “kadın

ve erkeğin tahmini gelirleri” ile ölçülmektedir.43

1.2.5. Kalkınma Politikaları

İkinci Dünya Savaşı sonrasında, sömürgecilikten yeni kurtulan gelişmemiş

ülkeler ile bu ülkelerin maddi ve insani kaynaklarını kullanarak yaşam standartlarını

geliştiren sanayileşmiş ülkeler, iki kutuplu yeni bir dünya düzeninin doğuşuna neden

olmuşlardır. Gelir dağılımı başta olmak üzere, eğitim, sağlık, adalet gibi gelişmişlik

düzeyini gösteren tüm konularda ortaya çıkan bu kutuplaşma, zamanla daha da

büyümüş ve ülkelerarasındaki ekonomik ve sosyal ilişkileri, dünya barışını tehdit eder

hale gelmiştir.

İkinci Dünya Savaşı sonrasında yaşanan ve izleri günümüze kadar taşınan bu

gelişmeler, hem dünya barışının korunması hem de açlıktan ve yoksulluktan ölen

milyonlarca insana yardım edilmesi amacıyla, az gelişmiş veya gelişmekte olan

ülkelerin, gelişmiş ülkeler tarafından desteklenmesi ve kalkınmalarının sağlanması

gerektiği sonucunu ortaya çıkarmıştır. Ancak, gelişmiş ülkeleri bu konuda harekete

geçiren asıl motivasyon, az gelişmiş o ülkelere kendilerinin ihtiyaç duymadığı ürünleri

ve eski teknolojileri satabilmelerinin, bu ülkelerin doğal kaynaklarını ucuz hammadde

olarak kullanabilmelerinin ve bu ülkelerle eski ticari ilişkilerini sürdürebilmelerinin tek

yolunun bu olmasıdır.44

Sonuç olarak, sözü edilen gelişmeler, ülkelerarasındaki gelişmişlik farkının

giderilmesine yönelik çeşitli politikaların üretilmesine neden olmuştur. Buna göre,

kalkınma politikaları olarak adlandırılan söz konusu politikaları aşağıdaki dört başlıkta

toplamak mümkündür.

1.2.5.1. Bölgesel Kalkınma Politikası

Bölgesel kalkınma kavramı, temel olarak, kalkınmışlık düzeyi farklılığının

sadece ülkeler arasında değil, aynı ülke içerisindeki bölgelerde de meydana

gelebileceğini ifade eder. Diğer bir deyişle, bölgesel kalkınma kavramı esasen, bölgesel

43 Erkekoğlu, s.30. 44 Serhan Oksay, ss.44-45.

23

eşitsizlikler üzerine inşa edilen bir kavramdır. Buradaki bölge kavramından kastedilen

ise, bir şehirden büyük fakat ülke topraklarının bütününden küçük olan ve kendine özgü

bir takım özellikleri bulunan ülke parçasıdır. Ancak son yıllarda, özellikle

bölgeselleşme ve küreselleşme hareketleri ile birlikte yaşanan ekonomik, politik, sosyal

ve teknolojik değişimler, geleneksel bölge kavramını tartışılır hale getirmiştir. Buna

göre, geleneksel anlayışta bölge, yan yana gelmiş yerel birimlerin mekansal bütünlüğü

ile ortaya çıkan, sınırları belirlenmiş, ulus devletler dışına kapalı ancak ulus devletin

denetiminde olan birimlere denir.45 Ancak, bölge tanımını dar ya da geniş kapsamlı

tutmamıza bağlı olarak, kalkınmışlık düzeylerindeki söz konusu farklılıkları,

kıtalararası, uluslararası, ulusal, bölgelerarası, kentler ya da semtlerarası gibi farklı

boyutlarda gözlemleyebilmek mümkün olmaktadır.46 Bu noktada bölge kavramını

küresel anlayışa göre tanımlamak gerekir. Küresel anlayışa göre bölge, ilişki ağı

belirlenen, mekansal süreklilik koşulu olmayan yerel birimlerin oluşturduğu,

uluslararası ilişkilere doğrudan açılan, sınırları değişken olan bir birimdir.

Bölgelerarasında meydana gelen gelişmişlik farkının temel nedenini, hemen her

ülkedeki ekonomik ve sosyal faaliyetlerin doğal bir merkez etrafında yoğunlaşması

olarak belirtmek mümkündür. Bölgelerin ekonomik etkinliklerini, nüfus dağılımını,

kentlerin, çevrenin ve doğal dokunun bütünlüğünü bozan, kalkınmanın ekonomik ve

sosyal maliyetlerini yükselten bu süreç, ülkelerin daha ileri düzeyde kalkınmaları

önünde bir engel teşkil etmektedir. Nitekim, bölgelerarası kalkınmışlık farklılığı

kavramı, az gelişmiş bölgelerin gelişmiş bölgelere sosyal refah açısından

yaklaştırılması, yani farklılıkların giderilmesi politikasını da doğal olarak beraberinde

getirmiştir. Bu gelişmeler neticesinde, “bölge” ve “kalkınma” kavramları bir bütün

olarak ele alınmış, planlama ve bölgesel kalkınma çabalarında alternatif politika

arayışları gündeme gelmiştir.47 Diğer bir deyişle bölgesel kalkınma, planlar ve devlet

45 Fuat Ercan, “Bölgesel Kalkınmada Değişim: Devlet Merkezli Bölgesel Kalkınmadan Piyasa Merkezli

Bölgesel Birikime”, Bölgesel Kalkınma, Politikalar ve Yeni Dinamikler, F. Aylan Arı (drl), İstanbul: Derin Yayınları, 2006, s.86.

46 Gülen Elmas, Küreselleşme Sürecinde Bölgesel Dengesizlikler, Ankara: Nobel Yayın-Dağıtım, 2001, s.6.

47 Kahraman Arslan, “Bölgesel Kalkınma Farklılıklarının Giderilmesinde Etkin Bir Araç: Bölgesel Planlama ve Bölgesel Kalkınma Ajansları”, İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi

Yıl:4 Sayı:7, 2005, s.276.

24

müdahalesi aracılığıyla, mevcut bölgesel eşitsizlikleri azaltma amacını içerisinde

barındırır. Bu amaç, kalkınma planlarının önemli belirleyicilerinden biridir.

Diğer taraftan, dünyadaki çeşitli uygulamalar, bölgelerarası kalkınma düzeyi

farklılıklarının giderilmesinin tek amaç olduğu planlama yaklaşımlarında, devletin

gelişmemiş bölgelere yaptığı yatırım ve yardımların, o bölgede verimli kullanılmadıkça

geri kazanılamadığını ve bölgenin rekabet gücünün artmasına katkı sağlayamadıklarını

ortaya koymuştur. Daha da önemlisi bu süreç, verimsiz bölgelere yönlendirilmek

suretiyle geri dönüşü zorlaştırılan kaynakların ülkenin bir başka yerinde, daha verimli

olarak kullanılmasını engellemektedir. Bölgesel kalkınma politikalarında planlamayı

öngören yaklaşımın eksikliği olarak gösterilen bu durum; bölgesel verimliliğin, bölgesel

kalkınmanın ön şartı olarak kabul edilmesini sağlamıştır. Zira, bölgelerin hedeflenen

gelişmişlik düzeyine ulaşabilmeleri, kaynak arzının yeterli olmasının yanı sıra, bölgenin

sahip olduğu kaynakları verimli bir şekilde değerlendirmesine de bağlıdır. Bu,

bölgelerin rekabet gücü elde edebilmelerinin ve sürdürülebilir bir bölgesel kalkınma

sağlamanın önemli bir şartıdır.48

Bu durum, bazı çevrelerde hoşnutsuzluk ve huzursuzluğu artırırmış, bazı

çevrelerde ise bölgesel politikalara ağırlık verilmesi gerekliliğini gündeme getirmiştir.49

Artık gelişmiş ülkelerin yaptığı, ekonomik ve sosyal ilerlemeye ülkenin her köşesinde

öncelik vermektir. Söz konusu ülkelerin bu yöndeki çabaları, geri kalmış bölgelerin

kalkınmasını sağlamak ve bu yolla, ülkedeki toplumsal huzura ve ekonominin dengeli

gelişimine katkıda bulunması bakımından gerekli görülmektedir. Bu da az gelişmiş ve

gelişmekte olan ülkelerin olduğu kadar, gelişmiş ülkelerin de bölgesel kalkınma

politikaları uygulamaları gerektiğinin göstergesidir.

Bölgesel kalkınma politikalarının gerekliliğinin bir diğer nedeni de içinde

yaşanılan zamanın alt sektörler ve alt bölgeler itibariyle ulusal rekabetçi üstünlükler

geliştirmeye eğilimli olmasıdır. Bölgesel kalkınma meselesine bu çerçeveden

bakıldığında, bölgenin sahip olduğu kaynakların açığa çıkarılması ve optimum verimle

kullanımlarının sağlanması önem kazanmaktadır. Aynı zamanda konuya ilişkin süreç,

48 Ercan, ss.85-86. 49 Elmas, s. 6.

25

bölgesel kalkınmanın sağlanabilmesi için gerekli olan bu belirlemelere uygun

politikaların ortaya çıkmasına da neden olmaktadır. Bölgesel kaynakların mobilize

edilmesi için gerekli olan bu belirlemeler şunlardır:50

- Bölgesel kaynakların bilgisine ulaşılması,

- Bölgesel kaynakları harekete geçirecek bölge aktörlerinin tanımlanması,

- Bölge aktörlerini de içeren idari-yapısal yapıların oluşturulması,

- Meşruluğun sağlanması ve finansal kaynakların sağlanması.

Sonuç olarak, bir ülkenin gerçek anlamda dengeli kalkınması, kalkınma

potansiyeli olan bölgelerini kalkınma programlarına alarak, onları kalkınmaya zorlamak

suretiyle gerçekleşebilir. Bu da mevcut bölgeleri kalkınmaya teşvik etmek ve yeni

potansiyel bölge oluşturmakla olacaktır. Özellikle az gelişmiş bölgelerinin kalkınmaya

katkısını sağlamak için kalkınmanın lokomotifi olacak sanayi sektörlerinin söz konusu

bölgelere kurulması gerekmektedir.51

1.2.5.2. Kırsal Kalkınma Politikaları

Az gelişmiş ülkeler açısından kalkınma, kaynakların etkin bir şekilde

dağıtılması, üretimin arttırılması, sanayileşmenin sağlanması, teknolojik ilerlemenin

hızlandırılması, kişi başına düşen gelirin arttırılması gibi temel ekonomik konularla

ilişkili olduğu kadar, tarımsal verimliliğin arttırılması, altyapı olanaklarının

geliştirilmesi ülke insanlarının eğitim, beslenme, sağlık v.b. yaşamsal konularla da

ilişkili bir süreçtir. Ancak, özellikle bu ikinci grupta yer alan kalkınma konularıyla ilgili

sorunların, az gelişmiş ülkelerde piyasa mekanizmasının sağlıklı çalışmadığı kırsal

alanlarda daha fazla hissedildiğini söylemek yanlış olmayacaktır. Bu durum, az

gelişmiş ülkelerin ikili yapı sorununun bir sonucudur. Zira bu ülkelerde, bir yandan

sanayileşme çabası içerisinde üretim yapılmakta, diğer yandan da geleneksel nitelikli

tarımsal üretim sürdürülmektedir. Az gelişmiş ülkelerde, tarımsal üretim yaparak,

geçimini bu yolla sağlayan kesim, genellikle kırsal alanda yaşamaktadır. Bu alanlarda

gerçekleştirilen tarımsal üretim ise, gelir elde etmekten çok, günlük gıda ihtiyaçlarının

50 Ercan, s.88. 51 Naci Karaduman, Bölgesel Kalkınma ve Bölgesel Dengesizlik, Haber Grubu. s. 3.

http://groups.yahoo.com/group/ueiktisadikalkinmaveplanlama/files/1.BölgeselKalkınmaveBölgeselDengesizlik[15.07.2002].

26

giderilmesi amacını taşımaktadır. Ancak, bu bölgelerde üretim tekniklerinin geleneksel

oluşu, tarımsal üretimden istenilen düzeyde verim alınamamasına neden olmakta ve

günlük gıda ihtiyacının karşılanabilmesini dahi zora sokmaktadır.52 Oysa, kalkınma

yolunda stratejik bir öneme sahip olan tarım sektörünün verimli kullanılası az gelişmiş

ülkeler için ayrı bir önem arz eder. Zira, az gelişmiş ülke ekonomilerinin hemen hepsi

tarıma dayalı ekonomilerdir ve bu ülkelerde nüfusun büyük çoğunluğu tarım sektöründe

çalışmaktadır.53

Diğer taraftan, az gelişmiş ülkelerin sahip oldukları kaynakların kıtlığı veya

mevcut kaynaklarının özellikle kırsal alanlarda verimsiz kullanılması, bu ülkelerde

bölgelerarasındaki dengesizliği derinleştirmekte; nüfusun ve sanayinin belli

merkezlerde toplanması, şehirleşme, çevre, altyapı gibi sorunları beraberinde

getirmektedir.54 Bu durum ülkeleri kır-kent arasındaki ince çizgiyi daha iyi anlamaya

sevk etmiştir. Bu noktada “genel kalkınma” yanında bir de “köy kalkınması” daha genel

bir ifade ile de “kırsal kalkınma” sorununu gündeme getirmiştir. Bu çerçevede, kırsal

alana ilişkin koşulların doğru analiz edildiği, çözümlendiği ve buna bağlı olarak

gerçekçi ve sistematik modellerin geliştirildiği; toplumsal siyasal, sektörel ve kültürel

gerçeklerin de dikkate alındığı kalkınma yaklaşımları daha başarılı olabilmiştir.55

Buna göre, kırsal kalkınmayı, ekonominin yanı sıra ve çevre, sağlık, altyapı ve

barınma gibi yaşam kalitesini arttırmaya yönelik diğer etkenleri de kapsayan tüm kırsal

kesim şartlarında iyileşme sağlanması olarak tanımlamak mümkündür.56 Bir başka

tanıma göre kırsal kalkınma, feodal, yarı feodal veya kapitalizm öncesi ilişkilerin

yaygın olduğu, daha çok tüketim amacıyla üretimin yapılabildiği veya tüketim nesneleri

sağlama amacıyla çok sınırlı düzeylerde artığın elde edilebildiği, yüzeysel ve az çeşitli

örgütlenmelerin olduğu kapalı bir ekonomik ve toplumsal yapılanmadan; genel olarak

52 Ahmet Tolunay ve Ayhan Akyol, “Kalkınma ve Kırsal Kaklıma: Temel Kavramlar ve Tanımlar”, Süleyman Demirel Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, Seri: A, Sayı: 2, 2006, s.121. 53 Emine Karaduman, Ekonomik Kalkınmada Finansman ve Organizasyonu, T.C. Maliye ve Gümrük Bakanlığı Araştırma Planlama ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı, Yayın No: 1993/328, Ankara: Başbakanlık Basımevi, 1993, s.13. 54 Naci Karaduman, Bölgesel Kalkınma ve Bölgesel Dengesizlik, s. 3. 55 Serkan Gürlük, “Dünyada ve Türkiye’de Kırsal Kalkınma Politikaları ve Sürdürülebilir Kalkınma”, Uludağ Üniversitesi İİBF Dergisi, Bursa: Cilt: 19 Sayı: 4 Kış Dönemi Aralık 2001. http://www.gapdogukalkinma.com/tarim/73.dun_kir.htm[27.03.2008] 56 United States Department of Agriculture, Rural Development 2006, 2007 Farm Bill Theme Papers, 2007, s.1. http://www.usda.gov/documents/Farmbill07ruraldevelopment.pdf[28.03.2008]

27

pazarda satmak amacıyla üretim yapılan, teknolojik gelişmelerden yararlanarak daha

fazla artık elde edilebilen, bireysel, toplumsal ve kurumsal ilişkilerin çok çeşitlenip

yaygınlaştığı, özellikle de kentsel yerleşmelerle işlevsel olarak bütünleşik bir ekonomik

toplumsal ve kültürel yapılanmaya geçiş olarak ifade edilebilir.57

Kırsal kalkınma çabaları, başlangıçta tarımsal kalkınma eksenli olarak insanların

gelir düzeyini artırma hedefine odaklanmışken, edinilen tecrübeler neticesinde; kırsal

alandaki altyapının iyileştirilmesi, eğitim ve sağlık hizmetlerine ulaşımın artırılması,

doğal kaynakların ve çevrenin korunarak kullanılması gibi konuların bir bütün olarak

ele alınması gerektiğini ortaya koymuştur. Son çeyrek yüzyılda hızlanan küreselleşme,

dünyanın bir bütün olarak algılanması yaklaşımını beraberinde getirmiş ve bu

algılamanın bir sonucu olarak dünyanın herhangi bir yerindeki çevresel, tarımsal ve

kırsal sorunlar tüm dünyayı ilgilendirir olmuştur.

1.2.5.3. Sürdürülebilir Kalkınma Politikaları

Dünya genelinde uygulanan bölgesel ve kırsal kalkınma politikaları kapsamında,

genel olarak, kalkınmanın sosyo-ekonomik yönü, nedenleri ve sonuçları dikkate

alınmış, ancak ülkelerarası rekabetin gelecekteki boyutu hiç hesaba katılmamıştır. Zira

bu politikalar ve günümüzde benimsenmiş diğer kalkınma politikalarının hemen hepsi,

günümüzün en önemli küresel sorunlarından biri olan çevre kirliliği ve doğal

kaynakların deformasyonu sorununu dikkate almamakta ve kalkınmaya yönelik

rekabette sınır tanımadan uygulanmaktadırlar.58 Ancak, uluslararası ekonomik düzende

geçerli olan söz konusu rekabet ortamının, sürekli üretimi ve tüketimi özendiren yapısı,

doğal kaynakların sınırsız ve bedelsiz bir şekilde tüketilmesi, çevrenin kirlenmesi ve

ekolojik dengenin bozulması gibi sorunların ortaya çıkmasına yol açmıştır. Sonuçta,

doğal kaynakların sınırsız bir şekilde kullanımı yoluyla ekolojik dengenin bozulması ve

ikame edilemez yapıdaki doğal kaynakların sınırlı olduğu gerçeği, kalkınma ve çevre

koruma kavramlarının birlikte ele alınması gerektiği görüşünü ortaya çıkarmıştır. Zira

ülkeler, yirminci yüzyılın ikinci yarısında, uzun dönemde çevresel kaliteyi göz önünde

bulunduran; kaynakların israf edilmeden ve optimum kullanılmasını amaçlayan bir

57 Yücel Çağlar, Köy, Köylülük, ve Türkiye’de Köy Kalkınması Sorunu, Ankara: TZD Yayınları, 1986, s.114. 58 Gürlük, http://www.gapdogukalkinma.com/tarim/73.dun_kir.htm[27.03.2008]

28

kalkınma politikasının gerekliliğini fark etmişlerdir. Ayrıca, hızla artan dünya nüfusu,

doğal çevrenin yok edilmesi tehlikesi ve uluslararası ortamda çevre kirliliğinin

çözümüne ilişkin artan endişeler, ülkeleri çözüm yolunda örgütlenmeye yöneltmiştir.

Bu kapsamda, kalkınma ile çevre sorunları, bütünleşik biçimde, ilk defa 1971

yılında İsviçre’nin Founex şehrinde yapılan, uzmanlar panelinde ele alınmıştır. Söz

konusu panel sonrası yayımlanan raporda, çevre sorunlarına karşı oluşan ilgilinin,

sanayileşmiş ülkelerin üretim ve tüketim yapısından kaynaklandığına, ancak dünyadaki

çevre sorunlarının yoksulluğun ve az gelişmişliğin de bir sonucu olduğuna dikkat

çekilmiştir. Sürdürülebilir kalkınma yaklaşımını oluşturan bu sonuç, 1972’de

Stockholm’de gerçekleştirilen Çevre ve İnsan Konferansı’na, birçok gelişmekte olan

ülkenin katılım göstermesine sebep olmuştur. Sürdürülebilir kalkınma yaklaşımında bir

başlangıç olarak kabul edilen Stockholm Konferansı’nda insan yerleşimlerinin

planlanmasına ve yönetiminden çevre kirliliğinin tespiti ve kontrolüne, aynı zamanda

devletlerin küresel kirlilikle uğraşmadaki yetersizlikleri, endüstrileşmiş ülkelerin diğer

ülkelerle arasındaki kalkınma ilişkilerinden, çevrenin önemine kadar çeşitli konular ele

alınmıştır.59

Söz konusu gelişmeler neticesinde ortaya çıkan sürdürülebilir kalkınma kavramı,

kelime anlamı olarak, kalkınmanın zaman içinde devam ettirilebilmesi anlamına gelir.

Burada sürdürülebilirlik kavramından kasıt, doğal kaynakların sona ermesini

engellemek, ekolojik dengeyi korumak, gelecek nesilleri de düşünmek suretiyle ve

kaliteli bir çevre anlayışıyla kalkınmayı devamlı kılmaktır. Diğer taraftan, sürdürülebilir

kalkınma kavramının ne olduğu ve bu konuya nasıl bakılması gerektiği, Birleşmiş

Milletler tarafından 1984 yılında kurulan Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu

(DÇKK) tarafından yapılan kısa çalışmada açıklanmaktadır. Komisyon tarafından

yapılan tanıma göre sürdürülebilir kalkınma, gelecek kuşakların imkanlarını

kısıtlamadan, bugünün ihtiyaçlarını karşılayan bir kalkınma biçimi ve sürecidir.

59 Derya Altunbaş, “Uluslararası Sürdürülebilir Kalkınma Ekseninde Türkiye’deki Kurumsal

Değişimlere Bir Bakış”, Yönetim Bilimleri Dergisi - T.C. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Biga İİBF, 1.2.2006, 2003-2004, s.2. http://biibf.comu.edu.tr/daltunbasmakale.pdf[28.03.2008]

29

Komisyon tarafından önerilen bu basit sürdürülebilir kalkınma tanımının, kuşaklararası

varlık, ihtiyaç ve sınırlar gibi tartışmalı konuları içerdiği görülmüştür.60

Öte yandan, sürdürülebilir kalkınma anlayışının kalkınma politikası olarak

uygulanmaya başlanması, ülkeleri, daha çevreci, insana daha fazla önem veren ve aynı

zamanda refah düzeyini de arttırıcı politikalar uygulamaya yönlendirmiştir. Öte yandan,

sürdürülebilir kalkınma yaklaşımında dört anahtar unsur ön plana çıkmaktadır:61

- Yoksulluk ve mahrumiyetin giderilmesi,

- Çevre kalitesini arttırıcı kalkınma,

- İnsana önem veren kalkınma,

- Kurumsal değişim, yani her kademedeki kararlarda ekonomi ve ekolojiyi

birleştirme.

Sürdürülebilir kalkınma gibi evrensel değerler içeren bir kalkınma politikası,

ancak bireysel, yerel, ulusal, bölgesel ve uluslararası seviyede alınacak tedbirlerle

başarılabilir. Bu nedenle, söz konusu başarıyı elde edebilmek için kullanılan en önemli

araçlar, bu konuda yapılan uluslararası toplantı, konferans ve zirvelerdir. Zira, yukarıda

değinildiği gibi sürdürülebilir kalkınma kavramının ortaya çıkışı da dünya gündemine

oturması da Stockholm’de yapılan Çevre ve İnsan Konferansı sonrasında

gerçekleşmiştir.62

Sürdürülebilir kalkınma politikasının gelişimine etki eden bir diğer önemli

toplantı da 1983 yılında gerçekleşen BM (Birleşmiş Milletler) genel kuruludur. Zira,

1987 yılında yayınlanan ‘Ortak Geleceğimiz’ raporu bu toplantıda açıklanmıştır.

Raporda, çevre ile kalkınmanın uyumsuzluğuna ve çevrenin kalkınma uğruna feda

edildiğine dikkat çekilmiştir. Çünkü konu ile ilgili uzmanların yaklaşımına göre,

kalkınmanın sürdürülebilirliği, çevrenin ekonomik gelişmenin kaynağı ve sınırı olduğu

düşüncesinin benimsenmesine bağlıdır. Kalkınma sürdükçe, bunu sağlayan doğal

60 Jennifer A. Elliott, Introduction to Sustainable Development, Florence, KY, USA: Routledge, 1999, ss.5-6. 61 Gürlük, http://www.gapdogukalkinma.com/tarim/73.dun_kir.htm[27.03.2008] 62 Serhan Oksay, s.50.

30

kaynak bileşiminde de değişimler beklenmelidir ancak teknoloji alternatifleri mutlaka

yaratacaktır görüşü hakimdir.63

Sürdürülebilir kalkınma politikasının benimsenmesi yolundaki bir diğer önemli

dönüm noktası ise, 1992 yılında Brezilya’nın Rio de Janerio kentinde yapılan Birleşmiş

Milletler Çevre ve Kalkınma Konferansı’dır. Bu konferansın ana gündemi, gelecekte

sürdürülebilir kalkınma yönünde atılacak adımlara ilişkin prensipleri belirlemek olarak

saptanmıştır. Konferansın önemi ise, ilk kez çevre konusunda devlet başkanlarının bir

araya geldiği bir toplantıda, en üst düzeyde bir mutabakat sağlanmasının gerekliliğinde

gizlidir. Nitekim, konferansın ilk sonucu olan Gündem 21 dokümanı, yirmibirinci

yüzyıla doğru çevresel koruma ve kalkınma yönündeki faaliyetler arasında bir uyumun

sağlanması için güçlü bir siyasi irade ve ahlaki yaklaşım içeriyordu.64 Ayrıca

konferansta, Gündem 21’in yanı sıra dört önemli uluslararası belge daha kabul

edilmiştir. Bunlar, Çevre ve Kalkınma Deklarasyonu, Orman Prensipleri Belgesi, İklim

Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi ve Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi’dir.

Rio Konferansı, sürdürülebilir kalkınmaya ilişkin sorunlara insan hakları, nüfus,

sosyal kalkınma ve kadın hakları, gibi farklı hususları da dikkate alan bir perspektiften

bakarak, kendisinden sonra gerçekleşen tüm zirve ve konferansları etkilemiştir. Ayrıca

konferans, ulusal yönetimlerin sivil toplum örgütleri ile yeni iletişim yolları üretmesine

zemin hazırlayarak mevcut sorunlar hakkında “kamu bilincinin” oluşumuna yol

açmıştır. Bu sayede, bugün bir çok ülkede, sürdürülebilir kalkınma stratejileri veya

Ulusal Çevre ve Eylem Planları (UÇEP) düzenlenmektedir.65

Sürdürülebilir kalkınma konusunda gerçekleştirilen büyük zirvelerden biri de 26

Ağustos - 4 Eylül 2002 tarihleri arasında Güney Afrika’nın Johannesburg kentinde

düzenlenen “BM Çevre ve Kalkınma Konferansı Kararlarında On yıllık İlerleme ve

Gelişme’ konulu Dünya Sürdürülebilir Kalkınma Zirvesi’dir. Zirve, 1992 yılında

düzenlenen BM Çevre ve Kalkınma Konferansı kararlarının uygulanması aşamasında

daha etkili sürdürülebilir kalkınma stratejilerinin oluşturabilmek amacıyla

63 Altunbaş, s.3. 64 Elliott, s.6. 65 Serhan Oksay, s.51.

31

gerçekleştirilmiştir.66 Artan dünya nüfusu nedeniyle artan gıda, su, barınma, enerji,

sağlık hizmetleri ve ekonomik güvence taleplerinin karşılanması ve söz konusu taleple

karşılanırken dünyanın doğal kaynaklarının korunması konusunu ele alan ve hükümet

başkanlarından, sivil toplum kuruluşlarına; iş dünyasından, medya temsilcilerine kadar

onbinlerce kişiyi bir araya getiren Dünya Sürdürülebilir Kalkınma Zirvesi, dünyanın

dikkatini sürdürülebilir kalkınma konusuna çekmeyi başarmıştır.67

Dünya Sürdürülebilir Kalkınma Zirvesi’nin en önemli sonuçlarından biri de Rio

Konferansı’nda hazırlanan beş uluslararası belgeden biri olan Gündem 21’in

yayımlanmasıdır. Bir eylem planı niteliği taşıyan Gündem 21, BM örgütleri,

hükümetler, vb. ilgili kurumlar tarafından alınan ve küresel düzeyde uygulanacak olan

tedbirlerden oluşur. Ancak, planın temelinde insana özgü değerler bulunmaktadır. Diğer

bir deyişle Gündem 21’in içeriğinde, ülkelerarasında veya bir ülke içerisinde

karşılaşılan gelir eşitsizliği sorunuyla dünyanın yüzleşmesi, artan yoksulluk, açlık,

hastalık, düşük okur yazar oranı ve ekolojik sisteme sürekli olarak zarar verilmesi gibi

insanın yaşam şartlarını doğrudan ilgilendiren konular yer almaktadır.68

Diğer taraftan, sürdürülebilir kalkınmaya ilişkin tüm bu çaba ve çalışmalara

rağmen, konunun uygulanabilirliği hakkındaki tartışmalar halen sürmektedir. Örneğin

zengin ve fakir ülkeler arasındaki farklı çevre yaklaşımları, doğal kaynakların kullanımı

ile onların korunmasına yönelik yaklaşımlar ve gelecek kuşaklar ile bugünkü kuşakların

ihtiyaçlarına ait farklılaşmaya ilişkin yaklaşımlar çeşitli tartışmalara yol açmaktadır.69

Yine de sürdürülebilir kalkınmanın kapsamının evrensel boyutlarda olması, ülkeleri

kalkınmalarını gerçekleştirme aşamasında sosyo-ekolojik duyarlılığa sahip olmaya

zorlamaktadır. Ancak, bu duyarlılığın harekete geçirilmesi geciktirildikçe, toplumların

sürdürülebilir kalkınma olgusundan faydalanması ve çevresel kalitenin yakalanması da

gecikecektir. Nitekim özellikle az gelişmiş ülkelerdeki kaynak yetersizliği ve

kalkınmanın bu ülkelerdeki önceliği sürdürülebilir kalkınma politikasının

uygulanabilirliğini azaltmaktadır. Bu durumda sürdürülebilir kalkınmayı vazgeçilmez

kılmak için yapılması gereken, sürdürülebilir kalkınma politikasını içi boş ve etkinsiz 66 Altunbaş, s.4. 67 Serhan Oksay, s.51. 68 A.g.e. s.51. 69 Elliott, s.6.

32

bir amaç olmaktan kurtarmak; eşgüdüm ve sivil inisiyatiflerin katılımı ile eyleme

dönüştürmektir.70

1.2.5.4. Marksist ve Liberal Kalkınma Politikaları Ayrımı

Marksist yöntemin temelinde, planlı kalkınma vardır. Bu yönteme göre, planlı

kalkınmanın üç amacı; ülkenin hızla sanayileşmesi, tarımın çağdaşlaştırılması ve

sosyalist bir ekonominin temellerinin atılmasıdır. Marksist yöntemin temel sorunu ise,

az gelişmiş ülkelerin sermaye birikimlerinin yetersizliği olmuştur. Sermaye birikiminin

ve dolayısıyla sermaye malları stokunun yetersiz olması, işgücünün çağa uygun

yöntemlere göre kullanılmasını engellemiş; bu da Marksistlerin kalkınma sorununu

çözümleyebilmeleri için, çok hızlı bir sermaye birikimini gerçekleştirmelerini zorunlu

kılmıştır. Marksist yöntemde bu durum, az gelişmiş ülkelerin kalkınması önündeki en

büyük ve hatta tek engel olarak görüldüğünden, azgelişmişlik gibi karmaşık bir olguya

çok dar bir açıdan bakılmıştır. Diğer taraftan, Marksist sistemin genel kısıtlayıcı yapısı

özel girişim ve piyasa yerine, plan ve kamu girişimlerini desteklemekte, bu da emredici

bir plan içerisinde daha çok temel sektörlerdeki sanayileşmeyi, kalkınma politikasının

tek yolu olarak gösterilmesini sağlamaktadır. Bu durum şu gibi olumsuz sonuçların

ortaya çıkmasına neden olmuştur:71

- Üretimde karar verme yetkilerinin merkezde yığılımı, yeniliklerin

yayılmasını ve tartışılmasını uygulamada olanaksız kılmak, dolayısıyla

verimliliği durdurmak,

- Faiz oranlarının ortadan kaldırılması ve sistemin, fiyatların rasyonel

yapısından yoksun olması, yatırım tasarılarının verimliliklerini

karşılaştırmak ve bu yolla israfları engellemenin mümkün olmaması,

- Ekonominin çeşitli sektörleri arasında, kalkınma yönünden, bir uyum ve

denge olmaması, sektörlerin birbirlerini tamamlama yeteneklerinin azalması

ile ekonomide tıkanmalar ve türlü tepkiler görülmesi.

70 Murat Ali Dulupçu, Sürdürülebilir Kalkınma Politikasına Yönelik Gelişmeler, Dış Ticaret Dergisi,

20, 2000, s.11. http://www.dtm.gov.tr/dtmadmin/upload/EAD/TanitimKoordinasyonDb/politika.doc 71 Mustafa Altıntaş, Türkiye’de Planlı Kalkınma ve Uygulama Sonuçları, A.İ.T.İ. Akademisi Muğla İşletmecilik Yüksekokulu Yayınları-2, Ankara: 1978, ss. 41-42.

33

Marksist yöntemin sakıncalarından bir diğeri de kalkınmanın tek yolu saydığı

sanayileşmenin, özellikle de ağır sanayide yapılacak yüksek oranlı yatırımların,

ülkelerde enflasyonun oluşmasına veya daha da artmasına neden olmasıdır. Bunun

doğal sonucu da, az gelişmiş ülkelerde bulunan dengesiz yapının daha da bozulmasıdır.

Özetle Marksist yöntem, az gelişmişlik olgusunu çok dar bir perspektiften ele

alması sebebiyle, sorunun çözümünde yetersiz kalmıştır. Hatta, bütüncül yapısı

nedeniyle her türlü yapıcılığı ve yaratıcılığı kısırlaştırması, iktisadi ve sosyal

dengesizlikleri sürekli kılmıştır. Diğer bir deyişle, bu yöntemle kalkınmanın maliyeti

yüksektir.72

Liberal yöntem ise, Marksist yöntemin aksine; özel girişime, piyasanın

düzenleyici rolüne açık ve devletin kalkınmadaki rolünü minimum seviyede tutan bir

yaklaşım içinde hareket eder. Kalkınma yolunda en önemli faktörün özel girişimciler

olduğunu savunan liberal yöntem, bu özelliği bakımından uygulanabilirliği zayıf bir

yöntem olarak görünmektedir. Çünkü, az gelişmiş ülkelerin özel girişimciler konusunda

son derece kısıtlı olmaları nedeniyle yöntem, az gelişmiş ülkeler için geçerliliğini daha

baştan kendi ilkeleri ile ortadan kaldırmıştır. Zira, az gelişmiş ülkelerde yatırım yapan

girişimcilerin bir çoğu yabancıdır ve en çok kazanç getiren alanlara, özellikle de ihracat

sanayisine yönelirler. Bu durum da kalkınma yolundaki ülkelerin, yatırımlarını tüm

kesimlere, tüm sektörlere yayılmasını engellemektedir. Bunu engelleyen bir başka etken

de gelişmemiş ya da az gelişmiş ülkelerdeki alt-yapı ve ulaşım olanaklarının

yetersizliğidir. Sektörler arasındaki bu kopukluk, kalkınma düzeyi farklılığı, hatta kendi

aralarında dahi bütünlüğün olmaması liberal yöntemin sağladığı yaratıcılık ve serbestlik

gibi avantajların kullanımını kısıtlamaktadır. Az gelişmiş ülkelerin yapısal

özelliklerinden kaynaklanan bu olumsuzluklar, onların dengeli ve sürekli

kalkınmalarına engel teşkil etmektedir. Sonuç olarak alt yapı yetersizliği, tarımsal

alanda tekniğin çok yavaş ilerlemesi ve verimliliğin yeterince artmaması, yabancı

sermayenin belirli üretim alanlarında toplanması gibi sorunları olan, bununla birlikte

ekonominin tüm sektörlerini kapsayan, dengeli ve uyumlu bir kalkınma arzulayan az

gelişmiş ülkeler için liberal yöntem, etkinlikten uzak görünmektedir. Zira, Birinci

Dünya Savaşı öncesi uygulanan liberal yöntem, bugün hemen hiç bir ülkede, bu şekliyle

72 Altıntaş, s. 43.

34

uygulanmamaktadır. Ancak, ülkelerin kalkınma sorunlarına çözüm getirme konusunda

yetersiz addedilmesine karşın liberal yöntem, bugünün gelişmiş ülkelerinin birçoğunun

kalkınmalarını gerçekleştirmede kullandıkları yöntem olması nedeniyle bir çelişki

yaratmaktadır. Sözü edilen çelişkinin izahı ise, ancak çelişkinin nedenlerinin tarihsel bir

süreç içerisinde ve aşağıdaki konu başlıkları doğrultusunda ele alınmasıyla mümkün

olacaktır: 73

Müteşebbis Yönünden: Liberal yöntemin uygulanmasında geçmişle bugün

arasındaki farklılıkların başında, iki dönemin özel girişimcileri arasındaki farklılık

gelmektedir. Bugünün az gelişmiş ülkelerindeki özel girişimcilerin geçmiştekilerden en

büyük farkı kolay, zahmetsiz ve çok kazanç getiren, spekülatif alanlara yöneliyor

olmalarıdır ki bu da onları ülke kalkınmasına pozitif katkısı olan etkenler listesinden

çıkartmaktadır. Dolayısıyla, geçmişin az gelişmiş, bugünün gelişmiş ülkelerinin yaratıcı

ve mücadeleyi seven özel girişimci tipine bugün rastlamak pek mümkün

gözükmemektedir.

Nüfus Yönünden: Geçen yüzyılın az gelişmiş, bugünün gelişmiş ülkelerini,

bugünün az gelişmiş ülkelerinden ayıran bir ayrıcalık da dönemin nüfus

göstergelerinden kaynaklanmaktadır. Keza geçmişin az gelişmiş ülkeleri kalkınma

hareketine başlarken uygun bir nüfus/kaynaklar oranına sahipti ve kalkınma

başlangıcında, yüksek doğumlarının yanında, ölüm oranlarındaki yükseklik nedeni ile

nüfus baskısını fazla hissetmemişlerdi. Buna karşın bugünün az gelişmiş ülkelerinde bu

göstergeler tersine bir seyir izlemekte, bu da bu ülkelerin kalkınamamasında önemli rol

oynamaktadır.

Gelir ve Servet Dağılımı Yönünden: Kalkınma aşamasında geçmişin az gelişmiş,

bugünün gelişmiş ülkeleri ile bugünün az gelişmiş ülkeleri arasındaki bir başka önemli

fark da gelir ve servet dağılımlarının ilgili dönemlerde tutarsız olmasıdır. Çünkü;

geçmişte az gelişmiş ülkelerin kalkınmalarını engelleyecek düzeyde bir gelir ve servet

dağılımı dengesizliği yaşamamalarına karşın, bugünün az gelişmiş ülkelerinde bu

dengesizlik (özellikle de küreselleşme rüzgarları ile birlikte) hat safhada yaşanmaktadır.

Dolayısıyla, bugünün az gelişmiş ülkeleri gibi gelir dağılımı açısından sosyal sınıfları

73 Altıntaş, s. 43.

35

arasında dengesizlik yaşamayan bugünün gelişmiş ülkeleri, kalkınmaya başladıkları

dönemde hızlı bir atılım göstermişlerdir. Bugünün az gelişmiş ülkeleri için ise sadece bu

durumun tersini ifade etmek yeterli olacaktır. Kaldı ki bu ülkeler yine bugünün gelişmiş

ülkelerinin tersine, kalkınmada son derece önemli sayılan tarımsal kesimden sanayi

kesimine kaynak aktarımını da sağlayamamışlardır.

Dış Ticaret Yönünden: Bugünün gelişmiş ülkeleri, kalkınma atılımına başlarken

çok taraflı bir ticaret sisteminin varlığı, gelişme durumuna geçmekte olan memleketleri

sadece kendi kaynaklarına bağlı kılmaktan kurtarmış, gerek mamul maddelerine piyasa

bulmak gerekse de ihtiyaç duyduğu tarımsal ham maddeleri ithal etme kolaylığını ve

imkanlarını sağlamıştır. Bu koşullar gelişmekte olan ülkelere uluslararası sermaye

piyasası kaynaklarının daha rahat ve uygun koşullarda gelmesini sağlıyordu. Ayrıca

bugünün gelişmiş ülkeleri, kalkınma hamlelerini yapmaya başladığı dönemde,

kaynaklarını çok uygun koşullarda kullandıkları sömürge alanları mevcuttur. Kısacası,

uygun dış ticaret koşulları, sermaye piyasası avantajları ve sömürge olanakları geçmişin

az gelişmiş ülkelerini, bugünün ülkelerinden ayıran temel özelliklerdendir. Bu

farklılıklar bakımından bugünün az gelişmiş ülkelerini incelediğimizde, yine geçmişin

tersine bir durum ile karşılaşmaktayız. Bundan dolayıdır ki, bugünün az gelişmiş

ülkelerinin dış ticaret yönünden de, bugünün gelişmiş ülkelerine göre, uygun olmayan

koşullara sahip olması, kalkınma yolunda onlarla aynı yöntemi uygulamasını olanaksız

bırakmaktadır.

Zaman Yönünden: Bugünün gelişmiş ülkeleri, bu gelişmelerini uzun süreli,

yavaş ve sabırlı çabaları sonucunda sağlamışlardır. Hatta bu tür ülkelerde kalkınmanın

kendiliğinden oluştuğunu söylemek de mümkündür.

1.3. Ekonomik Büyüme

1.3.1. Ekonomik Büyümenin Tanımı

Ekonomik büyümenin tanımlanmasının ilk adımı, onun ortaya çıkmasını

sağlayan üretim faktörlerinin açıklanması olmalıdır. İkinci adım ise, hem potansiyel

milli gelir düzeyinde hem de kişi başına düşen milli gelirde artış elde edilmesini

36

sağlayan bu üretim faktörlerinin nasıl bir etkileşim içerisinde olduklarını göstermektir.74

Zira, bir ülkenin sahip olduğu üretim faktörlerinin niceliği ve niteliği, o ülkede

ekonomik büyümenin gerçekleşebilmesi için son derece önemli olan üretim kapasitesini

belirler. Daha geniş ifadeyle, ekonomi literatüründe işgücü, toprak (doğal kaynaklar),

sermaye ve teknoloji olarak ifade edilen üretim faktörleri bir ülkenin üretim

kapasitesinin belirleyicisidir.75 Bir ülkenin üretim kapasitesindeki artışlar ile bu

artışların sonuçları, ekonomik büyümenin ya da yaygın ifadesiyle büyümenin kapsamını

oluşturur. Bu kapsamda, ekonomik büyümenin gerçekleşmesi için sağladıkları katkılar

bakımından üretim faktörlerinin her birinin irdelenmesi gerekmektedir:76

Toprak (Doğal Kaynaklar): Toprak, genellikle sabit bir faktör olarak kabul

edilir. Bu faktörün büyüme olasılığı bulunsa da, bu oldukça güçtür. Örneğin satın alma

veya savaş yoluyla diğer ülkelerden elde edilmesi mümkündür. Ayrıca toprak,

Hollanda’da olduğu gibi denizden alınarak, tarıma elverişli hale getirilebilir. Bunlara

rağmen toprak, ekonomik büyüme analizlerinde sabit kabul edilir; işgücü, sermaye ve

teknoloji daha çok dikkate alınır.

İşgücü: Bir ülkenin ekonomik büyümesi, en çok onun sahip olduğu işgücü

miktarının artmasıyla mümkün olabilir. Çünkü, nüfusun artması, işgücü arzının da

artması anlamına gelmektedir. Bu artış, o ülkenin nüfusunda meydana gelen doğal

büyüme sayesinde olabileceği gibi göç sayesinde de olabilmektedir. İşgücünün

niteliğinde veya niceliğinde meydana gelen artış, özellikle gelişmekte olan ülkeler için

oldukça önemlidir. Zira bu ülkelerdeki nüfusun büyük bir kısmı hala tarım sektöründe

yer almaktadır ve bu sektörde yer alan büyük aileler, işgücü sayısını arttırmayı bir

ekonomik anlayış olarak benimsemektedirler.

Sermaye: Ekonomik büyüme, sermeye stokunda da bir artış gerektirir. Ekonomik

anlamda sermaye, işin yapısının oluşturulmasında veya teçhizat donatımında kullanılan

para miktarıdır. Sermayenin ikinci anlamı ise, sadece bir üretim fabrikası için harcanan

teçhizat türlerini değil, işletme bilgisayar ve yazılım gibi, bilgi işlemede gerekli olan

işletme ekipmanlarını da kapsar. Bazı modellere göre, ekonomik büyüme, sermaye 74 Sawyer ve Sprinkle, s.232. 75 Berber, s.3. 76 Sawyer ve Sprinkle, s.232.

37

stokunu olabildiğince hızlı büyüten bir ekonomi tarafından arttırılabilir. Gelişmekte

olan ülkeler için, özel sektörün dışındaki sermaye stoku, hayati bir öneme sahip olabilir.

Bir ülkede, sermaye ve emeğin maksimum verimlikte üretim yapabilmesi için, o

kalkınma düzeyine uygun altyapısı olması gerekir. Sözü edilen altyapı, su ve

kanalizasyon sistemini, asfalt kaplı yolları, güvenilir elektrik teminini içerir. Bu türden

bir sermayenin çoğu, kamu sektörü tarafından üretildiği için, gelişmekte olan ülkelere

yönelik ekonomik büyüme analizlerinde kamusal yatırımların incelenmesi daha da

önem kazanır.

Teknoloji: Ekonomide teknoloji, genel kullanımdan oldukça farklı bir anlam

taşır. Ekonomistler, teknolojideki bir değişimi, kaynakların daha verimli biçimde

kullanılmasına yol açan her şey olarak tanımlar. Çoğu zaman, teknolojideki bir

değişmeyi, bilgisayar teknolojisindeki bir ilerleme olarak anlarız. Ekonomistler için bu

kavram daha geniştir. Ekonomistler girdi ile çıktı arasındaki ilişkinin ne olduğu ile

ilgilenirler. Ekonomistler, teknolojideki bir değişmeyi, bir ülkenin aynı miktarda kaynak

kullanarak daha fazla üretim yapabilmesi veya daha az kaynak kullanarak aynı miktarda

üretim yapabilmesi olarak anlamlandırır. Bu bakımdan teknolojiyi daha geniş bir

perspektiften değerlendirmek gerekir.

Bu kapsamda ekonomik büyüme, bir ülkenin sahip olduğu üretim faktörlerinin

tam kapasite ile etkin olarak kullanılması halinde, o ülkenin üretilebileceği maksimum

mal ve hizmetin parasal karşılığı anlamına gelen potansiyel GSMH düzeyinin

genişlemesi olarak tanımlanabilir.77 Ancak bu şekilde bir tanımlama, üretim

kapasitesindeki artışın nasıl sağlanabileceği sorusunu da akla getirecektir. Buna göre,

üretim kapasitesinde artış sağlamanın ise temelde iki yolu vardır:78

- Üretim faktörlerinin nicel olarak artması: Nüfusun artmasıyla birlikte özellikle

niteliksiz işgücü miktarında sağlanan artış, yeni yatırımların yapılmasıyla

sermaye stokunda gerçekleşen artış ve yeni rezervlerin bulunmasıyla doğal

kaynak veya hammadde miktarında oluşan artış, üretim kapasitesini nicelik

bakımından iyileştiren etkenlerin en önemlileridir.

77 Serhan Oksay, s.25. 78 Berber, s.3.

38

- Üretim faktörlerinin nitel olarak iyileşmesi: Gerek teknolojik gelişmeler, gerekse

eğitimde kalitenin yükseltilmesiyle işgücünü verimliliğinin arttırılması üretim

kapasitesindeki nitel iyileşmenin önde gelen nedenlerinden sayılmaktadır.

Üretim kapasitesindeki artışın, üretim olanakları eğrisi ile izah edilmesi de

mümkündür. Üretim olanakları eğrisi, bir ülkenin veri teknoloji ve tam çalışma koşulları

altında sınırlı kaynaklarıyla üretebileceği mal bileşimlerini gösterir ve potansiyel

GSMH ile örtüşmektedir.79 Diğer bir deyişle ekonomik büyüme, bir ülkenin üretim

olanakları eğrisinin dışarıya doğru kayması olarak da tanımlanabilir. Burada sözü edilen

büyüme, ya ülkede kullanılan üretim faktörlerinin artmasıyla ya da bu üretim

faktörlerinin etkili kullanımı sonucu ortaya çıkar.80

Şekil 2: Ekonomik Büyümenin Üretim Olanakları Eğrisiyle Açıklanması

Kaynak: Metin Berber, İktisadi Büyüme ve Kalkınma, 3.Basım, Trabzon: Derya Kitapevi, 2006, s.5.

Bu kapsamda, ekonomik büyümenin üretim olanakları eğrisi ile açıklanması

Şekil 2’de gösterilmektedir. Buna göre, Şekil 2(b)’de gösterilen üretim olanakları

79 Berber, s.4. 80 Paul R. Krugman ve Maurice Obstfeld, International Economics -Theory&Policy-, 7.Basım, USA: Pearson Addison Wesley, 2006, s.90.

39

eğrisindeki sağa doğru kayma, üretim faktörlerinin etkin kullanımı sonucu, ülkenin

üretim kapasitesinde meydana gelen artışı, yani büyümeyi temsil etmektedir. Ancak,

eğrideki bu kaymanın, her noktada eşit mesafede olması bir zorunluluk değildir. Şekil

2(c) ve 2(d)’de görüldüğü gibi, eğrideki kayma, ülkedeki tercihler doğrultusunda,

yatırım malları veya tüketim malları eksenine doğru daha fazla eğim alır. Diğer bir

deyişle, ülke tercihlerine göre daha fazla yatırım malı üretilecekse, üretim olanakları

eğrisinin eğimi Şekil 2(c)’dekine benzer; daha fazla tüketim malı üretilecekse Şekil

2(d)’dekine benzer olacaktır. Şekil 2(a) ise, ülkenin mevcut üretim kapasitesini tam

olarak kullanmadığına dikkat çekmektedir.81

En yalın anlamıyla ekonomik büyüme, işgücü verimliliğinde veya kişi başına

düşen gelirde meydana gelen bir artışı ifade eder. Bunun yanı sıra, ekonomik büyümeyi

gerçekleştiren 3 temel faktörden bahsetmek mümkündür. Bunlar, fiziksel sermaye,

insani sermaye ve teknolojik değişimdir. Özellikle teknolojik değişim olmadan uzun

dönemli bir ekonomik büyümenin olamayacağı görüşü genel kabul görmektedir.82

1.3.2. Yoksul-Yanlı Büyüme

Son yıllarda, ekonomik büyüme veya yoksulluk ile ilgili çalışmalar yürüten

iktisatçıların en çok ilgilendiği konulardan biri de “yoksul-yanlı büyüme”dir. Yoksul-

yanlı büyümenin temelinde, ekonomik büyümenin yoksulluğun azaltılmasında son

derece önemli bir faktör olduğu görüşü yatmaktadır. Bu görüşe göre, milli gelirin gelir

dağılımındaki eşitsizliği artırmayacak bir şekilde büyümesi yoksulluğu önemli ölçüde

azaltır.83

Yoksul-yanlı büyüme, bir takım uluslararası organizasyonlar tarafından

“yoksullukta kayda değer azalışlara yol açan ekonomik büyüme” şeklinde tanımlanmış

olsa da yoksullukta meydana gelen kayda değer azalışlardan neyin anlaşılması gerektiği

veya yoksulun söz konusu büyümeden ne kadar fayda sağlayabileceğine ilişkin sorulara

81 Berber, ss.5-6. 82 Yair Mundlak, “Explaining Economic Growth”, American Journal of Agricultural Economics

American, Agricultural Economics Association, Sayı 5, 2001, ss.1154-1155. 83 Coşkun Can Aktan ve İstiklal Yaşar Vural, “Yoksullukla Mücadeleye Yönelik Öneriler”, Coşkun Can

Aktan (Ed.), Yoksullukla Mücadele Stratejileri içinde, Ankara: Hak-İş Konfederasyonu Yayını, 2002. s.2.

http://www.canaktan.org/ekonomi/yoksulluk/dorduncu-bol/aktan-vural-yoksulluk-oneriler.pdf

40

cevap arayışları halen devam etmektedir. Dolayısıyla yoksul-yanlı büyümenin üzerinde

uzlaşılan tek bir tanım bulunmamaktadır.84 Nitekim literatürde, yoksul-yanlı büyüme

için birbirinden tamamen farklı iki tanım bulunmaktadır. Söz konusu tanımlamalardan

birincisi, büyüme sürecinde meydana gelen gelir dağılımı değişikliklerine odaklanır. Bu

tanıma göre yoksul-yanlı büyüme, toplam gelirin eşit oranda artması sonrasında,

yoksulluğun bu artıştan daha fazla azalmasını sağlayan bir ekonomik büyümedir. Özetle

bu tanım, yoksul-yanlı büyümeyi, yoksulun gelirlerinin yoksul olmayanın gelirlerinden

daha büyük oranda artması ile ilişkilendirmektedir.85 Nitekim bu ilk tanımdan üç farklı

anlam çıkarmak mümkündür. Öncelikle, bu tanımlamanın göreceli bir eşitsizliği esas

aldığı ve basitçe yoksulun gelirindeki büyümenin, ortalama büyüme oranından daha

büyük olması gerektiğine dikkat çekmektedir. Böylece, büyüme yoksul yanlı olduğu

zaman, eşitsizliği azaltacaktır. Bu tanımlamadan çıkarılan ikinci anlam ise, gelir

artışından yoksula düşen payın, en az yoksul kesimin toplam nüfustaki payı kadar

olması gerektiğidir. Bu duruma uygulamada rastlamak çok daha zordur. Nanak

Kakwani ve Ernesto M. Pernia tarafından ileri sürülen üçüncü anlam ise, gelir

dağılımındaki değişimi dikkate alan yoksulluk ile sadece ekonomik büyümeden

kaynaklanan değişimleri dikkate alan yoksulluğun karşılaştırılmasını temel alır.86

Ancak, yoksul-yanlı büyümeyi açıklayan bu ilk tanımın, 1980-1990 yılları arasında

Çin’de ortaya çıkan büyümeye ve gelir dağılımına ilişkin değişiklikleri izah etme

konusunda yetersiz kaldığı anlaşılmıştır. Nitekim, söz konusu dönemde Çin

ekonomisinde yaşanan büyüme ve bu büyümenin gelir dağılımına olumlu yansıması,

nisbi olarak yoksul kesim için daha az olmuş, yoksulların geliri yoksul olmayanlardan

daha az artmıştır.87

Yoksul-yanlı büyüme için kullanılan ikinci tanımlama ise, yalnızca büyüme ile

yoksulluk arasındaki ilişkiye odaklanır ve daha esnektir. Buna göre, ekonomik büyüme

yoksulluğu azaltıyorsa yoksul yanlıdır. Martin Ravallion ve Shaohua Chen tarafından

84 J.Humberto Lopez, Pro-Poor Growth: A Review of What We Know, The World Bank, 2004, s.4.

http://siteresources.worldbank.org/INTPGI/Resources/15163_ppg_review.pdf [15.03.2008] 85 Martin Ravallion, “Pro-Poor Growth: A Primer”, World Bank Policy Research Working Paper,

Sayı 3242, 2004, s.2. http://siteresources.worldbank.org/INTPGI/Resources/15174_Ravallion_PPG_Primer.pdf[15.03.2008] 86 Lopez, s.4. 87 Serhan Oksay, s.28.

41

ileri sürülen bu tanımlama, gelir dağılımındaki eşitsizlik cephesindeki gelişmelere

bakılmaksızın, yanlı olarak yoksulluğu düşüren bir ekonomik büyüme olayına dikkat

çekmektedir. Böylece ekonomik büyüme, yoksulluğun artmasına neden olan gelirin

yerinde sayması veya azalması durumları dışında yoksul-yanlı olacaktır.88

Diğer taraftan, yoksul-yanlı büyümeyi açıklayan söz konusu tanımların, iki ortak

unsur taşıdığı görülmektedir. Bu unsurlardan ilki yoksulluk, diğeri ise ekonomik

büyümedir. Buna göre, yoksul-yanlı büyümenin başarıyla gerçekleşebilmesi için,

ülkenin ekonomik büyümesiyle kişi başına düşen milli gelirde ortaya çıkacak olan

artışın, toplumun diğer kesimlerinden çok yoksul kesime yansıması gerekmektedir.

Böylece, ülkedeki yoksul kesimin gelirdeki artıştan daha fazla faydalanması, genel

yoksulluk düzeyinin düşmesini sağlayacaktır.89

1.3.3. Ekonomik Büyüme ile Kalkınma Arasındaki Fark ve Benzerlikler

Ekonomi ile ilgili çevrelerde ve ekonomiye ilişkin araştırma kaynaklarında,

kalkınma, büyüme ve değişim kavramlarının eş anlamlı olarak kullanılması olarak

sıklıkla karşılaşılan bir durumdur. Oysa, bazen hatalı kullanımdan, bazen de anlatım

kolaylığı amacıyla birbirinin yerine kullanılan bu kavramlar arasında önemli farklılıklar

vardır. Birçok kişiye göre kalkınma, ekonomik büyüme ve değişme ile aynı anlamı taşır.

Genellikle ekonomik büyüme, kurallı, öngörülebilir ve nicel olarak ölçülmesi veya

değerlendirilmesi mümkün olan bir kavramdır. Değişme ise, çok yönlüdür ve

rasyonalize edilmesi gereken subjektif değerler içeren bir kavram olarak tanımlanır.

Gelişim olarak da tanımlanan kalkınma ise, birçok kişi tarafından ekonomi için arzu

edilen politikalar olarak değerlendirilir.90 Bu kavramlar arasında, birbiriyle en çok

karıştırılanlar ise ekonomik büyüme ve kalkınmadır. Oysa tanımsal olarak bu iki

kavram arasında önemli farklar vardır. Zira ekonomik büyüme, önceki konularda da

belirtildiği gibi, daha çok, bir ülkede kişi başına düşen milli gelirde dönemler itibari ile

meydana gelen artışla ifade edilmektedir ve ekonomik büyümeden söz edebilmek için

ekonomide mal ve hizmet üretiminin herhangi bir sebeple artmış olması gereklidir.

Kalkınma ise, ekonomik büyümeyi, dolayısıyla onun temel göstergesi olan milli gelir

88 Lopez, s.5. 89 Serhan Oksay, s.28 90 Hamour, s.4.

42

artışlarını kapsayan ve bunlara ilave olarak ekonomideki yapısal değişiklikleri de içinde

barındıran sosyo-ekonomik bir süreçtir. Bu yapısal değişiklikler ülkeden ülkeye farklılık

göstermekle birlikte birçok kalkınan ülkede şu örnekleri mevcuttur: Milli gelir

içerisinde sanayi kesiminin payının artması (tarımın payının azalması), kırsal kesime

oranla kentlerde yaşayan nüfusun çoğalması, önce artan sonra azalan bir nüfus artışı

sürecine girilmesi, bireylerin toplam harcamaları içerisinde zorunlu tüketim mallarının

payının azalıp, lüks mallara yapılan harcamalar giderek artması.91

Tanımlarındaki farklılığın yanı sıra, ekonomik büyümeyi ve kalkınmayı

sağlayan etkenlerin çıkış noktaları da birbirinden farklıdır. Ekonomik büyüme,

genellikle endojen faktörlerin etkisiyle, kendiliğinden ortaya çıkan, spontane bir süreç

olarak kabul edilirken, kalkınma, eksojen faktörlerin etkisiyle, yani bir dış etken

aracılığıyla ortaya çıkan bir süreç olarak kabul edilmektedir. Diğer bir deyişle ekonomik

büyüme, herhangi bir plan, program veya strateji uygulamadan da gerçekleştirilebilir;

fakat kalkınma sürecinde yapısal değişiklikleri gerçekleştirebilmek için strateji veya

planlama gibi dışsal bir etkene ihtiyaç vardır.92

Diğer taraftan kalkınma, makro bir değişken ve süreç olarak nitelendirilirken;

ekonomik büyüme, hem makro hem mikro nitelikte bulunur. Bu yaklaşıma göre, bir

bölgenin, bir endüstrinin veya bir sektörün büyümesinden söz edilebilir, fakat bir

firmanın kalkınmasından söz etmek yanlış olur.93

Kalkınma ve ekonomik büyüme kavramları arasında farklılıklar olduğu gibi, bu

iki kavramın birbirine benzer, birbirini tamamlayan özellikleri de vardır. Bu iki kavram,

farklılık arz etseler de belli bir noktaya kadar aynı doğrultuda hareket eden ekonomik

olgulardır. Zira, bazı çalışmalarda kalkınma ve ekonomik büyüme, birinin diğerini

mümkün kıldığı ardışık süreçler olarak ifade edilmektedir. Bu yaklaşıma göre

kalkınmanın ortaya çıkabilmesi, ancak belli bir düzeyde ekonomik büyümenin

başarılmış olmasına bağlıdır. Yani kalkınma, ekonomik büyümenin bir sonraki aşaması

olarak kabul edilir. Nitekim, önce ekonominin üretim seviyesi veya kapasitesi genişler

ve böylece elde edile gelir artar, yani ekonomik büyüme gerçekleşir; daha sonra artan 91 Kargı, s. 5. 92 Berber, s.12. 93 A.g.e. s.12.

43

bu gelir yatırımlara yönlendirilerek, sosyal ve fiziki altyapının iyileştirilmesi yönünde

kullanılır ve nihayetinde kalkınma sağlanmış olur.94 Bu konuya ilişkin bir diğer

yaklaşım ise, kalkınmayı, ekonomilerin yavaş büyüme oranlarından hızlı büyüme

oranlarına doğru hareket ettiği bir değişim olarak niteler.95

1.4. Az Gelişmişlik

1.4.1. Az Gelişmişliğin Tanımlanması

Az gelişmişlik kavramını net olarak tanımlamak veya gelişmişlik ile az

gelişmişlik arasındaki farkı ortaya koyan kriterleri sıralamak oldukça zordur. Bugün,

dünya nüfusunun önemli bir çoğunluğunun az gelişmiş veya gelişmekte olan ülkelerde

yaşadığı bilinmektedir ve bu ülkeler coğrafi olarak da dünyanın çeşitli bölgelerine

dağılmıştır. Söz konusu bu ülkelerin ekonomik yapıları birbirinden oldukça farklıdır.

Nitekim, tanımlamayı zorlaştıran en önemli sebep de budur.96 Bu ülkeler arasında bariz

farklılıklar olmasına karşın, gelişmekte olan birçok ülke, iyi tanımlanmış bazı ortak

hedefleri paylaşır. Yoksulluğun ve işsizliğin azaltılması; toplumun her kesimine yönelik

olarak eğitim, sağlık, barınma ve gıda gibi hizmetlerin asgari düzeyde sağlanması, gerek

ekonomik gerek sosyal olanakların arttırılması bu hedeflere örnek teşkil eder. Diğer

taraftan, gelişmekte olan birçok ülke tarafından paylaşılan ortak problemler de

bulunmaktadır. Bunlar şunlardır: Yaygın ve kronik yoksulluk; eksik istihdam ve

işsizlik; gelir dağılımındaki eşitsizliğin büyümesi; düşük düzeyde tarımsal üretim; kırsal

ve kentsel yaşam standartları arasındaki dengesizliğin fazlalığı ve giderek artması;

tehlikeli boyutta kötüleşen çevre kirliliği; yetersiz ve çağdışı eğitim ve sağlık sistemi;

ödemeler dengesi açığının olması ve uluslararası borç problemleri; yabancı teknoloji,

kurum ve değer yargılarına yönelik bağımlılığın artması.97

Bu kapsamda az gelişmiş ekonomiler, düşük gelirin, yüksek eşitsizliğin, kötü

sağlık koşullarının ve yetersiz eğitim olarak kendini gösteren düşük yaşam

standartlarının görüldüğü; üretkenlik seviyesinin düşük olduğu; yüksek nüfus büyüme

oranı ve buna bağlı sıkıntıların yaşandığı; yüksek ve artan oranlı işsizliğin, eksik 94 Serhan Oksay, s.30. 95 Berber, s.13. 96 M. Kemalettin Çonkar, Kalkınma Bankacılığı ve Türkiye’deki Uygulamaları, Eskişehir: Anadolu

Üniversitesi Yayınları, 1988, s.5. 97 Todaro ve Smith, s.41.

44

istihdamın görüldüğü; tarımsal üretime ve temel ihraç ürünlerine aşırı bağımlılığın

olduğu; eksik rekabet piyasalarının ve sınırlı bilginin hüküm sürdüğü; uluslararası

ilişkilerde daha çok bağımlılığın ve kırılganlığın hakim olduğu ekonomiler olarak

tanımlanabilirler. 98

1.4.2. Az Gelişmiş Ülkelerin Ortak Özellikleri

Dünya Bankası ve Birleşmiş Milletler (BM) gibi uluslararası kuruluşların

ülkelerin kalkınmışlık düzeyine göre yaptıkları tanım ve sınıflandırmaların yanı sıra,

kişi başına düşen milli geliri gelişmiş ülkelerin sahip olduğu düzeyin altında kalan

ülkeleri az gelişmiş ülkeler statüsünde değerlendirmek mümkündür. Bu çerçevede, az

gelişmiş ülkeler statüsünde değerlendirilebilecek olan ülkelerin belli başlı özelliklerini

şu şekilde sıralamak mümkündür:

Kişi Başına Düşük Gelir: Az gelişmiş ülkeleri karakterize eden kriterlerin

başında, kişi başına düşen milli gelir seviyesinin düşüklüğü gelmektedir. Nitekim, bu

ülkelerde kişi başına düşen milli gelirin yeterli düzeyde olmaması, zamanla kısır

döngüye dönüşen bir takım sorunları da beraberinde getirmektedir. Bu sorunların en

önemlisi, düşük gelir düzeyinin yol açtığı tasarruf oranı düşüklüğüdür. Çünkü düşük

tasarruf oranı, yeterli sermaye birikiminin sağlanamaması, verimli yatırımların

gerçekleşememesi ve elde edilen gelirin düşük düzeyde kalması gibi sonuçların silsile

halinde ortaya çıkmasına neden olacak, bu durum da kısır döngüyü ortaya çıkaracaktır.

Diğer taraftan, gelişmişlik düzeyinin sosyal göstergeleri arasında sayılan, ortalama

yaşam süresi, okur-yazarlık oranı, bebek ölümleri vb. verilerin, kişi başına düşen gelir

kriteri ile paralellik arz ettiği de kabul edilmektedir.99

Gelir Dağılımındaki Eşitsizlik: Kişi başına düşen milli gelir göstergesi, her ne

kadar bir ülkenin kalkınma düzeyi hakkında önemli ipuçları veriyor olsa da basit bir

ortalama olması nedeniyle toplam gelirdeki artışın toplum katmanlarının yaşayanların

yaşam standartlarını ne oranda etkilediğini ölçme konusunda tek başına yetersiz

kalmaktadır. Bu göstergenin daha sağlıklı analize imkan tanıması, incelenen ülkedeki

gelir dağılımının dengeli olması ile mümkündür.

98 Hodder, s.4. 99 Berber, s. 247.

45

Bir ülkedeki gelir dağılımının ölçülmesi birçok yöntemle mümkün olabilir. Ancak, bir

ülkenin gelir dağılımı hakkında bilgi sahibi olmak için, o ülkede en üst gelir grubunu

oluşturan nüfus ile geriye kalan nüfusun toplam gelir içindeki payının karşılaştırılması

yeterli olacaktır. Bu kapsamda, gelir dağılımı ile ilgili çalışmalar göstermiştir ki az

gelişmiş ülkelerin zengini çok zengin, fakiri ise çok fakirdir. Bu ülkelerde, uçlarda yer

alan bu iki sosyal grup arasındaki boşluk, gelişmiş ülkelerdeki gibi bir orta sınıfla

doldurulamamıştır.100

Düşük Yaşam Standartları: Gelişmekte olan veya az gelişmiş ülkelerin

birçoğunda yaşam standartlarının düzeyi oldukça düşüktür. Yaşam standartlarındaki bu

düşüklük, özellikle az gelişmiş ülkeler üzerinde, yoksulluk, yetersiz barınma, kötü

sağlık koşulları, yetersiz eğitim, yüksek oranlı çocuk ölümleri, ortalama yaşam süresinin

kısalması ve ümitsizliğin hakim olması gibi etkilerin ortaya çıkmasına yol açar.101

Düşük Verimlilik Düzeyi: Az gelişmiş ülkeler, genellikle düşük verimlilik

düzeyine sahiptir. Bunun temel nedeni, verimliliğin esası olarak kabul edilen sermaye,

yönetsel faaliyetler, işgücü motivasyonu, eğitim-öğretim programları ve kurumsal

esneklik gibi faktörlerin az gelişmiş ülkelerde yetersiz olmasıdır.102

Yüksek Oranlı Nüfus Artışı: Dünya nüfusunun yaklaşık %15’inin gelişmiş

ülkelerde, %85’nin ise az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde yaşadığı bilinmektedir.

Gelişmiş ülkeler ile az gelişmiş ülkelerin nüfusları arasındaki bu uçurumun temel sebebi

ise, bu ülkelerdeki doğum ve ölüm oranlarının birbirinden oldukça farklı olmasıdır.

Nitekim, az gelişmiş ülkelerdeki ortalama doğum oranları binde 35-40 gibi oldukça

yüksek kabul edilebilecek düzeyde iken, bu oran gelişmiş ülkelerde binde 20’nin de

altındadır. Diğer taraftan, az gelişmiş ülkelerdeki ölüm oranlarının gelişmiş ülkelere

göre daha yüksek olduğunu da belirtmek gerekir. Ancak, özellikle sağlık sektöründe

sağlanan ilerlemelerin ölüm oranlarını azaltması, az gelişmiş ülkedeki nüfus artış

hızının gelişmiş ülkelere oranla yüksek kalması sonucunu doğurmuştur.103 Bu ülkelerde

aile planlaması bilincinin yerleşmemiş olması, tarımla geçinen halk açısından çocuğun

100 Han ve Kaya, ss.13-14. 101 Todaro ve Smith, s.50. 102 Suna Oksay, Uluslararası Kalkınma Yardımı ve Örgütleri, Ankara: Ödül Tasarım, 1996, s.12. 103 Berber, s.256.

46

bir işgücü potansiyeli olarak görülmesi ve diğer sosyal nedenler doğurganlığın yüksek

olması sorununu da beraberinde getirmiştir. Bu durum, ülke genelindeki tasarrufların

azalmasına, eğitim, sağlık ve konut gibi verimliliği düşük yatırımların artmasına yol

açmıştır. Az gelişmiş ülkeler açısından hızlı nüfus artışı sorunu beraberinde kötü

beslenme, çocuk ölümleri, sakatlıkların fazlalığı, yetersiz eğitim ve yetersiz işsizlik gibi

sonuçları ortaya çıkarmaktadır.104

Tarıma Dayalı Ekonomi: Az gelişmiş ülkelerin ekonomileri genellikle tarıma

indekslidir ve tarım toplam hasıla içinde en büyük payı alır. Bu ülkelerde, tarımsal

üretimin ağırlıklı olarak gerçekleştiği kırsal alanda yaşayan ve çalışanların toplam nüfus

içerisindeki oranı %65’dir. Bu oran, gelişmiş ülkelerde oldukça düşüktür. Nitekim

gelişmiş ülkelerde yaşanan deneyimler, kalkınma sağlandıkça, tarımın toplam

hasıladaki payının azaldığını göstermektedir.105 Diğer taraftan, tarımsal üretimde

modernizasyonun sağlanamaması, hızlı nüfus artışı sebebiyle tarıma elverişli olmayan

alanlarda da tarımsal faaliyette bulunulması ve sektörde daha çok küçük aile

işletmelerinin yer alması gibi nedenlerden ötürü, genellikle az gelişmiş ülkelerdeki

tarımsal verimlilik düşüktür. Az gelişmiş ülke ekonomilerinde böylesine büyük bir payı

olan tarım sektöründeki bu verimsizlik, milli gelirdeki büyümeyi de olumsuz

etkilemektedir.106 Ayrıca, az gelişmiş ülkelerde tarım sektörüne yönelik aşırı bir işgücü

yığılması olması, gizli işsizlik ve mevsimsel işsizlik gibi sorunları tetiklemektedir.107

Yüksek Oranlı İşsizlik ve Eksik İstihdam: Sosyo-ekonomik bakımdan ortaya

çıkardığı etkiler nedeniyle işgücü, az gelişmiş ülkeler için problemli bir üretim faktörü

konumundadır. İşgücünün problem olarak biraz gelişmiş ülkeye yansıması iki şekilde

olmaktadır. Bunlardan ilki eksik istihdam, ikincisi ise açık işsizliktir. Eksik istihdam,

işgücünün sahip olduğu potansiyelden daha az çalıştırılmasını ifade ederken; açık

işsizlik, çalışma isteği ve iradesi olduğu halde iş bulamayanlar oluşturduğu sosyal

durumu ifade eder. Az gelişmiş ülkelerde açık işsizlik oranları %10-15 düzeylerindedir.

Diğer taraftan, bu ülkelerde, genel eğitim düzeyinin düşüklüğü ve üretimde geleneksel

104 Hüseyin Şahin, İktisada Giriş, Bursa: Ezgi Kitapevi Yayınları, 1994, s.444. 105 Han ve Kaya, s.15. 106 Vural Savaş, Kalkınma Ekonomisi, 1.Basım, İstanbul: İ. İ. T. İ. A. Nihad Sayar Yardım Vakfı

Yayınları, 1974, s.20. 107 Şahin, s. 444.

47

yöntemlerin kullanılıyor olması, bu ülkelerdeki işgücü yapısını niteliksiz kılmaktadır.

Bu nedenle az gelişmiş ülkelerde, beyaz yakalılar olarak adlandırılan nitelikli işgücü

oranı, mavi yakalı olarak adlandırılan ve üretim sürecinde özellikle fiziki gücünden

yararlanılan niteliksiz işgücü oranından düşüktür.108

Uluslararası İlişkilerde Bağımlılık: Gelişmiş ülkelerin az gelişmiş ülkelere göre

daha çok kaynağa ve daha fazla pazarlık gücüne sahip olmaları nedeniyle ortaya çıkan

üstünlük, az gelişmiş ülkeleri ekonomik ve politik konulara ilişkin olarak alınan

kararlarda gelişmiş ülkelere bağımlı kılmaktadır. Çünkü gelişmiş ülkeler, gerek

yaptıkları dış yardımlarla, gerekse yabancı sermaye yatırımları aracılığıyla az gelişmiş

ülkeleri kontrol altına almakta ve bu ülkelerin uluslararası ticaretlerini ile kullanacakları

teknolojiyi etkilemektedirler.109

Borç Krizi: Az gelişmiş ülkelerin ortak özelliklerinden biri de GSMH’lerinin

%50’sini aşan oranda dış borç stoklarına sahip olmalarıdır. Bu ülkelerde, üretimin ve

dış ticaretin yetersizliği, sermaye birikiminin ve tasarrufların düşük düzeyde seyretmesi,

cari işlemler dengesindeki açığın yüksek düzeyde olması borç stokunu arttıran

nedenlerin başında gelmektedir. Bilindiği gibi, söz konusu dış borç stoku sorunun

giderilmesi ülkelerin ihracatlarını arttırmalarına ve/veya yeni dış borç almalarına

bağlıdır. Ancak az gelişmiş ülkeler, özellikle yetersiz ve verimsiz üretimleri nedeniyle,

ne ihracat düzeylerini arttırabilmekte, ne de ithalatı azaltabilmektedirler. Bu nedenle

ülkeler, diğer yolu, yani yeniden borç almayı seçerler. Ancak bu durum, az gelişmiş

ülke borçlarının yönetilemez hale gelmesine ve bu ülkeler için dış borç krizinin

doğmasına yol açar.110

Ekonomik ve Finansal Piyasaların Gelişememesi: Geri kalmış ülkelerin temel

sorunlarından olan kişi başına düşen milli gelirdeki yetersizlik, bu ülkelerdeki tasarruf

oranının düşük seyretmesine ve bu suretle ihtiyaç duyduğu fonları temin edemeyen reel

sektörün gerekli yatırımları yapamamasına neden olmaktadır. Kısır döngüye dönüşen bu

süreçte, finansal piyasaların gelişimi için hayati bir öneme sahip olan gerekli sermaye

108 Berber, ss.257-258. 109 Todaro ve Smith, s.71. 110 Suna Oksay, s.14.

48

birikimi sağlanamamaktadır.111 Dolayısıyla az gelişmiş ülkelerdeki finansal piyasalarda,

sermaye yapısı zayıf olan kredi kurumlarının sayısı oldukça fazladır. Bu piyasalardaki

bankalar, borçlanarak elde ettikleri fonları, yoksul kesimi ve çok riskli projeleri finanse

etmek için kullanırlar. Ayrıca bankaların verdiği krediler, potansiyel geri dönüşler

yerine, kişisel bağlantılar esası üzerine yapılandırılmıştır ve bu nedenle devlet, finansal

kırılganlığa karşı banka denetimleri gibi uygulamalarla korumacı bir tutum sergiler.

Dolayısıyla, az gelişmiş ülkelerdeki finansal piyasaların tasarrufları yönetme konusunda

gelişmiş ülkelere göre daha başarısız olmaları, bu ülkelerdeki yatırımların daha verimsiz

kullanılmasına yol açarak, süreci iyice kısırlaştırmaktadır.112 Diğer taraftan, az gelişmiş

ülkelerde kişi başına düşen milli gelir düzeyinin düşüklüğü, piyasada üretilen mallara

karşı talebin yeterince oluşmamasına neden olmakta ve bu da mal piyasalarının

yeterince gelişmesini engellemektedir.113

Düşük Eğitim Düzeyi: Az gelişmiş ülkelerde, üretim faktörlerinin verimli

kullanılamamasıyla da ilişkili olan düşük eğitim düzeyi oldukça sık görülen bir

sorundur. Okuma-yazma oranının düşüklüğü, nitelikli çalışan sayısının yetersizliği gibi

olumsuz göstergeler, az gelişmiş ülkelerin insani sermayelerini kendi lehlerinde

kullanamamaları sonucunu ortaya çıkarmaktadır. Düşük gelirli ve orta gelirli ülkelerde,

kadın ve erkek nüfusunun sırasıyla %17’si ve %38’i okuma-yazma bilmeyen, cahil

kesimden oluşmaktadır. Oysa, temel eğitim düzeyine ulaşmadan insanların yaşam

standartlarını yükseltmek zordur.114

İkili (Dual) Yapı: Az gelişmiş ülkeler, dual yani ikili yapı karakterine sahiptirler.

Zira bu ülkeler, bir yandan gelişmiş ülkelerdeki piyasa yapısına, yüksek teknolojiye,

gelişmiş sosyal bir yapıya, modern kurum ve organizasyonlara sahip bir ülke görünümü

içerisindeyken; diğer yandan geri kalmış ülkelerin geleneksel yapısını yansıtan aile

ekonomisinin, ilkel teknolojinin, durgun sosyal yapının, geleneksel kurum ve

organizasyonların izlerini taşımaktadırlar. Başka bir deyişle bu ülkelerde, büyük

şehirler içerisinde kırsal yerleşimlere ve kırsal kültür yapısına rastlanabileceği gibi, belli

kırsal alanlarda da gelişmiş bölge özelliklerine rastlamak mümkündür. Az gelişmiş 111 Serhan Oksay, s.22. 112 Krugman ve Obstfeld, s.607. 113 Serhan Oksay, ss.22-23. 114 Sawyer ve Sprinkle, s.230.

49

ülkelerdeki bu dual yapının temel nedeni ise, kalkınma yolunda kıt kaynakların

kullanımı için belirli yerlere öncelik verilmesidir.115

1.5. Yoksulluk

1.5.1. Yoksulluğun Tanımlanması

Kalkınma ekonomistleri, yoksulluğu, bir halkın ya da onun belirli bir kesiminin

yaşamını sürdürülebilmesini sağlayan gıda, giyim ve barınak gibi temel fiziksel

ihtiyaçların karşılanması problemi olarak görürler.116 Bu bakımdan, en yalın haliyle

yoksulluk, hayatı sürdürmek için gerekli temel ihtiyaçlardan yoksun olmayı ifade eder.

Yoksul ise, normal şartlar altında bile, kendi kendine beslenme, giyinme ve barınma

gibi fizyolojik ihtiyaçlarını karşılamaktan mahrum olan ve sonuç olarak hayatta kalma

riski bulunan kişilerdir.117 Bu tanımıyla yoksulluk, tüm zamanlarda, bütün toplumlarda

görülen; toplumları politik ve ahlaki tehditlerle karşı karşıya bırakan ve bitmek

tükenmek bilmeyen karmaşık bir olguyu yansıtır. Olgunun karmaşıklığı, yoksulluğun

çok boyutlu olmasından, diğer bir deyişle sosyal bilimlerin birçok alanıyla yakın

ilişkisinden kaynaklanmaktadır. Zira yoksulluk olgusu, gelirin bölüşümü açısından

iktisadi; yoksulların farklı bir toplumsal kategori oluşturmasından dolayı sosyolojik;

yoksul olmanın sadece nesnel kriterlere bağlı olmaması, aynı zamanda öznel

algılamayla da ilintili olması nedeniyle psikolojik; yoksulluğun ancak insanların

yoksulluğu olarak anlam kazanması dolayısıyla antropolojik ve yoksullar ile yoksul

olmayanların kentsel mekan kullanımı farklılaştığı için kent bilimsel özellikler taşır.118

Yoksulluk olgusunun çok boyutlu bir kapsama sahip olması, onun farklı

şekillerde kavramsallaştırmasına da imkan tanımaktadır. Ancak, yoksulluk olgusu için

kullanılacak her farklı kavram, yoksulluğun öneminin ve anlamının farklı şekillerde

anlaşılmasına, buna paralel olarak, yoksulluk düzeyinin tahmin edilmesinde kullanılan

yöntemlerin değişkenlik göstermesine neden olacaktır.119

115 Han ve Kaya, s.18. 116 Todaro ve Smith, s.54. 117 John Dixon, Poverty: A Persistent Global Reality, Florence, KY, USA: Routledge, 1998. s.1. 118 Fikret Şenses ve Harun Önder, “Türkiye’de Yoksulluk ve Yoksulluk Düşüncesi”, İktisat, Siyaset, Devlet Üzerine Yazılar, Burak Ülman ve İsmet Akça (drl.), İstanbul: Bağlam Yayınları, 2006, s.3. 119 Dixon, s.1.

50

Kavramsallaştırılmasındaki tüm farklı yaklaşımlara rağmen yoksulluk olgusunun

iki temel değişkene bağlı olduğunu ifade etmek yanlış olmayacaktır. Bu iki değişken,

ülkedeki kişi başına düşen milli gelir düzeyi ile milli gelirin dağılımındaki eşitsizliğin

boyutudur.120 Özellikle gelir dağılımı eşitsizliği uluslararası ilişkiler, çevre ve sağlık

gibi konularda ülkeleri olumsuz etkileyen ve gerek ulusal, gerekse uluslararası

boyutuyla, bugün bile dünyada en çok tartışılan konuların başında gelmektedir.121

Bazen eşitsizlik ile yoksulluğun aynı şey olduğu ima edilir. Halbuki bu iki kavram

birbirinden farklıdır. Eşitsizlik, yoksulluğun önemli bir belirleyicisidir ama iki kavram

da bağımsızdır.122

Bu bakımdan yoksulluğun nasıl tanımlandığını ele almadan, gelir dağılımı

eşitsizliği, yoksulluk ve hatta ekonomik büyüme arasındaki üçlü ilişkiyi ortaya koymak

gerekir. Buna göre, eğer bir ülke ekonomisi büyüyor ve bu ülkede gelir dağılımındaki

eşitsizlik değişmeden olduğu gibi kalıyorsa, yoksul kesimin geliri diğer kesimlerle aynı

düzeyde artar. Benzer şekilde kişi başına düşen gelir olduğu gibi kalıyor ve gelir

dağılımındaki eşitsizlik artıyorsa, ülkedeki en yoksul kesim daha az gelire sahip olur ve

önceleri yoksul kesimin dışında kalan bir kesim yoksul kesime dahil olur.123

1.5.2. Yoksulluk Türleri

Literatürde, yoksulluğun tanımlanmasıyla ilgili olarak, mutlak-göreli, objektif-

subjektif, kırsal-kentsel ve gelir yoksulluğu-insani yoksulluk gibi farklı sınıflandırmalar

bulunmaktadır.

1.5.2.1. Mutlak Yoksulluk ve Göreli Yoksulluk

Yoksulluk olgusunun tanımlanmasına ilişkin farklı yaklaşımlardan biri olan

mutlak yoksulluk, ilk kez 19. yüzyıl sonlarında İngiltere’de yapılan çalışmalar sırasında

Seebohm Rowente tarafından tanımlanmıştır. Rowentree, mutlak yoksulluğu, toplam

kazançların, biyolojik varlığın devamı için gerekli olan yiyecek, giyim vb. asgari

düzeydeki fiziki ihtiyaçları karşılamaya yetmemesi olarak tanımlamıştır. Bu tanıma

120 Perkins, Radelet ve Lindauer, s.204. 121 David N. Weil, Economic Growth, USA: Pearson Addison Wesley, 2005, s.21. 122 Todaro ve Smith, s.206. 123 Perkins, Radelet ve Lindauer, s.204.

51

göre mutlak yoksulluk, hane halkının ya da bireylerin biyolojik olarak varlıklarını

sürdürebilmeleri için ihtiyaç duydukları asgari gelir ve harcama düzeyi ile ilişkilidir.124

Diğer bir deyişle mutlak yoksulluk, bireyin genel tüketim kalıplarını dikkate almakta,

bireyin değişen fiziksel faaliyetlerini ise dikkate almamaktadır.125

Mutlak yoksulluk, ülkelerarası karşılaştırmaların yapılmasına olanak tanıyan ve

bu amaçla kullanılan bir tanımdır. Bu amaçla, mutlak yoksulluk tanımı kapsamında,

ihtiyaçların, refah beklentisinin, gelir düzeyinin, kaynakların ve diğer sosyo-ekonomik

kriterlerin ülkeden ülkeye, bölgeden bölgeye farklılık gösteriyor olması dikkate

almaksızın, her ülkeye uygulanabilecek bir global yoksulluk sınırı belirlenmeye çalışılır.

Bu sınır daha alt düzeyde yaşamı sürdürmenin mümkün olmadığı bir asgari tüketim

seviyesini gösterir. Elde edilen bu yoksulluk sınırı ile hesaplanan gerçek hanehalkı ya

da fert geliri karşılaştırılmaktadır. Buna göre, yoksulluk sınırı altında gelire sahip olan

kişi veya hane halkı yoksul ve aşırı yoksul olarak sınıflandırılmaktadır.126

İnsanın bir toplumsal varlık olmasından yola çıkan göreli yoksulluk kavramı ise,

hanehalkının asgari fiziksel gereksinimlerinin karşılanması sorunuyla birlikte,

insanların içinde yaşadıkları toplumun asgari yaşam standartları ile kendilerinin sahip

olduğu yaşam standartlarının karşılaştırılması ile ilgilidir. Diğer bir deyişle, göreli

yoksulluk, hanehalkının biyolojik anlamda varlığını sürdürme düzeyinin yanı sıra,

toplumsal anlamda da varlığını sürdürme düzeyi olarak ifade edilir.127 Burada önemli

olan nokta, gelir ve refahın ne şekilde dağılmış olduğudur. Bu bakımdan göreli

yoksulluk, gelir dağılımıyla ve nüfusun geneline göre yoksul kesimin milli gelirden

aldığı pay ile de ilgilidir. Bu nedenle göreli yoksulluk, farklı grupların sahip olduğu

mutlak gelir düzeyinden daha ziyade gelir ve refahın dağılımındaki farklılıklara

124 Frank Field, The Minimum Wage, London: Policy Studies Institute, 1983, s.51. 125 Güzin Erdoğan, Türkiye’de ve Dünyada Yoksulluk Üzerine Değerlendirmeler, Coşkun Can

Aktan(Ed.), Yoksullukla Mücadele Stratejileri içinde, Ankara: Hak-İş Konfederasyonu Yayını, 2002. s.3. http://www.canaktan.org/ekonomi/yoksulluk/ucuncu-bol/erdogan.pdf[26.03.2008]

126 Coşkun Can Aktan ve İstiklal Yaşar Vural, “Yoksulluk: Terminoloji, Temel Kavramlar ve Ölçüm Yöntemleri”, Coşkun Can Aktan (Ed.), Yoksullukla Mücadele Stratejileri içinde, Ankara: Hak-İş Konfederasyonu Yayını, 2002. s.5. http://www.canaktan.org/ekonomi/yoksulluk/birinci-bol/aktan-vural-yoksulluk.pdf[26.03.2008]

127 Nick Devas, Urban Governance, Voice, and Poverty in the Developing World, London: GBR Earthscan Publications, Limited, 2004. p 17.

52

odaklanır.128 Diğer taraftan, bir ekonomide genel nüfus içerisinde belli bir oranda

yoksul kesim olacağından, tanımsal olarak, mutlak yoksulluk içerisinde yaşasın veya

yaşamasın belir bir göreli yoksulluk oranı daima olacaktır.129

1.5.2.2. Nesnel Yoksulluk ve Öznel Yoksulluk

Yoksulluğun nasıl ortaya çıktığı, nasıl giderileceği ve kimlerin yoksul sayılacağı

gibi konuların, gelir düzeyi, kalori miktarı, tüketim harcamaları gibi önceden

belirlenmiş, normatif kriterler ışığında değerlendirilmesi nesnel veya objektif yoksulluk

olarak tanımlanmaktadır. Normatif yargılar içeriyor olmasına rağmen, objektif

yoksulluk, somut ve ölçülebilir kriterlerle belirli bir yoksulluk çizgisi belirlemekte

(gelir, tüketim harcamaları, alınması gereken minimum gıda vb), bu çizginin altında

kalanları yoksul olarak tanımlamaktadır. Kişilerin elde ettiği toplam faydanın

hesaplanmasında karşılaşılan güçlükler nedeniyle iktisatçılar, geleneksel olarak, objektif

yaklaşımı benimsemek eğilimindedirler. Nitekim, mutlak ve göreli yoksulluk tanımları

aslında birer objektif yoksulluk tanımıdır.

Subjektif yoksulluk tanımına göre ise, kendini yoksul olarak tanımlayan herkes

yoksuldur. Diğer bir deyişle, subjektif yaklaşım bakımından yoksulluğun esas

belirleyicisi kişilerin beyanları veya yoksulluğa karşı yaklaşımlarıdır. Örneğin,

yoksulluğun ölçümünde kullanılan hemen hemen tüm yöntemler objektif yaklaşımı

benimseyerek asgari besin gereksinimi konusu üzerinde durmaktadır. Oysa kişiler

tükettikleri yiyeceklerin miktarı ve türleri konusunda çok farklı değerlendirme ve

tercihlere sahiptirler. Bir kişi temel tüketim mallarını tüketebildiği halde, eğer tüketim

sepeti içerisindeki tüketemediği mallar nedeni ile kendini yoksul hissediyorsa, bu kişi

sübjektif yoksulluk kavramına göre kesinlikle yoksuldur. Bu nedenle yoksulluğun

tanımlanmasını kişilerin ve hane halkının değerlendirmesine bırakan sübjektif yaklaşım,

yoksulluğun ölçülmesinde önemli problem ve karışıklıklara yol açabilmektedir.130

128 Recep Dumanlı, “Yoksulluk Kavramı, Ölçülmesi ve Gelir Dağılımı İlişkileri”, Yeni Türkiye Dergisi, Sayı: 6, Ankara, 1995, s.213. 129 Devas, s.17. 130 Aktan ve Vural, Yoksulluk: Terminoloji, Temel Kavramlar ve Ölçüm Yöntemleri, s.6.

53

1.5.2.3 Gelir Yoksulluğu ve İnsani Yoksulluk

Gelir yoksulluk tanımında, yoksulluk sınırı olarak bir asgarî gelir ve tüketim

düzeyi söz konusudur. Buna göre, bireyin yada hanehalkının yaşamını devam

ettirebilmesi için gerekli olan gelir düzeyini elde edememesi nedeniyle ortaya çıkan

yoksulluğa gelir yoksulluğu denir. Gelir yoksulluğu hesaplamalarında, söz konusu

asgari yaşam düzeyini sağlamak için gerekli gelire yoksulluk sınırı; bu sınırın altında bir

gelir veya tüketim seviyesine sahip olan kişilere veya hanehalkına ise yoksul

denmektedir.131

Yoksulluğun tanımının yapılmasında, sadece parasal göstergelerin ve özellikle

de gelirin baz alınarak, piyasa dışı parasal olmayan kimi faktörlerin gözardı edilmesi,

yoksullukla ilgili çalışmalar yapan çevrelerde eleştiri konusu olmuştur. Bu eleştirilere

yönelik olarak mutlak yoksulluk çizgisi genişletilmiş, kriterlerle revize edilmiş, gelir

yoksulluğu, insani yoksulluk kavramıyla genişletilmiştir. Özellikle eğitim, sağlık,

barınma, ulaşım, giyim gibi gıda dışı temel ihtiyaçlara ilişkin harcamaları da

kapsayacak şekilde geliştirilen bu kavram, ilk olarak, Birleşmiş Milletler Kalkınma

Programı (UNDP) tarafından 1997 yılında yayımlanan İnsani Gelişme Raporu’nda

tanımlanmıştır. Rapordaki tanıma göre insani yoksulluk kavramı, insani gelişme ve

insanca yaşam için parasal olanakların yanı sıra, temel gereksinimlerin karşılanabilmesi

için iktisadi, sosyal ve kültürel bazı olanaklara sahip olmanın da gerekli olduğu fikrine

dayanır.132 Diğer bir deyişle insani yoksulluk, katlanılabilir bir yaşam için gerekli

fırsatlara ve seçeneklere sahip olmamaktır. Burada yapılan yoksulluk tanımı, sadece,

bireylerin varlıklarını sürdürebilmeleri için ihtiyaçları olan maddiyatı değil, ayrıca,

refah içinde yaşamaları içinde gerekli olan olanakları da ifade etmektedir.133

1.5.2.4 Kırsal Yoksulluk – Kentsel Yoksulluk

Yoksulluğun temel niteliklerinin yaşanılan yerlere göre farklılık göstermemesine

rağmen, literatürde kırsal yoksulluk ve kentsel yoksulluk şeklinde bir sınıflandırma

bulunmaktadır. Bu sınıflandırmanın özünde, nüfus büyüklüğü, mesken yoğunluğu,

131 A.g.e., s.6. 132 A.g.e., s.7. 133 UNDP, “Human Development to Eradicate Poverty”, Human Development Report 1997, s.15-16. http://hdr.undp.org/en/media/hdr_1997_ch11.pdf[02.02.2008]

54

mesken türü, sunulan kamu hizmetlerinin düzeyi, tarım sektörü dışındakilerin nüfustaki

payları gibi göstergeler doğrultusunda kırsal ve kentsel yaşam alanlarının

ayrıştırılmaları yatmaktadır. Söz konusu sınıflandırma kapsamında yoksul kişiler,

sadece gelir düzeyi veya tüketim düzeyi gibi ekonomik göstergelerin değil; maddi

olmayan mahrumiyetler ile sosyal farklılıkların da dikkate alındığı antropolojik bir

yaklaşıma göre belirlenmektedir.134 Bu kapsamda, kırsal yoksulluk daha çok,

bağımsızlık, güvenlik, öz-saygı, sosyal kimlik, sosyal ilişkilerin sıklığı ve sağlamlığı,

karar alma özgürlüğü, hukukî ve siyasî haklar gibi niteliksel beklentiler ve yoksunluklar

üzerine odaklanırken; kentsel yoksulluk, gelir ve tüketim şeklinde niceliksel beklentiler

ve yoksunluklar konusuna eğilmektedir.

Esas itibariyle yoksulluk, birçok ülke için bir kırsal kesim sorunudur ve bu

bölgelerde, kişisel tüketim ile yeterli düzeyde eğitim, sağlık, temiz su, konut, ulaşım ve

iletişim hizmetlerine erişim gibi konularda yaşanan eksiklikler kırsal yoksulluğu niteler.

Kırsal kesimdeki yoksullar, ağırlıklı olarak tarım ve hayvancılık, balıkçılık, ormancılık

ve küçük ölçekli sanayi ve hizmetler kesiminde çalışırlar. Dolayısıyla kırsal

yoksulluğun temel kaynağı kalifiye olmayan işçilerdir ve nüfus arttıkça, şehirleşme

süreci hızlandıkça bu kesimin sayısı da hızla artmaktadır. Kırsal yoksulluğu arttıran

veya hızlandıran etkenleri şu şekilde sıralamak mümkündür:135 Siyasi istikrarsızlık ve iç

çatışmalar, kırsal alandaki ikili yapı, kötü yönetim ve kırsal kesimi dışlayan sosyo-

ekonomik politikalar.

Kentsel yoksulluk ise, kent özelinde yaşanan yoksulluk olarak ifade edilebilir.

Özellikle az gelişmiş ülkelerde düşük sanayileşme ve hızlı nüfus artışı gibi etkenlerin

ortaya çıkardığı kentsel yoksulluk, özellikle kırsal kesimden kente gelerek, düzensiz

işlerde, düşük ücretlerle istihdam edilen ve genellikle çarpık yapılaşma içerisinde

yaşayan işçi kesimini etkileyen bir yoksulluk türüdür.136 Kentsel yoksulluğun en önemli

ve ayırt edici özelliği, maliyetleri arttıran faktörlerdir. Zira, kentlerdeki tüketim kalıpları

ve yaşam maliyetleri kırsal kesimdekinden farklıdır.137 Bu nedenle, kentlerdeki

134 Aktan ve Vural, Yoksulluk: Terminoloji, Temel Kavramlar ve Ölçüm Yöntemleri, s.10. 135 A.g.e., s. 10-11. 136 Recep Dumanlı, Yoksulluk ve Türkiye’deki Boyutu, Ankara: DPT Sosyal Sektörler ve

Koordinasyon Genel Müdürlüğü Yayını, 1996, s.19. 137 Ray, s.259.

55

yoksulların yaşadığı sorunlar, kırsaldaki yoksullara göre çok farklı sebeplere

dayanmaktadır. Kentlerdeki yoksullar, mal ve hizmetlere daha fazla bedel ödeyebilirler

ve fiyatların artması ve reel ücretlerde bir azalmanın ortaya çıkması gibi piyasa

koşullarındaki değişikliklere karşı daha hassas olabilirler.138

1.5.3. Yoksulluk Sınırı ve Yoksulluk Sınırının Belirlenmesi

Bir ülkede yaşayanların yoksul olup olmadıklarını belirlemek ve o ülkedeki

yoksulluğun düzeyini tayin etmek gibi amaçlarla kullanılan yoksulluk sınırı, çoğu

zaman özellikle günlük harcamalar için gereken belirli bir gelir düzeyini ifade eder.

Çoğu zaman yoksul ile yoksul olmayanları birbirinden ayıran bir hat olarak da

tanımlanan yoksulluk sınırının, gerek düzeyi gerekse belirlenme yöntemi ülkeden

ülkeye farklılık göstermektedir. Birçok ülke yoksulluk sınırını kendi belirler ve

genellikle bu sınır belirlenirken, gıda ve diğer bazı temel ihtiyaçları içeren bir minimum

tüketim sepetinin kişi başına düşen değeri esas alınır. Yoksul kesimin toplam

harcamalarına bakıldığında ise, söz konusu sepet içerisindeki en büyük payı gıdanın

aldığı görülmektedir. Nitekim, düşük gelirli ülkelerin birçoğunda, günde 2000 veya

üzerinde kalori alınması yoksulluk sınırı için bir standart olarak kabul edilmektedir.

Öngörülen düzeyde kaloriyi sağlayan gıda ise, gerçekte bireylerin satın almada neyi

tercih ettiklerine bağlıdır. Öyle ki yoksulluk sınırından daha düşük harcamalar, bazen

gerekli kalori miktarını karşılayabilir, ancak hemen hemen hiç kimse tüketim sepetini

tam olarak elde edemeyecektir.139

Diğer taraftan ülkeler, bölgesel fiyat farklılıkları nedeniyle, kırsal veya kentsel

bir ayrım gözeterek, ülke içerisindeki farklı bölgelere farklı yoksulluk sınırları

öngörebilirler. Bu suretle ülkeler, kendi para birimleri cinsinden ifade edilen ve gıda

sepetinin fiyatlarında meydana gelebilecek değişiklikleri hesaba katmak için yıllık

olarak revize edilmesi gereken bir yoksulluk sınırı veya sınırları belirleyebilir. Burada

amaç, gıda ve diğer ihtiyaçlardan oluşan bir tüketim sepetinin satın alınabilirliğini

sağlayan yoksulluk sınırının her zaman bu düzeyde kalmasını sağlamaktır. Ayrıca

birçok ülke, belirledikleri yoksulluk sınırını uluslararası karşılaştırmalar yapabilmek

138 Anthony L. Hall, Social Policy for Development, London, GBR: Sage Publications, 2004, s.121. 139 Perkins, Radelet ve Lindauer, s.208.

56

amacıyla da kullanmaktadır. Zira, ülkelerin günlük kişi başına düşen yoksulluk

sınırlarının kendi para birimleri cinsinden tespit edilmesi ve daha sonra ortaya çıkan

değerlerin satınalma gücü paritesi aracılığıyla tek bir para birimine dönüştürülmeleri

ülkelerarasında karşılaştırma yapmayı mümkün kılmaktadır.140

Yoksulluk sınırı için daha yaygın olarak benimsenen diğer bir alternatif ise, tek

bir global yoksulluk sınırının belirlenmesidir. Bu yaklaşıma göre, genellikle günde 1

dolar veya günde 2 dolar düzeyinde kabul edilen ortak bir yoksulluk sınırının

uygulanması, ülkelerden bölgelere kadar mutlak yoksulluğun ve yoksul sayısının ne

düzeyde geliştiğine dair daha tutarlı bir görünüm ortaya çıkaracaktır.

1.5.4. Yoksulluk İndeksleri

Yoksulluğun ölçülmesi ve analiz edilmesi için sadece yoksulluk sınırının

belirlenmesi yeterli değildir. Zira yoksulluk sınırı, sadece kimlerin yoksul olarak kabul

edileceği sorusuna cevap arar. Oysa yoksulluk ölçümlerinde, bir ülke veya bir gölgede

toplam yoksulluğun ne olduğu, diğer bir deyişle ne kadar yoksulun olduğunun

ölçülmesi, yoksulluk araştırmaları için büyük önem taşımaktadır. Bu nedenle,

yoksulluğun ölçümü için, yoksulluk sınırı kadar, yoksulluğun boyutlarını ölçmek

amacıyla kullanılan indekslere de ihtiyaç vardır.

1.5.4.1. Yoksulluk Oranı İndeksi

Kafa sayım oranı olarak da bilinen yoksulluk oranı indeksi, verilere ulaşma ve

hesaplamadaki avantajları nedeniyle en çok kullanılan indekstir. Yoksulluk sınırı altında

yaşayanların toplam nüfusa oranlanmasıyla hesaplanan yoksulluk oranı indeksi,

toplumda yoksulluğun ne kadar yaygın olduğunu araştırmak için kullanılır. Ancak

indeksin, yoksulluk sınırı altında yaşayanların milli gelir içerisindeki paylarını

yansıtmaması, yoksulluğun ne boyutta yaşandığını göstermemesi ve yoksullar

arasındaki farklılıklara duyarsız olması gibi nedenlerle eleştirilere maruz kalmıştır. Zira,

yoksulluk oranı indeksinin söz konusu eksiklikleri, yoksulluk sınırı altında kalan kişiler

140 Perkins, Radelet ve Lindauer, ss.208-210.

57

yoksulluk sınırı üzerine çıkmadıkça, bu kişilerin gelirlerinde ve yaşam standartlarında

meydana gelen değişimlerin değerlendirilmesini olanaksız kılmaktadır.141

1.5.4.2. Yoksulluk Açığı İndeksi

Yoksulluk açığı indeksi, yoksulluk oranına yönelik eleştirilerden hareketle,

yoksulluğun ne boyutta yaşandığını, yani yoksulluğun şiddetinin ne olduğunu analiz

edebilmek amacıyla geliştirilen bir indekstir. Yoksulluk açığı indeksi, “gelir açığı”

kavramının yardımıyla hesaplanır. Buna göre bir kişinin gelir açığı, yoksulluk sınırı ile

geliri arasındaki farka eşittir. Ancak, kişinin geliri yoksulluk sınırının üzerindeyse gelir

açığı negatif alınmaz, sıfır kabul edilir. Diğer taraftan, gelir açıkları toplamının nüfusa

oranlanmasıyla da ortalama yoksulluk açığı bulunur. Nihayet, toplumdaki ortalama

yoksulluk açığının, yoksulluk sınırına oranlanmasıyla yoksulluk açığı indeksine ulaşılır.

Yoksulluk açığı indeksi, kaç kişinin yoksul olduğu konusunda bilgi vermediği

gibi yoksullar arasında gelirin nasıl dağıldığı konusunda da duyarsızdır. En yoksul

konumda olan bir kişiden daha zengin ancak yoksulluk sınırı altında gelire sahip olan

birine gelir transferi söz konusu olduğunda ne yoksulluk oranı indeksi ne de gelir açığı

oranı yoksulların durumunda herhangi bir değişikliğin olduğunu gösteremezler. Her iki

ölçütün sahip olduğu bu eksiklik dağılıma duyarlı yoksulluk ölçütlerinin ortaya

çıkmasına zemin hazırlamıştır.142

1.5.4.3. Sen İndeksi

Yoksulluk Oranı, Gelir Açığı Oranı ve Gini Katsayısının birleştirilmesi suretiyle

oluşturulan Sen İndeksi, yoksulların sayısını, yoksulluğun boyutunu ve yoksullar

arasındaki gelir dağılımı farklılıklarını dikkate alan bir yoksulluk ölçütüdür.143 Sen

İndeksi, yoksulluk açığı indeksinin eksikliklerini gidermek amacıyla, 1976 yılında

Amartya Sen tarafından geliştirilmiştir. Ancak Sen, çalışmaları sırasında, yoksulluğun

ölçümüyle ilgili iki temel problemle karşılaşmıştır. Bunlardan biri yoksulun tüm nüfus

içerisinde ayırt edilmesi, tanımlanması; ikincisi ise yoksullar hakkında mevcut bilgiyi

141

World Bank, Understanding Economic Policies for Growth and Poverty Reduction For Economic Literacy for Civil Society Course, WBIPR, 2004, s.7.

http://info.worldbank.org/etools/docs/library/96584/Ugan_0604/Ug_0604/PovMeasforEP.pdf [05.03.08] 142 Aktan ve Vural, Yoksulluk: Terminoloji, Temel Kavramlar ve Ölçüm Yöntemleri, s.28. 143 A.g.e., ss.28-29

58

kullanarak bir yoksulluk indeksi oluşturulmasıdır.144 Bu nedenle Sen, çalışmasında,

yoksullar arasında da kimlerin daha iyi, kim en yoksul olduğunu analiz etmek amacıyla

bir indeks önermiştir.145 Sen indeksi ile anlatılmak istenilen; yoksullara gelir

aktarımının gerçekleşmesi halinde ortaya çıkacak faydanın toplumsal bir fayda olduğu

ve bunu kalıcı kılmak için de adil bir gelir dağılımının gerektiğidir. Buna göre H,

yoksulluk oranını; I, gelir açığı oranını ve Gp, yoksullar arasındaki gelir dağılımının

ölçütü olan Gini katsayısını göstermek koşuluyla Sen indeksi (S);

S = H + H (1 – I ) Gp

şeklinde formüle edilmektedir: Ancak, Sen indeksinin hesaplanmasına ilişkin detayları

ele almadan önce formül içinde önemli bir rolü olan Gini katsayısının tanımlanması

gerekmektedir. Buna göre, gelir eşitsizliğini tek bir değerde özetleyen Gini katsayısı,

kişisel gelir dağılımını ölçmede en çok kullanılan ölçütlerden biridir. Gini katsayısı '0'

ile '1' arasında değişen bir katsayı olma özelliğine sahiptir. Bir toplumda gelir adaletli

olarak paylaşılmışsa (herkes eşit gelir elde ediyorsa) Gini katsayısı '0' değerini almakta,

toplumdaki gelirler yalnız bir kişi tarafından alınmışsa Gini katsayısı '1'e eşit

olmaktadır. Gini katsayısının değeri gelir düzeyinin büyüklüğüne değil, farklı gelir

düzeyleri arasında kalan kişilerin sayısına bağlıdır.

Bu çerçevede yukarıdaki hesaplamaya göre, herhangi bir yoksulun gelirinde bir

azalma meydana geldiğinde yoksulluk ölçütünde bir artış meydana gelir. Başka bir

ifadeyle, yoksulların durumunda meydana gelen bir kötüleşme yoksulluk oranında

yükselmelere yol açar. Diğer taraftan, zengin bir kişiden yoksul kişilere gelir transferi

söz konusu olursa yoksulluk ölçütünde bir azalma meydana gelir. Yoksulluk ölçütü

zenginlerin gelirleri karşısında hiç bir değişiklik göstermez; zira sadece yoksulların

durumu üzerinde odaklanır. Yoksullar arasında tam eşitsizlik (Gp=1) durumunun söz

konusu olması halinde Sen indeksi, yoksulluk oranı indeksine eşit olurken; yoksullar

arasında tam eşitlik (Gp=0) olması halinde gelir açığı indeksine eşit olur.146 Diğer bir

deyişle Sen indeksine göre, yoksul bir hanehalkından daha yüksek gelirli yoksul bir

hanehalkına gelir transferi olduğunda yoksulluk indeksi artarken, yoksul bir

144 Erdoğan, s.10. 145 Fikret Şenses, Küreselleşmenin Öteki Yüzü Yoksulluk, İstanbul: İletişim Yayınları, 2003, s.61-73 146 Aktan ve Vural, Yoksulluk: Terminoloji, Temel Kavramlar ve Ölçüm Yöntemleri, s.29.

59

hanehalkından daha yoksula gelir transferi olduğunda indeks düşer. Böylece

yoksulluğun şiddeti de indekse katılmış olur.147

1.5.4.4. Foster-Greer-Thorbecke İndeksi

Ampirik çalışmalarda yaygın olarak uygulanan en önemli yoksulluk

indekslerinden biri de Foster-Greer-Thorbecke (FGT) indeksidir. FGT indeksi,

yoksulluk açığı indeksinin düzeltilmiş halidir ve genel yoksulluğun toplumun farklı alt

grupları arasındaki yoksulluk düzeylerinden ne kadar etkilendiğini göstermek amacıyla

geliştirilmiş bir indekstir. Bu indeks, toplumu etnik, sosyo-ekonomik veya bölgesel

gruplara ayırarak, bu gruplara ait yoksulluk oranlarının ayrı ayrı hesaplanmasına

dayanır. Böylece, bu alt grupların yoksulluk düzeylerinin ağırlıklı ortalamasının

hesaplanmasıyla toplam yoksulluk hesaplanmış olur. Buna kapsamda N, toplam

hanehalkı sayısını; p, yoksul hanehalkı sayısını; z, hanehalkları için yoksulluk sınırını;

y, hanehalkı gelirini ve α , yoksul parametresini göstermek koşuluyla FGT indeksi şu

şekilde hesaplanmaktadır:148

1

1 pi

i

z yFGT

N z

α

=

− =

∑

Bu indeksin en ilginç özelliği α nın aldığı farklı değerlerin indeksin türünü

değiştirmesidir. Buna göre; 149

- α = 0 ise yalnızca yoksul kişilerin sayısı önemlidir. Bu durumda indeks,

yoksulluk oranı indeksine dönüşür ve yoksul kişilerin sayısının toplam nüfus

içindeki oranını bize verir.

- α = 1 ise, P ölçütü kişi başına yoksulluk açığına eşittir. Yoksulluk sınırının

yüzdesi olarak yoksul kişilerin gelirleri ile yoksulluk sınırı arasındaki farkın

toplamını ifade eder.

- α > 1 olduğu durumlarda gelir dağılımının yoksulluk ölçütündeki önemi

artar. Bu ölçüt, yoksulluk sınırının uzağında kalan en yoksul kesime daha

fazla ağırlık verdiği için yoksulluğun yoğunluğunu dikkate alır.

147 Şenses, Küreselleşmenin Öteki Yüzü Yoksulluk, s.66. 148 Lorenzo Giovanni Bellù ve Paolo Liberati, Impacts of Policies on Poverty: Impacts of Policies on

Poverty, Agriculture Organization of the United Nations, 2005, s.3. 149 Aktan ve Vural, Yoksulluk: Terminoloji, Temel Kavramlar ve Ölçüm Yöntemleri, s.29-30

60

2. KALKINMANIN, EKONOMİK BÜYÜMENİN ve AZ GELİŞMİŞLİĞİN

TEORİK ÇERÇEVESİ

Kalkınma olgusunun bu karmaşık ve çok boyutlu yapısı, teorik çerçevede de

kendisini göstermektedir. Kalkınma terminolojisi ile ilgili tam bir konsensüsün ve

analitik içeriğin olmaması, ekonomik büyüme, kalkınma, az gelişmişlik, yoksulluk gibi

olguları açıklayan teorilere de yansımış ve bu teoriler bazen aynı, bazen de farklı

sınıflandırmalar içerisinde yer almışlardır. Örneğin, kalkınmanın teorik analizi, bazen

“büyüme teorileri”, bazen “az gelişmişlik teorileri” başlığı altında yapılmıştır. Bu

durumun ortaya çıkışı, kalkınmanın ancak ekonomik büyüme ile açıklanabileceği ve az

gelişmiş ekonomilerin temel sorunlarının ekonomik büyüme olduğu görüşüne

dayanmaktadır. Oysa ekonomik büyüme, ne kalkınmayı açıklayan tek faktördür ne de

az gelişmiş ülkelerin asıl sorunudur. Elbette ekonomik büyüme olmadan kalkınma

olmaz; ancak, az gelişmiş ülkelerin kalkınmaları, ekonomik büyümenin yanı sıra, daha

önceki konularda değinilen bazı yapısal değişiklikleri de kapsamaktadır. Bu durum,

ekonomik büyüme teorilerinden farklı fakat onlarla ilişkili olan kalkınma teorilerinin

ortaya çıkmasına neden olmuştur. Ancak, teorik olarak ortak araçlar kullanmaları

sebebiyle, kalkınma ve ekonomik büyüme teorilerini birbirinden kesin çizgilerle

ayırmak pek mümkün değildir.150

İktisatçılar, kalkınma ekonomisini incelerken, genellikle iki temel sorunun

cevabını ararlar. Bu sorulardan biri, bir ekonominin kalkınmasını hangi faktörlerin

belirlediği ile ilgiliyken, diğeri bazı ekonomilerin neden hala az gelişmiş olduğu ile

ilgilidir. Bu iki soru arasında cevabın aynı unsurları barındırması bakımından bir fark

görünmemesine karşın, metodolojik bakımdan önemli bir fark vardır. Zira birinci soru,

kalkınmayı belirleyen eden faktörler, teorik bir çerçeve içinde ve sadece ekonomik

unsurlara dayalı olarak incelenirken; ikinci soru, yani bazı ekonomilerin az gelişmiş

olarak kalmalarının nedenleri, genellikle tarihsel bir perspektif içinde ve ekonomik

unsurların yanı sıra sosyal, kültürel, psikolojik, dini, politik ve antropolojik unsurlara da

yer verilerek incelenir.151

150 Şahin, ss.445-446. 151 Savaş, Kalkınma Ekonomisi, s.281.

61

A. Az Gelişmişlik Teorileri B. Kalkınma ve Büyüme Teorileri

3.Sosyo-Kültürel

Faktörlere Dayalı Az

Gelişmişlik Teorileri

2.Coğrafi Faktörlere Dayalı Az

Gelişmişlik Teorileri

1.Ekonomik Faktörlere Dayalı Az

Gelişmişlik Teorileri

4.Tarihi Gelişim Teorileri

3.Harrod -Domar Sonrası

Modeller

2.Harrod - Domar

Modelleri

1.Klasik Teori

4.Dengeli Kalkınma Modelleri

5.Dengesiz Kalkınma Modelleri

Az Gelişmişlik Teorileri &

Kalkınma ve Büyüme Teorileri

Az Gelişmişliğin

Kısır Döngüsü

Sömürgecilik

Dış Ticaretin Geriletici

Etkisi

Nüfus

Yoğunluğu

Rosenstein –Rodan Modeli

Nurkse Modeli

Lewis Modeli

Chenery Modeli

Post-Keynesyen

Model

Neo-Klasik Model

İçsel Modeller

Hirschman Modeli

Lyloyd Modeli

Tarihin Maddeci Yorumu

Gelişme

Dönemleri Teorisi

Düalizm Teorisi

Psikolojik

Faktörler ve Eğirim

Yapısalcı Modeller

Kurumsalcı Modeller

Neo Liberal

Modeller

Uluslararası Bağımlılık Modelleri

Kalkınma Kutupları Modeli

Şekil 3: Az Gelişmişlik Teorileri & Kalkınma ve Büyüme Teorileri

Kaynak: Serhan Oksay, Kalkınmanın Finansmanı, İstanbul: Okumuş Adam Yayınları, 2005, ss.96-97.

62

O halde, ekonomik büyüme, kalkınma ve az gelişmişliğe ilişkin teorileri, Şekil

3’te de gösterildiği gibi, “kalkınma ve büyüme teorileri” ve “az gelişmişlik teorileri”

olmak üzere iki ana başlık altında incelemek yerinde bir yaklaşım olacaktır. Buna göre,

kalkınmanın, ekonomik büyümenin nedenlerini araştırarak, gelecekte nasıl ve ne

düzeyde gerçekleşeceklerine ilişkin tahminlerde bulunan teorilere kalkınma ve büyüme

teorileri; ülkelerin neden kalkınamadıklarını, tarihsel bir perspektif içinde ve ekonomik

unsurların yanı sıra sosyal, kültürel, psikolojik, dini, politik ve antropolojik unsurları da

gözeterek inceleyen teorilere ise az gelişmişlik teorileri denir.152

2.1. Az Gelişmişlik Teorileri

2.1.1. Ekonomik Faktörlere Dayalı Az Gelişmişlik Teorileri

Ekonomik faktörlere dayalı az gelişmişlik teorileri, ülkelerin az

gelişmişliklerinin nedenlerini, bu ülkelerdeki arz-talep yapısından kaynaklanan

yetersizlik, üretim faktörlerinin dağılımına ilişkin aksaklıklar, girişimci sayısının azlığı,

piyasanın darlığı, gerekli üretim teknolojisinin olmaması, insan sermayesinin eksikliği

gibi bazı ekonomik faktörleri göz önünde bulundurarak açıklayan teorilerdir.153 Bu

başlık altında, az gelişmişliğin kısır döngüsü, sömürgecilik, dış ticaretin geriletici etkisi

ve nüfus yoğunluğu teorilerini incelemek mümkündür.

2.1.1.1. Az Gelişmişliğin Kısır Döngüsü Teorisi

Az gelişmiş ülkelerin neden kalkınamadığını açıklayan teoriler içerisinde en

yaygın kullanılanı az gelişmişliğin kısır döngüsü ya da diğer adıyla kapalı çember

teorisi’dir. Kökeni klasik iktisatçılara kadar uzanan az gelişmişliğin kısır döngüsü

teorisi, son yarım yüzyıl içerisinde, özellikle arz ve talep yönlü değerlendirmeler

yoluyla az gelişmiş ülkeler için birçok konuda kısır döngüler tespit eden Hans

Wolfgang Singer ve Ragnar Nurkse tarafından kalkınma literatürüne kazandırılmıştır.154

Nurkse’e göre, bir ülke yoksul olduğu için yoksuldur. Nurkse’nin bu ifadesi,

basmakalıp gibi görünse de az gelişmiş ülkelerde, sermaye birikimi sorununun hem arz

152 Serhan Oksay, ss.60-65. 153 Han ve Kaya, s.30. 154 Berber, s. 324.

63

hem talep yönünü etkileyen çok önemli dairesel bir ilişkinin varlığına işaret

etmektedir.155

Şekil 4: Az Gelişmişliğin Kısır Döngüleri

Kaynak: Serhan Oksay, Kalkınmanın Finansmanı, İstanbul: Okumuş Adam Yayınları, 2005, s.66.

Az gelişmişliğin kısır döngüsü teorisine göre, yoksulluk, Şekil 4’te gösterilen üç

önemli kısır döngü yaratmaktadır.156 Tasarruf-yatırım ilişkisine dayanan birinci kısır

döngüye göre, az gelişmiş ülkelerde gelir seviyesinin düşük olması, tasarrufların az

155 Tüylüoğlu ve Çeştepe, s.44. 156 Savaş, Kalkınma Ekonomisi, s.282.

I-Tasarruf-Yatırım Kısır

Döngüsü

Düşük Gelir Az Tasarruf

Yetersiz Yatırım Düşük Gelir

II-Talep-Yatırım Kısır Döngüsü

Düşük Gelir

Yetersiz Talep Yetersiz Yatırım

Düşük Gelir

III-Gelir-Verimlilik Kısır

Döngüsü

Düşük Gelir Yetersiz Beslenme Düşük Verimlilik

Düşük Gelir

64

olmasına yol açar; tasarrufların az olması ise yurtiçi yatırımları engeller ve bir ülkenin

yeni yatırımlar olmadan, üretimini, dolayısıyla gelirlerini arttırması mümkün

olmayacağından, süreç en başa döner.157 İkinci kısır döngü ise talep-yatırım ilişkisine

yöneliktir. Buna göre, az gelişmiş ülkelerde gelir seviyesinin düşük olması, toplam

talebin miktar ve çeşitlilik bakımından sınırlı olmasına sebep olur ki bu durum

girişimcileri yatırıma teşvik edecek ortamın oluşmaması, gelir artışının sağlanamaması

gibi sonuçlar doğurur. Nihayetinde yoksulluk devam eder. Üçüncü kısır döngü ise gelir-

verimlilik ilişkisini ortaya koyar. Gelir seviyesi düşük olan ülkelerde bireyler gerektiği

kadar besin alamadıkları için, bu bireylerin verimliliği düşük olur ve üretimi artışı

sağlanamaz. Sonuç olarak, ekonomide düşük gelir seviyesi varlığını sürdürür.158

Diğer taraftan, az gelişmişliğin kısır döngüsü teorisi çeşitli açılardan eleştirilere

maruz kalmıştır. Bu eleştirilerden ilki, kısır döngü mantığı içerisinde kullanılan

açıklayıcı değişkenlerin niteliği, sayısı ve sırasıyla ilgilidir. Eleştirilerin odaklandığı

ikinci nokta ise, kısır döngü içerisindeki bir değişkenin sadece kendisinden önce gelen

değişkenle açıklanıyor olması ve etkinin tek yönlü olmasıdır. Bir diğer eleştiri de

teorinin, az gelişmiş ülkelerin bu kısır döngüye nasıl düştüklerini ve bugünün gelişmiş

ülkelerinin bu kısır döngüden nasıl kurtulduklarını açıklamamasına yönelik

yapılmaktadır.159 Teorinin en çok eleştirilen yönü ise, kalkınma olgusunu tasarruf-

yatırım-gelir artışı ilişkisine sıkıştırması, sosyo-kültürel, psikolojik ve politik faktörleri

dikkate almamasıdır.160

2.1.1.2. Sömürgecilik Teorisi

Dünya üzerindeki hemen her az gelişmiş ülke, yakın zamana kadar bazı gelişmiş

ülkelerin sömürgesi konumundaydı. Ancak, tarihsel süreç içerisinde ele alındığında,

sömürgeciliğin ya da diğer adıyla bağımlılığın dönemler içerisinde farklı şekillerde

ortaya çıktığı görülmektedir. Bunlardan ilki, koloniyal bağımlılık olarak adlandırılan,

ticari yönü ağır basan ve doğal kaynakların sömürülmesine dayanan sömürgeciliktir.

157 Tatyana P. Soubbotina ve Katherine A. Sheram, Beyond Economic Growth: Meeting the Challenges of Global Development, WBI Learning Resources Series, Rusya: St. Petersburg Institute, School of Economics, 2000, s.32. 158 Savaş, Kalkınma Ekonomisi, s.282. 159 Han ve Kaya, ss.32-33. 160 Serhan Oksay, s.67.

65

19. yüzyılın sonlarında kendini hissettiren ikinci sömürgecilik şekli ise, finansal ve

endüstriyel olandır. Bu tür sömürgecilikte, bağımlı olan ülkenin ekonomisi, tüm

yönleriyle sömüren ülkeye muhtaç durumdadır. Yeni bağımlılık olarak da adlandırılan

üçüncü tür sömürgecilik ise, özellikle İkinci Dünya Savaşı’nda sonra ortaya çıkan ve

çok uluslu şirketlerin gelişmekte olan ülkelere yaptıkları yatırımlar aracılığıyla

uygulanan sömürgeciliktir.161

Sömürgecilik teorisini savunan iktisatçılara göre, az gelişmişliğin de

gelişmişliğin de asıl sebebi kapitalist gelişme ve yayılma politikasıdır. Az gelişmiş

ülkelerin içinde bulundukları durum, doğrudan kapitalist gelişmenin ve onun iç

çelişkilerinin bir ürünüdür.162 Bu teorinin savunucularına göre, kapitalizmin nihai

safhası olarak görülen sömürgecilik nedeniyle dünya, merkez ülkeler ve çevre ülkeler

olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Merkezi oluşturan zengin ülkeler ile çevreyi oluşturan

yoksul ülkeler arasında adil ve eşit olmayan bir güç ilişkisi vardır. Çünkü daima merkez

lehine hareket eden bu güç ilişkisi, yoksul ülkelerin kalkınma mücadelesinde yalnız

kalmalarına neden olmaktadır.163 Zira sömürgecilik, her ne kadar çevre ülkelerde yol,

köprü ve haberleşme tesisleri gibi altyapı yatırımlarının artmasına ve devlet yönetiminin

gerek kurumsal gerekse hukuki yapısının modernize edilmesine imkan tanıyor olsa da

kalkınma sürecindeki yoksul ülkelerin zengin ülkelere karşı bağımlılıklarını

arttırmaktadır.164

Diğer taraftan, sömürgecilik yaklaşımına göre, merkez ve çevre ülke

ilişkilerinde, merkez ülkedeki elit tabaka ile çevre ülkelerdeki elit tabaka arasında bir

menfaat uyumu vardır. Bu görüşe göre çevre ülkelerde, toprak sahipleri, girişimciler,

tüccar ve sanayiciler, sosyal ve politik güce sahip olanlar ve yüksek gelirlilerden oluşan

elit gruplar, çok uluslu şirketlerin ya da uluslararası kuruluşların özel çıkarlarına hizmet

etmekte ve bu hizmetleri karşılığında ödüllendirilmektedir. Sonuçta, kendi menfaatlerini

ön planda turan bu gruplar, tüm ülkenin faydalanacağı kalkınma hamlelerini ve

161 Berber, s.341. 162 Han ve Kaya, s.37. 163 Berber, s.340 164 Savaş, Kalkınma Ekonomisi, s.283.

66

kalkınmaya ilişkin reform hareketlerini engelleyerek, az gelişmişliğin devamlığına

hizmet etmektedir.165 Özetle, sömürgecilik teorisini üç noktada özetlemek mümkündür:

- kapitalist dünyanın ekonomik düzenin gelişimi üzerinde yoğunlaşmaktadır.

- bağımlılık sonucunda ortaya çıkan merkez ve çevre ülkeleri ayrımı üzerine

odaklanmıştır.

- Teori son olarak, ülkelerarasındaki bu ekonomik ilişkiler ağının ortaya çıkardığı

siyasi yozlaşmalar ve elit yapı üzerinde durarak, tüm dünyadaki sermaye

hareketlerini incelemiştir.166

2.1.1.3. Dış Ticaretin Geriletici Etkisi Teorisi

Dış ticaretin kalkınmaya engel olduğu görüşüne dayanan dış ticaretin geriletici

etkisi teorisi, herhangi bir ülkenin sanayileşmesinin ve kalkınmasının, diğer ülkelerin

sanayileşmesini ve kalkınmasını durduracağını veya yavaşlatacağını savunur. Teorinin

savunucularına göre, sanayileşmiş ülke, dış ticaret yoluyla, diğer ülkelere ucuz ve

kaliteli sanayi ürünleri satarak, o ülkelerin bu ürünleri üretilmesini engellemiş olur.

Zira, az gelişmiş ülkelerin küçük ve emek yoğun üretim yapan işletmelerinin,

sanayileşmiş ülkelerin dışsal ekonomilerden yararlanan büyük işletmeleri ile rekabet

edebilmesi mümkün değildir. Bunun yanı sıra, az gelişmiş ülkelerin ürettiği hammadde

ürünleri ile gelişmiş ülkelerde üretilen sanayi ürünleri arasındaki ticaret hadleri, sürekli

olarak az gelişmiş ülkeler aleyhine bozulmaktadır. Tüm bu şartlar altında, dış ticaretin,

sanayi ülkeleri ile az gelişmiş ülkeler arasındaki eşitsizliği giderek arttırıcı yönde etki

yarattığı ortadadır.167 Dış ticaretin geriletici etkisi teorisine getirilen temel eleştiri ise,

dış ticaretin geriletici etkisine rağmen ekonomik gelişimini tamamlayan birçok ülkenin

bunu nasıl başardığını açıklamamış olmasıdır.

2.1.1.4. Nüfus Yoğunluğu

Nüfus yoğunluğu teorisi, az gelişmiş ülkelerin kalkınamamasının temel nedenini

nüfus yoğunluna bağlamaktadır. Diğer bir deyişle, bu ülkelerde geri kalmışlığın temel

nedeni, nüfusun kontrolsüz ve önlenemez bir şekilde artmasıdır. Oysa, bir ülkede birim

165 Berber, ss. 340-341. 166 Han ve Kaya, s.37. 167 Savaş, Kalkınma Ekonomisi, ss.285-286

67

alanda yaşayan kişi sayısı olarak ifade edilen nüfus yoğunluğunun, o ülkenin doğal

kaynaklarının yapısı ve sermaye birikim düzeyi göz önüne alınmadan değerlendirilmesi

yanlış sonuçlara varılmasına neden olur. Örneğin, Afrika ve Güney Amerika kıtasında

yer alan birçok ülkenin nüfus yoğunluğu düşüktür. Ancak bu gösterge, bu ülkelerin

kalkınmada geri kaldıkları gerçeğini değiştirmez.168

2.1.2. Coğrafi Faktörlere Dayalı Az Gelişmişlik Teorileri

Az gelişmişliğin nedenlerini inceleyen araştırmacılardan bazıları, ülkelerin sahip

oldukları coğrafi koşullar, yani iklim, topografik özellikler, yeraltı ve yerüstü

zenginlikler ile kalkınmışlık düzeyleri arasında güçlü bir ilişki olduğunu ortaya

koymuşlardır. Bu görüşe göre sanayi ülkeleri, dört mevsimin de yaşandığı, ılıman iklim

kuşağında; az gelişmiş ülkeler ise ya çok sıcak ya da çok soğuk iklim bölgelerinde yer

almaktadır. Gerçekten de dünya haritası, kutup bölgeleri ve Avustralya kıtası dışında

kalan bölgeleriyle incelendiğinde, az gelişmiş ülkelerin neredeyse tamamının tropikal

ya da yarı tropikal bölgelere; gelişmiş ülkelerin ise kuzey yarımküreye yerleştiği

görülmektedir. Nitekim bu teoriyi ileri sürenlere göre, tropikal bölgelerde boy gösteren

toprak verimliğinin düşük olması, yer altı ve yerüstü zenginliklerinin yetersizliği ve

iklimin insan davranışlarını olumsuz etkilemesi gibi sorunlar nedeniyle, bu bölgelerdeki

ülkelerin az gelişmişliği kaçınılmaz olur.169

Diğer taraftan, az gelişmişliği coğrafi faktörlere dayandıran bu görüşe karşı bazı

eleştiriler de getirilmiştir. Bu karşıt görüşe göre, az gelişmiş ülkeler, sahip oldukları

coğrafi koşullar ve doğal kaynaklar bakımından gelişmiş ülkelere göre daha avantajlıdır.

Ancak doğa, tropikal bölgelerde yaşayan insanlara, hayatta kalmaları için gerekli

imkanları kolayca sağladığından, bu bölge insanları doğaya karşı çok az savaş

vermişlerdir. Oysa, ılıman bölgede yaşayan insanlar, doğayı değiştirmek için çaba

sarfetmişlerdir. Sonuç olarak, teknik ilerlemeler ve uluslararası ticaret sayesinde,

coğrafi unsurlar ülkelerin kalkınmalarının önündeki bir engel olmaktan çıkmıştır. Bu

168 A.g.e., s.286. 169 Serhan Oksay, s. 68.

68

nedenle, özellikle teknik gelişme için, ülke insanının zihniyeti, eğitimi ve çalışma

disiplini gibi sosyo-kültürel unsurlar üzerinde durulmalıdır.170

2.1.3. Sosyo-Kültürel Faktörlere Dayalı Az Gelişmişlik Teorileri

Ekonomistik yaklaşımı esas alan kalkınma teorileri, sosyal yapının bütünlüğünü

göz önüne almadan, çoğunlukla ekonomik faktörlerin kalkınma üzerindeki etkisine

odaklanmıştır. Halbuki kalkınma, sosyal bir olgudur ve sosyal yapının içerisinde

değerlendirilmelidir. Zira sosyal yapı, kültürel, siyasal, psikolojik ve ekonomik bütünü

içine almaktadır. Başka bir ifadeyle sosyal yapı, ekonomi, siyaset, kültür, eğitim ve aile

gibi temel kurumların ve grupların bir toplamıdır. Dolayısıyla ekonomi, bu yapı

içerisinde yer alan ve diğer faktörlerden etkilenen faktörlerden sadece bir tanesidir.171

Bu kapsamda, sosyo-kültürel faktörlere dayalı az gelişmişlik teorileri, az gelişmiş

ülkelerin kalkınma sorununa sadece ekonomik değil, sosyal yapının diğer unsurlarını da

içeren sosyo-ekonomik perspektiften bakmaktadır.

2.1.3.1. Düalizm Teorisi

Sosyo-kültürel faktörlere dayalı olarak az gelişmişliği açıklayan teoriler

içerisinde en çok bilineni düalizm teorisidir. İkili yapı ya da düalizm teorisine göre,

azgelişmiş ekonomiler, iki karakterli ekonomilerdir. Bu ekonomilerde, bir yanda sanayi

ülkelerinin piyasa yapısına, ileri teknolojisine, modern görünümüne; diğer yanda ise

tarımsal ürerime dayalı geleneksel yapıya rastlamak mümkündür. Başka bir deyişle,

büyük şehirler içerisinde kırsal yerleşimlere ve kırsal kültür yapısına rastlanabileceği

gibi, kırsal alanlarda gelişmiş bölge özelliklerine rastlamak da mümkündür.172 Teoriye

göre, az gelişmiş ülkelerdeki ikilli yapının sebebi, bu ülkelerin kendi geçmişlerinden

gelen sosyal yapılarının yanına, gelişmiş bir ülkeden ithal ettikleri başka bir sosyal

yapıyı getirmeleridir. Bu durum, az gelişmiş ülkenin sosyal yapısında, doğu-batı

çatışmalarının yaşanmasına neden olmaktadır.173

170 Han ve Kaya, ss.50-51. 171 Yavilioğlu, s.62. 172 Emine Karaduman, Ekonomik Kalkınmada Finansman ve Organizasyonu, s.15. 173 Serhan Oksay, s.68.

69

Diğer taraftan düalizm teorisi, ikili sosyal yapının az gelişmiş ülkelere özgü

olmadığı ve dünyanın hemen her ülkesinde rastlanabilir bir durum olduğu gerekçesiyle

eleştirilere maruz kalmıştır. Ancak burada dikkat edilmesi gereken nokta, düalizmin her

ülkede bulunup bulunmaması değil, ne kadar keskin çizgilerle ortaya çıktığıdır. Diğer

yandan, gelişmiş ülkeler için istisna olarak kabul edilebilecek durumda olan dual yapı,

az gelişmiş ülkelerin genel yapısını temsil ediyor olabilir.174

2.1.3.2. Psikolojik Faktörler ve Eğitim

Ülkelerin gelişememesinde, psikolojik faktörlerin ve özellikle eğitimin önemli

bir rolü olduğunu ileri süren psikolojik faktörler ve eğitim teorisi, kalkınmanın

herşeyden önce iyi eğitilmiş, dinamik girişimcilerle mümkün olabileceği görüşüne

dayanır. Bu yaklaşıma göre, az gelişmiş ülkelerin geleneklere ve dine dayalı sosyal

yapısı, bu ülkelerde otoriter anlayışın hakim olmasına ve bireyciliğin, bireyin girişim

yeteneğinin ve eğiliminin körelmesine neden olmaktadır. Oysa, bugünün gelişmiş

ülkelerinin kalkınma süreçlerinde, bireycilik oldukça önemli bir işleve sahiptir.175

Öte yandan, teoriye göre, az gelişmiş ülkelerdeki geleneksel toplum yapısının

etkisiyle uygulanan verimsiz ve baskıcı eğitim sistemi, bireylerin girişimcilik,

yaratıcılık ve üretkenlik gibi nitelikler edinmesini engellemekte ve onları çalışma

hayatında verimsiz kılmaktadır. Ayrıca, söz konusu eğitim sistemi, kalkınmanın

gerçekleştirilmesi için ülke bireylerinin sahip olması gereken girişimcilik, başarma

isteği ve özgüven sahibi olmak gibi niteliklerin azalmasına ve hatta yok olmasına neden

olmaktadır.176

2.1.4. Tarihi Gelişim Teorileri

Bazı düşünürler, az gelişmiş ülkelerin kalkınma serüvenlerini tarihsel süreç

içerisinde ele almış ve tarihi unsurlara dayalı teoriler geliştirmişlerdir. Bu gruba giren

iki temel teoriden biri Karl Marx ileri sürdüğü tarihin maddeci yorumu teorisi; diğeri

ise, Walt Whitman Rostow’un ileri sürdüğü gelişme dönemleri teorisidir.

174 Savaş, Kalkınma Ekonomisi, s.290. 175 Han ve Kaya, ss.24-25. 176 Oksay, s.69.

70

2.1.4.1. Tarihin Maddeci Yorumu Teorisi

Az gelişmiş ülkelerin kalkınma çabalarını, tarihsel perspektifte ele alan

düşünürlerin başında Karl Marx ve Friedrich Engels gelmektedir. Marx ve Engels

tarafından ortaya atılan tarihin maddeci yorumu yada tarihi materyalizm teorisi, bir tarih

teorisi olup, toplumdaki bireyler arası ilişkilere diyalektik felsefenin uygulanmasının

sonuçları üzerine kuruludur. Tarihin maddeci yorumu teorisi, bir yandan herhangi bir

toplumun iç dinamiğini, diğer yandan ise bir toplum tipinden diğer bir toplum tipine

geçişi irdeler. Diğer taraftan, tarihin maddeci yorumu teorisinin dayanağı olan ve

diyalektik materyaliz adı verilen felsefenin temel ilkesi ise, insanlığın sürekli bir gelişim

ve değişim içerisinde olmasıdır.177 Hatta, bu felsefeye göre değişmeyen tek şey,

değişimin kendisidir. Marx’ın ifadesiyle, üretim güçlüklerinin büyümesinde, sosyal

ilişkilerin yıkılmasında ve ideallerin doğuşunda sürekli bir değişim vardır.178 Teoriye

göre, dünya hazır şeylerden meydana gelen bir bütün olarak kabul edilemez; o,

gelişimlerden meydana gelen bir bütündür. Bu yaklaşıma göre, etrafımızdaki her şey,

kafamızda onlara ait olan düşünceler kadar durgun; kavramlar ise, kesintisiz bir değişim

içerisindedir ve bütün aksiliklere, görünen geçici gerilemelere rağmen toplum, daima

ileriye giden bir gelişme sürecini yaşar.179 Marx, söz konusu kesintisiz değişimi en iyi

açıklayan yöntemin, her değişmeyi “tez-antitez-sentez-tez” döngüsü içerisinde

incelemeyi mümkün kılan diyalektik yöntem olduğunu da savunur.180 Bu kapsamda

diyalektik, genel olarak, çelişkilerden yararlanarak gerçeği bulma veya karşıt güçlerin

çatışması ve etkileşimi olarak tanımlanabilir. Diyalektik felsefeye göre, her aksiyon

karşıtı olan reaksiyonun oluşmasına neden olur ve ondan etkilenir. Böylece yeni bir

reaksiyon oluşur. Teorinin diğer ayağı olan materyalizmi ise, olay ve olguları maddi ve

fiziksel kanunlarla açıklamaya çalışan bir dünya görüşü olarak tanımlanır.181

Marx, tarihin maddeci yorumu teorisi kapsamında, sosyal yaşamın sürekli

değişen dinamik yapısının nedenini, üretim ilişkileri ile bu ilişkiler üzerine inşa edilen

177 Berber, ss.78-79. 178 Karl Marx, The Poverty of Philosophy, London: Lavrence and Wishart, 1956, ss. 122-123. 179 Friedrich Engels, Ludwig Feuerbach ve E. Burns, A Handbook of Marxizm, Gollonez, London, 1935, s.235. 180 Marx, The Poverty of Philosophy, s.123. 181 Ziya Yurttaş, Fahri Yavuz ve Tecer Atsan, Kırsal Sosyoloji, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Ziraat

Fakültesi Yayınları, Yayın No:205, 2007, s.3.

