T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ
BANKACILIK VE SİGORTACILIK ENSTİTÜSÜ BANKACILIK ANABİLİM DALI
KALKINMANIN FİNANSMANINDA GRAMEEN BANK
ÖRNEĞİ ve TÜRKİYE İÇİN UYGULANABİLİR BİR
MİKROFİNANSMAN MODELİ ÖNERİMİ
Doktora Tezi
HAZIRLAYAN: LEVENT AĞDAŞ
İSTANBUL - 2009
ii
T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ
BANKACILIK VE SİGORTACILIK ENSTİTÜSÜ BANKACILIK ANABİLİM DALI
KALKINMANIN FİNANSMANINDA GRAMEEN BANK
ÖRNEĞİ ve TÜRKİYE İÇİN UYGULANABİLİR BİR
MİKROFİNANSMAN MODELİ ÖNERİMİ
Doktora Tezi
HAZIRLAYAN: LEVENT AĞDAŞ
DANIŞMAN : PROF. DR. SUNA ÖZYÜKSEL
İSTANBUL - 2009
iv
İÇİNDEKİLER
Sayfa No TABLO LİSTESİ ..................................................................................... x ŞEKİL LİSTESİ ......................................................................................xii KISALTMALAR....................................................................................xiii ÖZET ......................................................................................................xvi ABSTRACT...........................................................................................xvii
GİRİŞ ........................................................................................................ 1
I- KALKINMAYA İLİŞKİN KAVRAMSAL VE TEORİK ÇERÇEVE
1. KALKINMA VE EKONOMİK BÜYÜMEYE İLİŞKİN KAVRAMLAR..............5 1.1. Kalkınma Ekonomisinin Tanımı, Kapsamı ve Ortaya Çıkışı............................5 1.2. Kalkınma ........................................................................................................9
1.2.1. Kalkınmanın Tanımı ve Amaçları.............................................................9 1.2.2. Kalkınma Düzeyinin Belirlenmesi ve İnsani Kalkınma...........................12 1.2.3. Ülkelerin Kalkınma Düzeyine Göre Sınıflandırılması.............................14 1.2.4. Kalkınma İndeksleri ...............................................................................15
1.2.4.1. İnsani Kalkınma İndeksi ..................................................................15 1.2.4.2. İnsani Yoksulluk İndeksi .................................................................19 1.2.4.3. Cinsiyete Dayalı Kalkınma İndeksi..................................................21 1.2.4.4. Cinsiyete Dayalı Yetkilendirme Ölçüsü ...........................................21
1.2.5. Kalkınma Politikaları .............................................................................22 1.2.5.1. Bölgesel Kalkınma Politikası...........................................................22 1.2.5.2. Kırsal Kalkınma Politikaları ............................................................25 1.2.5.3. Sürdürülebilir Kalkınma Politikaları ................................................27 1.2.5.4. Marksist ve Liberal Kalkınma Politikaları Ayrımı ...........................32
1.3. Ekonomik Büyüme .......................................................................................35 1.3.1. Ekonomik Büyümenin Tanımı................................................................35 1.3.2. Yoksul-Yanlı Büyüme............................................................................39 1.3.3. Ekonomik Büyüme ile Kalkınma Arasındaki Fark ve Benzerlikler .........41
1.4. Az Gelişmişlik ..............................................................................................43 1.4.1. Az Gelişmişliğin Tanımlanması .............................................................43 1.4.2. Az Gelişmiş Ülkelerin Ortak Özellikleri.................................................44
1.5. Yoksulluk .....................................................................................................49 1.5.1. Yoksulluğun Tanımlanması....................................................................49 1.5.2. Yoksulluk Türleri ...................................................................................50
v
1.5.2.1. Mutlak Yoksulluk ve Göreli Yoksulluk ...........................................50 1.5.2.2. Nesnel Yoksulluk ve Öznel Yoksulluk ............................................52 1.5.2.3 Gelir Yoksulluğu ve İnsani Yoksulluk ..............................................53 1.5.2.4 Kırsal Yoksulluk – Kentsel Yoksulluk..............................................53
1.5.3. Yoksulluk Sınırı ve Yoksulluk Sınırının Belirlenmesi ............................55 1.5.4. Yoksulluk İndeksleri ..............................................................................56
1.5.4.1. Yoksulluk Oranı İndeksi..................................................................56 1.5.4.2. Yoksulluk Açığı İndeksi ..................................................................57 1.5.4.3. Sen İndeksi......................................................................................57 1.5.4.4. Foster-Greer-Thorbecke İndeksi ......................................................59
2. KALKINMANIN, EKONOMİK BÜYÜMENİN ve AZ GELİŞMİŞLİĞİN TEORİK ÇERÇEVESİ.....................................................60
2.1. Az Gelişmişlik Teorileri................................................................................62 2.1.1. Ekonomik Faktörlere Dayalı Az Gelişmişlik Teorileri ............................62
2.1.1.1. Az Gelişmişliğin Kısır Döngüsü Teorisi ..........................................62 2.1.1.2. Sömürgecilik Teorisi .......................................................................64 2.1.1.3. Dış Ticaretin Geriletici Etkisi Teorisi ..............................................66 2.1.1.4. Nüfus Yoğunluğu ............................................................................66
2.1.2. Coğrafi Faktörlere Dayalı Az Gelişmişlik Teorileri ................................67 2.1.3. Sosyo-Kültürel Faktörlere Dayalı Az Gelişmişlik Teorileri.....................68
2.1.3.1. Düalizm Teorisi...............................................................................68 2.1.3.2. Psikolojik Faktörler ve Eğitim .........................................................69
2.1.4. Tarihi Gelişim Teorileri..........................................................................69 2.1.4.1. Tarihin Maddeci Yorumu Teorisi ....................................................70 2.1.4.2. Gelişme Dönemleri Teorisi..............................................................72
2.2. Kalkınma ve Büyüme Teorileri .....................................................................75 2.2.1. Klasik Teori ...........................................................................................75 2.2.2. Harrod-Domar Modelleri........................................................................78 2.2.3. Harrod - Domar Sonrası Modeller ..........................................................81
2.2.3.1. Post-Keynesyen Model....................................................................81 2.2.3.2. Neo-Klasik Model ...........................................................................83 2.2.3.3. İçsel Modeller..................................................................................84 2.2.3.4. Yapısalcı Modeller ..........................................................................87 2.2.3.5. Kurumsalcı Modeller.......................................................................89 2.2.3.6. Neo-Liberal Modeller ......................................................................90 2.2.3.7. Uluslararası Bağımlılık Modelleri....................................................91
2.2.4. Dengeli Kalkınma Modelleri ..................................................................92 2.2.4.1. Rosenstein-Rodan Modeli................................................................93 2.2.4.2. Nurkse Modeli.................................................................................94 2.2.4.3. Lewis Model ...................................................................................94 2.2.4.4. Chenery Modeli...............................................................................96
2.2.5. Dengesiz Kalkınma Modelleri ................................................................96 2.2.5.1. Hirschman Modeli ...........................................................................97 2.2.5.2. Lyloyd Rodwin Modeli ...................................................................99 2.2.5.3. Kalkınma Kutupları Modeli.............................................................99
vi
II- KALKINMANIN FİNANSMANI VE KALKINMANIN FİNANSMANINDA YER ALAN KÜRESEL VE BÖLGESEL KURUMLAR
1. KALKINMANIN FİNANSMANI .....................................................................101 1.1. Kalkınmanın Finansman İhtiyacını Belirleyen Faktörler..............................103 1.2. Kalkınmanın Finansman Kaynakları ...........................................................105
1.2.1. Kalkınmanın İç Finansman Kaynakları.................................................106 1.2.1.1. Tasarruflar.....................................................................................108
1.2.1.1.1. Gönüllü Tasarruflar ................................................................110 1.2.1.1.2. Zorunlu Tasarruflar.................................................................113
1.2.1.1.2.1. Vergiler............................................................................113 1.2.1.1.2.2. Enflasyon.........................................................................117
1.2.1.2. İç Borçlanma .................................................................................120 1.2.1.2.1. Devlet İç Borçları ...................................................................121 1.2.1.2.2. İşletmelerde İç Borçlanma ......................................................123
1.2.1.3. İç Finansmanda Finansal Piyasaların Rolü.....................................125 1.2.2. Kalkınmanın Dış Finansman Kaynakları ..............................................129
1.2.2.1. Yabancı Özel Sermaye ..................................................................130 1.2.2.1.1. Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları .................................133 1.2.2.1.2. Portföy Yatırımları..................................................................136
1.2.2.2. Dış Borçlar ....................................................................................138 1.2.2.3. Dış Yardımlar................................................................................141
1.2.3. Kalkınmanın Dış Ticaret Yoluyla Finansmanı ......................................148 2. KALKINMANIN FİNANSMANINDA YER ALAN KÜRESEL VE BÖLGESEL KURUMLAR .........................................................................152
2.1. Küresel Kalkınma Finans Kurumları ...........................................................157 2.1.1. Küresel Kalkınma Bankaları: Dünya Bankası Grubu ............................158
2.1.1.1. Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası .........................................160 2.1.1.2. Uluslararası Kalkınma Kurumu .....................................................165 2.1.1.3. Uluslararası Finans Kurumu ..........................................................167 2.1.1.4. Çok Taraflı Yatırım Garanti Ajansı................................................169 2.1.1.5. Uluslararası Yatırım Uyuşmazlıkları Çözüm Merkezi....................172
2.2. Bölgesel Kalkınma Finans Kurumları..........................................................173 2.2.1. Bölgesel Kalkınma Bankaları ...............................................................174
2.2.1.1. Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası ................................................175 2.2.1.2. Asya Kalkınma Bankası ................................................................179 2.2.1.3. Afrika Kalkınma Bankası ..............................................................181 2.2.1.4. Amerikalılararası Kalkınma Bankası .............................................183 2.2.1.5. İslam Kalkınma Bankası................................................................184
2.2.2. Entegrasyon Bankaları .........................................................................186 2.2.2.1. Avrupa Yatırım Bankası ................................................................186 2.2.2.2. Avrupa Konseyi Kalkınma Bankası ...............................................190
vii
III-KALKINMANIN FİNANSMANINDA KLASİK ULUSAL ÖRGÜTLENME MODELLERİ VE YENİ GELİŞEN MİKROFİNANSMAN KURUMLARININ ANALİZİ
1. KALKINMANIN FİNANSMANINDA KLASİK ULUSAL ÖRGÜTLENME MODELLERİ ........................................................................191
1.1. Ulusal Kalkınma Bankaları .........................................................................194 1.2. Kalkınma Ajansları .....................................................................................207 1.3. İhracat Kredi ve/veya Garanti Kurumları ....................................................212 1.4. Yatırım Bankaları ve Sektörel Bankalar ......................................................214
2. YENİ GELİŞEN MİKROFİNANSMAN KURUMLARININ ANALİZİ............216 2.1. Mikrofinansmanın ve Mikrofinansman Kurumlarının Tanımı .....................218 2.3. Mikrofinansman Kurumlarının Ortaya Çıkışı ..............................................221 2.4. Mikrofinansman Kurumlarının Hedef Kitlesi ..............................................225 2.5. Mikrofinansman Kurumlarının Türleri ........................................................226
2.5.1. Hukuki Yapılarına Göre Mikrofinansman Kurumları............................228 2.5.1.1. Tasarruf ve Kredi Birlikleri ...........................................................228 2.5.1.2. Sivil Toplum Kuruluşları ...............................................................229 2.5.1.3. Köy Bankaları ...............................................................................232 2.5.1.4. Mikrofinansman Bankaları ............................................................234
2.5.2. Borç Verme Yöntemlerine Göre Mikrofinansman Kurumları ...............235 2.6. Mikrofinansman Kurulumlarında Kredi Aktarım Mekanizması ...................236 2.7. Mikrofinansman Kurumlarının Fon Kaynakları...........................................238 2.8. Mikrofinansman Kurumlarının Sağladığı Faydalar ve Kalkınmaya Etkileri .240 2.9. Dünya Genelinde Mikrofinansman Kurumlarının Uygulamaları..................245
2.3.9.1. Asya-Pasifik Bölgesi .....................................................................249 2.3.9.2. Sahra-altı Afrika Bölgesi ...............................................................252 2.3.9.3. Latin Amerika ve Karayip Bölgesi.................................................255 2.3.9.4. Orta Doğu ve Kuzey Afrika Bölgesi ..............................................258 2.3.9.5. Doğu Avrupa ve Orta Asya Bölgesi...............................................261 2.3.9.6. Kuzey Amerika ve Batı Avrupa Bölgesi ........................................265
3. BAŞARILI BİR MİKROFİNANSMAN KURUMU ÖRNEĞİ: GRAMEEN BANK ............................................................................................268
3.1. Grameen Bank’ın Ortaya Çıkışı ..................................................................270 3.2. Grameen Bank’ın Amacı ve Hedefleri.........................................................272 3.3. Grameen Bank’ın Üyelik Sistemi ve 16 Karar.............................................273 3.4. Grameen Bank’ın Hedef Kitlesi ..................................................................274 3.5. Grameen Bank’ın Örgütsel ve Yönetsel Yapısı ...........................................276 3.6. Grameen Bank’ın Faaliyet Yapısı ve Hizmetleri .........................................280
3.6.1. Klasik Grameen Sistemi’nin İşleyişi.....................................................281 3.6.1.1. Kredi Aktarım Sistemi...................................................................281 3.6.1.2. Grup Teminatı ve Müşterek Sorumluluk........................................282 3.6.1.3. Geri Ödemeye İlişkin Teşvikler .....................................................285 3.6.1.4. Zorunlu Tasarruflar ve Grup Fonu .................................................286
3.6.2. Genelleştirilmiş Grameen Sistemi’nin İşleyişi ......................................288 3.6.2.1. Sisteme Geçişi Hazırlayan Koşullar...............................................288 3.6.2.2. Sistemin Genel Özellikleri.............................................................289
viii
3.6.2.3. Sistemin Getirdiği Yenilikler ve Grameen Bank Hizmetleri...........292 3.6.2.3.1. Üye Olmayanlara Yönelik Hizmetler ......................................292 3.6.2.3.2. Üyelere Yönelik Mevduat Hizmetleri......................................293 3.6.2.3.3. Üyelere Yönelik Kredi Hizmetleri ..........................................295 3.6.2.3.4. Diğer Yenilikler......................................................................298
3.6.4. Grameen Bank Kredilerinin Kullanım Alanları.....................................301 3.7. Grameen Bank’ın Finansal Yapısı ve Mali Sürdürülebilirliği ......................304
IV-TÜRKİYE’DEKİ MEVCUT MİKROFİNANSMAN UYGULAMALARI VE UYGULANABİLİR BİR MİKROFİNANSMAN MODELİ ÖNERİMİ
1. TÜRKİYE’DEKİ MEVCUT MİKROFİNANSMAN UYGULAMALARI ........308 1.1. Türkiye’de Mikrofinansman Kurumlarına Duyulan Gereksinim..................308 1.2. Türkiye’deki Mikrofinansman Talebi..........................................................312 1.3. Türkiye’de Mikrofinansman Arzı................................................................314
1.3.1. Formal Mikrofinansman Sunucuları .....................................................315 1.3.1.1. Türkiye Halk Bankası........................................................................316 1.3.1.2. T.C. Ziraat Bankası ...........................................................................318 1.3.1.3. Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonu............................320 1.3.1.4. Kredi Garanti Fonu............................................................................321 1.3.1.5. Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı .........................................................................................324
1.3.2. Yarı Formal Mikrofinansman Sunucuları .................................................327 1.3.2.1. Kadın Emeğini Destekleme Vakfı ve MAYA Girişimi ......................327 1.3.2.2. Türkiye İsrafı Önleme Vakfı ve TGMP .............................................331 1.3.2.3. Toplum Gönüllüleri Vakfı .................................................................337 1.3.2.4. Türkiye Kalkınma Vakfı....................................................................340 1.3.2.5. Çok Amaçlı Toplum Merkezleri ........................................................341 1.3.2.6. Tarım Kredi Kooperatifleri................................................................343 1.3.2.7. Esnaf ve Sanatkarlar Kredi ve Kefalet Kooperatifleri.........................344 1.3.3. İnformal Mikrofinansman Sunucuları...................................................346
1.4. Türkiye’de Mikrofinansman Faaliyetlerinin Hukuki Alt Yapısı...................346 2. TÜRKİYE İÇİN UYGULANABİLİR BİR MİKROFİNANSMAN MODELİ ÖNERİMİ..........................................................................................353
2.1. Önerilen Mikrofinansman Modelinin Gerekçesi ..........................................355 2.2. Önerilen Mikrofinansman Modelinin Amacı ve Hedefleri ...........................360 2.3. Önerilen Mikrofinansman Modelinin Hedef Kitlesi.....................................361 2.4. Önerilen Mikrofinansman Modelinin Örgütsel ve Yönetsel Yapısı..............367 2.5. Önerilen Mikrofinansman Modelinin Faaliyet Yapısı..................................371
2.5.1. Kredi Aktarım Mekanizması ................................................................371 2.5.2. Teminat Yapısı.....................................................................................373 2.5.3. Geri Ödemeye İlişkin Teşvikler............................................................374 2.5.4. Zorunlu Tasarruf Uygulaması...............................................................376
2.6. Önerilen Mikrofinansman Modelinin Ürün ve Hizmetleri ...........................376 2.6.1. Tasarruf Ürünleri..................................................................................377
ix
2.6.1.1. Üye Tasarruf Hesabı......................................................................377 2.6.1.2. Kısıtlı Tasarruf Hesabı...................................................................378 2.6.1.3. Kredi Güvence Hesabı...................................................................379 2.6.1.4. Mikro Emeklilik Hesabı ................................................................380 2.6.1.5. Vadeli Mevduat Hesabı .................................................................381 2.6.1.6. Vadesiz Mevduat Hesabı ...............................................................382
2.6.2. Kredi Ürünleri......................................................................................382 2.6.2.1. Mikro Destek Kredisi ....................................................................383 2.6.2.2. Esnek Kredi...................................................................................385 2.6.2.3. Tasarrufa Endeksli Kredi ...............................................................386 2.6.2.4. Özel Amaçlı Krediler.....................................................................387
2.6.2.4.1. Mücadeleci Üye Kredisi .........................................................387 2.6.2.4.2. İşsizlik Kredisi........................................................................388 2.6.2.4.3. Emeklilik Kredisi....................................................................388 2.6.2.4.3. Ev Hanımı Kredisi ..................................................................388
2.6.2.5. Mikro Yatırım Kredisi ...................................................................389 2.7. Önerilen Mikrofinansman Modelinin Fon Kaynakları .................................391
SONUÇ .................................................................................................. 393 KAYNAKLAR ...................................................................................... 408
x
TABLO LİSTESİ
Sayfa No Tablo 1 : Beşeri Kalkınma İndeksi ve Bazı Ülkelerin Aldığı Değerler.......................18
Tablo 2 : Walt Whitman Rostow’a Göre Bazı Ülkelerin Kalkış Yılları .....................74
Tablo 3 : Walt Whitman Rostow’a Göre Bazı Ülkelerin Olgunluğa Erişim Yılları ....75
Tablo 4 : OECD Kalkınma Yardımı Komitesine Üye Ülkelerin Verdiği Resmi
Kalkınma Yardımlarının (RKY)...............................................................146
Tablo 5 : Dış Ticaretin GSYİH İçindeki Payı (%) ...................................................151
Tablo 6 : Uluslararası Kalkınma Kurumu Kaynaklarına En Çok Bağışta Bulunan
10 Üye Ülke ve Payları ............................................................................166
Tablo 7 : EBRD Sermayesine En Çok Katkı Sağlayan İlk 20 Üyenin
Katılım Payları.........................................................................................187
Tablo 8 : EIB’nin 2007 Yılında Sağladığı Bireysel Kredilerin Sektörel Dağılımı ....188
Tablo 9 : EIB Sermayesine Üye Ülkelerin Katılım Payları (%) ...............................189
Tablo 10 : Para ve Sermaye Piyasalarındaki Kurumlar..............................................192
Tablo 11 : TSKB Yatırım Kredileri / Finansal Kiralama Plasmanları ........................203
Tablo 12 : TSKB Kredileri, Kapsam ve Kaynakları ..................................................204
Tablo 13 : Mikrofinansman Kurumları ve Müşterilerine Ait Rakamlar .....................246
Tablo 14 : 1997-2006 Yılları Arasında Mikrofinansman Kurumlarının Gelişimi.......247
Tablo 15 : En Yoksul Müşteriler Bakımından Mikrofinansman Kurumlarının
Büyüklüğü ...............................................................................................247
Tablo 16 : Bölgelere Göre Mikrofinansman Kurumlarının ve Müşterilerinin
Dağılımı...................................................................................................248
Tablo 17 : Asya’daki Mikrofinansman Kurumlarının Ülkelere Göre Dağılımı ..........250
Tablo 18 : Afrika’daki Mikrofinansman Kurumlarının Ülkelere Göre
Müşteri ve Kredi Tutarı Dağılımı .............................................................253
Tablo 19 : Sahra-Altı Afrika’dan Seçilmiş Bazı Mikrokredi Programları ..................254
Tablo 20 : Latin Amerika ve Karayip Bölgesinde Mikrofinansman...........................256
Tablo 21 : ACCION’un İş Ortaklarına İlişkin Göstergeler ........................................257
xi
Sayfa No
Tablo 22 : Orta Doğu ve Kuzey Afrika’daki Mikrofinansman Kurumlarının
Etkinliği ...................................................................................................259
Tablo 23 : Doğu Avrupa ve Orta Asya Mikrofinansman Piyasasındaki
Büyümenin Dağılımı................................................................................264
Tablo 24 : Doğu Avrupa ve Orta Asya Bölgesi’ndeki En Büyük 10
Mikrofinansman Kurumu .........................................................................265
Tablo 25 : 2006 Yılında Sağlanan Grameen Bank Kredilerinin Faaliyet
Alanlarına Göre Dağılımı.........................................................................302
Tablo 26 : 2006 Yılında Sağlanan Mikrogirişim Kredilerinin
Kullanım Alanlarına Göre Dağılımı ..........................................................303
Tablo 27 : 2003 - 2007 Yılları Arasında Grameen Bank’ın Aktif Yapısı ..................304
Tablo 28 : 2003 - 2007 Yılları Arasında Grameen Bank’ın Pasif Yapısı...................305
Tablo 29 : İşletme Büyüklüğüne Göre KGF’nin Verdiği Kefaletler...........................323
Tablo 30 : Mikro Ekonomik Destek İşletmesi’nin Üretim Portföyü...........................330
Tablo 31 : TGMP Kredilerinin Sektörel Dağılımı .....................................................335
Tablo 32 : Türkiye Grameen Mikrokredi Programına İlişkin Temel Göstergeler .......337
Tablo 33 : Önerilen Mikrofinansman Modelinin Tasarruf ve Kredi Ürünleri.............376
xii
ŞEKİL LİSTESİ
Sayfa No Şekil 1: İnsani Kalkınma Endeksi................................................................................17
Şekil 2: Ekonomik Büyümenin Üretim Olanakları Eğrisiyle Açıklanması ...................38
Şekil 3: Az Gelişmişlik Teorileri & Kalkınma ve Büyüme Teorileri............................61
Şekil 4: Az Gelişmişliğin Kısır Döngüleri ...................................................................63
Şekil 5: Kalkınmanın Finansman Kaynakları ............................................................105
Şekil 6: Kalkınmanın İç Finansman Kaynakları.........................................................107
Şekil 7: Grameen Bank’ın Örgütsel Yapısı ve Birimlerinin Sayısı .............................277
Şekil 8: Yıllara Göre TGMP Kredisi Kullanan Üye Sayısı ve Sektörel Dağılım ........336
xiii
KISALTMALAR
ABD : Amerika Birleşik Devletleri
ADB : Asian Development Bank
AfDB : African Development Bank
AFMIN : Africa Microfınance Network
Ar-Ge : Araştırma ve Geliştirme
BDB : Bank Dagan Bali
BDDK : Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu
BM : Birleşmiş Milletler
BNDES : Brazalian Development Bank
BRI : Bank Rakyat Indonesia
CDKİ : Cinsiyete Dayalı Kalkınma İndeksi
CDYÖ : Cinsiyete Dayalı Yetkilendirme Ölçüsü
CEB : Council of Europe Development Bank
CIDA : Canadian International Development Agency
COFACE : Compagnie Francaise d’Assurance pour le Commerce Exterieur
ÇATOM : Çok Amaçlı Toplum Merkezleri
DAC : Development Assistance Committee
DBJ : Development Bank of Japan
DBS : Development Bank of Singapore
DÇKK : Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu
DESİYAB : Devlet Sanayi ve İşçi Yatırım Bankası A.Ş.
DESİYAB : Devlet Sanayi ve İşçi Yatırım Bankası
DFID : The Department for International Development
DG : Directorate General
DYB : Devlet Yatırım Bankası
EBRD : European Bank for Reconstruction and Development
ECA : Export Credit Agency
ECGD : Export Credits Guarantee Department
ECHO : European Commission's Humanitarian Aid Office
EDC : Export Development Canada
EIB : European Investment Bank
ESKKK : Esnaf ve Sanatkarlar Kredi ve Kefalet Kooperatifleri
FAO : Food and Agriculture Organisation
FATEN : Palestine for Credit and Development
FECECAM : Federation des Caisses d’Epargne et de Credit Agricole Mutuel
xiv
FGT : Foster-Greer-Thorbecke
GAP : Güneydoğu Anadolu Projesi
GATT : The General Agreement on Tariffs and Trade
GBRP : Grameen Bank Replication Program
GEH : Grameen Emeklilik Hesabı
GGS : Genelleştirilmiş Grameen Sistemi
GSMG : Gayri Safi Milli Gelir
GSMH : Gayri Safi Milli Hasıla
GSYİH : Gayri Safi Yurtiçi Hasıla
GTZ : The German Development Agency
HERMES : Hermes Kreditversicherungs
IADB : lnter-American Development Bank
IAPs : Institutional Action Plans
IBRD : International Bank for Reconstruction and Development
ICSID : International Center for Settlement of Investment Disputes
IDA : International Development Association
IDB : Islamic Development Bank
IDBI : Industrial Development Bank Of India
IFAD : International Fund for Agricultural Development
IFC : International Finance Corporation
IMF : International Monetary Fund
JBIC : Japan Bank for International Cooperation
JICA : Japan International Cooperation Agency
KDB : Korea Development Bank
KEDV : Kadın Emeğini Destekleme Vakfı
KfW IPEX : Kreditanstalt für Wiederaufbau IPEX-Bank
KGF : Kredi Garanti Fonu İşletme ve Araştırma
KGS : Klasik Grameen Sistemi
KOBİ : Küçük ve Orta Boylu İşletme
KOSGEB : Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı
MEKSA : Mesleki Eğitim ve Küçük Sanayii Destekleme Vakfı
MFC : The Microfinance Center
MIGA : Multileteral Investment Guarantee Agency
NCBA : National Cooperative Business Association
NGO : Non-Governmental Organization
OAS : Organization of the American States
OECD : Organisation for Economic Co-operation and Development
OI : Opportunity International
OPIC : Overseas Private Investment Corporation
xv
PRODEM : Fundacion para Promocion y el Desarrollo de la Microempresa
ROSCA : Rotating Savings and Credit Association
SACE : Istituto per i Servizi Assicurativi e il Credito all’Esportazione
SIDBI : Small Industries Development Bank of India
SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği
STK : Sivil Toplum Kuruluşu
SYDTF : Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonu
TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi
TC : Türkiye Cumhuriyeti
TESK : Türkiye Esnaf ve Sanatkarları Konfederasyonu
TESKOMB : Türkiye Esnaf ve Sanatkarlar Kredi ve Kefalet Koop. Birlikleri Merkez Birliği
TGMP : Türkiye Grameen Mikrokredi Programı
THB : Türkiye Halk Bankası A.Ş.
TİSVA : Türkiye İsrafı Önleme Vakfı
TKB : Türkiye Kalkınma Bankası
TKK : Tarım Kredi Kooperatifleri
TKV : Türkiye Kalkınma Vakfı
TOBB : Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği
TOG : Toplum Gönüllüleri Vakfı
TOSYÖV : Türkiye Orta Ölçekli İşletmeler, Serbest Meslek Mensupları ve Yöneticileri Vakfı
TSKB : Türkiye Sınai Kalkınma Bankası
UÇEP : Ulusal Çevre ve Eylem Planları
UNCDAT : United Nations Conference on Trade and Development
UNDP : United Nations Development Programme
UNHCR : The Office of the UN High Commissioner for Refugees
UNICEF : United Nations Children's Fund
UNIDO : The United Nations Industrial Development Organization
UNRWA : United Nations Relief and Works Agency
US EXIM : Export-Import Bank of the United States
USAID : United States Agency for International Development
WB : World Bank
WFP : World Food Programme
WHO : World Health Organization
WWB : Women's World Banking
xvi
ÖZET
KALKINMANIN FİNANSMANINDA GRAMEEN BANK ÖRNEĞİ ve
TÜRKİYE İÇİN UYGULANABİLİR BİR MİKROFİNANSMAN MODELİ
ÖNERİMİ
Din, dil, ırk ve düşünce farklılığı gözetmeksizin, tüm bireylerin refahında, yaşam standartlarında, gelirinde ve/veya maddi olanaklarında iyileşme sağlamak; özellikle İkinci Dünya Savaşı sonrasında, dünya kamuoyunun en çok ilgilendiği konu haline gelmiştir. Buna göre, tüm bu sosyo-ekonomik olguları içerisinde barındıran kalkınma, birçok ülkenin öncelikli hedefi olmuştur. Bununla birlikte, gelişmiş ülkeler de dahil olmak üzere, dünyadaki bir çok ülke, yoksulların yaşam koşulları iyileştirilmeden anlamlı bir kalkınmanın herhangi bir ülkede gerçekleşemeyeceği gerçeğini kabul etmiştir. Bu görüş, tüm dünyada giderek daha da çok kabul görmüştür. Zira, sadece ekonomik büyüme odaklı stratejiler, insanların çoğunluğunun yaşam standartlarını iyileştirmede, büyük ölçüde başarısız olmuşlardır. Bir çok gelişmekte olan ülkede büyük bölgeler arası ve sınıflararası farklılıklar gözlenmiştir. Gayri safi milli hasılalar arttıkça yoksulluk, gelir dağılımındaki eşitsizlik ve işsizlik de artmıştır. Bu gelişmeler, 1970’li yıllardan itibaren birçok ülkeyi, yoksul kesimin yaşam standartlarının düzeltilmesine yardımcı olacak yeni politikalar, stratejiler ve yaklaşımlar belirlemeye itmiştir. Nitekim, söz konusu yıllarda ortaya çıkan yaklaşımlardan biri de mikrofinansmandır. Buna göre, finansal hizmetlere erişim sağlayamayan ya da ancak oldukça elverişsiz koşullarla erişebilecek durumda olan yoksul kesime kredi, tasarruf, sigorta gibi temel finansal hizmetlerin sunulmasını finansman modeli olarak ortaya çıkan mikrofinansman; özellikle Asya, Sahra-altı Afrika ve Latin Amerika’daki başarılı uygulamalarıyla, tüm dünyada kabul gören bir finansman yöntemi haline gelmiştir. Ancak, mikrofinansmanın genel kabul görmesi bakımından milat olarak kabul edilen asıl gelişme ise; 1974 yılında, Bangladeş’te yaşanmıştır. Buna göre Bangladeş’te kurulan Grameen Bank, kaynakların israf edilmesi riski minimize edilerek, yoksullara da kredi sağlanabileceğinin dünyadaki en önemli örneklerinden birini sergilemiş, bu alanda prototip haline gelmiştir. Nitekim, bu çalışma kapsamında, Türkiye’nin sosyo-ekonomik yapısı göz önünde bulundurularak tasarlanmasına rağmen, ana hatlarıyla Grameen Bank prototipinin özelliklerini yansıtan bir mikrofinansman modelinin uygulanması önerilmektedir. Zira model, Grameen Bank örneğinden hareketle; yoksullukla mücadele etme anlayışıyla hizmet veren, mali olarak güçlü ve sürdürülebilir nitelikte olan; kar amacı gütmeyen ve sadece mikrofinansman alanında faaliyet gösteren bir kurum yapısının, Türkiye’de de uygulanabilirliğini ortaya koymaktadır.
xvii
ABSTRACT
GRAMEEN BANK EXAMPLE IN DEVELOPMENT FINANCING AND
PROPOSAL OF AN APPLICABLE MICROFINANCE MODEL FOR TURKEY
After the Second World War, the most prominent issue on the agenda of the world public opinion has been to improve the welfare, living standards, income and/or financial means of all individuals without any discrimination on the basis of religion, language, ethnicity and thought. In this context, development, which enshrines all these socio-economic components, has been a priority for many countries. Many countries across the world, including developed countries, have accepted the fact that development can not be achieved in any country without improving the living conditions of indigent people. This point of view has been accepted more and more throughout the world. Strategies solely focusing on economic growth have failed to improve the living standards of people. Disparities between regions and classes have been seen in many developing countries. As the gross national product increased, poverty, inequalities in income distribution and unemployment also increased. Since the 1970s, these developments impelled many countries to determine new policies, strategies and approaches to help improve the living standards of indigent people. Microfinance has been one of the approaches that emerged in these years. Microfinance emerged as a financing model to provide basic financial services like credits, savings and insurance to indigent people who have either no access to financial services or who have limited access under impractical conditions. This model has soon become a financing method accepted throughout the world, with its successful implementation in Asia, Sub-Saharan Africa and Latin America. However, the development, which is considered to be a turning point for microfinance to become generally accepted, was seen in Bangladesh, in 1974. Grameen Bank, which was established in Bangladesh, has been one of the most significant examples in the world and soon became a prototype for minimizing the waste of resources and providing credit to indigent people. This study, although mainly focuses on Turkey’s socio-economic structure, proposes the implementation of a microfinance model that reflects the main characteristics of the Grameen Bank prototype. The model, taking the Grameen Bank example into consideration, suggests that a financially strong, sustainable and non-profit institutional structure that provides services to combat poverty and focuses solely on microfinance, is also applicable in Turkey.
1
GİRİŞ
Kişi başına düşen gayri safi milli hasıla gibi rakamsal göstergelerdeki
gelişmelerin yanı sıra bireyin yaşam kalitesini arttıran sosyo-kültürel iyileşmeleri de
içerisinde barındıran ve bu yönüyle büyümeden ayrılan kalkınma kavramı, bugünün
üzerinde çokça tartışılan olgularından olan küreselleşme ve bölgeselleşme
hareketlerinin ortaya çıkmasıyla birlikte daha da fazla önem kazanmış ve kalkınmanın
sağlanabilmesi her ülkenin nihai amacı haline gelmiştir. Diğer taraftan, kıt kaynakların
dünya ülkeleri üzerinde dengeli dağılmaması ve dolayısıyla kalkınmanın temel unsuru
olan sermaye birikimi düzeyinin, ülkeden ülkeye farklılık göstermesi, bazı ülkelerin bu
kalkınma ülkülerini gerçekleştirmeleri konusunda diğer ülkeleri geriden takip
etmelerine neden olmaktadır.
Nitekim, Birleşmiş Milletler tarafından 2005 yılında yayımlanan Küresel İnsani
Kalkınma Raporu, dünyada yaklaşık 1 milyar kişinin günde 1 doların altındaki bir gelir
ile geçinmek zorunda kaldığına ve bu tutarın dünya nüfusunun en zengin %16’lık
kesiminin elde ettiği gelirin sadece %1,6 sına ulaşabildiğine vurgu yaparak, sermaye
birikimi az olan yoksul ülkelerle, kalkınma ve büyüme hedeflerini gerçekleştirebilmiş
olan zengin ülkeler arasında yaşanan kutuplaşmayı gözler önüne sermektedir. Ayrıca,
çeşitli kaynakların da işaret ettiği gibi, bu kutuplaşma, özellikle ülkelerin sanayileşme,
eğitim düzeyi, sağlık imkanları, şehirleşme, kişi başına düşen milli gelir gibi
kalkınmışlığın da belirleyicisi olan göstergeler üzerinde daha da fazla göze
çarpmaktadır. Diğer taraftan bu dengesizlik, ülkelerin en az gelişmişlikten süper
güçlülüğe uzanacak şekilde çok yanlı olarak sınıflandırılmaları yerine, “yoksul ülkeler”
ve “zengin ülkeler” şeklinde kutuplaşmalarına da sebebiyet vermektedir. Kuşkusuz ki
ülkelerin kalkınmışlık düzeyleri bakımından ortaya çıkan bu farkın birçok nedeni
bulunmaktadır. Bu nedenlerin başında ise, sermaye birikimin sağlanamaması veya
yetersiz olması ve var olan sermayenin de verimsiz kullanılması gelmektedir. Zira, bu
ülkelerdeki sermaye birikimi yetersizliği,
- zaten sınırlı olan üretimlerin verimsiz olması;
- bu verimsiz üretimlerden elde edilen gelirin düşük olması;
2
- düşük gelirin ancak tüketime yetmesi ve tasarrufa imkan tanımaması;
- tasarrufun sağlanamaması nedeniyle yatırımlarda artış gerçekleştirilememesi;
gibi zincirleme olarak sıralanan birçok etkinin ortaya çıkmasına ve böylece sürecin bir
kısırdöngü haline gelmesine neden olmaktadır.
Söz konusu farkın ortaya çıkmasında ki nedenlerden biri de teknolojik
imkanların genişlemesi, ülkelerin uluslararası ticaretin liberalleşmesine yönelik ticari
anlaşmalara imza atması, iletişim kanallarının artması gibi gelişmelere paralel olarak
ortaya çıkan küreselleşme hareketlerinin ülkelerin uluslararası piyasalarındaki rekabet
şartlarını zorlaştırmasıdır. Bununla birlikte, küreselleşme sürecini zenginleşerek
yaşayan ülkelerin saflarında yer almak isteyen bazı ülkeler, özellikle sınırlarına yakın
olan güçlü ekonomilerle veya entegrasyonlarda birleşerek, bir bölgeselleşme hareketi
içerisinde olma eğilimine girmişlerdir. Bu durum, jeopolitik konumları itibariyle güçlü
ekonomi veya entegrasyonlara uzak olan ve doğal zenginlikleri bulunmayan bazı
ülkeleri bu oluşumun dışına itmiş ve kalkınma yarışında geri kalmalarına neden
olmuştur.
Diğer taraftan, tüm bu gelişmeler neticesinde dünyanın kanayan bir yarası haline
gelen yoksulluk sorunu, artık sadece az gelişmiş veya gelişmekte olan ülkeler için değil,
zengin ülkeler için de bir tehlike olarak görülmektedir. Nitekim, temeli ülkelerin
kalkınmışlık düzeyi arasındaki farka dayanan bu yeni dünya düzeni, bir taraftan dünya
barışını ciddi boyutta tehdit eden gelişmelere zemin hazırlamış, diğer taraftan kalkınma
çabalarını sürdürmek isteyen zengin ülkelerin karşısına ekonomik ve siyasi engellerin
çıkmasına neden olmuştur.
Bu çerçevede, mevcut düzenin değişimi ile yoksulluğu azaltmak için, Birleşmiş
Milletler ve Dünya Bankası gibi uluslararası kurumlar tarafından yeni stratejiler
oluşturulmaya başlanmıştır. Söz konusu uluslararası kurumların yanı sıra, az gelişmiş ve
gelişmekte olan ülkelerin kendi kendilerine gideremeyecekleri finansman ihtiyacına
çözüm bulmak ve bu yolla sağlanan fonları bu ülkelerin kalkınma politikaları
doğrultusunda etkin bir şekilde yatırımlara yöneltmek amacıyla, bölgesel ve yerel olarak
kurulan Kalkınma Finans Kurumları da az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin
kalkınması için bir umut olarak ortaya çıkmıştır. Böylece, oluşturulan yerel, bölgesel ve
3
toplumsal hedeflerle, yoksulluğun azaltılması tüm dünya ülkelerince kabul gören bir
amaç haline gelmiştir.
Öte yandan, gerek küresel veya bölgesel, gerekse ulusal ve gerekse kırsal
alanlarda, kalkınma finansmanı için faaliyet gösteren kurumlar, kooperatiflerden,
kalkınma fonlarına; sektörel bankalardan kalkınma bankalarına kadar farklı yapılarda
olabilmektedirler. En gelişmiş türü kalkınma bankaları olan bu kurumlara, özellikle
1980 sonrası dönemde adını duyurmaya başlayan “mikrofinansman kurumları” da
eklenmiştir. Bu kurumlar, faaliyet gösterdikleri alanda aşırı yoksulluğu ortadan
kaldırabilmek, küçük girişimcilerin ve özellikle kadınların iktisadi hayata girmelerini
kolaylaştırmak gibi hedeflerle; özellikle gelir seviyesi çok düşük olduğu için geleneksel
bankacılık sisteminin sunduğu imkanlardan yararlanamayan gerçek ve tüzel kişilerin
finansmanı ve desteklenmesi amacıyla kurulmuşlardır. Ancak mikrofinansman
hizmetleri, bu alanda uzmanlaşmış kurumlar tarafından sağlanabileceği gibi, geleneksel
finansal yapı içerisinde faaliyet gösteren kurumlar tarafından sağlanabilmektedir. Bu
kapsamda, mikrofinansmanı, yoksul ve düşük gelir düzeyindeki gerçek ve tüzel kişilere
sağlanan finansman hizmeti; mikrokrediyi ise, mikro girişimcilere mesleklerini
geliştirmeleri amacıyla mikrofinansman kurumları tarafından verilen kredi olarak
tanımlamak mümkündür.
Mikrofinansman alanında faaliyet gösteren kurumların en önemlilerinden biri,
1976 yılında bir proje olarak hayata geçirilen ve 1983 yılında ise bağımsız bir bankaya
dönüşen Grameen Bank’tır. Bangladeş’te, yoksul kadın ve erkeklere yönelik bankacılık
olanaklarını arttırmak, kredi sağlayıcılar tarafından yoksul kişilerin sömürülmesine son
vermek, kırsal kesimdeki geniş işsiz tabakasına serbest meslek sahibi olma imkanları
yaratmak ve herkesçe bilinen <<düşük gelir, düşük tasarruf ve düşük yatırım>>
kısırdöngüsünü, <<düşük gelir, kredi sağlama, yatırım, daha fazla gelir, daha fazla
tasarruf, daha fazla yatırım ve daha da fazla gelir>> döngüsüne dönüştürmek gibi
amaçlarla kurulan Grameen Bank’ın mikrokredi uygulamaları, mikrofinansmanın
başlangıcı olarak kabul edilmektedir.
Tüm dünyada, yoksul kesimin fazlalığına göre, Latin Amerika, Asya, Afrika,
Orta ve Doğu Avrupa ile Bağımsız Devletler Topluluğu gibi bölgelere dağılmış bir
4
şekilde çok sayıda kurum mikrofinansman alanında faaliyet göstermektedir. Türkiye’de
ise, henüz mikrofinansman hizmeti sağlamak amacıyla kurulmuş bir kurum olmamasına
karşın, 2003 yılında, Grameen Bank’a bağlı bir kuruluş olan Grameen Trust, Türkiye
İsrafı Önleme Vakfı ve Diyarbakır Valiliği’nin çalışmalarıyla oluşturulan bir proje
kapsamında ilk mikrokredi uygulamasını gerçekleşmiştir. Diğer taraftan, söz konusu
kredilerin mikrofinansman kurumları aracılığı ile gerçekleşmesini sağlamak amacıyla
“Mikro Finans Kuruluşları Hakkında Kanun Tasarısı” adından bir kanun tasarısı taslağı
hazırlanmış, ancak henüz yasa niteliği kazanmamıştır.
İşte tüm bu temeller üzerine inşa edilen çalışmanın amacı, dünyada başarılı bir
örnek olarak görülen Grameen Bank Modeli’nden hareketle, kalkınma düzeyi
bakımından bölgeleri arasında büyük farklılıklar bulunan Türkiye’nin yoksul
kesimlerinde yaşayan ve geleneksel bankacılık sisteminin sunduğu imkanlardan
yararlanamayan gerçek ve tüzel kişilerin kalkınma çabalarının finansmanını ve
desteklenmesini sağlayacak uygulanabilir bir kalkınma finansmanı modelini ortaya
koymaktır.
Dört temel bölümden oluşan çalışmanın birinci bölümünde, kalkınma ve
kalkınmanın finansmanı konularına ilişkin kavramsal ve teorik çerçeveye yer verilmiş;
bu suretle, konuyu anlaşılabilirlik sınırlarına çeken bir alt yapı oluşturulmak istenmiştir.
Çalışmanın ikinci bölümde ise, kalkınmanın finansmanına dolaylı veya doğrudan katkı
sağlayan ve gerek küresel, gerek bölgesel ve gerekse ulusal platformda faaliyet gösteren
finansal kurumlar, tüm yönleri ve türleriyle birlikte ele alınmıştır. Çalışmanın üçüncü
bölümünde, bir kalkınma finansmanı modeli örneği olarak çalışmada yer alan Grameen
Bank, oluşum sürecinden organizasyon ve çalışma yapısına; finansal yapısının
analizinden, Bangladeş’in kalkınmasına etkisine kadar değişik yönleriyle ele alınmış ve
oluşturduğu modelin özelliklerine değinilmiştir. Dördüncü ve son bölümde ise,
çalışmanın temel amacı doğrultusunda, Grameen Bank Modeli’nden hareketle Türkiye
için oluşturulmak istenen kalkınma finans modelinin detayları ve belirleyici niteliklerine
yer verilmiş, bu kapsamda Türkiye’deki mevcut kalkınma finansmanı uygulamalarına
da değinilmiştir.
5
I- KALKINMAYA İLİŞKİN KAVRAMSAL VE TEORİK ÇERÇEVE
1. KALKINMA VE EKONOMİK BÜYÜMEYE İLİŞKİN KAVRAMLAR
Ekonomi literatüründe, “ekonomik kalkınma” kavramını ifade etmek için
genellikle “kalkınma” terimi kullanılır. Ancak, bu iki kavram her zaman aynı anlamı
taşımaz. Kalkınma, ekonomik kalkınma kavramından daha geniş bir anlama sahiptir,
çünkü gelişme sürecinin tüm ekonomik, politik, sosyal ve kültürel yönlerini kapsar.
Ekonomik kalkınma ise, bazı sosyal ve politik anlamlar taşısa da meseleye daha çok
ekonomik perspektiften bakan, daha dar ve disiplinlerarası bir kapsama sahiptir.1 Yine
de literatür ile bütünlük sağlanması bakımından, söz konusu iki kavramın, çalışma
boyunca eşdeğer anlamda kullanılması uygun olacaktır.
Diğer taraftan, kalkınma kavramına, toplumların gelişim süreçlerine paralel
olarak, zaman içerisinde farklı anlamlar yüklenmiştir. Kavramın, aynı dönemde farklı
anlamlarla kullanımı dahi söz konusu olmuştur. Kavram, zaman zaman sanayileşme,
modernleşme, ilerleme, gelişme, ekonomik büyüme ve yapısal değişme gibi
kavramların yerine kullanılmıştır. Nitekim, kalkınma konusunda, özellikle son yıllarda
pek çok teorik çalışma yapılmışsa da tek bir tanım üzerinde uzlaşma sağlanamamıştır.2
Bu kapsamda, kalkınma kavramının neyi ifade ettiğini veya hangi toplumsal ve
ekonomik olguları açıklamak amacıyla kullanılabileceğini belirlemek için, kavramın
ekonomik büyüme, az gelişmişlik, yoksulluk gibi kavramlarla olan ilişkisinin ortaya
konması ve konunun tarihsel ve teorik temellerinin irdelenmesi gerekir.
1.1. Kalkınma Ekonomisinin Tanımı, Kapsamı ve Ortaya Çıkışı
Üretim sürecinde kullanılan emek, sermaye ve toprak gibi faktörlerin dünya
üzerindeki coğrafi dağılımının, nitelik ve nicelik bakımından farklılık gösterdiği politik,
ekonomik ve akademik çevrelerce bilinmektedir. Faktör dağılımındaki söz konusu
1 El-Waleed A. Hamour, “The Least Developed OIC Countries, Have They Lost The Case For
Development?”, Journal of Economic Cooperation Among Islamic Countries, 18, 1997, ss.3-4. 2 Cengiz Yavilioğlu, “Kalkınmanın Anlambilimsel Tarihi ve Kavramsal Kökenleri”, Cumhuriyet
Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt 3, Sayı 1, 2002, s.59.
6
farklılık, bir yandan üretilen mal ve hizmetlerin ülkeden ülkeye değişkenlik
göstermesine, bir yandan da elde edilen toplam gelirin dünya ülkeleri arasında dengesiz
dağılmasına neden olmaktadır. Bu genel dengesizlik durumu, dünya refahı açısından
dual bir görünümün ortaya çıkmasına yol açmaktadır. Ülkeler arasında, “yoksul-zengin”
başta olmak üzere, “ileri-geri”, “gelişmiş-gelişmemiş veya az gelişmiş”, “sanayileşmiş-
sanayileşen”, “birinci dünya-üçüncü dünya”, “kuzey-güney” ve “yüksek gelirli-düşük
gelirli” gibi sınıflandırmaları ortaya çıkaran bu dengesizlik ve bu dengesizliğin dünya
nüfusunun yaşantısı üzerinde yarattığı ekonomik, politik, sosyal ve kültürel etkiler,
kalkınma ekonomisinin alt yapısını oluşturmaktadır.3
Kalkınma ekonomisi, özellikle az gelişmiş olarak nitelendirilen ülkelerin
kalkınmalarını gerçekleştirebilmeleri ve gerek ekonomik gerekse sosyal ilerleme
politikalarını oluşturabilmelerinin gerekliliği üzerinde durmaktadır. Bu çerçevede,
kalkınma ekonomisinin kapsamını, söz konusu ülkelerdeki gelir dağılımı eşitsizliğinin
nedenlerini ortaya koymak, bu eşitsizliğin giderilmesinin yollarını araştırmak ve bu
yolla, dünyadaki yoksulluğun azaltılmasına veya ortadan kaldırılmasına çare aramak
şeklinde belirtmek mümkündür.4 Diğer bir deyişle kalkınma ekonomisi, birinci ve
üçüncü dünya insanlarının yaşam standartları arasındaki büyük uçuruma odaklanmamızı
sağlar.5
Esasında insanlık tarihi kadar eski olan, fakat sanayi devrimi ile kendini
hissettiren, İkinci Dünya Savaşı sonrasındaki neoliberal politikalar ile cazibe kazanan ve
nihayet 20. yüzyılın son çeyreğinde dünya ekonomi ve siyaset sahnesinin bir numaralı
aktörü haline gelen kalkınma ekonomisinin gelişimini, İkinci Dünya Savaşı öncesi ve
sonrası olmak üzere iki döneme ayırarak incelemek mümkündür.
İkinci Dünya Savaşı öncesini kapsayan birinci dönemde, kalkınma ekonomisinin
ortaya çıkışına etki eden en önemli gelişme Sanayi Devrimi olmuştur. 18. yüzyılda
başlayan Sanayi Devrimi, bir takım teknolojik yeniliklerin üretim alanında
kullanılmasının sonucu olarak, sosyal, kültürel, politik ve ekonomik yaşamda meydana
3 Graeme Donald Snooks, Global Transition, New York: Palgrave Publishers, 1993, s.5. 4 Ernst G. Frankel, Managing Development: Measures of Success and Failure in Development,
Gordonsville, VA, USA: Palgrave Macmillan, 2005, s.10. 5 Snooks, s.3.
7
gelen etkileri kapsayan bir süreç halinde gerçekleşmiştir. Sanayi Devrimine yol açan bu
teknolojik yeniliklerin üretim üzerindeki en önemli etkisi ise, işbölümü ve
uzmanlaşmanın hızlı bir şekilde artmasıyla ortaya çıkmıştır. Bu kapsamda, işbölümü
sayesinde verim artışı süreklilik kazanmış, üretimde patlamalar meydana gelmiştir.
Bununla birlikte, üretimi artırmak için gerekli olan hammadde kaynaklarının
yetersizliği, ülkeleri dış pazar arayışına zorlamış ve yeni sömürgecilik anlayışı ortaya
çıkmıştır. Yeni sömürgecilik anlayışı, üretim alanında yaşanan bu değişimden en çok
fayda sağlayan sermaye sahibi sınıfı ile hiç sosyal güvencesi olmayan işçi sınıfını
doğurmuştur. Ulusal toplumlarda baş gösteren bu sermaye sahibi - işçi sınıfı çatışması,
kısa zamanda ulusal sınırları aşarak, dual görünümlü yeni bir dünya düzeninin
oluşmasına sebep olmuştur. Diğer taraftan, yeni dünya düzenindeki söz konusu
kutuplaşma sadece ideolojik değil, ekonomik bağlamda da kendini göstermiş ve
sanayileşme sürecinde geri kalan ülkelerin oluşturduğu “üçüncü dünya” bloğu ortaya
çıkmıştır.6 Bu döneme kadar, ülkeler arasında gelişmiş - az gelişmiş - gelişmekte olan,
birinci dünya - üçüncü dünya gibi net ayrımlara rastlanmamaktadır.
Kalkınma ekonomisinin gelişimini hızlandıran ve kalkınmanın tüm ülkeler için
gerçekleştirilmesi gereken bir hedef olarak görülmesini sağlayan ikinci dönem ise,
İkinci Dünya Savaşı’ndan günümüze kadar uzanan zaman dilimini kapsamaktadır. Bu
dönemde yaşanan bir dizi gelişme, kalkınma ekonomisinin ülkeler açısından önemini
arttırmış ve bir disiplin olarak kabul edilmesine zemin hazırlamıştır.
Bu sürece etki eden gelişmelerin başında, yoksul ülkelerde yaşayan bireylerin,
devlet politikalarının da katkısıyla, ekonomik statülerini kendi lehlerine
değiştirilebilecekleri konusunda giderek bilinçlenmeleri gelmektedir.7 Özellikle, İkinci
Dünya Savaşı öncesinde sömürge konumunda olan bazı ülkelerin savaş sonrasında
ulusal kimliklerini kazanmaları, bu ülkelerin, artan iletişim ve ulaşım olanaklarının da
6 Metin Berber, İktisadi Büyüme ve Kalkınma, 3.Basım, Trabzon: Derya Kitapevi, 2006, s.189. 7 R. M. Sundrum, Income Distribution in Less Developed Countries, Florence KY, USA: Routledge,
1992, s.2.
8
etkisiyle, geri kalmışlıklarını fark etmelerine ve daha önceleri alın yazısı olarak kabul
ettikleri ekonomik statülerinden tatmin olmamaya başlamalarına zemin hazırlamıştır.8
Savaşı izleyen yıllarda yaşanan ikinci önemli gelişme ise, ABD (Amerika
Birleşik Devletleri) ve SSCB (Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği) arasında yaşanan
ve iki kutuplu Soğuk Savaş olarak adlandırılan rekabet ortamının ortaya çıkmasıdır. Bu
dönemde, iki kutup arasındaki rekabet kızıştıkça, yeni bağımsızlık elde eden ve bu
kutuplaşmanın dışında kalan ülkeler giderek ilgi odağı olurken, bu ülkelerin sorunlarını
kuramsal ve ampirik açıdan incelemeyi amaçlayan kalkınma ekonomisi de önemini
arttırmıştır.9
Kalkınma ekonomisini önemli kılan bir diğer gelişme de uluslararası ekonomide
artan karşılıklı bağımlılıktır. Nitekim, her ülkenin sahip olduğu hammadde
kaynaklarının nitelik ve nicelik bakımından farklılık göstermesi, dünya ticaret hacminin
giderek artmasının da etkisiyle, gelişmişlik düzeyine bakılmaksızın tüm ülkeleri
birbirine bağımlı kılmıştır. Zira, kıt hammadde kaynakların optimum kullanılması, aynı
dünyada yaşayarak, aynı kaynakları kullanmak zorunda olan ülkelerin ortak
sorumluluğunda bulunmaktadır. Bu durum, kalkınmayı sadece gelişmiş ülkeler için
değil, tüm ülkeler için gerekli hale getirmiştir.10 Bu sebepledir ki uluslararası kamuoyu,
özellikle İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra, yoksul ülkelerin kalkınmalarını hızlandırmak
için benzersiz çabalar sarf etmişlerdir.11
Diğer taraftan, başta ABD olmak üzere, savaştan güçlü çıkan ülkelerin
öncülüğünde yeniden oluşturulmaya çalışılan uluslararası ekonomik düzenin sağlıklı
işlemesi ve süreklilik arz etmesi amacıyla, bazı uluslararası anlaşmalar imzalanmış ve
bu anlaşmalar çerçevesinde bazı uluslararası kurumlar kurulmuştur.12 Bu kapsamda,
ödemeler dengesi açık veren ülkeleri kısa süreli fonlarla finanse ederek, uluslararası
finansal sistemin istikrarını ve gözetimini sağlamak amacıyla Uluslararası Para Fonu
8 Şevket Tüylüoğlu ve Hazma Çeştepe, “Kalkınma Teorilerinin Temelleri ve Gelişimi” Sami Taban ve
Muhsin Kar (Ed), Kalkınma Ekonomisi içinde (27-65), Bursa: Ekin Kitapevi, 2004, s.29 9 Fikret Şenses, “Gelişme İktisadı ve İktisadi Gelişme: Nerden Nereye?” Kalkınma İktisadı, Yükselişi
ve Gerilemesi, Fikret Şenses (drl ve hzl.), 3. Basım, İstanbul: İletişim Yayınları, 2003, s.104. 10 Tüylüoğlu ve Çeştepe, s.30. 11 Gerald M. Meier, Economic Development: Biography of a Subject, USA: Oxford University Pres,
2004, s.7. 12 Berber, s.196.
9
(International Monetary Fund-IMF); savaş sonrasında zor durumda kalan ülkelerde
özellikle altyapı çalışmalarını finanse ederek, bu ülkelerin kalkınmasına ve yeniden
yapılanmasına hizmet etmek amacıyla Dünya Bankası (World Bank-WB) kurulmuş ve
ülkeler arasındaki ticaretin serbestleştirilmesi temel amacıyla Gümrük Tarifeleri ve
Ticaret Genel Anlaşması (The General Agreement on Tariffs and Trade-GATT)
imzalanmıştır.13 Kalkınma ekonomisine yeni bir ivme kazandıran bu oluşumlar,
kalkınmanın teorik olmayan yanının da ortaya çıkmasına yol açmıştır.14
Sonuç olarak, İkinci Dünya Savaşı’ndan bugüne kadar olan süreçte, başta
iktisatçılar olmak üzere, birçok bilim adamının ve politikacının en çok ilgilendiği alan
olarak dikkat çeken kalkınma ekonomisi, yapılan akademik ve politik çalışmaların da
etkisiyle, yeni bir iktisat dalı olarak iktisat kuramındaki yerini almıştır.15 Ayrıca, başta
gelir dağılımı dengesizliği olmak üzere, yoksulluk, açlık, ölümcül hastalıklar, terörizm,
niteliksiz eğitim, çevre kirliliği ve ekolojik bozulma gibi özellikle yirminci yüzyılın
ikinci yarısından sonra dünya gündemine oturan küresel sorunların çözümü için gerekli
sosyal, kültürel ve ekonomik açılımları içinde barındıran kalkınma ekonomisi; bu
özelliğiyle, iktisadın en önemli ve fakat en karmaşık alalarından biri haline gelmiştir.
1.2. Kalkınma
1.2.1. Kalkınmanın Tanımı ve Amaçları
Bireylerin refahında, gelirinde ve/veya maddi olanaklarında iyileşme sağlamak,
dünya kamuoyunun en önemli görevlerinden biridir. Diğer bir deyişle kalkınma, birçok
ülkenin öncelikli hedefidir. Kalkınma hedefine ulaşmak veya bu hedefi kısmen
gerçekleştirmek için, her ülkede; politikalar tasarlanır, çeşitli yatırımlar gerçekleştirilir,
yardımlar dağıtılır ve tüm bunlar ayrıntılı olarak planlanır.16 Ancak, ülkelerin içinde
bulundukları coğrafi, ekonomik, politik, sosyal ve kültürel koşulların farklı olması,
insanın yaşam kalitesini arttıracak olan söz konusu iyileşmenin veya kalkınmanın nasıl
oluşacağı konusunda belirsizlik yaratmaktadır.
13 Micheal P. Todaro ve Stephen C. Smith, Economic Development, 9.Basım, USA: Pearson Addison
Wesley, 2006, s.696. 14 Tüylüoğlu ve Çeştepe, s.30. 15 Ergül Han ve Ayten Ayşen Kaya, Kalkınma Ekonomisi: Teori ve Politika, 5. Basım, Ankara: Nobel
Yayın, 2006, s.1. 16 Debraj Ray, Development Economics, New Jersey: Princeton University Press, 1998, s.8.
10
Bir sosyal bilim olarak ekonomi, insanlarla ve insanların sahip oldukları potansiyeli
ortaya çıkarabilmeleri için gerekli olan iyi yaşam koşullarını nasıl sağlayacakları
sorunuyla ilgilenir. Ancak, söz konusu bu iyi yaşam koşullarını nelerin oluşturduğu
sorusu oldukça eskidir ve cevabı da görecelilik içerir. Bu nedenle ekonomi, bazı insani
değerleri ve değer yargılarını dikkate almayı gerektirir. Nitekim, ekonominin en ilgi
çeken dallarından biri olarak kabul edilen kalkınma, özellikle “gelişmiş” ve
“azgelişmiş” gibi kavramlara ilişkin yargıları içermektedir. Bununla birlikte kalkınma,
farklı kişilere farklı şeyler ifade eder. Bu bakımdan, kalkınmanın doğasını, özünü ve
ona yüklenilen anlamları doğru tanımlamak gerekir.17
Kalkınmış bir toplumdan söz edildiğinde, iyi beslenen, iyi giyinen, çeşitli
mallara erişme olanağına sahip, boş vakit harcama ve eğlenme lüksünü kullanabilen ve
sağlıklı bir çevrede yaşayan insanlardan oluşan bir toplum tasvir edilir. Ayrıca,
Kaldırımlar üzerinde uyumak zorunda olmayan insanların ve uygun tıbbi bakım alan
hastaların, tolere edilebilir düzeyde bir eşitsizliğin olduğu ve keskin çizgilerle sınıflara
ayrılmamış bir toplum düşünülür. Aslında bu tanım daha da derinleştirilebilir. Örneğin,
politik hak ve özgürlükler, entelektüel ve kültürel gelişme, aile yapılarının sağlamlığı,
suç oranının düşüklüğü gibi konulara da vurgu yapılabilir. Kısacası, birçok kişi,
kalkınmış bir ülke için asgari gerekliliğin, sınırlı düzeyde ve anlamsız bir zengin
azınlıktan ziyade, maddi yaşam kalitesinin istikrarlı olarak yüksek olması olduğu
konusunda ısrarlı olacaktır. Diğer bir deyişle, yüksek düzeyde ve herkesin ulaşma
olanağının olduğu bir maddi refah düzeyi, kalkınma tanımlamalarının bir çoğu için bir
önkoşuldur.18
Genel kabul gören bir başka görüş ise, kalkınmayı, ekonomik büyümeyle
sonuçlanan bir süreç olarak ifade eder. Ancak, yalnızca ekonomik kriterleri dikkate
alıyor olması nedeniyle bu tanım, kalkınma kavramını oldukça kısırlaştırmaktadır.
Çünkü kalkınma, genellikle ekonomik olmayan kriterleri de içerir. Bu çerçevede
kalkınma, nüfusun artan kısmında hissedilen yaşam standartlarını kümülatif olarak
artıran, ekonomik, sosyal ve politik bir süreç olarak tanımlanabilir. Bu tanımlama,
yaşam standartlarındaki artışın ekonomik olduğu kadar sosyal ve politik bir süreci
17 Todaro ve Smith, s.25. 18 Ray, s.9.
11
içerdiğine, bu artışın geçici değil giderek artan oranda ve artan nüfus tarafından
hissedilebilir düzeyde olması gerektiğine dikkat çeker. Net olarak bu tür bir tanımlama,
bir kalkınma sürecinde vazgeçilmez hedefler olarak, eşitlik ve adalet kavramlarını
benimser, fakat kalkınma sürecindeki temel amaç olarak kabul edilen “bütün
eşitsizliklerin ortadan kaldırılması” sorunsalını, sürecin merkezine koymaz. Bu tür
tanımlamalar, kalkınmanın en iyi tanımının, daha kompakt bir ifadeyle, “dengeli
büyüme” olduğu görüşüne dayanır.19
Bazı kalkınma tanımları ise, daha çok teknolojik değişimlere odaklanmaktadır.
Bu perspektifle kalkınma, geleneksel, komplike olmayan ve emeğe dayalı üretim
teknikleri kullanan bir toplumu; sermaye, nitelikli işgücü ve bilimsel bilgi kullanarak,
ileri teknolojiye ve yüksek gelire sahip modern bir ekonomiye dönüştüren bir süreci
ifade eder.20
Diğer taraftan kalkınma, ekonomik büyüme hızı, eşitsizliğin giderilmesi ve
yoksulluğun azaltılması gibi konularda olduğu kadar, sosyal ve kurumsal yapıda
meydana gelen temel değişimleri de içeren çok yönlü bir süreç olarak kabul
edilmektedir. Bu kapsamda kalkınma, içindeki sosyal grupların ve bireylerin çeşitli
temel istek ve ihtiyaçlarını düzenleyen ve onları tatmin edici olmayan bir yaşam
koşulundan, madden veya manen daha iyi olarak kabul edilen yaşam koşuluna veya bir
duruma taşıyan bir sosyal düzenin bütün olarak değişimi şeklinde tanımlanmaktadır.21
En yalın ifadeyle ise kalkınma; ekonomik büyümeyi de kapsayan, iktisadi,
sosyal ve kültürel yapıdaki gelişme ve ilerlemelerdir. İktisadi faaliyetlerdeki
genişlemeyi, işbölümü ve uzmanlaşmanın yayılmasını, teknolojik ilerleme ve
yenilikleri, üretim ve verimlilikteki artış gibi değişmeleri içeren bu tanım, toplumun
sağlık, eğitim ve kültür düzeyindeki ilerlemeyi ve refah seviyesindeki yükselmeyi de
ifade etmekte; bu bağlamda kalkınmanın insani boyutunu da içermektedir.22
19 Rupert Hodder, Development Geography, Florence, KY, USA: Routledge, 2000, s.3. 20 A.g.e., s.4. 21 Todaro ve Smith, s.17. 22 Nihal Kargı, Ekonomik Kalkınma, Tasarruf ve Sermaye İlişkileri: Türkiye Örneği, Sermaye
Piyasası Kurulu-Yayın No: 115, Mart 1998, s.5.
12
Sonuç olarak kalkınma süreci, bir ülkede yaşam kalitesini arttırmaya ilişkin
temel unsurlar her ne olursa olsun, bütün toplumlar için şu üç temel amaca hizmet
etmektedir:23
- Beslenme, barınma, sağlık ve güvenlik gibi yaşamsal ihtiyaçların giderilmesi
için gerekli olan mal ve hizmetlerin dağılımını yaygınlaştırmak ve
kullanılabilirliğini arttırmak,
- Sadece maddi refahı arttırmakla kalmayıp, bireysel ve ulusal saygınlığın
oluşmasına da imkan hazırlayan ve daha fazla istihdam, daha yüksek gelir,
daha iyi eğitim, kültürel ve insani değerlere daha büyük ilgi gibi konuları
içeren yaşam standartlarını yükseltmek.
- İnsanları ve ülkeleri, gerek diğer ülke veya insanlara, gerekse cehalete ve
sefalete karşı bağımlı olmaktan da kurtararak, sahip olabilecekleri ekonomik
ve sosyal olanakları arttırmak.
1.2.2. Kalkınma Düzeyinin Belirlenmesi ve İnsani Kalkınma
Ülkelerin maddi refah veya kalkınmışlık düzeylerinin ölçümü ve bu ölçümlerin
değerlendirilmesi son derece önemlidir. Buna göre, hesaplanma tekniğindeki
farklılıklara rağmen, söz konusu ölçme ve değerlendirmeler için kullanılan en yaygın
kıstas, kişi başına düşen gayri safi yurt içi hasıladır (GSYİH).24 GSYİH, üretimde
kullanılan faktörlerin yerli veya yabancı olmasına bakılmaksızın, bir yıl içinde, bir
ülkede yaşayanlar tarafından üretilen nihai mal ve hizmetlerin toplam parasal değerini
ifade eder. Kişi başına düşen GSYİH ise, bir ülkedeki GSYİH’nin o ülkenin nüfusuna
bölünmesi ile bulunur.
GSYİH’nin düşük olması, çoğu zaman, insanların yaşam kalitesini ve refahını
azaltan birçok faktör ile ilişkilendirilir. Diğer bir deyişle, bir ülkede kişi başına düşen
GSYİH düzeyi ile o ülkenin ekonomik kalkınmışlığı arasında pozitif korelasyon olduğu
varsayılmaktadır. Bu kıstas, gerçekten de konuya etki eden faktörlerin birçoğunu tek
başına temsil etmektedir. Bunun anlamı şudur; kişi başına 1000 dolar GSYİH’ ya sahip
olan bir ülke, kişi başına 500 dolar GSYİH’ ya sahip olan bir ülkeye göre, ortalama
23 Todaro ve Smith, s.22. 24 W. Charles Sawyer ve Richard L. Sprinkle, International Economics, 2.Basım, New Jersey: Pearson
Prentice Hall, 2006, s.230.
13
olarak daha yüksek bir yaşam standardına veya maddi refah düzeyine sahiptir.25 Bu
bağlamda GSYİH, karmaşık görünen kalkınma tanımlamasını kolaylaştırmıştır.
Diğer taraftan, GSYİH’den hareket ederek bir ülkenin refah veya kalkınma
düzeyinin ölçülmesi, ilgi çekici olduğu kadar tartışmalı bir konudur. Nitekim,
kalkınmanın uluslararası düzeyde bilinçli seçilmiş bir hedef olmasının ardından
kalkınma eyleminin sadece GSYİH kıstasının artmasıyla gerçekleşeceği kabul edilir
olmuştur. Ancak bu görüş, son yıllarda, çeşitli çevreler tarafından giderek daha fazla
eleştiriye maruz kalmaktadır. Nitekim, tanımsal olarak, kişi başına düşen milli gelir
düzeyi veya GSYİH ile açıklanan bir kalkınma, birçok kimseye göre rasyonel değildir.
Bu eleştirel görüşe göre, ne kadar çok gelire sahip olunursa olunsun, kalkınma sadece
gelirle gerçekleştirilemez. Çünkü kalkınma, fakirliğin ve beslenme yetersizliğinin
azaltılması, ortalama yaşam süresinin arttırılması; sağlık hizmetlerine ve temiz içme
suyuna erişim sağlanması; çocuk ölümü oranlarının azaltılması; bilginin kullanımının,
eğitim-öğretim faaliyetlerinin ve özellikle okur-yazarlığın arttırılması gibi sosyal,
ekonomik, politik ve kültürel olgulardaki pozitif gelişim ile ilişkilidir.26
Bu kapsamda, ülkelerin kalkınmasını sağlayacak faktörlerin çeşitliliği, bir
yandan kalkınmışlığın ölçülmesindeki zorlukları arttırmakta, diğer yandan kalkınmanın
özellikle insani boyutuyla da tartışılmasına imkan tanımaktadır. Nitekim, kalkınma
kavramı bir toplumun reel milli gelirinin devamlı ve kümülatif bir biçimde artışını
sağlayan sosyal, kültürel ve politik değişkenlerin bileşimi olarak tanımlandığında,
kavramın merkezinde insan faktörünün olduğu görülmektedir.27 Bu, kalkınma
çabalarının ancak sağlıklı bir insani kalkınmanın sağlanmasıyla sonuç bulacağını ifade
eden bir yaklaşımdır. İnsani kalkınma olarak adlandırılan bu yaklaşım, insanların
sonsuz ihtiyaçlarından sadece üçü üzerinde durmaktadır: Uzun ve sağlıklı bir ömür,
bilgi edinmek ve asgari geçim standardı için gerekli kaynaklara erişmek.28 İnsani
kalkınma, bireylerde davranış değişikliği yaratarak, kalkınmanın sosyal boyutuna etki
etmek suretiyle, üretim aşamasındaki bir girdi olarak kalkınmaya katkı sağlar. Kalkınma
25 Sawyer ve Sprinkle, ss.230-231. 26 Ray, ss.8-9. 27 Yusuf Tuna ve İbrahim Güran Yumuşak, “Beşeri Kalkınma İndeksi ve Türkiye Analizi”, I. Ulusal
Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi, Hereke:10-11 Mayıs 2002, s.3. 28 Tuna ve Yumuşak, s. 2.
14
olgusuna insani bir çerçeveden bakan bu anlayış, aynı zamanda kalkınmışlık kriterleri
için önemli değişiklikleri işaret etmektedir. Bu değişikliklerin temelinde yatan felsefe,
kalkınmışlık ölçütünde, ekonomik kriterler ile sosyal ve siyasal göstergeler arasındaki
güçlü ilişkinin ortaya çıkarılmasıdır. Bu göstergelerden bazıları, kişi başına düşen
doktor, hemşire ve öğretmen sayılarıyla, okur-yazarlık oranı, doğuşta hayatta kalma
ümidi, bebek ölüm oranı, günlük alınan kalori miktarıdır.29
1.2.3. Ülkelerin Kalkınma Düzeyine Göre Sınıflandırılması
Günümüz ekonomi literatüründe ülkeler, birçok farklı terim ile
nitelendirilmektedir. Bu konuda en yaygın sınıflandırmalar ise, ülkelerin kalkınma yada
gelişme düzeylerine dayalı olarak yapılanlardır. Bu nedenle, “gelişmiş” ve
“gelişmemiş”, “çok gelişmiş” ve “az gelişmiş” veya değişimin devamlılığını vurgular
bir biçimde “gelişmiş” ve “gelişmekte olan” ülkeler arasındaki farklılıktan sıklıkla söz
edilir. Zengin ülkeler bakımından tamamlanmış bir süreci ima eden gelişmişlik
probleminden muzdarip olmalarına rağmen, “az gelişmiş ülke” ve “gelişmekte olan
ülke” kavramlarında gizli olan iyimserlik, bu iki terimin yaygın olarak kullanılmasını
sağlamıştır. Daha zengin ülkeler, sanayileşme ve kalkınma kavramları arasında var
olduğu kabul edilen yakın ilişki nedeniyle, genellikle “sanayileşmiş ülkeler” olarak
adlandırılırlar. Sınai üretimi hızlı büyüyen bazı Asya, Batı Avrupa ve Latin Amerika
ülkeleri ise, “yükselen ekonomiler” olarak adlandırılır. Ekonomilerinin en fazla ve en
hızlı büyüyen payını imalatın değil, finans, araştırma ve geliştirme (Ar-Ge), sağlık gibi
hizmetlerin oluşturması nedeniyle, en yüksek gelire sahip ülkelerden bazen, “ileri
sanayileşmiş” veya “hizmet tabanlı ekonomiler” olarak söz edilir.30
Zengin-fakir ülke ikilemesi, tamamen ülkelerin gelir düzeyi baz alınarak, Dünya
Bankası tarafından geliştirilen dört basamaklı bir sınıflandırmaya tabi tutulmaktadır.
Bankanın, söz konusu sınıflandırmanın sınırlarını çizerken kullandığı temel kriter ise,
kişi başına düşen gayri safi milli gelirdir (GSMG). Oysa bankanın daha önce kullandığı
29 İlhan Kesici, UNDP Beşeri Kalkınma Raporları ve Türkiye’nin Planlı Kalkınma Politikaları
Üzerine Etkileri, İnsanca Gelişme Birinci Türkiye Konferansı (7-8 Eylül 1992), Ankara, T.C. ve UNDP Yayını, s.45.
30 Dweight H. Perkins, Steven Radelet ve David L. Lindauer, Economics of Development, 6. Basım, USA: W.W. Norton & Company, 2006, s.10
15
kriter, gayri safi milli hasılaydı (GSMH).31 Dünya Bankası’nın bu kapsamda belirlediği
sınıflandırma ve bu sınıflandırma kapsamında 2007 yılı için açıklanan limitler şu
şekildedir:32
- Düşük Gelirli Ülkeler: 937 dolardan daha az kişi başına gelire sahip olan
ülkeler.
- Düşük Orta Gelirli Ülkeler: 936 ila 3.705 dolar arasında kişi başına gelire
sahip olan ülkeler.
- Yüksek Orta Gelirli Ülkeler: 3.706 ila 11.455 dolar arasında kişi başına
gelire sahip olan ülkeler.
- Yüksek Gelirli Ülkeler: 11.456 dolardan daha fazla kişi başına gelire sahip
olan ülkeler.
1.2.4. Kalkınma İndeksleri
Belirli dönemlerde, çeşitli kuruluşlar tüm bu göstergeleri kapsayan ve ülkelerin
ne düzeyde kalkınma gerçekleştirdiğini gösteren indeksler hesaplamaktadır. Bu
kapsamda Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı tarafından yayımlanan global insani
kalkınma raporunda tasarlanan ve geliştirilen insani kalkınma indeksi, insani yoksulluk
endeksi, cinsiyete dayalı kalkınma indeksi ve cinsiyete dayalı yetkilendirme ölçüsü gibi
indeksler bunlardan bazılarıdır.
1.2.4.1. İnsani Kalkınma İndeksi
Ortalama yaşama süresi, eğitim ve gelir düzeyi gibi üç temel göstergenin tek bir
indekste bir araya getirilmesinden oluşan insani kalkınma indeksi, ilk olarak, 1990
yılında Birleşmiş Milletler insani kalkınma raporunda yayımlanmış ve ülkelerin
kalkınmışlık düzeyini ölçmenin yeni bir yolu olarak sunulmuştur.33 İndeksin basit
hesaplanması ve kullanımının kolay olması kısa süre yeterli bir refah yada kalkınmışlık
göstergesi olarak kabul görmesine neden olmuş ve bu alanda uluslararası bir standart
niteliği kazanmıştır. Ayrıca indeks, Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (United
Nations Development Programme - UNDP) tarafından yıllık bazda hazırlanmaktadır ve
31 Serhan Oksay, Kalkınmanın Finansmanı, İstanbul: Okumuş Adam Yayınları, 2005, s.17. 32 http://www.worldbank.org/data/countryclass/countryclass.html[18.09.2008] 33 UNDP, Measuring Human Development: A Primer, New York: 2007, s.37
16
cinsiyet ayırımı yapmaksızın ülke nüfusunun tamamını değerlendirmesi bakımından
toplam bir indekstir.34
İnsani kalkınma indeksi, ülkelerin kalkınmışlık düzeyini, Şekil 2’de gösterildiği
gibi üç farklı boyutta ele almaktadır. Buna göre birinci boyutta, bireylerin sağlık ve
beslenme konularında aldığı hizmetlerin kalitesi ile uzun ve sağlıklı yaşam arasındaki
doğru orantıyı ortaya koymakta, bunun göstergesi olarak da ortalama yaşam beklentisini
dikkate almaktadır. İnsani kalkınma indeksinin ikinci boyutu, kalkınma için bir başka
önemli gösterge olan eğitimdir ve indeks içerisinde okur-yazarlık, okullaşma oranı gibi
kolay hesaplanabilir göstergelerle ifade edilmiştir. İnsani kalkınma indeksinin üçüncü
ve ölçülmesi en zor olan boyutu ise, iyi bir yaşam sürebilmek için gerekli kaynaklara
sahip olabilmektir. Bu boyutla ilgili sağlıklı verilere ulaşmanın zorluğu nedeniyle, iyi
yaşam sürebilmek için gerekli kaynaklara sahip olabilmenin göstergesi olarak ülkelerin
ortalama gelir düzeyleri hesaplanmaktadır. Bu hesaplamaya ışık tutan ölçüt ise
satınalma gücü paritesine göre hesaplanmış kişi başına düşen gerçek GSYİH
olmaktadır. GSYİH ölçütü gelir kaynağını tam olarak yansıtamasa da mevcut veriler
ışığında en iyi sonucu veren gösterge olarak kabul edilmektedir. Diğer taraftan, GSYİH
ölçütündeki bu eksikliği gidermek için, insani kalkınma indeksinin alt indekslerinden
(insani yoksulluk indeksi, cinsiyete dayalı kalkınma indeksi ve cinsiyete dayalı
yetkilendirme ölçüsü) iktisadi büyüme, eğitim, sağlık, çevre sağlığı, enerji kullanımı,
suç oranları ve nüfus gibi göstergelerden faydalanılmaktadır.35
İnsani kalkınma indeksinin getirdiği en önemli yenilik, hem sosyal hem
kalkınma için bir çerçeve kaynak niteliğinde olan tek bir istatistiğin yaratılmasıdır.
Buna göre indeks, her bir gösterge için, “kale direkleri” olarak adlandırılan minimum ve
maksimum noktaları belirler ve 0 ila 1 arasında belirlenen bu kale direklerine göre her
ülkenin sıralamada nerede durduğunu ortaya koyar.36
34 Hatice Erkekoğlu, “AB’ye Tam Üyelik Sürecinde Türkiye’nin Üye Ülkeler Karsısındaki Göreli
Gelişme Düzeyi: Çok Değişkenli İstatistiksel Bir Analiz” Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 14, 2007, ss. 29-30.