71

sosyal, hukuki, kültürel düzen arasındaki çelişkilere bağlamaktadır.182 Bu görüşe göre

insanoğlu, hayatını devam ettirecek olan araçların sosyal üretiminde bulunurken, kendi

iradesi dışında ortaya çıkan, bazı gerekli üretim ilişkileri kurar ve üretim ilişkilerinin

toplamı, toplumun ekonomik yapısını oluşturmaktadır. Bir toplumun üretim ilişkileri

ise, emeğin iş bölümü, organizasyonu, vasıfları, sömürgecilik ve bağımsızlık

rejimlerinden hangisini benimsediği; coğrafi çevre ve doğal kaynakların miktarları,

bunlardan faydalanma derecesi ile kullanılan teknoloji ve bilim düzeyi ile bağlantılıdır.

Teoriye göre, bu tür ilişkiler toplumun alt yapısını oluşturur ve hukuki, siyasi, sosyal ve

kültürel çevreden oluşan üst yapı, bu alt yapıya göre şekillenir. Bir başka deyişle Marx,

ekonomik ilişkilerin; politik, dini ve diğer kültürel değerleri belirlediğini ileri

sürmüştür. Dolayısıyla teori "alt yapı, üst yapıyı belirler" şeklinde özetlenmektedir. 183

Engels’a göre ise, tarihin maddeci yorumu teorisi, üretimin ya da üretilen

ürünlerin mübadele edilmesinin her sosyal düzenin temelini oluşturduğu görüşünden

hareket eder. Buna göre toplumların sınıflara ayrılması, nelerin üretildiği, nasıl

üretildiği ve bu üretimin nasıl dağıtıldığı ile ilgili bir süreçtir. Bu anlayış bakımından,

sosyal değişimlerin ve politik ihtilallerin nedeni, insan aklı veya insanların sonsuz

gerçek ve adalet ile ilgili düşünselinin gelişmesi değildir. Gerçek neden, üretim ve

mübadele yapısındaki gelişmelerdir. Diğer bir deyişle, sosyal değişimlerin ve politik

ihtilallerin gerçek sebebi, devrin felsefe biliminde değil, ekonomi biliminde

aranmalıdır.184

Marx ve Engels, insanlık tarihinin birbirini takip eden şu gelişim aşamalarından

geçtiğini veya geçeceğini ileri sürmüştür:185

- Üretim araçlarının mülkiyetinin topluma ait olduğu, “ilkel toplum aşaması”;

- Esirliğe dayanan ve toplumda kölelerin özel mülkiyet konusu

olduğu,“kölecilik aşaması”;

- Toprak sahipleri olan feodal lordlar ile toprakta çalışan serflerin bazı üretim

araçlarına sahip olduğu, “feodalizm aşaması”,

182 Savaş, Kalkınma Ekonomisi, s.295. 183 Yurttaş, Yavuz ve Atsan, s.3. 184 Engels, Feuerbach ve Burns, s.235. 185 Berber, s.80.

72

- Üretim araçları mülkiyetinin kapitalistlerde olduğu, “kapitalizm aşaması”;

- Üretim araçları mülkiyetinin işçilere ait olduğu, “sosyalizm aşaması”;

- Henüz gerçekleşmemiş olan bir toplum yapısına sahip olan, “komünizm

aşaması”.

2.1.4.2. Gelişme Dönemleri Teorisi

Az gelişmiş ülkelerin kalkınmalarının tarihsel süreç içerisinde, çeşitli aşamaların

aşılmasından sonra gerçekleşeceğini ileri süren teorilerden biri de ABD’li iktisatçı Walt

Whitman Rostow’un gelişme dönemleri teorisidir. Teoriye göre, her aşama kendi

ekonomik, toplumsal ve siyasal özelliklerini içinde barındırır. Toplumlar her aşamayı, iç

ve dış dinamikler nedeniyle, değişik zamanlarda, farklı uzunlukta ve yoğunlukta

yaşamışlardır. Buna göre Rostow, ülkelerin gelişmelerini tamamlamalarının aşağıdaki

beş sıralı dönemden sonra gerçekleşeceğini savunmuştur:

1. Geleneksel Toplum Dönemi: Bu dönemde olan ülkeler, üretimin sınırlı, halkın

geçim sıkıntısı yaşadığı, kültür düzeyinin düşük olduğu ülkelerdir. Bütün bunlara

rağmen bu ülkelerde gerçek anlamda bir durağanlık yoktur. Kaynak dağılımlarının

verimli alanlara yapılması ve tarımsal sanayinin desteklemesi söz konusu olduğunda bu

ülkeler de kalkınma yoluna girebilir. Ancak yine de bu ülkelerde, kişi başına gelir

düzeyindeki bir artış olmamaktadır.186 Ayrıca bu dönemdeki ülkelerde, geleneksel

üretim tarzı hakimdir ve işbölümü yoktur.

2.Kalkışa Hazırlık Dönemi: Gelişmenin ikinci aşaması olarak kabul edilen

kalkışa hazırlık aşamasında, iki süreç söz konusudur. Bunlardan birincisi, geleneksel

toplum yapısının ortadan kaldırılması; ikincisi ise, kalkış aşaması için toplumsal

güçlerin bir araya getirilmesidir. Diğer bir deyişle bu dönemde, bir yandan geleneksel

toplum yıkılırken, diğer yandan modern bir toplum yaratılması düşüncesi filizlenir.187

Rostow’a göre kalkışa geçiş aşamasındaki ülkelerde, tarımın öneminin azalmasıyla

birlikte, sanayi ve ticarette ilerlemelerin gerçekleşmesi; ekonominin genelinde

verimliliğin artması; alt yapı yatırımlarına ağırlık verilmesi; doğum oranının ve

186 Akın İlkin, Kalkınma ve Sanayi Ekonomisi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi, Yayın No: 3487/193, 1988, s. 63 187 İlker Parasız, Kalkınma Ekonomisi, Bursa: Ezgi Kitapevi, 2005, s.25.

73

dolayısıyla nüfus artış hızının azalması; toplumda bir aydın sınıfının ortaya çıkışı ve

ulusal bilinçlenme gibi gelişmeler yaşanır.188 Sonuç olarak kalkışa geçiş aşamasının

temel özelliği yatırımların artması, kaynakların etkin kullanımı ve yeni tekniklerin

kullanılması yoluyla üretimin artışının sağlanıyor olmasıdır.

3.Kalkış (take-off) Dönemi: Rostow’a göre, kalkınmayı gerçekleştiren asıl

unsurlar bu aşamada ortaya çıkmakta ve topluma hakim olmaktadır. Bu dönemde,

karların tekrar yatırıma dönüştürülmesi gerektiği düşüncesi, toplumda ön plana

çıkmaktadır ve döneminin itici gücü teknolojidir. Kalkış döneminde, teknolojinin de

ilerlemesiyle birlikte yeni sanayi kolları süratle gelişir ve sanayi ile elde edilen hasılat

yine yatırımlara yönlendirilir. Yine bu dönemde, büyüme ve istihdam artmakta, tarımda

modern tekniklerin uygulanması yaygınlaşmaktadır. Neticede, kalkış dönemini

kapsayan 20-30 yıllık bir süreçte ekonomik yaşam ile toplumun sosyal ve siyasi yapısı

değişmektedir. Diğer taraftan Rostow, kalkış döneminin gerçekleşmesini şu üç koşula

bağlar:189

- Verimli yatırımların ulusal gelirin %5 veya daha azından, %10 veya daha

yüksek orana çıkması.

- Yüksek bir hızla gelişen bir veya bir kaç imalat alt kesiminin ortaya çıkması.

Rostow, bununla tarımsal üretimin veya hammaddelerin modern yöntemlerle

işlenmesini kastetmektedir.

- Modern kesime yatırım yapacak, ekonomik büyümeyi normal bir süreç

haline getirebilecek, politik, sosyal ve kurumsal yapının ortaya çıkması.

Rostow, bu görüşleri doğrultusunda, bazı ülkelerin kalkınma aşamalarının hangi

yıllara denk düştüğünü hesap etmiş, bunu yaparken de kalkış aşamasının başlangıcını

sanayileşmenin başladığı yıllar olarak dikkate almıştır (Tablo 2).

4.Olgunluğa Geçiş Dönemi : Rostow, yaklaşık 40 yıl sürecek olan kalkış

döneminden sonra, ülkelerin olgunluğa geçiş dönemine ulaşacaklarını ileri sürer.

Rostow’a göre bu döneme geçen bir ülke, artık refah ülkesi olarak nitelendirilebilir. Zira

bu ülkeler, gerek gelir düzeyi, gerekse gelir dağılımı bakımından yüksek bir gelişmişlik

188 İlkin, s. 63 189 Muhittin Adıgüzel, Kalkınma ve Kalkınma Bankacılığı, Ankara: Turhan Kitapevi, 2006, s.11.

74

seviyesine ulaşmışlardır. Bu dönemde, ülke sanayileri içerisinde yatırım mallarının

oranı yükselmiş, ekonomi teknoloji ihraç eder konuma gelmiştir. Ülke, tam anlamıyla

bilgi teknolojilerini üretir, kullanır ve ihraç eder bir olgunluğa ulaşmıştır. Diğer taraftan,

bu dönemde devlet, sosyal refah devleti niteliği kazanmış, gelirlerinin büyük bir

bölümünü toplumun sosyal refahına ve güvenliğine aktarır hale gelmiştir.Özetle, bu

dönemi yaşayan ülkelerde, bilgi toplumu yaratılmış ve yüksek kalkınma düzeyine

ulaşılmıştır.190 Diğer taraftan Rostow, Tablo 3’te özetlendiği gibi, bazı ülkelerin

olgunluğa geçiş dönemlerinin hangi yıllarda başladığını saptayan bir çalışma da

yapmıştır.

Tablo 2

Walt Whitman Rostow’a Göre Bazı Ülkelerin Kalkış Yılları

Ülkeler Kalkış Yılları Ülkeler Kalkış Yılları

İngiltere 1783 - 1802 Rusya 1890 – 1914

Fransa 1830 – 1860 Kanada 1896 – 1914

Belçika 1833 – 1860 Arjantin 1935 – ........

A.B.D. 1843 – 1873 Türkiye 1937 – ........

Almanya 1850 – 1890 Hindistan 1952 – ........

Japonya 1878 – 1900 Çin 1952 – ........

Kaynak: Akın İlkin, Kalkınma ve Sanayi Ekonomisi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi, Yayın No: 3487/193, 1988, s. 67.

5.Yüksek Tüketim Dönemi: Gelişme dönemleri teorisine göre, bu son dönemde,

ülkelerin tüketim mallarının üretiminin ve devlet bütçesinden sosyal yardım

harcamalarına aktarılacak olan payın artışı söz konusu olmaktadır. Kütle tüketim çağı

olarak da adlandırılan bu dönemde, toplumlarda sosyal güvenliğe ve refaha gösterilen

önem ön plana çıkmaktadır.

190 Han ve Kaya, s.35.

75

Tablo 3

Walt Whitman Rostow’a Göre Bazı Ülkelerin Olgunluğa Erişim Yılları

Ülkeler

Olgunluğa Erişme Tarihleri

İngiltere 1850 A.B.D. 1900 Almanya 1910 Fransa 1910 İsveç 1930 Japonya 1940 Rusya 1950 Kanada 1950

Kaynak: Akın İlkin, Kalkınma ve Sanayi Ekonomisi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi, Yayın No: 3487/193, 1988, s. 68.

Rostow’un gelişme dönemleri teorisi, bazı yönlerden eleştiri konusu olmuştur.

Bunlardan biri, kalkış dönemi için öngörülen, yatırımların ulusal gelirin belirli oranında

olması koşulunun bir kıstas olarak kabul edilemeyeceği ile ilgilidir. Çünkü, Rostow’un

kalkışa hazır duruma gelmiş olarak gösterdiği birçok ülkede yatırımların ulusal gelire

oranının % 5’i aştığı görülmektedir. Teoriye bir başka eleştiri de kalkışa hazırlık dönemi

ile kalkış dönemi arasındaki geçiş koşulların belirgin olmamasına ilişkindir.191

2.2. Kalkınma ve Büyüme Teorileri

2.2.1. Klasik Teori

Kalkınmanın nedenleri ve sonuçlarına ilişkin ilk düşünceler, Adam Smith, David

Ricardo, Thomas Malthus, John Stuart Mill gibi klasik iktisatçılar tarafından ortaya

atışmıştır. Bu iktisatçılar, farklı bakış açısına sahip olmalarına karşın, gelişmekte olan

ülkelerin benzer kalkınma sorunlarını ele almışlardır. Bu kapsamda, bir bütün olarak

aydınlanma döneminin akılcı, evrensel ve pozitivist düşünce yapısından etkilenen klasik

191 İlkin, s. 69

76

iktisatçılar, bu dönemde ortaya çıkan endüstriyel dönüşümle ilgili olarak, tüm toplumlar

için geçerli olan doğal ve evrensel yasaları ortaya koymayı amaçlamışlardır.192

Adam Smith haricindeki tüm klasik iktisatçılar, ekonomik büyümenin süreklilik

arz etmeyeceğini, belirli bir büyüme sürecinden sonra ekonomilerin durgunluğa

gireceğini kabul etmiştir. Ancak Smith, diğer klasik iktisatçılardan farklı olarak,

durgunluğun olumsuz bir süreç olmadığını ileri sürer ve bu yönüyle iyimser klasik

olarak adlandırılmaktadır. Smith, kalkınma ve ekonomik büyümeyi, doğal kaynakları

zengin, yeni iskan edilmiş bir ülke varsayımından hareketle, ekonomideki kar haddi ile

ücret haddi arasındaki ilişkiye dayalı olarak analiz eder. Smith’e göre başlangıçta, söz

konusu ülkelerdeki sermaye stoku kaynaklara oranla daha düşüktür ve bu kar oranlarını

arttırır. Kar oranlarının yükselmesi ise, sermaye stokundaki artışı hızlandırır, işgücü

talebini arttırır ve ücretlerin de başlangıçta yüksek olmasına neden olur. Ancak, sermaye

stoku arttıkça kar hadleri düşer. Çünkü Smith’e göre sermaye, azalan verim kanununa

tabidir. Diğer taraftan, sermaye stokundaki artışın, nüfus artış oranına paralel seyrettiği

durumda, ücret haddi yüksek kalmaya devam eder. Sonuçta, sermaye stoku çok büyür,

ücretlerin yüksekliğine bağlı olarak nüfus artar ve ekonomi ulaşabileceği nihai

zenginliğe ulaşır. Ekonomi bu aşamaya ulaştıktan sonra ise, sermaye birikimi yavaşlar,

kar hadleri azalır ve ücretler düşer. Kar hadlerinin azalıp, faiz oranı seviyesine

düşmesiyle de büyümenin tabii sınırı olan durgunluk dönemine geçilir. Bu dönemde

ücretler, kişilerin ancak geçimlerini sağlayabilecekleri düzeyde olduğundan nüfus artışı

söz konusu değildir. Diğer taraftan kar hadleri faiz oranı düzeyine düştüğünden, net

yatırım da yapılmamaktadır.193

Klasik teorinin ortaya çıkmasında en büyük pay ise, David Ricardo’ya aittir. Bu

nedenle klasik büyüme modeli, Ricardo’nun büyüme modeli olarak da anılmaktadır.

Ricardo’nun büyüme modeline göre, kalkınmayı teşvik eden en önemli etken sermaye

birikimidir. Zira, sermaye birikiminin artması, işgücü ve toprak verimliliğinin artmasına

ve bu sayede üretimin genişlemesine yol açacaktır. Yatırımların artması için ise,

girişimcinin elde ettiği karın artması gerekecektir. Diğer taraftan model, yatırımların

artmasıyla sağlanan büyümeyi takip eden yıllarda, ülke ekonomilerinin durgunluğa

192 Tüylüoğlu ve Çeştepe, s.32. 193 Berber, ss.57-58.

77

gireceği ile sürülmektedir. Diğer bir deyişle, modele göre bir ekonominin kalkınması,

büyüme ve durgunluk olmak üzere, iki aşamadan oluşur. 194

Ricardo’ya göre büyüme aşamasında, Adam Smith’in yaklaşımına benzer

şekilde başlangıçtaki kar oranları yüksek olduğundan, tasarruf ve sermaye birikimi de

yüksek olacak ve bu durum, üretim artışını teşvik edecektir. Bu görüşe göre, sağlanan

üretim genişlemesi, işgücü talebinin artması suretiyle reel ücretlerin de yükselmesine

yol açacaktır. Ayrıca ücretlerdeki bu artış, ücretlerin artmasıyla nüfusun da artacağı

varsayımına dayanan Malthus’un nüfus kanunu gereğince, ülke nüfusunun artmasına

neden olacaktır. Sonuçta artan nüfus, tarım ürünlerine olan talebi arttıracak, üretimi

teşvik edecek ve bu şekilde büyüme süreci devam edecektir.195

Diğer taraftan, ücretlerdeki yükselme nedeniyle, artan nüfusun gıda ihtiyacı

artacak; bu ihtiyacı karşılamak için de ülkede üretimi arttırmak gerekecektir. Ancak,

ülkede tarım alanları sınırlı olduğundan, daha verimsiz topraklar üretime açılacaktır.

Üretimin verimsiz topraklarda yapılması ise, maliyetlerin farklılaşmasına ve toprak

sahiplerine ödenen rantların artmasına sebep olacaktır. Ayrıca sermaye ve emeğin

azalan verim kanununa tabi olması, uzun dönemde, büyüme aşamasındaki anormal

karların, yerini normal karlara bırakmasına neden olur. Karların düşmesi ise yatırımları

azaltacak ve ekonomide durgunluk dönemi başlayacaktır. Sonuç olarak, durgunluk

döneminde, daha çok yenileme yatırımları yapılacak, ücretler asgari geçim düzeyinde

kalacak ve nüfus azalma eğilimine girecektir.196

Klasik teoriye göre dünya ekonomisinin büyümesi, öncelikle sanayileşmiş

ülkelerin büyümesine bağlıdır. Zira, sanayileşmiş ülkelerin büyümesi, onlarla ticari

ilişkide olan az gelişmiş ülkelerin de büyümesini sağlayacaktır. Buna göre, sanayileşmiş

ülkelerdeki büyüme sonrasında, ücretlerin ve dolayısıyla halkın satın alım gücünün

artması, az gelişmiş ülkelerin mallarına olan talebi de arttıracaktır. Diğer bir deyişle,

merkezde başlayan büyüme, giderek çevreye yayılacaktır. Ancak geçen zaman,

sanayileşmiş ülkelerde gerçekleşen ekonomik büyümenin, az gelişmiş ülkelere

194 Serhan Oksay, s.75. 195 Berber, s.63. 196 A.g.e., s.63.

78

yayılmadığını, tersine bu ülkelerdeki yoksulluk ve sefaleti arttırdığını ortaya

koymuştur.197

2.2.2. Harrod-Domar Modelleri

Daha çok ileri kapitalist toplumlardaki işsizlik ile ekonomik büyüme arasındaki

ilişkiyi açıklamak amacıyla, Roy Harrod ve Evsey Domar tarafından ayrı ayrı

geliştirilen Harrod ve Domar modelleri, nihai olarak, sermaye birikiminin ekonomik

büyüme sürecindeki rolüne dikkat çekmişlerdir.198 Harrod tarafından 1939 yılında

yayımlanan ve kalkınma alanında birçok gelişmenin yaşanmasına yol açan makale ile

ortaya çıkan model, kısa bir süre Domar’ın da benzer yönde katkılarda bulunmasıyla

Harrod-Domar büyüme teorisi adını almıştır.

Ekonomik büyümeyi sistematik bir şekilde ele alan ilk teori olan ve bu yönüyle

kendisinden sonra ortaya atılan büyüme teorilerinin temelini oluşturan Harrod-Domar

büyüme teorisi, İkinci Dünya Savaşı sonrasında, kapitalist dünya ekonomik düzeninin

içine girdiği uzun dönemli ve sürekli büyüme ortamında öngörülen büyüme sürecinin

hangi koşullarda sağlanabileceğinin teorik bir ifadesidir.199

Tam istihdam varsayımı altında ve toplam talep veri kabul edildiğinde,

yatırımların sadece kapasite arttırıcı etkisi üzerinde duran klasik teoriden sonra, John

Maynard Keynes tarafından ileri sürülen görüş, ekonominin üretim kapasitesini sabit

kabul ederek, yatırımların gelir arttırıcı etkisine dikkat çekmiştir.200 Bir başka deyişle,

ekonominin genel yapısını kısa dönemde statik bir anlayışla inceleyen Keynes, denge

milli gelir düzeyinin nasıl oluştuğu açıklanırken, yatırımların sadece gelir attırıcı etkisi

üzerinde durmuştur. Oysa yatırımların talep geliştirici ve kapasite arttırıcı etkileri de

vardır. Zira yatırımlar, çarpan etkisi ile gelir yaratmakla kalmaz; gelecekteki üretim

kapasitesini de genişletmiş olur. Bu anlayışla, ekonomide belli bir anda arz-talep

dengesinin kurulması, bu dengenin gelecekte de mutlaka devam edeceği anlamına

gelmez. Belli bir anda yapılan yatırımların gelecekte yaratacağı üretim kapasitesi,

gelecekteki talep artışı ile uyumsuz olursa Keynesyen görüşte öne sürülen denge

197 Serhan Oksay, s.74. 198 Perkins, Radelet ve Lindauer, s.110. 199 Adıgüzel, s.34. 200 Tüylüoğlu ve Çeştepe, s.33.

79

tutturulamamış olur. Buna göre, ekonominin uzun dönemde dengeli büyüyebilmesi için,

arz-talep dengesini uzun dönemde de sağlayacak olan bir yatırım artışının

gerçekleşmesi gerekir. Harrod-Domar modeli, bu dengenin sağlanabilmesinin şartlarını

açıklayan bir büyüme modelidir.201

Domar modeline göre, yatırımların ekonomik hayatta iki etkisi vardır. Bunlardan

birincisi, ekonomide belli bir yatırım yapıldığında milli gelir artmasını sağlayan “gelir

arttırıcı etki”; ikincisi ise, yatırım malları ve/veya altyapı kuruluşları artışı nedeniyle

ekonominin üretim gücünü arttıran “kapasite arttırıcı etki”dir.202

Diğer taraftan, Harrod Modeli de ekonomik büyümeyi yatırımlar düzeyinde ele

almıştır. Fakat bu modelde, yatırımlardaki artış ile üretim artışı arasındaki ilişki

Domar’a göre farklı değerlendirilmiştir. Nitekim Harrod, ekonomik büyüme analizleri

için, garantili, gerçek ve doğal diye adlandırdığı üç ayrı büyüme hızı kullanmıştır.

Ayrıca model, diğer ekonomik büyüme analizlerinden farklı olarak, beklenen işsizlik

düzeyinde, optimum büyüme oranında bir artış öngörmektedir.203

Harrod’un ekonomik büyüme analizlerinde kullandığı üç büyüme hızından

birincisi garantili büyüme hızıdır. Harrod’a göre garantili büyüme hızı, sürdürüldüğünde

üreticileri memnun bırakacak bir büyüme hızıdır. Üreticiler bu büyüme hızında tasarruf

ve yatırım kararlarında değişiklik yapmazlar. Harrod, üreticileri memnun eden şeyin ne

olduğu konusunda çok ayrıntıya girmez; ancak buradaki memnuniyetin anlamı,

büyüyen sermaye birikiminin tam kullanımına izin verecek bir gelir artışının

sağlanmasıdır.204

Modeldeki ikinci büyüme hızı, gerçek büyüme hızı olarak adlandırılan ve

ekonomide belirli bir dönem içerisinde gerçekleşen büyüme hızıdır. Diğer bir deyişle,

gerçek büyüme hızı, toplam üretimin bir dönemdeki artış hızıdır. Harrod’a göre,

garantili büyüme ile gerçek büyüme hızının, yani dönem başındaki sermaye ihtiyacı ile

dönem sonundaki sermaye miktarının birbirine eşit olması şart değildir. Buna göre,

201 Şahin, ss. 433-434. 202 Savaş, Kalkınma Ekonomisi, s.310. 203 Roy F. Harrod, “Harrod After Twenty-One Years: A Comment”, The Economic Journal, Vol. 80, No. 319, 1970, s.737. 204 Joan Robinson, “Harrod’s Dynamics” The Economic Journal, Vol. 59, No.233, 1949, s.69.

80

dönem başında planlanan sermaye talebinin, aynı dönem sonunda gerçekleşen sermaye

birikiminden fazla olması, toplam talebin, toplam arzdan fazla olması demek

olacağından, ekonomideki üretim ve istihdam seviyesi beklenenden hızlı artacaktır.

Kısaca bu, gerçek büyüme hızının garantili büyüme hızından daha yüksek olması

durumudur. Garantili büyüme hızının gerçek büyüme hızını aştığı durumda ise,

ekonomi beklenenden daha az bir büyüme sürecine girecek, yatırımlar azalacak ve

işsizlik artacaktır. Harrod modeline göre, dengeli büyümeye ulaşabilmenin yolu,

garantili büyüme ile gerçek büyümenin birbirine eşit olması durumunda gizlidir.205

Diğer taraftan Harrod, nüfusun büyümesi, teknolojinin gelişmesi gibi her daim

devam eden bir değişimden söz eder; ancak, her değişimin sabit bir hızda cereyan

ettiğini varsayarak bu problemi sadeleştirir. Bu kapsamda Harrod, faiz oranının sabit

olduğu varsayımı altında, tam istihdamın sürekli olmasıyla, toplam üretimde belli bir

oranda büyüme sağlanabileceğini ileri sürer. Bu büyümenin oranı ise, sabit faiz oranının

yanı sıra, teknolojideki gelişme nedeniyle kişi başına üretimdeki artışa ve çalışan

nüfusun artışına bağlıdır. Harrod bu büyüme oranını doğal büyüme olarak adlandırır.

Diğer bir deyişle doğal büyüme hızı, nüfus artışının ve teknolojik gelişmelerin izin

verdiği büyüme hızıdır. Diğer taraftan, burada söz edilen doğal büyüme hızı,

kendiliğinden değil, artan nüfusun tamamının istihdam edilmesiyle ortaya çıkan bir

büyüme hızı olduğu için, bu hıza maksimum büyüme hızı demek daha doğru

olacaktır.206

Bu kapsamda, reel gelir artışının yani büyüme hızının, dY; sermaye/hasıla

katsayısının, k ve yatırımların GSMH’dan aldığı payın I ile gösterildiği varsayıldığında,

Harrod modelinin aşağıdaki gibi formüle edilmesi mümkündür:207

dY=1 / k . I

Harrod, garantili büyüme hızının doğal büyüme hızından fazla olduğu durumda,

ekonominin kronik bir durgunluk yaşayacağını ileri sürmektedir. Bu görüşün temel

dayanağı, girişimcilerin planladıkları dönem başı yatırımların dönem sonu yatırımlardan

205

Serhan Oksay, ss.77-78. 206 Robinson, s.69. 207 Serhan Oksay, s.78.

81

küçük olması ve bunun ekonomide atıl kapasite yaratmasıdır. Ancak, kısa süreler

dışında, gerçek büyüme hızının doğal büyüme hızından büyük olması mümkün değildir.

Çünkü belli bir verimlilik düzeyindeki mevcut emek arzı, üretimin ulaşabileceği

maksimum sınırı belirleyecektir.208

2.2.3. Harrod - Domar Sonrası Modeller

Harrod ve Domar’dan sonra geliştirilen büyüme modelleri ise, genel olarak,

büyüme hızını etkileyen unsurların birbirilerini nasıl etkilediklerini inceler. Bu dönemde

çok sayıda model geliştirilmiştir. Ancak, bu modellerin birçoğu, gerçekle ilgisi

olmayan, aşırı soyut çalışmalar olmaları nedeniyle, Harrod-Domar sonrası büyüme

modelleri olarak, genel bir sınıflandırma içerisinde ele alınırlar. Buna göre, Harrod-

Domar sonrası büyüme modellerini, Post-Keynesyen, Neo-Klasik, İçsel, Yapısalcı,

Kurumsalcı, Neo-Liberal büyüme modelleri ve Uluslararası Bağımlılık Modelleri ile

sınırlandırmak mümkündür.

2.2.3.1. Post-Keynesyen Model

Post-Keynesyen modelin en önemli temsilcileri arasında Kahn, Kaldor,

Robinson, Kalecki, Pasinetti, Champernowne ve Mirrlees gibi iktisatçılar yer almaktadır

saymak mümkündür. Sözü edilen iktisatçılar, büyüme modellerini, Harrod-Domar

büyüme modeliyle aynı esaslar üzerine inşa etmişlerdir. Post-keynesyen iktisatçılar,

tasarruf oranının ve toplam tasarrufun gelir dağılımına dayandığı görüşünü savunurlar.

Bu görüşün temel dayanağı ise, karların büyük ölçüde tasarrufa, ücretlerin ise tüketime

yönlendirildiği varsayımıdır. Dolayısıyla, gelir dağılımının hem teorik hem de politik

yönden incelenmesi, post-keynesyen büyüme modelinin temelini oluşturur. Buna göre,

gelir dağılımında meydana gelecek veya devlet aracılığıyla getirilecek değişiklikler,

dengeli ekonomik büyümeyi sağlayacaktır.209

Post-keynesyen büyüme modeli, serbest piyasa ekonomisi koşulları altında,

ekonomide dengeli büyümeyi belirleyecek bazı faktörlerin varlığından söz eder. Modele

göre bu faktörler, teknik şartlar, yatırım politikası, tasarruf durumu, rekabet durumu,

ücret durumu, finansman şartları, sermaye birikimi, geleceğe ait tahminler ve eski 208 A.g.e., ss.78-79 209 Savaş, Kalkınma Ekonomisi, ss.331-333.

82

tecrübelerdir. Model, bu faktörlerin her birini bağımsız kabul etmekle beraber;

faktörlerin birinde meydana gelecek olan değişikliğin diğerlerini az ya da çok

etkileyeceğini de ileri sürmektedir. Diğer taraftan, bu faktörlerdeki olumlu değişiklikler

dengeli büyümeyi de olumlu etkileyecektir.210

Post-keynesyen görüşe göre, ekonomik iç denge durumundayken, mevcut

sermaye birikimi, toplam talebi karşılayacak şekilde, yatırım malları ve ücret malları

sektörlerine ayrılmıştır. Buna göre, ekonomide her yıl aynı düzeyde sermaye birikimi

oluşmakta ve sermayenin karlılık oranı her iki sektöre de eşit olarak dağılmaktadır.

Modele göre, bu iç denge durumundan çıkarak, ekonominin büyümeye geçmesi,

geleceğe yönelik iyimser tahminlerin yapılmasına bağlıdır. Firmalar, mevcut fiyat ve

ücret düzeylerine bakarak, yatırımların gelecekteki karlılığı hakkında tahminde

bulunurlar ve tahminlere göre karlılık oranı ne kadar büyük öngörülürse, yatırım miktarı

da o oranda artar.211

Diğer taraftan, post-keynesyen modelde emek artış hızının sabit, teknolojik

değişmelerin ise etkisiz olduğu varsayıldığı için, kar oranını sabit tutan sermaye birikim

hızı değişmeyecek ve işçi başına sermaye miktarı sabit kalacaktır. Dolayısıyla ekonomi,

arzu edilen birikim hızının, gerçekleşen birikim hızına eşit olduğu ve tam istihdam

düzeyinin sağlandığı bir görünüme kavuşacaktır ki buna “altın çağ” adı verilir. Bu

dönemde, teknolojik gelişmeler sayesinde üretim artmakta ve dolayısıyla reel ücretler

yükselmektedir. Buna paralel olarak, kar oranları belli bir seviyede süreklilik

kazanmıştır. Diğer taraftan üretim teknikleri, her yatırımdan önce, karlılık oranına en

uygun şekilde seçilmiş ve firmalar normal kapasiteye ulaşmışlardır. Altın çağda, emek

arz ve talebi de dengelidir. Ancak, tüm bunlara karşın altın çağ, reel ücretlerdeki artışın

tasarrufa dayanması nedeniyle rantiye sınıfı ile işçi sınıfı arasında menfaat çatışmasına

sebep olacağından optimum sayılamaz.212

210 A.g.e., s.336. 211 Serhan Oksay, s.79. 212 Savaş, Kalkınma Ekonomisi, ss.348-349.

83

2.2.3.2. Neo-Klasik Model

İkinci Dünya Savaşı sonrasında geliştirilen iktisat yazınında, neo-klasik kuram

önemli bir yer tutmaktadır. Neo-klasik modelin çıkış noktasını, tam istihdama ulaşmada

gerekli olan dinamik şartlar oluşturmaktadır. Başka bir deyişle model, Keynes’in klasik

iktisat teorisine getirdiği eleştirilerin dinamik bir analizidir.213 Modelin temeli tam

istihdama dayanır. Ancak, keynesyen teoride yer alan ve tam istihdama ulaşmayı

engelleyen faktörler, neo-klasik modelde dikkate alınmamıştır.

Neo-klasik görüş doğrultusunda, Swan, Tobin, Hicks, Meade, Samuelson ve

Uzawa gibi iktisatçıların ürettiği birçok teori olmasına karşın, literatürde neo-klasik

büyüme modeli olarak kabul gören temel teori, 1956 yılında Robert Solow tarafından

ileri sürülmüştür. Buna göre, tasarruf, sermaye birikimi ve ekonomik büyüme

değişkenleri arasındaki ilişkileri analiz eden Solow, bu değişkenlerin nüfus artışı ve

teknolojik gelişmeler gibi bağımsız değişkenlerle nasıl ilişkilendirilebileceğine de

değinmiştir.214

Swan’ın katkılarından dolayı Solow-Swan modeli olarak da adlandırılan Solow

büyüme modelinin temel varsayımları; kapalı bir ekonomi, rekabetçi piyasalar, rasyonel

davranan bireyler, üretim faktörleri sermaye ve işgücünün her biri için ölçeğe göre

azalan getiriyi, üretim fonksiyonu için sabit getiriyi öngören bir üretim teknolojisi

şeklinde özetlenebilir. Bu varsayımlar altında kurulan modelde, fert başına sermayenin

yine fert başına üretim veya tüketim ile aynı oranda artış gösterdiği bir dengeli büyüme

modelinin yapısı belirlenmektedir. Buna göre, denge durumuna erişildiğinde fert başına

gelir ve tüketimdeki artış oranı, teknolojik gelişme hızıyla eşit hale gelmektedir. Bir

başka deyişle, modelde dışsal bir değişken olarak kabul edilen teknoloji, fert başına

gelirdeki artışı sağlayan yegane faktördür ve denge durumundaki büyüme hızı tasarruf

eğiliminden bağımsız olarak ortaya çıkmaktadır. Sonuçta, nüfus artışı ile teknolojik

değişmeyi dışsal kabul eden bu yapı içerisinde, politika uygulamaları ile ekonomik

213 Muhsin Kar ve Hüseyin Ağır, “Türkiye’de Beşeri Sermaye ve Ekonomik Büyüme: Nedensellik Testi”, II. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi Bildiriler Kitabı, Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi İİBF, 2003, s.182. 214 Berber, s.141.

84

büyüme arasındaki ilişkiyi kuran bir aktarım mekanizması olmadığı için; kamunun,

uygulayacağı politikalar bakımından belirgin bir rolü yoktur.215

Diğer taraftan Solow modeli, ekonomide üretilen çıktının, bugün ne kadarının

tüketileceği ve gelecek için ne kadarının tasarruf edilmesi gerekeceğine dair sorulara

yanıt aramıştır. Solow, modeli açıklamak için, üretime katılan girdilerle, süreç sonunda

elde edilen çıktılar arasındaki ilişkinin matematiksel ifadesi olan üretim fonksiyonunu

dikkate almıştır. Solow modelinde, üretim sürecinde sabit getirilerin söz konusu olduğu,

emek ve sermayenin birbiriyle ikame edilebildiği ve azalan verimler yasasının işlediği

bir üretim fonksiyonu kullanılmıştır.216

Buna göre modelde çıktı (Q), K’nin, sermayeyi; L’nin, emeği t’nin, teknolojik

gelişmeye olanak sağlayan zamanı simgelediği varsayıldığında, Q = f (K, L, t) şeklinde

bir üretim fonksiyonu ile formüle edilmiştir. Ayrıca Solow, söz konusu üretim

fonksiyonunun A(t) ve f(K, L) şeklinde ayrılabileceğini, yani sermaye birikimini

etkileyen faktörler ile teknolojik gelişmeyi etkileyen faktörlerin birbirinden ayrı

değerlendirilebileceğini de vurgulamıştır. Bu kapsamda model, A (t)’nin teknolojik

gelişme faktörünü ifade ettiğini ve yalnızca teknolojik gelişmeye bağlı olduğunu;

f(K,L)’nin ise, emek ve sermaye girdilerine bağlı olduğunu ortaya koymuştur.

Dolayısıyla neo-klasik büyüme modeli, ekonomik büyümeyi üretim fonksiyonundan

hareketle tanımlamakta ve ekonomik büyümeyi üretim fonksiyonunun yukarıya doğru

kayması şeklinde açıklamaktadır.217

2.2.3.3. İçsel Modeller

Neo-klasik modelin, ekonomik büyümeye ilişkin analizlerde yetersiz kalması ve

1980 sonrasında, iktisat teorisi ve uygulamalarının yanı sıra, başka birçok alanda

yaşanan hızlı gelişmeler, uzun dönemli ekonomik büyüme konusundaki arayışları farklı

bir sürece sokmuştur. Nitekim, üretim artışının kaynağının belirlenmesi amacıyla

yapılan çalışmalarda mikro temeller üzerinde daha çok durulması ile matematik ve

215 Nihal Yener Ercan, “İçsel Büyüme Teorisi : Genel Bir Bakış”, Planlama Dergisi, Özel Sayı, 2002,

s.130. http://ekutup.dpt.gov.tr/planlama/42nciyil/ercanny.pdf[26.04.2008] 216 Berber, s.144. 217 Kurtuluş Bozkurt, “İçsel Büyüme Modelleri Bağlamında Türk İmalat Sanayinde Teknolojik Gelişme ve Ekonomik Büyüme” Finans Politik & Ekonomik Yorumlar Dergisi, Cilt: 44 Sayı:513, 2007, ss.72-73.

85

ekonometrinin modellerde daha fazla kullanılması, yeni arayışları gündeme getirmiştir.

Böylece klasik üretim faktörlerinin dışında kalan ve daha önceki modellerde hesaba

katılmayan, bilgi, beşeri sermaye, ar-ge, teknolojik gelişmeler, finansal yenilikler,

devletin yeni rolü ve piyasa yapıları gibi faktörlerin sistemin içinde olduğunu öne süren

yeni yaklaşımlar ortaya çıkmıştır. Literatürde, İçsel büyüme modelleri veya yeni

büyüme teorileri olarak adlandırılan bu yaklaşımın öncüleri arasında Paul M. Romer,

Robert E. Lucas ve Robert J. Barro’yu saymak mümkündür.218

Romer ve Lucas’ın çalışmaları, içsel büyüme modellerinin temelini

oluşturmaktadır. Bu çalışmalar ışığında gelişen içsel büyüme modelleri, büyümenin,

ekonomik sistemin kendi dinamikleri içerisinde, yani bir takım faktörlerin etkileşimiyle

içsel olarak gerçekleştiğini kabul etmesiyle, onu ekonomik sistem dışındaki etkenlere

bağlayarak açıklayan neo-klasik büyüme modellerinden ayrılmaktadır. Bir başka deyişle

içsel büyüme modelleri, ekonomik büyümenin, piyasa mekanizması içinde faaliyet

gösteren ekonomik güçler tarafından içsel olarak belirlediğini varsayar. Model,

ekonomik büyümenin itici gücünü tanımlar ve bu gücü oluşturan etkenler aracılığıyla

ekonomik büyüme sürecinin işleyişini açıklar. İçsel büyüme modellerinde, ekonomik

büyümenin itici gücü olarak tanımlanan faktörleri ve söz konusu faktörleri inceleyen

iktisatçıları üç ana grupta sınıflandırmak mümkündür:219

- Nüfus artışı ve beşeri sermaye birikimini birer karar değişkeni olarak ele

alan, Becker, Murphy ve Tamura,

- Teknolojik değişmeyi, dışsal ve özerk bilimsel buluşlar yerine, piyasa

güçlerinin yönlendirdiği girişimci kararlarına bağlayan Romer,

- Ekonomik Büyüme sürecinde kamunun rolünü bağımsız bir değişken olarak

dikkate alan Barro.

Lucas’ın ileri sürdüğü insan sermayesi modeline göre ise, ekonomik büyümenin

tek bir model ile açıklanabilmesi mümkün değildir. Bu nedenle Lucas, tüm dünyada

218 Berber, ss.169-170. 219 Ercan, ss.130-131

86

gerçekleşen büyüme ve gelir farklılıklarıyla uyumlu, durgun olmayan, mekanik yapılı

ve genel geçer bir model kurmayı tercih etmiştir.220

Rivera-Batiz ve Romer tarafından geliştirilen araştırma ve geliştirme (ar-ge)

modeline göre ise, ekonomideki üretici firmalar, kendi ar-ge faaliyetlerini

gerçekleştirdiklerinde teknolojiyi kendileri yaratmaya başlayacaklardır. Buna göre,

yaratılan bu teknoloji dışsal değil, üretimin içinde olan bir şeydir. Üç sektörlü bir yapıda

kurulan modele göre ar-ge sektörü, nihai ürün üretiminde kullanılan makinelerin üretim

sürecine girdi olarak, yeni fikir ve geliştirilmiş tasarımlar sağlar. Bu kapsamda bilgi,

üretim sürecine iki kanaldan katkıda bulunur. Buna göre yeni tasarım, bir yandan yeni

ve daha modern bir ara girdinin üretilmesini mümkün kılar; diğer yandan ise

ekonomideki toplam bilgi stokunu arttırarak ar-ge sektöründeki beşeri sermayenin

verimini yükseltir. Sonuçta, bilginin üretim sürecine bu iki yönlü katkısı, nihai ürün

üretiminde kullanılan makinelerin üretim fonksiyonunda ölçeğe göre artan getiri sağlar

ve böylece ekonomik büyüme gerçekleşir.221

İçsel büyüme modellerinden bir diğeri Joseph Schumpeter’in büyüme teorisidir

ve bu teori 1980’li yıllarda yeni yaklaşımlarla ve modellerle geliştirilmiştir.

Schumpeter’in ekonomik büyüme analizine göre, ekonominin asıl itici gücü

girişimcilerin teknolojik gelişmeleri sağlamaları ve onları uygulamaya geçirmeleridir.

Bu faktörler ekonominin, yeni teknolojik gelişmelerin sağlanacağı durumlara ulaşıncaya

kadar, önce yükselen ve ardından gerileyen bir konjonktürel gelişmeye sahip olmasına

yol açacaktır. Bu görüşe göre, teknolojik gelişmelerin sürekli bir hale dönüştürülmesi,

ekonominin gelişme eğilimini pozitif yönde etkileyecektir. Ancak kredi

mekanizmasının yeterince esnek olmayışı, bu pozitif yönlü konjonktürü olumsuz

etkilemesi, kapitalist toplumun daralan bir yapıya dönüşmesine yol açacaktır.

Schumpeter, bu nedenle, sistemin nihai gelişimine karamsar bir perspektifle

bakmaktadır. Schumpeter büyüme teorisini geliştiren yeni Schumpeteryen modeller ise,

220 Serhan Oksay, s.81. 221 Ercan, s.132.

87

teknolojinin artık yurtiçi gelişimi ve yurtiçi etkilerini aşarak, uluslararası alandaki

“yayılma etkilerini” de dikkate almaktadır.222

2.2.3.4. Yapısalcı Modeller

En önemli temsilcileri Arjantinli Raul Prebisch ve Alman Hans Singer olan

yapısalcı okul, az gelişmiş ülkelerin gelişmiş ülkelerden farklı oldukları için, gelişmiş

ülkelerin kalkınma politikaları çerçevesinde çözümler üreten Ortodoks teorilerin, az

gelişmiş ülkeler için uygun olmadığını ileri sürmektedir.

Yapısal okulun en bilinen iktisatçılarından biri olan Prebisch’in çalışmalarının

önemli bir bölümünü, zaman içermeyen neo-klasik model ve gelişmiş ülkeler ile az

gelişmiş ülkeler arasındaki mevcut reel ekonomik güçler üzerindeki dinamik etkiler

çerçevesinde, kalkınma politikaları oluşturmaktadır.223 Buna göre, ülkeleri tarımsal ürün

ve hammaddeler üreten çevre ülkeleri ve sanayi ürünleri üreten merkez ülkeleri şeklinde

ikiye ayıran Prebisch, birinci ürün grubunda talebin gelir esnekliğini birden küçük;

ikinci ürün grubunda ise birden büyük kabul etmiştir. Bu nedenle Prebisch, merkez ve

çevre ülkeler arasındaki ticarette, dış ticaret hadlerinin çevre ülkelerinin aleyhine

oluşacağını ileri sürmüştür. Prebisch, ticaret hadlerinin az gelişmiş ülkelerin aleyhine

oluşmasının bir diğer nedeni olarak, gelişmiş ülkelerdeki faktör gelirlerinin verimlilik

artışı ile birlikte artmasına karşın, az gelişmiş ülkelerde, nüfus baskısı ve işgücü

fazlalığı nedeniyle verimlilikten çok daha yavaş arttığını göstermektedir. Nitekim,

faktör maliyetleri fiyatlara yansıdığı zaman, gelişmiş ülkelerde nihai mal fiyatları daha

büyük oranda yükselmekte; bu da dış ticaret hadlerinin gelişmekte olan ülkelerin

aleyhine oluşması sonucunu ortaya çıkarmaktadır. Prebisch, bu durumdaki gelişmekte

olan ülkeler için dayanıksız tüketim malları üretimiyle başlayan ve başarısı bu

endüstrilerin korunmasını gerektiren ithal ikameci sanayileşme stratejisini

önermektedir.224

Yapısalcı okulun bir diğer önemli temsilcisi olan Hans Singer de Prebisch’inkine

benzer bir yaklaşımda bulunarak, dış ticaret hadlerinin, hammadde, tarım ve birincil

222 Charles I. Jones, İktisadi Büyümeye Giriş, Sanlı Ateş ve İsmail Tuncer (Çev), İstanbul: Literatür

Yayıncılık, 2001, s.11. http://idari.cu.edu.tr/sanli/1.0.pdf[29.04.2008] 223 Parasız, s.29. 224 Adıgüzel, ss.18-19.

88

ürün üreticilerinin aleyhine gelişeceğini ileri sürmüştür. Nitekim, ekonomi literatürüne

sonradan giren kalkınma teorilerinin tamamlayıcısı niteliğinde olan bu iki modelin

temel yaklaşımlarının paralellik göstermesi, Singer-Prebisch teorisi ortaya çıkmasına

neden olmuştur.225

Bu kapsamda Singer-Prebisch teorisi, dış ticaret hadlerinin mamul mal diye tabir

edilen nihai mallar lehine, birincil malla aleyhine uzun dönem eğilimi göstereceği

önsavı olarak tanımlanabilir. Singer ve Prebisch, bu duruma gerekçe olarak David

Ricardo’nun statik karşılaştırmalı üstünlükler teorisini göstermişlerdir. Singer-Prebisch

teorisine göre, birincil malların ihracatçısı konumunda olan ülkeler, mamul malların

ihracatçısı olan ve bu malların üretiminde karşılaştırmalı üstünlüğe sahip ülkelerin

tersine, sanayileşme sonucu ortaya çıkan karlardan daha az pay almaktadır.

Sanayileşmeden sağlanan karların, fiyatların verimliliğe ayak uyduramamasından ve

teknik süreçteki ilerlemeden kaynaklandığını ileri süren Singer-Prebisch teorisi,

sanayileşmenin, birincil malların üretiminde karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olan ülkeler

için kaçınılmaz olduğuna da dikkat çekmiştir. Teoriye göre bu durum, gelişmekte olan

ülkelerin dış ticaret hadlerinde uzun dönemde bir bozulma ortaya çıkarabilir. Buna göre,

ülkelerin dış ticaret hadlerinde meydana gelen bu bozulma, dış ticaret dengeleri

üzerinde şu dolaysız etkilere neden olur:226

- Dış ticaret haddindeki değişimlerin neden olduğu gelir etkisi, yine bu

değişimlerin neden olduğu ikame etkisine baskınsa; söz konusu ekonominin

dış ticaret dengesi uzun dönemli bir kötüleşme eğilimine girer.

- Dış ticaret haddindeki değişimlerin neden olduğu ikame etkisi, yine bu

değişimlerin neden olduğu gelir etkisine baskınsa; söz konusu ekonominin

dış ticaret dengesi uzun dönemli bir iyileşme eğilimine girer.

- Dış ticaret haddindeki değişimlerin neden olduğu ikame etkisi, yine bu

değişimlerin neden olduğu gelir etkisi ile tam olarak dengeleniyorsa; söz

konusu ekonominin dış ticaret dengesi üzerinde herhangi bir etki ortaya

çıkmayacaktır.

225

José Antonio Ocampo ve María Angela Parra , “The Terms of Trade For Commodıtıes in The Twentıeth Century” Cepal Review, No. 79, 2003, s.8.

226 Rahmi Yamak ve Abdurrahman Korkmaz, “Prebisch-Singer Hipotezi ve Küçük Açık Ekonomi Varsayımı”, Selçuk Üniversitesi İİBF Dergisi, Sayı 10, Yıl 9, 2006, s.129.

89

Diğer taraftan, Singer-Prebisch teorisi, dış ticaret haddindeki uzun dönemli

bozulma eğiliminin, dış ticaret haddindeki değişkenlik nedeniyle gelişmekte olan

ekonomiler üzerinde bazı dolaylı etkilere neden olabileceğini de öne sürmektedir.

Örneğin Singer’e göre; dış ticaretin hacmindeki değişimler az gelişmiş ekonomiler için

daha önemlidir. Çünkü, az gelişmiş ülkelerin gelir fazlalarının genellikle ihracat

gelirlerine bağlı olması ve yatırımların daha çok bu gelir fazlalarıyla finanse

edilmesidir.227

2.2.3.5. Kurumsalcı Modeller

Neo-klasik yaklaşıma bir tepki olarak doğan kurumsalcı modeller, T. Veblen, W.

C. Mitchell, C. Ayres, G. Myrdal, J. K. Galbraith, F. Perroux gibi iktisatçıların

oluşturduğu kurumsalcılar tarafından geliştirilmiştir. Buna göre, ekonomik olayların ve

insanın ekonomik davranışının ait olduğu toplumun toplumsal, kültürel, siyasal yani

kurumsal yapısından ayrı düşünülemeyeceği düşüncesinden yola çıkan kurumsalcılar,

ekonominin toplumlara, zaman ve mekana göre değişiklik gösterdiğini ve bu nedenle,

diğer sosyal bilim dallarıyla birlikte analizini geliştirmesi gerektiğini savunuyorlardı.

Neoklasik iktisat anlayışının çok soyut, somut gerçeklerden kopuk ve mekanik

anlayışına karşın; kurumsalcılar, ekonomiye ilişkin daha somut gerçekleri araştırmaya

yönelmişlerdir.228 Bu kapsamda kurumsalcılar, ekonominin sadece piyasadan ibaret

olmadığını, gelişmenin temel dinamiklerini, ekonomik olayları, tüm yönleriyle ve

disiplinlerarası bir yaklaşımla, ekonomik örgütlenme yapısı ve kurumlarıyla incelemek

gerektiğini savunurlar.

Diğer taraftan kurumsalcılar, çalışımlarında kalkınma ve ekonomik büyümeye

tam olarak odaklanmasalar da bu alanlardaki teorik literatüre önemli katkılar

sağlamışlardır. Örneğin, kurumsalcı okulun önemli temsilcilerinden biri olan Clarence

Ayres, yerleşik ekonominin büyük bir kısmını gözardı ederek, kalkınma ekonomisini

daha geniş bir çerçevede ele almıştır. Hem gelişmiş hem de az gelişmiş ülkelerde

uygulama alanı bulan bir kalkınma modeliyle ilgilenen Ayres’e göre kalkınmanın,

teknoloji ve merasimcilik olmak üzere, iki temel unsuru vardır. Buna göre Ayres, diğer

227 A.ge., s.129. 228 Gülten Kazgan, Ekonomi Ansiklopedisi, 1 Numara ve Hearst Yayıncılık - Paymaş Yayınları,

İstanbul, 1997, s.832.

90

üretim faktörleri arasında teknolojinin ekonomiye en fazla katkı sağlayan faktör

olduğunu ve kalkınmanın, özellikle az gelişmiş toplumlarda görülen resmi, törensel

veya merasimsel yapı karşısında teknolojinin üstün gelmesiyle gerçekleşebileceğini ileri

sürer.229

Kurumsalcı yaklaşımın bir temsilcisi olan ve kalkınma yazınında önemli bir yer

turan Gunnar Myrdal ise, “Ekonomi Teorisi ve Az Gelişmiş Bölgeler” adlı eserinde,

yoksulluk, gelir eşitsizliği ve ekonomik büyüme konularına ilişkin şu üç olguya dikkat

çekmiştir:230

- Dengeleyici politikaların uygulanmaması durumunda eşitsizlik, gerek

uluslararası gerekse ulusal düzeyde artacaktır.

- Uluslararası ticaret teorisi, yoksul bölgelerin aleyhine sonuçlar içermektedir.

- Gelir eşitsizliğinden çok, gelir eşitliği ekonomik büyümenin

gerçekleşmesinde doğru bir baz oluşturmaktadır.

2.2.3.6. Neo-Liberal Modeller

Neo-Liberal modellerin, 1970’li yıllarda yoğun bir şekilde yaşanan dünya

ekonomi krizinin etkisiyle ortaya çıktığını ifade etmek mümkündür. Zira bu dönemde,

özellikle petrol fiyatlarındaki büyük artıştan kaynaklanan dış şokların körüklediği

istikrarsızlıklar, kalkınma ekonomisinin ve mevcut kalkınma teorilerinin

sorgulanmasına neden olmuştur. Bu gelişmelerin etkisiyle, 1980’li yılların başından

itibaren, neo-liberal kalkınma teorileri önem kazanmaya başlamıştır. Neo-liberal

modellerin bu yükselişlerinin nedenlerini, keynesyen yaklaşımların dünya ekonomik

bunalımına çözüm üretmede yetersiz kalmasına, makro ekonomi teorisindeki son

gelişmelere ve Güneydoğu Asya’da yeni gelişen ülkelerin elde ettikleri başarılara

bağlamak mümkündür. Buna göre, Peter Bauer, Deepak Lal, Ian Litle, Harry Johnson,

Bella Balassa, Julian Simon, Jagdish Bhagwati ve Anne Krueger gibi iktisatçıların

katkıda bulunduğu neo-liberal görüş, azgelişmişliğin, aşırı devlet müdahalesi ve hatalı

fiyat politikalarının yarattığı kötü kaynak dağılımından ortaya çıktığını kabul etmiştir.

Bir başka deyişle, neo-liberal modeller, hatalı fiyat politikalarının ve aşırı devlet

229 Parasız, ss.34-35. 230 Adıgüzel, s.21.

91

müdahalesinin ekonomik büyümeyi yavaşlattığı iddiasındadırlar.231 Diğer taraftan,

neo-liberal görüşün temel özelliklerini şu şekilde sıralamak da mümkündür:232

- Piyasanın yol göstericiliğini esas alır.

- Devlet müdahalesine karşıdır ve kalkınmanın, piyasanın kendi iç

dinamiklerinin işleyişine bırakılması gerektiğini savunur.

- Gelişmekte olan ülkelerin kalkınmasını konu edinen bir kalkınma ekonomisi

alt disiplinini gerekli görmez.

- Küreselleşme olgusuna önem verir ve bu çerçevede, küresel ekonomi ile

entegrasyonun ve serbest ticaretin önemine dikkat çeker.

2.2.3.7. Uluslararası Bağımlılık Modelleri

Uluslararası bağımlılık modelleri, 1960’lı yılların sonlarına doğru ortaya çıkan

ve az gelişmişliği, içsel faktörler yerine dışsal faktörlerle sorgulayan modeller arasında

sayılırlar. Siyasal boyutları ağır basan ve marksist bir düşüncenin ürünü olan bağımlılık

modelleri, Birleşmiş Milletler Latin Amerika Ekonomik Konseyi bünyesindeki A.G.

Frank, C. Furtado, D. Santos, P. Baran, S. Amin, A. Emmanuel ve J. Galthung gibi

iktisatçılar tarafından geliştirilmiştir.233

Uluslararası bağımlılık modellerine göre gelişmekte olan ülkeler, ödemeler

bilançolarındaki açıkların ve kamu harcamalarının büyüklüğü nedeniyle oluşan dış

açıklarını finanse eden gelişmiş ülkelere ekonomik ve politik bakımdan bağımlı

durumdadırlar.234 Modelde, bu genel çerçeve içerisinde üç temel görüş hakimdir.

Bunlardan birincisi, Marksist düşüncenin bir yansıması olan ve üçüncü dünya geri

kalmışlığını, zengin-yoksul ülke ilişkilerine dayalı, eşitsizlik içeren uluslararası

kapitalist sistemi, tarihsel evrime bağlayan “neo-sömürgeci bağımlılık okulu”dur.

Uluslararası bağımlılık modelleri kapsamında hakim olan ikinci görüş ise, üçüncü

dünya geri kalmışlığını, gelişmiş ülkelerdeki yardım birimlerinin ve çok uluslu

örgütlerin az gelişmiş ülkelere verdiği hatalı ve uygun olmayan tavsiyelere dayandıran

“yanlış paradigma modeli”dir. Söz konusu modellerden sonuncusu ise, zengin-yoksul

231 Yavilioğlu, s.61. 232 Adıgüzel, s.29. 233 Berber, s.340. 234 Serhan Oksay, s.94.

92

ülkeler ile zengin-yoksul bireyler arasında çeşitli düzeylerde ortaya çıkan ve giderek

artan farklılıkların varlığına ve devamlılığına dikkat çeken “düalist kalkınma tezi”dir.

Bu tezi savunan iktisatçılar, merkez ülkelerin çevre ülkeler üzerinde kurduğu

egemenliğin, bu ülkelerde aşırı düzeyde bir çarpıklık, biçimsizleştirme ve

eklemsizleştirme meydana getirdiğini ileri sürmektedir. Buna göre, kapitalizmin

çevreye yayılması, çevre ülkelerin iç bütünlüğünü bozararak, gelişmenin önünü

kesmektedir.235

2.2.4. Dengeli Kalkınma Modelleri

İlk olarak Friedrich List tarafından açıklığa kavuşturulan dengeli kalkınma

kavramı, tarım, sanayi ve ticaret kesimleri ve ekonominin tüm bölgeleri arasındaki

kalkınmışlık düzeyi farklılıklarını önlemeye yönelik bir yaklaşımı ifade eder. Bu

kavram, daha geniş olarak, Rosentein-Rodan, Nurkse, T. Scitovsky, A. Lewis gibi ünlü

iktisatçılar tarafından da ele alınmıştır. Bu iktisatçıların her biri kalkınma sorunu ile

ilgilenirken, hemen hepsi konuya farklı bir açıdan bakmış, buna rağmen az gelişmiş

ülkelerde piyasa mekanizmasının kalkınma sorununu çözmede tek başına yeterli

olamayacağı üzerine fikir birliğine varmışlardır. Planlı kalkınma, kamu kesiminin

sanayileşmede aktif rol alması ve devletin piyasaların işleyişinde düzenleyici önlemlere

başvurması dengeli kalkınma teorilerinde savunulan hususlardır.236 Diğer taraftan,

dengeli kalkınma olgusu neo-klasik modelin bir uzantısıdır ve ikili, karşılıklı bağlılığa

dayanır:237

- Üretimdeki karşılıklı bağlılık: Her ekonomik birim, girdi bulmak ve/veya

çıktısına pazar aramak durumundadır. Bu nedenle dengeli kalkınma,

ekonomideki her kesim için gereklidir.

- Tüketimde karşılıklı bağlılık: Her gelir artışı talepte bir genişleme

yaratacağından, tüketim malı üretimin buna uygun olarak gerçekleştirilmesi

gerekecektir.

Sonuç olarak, dengeli kalkınma alanında çalışma yapan iktisatçılara göre az

gelişmiş ülkelerde kıt kaynakların etkin kullanımı için, ekonomideki sektörler arsında

235 Yavilioğlu, ss.61-62. 236 Şahin, s. 447 237 İlkin, s. 81

93

ve ülke içindeki bölgelerin tümünde bir bütünleşme sağlanmalıdır. Yatırımlar, bu

alanlar arasında dengeli yapılmalı, bu yapılırken mutlaka kamu kesiminin planlı desteği

oluşturulmalıdır. Zira, yatırımlar bireysel kar amacı taşıyan özel sektör girişimcisine

bırakılırsa, bu durumda bazı bölgelere yatırım yapılmaz ve bu bölgelerde kalkınma

gerçekleşmez.

Dengeli kalkınmanın gerçekleştirilmesinde kamu müdahalesi kaçınılmazdır.

Çünkü, bir yandan sanayileşmiş bölgenin merkezinde altyapı tesisini yenilemek ve

genişletmek, diğer yandan kaynak dağılımından yeterli pay alamayan geri kalmış

bölgelere altyapı ve sanayi tesisleri götürmek kamu görevi haline gelmiştir.238

2.2.4.1. Rosenstein-Rodan Modeli

Dengeli kalkınma görüşünü benimseyen diğer iktisatçılar gibi Rodan da

çalışmalarında kaynak yetersizliği sorunu üzerinde durmuş; ayrıca, kalkış ve kişi başına

gelir hızı konularına da geniş yer vermiştir.

Rodan, başka üretim biriminin satın aldığı malları üreten endüstrileri,

tamamlayıcı endüstriler olarak tanımlar ve bu endüstrilerin sistemli ve planlı

kullanılması halinde dışsal bir ekonomi yaratacağını savunur. Ayrıca Rodan’a göre bu

tür yatırımlar, itici bir güç oluşturacak ve yeni yatırımların yapılmasına yol açacaktır.

Önce demiryolları, karayolları, kanallar, hidroelektrik güç istasyonları kurulsun

diğerleri bunları otomatik olarak takip edecektir. Kamu, eğer temel endüstri yatırımları

için yeterli sermaye sağlarsa, çarpan etkisiyle sanayileşmeye yol açacaktır.239 Zira, R.

Rodan’ a göre, yabancı sermayenin az gelişmiş ülkelere gelmemesinin nedenlerinden

biri de gelecek olan sermayeyi tamamlayıcı yatırımların olmamasıdır. Bu tür

yatırımların “sabit sosyal sermaye” diye adlandırılabileceğini öne süren Rodan, bu

kavramın da iki farklı özelliğine dikkat çekmiştir: Bulardan ilki, sabit sermayenin,

bölünemez ve belli bir yatırım düzeyinin altında gerçekleştirilemez olmasıdır. İkinci

özellik ise, sosyal sabit sermayenin özel yatırımlar gibi rantabilite hesaplarına uygun

olmadığı ilişkilidir ki, Rodan’a göre bu durumda bu yatırımlar kamu tarafından

yapılmalıdır. Kısacası Rodan, kalkınmanın farklı aşamalarında bir ünite ek gelir

238 Tanju Polatkan, Bölgesel Geliþme Politikası, Ankara: DPT.Yayınları No: 560, 1968, s. 61. 239 Naci Karaduman, s.12.

94

yaratabilmek için, daha fazla yatırıma gereksinme olabileceğini ve bu gerçeğin özellikle

sosyal sermaye yaratmanın zorunlu olduğu durumlarda ortaya çıktığını ifade eder.240

2.2.4.2. Nurkse Modeli

Diğer dengeli kalkınma teorilerine göre daha ılımlı olan, Ragnar Nurkse’a ait

model yada teori, yatırımların ekonominin bütün kesimlerine değil, çok sayıda kesime

yapılmasını öngörür. Nurkse’un teorisi, kısır döngülere dayanır ve “bir ülke yoksul

olduğu için yoksuldur” ilkesinden hareket eder. Bu ilkeden hareketle, dengeli

kalkınmayı, piyasa büyüklüğünün yatırımlara bağlılığı ile açıklayan Nurkse, az gelişmiş

ülkelerdeki sermaye birikimi ve halkın satın alma gücündeki yetersizliklerin,

yatırımların teşvikini engelleyeceğini de dile getirmiştir.241 Piyasanın hacmini belirleyen

temel faktör, üretim hacmidir ve üretim hacminin artmasıyla reel gelir artacak, bunun

yatırımlara dönüşmesi suretiyle piyasa genişleyecektir. Yani, birbirini tamamlayan

üretim faaliyetleri gerçekleştirildiğinde piyasanın sınırları genişleyecek, piyasa harekete

geçecektir. Modele göre, tek bir üretim alanına değil, birkaç üretim alanına yapılacak

yatırım bu genişlemeye neden olacaktır.

Sonuç olarak, dengeli kalkınmanın hükümet planlaması tarafından

gerçekleştirilmesi veya özel teşebbüs tarafından kendiliğinden başarılması bir metot

meselesidir. Üretimde dengeli bir artış, piyasa hacminin genişlemesine neden olacak,

her firma veya endüstri için de dışsal ekonomiler yaratacaktır.242

2.2.4.3. Lewis Model

Keynesyen ve Neo-Klasik modellerin az gelişmiş ülkelerde uygulanmasının

yanlış olacağını ifade eden Lewis, kalkınma modelini, bu ülkelerdeki geçim ücreti

düzeyinde emek arzının sınırsız olduğu temeli üzerine oturtmuştur. Lewis, Keynesyen

sistemde hem emekte hem diğer üretim faktörlerinde eksik istihdam olduğunu; oysa az

gelişmişlik durumunda ülkede yalnızca emeğin bol bulunduğunu belirterek, az gelişmiş

240 İlkin, s.84. 241 İlkin, s.85. 242 Naci Karaduman, s.12.

95

ülke ekonomisini, keynesyen ekonomiden ayırır.243 Buna göre, geçimlik sektördeki

sınırsız emek arzı, tüm ekonomide gerçek ücretleri aşağı çektiği sürece, ihracat

sektöründe üretkenlik artışından sağlanan kazançlar büyük olasılıkla ithalatı yapan

ülkelere gidecektir. Diğer taraftan Lewis, teorisini, açık ve kapalı ekonomiler olmak

üzere iki yönlü olarak ortaya koymuştur: 244

Kapalı ekonomiler: Lewis, Mısır ve Hindistan gibi ülkeler için geçerli olduğunu

belirttiği modelinde, nüfusun, doğal kaynakların nüfusa göre yetersiz olduğu ülkelerde

işgücünün sınırsız olduğunu ve bununla birlikte emeğin marjinal verimliliğinin çok az

veya sıfır olduğunu kabul etmiştir. Ayrıca modelde, az gelişmiş ülkelerde tarım

kesimindeki gizli işsizliğin bilinen bir gerçek olduğu, ancak bunun bu ülkeler için diğer

kesimlerde de bulunduğuna dikkat çekilmiştir. Lewis, ekonomide iki kesimin

olduğundan bahseder, ki bunlar kapitalist kesim ve geçim kesimidir. Kapitalist kesim

sermaye birikiminin fazla olduğu kesim iken, geçim kesiminde sermaye birikimi sıfırdır

ve kişi başına milli gelir en düşük seviyelerde seyreder. Lewis, kapitalist kesimin

sermaye birikimini ve yatırımlarını arttırmasıyla, geçim kesimindeki bireyleri kendi

tarafına çekeceğini ve bu yolla kalkınmasını sürdüreceğini savunur. Bu kalkınma,

ekonomideki emek fazlası bitinceye kadar kümülatif şekilde sürer. Bununla birlikte,

kapitalist kesimin ücretlerinin yükselmesi ve/veya kapitalist karların azalması da

kalkınmanın sona erme sebeplerindendir.

Açık Ekonomiler: Lewis, dışa açık bir ekonomide emek fazlasının bittiği ve

buna karşın diğer ülkelerde geçinme ücretinde bol emek bulunduğu durumda,

kapitalistlerin ya göçleri teşvik edeceğini ya da sermayelerini bu ülkelere transfer

edeceğini belirtir. Bu durumda da göçlere o ülkedeki işçi sendikalarının karşı çıkma

sorunu doğmakta, bu nedenle sermaye transferi, kapitalistler için en iyi çözüm

gözükmektedir.

243

Albert O. Hirschman, “Kalkınma İktisadının Yükselişi ve Gerilemesi”, Sedef Öztürk (çev), Kalkınma İktisadı, Yükselişi ve Gerilemesi, Fikret Şenses(drl. ve hzl), 3.Basım, İstanbul: İletişim Yayınları, 2003, s.32.

244 İlkin, s.89

96

2.2.4.4. Chenery Modeli

Holis B. Chenery’nin kalkınma teorisi, az gelişmiş ekonomilerdeki kaynak

dağılımı sorunlarını ele almıştır. Buna göre, kaynakların optimal dağılımı ile ilgili

olarak yatırımların marjinal verimliliği üzerinde duran Chenery, yatırımlar arasındaki

birbirini tamamlama sorunlarına değinerek, dengeli kalkınma teorilerine önemli

katkılarda bulunmuştur. Özetle model, özellikle piyasa koşullarına müdahale, planlı

kalkınma ve dengeli kalkınmanın sağlanması gibi olgular üzerine kurulmuştur. 245

Chenery’ye göre, optimum kaynak dağılımı ile piyasa mekanizması arasındaki

ilişki, az gelişmiş ülkelerde çok güçlü değildir. Bu ülkelerde fiyatlar, sosyal maliyetleri

yansıtmaz. Modele göre, özellikle üretim faktörleri fiyatlarının sosyal maliyetleri

yansıtmaması, girişimcilerin sağladıkları özel karlar ile sosyal karlar arasında bir fark

oluşmasına neden olmaktadır. Söz konusu farklar ne kadar büyükse, bu ekonomilerdeki

kaynak dağılımı o derece optimal olmaktan uzaklaşacaktır. Chenery’ye göre bu durumu

engellemenin yolu, yatırımların planlanmasından geçmektedir. Bu çerçevede model,

kaynakların optimal dağılımı için yatırımların özel verimlilikleri yerine, sosyal marjinal

verimliliklerinin eşitlenmesi gerektiğini vurgular. Chenery’nin az gelişmiş ülkeler için

önerdiği, piyasa koşullarına müdahale ve planlı kalkınma gibi önemler, dengeli

kalkınma modellerine dayanmaktadır.246

2.2.5. Dengesiz Kalkınma Modelleri

Dengesiz kalkınma teorileri, dengeli kalkınma teorilerinin alternatifi olarak,

Albert O. Hirschman, Paul Streeten ve Lyloyd Rodwin gibi iktisatçıların çalışmaları ile

ortaya çıkmıştır. Dengeli kalkınmanın aksine, piyasanın önderliğini ve etkinliğini kabul

eden dengesiz kalkınma görüşüne göre, az gelişmiş ülkelerin kaynakları yetersizdir ve

bu yetersiz kaynaklar ile aynı anda birçok sektöre yatırım yapmaları halinde, kurulacak

çok sayıda tesis optimal ölçeğin altında ve verimsiz çalışacaktır. Bu durum ise,

ekonomiyi durgunluğa ya da belirsiz bir kalkınma sürecine sokacaktır. Oysa azgelişmiş

ekonomilerin kalkınmaları durgun, yumuşak bir şekilde değil; patlamalar,

dalgalanmalar şeklinde gerçekleşebilir. Az gelişmiş ülkelerde bu durumun başarıyla

245 Holis B. Chenery, “Comparative Advantage and Development Policy”, American Economic Review, 51(1) 1961, ss.18-27 246 Han ve Kaya, s.210.

97

gerçekleşmesi ise, yetersiz kaynakların kalkınmaya ilişkin gelecek vadeden sektörlerde,

optimal kapasiteli tesisler kurmak için kullanılmasıyla mümkün olacaktır.247 Bu

yaklaşıma göre, kalkınmayı hızlandırmak için verimliliği yüksek olan bölgelere

yönelmek gerekir. Böylece, hem ekonominin hızlı gelişmesini önlemeyecek, hem de

çeşitli bölgelerdeki refah seviyelerinin arasında uçurum yaratmayacak bir ölçüyü

yansıtan “minimum temel denge” kavramı ortaya çıkmıştır.248

Ekonomilerde sektörler arası bağımlılık ve etkileşim konusuna da, dengeli

kalkınma teorilerinden farklı bakan dengesiz kalkınma yaklaşımı, bir sektöre yapılacak

yatırımın yoğunluğu sayesinde oluşacak fazla kapasitenin ve üretim artışının diğer

sektörlerin gelişimine de öncülük edeceğini, onları uyaracağını ve kalkınmanın bu yolla

daha hızlı olacağını belirtir. Bu görüşe göre, bu tarz bir kalkınmanın yaratılması için

devlet müdahaleleri ve planlamaya gerek yoktur, çünkü piyasalardaki fiyat

mekanizmasının bunu sağlayacağına inanılmaktadır. Ayrıca dengesiz kalkınma tezi

karşılaştırmalı üstünlükler doğrultusunda uzmanlaşma ilkesi ile de örtüşür.249

2.2.5.1. Hirschman Modeli

İleri sürdüğü modelde, dengeli kalkınma modelinde belirtildiği gibi,

kalkınmanın ülkenin her bölgesinde aynı düzeyde başlamaması gerektiğini belirten

Hirschman, kalkınmanın gerçekleşmesi için dengesiz bir yatırım stratejisini şart

koşmuştur. Hirschman’a göre kalkınmada sürekliliği sağlamak, ülkelerin kalkınma

politikalarında, bölgeler arasında gerilimler, oransızlıklar ve dengesizlikler yaratmayı

hedeflemeleriyle mümkün olur.250

Bu temel üzerine Hirschman, kalkınma hamlesi aşamasında ülkedeki stratejik

sektörlerin gelişimine öncelik verilmesi halinde, bu sektörlerin diğer sektörlere de yön

vereceğini, ekonomiye dinamizm geleceğini ve kalkınmanın da hızla gerçekleşeceğini

savunur. Zira ekonomide öyle sektörler vardır ki, bunlar kalkınma yolunda önkoşul

konumdadırlar. Bu nedenle amaç, kalkınmanın önkoşulu oldukları için, başlangıçta bu

sektörlere ağırlık vererek dengesizlik yaratmak olmalıdır. Bu şekilde öncelik verilen

247 Şahin, ss.447-448 248 Naci Karaduman, s.13 249 İlkin, s.97 250 Naci Karaduman, s.14.

98

sektörler, diğer sektörlerle ilişkileri sebebiyle onların da kalkınmalarına yol açarlar. Bu

sektörlerin seçimi ise, ülkeden ülkeye ve ekonomilerin özelliklerine göre farklılık

gösterir. Hirschman’ın dengeli kalkınma görüşüne yönelen eleştirileri ise şunlardır:251

- Dengeli kalkınma; kalkınma sürecini realist ve dinamik olarak analiz

edememektedir. Zira kalkınma, belli bir ekonomik yapıdan daha ileri bir

ekonomik yapıya geçiştir.

- Dengeli kalkınma modeli, geniş bir yatırım stratejisi ortaya çıkarmaktadır ki,

zaten kaynakları kıt olan az gelişmiş ülkelerde uygulanamayacak bir

modeldir.

Modelde yatırımların yapısı üzerinde duran Hirschman, konuya iki açıdan

bakmayı yeğlemiştir: Sosyal sabit sermaye yatırımları ve doğrudan verimli faaliyetler…

Model, önce sosyal sabit sermaye kavramının üç özelliği üzerinde durur:252

- Sosyal sabit sermaye, bütün ekonomik faaliyetleri etkileyen ve kolaylaştıran

hizmetleri içerir,

- Bu hizmetler birçok ülkede, devlet kontrolünde veya bizzat devlet tarafından

yapılır,

- Bu hizmetler ithal edilemez.

Hirschman, sosyal sabit sermaye yatırımlarının kalkınma için önemine

değinerek, birçok ülkede toplam yatırımlar içerisindeki paylarının yüksek olmasıyla da

bunu kanıtlandığını ifade etmektedir. Bu iki yatırım alanı arasındaki ilişkinin önemine

de dikkat çeken Hirschman, her doğrudan verimli faaliyetin belirli bir sosyal sabit

sermaye yatırımına (hiç olmazsa deniz, kara ve demiryolu ulaşım olanaklarına) ihtiyacı

olduğu sonucuna varır. Hirschman’a göre, sosyal sabit sermaye yetersiz ise, doğrudan

verimli faaliyetlerin üretim maliyetleri daha yüksek olacaktır.

Hirschman, yatırımları, diğer iktisatçılardan farklı olarak, doğrudan gelir ve

istihdam açısından değil, birbirleri arasındaki etkileşimleri ve sahip oldukları dinamik

yapıları bakımından ele almıştır. Zira bu dinamik yapıdaki yatırımlar, diğer yatırımları

teşvik eder, onları etkiler. Bu etkiler, yatırımların tamamlayıcı özelliğinin sonucudur.

251 İlkin, s.102. 252 A.g.e., s.98.

99

Hirschman yatırımların tamamlayıcı özelliğini, onların dolaylı yönden, geliri ve

tabi tasarrufları arttırarak yeni yatırımlara yol açması ile açıklar ve doğrudan yatırımları

arttırıcı etkilerine değinir.253 Ayrıca, modelin dayandığı önemli noktalardan biri de, az

gelişmiş ülkelerin asıl sorunlarının kaynak yetersizliği değil, bu kaynakların ortaya

çıkarılamaması ve dolayısıyla kalkınmaya katkı sağlayamamaları olduğunu

açıklamasıdır.

2.2.5.2. Lyloyd Rodwin Modeli

Lyloyd Rodwin de Hirschman gibi, ekonominin kalkınmasının, yatımların belirli

bölgelerde yoğunlaşmasıyla gerçekleşeceğini belirtmiş, bunu “otomatik kuvvet”

kavramıyla açıklamıştır. Modele göre otomatik kuvvet olarak, hem çevredeki potansiyel

kalkınma imkanları devreye sokulacak, hem de yatırımlar arasındaki potansiyel

tamamlama etkisinden, şehir ekonomilerinden ve onların sürükleyici etkilerinden

yararlanılacaktır.254 Rodwin’e göre, otomatik kuvvet yaklaşımı özellikle az gelişmiş

ülkelere yöneliktir. Ancak bu ülkelerde, bu kuvvetleri harekete geçirecek potansiyel

olmadığı veya ortaya çıkarılamadığı için, etki de fazla olmamaktadır. Sonuçta, bu

otomatik kuvvetlerin harekete geçirilememesi, daha önceki kalkınma çabalarını da boşa

çıkarmakta, zaten kıt olan kaynakların daha da heba olmasına neden olmaktadır.

2.2.5.3. Kalkınma Kutupları Modeli

Kalkınma kutupları modeli, üretim faktörlerinin etkin kullanımı için

oluşturulmuş bir modeldir. Model, sanayileşme sürecinde ortaya çıkan ekonomik

farklılaşmaları ele alır. Modele göre kutuplaşma, belli sayıda iktisadi ünitelerin

faaliyetleri nedeniyle fonksiyonel bir bütünleşme sonucunda ortaya çıkan, dengesiz bir

kalkınma sürecinin başladığı noktadır.255 François Perroux tarafından kalkınma

literatürüne sokulan bu kavram, genellikle hızlı büyüyen, hızlı kalkınma gücü bulunan

ya da yoğun yatırımlar ve özel planlar ile kendilerine güç kazandırılan kentler veya

yöreler ile ilgilidir. Kalkınma kutbu ise, ülke ekonomisi içinde belli bir yerleşme

yerinde faaliyette bulunan firmalardan daha hızlı büyüyen bir firmanın ortaya çıkması

253 Naci Karaduman, s.14. 254 Lyloyd Rodwin, Urbain Growth Strategies Reconsidered, Growth Centers in Regional Economic Development, Edited by Niles M.Hansen, New-York: 1972 s 4. 255 İlkin, ss.105-106.

100

ve söz konusu yöreleri harekete geçirmesidir. Ancak bu firma veya endüstrinin,

bağımsız bir kalkınma karakteri taşıması gerekmektedir.256

Bu model, bölgesel büyüme mekanizmasını, sanayiler arası ilişkilere ve bölge içi

gelir akımına dayanarak açıklar. Dengesiz kalkınma görüşüne göre kalkınma kutbu,

öncelik verilen sektör yada sektörlerin faaliyette bulunduğu yöre olmaktadır.

Azgelişmiş ülkelerde kalkınmayı başlatmak, gelişmiş ülkelerde ise, bir tarihsel olgu

olarak ortaya çıkan bölgesel dengesizliği ortadan kaldırmak amacıyla, durgun bölgeler

niteliğini taşıyan belirli yörelerde kalkınma kutbu oluşturulmaya çalışılmaktadır.257

Böylece kalkınmayı başlatmak veya başlamış olan kalkınmayı bütün ülke düzeyine

yaymak mümkün olacaktır.

256 Erdinç Tokgöz, Sanayileşmede Bölgesel Dengesizlikler ve Türkiye, Ankara: H.Ü.Yayınları C-14, 1976, s.26. 257 B. Ali Eşiyok, Kalkınmada Bölgesel Farklılıklar, Büyüme Kutupları ve GAP, Ankara: Türkiye

Kalkınma Bankası Araştırma Müdürlüğü, 2002. ss.7-8. http://www.tkb.com.tr/esa/GA/2002-GA/GA-02-04-13_Kalkinmada_Farkliliklar_Buyume_Kutuplari_ve_GAP.pdf [30.03.3008]

101

II- KALKINMANIN FİNANSMANI VE KALKINMANIN

FİNANSMANINDA YER ALAN KÜRESEL VE BÖLGESEL

KURUMLAR

1. KALKINMANIN FİNANSMANI

Kalkınmanın finansmanı konusu, özellikle yirminci yüzyılın ikinci yarısından

sonra, politika yapıcıların ve kalkınma iktisatçılarının dikkatini çekmiştir. Bununla

beraber, bu konunun bölgesel ve uluslararası düzeyde acil önem kazanması yenidir.

1980’lerin önemli bir bölümünde ve 1990’ların başında uluslararası toplumun

kalkınmanın finansmanına yaklaşımı, sınırlandırıcı maliye politikaları ve vergi reformu

yoluyla ulusal kaynakların harekete geçirilmesini esas alan, Washington Mutabakatı

çerçevesinde olmuştur. Vergi reformunun kapsamı, piyasanın işleyişini ön plana alan

bir politika bütünü kurmaya yönelik hamlelerden oluşmaktaydı. Gelir, kurumlar ve

ticari kazançlardan alınan vergilerin azaltılması ve dahilde tahsil edilen katma değer

vergisinin artırılması bu stratejinin temel unsurlarıydı. Bir diğer önemli nokta ise, faiz

oranlarının serbestleştirilmesi, kredilerin belli sektörlere yönlendirilmesi

zorunluluğunun kaldırılması ve mali sektöre yurtiçinden ve yurtdışından girişlerin

serbest bırakılması yoluyla ulusal mali sektörün libere edilmesiydi.258

Bilindiği gibi kalkınma, gelişmiş ülkelerden daha ziyade az gelişmiş veya

gelişmekte olan ülkelerin sorunlarından biridir. Çünkü gelişmiş ülkeler halihazırda

kalkınmayı gerçekleştirmiş durumdadırlar. Bu ülkelerin amacı, yalnızca kişi başına

geliri artırmaktır. Oysa ki az gelişmiş ülkeler için hedef, kişi başına geliri artırmanın

yanı sıra yapısal dönüşümü de gerçekleştirmektir. Az gelişmiş ülkelerin söz konusu

hedefe doğru giderken karşılaştıkları engellerin başında ise, kalkınmanın finansmanı

için gerekli sermaye birikiminin sağlanamaması gelmektedir. Zira, azgelişmiş ülkelerde

halkın büyük bir çoğunluğunun gelir düzeyi oldukça düşüktür ve düşük düzeyli bu

258 United Nations, Economic and Social Survey of Asia and the Pacific 2001: Financing for

Development, United Nations Publications, 2001, s.165. http://www.unescap.org/drpad/publication/survey2001/[24.04.2008]

102

gelirin büyükçe bir kısmı, tüketim harcamalarında kullanılmaktadır. Yani az gelişmiş

ülkelerde, tüketim eğilimi çok yüksek; tasarruf eğilimi ise, çok düşüktür. Çünkü söz

konusu ülkelerde, tüketim eğiliminin yüksek olmasına rağmen, gelir düzeyinin düşük

olması; tüketim büyüklüğünün göreceli olarak düşük düzeyde kalmasına neden olmakta

ve tüketimin kısılarak tasarrufların arttırılması şansını azaltmaktadır.259 Diğer bir

deyişle, tüketim eğiliminin yüksek, gelir düzeyinin düşük olması; az gelişmiş ülkeler

için hayati öneme sahip olan sermaye birikiminin yetersizliği sorununu yaratmaktadır.

Bu kapsamda, gelişmekte olan veya az gelişmiş ülkeler için kalkınmanın

gerçekleştirilmesi, sermaye birikimi ile özdeşleştirilebilir. Ancak kalkınmayı yalnızca

sermaye birikimine bağlamak, onu aşırı indirgemek olacaktır. Çünkü, sermaye

birikiminin yanında teknolojik gelişme, girişimcilik ruhuna sahip yeterli sayıda vasıflı

girişimcinin varlığı, beşeri sermayenin niteliği, doğal kaynaklar ile sosyal, siyasi, dini,

kültürel, coğrafi, vb. unsurların da kalkınma üzerinde etkili olduğu yadsınamaz bir

gerçektir.260 Bununla beraber tüm bu unsurların kalkınmayı pozitif yönde

değiştirebilmesi netice itibariyle sermaye birikimine dayandığı için sermaye birikimi

kalkınmanın vazgeçilmez unsuru olarak kabul edilmektedir.

Diğer taraftan, gelişmekte olan ülkelerde sermaye birikiminin sağlanması

önündeki bir diğer engel de yatırım yapmada görülen isteksizliktir. Bu isteksizlik,

yatırım yapma kültürünün olmayışından yada yatırımların içerdiği riski göze

alamamaktan kaynaklanabilmektedir. Ayrıca, üretim faktörlerinin miktar ve nitelik

açısından istenilen düzeyde olmayışı ya da üretim teknolojisi eksikliği de yatırım

yapmayı olumsuz etkileyen faktörlerdir.261

Sonuç olarak, az gelişmiş ülkelerde, kalkınmanın finansmanı konusunun, milli

gelirin arttırılması için gerekli üretim kaynaklarının sağlanması ile ilgili olduğunu ifade

etmek yanlış olmayacaktır.262 Bu kapsamda yeterli sermaye birikimi sağlayamayan az

gelişmiş ülkelerde, kalkınmayı, sağlıklı ve güvenilir kaynaklarla finanse etmek

259 Han ve Kaya, s.71. 260 Abdullah Keskin, Hüseyin Şen ve N.Tolga Saruç, “İktisadi Kalkınmanın Finansmanı” Sami Taban ve

Muhsin Kar (Ed), Kalkınma Ekonomisi içinde (197-234), Bursa: Ekin Kitapevi, 2004, s.198. 261 Berber, s.357. 262 Anthony P. Thirlwall, MacMillan İktisat Serisi : İktisadi Kalkınmanın Finansmanı, Tülay Arın

(çev), İstanbul: Akbank Kültür Yayınları, 1980, ss. 19-20.

103

zorunluluğu vardır. Bu noktada, ortaya çıkan kalkınmanın finansmanı sorununu, iki

farklı perspektiften incelemek mümkündür. Bunların birincisi, kalkınma için gerekli

finansman ihtiyacının ne büyüklükte olacağı, ikincisi ise kalkınmanın finansman

kaynaklarının neler olduğudur.

1.1. Kalkınmanın Finansman İhtiyacını Belirleyen Faktörler

Kalkınmanın finansmanında ne büyüklükte bir kaynağa ihtiyaç duyulacağı

cevaplandırılması gereken önemli bir sorudur. Bu büyüklük, ülkeden ülkeye farklılık

gösterebileceği gibi, ülke içerisinde dönemden döneme de farklılık gösterebilmektedir.

Kalkınma için gerekli finansman ihtiyacının büyüklüğünü belirleyen temel unsur,

ülkenin kendisine hedef seçtiği kalkınma hızıdır. Söz konusu kalkınma hızını

yakalayabilmek için ise, kalkınmayı finanse edecek potansiyel iç ve dış tasarrufların

büyüklüğü önem taşımaktadır. Buna göre, kalkınmanın ekonomik büyüme kavramından

farkı göz ardı edilmeksizin, kalkınma amacına yönelik bir süreç içerisinde, reel milli

gelirin (Y) dönemden döneme (örneğin yıldan yıla) gösterdiği değişme, kalkınma hızı

olarak ele alınırsa, bu hızı gerçekleştirmek için gerekli finansmanın büyüklüğü de rahat-

lıkla hesaplanabilir. Bu kapsamda kalkınma hızı (g), şu şekilde formüle edilir:263

1

1 1

t t

t t

Y Y Yg

Y Y−

− −

− ∆= =

Yukarıdaki formülde ‘g’, brüt kalkınma hızını göstermektedir. Net kalkınma

hızını bulabilmek için ise, ya yukarıdaki ‘g’ değerinden ülkenin nüfus artışı düşülmeli

ya da kalkınma hızının hesaplanmasında doğrudan kişi başına değişme dikkate alınır.

Diğer taraftan, bir ekonominin büyüme oranı, milli gelirin bir oranı olarak tasarrufların

(S/Y) sermaye-hasıla katsayısına (C/O) oranına eşittir. Sermaye - hasıla katsayısı,

üretimi bir miktar artırmak için gerekli olan sermaye miktarıdır. Diğer bir ifadeyle,

sermayenin (diğer üretim faktörlerinin de katılımı ile), yarattığı fiziki hasılaya

oranıdır.264 Bu kapsamda, belirtilen eşitlik, şu şekilde formüle edilebilir:

263 Keskin, Şen ve Saruç, s.198. 264 Emine Karaduman, s.27.

104

/

/

S Yg

C O=

Bu eşitlikten hareketle, bir ülkenin ekonomik büyüme için ihtiyaç duyduğu

finansman oranını belirlemek mümkündür. Örneğin, yıllık %6'lık bir kalkınma hızını

hedefleyen ve sermaye-hasıla katsayısının 3.5 olduğu bir gelişmekte olan ülke

ekonomisinde yapılması gereken ortalama tasarruf oranı, 6/100x3.5; yani %21 olacaktır.

Bunun anlamı, söz konusu ülkenin %6'lık bir kalkınma hızını yakalayabilmek için milli

gelirinin %21'ini tasarrufa yönlendirmesi gerektiğidir. Ülkenin yurtiçi tasarruf oranı,

%16 ise, %21 ile %16 arasındaki farkın da dış kaynaklardan finanse edilmesi

gerekmektedir.265

Diğer taraftan, kalkınma kavramını nicel veya nitel yönlerinden yalnızca biriyle

açıklamaya çalışmak eksik bir değerlendirme olacaktır. Yani, kalkınma açısından çok

büyük öneme sahip yapısal değişmeyi, tek bir rakama indirgemek gerçekçi

olmayacaktır. Gerçekte, bir ülkenin kalkınması, onun doğal kaynakları, beşeri

sermayesi, fiziki altyapısı, sahip olduğu teknoloji, hükümetin kalkınma stratejisi ve

ülkenin dışa açıklık derecesi gibi, çok sayıdaki faktör tarafından belirlenmektedir.

Temelde, bir ülkedeki kalkınma ya da ekonomik büyümenin o ülkede yapılan farklı

yatırımların doğrudan bir fonksiyonu olduğu düşünülebilir.266

Bu kapsamda, daha spesifik olarak kalkınmayı belirleyen faktörleri sermaye

birikimi, tasarruf gücü, tüketim davranışları, üretim miktarı, teknolojik gelişme düzeyi,

doğal kaynaklar, nüfus artış oranı, kurumsal yapı ve kaynakların dağılımı şeklinde

sayabiliriz. Bu faktörler, aynı zamanda ekonomide milli gelirin artışını etkileyen

unsurlardır. Azgelişmiş ülkelerin taşıdıkları özellikler çerçevesinde, söz konusu fak-

törler, hem birbirlerini etkilemekte, hem de milli gelirdeki artışı, yani kalkınma hızını

belirlemektedir. Kalkınma hızı da ülkenin ihtiyacı olan finansman miktarının

çerçevesini çizmektedir. Diğer bir deyişle, kalkınma hızı, azgelişmiş ülkelerde kalkınma

hareketi içinde istenen kalkınma düzeyine ulaşabilmek için gerekli finansman ihtiyacını

265 Keskin, Şen ve Saruç, s.199. 266 United Nations, Economic and Social Survey of Asia and the Pacific 2001: Financing for

Development, s.166.

105

Kalkınmanın Finansman Kaynakları

İç Finansman Kaynakları

Dış Finansman Kaynakları

� Tasarruflar o Gönüllü Tasarruflar o Zorunlu Tasarruflar

� İç Borçlanma

� Yabancı Özel Sermaye o Doğrudan Yabancı Sermeye

Yatırımları o Portföy Yatırımları

� Dış Borçlar � Dış Yardımlar

Dış Ticaret Yoluyla Finansman

göstermektedir. Buna göre, sermaye-hasıla katsayısının (C/O) yanı sıra; kalkınma

hızını, yani kalkınmanın finansman ihtiyacını belirleyen, tüketim ve yatırım

harcamalarının miktarı, nüfus artış hızı ve teknolojik gelişmeler gibi başka faktörler de

bulunmaktadır. 267

1.2. Kalkınmanın Finansman Kaynakları

Bir ekonomide sermaye birikimini ve kalkınmayı sağlayan finansman

kaynaklarını, ülkenin gelişmişlik düzeyine bakılmaksızın, iç finansman, dış finansman

ve dış ticaret yoluyla finansman olmak üzere üç başlıkta toplamak mümkündür (Şekil

5). Bu kapsamda, iç finansman kaynakları, ülke içindeki iktisadi aktörlerin

tasarruflarından oluşurken; dış finansman kaynakları, diğer ülke ve/veya ülkelerin

ekonomik birimlerinin tasarruflarından oluşmaktadır.

Şekil 5: Kalkınmanın Finansman Kaynakları

Kaynak: Abdullah Keskin, Hüseyin Şen ve N.Tolga Saruç, “İktisadi Kalkınmanın Finansmanı” Sami Taban ve Muhsin Kar (Ed), Kalkınma Ekonomisi içinde (197-234), Bursa: Ekin Kitapevi, 2004, s.200; Emine Karaduman, Ekonomik Kalkınmada Finansman ve Organizasyonu, T.C. Maliye ve Gümrük Bakanlığı Araştırma Planlama ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı, Yayın No: 1993/328, Ankara: Başbakanlık Basımevi, 1993, s.37.; Metin Berber, İktisadi Büyüme ve Kalkınma, 3.Basım, Trabzon: Derya Kitapevi, 2006, s.367.; Percy S. Mistry , Financing for Development Perspectives and Issues, Kolombiya: Commonwealth Secretariat, 2002, s. ix.

267 Emine Karaduman, s.27.

106

1.2.1. Kalkınmanın İç Finansman Kaynakları

Kalkınmanın iç kaynaklarla finansmanı konusunda başlıca üç analitik yaklaşım

bulunmaktadır. Bunlardan birincisi; klasik yaklaşımdır ki buna tasarruf yaklaşımı da

denmektedir. Burada kaynaklar, gönüllü veya zorunlu tasarruflardır. Tasarruflar

yatırımların ön koşuludur ve tasarruflar kolaylıkla yatırım alanı bulabilmektedir. Bu

yaklaşım enflasyona şiddetle karşıdır. İkincisi; Keynesçi yaklaşımdır. Burada,

yatırımların tasarruflara bağlı olmadığı, tersine tasarrufların yatırımlar tarafından belir-

lendiği savunulmaktadır. Atıl kaynakların olması halinde üretimin artırılması, tam

kullanım durumunda gelirin az tasarruf yapanlardan çok tasarruf yapanlar lehine

yeniden dağıtılması yoluyla, tasarrufların yatırım düzeyine uyarlanabileceği

belirtilmektedir. Üçüncüsü; miktar teorisi yaklaşımıdır. Burada enflasyonist finansman

ve enflasyonun parayı vergileme özelliğine ağırlık verilmektedir. Enflasyon yoluyla

devlet lehine yeniden dağıtılan kaynakların, yatırımda kullanıldığı savunulmaktadır.

Gerek Keynesçi, gerekse miktar teorisi yaklaşımında kaynaklar, zorunlu tasarruftur ve

özel kesimde gelirin yeniden dağılımı yoluyla sağlanmaktadır. Eğer gelişmekte olan

ülkede planlanan yatırımlar, planlanan tasarruflardan yüksekse ve tüketim malları

endüstrisinde atıl kapasite yoksa her iki yaklaşım da enflasyonla sonuçlanmaktadır.

Klasik yaklaşımda ise, kaynaklar gönüllü ve zorunlu tasarruflardır ve enflasyon ya-

ratmamaktadır.268

Bu kapsamda, kalkınmanın finansmanında yararlanılabilecek iç kaynakları, Şekil

6’da gösterildiği gibi, iki ana grupta toplamak mümkündür. Bu gruplardan ilki

tasarruflar, ikincisi ise iç borçlanmadır. Tasarruflar kendi içinde, gönüllü tasarruflar ve

zorunlu tasarruflar olmak üzere ikiye ayrılır. Gönüllü tasarruflar da özel tasarruflar ve

kamu tasarruflarından oluşur. Özel tasarruflar hanehalkı ve işletmeler tarafından

gerçekleştirilir. Tasarrufların diğer ayağı ise zorunlu tasarrufladır. Bu kaynak türü de

vergiler ve enflasyon olmak üzere ikiye ayrılabilir. Yurtiçi finansman kaynakları içinde

önemli bir paya sahip diğer kaynak da iç borçlanmadır. İç borçlanma, devlet iç borçları

ve işletme iç borçları olarak iki ayrı başlık altından incelenmektedir.269

268 Thirlwall, ss. 19-20. 269 Berber, 367.

107

Şekil 6: Kalkınmanın İç Finansman Kaynakları

Kaynak: Metin Berber, İktisadi Büyüme ve Kalkınma, 3.Basım, Trabzon: Derya Kitapevi, 2006, s.367. ; Dweight H. Perkins, Steven Radelet ve David L. Lindauer, Economics of Development, 6. Basım, USA: W.W. Norton & Company, 2006, s.376.

Yurtiçi kaynakların harekete geçirilmesini etkileyen bazı unsurlar, kişi başına

düşen gelirin artması, bireylerin tasarruf tercihleri, mali aracılık hizmetlerinin gelişme

düzeyi ile buna olan güven, nüfus yapısı, ve maliye/para politikalarıdır. Bu kaynakların

üretken faaliyetlere yönelik yatırımlara dönüştürülmesi, basiretli maliye/para

politikalarına dayanan kaliteli makroekonomik temellerin varlığına; bankacılık

sektörünün düzenleme ve denetleme çerçevesi ile menkul kıymetlerin, ayrıca tahvil

piyasalarının ölçek ve kalitesi tarafından tanımlanan mali sektörün yapısına; tutarlı bir

yatırım politikasının varlığına bağlıdır. Hukuk ve düzenin durumu, eğitimli işgücünün

varlığı, fiziki altyapı koşulları ve mülkiyet hakları, tasarrufların yatırıma dönüşmesi

sürecinde ayrıca etkendir.270 Diğer taraftan, 2002’de Meksika’nın Monterrey kentinde

gerçekleştirilen Birleşmiş Milletler Uluslararası Kalkınmanın Finansmanı Konferansı 270 United Nations, Economic and Social Survey of Asia and the Pacific 2001: Financing for

Development, s.167.

Kalkınmanın İç Finansman Kaynakları

Tasarruflar İç Borçlar

Gönüllü Tasarruflar

Zorunlu Tasarruflar

Devlet İç Borçları

İşletme Borçları

Özel Tasarruflar

Kamu Tasarrufları

Vergiler Enflasyon

Hanehalkı Tasarrufu

İşletme Tasarrufu

108

öncesinde, Birleşmiş Milletler Genel Sekreterliği ve İngiliz Milletler Topluluğu

tarafından yayımlanan ve söz konusu konferansta ele alınacak konulara öneri getirilmesi

amacı taşıyan rapora göre, gelişmekte olan ülkeler, 2015 yılına kadar, yurtiçi tasarruf

oranlarını, her yıl, GSYİH oranlarının en az % 1’i kadar artırmak zorundadırlar. Rapora

göre bu, ancak iki şartla mümkün olabilir: Bu şartlardan birincisi ülkelerdeki gönüllü

tasarrufların, yurtiçi mali kurumsal sistemde, mali piyasalarda ve vergi sisteminde

değişiklikler yapılmak suretiyle, artırılması; ikincisi ise, aşağıdaki amaçlara yönelik

önlemler kanalıyla, kamu sektörünün tasarruf edememesinin önüne geçilmesidir:271

- Savurgan kamu harcamalarının azaltılması,

- Tekrarlanan gelir ve harcamaların 2015 yılına kadar dengelenmesi,

- 2010 yılına kadar kamu iktisadi kuruluşlarının aktarılan maddi kaynakların

tedrici olarak düşürülmesi,

- Kamu iktisadi kuruluşlarının mali gelirlere katkısının reel olarak yıllık %3

artmasının sağlanması,

- Kamu iktisadi kuruluşlarındaki kamu hisselerinin oranının 2015 yılına kadar

sıfırlanması,

- 2015 yılına dek kamunun bankaların ve diğer mali kurumların sahipliğinden

tamamen çekilmesi,

- Uluslararası finansal kurumların ve çok taraflı kalkınma bankalarının

yardımıyla ulusal ve bölgesel sermaye piyasalarının gelişiminin

hızlandırılması.

1.2.1.1. Tasarruflar

Tasarruf, yatırım ve ekonomik büyüme arasındaki bağlantının merkezinde yer

almaktadır. Yeni gelir yaratmak genellikle mevcut gelirin bir kısmını makine, materyal

vs. satın almak üzere bir kenara koymayı gerektirmektedir. Yeni bir makine edinmek,

hammadde temin etmek, fabrikayı genişletmek, kırsal kesimde yeni bir yol yapmak

finansman gerektiren yatırımlardır ki bu finansman tasarrufla sağlanır. Yeni yatırımlar

yapabilmek için zengin olmak gerekmez, fakat gelir yoluyla yeni yatırımlar yapabilmek

için kaynaklar gerekmektedir. Bazı kesimler, gelecekte kazanç sağlayacak yatırımlar

271 Percy S. Mistry , Financing for Development Perspectives and Issues, Kolombiya: Commonwealth

Secretariat, 2002, s. ix.

109

için gereken kaynakları sağlayabilmek amacıyla daha fazla tüketim yapmaktan

fedakarlık etmek isteyebilir. Tasarruf pek çok kaynaktan sağlanabilir: yatırımı yapan

kişinin kendisinden, aile veya arkadaşlardan alınacak özel kredi veya hibelerden,

müşteri tasarrufları üzerinden, keşide edilen banka kredisinden, yabancı bir firmanın

hisselerine yatırım yaparak, mikrofinansman kuruluşlarından küçük borçlar almak

yoluyla, kamu yatırımlarına yönelik milli vergi gelirlerinden veya kendi ülkesinin

tasarruflarını kullanan yabancı yardım kuruşlarının hibelerinden.272

Bir toplumda tasarruf yapan üç temel grup vardır. Bunlar; hanehalkı, işletmeler

ve devlettir. Kişi bakımından tasarruf; belli bir dönemde elde edilen gelirin,

tüketilmeyip, daha sonraki bir dönem için ayrılması olarak tanımlanmaktadır.

İşletmelerin tasarrufu; her yıl ayrılan amortismanlardan ve dağıtılmamış kârların

yarattığı fonlardan oluşmaktadır. Devlet ise; mal ve hizmet karşılığı cari giderleri ile

sübvansiyon ve transfer ödemeleri gibi harcamalar toplamından daha fazla gelir (vergi

ve diğer gelirleri) yarattığı durumlarda tasarruf sağlamaktadır ki buna, kamu tasarrufu

denmektedir. Tasarrufların tümü, toplumsal tasarrufu meydana getirmektedir ki bu,

ekonomide belli bir dönem içinde yaratılan gelirin, o dönemde tüketilmeyen kısmıdır.273

Gelişmekte olan ülkelerde kişi başına gelirin düşük olması, zorunlu olarak

kişisel gelirin daha büyük bir kısmının tüketime; daha az bir kısmının da tasarrufa

ayrılmasına neden olmaktadır. Bir başka ifadeyle kişi başına gelirin düşük olması, ilave

tüketimde bulunmanın marjinal faydasının tasarrufta bulunmaya göre daha yüksek

olması demektir. Bu da marjinal tüketim eğiliminin yüksek; buna karşın, marjinal

tasarruf eğiliminin düşük olması sonucunu doğurmaktadır. Ancak, ülkenin ekonomik

gelişmişlik düzeyi ve bireylerin gelir düzeyleri yükseldikçe toplumun tüketim kalıpları

da değişmektedir. Bu süreçte genelde toplumun tüketim eğilimi, zorunlu tüketim

mallarından dayanıklı ve lüks olarak kabul edilen tüketim mallarına doğru kayma

eğilimi göstermektedir. Dolayısıyla ekonominin gelişmesine paralel olarak tasarrufların

da arttırılması ancak tasarrufu özendirici ve bunları değerlendirecek kurumların varlığı

ile mümkün olabilmektedir.274

272 Perkins, Radelet ve Lindauer, s.365. 273 Parasız, s.219. 274 Keskin, Şen ve Saruç, s.214.

110

Tasarrufların, ülke kalkınmasına yararlı olabilmeleri ise, sermayeye

dönüşmelerini gerektirir. Nitekim, sermayenin kaynağını tasarruflar oluşturmaktadır,

ancak, tasarrufun kendisi sermaye değildir. Bu nedenle, tasarrufların yatırım yapmak

için ayrılması ve öngörülen yatırımların gerçekleştirilerek, tasarrufların sermayeye

dönüşmesi sağlanmalıdır.275 Diğer taraftan, özellikle yoksul ülkeler için her derde deva

görülen sermaye birikimi, ekonomik büyüme ve kalkınma için mutlak gereklidir, fakat

yeterli değildir. Sağlık ve eğitime yapılan yatırımların öneminin yanı sıra, üretken

yatırımları ve ulusal tasarrufları verimli kullanmayı teşvik eden kurumsal kalkınmanın,

iyi yönetimin, uluslararası ticaretin ve makroekonomik istikrarın oynadığı rolün önemi

de bilinmektedir. Üretken yatırım ortamı oluşturmak sadece bir ülkenin tasarruflarından

daha fazla faydalanmasını sağlamayacak; bunun yanı sıra, bir taşla iki kuş vurarak daha

fazla tasarrufu da teşvik edecektir. Ülkeler, GSYİH’nın büyük bir oranını tasarruf ve

yatırımla muhafaza edebilirlerse, mantıklı üretken yatırım yapabilirlerse, uzun dönemler

boyunca ılımlı ve güçlü büyüme oranlarını sürdürebilirler.276

Sonuçta, bir ülkedeki bütün yatırımlar, temel olarak, ya ülke içindeki ekonomik

birimler veya yabancılar tarafından yapılan, gönüllü ve zorunlu tasarruflar aracılığıyla

finanse edilmektedir. Örneğin; özel bir firma, kendi yatırımlarını, ya hissedarlarının

katkılarıyla ya da banka kredisiyle finanse etmektedir. Hükümetler ise, kamu

yatırımlarını vergi katkılarıyla finanse ederler ki bir bakıma bu katkılar, zorunlu tasarruf

olarak düşünülebilir. Ayrıca bir ülke, ticarete ve uluslararası mali işlemlere açık olduğu

ölçüde, yatırımlarını diğer ülke tasarruflarını çekerek finanse edebilmektedir.277

1.2.1.1.1. Gönüllü Tasarruflar

Kalkınmanın finansmanında sahip olunan kaynakların etkin kullanımı kadar

hangi tür kaynaklara başvurulacağı da önem taşır. Bu anlamda özellikle gönüllü

tasarruflar en sağlam ve güvenilir kaynak özelliği taşımaktadır. Bu türdeki tasarruflar,

bir ekonomik birimin kendi iradesiyle gerçekleştirdiği tasarruflardır.278 Gönüllü

tasarrufları, hanehalkı ve işletmelerin tasarruflarından oluşan özel gönüllü tasarruflar ve

275 Emine Karaduman, s.37. 276 Perkins, Radelet ve Lindauer, s.366. 277 A.g.e., s.373. 278 Berber, ss.367-368.

111

kamunun gönüllü tasarrufları olmak üzere iki ayrı açıdan incelemek mümkündür.

Hanehalkının veya bireyin belirli bir dönemde elde ettiği gelirinin bir kısmını

harcamayıp biriktirmesi ya da bir sonraki dönem için ayırması, hanehalkı tasarrufu

olarak adlandırılır. Hanehalkının geliri ve ihtiyaçları, aydan aya ve yıldan yıla farklılık

gösterir. İnsan hayatının çeşitli dönemleri incelenecek olursa; gelir, harcama ve tasarruf

yapılarının farklılaştığı görülebilir. Kişi çalışma hayatında ilerledikçe, gelir düzeyi de

genel olarak artma eğilimi gösterir. Böylece, bir önceki dönem alınan borçların

ödenmesi ve kişinin kendi imkanları ile harcamalarını karşılaması da mümkün olur.

Aktif çalışma yaşamı boyunca insanların gelirlerinin giderek artmasına karşılık,

harcamaların artış hızı belirli bir süre sonra gelirin altında kalacaktır. Bunun başlıca

nedeni, bireylerin zaman içindeki gereksinimlerinin hayatlarının ilk dönemindeki kadar

hızlı artmamasıdır. Bazı gereksinimler, bir defa karşılandıklarında ortadan kalkmakta;

bazıları ise, hayat boyunca süreklilik göstermektedir. Buna karşılık, sağlık harcamaları

gibi bazı gereksinimler de zaman içinde değişkenlik göstermekte ve çoğunlukla hayatın

ileri dönemlerinde artmaktadır. Genel kanıya göre, insanların çoğu, gelecek yılların

belirsizliğini ve özellikle ileri yaşlarda çalışamayacaklarını düşünerek, aktif çalışma

dönemlerinde tasarruf yapma eğilimindedirler.279 Ancak, hanehalkı içerisinde, özellikle

gelir düzeyi düşük olan kesimi tasarrufta bulunmaya ikna etmek oldukça zordur. Bu

durumda, halkın gönüllü tasarruflarının artırılması, bazı tasarruf teşviklerine ve

bazı kurumların geliştirilmesine bağlıdır. Kişilerin tasarruflarını teşvik amacıyla, faiz

oranlarının yükseltilmesi bankacılığın yaygınlaştırılması ve sermaye piyasasının

kurularak geliştirilmesi gibi tedbirler alınmaktadır. Kişiler kazanç sağladıklarını

bildikleri zaman daha çok tasarruf yapmaktadırlar.280

Şirketlerin de tıpkı bireyler gibi, dönemden döneme değişen gelir ve ihtiyaç

yapıları bulunmaktadır. Şirketlerin gelirleri, ürettikleri mal ve hizmetlerin satışına

bağlıdır. Bir genelleme yapılacak olursa, şirket gelirlerinin üretim hacmindeki artışa

bağlı olarak yükseldiği söylenebilir. Ancak bu fazlasıyla basite indirgenmiş bir

yaklaşımdır. Çünkü istisnai de olsa ekonominin bütününün ya da şirketin faaliyette

279 K. Batu Tunay, Finansal Sistem: Yapısı, İşleyişi Yönetimi ve Ekonomisi, İstanbul: Birsen

Yayınevi, 2005, ss.41-44. 280 Emine Karaduman, s.39.

112

bulunduğu sektörün durgunluk içinde olması halinde, şirket üretim hacmini arttırsa bile

bunu satamayacağından gelirinin artmaması, hatta düşmesi mümkündür.281 Bu nedenle,

işletmeler düzeyinde gerçekleştirilebilecek tasarruflar, bu işletmelerin gelirlerinden çok,

kamu ve özel sektör kuruluşlarının dağıtılmamış karlarından oluşmaktadır. Nitekim,

şirketlerin en önemli amaçları kar maksimizasyonunu sağlamaktır. İşletmelerde belirli

bir üretim dönemi sonunda elde edilen vergi sonrası kar, işletme sahibine ya da

ortaklarına dağıtılmayıp gelecek dönemlerde gerçekleştirilmesi düşünülen bazı

faaliyetler için ayrılırsa tasarruf yapılmış olunur. Vergi sonrası karın tasarruf

sayılabilmesi için, enflasyondan arındırılmış yani reel nitelikte olması gerekir.282

Diğer taraftan, ekonomide girişimcilerin tasarruflarının artırılmasını sağlayacak

teşviklerin uygulanması da kalkınma için son derece önemlidir. Bunlar, ithalatın

sınırlandırılması, ihracatın teşviki, vergi indirimi, hammadde, enerji vb. girdilerin

ucuzlatılması gibi tedbirlerdir. Ayrıca, devletin büyük altyapı ve sanayi yatırımlarını

gerçekleştirmesinin, fertlerin ve girişimcilerin tasarruf ve yatırım arzularının artmasında

önemli rolü bulunmaktadır.283

Son olarak, kamu ya da devlet tasarrufları ise, temel olarak kamu tüketimi aşan

kamu gelirlerinin üzerinde oluşan bütçe tasarruflarından oluşmaktadır. Kamu

harcamaları, tüm cari harcamalara ilaveten, askeri teçhizat giderleri, gıda yardımlarına

yapılan harcamalar, devlet memuru ve polislerin maaşları, yakıt, kırtasiye, yol ve

köprülerin bakımı, milli borca tahakkuk eden faizler olarak tanımlanmaktadır. Tanım;

yol, köprü, okul ve diğer altyapı inşaatlarını kapsamaz. Bunlar yatırım harcaması olarak

sınıflandırılır. Kamu tasarrufu, kamu yatırımlarının finanse edilmesinde

kullanılmaktadır. Bu yüzden bir ülke bütçe açığı verirken, tüketim ve yatırım

harcamaları toplam gelirin üzerindeyken bile pozitif kamu tasarrufuna sahip olabilir.284

Kamu gelirlerinin kaynağı ise, vergilerdir. Vergi yoluyla kişi veya

teşebbüslerden iradeleri dışında devlete kaynak aktarılır. Kamuda tasarruf

sağlanabilmesi için ya kamu gelirleri artırılmalı ya da harcamaları azaltılmalıdır. Kamu

281 Tunay, ss.45-46. 282 Berber, s.373. 283 Emine Karaduman, s.38. 284 Perkins, Radelet ve Lindauer, s.374.

113

gelirlerinin artırılması kolay değildir. Bunun yanı sıra devlete yüklenen birçok görevden

dolayı harcamaların azaltılması da kolay değildir. Bu nedenle özellikle az gelişmiş

ülkelerde kamu tasarrufu nadir rastlanan bir durum olarak bilinir.285 Az gelişmiş ve

gelişmekte olan ekonomilerdeki bu sorunun nedeni olarak ise, devletin borçlanma

oranındaki fazlalığın ve bu borçların zamanında ödenmesinde yaşanan güçlükler sonucu

bütçe dengesizliklerinin süreklilik göstermesinin altı çizilmelidir. Bunun doğal sonucu

da böyle ekonomilerde, devletin sürekli olarak tersine tasarruf eden ya da borçlu

konumunda olmasıdır. Oysa gelişmiş ekonomilerde, devlet zaman zaman denk bütçe ya

da bütçe fazlası pozisyonlarını da sağlayarak net tasarruf eden konumuna

geçebilmektedir.286

1.2.1.1.2. Zorunlu Tasarruflar

Zorunlu tasarruflar; kişilerin, gönüllü olarak yaptığı tasarrufların yanında,

devletin aldığı kararlar sonucu, kendi iradelerinin dışında yaptıkları tasarruflardır. Bu

tür tasarruflar vergiler ve enflasyon olarak iki grup altında analiz edilebilir.

1.2.1.1.2.1. Vergiler

Kamu harcamalarını finanse etmek amacıyla, devletin hükümranlık gücüne

dayanarak gerçek ve tüzel kişilerden cebren ve karşılıksız olarak tahsil ettiği ekonomik

değerler şeklinde tanımlanan vergiler, kalkınmanın iç kaynaklarlar finansmanı

kapsamında, zorunlu tasarruf olarak başvurulan en etkin ve en temel araçlardır. 287

Gelir düzeyinin düşük olduğu ülkelerde, tasarruf artışı tüketimin kısılmasını

gerektirir, tüketimin yaygın ve devamlı bir şekilde kısılması ise vergileme ile

mümkündür.288 Ancak, vergileme söz konusu olduğunda toplumun bütün katmanları

reaksiyon gösterir. Zira hiç kimse gelirini başkasıyla paylaşmak istemez. Bu nedenle

vergilemenin amaçlarında öncelik sırasını doğru tespit etmek gerekir. Buna göre,

vergilemenin temel amaçları üretimi artırma ve gelir dağılımını düzeltme olarak

sıralanabilir. Birbiriyle çelişir durumda olan bu iki amaçtan hangisine öncelik tanınacağı

285 Berber, s.373. 286 Tunay, ss.47-48. 287 Keskin, Şen ve Saruç, s.201. 288 Emine Karaduman, s.39.

114

konusunda farklı görüşler mevcuttur. Tasarruf ve yatırım eğilimlerinin değişik gelir

gruplarında farklı olacağını kabul edenlere göre vergilemenin amacı, önce üretim artışını

gerçekleştirmek olmalıdır. Zira, bölüşülecek geliri artırmadan gelir dağılımında adaleti

sağlamaya çalışmanın fazla bir anlamı yoktur. Bunun karşısındaki görüş ise, farklı gelir

gruplarındaki tasarruf eğiliminin, gelirin mutlak seviyesi ile değil nispi seviyesiyle yani

mevcut gelir grubunun tüketim davranışı ile ilgili olduğunu kabul eder. Bu görüşe göre,

fakirlik kısır döngüsünden kurtulabilmek için tüketim harcamalarının artırılarak iç

piyasanın büyütülmesi gerekir.289

Diğer taraftan, az gelişmiş ülkelerde vergileme, ülkenin kalkınma önceliklerine

ters düşmemesi açısından da önemlidir. Bu nedenle, iyi bir vergi düzeninin

oluşturulması vergilemede başarıya ulaşmanın ilk şartı olarak kabul edilmektedir. İdeal

bir vergi düzeninin sahip olduğu özellikler ise; eşitlik, açıklık, uygunluk ve tasarruf

ilkeleridir. Eşitlik; ödenecek verginin gelire ve devletten sağlanan faydaya göre

ayarlanmasını, açıklık; verginin önceden belirtilen esaslara göre alınmasını, uygunluk;

verginin mükellefe en uygun gelen zamanda ödenmesini, tasarruf ise; vergi toplama

masraflarının minimize edilmesini ifade eder. Bu klasik vergi prensiplerine, verginin

amacı ile ilgili tercihlere göre yeni ilkeler eklemek, böylece ülkelere özgü vergi

politikaları oluşturmak mümkün ve gereklidir. Klasik vergi prensiplerine ilave

edilebilecek, yeni ilkeler kapsamında vergileme;

- üretimi mümkün olduğu kadar az etkilemeli, üretimin azalmasına yol

açmamalıdır,

- zaruri mal ve hizmet dışında kalan mal ve hizmet tüketimini mümkün olduğu

kadar çok kısmalıdır,

- ekonomide sektörler veya firmalar arası farklılıklar yaratarak, üretim

faktörlerinin en verimli tarzda dağılımını bozmamalıdır,

- gelir elastikiyeti yüksek olmalıdır.290

Kalkınma sürecinin ilk aşamalarında gönüllü tasarrufları teşvik edecek yapılanma

ve kurumlaşma yetersiz olduğundan vergiye daha fazla başvurulur. Mevcut tasarruf

boşluğunu doldurmak ve büyük ölçekli yatırımları gerçekleştirmek için vergi yükü 289 Berber, s.374. 290 Emine Karaduman, s.39.

115

kaçınılmaz olarak ağır tutulur. Kalkınma sürecinde belirli bir yol alındıktan sonra, gelir

artışına bağlı olarak tasarruf alışkanlıkları artar. Ülkedeki mali sistem ve bankacılık

sistemindeki gelişmelere bağlı olarak tasarruflar yatırımcıya daha kolay transfer edilir.

Bu nedenle de vergilere daha az başvurulur. Ancak, az gelişmiş ülkelerde vergi yükü

ağır olmakla birlikte, vergi gelirlerinin milli gelire oranı oldukça düşüktür.291

Neredeyse 1970’lere kadar uzanan savaş sonrası dönem boyunca çoğunlukla,

kamu tasarruflarını artırmak için yaygın olarak önerilen önlemler, özellikle yükseltilmiş

vergi oranları ve yeni vergiler yoluyla vergi toplamayı çoğaltmak olmuştur. Bu gibi

vergisel önlemler, vergilerin çok yüksek olduğu durumlar haricinde (çünkü bu durum

daha düşük iç tasarruflarla sonuçlanır), kamu tasarruflarını genişletmek veya

hükümetin açıklarını azaltmak için kullanılabilir. Ancak, devletin marjinal tüketim

eğiliminin 1’den düşük olduğu zaman bile, yüksek vergi gelirleriyle sağlanan yüksek

kamu tasarrufunun tüm ülke tasarrufunda göze çarpan bir artışa yol açacağının bir

garantisi yoktur. Bu kapsamda, kamu tasarruflarını çoğaltmak veya istikrarsız açıkları

azaltmak için bir dizi vergi tedbirinin alınması mümkündür. Bunlar:292

(1) tarh edilen mevcut vergilerin oranlarını periyodik olarak yükseltmek;

(2) daha önce faydalanılmayan gelir kaynaklarına yeni vergiler tesis etmek;

(3) vergi kaçırma ve vergiden kurtulmayı azaltarak mevcut vergi oranlarında

daha fazla vergi toplamayı sağlayacak vergi yönetiminde iyileştirmeler;

(4) 1, 2 ve 3. maddeleri de içeren bir şekilde tüm vergi yapısında büyük bir

reform yapılması.

Bazı ülkeler için 1. ve 2. maddeler daha fazla vergi toplamak için hafif bir umut

sunar. 3. ve 4. maddeleri uygulamak daha zordur fakat uygulanabilirse daha istenen

sonuçlara yol açmaktadır.

Diğer taraftan, kalkınmanın finansman kaynağı olan vergilerin grupları ve türleri

de önem arz eder. Gelişmiş ülkelerde vergi, daha çok gelire, yani kazanca dayanmak-

tadır ve bu ülkelerin temel vergilerini, gelir vergisi ve kurumlar vergisi gibi dolaysız

vergi türleri oluşturmaktadır. Azgelişmiş ülkelerde ise, milli gelirin oluşumunda kâr

291 Berber, s.375. 292 Perkins, Radelet ve Lindauer, s.440.

116

payının düşük olması nedeniyle, vergi mükelleflerinin birçoğu;, ücretliler, çiftçiler ve

gayrimenkul sahipleridir. Bu sosyal grupların marjinal tüketim eğilimi yüksektir. Bu

nedenler az gelişmiş ülkelerde vergi gelirleri daha çok tüketim vergisi ve işletme vergisi

gibi dolaylı vergilerden oluşur. Kalkınma sürecinde gözlenen olay, daima kalkınma ile

sermaye birikiminin birbirine paralel ve eş hareketler olmasıdır. Bu nedenle, azgelişmiş

ülkelerde uygulanan vergi politikasının başlıca amacı, fertlerin ve girişimcilerin teşvik

edilerek, sermaye birikiminin sağlanmasıdır.293

Gelişmekte olan ülkelerde kalkınmanın finansmanında vergiler çok önemli bir yer

tutmaktadır. Bununla beraber bu ülkelerde vergilerin uygulanmasını zorlaştırıcı bazı

ekonomik, sosyal, siyasi ve psikolojik faktörler bulunmaktadır. Bunlar şu şekilde

özetlenebilir:294

- Gelişmekte olan ekonomilerde kişi başına gelir gelişmiş ülkelerle

karşılaştırıldığında oldukça düşüktür. Bu durum tasarruf, sermaye ve

tüketimin de düşük olmasına neden olmaktadır.

- Vergileri arttırarak kalkınmayı finanse etmeye çalışmak, tasarrufların ve

dolayısıyla yatırımların azalmasına yol açarak iktisadi bakımdan sakıncalı

sonuçlar doğurabilir.

- Gelişmekte olan ülkelerde para ekonomisi tam olarak yerleşmemiştir.

- Gelişmekte olan ülke ekonomilerinde kurumsallaşan büyük işletmelerin

sayısı çok az olduğu için kayıt, defter ve belge düzeni yeterince

yerleşmemiştir.

- Vergiler hem düşük gelirli bireyleri, hem de mali iktidar sahiplerini hedef

alacağı için politik engeller vergi direncini arttıracaktır.

- Dolaysız vergilerin arttırılması gelişmekte olan ülkelerde bu vergilerin ana

ödeyicileri olan memur ve işçilerin tepkisine yol açacaktır.

Azgelişmiş ülkelerde verginin sermaye birikimi yanında, kalkınmaya bir başka

katkısı da bölgeler ve fertler arasındaki gelir farklarını azaltmasıdır. Devlet vergi

yoluyla bir yandan her vergi mükellefinin gelirinin bir kısmını hazineye aktarmakta,

diğer yandan hazinede toplanan geliri ülkenin her tarafına harcamakta ve dağıtmaktadır. 293 Emine Karaduman, ss.39-40. 294 Keskin, Şen ve Saruç, s.202.

117

Bu mekanizmanın işlemesiyle, zengin bölge ve mükelleflerin devlet gelirlerine daha

fazla iştirakleri, buna karşılık fakir bölge ve mükelleflerin de devlet harcamalarından

daha fazla yararlanmaları sağlanmaktadır.295

1.2.1.1.2.2. Enflasyon

Bilindiği gibi enflasyon, fiyatlar genel seviyesinin devamlı bir yükselme göster-

mesi haline denmektedir. Buna göre, fiyatlar genel düzeyindeki devamlı artışlar, ki-

şilerin satınalma gücünü daraltmakta ve zorunlu olarak tasarrufta bulunmaya sevk

etmektedir. Dolayısıyla enflasyon, vergi gibi zorunlu bir tasarruf özelliği taşımaktadır.

Devlet bazı durumlarda bilinçli olarak enflasyonist bir politika izlemekte, bazı

durumlarda ise yapısal ve konjonktürel etkenler enflasyona yol açmaktadır. Birinci

durumda enflasyon vergi niteliği taşımakla beraber her iki durumda da kişi açısından bir

zorunluluk söz konusu olmaktadır.296

Diğer taraftan, enflasyon yoluyla zorunlu tasarrufların arttırılarak sermaye

birikimine katkıda bulunulması, az gelişmiş ülkelerin kalkınma sürecinde izlenmesi

gereken bir yöntem olarak kabul edilir. Ancak, enflasyonist finansmanın potansiyel

getirisi, yani enflasyonun kalkınmaya ya da ekonomik büyümeye pozitif katkısı, uzun

zamandan beri iktisatçılar tarafından tartışılan bir konudur. Her ne kadar, teoride

yüksek enflasyonun uzun dönemli ekonomik büyüme için zararlı olduğu görüşü hakim

olsa da halen, niçin % 2’lik bir enflasyonun, büyüme için % 4’lük bir enflasyon

orandan daha iyi olduğu sorusuna, deneysel ve teorik tartışmalarda cevap

aranmaktadır.297 Bazı iktisatçılar, aşırı talebin; kârlar, tasarruf ve yatırım üzerindeki

olumlu etkisi üzerinde durmaktadır. Buna göre, enflasyonla büyüme ilişkin üç farklı

yaklaşım vardır:298

- Enflasyon, ekonomik büyümenin itici gücü olabilir.

- Enflasyon, ekonomik büyümeye bağlı olarak ortaya çıkabilir.

- Enflasyon, ekonomik büyümenin freni olabilir.

295 Emine Karaduman, s.40. 296 A.g.e., s.40. 297 Fernando Lorenzo ve Nelson Noya, “IMF Policies for Financial Crises Prevention in Emerging

Markets”, United Nations Conference on Trade and Development, G-24 Discussion Paper Series, No:41, 2006, s.9.

298 Parasız, s. 229.

118

Bu çerçevede, enflasyonun ekonomik büyümenin itici gücü olduğunu

savunanlar, enflasyonla ekonomik büyüme arasında olumlu bir ilişki olduğunu ileri

sürerek; ekonomik büyüme isteniyorsa, enflasyondan kaçınılamayacağını ifade

etmişlerdir. Bu görüşü savunanlara göre, bir ekonomide ortaya çıkan çeşitli katılıklar ve

düşük esneklikler, büyüme sürecinde sektörler arasında dengesizlikler yaratmakta ve

faktör fiyatlarının aşağı doğru değişken olmayışı, faktör hareketsizliği gibi nedenlerle,

arz fazlası olan sektörlerde fiyatların düşmesine rağmen, bazı sektörlerdeki talep fazlası

ve artan göreli fiyatlar dengeye getirilememektedir. Nitekim bu darboğazlar, ülkelerde

enflasyonist baskıların birikmesine yol açmakta ve potansiyel ekonomik büyümenin

gerçekleştirilmesi için para arzının genişletilmesini mecbur kılmaktadır. Bu nedenle

enflasyon, hızlı büyümenin kaçınılmaz bir öğesi olarak kabul edilir.299

Enflasyona dayalı finansmanı savunan argümanlardan bir diğeri, enflasyonun,

yatırım projelerinin kısa sürede ve hızla gerçekleştirilmesine imkan vermesiyle

ilgilidir.300 Bu görüş, enflasyonun, ücretlilerden kar sahiplerine gelir aktarmak yoluyla,

genel tasarruf ve yatırım düzeyini yükselteceği varsayımına dayalıdır. Buna göre, fi-

yatlar ücretlerden daha hızlı yükselirse ve karlardan tasarruf etme eğilimi ücretlerden

tasarruf etme eğiliminden daha yüksekse, gerçek tasarruf ve yatırım düzeyi artar ve

ekonomik büyüme hızlanır.301

Enflasyonun ekonomik büyüme oranında artışa yol açabileceği bir başka yol da

kaynakları özel sektörden kamu sektörüne yeniden dağıtmaktır. Bu kapsamda

enflasyon, bir taraftan özel tüketimi kısarken, diğer taraftan da üretim faktörlerinin

kalkınma için gerekli olduğu düşünülen alanlara aktarılmasına yardımcı olur.302 Diğer

bir deyişle, enflasyon tam olarak öngörülse ve enflasyona tam uyum sağlansa bile,

"enflasyon vergisi," kaynakları hükümete aktaracaktır. Böylece enflasyon, bir tür vergi

rolü oynayarak, kaynakları özel sektörden alır ve reel yatırımı finanse etmek için

kullanılmak üzere, kamu sektörüne yönlendirir. Kamu sektörünün özel sektörden daha

299 Colin Kirkpatrick ve Frederick Nixson, “Azgelişmiş Ülkelerde (AGÜ) Enflasyon ve İstikrar Politikaları”, Sedef Öztürk (çev), Kalkınma İktisadı, Yükselişi ve Gerilemesi, Fikret Şenses (drl. ve hzl), 3.Basım, İstanbul: İletişim Yayınları, 2003, s.159. 300 Keskin, Şen ve Saruç, s.216. 301 Kirkpatrick ve Nixson, s.160. 302 Keskin, Şen ve Saruç, s.216.

119

yüksek tasarruf eğilimi olması koşuluyla, enflasyonun yeniden dağıtım etkisi toplam

yatırımı ve ekonomik büyümeyi artıracaktır.303

Öte yandan, gelişmekte olan ülkelerin, tasarruf yetersizliğinden ve mevcut

tasarrufların üretken yatırımlara yönlendirilmesindeki zorluklardan dolayı, sürekli

olmasa bile zaman zaman, kalkınmayı enflasyon ile finanse ettikleri ve sermaye

birikimini bu yolla artırmaya çalıştıkları bilinmektedir.304 Nitekim, özellikle yirminci

yüzyılın son çeyreğinde, enflasyonist finansmanı kullanan birçok gelişmekte olan ülke,

fiyat artışlarını yaşamın bir parçası olarak kabullenmek zorunda kalmıştır. Özellikle,

Arjantin ve Brezilya'da banka kredilerinin artırılması ve kronikleşen bütçe açıklarıyla

finanse edilen modern sektörlerin yaratılması için enflasyona seyirci kalınmıştır.

Sektörlerin gelişiminde enflasyonist finansman yöntemlerinin kullanılması, yatırımların

artması için bütçe açığı vererek ekonomiyi canlandırma politikasından

kaynaklanmaktadır. Bunun için üç sebep vardır. Birincisi, ekonominin belirli

sektörlerdeki bağıl fiyatların artması, kazancın ve özel yatırımların getirişinin daha fazla

olması anlamına gelir. Bu durum şirketleri kapasite artırımına teşvik eder. İkincisi,

nominal faiz oranları tavanı ve çıktı fiyatlarının artmasıyla beraber banka kredilerinin

hızlıca çoğalması yatırımcıların daha düşük faizlerle fonlardan borçlanması anlamına

gelir. Eğer yabancı rekabete karşı endüstrileri konmuyorsa, hızlı fakat maliyetli bir

endüstriyel büyüme oranı başarılabilir. Son olarak, enflasyon, reel gelirlerin tasarruf

yapmayanlardan tasarruf yapanlara doğru transferinde bir mekanizma olarak

düşünülürse, fazla karların ve gelirlerin başka yatırımlarda kullanılacağı varsayılır. Bu

beklentiler, yatırımların ve büyüme seviyesinin yüksek olmasını sağlar.305

Bununla birlikte, son yirmi yılda enflasyonist finansman politikalarının

uygulandığı belirli endüstriler için kredi sağlamanın sosyal bedelleri yüksek olmuştur.

Birincisi, böyle büyümede kazançlar düzgün bir şekilde dağılamaz. Zira, büyük

şirketlere fonlara ulaşmada öncelik verildiğinden; bu şirketler, daha aktif

durumdaki orta ve küçük ölçekli işletmelere göre fazla üretken olurlar. İkincisi,

sermaye yoğun endüstriler ve şirketler, işgücü yoğun hale gelirler. Üçüncüsü, bütçe

303 Kirkpatrick ve Nixson, s.160. 304 Keskin, Şen ve Saruç, s.218. 305 Berber, s.377.

120

açığı ile finansmanından kaynaklanan enflasyon istenmeyen bir talebe yol açar Yani,

yurtiçi sermaye yoğun ve/veya ihracat yoğun lüks ürünleri tüketmeye doğru eğilimi

olan insanlara finansman sağlanır, bu da geniş ölçekli sermaye yoğun girişimleri

özendirir. Böyle politikalar, bu nedenle az gelişmiş ülkelerin ekonomilerin ikili yapısını

güçlendirir. Dördüncüsü enflasyon, gönüllü tasarruf seviyesini azaltma eğilimindedir.

Değer kaybına direnme kapasitesi, sosyal üretkenlik yerine kullanılan önemli bir

yatırım kriteri olmuştur. Sonuç olarak enflasyon, bütçe açıklarıyla, ücret baskılarıyla ve

devalüasyonlarla beslenir, güçlenir ve yurt içi fiyatların kronik bir şekilde yükselmesine

katkıda bulunur. Ancak, yüksek toplu büyüme oranları başarıldıysa da, işsizliğin

artması ve gelir dağılımının daha da kötüleşmesi, böyle büyümeleri kalkınma için

olumsuz hale getirmiştir.306

Sonuçta, enflasyonist finansmanın, bazı hallerde yüksek sektörel gelişmeyi

sağlasa da gelişmekte olan ülkelerde görülen ikili yapıyı güçlendirdiği, işsizliği

arttırdığı ve kişisel gelir dağılımını kötüleştirdiği ifade edilebilir.

1.2.1.2. İç Borçlanma

Borçlanma, kaynağı itibariyle tasarrufa dayanan ve ülke içi kaynaklardan oluşan

ödünçlerdir. Ekonomide tasarruf yapanlar ile yatırım yapanlar aynı kişiler veya

kurumlar olmadıkları için, borçlanma yolu ile tasarrufların yatırımlara gitmesi

sağlanmaktadır. Şirketler ya da girişimciler, öz kaynakları yetersiz kaldığında; devlet

ise, gelirleri harcamalarını karşılamadığında, finansman ihtiyaçlarını giderebilmek için

borçlanmaktadır. Özel ve kamu borçlarının bazı farklılıkları olduğundan, bunların ayrı

ayrı incelenmesinde yarar bulunmaktadır.