35 Tuna ve Yumuşak, s. 5. 36 UNDP, Human Development Reports, Human Development Index, http://hdr.undp.org/en/statistics/indices/hdi/[01.04.2008]
17
Şekil 1: İnsani Kalkınma Endeksi
Kaynak : UNDP, Human Development Report 2001, New York: Oxford University, s.239.
Bu çerçevede, insani kalkınma indeksine göre, 0.800 değerinin üzerinde olan
ülkeler yüksek insani kalkınma grubuna, 0.800 ila 0.500 değer aralığında olan ülkeler
orta düzey insani kalkınma grubuna ve 0.500 değerinin altında kalan ülkeler düşük
insani kalkınma grubuna girmektedirler. 2007 yılı insani kalkınma raporuna göre,
yüksek insani kalkınma grubuna giren ülkelerin sayısı 70, orta düzey insani kalkınma
grubuna ülkelerin sayısı 85 ve düşük insani kalkınma grubuna giren ülkelerin sayısı ise
22’dir.
2007 yılı insani kalkınma raporunda yer alan ve 177 ülkenin insani kalkınma
performansını yansıtan insani kalkınma indeksinden hareketle oluşturulan Tablo 1
incelendiğinde, 2005 yılı için en yüksek insani kalkınma indeksi değerine sahip olan
ülkenin 0.968 ile İzlanda, en düşüğün ise 0.336 ile Sierra Leone olduğu görülmektedir.
İzlanda’dan sonra insani kalkınma indeksi değeri yüksek olan diğer ülkeler, sırasıyla,
Norveç, Avustralya, Kanada ve İrlanda’dır. Amerika Birleşik Devletleri ise 12. sırada
yer almaktadır. Ayrıca tabloya göre en yüksek ortalama yaşam süresi değerine sahip
18
olan ülke de İzlanda’dır. Tabloda, en yüksek okullaşma oranına sahip altı ülke ise
sırasıyla, İzlanda, Norveç, Avustralya, Kanada, İrlanda ve Fransa’dır.
Tablo 1
Beşeri Kalkınma İndeksi ve Bazı Ülkelerin Aldığı Değerler
2005
Kaynak: UNDP, Human Development Report-2007/2008, New York: Palgrave Macmillan, 2007, ss.229-232.
* Bazı oranların % 100’ün üzerinde çıkması okul öncesi eğitimin hesaplamalara katılmasından
kaynaklanmaktadır. Ancak indeks hesaplamalarına % 100 olarak girmektedir.
** A= Kişi Başına Düşen GSYİH ile İnsani Kalkınma İndeksi sıralaması arasındaki fark.
Öte yandan en yüksek okur-yazarlık oranı, okul öncesi eğitimin de hesaba
katıldığı %113’lük değeri ile Avustralya’ya aittir. Okul öncesi eğitimin dikkate
alınmadığı hesaplamada, bu konudaki en yüksek değer %99.9 ile İrlanda’ya aittir.
Sıra Ülke Adı
İnsani Kalkınma İndeksi Değeri
2005
Doğumda Ortalama
Yaşam Süresi (yıl)
2005
Yetişkin Okur-
Yazarlık Oranı (%)
1995-2005
Okullaşma Oranı*
(%)
2005
Kişi Başına Düşen
GSYİH (SAGP $)
2005
Ortalama Yaşam İndeksi
Eğitim İndeksi
GSYİH İndeksi
A**
1 İzlanda 0.968 81.5 99.0 95.4 36.510 0.941 0.978 0.985 4 2 Norveç 0.968 79.8 99.0 99.2 41.420 0.913 0.991 1.000 1 3 Avustralya 0.962 80.9 99.0 113.0 31.794 0.931 0.993 0.962 13 4 Kanada 0.961 80.3 99.0 99.2 33.375 0.921 0.991 0.970 6 5 İrlanda 0.959 78.4 99.0 99.9 38.505 0.890 0.993 0.994 -1
10 Fransa 0.952 80.2 99.0 96.5 30.386 0.919 0.982 0.954 8 20 İtalya 0.941 80.3 98.4 90.6 28.529 0.922 0.958 0.944 1 30 Bruney Sultanlığı 0.894 76.7 92.7 77.7 28.161 0.862 0.877 0.941 -8 40 Şili 0.867 78.3 95.7 82.9 12.027 0.889 0.914 0.799 15 50 Seyşel Adaları 0.843 72.7 91.8 82.2 16.106 0.795 0.886 0.848 -10 60 Romanya 0.813 71.9 97.3 76.8 9.060 0.782 0.905 0.752 3
70 Brezilya 0.800 71.7 88.6 87.5 8.402 0.779 0.883 0.740 -3 84 Türkiye 0.775 71.4 87.4 68.7 8.407 0.773 0.812 0.740 -18 100 Maldivler 0.741 67.0 96.3 65.8 5.261 0.701 0.862 0.661 -1 150 Doğu Timor 0.514 59.7 50.1 72.0 1.033 0.578 0.574 0.390 16 177 Sierra Leone 0.336 41.8 34.8 44.6 806 0.280 0.381 0.348 -5
G.O.Ü 0.691 66.1 76.7 64.1 5.282 0.685 0.725 0.662 -
OECD 0.916 78.3 .. 88.6 29.197 0.888 0.912 0.947 - Dünya 0.743 68.1 78.6 67.8 9.543 0.718 0.750 0.761 -
19
Raporda, en yüksek ve en düşük kişi başına düşen GSYİH değerine sahip olan ülkeler
ise, 60.228 $ ile Lüksemburg ve 667 $ ile Malavi’dir.
Diğer taraftan, sınıflandırma yöntemi sayesinde insani kalkınma indeksinin yeni
bir kullanım şekli geliştirilmiştir. Buna göre, bir insani kalkınma indeksi, farklı insanı
kalkınma düzeylerine sahip ülkeler arasından çıkacak bazı grupları içerisinde
barındırabilir. Bu bakımdan sınıflandırılmış insani kalkınma indeksi, grupların her biri
için ayrı ayrı hazırlanan insani kalkınma bileşenlere göre elde edilen verinin
kullanılmasına dayandırılır ve bu indeksteki her bir grup, ayrı bir ülke gibi muamele
görür. Bu gruplar gelir, coğrafi veya idari bölgeler, kentsel veya kırsal yerleşim, cinsiyet
ve etnik yapıya göre belirlenebilir. Böylece, uluslar ve alt sınıflar düzeyinde
sınıflandırılmış bir insani kalkınma indeksinin kullanılması, bölgeler arası, cinsiyetler
arası, kentler veya kırsal alanlar arası ve etnik gruplar arasındaki önemli eşitsizlik ve
eksiklikleri vurgulamaya yardım eder. Sınıflar arasındaki bu eşitsizlikler zaten biliniyor
olabilir, ancak insani kalkınma indeksi onları daha net bir şekilde ortaya koymaktadır.
Diğer taraftan, katılımcı kalkınma için de geliştirilen insani kalkınma indeksinin sosyal
grup ve bölgelere göre sınıflandırılması, yerel yönetimleri hesap vermeye zorladığı gibi
daha fazla kaynak sağlanması konusunda yerel toplum grupları üzerinde baskı
oluşmasına fayda sağlamaktadır.37
1.2.4.2. İnsani Yoksulluk İndeksi
İnsani yoksulluk indeksi, ilk olarak, 1997 yılında yayımlanan Global İnsani
Kalkınma Raporu’nda, kalkınma indekslerinden biri olarak ortaya atılmıştır. Bu
indeksin hazırlanmasındaki amaç, yaşam kalitesindeki yoksunluğu farklı açılardan
ortaya koyan ve yoksulluk düzeyini gösteren birleşik bir indeksin yaratılmasıdır. İnsani
yoksulluk indeksi, insani kalkınmanın ele aldığı üç boyut (eğitim, sağlık ve gelir
düzeyi) ile insan yaşamında bir başka önemli yere sahip olan uzun ömürlülük, bilgi,
ekonomik durum ve sosyalleşme gibi boyutları bir arada inceler. İnsani kalkınma
indeksi ile insani yoksulluk indeksi arasındaki en temel fark, ilkinin bir ülkede, belirli
bir coğrafi bölge veya kitlenin gelişimini ölçmesi, ikincisinin ise bir ülke veya belirli bir
37 UNDP, Human Development Reports, Human Development İndex, http://hdr.undp.org/en/statistics/indices/hdi/[01.04.2008]
20
coğrafi bölgede yaşayan en yoksul insanlara odaklanmasıdır.38 Diğer taraftan UNDP,
insani yoksulluğu gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelere göre iki ayrı şekilde
hesaplamaktadır. Buna göre, gelişmekte olan ülkelerde insani yoksulluk şu üç kriterden
yola çıkarak hesaplanmaktadır:39
1.Yaşam Süresi: Uzun bir yaşamdan yoksun olma insani yoksulluğun ilk
göstergesi olarak kabul ediliyor. UNDP, hesaplamalarında 40 yaşı esas almakta
ve bu yaşın altındaki yaşam süresini insani yoksulluk olarak
değerlendirmektedir.
2.Eğitim: Eğitim imkanlarından yoksun olma, insani yoksulluğun ikinci
göstergesini oluşturuyor. Hesaplamalarda yetişkinler arasındaki okuma yazma
bilmeme oranı insani yoksulluğun bir diğer kriterini oluşturmaktadır.
3.Ekonomik ve Sosyal İmkanlar: Bireylerin ekonomik ve sosyal imkanlardan
yoksun olması, insani yoksulluğun bir diğer göstergesini oluşturuyor. UNDP,
aşağıda belirtilen başlıca üç veriden yararlanarak, ekonomik ve sosyal imkanlara
sahip olma düzeyini belirlemektedir;
- Sağlıklı içme suyuna sahip olmayan nüfus yüzdesi.
- Temel sağlık imkanlarından yoksun olan nüfus yüzdesi.
- 5 yaşın altında olan ve yeterli beslenemeyen nüfus yüzdesi.
Diğer taraftan, gelişmiş ülkelerdeki insani yoksulluk indeksi ise şu dört kritere
dayanır:40
- 60 yaşından daha fazla yaşam imkanına sahip olmayan nüfus oranı,
- Yeterli ölçüde okuma yazma imkanına sahip olmayan nüfus oranı,
- Gelir yoksulluğu sınır altında bulunan nüfus oranı, (kullanılabilir kişisel
gelirin yüzde 50’sinden daha az gelire sahip nüfus oranı esas alınıyor).
- Uzun dönemli işsizlik oranı.
38 UNDP, Measuring Human Development: A Primer, s.48. 39 Coşkun Can Aktan, “Dünyada ve Türkiye’de İnsani Yoksulluk”, Coşkun Can Aktan (Ed), Yoksullukla
Mücadele Stratejileri içinde, Ankara: Hak-İş Konfederasyonu Yayını, 2002. ss.1-2. http://www.canaktan.org/ekonomi/yoksulluk/ikinci-bol/dunya-insani-yoksulluk.pdf[26.03.2008]
40 A.g.e., s.2.
21
1.2.4.3. Cinsiyete Dayalı Kalkınma İndeksi
Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı’nın, 1995’ten itibaren yayımladığı
raporlarda, yeni bir kalkınma indeksi olarak yer verdiği cinsiyete dayalı kalkınma
indeksinde (CDKİ), insani kalkınma indeksi ile aynı veriler kullanılmakta, ancak yaşam
beklentisi ve eğitim verileri cinsiyete göre değerlendirilmektedir. Bir başka deyişle
insani kalkınma indeksi erkek ve kadınlar için ayrı ayrı hesaplandığında cinsiyete dayalı
kalkınma indeksine ulaşılır. Erkek ve kadının elde ettiği gelirle ilgili veriye ulaşmak
oldukça zordur. Bu nedenle, UNDP tarafından cinsiyete dayalı kalkınma indeksleri
hesaplanırken, cinsiyet esas alınarak tarım dışı sektörlerdeki ücret geliri ve işgücüne
katılım oranı tahmin edilmiştir.41
1.2.4.4. Cinsiyete Dayalı Yetkilendirme Ölçüsü
Cinsiyete dayalı kalkınma indeksi gibi Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı
tarafından geliştirilen cinsiyete dayalı yetkilendirme ölçüsü (CDYÖ), ekonomi ve
siyaset platformlarında sahne alan kadınların bu alanlardaki ilerleyiş ve gelişimlerini
dikkate alır. Bir başka deyişle CDYÖ, karar alma sürecinde yer alan ve gerek
ekonomik gerekse politik yaşama aktif olarak katılabilen kadın ve erkeklerin oranını
inceler. Karşılaştırma yapmak gerekirse, CDKİ kalkınmaya ilişkin mevcut kapasitenin
geliştirilmesi ile ilgiliyken; CDYÖ, söz konusu kapasitenin, hayatın sunduğu fırsatlarda
avantaj sağlamak amacıyla kullanılması ile ilgilidir. Ancak her iki ölçüm de politik
tartışmalar ve cinsiyete dayalı insani kalkınma analizleri için dikkate alınan göstergeleri
izlemek amacıyla kullanılmaktadır.42
Cinsiyete dayalı yetkilendirme ölçüsü, “ekonomik katılım ve karar alma sürecine
katılma gücü”, “politik karar alma sürecine katılma gücü” ve “ekonomik kaynaklar
üstündeki güç” olmak üzere üç indeksin birleştirilmesiyle elde edilir. Buna göre birinci
indeks, “erkek ve kadınların yönetimdeki payları” ve “profesyonel ve teknik
pozisyonlarda yer alan erkek ve kadınların oranı” değişkenleriyle; ikinci indeks,
41 Erkekoğlu, s.30. 42 UNDP, Human Development Reports, Measuring inequality: Gender-related Development Index (GDI) and Gender Empowerment Measure (GEM). http://hdr.undp.org/en/statistics/indices/gdi_gem/[01.04.2008]
22
“parlamentodaki erkek ve kadın sandalye sayısı” göstergesiyle ve üçüncü indeks “kadın
ve erkeğin tahmini gelirleri” ile ölçülmektedir.43
1.2.5. Kalkınma Politikaları
İkinci Dünya Savaşı sonrasında, sömürgecilikten yeni kurtulan gelişmemiş
ülkeler ile bu ülkelerin maddi ve insani kaynaklarını kullanarak yaşam standartlarını
geliştiren sanayileşmiş ülkeler, iki kutuplu yeni bir dünya düzeninin doğuşuna neden
olmuşlardır. Gelir dağılımı başta olmak üzere, eğitim, sağlık, adalet gibi gelişmişlik
düzeyini gösteren tüm konularda ortaya çıkan bu kutuplaşma, zamanla daha da
büyümüş ve ülkelerarasındaki ekonomik ve sosyal ilişkileri, dünya barışını tehdit eder
hale gelmiştir.
İkinci Dünya Savaşı sonrasında yaşanan ve izleri günümüze kadar taşınan bu
gelişmeler, hem dünya barışının korunması hem de açlıktan ve yoksulluktan ölen
milyonlarca insana yardım edilmesi amacıyla, az gelişmiş veya gelişmekte olan
ülkelerin, gelişmiş ülkeler tarafından desteklenmesi ve kalkınmalarının sağlanması
gerektiği sonucunu ortaya çıkarmıştır. Ancak, gelişmiş ülkeleri bu konuda harekete
geçiren asıl motivasyon, az gelişmiş o ülkelere kendilerinin ihtiyaç duymadığı ürünleri
ve eski teknolojileri satabilmelerinin, bu ülkelerin doğal kaynaklarını ucuz hammadde
olarak kullanabilmelerinin ve bu ülkelerle eski ticari ilişkilerini sürdürebilmelerinin tek
yolunun bu olmasıdır.44
Sonuç olarak, sözü edilen gelişmeler, ülkelerarasındaki gelişmişlik farkının
giderilmesine yönelik çeşitli politikaların üretilmesine neden olmuştur. Buna göre,
kalkınma politikaları olarak adlandırılan söz konusu politikaları aşağıdaki dört başlıkta
toplamak mümkündür.
1.2.5.1. Bölgesel Kalkınma Politikası
Bölgesel kalkınma kavramı, temel olarak, kalkınmışlık düzeyi farklılığının
sadece ülkeler arasında değil, aynı ülke içerisindeki bölgelerde de meydana
gelebileceğini ifade eder. Diğer bir deyişle, bölgesel kalkınma kavramı esasen, bölgesel
43 Erkekoğlu, s.30. 44 Serhan Oksay, ss.44-45.
23
eşitsizlikler üzerine inşa edilen bir kavramdır. Buradaki bölge kavramından kastedilen
ise, bir şehirden büyük fakat ülke topraklarının bütününden küçük olan ve kendine özgü
bir takım özellikleri bulunan ülke parçasıdır. Ancak son yıllarda, özellikle
bölgeselleşme ve küreselleşme hareketleri ile birlikte yaşanan ekonomik, politik, sosyal
ve teknolojik değişimler, geleneksel bölge kavramını tartışılır hale getirmiştir. Buna
göre, geleneksel anlayışta bölge, yan yana gelmiş yerel birimlerin mekansal bütünlüğü
ile ortaya çıkan, sınırları belirlenmiş, ulus devletler dışına kapalı ancak ulus devletin
denetiminde olan birimlere denir.45 Ancak, bölge tanımını dar ya da geniş kapsamlı
tutmamıza bağlı olarak, kalkınmışlık düzeylerindeki söz konusu farklılıkları,
kıtalararası, uluslararası, ulusal, bölgelerarası, kentler ya da semtlerarası gibi farklı
boyutlarda gözlemleyebilmek mümkün olmaktadır.46 Bu noktada bölge kavramını
küresel anlayışa göre tanımlamak gerekir. Küresel anlayışa göre bölge, ilişki ağı
belirlenen, mekansal süreklilik koşulu olmayan yerel birimlerin oluşturduğu,
uluslararası ilişkilere doğrudan açılan, sınırları değişken olan bir birimdir.
Bölgelerarasında meydana gelen gelişmişlik farkının temel nedenini, hemen her
ülkedeki ekonomik ve sosyal faaliyetlerin doğal bir merkez etrafında yoğunlaşması
olarak belirtmek mümkündür. Bölgelerin ekonomik etkinliklerini, nüfus dağılımını,
kentlerin, çevrenin ve doğal dokunun bütünlüğünü bozan, kalkınmanın ekonomik ve
sosyal maliyetlerini yükselten bu süreç, ülkelerin daha ileri düzeyde kalkınmaları
önünde bir engel teşkil etmektedir. Nitekim, bölgelerarası kalkınmışlık farklılığı
kavramı, az gelişmiş bölgelerin gelişmiş bölgelere sosyal refah açısından
yaklaştırılması, yani farklılıkların giderilmesi politikasını da doğal olarak beraberinde
getirmiştir. Bu gelişmeler neticesinde, “bölge” ve “kalkınma” kavramları bir bütün
olarak ele alınmış, planlama ve bölgesel kalkınma çabalarında alternatif politika
arayışları gündeme gelmiştir.47 Diğer bir deyişle bölgesel kalkınma, planlar ve devlet
45 Fuat Ercan, “Bölgesel Kalkınmada Değişim: Devlet Merkezli Bölgesel Kalkınmadan Piyasa Merkezli
Bölgesel Birikime”, Bölgesel Kalkınma, Politikalar ve Yeni Dinamikler, F. Aylan Arı (drl), İstanbul: Derin Yayınları, 2006, s.86.
46 Gülen Elmas, Küreselleşme Sürecinde Bölgesel Dengesizlikler, Ankara: Nobel Yayın-Dağıtım, 2001, s.6.
47 Kahraman Arslan, “Bölgesel Kalkınma Farklılıklarının Giderilmesinde Etkin Bir Araç: Bölgesel Planlama ve Bölgesel Kalkınma Ajansları”, İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi
Yıl:4 Sayı:7, 2005, s.276.
24
müdahalesi aracılığıyla, mevcut bölgesel eşitsizlikleri azaltma amacını içerisinde
barındırır. Bu amaç, kalkınma planlarının önemli belirleyicilerinden biridir.
Diğer taraftan, dünyadaki çeşitli uygulamalar, bölgelerarası kalkınma düzeyi
farklılıklarının giderilmesinin tek amaç olduğu planlama yaklaşımlarında, devletin
gelişmemiş bölgelere yaptığı yatırım ve yardımların, o bölgede verimli kullanılmadıkça
geri kazanılamadığını ve bölgenin rekabet gücünün artmasına katkı sağlayamadıklarını
ortaya koymuştur. Daha da önemlisi bu süreç, verimsiz bölgelere yönlendirilmek
suretiyle geri dönüşü zorlaştırılan kaynakların ülkenin bir başka yerinde, daha verimli
olarak kullanılmasını engellemektedir. Bölgesel kalkınma politikalarında planlamayı
öngören yaklaşımın eksikliği olarak gösterilen bu durum; bölgesel verimliliğin, bölgesel
kalkınmanın ön şartı olarak kabul edilmesini sağlamıştır. Zira, bölgelerin hedeflenen
gelişmişlik düzeyine ulaşabilmeleri, kaynak arzının yeterli olmasının yanı sıra, bölgenin
sahip olduğu kaynakları verimli bir şekilde değerlendirmesine de bağlıdır. Bu,
bölgelerin rekabet gücü elde edebilmelerinin ve sürdürülebilir bir bölgesel kalkınma
sağlamanın önemli bir şartıdır.48
Bu durum, bazı çevrelerde hoşnutsuzluk ve huzursuzluğu artırırmış, bazı
çevrelerde ise bölgesel politikalara ağırlık verilmesi gerekliliğini gündeme getirmiştir.49
Artık gelişmiş ülkelerin yaptığı, ekonomik ve sosyal ilerlemeye ülkenin her köşesinde
öncelik vermektir. Söz konusu ülkelerin bu yöndeki çabaları, geri kalmış bölgelerin
kalkınmasını sağlamak ve bu yolla, ülkedeki toplumsal huzura ve ekonominin dengeli
gelişimine katkıda bulunması bakımından gerekli görülmektedir. Bu da az gelişmiş ve
gelişmekte olan ülkelerin olduğu kadar, gelişmiş ülkelerin de bölgesel kalkınma
politikaları uygulamaları gerektiğinin göstergesidir.
Bölgesel kalkınma politikalarının gerekliliğinin bir diğer nedeni de içinde
yaşanılan zamanın alt sektörler ve alt bölgeler itibariyle ulusal rekabetçi üstünlükler
geliştirmeye eğilimli olmasıdır. Bölgesel kalkınma meselesine bu çerçeveden
bakıldığında, bölgenin sahip olduğu kaynakların açığa çıkarılması ve optimum verimle
kullanımlarının sağlanması önem kazanmaktadır. Aynı zamanda konuya ilişkin süreç,
48 Ercan, ss.85-86. 49 Elmas, s. 6.
25
bölgesel kalkınmanın sağlanabilmesi için gerekli olan bu belirlemelere uygun
politikaların ortaya çıkmasına da neden olmaktadır. Bölgesel kaynakların mobilize
edilmesi için gerekli olan bu belirlemeler şunlardır:50
- Bölgesel kaynakların bilgisine ulaşılması,
- Bölgesel kaynakları harekete geçirecek bölge aktörlerinin tanımlanması,
- Bölge aktörlerini de içeren idari-yapısal yapıların oluşturulması,
- Meşruluğun sağlanması ve finansal kaynakların sağlanması.
Sonuç olarak, bir ülkenin gerçek anlamda dengeli kalkınması, kalkınma
potansiyeli olan bölgelerini kalkınma programlarına alarak, onları kalkınmaya zorlamak
suretiyle gerçekleşebilir. Bu da mevcut bölgeleri kalkınmaya teşvik etmek ve yeni
potansiyel bölge oluşturmakla olacaktır. Özellikle az gelişmiş bölgelerinin kalkınmaya
katkısını sağlamak için kalkınmanın lokomotifi olacak sanayi sektörlerinin söz konusu
bölgelere kurulması gerekmektedir.51
1.2.5.2. Kırsal Kalkınma Politikaları
Az gelişmiş ülkeler açısından kalkınma, kaynakların etkin bir şekilde
dağıtılması, üretimin arttırılması, sanayileşmenin sağlanması, teknolojik ilerlemenin
hızlandırılması, kişi başına düşen gelirin arttırılması gibi temel ekonomik konularla
ilişkili olduğu kadar, tarımsal verimliliğin arttırılması, altyapı olanaklarının
geliştirilmesi ülke insanlarının eğitim, beslenme, sağlık v.b. yaşamsal konularla da
ilişkili bir süreçtir. Ancak, özellikle bu ikinci grupta yer alan kalkınma konularıyla ilgili
sorunların, az gelişmiş ülkelerde piyasa mekanizmasının sağlıklı çalışmadığı kırsal
alanlarda daha fazla hissedildiğini söylemek yanlış olmayacaktır. Bu durum, az
gelişmiş ülkelerin ikili yapı sorununun bir sonucudur. Zira bu ülkelerde, bir yandan
sanayileşme çabası içerisinde üretim yapılmakta, diğer yandan da geleneksel nitelikli
tarımsal üretim sürdürülmektedir. Az gelişmiş ülkelerde, tarımsal üretim yaparak,
geçimini bu yolla sağlayan kesim, genellikle kırsal alanda yaşamaktadır. Bu alanlarda
gerçekleştirilen tarımsal üretim ise, gelir elde etmekten çok, günlük gıda ihtiyaçlarının
50 Ercan, s.88. 51 Naci Karaduman, Bölgesel Kalkınma ve Bölgesel Dengesizlik, Haber Grubu. s. 3.
http://groups.yahoo.com/group/ueiktisadikalkinmaveplanlama/files/1.BölgeselKalkınmaveBölgeselDengesizlik[15.07.2002].
26
giderilmesi amacını taşımaktadır. Ancak, bu bölgelerde üretim tekniklerinin geleneksel
oluşu, tarımsal üretimden istenilen düzeyde verim alınamamasına neden olmakta ve
günlük gıda ihtiyacının karşılanabilmesini dahi zora sokmaktadır.52 Oysa, kalkınma
yolunda stratejik bir öneme sahip olan tarım sektörünün verimli kullanılası az gelişmiş
ülkeler için ayrı bir önem arz eder. Zira, az gelişmiş ülke ekonomilerinin hemen hepsi
tarıma dayalı ekonomilerdir ve bu ülkelerde nüfusun büyük çoğunluğu tarım sektöründe
çalışmaktadır.53
Diğer taraftan, az gelişmiş ülkelerin sahip oldukları kaynakların kıtlığı veya
mevcut kaynaklarının özellikle kırsal alanlarda verimsiz kullanılması, bu ülkelerde
bölgelerarasındaki dengesizliği derinleştirmekte; nüfusun ve sanayinin belli
merkezlerde toplanması, şehirleşme, çevre, altyapı gibi sorunları beraberinde
getirmektedir.54 Bu durum ülkeleri kır-kent arasındaki ince çizgiyi daha iyi anlamaya
sevk etmiştir. Bu noktada “genel kalkınma” yanında bir de “köy kalkınması” daha genel
bir ifade ile de “kırsal kalkınma” sorununu gündeme getirmiştir. Bu çerçevede, kırsal
alana ilişkin koşulların doğru analiz edildiği, çözümlendiği ve buna bağlı olarak
gerçekçi ve sistematik modellerin geliştirildiği; toplumsal siyasal, sektörel ve kültürel
gerçeklerin de dikkate alındığı kalkınma yaklaşımları daha başarılı olabilmiştir.55
Buna göre, kırsal kalkınmayı, ekonominin yanı sıra ve çevre, sağlık, altyapı ve
barınma gibi yaşam kalitesini arttırmaya yönelik diğer etkenleri de kapsayan tüm kırsal
kesim şartlarında iyileşme sağlanması olarak tanımlamak mümkündür.56 Bir başka
tanıma göre kırsal kalkınma, feodal, yarı feodal veya kapitalizm öncesi ilişkilerin
yaygın olduğu, daha çok tüketim amacıyla üretimin yapılabildiği veya tüketim nesneleri
sağlama amacıyla çok sınırlı düzeylerde artığın elde edilebildiği, yüzeysel ve az çeşitli
örgütlenmelerin olduğu kapalı bir ekonomik ve toplumsal yapılanmadan; genel olarak
52 Ahmet Tolunay ve Ayhan Akyol, “Kalkınma ve Kırsal Kaklıma: Temel Kavramlar ve Tanımlar”, Süleyman Demirel Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, Seri: A, Sayı: 2, 2006, s.121. 53 Emine Karaduman, Ekonomik Kalkınmada Finansman ve Organizasyonu, T.C. Maliye ve Gümrük Bakanlığı Araştırma Planlama ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı, Yayın No: 1993/328, Ankara: Başbakanlık Basımevi, 1993, s.13. 54 Naci Karaduman, Bölgesel Kalkınma ve Bölgesel Dengesizlik, s. 3. 55 Serkan Gürlük, “Dünyada ve Türkiye’de Kırsal Kalkınma Politikaları ve Sürdürülebilir Kalkınma”, Uludağ Üniversitesi İİBF Dergisi, Bursa: Cilt: 19 Sayı: 4 Kış Dönemi Aralık 2001. http://www.gapdogukalkinma.com/tarim/73.dun_kir.htm[27.03.2008] 56 United States Department of Agriculture, Rural Development 2006, 2007 Farm Bill Theme Papers, 2007, s.1. http://www.usda.gov/documents/Farmbill07ruraldevelopment.pdf[28.03.2008]
27
pazarda satmak amacıyla üretim yapılan, teknolojik gelişmelerden yararlanarak daha
fazla artık elde edilebilen, bireysel, toplumsal ve kurumsal ilişkilerin çok çeşitlenip
yaygınlaştığı, özellikle de kentsel yerleşmelerle işlevsel olarak bütünleşik bir ekonomik
toplumsal ve kültürel yapılanmaya geçiş olarak ifade edilebilir.57
Kırsal kalkınma çabaları, başlangıçta tarımsal kalkınma eksenli olarak insanların
gelir düzeyini artırma hedefine odaklanmışken, edinilen tecrübeler neticesinde; kırsal
alandaki altyapının iyileştirilmesi, eğitim ve sağlık hizmetlerine ulaşımın artırılması,
doğal kaynakların ve çevrenin korunarak kullanılması gibi konuların bir bütün olarak
ele alınması gerektiğini ortaya koymuştur. Son çeyrek yüzyılda hızlanan küreselleşme,
dünyanın bir bütün olarak algılanması yaklaşımını beraberinde getirmiş ve bu
algılamanın bir sonucu olarak dünyanın herhangi bir yerindeki çevresel, tarımsal ve
kırsal sorunlar tüm dünyayı ilgilendirir olmuştur.
1.2.5.3. Sürdürülebilir Kalkınma Politikaları
Dünya genelinde uygulanan bölgesel ve kırsal kalkınma politikaları kapsamında,
genel olarak, kalkınmanın sosyo-ekonomik yönü, nedenleri ve sonuçları dikkate
alınmış, ancak ülkelerarası rekabetin gelecekteki boyutu hiç hesaba katılmamıştır. Zira
bu politikalar ve günümüzde benimsenmiş diğer kalkınma politikalarının hemen hepsi,
günümüzün en önemli küresel sorunlarından biri olan çevre kirliliği ve doğal
kaynakların deformasyonu sorununu dikkate almamakta ve kalkınmaya yönelik
rekabette sınır tanımadan uygulanmaktadırlar.58 Ancak, uluslararası ekonomik düzende
geçerli olan söz konusu rekabet ortamının, sürekli üretimi ve tüketimi özendiren yapısı,
doğal kaynakların sınırsız ve bedelsiz bir şekilde tüketilmesi, çevrenin kirlenmesi ve
ekolojik dengenin bozulması gibi sorunların ortaya çıkmasına yol açmıştır. Sonuçta,
doğal kaynakların sınırsız bir şekilde kullanımı yoluyla ekolojik dengenin bozulması ve
ikame edilemez yapıdaki doğal kaynakların sınırlı olduğu gerçeği, kalkınma ve çevre
koruma kavramlarının birlikte ele alınması gerektiği görüşünü ortaya çıkarmıştır. Zira
ülkeler, yirminci yüzyılın ikinci yarısında, uzun dönemde çevresel kaliteyi göz önünde
bulunduran; kaynakların israf edilmeden ve optimum kullanılmasını amaçlayan bir
57 Yücel Çağlar, Köy, Köylülük, ve Türkiye’de Köy Kalkınması Sorunu, Ankara: TZD Yayınları, 1986, s.114. 58 Gürlük, http://www.gapdogukalkinma.com/tarim/73.dun_kir.htm[27.03.2008]
28
kalkınma politikasının gerekliliğini fark etmişlerdir. Ayrıca, hızla artan dünya nüfusu,
doğal çevrenin yok edilmesi tehlikesi ve uluslararası ortamda çevre kirliliğinin
çözümüne ilişkin artan endişeler, ülkeleri çözüm yolunda örgütlenmeye yöneltmiştir.
Bu kapsamda, kalkınma ile çevre sorunları, bütünleşik biçimde, ilk defa 1971
yılında İsviçre’nin Founex şehrinde yapılan, uzmanlar panelinde ele alınmıştır. Söz
konusu panel sonrası yayımlanan raporda, çevre sorunlarına karşı oluşan ilgilinin,
sanayileşmiş ülkelerin üretim ve tüketim yapısından kaynaklandığına, ancak dünyadaki
çevre sorunlarının yoksulluğun ve az gelişmişliğin de bir sonucu olduğuna dikkat
çekilmiştir. Sürdürülebilir kalkınma yaklaşımını oluşturan bu sonuç, 1972’de
Stockholm’de gerçekleştirilen Çevre ve İnsan Konferansı’na, birçok gelişmekte olan
ülkenin katılım göstermesine sebep olmuştur. Sürdürülebilir kalkınma yaklaşımında bir
başlangıç olarak kabul edilen Stockholm Konferansı’nda insan yerleşimlerinin
planlanmasına ve yönetiminden çevre kirliliğinin tespiti ve kontrolüne, aynı zamanda
devletlerin küresel kirlilikle uğraşmadaki yetersizlikleri, endüstrileşmiş ülkelerin diğer
ülkelerle arasındaki kalkınma ilişkilerinden, çevrenin önemine kadar çeşitli konular ele
alınmıştır.59
Söz konusu gelişmeler neticesinde ortaya çıkan sürdürülebilir kalkınma kavramı,
kelime anlamı olarak, kalkınmanın zaman içinde devam ettirilebilmesi anlamına gelir.
Burada sürdürülebilirlik kavramından kasıt, doğal kaynakların sona ermesini
engellemek, ekolojik dengeyi korumak, gelecek nesilleri de düşünmek suretiyle ve
kaliteli bir çevre anlayışıyla kalkınmayı devamlı kılmaktır. Diğer taraftan, sürdürülebilir
kalkınma kavramının ne olduğu ve bu konuya nasıl bakılması gerektiği, Birleşmiş
Milletler tarafından 1984 yılında kurulan Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu
(DÇKK) tarafından yapılan kısa çalışmada açıklanmaktadır. Komisyon tarafından
yapılan tanıma göre sürdürülebilir kalkınma, gelecek kuşakların imkanlarını
kısıtlamadan, bugünün ihtiyaçlarını karşılayan bir kalkınma biçimi ve sürecidir.
59 Derya Altunbaş, “Uluslararası Sürdürülebilir Kalkınma Ekseninde Türkiye’deki Kurumsal
Değişimlere Bir Bakış”, Yönetim Bilimleri Dergisi - T.C. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Biga İİBF, 1.2.2006, 2003-2004, s.2. http://biibf.comu.edu.tr/daltunbasmakale.pdf[28.03.2008]
29
Komisyon tarafından önerilen bu basit sürdürülebilir kalkınma tanımının, kuşaklararası
varlık, ihtiyaç ve sınırlar gibi tartışmalı konuları içerdiği görülmüştür.60
Öte yandan, sürdürülebilir kalkınma anlayışının kalkınma politikası olarak
uygulanmaya başlanması, ülkeleri, daha çevreci, insana daha fazla önem veren ve aynı
zamanda refah düzeyini de arttırıcı politikalar uygulamaya yönlendirmiştir. Öte yandan,
sürdürülebilir kalkınma yaklaşımında dört anahtar unsur ön plana çıkmaktadır:61
- Yoksulluk ve mahrumiyetin giderilmesi,
- Çevre kalitesini arttırıcı kalkınma,
- İnsana önem veren kalkınma,
- Kurumsal değişim, yani her kademedeki kararlarda ekonomi ve ekolojiyi
birleştirme.
Sürdürülebilir kalkınma gibi evrensel değerler içeren bir kalkınma politikası,
ancak bireysel, yerel, ulusal, bölgesel ve uluslararası seviyede alınacak tedbirlerle
başarılabilir. Bu nedenle, söz konusu başarıyı elde edebilmek için kullanılan en önemli
araçlar, bu konuda yapılan uluslararası toplantı, konferans ve zirvelerdir. Zira, yukarıda
değinildiği gibi sürdürülebilir kalkınma kavramının ortaya çıkışı da dünya gündemine
oturması da Stockholm’de yapılan Çevre ve İnsan Konferansı sonrasında
gerçekleşmiştir.62
Sürdürülebilir kalkınma politikasının gelişimine etki eden bir diğer önemli
toplantı da 1983 yılında gerçekleşen BM (Birleşmiş Milletler) genel kuruludur. Zira,
1987 yılında yayınlanan ‘Ortak Geleceğimiz’ raporu bu toplantıda açıklanmıştır.
Raporda, çevre ile kalkınmanın uyumsuzluğuna ve çevrenin kalkınma uğruna feda
edildiğine dikkat çekilmiştir. Çünkü konu ile ilgili uzmanların yaklaşımına göre,
kalkınmanın sürdürülebilirliği, çevrenin ekonomik gelişmenin kaynağı ve sınırı olduğu
düşüncesinin benimsenmesine bağlıdır. Kalkınma sürdükçe, bunu sağlayan doğal
60 Jennifer A. Elliott, Introduction to Sustainable Development, Florence, KY, USA: Routledge, 1999, ss.5-6. 61 Gürlük, http://www.gapdogukalkinma.com/tarim/73.dun_kir.htm[27.03.2008] 62 Serhan Oksay, s.50.
30
kaynak bileşiminde de değişimler beklenmelidir ancak teknoloji alternatifleri mutlaka
yaratacaktır görüşü hakimdir.63
Sürdürülebilir kalkınma politikasının benimsenmesi yolundaki bir diğer önemli
dönüm noktası ise, 1992 yılında Brezilya’nın Rio de Janerio kentinde yapılan Birleşmiş
Milletler Çevre ve Kalkınma Konferansı’dır. Bu konferansın ana gündemi, gelecekte
sürdürülebilir kalkınma yönünde atılacak adımlara ilişkin prensipleri belirlemek olarak
saptanmıştır. Konferansın önemi ise, ilk kez çevre konusunda devlet başkanlarının bir
araya geldiği bir toplantıda, en üst düzeyde bir mutabakat sağlanmasının gerekliliğinde
gizlidir. Nitekim, konferansın ilk sonucu olan Gündem 21 dokümanı, yirmibirinci
yüzyıla doğru çevresel koruma ve kalkınma yönündeki faaliyetler arasında bir uyumun
sağlanması için güçlü bir siyasi irade ve ahlaki yaklaşım içeriyordu.64 Ayrıca
konferansta, Gündem 21’in yanı sıra dört önemli uluslararası belge daha kabul
edilmiştir. Bunlar, Çevre ve Kalkınma Deklarasyonu, Orman Prensipleri Belgesi, İklim
Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi ve Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi’dir.
Rio Konferansı, sürdürülebilir kalkınmaya ilişkin sorunlara insan hakları, nüfus,
sosyal kalkınma ve kadın hakları, gibi farklı hususları da dikkate alan bir perspektiften
bakarak, kendisinden sonra gerçekleşen tüm zirve ve konferansları etkilemiştir. Ayrıca
konferans, ulusal yönetimlerin sivil toplum örgütleri ile yeni iletişim yolları üretmesine
zemin hazırlayarak mevcut sorunlar hakkında “kamu bilincinin” oluşumuna yol
açmıştır. Bu sayede, bugün bir çok ülkede, sürdürülebilir kalkınma stratejileri veya
Ulusal Çevre ve Eylem Planları (UÇEP) düzenlenmektedir.65
Sürdürülebilir kalkınma konusunda gerçekleştirilen büyük zirvelerden biri de 26
Ağustos - 4 Eylül 2002 tarihleri arasında Güney Afrika’nın Johannesburg kentinde
düzenlenen “BM Çevre ve Kalkınma Konferansı Kararlarında On yıllık İlerleme ve
Gelişme’ konulu Dünya Sürdürülebilir Kalkınma Zirvesi’dir. Zirve, 1992 yılında
düzenlenen BM Çevre ve Kalkınma Konferansı kararlarının uygulanması aşamasında
daha etkili sürdürülebilir kalkınma stratejilerinin oluşturabilmek amacıyla
63 Altunbaş, s.3. 64 Elliott, s.6. 65 Serhan Oksay, s.51.
31
gerçekleştirilmiştir.66 Artan dünya nüfusu nedeniyle artan gıda, su, barınma, enerji,
sağlık hizmetleri ve ekonomik güvence taleplerinin karşılanması ve söz konusu taleple
karşılanırken dünyanın doğal kaynaklarının korunması konusunu ele alan ve hükümet
başkanlarından, sivil toplum kuruluşlarına; iş dünyasından, medya temsilcilerine kadar
onbinlerce kişiyi bir araya getiren Dünya Sürdürülebilir Kalkınma Zirvesi, dünyanın
dikkatini sürdürülebilir kalkınma konusuna çekmeyi başarmıştır.67
Dünya Sürdürülebilir Kalkınma Zirvesi’nin en önemli sonuçlarından biri de Rio
Konferansı’nda hazırlanan beş uluslararası belgeden biri olan Gündem 21’in
yayımlanmasıdır. Bir eylem planı niteliği taşıyan Gündem 21, BM örgütleri,
hükümetler, vb. ilgili kurumlar tarafından alınan ve küresel düzeyde uygulanacak olan
tedbirlerden oluşur. Ancak, planın temelinde insana özgü değerler bulunmaktadır. Diğer
bir deyişle Gündem 21’in içeriğinde, ülkelerarasında veya bir ülke içerisinde
karşılaşılan gelir eşitsizliği sorunuyla dünyanın yüzleşmesi, artan yoksulluk, açlık,
hastalık, düşük okur yazar oranı ve ekolojik sisteme sürekli olarak zarar verilmesi gibi
insanın yaşam şartlarını doğrudan ilgilendiren konular yer almaktadır.68
Diğer taraftan, sürdürülebilir kalkınmaya ilişkin tüm bu çaba ve çalışmalara
rağmen, konunun uygulanabilirliği hakkındaki tartışmalar halen sürmektedir. Örneğin
zengin ve fakir ülkeler arasındaki farklı çevre yaklaşımları, doğal kaynakların kullanımı
ile onların korunmasına yönelik yaklaşımlar ve gelecek kuşaklar ile bugünkü kuşakların
ihtiyaçlarına ait farklılaşmaya ilişkin yaklaşımlar çeşitli tartışmalara yol açmaktadır.69
Yine de sürdürülebilir kalkınmanın kapsamının evrensel boyutlarda olması, ülkeleri
kalkınmalarını gerçekleştirme aşamasında sosyo-ekolojik duyarlılığa sahip olmaya
zorlamaktadır. Ancak, bu duyarlılığın harekete geçirilmesi geciktirildikçe, toplumların
sürdürülebilir kalkınma olgusundan faydalanması ve çevresel kalitenin yakalanması da
gecikecektir. Nitekim özellikle az gelişmiş ülkelerdeki kaynak yetersizliği ve
kalkınmanın bu ülkelerdeki önceliği sürdürülebilir kalkınma politikasının
uygulanabilirliğini azaltmaktadır. Bu durumda sürdürülebilir kalkınmayı vazgeçilmez
kılmak için yapılması gereken, sürdürülebilir kalkınma politikasını içi boş ve etkinsiz 66 Altunbaş, s.4. 67 Serhan Oksay, s.51. 68 A.g.e. s.51. 69 Elliott, s.6.
32
bir amaç olmaktan kurtarmak; eşgüdüm ve sivil inisiyatiflerin katılımı ile eyleme
dönüştürmektir.70
1.2.5.4. Marksist ve Liberal Kalkınma Politikaları Ayrımı
Marksist yöntemin temelinde, planlı kalkınma vardır. Bu yönteme göre, planlı
kalkınmanın üç amacı; ülkenin hızla sanayileşmesi, tarımın çağdaşlaştırılması ve
sosyalist bir ekonominin temellerinin atılmasıdır. Marksist yöntemin temel sorunu ise,
az gelişmiş ülkelerin sermaye birikimlerinin yetersizliği olmuştur. Sermaye birikiminin
ve dolayısıyla sermaye malları stokunun yetersiz olması, işgücünün çağa uygun
yöntemlere göre kullanılmasını engellemiş; bu da Marksistlerin kalkınma sorununu
çözümleyebilmeleri için, çok hızlı bir sermaye birikimini gerçekleştirmelerini zorunlu
kılmıştır. Marksist yöntemde bu durum, az gelişmiş ülkelerin kalkınması önündeki en
büyük ve hatta tek engel olarak görüldüğünden, azgelişmişlik gibi karmaşık bir olguya
çok dar bir açıdan bakılmıştır. Diğer taraftan, Marksist sistemin genel kısıtlayıcı yapısı
özel girişim ve piyasa yerine, plan ve kamu girişimlerini desteklemekte, bu da emredici
bir plan içerisinde daha çok temel sektörlerdeki sanayileşmeyi, kalkınma politikasının
tek yolu olarak gösterilmesini sağlamaktadır. Bu durum şu gibi olumsuz sonuçların
ortaya çıkmasına neden olmuştur:71
- Üretimde karar verme yetkilerinin merkezde yığılımı, yeniliklerin
yayılmasını ve tartışılmasını uygulamada olanaksız kılmak, dolayısıyla
verimliliği durdurmak,
- Faiz oranlarının ortadan kaldırılması ve sistemin, fiyatların rasyonel
yapısından yoksun olması, yatırım tasarılarının verimliliklerini
karşılaştırmak ve bu yolla israfları engellemenin mümkün olmaması,
- Ekonominin çeşitli sektörleri arasında, kalkınma yönünden, bir uyum ve
denge olmaması, sektörlerin birbirlerini tamamlama yeteneklerinin azalması
ile ekonomide tıkanmalar ve türlü tepkiler görülmesi.
70 Murat Ali Dulupçu, Sürdürülebilir Kalkınma Politikasına Yönelik Gelişmeler, Dış Ticaret Dergisi,
20, 2000, s.11. http://www.dtm.gov.tr/dtmadmin/upload/EAD/TanitimKoordinasyonDb/politika.doc 71 Mustafa Altıntaş, Türkiye’de Planlı Kalkınma ve Uygulama Sonuçları, A.İ.T.İ. Akademisi Muğla İşletmecilik Yüksekokulu Yayınları-2, Ankara: 1978, ss. 41-42.
33
Marksist yöntemin sakıncalarından bir diğeri de kalkınmanın tek yolu saydığı
sanayileşmenin, özellikle de ağır sanayide yapılacak yüksek oranlı yatırımların,
ülkelerde enflasyonun oluşmasına veya daha da artmasına neden olmasıdır. Bunun
doğal sonucu da, az gelişmiş ülkelerde bulunan dengesiz yapının daha da bozulmasıdır.
Özetle Marksist yöntem, az gelişmişlik olgusunu çok dar bir perspektiften ele
alması sebebiyle, sorunun çözümünde yetersiz kalmıştır. Hatta, bütüncül yapısı
nedeniyle her türlü yapıcılığı ve yaratıcılığı kısırlaştırması, iktisadi ve sosyal
dengesizlikleri sürekli kılmıştır. Diğer bir deyişle, bu yöntemle kalkınmanın maliyeti
yüksektir.72
Liberal yöntem ise, Marksist yöntemin aksine; özel girişime, piyasanın
düzenleyici rolüne açık ve devletin kalkınmadaki rolünü minimum seviyede tutan bir
yaklaşım içinde hareket eder. Kalkınma yolunda en önemli faktörün özel girişimciler
olduğunu savunan liberal yöntem, bu özelliği bakımından uygulanabilirliği zayıf bir
yöntem olarak görünmektedir. Çünkü, az gelişmiş ülkelerin özel girişimciler konusunda
son derece kısıtlı olmaları nedeniyle yöntem, az gelişmiş ülkeler için geçerliliğini daha
baştan kendi ilkeleri ile ortadan kaldırmıştır. Zira, az gelişmiş ülkelerde yatırım yapan
girişimcilerin bir çoğu yabancıdır ve en çok kazanç getiren alanlara, özellikle de ihracat
sanayisine yönelirler. Bu durum da kalkınma yolundaki ülkelerin, yatırımlarını tüm
kesimlere, tüm sektörlere yayılmasını engellemektedir. Bunu engelleyen bir başka etken
de gelişmemiş ya da az gelişmiş ülkelerdeki alt-yapı ve ulaşım olanaklarının
yetersizliğidir. Sektörler arasındaki bu kopukluk, kalkınma düzeyi farklılığı, hatta kendi
aralarında dahi bütünlüğün olmaması liberal yöntemin sağladığı yaratıcılık ve serbestlik
gibi avantajların kullanımını kısıtlamaktadır. Az gelişmiş ülkelerin yapısal
özelliklerinden kaynaklanan bu olumsuzluklar, onların dengeli ve sürekli
kalkınmalarına engel teşkil etmektedir. Sonuç olarak alt yapı yetersizliği, tarımsal
alanda tekniğin çok yavaş ilerlemesi ve verimliliğin yeterince artmaması, yabancı
sermayenin belirli üretim alanlarında toplanması gibi sorunları olan, bununla birlikte
ekonominin tüm sektörlerini kapsayan, dengeli ve uyumlu bir kalkınma arzulayan az
gelişmiş ülkeler için liberal yöntem, etkinlikten uzak görünmektedir. Zira, Birinci
Dünya Savaşı öncesi uygulanan liberal yöntem, bugün hemen hiç bir ülkede, bu şekliyle
72 Altıntaş, s. 43.
34
uygulanmamaktadır. Ancak, ülkelerin kalkınma sorunlarına çözüm getirme konusunda
yetersiz addedilmesine karşın liberal yöntem, bugünün gelişmiş ülkelerinin birçoğunun
kalkınmalarını gerçekleştirmede kullandıkları yöntem olması nedeniyle bir çelişki
yaratmaktadır. Sözü edilen çelişkinin izahı ise, ancak çelişkinin nedenlerinin tarihsel bir
süreç içerisinde ve aşağıdaki konu başlıkları doğrultusunda ele alınmasıyla mümkün
olacaktır: 73
Müteşebbis Yönünden: Liberal yöntemin uygulanmasında geçmişle bugün
arasındaki farklılıkların başında, iki dönemin özel girişimcileri arasındaki farklılık
gelmektedir. Bugünün az gelişmiş ülkelerindeki özel girişimcilerin geçmiştekilerden en
büyük farkı kolay, zahmetsiz ve çok kazanç getiren, spekülatif alanlara yöneliyor
olmalarıdır ki bu da onları ülke kalkınmasına pozitif katkısı olan etkenler listesinden
çıkartmaktadır. Dolayısıyla, geçmişin az gelişmiş, bugünün gelişmiş ülkelerinin yaratıcı
ve mücadeleyi seven özel girişimci tipine bugün rastlamak pek mümkün
gözükmemektedir.
Nüfus Yönünden: Geçen yüzyılın az gelişmiş, bugünün gelişmiş ülkelerini,
bugünün az gelişmiş ülkelerinden ayıran bir ayrıcalık da dönemin nüfus
göstergelerinden kaynaklanmaktadır. Keza geçmişin az gelişmiş ülkeleri kalkınma
hareketine başlarken uygun bir nüfus/kaynaklar oranına sahipti ve kalkınma
başlangıcında, yüksek doğumlarının yanında, ölüm oranlarındaki yükseklik nedeni ile
nüfus baskısını fazla hissetmemişlerdi. Buna karşın bugünün az gelişmiş ülkelerinde bu
göstergeler tersine bir seyir izlemekte, bu da bu ülkelerin kalkınamamasında önemli rol
oynamaktadır.
Gelir ve Servet Dağılımı Yönünden: Kalkınma aşamasında geçmişin az gelişmiş,
bugünün gelişmiş ülkeleri ile bugünün az gelişmiş ülkeleri arasındaki bir başka önemli
fark da gelir ve servet dağılımlarının ilgili dönemlerde tutarsız olmasıdır. Çünkü;
geçmişte az gelişmiş ülkelerin kalkınmalarını engelleyecek düzeyde bir gelir ve servet
dağılımı dengesizliği yaşamamalarına karşın, bugünün az gelişmiş ülkelerinde bu
dengesizlik (özellikle de küreselleşme rüzgarları ile birlikte) hat safhada yaşanmaktadır.
Dolayısıyla, bugünün az gelişmiş ülkeleri gibi gelir dağılımı açısından sosyal sınıfları
73 Altıntaş, s. 43.
35
arasında dengesizlik yaşamayan bugünün gelişmiş ülkeleri, kalkınmaya başladıkları
dönemde hızlı bir atılım göstermişlerdir. Bugünün az gelişmiş ülkeleri için ise sadece bu
durumun tersini ifade etmek yeterli olacaktır. Kaldı ki bu ülkeler yine bugünün gelişmiş
ülkelerinin tersine, kalkınmada son derece önemli sayılan tarımsal kesimden sanayi
kesimine kaynak aktarımını da sağlayamamışlardır.
Dış Ticaret Yönünden: Bugünün gelişmiş ülkeleri, kalkınma atılımına başlarken
çok taraflı bir ticaret sisteminin varlığı, gelişme durumuna geçmekte olan memleketleri
sadece kendi kaynaklarına bağlı kılmaktan kurtarmış, gerek mamul maddelerine piyasa
bulmak gerekse de ihtiyaç duyduğu tarımsal ham maddeleri ithal etme kolaylığını ve
imkanlarını sağlamıştır. Bu koşullar gelişmekte olan ülkelere uluslararası sermaye
piyasası kaynaklarının daha rahat ve uygun koşullarda gelmesini sağlıyordu. Ayrıca
bugünün gelişmiş ülkeleri, kalkınma hamlelerini yapmaya başladığı dönemde,
kaynaklarını çok uygun koşullarda kullandıkları sömürge alanları mevcuttur. Kısacası,
uygun dış ticaret koşulları, sermaye piyasası avantajları ve sömürge olanakları geçmişin
az gelişmiş ülkelerini, bugünün ülkelerinden ayıran temel özelliklerdendir. Bu
farklılıklar bakımından bugünün az gelişmiş ülkelerini incelediğimizde, yine geçmişin
tersine bir durum ile karşılaşmaktayız. Bundan dolayıdır ki, bugünün az gelişmiş
ülkelerinin dış ticaret yönünden de, bugünün gelişmiş ülkelerine göre, uygun olmayan
koşullara sahip olması, kalkınma yolunda onlarla aynı yöntemi uygulamasını olanaksız
bırakmaktadır.
Zaman Yönünden: Bugünün gelişmiş ülkeleri, bu gelişmelerini uzun süreli,
yavaş ve sabırlı çabaları sonucunda sağlamışlardır. Hatta bu tür ülkelerde kalkınmanın
kendiliğinden oluştuğunu söylemek de mümkündür.
1.3. Ekonomik Büyüme
1.3.1. Ekonomik Büyümenin Tanımı
Ekonomik büyümenin tanımlanmasının ilk adımı, onun ortaya çıkmasını
sağlayan üretim faktörlerinin açıklanması olmalıdır. İkinci adım ise, hem potansiyel
milli gelir düzeyinde hem de kişi başına düşen milli gelirde artış elde edilmesini
36
sağlayan bu üretim faktörlerinin nasıl bir etkileşim içerisinde olduklarını göstermektir.74
Zira, bir ülkenin sahip olduğu üretim faktörlerinin niceliği ve niteliği, o ülkede
ekonomik büyümenin gerçekleşebilmesi için son derece önemli olan üretim kapasitesini
belirler. Daha geniş ifadeyle, ekonomi literatüründe işgücü, toprak (doğal kaynaklar),
sermaye ve teknoloji olarak ifade edilen üretim faktörleri bir ülkenin üretim
kapasitesinin belirleyicisidir.75 Bir ülkenin üretim kapasitesindeki artışlar ile bu
artışların sonuçları, ekonomik büyümenin ya da yaygın ifadesiyle büyümenin kapsamını
oluşturur. Bu kapsamda, ekonomik büyümenin gerçekleşmesi için sağladıkları katkılar
bakımından üretim faktörlerinin her birinin irdelenmesi gerekmektedir:76
Toprak (Doğal Kaynaklar): Toprak, genellikle sabit bir faktör olarak kabul
edilir. Bu faktörün büyüme olasılığı bulunsa da, bu oldukça güçtür. Örneğin satın alma
veya savaş yoluyla diğer ülkelerden elde edilmesi mümkündür. Ayrıca toprak,
Hollanda’da olduğu gibi denizden alınarak, tarıma elverişli hale getirilebilir. Bunlara
rağmen toprak, ekonomik büyüme analizlerinde sabit kabul edilir; işgücü, sermaye ve
teknoloji daha çok dikkate alınır.
İşgücü: Bir ülkenin ekonomik büyümesi, en çok onun sahip olduğu işgücü
miktarının artmasıyla mümkün olabilir. Çünkü, nüfusun artması, işgücü arzının da
artması anlamına gelmektedir. Bu artış, o ülkenin nüfusunda meydana gelen doğal
büyüme sayesinde olabileceği gibi göç sayesinde de olabilmektedir. İşgücünün
niteliğinde veya niceliğinde meydana gelen artış, özellikle gelişmekte olan ülkeler için
oldukça önemlidir. Zira bu ülkelerdeki nüfusun büyük bir kısmı hala tarım sektöründe
yer almaktadır ve bu sektörde yer alan büyük aileler, işgücü sayısını arttırmayı bir
ekonomik anlayış olarak benimsemektedirler.
Sermaye: Ekonomik büyüme, sermeye stokunda da bir artış gerektirir. Ekonomik
anlamda sermaye, işin yapısının oluşturulmasında veya teçhizat donatımında kullanılan
para miktarıdır. Sermayenin ikinci anlamı ise, sadece bir üretim fabrikası için harcanan
teçhizat türlerini değil, işletme bilgisayar ve yazılım gibi, bilgi işlemede gerekli olan
işletme ekipmanlarını da kapsar. Bazı modellere göre, ekonomik büyüme, sermaye 74 Sawyer ve Sprinkle, s.232. 75 Berber, s.3. 76 Sawyer ve Sprinkle, s.232.
37
stokunu olabildiğince hızlı büyüten bir ekonomi tarafından arttırılabilir. Gelişmekte
olan ülkeler için, özel sektörün dışındaki sermaye stoku, hayati bir öneme sahip olabilir.
Bir ülkede, sermaye ve emeğin maksimum verimlikte üretim yapabilmesi için, o
kalkınma düzeyine uygun altyapısı olması gerekir. Sözü edilen altyapı, su ve
kanalizasyon sistemini, asfalt kaplı yolları, güvenilir elektrik teminini içerir. Bu türden
bir sermayenin çoğu, kamu sektörü tarafından üretildiği için, gelişmekte olan ülkelere
yönelik ekonomik büyüme analizlerinde kamusal yatırımların incelenmesi daha da
önem kazanır.
Teknoloji: Ekonomide teknoloji, genel kullanımdan oldukça farklı bir anlam
taşır. Ekonomistler, teknolojideki bir değişimi, kaynakların daha verimli biçimde
kullanılmasına yol açan her şey olarak tanımlar. Çoğu zaman, teknolojideki bir
değişmeyi, bilgisayar teknolojisindeki bir ilerleme olarak anlarız. Ekonomistler için bu
kavram daha geniştir. Ekonomistler girdi ile çıktı arasındaki ilişkinin ne olduğu ile
ilgilenirler. Ekonomistler, teknolojideki bir değişmeyi, bir ülkenin aynı miktarda kaynak
kullanarak daha fazla üretim yapabilmesi veya daha az kaynak kullanarak aynı miktarda
üretim yapabilmesi olarak anlamlandırır. Bu bakımdan teknolojiyi daha geniş bir
perspektiften değerlendirmek gerekir.
Bu kapsamda ekonomik büyüme, bir ülkenin sahip olduğu üretim faktörlerinin
tam kapasite ile etkin olarak kullanılması halinde, o ülkenin üretilebileceği maksimum
mal ve hizmetin parasal karşılığı anlamına gelen potansiyel GSMH düzeyinin
genişlemesi olarak tanımlanabilir.77 Ancak bu şekilde bir tanımlama, üretim
kapasitesindeki artışın nasıl sağlanabileceği sorusunu da akla getirecektir. Buna göre,
üretim kapasitesinde artış sağlamanın ise temelde iki yolu vardır:78
- Üretim faktörlerinin nicel olarak artması: Nüfusun artmasıyla birlikte özellikle
niteliksiz işgücü miktarında sağlanan artış, yeni yatırımların yapılmasıyla
sermaye stokunda gerçekleşen artış ve yeni rezervlerin bulunmasıyla doğal
kaynak veya hammadde miktarında oluşan artış, üretim kapasitesini nicelik
bakımından iyileştiren etkenlerin en önemlileridir.
77 Serhan Oksay, s.25. 78 Berber, s.3.
38
- Üretim faktörlerinin nitel olarak iyileşmesi: Gerek teknolojik gelişmeler, gerekse
eğitimde kalitenin yükseltilmesiyle işgücünü verimliliğinin arttırılması üretim
kapasitesindeki nitel iyileşmenin önde gelen nedenlerinden sayılmaktadır.
Üretim kapasitesindeki artışın, üretim olanakları eğrisi ile izah edilmesi de
mümkündür. Üretim olanakları eğrisi, bir ülkenin veri teknoloji ve tam çalışma koşulları
altında sınırlı kaynaklarıyla üretebileceği mal bileşimlerini gösterir ve potansiyel
GSMH ile örtüşmektedir.79 Diğer bir deyişle ekonomik büyüme, bir ülkenin üretim
olanakları eğrisinin dışarıya doğru kayması olarak da tanımlanabilir. Burada sözü edilen
büyüme, ya ülkede kullanılan üretim faktörlerinin artmasıyla ya da bu üretim
faktörlerinin etkili kullanımı sonucu ortaya çıkar.80
Şekil 2: Ekonomik Büyümenin Üretim Olanakları Eğrisiyle Açıklanması
Kaynak: Metin Berber, İktisadi Büyüme ve Kalkınma, 3.Basım, Trabzon: Derya Kitapevi, 2006, s.5.
Bu kapsamda, ekonomik büyümenin üretim olanakları eğrisi ile açıklanması
Şekil 2’de gösterilmektedir. Buna göre, Şekil 2(b)’de gösterilen üretim olanakları
79 Berber, s.4. 80 Paul R. Krugman ve Maurice Obstfeld, International Economics -Theory&Policy-, 7.Basım, USA: Pearson Addison Wesley, 2006, s.90.
39
eğrisindeki sağa doğru kayma, üretim faktörlerinin etkin kullanımı sonucu, ülkenin
üretim kapasitesinde meydana gelen artışı, yani büyümeyi temsil etmektedir. Ancak,
eğrideki bu kaymanın, her noktada eşit mesafede olması bir zorunluluk değildir. Şekil
2(c) ve 2(d)’de görüldüğü gibi, eğrideki kayma, ülkedeki tercihler doğrultusunda,
yatırım malları veya tüketim malları eksenine doğru daha fazla eğim alır. Diğer bir
deyişle, ülke tercihlerine göre daha fazla yatırım malı üretilecekse, üretim olanakları
eğrisinin eğimi Şekil 2(c)’dekine benzer; daha fazla tüketim malı üretilecekse Şekil
2(d)’dekine benzer olacaktır. Şekil 2(a) ise, ülkenin mevcut üretim kapasitesini tam
olarak kullanmadığına dikkat çekmektedir.81
En yalın anlamıyla ekonomik büyüme, işgücü verimliliğinde veya kişi başına
düşen gelirde meydana gelen bir artışı ifade eder. Bunun yanı sıra, ekonomik büyümeyi
gerçekleştiren 3 temel faktörden bahsetmek mümkündür. Bunlar, fiziksel sermaye,
insani sermaye ve teknolojik değişimdir. Özellikle teknolojik değişim olmadan uzun
dönemli bir ekonomik büyümenin olamayacağı görüşü genel kabul görmektedir.82
1.3.2. Yoksul-Yanlı Büyüme
Son yıllarda, ekonomik büyüme veya yoksulluk ile ilgili çalışmalar yürüten
iktisatçıların en çok ilgilendiği konulardan biri de “yoksul-yanlı büyüme”dir. Yoksul-
yanlı büyümenin temelinde, ekonomik büyümenin yoksulluğun azaltılmasında son
derece önemli bir faktör olduğu görüşü yatmaktadır. Bu görüşe göre, milli gelirin gelir
dağılımındaki eşitsizliği artırmayacak bir şekilde büyümesi yoksulluğu önemli ölçüde
azaltır.83
Yoksul-yanlı büyüme, bir takım uluslararası organizasyonlar tarafından
“yoksullukta kayda değer azalışlara yol açan ekonomik büyüme” şeklinde tanımlanmış
olsa da yoksullukta meydana gelen kayda değer azalışlardan neyin anlaşılması gerektiği
veya yoksulun söz konusu büyümeden ne kadar fayda sağlayabileceğine ilişkin sorulara
81 Berber, ss.5-6. 82 Yair Mundlak, “Explaining Economic Growth”, American Journal of Agricultural Economics
American, Agricultural Economics Association, Sayı 5, 2001, ss.1154-1155. 83 Coşkun Can Aktan ve İstiklal Yaşar Vural, “Yoksullukla Mücadeleye Yönelik Öneriler”, Coşkun Can
Aktan (Ed.), Yoksullukla Mücadele Stratejileri içinde, Ankara: Hak-İş Konfederasyonu Yayını, 2002. s.2.
http://www.canaktan.org/ekonomi/yoksulluk/dorduncu-bol/aktan-vural-yoksulluk-oneriler.pdf
40
cevap arayışları halen devam etmektedir. Dolayısıyla yoksul-yanlı büyümenin üzerinde
uzlaşılan tek bir tanım bulunmamaktadır.84 Nitekim literatürde, yoksul-yanlı büyüme
için birbirinden tamamen farklı iki tanım bulunmaktadır. Söz konusu tanımlamalardan
birincisi, büyüme sürecinde meydana gelen gelir dağılımı değişikliklerine odaklanır. Bu
tanıma göre yoksul-yanlı büyüme, toplam gelirin eşit oranda artması sonrasında,
yoksulluğun bu artıştan daha fazla azalmasını sağlayan bir ekonomik büyümedir. Özetle
bu tanım, yoksul-yanlı büyümeyi, yoksulun gelirlerinin yoksul olmayanın gelirlerinden
daha büyük oranda artması ile ilişkilendirmektedir.85 Nitekim bu ilk tanımdan üç farklı
anlam çıkarmak mümkündür. Öncelikle, bu tanımlamanın göreceli bir eşitsizliği esas
aldığı ve basitçe yoksulun gelirindeki büyümenin, ortalama büyüme oranından daha
büyük olması gerektiğine dikkat çekmektedir. Böylece, büyüme yoksul yanlı olduğu
zaman, eşitsizliği azaltacaktır. Bu tanımlamadan çıkarılan ikinci anlam ise, gelir
artışından yoksula düşen payın, en az yoksul kesimin toplam nüfustaki payı kadar
olması gerektiğidir. Bu duruma uygulamada rastlamak çok daha zordur. Nanak
Kakwani ve Ernesto M. Pernia tarafından ileri sürülen üçüncü anlam ise, gelir
dağılımındaki değişimi dikkate alan yoksulluk ile sadece ekonomik büyümeden
kaynaklanan değişimleri dikkate alan yoksulluğun karşılaştırılmasını temel alır.86
Ancak, yoksul-yanlı büyümeyi açıklayan bu ilk tanımın, 1980-1990 yılları arasında
Çin’de ortaya çıkan büyümeye ve gelir dağılımına ilişkin değişiklikleri izah etme
konusunda yetersiz kaldığı anlaşılmıştır. Nitekim, söz konusu dönemde Çin
ekonomisinde yaşanan büyüme ve bu büyümenin gelir dağılımına olumlu yansıması,
nisbi olarak yoksul kesim için daha az olmuş, yoksulların geliri yoksul olmayanlardan
daha az artmıştır.87
Yoksul-yanlı büyüme için kullanılan ikinci tanımlama ise, yalnızca büyüme ile
yoksulluk arasındaki ilişkiye odaklanır ve daha esnektir. Buna göre, ekonomik büyüme
yoksulluğu azaltıyorsa yoksul yanlıdır. Martin Ravallion ve Shaohua Chen tarafından
84 J.Humberto Lopez, Pro-Poor Growth: A Review of What We Know, The World Bank, 2004, s.4.
http://siteresources.worldbank.org/INTPGI/Resources/15163_ppg_review.pdf [15.03.2008] 85 Martin Ravallion, “Pro-Poor Growth: A Primer”, World Bank Policy Research Working Paper,
Sayı 3242, 2004, s.2. http://siteresources.worldbank.org/INTPGI/Resources/15174_Ravallion_PPG_Primer.pdf[15.03.2008] 86 Lopez, s.4. 87 Serhan Oksay, s.28.
41
ileri sürülen bu tanımlama, gelir dağılımındaki eşitsizlik cephesindeki gelişmelere
bakılmaksızın, yanlı olarak yoksulluğu düşüren bir ekonomik büyüme olayına dikkat
çekmektedir. Böylece ekonomik büyüme, yoksulluğun artmasına neden olan gelirin
yerinde sayması veya azalması durumları dışında yoksul-yanlı olacaktır.88
Diğer taraftan, yoksul-yanlı büyümeyi açıklayan söz konusu tanımların, iki ortak
unsur taşıdığı görülmektedir. Bu unsurlardan ilki yoksulluk, diğeri ise ekonomik
büyümedir. Buna göre, yoksul-yanlı büyümenin başarıyla gerçekleşebilmesi için,
ülkenin ekonomik büyümesiyle kişi başına düşen milli gelirde ortaya çıkacak olan
artışın, toplumun diğer kesimlerinden çok yoksul kesime yansıması gerekmektedir.
Böylece, ülkedeki yoksul kesimin gelirdeki artıştan daha fazla faydalanması, genel
yoksulluk düzeyinin düşmesini sağlayacaktır.89
1.3.3. Ekonomik Büyüme ile Kalkınma Arasındaki Fark ve Benzerlikler
Ekonomi ile ilgili çevrelerde ve ekonomiye ilişkin araştırma kaynaklarında,
kalkınma, büyüme ve değişim kavramlarının eş anlamlı olarak kullanılması olarak
sıklıkla karşılaşılan bir durumdur. Oysa, bazen hatalı kullanımdan, bazen de anlatım
kolaylığı amacıyla birbirinin yerine kullanılan bu kavramlar arasında önemli farklılıklar
vardır. Birçok kişiye göre kalkınma, ekonomik büyüme ve değişme ile aynı anlamı taşır.
Genellikle ekonomik büyüme, kurallı, öngörülebilir ve nicel olarak ölçülmesi veya
değerlendirilmesi mümkün olan bir kavramdır. Değişme ise, çok yönlüdür ve
rasyonalize edilmesi gereken subjektif değerler içeren bir kavram olarak tanımlanır.
Gelişim olarak da tanımlanan kalkınma ise, birçok kişi tarafından ekonomi için arzu
edilen politikalar olarak değerlendirilir.90 Bu kavramlar arasında, birbiriyle en çok
karıştırılanlar ise ekonomik büyüme ve kalkınmadır. Oysa tanımsal olarak bu iki
kavram arasında önemli farklar vardır. Zira ekonomik büyüme, önceki konularda da
belirtildiği gibi, daha çok, bir ülkede kişi başına düşen milli gelirde dönemler itibari ile
meydana gelen artışla ifade edilmektedir ve ekonomik büyümeden söz edebilmek için
ekonomide mal ve hizmet üretiminin herhangi bir sebeple artmış olması gereklidir.
Kalkınma ise, ekonomik büyümeyi, dolayısıyla onun temel göstergesi olan milli gelir
88 Lopez, s.5. 89 Serhan Oksay, s.28 90 Hamour, s.4.
42
artışlarını kapsayan ve bunlara ilave olarak ekonomideki yapısal değişiklikleri de içinde
barındıran sosyo-ekonomik bir süreçtir. Bu yapısal değişiklikler ülkeden ülkeye farklılık
göstermekle birlikte birçok kalkınan ülkede şu örnekleri mevcuttur: Milli gelir
içerisinde sanayi kesiminin payının artması (tarımın payının azalması), kırsal kesime
oranla kentlerde yaşayan nüfusun çoğalması, önce artan sonra azalan bir nüfus artışı
sürecine girilmesi, bireylerin toplam harcamaları içerisinde zorunlu tüketim mallarının
payının azalıp, lüks mallara yapılan harcamalar giderek artması.91
Tanımlarındaki farklılığın yanı sıra, ekonomik büyümeyi ve kalkınmayı
sağlayan etkenlerin çıkış noktaları da birbirinden farklıdır. Ekonomik büyüme,
genellikle endojen faktörlerin etkisiyle, kendiliğinden ortaya çıkan, spontane bir süreç
olarak kabul edilirken, kalkınma, eksojen faktörlerin etkisiyle, yani bir dış etken
aracılığıyla ortaya çıkan bir süreç olarak kabul edilmektedir. Diğer bir deyişle ekonomik
büyüme, herhangi bir plan, program veya strateji uygulamadan da gerçekleştirilebilir;
fakat kalkınma sürecinde yapısal değişiklikleri gerçekleştirebilmek için strateji veya
planlama gibi dışsal bir etkene ihtiyaç vardır.92
Diğer taraftan kalkınma, makro bir değişken ve süreç olarak nitelendirilirken;
ekonomik büyüme, hem makro hem mikro nitelikte bulunur. Bu yaklaşıma göre, bir
bölgenin, bir endüstrinin veya bir sektörün büyümesinden söz edilebilir, fakat bir
firmanın kalkınmasından söz etmek yanlış olur.93
Kalkınma ve ekonomik büyüme kavramları arasında farklılıklar olduğu gibi, bu
iki kavramın birbirine benzer, birbirini tamamlayan özellikleri de vardır. Bu iki kavram,
farklılık arz etseler de belli bir noktaya kadar aynı doğrultuda hareket eden ekonomik
olgulardır. Zira, bazı çalışmalarda kalkınma ve ekonomik büyüme, birinin diğerini
mümkün kıldığı ardışık süreçler olarak ifade edilmektedir. Bu yaklaşıma göre
kalkınmanın ortaya çıkabilmesi, ancak belli bir düzeyde ekonomik büyümenin
başarılmış olmasına bağlıdır. Yani kalkınma, ekonomik büyümenin bir sonraki aşaması
olarak kabul edilir. Nitekim, önce ekonominin üretim seviyesi veya kapasitesi genişler
ve böylece elde edile gelir artar, yani ekonomik büyüme gerçekleşir; daha sonra artan 91 Kargı, s. 5. 92 Berber, s.12. 93 A.g.e. s.12.
43
bu gelir yatırımlara yönlendirilerek, sosyal ve fiziki altyapının iyileştirilmesi yönünde
kullanılır ve nihayetinde kalkınma sağlanmış olur.94 Bu konuya ilişkin bir diğer
yaklaşım ise, kalkınmayı, ekonomilerin yavaş büyüme oranlarından hızlı büyüme
oranlarına doğru hareket ettiği bir değişim olarak niteler.95
1.4. Az Gelişmişlik
1.4.1. Az Gelişmişliğin Tanımlanması
Az gelişmişlik kavramını net olarak tanımlamak veya gelişmişlik ile az
gelişmişlik arasındaki farkı ortaya koyan kriterleri sıralamak oldukça zordur. Bugün,
dünya nüfusunun önemli bir çoğunluğunun az gelişmiş veya gelişmekte olan ülkelerde
yaşadığı bilinmektedir ve bu ülkeler coğrafi olarak da dünyanın çeşitli bölgelerine
dağılmıştır. Söz konusu bu ülkelerin ekonomik yapıları birbirinden oldukça farklıdır.
Nitekim, tanımlamayı zorlaştıran en önemli sebep de budur.96 Bu ülkeler arasında bariz
farklılıklar olmasına karşın, gelişmekte olan birçok ülke, iyi tanımlanmış bazı ortak
hedefleri paylaşır. Yoksulluğun ve işsizliğin azaltılması; toplumun her kesimine yönelik
olarak eğitim, sağlık, barınma ve gıda gibi hizmetlerin asgari düzeyde sağlanması, gerek
ekonomik gerek sosyal olanakların arttırılması bu hedeflere örnek teşkil eder. Diğer
taraftan, gelişmekte olan birçok ülke tarafından paylaşılan ortak problemler de
bulunmaktadır. Bunlar şunlardır: Yaygın ve kronik yoksulluk; eksik istihdam ve
işsizlik; gelir dağılımındaki eşitsizliğin büyümesi; düşük düzeyde tarımsal üretim; kırsal
ve kentsel yaşam standartları arasındaki dengesizliğin fazlalığı ve giderek artması;
tehlikeli boyutta kötüleşen çevre kirliliği; yetersiz ve çağdışı eğitim ve sağlık sistemi;
ödemeler dengesi açığının olması ve uluslararası borç problemleri; yabancı teknoloji,
kurum ve değer yargılarına yönelik bağımlılığın artması.97
Bu kapsamda az gelişmiş ekonomiler, düşük gelirin, yüksek eşitsizliğin, kötü
sağlık koşullarının ve yetersiz eğitim olarak kendini gösteren düşük yaşam
standartlarının görüldüğü; üretkenlik seviyesinin düşük olduğu; yüksek nüfus büyüme
oranı ve buna bağlı sıkıntıların yaşandığı; yüksek ve artan oranlı işsizliğin, eksik 94 Serhan Oksay, s.30. 95 Berber, s.13. 96 M. Kemalettin Çonkar, Kalkınma Bankacılığı ve Türkiye’deki Uygulamaları, Eskişehir: Anadolu
Üniversitesi Yayınları, 1988, s.5. 97 Todaro ve Smith, s.41.
44
istihdamın görüldüğü; tarımsal üretime ve temel ihraç ürünlerine aşırı bağımlılığın
olduğu; eksik rekabet piyasalarının ve sınırlı bilginin hüküm sürdüğü; uluslararası
ilişkilerde daha çok bağımlılığın ve kırılganlığın hakim olduğu ekonomiler olarak
tanımlanabilirler. 98
1.4.2. Az Gelişmiş Ülkelerin Ortak Özellikleri
Dünya Bankası ve Birleşmiş Milletler (BM) gibi uluslararası kuruluşların
ülkelerin kalkınmışlık düzeyine göre yaptıkları tanım ve sınıflandırmaların yanı sıra,
kişi başına düşen milli geliri gelişmiş ülkelerin sahip olduğu düzeyin altında kalan
ülkeleri az gelişmiş ülkeler statüsünde değerlendirmek mümkündür. Bu çerçevede, az
gelişmiş ülkeler statüsünde değerlendirilebilecek olan ülkelerin belli başlı özelliklerini
şu şekilde sıralamak mümkündür:
Kişi Başına Düşük Gelir: Az gelişmiş ülkeleri karakterize eden kriterlerin
başında, kişi başına düşen milli gelir seviyesinin düşüklüğü gelmektedir. Nitekim, bu
ülkelerde kişi başına düşen milli gelirin yeterli düzeyde olmaması, zamanla kısır
döngüye dönüşen bir takım sorunları da beraberinde getirmektedir. Bu sorunların en
önemlisi, düşük gelir düzeyinin yol açtığı tasarruf oranı düşüklüğüdür. Çünkü düşük
tasarruf oranı, yeterli sermaye birikiminin sağlanamaması, verimli yatırımların
gerçekleşememesi ve elde edilen gelirin düşük düzeyde kalması gibi sonuçların silsile
halinde ortaya çıkmasına neden olacak, bu durum da kısır döngüyü ortaya çıkaracaktır.
Diğer taraftan, gelişmişlik düzeyinin sosyal göstergeleri arasında sayılan, ortalama
yaşam süresi, okur-yazarlık oranı, bebek ölümleri vb. verilerin, kişi başına düşen gelir
kriteri ile paralellik arz ettiği de kabul edilmektedir.99
Gelir Dağılımındaki Eşitsizlik: Kişi başına düşen milli gelir göstergesi, her ne
kadar bir ülkenin kalkınma düzeyi hakkında önemli ipuçları veriyor olsa da basit bir
ortalama olması nedeniyle toplam gelirdeki artışın toplum katmanlarının yaşayanların
yaşam standartlarını ne oranda etkilediğini ölçme konusunda tek başına yetersiz
kalmaktadır. Bu göstergenin daha sağlıklı analize imkan tanıması, incelenen ülkedeki
gelir dağılımının dengeli olması ile mümkündür.