İç borçlanma, hem ekonomideki toplam tasarrufları artırma hem de yatırımlara

gitmeyen tasarrufları yatırıma dönüştürme sürecine aracılık edebilmektedir. İç

borçlanmanın kalkınmaya ne ölçüde katkı sağlayacağı en başta bu kaynakları özel

kesimin mi yoksa kamu kesiminin mi borç olarak kullanacağına, kamu kesimi ile özel

kesimin birbirine rakip olup olmayacağına ve kaynakların nerelere kanalize edileceğine

bağlıdır. Kamu ve özel kesimin her halükarda birbirlerine rakip oldukları finans

306 A.g.e., ss.377-378.

121

piyasalarında, yapılan yatırımlar açısından kamu yatırımlarının özel yatırımlara rakip

mi; yoksa tamamlayıcı mı olacağı büyük önem taşımaktadır. Öte yandan iç borçlanma

yoluyla sağlanan kaynakların tüketim harcamalarına değil, verimli yatırım

harcamalarına kanalize edilmesi kalkınma için zorunludur. Verimli yatırım

harcamalarına kanalize edilen iç borçlar, çarpan mekanizması yoluyla ekonomik

büyüme ve kalkınmayı pozitif yönde etkiler.307

1.2.1.2.1. Devlet İç Borçları

Kamu ya da devlet borçlanması, borç verenlerin fonları hükümete transfer

ettikleri ve hükümetin, sırasıyla, borçlanmanın ortaya çıkmasından sonraki dönemler

boyunca hükümet gelirleri üzerindeki hakları temsil eden tayin edilmiş araçları borç

verenlere transfer ettiği iki taraflı bir tür değişim sürecidir. Basitçe bilanço terimleri ile,

kamu borçlanması kamu hesabında bir borç kalemi ve borçlanma araçlarının

sahiplerinin birleşik hesaplarında bir alacak kalemidir.308 Bugün, gelişmiş, az gelişmiş

ve gelişmekte olan ülkeler borçlanma anlayışlarında meydana gelen değişmelerle

birlikte, finansman açıklarını giderebilmek için borçlanmaya başvurabilmekte ve

borçlanmayı olağan bir kamu geliri olarak görebilmektedir.309 Borçlanma, bu ülkelerde,

zaman zaman da maliye politikasının bir aracı olarak kullanılmıştır. Ancak kamu

açıklarının borçlanma ile kapatılması zamanla sürekli bir hale gelmiştir. Artan

borçlanma miktarı, faiz ödemelerini, dolayısıyla transfer harcamalarını artırmış; bütçe

açıklarının artışı borçlanma ile finanse edilerek faiz-borç sarmalına dönüşmüştür. İşte

bu noktada borçlanma, ağır bir vergi yükünün alternatifi anlamına gelmektedir.310

Ülke ekonomilerinde kamu borçlanmasının ekonomik etkiler yaratması genel

kabul gören bir durum olmakla birlikte bu etkiler, borçların kaynağına, borçlanılan yere,

borçların vade yapısına veya borçlanılan fonların kullanım biçimine göre

307 Keskin, Şen ve Saruç, s.214. 308 James Buchanan, “Kamu Borçlanması” Haluk Tandırcıoğlu (çev), Maliye Yazıları Dergisi, Nisan- Haziran 1999, Sayı 63. s.1. http://www.canaktan.org/ekonomi/kamu_maliyesi/maliye-

genel/kamu_borclanmasi.htm[21.04.2008] 309 Sami Taban ve Akif Kara, “Türkiye'de Kamu Kesimi İç Borçlanmasının Özel Yatırım Harcamaları Üzerindeki Etkisi”, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İİBF Dergisi, Ekim 2006, ss.23-24 310 M. Yasin Saatçi, “Türkiye’de Bütçe Açıkları ve Finansmana Şekilleri”, Bütçe Dünyası Dergisi, Cilt. 2, Sayı.26, 2007. s.94.

122

farklılaşabilmektedir.311 Kamu borçlanması, borçlanılan kaynağa göre iç ve dış olarak

ikiye ayrılmaktadır. Bu kapsamda, kamusal ihtiyaçların giderilmesinde bir finansman

aracı olarak öngörülen devlet iç borçları, devletin genel olarak isteğe bağlı ve bir bedel

karşılığı, yurtiçindeki özel kişi ve kuruluşlardan elde ettiği gelirler olarak

tanımlanmaktadır.312 Devlet dış borçları ise, yurt dışı kaynaklardan sağlanır.

Olağanüstü harcamaların karşılanması, bütçe gelir-gider dengesizliğinin

giderilmesi, eski borçların ödenmesi, para piyasasının düzenlenmesi gibi nedenlerle

başvurulan devlet iç borçları, özellikle hazine bonosu ve devlet tahvili gibi para ve

sermaye piyasası araçları vasıtasıyla; ülkedeki kişi ve şirketlerden, ticari bankalardan,

sosyal güvenlik kuruluşlarından, merkez bankasından v.b. iktisadi kuruluşlardan

sağlanabilmektedir.313

Bu kapsamda ülkedeki kişi ve işletmeler, devlet tarafından ihraç edilen hazine

bonosu ve devlet tahvili gibi araçları, belli bir faiz oranı karşılığında satın alarak,

birikmiş tasarruflarını devlete transfer edebilmektedir. Bu durum, ekonomideki

likiditeyi düşüreceğinden, özellikle sahip oldukları tasarrufları bir süreliğine devlete

transfer eden kişi ve işletmelerin tüketim ve yatırım harcamalarının azalmasına yol açar.

Diğer taraftan bankalar da topladıkları mevduatın bir kısmı ile tahvil satın aldıkları için,

aldıkları tahvilin değeri kadar devlete finansman sağlamış olur. Bunun ekonomide ne

gibi etkiler yaratacağı ise, devletin aldığı borcu nasıl kullandığı, daha sonra bunu hangi

gelirlerle finanse ettiği ve ticari bankaların da tahvilleri nasıl değerlendirdiğine bağlı

olarak değişmektedir.314

Öte yandan, devlet iç borçlanması bakımından, özel ya da kamu sosyal güvenlik

kurumları, sigorta şirketleri ve mali yatırımlar için özel fon kullanan firmalardan oluşan

banka dışı mali kurumların üstlendiği rol ise, gönüllü ya da zorunlu olarak toplanan

fonları yatırımlara yöneltmektir. Bu kuruluşlar, ellerindeki fonları en iyi biçimde

değerlendirmek zorunda olduklarından, atıl fon tutmaları söz konusu değildir. Bu

kuruluşların devlet tahvili almaları ya da almaya zorlanmaları özel kesim fonlarını

311 Taban ve Kara, ss.23-24 312 Saatçi, s.94. 313 Gülay Akgül Yılmaz, Kamu Maliyesi, İstanbul: Arıkan Yayınevi, 2006, s.115.; Berber, s.378. 314 Yılmaz, s.115.

123

devlete transfer etmeleri anlamına gelir.315 Devletin iç borçlanma kapsamında merkez

bankası kaynaklarından faydalanması ise, merkez bankasının daha çok kısa vadeli

senetler karşılığı avans vermesi şeklinde olmaktadır.316

Devlet iç borçları kısa, orta veya uzun vadeli olmaktadır. Kısa vadeli borçlar

genellikle para piyasasından, uzun vadeli borçlar sermaye piyasasından

karşılanmaktadır. Borçların para veya sermaye piyasasından karşılanması, ekonomide

farklı etki yaratmaktadır. Kısa vadeli borçlar emisyonu ve para arzını artırmaktadır.

Devletin yapacağı büyük yatırımlar sermaye piyasasından alınan borçlarla

karşılanmaktadır. Ayrıca kamu güvencesi taşıyan devlet tahvilleri, sermaye piyasasının

gelişmesine yardımcı olmaktadır. Ancak, sermaye piyasasının gelişmesine paralel

olarak, piyasada kamu menkul kıymetlerinin payının azalması gerekmektedir.317

Özetle, kamunun iç borçlanması, özellikle gelişmekte olan ülkelerde özel kesime

ait tasarrufların önemli bir bölümünün hatta tamamının kamu kesimine aktarılmasına

yol açmaktadır. Dolayısıyla kamunun iç borçlanması, özel kesimin yatırımlar için

kaynak bulmadaki manevra alanını daraltmaktadır. Finansal piyasalarda kamu kesimi

özel kesime rakip ise, kamunun iç borçlanması özel kesim yatırımları üzerinde dışlama

etkisini (crowding-out effect) ortaya çıkarmaktadır. Böyle bir durumda kamunun iç

borçlanması, faiz oranlarının yükselmesine neden olmakta ve özel kesimin borçlanma

maliyetleri üzerinde ilave yük getirmektedir. Bu da kredi maliyetlerini yükseltmek

suretiyle faize duyarlı özel sektör yatırımlarını olumsuz yönde etkilemektedir. Bu

kapsamda, kalkınmayı hızlandırmak için özel kesimin başarılı bir faaliyet yürüttüğü

yatırım alanlarında kamu, yatırımlarıyla özel kesime rakip olmamalı ve varolan

faaliyetlerini özel kesime devrederek o alandan çekilmelidir. Kamu kesimi öncül altyapı

yatırımları niteliğindeki tamamlayıcı yatırımlara ön ayak olmalıdır.318

1.2.1.2.2. İşletmelerde İç Borçlanma

Bir ekonomideki işletmeler, varlıklarını sürdürebilmek, rutin faaliyetlerini

gerçekleştirmek ya da yatırım projelerini finanse etmek için gerekli olan finansmanı ya

315 Berber, s.379. 316 Saatçi, s.95. 317 Emine Karaduman, s.44. 318 Keskin, Şen ve Saruç, s.215.

124

öz kaynaklardan ya da yabancı kaynaklardan sağlar. Bir işletme kurarak faaliyete

geçirmek isteyen bir kimse veya kimselerin, kendi kişisel varlıklarından ayırarak

işletmeye tahsis ettikleri maddi ve maddi olmayan iktisadi değerler olarak

tanımlanan öz kaynaklar, ödenmiş sermaye ve dağıtılmamış kârlardan; işletmenin

belirli vade sonunda geri ödemek üzere sağladığı kaynaklar olarak tanımlanan

yabancı kaynaklar ise, kısa ve uzun vadeli borçlardan oluşmaktadır.319

İşletmelerin kısa vadeli borçlarını; banka kredileri, borçlar (satıcılara borçlar,

borç senetleri, iştiraklere borçlar, personele borçlar, alman depozito ve teminatlar,

belgesi gelmeyen mal ve hizmetten borçlar, ödenecek kâr payları, diğer borçlar), alınan

avanslar, menkul değer (banka garantili bonolar, finansman bonosu) borçları, uzun

vadeli borç taksitleri, ödenecek vergi, sigorta primleri ile diğer kesintiler, gider

tahakkukları ve diğer kısa vadeli borçlar meydana getirmektedir. Kısa vadeli borçların

bir yıl içinde geri ödenmesi söz konusudur. Söz konusu borçlar, kısa vadeli krediler

olarak da adlandırılır. Kısa vadeli krediler, teminatlı yada teminatsız olarak

sağlanabilirler.320 Kısa vadeli borçlar, faiz oranlarının daha sık dalgalanma gösterdiği az

gelişmiş ülkelerde, işletmeler için daha büyük önem taşır. Zira, kısa vadeli faiz oranları,

genellikle uzun vadeli faiz oranlarından daha düşüktür.321

İşletmelerin uzun vadeli borçları ise; alman krediler, tahvil borçları, tahmini

borçlar, koşullu borçlar, koşulsuz borçlar ve diğer uzun vadeli borçlardan meydana

gelmektedir. Uzun vadeli borçlar, işletmenin sürekli sermayesini oluşturduğundan,

kısa vadeli borçlara göre daha uzun bir süre işletme tarafından kullanılmaktadır. Bu

nedenle belli koşulları ve sınırlamaları içermektedir.322

İşletmelerde planlama yapılırken mali durum, likidite durumu ve işletmenin

genel olarak mevcut durumu belirlenerek gelecekteki borçlanmaya ilişkin kararlar

alınır. Planların uygulamaya konulabilmesi için para ve sermaye piyasalarından yeterli

finansmanın bulunabilmesi gerekir. Az gelişmiş ülkelerde bu piyasaların yeterince

319 İsmet Mucuk, Temel İşletme Bilgileri, 3.Basım, İstanbul: Türkmen Kitapevi, 2005, ss.145-147. 320 Berber, s.381. 321 Robert W. Kolb ve Ricardo J. Rodriguez, Finansal Yönetim, Ali İhsan Karacan (çev.), 2.Basım, Ankara: Sermaye Piyasası Kurulu, Yayın No.35, 1996, s.85. 322 Emine Karaduman, s.46.

125

gelişmediği bilinmektedir. Bu nedenle işletmelerin borçlanma olanakları fazla geniş

değildir. Tasarrufu yapanlarla müteşebbisler arasında bağlantıyı sağlayacak mali

kurumları gelişmiş olan ülkelerdeki işletmeler bu konuda daha şanslıdır. Ancak burada

önemli olan, fon bulma olanaklarının mevcudiyetinin yanı sıra bu fonların vade, miktar

ve maliyet şartlarının işletmeler için ne derece uygun olduğudur.323

1.2.1.3. İç Finansmanda Finansal Piyasaların Rolü

Ülkelerin kalkınmalarını ve sanayileşmelerini gerçekleştirebilmeleri için ihtiyaç

duydukları en önemli faktörlerden biri, yatırımların artırılması ve dolayısıyla da bu

yatırımlarda kullanılacak fonların yeterli düzeyde ve nitelikte temin edilebilmesidir.324

Zira, gelişmekte olan ülkelerde hükümet, işletmeler ve bireyler, kalkınma sürecini

besleyecek yeterli sermaye birikimine sahip olmadıklarından, yerli para için iç

piyasalardan; döviz gereksinimi için ise, uluslararası piyasalardan fon arayışına gi-

rerler.325 Söz konusu ekonomik birimlerin, fon sağlamak için başvuracakları piyasalar

ise finansal piyasalar olmaktadır. Bu çerçevede, finansal sistem olarak da adlandırılan

finansal piyasaları, bir ülkede fon kullananlar ile fon arz edenler arasında fon akımlarını

düzenleyen kurumlar, akımı sağlayan araç ve gereçler ile bunları düzenleyen hukuki ve

idari kurallardan oluşan yapı şeklinde tanımlamak mümkündür. Finansal piyasalar, fon

sahibi ekonomik birimlerin ellerinde tuttukları likidite için, faiz gibi gelir getirici bazı

avantajlar sağlayarak, ekonomide atıl olarak bekleyen fonları harekete geçirirler ve bu

yolla reel sektörü ya da ülkenin ekonomik büyümesini finanse ederler. Diğer bir deyişle,

küçük ya da büyük tasarruf sahiplerinin sınırlı birikimlerini bir araya getirerek

verimliliği yüksek yatırımlara yönelten finansal piyasalar, bu özellikleri ile kalkınmanın

sağlanmasında lokomotif görevi üstlenmektedirler.

Ülkelerin gelişmesine katkı sağlayan finansal piyasaların fonksiyonlarını şu

şekilde sıralamak mümkündür:326

- Tasarruf sahipleri ile yatırımcıları bir araya getirmek ve tasarrufları bir

havuzda toplamak,

323 Berber, s.381. 324 Suna Oksay, “Finansal Piyasalarda Yeni Yasal Düzenlemeler (Re-regulation) İhtiyacı ve Türk Finans

Sistemi” Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Öneri Dergisi, Haziran 2000, s.1. 325 Serhan Oksay, s.125. 326 Todaro ve Smith, ss.742-743.

126

- piyasalardan toplanan bilgiler aracılığıyla fonların ya da kredilerin etkin bir

biçimde dağıtımını sağlamak,

- risklerin fiyatlandırılmasını ve ekonomik birimler arasında dağıtılarak

azaltılmasını sağlamak,

- varlık likiditesinin arttırmak,

- ödeme hizmetleri sağlamak.

Diğer taraftan, el değiştiren fonların vadesine göre finansal piyasaları para ve

sermaye piyasaları olarak ikiye ayrılır. Buna göre para piyasaları, kısa vadeli fon

transferi sürecinin gerçekleştirildiği piyasalar olarak tanımlanmaktadır. Daha geniş bir

tanımla para piyasaları, büyük hacimli fonların hızla, nispeten düşük maliyetlerle,

genelde bir yıl ve daha kısa vadeli olarak ekonomik birimler arasında el değiştirdiği

piyasalardır.

Para piyasalarına olan gereksinim, ekonomik birimlerin ödeme planlarındaki

zaman ve miktar uyuşmazlıklarından kaynaklanmaktadır. Ekonomik birimlerin nakit

girişleri ile nakit çıkışları arasındaki zaman ve miktar aksamaları, bunları planlı

ödemelerini nakit girişlerinden bağımsız bir şekilde yapabilmek için o ya da bu şekilde

para tutmaya itmektedir. Ancak, bu şekilde tutulacak rezervlerin alternatif faiz

maliyetleri bulunması ve günümüzün piyasa koşullarında bu maliyetlerin giderek daha

önemli hale gelmesi; ekonomik birimlerin bu sorunlarını çözecek bir mekanizma

arayışına girmesine yol açmıştır. Para piyasaları ve para piyasası araçları, sözü edilen

arayışların sonucunda doğmuştur.327

Sermaye piyasaları ise, uzun dönemli ve üretime dönük fon gereksinimlerinin

karşılandığı piyasalardır. Daha teknik bir ifadeyle; sermaye mallarının uzun dönemli

finansmanının yapıldığı piyasalar sermaye piyasaları olarak adlandırılır. Bu piyasalar,

orta ve uzun vadeli fon arz ve talebinin karşılaşmasına imkan vermektedir. Sermaye

piyasasında fonlar, genellikle tahvil, hisse senedi gibi uzun vadeli araçlar karşılığında el

değiştirirler. Bu piyasadan sağlanan fonlar, genellikle işletmelerin uzun vadeli

finansman ihtiyaçları için kullanılır ve yatırımcılar bu piyasaya, genellikle yatırım

projelerini finanse etmek veya sermayelerini güçlendirmek amacıyla girerler.

327 Tunay, s.504.

127

Bu özellikleri itibariyle, sermaye piyasalarının reel kesimin gelişmesine ve

ekonomik büyümeye çok önemli katkıları bulunmaktadır. Ekonomik sistemlerde;

kalkınmaya yönelik olarak sermaye birikimini sağlamak hep önemli bir sorun olagelmiş

ve bu sorun sermaye piyasaları mantığı içinde çözümlenebilmiştir. Genel olarak,

sermaye piyasalarının sahip olduğu likidite, risk çeşitlendirme, bilgiye ulaşımı

kolaylaştırma, tasarruf birikimi sağlama, işletme denetimi gibi işlevleri sayesinde eko-

nomik büyümeyi ve kalkınmayı hızlandırması olasıdır. Özetle, iyi işleyen bir sermaye

piyasası, ekonomik büyüme ve kalkınma sürecine üç farklı kanaldan katkıda

bulunabilir:328

- Tasarrufları artırması,

- Yatırım kaynaklarının etkin dağılımına aracılık etmesi,

- Mevcut kaynakların daha iyi kullanılmasına imkan sağlaması.

Sermaye piyasasının sağladığı likidite işlevi sayesinde tasarruf sahipleri

tasarruflarını daha kolay kontrol altında tutma imkanına sahip olurken, işletmeler de

hisse senedi ve/veya tahvil ihracı yoluyla uzun vadeli yatırım projeleri için gerekli

finansmanı sağlama olanağına kavuşmaktadır. Öte yandan sermaye piyasasının sahip

olduğu likidite işlevi uzun vadeli yatırım projelerinin hem riskini, hem de maliyetini

düşürmektedir. Böylece işletmeler uzun vadeli ve verimliliği yüksek yatırım projelerini

finanse etme imkanına kavuşmaktadır. Bu da ekonomide yatırıma ayrılan fonların,

yatırım alanları arasında etkin bölüşümüne imkan sağlamaktadır.329

Sermaye piyasası, sahip olduğu risk çeşitlendirme işlevi sayesinde riskin

dağıtılmasına imkan ve riski yüksek ancak verimli yatırım projelerinin finansmanına

kaynak sağlamaktadır. Diğer taraftan sermaye piyasası, işletmeler hakkında sağlıklı

bilgi alınmasına ve dolayısıyla tasarruf sahiplerinin tasarruflarını daha rasyonel bir

biçimde değerlendirmelerine imkan sağlamaktadır. Bilgilenme sayesinde daha fazla

kazanç elde eden tasarruf sahipleri, işletmeler üzerinde dolaylı bir kontrol mekanizması

kurmakta ve böylece ekonomide kaynakların daha etkin dağılımını sağlayarak

328 Keskin, Şen ve Saruç, s.212. 329 A.g.e., ss.212-213.

128

ekonomik büyümeyi pozitif yönde etkilemektedir.330

Gerçek hayatta, tüm ekonomik birimlerin reel aktiflerin mülkiyetine sahip

olmaları mümkün olmadığı gibi, reel aktif sahiplerinin de her zaman idealize ettikleri

gelir akımını sağlamak için sermaye güçleri yeterli olmamaktadır. Sermaye piyasaları

mantığı içerisinde bu iki grubun bir araya getirilmesi ve her iki tarafın da amaçlarının

sağlanması mümkün olmuştur. Sahip oldukları birikimler getiri sunabilecek reel

aktifleri edinmelerine olanak vermeyen ekonomik birimler ile reel aktif sahibi olsalar da

bekledikleri oranda getiri sağlayabilmek için yeterli fonu olmayan ekonomik birimler;

sermaye piyasaları çatısı altında gereksinimlerini karşılayabilmektedir.331

Sonuç olarak, gelişmekte olan ülkelerde, finansal piyasalarda yatırımlara

aktarılacak fonların çok kısıtlı olması, mevcut fonların en düşük maliyetle ve mümkün

olan en fazla verimlilikle kullanılamaması önemli bir sorun oluşturmaktadır. Bu

nedenle, finansal piyasalara önemli görevler düşmektedir. Bilindiği gibi, ülkelerin

kalkınmalarını ve ekonomik büyümelerini gerçekleştirebilmeleri için gelişmiş, finans

piyasalarında araç ve kurum çeşitliliğine, derinleşmelerini tamamlamış finansal

piyasalara büyük ihtiyaç duyulmaktadır. Finans piyasalarının görevini tamamıyla

yapabilmesi, yani tasarruflar ile yaratılan kaynakların verimli alanlara, yatırımlara

aktarılabilmesi için, finansal sistemde derinleşmenin sağlanmasının yanı sıra, finansal

sistemin serbestleştirilmesi ve yeniden yapılanması da gerekmektedir.332 Dolayısıyla,

gelişmiş bir hukuk sistemiyle desteklenen, doğrudan ve dolaylı finansman modellerinin

optimal şekilde biçimlendirdiği, derinleşmiş, serbest bir finansal sistemin, sorunun

giderilmesinde en optimal çözüm olacağını söylemek yanlış olmayacaktır. Böyle bir

sistem, finansal kararların alınmasında verimliliği arttıracak, optimum kaynak dağılımı

sağlayacak, sonuç olarak da ekonomik büyümeye katkıda bulunacaktır.333

330 A.g.e., s.213 331 Tunay, s.539. 332 Suna Oksay, Finansal Piyasalarda Yeni Yasal Düzenlemeler (Re-regulation) İhtiyacı ve Türk Finans

Sistemi, s.1. 333 Neşe Erim ve Armağan Türk, “Finansal Gelişme ve İktisadi Büyüme” Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 10, 2005 / 2, ss.22-23.

129

1.2.2. Kalkınmanın Dış Finansman Kaynakları

Dış borçlanma, bir ekonomik birimin çeşitli dış kaynaklardan gelir sağlamasıdır.

Daha geniş bir anlamda ülke içindeki yerleşik kuruluş ve kişilerin, ülke dışındaki

yerleşik kuruluş ve kişilerden dış krediler yoluyla gelir elde etmesidir334 Dünya

ekonomisinde finansman kaynaklarının dengesiz dağılmış olması, yeterli finansman

kaynaklarına sahip olmayan gelişmekte olan ülkelerin, ek kaynaklar sağlamasını

zorunlu kılmaktadır. Bu nedenle de gelişmekte olan ülkeleri dış borç alımına iten

nedenler arasında, tasarruf yetersizliği ve dış ödemeler bilançosundaki açıklar

bulunmaktadır. Ayrıca kendi finans piyasasından borçlanma imkânının olmaması,

devletin dövize ihtiyaç duyması, gelişmiş ülkelerden borçlanmanın maliyetinin daha

düşük olması dış borçlanmanın diğer nedenleri arasındadır.335 Dolayısıyla, özellikle

gelişmekte olan ülkelerin dış finansman kaynaklarına başvurması, bazen zorunluluk

sonucunda olmaktadır. Zira, kalkınma sürecinde yapısal değişikliğin sağlanabilmesi için

gereken yatırım mallarının ithalatı, döviz talebini artırmakta; buna karşılık ihraç

gelirlerinin düşük olması nedeniyle sürekli bir ödemeler bilançosu açığı yaşanmaktadır.

Bu durumda, ya kalkınma isteğinden vazgeçilmesi ya da bunun dış kaynaklarla devam

ettirilmesi gibi bir seçim yapma zorunluluğu ortaya çıkar.336

Dış finansmanın, sermaye birikimini arttırmasının yanında bazı önemli dolaylı

yararları da vardır. Bunları şu şekilde sıralamak mümkündür:337

- Kalkınma politikalarının uygulanmasını kolaylaştırır: Dış finansman

kaynakları, özellikle döviz, devletin elinde her an kullanılmaya hazır bir

kaynak olarak, önceden tahmin edilemeyen gelişmelere müdahale etmede

çok yararlı bir araçtır.

- İç tasarrufların yatırımlara dönüşmesini kolaylaştırır: İç finansman

kaynaklarının fiilen yatırımlara dönüştürülmesi, çoğu kez dış finansman

kaynaklarının kullanımını gerektirir. Nitekim, iç finansman kaynaklarının

sınai yatırımlara dönüştürülmesi sırasında makine ve benzeri donanımın

334 Murat Şeker, “Dıs Borçlanmaya Teorik Bir Bakıs ve Dıs Borçların Ekonomik Etkileri”, Sosyo

Ekonomi Dergisi, Ocak-Haziran 2006/1, s.75. 335 Saatçi, s.95. 336 Berber, ss.381-382. 337 Han ve Kaya, ss.82-83.

130

önemli bir bölümünün ithal edilmesi söz konusudur, ithalat için dövize gerek

vardır. İhracat gelirleriyle karşılanamayan bu döviz ihtiyacı ise dış

finansman kaynaklarıyla sağlanır.

- Teknolojik bilgilerin yayılmasına olanak sağlar: dış finansman kaynakları,

makine ve benzeri donanım ithaline ayrıldığı ölçüde, ulusal ekonominin

teknoloji düzeyi yükselir. Çünkü her yeni makine, yeni bir teknolojiyi temsil

eder. Makineyi ithal eden ülkeye makine ile birlikte bir takım yeni bilgiler de

gelmiş olacaktır.

Bununla birlikte, dış kaynaklar yoluyla elde edilen fonlar, rasyonel

kullanıldığında kalkınma sürecine katkıda bulunur. Aksi durumda, ülkelerin

ekonomik ve siyasi krizlerle karşılaşmaları riski doğar. Bu nedenle, dış finansman

kaynaklarına başvurulurken, ülkenin dış kaynaktan yararlanma potansiyelinin iyi analiz

edilmesi gerekir.338

Öte yandan, son yıllarda çeşitlilik gösterseler de kalkınmanın finansmanında

kullanılan dış finansman kaynaklarını; yabancı özel sermaye, dış borçlar ve dış

yardımlar olmak üzere üç başlık altında toplamak mümkündür.

1.2.2.1. Yabancı Özel Sermaye

Gelişmekte olan ülkelerdeki yatırımın büyük kısmı yerel vatandaşlar tarafından

küçük bireysel projeler olarak, daha büyük yatırımlar ise yerel firmalar veya devlet

tarafından gerçekleştirilir. Fakat bazı ülkelerde, giderek artan oranda yatırım yabancı

kişiler veya firmalar tarafından yapılmaktadır.339 Böylece yabancı özel sermaye,

azgelişmiş veya gelişmekte olan ülkelerin sermaye birikimi ve teknolojik gelişmeleriyle

ilgili olarak üzerinde en çok durulan bir dış finansman kaynağı haline gelmiştir.

Gelişmekte olan ülkeleri, yabancı özel sermaye ve teknoloji ithal etmeye iten etkenler,

iç tasarruf yetersizliği, dış ödemelerde ortaya çıkan darboğazlar ve son olarak teknolojik

geriliktir.340

338 Berber, ss.381-382. 339 Perkins, Radelet ve Lindauer, s.415. 340 Han ve Kaya, s.84.

131

Bir başka tanıma göre, yabancı özel sermaye veya yabancı sermaye yatırımı, bir

ülkede yerleşik bulunanların, kendi ülkelerinin sınırları dışında servet edinmeleri

anlamına gelmektedir. Yabancı ülkelerde edinilen servetler ise ya mali ya da reel bir

nitelik taşır. Yabancı tahvil ve hisse senedi gibi menkul değerlerin satın alınması birinci

gruba örnek gösterilebilir. Bu tür yatırımlara uluslararası portföy yatırımları da

denilmektedir. Yabancı ülkelerde bina, fabrika, arazi, tesis gibi fiziki değerler elde

edilmesi de doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının kapsamına girer.341 Bir diğer

deyişle yabancı özel sermaye, ülkeye doğrudan yabancı sermaye, yani doğrudan

yabancı yatırım şeklinde girebileceği gibi; dolaylı yabancı sermaye, yani portföy

yatırımı şeklinde de girebilmektedir.

Doğrudan yabancı sermaye yatırımı, bir ülkede yerleşik olmayan bir işletmenin

ev sahibi ülkedeki bir girişim üzerinde uzun vadeli bir yatırım olarak önemli bir

yönetim hakkına sahip olması şeklinde tanımlanır. İkinci tip yabancı sermaye girişi

olan portföy yatırımları ise, bir yatırımcının bir işletmede doğrudan satın alma veya

sermaye değişimi yoluyla küçük pay almasını ifade eder. Gelişmekte olan ülkelere

portföy yatırımları 1990’ların başında oldukça hızlı büyümüş, ancak 1997 ve 1998

krizlerinden sonra keskin bir düşüşe geçmiştir. En revaçta oldukları dönemde bile

portföy yatırımları hala DYY büyüklüğünün beşte birinden daha az, uzun-dönem

uluslararası ticaret banka ikrazlarının da yarısı kadar olmuştur.342

Yabancı özel sermayenin azgelişmiş ülkelere bir diğer giriş yolu da teknolojik

katkı biçimindedir. Bu durumda yabancı sermaye azgelişmiş ülkedeki ortaklığa

doğrudan doğruya teknolojik katkıda bulunur. Belirli bir malın, belirli bir teknolojiyle

üretimi olarak yapılan ortaklıkta, yabancı firma, sanki sermaye yatırımında bulunmuş

gibi, sağladığı teknolojik bilgi ve katkı karşılığında kâr transferi olanağına sahip olur.343

Özel yabancı sermaye akımlarının miktar ve kompozisyonunu belirleyen

faktörler, yurtiçi özel tasarrufları belirleyen faktörlerle büyük oranda aynıdır. Ancak

sermaye akımları, ek olarak, dünyanın geri kalanının, özellikle sermayenin menşei olan

ülkeninki başta olmak üzere, ekonomik koşullarından etkilenir ve bu sermaye 341 Berber, s.390. 342 Perkins, Radelet ve Lindauer, ss.415-416. 343 Han ve Kaya, s.85.

132

akımlarında göreli büyüme imkanları, faiz oranları ve vergi uygulamaları önemlidir.344

Özetle, yabancı özel sermayenin, gelişmekte olan bir ülke ekonomisine

sağlayacağı muhtemel katkılar şunlardan ibarettir:345

- İç tasarruf ve döviz açığının kapatılmasına katkı yaparak gelişmekte olan

ülkelerin karşı karşıya bulunduğu fakirliğin kısır döngüsünü kırmaya

yardımcı olması,

- Sermaye birikimine katkı sağlaması,

- Teknolojik gelişmeye ve yeni teknoloji transferine imkan sağlaması,

- Know-how getirmesi,

- Reel ücretleri ve istihdamı artırması,

- Ülkenin rekabet gücünü artırması,

- Vergi gelirlerini artırması,

- Üretimi ve ihracatı teşvik etmesi,

- Kaliteyi yükseltmesi,

- İnsani sermayenin gelişimine katkıda bulunması,

- Pozitif dışsallık sağlaması,

- Piyasa mekanizmasının gelişmesine ve işleyişine dinamizm kazandırması.

Yabancı özel sermayenin söz konusu yararlarının yanı sıra, özellikle azgelişmiş

ülkelerde neden olacağı bazı sakıncalı ve zararlı yönleri de vardır. Bunları da şu şekilde

sıralamak mümkündür:346

Uygun bir denetim mekanizması olmadığı takdirde yabancı özel sermaye ulusal

ekonomiyi kontrolü altına alabilir. Bu durum ülkenin uygun bir kalkınma politikası

izlemesine olanak tanımayabilir. Para, maliye, dış ticaret politikası araçlarının

gerektiğinde belirli amaçlar için kullanılmasında zorluklar ortaya çıkabilir.

Yabancı sermaye, ulusal ekonomi açısından uygun olmayan teknolojileri

"empoze ederek" ülkenin sanayileşmesinde ve teknolojik gelişmesinde sapmalara neden

344 United Nations, Economic and Social Survey of Asia and the Pacific 2001: Financing for

Development, s.167. 345 Keskin, Şen ve Saruç, ss.221-222. 346 Han ve Kaya, s.84.

133

olabilir. Böyle bir durumda, bir yandan teknolojide dışa bağımlılık artarken; öte yandan

bu teknolojinin gereği olarak sürekli olarak ithal edilecek dış girdilerle dış ticaret

açığının giderek büyümesi gibi olumsuz sonuçlar doğabilir.

Yabancı özel sermayenin temel amacı kâr olduğuna göre, elde ettiği kârı ana

girişimin bulunduğu ülkeye aktarması doğaldır. Bu kâr aktarımları, azgelişmiş

ülkelerden döviz çıkışına yol açtığı için, döviz olarak bir kaynak kaybı niteliğinde

görülebilir. Eğer kâr oranları çeşitli nedenlerle çok yüksek düzeylerde ise, bu durum

ulusal ekonomiye yarardan çok zarar getirecektir. Diğer taraftan, gelişmekte olan

ülkelerin doğrudan yabancı sermayeden daha fazla yarar elde edebilmeleri, bu ülkelerin

sahip olduğu genelde beşeri sermayenin özelde de işgücünün niteliğine ve fiziksel

altyapının gelişmişlik düzeyine bağlıdır.347

1.2.2.1.1. Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları

Bir şirketin üretimini, kurulu bulunduğu ülkenin sınırlarının dışına genişletmek

üzere, ana merkezinin dışındaki ülkelerde üretim tesisi kurması veya mevcut üretim

tesislerini satın alması doğrudan yabancı sermaye yatırımı olarak tanımlanmaktadır.

Sözü edilen şekilde, bir ana merkezin yönetim ve denetimi altında, farklı ülkelerde

faaliyet gösteren şirketlere ise, çok uluslu şirket adı verilmektedir. Dolayısıyla,

doğrudan yabancı sermaye yatırımları çok uluslu şirketler tarafından

gerçekleştirilmektedir. Bu kapsamda, çok uluslu şirketlerin ana merkezlerine bağlı

olarak ve onların denetimi altında dış ülkelerde faaliyet gösteren işletmeler de yabancı

sermaye şirketi, bağlı şirket, şube, yavru şirket gibi isimler almaktadır.348

Çok uluslu şirketler, yabancı ülkede dolaysız yabancı sermaye yatırımı yaparken

o ülkeye genellikle döviz transfer eder. Ancak bazen, ev sahibi ülkeye döviz girdisi

olmadan da dolaysız yabancı sermaye yatırımı gerçekleştirilebilir. Zira, bir diğer yol da

yabancı sermayenin ülkeye üretimde kullanılacak makine donatım ve fiziki üretim

araçları şeklinde gelmesidir. Yabancı sermaye bazen döviz veya yatırım malı şeklinde

değil de lisans, teknik bilgi, know-how gibi maddi olmayan haklar şeklinde de ülkeye

347 Keskin, Şen ve Saruç, s.223. 348 Halil Seyidoğlu, Uluslararası İktisat: Teori, Politika ve Uygulama, 15. Basım, İstanbul: Güzem Yayınları, 2003, s.718.

134

girebilir.349

Doğrudan yabancı sermaye yatırımları, gelişmekte olan ülkeler için öncelikle

yatırımları bakımından ek dış kaynak olmaktadır. Doğrudan yabancı sermaye

yatırımlarının sermaye birikimini hızlandırması, “kaynak dağılımı etkinliği”; üretimi

artırması, “üretim etkinliği” ve artan üretime bağlı olarak üretim faktörlerinin aldıkları

paydaki değişim ise “dağılım etkisi” olarak ifade edilmektedir. Yatırımı kontrol etme

yetkisinin yabancıda olması nedeniyle, doğrudan yabancı sermaye yatırımının

“bağımsızlık etkisi” de söz konusu olmaktadır350

Doğrudan yabancı sermayenin gelişmekte olan ülkelerin kalkınmasına katkıda

bulunup bulunmadığının değerlendirilmesinde, hangi alanlarda faaliyet gösterdiği;

hangi tür teknolojiyi beraberinde getirdiği ve ne ölçüde bu teknolojinin ulusal

ekonominin ihtiyaçları ile örtüştüğü; ne ölçüde iç piyasada rekabeti artırdığı; hangi

boyutta kâr transferinin gerçekleştiği; ne kadar süre ev sahibi ülkede faaliyet gösterdiği;

ne ölçüde ulusal işletmelerle ortaklık ilişkisi içine girdiği; ne ölçüde üretimde yerli girdi

kullandığı; ne ölçüde ihracata yönelik üretim yaptığı gibi hususlar önem taşımaktadır.351

Bu kapsamda, ülkenin sahip olduğu ucuz ve kalifiye işgücü, hammadde

kaynakları, iç pazarın büyüklüğü, gelişmiş pazarlara yakınlığı ve ulaştırma-haberleşme

imkanları doğrudan yabancı sermaye girişlerini etkileyen önemli unsurlar olarak kabul

edilmektedir. Ayrıca, ülkedeki makroekonomik istikrar, yabancı sermaye mevzuatı,

ülkenin sağladığı teşvikler, vergi politikası ve vergi oranları ile dış ticaret politikaları

yabancı yatırımcıların kararlarını etkileyen temel faktörlerdir. Son yıllarda, ekonomide

genel olarak yatırımların ve büyümenin; özel olarak da doğrudan yabancı sermaye

girişlerinin artırılabilmesi için yatırım ortamının/iş ortamının iyileştirilmesi gerektiği

öncelikli bir konu olarak öne çıkmış bulunmaktadır. Bu çerçevede, girişimciliğin, ticaret

ve yatırımların önündeki engellerin kaldırılması, devlet kontrolünün ağırlığının

azaltılması, piyasalarda rekabetçi bir yapı ve isleyişin sağlanması, yargı sisteminin

etkinleştirilmesi, mevzuat uygulamalarının yeknesak ve öngörülebilir olması, mal,

349 Berber, s.393. 350 Zafer Yükseler, Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları ve İş/Yatırım Ortamı İlişkisi, TCMB,

2005, s.4. 351 Keskin, Şen ve Saruç, s.223.

135

işgücü ve finans piyasalarında idari engellerin azaltılması yönündeki girişimler ağırlık

kazanmaktadır.352

Diğer taraftan, son yıllarda gelişmekte olan ülkelerin doğrudan yabancı

sermayeye karşı tavırlarında önemli değişiklikler olmuştur. Bu değişim 1980’lerin

ortasından itibaren özellikle gözlenebilir bir hal almıştır. Gelişmekte olan pek çok ülke,

doğrudan yabancı sermayeye karşı daha olumlu bir bakış geliştirmişlerdir. Aynı

zamanda çok uluslu şirketlerin faaliyetlerinin değişen yapısı da bunların rollerinin

kabulüne imkan sağlamıştır. Çok sayıda çok uluslu şirket gelişmekte olan ülkelerde ileri

ve geri bağlantılı imalat faaliyetine geçmiştir. Bunların pek çoğu da, faaliyette

bulundukları ülkelerin ödemeler dengesinin iyileştirilerek sanayileşmenin sağlanması

yönündeki kalkınma hedeflerini tamamlayacak biçimde, ihracata yönelik imalat

faaliyetleri içinde yer almaya başlamışlardır. Çok uluslu şirketler sadece sermaye

kaynağı olarak değil aynı zamanda yönetim ve pazarlama teknolojilerinin kaynağı

olarak görülmeye başlamıştır. Bu şekilde gelişmekte olan pek çok ülke, çıkar birliğini

öngören yeni anlayış nedeniyle, doğrudan yabancı sermayeye mevzuatlarını

serbestleştirmeye başlamışlardır. Tüm bu unsurlar, küresel sahnede gelişen destekleyici

değişimlerle de tamamlanmaktadır. Üretimin bileşenleşmesi, talep desenlerinin

benzeşmeye başlaması, ve sınır ötesi nakliye ve iletişimin maliyetinin düşmesi gibi

değişiklikler pek çok gelişmekte olan ülkeye, doğrudan yabancı sermayeyi çekmesi

yönünde, avantajlar yaratmıştır.353

Esas olarak doğrudan yabancı sermayenin faydalı veya zararlı olduğunu

söyleyen genel açıklamalar yapmak hem zordur hem de yanlış yönlendirici olabilir.

Nitekim, doğrudan yabancı sermaye ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi inceleyen

araştırmalar karmaşık sonuçlara varmıştır. Bazı araştırmalar özellikle alıcı ülkedeki

işgücünün asgari düzeyde eğitimli olduğu yerlerde olumlu bir ilişki tespit etmişken, bazı

araştırmalar da olumsuz açıdan bile bir bağıntı bulamamıştır. Araştırmacılar doğrudan

yabancı sermayenin amacı ve kapsamını dikkate almaya başladıktan sonra, daha net

şablonlar ortaya çıkmaya başlamıştır. İç piyasaya üretim yapan ve ciddi biçimde

352 Yükseler, s.4. 353 United Nations, Economic and Social Survey of Asia and the Pacific 2001: Financing for

Development, s.201.

136

teşviklere dayanan veya rekabetten korunan yabancı yatırım çok da faydalı olmamakta,

hatta ev sahibi ülke açısından ekonomik kayıplara yol açmaktadır. Doğal kaynaklara

dayalı endüstrilerdeki yabancı sermaye ise, ağırlıklı olarak endüstrinin etkisine bağlıdır.

Diğer taraftan doğrudan yabancı sermayenin mamul ihraç malı üreten firmaları

hedeflemesi ya da rekabetçi küresel piyasalarda işlemesi halinde genellikle ekonomik

büyüme ve kalkınma ile olumlu bir ilişki içinde olduğu bulunmuştur. Bu türden bir

faaliyet ekonomik olarak verimli olduğu kadar yeni teknolojilerin ithalini, işçilerin

eğitimini teşvik eder ve tedarikçiler, hatta rakipler için olumlu dolaylı etkiler yaratır.354

Sonuç olarak doğrudan yabancı sermaye, karların yatırımcının ülkesine dönmesi,

milli doğal kaynakların kontrolünü yabancı firmalara vermek, teknoloji transferi, vergi

gelirlerine etkisi ve teşvik paketlerinin kapsamı gibi bir dizi konuda karşıt görüşler

yaratmayı sürdürmektedir. Kimileri için, ulusal firmaların yabancı sahipliğine geçmesi

iktisadi faydaları olsa da her zaman için önüne geçilmesi gereken bir şeydir. Kimilerine

göre ise doğrudan yabancı sermaye, yeni teknoloji ve becerileri beraberinde getiren

ulusal ekonominin küresel piyasalara entegre olmasını sağlayan önemli bir yoldur. Bir

başka deyişle, doğrudan yabancı sermaye ile kalkınma arasındaki bağlantı konusunda

büyük genellemeler yapmak zordur, doğrudan yabancı sermayenin etkisi kritik biçimde

ev sahibi ülkenin politikası ve kurumlarının yanı sıra, yatırımın tipi ve amacına bağlıdır.

Rekabetçi küresel piyasalarda mamul mal üreten firmalarda doğrudan yabancı sermaye

iktisadi büyüme ve diğer kalkınma çıktılarına yol açarken, korunan ulusal piyasalara

temel ürünler veya mamul mal ve hizmetler üreten firmalarda doğrudan yabancı

sermayenin karmaşık sonuçları olmaktadır.355

1.2.2.1.2. Portföy Yatırımları

Dolaylı yabancı sermaye yatırımları ya da yaygın ifadesiyle portföy yatırımları,

tamamen bir ülke parası cinsinden düzenlenmiş tahvil ve hisse senedi gibi finansal

varlıklara yapılan yatırımları kapsar.356 Daha geniş anlamda portföy yatırımları, tasarruf

sahiplerinin, uluslararası sermaye piyasalarında, uluslararası politik risk, kambiyo kuru

354 Perkins, Radelet ve Lindauer, s.423. 355 A.g.e., s.416. 356 Dominick Salvatore, International Economics, 3. Basım. New York: Macmillan Publishing

Company, 1990, s.345.

137

riski, bilgi edinebilme riski gibi ek riskler üstlenmek kaydıyla, sermaye kazancıyla faiz

ve kar payı geliri gibi kazançlar elde etmek amacıyla hisse senedi, tahvil ve diğer

sermaye piyasası araçlarına yatırım yapmalarını ifade eder. Söz konusu tanımda,

portföy yatırımcısının farklı faaliyet alanlarını ve ülkeleri, faiz, kar payı ve riskler

açısından değerlendirdikten sonra tasarruflarını optimum bir dağıtıma tabi tutacağı

varsayılmaktadır.357

Portföy yatırımlarının en önemli özelliği yüksek likiditedir, ancak likidite

paradoksal bir biçimde, yatırımcıların değişken beklentileri ile makroekonomik

istikrarsızlığa katkıda bulunur. Portföy yatırımlarında gözlenen aşırı dalgalanmalarda,

yüksek likiditeden ve yatırımcıların değişken beklentilerinden kaynaklanır. Likidite,

portföy yatırım akımlarının önkoşuludur. Ne var ki, aynı koşullar sermaye çıkışını

kolaylaştırarak finansal krizlere yol açar. Portföy yatırımlarının, gelişmekte olan

ülkelerde, geri dönme riskinin büyük olması, bu ülkelerdeki makro politikalar önündeki

önceden tahmin edilebilir kısıtları daha da güçlendirir. Bu potansiyel risk gelişmekte

olan ülkelerde hem daha büyüktür, hem de gerçekleşmesi durumunda, ekonomi

üzerindeki etkisi daha tahripkardır. Portföy yatırımlarındaki bu aşırı dalgalanmalar,

döviz kurları ve faiz oranlarında istikrarsızlıklara, döviz rezervleri düzeyine bağlı olarak

da ödemeler dengesi krizlerine yol açacaklardır. Potansiyel riskin bir başka nedeni,

portföy yatırımları ile, döviz kurları ve menkul kıymet fiyatları arasında yakın bir

ilişkinin kurulmuş olmasıdır. Böylece içsel olarak istikrarsız iki piyasa portföy

yatırımları ile birbirine bağlanmış olmaktadır. Bu iki piyasa arasındaki karşılıklı

etkileşim, finansal krizlerin ortaya çıkmasına ve kısa sürede derinleşmesine yol

açmakladır.358

Öte yandan, uluslararası portföy yatırımlarının açıklanmasında portföy teorisi

önemli bir yere sahiptir. Bu teoriye göre; yatırımcı sermaye fonlarını çeşitli menkul

değerler arasında, belirli bir risk düzeyinde en yüksek geliri elde edecek biçimde

dağıtacaktır. Yatırımcı en yüksek geliri hedeflerken, tüm fonlarını tek bir menkule

yatırmanın getireceği riskten korunmak amacıyla yatırım araçlarını çeşitlendirecek ve 357 Ufuk Başoğlu, “Finansal Serbestleşme ve Uluslar Arası Portföy Yatırımları” Balıkesir Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt , Sayı:4, 2000, ss.89-90. 358 Oğuz Esen, “Finansal Küreselleşme Ortamında Gelişmekte Olan Ülkelere Yönelik Portföy Yatırımları”, Ekonomik Yaklaşım Dergisi, Cilt 9, Sayı 30, 1998, s.63.

138

böylelikle yatırımcı yerli menkullerin yanında bir miktar da yabancı menkul alma

yoluna gidebilecektir. Menkullerin risk ve gelir seviyesindeki beklenti ve değişmeler ise

uluslararası özel sermaye hareketlerini etkileyebilecektir.359

Portföy yatırımlarının, iki açıdan gelişmekte olan ülkeler açısından önemli

olduğu ileri sürülür. Bunlardan birincisi, bu tür sermaye girişleri, uluslararası

yatırımcıların uygulanan politikalara duydukları güven ve desteğin bir göstergesi olarak

değerlendirilir. Başka bir deyişle, bir tür güvenoyudur. İkinci önemli nokta ise,

doğrudan yabancı sermaye yatırım, ticari kredi ve yardımlar gibi diğer sermaye

akımlarının aksine; gelişmekte olan ülkelerin tasarruf açıklarını, portföy yatırımları

aracılığıyla, ulusal egemenliklerini sınırlamadan çözme imkanına sahip olmalarıdır.

Buna karşılık portföy yatırımlarının gelişmekte olan ülke ekonomileri üzerinde iki

olumsuz etkisinden de söz edilebilir. Bunlar, portföy yatırımlarının iktisadi politika

özerkliğinin kısıtlaması ve ekonominin finansal dalgalanmalara daha açık bir hale

gelmesidir.360

Ulusal sermaye piyasalarının liberalleşmesi ve uluslararası sermaye piyasasının

entegrasyonu ile birlikte tasarruf sahiplerinin yabancı tahvil, hisse senedi ve benzeri

menkul kıymetlere yatırım yapmaları kolaylaşması, uluslararası portföy yatırımlarında

önemli artışlar sağlamıştır.361 Bu kapsamda, uluslararası portföy yatırımlarındaki artış

ile ilgili nedeni olarak, gelişmiş ülkelerde faiz oranlarının düşmesi itici faktör,

gelişmekte olan ülkelerde uygulanan finansal serbestleşme programları ise çekici faktör

şeklinde gösterilebilmektedir. Kuşkusuz bu gelişmeleri dünya ölçeğinde uygulanan

deregülasyon faaliyetlerinden soyutlamak mümkün değildir.362

1.2.2.2. Dış Borçlar

Dış borçlanma, bir devletin ya da bir kamu kurulusunun çeşitli dış kaynaklardan

gelir sağlaması olarak tanımlanabilir. Daha geniş anlamda dış borçlanma, ülke içindeki

359 Halil Seyidoğlu, Uluslararsı İktisat: Teori Politika ve Uygulama, 9.Basım, İstanbul: Güzem Yayınları, 1993, s.237. 360 Esen, s.62. 361 Hakan Sarıtaş, “Türkiye’nin Avrupa Birliği ile Entegrasyonunun Uluslararası Portföy Yatırımları Üzerine Etkisi”, 10. Ulusal Finans Sempozyumu, İzmir, s.1. http://www.finansbilim.com/ufs2006/Makaleler/TURKIYENINAVRUPA.pdf [29.04.2008] 362 Başoğlu, s.90.

139

yerleşik kuruluş ve kişilerin, ülke dışındaki yerleşik kuruluş ve kişilerden dış krediler

yoluyla gelir elde etmesidir. Borçlanma, hem devlete gelir sağlayan hem de borcun

anapara ve faiz ödemeleri ile harcama yaratan çift karakterli bir finansman çeşididir.

Borç verenden, borçlanana doğru bir satın alma gücü transferidir.363 Gelişmekte olan

ülkeler, hedefledikleri kalkınma hızına ulaşmak için yeterli düzeyde iç tasarruflara sahip

olmadıklarından ve ihracat olanakları sınırlı olduğundan yabancı özel sermayenin

yeterince ülkeye çekilemediği durumlarda zorunlu olarak dış borçlanmaya ihtiyaç

duymaktadır. Bu ülkeler kalkınmalarını iç finansman kaynaklarıyla başlatsalar bile bir

süre sonra ortaya çıkacak koşullar dış borçlanmayı kaçınılmaz kılacaktır. Bunun nedeni

kalkınma için gerekli sermaye birikiminin ara malı, hammadde, teknoloji gibi ithal girdi

tedariki dış borçlanmayı gerektirmesidir.364

Dış borçların ekonomik etkileri ise, farklı açılardan incelenebilir. Ulusal bakış

açısından, dış borçlanma bir ülkenin tasarruf edebileceğinden daha fazla yatırım

yapmasına, ihracatından daha fazla ithal etmesine izin verir. Ayrıca, eğer dış

borçlanmayla sağlanan ek fonlar üretken yatırımları finanse edebilirse, başlangıçtaki

yabancı anaparayı ve faizleri geri ödeyebilmek için yeterli hasıla yaratabilecektir.

Düşük gelirli ülkelerde sermaye, göreceli olarak nadir bulunduğu için, bu ülkelerin

yatırım üstünden daha yüksek oranlı geri dönüş elde etme ve zengin ülkelere nazaran

daha hızlı iktisadi büyüme gerçekleştirme potansiyelleri vardır. Dış borçlanma, bu

şartlar altında, borç alana çekici bir geri dönüş sağladığı için ekonomik büyüme ve

kalkınmaya aynı anda destek olmaktadır.365

Öte yandan dış borçlanma, başlangıçta ülkeye bir kaynak akımı yaratarak vergi

gelirlerine olan ihtiyacı azaltmakta ve tüketicilerin harcanabilir gelirlerinin artması

sonucu tüketim artışına neden olmaktadır. Bu , genellikle enflasyonist baskıların artması

sonucunu ortaya çıkarmaktadır. Bu durumun önüne geçilmesinin bir yolu, alınan

borçların verimli yatırımlara yönelmesinin sağlanması ile üretim artışını

gerçekleştirebilmek ve bir taraftan enflasyonist baskıyı bertaraf ederken diğer taraftan

kalkınmanın gerçekleştirilmesini sağlamaktır. Bu açıdan bakıldığında da dış borçlar,

363 Şeker, s.75. 364 Keskin, Şen ve Saruç, s.224. 365 Perkins, Radelet ve Lindauer, s.566.

140

doğru kullanılması halinde ekonomik büyüme ve kalkınma açısından olumlu sonuçlar

doğurabilecektir.366

Basitleştirmek gerekirse, yatırım projelerinin geri dönüşü borcun faiz oranını

aştığı sürece, dış borçlanma iç tasarrufları artırmak, yatırımları çoğaltmak ve büyümeyi

hızlandırmak için hassas bir strateji olabilir. Ayrıca, ödemeler dengesi şoklarının

vurduğu ülkelerde borçlanma, istikrarı yeniden sağlamada kritik bir rol oynayabilir. Bir

ülkenin ihracat fiyatları aniden çöküşe geçtiğinde ve ithalat fiyatları yükseldiğinde,

geçici borçlanma fiyatlar eski haline dönene kadar mali uçurumu kapatmaya veya uyum

sürecinin bedellerini hafifleterek ekonominin değişime uyum sağlamasına yardımcı

olabilir.367

Gerçekte ise alınan borçlar, genellikle yüksek bütçe açıklarının finansmanında

kullanılmakta, anapara borç ve faiz ödemeleri ilerleyen dönemde ülke ekonomisi

üzerinde ciddi daraltıcı etkilere neden olabilmektedir. Diğer taraftan, alınan borçlardan

faydalananlar ile bu borçların ödenmesini yüklenenlerin farklılaşması durumunda, borç

ödemeleri gelir dağılımını bozucu etki yaratmaktadır. Bu bakımdan kamu borçlanmaları

gelirin nesiller arasındaki dağılımını da etkileyebilmektedir. Ekonomik etkilerinin

yanında yüksek dış borçlar ülkenin uluslararası alanda güvenilirliğini azaltabilmekte ve

siyasi konumu açısından olumsuz sonuçlar doğurabilmektedir.368 Ayrıca, yanlış

koşullarla veya amaçlarla fazla borçlanma, ülkeden sermayenin kaçmasına veya ani

finansal krizlere yol açabilir. Özellikle kısa dönemli borçlanma, hızlı girişten hızlı

kaçışa dönebilir ki bu da döviz kuru oranlarının batmasına, faiz oranlarının fırlamasına,

devlet bütçesinde, bankalarda ve özel firmalarda tahribata neden olabilmektedir. Öte

yandan, tüketimi finanse etmek üzere fazla borçlanmak veya kötü tasarlanmış yatırımlar

da tehlikelidir.369

Diğer taraftan, azgelişmiş ülkelerin dış borçlar konusunda karşılaştıkları

güçlükler, dünya ekonomik ve siyasal çevrelerinde sık sık tartışılan ve çözüm bekleyen

366 Hilal Tezcan, “Dış Proje Kredilerinin Dış Borç Kaydı ve Bütçeleştirilmesi” Bütçe Dünyası Dergisi,

Cilt. 2, Sayı.26, 2007. s.16. 367 Perkins, Radelet ve Lindauer, s.566. 368 Tezcan, s.16. 369 Perkins, Radelet ve Lindauer, s.566.

141

bir sorun olarak güncelliğini korumaktadır. Kalkınmalarını hızlandırmak isteyen ülkeler

sermaye yetersizliğinden kaynaklanan finansal darboğazlardan kurtulmak için sık sık

dış borç almaktadır. Geçmişte olduğu gibi günümüzde de kimi gelişmekte olan

ülkelerde dış borç stokları aşırı boyutlara ulaşmıştır. Bu nedenle, son yıllarda vadesi

gelen dış borçların ana para ödemeleri bir yana, borç faizlerini dahi karşılayamayacak

ölçüde ekonomik ve mali yönden kaynak sıkıntısı çeken ülkelerin sayısı gittikçe

artmaktadır.370

1.2.2.3. Dış Yardımlar

Kalkınmanın finansmanında kullanılan uluslararası mali sermaye akımlarının bir

başka türü dış yardımlar veya diğer adıyla uluslararası resmi kalkınma yardımlarıdır.

Dış yardımlar, bir ülkeden diğerine, özellikle gelişmiş ülkelerden az gelişmiş ülkelere

yapılan tüm kaynak transferleri olarak bilinse de bu tür transferlerin dış yardım

sayılabilmesinin belli şartları bulunmaktadır. Buna göre, bir transferin dış yardım

sayılıp sayılamayacağı, öncelikle, yardımın kim tarafından, ne için ve hangi şartlarda

sağlandığı ile ilişkilidir. Bu nedenle, zengin ülkelerden yoksul ülkelere yapılan tüm

transferler dış yardım olarak düşünülemez. Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü

(OECD) dahilinde, sanayileşmiş ülkelerin üyeliklerinden oluşan ve neredeyse belli başlı

bütün yardım sağlayan ülkeleri içine alan uluslararası bir örgütlenme olan OECD

Kalkınma Yardımı Komitesi, bir yardımın dış yardım sayılmasını, iki kriterin

sağlanması ile ilişkilendirmektedir. Bunlardan birincisi, yardımın iktisadi kalkınmayı ve

refahı artırma temel hedefi ile tasarlanmış olmasıdır. Buna göre, askeri yardımlar ve

kalkınma dışı hedefleri kapsayan yardımlar, dış yardım olarak değerlendirilmemektedir.

İkinci kriter ise, yardımın ya hibe ya da yardım amaçlı kredi şeklinde sağlanmış

olmasıdır.371 Bu, sermayenin ya da yardımın geri ödenme şartlarının, ticari ödünç

vermeye göre daha esnek olmasını ve faiz oranlarının da düşük tutulmasını gerektirir.372

Bu kapsamda, geniş anlamıyla dış yardım, bir ülke veya uluslararası kuruluşun, başka

bir ülke veya kuruluşa; ekonomik, insani ve sosyal kalkınma, demokrasi ve insan

hakları konusunda iyileşme, çevrenin korunması, acil durumlarda ihtiyaçların

370 Han ve Kaya, s.89. 371 Perkins, Radelet ve Lindauer, ss.521-522. 372 Suna Oksay, Uluslararası Kalkınma Yardımı ve Örgütleri, Ankara: Ödül Tasarım, s.15.

142

karşılanması ve benzeri diğer amaçlarla bağış, kredi ve borç olarak sağladığı

sürdürülebilir yardımlar olarak tanımlanmaktadır. Dış yardım yapılmasının veya

alınmasının temel gerekçesi ise, yoksullukla mücadele etmek; yardım alan ülkenin

yoksulluk nedeniyle esasen yetersiz olan kaynaklarına takviye yapmaktır.373

Dış yardımlar, özellikle İkinci Dünya Savaşı sonrası dönemin önem kazanmış

bir dış finansman kaynağıdır. Bu dönemde ABD, Sovyetler Birliği'nin tehditlerine ve

komünizmin yayılmasına karşı dış yardım programını uygulamaya koymuş ve bu

çerçevede zamanın ABD Dışişleri Bakanı Marshall’ın önerisiyle, II. Dünya Savaşı'nda

yıkılan Avrupa'nın yeniden imarı için Fransa, İngiltere gibi birçok Avrupa ülkesine

askeri ve ekonomik ağırlıklı ABD yardımı yapılmaya başlanmıştır.374 Marshall Planı adı

verilen bu yardım programı, bir model olarak kabul edilmesine rağmen, bugünkü

yardım programlarından farklılaştığı yönler vardır. Bunlardan en önemlisi, birçok

yoksul ülkede mevcut olmayan özellikleri taşıyan; yani görece yüksek gelir düzeyine

sahip, becerikli işgücü olan, mali ve yasal kurumları oluşmuş ülkeleri hedeflemesidir.

Marshall Planı görece ileri ülkelerin altyapılarını onarmak ve üretken kapasitelerini eski

haline döndürmek üzere tasarlanmıştır. Oysa bugünün yardım programları, ekonomik

büyüme ve kalkınmanın henüz görülmediği ülkelerde bunu gerçekleştirebilmek gibi

daha güç bir görev üstlenmişlerdir.375 Zira 1960 sonrasında, dış yardım anlayışında da

önemli değişim ortaya çıkmıştır. Gelişmekte olan ülkeler dünya ekonomisindeki

gelişmeler karşısında daha duyarlı hareket etmeye başlamışlardır. Buna ilaveten, soğuk

savaşın daha da belirginleşmesi, yardım yapan ülkelerde ekonomik ve siyasi dengelerin

yeniden kurulması ihtiyacı gibi faktörler dış yardımların hem kapsamını, hem de

yönünü etkilemiştir.376 Tüm bu gelişmelere rağmen, Marshall Planının, bugünkü yardım

programlarının temelini oluşturduğunu ifade etmek yanlış olmaz.

OECD Kalkınma Yardımı Komitesi, dış yardım akımlarını üç geniş kategoride

gruplandırmaktadır. Buna göre, “resmi kalkınma yardımları”, düşük ve orta gelirli

ülkelere, bağışta bulunan devletler tarafından sağlanan yardımı ifade eden en geniş

373 Hasan Dursun, “Dış Yardımla Ekonomik Büyüme ve Kalkınma” Kamu-İş Dergisi, Cilt 8, Sayı 4,

2006, s.2. http://www.kamu-is.org.tr/pdf/846.pdf[02.05.2008] 374 Keskin, Şen ve Saruç, s.227. 375 Perkins, Radelet ve Lindauer, s.523. 376 Keskin, Şen ve Saruç, s.227.

143

kapsamlı kategoridir. Komiteye göre ikinci kategoride olan “resmi yardımlar”, devletler

tarafından, kişi başına düşen milli geliri, arka arkaya üç yıl Dünya Bankası’nın yüksek-

gelir eşiğinin üzerinde olan ülkelere sağlanan yardımlardır. Son kategori olan “özel

gönüllü yardımlar” ise, hükümet-dışı organizasyonlar, dini gruplar, yardım kuruluşları,

vakıflar ve özel şirketler tarafından sağlanan hibeleri kapsamaktadır.377

Bu kapsamda, gelişmiş ülkelerden gelişmekte olan ülkelere resmi kalkınma

yardımlarının akışı iki genel biçimde olmaktadır. İlki, para doğrudan bir hükümetten

diğerine geçer. Bu transfer iki yolla olmaktadır. Para, esas olarak iktisadi kalkınma

amaçlarına yönelik olarak kullanılmak üzere, yardımda bulunan ülkenin hediyesidir.

İkinci tip transfer ise kredi biçimindedir. Bu para da iktisadi kalkınma amaçlarına

yönelik kullanılır, ancak prensip gereği küçük bir faiz oranı ile belli yıllar içinde geri

ödenir. Ancak, genellikle bu transferler yardımda bulunan ülkeye bağlıdır. Yardımda

bulunan ülke, alıcı ülkenin parayı belli bir proje için kullanmasını şart koşabilir. Dahası,

paranın yardımda bulunan ülkeden alınacak mallar ya da hizmetlere harcanması gibi

şartlar içerebilir. Bazı durumlarda da gelişmekte olan ülke, paranın nasıl harcanacağına

ilişkin kısıtlamalara bağlı olarak uygun bulmadığı mal ve hizmetlerin alımına son

verebilir. İkinci olarak, resmi kalkınma yardımı gelişmiş ülkelerden çeşitli çok-taraflı

kalkınma örgütlerine transfer edilen para biçimini alabilir. Bu örgütler parayı gelişmekte

olan ülkelere transfer eder veya bir takım hizmetlerin görülmesini sağlar. 378

Öte yandan, dış yardımların temel olarak ya altyapı tesislerini inşa ettiği ya da

kırsal bölgelere acil yardım sağladığı düşünülmektedir; ancak dış yardımların amaçları

çok çeşitlidir. Buna göre dış yardımlar, aşağıda sayılan dört geniş kalkınma

hedeflerinden bir veya daha fazlasını karşılamak üzere tasarlanmaktadır:379

- Altyapı inşası, tarım gibi üretken sektörlerin desteklenmesi veya yeni fikirler

ve teknolojilerin getirilmesi yoluyla iktisadi büyümeyi tetiklemek,

- Eğitim, sağlık, çevre veya siyasi sistemin güçlendirilmesi gibi diğer

kalkınma hedeflerinin teşvik edilmesi,

- Doğal afetler veya insani krizler gibi özellikle acil durumlarda gıda ve diğer

377 Perkins, Radelet ve Lindauer, s.522. 378 Sawyer ve Sprinkle, ss. 249-250. 379 Perkins, Radelet ve Lindauer, s.536.

144

malların yaşamsal tüketiminin desteklenmesi,

- İktisadi şokların ertesinde bir ekonominin istikrara kavuşmasına yardımcı

olmak.

Esas itibarıyla, dış yardımların kapsamının, öneminin ve sosyo-ekonomik

etkilerinin anlaşılması oldukça güçtür. Zira, dış yardımın tanımı, anlamı ve uygulanışı,

yardımı yapan ülkeye veya çok uluslu örgüte göre değişkenlik göstermektedir. Ayrıca,

yardım alan ve yardım yapan ülkelerin dış yardımlara bakış açıları da birbirinden

farklıdır. Bu bakımdan, dış yardımları değerlendirirken, hem alan hem veren ülke

açısından meseleye bakılmalı, ülkelerin neden yardım yaptığı ve yardımı neden kabul

ettiği irdelenmelidir.380 Bu kapsamda, yardım yapan gelişmiş ülkelerin dış yardımda

bulunmalarının en önemli nedeni olarak, yardımların bu ülkelerin politik ve ekonomik

çıkarlarına hizmet etmesi gösterilebilir. Diğer bir deyişle, yardım yapan ülkelerin dış

yardımda bulunmalarının nedenlerini politik ve ekonomik olmak üzere iki başlıkta

toplamak mümkündür:

- Politik Nedenler: İkinci Dünya Savası’ndan sonraki dönemde dünya

genelinde sıcak savaşların soğuk savaşlara dönüşmeye başlaması sonucu,

gelişmiş ülkeler kendi siyasi hedefleri çerçevesinde gelişmekte olan ülkelere

yardım yapar hale gelmiştir. Bu kapsamda borç veren ülkelerin, borç verme

nedenlerindeki genel siyasi amaç; gelişmekte olan ülkelere çeşitli yardımlar

yaparak, kendi ittifaklarına dahil etmelerine ilişkindir.381

- Ekonomik Nedenler: Gelişmiş ülkeler, gelişmekte olan ülkelerde çeşitli

nedenlerle kullanılamayan mevcut üretim kaynaklarını kullanılabilir hale

getirebilmek için, bu ülkelerin, yeni yatırım projelerinin gerektirdiği sermaye

mallarını ithal edebilmelerini sağlayacak döviz ve teknoloji yardımında

bulunurlar. Aynı zamanda, gelişmiş ülkelerin sağladığı dış yardım, ilave iç

tasarrufların yaratılmasını teşvik ederek, gelişmekte olan ülkelerde

ekonomik büyümenin hızlanmasına da sebep olur. Öte yandan, gelişmiş

ülkeler tarafından yapılan mali yardımlar da teknik yardımlar aracılığıyla

380 Suna Oksay, Uluslararası Kalkınma Yardımı ve Örgütleri, s.18. 381 Şeker, s.82.

145

nitelikli işgücü transfer edilerek desteklenir ve böylece yardımın etkin bir

büyüme yaratması sağlanır. Ancak, her ne kadar bu nedenler dış yardımın

yapılmasını gerekli kılıyorsa da yardım yapan gelişmiş ülkeleri buna iten en

önemli motivasyon, yardım sonucundan bekledikleri ekonomik faydalardır.

Zira, bugün sağlanan dış yardımlar, hibeden çok, borç verme şeklinde

olmakta ve yapılan yardımlar, yardım yapan ülkeden mal alınması koşuluna

bağlanmaktadır. Tabi bu durum, gelişmekte olan ülkelerin büyük bir borç

yükü altına girmelerine ve faizler nedeniyle yüksek ithalat maliyetiyle karşı

karşıya kalmalarına sebep olmaktadır.382

OECD Kalkınma Yardımı Komitesi’ne üye olan gelişmiş ülkelerin sağladığı

resmi kalkınma yardımlarının akışı ve bu yardımların söz konusu ülkelerin milli

gelirlerine oranı Tablo 4’te gösterilmiştir. İlk olarak, tabloda listelenen 22 ülkenin, 2006

yılı için yaklaşık 104 milyar $ tutarında resmi kalkınma yardımı sağladığı ve bu tutarın

bir önceki yıla göre yaklaşık 2,5 milyar dolar daha az olduğu dikkat çekmektedir. 2006

yılında yaklaşık 50 trilyon $’lık bir büyüklüğe sahip olan dünya ekonomisi içinde bu

tutar, dış yardımlara aktarılan kaynakların çok fazla olmadığını göstermektedir. Diğer

bir deyişle, resmi kalkınma yardımlarının, kalkınmanın finansmanının büyük bir parçası

olmadığı ortadadır. Toplam miktar, yardımda bulunan gelişmiş ülkelerin milli

gelirlerinin toplamından %1 daha azdır. ABD’nin 2006 yılındaki yaklaşık 14 trilyon

$’lık milli gelirinin, yaklaşık 23 milyar $’ı; yani milli gelirinin %1’inin onda ikisini

resmi kalkınma yardımları oluşturmaktadır. Tablodaki ülkelerden sadece İsveç milli

gelirinin %1’i oranında resmi kalkınma yardımı katkısında bulunmuştur. Bütün gelişmiş

ülkeler için, resmi kalkınma yardımlarının milli gelire oranı ise, yaklaşık olarak

%0,30’dur.383

Dış yardım alan gelişmekte olan ülkelerin, yardımı kabul etmelerini sağlayan

nedenler ise ekonomik, politik ve manevi olmak üzere üç başlık altında toplanmaktadır.

Elbette, bu nedenler arasında en güçlü olanı ekonomik olanlarıdır. Zira, gelişmekte olan

ülkeler, hem uygun kalkınma planı oluşturacak yeterli uzman kadrolara sahip

olmamaları, hem de üretim faktörlerinin yetersiz olması nedeniyle gelişmekte olan

382 Suna Oksay, Uluslararası Kalkınma Yardımı ve Örgütleri, s.20. 383 Sawyer ve Sprinkle, s.249.

146

ülkelerin yardımlarını kabul edebilirler. Çünkü, gelişmekte olan ülkeler onlara, söz

konusu yetersiz kaynakları temin ederek ve ekonomik yapılarının değiştirilmesi

konusunda danışmanlık yaparak, gelişmekte olan ülkelerin kendi kalkınmalarını

başarmalarına yardımcı olurlar.

Tablo 4

OECD Kalkınma Yardımı Komitesine Üye Ülkelerin Verdiği

Resmi Kalkınma Yardımlarının (RKY)

Kaynak: OECD, ww.oecd.org/dataoecd/14/5/38354517.pdf[03.05.2008]

Diğer iki nedenden ilki, politik nedenlerdir. Bu kapsamda, gelişmekte olan bir

ülkedeki iktidar güçleri, güçlerinin azalmasını veya mevcut rejimin tehlikeye girmesini

engellemek gibi amaçlarla gelişmiş ülkelerden yardım almayı kabul eder. Gelişmiş

ülkelerin dış yardım kabul etmelerinin son nedeni ise manevi nedenlerdir. Buna göre, az

gelişmiş veya gelişmekte olan ülkeler, gelişmiş ülkelerin geçmişte kendilerini

2006 2005 RKY RKY/GSMH RKY RKY/ GSMH Milyon $ % Milyon $ % A.B.D. 22.739 0.17 27.622 0.22 Almanya 10.351 0.36 10.082 0.36 Avustralya 2.128 0.30 1.680 0.25 Avusturya 1.513 0.48 1.573 0.52 Belçika 1.968 0.50 1.963 0.53 Danimarka 2.234 0.80 2.109 0.81 Finlandiya 826 0.39 902 0.46 Fransa 10.448 0.47 10.026 0.47 İngiltere 12.607 0.52 10.767 0.47 İrlanda 997 0.53 719 0.42 İspanya 3.801 0.32 3.018 0.27 İsveç 3.967 1.03 3.362 0.94 İsviçre 1.647 0.39 1.767 0.44 İtalya 3.672 0.20 5.091 0.29 Japonya 11.608 0.25 13.147 0.28 Hollanda 5.452 0.81 5.115 0.82 Kanada 3.713 0.30 3.756 0.34 Lüksembourg 291 0.89 256 0.86 Norveç 2.946 0.89 2.786 0.94 Portekiz 391 0.21 377 0.21 Yeni Zelanda 257 0.27 274 0.27 Yunanistan 384 0.16 384 0.17 TOPLAM 103.940 0.30 106.777 0.33

147

sömürerek bulundukları gelişmişlik düzeyine ulaştıklarını ve bu nedenle de bu ülkelerin

kendilerine vicdan borcu olduğunu düşünmektedir. Ayrıca, hem gelişmiş hem de

gelişmekte olan ülkelerde bulunan dış yardım yanlıları, gelişmiş ülkelerin üçüncü dünya

ülkelerinin kalkınma çabalarını desteklemek zorunda olduklarına inanmaktadırlar.384

Öte yandan, gelişmiş ülkelerden gelişmekte olan ülkelere yapılan dış yardımlara

karşın, bu ülkeler arasındaki gelişmişlik farkının azaldığını söylemek güçtür. Yapılan

dış yardımların gelişmekte olan ülkelerin iç tasarruflarına katkı sağlaması ve yatırımlara

kanalize edilmesi durumunda kalkınma üzerinde olumlu etki yapması beklenir. Ancak

söz konusu yardımların bu ülkelerde iç tasarrufları azaltması, etkin kullanılamaması,

israf edilmesi, ithal tüketim mallan alımında kullanılması gibi durumlarda kalkınmayı

olumsuz yönde etkilemesi beklenebilir.385

Yardımların bu amaçların gerçekleştirilmesinde ne kadar başarılı olduğu bir

tartışma konusudur. Nitekim, yardımların bu derece geniş hedeflerinin yanında, iktisadi

büyümeye katkı, her zaman yardımın etkinliğine karar vermede bir ölçü olmuştur ve

daha fazla yardımın daha hızlı büyümeye yol açması beklenmektedir. Ancak yardımlar,

rasyonel iktisadi politika izleyen ülkelerde ekonomik büyümeye destek olabilmektedir,

ancak istikrarsızlığın hüküm sürdüğü ve ekonominin kötü yönetildiği yerlerde işe

yaramamaktadır. Bu konudaki ampirik kanıtlar karışıktır, araştırmanın zamanına, hangi

ülkelerin dahil olduğuna ve araştırmanın varsayımlarına bağlı olarak farklı çalışmalar

farklı sonuçlara ulaşmaktadır.386 Ancak, dış yardımlarla ilgili tartışmalar, özellikle şu üç

nokta da yoğunlaşmaktadır:387

- Tartışmalardan ilki; gelişmekte olan ülkelerin kalkınması için, dış yardımın

mı yoksa bu ülkelerin dış ticaretini artıracak kolaylıkların sağlanmasının mı

daha iyi olacağı noktasında yoğunlaşmaktadır. Bu tartışmaya göre, belli bir

gelişmişlik düzeyine ulaşmış gelişmekte olan ülkelerin, ihracatlarını

artıracak biçimde geliştirilmeleri, bu ülkelerin, hem ihracat yapılarını daha

da iyileştirebilmelerine hem de kalkınma süreçlerini daha sağlam temellere

384 Suna Oksay, Uluslararası Kalkınma Yardımı ve Örgütleri, ss.21-22. 385 Keskin, Şen ve Saruç, s.229. 386 Perkins, Radelet ve Lindauer, ss.537-538 387 Keskin, Şen ve Saruç, ss.229-230.

148

dayandırabilmelerine katkı sağlayacaktır.

- Tartışmaların ikincisi, dış yardımların miktarıyla ilgilidir. Buna göre, dış

yardımların miktarını belirlemede insani duygulardan daha ziyade gelişmiş

ülkelerin politik ve ideolojik tercihleri belirleyici olmaktadır.

- Tartışmaların üçüncüsü, dış yardımların yardımı yapacak devlet tarafından

mı yoksa uluslararası bir kuruluş tarafından mı verilmesinin, gelişmekte olan

ülkelerin kalkınması açısından daha yararlı olacağı noktasında

yoğunlaşmaktadır. Dış yardımların, uluslararası bir kuruluş tarafından

yapılmasının daha faydalı olacağını ileri sürenler, yardımı alan ülkenin veren

ülke karşısında onurundan özveride bulunma tehlikesinin ortadan kalkacağı,

bu konuda uzmanlaşmış uluslararası bir kuruluşun ihtiyaç sahibi ülkeleri ve

yardımın şeklini daha iyi belirleyebileceği gibi avantajları olduğunu

belirtmektedirler.

Neticede, son yıllarda dış yardımların, küresel sermaye akımları içindeki önemi

ciddi biçimde gerilemiştir. Bu durum, kısmi olarak gelişmekte olan ülkelere sağlanan

dış yardımların mutlak miktar olarak düşmesinden kaynaklanmaktadır. Dış yardımların

göreli öneminin azalmasının asıl nedeni ise özel sermaye akımlarındaki artıştır. Bununla

beraber, önceki bölümde de ifade edilmiş olduğu üzere, özel sermaye akımları sınırlı

sayıda ülkede yoğunlaşmıştır. Gelişmekte olan ülkelerin büyük çoğunluğu yabancı

sermayeye erişim açısından dış yardımlara bağımlıdır.388

1.2.3. Kalkınmanın Dış Ticaret Yoluyla Finansmanı

Kalkınma ile dış ticaret arasındaki ilişki ve etkileşim, çeşitli şekillerde kendini

göstermektedir. Nitekim, uluslararası mal, sermaye, işgücü ve teknoloji akımları, bir

ülkenin kalkınma hızını bazen olumlu bazen de olumsuz olarak etkileyebilmektedir. Öte

yandan, bir ülkenin kalkınma hızının yüksek veya alçak olmasına göre;

ülkelerarasındaki ekonomik ilişkiler artıp azalabilir veya bu ilişkiler içerisinde, söz

konusu akımların önemleri göreceli olarak değişebilir. Bu kapsamda, bir ülke ekonomisi

içinde uygulanan; ihracatın teşviki veya ithalatın ikamesi, gümrük tarifelerinin alçaltılıp

388 United Nations, Economic and Social Survey of Asia and the Pacific 2001: Financing for

Development, s.235.

149

yükseltilmesi, ithal kotalarının uygulanması veya kaldırılması, yabancı sermayenin

teşviki veya engellenmesi ve döviz kurunun alçaltılıp yükseltilmesi gibi çeşitli

ekonomik ve mali politikalar, kalkınma ile dış ticaret arasında karşılıklı ve güçlü

ilişkilerin olduğuna işaret etmektedir.389

Bu kapsamda, özellikle gelişmekte olan ülkelerin kalkınmaları için gerekli olan

sermaye mallarının büyük bir kısmını dış kaynaklardan sağlamaları ve söz konusu

malların bedelini ödeme gücüne sahip olmak zorunda olmaları, bu ülkelerin uluslararası

ticaretteki yerini ve dış ticaretle ilgili sorunlarını önemli kılmıştır. Zira, gelişmekte olan

ülkeler daha çok hammadde üretmekte ve ihraç etmekte, buna karşılık kalkınmaları için

gerekli olan sermaye malı ve tüketim maddeleri ithal etmektedirler. Gereken sermaye

malının düzenli olarak temini, gelişme hızını olumlu yönde etkilemektedir. Yüksek bir

kalkınma hızının sağlanabilmesi, ihracat gelirlerinin süratle artırılmasını ge-

rektirmektedir. İhracatın hızlı artışı, hem büyük çaplı kalkınma yatırımlarının dış

finansmanı ile ilgili tıkanıklıkların giderilmesini, hem de yurt içi tasarruf düzeyinin

yükseltilmesini sağlamaktadır.390

Öte yandan geçmişte, gelişmekte olan ülkelerin önemli bir bölümünün,

ekonomide dışa bağımlılığın azaltılmasını öngören ve yurtiçi kaynaklara dayanan bir

sanayileşme ve kalkınma stratejisi olan ithal ikamesi politikasını benimsediği

görülmektedir. Ancak, 1960’lı yılların başından itibaren uygulanan ithal ikamesi

politikasının, sanayileşme ve kalkınma için ihtiyaç duyulan döviz kaynağını

karşılayamaması ve buna bağlı olarak, gelişmekte olan ülkelerin ödemeler dengesi

sorunuyla sıkça karşılaşmaya başlaması, birçok ülkenin bu politikayı terk etmesine,

ihracata dayalı bir sanayileşme ve kalkınma politikasını benimsemesine neden

olmuştur.391

Dış ticaretin, kalkınma için bir finansman kaynağı olarak kabul edilmesi ise,

herşeyden önce, dış ticaret kazançlarının sermaye malları ithaline yatırıldığı

varsayımına dayanmaktadır. Daha açık bir ifadeyle, dış ticaret kazançları, ancak

389 Savaş, Kalkınma Ekonomisi, ss.183-184. 390 Emine Karaduman, s.49. 391 İstanbul Ticaret Odası, Dış Talebe Bağlı Ekonomik Büyümeye Geçişte Mikro Ekonomi

Politikaları, 2. Basım, İstanbul, Yayın No: 2003-03, 2003, s.13.

150

sermaye malları ithaline aktarıldığı takdirde bir finansman kaynağı niteliği kazanır.

Zira, tüketim mallarına harcanan veya yurtiçi hizmet ödemelerinde kullanılan dış ticaret

kazançlarını, kalkınmanın finansman kaynağı olarak kabul etmek, bazı özel durumlar

dışında olanaksızdır.392

Diğer taraftan dış ticaret, kalkınma için kullanılacak kaynakları genel olarak dört

yoldan artırmaktadır. Bu kapsamda ilk olarak, ülkelerin karşılaştırmalı üstünlüğe sahip

oldukları malların üretiminde uzmanlaşmalarının, yatırımda kullanılabilecek

kaynaklarda tasarrufa yol açmasından söz edilebilir. Diğer bir deyişle, ticaretten

sağlanabilecek ilk kazanç, bir ülkenin almaşık maliyet bakımından en iyi olduğu malın

üretiminde ihtisaslaşması olanağından doğar. Bu kazancın hepsi ya da bir kısmı

kalkınmanın finansmanında kullanılabilir. Bu kazançlar ticaretin yarattığı statik

kazançlardır. Ancak bu, devam eden bir süreçtir, nüfus ve verimlilik arttıkça kaynaklar

da artacak, almaşık kullanımlar arasında yeniden dağıtılmaları gerekecektir. Eğer

kaynakların dağılımı karşılaştırmalı üstünlük ilkesine göre yapılırsa, dış ticaret yapacak

ülke dış ticaretin olmadığı durumdakinden daha iyi bir duruma gelebilecektir.393

Ticaretten sağlanabilecek ikinci potansiyel kazanç ise, ticaretin ülkenin

ihtiyacından fazla ürettiği mallara pazar sağlaması ve böylece satılmayarak kaynak

israfına yol açan malların satılmasına olanak vermesidir.394 Böylece, dış ticaret

aracılığıyla, arz fazlası veren mallara pazar bulunmakta, kaynaklar israfı önlenmekte ve

bu yolla sağlanan üretim artışının yarattığı tasarruflar, kalkınma amacıyla

kullanılabilmektedir.395

Ticaretin getireceği üçüncü kazanç, rekabet, yeni bilgi, fikir ve teknolojilere

açılma gibi faktörler aracılığıyla üretim olanaklarını artırmasıdır.396 Dinamik kazançlar

olarak bilinen bu kazançlar şunları içerir: rekabetin uyarılması, yeni bilgilerin elde

edilmesi, yeni fikirlerin kazanılması ve teknik bilgilerin yayılması, bu sürece sermaye

hareketlerinin de katılması olasılığı, daha dolaylı üretim yöntemlerine yol açan artan

392 Vural Fuat Savaş, Az Gelişmiş Memleketlerde Kalkınmanın Finansmanı, Eskişehir: Bozkurt

Matbaası, 1963, s.136. 393 Thirlwall, ss.52-54. 394 Emine Karaduman, s.49. 395 Thirlwall, s.55. 396 Emine Karaduman, s.49.

151

uzmanlaşma, sermaye birikimini daha da kamçılayan ölçek ekonomileri, ölçeğin artan

getirisi ve kurumlarda meydana gelen değişmeler. 397

Tablo 5

Dış Ticaretin GSYİH İçindeki Payı (%)

Kaynak: OECD, Factbook 2007, s.61. www.thepresidency.gov.za/learning/reference/factbook/pdf/03-01-01.pdf -[03.05.2008]

397 Thirlwall, s.55.

Ülkeler 2000 2001 2002 2003 2004 2005 A.B.D. 13.2 12.1 11.7 11.8 12.7 13.4 Almanya 33.2 33.8 33.4 33.7 35.7 38.1 Avustralya 22.5 21.1 20.4 18.8 20.0 21.0 Avusturya 44.7 46.6 46.4 46.7 49.5 51.9 Belçika 83.2 83.0 80.2 78.8 81.8 86.0 Çek Cumhuriyeti 64.9 66.6 61.3 62.9 71.3 70.8 Danimarka 43.6 44.0 44.4 42.0 42.8 46.2 Finlandiya 38.4 36.1 35.0 34.4 36.0 39.0 Fransa 28.1 27.5 26.3 25.1 25.6 26.6 Hollanda 67.3 64.4 60.9 59.9 62.9 66.1 İngiltere 29.1 28.7 27.8 27.0 26.9 28.3 İrlanda 91.6 92.3 85.1 75.7 76.6 74.9 İspanya 30.6 29.8 28.4 27.5 28.0 28.2 İsveç 43.0 42.6 40.6 40.2 42.2 44.9 İsviçre 42.8 43.0 40.5 40.0 42.3 44.5 İtalya 26.6 26.4 25.2 24.3 25.0 26.3 İzlanda 37.5 39.7 37.2 36.3 37.5 38.3 Japonya 10.3 10.3 10.7 11.2 12.4 13.6 Kanada 42.7 40.7 39.4 36.2 36.2 36.0 Kore 39.2 36.7 34.6 36.8 41.9 41.2 Lüksembourg 139.5 137.8 129.4 123.7 137.9 148.6 Macaristan 73.9 71.7 63.9 62.7 65.1 67.1 Meksika 32.0 28.7 27.8 28.6 30.6 30.7 Norveç 38.0 37.2 34.3 33.7 35.6 36.7 Polonya 30.3 28.9 30.4 34.6 38.6 37.2 Portekiz 35.2 33.9 32.1 31.4 32.4 32.9 Slovakya 71.5 76.7 74.5 77.4 76.5 79.8 Türkiye 27.8 32.5 30.0 29.0 31.8 30.7 Yeni Zelanda 34.7 33.9 31.5 29.0 29.5 29.1 Yunanistan 27.2 26.0 23.3 22.7 22.7 22.0 Avrupa Birliği-15 50.8 50.2 47.9 46.2 48.4 50.7 OECD Ortalaması 44.8 44.4 42.2 41.4 43.6 45.0

152

Dördüncü olarak, yerli ikame mallarının olmadığı durumda, ithalatın üretimdeki

darboğazları rahatlatması ve yerli kaynaklardan daha verimli olduğunda iç kaynakların

miktarını arttırması, dış ticaretin kalkınmanın finansmanını sağlama yolu olarak

görülebilir.398 Diğer bir deyişle, ithal malları yerli kaynaklarından daha üstün iseler,

dolaysız olarak daha verimli olabilirler. Öte yandan, ithalat ekonomideki darboğazları

ferahlatarak ve iç kaynakların daha verimli kullanılmasını sağlayarak dolaylı olarak

daha verimli olabilir.399

Dış ticarete, ekonomik, toplumsal, siyasal koşulları ve gelişme düzeyleri

bakımından birbirinden farklı çok sayıda ülke katılmaktadır. Buna göre, ülkelerin dışa

açılma ölçülerinden biri, bir ülkede belli bir yıl içinde gerçekleşen mal ve hizmet

ihracatı ve ithalatı toplamının, o yılın GSYİH oranlanması sonucu elde edilen dış ticaret

oranı (ithalat miktarı + ihracat miktarı / GSYİH); diğeri ise sermaye hareketleridir. Dış

ticaret oranının yüksekliği dünya ekonomisi ile ilişkilerin yoğunluğunu, diğer bir

deyişle dışa açılma derecesini ifade etmektedir. Tablo 5’te bazı ülkelerin dışa açılma

oranları gösterilmektedir. Buna göre, dünya ekonomisinde yaşanan bunalımlı

dönemlerde, ülkelerin bunalımın kendi ekonomilerine yansımasını önlemek için dışa

kapanma eğilimi gösterdikleri ortaya çıkmaktadır. Aksine, dünya ekonomisinin istikrarlı

dönemlerinde ise, hemen her ülkede dış ticaret artış hızının, GSMH artış hızını aştığı

görülmektedir.

2. KALKINMANIN FİNANSMANINDA YER ALAN KÜRESEL VE BÖLGESEL

KURUMLAR

İkinci Dünya Savaşı sonrasında, az gelişmiş ülkelerin gelişebilmeleri ve

sanayilerini geliştirebilmeleri için ihtiyaç duydukları en önemli aracın yatırım yapmak

olduğu, tüm çevrelerce kabul edilmiştir. Bu kapsamda, söz konusu ülkelerde

gerçekleştirilecek sanayi yatırımlarının nasıl finanse edileceğine ve bu finansman için

sermaye birikiminin nasıl sağlanacağına dair soruların cevaplanması giderek önem

kazanmıştır.

398 Emine Karaduman, s.49. 399 Thirlwall, s.56.

153

Bugün, az gelişmiş ülkelerin gelişebilmesinde yatırım aracının etkili

kullanılabilmesi, ülke ekonomilerindeki fonların yeterli düzeyde ve nitelikte olmasıyla

ilişkilendirilmektedir.400 Buna göre, bir ülkedeki sanayi yatırımlarının artırılması için

yapılması gerekenlerin başında, yatırımların özsermaye ile karşılanmayan kısmı için

uzun vadeli fon temin edilmesi gelmektedir. Bu ihtiyacın karşılanmasında en önemli yol

ise, sermaye piyasalarına başvurmaktır. Ancak az gelişmiş ülkelerde sermaye piyasaları

yeterli ölçüde gelişmiş değildir. Ayrıca, az gelişmiş ülkelerde sanayi yatırımlarının

yapılması ile sanayi işletmelerinin yönetilmesi konusunda bilgi ve tecrübe yetersizliği,

başka bir ifadeyle teşebbüs kabiliyeti ve ruhunun gelişmemiş olması da sanayileşmeyi

engelleyen etkenlerden biridir. Bu ülkelerdeki girişimciler, yeni faaliyet alanlarını

arayıp bulmakta, bu yeniliğiyle bağlantılı olarak riskli alanlara yatırım yapmakta yeterli

gayret ve cesarete sahip değildir. Tüm bu etkenler sonucunda; özellikle sermaye

piyasalarının gelişmemiş olduğu ve bankacılık sisteminin girişimlere, yatırımın

gerektirdiği biçim ve ölçüde destek sağlamada yetersiz kaldığı gelişmekte olan ülke ve

bölgelerde; bir yandan yatırımlara orta ve uzun vadeli yeterli kaynak sağlamaya çalışan,

öte yandan kalkınmanın önündeki diğer engelleri ortadan kaldıran destekler sağlayarak

kalkınmayı hızlandırmayı amaçlayan finansal kurum ve mekanizmalara duyulan ihtiyaç

artmıştır. Nitekim, bugün gelişmiş olarak kabul edilen birçok ülkede, 19. yüzyılın ikinci

yarısından itibaren kalkınmayı desteklemeye yönelik olarak çeşitli uzmanlaşmış

finansal kurumlar oluşturulmuş; bu kurumların sayısında İkinci Dünya Savaşı’ndan

sonra hızlı bir artış gözlemlenmiştir. “Kalkınma Finans Kurumları” veya en bilinen

türünden hareketle “Kalkınma Bankaları” olarak adlandırılan bu kurumlar, genel

anlamda, kalkınmaya yönelik yatırımları finanse etmek amacıyla kurulmuşlardır.401

Bu kapsamda kalkınma finans kurumları, kalkınmanın itici gücü olan sektörleri

desteklemek için gerekli uygun koşullu (orta ve uzun vadeli) fonları sağlamak, bu

sektörlerde faaliyet gösteren işletmelere yönelik her türlü bilgi eksikliğini gidererek

verimliliği artırmak, böylelikle kalkınmayı hızlandırmak gibi amaçlarla kurulan ve

genellikle mevduat kabul etmeyen sermaye piyasası aracılarıdır.402 Bu özellikleriyle

400 Erim ve Türk, s.25. 401 M. Kemalettin Çonkar, Kalkınma Bankacılığı ve Türkiye'deki Uygulaması, Eskişehir: Anadolu

Üniversitesi Yayınları, 1998, ss. 49-52 402 Serhan Oksay, s.126.

154

kalkınma finans kurumları, özellikle sermaye piyasalarının gelişmemiş olduğu,

bankacılık sisteminin girişimlere, yatırımın gerektirdiği biçim ve ölçüde destek sağla-

mada yetersiz kaldığı, gelişmekte olan ülke ve bölgelerde, bir yandan yatırımlara orta ve

uzun vadeli yeterli kaynak sağlamayı; diğer yandan da kalkınmayı engelleyen eksikleri

giderici destekler sağlayarak bu alandaki sorunları çözme yoluyla kalkınmayı

hızlandırmayı amaçlamaktadırlar.403

Daha kapsamlı bir tanımlamaya göre kalkınma finans kurumları, alt yapı

yatırımlarının finansmanı, kalkınmanın itici gücü olan sektörlerin desteklenmesi, eko-

nomik ve parasal istikrarın sağlanması, serbest piyasa koşullarının olgunlaşması,

uluslararası ticaretin gelişmesi ve sermayenin serbest dolaşması, yatırım ikliminin

iyileştirilmesi gibi amaçlar doğrultusunda; az gelişmiş ülke veya bölgelere uygun

koşullu ve uzun vadeli krediler, garantiler, sermaye piyasası işlemleri, mikrofinansman

ürünleri, vadeli işlemler, yatırım ve kredi sigortaları v.b. finansal araçlarla destek sağla-

yan kurumlardır. Buna göre, kalkınma finans kurumlarının faaliyet alanları doğal olarak

az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerdir. Fakat bu demek değildir ki, kalkınma finans

kurumları sanayileşmiş ülkelerde faaliyet göstermez. Sanayileşmiş ülkelerde faaliyet

gösteren kalkınma finans kurumlarının temel amacı, bölgelerarası gelişmişlik farklarını

ortadan kaldırmaktır.404

Kalkınma finans kurumlarının, farklı sınıflandırmalara tabi olan türleri

bulunmaktadır. Örneğin, hukuki yapılarına göre bir sınıflandırma yapıldığında, bu

kurumların en basit türü olarak kooperatifler; en gelişmiş türü olarak ise, kalkınma

bankaları kabul edilir. Ayrıca, gelişmekte olan ülkelerde yatırımlara orta ve uzun vadeli

fon sağlayarak kalkınmanın finansmanına doğrudan katkı sağlayan kalkınma ajansları,

ihracat kredi ve sigorta kurumları, yatırım bankaları, sektörel bankalar ile son yıllarda

bu alanda yeni bir örgütlenme modeli olarak ortaya çıkan mikrofinansman kurumları da

bu sınıflandırmada yer alırlar. Fakat, kalkınma bankaları, kalkınma finans kurumlarının

genel niteliklerini diğer kurumlara göre daha fazla taşıyor olmaları ve kalkınmaya

etkilerinin ağırlığı bakımından, bu sınıflandırma içinde bulunan tüm kurumlardan ayrı

bir öneme sahiptir.

403 Çonkar, s. 52. 404 Serhan Oksay, s.128.

155

Bu çerçevede kalkınma bankaları, sanayileşmeye yönelik girişimlerin

yaratılması ve genişletilmesi amacıyla orta ve uzun vadeli fonlar sağlamak konusunda

uzmanlaşmış finansal kurumlardır.405 Daha kapsamlı bir tanım yapmak gerekirse,

kalkınma bankaları, doğal kaynakların değerlendirilmesini amaçlayan, tarımın ve

sanayinin verimliliklerini arttırmanın yollarını arayan, ticari imkanları daha etkin kılan,

gerçekleşmesini kolaylaştırdığı yatırım projeleri kanalıyla döviz gelirlerini yükselten, bu

suretle daha adil dağıtmaya çalıştığı milli geliri arttıran, bunlara ulaşmayı en etkin

biçimde sağlayacak projelerin doğması ve gerçekleşme yoluna girmesini teşvik eden,

teknolojik araştırma ve teknoloji transferi projelerini değerlendiren, finanse eden, hatta

bazı hallerde bizzat proje hazırlayıp gerçekleştiren kurumlar olarak tanımlanabilir.406

Öte yandan, kalkınma bankalarını ticari bankalar ve diğer finansal aracılardan ayıran en

temel özellikleri mevduat kabul etmemeleridir.

Kalkınma bankaları, gelişmekte olan ülkelerdeki tipik bir ticari bankanın

ulaşamayacağı alanlara finansal hizmetler vermektedir. Örneğin bu kurumlar, vadesi 10

yıldan 50 yıla kadar değişen uzun vadeli krediler verirler ve bu yolla, gelişmekte olan

ülkelerdeki finansal boşluğu doldururlar. Pek çok gelişmekte olan ülkenin tamamen

gelişmiş sermaye piyasalarına sahip olmadığı düşünülürse, kalkınma bankalarının, bu

ülkelerdeki sermayenin arttırılmasında ne derece faydalı kurumlar oldukları ortaya

çıkmaktadır.407 Ayrıca kalkınma bankaları, uzun vadeli kredilerin dışında, proje

finansmanı sağlamak, yönetim becerilerini yükseltmek, girişimciliği geliştirmek ve

gelişmekte olan ülkelerde teknoloji kullanımını yaygınlaştırmak gibi görevler de

üstlenmişlerdir.408 Buna göre, kalkınma bankalarının temel işlevleri, kalkınmaya dönük

yatırım projelerini uygun koşullu kredilerle finanse etmek, tasarrufları yatırımlara

yönlendirmek, güçlü ve derinleşmiş finansal sektörlerin inşa edilmesine yardımcı

olmak, küçük ve orta boylu işletmelere mali ve teknik yardım sağlamak, verimli yatırım

alanları konusunda araştırmalar ve yeni yatırım alanlarında öncülük yapmaktır. Diğer

405 Todaro ve Smith, s.750. 406 Fındıkçıoğlu, s. 25 407

Ahmet Kandemir, Dünyada ve Türkiye'de Kalkınma Bankacılığı ve Kalkınmanın Finansmanı, Ankara: Türkiye Kalkınma Bankası, 2003, s.1.

408 Adıgüzel, s.174.

156

yandan, küresel, bölgesel ve ulusal düzeyde faaliyet gösterebilen kalkınma bankalarını,

işlevlerine göre şu şekilde sınıflandırmak mümkündür:409

- Kalkınma bankalarından bazıları finansman kurumu olarak önemli bir rol

oynarken, bazıları sadece sanayi işletmelerini desteklemektedir.

- Kalkınma bankalarının bazıları, sanayi işletmelerinin yanı sıra büyük ölçekli

tarımsal projeleri de finanse ederken, bazıları, hizmet sektörüne veya konut

sektörüne finansman sağlamaktadır.

- Kalkınma bankalarının çoğu, faaliyetlerini orta ve büyük ölçekli işletmeler

üzerinde yoğunlaştırmışken; sadece küçük sanayi ile meşgul olan kalkınma

bankalarının sayısı sınırlıdır.

- Kalkınma bankalarının büyük kısmı proje ve işletmeleri, sermayelerine

iştirak etmek veya kredi temin etmek suretiyle finanse ederken, serbest

oldukları halde bir kısmına iştirak yetkisi verilmemiştir.

- Birçok kalkınma bankası müşterilerine ayrıca değişik teknik yardım da

sağlamakta, bazıları ise finanse etmedikleri projelere bile müşavirlik hizmeti

vermektedir.

- Bankalardan bazıları yeni yatırım sahaları arayıp bulmakta, yatırımcıların

dikkatini bunlar üzerine çekmekteyken, bazıları da bizzat kendilerinin

hazırladıkları projeleri gerçekleştirmekte ve daha sonra buların hisselerini

piyasada satmaktadır.

- Sayıları az da olsa bazı kalkınma bankaları faaliyet alanlarındaki bazı ülke

veya bölgeler için ekonomik program hazırlamakla görevlendirilmiş

bulunmaktadır.

Bu kapsamda, dünya genelinde yaklaşık olarak 550 adet kalkınma bankası

hizmet vermektedir. Bunların bir bölümü uluslararası, diğer bir bölümü bölgesel ve alt

bölgesel kalkınma bankaları iken, 520 tanesi de 185 ülkede ulusal kalkınma bankası

statüsünü haiz olarak faaliyet göstermektedir. Gelişmekte olan ülkeler, ortalama üç ya

da daha fazla kalkınma bankasına sahipken, sanayileşmiş ülkeler daha az sayıda kuruma

sahip olma eğilimi sergilemektedir. En fazla kalkınma bankası, 152 adet ile Batı

Yarıküre’de (Latin Amerika ve Karayipler) yer almakta olup bu sayı toplam kalkınma

409 Fındıkçıoğlu, s. 26

157

bankalarının %29.5’ine karşılık gelmektedir. İkinci sırada 147 banka ve %28.5 ile

Afrika, üçüncü sırada ise 121 banka ve %23.4 ile Asya ve Pasifik yer almaktadır. Büyük

çoğunluğu gelişmiş ülkelerden oluşan Avrupa’da ise 49 banka faaliyette bulunurken, bu

sayı Orta Doğu’da 47 adet olarak karsımıza çıkmaktadır.410

Öte yandan, kalkınma finans kurumlarını coğrafi olarak sınıflandırmak da

mümkündür. Buna göre, coğrafi olarak sınıflandırılan kalkınma finans kurumları,

küresel, bölgesel ve ulusal olmak üzere üç kategoride toplanır. Ancak, coğrafi

sınıflandırma içerisinde de kalkınma bankalarının ön planda olduğu görülmektedir. Zira,

küresel kalkınma finans kurumları olarak değerlendirilebilecek en önemli örgütlenme

örneği, Dünya Bankası’nın başını çektiği küresel kalkınma bankalarıdır. Bölgesel

kalkınma finans kurumları denildiğinde ise, bölgesel kalkınma bankaları ile entegrasyon

bankalarının oluşturduğu bir yapılanmadan söz edilmektedir. Oysa ulusal nitelikli

kalkınma finans kurumları, yukarıda tanım ve işlevlerine yer verilen kalkınma

bankalarının ulusal formalarının yanı sıra, hemen her ülkede kurulan kalkınma

ajansları, ihracat kredi ve sigorta kurumları, yatırım bankaları, sektörel bankalar,

mikrofinansman kurumları ve benzeri kurumları da kapsamaktadır.

2.1. Küresel Kalkınma Finans Kurumları

Kalkınma finans kurumlarının en kapsamlı türü olan küresel kalkınma

bankalarının ilgi alanı bütün dünya, faaliyet alanı ise gelişmekte olan veya az gelişmiş

ülkelerdir. Bu kurumlar, uluslararası kalkınma sistemi ile uluslararası finansal

sisteminin kesişim noktasında yer alır. Küresel kalkınma finans kurumları, her iki

sistemin de içinde yer almalarına rağmen, kendilerine has karakterleri ve her iki

sistemde yer alan aktörlerin büyük çoğunluğuyla ilişkili çalışmaları nedeniyle, özel bir

önem arz eder. Küresel kalkınma finans kurumlarının dünyadaki en önemli temsilcileri,

Dünya Bankası Grubu altında yer alan küresel kalkınma bankalarıdır.

410 Leyla Dolun ve A. Hakan Atik, Kalkınma Bankaları ve Modern Kalkınma Bankacılığı

Uygulamaları, Ankara: Türkiye Kalkınma Bankası Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Müdürlüğü, 2006, s.21.

158

2.1.1. Küresel Kalkınma Bankaları: Dünya Bankası Grubu

Küresel kalkınma bankaları, uluslararası sermaye piyasalarından ve resmi

kanallardan ucuz fon temin ederek, az gelişmiş ülkelere, piyasa koşullarından daha

elverişli krediler veya hibeler sunan, teknik yardımlar sağlayan ve kalkınmaya ilişkin

politikalar öneren kurumlardır. Küresel kalkınma bankaları bu özellikleriyle, gelişmekte

olan ülkeler ile kalkınma yolunda ilerleyen uluslararası topluma tamamlayıcı bir hizmet

menüsü sunmuş olurlar. Bu gruba giren kalkınma bankaların en büyük özellikleri ise,

kredibilitelerinin yüksek olması sebebiyle, üyelerine gerektiğinde yüksek miktarda,

ucuz çok uzun vadeli fon sağlayabiliyor olmalarıdır.411

Küresel kalkınma bankalarının genel anlamda hedefleri, yoksullukla mücadele,

ekonomik büyüme ve çevrenin korunması olmuştur. Geleneksel olarak küresel

kalkınma bankaları, bu amaçlarını gerçekleştirmek için hükümetler ve hükümet

kurumlarıyla birlikte hareket eder. Bu kurumlar, hedeflerini, kamu sektörünün proje ve

programlarına açtıkları krediler, teknik yardım ve politika koşullu kredilendirme

uygulamaları yardımıyla gerçekleştirir.

Bu kapsamda, küresel kalkınma bankalarının kalkınma hedeflerine ulaşmaları

için, ekonomik büyüme sürecine yoksulların katılımının sağlanması ve çevresel açıdan

sürdürülebilirliğin garanti altına alınması gibi konulara dikkat etmeleri gerekmektedir.

Küresel kalkınma bankalarının bu amaçları gerçekleştirmelerinin birbirini tamamlayan

iki yolu bulunmaktadır: Hükümetlere doğru bir biçimde piyasa ekonomisine dayalı

büyüme koşullarının oluşturulmasında yardımcı olmak ve özel sermaye akımlarının

artırılmasını sağlamak üzere, özel sektörle ortak girişimlerde bulunmak. Bunlardan ilki,

daha geleneksel küresel kalkınma bankalarının rollerinden bir kısmını kapsar. Bunlar,

makroekonomik istikrarın sağlanması, gerekli olan fiziki, kurumsal, yasal ve mevzuat

altyapısının kurulmasıdır. Bu roller, yatırım ve büyüme için çok önemli gerekler olsalar

da büyümeye katılım, ona katkıda bulunacak olan, sağlık ve eğitim konularında da

hizmet vermeyi gerekli kılar. Bununla birlikte yoksullukla mücadele için, katılımcılığın

geliştirilmesinden fazlasına ihtiyaç duyulur. Nitekim bu hedef için, ek olarak, bir sosyal

411 José Antonio Ocampo, Regional Financial Cooperation, USA: Brookings Institution Press, 2006,

s.68. http://site.ebrary.com/lib/bahcesehir/Doc?id=10160985&ppg=115[22.05.2008]

159

koruma ağı kurulmasına ihtiyaç vardır. Geçmişte IMF, Dünya Bankası ve bölgesel

kalkınma bankaları, makroekonomik istikrarın sağlanmasında, vergisel, yasal ve

sektörel reform desteklerinin sağlanmasında, politika-koşullu krediler aracılığıyla sosyal

güvenlik ağlarının kurumasında önemli roller üstlenmişlerdir. İkinci yol ise, küresel

kalkınma bankaları tarafından daha az keşfedilmiş bir alanı ifade etmektedir. Küresel

kalkınma bankaları özel sektörün gelişimine yol açacak koşulların yaratılmasında

doğrudan ne tür yardımlar sağlayabilecekleri sorusunu sormalıdırlar. Bunu yaparken de

kuruluşlar hükümetlerin, piyasa sisteminin etkin çalışabilmesi için kamu maliyesi

üzerinde oluşan kısıtlar nedeniyle gittikçe artmasının anlaşılabilir olduğu, koşullu

garantileri vermekteki isteksizliğinin farkında olmalıdır. Hükümet garantilerinin gerekli

olduğu önemli (özellikle çevre ve bazı altyapı) projeler olsa da küresel kalkınma

bankaları mümkün olan noktalarda garanti almaktan kaçınmalı ve çözüme destek

vermelidirler. Bu, küresel kalkınma bankalarının yeni faaliyet kanalları bulması

anlamına gelir ki bunlar, özel sektörün daha geniş bağlamda kalkınma hedefleriyle

ilişkilendirilmesine yöneliktir.412

Bu çerçevede, küresel kalkınma bankalarının kurulmasını, kalkınmanın

finansmanı alanında, son altmış yılda atılmış en önemli adım olarak ifade etmek

mümkündür. Zira, ne özel fon kaynakları ne de iki taraflı anlaşmalarla kurulan kurumlar

finansal kaynakların etkin dağıtımında bu denli başarılı olamamıştır. Dahası, mali

kaynakların harekete geçirilmesi, kapasite yaratımı, kurumsal gelişim, bilgiye aracılık

etmek ve uluslararası kamu mallarının sağlanmasını da içeren çeşitlilikte benzer bir

ürün ve hizmet yelpazesini üyeleri olan ülkelere aynı biçimde sunabilecek başka bir

kurum mevcut değildir. Küresel kalkınma bankaları icra ettikleri üç fonksiyon arasında

hassas bir denge kurmak zorundadır:413

- Gelişmekte olan ülkelere, normal ve imtiyazlı borç uygulamaları aracılığıyla

mali kaynak aktarımı;

- teknik yardım, hibeler, politika yönlendirmeleri, en iyi uygulamaların

yaygınlaştırılması ve araştırma destekleri yardımıyla kapasite yaratımı,

412 Willem Buiter ve Hans Peter Lankes, “International Financial Institutions - Adapting to a World of

Private Capital Flows”, Perspectives in Global Finance, Routledge, London & New York, 2001, s.4.

413 Ocampo, s.69.

160

kurumsal gelişim ve bilgi aktarımının sağlanması;

- ulusal kurumlar tarafından yeterli biçimde sağlanamayan bölgesel ve küresel

kamu malı niteliğindeki hizmetlerin sağlanması.

Küresel kalkınma bankalarına en iyi örnek Dünya Bankası Grubu’dur. Dünya

Bankası terimi yasal açıdan, Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (International Bank

for Reconstruction and Development–IBRD) ve Uluslararası Kalkınma Kurumu

(International Development Association–IDA) için kullanılmaktadır. Bu kapsamda, her

iki kurum da, üyelerine finansal, ekonomik ve teknik yardım sağlamak, üye ülkelerin

diğer finans kuruluşlarından kaynak sağlamalarına aracılık etme görevlerini

üstlenmektedirler. Dünya Bankası Grubu olarak adlandırılan tanım içinde ise, bu iki

kuruma ilaveten, gelişmekte olan ülkelerde özel sektörün ihtiyaç duyduğu iç ve dış

kaynaklara ulaşabilmelerine yardımcı olan Uluslararası Finans Kurumu (International

Finance Corporation–IFC), dış sermaye yatırımlarında ticari olmayan risklerin garanti

altına alınması için faaliyet gösteren Çok taraflı Yatırım Garanti Ajansı (Multileteral

Investment Guarantee Agency–MIGA) ve uluslararası yatırımlarda hükümetler ile

yabancı yatırımcılar arasında doğan anlaşmazlıkların çözülmesini amaçlayan

Uluslararası Yatırım Uyuşmazlıkları Çözüm Merkezi (International Center for

Settlement of Investment Disputes–ICSID) bulunmaktadır.414

2.1.1.1. Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası

Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (International Bank for Reconstruction

and Development–IBRD) kısa adıyla Dünya Bankası, 1944 yılında Bretton Woods’ta

toplanan Birleşmiş Milletler Para ve Finans Konferansı’nda, Uluslararası Para Fonu

(IMF) ile birlikte kurulması kararlaştırılan ve aynı yıl faaliyete geçen, uluslararası bir

kalkınma finans kurumudur. Banka, birçok ülkenin, yeniden yapılanma ve kalkınma

ihtiyaçları için yeterli dövize ve bu fonları ticari bankalardan borçlanarak

karşılayabilecek kredibiliteye sahip olmadıkları düşüncesinden hareketle kurulmuştur.

Bu boşluğun, çok taraflı resmi bir kuruluş statüsündeki Dünya Bankası tarafından

doldurulabileceği düşünülerek, uluslararası sermaye piyasalarında Banka’ya borçlanıp,

üyelerine ticari bankalardan daha ucuza kredi sağlama görevi verilmiştir.

414 The World Bank, The World Bank Annual Report 2007, USA : Jarboe Printing Company, 2007, s.4.

161

Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası, Dünya Bankası Grubu’nun ilk ve en

önemli kurumudur. Bir başka deyişle Banka, grup içinde en fazla üye sayısına, en geniş

misyona ve en fazla sayıda çalışan sayısına sahip kurumdur. Kurumun kuruluştaki

birincil hedefi, Avrupa’nın İkinci Dünya Savaşı’nın olumsuz etkilerinden sıyrılmasına

yardım etmek olmasına karşın; günümüzdeki hedefi, yoksulluğu azaltmak için, orta

gelirli ülkelere yardım sağlayarak, kredi bulamayan yoksul ülkelere krediler, garantiler

ile analiz ve danışmanlık hizmetleri sağlamaktır. Banka, müşterisi olan ülkelerin

piyasada sağlananın üzerinde vadelerle ve daha büyük miktarlarla sürdürülebilir bir

biçimde sermayeye ulaşmalarını temin etmektedir. IBRD, spesifik olarak;

- Uzun dönemde, özel kreditörlerin finanse edemeyeceği insani ve sosyal

kalkınma ihtiyaçlarını destekler;

- Fakirlerin en kötü biçimde etkilendiği kriz dönemlerinde destek sağlamak

suretiyle borçlu ülkenin mali gücünü korur;

- Kilit politikaları ve güvenlik ağı veya yolsuzluğu önleyici reformlar gibi

kurumsal reformları geliştirerek, finansal kaldıraç kullanır;

- Özel sermayeyi geliştirmek için uygun yatırım ortamı yaratır;

- Tüm ülkelerdeki yoksulların refahı için önemli olan alanlarda, gerektiğinde

hibe şeklinde mali destek sağlar.415

Kredilendirme derecesi AAA düzeyinde olan IBRD, fonlarının çoğunu dünya

finans piyasalarından toplamaktadır. Banka’nın kredi itibarı yüksek olduğundan,

göreceli olarak çok düşük faiz oranlarıyla borçlanabilmektedir. Böylece Banka, dünya

piyasalarından ucuz borç alarak, kalkınma amacını gerçekleştirmek için ihtiyacı olan

ülkelere fonlar. Daha sonra, çok yoksul ülkeler ayrıcalıklı (piyasa şartlarında düşük) faiz

oranlarıyla Banka’dan borç alabilmektedir. Daha az yoksul ülkeler, IBRD’nin borç

aldığı faiz oranının çok az üstünde olan bir orandan kredi kullanabilmektedir.416 Buna

göre, IBRD’den borç alan ülkeler, tipik olarak sermaye piyasalarına sınırlı erişimi

bulunan ülkelerdir. Bazı ülkeler, kişi başına düşük milli gelirleri nedeniyle Uluslararası

Kalkınma Kurumu kredilerinden yararlanmaya daha uygundur ama aynı zamanda

415 Paul S. McClure (ed.), Guide to The World Bank, 2.Basım, USA: World Bank Publications, 2003,

ss.12-13. 416 Barbara Ingham, International Economics: A European Focus, Gosport: Ashord Colour Pres, 2004.

s.281.

162

yüksek kredibiliteleri sayesinde IBRD’den da borçlanma imkanına sahiptirler. Bu

ülkeler karma (blend) borçlular olarak bilinmektedir. Kişi başına düşen gelir tutarı,

bankanın sınıflamasına göre orta gelir grubundaki ülkelerin düzeyine çıkan ülkeler,

Dünya Bankası borçluluğundan mezun olmuş sayılır. Diğer taraftan, Uluslararası İmar

ve Kalkınma Bankası tarafından açılan krediler, fon kullanımının daha etkin olmasını

sağlamak amacıyla, genellikle kredi-dışı hizmetlerle birlikte verilmektedir. Kurum,

ticari bankaların aksine, kâr maksimizasyonundan çok kalkınmayı amaçlamaktadır.

Ancak Banka, kâr maksimizasyonunu hedeflememesine rağmen, 1948 yılından beri her

yıl artı net gelir elde etmektedir. Bu gelir, kurumun faaliyetlerini fonlamasına yardım

etmiş ve sermaye piyasalarından düşük maliyetle borçlanmayı sağlayarak, ülkelerin

daha iyi şartlarda borç almalarına imkan vermek suretiyle, mali gücün garanti altına

alınmasına yardım etmiştir.417

Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası, üyelerine kredi verirken beş temel

sermaye kaynağından faydalanmaktadır. Bunlar, üye ülkelerin banka sermayesine

hissedar olarak katılımları, sermaye piyasalarından yapılan borçlanmalar, açılan

kredilerin geri ödenmesi, menkul değer satışı ve çeşitli gelirlerden oluşmaktadır.418 Öte

yandan, IBRD’nin hissedarları üye devletlerdir. Üye ülkelerdeki politik rejimler veya

ekonomik sistemler, üyelik sürecini etkileyen faktörlerden sayılmaz. Ancak,

Uluslararası Para Fonu’na üye olmaksızın, ülkelerin IBRD’ye üye olması imkansızdır.

Kurumdan borç alan üye ülkeler, aynı zamanda kuruluşun politikasında da söz sahibidir.

Ayrıca banka, üye ülkelerin oy haklarını, onların göreli ekonomik güçlerini de yansıtan,

sermaye taahhütleriyle ilişkilendirmiştir.419

Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası, kurulduğu yıl olan 1944’ten 2007 yılına

kadar, 62 ülke için toplam 433 milyar dolarlık kredi kullandırmıştır.420 Bankanın

kullandırdığı krediler, beş yıllık ödemesiz süreyi takip eden on beşten yirmi yıla uzayan

geri ödeme süresi içermektedir. Banka, kredinin vadesinin yeniden ayarlanması veya

iptali yoluna gitmemektedir. Bu noktada, borç alan ülkelerin geri ödeme sicilleri dikkate

417 McClure, s.13. 418 Rıdvan Karluk, Uluslararası Ekonomik, Mali ve Siyasal Kuruluşlar, Ankara: Turhan Kitapevi,

2002, ss.246-247 419 McClure, s.13. 420 The World Bank, The World Bank Annual Report 2007, s.4.

163

değer cinstendir; zira, bankaya geri ödeyeme durumu kredi notunun kötüleşmesine

sebep olmaktadır. 421

Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası’nın verdiği kredileri iki grupta toplamak

mümkündür: Bunlardan birincisi, birçok sektörü kapsayan geniş ekonomik ve toplumsal

kalkınma projelerini desteklemek üzere kullandırılan yatırım (proje) kredileridir. Bu

kredilerin vadesi 5 ila 10 yıl arasındadır. IBRD’nin yatırım kredilerinin altı temel

özelliği vardır:422

- Krediler, gelişmekte olan ülkelere açılır. Banka, gelişmiş ülkelerin projelerini

kredilendirmez.

- Banka’nın finansmanına öncelik verdiği yatırım kredileri, gelişmekte olan

ülkelerde hayat standartlarını arttırmaya yönelik projelerdir.

- Banka’nın finanse ettiği projeler kapsamına altyapı ve sanayi yatırımları, sağlık

hizmetlerinin geliştirilmesi, eğitimin kalitesinin yükseltilmesi girer.

- Banka’nın projeyi finanse etmesi için projenin, ülke kalkınmasına katkıda

bulunacak bir proje olması gerekir.

- Yatırım yada proje kredileri, ülke hükümetine veya onun garantisi altında bir

kamu kuruluşuna açılır.

- Özel kesim kuruluşlarının projelerine banka doğrudan kredi açmaz.

Banka’nın sağladığı ikinci kredi türü ise, makro ekonomik politikalar (ticaret,

tarım politikaları, finansal sektör yapılanması, sosyal politikalar, mevzuat ve vergi

reformları vb.), kurumsal reformları desteklemek için verilen geri ödemeleri proje

kredilerine göre daha kısa süreli olan uyum kredileri veya kalkınma kredileridir. Uyum

kredileri, genel olarak 3-5 yıl vadelidir, dilimlerden oluşur ve tıpkı IMF işlemleri gibi

ülkelerin taahhütlerini yerine getirmesine bağlı olarak serbest bırakılır. Ayrıca IBRD,

zaman zaman içinde uyum ve yatırım projelerinin birlikte yer aldığı paketler de

hazırlayabilir. Bu tür karma kredilerin amacı, bir yandan belirli bir sektörel uyum

421 James M. Cypher ve James L. Dietz, Process of Economic Development, Londra: Routledge, 1997,

s.514. 422 Karluk, ss.248-249.

164

politikası uygularken, diğer yandan bununla ilişkili yatırım projelerinin tamamlanmasını

sağlamaktır.423

Diğer taraftan, IBRD’nin üç önemli yönetsel organı bulunur. Bunlar: guvernörler

kurulu, icra direktörleri kurulu (yönetim kurulu) ve başkandır. Banka’nın en yetkili

organı yılda bir kez toplanan guvernörler kuruludur. Kurulda her üye ülke beş yıl için

seçtiği bir guvernör ve guvernör vekili tarafından temsil edilir. Guvernörler genellikle

ekonomiden sorumlu olan bakanlar, guvernör yardımcıları ise hazine veya maliye

müsteşarları, merkez bankası başkanları gibi üst düzey ekonomi bürokratlarıdır. Yeni

üyeleri kabul etmek ve giriş koşullarını belirlemek, gelirlerin tahsisatını yapmak, ana

sermaye değişikliklerine gitmek, yıllık faaliyet raporunu onaylamak bu kurulun

görevlerindendir.424

Banka’nın günlük faaliyetlerinin yürütülmesinden sorumlu olan icra direktörleri

kurulu ise, 24 üyeden oluşur. Bu üyelerin 5’i, Banka’nın sermayesinden en fazla paya sahip

olan ABD, İngiltere, Fransa, Almanya ve Japonya tarafından atanır. Geriye kalan 19 üye

ise, her iki yılda bir guvernörler kurulu tarafından seçilir. Kurul, guvernörler kurulu

tarafından verilmiş yetkiler çerçevesinde IBRD’nin politikalarını uygular ve denetler.

Başkan tarafından sunulan borçlanma ve kredi önerilerini inceler, bunları karara bağlar.

Bütçeyi hazırlar, teknik yardımları belirler. Guvernörler kurulunun talimatları çerçevesinde

krediler, garantiler sağlar, hisse senedi yatırımları yapar, bankaca alınacak kredilere ve

yapılacak teknik yardımlara karar verir.425

Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası’nın son yönetsel organı olan başkan ise,

icra direktörleri kurulu tarafından seçilir ve Dünya Bankası Grubu içerisindeki tüm

kurumların da başkanlığını yürütür. Başkan, icra direktörleri kurulunun çizdiği genel

prensipler doğrultusunda Banka işlemlerinin sürdürülmesinden, personel atama ve

azillerinden sorumludur. Banka'nın vereceği kredileri ve diğer tipteki işlemleri de sadece

başkan teklif edebilir. Ayrıca, yazılı bir kural olmamasına rağmen bugüne kadar Banka

423 Adıgüzel, s.59. 424 Serhan Oksay, ss.143-144. 425 Karluk, s.245.

165

başkanları hep Amerikan vatandaşları arasından seçilmiş ve bu bir teamül haline

gelmiştir. Başkanın beş yardımcısı bulunmaktadır.426

2.1.1.2. Uluslararası Kalkınma Kurumu

Uluslararası Kalkınma Kurumu (International Development Association–IDA),

özellikle en düşük gelirliler grubundaki ülkelere yönelik olarak, Dünya Bankası

kredilerinden daha uygun şartlarda, düşük faizli, uzun vadeli ve kolay ödenebilir

finansman sağlayacak bir uluslararası kuruluş yaratılması fikrinden hareketle ve Dünya

Bankası’na bağlı olarak kurulmuştur. Zira, İkinci Dünya Savaşı’nı takiben, Avrupa’nın

yeniden imarı sağlandıktan sonra, Dünya Bankası dikkatini gelişmekte olan ülkelere

çevirmiş ve en yoksul durumdaki gelişmekte olan ülkelerin sermaye ihtiyaçlarının,

Banka’nın sağlayacağı koşullarla giderilemeyeceği anlaşılmıştır. Bu nedenle bir grup

Banka üyesi ülke, fakir ülkelere kolay şartlarda kredi kullandırılabilmesi için,

Uluslararası Kalkınma Kurumu’nu kurma kararı almışlardır. Bu ülkeler, IDA’nın bir

bankanın disipliniyle çalışabilmesi amacıyla, Dünya Bankasının bir parçası olması

gerektiğine karar vermiştir. Kurum, 1960 yılında faaliyete geçmiştir.427

Bu kapsamda Uluslararası Kalkınma Kurumu, Uluslararası İmar ve Kalkınma

Bankası’nın borç verme koşullarını sağlayamayan ülkelere borç vermektedir. Bir başka

deyişle, sadece en yoksul ülkeler Kurum’dan kredi temin edebilirler. İmtiyazlı olarak

addedilen bu krediler, borçlu ülkelere, 10 yılı geri ödemesiz olmak üzere 35-40 yıl

vadeli ve sıfır faizle verilmektedir.428 IDA kredileri, beşeri sermaye, politikalar,

kurumlar ve fiziksel altyapının oluşturup, bu ülkelerin hızlı ve sürdürülebilir büyüme

ihtiyacının karşılanmasına yardımcı olmaktadır. Kurum’un amacı, ülkeler arasındaki,

özellikle temel eğitim, sağlık, su kaynakları ve arıtımında farklılıkları azaltmak ve

işgücünün verimliliğini artırarak ekonomik faaliyetlerde daha fazla yer almalarını

sağlamaktır.

426 Serhan Oksay, s.145. 427 McClure (ed.), ss.13-15. 428 Cypher, s.514.

166

Tablo 6

Uluslararası Kalkınma Kurumu Kaynaklarına En Çok Bağışta Bulunan 10 Üye Ülke ve Payları

2006

Kaynak: Paul S. McClure (ed.), Guide to The World Bank, 2. Basım, USA: World Bank Publications, 2007, ss.12-13.

Uluslararası Kalkınma Kurumu'nun fonları çeşitli kaynaklardan oluşmaktadır.

Bunların en önemlilerinden biri, üye ülkelerin sermayeye katkı paylarından oluşan

sermaye katılımlarıdır. Kurum’un üyeleri iki gruptan oluşmaktadır. Birinci grup, 21

ülkeden yüksek gelirli ülkeden oluşurken; ikinci grup, düşük gelirli ülkelerden

oluşmaktadır. Kurum’un bir diğer önemli fon kaynağı ise, birinci grup üyeler tarafından

sağlanan bağış şeklindeki katkılardır.429 Buna göre IDA, daha çok sanayileşmiş üye

ülkelerin yaptıkları katkılarla, bağışlarla fon yaratabilmektedir. Bağış yoluyla katkıda

bulunan ülkelerin temsilcileri, Kurum’un fonlarını iyileştirmek için her üç yılda bir

toplanırlar. Bu kapsamda, Kurum’a en fazla bağışta bulunan 10 üye ülkenin katkı

miktarları Tablo 6’da gösterilmiştir. Buna göre ABD, IDA’ya en fazla bağış sağlayan

ülke durumundadır. Tablodaki verilere göre, ABD, İngiltere, Japonya, Almanya, Fransa,

İtalya ve Kanada gibi gelişmiş ülkelerin sağladığı bağışlar, toplam bağışların %70'inden

fazla tutmaktadır. Ayrıca Kurum, taahhüt komisyonları ve hizmet ücretlerinden,

429 Adıgüzel, ss.63-64.

Sıra Üyeler Milyon $ Toplam İçindeki Pay (%)

1 A.B.D. 31,541.78 22.41 2 Japonya 28,803.37 20.46

3 Almanya 15,935,56 11.32 4 İngiltere 12,373.54 8.79 5 Fransa 10,166.45 7.22 6 Kanada 6,219.97 4.42 7 İtalya 5,183.77 3.68 8 Hollanda 5,162.09 3.67 9 İsveç 4,168.64 2.96

10 İsviçre 2,395.80 1.70 Genel Toplam 140,752,74 100

167

kredilerinin erken ödenmesinden ve Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası’nın net

gelirlerinden de ek fonlar sağlamaktadır.430

Öte yandan, 2007 yılı verilerine göre, Uluslararası Kalkınma Kurumu, kurulduğu

yıldan bugüne kadar, 108 ülkeye toplam 181 milyar dolar tutarında kredi sağlamıştır.431

Afrika'dan 39 ülke; Doğu Asya-Pasifık Bölgesinden 13 ülke, Orta Doğu ve Kuzey Afrika

Bölgelerinden 2 ülke, Latin Amerika ve Karayipler Bölgelerinden 9 ülke olmak üzere

toplam 81 ülke IDA faaliyet alanı içerisindedir.432

2.1.1.3. Uluslararası Finans Kurumu

Kuruluş tarihi 1956 olan ve bugün 179 üyesi bulunan Uluslararası Finans

Kurumu (International Finance Corporation–IFC), özel sektör gelişimini desteklemekte,

ortak yatırımcı işlevini yerine getirerek özel sektörün uluslararası mali piyasalardan

borçlanmasına ve sermaye elde etmesine yardımcı olmaktadır. Küçük ve orta boylu

işletmelerde (KOBİ) yoğunlaşan IFC, Dünya Bankası’nın kredi politikasındaki

değişiklikle 1970’lerden bu yana etkisini daha fazla hissettirmektedir.433 IFC’nin amacı,

Dünya Bankası’na ek olarak, özel yatırımcılar ile özel yatırımcıların ortak olduğu kamu

teşebbüslerinin, özellikle gelişmekte olan ülkelerdeki verimli yatırımlarının gelişmesini

desteklemektir. Bu doğrultuda Kurum, ilgili hükümetlerden geri ödeme garantisi

istemeden özel teşebbüs kuruluşlarına fon sağlar, yerel ve yabancı yatırımcıları bir

araya getirerek yabancı sermayenin gelişmesini mümkün kılacak bir ortam

yaratılmasına çalışır ve bu konularda danışmanlık yapar.434 Bir başka ifadeyle

Uluslararası Finans Kurumu, hükümet garantisi aramaksızın, gelişmekte olan ülkelerde

geleceği parlak özel sektör kuruluşlarına yatırım yapmaktadır. Bu işletmelerin doğrudan

kredilendirilmesi Uluslararası Finans Kurumu ile Dünya Bankası arasındaki temel

farklılıktır. IBRD ve IDA, kurucu şartlarındaki maddeler uyarınca, sadece devletlere

kredi verebilmektedir. IFC ise, özellikle Dünya Bankası’ndaki bu sınırlamanın aşılması

amacıyla, kurulmuştur. Bu amaçla IFC, müşterilerine, sermaye, uzun vadeli kredi, kredi

garantisi, risk yönetimi ürünleri ve danışmanlık hizmetleri sunmaktadır. Kurum,

430 McClure (ed.), ss.16-17. 431 The World Bank, The World Bank Annual Report 2007, s.63. 432 Adıgüzel, s.64. 433 Cypher, s.514. 434 Karluk, s. 280-281

168

gelişmekte olan ülkelerin özel sektör projelerine sermaye ve kredi sağlayan en büyük

çok taraflı kaynak durumundadır. Ayrıca Kurum, şirketlere yönetişim konusunda, çevre

ve sosyal konularda, ve şirketler ile hükümetlere teknik yardım ve danışmanlık

konularında hizmet vermektedir. Buna göre IFC’nin gelişmekte olan üye ülkelerdeki

firmalara sunduğu finansal ürün ve hizmetler şunlardır:435

- Döviz ya da ülke parası cinsinden, sabit veya değişken faizli, uzun vadeli

IFC kredileri,

- Sendikasyon kredileri,

- Sermaye benzeri araçlarla (ikincil derecede krediler, imtiyazlı hisse, gelir

senetleri ve hisse senedine çevrilebilir borçlar gibi) finansman

- Sermaye katılımı (iştirak yoluyla finansman),

- Kısmi kredi sigortaları, risk dağıtım olanakları ve menkul kıymetleştirme

gibi yapısal finans ürünleri

- Risk yönetim ürünleri

- Bölgesel finansman

- Ticaretin finansmanı

- Aracılar yoluyla finansman.

Uluslararası Finans Kurumu, finansal araçları münferit olarak ya da projelerin

başlangıçta yeterli fonlanmasını sağlayacak bir bileşimle sağlar. Ayrıca Kurum, yapısal

finansal paketin, yabancı ve yerel bankalardan ve firmalardan ve ihracat kredi kurumları

tarafından finanse edilmesine de yardımcı olabilir. IFC, ürünlerini piyasa faizinden

sunar ve devlet garantisini kabul etmez. Böylece her girişimin başarı ihtimalini dikkatli

bir biçimde değerlendirir. IFC finansmanından yararlanabilmek için, projelerin

yatırımcılar açısından kârlı, ilgili ülkenin ekonomisine faydalı, sıkı çevresel ve sosyal

kriterlere uygun olması gerekmektedir. Kurum, tüm sanayi ve sektörlere finansman

sağlamaktadır; örnek olarak imalat, altyapı, turizm, sağlık, eğitim ve finansal

hizmetlerdir. Yeni onaylanan finansal projeler, olgunlaşmamış finansal kiralama

yatırımları, sigorta, öğrenci kredilerine karşılık kredileri, mikrofinansman imkanı sunan

yerel bankalara kredi açılması ya da KOBİ’lere ticari kredi açılmasını

435 McClure (ed.), ss.15-18.

169

kapsamaktadır.436 Bu çerçevede IFC tarafından oluşturulan KOBİ Yatırım Bağlantı

Programları, KOBİ'lerin teknik ve iş yeteneklerinin geliştirilmesi; yerel üreticilerin

finansal imkanlara erişimi; yerel üretim ve dağıtım ağlarının güçlendirilmesi ve eğitim,

sağlık ve altyapı programları gibi toplumsal gelişim projelerinin desteklenmesi gibi

amaçlar taşımaktadır.437

Uluslararası Finans Kurumu, genel olarak özel sektör projelerini finanse

etmesine rağmen, özel sektörde iş yapan ve özel sektörün ortak olduğu, kamu

girişimlerine de finansman sağlamaktadır. Kurum, aynı zamanda tamamıyla yerel tarzda

olan girişimlerle yabancı ve yerel girişimcilerin ortak oldukları ortak girişimleri de

finanse edebilmektedir.

Uluslararası Finans Kurumu, özel sektörün yatırımcı ve kredi veren olarak

katılımının sağlanabilmesi için, bir tek projeye verdiği sermaye ve kredi toplamını belli

bir sınırda tutar. Bu sınır, yeni projeler için toplam proje maliyetinin yaklaşık %25’i, ya

da bazı özel durumlarda küçük projeler için %35’idir. Genişleme yatırımlarında ise IFC,

yatırımın yatırım yapan şirketin toplam sermayenin %25’ini aşmadığı durumlarda, proje

maliyetinin %50’sine kadar finansman sağlayabilir. Uluslararası Finans Kurumu

yatırımlarının tutarı 1 milyon dolar ila 100 milyon dolar arasında değişmektedir. Ayrıca

IFC fonları, herhangi bir IBRD üyesi ülke için sürekli çalışma sermayesi veya yabancı

ve yerel harcamalar aracılığıyla sabit varlık sağlanması için kullanılabilir. IFC kâr

amaçlı ticari işlemler yürütmekte olduğundan kurulduğundan bu yana her yıl kâr

etmektedir.438

2.1.1.4. Çok Taraflı Yatırım Garanti Ajansı

Çok Taraflı Yatırım Garanti Ajansı (Multileteral Investment Guarantee Agency–

MIGA), Dünya Bankası Grubu’nun bir parçası olarak 1985 yılında kurulmuş ve Nisan

1988'de 5 gelişmiş, 15 gelişmekte olan ülkenin sözleşmesini onaylamasıyla faaliyete

geçmiştir. MIGA’nın temel amacı, gelişmekte olan ülkelerdeki yabancı sermaye

yatırımlarını, döviz kısıtlamaları ile konvertibilite şartlarında meydana gelen

436 A.g.e., s.18. 437 Adıgüzel, s.67. 438 McClure (ed.), s.19.

170

değişiklikler nedeniyle ortaya çıkan transfer zorluklarına, siyasi istikrarsızlık,

millileştirme ve yatırım sözleşmelerinin bozulması dolayısıyla karşılaşılan ticari

olmayan risklere karşı korumaktadır.439 Bu amaçla ajans, millileştirme gibi ticari

olmayan risklere karşı doğrudan yabancı yatırımlara güvence sağlamakta, potansiyel

yabancı yatırımcılara danışmanlık yapmakta; gelişmekte olan ülkelerde yatırım

olanaklarını teşvik eden konferanslar, fakir ülkelerde yatırım yöntemleri konusunda

eğitim faaliyetleri düzenlemektedir.440

MIGA söz konusu hedeflerine ulaşmak amacıyla gelişmiş üye ülkelerden gelişmekte

olan üye ülkelere yönelen sermaye hareketlerini, ticari olmayan risklere karşı korumak

amacıyla sigorta ve reasüransı da içeren garanti işlemleri sunar. MIGA'nın ürün ve hizmetleri

şunlardır:441

- Yatırım Garanti Hizmetleri

- Yatırım Pazarlama Hizmetleri

- Mevzuat ve Alacaklar

MIGA, yatırım garanti hizmetleri çerçevesinde, yeni yatırımların yanı sıra

mevcut tesislerin modernizasyon ve tevsi yatırımları ile kamu iktisadi teşekküllerinin

özelleştirmesini de içerecek şekilde geniş ve esnek bir yelpazede proje değerlendirebilir.

Söz konusu yatırımlara ilişkin pay (hisse) sahipliği, hissedar kredileri, hissedar kredi ga-

rantileri, teknik yardım, yönetim sözleşmeleri, imtiyaz (franchising) ve lisanslama

anlaşmaları MIGA'nın işlem kapsamı içindedir. Yatırım pazarlama hizmetleri ise,

kapasite yaratma, bilgi yayma ve yatırım sağlama işlemlerinden oluşur. Kapasite

yaratma kapsamında, ajans sahip olduğu bilgi ve tecrübe birikimini, yatırım geliştirme

aracıları ile paylaşarak (teknik yardım), söz konusu aracıların gelişmekte olan ülkelere

doğrudan yabancı sermaye yatırımları yönlendirme yeteneğini artırmaya uğraşır ve

yatırım çekmek isteyen ülkeler için özel kısa ve uzun dönemli destek programları

439 Adıgüzel, s.68. 440 Cypher, s.514. 441 Serhan Oksay, ss.154-155.

171

hazırlar.442 Öte yandan MIGA’nın, söz konusu faaliyetleri yerine getirme konusunda 4

temel yönlendirici prensibi vardır.443

- Müşteri odaklıdır: Yatırımcılara, kredi verenlere ve ev sahibi ülke devletlere

özel girişimi destekleyerek ve yabancı yatırımları artırarak yardım etmek.

- Ortaklıklara katılır: Başka sigortacılarla, devlet kurumlarıyla ve uluslararası

organizasyonlarla birlikte çalışıp, hizmet ve yaklaşımlara tamamlayıcılık

sağlamak.

- Kalkınma etkilerini artırmak: ev sahibi ülkelerin amaçlarıyla uyumlu ve

sağlam iş, çevre ve sosyal prensipleriyle uyumlu olarak yükselen

ekonomilerde insan refahını iyileştirmeye çalışmak.