98 Hodder, s.4. 99 Berber, s. 247.
45
Bir ülkedeki gelir dağılımının ölçülmesi birçok yöntemle mümkün olabilir. Ancak, bir
ülkenin gelir dağılımı hakkında bilgi sahibi olmak için, o ülkede en üst gelir grubunu
oluşturan nüfus ile geriye kalan nüfusun toplam gelir içindeki payının karşılaştırılması
yeterli olacaktır. Bu kapsamda, gelir dağılımı ile ilgili çalışmalar göstermiştir ki az
gelişmiş ülkelerin zengini çok zengin, fakiri ise çok fakirdir. Bu ülkelerde, uçlarda yer
alan bu iki sosyal grup arasındaki boşluk, gelişmiş ülkelerdeki gibi bir orta sınıfla
doldurulamamıştır.100
Düşük Yaşam Standartları: Gelişmekte olan veya az gelişmiş ülkelerin
birçoğunda yaşam standartlarının düzeyi oldukça düşüktür. Yaşam standartlarındaki bu
düşüklük, özellikle az gelişmiş ülkeler üzerinde, yoksulluk, yetersiz barınma, kötü
sağlık koşulları, yetersiz eğitim, yüksek oranlı çocuk ölümleri, ortalama yaşam süresinin
kısalması ve ümitsizliğin hakim olması gibi etkilerin ortaya çıkmasına yol açar.101
Düşük Verimlilik Düzeyi: Az gelişmiş ülkeler, genellikle düşük verimlilik
düzeyine sahiptir. Bunun temel nedeni, verimliliğin esası olarak kabul edilen sermaye,
yönetsel faaliyetler, işgücü motivasyonu, eğitim-öğretim programları ve kurumsal
esneklik gibi faktörlerin az gelişmiş ülkelerde yetersiz olmasıdır.102
Yüksek Oranlı Nüfus Artışı: Dünya nüfusunun yaklaşık %15’inin gelişmiş
ülkelerde, %85’nin ise az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde yaşadığı bilinmektedir.
Gelişmiş ülkeler ile az gelişmiş ülkelerin nüfusları arasındaki bu uçurumun temel sebebi
ise, bu ülkelerdeki doğum ve ölüm oranlarının birbirinden oldukça farklı olmasıdır.
Nitekim, az gelişmiş ülkelerdeki ortalama doğum oranları binde 35-40 gibi oldukça
yüksek kabul edilebilecek düzeyde iken, bu oran gelişmiş ülkelerde binde 20’nin de
altındadır. Diğer taraftan, az gelişmiş ülkelerdeki ölüm oranlarının gelişmiş ülkelere
göre daha yüksek olduğunu da belirtmek gerekir. Ancak, özellikle sağlık sektöründe
sağlanan ilerlemelerin ölüm oranlarını azaltması, az gelişmiş ülkedeki nüfus artış
hızının gelişmiş ülkelere oranla yüksek kalması sonucunu doğurmuştur.103 Bu ülkelerde
aile planlaması bilincinin yerleşmemiş olması, tarımla geçinen halk açısından çocuğun
100 Han ve Kaya, ss.13-14. 101 Todaro ve Smith, s.50. 102 Suna Oksay, Uluslararası Kalkınma Yardımı ve Örgütleri, Ankara: Ödül Tasarım, 1996, s.12. 103 Berber, s.256.
46
bir işgücü potansiyeli olarak görülmesi ve diğer sosyal nedenler doğurganlığın yüksek
olması sorununu da beraberinde getirmiştir. Bu durum, ülke genelindeki tasarrufların
azalmasına, eğitim, sağlık ve konut gibi verimliliği düşük yatırımların artmasına yol
açmıştır. Az gelişmiş ülkeler açısından hızlı nüfus artışı sorunu beraberinde kötü
beslenme, çocuk ölümleri, sakatlıkların fazlalığı, yetersiz eğitim ve yetersiz işsizlik gibi
sonuçları ortaya çıkarmaktadır.104
Tarıma Dayalı Ekonomi: Az gelişmiş ülkelerin ekonomileri genellikle tarıma
indekslidir ve tarım toplam hasıla içinde en büyük payı alır. Bu ülkelerde, tarımsal
üretimin ağırlıklı olarak gerçekleştiği kırsal alanda yaşayan ve çalışanların toplam nüfus
içerisindeki oranı %65’dir. Bu oran, gelişmiş ülkelerde oldukça düşüktür. Nitekim
gelişmiş ülkelerde yaşanan deneyimler, kalkınma sağlandıkça, tarımın toplam
hasıladaki payının azaldığını göstermektedir.105 Diğer taraftan, tarımsal üretimde
modernizasyonun sağlanamaması, hızlı nüfus artışı sebebiyle tarıma elverişli olmayan
alanlarda da tarımsal faaliyette bulunulması ve sektörde daha çok küçük aile
işletmelerinin yer alması gibi nedenlerden ötürü, genellikle az gelişmiş ülkelerdeki
tarımsal verimlilik düşüktür. Az gelişmiş ülke ekonomilerinde böylesine büyük bir payı
olan tarım sektöründeki bu verimsizlik, milli gelirdeki büyümeyi de olumsuz
etkilemektedir.106 Ayrıca, az gelişmiş ülkelerde tarım sektörüne yönelik aşırı bir işgücü
yığılması olması, gizli işsizlik ve mevsimsel işsizlik gibi sorunları tetiklemektedir.107
Yüksek Oranlı İşsizlik ve Eksik İstihdam: Sosyo-ekonomik bakımdan ortaya
çıkardığı etkiler nedeniyle işgücü, az gelişmiş ülkeler için problemli bir üretim faktörü
konumundadır. İşgücünün problem olarak biraz gelişmiş ülkeye yansıması iki şekilde
olmaktadır. Bunlardan ilki eksik istihdam, ikincisi ise açık işsizliktir. Eksik istihdam,
işgücünün sahip olduğu potansiyelden daha az çalıştırılmasını ifade ederken; açık
işsizlik, çalışma isteği ve iradesi olduğu halde iş bulamayanlar oluşturduğu sosyal
durumu ifade eder. Az gelişmiş ülkelerde açık işsizlik oranları %10-15 düzeylerindedir.
Diğer taraftan, bu ülkelerde, genel eğitim düzeyinin düşüklüğü ve üretimde geleneksel
104 Hüseyin Şahin, İktisada Giriş, Bursa: Ezgi Kitapevi Yayınları, 1994, s.444. 105 Han ve Kaya, s.15. 106 Vural Savaş, Kalkınma Ekonomisi, 1.Basım, İstanbul: İ. İ. T. İ. A. Nihad Sayar Yardım Vakfı
Yayınları, 1974, s.20. 107 Şahin, s. 444.
47
yöntemlerin kullanılıyor olması, bu ülkelerdeki işgücü yapısını niteliksiz kılmaktadır.
Bu nedenle az gelişmiş ülkelerde, beyaz yakalılar olarak adlandırılan nitelikli işgücü
oranı, mavi yakalı olarak adlandırılan ve üretim sürecinde özellikle fiziki gücünden
yararlanılan niteliksiz işgücü oranından düşüktür.108
Uluslararası İlişkilerde Bağımlılık: Gelişmiş ülkelerin az gelişmiş ülkelere göre
daha çok kaynağa ve daha fazla pazarlık gücüne sahip olmaları nedeniyle ortaya çıkan
üstünlük, az gelişmiş ülkeleri ekonomik ve politik konulara ilişkin olarak alınan
kararlarda gelişmiş ülkelere bağımlı kılmaktadır. Çünkü gelişmiş ülkeler, gerek
yaptıkları dış yardımlarla, gerekse yabancı sermaye yatırımları aracılığıyla az gelişmiş
ülkeleri kontrol altına almakta ve bu ülkelerin uluslararası ticaretlerini ile kullanacakları
teknolojiyi etkilemektedirler.109
Borç Krizi: Az gelişmiş ülkelerin ortak özelliklerinden biri de GSMH’lerinin
%50’sini aşan oranda dış borç stoklarına sahip olmalarıdır. Bu ülkelerde, üretimin ve
dış ticaretin yetersizliği, sermaye birikiminin ve tasarrufların düşük düzeyde seyretmesi,
cari işlemler dengesindeki açığın yüksek düzeyde olması borç stokunu arttıran
nedenlerin başında gelmektedir. Bilindiği gibi, söz konusu dış borç stoku sorunun
giderilmesi ülkelerin ihracatlarını arttırmalarına ve/veya yeni dış borç almalarına
bağlıdır. Ancak az gelişmiş ülkeler, özellikle yetersiz ve verimsiz üretimleri nedeniyle,
ne ihracat düzeylerini arttırabilmekte, ne de ithalatı azaltabilmektedirler. Bu nedenle
ülkeler, diğer yolu, yani yeniden borç almayı seçerler. Ancak bu durum, az gelişmiş
ülke borçlarının yönetilemez hale gelmesine ve bu ülkeler için dış borç krizinin
doğmasına yol açar.110
Ekonomik ve Finansal Piyasaların Gelişememesi: Geri kalmış ülkelerin temel
sorunlarından olan kişi başına düşen milli gelirdeki yetersizlik, bu ülkelerdeki tasarruf
oranının düşük seyretmesine ve bu suretle ihtiyaç duyduğu fonları temin edemeyen reel
sektörün gerekli yatırımları yapamamasına neden olmaktadır. Kısır döngüye dönüşen bu
süreçte, finansal piyasaların gelişimi için hayati bir öneme sahip olan gerekli sermaye
108 Berber, ss.257-258. 109 Todaro ve Smith, s.71. 110 Suna Oksay, s.14.
48
birikimi sağlanamamaktadır.111 Dolayısıyla az gelişmiş ülkelerdeki finansal piyasalarda,
sermaye yapısı zayıf olan kredi kurumlarının sayısı oldukça fazladır. Bu piyasalardaki
bankalar, borçlanarak elde ettikleri fonları, yoksul kesimi ve çok riskli projeleri finanse
etmek için kullanırlar. Ayrıca bankaların verdiği krediler, potansiyel geri dönüşler
yerine, kişisel bağlantılar esası üzerine yapılandırılmıştır ve bu nedenle devlet, finansal
kırılganlığa karşı banka denetimleri gibi uygulamalarla korumacı bir tutum sergiler.
Dolayısıyla, az gelişmiş ülkelerdeki finansal piyasaların tasarrufları yönetme konusunda
gelişmiş ülkelere göre daha başarısız olmaları, bu ülkelerdeki yatırımların daha verimsiz
kullanılmasına yol açarak, süreci iyice kısırlaştırmaktadır.112 Diğer taraftan, az gelişmiş
ülkelerde kişi başına düşen milli gelir düzeyinin düşüklüğü, piyasada üretilen mallara
karşı talebin yeterince oluşmamasına neden olmakta ve bu da mal piyasalarının
yeterince gelişmesini engellemektedir.113
Düşük Eğitim Düzeyi: Az gelişmiş ülkelerde, üretim faktörlerinin verimli
kullanılamamasıyla da ilişkili olan düşük eğitim düzeyi oldukça sık görülen bir
sorundur. Okuma-yazma oranının düşüklüğü, nitelikli çalışan sayısının yetersizliği gibi
olumsuz göstergeler, az gelişmiş ülkelerin insani sermayelerini kendi lehlerinde
kullanamamaları sonucunu ortaya çıkarmaktadır. Düşük gelirli ve orta gelirli ülkelerde,
kadın ve erkek nüfusunun sırasıyla %17’si ve %38’i okuma-yazma bilmeyen, cahil
kesimden oluşmaktadır. Oysa, temel eğitim düzeyine ulaşmadan insanların yaşam
standartlarını yükseltmek zordur.114
İkili (Dual) Yapı: Az gelişmiş ülkeler, dual yani ikili yapı karakterine sahiptirler.
Zira bu ülkeler, bir yandan gelişmiş ülkelerdeki piyasa yapısına, yüksek teknolojiye,
gelişmiş sosyal bir yapıya, modern kurum ve organizasyonlara sahip bir ülke görünümü
içerisindeyken; diğer yandan geri kalmış ülkelerin geleneksel yapısını yansıtan aile
ekonomisinin, ilkel teknolojinin, durgun sosyal yapının, geleneksel kurum ve
organizasyonların izlerini taşımaktadırlar. Başka bir deyişle bu ülkelerde, büyük
şehirler içerisinde kırsal yerleşimlere ve kırsal kültür yapısına rastlanabileceği gibi, belli
kırsal alanlarda da gelişmiş bölge özelliklerine rastlamak mümkündür. Az gelişmiş 111 Serhan Oksay, s.22. 112 Krugman ve Obstfeld, s.607. 113 Serhan Oksay, ss.22-23. 114 Sawyer ve Sprinkle, s.230.
49
ülkelerdeki bu dual yapının temel nedeni ise, kalkınma yolunda kıt kaynakların
kullanımı için belirli yerlere öncelik verilmesidir.115
1.5. Yoksulluk
1.5.1. Yoksulluğun Tanımlanması
Kalkınma ekonomistleri, yoksulluğu, bir halkın ya da onun belirli bir kesiminin
yaşamını sürdürülebilmesini sağlayan gıda, giyim ve barınak gibi temel fiziksel
ihtiyaçların karşılanması problemi olarak görürler.116 Bu bakımdan, en yalın haliyle
yoksulluk, hayatı sürdürmek için gerekli temel ihtiyaçlardan yoksun olmayı ifade eder.
Yoksul ise, normal şartlar altında bile, kendi kendine beslenme, giyinme ve barınma
gibi fizyolojik ihtiyaçlarını karşılamaktan mahrum olan ve sonuç olarak hayatta kalma
riski bulunan kişilerdir.117 Bu tanımıyla yoksulluk, tüm zamanlarda, bütün toplumlarda
görülen; toplumları politik ve ahlaki tehditlerle karşı karşıya bırakan ve bitmek
tükenmek bilmeyen karmaşık bir olguyu yansıtır. Olgunun karmaşıklığı, yoksulluğun
çok boyutlu olmasından, diğer bir deyişle sosyal bilimlerin birçok alanıyla yakın
ilişkisinden kaynaklanmaktadır. Zira yoksulluk olgusu, gelirin bölüşümü açısından
iktisadi; yoksulların farklı bir toplumsal kategori oluşturmasından dolayı sosyolojik;
yoksul olmanın sadece nesnel kriterlere bağlı olmaması, aynı zamanda öznel
algılamayla da ilintili olması nedeniyle psikolojik; yoksulluğun ancak insanların
yoksulluğu olarak anlam kazanması dolayısıyla antropolojik ve yoksullar ile yoksul
olmayanların kentsel mekan kullanımı farklılaştığı için kent bilimsel özellikler taşır.118
Yoksulluk olgusunun çok boyutlu bir kapsama sahip olması, onun farklı
şekillerde kavramsallaştırmasına da imkan tanımaktadır. Ancak, yoksulluk olgusu için
kullanılacak her farklı kavram, yoksulluğun öneminin ve anlamının farklı şekillerde
anlaşılmasına, buna paralel olarak, yoksulluk düzeyinin tahmin edilmesinde kullanılan
yöntemlerin değişkenlik göstermesine neden olacaktır.119
115 Han ve Kaya, s.18. 116 Todaro ve Smith, s.54. 117 John Dixon, Poverty: A Persistent Global Reality, Florence, KY, USA: Routledge, 1998. s.1. 118 Fikret Şenses ve Harun Önder, “Türkiye’de Yoksulluk ve Yoksulluk Düşüncesi”, İktisat, Siyaset, Devlet Üzerine Yazılar, Burak Ülman ve İsmet Akça (drl.), İstanbul: Bağlam Yayınları, 2006, s.3. 119 Dixon, s.1.
50
Kavramsallaştırılmasındaki tüm farklı yaklaşımlara rağmen yoksulluk olgusunun
iki temel değişkene bağlı olduğunu ifade etmek yanlış olmayacaktır. Bu iki değişken,
ülkedeki kişi başına düşen milli gelir düzeyi ile milli gelirin dağılımındaki eşitsizliğin
boyutudur.120 Özellikle gelir dağılımı eşitsizliği uluslararası ilişkiler, çevre ve sağlık
gibi konularda ülkeleri olumsuz etkileyen ve gerek ulusal, gerekse uluslararası
boyutuyla, bugün bile dünyada en çok tartışılan konuların başında gelmektedir.121
Bazen eşitsizlik ile yoksulluğun aynı şey olduğu ima edilir. Halbuki bu iki kavram
birbirinden farklıdır. Eşitsizlik, yoksulluğun önemli bir belirleyicisidir ama iki kavram
da bağımsızdır.122
Bu bakımdan yoksulluğun nasıl tanımlandığını ele almadan, gelir dağılımı
eşitsizliği, yoksulluk ve hatta ekonomik büyüme arasındaki üçlü ilişkiyi ortaya koymak
gerekir. Buna göre, eğer bir ülke ekonomisi büyüyor ve bu ülkede gelir dağılımındaki
eşitsizlik değişmeden olduğu gibi kalıyorsa, yoksul kesimin geliri diğer kesimlerle aynı
düzeyde artar. Benzer şekilde kişi başına düşen gelir olduğu gibi kalıyor ve gelir
dağılımındaki eşitsizlik artıyorsa, ülkedeki en yoksul kesim daha az gelire sahip olur ve
önceleri yoksul kesimin dışında kalan bir kesim yoksul kesime dahil olur.123
1.5.2. Yoksulluk Türleri
Literatürde, yoksulluğun tanımlanmasıyla ilgili olarak, mutlak-göreli, objektif-
subjektif, kırsal-kentsel ve gelir yoksulluğu-insani yoksulluk gibi farklı sınıflandırmalar
bulunmaktadır.
1.5.2.1. Mutlak Yoksulluk ve Göreli Yoksulluk
Yoksulluk olgusunun tanımlanmasına ilişkin farklı yaklaşımlardan biri olan
mutlak yoksulluk, ilk kez 19. yüzyıl sonlarında İngiltere’de yapılan çalışmalar sırasında
Seebohm Rowente tarafından tanımlanmıştır. Rowentree, mutlak yoksulluğu, toplam
kazançların, biyolojik varlığın devamı için gerekli olan yiyecek, giyim vb. asgari
düzeydeki fiziki ihtiyaçları karşılamaya yetmemesi olarak tanımlamıştır. Bu tanıma
120 Perkins, Radelet ve Lindauer, s.204. 121 David N. Weil, Economic Growth, USA: Pearson Addison Wesley, 2005, s.21. 122 Todaro ve Smith, s.206. 123 Perkins, Radelet ve Lindauer, s.204.
51
göre mutlak yoksulluk, hane halkının ya da bireylerin biyolojik olarak varlıklarını
sürdürebilmeleri için ihtiyaç duydukları asgari gelir ve harcama düzeyi ile ilişkilidir.124
Diğer bir deyişle mutlak yoksulluk, bireyin genel tüketim kalıplarını dikkate almakta,
bireyin değişen fiziksel faaliyetlerini ise dikkate almamaktadır.125
Mutlak yoksulluk, ülkelerarası karşılaştırmaların yapılmasına olanak tanıyan ve
bu amaçla kullanılan bir tanımdır. Bu amaçla, mutlak yoksulluk tanımı kapsamında,
ihtiyaçların, refah beklentisinin, gelir düzeyinin, kaynakların ve diğer sosyo-ekonomik
kriterlerin ülkeden ülkeye, bölgeden bölgeye farklılık gösteriyor olması dikkate
almaksızın, her ülkeye uygulanabilecek bir global yoksulluk sınırı belirlenmeye çalışılır.
Bu sınır daha alt düzeyde yaşamı sürdürmenin mümkün olmadığı bir asgari tüketim
seviyesini gösterir. Elde edilen bu yoksulluk sınırı ile hesaplanan gerçek hanehalkı ya
da fert geliri karşılaştırılmaktadır. Buna göre, yoksulluk sınırı altında gelire sahip olan
kişi veya hane halkı yoksul ve aşırı yoksul olarak sınıflandırılmaktadır.126
İnsanın bir toplumsal varlık olmasından yola çıkan göreli yoksulluk kavramı ise,
hanehalkının asgari fiziksel gereksinimlerinin karşılanması sorunuyla birlikte,
insanların içinde yaşadıkları toplumun asgari yaşam standartları ile kendilerinin sahip
olduğu yaşam standartlarının karşılaştırılması ile ilgilidir. Diğer bir deyişle, göreli
yoksulluk, hanehalkının biyolojik anlamda varlığını sürdürme düzeyinin yanı sıra,
toplumsal anlamda da varlığını sürdürme düzeyi olarak ifade edilir.127 Burada önemli
olan nokta, gelir ve refahın ne şekilde dağılmış olduğudur. Bu bakımdan göreli
yoksulluk, gelir dağılımıyla ve nüfusun geneline göre yoksul kesimin milli gelirden
aldığı pay ile de ilgilidir. Bu nedenle göreli yoksulluk, farklı grupların sahip olduğu
mutlak gelir düzeyinden daha ziyade gelir ve refahın dağılımındaki farklılıklara
124 Frank Field, The Minimum Wage, London: Policy Studies Institute, 1983, s.51. 125 Güzin Erdoğan, Türkiye’de ve Dünyada Yoksulluk Üzerine Değerlendirmeler, Coşkun Can
Aktan(Ed.), Yoksullukla Mücadele Stratejileri içinde, Ankara: Hak-İş Konfederasyonu Yayını, 2002. s.3. http://www.canaktan.org/ekonomi/yoksulluk/ucuncu-bol/erdogan.pdf[26.03.2008]
126 Coşkun Can Aktan ve İstiklal Yaşar Vural, “Yoksulluk: Terminoloji, Temel Kavramlar ve Ölçüm Yöntemleri”, Coşkun Can Aktan (Ed.), Yoksullukla Mücadele Stratejileri içinde, Ankara: Hak-İş Konfederasyonu Yayını, 2002. s.5. http://www.canaktan.org/ekonomi/yoksulluk/birinci-bol/aktan-vural-yoksulluk.pdf[26.03.2008]
127 Nick Devas, Urban Governance, Voice, and Poverty in the Developing World, London: GBR Earthscan Publications, Limited, 2004. p 17.
52
odaklanır.128 Diğer taraftan, bir ekonomide genel nüfus içerisinde belli bir oranda
yoksul kesim olacağından, tanımsal olarak, mutlak yoksulluk içerisinde yaşasın veya
yaşamasın belir bir göreli yoksulluk oranı daima olacaktır.129
1.5.2.2. Nesnel Yoksulluk ve Öznel Yoksulluk
Yoksulluğun nasıl ortaya çıktığı, nasıl giderileceği ve kimlerin yoksul sayılacağı
gibi konuların, gelir düzeyi, kalori miktarı, tüketim harcamaları gibi önceden
belirlenmiş, normatif kriterler ışığında değerlendirilmesi nesnel veya objektif yoksulluk
olarak tanımlanmaktadır. Normatif yargılar içeriyor olmasına rağmen, objektif
yoksulluk, somut ve ölçülebilir kriterlerle belirli bir yoksulluk çizgisi belirlemekte
(gelir, tüketim harcamaları, alınması gereken minimum gıda vb), bu çizginin altında
kalanları yoksul olarak tanımlamaktadır. Kişilerin elde ettiği toplam faydanın
hesaplanmasında karşılaşılan güçlükler nedeniyle iktisatçılar, geleneksel olarak, objektif
yaklaşımı benimsemek eğilimindedirler. Nitekim, mutlak ve göreli yoksulluk tanımları
aslında birer objektif yoksulluk tanımıdır.
Subjektif yoksulluk tanımına göre ise, kendini yoksul olarak tanımlayan herkes
yoksuldur. Diğer bir deyişle, subjektif yaklaşım bakımından yoksulluğun esas
belirleyicisi kişilerin beyanları veya yoksulluğa karşı yaklaşımlarıdır. Örneğin,
yoksulluğun ölçümünde kullanılan hemen hemen tüm yöntemler objektif yaklaşımı
benimseyerek asgari besin gereksinimi konusu üzerinde durmaktadır. Oysa kişiler
tükettikleri yiyeceklerin miktarı ve türleri konusunda çok farklı değerlendirme ve
tercihlere sahiptirler. Bir kişi temel tüketim mallarını tüketebildiği halde, eğer tüketim
sepeti içerisindeki tüketemediği mallar nedeni ile kendini yoksul hissediyorsa, bu kişi
sübjektif yoksulluk kavramına göre kesinlikle yoksuldur. Bu nedenle yoksulluğun
tanımlanmasını kişilerin ve hane halkının değerlendirmesine bırakan sübjektif yaklaşım,
yoksulluğun ölçülmesinde önemli problem ve karışıklıklara yol açabilmektedir.130
128 Recep Dumanlı, “Yoksulluk Kavramı, Ölçülmesi ve Gelir Dağılımı İlişkileri”, Yeni Türkiye Dergisi, Sayı: 6, Ankara, 1995, s.213. 129 Devas, s.17. 130 Aktan ve Vural, Yoksulluk: Terminoloji, Temel Kavramlar ve Ölçüm Yöntemleri, s.6.
53
1.5.2.3 Gelir Yoksulluğu ve İnsani Yoksulluk
Gelir yoksulluk tanımında, yoksulluk sınırı olarak bir asgarî gelir ve tüketim
düzeyi söz konusudur. Buna göre, bireyin yada hanehalkının yaşamını devam
ettirebilmesi için gerekli olan gelir düzeyini elde edememesi nedeniyle ortaya çıkan
yoksulluğa gelir yoksulluğu denir. Gelir yoksulluğu hesaplamalarında, söz konusu
asgari yaşam düzeyini sağlamak için gerekli gelire yoksulluk sınırı; bu sınırın altında bir
gelir veya tüketim seviyesine sahip olan kişilere veya hanehalkına ise yoksul
denmektedir.131
Yoksulluğun tanımının yapılmasında, sadece parasal göstergelerin ve özellikle
de gelirin baz alınarak, piyasa dışı parasal olmayan kimi faktörlerin gözardı edilmesi,
yoksullukla ilgili çalışmalar yapan çevrelerde eleştiri konusu olmuştur. Bu eleştirilere
yönelik olarak mutlak yoksulluk çizgisi genişletilmiş, kriterlerle revize edilmiş, gelir
yoksulluğu, insani yoksulluk kavramıyla genişletilmiştir. Özellikle eğitim, sağlık,
barınma, ulaşım, giyim gibi gıda dışı temel ihtiyaçlara ilişkin harcamaları da
kapsayacak şekilde geliştirilen bu kavram, ilk olarak, Birleşmiş Milletler Kalkınma
Programı (UNDP) tarafından 1997 yılında yayımlanan İnsani Gelişme Raporu’nda
tanımlanmıştır. Rapordaki tanıma göre insani yoksulluk kavramı, insani gelişme ve
insanca yaşam için parasal olanakların yanı sıra, temel gereksinimlerin karşılanabilmesi
için iktisadi, sosyal ve kültürel bazı olanaklara sahip olmanın da gerekli olduğu fikrine
dayanır.132 Diğer bir deyişle insani yoksulluk, katlanılabilir bir yaşam için gerekli
fırsatlara ve seçeneklere sahip olmamaktır. Burada yapılan yoksulluk tanımı, sadece,
bireylerin varlıklarını sürdürebilmeleri için ihtiyaçları olan maddiyatı değil, ayrıca,
refah içinde yaşamaları içinde gerekli olan olanakları da ifade etmektedir.133
1.5.2.4 Kırsal Yoksulluk – Kentsel Yoksulluk
Yoksulluğun temel niteliklerinin yaşanılan yerlere göre farklılık göstermemesine
rağmen, literatürde kırsal yoksulluk ve kentsel yoksulluk şeklinde bir sınıflandırma
bulunmaktadır. Bu sınıflandırmanın özünde, nüfus büyüklüğü, mesken yoğunluğu,
131 A.g.e., s.6. 132 A.g.e., s.7. 133 UNDP, “Human Development to Eradicate Poverty”, Human Development Report 1997, s.15-16. http://hdr.undp.org/en/media/hdr_1997_ch11.pdf[02.02.2008]
54
mesken türü, sunulan kamu hizmetlerinin düzeyi, tarım sektörü dışındakilerin nüfustaki
payları gibi göstergeler doğrultusunda kırsal ve kentsel yaşam alanlarının
ayrıştırılmaları yatmaktadır. Söz konusu sınıflandırma kapsamında yoksul kişiler,
sadece gelir düzeyi veya tüketim düzeyi gibi ekonomik göstergelerin değil; maddi
olmayan mahrumiyetler ile sosyal farklılıkların da dikkate alındığı antropolojik bir
yaklaşıma göre belirlenmektedir.134 Bu kapsamda, kırsal yoksulluk daha çok,
bağımsızlık, güvenlik, öz-saygı, sosyal kimlik, sosyal ilişkilerin sıklığı ve sağlamlığı,
karar alma özgürlüğü, hukukî ve siyasî haklar gibi niteliksel beklentiler ve yoksunluklar
üzerine odaklanırken; kentsel yoksulluk, gelir ve tüketim şeklinde niceliksel beklentiler
ve yoksunluklar konusuna eğilmektedir.
Esas itibariyle yoksulluk, birçok ülke için bir kırsal kesim sorunudur ve bu
bölgelerde, kişisel tüketim ile yeterli düzeyde eğitim, sağlık, temiz su, konut, ulaşım ve
iletişim hizmetlerine erişim gibi konularda yaşanan eksiklikler kırsal yoksulluğu niteler.
Kırsal kesimdeki yoksullar, ağırlıklı olarak tarım ve hayvancılık, balıkçılık, ormancılık
ve küçük ölçekli sanayi ve hizmetler kesiminde çalışırlar. Dolayısıyla kırsal
yoksulluğun temel kaynağı kalifiye olmayan işçilerdir ve nüfus arttıkça, şehirleşme
süreci hızlandıkça bu kesimin sayısı da hızla artmaktadır. Kırsal yoksulluğu arttıran
veya hızlandıran etkenleri şu şekilde sıralamak mümkündür:135 Siyasi istikrarsızlık ve iç
çatışmalar, kırsal alandaki ikili yapı, kötü yönetim ve kırsal kesimi dışlayan sosyo-
ekonomik politikalar.
Kentsel yoksulluk ise, kent özelinde yaşanan yoksulluk olarak ifade edilebilir.
Özellikle az gelişmiş ülkelerde düşük sanayileşme ve hızlı nüfus artışı gibi etkenlerin
ortaya çıkardığı kentsel yoksulluk, özellikle kırsal kesimden kente gelerek, düzensiz
işlerde, düşük ücretlerle istihdam edilen ve genellikle çarpık yapılaşma içerisinde
yaşayan işçi kesimini etkileyen bir yoksulluk türüdür.136 Kentsel yoksulluğun en önemli
ve ayırt edici özelliği, maliyetleri arttıran faktörlerdir. Zira, kentlerdeki tüketim kalıpları
ve yaşam maliyetleri kırsal kesimdekinden farklıdır.137 Bu nedenle, kentlerdeki
134 Aktan ve Vural, Yoksulluk: Terminoloji, Temel Kavramlar ve Ölçüm Yöntemleri, s.10. 135 A.g.e., s. 10-11. 136 Recep Dumanlı, Yoksulluk ve Türkiye’deki Boyutu, Ankara: DPT Sosyal Sektörler ve
Koordinasyon Genel Müdürlüğü Yayını, 1996, s.19. 137 Ray, s.259.
55
yoksulların yaşadığı sorunlar, kırsaldaki yoksullara göre çok farklı sebeplere
dayanmaktadır. Kentlerdeki yoksullar, mal ve hizmetlere daha fazla bedel ödeyebilirler
ve fiyatların artması ve reel ücretlerde bir azalmanın ortaya çıkması gibi piyasa
koşullarındaki değişikliklere karşı daha hassas olabilirler.138
1.5.3. Yoksulluk Sınırı ve Yoksulluk Sınırının Belirlenmesi
Bir ülkede yaşayanların yoksul olup olmadıklarını belirlemek ve o ülkedeki
yoksulluğun düzeyini tayin etmek gibi amaçlarla kullanılan yoksulluk sınırı, çoğu
zaman özellikle günlük harcamalar için gereken belirli bir gelir düzeyini ifade eder.
Çoğu zaman yoksul ile yoksul olmayanları birbirinden ayıran bir hat olarak da
tanımlanan yoksulluk sınırının, gerek düzeyi gerekse belirlenme yöntemi ülkeden
ülkeye farklılık göstermektedir. Birçok ülke yoksulluk sınırını kendi belirler ve
genellikle bu sınır belirlenirken, gıda ve diğer bazı temel ihtiyaçları içeren bir minimum
tüketim sepetinin kişi başına düşen değeri esas alınır. Yoksul kesimin toplam
harcamalarına bakıldığında ise, söz konusu sepet içerisindeki en büyük payı gıdanın
aldığı görülmektedir. Nitekim, düşük gelirli ülkelerin birçoğunda, günde 2000 veya
üzerinde kalori alınması yoksulluk sınırı için bir standart olarak kabul edilmektedir.
Öngörülen düzeyde kaloriyi sağlayan gıda ise, gerçekte bireylerin satın almada neyi
tercih ettiklerine bağlıdır. Öyle ki yoksulluk sınırından daha düşük harcamalar, bazen
gerekli kalori miktarını karşılayabilir, ancak hemen hemen hiç kimse tüketim sepetini
tam olarak elde edemeyecektir.139
Diğer taraftan ülkeler, bölgesel fiyat farklılıkları nedeniyle, kırsal veya kentsel
bir ayrım gözeterek, ülke içerisindeki farklı bölgelere farklı yoksulluk sınırları
öngörebilirler. Bu suretle ülkeler, kendi para birimleri cinsinden ifade edilen ve gıda
sepetinin fiyatlarında meydana gelebilecek değişiklikleri hesaba katmak için yıllık
olarak revize edilmesi gereken bir yoksulluk sınırı veya sınırları belirleyebilir. Burada
amaç, gıda ve diğer ihtiyaçlardan oluşan bir tüketim sepetinin satın alınabilirliğini
sağlayan yoksulluk sınırının her zaman bu düzeyde kalmasını sağlamaktır. Ayrıca
birçok ülke, belirledikleri yoksulluk sınırını uluslararası karşılaştırmalar yapabilmek
138 Anthony L. Hall, Social Policy for Development, London, GBR: Sage Publications, 2004, s.121. 139 Perkins, Radelet ve Lindauer, s.208.
56
amacıyla da kullanmaktadır. Zira, ülkelerin günlük kişi başına düşen yoksulluk
sınırlarının kendi para birimleri cinsinden tespit edilmesi ve daha sonra ortaya çıkan
değerlerin satınalma gücü paritesi aracılığıyla tek bir para birimine dönüştürülmeleri
ülkelerarasında karşılaştırma yapmayı mümkün kılmaktadır.140
Yoksulluk sınırı için daha yaygın olarak benimsenen diğer bir alternatif ise, tek
bir global yoksulluk sınırının belirlenmesidir. Bu yaklaşıma göre, genellikle günde 1
dolar veya günde 2 dolar düzeyinde kabul edilen ortak bir yoksulluk sınırının
uygulanması, ülkelerden bölgelere kadar mutlak yoksulluğun ve yoksul sayısının ne
düzeyde geliştiğine dair daha tutarlı bir görünüm ortaya çıkaracaktır.
1.5.4. Yoksulluk İndeksleri
Yoksulluğun ölçülmesi ve analiz edilmesi için sadece yoksulluk sınırının
belirlenmesi yeterli değildir. Zira yoksulluk sınırı, sadece kimlerin yoksul olarak kabul
edileceği sorusuna cevap arar. Oysa yoksulluk ölçümlerinde, bir ülke veya bir gölgede
toplam yoksulluğun ne olduğu, diğer bir deyişle ne kadar yoksulun olduğunun
ölçülmesi, yoksulluk araştırmaları için büyük önem taşımaktadır. Bu nedenle,
yoksulluğun ölçümü için, yoksulluk sınırı kadar, yoksulluğun boyutlarını ölçmek
amacıyla kullanılan indekslere de ihtiyaç vardır.
1.5.4.1. Yoksulluk Oranı İndeksi
Kafa sayım oranı olarak da bilinen yoksulluk oranı indeksi, verilere ulaşma ve
hesaplamadaki avantajları nedeniyle en çok kullanılan indekstir. Yoksulluk sınırı altında
yaşayanların toplam nüfusa oranlanmasıyla hesaplanan yoksulluk oranı indeksi,
toplumda yoksulluğun ne kadar yaygın olduğunu araştırmak için kullanılır. Ancak
indeksin, yoksulluk sınırı altında yaşayanların milli gelir içerisindeki paylarını
yansıtmaması, yoksulluğun ne boyutta yaşandığını göstermemesi ve yoksullar
arasındaki farklılıklara duyarsız olması gibi nedenlerle eleştirilere maruz kalmıştır. Zira,
yoksulluk oranı indeksinin söz konusu eksiklikleri, yoksulluk sınırı altında kalan kişiler
140 Perkins, Radelet ve Lindauer, ss.208-210.
57
yoksulluk sınırı üzerine çıkmadıkça, bu kişilerin gelirlerinde ve yaşam standartlarında
meydana gelen değişimlerin değerlendirilmesini olanaksız kılmaktadır.141
1.5.4.2. Yoksulluk Açığı İndeksi
Yoksulluk açığı indeksi, yoksulluk oranına yönelik eleştirilerden hareketle,
yoksulluğun ne boyutta yaşandığını, yani yoksulluğun şiddetinin ne olduğunu analiz
edebilmek amacıyla geliştirilen bir indekstir. Yoksulluk açığı indeksi, “gelir açığı”
kavramının yardımıyla hesaplanır. Buna göre bir kişinin gelir açığı, yoksulluk sınırı ile
geliri arasındaki farka eşittir. Ancak, kişinin geliri yoksulluk sınırının üzerindeyse gelir
açığı negatif alınmaz, sıfır kabul edilir. Diğer taraftan, gelir açıkları toplamının nüfusa
oranlanmasıyla da ortalama yoksulluk açığı bulunur. Nihayet, toplumdaki ortalama
yoksulluk açığının, yoksulluk sınırına oranlanmasıyla yoksulluk açığı indeksine ulaşılır.
Yoksulluk açığı indeksi, kaç kişinin yoksul olduğu konusunda bilgi vermediği
gibi yoksullar arasında gelirin nasıl dağıldığı konusunda da duyarsızdır. En yoksul
konumda olan bir kişiden daha zengin ancak yoksulluk sınırı altında gelire sahip olan
birine gelir transferi söz konusu olduğunda ne yoksulluk oranı indeksi ne de gelir açığı
oranı yoksulların durumunda herhangi bir değişikliğin olduğunu gösteremezler. Her iki
ölçütün sahip olduğu bu eksiklik dağılıma duyarlı yoksulluk ölçütlerinin ortaya
çıkmasına zemin hazırlamıştır.142
1.5.4.3. Sen İndeksi
Yoksulluk Oranı, Gelir Açığı Oranı ve Gini Katsayısının birleştirilmesi suretiyle
oluşturulan Sen İndeksi, yoksulların sayısını, yoksulluğun boyutunu ve yoksullar
arasındaki gelir dağılımı farklılıklarını dikkate alan bir yoksulluk ölçütüdür.143 Sen
İndeksi, yoksulluk açığı indeksinin eksikliklerini gidermek amacıyla, 1976 yılında
Amartya Sen tarafından geliştirilmiştir. Ancak Sen, çalışmaları sırasında, yoksulluğun
ölçümüyle ilgili iki temel problemle karşılaşmıştır. Bunlardan biri yoksulun tüm nüfus
içerisinde ayırt edilmesi, tanımlanması; ikincisi ise yoksullar hakkında mevcut bilgiyi
141
World Bank, Understanding Economic Policies for Growth and Poverty Reduction For Economic Literacy for Civil Society Course, WBIPR, 2004, s.7.
http://info.worldbank.org/etools/docs/library/96584/Ugan_0604/Ug_0604/PovMeasforEP.pdf [05.03.08] 142 Aktan ve Vural, Yoksulluk: Terminoloji, Temel Kavramlar ve Ölçüm Yöntemleri, s.28. 143 A.g.e., ss.28-29
58
kullanarak bir yoksulluk indeksi oluşturulmasıdır.144 Bu nedenle Sen, çalışmasında,
yoksullar arasında da kimlerin daha iyi, kim en yoksul olduğunu analiz etmek amacıyla
bir indeks önermiştir.145 Sen indeksi ile anlatılmak istenilen; yoksullara gelir
aktarımının gerçekleşmesi halinde ortaya çıkacak faydanın toplumsal bir fayda olduğu
ve bunu kalıcı kılmak için de adil bir gelir dağılımının gerektiğidir. Buna göre H,
yoksulluk oranını; I, gelir açığı oranını ve Gp, yoksullar arasındaki gelir dağılımının
ölçütü olan Gini katsayısını göstermek koşuluyla Sen indeksi (S);
S = H + H (1 – I ) Gp
şeklinde formüle edilmektedir: Ancak, Sen indeksinin hesaplanmasına ilişkin detayları
ele almadan önce formül içinde önemli bir rolü olan Gini katsayısının tanımlanması
gerekmektedir. Buna göre, gelir eşitsizliğini tek bir değerde özetleyen Gini katsayısı,
kişisel gelir dağılımını ölçmede en çok kullanılan ölçütlerden biridir. Gini katsayısı '0'
ile '1' arasında değişen bir katsayı olma özelliğine sahiptir. Bir toplumda gelir adaletli
olarak paylaşılmışsa (herkes eşit gelir elde ediyorsa) Gini katsayısı '0' değerini almakta,
toplumdaki gelirler yalnız bir kişi tarafından alınmışsa Gini katsayısı '1'e eşit
olmaktadır. Gini katsayısının değeri gelir düzeyinin büyüklüğüne değil, farklı gelir
düzeyleri arasında kalan kişilerin sayısına bağlıdır.
Bu çerçevede yukarıdaki hesaplamaya göre, herhangi bir yoksulun gelirinde bir
azalma meydana geldiğinde yoksulluk ölçütünde bir artış meydana gelir. Başka bir
ifadeyle, yoksulların durumunda meydana gelen bir kötüleşme yoksulluk oranında
yükselmelere yol açar. Diğer taraftan, zengin bir kişiden yoksul kişilere gelir transferi
söz konusu olursa yoksulluk ölçütünde bir azalma meydana gelir. Yoksulluk ölçütü
zenginlerin gelirleri karşısında hiç bir değişiklik göstermez; zira sadece yoksulların
durumu üzerinde odaklanır. Yoksullar arasında tam eşitsizlik (Gp=1) durumunun söz
konusu olması halinde Sen indeksi, yoksulluk oranı indeksine eşit olurken; yoksullar
arasında tam eşitlik (Gp=0) olması halinde gelir açığı indeksine eşit olur.146 Diğer bir
deyişle Sen indeksine göre, yoksul bir hanehalkından daha yüksek gelirli yoksul bir
hanehalkına gelir transferi olduğunda yoksulluk indeksi artarken, yoksul bir
144 Erdoğan, s.10. 145 Fikret Şenses, Küreselleşmenin Öteki Yüzü Yoksulluk, İstanbul: İletişim Yayınları, 2003, s.61-73 146 Aktan ve Vural, Yoksulluk: Terminoloji, Temel Kavramlar ve Ölçüm Yöntemleri, s.29.
59
hanehalkından daha yoksula gelir transferi olduğunda indeks düşer. Böylece
yoksulluğun şiddeti de indekse katılmış olur.147
1.5.4.4. Foster-Greer-Thorbecke İndeksi
Ampirik çalışmalarda yaygın olarak uygulanan en önemli yoksulluk
indekslerinden biri de Foster-Greer-Thorbecke (FGT) indeksidir. FGT indeksi,
yoksulluk açığı indeksinin düzeltilmiş halidir ve genel yoksulluğun toplumun farklı alt
grupları arasındaki yoksulluk düzeylerinden ne kadar etkilendiğini göstermek amacıyla
geliştirilmiş bir indekstir. Bu indeks, toplumu etnik, sosyo-ekonomik veya bölgesel
gruplara ayırarak, bu gruplara ait yoksulluk oranlarının ayrı ayrı hesaplanmasına
dayanır. Böylece, bu alt grupların yoksulluk düzeylerinin ağırlıklı ortalamasının
hesaplanmasıyla toplam yoksulluk hesaplanmış olur. Buna kapsamda N, toplam
hanehalkı sayısını; p, yoksul hanehalkı sayısını; z, hanehalkları için yoksulluk sınırını;
y, hanehalkı gelirini ve α , yoksul parametresini göstermek koşuluyla FGT indeksi şu
şekilde hesaplanmaktadır:148
1
1 pi
i
z yFGT
N z
α
=
− =
∑
Bu indeksin en ilginç özelliği α nın aldığı farklı değerlerin indeksin türünü
değiştirmesidir. Buna göre; 149
- α = 0 ise yalnızca yoksul kişilerin sayısı önemlidir. Bu durumda indeks,
yoksulluk oranı indeksine dönüşür ve yoksul kişilerin sayısının toplam nüfus
içindeki oranını bize verir.
- α = 1 ise, P ölçütü kişi başına yoksulluk açığına eşittir. Yoksulluk sınırının
yüzdesi olarak yoksul kişilerin gelirleri ile yoksulluk sınırı arasındaki farkın
toplamını ifade eder.
- α > 1 olduğu durumlarda gelir dağılımının yoksulluk ölçütündeki önemi
artar. Bu ölçüt, yoksulluk sınırının uzağında kalan en yoksul kesime daha
fazla ağırlık verdiği için yoksulluğun yoğunluğunu dikkate alır.
147 Şenses, Küreselleşmenin Öteki Yüzü Yoksulluk, s.66. 148 Lorenzo Giovanni Bellù ve Paolo Liberati, Impacts of Policies on Poverty: Impacts of Policies on
Poverty, Agriculture Organization of the United Nations, 2005, s.3. 149 Aktan ve Vural, Yoksulluk: Terminoloji, Temel Kavramlar ve Ölçüm Yöntemleri, s.29-30
60
2. KALKINMANIN, EKONOMİK BÜYÜMENİN ve AZ GELİŞMİŞLİĞİN
TEORİK ÇERÇEVESİ
Kalkınma olgusunun bu karmaşık ve çok boyutlu yapısı, teorik çerçevede de
kendisini göstermektedir. Kalkınma terminolojisi ile ilgili tam bir konsensüsün ve
analitik içeriğin olmaması, ekonomik büyüme, kalkınma, az gelişmişlik, yoksulluk gibi
olguları açıklayan teorilere de yansımış ve bu teoriler bazen aynı, bazen de farklı
sınıflandırmalar içerisinde yer almışlardır. Örneğin, kalkınmanın teorik analizi, bazen
“büyüme teorileri”, bazen “az gelişmişlik teorileri” başlığı altında yapılmıştır. Bu
durumun ortaya çıkışı, kalkınmanın ancak ekonomik büyüme ile açıklanabileceği ve az
gelişmiş ekonomilerin temel sorunlarının ekonomik büyüme olduğu görüşüne
dayanmaktadır. Oysa ekonomik büyüme, ne kalkınmayı açıklayan tek faktördür ne de
az gelişmiş ülkelerin asıl sorunudur. Elbette ekonomik büyüme olmadan kalkınma
olmaz; ancak, az gelişmiş ülkelerin kalkınmaları, ekonomik büyümenin yanı sıra, daha
önceki konularda değinilen bazı yapısal değişiklikleri de kapsamaktadır. Bu durum,
ekonomik büyüme teorilerinden farklı fakat onlarla ilişkili olan kalkınma teorilerinin
ortaya çıkmasına neden olmuştur. Ancak, teorik olarak ortak araçlar kullanmaları
sebebiyle, kalkınma ve ekonomik büyüme teorilerini birbirinden kesin çizgilerle
ayırmak pek mümkün değildir.150
İktisatçılar, kalkınma ekonomisini incelerken, genellikle iki temel sorunun
cevabını ararlar. Bu sorulardan biri, bir ekonominin kalkınmasını hangi faktörlerin
belirlediği ile ilgiliyken, diğeri bazı ekonomilerin neden hala az gelişmiş olduğu ile
ilgilidir. Bu iki soru arasında cevabın aynı unsurları barındırması bakımından bir fark
görünmemesine karşın, metodolojik bakımdan önemli bir fark vardır. Zira birinci soru,
kalkınmayı belirleyen eden faktörler, teorik bir çerçeve içinde ve sadece ekonomik
unsurlara dayalı olarak incelenirken; ikinci soru, yani bazı ekonomilerin az gelişmiş
olarak kalmalarının nedenleri, genellikle tarihsel bir perspektif içinde ve ekonomik
unsurların yanı sıra sosyal, kültürel, psikolojik, dini, politik ve antropolojik unsurlara da
yer verilerek incelenir.151
150 Şahin, ss.445-446. 151 Savaş, Kalkınma Ekonomisi, s.281.
61
A. Az Gelişmişlik Teorileri B. Kalkınma ve Büyüme Teorileri
3.Sosyo-Kültürel
Faktörlere Dayalı Az
Gelişmişlik Teorileri
2.Coğrafi Faktörlere Dayalı Az
Gelişmişlik Teorileri
1.Ekonomik Faktörlere Dayalı Az
Gelişmişlik Teorileri
4.Tarihi Gelişim Teorileri
3.Harrod -Domar Sonrası
Modeller
2.Harrod - Domar
Modelleri
1.Klasik Teori
4.Dengeli Kalkınma Modelleri
5.Dengesiz Kalkınma Modelleri
Az Gelişmişlik Teorileri &
Kalkınma ve Büyüme Teorileri
Az Gelişmişliğin
Kısır Döngüsü
Sömürgecilik
Dış Ticaretin Geriletici
Etkisi
Nüfus
Yoğunluğu
Rosenstein –Rodan Modeli
Nurkse Modeli
Lewis Modeli
Chenery Modeli
Post-Keynesyen
Model
Neo-Klasik Model
İçsel Modeller
Hirschman Modeli
Lyloyd Modeli
Tarihin Maddeci Yorumu
Gelişme
Dönemleri Teorisi
Düalizm Teorisi
Psikolojik
Faktörler ve Eğirim
Yapısalcı Modeller
Kurumsalcı Modeller
Neo Liberal
Modeller
Uluslararası Bağımlılık Modelleri
Kalkınma Kutupları Modeli
Şekil 3: Az Gelişmişlik Teorileri & Kalkınma ve Büyüme Teorileri
Kaynak: Serhan Oksay, Kalkınmanın Finansmanı, İstanbul: Okumuş Adam Yayınları, 2005, ss.96-97.
62
O halde, ekonomik büyüme, kalkınma ve az gelişmişliğe ilişkin teorileri, Şekil
3’te de gösterildiği gibi, “kalkınma ve büyüme teorileri” ve “az gelişmişlik teorileri”
olmak üzere iki ana başlık altında incelemek yerinde bir yaklaşım olacaktır. Buna göre,
kalkınmanın, ekonomik büyümenin nedenlerini araştırarak, gelecekte nasıl ve ne
düzeyde gerçekleşeceklerine ilişkin tahminlerde bulunan teorilere kalkınma ve büyüme
teorileri; ülkelerin neden kalkınamadıklarını, tarihsel bir perspektif içinde ve ekonomik
unsurların yanı sıra sosyal, kültürel, psikolojik, dini, politik ve antropolojik unsurları da
gözeterek inceleyen teorilere ise az gelişmişlik teorileri denir.152
2.1. Az Gelişmişlik Teorileri
2.1.1. Ekonomik Faktörlere Dayalı Az Gelişmişlik Teorileri
Ekonomik faktörlere dayalı az gelişmişlik teorileri, ülkelerin az
gelişmişliklerinin nedenlerini, bu ülkelerdeki arz-talep yapısından kaynaklanan
yetersizlik, üretim faktörlerinin dağılımına ilişkin aksaklıklar, girişimci sayısının azlığı,
piyasanın darlığı, gerekli üretim teknolojisinin olmaması, insan sermayesinin eksikliği
gibi bazı ekonomik faktörleri göz önünde bulundurarak açıklayan teorilerdir.153 Bu
başlık altında, az gelişmişliğin kısır döngüsü, sömürgecilik, dış ticaretin geriletici etkisi
ve nüfus yoğunluğu teorilerini incelemek mümkündür.
2.1.1.1. Az Gelişmişliğin Kısır Döngüsü Teorisi
Az gelişmiş ülkelerin neden kalkınamadığını açıklayan teoriler içerisinde en
yaygın kullanılanı az gelişmişliğin kısır döngüsü ya da diğer adıyla kapalı çember
teorisi’dir. Kökeni klasik iktisatçılara kadar uzanan az gelişmişliğin kısır döngüsü
teorisi, son yarım yüzyıl içerisinde, özellikle arz ve talep yönlü değerlendirmeler
yoluyla az gelişmiş ülkeler için birçok konuda kısır döngüler tespit eden Hans
Wolfgang Singer ve Ragnar Nurkse tarafından kalkınma literatürüne kazandırılmıştır.154
Nurkse’e göre, bir ülke yoksul olduğu için yoksuldur. Nurkse’nin bu ifadesi,
basmakalıp gibi görünse de az gelişmiş ülkelerde, sermaye birikimi sorununun hem arz
152 Serhan Oksay, ss.60-65. 153 Han ve Kaya, s.30. 154 Berber, s. 324.
63
hem talep yönünü etkileyen çok önemli dairesel bir ilişkinin varlığına işaret
etmektedir.155
Şekil 4: Az Gelişmişliğin Kısır Döngüleri
Kaynak: Serhan Oksay, Kalkınmanın Finansmanı, İstanbul: Okumuş Adam Yayınları, 2005, s.66.
Az gelişmişliğin kısır döngüsü teorisine göre, yoksulluk, Şekil 4’te gösterilen üç
önemli kısır döngü yaratmaktadır.156 Tasarruf-yatırım ilişkisine dayanan birinci kısır
döngüye göre, az gelişmiş ülkelerde gelir seviyesinin düşük olması, tasarrufların az
155 Tüylüoğlu ve Çeştepe, s.44. 156 Savaş, Kalkınma Ekonomisi, s.282.
I-Tasarruf-Yatırım Kısır
Döngüsü
Düşük Gelir Az Tasarruf
Yetersiz Yatırım Düşük Gelir
II-Talep-Yatırım Kısır Döngüsü
Düşük Gelir
Yetersiz Talep Yetersiz Yatırım
Düşük Gelir
III-Gelir-Verimlilik Kısır
Döngüsü
Düşük Gelir Yetersiz Beslenme Düşük Verimlilik
Düşük Gelir
64
olmasına yol açar; tasarrufların az olması ise yurtiçi yatırımları engeller ve bir ülkenin
yeni yatırımlar olmadan, üretimini, dolayısıyla gelirlerini arttırması mümkün
olmayacağından, süreç en başa döner.157 İkinci kısır döngü ise talep-yatırım ilişkisine
yöneliktir. Buna göre, az gelişmiş ülkelerde gelir seviyesinin düşük olması, toplam
talebin miktar ve çeşitlilik bakımından sınırlı olmasına sebep olur ki bu durum
girişimcileri yatırıma teşvik edecek ortamın oluşmaması, gelir artışının sağlanamaması
gibi sonuçlar doğurur. Nihayetinde yoksulluk devam eder. Üçüncü kısır döngü ise gelir-
verimlilik ilişkisini ortaya koyar. Gelir seviyesi düşük olan ülkelerde bireyler gerektiği
kadar besin alamadıkları için, bu bireylerin verimliliği düşük olur ve üretimi artışı
sağlanamaz. Sonuç olarak, ekonomide düşük gelir seviyesi varlığını sürdürür.158
Diğer taraftan, az gelişmişliğin kısır döngüsü teorisi çeşitli açılardan eleştirilere
maruz kalmıştır. Bu eleştirilerden ilki, kısır döngü mantığı içerisinde kullanılan
açıklayıcı değişkenlerin niteliği, sayısı ve sırasıyla ilgilidir. Eleştirilerin odaklandığı
ikinci nokta ise, kısır döngü içerisindeki bir değişkenin sadece kendisinden önce gelen
değişkenle açıklanıyor olması ve etkinin tek yönlü olmasıdır. Bir diğer eleştiri de
teorinin, az gelişmiş ülkelerin bu kısır döngüye nasıl düştüklerini ve bugünün gelişmiş
ülkelerinin bu kısır döngüden nasıl kurtulduklarını açıklamamasına yönelik
yapılmaktadır.159 Teorinin en çok eleştirilen yönü ise, kalkınma olgusunu tasarruf-
yatırım-gelir artışı ilişkisine sıkıştırması, sosyo-kültürel, psikolojik ve politik faktörleri
dikkate almamasıdır.160
2.1.1.2. Sömürgecilik Teorisi
Dünya üzerindeki hemen her az gelişmiş ülke, yakın zamana kadar bazı gelişmiş
ülkelerin sömürgesi konumundaydı. Ancak, tarihsel süreç içerisinde ele alındığında,
sömürgeciliğin ya da diğer adıyla bağımlılığın dönemler içerisinde farklı şekillerde
ortaya çıktığı görülmektedir. Bunlardan ilki, koloniyal bağımlılık olarak adlandırılan,
ticari yönü ağır basan ve doğal kaynakların sömürülmesine dayanan sömürgeciliktir.
157 Tatyana P. Soubbotina ve Katherine A. Sheram, Beyond Economic Growth: Meeting the Challenges of Global Development, WBI Learning Resources Series, Rusya: St. Petersburg Institute, School of Economics, 2000, s.32. 158 Savaş, Kalkınma Ekonomisi, s.282. 159 Han ve Kaya, ss.32-33. 160 Serhan Oksay, s.67.
65
19. yüzyılın sonlarında kendini hissettiren ikinci sömürgecilik şekli ise, finansal ve
endüstriyel olandır. Bu tür sömürgecilikte, bağımlı olan ülkenin ekonomisi, tüm
yönleriyle sömüren ülkeye muhtaç durumdadır. Yeni bağımlılık olarak da adlandırılan
üçüncü tür sömürgecilik ise, özellikle İkinci Dünya Savaşı’nda sonra ortaya çıkan ve
çok uluslu şirketlerin gelişmekte olan ülkelere yaptıkları yatırımlar aracılığıyla
uygulanan sömürgeciliktir.161
Sömürgecilik teorisini savunan iktisatçılara göre, az gelişmişliğin de
gelişmişliğin de asıl sebebi kapitalist gelişme ve yayılma politikasıdır. Az gelişmiş
ülkelerin içinde bulundukları durum, doğrudan kapitalist gelişmenin ve onun iç
çelişkilerinin bir ürünüdür.162 Bu teorinin savunucularına göre, kapitalizmin nihai
safhası olarak görülen sömürgecilik nedeniyle dünya, merkez ülkeler ve çevre ülkeler
olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Merkezi oluşturan zengin ülkeler ile çevreyi oluşturan
yoksul ülkeler arasında adil ve eşit olmayan bir güç ilişkisi vardır. Çünkü daima merkez
lehine hareket eden bu güç ilişkisi, yoksul ülkelerin kalkınma mücadelesinde yalnız
kalmalarına neden olmaktadır.163 Zira sömürgecilik, her ne kadar çevre ülkelerde yol,
köprü ve haberleşme tesisleri gibi altyapı yatırımlarının artmasına ve devlet yönetiminin
gerek kurumsal gerekse hukuki yapısının modernize edilmesine imkan tanıyor olsa da
kalkınma sürecindeki yoksul ülkelerin zengin ülkelere karşı bağımlılıklarını
arttırmaktadır.164
Diğer taraftan, sömürgecilik yaklaşımına göre, merkez ve çevre ülke
ilişkilerinde, merkez ülkedeki elit tabaka ile çevre ülkelerdeki elit tabaka arasında bir
menfaat uyumu vardır. Bu görüşe göre çevre ülkelerde, toprak sahipleri, girişimciler,
tüccar ve sanayiciler, sosyal ve politik güce sahip olanlar ve yüksek gelirlilerden oluşan
elit gruplar, çok uluslu şirketlerin ya da uluslararası kuruluşların özel çıkarlarına hizmet
etmekte ve bu hizmetleri karşılığında ödüllendirilmektedir. Sonuçta, kendi menfaatlerini
ön planda turan bu gruplar, tüm ülkenin faydalanacağı kalkınma hamlelerini ve
161 Berber, s.341. 162 Han ve Kaya, s.37. 163 Berber, s.340 164 Savaş, Kalkınma Ekonomisi, s.283.
66
kalkınmaya ilişkin reform hareketlerini engelleyerek, az gelişmişliğin devamlığına
hizmet etmektedir.165 Özetle, sömürgecilik teorisini üç noktada özetlemek mümkündür:
- kapitalist dünyanın ekonomik düzenin gelişimi üzerinde yoğunlaşmaktadır.
- bağımlılık sonucunda ortaya çıkan merkez ve çevre ülkeleri ayrımı üzerine
odaklanmıştır.
- Teori son olarak, ülkelerarasındaki bu ekonomik ilişkiler ağının ortaya çıkardığı
siyasi yozlaşmalar ve elit yapı üzerinde durarak, tüm dünyadaki sermaye
hareketlerini incelemiştir.166
2.1.1.3. Dış Ticaretin Geriletici Etkisi Teorisi
Dış ticaretin kalkınmaya engel olduğu görüşüne dayanan dış ticaretin geriletici
etkisi teorisi, herhangi bir ülkenin sanayileşmesinin ve kalkınmasının, diğer ülkelerin
sanayileşmesini ve kalkınmasını durduracağını veya yavaşlatacağını savunur. Teorinin
savunucularına göre, sanayileşmiş ülke, dış ticaret yoluyla, diğer ülkelere ucuz ve
kaliteli sanayi ürünleri satarak, o ülkelerin bu ürünleri üretilmesini engellemiş olur.
Zira, az gelişmiş ülkelerin küçük ve emek yoğun üretim yapan işletmelerinin,
sanayileşmiş ülkelerin dışsal ekonomilerden yararlanan büyük işletmeleri ile rekabet
edebilmesi mümkün değildir. Bunun yanı sıra, az gelişmiş ülkelerin ürettiği hammadde
ürünleri ile gelişmiş ülkelerde üretilen sanayi ürünleri arasındaki ticaret hadleri, sürekli
olarak az gelişmiş ülkeler aleyhine bozulmaktadır. Tüm bu şartlar altında, dış ticaretin,
sanayi ülkeleri ile az gelişmiş ülkeler arasındaki eşitsizliği giderek arttırıcı yönde etki
yarattığı ortadadır.167 Dış ticaretin geriletici etkisi teorisine getirilen temel eleştiri ise,
dış ticaretin geriletici etkisine rağmen ekonomik gelişimini tamamlayan birçok ülkenin
bunu nasıl başardığını açıklamamış olmasıdır.
2.1.1.4. Nüfus Yoğunluğu
Nüfus yoğunluğu teorisi, az gelişmiş ülkelerin kalkınamamasının temel nedenini
nüfus yoğunluna bağlamaktadır. Diğer bir deyişle, bu ülkelerde geri kalmışlığın temel
nedeni, nüfusun kontrolsüz ve önlenemez bir şekilde artmasıdır. Oysa, bir ülkede birim
165 Berber, ss. 340-341. 166 Han ve Kaya, s.37. 167 Savaş, Kalkınma Ekonomisi, ss.285-286
67
alanda yaşayan kişi sayısı olarak ifade edilen nüfus yoğunluğunun, o ülkenin doğal
kaynaklarının yapısı ve sermaye birikim düzeyi göz önüne alınmadan değerlendirilmesi
yanlış sonuçlara varılmasına neden olur. Örneğin, Afrika ve Güney Amerika kıtasında
yer alan birçok ülkenin nüfus yoğunluğu düşüktür. Ancak bu gösterge, bu ülkelerin
kalkınmada geri kaldıkları gerçeğini değiştirmez.168
2.1.2. Coğrafi Faktörlere Dayalı Az Gelişmişlik Teorileri
Az gelişmişliğin nedenlerini inceleyen araştırmacılardan bazıları, ülkelerin sahip
oldukları coğrafi koşullar, yani iklim, topografik özellikler, yeraltı ve yerüstü
zenginlikler ile kalkınmışlık düzeyleri arasında güçlü bir ilişki olduğunu ortaya
koymuşlardır. Bu görüşe göre sanayi ülkeleri, dört mevsimin de yaşandığı, ılıman iklim
kuşağında; az gelişmiş ülkeler ise ya çok sıcak ya da çok soğuk iklim bölgelerinde yer
almaktadır. Gerçekten de dünya haritası, kutup bölgeleri ve Avustralya kıtası dışında
kalan bölgeleriyle incelendiğinde, az gelişmiş ülkelerin neredeyse tamamının tropikal
ya da yarı tropikal bölgelere; gelişmiş ülkelerin ise kuzey yarımküreye yerleştiği
görülmektedir. Nitekim bu teoriyi ileri sürenlere göre, tropikal bölgelerde boy gösteren
toprak verimliğinin düşük olması, yer altı ve yerüstü zenginliklerinin yetersizliği ve
iklimin insan davranışlarını olumsuz etkilemesi gibi sorunlar nedeniyle, bu bölgelerdeki
ülkelerin az gelişmişliği kaçınılmaz olur.169
Diğer taraftan, az gelişmişliği coğrafi faktörlere dayandıran bu görüşe karşı bazı
eleştiriler de getirilmiştir. Bu karşıt görüşe göre, az gelişmiş ülkeler, sahip oldukları
coğrafi koşullar ve doğal kaynaklar bakımından gelişmiş ülkelere göre daha avantajlıdır.
Ancak doğa, tropikal bölgelerde yaşayan insanlara, hayatta kalmaları için gerekli
imkanları kolayca sağladığından, bu bölge insanları doğaya karşı çok az savaş
vermişlerdir. Oysa, ılıman bölgede yaşayan insanlar, doğayı değiştirmek için çaba
sarfetmişlerdir. Sonuç olarak, teknik ilerlemeler ve uluslararası ticaret sayesinde,
coğrafi unsurlar ülkelerin kalkınmalarının önündeki bir engel olmaktan çıkmıştır. Bu
168 A.g.e., s.286. 169 Serhan Oksay, s. 68.
68
nedenle, özellikle teknik gelişme için, ülke insanının zihniyeti, eğitimi ve çalışma
disiplini gibi sosyo-kültürel unsurlar üzerinde durulmalıdır.170
2.1.3. Sosyo-Kültürel Faktörlere Dayalı Az Gelişmişlik Teorileri
Ekonomistik yaklaşımı esas alan kalkınma teorileri, sosyal yapının bütünlüğünü
göz önüne almadan, çoğunlukla ekonomik faktörlerin kalkınma üzerindeki etkisine
odaklanmıştır. Halbuki kalkınma, sosyal bir olgudur ve sosyal yapının içerisinde
değerlendirilmelidir. Zira sosyal yapı, kültürel, siyasal, psikolojik ve ekonomik bütünü
içine almaktadır. Başka bir ifadeyle sosyal yapı, ekonomi, siyaset, kültür, eğitim ve aile
gibi temel kurumların ve grupların bir toplamıdır. Dolayısıyla ekonomi, bu yapı
içerisinde yer alan ve diğer faktörlerden etkilenen faktörlerden sadece bir tanesidir.171
Bu kapsamda, sosyo-kültürel faktörlere dayalı az gelişmişlik teorileri, az gelişmiş
ülkelerin kalkınma sorununa sadece ekonomik değil, sosyal yapının diğer unsurlarını da
içeren sosyo-ekonomik perspektiften bakmaktadır.
2.1.3.1. Düalizm Teorisi
Sosyo-kültürel faktörlere dayalı olarak az gelişmişliği açıklayan teoriler
içerisinde en çok bilineni düalizm teorisidir. İkili yapı ya da düalizm teorisine göre,
azgelişmiş ekonomiler, iki karakterli ekonomilerdir. Bu ekonomilerde, bir yanda sanayi
ülkelerinin piyasa yapısına, ileri teknolojisine, modern görünümüne; diğer yanda ise
tarımsal ürerime dayalı geleneksel yapıya rastlamak mümkündür. Başka bir deyişle,
büyük şehirler içerisinde kırsal yerleşimlere ve kırsal kültür yapısına rastlanabileceği
gibi, kırsal alanlarda gelişmiş bölge özelliklerine rastlamak da mümkündür.172 Teoriye
göre, az gelişmiş ülkelerdeki ikilli yapının sebebi, bu ülkelerin kendi geçmişlerinden
gelen sosyal yapılarının yanına, gelişmiş bir ülkeden ithal ettikleri başka bir sosyal
yapıyı getirmeleridir. Bu durum, az gelişmiş ülkenin sosyal yapısında, doğu-batı
çatışmalarının yaşanmasına neden olmaktadır.173
170 Han ve Kaya, ss.50-51. 171 Yavilioğlu, s.62. 172 Emine Karaduman, Ekonomik Kalkınmada Finansman ve Organizasyonu, s.15. 173 Serhan Oksay, s.68.
69
Diğer taraftan düalizm teorisi, ikili sosyal yapının az gelişmiş ülkelere özgü
olmadığı ve dünyanın hemen her ülkesinde rastlanabilir bir durum olduğu gerekçesiyle
eleştirilere maruz kalmıştır. Ancak burada dikkat edilmesi gereken nokta, düalizmin her
ülkede bulunup bulunmaması değil, ne kadar keskin çizgilerle ortaya çıktığıdır. Diğer
yandan, gelişmiş ülkeler için istisna olarak kabul edilebilecek durumda olan dual yapı,
az gelişmiş ülkelerin genel yapısını temsil ediyor olabilir.174
2.1.3.2. Psikolojik Faktörler ve Eğitim
Ülkelerin gelişememesinde, psikolojik faktörlerin ve özellikle eğitimin önemli
bir rolü olduğunu ileri süren psikolojik faktörler ve eğitim teorisi, kalkınmanın
herşeyden önce iyi eğitilmiş, dinamik girişimcilerle mümkün olabileceği görüşüne
dayanır. Bu yaklaşıma göre, az gelişmiş ülkelerin geleneklere ve dine dayalı sosyal
yapısı, bu ülkelerde otoriter anlayışın hakim olmasına ve bireyciliğin, bireyin girişim
yeteneğinin ve eğiliminin körelmesine neden olmaktadır. Oysa, bugünün gelişmiş
ülkelerinin kalkınma süreçlerinde, bireycilik oldukça önemli bir işleve sahiptir.175
Öte yandan, teoriye göre, az gelişmiş ülkelerdeki geleneksel toplum yapısının
etkisiyle uygulanan verimsiz ve baskıcı eğitim sistemi, bireylerin girişimcilik,
yaratıcılık ve üretkenlik gibi nitelikler edinmesini engellemekte ve onları çalışma
hayatında verimsiz kılmaktadır. Ayrıca, söz konusu eğitim sistemi, kalkınmanın
gerçekleştirilmesi için ülke bireylerinin sahip olması gereken girişimcilik, başarma
isteği ve özgüven sahibi olmak gibi niteliklerin azalmasına ve hatta yok olmasına neden
olmaktadır.176
2.1.4. Tarihi Gelişim Teorileri
Bazı düşünürler, az gelişmiş ülkelerin kalkınma serüvenlerini tarihsel süreç
içerisinde ele almış ve tarihi unsurlara dayalı teoriler geliştirmişlerdir. Bu gruba giren
iki temel teoriden biri Karl Marx ileri sürdüğü tarihin maddeci yorumu teorisi; diğeri
ise, Walt Whitman Rostow’un ileri sürdüğü gelişme dönemleri teorisidir.
174 Savaş, Kalkınma Ekonomisi, s.290. 175 Han ve Kaya, ss.24-25. 176 Oksay, s.69.
70
2.1.4.1. Tarihin Maddeci Yorumu Teorisi
Az gelişmiş ülkelerin kalkınma çabalarını, tarihsel perspektifte ele alan
düşünürlerin başında Karl Marx ve Friedrich Engels gelmektedir. Marx ve Engels
tarafından ortaya atılan tarihin maddeci yorumu yada tarihi materyalizm teorisi, bir tarih
teorisi olup, toplumdaki bireyler arası ilişkilere diyalektik felsefenin uygulanmasının
sonuçları üzerine kuruludur. Tarihin maddeci yorumu teorisi, bir yandan herhangi bir
toplumun iç dinamiğini, diğer yandan ise bir toplum tipinden diğer bir toplum tipine
geçişi irdeler. Diğer taraftan, tarihin maddeci yorumu teorisinin dayanağı olan ve
diyalektik materyaliz adı verilen felsefenin temel ilkesi ise, insanlığın sürekli bir gelişim
ve değişim içerisinde olmasıdır.177 Hatta, bu felsefeye göre değişmeyen tek şey,
değişimin kendisidir. Marx’ın ifadesiyle, üretim güçlüklerinin büyümesinde, sosyal
ilişkilerin yıkılmasında ve ideallerin doğuşunda sürekli bir değişim vardır.178 Teoriye
göre, dünya hazır şeylerden meydana gelen bir bütün olarak kabul edilemez; o,
gelişimlerden meydana gelen bir bütündür. Bu yaklaşıma göre, etrafımızdaki her şey,
kafamızda onlara ait olan düşünceler kadar durgun; kavramlar ise, kesintisiz bir değişim
içerisindedir ve bütün aksiliklere, görünen geçici gerilemelere rağmen toplum, daima
ileriye giden bir gelişme sürecini yaşar.179 Marx, söz konusu kesintisiz değişimi en iyi
açıklayan yöntemin, her değişmeyi “tez-antitez-sentez-tez” döngüsü içerisinde
incelemeyi mümkün kılan diyalektik yöntem olduğunu da savunur.180 Bu kapsamda
diyalektik, genel olarak, çelişkilerden yararlanarak gerçeği bulma veya karşıt güçlerin
çatışması ve etkileşimi olarak tanımlanabilir. Diyalektik felsefeye göre, her aksiyon
karşıtı olan reaksiyonun oluşmasına neden olur ve ondan etkilenir. Böylece yeni bir
reaksiyon oluşur. Teorinin diğer ayağı olan materyalizmi ise, olay ve olguları maddi ve
fiziksel kanunlarla açıklamaya çalışan bir dünya görüşü olarak tanımlanır.181
Marx, tarihin maddeci yorumu teorisi kapsamında, sosyal yaşamın sürekli
değişen dinamik yapısının nedenini, üretim ilişkileri ile bu ilişkiler üzerine inşa edilen
177 Berber, ss.78-79. 178 Karl Marx, The Poverty of Philosophy, London: Lavrence and Wishart, 1956, ss. 122-123. 179 Friedrich Engels, Ludwig Feuerbach ve E. Burns, A Handbook of Marxizm, Gollonez, London, 1935, s.235. 180 Marx, The Poverty of Philosophy, s.123. 181 Ziya Yurttaş, Fahri Yavuz ve Tecer Atsan, Kırsal Sosyoloji, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Ziraat
Fakültesi Yayınları, Yayın No:205, 2007, s.3.
71
sosyal, hukuki, kültürel düzen arasındaki çelişkilere bağlamaktadır.182 Bu görüşe göre
insanoğlu, hayatını devam ettirecek olan araçların sosyal üretiminde bulunurken, kendi
iradesi dışında ortaya çıkan, bazı gerekli üretim ilişkileri kurar ve üretim ilişkilerinin
toplamı, toplumun ekonomik yapısını oluşturmaktadır. Bir toplumun üretim ilişkileri
ise, emeğin iş bölümü, organizasyonu, vasıfları, sömürgecilik ve bağımsızlık
rejimlerinden hangisini benimsediği; coğrafi çevre ve doğal kaynakların miktarları,
bunlardan faydalanma derecesi ile kullanılan teknoloji ve bilim düzeyi ile bağlantılıdır.
Teoriye göre, bu tür ilişkiler toplumun alt yapısını oluşturur ve hukuki, siyasi, sosyal ve
kültürel çevreden oluşan üst yapı, bu alt yapıya göre şekillenir. Bir başka deyişle Marx,
ekonomik ilişkilerin; politik, dini ve diğer kültürel değerleri belirlediğini ileri
sürmüştür. Dolayısıyla teori "alt yapı, üst yapıyı belirler" şeklinde özetlenmektedir. 183
Engels’a göre ise, tarihin maddeci yorumu teorisi, üretimin ya da üretilen
ürünlerin mübadele edilmesinin her sosyal düzenin temelini oluşturduğu görüşünden
hareket eder. Buna göre toplumların sınıflara ayrılması, nelerin üretildiği, nasıl
üretildiği ve bu üretimin nasıl dağıtıldığı ile ilgili bir süreçtir. Bu anlayış bakımından,
sosyal değişimlerin ve politik ihtilallerin nedeni, insan aklı veya insanların sonsuz
gerçek ve adalet ile ilgili düşünselinin gelişmesi değildir. Gerçek neden, üretim ve
mübadele yapısındaki gelişmelerdir. Diğer bir deyişle, sosyal değişimlerin ve politik
ihtilallerin gerçek sebebi, devrin felsefe biliminde değil, ekonomi biliminde
aranmalıdır.184
Marx ve Engels, insanlık tarihinin birbirini takip eden şu gelişim aşamalarından
geçtiğini veya geçeceğini ileri sürmüştür:185
- Üretim araçlarının mülkiyetinin topluma ait olduğu, “ilkel toplum aşaması”;
- Esirliğe dayanan ve toplumda kölelerin özel mülkiyet konusu
olduğu,“kölecilik aşaması”;
- Toprak sahipleri olan feodal lordlar ile toprakta çalışan serflerin bazı üretim
araçlarına sahip olduğu, “feodalizm aşaması”,
182 Savaş, Kalkınma Ekonomisi, s.295. 183 Yurttaş, Yavuz ve Atsan, s.3. 184 Engels, Feuerbach ve Burns, s.235. 185 Berber, s.80.
72
- Üretim araçları mülkiyetinin kapitalistlerde olduğu, “kapitalizm aşaması”;
- Üretim araçları mülkiyetinin işçilere ait olduğu, “sosyalizm aşaması”;
- Henüz gerçekleşmemiş olan bir toplum yapısına sahip olan, “komünizm
aşaması”.
2.1.4.2. Gelişme Dönemleri Teorisi
Az gelişmiş ülkelerin kalkınmalarının tarihsel süreç içerisinde, çeşitli aşamaların
aşılmasından sonra gerçekleşeceğini ileri süren teorilerden biri de ABD’li iktisatçı Walt
Whitman Rostow’un gelişme dönemleri teorisidir. Teoriye göre, her aşama kendi
ekonomik, toplumsal ve siyasal özelliklerini içinde barındırır. Toplumlar her aşamayı, iç
ve dış dinamikler nedeniyle, değişik zamanlarda, farklı uzunlukta ve yoğunlukta
yaşamışlardır. Buna göre Rostow, ülkelerin gelişmelerini tamamlamalarının aşağıdaki
beş sıralı dönemden sonra gerçekleşeceğini savunmuştur:
1. Geleneksel Toplum Dönemi: Bu dönemde olan ülkeler, üretimin sınırlı, halkın
geçim sıkıntısı yaşadığı, kültür düzeyinin düşük olduğu ülkelerdir. Bütün bunlara
rağmen bu ülkelerde gerçek anlamda bir durağanlık yoktur. Kaynak dağılımlarının
verimli alanlara yapılması ve tarımsal sanayinin desteklemesi söz konusu olduğunda bu
ülkeler de kalkınma yoluna girebilir. Ancak yine de bu ülkelerde, kişi başına gelir
düzeyindeki bir artış olmamaktadır.186 Ayrıca bu dönemdeki ülkelerde, geleneksel
üretim tarzı hakimdir ve işbölümü yoktur.
2.Kalkışa Hazırlık Dönemi: Gelişmenin ikinci aşaması olarak kabul edilen
kalkışa hazırlık aşamasında, iki süreç söz konusudur. Bunlardan birincisi, geleneksel
toplum yapısının ortadan kaldırılması; ikincisi ise, kalkış aşaması için toplumsal
güçlerin bir araya getirilmesidir. Diğer bir deyişle bu dönemde, bir yandan geleneksel
toplum yıkılırken, diğer yandan modern bir toplum yaratılması düşüncesi filizlenir.187
Rostow’a göre kalkışa geçiş aşamasındaki ülkelerde, tarımın öneminin azalmasıyla
birlikte, sanayi ve ticarette ilerlemelerin gerçekleşmesi; ekonominin genelinde
verimliliğin artması; alt yapı yatırımlarına ağırlık verilmesi; doğum oranının ve
186 Akın İlkin, Kalkınma ve Sanayi Ekonomisi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi, Yayın No: 3487/193, 1988, s. 63 187 İlker Parasız, Kalkınma Ekonomisi, Bursa: Ezgi Kitapevi, 2005, s.25.
73
dolayısıyla nüfus artış hızının azalması; toplumda bir aydın sınıfının ortaya çıkışı ve
ulusal bilinçlenme gibi gelişmeler yaşanır.188 Sonuç olarak kalkışa geçiş aşamasının
temel özelliği yatırımların artması, kaynakların etkin kullanımı ve yeni tekniklerin
kullanılması yoluyla üretimin artışının sağlanıyor olmasıdır.