- Finansal itibarı sağlamak: Kalkınma hedefleri ile mali amaçları, işi basiretli

biçimde ele almak ve akılcı risk yönetimi vasıtasıyla, dengelemek.

Bir Dünya Bankası kuruluşu olmasına karşın MIGA'nın yönetim yapısı IDA ve

IFC'ye göre ayrı bir Guvernörler Kurulu ve İcra Direktörleri Kurulu olması nedeniyle

farklılık gösterir. Dünya Bankası'na üye olan ülkeler bu ajansa da üye olabilirler.444

2007 yılı itibariyle ajansın 171 üyesi bulunmaktadır. 1988 yılında işlem yapmaya

başlayan MIGA, 2007 yılının sonu itibariyle, 96 gelişmekte olan ülkede, yaklaşık 900

projeye, toplam 17,4 milyar dolar tutarında garanti vermiştir.445

Sonuç olarak, Çok Taraflı Yatırım Garanti Ajansı’nın desteklediği projelerin

ülkelerin kalkınmasına önemli faydaları olmuştur. Buna göre, söz konusu projelerin

gerçekleştirildiği ülkelerde yerel istihdam, vergi hasılatı ve teknolojik bilgi transferi

yaratılmıştır. Yerel halk, bu projelerden, altyapı gelişimi gibi, yol, elektrik, hastane, okul ve

temiz suları içeren, ikincil faydalar da elde etmiştir. Benzer yerel yatırımlar, yerel işletmelerin

bunlarla ilişkili mal ve hizmet arz ederek büyümesini teşvik etmek amacıyla MIGA, doğrudan

yabancı sermaye yatırımlarını da desteklemiştir. Sonuç olarak, gelişmekte olan ülkeler

yoksulluğun kısır döngüsünden kurtulma yönünde fırsatlar elde etmişlerdir. MIGA’nın garanti

kapsamı, yatırımcıların sosyal ve çevresel standartlar açısından dünyanın en iyi standartlarını

442 Ag.e., s.155. 443 McClure (ed.), s.20. 444 Serhan Oksay, s.154. 445 http://www.miga.org/about/index_sv.cfm?stid=1588[03.05.2008]

172

yerine getirmelerini sağlamaktadır. MIGA, kendi garantisini verdiği yükselen ekonomilerin

projelerine başka yerde bulunamayacak bir bilgi birikimi uygularken bir yandan Dünya

Bankası Grubu’nun geniş kaynak imkanlarından yararlanmakta diğer yandan da bu kaynağa

katkıda bulunmaktadır.446

2.1.1.5. Uluslararası Yatırım Uyuşmazlıkları Çözüm Merkezi

Uluslararası Yatırım uyuşmazlıkları Çözüm Merkezi’nin (International Center

for Settlement of Investment Disputes–ICSID), Dünya Bankası Grubu altında, bağımsız

bir örgüt olarak, 1966 yılında yürürlüğe giren Devletler ve Yabancı Uyruklular

Arasındaki Yatırım Anlaşmazlıklarının Çözümüne İlişkin Konvansiyonu ile

kurulmuştur.447 ICSID’ın temel amacı, üye ülkeler ile üye ülkelerin kuruluşları arasında

ortaya çıkacak yatırım anlaşmazlıkları ve uzlaşmazlıkların çözümü için gerekli uzlaşma

ortamını yaratmaktır. Merkez, bir uzlaştırma kurumu olarak çalışır. Otonom bir kuruluş

olmakla birlikte Dünya Bankası ile yakın bağı vardır. ICSID'ın yönetim kurulu ve

sekreteryası vardır. Merkezin üyeleri aynı zamanda Dünya Bankası üyesidirler. Dünya

Bankası başkanı aynı zamanda ICSID yönetim kurulu başkanıdır.448 Ayrıca, ICSID

sekreterliğinin bütün harcamaları, tarafların bireysel masrafları kendilerince

karşılanmak koşuluyla, Dünya Bankası tarafından karşılanmaktadır. ICSID’ın merkezi

Washington' dadır ve 2007 yılı itibariyle 144 üyesi vardır.

Uluslararası Yatırım Anlaşmazlıklarının Çözümü Merkezi Sözleşmesi’nin 1.

maddesine göre Merkez’in temel amacı, kendisine üye olan ülkeler ile diğer üye

ülkelerin kuruluşları arasında ortaya çıkacak yatırım anlaşmazlıkları ve

uzlaşmazlıklarının çözümü için gerekli uzlaşma ortamını yaratmaktır. Uluslararası

Yatırım Anlaşmazlıklarının Çözümü Merkezi, tam bir uzlaştırma kurumu gibi çalışır.

Üye ülkeler ile diğer üye ülkelerin kuruluşları arasında yatırım konularına ilişkin

uzlaşmazlık çıktığında üç seçenek vardır. Bunlar; mahkemeye başvurarak yargı karara

almak, hakeme başvurarak ortak bir kesin hakem kararı alıp ona uymak veya uzlaştırma

mercii önünde uzlaşma yolunu denemektir. Uluslararası Yatırım Anlaşmazlıklarının

Çözümü Merkezi’nin görevi, ikinci veya üçüncü yolun kabul edilmesi durumunda

446 McClure (ed.), ss.20-21. 447 McClure (ed.), s.22. 448 Adıgüzel, s.69.

173

ortaya çıkar.449 Bu kapsamda, Uluslararası Yatırım uyuşmazlıkları Çözüm Merkezi 3 tür

hizmet sağlamaktadır:450

- Üye ülkeler ve diğer ülkelerin vatandaşı statüsündeki yabancı yatırımcılar

arasındaki anlaşmazlıkların uzlaşma ve tahkiminin sağlanması: Merkeze,

uzlaşma ve tahkim başvurusu tamamen gönüllü olarak yapılmaktadır. Fakat

taraflar ICSID anlaşması adı altında tahkime müsaade ettikten sonra, hiçbiri

tek taraflı olarak onayını geri çekemez. Dahası tüm ICSID anlaşmasına taraf

olan ülkeler ICSID Konvansiyonu ile bir anlaşmazlığın tarafı olsalar da

olmasalar da, tahkim kararlarını tanımak ve uygulamak zorundadırlar.

- Hükümetlerle yabancı ülke vatandaşlarının ICSID Konvansiyonu haricinde

kalan özel anlaşmazlık durumları: Bu davalar, taraflardan birinin hükümeti

ICSID Konvansiyonuna taraf olmadığı durumlardaki davaları kapsar. “Ek

olanak’’ uyuşmazlık ve tahkim olanağı, anlaşmazlığın sıradan bir ticari

işlemden farklı bir yatırıma ilişkin anlaşmazlığı kapsaması durumunda

kullanılabilir. Ek Olanak Kuralları ayrıca ICSID Konvansiyonda yer

almayan, ülke ya da başka bir ülkenin vatandaşı statüsündeki yatırımcının

başvurma imkanına sahip olduğu gerçeklerin araştırılması yönündeki

başvuru tipindeki süreçlerin işletilmesini olanaklı kılar.

- Konu bazında (kurumsal olmayan biçimde) yapılacak uyuşmazlık davalarına

hakem atanması: Bu atamalar çoğunlukla, konuya mahsus olmak üzere özel

olarak tasarlanmış kurallar çerçevesinde ve Birleşmiş Milletler Uluslararası

Ticaret Hukuku Komisyonu Tahkim Kuralları esas alınmak suretiyle yapılır.

2.2. Bölgesel Kalkınma Finans Kurumları

Bölgesel kalkınma finans kurumları, belirli bir coğrafi bölgenin veya

entegrasyonun gelişmesini finanse etmek amacıyla hizmet veren kurumlardır. Bu

kurumlar, küresel kalkınma finans kurumlarınınki kadar büyük boyutta olmasa da

özellikle bölgesel nitelikli kamusal mal ve hizmetlerin sağlanmasında önemli roller

449 Karluk, s.252. 450 McClure (ed.), ss.22-23.

174

üstlenmişlerdir.451 Bölgesel kalkınma finans kurumlarının, bölgesel kalkınma bankaları

ve entegrasyon bankaları olmak üzere, iki önemli türü bulunmaktadır.

2.2.1. Bölgesel Kalkınma Bankaları

Bölgesel kalkınma bankaları, uluslararası sermaye piyasalarından ödünç alınan

ve gelişmiş ülkelerden sağlanan fonlarla, düşük ve orta gelirli ülke projelerine

finansman sağlar.452 Bu bankalarının faaliyetleri, küresel kalkınma bankalarının

faaliyetlerini tamamlar niteliktedir.453 Buna göre, küresel kalkınma bankaları büyük

kalkınma projelerine borç verirken, bölgesel kalkınma bankaları daha küçük ölçekte

projelere fon sağlamaktadır. Bu rağmen, bölgesel kalkınma bankalarının, faaliyet

yürüttükleri hizmet alanı içindeki ülkelerin kalkınmaları açısından büyük öneme sahip

olduklarını belirtmek gerekir.454 Bölgesel kalkınma bankalarının en ayırt edici

özellikleri ise, faaliyetlerinin daha çok bölgesel bir coğrafi alanla sınırlı olmasıdır. Buna

göre, bu kurumların, hizmet ettikleri bölgenin kendine özgü ekonomik problemlerini

çözmeye yetecek düzeyde finansal ürün ve hizmet ile donatılmış olmaları

gerekmektedir.455

Bölgesel kalkınma bankalarının, tanımlanmış alan dışında başka bir alana

yatırım yapmaları söz konusu değildir. Bu bankalara üye ülkeler, bölge içi ve bölge dışı

olmak üzere ikiye ayrılır. Bölge içi üyeler, ilgili bölgesel kalkınma bankasının tanımlı

alanı içerisinde kalan ülkelerin üyelikleri ile oluşurken; bölge dışı üyeler, tanımlı alanın

dışında kalmalarına karşın, o alanda yapılacak yatırımlara destek vererek prestijlerini

ve/veya etkinliklerini arttırmak isteyen “donör” ülkelerden oluşur. Bölgesel kalkınma

bankaları imkanlarından, tanımlı bölgedeki gelişmekte olan ve az gelişmiş ülkeler

faydalanabilmektedir. Donör üyeler ise, söz konusu bölgesel bankanın fonlarından

yararlanmaz, sadece sermayesine katkıda bulunurlar.

Dünya'nın bir çok bölgesinde, kalkınmayı desteklemek, bu çerçevede yatırım ve

projelerin orta ve uzun vadeli finansmanını sağlamak üzere bir çok bölgesel kalkınma

451 Ocampo, s.68. 452 Sawyer ve Sprinkle, s.252. 453 Kandemir, s.10. 454 Sawyer ve Sprinkle, s.252. 455 Kandemir, s.11.

175

bankası kurulmuştur. Bunlara örnek olarak, Avrupa Kalkanıma Bankası Avrupa İmar ve

Kalkınma Bankası, Asya Kalkınma Bankası, Afrika Kalkınma Bankası,

Amerikalılararası Kalkınma Bankası ve İslam Kalkınma Bankası sayılabilir. Bu

bankaların her birinin kuruluş amaçlarının farklılıklarda olmakla birlikte temelde iki

ortak amaçları söz konusudur. Bu amaçlar şunlardır:456

- Dünya sermaye piyasalarından veya hükümetlerden ilave dış kaynakları temin

etmek,

- Yalnız üye ülkelerin bireysel kalkınmaları için olanları değil aynı

zamanda bölgesel kalkınmaya katkısı olacak projeleri finanse etmek ve

bölgenin bir bütün olarak kalkınmasını sağlamak.

2.2.1.1. Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası

Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası (European Bank for Reconstruction and

Development – EBRD) kalkınmaya yönelik bölgesel ve ekonomik bir güç olarak,

serbest piyasa ekonomisine geçme yönünde uğraş veren Orta ve Doğu Avrupa ülkeleri

ile eski Sovyet ülkelerinin, reform süreci içinde ortaya çıkan yapısal sorunlarının

giderilmesi ve finansman ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla, 1991 yılında

kurulmuştur.457 Banka’yı kuranlar, bu geçişin toplumların yaşam standartlarını

artırırken aynı zamanda temel tercih ve haklarını da artıracağını düşünmüşlerdir.458

Bugün ise Banka, Orta Avrupa’dan Orta Asya ülkelerine demokratik bir sistemin ve

piyasa ekonomisinin inşa edilmesini sağlamak amacıyla, çeşitli yatırım araçları

kullanmaktadır.459 Ayrıca Banka, Avrupa Birliği, Avrupa Yatırım Bankası, Birleşmiş

Milletler, Uluslararası Para Fonu, Dünya Bankası, Orta ve Doğu Avrupa ülkelerinin

kalkınması ile ilgili kamu ve özel nitelikli tüm kuruluşlarla işbirliğini geliştirmeyi de

amaçlamaktadır.460 Buna göre, Banka’nın söz konusu amaçlarına yönelik işlevsel

görevleri ise şunlardır:461

- Verimli ve rekabetçi özel sektör yatırımlarını teşvik etmek,

456 Adıgüzel, ss.72-73. 457 http://www.ebrd.com/about/index.htm[29.05.2008] 458 Buiter ve Lankes, s.4. 459 http://www.ebrd.com/about/index.htm[29.05.2008] 460 Karluk, s.348. 461 Devlet Planlama Teşkilatı, Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Türkiye’nin dış Ekonomik

İlişkileri Özel İhtisas Raporu, 2000, s. 64.

176

- bölgesel projelere önem vermek,

- ulusal ve yabancı sermaye ve tecrübeli bir yönetim ile ekonomik canlılığı

sağlamak,

- kişisel girişimciliği desteklemek ve altyapı yatırımlarını gerçekleştirmek,

- projelerin hazırlanması, finansmanı ve gerçekleşmesi amacıyla teknik

yardım sağlamak,

- sermaye piyasalarının gelişimini teşvik etmek.

Öte yandan Avrupa Bankası, ideolojisi olan bir kalkınma finans kurumudur. Zira

Banka'ya üye ülkelerin, demokrasi ile ve serbest piyasa koşullarına uygun olarak

yönetiliyor olmaları şart koşulmaktadır.462 Banka’ya, Avrupa kıtası ülkeleri ile

Uluslararası Para Fonu üyesi ülkeler üye olabilmektedir. Avrupa Birliği ve Avrupa

Yatırım Bankası üyeleri, Avrupa Bankası’nın da üyesidirler. Bununla birlikte, Avrupa

Bankası'nın bölgesi genişletilmiş Avrupa coğrafyasıdır. Bu coğrafya içindeki faaliyet

sahası ise gelişmekte olan Orta Avrupa ülkeleri ile tüm eski Sovyet ülkeleridir. EBRD,

yatırımlarını sadece bu faaliyet sahası içinde yapar. Buna göre, Banka’nın faaliyet alanı ya

da etkinlik gösterdiği ülkeler, Arnavutluk, Ermenistan, Azerbaycan, Belarus, Bosna-

Hersek, Bulgaristan, Hırvatistan, Çek Cumhuriyeti, Estonya, Gürcistan, Macaristan,

Kazakistan, Kırgızistan, Letonya, Litvanya, Makedonya, Moldova, Moğolistan,

Karadağ, Polonya, Romanya, Rusya, Sırbistan, Slovakya, Slovenya, Tacikistan,

Türkmenistan, Ukrayna ve Özbekistan’dır.463 Diğer bölgesel veya bölge dışı üye ülkeler

ise, donör statüsüyle Banka’ya üye olabilmekte, ancak yatırımlardan

faydalanamamaktadırlar. Donör üyeler, Banka’nın faaliyet alanında yapılacak

yatırımlara Banka sermayesine katkıda bulunmak suretiyle destek vererek, prestijlerini

ve/veya etkinliklerini arttırmayı amaçlar. Bu kapsamda, EBRD’ye donör sıfatıyla üye

olarak, Banka’nın sermayesine en çok katkı sağlayan hissedarlar, Tablo 7’de

gösterilmiştir.

Tablo 7’de, EBRD’nin sermayesine en çok katkı sağlayan ülkenin ABD olduğu

görülmektedir. ABD’yi eşit tutarda katkılarıyla Almanya, Fransa, İngiltere, İtalya ve

Japonya izlemektedir. Ayrıca, Avrupa Birliği ve Avrupa Yatırım Bankası da 600 milyon

462 Serhan Oksay, ss.157-158. 463 http://www.ebrd.com/about/basics/count.htm[29.05.2008]

177

Euro’luk paylarla Banka’nın sermayesine katılmışlardır. Diğer taraftan, Banka’nın ilk

nominal sermayesi 10 milyar ECU, ödenmiş sermaye payı 3 milyar, çağrılabilir sermaye

payı ise 7 milyar ECU'dür. EBRD’nin 2007 yılı sonu itibariyle toplam sermayesi 20

milyar Euro’ya, ödenmiş sermayesi ise 5 milyar Euro’ya ulaşmıştır.

Tablo 7

EBRD Sermayesine En Çok Katkı Sağlayan

İlk 20 Üyenin Katılım Payları

2007

Kaynak: http://www.ebrd.com/about/basics/members.htm[29.05.2008]

Avrupa Bankası, bölgede hizmet veren en büyük yatırımcı konumundadır ve

kendi finansmanının dışındaki, önemli doğrudan yabancı yatırımları harekete geçirir.

Kamu kesiminden de hissedarları olan Avrupa Bankası, buna rağmen sadece özel

Sıra No

Üye Ülkeler Üyelik Tarihi Sermaye Payı

(Milyon €) 1 ABD 29 Mayıs 1990 2,000.00

2 Almanya 29 Mayıs 1990 1,703.50

3 Fransa 29 Mayıs 1990 1,703.50

4 İngiltere 29 Mayıs 1990 1,703.50

5 İtalya 29 Mayıs 1990 1,703.50

6 Japonya 29 Mayıs 1990 1,703.50

7 Rusya 09 Nisan 1992 800.00

8 İspanya 29 Mayıs 1990 680.00

9 Kanada 29 Mayıs 1990 680.00

10 Avrupa Birliği 29 Mayıs 1990 600.00

11 Avrupa Yatırım Bankası 29 Mayıs 1990 600.00

12 Hollanda 29 Mayıs 1990 496.00

13 Avusturya 29 Mayıs 1990 456.00

14 Belçika 29 Mayıs 1990 456.00

15 İsveç 29 Mayıs 1990 456.00

16 İsviçre 29 Mayıs 1990 456.00

17 Polonya 29 Mayıs 1990 256.00

18 Finlandiya 29 Mayıs 1990 250.00

19 Norveç 29 Mayıs 1990 250.00

20 Danimarka 29 Mayıs 1990 240.00

178

girişimleri destekler ve genellikle bunu ticari partnerler aracılığıyla yapar. EBRD,

bankalara, endüstrilere ve işletmelere hem yeni riskler için, hem de mevcut projeler için

finansman sağlar. Avrupa Bankası, özelleştirmeyi desteklemek, kamu kurumlarını

yeniden yapılandırmak ve kentsel hizmetleri iyileştirmek için de çalışır. Ayrıca EBRD,

iş çevrelerini destekleyecek politikalar geliştirmek için bölgedeki hükümetlerle yakın

ilişkilerde bulunur.464

Avrupa Bankası, faaliyet alanı içerisindeki üye ülkelere çok çeşitli finansman

imkanları sunar. Bu kapsamda Banka, çeşitli yatırım projelerini finanse eder, bunlara

garanti verip taahhütler altına girebilir, ortaklık tesis edebilir ve teknik yardımda bulunur.

Banka kaynaklarının % 60'ı, özel sektörün geliştirilmesi amacıyla; %40'ı ise, ilk iki

yıllık dönem için kamu sektörüne verilir. Ayrıca, 5 yıllık dönemde, hiçbir ülke, banka

fonlarının %40'dan fazlasını kamu sektörüne tahsis edemez. Banka, üyelerinin altyapı

yatırımlarına da kredi açar. EBRD sigorta aktivitelerine katılmaz ve ihracat kredileri için

garantörlük yapmaz.465

Avrupa Bankası, 5 milyon - 250 milyon Euro arasındaki özel sektör projelerinin

finansmanını yapmaktadır. Ortalama fonlama büyüklüğü 25 milyon Euro'dur. Krediler

konvertibl paralar veya para birimleri üzerinden verilir ve banka normal olarak geri

ödemelerde kur risklerini üstlenmez. Banka serbest piyasa ekonomisine geçişte önemli

rol oynayan özelleştirme ve yeniden yapılandırma projeleri ile alt yapı ve yerel yönetim

projelerini de desteklemektedir. Banka prensip olarak aşağıdaki nitelikleri taşıyan proje-

lere katkıda bulunabilmektedir:466

- Özel sektörün geliştirilmesine ilişkin,

- Kamuya ait kuruluşların özelleştirilmesine ilişkin,

- Yabancı sermayenin teşvik edilmesine ilişkin,

- Finansal kuruluşların kurulup geliştirilmesine ilişkin,

- Sanayinin yeniden yapılandırılmasına ilişkin,

- Serbest piyasa ekonomisine geçilebilmesi ve özel sektörün güçlenebilmesi

için modern bir alt yapı şebekesinin oluşturulmasına ilişkin,

464 http://www.ebrd.com/about/index.htm[29.05.2008] 465 Karluk, s.353. 466 Serhan Oksay, ss.166-167.

179

- Küçük ve orta ölçekli işyerlerinin geliştirilmesine ilişkin,

- Çevre şartlarının iyileştirilmesine ilişkin.

Bu kapsamda Banka, yukarıda sayılan nitelikleri taşıyan projelerin

fonlanabilmesi için bazı temel kriterleri de gözetmektedir. Öncelikle, projenin Avrupa

Bankası operasyon ülkeleri sınırları içinde yer siması, kârlı olması, proje sponsorları

tarafından nakit sermaye ile desteklenmesi, yerel ekonomiye katkı sağlaması, güvenilir

bir teknoloji uygulaması ve bankanın çevresel kriterlerine uyması gereklidir.467

Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası'nın, benzer uluslararası ekonomik ku-

ruluşlarda olduğu gibi, guvernörler kurulu, icra direktörleri kurulu ve başkandan oluşan

üçlü bir yapısı vardır. Guvernörler kurulu, Banka üyelerinin temsil edildiği en yetkili

organdır. Banka ve banka işlemleri hakkında her türlü kararı almaya yetiklidir. Yılda en

az bir defa toplanır. İcra direktörleri kurulu 23 üyeden oluşur ve Guvernörler Kurulu

adına Banka’nın yönetim işlerini yerine getirir. İcra direktörleri kurulu’nun 11 üyesi AB

ve Avrupa Yatırım Bankası'ndan, 4 üyesi Orta ve Doğu Avrupa ülkelerinden, 4 üyesi

diğer Avrupa ülkelerinden ve geri kalan 4 üye ise diğer ülkelerden oluşur. EBRD’nin

yasal temsilcisi olan başkan ise icra kurulu üyelerince seçilir. Başkan, Banka’nın

yönetiminden ve günlük işlerinin yürütülmesinden sorumludur ve iki yardımcısı

vardır.468

Öte yandan, Banka'nın ilk icraat yılı olan 1992’de 1.2 milyar ECU tutarında 54

projeye onay verilmiştir. 2007 yılında ise bankanın onay verdiği proje sayısı 353’e ve

proje tutarı ise, yaklaşık 14 milyar Euro’ya ulaşmıştır. Ayrıca Banka, faaliyete geçtiği

yıldan 2007 yılı sonuna kadar toplam 2.596 projeye onay vermiş ve bunların tutarı 117

milyar Euro’yu bulmuştur.469

2.2.1.2. Asya Kalkınma Bankası

Merkezi Filipinler'in Manila kentinde olan Asya Kalkınma Bankası (Asian

Development Bank-ADB), 1966 yılında, Birleşmiş Milletler Asya ve Pasifik Ekonomik

467 A.g.e., s.167. 468 Karluk, s.352. 469 European Bank for Reconstruction and Development, EBRD Annual Report 2007, İngiltere: Spin

Offset Limited , 2008, s.2.

180

ve Sosyal Komisyonu denetiminde ve 31 ülkenin katılımıyla kurulmuştur. ADB’nin

temel amacı Asya ve Pasifik bölgesinde, kalkınmakta olan üye ülkelerin ekonomik ve

sosyal gelişmesini desteklemektedir. Banka’nın ilgi alanı, tarım, enerji, mali (sermaye

piyasası gelişimi), ulaşım, haberleşme ve sosyal alt yapı (sağlık, eğitim) sektörleridir.

Banka kredileri anılan sektörlerdeki özel projelere yönelik olabileceği gibi program

kredileri ve teknik yardım da sağlayabilir. Asya Kalkınma Bankası, resmi, ticari ve

ihracat kredi kurumlarının sağladığı kredilere ko-finansör olarak da

katılabilmektedir.470 Kurumun temel fonksiyonları şöyle sıralanabilir:471

- Gelişmekte olan üye ülkelerde ekonomik ve sosyal kalkınmanın

hızlandırılması amacıyla kredi sağlamak ve hisse iştiraklerinde bulunmak,

- Kalkınma projeleri ile programların hazırlanması ve yürütülmesi,

danışmanlık hizmetleri için teknik yardım sağlamak,

- Kalkınma hedefleri için kamu ve yerli sermaye yatırımlarını teşvik etmek,

- GOÜ’lerin kalkınma politikaları ile planlarının koordine edilmesini

sağlamak,

- Birleşmiş Milletler ile bölgede kredi ve yatırımlarda bulunan diğer

uluslararası organizasyonlarla işbirliğinde bulunmak.

Banka bu fonksiyonlarını yerine getirirken, az gelişmiş ülkelere özel ilgi

göstermek ve sırasıyla, bölgesel, yarı-bölgesel ve ulusal program ve projelere ise

öncelik vermek durumundadır. Burada amaç, bölgenin tamamının uyumlu bir biçimde

kalkınmasıdır. Öte yandan Banka’ya, 2007 yılı itibariyle “Asya ve Pasifik bölgesinden

48, bölge dışından ise 19 olmak üzere, toplam 67 ülke üyedir.”472

Banka 2007 yılında 82'si proje, 5’i ortaklık, 4’ü garanti ve 2’si sendikasyon

olmak üzere toplam 96 borçlanma için 10.1 milyar Dolar tutarında kredi vermiştir.

Banka aynı yıl, 242 teknik yardım projesine 243 milyon Dolar kredi onayı vermiştir.

Kredilerin büyük bir kısmı kamu sektörünce kullanılmıştır. Asya Kalkınma Bankası

kredilerinin, 2007 yılı için sektörel bazda dağılımı göz önünde bulundurulduğunda ise,

470 Serhan Oksay, s.173. 471 Devlet Planlama Teşkilatı, Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Türkiye’nin dış Ekonomik

İlişkileri Özel İhtisas Raporu, s.61. 472 Asian Development Bank, Asian Development Bank Annual Report 2007, Filipinler: 2008, s.2.

181

büyük payın %39’luk oranla ulaştırma ve haberleşmeye ait olduğu dikkat çekmektedir.

Söz konusu dağılımda, ulaştırma ve haberleşmeyi, %14 ile enerji sektörü, %12 ile

adalet, ekonomi ve kamu politikalarını kapsayan sosyal altyapı hizmetleri ve %11 ile

finans sektörü takip etmektedir.473 Genel olarak ADB, üye ülkelerin ekonomik ve sosyal

kalkınması İçin kredi verir ve öz sermaye yatırımı yapar. Ayrıca Banka, teknik yardım

da sağlar. ADB son zamanlarda da yerel sermaye piyasalarını geliştirmek için üye

ülkelere yardım etme misyonu üstlenmiştir.474

Asya Kalkınma Bankası’nın en yüksek yönetim organı olan Guvernörler Kurulu

yılda bir kez toplanır. Banka'nın genel operasyonlarından Direktörler Kurulu

sorumludur. Direktörler Kurulu 12 İcra Direktöründen oluşur. Bu İcra Direktörlerinden

her birinin birde İcra Yardımcısı vardır. İcra Direktörlerinin sekizi bölgesel ülke

gruplarını ve geri kalan dördü de bölge dışı ülke gruplarını temsil eder. Her iki yılda bir

bu İcra Direktörlükleri için Direktörler Kurulu'nda seçim yapılır.475

Asya Kalkınma Bankası’nın finansman kaynakları, özsermaye, borçlanma

yoluyla edilen fonlar ve rezervler, üye ülkelerce oluşturulan özel fonlardır. Banka

bugüne değin Avrupa, Asya, Orta Doğu ve ABD sermaye piyasalarından da

borçlanmıştır. Banka, özsermayesinden nispeten belli bir seviyede kalkınmış üye

ülkelere, özel fonlardan ise, en az gelişmiş üye ülkelere uzun vadeli ve düşük faizli

kredi açılmaktadır.476

2.2.1.3. Afrika Kalkınma Bankası

Afrika Kalkınma Bankası (African Development Bank-AfDB), 1964 yılında,

bölgesel bir kalkınma bankası olarak, üye ülkelerin ekonomik ve sosyal gelişmesine

katkıda bulunmak amacıyla bölge ülkelerince kurulmuştur. Banka üye ülkelere borç

vererek, ortak yatırımlarda bulunarak ve teknik yardım sağlayarak kuruluş amacını

gerçekleştirmeye çalışmaktadır. 1982'de bölge dışından ülkelerinde katılımına açılmış

ve bankaya 17 OECD ülkesinin yanı sıra, Arjantin, Çin Halk Cumhuriyeti, Kuveyt,

Suudi Arabistan ve Yugoslavya gibi ülkeler ortak olmuştur. Ancak, AfDB sermayesinin

473 A.g.e. ss.23- 24. 474 Kandemir, s.12. 475 Serhan Oksay, s.174. 476 A.g.e., s.174.

182

% 60'ının bölge ülkelerinden olması zorunludur.477 Banka’nın, 2007 yılı sonu itibariyle,

53’ü Afrika bölgesinden, 24’ü ise bölge dışından olmak üzere 77 üyesi bulunmaktadır.

Banka’nın toplam sermayesi ise, yaklaşık 22 milyar dolardır.

Banka’nın öncelikli hedefi, Afrika’da yoksulluğu azaltmak amacıyla

sürdürülebilir ekonomik büyümeyi sağlamaktır. Banka, bu hedefine, geniş kapsamlı

kalkınma proje ve programlarını finanse etmek suretiyle ulaşmayı planlamaktadır. Bu

kapsamda, Banka’nın finansman desteği sağladığı konular şunlardır: 478

- Kamu kesimi ve özel sektör kredileri,

- Kurumsal destek projeleri kapsamında, teknik yardımlar,

- Kamu ve özel kesime yönelik sermaye yatırımları,

- Bölge içerisindeki üyelerin kalkınma politikaları ve planlarının

koordinasyonuna destek,

- 500.000 dolara kadar acil yardım desteği.

Afrika Kalkınma Bankası, üyelerine, işlem yapmaya başladığı 1967 yılından

2007 yılı sonuna kadar, toplam 3.174 işlemde, yaklaşık 42 milyar dolar tutarında

finansman desteği sağlamıştır. Banka’nın sadece 2007 yılında üyelerine sağladığı

finansman tutarı, 100 işlemde 3,1 milyar dolardır. Söz konusu finansman desteğinin

sektörel dağılımı incelendiğinde ise, en büyük payın % 75’lik dilim ile altyapı

yatırımlarına ait olduğu görülmektedir. Altyapı yatırımlarını, tarıma, endüstriye, sosyal

yapıya ve çevreye yönelik destekler izlemektedir.479

Banka’nın en yetkili organı, her üye tarafından atanan temsilcilerden oluşan

guvernörler kuruludur. Öte yandan, Banka’nın 18 üyeden oluşan bir yönetim kurulu

vardır. Yönetim kurulu üyelerinin 12’si bölge ülkelerindendir. Banka’nın diğer bir

organı olan başkan ise, guvernörler kurulu tarafından, yönetim kurulunun tavsiyesi

üzerine beş yıllığına seçilir.480

477 Adıgüzel, s.77. 478 http://www.afdb.org/portal/page?_pageid=473,968629&_dad=portal&_schema=PORTAL

[29.05.2008] 479 African Development Bank, African Development Bank Annual Report 2007, Danimarka:

Scanprint, 2008, s.ix. 480 Karluk, s.342.

183

2.2.1.4. Amerikalılararası Kalkınma Bankası

Amerikalılararası Kalkınma Bankası (lnter-American Development Bank-

IADB), bölgesel bir kalkınma bankası olarak 19 Latin Amerika Ülkesi ve ABD

tarafından 1959 yılında kurulmuştur. Banka bugün Latin Amerika ve Karayipler

bölgesinin bölgesel entegrasyonu ve ekonomik, sosyal ve kurumsal gelişmesinin

finansmanında ana kaynaktır. Banka, bölgede özel ve kamu sektörüne kredi, bağış,

garanti, politika önerileri ve teknik yardım sağlamaktadır.481 Banka’nın misyonu,

bölgedeki gelişmekte olan üye ülkelerin, kalkınma çabalarını katkıda bulunmaktır.

Banka, Latin Amerika ve Karayipler bölgesinin sürdürülebilir ekonomik ve sosyal

gelişmesini sağlamak amacı çerçevesinde borç alan bölge üye ülkelerinin kalkınma

politikalarının oluşturulmasında, finansal ve teknik destekte, rekabetin geliştirilmesinde,

sosyal eşitliğin gerçekleştirilmesinde, yoksullukta savaşta, devletlerin

modernizasyonunda, bölgesel entegrasyon ve serbest ticaretin oluşmasında öncülük

yapmayı amaçlamaktadır.482

Amerikalılararası Kalkınma Bankası, üyelerine, ilk işlem yaptığı 1961 yılından

2008 yılının ilk yarısına kadar olan periyotta, 156 milyar dolar tutarında finansman

sağlamıştır. Bu süreçte, bankanın üyelerine sağladığı finansal desteğin büyük kısmı

ülkelerin modernizasyonuna yönelik yatırımlar için kullanılmıştır. Banka ayrıca, üye

ülkelerdeki, tarım, endüstri, enerji, sosyal yapı, ulaştırma, eğitim ve sağlık gibi alanlara

yönelik finansal destekler de sağlamaktadır.483 Öte yandan, kamu kuruluşları, devletler,

belediyeler ve özerk kamu enstitüleri, sivil toplum örgütleri ve özel şirketler bankadan

borçlanabilmektedir.

Amerikalılararası Kalkınma Bankası'nın, 2007 yılı sonu itibariyle, 26'sı Latin

Amerika ve Karayipler Bölgesinden, 19’u bölge dışından olmak üzere toplam 47 üyesi

vardır. Bir ülkenin Banka’nın bölgesel üyelerinden olabilmesi, Amerika Devletleri

Teşkilatı’na (Organization of the American States-OAS) üye olma şartına bağlanmıştır.

Ayrıca, bölge dışı üyelik de IMF üyeliğini gerektirir.484 Öte yandan, bölge içerisindeki

481 http://www.iadb.org/aboutus/I/index.cfm?language=English[01.06.2008] 482 Adıgüzel, s.75. 483 http://www.iadb.org/aboutus/II/operations.cfm?language=English#[01.06.2008] 484 http://www.iadb.org/aboutus/I/members.cfm?language=English[01.06.2008]

184

tüm üyeler, Banka’dan finansman sağlayan ülkelerdir. Bölge dışı üyeler ise, banka

sermayesine katkıda bulunmakla birlikte, finansman desteği almaz.

Diğer taraftan, IADB'nin en yetkili organı olan guvernörler kurulu her üye ülke

tarafından atanan bir temsilciden, yönetim kurulu ise, 8’i bölge ülkelerini, 2’si bölge

dışını ve birer tanesi de ABD ve Kanada’yı temsil eden 12 direktörden oluşmaktadır.485

2.2.1.5. İslam Kalkınma Bankası

İslam Kalkınma Bankası (Islamic Development Bank-IDB), 1974 yılında

Cidde’de toplanan İslam Ülkeleri Maliye Bakanları II. Konferansı’nda Banka Ana

Sözleşmesi’nin kabul edilmesiyle, İslam Konferansı Teşkilatı’na üye 22 ülke tarafından

kurulmuş ve faaliyetlerine ise 20 Ekim 1975 tarihinde başlamıştır.486 Banka’nın temel

amacı, şer'i prensipler doğrultusunda üye ülkelerin ve diğer Müslüman toplulukların

kalkınmasını ve sosyal gelişmesini desteklemektedir.487 Banka’nın diğer amaçları ise,

İslam ülkelerinin kalkınma faaliyetlerine katkıda bulunmak, İslam topluluklarının

sosyal, ekonomik yatırım projelerine kaynak sağlamak, İslam ülkeleri arasında ticaretin

geliştirilmesine yardımcı olmak ve işbirliğini sağlamaktır. İslam Kalkınma Bankası’nın,

söz konusu amaçlar çerçevesinde işlevleri şunlardır:488

- Üye ülkelerin kuruluşlarına ve projelerine finansman desteği sağlar ve

sermaye iştirakinde bulunur,

- Üye ülkeler arasında ticaretin geliştirilmesine sağlamak ve bu amaçla gerekli

çalışmalar yapar,

- Üye ülkeler arasında teknik işbirliği ve yardımlaşmayı sağlar,

- Kuruluş amaçlarının gerçekleştirilmesi yönünde çeşitli eğitim ve araştırma

faaliyetinde bulunur.

İslam Kalkınma Bankası, finansman faaliyetlerini başlıca beş başlık altında

gerçekleştirir. Bunlar, proje finansmanı, teknik yardım, dış ticaretin finansmanı, özel

485 Karluk, s.343. 486 Devlet Planlama Teşkilatı, Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Türkiye’nin dış Ekonomik

İlişkileri Özel İhtisas Raporu, s.65. 487 http://www.isdb.org/irj/portal/anonymous?NavigationTarget=navurl://24de0d5f10da906da85e96ac35-

6b7af0[01.06.2008] 488 Adıgüzel, s.70.

185

yardım ve en az gelişmiş ülkelere yardımdan oluşur. Banka’nın sağladığı bu imkanların

proje finansmanı ayağı, kredi niteliğindeki “ödünç finansmanı”; hisse senedi satın

almak suretiyle gerçekleşen “ortaklık”; “leasing” yoluyla finansman sağlanması,

leasinge alternatif olarak getirilen “taksitli satış”, “kar ortaklığı” ve “KOBİ finansmanı”

kalemlerinden oluşmaktadır. Öte yandan teknik yardım, kabul edilen projenin

tamamlanma aşamasına gelinceye kadar çok geniş ve kapsamlı teknik hizmete ihtiyacı

olmasından hareketle sağlanan bir imkandır. Banka ticaretin finansmanı kapsamında ise,

üye ülkelerinin, kısa vadeli ithalat ihtiyaçlarını karşılamak ve büyük ödemeler dengesi

sorunlarına geçici yardım sağlamak hizmetlerinde bulunur. Öte yandan Banka’nın özel

yardım şeklindeki finansmanından kastedilen: üye ülkelerin şer-i prensiplere uygun

olarak ekonomi bankacılık alanlarında yeniden yapılanmalarına yardım etmek; doğal

afetlerden zarar gören üye ülkelere mali katkıda bulunmak; banka üyesi olmayan

ülkelerdeki Müslüman toplulukların sosyal ve ekonomik durumlarını düzeltmeleri

amacıyla finansal destek sağlamak ve üye ülkelerde şer-i düşünceyi güçlendirmek için

mali imkan yaratmaktır. Son olarak Banka, en az gelişmiş ülke statüsündeki üyelerine

özel şartlı finansman desteğinde bulunur.489

Diğer taraftan, İslam Kalkınma Bankası bünyesinde, Banka’ya üye olmayan

ülkelerdeki Müslüman topluluklara yardım etmek amacıyla özel fonlar kurmuştur.

Banka, bu fonlar aracılığıyla finansman desteği sağlayabilmektedir. Banka’nın, diğer

çok taraflı kalkınma finans kurumlarından temel farklılığı da bu özelliğidir. Böylelikle

sadece üye ülkeler değil, üye statüsüne kavuşamayan tüm Müslüman toplumlar da İslam

Kalkınma Bankası kaynaklarından yararlanabilmektedirler. Ayrıca IDB, benzerlerinden

farklı olarak mevduat da kabul eder.490

İslam Kalkınma Bankası, üyelerine, işlem yapmaya başladığı 1976 yılından

2007 yılı sonuna kadar, toplam 6.430 işlemde, yaklaşık 43 milyar dolar tutarında

finansman desteği sağlamıştır. Banka’nın sadece 2007 yılında üyelerine sağladığı

finansman tutarı, 331 işlemde 3,6 milyar dolardır.491

489 Karluk, ss.107-111. 490 Serhan Oksay, s.175. 491 Islamic Development Bank, IDB Annual Report 2007, 2008, s.7.

186

IDB’nin en yetkili organı olan guvernörler kurulunda, her üye ülke bir guvernör

ve bir guvernör yardımcısı ile temsil edilir. Banka’nın diğer yetkili organı olan icra

direktörleri kurulu ise, üç yıl için guvernörler kurulu tarafından seçilen 14 üyeden

oluşur. İcra direktörleri kurulunun üyelerden 7’si Banka sermayesine en fazla katkıda

bulunan ülkelerin temsilcileridir. Banka’nın başkanı ise, beş yıl süreyle, guvernörler

kurulu tarafından seçilmektedir. Banka’da en büyük hisseye sahip olması ve Banka’nın

merkezinin bu ülkede olması gibi nedenlerle, IDB’nin bütün başkanları Suudi

Arabistan’dan seçilmiştir.492

2.2.2. Entegrasyon Bankaları

Literatüre ilişkin birçok kaynakta, kalkınma bankaları için entegrasyon bankaları

adı altında bir ayrıma rastlanmamakta; bu bankalara, bölgesel kalkınma bankaları

arasında yer verilmektedir. Oysa, belirli bir bölgesel entegrasyonun kalkınmasını

desteklemek amacıyla kurulan kalkınma banklarını, bölgesel kalkınma banklarından

ayırmak gerekir. Bu kapsamda entegrasyon bankalarını, öncelikli olarak, üyelerinin

oluşturduğu entegrasyonların ekonomik ve sosyal anlamda gelişmesine destek olmak

amacıyla kurulan kalkınma bankaları olarak tanımlamak mümkündür. Buna göre,

entegrasyon bankalarının bilinen en başarılı örnekleri olarak, Avrupa Yatırım

Bankası’nı ve Avrupa Konseyi Kalkınma Bankası’nı saymak mümkündür.

2.2.2.1. Avrupa Yatırım Bankası

Avrupa Yatırım Bankası (European Investment Bank-EIB), Avrupa Birliği’ni

kuran Roma Antlaşması’nda belirtilen amaçlara ulaşabilmek ve Birliğin ekonomik

gelişmesini desteklemek için Roma Antlaşması ile 1958 yılında kurulan bağımsız bir

finans kuruluşudur. Birliği oluşturan 25 ülke, aynı zamanda Banka üyesidir.

Banka’nın temel amacı, Avrupa Birliği çıkarları doğrultusunda, ortak pazar

ilkelerine ters düşmeyecek şekilde kendi özsermayesini kullanarak ve sermaye

piyasasına başvurarak, Birlik içinde dengeli bir kalkınmayı sağlamaktır. Açtığı krediler

ile ekonominin altyapı, enerji, sanayi, hizmet ve tarım sektöründeki projelerin

finansmanına katılır. Büyük ölçekli projeler, bu proje için açılan kredilerle

492 Karluk, ss.102-103.

187

desteklenirken, küçük ve orta ölçekli projeler uluslararası ödünçlerle finanse edilir.

Avrupa Yatırım Bankası;

- Avrupa Birliği için az gelişmiş yörelerin kalkınmasına yönelik projeleri,

- üye ülkeler arasında haberleşme ve ulaşımı kolaylaştıran, ekonomik

farklılıkları azaltan projeleri,

- çevre korumasına yönelik projeleri,

- yeterli enerji kaynaklarını geliştiren, petrole bağımlılığı azaltan ve enerji

tasarrufu sağlayan projeleri,

- kırsal kalkınmayı amaçlayan projeleri,

- küçük ve orta ölçekli işletmelerin gelişimini destekleyen projeleri,

- Birlik sanayisinin uluslararası rekabetinin artması için gelişmiş teknoloji

kullanımına ve sanayinin modernizasyonuna yönelik projeleri

desteklemektedir.493

Avrupa Yatırım Bankası, üyelerine, kredi, teknik yardım, garanti ve risk

sermayesinden oluşan dört farklı ürün sunmaktadır. Banka’nın üyelerini finanse ederken

en yaygın kullandığı ürün ise kredilerdir.494 Bankanın kredileri, doğrudan (bireysel) ya

da küresel (aracılı) olmak üzere ikiye ayrılır. Bireysel krediler, Banka'nın aracı

kullanmaksızın özel ve kamu sektörü kuruluşlarına veya bankalara kullandırdığı

kredilerdir ve yatırım maliyeti 25 milyon Euro’dan fazla olan projelere verilir. Bu kredi

türünde, yatırım miktarının en fazla %50’si kredilendirilmektedir. Kredi vadeleri sanayi

projeleri için 10-15 yıl, altyapı projeleri için ise 15-20 yıldır.495 sabit veya değişken

faizli olabilen bireysel kredilerin geri ödemesinde ödemesiz dönem opsiyonu

alınabileceği gibi, vade sonunda tek ödeme de tercih edilebilir. Küresel krediler ise,

Banka’nın kriterlerini karşılayan küçük ve orta boylu işletmelere, bankalar veya diğer

finansal aracı kurumlar kullanarak sağlanan kredilerdir. EIB, global krediler

çerçevesinde en fazla 25 milyon Euro tutarında olan yeni sermaye yatırım projelerinin,

maksimum %50'sini finanse eder. Bu çerçevede kullandırılan kredilerin vadesi ise 5 ila

12 yıl arasında değişmektedir.496

493 Karluk, s. 355. 494 http://www.eib.org/products/index.htm[04.06.2008] 495 Karluk, s. 371. 496 http://www.eib.org/products/loans/intermediated/index.htm[04.06.2008]

188

Tablo 8

EIB’nin 2007 Yılında Sağladığı Bireysel Kredilerin

Sektörel Dağılımı

Kaynak: European Investment Bank, European Investment Bank Annual Report 2007, 2008, s.14.

Banka’nın finanse ettiği projelerin önemli bölümünü, AB içerisinde ekonomik

açıdan geri kalmış bölgelerin kalkınması amaçlı projeler oluşturmaktadır. Gerek kamu

sektörü, gerek özel sektör projelerinin yararlanabildiği EIB kredileri, ağırlıklı olarak

haberleşme, ulaştırma, enerji, endüstri sektörlerine verilmektedir. Banka’nın 2007

yılında verdiği kredilerin sektörel dağılımı Tablo 8’de gösterilmiştir. Buna göre, 2007

yılında verilen bireysel krediler içerisinden en büyük payı, % 40 ile haberleşme sektörü

almaktadır.

Avrupa Yatırım Bankası, öncelikle Avrupa Birliği içerisindeki projeleri finanse

etmesine karşın, ilgili mercilerinin alacağı kararlar doğrultusunda Birlik dışındaki

ülkelerde de faaliyet yürütebilmektedir.

Avrupa Yatırım Bankası destekleyeceği projelerin teknik yönden verimli ve karlı

olmalarını, finansman yönünden sağlam bir yapıda bulunmalarını, faiz ve anapara geri

ödemelerinin garantiye alınmasını zorunlu şartlar olarak ileri sürer. Buna göre, EIB

tarafından bir projenin finanse edilmesi şu süreci gerektirir.497

497 Karluk, ss. 361-362.

Sektör Adet Toplam İçindeki Pay (%)

Haberleşme Altyapısı 5.476 40 Enerji 2.036 15 Sağlık ve Eğitim 1.689 12 Su, Atık ve Temizlik 1.025 7 Kentsel Gelişim 827 6 Endüstri 1.584 11 Diğer Hizmetler 1.175 9 Toplam Bireysel Krediler 13.812 100

189

- Proje Değerlendirilmesi: Banka, mühendis, iktisatçı ve mali analistlerden

oluşan uzman değerlendirme grubuyla projeleri özel olarak değerlendirir.

- Seçilebilirlik: Banka, bir projeyi seçerken önce projenin Avrupa Birliği

hedeflerine uyup uymadığını inceler.

- Değerlendirme: Projeyi sunanlarla yakın işbirliği içerisinde çalışan Banka,

bir dokümanter hazırlar ve siyasi olarak bu projenin uygulanabilirliğini,

ekonomik yararlarını, proje uygulama takvimini inceler. Çevrenin

korunması, projenin maliyeti, teknik ve mali ortakların varlığı

değerlendirmede ayrı bir önem taşır.

- Karar: Banka, karar verirken ilgili üye ülkenin ve Avrupa Komisyonu’nun

görüşünü alır.

- Projenin İzlenmesi: Banka, kredi sağladığı projeyi tamamlanıncaya kadar ve

kredi geri ödenmesi döneminde izler.

Tablo 9

EIB Sermayesine Üye Ülkelerin Katılım Payları (%)

2007

Üye Ülke Sermaye Payı Üye Ülke Sermaye Payı

Almanya 16.170 Çek Cumhuriyeti 0.764

İngiltere 16.170 Macaristan 0.723

Fransa 16.170 İrlanda 0.567

İtalya 16.170 Romanya 0.524

İspanya 9.702 Slovakya 0.260

Belçika 4.482 Slovenya 0.241

Hollanda 4.482 Bulgaristan 0.177

İsveç 2.974 Litvanya 0.151

Danimarka 2.269 Lüksembourg 0.113

Avusturya 2.225 Kıbrıs 0.111

Polonya 2.070 Letonya 0.092

Finlandiya 1.278 Estonya 0.071

Yunanistan 1.214 Malta 0.042

Portekiz 0.784

Kaynak: http://www.eib.org/about/structure/shareholders/index.htm[04.06.2008]

190

Avrupa Yatırım Bankası’nın kaynakları üç ana başlıkta toplanabilir. Bunlar

özsermaye, borçlanmalar ve özel bölüm kaynaklarıdır. Banka’nın özsermayesi,

rezervleri ve fonlarından ibarettir. EIB’nin 2007 yılı başı itibariyle taahhüt edilen

sermaye tutarı 164.8 milyar Euro’dur. Banka’nın hissedarları, sermayeye katkı sağlayan

Avrupa Birliği (AB) üye ülkeleridir. Söz konusu ülkelerin EIB’nin sermayesine katılım

oranları ise, GSMH’lerinin AB içindeki büyüklüğüne göre belirlenir. Bu kapsamda,

2007 yılı verilerine göre Banka’nın sermayesine katkı sağlayan ülkeler ve bu ülkelerin

katılım payları Tablo 9’da gösterilmektedir. Tabloya göre, EIB sermayesine en fazla

katkı sağlayan ülkeler, Almanya, Fransa, İngiltere ve İtalya’dır. Ayrıca Banka,

görevlerini yerine getirebilmek amacıyla uluslararası sermaye piyasalarından da

borçlanabilmektedir. Özel bölümden kasıt ise, Banka’nın üye ülkeleri ve Birlik adına

yönettiği fonlardan elde ettiği gelirlerdir.

2.2.2.2. Avrupa Konseyi Kalkınma Bankası

1956 yılında kurulan Avrupa Konseyi Kalkınma Bankası (Council of Europe

Development Bank-CEB), Avrupa'daki en eski çok taraflı kalkınma finans kurumudur.

Banka'nın amacı Avrupa Kıtası’nda sosyal entegrasyonu sağlamak, beşeri sermayenin

gelişmesini sağlamak ve çevrenin sürdürülebilir yönetimini gerçekleştirmektir. Banka,

amacına ulaşmak amacıyla üyelerine yatırım tutarının en fazla %50'si kadar kredi ve

garantiler kullandırır. Buna göre, Banka'ya yapılacak proje başvurularının üye ülkelerin

hükümetleri ve Avrupa Konseyi Genel Sekreterliği kanallarından geçerek yapılması

gerekmektedir. 498

Öte yandan Banka, Bankanın faaliyet alanı zamanla genişleyerek doğal ve

ekolojik felaketler, istihdam oluşturulması ve korunması, sosyal konut, sağlık, eğitim,

azgelişmiş yörelerde sosyal altyapının iyileştirilmesi, çevrenin korunması, kırsal

bölgelerin modernizasyonu ve tarihi mirasın korunması da Banka’nın faaliyet alanına

dahil edilmiştir.499 Avrupa Konseyi tarafından kurulmuş olmakla birlikte, yasal ve

finansal açıdan otonom olan Banka’nın en büyük ortakları, %16.7 hisseleri ile Almanya,

Fransa ve İtalya’dır.

498 Serhan Oksay, s.157. 499 Devlet Planlama Teşkilatı, Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Türkiye’nin dış Ekonomik

İlişkileri Özel İhtisas Raporu, s. 62.

191

III-KALKINMANIN FİNANSMANINDA KLASİK ULUSAL

ÖRGÜTLENME MODELLERİ VE YENİ GELİŞEN

MİKROFİNANSMAN KURUMLARININ ANALİZİ

1. KALKINMANIN FİNANSMANINDA KLASİK ULUSAL ÖRGÜTLENME

MODELLERİ

Dünyada, kalkınmanın finansmanı sağlamak amacıyla kurulan ve kalkınma

finans kurumu olarak tanımlanabilen tek tip bir kurumun ya da örgütlenme biçiminin

olmadığı aşikardır. Zira bu kurumlar, ulusal, bölgesel veya küresel nitelikte olmalarına

göre, faaliyet alanlarının kalkınmışlık düzeyine, finansman sistemine ve benimsedikleri

kalkınma modeline göre çeşitlenmektedir.500 Buna göre, az gelişmiş ülkelerin kalkınma

çabalarını destekleme ve ülkelerarasındaki kalkınma düzeyi farklılıklarını azaltma gibi

misyonlar yüklenen küresel ve bölgesel örgütlenmelerin yanı sıra; birçok ülkede,

kalkınmanın finansmanına yönelik hizmet veren ulusal nitelikli finansal kurumlar da

bulunmaktadır. Ayrıca, ülkelerin ulusal finans piyasalarında faaliyet sürdüren bu

kurumlar, sadece kalkınma finans kurumlarından oluşmamaktadır. Zira, ülkelerin para

ve sermaye piyasalarında bulunan ulusal nitelikteki bazı finansal kurumlar, temel

faaliyet konuları kalkınmanın finansmanı olmadığı halde, zaman zaman kalkınmayı

destekleyen hizmetler ve ürünler sunarak, dolaylı yoldan da olsa bir kalkınma finans

kurumu gibi hareket edebilmektedirler. Bu kapsamda, ülkelerin para ve sermaye

piyasalarında yer alan ve kalkınmanın finansmanına dolaylı ya da doğrudan katkı

sağlayan finansal kurumlar, Tablo 10’da gösterilmiştir.

Tablo 10’da yer alan para ve sermaye piyasası kurumları, finansal aracılar ve

diğer finansal kurumlar şeklinde ikiye ayrılmıştır. Buna göre finansal aracılar, mevduat

kabul eden finansal kurumlar, banka olmayan tasarruf kurumları, sigorta kurumları,

yatırım kurumları ve diğer finansal aracılardan oluşurken; diğer finansal kurumlar,

500 Yaşar Fındıkçıoğlu, Kalkınma ve Yatırım bankacılığında Yeni Gelişmeler, İktisadi Araştırmalar

Vakfı, Seminer, Tebliğ ve Paneller, İstanbul: 1990, s.52.

192

yatırım bankerleri, menkul aracıları, ipotek bankerleri, menkul değer brokerleri,

reasürans şirketleri ve kredi sigorta kurumları gibi kurumlardan oluşmaktadır.

Tablo 10

Para ve Sermaye Piyasalarındaki Kurumlar

Finansal Aracılar

Mevduat Kabul Eden Finansal Kurumlar: Ticari Bankalar Banka Olmayan Tasarruf Kurumları: Tasarruf ve Kredi Birlikleri Tasarruf Bankaları Kredi Birlikleri Para Piyasası Fonları Sigorta Kurumları: Hayat Sigortası Şirketleri Mal ve Kaza sigortası şirketleri Emeklilik fonları

Yatırım Kurumları:

Yatırım Şirketleri Gayrimenkul Yatırım Ortaklıkları Risk Sermayesi Şirketleri

Diğer Finansal Aracılar: Finansal Şirketler Devlet Kredi Ajanları İhracat Kredi Kurumları Kalkınma Finans Kurumları Banka Dışı Finansal Aracılar

Diğer Finansal Kurumlar Yatırım Bankerleri Menkul Aracıları İpotek Bankerleri Menkul Değer Brokerleri Reasürans şirketleri Kredi Sigorta Kurumları

Kaynak: Serhan Oksay, Kalkınmanın Finansmanı, İstanbul: Okumuş Adam Yayınları, 2005, s.127.

Kuşkusuz, Tablo 10’da yer verilen kurumlar içerisinde, kalkınmanın

finansmanına en fazla etki edenler, doğrudan bu amaç için kurulan ve bu alanda

193

uzmanlaşmış olan ulusal kalkınma finans kurumlarıdır. Zira, yatırım projelerine orta ve

uzun vadeli fon sağlayarak, kalkınmanın finansmanına doğrudan katkıda bulunan bu

kurumlar, neredeyse her ülkede bulunmaktadırlar. Kalkınmanın finansmanında klasik

ulusal örgütlenme modeli olarak tanımlanabilecek bu yapılanmanın en kilit kurumları

ise, ulusal kalkınma bankalarıdır. Ayrıca, kalkınma ajansları, ihracat kredi ve sigorta

kurumları, yatırım bankaları ve sektörel bankalar, klasik ulusal örgütlenme modelinin

diğer önemli kurumlarını oluştururlar.

Diğer taraftan, kalkınmanın finansmanı söz konusu olduğunda, mevduat kabul

eden finansal kurumlar içerisinde yer alan ticari bankaları ayrıca ele almak

gerekmektedir. Bilindiği gibi ticari bankalar, para ve paraya tahvil edilebilen menkul

değerleri alıp satan, mevduat kabul edip, ticari kredi açan, kişiler ve kurumlar arasında

para dolaşımını kolaylaştıran kurumlardır. Hem para hem de sermaye piyasası işlemleri

yapabilmekte; her iki piyasada da çalışabilmektedirler.501 Bu bankaların temel

fonksiyonları ise, hanehalkı tasarruflarını cezp edip toplayarak, tüccar ve sanayicilerin

geçici nitelikteki kısa vadeli ihtiyaçlarını karşılamaktır. Hâlbuki kalkınmaya yönelik

yatırımların gerçekleştirilmesi, ancak uzun vadeli yatırım kredileri ile mümkün

olabilmektedir.502 Ticari bankalar ise, kaynak yapılarının bu amaca uygun düşmeyişi,

riskten kaçınan tutumları ve kurumsal alışkanlıkları nedeniyle, uzun vadeli kredi

taleplerini karşılamak hususunda istekli değillerdir.503 Buna rağmen ticari bankalar,

kalkınma finans kurumlarının fizibilite çalışmalarını yaparak, finansman sağlamayı

kararlaştırdıkları projelere, ticari kredi açmak yoluyla katılırlar. Ticari bankaların bu tür

projelere katılmasının iki önemli nedeni bulunmaktadır. Bunlardan ilki; kalkınma finans

kurumları tarafından projelerin fizibilite ve istihbarat çalışmaları yapılmış olan projeler

için bu tür araştırma masraflarını yinelemeyecek olmaları, diğeri ise uluslararası

kalkınma finans kuruluşları tarafından açılan kredi paketlerinin borç erteleme programları

dışında tutulmasıdır.504

501 A.g.e., s.126. 502 Çonkar, s.50. 503 Davis L. Gordon, “Development Finance Companies, State and Privately Owned”, Washington D.C:

World Bank Staff Working Papers, 1983, s.2. 504 Serhan Oksay, s.126.

194

1.1. Ulusal Kalkınma Bankaları

Ulusal kalkınma bankaları; gelişmenin, değişimin ve ilerlemenin birer aracı

durumundadırlar. Birer banka olarak bu kurumlar, kalkınma projelerinin

tamamlanmasında en iyi organize olmuş ve yapılandırılmış aracılardır. Pek çok

hükümet, üretken sektörler, altyapı, hizmet sektörleri ve sosyal sektörlere yönelik olarak

hazırlanan kalkınma projelerinin başarılı bir şekilde tamamlanmasının garanti

edilmesinde, kalkınma bankalarının en etkili aracı olduğunun farkına varmış

bulunmaktadır.505 Ulusal kalkınma bankalarının faaliyetleri, sadece kuruldukları düşük

veya orta gelirli ülke sınırları içerisinde gerçekleşir. Bununla birlikte, bu tür

bankalardan bir bölümü, bazen sadece ülke sınırları içerisinde geri kalmış bölgeleri

veya belirli sektörleri destekleyebilir.Ulusal kalkınma bankaları genellikle kamuya ait

veya kamunun payı yüksek iştirakleri şeklinde kurulmuşlardır. Dolayısıyla ulusal

kalkınma bankalarının, diğer kalkınma bankaları (uluslararası veya bölgesel) gibi

üyelerinin olması söz konusu değildir.506

Genellikle kamu payının yüksek olduğu ya da tamamen kamuya ait şirketler

biçiminde kendilerini gösteren ulusal kalkınma bankaları, 1950’ler ve sonrasında

bulundukları pozisyon doğrultusunda ülkelerin kamusal fonlarını ve Dünya Bankası gibi

uluslararası kalkınma finans kurumlarının kaynaklarını, bu ekonomilerin özel sektör

faaliyetlerine kanalize eden kurumlar olmuşlardır.507 Bu durumun temel sebebi, ulusal

kalkınma bankalarının kuruldukları dönemde, kalkınma faaliyetlerinin ancak devlet

eliyle yürütebileceği şeklinde bir hakim görüşün bulunmasıdır. Ancak, özellikle

Uluslararası Finans Kurumu’nun kurulmasıyla birlikte, özel sektörün sahip olduğu

kalkınma bankaları da ortaya çıkmaya başlamıştır.508 Bu kapsamda ulusal kalkınma

bankaları, içinde bulundukları ülkelerin politik, ekonomik ve sosyal şartlarına göre

gerekli ihtiyaçları karşılamak üzere kurulmuşlardır. Bu bankaların, ayrı ayrı veya bir

kısmı aynı örgüt sorumluluğunda olmak üzere, planlama yapma, borç verme, ortaklık

kurma (iştirak), kendi işletmelerini kurma v.b. gibi çeşitli fonksiyonları olabilir. Daha

505 Dolun ve Atik, s.3. 506 Suna Oksay, Uluslararası Kalkınma Yardımı ve Örgütleri, s. 18. 507 Ahmet Akıncı, Kalkınma ve Yatırım Bankacılığının Doğuşu, Gelişimi ve Uluslararası Boyutta

Günümüzde Yaşanan Dönüşümleri, TKB Araştırma ve Planlama Müdürlüğü, 1996, s.15. 508 Suna Oksay, Uluslararası Kalkınma Yardımı ve Örgütleri, s. 18.

195

sonraki yıllarda gelişmekte olan ülkelerde sermaye piyasalarının gelişmesine paralel

olarak, ulusal kalkınma bankaları, borsaya da girerek hem sermaye piyasalarının gelişi-

mine katkıda bulunmuş, hem de sermayelerini artırma ve yeni kaynak yaratma

olanakları bulmuşlardır.

Öte yandan, ulusal kalkınma bankaları kaynaklarını yurtiçinden veya

yurtdışından temin etmektedirler. Buna göre, ulusal kalkınma bankalarının başlıca

yurtiçi kaynakları, devlet hazinesi veya merkez bankaları, sosyal güvenlik kurumları

kaynakları, yurtiçine tahvil ve bono gibi menkul kıymetler arz edilerek sağlanan fonlar

ve özel tasarruflardan oluşmaktadır. Bu bankaların yurtdışı kaynakları ise, dünyadaki

küresel, bölgesel ve ulusal kalkınma bankaları ile diğer kalkınma finans kurumlarından

temin edilen kaynaklar, uluslararası mali kurumlardan alınan krediler, uluslararası para

ve sermaye piyasalarına tahvil satışı ile uluslararası kalkınma, yardım vb. fonlardan

sağlanan, hibe veya uygun koşullu kredilerden oluşmaktadır.509

Kalkınma bankalarının ulusların kalkınmasında oynadığı kritik rolün daha iyi bir

biçimde algılanabilmesi bakımından, söz konusu kurumların yerine getirdiği finansal

işlevleri irdelemek gerekir. Bu kapsamda ulusal kalkınma bankaları, geleneksel olarak,

kendi misyonlarını uzun vadeli projelere doğru yönlendirmekte ve uygun krediler

sunmaktadırlar. Bu, kalkınma bankalarının asıl ayırt edici özelliğidir. Ayrıca, ticari

bankalardan uzun vadeli finansman temin edilemediği durumlarda, kalkınma

bankalarına duyulan ihtiyaç daha fazla ortaya çıkmaktadır. Dahası, özel işletmeler için

sermayenin elde edilebilir olduğu durumlarda bile, ulusal kalkınma bankaları ve ticari

bankalar arasında tamamlayıcı bir ilişki doğabilmektedir.510

Öte yandan ulusal kalkınma bankaları, kapsamlı bir finans sektörü

yaratılmasında önemli rol üstlenebilir. Bu rol, KOBİ’ler açısından, özellikle teknik

yardım ve krediye erişim desteği yoluyla, finansmana daha iyi erişmelerini sağlamak

şeklinde gerçekleşebilmektedir. Bu, büyük finansal ihtiyaçlarına rağmen, genellikle

kredi temin edemeyen tarım çalışanları açısından, finansal hizmetlerin güvenceye

alınması için fırsat sunumunu gerektirmektedir. Ayrıca, mikrofinansman kurumlarının

509 Adıgüzel, ss.172-173. 510 Dolun ve Atik, s.22.

196

desteklenmesi ve ihtiyaç duyulduğu yerlerde yerel finansmanın teşvik edilmesi de bu

kapsamda ele alınmaktadır. Diğer taraftan, finansman peşinde koşan girişimciler, çoğu

kez, kredi kısıtlamaları ve ticari bankaların yüksek faiz oranlarıyla karşı karşıya

kalmaktadır. Söz konusu girişimcilerin karşılaştığı finansmandaki güçlükler, genellikle,

bunların gelişmesinin önünde duran temel engeldir. Ulusal kalkınma bankalarının,

yurtiçi kredi ve finansman piyasalarının her ikisine birden ulaşılmasında KOBİ’lere

destek olmak için çareler arama ihtiyacı duymasının nedeni de zaten budur. Aynı

zamanda, ulusal kalkınma bankaları, endüstriyel kalkınma için girişimsel yetenekleri

teşvik amacıyla, bir takım araçlar pesinde de koşabilir. Daha ziyade düşük gelir

grubunda yer alan ülkelerde faaliyet gösteren bazı ulusal kalkınma bankaları ise, kırsal

kalkınma açısından hayatî bir rol oynamaktadır. Kırsal finansal kalkınma, gelişmekte

olan ülkelerde kapsamlı finans sektörü inşa edilmesinde işlev görecek stratejilerin son

derece kritik bir bölümünü meydana getirmektedir. Mikrokredi ve para transferi gibi

diğer önemli yönlerle de bağlantılıdır. 511

Dünya'daki bazı ulusal kalkınma bankalarının fonksiyonlarının ve faaliyetlerinin

incelendiğinde, ulusal kalkınma bankalarının faaliyetlerinin, ülkelerinin gelişmişlik

düzeyinden, iktisat ve kalkınma politikalarından, kalkınma süreci içerisindeki sosyo-

ekonomik ihtiyaçlarından, teknolojik düzeylerinden büyük oranda etkilendikleri ve

ülkelerin bu özelliklerinin kalkınma bankalarının faaliyet alanlarını önemli ölçüde

belirlediği görülmektedir. Bu çerçevede Kanada, Singapur, Almanya ve Japonya gibi

gelişmiş ülkelerde kalkınma bankalarının faaliyet alanları ağırlıklı olarak, yatırım

projelerinin orta ve uzun vadeli finansman ile ihracatın ve KOBİ'lerin desteklenmesi

iken; gelişmekte olan ülkelerde ve özellikle Doğu ve Güney Asya ülkelerinde, proje ve

yatırım finansmanının ötesinde, kalkınma ile ilgili bir çok alanı kapsayan, geniş bir

çerçevede faaliyet gösterdikleri görülmektedir.512 Buna göre, söz konusu bölge ve

ülkelerde faaliyet gösteren önemli ulusal kalkınma bankalarının çalışma alanlarını ve

amaçlarını ortaya koymak gerekir.

Bu kapsamda, gelişmiş ülkeler kategorisinde yer alan Kanada’da, 1944 yılında,

Endüstriyel Kalkınma Bankası adıyla kurulan ve 1995 yılında adı Kanada İş Geliştirme

511 A.g.e., ss.24-25. 512 Adıgüzel, s.180.

197

Bankası (Business Development Bank of Canada-BDC) olarak değişen Banka, ilk

yıllarda, endüstriyel girişimciliği desteklemeye odaklanmış; sonraları ise, KOBİ'lere

büyük ihtiyaç duydukları danışmanlık, eğitim ve planlama gibi yönetim hizmetleri

sağlamaya başlamıştır. 1983 yılından sonra yatırım bankacılığı faaliyetlerine ağırlık

veren Banka, 1995'ten itibaren ise ihracata yönelik sektörlere ve teknoloji gibi gelişen

sektörleri desteklemektedir.513

Singapur’da hizmet veren DBS Bank (Development Bank of Singapore) ise,

ülkenin en geniş şube ağına sahip bankası olarak 1968 yılında kurulmuş bir kalkınma

finans kurumudur. Banka’nın ABD, İngiltere, Japonya, Hindistan, Malezya, Çin,

Tayvan, Kore, Endonezya, Filipinler ve Hong-Kong’da şubeleri vardır. DBS, bir yandan

perakende bankacılık ve yatırım bankacılığı kapsamında yatırımcılara orta ve uzun

vadede fonlar sağlarken, bir yandan da kısa vadeli fonlarla çalışma sermayesinin ve

ticaretin finansmanına destek vermektedir.514 Bunların yanı sıra Banka, kalkınmanın

finansmanı çerçevesinde uzun vadeli proje finansmanı da sağlamaktadır.

Almanya’da ise kalkınmanın finansmanını sağlamak için, 1948 yılında, özel bir

yasayla kurulan KFW (Kreditanstalt Für Wiederaufbau), Avrupa çapında birlikte

çalıştığı bankalara global krediler vererek, bu bankaların yabancı ülkelerdeki KOBİ’ler

için orta ve uzun vadeli yatırım kredileri vermelerini ve ayrıca altyapı çalışmaları ile

konut yapımını finanse etmelerini sağlamaktadır. Banka, temelde şu dört amaca hizmet

etmektedir:515

- yatırım fonları , danışmanlık hizmetleri ve finans ihracı ile Alman

ekonomisini desteklemek,

- düşük faizli fonlar, bağışlar ve danışmanlık yolu ile gelişmekte

olan ülkeleri desteklemek,

- ekonomik danışmanlık hizmetleri sağlamak,

- Orta ve Doğu Avrupa ülkeleri ile yeni bağımsız devletleri desteklemek.

513 http://www.bdc.ca/en/about/overview/history/default.htm[14.06.2008] 514 http://www.dbs.com.sg/dbsgroup/about/[14.06.2008] 515 Adıgüzel, ss.130-132.

198

Öte yandan, 1951 yılında, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Japonya'nın yeniden

imarı ve gelişmesini sağlamak hedefi ile kurulan Japonya Kalkınma Bankası

(Development Bank of Japan-DBJ), yatırım projelerinin ve diğer projelerin uygun

koşullarda uzun vadeli finansmanını sağlamak, projelerin düşünce aşamasından

gerçekleştirilmesine kadar olan süreçte gerekli alanlarda destek vermek, ekonomik,

sosyal ve endüstriyel alanlarda çalışma ve araştırmalar yaparak enformasyon desteği

sağlamak gibi amaçlara sahiptir.516

Japonya Kalkınma Bankası, yurtiçi ve yurt dışı piyasalarla devlet garantili veya

garantisiz tahvil ihraç etmektedir. Banka, bir projenin yatırım tutarının sabit bir oranı

kadar uzun vadeli (30 yıla kadar) düşük ve sabit faizli kredi vermektedir. Banka'nın

kredi verdiği şirketlerin büyük bir kısmı orta ölçekli firmalardır. DBJ'nin temel görevi

karlı olmak değildir. Banka özellikle, özel finans kurumlarınca finanse edilmeyen veya

edilemeyen, ulusal ekonomi açısından önemli proje ve yatırımları finanse etmektedir.

Bu çerçevede Banka’nın faaliyet gösterdiği konuları şu şekilde özetlemek

mümkündür:517

- Proje Yatırımlarının uygun faiz koşulları ile orta ve uzun vadeli finansmanı,

- Kalkınma planları kapsamında nitelikli büyük altyapı, inşaat, yol, su, elektrik

ve çeşitli tesis projelerine kredi verme,

- Yatırım ve projelerde, konsept aşamasından projenin ve yatırımın bitimine

kadar ki olan süreçte ihtiyaç duyulan çeşitli danışmanlık hizmetlerinin

verilmesi,

- Ülkeye ileri teknoloji getirecek doğrudan yabancı sermaye yatırımlarına

danışmanlık hizmetleri ve kredi vermek, bu konuda faaliyetler

gerçekleştirmek,

- Hükümete kendi faaliyet alanları içerisinde danışmanlık yapmak,

- Bölgesel, kentsel ve kırsal kalkınma konularında faaliyet göstermek,

- Enerji, kentleşme ve çevre konularında faaliyet göstermek,

- Toplumsal gelişme konularında yardımcı olmak amacıyla, yerel sanayileri

desteklemek, bölgesel finansman sağlamak,

516 A.g.e., s.107. 517 http://www.dbj.go.jp/english/project_loan/index.htm[14.06.2008]

199

- İleri teknoloji alanlarındaki proje ve yatırımları, yeni sanayiler oluşturmayı

desteklemek,

- Eğitim kursları ve uluslararası seminerler düzenlemek,

- Yeni iş ve istihdam alanları yaratmak,

- KOBİ'leri finansal, yönetsel, teknolojik gelişme vb. alanlarda desteklemek.

Diğer taraftan, kalkınmanın finansmanına yönelik olarak, proje ve yatırım

finansmanından daha geniş bir çerçevede faaliyet gösteren ulusal kalkınma bankalarının

da gelişmekte olan birçok ülkede, önemli örnekleri vardır. Hindistan’daki, Hindistan

Sınai Kalkınma Bankası (Industrial Development Bank Of India-IDBI) ile Hindistan

Küçük Endüstriler Kalkınma Bankası (Small Industries Development Bank of India-

SIDBI) bu tür ulusal kalkınma bankalarının önemli örneklerindendir. Bu bankalar,

istihdam ve mikrofinansman, KOBİ'lerin teknolojik gelişimi ve girişim sermayesinin

desteklenmesi gibi amaçlar taşımaktadırlar. Buna göre, 1964 yılında kurulan IDBI, orta

ve uzun vadeli proje finansmanı, makine teçhizat finansmanı, finansal kiralama,

teknolojik modernizasyon kredisi, KOBİ'lerin finansmanı, işletme sermayesi,

finansmanı ticari bankacılık, danışmanlık hizmetleri, girişim sermayesi, re-finansman ve

firma rehabilitasyon kredisi hizmetleri vermektedir.518 1990 yılında küçük ölçekli

sanayi işletmelerine mali destek sağlaması amacıyla kurulan SIDBI ise, KOBİ’leri

finanse eden finansman kurumlarına düşük faizli fonlar sağlar ve KOBİ’lere orta ve

uzun vadeli kredi açılmasını teşvik eder.519 Banka, küçük ölçekli sanayilere insan

kaynağı, teknoloji modernizasyonu, çevre ve kalite yönetimi, pazarlama gibi konularda

da yardımcı olmaktadır.

Brezilya'da, kurulduğu yıl olan 1952’den beri, ülkenin kalkınmasına katkıda

bulunan girişimlere uzun vadeli finansman sağlamak hedefi ile hizmet veren Brezilya

Kalkınma Bankası (Brazalian Development Bank-BNDES) da büyük ölçekli sanayi ve

alt yapı yatırımlarının finansmanında, tarımda, sanayide ve hizmet sektöründeki

yatırımların desteklenmesinde önemli bir rol üstlenmiştir. BNDES, özel şirketlerin

sermaye yapılarını güçlendirmek,sermaye piyasalarının gelişimini sağlamak, teknolojik 518 Adıgüzel, s.86. 519 United Nations Conference on Trade and Development(UNCDAT), Gelişmekte Olan Ülkelerde

KOBİ’lerin Rekabet Edebilme Gücünün İyileştirilmesi, Ahmet Kandemir (çev), Ankara: TKB Araştırma Müdürlüğü, 2003, ss.30-31

200

malların ticaretini desteklemek ve ihracatın finansmanını sağlamak gibi misyonlar da

yüklenmiştir. Banka ayrıca, eğitim, sağlık, tarımsal aile işletmeleri, temel sağlık

hizmetleri ve toplu taşıma vb. alanlarındaki sosyal yatırımları da desteklemektedir.520

Kore sanayisinin ve ulusal ekonomisinin, gelişmesine yardımcı olması için

endüstriyel sermaye arzı ve yönetimi amacıyla, 1954 yılında kurulan Kore Kalkınma

Bankası (Korea Development Bank-KDB) ise, hükümetin Kore’yi bir finansman

merkezi haline getirme politikasıyla uyumlu olarak faaliyetlerini genişletmekte olan bir

devlet bankasıdır. Banka, yurt içindekilerin yanı sıra yurt dışındaki müşterileri de

hedefleyen ve kurumsal bankacılık, yatırım bankacılığı, uluslararası bankacılık ve

kurumsal yeniden yapılanma ve danışmanlıktan oluşan dört ana finansal hizmet

üzerinde odaklanmıştır.521 Bu kapsamda Banka, uzun vadeli yatırım kredisi verme,

iştirak yatırımları yapma, özel ve kamu menkul kıymetlerinin underwriting’i, kredi

garantisi verme, yurtdışı kredilendirme faaliyetlerinde de bulunmakta ve uluslararası

fon yönetimi hizmetleri vermektedir.

Çin Kalkınma Bankası'nın bölgesel kalkınma ve büyük altyapı projeleri ile

yatırımlarını finanse etmesi de bu örnekler arasında sayılabilir. Banka, hükümetin ve

devletin kalkınma ile ilgili hedeflerinin gerçekleştirilmesini finansal olarak

destekleyecek bir kalkınma finans kurumu olarak 1994 yılında kurulmuştur.

Sermayesinin tümü devlete aittir. Çin Kalkınma Bankası, Çin ekonomisinin %7-9

oranında büyümesinin sürekliliğinin, altyapı geliştirme ve öncelikli endüstrilerdeki

yatırımlara bağlı olduğu yaklaşımıyla kredilendirme faaliyetlerini enerji, yol inşaatı,

demiryolu, petro-kimya ve iletişim araçları sektörlerinde yoğunlaştırmıştır. Banka, bu

sektörlerde tüm yurtiçi bankaların finansmanının üçte ikisi kadar finansman

sağlamaktadır. Özellikle büyük altyapı projelerinin belirlenmesinde ve finansman

desteğinin sağlanmasında merkezi ve eyalet hükümetleriyle yakın işbirliği içerisinde

çalışan Banka, hükümetin bölgesel ve kırsal kalkınma politikaları çerçevesinde finansal

destek sağlamaktadır.522

520 http://www.bndes.gov.br/english/thecompany.asp[14.06.2008] 521 Dolun ve Atik ss.24-25. 522 Adıgüzel, s.127.

201

Türkiye'de ise kalkınma bankacılığı, Cumhuriyet'in kuruluşunun ardından 1925

yılında, Teşvik-i Sanayi Kanunu ile girişilen özel sermaye ile kalkınma denemesini

desteklemek amacıyla kurulan Türkiye Sanayi ve Maadin Bankası ile başlatılabilir.

Daha sonra Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı'nın gerçekleştirilmesini üstlenen Sümerbank

ile yine madencilik bölümü dışındaki hedeflerini uygulama olanağı olan ve 2. planın

gerçekleştirilmesini üstlenen Etibank'tan Türkiye'de kalkınma bankacılığının ilk

örnekleri kapsamında bahsedilebilir. Modern anlamda kalkınma bankacılığının ise

1950'de Türkiye Sınai Kalkınma Bankası'nın (TSKB) kurulmasıyla başladığı

söylenebilir; bu Banka’yı 1963'te kurulan Sınai Yatırım ve Kredi Bankası ile 1964'te

kurulan Devlet Yatırım Bankası izlemiştir. Devlet Sanayi ve İşçi Yatırım Bankası A.Ş.

(DESİYAB) 1975 yılında Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı’nın ilgili kuruluşu olarak

kurulmuş 1988 yılında unvanı Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş. şeklinde değiştirilerek

faaliyet kapsamı genişletilmiştir. TSKB'nin kuruluş yılı, başlangıç tarihi olarak alınırsa,

kalkınma bankacılığının ülkemizde elli beş yıllık bir geçmişi olduğunu söylemek

mümkündür. Türkiye'de faaliyet gösteren başlıca kalkınma bankaları olarak, Türkiye

Sınai Kalkınma Bankası (TSKB), Türkiye Kalkınma Bankası (TKB), İller Bankası ve

Türk Eximbank’ı saymak mümkündür.523

Türkiye Sınai Kalkınma Bankası'nın kuruluş amacı, Türkiye'de öncelikle sanayi

olmak üzere bütün ekonomik sektörlerde özel girişimin yatırımlarını desteklemek,

yabancı ve yerli sermayenin Türkiye'de kurulmuş veya kurulacak şirketlere iştirakine

yardımcı olmak ve Türkiye'de sermaye piyasasının gelişmesine yardım etmektir.

Bununla birlikte II. Dünya Savaşı sonrası, tüm dünya ile birlikte Türkiye'nin de

siyasi ve ekonomik alanlarında birçok değişmenin yaşandığı, liberal eğilimlerin baş

gösterdiği bir dönemde, ülkede sanayi sektörünün inşasını ve özel sermaye ile

desteklenmesini sağlamak gibi önemli bir misyon ile kurulan TSKB; ilk yıllarında,

sermayedarlarından olan Dünya Bankası'nın Marshall Planı çerçevesinde sağladığı özel

girişim fonlarını Türkiye'deki özel sanayi işletmelerine dağıtılmasını sağlaması gibi

önemli bir görevi de üstlenmiştir.524

523 Serhan Oksay, ss.184-186. 524 A.g.e., ss.186-187.

202

TSKB’nin bugünkü misyonu, Türk sanayisinde özel girişimin yatırımlarını

desteklemek, yabancı ve yerli sermayenin şirketlere iştirakine aracılık etmek ve ülkemiz

sermaye piyasasının büyümesine yardım etmektir. Banka bugün, sahip olduğu zengin

ürün ve hizmet gamı ile müşterilerine, kredi, plasman faaliyetleri, kurumsal finansman,

yatırım bankacılığı, sermaye piyasası aracılık faaliyetleri ve portföy yönetimi

alanlarında hizmet sunmaktadır.525

TSKB’nin, en önemli faaliyetlerinden biri olan kredilendirme ve plasmanlar

kapsamında, kuruluşundan bu yana, imalat sanayiindeki 4.000’den fazla şirkete orta ve

uzun vadeli kredi kullandırmak suretiyle özel sektöre önemli bir katkıda bulunmuştur.

TSKB kredileri proje esasına göre verilmekte; ekonomik, teknik, mali ve yönetimsel

açıdan mühendis, iktisatçı ve mali analistlerden oluşan proje değerlendirme ekibi

tarafından değerlendirilmektedir. TSKB tarafından son üç yılda gerçekleşen

kredi/finansal kiralama plasmanları Tablo 11’de gösterilmektedir.526

Bu kapsamda TSKB, EBRD, EIB, KFW, JBIC kaynaklı kredileri müşterilerine

kullandırmaktadır. Banka’ya kredi başvurusunda bulunan işletmelerin mevcut durumu

ve yatırım projesi; mali, ekonomik ve teknik açılardan incelenerek bir fizibilite raporu

hazırlanır. Banka'nın hazırladığı bu rapor, yönetim kurulu tarafından onaylandığı

takdirde, Banka’ya kaynak sağlanan finans kurumlarının da onayına sunulur. Kredi

kullandırmadaki son adım ise, finans kurumlarından alınan onaydır. Onay gelmesinden

ve firmadan gerekli teminatların (ipotek, banka teminat mektubu vs.) alınmasından

sonra yatırımın finansmanına başlanabilir.527 Bu kapsamda, TSKB’nin müşterilerine

kullandırdığı kredilerin türleri, kapsamı ve kaynakları Tablo 12’de gösterilmiştir. Öte

yandan Banka, diğer bir faaliyet alanı olan kurumsal finansman kapsamında

müşterilerine, değerleme danışmanlığı, girişim sermayesi danışmanlığı, halka arza

aracılık, özelleştirme, şirket evlilikleri, stratejik yatırım ve yeniden yapılandırma gibi

hizmetler sunmaktadır.528

525 TSKB, 2007 Faaliyet Raporu, İstanbul: Tayburn, 2008, s.1. 526 http://www.tskb.com.tr/Kredilendirme.aspx[14.06.2008] 527 Serhan Oksay, s.188. 528 http://www.tskb.com.tr/KurumsalFinansman.aspx[14.06.2008]

203

Tablo 11

TSKB Yatırım Kredileri / Finansal Kiralama Plasmanları

Milyon USD 2005 2006 2007

Kredi Plasmanı 491 631 1080 Kaynak: http://www.tskb.com.tr/Kredilendirme.aspx[04.06.2008]

TSKB’nin yatırım faaliyetleri, yurtiçi ve yurtdışı para ve sermaye piyasalarında

gerçekleştirdiği, TL ve döviz cinsinden banka ve nakit yönetimi; hisse senedi, hazine

bonosu, devlet tahvili, eurobond spot, vadeli alım/satımı, repo, döviz piyasası ve türev

işlemlerini kapsamaktadır.529 Diğer taraftan, kamu yoğun sermayeli, Türkiye Kalkınma

Bankası (TKB) ise, 1975 yılında Devlet Sanayi ve İşçi Yatırım Bankası (DESİYAB)

adıyla, işçi havalelerini değerlendirerek, işçi şirketlerine kaynak sağlayacak bir

kalkınma bankası olarak kurulmuştur. 1980 sonrası ekonomide meydana gelen yapısal

değişikliklere cevap vermek ve sırf işçi şirketlerine değil bütün yatırımcılara kaynak

sağlamak üzere yeniden organize olan Banka, 1988 yılında Türkiye Kalkınma Bankası

adını almıştır. TKB, 1989 yılında ülkedeki turizm yatırımlarına kaynak sağlamak

amacıyla 1955 yılında kurulmuş bir kamu kalkınma finans kurumu olan Turizm Bankası

ile birleşerek faaliyet alanını genişletmiştir.530

TKB’nin kuruluş amaçları ise, Türkiye'nin kalkınması için anonim şirket

statüsündeki girişimlere kârlılık ve verimlilik anlayışı içinde kredi vermek, iştirak etmek

suretiyle finansman ve işletme desteği sağlamak, yurtiçi ve yurtdışı tasarrufları

kalkınmaya dönük yatırımlara yöneltmek, sermaye piyasasının gelişmesine katkıda

bulunmak, yurtiçi, yurtdışı, uluslararası ortak yatırımları finanse etmek, her türlü

kalkınma ve yatırım bankacılığı işlevlerini yapmaktır.531 Banka’nın bu amaçları

doğrultusundaki ana faaliyet konuları ise şunlardır: Proje değerlendirmesi ve denetimi,

kiralama ve iştirak yoluyla finansman sağlama, bankacılık, rehabilitasyon, araştırma ve

ekonomik analiz, sermaye piyasası işlemleri, fon sağlama ve eğitim faaliyetleri.

529 Serhan Oksay, s.190. 530 Serhan Oksay, s.191. 531 Türkiye Kalkınma Bankası, 2007 Faaliyet Raporu, 2008, s.16.

204

Tablo 12

TSKB Kredileri, Kapsam ve Kaynakları

Kredi Türü Kapsam Kaynak

İhracat Finansmanı Aracılık Kredisi

İhracatı olan Firmalar Dünya Bankası

Yenilenebilir Enerji Kredisi

Su, rüzgar, jeotermal gibi kaynaklardan elektrik üretimi

Dünya Bankası

AYB Kredisi - İmalat Sanayii - Tarıma Dayalı Sanayii - Turizm - Hizmet Sektörü

Avrupa Yatırım Bankası

AYB Çevre Kredisi Endüstriyel kirliligi azaltmaya yönelik yatırımların finansmanı

Avrupa Yatırım Bankası

Küçük İşletmeler Aracılık Kredisi

- İmalat Sanayii - Turizm - Hizmet Sektörü

Avrupa Yatırım Bankası

Sanayileşme Fonu - İmalat sanayii - Tarıma dayalı sanayii - Turizm - Hizmet Sektörü

Alman Kalkınma Bankası

Çevre Kredisi Sıvı atıkların azaltılmasına yönelik yatırımların finansmanı

Alman Kalkınma Bankası

KOBI Kredisi KFW tarafından belirlenen 51 ildeki imalat sanayii

Alman Kalkınma Bankası

AKKB Kredisi - İmalat sanayii - Tarıma dayalı sanayii, - Turizm - Hizmet Sektörü

Avrupa Konseyi Kalkınma Bankası

AFD Kredisi - Enerji - Sağlık - Eğitim Sektörü öncelikli özel sektör KOBİ’lerinin desteklenmesi

Fransız Kalkınma Ajansı

JBIC Kredisi - İmalat sanayii - Tarıma dayalı sanayi - Hizmet sektör

Japon Kalkınma Bankası

Kaynak: http://www.tskb.com.tr/Kredilendirme.aspx[02.05.2008]

1964 yılında, Devlet Yatırım Bankası (DYB) adıyla kurulan Türk Eximbank’ın

kuruluş amacı ise, iktisadi devlet teşekkülleri ile kamu iktisadi kuruluşlarına, bunların

müessese ve bağlı ortaklarına kredi sağlamak; bu kuruluşların rasyonel çalışmaları için,

proje hazırlıklarında teknik yardımda bulunmak ve bütün uygulamalarla ilgili olarak

gerekli denetimleri yapmaktır. Devlet Yatırım Bankası, 1987 yılında ihracata yönelik

yatırım, üretim, pazarlama aşamalarında kredi, garanti ve sigorta programlarıyla

205

desteklemek üzere, Türkiye İhracat Kredi Bankası A.Ş. veya bir diğer adıyla Türk

Eximbank olarak yeniden düzenlenmiştir. Bu yeni düzenlemeyle birlikte Banka,

ihracatın geliştirilmesi, ihraç edilen mal ve hizmetlerin çeşitlendirilmesi, ihraç mallarına

yeni pazarlar kazandırılması, ihracatçıların uluslararası ticarette paylarının artırılması,

girişimlerinde gerekli desteğin sağlanması, ihracatçılar ve yurt dışında faaliyet gösteren

müteahhitler ve yatırımcılara uluslararası piyasalarda rekabet gücü ve güvence

sağlanması, yurt dışında yapılacak yatırımlar ile ihracat ve döviz kazandırma amacına

yönelik yatırım mallarının üretim ve satışının desteklenerek teşvik edilmesi gibi amaçlar

edinmiştir. Bu amaçları karşılamak üzere Eximbank, kredi desteği sağlamak, garantiler

vermek , mal ve hizmet ihracatından doğan alacakları ticari ve politik risklere karşı

sigorta etmek gibi araçları kullanmaktadır.532

İller Bankası ise, 1945 yılında daha önce 1933 yılında kurulmuş olan Belediyeler

Bankası'nın tüm aktif ve pasiflerini devralarak kurulmuştur. Belediyeler Bankası,

kentlerin kalkındırılmasına hizmet etmek, şehirlerin imar puanlarını hazırlamak, kent ve

kasabaların su, elektrik, havagazı, kanalizasyon gibi kamu hizmetleriyle ilgili tesisler,

yapılar ve diğer işlerin gerçekleştirilmesini kolaylaştırmak amacıyla, belediyelere orta

ve uzun vadeli kredilerle, teknik yardım sağlamak üzere bir ihtisas bankası olarak

kurulmuştur. Banka’nın, İller Bankası olarak yeniden yapılandırılmasıyla faaliyet sahası

belediyelerin yanı sıra il ve köy idareleri ile bu idarelere bağlı kurumların bayındırlık

işlerini de kapsayacak şekilde genişletilmiş, mali olanakları artırılmıştır. Banka’nın kay-

nakları belediye, il ve köy idarelerinin bütçe ve gelirlerinden ayrılan paylarla,

kanunlarla banka sermayesine eklenmek üzere verilen para, mallar v.d. yardım ve

bağışlardan sağlanmaktadır. 1966 yılında Banka'ya ticaret bankacılığına özgü (senet

ıskonto etmek, teminat ve kefalet mektupları vermek, cari hesaplar açmak, avans

vermek gibi) bazı işlemler yapma yetkisi de tanınmıştır. Banka kuruluşunu izleyen dö-

nemde, il, belediye ve köylerin orta ve uzun vadeli kredi ihtiyaçlarını karşılayarak alt

yapı yatırımlarını tamamlanmasında olumlu katkıları olmuştur.533

Sonuç olarak, ulusal kalkınma bankalarını başarılı bir şekilde iktisat ve kalkınma

politikası aracı olarak kullanabilen ülkeler, bu bankalarla kalkınma sürecine önemli

532 Serhan Oksay, ss.193-194. 533 A.g.e., s.194.

206

katkılar sağlamaktadırlar. Buna göre, yukarıda tek tek ele alınan ulusal kalkınma

bankalarının fonksiyonları ve faaliyet alanları irdelendiğinde, söz konusu bankaların

fonksiyonelliklerinin ve faaliyet alanlarının iki ana eksende toplanabilmesi

mümkün görülmektedir. Bu iki ana eksen; ‘’finansal eksen’’ ile ‘’teknolojik, sosyal

ve ekonomik eksen”’dir. Kalkınma süreci, teknolojik, sosyal ve ekonomik gelişme

ile dönüşümü içerdiğinden, kalkınma bankalarının teknolojik, sosyal ve ekonomik

eksenli fonksiyon ve faaliyetleri, "kalkınma eksenli" olarak nitelendirilmektedir.

Bu çerçevede ulusal kalkınma bankalarını, gerçekleştirdikleri fonksiyonlarına ve

faaliyet alanlarına göre; "finansal odaklı" ve "kalkınma odaklı" kalkınma bankaları

olarak sınıflandırmak mümkündür.534

Finansal odaklı kalkınma bankalarının temel amaç ve fonksiyonları; kalkınmanın

finansmanını sağlamak amacıyla çeşitli yatırım, proje, şirket ve faaliyetlerin

finansmanını sağlamaktır. Bu çerçevede faaliyetleri, büyük oranda çeşitli şekillerde orta

ve uzun vadeli krediler sağlamaktan oluşmaktadır. Gelişmiş ülkelerdeki birçok kalkınma

ve yatırım bankaları bu grupta yer almaktadır. Kalkınma odaklı ulusal kalkınma bankaları

ise, kalkınma bankacılığının temel fonksiyonu olan orta ve uzun vadeli yatırım ve

proje kredileri sağlamanın yanı sıra kalkınma sürecinde ülkenin ihtiyaç ve koşullarına

göre sosyal, ekonomik ve teknolojik fonksiyonları ile faaliyetleri yerine getir-

mektedirler. Bu çerçevede kalkınma odaklı kalkınma bankalarının faaliyet konularına

örnek olarak şunlar verilebilir:535

- Bölgesel, kentsel ve kırsal kalkınmanın desteklenmesi,

- istihdam ve yeni iş geliştirme,

- teknolojik gelişmenin desteklenmesi,

- stratejik sektörlere rekabet gücü kazandırılması,

- girişim sermayesinin teşvik edilmesi,

- yabancı sermaye ile ilgili çeşitli hizmetlerin verilmesi ve finansman sağlanması,

- eğitim ve akademik çalışmaların finansal olarak desteklenmesi,

- konut yapımının desteklenmesi.

534 Adıgüzel, s.181. 535 A.g.e., ss.181-182.

207

1.2. Kalkınma Ajansları

Kalkınma ajanslarını, uluslararası resmi kalkınma yardımlarını ya da kısaca dış

yardımları yöneten, yönlendiren kurumlar olarak basitçe tanımlamak mümkündür. Buna

göre kalkınma ajansları, faaliyet alanlarındaki ülkelere ekonomik, teknik ve sosyal

konularda yardım ederek bu ülkelerde büyüme hızını arttırarak gelişmeyi desteklemek

ve gelişmesini tamamlamamış veya az gelişmiş ülke veya bölgelere yardımlar yaparlar.

Söz konusu yardımlar uluslararası yardım kuruluşlarının desteği ile olacağı gibi, ikili

ülke ilişkileri boyutunda da gerçekleşebilir. Diğer bir deyişle kalkınma ajanslarını; ‘’iki

taraflı kalkınma ajansları’’ ve ‘’çok taraflı kalkınma ajansları’’ olarak ikiye ayırmak

mümkündür.

Bu kapsamda iki taraflı kalkınma ajansları, bağımsız bir ülke tarafından

kurularak, düşük veya orta gelirli ülkelerin kalkınmasına yönelik ekonomik, teknik ya

da sosyal konularda yardım ve/veya hibe (nakdi ve/veya ayni olarak) sağlayan, faaliyet

alanındaki tüm şirket, Sivil Toplum Kuruluşu (STK) ve yerel otoritelerle işbirliği

yapmak suretiyle faaliyetlerini daha da etkinleştiren, kamusal, yarı kamusal veya özerk

niteliğe haiz olabilen kurumlardır.

İki taraflı kalkınma ajansları, daha çok ülkelerin kendi özel sektörlerinin yakın

geleceği için yerel/bölgesel çözümler araştırır. Bu bölgelerdeki talepleri karşılayacak

yeni ürün ve hizmetlerin üretimi için destek sağlarlar. İki taraflı kalkınma ajanslarının

esas varlık nedenleri, bölge ekonomisinin gelişmesine sağlayacakları katkılardır. Bu

katkının kapsamı, bölgesel stratejilerin uygulanması, yerel ve bölgesel girişimciliğin

desteklenmesi ve harekete geçirilmesi, alt yapı hizmetlerinin sunulmasına yardımcı

olunmasından ve şirketlere her türlü rehberlik hizmetinin sunulmasından oluşur.536

Çok taraflı kalkınma ajansları ise, amaç ve yöntemleri bakımından iki taraflı

kalkınma ajanslarına benzeyen, fakat birden çok ülkenin desteğiyle bir uluslararası

anlaşma veya sözleşme ile kurulan ve özellikle az gelişmiş ülkelerde temiz içme suyuna

536 http://www.mtso.org.tr/haberler/1_31_12_2001/25122001_1539.htm [29.07.2002]

208

ulaşma, sağlık, eğitim, eşitlik ve özgürlük gibi öncelikli konularda gelişme sağlamayı

hedefleyen çok uluslu örgütlerdir.537

Gerek iki taraflı, gerekse çok taraflı kalkınma ajanslarının temel görevi, az

gelişmiş ülkelerin kalkınmaları amacıyla; ekonomik sosyal ve teknik konularda bu

ülkelere destek sağlamaktır. Öte yandan, kalkınma ajanslarının sağladığı yardımlar,

ayni, mali ve teknik olmak üzere 3 farklı şekilde yapılabilmektedir:538

Ayni Yardımlar: Bu tür yardımlar, az gelişmiş ülkelerin ihtiyaçları

doğrultusunda belirlenen gıda ve ilaç yardımları olarak sağlanabildiği gibi, doğal yada

doğal olmayan afetler sonucu ortaya çıkan beklenmedik olaylara bağlı olarak acil

yardım ya da mülteci yardımı şeklinde de düzenlenebilir.

Mali Yardımlar: Bu yardım türü, genellikle, gelişmekte olan ülkelerin giderek

artan borç yüklerini hafifletmek amacıyla yapılmaktadır. Dış borçların, kısmen ya da

tamamen silinmesi veya ertelenmesi, alıcıya hiçbir yasal borcun yansıtılmadığı nakdi

transferleri ve 40-50 yıl vadeli, sıfır faizli krediler bu yardım türü kapsamında

değerlendirilir.

Teknik Yardımlar: Bu tür yardımların en önemli tarafı, gelişmiş ülkelerin bilgi

ve tecrübelerinin gelişmekte olan ülkelere aktarılmasına olanak tanımalarıdır. Zira,

teknik yardımın temel amacı, işgücüne eğitim-öğretim hizmeti sunabilmektir. Çünkü bir

ülkeye ne oranda mali yardım yapılırsa yapılsın ya da ne kadar yeni teknoloji sağlanırsa

sağlansın, bu imkanları değerlendirebilecek nitelikli işgücü yoksa başarılı

olunamayacaktır. Buna göre teknik yardımlar şuna benzer konuları kapsar: Eğitim-

öğretim, aile planlaması-sağlık, alt yapı, çevre, kadının kalkınmadaki rolünün

genişletilmesi, gıda gibi insani yardımlar, bilimsel araştırmaların desteklenmesi, proje

fizibilitelerinin hazırlanması ve teknik şartnamelerin hazırlanması.539

İki taraflı kalkınma ajanslarının, yardım yapacakları ülkeyle temasa geçerek

yaptıkları yardımlara ikili yardımlar; çok taraflı kalkınma ajansları ve/veya uluslararası

537 Serhan Oksay, s.107. 538 A.g.e., s.108. 539 Maurice Domergue, Technical Assistance : Definition and Aims, Ways and Means, Conditions

and Limits, Paris: OECD Publication, 1961, s.21

209

örgütler aracılığıyla gerçekleştirilen; geniş katılım ve büyük bir organizasyon gerektiren

yardımlara ise çok taraflı yardımlar denmektedir. İkili yardımların en önemli faydaları,

yardım yapan ülke ile yardımın yapılacağı ülke arasındaki ilişkileri geliştirmesidir. Çok

taraflı yardımlarda ise taraflar birbirleriyle karşılıklı ilişkiye girmemekte; yardım,

uluslararası kuruluşlar aracılığıyla gerçekleşmektedir. Diğer taraftan, iki taraflı

kalkınma ajansları, genellikle sanayileşmiş ülke hükümetleri tarafından, dışişleri

bakanlıklarına bağlı birimler olarak kurulurlar. Çok taraflı kalkınma ajansları ise,

Uluslararası Kalkınma Kurumu (IDA), Avrupa Birliği İnsani Yardım Bürosu (European

Commission's Humanitarian Aid Office –ECHO), Directorate General (DG)

Development, OECD Kalkınma Yardım Komitesi (Development Assistance Comitte –

DAC) ve Birleşmiş Milletlere bağlı kuruluşların başını çektiği uluslararası kurum ve

kuruluşlardan oluşurlar.540

Bu kapsamda, özellikle Birleşmiş Milletler, uluslararası işbirliğinin ve sosyo-

ekonomik kalkınma amaçlarının gerçekleşmesinde önemli bir rol üstlenmiştir. Buna

göre Birleşmiş Milletler, BM Ticaret ve Kalkınma Örgütü (United Nations Conference

on Trade and Development–UNCDAT), BM Kalkınma Programı (United Nations

Development Programme–UNDP), BM Çocuklara Yardım Fonu (United Nations

Children's Fund–UNICEF), BM Mülteciler Yüksek Komiserliği (The Office of the UN

High Commissioner for Refugees –UNHCR), BM Mültecilere Yardım Kuruluşu

(United Nations Relief and Works Agency –UNWRA) ve BM Dünya Gıda Programı

(World Food Programme –WFP) gibi gelişmekte olan ülkelerin kalkınma sürecini

desteklemek amacıyla kurulmuş organların yanı sıra, Gıda ve Tarım Örgütü (Food and

Agriculture Organisation –FAO), Uluslararası Tarımsal Kalkınma Fonu (International

Fund for Agricultural Development –IFAD), BM Sınai Kalkınma Teşkilatı (The United

Nations Industrial Development Organization – UNIDO) ve Dünya Sağlık Örgütü

(World Health Organization –WHO) gibi özerk ve uzmanlaşmış kurumlar aracılığıyla,

birçok alanda farklı türlerde yardımlar yapmaktadır. Örneğin UNICEF, çocuk sağlığını

geliştirmek ve çocuk ölümlerini azaltmak amacıyla, çeşitli ülkelerde çalışmalar

yürütmekte ve bu konuda gerçekleştirilen projeleri desteklemektedir. Öte yandan, özerk

kurumlardan olan WHO, bulaşıcı hastalıklar başta olmak üzere, gelişmekte olan

540 Serhan Oksay, s.112.

210

ülkelerdeki sağlık sorunları üzerine birçok çalışmada bulunurken, FAO da benzer

faaliyetleri kendi alanında yürütmektedir.541

OECD ise, yardım sağlayan ülkelerin karşılaştırmalı performanslarını

değerlendirmek, dış yardımlara ilişkin ilkeleri (iyi yönetim, çevresel sürdürülebilirlik,

sosyal kalkınma ve insan haklarının korunması vb.) oluşturmak ve geliştirmek amacıyla

Kalkınma Yardımı Komitesi (Development Assistance Committee –DAC) adında bir

komite kurmuştur. DAC’ın temel amacı, Dünya Bankası, IMF ve BM ile işbirliği

içinde çalışmak suretiyle, az gelişmiş ülkelere yapılacak yardımların daha etkin ve

verimli olmasını temin etmek ve bu örgütlere danışmanlık yapmaktır. 23 kurumsal üyesi

bulunan DAC kapsamında, en fazla kalkınma yardımı yapan ülkeler ise, sırasıyla,

Japonya, ABD, Fransa ve Almanya’dır. Ayrıca, Kanada ve İngiltere de bu konuda

oldukça aktif olan ülkelerdir.

Gelişmiş ülkeler arasında en fazla kalkınma yardımı yapan ülke olan Japonya,

dünyanın yoksul ülkelerine sağladığı resmi kalkınma yardımlarının yeniden

yapılandırılmasını üstlenmiştir. Halihazırda, Japonya resmi kalkınma yardımlarının,

bağış, kredi ve teknik işbirliği gibi çeşitli unsurları Japonya Uluslararası İşbirliği Ajansı

(Japan International Cooperation Agency –JICA) tarafından yürütülmektedir. Ancak

JICA, söz konusu yeniden yapılanma kapsamında, 2008 mali yılı içerisinde, Japonya

Uluslararası İşbirliği Bankası’nın (Japan Bank for International Cooperation –JBIC) bir

parçası ile birleşerek, gelişmekte olan ülkelere sağladığı resmi kalkınma yardımlarını

genişletmeyi, 8.5 milyar dolarlık bütçeyle dünyanın en büyük çok taraflı kalkınma

ajansı olmayı hedeflemiştir. Öte yandan, JICA’nın gerçekleştirdiği kalkınma

yardımlarının büyük bir kısmı, Japonya için stratejik bir öneme sahip olan Asya

ülkelerine yapılmaktadır. Ajansın en önemli bütçe kaynaklarını ise, alınan bağışlar,

Dışişleri Bakanlığı ile Uluslararası Ticaret ve Sanayi Bakanlığı oluşturmaktadır.542

En fazla dış yardım sağlayan ülkelerden biri olan ABD’de ise, dış yardımlar

Amerikan Uluslararası Kalkınma Ajansı (United States Agency for International

Development –USAID) tarafından sağlanmaktadır. USAID’ın tarihi ise 1948 yılında

541 A.g.e., ss.112-115. 542 http://www.jica.go.jp/english/about/oda.html[20.07.2008]

211

uygulamaya konulan Marshall Planı’na dayanır. Ülkede ilk yardımlar Marshall Planı

çevresinde sağlanmış ve Plan’ın 1951 yılında sona ermesinden sonra, 1961 yılında

Amerikan Kongresi’nde kabul edilen Dış Yardım Kanunu çerçevesinde yeni bir

kalkınma ajansı kurulması kararlaştırılmıştır. Buna göre 1961 yılında kurulan Ajans,

ekonomik büyüme, tarım, ticaret, küresel sağlık, demokrasi, uyuşmazlıkların önlenmesi

ve insani yardımların desteklenmesi suretiyle, ABD dış politika hedeflerini ilerletmeyi

ve uzun dönemli ve adil ekonomik büyümeyi sağlamayı amaçlamaktadır. Bu kapsamda

USAID, Sahra-altı Afrika, Asya, Latin Amerika, Karayip, Avrupa, Avrasya ve Orta

Doğu bölgelerine dış yardımda bulunmaktadır.543

Öte yandan, Amerika kıtasında bulunan ve dış yardımlar konusunda dünyada

önemli bir yere sahip olan Kanada’da ise, çok taraflı kalkınma ajansı olarak Kanada

Uluslararası Kalkınma Ajansı (Canadian International Development Agency –CIDA)

adında Kanada Dışişleri Bakanlığı bünyesinde kurulmuş, ancak özerk statüde bir kurum

bulunmaktadır. Yoksulluğun azaltılması, insan haklarının teşvik edilmesi ve

sürdürülebilir kalkınmanın desteklenmesi gibi temel amaçlar ile 1968 yılında kurulan

CIDA’nın öncelikleri, yoksulluğun azaltılması, demokratik yönetim, özel sektörün

kalkınması, sağlık, temel eğitim, kadın-erkek eşitsizliği ve çevresel sürdürülebilirliktir.

Bu kapsamda, CIDA dış yardımlarının %46.7’si Sahra-altı Afrika’ya, %28.1’i Asya’ya,

%16.5’i Kuzey ve Güney Amerika’ya, %4.6’sı Kuzey Afrika ve Orta Doğu’ya ve

%4.1’i Doğu Avrupa’ya dağılmaktadır.544

Avrupa kıtasında ise, Almanya ve Fransa’nın yanı sıra, dış yardımlar konusunda

aktif olan bir başka ülke de İngiltere’dir. Sömürgeci bir imparatorluk sonrasında,

kolonilerinin bağımsızlıklarına kavuşmasıyla, onlar ile ilişkilerini korumak amacıyla dış

yardım politikası yürütmeye başlayan İngiltere’nin kalkınma ajansı Uluslararası

Kalkınma Dairesi’dir (The Department for International Development –DFID).545

Hükümetler, sivil toplum ve özel sektörün yanı sıra, Dünya Bankası, BM ajansları ve

Avrupa Komisyonu gibi çok taraflı kurumlarla da işbirliği içerisinde çalışan DFID;

543 http://www.usaid.gov/about_usaid/[20.07.2008] 544 http://www.acdi-cida.gc.ca/cidaweb/acdicida.nsf/En/JUD-829101441-JQC[20.07.2008] 545 Serhan Oksay, s.121.

212

dünyanın 150’den fazla ülkesinde 4 milyar sterlini aşkın bir bütçeyle hizmet

vermektedir.546

1.3. İhracat Kredi ve/veya Garanti Kurumları

İhracat kredi kurumları (Export Credit Agency –ECA), ihracatın teşvik edilmesi

ve ihracat sektöründeki rekabetin artırılması gibi amaçlar doğrultusunda, ihracatçıya

kredi ve sigorta hizmetleri temin etmek üzere hemen hemen her ülkede kurulmuş

kalkınma finans kurumlarıdırlar. İhracat kredi kurumlarının öncelikli amaçları,

kuruldukları ülkelerin ihracatını arttırmaktır. İhracat kredi kurumları, işlevleri ve

sağladıkları olanaklar bakımdan iki şekilde değerlendirilmelidir. Zira bu kurumlar,

yatırımcılara sağladıkları ihracat kredileri aracılığıyla, kuruldukları ülkelerin ihracatını

artırmayı amaçladıkları gibi, ihracatın desteklenmesi amacıyla oluşturulmuş sigorta

mekanizmaları olarak da işlev görmektedirler. Bundan dolayı bu kurumlar, ihracat kredi

ve/veya garanti kurumları olarak adlandırılmaktadırlar.

Genellikle sanayileşmiş ülkelerde faaliyet gösteren ihracat kredi ve/veya garanti

kurumları, ülkelerindeki sanayicilerin mallarını ihraç etmelerine kolaylık sağlayacak şe-

kilde kendi ülkeleri dışındaki ithalatçılara orta ve uzun vadeli krediler sağlar veya kendi

ülkelerinde yerleşik kreditörler tarafından verilecek olan bu tip kredilerin geri

ödemesini garanti (ülke riskinin sigortalanması) ederler. Buna göre, sigortalanmış

ihracat kredisi sağlayan bir ticari banka veya kredi kurumu, kredi borçlusundan bu

krediyi tahsil edemediği durumlarda, parasını ülkesinin ihracat kredi ve/veya garanti

kurumundan alır.547 İhracat kredi ve/veya garanti kurumları, sigorta ettikleri miktara ve

ülke risklerine bağlı olarak prim tahsilatı yapar ve poliçe keserler.

İhracat kredi kurumları tarafından sağlanan ihracat kredileri, gelişmekte olan

ülkelere yönelik proje finansmanının en önemli kaynaklarından birisidir. Birçok ülke

ihracatı teşvik etmek için düşük faizli ve uygun koşullu ihracat kredisi uygulaması ile

ihracatçıların karşılaşacakları riskleri minimize etmek amacıyla ihracat sigortası

uygulamalarına başvurmaktadır. İhracatta yabancı alıcının ödemeyi ertelemesi

durumunda ortaya çıkan ihracat kredileri kısa (iki yıla kadar), orta (iki-beş yıl arası) ve

546 http://www.dfid.gov.uk/aboutdfid/missionstatement.asp[20.07.2008] 547 Seyidoğlu, s.763.

213

uzun (beş yıldan fazla) vadeli krediler olmak üzere üçe ayrılmaktadır. Yaygın

uygulamaya göre hammadde ve tüketim malları peşin veya kısa vadeli kredilerle;

dayanıklı tüketim malları ile sermaye malları orta vadeli kredilerle ve ağır sermaye

malları ile anahtar teslimi yatırım projelerine konu olan ihraç faaliyetleri ise uzun vadeli

krediler ile satılmakta veya gerçekleştirilmektedir.548

Diğer taraftan, kuruldukları ülkedeki yatırımcılara ucuz kredi sağlayarak ihracatı

artırma temel işlevini üstlenen Eximbank’lar da ihracat kredi kurumu niteliği taşıyan

kalkınma finans kurumlarındandırlar. Eximbank’lar, alıcı veya satıcı kredisi olmak

üzere, yatırımcılara iki çeşit kredi sunarak, kuruldukları ülkenin dış ticaretini

desteklerler.

Bu kapsamda, bir ülkede Eximbank’ın, o ülkenin mallarını satın alabilmesi için

yabancı ithalatçılara açtığı kredilere ‘’alıcı kredisi’’ adı verilir. Buna göre, krediyi

öngörüldüğü biçimde geri ödemek ve diğer kredi şartlarını yerine getirmek, tamamen

yabancı alıcının sorumluluğundadır. Bazı durumlarda ise Eximbank, krediyi doğrudan

kendi ülkesindeki ihracatçıya açar ve ihracatçı da Eximbank’tan sağladığı bu fon ile

alıcıya vadeli satış yapar. Yani ihracatçı, ithalatçıya kredi açmış olur ki bu tür kredilere,

‘’satıcı kredisi’’ denmektedir. Gerek alıcı, gerekse satıcı kredisi yabancı alıcılara kredili

satış yapmak suretiyle ülke ihracatını arttırmayı amaçlamaktadır. Ancak kredi, alıcı

kredisinde doğrudan Eximbank tarafından açılırken; satıcı kredisinde ihracatçı kanalıyla

kullandırılmaktadır. Burada, her iki kredi türü için de dikkat edilmesi gereken husus,

ithalatçının ödeme yapmaması durumunda riski kimin üstleneceğidir. Buna göre, satıcı

kredisinde ithalatçı kredi koşullarını yerine getirmezse, riski ve sorumluluğu krediyi

açan ihracatçı üstlenecektir. Alıcı kredisinde ise bu risk, doğrudan Eximbank tarafından

üstlenilir.549

ABD’deki US EXIM (Export-Import Bank of the United States) ve OPIC

(Overseas Private Investment Corporation); Almanya’daki HERMES (Hermes

Kreditversicherungs-AG) ve KfW IPEX (Kreditanstalt für Wiederaufbau IPEX-Bank);

Fransa’daki COFACE (Compagnie Francaise d’Assurance pour le Commerce

548 http://www.tisk.org.tr/yazdir.asp?id=2395[22.07.2008] 549 Seyidoğlu, s.763.

214

Exterieur); İngiltere’deki ECGD (Export Credits Guarantee Department); İtalya’daki

SACE (Istituto per i Servizi Assicurativi e il Credito all’Esportazione); Japonya’daki

JBIC ve Kanada’dadi EDC (Export Development Canada) dünyanın önde gelen ihracat

kredi ve/veya garanti kurumlarına örnek olarak verilebilirler.

1.4. Yatırım Bankaları ve Sektörel Bankalar

Dar anlamda yatırım bankacılığı, devlet kuruluşlarının ve özel şirketlerin menkul

kıymetler ihracını başlatan, bunlara garanti veren ve bunların dolaşımını sağlayan

kuruluşlardır. Geniş anlamda ise yatırım bankacılığı, mevcut fonların transferi, hisse

senedi ve tahvillerin alım-satımı, menkul kıymetlerin yönetimi dahil sermaye

oluşumunun gerçekleştiği tüm işlemleri ve kuruluşları içerir.

Bu kapsamda yatırım bankaları, mevduat toplama yetkisi olmayan, geniş bir

şube ağının olmaması nedeniyle bankacılık hizmet ürünlerinin tamamını sunamayan ve

ticaret bankalarına kıyasla ticari faaliyetleri sınırlı olarak yerine getirebilen bankalardır.

Yatırım bankaları; borçlanma tahvili ihraç ederek, yurtiçi ve yurtdışı bankalardan kredi

alarak sağladıkları kaynakları; menkul değer portföylerinin finansmanı, finansal

kiralama işlemlerinin fonlanması veya firmalara orta ve uzun vadeli yatırım ve proje

kredilerinin sağlanması gibi amaçlarla kullanmaktadırlar. Ayrıca yatırım bankaları,

firmaların menkul değer ihracına aracılık etme, teminat mektubu verme, dış ticaret

işlemleri, şirket birleşmeleri ve devir işlemleri, yatırım danışmanlığı, halka arz gibi

hizmetleri sunarlar.550

Yatırım bankaları, kalkınma bankaları gibi, uzun-vadeli finansman alanında

faaliyette bulunmaktadır. Ayrıca, sermaye piyasalarındaki aracılık faaliyetlerinde

uzmanlaşmış kuruluşların başında geliyor olmaları bu iki banka türünün ortak

özelliklerindendir. Buna göre, her iki banka türü de sermaye birikimi yetersizliği çekilen

ülkelerde, üretime dönük yatırımların finansmanına ve/veya sermaye piyasası

işlemlerine yardımcı olarak sermaye piyasalarının derinleşmesine katkıda bulunur. Öte

yandan, 1980’li yıllarla birlikte, kalkınma bankalarının birçok yatırım bankacılık

hizmetini sağlamaya başlamaları ve buna yönelmeleri, bu banka türlerinin adlarının

550 Türkiye Bankalar Birliği, Bankacılık Eğitim Sitesi, Temel Bankacılık Kursu, 2008, s.3.

http://www.tbb-bes.org.tr/Learningspace5/SBS_LLS/free.htm#[22.07.2008]

215

“kalkınma ve yatırım bankaları” şeklinde bir başlık altında toplanmasına yol açmıştır.

Zira, bu süreç içerisinde kalkınma bankaları, pek çok yatırım bankacılığı işlevini

üstlenmiş ve yatırım bankacılığı alanına daha fazla girmişlerdir.551

Diğer taraftan, yatırımcılara uzun vadeli fon sağlamaları vb konulardaki

benzerliklerine rağmen bu iki banka türü arasında önemli farklılıklar da bulunmaktadır.

Bu farklılıklar şu şekilde sıralanabilir:

- Kalkınma bankaları, yatırım bankalarına oranla daha çok, ekonomik, sosyal

ve çevresel faydalar yaratan projelerin finansmanına öncelik verirler.

- Kalkınma bankaları genellikle az gelişmiş veya gelişmekte olan ülkelerde

faaliyette bulunurken; yatırım bankaları, daha çok sermaye piyasasının

gelişmiş olduğu ülkelerde faaliyette bulunur.

- Kalkınma bankaları kalkınmaya yönelik proje ve yatırımlara uzun vadeli

kredi vermelerinin yanı sıra, zaman zaman bu proje ve yatırımlara yönelik

iştiraklerde de bulunurlar. Yatırım bankaları ise, özellikle ve öncelikle

işletmelere uzun vadeli fon sağlama konusunda uzmanlaşmışlardır.

- Kalkınma bankalarının sermayelerini özsermaye, yönetimi kendilerine

bırakılan fonlar ve alınan iç ya da dış krediler oluştururken; yatırım

bankalarının temel sermaye kaynağı, sermaye piyasasından sağlanan

fonlardan oluşmaktadır.

Sonuçta, bu iki bankacılık türünün birbirlerinin ikamesi olmadıklarını, ancak

birbirlerini tamamladıklarını ifade etmek mümkündür. Ancak kalkınma bankaları, ülke

ekonomileri geliştikçe ve ülkede sermaye piyasası önem kazandıkça ya kapanmakta ya

da yatırım bankası haline gelmektedir.

Yatırım bankaları gibi, kalkınma finans kurumlarının bir diğer türü ise sektörel

bankalardır. Bu bankalar, kuruldukları ülkenin ekonomik büyümesinde ve

kalkınmasında anahtar konumunda olduğu düşünülen sektörlere yönelik hizmet veren,

bu sektörlere odaklanan finansal aracılardır.552 Sektörel bankalar, aynı zamanda, özel bir

yasayla kurulan ve kuruluşuna esas olan amaca yönelik faaliyetlerde bulunan

551 Dolun ve Atik, s.53. 552 Dolun ve Atik, s.63.

216

bankalardır. Bu kapsamda, cumhuriyet döneminde madencilik sektörünün teşvik

edilmesi amacıyla kurulan Etibank, tarım sektörünü ve çiftçiyi destelemek amacıyla

kurulan T.C. Ziraat Bankası; KOBİ’leri desteklemek amacıyla kurulan Halk Bankası,

konut yapmak ve satmak amacıyla kurulan Emlak Bankası ve ihracatı finanse etmek

amacıyla kurulan Türk-Eximbank gibi bankalar, geçmişte Türkiye’de kurulmuş olan ve

bir kısmı halen faaliyetlerine devam eden sektörel bankalara örnek teşkil ederler. Bu

bankaların bir kısmı, sektörel amaçlarının yanı sıra, her türlü bankacılık hizmetini

toplumun tüm kesimlerine sunan ticaret bankaları olarak faaliyet göstermeye

başlamışlardır.553

2. YENİ GELİŞEN MİKROFİNANSMAN KURUMLARININ ANALİZİ

Yüzyıllardır, dünyanın farklı bölge ve ülkelerinde yaşayan yoksul insanlar,

finansal ihtiyaçlarını karşılamak için çeşitli yardımlardan faydalanmışlardır. Çünkü,

birçok yoksul, bankalara veya diğer resmi finansal kuruluşlara ulaşmaktan yoksundur.

Bu nedenle, söz konusu imkanlardan yoksun olan yoksullar, neredeyse bütün

gelişmekte olan ülkelerde, tefeciler gibi informal borç sağlayıcılara başvurmaktadırlar.

Ayrıca bu insanlar, düşük düzeydeki mevcut birikimlerini, ihtiyaç olduğunda

varlıklarını sürdürebilmek için kullanabilecekleri şekilde, “yastık altı” tabir edilen atıl

pozisyonda tutmaktadırlar. Ancak, yoksulların kullanımına açık olan bu finansal

imkanlar maliyet, risk ve kullanım açısından son derecede elverişsizdirler. Örneğin,

yastık altına konulan paraların çalınma riski vardır ve bu paralar enflasyondan dolayı

zamanla değer kaybederler. Tefecilerden alınan krediler ise, çok maliyetli olmaktadır.

Yoksul kesimin fon temini için başvurabileceği tasarruf ve kredi birlikleri gibi kurumlar

ise, riskli ve genelde kredi miktarları ile vadeleri konusunda esneklik göstermeyen

aracılardır. Bu kurumlar, mevduat hesaplarında asgari bir meblağ tutulmasını zorunlu

kılmakta ve para çekme konusunda da esneklik göstermemektedirler. Formal yapıdaki

kurumlardan alınan kredilerde ise, teminat zorunluluğu aranmakta; bu da birçok

yoksulun formal düzenin dışına itilmesine neden olmaktadır.554

553 Türkiye Bankalar Birliği, s.5. 554 Elizabeth Littlefield ve Richard Rosenberg, “Microfinance and the Poor”, Finance&Development,

June 2004, s.38.

217

Öte yandan, gelişmekte olan ülkelerdeki ekonomik faaliyetlerin önemli bir

bölümü küçük ölçekli üretici ve işletmelere aittir. Son araştırmalar, bu işletmelerin

dünyadaki toplam işgücünün %40’ı ile %70’i arasında kalan kesimi istihdam ettiğini ve

kayıtlı yurtiçi hasılanın üçte birini ürettiğini göstermektedir. Bu işletmelerin birçoğu,

küçük çiftçiler, üreticiler, zanaatçılar, tüccarlar ile kentsel ve kırsal ekonominin

düzensiz sektörlerinde faaliyet gösteren şirketleşmemiş, izinsiz ve informal

girişimlerdir. Ayrıca, bu işletmelerin her birinin finansal sektörden beklentileri farklıdır

ve geleneksel ticari bankaların sunduğu hizmetler, her zaman bu beklentileri

karşılayamamaktadır. Örneğin sokak satıcıları satacakları mal stokunu almak için kısa

dönemli finansmana, küçük çiftçiler belirsiz mevsimsel gelir dalgalanmalarını aşmak

için tampon kredilere ve küçük ölçekli üreticiler basit araç gereçleri satın alabilmek ya

da aile dışı işçi istihdam edebilmek için küçük kredilere gereksinim duymaktadırlar.

Geleneksel ticari bankalar, bu krediler için gerekli donanımdan yoksundurlar ve küçük

borçlanıcıların ihtiyaçlarını karşılama konusunda isteksiz davranmaktadırlar. Söz

konusu kredi tutarlarının düşük olmasına karşın idare ve idame masraflarının neredeyse

büyük kredilerdeki kadar yüksek olması ve düzensiz borçlanıcıların geleneksel kredileri

güvence altına alacak yeterli teminata sahip olmamaları nedeniyle ticari bankalar

gerçekten de bu alana ilgi duymamaktadırlar. Pek çok bankanın, daha çok düzensiz

faaliyetlerin bulunduğu kırsal bölgelerdeki köylerde, küçük kasabalarda veya kentlerin

dış mahallelerinde şubesi dahi bulunmamaktadır. Bu nedenle, şirketleşmemiş pek çok

ihtiyaç sahibi, finansman sağlamak için öncelikle akraba, arkadaş gibi yakın çevresine

başvurmakta; bu kaynaklar yetersiz kalınca da tefecilere ve tüccarlara yönelmektedir.

Özellikle tefeci ve tüccarlardan sağlanan finansman aşırı maliyetlidir. Mevsimsel

kredilere gereksinim duyan küçük tefecilere ya da yüksek faizle kredi sağlayan

finansörlere verilebilecekleri teminatlar, ancak toprakları ya da hayvanları

olabilmektedir. Bu kaynaklardan elde edilen kredilerin geri ödenememesi durumunda

ise, teminat olarak gösterilen söz konusu varlıklara el konulmakta ve bu durum,

tefecilerin elinde, büyük toprak sahiplerine satmak üzere geniş araziler birikmesine ve

köylü çiftçilerin hızla topraksız işçilere dönüşmelerine neden olmaktadır.555

555 Todaro ve Smith, s.751.

218

Özetle, yoksulluğun azaltılması ya da ortadan kaldırılması konusunda, ülkelerin

karşılaştıkları engellerin başında, yoksulların sermayeye ya da krediye erişememeleri

gelmektedir. Oysa, yoksul kesime sağlanacak kredi imkanları, onları içinde

bulundukları yoksulluk kısır döngüsünden kurtarabilmektedir. Örneğin, şehirde yaşayan

yoksul bir seyyar satıcı için krediye erişim; daha büyük bir mal stoku oluşturma ve talep

edilen malları eksiksiz olarak müşterilere sunabilme şansı sağlayabilmektedir. Böylece

şehirdeki yoksul satıcı, küçük bir sokak işportacısı olmaktan kurtulup, yerleşik bir satıcı

haline gelebilecektir. Kırsal kesimdeki yoksul köylü için krediye erişim; üretkenliğini

önemli ölçüde artırmasına imkân verebilecek araç gereç, yük hayvanı ve küçük sermaye

malları alma, ürünlerini çeşitlendirme, bazı pazarlara yönelik ürünlerin üretimi yoluyla

ticari çiftçiliğe geçiş ve nihayet marjinal köylülükten yerleşik ticari çiftçiliğe geçiş şansı

anlamına gelebilmektedir. Kırsal bölgedeki topraksız, yoksul işçi için ise krediye

erişim; beceri edinme, hammadde ve araç gereç satınalma ve nihayetinde yerleşik bir

işadamına dönüşme şansı yaratabilmektedir.556 Bu kapsamda mikrofinansman, üretime

dönük faaliyetlerde bulunmaları veya çok küçük ölçekteki işletmelerini büyütmelerine

yardımcı olmak amacıyla, yoksul ya da düşük gelirli bireylere, çok küçük meblağlarda

borçlanma olanağı sağlayan yeni bir finansman yöntemi veya finansal örgütlenme

modeli olarak ortaya çıkmıştır.

2.1. Mikrofinansmanın ve Mikrofinansman Kurumlarının Tanımı

Mikrofinansman, gelişmekte olan ülkelerin kırsal kesiminde ya da kentlerinde

çiftçilik, balıkçılık ya da hayvan otlatma gibi faaliyetlerle uğraşan; mallarını küçük ya

da mikro ölçekte üreten, dönüştüren, tamir eden ve satan; hizmet üreten; ücret ya da

komisyon karşılığı çalışan; küçük arsaları, araçları, çiftlik hayvanlarını ya da

makineleri, aletleri başka kişilere kiralayarak kazanç sağlayan kişilere ya da yerel

kapsamda bunların dışındaki başka kişi ya da gruplara, temel olarak kredi ya da

mevduat biçiminde sağlanan küçük ölçekli (mikro) mali hizmetleri kapsar.557 Buna göre

mikrofinansman, finansal hizmetlere başka türlü erişim sağlayamayacak ya da ancak

oldukça elverişsiz koşullarla borçlanabilecek yoksul durumdaki insanlara kredi,

556 A.g.e., s.241. 557 Marguerite S. Robinson, The Microfinance Revolution: Sustainable Finance for the Poor, USA:

The World Bank, 2001, s.9.

219

tasarruf, sigorta gibi temel finansal hizmetlerin sunulmasını sağlayan bir finansman

modelidir.558 Zira, yoksulluk içinde yaşayan insanlar da herkes gibi, işlerini yürütmek,

malvarlığı sahibi olmak, tüketimlerini dengelemek ve risklere karşı kendilerini koruma

altına almak için, değişik finansal araçlara ihtiyaç duyarlar.559 Bu nedenle, yoksul

insanların mevduatları, kredileri ve diğer hizmetleri içeren birçok finansal hizmetten

yararlanması gerekmektedir.560 Buna göre, mikrofinansman kapsamında yoksullara

sunulan konusu finansal hizmetler, işletme sermayesi kredilerini, tüketici kredilerini,

tasarrufları, emekliliği, sigortayı ve para transfer hizmetlerini kapsamaktadır.561 Bu

hizmetlerin mikro olarak adlandırılması, işlemlerin çok küçük tutarlarda olmalarından

kaynaklanmaktadır.

Mikrofinansman kurumları ise, yoksulların finansmanına yönelik piyasa

başarısızlıklarının ve eksikliklerinin üstesinden gelmek üzere ortaya çıkmış ve düşük

gelir grubundaki kimselere ihtiyaç duydukları finansal hizmetleri sağlamayı hedeflemiş

kurumlardır.562 Bu kurumlar, kendilerine özgü kurumsal ve yönetsel yapıları

kapsamında, mikrofinansman hizmetlerinin sunumu konusunda uzmanlaşmışlardır.563

Daha basitçe tanımlamak gerekirse, mikrofinansman kurumları, nüfusun düşük gelirli,

yoksul kesimlerine finansal hizmetler sunan aracılardır.564 Buna göre, mikrofinansman

hizmeti konusunda uzmanlaşmış ve özellikle bu amaç için kurulmuş kurumların yanı

sıra, bu alanda hizmet veren ticari bankalar, tasarruf bankaları, kredi birlikleri veya

kooperatifleri, köy bankaları ve sivil toplum kuruluşları da mikrofinansman kurumları

kapsamında değerlendirilirler. Bugünün büyük mikrofinansman kurumlarının öncüleri

ise, kar gözetmeyen ve sosyal faydayı düşünerek hareket eden sivil toplum

kuruluşlarıdır. Bu kuruluşlar, teminat gereksinimine karşı yeni kredi teknikleri

geliştirmişler, grup teminatı yöntemi ile kredilerin geri ödenmeme riskini düşürmüşler,

hanehalkı nakit akışlarını değerlemişler ve müşterilerine küçük (mikro) krediler

558 Todaro ve Smith, s.752. 559 Asuman Altay, “Küreselleşen Yoksulluk Olgusunun Önlenmesinde Mikrofinansman Yaklaşımı”,

Finans Politik & Ekonomik Yorumlar, 2007, Cilt 44, Sayı 510, s.61. 560 Littlefield ve Rosenberg, s.38. 561 Altay, s.61. 562 Littlefield ve Rosenberg, s.38. 563 Todaro ve Smith, s.752. 564 http://www.microfinancegateway.com/section/faq#Q8[05.05.2008]

220

sağlamışlardır.565 Bu bağlamda, bir mikrofinansman kuruluşunca, gerçekleştirdiği ticari

faaliyeti geliştirmesi amacıyla mikrogirişimciye sağlanan kredi türüne ‘’mikrokredi’’

denilmektedir. Mikrokrediler, genellikle işletme sermayesi ihtiyacının karşılanması,

hammadde ve malzeme alımı, imalat için gerekli sabit teçhizatın alımı gibi amaçlarla

verilmektedir.566

Öte yandan, gerek mikrofinansman kurumlarının gerekse mikrokredinin

tanımından hareketle; mikrofinansman terminolojisi kapsamında ne anlama geldiği

vurgulanması gereken başka kavramlar da ortaya çıkmıştır. Bunların ilki mikrogirişimci

kavramıdır. Buna göre mikrogirişimcileri;

- ekonomik faaliyetleri nakdi sermayesinden ziyade emeğine dayanan;

- kazancı geçimini sağlamaya yetmeyen veya asgari ölçüde sağlamaya yetecek

derecede az olan;

- ekonomik ve sosyal refahını geliştirmek amacıyla, gelir getirici bir faaliyette

bulunacak olan gerçek kişi girişimcileri olarak tanımlamak mümkündür.567

Öte yandan tanımlanması gereken bir diğer kavram mikro işletme kavramıdır.

Buna göre, mikrogirişim olarak da adlandırılan bu işletmelerin temel özellikleri,

genellikle 10 kişiden daha az sayıda çalışanla ve çok düşük miktarlarda yıllık net satış

hasılatı elde ederek faaliyet sürdürmeleridir. Aynı zamanda bu işletmeler, yeterli

verimliliği sağlayamayacak kadar küçük stoklarla çalışmaktadırlar. Örneğin bu

işletmeler, gün içinde karşılaştıkları müşterilerin isteklerini karşılayacak miktarda ve

nitelikte ürün stokuna sahip olamayabilmektedirler. Bu nedenle, çok düşük düzeyde

kazançlar elde eden söz konusu işletmeler, büyük bir stok oluşturabilme şanslarını zora

sokmaktadırlar.568

Diğer taraftan Türkiye’de, mikro, küçük ve orta ölçekli işletmelerin tanımı,

nitelikleri ve sınıflandırılması 2005/9617 karar sayılı ‘’Küçük ve Orta Büyüklükteki

İşletmelerin Tanımı, Nitelikleri ve Sınıflandırılması Hakkında Yönetmelik” kapsamında

565 Littlefield ve Rosenberg, s.38. 566 Leyla Dolun, Mikro Finansman, Ankara: Türkiye Kalkınma Bankası Araştırma Müdürlüğü

Matbaası, 2005, s.2. 567 Seher Ozan Dündar, Mikro Finansman, Ankara: Türkiye Kalkınma Bankası Araştırma Müdürlüğü

Matbaası, 2008, s.26. 568 Todaro ve Smith, s.241.

221

düzenlenmiştir. Söz konusu yönetmeliğe göre, Türkiye’deki işletme büyüklüklerinin

tanım ve sınıflandırılması şöyle şekillenmiştir:

- Mikro işletme: On kişiden az yıllık çalışan istihdam eden ve yıllık net satış

hasılatı ya da mali bilançosu 1 milyon Türk Lirasını aşmayan, çok küçük

ölçekli işletmeler.

- Küçük işletme: Elli kişiden az yıllık çalışan istihdam eden ve yıllık net satış

hasılatı ya da mali bilançosu beş milyon Yeni Türk Lirasını aşmayan

işletmeler.

- Orta büyüklükteki işletme: İkiyüzelli kişiden az yıllık çalışan istihdam eden

ve yıllık net satış hasılatı ya da mali bilançosu yirmibeş milyon Yeni Türk

Lirasını aşmayan işletmeler.

2.3. Mikrofinansman Kurumlarının Ortaya Çıkışı

Mikrofinansman Kurumu başlığı altında olmasa da, yoksullara finansal hizmet

sağlamak amacıyla kurulan kurumların geçmişi oldukça eskiye dayanmaktadır. Bu

kapsamda, Afrika’da yoksul kesimin finansmanı için kurulan kayıtdışı finansal

örgütlerin ortaya çıkması 15. yüzyıla kadar uzanırken; Avrupa’da bu örgütlenme, uzun

süren savaşlardan sonra müthiş biçimde artan yoksulluğa bir cevap olarak 18. yüzyılda

gerçekleşmiştir. Bu çerçevede, Avrupa’da yoksullara yönelik ilk fon, 1720 yılında

İrlanda’da kurulmuştur. Ayrıca, 1823 yılında, yardım kurumlarının resmi finansal

kurumlar olabilmesine imkan veren özel bir yasanın çıkarılmasının ardından, 1836’da

kredi fonu kurulu kurulmuş ve bu konuda hızlı bir ilerleme yaşanmıştır.569

Bu kapsamda, Almanya’da 1847 yılında kurulan ve 1910 yılı itibariyle 1.4

milyon kişiye hizmet veren kredi kooperatiflerinin amacı, ekonomik gelişmeler için

yaratılan paranın kontrolünün yapılması, insanların fiziksel ve ahlaki değerlerinin

geliştirilmesi ve aynı zamanda, kendi başlarına hareket etmeleri için iradelerinin

geliştirilmesi olarak belirlenmiştir. Öte yandan 1880’lerde, İngiltere yönetimindeki

Güney Hindistan Madras hükümeti, yoksullara yönelik olarak Alman deneyimini

kullanmaya çalışmış ve bu 1946 yılı itibariyle 9 milyondan fazla fakir Hintlinin kredi

569 Sebastian Schwiecker, “The Impact and Outreach of Microfinance Institutions:The Effect of Interest

Rates”, 2004, ss. 8-9. http://www.scribd.com/doc/92714/Microfinance[20.06.2008]

222

kooperatiflerine üyeliğiyle sonuçlanmıştır. Bununla aynı dönemde, Hollanda koloni

yönetimi de Endonezya’da, kırsal kooperatif bankacılığı sistemini kurmuştur. Bu

sistem, sonunda dünyanın en büyük mikrofinansman kuruluşu olarak bilinen Bank

Rakyat Indonesia’ya (BRI) dönüşmüştür.570

Öte yandan, bugünkü anlamıyla mikrofinansman sisteminin ortaya çıkması,

İkinci Dünya Savaşı sonrasına denk düşmektedir. Zira, İkinci Dünya Savaşı sonrasında

dünya ekonomik, sosyal ve siyasal açılardan yeniden biçimlenme sürecine girerek “yeni

düzen” olarak da adlandırılan bir oluşumun içine girmiştir. Bu sürecin belki de en

belirgin özelliği, gelişmiş ülkelerin yönetim kurullarında etkin rol alarak

yönlendirdikleri Birleşmiş Milletler, Dünya Bankası ve IMF gibi kuruluşlar aracılığı ile

dünya sistemini yeniden oluşturma imkanlarına sahip olmalarıydı. Bilindiği gibi o

dönemde, ülkelerin imarına yönelik kalkınmalarını da hızlandıracak projeler Dünya

Bankası’nca finanse edilirken, IMF aracılığı ile özellikle dış açıkların ve dış borçlarının

finanse edilmesi sağlanarak, ekonomik istikrara ulaşılması hedeflenmekteydi.

Bu kapsamda, sözü edilen kurumlar aracılığı ile kalkınma projelerinin

desteklenmesinde önemli adımlar atıldığı ve birçok ülkenin bu yolla imara yönelik

projeleri başarı ile gerçekleştirdiği ve bunun yanında ekonomilerinin finansman

imkanlarına kavuştuğu ileri sürülebilir. Ancak yoksul kitlelere ulaşılmasında spesifik

programlar ve politikalar geliştirilemediği için, bu projeler kanalıyla yoksulluğun

azaltılması mümkün olamamıştır. Hatta geri kalmış veya gelişme yolundaki ülkelerde

gerek kamu yönetiminin yapılanma biçimi ve gerekse yoksulluk sınıflandırmalarındaki

eksiklikler nedeniyle uluslararası kurumlardan sağlanan yardımlar ve fonlar bu

kesimlere ulaşamamıştır. Yoksulluğun daha yoğun yaşandığı kırsal bölgelerin

kalkındırılması amacıyla gerek uluslararası ve gerekse yerel kalkınma bankaları köylü

ve küçük çiftçiyi geliştirme amaçlı krediler açmışlardır. Ancak çoğu zaman sözü edilen

kitlelerin zayıf geri ödeme disiplini nedeniyle bu kurumlar daha iyi durumdaki çiftçilere

yönelmişlerdir.571

570 A.g.e., s.9. 571 Altay, ss.61-62.

223

Bu dönemde, gelişmekte olan ülkelerde finansal hizmetler talebinin karşılanması

konusunda devlet sübvansiyonu ve bağışlara dayalı kurumların başarısızlığı, yeni

yaklaşımların ortaya çıkmasına neden olmuştur.572 1970’lerde, Bangladeş, Endonezya,

Brezilya ve diğer birkaç ülkede özellikle küçük kadın gruplarını hedef alan bazı

uygulamalar söz konusu olmuştur. Yoksul kadınların, mikro ölçekli işlere yatırım

yapmalarını sağlamak üzere kredi veren bu kurumlar, çoğunlukla bir üretim aracına

dayalı mikrogirişimi desteklemişlerdir. Bu mikrogirişim tipi, bir grubun her bir üyesinin

bütün üyelerin geri ödemelerini garanti altına aldığı bir dayanışma grubu esasına

dayanmaktadır. Bu sayede kendi hesaplarına üretim yapan kadınların oluşturduğu küçük

grup birbirlerini kredinin geri ödenmesinde kontrol edebileceklerdir.573

Bu kapsamda, 1970 Eylül’ünde Endonezya’da düşük gelirlilere hizmet vermek

üzere herhangi bir sübvansiyona dayalı olmadan kurulan Bank Dagan Bali (BDB),

mikrofinansman sisteminin ilk bankası olarak ortaya çıkmıştır. Bu gelişme, 19. yüzyılda

Avrupa’daki gelişmelerin paralelinde olmamasına rağmen, politikacılar ve kalkınma

yardımı veren kuruluşlar üzerinde yarattığı etkiyle, mikrofinansman anlayışı için bir

dönüm noktası olarak kabul edilmektedir. Nitekim, bu gelişmeden kısa süre sonra, 1973

yılında, ABD kökenli sivil toplum örgütü olan ACCION International, Brezilya’da, ilk

mikrokredisini vermiştir.574

Öte yandan, mikrofinansman sistemi açısından bir milat olarak kabul edilen

gelişme ise, 1974 yılında, Bangladeş’te 42 kişiye toplam 27 dolar borç vererek faaliyete

giren ve daha sonra Grameen adını alan bankanın kurulması olmuştur. Zira Grameen

Bank, kendisinden sonra kurulan mikrofinansman kurumları için model olacak kadar

başarılı bir örnek olarak bilinmektedir. Grameen Bank’ın kurulmasından bir yıl sonra

ise, Serbest Meslek Kadınlar Birliği, Hindistan’da yoksul kadınlara 1.5 dolar kredi

vermeye başlamıştır. Mikrofinansmanın geçmişi için bir başka dönüm noktası da Bank

Rakyat Indonesia’nın 1984’ten başlayan dönüşümüdür. Endonezya’nın kırsal

bölgesindeki sakinlere sübvanse edilen kredileri kanalize eden ve bir zamanların zarar

572 Schwiecker, s.11. 573 Altay, s.62. 574 Schwiecker, s.11.

224

yazan finansal kurumu, bugün dünyanın en büyük mikrofinansman kurumlarından biri

haline gelmiştir.575

1990’lı yıllar dünyadaki mikrofinansman uygulamalarının düzeyinde önemli bir

artışa tanıklık etmiştir. 137 ülkeden 1.500 örgütü temsilen 2.900’ün üzerinde kişinin

katılımıyla, 1997 yılında gerçekleşen Uluslararası Mikrokredi Zirvesi, Washington’da

toplanmıştır. Toplantının amacı, “2005 yılına kadar dünyanın en yoksul 100 milyon

ailesine, özellikle bu ailelerdeki kadınlara, icra ettikleri serbest mesleğe ilişkin krediler

ve diğer finansal ve mesleki hizmetler aracılığıyla ulaşmak” olarak belirlenmiştir. Bu,

2005 yılı itibariyle, dünyanın en yoksul 100 milyon aileyi serbest meslek sahibi

yapmayı hedefleyen bir kampanyanın başlangıcı olmuştur.576 Mikrokredi Zirvesi

Kampanyası (Microcredit Summit Campaign) ya da Mikrokredi Kampanyası olarak

adlandırılan bu oluşum kapmasında, en başarılı mikrokredi uygulamalarının paylaşımı

ve daha başarılı uygulamaların geliştirilmesi amacıyla çeşitli mikrokredi uygulayıcıları,

eğitim kurumları, bağış yapan ajanslar, uluslararası finansal kuruluşlar ve sivil toplum

örgütleri bir araya getirilmiştir. Öte yandan, Mikrokredi Zirvesi Kampanyası’nın

oluşumu sırasında, zirvenin hedef kitlesini oluşturan “dünyanın en yoksulu” kavramı

için bir tanıma ihtiyaç duyulmuş ve satın alma gücü paritesine göre günde 1 dolardan

daha az kazancı olan 1.2 milyar insan üzerinde karar kılınmıştır. Hedef kitleyi

belirlemenin ötesinde Mikrokredi Zirvesi Kampanyası’nda dört ana hedef

belirlenmiştir:577

- En yoksullara ulaşmak.

- Kadınlara ulaşmak ve onları yetkilendirmek.

- Finansal olarak kendi kendine yeterli kurumlar kurmak.

- Müşteriler ve aileleri üzerinde ölçülebilir olumlu etkiler sağlamak.

Diğer taraftan Birleşmiş Milletler, konunun önemine ilişkin olarak, 1959'dan bu

yana geleneksel olarak her yıl küresel boyutta önemli konulara olan ilgiyi artırmak ve

teşvik etmek amacı ile ilan ettiği "uluslararası yıllar" kapsamında 2005 yılını,

575 A.g.e., ss.11-12. 576 C. Leigh Anderson, Laura Locker ve Rachel Nugent, “Microcredit, Social Capital and Common Pool

Resources” World Development, 2002, Cilt 30, Sayı 1, ss.4-5. ScienceDirect[20.06.2008] 577 Evaristus Mainsah ve diğerleri, “Grameen Bank: Taking Capitalism to the Poor” Chazen Web

Journal Of Internatıonal Busıness, Columbia Business School, 2004, s.16.

225

“Mikrokredi Yılı” ilan etmiş ve böylece mikrofinansman birçok ülkenin yoksullukla

mücadele programında bir yöntem, bir sistem olarak görülmeye ve uygulanmaya

başlanmıştır. Yoksulluğun acınacak insanlar kitlesi demek olmadığı, desteklenildiğinde

mikro düzeyde de olsa girişimci olabilecekleri ve bu yolla önemli ekonomik değerler

üretebilecekleri de ortaya çıkmıştır.578

2.4. Mikrofinansman Kurumlarının Hedef Kitlesi

Tipik bir mikrofinansman kurumunun müşterileri, resmi finans kuruluşlarına

erişim olanağı bulunmayan düşük gelirli kişilerdir. Bu kişiler, genellikle serbest meslek

sahibi girişimcilerdir. Kentsel alan ve bölgelerdeki mikrofinansman faaliyetleri ise daha

çeşitlidir. Dükkan sahipleri, hizmet sağlayıcılar, zanaatçılar, seyyar satıcılar gibi

grupları içerirler.579 Esasında, ulusal ekonomi içinde sisteme katılmak isteyen herkes

mikrofinansman hizmetinden faydalanabilir. Bunlar, bireyler, özellikle kadınlar,

hanehalkları ve girişimler; gruplar, kurum ve kuruluşlar; uygulamanın içindeki mali

kurumlar, hükümetler ve bağış yapanlardan oluşur.580

Öte yandan mikrofinansman kurumları, hedef müşteri grubunu saptarken, kendi

kurumsal misyon ve gelecek hedefleri doğrultusunda yoksul halkın ve

mikrogirişimcilerin özellikleri hakkında detaylı analizlerini yapmalıdırlar. Buna göre,

mikrofinansman kurumlarının karar alma süreçlerine etki eden uzun dönemli iki temel

amaç bulunmaktadır. Bunların ilki geleneksel finans kurumları tarafından hizmet

verilememiş kişilere ve girişimcilere yönelik süreklilik arzeden finansal aracılıkta

bulunmak, bir diğeri ise sundukları finansal hizmetlerin maliyetlerini karşılayabilecek

düzeyde sürdürülebilir gelir elde etmektir.581 Bu kapsamda, uzmanlık alanı

mikrofinansman olmayan finansal kurumların (özellikle ticari bankalar), belli bir gelir

seviyesine sahip kitleyi hedef aldığı görülürken; çoğunluğunu STK’ların oluşturduğu

uzman mikrofinansman kurumlarının, özellikle yoksul veya geliri olmayan insanları

hedef müşteri kitlesi olarak benimsedikleri görülmektedir.

578 Altay, s.62. 579 http://www.tbb.org.tr/turkce/konferans/Mikrofinans.doc[24.06.2008] 580 Robinson, s.263. 581 J.Ledgerwood, Sustainable Banking with the Poor Microfinance Handbook, An Institutional

and Financial Perspective, The World Bank, 1999, s.34.

226

Mikrofinansman kurumları, potansiyel müşterilerini belirlerken belli başlı

kriterlere de bakmaktadırlar. Bunlardan ilki, borcu geri ödeme kapasitesidir.

Mikrofinansman kurumları, krediyi vermeden önce, müşterinin içinde yeralacağı sektör

koşulları, nakit akışlarının devir hızı, faaliyet sürecinde geçmiş tecrübeleri gibi

hususlara bakarak, müşterinin krediyi geri ödeme kapasitesini öngörmeye

çalışmaktadırlar. Bir diğer kriter de borcu geri ödeme istekliliğini içeren müşterinin

karakteridir. Borcu geri ödeme kapasitesinin yanı sıra, müşterinin borcu geri ödemedeki

istekliliği de önemlidir. Mikrofinansman kurumlarının hizmet vereceği yoksul grubun

kendi içerisinde yoksulluk düzeyi de bakılan bir diğer kriterdir. Yoksulluk düzeyi

değişiklik göstermektedir. Mikrofinansman kurumları, yoksulluk düzeylerini; ‘’en

yoksullar’’, ‘’çok yoksullar’’, ‘’orta derecede yoksullar’’ ve ‘’risklere karşı hassas fakat

yoksul olmayanlar’’ şeklinde dört gruba ayırmış olup, her grubun kendi iç

dinamiklerine uygun ürün ve hizmet politikası belirlemektedirler.

Mikrofinansman kurumlarının kadın müşterilere odaklı hizmet vermeleri bir

diğer kriterdir. Kadınların toplum içerisinde çoğunlukla en yoksul kesim içerisinde

kalması ve daha çok ev işlerine odaklı, çok sınırlı ekonomik faaliyetlere girişebilmeleri,

herhangi bir teminatlarının olmaması gibi hususlar geleneksel finansal kuruluşlar

tarafından tercih edilmeme sebepleri arasında yer aldığından; mikrofinansman

kurumlarının hedef müşteri kitlesi olarak kadınlara yoğunlaşmasına neden olmuştur.

Özetle, mikrofinansman kurumlarının hedef olarak belirledikleri müşteri kitlelerini

şu şekilde sınıflandırmak mümkündür:

- Yoksulluk sınırında ve yoksulluk sınırı altında bulunan bireyler,

- Resmi finans kuruluşlarına erişim olanağı bulunmayan düşük gelirli bireyler,

- Kırsal alan ve bölgelerdeki küçük çiftçiler,

- Küçük ve orta boylu işletmeler (KOBİ),

- Küçük esnaf ve sanatkarlar gibi düşük gelir getiren faaliyetlerle iştigal eden

bireyler.

2.5. Mikrofinansman Kurumlarının Türleri

Mikrofinansman kurumları, bazı durumlarda geleneksel finans kurumlarının

yapısına sahip olmakla birlikte, çoğu zaman yoksul kesime hizmet veren ve daha çok

227

kalkınmaya yönelik sosyal amaçlarla hareket eden kurumlardır. Köy bankaları,

kalkınmacı sivil toplum kuruluşları, tasarruf ve kredi birlikleri, özel ticari bankalar,

banka dışı finansal kuruluşlar ve bazı kamu bankaları mikrofinansman faaliyeti

sürdürebilmektedirler. Bu kurumlar, farklı çalışma ilkeleri ve yapıları olmakla beraber,

yoksulluğu ortadan kaldırmaya yönelik mikrofinansman olanaklarını, ihtiyacı olan

yoksul kesime aktarırlar.582 Öte yandan, bu kurumların bir çoğu sivil toplum kuruluşu

olarak örgütlenmiştir; ancak en önemli gelir kaynakları olan bağışlardaki azalma, söz

konusu kurumları dönüşüme zorlamıştır. Bu nedenle, mikrofinansman kurumu terimi,

geniş çeşitliliğe sahip kuruluşları ifade etmeye başlamıştır.

Mikrofinansman kurumları için, genel olarak, “formal”, “yarı formal” ve

“informal” diye nitelendirilebilecek üç tip örgütlenme vardır. Bu kapsamda formal

kurumlar, daha çok tarım ve küçük sanayi gibi stratejik sektörlere sübvansiyonlu kredi

veren kamu bankalarıdır. Ancak, mikrofinansmanın karlı bir iş olduğunun anlaşılması

ve devlet destekli programlara aracılık etme talebinin artması üzerine, özel bankalar ve

finansman şirketleri de bu alana yönelmeye başlamışlardır. Mikrofinansman hizmeti

veren formal kurumlar, bankacılık otoritelerince düzenlenmekte ve denetlenmektedir.

Yarı-formal kurumlar, daha çok sivil toplum örgütlerini, tasarruf ve kredi birliklerini ya

da kooperatifleri kapsamaktadır. Bunlar, bankacılık otoritelerince düzenlenmemekte,

ancak diğer kamu otoritelerinin lisansı ve denetimi altında faaliyet göstermektedir.

Ayrıca, finansal kooperatif ve birliklerin nadiren temel bankacılık düzenlemelerine tabi

olduğu görülebilmektedir. İnformal kurumlar ise, kurum olarak nitelendirilmeleri güç

olan tefeciler, akrabalar, arkadaşlar gibi, bireylere mikrokredi benzeri borçlanma imkanı

sunan sosyal yapılardan oluşmaktadır. Bu yapılarının kamu otoritesi tarafından

düzenlenmesi ve denetimi söz konusu değildir. Öte yandan, kurumsal olmayan,

informal nitelikteki bu sosyal yapılardan sağlanan kredilerin de mikrofinansman

faaliyetleri kapsamında değerlendirilmesi nedeniyle, literatürde, “mikrofinansman

kurumları” kavramı yerine daha çok “mikrofinansman sunucuları” kavramının tercih

edildiği bilinmelidir.583

582 Dolun, s.2. 583 http://www.bddk.org.tr/turkce/Raporlar/Diger_Raporlar/2866mikrogirisimci.pdf[29.06.2008]

228

Diğer taraftan, mikrofinansman hizmeti sunan kurumsal yapıları, iki kritere göre

daha kategorize edilebilmek mümkündür; hukuki yapı ve borç verme yöntemi. Buna

göre; mikrofinansman kurumları, hukuki yapıları bakımından; tasarruf ve kredi

kooperatifleri, sivil toplum kuruluşları, köy bankaları ve mikrofinansman bankaları

olmak üzere dörde ayrılırlar. Öte yandan söz konusu kurumlar, borç verme yöntemleri

bakımından ise; grup esaslı, bireysel ve aracı kuruluş modeline göre olmak üzere,

temelde üçe ayrılırlar.

2.5.1. Hukuki Yapılarına Göre Mikrofinansman Kurumları

2.5.1.1. Tasarruf ve Kredi Birlikleri

Tasarruf ve kredi birlikleri ya da diğer deyişle kredi birlikleri, müşterilerinin

sahipliğinde kurulurlar, müşterileri tarafından denetlenirler ve demokratik kurallara göre

faaliyet sürdürürler. Bu kurumların karları, üyeler arasında dağıtılır veya yeniden

sermayeye katılır. Kredi birlikleri (özellikle profesyonel olarak yönetilen büyük

birlikler) genellikle kar odaklı olmalarına karşın, sahip oldukları kooperatif temelli ve

üye esaslı yönetim anlayışı sayesinde, göreceli olarak güçsüz üyelerinin haklarını ön

planda tutarlar. Kooperatif mekanizmasında her üyenin eşit oy hakkına sahip olması

kuralı ise, bu yapı içerisinde kendi kendine yetme ve güçsüz üyelerden yana tavır

sergileme anlayışının hakim olduğunun açık bir göstergesidir. Kredi birlikleri, ya

bulundukları ülkenin kooperatif kanunları ya da bankacılık kanundaki özel bir kategori

kapsamında kayıt altına alınırlar. Ancak, söz konusu ülkede etkin bir denetim ve

yetkilendirme mevzuatı da olmayabilir. Birlikler, aşırı likiditeyi transfer etmeyi

mümkün kılan ulusal ve bölgesel ağlar kurarlar. Kredi birlikleri, mikrofinansman için

uygun olan bir kurum türüdür. Zira bu kurumlar, 150 yıllık deneyimleri ile

mikrofinansman hizmeti sağlayan diğer kurum türleri arasında hep en önemli yere sahip

olmuşlardır. Kredi birliklerinin en önemli üstünlükleri ise, daha yüksek potansiyele

sahip kırsal merkezler kadar kentlerde de çok sayıda mevduat sahibine hizmet edebilme

yeteneklerinde ve bu tasarrufları çeşitlendirilmiş bir kredi seti olarak bireysel üyeleri

sağlamak için kullanmalarında yatmaktadır. Kredi birlik üyelerinin çoğu yoksul

229

değilken, bu kurum tipi, etki alanının genişliği nedeniyle birçok yoksul insana

ulaşabilmektedir.584

Kredi birlikleri kapsamında değerlendirilebilecek bir başka uygulama da

özellikle Meksika, Bolivya, Mısır, Nijerya, Gana, Filipinler, Sri Lanka, Hindistan, Çin

ve Güney Kore gibi ülkelerde rastlanan döner tasarruf ve kredi birlikleridir. Bir döner

tasarruf ve kredi birliği (Rotating Savings and Credit Association- ROSCA), birlikte

borçlanmak ve tasarruf amacıyla belirli zaman aralıklarında toplanan bireylerlerden

oluşan bir sosyal dayanışma grubu gibi faaliyet yürütmektedir. Bu kapsamda, en fazla

50 kişilik bir grup, her bir üyeden belirli bir tasarruf tutarını toplamak üzere bir lider

seçmektedir. Ardından bu fon, faizsiz kredi olarak her bir üyeye sırayla tahsis

edilmektedir. ROSCA’lar insanların gerekli tutarı önceden tasarruf etmeden mal satın

alabilmesine imkân sağlamaktadır. Bireyler, döner tasarruf ve kredi birlikleri sayesinde,

planladıkları alımları ortalama yarı sürede gerçekleştirebilmektedirler. Nitekim, pek çok

düşük gelirli kişi bu şekilde tasarruf etmeyi ve borçlanmayı tercih etmektedir. Ayrıca,

bu kurumların sağladıkları kredilerde, geri ödeme oranları aşırı yüksek ve katılım

oldukça aktiftir.585

Öte yandan, döner tasarruf ve kredi birlikleri gibi mikrofinansman kurumları,

ticari bankalar ve diğer geleneksel kurumlar açısından işlem maliyetlerini düşürmek;

borçlanıcılar açısından ise, seçenekleri ve teminatları artırmak gibi faydalar da

sağlamaktadırlar. ROSCA’ların ve benzeri mikrofinansman kurumlarının bu gücü;

üyelerin kredi değerliliğine ilişkin kişisel olarak edinilmiş bilgilere ve iyi bilinen

kurallar aracılığıyla işlem maliyetlerini azaltma kabiliyetlerine dayanmaktadır.586

2.5.1.2. Sivil Toplum Kuruluşları

Mikrofinansman modeli içerisindeki yerlerini analiz etmeden önce, sivil toplum

kuruluşu kavramının ne anlama geldiğini ifade etmek gerekir. Zira, 1990’lı yılların

başından beri, özellikle uluslararası kuruluşlar tarafından kullanılan STK kavramının

584 Manfred Zeller ve Julia Johannsen, “Is There a Difference in Poverty Outreach by Type of

Microfinance Institution? The Case of Peru and Bangladesh”, Global Conference on Access to Finance: Building Inclusive Financial Systems, Washington: The World Bank ve the Brookings Institution, 30-31 Mayıs 2006, s.6.

585 Todaro ve Smith, s.752. 586 Snow ve Buss, s.297.

230

tek bir tanımı yoktur. İngilizce ifadesinde (Non-Governmental Organization-NGO),

“hükümet dışı kuruluşlar” anlamı yüklenen bu kavramda geçen “hükümet” kelimesiyle,

kamu kesimi kastedilmektedir. Bir başka deyişle, NGO kavramında yer alan, “hükümet

dışı” ifadesi, kamu kesimi dışında kalan özel kesime vurgu yapmaktadır. Ancak, bir

kuruluşun NGO olarak tanımlanabilmesi için sadece özel kesim içerisinde yer alması

yetmez; aynı zamanda, “gönüllülük” esasına göre kurulması, yani kar amacı gütmemesi

de gerekmektedir. Dolayısıyla, barolar, tabipler, mühendisler ve mimarlar odası gibi

meslek örgütleri gönüllülük esasına göre değil, belirli bir mesleği geliştirmek için

zorunlu olarak kurulduklarından NGO kapsamında yer almazlar. Öte yandan, ekonomik

güç oluşturma amacı taşıdıklarından, işveren ve işçi sendikaları, konfederasyonlar,

meslek odaları ve borsalar; kar amacı gütmedikleri ve gönüllü olarak kuruldukları

halde, siyasal iktidara yönelik faaliyetlerde bulundukları için siyasi partiler NGO, yani

sivil toplum kuruluşu olarak kabul edilmemektedirler.587

Diğer taraftan, bugün, dünya genelinde uygulanan mikrofinansman modelleri

içerisinde oransal ağırlığın, STK’lara ait olduğu görülmektedir. Nitekim dünyada,

mikrofinansman sisteminden kredi kullananların en az %75’i, bu hizmeti almak için

STK’ları aracı olarak tercih etmişlerdir. Bu kapsamda STK’lar, mikrokredilerin

kullanımının yaygınlaştırılması için etkin dağıtım kanalı olduklarını kanıtlamışlardır.

Ancak, yeni kavramların, yeni kurumların oluşturulması; bu kurumların yeni yasal

çerçevelerinin düzenlenmesi deneyim ve zaman gerektirmektedir. Bugün, STK’ların

çoğu, mikrofinansman faaliyetlerinde tecrübe kazanmışlardır. Ancak STK’lar, formal

finansal yapının içinde yer almadıkları için bazı sorunlarla karşı karşıyadırlar. STK’ların

karşılaştığı en kritik sorun ise, yoksullara ödünç vermek için yeterli fon temin etmede

sıkıntı yaşamalarıdır. STK’ların, bu sorundan kurtulmak için, formal finansal yapıya

dahil olmaları gerekmektedir. Zira, mikrofinansman sistemi içerisindeki mevcut

STK’lar, fon yetersizliğinden dolayı, faaliyetlerini durdurma noktasına

gelmektedirler.588

587 Esra Yüksel Acı, ss.91-93. 588 Muhammad Yunus, “Expanding Microcredit Outreach to Reach the Millennium Development Goal:

Some Issues for Attention”, International Seminar on "Attacking Poverty with Microcredit, Dhaka, 8-9 Ocak 2003, s.4.

231

Mikrofinansman kurumlarından bahsederken, zihinlerde genellikle finansal

hizmet arzıyla uğraşan bir “finansal STK” imgesi oluşmaktadır. Oysa, çoğu durumda

mikrofinansman faaliyetinde bulunan STK’lar, finansal aracılık hizmeti sunma yetkisine

veya lisansına sahip değildirler. Bu durum, genellikle söz konusu STK’nın bulunduğu

ülkendeki yasaların, bu şekilde bir yapılanmaya imkan tanımamasından

kaynaklanmaktadır. Buna rağmen STK’lar, mikrokredilerin ve mikrofinansman

sisteminin dünya çapında gelişmesini sağlayan mikrofinansman modellerinin başında

gelmektedirler. Hatta STK’lar, genellikle, mikrofinansman alanında faaliyet sürdüren

“en iyi uygulama modelleri” olarak anılmaktadırlar. Zira, bu nitelikteki STK’lar, yoksul

kesimlere el uzatarak, sürdürülebilir ve etkin bir sosyal yardım sağlamaya yönelik en

yeni kredilendirme tekniklerini kullanmaktadırlar.589

Öte yandan, mikrofinansman piyasasının gelişiminde, “STK bankası (NGO

Bank)” olarak adlandırılan ve STK’lardan türetilen finansal aracıların rollerinin büyük

olduğunu da vurgulamak gerekir. STK bankaları, mikrofinansman hizmetlerini

başarıyla sunmaları sonucu faaliyetleri genişleyen ve bankacılık lisansı alabilmek için

gerekli sermaye büyüklüğüne ulaşan STK’ların mikrofinansman bankalarına

dönüştürülmeleri sonucu ortaya çıkmış finansal aracılardır. Buna göre, STK’lar,

özellikle kadınlara yönelik eğitim, sağlık ve mikrokredi hizmetleri ile gelir getirici

alternatif faaliyetlere odaklamışken; STK bankaları, daha çok esnaf ve sanatkarlık,

çiftçilik, hayvancılık gibi alanları kapsayan geçim sağlama yollarını desteklemek veya

arttırmak için yurt çapındaki insanlara mikrofinansman hizmetleri sunmaya

odaklanmışlardır.590

Öte yandan, mikrofinansman hizmeti veren çok sayıda STK, pek çok finansal

olmayan nitelikteki kalkınma faaliyetleriyle de uğraşmakta ve tamamen finansal kuruluş

oldukları yönündeki görüşlere tepki göstermektedir. Buna rağmen, yoksullara finansal

hizmet sağladıkları için, bu tip STK’lar da mikrofinansman kurumu olarak kabul

589 http://www.microfinancegateway.com/section/faq#Q1[20.06.2008] 590 Mohammed Salim Uddin ve Mohammed Abu Sayed Arfin Khan, “Comparing the Impacts of Local

People and Rohingya Refugees on Teknaf Game Reserve”, Making Conservation Work: Linking Rural Livelihood and Protected Area Management in Bangladesh, Jefferson Fox ve diğerleri (drl.), Honolulu: East-West Center, 2007, ss.153-154. http://www.eastwestcenter.org/fileadmin/stored/pdfs/makingconservationwork10teknaf.pdf [02.11.2008]

232

edilmektedirler. Aynı durum mikrofinansman hizmetleri sunan az sayıdaki ticari banka

için de geçerlidir. Aktiflerinin yalnızca küçük bir bölümünü gerçekten yoksullara

yönelik finansal hizmetlere tahsis etmiş olmalarına rağmen, bu kurumlardan da

mikrofinansman kurumu olarak bahsetmek mümkündür. Tabi burada kastedilen kabul,

sadece, söz konusu örgütlenmelerin mikrofinansman hizmeti sağlayan bölümleri için

geçerlidir.591

2.5.1.3. Köy Bankaları

Köy bankaları, üyelerine daha fazla karar verme özerkliği tanıyan,

mikrokredilerin yanı sıra bazı tamamlayıcı hizmetler de sunan ve STK’lar tarafından

desteklenen üye esaslı kurumlar olup, yarı formal nitelik taşımaktadırlar. Köy bankaları

da kredi birlikleri gibi, müşterilerinin sahipliğinde kurulurlar; ancak buradaki sahiplik

resmi olarak tescil edilmiş değildir. Köy bankalarında üyeler, banka içinde üretilen

tasarruf mevduatlarının faiz oranlarının belirlenmesi ve bankanın müşterilerine ait

hesaplara borç verilmesi gibi konular üzerinde karar verebilmektedir. Tasarruf mevduatı

ve kredi faizleri üzerine alınan bu kararlar, ticari bankacılık sektöründe ki oranlarla

karşılaştırıldığında genellikle daha yüksek oranlar çıkar.592

Öte yandan köy bankaları, kredi birlikleri ile karşılaştırıldığında daha yoksul

müşterilere hizmet ederler ve toplam içerisinde kadın üyelerinin payı yüksektir. Bu

bankalar, yoksulluğun azaltılması nihai hedefi aracılığıyla, kamu tarafından

desteklenmektedirler. Burada, desteklenmeyi gerektiren hususlar, yoksulluğun

azalmasındaki etki ve sosyal yardım programlarının derinliğidir. Bir köy bankasının

yapısı ve idaresi bir kredi birliğinden daha az karmaşıktır. Bu nedenle bankayı

yönetmek için daha az eğitimli üyelere yetki verilebilmektedir. Fakat, tesis ve eğitime

ayrılan kuruluş giderleri nispeten yüksektir ve genellikle bu giderler, bağışlar yoluyla

finanse edilir. Kredi birlikleri ve köy bankaları, bazı ortak niteliklere de sahiptirler. Bu

durum, her iki türün de toplumu bir bütün olarak güçlendirebilen ve sosyal sermaye

yaratabilen yapıda olmalarıyla ilgilidir. Ayrıca bu iki kurum türü, düşük gelirli veya

düşük eğitimli müşterilere sahip olmaları, hizmet etmeleri, faiz oranlarının ve

591 http://www.microfinancegateway.com/section/faq#Q1[20.06.2008] 592 Zeller ve Johannsen, s.6.

233

tasarrufların vadelerinin belirlenmesindeki esneklikleri ve talep doğrultusunda bölgeye

özel krediler üretebilmeleri gibi konularda da benzerlik gösterirler.593

Köy bankalarında kredi teminatının temel yöntemi, sosyal baskıya dayanır. Buna

göre, üyelerin, krediye hak kazanmadan önce, kredi anlaşmasına müşterek imza

atabilecek potansiyel üyeler bulmaları gerekmektedir. Genellikle, kredi anlaşmasına

müşterek imza atan bir grup üyesi, aldığı krediyi düzenli biçimde geri ödemeye

başlamadan başka hiçbir üye borçlanamamakta; her halükarda, tüm üyelere ait kredi

hesapları kapatılmadan yeni kredi kullandırılmamaktadır. Bu yöntem sayesinde üyeler,

bir kredi geçmişi oluşturdukça ve daha büyük krediler için üretken kullanım alanları

belirledikçe, daha büyük krediler kullanabilmektedirler. Bu kapsamda üyeler, seçtikleri

grup üyelerinin kişisel özelliklerini genellikle bilmekte ve seçimlerini kredilerin geri

ödenmesinde sorun yaşamayacaklarına inandıkları kişilerden yapmaktadırlar. Aynı

zamanda alınan kredilerin geri ödenmesi konusunda, üyelerin, gruptaki her bir üye

üzerinde kurdukları “grup baskısı” sayesinde zımni bir teminat yaratılmaktadır. Böylece

köy bankaları, kredi geri dönüşleri konusunda gönüllü üyeleri kullanarak, efektif

maliyetlerini düşürmektedirler.594

Köy bankalarının en önemli üstünlükleri (özellikle kırsal alanlarda) kendi

kendini idare eden (otonom) kurumlar olarak faaliyette bulunabilmeleridir. Böylece,

bölgesel sosyo-ekonomik koşullara adapte edilen tasarruf ve kredi faiz oranları ile

katılım ücretlerinin belirlenmesinde daha esnek olabilmektedirler. Köy bankalarının,

güvenilirliklerini arttırmaları için yeterli özsermaye bulundurmaları ve bu

özsermayelerini giderek çoğaltmaları beklenmektedir. Ancak, bu finansal

sürdürülebilirlik amacı şimdiye kadar genel olarak başarılamamıştır. Köy bankaları

daha yoksul müşterilere ulaşılması konusunda büyük direnç göstermişler, ancak

başlangıçta dezavantajlı bölgeleri ve müşterileri seçtikleri için finansal sürdürülebilirlik

konusunda aynı başarıyı sağlayamamışlardır. Köy bankalarının en önemli dezavantajı

ise, bir bankaya, kredi birliğine veya federasyona bağlı olmadıkları sürece, tasarruf ve

kredi portföylerinin bölgesel ekonominin müdahalesiyle sınırlandırılmış olmalarıdır.

Finansal sistem perspektifinden bakıldığında ise, köy bankalarının ilerlemesi ve uzun

593 A.g.e., ss.6-7. 594 Todaro ve Smith, ss.752-753.

234

dönemli süründürülebilirlikleri, formal finansal sisteme entegre olup olmamalarına

bağlıdır.595

2.5.1.4. Mikrofinansman Bankaları

Mikrofinansman bankaları, mikrofinansman kurumlarının en gelişmiş formu

olarak bilinirler. Bu kurumların, ortak ve öncelikli hedefleri finansal sürdürülebilirlik

sağlamaktır. Mikrofinansman bankaları, ticari bankalardan iki özellikleriyle

ayrılmaktadırlar: Birinci olarak, mikrofinansman bankaları, mikrogirişimcinin finansal

talebini bilmeyi ve bunu karşılamayı amaçlar. Fakat görev tanımlarında, yoksul ve

yoksulluk gibi ifadeleri kullanmaktan kaçınırlar. İkinci olarak ise, tıpkı diğer

mikrofinansman kurumlarında olduğu gibi tamamlayıcı hizmetleri ve diğer yenilikleri

kullanırlar. Mikrofinansman bankaları, sosyal amaçlar için faaliyet gösteren kamu

bankaları olarak da kurulabilmektedirler. Bu bankaların, kredi birlikleri, köy bankaları

ve sivil toplum kuruluşlarından temel farkları, hissedarların üyelerinden oluşmamasıdır.

Zira bu bankalar, özel veya tüzel kişilere aittirler. Mikrofinansman bankalarının sahibi

olan tüzel kişiler, devlet, STK’lar, özel şirketler ya da bunların hepsinin karışımından

oluşabilmektedir.596

Mikrofinansman bankaları, genellikle üye esaslı borç verme yöntemini

kullanırlar ama grup esaslı borç verme yöntemini kullananları da vardır. Ancak

müşteriler, eğer ayni sayıda vadelerle krediyi geri ödeyeceklerse, bireysel kredilere

sahip olmayı tercih etmektedirler. Çünkü, grup esaslı borç verme yöntemini kullanan

herhangi bir mikrofinansman kurumuna katılım, müşteriler için ek işlem maliyetine

(toplantılara katılım gibi) neden olmaktadır. Ayrıca, üye esaslı mikrofinansman

bankaları, müşterilerine ilişkin bilgiye ulaşmadaki avantajları nedeniyle, nüfus

yoğunluğu az olduğu, ulaşımın yetersiz olduğu, haberleşmenin olmadığı ve cehaletin

yüksek olduğu bölgelerde dahi etkin bir şekilde çalışabilmektedirler.597

Öte yandan mikrofinansman bankaları, büyük oranda kar odaklı olmaları

nedeniyle, diğer mikrofinansman kurumlarına göre, müşterilerine daha yüksek hacimli

595 Zeller ve Johannsen, ss.6-7. 596 A.g.e., s.8. 597 A.g.e., ss.8-9.

235

krediler sunarlar. Bu nedenle, bu kurumların yeterli sayıda yoksula ulaşabilmeleri

mümkün olamamaktadır. Fakat mikrofinansman bankaları, özellikle KOBİ’lere

sağladıkları bu büyük hacimli krediler sayesinde yoksul insanlara istihdam olanağı

yarattıkları için, yoksulluğun azaltılmasına da dolaylı katkı sağlamaktadırlar.

2.5.2. Borç Verme Yöntemlerine Göre Mikrofinansman Kurumları

Mikrofinansman kurulumları borç verme yöntemlerine göre çeşitlilik arz

etmektedir. Bunlardan belli başlıcalarını kısaca açıklamak gerekmektedir:

- Grup Esaslı Borç Verme Modeli Uygulayan Kurumlar: Büyük

mikrofinansman kurumları, grup esaslı kredi verme yöntemini tercih

etmektedirler. Çünkü, oluşturulan kredi gruplarının perakende olarak

kullanılmaları, mikrofinansman kurumlarının işlem maliyetlerinin düşmesine

ve yoksul müşterilere daha fazla ulaşabilmelerine imkan tanımaktadır. Geniş

ölçekli yardımlaşma gruplarının borçlanma planları ya bankalar ya da sivil

toplum kuruluşları tarafından yürütülmektedir.598

- Bireysel Borç Verme Modeli Uygulayan Kurumlar: Bireysel borç verme

modeli uygulayan kurumlarda, bir grup olgusu veya kredilerin geri ödemesi

hususunda grup baskısı söz konusu değildir. Bu modelde, mikrofinansman

ürün ve hizmetleri doğrudan borçluya sunulmaktadır. Kredi birlikleri ve köy

bankaları, genellikle bireysel borç verme modelini uygularlar.

- Aracı Kuruluş Modeli Uygulayan Kurumlar: Aracı kuruluş modelinde,

borçlu ile alacaklı arasında, kredinin geri ödenmesi konusunda borçlunun

duyarlı olmasını sağlayan bir aracı kuruluş bulunmaktadır. Bu modeldeki

aracı kuruluşlar, borçlu ile alacaklı arasında teminat unsurunu

oluşturmaktadırlar. Ayrıca aracı kuruluş, özellikle borçluların kredi bilincine

kavuşmasında ve eğitiminde de önemli bir rol oynamaktadır. Aracılar

tarafından geliştirilen faaliyetler, fon sağlama, eğitim-öğretim ve araştırma

gibi konuları kapsar. Bu faaliyetler, uluslararası seviyeden, ulusal seviyeye,

bölgesel seviyeden yerel ve bireysel seviyeye kadar her seviyede

598 A.g.e., ss.7-8.

236

gerçekleştirilebilmektedir. Aracı kuruluşlar, bireysel olabilecekleri gibi,

STK’lar, diğer mikrofinansman kurumları ve ticari bankalar (devletçe

finanse edilen programlar dahilinde) da olabilmektedirler. Borç verenler ise,

hükümet kuruluşları, ticari bankalar, uluslararası kurum ve kuruluşlardan

oluşmaktadır.599

2.6. Mikrofinansman Kurulumlarında Kredi Aktarım Mekanizması

Ticari bankalar veya geleneksel finans kurumları, işlem maliyetlerinin yüksek,

yatırım getirilerinin düşük olması gibi nedenlerle özellikle de kırsal bölgelerde faaliyet

gösteren mikrogirişimlere kredi vermekten kaçınırlar. Çünkü bu kurumlar için, büyük

bir girişime kredi vermek, küçük yüzlercesine vermekten daha kârlıdır. Bir başka

deyişle, yoksul kesimin finansmanı söz konusu olduğunda bu kurumların kredi riskleri

çok artar. Zira, yoksul insanların teminatları yoktur ve bu durumda söz konusu kurumlar

için geri ödenemeyecek olan borçların telafisi zordur. Yine, kredi başvurularının

değerlendirilmesindeki güçlükler, kredi performansının izlenmesinin zorluğu,

borçluların kolayca ortadan kaybolmaları, kırsal bölgelerde banka ofislerinin ve

borçlanıcı sayısının yetersiz olması gibi olumsuz koşullar da yoksul kesimin bu

kurumlardan borçlanmasını zorlaştırmaktadır.600 Buna ilave olarak, kreditörler kredi

kullanımından sonra riskli davranışların sonuçlarına katlanmak zorunda kaldıklarından

ahlaki istismar sorunu da ortaya çıkmaktadır. Sonuç olarak, kırsal kesime yönelik kredi

sunumundaki bu dikkate değer geleneksel sorunlar düşük kârlılık potansiyeli ve eksik

bilgi şeklinde özetlenebilir.601 Dolayısıyla, resmi kredi piyasasına erişimi olmayan

yoksul insanlar akrabalar, tanıdıklar ve tefeciler gibi diğer kreditörlere

yönelmektedirler.

Bu bağlamda mikrofinansman kurumları, resmi kredi piyasalarının bu yöndeki

başarısızlığını dikkate alarak, yoksulluğu azaltmak adına, nüfusun, ticari bankacılık

dışında kalan kesimine hitap etmek üzere oluşturulmuştur. Bu amaç doğrultusunda

mikrofinansman kurumları, yoksullukla mücadelede, riskleri de azaltmak için, kredi

599 Dolun, s.10. 600 Douglas R. Snow ve Terry F. Buss, “Development and the Role of Microcredit” Policy Studies

Journal, Cilt 29, Sayı 2, 2001, ss.297-298. 601 Anderson, Locker ve Nugent, s.3.

237

aktarımında, yenilikçi ve motive edici kontratlar geliştirmişlerdir. Mikrofinansman

kurumlarının risk azaltıcı yaklaşımı, bilgi ve uygulama sorunlarını çözen kayıtdışı

finans kuruluşlarının deneyimlerinden yararlanılarak oluşturulmuştur. Bu yeni

yaklaşımın en göze çarpan özelliklerinden biri, ortak sorumluluk yaratan grup kredisi

mekanizmasının kullanılmasıdır ki bu şekilde grup baskısı, diğer teminat ve grup

dinamikleri, geri ödemeleri teşvik etmektedir. Özellikle, grup baskısı ya da dinamikleri,

yoksullara kredi verirken, hatalı tercih, ahlaki çöküntü, denetim ve uygulama gibi

konularda ortaya çıkan enformasyon problemlerinin çözümünden kaynaklanan işlem

maliyetlerini düşürmenin bir yolu olarak kullanılmaktadır. Kayıtdışı borç verenlerin

yaptığı gibi, ortak sorumluluğa dayalı kredi veren kuruluşların da borçlananlar

arasındaki yakın sosyal çevrede varolan yerel bilgi ve sosyal sermayeden, grup seçimi,

denetimi ve gözetimi için yararlanmaları amaçlanmaktadır. Ortak bir sorumluluk

yaratılmasından, yüksek geri ödeme oranlarını garantilemek için, fiziksel teminatlara

gerek olmadan, özel teşvik yapısıyla karşılıklı bir garanti mekanizması rolü oynaması

beklenmektedir.602

Bu kapsamda gruplar, hem borçlananlar hem de kreditörler için işlem

maliyetlerini düşürmektedir. Zira müşteriler bankaya gidecekleri zamandan tasarruf

etmekte ve uygulanan faizler ticari banka faizlerinden yüksek olmakla birlikte tefeci

faizlerinden düşük seyretmektedir. Bankalar açısından, haftalık ödemelerin grup

liderlerince bütün gruptan tahsil edilerek bankaya ödenmesi, işlem maliyetlerini beşte

bir, hatta daha yüksek oranda (grup büyüklüğüne bağlı olarak) düşürmüştür. Grupların

üyelerini kendilerinin seçmesi, cinsiyet, toprak sahipliği ve gelir açısından homojenliği

artırmakta ve geri ödemeyi teşvik etmektedir603. Dolayısıyla, borçlananlar teminat

olarak kullanabilecekleri fiziki sermayeye sahip olmasalar da sosyal teminata sahip

bulunmaktadır. Mevcut sosyal sermayenin (grubun bulunduğu bölgedeki güven ve

ilişkiler ağı) kullanılmasıyla grup yöntemi kredilerin geri ödemesini garanti etmektedir.

Grup üyelerinin, grup olarak (müşterek sorumlulukla) borçlanmaları, kendi grup

üyelerini seçmeleri, birbirlerine karşılıklı olarak kefil olmaları veya grubun kredilerini

602 Machiko Nissanke, “Donors’ Support for Microcredit as Social Enterprise”, United Nations

University World Institute for Development Economic Research, No:2002/127, Aralık 2002, s.5 603 Thierry Van Bastelaer, “Imperfect Information, Social Capital and the Poor’s Access to Credit”, IRIS

Working Paper, Sayı. 234, Ekim 1999, s.12.

238

geri ödeyen üyeleri sayesinde yeni kredi almaları mümkündür ki buna koşullu yenileme

denmektedir. Bu grup içi teşvikler ve dinamikler düzenli olarak, genellikle haftada bir,

gerçekleştirilen grup toplantıları ile pekiştirilmektedir. Söz konusu toplantılar

borçlanıcıların motivasyonunu etkileyerek üyelerin birbirlerini izlemesini, geri

ödemelerin gözetimini ve grup içi baskı yaratılmasını sağlamakta, pek çok kredi

uygulamasında görülen bilgi asimetrisi maliyetini azaltmaktadır. Bu yaklaşım, yani

kredilendirme sürecinde sosyal sermayenin fiziki teminat yerine kullanılması fikri,

informal bankacılık alanında bir süredir var olan bir yaklaşımsa da formal bankacılık

dünyasında tamamıyla yenidir.604

Mikrofinansman kurumları, aşamalı kredi, sık aralıklı ödeme takvimi, geri

ödemeye yönelik dinamik teşvikler sağlamak için zorunlu tasarruf gibi yeni

mekanizmalar da uyarlamaktadır. Aşamalı kredi, borçluların, borçlarını zamanında

ödemeleri halinde daha fazla borç alabilecekleri bir sistem anlamına gelmektedir. Buna

göre, sistem güvenilir olduğu ve alternatif finansman kaynakları daha az cazip olduğu

sürece, bu tür bir teşvik, geri ödemeleri artıracaktır. Sık aralıklı ödeme takvimi de geri

ödemeleri güvence altına alan ek bir mekanizma rolünü oynamaktadır. Birçok

mikrofinansman kurumu, yatırımlar sonuç vermeden geri ödemeleri toplamaya

başladığı için, aslında borçlunun sabit gelirine yatırım yapmakta ve böylece proje

başarısız olsa bile borcun bir kısmının geri ödemesini garanti etmiş olmaktadır. Acil

fonlar için zorunlu tasarruflar ve diğer grup fonları ise, geri ödenmeyen borçlara karşı

bir sigorta rolü üstlenmektedir.605

2.7. Mikrofinansman Kurumlarının Fon Kaynakları

Mikrofinansman kurumları mali yapıları, birkaç fon kaynağından beslenerek

oluşmaktadır. Bunların başında yatırımcıların tasarrufları, diğer bir ifade ile mevduatlar

gelmektedir. Öte yandan mikrofinansman sektörünün gelişimine çok büyük katkılar

sağlayan tasarrufların çoğunluğu, zorunlu tasarruflardan oluşur. Buna göre, yoksullara

ve çok düşük gelirli insanlara tasarruf alışkanlığı kazandırmayı da hedefleyen zorunlu

tasarruf uygulamasında; müşterilerin kullandıkları kredi tutarının belli bir oranı, zorunlu

604 Anderson, Locker ve Nugent, s.4. 605 Nissanke, s.5.

239

olarak, söz konusu müşterinin tasarruf hesaplarına aktarılmaktadır. Zorunlu tasarruf

kesintisi olarak adlandırılan bu tutar, kredi borcunu tamamen ödenene kadar müşterinin

hesabında tutulmaktadır. Müşteri, bu tutarı istese de kullanamamaktadır. Buna göre,

zorunlu tasarruflar uygulamasıyla, kullandırılan kredilerin geri dönüşünün garanti altına

alınması ve söz konusu kurumlara fon kaynağı yaratılması amaçlanmaktadır.

Mikrofinansman kurumlarının diğer bir fon kaynağı da bağış kuruluşlarından

sağlanan hibe ve yardımlardır. Bağış kuruluşları piyasada sunulan diğer fonların

maliyetlerine göre daha ucuz kaynak maliyeti olması nedeniyle, mikrofinansman

kurumları tarafından fon kaynağı yaratmada hiç şüphesiz tercih edilmektedir.

Mikrofinansman kurumları bağış kuruluşlarının yanı sıra, ticari bankalardan

sağladıkları ticari kredileri de fon kaynağı olarak kullanırlar. Piyasa imkanları dahilinde

kullanılan bu krediler, bağış kuruluşlarından sağlanan fonlara göre daha maliyetlidirler.

Bu nedenle, maliyeti kısmanın bir yolu olarak kısa vadeli kullanılırlar. Ayrıca bu

krediler teminata dayalı olarak kullandırıldıkları için mikrofinansman kurumları

tarafından pek tercih edilmezler. Öte yandan, uluslararası uygulamalara bakıldığında,

mikrofinansman kurumların tahvil ihraç etmek suretiyle sermaye piyasalarından kaynak

sağlayabildikleri de görülmektedir. Günümüzde mikrofinansman kurumları, kaynak

maliyeti az, likiditesi yüksek yeni kaynak arayışları içine girmişlerdir.

Mikrofinansman kurumlarının, özellikle son yıllarda sıklıkla başvurdukları diğer

fon kaynakları ise, tahvil ve hisse senedi ihracı ile menkul kıymetleştirme gibi

yöntemlerdir. Ancak, mikrofinansman kurumları, bu yöntemlerin uygulanması sırasında

bazı engellerle karşılaşmaktadırlar. Örneğin, tahvil ihracı yoluyla uzun vadeli fon

kaynağına erişim seçeneğinde, yatırımcılar, tahvilin kalitesi açısından devlet bankaları,

hazine veya kalkınma bankaları gibi kuruluşlardan garanti beklemektedirler. Çünkü,

mikrofinansman kurumları vermiş oldukları krediler karşılığında herhangi bir teminat

istememektedirler. Bu nedenle mikrofinansman kurumları, verdikleri mikrokredileri

karşılık göstererek tahvil ihracını arttırma yolunu tercih etmişlerdir. Ancak, özellikle

bankalar, mikrofinansman kuruluşlarının tahvillerine aşırı yatırım yapmaktan

kaçınmışlar ve daha güçlü finansal yapıya sahip olan büyük mikrofinansman

240

kurumlarının tahvillerine ilgi göstermişlerdir. Bu durum, genel olarak, mikrofinansman

kurumlarının ihraç edeceği tahvillere olan talebi azaltmaktadır.606

Mikrofinansman kurumları, gerçekleştirdikleri hisse senedi ihracında da bazı

engellerle karşılaşmaktadırlar. Özellikle gelişmemiş veya gelişmekte olan ülkelerde

faaliyette bulunan mikrofinansman kurumları, halka arz yoluyla hisse senedi ihraç

etmek istemelerine rağmen, bu ülkelerde borsaların yeterince gelişmemiş veya hiç

kurulmamış olması nedeniyle, finansal kaynaklara ulaşmada önemli sorunlar

yaşamaktadırlar. Ayrıca, mikrofinansman kurumları hukuki yapılarından kaynaklanan

sorunlar nedeniyle, uluslararası yatırımcılar tarafından tercih edilmemektedirler. Çünkü,

özellikle yeni kurulan mikrofinansman kurumlarının büyük bölümünün kar edememesi

ve edinilen kârların dağıtılmayan karlar olarak tutulması hisse senedi karlılığını da

düşürmektedir. Menkul kıymetleştirme ise, piyasanın sığlığı ve olgunluk aşamasında

olmaması gibi sorunlar nedeniyle, sınırlı sayıda yatırımcının ilgi duyduğu bir yöntem

olmuştur.607

2.8. Mikrofinansman Kurumlarının Sağladığı Faydalar ve Kalkınmaya Etkileri

Gelişmekte olan ülkelerin pek çoğunda kurumsal finansman hizmetlerinin yerel

bazda bulunmaması, genel olarak tasarruf sahiplerini; özel olarak ise, düşük gelirli

insanları olumsuz etkilemektedir. Oysa, tasarrufların etkin biçimde harekete

geçirilmesinin çok sayıda faydası bulunmaktadır. Ancak bu faydalar, katılımcı finansal

kurumların devlet tarafından dikkatli bir biçimde denetleniyor olması şartına dayanır.

Bu tür bir denetimin olmaması halinde, fakir tasarruf sahiplerinin mevduatları risk altına

girebilir. Bu nedenle, yerel tasarrufların gönüllülük esasına göre harekete geçirilmesine

izin verilmesinden önce, mikrofinansman kurumlarının, devlet tarafından, titiz ve

kapsamlı bir şekilde denetlenmeleri gerekir. Ancak iyi bir denetim sistemi ile gönüllü

tasarrufların harekete geçirilmesi, sosyal ve ekonomik gelişmeye katkı sağlayabilir.

606 İslam Konferansı Teşkilatı Ekonomik ve Ticari İşbirliği Daimi Komitesi (İSEDAK), Ülke Raporları:

“Yoksulluğun Önlenmesinde Mikrokredi Uygulamaları ve Türkiye”, 2007, s.18. http://www.comcec.org/EN/belge/arsiv/doc/TURKEY%2023-07%20CR(1)TR.doc[02.08.2008]

607 A.g.e., ss.18-19.

241

Buna göre, söz konusu koşullar altında faaliyet gösteren mikrofinansman kurumlarının

sağlayacakları faydalar şu şekilde sıralanabilir.608

- Bireylere ve girişimlere faydaları: Gönüllü tasarruflar, mikrofinansman

kurumları tarafından yerel olarak harekete geçirildiğinde, hanehalkına ve

çeşitli büyüklükteki girişimlere fayda sağlayabilirler. Örneğin

mikrogirişimler, işletme sermayelerini ve yatırım ihtiyaçlarını tamamen ya

da kısmen kendileri finanse edebilirler. Bu kapsamda, bir mikrofinansman

kurumunun mevduatlarındaki artış, mikrogirişimcilere sağlanabilecek kredi

miktarını artırarak, onların informal piyasadan daha az borçlanmalarına ve

kullandıkları borçların maliyetinin düşmesine yardımcı olabilir. Buna ek

olarak, düşük gelirli hanehalklarının ve mikrogirişimlerin, bir

mikrofinansman kurumunda tasarruf hesabı açtırmak suretiyle kredi

kullanmaları ve kredi geçmişi edinmeleri, geleneksel bankacılık sektörünün

kredi açmak için isteyeceği teminatları sağlayamayacak olmaları nedeniyle,

önemlidir. Ayrıca, mikrofinansman kurumlarında açılan tasarruf hesapları,

düşük gelirli hanehalklarına, nakit akışları ile tüketim kalıplarını

uyumlulaştırmakta yardımcı olabilmektedir. Bu kapsamda, çok sayıda

hanehalkı ve mikrogirişim, mevduat hesabı açar açmaz kredi

kullanmaktadır. Bu strateji, işletme ve yatırım sermayesi olarak veya

tüketim amacıyla kullanılan kredilerin, düşük bir nakit akışıyla ödenmesini

temin ederken; acil durumlar için de mali rezerv tutulmasına imkan

vermektedir.

- Gruplara, organizasyonlara ve kurumlara faydaları: Mikrofinansman

kurumlarında tutulan likit mevduat hesaplarının, bir grubun, teşkilatın veya

kuruluşun adına açılabiliyor olması, bu mevduatlar için yeni bir mudi

profilinin oluşmasına neden olmuştur. Buna göre yeni mudiler, okulları, köy

sandıklarını, hükümet birimlerini, dini kuruluşları, kırsal projelere fon

sağlayan kalkınma programlarını ve gönüllü ajansları, tasarruf ve kredi

kooperatiflerini de içine alan çok sayıdaki yerel kuruluşu, işçi, kadın,

gençlik, din ve spor kuruluşlarını kapsamaktadır.

608 Robinson, ss.263-265

242

- Mikrofinansmanın uygulanmasından sorumlu finansal kurumlara faydaları:

Tasarrufların, ticari kredi programları ile birlikte harekete geçirilmesi,

sürdürülebilir mikrofinansman kurumlarının artmasını sağlar. Ayrıca,

mikrokredi portföylerin tamamen ticari bir biçimde finanse edilmesi,

hükümetin ya da bağış yapanların finansmanına bağımlı işleyişi ortadan

kaldırır. Örneğin BRI ve BDB, tüm kredilerini, yerel olarak toplanan

mevduatlarla finanse ederler ve her ikisi de daima kardadırlar.

- Hükümetlerin ve bağış yapanlara faydaları: Hükümetler ve bağış yapanlar

da mikrofinansman kurumlarından yararlananlar arasındadırlar. Çünkü, bu

kesimin mikrokredi portföylerinin oluşması için sağladıkları fonlar, çeşitli

kalkınma projelerinde kullanılabilmektedir. Hükümetler ayrıca, ekonomiye

ve topluma sağlanan faydalardan da kazançlı çıkarlar.

- Ekonomiye, kalkınmaya ve özkaynaklara faydaları: Mikrofinansman

kurumlarının, yerel düzeyde topladıkları tasarruflar, mali piyasaları

derinleştirmektedir. Bu sayede artan yurtiçi tasarruflar ise, yüksek ekonomik

büyümeye yardımcı olacak biçimde yurtiçi yatırımları artırmaktadır.

Böylece mikrofinansman kurumları, yoksulun yoksulluğundan sıyrılmasına

ve özkaynakların artmasına yardımcı olmaktadırlar. Öte yandan, hem

kurumsal ticari krediler hem de informal ticari krediler, potansiyel

mikrokredi taleplerini karşılayabilecek kapasiteye sahiptirler. Ayrıca, kredi

kullananların birçoğu, formal piyasada olduğundan daha yüksek bir maliyet

karşılığında, informal piyasadan borç kullanmayı tercih etmektedir.

Toplumun tasarruflarını harekete geçiren mikrofinansman kurumları ise,

daha büyük tutardaki kredileri daha düşük maliyetle sağlayabilmektedirler.

Diğer taraftan, tasarrufların harekete geçirilmesi, yoksulların, kendi

yatırımlarını kendilerinin finanse etmelerine ve mikrofinansman

kurumlarının sermaye sahibi olarak küçük miktarlarda kredi açmalarına

imkan tanımaktadır. Bu nedenle mikrofinansman kurumları tarafından kabul

edilen tasarruflar, toplam yurtiçi tasarrufların artmasına yol açmaktadır.

Buna ek olarak, pek çok tasarruf sahibi, gönüllülük esasında yapılan

tasarrufların, kendileri üzerinde disipline edici etki yarattığını ve bu şekilde

daha çok birikim yaptıklarını belirtmektedirler. Özet olarak mikrofinansman

243

kurumları, hem düşük gelirli kesiminin kalkınmasını teşvik etmekte hem de

gelir dağılımına olumlu katkılarda bulunmaktadırlar.

Öte yandan, çalışmanın içeriği bakımından, mikrofinansman kurumlarının,

gelişmekte olan ülke ve bölgelerde yoksulluğun azaltılmasına ve kalkınmanın

sağlanmasına yönelik etkilerine de dikkat çekmek gerekir. Buna göre, mikrofinansman

kurumlarının, müşterilerine sağladıkları ürün ve hizmetler aracılığıyla, yoksul kesimin

gelirlerinde önemli artışlar sağladıkları ve bu sayede bulundukları ülkenin kalkınma

sürecini hızlandırdıkları, yapılan çeşitli çalışmalar ile ortaya konmuştur. Örneğin BRI

müşterilerinin üzerinde yapılan bir araştırma, bu müşterilerin ortalama gelirinde %112

oranında bir artış olduğunu ve ailelerin %90’ının yoksulluk sınırının üzerine çıktığını

ortaya koymuştur. Bu çalışmaya katılan 121 kişiden sadece 12’si gelirlerinin

artmadığını belirtmiştir. Grameen Bank verilerine göre ise, Banka müşterilerinin %51’i,

ilk kredilerini aldıktan sonra yoksulluk sınırını aşmışlardır.609

Mikrofinansman kurumlarının kalkınmaya etkilerini ortaya koyan araştırmaların

bir kısmı da çocukların okula gönderilme oranları üzerine yapılmıştır. Bu konuda

araştırma yapan Carolyn Barnes, Gary Gaile ve Richard Kibombo, Uganda’da,

mikrofinansman kurumlarının müşterilerinin çocuklarının eğitimlerine, müşteri

olmayanlardan daha fazla harcama yaptıklarını ortaya koymuşlardır.610 Bangladeş’te

yapılan araştırmada ise, Grameen Bank’ın üyelerine sağladığı kredilerde gerçekleşen

her yüzde 1’lik artışın, kız çocukların okula kaydettirilmesi olasılığını %1.9 oranında

arttırdığı tespit edilmiştir. Erkek çocuklar için bu oran, %2.4 olarak saptanmıştır.611

Öte yandan, mikrofinansman kurumları, kadının toplum içindeki rolünü

güçlendiren uygulamalarda bulunarak da kalkınmaya etki etmektedirler. Örneğin birçok

kurum, erkeklerden daha yüksek geri ödeme oranına sahip oldukları için kadın

müşterileri tercih etmektedir. Ayrıca mikrofinansman kurumları, kadınları sadece

finansal işlemler içinde yer almaya teşvik etmekle kalmamakta; aynı zamanda,

609 Rosintan D. M. Panjaitan-Drioadisuryo ve Kathleen Cloud, “Gender, self-employment and

microcredit programs: An Indonesian case study”, The Quarterly Review of Economics and Finance, Cilt 39, 1999, s.775.

610 Carolyn Barnes, Gary Gaile ve Richard Kibombo, “The Impact of Three Microfinance Programs in Uganda”, 2001, s.64. http://www.microfinancegateway.org/files/2935_Barnes_2001.pdf[25.06.2008]

611 Schwiecker, s.15.

244

ekonominin aktif bir bireyi olmaya ve kendi adlarına mülk sahibi olmaya da

yönlendirmektedirler. Bu kapsamda, Susy Cheston ve Lisa Kuhn adında iki

araştırmacının, Nepal’de yaptıkları araştırmada, bir mikrofinansman programına dahil

olan kadınların yüzde 68’inin aile planlaması, çocukların evliliği, mal-mülk alım satımı

ve kızları okula gönderme gibi erkeklerin hakimiyetinde olan konularda karar verme

yetkilerinin arttığını saptamışlardır.612

Mikrofinansman kurumları, sağladıkları hizmetler aracılığıyla insan sağlığı ile

ilgili kalkınma sorunlarının azaltılmasına da etki etmişlerdir. Örneğin, Morgan State

Üniversitesi’nin bir çalışmasında, mikrokredinin aile planlamasının yaygınlaşması

üzerinde olumlu etkileri olduğu ve bunun da istenmeyen hamilelikleri ve anne

ölümlerini azalttığı öne sürülmektedir.613 Ayrıca mikrofinansman kurumları,

müşterilerinin gelir seviyesini arttırarak, AIDS ya da diğer bulaşıcı hastalıklara

yakalanmış olan üyelere ve onların ailelerine, bu hastalıklarla daha iyi baş etme

konusunda destek olmaktadırlar.614

Diğer taraftan, mikrofinansman kurumları, gelişmekte olan ülkelerde

yenilenebilir enerji teknolojilerinin alınması için kredi sağlayarak, bu ülkelerin kişi

başına enerji tüketimlerini, karbon emisyonunu artırmadan yükseltmelerine de destek

olmaktadırlar. Örneğin, 2003 yılında 80 farklı ülkeden 140 mikrofinansman kurumu ile

yapılan ankette, 21 mikrofinansman kurumunun evlerde güneş enerjisi sistemi

kurulması için kredi verdiği görülmüştür.615 Ayrıca Bangladeş’te, Grameen Bank ile

işbirliği yapan ve kırsal alanda enerji hizmeti veren bir şirket olan Grameen Shakti,

23.000’den fazla eve güneş enerjisi sistemi kurarak, mikrofinansman kurumlarının

çevresel sürdürülebilirlik alanındaki faaliyetlerine iyi bir örnek teşkil etmiştir.616

612 Susy Cheston ve Lisa Kuhn, “Empowering Women through Microfinance”, 2002, s.18.

http://www.microfinancegateway.org/files/3240_Cheston_2002.doc[25.06.2008] 613 Schwiecker, s.18. 614 Barnes, s.64. 615 Nancy Wimmer ve Dipal Barua, “Less is more, Microfinance for solar energy in rural areas”

Renewable Energy World, Review Issue, 2004-2005, Cilt. 7, Sayı 4, s.174. 616 Schwiecker, s.21.

245

2.9. Dünya Genelinde Mikrofinansman Kurumlarının Uygulamaları

Kalkınma için global bir ortaklık geliştirmek, aşırı yoksulluğu ve açlığı ortadan

kaldırabilmek, kadınların sosyal statülerinin güçlendirilmesini sağlamak gibi Birleşmiş

Milletler Milenyum Kalkınma Hedefleri içinde de yer alan amaçların yanı sıra,

geleneksel bankacılık sisteminde finansman imkanlarından yararlanamayan, gelir

seviyesi çok düşük kişi ve kurumların finansmanı ve desteklenmesi amacını da taşıyan

mikrofinansman sistemi, dünyanın çeşitli bölgelerinde uygulanmakta ve giderek de

önem kazanmakta, gelişmektedir. Mikrofinansman uygulamalarının beklenenden daha

iyi sonuçlar vermesi, yoksullukla mücadele veya ticari kar elde etmek isteyen kurum ve

kuruluşların dikkatini çekerek bu uygulamaların tüm dünyada yaygınlaşmasını ve

mikrofinansman hizmetlerine olan talebin artmasını sağlamıştır. Özellikle 1997 yılında

gerçekleşen Uluslararası Mikrokredi Zirvesi’nde, 2005 yılına kadar dünyanın en yoksul

100 milyon ailesine ve özellikle bu ailelerdeki kadınlara, kendi işletmelerini kurmaları

ve üretime yönelik diğer faaliyetleri gerçekleştirebilmeleri için kredi sağlayacak global

bir hareket, bir kampanya ya da bir başka deyişle seferberlik başlatılması, bu gelişimi

daha da hızlandırmıştır. Ayrıca, 2005 yılının Birleşmiş Milletler tarafından “mikrokredi

yılı" olarak kabul edilmesi, mikrofinansman sisteminin gelişim sürecine olumlu katkılar

sağlamıştır.

Bu kapsamda, Tablo 13’te gösterilen 2007 Mikrokredi Zirvesi Kampanyası

raporu verilerine göre, 2006 yılı sonu itibariyle 3.316 mikrofinansman kurumunun

133.030.913 müşteriye ulaştığı ve bu müşterilerin 92.922.574'ünün en yoksul olarak

nitelendirilen kesimden oldukları ve ilk kez mikrokredi kullandıkları belirtilmektedir.

Rapora göre, ilk kez kredi kullanan bu kesimin %85.2’sini (79.130.581 kişi) kadın

müşteriler oluşturmaktadır. Ayrıca 2007 yılında, mikrofinansman kurumlarının 873'ü

bir Kurumsal Eylem Planı (Institutional Action Plans-IAPs)'na katılmışlardır. Bu

kurumlar, rapor edilen en yoksul müşterilerin %92.4'lük kısmı için bir hesap

oluşturmuşlardır.

246

Tablo 13

Mikrofinansman Kurumları ve Müşterilerine Ait Rakamlar

Kaynak: Sam Daley-Harris, State of The Microcredit Summit Campaign Report 2007, USA, 2007, s.2.

Öte yandan, her ailenin beş kişiden oluştuğu varsayılarak yapılan hesaplamada,

2006 yılı sonu itibariyle bu kurumların 92.9 milyon en yoksul aileye, yani 464.612.870

aile ferdine ulaştıkları belirtilmiştir. Kampanyanın yıllar içindeki gelişimi ise Tablo

14’te yer almaktadır. Yine 2007 Mikrokredi Zirvesi Kampanyası raporunda, 1 dolar ve

altındaki yoksul insan grubuna hizmet veren 3.316 mikrofinansman kurumunun

%71.2'sinin (2,364 kuruluş) 2.500 ve altında müşteriye, %17.2’sinin 2.500-10.000 (572

kuruluş) arası müşteriye, %9.4'ünün 10.000-100.000 (313 kuruluş) arası müşteriye,

%1.6'sının (54 kuruluş) 100.000 müşteriye hizmet verme kapasitesine sahip olduğu

belirtilmiştir (Tablo 15).

Yine 2007 Mikrokredi Zirvesi Kampanyası raporuna göre, 2006 yılı sonu

itibariyle toplam sayıları 3.316 olan mikrofinansman kurumlarının bölgelere ya da

kıtalara göre dağılımı incelendiğinde, bu kurumların 970’inin Sahra-altı Afrika’da,

1.677’sinin Asya ve Pasifik bölgelerinde, 579’unun Latin Amerika ve Karayip

bölgelerinde ve 30’unun ise Orta Doğu ve Kuzey Afrika bölgelerinde bulunduğu

anlaşılmaktadır. Bir başka deyişle, Tablo 16’da gösterilen verilerden de anlaşılacağı

Rapor Edilen Mikrofinansman Kurumlarının Sayısı (1997-2006): 3.316

Sadece 2007 Yılında Rapor Edilen Mikrofinansman Kurumlarının Sayısı: 873

Sadece 2007 Yılında Rapor Edilen Mikrofinansman Kurumlarının Müşterileri İçerisinde En Yoksul Olanların Oranı:

% 92.4

2006 Sonu İtibariyle Toplam Müşteri Sayısı: 133.030.913

2006 Sonu İtibariyle En Yoksul Müşterilerin Sayısı: 92.922.574

2006 Sonu İtibariyle En Yoksul Kadın Müşterilerin Sayısı: 79.130.581

2006 Sonu İtibariyle Ulaşılan En Yoksul Aile Üyelerinin Toplamı: 464.612.870

247

üzere, mikrokredi kampanyası ağırlıklı olarak gelişmekte olan ülkelerde

uygulanmaktadır.

Tablo 14

1997-2006 Yılları Arasında Mikrofinansman Kurumlarının Gelişimi

Kaynak: Sam Daley-Harris, State of The Microcredit Summit Campaign Report 2007, USA, 2007, s.22.

Tablo 15

En Yoksul Müşteriler Bakımından Mikrofinansman Kurumlarının Büyüklüğü

Kaynak: Sam Daley-Harris, State of The Microcredit Summit Campaign Report 2007, USA, 2007, s.24.

Tarih Rapor Edilen Kurum Sayısı

Ulaşılan Toplam Müşteri Sayısı

Rapor Edilen En Yoksul

Müşteri Sayısı

12/31/1997 618 13.478.797 7.600.000

12/31/1998 925 20.938.899 12.221.918

12/31/1999 1.065 23.555.689 13.779.872

12/31/2000 1.567 30.681.107 19.327.451

12/31/2001 2.186 54.932.235 26.878.332

12/31/2002 2.572 67.606.080 41.594.778

12/31/2003 2.931 80.868.343 54.785.433

12/31/2004 3.164 92.270.289 66.614.871

12/31/2005 3.133 113.261.390 81.949.036

12/31/2006 3.316 133.030.913 92.922.574

En Yoksul Müşteriler Bakımından

Mikrofinansman Kurumlarının

Büyüklüğü

Kurumların Sayısı

En Yoksul Müşterilerin

Toplam Sayısı

En Yoksul Müşterilerin

Toplam İçindeki Payı

1 Milyon ve Üstü - 21.064.653 22.7

100.000-999.999 54 15.753.872 17.0

10.000-99.999 313 8.429.435 9.1

2.500-9.999 572 2.762.997 3.0

2500’den Daha Az 2.364 1.400.896 1.5

Mikrofinansman Ağları 6 43.510.721 46.8

248

Tablo 16

Bölgelere Göre Mikrofinansman Kurumlarının ve Müşterilerinin Dağılımı

Kaynak: Sam Daley-Harris, State of The Microcredit Summit Campaign Report 2007, USA, 2007, s.26.

Buna göre, tüm mikrofinansman kurumlarının içerisinde, sözü edilen bölgelerde

bulunan gelişmekte olan ülkelerdeki mikrofinansman kurumlarının payı %98

düzeyindedir. Mikrokredi Zirvesi Kampanyası tarafından hazırlanan bu raporda, Orta

Doğu ve Kuzey Afrika, Doğu Avrupa ve Orta Asya ile Kuzey Amerika bölgelerine ait

veriler toplanırken, üç büyük kurum tarafından sağlanan rakamlar dikkate alınmıştır.

Buna göre raporda, 2006 yılı için toplam müşteri sayısını gösteren veriler, Orta Doğu ve

Kuzey Afrika için Sanabel’den, Doğu Avrupa ve Orta Asya için The Microfinance

Center (MFC)’dan ve Kuzey Amerika için ise, Aspen kurumundan sağlanmıştır. Ancak

Bölgeler Raporlanan

Kurum Sayısı

Toplam Müşteri Sayısı (2005)

Toplam Müşteri Sayısı (2006)

En Yoksul Müşteri Sayısı (2005)

En Yoksul Müşteri Sayısı (2006)

En Yoksul Kadın

Müşteri Sayısı

(2005)

En Yoksul Kadın

Müşteri Sayısı (2006)

Sahra-altı Afrika

970 7.429.730 8.411.416 5.380.680 6.182.812 3.422.825 4.036.017

Asya ve Pasifik

1.677 96.689.252 112.714.909 74.330.516 83.755.659 63.934.812 72.934.477

Latin Amerika ve Karayip

579 4.409.093 6.755.569 1.760.405 1.978.145 1.258.668 1.384.338

Orta Doğu ve Kuzey Afrika

30 1.287.318 1.722.274 387.951 755.682 321.004 621.111

Gelişmekte Olan Ülkeler Toplamı

3.256 109.815.393 129.604.168 81.859.552 92.672.298 68.937.309 78.975.943

Kuzey Amerika ve Batı Avrupa

39 55.707 54.466 13.318 25.265 7.862 11.765

Doğu Avrupa ve Orta Asya

21 3.390.290 3.372.280 76.166 225.011 47.856 142.873

Sanayileşmiş Ülkeler Toplamı

60 3.445.997 3.426.746 89.484 250.276 55.718 154.638

Genel Toplam

3.316 113.261.390 133.030.913 81.949.036 92.922.574 68.993.027 79.130.581

249

söz konusu kurumlardan sağlanan bu veriler, ulaşılan en yoksul müşteri sayısını

içermez. Ayrıca bu verileri kapsayan mikrofinansman kurumlarından bazıları

Mikrokredi Zirvesi Kampanyası’nın da üyesidir. Bu nedenle, çift saymadan kaçınmak

amacıyla söz konusu kurumlardan raporlanan değerler, Sanabel, MFC ve Aspen

kurumlarından alınan toplam üye sayısı rakamlarından düşülmüştür. Buna göre, Sanabel

tarafından Orta Doğu ve Kuzey Afrika için raporlanan bu veri, tabloda belirtilen 30

kuruma ek olarak 50’den fazla mikrofinansman kurumunun ürünüdür. Ayrıca, MFC

tarafından Doğu Avrupa ve Orta Asya için raporlanan toplam üye sayısı, tabloda

belirtilen 21 kuruma ek olarak 80’den fazla mikrofinansman kurumunun; Aspen

tarafından Kuzey Amerika için raporlanan toplam üye sayısı ise tabloda belirtilen 39

kuruma ek olarak 30 kurumun ürünüdür.617

2.3.9.1. Asya-Pasifik Bölgesi

Mikrokredi Zirvesi Kampanyası Raporu verileri bölgesel olarak ele alındığında,

mikrofinansmanın en fazla gelişim gösterdiği bölgenin Asya-Pasifik olduğunu

söylemek mümkündür. Nitekim bölge, Tablo 16’dan da anlaşılacağı gibi, dünyada

mikrofinansman kurumlarının en yoğun olduğu alanı kapsar. Bölgedeki

mikrofinansman kurumlarını Afrika ve Latin Amerika’dakilerle karşılaştıran birçok

araştırma, bu bölgedeki kurumların daha yüksek miktarlı tasarrufları ve kredileri elinde

bulundurduklarını ve diğer kıtadakilere oranla daha fazla müşteriye hizmet verdiklerini

ortaya koymaktadır. Ancak bu genelleme, bölge içerisindeki bazı büyük farklılıkların

üzerini örtmektedir. Çünkü, bu şekilde iyi hizmet veren mikrofinansman kurumlarının

özellikle Doğu Asya’da varlık gösterdiği bilinmektedir. Buna göre kıtada, GSMH’ye

oranı bakımından kredi dağıtımının, tasarrufların dolaşımının ve hizmet verilen müşteri

sayısının en fazla olduğu ülkeler Bangladeş, Endonezya, Tayland ve Vietnam’dır.

Tersine, Asya’nın en fazla nüfusa sahip iki ülkesi olan ve yoksulluğun çok yoğun

yaşandığı Hindistan ve Çin’de, çok az sosyal yardım programı bulunmaktadır. Ayrıca,

617 Sam Daley-Harris, State of The Microcredit Summit Campaign Report 2007, USA, 2007, s.26.

250

çeşitli unsurları olduğu halde Afganistan, Myanmar ve Pakistan gibi ülkelerde de bu tür

sosyal yardım programlarının sayısı azdır.618

Tablo 17

Asya’daki Mikrofinansman Kurumlarının Ülkelere Göre Dağılımı

2005

Kaynak: Microfinance Information Exchange, Benchmarking Asian Microfinance, Aralık 2007, s.5. http://www.themix.org/publication_detail.aspx?publicationID=225[01.07.2008]

Asya’daki mikrofinansman kurumlarının en yoğun olduğu ülke ise, Tablo

17’den de takip edilebileceği gibi, mikrofinansman sisteminin çıkış noktası olan

Bangladeş’tir. Ülkede, 2005 yılı sonu itibariyle 24.7 milyon kişi mikrofinansman

kurumlarından borçlanmıştır. Bu, ülkenin nüfusunun %17’sine denk gelmektedir.

Ayrıca, toplam nüfusun %50’sinin, yoksulluk sınırının altında kaldığı Bangladeş’te, söz

konusu kesimin mikrokredilerden aldığı pay ise % 35 düzeyindedir. Bu oran,

Bangladeş’te yoksul kesime erişebilme oranı bakımından, diğer ülke ve bölgelerle

618 John Weiss, Heather Montgomery ve Elvira Kurmanalieva, “Micro Finance and Poverty Reduction in

Asia: What is the Evidence?” Asian Development Bank Institute Research Paper Series, Sayı 53, Aralık 2003, s.2.

Yoksulluk Oranı (%)

Etki Oranı

Ülkeler Kurum Sayısı

Toplam Borçlanan

Sayısı (bin)

Toplam Nüfus

(milyon)

Ulusal Günde

1 $ Günde

2 $

Yoksul İnsanlar (milyon) Borçlanan

/ Nüfus (%)

Borçlanan / Yoksul

(%)

Bangladeş 274 24,757 142 50 41 84 70.7 17 35

Sri Lanka 23 1,422 20 25 6 42 4.9 7 29

Vietnam 11 6,116 83 29 - - 24.0 7 25

Kamboçya 14 605 14 35 34 78 4.9 4 12

Endonezya 49 6,421 221 27 8 52 59.9 3 11

Nepal 47 707 27 31 24 69 8.4 3 8

Filipinler 96 1,919 83 37 15 43 30.6 2 6

Hindistan 288 10,886 1,090 29 34 80 311.7 1 3

Pakistan 28 926 156 33 17 74 50.9 1 2

251

kıyaslandığında bir başarı olarak kabul edilse de aslında mikrokredi ihtiyacının

karşılanması bakımından ülkede halen bir açığın olduğunu göstermektedir.619

Öte yandan Bangladeş’teki Grameen Bank, Asya kıtasının en önemli

mikrofinansman kurumlarından biridir. Grameen Bank, borçlanma riskini azaltmak için

“grup izleme yöntemi” olarak adlandırılan bir kredi dağıtım politikası uygulayarak,

mikrofinansman sistemine yeni bir yaklaşım kazandırmıştır.620 Bu yöntem kapsamında

kırsal bölgelere gidilerek, orada finanse edilebilecek yoksul kişiler seçilmekte ve beşer

kişilik gruplar oluşturulmaktadır. Oluşturulan grupların her birinde sadece iki kişiye

kredi verilmekte; diğerlerine ise ancak ilk ikisi ödeme yapınca kredi açılmaktadır.

Böylece bir yerde ödemenin teminatı diğer grup üyelerinin baskısı olmaktadır.621

Banka, 2008 itibariyle yaklaşık, %97’si kadın olmak üzere yaklaşık 7.5 milyon

müşteriye ve 2.517 şubeye sahiptir.622 Öte yandan, çalışmanın sonraki bölümünde

Grameen Bank ile ilgili daha ayrıntılı bilgi aktarılacaktır.

Yine Tablo 17’de gösterildiği üzere, yoksul kesimin kredi ihtiyacının

karşılanması bakımından, Sri Lanka, Vietnam ve Kamboçya gibi ülkelerin, yoksul

nüfuslarına oran Bangladeş’ten sonra en fazla mikrokredi sağlayan ülkeler

konumundadırlar. Öte yandan Endonezya da mikrofinansman faaliyetleri bakımından

Asya’nın önemli ülkelerinden biridir. Yoksulluk oranının toplam nüfusun % 27’si

düzeyinde seyrettiği Endonezya’da bulunan 49 mikrofinansman kurumundan, 2005

sonu itibariyle, yaklaşık %11’i yoksul statüsünde olmak üzere 6.5 milyon kişi

borçlanmıştır.623 Öte yandan, Endonezya'da bulunan Bank Rakyat Indonesia (BRI)

ülkede bulunan en önemli mikrofinansman kurumudur. Bu banka kamu bankası olup,

daha çok kırsal kesime hizmet vermektedir. Halihazırda 30 milyona yakın müşterisi

olan Banka, 1980'lerin ortalarında hükümet destekli kırsal kredi programının başarılı bir

şekilde mikrofinansman bankasına dönüştürülmesi sonucu ortaya çıkmıştır. Ayrıca,

619 Microfinance Information Exchange, Benchmarking Asian Microfinance 2006, Aralık 2007, s.5.

http://www.themix.org/publication_detail.aspx?publicationID=225[01.07.2008] 620 United Nations, “Role of Microcredit in the Eradication of Poverty” General Assembly Resolution

and Report of the Secretary General, A/RES/52/194. Aralık 1997, s.4. http://www.grameen.com/index2.php?option=com_content&do_pdf=1&id=42[30.06.2008]

621 Dolun, s.13-14. 622 Grameen Bank, “Grameen Bank At A Glance”, 2008, s.2.

http://www.grameen-info.org/index2.php?option=com_content&do_pdf=1&id=26[01.07.2008] 623 Microfinance Information Exchange, Benchmarking Asian Microfinance, s.5.

252

Asya kıtasında gelişme gösteren diğer mikrofinansman hizmeti veren kuruluşlar olarak,

Bangladeş'teki Association for Social Advancement’i, Vietnam'daki People Credit

Funds’u, Kamboçya'daki Association of Cambodia Local Economic Development

Agencies’i, Hindistan'daki Self-Employed Women's Association Bank of India’yı ve

Malezya’daki Malaysia Amanah Ikhtiar’ı saymak mümkündür.624

2.3.9.2. Sahra-altı Afrika Bölgesi

Mikrofinansman kurumlarının yoğunluğu bakımından dünyanın bir başka

önemli bölgesi de Afrika kıtasıdır. 1980’li yılların ortalarında inşa edilmeye başlanan

Afrika mikrofinansman sektörü, gerek kurumlar, gerekse kurumların sağladığı hizmetler

bakımından giderek büyümektedir. Esasında, Afrika’daki mikrofinansman kurumları,

kredi müşterilerinin sayısı ve üye durumundaki tasarrufçular bakımından dünyanın en

üretken kurumları arasındadırlar. Ayrıca Afrika’daki mikrofinansman kurumları,

portföy kalitesi bakımından da diğer bölgelere göre yüksek performans

göstermektedirler.625 Tablo 18’de, bazı ülkelere göre Afrika’daki mikrofinansman

kurumlarının müşteri sayıları ve bu müşterilere sağladıkları toplam kredi tutarları

gösterilmiştir. Tabloya göre Gana en yüksek; Zimbabve ise en düşük müşteri sayısı ve

kredi tutarına sahip ülkelerdir.

Öte yandan, Dünya Bankasının yaptığı bir çalışma sonucunda, Doğu Afrika’da

faaliyet gösteren Pride; Senagel’deki Credit Rural and Credit Mutuel de Guinee, Credit

Mutuel de Senegal ve Village Banks Nganda; Burkina Faso’daki Reseau des Caisses

Populaires ve Sahel Action Project de Promotion du Petit Credit Rural ve Mali’deki

Caisses Villageoises de pays Dogon ve Kafo Jiginew’ı kapsayan dokuz mikrofinansman

programının başarı yolunda olduğu sonucuna varılmıştır. Bu çalışma raporuna göre, adı

geçen tüm programlar müşterilerine en yakın yörede kurulmuşlar, basit borç verme

teknikleri kullanmışlar, kültürel yapıya uygun olarak hem borç veren hem de borç alan

açısından pahalı olmayacak şekilde ve yüksek geri dönüşü sağlayacak etkin teknikler

kullanarak çalışmışlar; çoğu tasarrufları içermişler ve her ne kadar tüm maliyeti

624 Dolun, s.14. 625 Anne-Lucie Lafourcade, ve diğerleri, Overview of the Outreach and Financial Performance of

Microfinance Institutions in Africa Benchmarking Asian Microfinance, The MIX and CGAP, Nisan 2005, Aralık 2007, s.1. http://www.mixmbb.org/Publications/002-REG/AFRICA/02- AFRICA%20OTHER%20REPORTS/MIX_2003_African_Microfinance_Study_EN.pdf

253

karşılamasa da kredilerini ticari borç oranlarından daha yüksek bir orandan

fiyatlandırmışlardır.626

Afrika’da mikrofinansman faaliyetlerinin en yoğun olduğu bölge Sahra-altı

Afrika’dır. Tablo 16’da gösterildiği üzere, Sahra-altı Afrika’da, 2006 yılı itibariyle 970

mikrofinansman kurumu yer almakta; bu kurumlar, yaklaşık 8.5 milyon müşteriye

hizmet vermektedirler. Bu müşteriler arasında, en yoksul olarak nitelendirilebileceklerin

oranı ise %73.5’dir.627

Tablo 18 Afrika’daki Mikrofinansman Kurumlarının Ülkelere Göre

Müşteri ve Kredi Tutarı Dağılımı

2008

Kaynak: http://www.opportunity.org/NETCOMMUNITY/Page.aspx?pid=215&srcid=238[20.07.2008]

Öte yandan, Sahra-altı Afrika’daki pek çok program Grameen Bank’la aynı

özellikleri taşımaktadır: Risk yönetiminde ve borçlanıcıların eğitiminde grup

dayanışmasından yararlanılması, düzenli toplantılar sırasında geri ödeme yapılması ve

esnek geri ödeme programları gibi. Zira, Tablo 19’da başlıca nitelikleri özetlenen Sahra-

altı Afrika’daki beş mikrokredi programının hemen hepsinin, Grameen Bank’ın bazı

özelliklerini taşıdığı görülmektedir. Tablo 19’da ana hatları sunulan bu kurumlar

örgütsel yapı olarak farklılıklar göstermektedirler. FECECAM (Federation des Caisses

d’Epargne et de Credit Agricole Mutuel) hariç hepsi de bir dereceye kadar eğitim

faaliyetiyle ilgilenmektedir ve Zambuko Trust hariç hepsi borçlanıcıların ve/veya 626 United Nations, “Role of Microcredit in the Eradication of Poverty”, s.4. 627 Daley-Harris, s.26.

Ülkeler Aktif Kredi Müşterisi Sayısı Toplam Kredi Tutarı Gana 117,465 $98,836,973 Kenya 8,137 $3,885,581 Malavi 17,313 $15,194,461 Mozambik 7,297 $3,813,960 Ruanda 29,143 $3,865,160 Güney Afrika 1,885 $1,490,275 Uganda 20,749 $15,934,193 Zambiya 2,844 $3,946,307 Zimbabve 111 $57,645

254

üyelerin tasarruflarını da değerlendirmektedir. Yukarıda değinilen K-REP çeşitli

mikrokredi programlarının şemsiye kuruluşu niteliğindedir. PPPCR, Fransa

Hükümetinin ve Fransız STK’larının yardımıyla kurulmuştur. Program, Grameen

Bank’ın stratejilerini kullanarak, kırsal bölgelerdeki yoksul kadınları hedef almaktadır.

FECECAM ise, bir kredi birliğidir ve yerel ofisleri, yerel düzeydeki yönetim kurulları

ile ulusal ve bölgesel bir yapıya sahiptir. Birlik, üyelerine tarımsal ve tarımsal olmayan

amaçlı krediler vermektedir.628

Tablo 19

Sahra-Altı Afrika’dan Seçilmiş Bazı Mikrokredi Programları

Kaynak: Douglas R. Snow ve Terry F. Buss, “Development and the Role of Microcredit” Policy Studies Journal, Cilt 29, Sayı 2, 2001, s.300.

Diğer kıtalarda olduğu gibi Afrika'da da mikro finansman kuruluşlarının bir

araya gelerek oluşturduğu ağlar bulunmaktadır. Bunlardan biri Africa Microfınance

Network (AFMIN) ağıdır. AFMIN halihazırda Afrika kıtasında bulunan 18 ülkeden

300'ün üzerinde mikro finansman kuruluşunun bir araya geldiği uluslararası gayri resmi

bir organizasyondur. Kuruluşu 1996 yılında 15 Afrika ülkesinin mikro finansman

liderleri, WWB (Women's World Banking) ve UNDP, Mali'de bir araya gelerek bir

628 Snow ve Buss, ss.298-299.

K-REP PPPCR FECECAM Zambuko GAF Stokvel

Kurulduğu Ülke Kenya Burkina Faso Benin Zimbabve Güney Afrika

Kuruluş Yılı 1984 1988 1977 1990 1984

Sponsor Hükümet STÖ Hükümet STÖ STÖ

Grup Kredisi Evet Evet Evet Evet Evet

Tasarrufların Değerlendirilmesi

Evet Evet Evet Hayır Evet

Maliyetlerin Karşılanması

Evet Hayır Evet Evet Evet

Eğitim Evet Evet Hayır Evet Evet

255

bölgesel ağ oluşturma fikri ile başlamıştır. Bu organizasyon üyelerine, eğitim, teknik

bilgi, müşavirlik hizmetleri, veri tabanı oluşturma, en iyi uygulamalar hakkında bilgi

verme, üyeler arasındaki ilişkileri düzenleme hizmetlerinin yanında fon sağlamaya da

çalışmaktadır. Halihazırda fonlarının ana kaynakları WWB ile Almanya'da kurulu

sürdürülebilir kalkınma için uluslararası yardım kuruluşu olan ve Alman Kalkınma

Bakanlığına bağlı olarak çalışan GTZ tarafından sağlanmaktadır.629

2.3.9.3. Latin Amerika ve Karayip Bölgesi

Son yıllarda, finansal sistemin milyonlarca hanehalkına ulaşmasıyla, Latin

Amerika ve Karayip bölgesindeki mikrofinansman faaliyetleri de çok genişlemiştir.

1980 yılı sonlarından bu yana, mikrofinansman müşterilerinin sayısındaki hızlı artış,

Latin Amerika ve Karayip’i, Güney Doğu Asya ile birlikte mikrofinansmanın en fazla

geliştiği bölgelerden biri haline getirmiştir.630 Nitekim, 2007 Mikrokredi Zirvesi

Kampanyası Raporu’na göre, 2006 yılı sonu itibariyle bölgedeki mikrofinansman

kurumlarının müşteri sayıları 6.5 milyon kişiyi aşmıştır. Ancak bu sayının sadece

%29.2’si en yoksul müşterilerden oluşmaktadır.631 Bu sonuç, bölgedeki mikrofinansman

programlarının en yoksulları hedef almadığını göstermektedir. Buna rağmen, 2001

yılında, bölgedeki mikrofinansman müşterilerinin sayısının iki milyondan daha az

olduğu ve toplam kredi portföyünün ise 1 milyon doların biraz üzerinde olduğu dikkate

alındığında, 2006 yılı sonu itibariyle gelinen nokta son derece etkileyici görülmektedir.

Bununla birlikte potansiyel mikrokredi talep hala çok büyük ve talebin karşılanmadığı

büyük bir kesim daha vardır. Öte yandan, Latin Amerika ve Karayip bölgesinde,

mikrofinansman sektörünün aslan payına formal kurumlar sahiptir. Sektörün toplam

büyüklüğünün yaklaşık %70’i ve mikrofinansman sisteminden borçlananların

yarısından fazlası, bu kurumlardan hizmet almaktadır.632

Öte yandan Tablo 20’de görülen değerler, bölgedeki belli ülkeleri kapsamalarına

rağmen, Latin Amerika ve Karayip’deki mikrofinansman sektörünün toplam büyüklüğü

629 Dolun, s.16. 630 Sergio Navajas ve Luis Tejerina, Microfinance in Latin America and the Caribbean: How Large

Is the Market?, Inter-American Development Bank: Washington, D.C., 2006, s.1-2. 631 Daley-Harris, s.26. 632 Sergio Navajas, “Microfinance in Latin America and the Caribbean” the Inter-American Development

Bank, 2008, s.1. http://www.iadb.org/IDBDocs.cfm?docnum=1384010[12.07.2008]

256

hakkında genel bir fikir vermektedir. Zira, ülkeler arasında görülen farklılıklar da

anlamlıdır. Tablodaki ülkeler, mikrofinansman kurumlarının müşteri sayılarına göre

sıralanmışlardır. Buna göre toplam müşteri sayısı bakımından Meksika, bölgedeki

ülkeler arasında ilk sırayı alırken; bu ülkeyi Peru, Kolombiya ve Bolivya gibi daha

geleneksel yapıya sahip mikrofinansman piyasaları izlemektedir.633 Tabloya göre,

bölgedeki en fazla kurum sayısına ve portföy büyüklüğüne sahip olan ülke ise Peru’dur.

Peru’yu, portföy büyüklüğü bakımından Bolivya ve Şili izlerken; kurum sayısı

bakımından Meksika ve Guatemala takip etmektedir.

Tablo 20

Latin Amerika ve Karayip Bölgesinde Mikrofinansman

2005

Ülkeler Mikrofinansman

Kurumlarının Sayısı

Portföy Büyüklüğü (milyon $)

Müşteri Sayısı Ortalama Kredi

Tutarı ($)

1 Meksika 39 471 1.217.920 387

2 Peru 67 1.516 1.174.361 1.291 3 Kolombiya 22 315 608.282 518 4 Bolivya 21 635 548.242 1.158 5 Nikaragua 21 261 399.614 652 6 Guatemala 24 273 363.286 753 7 Ekvator 20 322 327.065 985 8 Şili 5 663 297.995 2.223 9 Brezilya 16 91 289.697 313 10 Dominik Cumhuriyeti 13 158 145.332 1.087 11 El Salvador 11 138 143.461 964 12 Honduras 14 80 143.118 560 13 Haiti 9 24 81.222 374 14 Paraguay 5 71 59.936 1.193 15 Kosta Rika 19 341 45.607 7.469 16 Venezuela 5 37 44.969 816 17 Panama 6 16 28.103 552 18 Uruguay 3 10 7.155 1.422 19 Arjantin 10 4 10.649 402 20 Jamaika 3 4 10.401 376 21 Guyana 1 2 4.184 413 22 Trinidad & Tobago 1 3 1.733 1.500 23 Barbados 1 4 384 9.446 Toplam 336 5,437 5,952,716 913

Kaynak: Sergio Navajas ve Luis Tejerina, Microfinance in Latin America and the Caribbean: How Large Is the Market?, Inter-American Development Bank: Washington, D.C., 2006, s.5.

633 Navajas ve Tejerina, ss.5-6.

257

Diğer taraftan, 2007 yılının ilk çeyreği itibariyle 630.000’in üzerinde

Meksikalıya kredi sağlayan Meksika’daki Banco Compartamos, Latin Amerika

bölgesinin en büyük, dünyanın ise en iyi performans gösteren mikrofinansman

kurumlarından biri olarak dikkat çekmektedir. Compartamos, 2006 yılı sonu itibariyle,

Meksika’nın 32 eyaletinin 29’unda, toplam 187 şube ile işlem yaparak, diğer

mikrofinansman kurumları için de bir dünya modeli olmuştur.634

Tablo 21

ACCION’un İş Ortaklarına İlişkin Göstergeler

2007

Kaynak: http://www.accion.org/NETCOMMUNITY/Page.aspx?pid=492&srcid=254[01.07.2008]

Latin Amerika’daki bir diğer önemli mikrofinansman kurumu ise, Bolivya’daki

Banco Solidario ya da kısa adıyla Banco Sol’dür. 1986 yılında Fundacion para

Promocion y el Desarrollo de la Microempresa (PRODEM) adıyla, bir STK olarak

kurulan Banco Sol, ilk yıllarda üç veya daha fazla girişimciden oluşan gruplara ufak

krediler sağlamıştır. Ancak, kısıtlayıcı hukuki ve finansal düzenlemelerle yönetilen bir

STK olan PRODEM’in, hizmet ağını genişletmek amacıyla ticari bankaya dönüşerek,

1992 yılında Banco Sol adını almasıyla, 170 milyon doların üzerinde bir kredi portföyü

ve 110.000’in üzerinde bir müşteri kitlesine sahip; 7 şehirde, 48 şube ile hizmet veren,

büyük bir mikrofinansman kurumu ortaya çıkmıştır.635

634 Elisabeth Rhyne ve Andres Guimon, “The Banco Compartamos Initial Public Offering” ACCION

International’s InSight, Sayı 23, Haziran 2007, s.1. 635 Rajdeep Sengupta ve Craig P. Aubuchon, “The Microfinance Revolution: An Overview”, Federal

Reserve Bank of St. Louis Review, Ocak-Şubat 2008, s.15.

Latin Amerika &

Karayip Afrika Asya Toplam

Aktif Müşteri Sayısı

3.03 milyon 88,538 1,976 3.12 milyon

Sağlanan Toplam Kredi Tutarı

$5.01 milyar $123 milyon $382,000 $5.14 milyar

Aktif Portföy Büyüklüğü

$2.89 milyar $81.6 milyon $169,000 $2.97 milyar

Ortalama Kredi Tutarı

$954 $922 $85 -

258

Öte yandan, Latin Amerika’da, bölgenin şehirlerindeki aşırı yoksulluğa hitap

etmek için 1961 yılında gönüllü bir yardım kuruluşu olarak kurulan, ancak daha sonra

hizmet alanını çeşitli kıta ve ülkelere taşıyan, ACCION International adında bir

mikrofinansman ağı da bulunmaktadır. ACCION’un amacı, dünyadaki yoksulluk

üzerinde kayda değer bir etki yaratmak için, sayıları giderek artan yoksul insanlara

mikrokredileri içeren finansal hizmetlerin tümüne erişim olanağı sağlamaktır.

ACCION’un iş ortakları ve iştirakleri, Latin Amerika başta olmak üzere, Karayip, Asya

ve Sahra-altı Afrika ve ABD’deki 24 ülkede faaliyet göstermektedir. ACCION’un

faaliyet sürdürdüğü bölgelerdeki iş ortaklarıyla gerçekleştirdiği hizmetlere ilişkin

göstergeler Tablo 21’de gösterilmiştir. ACCION, 1998 yılından bu yana, 6.2 milyondan

daha fazla insana, %97 geri ödeme oranıyla toplam 17.4 milyar dolar tutarında

mikrokredi sağlayan mikrofinansman programlarına iştirak etmiştir.636

2.3.9.4. Orta Doğu ve Kuzey Afrika Bölgesi

Gelişmekte olan bölgeler içerisinde, mikrofinansman sektörünün en genç olduğu

yerlerden biri, Arap bölgesi olarak da bilinen Orta Doğu ve Kuzey Afrika’dır. Bölgede

birçok başarılı mikrofinansman kurumu olmasına karşın, genellikle sistem bağışa

dayalı, piyasa derinliği düşük ve finansal sektörle entegrasyonu zayıf olarak

tanımlanmaktadır.637 Buna göre, Orta Doğu ve Kuzey Afrika bölgelerinde, 2006 yılı

sonu itibariyle 100’e yakın kurum, yaklaşık 1.7 milyon kişiye mikrofinansman hizmeti

sağlarken; bu rakam, 2007 yılı itibariyle 2 milyon kişiyi aşmıştır. Bölgede, tüm

mikrofinansman müşterileri içerisinde kadınların oranı %61; kırsal kesimde

yaşayanların oranı ise %22’dir. Bölgedeki mikrofinansman kurumlarının müşterileri,

ağırlıklı olarak informal sektörlerde çalışan girişimcilerden oluşmaktadır. Diğer

taraftan, bu kurumların müşterilerine sağladıkları krediler genellikle grup teminatı

yöntemine göre gerçekleşmektedir.638

636 http://www.accion.org/NETCOMMUNITY/Page.aspx?pid=492&srcid=254[01.07.2008] 637 Carlos Silva-Jauregui, “Remittances and Microfinance in MENA” United Nations Capital

Development Fund, Microfinance Matters, Yayın No 14, Temmuz 2005. http://www.uncdf.org/english/microfinance/pubs/newsletter/pages/2005_07/news_remittances.php [03.07.2008]

638 Mohamed Maarouf, “Microfinance in the Middle East and North Africa:State of Affairs” Planet Finance, Kasım 2005, s.3. http://www.dubai-microfinance.org/presentation/mohamed_maarouf.pdf[13.07.2008]

259

Tablo 22

Orta Doğu ve Kuzey Afrika’daki Mikrofinansman Kurumlarının Etkinliği

2006

Kaynak : Microfinance Information Exchange, Benchmarking Arab Microfinance 2006, Ocak 2008, s.3. http://www.themix.org/publication_detail.aspx?publicationID=198[01.07.2008]

Tablo 22’de gösterildiği gibi, bölgenin en büyük nüfusuna ve en yüksek

yoksulluk oranlarından birine sahip olan Mısır, bu özellikleriyle, bölgedeki

mikrofinansman piyasası için en büyük potansiyeli taşımaktadır. Ürdün, Lübnan ve

Filistin gibi, nüfusun 6 milyon sınırına ulaşmadığı daha küçük ülkelerdeki

mikrofinansman kurumları, Mısır’daki emsallerine göre daha az müşteri sayısına

ulaşmışlardır. Bu ülkeler, sosyal yardım programlarındaki başarılarına rağmen,

mikrofinansman hizmetlerine yönelik potansiyel talep ile geçerli arz miktarı arasında

ortaya çıkan büyük boşluklar konusunda geri kalmışlardır. Öte yandan, bölgede önemli

rol oynayan 97 mikrofinansman kurumunun, karma etki oranlarını gösteren 2006 yılı

araştırması, Mısır ve Yemen piyasalarını en yetersiz piyasalar arasında göstermiştir.

Buna göre Mısır’da incelenen 27 mikrofinansman kurumunun yoksul kesimin sadece

%2’sine, Yemen’de incelenen 14 mikrofinansman kurumunun ise yoksulların

Ülke Nüfus

Yoksulluk Sınırındaki

Nüfus (Günde $2)

(A)

Yoksulluk Sınırı

Altındaki Nüfus (%)

İncelenen Kurum Sayısı

İncelenen Kurumlardan Borçlananlar

(B)

Etki Oranı (B/A) (%)

Mısır 75.498.000 33.143.622 43.9 27 694.918 2.1

Fas 31.224.000 4.465.032 14.3 11 1.045.310 23.41

Yemen 22.389.000 10.119.828 45.2 14 36.918 0.36

Bahreyn 753.000 - - 3 2.175 -

Filistin 4.017.000 1.655.004 41.2 9 28.258 1.71

Lübnan 4.099.000 1.176.413 28.7 9 46.416 3.95

Ürdün 5.924.000 414.680 7.0 8 77.780 18.76

Suriye 19.929.000 8.051.316 40.4 6 46.065 0.57

Sudan 38.560.000 16.079.520 41.7 4 10.386 0.06

Tunus 10.327.000 681.582 6.6 3 123.504 18.12

Suudi Arabistan 24.735.000 - - 1 7.000 -

Irak 28.993.000 - - 2 16.353 -

260

%’1’inden daha azına hizmet sağlamaktadır. Ancak, bölgedeki birçok mikrofinansman

kurumu, finansal hizmetlerin sağlanmasına uygun olmayan ve zaman zaman

mikrofinansman kurumlarını engelleyen STK düzenlemelerini kapsayan

sınırlandırmalar altında işlem yapmayı sürdürmeleri bakımından, Mısır ve

Yemen’dekilere benzemektedir. Mikrokredi hizmeti sağlanan yoksul nüfusun neredeyse

dörtte biri, bölgedeki en yüksek etki oranına sahip olmayı başaran Fas piyasasında

bulunmaktadır.639 Bu kapsamda Fas, mikrofinansman alanında hizmet sağladığı

1.000.000’u aşkın aktif müşteri sayısıyla bölge lideri ülke konumundadır. 2006 yılı

itibariyle Fas’taki 11 mikrofinansman kurumu arasında yer alan, Al Amana, Zakoura ve

the Popular Bank Foundation isimli 3 kurum, ülkede piyasanın %90’ına hakim

durumdadır. Fas’ı aynı yıl itibariyle 700.000’e yakın aktif müşteri sayısına ulaşan Mısır

takip etmektedir. Ancak, mikrofinansman hizmetinin ülkedeki en yoksul kesime ulaşma

oranının (etki oranı) sadece %2.1 seviyesinde olması, Mısır piyasasına yeni

mikrofinansman kurumlarının girmesi konusunda büyük bir potansiyelin varlığını işaret

etmektedir. Bölgedeki bir başka ülke olan Ürdün’de ise, finansal verimliliğe sahip

kurumlar olmasına karşın, diğer ülkelere göre daha küçültülmüş bir piyasa

oluşturulmuştur.640 70.000’in üzerinde mikrogirişimcinin hizmet aldığı Ürdün

mikrofinansman piyasasında, Microfund for Women, Tamweelcom, National

Microfinance Bank, Middle East Micro Credit Company ve Ahli Microfinancing

Company, Relief Work Agency (UNRWA) ve Development and Employment Fund

gibi önemli kurumlar bulunmaktadır.641

Öte yandan, önemli bir bankacılık sektörüne sahip olan Lübnan’da bulunan

AMEEN adlı kurum, 2002 yılından bu yana mikrofinansman kurumunun lideri

durumundadır. AMEEN, işbirliği içersinde olduğu ülkedeki iki banka aracılığıyla

faaliyet yürütmektedir. Ülkede, piyasanın diğer kurumlarından biri de Al Majmoua’dur.

Öte yandan, Tunusta da kar amaçlı çalışan CRENDA adında bir mikrofinansman

639 Microfinance Information Exchange, Benchmarking Arab Microfinance 2006, Ocak 2008, s.2.

http://www.themix.org/publication_detail.aspx?publicationID=198[01.07.2008] 640 Commission of The European Communities, Access to Finance For Smes of The Middle East-

North Africa Region, Experts Group Report, Brüksel, 2006, s.16. 641 Mohamed Maarouf (ed), The newsletter for PlaNet Finance Middle East and North Africa, PlaNet

Finance, Mayıs 2007, s.8. http://www.microfinancegateway.org/files/41553_file_PF_MENA_Newsletter_may07.pdf[12.07.08]

261

kurumu ile bu alanda hizmet veren Tunisian Bank of Solidarity adında bir kamu fonu

bulunmaktadır.642 Filistin mikrofinansman sektörüne ise, sektördeki toplam kredi

portföyünün %80’ine, müşteri sayısının ise %90’ına sahip ve güçlü yurtdışı bağlantıları

olan FATEN (Palestine for Credit and Development), UNRWA (United Nations Relief

and Works Agency) ve CHF Paletsine adlı 3 önemli mikrofinansman kurumu

hakimdir.643 Bu kurumlardan FATEN, yaklaşık 43 milyon dolar toplam değeriyle, 1995

yılından beri, Gazze ve Batı Şeria’da, çoğu kadın olan girişimcilere mikrofinansman

krediler dağıtmaktadır.644

Küresel olarak bakıldığında ise, Orta Doğu ve Kuzey Afrika bölgesindeki

mikrofinansman kurumları, mikrofinansman sektöründen borçlananlar bakımından en

yüksek büyüme oranını kaydetmiştir. Buna göre müşteri tabanını 2006 yılı boyunca

%36 oranında genişleten bölge, geleneksel kurumlara ilişkin verilerin de hesaba

katılmasıyla, %25’lik uluslararası sektör ortalamasının bile üzerine çıkmıştır.645 Öte

yandan bölgedeki mikrofinansman kurumlarının 30 günlük ortalama portföy riski oranı

yaklaşık %1 düzeyindedir.646

2.3.9.5. Doğu Avrupa ve Orta Asya Bölgesi

Doğu Avrupa ve Orta Asya bölgesindeki ilk mikrofinansman faaliyetleri, 1992

tarihine kadar uzanmaktadır. Başlangıçta, Opportunity International, CARE

International ve FINCA gibi büyük mikrofinansman ağları ile Catholic Relief gibi dini

yardım kuruluşları, mikrofinansman faaliyetlerini başlatmak için çeşitli ülkelere

yardımlar göndermiş; daha sonra ise, bu girişimlerden bazıları bağımsız kurumlara

dönüşmüştür. Ayrıca, Dünya Bankası, Birleşik Devletler Uluslararası Kalkınma Ajansı

(United States Agency for International Development -USAID) ve Alman Kalkınma

Ajansı (The German Development Agency -GTZ) gibi bağışta bulunan uluslararası

642 Commission of The European Communities, s.16. 643 Minh-Huy Lai, “UNRWA MMP, Paletsine”, Planet Rating, Nisan 2006, s.2.

http://www.planetrating.com/ratings/UNRWA_Planet%20Rating_2006.pdf[12.07.2008] 644 Kathryn McConnell , “Microloans Help Businesses Expand in Palestinian Territories”, 2007,

http://www.america.gov/st/washfile-english/2007/October/20071017133931AKllennoCcM0.5735742.html[12.07.2008]

645 Microfinance Information Exchange, Benchmarking Arab Microfinance 2006, s.3. 646 Commission of The European Communities, s.17.

262

kurumlar, bölgede yeni mikrofinansman kurumlarının yaratılmasını sağlayan teknik

yardım ve bağışlarda bulunmuşlardır.647

Doğu Avrupa ve Orta Asya’daki düşük nüfus yoğunluğu ve yüksek gelir düzeyi,

bölgedeki mikrofinansman kurumlarının belirleyici iki özelliğini ortaya çıkarır: Düşük

sosyal etki ve yüksek kredi bakiyesi. Nitekim, Doğu Avrupa ve Orta Asya bölgesinde

nüfus yoğunluğu, dünyanın tüm gelişmekte olan bölgelerine göre en düşük seviyededir.

Bölgedeki mutlak yoksulluk düzeyi ise, günde 2 doların altında yaşayan nüfusun

%20’sinden daha az olması nedeniyle, diğer bölgelerden daha düşüktür. Ayrıca,

bölgedeki ülkelerin bazılarında, komünizmin çökmesinden sonra bir finansal aracılık

kültürü ortaya çıkmaya başlamıştır. Bu nedenle, Doğu Avrupa ve Orta Asya’daki

mikrofinansman kurumları, diğer bölgelerdeki kurumlardan daha gençtir. Bölgedeki

kurumların ortalama yaşı 7 yıl iken, 16 yıldan daha fazla süredir hizmet veren kurum

bulunmamaktadır. Bu durum, finansal sektörün gelişmesinde mikrofinansman

kurumlarının önemli bir rol oynamalarını sağlamıştır. Bölgedeki birçok ülkede,

mikrofinansman sektörünün aktif büyüklüğü, ticari banka sektörü ile rekabet

etmektedir. Zira, söz konusu ülkelerdeki bütün finansal hizmet sağlayıcıları içerisinde

en büyük olanlar arasında birçok mikrofinansman kurumu bulunmaktadır.648

Doğu Avrupa ve Orta Asya, yeni kurulan ve değişen çevreye uyum sağlama

özelliği bulunan mikrofinansman kurumları sayesinde, mikrofinansman alanında hızlı

bir gelişme göstermiştir. Zira bölgedeki kurumlar, genç olmalarına rağmen, yüksek

gelirli müşterileri hedeflenmelerinin, alacak yönetimindeki etkinliklerinin ve genellikle

daha yüksek olan kredi tutarlarının bir sonucu olarak, finansal performans bakımından

en güçlü kurumlar arasında yer almaktadırlar. Fakat hemen belirtmek gerekir ki bu

kurumlar, sektörde şiddetini arttıran rekabet nedeniyle, mikrofinansman faaliyetlerinde

647 Valentina Hartarska, Steven B. Caudill ve Daniel M. Gropper, “The Cost Structure of Microfinance

Institutions, In Eastern Europe And Central Asia” William Davidson Institute Working Paper, Sayı 89, Ocak 2006,ss.5-6..

648 Microfinance Information Exchange, Benchmarking Microfinance in Eastern Europe and Central Asia 2006, Kasım 2007, s.2. http://www.themix.org/publication_detail.aspx?publicationID=191[01.07.2008]

263

daha fazla etkinlik sağlamak için, daha düşük işlem maliyetlerine ihtiyaç

duymaktadırlar.649

Doğu Avrupa ve Orta Asya bölgesindeki mikrofinansman hizmetleri, Balkanlar,

Orta ve Doğu Avrupa, Belarus/Rusya/Ukrayna, Kafkasya ve Orta Asya olarak

ayrılabilecek beş farklı alt bölgede, dört farklı türden mikrofinansman kurumunca

sağlanmaktadır: Bu türler şunlardır:650

- STK’lar veya yalnızca mikrofinansmana yönelmiş finansal şirketler; - mikrofinansman hizmeti sağlayan ticari bankalar olarak kurulan

mikrofinansman bankaları;

- genellikle mikrofinansman hizmetlerine tahsis edilmiş banka içindeki ayrı

bir birim aracılığıyla bazı mikrokredileri sunan ticari bankalar ve

- kredi birlikleri.

Öte yandan, Tablo 24’te görüldüğü gibi, 2006 yılı sonu itibariyle, bölgedeki en

hızlı büyüme, %41 ile Balkanlar’da gerçekleşmiş; bu bölgeyi, sırasıyla %40 ve %34’lük

oranlarla, Kafkasya ve Orta Asya izlemiştir. Orta ve Doğu Avrupa ile Rusya’daki

kurumlar ise, rekabette biraz geride kalmışlardır. Kurumsal statü açısından

incelendiğinde ise, bölgedeki büyümenin neredeyse tamamının, bankalar ve banka

olmayan finansal kurumlar kapsamında gerçekleştiği görülmektedir.

Yine Tablo 23’e göre, sektördeki tüm kurumlar içerisinde bankaların,

büyümeden aldığı pay %61; banka olmayan finansal kurumların aldığı pay ise %36’dır.

Kredi birlikleri ve STK’lar ise çok az büyüme göstermişlerdir. Öte yandan, en hızlı

genişlemenin, banka ve banka olmayan finansal kurumların daha yoğun olduğu

ülkelerde görülmesi, bölgedeki kurumsal yapının formal olması ile ilişkilidir. Bankalar,

yüksek gelirli nüfusa hizmet vermeyi tercih etmeleri nedeniyle, bölgedeki diğer

kurumsal türlerden ortalama üç kat daha fazla kredi bakiyesi sağlamışlardır.651

649 Raphael Olszyna-Marzys, Microfinance Institutions: Profitability at the Service of Outreach? A

Study of the Microfinance Industry in the ECA Region, College of Europe European Economic Studies Department: Belçika, 2006, s.21

650 Hartarska,Caudill ve Gropper, s.7. 651 Microfinance Information Exchange, Benchmarking Microfinance in Eastern Europe and Central

Asia 2006, s.2.

264

Tablo 23

Doğu Avrupa ve Orta Asya Mikrofinansman Piyasasındaki Büyümenin Dağılımı

2006

Kaynak : Microfinance Information Exchange, Benchmarking Microfinance in Eastern Europe and Central Asia 2006, Kasım 2007, s.3 http://www.themix.org/publication_detail.aspx?publicationID=191[01.07.2008]

Tablo 24 ise, bölgedeki toplam piyasa büyüklüğünün %42’sini oluşturan en

büyük 10 mikrofinansman kurumunu göstermektedir. Doğu Avrupa ve Orta Asya’nın

alt bölgelerindeki en büyük mikrofinansman kurumları Bosna-Hersek, Macaristan,

Rusya, Ukrayna, Ermenistan, Sırbistan, Gürcistan, Kosova, Azerbaycan ve

Bulgaristan’da bulunmaktadır. Ayrıca, Avrupa ve Orta Asya’nın alt bölgelerindeki en

büyük işlem hacmi artışına sahip bankaların, STK’ların ve banka dışı finansal

kurumların bulunduğu Rusya/Ukrayna, en hızlı büyüme kaydeden alt bölgedir. Orta ve

Doğu Avrupa alt bölgesi ise, tüm kurum tipleri içerisinde en düşük büyümeyi

göstermiştir. Orta ve Doğu Avrupa ile Rusya/Ukrayna alt bölgelerinde, kredi

müşterilerinin birçoğuna kredi birlikleri hizmet verirken; diğer üç alt bölgede

mikrofinansman bankaları, STK’lar veya banka dışı finansal kurumları hakimdir.

Pazar Payı (%)

Büyüme Oranı (%)

Toplam Büyümedeki Payı (%)

Bankalar 57 39 61

Kredi Birlikleri 3 7 1

Banka Olmayan Finansal Kurumlar 34 38 36

STK’lar 6 11 2

Toplam 35 100

Balkanlar 32 41 35

Kafkasya 21 40 23

Orta ve Doğu Avrupa 10 31 9

Orta Asya 13 34 13

Rusya 24 27 20

Toplam 35 100

265

Tablo 24

Doğu Avrupa ve Orta Asya Bölgesi’ndeki En Büyük 10 Mikrofinansman Kurumu

2006

Kaynak : Microfinance Information Exchange, Benchmarking Microfinance in Eastern Europe and Central Asia 2006, Kasım 2007, s.3 http://www.themix.org/publication_detail.aspx?publicationID=191[01.07.2008]

Yine Tablo 24’te gösterildiği gibi, bölgedeki en büyük mikrofinansman bankası,

234.715 aktif borçlanan sayısıyla Moğolistan’daki Khan Bank’tır. Diğer bankalar,

90.000’den daha az kredi müşteri sayısı ile bu bankanın gerisinde kalmışlardır. Bölgede,

STK ve banka dışı finansal kurumların en büyüğü ise, 49.000’e ulaşan kredi müşterisi

ile Azerbaycan’daki FINCA Azerbaijan’dır. EBRD Mikrokredi Programı’nın 90.000’e

yakın müşteriyi kapsayan 5 bankasının bulunduğu Ukrayna piyasasındaki en büyük pay

ise, mikrofinansman hizmeti sunan bankalara aittir.652

2.3.9.6. Kuzey Amerika ve Batı Avrupa Bölgesi

Kuzey Amerika ve Batı Avrupa’daki mikrofinansman faaliyetleri, özellikle her

iki bölgede yer alan ülkelerin gelişmişlik düzeyinin oldukça yüksek olması sebebiyle,

diğer bölgelere göre oldukça yetersiz ve etkisiz kalmıştır. Tablo 16’da gösterilen 2007

yılı Mikrokredi Zirvesi Kampanyası raporu verilerine göre, bölgedeki mikrofinansman

652 Justyna Pytkowska ve Marcin Rataj, The State of Microfinance Industry in Eastern Europe and

Central Asia, Mikrofinance Centre for Central and Eastern Europe and the New Independent States: Polonya, Eylül 2007, s.27.

Kurum Adı Ülke Toplam

Borçlanan Sayısı Ortalama Kredi Tutarı /

Kişi Başına Düşen GSMH Khan Bank Moğolistan 234.715 125%

ProCredit Bank Serbia Sırbistan 87.554 143%

ACBA Ermenistan 61.955 99%

KMB Rusya 58.984 288%

ProCredit Bank —GEO Gürcistan 58.968 236%

XacBank Moğolistan 56.744 128%

ProCredit Bank — KOS Kosova 52.015 377%

FINCA-AZE Azerbaycan 49.284 31%

ProCredit Bank — UKR Ukrayna 49.270 399%

ProCredit Bank —BGR Bulgaristan 48.115 193%

Genel Toplam 757.604 168%

266

kurumları 2006 yılı itibariyle sadece 54.466 kişiye hizmet vermiştir. Bölgede, hizmet

verilen toplam kişi sayısı içerisinde en yoksul konumda olanların oranı %46.3; en

yoksul müşteriler arasında kadınların oranı ise %46.5’tir.

Kuzey Amerika’daki mikrofinansman faaliyetleri, nüfusun yaklaşık %12’sinin,

yani 35 milyonun üzerinde insanın, yoksulluk sınırının altında yaşadığı ABD’de

yoğunluk kazanmıştır.653 ABD mikrofinansman sektörü, gelişmiş ülkelerde olduğu gibi,

yoksul bireylerin ekonomik olanaklarını arttırmak ve geleneksel finans kurumlarından

yeterince faydalanamayan bu bireylere mikrokrediler ve diğer finansal hizmetleri

sağlamak suretiyle, sosyo-ekonomik kalkınmayı desteklemek amacıyla kurulmuştur.

Diğer bölgelere göre daha geç ortaya çıkan ABD’deki mikrofinansman sektörünün

gelişimi ise, ACCION International kurumunun öncülüğünde olmuştur. 1961 yılında

Latin Amerika’da mikrofinansman faaliyetlerine başlayan ACCION International, 1991

de ABD’de bir şube açarak, ABD’nin en büyük mikrofinansman kurumu olmuştur.654

Öte yandan, mikrofinansman hizmeti sağlayan ve/veya onunla ilgili çalışmalar

yürüten 750’nin üzerinde organizasyonun (çoğu sosyal yardım programı niteliğinde)

bulunduğu ABD mikrofinansman sektörü, yoksullukla mücadelede yetersiz

kalmaktadır. Zira, bu kurumların hiçbiri kendi maliyetlerini tamamen karşılayacak

durumda değildir. Bölgede, bilinen en iyi maliyet karşılama oranı %70’tir. Bu nedenle

ABD’deki mikrofinansman kurumlarının gelişmesi ve mikrokredilerin

yaygınlaştırılması sorunu vardır. Yoksulluk sınırının altında yaşayan kesimin %16

olduğu Kanada’da da durum böyledir.655

Ayrıca Kuzey Amerika bölgesinde, mikrofinansman ile ilgilenen birçok

uluslararası kuruluşun merkezleri bulunmaktadır. Kâr amacı gütmeden 18 ülkede

hizmet veren FINCA International, 16 ülkede hizmet veren National Cooperative

Business Association (NCBA), 25 ülkede hizmet veren Opportunity International (OI),

653 H.I. Latifee, The Future of Microfinance, A Grameen Trust Publication, Bangladeş: Karukarzo,

2007, ss-15-16. 654 http://www.federalreserve.gov/newsevents/speech/bernanke20071106a.htm[15.07.2008] 655 Latifee, s.16.

267

31 ülkede hizmet veren Women’s World Banking ve 19 ülkede hizmet veren World

Council of Credit Unions bu kuruluşlara örnek gösterilebilir.656

Batı Avrupa’daki mikrofinansman sektörü ise, diğer bölgelere göre çok genç ve

çok farklıdır. 1980’lerin sonlarında ortaya çıkan az sayıda kurum, Batı Avrupa

mikrofinansman sektörünün ortaya çıkmasına öncülük etmiştir. Ancak, bölgede

mikrofinansman hizmeti sağlayan kurumların aktif olarak kredi vermeye başlamaları

2000 yılından sonra mümkün olmuştur. Bu tarihten sonra, bölgede dağıtılan

mikrokredilerin yıllık büyüme oranında ve kurumların sayısında artış gözlemlenmiştir.

Bölgede, mikrofinansman hizmeti veren kurumların türleri, bankalardan STK’lara kadar

çeşitlilik göstermektedir. Öte yandan bu kurumlar, farklı nedenlerle mikrofinansman

hizmeti sunmaktadırlar. Çoğu, yoksulluk sınırı altındaki bireylerin sosyal ve ekonomik

hayata katılmalarını arttırmaya odaklanmışken; bir kısmı da KOBİ’lerin gelişmesine ve

büyümesine, iş olanağı yaratmaya ve piyasa başarısızlıklarına odaklanmıştır. Buna göre,

bölgedeki kurumların yaklaşık %30’u öncelikle mikrokredilere odaklanmıştır. Söz

konusu kurumların %50’si ise, faaliyet portföyleri içerisinde %25 veya daha az

miktarda mikrokredilere yer vermektedirler. Bu ikinci grupta yer alan kurumlar,

mikrokredilerin yanı sıra, geleneksel bankacılık hizmetleri veya çeşitli sosyal alanlarda

(istihdam sağlama) da faaliyet gösterirler.

Bununla birlikte, Batı Avrupa bölgesinde mikrofinansman ile ilgili kurumların

yarısından fazlası, müşterilerine ön finansman ve ileri finansman gibi iş geliştirme

hizmetleri sağlayarak, özellikle Doğu Avrupa’ya oranla daha fazla mikrofinansman

ürünü sunmaktadırlar. Öte yandan, Batı Avrupa bölgesindeki mikrokredilerin

büyüklüğü 2.000 avrodan 23.000 avroya kadar farklılık göstermektedir.657

656 Dolun, s.22. 657 Microfinance Centre (MFC), European Microfinance Network (EMN) ve Community Development

Finance Association (CDFA), From Exclusion to Inclusion through Microfinance, 2007, ss.24-26. http://www.microfinancegateway.org/redirect.php?mode=link&id=47744[25.07.2008]

268

3. BAŞARILI BİR MİKROFİNANSMAN KURUMU ÖRNEĞİ: GRAMEEN

BANK

Bugünün gelişmekte olan dünyasında birçok ülke, yoksul kesimin yaşam

standartları yükseltilmedikçe, hiçbir ülkede anlamlı bir kalkınmanın sağlanamayacağı

gerçeğini açık bir şekilde kabul etmiştir. Bu düşünce giderek ön plana çıkmaktadır;

çünkü sadece büyüme yönlü stratejiler, insanların yaşam standartlarını iyileştirme

konusunda önemli ölçüde başarısız olmuşlardır. Birçok ülkede, doğrudan sanayileşmeye

yönelen ve kırsal ekonomiye çok az önem veren teknokratik bir büyüme stratejisinin

benimsenmesi, kırsal yoksulluğun marjinalliği ve bürokrasinin genişlemesiyle

sonuçlanmıştır. Öte yandan, birçok gelişmekte olan ülkede, bölgeler ve sosyal sınıflar

arasında derin farklılıklar ortaya çıkmıştır. Bu ülkelerde GSMH’lerin artması,

yoksulluk, gelir dağılımı eşitsizliği ve işsizliği de beraberinde getirmiştir. Bu nedenle,

uluslararası kalkınma ajansları ve ulusal idareler, 1970’lerin başından beri, yeni bir

politik çerçeve benimsemeye başlamışlardır. Daha doğrusu, farkına varılan gerçekler,

birçok ülkeyi, kırsal yoksulluğun kötü yaşam standartlarının iyileştirilmesini

sağlayabilecek bir kırsal kalkınma için yeni yaklaşımlar, stratejiler ve politikalar

belirlemeleri konusunda harekete geçirmiştir.658

Bu kapsamda, toplam nüfusunun yaklaşık %85’ini, geniş bir alana yayılan kırsal

kesimin oluşturduğu Bangladeş de kırsal kesimdeki yoksulların yaşam kalitesinde

iyileştirmeler sağlama konusunda yoğun çaba sarf eden ülkelerden biri olmuştur.

Ülkede, uzun süre, kırsal kalkınma faaliyetlerini ilerletmek için birçok farklı kurumsal

yaklaşım izlenmiş; ancak bu yaklaşımlar ülkenin kalkınma kaynaklarına ulaşabilecek

yoksulların sayısını arttırma konusunda başarısız olmuşlardır. Ülkedeki kırsal kesimin

büyük bir kısmı, yoksulluğa, eşitsizliğe ve işsizliğe boyun eğmektedir. Ayrıca ülkede,

yıllardır devam eden devlet müdahalesine rağmen, kırsal kesimdeki yoksulların sosyo-

ekonomik koşullarında kayda değer bir değişme yaşanmamıştır. Sömürgecilik

zamanından beri, bölgesel idareler, kırsal kalkınmayı harekete geçirmek için çok az şey

yapmışlardır. Ayrıca bölgesel idareler üzerinde hakimiyet kurdukları ileri sürülen kırsal

kesimdeki elitler, kırsal kalkınma için ayrılan kamu kaynaklarını kötüye

658 Abu Elias Sarker, “The Secrets of Success: The Grameen Bank Experience in Bangladesh”, Labour

and Management in Development Journal, Asia Pacific Pres, Cilt 2, Sayı 1, 2001, s.3

269

kullanmışlardır. Benzer şekilde, bölgesel düzeyde kurulan birçok kurum da önemli bir

etki sağlayamamıştır. Ancak, kırsal kalkınma için alternatif bir kurumsal yapı olarak

ortaya çıkan Grameen Bank, birçok araştırma sonucuna göre, Bangladeş’teki kırsal

yoksulların sosyo-ekonomik koşullarının iyileştirilmesi konusunda önemli bir başarı

göstermiştir.659

Buna göre, Bangladeş’te kurulan Grameen Bank, kaynakların israf edilmesi riski

minimize edilerek, yoksullara kredi sağlanabileceğinin dünyadaki en önemli

örneklerinden birini oluşturmaktadır.660 Tanımsal olarak Grameen Bank, kırsal kesimde

yaşayan ve yarım dönümden az toprağı olan ya da varlıklarının değeri bir dönüm

toprağın değerinden az olan yoksullara, özellikle de kadınlara kredi kullandırma

konusunda uzmanlaşmış bir finansal aracıdır.661 Bir başka tanıma göre Grameen Bank,

kırsal kesimde yaşayan yoksul köylülerin gelir getirici faaliyetlerde bulunmaları teşvik

etmek amacıyla, onlara bir mikrokredi programı kapsamında kredi hizmetleri sağlayan;

bankacılık lisansına sahip bir STK’dır.662 Bu çerçevede, her ne kadar kendine özgü

kredi sağlama mekanizmaları ve ilkeleri olsa da Grameen Bank’ı bir STK bank olarak

nitelendirmek mümkündür.663

Öte yandan Banka, kırsal kesimde yaşayan yoksulların, teminat vermeden

erişebilecekleri çok küçük kredilerle bile üretken olabileceklerine ve bu kredi borçlarını

zamanında ödeyebileceklerine olan inançtan hareketle doğmuştur. Zira Grameen Bank

kredileri, alışılagelmiş banka kredilerinden farklı olarak, toprak ya da taşınmaz mallar

gibi fiziksel teminatlarla değil; zorunlu tasarruflarla güvence altına alınmaktadır. Bu

çerçevede, Grameen Bank’ın kurulmasını sağlayan en önemli etkenin, kırsal kesimdeki

yoksulların, geleneksel banka kredilerine ulaşamamaları olduğunu söylemek

mümkündür. Grameen Bank’ın anlayışına göre, uygun desteğin sağlanması durumunda,

kırsal kesimdeki yoksullar, tarımsal ürünlerinin üretilmesi, işlenmesi, depolanması,

659 A.g.e., ss.3-4. 660 Todaro ve Smith, s.241. 661 Shahidur R. Khandker, “Grameen Bank: Impact, Costs, and Program Sustainability”, Asian

Development Review, Cilt 14, Sayı 1, 1996, s.2. 662 Subhash Bhatnagar ve diğerleri, “Grameen Telecom: The Village Phone Program”, Empowerment

Case Studies: Grameen Telecom, Bangladeş: World Bank Poverty Reduction Group, 2003, s.1. http://siteresources.worldbank.org/INTEMPOWERMENT/Resources/14648_Grameen-web.pdf [02.11.2008]

663 Zeller ve Johannsen, s.8.

270

pazarlanması ve hayvancılık gibi gelir getiren faaliyetlerde, üretken olarak istihdam

edilebilirler. Nitekim Banka, yoksulların ihtiyaç duydukları krediye ulaşabilecekleri

toplumsal ve mali koşulları sağlamayı kendine görev edinmiştir.664

3.1. Grameen Bank’ın Ortaya Çıkışı

Grameen Bank, 1970’lerin ortalarında, Chittagong Üniversitesi’nde ekonomi

profesörü olan Muhammad Yunus tarafından geliştirilen bir proje kapsamında ortaya

çıkmıştır. Muhammad Yunus, daha sonraları gelişmekte olan ülkelerde yapılan

araştırmalarca da desteklenen inceleme ve araştırmalar sonucunda, yoksul kesimin

krediden yoksun kalmasının, bu kesimin ekonomik açıdan ilerlemesi önündeki en

önemli kısıtlardan birisi olduğu yargısına varmıştır. Bu yargıdan hareket eden Yunus,

teminat olmaksızın yoksullara kredi verilmesinin mümkün olduğunu ispat etmek

istemiştir.665 Bu amaçla Yunus, kalıplaşmış sınırlamaları olan ve sadece maddi durumu

yerinde olan kişileri hedef alan geleneksel bankacılık uygulamalarını gözlemleyerek;

yoksullaştırılan sosyal tabakaların refahını yükseltmede kullanılabilecek alternatif bir

kurumsal yapı tasarlamıştır.666 Bu tasarıya ilişkin en iyi modeli belirlemek için de

Grameen’i, başlangıçta bir “eylem ve araştırma projesi” olarak ortaya atmıştır.667

Gerçekte ise, Grameen Bank’ın ortaya çıkmasının altında bir sosyo-ekonomik

gereklilik yatmaktadır. Zira, Yunus’un tasarladığı eylem ve araştırma projesi, dünyanın

en yoksul ülkelerinden biri olan Bangladeş’te büyük bir trajedinin yaşandığı yıllarda

ortaya çıkmıştır. Hint yarımadasında bulunan, 2007 yılı itibariyle nüfusu 140 milyon,

kişi başına geliri 470 dolar olan ve 15 yaş üzerindekilerin sadece yüzde 40’ının okur-

yazar olduğu Bangladeş’te, 1974 yılında, 1.5 milyon insan kuraklık ve açlıktan

ölmüştür. Bir ekonomi profesörü olan Muhammad Yunus’un, ekonomi teorisinin bile

açıklamada yetersiz kaldığını düşündüğü bu trajedi; esasında Grameen Bank’ın ve

mikrofinansman sisteminin ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. Zira Yunus, kendisi

için bir dönüm noktası olan tecrübesini, o yıllarda, gününü bambu kamışlarından

iskemle yaparak geçiren ve karnını doyurmaya yetecek parayı güçbela kazanan Jobra

664 Khandker, ss.2-3. 665 Todaro ve Smith, s.241. 666 Sarker, s.4. 667 Todaro ve Smith, s.241.

271

Köyü’ndeki bir kadınla karşılaştığında yaşamıştır. Zira, Yunus’un karşılaştığı bu yoksul

kadının yaptığı işten yeteri kadar kazanç elde edememesi ve bunun altında yatan neden,

onun zihninde yeni bir fikrin doğmasına sebep olmuştur. Kadının makul bir kâr elde

edememesinin nedeni, iskemleleri yalnızca ertesi gün yapacağı üretim için gereken

hammadde maliyetini karşılayacak kadar ödeme yapan bir tüccara satmak zorunda

olmasıdır. Yunus, daha sonra durumu şu şekilde ifade etmiştir:668

Bir iskemlenin maliyeti beş takaydı669. Kadın, bu paraya sahip değildi. Hayatı sefalet içindeydi; çünkü hayatını ancak tüccardan borç alarak ürettiği mallarını, yine ona satabildiği bir döngünün içinde sürdürebiliyordu. Bu çemberin dışına çıkamıyordu. Yapılabilecek tek şey, kadına beş taka kredi vermek ve sorunu çözmekti. İşte sorun, böylesine basitti.

Yaşadığı bu kişisel deneyimin ardından Yunus, Chittagong Üniversitesi

yakınlarındaki bir köyde küçük bir araştırma projesi üstlendi. Söz konusu proje; yoksul

bireylere, makul vade ve koşullar içeren finansal kaynaklar sağlanması halinde, bu

kişilerin dışarıdan yardım almaksızın üretken işler kurabilecekleri hipotezinin test

edilmesine dayanmaktaydı.670 Sonuçta, Chittagong’daki Jobra Köyü ile civardaki birkaç

komşu köyünün oluşturduğu pilot bölgede, 1976-1979 yılları arasında uygulanan bu

deneyim başarılı oldu ve proje diğer bölgelerde de uygulanmaya başlandı. Bangladeş

Merkez Bankası ile bazı ulusal ticari bankalar tarafından da desteklenen proje alanı,

1979 yılında, Dakka civarındaki bir bölge olan Tangail’e kadar genişledi ve burada da

başarılı olmasının ardından, Chittagong, Dakka, Rangpur ve Patuakhali gibi ülkelerin

diğer bölgelerine yayıldı. Sonunda, Muhammad Yunus’un geliştirdiği bu proje,

hükümetin çıkarttığı bir yönetmelikle, 1983 yılında, Grameen Bank adı altında bağımsız

bir bankaya dönüştürüldü.671 Böylece, bir tür sivil toplum hareketi olarak başlayan

proje, STK’ların bankacılık lisansı alarak mikrofinansman bankasına dönüştürüldüğü;

STK Bankaları (NGO Banks) olarak adlandırılan bir yapıya bürünmüştür.

668 Anderson, Locker ve Nugent, s.2. 669 Taka: Bangladeş para birimi. 670 Sarker, s.4. 671 Dipal Chandra Barua, “Five Cents a Day: Innovative Programs for Reaching the Destitute with

Microcredit, No-interest Loans, and other Instruments: The Experience of Grameen Bank” Global Microcredit Summit, Kanada, 12-15 Kasım 2006, ss.1-2.

272

Sonuç olarak, Grameen Bank’ın kurulmasını sağlayan bu çaba ve girişimler,

alışılageldiği şekilde ticari bankalardan borç kullanmak için yeterli kriterlere sahip

olmayan yoksul girişimcilere, küçük ölçekli borçlar, çeşitli finansal hizmetler ve iş

kurma desteği sağlayan kurumlardan oluşan mikrofinansman adında yeni bir sektörün

de ortaya çıkmasına da önayak olmuştur.672 Zira, Grameen Bank gibi yoksulları hedef

alan mikrofinansman kurumları, gelişmekte olan ülkelerde, 1980’lerden itibaren hızla

yaygınlaşmış ve yoksulluğun azaltılması üzerindeki etkilerini giderek arttırmışlardır.673

Öte yandan, hem Grameen Bank hem de kurucusu olan Muhammed Yunus, “ekonomik

ve toplumsal kalkınmayı en alt kesimden başlayarak yaratma” çabalarından ötürü, 2006

Nobel Barış Ödülü’nü kazanmıştır.