3.Kalkış (take-off) Dönemi: Rostow’a göre, kalkınmayı gerçekleştiren asıl
unsurlar bu aşamada ortaya çıkmakta ve topluma hakim olmaktadır. Bu dönemde,
karların tekrar yatırıma dönüştürülmesi gerektiği düşüncesi, toplumda ön plana
çıkmaktadır ve döneminin itici gücü teknolojidir. Kalkış döneminde, teknolojinin de
ilerlemesiyle birlikte yeni sanayi kolları süratle gelişir ve sanayi ile elde edilen hasılat
yine yatırımlara yönlendirilir. Yine bu dönemde, büyüme ve istihdam artmakta, tarımda
modern tekniklerin uygulanması yaygınlaşmaktadır. Neticede, kalkış dönemini
kapsayan 20-30 yıllık bir süreçte ekonomik yaşam ile toplumun sosyal ve siyasi yapısı
değişmektedir. Diğer taraftan Rostow, kalkış döneminin gerçekleşmesini şu üç koşula
bağlar:189
- Verimli yatırımların ulusal gelirin %5 veya daha azından, %10 veya daha
yüksek orana çıkması.
- Yüksek bir hızla gelişen bir veya bir kaç imalat alt kesiminin ortaya çıkması.
Rostow, bununla tarımsal üretimin veya hammaddelerin modern yöntemlerle
işlenmesini kastetmektedir.
- Modern kesime yatırım yapacak, ekonomik büyümeyi normal bir süreç
haline getirebilecek, politik, sosyal ve kurumsal yapının ortaya çıkması.
Rostow, bu görüşleri doğrultusunda, bazı ülkelerin kalkınma aşamalarının hangi
yıllara denk düştüğünü hesap etmiş, bunu yaparken de kalkış aşamasının başlangıcını
sanayileşmenin başladığı yıllar olarak dikkate almıştır (Tablo 2).
4.Olgunluğa Geçiş Dönemi : Rostow, yaklaşık 40 yıl sürecek olan kalkış
döneminden sonra, ülkelerin olgunluğa geçiş dönemine ulaşacaklarını ileri sürer.
Rostow’a göre bu döneme geçen bir ülke, artık refah ülkesi olarak nitelendirilebilir. Zira
bu ülkeler, gerek gelir düzeyi, gerekse gelir dağılımı bakımından yüksek bir gelişmişlik
188 İlkin, s. 63 189 Muhittin Adıgüzel, Kalkınma ve Kalkınma Bankacılığı, Ankara: Turhan Kitapevi, 2006, s.11.
74
seviyesine ulaşmışlardır. Bu dönemde, ülke sanayileri içerisinde yatırım mallarının
oranı yükselmiş, ekonomi teknoloji ihraç eder konuma gelmiştir. Ülke, tam anlamıyla
bilgi teknolojilerini üretir, kullanır ve ihraç eder bir olgunluğa ulaşmıştır. Diğer taraftan,
bu dönemde devlet, sosyal refah devleti niteliği kazanmış, gelirlerinin büyük bir
bölümünü toplumun sosyal refahına ve güvenliğine aktarır hale gelmiştir.Özetle, bu
dönemi yaşayan ülkelerde, bilgi toplumu yaratılmış ve yüksek kalkınma düzeyine
ulaşılmıştır.190 Diğer taraftan Rostow, Tablo 3’te özetlendiği gibi, bazı ülkelerin
olgunluğa geçiş dönemlerinin hangi yıllarda başladığını saptayan bir çalışma da
yapmıştır.
Tablo 2
Walt Whitman Rostow’a Göre Bazı Ülkelerin Kalkış Yılları
Ülkeler Kalkış Yılları Ülkeler Kalkış Yılları
İngiltere 1783 - 1802 Rusya 1890 – 1914
Fransa 1830 – 1860 Kanada 1896 – 1914
Belçika 1833 – 1860 Arjantin 1935 – ........
A.B.D. 1843 – 1873 Türkiye 1937 – ........
Almanya 1850 – 1890 Hindistan 1952 – ........
Japonya 1878 – 1900 Çin 1952 – ........
Kaynak: Akın İlkin, Kalkınma ve Sanayi Ekonomisi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi, Yayın No: 3487/193, 1988, s. 67.
5.Yüksek Tüketim Dönemi: Gelişme dönemleri teorisine göre, bu son dönemde,
ülkelerin tüketim mallarının üretiminin ve devlet bütçesinden sosyal yardım
harcamalarına aktarılacak olan payın artışı söz konusu olmaktadır. Kütle tüketim çağı
olarak da adlandırılan bu dönemde, toplumlarda sosyal güvenliğe ve refaha gösterilen
önem ön plana çıkmaktadır.
190 Han ve Kaya, s.35.
75
Tablo 3
Walt Whitman Rostow’a Göre Bazı Ülkelerin Olgunluğa Erişim Yılları
Ülkeler
Olgunluğa Erişme Tarihleri
İngiltere 1850 A.B.D. 1900 Almanya 1910 Fransa 1910 İsveç 1930 Japonya 1940 Rusya 1950 Kanada 1950
Kaynak: Akın İlkin, Kalkınma ve Sanayi Ekonomisi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi, Yayın No: 3487/193, 1988, s. 68.
Rostow’un gelişme dönemleri teorisi, bazı yönlerden eleştiri konusu olmuştur.
Bunlardan biri, kalkış dönemi için öngörülen, yatırımların ulusal gelirin belirli oranında
olması koşulunun bir kıstas olarak kabul edilemeyeceği ile ilgilidir. Çünkü, Rostow’un
kalkışa hazır duruma gelmiş olarak gösterdiği birçok ülkede yatırımların ulusal gelire
oranının % 5’i aştığı görülmektedir. Teoriye bir başka eleştiri de kalkışa hazırlık dönemi
ile kalkış dönemi arasındaki geçiş koşulların belirgin olmamasına ilişkindir.191
2.2. Kalkınma ve Büyüme Teorileri
2.2.1. Klasik Teori
Kalkınmanın nedenleri ve sonuçlarına ilişkin ilk düşünceler, Adam Smith, David
Ricardo, Thomas Malthus, John Stuart Mill gibi klasik iktisatçılar tarafından ortaya
atışmıştır. Bu iktisatçılar, farklı bakış açısına sahip olmalarına karşın, gelişmekte olan
ülkelerin benzer kalkınma sorunlarını ele almışlardır. Bu kapsamda, bir bütün olarak
aydınlanma döneminin akılcı, evrensel ve pozitivist düşünce yapısından etkilenen klasik
191 İlkin, s. 69
76
iktisatçılar, bu dönemde ortaya çıkan endüstriyel dönüşümle ilgili olarak, tüm toplumlar
için geçerli olan doğal ve evrensel yasaları ortaya koymayı amaçlamışlardır.192
Adam Smith haricindeki tüm klasik iktisatçılar, ekonomik büyümenin süreklilik
arz etmeyeceğini, belirli bir büyüme sürecinden sonra ekonomilerin durgunluğa
gireceğini kabul etmiştir. Ancak Smith, diğer klasik iktisatçılardan farklı olarak,
durgunluğun olumsuz bir süreç olmadığını ileri sürer ve bu yönüyle iyimser klasik
olarak adlandırılmaktadır. Smith, kalkınma ve ekonomik büyümeyi, doğal kaynakları
zengin, yeni iskan edilmiş bir ülke varsayımından hareketle, ekonomideki kar haddi ile
ücret haddi arasındaki ilişkiye dayalı olarak analiz eder. Smith’e göre başlangıçta, söz
konusu ülkelerdeki sermaye stoku kaynaklara oranla daha düşüktür ve bu kar oranlarını
arttırır. Kar oranlarının yükselmesi ise, sermaye stokundaki artışı hızlandırır, işgücü
talebini arttırır ve ücretlerin de başlangıçta yüksek olmasına neden olur. Ancak, sermaye
stoku arttıkça kar hadleri düşer. Çünkü Smith’e göre sermaye, azalan verim kanununa
tabidir. Diğer taraftan, sermaye stokundaki artışın, nüfus artış oranına paralel seyrettiği
durumda, ücret haddi yüksek kalmaya devam eder. Sonuçta, sermaye stoku çok büyür,
ücretlerin yüksekliğine bağlı olarak nüfus artar ve ekonomi ulaşabileceği nihai
zenginliğe ulaşır. Ekonomi bu aşamaya ulaştıktan sonra ise, sermaye birikimi yavaşlar,
kar hadleri azalır ve ücretler düşer. Kar hadlerinin azalıp, faiz oranı seviyesine
düşmesiyle de büyümenin tabii sınırı olan durgunluk dönemine geçilir. Bu dönemde
ücretler, kişilerin ancak geçimlerini sağlayabilecekleri düzeyde olduğundan nüfus artışı
söz konusu değildir. Diğer taraftan kar hadleri faiz oranı düzeyine düştüğünden, net
yatırım da yapılmamaktadır.193
Klasik teorinin ortaya çıkmasında en büyük pay ise, David Ricardo’ya aittir. Bu
nedenle klasik büyüme modeli, Ricardo’nun büyüme modeli olarak da anılmaktadır.
Ricardo’nun büyüme modeline göre, kalkınmayı teşvik eden en önemli etken sermaye
birikimidir. Zira, sermaye birikiminin artması, işgücü ve toprak verimliliğinin artmasına
ve bu sayede üretimin genişlemesine yol açacaktır. Yatırımların artması için ise,
girişimcinin elde ettiği karın artması gerekecektir. Diğer taraftan model, yatırımların
artmasıyla sağlanan büyümeyi takip eden yıllarda, ülke ekonomilerinin durgunluğa
192 Tüylüoğlu ve Çeştepe, s.32. 193 Berber, ss.57-58.
77
gireceği ile sürülmektedir. Diğer bir deyişle, modele göre bir ekonominin kalkınması,
büyüme ve durgunluk olmak üzere, iki aşamadan oluşur. 194
Ricardo’ya göre büyüme aşamasında, Adam Smith’in yaklaşımına benzer
şekilde başlangıçtaki kar oranları yüksek olduğundan, tasarruf ve sermaye birikimi de
yüksek olacak ve bu durum, üretim artışını teşvik edecektir. Bu görüşe göre, sağlanan
üretim genişlemesi, işgücü talebinin artması suretiyle reel ücretlerin de yükselmesine
yol açacaktır. Ayrıca ücretlerdeki bu artış, ücretlerin artmasıyla nüfusun da artacağı
varsayımına dayanan Malthus’un nüfus kanunu gereğince, ülke nüfusunun artmasına
neden olacaktır. Sonuçta artan nüfus, tarım ürünlerine olan talebi arttıracak, üretimi
teşvik edecek ve bu şekilde büyüme süreci devam edecektir.195
Diğer taraftan, ücretlerdeki yükselme nedeniyle, artan nüfusun gıda ihtiyacı
artacak; bu ihtiyacı karşılamak için de ülkede üretimi arttırmak gerekecektir. Ancak,
ülkede tarım alanları sınırlı olduğundan, daha verimsiz topraklar üretime açılacaktır.
Üretimin verimsiz topraklarda yapılması ise, maliyetlerin farklılaşmasına ve toprak
sahiplerine ödenen rantların artmasına sebep olacaktır. Ayrıca sermaye ve emeğin
azalan verim kanununa tabi olması, uzun dönemde, büyüme aşamasındaki anormal
karların, yerini normal karlara bırakmasına neden olur. Karların düşmesi ise yatırımları
azaltacak ve ekonomide durgunluk dönemi başlayacaktır. Sonuç olarak, durgunluk
döneminde, daha çok yenileme yatırımları yapılacak, ücretler asgari geçim düzeyinde
kalacak ve nüfus azalma eğilimine girecektir.196
Klasik teoriye göre dünya ekonomisinin büyümesi, öncelikle sanayileşmiş
ülkelerin büyümesine bağlıdır. Zira, sanayileşmiş ülkelerin büyümesi, onlarla ticari
ilişkide olan az gelişmiş ülkelerin de büyümesini sağlayacaktır. Buna göre, sanayileşmiş
ülkelerdeki büyüme sonrasında, ücretlerin ve dolayısıyla halkın satın alım gücünün
artması, az gelişmiş ülkelerin mallarına olan talebi de arttıracaktır. Diğer bir deyişle,
merkezde başlayan büyüme, giderek çevreye yayılacaktır. Ancak geçen zaman,
sanayileşmiş ülkelerde gerçekleşen ekonomik büyümenin, az gelişmiş ülkelere
194 Serhan Oksay, s.75. 195 Berber, s.63. 196 A.g.e., s.63.
78
yayılmadığını, tersine bu ülkelerdeki yoksulluk ve sefaleti arttırdığını ortaya
koymuştur.197
2.2.2. Harrod-Domar Modelleri
Daha çok ileri kapitalist toplumlardaki işsizlik ile ekonomik büyüme arasındaki
ilişkiyi açıklamak amacıyla, Roy Harrod ve Evsey Domar tarafından ayrı ayrı
geliştirilen Harrod ve Domar modelleri, nihai olarak, sermaye birikiminin ekonomik
büyüme sürecindeki rolüne dikkat çekmişlerdir.198 Harrod tarafından 1939 yılında
yayımlanan ve kalkınma alanında birçok gelişmenin yaşanmasına yol açan makale ile
ortaya çıkan model, kısa bir süre Domar’ın da benzer yönde katkılarda bulunmasıyla
Harrod-Domar büyüme teorisi adını almıştır.
Ekonomik büyümeyi sistematik bir şekilde ele alan ilk teori olan ve bu yönüyle
kendisinden sonra ortaya atılan büyüme teorilerinin temelini oluşturan Harrod-Domar
büyüme teorisi, İkinci Dünya Savaşı sonrasında, kapitalist dünya ekonomik düzeninin
içine girdiği uzun dönemli ve sürekli büyüme ortamında öngörülen büyüme sürecinin
hangi koşullarda sağlanabileceğinin teorik bir ifadesidir.199
Tam istihdam varsayımı altında ve toplam talep veri kabul edildiğinde,
yatırımların sadece kapasite arttırıcı etkisi üzerinde duran klasik teoriden sonra, John
Maynard Keynes tarafından ileri sürülen görüş, ekonominin üretim kapasitesini sabit
kabul ederek, yatırımların gelir arttırıcı etkisine dikkat çekmiştir.200 Bir başka deyişle,
ekonominin genel yapısını kısa dönemde statik bir anlayışla inceleyen Keynes, denge
milli gelir düzeyinin nasıl oluştuğu açıklanırken, yatırımların sadece gelir attırıcı etkisi
üzerinde durmuştur. Oysa yatırımların talep geliştirici ve kapasite arttırıcı etkileri de
vardır. Zira yatırımlar, çarpan etkisi ile gelir yaratmakla kalmaz; gelecekteki üretim
kapasitesini de genişletmiş olur. Bu anlayışla, ekonomide belli bir anda arz-talep
dengesinin kurulması, bu dengenin gelecekte de mutlaka devam edeceği anlamına
gelmez. Belli bir anda yapılan yatırımların gelecekte yaratacağı üretim kapasitesi,
gelecekteki talep artışı ile uyumsuz olursa Keynesyen görüşte öne sürülen denge
197 Serhan Oksay, s.74. 198 Perkins, Radelet ve Lindauer, s.110. 199 Adıgüzel, s.34. 200 Tüylüoğlu ve Çeştepe, s.33.
79
tutturulamamış olur. Buna göre, ekonominin uzun dönemde dengeli büyüyebilmesi için,
arz-talep dengesini uzun dönemde de sağlayacak olan bir yatırım artışının
gerçekleşmesi gerekir. Harrod-Domar modeli, bu dengenin sağlanabilmesinin şartlarını
açıklayan bir büyüme modelidir.201
Domar modeline göre, yatırımların ekonomik hayatta iki etkisi vardır. Bunlardan
birincisi, ekonomide belli bir yatırım yapıldığında milli gelir artmasını sağlayan “gelir
arttırıcı etki”; ikincisi ise, yatırım malları ve/veya altyapı kuruluşları artışı nedeniyle
ekonominin üretim gücünü arttıran “kapasite arttırıcı etki”dir.202
Diğer taraftan, Harrod Modeli de ekonomik büyümeyi yatırımlar düzeyinde ele
almıştır. Fakat bu modelde, yatırımlardaki artış ile üretim artışı arasındaki ilişki
Domar’a göre farklı değerlendirilmiştir. Nitekim Harrod, ekonomik büyüme analizleri
için, garantili, gerçek ve doğal diye adlandırdığı üç ayrı büyüme hızı kullanmıştır.
Ayrıca model, diğer ekonomik büyüme analizlerinden farklı olarak, beklenen işsizlik
düzeyinde, optimum büyüme oranında bir artış öngörmektedir.203
Harrod’un ekonomik büyüme analizlerinde kullandığı üç büyüme hızından
birincisi garantili büyüme hızıdır. Harrod’a göre garantili büyüme hızı, sürdürüldüğünde
üreticileri memnun bırakacak bir büyüme hızıdır. Üreticiler bu büyüme hızında tasarruf
ve yatırım kararlarında değişiklik yapmazlar. Harrod, üreticileri memnun eden şeyin ne
olduğu konusunda çok ayrıntıya girmez; ancak buradaki memnuniyetin anlamı,
büyüyen sermaye birikiminin tam kullanımına izin verecek bir gelir artışının
sağlanmasıdır.204
Modeldeki ikinci büyüme hızı, gerçek büyüme hızı olarak adlandırılan ve
ekonomide belirli bir dönem içerisinde gerçekleşen büyüme hızıdır. Diğer bir deyişle,
gerçek büyüme hızı, toplam üretimin bir dönemdeki artış hızıdır. Harrod’a göre,
garantili büyüme ile gerçek büyüme hızının, yani dönem başındaki sermaye ihtiyacı ile
dönem sonundaki sermaye miktarının birbirine eşit olması şart değildir. Buna göre,
201 Şahin, ss. 433-434. 202 Savaş, Kalkınma Ekonomisi, s.310. 203 Roy F. Harrod, “Harrod After Twenty-One Years: A Comment”, The Economic Journal, Vol. 80, No. 319, 1970, s.737. 204 Joan Robinson, “Harrod’s Dynamics” The Economic Journal, Vol. 59, No.233, 1949, s.69.
80
dönem başında planlanan sermaye talebinin, aynı dönem sonunda gerçekleşen sermaye
birikiminden fazla olması, toplam talebin, toplam arzdan fazla olması demek
olacağından, ekonomideki üretim ve istihdam seviyesi beklenenden hızlı artacaktır.
Kısaca bu, gerçek büyüme hızının garantili büyüme hızından daha yüksek olması
durumudur. Garantili büyüme hızının gerçek büyüme hızını aştığı durumda ise,
ekonomi beklenenden daha az bir büyüme sürecine girecek, yatırımlar azalacak ve
işsizlik artacaktır. Harrod modeline göre, dengeli büyümeye ulaşabilmenin yolu,
garantili büyüme ile gerçek büyümenin birbirine eşit olması durumunda gizlidir.205
Diğer taraftan Harrod, nüfusun büyümesi, teknolojinin gelişmesi gibi her daim
devam eden bir değişimden söz eder; ancak, her değişimin sabit bir hızda cereyan
ettiğini varsayarak bu problemi sadeleştirir. Bu kapsamda Harrod, faiz oranının sabit
olduğu varsayımı altında, tam istihdamın sürekli olmasıyla, toplam üretimde belli bir
oranda büyüme sağlanabileceğini ileri sürer. Bu büyümenin oranı ise, sabit faiz oranının
yanı sıra, teknolojideki gelişme nedeniyle kişi başına üretimdeki artışa ve çalışan
nüfusun artışına bağlıdır. Harrod bu büyüme oranını doğal büyüme olarak adlandırır.
Diğer bir deyişle doğal büyüme hızı, nüfus artışının ve teknolojik gelişmelerin izin
verdiği büyüme hızıdır. Diğer taraftan, burada söz edilen doğal büyüme hızı,
kendiliğinden değil, artan nüfusun tamamının istihdam edilmesiyle ortaya çıkan bir
büyüme hızı olduğu için, bu hıza maksimum büyüme hızı demek daha doğru
olacaktır.206
Bu kapsamda, reel gelir artışının yani büyüme hızının, dY; sermaye/hasıla
katsayısının, k ve yatırımların GSMH’dan aldığı payın I ile gösterildiği varsayıldığında,
Harrod modelinin aşağıdaki gibi formüle edilmesi mümkündür:207
dY=1 / k . I
Harrod, garantili büyüme hızının doğal büyüme hızından fazla olduğu durumda,
ekonominin kronik bir durgunluk yaşayacağını ileri sürmektedir. Bu görüşün temel
dayanağı, girişimcilerin planladıkları dönem başı yatırımların dönem sonu yatırımlardan
205
Serhan Oksay, ss.77-78. 206 Robinson, s.69. 207 Serhan Oksay, s.78.
81
küçük olması ve bunun ekonomide atıl kapasite yaratmasıdır. Ancak, kısa süreler
dışında, gerçek büyüme hızının doğal büyüme hızından büyük olması mümkün değildir.
Çünkü belli bir verimlilik düzeyindeki mevcut emek arzı, üretimin ulaşabileceği
maksimum sınırı belirleyecektir.208
2.2.3. Harrod - Domar Sonrası Modeller
Harrod ve Domar’dan sonra geliştirilen büyüme modelleri ise, genel olarak,
büyüme hızını etkileyen unsurların birbirilerini nasıl etkilediklerini inceler. Bu dönemde
çok sayıda model geliştirilmiştir. Ancak, bu modellerin birçoğu, gerçekle ilgisi
olmayan, aşırı soyut çalışmalar olmaları nedeniyle, Harrod-Domar sonrası büyüme
modelleri olarak, genel bir sınıflandırma içerisinde ele alınırlar. Buna göre, Harrod-
Domar sonrası büyüme modellerini, Post-Keynesyen, Neo-Klasik, İçsel, Yapısalcı,
Kurumsalcı, Neo-Liberal büyüme modelleri ve Uluslararası Bağımlılık Modelleri ile
sınırlandırmak mümkündür.
2.2.3.1. Post-Keynesyen Model
Post-Keynesyen modelin en önemli temsilcileri arasında Kahn, Kaldor,
Robinson, Kalecki, Pasinetti, Champernowne ve Mirrlees gibi iktisatçılar yer almaktadır
saymak mümkündür. Sözü edilen iktisatçılar, büyüme modellerini, Harrod-Domar
büyüme modeliyle aynı esaslar üzerine inşa etmişlerdir. Post-keynesyen iktisatçılar,
tasarruf oranının ve toplam tasarrufun gelir dağılımına dayandığı görüşünü savunurlar.
Bu görüşün temel dayanağı ise, karların büyük ölçüde tasarrufa, ücretlerin ise tüketime
yönlendirildiği varsayımıdır. Dolayısıyla, gelir dağılımının hem teorik hem de politik
yönden incelenmesi, post-keynesyen büyüme modelinin temelini oluşturur. Buna göre,
gelir dağılımında meydana gelecek veya devlet aracılığıyla getirilecek değişiklikler,
dengeli ekonomik büyümeyi sağlayacaktır.209
Post-keynesyen büyüme modeli, serbest piyasa ekonomisi koşulları altında,
ekonomide dengeli büyümeyi belirleyecek bazı faktörlerin varlığından söz eder. Modele
göre bu faktörler, teknik şartlar, yatırım politikası, tasarruf durumu, rekabet durumu,
ücret durumu, finansman şartları, sermaye birikimi, geleceğe ait tahminler ve eski 208 A.g.e., ss.78-79 209 Savaş, Kalkınma Ekonomisi, ss.331-333.
82
tecrübelerdir. Model, bu faktörlerin her birini bağımsız kabul etmekle beraber;
faktörlerin birinde meydana gelecek olan değişikliğin diğerlerini az ya da çok
etkileyeceğini de ileri sürmektedir. Diğer taraftan, bu faktörlerdeki olumlu değişiklikler
dengeli büyümeyi de olumlu etkileyecektir.210
Post-keynesyen görüşe göre, ekonomik iç denge durumundayken, mevcut
sermaye birikimi, toplam talebi karşılayacak şekilde, yatırım malları ve ücret malları
sektörlerine ayrılmıştır. Buna göre, ekonomide her yıl aynı düzeyde sermaye birikimi
oluşmakta ve sermayenin karlılık oranı her iki sektöre de eşit olarak dağılmaktadır.
Modele göre, bu iç denge durumundan çıkarak, ekonominin büyümeye geçmesi,
geleceğe yönelik iyimser tahminlerin yapılmasına bağlıdır. Firmalar, mevcut fiyat ve
ücret düzeylerine bakarak, yatırımların gelecekteki karlılığı hakkında tahminde
bulunurlar ve tahminlere göre karlılık oranı ne kadar büyük öngörülürse, yatırım miktarı
da o oranda artar.211
Diğer taraftan, post-keynesyen modelde emek artış hızının sabit, teknolojik
değişmelerin ise etkisiz olduğu varsayıldığı için, kar oranını sabit tutan sermaye birikim
hızı değişmeyecek ve işçi başına sermaye miktarı sabit kalacaktır. Dolayısıyla ekonomi,
arzu edilen birikim hızının, gerçekleşen birikim hızına eşit olduğu ve tam istihdam
düzeyinin sağlandığı bir görünüme kavuşacaktır ki buna “altın çağ” adı verilir. Bu
dönemde, teknolojik gelişmeler sayesinde üretim artmakta ve dolayısıyla reel ücretler
yükselmektedir. Buna paralel olarak, kar oranları belli bir seviyede süreklilik
kazanmıştır. Diğer taraftan üretim teknikleri, her yatırımdan önce, karlılık oranına en
uygun şekilde seçilmiş ve firmalar normal kapasiteye ulaşmışlardır. Altın çağda, emek
arz ve talebi de dengelidir. Ancak, tüm bunlara karşın altın çağ, reel ücretlerdeki artışın
tasarrufa dayanması nedeniyle rantiye sınıfı ile işçi sınıfı arasında menfaat çatışmasına
sebep olacağından optimum sayılamaz.212
210 A.g.e., s.336. 211 Serhan Oksay, s.79. 212 Savaş, Kalkınma Ekonomisi, ss.348-349.
83
2.2.3.2. Neo-Klasik Model
İkinci Dünya Savaşı sonrasında geliştirilen iktisat yazınında, neo-klasik kuram
önemli bir yer tutmaktadır. Neo-klasik modelin çıkış noktasını, tam istihdama ulaşmada
gerekli olan dinamik şartlar oluşturmaktadır. Başka bir deyişle model, Keynes’in klasik
iktisat teorisine getirdiği eleştirilerin dinamik bir analizidir.213 Modelin temeli tam
istihdama dayanır. Ancak, keynesyen teoride yer alan ve tam istihdama ulaşmayı
engelleyen faktörler, neo-klasik modelde dikkate alınmamıştır.
Neo-klasik görüş doğrultusunda, Swan, Tobin, Hicks, Meade, Samuelson ve
Uzawa gibi iktisatçıların ürettiği birçok teori olmasına karşın, literatürde neo-klasik
büyüme modeli olarak kabul gören temel teori, 1956 yılında Robert Solow tarafından
ileri sürülmüştür. Buna göre, tasarruf, sermaye birikimi ve ekonomik büyüme
değişkenleri arasındaki ilişkileri analiz eden Solow, bu değişkenlerin nüfus artışı ve
teknolojik gelişmeler gibi bağımsız değişkenlerle nasıl ilişkilendirilebileceğine de
değinmiştir.214
Swan’ın katkılarından dolayı Solow-Swan modeli olarak da adlandırılan Solow
büyüme modelinin temel varsayımları; kapalı bir ekonomi, rekabetçi piyasalar, rasyonel
davranan bireyler, üretim faktörleri sermaye ve işgücünün her biri için ölçeğe göre
azalan getiriyi, üretim fonksiyonu için sabit getiriyi öngören bir üretim teknolojisi
şeklinde özetlenebilir. Bu varsayımlar altında kurulan modelde, fert başına sermayenin
yine fert başına üretim veya tüketim ile aynı oranda artış gösterdiği bir dengeli büyüme
modelinin yapısı belirlenmektedir. Buna göre, denge durumuna erişildiğinde fert başına
gelir ve tüketimdeki artış oranı, teknolojik gelişme hızıyla eşit hale gelmektedir. Bir
başka deyişle, modelde dışsal bir değişken olarak kabul edilen teknoloji, fert başına
gelirdeki artışı sağlayan yegane faktördür ve denge durumundaki büyüme hızı tasarruf
eğiliminden bağımsız olarak ortaya çıkmaktadır. Sonuçta, nüfus artışı ile teknolojik
değişmeyi dışsal kabul eden bu yapı içerisinde, politika uygulamaları ile ekonomik
213 Muhsin Kar ve Hüseyin Ağır, “Türkiye’de Beşeri Sermaye ve Ekonomik Büyüme: Nedensellik Testi”, II. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi Bildiriler Kitabı, Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi İİBF, 2003, s.182. 214 Berber, s.141.
84
büyüme arasındaki ilişkiyi kuran bir aktarım mekanizması olmadığı için; kamunun,
uygulayacağı politikalar bakımından belirgin bir rolü yoktur.215
Diğer taraftan Solow modeli, ekonomide üretilen çıktının, bugün ne kadarının
tüketileceği ve gelecek için ne kadarının tasarruf edilmesi gerekeceğine dair sorulara
yanıt aramıştır. Solow, modeli açıklamak için, üretime katılan girdilerle, süreç sonunda
elde edilen çıktılar arasındaki ilişkinin matematiksel ifadesi olan üretim fonksiyonunu
dikkate almıştır. Solow modelinde, üretim sürecinde sabit getirilerin söz konusu olduğu,
emek ve sermayenin birbiriyle ikame edilebildiği ve azalan verimler yasasının işlediği
bir üretim fonksiyonu kullanılmıştır.216
Buna göre modelde çıktı (Q), K’nin, sermayeyi; L’nin, emeği t’nin, teknolojik
gelişmeye olanak sağlayan zamanı simgelediği varsayıldığında, Q = f (K, L, t) şeklinde
bir üretim fonksiyonu ile formüle edilmiştir. Ayrıca Solow, söz konusu üretim
fonksiyonunun A(t) ve f(K, L) şeklinde ayrılabileceğini, yani sermaye birikimini
etkileyen faktörler ile teknolojik gelişmeyi etkileyen faktörlerin birbirinden ayrı
değerlendirilebileceğini de vurgulamıştır. Bu kapsamda model, A (t)’nin teknolojik
gelişme faktörünü ifade ettiğini ve yalnızca teknolojik gelişmeye bağlı olduğunu;
f(K,L)’nin ise, emek ve sermaye girdilerine bağlı olduğunu ortaya koymuştur.
Dolayısıyla neo-klasik büyüme modeli, ekonomik büyümeyi üretim fonksiyonundan
hareketle tanımlamakta ve ekonomik büyümeyi üretim fonksiyonunun yukarıya doğru
kayması şeklinde açıklamaktadır.217
2.2.3.3. İçsel Modeller
Neo-klasik modelin, ekonomik büyümeye ilişkin analizlerde yetersiz kalması ve
1980 sonrasında, iktisat teorisi ve uygulamalarının yanı sıra, başka birçok alanda
yaşanan hızlı gelişmeler, uzun dönemli ekonomik büyüme konusundaki arayışları farklı
bir sürece sokmuştur. Nitekim, üretim artışının kaynağının belirlenmesi amacıyla
yapılan çalışmalarda mikro temeller üzerinde daha çok durulması ile matematik ve
215 Nihal Yener Ercan, “İçsel Büyüme Teorisi : Genel Bir Bakış”, Planlama Dergisi, Özel Sayı, 2002,
s.130. http://ekutup.dpt.gov.tr/planlama/42nciyil/ercanny.pdf[26.04.2008] 216 Berber, s.144. 217 Kurtuluş Bozkurt, “İçsel Büyüme Modelleri Bağlamında Türk İmalat Sanayinde Teknolojik Gelişme ve Ekonomik Büyüme” Finans Politik & Ekonomik Yorumlar Dergisi, Cilt: 44 Sayı:513, 2007, ss.72-73.
85
ekonometrinin modellerde daha fazla kullanılması, yeni arayışları gündeme getirmiştir.
Böylece klasik üretim faktörlerinin dışında kalan ve daha önceki modellerde hesaba
katılmayan, bilgi, beşeri sermaye, ar-ge, teknolojik gelişmeler, finansal yenilikler,
devletin yeni rolü ve piyasa yapıları gibi faktörlerin sistemin içinde olduğunu öne süren
yeni yaklaşımlar ortaya çıkmıştır. Literatürde, İçsel büyüme modelleri veya yeni
büyüme teorileri olarak adlandırılan bu yaklaşımın öncüleri arasında Paul M. Romer,
Robert E. Lucas ve Robert J. Barro’yu saymak mümkündür.218
Romer ve Lucas’ın çalışmaları, içsel büyüme modellerinin temelini
oluşturmaktadır. Bu çalışmalar ışığında gelişen içsel büyüme modelleri, büyümenin,
ekonomik sistemin kendi dinamikleri içerisinde, yani bir takım faktörlerin etkileşimiyle
içsel olarak gerçekleştiğini kabul etmesiyle, onu ekonomik sistem dışındaki etkenlere
bağlayarak açıklayan neo-klasik büyüme modellerinden ayrılmaktadır. Bir başka deyişle
içsel büyüme modelleri, ekonomik büyümenin, piyasa mekanizması içinde faaliyet
gösteren ekonomik güçler tarafından içsel olarak belirlediğini varsayar. Model,
ekonomik büyümenin itici gücünü tanımlar ve bu gücü oluşturan etkenler aracılığıyla
ekonomik büyüme sürecinin işleyişini açıklar. İçsel büyüme modellerinde, ekonomik
büyümenin itici gücü olarak tanımlanan faktörleri ve söz konusu faktörleri inceleyen
iktisatçıları üç ana grupta sınıflandırmak mümkündür:219
- Nüfus artışı ve beşeri sermaye birikimini birer karar değişkeni olarak ele
alan, Becker, Murphy ve Tamura,
- Teknolojik değişmeyi, dışsal ve özerk bilimsel buluşlar yerine, piyasa
güçlerinin yönlendirdiği girişimci kararlarına bağlayan Romer,
- Ekonomik Büyüme sürecinde kamunun rolünü bağımsız bir değişken olarak
dikkate alan Barro.
Lucas’ın ileri sürdüğü insan sermayesi modeline göre ise, ekonomik büyümenin
tek bir model ile açıklanabilmesi mümkün değildir. Bu nedenle Lucas, tüm dünyada
218 Berber, ss.169-170. 219 Ercan, ss.130-131
86
gerçekleşen büyüme ve gelir farklılıklarıyla uyumlu, durgun olmayan, mekanik yapılı
ve genel geçer bir model kurmayı tercih etmiştir.220
Rivera-Batiz ve Romer tarafından geliştirilen araştırma ve geliştirme (ar-ge)
modeline göre ise, ekonomideki üretici firmalar, kendi ar-ge faaliyetlerini
gerçekleştirdiklerinde teknolojiyi kendileri yaratmaya başlayacaklardır. Buna göre,
yaratılan bu teknoloji dışsal değil, üretimin içinde olan bir şeydir. Üç sektörlü bir yapıda
kurulan modele göre ar-ge sektörü, nihai ürün üretiminde kullanılan makinelerin üretim
sürecine girdi olarak, yeni fikir ve geliştirilmiş tasarımlar sağlar. Bu kapsamda bilgi,
üretim sürecine iki kanaldan katkıda bulunur. Buna göre yeni tasarım, bir yandan yeni
ve daha modern bir ara girdinin üretilmesini mümkün kılar; diğer yandan ise
ekonomideki toplam bilgi stokunu arttırarak ar-ge sektöründeki beşeri sermayenin
verimini yükseltir. Sonuçta, bilginin üretim sürecine bu iki yönlü katkısı, nihai ürün
üretiminde kullanılan makinelerin üretim fonksiyonunda ölçeğe göre artan getiri sağlar
ve böylece ekonomik büyüme gerçekleşir.221
İçsel büyüme modellerinden bir diğeri Joseph Schumpeter’in büyüme teorisidir
ve bu teori 1980’li yıllarda yeni yaklaşımlarla ve modellerle geliştirilmiştir.
Schumpeter’in ekonomik büyüme analizine göre, ekonominin asıl itici gücü
girişimcilerin teknolojik gelişmeleri sağlamaları ve onları uygulamaya geçirmeleridir.
Bu faktörler ekonominin, yeni teknolojik gelişmelerin sağlanacağı durumlara ulaşıncaya
kadar, önce yükselen ve ardından gerileyen bir konjonktürel gelişmeye sahip olmasına
yol açacaktır. Bu görüşe göre, teknolojik gelişmelerin sürekli bir hale dönüştürülmesi,
ekonominin gelişme eğilimini pozitif yönde etkileyecektir. Ancak kredi
mekanizmasının yeterince esnek olmayışı, bu pozitif yönlü konjonktürü olumsuz
etkilemesi, kapitalist toplumun daralan bir yapıya dönüşmesine yol açacaktır.
Schumpeter, bu nedenle, sistemin nihai gelişimine karamsar bir perspektifle
bakmaktadır. Schumpeter büyüme teorisini geliştiren yeni Schumpeteryen modeller ise,
220 Serhan Oksay, s.81. 221 Ercan, s.132.
87
teknolojinin artık yurtiçi gelişimi ve yurtiçi etkilerini aşarak, uluslararası alandaki
“yayılma etkilerini” de dikkate almaktadır.222
2.2.3.4. Yapısalcı Modeller
En önemli temsilcileri Arjantinli Raul Prebisch ve Alman Hans Singer olan
yapısalcı okul, az gelişmiş ülkelerin gelişmiş ülkelerden farklı oldukları için, gelişmiş
ülkelerin kalkınma politikaları çerçevesinde çözümler üreten Ortodoks teorilerin, az
gelişmiş ülkeler için uygun olmadığını ileri sürmektedir.
Yapısal okulun en bilinen iktisatçılarından biri olan Prebisch’in çalışmalarının
önemli bir bölümünü, zaman içermeyen neo-klasik model ve gelişmiş ülkeler ile az
gelişmiş ülkeler arasındaki mevcut reel ekonomik güçler üzerindeki dinamik etkiler
çerçevesinde, kalkınma politikaları oluşturmaktadır.223 Buna göre, ülkeleri tarımsal ürün
ve hammaddeler üreten çevre ülkeleri ve sanayi ürünleri üreten merkez ülkeleri şeklinde
ikiye ayıran Prebisch, birinci ürün grubunda talebin gelir esnekliğini birden küçük;
ikinci ürün grubunda ise birden büyük kabul etmiştir. Bu nedenle Prebisch, merkez ve
çevre ülkeler arasındaki ticarette, dış ticaret hadlerinin çevre ülkelerinin aleyhine
oluşacağını ileri sürmüştür. Prebisch, ticaret hadlerinin az gelişmiş ülkelerin aleyhine
oluşmasının bir diğer nedeni olarak, gelişmiş ülkelerdeki faktör gelirlerinin verimlilik
artışı ile birlikte artmasına karşın, az gelişmiş ülkelerde, nüfus baskısı ve işgücü
fazlalığı nedeniyle verimlilikten çok daha yavaş arttığını göstermektedir. Nitekim,
faktör maliyetleri fiyatlara yansıdığı zaman, gelişmiş ülkelerde nihai mal fiyatları daha
büyük oranda yükselmekte; bu da dış ticaret hadlerinin gelişmekte olan ülkelerin
aleyhine oluşması sonucunu ortaya çıkarmaktadır. Prebisch, bu durumdaki gelişmekte
olan ülkeler için dayanıksız tüketim malları üretimiyle başlayan ve başarısı bu
endüstrilerin korunmasını gerektiren ithal ikameci sanayileşme stratejisini
önermektedir.224
Yapısalcı okulun bir diğer önemli temsilcisi olan Hans Singer de Prebisch’inkine
benzer bir yaklaşımda bulunarak, dış ticaret hadlerinin, hammadde, tarım ve birincil
222 Charles I. Jones, İktisadi Büyümeye Giriş, Sanlı Ateş ve İsmail Tuncer (Çev), İstanbul: Literatür
Yayıncılık, 2001, s.11. http://idari.cu.edu.tr/sanli/1.0.pdf[29.04.2008] 223 Parasız, s.29. 224 Adıgüzel, ss.18-19.
88
ürün üreticilerinin aleyhine gelişeceğini ileri sürmüştür. Nitekim, ekonomi literatürüne
sonradan giren kalkınma teorilerinin tamamlayıcısı niteliğinde olan bu iki modelin
temel yaklaşımlarının paralellik göstermesi, Singer-Prebisch teorisi ortaya çıkmasına
neden olmuştur.225
Bu kapsamda Singer-Prebisch teorisi, dış ticaret hadlerinin mamul mal diye tabir
edilen nihai mallar lehine, birincil malla aleyhine uzun dönem eğilimi göstereceği
önsavı olarak tanımlanabilir. Singer ve Prebisch, bu duruma gerekçe olarak David
Ricardo’nun statik karşılaştırmalı üstünlükler teorisini göstermişlerdir. Singer-Prebisch
teorisine göre, birincil malların ihracatçısı konumunda olan ülkeler, mamul malların
ihracatçısı olan ve bu malların üretiminde karşılaştırmalı üstünlüğe sahip ülkelerin
tersine, sanayileşme sonucu ortaya çıkan karlardan daha az pay almaktadır.