3.2 Grameen Bank’ın Amacı ve Hedefleri

Grameen Bank aracılığının temel hedefleri, mikrofinansman ürün ve hizmetleri

aracılığıyla, geleneksel finansal kurumların finansal hizmetlerinden yoksun insanların,

yüksek faiz oranlarıyla kredi sağlayan informal mikrofinansman sunucuları tarafından

sömürülmelerine engel olmak; Bangladeş’in kırsal kesimlerinde yaygın olarak yaşanan

işsizliğin azaltılmasına, yoksul insanların kendi adlarına çalışmalarını sağlayarak

katkıda bulunmak; başta kadınlar olmak üzere yoksul hanehalkına kendi kendilerine

yapabilecekleri iş imkanları sunmak; gelir dağılımı eşitsizliğinin giderilmesini

sağlamaktır. Nitekim, Muhammad Yunus tarafından başlatılan ve Grameen Bank’ın

kurulmasıyla sonuçlanan eylem ve araştırma projesi de şu hedefler doğrulusunda

uygulamaya koyulmuştur:674

- Bankacılık imkanlarını yoksul kadın ve erkeklere ulaştırmak,

- tefecilerin suiistimallerini bertaraf etmek,

- faydalanılmayan atıl insan gücü kaynağının kendi kendini istihdam

edebilmesine yönelik fırsatlar yaratmak,

- yoksulluğun dezavantajlı duruma düşürdüğü insanları, işleyişini anlayıp

faaliyet gösterebilecekleri ve karşılıklı sağlanan destekler yoluyla sosyo-

politik ve ekonomik güç bulacakları bazı örgüt çatıları altında toplamak,

672 Mainsah ve diğerleri, s.2. 673 Todaro ve Smith, s.241. 674 Barua, Five Cents a Day: Innovative Programs for Reaching the Destitute with Microcredit, No-

interest Loans, and other Instruments: The Experience of Grameen Bank, s.1

273

- yıllardır süregelen “Düşük gelir – düşük tasarruf – düşük yatırım – düşük

gelir” kısır döngüsünü; “düşük gelir – kredi –yatırım – daha fazla gelir –

daha fazla kredi – daha fazla yatırım – daha fazla gelir” şeklinde, ekonomik

büyümeye yönelik bir sistem ile tersine çevirmek.

Buna göre, bankanın temel amacı, kırsal ya da kentsel kesimde yaşayan

yoksulların, özellikle de kadınların, sahip oldukları becerileri üretime döndürebilmeleri

için ihtiyaç duydukları kaynak ve imkanları onlara sunabilmektir.

3.3. Grameen Bank’ın Üyelik Sistemi ve 16 Karar

Grameen Bank üyelik sistemi ile çalışmaktadır. Banka’ya üyelik için aranan en

önemli şart, bankanın belirlediği yoksulluk kriterlerine uygunluktur. Bu anlamda,

özellikle malı mülkü olmayan, topraksız yoksullara yönelik seçim kriterleri

oluşturulmuş ve yoksul kadınlara öncelik verilmiştir.675 Bu kapsamda, hiç varlığı

olmayan yoksullar ile yarım dönüm sürülebilir araziden daha fazla varlığı olmayan

kişiler, Banka yetkilerinin de onay vermesi halinde, beş kişilik dayanışma grubuna dahil

olarak, bankanın üyesi olabilir. Her üye, aynı zamanda Banka’nın hissedarıdır. Zira, her

yeni üyenin, Banka’nın 100 taka değerindeki hisse senedini satın alması zorunlu

tutulmuştur.

Öte yandan Grameen Bank üyeleri, Banka’nın başarısında büyük öneme sahip

olan ve “16 karar” olarak adlandırılan bir dizi öğütsel kurala bağlı kalmak

durumundadırlar. Bu kararlar, üyelerin izlemesi beklenen davranış rehberleri niteliğinde

olup; 1984 yılında, 100 kadın merkez başkanının katılımıyla gerçekleştirilen ulusal bir

konferansta oluşturulmuşlardır. 16 karar, aralarında karşılıklı yardımlaşma, öz disiplin,

sıkı çalışma ve hijyenin yanı sıra, çeyiz istenmesi gibi, geçmişte kalmış uygulamaları

reddederek, çağdaş değerleri ve ilkeleri ön plana çıkarmayı amaçlamaktadır.676 Bu

kuralların kapsamı, disiplin, birlik, cesaret, aile refahının kurulması için çok çalışmak

gibi Grameen ilkelerine bağlılıktan; konutların bakım ve iyileştirilmesi için teşvik,

sebze yetiştirmek, fidan ekmek, tuvalet inşa ve tamir etmek gibi çeşitli merkezlerde

fiziksel egzersiz programları başlatmaya kadar uzanır. Kurallar ayrıca, kendine

675 A.g.e., s.4. 676 Todaro ve Smith, s.243.

274

yeterlilik, borçlananların kurban fikrinden kurtulması ve 8-10 grupluk bir toplulukta

kimsenin başarısız olmasına izin verilmemesi gibi konularda, taviz vermeyen bir

anlayışa sahiptir.677 16 karar kapsamında yer alan bu kurallara bağlılık, Banka’dan kredi

almak için resmi bir zorunluluk değildir. Ancak bunların uygulamada etkili ve zımni

şartlara dönüştüğü düşünülmektedir.678

3.4. Grameen Bank’ın Hedef Kitlesi

Grameen Bank, kurulduğu günden beri, ekonominin informal kesiminde çalışan

en yoksul kitleyi hedef almıştır. Bu kapsamda Banka, göreceli olan “en yoksul”

kavramını, “yarım dönümden az toprağı olan ya da varlıklarının değeri bir dönüm

toprağın değerinden az olanlar” şeklinde tanımlamıştır. Buna göre Grameen’in hedef

kabul ettiği kitle, sokak köşelerinde mallarını satan işportacı ve satıcılar, uzak köy ve

kasabalarda yerel olarak yetiştirilmiş gıda malzemelerini satan çiftçi ve seyyar satıcılar

ile gecekondu bölgelerindeki evlerinde ya da küçük dükkanlarında tamirat yapan,

süpürge üreten, kıyafet diken ve bunlara benzer işlerle uğraşan girişimcileri kapsar.

Geçmişe bakıldığında, informal sektörde çalışan bu kişiler, formal bankacılık

hizmetlerinden çeşitli nedenlerle uzak tutulmuşlardır. Bu nedenlerin başında, informal

sektörlerde çalışanların ağırlıklı olarak kadınlardan; bankacılık sektöründe çalışanların

ise ağırlıklı olarak erkeklerden oluşması gelmektedir. İkinci olarak, informal sektörlerde

çalışanların, kredi kullanmak için gerekli okur-yazarlıktan yoksun olmaları da bir sorun

teşkil eder. Zira, kredi dokümanları genellikle fazlasıyla uzundur ve okuma-yazma

becerisi gerektirmektedir. Üçüncü neden ise, bankaların karşı karşıya oldukları işlem

maliyetleri nedeniyle, bu tür ufak kredilerin, finansal açıdan sürdürülebilir krediler

olarak kabul edilmemeleriyle ilgilidir. Son olarak, informal sektörlerde çalışanların

maddi teminatlarının bulunmaması da bu çalışanların formal bankacılık hizmetlerine

erişmeleri önünde bir engel kabul edilir. Çünkü bu durum, bankaların kredi riskini

arttıracak bir etken olarak görülür.679

Grameen Bank, hedef aldığı kitleye hizmet sunarken, kadınlara öncelik

vermektedir. Çünkü, Banka’nın faaliyet alanı içerisindeki kadınlar, geleneksel kredi

677 Mainsah ve diğerleri, s.7. 678 Todaro ve Smith, s.243. 679 Anderson, Locker ve Nugent, s.3.

275

kullanım sisteminin olumsuzlukları ve sahip oldukları düşük gelir düzeyleri bakımından

alternatifleri oldukça kısıtlı olan bir kesimi temsil etmekte; bu nedenle de bir mikrokredi

programı için en uygun hedef kitleyi oluşturmaktadırlar. Ayrıca kadınlar, ekonomik

güçlerinin yetersiz olması nedeniyle, hanehalkı içerisindeki karar alma sürecinde de

yeterince söz sahibi değildirler. Bu kapsamda Grameen Bank, kadınlara öncelikli olarak

sağladığı mikrokredi hizmetleriyle, toplumun dışlanmış bu kesiminin sosyal statü olarak

güçlendirilmesi gibi olumlu yan etkileri de hedeflemiştir.680 Buna göre, Banka’nın

toplam kredi müşterileri içerisinde kadınların payı %97’yi bulmaktadır.

Öte yandan, Grameen Bank’ın yoksul kadınlara hizmet etme yönündeki iradesi,

sosyo-ekonomik sonuçları itibariyle de dikkate değerdir. Bu kapsamda, Bangladeş

Kırsal İlerleme Komitesi yöneticisi Dr. Mahabub Hossain’in uyguladığı ankete göre,

ülkedeki kadın borçluların yarısı, Grameen üyesi olduklarında işsiz olduklarını ifade

etmişlerdir. Mark Pitt ve Shahidur Khandker tarafından hazırlanan bir etki analizi

çalışması ise, Bangladeş’te kadınlara verilen kredilerin, erkeklere verilenlere nazaran

hanehalklarını daha fazla etkilediğini ortaya koymuştur.681

Bununla birlikte, bir başka hedef kitle olan tamamen topraksız köylülerin tüm

borçlananlar içindeki payı, oldukça düşük seviyede kalmıştır. Bu konuda da çalışmalar

yürüten Hosaain, bu grubun %60 oranında hedef kitle olmasına karşın, fiilen ancak %20

oranında program içinde yer almakta olduğu sonucuna ulaşmıştır. Üstelik, bu orana

tarımsal üretimi ikinci bir iş olarak yaptığını söyleyenler de dahildir. Öte yandan,

Bangladeş’te insanların çoğu evlerinin yanında küçük bir toprak parçasına sahiptirler;

fakat bu toprak parçaları, gerçek bir ekim alanı olarak sayılabilmeleri için çok

küçüktürler. Buna göre, Bangladeşlilerin %60’ı fonksiyonel olarak topraksızdır.

Herhangi bir ülkede yürütülecek bir kalkınma programı açısından, topraksız köylülere

ulaşmak son derece zordur. Zira kitle, muhtemelen en az eğitimli ve aynı zamanda

girişim faaliyetlerine en az yatkın olan kesimi oluşturmaktadır.682

680 Mainsah ve diğerleri, s.3. 681 Todaro ve Smith, s.244. 682 A.g.e., s.244.

276

3.5. Grameen Bank’ın Örgütsel ve Yönetsel Yapısı

Grameen Bank’ın başarısının arkasındaki asıl faktör, sahip olduğu örgütsel ve

yönetsel yapıdır. Grameen Bank’ın örgütsel yapısı, hedef kitlesi olan yoksul kesimin

kalkınmasına yönelik belirli ihtiyaçları karşılamak amacıyla, yıllar içinde

geliştirilmiştir. Bu kapsamda Grameen Bank’ın örgütsel yapısı, kabul sistemi ve dağıtım

sistemi olmak üzere temelde ikiye ayrılır. Buna göre kabul sistemi, grupları ve

merkezleri; dağıtım sistemi ise şubeleri, alan ofislerini, bölge ofislerini ve genel

müdürlüğü kapsar.683 Bu çerçevede, Banka’nın örgütsel yapısı ile birimlerinin toplam

sayıları Şekil 7’de gösterilmiştir.

Bu kapsamda, gruplar ile merkezler arasındaki ilişki, Grameen Bank bünyesinde

örgütlenmiş işletme birimleri için en önemli kurumsal düzeni oluşturur. Diğer deyişle

gruplar ile onların federasyonu konumunda olan merkezler, Grameen Bank kabul

sisteminin temel yapı taşları olarak tasarlanmışlardır. Bu çerçevede, ilgili kişilerden, hiç

varlığı olmayan yoksullar ile yarım dönüm sürülebilir araziden daha fazla varlığı

olmayan, birbirine güvenen, istekli ve benzer ekonomik düzeydeki bireylerden oluşan 5

kişilik gruplar oluşturmaları istenir. Buna göre, bir aileden birden fazla kişi aynı gruba

üye olamamaktadır. Ayrıca, akrabalar aynı grupta yer alamamaktadır. Gruplar, ya erkek

ya da kadın üyelerden oluşur. Bir diğer deyişle, kadınlarla, erkeklerin aynı grupta yer

almaları mümkün değildir. Grup üyeleri bir başkan, bir de sekreter seçerler ve bu

pozisyonlar, her yıl, üyeler arasında dönüşümlü olarak kullanılmaktadır. Böylece, bütün

üyeler, bu pozisyonların sorumluluklarını bir yıl boyunca üzerlerinde taşıyarak, öğretici

deneyimler elde ederler. Gruptaki disiplinden ve üyelerin kredi kullanımlarının

denetiminden başkan sorumludur. Grup üyeleri, tüm üyelerin katılımının zorunlu

olduğu haftalık toplantılarda, başkan ve bir banka çalışanı ile çalışmalar yürütürler.684

Öte yandan, beş kişilik grup büyüklüğü tesadüfi olmaktan çok tecrübelere dayalı

olarak belirlenmiştir. Başlangıçta, krediler doğrudan bireylere verilmiş, ancak bu durum

kredinin kullanımı ve geri ödenmesine ilişkin denetim için personelin çok fazla zaman

harcamasını gerektirmiştir. Müşterek sorumluluk fikrinin geliştirilmesinin ardından

683 Sarker, s.6. 684 A.g.e., s.7.

277

Alan Ofisi - 254

Merkez - 134.000

Grup - 1.150.719

Bölge Ofisi - 39

Genel Müdürlük

Şube - 2.459

Üye - 7.2 milyon

(%97’si Kadın)

öncelikle on ya da daha fazla büyüklükte gruplar denenmiş, ancak bu büyüklüğün

üyeler arasında yakın ve informal bir izlemeyi etkin bir biçimde sağlamak için çok fazla

olduğu ortaya çıkmıştır. Beş kişilik grupların ise uygulamada en iyi sonucu verdiği

görülmüştür. Ancak Banka, 1998 yılından sonra, bireysel sorumluluğa daha fazla önem

vermeye başlamış, 2000 yılından itibaren de grup üyelerinin müşterek sorumluluğunu

tamamen kaldırmıştır.685

Şekil 7: Grameen Bank’ın Örgütsel Yapısı ve Birimlerinin Sayısı

Kaynak :Dipal Chandra Barua, “Microcredit for Rural Development: The Experience of Grameen”

ICAO international Seminar, National Agricultural Cooperative Federation, Bank, Singapur, 17 Ekim 2007, s.4. http://www.agricoop.org/resources/resources_UpFile/Grameenbank_dipal.pdf [01.08.2008]

685 Todaro ve Smith, s.242.

278

Merkezler ise, birkaç gruptan oluşan federasyonlardır. Buna göre, kazanılmış

hakların dengelenmesini sağlamak, grup içi iktidar oluşumunun önüne geçmek ve

bireylerin grup karşıtı davranışlarını engellemek için, altı ya da sekiz grup, “merkez”

adı verilen bir toplulukta örgütlenmektedir.686 Merkez, Banka’nın önemli

organizasyonel faaliyetlerinin yer aldığı asıl birimdir. Merkezlerde, haftalık toplantılar

düzenlenir. Grup başkanları, bir yıllığına, merkezin başkanını ve başkan yardımcısını

seçerler. Merkezin başkanı olan kişinin, genel toplantılara katılımı, ödenmemiş kredi

taksitlerinin ödenmesini ve merkez üyelerinin genel disiplinini temin etmesi gerekir.

Öte yandan, görevli Banka çalışanları da merkez toplantılarına katılırlar ve tüm

faaliyetler, bütün üyelerin önünde şeffaf olarak tartışılır.687 Bu toplantılarda, kredi

teklifleri, geri ödemeler ve kabul edilen zorunlu tasarruf mevduatları gibi konular ele

alınır. Bu şeffaflık politikasının amacı ise, üyelerin kendilerince oluşturulan gruplarda,

danışıklı dövüşten kaynaklanacak muhtemel problemlerin önüne geçmektedir.688

Diğer taraftan, yoksulların örgütlenmesi, ağırlıklı olarak köy düzleminde

olduğundan, Grameen Bank’ın formal düzeni, köyden şehir merkezine doğru farklı

düzeylerde çalışır. Banka’nın bazı faaliyetleri, dört aşamalı yönetsel bir yapıyla şubeler,

alan ofisi, bölge ofisi ve genel müdürlük tarafından organize edilmekte ve

uygulanmaktadır. Buna göre, Grameen Bank hiyerarşisinin en altında, Banka’nın temel

operasyonel birimi olarak kabul edilen şubeler bulunmaktadır. Şubelerin görevi, hedef

müşterileri seçip organize etmek, kredi işlemlerini denetlemek ve kredi kullanımlarına

yönelik üyelere tavsiyelerde bulunmaktır.689

Bir şube açılmadan önce, o şubenin müdürü, bölgenin ekonomisini, coğrafyasını,

demografisini, ulaşımını, iletişim altyapısını ve siyasi yapısını kapsayan bir sosyo-

ekonomik rapor hazırlamakla görevlendirilmektedir. Bu rapor, diğer faydalarının yanı

sıra, şube faaliyetlerine başlamadan önce şube müdürünün bölgeye ve potansiyel

borçlanıcılara aşina hale gelmesini sağlamaktadır. Öte yandan, her şubeye bir müdür,

çoğu eğitimci olmak üzere 6-7 temsilci ve bir muhasebeciden oluşan personel kadrosu

686 Khandker, s.68. 687 Sarker, s.7. 688 Khandker, s.68. 689 Barua, Five Cents a Day: Innovative Programs for Reaching the Destitute with Microcredit, No-

interest Loans, and other Instruments: The Experience of Grameen Bank, s.3.

279

atanmaktadır. Grameen şube temsilcileri genellikle bankalarla iş yapma konusunda

bilgisiz ve tecrübesiz insanları Grameen’in hizmetleri konusunda bilgilendirmek için,

sık sık bölgelerindeki köylerde kapı kapı dolaşmaktadırlar. Grameen Bank, bugün

itibariyle ülke çapında yaklaşık 2.500 şubeye sahiptir. Her birinde 6 ila 8 arasında

dayanışma grubunun olduğu 15-20 köyü kapsayan bir alanda faaliyet gösteren şubeler,

kendi kâr ve zararlarından sorumludurlar.690 Ayrıca, dayanışma gruplarının 5 üyeden

oluştuğu göz önünde bulundurulursa, her şubenin ortalama 600 ila 800 üyeden oluşan

bir portföye sahip olduğu söylenebilir.

Grameen Bank hiyerarşisinin alttan ikinci sırasında, yaklaşık 10-15 şubenin

işlemlerini gözeten alan ofisleri bulunur.691 Alan ofisini idare eden alan müdürü, bölge

ofisinin denetimi altında çalışmaktadır.692

Saha düzeyindeki hiyerarşinin en üstünde ise bölge ofisi bulunmaktadır. Bölge

ofisi, bir destek birimidir ve alan ofislerinin faaliyetlerini gözetir. Her bir bölge, 8-10

alan ofisini denetlemektedir. Bölge müdürü ise, hesapların idaresinden, fonların

yönetiminden ve sosyal kalkınma programlarının denetimi, değerlendirilmesi ve

izlenmesinden sorumludur.693

Dakka’da bulunan genel müdürlük ise öncelikle hükümet ve bankanın alt

birimlerine geribildirim veren ve rehberlik yapan kuruluşlar ile ilişkileri

yürütmektedir.694 Bu anlamda genel müdürlük, bir sekreterya ya da bilgi aktarma organı

gibi hareket eder. Buna göre genel müdürlük, farklı operasyonel alanlardan bilgi

edinmede faydalanılan, izleme ve değerlendirme, araştırma ve geliştirme, eğitimin

denetimi ve benzer faaliyetlerden sorumludur. Genel müdür ise, banka yönetiminin

başındaki kişidir. Genel müdür tüm politikaların uygulanmasından sorumludur ve

politikalarda yapılması gereken düzenleme ve değişikliklere yardımcı olmak için birçok

departman yöneticisi ile yakın irtibatını sürdürür. Ancak, Grameen Bank gibi

690 Todaro ve Smith, s.242. 691 Sarker, s.7. 692 Barua, Five Cents a Day: Innovative Programs for Reaching the Destitute with Microcredit, No-

interest Loans, and other Instruments: The Experience of Grameen Bank, s.3. 693 Sarker, s.7. 694 Barua, Five Cents a Day: Innovative Programs for Reaching the Destitute with Microcredit, No-

interest Loans, and other Instruments: The Experience of Grameen Bank, s.3

280

gelişmesini sürdüren kurumların genel müdürleri, genellikle iş tanımlarında belirtilen

görevlerden daha fazlasını yaparlar. Öte yandan, 1986 yılında, Grameen Bank

yönetmeliğinde yapılan değişiklik, 9’u borçlanan konumundaki hissedarlardan

seçilecek, 4’ü ise banka yönetimi tarafından atanacak olan, 13 kişilik bir guvernörler

kurulu oluşturulmasını şart koşmuştur. Kurul, Maliye Bakanlığı ve diğer hükümet

kuruluşları ile Banka arasında ilişki kurarak, Banka’nın politika ve hizmetlerini

onaylama görevinde bulunmaktadır.695

3.6. Grameen Bank’ın Faaliyet Yapısı ve Hizmetleri

Yapılanması ve faaliyetleri göz önünde bulundurulduğunda gerçek bir banka

olarak nitelendirilebilen Grameen Bank, esasında, tamamen yoksulları hedef alan,

oldukça farklı bir yoksullukla mücadele kurumudur. Ancak Banka, yoksullukla

mücadele kurumu olmasına rağmen, ticari olarak sürdürülebilir koşullarda hareket

etmek üzerine tasarlanmıştır. Buna göre Banka, işleme ve imalat, tarım ve ormancılık,

hayvancılık ve balıkçılık, hizmetler ve ticaret gibi üretken alanlarda yatırım yapmaları

için yoksullara kredi vermektedir. Diğer taraftan Grameen Bank, faaliyet alanı

içerisinde olmamasına rağmen; sağladığı finansal olmayan ürünler aracılığıyla, sosyal

sorumluluk faaliyetlerinde de bulunmaktadır.696

Zaman içerisinde faaliyet yapısını geliştiren ve genişleten Grameen Bank, 2000

yılından bu yana, çevresel koşullar ve deneyimleri doğrultusunda geliştirdiği ve

Genelleştirilmiş Grameen Sistemi (GGS) adını verdiği yeni bir sistem ile çalışmalarını

sürdürmektedir. Bu yeni sistem, gerek üyelere sağladığı yeni ve/veya revize edilmiş

finansal ürünlerle gerekse üye olmayanlara sağladığı hizmetlerle, kendisinden önce

uygulanan ve Klasik Grameen Sistemi (KGS) olarak adlandırılan sisteme göre oldukça

farklı bir faaliyet yapısı ortaya koymaktadır.

Bu kapsamda, Banka’nın faaliyet yapısının ve sunduğu hizmetlerin, hem iki

sistem arasındaki farkı ortaya koyabilmek, hem de mevcut sistemin işleyişini ve

anlayışını daha iyi kavrayabilmek bakımından, Klasik Grameen Sistemi’ne ve

Genelleştirilmiş Grameen Sistemi’ne göre, ayrı ayrı ele alınmaları gerekmektedir.

695 Sarker, ss.7-8. 696 A.g.e., s.4.

281

Ancak, belli faaliyetlere ilişkin uygulamaların ve sunulan hizmetlerin her iki sistemde

de benzer nitelikte olduğu unutulmamalıdır. Zira, GGS ile birlikte, özellikle kredi ve

mevduat ürünlerine ilişkin önemli yenilikler getirilmiş; diğer ürün ve hizmetlere ilişkin

birçok uygulama, KGS’ deki haliyle kalmıştır.

3.6.1. Klasik Grameen Sistemi’nin İşleyişi

3.6.1.1. Kredi Aktarım Sistemi

Grameen Bank’ın kredi aktarım sistemi, genel olarak, yoksulların farklı sosyo-

ekonomik ihtiyaçlarını karşılamak için tasarlanmıştır. Ancak Banka, hizmetlerini

yoksullara aktarırken, özel uygulamalar ve kriterler geliştirmiştir. Örneğin, yoksul

olmayanları hizmetlerinden mahrum bırakan, spesifik seçme kriterlerine sahiptir. Buna

göre Banka, kredi aktarımında önceliği, yoksullar arasında en savunmasız kitle olarak

kabul edilen kadınlara vermektedir. Öte yandan, hizmeti almak için müşterinin gelmek

zorunda olduğu bürokratik yönetim mekanizmalarından farklı olarak; Grameen Bank,

kendisi müşterilere gitmektedir.697

Klasik Grameen Sistemi’nde Banka’nın kredi aktarım mekanizması, grup esaslı

borç verme modeline dayanır.698 Kısaca grup modeli olarak da adlandırılan bu

yöntemde, kadın ve erkeklerin ayrı ayrı oluşturdukları beşer kişilik gruplar, kredi

aktarım sisteminin temel birimlerini oluşturmaktadır. Buna göre, krediyi bireyler alır,

ancak tüm grup borcun ödenmesinden sorumludur. Bir başka deyişle, eğer bir üye

borcunu ödemezse grubun diğer üyeleri bir daha borç kullanamaz.699 Öte yandan, bu

mekanizmanın birinci ayağını grup baskısı oluşturuyorsa, ikinci ayağını da geri

ödemeleri izlemek için borç kullananlara düzenli ziyaretler yapan merkez yöneticileri

oluşturmaktadır. Bu süreçte çok aktif olan merkez yöneticilerinin, kredi kullanacakların

seçimi, grup kredisinin onaylanması ve kredi sağlanan projenin gelir kazandırıcılığının

denetimi gibi konularda önemli rolleri bulunmaktadır.700

697 A.g.e., s.8. 698 Mark Schreiner, “A Cost-Effectiveness Analysis of The Grameen Bank of Bangladesh”, Washington

University Center for Social Development Working Papers, St. Louis, Sayı 99-5, 1999, s.6. 699 Khandker, s.68. 700 Mainsah ve diğerleri, ss.4-5.

282

Genel olarak, bir grup oluşturulduğunda, bu grup, üyelerin Grameen Bank

tarafından düzenlenmiş kural ve normlara uyup uymadıklarını görmek için, bir banka

çalışanı tarafından bir ay süresince gözetim altında tutulur. Daha sonra gruptaki üyeler,

banka çalışanları tarafından verilen ve en az 7 gün süren bir eğitim dönemine katılırlar.

Üyeler, eğitim dönemi boyunca; merkez başkanının, grup başkanının ve diğer

çalışanların sorumlulukları, Banka’ya ait düzenleme ve kurallar, grup tasarrufları,

sigorta, imza atmanın öğrenilmesi, sosyal kalkınma faaliyetleri gibi Grameen Bank

faaliyetlerinin farklı yönlerinden haberdar edilirler. Banka çalışanları, üyelerin

Banka’nın operasyonel yönlerini öğrendiklerine ikna olduğunda, grup resmen kabul

edilir. Klasik Grameen Sistemi’nde, bütün üyelere aynı anda kredi verilmez. Krediler,

ilk etapta sadece iki üyeye verilir. Eğer bu iki üye, 6-8 haftalık gözetleme süresi

boyunca kredi taksitlerini düzenli olarak öderlerse, diğer iki üye de kredi alma hakkı

kazanır. Bu prosedür basittir ve kredi teklifinin sunulmasından, kredinin müşterilere

dağıtılmasına kadar geçen süre sadece 1-2 hafta alır. Kredi müşterilerinin, karmaşık

formlar doldurmaları gerekmez. Kredi büyüklükleri, 3.000 takadan 10.000 takaya

uzanan bir aralıkta değişir.701 Kredi, yoksulların rahatlıkla karşılayabileceği şekilde, 50

haftalık bir vadede ve eşit tutarlarla geri ödenir.702 Banka’dan borçlananlar, mevcut

borçlarını ödememişlerse, daha fazla kredi kullanmalarına izin verilmez. Öte yandan,

Grameen Bank’a yapılacak herhangi bir kredi başvurusu için, maddi teminat şartı

aranmamaktadır. Banka’nın kural ve düzenlemelerine uygunluk yeterlidir.703

3.6.1.2. Grup Teminatı ve Müşterek Sorumluluk

Her borçlanma ya da kredilendirme, borcun geri ödenmeme riskini; bir başka

deyişle kredi riskini de beraberinde getirir. Bütün borçlananlar, borçlarını geri

ödeyeceklerine dair taahhütte bulunurlar ama bazen kendi tercihleriyle bazen de

imkansızlıklardan dolayı bu taahhütlerini yerine getiremezler. Bu nedenle, birçok borç

sağlayıcı, kredinin geri ödenmemesi durumunda el konulacak bir teminat ister; ki bu

teminat da geri ödemeyi motive eder. Formal olarak finansman sağlayan birçok kurum,

teminat olarak arsa, ev ya da banka hesabı gibi maddi varlıklar talep eder. Ancak

701 Sarker, s.8. 702 Khandker, s.68. 703 Sarker, s.9.

283

yoksullar, ya bu tür varlıklara sahip değildirler ya da bunları kaybetmeyi göze

alamazlar.

Grameen Bank ise, söz konusu maddi teminatlara gerek olmaksızın yoksulların

krediye ulaşmalarını sağlayarak, önemli bir yeniliğin öncüsü olmuştur. Grameen’in

getirdiği yenilik, mikrofinansman kurumlarının çoğunda olduğu gibi, gelecekteki

kredileri teminat haline getirme esasına dayanır. Böylelikle, yoksul ülkelerdeki

mikrofinansman, gelişmiş ülkelerdeki kredi kartı mantığı gibi işler. Yani, borç alanlar

borçlarını geri öderler; çünkü gelecekte de kredi kullanma imkanlarını kaybetmek

istemezler.704

Esasında, herhangi bir teminat olmaksızın kredi sağlanması, genel bankacılık

uygulamalarında pek rastlanan bir durum değildir. Ancak, Klasik Grameen Sistemi’nde,

maddi teminat ile sosyal teminat yer değiştirmiştir. Bu uygulamada, üyeler tarafından

oluşturulan grup, bir kredi teminatı gibi hareket eder. Bu şekilde, grup var olduğu

sürece, kredilerin geri ödenme olanağı olacaktır. Buna göre, üyeler kredi taksitlerini

bankaya ödemede başarısız olduklarında, diğer grup üyelerinden büyük baskı görürler.

Çünkü, üyelerden herhangi birinin ödemeyi aksatması, diğer grup üyelerinin şansını

doğrudan etkileyecektir. Ayrıca, verilen krediyle bir grubun ödemede temerrüde

düşmesi doğrudan, o grubun bağlı olduğu merkezi etkileyecektir. Sisteme göre, bir üye

kredi taksitlerinin ödenmesinde gerçekten bir problem yaşarsa, diğer üyeler ona yardım

edebilmektedirler. Eğer bütün grup benzer durumla karşı karşıya kalırsa, merkez

sorumluluk üstlenmektedir.705

Grup teminatı yöntemine göre, gruplardaki mevcut borçlananlar, birbirlerinin

kredileri için ortak imza atmak zorunda değildirler.706 Bununla birlikte, kredi kullanan

her grup üyesi, diğer grup üyelerin kredi alabilmelerinin kendisine bağlı olduğunu çok

iyi bildiği için, yükümlülüklerini yerine getirme konusunda büyük bir grup baskısı ile

karşı karşıyadır. Kredinin geri ödenmemesi diğer ihtiyaç sahiplerini zor durumda

bırakacağından, ödeme yapmayan üye, bulunduğu köy içinde kötü bir üne sahip olur.

Ancak, grubun desteği ve baskısı, kredi kullananın yükümlülüklerini yerine getirmesi 704 Schreiner, s.6. 705 Sarker, s.9. 706 Todaro ve Smith, s.242.

284

için yeterli motivasyon sağlar.707 Diğer taraftan üyeler, çoğu zaman, diğer grup

üyelerinin karakterini bilmekte ve genel olarak yalnızca üyelerinin kredilerini büyük

olasılıkla geri ödeyeceğine inandıkları gruplara katılmaktadırlar.708

Grup teminatı yöntemi, katılımcılar arasında ortak girişimlerin oluşumunu

kolaylaştırarak, yoksul bireyler için tek başına yüklenilmesi güç, büyük ve riskli

girişimlere imkan tanımaktadır. Ayrıca bu yöntem, Grameen’in %98’i bulan kredi geri

ödeme oranı üzerinde olumlu etki yaratmıştır.709

Öte yandan Grameen Bank, kredi alanların sözleşme hükümlerini yerine

getirmelerini garanti etmek ve kredi riskini düşürmek amacıyla, “müşterek sorumluluk”

mekanizmasını uygulamaktadır. Bu uygulama, bir grup üyesinin temerrüde düşmesi

durumunda, tüm üyelerin cezalandırılacağı anlamına gelmektedir. Müşterek

sorumluluk, riskleri üç yönde azaltmaktadır. Her şeyden önce, üyelerin risklerinin

ortadan kaldırılması açısından, Banka lehine bir avantaj sağlamaktadır. Örneğin,

Bankanın bir bireysel kullanıcı hakkında bilgi toplanması oldukça masraflı bir işlem

iken; üyelerin bunu, gruptaki diğer üyeler için yapmalarının maliyeti düşüktür. Bu

nedenle müşterek sorumluluk, kredi verenin potansiyel kredi müşterisi hakkında izleme

yapma maliyetlerini düşürebilir. İkincisi, üyelerin grup arkadaşlarını kredileri ödemeleri

için teşvik etmeleri de kredi verenin borçluları izleme maliyetini kısan bir etki yaratır.

Üçüncü olarak ise, üyelerin kredileri ödemeleri için grup arkadaşlarını ikna etmelerini

ve hatta onlar adına borçlarını ödemelerini sağlar. Bu olumlu etki, Banka’nın borçluyu

ödeme yapmaya zorlamak için yapacağı masrafların azalmasını sağlar. Öte yandan

müşterek sorumluluk, domino etkisine de neden olabilir. Çünkü bazı grup üyeleri,

gruptaki diğer üyeleri borçlarını ödemediklerinde, başkaları yüzünden zarara

gireceklerini düşündüklerinde, kendi borçlarını da ödemeyebilirler. Ayrıca müşterek

sorumluluk toplam maliyetleri düşürmeyip, bu maliyetleri borç verenden borç alanlara

kaydırabilir.710

707 Mainsah ve diğerleri, s.4. 708 Todaro ve Smith, s.242. 709 A.g.e., s.243. 710 Schreiner, ss.6-7.

285

3.6.1.3. Geri Ödemeye İlişkin Teşvikler

Grameen Bank’ın kredi aktarım sisteminde, geri ödemelerin zamanında

yapılmasını sağlayan bazı finansal teşvik unsurları da bulunmaktadır.711 Bunun için

Banka, öncelikle kredi sözleşmesini sonlandırma tehdidini kullanarak, kredi

ödemelerini tüm grup üyelerine yayma yolunu kullanmaktadır. Buna göre kredi, önce

sadece iki üyeye verilir. Sonra, gruptaki diğer iki üye, bu ilk gruptan bir ay sonra

krediyi elde eder. Bundan bir ay sonra da son üye krediyi alır. Verilen kredilerin

birçoğu bir yıl vadeli olduğu için, bu yöntemle kredi kullananlar, diğer grup

arkadaşlarının ödeyememe durumu olup olmayacağını bilmeden önce, kendi borçlarını

kapatmak ister; bu da domino etkisi riskini azaltır. Dahası, borçlarının çoğunu ödemiş

olanlar, arkadaşlarının parayı zamanında ödemeleri için onları teşvik edebilirler. İkinci

teşvik unsuru, müşterek sorumluluk mekanizmasının, grup düzeyinde genellikle çok

katı bir biçimde uygulanmamasıdır. Müşterek sorumluluk mekanizmasının

uygulanmasından sorumlu olan birimler, kuralları esnetmeye meyillidirler; çünkü, bazı

gecikmelerin istem dışı olduğunu bilir ve iyi borçluları sistemden çıkarmaya istekli

olmazlar. Grup düzeyinde sıkı bir müşterek sorumluluk zorlamasının olmadığı

zamanlarda, kredi onayında bulunacak yetki birimler, sosyal baskıyı merkez düzeyinde

uygularlar. Örneğin bu birimler, tüm geri ödemeler yapılana kadar merkeze borç

vermeyi durdurabilirler. Üçüncü teşvik unsuru; Grameen Bank’ın kullandıracağı

kredinin zaman içinde ve belirli şartlarda artabileceğinin taahhüt edilmesidir. Bu

kapsamda, yeni borçlananlar başlangıçta daha küçük kredi alırlar ama kredi büyüklüğü,

ödemeler zamanında yapıldıkça veya güven sağlandıkça artar.712 Buna göre, her

borçlanan, kredisini zamanında geri ödemesi halinde, alabileceği yıllık kredi miktarını

%10 oranında artırabilmektedir. Grup açısından ise, eğer toplantılara %100 oranında

katılım sağlanır ve tüm krediler geri ödenir ise her borçlanıcı, borçlanma tutarını ilave

%5 daha artırabilmekte, böylece borçlanma tavanını her yıl %15 oranında

yükseltebilmektedir. Kredi kullandırılan merkezdeki grupların her birinin kusursuz bir

geri ödeme performansı göstermesi halinde, ilave bir artış daha sağlanmaktadır. Bu

nedenle, borç alanların daha yüksek miktarda borçlanma arzusu, tüm üyeler için,

711 Todaro ve Smith, s.243. 712 Schreiner, ss.7-8.

286

kredilerin zamanında geri ödenmesi yönünde bir baskıya yol açmaktadır.713 Borçluların

çoğu, eski borçlarını ödedikten hemen sonra yeniden borçlanırlar. Dördüncü ve son

teşvik unsuru ise; Banka’nın sunduğu çekici kredi türleridir. En bilinen kredi türü ise,

genel kredidir. Ancak Banka, 1984’ten beri, çoğunlukla geri ödemeli, daha uzun ve

daha düşük faiz oranlarıyla konut kredisi de vermeye başlamıştır. Grameen Bank, son

dönemde, okul ve cep telefonu harcamaları için kredi verme yönünde önemli bir adım

atmıştır. Banka, bireysel kredi dahi sağlamaktadır. Ancak, bu kredileri almak,

borçlananlar için biraz masraflıdır. Bu nedenle merkezler, borçlananların temiz bir kredi

geçmişine sahip olmaları için titizlik gösterirler.714

Diğer taraftan Banka, kredisini geri ödeyemeyen bir üyeye, krediyi yeniden

yapılandırma, geri ödemeleri yavaşlatma ve gerekmesi halinde sınırlı da olsa yeniden

borçlanma gibi imkanlar da sağlamaktadır. Grameen Bank’a göre bu durum,

temerrütleri sıfıra indirmektedir.715

3.6.1.4. Zorunlu Tasarruflar ve Grup Fonu

Grameen Bank, birçok mikrofinansman kurumunun aksine, mevduat kabul eder.

Ancak bu mevduat, pratikte zorunlu tasarruflardan oluşmaktadır. Bu tasarrufların

bankadan çekilmesi, çeşitli şartlarla sınırlandırılmaktadır. Söz konusu tasarruflar,

üyelerin acil fona ihtiyaç duydukları durumlarda ve Banka’dan alınan kredilerin geri

ödemesiyle sorunlar yaşandığında kullandırılır. Grameen Bank’taki tasarruf hesapları,

bu yönleriyle, mevduattan çok sigorta ürünlerine benzerler.716

Bu kapsamda Grameen Bank, zorunlu tasarruf uygulaması veya çeşitli tasarruf

teşvikleri aracılığıyla, üyelerinin tasarruf yapmalarına yardımcı olmakta; onları bu

konuda desteklemekte ve yönlendirmektedir.717 Bu amaçla Banka, üyeleri arasında bir

tasarruf seferberliği başlatmış ve bunu sağladığı kredilerin ayrılmaz bir parçası olarak

kabul etmiştir.718

713 Todaro ve Smith, s.243. 714 Schreiner, s.8. 715 Todaro ve Smith, s.243. 716 Schreiner, s.9. 717 Todaro ve Smith, s.243. 718 Khandker, s.68.

287

Klasik Grameen Sistemi’nde, Grameen Bank’ın dört çeşit zorunlu tasarruf

uygulaması bulunmaktadır. Esasında, bunların ilk ikisini gerçek bir tasarruf olarak

değerlendirmek doğru değildir. Çünkü bunlar, daha ziyade, üyelerin geri alamayacakları

ödemelerdir. Bu tür tasarrufların ilki, merkez tarafından işletilen okullar için, kredi

aktarımının ardından, üyelerden haftalık olarak kesilen 2 sentlik tutarları kapsar. İkinci

tasarruf ise, geri ödememe riskini bertaraf etmek amacıyla, üyelerden 20 doların

üzerindeki her kredi kullanımının %0.5’i oranında alınan ödemelerden oluşur. Diğer iki

zorunlu tasarruf türü ise, gerçek anlamda tasarruf niteliğindedir. Buna göre, öncelikle

her üyeden kişisel hesaplarına haftada 1 taka yatırmaları istenir. İkinci olarak da her

üyenin aldığı kredi tutarının %5’ine denk gelen kısmı ile toplam tutarı 1.000 takanın

üzerinde olan kredilerde ilave her 1.000 taka için 5 taka, “grup fonu” olarak adlandırılan

havuza aktarılır. Bu havuzda biriken fonlara, yıllık %8.5 oranında faiz tahakkuk

ettirilir.719 Öte yandan, her üyenin Banka’nın 100 taka değerindeki hisse senedini satın

alması da zorunlu tasarruf olarak değerlendirilmektedir.

Klasik Grameen Sistemi’nin önemli bir parçası olan grup fonu; ölüm, iş

göremezlik gibi kredinin olası ödenememesi hallerinde, sigorta olarak kullanılmak

üzere yönetilmiştir. Ayrıca bu fon, grup üyelerine yaşam ve kaza sigortası sağlamanın

yanı sıra, batık borçların geri ödenmesi ve tüm grup üyelerinin sağlık, beceri, eğitim ve

yatırım fırsatlarının iyileştirilmesi faaliyetleri için de kullanılmıştır.720 Bu uygulamaya

göre, bir üye, düğün ve doğum gibi sosyal olaylar için de grup fonundan kredi

kullanabilir. Ayrıca, gruptan izin alınması şartıyla, fondan kullanılan kredi, yatırımlara

yönlendirilebilir. Grup fonundan kullandırılan krediler faizsizdir. Üyeler, gruptan

ayrıldıklarında veya üyelikleri 10 yılı aştığında birikmiş tasarruflarını çekebilirler;

ancak çekebilecekleri tutara, kullandıkları kredi tutarının %5’inden oluşan zorunlu

tasarruflar dahil değildir. Zira, bu iadesi olmayan bir tutardır ve daha çok grup vergisi

olarak bilinir. Grup fonu, mini bir banka gibi çalışır. Zira, bu fon zaman içerisinde

büyümüş, Grameen Bank ve üyeleri için önemli bir kaynak haline gelmiştir.721 Öte

yandan fon, kredi görevlileri tarafından sık sık denetlenir.

719 Schreiner, s.9. 720 Khandker, s.68. 721 Sarker, s.9.

288

3.6.2. Genelleştirilmiş Grameen Sistemi’nin İşleyişi

3.6.2.1. Sisteme Geçişi Hazırlayan Koşullar

Grameen Bank, ilk büyük faaliyet krizini, 1995 yılında yaşamıştır. Buna göre,

Banka’nın “kadınları girişimci yapma” misyonunu onaylamayan ve yerel politikacılara

destek veren erkekler, kadınlara borçlarını geri ödememeleri için baskı yapmışlardır. Bu

boykot hareketi, Grameen Bank’ı, gruptan çıkmak isteyen üyelere uyguladığı para

cezasını kaldırmaya itmiştir. Bu süreçte Banka, gelişmekte olan ülkelerdeki bankaların

karşılaştığı pek çok politik ve çıkarcı ilişkilerden kaynaklanan sorunlardan kaçınmış

olsa da gösterdiği başarı nedeniyle, kadınların eline güç verilmesinden hoşlanmayan,

ırkçı erkeklerin ve radikal dincilerin istenmeyen tepkisiyle karşılaşmıştır.722 Bu

çerçevede, bazı kadınlar hedef alınırken, sağlık ve eğitim hizmeti veren diğer sivil

toplum kuruluşları da bu radikallerin sürekli hedefi haline gelmiştir.723 Sonuçta boykot,

geri ödeme oranlarının düşmesi konusunda başarılı olmuştur. Bu kapsamda Banka,

boykotu sonlandırmak için gruptan ayrılma cezasından vazgeçmiştir. Ayrıca, pek çok

borçlu, borcun geri ödenmemesinin bir yaptırımı olmadığına inandığı için, geri

ödemelerde çok yavaş bir düzelme olmuştur.

Öte yandan, henüz boykotun etkisinden tam olarak çıkamayan Grameen Bank,

ülkeyi harap eden ve pek çok insanı evsiz, işsiz bırakan 1998 yılındaki sel felaketiyle bir

kez daha sarsılmıştır.724 Felaketin ardından Banka, yüklü borç geri ödemelerini

karşılamak ve fakirleşen borçlulara yeni borç verebilmek için, tahvil ihracı sayesinde,

Bangladeş Merkez Bankası’ndan 1 milyar taka; Bangladeş’teki ticari bankalardan 2

milyar taka fon sağlamıştır. Bu süreçte, Banka’dan kredi kullananların eski borçları

affedilmemiştir. Sonuçta ise, çoğu borçlunun boyunu aşan borç yükü, düşük geri ödeme

oranları ve Grameen Bank sisteminden çıkışlar gibi sorunlar yaşanmıştır.725

Bu gelişmeler, Grameen Bank yönetimine, borç sürecindeki katılıktan

kaynaklanan zaaflar konusunda çok önemli bilgiler sağlamıştır. Örneğin KGS’de,

722 Mainsah ve diğerleri, s.8. 723 Marie-Aimee Helie Lucas ve Harsh Kapoor, Fatwas Against Women in Bangladesh, Dhaka:

Women Living Under Muslim Laws, 1996, s.9. 724 Muhammad Yunus, “Grameen Bank II”, s.1. http://www.grameen-info.org/index.php?option=com_-

content&task=view&id=30&Itemid=116&limit=1&limitstart=0[03.08.2008] 725 Mainsah ve diğerleri, s.8.

289

ödemesi geciken borçlular, borcun tamamını ödeyene kadar borç sürecinden

yasaklanmaktaydı. Oysa bu yöntem, faiz ve anapara geri ödemelerini yaparak tekrar

sisteme dönmek için kredi ve tasarruf imkanı olmayan, borç ödemede gecikmiş

bireylere çok az seçenek bırakmaktaydı. Ayrıca bu yöntem, geri ödememeye karşı

caydırıcı olmak yerine, ahlaki bir sorun da yaratıyordu. Çünkü, geri ödeme tehlikesi

olan kadınlar, bu sistemden atılmamak ve yoksulluktan kaçış şanslarını kaybetmemek

ve Grameen Bank sisteminde kalmak için gereksiz riskler almaktaydılar. Zira, büyük

çoğunluğu yoksul olan Grameen Bank müşterilerinin sistemde kalmaları onlara çok şey

kazandırmaktaydı.726

Öte yandan Banka, ülkede yaşanan krizlerden finansal olarak nasıl etkilendiği

konusunda şeffaf olmamakla eleştirilmiştir. Eleştirilerden bir kısmı da Banka’nın,

endüstrinin gücünü ve zaaflarını sistemli olarak değerlendiremediği üzerine olmuştur.

Bu tarz eleştiriler, Banka’nın imajına zarar vermiştir. Ayrıca, yıllarca kalkınma

hareketini öven basın da Grameen Bank ve mikrofinansman sektörünü, şeffaflıktan

yoksunluk ve şüpheli sonuçları nedeniyle geniş ölçüde eleştirmiştir.727

Sonuçta, hem 1995 yılındaki boykot hem 1998 yılındaki sel felaketi hem de bu

gelişmeler sonrasında Grameen Bank sistemine getirilen eleştiriler, Banka’nın orijinal

felsefesini gözden geçirerek, yeniden yapılanmaya gitmesine zemin hazırlamıştır. 1999

yılında planlanıp, 2000’den 2003 yılına kadar tamamlanan bu yeniden yapılanma

sürecinden, ikinci dönem Grameen Bank (Grameen Bank II) ya da Genelleştirilmiş

Grameen Bank Sistemi doğmuştur.

3.6.2.2. Sistemin Genel Özellikleri

Grameen Bank yönetimi, tecrübelerden alınan dersler ve çevresel koşullar

doğrultusunda, yeni bir Grameen Bank sistemi tasarlamış ve bu sisteme

“Genelleştirilmiş Grameen Sistemi (GGS)” ya da Grameen Bank II adını vermiştir.

Esnek ve müşteri dostu bir sistem olarak geliştirilen Grameen Bank II, uzun bir hazırlık

döneminin sonunda ortaya çıkmıştır. Aylar boyunca sahada test edilen sistem, sonunda

726 A.g.e., s.9. 727 A.g.e., s.9.

290

2000 yılının Eylül ayında hayata geçirilmiştir. Bu yeni sistem, hem normal şartlarda

hem de felaket koşullarında aynı şekilde çalışmak üzere tasarlanmıştır.728

Buna göre Genelleştirilmiş Grameen Sistemi, yeni veya değişikliklere uğratılmış

finansal ürünler ile bunların müşteriler için uygunluklarını tanımlayan kriterler seti

olarak tanımlanır. Grameen Bank II, Klasik Grameen Sistemi (KGS) üzerinde,

provizyon politikalarındaki iyileştirmeler, yönetim bilgi sistemlerinin hızlandırılmış bir

biçimde bilgisayar ortamına aktarılması, performansı yüksek çalışan ve müşterilerin

önemsenmesi ve ödüllendirilmesi gibi konular da dahil olmak üzere, başka önemli

değişiklikler sunmasına rağmen, esas değişiklikler ürünlerin tasarımında yaşanmıştır.729

GGS, girişimci konumundaki borçlulara daha hızlı hareket imkanı

sağlamaktadır. Bu sistemde, kişiye özel krediler, eski her türden krediye uygulanan tek

bir tipin yerini almaktadır. Buna göre kişiye özel krediler, “temel kredi” adıyla, tek bir

borçlanma ürünü etrafında şekillenmektedir. Bunun yanı sıra sistemde, konut kredisi ve

temel krediye paralel yürütülen yüksek öğrenim kredisinden oluşan iki farklı kredi

ürünü de bulunmaktadır. Öte yandan, Genelleştirilmiş Grameen Bank Sistemi’nin genel

özelliklerini aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür:730

- Grameen Bank mikrokredi sisteminin esas ürünü olan “temel kredi”,

- Esnek kredi,

- Gelire göre geri ödeme,

- Geri ödeme verileri ve mevduata göre borç tavanı,

- Borç miktarına göre değişen haftalık tasarruf,

- Mevcut kredi tavanına göre her altı ayda bir kredi yenileme,

- Borcun tamamının her zaman geri ödenebilmesi,

- Mümkün olan her türlü vade,

- Takvime göre kredi verilmesi,

- Faizlerin anapara ile aynı anda ödenmesi,

- Grameen emeklilik hesabı,

728 Barua, Five Cents a Day: Innovative Programs for Reaching the Destitute with Microcredit, No-

interest Loans, and other Instruments: The Experience of Grameen Bank, s.6. 729 Stuart Rutherford, Grameen II: The First Five Years 2001-2005, Bangladeş: MicroSave, 2006, s.11 730 Barua, Five Cents a Day: Innovative Programs for Reaching the Destitute with Microcredit, No-

interest Loans, and other Instruments: The Experience of Grameen Bank, ss.6-7.

291

- Çeşitli tasarruf ürünleri,

- İstenildiği anda sağlanabilen köprü kredisi,

- “Ne kadar çok tasarruf, o kadar çok kredi” anlayışı

- Vadesi geçen borçların rutin olarak silinmesi,

- Batık krediler için yüksek ikrazlar,

- Ölüm halinde borçların silinmesini sağlayan kredi sigortası,

- Başarıları değerlendirmek için yıldızlı derecelendirme sistemi,

- Üyelerin çocukları için yüksek öğrenim kredisi ve burslar,

- Faizsiz ve ek bir bedel ödemeden sağlanan dilenci kredisi.

Bu kapsamda GGS, tam bir yeniden yapılanma programı değildir. Çünkü,

Banka’nın mülkiyet yapısı, yasal kimliği ve örgütlenmesi, değişikliklerden etkilenmez.

Bankadaki hisselerin çoğunluğu, halen, “üyeler” olarak adlandırılan ve yoksul

hanelerden oluşan borçlu müşterilere aittir. Öte yandan Banka, kurulduğu günden beri

geçerli olan ve Banka’yı kırsal bölgedeki yoksullara yönelik uzmanlaşmış bir kredi

sunucusu olarak belirleyen özgün ana sözleşmesi çerçevesinde faaliyet sürdürmeye

devam etmektedir. Başkent Dakka’daki genel müdürlük, bölge ofisleri, alan ofisleri,

şubeler ve merkezlerden oluşan örgütsel yapı da varlığını sürdürmektedir. Ayrıca,

Banka’nın ürünlerinin sunumunu sağlayan yapı da büyük ölçüde aynı kalmıştır. Banka,

KGS’de de olduğu gibi, iki tür müşteriye hizmet vermektedir. Bankadan borç almaya

yetkili tek grup olan üyeler, önemini korumaya devam etmektedir. Önceden olduğu

gibi, üye olmak için, fakir haneler dışında herkesi dışlamak üzere tasarlanmış bir testten

geçmek ve bir merkezde her hafta bir araya gelmek üzere, 40 veya daha fazla sayıdaki

muadil üye grubuna katılmak gerekmektedir. Bu haftalık toplantılar, genel müdürlüğün

değişiklik önerilerine rağmen, atmosfer ve karakter bakımından, KGS zamanındaki

halinden çok fazla değişmeden sürmektedir. Üye olamayanlar, zengin veya fakir,

önceden olduğu gibi Grameen II’nin ikinci tip müşterilerini oluşturmaktadır. Borç

alamazlar ancak Grameen şubelerinde ticari bankalarda sunulanlara benzer tasarruf veya

işlem hesabı açabilirler. Bu tip müşteriler, KGS’de olduğu ölçüde kollanmaktadır.731

731 Rutherford, s.11.

292

3.6.2.3. Sistemin Getirdiği Yenilikler ve Grameen Bank Hizmetleri

3.6.2.3.1. Üye Olmayanlara Yönelik Hizmetler

Kredi verme konusunda, daha çok üyelere odaklanan KGS, bazı hizmetlerini üye

olmayanlara da sunmuştur. Nitekim Banka’da, 1985 yılından beri, herhangi bir

kimsenin tasarruf hesabı veya cari hesap açma ve bu hesapları geleneksel bankalarda

olduğu gibi kullanabilme imkanı bulunmaktaydı. Buna göre, KGS’nin son yılı olan

2000’de, halk tarafından açılan mevduat miktarı 1,37 milyar taka olmuştur. Bu rakam, o

dönemdeki toplam üye mevduatı tutarının dörtte birine eşitti. Ancak bu oran, hiçbir

zaman bu seviyenin üzerinde gerçekleşmedi. Bunun en önemli nedenlerinden biri

olarak, bu hizmetlere yönelik reklam çalışmasında hiç bulunulmaması gösterilmektedir.

Bir diğer neden ise, hesap açtıran birçok başarılı köylünün Grameen’i güvenilir bir

bankadan çok, bir STK olarak kabul etmeleri ve bu nedenle geleneksel bir bankadan

daha az güvenmeleridir.732

Grameen II’nin ortaya çıkmasıyla birlikte, Bankanın üye olmayanlara yönelik

mevduat hizmetlerine yaklaşımı da değişmiştir. Buna göre, Grameen II’nin bu alanda

sağladığı yenilikler şunlardır: 733

- Grameen Bank’a üye olmayan, halktan herhangi birine, cari hesap, vadesiz

mevduat hesabı ve/veya bir çeşit vadeli mevduat hesabı açtırabilme hakkı

tanınmıştır.

- Üye olmayanlara sağlanan mevduatın faiz oranları, diğer bankaların benzer

araçlarına göre çekici düzeylerde belirlenmiştir.

- Banka’nın, halkın mevduatını çekmekteki çalışmaları giderek önem

kazanmıştır. Zira, bu amaçla, bazı halk toplantıları düzenlenmiş; çeşitli

reklamlar yapılmış ve yeni şubeler açılmıştır.

Üye olmayanların mevduatlarına yönelik bu yeni yaklaşım, Grameen Bank

açısından büyük bir önem arz etmektedir. Bu yaklaşım, Banka’nın yoksullara yönelik

küçük ölçekli bir mikrofinansman bankası olmaktan çok, orta büyüklükte gerçek bir

banka olduğunu ortaya çıkarmıştır. Böylece Grameen, kırsal kesimin bütünüyle olan

732 Rutherford, s.12. 733 A.g.e., s.12.

293

ilişkisini yeniden tanımlamış ve kendisini “normal” bir banka seviyesinde görmeye

başlamıştır. Grameen Bank için bu durum, fonlarına artık ihtiyaç duymadığı bağış

sahipleri ile olan ilişkilerini yeniden şekillendirmesine de yardımcı olmuştur. Öte

yandan, artan üye mevduatlarının da etkisiyle, Banka’nın finansal yapısı güçlenmiş ve

bu durum Grameen Bank’ı yasal olarak mevduat toplama yetkisi bulunmayan diğer

mikrofinansman kuruluşlarından farklı bir konuma oturtmuştur.734

3.6.2.3.2. Üyelere Yönelik Mevduat Hizmetleri

Klasik Grameen Sistemi’nde, her üyenin, haftalık kredi taksitleri ile birlikte

bankaya küçük tasarruflar yatırması zorunluydu. Ancak birçok üye, haftalık ödemeleri

oluşturan üç ana unsuru (borç anaparasının geri ödenmesi, borç faizlerinin ödenmesi ve

tasarruf mevduatları) güçlükle birbirinden ayırabilmekteydi. Nitekim bazı üyeler,

üyelikleri iptal edilene kadar bankadan çekemedikleri bu tasarrufları, aldıkları borcun

karşılığı olarak kabul ederek, bunlara çok az ilgi gösterdiler. Ayrıca Banka, sağladığı

her kredinin %5’ine kesinti uygulamakta ve bu kesintileri, “grup fonu” altında

toplamaktaydı. Bu fonun müşterek sahibi ise, Grameen Bank borçlarını ödeme

konusunda sıkıntıya düşen üyelere yardım etme kararı verecek olan, merkezdeki

üyelerdi. Pratikte ise fonun kullanımı, banka çalışanlarının üyelere göre daha baskın

olmaları nedeniyle, genelde çalışanlar tarafından karara bağlanıyordu. Ancak,

1990’ların ortasından itibaren, üye mevduatlarının büyümeye başlamasıyla, üyeler fon

üzerinde daha fazla kontrol (bireysel kontrol) elde etmek istediler. Bunun sonucunda da

Grameen Bank, 10 yıldır tasarrufta bulunan üyelerin fondaki birikmiş paylarını

sahiplenmelerini ve bir kısmını çekebilmelerini kabul etti. Böylece, KGS’de zaten

mevcut olan, tasarruf mevduatlarının mülkiyetinin müştereklikten bireyselliğe geçmesi

eğilimi, GGS ile birlikte tamamen uygulanabilir olmuştur. Buna göre, GGS’de

uygulanan üye tasarrufları ile ilgili yenilikler şu şekildedir:735

- KGS’deki grup fonu iptal edilmiş, bunun yerine, her üye için ayrı bir “kişisel

tasarruf hesabı” açtırma zorunluluğu getirilmiştir. Bu hesaplar, faiz

kazanımlı tasarruflardan oluşmaktadır. İtibarlı üyeler, bu hesaplara

istedikleri zaman istedikleri miktarda para yatırıp, istedikleri amaç için

734 A.g.e., s.13. 735 A.g.e., ss.13-14.

294

istedikleri miktarda para çekebilmektedir. Öte yandan, her hafta belirli asgari

bir miktarı tasarruf etme zorunluluğu, yeni sistemde de devam etmektedir.

Ayrıca, kredi alımlarındaki tasarruf kesintisi ilkesi de devam etmektedir.

Buna göre, üyelerin diledikleri zaman çekme hakkı olmasına rağmen, alınan

kredinin % 2.5’u kişisel tasarruf hesaplarına yatırılmaktadır.

- Her üyeye, “özel tasarruflar” olarak adlandırılan, ikinci bir, zorunlu ve faiz

kazanımlı tasarruf hesabı açma uygulaması getirilmiştir. Alınan her krediden

tekrar bir %2.5’lik kesinti ile oluşturulan bu hesaplardan, üç yıllık bir

likiditesiz başlangıç süresinden sonra para çekilebilmektedir. Üç yılın

sonunda ise, hesapta en az 2000 taka kalmak kaydıyla, her üç yılda bir olmak

üzere, hesaptaki toplam paranın yarısının çekilebilmesine izin verilir. Ayrıca,

bütün üyelere, özel tasarruf hesapları üzerinden, bankanın hisse

senetlerinden en az 1 adet alma zorunluluğu getirilmiştir.

- Grameen Emeklilik Hesabı (GEH) olarak bilinen ve tamamen yeni bir

uygulama olan tasarruf planı hayata geçirilmiştir. Ayrıca, 8.000 takanın

üzerinde kredi kullananlar için GEH zorunlu tutulmuştur.

- Üyeler, üye olmayanlar için de uygulanan sabit vadeli mevduat

enstrümanlarından yararlanabilmektedirler.

Klasik Grameen Sistemi’nde uygulanan, alınan kredilerin %5 oranında yapılan

kesintilerle oluşturulan zorunlu tasarruf uygulaması, Genelleştirilmiş Grameen

Sistemi’nde de devam etmiştir. Ancak, daha önce grup fonu ya da grup vergisi adı

altında bir havuzda tutulan bu zorunlu tasarruflar, GGS kapsamında tasarlanan yeni

tasarruf ürünleri ile birlikte, üyelere özel mevduat hesaplarında tutulmaya

başlanmıştır.736 Buna göre Banka, üyelerinin kredi alabilmeleri için, “kişisel tasarruf

hesabı” ve “özel tasarruf hesabı” olarak bilinen iki temel tasarruf ürününe sahip olmayı

şart koşmuştur. Aynı zamanda Banka’nın, Grameen Emeklilik Hesabı, sabit vadeli

mevduat hesabı, yedi yılda iki kat gelir getiren mevduat hesabı ve aylık gelir planı gibi

opsiyonel veya yarı opsiyonel nitelikte olan tasarruf ürünleri de bulunmaktadır.737

736 Muhammad Yunus, “Grameen Bank II”, s.4. http://www.grameen-info.org/index.php?option=com_-

content&task=view&id=30&Itemid=116&limit=1&limitstart=0[03.08.2008] 737 Stuart Rutherford ve diğerleri, Grameen II at The End of 2003, Bangladeş: MicroSave, 2003, s.13.

295

Öte yandan 2000 yılının sonunda başlayan Grameen Emeklilik Hesabı da diğer

bütün üye tasarrufları arasında en hızlı büyüyen tasarruf ürünü olmuştur. GEH, 8.000

taka ve üzeri kredi alanlara zorunlu, diğer üyeler için opsiyonel niteliktedir. Daha çok

bir emeklilik planı niteliğinde olan GEH, minimum 50 taka tutarındaki, 5 veya 10 yıl

vadeli sabit aylık ödemelerle işlemektedir.738 Grameen Emeklilik Hesabı, üyelere, 5 yıl

için yıllık %10; 10 yıl için yıllık %12 faiz kazancı vaat etmektedir. Bu sayede GEH, ilgi

çekici hale getirilmiştir. Böylece, tasarruf miktarı 10 yıl sonra ikiye katlanmış olur.

Ödemeler, ilave düşük bir miktar daha ödeyerek, 3 ay geç yapılabilmektedir. Dört aydan

fazla geciken ödemeler ise, hesabın kapanmasına ve yatırılan paranın faiz indirimi ile

birlikte geri ödenmesine neden olur. Ancak, faiz indirimi ile birlikte 8.000 taka veya

daha fazla krediye sahip olan bir hesap sahibinin GEH ödemesini 4 aydan fazla

geciktirmesi durumu söz konusu ise, o zaman bu üyenin sahip olduğu temel kredi, esnek

krediye dönüştürülebilir. Vade sonunda sağlanan birikim ise, kazanılmış faiziyle birlikte

nakit olarak çekilebilmekte, başka tasarruf araçlarına transfer edilebilmekte veya

Banka’da aylık gelir getirecek şekilde saklanabilmektedir.739

3.6.2.3.3. Üyelere Yönelik Kredi Hizmetleri

Grameen II, büyük ölçüde bankanın değişen müşteri taleplerine karşılık vermede

başarısız kalan kredi işlemlerindeki problemlere çözüm olmak üzere ortaya çıkmıştır.

Zira, Klasik Grameen Sistemi’nde sadece bir çeşit kredi bulunmaktaydı. Bu, bir yıl

vadeli, eşit ve değişken olmayan haftalık ödemeleri olan ve ön ödeme yapılamayan bir

kredi türüydü. İlk başlarda, daha önce böyle güvenilir bir borç verenle karşılaşmamış

olan insanlar için bu tür yeni ve güvenilir hizmetler kullanıcılarını tatmin ediyordu.

Ancak, kuraklık ve sel baskınları gibi dış etkenlerden dolayı ödemelerde sorunlar

yaşanmaya başlanması ve diğer finans kurumlarının müşterilere alternatifler sunmak

için ciddi bir yarış içine girmesine rağmen Grameen Bank’ın esneklikten uzak kalması,

kredi hizmetleri için yeni düzenlemeler ve yeni ürünlerin ortaya çıkmasını zorunlu

kılmıştır. Zira, Grameen’in kurucusu olan Muhammad Yunus da bunu fark etmiş ve

Grameen II’yi duyurduğu makalesinde şu noktalara dikkat çekmiştir:740

738 Mainsah ve diğerleri, s.11. 739 Rutherford, s.14. 740 A.g.e., ss.15-16.

296

Dış faktörler, sistemin içerden zayıflamasına neden olmuştur. Sistem, birçok iyi tanımlanmış standart kurallardan oluşuyordu. Bu kuralların dışına çıkılmazdı. Üye bir kere sıkıntıya düştü mü, sistemin izin vermesine rağmen tekrar eski haline gelmesi kolay değildi. Çok sayıda üye sıkıntıya düşüyordu. Böylece bunların etkisi artarak çoğalıyordu. Eğer bir kişi ödemesini durdurursa, diğerleri de ondan cesaret alıyordu.

Bu kapsamda, Grameen II ile birlikte sunulan yenilikler, kredi hizmetlerine

basitlik ve çeşitlilik (isteğe göre geri ödeme vadesinin ve planlarının yapılması)

kazandırmıştır. Ayrıca, zor duruma düşmüş olan kredilerin yeniden planlandırılmasına

yönelik düzenlemeler de Grameen II’nin getirdiği en dikkat çekici yeniliklerden biri

olmuştur. Öte yandan bu yenilikler, özellikle risk altındaki kredilerin provizyonu için

hesaplardaki iyileştirmeler sayesinde olmuştur. Ayrıca, tasarruf ürünlerine yönelik

değişiklikler de borç verme kalitesinin yükselmesine neden olmuştur. Buna göre

Grameen II’nin, kredi verme işlemlerine yönelik getirdiği temel değişiklikler

şunlardır:741

- Konut kredisi haricinde, KGS’de bulunan tüm krediler (farklı isimlerdeki,

bir senelik krediler) borçlananın her zaman için tek bir temel krediye sahip

olmak isteyeceği düşüncesiyle, “temel” veya “basit” olarak adlandırılan

krediye dönüştürülmüştür. Temel kredilerin vadeleri, üç aydan üç yıla kadar

farklılık gösterebilmektedir. Bu kredilerin haftalık ödeme şekli değişmemiş;

ancak, geri ödeme miktarları, üye ile Banka yetkilileri arasında yapılan

görüşmeler neticesinde karar verilebilecek şekilde düzenlenmiştir. Kredinin

istenildiği zaman başlangıçtaki düzeyine çıkarılması ise, açıldığı tarihten

itibaren 26 hafta veya daha fazla süre geçtikten sonra mümkün

olabilmektedir.

- Kredi geri ödemelerinde sorun yaşayan üyeler için “esnek kredi” ürünü

tasarlanmıştır. Buna göre, üye kredi geri ödemelerinde ciddi anlamda zora

düşmüşse, yani 26 haftadan sonra üyenin ödemelerinde sorun yaşadığı tespit

edilmişse veya kredi tahsisini takip eden 10 hafta süresince hiç ödeme

yapılmamışsa, borçlu üye ile tekrardan görüşülerek, kredi, bir sözleşmeye

veya “esnek krediye” dönüştürülür. Bu durumda, revize edilmiş vade ve

741 A.g.e., s.16.

297

ödeme planı yeniden görüşülür ve Banka, ödenmemiş miktarın %50’sine

provizyon koyar. Ödemeler düzenli olmaya başladıktan sonra, borçlu temel

statüye geri dönebilir. Ancak ödeme zorluğu devam ederse yeni bir kredi

sözleşmesi için görüşmeler yapılabilir.

- Her üye için kredi limitleri, kişilerin hesap dengelerine göre revize

edilmiştir. Ayrıca bu limitlerin belirlenmesinde, üyenin genel katılımı,

merkezdeki haftalık toplantılara devamı ve dahil olduğu grubun işlem

kayıtları dikkate alınabilir. Grameen II’nin getirdiği yeni kurallar, kredi

miktarının belirlenmesinde müştereklikten çok, kişisel bazın dikkate

alınmasını öngörür.

- “Müşterek sorumluluk” (kredi geri ödemesinde bütün üyelerin

sorumluluğu), tümüyle kaldırılmıştır.

- KGS’deki uygulamanın tersine, bir grubun bütün üyeleri aynı anda kredi

alabilmektedirler. Bu konuya yönelik eski uygulama yürürlükten

kaldırılmıştır.742

Grameen Bank, Klasik Grameen Sistemi’nde, hemen hepsinin genel kullanım

koşulları aynı olmasına rağmen, mevsimlik krediler, aile kredileri, genel krediler ve

benzerlerinin oluşturduğu çok sayıda kredi ismi sunmaktaydı müşterilerine. Ancak

Banka, bu gereksiz fazlalık ve karışıklıklardan kaçınmak için, GGS sonrasında, ilk defa

kredi kullanan herkesi, sadece temel krediye yönlendirmiştir.743 Buna göre temel kredi,

Grameen Bank üyesi olan herkesin edinebileceği bir kredi türü olarak tasarlanmıştır.

Öte yandan GGS, borcunu ödemede zorluk çeken veya ödeyemeyen üyelere

yönelik olarak, esnek krediyi geliştirmiştir. Bilindiği gibi, Klasik Grameen Sistemi’nde,

aldığı krediyi geri ödeyemeyen üye tamamen sistemden çıkarılmakta ve bu üyelerin

ödemelerinde pazarlık yapma imkanı sunulmamaktaydı. Oysa, GGS ile geliştirilen

esnek kredi, borçlunun batık durumdaki borcunu ödeyebilmesine imkanı tanımaktadır.

Artan esnekliğe ek olarak Banka, geri ödenmeyen borçları tanımlayan yeni bir sistemi

de hayata geçirmiştir. Buna göre, artık borçlar, borçlunun 10 hafta üst üste taksitlerini

ödememesi ya da toplam borcunu altı ayda geri ödememesi halinde esnek krediye

742 Stuart Rutherford ve diğerleri, s.10. 743 Mainsah ve diğerleri, s.10.

298

aktarılmadan, gecikmiş borç olarak sınıflandırılmaktadır. Kredinin tamamının altı ayda

ödenmemesi halinde Banka, krediyi “batık kredi” olarak tanımlayıp, ödenmeyen

anapara ve faiz için %50 karşılık ayırmaktadır. Ancak, vaktinde ödenmeyen kredinin

süresi bir yıla uzarsa, Banka borcu silerek, %100 karşılık ayırmaktadır.744

Üyelere yönelik kredi hizmetleri kapsamında, Genelleştirilmiş Grameen

Sistemi’nin geliştirilen bir diğer önemli ürünü de mikrogirişim kredisidir. Mikrogirişim

kredisi, diğer bir ifadeyle özel yatırım kredisi, kuralları temel krediye nazaran daha

kapsamlı olan ve ekstra kredi sermayesine ihtiyacı olan borçlulara verilen bir kredidir.

Bu kredide vadeler, ödeme planları, faiz oranları gibi özellikler temel kredi gibi

değerlendirilir. Mikrogirişim kredisi kullananların, kişisel tasarruf hesabına yatırmaları

gereken miktar daha fazladır. Öte yandan bir üye, ancak bölge müdürünün inisiyatifiyle

aynı zamanda hem temel kredi hem de özel yatırım kredisi kullanabilir. Özel yatırım

kredisi miktarında herhangi bir limit yoktur ama yüksek tutarlı GEH ve olumlu ödeme

davranışları özel yatırım kredisi alımında önemli rol oynamaktadır.745

3.6.2.3.4. Diğer Yenilikler

Grameen II ile getirilen diğer yenilikler ise, kredi sigortası faaliyetleri, hayatta

kalma savaşı verenler veya kimsesizler için düzenlenmiş özel hizmetleri, eğitim

burslarını veya kredilerini ve verimlilik artışı sağlayan düzenlemeleri kapsamaktadır.

Bu kapsamda Grameen Bank, üyelerine, tasarruf amaçlı olan ve bütün kredileri

kapsayan bir sigorta ürünü de sunmaya başlamıştır. Kredi/hayat sigortası olarak

adlandırılan bu ürün, uzun vadeli risk yönetimi aracı olarak tasarlanmıştır.746 “Kredi

sigorta tasarrufları” olarak da adlandırılan “kredi-hayat sigortası”, üyelere, gerçek bir

sigorta ürününden daha uygun imkanlar sunmaktadır. Buna göre, her borçlunun, almış

olduğu kredi miktarına göre küçük bir tutarı, zorunlu olarak, mevduat hesabına

yatırması gerekmektedir. Bu hesaptan kazanılan faizler tasarruf sahibine ödenmez;

çünkü bir sigorta fonu kurmak için kullanılır. Borçlunun vefatı halinde Banka, kalan

744 A.g.e., s.11. 745 Stuart Rutherford ve diğerleri, s.13. 746 Mainsah ve diğerleri, s.12.

299

borcu bu fondan kapatır.747 Öte yandan çalışanlar ve üyeler, kredi sigortasını, diğer

mevduat hizmetleri ile doğrudan ilgisi olmayan, ayrı bir ürün olarak görmüşlerdir.

Ayrıca bir çok kadın üye, esas kredi yatırımı yapanın genelde kocaları olduğunu ve bu

nedenle onların hayatlarının sigortalanmasının daha yararlı olacağını ifade etmişlerdir.

Böylece Banka yetkilileri, yerleşik olmayan erkek eşlerin büyük bir risk oluşturduğunu

fark ederek, yeni bir sistem dizayn ettiler ve bu sistemin, 2004 yılında, bütün şubelerde

uygulanmasını sağladılar. Buna göre, kredi-hayat sigortası ürünü, ülkedeki poligam

ilişkiler hesaba katılarak yeniden revize edildi. Ayrıca, merkezlerdeki üyelerin

bazılarının sigortalı, bazılarının ise sigortasız olması nedeniyle yanlış anlaşılmaların

doğması ihtimali üzerine, sigorta yaptırmanın zorunlu hale getirilmesi

kararlaştırılmıştır. Buna göre Banka, zorunlu kredi sigortası sistemine geçmiştir. Ancak,

2004 yılı sonunda, erkek eşler için yapılan sigorta oranının halen düşük sonuçlar

vermesi sonucu, Banka’nın uğrayacağı kayıplar da düşünülerek, sigorta primlerinin

yükseltilmesi de kararlaştırılmıştır.748

Bangladeş’teki mikrofinansman piyasasının en önemli özelliklerinden biri,

birçok mikrofinansman kurumunun aşırı yoksul insanlara hizmet etme konusunda

kararlı politikalar izlemeleridir. Nitekim, bugüne kadar ülkede, her tür mikrofinansman

hizmetinin en yoksul köylüler ile gecekondu bölgelerinde oturanlara kadar ulaşması

yönünde ciddi çaba gösterilmiştir. Bu konu, Grameen II düzenlemeleri kapsamında da

iki farklı biçimde yer bulmuştur. Buna göre Banka, bir yandan merkezlerin muhtemel

yeni üyeleri için geçerli olan değerlendirme testlerini destekleyen “varlık kontrol

listeleri” hazırlamış ve bu üyeler için kredi koşullarını yeniden düzenlemiştir. Böylece,

gerek varlık kontrol listeleri, gerekse kredi koşulları genel olarak daha açık hale

getirilmiş ve hukuki boşluklara yol açan belirsizlikler ortadan kaldırılmıştır. Grameen

II, yeni kaydolacak olan üyeler arasında daha fazla aşırı yoksul olmasını sağlamaya

çalışırken, oldukça yaygın ve istisnai bir yoksul grubu olan dilenciler için de özel bir

program yaratmıştır. Bu program, ‘mücadeleci üye programı’ olarak adlandırılmıştır.

Buna göre dilenci grubuna girecek olanların çerçevesi belirlenmiş ve bu gruba, çok

düşük faiz ile diledikleri gibi bir geri ödeme planını içeren krediler sunulmuştur. Bu

747 Stuart Rutherford ve diğerleri, s.13. 748 Rutherford, s.20.

300

yolla, bu gruptaki üyelerin, dilenmek yerine, düşük fiyatlı malzeme alarak, bunları

satmaları umut edilmiştir. Ayrıca, Banka’nın düzenli üyelerinden olabilmeleri için, bu

gruptaki üyelerin de haftalık toplantılara katılmaları teşvik edilmiştir. Bu kapsamda,

dilencilere yönelik çalışmalar bütün şubelere yayılmış ve 2005 yılının sonunda bu

programa, 56.000 kredi müşterisi kayıt edilmiştir.749

Grameen Bank’ın, üzerinde daima hassasiyetle durduğu konulardan biri de

eğitimdir. Bugün Banka, eğitime iki konuda destek olmaktadır: Sağladığı eğitim

bursları ve eğitim kredisi. Burslar, genelde seçilmiş kız çocuklarına verilmektedir. Bu

program, 2005 yılında 19.000 bursiyer sayısına ulaşmıştır. Krediler ise, kız veya erkek

fark etmeden, tanınmış kolej ve üniversitelerde eğitim gören öğrencilerin okul

taksitlerini ve ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla verilmektedir. Krediyi alanların sayısı

az olmasına rağmen (2005’in sonunda 6.000 kişi), merkez yöneticileri, bu hizmetin

üyeler açısından çekici olduğunu ifade etmişlerdir. Merkez toplantıları sırasında, iyi

durumdaki üyelerin başvurmak isteyebileceği hizmetlerden biri olarak, bu programa

sıklıkla değinilmektedir. Dolayısıyla bu program, iyi durumdaki merkez üyelerinin

dikkatini çekebilecek çeşitli yeniliklerden bir tanesidir.750

Öte yandan, Grameen II ile direkt bağlantılı olmamakla beraber, yönetim bilgisi

ve muhasebe sistemlerinin kullanımında bilgisayarlaşmanın artması, bu dönemde

gerçekleşmiştir. Bugün, bölge ofislerinde, şubeler ile bağlantı kurabilen bilgisayarlar

bulunmaktadır. Veri girişi banka tarafından değil, bilgi teknolojileri konusu ile ilgilenen

bir yan kuruluş tarafından yapılmaktadır. Bu kuruluş, merkez toplantıları sırasında

kullanılmak üzere, tasarruf mevduatları ve kredi geri ödemelerine yönelik veriler

sağlamaktadır. Ancak, Grameen Bank’ın yaşadığı bu bilgisayarlaşma, ekipmana ve

çalışanlara yeterince yatırım yapılmadığı için, verimliliği yeterli şekilde olumlu

etkileyememiştir. Banka için, verimliliği asıl arttıran etken ise, üye/çalışan oranının son

dönemlerde yükselmesidir. Zira, Grameen II süreci başladığında, Banka’nın uzun süreli

hedefi merkez yöneticisi başına 450 üye olmasına karşın; birçok merkezde bu hedef

aşılmış ve rakam, 600 üyeye çıkmıştır. Bu durum da daha büyük merkezlerin açılmasına

749 A.g.e., s.20. 750 A.g.e., ss.20-21.

301

neden olmuştur. Sonuçta Banka’da, çalışanlar başına düşen üye sayısında yüksek;

bilgisayarlaşma konusunda ise, düşük bir performans ortaya çıkmıştır.751

Diğer taraftan Grameen Bank, GGS sonrasında, 5 yıldır üye olan ve temel kredi

ödemelerinde herhangi bir sorun yaşamayan üyelerini “altın üye” olarak nitelendirerek,

üyeleri derecelendirme yoluna gitmiştir. Altın üyelik, üyelere, kredi tavan miktarının

daha hızlı yükselmesi gibi olanaklar sağlamaktadır.

3.6.4. Grameen Bank Kredilerinin Kullanım Alanları

Genel olarak, Grameen Bank kredi aktarım sisteminde borçlananlar, aldıkları

krediyi kendi seçtikleri alanlarda kullanabilmektedirler. Çünkü, yapılan incelemelerde,

borçlananların genellikle iyi bilinen faaliyet alanlarına yatırım yapmak istedikleri ortaya

çıkmıştır. Bu nedenle Banka çalışanları, yatırım yapılacak faaliyet alanının seçimi

konusunda, üyelere herhangi bir yönlendirmede bulunmazlar. Ancak, sıkı bir izleme

süreci vardır. Grup başkanı ve banka çalışanı, verilen kredilerin faydalı bir şekilde

kullanılıp kullanılmadığını görmek için borçlananları takibe alırlar.752 Kredi, her bir

grup üyesince belirlenen faaliyetlere yönelik olarak sağlanır ve üyeler bu faaliyetlerin

seçiminde birbirlerine yardımcı olurlar. Hem seçilen faaliyetler hem de kredi miktarları

grup ve merkez toplantılarında ele alınmaktadır.753

Öte yandan, Grameen Bank’ın kredi müşterileri ağırlıklı olarak topraksız

köylülerden oluştuğu için, bankadan sağlanan krediler, genellikle kırsal kesimde

bulunan, ancak çiftçiliğe yönelik olmayan faaliyet alanlarında kullanılmıştır. Nitekim

tarımsal krediler, kredi işlemlerinin başladığı ilk yıllarda, Banka’nın kredi portföyünün

çok küçük bir bölümünü oluşturmaktaydı. Ancak 1991 yılından sonra, gerek

borçlananlardan gelen baskı, gerekse çalışanlarının artan ücretlerinden dolayı Banka’nın

maliyetlerini azaltma kaygısıyla hareket etmesi, tarımsal faaliyetlerin daha fazla finanse

edilmesini sağlamıştır.754

751 A.g.e., s.21. 752 Sarker, s.8. 753 Khandker, s.68. 754 A.g.e., s.68.

302

Bu kapsamda, 2006 yılı verilerine göre, Grameen Bank’ın aynı yıl içerisinde

kullandırdığı tüm kredilerin genel faaliyet alanları bakımından dağılımı, Tablo 25’te

gösterilmiştir. Buna göre, Banka’nın 2006 yılı içerisinde en fazla kredi sağladığı

faaliyet alanlarının başında hayvancılık ve balıkçılık gelmektedir. Bu iki alana sağlanan

krediler, 2006 yılında sağlanan yaklaşık 50 milyar taka tutarındaki toplam kredi

büyüklüğünün %28.8’ini oluşturmaktadır. Buna göre hayvancılık ve balıkçılık alanında,

toplam 14.3 milyar taka tutarında olan 1.987.089 adet kredi kullandırılmıştır. Bu

alandaki kredilerin %96.7’si kadınlara, %3.3’ü ise erkeklere verilmiştir. Hayvancılık ve

balıkçılığı, sırasıyla, ticaret, mağazacılık, işleme, imalat ile tarım ve ormancılık gibi

alanlar izlemiştir.

Tablo 25

2006 Yılında Sağlanan Grameen Bank Kredilerinin

Faaliyet Alanlarına Göre Dağılımı

2006

Kadın Erkek Toplam Faaliyet Alanları Kredi

Adedi Kredi Tutarı

(Taka) Kredi Adedi

Kredi Tutarı (Taka)

Kredi Adedi

Kredi Tutarı (Taka)

Hayvancılık ve Balıkçılık

1.921.196 13.781.361.395 65.893 595.448.185 1.987.089 14.376.809.580

Ticaret 1.205.576 9.621.769.577 56.616 527.638.940 1.262.192 10.149.408.517

Mağazacılık 820.382 7.962.836.809 39.184 405.984.393 859.566 8.368.821.202

İşleme ve İmalat 927.634 6.657.120.121 50.467 458.118.558 978.101 7.115.238.679

Tarım ve Ormancılık

875.906 6.374.710.436 36.634 347.886.490 912.540 6.722.596.926

Hizmetler 348.154 2.327.415.745 21.196 162.515.521 369.350 2.489.931.266

Seyyar Satıcılık 76.000 624.179.839 2.122 20.352.002 78.122 644.531.841

Toplam 6.174.848 47.349.393.922 272.112 2.517.944.089 6.446.960 49.867.338.011

Kaynak: http://www.grameen-info.org/index.php?option=com_content&task=view&id=305&Itemid=292 [01.08.2008]

Grameen Bank’ın yoksul kesime sağladığı farklı türdeki mikrokrediler

içerisinde, mikrogirişim kredilerinin ayrı bir önemi vardır. Zira bu krediler, sağlanan

303

diğer kredilere göre, daha büyük yatırımları finanse etmek için kullandırılmaktadır.

Mikrogirişim kredileriyle desteklenen bu yatırımların kapsamını, genellikle, mekanik

çift sürücü, tuğla kırma makinesi, yük taşıyıcı araba (pick-up) ve fotokopi makinesi

gibi, küçük girişimciler için kullanılması hayati öneme sahip araçların alımı

oluşturmaktadır.755

Tablo 26

2006 Yılında Sağlanan Mikrogirişim Kredilerinin

Kullanım Alanlarına Göre Dağılımı

2006

Kadın Erkek Toplam Faaliyet Türleri Kredi

Adedi Kredi Tutarı

(Taka) Kredi Adedi

Kredi Tutarı (Taka)

Kredi Adedi

Kredi Tutarı (Taka)

İşleme ve İmalat 77.333 1.903.627.474 3.579 69.670.951 80.912 1.973.298.425

Seyyar Satıcılık

55.184 1.637.186.565 3.148 64.665.197 58.332 1.701.851.762

Hayvancılık ve Balıkçılık

59.005 1.271.602.510 2.565 44.792.689 61.570 1.316.395.199

Hizmetler 101.398 807.989.325 1.941 17.577.773 103.339 825.567.098

Mağazacılık 33.927 782.342.961 2.054 35.906.060 35.981 818.249.021

Ticaret 23.815 596.307.239 1.891 31.738.316 25.706 628.045.555

Tarım ve Ormancılık

6.850 181.280.527 290 4.596.000 7.140 185.876.527

Toplam 357.512 7.180.336.601 15.468 268.946.986 372.980 7.449.283.587

Kaynak: http://www.grameen-info.org/index.php?option=com_content&task=view&id=307&Itemid=294 [01.08.2008]

Buna göre, Grameen Bank’ın 2006 yılında sağladığı mikrogirişim kredilerinin

kullanım alanlarına göre dağılımı Tablo 26’da gösterilmektedir. Tabloya göre, Banka

tarafından 2006 yılında kullandırılan 7.4 milyar takalık mikrogirişim kredisi içinde en

755 Dipal Chandra Barua, “Lesson Learned from Grameen Bank’s Experience” Regional Workshop on

Social Protection as a Resource Person, World Bank Institute, Sri Lanka, 17-19 Mayıs 2006, ss.32-35.

304

büyük payı, yaklaşık 2 milyar takalık tutarla işleme ve imalat sektörü almıştır. Bu

sektöre sağlanan mikrogirişim kredilerinin %96.4’ü kadınlara, %3.6’sı ise erkeklere

verilmiştir. Öte yandan, mikrogirişim kredilerinin toplamından aldığı pay bakımından,

işleme ve imalat sektörünü, sırasıyla, seyyar satıcılık, hayvancılık ve mağazacılık gibi

faaliyet alanları takip etmiştir.

3.7. Grameen Bank’ın Finansal Yapısı ve Mali Sürdürülebilirliği

Grameen Bank, bağışlara bağlı kalmaksızın, yoksulların finansal bağımsızlığını

teşvik eden bir mali yapı üzerinde kurulmuştur. Bu kapsamda, Banka’nın finansal

yapısı, Tablo 27 ve Tablo 28’de yer verilen bilanço değerleriyle özetlenmiştir. Söz

konusu tablolarda özetlenen bilanço değerleri, Banka’nın aktiflerinin büyüklüğü,

sermaye yeterliliği ve varlıkların finansmanında bankanın içsel kaynakları (üyelerin

tasarrufları, mevduatlar ve yedekler gibi) hakkında bilgiler sunmaktadır.756

Tablo 27

2003 - 2007 Yılları Arasında Grameen Bank’ın Aktif Yapısı

Dolar

2003 2004 2005 2006 2007

Nakit Değerler 103.668 47.763 32.891 17.389 99.093

Diğer Bankalardaki Alacaklar

9.915.216 13.177.672 14.864.783 12.857.159 13.547.042

Yatırımlar 91.280.150 119.810.743 151.804.483 282.420.483 356.540.508

Krediler 287.830.780 345.653.585 439.227.225 488.412.203 547.165.254

Sabit Varlıklar 15.584.661 15.030.468 14.520.524 14.951.750 16.241.875

Diğer Varlıklar 59.670.599 64.282.546 57.830.420 50.770.592 71.269.223

Toplam 464.385.074 558.002.777 678.280.326 849.429.576 1.004.862.995

Kaynak: http://www.grameen-info.org/index.php?option=com_content&task=view&id=179&Itemid=424 [01.08.2008]

756 Shahidur R. Khandker, Baqui Khalily ve Zahed Khan, “Grameen Bank: Performance and

Sustainability”, World Bank Discussion Papers, USA, Sayı 306, 1995, s.60.

305

Buna göre Grameen Bank’ın, 2003 yılında 464 milyon dolar olan aktif

büyüklüğü, 2007 yılında 1 milyar doları aşmış ve son 5 yılda, yaklaşık 2,5 kat

büyümüştür. Banka’nın, krediler, mevduat yatırımı ve hazine bonoları gibi gelir getiren

aktiflerinin toplam aktifleri içerisindeki payı ise, son 5 yıldır, %90 düzeyinde

seyretmektedir. Ancak, bu gelir getirici aktiflerinin her birinin aktifler içerindeki payı,

zaman içerisinde değişmiştir. Örneğin, mevduat yatırımlarının toplam aktifler

içerisindeki payı, 1997 yılında yalnızca %23 iken, 2003 yılında %19,6; 2007 yılında ise,

%35 düzeyinde gerçekleşmiştir. Kredilerin toplam aktifler içerisindeki payının da

1997’de %63.6, 2003’te %62 ve 2007 yılında %54 olduğu görülmektedir. Banka’nın

sabit varlıklarının toplam aktifler içerisindeki payı ise, son 5 yıl içerisinde, %3 ila %1.5

arasında değişmiştir. Bu kapsamda, aktif kalemleri içerisinde mevduat yatırımlarının

payının giderek artması, kredilerin oranının ise tersine azalması dikkat çekmektedir.

Tablo 28

2003 - 2007 Yılları Arasında Grameen Bank’ın Pasif Yapısı

Dolar

2003 2004 2005 2006 2007

Kayıtlı Sermaye 8.554.320 8.290.499 7.599.939 7.152.053 7.286.505

Ödenmiş Sermaye 4.979.109 5.272.757 4.833.561 4.548.705 4.634.217

Genel ve Diğer Yedekler 135.893.551 72.893.100 66.821.445 82.886.298 80.849.537

Mevduatlar ve Diğer Fonlar 251.766.477 372.698.958 526.084.350 681.600.664 810.853.326

Bankalardan ve Yabancı Kurumlardan Borçlanmalar

72.075.195 48.015.563 29.144.130 26.538.898 26.133.437

Diğer Kaynaklar (329.258) 59.122.399 51.396.840 53.875.011 82.392.658

Toplam Kaynaklar 464.385.074 558.002.777 678.280.326 849.429.576 1.004.862.995

Kaynak: http://www.grameen-info.org/index.php?option=com_content&task=view&id=179&Itemid=424 [01.08.2008]

Son yıllarda, Grameen Bank’ın kaynak yapısında da önemli değişimler

yaşanmıştır. Bugün, Grameen Bank’ın fon kaynaklarının büyük kısmı, gerek üyelerden

gerekse üye olmayanlardan sağlanan mevduatlardan oluşmaktadır. Bu durum,

306

Banka’nın temel olarak iç kaynaklarına güvenmesini sağlayan, yerel tasarruf

eğilimlerindeki değişimin bir göstergesidir. Buna göre, 1997 yılında sadece 127.7

milyon dolar olan ve toplam kaynakların %29’unu oluşturan “mevduat ve diğer fonlar”

kalemi, 2007 yılına kadar yaklaşık 6 kat artarak 810 milyon dolar seviyesine ulaşmıştır.

Zira, Tablo 28’de de gösterildiği gibi, yıllar itibariyle sürekli artan bir görünüm

sergileyen mevduat ve diğer fonlar kaleminin, 2007 yılında, toplam kaynaklar içindeki

payı %80.7’ye ulaşmıştır.

Öte yandan Grameen Bank, şubelerinin, kabul ettiği mevduatlar sayesinde,

faiziyle birlikte geri ödedikleri merkez kredilerini, yeni şubeleri finanse etmekte

kullanmıştır. Bu kapsamda, bir banka şubesi, önce köylerde hizmetlerinin tanıtımını

yaparak, insanları mevduat hesabı açmaya teşvik etmekte; sonra ise, topladıkları

mevduatlarla borç vermeye başlamaktadırlar. Bu süreçte Grameen Bank, dış kaynağa

ihtiyaç duymadan şube açabilmekte ve faaliyet yürütebilmektedir. Böylece Banka, hiç

yabancı kaynak kullanmadan yeni şubeler açma yeteneği de kazanmıştır.757

Grameen Bank’ın fon kaynaklarından biri olan diğer bankalardan ve yabancı

kurumlardan borçlanmaları ise giderek azalmaktadır. Bu kalemin, toplam bilanço

büyüklüğü içerisindeki payı, 2003 yılında %15.5 düzeyindeyken; 2007 yılında %2.6’ya

kadar gerilemiştir.758 Banka’nın, 2007 yılında diğer bankalardan ve yabancı

kurumlardan aldığı borçların toplamı 26 milyon dolardır. Oysa bu tutar, 2003 yılında

yaklaşık 72 milyon dolar idi. Bu durum, Banka’nın kaynak yapısının değiştiğini

gösteren etkenlerin başında gelmektedir. Diğer taraftan, ödenmiş sermaye, yedekler ve

bağışlar toplamından oluşan ve finansal gücün en önemli göstergesi olarak kabul edilen

sermaye büyüklüğünün, tüm kaynaklardan aldığı pay, son 10 yıl içerisinde, %7 ila %14

aralığında değişkenlik göstermiştir. Sadece 2003 yılında, “genel ve diğer yedekler”

kaleminin aşırı büyümesi, o yıl sermaye toplamının kaynaklar içerisinde aldığı payı

%30’a çıkarmış; ancak bu oran, 2007 yılında %8.4’e kadar gerilemiştir. Sermaye

757 Mainsah ve diğerleri, s.6. 758 http://www.grameen-info.org/index.php?option=com_content&task=view&id=179&Itemid=424

[01.08.2008]

307

miktarının bu düşüklüğü, Grameen Bank’ın daha istikrarlı faaliyet yürütme kapasitesini

zayıflatmaktadır.759

Grameen Bank’ın finansal yapısını ilgilendiren bir başka konu da mali

sürdürülebilirliktir. Buna göre Grameen Bank, borç verdiği her bir takanın maliyetini,

en azından borçlanana ödettiği fiyatla eşitleyebildiği sürece (örneğin faiz oranlarıyla),

mali olarak hayatta kalabilecektir. Bir başka deyişle, mali sürdürülebilirliğe sahip

olacaktır.760 Bu kapsamda Banka, mali sürdürülebilirliğini sağlamak amacıyla, borç alan

yoksulları tasarrufa teşvik etmektedir. Zira, Banka’nın 1995 yılından itibaren

kullandırdığı kredilerin %90’ını, kendisine borçlananlardan ve hissedar mudilerden

sağlanan faiz gelirleri ve mevduatlar ile finanse etmiştir. Grameen Bank, bu yolla, kırsal

kesim tasarruflarının, şehirli elit kesime kaynak yarattığı, geleneksel finansal fon

aktarım sistemini tersine çevirmeyi amaçlamıştır. Sonuçta Banka, köylerden toplanan

mevduatın yine köylerdeki yoksullara borç olarak kullandırılmasına aracılık ederek,

kendisini bu geleneksel sistemin dışında tutmuştur.761

759 Khandker, Khalily ve Khan, s.60. 760 Khandker, s.70. 761 Mainsah ve diğerleri, s.5.

308

IV-TÜRKİYE’DEKİ MEVCUT MİKROFİNANSMAN UYGULAMALARI

VE UYGULANABİLİR BİR MİKROFİNANSMAN MODELİ ÖNERİMİ

1. TÜRKİYE’DEKİ MEVCUT MİKROFİNANSMAN UYGULAMALARI

Mikrofinansman sistemi, başarı ile uygulandığı ülkelerde, toplumun gelir düzeyi

düşük ve dezavantajlı kesimlerinin küçük girişimlerine finansman imkanı sağlayan bir

sosyal politika aracı olarak, geniş kabul görmektedir. Türkiye’de ise mikrofinansman,

yoksullukla mücadelede bir finansman aracı olarak değil; çoğunlukla, küçük ölçekli

üreticilerin başlangıç ve kapasite geliştirme yatırımları için uygun bulunan bir

finansman modeli olarak uygulanmaya başlanmıştır. Ayrıca Türkiye’de, ticari ve

sürdürülebilir bir yaklaşımla yönetilen çağcıl mikrofinansman hizmetleri henüz deneme

aşamasındadır ve mikrofinansman alanında uzmanlaşmış kurumlar, geleneksel kredi

kurumları ile orantılı olmayan bir büyüklüktedirler.762

1.1. Türkiye’de Mikrofinansman Kurumlarına Duyulan Gereksinim

Bir ülkede mikrofinansman sisteminin ya da mikrofinansman kurumlarının inşa

edilmesini gerekli kılan nedenlerin başında, geleneksel yapıdaki finansman

kurumlarından borçlanma şansı bulamayan ekonomik birimlerin varlığı gelmektedir.

Çünkü mikrofinansman yaklaşımı, sözü edilen ekonomik birimlere mikrofinansman

ürün ve hizmetlerinin ulaştırılması yoluyla; yoksulluğun, gelir dağılımındaki

adaletsizliğin ve işsizliğin azaltılması gibi hedefleri kapsamaktadır.763 Bu çerçevede,

mikrofinansman sistemi içerisinde düşük gelirli bu kesim için sağlanan kredi, tasarruf,

sigorta gibi hizmetler, yatırım risklerini azaltma; birikimleri yönetme; verimliliği,

yatırımların getirisini ve gelirleri artırma ve yaşam kalitesini yükseltme gibi imkanlar

sunmaktadır. Ancak bu tür hizmetler, az gelişmiş ülkelerde, çok nadiren ticari bankalar,

kalkınma ve yatırım bankaları gibi kalkınmanın finansmanında söz sahibi olan formal

finansal kurumlar aracılığıyla sağlanmaktadırlar. Zira, özellikle yoksullar için sunulan

bu tür hizmetler, çoğunlukla, tefeciler gibi çok yüksek maliyetle fon kullandıran

762 Devlet Planlama Teşkilatı (DPT), Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013) Kırsal Kalkınma

Politikaları Özel İhtisas Alt Komisyonu Raporu, Ankara, 2006, ss.23-24. 763 Altay, s.62.

309

informal borçlanma kanalları tarafından sağlanmaktadır. Örneğin ticari bankalar, küçük

meblağlardaki bu tür kredi ve tasarruf hizmetlerini kârsız saydıkları için, genellikle bu

tür hizmetlerle ilgilenmemektedirler. Dolayısıyla ortaya çıkan talep bu hizmetlerin

informal finansal aracılar eliyle arz edilmesine yol açmıştır. Bu aracılar arasında

STK’lar ve diğer banka-dışı mali kurumlar, düşük gelirli kredi kullanıcılarına uygun

biçimde kredi verme uygulamalarında, öne çıkmışlardır.764

Öte yandan, mikrofinansman, yalnızca kişilerin refah düzeylerini artırmak için

kullanılan bir finansman aracı olarak değil, aynı zamanda kredi ve tasarruf gibi finansal

hizmetlere erişimi olmayan kişileri sisteme kazandırarak mali piyasaların

derinleşmesine katkıda bulunan bir sistem olarak da görülmektedir. Mikrofinansman

hizmetleri yoluyla, düşük gelirlilerin gelir seviyesinde kaydedilebilecek bir artışın,

mevcut finansal sistemden yararlanabileceklerin sayısında da artışa yol açabileceği

dikkate alındığında, mikrofinansman sisteminin bir bütün olarak ekonomik büyümeye

ve kalkınmaya katkı sağlayabileceği düşünülmektedir.765 Zira, bu sayede artan finansal

olanaklar, özellikle toplumun gelişmemiş, kırsal bölgelerinde gelir düzeyinin

yükselmesi, yoksulluğun azaltılması ve yaşam kalitesinin iyileştirilmesi bakımından

hayati öneme sahiptir. Örneğin Türkiye’de, küçük üretici konumundaki

mikrogirişimlerin karşılaştığı finansman sorunlarının başında, başlangıç yatırımları için

gerekli finansman kaynaklarına sahip olmamaları veya kaynak bulamamaları

gelmektedir. Oysa, doğrudan bu tür finansman ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik

mikrofinansman ürünlerinin varlığı, mikrogirişimlerin finansman alternatiflerini

zenginleştirecektir.766 Böylece, hem bireyin, hem ailenin hem de toplumun diğer

birimlerinin finansal olanakları arttıran ve bu suretle kalkınmanın finansmanına katkı

sağlayan alternatif bir yöntem kazanılmış olacaktır.767 Zira, özellikle yoksul ve geri

kalmış yörelerin, finans kaynaklarına erişebilmesi, erişimin sürekliliği, finansal kurum

ve araçların çeşitliliği, bir taraftan bu kesimlerin girişimcilik cesaretlerini arttırırken,

diğer taraftan da tasarruf yapmalarını teşvik eder ve böylece tüketimlerini düzenli hale

764 Robinson, s.9. 765 Aziz Akgül, “Mikro Finans Kuruluşları Hakkında Kanun Teklifi”, 2005, s.19.

http://www2.tbmm.gov.tr/d22/2/2-0413.pdf[12.09.2008] 766 DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013) Kırsal Kalkınma Politikaları Özel İhtisas Alt

Komisyonu Raporu, s.23. 767 Altay, s.62.

310

sokar.768 Sonuçta mikrofinansman sistemi, toplumsal ağları ve güven ilişkilerini

güçlendirmesi, yoksul kesimin ekonomik hayat üzerinde kontrol kazanmasını

sağlaması, kişisel gelişim ve girişimi olumlu etkilemesi gibi etkenler nedeniyle

yoksullukla mücadelede başarılı olma potansiyeline sahiptir. Ancak, bu potansiyelin

gerçekleştirilebilmesi için kurumsallaşmanın doğru yapılandırılması ve kredi

kullanıcılarının tercihlerine öncelik verilmesi önem arz etmektedir.769

Türkiye’de ise, kalkınmanın finansmana yönelik hizmetleri bakımından diğer

kurumlara göre üstün durumda olan kalkınma ve yatırım bankaları, kalkınma ajansları,

ticari bankalar ve kooperatifler gibi kurumlar, bireylerden topladıkları tasarrufları ve

diğer kaynakları, ekonominin ihtiyaçlarına uygun bir şekilde, genel olarak teminata

dayalı geleneksel kredilendirme yöntemleri ile kullandırmaktadırlar. Bu nedenle, gelir

seviyelerinin düşük olması sebebiyle teminat olarak gösterebileceği maddi varlığa sahip

olmayan ve bankaların potansiyel müşteri kitlesi dışında bırakılan ekonomik birimler,

çoğu zaman geleneksel yapıdaki finansal kurumlardan borçlanamamakta ve kendileri

için hayati öneme sahip olan kredi ürünlerine erişememektedirler.

Bu kapsamda, mikrofinansman kuruluşlarının artması, Türkiye’deki orta ve düşük

gelirliler ile finans kesimi arasındaki zayıf bağı kuvvetlendirmesi beklenmektedir. Zira,

dünyada geniş çaplı uygulanan mikrofinansman sisteminin Türkiye’de de uygulanması,

özellikle finans kaynaklarından küçük çaplı kredi alamayan girişimciler için önemli bir

boşluğu dolduracaktır.

Mevcut durumda ise, Türkiye’de geleneksel anlayışla finansal aracılık hizmeti

veren kurumlar, küçük üreticilere ve dar gelirlilere kredi vermeyi genellikle riskli

bulmakta ve bu kesime kredi vermekten uzak durmaktadır. Ayrıca birçok banka, çok

sayıdaki küçük üreticiye ve dar gelirliye küçük miktarlarda açılacak krediyi, idari

açıdan da masraflı bir iş olarak görmektedir. Ancak bu durum, mikro işletmelerin ve

yoksul bireylerin çok ihtiyaç duydukları sermaye erişebilmelerini zorlaştırmakta, hatta

engellemektedir. Bununla birlikte, söz konusu kredi kurumlar tarafından uygulanan katı

768 Şakir Sakarya, “Yerel Kalkınmanın Finansal Dinamiği: Mikro Finans ve Türkiye’deki Gelişmeler”,

Muhasebe ve Finansman Dergisi, Sayı.38, Ocak 2008, s.100. 769 Fikret Adaman ve Tuğçe Bulut, “Diyarbakır’da Uygulanan Mikrokredi Projesinin Değerlendirmesi”

http://home.ku.edu.tr/~dyukseker/adaman-mikrokredi.htm[12.09.2008]

311

teminat koşulları; kırsal kesimdeki yoksulların birçoğunun, elde ettikleri fon

kaynaklarını kendi adlarına kullanma gücüne sahip olmaması ve sosyo-kültürel

etmenlerin kredi kullanımı konusunda belirleyici olması gibi nedenler, söz konusu

sorunun çözümünü güçleştirmiştir.770 Nitekim, Türkiye İstatistik Kurumu’nun 2006 yılı

verilerine göre, Türkiye’de yaklaşık 13 milyon insan yoksulluk sınırının, 539 bin kişi de

açlık sınırının altında yaşamaktadır.771 Bu insanların ticari bankalardan kredi alma

imkanları bulunmamaktadır. Buna göre, yoksulluğun azaltılması amacına da hizmet

eden mikrofinansman yaklaşımı, Türkiye açısından, yoksulluğun azaltılmasında tek

çözüm olamasa da uygulanacak yöntemlerden birisi olarak kabul edilebilir.772

Öte yandan, dünyada uygulanan mikrofinansman kurumu modellerinin

birçoğunun ortak amacı olan ve az gelişmiş ülkelerin kalkınma hedefleri arasında yer

alan kadın girişimcilerin desteklenmesi, Türkiye’de etkin mikrofinansman kurumlarının

kurulmasını gerektiren bir başka olgudur. Nitekim Türkiye’de, genel olarak girişimcilik

ve kadın girişimciliğinin oranı OECD ortalamasından düşüktür. OECD ülkeleriyle ilgili

resmi istatistiklere göre, Türkiye özellikle kadın işgücü istihdamı açısından en alt sırada

yer almaktadır. Kadın işyeri sahipliği olarak bakıldığında, bu oran AB ülkelerinde %16

ila %40 arasında yer alırken, Türkiye’de iş yeri sahibi kadınların oranı yalnızca %4

düzeyindedir. Türk kadınlarının ekonomik yaşamda ilerleyememesinin başlıca nedenleri

incelendiğinde; aile içinde cinsiyeti nedeniyle yüklendiği sorumluluklar, baskılar,

eğitim düzeylerinin düşük, becerilerinin farklı alanlara yoğunlaşmış olması gibi

unsurların ön plana çıktığı görülmektedir. Diğer taraftan, Türkiye’nin ekonomik ve

sosyolojik farklılıklarının bulunduğu coğrafik özellikler ile kent-kır arasındaki

sosyokültürel yapı farklılıkları da kadın girişimciliği önünde büyük engeller olarak

durmaktadır. Bu nedenle, mikrofinansman yaklaşımının gündemde tutulmasıyla, başta

STK’lar olmak üzere resmi, ekonomik ve sosyal kurumlar ile özel finans kurumlarının

konuya olan ilgileri, “girişimcilik” ve “kadın girişimciliği” konularında önemli oranda

artışlara yol açabilecektir.773

770 DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013) Kırsal Kalkınma Politikaları Özel İhtisas Alt

Komisyonu Raporu, s.23. 771 TÜİK, “Yoksulluk Sınırı Yöntemlerine Göre Yoksul Fert Sayısı, Türkiye”,

http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=465[12.09.2008] 772 Altay, s.64. 773 A.g.e., s.66.

312

Sonuçta, gelir dağılımı ve yoksulluğa ilişkin sorunlar göz önünde

bulundurulduğunda, Türkiye’nin, mikrofinansman sisteminin hukuki altyapısını

oluşturarak, bu alandaki oluşumlara imkan tanımak zorunda olduğu görülmektedir.

Dolayısıyla Türkiye, geleneksel bankacılık faaliyetleri yanında, sadece mikrofinansman

hizmeti sunmak üzere oluşturulmuş, etkin mikrofinansman kuruluşlarına ihtiyaç

duymaktadır.

1.2. Türkiye’deki Mikrofinansman Talebi

Türkiye’de mikrofinansman hizmetleri piyasası, çok yüksek bir talep

potansiyeline sahiptir. Piyasanın müşteri potansiyelinin bu denli yüksek olmasının

temel sebebi, ülkenin finans kesimi dışında kalan; bir başka deyişle, geleneksel finansal

hizmetlerden çeşitli nedenlerle faydalanamayan nüfus hacminin fazla olmasıdır.

Bununla birlikte, Türkiye’de mikrofinansman hizmetlerine ihtiyaç duyan hedef

kitlenin yapısını; ticari faaliyetlerini sürdürmek veya geliştirmek amacıyla kaynak

arayışında olan mikro ve küçük işletmeler ve bir iş alanına yatırım yapmak, tüketim

ihtiyaçlarını karşılamak için kredi, tasarruf ve diğer mali araçlara gereksinimi olan

düşük gelirli hanehalkı olmak üzere iki açıdan ele almak mümkündür. Buna göre,

Türkiye’de mikrofinansman hizmeti talep edenlerin piyasadaki dağılımları

incelendiğinde; aile bireyleri tarafından kurulan ve işletilen informal işletmeler, bir

veya birkaç işçi çalıştıran ya da bir arada çalışan birkaç ortaktan oluşan

mikrogirişimler, yerleşik ve kayıtlı işletmeler ile tarım sektöründe çalışan hanehalkı

göze çarpmaktadır. Bu çerçevede, Türkiye’deki mikrofinansman piyasasının

bölümlenmiş görünümünü şu şekilde özetlemek mümkündür:774

- Piyasada, bir kişinin veya bir ailenin yönetiminde faaliyet sürdüren informal

sektör işletmeleri önemli bir yer tutmaktadır. Bu grup, işsizlikten dolayı

informal iş alanlarına yönelen ve bu alanlarda düşük gelir getiren

faaliyetlerde bulunanları, düşük ücretli işçileri ya da mevsimlik çalışanları

kapsamaktadır. Söz konusu kişilerin bu tür faaliyetleri, aynı zamanda,

bulundukları hanehalkının tek gelir kaynağı da olabilmektedir. Ayrıca, bu

774 Kiendel Burritt, A Sector Assessment Report: Microfinance in Turkey, Türkiye: United Nations

Development Programme Publications, No 2, 2003, s.23.

313

grupta bulunan üretici konumundaki bazı kişiler, yaşadıkları evde üretken

faaliyetlerde bulunmaktadırlar. Bu kesim, hem kadın hem de erkeklerden

oluşmaktadır. Öte yandan bu grup, mevcut durumda, sadece informal kredi

kaynaklarına erişebilmektedir.

- Piyasa bölümlemesi içerisindeki bir başka grupta ise, bir ya da birden fazla

çalışanı olan veya çok sayıda ortağın idare ettiği, daha formal yapıya sahip

olan mikro ya da küçük ölçekli işletmeler yer almaktadır. Bu grupta yer alan

işletmelerin birçoğu Türkiye Esnaf ve Sanatkarları Konfederasyonu’na

(TESK) kayıtlıyken; bir kısmı da hem TESK’e hem Türkiye Esnaf ve

Sanatkarlar Kredi ve Kefalet Kooperatifleri Birlikleri Merkez Birliği’ne

(TESKOMB) üye durumundadırlar. Öte yandan, bu işletmelerin kendi

mülkiyetleri yoktur ve formal kredi kaynaklarına erişimleri de imkan

dahilinde değildir. Söz konusu işletmeler daha çok, informal kredi

kaynakları ve kendi iç finansmanları (kârlarla) sayesinde varlıklarını

sürdürebilen ve genellikle az büyüyen işletmelerdir.

- Piyasadaki bir diğer talep grubu ise, yerleşik ve formal yapıdaki

işletmelerden oluşur. Bu gruptaki işletmeler, genellikle, kredi teminatı olarak

gösterebilecekleri varlıklara sahiptirler ve bu nedenle farklı kaynaklardan

finansman sağlayabilirler. Nitekim bu işletmelerin bazıları kendi finansman

kaynaklarına başvururken; bazıları da bankalardan kredi edinme imkanlarını

kullanırlar. Güçlü ve büyüyen karaktere sahip bu işletmeler, vadesiz hesap

ve kredi kartları gibi diğer finansal hizmetleri de talep ederler.

- Tarım sektöründe istihdam edilen hanehalkları, piyasanın bir diğer talep

grubunu oluşturmaktadırlar. Bu grupta yer alanlar gelir getirici faaliyetleri,

tarımdan, tarım dışı sektörlere kadar uzanmaktadır. Bu gruptakilerin bir

çoğu, Tarım Kredi Kooperatifleri’nin üyesidirler; ancak Ziraat Bankası

hizmetlerine ya hiç erişememekte ya da sağlıksız erişebilmektedirler. Öte

yandan bu gruptakiler, değişken gelir akışlarını idare etmek için hem krediyi

hem de diğer finansal hizmetleri talep ederler.

314

1.3. Türkiye’de Mikrofinansman Arzı

Türkiye’de, gerçek anlamda mikrofinansman hizmetlerinin sunulmaya

başlanması, çok yakın bir geçmişte; 1990’lı yılların sonuna doğru mümkün olmuştur.

Ancak, toplumun düşük gelirli kesimlerine sağlanan geleneksel kredi olanakları ile

KOBİ’lere sağlanan finansman destekleri de mikrofinansman hizmeti kapsamında

değerlendirildiğinde, Türkiye’deki mikrofinansman uygulamalarının Osmanlı dönemine

kadar uzandığı söylenebilir. Zira, Osmanlı İmparatorluğu dönemindeki para ve emlak

vakıflarının yoksullara yiyecek ve barınma yardımı sağlamalarının yanı sıra, likidite

sıkıntısına giren düşük gelirlilere evlerini teminat göstermeleri koşulu ile nakit yardımı

da sağladıkları ve bu suretle mikrofinansman benzeri uygulamalarda bulundukları

bilinmektedir.

Cumhuriyet döneminde ise, küçük esnaf ve sanatkarların finansman ihtiyaçlarını

karşılamak amacıyla kurulan kredi birlikleri ve kooperatifler, yardım sandıkları, ticari

bankalar ve benzeri kurumlar, mikrofinansman ve mikrofinansman benzeri hizmetler

sunma konusunda ön plana çıkmışlardır. Örneğin, kamu sermayeli bir ticari banka olan

Türkiye Halk Bankası, geçmişten bugüne, düşük gelir gruplarına ve mikrogirişimci

özelliği taşıyan esnaf ve sanatkarlara yönelik olarak, mikrofinansman kapsamına

girebilecek çeşitli finansal hizmetler sunmaktadır. Yine bir kamu bankası olan T.C.

Ziraat Bankası da düşük gelirli hanehalklarına ve düşük gelirli çiftçilere finansman

sağlama konusunda uzmanlaşmış, bir diğer formal kurumdur. Dolayısıyla, her ne kadar

sadece mikrofinansman hizmeti sunmak için kurulmuş olmasalar da bu iki kurumu,

formal mikrofinansman sunucuları kapsamında değerlendirmek mümkündür. Ayrıca

Türkiye’de, sivil toplum kuruluşları, esnaf ve sanatkar kooperatifleri, küçük çiftçi

kooperatifleri, bazı meslek odalarının oluşturduğu yardımlaşma sandıkları gibi yarı

formal; arkadaşlar, aile bireyleri, komşular ve tefeciler gibi informal mikrofinansman

sunucuları da mevcuttur.775

Diğer taraftan, Türkiye’deki çeşitli kurum ve kuruluşların, yoksullukla mücadele

hedefi altında, mikrokredi benzeri çeşitli mekanizmalara başvurdukları görülmektedir.

Bunun yanı sıra, kredi mantığı ile değil de tamamen sosyal yardım mantığı ile işleyen

775 Akgül, Mikro Finans Kuruluşları Hakkında Kanun Teklifi, s.19.

315

başka yoksullukla mücadele programları da bulunmaktadır. Ancak, bu mekanizmaların

bir çoğu bürokratik verimsizlikten uzaktır ve kimi zaman siyasi patronaj ilişkilerinden

zarar görmektedirler. Ayrıca, birçoğunun prosedürel şeffaflıktan yoksun olması, amaca

uygun işlev görüp görmediklerini değerlendirmeyi de imkansız kılmaktadır.776

Özetle, Türkiye’de mikrofinansman sistemine dahil edilebilecek ürün ve

hizmetleri sunan kurum ve kuruluşları, formal, yarı formal ve informal mikrofinansman

sunucuları olmak üzere üç grupta kategorize etmek mümkündür. Konunun bu şekilde

kategorize edilmesi, uluslararası uygulamalara paralellik sağlanmasına da imkan tanımış

olacaktır.

1.3.1. Formal Mikrofinansman Sunucuları

Türkiye’de, mikrofinansman olarak nitelendirilebilecek hizmetler sunan formal

yapıdaki kurumlar arasında Türkiye Halk Bankası, T.C. Ziraat Bankası, Sosyal

Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonu, Kredi Garanti Fonu ile Küçük ve Orta

Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı (KOSGEB) gibi kurumları

saymak mümkündür. Ancak, bu kurumlar içerisinde kamu kurumu niteliğine sahip ticari

bankalar olan Türkiye Halk Bankası ve T.C. Ziraat Bankası’nı ayrı tutmak gerekir. Zira

Türkiye’deki mikrofinansman faaliyetleri, büyük ölçüde, bu iki kurum tarafından

yürütülmektedir. Bu iki kamu bankası, özellikle mikro ve küçük ölçekli işletmelere ve

küçük çiftçilere sağladıkları mikrofinansman hizmetleri aracılığıyla, oldukça önemli bir

boşluğu doldurmaktadırlar. Ancak her iki banka da 2000 yılında yaşanan finansal kriz

sonrasında, bir yeniden yapılanma sürecine girmiş; bu durum, bu bankaların mikro ve

küçük ölçekli işletmelere sağladıkları kredilerin azalmasına neden olmuştur. Bu

nedenle, söz konusu bankalar, ülkenin potansiyel mikrofinansman müşterilerinin küçük

bir bölümüne erişebilme imkanı bulabilmişlerdir. Fakat bu durum, bu bankaların

piyasanın baskın oyuncuları olmalarını engelleyememiştir. Zira, her iki bankanın da çok

geniş şube ağlarına sahip olmaları, yeniden yapılanmaları sonrasında, sadece kredi ve

tasarruf hizmetlerinde değil; mikrofinansman alanında sunulan hizmetlerde de büyük rol

üstlenebileceklerini göstermektedir.777

776 Adaman ve Bulut, http://home.ku.edu.tr/~dyukseker/adaman-mikrokredi.htm[12.09.2008] 777 Burritt, ss.31-32.

316

1.3.1.1. Türkiye Halk Bankası

Türkiye Halk Bankası (kısa adıyla Halkbank), Küçük ve Orta Ölçekli Sanayii

Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı (KOSGEB), Türkiye Odalar ve Borsalar

Birliği (TOBB), Ticaret ve Sanayi Odaları gibi meslek örgütleri ve kuruluşlarla

imzaladığı protokoller çerçevesinde, KOBİ'lere düşük faizli ve uzun vadeli finansman

desteği sağlamak amacıyla kurulmuş olan bir kamu bankasıdır. Buna göre Bankanın

geleneksel misyonu, ülke ekonomisinin temelini oluşturan esnaf, sanatkar ve KOBİ'ler

ile üretim, yatırım ve istihdamın artışına katkıda bulunan tüm girişimcileri

desteklemektir. Buna göre Halkbank, küçük ve orta ölçekli işletme konumundaki esnaf

ve sanatkarlara 1942 yılından beri kredi kullandırarak, hem onların işlerini

geliştirmelerine, istihdam yaratmalarına hem de ülke ekonomisinin gelişmesine katkıda

bulunmalarına destek olmaktadır.778

Bu kapsamda Halkbank, elliye yakın ürün çeşidiyle küçük ve orta ölçekli

işletmelere hizmet vermektedir. Yurt içi ve yurt dışı kaynaklı yatırım/işletme kredileri,

KOBİ'lerin nakit akışlarına uygun, esnek geri ödemeli olarak kullandırılan turizm,

tarım, imalat, sanayi ve teknoloji sektörlerine yönelik kredi çeşitleri, esnafa yönelik

kooperatif kredileri, taksi-dolmuş esnafına yönelik plaka kredileri, franchising kredisi

bunlardan bazılarıdır. Ancak, mikrofinansman yaklaşımı açısından, Halkbank’ın

sağladığı bu kredi türleri içerisinde, mikrogirişimci özelliği taşıyan esnaf ve sanatkarlara

sağlanan kooperatif kredilerinin ayrı bir önemi vardır. Zira, Türkiye’de esnaf ve

sanatkarlara sağlanan finansman destekleri içinde en önemli payı Halkbank tarafından

kullandırılan kooperatif kredileri oluşturmaktadır. Bu tür kredilerin, 2007 yılı

rakamlarına göre, Bankanın tüm kredileri içerisindeki payı ise, %15’tir.779

Halkbank, esnaf ve sanatkarlara, Esnaf ve Sanatkarlar Kredi ve Kefalet

Kooperatifleri aracılığıyla, işletme ve yatırım amaçlı krediler sunmaktadır. Esnaf ve

sanatkarlara özel bu kredilerin vadeleri 9 ay ila 5 yıl; limitleri ise 35.000 ila 50.000 TL

arasında değişmektedir. Söz konusu kredilerin temin edilmesi ise, öncelikle, kredi

kullanacak olan girişimcilerin, Esnaf ve Sanatkarlar Kredi ve Kefalet Kooperatifleri’ne

778 Türkiye Halk Bankası, 2007 Faaliyet Raporu, İstanbul: Tayburn Kurumsal, 2008, ss.16-17. 779 A.g.e., s.17.

317

üye olmaları şartına bağlanmıştır. Ayrıca Banka, bu tür krediler için, kooperatif kefaleti

ve şahıs kefaleti, gayrimenkul ipoteği, taşıt rehni gibi teminatlar aramaktadır.780

Öte yandan, Türkiye Halk Bankası tarafından, esnaf ve sanatkarları desteklemek

amacıyla kullandırılan kooperatif kredilerinde, son yıllarda önemli bir atış

kaydedilmiştir. Bu artışta, kooperatif kredilerine Türkiye Halk Bankası tarafından

uygulanan faiz oranının %35’inin 2006 yılından bu yana Hazine Müsteşarlığı tarafından

sübvanse ediliyor olması etkili olmuştur.781 Buna göre Banka, 2007 yılı sonu itibariyle,

732 bin esnaf ve sanatkara kredi kullandırılmıştır.

Diğer taraftan Banka, yıllık cirosu 2 milyon TL'ye kadar olan firmaları küçük

işletme müşteri tanımlamasına almış ve onlara özel hizmetler sunmaya başlamıştır. Bu

kapsamda, KOBİ bankacılığı alanındaki etkinliğini pekiştirmek amacıyla küçük işletme

segmentinde yer alan firmalara ödemesiz dönemli ve nakit akışlarına uygun esnek

ödeme imkanı veren "Küçük işletme Destek Paketi" geliştirilmiştir. Bunun yanında

Banka, eczacılara yönelik "Eczacı Destek Paketi", şoför esnafına yönelik "Şoför

Esnafına Destek Paketi" gibi mikrokredi programları hazırlamıştır. Ayrıca Banka,

turizm sektörüne yönelik hazırladığı kredi paketleriyle, bu sektördeki firmaların nakit

akışına uygun ve esnek geri ödemeli finansman imkanları da sunmaktadır.782

Halkbank, KOBİ’lere sağladığı danışmanlık ve eğitim hizmetleri ile takım

tezgahları alımı, iş yeri edindirme, yenilemeler, bakım-onarım gibi yatırım ve işletme

kredilerinin yanı sıra, kadın girişimciler için sağladığı kredilerle de dikkat çekmektedir.

Banka tarafından “Kadın Girişimci Destek Paketi” adı altında verilen bu krediler, hedef

müşteri kitlesi ve kredi miktarı açılarından bakıldığında mikrofinansman ile benzer

özellikler taşımaları bakımından önemlidirler. Buna göre, Halkbank tarafından sağlanan

Kadın Girişimci Destek Paketi kapsamında, herhangi bir faaliyeti ya da kendine ait bir

işyeri olmayan, mal ve hizmet üretimine, serbest meslek ya da ticari faaliyete yönelik

yeni bir işyeri açmak isteyen, elinde iş konusu ile ilgili belgesi olan veya olmayan, bilgi

veya deneyime sahip ancak yeterli sermayesi bulunmayan kadın girişimciler, 5.000

780 http://www.halkbank.com.tr/channels/1.asp?id=145[25.09.2008] 781 TESKOMB, “Hazine Müsteşarı H. İbrahim Çanakçı ile yapılan röportaj” TESKOMB Dergi, Şubat

2006, http://dergi.teskomb.org.tr/273/index2.asp?dp=s14[25.09.2008] 782 Türkiye Halk Bankası, 2007 Faaliyet Raporu, s.17.

318

TL'den 25.000 TL'ye kadar ; azami 6 ay ödemesiz dönemli 36 aya varan krediler ile

desteklenmektedirler.783

1.3.1.2. T.C. Ziraat Bankası

T.C. Ziraat Bankası, tarım sektörü başta olmak üzere, ekonominin reel kesimine

ve bireylere finansal destek sağlamak amacıyla kurulan bir kamu bankasıdır. Banka,

Türkiye Halk Bankası’nın KOBİ’ler ile esnaf ve sanatkarlar için finansal ürün ve hizmet

sunumunda üstlendiği fonksiyonun benzerini, tarım sektöründe yerine getirme

misyonuyla kurulmuştur. Buna göre Banka, tarımsal işletmelerin kısa vadeli işletme

giderlerini finanse etmek üzere işletme kredisi; yatırım giderlerini finanse etmek üzere

ise, yatırım kredisi ürünlerini müşterilerine sunmaktadır. Ayrıca Banka, bu tür kredi

olanaklarını tarımsal kesimdeki üretici çiftçilere ve tarımsal mikrogirişimcilere

sunarken, çoğunlukla tarım kredi kooperatiflerinin aracılığını kullanmaktadır.

Öte yandan Ziraat Bankası, bitkisel ve hayvansal üretim, su ürünleri ve tarımsal

mekanizasyon konularında, kendi kaynaklarından kullandırdığı tarımsal işletme ve

yatırım kredilerinin yanı sıra, kullandırılmasına aracılık ettiği çeşitli fon kaynaklı

krediler vasıtasıyla da tarım sektöründe faaliyet gösteren kişi ve kurumlara hizmet

etmektedir.784

Ziraat Bankası, yaygın şube ağı sayesinde düşük gelirli çiftçilere ulaşma

potansiyeline sahip bir banka olarak, bu kesitteki müşteri kitlesine yönelik, kredi

tutarları, teminat yapısı ve geri ödeme koşulları bakımından mikrokredilere benzer

özellikler taşıyan ürünler de sunmaktadır. Banka’nın müşterilerine sunduğu kredi türleri

içerisinde, mikrofinansman ürünü olarak nitelendirilmeye en yakın olanı, süt sığırcılığı,

su ürünleri avcılığı, su ürünleri yetiştiriciliği ve arıcılık gibi alanlar için kullandırılan

sübvansiyonlu kredilerdir. Buna göre Banka, kredi kullandırılması uygun görülen

gerçek ve tüzel kişilere (kamu kurum ve kuruluşları hariç), tarımsal üretime yönelik

olarak ve her yıl değişen oranlarda, sübvansiyonlu (düşük faizli) yatırım ve işletme

kredileri kullandırmaktadır. Söz konusu sübvansiyonlu krediler, üreticilerin finansman

ihtiyaçlarının uygun koşullarda karşılanması, tarımsal üretimin geliştirilmesi,

783 http://www.halkbank.com.tr/channels/1.asp?id=893[25.09.2008] 784 Ziraat Bankası, 2007 Faaliyet Raporu, İstanbul: Tayburn Kurumsal, 2008, s.83.

319

verimliliğin ve kalitenin artırılması gibi amaçlar taşımaktadır. Banka’nın 2008 yılında

uyguladığı sübvansiyonlu kredi faiz oranları, cari tarımsal kredi faiz oranlarına %25 ila

%100 arasında değişen oranlarda uygulanan indirimler sonucu ortaya çıkmıştır.

Girişimcilere sağlanan sübvansiyon kredilerinin üst limitleri, kredinin konusuna göre

değişmektedir. Örneğin bu üst limit, 2008 yılı için, süt hayvancılığı, arıcılık, kanatlı

hayvan sektörüne yönelik bio-güvenlik konularında 1.500.000 TL; kontrollü örtü altı

tarımı konusunda 750.000 TL; diğer üretim konularında ise 250.000 TL’dir.

Sübvansiyon kredilerinin vadeleri ise, işletme kredileri için maksimum 18 ay; yatırım

kredileri için maksimum 7 yıldır.785

Ziraat Bankası’nın mikrokredi benzeri ürünlerinden biri de işletmelerin kısa

süreli finansman ihtiyaçlarının karşılanması, işletmenin esas faaliyetlerinin

sürdürülmesi ve genişletilmesi gibi amaçlarla sağlanan “küçük işletme kredileri”dir. Bu

krediler;

- mal ve hizmet üretim faaliyetinde bulunan,

- üretim ve satış artırma kapasitesi olan,

- içinde bulunduğu sektörü etkileyecek büyüklükte olmayan,

- aynı işkolunda en az 3 yıldır faaliyet sürdüren,

- satış ve pazar problemi bulunmayan,

- yıl sonu itibariyle net satışları 5.000.000 TL'nin altında olan işletmelere

yöneliktir.

Küçük işletme kredileri, en fazla 250.000 TL'ye kadar nakdi ve gayri nakdi

olarak kullandırılabilen ve kullandırım prosedürü basit kredilerdir. Söz konusu krediler,

nakit olarak; borçlu cari hesap, senet karşılığı kredi, taksitli ticari kredi, taşıt kredisi,

işyeri/lojman ve misafirhane alım kredisi, makine teçhizat alım kredisi, dövize endeksli

kredi ve ihracatın finansmanı amacıyla döviz kredisi şeklinde kullandırılabilmektedir.

Küçük işletme kredilerinin vadeleri ise, nakdi kredilerde azami 1 yıl; taksitli ticari kredi,

785 http://www.ziraatbank.com.tr/default.asp?sayfa=tr/tarimsal/tarimsal-kredi/yeni-tarimsal-kredi-

urunlerimiz.aspx&anagrup=tarimsal[30.09.2008]

320

taşıt kredisi ve makine teçhizat alım kredisinde azami 48 ay; işyeri/lojman ve

misafirhane alım kredisinde ise azami 60 ay olabilmektedir.786

1.3.1.3. Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonu

Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonu (SYDTF), yoksul ve yardıma

muhtaç durumunda bulunan bireylere ve gerektiğinde her ne suretle olursa olsun

Türkiye’ye kabul edilmiş veya gelmiş olan kişilere yardım etmek, sosyal adaleti

pekiştirici tedbirler alarak gelir dağılımının adilane bir şekilde paylaştırılmasını

sağlamak, sosyal yardımlaşma ve dayanışmayı teşvik etmek amacı üzerine, 3294 sayılı

yasa ile 1986 yılında kurulmuştur. Buna göre SYDTF, eğitim, sağlık ve diğer sosyal

yardımların etkin bir şekilde yürütülmesine katkı sağlayacak sosyal politikalar

oluşturmayı, bunları uygulamaya geçirerek yoksullukla mücadele etmeyi ve ülkedeki

yoksulluğun kuşaklararası transferini engellemeyi hedeflemektedir.787 Bu hedefle Fon,

il ve ilçelerde kurulmuş olan Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları aracılığıyla,

yoksulların iş kurmasına, mesleki eğitimlerine ve istihdam edilmelerine yönelik olarak,

hemen hemen her iş kolu için mikro ölçekte fon sağlamaktadır.

Öte yandan SYDTF, son yıllarda, gelir dağılımı ve yoksullukla mücadelede en

etkili araçlardan biri olan istihdamın artması ve emek-yoğun sektörlerin kalkınması

amacıyla proje yardımlarına önem vermeye başlamıştır. Buna göre Fon, yine Sosyal

Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları aracılığıyla, sosyal güvenceden yoksun, yoksul

durumdaki bireyler için proje destekleri sağlamaktadır. Bu yolla SYDTF, hedef

kitlesinde yer alan bireylerin toplumsal ihtiyaçlarının karşılanarak topluma entegre

olmalarını ve ekonomide aktif üretken duruma geçerek, sürdürülebilir gelire

ulaşmalarını amaçlamaktadır. Fonun sağladığı bu destek kapsamında, gelir getirici

projelere, istihdam amaçlı eğitim projelerine ve işbirliğine dayalı sosyal yardım/sosyal

hizmet projelerine kaynak aktarılmaktadır. Burada sözü edilen gelir getirici projeler ise,

3294 sayılı yasa kapsamında yer alan bireylerin, kendilerinin ve ailelerinin geçimlerini

sağlayacak işlerini kurarak sürdürülebilir gelir elde etmelerine olanak sağlayan küçük

çaplı destekleri içermektedir. Buna göre Fon, gelir getirici projeler için kırsal konularda

786 http://www.ziraatbank.com.tr/default.asp?sayfa=tr/tarimsal/tarimsal-kredi/yeni-tarimsal-kredi-

urunlerimiz.aspx&anagrup=tarimsal[30.09.2008] 787 http://www.sydgm.gov.tr/sydtf/web/gozlem.aspx?sayfano=61[30.09.2008]

321

kişi başına en fazla 5.000 TL; kentsel konularda kişi başına en fazla 10.000 TL destek

sağlamaktadır. Gelir getirici projelerde geri ödemeler, ilk yıl ödemesiz, ikinci yıl verilen

proje desteğinin %20'si, üçüncü yıl %20'si, dördüncü yıl %30'u ve beşinci yıl %30'u

olmak üzere 5 yıl vade ile faizsiz olarak gerçekleştirilmektedir.788

Diğer taraftan, özellikle düşük gelirlilere hizmet veren SYDTF’nin önemli hedef

kitlelerinden biri de kadınlardır. Zira Fon, üretime katkıda bulunmayan kadınlara

yönelik istihdam olanakları sunarak, bu kadınların hem kendi kişisel gelişimlerine hem

de ailelerinin sosyo-ekonomik hayatına katkı sağlamalarına odaklanmıştır. Fonun,

kadınlara yönelik bu desteği, bir mikrofinansman kurumu özelliği taşıdığı düşüncesini

pekiştirmektedir.

Öte yandan, SYDTF’nin yoksul kesime sağladığı finansal desteğin temel

kaynaklarını milli bütçeden aktarılan fonlar, bağışlar ve yardımlar oluşturmaktadır.

Buna göre, Fon’da toplanan bu kaynaklar, Fon kurulunda alınan kararlar doğrultusunda

ve Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Genel Müdürlüğü eliyle, Sosyal Yardımlaşma ve

Dayanışma Vakıflarına aktarılmakta ve yardımlar Vakıflar tarafından ihtiyaç sahiplerine

ulaştırılmaktadır. Bu kapsamda Fon’un gelirlerini şu şekilde sıralamak mümkündür:789

- Kanun ve Kararnamelerle kurulu bulunan veya kurulacak olan fonlardan

Bakanlar Kurulu kararıyla %10’a kadar aktarılacak miktarlar,

- Gelir ve Kurumlar Vergisi tahsilat toplamının %2.8’i,

- Trafik para cezalarının %50’si,

- RTÜK gelirlerinin %15’i,

- Bütçeye konulacak ödenekler,

- Her türden bağış ve yardımlar,

- Diğer gelirler.

1.3.1.4. Kredi Garanti Fonu

Kredi Garanti Fonu İşletme ve Araştırma (KGF), KOBİ’lerin bankacılık

sistemine dahil ürün ve hizmetlerinden yararlanırken karşılaştıkları teminat sorununu

çözmeye yönelik olarak, 1991 yılında, Türkiye-Almanya teknik işbirliği anlaşması

788 http://www.sydgm.gov.tr/sydtf/web/gozlem.aspx?sayfano=147[30.09.2008] 789 http://www.sydgm.gov.tr/sydtf/web/gozlem.aspx?sayfano=93[30.09.2008]

322

çerçevesinde; Türkiye Esnaf ve Sanatkarları Konfederasyonu (TESK), Türkiye Ticaret,

Sanayi, Deniz Ticaret Odaları ve Ticaret Borsaları Birliği (TOBB), Mesleki Eğitim ve

Küçük Sanayii Destekleme Vakfı (MEKSA) ve Türkiye Orta Ölçekli İşletmeler, Serbest

Meslek Mensupları ve Yöneticileri Vakfı (TOSYÖV) tarafından kurulmuştur. Daha

sonra Fona, 1995 yılında Küçük ve Orta Ölçekli Sanayii Geliştirme ve Destekleme

İdaresi Başkanlığı (KOSGEB); 1996 yılında ise, Türkiye Halk Bankası A.Ş. (THB)

ortak olmuşlardır. Bugün, Kredi Garanti Fonu hisselerinin %50.99’u TOBB’a; %48.54

KOSGEB’e, %0.43’ü TESK’e ve kalanı da diğer ortaklara (MEKSA Vakfı, TOSYÖV

Vakfı, Halk Bankası) aittir.790

Yeni ve küçük işletmelerin banka kredisine ulaşmak için çok güçlü bir teminata

ihtiyaç duymaları ve uzun vadeli kredi kullanmak isteyen KOBİ'lerden bankaların

yüksek teminatlar talep etmeleri, KGF gibi bir yapılanmanın ortaya çıkmasına zemin

hazırlamıştır. Ayrıca, KOBİ'lerin işlerini büyütürken mevcut kredi limitlerinin

artırılmasında bankaca talep edilen ek teminatların, işletme ve banka arasında sorunlara

yol açıyor olması da bu konuda iki tarafa aracılık eden bir çözüm ortağının

oluşturulması gerektiği düşüncesini desteklemiştir.

Bu kapsamda KGF, KOBİ’lere verdiği kefalet ve üstlendiği risk ile bu

işletmelerin daha çok banka kredisi kullanabilmelerini sağlamakta; uzun vadeli ve

uygun maliyetli kredilerden küçük işletmelerin de yararlanmasını mümkün hale

getirmektedir. Bu sayede girişimcilik teşvik edilmekte, KOBİ'ler lehine ek bir

kredilendirme yaratılarak ekonomik büyüme ve kalkınmaya katkı sağlanmaktadır. Öte

yandan, KGF kefaletlerinde temel amaç, genç ve kadın girişimciliğin geliştirilmesini

sağlamaktır. Ayrıca, yenilikçi yatırımların gerçekleştirilmesi, ileri teknoloji içeren

küçük girişimler, ihracatın desteklenmesi, istihdam artışı sağlayacak yatırımlar ve

bölgesel kalkınma amaçlı yatırımlar, KGF kefaletlerinde önem verilen diğer

konulardır.791

790 Mevlüt Karakaya, Beyhan Marşap ve Soner Gökten, “Yeni Sermaye Uzlaşışı Ve KOBİ’lerin Resmi

Kredi Kanallarına Ulaşmasında Kurumsal Yapılanma: Kredi Garanti Fonu”, I. Uluslararası Sempozyum: KOBİ’ler ve Basel II Bildiriler Kitabı, İzmir: İzmir Ekonomi Üniversitesi, 02-03-04 Mayıs 2008, ss.243-244.

791 http://www.kgf.com.tr/2amac.htm[30.09.2008]

323

Tablo 29

İşletme Büyüklüğüne Göre KGF’nin Verdiği Kefaletler

2006

Ölçek Adet Kredi (Bin TL) Kefalet (Bin TL) Mikro 105 12.529 9.313 Küçük 125 30.314 19.419 Orta 28 8.244 5.187 Toplam 258 51.087 33.919

Kaynak: Mevlüt Karakaya, Beyhan Marşap ve Soner Gökten, “Yeni Sermaye Uzlaşışı Ve KOBİ’lerin Resmi Kredi Kanallarına Ulaşmasında Kurumsal Yapılanma: Kredi Garanti Fonu”, I. Uluslararası Sempozyum: KOBİ’ler ve Basel II Bildiriler Kitabı, İzmir: İzmir Ekonomi Üniversitesi, 02-03-04 Mayıs 2008, s.245.

Öte yandan, Kredi Garanti Fonu’nda kefalet süreci, kefalete ihtiyaç duyan

KOBİ’nin anlaşmalı bankaya başvurmasıyla başlamaktadır. Buna göre, öncelikle

KOBİ’nin, anlaşmalı olduğu bankaya KGF kefaletinden yararlanmak istediğini

bildirmesi gerekmektedir. Bu noktada Banka, kendisine gelen başvuruları

değerlendirmeye alıp, ön elemeden geçirerek, uygun olan başvuruları KGF’ye iletir.

Sonrasında, KGF inceleme yapar ve kredilerin ne kadarlık kısmına kefalet vereceğini

belirler. KGF, kredi vadesi boyunca her yıl peşin olarak, kefalet bakiyesi üzerinden,

kefaletin nakdi veya gayri-nakdi olmasına göre, yıllık %1,5 ile %3 arasında değişen

oranlarda komisyon almaktadır. Ayrıca KGF, verdiği kefaletler için maksimum 8 yıla

kadar vade olanağı sunmaktadır. Öte yandan, KGF’nin herhangi bir KOBİ’ye ya da risk

grubuna kullandıracağı kefalet miktarı 750.000 TL’yi geçememektedir. Buna göre,

kefalete getirilen bu üst sınır, Kredi Garanti Fonu’nun özellikle mikro ve küçük ölçekli

işletmeleri hedef aldığı anlamına gelmektedir. Zira KGF, Tablo 29’dan görülebileceği

üzere, 2006 yılı sonu itibariyle sağladığı 33,9 milyon TL’lik kefaletin 19,4 milyon

TL’sini küçük, 9,3 milyon TL’sini mikro ölçekli işletmelere kullandırmıştır.792

792 Karakaya, s.244.

324

Kredi Garanti Fonu, KOBİ’lere kullandırılan kredilerin yaklaşık %75’ine kefalet

vermekte, bir başka deyişle banka kredisinin ortalama %75’lik kısmına ait riski

üstlenmektedir. Buna göre KGF, 2007 yılı sonu itibariyle 490 adet kefalete karşı

yaklaşık 56 milyon TL düzeyinde risk üstlenmiştir.793

1.3.1.5. Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı

Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı

(KOSGEB), 1990 yılında yürürlüğe giren 3624 sayılı kanunla, Türkiye’nin ekonomik

ve sosyal ihtiyaçlarının karşılanmasında KOBİ’lerin payını ve etkinliğini artırmak;

rekabet güçlerini ve düzeylerini yükseltmek; sanayide entegrasyonu ekonomik

gelişmelere uygun biçimde gerçekleştirmek gibi amaçlar doğrultusunda kurulmuştur.

KOSGEB, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı ile ilgili bir kamu kuruluşu olup, tüzel kişiliğe

haiz ve bütün işlemlerinde özel hukuk hükümlerine tabidir.794 Bu kapsamda KOSGEB,

KOBİ’lerin teknoloji kullanımı ve geliştirilmesine yönelik teknolojik destek

hizmetlerinin sunulması başta olmak üzere, teknik, finansal ve ticari konularda bilgi

aktarımının sağlanması, kredi ve teminat sorunlarının giderilmesi gibi konularda mikro,

küçük ve orta ölçekli işletmelere destek olmaktadır. Buna göre, KOSGEB’in söz konusu

işletmelere sağladığı destekler içerisinde, mikrofinansman unsurlarını en çok içerenler

şunlardır:795

- Nitelikli Eleman Desteği: İşletmelerin teknolojik düzeyinin yükseltilmesi,

ürün kalitesinin ve yeni ürünlerin geliştirilmesi, verimliliğin artırılması ve

yurtiçi/ yurtdışı pazarlarda rekabet gücünün artırılmasının sağlanması amacı

ile; işletmelerin fakülte, dört yıllık yüksekokul mezunu ve iki yıllık meslek

yüksekokul mezunu, nitelikli eleman istihdamına geri ödemesiz destek

vermesidir. Nitelikli eleman desteğinde üst limitler şu şekildedir:

a) İşletme/işletici kuruluş ve KOSGEB ile yürütülen proje başına toplam

18.000 TL; fakülte ve yüksekokul mezunları için tüm yörelerde aylık

üst limit 1.000 TL, 793 http://www.kgf.com.tr/4_9.htm[30.09.2008] 794 Küçük Ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı Kurulması Hakkında

Kanun, Resmi Gazete, Sayı. 20498, 1990. http://www.kosgeb.gov.tr/dosyalar/mevzuat/3624-KOSGEB_kurulmasi_hakkinda_kanun.pdf[01.10.2008]

795 http://www.kosgeb.gov.tr/Finansman/default.aspx[01.10.2008]

325

b) Yalnızca kalkınmada öncelikli yörelerde bu destekten yararlanabilecek

meslek yüksekokulu mezunlarında aylık üst limit 700 TL ve KOSGEB

toplam destek üst limiti 12.600 TL.

- Yeni Girişimci Desteği: Ekonomik kalkınma ve istihdam sorunlarının

çözümünün temel faktörü olan girişimciliğin desteklenmesi,

yaygınlaştırılması ve başarılı İşletmelerin kurulmasını sağlamak amacıyla

yeni girişimcilere finansal destek sağlanmasıdır. Söz konusu desteğin üst

sınırları ve oranları şu şekildedir:

a) İş kurma (geri ödemesiz) : 4.000 TL.

b) Sabit yatırım (finansal kiralama giderleri için geri ödemesiz): 10.000

TL; kalkınmada öncelikli yörelerde %70, normal yörelerde %60,

gelişmiş yörelerde %50.

c) Sabit Yatırım (Geri ödemeli): 40.000 TL; kalkınmada öncelikli

yörelerde %90, normal yörelerde % 80, gelişmiş yörelerde %70.

- Özel Eğitim Desteği: İşletmelerin, yurtiçi - yurtdışı pazarlarda rekabet

edebilir düzeye gelmelerini temin etmek, istihdamı ve katma değeri

artırabilmek için; planlama, yatırım, modernizasyon, teknolojik araştırma

geliştirme, teknoloji adaptasyonu, üretim, pazarlama, finansman,

enformasyon, yönetim, mevzuat, girişimcilik gibi konulardaki bilgi ve

becerilerini geliştirmek amacı ile eğitim ihtiyaçlarının karşılanması için

destek vermesidir. KOSGEB’in İşletme başına sağlayacağı Özel Eğitim

Desteği’nin parasal üst limiti 6.000 TL’dir. Destek oranları, işletme başına

sağlayacağı üst limiti aşmamak koşulu ile, gelişmiş yörelerde %60, normal

yörelerde %70 ve kalkınmada öncelikli yörelerde %80’dir.

- Sınai Mülkiyet Hakları Desteği: İşletmeler tarafından yapılan çalışmalar

neticesinde, patent belgesi, faydalı model belgesi veya endüstriyel tasarım

tescili ile sonuçlanan bir buluş veya tasarımın ortaya çıkması durumunda,

yurtiçi ve yurtdışından; patent, faydalı model belgesi, endüstriyel tasarım

tescili belgesi ve entegre devre topografyaları tescil belgesi alınması için

yapılan giderlere destek verilmesidir. Sınai mülkiyet hakları desteğinin üst

limiti, 6.000 ila 10.000 TL arasında değişmektedir. Destek oranı ise %70’tir.

326

- Bilgisayar Yazılımı Desteği: İşletmelerin ulusal ve uluslararası platformlarda

rekabet güçlerini artırmak ve kalite düzeylerini yükseltmek amacı ile

bilgisayar yazılımı temini için destek vermesidir. Bu desteğin üst limiti

8.000 TL olup, %50 oranında desteklenmektedir.

- E-Ticarete Yönlendirme Desteği: İşletmelerin dünya pazarlarına açılmaları

ve rekabet düzeylerini yükseltmeleri amacıyla, e-ticarete yönelmelerine

destek verilmesidir. Destek üst limiti 3.000 TL olup, bu tutar %100 oranında

desteklenmektedir.

- Tanıtım Desteği: İşletmelerin; işletmelerini ve ürünlerini, özellikle

yurtdışında tanıtmaları için gerçekleştirecekleri faaliyetlerine destek

verilmesidir. Tanıtım desteğinin toplamı 7.000 TL olup, %50 oranında

destek sağlanır.

- İhracat Amaçlı Yurtdışı İş Gezisi: İşletmelerin hedeflerine yönelik ve

uluslararası işbirliği geliştirme amaçlı olarak ihracat, teknik/teknolojik, ortak

yatırım, mali ve benzeri işbirliği imkanları için araştırma, potansiyel ithalatçı

işletme temsilcileri ile doğrudan ikili iş görüşmeleri yapma, tüketici tercih ve

ürün fiyat düzeyi hakkında yerinde tespit, ekonomik yapı ve sanayi durumu

ile ilgili bilgi edinme ve böylece uluslararası ortama açılabilmeleri amacı ile;

uygun ülkelere, sektörel kuruluş/meslek kuruluşlarınca organize edilen

ihracat amaçlı yurtdışı iş gezisi programlarına katılımlarına destek

verilmesidir. İhracat amaçlı yurtdışı iş gezileri desteğinde üst limitler ve

destek oranları şu şekildedir:

a) Ulaşım desteği: Her işletmeden bir yetkili temsilcinin, programın

düzenlendiği yere ekonomik tarife üzerinden havayolu / karayolu /

demiryolu / denizyolu ile gidiş-dönüş ulaşım bileti ücretine verilecek

desteğin üst limiti; 500 TL olup, geri ödemesiz ve %50 oranında

desteklenir,

b) Konaklama desteği: Her İşletmeden bir yetkili temsilcinin programın

düzenlendiği ülkedeki program süresini kapsayan en fazla 4 gece

olmak üzere, bir gecelik konaklama ücretine verilecek desteğin üst

limiti 70 TL olup geri ödemesiz ve %50 oranında desteklenir.

327

1.3.2. Yarı Formal Mikrofinansman Sunucuları

Türkiye’de, mikrofinansman hizmeti sunan kurumlardan bazıları yarı formal

yapıya sahiptirler. Kadın Emeğini Destekleme Vakfı , Türkiye İsrafı Önleme Vakfı,

Toplum Gönüllüleri Vakfı, Türkiye Kalkınma Vakfı, Çok Amaçlı Toplum Merkezleri,

Tarım Kredi Kooperatifleri ile Esnaf ve Sanatkarlar Kredi ve Kefalet Kooperatifleri bu

çerçevede değerlendirilen organizasyonlardır.

1.3.2.1. Kadın Emeğini Destekleme Vakfı ve MAYA Girişimi

Kadınların yaşam kalitelerini ve ekonomik durumlarını iyileştirmek amacıyla,

1986 yılında kurulan Kadın Emeğini Destekleme Vakfı (KEDV), kar amacı gütmeyen

ve kamu yararına kuruluş statüsünde olan bir sivil toplum kuruluşudur. Bu amaçla

KEDV, kadınların hayat deneyiminden gelen uzmanlıkları ve yoksullukla mücadeledeki

yaratıcılıklarına dayanan kolektif kapasite geliştirme (kooperatifleşme) ve ekonomik

güçlendirme programları uygulamaktadır. Bu kapsamda Vakıf, yerel kadın gruplarına

yönelik Kadın ve Çocuk Merkezleri kurarak, erken çocukluk eğitim hizmetleri

sunmaları için söz konusu kadınlara destek vermekte; alternatif eğitim yaklaşımları

sunmaktadır. Ayrıca Vakıf, kadınların ekonomik girişimlerini desteklemek amacıyla,

eğitim, danışmanlık ve alternatif kredi olanakları sağlar ve yerel gündemi öncelikleri

doğrultusunda etkileyebilmeleri ve kendi ihtiyaçları konusunda harekete geçmeleri için

liderlik becerilerini geliştirir. Türkiye’nin çeşitli illerinde KEDV desteğiyle kurulan

20’den fazla yerel kadın kooperatifi tarafından işletilen Kadın ve Çocuk Merkezlerinde

verilen hizmetlerden her yıl binlerce çocuk ve kadın yararlanmaktadır.796 Öte yandan

KEDV, kadınların, çalışma hayatlarını ve ev faaliyetlerini idare etmek için kredi ve

tasarruf hizmetlerine ihtiyaç duyduklarını fark edince, 1995 yılında, mikrofinansman

hizmetlerini denemeye başlamıştır.797

KEDV, ilk olarak, 1995-1997 yılları arasında, İstanbul’daki bir pilot proje

kapsamında 100 kadına küçük miktarlarda kredi vererek, mikrokredi uygulamalarına

796 http://www.kedv.org.tr/[19.09.2008] 797 Burritt, s.31.

328

başlamıştır.798 Pilot projede, kadınlara sağlanan bu kredilerin geri ödenme oranları, %98

düzeyinde gerçekleşmiştir. Bu uygulama ile birlikte, pek çok kadın, aktif olarak reel

sektöre dahil edilmiştir. Ancak, 1999 yılında yaşanan deprem felaketi sonrasında

KEDV, uygulamayı devamlı kılacak kaynak bulmada sıkıntı yaşamış ve

mikrofinansman faaliyetlerine geçici bir süre ara vermek zorunda kalmıştır. Fakat

Vakıf, 2002 yılında, mikrofinansman projesi için gereken fonun temin edilmesiyle bu

alandaki faaliyetlerine devam etmiş ve hatta karşı karşıya kaldığı yasal gerekçeler

nedeniyle mikrofinansman faaliyetleri için kâr amaçlı ayrı bir şirket kurmuştur.799

Vakfın, büyük uğraşlarla kurduğu bu yeni şirket, mikrokredi uygulamasının

Türkiye’deki ilk örneklerinden biri olan MAYA Mikro Ekonomik Destek İşletmesi, kısa

adıyla MAYA’dır.800

MAYA’nın amacı, düşük gelire sahip olmasına karşın iş kurmak isteyen

kadınlara mikro ölçekli krediler sağlamaktır. Ancak MAYA, ilk yıllarda, amacına

ulaşmak konusunda büyük güçlük çekmiştir. 801 Bu durumun en önemli sebebi olarak,

2001 yılında yaşanan finansal kriz sonrasında, toplumda finansal hizmet veren

kurumlara karşı güvensizlik oluşması gösterilmektedir. Ayrıca, özellikle MAYA gibi

kurumların hedef kitlesini oluşturan düşük gelirli kadınların, kredi alımları konusunda

tecrübesiz ve bilgisiz olmaları da MAYA kredilerine olan ilginin sınırlı kalmasına

neden olmuştur.802 Zira kurumun faaliyetleri yeterince duyurulamadığından, 2002

yılında sadece 37 kişi MAYA’nın imkanlarından faydalanmıştır. Kurumun Eylül

2003’te ulaştığı kadın sayısı ise, 356 olarak gerçekleşmiştir. Ancak, MAYA’nın

sağladığı mikrofinansman hizmetleri, kulaktan kulağa yayılınca, 2005 yılının sonunda

aktif üye sayısı 1.350 ulaşmıştır. Kurum, üç buçuk yılda, üyelerine yaklaşık 3.000 adet

kredi sağlamıştır.803

798 Gökçe Günel ve Özge Aytulun, “Assistance or Subjugation: The Impact of Microcredit on the Poor”,

International Conference on Human And Economic Resources, İzmir: İzmir Ekonomi Üniversitesi & Suny Cortland, 2006, s.155.

799 Burritt, ss.31-32. 800 http://www.kedv.org.tr/[19.09.2008] 801 Günel ve Aytulun, s.156. 802 Burritt, s.32. 803 Günel ve Aytulun, s.156.

329

MAYA’nın hedef kitlesini, geleneksel bankacılık sisteminden soyutlanan

kadınlar oluşturmaktadır. Bir başka deyişle MAYA’nın üyeleri veya müşterileri,

özellikle kendi kendilerine geçimlerini sağlamak zorunda olan ve kendi iradeleri dışında

oluşmuş koşullar sebebiyle, gelir getiren iş ya da işletme sahibi olamayan kadınlardır.

Öte yandan, MAYA’dan kredi alan kadınlar, daha çok üretimi evde yapılması gereken

işlerle uğraşmayı tercih etmektedirler. Genelde kadınlar, kadınlara özgü olarak

nitelendirilen, dantel işlemeler, kumaşçılık, el işleri, güzellik ürünlerinin üretimi ve

satışı gibi aktiviteler üzerinde yoğunlaşmaktadırlar.

Öte yandan MAYA’nın kullandırdığı kredilerin tamamı kadınlara yönelik

olmakla birlikte, temelde üç tanedir: MayaBiz (MayaWe), MayaBen (MayaMe) ve

MayaAile (MayaFamily). Buna göre, Tablo 30’da da özetlenen MAYA kredilerinin

özellikleri şöyledir:804

- MayaBiz, gelir getirmek için bir iş kurmak veya yapmakta olduğu işi

geliştirmek için krediye ihtiyaç duyan kadınların, kendileriyle aynı amacı

taşıyan diğer kadınlarla birlikte başvurduğu bir grup kredisidir. MayaBiz

kredisini almak için, başvuruda bulunanlardan geleneksel olarak istenen

teminat ise, kefalettir. Buna göre, kredi almak isteyen en az üç kadın bir

araya gelerek, bir “dayanışma grubu” oluştururlar ve birbirlerine kefil

olurlar. Dayanışma grubu, kredinin teminatı olur. Böylece kredilerin bireysel

olarak alınabilmesi mümkün olmakta; ancak ödemeler grup olarak

yapılabilmektedir. Bu karşılıklı teminat sistemiyle, grubun her üyesi

MAYA’dan borç alabilmekte ve gruptaki diğer üyelerin teminatı

olabilmektedir. Öte yandan, başvuruları kabul edilen grup üyelerinin her

birine başlangıçta 900 TL olarak kullandırılan kredinin tutarı; eğer geri

ödeme zamanında yapılmışsa, ikinci kredi temininde yüzde 25 artırılarak

kullandırılmaktadır. Kredinin vadesi ise en az 4 ay en fazla 12 aydır.

- MayaBen, MayaBiz ile aynı amaca hizmet eder; ancak bu krediye bireysel

başvuru yapılabilmektedir. Buna göre MayaBen; kadınlara, iki kefille, 100

milyon ile 2 milyar TL arasında değişen tutarlı, 4 ila 12 ay arasında değişen

vadelerle geri ödemeli olarak, kadınlara kullandırılan kredilerdir. 804 http://www.kedv.org.tr/[19.09.2008]

330

- MayaAile, sağlık, okul harcamaları ve fatura ödemeleri gibi acil ihtiyaçlar

için nakit paraya ihtiyacı olan ve bununla birlikte, daha önce kullanma hakkı

elde ettiği MayaBiz veya MayaBen ödemelerini düzenli olarak yapan

kadınlara yönelik bir ihtiyaç kredisidir. MayaAile, en fazla 500 TL meblağlı

ve kefille kullandırılan bir kredi türüdür. Buna göre, MayaBen ve MayaAile

kredilerinde, teminat olarak ya bir dayanışma grubunun üyesinin ya da başka

bir kişinin kefaleti veya başka bir teminat gösterilmesi gerekmektedir.

Tablo 30

Mikro Ekonomik Destek İşletmesi’nin Üretim Portföyü

MayaBiz MayaBen MayaAile

Amaç

- İş genişletme - İş değiştirmek - Emtia veya üretimi

destekleyici aletler almak

- İş genişletmek - İş değiştirmek - Emtia ve ya üretimi

destekleyici aletler almak

- Fatura ödemede yardımcı olmak

- Sağlık harcamaları - Acil ihtiyaçlar

Borç Verilen Miktar

100-900 Bin TL 100-2.000 Bin TL 100-500 Bin TL

Taksitlendirme Sayısı

3,4,5,6 ve ya 8 ay 4,6,8 ve ya 12 ay 1,3,4,5 ve ya 6 ay

Taksitlendirme Sıklığı

Aylık taksitler Aylık taksitler Aylık taksitler

Teminatlar Grup

- Grup - Garantör - Döviz/ Altın - Eşya /Araç

- Grup - Garantör - Döviz/ Altın

kaynak: Gökçe Günel ve Özge Aytulun, “Assistance or Subjugation: The Impact of Microcredit on the Poor”, International Conference on Human And Economic Resources, İzmir: İzmir Ekonomi Üniversitesi & Suny Cortland, 2006, s.156.

Diğer taraftan KEDV, MAYA’yı kurmanın yanı sıra, üyelerinin tasarruflarını

toplayıp yine üyelere borç vermek üzere, informal tasarruf gruplarını organize etmek

için Citibank destekli bir program yürütmektedir. Buna göre, söz konusu program

dahilindeki grup üyeleri, tüketim amaçlı kredi kullanmaktadırlar.805

805 Burritt, s.32.

331

1.3.2.2. Türkiye İsrafı Önleme Vakfı ve TGMP

Türkiye İsrafı Önleme Vakfı (TİSVA), Türkiye’nin sahip olduğu kaynakların

verimli ve etkin kullanılmasını temin etmek; toplumda israfın önüne geçilmesi bilincine

katkıda bulunmak ve kamu, özel sektör ve gönüllü kuruluşlarla işbirliği yapılmak

suretiyle, hizmet içi eğitim, konferans, seminer gibi eğitici programlar düzenleyerek,

toplumun tasarruf ilkelerine uygun ve israf önleyici hayat tarzı içinde yaşayabilmesini

sağlamak amacıyla, 1998 yılında kurulan bir sivil toplum kuruluşudur.806 Ayrıca Vakıf,

yoksulların birer mikrogirişimci olarak istihdam sahibi olabilmelerini sağlamak

amacıyla, üyelerine çeşitli mikrofinansmana hizmetleri de sunmaktadır.

Bu kapsamda TİSVA, 2003 yılında, Diyarbakır Valiliği ve Grameen Trust

işbirliğiyle, “Türkiye Grameen Mikrokredi Programı (TGMP)" adı altında bir

mikrofinansman programını uygulamaya koymuştur. Buna göre TGMP, TİSVA ve

Grameen Trust tarafından imzalanan protokol çerçevesinde, yap-işlet-devret modeli ve

Grameen Bank yaklaşımı benimsenerek uygulanan bir programdır. Ayrıca bu program,

Grameen Trust tarafından dünya çapında teknik ve mali yardımda bulunması için

kurulan Grameen Bank Uyarlama Programı (GBRP-Grameen Bank Replication

Program)’nın bir parçası olarak başlatılmıştır.807 Programın nihai amacı, kredi alan aşırı

yoksulların, yoksulluk sınırı üzerine çıkarılarak birer mikro işletme sahibi olmalarıdır.

Program, başlangıçta üç yıl için tasarlanmış ve bu üç yılın sonunda çoğunluğu

kadınlardan oluşan 4.400 üyeye ulaşılması hedeflenmiştir.808 Programın hedef kitlesi

ise, sırasıyla yoksul kadınlar, işsiz gençler, işsiz yaşlılar, özürlüler ve gaziler, küçük

ölçekli çiftçiler, sokaktaki sahipsiz çocuklar, çocuklarını Çocuk Esirgeme Kurumu'na

vermek mecburiyetinde kalan aileler, topraksız köylüler ve orman köylülerinden

oluşmaktadır.809 Ayrıca Program, ağırlıklı olarak kadınları hedeflediği halde, pratikte

erkekler de eşleri, anneleri, kız kardeşleri, teyzeleri ve diğer kadın akrabaları aracılığıyla

program kapsamındaki mikrokredi ürünlerinden yararlanabilmektedirler. Öte yandan,

806 http://www.israf.org/tisva.asp?Menu_ID=3&Sub_ID=45[19.10.2008] 807 Günel ve Aytulun, ss.157-158. 808 Burritt, s.32. 809 Aziz Akgül, “Türkiye’de Mikro Kredi Uygulaması”, Türkiye İsrafı Önleme Vakfı, 2006, s.2.

http://www.israf.org/pdf/mikrokredi.pdf[14.10.2008]

332

TGMP’nin en önemli fon kaynaklarını bireysel ve kurumsal bağışlar ile banka kredileri

oluşturmaktadır.

Türkiye Grameen Mikrokredi Programı, Temmuz 2003’te, pilot il seçilen

Diyarbakır'da, 6 yoksul kadının her birisine 500 TL olmak üzere toplam 3 bin TL

verilmesiyle fiilen başlatılmıştır. Daha sonra sınırları genişletilen program, 2007 yılı

sonu itibariyle, Diyarbakır, Ankara, Yozgat, Çankırı, Gaziantep, Kahramanmaraş,

Mardin, Batman, Eskişehir ve Zonguldak'taki 15 şubede uygulanır hale gelmiştir. Bu

şubelerde, yine 2007 yılı verilerine göre toplam 6.340 yoksul kadına 500 TL ile 4.000

TL arasında değişen miktarlarda 8 milyon 249 bin TL kredi verilmiştir. Bu kredilerin

geri dönüş oranı ise, %100 olarak gerçekleşmiştir.810

TGMP kapsamında, üç çeşit kredi verilmektedir. Bunlar, çoğunlukla yıllık

olarak yoksullara sağlanan "Temel Kredi"; tecrübeli ve başarılı üyelere verilen

"Girişimci Kredisi" ve dilenerek geçimini sağlayan, yoksulun yoksulu konumunda

olanlar için tasarlanan "Mücadeleci Vatandaş Kredisi"’dir.811 TGMP’nin uyguladığı

kredi yaklaşımı, Grameen Bank metodolojisine dayanmaktadır. Verilen kredilerin geri

dönüşü ise, Genelleştirilmiş Grameen Sistemi’ne göre düzenlenmiştir. Bu kapsamda,

TGMP kredilerinin genel özellikleri şunlardır:812

- Temel Kredi, TGMP'nin esas kredi türüdür. Tüm üyeler, ilk kredilerini temel

kredi olarak alabilirler. Temel kredi 1 yıllık kredidir ve tüm üyeler aynı

sistemde kalmak ve hiçbir zorluk çıkarmamak kaydıyla kredi limitlerini

arttırabilirler. Bu kredi sisteminde, üye ayrıca aldığı kredi tarihinden itibaren

6 ay sonra ödediği miktarı tekrar kredi olarak çekebilir. Temel kredide

üyenin gönüllü tasarruf hesabına para yatırma imkanı vardır.

- Girişimci Kredisi, özellikle başarısını ispat eden iş kadınlarına yöneliktir.

Buna göre TGMP, Mikro Girişimci Kredisi adı altında; yetenekli, başarılı,

çalışkan ve tecrübeli üyelere yönelik, büyük bir kısmı TGMP tarafından

sağlanan ve tutarı Temel Kredi’den de fazla olan krediler vermektedir.

810 İSEDAK, s.26. 811 Türkiye Grameen Mikrokredi Programı, 2007 Faaliyet Raporu, 2008, s.5. 812 http://www.tgmp.net/hizmetlerimiz.html[20.10.2008]

333

TGMP, Aralık 2007 yılı itibariyle 48 üyeye, toplam 94.957,00 TL tutarında

Mikro Girişimci Kredisi dağıtmıştır.

- Mücadeleci Vatandaş Kredisi ise, dilencilik yapan veya yoksulun yoksulu

konumundaki insanları hedeflemektedir. Mücadeleci Vatandaş Kredisi, 50

TL’den başlayan tutarlarda verilmektedir. Bu kredilerin geri ödemesi ve

taksitlendirilmesi krediyi alan üye tarafından yapılmakta ve üyeden hizmet

maliyeti alınmamaktadır.Ancak, üye kredi geri ödemesini yapamazsa, yeni

kredi verilmemektedir. Ayrıca kredi kullanımındaki verimliliğe ve geri

ödemedeki başarı durumuna göre, kişinin alabileceği kredi tutarı ikiye

katlanabilmektedir.

Diğer taraftan, TGMP’ye sunulan ürünlerden biri de sözleşmeli kredidir.

Sözleşmeli kredi, adında kredi ibaresi olmasına karşın, tam bir kredi ürünü değildir. Bu

ürün, üyelerden haftalık olarak tahsil edilen kredi geri dönüşlerinde meydana

gelebilecek olası zorluklara karşı düşünülen bir alternatif niteliğindedir. Üyenin

ödemesi, kendisine bir zorluk yaşatıyorsa, bu sistem üyenin borcunun tahsil edilmesinde

zamanın genişletilmesini öngörmektedir. Böylece üye, borcunu geri ödemede daha rahat

olmakta ve aynı zamanda, daha sonraki borçlarını zamanında ödeyebilme konusunda

daha çok motivasyon kazanmaktadır.

Genel olarak, TGMP kapsamında verilen söz konusu kredilerin limitleri,

sermaye birikimi merdiveni yaklaşımıyla artırılabilmektedir. Buna göre, 2007 yılı için,

ilk üyelik yıllarında üyelere öngörülen kredi tutarı 100 ila 700 TL arasında

değişmektedir. Ancak bu tatarlar, daha sonraki yıllarda, üyenin performansına göre her

yıl 1.000 TL kadar artırılabilmektedir. Öte yandan, kredi tutarları sadece yıllara göre

ayarlanmayıp, iş hacmine, işin gelişebilirliğine, üyenin ve grubun performansına da

bağlı olarak değiştirilebilmektedirler. Buna göre, düzenli ödeme yapan ve eski üyelere,

2007 yılı için, yılda 4.000 TL'ye kadar kredi kullandırılabilmektedir.813

TGMP, aynı yöreden insanların toplanıp bir grup oluşturmaya teşvik edilişi ile

MAYA’nın uygulamasından ayrılmaktadır. Bu programda aynı grup içinde akrabaların

813 İSEDAK, s.26.

334

olmasına izin verilmemekte ve gruplara sadece kadınlar katılabilmektedir.814 Buna göre,

beşer kişilik grupların oluşturulmasıyla başlayan kredi sürecinde herhangi bir teminat,

kefalet, ipotek şartı aranmamaktadır. Sistem, bu tür geleneksel teminat yöntemleri

yerine, grup içi denetim ve güven esasına dayalı olarak işlemektedir. Öte yandan,

TGMP tarafından başvurusu onaylanan bir kredinin, aynı hafta içerisinde, önceden

taahhüt edilen gelir getirici faaliyette kullanılması zorunluluğu bulunmaktadır. Söz

konusun kredinin geri ödemesi ise, her krediden alınan hizmet maliyetiyle birlikte 46

hafta içerisinde ve haftalık olarak yapılmaktadır. Örneğin, 2007 yılında, 1.000 TL'lik bir

kredinin haftalık geri ödemesi, hizmet maliyetiyle beraber 25 TL'dir. Mikrokredi hizmet

maliyeti kapsamında talep edilen bu tutar, ağırlıklı olarak, personel gideri, ulaşım ve

haberleşme maliyetlerinde kullanılmak üzere, hizmetin sürdürülebilirliğini sağlamak

amacıyla tahsil edilmektedir. Bu tahsilatlar, program çalışanı tarafından yerinde

yapılmaktadır. Ayrıca mikrokredi hizmet maliyeti yıllık olarak %15 düzeyindedir.815

TGMP kredileri, sektörel olarak, iş ve ticaret, üretim ve işlem, hayvancılık,

hizmet, seyyar satıcılık ve tarım gibi alanlarda kullanılmaktadır. Öte yandan, söz

konusu sektörlere sağlanan mikrokredilerin ağırlıklı olarak kullanıldığı iş kolları ise

şunlardır:816

- İş ve Ticaret: Bakkal, kahvehane, terzi, kuaför, camcı, kasap, kasetçi,

elektrik malzeme satan dükkanlar ve mermer dükkanları.

- İşlem ve Üretim: El sanatları, ekmek üretimi, ayakkabı üretimi, yoğurt

peynir üretimi, çocuk kıyafeti üretimi, tatlı üretimi ve et alım-satımı.

- Hizmet: Ayakkabı boyacılığı, kuaför, tüpçülük, bisiklet kiralama, çamaşır

yıkama, dondurmacılık fotoğrafçılık ve saat tamirciliği.

- Hayvancılık: süt sığırcılığı, inek yetiştiriciliği, keçi ve koyun yetiştiriciliği

- Seyyar Satıcılık: Sebze, elbise, ekmek, çikolata, çerez, balık, iç çamaşırı ve

çorap satıcılığı.

- Tarım: Sebze ve tütün yetiştiriciliği, süt ve süt ürünleri imalatı, pamuk ve

tahıl yetiştiriciliği.

814 Günel ve Aytulun, ss.159. 815 İSEDAK, s.26. 816 A.g.e., s.27.

335

Tablo 31

TGMP Kredilerinin Sektörel Dağılımı

Kaynak: Türkiye Grameen Mikrokredi Programı, 2007 Faaliyet Raporu, 2008, s.22.

Bu kapsamda, 2006 ve 2007 yıllarında kullandırılan TGMP kredilerinin söz

edilen sektörlere göre dağılımı Tablo 31’de gösterilmiştir. Ancak tablo değerlerinde,

yukarıdaki sektörlerin dışında “dükkanlar” adı altında ayrı bir kategorinin varlığı dikkat

çekmektedir. Ancak, konuyla ilgili pek çok analizde olduğu gibi, “dükkanlar”

kategorisinin, iş ve ticaret sektörü ile birlikte değerlendirilmesi uygun olacaktır. Buna

göre, Tablo 31’i bu açıdan ele almak gerekirse, TGMP kredilerinin en çok pay alan

sektörün; 2006 yılında %37, 2007 yılında ise %40’lık oranlarla iş ve ticaret sektörü

olduğu anlaşılmaktadır. Anılan sektörü, sırasıyla, işlem ve üretim, hayvancılık ve seyyar

satıcılık sektörleri takip etmektedir.

Şekil 8 esas alınarak, TGMP kredilerinin sektörel dağılımı üye sayısı

bakımından incelendiğinde ise, işletim ve üretim sektörü (dükkanlar dahil) için kredi

alan üyelerin sayıca daha fazla oldukları göze çarpmaktadır. Şekil 8’de dikkati çeken bir

başka gösterge de iş ve ticaret, hayvancılık ve seyyar satıcılık sektörleri için kredi alan

üye sayısının 2006 yılından 2007 yılına kadar yaklaşık iki kat artmış olmasıdır. Ayrıca,

her iki yılda da üyelerin en az ilgi gösterdikleri sektör ise, tarım sektörü olmuştur.

2006 2007

Sektörler Kredi Tutarı

TL Oran

Kredi Tutarı TL

Oran

İşlem & Üretim 968.654,50 19% 2.011.870,56 21% Tarım 210.324,25 4% 479.016,80 5% Hayvancılık 677.249,50 14% 1.532.853,76 16% Hizmetler 493.344,00 10% 766.426,88 8% İş & Ticaret 805.953,00 16% 1.724.460,48 18% Seyyar Satıcılık 462.121,00 9% 1.245.443,68 13% Dükkanlar 1.381.289,75 28% 1.820.263,84 19%

TOPLAM 4.998.936,00 100% 9.580.336,00 100%

336

0

1.000

2.000

3.000

Üy

e S

ay

ısı

2006 yılı 1.971 410 1.335 976 1.458 858 2.677

2007 Yılı 2.888 687 2.200 1101 2.475 1.788 2.615

İşlem & Tarım Hayvancılık Hizmetler İş & Ticaret Seyyar Dükkanlar

Şekil 8: Yıllara Göre TGMP Kredisi Kullanan Üye Sayısı ve Sektörel Dağılım

Kaynak : Türkiye Grameen Mikrokredi Programı, 2007 Faaliyet Raporu, 2008, s.22.

Öte yandan, TGMP'nin krediler dışında üyelerine sunduğu bir diğer ürün de

Gönüllü Tasarruf Sistemi’dir. Bu sistem, üyeleri tasarrufta bulunmaya özendirmekte,

onlara bu alışkanlığı kazandırmaktadır. Gönüllü Tasarruf Sistemi, özellikle kış aylarında

soğuktan koruyacak gerekli ekipmanların temini, çocukların okul ve sağlık

ihtiyaçlarının karşılanması ve üyelerin beklenmedik şekilde karşılaşabilecekleri

giderlerin karşılanmasına imkan tanımaktadır. Bu kapsamda, TGMP kapsamında

biriken gönüllü tasarruf tutarı, Ekim 2008 itibariyle 567 bin TL olarak

gerçekleşmiştir.817

Sonuç olarak Türkiye Grameen Mikrokredi Programı, uygulamaya koyulduğu

tarihten bu yana, önemli ilerleme göstermiştir. Özellikle 2004 yılından itibaren

mikrokredi uygulamasının tanınırlığının da artışıyla birlikte, özellikle kredilerde ve

kredi kullanan üye sayısında hızlı bir artış gözlemlenmiştir. Zira, Tablo 32’de de

817 http://www.tgmp.net/hizmetlerimiz.html[20.10.2008]

337

görüldüğü gibi, program kapsamında kurulan şube sayısı 2003 yılında sadece 1 iken,

2008 yılında bu sayı 16’ya yükselmiştir. Yine, 2003 yılından 2008 yılının Ekim ayına

kadar geçen süre zarfında, personel sayısı 8’den 66’ya; grup sayısı 61’den 1.621’e;

ulaşılan belediye sayısı 5’ten 32’ye; ulaşılan köy ve mahalle sayısı 23’ten 150’ye;

borçlu üye sayısı 304’ten 7.641’e ve verilen kredi tutarı 142 bin TL’den 11,6 milyon

TL’ye ulaşmıştır.

Tablo 32

Türkiye Grameen Mikrokredi Programına İlişkin Temel Göstergeler

Kaynak: TGMP, Tanıtım Broşürü, 2008, s.20. http://www.tgmp.net/dowland/TGMP%202003%20versiyonu.pdf[02.10.2008]

1.3.2.3. Toplum Gönüllüleri Vakfı

Toplum Gönüllüleri Vakfı (TOG), Aralık 2002'de gençlerin öncülüğünde

toplumsal barış, dayanışma ve değişimi gerçekleştirme vizyonu ile yola çıkan bir sivil

toplum kuruluşudur. Buna göre TOG’un amacı, gençlerin öncülüğünde ve yetişkinlerin

rehberliğinde çeşitli sosyal hizmet projelerini hayata geçirmeyi, çevresindeki sorunlara

çözüm üretebilen, kendine güvenli, girişimci ve duyarlı bir gençliğin oluşumuna katkıda

bulunmak ve toplumda sosyal sorumluluk yönünde farkındalık yaratmaktır. Vakfın

hedef kitlesi, 17-25 yaş arası gençlerdir. Öte yandan Vakfın, gençleri mesleğe ve hayata

hazırlayacak donanımları oluşturmak, üretkenlik ve sorumluluk esasıyla proje

finansmanı sağlamak, gençlerin kişisel gelişimlerine katkıda bulunmak için rehberlik ve

danışmanlık hizmeti sunmak ve AB normlarına uygun gençlik projeleri üretmek gibi

2003 2004 2005 2006 2007

Ekim 2008

Açılan Şube Sayısı 1 1 1 3 8 2

Personel Sayısı 8 15 25 39 60 66

Grup Sayısı 61 270 588 882 1.569 1.621

Ulaşılan Belediye Sayısı 5 6 10 20 31 32

Ulaşılan Köy ve Mahalle Sayısı 23 44 56 85 136 150

Borçlu Üye Sayısı 304 1.328 2.882 4.050 7.397 7.641

Verilen Mikrokredi Tutarı (Bin TL) 142,10 819,44 2.460,33 4.998,94 9.580,33 11.680,57

338

faaliyetleri bulunmaktadır. Ayrıca TOG, gençleri girişimciliğe yönlendirmek amacıyla

çeşitli mikrokredi programları da uygulamaktadır.818

Bu kapsamda TOG, Türkiye’deki iş alanlarının genişletilmesine ve yoksulluk

sorununun ortadan kaldırılmasına katkıda bulunmak için çevrelerinde gördükleri

yoksullukla, mikrokredi çalışmaları yaparak mücadele etmektedir. TOG,

mikrofinansman programlarına dönük ilk çalışmalarına Aralık 2006’da başlamıştır.

Topluma Destek Projesi kapsamında başta kadınlar olmak üzere tüm ülkede 2,5 milyon

kişiye ulaşılma hedefiyle yola çıkan TOG, proje kapsamında HSBC Bankası ile bir

protokol imzalamıştır. Bu protokol ile HSBC, yoksul insanlara onurlu bir gelecek

sunmayı amaçlayan "Mikrokredi ile Topluma Destek Projesi" için 5 yılda 5 milyon

dolarlık mikrofinansman kredisi ayırdığını açıklamıştır. Mikrokredi ile Topluma Destek

Projesi, sürdürülebilir toplumsal kalkınma açısından son derece önemli bir sosyal

sorumluluk olarak görülmekledir. Topluma Destek Projesi ile ulaşılması hedeflenen 2,5

milyon kişilik kitleyi, öncelikli olarak kırsal ve kentsel yerleşimlerdeki gelir üretemeyen

alanlarda yaşayan kadınlar ve üniversitelerden yeni mezun olmuş gençler

oluşturmaktadır. Bu kapsamda Toplum Gönüllüleri'nin Mikro Kredi Projesi, kredinin

dağıtılması, takibi ve geri toplanması çalışmalarının gönüllü gençler tarafından

yürütülmesi nedeniyle, dünyadaki diğer mikrofinansman uygulamalarından

ayrılmaktadır. Zira, kredi bilgisi ve iletişim gibi konularda eğitim alan gençler,

kazandıkları donanımlarla birlikte projenin uygulanmasını sağlamaktadırlar.819

Proje, ilk olarak Samsun ilinde hayata geçirilmeye çalışılmıştır. HSBC'nin

sağladığı kaynaklarla, ilk olarak Samsun'da 19 Mayıs Üniversitesi toplum gönüllüsü

gençlerle, yöre insanlarının ekonomik zorluklarına çözüm getireceği inancıyla

mikrokredi uygulamaları başlatılmış olup, kredileri dağıtacak olan ve takibini yapacak

olan toplum gönüllüsü gençlere temel kredi bilgisini içeren eğitimler verilmiştir.

Projede çalışan gençler, Samsun'daki mahalle ve köylerde yaşayan kadınlara ve

gençlere mikrokredi konusunu anlatıp, isteklilere kredi sağlamaya çalışmaktadırlar.

818 İSEDAK, s.28. 819 A.g.e., ss.28-29.

339

Proje ile büyük çoğunluğu kadın olmak üzere yurt çapında 2,5 milyon kişiye ulaşılması

hedeflenmektedir.820

Öte yandan, Samsun 19 Mayıs Üniversitesi toplum gönüllülerinin yoksullukla

mücadele amacıyla sürdürdüğü Mikro Kredi Programı-Küçük Destek Büyük Çözüm

Projesi kapsamında, Mayıs 2007 itibariyle kredi sağlanan kişi sayısı 37 kişiye

ulaşmıştır. Proje kapsamında aktarılan kredilerin tutarları ise, 500 ile 700 TL arasında

değişmiştir. Toplum Gönüllüleri Vakfı’nın Mikro Kredi Programı-Küçük Destek Büyük

Çözüm Projesi’nin en büyük destekçisi HSBC Bank’tır. Öte yandan Vakıf, proje

kapsamında Samsun Valiliği’yle de karşılıklı protokol imzalamıştır. Ayrıca Vakıf, proje

kapsamında, bölgedeki birçok mahalli idareyle işbirliği sağlamakta ve onların

desteğiyle faaliyet sürdürmektedir.821

Proje kapsamında, bir iş fikri olup da mal varlığı olmayan, kefil gösteremeyen

ve bu nedenle banka kredisi alamayan dar gelirli bireylerin oluşturduğu 3 yada 5 kişilik

gruplar mikrokredi faydalanıcısı olabilmektedirler. Mikro Kredi Programı-Küçük

Destek Büyük Çözüm Projesi’nden faydalanan bu gruplar, kredi almaya hak

kazandıktan sonraki birinci ayın sonunda ilk kredi ödemelerini yapmaktadırlar. Geri

kalan kredi ödemeleri ise, toplum gönüllüsü gençler tarafından, ilk ödemeden sonra 15

günde bir olmak üzere, kredi kullanan kişinin evine yapılacak ziyaretlerle teslim

alınmaktadır. Dolayısıyla kredi ödemeleri, her 15 günde bir, borç ve hizmet maliyeti

karşılığı olarak 23-24 taksit halinde tahsil edilmektedir.822 Öte yandan proje kapsamında

sağlanan kredilerde, 1 ay içinde taksit ödemelerine başlayabilecek gruplar seçimi

esastır.

Öte yandan Toplum Gönüllüsü gençler, İzmir Dokuz Eylül Üniversitesi,

Trabzon Karadeniz Teknik Üniversitesi, Malatya İnönü Üniversitesi, Kütahya

Dumlupınar Üniversitesi ve Edirne Trakya Üniversitesi’nde de Toplum Gönüllüsü

örgütlenmeleri oluşturmak konusunda çalışmalarını sürdürmektedirler.

820 A.g.e., s.29. 821 http://mikrokredi.tog.org.tr/abs/templates/bos_sayfa.asp?articleid=513&zoneid=53[21.10.2008] 822 http://mikrokredi.tog.org.tr/abs/templates/bos_sayfa.asp?articleid=511&zoneid=53[21.10.2008]

340

1.3.2.4. Türkiye Kalkınma Vakfı

Türkiye Kalkınma Vakfı (TKV), 1969 yılında, yoksul köylü haneleri Türkiye'nin

kendine özgü koşullarında kırsal ve tarıma dayalı kalkınmaya yönlendirmek amacıyla

kurulan, kamu yararına çalışan, özel ve kar amacı gütmeyen bir kalkınma kuruluşudur.

Bu amaçla TKV, merkez ve yerel örgütlenmeleri aracılığıyla, yurt içindeki pek çok

hanenin yararlandığı, geniş çeşitlilikte ve farklı niteliklerde kalkınma programları

yürütmektedir. Bu kapsamda TKV, kuruluşundan itibaren, kırsal hanelerin gelirlerini

artırarak yaşam kalitelerini iyileştirmeyi ve ülke gerçeklerine uygun modeller

geliştirerek, Türkiye'nin kırsal ve tarımsal kalkınmasına katkıda bulunmayı

hedeflemiştir. Buna göre, TKV kalkınma programlarının öncelikli hedef grubunu,

küçük çiftçiler ve kıt kaynaklı köylüler, yani temel sağlık, eğitim ve kredi olanaklarına

erişmekte zorluk çeken kesimler oluşturmaktadır. Bu gruplarda, girişimci

duyarlılıklarına sahip, ancak kaynakları sınırlı gençler ve kadınlar çoğunluğu

oluşturmaktadır. Bu çerçevede TKV, tarım ve tarım dışı alanlarda gelir getirici çeşitli

uygulamalarda bulunarak, hedef kitlesi içinde bulunan kıt kaynaklı hanelere, gelirlerini

sürekli ve düzenli biçimde artırabilme fırsatları sunmaktadır. Buna göre, TKV'nin

kırsal alandaki kalkınma programları şu amaçlara yöneliktir:823

- Yoksul kırsal ailelerin, yaşadıkları yerde üretici olmalarına destek

sağlayarak, yerinde ve kendi işlerinde istihdamını sağlamak,

- Kırsal hanelerin çoğunluğunun krediye erişim hakkından mahrum edildiğini

bilerek, zamanında ve uygun koşullarda küçük ölçekli kredi temin etmelerine

yardımcı olmak,

- Kişilerin, ailelerin ve toplulukların teknik becerilerini, örgütlü çalışma,

işlerinde öncelikleri belirleme, bu önceliklere dayalı planlama ve yöneticilik

kapasitelerini geliştirmelerine yardımcı olmak;

- Hedef grupların örgütlü girişim, inisiyatifli davranma, aile ve topluluk içi

süreçlere etkili biçimde katılım, yetenek ve becerilerini güçlendirmek,

- Kırsal hanelerde çevre konusundaki bilinç ve duyarlılığı artırmak, doğal

çevrenin korunması ve iyileştirilmesine yönelik kapasitelerini geliştirmek.

823 http://www.tkv-dft.org.tr/kimlik/kimlik.htm[22.10.2008]

341

Öte yandan, Vakfın kalkınma programları çerçevesinde yürüttüğü faaliyetlerin

önemli bir kısmı, mikrofinansman hizmeti kapsamında değerlendirilmektedir. Öyle ki,

Vakfın, 2002-2004 yılları arasında, Girişimci Destek Fonu (Risk Kapital) adı altında,

Amasya, Diyarbakır, Muş ve Van’da gerçekleştirdiği uygulamalar, Türkiye’nin ilk

mikrokredi uygulamaları arasında gösterilmektedir.824 Bu kapsamda TKV, özellikle

Güneydoğu Anadolu Bölgesi’ndeki girişimcilere, sınırlı sayıda olmak üzere, 300 ila

3.000 USD arasında değişen tutarlarda ve uzun vadeli ayni iş kurma kredileri

vermiştir.825

1.3.2.5. Çok Amaçlı Toplum Merkezleri

Çok Amaçlı Toplum Merkezleri (ÇATOM), Güneydoğu Anadolu Projesi

İdaresi tarafından, sürdürülebilir kalkınmanın ekonomik, sosyal ve çevresel boyutlarını

bütünleştiren yoksulluğu azaltma stratejileri, katılımcı yaklaşımların teşvik edilmesi ve

kapasite geliştirmeye yönelik çalışmalar sonucu ortaya çıkmış oluşumlardır. Bu

kapsamda ÇATOM, kentlerin daha çok kırdan göç etmiş yoksul hanelerin yaşadığı

mahallelerde, ilçe merkezlerinde ve merkezi köy yerleşimlerinde kurulan, topluma

dayalı ve katılımcılığı esas alan merkezlerdir.826 İlki, 1995 yılında, GAP Bölgesi’nde

açılmıştır. Bugün ise, yine GAP Bölgesi’ndeki 9 ilde, 30 ÇATOM mevcuttur.

ÇATOM'un hedef kitlesi, başta 14 yaş üstü kız çocuklar olmak üzere, genç kız ve

kadınlardır.827 Buna göre ÇATOM’un amacı,

- kadınların sorunlarını farkına varmalarına, sorunları tanımlamalarına ve

onların çözümü için inisiyatif kullanabilmelerine fırsat yaratmak;

- kadınların kamusal alana daha fazla katılımlarını ve kamusal hizmetlerden

daha fazla yararlanmalarını sağlamak;

- kadın istihdamını ve kadın girişimciliğini artırmak;

- kadını güçlendirerek fırsat eşitliğinin sağlanmasına katkıda bulunmak;

824 DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013) Kırsal Kalkınma Politikaları Özel İhtisas Alt

Komisyonu Raporu, s.24. 825 Sakarya, s.105. 826 http://www.gap.gov.tr/Turkish/Zaragoza/sp1.html#%C3%A7atom[23.10.2008] 827 Sakarya, s.105.

342

- cinsiyet dengeli kalkınma sürecini başlatmak ve bu yolla yerel koşullara

uygun, katılımcı toplum kalkınması temelli yinelenebilir modeller

geliştirmektir.828

Öte yandan ÇATOM, özellikle kadınların sosyal ve ekonomik yönden

güçlendirildikleri merkezledir. Bu kapsamda ÇATOM, Türkiye'deki mikrofinansman

sisteminin gelişmesine katkı sağlayabilecek nitelikteki örgütlenmeler olarak dikkat

çekmektedirler. Örneğin ÇATOM'lar, gelir getirici ve kadının istihdamını,

girişimciliğini destekleyici programlar uygulamaktadır. Buna göre, mikrokredi

uygulamalarını da kapsayan ÇATOM programlarını şu şekilde sıralamak

mümkündür:829

- Meslek kazandırıcı ve gelir getirici alanlarda bilgi ve beceri geliştirmeye yö-

nelik eğitim programları (el sanatları, trikotaj, biçki-dikiş, nakış,

mefruşat, keçe işleme, taş işleme, gümüş işleme, tekstil, hediyelik eşya,

kumaş boyama, kuaförlük vb);

- kadın girişimciliğinin desteklenmesine yönelik olarak girişimcilik eğitimi,

mikrofinansman / kredi desteği sağlanmasına aracı olunması, bireysel

danışmanlık hizmetleri;

- pazarlama-satışa yönelik etkinlikler.

Bu kapsamda ÇATOM, kadın okur-yazarlığının yükseltilmesi, sağlık

göstergelerinin iyileştirilmesi, yasal hak ve özgürlüklerin öğrenilmesi vb. sosyal

konularda olduğu kadar kadınların istihdama katılımının sağlanması açısından da

önemli merkezlerdir. Çünkü genç kız ve kadınlar, gerek ÇATOM’da ve gerekse

evlerinde üretim yaparak, gelir elde etme olanağı bulmaktadırlar. Ayrıca, girişimcilik

potansiyeli taşıyan bireylere verilen girişimcilik eğitimi ve mikrokredi desteği ile

katılımcı genç kız ve kadınların kendi işlerini kurabilmesi sağlanmaktadır. Özellikle son

birkaç yıldır ÇATOM kapsamında, her yıl ortalama 200’e yakın genç kız ve kadın iş

828 http://www.gap.gov.tr/Turkish/Zaragoza/sp1.html#%C3%A7atom[23.10.2008] 829 Sakarya, ss.105-106.

343

bularak çalışmaya başlamakta; 8-10 kadın da işyeri açarak, kendi işlerini

kurmaktadırlar.830

1.3.2.6. Tarım Kredi Kooperatifleri

Tarım Kredi Kooperatifleri (TKK), 1929 yılından itibaren Türkiye’de faaliyet

sürdürmeye başlamışlardır. Zira, ülkede 1929 yılına kadar T.C. Ziraat Bankası

tarafından verilen tarımsal krediler, o tarihten sonra tarım kredi kooperatifleri

aracılığıyla verilmeye başlanmıştır. Ziraat Bankası’nın köylerde şube açamaması,

verilen kredilerin kullanımını denetleyememesi ve küçük çiftçilerin kredi alabilmek için

garanti gösterememesi gibi nedenlerle tarım kredi kooperatiflerine ihtiyaç duyulmuştur.

Bu kooperatiflerin en önemli işlevleri, kamu kaynaklarından sağlanan kredilere aracılık

etmek olmuştur. Ancak Tarım Kredi Kooperatifleri, tarım sektöründeki üreticiler için

nakdi kredilerin yanı sıra, ayni kredi olarak gübre, yem, tohumluk, fide, ilaç gibi

girdileri de sağlamaktadır. Öte yandan TKK’yi, düşük gelirli tarımsal üreticilere

kullandırdığı sübvansiyonlu tarım kredileri bakımından, mikrofinansman hizmeti

sağlayan bir aracı kurum olarak değerlendirmek de mümkündür.

TKK, yaygın şube ağı ve kooperatifçilik alanında yetişmiş nitelikli personel

yapılarıyla, tarımsal üretim yapan ve kooperatife üye olan üreticilerin ekonomik

menfaatlerini korumak ve özellikle meslek ve geçimleriyle ilgili ihtiyaçlarını karşılamak

amacıyla ortaklarına, kısa ve orta vadeli krediler kullandırmaktadır. Kısa vadeli işletme

kredileri, ortakların tarımsal işletmesinin karma hayvan yemi, tohumluk, fide, kimyevi

gübre, fidan, akaryakıt, zirai mücadele ilacı gibi girdilerin temini ve nakit ihtiyaçlarının

karşılanması amacı ile bir yıl vadeli verilen kredilerdir. Orta vadeli yatırım kredileri ise

donatma kredileri, tarımsal araç-gereç kredileri, hayvancılık donatma kredileri şeklinde

kullandırılan; ortakların üretimlerini artırıcı ve geliştirici nitelikte olan, yatırım

yapmalarını sağlamak amacı ile verilen, azami üç yıl vadeli kredilerdir. TKK’ye kredi

başvurusunda bulunan ortaklar için kredi limitleri, 15.000 ila 45.000 TL arasında

değişmektedir. Ayrıca kredilerin, ödeme gücü bulunan en az iki ortağın müşterek borçlu

ve müteselsil kefaleti ile kullandırılması esastır. 10.000 TL’nin üzerinde kredi tespit

edilen ortaklar ile kendilerinden maddi teminat alınmasına lüzum görülen ortaklar için,

830 http://www.gap.gov.tr/Turkish/Zaragoza/sp1.html#%C3%A7atom[23.10.2008]

344

müşterek borçlu ve kefilin yanı sıra, taşınmaz mal ipoteği ve/veya araç/traktör rehni

talep edilmektedir. Öte yandan, TKK’nin ortaklarına kullandırdığı kredilerinin yıllık

faiz oranı %17.5 iken; 2007/13045 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı kapsamında

kullandırılan sübvansiyonlu kredilerde bu oran üzerinden %25 ila %100’e varan

oranlarda faiz indirimi uygulanmaktadır.831

1.3.2.7. Esnaf ve Sanatkarlar Kredi ve Kefalet Kooperatifleri

Küçük esnafın finansman ihtiyacını karşılamak amacı ile kurulan Esnaf ve

Sanatkarlar Kredi ve Kefalet Kooperatifleri (ESKKK), 1969 yılına kadar Türk Ticaret

Kanunu hükümlerine tabi olarak; 1969 yılından sonra ise, 1163 sayılı Kooperatifler

Kanunu hükümlerine göre faaliyetlerini sürdüren, özel hukuk ve tüzel kişiliğine haiz

kuruluşlardır. ESKKK’nin amacı, kooperatife ortak olan esnaf ve sanatkarlara mesleki

faaliyetleri için gerekli krediyi sağlamak veya kredi ve banka teminat mektubu almak

üzere kefil olmaktır.832

Türkiye’de, esnaf ve sanatkarları desteklemek amacıyla; devlet tarafından tahsis

edilen kaynakların kullandırılması için Türkiye Halk Bankası görevlendirilmiştir. Bu

uygulamada kooperatifler, ortağı olan esnaf ve sanatkarlar için bankaya karşı kefalet

vermektedir. Ayrıca, kooperatifler aracılığıyla esnaf ve sanatkarlara kullandırılan

kredilerin faizlerinin oranı, Banka’nın diğer müşterileri için uyguladığı kredi

faizlerinden çok daha düşük olmaktadır. Bunun temel sebebi, ESKKK’nin ortaklarına

sağladığı kredilere Türkiye Halk Bankası tarafından uygulanan faiz oranının %35’inin,

2006 yılından bu yana Hazine Müsteşarlığı tarafından destekleniyor olmasıdır.

Bu kapsamda Esnaf ve Sanatkarlar Kredi ve Kefalet Kooperatifleri, kendilerine

ortaklık eden ve özellikle mikro ve küçük ölçekli işletmelere sahip olan esnaf ve

sanatkarlara, Halkbank kanalıyla, düşük faizli ve küçük ölçekli krediler

sağlamaktadırlar. Dolayısıyla, esnaf ve sanatkarların mal ve hizmet üretimini

artırmaları, yeni istihdam olanağı yaratmaları, hammadde ve döner sermaye ihtiyaçlarını

karşılamaları veya işyerlerinde kullanacakları yeni makine, araç-gereçleri temin

etmeleri gibi amaçlarla sağlanan söz konusu kredileri; amaçları, büyüklükleri ve

831 http://www.tarimkredi.org.tr/goster.php?tablo=menu&id=38[22.10.2008] 832 http://www.teskomb.org.tr/index.asp?p=40[23.10.2008]

345

sağladıkları faydalar bakımından, mikrofinansman hizmeti olarak değerlendirmek

mümkündür. Buna göre, yıllık faiz oranları %13 (Hazine destekli faiz oranı) olan; üst

limitleri ise, 35.000 ila 50.000 TL arasında değişen, mikrofinansmana yönelik ESKKK

kredilerini şu şekilde sıralamak mümkündür:833

- Esnaf ve sanatkarların hammadde ve döner sermaye ihtiyaçlarını

karşılamaları amacıyla kullandırılan “işletme kredisi” (1-4 yıl vadeli), “tesis

kredisi” (2-5 yıl vadeli) ve “Aylık Eşit Taksitli İşletme Kredisi” (1-2 yıl

vadeli);

- Esnaf ve sanatkarların mal ve hizmet üretimini artırmaları ve özellikle yeni

istihdam olanağı yaratmaları suretiyle ülke ekonomisine katkıda

bulunabilmeleri için işyerlerinde kullanacakları yeni makine ve araç-

gereçlerin temini amacıyla kullandırılan “İstihdamı Destekleme Kredisi” (1

yıl ödemesiz, 3 yıl vadeli);

- İmalat sektörü içinde faaliyet sürdüren, direkt veya dolaylı olarak ihracata

çalışan sanatkarların ihraç ettiği yada edeceği malın üretimi için ihtiyaç

duyacağı ve teknoloji içeren makine teçhizat alımını temin etmek amacıyla

kullandırılan “Kooperatif İhracat-Tesis Kredisi” (1 yıl ödemesiz, 4 yıl);

- Kısa süreli işletme giderlerinin finansmanı amacıyla; emre muharrer

senetlerin iskontosu şeklinde kullandırılan “Iskonto Kredisi” (1 - 3 ay

vadeli);

- Üzerine kayıtlı herhangi bir taşıtı olmayan ve geçimini sağlayacak geliri

bulunmayan şoför esnafının, yeni model kullanılmamış taşıt alması için

kullandırılan “Şoför Taşıt Edindirme Kredisi” (2-5 yıl vadeli);

- Geçimini şoförlük veya nakliyecilikle sağlayan ve ticari amaçla kullanmak

üzere tek taşıta sahip olan şoför ve nakliyecilere ait taşıtların bakım-onarımı

ile lastik veya yedek parça alımı gibi ihtiyaçlarını karşılamak üzere ıskonto

veya işletme kredisi şeklinde kullandırılan “Şoför Esnafına Taşıt Onarım

Kredisi’’ (İşletme Kredilerinde 1-4 yıl; Iskonto Kredilerinde 1-3 Ay);

- Okul ve personel servis araçları ile şehiriçi yük taşımacılığında kullanılan

kamyonetlerin 10 yıl ve daha eski modellerinin yenilenmesini teminen,

833 http://www.teskomb.org.tr/index.asp?p=35[23.10.2008]

346

fatura karşılığı satıcı firmaya ödeme şeklinde otorize olarak şoför esnafa

kullandırılan “Servis Aracı Kamyonet Yenileme Kredisi” (3 yıl).

1.3.3. İnformal Mikrofinansman Sunucuları

En çok bilinen informal mikrofinansman sunucuları, tefeciler, günlük hayatta

veresiye satış olarak adlandırılan pazarlama işlemini gerçekleştiren finansman

tedarikçileri ve ödünç paralar şeklinde kredi sağlayan yakın tanıdık çevrelerdir. Bu

kapsamda Türkiye’de, özellikle gelenekler, sıkı aile bağları ve dayanışma kültürü gibi

sosyo-kültürel etkenler; arkadaş, akraba, komşu gibi çok sayıda informal

mikrofinansman sağlayıcının ortaya çıkmasına neden olmuştur. Ayrıca, tüccarların

“veresiye satış” adı altında yaptıkları kredilendirme işlemleri ile mağazaların “taksitli

satışları” da ülkede yaygın olarak uygulanan informal mikrofinansman faaliyetleri

arasında yer alır. Öte yandan, sözü edilen sunucuların mikro kredi sağlama konusundaki

önemleri küçümsenmeyecek kadar fazladır.834

1.4. Türkiye’de Mikrofinansman Faaliyetlerinin Hukuki Alt Yapısı

Hukuki altyapı oluşturma süreci devam etmekle birlikte, Türkiye'de doğrudan

mikrofinansman faaliyetlerini düzenleyen bir kanun henüz mevcut değildir. Ancak

ülkede, kredi verme yetkisine sahip olan bazı kurum ve kuruluşlar kapsamında

mikrofinansman uygulamalarının gerçekleştirilebilmesi, yasal olarak mümkündür. Zira

bugüne kadar, ticari bankalar, banka-dışı finansal kuruluşlar, dernekler, vakıflar,

kooperatifler, kooperatif birlikleri gibi mikrofinansman veya mikrofinansman benzeri

hizmetler sunan kuruluşlar ile bu kuruluşların tabi oldukları mevzuatlar çerçevesinde,

toplumun düşük gelirli kesimlerine yönelik çeşitli mikrofinansman uygulamalarını

gerçekleştirilebilmişlerdir. Buna göre, Türkiye'de söz konusu mikrofinansman

faaliyetlerini gerçekleştirebilmeye imkan veren mevcut yasal altyapı aşağıda

özetlenmiştir:835

834 BDDK, Mikro Girişimcilere Yönelik Finansman Stratejisi: Mikro Finansman, s.3.

http://www.bddk.org.tr/turkce/Raporlar/Diger_Raporlar/2866mikrogirisimci.pdf[01.09.2008] 835 İSEDAK, ss.21-22.

347

- 5411 Sayılı Bankacılık Kanunu: Bankalar, Türkiye'de kurumsal bazda ticari

mikrofinansman faaliyeti yürütebilecek tek merci konumundadırlar. Ancak,

mevcut bankacılık kanununda, bankaların yürütebilecekleri mikrofinansman

faaliyetleri tanımlanmamış; mikrofinansman işlemleri, genel bankacılık

hükümlerine tabi tutulmuştur. Ayrıca Kanun, mikrofinansman hizmeti

sunmak isteyen bankaların, bunu farklı bir kurumsal yapı altında

sunmalarına imkan tanımamaktadır. Bankalar, bu hizmetleri ancak şubeleri

vasıtasıyla yerine getirebilmektedirler.

- 1983 Tarihli ve 90 Sayılı Ödünç Para Verme İşleri Hakkında Kanun

Hükmünde Kararname: Bu kararnamede, faiz veya her ne ad altında olursa

olsun bir ivaz karşılığı veya ipotek almak suretiyle sürekli olarak ödünç para

verme işleriyle uğraşan gerçek kişiler ile finansman ve faktoring şirketlerinin

faaliyetlerinin düzenlenmesi ve denetlenmesine ilişkin hususlar yer

almaktadır. Kararname, nakit kredi verme yetkisini yalnızca ikrazatçılar

olarak tanımlanan gerçek kişilere vermektedir. Kanunda tanımlanan

finansman kuruluşları ise, ancak mal ve hizmet alımını kredilendirmek üzere

ödünç para veren tüketici kredi şirketlerini kapsamaktadır. Zira bu

kuruluşlar, nakit kredi verememektedir. Bu bağlamda, söz konusu KHK,

mikrokredi işlemi gerçekleştirebilecek nitelikte kurumsal bir yapı

oluşturulmasına imkan tanımamaktadır.

- 5253 Sayılı Dernekler Kanunu: 2004 yılında kabul edilen Kanun

kapsamında, derneklerin üyelerinin yiyecek, giyecek gibi zaruri ihtiyaç

maddelerini ve diğer mal ve hizmetlerle kısa vadeli kredi ihtiyaçlarını

karşılamak amacıyla sandık kurabilmelerine izin verilmiş ve böylece

derneklerin sandıkları vasıtasıyla mikrokredi uygulayabilmelerine imkan

tanınmıştır. Ayrıca, aynı Kanunun 10. maddesiyle derneklerin, tüzüklerinde

gösterilen amaçları gerçekleştirmek üzere, benzer amaçlı derneklerden,

siyasi partilerden, işçi ve işveren sendikalarından ve meslekî kuruluşlardan

maddi yardım alabilmelerine imkan tanınmıştır. Kanunun 21. maddesiyle de

derneklerin yurt dışından aynî ve nakdî yardım alabilmelerinin önü

açılmıştır.

348

- 1163 Sayılı Kooperatifler Kanunu: Bu Kanun’a göre, kooperatifler üyelerine

kredi kullandırabilmektedirler. Hali hazırda kooperatifler ülkemizde

mikrokredi

uygulamalarında bulunmaktadırlar. Ayrıca kooperatifler, üyelerine

aktivitelerine göre risturn verebilme imkanına da sahiptirler.

- 5737 Sayılı Vakıflar Kanunu: İlgili Kanun’a göre vakıflar, kuruluş

amaçlarına uygun olarak ticari işletme kurabilmekte ve bu işletmeler

vasıtasıyla mikrofinansman sağlayabilmektedirler. Örneğin, daha önce de

değinildiği gibi Kadın Emeğini Değerlendirme Vakfı, Türkiye İsrafı Önleme

Vakfı ve Toplum Gönüllüleri Vakfı gibi vakıflar mikrofinansman hizmeti

verebilmektedirler.

- 5302 sayılı İl Özel İdaresi Kanunu: Öte yandan mikrofinansman ile ilgili

önemli yasal düzenlemelerden biri de 2005 tarih ve 5302 sayılı İl Özel

İdaresi Kanunu’nun yürürlüğe girmesidir. Zira, Kanun’un 6. maddesinde;

‘sosyal hizmet ve yardımlar’ ile ‘yoksullara mikro kredi verilmesi’ gibi

konuların İl Özel İdaresinin görev alanı içerisinde de yer aldığı

görülmektedir.836

Öte yandan, mevcut mevzuat çerçevesinde, ticari bankalar, banka dışı mali

kurumlar, dernekler, vakıflar, kooperatifler, kooperatif birlikleri ve bazı yerel idareler

tarafından yürütülen mikrofinansman uygulamalarının, mikrofinansman alanında

uzmanlaşmış kurumların çatısı altında da yürütülmesini teminen; kurulacak olan

mikrofinansman kurumlarının faaliyetlerini düzenleyen bir yasa teklifi hazırlanmış ve

2005 yılında Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM)’ne sunulmuştur. Bankacılık

Düzenleme ve Denetleme Kurumu’nun (BDDK) danışmanlığında hazırlanan, "Mikro

Finansman Kuruluşları Hakkında Kanun Teklifi" adlı teklif, çeşitli Meclis

komisyonlarında görüşülmüş; fakat henüz kabul edilmemiştir.837

TBMM’ye sunulan söz konusu yasa teklifi, toplumda refahın yaygınlaştırılması

ve işsizliğin azaltılması gibi amaçlarla, ihtiyaç sahiplerine sermaye sağlamak üzere

kurulacak mikrofinansman kuruluşlarının, kuruluş, yönetim, çalışma, tasfiye ve

836 Altay, s.65. 837 Dündar, s.26.

349

denetlenmelerine ilişkin esasların düzenlenmesini içermektedir. Ayrıca, yasa teklifi ile

birlikte, mikrofinansman ve mikrofinansmanın ürünleri, kurumları ve müşterilerine ait

tanımlamalar yeniden ele alınmıştır. Buna göre teklifte;

- mevduat kabul eden mikrofinansman kuruluşu, mevduat kabul eden

mikrofinansman kuruluşu adı altında kurulan ve mikrogirişimciler ile

mevduat kabul etmeyen mikrofinansman kuruluşlarına nakdi finansman

sağlamak üzere faaliyet gösteren kuruluşları;

- mevduat kabul etmeyen mikrofinansman kuruluşu, sivil toplum

kuruluşları tarafından kurulacak işletmeler de dahil olmak üzere, mevduat

kabul etmeyen mikrofinansman kuruluşu adı altında kurulan ve

mikrogirişimcilere mevduat kabul etmeden finansman sağlamak üzere faaliyet

gösteren kuruluşları;

- mikrokredi, gelir getirici bir faaliyette bulunmak üzere, ihtiyaç sahiplerine

verilen küçük bir sermayeyi;

- mikrofinansman, sigorta dahil mikrokrediyi;

- müşteri, mevduat kabul eden mikrofinansman kuruluşlarında mikrogirişimci

ile mevduat kabul etmeyen mikrofinansman kuruluşlarını; mevduat kabul

etmeyen mikro finans kuruluşlarında ise mikrogirişimcileri ifade

etmektedir.838

Bu çerçevede, Mikro Finansman Kuruluşları Hakkında Kanun Teklifi’nin en

belirgin özelliği, mikrofinansman kuruluşları arasında “mevduat kabul eden” ve

“mevduat kabul etmeyen” gibi bir farklılaştırmayı ortaya koymasıdır. Teklifi

hazırlayanların buradaki amacı, bir yandan yüksek sermayeli ve mevduat kabul etmeyen

mikrofinansman kuruluşlarına da kredi verebilecek özellikte bir yapılaşmayı sağlamak;

diğer taraftan, özellikle yoksulluğun azaltılmasına katkıda bulunmak maksadıyla, yurt

çapına yayılması zorunlu olan mikrofinansman faaliyetlerini yürütebilecek özellikte ve

düşük özkaynaklar ile kurulabilecek mikrofinansman kuruluşlarını desteklemektir.

Ayrıca, mikrofinansman kuruluşlarının mevduat kabul eden ve mevduat kabul etmeyen

mikro finans kuruluşları olarak ayrılması ve her biri için uygulama esaslarının ayrıca

belirlenmesi, hakkaniyet ilkelerine uygun bulunmuştur. O halde, yasa teklifinin kabul

838 Akgül, Mikro Finans Kuruluşları Hakkında Kanun Teklifi, s.1.

350

edilmesiyle yürürlüğe girmesi beklenen bu düzenlemeleri, mevduat kabul eden ve

mevduat kabul etmeyen mikrofinansman kuruluşları ayrımını dikkate alarak incelemek

anlamlı olacaktır.

Bu kapsamda, söz konusu yasa teklifi, mevduat kabul eden mikrofinansman

kuruluşlarının, bankalarda ve diğer mali kurumların bir çoğunda olduğu gibi anonim

şirket şeklinde kurulmalarını öngörmektedir. Ancak, bu kurumların kullandıracakları

kredilerin çok düşük tutarlarda olması öngörüldüğünden, asgari özkaynak şartı

bankalara kıyasla daha düşük tutulmuştur. Ayrıca, mevduat kabul eden mikrofinansman

kuruluşlarının özkaynaklar hesabında, hibe şeklinde ulusal ya da uluslararası

kuruluşlardan sağlanan kaynakların ana sermaye unsurları arasında dikkate alınmasına

olanak sağlanarak, ulusal veya uluslararası kuruluşlardan bu tür kaynakların

sağlanabilmesinin teşvik edilmesi amaçlanmış ve özkaynağın ödenmiş sermayeden az

olmaması zorunluluğu getirilmiştir. Bunun yanı sıra, kurucularda aranan şartlar, mali

piyasaların güvenli ve istikrarlı çalışmasını ve kredi müşterileri ile mudilerin haklarının

korunmasını teminen, bankalar ve diğer mali kurumların kurucularında aranan şartlara

denk tutulmuştur.

Yine yasa teklifinde düzenlendiği haliyle, finansman faaliyetlerinin belirli kişi

ya da gruplar üzerinde yoğunlaşmasının engellenmesi ve gerçekten ihtiyacı olanlara

yönelik olarak sürdürülmesini teminen; siyasi partilerin, derneklerin, vakıfların,

sendikaların, meslek kuruluşlarının, kooperatiflerin, birliklerin, yerel yönetimler ile

bunlar tarafından kurulan veya bunların doğrudan veya dolaylı olarak pay sahibi olduğu

kuruluş ve şirketlerin; mevduat kabul eden mikrofinansman kuruluşlarında doğrudan ya

da dolaylı olarak pay sahibi olmaları yasaklanmıştır.

Yasa teklifi kapsamında öngörülen düzenlemelerden biri de mevduat kabul eden

mikrofinansman kuruluşlarının, mikrogirişimcilere mikrokredi sağlamaları yanında,

mevduat kabul etmeyen mikrofinansman kuruluşlarına da kredi verebilmeleri ve

verilecek kredilerin geniş bir kesime ulaşmasını temin etmek için sınırlamalar

getirmesidir. Ayrıca, mikrofinansman kuruluşlarının mali bünyelerinin, tahsil

edilemeyen ya da tahsilinde güçlük çekilen kredi alacaklarından olumsuz bir şekilde

etkilenmemesini teminen, kullandırdıkları krediler için genel ve özel karşılık ayırma

351

zorunluluğu getirilmiş ve ayrılan özel karşılıkların ayrıldıkları yılda, kurumlar vergisi

matrahının tespitinde gider olarak kabul edileceği hükme bağlanmıştır.

Öte yandan, mevduat kabul eden mikrofinansman kuruluşlarının,

mikrogirişimcilere ve mevduat kabul etmeyen mikrofinansman kuruluşlarına kredi

verme faaliyeti dışında herhangi bir faaliyette bulunmalarının engellenmesi ve diğer

faaliyetler nedeniyle oluşabilecek risklere maruz kalmamaları bakımından, aşağıdaki

faaliyetlerde bulunmaları yasaklanmıştır:839

- Mikrogirişimciler ve mevduat kabul etmeyen mikrofinansman kuruluşları

dışındaki gerçek ya da tüzel kişilere ayni ya da nakdi kredi verilmesi,

- kredi kartı çıkarılması,

- çekle işleyen hesap açılması ve çek karnesi verilmesi,

- yabancı para üzerinden işlem tesis edilmesi,

- ortaklık kurulması ve kurulmuş ortaklıklarda pay sahibi olunması,

- ihtiyaçlar için BDDK tarafından izin verilen sayı ve büyüklüğün üstünde

gayrimenkul edinilmesi.

Bununla birlikte teklifte, mevduat kabul eden mikrofinansman kuruluşlarının

hesap ve kayıt düzeninin belirli standartlara bağlanması öngörülerek, bu konuda

düzenleme yapma yetkisi BDDK’ya verilmiş; ayrıca, bu kuruluşların mali tablolarının

bağımsız denetim kuruluşlarınca denetlenmesi zorunluluğu getirilmiştir.

Öte yandan, yasa teklifi kapsamında, mevduat kabul etmeyen mikrofinansman

kuruluşlarının faaliyetleri için de bazı düzenlemeler getirilmiştir. Buna göre, mevduat

kabul etmeyen mikrofinansman kuruluşlarının yönetmelikle belirlenecek büyüklüklere

bağlı olarak, anonim veya limited şirket şeklinde kurulmaları öngörülmüş; ancak

kullandıracakları kredilerin çok düşük tutarlarda olması öngörüldüğünden, faaliyete

geçmeleri için asgari bir sermaye şartı aranmamıştır. Ayrıca, kurucularda aranan

şartlar, mevduat kabul eden mikrofinansman kuruluşlarında olduğu gibi bankalar ve

diğer mali kurumların kurucularında da aranan şartlara denk tutulmuştur.

839 A.g.e., s.6.

352

Diğer taraftan teklifte, mikrokredinin geniş kitlelere ve özellikle kırsal kesimde

yaygınlaşmasını özendirmek maksadıyla, derneklerin, vakıfların, sendikaların, meslek

kuruluşlarının, kooperatiflerin, birliklerin, yerel yönetimler ile bunlar tarafından kurulan

veya bunların doğrudan veya dolaylı olarak pay sahibi olduğu kuruluş ve şirketlerin,

munzam ve emeklilik sandıklarının, mevduat kabul etmeyen mikrofinansman

kuruluşlarında doğrudan ya da dolaylı olarak pay sahibi olmalarına imkan verilmiştir.

Yine yasa teklifi kapsamında, mevduat kabul etmeyen mikrofinansman

kuruluşlarının hesap ve kayıt düzeninin belirli standartlara bağlanması öngörülerek, bu

konuda düzenleme yapma yetkisi BDDK’ya verilmiş; ayrıca bu kuruluşların mali

tablolarının büyüklüğüne bağlı olarak muhasebeci, mali müşavir veya yeminli mali

müşavir tarafından denetlenme zorunluluğu getirilmiştir. Ayrıca, teklifte, mevduat kabul

etmeyen mikrofinansman kuruluşlarının aşağıdaki faaliyetleri yürütmeleri

yasaklanmıştır:840

- mikrogirişimciler dışındaki gerçek ya da tüzel kişilere ayni ya da nakdi kredi

verilmesi,

- kredi kartı çıkarılması,

- çekle işleyen hesap açılması ve çek karnesi verilmesi,

- yabancı para üzerinden işlem tesis edilmesi

- ortaklık kurulması ve kurulmuş ortaklıklarda pay sahibi olunması,

- ihtiyaçlar için BDDK tarafından izin verilen sayı ve büyüklüğün üstünde

gayrimenkul edinilmesi, bu kuruluşlara yasaklanmıştır.

Öte yandan, yasa teklifinin hazırlayıcıları, teklifte yer verilen tüm bu

düzenlemelere ilave olarak, mevduat kabul eden ve etmeyen tüm mikrofinansman

kuruluşlarının üye olabileceği Mikro Finans Kuruluşları Birliği’nin kurulmasına ve bu

kuruluşlardaki mevduatların sigorta edilebilmesi amacıyla Mikro Finans Güvence

Fonu’nun oluşturulmasına yasal zemin hazırlamışlardır.841

840 A.g.e., s.13. 841 Dündar, s.27.

353

2. TÜRKİYE İÇİN UYGULANABİLİR BİR MİKROFİNANSMAN MODELİ

ÖNERİMİ

Bu çalışma kapsamında önerilen mikrofinansman modeli; Türkiye’nin sosyo-

ekonomik yapısı göz önünde bulundurularak tasarlanmasına rağmen, ana hatlarıyla

Grameen Bank prototipinin özelliklerini yansıtmaktadır. Zira model, Grameen Bank

örneğinden hareketle; yoksullukla mücadele etme anlayışıyla hizmet veren, mali olarak

güçlü ve sürdürülebilir nitelikte olan; kar amacı gütmeyen ve sadece mikrofinansman

alanında faaliyet gösteren bir kurum yapısının, Türkiye’de de uygulanabilirliğini ortaya

koymaktadır. Dolayısıyla söz konusu modelden, “önerilen mikrofinansman kurumu

modeli” ya da “önerilen mikrofinansman örgütlenme modeli” şeklinde söz etmek de

mümkündür.

Öte yandan, Türkiye’deki gibi yeni oluşan bir mikrofinansman piyasası söz

konusu olduğunda, piyasa dahil edilmek üzere geliştirilen ya da tasarlanan

mikrofinansman örgütlenme modellerinin doğru yapılandırılması, sürdürülebilirliğin

sağlanması açısından büyük önem taşımaktadır. Bu kapsamda, mikrofinansman

piyasasının yeniden şekillenmesi bakımından Türkiye ile benzerlik gösteren birçok

ülke, doğru yapılandırılmış bir mikrofinansman modeli tasarlayabilmek için, dünyada

başarıyla uygulandığı kabul edilen modelleri örnek almıştır. Nitekim, bugün dünyadaki

pek çok mikrofinansman modeli, artık sistemin prototipi olarak kabul edilen ve finansal

aracılık yapabilme yetkisine sahip bir STK bankası niteliğinde olan Grameen Bank’tan

esinlenerek tasarlanmıştır.842 Grameen Bank’ın bu konuda prototip kabul edilmesinde

ise,

- %98’lere varan kredi geri dönüş oranlarına sahip olması;

- kar amacı taşımadığı halde, en azından maliyetlerini karşılayabilecek ölçüde

bir mali sürdürülebilirliğe sahip olması ve

- yapılan bazı bilimsel araştırmalarda, yoksullara sağladığı kredilerin, onların

yaşam koşullarını iyileştirdiğinin saptanması gibi unsurlar etkili olmuştur.

842 Snow ve Buss, ss.302-303.

354

Buna göre, Türkiye için önerilen mikrofinansman kurumu modelinin temel

nitelikleri de birçok ülkede “en iyi örnek uygulama” olarak benimsenen Grameen Bank

modeli ile benzerlik taşımaktadır. Ancak, önerilen modelin tasarlanması aşamasında,

Türkiye'nin sosyoekonomik yapısı da göz önünde bulundurulmuş; mikrofinansman

sektörünün yeni oluşturulduğu birçok ülkede olduğu gibi Grameen Bank modeli bire bir

kopyalanmamıştır. Çünkü, Grameen Bank modelinin birebir olarak kopyalanmasının

her zaman başarılı sonuçlar ortaya çıkarmadığı, bazı ülkelerdeki denenmiş

uygulamalardan anlaşılmaktadır. Nitekim, Malezya ve Malawi’deki iki örnek uygulama

karşılaştırıldığında, Grameen Bank modelini kopyalamaya dönük çabaların çok katı

olmaması gerektiği sonucuna varılabilmektedir. Zira, Malawi örneği sorunlarla dolu

iken; Malezya örneğinde kopyalama nispeten başarılı olmuştur. Buna göre, Türkiye için

önerilen mikrofinansman kurumu modeli, Malawi ve Malezya’daki uygulama

örneklerinden çıkarılan şu üç ders dikkat alınarak tasarlanmıştır:843

- Model, değişen koşullara ayak uydurabilecek, esnek bir yapıya sahip

olmalıdır.

- Yöneticiler, gerekmesi halinde modelin yapısında değişiklik yapma

konusunda takdir yetkisine sahip olmalıdır. Nitekim, Malezya’daki

uygulama, yöneticilere zorlukları belirleme ve gereken adımları atma

konusunda yetki veren bir deneme safhası içermektedir. Ancak, Malezya

örneğinde kredi grubu içindeki baskı işe yaramamıştır. Çünkü Malezya köy

kültürü, kişisel konulara karışılmasını engellemektedir. Bu sorunun

üstesinden gelebilmek için, Malezya’daki programda borcunu ödeyemeyen

üyelerin bulunduğu gruplara yönelik olarak üyeliğin devamı için tasarruf

artışı koşuluna yer verilmiştir. Aslında bu şekilde tüm üyelere bir para cezası

uygulanmış olmaktadır.

- Modelin başarısı ve mali sürdürülebilirliği bakımından, zorunlu tasarruf

uygulaması önem taşımaktadır. Nitekim Malawi’deki uygulamada, zorunlu

tasarruf koşulunun yumuşatılması, üyelerin finansal menfaatini ve disiplinini

azaltarak geri ödeme oranlarını düşürmüştür.

843 A.g.e., s.303.

355

Bu kapsamda, Türkiye için önerilen mikrofinansman kurumu modeli

tasarlanırken, Grameen Bank modeline tamamen sadık kalınmamış; değişen

sosyoekonomik koşullara ayak uydurabilen ve hedef kitle olarak benimsediği toplum

kesimlerinin değişen ihtiyaçlarına karşılık verebilen, bir başka deyişle yaşayan bir

kurumsal yapı ortaya konmak istenmiştir. Nitekim önerilen model, mevduat kabul

etmesi, üyelik esasıyla çalışması, zorunlu tasarruf yaklaşımını benimsemesi ve bireysel

sorumluluğa dayalı teminat sistemini uygulaması bakımından Grameen Bank modeli ile

benzerlikler göstermesine rağmen; özellikle daha geniş toplum kesitini kapsayan bir

hedef kitleyi tercih etmesi, sunduğu kredi ürünlerinin Türkiye’ye özgü nitelikler

taşıması ve kredi kullandırdığı alanların farklılığı bakımından ondan ayrılmaktadır.

Öte yandan Grameen Bank, daha önce de değinildiği gibi, bireysel ve sivil bir

girişim olarak ortaya çıkan; fakat faaliyet alanının ve sermayesinin genişlemesi

sonucunda, Bangladeş hükümeti tarafından mevduat toplama yetkisi verilerek, STK

bankası yapısına dönüştürülen bir finansal aracı konumundadır. Oysa Türkiye’de, gerek

mevcut yasal mevzuat gerekse TBMM’de yasalaşmayı bekleyen “Mikro Finans

Kuruluşları Hakkındaki Yasa Tasarısı”, STK’ların ya da benzer statüdeki kuruluşların,

STK bankası veya mikrofinansman bankası gibi finansal aracılara dönüşebilmelerine

imkan vermemektedir. Bu nedenle, Grameen Bank modelinin örgüt ve faaliyet yapısını

örnek alarak tasarlanan bu mikrofinansman modeli, kar amacı gütmeyen ve yoksullukla

mücadeleyi ön planda tutan kendine özgü yapısıyla, Türkiye için yeni bir

mikrofinansman kurumu karakterini ortaya koymaktadır.

2.1. Önerilen Mikrofinansman Modelinin Gerekçesi

Türkiye’de, hukuki altyapı eksikliklerine rağmen, farklı kurumsal yapılar altında

yürütülen mevcut mikrofinansman faaliyetleri incelendiğinde, bu faaliyetlerin temelde

iki yönde gelişim gösterdiği görülmektedir. Buna göre, özellikle KEDV, TİSVA, TOG

ve SYDTF gibi mikrofinansman kurumları “yoksullukla mücadele” yönünde; Türkiye

Halk Bankası, T.C. Ziraat Bankası, KOSGEB ve KGF gibi mikrofinansman hizmeti

veren kurumlar ise “mikro, küçük ve orta ölçekli işletmeleri destekleme” yönünde

kalkınmanın ve ekonomik büyümenin sağlanmasına hizmet etmektedirler. Bu

kapsamda, yoksullukla mücadele yönünde faaliyet gösteren mikrofinansman

356

kurumlarının sunduğu hizmetler, yoksulların gelir getirici faaliyetlerde bulunmaları,

mikro işletme sahibi olmaları, mesleki eğitimleri, istihdam edilmeleri gibi amaçlar

üzerine yoğunlaşırken; mikro, küçük ve orta ölçekli işletmeleri destekleme yönünde

faaliyet gösteren mikrofinansman kurumlarının sunduğu hizmetler, girişimcilerin kısa

vadeli işletme giderleri ile yatırım giderlerinin finanse edilmesi üzerine yoğunlaşmıştır.

Bununla birlikte, finans sektöründe hizmet veren kurumların mevcut yapıları,

Türkiye’deki mikrofinansman faaliyetlerinin, daha çok “küçük ve orta ölçekli

işletmeleri destekleme” eksenli olarak gelişmesine neden olmuştur. Bu durumun ortaya

çıkmasında ise, müşteri potansiyelleri ve yaygın şube ağlarıyla, sektörde baskın

konumda olan kamu bankalarının, özellikle mikro, küçük ve orta ölçekli işletmelere

sunulan kredi hizmetlerinde tecrübe sahibi olmaları en önemli etken olmuştur. Ancak,

piyasadaki baskın rollerine karşın, kamu bankaları gibi formal kurumların,

mikrofinansman olarak nitelendirilebilecek türden hizmetleri, şahıs kefaleti, ipotek,

ticari işletme rehni, mevduat rehni ve menkul kıymet rehni gibi teminatlar karşılığında

müşterilerine sunmaları, bu kurumları mikrofinansman anlayışının çıkış noktasından ve

hedeflenen mikrokredi müşterilerinden uzaklaştırmaktadır. Nitekim, sermayeye erişim

olanağından yoksun olan düşük gelirli ve yoksul bireylerin kredi alma koşullarını yerine

getirecek durumda olmamaları; özellikle küçük ve orta ölçekli girişimcileri destekleme

yaklaşımıyla hareket eden bu kurumlar tarafından sunulan hizmetlerin, mikro ölçekli

işletmelere ve yoksullara ulaşmasını engellemektedir. Oysa, genel olarak

mikrofinansman anlayışının çıkış noktası, geleneksel yapıdaki finansal kurumların

hizmet sunamadıkları veya eksik hizmet sundukları yoksullara erişim sağlayarak, onlara

ihtiyaç duydukları finansal desteği sunabilmeyi gerektirmektedir.

Türkiye’de, mikrofinansman hizmetleri sunma konusunda son yıllarda önemli

ilerlemeler kaydeden kurumsal yapılardan biri de sivil toplum kuruluşlarıdır. Buna göre,

bu alanda faaliyet gösteren STK’lar, kamu bankalarınınkine göre, mikrofinansmana

özgü nitelikleri daha fazla taşıyan hizmetler sunmaktadırlar. Üstelik, Türkiye’de

mikrofinansman hizmetleri sunan STK’lar, özellikle gelire ve teminat gösterecek

varlığa sahip olmayan yoksulları (özellikle kadınları), işsizleri ve genç girişimcileri

hedef almışlardır. Ancak, bu kurumlar arasında da mali olarak kendi ayakları üzerinde

357

durabilen STK sayısı oldukça azdır. Zira, mevduat toplama yetkisi olmayan bu yarı

formal kurumlar, daha çok bağışlar, banka borçları ve az da olsa ticari bankalarla

yaptıkları proje bazlı protokollerden elde ettikleri kaynaklarla ayakta

durabilmektedirler. Öte yandan, Türkiye’deki STK’ların, mikrofinansman faaliyetlerini

sağlıklı, güvenli ve güçlü mali yapı altında sürdürebilmelerini sağlayacak net yasal

statüleri yoktur. Bu durum, STK’lara geniş bir faaliyet alanı içinde, serbestçe çalışma

olanağı sunuyor gibi görünse de net bir yasal çerçevenin olmaması, mikrofinansman

faaliyetlerinin sürdürülmesini bu kurumlar için riskli hale getirmektedir. Nitekim,

mevcut yapı içerisinde, mikrofinansman alanında faal olan sınırlı sayıdaki STK’nın,

uzun vadede ek finansmana ve teknik desteğe ihtiyaç duyması kaçınılmaz

görünmektedir. Oysa STK’lar, mikrofinansman sisteminin başarıyla uygulandığı

ülkelerde, özellikle piyasasının oluşturulduğu ilk zamanlarda, mikrofinansman

sektörünün en aktif oyuncuları olarak göze çarpmaktadırlar. Bu ülkelerdeki STK’lar,

yeni gelişen mikrofinansman piyasaları için de iyi bir örnek model oluşturmaktadırlar.

Zira bu kuruluşlar, yoksulların da ticari bankaların itibarlı müşterileri olabileceğini ve

onlara da kârlılıkla hizmet sunulabileceğini kanıtlamak adına; yeni kredi sağlama

mekanizmaları veya modelleri ortaya koymuşlardır. Hatta, Bolivya’daki BancoSol ve

Bangladeş’teki Grameen Bank örneklerinde olduğu gibi, bazı ülkelerdeki STK’lar veya

gönüllü hizmet veren kuruluşlar, mevduat toplama yetkisine sahip mikrofinansman

kurumlarına dönüşmüşlerdir. Nitekim bu ülkelerde, mikrofinansman hizmetlerini

başarıyla sunan STK’lar, faaliyetleri genişledikçe, bankacılık lisansı alabilmek için

gerekli sermaye büyüklüğüne sahip olabilmekte ve ülke yasalarının buna elvermesi

durumunda, STK bankaları (NGO Banks) olarak da adlandırılan, bankacılık lisansına

sahip mikrofinansman kurumlarına dönüşebilmektedirler. Bankacılık lisansı alabilmek

için gerekli en az sermaye şartını yerine getiremeyen STK’lar ise, piyasadaki benzer

oyuncularla birleşme yolunu tercih edebilmektedirler. Ayrıca bazı STK’lar da lisanslı

bir mikrofinansman kurumunda, kurucu hisseye sahip olmak için kendi kredi

portföylerini satmaktadırlar. Ancak, Türkiye’de faaliyet gösteren STK’ların, gerek

faaliyetlerinin geniş çaplı olmaması, gerekse mevcut yasal çerçevenin sınırlamaları

nedeniyle, lisanslı mikrofinansman bankalarına dönüşebilmeleri veya mevduat kabul

eden bir mikrofinansman kurumuna hissedar olabilmeleri kısa vadede mümkün

görünmemektedir.

358

Öte yandan, Türkiye’de faaliyet gösteren ticari bankalar da, mikrofinansman

sektörünün kalkınmasında kararlı ve baskın bir rol üstlenememişlerdir. Zira bu

kurumlar, mikrofinansman alanında faaliyet gösteren az sayıdaki STK’yı bir kredi hattı

üzerinden desteklemek suretiyle piyasada yer almayı tercih etmişlerdir. Nitekim Garanti

Bankası’nın, 2001 yılının sonlarında, KEDV’in kurduğu MAYA ile işbirliği yaparak,

bu kurumun mikrofinansman faaliyetlerine destek vermesi, bu uygulamaya örnek olarak

gösterilebilir. Ayrıca KEDV, Citibank işbirliği ve Citi Vakfı desteğiyle, kadın

mikrogirişimcilere yönelik eğitim programları yürütmektedir. Aynı şekilde, ticari

bankalar ile işbirliği sağlayan bir başka STK da TİSVA olmuştur. Buna göre

Finansbank, TİSVA’nın yürüttüğü Türkiye Grameen Mikrokredi Programı’nı donör

olarak desteklemiştir. TOG ise, HSBC ile kontrat imzalayarak, yürüttüğü “Mikrokredi

ile Topluma Destek Projesi”ne finansal destek sağlamıştır. Ancak, tüm bu çalışmalara

rağmen, ticari bankaların artan bir biçimde mikrofinansman faaliyetlerine doğru

yöneldiklerini söylemek için erkendir. Zira ticari bankalar, işlem maliyetlerinin

yüksekliği nedeniyle, finansal olarak sürdürülebilir bulmadıkları mikrofinansmanı halen

riskli bir alan olarak görmektedirler. Ayrıca bu piyasada çalışmak, ticari bankalar

tarafından yerine getirilmesi güç çalışma sistemleri, farklı niteliklere sahip personel

istihdamını ve ayrı bir kurum kültürünü gerektirmektedir. Oysa, dünyadaki başarılı

örneklerde, iyi yönetilen ve özellikle mikrofinansman hizmeti sunmak için kurulan

kurumlar (özellikle mikrofinansman bankaları), mikrofinansmanın karlı bir faaliyet

alanı olabileceğini kanıtlamışlardır.

Diğer taraftan Türkiye’de, mikrofinansman hizmetleri sunma konusunda etkin

rol üstlenen bir diğer kurumsal yapı da kooperatiflerdir. Ülkedeki esnaf, sanatkar ve

çiftçiler, TESK ve TKK gibi kooperatiflerin üyesidirler. Ancak söz konusu

kooperatifler, finansal kurum niteliği taşımadıklarından, geleneksel olarak, üyelerinin

Halkbank ve Ziraat Bankası’nın sunduğu kredi hizmetlerinden faydalanmaları için

aracılık rolü üstlenmişlerdir. Bu suretle, Türkiye’de faaliyet sürdüren bu kooperatifler,

özellikle kırsal kesimde yaşayan ve potansiyel mikrofinansman kullanıcısı konumunda

olan esnaf ve sanatkarlar ile çiftçiler hakkında kamu bankalarına bilgi aktarımında

bulunmak suretiyle, bu bankaların karlılıklarına ve sürdürülebilirliklerine destek olan

aracı kuruluşlar haline getirilmişlerdir. Oysa bu kurumlar, gelecekte, finansal hizmet

359

operasyonlarını doğrudan yönetecek olmasalar bile; organize ve büyük bir müşteri

portföyüne sahip olmaları nedeniyle, mikrofinansman sektörünün gelişmesinde önemli

rol oynayabilirler.

Bununla birlikte, Türkiye’de, mikrofinansman piyasasının beklenen büyüklüğe

ulaşmasını engelleyen etkenlerden biri de mikrofinansman kurumları tarafından sunulan

hizmetlerin çeşitlendirmekten uzak olması ve sadece mikrokrediyi veya çok az da olsa

bazı finansal aracılık hizmetlerini kapsayacak şekilde sunulmasıdır. Oysa, Grameen

Bank örneğinde olduğu gibi, dünyada başarıyla faaliyet sürdüren ve sadece

mikrofinansman hizmeti sunma konusunda uzmanlaşmış kurumlar, düşük gelirli kişi ve

gruplar için, kredi, tasarruf, sigorta ve ödeme gibi finansal aracılık hizmetlerinin

yanında; grup oluşturma, güven hissi oluşturma, finansal alanda eğitim verme gibi

sosyal aracılık hizmetleri de sunabilmektedir.

Özetle, Türkiye’de hizmet veren mikrofinansman kurumları, pazardaki

potansiyel müşteri kitlesine ulaşabilme konusunda bazı yapısal, hukuksal ve yönetsel

sorunlarla karşı karşıyadırlar. Buna göre, aşağıda sıralanan sorunlar nedeniyle, söz

konusu kurumlar tarafından sunulan mikrofinansman hizmetlerinin, ağırlıklı olarak

yoksulların oluşturduğu potansiyel müşteri kitlesine ulaşması, beklenen seviyede

gerçekleşmemiştir. Sözü edilen sorunları şu şekilde sıralamak mümkündür:

- Uygulamada, doğrudan mikrofinansman kurumlarının işleyiş ve

faaliyetlerini düzenleyen bir yasal çerçevenin olmaması,

- mikrofinansman hizmeti sunan çoğu kurumun, yoksullukla mücadele etme

yönünde değil; mikro, küçük ve orta ölçekli işletmeleri destekleme yönünde

faaliyet gösteriyor olması,

- kamu bankaları gibi mikrofinansman hizmeti sunan formal kurumların,

sağladıkları krediler karşılığında, yoksulların karşılayamayacakları türden

teminatlar talep etmesi,

- neredeyse sektörde hizmet veren tüm kurumların, asıl uzmanlık alanlarının

mikrofinansman olmaması,

- özellikle yarı formal olarak hizmet veren kurumların, verimlilikten ve mali

sürdürülebilirlikten uzak olması,

360

- sektörde sunulan mikrofinansman ürün ve hizmetlerin çeşitlilik

göstermemesi ve ağırlıklı olarak mikrokredilerden oluşması.

Buna göre, Türkiye’de sürdürülen mikrofinansman faaliyetleri kapsamında

yaşanan bu sorunlar, yoksullukla mücadele anlayışını ön planda tutan; yalnızca

mikrofinansman alanında uzmanlaşan ve bu alanda, hedef kitlesinin ihtiyaçlarına uygun

ürün ve hizmetler sunan; finansal bakımdan güçlü ve sürdürülebilir bir yapıya sahip

olan yeni bir mikrofinansman örgütlenme modelinin tasarlanmasının gerekliliğini ortaya

çıkarmaktadır.

2.2. Önerilen Mikrofinansman Modelinin Amacı ve Hedefleri

Önerilen mikrofinansman kurumu modelinin temel amacı, Türkiye’de, maddi

teminata sahip olmamaları nedeniyle daha önceleri formal finansal kurumlardan

borçlanma olanağı bulamayan ve aşırı yüksek faiz oranları üzerinden informal kredi

piyasasından borçlanmak zorunda kalan düşük gelirli veya yoksul bireylerin krediye

erişimlerinin sağlanmasıdır. Buna göre, tasarruf ve borçlanma imkanı bulamayan yoksul

ya da düşük gelirli bireyler, kendilerine sunulan mikrofinansman hizmetleri

çerçevesinde, yoksulluk kısır döngüsünden kurtularak, yaşam standartlarının

yükselmesine olanak sağlayacak gelir getirici girişimlerde bulunabileceklerdir. Söz

konusu toplum kesiminin, mikrofinansman aracılığıyla desteklenmesi ise; yoksulluğun

ve işsizliğin azaltılması gibi sosyoekonomik hedeflere ulaşılmasını mümkün kılmanın

yanı sıra, Türkiye’nin toplam mal ve hizmet üretimine sağlayacağı pozitif katkı

nedeniyle, nihai amaç olan ekonomik büyüme ve kalkınma sürecini olumlu

etkileyecektir. Öte yandan, önerilen modelin bir başka amacı da işletme ya da yatırım

giderlerini karşılamak için finansman ihtiyacı duyan mikro işletme sahiplerine yönelik,

alternatif finansman imkanları sunmaktır.

Bu kapsamda, söz konusu genel amaçlara ulaşmak üzere önerilen

mikrofinansman kurumu modeli, hedef kitleye sağlayacağı mikrofinansman ürün ve

hizmetleri aracılığıyla, aşağıda belirtilen şu hedeflere ulaşabilmeyi öngörmektedir:

361

- Kamu ve özel sermayeli ticari bankalardan veya diğer formal kurumlardan

borçlanma olanağı bulamayan bireylere mikrofinansman hizmetleri

götürmek ve bu suretle informal finansal aracıların etkinliğini azaltmak,

- özellikle kırsal kesimdeki bazı örf, adet, gelenek ve inanışların yasaklayıcı

yönleri nedeniyle ekonomik hayattan soyutlanmış durumda olan kadınların,

kendi kendilerini istihdam edebilmelerini sağlayacak fırsatlar yaratmak,

- tarımsal alanda hizmet veren çiftçiler başta olmak üzere, mikrogirişimci

niteliği taşıyan esnaf ve sanatkarlara yönelik alternatif finansal hizmetler

sunmak,

- özellikle kırsal kesimlerde yüksek oranda gerçekleşen işsizliğin azaltılması

amacıyla; işsizlerin gelir getirici faaliyetlerde bulunabilmelerini sağlayacak

finansman olanakları sunmak,

- gelir dağılımı eşitsizliğinin olumsuz etkilerini azaltıcı ürün ve hizmetler

sunmak,

- formal finansal aracılardan borçlanma kültürü ve alışkanlığı olmayan hedef

kitledeki bireylerin bilinçlendirilmesi ve kişisel gelişimlerinin sağlanması

amacıyla, eğitim faaliyetlerinde bulunmak.

2.3. Önerilen Mikrofinansman Modelinin Hedef Kitlesi

Grameen Bank modelini benimseyen mikrofinansman kurumların birçoğunda

olduğu gibi, Türkiye için önerilen mikrofinansman kurumu modelinin de ana hedef

kitlesini, düşük yaşam standardında yaşayan; yani beslenme, sağlık, eğitim ve barınma

gibi temel ihtiyaçlarını dahi karşılamakta zorluk çeken ve teminat olarak gösterebileceği

maddi varlığı bulunmadığı için geleneksel yapıdaki finansal aracıların sunduğu kredi

olanaklarına erişemeyen yoksullar oluşturmaktadır. Nitekim, ağırlıklı olarak yoksullukla

mücadele etme amacıyla tasarlanan bir modelin en önemli hedef kitlesinin yoksullar

olması kaçınılmazdır. Ancak, Türkiye’de 2006 yılı verilerine göre yaklaşık 13 milyon

insanın gıda ve gıda dışı harcamaları içeren yoksulluk sınırının altında kaldığı göz

önünde bulundurulduğunda, söz konusu hedef kitlenin sınırlarının ne kadar geniş

çizildiği ve böylesine geniş bir hedef kitleye tam olarak ulaşabilmenin gerçekçi

olmadığı anlaşılmaktadır. Dolayısıyla önerilen modelin etkinliğinin arttırılması ve

yoksullukla mücadele amacının gerçekçi hedefler üzerine oturtturulması için söz konusu

362

ana hedef kitlenin gruplandırılması, yani alt hedef kitle gruplarının oluşturulması

gerekmektedir. Bu noktada dikkat edilmesi gereken en önemli husus ise, bu

gruplandırmanın hangi kriter veya kriterler baz alınarak yapılacağının belirlenmesidir.

Örnek model olarak benimsenen Grameen Bank, genel olarak yoksullardan

oluşan hedef kitlesini, coğrafi yerleşim, yoksulluk düzeyi, mülk edinimi ve cinsiyet gibi

kriterlere dayalı olarak çeşitli gruplara ayırmış; ürün ve hizmetlerini bu grupların

niteliklerine göre geliştirmiş ve sunmuştur. Buna göre, Grameen Bank’ın hedef kitlesi,

yoksulun yoksulu konumunda olup geçimini dilenerek sağlayanlar, yarım dönümden az

toprağa sahip olan köylüler, toplumsal üretime katkısı olmayan kadınlar ve kırsal

kesimde yaşayanlar gibi alt hedef gruplarından oluşmaktadır. Bir diğer deyişle Grameen

Bank, ana hedef kitlesini oluşturan yoksulları gruplandırırken, Bangladeş’teki

sosyoekonomik yapıyı ve ülkenin kalkınmadaki önceliklerini dikkate alarak hareket

etmiştir. Nitekim, Türkiye için önerilen mikrofinansman modelinin hedef kitlesinin

doğru bir şekilde gruplandırılması için de ülkede yaşayan yoksulların sosyoekonomik

yapılarının ve ülkenin kalkınmadaki önceliklerinin iyi analiz edilmesi gerekmektedir.

Bu noktada, Türkiye’de yaşayan yoksulların sosyoekonomik yapılarını net olarak

yansıtan istatistiksel verilere ihtiyaç duyulmaktadır.

Bu kapsamda, Türkiye İstatistik Kurumu’nun yoksulluk oranlarına ilişkin 2006

yılı verilerine dayanılarak sunulan ve Türkiye’deki yoksulların genel profili,

cinsiyetleri, eğitim durumları, iktisadi faaliyetleri, işteki durumları ve kırsal ya da

kentsel bölgelerde yaşıyor olmaları gibi kriterleri göz önünde bulundurarak ortaya

koyan aşağıdaki saptamalar, önerilen mikrofinansman kurumunun hedef kitlesinin hangi

kriterlere göre gruplandırılacağı konusunda önemli ipuçları vermektedir. Söz konusu

saptamalar şunlardır:

- Nüfusun yaklaşık %0.74’ü sadece gıda harcamalarını içeren açlık sınırının;

%17.81’i ise gıda ve gıda dışı harcamaları içeren yoksulluk sınırının altında

yaşamaktadır.

- Ekonomik olarak aktif olmayan bireylerin yoksulluk oranı %13.6 iken, iş

arayan (işsiz) bireylerin yoksulluk oranı %20.05’tir.

363

- Ücretli ya da maaşlı çalışanlarda yoksulluk oranı %6 iken, yevmiyeli

çalışanlarda bu oran %28.63; işverenlerde %3.75; kendi hesabına

çalışanlarda %22.06 ve ücretsiz aile işçilerinde ise %31.98 olarak

gerçekleşmiştir.

- Tarım sektöründe çalışanların yoksulluk oranı %33.86 iken, bu oran sanayi

ve hizmet sektörlerinde çalışanlar için, sırasıyla %10.12 ve %7.23 olarak

hesaplanmıştır.

- Kadın nüfus içerisinde yoksulluk sınırı altında yaşayanların oranı %18.27

iken; erkek nüfus içerisinde yoksulluk sınırı altında yaşayanların oranı

%17.32’dir.

- Kırsal yerleşim yerlerinde yaşayanlarda yoksulluk oranı %32 iken, kentsel

yerlerde yaşayanların yoksulluk oranı %9.31’dir.

- Okur-yazar olmayanlarda yoksulluk oranı %33.71 olurken, ilkokul

mezunlarında bu oran %14.19, lise ve dengi meslek okulları mezunlarında

%5.2, yüksekokul, fakülte ve üstü mezuniyete sahip fertlerde %1.01

olmuştur.

Bu çerçevede, Türkiye için önerilen mikrofinansman modelinin öncelikli alt

hedef grubunu, gıda harcamalarını içeren açlık sınırının altında yaşayan bireyler

oluşturmaktadır. Bu hedef grubunda yer alan bireyler; beslenme, sağlık, eğitim, ulaşım

gibi yaşam standartlarına, ya hiç sahip olamamakta ya da eksik sahip olabilmektedirler.

Ayrıca bu grupta yer alan bireylerin, geleneksel finans kurumlarının sağladığı kredi

olanaklarına erişebilmeleri de mümkün olamamaktadır. Oysa, öncelikli hedef kitle

olarak belirlenen bu gruptaki bireyler, önerilen modelin sunacağı mikrofinansman

hizmetleri aracılığıyla kredi olanaklarına ulaşabilecek ve bu sayede yaşam standartlarını

arttıran gelir getirici ekonomik faaliyetlerde bulunabileceklerdir.

Öte yandan, temel hedef kitle konumunda olan yoksul bireyler, ekonomiye

katkıları bakımından değerlendirildiklerinde, önerilen modelin amacına uygun başka alt

hedef grupları da ortaya çıkmaktadır. Buna göre, söz konusu değerlendirme

doğrultusunda modelin hedef kitlesine dahil edilebilecek alt grupların ilki, iş arayışı

içinde olan (işsiz) yoksullar; ikincisi ise, çalışabilir durumda oldukları halde ekonomik

olarak aktif olmayan (işgücüne dahil olmayan) yoksul bireylerdir. Bu iki alt hedef

364

grubu, temsil ettikleri nüfus büyüklüğü bakımından, önerilen model için oldukça önemli

bir potansiyeli temsil etmektedirler. Zira, Türkiye İstatistik Kurumu’nun 2006 yılı

verilerine göre, toplam nüfus içerisinde iş arayışı içinde olan işsizlerin payı %2.29;

işgücüne dahil olmayanların payı ise %36.84’tür. Hemen ifade etmek gerekir ki, bu

oranlar, sadece yoksulluk sınırı altında yaşayan bireyleri kapsamamaktadır. Ancak, iş

arayan bireylerin yoksulluk oranının %20.05; ekonomik olarak aktif olmayan bireylerin

yoksulluk oranının ise %13.6 olduğu hatırlanırsa, bu iki alt hedef grubunun, önerilen

model için yine de büyük bir potansiyel oluşturduğu anlaşılacaktır. Diğer taraftan,

işgücüne dahil olmayan nüfus içerisinde, çalışamaz durumda olanların payı sadece

%12.24’tür. Yani bu oran, çalışabilir durumda oldukları halde ekonomik olarak aktif

olmayanların toplam nüfus içindeki payının ne kadar yüksek olduğuna işaret etmektedir.

Ayrıca, çalışabilir durumda oldukları halde ekonomik olarak aktif olmayan nüfusun

büyük kısmını, ev işleriyle uğraşan kadınlar (ev hanımları), öğrenciler ve emekliler

oluşturmaktadır. Nitekim, özellikle ev hanımları ve çalışabilir durumdaki emekliler,

gerek sahip oldukları potansiyel, gerekse mikrofinansman anlayışına uygunlukları

bakımından önerilen mikrofinansman kurumu modeli için büyük önem arz

etmektedirler.

Önerilen modelin hedef kitlesinin gruplandırılmasında dikkate alınan

kriterlerden biri de yoksulluk sınırı altında yaşayan bireylerin çalışma hayatlarındaki

durumlarıdır. Buna göre, yukarıdaki saptamalardan da yola çıkarak, kendi hesabına

çalışanlar ile ücretsiz aile işçileri olarak çalışanlar grubuna dahil olup da yoksulluk

sınırı altında yaşayan bireyler, önerilen modelin hedef grupları arasına dahil edilmiştir.

Böylece, önerilen mikrofinansman kurumu modelinin bu gruba sağlayacağı hizmetler

sayesinde; kendi hesabına çalışanların işlerini geliştirebilmeleri ve bu suretle gelirlerini

arttırabilmeleri; ücretsiz aile işçisi olarak çalışanların ise tasarruf ve sigorta

ürünlerinden faydalanabilmeleri mümkün olabilecektir.

Yukarıdaki saptamalardan hareketle, alt hedef gruplarından biri olarak önerilen

modele dahil edilen bir başka toplum kesimi ise, tarım sektöründe çalışan bireylerdir.

Sanayi ve hizmet sektöründe çalışanlara göre oldukça yüksek yoksulluk oranına sahip

olan bu kesim, genellikle mevsimsel işçi statüsünde ve göreceli olarak düşük ücretle

365

çalışıyor olmaları sebebiyle, kendilerini yoksulluk çemberinin dışına taşıyacak yeterli

sermaye birikimine veya kredi olanaklarına sahip olamayan bireylerden oluşmaktadır.

Dolayısıyla, tarım sektöründe çalışan ve yoksulluk sınırı altında yaşayan bu kesim, söz

konusu durumlar sebebiyle, önerilen mikrofinansman modelinin amacına uygun bir

hedef grup niteliğindedir.

Diğer taraftan, önerilen modele uygun alt hedef gruplarının, yoksul bireylerin

cinsiyetleri, eğitim durumları ve kırsal alanda ya da kentlerde yaşamaları gibi kriterler

göz önüne alınarak belirlenmesi de mümkündür. Örneğin, Grameen Bank da dahil

olmak üzere, özellikle gelişmekte olan ülkelerde faaliyet gösteren birçok

mikrofinansman kurumu, öncelikli hedef kitle olarak, kırsal kesimde yaşayan ve çoğu

okuma yazma bilmeyen, düşük eğitim düzeyindeki yoksul kadınları tercih etmişlerdir.

Bu tercihin temel sebebi ise, söz konusu ülkelerde faaliyet gösteren geleneksel yapıdaki

finansal kurumların, sosyoekonomik nedenlerle ekonomik hayattan dışlanan yoksul

kadınlara finansal hizmet sunmayı riskli bulmalarıdır. Oysa yoksul kadınlar; temel

amacı geleneksel yapıdaki finansal kurumlardan borçlanamayan yoksul kesime finansal

hizmet sunmak olan mikrofinansman kurumları için, her zaman, en uygun hedef kitleyi

oluştururlar.

Bu kapsamda, Türkiye için önerilen mikrofinansman kurum modeli de özellikle

işgücüne dahil olmayan yoksul kadınları, öncelikli hedef grup olarak benimsemiştir.

Çünkü, her ne kadar Türkiye’deki kadın nüfus ile erkek nüfus arasında yoksulluk

oranları bakımından önemli bir fark olmasa da işgücüne katılma oranlarının düşüklüğü,

mikrofinansman hizmeti sunma konusunda kadınlara öncelik verilmesini gerekli

kılmaktadır. Zira, Türkiye İstatistik Kurumu’nun 2006 yılı verilerine göre, Türkiye’de

erkeklerin işgücüne katılma oranları %71.5 iken; bu oran kadınlarda sadece %24’tür.

Dolayısıyla, önerilen mikrofinansman kurumu modeli kapsamında, yoksul kadınlara

sağlanacak olan finansal hizmetler, onların hem ekonomik alanda aktif olmalarına; hem

de yoksulluk kıskacından kurtulmalarına imkan tanıyacaktır. Öte yandan, yoksul

kadınların önerilen modelin hedef grupları arasında yer alması, sunulan mikrofinansman

ürün ve hizmetlerinden erkeklerin faydalanmayacakları anlamına gelmemektedir.

Tersine, ülkedeki erkek nüfus ile kadın nüfusun birbirine yakın yoksulluk oranlarına

366

sahip olması, erkeklerin de en az kadınlar kadar mikrofinansman müşterisi olma niteliği

taşıdıklarını göstermektedir.

Önerilen mikrofinansman modeli için bir diğer önemli hedef grubu da kadın

veya erkek olmalarına bakılmaksızın, kırsal kesimde yaşayan yoksullardan

oluşmaktadır. Söz konusu kesim, mikrofinansman anlayışına uygunluğu ve büyüklüğü

bakımından, önerilen mikrofinansman kurumunun modeli için bir başka önemli

potansiyel konumundadır. Zira, Türkiye İstatistik Kurumu’nun 2006 yılı verilerine göre,

Türkiye’nin kırsal bölgelerinde yaşayan 25 milyon kişinin %32’si yoksulluk sınırının

altında bir yaşam sürmektedir. Ayrıca Türkiye’nin kırsal kesiminde yaşayanların ;

- %6.5’inin işsiz ve %14.6’sının ev hanımı olduğu;

- %22.6’sının tarım sektöründe istihdam edildiği,

- %14’ünün okuma-yazma bilmediği,

- %11.9’unun ücretsiz aile işçisi olarak, %11.7’sinin ise kendi hesabına

çalıştığı

göz önünde bulundurulduğunda, bu kesimin önerilen mikrofinansman modelinin

amacına ne kadar uygun bir hedef kitle grubu oluşturduğu anlaşılmaktadır.

Öte yandan önerilen mikrofinansman modeli, sadece yoksulları değil; mikro

işletme sahibi olanlar başta olmak üzere, Türkiye ekonomisinin temelini oluşturan

sanayi, tarım, hizmet ve ticaret gibi alanlarda, üretim, yatırım ve istihdamın artışına

doğrudan katkı sağlayan ve bu suretle ülkenin ekonomik büyümesi ve kalkınması için

büyük önem arz eden çiftçi, tüccar, sanayici, esnaf veya sanatkarların oluşturduğu

girişimcileri de ana hedef kitle olarak benimsemiştir. Buna göre, önerilen model

kapsamında tasarlanan ürün ve hizmetlerle, söz konusu girişimcilerin çekirdek sermaye,

işletme kredisi ve yatırım kredisi gibi finansal ihtiyaçlarının giderilmesi

hedeflenmektedir.

Bu çerçevede, önerilen modelin hedef kitlesinin, yoksullar ve mikro işletme

sahipleri olmak üzere, iki ana ayrımdan meydana geldiğini ve Grameen Bank

modelinden daha geniş bir toplum kesitini kapsadığını söylemek mümkündür.

367

2.4. Önerilen Mikrofinansman Modelinin Örgütsel ve Yönetsel Yapısı

Bir mikrofinansman kurumunun başarısı, büyük oranda, iyi kurgulanmış

örgütsel ve yönetsel yapıya sahip olmasıyla ilişkilidir. Zira, ancak iyi örgütlenmiş idari

yapıya, dağıtım kanallarına, profesyonel bir yönetim anlayışına, nitelikli ve motive

çalışanlardan oluşan insan kaynaklarına sahip bir mikrofinansman kurumunun,

faaliyetlerinde etkinliği yakalayabilmesi mümkündür. Diğer taraftan, oluşturulan

örgütsel ve yönetsel yapının, hizmet sunulan hedef kitlenin ihtiyaçlarını

karşılayabilecek nitelikte olması da mikrofinansman kurumları açısından önem arz

etmektedir. Nitekim, Türkiye için önerilen mikrofinansman kurumu modelinin örgütsel

ve yönetsel yapısı, söz konusu prensiplerden hareketle kurgulanmıştır.

Bu kapsamda, önerilen mikrofinansman kurumu modelinin örgütsel yapısının en

küçük birimini, aynı zamanda kurumun hissedarı konumunda olan üyeler

oluşturmaktadır. Zira önerilen model, Grameen Bank örneğinde de olduğu gibi, üyelik

esasıyla çalışmaktadır. Buna göre, önerilen model kapsamında sağlanan tüm ürün ve

hizmetlerden faydalanmak üzere; bireysel olarak veya bir grubun parçası olarak,

bulundukları bölgeye en yakın şubeye başvuruda bulunan bireyler; başvuruları kabul

edilmeleri halinde, üye olabilmektedirler. Ayrıca, başvurusu kabul edilen her üye,

kendileri adına açılan Kısıtlı Tasarruf Hesabı üzerinden, en az 1 pay hisse senedi satın

almak zorundadırlar. Böylece her üye, aynı zamanda kurumun hissedarı olur. Aynı

zamanda üyeler, yönetim kurulu üyeliği de dahil olmak üzere, tüm idari kadrolarda

görev alabilmektedirler.

Önerilen modelin örgüt yapısının temelini oluşturan bir diğer birimi ise,

dayanışma gruplarıdır. Grameen Bank’ta olduğu gibi kısaca “grup” olarak adlandırılan

bu birimler, ekonomik durumları bakımından birbirine benzer özellikler taşıyan,

birbirine güvenen ve aynı aileden olmayan beş üyenin bir araya gelmesiyle oluşurlar.

Önerilen model kapsamında bir grubu oluşturan üyelerin, Grameen Bank’ta olduğu gibi

tamamen aynı cinsiyetten olmaları şart değildir. Diğer bir deyişle bu modelde, aynı grup

içerisinde kadın ve erkeklerin bir arada olmaları mümkündür. Grup üyeleri, kendi

aralarından bir başkan, bir de sekreter seçerler. Gruptaki disiplinden ve üyelerin kredi

kullanımlarının denetiminden başkan sorumludur.

368

Gruplar, önerilen model kapsamında sağlanacak olan hizmetlerin kırsal kesimde

yaşayan yoksullara erişebilmesi bakımından stratejik bir öneme sahiptirler. Özellikle

kırsal alanlarda sunulan hizmetler söz konusu olduğunda grupların önemi daha fazla

anlaşılmaktadır. Zira, ticari bankalar gibi geleneksel yapıdaki finansal kurumların, kırsal

alanda bulunan ve yoksulluk oranı yüksek olan mezra, köy ve belde gibi yerleşim

birimlerine hizmet götürmeyi riskli ve yüksek maliyetli bulmaları, grupları ön plana

çıkarmaktadır. Çünkü gruplar; üyelerin kendi iradeleriyle bir araya gelmeleri sonucu

oluşan, herhangi bir fiziki yapılanmayı gerektirmeyen ve dolayısıyla, yüksek maliyet

unsuru oluşturmayan birimlerdir. Bu nedenle gruplar, önerilen modelin hizmetlerini,

kırsal alanın en ücra köy ve mezralarına dahi ulaştırabilme özelliği taşımaktadırlar.

Modelin örgütsel yapısı için kilit role sahip bir başka birim ise merkezlerdir. En

az sekiz, en çok on grubun bir araya gelmesiyle oluşan ve federasyon görünümünde

olan merkezler, model için, katılımcı karar alma ve yönetim süreçleriyle desteklenen

kollektif gücü temsil ederler. Buna göre merkezler; sağlanan mikrofinansman

hizmetlerinin işleyişini üyeler ve gruplar bazında değerlendirildiği ve bu

değerlendirmelerin bir üst birim olan şubelere raporlandığı, destek birimleridirler.

Merkez üyeleri, kendi aralarından bir başkan, başkan yardımcısı ve sekreter seçip

periyodik olarak toplantılar düzenlerler. Merkeze bağlı grupların genel disiplininden

sorumlu olan merkez başkanının yönettiği ve kurum yetkililerinden birinin de gözlemci

olarak katıldığı bu toplantılarda, yeni kredi başvuruları, üyelerin aldığı kredilerin doğru

veya verimli alanlarda kullanılıp kullanılmadığı, geri ödemelerin zamanında yapılıp

yapılmadığı ve üyelerin ödemelerde hangi sorunlarla karşılaştıkları gibi konular ele

alınmaktadır.

Öte yandan, hem gruplar hem de merkezler, önerilen mikrofinansman

kurumunun özellikle kırsal kesimdeki faaliyetleri için tasarlanmış, formal olmayan; bir

başka deyişle tam olarak modelin kurumsal kimliğini yansıtmayan birimlerdir. Model

kapsamında bu şekilde formal olmayan birimlere ihtiyaç duyulmasının temel sebebi ise,

bu birimlerin, kırsal alanda yaşayan, yoksul veya düşük gelirli olmaları nedeniyle maddi

teminat göstererek mevcut finansal kurumlardan borçlanma olanağı bulamayan

bireylere kolay ve düşük maliyetle ulaşabilmeyi mümkün kılan bir yapı içerisinde

369

olmalarıdır. Diğer taraftan, önerilen modelin örgüt yapısı, kırsal alandan kentsel alana

gidildikçe farklılaşmakta ve daha çok bir ticari bankanın örgüt yapısına benzer hal

almaktadır. Buna göre Banka’nın kentsel alanlardaki faaliyetleri, şubeler, bölge

müdürlükleri ve genel müdürlükten oluşan bir örgütsel düzen içerisinde

yürütülmektedir. Dolayısıyla, önerilen mikrofinansman kurumu modelinin örgütsel

yapısının, hedef kitlenin özelliklerine ve ihtiyaçlarına göre değişen, esnek bir yapıya

sahip olduğunu söylemek mümkündür.

Buna göre, önerilen modelin formal örgütsel yapısının en küçük birimini şubeler

oluşturmaktadır. Her şubede, bir müdür ve bir muhasebe elemanı ile yeterli sayıda

eğitim elemanı ve müşteri temsilcileri bulunmaktadır. Şube, temel operasyon birimi

niteliğindedir. Buna göre, şubelerin temel görevlerini şu şekilde sıralamak mümkündür:

- Üye ve grup başvurularını değerlendirerek, modelin hedef kitlesine uygun

üyeleri seçmek,

- kredi başvurularını, geri ödenmeme riski ve kredinin kullanılacağı alanın

uygunluğuna göre değerlendirerek, kabul veya reddetmek,

- kredi verme sürecini yönetmek ve kredi geri ödemelerini takip etmek,

- müşteri temsilcileri aracılığıyla, genellikle iş yapma konusunda bilgisiz ve

tecrübesiz olan üyeleri, sunulan ürün ve hizmetlerin genel özellikleri,

girişimcilik ve edinilen kredilen nasıl verimli alanlarda

değerlendirilebileceği gibi konularda bilgilendirmek,

- kredi geri ödemelerini tahsil etmek (toplantılara katılan müşteri temsilcisi

aracılığıyla veya şubede)

- görevlendirdiği müşteri temsilcilerinin grup ve merkezlerin düzenlediği

toplantılara katılmalarını sağlayarak, ilgili birimlerin çalışmalarını

denetlemek.

Önerilen modelin formal örgütsel düzeni içerisinde yer alan bir diğer yapı da

bölge müdürlükleridir. Hiyerarşik olarak şubelerin üzerinde yer alan ve destek birimi

niteliğinde olan bölge müdürlüklerinin temel görevleri, şubelerin faaliyetlerinin üst

yönetimin aldığı kararlar ve izlediği politikalar doğrultusunda yürütülüp

370

yürütülmediğini denetlemek ve sonuçları değerlendirerek genel müdürlüğe gerekli

raporlamaları sunmaktır.

Nitekim, önerilen modelin örgütsel yapısının en üst katmanında genel müdürlük

yer almaktadır. Genel olarak sekreterya ya da bilgi aktarma organı gibi hareket eden

genel müdürlük, bünyesindeki çeşitli departmanların yardımıyla modelin amacına

uygun politikalar geliştirir, gerektiğinde geliştirdiği politikaları yasal düzenlemelere ve

piyasa koşullarına göre günceller. Bölge müdürlüklerinden üyelere kadar tüm birimleri

bilgilendirerek, bu politikaların uygulanmasını sağlar. Bu anlamda genel müdürlük,

uygulanacak olan politikalara ilişkin bilgi edinmeyi sağlayan, izleme, değerlendirme,

araştırma ve geliştirme organı olarak çalışmaktadır.

Öte yandan, önerilen mikrofinansman modelinin yönetsel yapısı da örgütsel

yapısı gibi, Grameen Bank modelinin benimsediği özgün yaklaşımdan hareketle

kurgulanmıştır. Buna göre, örgütsel yapı içinde, yönetimin her kademesinde idari

liderliğin gelişebilmesine imkan veren profesyonel bir yönetim anlayışı benimsenmiştir.

Modelin yönetsel yapısı, iyi örgütlenmiş olmakla beraber, oldukça esnek ve

değişikliklere açık bir yapı arz etmektedir. Nitekim, karar verme, iletişim ve liderlik gibi

idari süreçlerin, geleneksel yönetim anlayışının dışında tutularak, değişen koşullara göre

işlemesi öngörülmüştür. Öte yandan, modelin örgüt yapısı içerisinde farklı yönetim

kademelerinde bulunan yöneticilerin, modelin gelişme hedeflerini bağımsız olarak

planlama, organize etme ve uygulama beceri ve yetkisine sahip olması öngörülmektedir.

Böylece, modelin örgüt yapısındaki klasik hiyerarşi sistemi; yönetim yapısında yerini,

çağdaş bir takım anlayışına bırakmaktadır.

Bununla birlikte, modelin örgütsel yapısı içerisinde istihdam edilen çalışanlar

için, kapsamlı bir eğitim süreci uygulanması öngörülmektedir. Özellikle, şubelerde

müşteri temsilcisi veya eğitmen olarak çalışanlar için ciddi bir saha eğitimi verilmesi,

mutlak gereklidir. Zira, bu pozisyonlarda çalışanlar, kırsal kesimin zor şartları altında;

bazen okuma-yazma dahi bilmeyen köylülere eğitim vererek, bazen grup ve merkez

toplantılarına katılarak, bazense kapı kapı dolaşıp tahsilat yaparak hizmet vermek

durumunda kalabileceklerdir.

371

2.5. Önerilen Mikrofinansman Modelinin Faaliyet Yapısı

Önerilen mikrofinansman modelinin faaliyet yapısı, Grameen Bank modelinin

faaliyet yapısıyla benzerlik göstermektedir. Bu benzerlik, özellikle, kredi aktarım

mekanizması, teminat yapısı, geri ödeme teşviki ve tasarruf zorunluluğu gibi

uygulamalar söz konusu olduğunda daha da belirgin olarak ortaya çıkmaktadır. Zira,

Grameen Bank modelinin başarısında da kilit rolü oynayan söz konusu uygulamalar;

yoksullukla mücadele anlayışını benimseyen ve uygulanabilir nitelikteki bir

mikrofinansman modelinin tasarlanması aşamasında gözardı edilmemesi gereken

unsurlar içermektedir. Bu kapsamda, önerilen modelin faaliyet yapısı, büyük oranda,

teminat olarak herhangi bir maddi varlık gösteremeyecek kadar yoksul olan insanların,

teminatsız krediler alabilmelerine ve aldıkları kredileri kolayca geri ödeyebilmelerine

olanak tanıyan ürün ve hizmetleri içermektedir.

2.5.1. Kredi Aktarım Mekanizması

Önerilen modelin kredi aktarım mekanizması, temel olarak yoksul bireyler ve

mikro işletme sahiplerinden oluşan hedef kitlenin niteliklerine uygun olarak; bireysel

esaslı borç verme yöntemi ile grup esaslı borç verme yönteminin birlikte kullanıldığı bir

yapıya sahiptir. Buna göre modelde, kullanacakları krediler karşılığında herhangi bir

teminat gösteremeyecek kadar yoksul olan bireyler, grup esaslı borç verme yöntemine

göre; teminat gösterebilecek kadar maddi varlığı olan mikro işletme sahipleri ise

bireysel esaslı borç verme yöntemine göre kredilendirilmektedirler. Ancak, hedef

kitlenin ağırlıklı olarak yoksul bireylerden oluşması nedeniyle, modelin kredi aktarım

mekanizması kapsamında en fazla kullanılan yöntem, grup esaslı borç verme

yöntemidir.

Önerilen model kapsamında uygulanan grup esaslı borç verme yönteminde,

kredi süreci, yoksulluk sınırının (gıda ve gıda dışı harcamaları içeren) altında yaşam

süren, aynı aileden olmayan ama birbirini tanıyan beş kişinin, kendi iradeleriyle bir

araya gelerek, bir dayanışma grubu oluşturmaları ve kredi almak için, ikamet ettikleri

bölgedeki en yakın şubeye başvuruda bulunmalarıyla başlar. Daha sonra, söz konusu

şubede görevli bir müşteri temsilcisi, hem krediye uygun olup olmadıklarını

gözlemlemek hem de kredi süreci ve ürünler hakkında kendilerini bilgilendirmek

372

amacıyla, kredi almak için başvuruda bulunun grup üyeleriyle bir toplantı gerçekleştirir.

Öte yandan söz konusu toplantıda, kredi başvurusunda bulunan her grup üyesi, krediyi

hangi amaçla kullanacağını müşteri temsilcisine bildirmek durumundadır. Buna göre,

toplantı sonrasında ilgili şube yetkililerinin yaptığı değerlendirmelerde, başvuruda

bulunan grubun kredi almaya uygun özellikler taşıdığı sonucuna varılması halinde, söz

konusu kredi tahsisi onaylanmış olur. Ancak kredi tahsisinin gerçekleşebilmesi için,

grubun her üyesinin, önce kendilerini modelin örgüt yapısının bir parçası yapacak olan

üyelik sözleşmesini; ardından da dahil oldukları grubu yasal olarak geçerli kılacak olan

grup kredi sözleşmesini imzalaması gerekmektedir. Ayrıca, gruptaki her üyenin,

kurumun hisse senetlerinden satın alma zorunluluğu bulunmaktadır.

Öte yandan, grup esaslı borç verme yöntemine göre düzenlenen grup kredisi

sözleşmesinde şu gibi unsurlar bulunmaktadır:

- Tarafların adı, soyadı ve ikametgah bilgileri,

- her bir üye için; ödenen kredinin tutarı, vadesi, faiz oranı ve geri ödeme

planı,

- kredinin konusu,

- kredi masraflarının tutarı ve gecikme faiz oranı,

- zorunlu tasarruf kesintilerinin oranı ve tutarı,

- erken ödeme koşulları,

- grup başkanının sorumlulukları,

- sözleşmenin feshini ve yenilenmesini gerektiren haller,

- her bir üye ile şube yetkilisinin imzası.

Önerilen mikrofinansman modelinin kredi aktarım mekanizmasında kullanılan

bir diğer yöntemi de bireysel esaslı borç verme yöntemidir. Söz konusu yöntemde,

teminat gösterebilecek kadar maddi varlığı olan mikro işletme sahipleri ile bir mikro

işletme kurmak amacında olan girişimciler; ikamet ettiği bölgedeki en yakın şubeye

gelerek, kredi başvurusunda bulunabilmektedir. Ancak, bireysel kredi başvurularında,

grup başvurularından farklı olarak; şahıs kefaleti, gayrimenkul ipoteği ve taşıt rehni

gibi teminatlardan biri veya birkaçı talep edilebilmektedir. Bununla birlikte, grup esaslı

borç verme yönteminde olduğu gibi, bu yöntemde de kredi başvurusunda bulunan

373

bireyler, krediyi hangi amaçla kullanacaklarını, şube yetkililerine bildirmek

zorundadırlar. Zira, bireysel borç verme yöntemine göre yapılan başvurular,

girişimcinin geri ödeme gücü, krediyi kullanma amacının uygunluğu, göstereceği

teminatların yeterliliği gibi kriterler göz önünde bulundurarak değerlendirilmektedir.

Buna göre, sadece değerlendirme sonucu olumlu olan kredi başvuruları

onaylanmaktadır. Bir sonraki aşama olan, onaylanan kredilerin borçlanan kişinin

kullanımına tahsis edilmesinde ise, yine grup esaslı borç verme yöntemindekine benzer

bir süreç takip edilmektedir. Buna göre, bireysel esaslı borç verme yöntemine göre

borçlanan bireyler, hem kendilerine üyelik sıfatı kazandıracak olan üyelik sözleşmesini;

hem de kullanacakları kredinin hukuki dayanağı olan bireysel kredi sözleşmesini

imzalarlar. Ayrıca, kurumun hisse senetlerinden satın alma zorunluluğu söz konusu

yöntem üzerinden borçlanan kişiler için de geçerlidir. Diğer taraftan, bireysel esaslı borç

verme yöntemine göre düzenlenmiş bireysel kredi sözleşmesinde şu gibi unsurlar

bulunmaktadır:

- Tarafların adı, soyadı ve ikametgah bilgileri,

- kredinin tutarı, vadesi, faiz oranı, teminatı ve geri ödeme planı,

- kredinin konusu,

- kredi masraflarının tutarı ve gecikme faizi oranı,

- zorunlu tasarruf kesintilerinin oranı ve tutarı,

- erken ödeme koşulları,

- sözleşmenin feshini ve yenilenmesini gerektiren haller,

- borçlanan üyenin, varsa müteselsil kefillerin ve şube yetkilisinin imzası.

2.5.2. Teminat Yapısı

Önerilen mikrofinansman modeli kapsamında sunulan kredi ürünlerinin teminat

yapısı, kredilendirmenin grup esaslı ya da bireysel esaslı yapılmış olmasına göre

değişmektedir. Buna göre, kredilendirme grup esaslı borç verme yöntemine göre

yapıldığında; kredi alabilmek için şubeye başvuran ve başvuruları kabul edilen

gruplardan, kefalet, rehin, ipotek vb. türden teminatlar göstermeleri beklenmemektedir.

Nitekim, söz konusu yönteme göre gerçekleştirilen kredilendirmelerde kullanılan grup

kredi sözleşmesinin hükümleri, müşterek kefalet de dahil olmak üzere, hiçbir maddi

teminatı kapsamamaktadır. Grup esaslı borç verme yönteminde geçerli bu uygulamanın

374

temel sebebi ise, kredilendirilen üyelerin bir çoğunun herhangi bir teminat

gösteremeyecek kadar yoksul bireylerlerden oluşmasıdır.

Bununla birlikte, grup esaslı borç verme yöntemiyle üyelere sağlanan kredilerin

gizli bir teminatı olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Burada sözü edilen “gizli

teminat”, gücünü, grup kredi sözleşmesinden ve grup üyelerinin birbirine olan

güvenlerinden alan grup dayanışmasıdır. Buna göre, gruptaki her bir üyeye ayrı amaçlar

için verilen krediler, aynı gruptaki diğer üyeler tarafından güvence altına alınmış

olmaktadır. Ancak söz konusu güvence, grup içinde ödemesini geciktiren veya ödemede

bulunamayan bir üyenin borcunu, mutlaka gruptaki diğer üyelerin ödeyeceği ya da

ödemeleri gerektiği anlamını taşımamaktadır. Bir başka deyişle, söz konusu güvence

kapsamında, temerrüde düşen bir üyenin kredi borcunun, gruptaki diğer üyeler

tarafından ödenebilmesi mümkündür; ancak bu durum, hiçbir grup üyesi için bir

zorunluluk içermemektedir. Zira, grup üyelerinin, temerrüde düşen bir üyenin borcunu

ödeyip ödememeleri, tamamen kendi insiyatiflerine bırakılmıştır. Buna göre grup

üyeleri, grup içerisinde temerrüde düşen üyenin borcunu ödemek yerine; sadece, söz

konusu üyeyi içinde bulunduğu ödeme zorluğundan kurtarabilecek çözüm önerileri

sunmayı da tercih edebilmektedirler. Bu kapsamda, grup esaslı borç verme yöntemiyle

üyelere sağlanan kredilerin geri ödenmesinin, müşterek sorumluluğa değil, gruptaki her

bir üyenin bireysel sorumluluğuna dayandığını söylemek mümkündür.

Öte yandan, bireysel esaslı borç verme yöntemine göre gerçekleştirilen

kredilendirmelerin teminat yapısı, grup esaslı borç verme yönteminde geçerli olan

anlayıştan oldukça uzaktır. Zira, bireysel esaslı borç verme yöntemine göre kredi

başvurusunda bulunan bireylerden; şahıs kefaleti (müteselsil), gayrimenkul ipoteği ve

taşıt rehni gibi teminatlardan birini veya birkaçını göstermeleri istenmektedir. Bireysel

esaslı borç verme yönteminde bu tarz bir uygulamaya gidilmesinin temel nedeni,

bireysel olarak kredi başvurusunda bulunan bireylere kullandırılan kredilerin, daha

yüksek tutarlarda borçlanmaya olanak tanımasıdır.

2.5.3. Geri Ödemeye İlişkin Teşvikler

Önerilen mikrofinansman modeli kapsamında, üyelere sağlanan kredilerin geri

ödenmeme riskini azaltan ya da tüm üyeler için kredi geri ödemelerini hızlandıran bazı

375

teşvik unsurları geliştirilmiştir. Buna göre, model kapsamında sunulan söz konusu

teşvik unsurlarından ilki, daha önce kullandığı kredinin geri ödemelerini aksatmadan

yapan üyeler için; yeni kredi kullanımlarının, giderek artan tutarlarda gerçekleşmesine

imkan tanınmasıdır. Daha açık bir anlatımla; ödemelerini zamanında yapan üyeler,

sonraki borçlanmalarında, daha büyük tutarlardan kredi kullanabilme hakkı elde

etmektedirler. Söz konusu uygulamada, kredi limitlerinin hangi oranda arttırılacağı ise;

öncelikle üyenin geri ödemeler konusunda gösterdiği performansa ve piyasa koşullarına

göre belirlenmektedir. Ancak kredi limitlerindeki söz konusu artışın ne oranda olacağını

belirleyen başka faktörler de vardır. Buna göre, grup esaslı borç verme yöntemine göre

sağlanan kredilerde; periyodik olarak düzenlenen grup toplantılarına, kredi vadesi

boyunca, %100 katılım gösteren ve aynı zamanda ödemelerini aksatmayan üyelerin

kullanabilecekleri kredi limitlerinde, ilave bir artış daha sağlanmaktadır. Ayrıca, üyenin

bulunduğu grubun bağlı olduğu merkezdeki diğer grupların kusursuz bir kredi geri

ödeme performansı göstermeleri de başka bir ilave artışın sağlanmasını

gerektirmektedir. Öte yandan, kredi tavan limitini yükselten bir diğer teşvik unsuru da

beş yıllık üyeliği olan ve kredi geri ödemelerinde herhangi bir sorun yaşamayan üyeler

için layık görülen “altın üyelik” ödülüdür. Sonuçta olarak, kredi tavanını arttırmaya

yönelik bu tür teşvikler, daha yüksek tutarda borçlanma ihtiyacı olan üyelerin, alınan

kredilerin zamanında geri ödenmesi konusunda, tüm üyeler üzerinde baskı unsuru

oluşturmalarını da sağlamaktadır.

Kredilerin geri ödenmeme riskini azaltan ve kredi geri ödemelerini hızlandıran

bir başka teşvik unsuru da özellikle grup esaslı borç verme yöntemine göre yapılan

kredilendirmelerde, ödeme planlarının esnek yapıda düzenlenebilmesidir. Buna göre,

söz konusu yönteme göre kredi kullanan üyeler, haftalık olarak yapmak zorunda

oldukları kredi geri ödemelerini, grup ve merkez başkanlarının tavsiyeleri

doğrultusunda, kendilerine en uygun ödeme planını belirleyebilmektedirler. Ayrıca, söz

konusu ödeme planlarında belirtilen haftalık geri ödemeler; artan, azalan veya değişken

tutarlarda olabilmektedir.

376

2.5.4. Zorunlu Tasarruf Uygulaması

Grameen Bank’ın başarısında önemli bir payı olan zorunlu tasarruf uygulaması,

önerilen modelin uygulanabilirliği ve sürdürülebilirliği bakımından da stratejik bir

öneme sahiptir. Zira, temelde üyeleri tasarrufta bulunmaya yönlendiren bu uygulama;

aynı zamanda, modelin mali yapısını güçlendiren bir finansal kaynak niteliğindedir.

Buna göre, uygulama kapsamındaki zorunlu tasarruflar, büyük oranda, üyelere sağlanan

kredilerin toplam tutarları üzerinden yapılan kesintilerin, her üyeye ait mevduat

hesaplarına aktarılmasından oluşmaktadır. Ayrıca, her üyenin hisse senedi alma

zorunluluğunu da zorunlu tasarruf uygulaması kapsamında değerlendirmek

mümkündür.

2.6. Önerilen Mikrofinansman Modelinin Ürün ve Hizmetleri

Önerilen mikrofinansman modelinin sunduğu ürün ve hizmetler, Grameen

Bank’ın üyelerine sunduğu ürün ve hizmetlerin genel özellikleri ile modelin hedef

kitlesini oluşturan alt hedef gruplarının nitelikleri ve ihtiyaçları göz önünde

bulundurularak tasarlanmıştır. Buna göre, modelin sunduğu ürün ve hizmetleri, Tablo

33’te gösterildiği gibi, tasarruf ürünleri ve kredi ürünleri şeklinde iki başlık altında

kategorize etmek mümkündür.

Tablo 33

Önerilen Mikrofinansman Modelinin Tasarruf ve Kredi Ürünleri

Tasarruf Ürünleri Kredi Ürünleri

1. Üye Tasarruf Hesabı

2. Kısıtlı Tasarruf Hesabı

3. Kredi Güvence Hesabı

4. Mikro Emeklilik Hesabı

5. Vadeli Mevduat Hesabı(*)

6. Vadesiz Mevduat Hesabı(*)

(*) Bu ürünler, üye olmayanlar tarafından da

kullanılabilmektedir.

1. Mikro Destek Kredisi

2. Esnek Kredi

3. Tasarrufa Endeksli Kredi

4. Özel Amaçlı Krediler

- Mücadeleci Üye Kredisi

- İşsizlik Kredisi

- Emeklilik Kredisi

- Ev Hanımı Kredisi

5. Mikro Yatırım Kredisi

377

Öte yandan önerilen mikrofinansman modeli, genel olarak, üyelik esasına dayalı olarak

faaliyette bulunmasına karşın; özellikle tasarrufa yönelik bazı ürünler kapsamında, üye

olmayanlara da hizmet sunmaktadır. Söz konusu uygulama, modelin sürdürülebilirliği

bakımından son derece stratejiktir. Buna göre, daha çok, ticari bankaların müşterilerine

sunduğu vadeli ve vadesiz mevduat hesaplarının, önerilen model kapsamına dahil

edilmesinin iki temel amacı vardır. Söz konusu amaçlardan ilki; hedef kitle

kapsamındaki bireylerin tasarruf olanaklarını arttırarak, onları tasarrufta bulunmaya

yönlendirmektir. İkinci ve asıl amaç ise, hedef kitle kapsamında olmakla birlikte; üye

sıfatında olmayan bireylerin birikimlerini de sisteme dahil edebilmektir. Zira, hedef

kitle kapsamında olan daha çok bireyden mevduat toplanabilmesi önerilen modelin mali

kaynaklarını arttıracak; bu da modelin mali sürdürülebilirliğini olumlu etkileyecektir.

Böylece önerilen model; kendi ayakları üzerinde durabilen, güçlü ve sürdürülebilir bir

mikrofinansman kurumu olma hedefine daha çabuk ve daha kolay ulaşabilecektir.

2.6.1. Tasarruf Ürünleri

Önerilen model kapsamında geliştirilen tasarruf ürünleri içerisinde, kullanımı

zorunlu olanların ayrı bir önemi bulunmaktadır. Söz konusu ürünlerin en önemlileri ise,

Üye Tasarruf Hesabı ile Kısıtlı Tasarruf Hesabı’dır. Zira, bu iki ürün, kaynak yaratma

potansiyelleri bakımından, modelin mali yapısını güçlendirme özelliğine sahiptir.

Model kapsamında geliştirilen ve kullanımı zorunlu olan bir diğer tasarruf ürünü ise,

Kredi Güvence Hesabı’dır. Söz konusu hesap, kredilerin geri ödenmesini güvence altına

alan bir sigorta ürünü niteliğindedir. Ayrıca, önerilen model kapsamında; yarı opsiyonel

nitelikte olan Mikro Emeklilik Hesabı ile kullanılmaları tamamen üyelerin insiyatifinde

olan Vadesiz Mevduat Hesabı ve Vadeli Mevduat Hesabı gibi üç tasarruf ürünü daha

bulunmaktadır.

2.6.1.1. Üye Tasarruf Hesabı

Üye Tasarruf Hesabı, kredi başvurusu kabul edilen her üye için kullanılması

zorunlu olan bir tasarruf ürünüdür. Söz konusu hesap, üyelere sağlanan kredilerin

toplam tutarları üzerinden, piyasa koşullarına göre belirlenen bir oranda yapılan

kesintiler ile üyelerin gönüllü birikimlerinden meydana gelmektedir. Buna göre Üye

Tasarruf Hesabı’nın, hem gönüllü hem de zorunlu tasarrufların ürünü olduğunu

378

söylemek mümkündür. Bu kapsamda, Üye Tasarruf Hesabı’nın sahip olduğu özellikleri

şu şekilde sıralamak mümkündür:

- Para Yatırma: Her üyenin, Üye Tasarruf Hesabı’na, kullandığı kredinin

büyüklüğüne göre belirlenen bir oranda, düzenli olarak para yatırması

gerekmektedir. Para yatırma işlemi, üyenin bağlı olduğu şubeye gidilerek

yapılabildiği gibi, haftalık olarak düzenlenen merkez toplantılarında da

yapılabilmektedir. Yatırılan para miktarı, üyenin kullandığı kredi miktarına

göre artış gösterebilmektedir. Ancak, üyenin mali durumu göz önünde

bulundurularak, yatırılacak olan haftalık tutarın minimum düzeyde olması

sağlanabilmektedir. Bununla birlikte, üyeler dilerse, belirlenen orandan daha

fazla tutarda para yatırabilmektedirler.

- Zorunlu Tasarruf: Bir üyeye kullandıran her türden (Esnek Kredi haricinde)

kredinin toplam tutarı üzerinden belli bir oranda (piyasa koşullarına ve kredi

türüne göre, yıllık olarak belirlenir) yapılan kesinti, zorunlu olarak, Üye

Tasarruf Hesabı’na aktarılır.

- Para Çekme: Üye Tasarruf Hesabı’ndaki birikimler, hesap sahibi üye

tarafından, istenildiği zaman çekilebilmektedir. Bu uygulama, kredi borcu

olan ve olmayan bütün üyeler için aynıdır. Ancak üye, Esnek Kredi’ye veya

Geçiş Kredisi’ne sahipse; hesabından herhangi bir para çekimi yapmasına

izin verilmemektedir. Öte yandan, hesap sahibi üyenin, Üye Tasarruf

Hesabı’ndan para çekebilmek için, hesap cüzdanı ile birlikte, bağlı olduğu

şubeyi ziyaret etmesi gerekmektedir.

- Faiz Getirisi: Üye Tasarruf Hesabı, faiz getirisi sağlayan bir tasarruf

ürünüdür. Buna göre her üye, Üye Tasarruf Hesabı’ndaki birikimleri

ölçüsünde, piyasa koşullarına göre belirlenen bir yıllık faiz oranı üzerinden,

faiz getirisi elde eder. Ancak, söz konusu getiri, yıllık olarak hesaba

yansıtılmaktadır.

2.6.1.2. Kısıtlı Tasarruf Hesabı

Kısıtlı Tasarruf Hesabı, tıpkı Üye Tasarruf Hesabı gibi, kredi başvurusu kabul

edilen her üye için kullanılması zorunlu olan bir tasarruf ürünüdür. Ancak, söz konusu

hesap, tamamen, üyelere sağlanan kredilerin toplam tutarları üzerinden, piyasa

379

koşullarına göre belirlenen oranda yapılan kesintilerden oluşmaktadır. Bir diğer deyişle

üyeler, gönüllü tasarruflarını bu hesaba yatıramamaktadırlar. Öte yandan Kısıtlı

Tasarruf Hesabı’ndaki birikimler, piyasa koşullarına göre belirlenen bir faiz oranı

üzerinden değerlendirilmektedir. Bu kapsamda, söz konusu hesabın sahip olduğu

özellikleri şu şekilde sıralamak mümkündür:

- Zorunlu Tasarruf: Esnek Kredi de dahil olmak üzere, bir üyeye kullandırılan

her türden kredinin toplam tutarı üzerinden belli bir oranda (piyasa

koşullarına ve kredi türüne göre, yıllık olarak belirlenir) yapılan kesinti,

zorunlu olarak, Kısıtlı Tasarruf Hesabı’na aktarılır.

- Para Çekme: Bir üyenin, sahibi olduğu Kısıtlı Tasarruf Hesabı’ndan, hesabın

açıldığı tarihten sonraki ilk üç yıl içinde, para çekebilmesi mümkün değildir.

Üç yılın sonunda ise, belirli bir asgari tutarın (piyasa koşullarına göre

belirlenir) hesapta bırakılması kaydıyla ve her üç yılda bir olmak üzere,

hesaptaki toplam paranın yarısının, üye tarafından çekilebilmesi mümkündür.

Ancak, üyenin kullandığı kredinin türü Esnek Kredi veya Geçiş Kredisi ise,

Kısıtlı Tasarruf Hesabı’ndan para çekilmesine hiçbir şekilde izin verilmez.

Öte yandan hesap sahibi üyenin, Kısıtlı Tasarruf Hesabı’ndan para

çekebilmesi için, hesap cüzdanı ile birlikte şubeye gitmesi gerekmektedir.

- Faiz Getirisi: Kısıtlı Tasarruf Hesabı da, faiz getirisi sağlayan bir tasarruf

ürünüdür. Buna göre her üye, Kısıtlı Tasarruf Hesabı’ndaki birikimleri

ölçüsünde, piyasa koşullarına göre belirlenen bir yıllık faiz oranı üzerinden,

faiz getirisi elde eder. Ancak, söz konusu getiri, yıllık olarak hesaba

yansıtılmaktadır.

- Hisse Alımı: Kredi kullanan üyelerin, Kurum’un hisse senetlerinden en az 1

pay satın alma zorunluluğu, Kısıtlı Tasarruf Hesabı’ndaki birikimler

üzerinden yerine getirilmektedir. Buna göre bir üye, Kısıtlı Tasarruf

Hesabı’nda biriken tüm tasarrufların, Kurum’un hisselerinden satın alınması

için kullanılmasını talep edebilmektedir.

2.6.1.3. Kredi Güvence Hesabı

Kredi Güvence Hesabı, kredi kullandırılan bir üyenin vefatı halinde, kredinin

ödenemeyen kısmının tahsil edilebilmesini sağlayan ve kullanımı her üye için zorunlu

380

olan bir sigorta ürünüdür. Buna göre, kredi ürünlerinin herhangi birinden faydalanan

üye, kredi sözleşmesini imzalarken, bir Kredi Güvence Hesabı açtırmak zorundadır. Bu

kapsamda, Kredi Güvence Hesabı açtıran üye, cari yılın son iş günü itibariyle, toplam

kredi borcunun belirli bir yüzdesine (genel müdürlükteki yetkili birimler tarafından,

yıllık olarak belirlenir) denk gelen tutarı, söz konusu hesaba yatırmalıdır. Ayrıca, bir

sonraki yılda üyenin toplam kredi borcu artmış ise, ilgili hesaba, ilave bir tutar daha

yatırılmalıdır.

Sonuç olarak; vefat riski gerçekleşmeden, kredi borcunun tamamını ödeyen bir

üyenin Kredi Güvence Hesabı kapatılmakta ve hesapta biriken tutarlar, faizsiz bir

şekilde üyeye geri ödenmektedir. Söz konusu hesapta biriken faiz tutarı ise, sigorta fonu

niteliğindeki bir havuza aktarılmakta ve burada değerlendirilmektedir. Vefat riskinin

gerçekleştiği durumlarda ise, vefat eden üyeye ait kredi borcunun ödenmemiş kısmı,

sözü edilen sigorta fonundan karşılanmaktadır. Ayrıca, vefat eden üyenin Kredi

Güvence Hesabı’nda biriken tutar, faiziyle birlikte, borçlunun ailesine ödenmektedir.

2.6.1.4. Mikro Emeklilik Hesabı

Mikro Emeklilik Hesabı, belirli bir tutarın üzerinde kredi kullanan üyeler için

zorunlu, diğer üyeler için ise opsiyonel olan; emeklilik planı niteliğinde bir sigorta

ürünüdür. Buna göre yarı opsiyonel niteliğe sahip olan Mikro Emeklilik Hesabı, 5 veya

10 yıllık vadelerle ve üyeler tarafından aylık olarak ödenen katkı paylarıyla

işletilmektedir. Buna göre, söz konusu ödemelerin minimum katkı payı oranı dahilinde

yapılması gerekmektedir. Ancak Mikro Emeklilik Hesabı sahibi olan üye isterse, söz

konusu minimum katkı payının üzerinde bir tutarda ödeme yapabilmektedir.

Mikro Emeklilik Hesabı, üyeler için, piyasa koşullarına ve vadenin uzunluğuna

göre saptanan faiz oranı üzerinden, belirli bir getiri vaat etmektedir. Ayrıca Mikro

Emeklilik Hesabı’nda biriken tutarlar, vade süresince çeşitli yatırım araçlarında

değerlendirilmekte ve vade sonunda elde edilen yatırım kazançları yine Mikro

Emeklilik Hesabı’na aktarılmaktadır. Vade sonunda, Mikro Emeklilik Hesabı’nda

biriken tutar ise, kazanılmış faiz tutarı ile birlikte;

381

- hesap sahibi üye tarafından nakit olarak çekilebilmekte;

- başka tasarruf araçlarına transfer edilebilmekte veya

- üyeye aylık gelir sağlayacak şekilde ödenebilmektedir.

Diğer taraftan, Mikro Emeklilik Hesabı sahibi olan üye, gecikme faizi

kapsamında ilave bir tutarda ödeme yaparak, aylık katkı payı ödemelerini en fazla 3 ay

geciktirebilmektedir. Zira, ödemelerin 3 aydan fazla gecikmesi, hesabın kapatılmasına

ve o güne kadar hesapta biriken tutarın, ıskonto edilerek üyeye geri ödenmesine neden

olmaktadır.

Öte yandan üyelerin, hem Mikro Emeklilik Hesabı, hem de kullandıkları krediler

için aynı anda ödeme yapmakta zorlanmaları ihtimali göz önünde bulundurularak, bazı

önlemler geliştirilmiştir. Söz konusu önlemlerden biri, Mikro Emeklilik Hesabı

kapsamındaki aylık katkı payı ödemelerinin, gerektiğinde haftalık ödemelere

dönüştürülmesidir. Bununla birlikte, ödeme güçlüğü çeken üyeler için, Mikro Emeklilik

Hesabı, “Kırmızı Mikro Emeklilik Hesabı” adı altında başka bir hesaba

dönüştürülebilmektedir. Kırmızı Mikro Emeklilik Hesabı, maksimum 3 aylık katkı payı

ödemesine denk gelecek kadar bir tutarın, ödeme güçlüğü çeken üyeye ait Üye Tasarruf

Hesabı’ndan çekilebilmesine, olanak tanımaktadır. Ancak bu uygulamada, minimum 6

aylık periyotlarla, üyeye ait Üye Tasarruf Hesabı’ndan para çekilebilmektedir.

2.6.1.5. Vadeli Mevduat Hesabı

Vadeli Mevduat Hesabına, üye olunup olunmadığı ayrımı yapılmaksızın, tüm

tasarruf sahiplerinin kullanımına açık olan bir tasarruf ürünüdür. Bununla birlikte söz

konusu hesap, özellikle üye olmayan tasarruf sahiplerinin birikimlerini modele dahil

edebilmek amacıyla tasarlanmıştır. Bu kapsamda, Vadeli Mevduat Hesabı kullanmak

isteyen tasarruf sahiplerinin, bulundukları bölgedeki en yakın şubeye başvurmaları ve

birikimlerini, kendilerine en uygun vadeyi belirleyerek, açılacak olan hesaba yatırmaları

yeterlidir. Önerilen modelde sunulan Vadeli Mevduat Hesabı kapsamında, 3, 6, 9 ve 12

aylık standart vadeler belirlenmiştir. Ayrıca Vadeli Mevduat Hesabı, tasarruf sahipleri

için seçilen vadenin uzunluğuna ve piyasa koşullarına göre belirlenmiş olan bir faiz

oranı üzerinden, sabit getiri taahhüt etmektedir. Ancak söz konusu faiz getirisi elde

edilmesi, yatırılan mevduatın belirlenen vadenin bitimine kadar hesapta tutulması

382

şartına bağlanmıştır. Bir başka deyişle, Vadeli Mevduat Hesabı’na yatırdıkları

mevduatı, vadesinden önce çekmek isteyen tasarruf sahipleri, söz konusu faiz

getirisinden yoksun bırakılmaktadır.

Bununla birlikte, Vadeli Mevduat Hesabı’na yatırılan mevduatlar için öngörülen

faiz oranı, ticari bankaların benzer ürünlerine uyguladığı faiz oranlarından biraz daha

yüksek bir oranda belirlenmektedir. Söz konusu uygulamanın sebebi, model

kapsamında sunulan Vadeli Mevduat Hesabı’nı, ticari bankaların benzer ürünlerine göre

daha cazip kılmak ve daha fazla mevduat toplayabilmektir.

2.6.1.6. Vadesiz Mevduat Hesabı

Vadesiz Mevduat Hesabı, tıpkı Vadeli Mevduat Hesabı gibi, özellikle üye

olmayan tasarruf sahiplerine yönelik olarak tasarlanan bir üründür. Buna göre bütün

tasarruf sahipleri (üye olmayanlar da dahil olmak üzere), bulundukları bölgedeki en

yakın şubeye giderek, bir Vadesiz Mevduat Hesabı açtırabilmekte ve tasarruflarını bu

hesaba mevduat olarak yatırabilmektedir. Ayrıca tasarruf sahipleri, Vadesiz Mevduat

Hesabı’nda biriken mevduatlarını, herhangi bir sınırlama olmaksızın; istedikleri zaman

ve istedikleri miktarda çekebilmektedir. Öte yandan, Vadesiz Mevduat Hesabı’nda

biriken mevduatlara, çok küçük oranda da olsa, piyasa koşullarına göre belirlenen bir

faiz oranı uygulanmaktadır.

2.6.2. Kredi Ürünleri

Önerilen mikrofinansman modeli kapsamında sunulan kredi ürünleri, sadece üye

olanların kullanabilmesine olanak tanınan mikrokredilerden oluşmaktadır. Söz konusu

kredi ürünleri, özellikle hedef kitlenin yapısına uygun nitelikteki yoksul bireylere ve

mikro işletme sahiplerine sunulmaktadır. Buna göre, önerilen model kapsamında, beş

farklı mikrokredi türü geliştirilmiştir. Bunlar, Mikro Destek Kredisi, Esnek Kredi,

Tasarrufa Endeksli Kredi, Eğitim Kredisi ve Mikro Yatırım Kredisi’dir. Ancak,

özellikle Mikro Destek Kredisi, kullanım alanlarının çok çeşitli olması ve oldukça geniş

bir hedef kitleye yönelik olması bakımından diğer kredi türlerinden ayrılmaktadır. Grup

esaslı borç verme yöntemine göre üyelere sağlanan Mikro Destek Kredisi, modelin esas

kredisi niteliğindedir. Zira, Esnek Kredi, Tasarrufa Endeksli Kredi ve Eğitim Kredisi,

383

Mikro Destek Kredisi ile ilişkili kredilerdir. Dolayısıyla, söz konusu krediler de grup

esaslı borç verme yöntemine göre üyelere sağlanırlar. Ancak Mikro Yatırım Kredisi,

bireysel esaslı borç verme yöntemine göre üyelere sağlanması ve farklı hedef kitle

grubuna yönelik tasarlanması bakımından, diğer tüm kredi türlerinden ayrılmaktadır.

2.6.2.1. Mikro Destek Kredisi

Mikro Destek Kredisi, üye olan herkesin kullanabileceği bir mikrokredi

ürünüdür. Ancak üyeler, yalnızca grup esaslı borç verme yöntemine göre Mikro Destek

Kredisi kullanabilmektedirler. Dolayısıyla Mikro Destek Kredisi kullanmak isteyen

üyelerin, öncelikle bir dayanışma grubuna dahil olması gerekmektedir. Buna göre,

dayanışma grubuna dahil olan üyeler, Mikro Destek Kredisi almak için, oluşturdukları

grubun diğer üyeleriyle birlikte, bulundukları bölgedeki en yakın şubeye başvuruda

bulunabilmektedirler. Söz konusu kredi başvurularının sonuçlandırılması ise, şubeler

tarafından yapılmaktadır. Bu kapsamda, Mikro Destek Kredisi başvurusu onaylanan

üyeler, grup kredi sözleşmesini imzalayarak, söz konusu krediyi kullanmaya

başlayabilmektedirler.

Öte yandan üyeler, Mikro Destek Kredisi başvurusu sırasında, alacakları krediyi

hangi mesleki alanda yatırım yapmak için kullanacaklarını, şube yetkililerine bildirmek

zorundadır. Ancak, yatırım yapılacak faaliyet alanının seçimi konusunda, üyelere

herhangi bir zorlamada bulunulmamaktadır. Buna karşın; grup başkanı, merkez başkanı

ve şube çalışanları, verilen kredilerin faydalı bir şekilde kullanılıp kullanılmadığını

denetlemek için, üyeleri sıkı bir izleme sürecine almaktadırlar.

Bu kapsamda, yukarıda genel kullanım koşulları ortaya konan ve önerilen

modelin temel kredi ürünü olma niteliği taşıyan Mikro Destek Kredisi’nin diğer

özellikleri, maddeler halinde aşağıda belirtilmektedir:

- Teminat Yapısı: Mikro Destek Kredisi kullandırılan üyelerden; hiçbir

şekilde ve hiçbir türden maddi teminat göstermeleri beklenmemektedir. Zira,

Mikro Destek Kredisi’nin grup esaslı borç verme yöntemine göre bir üyeye

kullandırılıyor olmasıyla, kredinin geri ödenmeme riski, aynı gruptaki diğer

üyeler tarafından güvence altına alınmış olmaktadır.

384

- Zorunlu Tasarruflar: Mikro Destek Kredisi kullanımlarında, toplam kredi

tutarının belirli bir oranı (piyasa koşullarına göre, yıllık olarak belirlenir);

zorunlu tasarruf kesintisi adı altında, üyelerin sahip olduğu tasarruf

hesaplarına aktarılmaktadır. Buna göre, söz konusu kesintinin yarısı Üye

Tasarruf Hesaplarına; diğer yarısı ise, Kısıtlı Tasarruf Hesaplarına aktarılır.

Ayrıca, belirli bir tutarın üzerinde Mikro Destek Kredi’si kullanan üyeler, bir

Mikro Emeklilik Hesabı açtırmak zorundadırlar.

- Kredi Miktarı: Mikro Destek Kredisi’ni ilk kez kullanacak olan yeni üyeler

için kredi miktarının ne olacağı, piyasa koşulları göz önünde bulundurularak

belirlenmektedir. Eski üyeler için ise bu miktar, daha önceki kredi

kullanımlarında gösterilen performansa göre artabilmektedir. Böylece,

zaman içinde her üye için ayrı bir “kredi tavan miktarı” oluşmaktadır. Buna

göre, ilk krediden sonraki kredi kullanımları için, üyelerin kredi tavan

miktarlarındaki artış ve azalışlar şu kriterlere göre yapılmaktadır:

o İlk kredi kullanımı süresince geri ödemelerini sorunsuz bir şekilde

gerçekleştiren üyelerin, sonraki kredi kullanımlarında, kredi tavan

miktarı belirli bir oranda arttırılmaktadır.

o Bağlı oldukları merkezdeki diğer grupların, kusursuz bir kredi geri

ödeme performansı göstermeleri; üyelerin kredi tavan miktarlarında

ekstra bir artış sağlamaktadır.

o Kredi geri ödemelerinde aksamaların olması durumunda; üyelerin

kredi tavan miktarları, belli bir oranda düşürülmektedir.

o Üyelerin grup ve merkez toplantılarına katılımlarının düzenli olup

olmaması, kredi tavan miktarlarının belirlenmesinde etkili olmaktadır.

- Vade Yapısı: Mikro Destek Kredilerinin vadesi, 3 aydan 3 yıla kadar

farklılık göstermektedir. Buna göre, Mikro Destek Kredisi kullanacak olan

bir üye için kredi vadesinin ne kadar olacağı; söz konusu üyenin, grup

başkanı ve merkez başkanı ile yapacağı görüşmeler sonrasında

netleşmektedir. Ayrıca, şube müdürünün onay verdiği bazı hallerde, Mikro

Destek Kredilerinin vadesi 3 yıldan daha fazla olabilmektedir.

385

- Faiz Oranı: Mikro Destek Kredisi kullanımlarında uygulanacak olan faiz

oranı, piyasa koşullarına ve vadeye göre belirlenmektedir. Ayrıca,

ödemelerde bir gecikme olduğunda veya kredi vadesi uzatıldığında faiz oranı

değişmemekte; üye aynı oran üzerinden ödemelerini yapmaya devam

etmektedir.

- Geri Ödeme: Mikro Destek Kredilerinin geri ödemeleri, kredinin alındığı ilk

haftadan başlamak üzere, haftalık olarak yapılmaktadır. Buna göre üyeler,

grup ve merkez başkanlarının tavsiyeleri doğrultusunda, kendileri için en

uygun olan geri ödeme planını seçebilmektedirler. Daha sonra, müşterek

hazırlanan bu geri ödeme planları, üyenin hesap cüzdanına işlenmektedir.

Öte yandan, haftalık ödemeler değişiklik gösterebilmektedir. Örneğin, planın

başında ödeme miktarları daha düşük tutulabilir veya her ödeme farklı

miktarlarda yapılabilir.

- Kredinin Kapatılması: Üyeler, 12 ay veya daha uzun olarak kullandıkları bir

Mikro Destek Kredisi’ni, ilk altı aydan sonra (24 hafta) tamamen

kapatabilmektedirler. Bu, bir üyenin, ilk altı ayda ödediği miktarı tekrardan

borç olarak alabileceği anlamına gelmektedir.

2.6.2.2. Esnek Kredi

Esnek Kredi, esas itibariyle, geri ödemesi aksayan ya da hiç yapılamayan Mikro

Destek Kredilerinin yeniden yapılandırılmasıyla ortaya çıkan, destek kredisi niteliğinde

bir mikrokredi ürünüdür. Bu kapsamda, kullandığı Mikro Destek Kredisi’nin geri

ödeme planını, maddi imkansızlıklar nedeniyle aksatan üyelerin kredi borcu; Esnek

Kredi anlaşmasıyla, yeniden yapılandırılmaktadır. Buna göre Esnek Kredi’nin temel

amacı, kullandıkları kredinin vadesi bitene kadar ödeme zorluklarıyla karşılaşmaları

muhtemel olan yoksul üyelere, alternatif sunmaktır. Bu kapsamda, Esnek Kredi’nin

temel unsurları şunlardır:

- Kullanımı: Borçlu konumunda olan bir üye, kullandığı Mikro Destek

Kredisi’nin taksitlerini üst üste 10 hafta süresince ödemez; Mikro Emeklilik

Hesabı’na da 4 ay boyunca katkı payı yatırmaz ise, Esnek Kredi kullanmak

zorundadır. Diğer deyişle, bu durumdaki bir üyenin, Esnek Kredi kullanma

ya da kullanmama konusunda seçim yapma hakkı yoktur.

386

- Vadesi ve Geri Ödeme Planı: Esnek Kredilerin vadesi ve geri ödeme planı,

borçlu üye ve merkez başkanı arasında kararlaştırılmaktadır. Zira söz konusu

kredilerin geri ödeme planı ve haftalık ödeme miktarları ile ilgili standart

ölçüler bulunmamaktadır.

- Kredi Miktarı: Esnek Kredi’nin tamamen kapatılabilmesi, Mikro Destek

Kredisi’nde olduğu gibi, ancak ilk 6 aydan sonra mümkün olabilmektedir.

Buna göre, yeniden yapılandırılmış olan borcunu ilk altı ayda kapatan

üyeler; yine Esnek Kredi üzerinden, ödemiş oldukları tutarın iki katı

oranında borçlanabilmektedirler. Ancak, Esnek Kredi üzerinden yapılan

borçlanmalar, hiçbir zaman, Mikro Destek Kredisi üzerinden yapılan

borçlanmalardan fazla olamaz.

- Kredinin Kapatılması: Esnek Kredi borcunun tamamını ödeyen üyeler,

yeniden Mikro Destek Kredisi kullanabilme olanağı elde etmiş olurlar.

Böyle bir durumda, yeniden Mikro Destek Kredisi kullanmak isteyen

üyelerin kredi tavan miktarları, ilk kredi kullanım düzeyinde veya Esnek

Kredi kullanmadan önceki son düzeyinde belirlenmektedir.

- Zorunlu Tasarruflar: Esnek Kredilerde; toplam kredi tutarının belirli bir

oranı (piyasa koşullarına göre, yıllık olarak belirlenir), zorunlu tasarruf

kesintisi adı altında, üyenin Kısıtlı Tasarruf Hesabı’na aktarılmaktadır.

Ayrıca, Esnek Kredi kullanan bir üyenin, kendi adına açılmış herhangi bir

tasarruf hesabından para çekebilmesi mümkün değildir.

2.6.2.3. Tasarrufa Endeksli Kredi

Tasarrufa Endeksli Kredi, sahip oldukları tasarruf hesaplarının toplam

büyüklüğüne endeksli olarak; üyelere, başlangıç seviyesindeki Mikro Destek Kredisi

tavanından daha yüksek tutarda kredi alma hakkı tanıyan bir mikrokredi ürünüdür. Buna

göre, Tasarrufa Endeksli Kredi kullanan bir üye, toplam tasarruflarının (gönüllü ve

zorunlu) belirli bir katı kadar, ilave borçlanma hakkına sahip olmaktadır. Tasarrufa

Endeksli Kredi’nin temel amacı, üyeleri tasarrufta bulunmaya özendirmektir. Nitekim,

üyelerin tasarrufları arttıkça, kullanabilecekleri Tasarrufa Endeksli Kredi’nin miktarı da

artmaktadır.

387

Öte yandan, Tasarrufa Endeksli Kredi kullanan bir üyenin, altı ay içerisinde, söz

konusu kredinin tamamını kapatması gerekmektedir. Ayrıca, söz konusu kredinin faiz

oranı, Mikro Destek Kredisi ile aynı oranda belirlenmektedir. Öte yandan, Tasarrufa

Endeksli Kredi kullanan üyelerin, sahip oldukları tasarruf hesaplarından para

çekmelerine izin verilmemektedir.

2.6.2.4. Özel Amaçlı Krediler

Önerilen model kapsamında, modelin hedef kitlesi içerisinde önemli bir paya

sahip olan ve yoksulluk sınırı altında yaşam süren işsiz, ev hanımı, emekli ve öğrenci

gibi alt hedef gruplarına yönelik, bazı özel amaçlı mikrokredi ürünleri geliştirilmiştir.

Model kapsamında geliştirilen söz konusu özel amaçlı kredi ürünlerinin ortak

özellikleri, grup esaslı borç verme yöntemine göre üyelere kullandırılmaları ve belirtilen

alt hedef gruplarının genel yapılarına uygun şartlar içermeleridir. Buna göre, söz konusu

alt hedef grupları kapsamında bulunan ve özel amaçlı kredi ürünlerinden birini

kullanmak isteyen bireylerin; kendileri ile aynı alt hedef grubunda yer alan diğer

bireylerden kurulu bir dayanışma grubu oluşturmaları gerekmektedir.

Öte yandan, özel amaçlı krediler, daha düşük faiz oranına sahip olmaları ve

kredi tanımlarındaki özel amaçlarla üyelere kullandırılmaları dışında; diğer kullanım

koşulları bakımından, Mikro Destek Kredisi ile benzer özelliklere sahiptir. Buna göre

özel amaçlı krediler, Mücadeleci Üye Kredisi, Emeklilik Kredisi ve İşsizlik

Kredisi’nden oluşmaktadır.

2.6.2.4.1. Mücadeleci Üye Kredisi

Mücadeleci Üye Kredisi, açlık sınırı altında yaşam sürdüren bireylere yönelik

olarak tasarlanmış, özel amaçlı bir mikrokredi ürünüdür. Buna göre Mücadeleci Üye

Kredisi, Türkiye İstatistik Kurumu tarafından, gıda harcamaları baz alınarak belirlenen

açlık sınırının altında yaşam süren üyelere sağlanmaktadır. Grup esaslı borç verme

yöntemine göre kullandırılan Mücadeleci Üye Kredisi’nin temel amacı ise, açlık sınırı

altında yaşayan üyeleri gelir getirici faaliyetlerde bulunmaya yönlendirmektir. Böylece,

söz konusu üyeler, kullandıkları Mücadeleci Üye Kredisi sayesinde kendilerine

başlangıç sermayesi sağlayarak, gelir getirici faaliyetlerde bulunabilme imkanı elde

388

etmektedirler. Öte yandan, Mücadeleci Üye Kredisi’nin faiz oranı, Mikro Destek

Kredisi faiz oranının altında olmak kaydıyla, piyasa koşullarına göre belirlenmektedir.

2.6.2.4.2. İşsizlik Kredisi

İşsizlik Kredisi, önerilen modelin alt hedef grupları içerisinde önemli bir payı

olan yoksul işsizlere yönelik olarak tasarlanmış, özel amaçlı bir mikrokredi ürünüdür.

Buna göre, söz konusu kredinin amacı, sahip oldukları bilgi birikimini ve becerilerini

üretime dönüştüremeyen işsizlere mikrofinansman imkanı sağlayarak; onları gelir

getirici faaliyetlerde bulunmaya yönlendirmektir. Öte yandan İşsizlik Kredisi, grup

esaslı borç verme yöntemine göre kullandırılmaktadır. Söz konusu kredinin faiz oranı

ise, Mikro Destek Kredisi faiz oranının altında olmak kaydıyla, piyasa koşullarına göre

belirlenmektedir.

2.6.2.4.3. Emeklilik Kredisi

Emeklilik Kredisi, çalışabilir durumda oldukları halde, ekonomik olarak aktif

olmayan ve yoksulluk sınırının altında yaşam süren emeklileri, üretimde bulunmaya

yönlendirmek amacıyla tasarlanmış bir mikrokredi ürünüdür. Zira önerilen modelin ana

hedef kitlesi içerisinde, sözü edilen özellikleri taşıyan emeklilerin oranı oldukça

fazladır. Buna göre Emeklilik Kredisi, belirtilen özellikleri taşıyan emekli bireylerin

gelir getirici faaliyetlerde bulunmalarına imkan tanımaktadır. Öte yandan, grup esaslı

borç verme yöntemine göre kullandırılan Emeklilik Kredisi’nin faiz oranı, Mikro

Destek Kredisi faiz oranının altında olmak kaydıyla, piyasa koşullarına göre

belirlenmektedir.

2.6.2.4.3. Ev Hanımı Kredisi

Ev Hanımı Kredisi, çalışabilir durumda olduğu halde, ekonomik olarak aktif

olmayan ve yoksulluk sınırının altında yaşam süren kadınlara yönelik olarak tasarlanmış

bir mikrokredi ürünüdür. Zira, önerilen modelin ana hedef kitlesi içerisinde, sözü edilen

özellikleri taşıyan kadınların oranı oldukça fazladır. Buna göre, Ev Hanımı Kredisi’nin

önerilen modele dahil edilmesinin temel amacı, sosyoekonomik nedenlerle çalışma

hayatında yer bulamayan kadınların, üretime yönelik gelir getirici faaliyetlerde

bulunabilmelerini sağlamaktır. Öte yandan, grup esaslı borç verme yöntemine göre

389

kullandırılan Ev Hanımı Kredisi’nin faiz oranı, Mikro Destek Kredisi faiz oranının

altında olmak kaydıyla, piyasa koşullarına göre belirlenmektedir.

2.6.2.5. Mikro Yatırım Kredisi

Mikro Yatırım Kredisi, işletme ya da yatırım giderlerini karşılamak için

finansman ihtiyacı duyan mikro işletme sahiplerine ve mikro işletme kurmak isteyen

girişimcilere yönelik olarak tasarlanmış bir mikrokredi ürünüdür. Bu kapsamda Mikro

Yatırım Kredisi, mal ve hizmet üretimine, serbest meslek ya da ticari faaliyete yönelik

mikro ölçekli işletme kurmak isteyen, ancak yeterli sermayesi bulunmayan girişimciler

ile halihazırda bir mikro ölçekli işletme sahibi olan girişimcilerin; kısa vadeli işletme

giderleri ile yatırım giderlerinin finanse edilmesi amacını taşımaktadır. Buna göre,

çiftçi, tüccar, sanayici, esnaf veya sanatkarlar, Mikro Yatırım Kredisi kullanarak, iş yeri

edinme; makine-teçhizat alımı, bakımı ve onarımı; yenileme alımları ve hammadde

temini gibi ihtiyaçları için finansman sağlayabilmektedirler.

Öte yandan Mikro Yatırım Kredisi, önerilen model kapsamında geliştirilen diğer

kredi ürünlerinden farklı olarak, bireysel borç verme yöntemine göre

kullandırılmaktadır. Dolayısıyla, söz konusu krediyi kullanmak isteyen girişimcilerin,

bulundukları bölgeye en yakın şubeye giderek, bireysel olarak başvuruda bulunmaları

(herhangi bir dayanışma grubuna dahil olmadan) gerekmektedir. Ayrıca, Mikro Yatırım

Kredisi başvurusu yapan girişimcilerden, krediyi hangi amaçla kullanacaklarını

belirtmeleri, varsa finansal tablolarını ibra etmeleri ve teminat göstermeleri talep

edilmektedir. Zira, Mikro Yatırım Kredisi başvuruları, girişimcinin geri ödeme gücü,

krediyi kullanma amacının uygunluğu, göstereceği teminatların yeterliliği gibi kriterler

göz önünde bulundurularak değerlendirilmektedir. Buna göre, söz konusu

değerlendirme sonucu kredi başvurusu onaylanan girişimciler, üyelik sözleşmesi ile

bireysel kredi sözleşmesini imzalamalarının ardından, Mikro Yatırım Kredisi’ni

kullanabilmektedirler. Öte yandan, Mikro Yatırım Kredisi kullanmaya hak kazanan her

girişimci adına, diğer kredi ürünlerinde olduğu gibi, zorunlu tasarruf hesapları

açılmaktadır.

390

Bu kapsamda, girişimcilere kullandırılan Mikro Yatırım Kredisi’nin; teminat

yapısı, vadesi, geri ödeme planı ve faiz oranı gibi diğer kullanım koşulları, aşağıda yer

almaktadır:

- Teminat Yapısı: Mikro Yatırım Kredisi kullanmak isteyen girişimcilerden;

şahıs kefaleti, gayrimenkul ipoteği ve taşıt rehni gibi teminatlardan biri veya

birkaçı talep edilebilmektedir. Girişimcilerin hangi oranda teminat

gösterecekleri, risk durumlarına, kredinin vadesine ve piyasa koşullarına

göre belirlenir. Öte yandan girişimciler, Mikro Yatırım Kredisi başvurusu

sırasında; varsa, finansal tablolarını ve vergi levhalarını da göstermek

zorundadırlar.

- Zorunlu Tasarruflar: Mikro Yatırım Kredisi kullanımlarında, toplam kredi

tutarının belirli bir oranı (piyasa koşullarına göre, yıllık olarak belirlenir);

zorunlu tasarruf kesintisi adı altında, girişimcinin sahip olduğu tasarruf

hesaplarına aktarılmaktadır. Buna göre, söz konusu kesintinin yarısı Üye

Tasarruf Hesaplarına; diğer yarısı ise, Kısıtlı Tasarruf Hesaplarına aktarılır.

Ayrıca, Mikro Yatırım Kredisi kullanan her girişimci, Mikro Emeklilik

Hesabı da açtırmak zorundadır.

- Kredi Miktarı: Mikro Yatırım Kredisi’nin ne miktarda kullandırılacağı,

piyasa koşullarına ve krediyi kullanacak olan girişimcinin finansman

ihtiyacına göre belirlenmektedir.

- Vade Yapısı: Mikro Yatırım Kredisi’nin vadesi, 1 yıldan 10 yıla kadar

farklılık göstermektedir. Buna göre, Mikro Yatırım Kredisi kullanacak olan

bir girişimci için kredi vadesinin ne kadar olacağı, söz konusu girişimcinin

vade ufkuna ve piyasa koşullarına göre belirlenmektedir.

- Faiz Oranı: Mikro Yatırım Kredisi kullanımlarında uygulanacak olan faiz

oranı, piyasa koşullarına ve kredinin vadesine göre belirlenmektedir. Ayrıca,

ödemelerde bir gecikme olduğunda uygulanacak olan faiz oranı, kredi

sözleşmesinde belirtilmektedir.

- Geri Ödeme: Mikro Yatırım Kredisi’nin geri ödemeleri, kredinin alındığı ilk

haftadan başlamak üzere, haftalık olarak ve sabit ödemeler halinde

yapılmaktadır.

391

- Kredinin Kapatılması: Girişimciler, herhangi bir zamanda kredinin bir

bölümünü veya tümünü kapatabilmektedirler. Kredinin erken kapatılması

durumunda, girişimcinin toplam kredi borcu, piyasa koşullarına göre

belirlenen bir ıskonto oranı üzerinden, yeniden hesaplanmaktadır.

2.7. Önerilen Mikrofinansman Modelinin Fon Kaynakları

Önerilen mikrofinansman modelinin fon kaynakları, özellikle, üyelerden ve üye

olmayanlardan toplanan mevduatlar; tasarruf hesaplarına aktarılan zorunlu tasarruf

kesintileri; finansal kurumlardan sağlanan krediler; çeşitli kişi ve kuruluşlardan toplanan

bağışlar ile dağıtılmayan karlardan oluşmaktadır.

Bu kapsamda, modelin fon kaynakları içerisinde, üyelerden ve üye

olmayanlardan toplanan mevduatlar ile üyelerin kullandıkları krediler üzerinden yapılan

zorunlu tasarruf kesintileri önemli bir yer tutmaktadır. Zira bu iki fon kaynağı, modelin

kaynak yapısını, bağışlara veya ticari banka kredileri gibi yabancı kaynaklara bağlı

olmaktan kurtarmaktadır. Özellikle üyelerden ve üye olmayanlardan toplanan

mevduatlar; bir yandan önerilen modelin finansal yapısını güçlendirirken; diğer yandan

söz konusu modelin bir ticari banka görünümüne bürünmesini sağlamaktadır. Diğer

taraftan, üyelerin kullandıkları kredilerin toplam tutarları üzerinden belirli bir oranda

yapılan kesintilerin, zorunlu tasarruf uygulaması adı altında, kredinin tamamı ödenene

kadar üyenin tasarruf hesaplarında tutulması da önerilen model için uzun vadeli fon

kaynağı oluşturmaktadır.

Önerilen model için, mevduatlar veya zorunlu tasarruflar kadar önemli olan bir

diğer fon kaynağı ise, dağıtılmayan kârlardır. Ancak dağıtılmayan kârlar, diğer fon

kaynaklarından farklı olarak, özkaynak niteliği taşımaktadır. Buna göre, modelin

mikrofinansman faaliyetleri sonucu elde edilen karlar, hissedarlara dağıtılmayarak,

özsermayeye dahil olmaktadır. Bu kapsamda, önerilen modelin kârlılık hedefi olmadığı;

bir başka deyişle sadece kendi varlığını sürdürmeye yetecek kadar kârlı olmayı

hedeflediği göz önünde bulundurulduğunda; dağıtılmayan kârların söz konusu model

için ne kadar önemli bir kaynak olduğu ortaya çıkmaktadır.

392

Bununla birlikte, yurtiçi ya da yurtdışındaki çeşitli kişi ve kuruluşlardan

sağlanan bağış ve yardımlar, özellikle modelin uygulanmaya başlandığı dönemde,

başlangıç maliyetlerinin karşılanması ve kredi taleplerine karşılık verilebilmesi

bakımından büyük önem arz etmektedir. Ayrıca, bağış ve yardımlardan oluşan söz

konusu fonların, piyasada sunulan diğer fonların maliyetlerine göre daha ucuz olması,

bu önemi arttırmaktadır. Buna göre, yurt içinde veya yurt dışında yerleşik gerçek veya

tüzel kişilerden sağlanan, bağış niteliğindeki kaynaklar; modelin özkaynakları

içerisinde, ana sermaye unsuru olarak değerlendirilir.

Modelin fon kaynaklarının bir diğeri ise, ticari bankalar ve kalkınma bankaları

başta olmak üzere, finansal kurumlardan yapılan borçlanmalardır. Ancak söz konusu

kurumlardan yapılan borçlanmalar, diğer fon kaynaklarına göre daha yüksek maliyet

taşıdıkları için, modelin kaynak yapısı içerisinde daha az yer tutarlar.

393

SONUÇ

Üretim sürecinde kullanılan girişim, emek, sermaye ve doğal kaynak gibi

faktörlerin coğrafi dağılımının, nitelik ve nicelik bakımından farklılık göstermesi;

dünyadaki mevcut sosyo-ekonomik düzenin temel belirleyicisi olmuştur. Zira, mal ve

hizmet üretiminin ülkeden ülkeye değişkenlik göstermesine ve elde edilen toplam dünya

gelirinin ülkeler arasında dengesiz dağılmasına neden olan söz konusu farklılık;

dünyanın, yoksullar ile zenginler, düşük gelirliler ile yüksek gelirliler ya da gelişmişler

ile az gelişmişlerden oluşan, iki kutuplu bir sosyoekonomik görünüme bürünmesine yol

açmıştır.

Bununla birlikte, söz konusu kutuplaşmanın giderek belirgin bir hal alması;

başka bir deyişle, ülkelerin gelişmişlik farklılıklarına bağlı olarak, gelir dağılımı

dengesizliğinin giderek kabul edilemez seviyeye ulaşması; özellikle az gelişmiş ülkeler

için, kalkınmayı kaçınılmaz kılmıştır. Çünkü, az gelişmiş ülkeler ile gelişmiş olan

ülkeler arasındaki gelir eşitsizliğinin giderek büyümesi sonucu ortaya çıkan kutuplaşma;

yoksulluk, açlık, terör ve çevre kirliği gibi küresel sorunları beraberinde getirmiş ve bu

sorunlar, kalkınmayı tüm ülkeler için sürdürülebilir olmaktan uzaklaştırmıştır. Bu

sebepledir ki, uluslararası kamuoyu, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra, özellikle az

gelişmiş ülkelerin kalkınmalarını sağlamak için benzersiz bir çaba içine girmiştir.

Ancak, söz konusu ülkelerin içinde bulundukları coğrafi, ekonomik, politik, sosyal ve

kültürel koşulların farklı olması; bu ülkelerde kalkınmanın nasıl gerçekleştirileceği

konusunda belirsizlik yaratmıştır. Zira, sözü edilen farklılıklar, az gelişmiş veya

gelişmekte olan ülkelerin kalkınabilmelerinin önünde engel oluşturan bazı yapısal

sorunları ortaya çıkarmıştır. Yaygın ve kronik yoksulluk; eksik istihdam ve işsizlik;

gelir dağılımındaki eşitsizliğin büyümesi; düşük düzeyde tarımsal üretim; kırsal ve

kentsel yaşam standartları arasındaki dengesizliğin fazlalığı ve giderek artması; tehlikeli

boyutlara varan çevre kirliliği; yetersiz ve çağdışı eğitim ve sağlık sistemi; ödemeler

dengesi açığının olması ve dış borç problemleri; yabancı teknoloji, kurum ve değer

yargılarına yönelik bağımlılığın artması, az gelişmiş ülkelerdeki bu yapısal sorunların

en dikkat çekici olanlarıdır.

394

Az gelişmiş ülkelerin kalkınmalarını engelleyen söz konusu sorunların odağında

ise, kalkınmanın finansmanı için gerekli sermaye birikiminin sağlanamaması yer

almaktadır. Bir diğer deyişle, az gelişmiş ülkeler için kalkınmanın

gerçekleştirilebilmesini, gerekli sermaye birikiminin sağlanabilmesi ile ilişkilendirmek

mümkündür. Fakat söz konusu ilişkilendirme, kalkınmanın gerçekleştirilebilmesi için

gerekli tek unsurun sermaye birikimi olduğu şeklinde algılanmamalıdır. Elbette ki,

sermaye birikiminin yanında; teknolojik gelişme, girişimcilik ruhuna sahip yeterli

sayıda vasıflı girişimcinin varlığı, beşeri sermayenin niteliği, doğal kaynakların

zenginliği gibi unsurlar da kalkınmanın gerçekleştirilebilmesinde etkili olmaktadır.

Ancak, tüm bu unsurların kalkınmayı pozitif yönde etkilemesi, netice itibariyle sermaye

birikimine dayandığından; sermaye birikimini, kalkınmanın vazgeçilmez unsuru olarak

kabul etmek mümkündür.

Bu noktada, az gelişmiş ülkelerin kalkınma çabalarını gerçek kılacak sermaye

birikiminin hangi kaynaklardan sağlanacağı ve bu kaynaklara nasıl ulaşılabileceği

türünden sorulara cevap aranmaktadır. Buna göre, söz konusu ülkelerin kullanabileceği

en önemli sermaye kaynakları, tasarruf ve borçlanmadır. Ancak söz konusu ülkelerde

yoksulluk oranının yüksek olması veya gelir düzeyinin düşük olması; bu ülkelerin

tasarruf ve borçlanma olanaklarını kısırlaştırmaktadır. Zira, azgelişmiş ülkelerde halkın

büyük bir çoğunluğunun gelir düzeyi oldukça düşüktür ve düşük düzeyli bu gelirin

büyükçe bir kısmı, tüketim harcamalarında kullanılmaktadır. Yani az gelişmiş

ülkelerde, tüketim eğilimi çok yüksek; tasarruf eğilimi ise, çok düşüktür. Çünkü söz

konusu ülkelerde, tüketim eğiliminin yüksek olmasına rağmen, gelir düzeyinin düşük

olması; tüketim miktarının göreceli olarak düşük düzeyde kalmasına neden olmakta ve

bu da tüketimin kısılarak tasarrufun arttırılması şansını azaltmaktadır. Sonuçta, az

gelişmiş ülkelerde, tasarrufların kalkınmayı sağlayacak yatırımlara yönlendirilmesi

mümkün olamamaktadır. Bu nedenle, tasarruf yoluyla gerekli sermaye birikimini

sağlayamayan az gelişmiş ülkeler, kalkınma yönelik yatırımlarını, genellikle borçlanma

yoluyla finanse etmek zorunda kalmışlardır. Buna göre, söz konusu ülkelerde bulunan

ekonomik birimler, kalkınmaya yönelik yatırımlarını finanse etmek amacıyla, yurtiçinde

ve yurtdışındaki finansal piyasalardan borçlanabilme çabası içine girmektedirler. Bu

durum, özellikle sermaye piyasalarının gelişmemiş olduğu ve ticari bankacılık

395

sisteminin, girişimcilere, yatırımın gerektirdiği ölçüde destek sağlama konusunda

yetersiz kaldığı az gelişmiş ülkelerde, kalkınmaya yönelik yatırımlara orta ve uzun

vadeli kaynak sağlayan finansal kurum ve mekanizmalara duyulan ihtiyacı arttırmıştır.

Nitekim, 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren, kalkınmayı finanse etme

konusunda uzmanlaşan finansal kurumlar kurulmuş ve bu tür kurumların sayısında

İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra hızlı bir artış gözlemlenmiştir. Kalkınma finans

kurumları olarak adlandırılan ve kalkınmanın itici gücü olan sektörleri desteklemek için

gerekli uygun koşullu (düşük faizli, uzun vadeli) fonları sağlamak, bu sektörlerde

faaliyet gösteren işletmelere yönelik her türlü bilgi eksikliğini gidererek verimliliği

artırmak, böylelikle kalkınmayı hızlandırmak gibi amaçlarla kurulan bu kurumlar,

ulusal, bölgesel veya küresel nitelikte olmalarına; faaliyet alanlarının kalkınmışlık

düzeyine; finansman sistemine ve benimsedikleri kalkınma modeline göre

çeşitlenmektedir. Bu kapsamda, az gelişmiş ülkelerin kalkınma çabalarını destekleme ve

ülkelerarasındaki kalkınma düzeyi farklılıklarını azaltma gibi misyonlar yüklenen

küresel ve bölgesel örgütlenmelerin yanı sıra; birçok ülkede, kalkınmanın finansmanına

yönelik, ulusal nitelikli finansal kurumlar da bulunmaktadır. Ülkelerin ulusal finans

piyasalarında faaliyet sürdüren bu kurumlar, sadece kalkınma finans kurumlarından

oluşmamaktadır. Zira, ülkelerin para ve sermaye piyasalarında bulunan ulusal nitelikteki

bazı finansal kurumlar, temel faaliyet konuları kalkınmanın finansmanı olmadığı halde,

zaman zaman kalkınmayı destekleyen hizmetler ve ürünler sunarak, dolaylı yoldan da

olsa bir kalkınma finans kurumu gibi hareket edebilmektedirler.

Bununla birlikte, kalkınmanın finansmana yönelik hizmetleri bakımından diğer

finansal kurumlara göre üstün durumda olan kalkınma bankaları, kalkınma ajansları,

ticari bankalar ve kooperatifler gibi kurumlar, çeşitli kaynaklardan sağladıkları fonları,

ekonominin ihtiyaçlarına uygun bir şekilde, genel olarak teminata dayalı geleneksel

kredilendirme yöntemleri ile kullandırmaktadırlar. Bu nedenle, gelir seviyelerinin düşük

olması sebebiyle teminat olarak gösterebileceği maddi varlığa sahip olmayan ekonomik

birimler, çoğu zaman geleneksel yapıdaki bu finansal kurumlardan borçlanamamakta ve

kendileri için hayati öneme sahip olan kredi ürünlerine erişememektedirler.

396

Özetle, az gelişmiş ülkelerde, gelir seviyelerinin düşük olması nedeniyle, ticari

bankalar gibi geleneksel yapıdaki formal borç sağlayıcıların, borca karşılık talep

ettikleri kefil, gayrimenkul ipoteği, taşıt rehni vb. gibi teminatlara sahip olmayan

yoksul kesimin, borçlanma olanakları da son derece sınırlı olmaktadır. Bu ülkelerde, dar

gelirlilerin ya da yoksulların, borçlanmak için başvurdukları adresler, tefeci, akraba ve

arkadaş gibi informal borç sağlayıcılar olmaktadır. Dolayısıyla, formal borç sağlayıcılar

aracılığıyla, tasarruf ve borçlanma imkanı bulamayan yoksul ya da düşük gelirli

bireyler, yeteri kadar sermaye birikimi sağlayamadıkları için, kendilerini yoksulluk kısır

döngüsünden kurtararak, yaşam standartlarını iyileştirecek girişimlerde de

bulunamamaktadırlar.

Makro açıdan bakıldığında ise, sözü edilen ihtiyaç sahiplerinin, girişimlerini

destekleyecek krediye ya da sermayeye ulaşamamaları; ülkedeki mal ve hizmet üretimi

potansiyelinin ortaya çıkmasına engel olacağından, ekonomik büyümeyi ve kalkınmayı

olumsuz etkilemektedir. Oysa, yoksul kesime sağlanacak kredi imkanları, bu kesimi

temsil edenler için, kendilerini içinde bulundukları kısır döngüden kurtarabilecek ve

sahip oldukları maddi zenginlikleri arttırabilecek fırsatlar yaratabilmektedir. Örneğin,

şehirde yaşayan yoksul bir seyyar satıcı için krediye erişim; daha büyük bir mal stoku

oluşturma ve talep edilen malları eksiksiz olarak müşterilere sunma olanağı

sağlayabilmektedir. Böylece şehirdeki yoksul satıcı, küçük bir sokak işportacısı

olmaktan kurtulup, yerleşik bir satıcı haline gelebilecektir. Yine, kırsal kesimdeki

yoksul köylü için krediye erişim; üretkenliğini önemli ölçüde artırmasına imkân

verebilecek araç gereç, yük hayvanı ve küçük sermaye malları alma, ürünlerini

çeşitlendirme, bazı pazarlara yönelik ürünlerin üretimi yoluyla ticari çiftçiliğe geçiş ve

nihayet marjinal köylülükten yerleşik ticari çiftçiliğe geçiş şansı anlamına

gelebilmektedir.

Diğer taraftan, bugünün gelişmekte olan dünyasında, birçok ülke, yoksul

kesimin yaşam standartları yükseltilmedikçe, hiçbir ülkede anlamlı bir kalkınmanın

sağlanamayacağı gerçeğini açık bir şekilde kabul etmiştir. Bu düşünce, dünya

kamuoyunda, giderek ön plana çıkmaktadır; çünkü sadece büyüme yönlü olarak

uygulanan kalkınma politikaları, insanların yaşam standartlarını iyileştirme konusunda

397

önemli ölçüde başarısız olmuşlardır. Birçok ülkede, doğrudan sanayileşmeye yönelen ve

kırsal ekonomiye çok az önem veren bir büyüme stratejisinin benimsenmesi, kırsal

yoksulluğun marjinalliği ve bürokrasinin genişlemesiyle sonuçlanmıştır. Öte yandan,

birçok gelişmekte olan ülkede, bölgeler ve sosyal sınıflar arasında derin farklılıklar

ortaya çıkmıştır. Bu ülkelerde GSMH’lerin artması, yoksulluk, gelir dağılımı eşitsizliği

ve işsizliği de beraberinde getirmiştir. Bu nedenle, uluslararası kalkınma ajansları ve

ulusal idareler, 1970’lerin başından beri, yeni bir politik çerçeve benimsemeye

başlamışlardır. Daha doğrusu, farkına varılan gerçekler, birçok ülkeyi, kırsal

yoksulluğun kötü yaşam standartlarının iyileştirilmesini sağlayabilecek bir kırsal

kalkınma için yeni yaklaşımlar, stratejiler ve politikalar belirlemeleri konusunda

harekete geçirmiştir.

Söz konusu süreç, yoksul ya da düşük gelirli bireylere, üretime dönük

faaliyetlerde bulunmaları veya çok küçük ölçekteki işletmelerini büyütmelerine

yardımcı olmak amacıyla, çok küçük meblağlarda borçlanma olanağı sağlayan yeni bir

finansman yöntemini de ortaya çıkarmıştır. Mikrofinansman olarak adlandırılan bu

yöntem, mevcut geleneksel borç sağlayıcıların hizmet sunamadıkları veya eksik hizmet

sundukları düşük gelirli kişi ve gruplara; tasarruf, kredi, sigorta ve ödeme gibi finansal

aracılık hizmetleri ile grup oluşturma, güven hissi oluşturma, finansal alanda eğitim

verme gibi sosyal aracılık hizmetleri sağlamakta ve bu suretle, uygulandığı ülkelerde

kalkınmayı ve ekonomik büyümeyi desteklemektedir. Özetle mikrofinansman, yoksul

kesimin, gelir getirici faaliyetlerde bulunmalarına veya sahip oldukları mikro ölçekli

işletmeleri büyütmelerine yardımcı olmak amacıyla, onlara, çok küçük tutarlarda kredi

(mikrokredi) sağlanması anlamı taşımaktadır.

Mikrofinansman sistemi, birçok açıdan klasik finansal sistemden farklı

işlemektedir. Bu farklılığın başında ise kredi verme esasları gelmektedir. Buna göre,

klasik finansal sistem içerisinde yer alan kurumlar için, kredi alabilmenin temel

şartlarını, tapu, teminat ve kefalet gibi maddi güvenceler oluştururken; mikrofinansman

sisteminde söz konusu belgeler istenmez. Zira mikrofinansman sisteminde kişiye

güven esastır. Ayrıca, klasik finansal aracılık faaliyetlerinde, kredi talep edenlerin sahip

oldukları teminat miktarı arttıkça, elde edecekleri kredi miktarı da o ölçüde artar. Oysa

398

mikrofinansman sisteminde, bireyler ne kadar az teminata sahipse kredi almadaki

şansları ve öncelikleri o ölçüde artar. Bu farklılığın başlıca nedeni, hedeflenen müşteri

kitlesidir. Buna göre, geleneksel finansal aracılık faaliyetlerinde ulaşılmak istenen

müşteri kitlesi, yoksulluk sınırının üzerindeki kesimdir ve bu kesimdekiler, genellikle

belirli bir sermayeye sahiptir. Ancak, mikrofinansman sisteminde ulaşılmak istenen

müşteri kitlesi yoksulluk sınırının altındaki kesimde yer almaktadır. Dolayısıyla

mikrofinansman, yoksulların, kendilerine ait maddi varlıklara sahip olabilmeleri, mikro

ölçekli işletmelerini geliştirebilmeleri, kazanç potansiyellerini arttırmaları, tüketim

olanaklarını iyileştirmeleri ve riskleri daha iyi yönetebilmelerine imkan tanıması

bakımından kritik bir öneme sahiptir.

Mikrofinansman sistemi, uygulama alanı bulduğu tüm ülkelerde, mikrokredi

başta olmak üzere, çeşitli tasarruf ve sigorta ürünleri veya diğer finansal hizmetler

sunan mikrofinansman kurum ve kuruluşlarınca yürütülmektedir. Bu kurum ve

kuruluşlar, kendilerine özgü kurumsal ve yönetsel yapıları kapsamında, mikrofinansman

hizmetlerinin sunumu konusunda uzmanlaşmışlardır. Ayrıca sistemi düzenleyen ve

denetleyen üst yapı kurumları ve kaynak sağlayıcılar da sistemin önemli bir parçası

olarak faaliyet göstermektedirler.

Ancak günümüzde, mikrofinansman sisteminin başarılı bir şekilde uygulandığı

ülke sayısı oldukça azdır. Zira, sistemin uygulandığı birçok ülkede, mikrofinansman

hizmetleri, çok nadiren kayıt içindeki mali sektör aracılığıyla sağlanmaktadır. Çünkü

söz konusu hizmetler, çoğunlukla, yoksullara çok yüksek maliyetle fon kullandıran

tefecilerce veya arkadaş, akraba v.b. informal mikrofinansman sunucuları tarafından

sağlanmaktadır. Öte yandan, bu piyasalardaki ticari bankalar, genellikle küçük

meblağlardaki kredi ve tasarruf hizmetlerini kârsız saymaktadırlar. Bu konuda genel

kanı, yerel düzeyde küçük ölçekli mali hizmetleri sübvansiyonsuz biçimde sunmanın

maliyetinin çok yüksek olmasından dolayı, bu hizmetlerin, yarı formal ya da informal

finansal piyasalardan karşılanmasına müsamaha gösterilmesi gerektiği yönündedir. Bu

nedenle, mikrofinansmanın yeni geliştiği birçok ülkede, sivil toplum kuruluşları ve

diğer banka-dışı mali kurumlar düşük gelirli kredi kullanıcılarına uygun biçimde kredi

399

verme uygulamalarında öncülük etmişlerdir. Fakat bazı istisnalar dışında, bu tür

kurumlar çok küçük ölçekle çalışmaktadırlar.

Bununla birlikte, özellikle 1980’li yıllardan itibaren, az gelişmiş ülkelerdeki

yoksul ya da düşük gelirli kesimin finansman ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla

faaliyet gösteren, devlet sübvansiyonuna ve bağışlara dayalı kurumların başarısızlığı;

sadece mikrofinansman alanında hizmet veren, mali sürdürülebilirliğe sahip ve formal

veya yarı formal yapıdaki mikrofinansman kurumlarının ortaya çıkmasına neden

olmuştur. Buna göre, Bangladeş, Endonezya, Brezilya gibi ülkeler başta olmak üzere,

birçok az gelişmiş ülkede, özellikle küçük kadın gruplarını hedef alan bazı

mikrofinansman uygulamaları, son 30 yıldır, başlangıç yıllarına oranla daha

güçlendirilmiş kurumsal yapılar altında yürütülmeye başlanmıştır. Kadınlar başta olmak

üzere, yoksulların mikro ölçekli işlere yatırım yapmalarını sağlamak üzere kredi veren

bu kurumlar, çoğunlukla bir üretim aracına dayalı mikrogirişimi desteklemişlerdir.

Bununla birlikte, mikrofinansman sisteminin genel kabul görmesi bakımından

milat olarak kabul edilen asıl gelişme; 1974 yılında, Bangladeş’te yaşanmıştır. Buna

göre, Bangladeş’teki Chittagong Üniversitesi’nde ekonomi profesörü olan Muhammad

Yunus tarafından geliştirilen, mikrofinansman ile ilgili bir eylem ve araştırma projesi,

kısa zamanda büyük başarı sağlamış ve önce bir sivil toplum hareketine, ardından da

Bangladeş hükümetinin desteğiyle, Grameen Bank adında formal bir mikrofinansman

kurumuna dönüştürülmüştür. Kâr amacı gütmeyen, mevduat toplama yetkisine ve

kendine özgü bir yönetim ve organizasyon yapısına sahip olan Grameen Bank,

kaynakların israf edilmesi riski minimize edilerek, yoksullara da kredi verilebileceğinin

gerçek bir ispatı olmuştur. Esasında Banka, kurumsal yapı bakımından, gelir getirici

faaliyetlerde bulunmaları teşvik etmek amacıyla, kırsal kesimde yaşayan yoksul

kadınlara mikrofinansman hizmetleri sağlayan; üyelik esasıyla çalışan ve bankacılık

lisansına sahip bir STK’dır. Bu nedenle Grameen Bank, bir STK bankası olarak

nitelendirilmektedir.

Öte yandan Grameen Bank, kırsal kesimde yaşayan yoksulların, teminat

vermeden erişebilecekleri çok küçük kredilerle bile üretken olabileceklerine ve bu kredi

borçlarını zamanında ödeyebileceklerine olan inançtan hareketle doğmuştur. Zira

400

Grameen Bank kredileri, alışılagelmiş banka kredilerinden farklı olarak, toprak

ya da taşınmaz mallar gibi fiziksel teminatlarla değil; zorunlu tasarruflarla güvence

altına alınmaktadır. Bu çerçevede, Grameen Bank’ın kurulmasını sağlayan en önemli

etkenin, kırsal kesimdeki yoksulların, geleneksel banka kredilerine ulaşamamaları

olduğunu söylemek mümkündür. Grameen Bank’ın anlayışına göre, uygun desteğin

sağlanması durumunda, kırsal kesimdeki yoksullar, tarımsal ürünlerinin üretilmesi,

işlenmesi, depolanması, pazarlanması ve hayvancılık gibi gelir getiren faaliyetlerde,

üretken olarak istihdam edilebilirler. Nitekim Banka, yoksulların ihtiyaç duydukları

krediye ulaşabilecekleri toplumsal ve mali koşulları sağlamayı kendine görev

edinmiştir. Buna göre Banka, işleme ve imalat, tarım ve ormancılık, hayvancılık ve

balıkçılık, hizmetler ve ticaret gibi üretken alanlarda yatırım yapmaları için yoksullara

kredi vermektedir.

Bu kapsamda, Grameen Bank’ın kurulması, alışılageldiği şekilde ticari

bankalardan borç kullanmak için yeterli kriterlere sahip olmayan yoksul girişimcilere,

küçük ölçekli krediler, çeşitli finansal hizmetler ve iş kurma desteği sağlayan

kurumlardan oluşan mikrofinansman adında yeni bir sektörün de ortaya çıkmasına da

önayak olmuştur. Zira, Grameen Bank gibi yoksulluğun azaltılmasını hedef alan

mikrofinansman kurumları, gelişmekte olan ülkelerde, 1980’lerden itibaren hızla

yaygınlaşmış ve yoksulluğun azaltılması üzerindeki etkilerini giderek arttırmışlardır.

Ancak bu yaygınlaşma hiç bir yerde, kısmen mikrofinansman kurumlarının başarısı

sayesinde kendisini kıtlığın sembolünden umudun sembolüne dönüştüren Bangladeş’te

olduğundan daha çarpıcı olmamıştır. Öyle ki, hem Grameen Bank hem de kurucusu

olan Muhammed Yunus, “ekonomik ve toplumsal kalkınmayı en alt kesimden

başlayarak yaratma” çabalarından ötürü, 2006 Nobel Barış Ödülü’nü kazanmıştır.

Böylelikle, mikrofinansmanın ilk uygulamalarının beklenenden daha iyi

sonuçlar vermesi, yoksullukla mücadele veya ticari kar elde etmek isteyen kurum ve

kuruluşların dikkatini çekerek, mikrofinansmanın tüm dünyada yaygınlaşmasını ve

mikrofinansman hizmetlerine olan talebin artmasını sağlamıştır. Özellikle 1997 yılında

gerçekleşen Uluslararası Mikrokredi Zirvesi’nde, 2005 yılına kadar dünyanın en yoksul

100 milyon ailesine ve bilhassa bu ailelerdeki kadınlara, kendi işletmelerini kurmaları

401

ve üretime yönelik diğer faaliyetleri gerçekleştirebilmeleri için kredi sağlayacak global

bir hareket, bir kampanya ya da bir başka deyişle seferberlik başlatılması, bu gelişimi

daha da hızlandırmıştır. Ayrıca, 2005 yılının Birleşmiş Milletler tarafından “mikrokredi

yılı" olarak kabul edilmesi, mikrofinansman sisteminin gelişim sürecine olumlu katkılar

sağlamıştır. Nitekim, 2007 Mikrokredi Zirvesi Kampanyası Raporu, 2006 yılı sonu

itibariyle dünyadaki 3.316 mikrofinansman kurumunun yaklaşık 135 milyon müşteriye

ulaştığını; bu müşterilerin %70’inin en yoksul olarak nitelendirilen kesimden

oluştuğunu ve söz konusu kesimin ilk kez mikrokredi kullandığını ortaya koymaktadır.

Ayrıca, rapora göre, ilk kez kredi kullanan bu kesimin %85.2’i kadın müşterilerden

oluşmaktadır. Yine aynı rapor kapsamında, mikrofinansman kurumlarının bölgelere ya

da kıtalara göre dağılımı incelendiğinde ise; bu kurumların, 970’inin Sahra-altı

Afrika’da, 1.677’sinin Asya ve Pasifik bölgelerinde, 579’unun Latin Amerika ve

Karayip bölgelerinde ve 30’unun ise Orta Doğu ve Kuzey Afrika bölgelerinde

bulunduğu anlaşılmaktadır. Avrupa’da ise, özellikle Doğu ve Orta Avrupa’da uygulama

alanı bulan mikrofinansman, son yıllarda, Romanya, Bulgaristan, Arnavutluk, Moldova

ve Yugoslavya gibi ülkelerde formal mikrofinansman kurumlarının kurulmaya

başlamasıyla önem kazanmıştır.

Türkiye’de ise, mikrofinansman uygulamalarının oldukça kısa bir geçmişi

vardır. Hatta, bu uygulamaların bir kısmı henüz deneme aşamasındadır. Ülkede, sadece

mikrofinansman alanında faaliyet gösteren kurumların sayısı, geleneksel yapıdaki

finansal kurumlar ile kıyaslanamayacak kadar azdır. Ayrıca, doğrudan mikrofinansman

faaliyetlerini düzenleyen bir mevzuat bulunmamaktadır. Buna göre, ticari bankalar,

banka-dışı finansal aracılar, dernekler, vakıflar, kooperatifler, kooperatif birlikleri gibi

kurum ve kuruluşlar, tabi oldukları mevzuatların imkan tanıdığı ölçüde, toplumun düşük

gelirli kesimlerine mikrofinansman hizmeti sunabilmektedir. Ancak, mikrofinansman

uygulamalarının, bu alanda uzman kurumlar tarafından yürütülmesini teminen;

kurulacak olan mikrofinansman kurumlarının çalışma esaslarını düzenleyen bir yasa

teklifi hazırlanmış ve TBMM’ye sunulmuştur. Bankacılık Düzenleme ve Denetleme

Kurumu’nun BDDK danışmanlığında hazırlanan, "Mikro Finansman Kuruluşları

Hakkında Kanun Teklifi" adlı teklif, çeşitli Meclis komisyonlarında görüşülmüş; fakat

henüz kabul edilmemiştir.

402

Öte yandan Türkiye’de, mevcut kurumsal ve hukuki yapı altında yürütülen

mikrofinansman faaliyetlerinin, temelde iki yönde gelişim gösterdiği görülmektedir.

Buna göre, özellikle KEDV, TİSVA, TOG ve SYDTF gibi STK formundaki

mikrofinansman kurumları “yoksullukla mücadele” yönünde; Türkiye Halk Bankası,

T.C. Ziraat Bankası, KOSGEB ve KGF gibi mikrofinansman hizmeti veren kurumlar

ise “mikro, küçük ve orta ölçekli işletmeleri destekleme” yönünde kalkınmanın ve

ekonomik büyümenin sağlanmasına hizmet etmektedirler. Bu kapsamda, yoksullukla

mücadele yönünde faaliyet gösteren mikrofinansman kurumlarının sunduğu hizmetler,

yoksulların gelir getirici faaliyetlerde bulunmaları, mikro işletme sahibi olmaları,

mesleki eğitimleri, istihdam edilmeleri gibi amaçlar üzerine yoğunlaşırken; mikro,

küçük ve orta ölçekli işletmeleri destekleme yönünde faaliyet gösteren mikrofinansman

kurumlarının sunduğu hizmetler, girişimcilerin kısa vadeli işletme giderleri ile yatırım

giderlerinin finanse edilmesi üzerine yoğunlaşmıştır. Bununla birlikte, finans

sektöründe hizmet veren kurumların mevcut yapıları, Türkiye’deki mikrofinansman

faaliyetlerinin, daha çok “küçük ve orta ölçekli işletmeleri destekleme” eksenli olarak

gelişmesine neden olmuştur. Bu durumun ortaya çıkmasında ise, müşteri potansiyelleri

ve yaygın şube ağlarıyla, sektörde baskın konumda olan kamu bankalarının, özellikle

mikro, küçük ve orta ölçekli işletmelere sunulan kredi hizmetlerinde tecrübe sahibi

olmaları en önemli etken olmuştur. Ancak, piyasadaki baskın rollerine karşın, kamu

bankaları gibi formal kurumların, mikrofinansman olarak nitelendirilebilecek türden

hizmetleri, şahıs kefaleti, ipotek, ticari işletme rehni, mevduat rehni ve menkul kıymet

rehni gibi teminatlar karşılığında müşterilerine sunmaları, bu kurumları mikrofinansman

anlayışının çıkış noktasından uzaklaştırmaktadır. Zira, genel olarak mikrofinansman

anlayışının çıkış noktası, geleneksel yapıdaki finansal kurumların hizmet sunamadıkları

veya eksik hizmet sundukları yoksullara erişim sağlayarak, onlara ihtiyaç duydukları

finansal desteği sunabilmeyi gerektirmektedir.

Öte yandan, Türkiye’deki mikrofinansman piyasasının beklenen büyüklüğe

ulaşmasını engelleyen unsurlardan bir diğeri, mikrofinansman kurumları tarafından

sunulan hizmetlerin çeşitlendirmekten uzak olması ve sadece mikrokredileri

kapsamasıdır. Oysa, Grameen Bank örneğinde olduğu gibi, dünyada başarıyla faaliyet

sürdüren ve sadece mikrofinansman hizmeti sunma konusunda uzmanlaşmış kurumlar,

403

düşük gelirli kişi ve gruplar için, kredi, tasarruf, sigorta ve ödeme gibi finansal

aracılık hizmetlerinin yanında; grup oluşturma, güven hissi oluşturma, finansal

alanda eğitim verme gibi sosyal aracılık hizmetleri de sunabilmektedir.

Özetle, Türkiye’de hizmet veren mikrofinansman kurumları, pazardaki potansiyel

müşteri kitlesine ulaşabilme konusunda bazı yapısal, hukuksal ve yönetsel sorunlarla

karşı karşıyadırlar. Sözü edilen sorunları şu şekilde sıralamak mümkündür:

- Uygulamada, doğrudan mikrofinansman kurumlarının işleyiş ve

faaliyetlerini düzenleyen bir yasal çerçevenin olmaması,

- mikrofinansman hizmeti sunan çoğu kurumun, yoksullukla mücadele etme

yönünde değil; mikro, küçük ve orta ölçekli işletmeleri destekleme yönünde

faaliyet gösteriyor olması,

- kamu bankaları gibi mikrofinansman hizmeti sunan formal kurumların,

sağladıkları krediler karşılığında, yoksulların karşılayamayacakları türden

teminatlar talep etmesi,

- neredeyse sektörde hizmet veren tüm kurumların, asıl uzmanlık alanlarının

mikrofinansman olmaması,

- özellikle yarı formal olarak hizmet veren kurumların, verimlilikten ve mali

sürdürülebilirlikten uzak olması,

- sektörde sunulan mikrofinansman ürün ve hizmetlerin çeşitlilik

göstermemesi ve ağırlıklı olarak mikrokredilerden oluşması.

Bu kapsamda, Türkiye’de sürdürülen mikrofinansman faaliyetleri kapsamında

yaşanan söz konusu sorunlar, yoksullukla mücadele anlayışını ön planda tutan; yalnızca

mikrofinansman alanında uzmanlaşan ve bu alanda, hedef kitlesinin ihtiyaçlarına uygun

ürün ve hizmetler sunan; finansal bakımdan güçlü ve sürdürülebilir bir yapıya sahip

olan yeni bir mikrofinansman örgütlenme modelinin tasarlanmasının gerekliliğini ortaya

çıkarmaktadır. Nitekim bu çalışma kapsamında, Türkiye’de, maddi teminata sahip

olmamaları nedeniyle daha önceleri formal finansman kurumlarından borçlanma

olanağı bulamayan ve aşırı yüksek faiz oranları üzerinden informal kredi piyasasından

borçlanmak zorunda kalan düşük gelirli veya yoksul bireylerin krediye erişimlerini

sağlamayı amaçlayan uygulanabilir bir mikrofinansman modeli önerilmektedir.

404

Önerilen söz konusu model, Türkiye’nin sosyo-ekonomik yapısı göz önünde

bulundurularak tasarlanmasına rağmen, ana hatlarıyla Grameen Bank prototipinin

özelliklerini yansıtmaktadır. Zira model, Grameen Bank örneğinden hareketle;

yoksullukla mücadele etme anlayışıyla hizmet veren, mali olarak güçlü ve sürdürülebilir

nitelikte olan; kar amacı gütmeyen ve sadece mikrofinansman alanında faaliyet gösteren

bir kurum yapısının, Türkiye’de de uygulanabilirliğini ortaya koymaktadır. Dolayısıyla

söz konusu modelden, “önerilen mikrofinansman kurumu modeli” ya da “önerilen

mikrofinansman örgütlenme modeli” şeklinde söz etmek de mümkündür.

Önerilen modele göre, Türkiye’de yaşayan, tasarruf ve borçlanma imkanı

bulamayan yoksul ya da düşük gelirli bireyler, kendilerine sunulan mikrofinansman

hizmetleri çerçevesinde, yoksulluk kısır döngüsünden kurtularak, yaşam standartlarının

yükselmesine olanak sağlayacak gelir getirici girişimlerde bulunabileceklerdir. Söz

konusu kesimin, mikrofinansman aracılığıyla desteklenmesi ise; yoksulluğun ve

işsizliğin azaltılması gibi sosyoekonomik hedeflere ulaşılmasını mümkün kılmanın yanı

sıra, Türkiye’nin toplam mal ve hizmet üretimine sağlayacağı pozitif katkı nedeniyle,

nihai amaç olan ekonomik büyüme ve kalkınma sürecini olumlu etkileyecektir. Ayrıca,

önerilen modelin bir başka amacı da işletme ya da yatırım giderlerini karşılamak için

finansman ihtiyacı duyan mikro işletme sahiplerine yönelik, alternatif finansman

imkânları sunmaktır.

Bu kapsamda, söz konusu genel amaçlara ulaşmak üzere önerilen

mikrofinansman modeli, hedef kitleye sağlayacağı mikrofinansman ürün ve hizmetleri

aracılığıyla, aşağıda belirtilen hedeflere ulaşabilmeyi öngörmektedir:

- Kamu ve özel sermayeli ticari bankalardan veya diğer formal kurumlardan

borçlanma olanağı bulamayan bireylere mikrofinansman hizmetleri

götürmek ve bu suretle informal finansal aracıların etkinliğini azaltmak,

- özellikle kırsal kesimdeki bazı örf, adet, gelenek ve inanışların yasaklayıcı

yönleri nedeniyle ekonomik hayattan soyutlanmış durumda olan kadınların,

kendi kendilerini istihdam edebilmelerini sağlayacak fırsatlar yaratmak,

405

- tarımsal alanda hizmet veren çiftçiler başta olmak üzere, mikrogirişimci

niteliği taşıyan esnaf ve sanatkarlara yönelik alternatif finansal hizmetler

sunmak,

- özellikle kırsal kesimlerde yüksek oranda gerçekleşen işsizliğin azaltılması

amacıyla; işsizlerin gelir getirici faaliyetlerde bulunabilmelerini sağlayacak

finansman olanakları sunmak,

- gelir dağılımı eşitsizliğinin olumsuz etkilerini azaltıcı ürün ve hizmetler

sunmak,

- formal finansal aracılardan borçlanma kültürü ve alışkanlığı olmayan hedef

kitledeki bireylerin bilinçlendirilmesi ve kişisel gelişimlerinin sağlanması

amacıyla, eğitim faaliyetlerinde bulunmak.

Öte yandan, Grameen Bank modelini benimseyen mikrofinansman kurumların

birçoğunda olduğu gibi, Türkiye için önerilen mikrofinansman kurumu modelinin de

ana hedef kitlesini, düşük yaşam standardında yaşayan; yani beslenme, sağlık, eğitim ve

barınma gibi temel ihtiyaçlarını dahi karşılamakta zorluk çeken ve teminat olarak

gösterebileceği maddi varlığı bulunmadığı için geleneksel yapıdaki finansal aracıların

sunduğu kredi olanaklarına erişemeyen yoksullar oluşturmaktadır. Nitekim, ağırlıklı

olarak yoksullukla mücadele etme amacıyla tasarlanan bir modelin en önemli hedef

kitlesinin yoksullar olması kaçınılmazdır. Ancak, Türkiye’de yaklaşık 13 milyon

insanın gıda ve gıda dışı harcamaları içeren yoksulluk sınırının altında kaldığı göz

önünde bulundurulduğunda, söz konusu hedef kitlenin sınırlarının ne kadar geniş

çizildiği ve böylesine geniş bir hedef kitleye tam olarak ulaşabilmenin gerçekçi

olmadığı anlaşılmaktadır. Dolayısıyla önerilen modelin etkinliğinin arttırılması ve

yoksullukla mücadele amacının gerçekçi hedefler üzerine oturtturulması için, söz

konusu ana hedef kitlenin gruplandırılması, yani alt hedef kitle gruplarının

oluşturulmasının gerekliliği ortaya çıkmıştır. Bu noktada, modelin alt hedef kitle

gruplarını belirlemek için Türkiye’de yaşayan yoksulların sosyo-ekonomik yapılarını

net olarak yansıtan istatistiksel verilerden faydalanılmıştır. Buna göre, Türkiye için

önerilen mikrofinansman modelinin öncelikli alt hedef kitle grubunu, gıda

harcamalarını içeren açlık sınırının altında yaşayan bireyler oluşturmaktadır. Öte

yandan, söz konusu istatistiksel değerlendirme doğrultusunda modelin hedef kitlesine

406

dahil edilen diğer alt hedef kitle grupları ise, iş arayışı içinde olan (işsiz) yoksullar;

çalışabilir durumda oldukları halde ekonomik olarak aktif olmayan (işgücüne dahil

olmayan) yoksullar; kendi hesabına çalışanlar ile ücretsiz aile işçileri olarak çalışan

yoksul bireyler; tarım sektöründe çalışan yoksul bireyler; işgücüne dahil olmayan

yoksul kadınlar ve kırsal kesimde yaşayan yoksullardan oluşmaktadır.

Bununla birlikte, önerilen mikrofinansman modeli, sadece yoksulları değil;

mikro işletme sahibi olanlar başta olmak üzere, Türkiye ekonomisinin temelini

oluşturan sanayi, tarım, hizmet ve ticaret gibi alanlarda, üretim, yatırım ve istihdamın

artışına doğrudan katkı sağlayan ve bu suretle ülkenin ekonomik büyümesi ve

kalkınması için büyük önem arz eden çiftçi, tüccar, sanayici, esnaf veya sanatkarların

oluşturduğu girişimcileri de ana hedef kitle olarak benimsemiştir. Buna göre, önerilen

model kapsamında tasarlanan ürün ve hizmetlerle, söz konusu girişimcilerin çekirdek

sermaye, işletme kredisi ve yatırım kredisi gibi finansal ihtiyaçlarının giderilmesi

hedeflenmiştir.

Önerilen mikrofinansman modelinin faaliyet yapısı da Grameen Bank modelinin

faaliyet yapısıyla benzerlik göstermektedir. Bu benzerlik, özellikle, kredi aktarım

mekanizması, teminat yapısı, geri ödeme teşviki ve tasarruf zorunluluğu gibi

uygulamalar söz konusu olduğunda daha da belirgin olarak ortaya çıkmaktadır. Zira,

Grameen Bank modelinin başarısında da kilit rolü oynayan söz konusu uygulamalar;

yoksullukla mücadele anlayışını benimseyen ve uygulanabilir nitelikteki bir

mikrofinansman modelinin tasarlanması aşamasında, göz ardı edilmemesi gereken

unsurlar içermektedir. Bu kapsamda, önerilen modelin faaliyet yapısı, büyük oranda,

teminat olarak herhangi bir maddi varlık gösteremeyecek kadar yoksul olan insanların,

teminatsız krediler alabilmelerine ve aldıkları kredileri kolayca geri ödeyebilmelerine

olanak tanıyan ürün ve hizmetleri içermektedir. Söz konusu ürün ve hizmetler, Grameen

Bank’ın üyelerine sunduğu ürün ve hizmetlerin genel özellikleri ile modelin hedef

kitlesini oluşturan alt hedef gruplarının nitelikleri ve ihtiyaçları göz önünde

bulundurularak tasarlanmıştır.

Diğer taraftan , önerilen mikrofinansman modelinin fon kaynakları, özellikle,

üyelerden ve üye olmayanlardan toplanan mevduatlar; tasarruf hesaplarına aktarılan

407

zorunlu tasarruf kesintileri; finansal kurumlardan sağlanan krediler; çeşitli kişi ve

kuruluşlardan toplanan bağışlar ile dağıtılmayan karlardan oluşmaktadır. Fakat, modelin

fon kaynakları içerisinde, üyelerden ve üye olmayanlardan toplanan mevduatlar ile

üyelerin kullandıkları krediler üzerinden yapılan zorunlu tasarruf kesintileri önemli bir

yer tutmaktadır. Zira bu iki fon kaynağı, modelin kaynak yapısını, bağışlara veya ticari

banka kredileri gibi yabancı kaynaklara bağlı olmaktan kurtarmaktadır. Özellikle

üyelerden ve üye olmayanlardan toplanan mevduatlar; bir yandan önerilen modelin

finansal yapısını güçlendirirken; diğer yandan söz konusu modelin bir ticari banka

görünümüne bürünmesini sağlamaktadır. Diğer taraftan, üyelerin kullandıkları

kredilerin toplam tutarları üzerinden belirli bir oranda yapılan kesintilerin, zorunlu

tasarruf uygulaması adı altında, kredinin tamamı ödenene kadar üyenin tasarruf

hesaplarında tutulması da önerilen model için uzun vadeli fon kaynağı oluşturmaktadır.

Ayrıca, önerilen model için, mevduatlar veya zorunlu tasarruflar kadar önemli olan bir

diğer fon kaynağı ise, dağıtılmayan kârlardır. Ancak dağıtılmayan kârlar, diğer fon

kaynaklarından farklı olarak, özkaynak niteliği taşımaktadır. Buna göre, modelin

mikrofinansman faaliyetleri sonucu elde edilen karlar, hissedarlara dağıtılmayarak,

özsermayeye dahil olmaktadır. Bu kapsamda, önerilen modelin kârlılık hedefi olmadığı;

bir başka deyişle sadece kendi varlığını sürdürmeye yetecek kadar kârlı olmayı

hedeflediği göz önünde bulundurulduğunda; dağıtılmayan kârların söz konusu model

için ne kadar önemli bir kaynak olduğu ortaya çıkmaktadır.

Sonuç olarak, Grameen Bank modelinin örgüt ve faaliyet yapısı örnek alınarak

tasarlanan söz konusu mikrofinansman modeli, kar amacı gütmeyen ve yoksullukla

mücadeleyi ön planda tutan kendine özgü yapısıyla, Türkiye için yeni ve uygulanabilir

bir mikrofinansman kurumu karakterini ortaya koymaktadır. Ancak, gerek önerilen

mikrofinansman modelinin uygulanabilirliği, gerekse Türkiye’de sağlıklı işleyen

mikrofinansman sisteminin kurulması, öncelikle buna imkan tanıyan bir hukuki alt

yapının oluşturulmasıyla mümkün olacaktır. Ayrıca, genel olarak mikrofinansman

sisteminin amaç, fayda ve işlevlerinin hedef kitleye doğru bir şekilde aktarılması da

önerilen modelin başarısı için hayati öneme sahiptir.

408

KAYNAKLAR

KİTAPLAR

Adıgüzel, Muhittin. Kalkınma ve Kalkınma Bankacılığı. Ankara: Turhan Kitapevi, 2006.

Akıncı, Ahmet. Kalkınma ve Yatırım Bankacılığının Doğuşu, Gelişimi ve Uluslararası Boyutta Günümüzde Yaşanan Dönüşümleri. TKB Araştırma ve Planlama Müdürlüğü, 1996.

Aktan, Coşkun Can ve İstiklal Yaşar Vural. “Yoksulluk: Terminoloji, Temel Kavramlar ve Ölçüm Yöntemleri”, Coşkun Can Aktan (Ed.). Yoksullukla Mücadele Stratejileri içinde. Ankara: Hak-İş Konfederasyonu Yayını, 2002. http://www.canaktan.org/ekonomi/yoksulluk/birinci-bol/aktan-vural-yoksulluk-.pdf[26.03.2008]

Aktan, Coşkun Can ve İstiklal Yaşar Vural. “Yoksullukla Mücadeleye Yönelik Öneriler”. Coşkun Can Aktan (Ed.). Yoksullukla Mücadele Stratejileri içinde. Ankara: Hak-İş Konfederasyonu Yayını, 2002. http://www.canaktan.org/ekonomi/yoksulluk/dorduncu-bol/aktan-vural-yoksulluk-oneriler.pdf [26.03.2008]

Aktan, Coşkun Can. “Dünyada ve Türkiye’de İnsani Yoksulluk”, Coşkun Can Aktan (Ed.). Yoksullukla Mücadele Stratejileri içinde. Ankara: Hak-İş Konfederasyonu Yayını, 2002. http://www.canaktan.org/ekonomi/yoksulluk/ikinci-bol/dunya-insani-yoksulluk.pdf [26.03.-2008]

Altıntaş, Mustafa,Türkiye’de Planlı Kalkınma ve Uygulama Sonuçları. A.İ.T.İ. Akademisi Muğla İşletmecilik Yüksekokulu Yayınları-2, Ankara: 1978.

Bellù, Lorenzo Giovanni ve Paolo Liberati. Impacts of Policies on Poverty: Impacts of Policies on Poverty. Agriculture Organization of the United Nations, 2005.

Berber, Metin. İktisadi Büyüme ve Kalkınma. 3.Basım, Trabzon: Derya Kitapevi, 2006.

Burritt, Kiendel. A Sector Assessment Report: Microfinance in Turkey. Türkiye: United Nations Development Programme Publications, No 2, 2003.

Cypher, James M. ve James L. Dietz. Process of Economic Development. Londra: Routledge, 1997.

Çağlar, Yücel. Köy, Köylülük, ve Türkiye’de Köy Kalkınması Sorunu. Ankara: TZD Yayınları, 1986.

409

Çonkar, M. Kemalettin. Kalkınma Bankacılığı ve Türkiye’deki Uygulamaları. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 1988.

Devas, Nick. Urban Governance, Voice, and Poverty in the Developing World. London: GBR Earthscan Publications, Limited, 2004.

Diamond, William. Development Banks. Baltimore: The Johns Hopkins University Press, 1957.

Dixon, John. Poverty: A Persistent Global Reality. Florence, KY, USA: Routledge, 1998.

Dolun. Leyla ve A. Hakan Atik. Kalkınma Bankaları ve Modern Kalkınma Bankacılığı Uygulamaları. Ankara: Türkiye Kalkınma Bankası Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Müdürlüğü, 2006.

Dolun, Leyla. Mikro Finansman. Ankara: Türkiye Kalkınma Bankası Araştırma Müdürlüğü Matbaası, 2005.

Domergue, Maurice. Technical Assistance : Definition and Aims. Ways and Means. Conditions and Limits. Paris: OECD Publication, 1961.

Dulupçu, Murat Ali. Sürdürülebilir Kalkınma Politikasına Yönelik Gelişmeler. Dış Ticaret Dergisi, 20, 46-70, 2000. http://www.dtm.gov.tr/dtmadmin/upload/EAD/TanitimKoordinasyonDb/politika.doc

Dumanlı, Recep Yoksulluk ve Türkiye’deki Boyutu. Ankara: DPT Sosyal Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürlüğü Yayını, 1996.

Dündar, Seher Ozan. Mikro Finansman. Ankara: Türkiye Kalkınma Bankası Araştırma Müdürlüğü Matbaası, 2008.

Elliott, Jennifer A. Introduction to Sustainable Development. Florence, KY, USA: Routledge, 1999.

Elmas, Gülen. Küreselleşme Sürecinde Bölgesel Dengesizlikler, Ankara: Nobel Yayın-Dağıtım, 2001.

Engels, Friedrich. Ludwig Feuerbach ve E. Burns. A Handbook of Marxizm. Gollonez, London: 1935.

Ercan, Fuat. “Bölgesel Kalkınmada Değişim: Devlet Merkezli Bölgesel Kalkınmadan Piyasa Merkezli Bölgesel Birikime”. Bölgesel Kalkınma, Politikalar ve Yeni Dinamikler. F. Aylan Arı (drl), İstanbul: Derin Yayınları, 2006.

410

Erdoğan, Güzin. “Türkiye’de ve Dünyada Yoksulluk Üzerine Değerlendirmeler”, Coşkun Can Aktan (Ed.). Yoksullukla Mücadele Stratejileri içinde. Ankara: Hak-İş Konfederasyonu Yayını, 2002. http://www.canaktan.org/ekonomi/yoksulluk/ucuncu-bol/erdogan.pdf [26.03.2008]

Eşiyok, B. Ali. Kalkınmada Bölgesel Farklılıklar, Büyüme Kutupları ve GAP, Ankara: Türkiye Kalkınma Bankası Araştırma Müdürlüğü, 2002. http://www.tkb.com.tr/esa/GA/2002-GA/GA-02-04-13_Kalkinmada_Farkliliklar_Buyume_Kutuplari_ve_GAP.pdf[30.03.3008]

Fındıkçıoğlu, Yaşar. Kalkınma ve Yatırım bankacılığında Yeni Gelişmeler. İktisadi Araştırmalar Vakfı, Seminer, Tebliğ ve Paneller, İstanbul: 1990.

Field, Frank The Minimum Wage. London: Policy Studies Institute, 1983.

Frankel, Ernst G. Managing Development: Measures of Success and Failure in Development. Gordonsville, VA, USA: Palgrave Macmillan, 2005.

Hall, Anthony L. Social Policy for Development. London, GBR: Sage Publications, 2004.

Han, Ergül ve Ayten Ayşen Kaya. Kalkınma Ekonomisi: Teori ve Politika. 5. Basım, Ankara: Nobel Yayın-Dağıtım, 2006.

Hirschman, Albert O. “Kalkınma İktisadının Yükselişi ve Gerilemesi”. Sedef Öztürk (çev). Kalkınma İktisadı, Yükselişi ve Gerilemesi. Fikret Şenses(drl. ve hzl). 3.Basım, İstanbul: İletişim Yayınları, 2003.

Hodder, Rupert Development Geography. Florence, KY, USA: Routledge, 2000.

Ingham, Barbara. International Economics: A European Focus. Gosport: Ashord Colour Pres, 2004.

İlkin, Akın. Kalkınma ve Sanayi Ekonomisi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi, Yayın No: 3487/193, 1988.

İstanbul Ticaret Odası. Dış Talebe Bağlı Ekonomik Büyümeye Geçişte Mikro Ekonomi Politikaları. 2. Basım, İstanbul, Yayın No: 2003-03, 2003.

J.Ledgerwood. Sustainable Banking with the Poor Microfinance Handbook. An Institutional and Financial Perspective. The World Bank, 1999.

Jones, Charles, I. İktisadi Büyümeye Giriş, Sanlı Ateş ve İsmail Tuncer (Çev). İstanbul: Literatür Yayıncılık, 2001. http://idari.cu.edu.tr/sanli/1.0.pdf[29.04.2008]

Kandemir, Ahmet. Dünyada ve Türkiye'de Kalkınma Bankacılığı ve Kalkınmanın Finansmanı. Ankara: Türkiye Kalkınma Bankası, 2003.

411

Kar, Muhsin ve Hüseyin Ağır. “Türkiye’de Beşeri Sermaye ve Ekonomik Büyüme: Nedensellik Testi”. II. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi Bildiriler Kitabı. Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi İİBF, 2003.

Karaduman, Emine. Ekonomik Kalkınmada Finansman ve Organizasyonu. T.C. Maliye ve Gümrük Bakanlığı Araştırma Planlama ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı, Yayın No: 1993/328, Ankara: Başbakanlık Basımevi, 1993.

Kargı, Nihal. Ekonomik Kalkınma, Tasarruf ve Sermaye İlişkileri: Türkiye Örneği. Sermaye Piyasası Kurulu-Yayın No: 115, Mart 1998.

Karluk, Rıdvan. Uluslararası Ekonomik, Mali ve Siyasal Kuruluşlar, Ankara: Turhan Kitapevi, 2002.

Kazgan, Gülten. Ekonomi Ansiklopedisi. 1 Numara ve Hearst Yayıncılık - Paymaş Yayınları, İstanbul, 1997.

Kesici, İlhan. UNDP Beşeri Kalkınma Raporları ve Türkiye’nin Planlı Kalkınma Politikaları Üzerine Etkileri. İnsanca Gelişme Birinci Türkiye Konferansı (7-8 Eylül 1992), Ankara, T.C. ve UNDP Yayını.

Keskin, Abdullah. Hüseyin Şen, ve N.Tolga Saruç,. “İktisadi Kalkınmanın Finansmanı”. Sami Taban ve Muhsin Kar (Ed). Kalkınma Ekonomisi içinde (197-234). Bursa: Ekin Kitapevi, 2004.

Kirkpatrick, Colin ve Frederick Nixson. “Azgelişmiş Ülkelerde (AGÜ) Enflasyon ve İstikrar Politikaları”. Sedef Öztürk (çev). Kalkınma İktisadı, Yükselişi ve Gerilemesi. Fikret Şenses (drl. ve hzl). 3.Basım, İstanbul: İletişim Yayınları, 2003.

Kolb, Robert W. ve Ricardo J. Rodriguez. Finansal Yönetim. Ali İhsan Karacan (çev.). 2.Basım, Ankara: Sermaye Piyasası Kurulu, Yayın No.35, 1996.

Konsgri, Aswin. Dünyada ve Türkiye’de Kalkınma Bankacılığının Rolü ve Geleceği. Ankara: Türkiye Kalkınma Bankası Yayınları, 1993.

Krugman, Paul R. ve Maurice Obstfeld. International Economics -Theory&Policy-. 7.Basım, USA: Pearson Addison Wesley, 2006.

Latifee, H.I.. The Future of Microfinance. A Grameen Trust Publication: Bangladeş, Karukarzo, 2007.

Lopez, J.Humberto. Pro-Poor Growth: A Review of What We Know. The World Bank, 2004. http://siteresources.worldbank.org/INTPGI/Resources/15163_ppg_review.pdf [15.03.2008]

Lucas, Marie-Aimee Helie ve Kapoor, Harsh. Fatwas Against Women in Bangladesh. Dhaka: Women Living Under Muslim Laws, 1996.

412

Marx, Karl. The Poverty of Philosophy. London: Lavrence and Wishart, 1956.

McClure, Paul S. (ed.). Guide to The World Bank. 2.Basım, USA: World Bank Publications, 2003.

Meier, Gerald M. Economic Development: Biography of a Subject. USA: Oxford University Pres, 2004.

Mistry, Percy S. Financing for Development Perspectives and Issues. Kolombiya: Commonwealth Secretariat, 2002.

Mucuk, İsmet. Temel İşletme Bilgileri. 3.Basım, İstanbul: Türkmen Kitapevi, 2005.

Ocampo, José Antonio. Regional Financial Cooperation. USA: Brookings Institution Press, 2006. http://site.ebrary.com/lib/bahcesehir/Doc?id=10160985&ppg=115[22.05.2008]

Oksay, Serhan. Kalkınmanın Finansmanı. İstanbul: Okumuş Adam Yayınları, 2005.

Oksay, Suna. Uluslararası Kalkınma Yardımı ve Örgütleri. Ankara: Ödül Tasarım, 1996.

Olszyna-Marzys, Raphael. Microfinance Institutions: Profitability at the Service of Outreach? A Study of the Microfinance Industry in the ECA Region. College of Europe European Economic Studies Department: Belçika. 2006.

Navajas, Sergio. “Microfinance in Latin America and the Caribbean”. The Inter-American Development Bank. 2008. http://www.iadb.org/IDBDocs.cfm?docnum=1384010 [12.07.2008]

Parasız, İlker. Kalkınma Ekonomisi. Bursa: Ezgi Kitapevi, 2005.

Perkins, Dweight H., Steven Radelet ve David L. Lindauer. Economics of Development. 6. Basım, USA: W.W. Norton & Company, 2006.

Polatkan, Tanju. Bölgesel Gelişme Politikası. Ankara: DPT.Yayınları No: 560, 1968.

Pytkowska, Justyna ve Rataj, Marcin. The State of Microfinance Industry in Eastern Europe and Central Asia. Mikrofinance Centre for Central and Eastern Europe and the New Independent States: Polonya, Eylül 2007.

Ray, Debraj Development Economics. New Jersey: Princeton University Press, 1998.

Robinson, Marguerite S.. The Microfinance Revolution: Sustainable Finance for the Poor. USA: The World Bank, 2001.

Rutherford, Stuart ve diğerleri. Grameen II at The End of 2003. Bangladeş: MicroSave, 2003.

413

Rutherford, Stuart. Grameen II: The First Five Years 2001-2005. Bangladeş: MicroSave, 2006.

Rodwin, Lyloyd. Urbain Growth Strategies Reconsidered, Growth Centers in Regional Economic Development. Niles M.Hansen(ed). New-York: 1972.

Salvatore, Dominick. International Economics. 3. Basım. New York: Macmillan Publishing Company, 1990.

Sarıtaş, Hakan. “Türkiye’nin Avrupa Birliği ile Entegrasyonunun Uluslararası Portföy Yatırımları Üzerine Etkisi”. 10. Ulusal Finans Sempozyumu. İzmir. http://www.finansbilim.com/ufs2006/Makaleler/TURKIYENINAVRUPA.pdf [29.04.2008]

Savaş, Vural Fuat. Az Gelişmiş Memleketlerde Kalkınmanın Finansmanı. Eskişehir: Bozkurt Matbaası, 1963.

Savaş, Vural. Kalkınma Ekonomisi. 1.Basım, İstanbul: İ.İ.T.İ.A. Nihad Sayar Yardım Vakfı Yayınları, 1974.

Sawyer, W. Charles ve Richard L Sprinkle. International Economics. 2.Basım, New Jersey: Pearson Prentice Hall, 2006, s.230.

Seyidoğlu, Halil. Uluslararası İktisat: Teori, Politika ve Uygulama. 15. Basım, İstanbul: Güzem Can Yayınları, 2003.

Seyidoğlu, Halil. Uluslararsı İktisat: Teori Politika ve Uygulama, 9.Basım, İstanbul: Güzem Yayınları, 1993.

Snooks,Graeme Donald. Global Transition. New York: Palgrave Publishers, 1993.

Soubbotina,Tatyana P. ve Katherine A. Sheram. Beyond Economic Growth: Meeting the Challenges of Global Development. WBI Learning Resources Series, Rusya: St. Petersburg Institute, School of Economics, 2000.

Sundrum, R. M. Income Distribution in Less Developed Countries. Florence, KY, USA: Routledge, 1992.

Şahin, Hüseyin İktisada Giriş. Bursa: Ezgi Kitapevi Yayınları, 1994.

Şenses, Fikret ve Harun Önder. “Türkiye’de Yoksulluk ve Yoksulluk Düşüncesi”. İktisat, Siyaset, Devlet Üzerine Yazılar. Burak Ülman ve İsmet Akça (drl.). İstanbul: Bağlam Yayınları, 2006.

Şenses, Fikret. “Gelişme İktisadı ve İktisadi Gelişme: Nerden Nereye?”. Kalkınma İktisadı, Yükselişi ve Gerilemesi. Fikret Şenses (drl ve hzl.). 3. Basım, İstanbul: İletişim Yayınları, 2003.

414

Şenses, Fikret. Küreselleşmenin Öteki Yüzü Yoksulluk. İstanbul: İletişim Yayınları. 2003.

Thirlwall, Anthony P. MacMillan İktisat Serisi : İktisadi Kalkınmanın Finansmanı. Tülay Arın(çev). İstanbul: Akbank Kültür Yayınları, 1980.

Todaro, Micheal P. ve Stephen C. Smith. Economic Development. 9.Basım, USA: Pearson Addison Wesley, 2006.

Tokgöz, Erdinç. Sanayileşmede Bölgesel Dengesizlikler ve Türkiye. Ankara: H.Ü.Yayınları C-14, 1976.

Tuna, Yusuf ve İbrahim Güran Yumuşak. “Beşeri Kalkınma İndeksi ve Türkiye Analizi”. I. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi. Hereke:10-11 Mayıs 2002

Tunay, K. Batu. Finansal Sistem: Yapısı, İşleyişi Yönetimi ve Ekonomisi. İstanbul: Birsen Yayınevi, 2005.

Tüylüoğlu, Şevket ve Hazma Çeştepe. “Kalkınma Teorilerinin Temelleri ve Gelişimi”. Sami Taban ve Muhsin Kar (Ed). Kalkınma Ekonomisi içinde (27-65). Bursa: Ekin Kitapevi, 2004.

UNDP. Measuring Human Development: A Primer. New York: 2007.

United Nations Conference on Trade and Development(UNCDAT). Gelişmekte Olan Ülkelerde KOBİ’lerin Rekabet Edebilme Gücünün İyileştirilmesi. Ahmet Kandemir (çev). Ankara: TKB Araştırma Müdürlüğü, 2003.

United Nations. Economic and Social Survey of Asia and the Pacific 2001: Financing for Development. United Nations Publications, 2001. http://www.unescap.org/drpad/publication/survey2001/[24.04.2008]

United States Department of Agriculture. Rural Development 2006. 2007 Farm Bill Theme Papers, 2007. http://www.usda.gov/documents/Farmbill07ruraldevelopment.pdf [28.03.2008]

Weil, David N. Economic Growth. USA: Pearson Addison Wesley, 2005.

World Bank. Understanding Economic Policies for Growth and Poverty Reduction For Economic Literacy for Civil Society Course. WBIPR, 2004. http://info.worldbank.org/etools/docs/library/96584/Ugan_0604/Ug_0604/PovMeasforEP.pdf [05.03.2008]

Yılmaz, Gülay Akgül. Kamu Maliyesi. İstanbul: Arıkan Yayınevi, 2006.

Yurttaş, Ziya, Fahri Yavuz ve Tecer Atsan. Kırsal Sosyoloji. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, Yayın No:205, 2007.

415

SÜRELİ YAYINLAR, RAPORLAR ve DİĞER KAYNAKLAR

Adaman, Fikret ve Bulut, Tuğçe. “Diyarbakır’da Uygulanan Mikrokredi Projesinin

Değerlendirmesi” http://home.ku.edu.tr/~dyukseker/adaman-mikrokredi.htm [12.09.2008]

African Development Bank. African Development Bank Annual Report 2007. Danimarka: Scanprint, 2008.

Akgül, Aziz. “Mikro Finans Kuruluşları Hakkında Kanun Teklifi”. 2005. http://www2.tbmm.gov.tr/d22/2/2-0413.pdf [12.09.2008]

Altay, Asuman. “Küreselleşen Yoksulluk Olgusunun Önlenmesinde Mikrofinansman Yaklaşımı”. Finans Politik & Ekonomik Yorumlar. 2007. Cilt 44. Sayı 510.

Altunbaş, Derya. “Uluslararası Sürdürülebilir Kalkınma Ekseninde Türkiye’deki Kurumsal Değişimlere Bir Bakış”. Yönetim Bilimleri Dergisi. T.C. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Biga İİBF, 2003-2004. http://biibf.comu.edu.tr/daltunbasmakale.pdf [28.03.2008]

Anderson, C. Leigh. Locker, Laura ve Nugent, Rachel. “Microcredit. Social Capital and Common Pool Resources” World Development: 2002. Cilt 30. Sayı 1. ScienceDirect[20.06.2008]

Arslan, Kahraman. “Bölgesel Kalkınma Farklılıklarının Giderilmesinde Etkin Bir Araç: Bölgesel Planlama ve Bölgesel Kalkınma Ajansları”. İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. Yıl:4, Sayı:7, 2005.

Asian Development Bank. Asian Development Bank Annual Report 2007, Filipinler: 2008.

Altay, Asuman. “Küreselleşen Yoksulluk Olgusunun Önlenmesinde Mikrofinansman Yaklaşımı”. Finans Politik & Ekonomik Yorumlar. 2007. Cilt 44. Sayı 510.

Akgül, Aziz. “Mikro Finans Kuruluşları Hakkında Kanun Teklifi”. 2005. http://www2.tbmm.gov.tr/d22/2/2-0413.pdf [12.09.2008]

Aziz Akgül. “Türkiye’de Mikro Kredi Uygulaması”. Türkiye İsrafı Önleme Vakfı. 2006. http://www.israf.org/pdf/mikrokredi.pdf [14.10.2008]

Bhatnagar, Subhash ve diğerleri. “Grameen Telecom: The Village Phone Program”. Empowerment Case Studies: Grameen Telecom. Bangladeş: World Bank Poverty Reduction Group, 2003.

Barnes, Carolyn. Gaile, Gary ve Kibombo, Richard. “The Impact of Three Microfinance

Programs in Uganda”. 2001. http://www.microfinancegateway.org/files/2935_Barnes_2001.pdf [25.06.2008]

416

Barua, Dipal Chandra. “Five Cents a Day: Innovative Programs for Reaching the Destitute with Microcredit. No-interest Loans. and other Instruments: The Experience of Grameen Bank” Global Microcredit Summit. Kanada, 12-15 Kasım, 2006.

Barua, Dipal Chandra. “Lesson Learned from Grameen Bank’s Experience” Regional Workshop on Social Protection as a Resource Person. Sri Lanka: World Bank Institute, 17-19 Mayıs 2006.

Bastelaer, Thierry Van. “Imperfect Information. Social Capital and the Poor’s Access to Credit”. IRIS Working Paper. Sayı. 234. Ekim 1999.

Başoğlu, Ufuk. “Finansal Serbestleşme ve Uluslar Arası Portföy Yatırımları”. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. Cilt , Sayı:4, 2000.

BDDK. Mikro Girişimcilere Yönelik Finansman Stratejisi: Mikro Finansman. http://www.bddk.org.tr/turkce/Raporlar/Diger_Raporlar/2866mikrogirisimci.pdf [01.09.2008]

Bozkurt, Kurtuluş. “İçsel Büyüme Modelleri Bağlamında Türk İmalat Sanayinde Teknolojik Gelişme ve Ekonomik Büyüme”. Finans Politik & Ekonomik Yorumlar Dergisi. Cilt: 44 Sayı:513, 2007.

Buchanan, James. “Kamu Borçlanması”. Haluk Tandırcıoğlu (çev). Maliye Yazıları Dergisi, Nisan-Haziran, Sayı 63,1999. http://www.canaktan.org/ekono-mi/kamu_maliyesi/maliye-genel/kamu_borclanmasi.htm[21.04.2008]

Buiter, Willem ve Hans Peter Lankes. “International Financial Institutions - Adapting to a World of Private Capital Flows”. Perspectives in Global Finance. Routledge, London & New York, 2001.

Burritt, Kiendel. A Sector Assessment Report: Microfinance in Turkey. Türkiye: United Nations Development Programme Publications, No 2, 2003.

Chenery, Holis B. “Comparative Advantage and Development Policy”, American Economic Review, 51(1) 1961.

Cheston, Susy ve Kuhn, Lisa. “Empowering Women through Microfinance”. 2002. http://www.microfinancegateway.org/files/3240_Cheston_2002.doc [25.06.2008]

Commission of The European Communities. Access to Finance For Smes of The Middle East-North Africa Region. Experts Group Report. Brüksel. 2006.

Daley-Harris, Sam. State of The Microcredit Summit Campaign Report 2007. USA. 2007.

Devlet Planlama Teşkilatı. Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Türkiye’nin dış Ekonomik İlişkileri Özel İhtisas Raporu. 2000.

417

Devlet Planlama Teşkilatı (DPT). Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013) Kırsal Kalkınma Politikaları Özel İhtisas Alt Komisyonu Raporu. Ankara: 2006.

Dumanlı, Recep. “Yoksulluk Kavramı, Ölçülmesi ve Gelir Dağılımı İlişkileri”. Yeni Türkiye Dergisi. Sayı: 6, Ankara: 1995.

Dursun, Hasan. “Dış Yardımla Ekonomik Büyüme ve Kalkınma”. Kamu-İş Dergisi. Cilt 8, Sayı 4, 2006. http://www.kamu-is.org.tr/pdf/846.pdf[02.05.2008]

Ercan, Nihal Yener. “İçsel Büyüme Teorisi : Genel Bir Bakış”. Planlama Dergisi. Özel Sayı, 2002. http://ekutup.dpt.gov.tr/planlama/42nciyil/ercanny.pdf[26.04.2008]

Erim, Neşe ve Armağan Türk. “Finansal Gelişme ve İktisadi Büyüme”. Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. Sayı 10, 2005.

Erkekoğlu, Hatice. “AB’ye Tam Üyelik Sürecinde Türkiye’nin Üye Ülkeler Karsısındaki Göreli Gelişme Düzeyi: Çok Değişkenli İstatistiksel Bir Analiz”. Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. Sayı: 14, 2007.

Esen, Oğuz. “Finansal Küreselleşme Ortamında Gelişmekte Olan Ülkelere Yönelik Portföy Yatırımları”. Ekonomik Yaklaşım Dergisi. Cilt 9, Sayı 30, 1998.

European Bank for Reconstruction and Development. EBRD Annual Report 2007. İngiltere: Spin Offset Limited , 2008.

Gordon, Davis L. “Development Finance Companies, State and Privately Owned”. World Bank Staff Working Papers. Washington D.C: 1983.

Grameen Bank. “Grameen Bank At A Glance”. 2008. http://www.grameen-info.org/index2.php?option=com_content&do_pdf=1&id=26 [01.07.2008]

Gürlük, Serkan. “Dünyada ve Türkiye’de Kırsal Kalkınma Politikaları ve Sürdürülebilir Kalkınma”. Uludağ Üniversitesi İİBF Dergisi. Bursa: Cilt: 19 Sayı: 4, Kış Dönemi, Aralık 2001. http://www.gapdogukalkinma.com/tarim/73.dun_kir.htm[27.03.2008]

Günel, Gökçe ve Aytulun, Özge. “Assistance or Subjugation: The Impact of Microcredit on the Poor”. International Conference on Human And Economic Resources. İzmir: İzmir Ekonomi Üniversitesi & Suny Cortland, 2006.

Hamour, A. El-Waleed. “The Least Developed OIC Countries, Have They Lost The Case For Development?”. Journal of Economic Cooperation Among Islamic Countries. 18, 1997.

Harrod, Roy F. “Harrod After Twenty-One Years: A Comment”. The Economic Journal. Vol. 80, No. 319, 1970.

418

Hartarska, Valentina. Caudill, Steven B. ve Gropper, Daniel M.. “The Cost Structure of Microfinance Institutions. In Eastern Europe And Central Asia” William Davidson Institute Working Paper. Sayı 89. Ocak 2006.

Islamic Development Bank. IDB Annual Report 2007. 2008.

İslam Konferansı Teşkilatı Ekonomik ve Ticari İşbirliği Daimi Komitesi (İSEDAK). Ülke Raporları:“Yoksulluğun Önlenmesinde Mikrokredi Uygulamaları ve Türkiye”. 2007. http://www.comcec.org/EN/belge/arsiv/doc/TURKEY%202307%20CR(1)TR.doc [02.08.2008]

Khandker, Shahidur R.. “Grameen Bank: Impact. Costs. and Program Sustainability”. Asian Development Review. Cilt 14. Sayı 1. 1996.

Karaduman, Naci. Bölgesel Kalkınma ve Bölgesel Dengesizlik. Haber Grubu. http://groups.yahoo.com/group/ueiktisadikalkinmaveplanlama/files/1.BölgeselKalkınmaveBölgeselDengesizlik[15.07.2002]

Karakaya, Mevlüt. Marşap, Beyhan ve Gökten Soner. “Yeni Sermaye Uzlaşışı ve KOBİ’lerin Resmi Kredi Kanallarına Ulaşmasında Kurumsal Yapılanma: Kredi Garanti Fonu”. I. Uluslararası Sempozyum: KOBİ’ler ve Basel II Bildiriler Kitabı. İzmir: İzmir Ekonomi Üniversitesi, 02-03-04 Mayıs 2008.

Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı Kurulması Hakkında Kanun. Resmi Gazete. Sayı. 20498. 1990. http://www.kosgeb.gov.tr/dosyalar/mevzuat/3624-KOSGEB_kurulmasi_hakkinda_kanun.pdf [01.10.2008]

Lafourcade, Anne-Lucie. ve diğerleri. Overview of the Outreach and Financial Performance of Microfinance Institutions in Africa Benchmarking Asian Microfinance. The MIX and CGAP. Nisan 2005. Aralık 2007. http://www.mixmbb.org/Publications/002-REG/AFRICA/02-AFRICA%20OTHER%20REPORTS/MIX_2003_African_Microfinance_Study_EN.pdf [06.08.2008]

Lai, Minh-Huy. “UNRWA MMP Paletsine”. Planet Rating. Nisan 2006.

http://www.planetrating.com/ratings/UNRWA_Planet%20Rating_2006.pdf [12.07.2008]

Littlefield, Elizabeth ve Rosenberg, Richard. “Microfinance and the Poor”. Finance&Development. June 2004.

Lorenzo, Fernando ve Nelson Noya. “IMF Policies for Financial Crises Prevention in Emerging Markets”. United Nations Conference on Trade and Development. G-24 Discussion Paper Series, No:41, 2006.

419

Maarouf, Mohamed. “Microfinance in the Middle East and North Africa: State of Affairs” Planet Finance. Kasım 2005. http://www.dubai-microfinance.org/presentation/mohamed_maarouf.pdf [13.07.2008]

Maarouf, Mohamed (ed). The newsletter for PlaNet Finance Middle East and North

Africa. PlaNet Finance. Mayıs 2007. http://www.microfinancegateway.org/files/41553_file_PF_MENA_Newsletter_may07.pdf [12.07.08]

Mainsah, Evaristus ve diğerleri. “Grameen Bank: Taking Capitalism to the Poor” Chazen Web Journal Of Internatıonal Busıness. Columbia Business School. 2004.

Mark, Schreiner. “A Cost-Effectiveness Analysis of The Grameen Bank of Bangladesh”. Washington University Center for Social Development Working Papers. St. Louis, Sayı 99-5, 1999.

McConnell, Kathryn. “Microloans Help Businesses Expand in Palestinian Territories”. 2007. http://www.america.gov/st/washfile-english/2007/October/20071017133931AKllennoCcM0.5735742.html [12.07.2008]

Microfinance Centre (MFC). European Microfinance Network (EMN) ve Community Development Finance Association (CDFA). From Exclusion to Inclusion through Microfinance. 2007. http://www.microfinancegateway.org/redirect.php?mode=link&id=47744 [25.07.2008]

Microfinance Information Exchange. Benchmarking Arab Microfinance 2006. Ocak 2008. http://www.themix.org/publication_detail.aspx?publicationID=198 [01.07.2008]

Microfinance Information Exchange. Benchmarking Asian Microfinance 2006. Aralık 2007. http://www.themix.org/publication_detail.aspx?publicationID=225 [01.07.2008]

Microfinance Information Exchange. Benchmarking Microfinance in Eastern

Europe and Central Asia 2006. Kasım 2007. http://www.themix.org/publication_detail.aspx?publicationID=191 [01.07.2008]

Mundlak, Yair. “Explaining Economic Growth”. American Journal of Agricultural Economics. American Agricultural Economics Association, Sayı 5, 2001.

420

Nissanke, Machiko. “Donors’ Support for Microcredit as Social Enterprise”. United Nations University World Institute for Development Economic Research. No:2002/127. Aralık 2002.

Ocampo, José Antonio ve María Angela Parra. “The Terms of Trade For Commodıtıes in The Twentıeth Century”. Cepal Review. No. 79, 2003.

Oksay, Suna. “Finansal Piyasalarda Yeni Yasal Düzenlemeler (Re-regulation) İhtiyacı ve Türk Finans Sistemi”. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Öneri Dergisi. Haziran 2000.

Panjaitan-Drioadisuryo, Rosintan D. M. ve Cloud, Kathleen. “Gender. self-employment and microcredit programs: An Indonesian case study”. The Quarterly Review of Economics and Finance. Cilt 39. 1999.

Ravallion, Martin. “Pro-Poor Growth: A Primer”. World Bank Policy Research Working Paper. Sayı 3242, 2004. http://siteresources.worldbank.org/INT-PGI/Resources/15174_Ravallion_PPG_Primer.pdf[15.03.2008]

Rhyne, Elisabeth ve Guimon, Andres. “The Banco Compartamos Initial Public Offering” ACCION International’s InSight. Sayı 23. Haziran 2007.

Robinson, Joan. “Harrod’s Dynamics”. The Economic Journal. Vol. 59, No.233, 1949.

Saatçi, M. Yasin. “Türkiye’de Bütçe Açıkları ve Finansmana Şekilleri”. Bütçe Dünyası Dergisi. Cilt. 2, Sayı.26, 2007.

Sakarya, Şakir. “Yerel Kalkınmanın Finansal Dinamiği: Mikro Finans ve Türkiye’deki Gelişmeler”. Muhasebe ve Finansman Dergisi. Sayı.38, Ocak, 2008.

Sarker, Abu Elias. “The Secrets of Success: The Grameen Bank Experience in Bangladesh”. Labour and Management in Development Journal. Asia Pacific Pres: Cilt 2. Sayı 1. 2001.

Sengupta, Rajdeep ve Aubuchon, Craig P.. “The Microfinance Revolution: An Overview”. Federal Reserve Bank of St. Louis Review. Ocak-Şubat 2008.

Schwiecker, Sebastian. “The Impact and Outreach of Microfinance Institutions:The Effect of Interest Rates”. 2004. http://www.scribd.com/doc/92714/Microfinance [20.06.2008]

Shahidur R. Khandker. Baqui Khalily ve Zahed Khan. “Grameen Bank: Performance and Sustainability”. World Bank Discussion Papers. USA: Sayı 306, 1995.

Silva-Jauregui, Carlos. “Remittances and Microfinance in MENA” United Nations Capital Development Fund. Microfinance Matters. Yayın No 14. Temmuz 2005. http://www.uncdf.org/english/microfinance/pubs/newsletter/pages/2005_07/news_remittances.php [03.07.2008]

421

Snow, Douglas R. ve Buss, Terry F.. “Development and the Role of Microcredit” Policy Studies Journal. Cilt 29. Sayı 2. 2001.

Şeker, Murat. “Dıs Borçlanmaya Teorik Bir Bakıs ve Dıs Borçların Ekonomik Etkileri”. Sosyo Ekonomi Dergisi. Ocak-Haziran 2006.

Taban, Sami ve Akif Kara. “Türkiye'de Kamu Kesimi İç Borçlanmasının Özel Yatırım Harcamaları Üzerindeki Etkisi”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İİBF Dergisi. Ekim 2006.

TESKOMB. “Hazine Müsteşarı H. İbrahim Çanakçı ile yapılan röportaj” TESKOMB Dergi, Şubat 2006. http://dergi.teskomb.org.tr/273/index2.asp?dp=s14 [25.09.2008]

Tezcan, Hilal. “Dış Proje Kredilerinin Dış Borç Kaydı ve Bütçeleştirilmesi”. Bütçe Dünyası Dergisi. Cilt. 2, Sayı.26, 2007.

The World Bank. The World Bank Annual Report 2007. USA : Jarboe Printing Company, 2007.

Tolunay, Ahmet ve Ayhan Akyol. “Kalkınma ve Kırsal Kaklıma: Temel Kavramlar ve Tanımlar”. Süleyman Demirel Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi. Seri: A, Sayı: 2, 2006.

TSKB. 2007 Faaliyet Raporu. İstanbul: Tayburn, 2008.

TÜİK. “Yoksulluk Sınırı Yöntemlerine Göre Yoksul Fert Sayısı-Türkiye”. http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=465 [12.09.2008]

Türkiye Bankalar Birliği. Bankacılık Eğitim Sitesi. Temel Bankacılık Kursu. 2008. http://www.tbb-bes.org.tr/Learningspace5/SBS_LLS/free.htm# [22.07.2008]

Türkiye Grameen Mikrokredi Programı. 2007 Faaliyet Raporu. 2008.

Türkiye Halk Bankası. 2007 Faaliyet Raporu. İstanbul: Tayburn Kurumsal, 2008.

Türkiye Kalkınma Bankası. 2007 Faaliyet Raporu. 2008.

Uddin, Mohammed Salim ve Khan, Mohammed Abu Sayed Arfin. “Comparing the Impacts of Local People and Rohingya Refugees on Teknaf Game Reserve”. Making Conservation Work: Linking Rural Livelihood and Protected Area Management in Bangladesh. Jefferson Fox ve diğerleri (drl.). Honolulu: East-West Center, 2007 http://www.eastwestcenter.org/fileadmin/stored/pdfs/makingconserv-ationwork10teknaf.pdf [02.11.2008]

UNDP. “Human Development to Eradicate Poverty”, Human Development Report 1997. http://hdr.undp.org/en/media/hdr_1997_ch11.pdf[02.02.2008]

422

UNDP. Human Development Reports. Measuring inequality: Gender-related Development Index (GDI) and Gender Empowerment Measure (GEM). http://hdr.undp.org/en/statistics/indices/gdi_gem/[01.04.2008]

UNDP Human Development Reports. Human Development Index. http://hdr.undp.org/en/statistics/indices/hdi/ [01.04.2008]

United Nations. “Role of Microcredit in the Eradication of Poverty” General Assembly Resolution and Report of the Secretary General. A/RES/52/194. Aralık 1997. http://www.grameen.com/index2.php?option=com_content&do_pdf=1&id=42 [30.06.2008]

Weiss, John. Montgomery, Heather ve Kurmanalieva, Elvira. “Micro Finance and Poverty Reduction in Asia: What is the Evidence?” Asian Development Bank Institute Research Paper Series. Sayı 53. Aralık 2003.

Wimmer, Nancy ve Barua, Dipal. “Less is more. Microfinance for solar energy in rural areas” Renewable Energy World. Review Issue. 2004-2005. Cilt. 7. Sayı 4.

Yamak, Rahmi ve Abdurrahman Korkmaz.“Prebisch-Singer Hipotezi ve Küçük Açık Ekonomi Varsayımı”. Selçuk Üniversitesi İİBF Dergisi. Sayı 10, Yıl 9, 2006.

Yavilioğlu, Cengiz. “Kalkınmanın Anlambilimsel Tarihi ve Kavramsal Kökenleri”. Cumhuriyet Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi. Cilt 3, Sayı 1, 2002.

Yunus, Muhammad. “Expanding Microcredit Outreach to Reach the Millennium Development Goal: Some Issues for Attention”. International Seminar on "Attacking Poverty with Microcredit. Dhaka, 8-9 Ocak 2003.

Yunus, Muhammad. “Grameen Bank II”. http://www.grameen-info.org/index.php?option=com_-content&task=view&id=30&Itemid=116&limit=1&limitstart=0 [03.08.2008]

Zeller, Manfred ve Johannsen, Julia. “Is There a Difference in Poverty Outreach by Type of Microfinance Institution? The Case of Peru and Bangladesh”. Global Conference on Access to Finance: Building Inclusive Financial Systems. Washington, The World Bank ve the Brookings Institution, 30-31 Mayıs 2006.

Ziraat Bankası. 2007 Faaliyet Raporu. İstanbul: Tayburn Kurumsal, 2008.

423

İNTERNET KAYNAKLARI

http://www.accion.org/NETCOMMUNITY/Page.aspx?pid=492&srcid=254 [01.07.2008]

http://www.acdi-cida.gc.ca/cidaweb/acdicida.nsf/En/JUD-829101441-JQC[20.07.2008]

http://www.afdb.org/portal/page?_pageid=473,968629&_dad=portal&_schema=PORTAL[29.05.2008]

http://www.bdc.ca/en/about/overview/history/default.htm[14.06.2008]

http://www.bddk.org.tr/turkce/Raporlar/Diger_Raporlar/2866mikrogirisimci.pdf[29.06.2008]

http://www.bndes.gov.br/english/thecompany.asp[14.06.2008]

http://www.dbj.go.jp/english/project_loan/index.htm[04.06.2008]

http://www.dbs.com.sg/dbsgroup/about/[14.06.2008]

http://www.dfid.gov.uk/aboutdfid/missionstatement.asp[20.07.2008]

http://www.ebrd.com/about/index.htm[29.05.2008]

http://www.eib.org/products/index.htm[04.06.2008]

http://www.eib.org/products/loans/intermediated/index.htm[04.06.2008]

http://www.federalreserve.gov/newsevents/speech/bernanke20071106a.htm[15.07.2008]

http://www.gap.gov.tr/Turkish/Zaragoza/sp1.html#%C3%A7atom[23.10.2008]

http://www.grameen-info.org/index.php?option=com_content&task=view&id=179&-Itemid=424[01.08.2008]

http://www.halkbank.com.tr/channels/1.asp?id=145[25.09.2008]

http://www.iadb.org/aboutus/II/operations.cfm?language=English#[01.06.2008]

http://www.isdb.org/irj/portal/anonymous?NavigationTarget=navurl://24de0d5f10da906da85e96ac356b7af0[01.06.2008]

http://www.israf.org/tisva.asp?Menu_ID=3&Sub_ID=45[19.10.2008]

http://www.jica.go.jp/english/about/oda.html[20.07.2008]

http://www.kedv.org.tr/[19.09.2008]

424

http://www.kgf.com.tr/4_9.htm[30.09.2008]

http://www.kosgeb.gov.tr/Finansman/default.aspx[01.10.2008]

http://mikrokredi.tog.org.tr/abs/templates/bos_sayfa.asp?articleid=513&zoneid=53 [21.10.2008]

http://www.microfinancegateway.com/section/faq#Q1[20.06.2008]

http://www.miga.org/about/index_sv.cfm?stid=1588[03.05.2008]

http://www.mtso.org.tr/haberler/1_31_12_2001/25122001_1539.htm[29.07.2002]

http://www.sydgm.gov.tr/sydtf/web/gozlem.aspx?sayfano=147[30.09.2008]

http://www.tarimkredi.org.tr/goster.php?tablo=menu&id=38[22.10.2008]

http://www.tbb.org.tr/turkce/konferans/Mikrofinans.doc[24.06.2008]

http://www.teskomb.org.tr/index.asp?p=40[23.10.2008]

http://www.tgmp.net/hizmetlerimiz.html[20.10.2008]

http://www.tisk.org.tr/yazdir.asp?id=2395[22.07.2008]

http://www.tkv-dft.org.tr/kimlik/kimlik.htm[22.10.2008]

http://www.tskb.com.tr/Kredilendirme.aspx[14.06.2008]

http://www.tskb.com.tr/KurumsalFinansman.aspx[14.06.2008]

http://www.usaid.gov/about_usaid/[20.07.2008]

http://www.worldbank.org/data/countryclass/countryclass.htm[18.01.2008]

http://www.ziraatbank.com.tr/default.asp?sayfa=tr/tarimsal/tarimsal-kredi/yeni-tarimsal-kredi-urunlerimiz.aspx&anagrup=tarimsal[30.09.2008]