Sanayileşmeden sağlanan karların, fiyatların verimliliğe ayak uyduramamasından ve
teknik süreçteki ilerlemeden kaynaklandığını ileri süren Singer-Prebisch teorisi,
sanayileşmenin, birincil malların üretiminde karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olan ülkeler
için kaçınılmaz olduğuna da dikkat çekmiştir. Teoriye göre bu durum, gelişmekte olan
ülkelerin dış ticaret hadlerinde uzun dönemde bir bozulma ortaya çıkarabilir. Buna göre,
ülkelerin dış ticaret hadlerinde meydana gelen bu bozulma, dış ticaret dengeleri
üzerinde şu dolaysız etkilere neden olur:226
- Dış ticaret haddindeki değişimlerin neden olduğu gelir etkisi, yine bu
değişimlerin neden olduğu ikame etkisine baskınsa; söz konusu ekonominin
dış ticaret dengesi uzun dönemli bir kötüleşme eğilimine girer.
- Dış ticaret haddindeki değişimlerin neden olduğu ikame etkisi, yine bu
değişimlerin neden olduğu gelir etkisine baskınsa; söz konusu ekonominin
dış ticaret dengesi uzun dönemli bir iyileşme eğilimine girer.
- Dış ticaret haddindeki değişimlerin neden olduğu ikame etkisi, yine bu
değişimlerin neden olduğu gelir etkisi ile tam olarak dengeleniyorsa; söz
konusu ekonominin dış ticaret dengesi üzerinde herhangi bir etki ortaya
çıkmayacaktır.
225
José Antonio Ocampo ve María Angela Parra , “The Terms of Trade For Commodıtıes in The Twentıeth Century” Cepal Review, No. 79, 2003, s.8.
226 Rahmi Yamak ve Abdurrahman Korkmaz, “Prebisch-Singer Hipotezi ve Küçük Açık Ekonomi Varsayımı”, Selçuk Üniversitesi İİBF Dergisi, Sayı 10, Yıl 9, 2006, s.129.
89
Diğer taraftan, Singer-Prebisch teorisi, dış ticaret haddindeki uzun dönemli
bozulma eğiliminin, dış ticaret haddindeki değişkenlik nedeniyle gelişmekte olan
ekonomiler üzerinde bazı dolaylı etkilere neden olabileceğini de öne sürmektedir.
Örneğin Singer’e göre; dış ticaretin hacmindeki değişimler az gelişmiş ekonomiler için
daha önemlidir. Çünkü, az gelişmiş ülkelerin gelir fazlalarının genellikle ihracat
gelirlerine bağlı olması ve yatırımların daha çok bu gelir fazlalarıyla finanse
edilmesidir.227
2.2.3.5. Kurumsalcı Modeller
Neo-klasik yaklaşıma bir tepki olarak doğan kurumsalcı modeller, T. Veblen, W.
C. Mitchell, C. Ayres, G. Myrdal, J. K. Galbraith, F. Perroux gibi iktisatçıların
oluşturduğu kurumsalcılar tarafından geliştirilmiştir. Buna göre, ekonomik olayların ve
insanın ekonomik davranışının ait olduğu toplumun toplumsal, kültürel, siyasal yani
kurumsal yapısından ayrı düşünülemeyeceği düşüncesinden yola çıkan kurumsalcılar,
ekonominin toplumlara, zaman ve mekana göre değişiklik gösterdiğini ve bu nedenle,
diğer sosyal bilim dallarıyla birlikte analizini geliştirmesi gerektiğini savunuyorlardı.
Neoklasik iktisat anlayışının çok soyut, somut gerçeklerden kopuk ve mekanik
anlayışına karşın; kurumsalcılar, ekonomiye ilişkin daha somut gerçekleri araştırmaya
yönelmişlerdir.228 Bu kapsamda kurumsalcılar, ekonominin sadece piyasadan ibaret
olmadığını, gelişmenin temel dinamiklerini, ekonomik olayları, tüm yönleriyle ve
disiplinlerarası bir yaklaşımla, ekonomik örgütlenme yapısı ve kurumlarıyla incelemek
gerektiğini savunurlar.
Diğer taraftan kurumsalcılar, çalışımlarında kalkınma ve ekonomik büyümeye
tam olarak odaklanmasalar da bu alanlardaki teorik literatüre önemli katkılar
sağlamışlardır. Örneğin, kurumsalcı okulun önemli temsilcilerinden biri olan Clarence
Ayres, yerleşik ekonominin büyük bir kısmını gözardı ederek, kalkınma ekonomisini
daha geniş bir çerçevede ele almıştır. Hem gelişmiş hem de az gelişmiş ülkelerde
uygulama alanı bulan bir kalkınma modeliyle ilgilenen Ayres’e göre kalkınmanın,
teknoloji ve merasimcilik olmak üzere, iki temel unsuru vardır. Buna göre Ayres, diğer
227 A.ge., s.129. 228 Gülten Kazgan, Ekonomi Ansiklopedisi, 1 Numara ve Hearst Yayıncılık - Paymaş Yayınları,
İstanbul, 1997, s.832.
90
üretim faktörleri arasında teknolojinin ekonomiye en fazla katkı sağlayan faktör
olduğunu ve kalkınmanın, özellikle az gelişmiş toplumlarda görülen resmi, törensel
veya merasimsel yapı karşısında teknolojinin üstün gelmesiyle gerçekleşebileceğini ileri
sürer.229
Kurumsalcı yaklaşımın bir temsilcisi olan ve kalkınma yazınında önemli bir yer
turan Gunnar Myrdal ise, “Ekonomi Teorisi ve Az Gelişmiş Bölgeler” adlı eserinde,
yoksulluk, gelir eşitsizliği ve ekonomik büyüme konularına ilişkin şu üç olguya dikkat
çekmiştir:230
- Dengeleyici politikaların uygulanmaması durumunda eşitsizlik, gerek
uluslararası gerekse ulusal düzeyde artacaktır.
- Uluslararası ticaret teorisi, yoksul bölgelerin aleyhine sonuçlar içermektedir.
- Gelir eşitsizliğinden çok, gelir eşitliği ekonomik büyümenin
gerçekleşmesinde doğru bir baz oluşturmaktadır.
2.2.3.6. Neo-Liberal Modeller
Neo-Liberal modellerin, 1970’li yıllarda yoğun bir şekilde yaşanan dünya
ekonomi krizinin etkisiyle ortaya çıktığını ifade etmek mümkündür. Zira bu dönemde,
özellikle petrol fiyatlarındaki büyük artıştan kaynaklanan dış şokların körüklediği
istikrarsızlıklar, kalkınma ekonomisinin ve mevcut kalkınma teorilerinin
sorgulanmasına neden olmuştur. Bu gelişmelerin etkisiyle, 1980’li yılların başından
itibaren, neo-liberal kalkınma teorileri önem kazanmaya başlamıştır. Neo-liberal
modellerin bu yükselişlerinin nedenlerini, keynesyen yaklaşımların dünya ekonomik
bunalımına çözüm üretmede yetersiz kalmasına, makro ekonomi teorisindeki son
gelişmelere ve Güneydoğu Asya’da yeni gelişen ülkelerin elde ettikleri başarılara
bağlamak mümkündür. Buna göre, Peter Bauer, Deepak Lal, Ian Litle, Harry Johnson,
Bella Balassa, Julian Simon, Jagdish Bhagwati ve Anne Krueger gibi iktisatçıların
katkıda bulunduğu neo-liberal görüş, azgelişmişliğin, aşırı devlet müdahalesi ve hatalı
fiyat politikalarının yarattığı kötü kaynak dağılımından ortaya çıktığını kabul etmiştir.
Bir başka deyişle, neo-liberal modeller, hatalı fiyat politikalarının ve aşırı devlet
229 Parasız, ss.34-35. 230 Adıgüzel, s.21.
91
müdahalesinin ekonomik büyümeyi yavaşlattığı iddiasındadırlar.231 Diğer taraftan,
neo-liberal görüşün temel özelliklerini şu şekilde sıralamak da mümkündür:232
- Piyasanın yol göstericiliğini esas alır.
- Devlet müdahalesine karşıdır ve kalkınmanın, piyasanın kendi iç
dinamiklerinin işleyişine bırakılması gerektiğini savunur.
- Gelişmekte olan ülkelerin kalkınmasını konu edinen bir kalkınma ekonomisi
alt disiplinini gerekli görmez.
- Küreselleşme olgusuna önem verir ve bu çerçevede, küresel ekonomi ile
entegrasyonun ve serbest ticaretin önemine dikkat çeker.
2.2.3.7. Uluslararası Bağımlılık Modelleri
Uluslararası bağımlılık modelleri, 1960’lı yılların sonlarına doğru ortaya çıkan
ve az gelişmişliği, içsel faktörler yerine dışsal faktörlerle sorgulayan modeller arasında
sayılırlar. Siyasal boyutları ağır basan ve marksist bir düşüncenin ürünü olan bağımlılık
modelleri, Birleşmiş Milletler Latin Amerika Ekonomik Konseyi bünyesindeki A.G.
Frank, C. Furtado, D. Santos, P. Baran, S. Amin, A. Emmanuel ve J. Galthung gibi
iktisatçılar tarafından geliştirilmiştir.233
Uluslararası bağımlılık modellerine göre gelişmekte olan ülkeler, ödemeler
bilançolarındaki açıkların ve kamu harcamalarının büyüklüğü nedeniyle oluşan dış
açıklarını finanse eden gelişmiş ülkelere ekonomik ve politik bakımdan bağımlı
durumdadırlar.234 Modelde, bu genel çerçeve içerisinde üç temel görüş hakimdir.
Bunlardan birincisi, Marksist düşüncenin bir yansıması olan ve üçüncü dünya geri
kalmışlığını, zengin-yoksul ülke ilişkilerine dayalı, eşitsizlik içeren uluslararası
kapitalist sistemi, tarihsel evrime bağlayan “neo-sömürgeci bağımlılık okulu”dur.
Uluslararası bağımlılık modelleri kapsamında hakim olan ikinci görüş ise, üçüncü
dünya geri kalmışlığını, gelişmiş ülkelerdeki yardım birimlerinin ve çok uluslu
örgütlerin az gelişmiş ülkelere verdiği hatalı ve uygun olmayan tavsiyelere dayandıran
“yanlış paradigma modeli”dir. Söz konusu modellerden sonuncusu ise, zengin-yoksul
231 Yavilioğlu, s.61. 232 Adıgüzel, s.29. 233 Berber, s.340. 234 Serhan Oksay, s.94.
92
ülkeler ile zengin-yoksul bireyler arasında çeşitli düzeylerde ortaya çıkan ve giderek
artan farklılıkların varlığına ve devamlılığına dikkat çeken “düalist kalkınma tezi”dir.
Bu tezi savunan iktisatçılar, merkez ülkelerin çevre ülkeler üzerinde kurduğu
egemenliğin, bu ülkelerde aşırı düzeyde bir çarpıklık, biçimsizleştirme ve
eklemsizleştirme meydana getirdiğini ileri sürmektedir. Buna göre, kapitalizmin
çevreye yayılması, çevre ülkelerin iç bütünlüğünü bozararak, gelişmenin önünü
kesmektedir.235
2.2.4. Dengeli Kalkınma Modelleri
İlk olarak Friedrich List tarafından açıklığa kavuşturulan dengeli kalkınma
kavramı, tarım, sanayi ve ticaret kesimleri ve ekonominin tüm bölgeleri arasındaki
kalkınmışlık düzeyi farklılıklarını önlemeye yönelik bir yaklaşımı ifade eder. Bu
kavram, daha geniş olarak, Rosentein-Rodan, Nurkse, T. Scitovsky, A. Lewis gibi ünlü
iktisatçılar tarafından da ele alınmıştır. Bu iktisatçıların her biri kalkınma sorunu ile
ilgilenirken, hemen hepsi konuya farklı bir açıdan bakmış, buna rağmen az gelişmiş
ülkelerde piyasa mekanizmasının kalkınma sorununu çözmede tek başına yeterli
olamayacağı üzerine fikir birliğine varmışlardır. Planlı kalkınma, kamu kesiminin
sanayileşmede aktif rol alması ve devletin piyasaların işleyişinde düzenleyici önlemlere
başvurması dengeli kalkınma teorilerinde savunulan hususlardır.236 Diğer taraftan,
dengeli kalkınma olgusu neo-klasik modelin bir uzantısıdır ve ikili, karşılıklı bağlılığa
dayanır:237
- Üretimdeki karşılıklı bağlılık: Her ekonomik birim, girdi bulmak ve/veya
çıktısına pazar aramak durumundadır. Bu nedenle dengeli kalkınma,
ekonomideki her kesim için gereklidir.
- Tüketimde karşılıklı bağlılık: Her gelir artışı talepte bir genişleme
yaratacağından, tüketim malı üretimin buna uygun olarak gerçekleştirilmesi
gerekecektir.
Sonuç olarak, dengeli kalkınma alanında çalışma yapan iktisatçılara göre az
gelişmiş ülkelerde kıt kaynakların etkin kullanımı için, ekonomideki sektörler arsında
235 Yavilioğlu, ss.61-62. 236 Şahin, s. 447 237 İlkin, s. 81
93
ve ülke içindeki bölgelerin tümünde bir bütünleşme sağlanmalıdır. Yatırımlar, bu
alanlar arasında dengeli yapılmalı, bu yapılırken mutlaka kamu kesiminin planlı desteği
oluşturulmalıdır. Zira, yatırımlar bireysel kar amacı taşıyan özel sektör girişimcisine
bırakılırsa, bu durumda bazı bölgelere yatırım yapılmaz ve bu bölgelerde kalkınma
gerçekleşmez.
Dengeli kalkınmanın gerçekleştirilmesinde kamu müdahalesi kaçınılmazdır.
Çünkü, bir yandan sanayileşmiş bölgenin merkezinde altyapı tesisini yenilemek ve
genişletmek, diğer yandan kaynak dağılımından yeterli pay alamayan geri kalmış
bölgelere altyapı ve sanayi tesisleri götürmek kamu görevi haline gelmiştir.238
2.2.4.1. Rosenstein-Rodan Modeli
Dengeli kalkınma görüşünü benimseyen diğer iktisatçılar gibi Rodan da
çalışmalarında kaynak yetersizliği sorunu üzerinde durmuş; ayrıca, kalkış ve kişi başına
gelir hızı konularına da geniş yer vermiştir.
Rodan, başka üretim biriminin satın aldığı malları üreten endüstrileri,
tamamlayıcı endüstriler olarak tanımlar ve bu endüstrilerin sistemli ve planlı
kullanılması halinde dışsal bir ekonomi yaratacağını savunur. Ayrıca Rodan’a göre bu
tür yatırımlar, itici bir güç oluşturacak ve yeni yatırımların yapılmasına yol açacaktır.
Önce demiryolları, karayolları, kanallar, hidroelektrik güç istasyonları kurulsun
diğerleri bunları otomatik olarak takip edecektir. Kamu, eğer temel endüstri yatırımları
için yeterli sermaye sağlarsa, çarpan etkisiyle sanayileşmeye yol açacaktır.239 Zira, R.
Rodan’ a göre, yabancı sermayenin az gelişmiş ülkelere gelmemesinin nedenlerinden
biri de gelecek olan sermayeyi tamamlayıcı yatırımların olmamasıdır. Bu tür
yatırımların “sabit sosyal sermaye” diye adlandırılabileceğini öne süren Rodan, bu
kavramın da iki farklı özelliğine dikkat çekmiştir: Bulardan ilki, sabit sermayenin,
bölünemez ve belli bir yatırım düzeyinin altında gerçekleştirilemez olmasıdır. İkinci
özellik ise, sosyal sabit sermayenin özel yatırımlar gibi rantabilite hesaplarına uygun
olmadığı ilişkilidir ki, Rodan’a göre bu durumda bu yatırımlar kamu tarafından
yapılmalıdır. Kısacası Rodan, kalkınmanın farklı aşamalarında bir ünite ek gelir
238 Tanju Polatkan, Bölgesel Geliþme Politikası, Ankara: DPT.Yayınları No: 560, 1968, s. 61. 239 Naci Karaduman, s.12.
94
yaratabilmek için, daha fazla yatırıma gereksinme olabileceğini ve bu gerçeğin özellikle
sosyal sermaye yaratmanın zorunlu olduğu durumlarda ortaya çıktığını ifade eder.240
2.2.4.2. Nurkse Modeli
Diğer dengeli kalkınma teorilerine göre daha ılımlı olan, Ragnar Nurkse’a ait
model yada teori, yatırımların ekonominin bütün kesimlerine değil, çok sayıda kesime
yapılmasını öngörür. Nurkse’un teorisi, kısır döngülere dayanır ve “bir ülke yoksul
olduğu için yoksuldur” ilkesinden hareket eder. Bu ilkeden hareketle, dengeli
kalkınmayı, piyasa büyüklüğünün yatırımlara bağlılığı ile açıklayan Nurkse, az gelişmiş
ülkelerdeki sermaye birikimi ve halkın satın alma gücündeki yetersizliklerin,
yatırımların teşvikini engelleyeceğini de dile getirmiştir.241 Piyasanın hacmini belirleyen
temel faktör, üretim hacmidir ve üretim hacminin artmasıyla reel gelir artacak, bunun
yatırımlara dönüşmesi suretiyle piyasa genişleyecektir. Yani, birbirini tamamlayan
üretim faaliyetleri gerçekleştirildiğinde piyasanın sınırları genişleyecek, piyasa harekete
geçecektir. Modele göre, tek bir üretim alanına değil, birkaç üretim alanına yapılacak
yatırım bu genişlemeye neden olacaktır.
Sonuç olarak, dengeli kalkınmanın hükümet planlaması tarafından
gerçekleştirilmesi veya özel teşebbüs tarafından kendiliğinden başarılması bir metot
meselesidir. Üretimde dengeli bir artış, piyasa hacminin genişlemesine neden olacak,
her firma veya endüstri için de dışsal ekonomiler yaratacaktır.242
2.2.4.3. Lewis Model
Keynesyen ve Neo-Klasik modellerin az gelişmiş ülkelerde uygulanmasının
yanlış olacağını ifade eden Lewis, kalkınma modelini, bu ülkelerdeki geçim ücreti
düzeyinde emek arzının sınırsız olduğu temeli üzerine oturtmuştur. Lewis, Keynesyen
sistemde hem emekte hem diğer üretim faktörlerinde eksik istihdam olduğunu; oysa az
gelişmişlik durumunda ülkede yalnızca emeğin bol bulunduğunu belirterek, az gelişmiş
240 İlkin, s.84. 241 İlkin, s.85. 242 Naci Karaduman, s.12.
95
ülke ekonomisini, keynesyen ekonomiden ayırır.243 Buna göre, geçimlik sektördeki
sınırsız emek arzı, tüm ekonomide gerçek ücretleri aşağı çektiği sürece, ihracat
sektöründe üretkenlik artışından sağlanan kazançlar büyük olasılıkla ithalatı yapan
ülkelere gidecektir. Diğer taraftan Lewis, teorisini, açık ve kapalı ekonomiler olmak
üzere iki yönlü olarak ortaya koymuştur: 244
Kapalı ekonomiler: Lewis, Mısır ve Hindistan gibi ülkeler için geçerli olduğunu
belirttiği modelinde, nüfusun, doğal kaynakların nüfusa göre yetersiz olduğu ülkelerde
işgücünün sınırsız olduğunu ve bununla birlikte emeğin marjinal verimliliğinin çok az
veya sıfır olduğunu kabul etmiştir. Ayrıca modelde, az gelişmiş ülkelerde tarım
kesimindeki gizli işsizliğin bilinen bir gerçek olduğu, ancak bunun bu ülkeler için diğer
kesimlerde de bulunduğuna dikkat çekilmiştir. Lewis, ekonomide iki kesimin
olduğundan bahseder, ki bunlar kapitalist kesim ve geçim kesimidir. Kapitalist kesim
sermaye birikiminin fazla olduğu kesim iken, geçim kesiminde sermaye birikimi sıfırdır
ve kişi başına milli gelir en düşük seviyelerde seyreder. Lewis, kapitalist kesimin
sermaye birikimini ve yatırımlarını arttırmasıyla, geçim kesimindeki bireyleri kendi
tarafına çekeceğini ve bu yolla kalkınmasını sürdüreceğini savunur. Bu kalkınma,
ekonomideki emek fazlası bitinceye kadar kümülatif şekilde sürer. Bununla birlikte,
kapitalist kesimin ücretlerinin yükselmesi ve/veya kapitalist karların azalması da
kalkınmanın sona erme sebeplerindendir.
Açık Ekonomiler: Lewis, dışa açık bir ekonomide emek fazlasının bittiği ve
buna karşın diğer ülkelerde geçinme ücretinde bol emek bulunduğu durumda,
kapitalistlerin ya göçleri teşvik edeceğini ya da sermayelerini bu ülkelere transfer
edeceğini belirtir. Bu durumda da göçlere o ülkedeki işçi sendikalarının karşı çıkma
sorunu doğmakta, bu nedenle sermaye transferi, kapitalistler için en iyi çözüm
gözükmektedir.
243
Albert O. Hirschman, “Kalkınma İktisadının Yükselişi ve Gerilemesi”, Sedef Öztürk (çev), Kalkınma İktisadı, Yükselişi ve Gerilemesi, Fikret Şenses(drl. ve hzl), 3.Basım, İstanbul: İletişim Yayınları, 2003, s.32.
244 İlkin, s.89
96
2.2.4.4. Chenery Modeli
Holis B. Chenery’nin kalkınma teorisi, az gelişmiş ekonomilerdeki kaynak
dağılımı sorunlarını ele almıştır. Buna göre, kaynakların optimal dağılımı ile ilgili
olarak yatırımların marjinal verimliliği üzerinde duran Chenery, yatırımlar arasındaki
birbirini tamamlama sorunlarına değinerek, dengeli kalkınma teorilerine önemli
katkılarda bulunmuştur. Özetle model, özellikle piyasa koşullarına müdahale, planlı
kalkınma ve dengeli kalkınmanın sağlanması gibi olgular üzerine kurulmuştur. 245
Chenery’ye göre, optimum kaynak dağılımı ile piyasa mekanizması arasındaki
ilişki, az gelişmiş ülkelerde çok güçlü değildir. Bu ülkelerde fiyatlar, sosyal maliyetleri
yansıtmaz. Modele göre, özellikle üretim faktörleri fiyatlarının sosyal maliyetleri
yansıtmaması, girişimcilerin sağladıkları özel karlar ile sosyal karlar arasında bir fark
oluşmasına neden olmaktadır. Söz konusu farklar ne kadar büyükse, bu ekonomilerdeki
kaynak dağılımı o derece optimal olmaktan uzaklaşacaktır. Chenery’ye göre bu durumu
engellemenin yolu, yatırımların planlanmasından geçmektedir. Bu çerçevede model,
kaynakların optimal dağılımı için yatırımların özel verimlilikleri yerine, sosyal marjinal
verimliliklerinin eşitlenmesi gerektiğini vurgular. Chenery’nin az gelişmiş ülkeler için
önerdiği, piyasa koşullarına müdahale ve planlı kalkınma gibi önemler, dengeli
kalkınma modellerine dayanmaktadır.246
2.2.5. Dengesiz Kalkınma Modelleri
Dengesiz kalkınma teorileri, dengeli kalkınma teorilerinin alternatifi olarak,
Albert O. Hirschman, Paul Streeten ve Lyloyd Rodwin gibi iktisatçıların çalışmaları ile
ortaya çıkmıştır. Dengeli kalkınmanın aksine, piyasanın önderliğini ve etkinliğini kabul
eden dengesiz kalkınma görüşüne göre, az gelişmiş ülkelerin kaynakları yetersizdir ve
bu yetersiz kaynaklar ile aynı anda birçok sektöre yatırım yapmaları halinde, kurulacak
çok sayıda tesis optimal ölçeğin altında ve verimsiz çalışacaktır. Bu durum ise,
ekonomiyi durgunluğa ya da belirsiz bir kalkınma sürecine sokacaktır. Oysa azgelişmiş
ekonomilerin kalkınmaları durgun, yumuşak bir şekilde değil; patlamalar,
dalgalanmalar şeklinde gerçekleşebilir. Az gelişmiş ülkelerde bu durumun başarıyla
245 Holis B. Chenery, “Comparative Advantage and Development Policy”, American Economic Review, 51(1) 1961, ss.18-27 246 Han ve Kaya, s.210.
97
gerçekleşmesi ise, yetersiz kaynakların kalkınmaya ilişkin gelecek vadeden sektörlerde,
optimal kapasiteli tesisler kurmak için kullanılmasıyla mümkün olacaktır.247 Bu
yaklaşıma göre, kalkınmayı hızlandırmak için verimliliği yüksek olan bölgelere
yönelmek gerekir. Böylece, hem ekonominin hızlı gelişmesini önlemeyecek, hem de
çeşitli bölgelerdeki refah seviyelerinin arasında uçurum yaratmayacak bir ölçüyü
yansıtan “minimum temel denge” kavramı ortaya çıkmıştır.248
Ekonomilerde sektörler arası bağımlılık ve etkileşim konusuna da, dengeli
kalkınma teorilerinden farklı bakan dengesiz kalkınma yaklaşımı, bir sektöre yapılacak
yatırımın yoğunluğu sayesinde oluşacak fazla kapasitenin ve üretim artışının diğer
sektörlerin gelişimine de öncülük edeceğini, onları uyaracağını ve kalkınmanın bu yolla
daha hızlı olacağını belirtir. Bu görüşe göre, bu tarz bir kalkınmanın yaratılması için
devlet müdahaleleri ve planlamaya gerek yoktur, çünkü piyasalardaki fiyat
mekanizmasının bunu sağlayacağına inanılmaktadır. Ayrıca dengesiz kalkınma tezi
karşılaştırmalı üstünlükler doğrultusunda uzmanlaşma ilkesi ile de örtüşür.249
2.2.5.1. Hirschman Modeli
İleri sürdüğü modelde, dengeli kalkınma modelinde belirtildiği gibi,
kalkınmanın ülkenin her bölgesinde aynı düzeyde başlamaması gerektiğini belirten
Hirschman, kalkınmanın gerçekleşmesi için dengesiz bir yatırım stratejisini şart
koşmuştur. Hirschman’a göre kalkınmada sürekliliği sağlamak, ülkelerin kalkınma
politikalarında, bölgeler arasında gerilimler, oransızlıklar ve dengesizlikler yaratmayı
hedeflemeleriyle mümkün olur.250
Bu temel üzerine Hirschman, kalkınma hamlesi aşamasında ülkedeki stratejik
sektörlerin gelişimine öncelik verilmesi halinde, bu sektörlerin diğer sektörlere de yön
vereceğini, ekonomiye dinamizm geleceğini ve kalkınmanın da hızla gerçekleşeceğini
savunur. Zira ekonomide öyle sektörler vardır ki, bunlar kalkınma yolunda önkoşul
konumdadırlar. Bu nedenle amaç, kalkınmanın önkoşulu oldukları için, başlangıçta bu
sektörlere ağırlık vererek dengesizlik yaratmak olmalıdır. Bu şekilde öncelik verilen
247 Şahin, ss.447-448 248 Naci Karaduman, s.13 249 İlkin, s.97 250 Naci Karaduman, s.14.
98
sektörler, diğer sektörlerle ilişkileri sebebiyle onların da kalkınmalarına yol açarlar. Bu
sektörlerin seçimi ise, ülkeden ülkeye ve ekonomilerin özelliklerine göre farklılık
gösterir. Hirschman’ın dengeli kalkınma görüşüne yönelen eleştirileri ise şunlardır:251
- Dengeli kalkınma; kalkınma sürecini realist ve dinamik olarak analiz
edememektedir. Zira kalkınma, belli bir ekonomik yapıdan daha ileri bir
ekonomik yapıya geçiştir.
- Dengeli kalkınma modeli, geniş bir yatırım stratejisi ortaya çıkarmaktadır ki,
zaten kaynakları kıt olan az gelişmiş ülkelerde uygulanamayacak bir
modeldir.
Modelde yatırımların yapısı üzerinde duran Hirschman, konuya iki açıdan
bakmayı yeğlemiştir: Sosyal sabit sermaye yatırımları ve doğrudan verimli faaliyetler…
Model, önce sosyal sabit sermaye kavramının üç özelliği üzerinde durur:252
- Sosyal sabit sermaye, bütün ekonomik faaliyetleri etkileyen ve kolaylaştıran
hizmetleri içerir,
- Bu hizmetler birçok ülkede, devlet kontrolünde veya bizzat devlet tarafından
yapılır,
- Bu hizmetler ithal edilemez.
Hirschman, sosyal sabit sermaye yatırımlarının kalkınma için önemine
değinerek, birçok ülkede toplam yatırımlar içerisindeki paylarının yüksek olmasıyla da
bunu kanıtlandığını ifade etmektedir. Bu iki yatırım alanı arasındaki ilişkinin önemine
de dikkat çeken Hirschman, her doğrudan verimli faaliyetin belirli bir sosyal sabit
sermaye yatırımına (hiç olmazsa deniz, kara ve demiryolu ulaşım olanaklarına) ihtiyacı
olduğu sonucuna varır. Hirschman’a göre, sosyal sabit sermaye yetersiz ise, doğrudan
verimli faaliyetlerin üretim maliyetleri daha yüksek olacaktır.
Hirschman, yatırımları, diğer iktisatçılardan farklı olarak, doğrudan gelir ve
istihdam açısından değil, birbirleri arasındaki etkileşimleri ve sahip oldukları dinamik
yapıları bakımından ele almıştır. Zira bu dinamik yapıdaki yatırımlar, diğer yatırımları
teşvik eder, onları etkiler. Bu etkiler, yatırımların tamamlayıcı özelliğinin sonucudur.
251 İlkin, s.102. 252 A.g.e., s.98.
99
Hirschman yatırımların tamamlayıcı özelliğini, onların dolaylı yönden, geliri ve
tabi tasarrufları arttırarak yeni yatırımlara yol açması ile açıklar ve doğrudan yatırımları
arttırıcı etkilerine değinir.253 Ayrıca, modelin dayandığı önemli noktalardan biri de, az
gelişmiş ülkelerin asıl sorunlarının kaynak yetersizliği değil, bu kaynakların ortaya
çıkarılamaması ve dolayısıyla kalkınmaya katkı sağlayamamaları olduğunu
açıklamasıdır.
2.2.5.2. Lyloyd Rodwin Modeli
Lyloyd Rodwin de Hirschman gibi, ekonominin kalkınmasının, yatımların belirli
bölgelerde yoğunlaşmasıyla gerçekleşeceğini belirtmiş, bunu “otomatik kuvvet”
kavramıyla açıklamıştır. Modele göre otomatik kuvvet olarak, hem çevredeki potansiyel
kalkınma imkanları devreye sokulacak, hem de yatırımlar arasındaki potansiyel
tamamlama etkisinden, şehir ekonomilerinden ve onların sürükleyici etkilerinden
yararlanılacaktır.254 Rodwin’e göre, otomatik kuvvet yaklaşımı özellikle az gelişmiş
ülkelere yöneliktir. Ancak bu ülkelerde, bu kuvvetleri harekete geçirecek potansiyel
olmadığı veya ortaya çıkarılamadığı için, etki de fazla olmamaktadır. Sonuçta, bu
otomatik kuvvetlerin harekete geçirilememesi, daha önceki kalkınma çabalarını da boşa
çıkarmakta, zaten kıt olan kaynakların daha da heba olmasına neden olmaktadır.
2.2.5.3. Kalkınma Kutupları Modeli
Kalkınma kutupları modeli, üretim faktörlerinin etkin kullanımı için
oluşturulmuş bir modeldir. Model, sanayileşme sürecinde ortaya çıkan ekonomik
farklılaşmaları ele alır. Modele göre kutuplaşma, belli sayıda iktisadi ünitelerin
faaliyetleri nedeniyle fonksiyonel bir bütünleşme sonucunda ortaya çıkan, dengesiz bir
kalkınma sürecinin başladığı noktadır.255 François Perroux tarafından kalkınma
literatürüne sokulan bu kavram, genellikle hızlı büyüyen, hızlı kalkınma gücü bulunan
ya da yoğun yatırımlar ve özel planlar ile kendilerine güç kazandırılan kentler veya
yöreler ile ilgilidir. Kalkınma kutbu ise, ülke ekonomisi içinde belli bir yerleşme
yerinde faaliyette bulunan firmalardan daha hızlı büyüyen bir firmanın ortaya çıkması
253 Naci Karaduman, s.14. 254 Lyloyd Rodwin, Urbain Growth Strategies Reconsidered, Growth Centers in Regional Economic Development, Edited by Niles M.Hansen, New-York: 1972 s 4. 255 İlkin, ss.105-106.
100
ve söz konusu yöreleri harekete geçirmesidir. Ancak bu firma veya endüstrinin,
bağımsız bir kalkınma karakteri taşıması gerekmektedir.256
Bu model, bölgesel büyüme mekanizmasını, sanayiler arası ilişkilere ve bölge içi
gelir akımına dayanarak açıklar. Dengesiz kalkınma görüşüne göre kalkınma kutbu,
öncelik verilen sektör yada sektörlerin faaliyette bulunduğu yöre olmaktadır.
Azgelişmiş ülkelerde kalkınmayı başlatmak, gelişmiş ülkelerde ise, bir tarihsel olgu
olarak ortaya çıkan bölgesel dengesizliği ortadan kaldırmak amacıyla, durgun bölgeler
niteliğini taşıyan belirli yörelerde kalkınma kutbu oluşturulmaya çalışılmaktadır.257
Böylece kalkınmayı başlatmak veya başlamış olan kalkınmayı bütün ülke düzeyine
yaymak mümkün olacaktır.
256 Erdinç Tokgöz, Sanayileşmede Bölgesel Dengesizlikler ve Türkiye, Ankara: H.Ü.Yayınları C-14, 1976, s.26. 257 B. Ali Eşiyok, Kalkınmada Bölgesel Farklılıklar, Büyüme Kutupları ve GAP, Ankara: Türkiye
Kalkınma Bankası Araştırma Müdürlüğü, 2002. ss.7-8. http://www.tkb.com.tr/esa/GA/2002-GA/GA-02-04-13_Kalkinmada_Farkliliklar_Buyume_Kutuplari_ve_GAP.pdf [30.03.3008]
101
II- KALKINMANIN FİNANSMANI VE KALKINMANIN
FİNANSMANINDA YER ALAN KÜRESEL VE BÖLGESEL
KURUMLAR
1. KALKINMANIN FİNANSMANI
Kalkınmanın finansmanı konusu, özellikle yirminci yüzyılın ikinci yarısından
sonra, politika yapıcıların ve kalkınma iktisatçılarının dikkatini çekmiştir. Bununla
beraber, bu konunun bölgesel ve uluslararası düzeyde acil önem kazanması yenidir.
1980’lerin önemli bir bölümünde ve 1990’ların başında uluslararası toplumun
kalkınmanın finansmanına yaklaşımı, sınırlandırıcı maliye politikaları ve vergi reformu
yoluyla ulusal kaynakların harekete geçirilmesini esas alan, Washington Mutabakatı
çerçevesinde olmuştur. Vergi reformunun kapsamı, piyasanın işleyişini ön plana alan
bir politika bütünü kurmaya yönelik hamlelerden oluşmaktaydı. Gelir, kurumlar ve
ticari kazançlardan alınan vergilerin azaltılması ve dahilde tahsil edilen katma değer
vergisinin artırılması bu stratejinin temel unsurlarıydı. Bir diğer önemli nokta ise, faiz
oranlarının serbestleştirilmesi, kredilerin belli sektörlere yönlendirilmesi
zorunluluğunun kaldırılması ve mali sektöre yurtiçinden ve yurtdışından girişlerin
serbest bırakılması yoluyla ulusal mali sektörün libere edilmesiydi.258
Bilindiği gibi kalkınma, gelişmiş ülkelerden daha ziyade az gelişmiş veya
gelişmekte olan ülkelerin sorunlarından biridir. Çünkü gelişmiş ülkeler halihazırda
kalkınmayı gerçekleştirmiş durumdadırlar. Bu ülkelerin amacı, yalnızca kişi başına
geliri artırmaktır. Oysa ki az gelişmiş ülkeler için hedef, kişi başına geliri artırmanın
yanı sıra yapısal dönüşümü de gerçekleştirmektir. Az gelişmiş ülkelerin söz konusu
hedefe doğru giderken karşılaştıkları engellerin başında ise, kalkınmanın finansmanı
için gerekli sermaye birikiminin sağlanamaması gelmektedir. Zira, azgelişmiş ülkelerde
halkın büyük bir çoğunluğunun gelir düzeyi oldukça düşüktür ve düşük düzeyli bu
258 United Nations, Economic and Social Survey of Asia and the Pacific 2001: Financing for
Development, United Nations Publications, 2001, s.165. http://www.unescap.org/drpad/publication/survey2001/[24.04.2008]
102
gelirin büyükçe bir kısmı, tüketim harcamalarında kullanılmaktadır. Yani az gelişmiş
ülkelerde, tüketim eğilimi çok yüksek; tasarruf eğilimi ise, çok düşüktür. Çünkü söz
konusu ülkelerde, tüketim eğiliminin yüksek olmasına rağmen, gelir düzeyinin düşük
olması; tüketim büyüklüğünün göreceli olarak düşük düzeyde kalmasına neden olmakta
ve tüketimin kısılarak tasarrufların arttırılması şansını azaltmaktadır.259 Diğer bir
deyişle, tüketim eğiliminin yüksek, gelir düzeyinin düşük olması; az gelişmiş ülkeler
için hayati öneme sahip olan sermaye birikiminin yetersizliği sorununu yaratmaktadır.
Bu kapsamda, gelişmekte olan veya az gelişmiş ülkeler için kalkınmanın
gerçekleştirilmesi, sermaye birikimi ile özdeşleştirilebilir. Ancak kalkınmayı yalnızca
sermaye birikimine bağlamak, onu aşırı indirgemek olacaktır. Çünkü, sermaye
birikiminin yanında teknolojik gelişme, girişimcilik ruhuna sahip yeterli sayıda vasıflı
girişimcinin varlığı, beşeri sermayenin niteliği, doğal kaynaklar ile sosyal, siyasi, dini,
kültürel, coğrafi, vb. unsurların da kalkınma üzerinde etkili olduğu yadsınamaz bir
gerçektir.260 Bununla beraber tüm bu unsurların kalkınmayı pozitif yönde
değiştirebilmesi netice itibariyle sermaye birikimine dayandığı için sermaye birikimi
kalkınmanın vazgeçilmez unsuru olarak kabul edilmektedir.
Diğer taraftan, gelişmekte olan ülkelerde sermaye birikiminin sağlanması
önündeki bir diğer engel de yatırım yapmada görülen isteksizliktir. Bu isteksizlik,
yatırım yapma kültürünün olmayışından yada yatırımların içerdiği riski göze
alamamaktan kaynaklanabilmektedir. Ayrıca, üretim faktörlerinin miktar ve nitelik
açısından istenilen düzeyde olmayışı ya da üretim teknolojisi eksikliği de yatırım
yapmayı olumsuz etkileyen faktörlerdir.261
Sonuç olarak, az gelişmiş ülkelerde, kalkınmanın finansmanı konusunun, milli
gelirin arttırılması için gerekli üretim kaynaklarının sağlanması ile ilgili olduğunu ifade
etmek yanlış olmayacaktır.262 Bu kapsamda yeterli sermaye birikimi sağlayamayan az
gelişmiş ülkelerde, kalkınmayı, sağlıklı ve güvenilir kaynaklarla finanse etmek
259 Han ve Kaya, s.71. 260 Abdullah Keskin, Hüseyin Şen ve N.Tolga Saruç, “İktisadi Kalkınmanın Finansmanı” Sami Taban ve
Muhsin Kar (Ed), Kalkınma Ekonomisi içinde (197-234), Bursa: Ekin Kitapevi, 2004, s.198. 261 Berber, s.357. 262 Anthony P. Thirlwall, MacMillan İktisat Serisi : İktisadi Kalkınmanın Finansmanı, Tülay Arın
(çev), İstanbul: Akbank Kültür Yayınları, 1980, ss. 19-20.
103
zorunluluğu vardır. Bu noktada, ortaya çıkan kalkınmanın finansmanı sorununu, iki
farklı perspektiften incelemek mümkündür. Bunların birincisi, kalkınma için gerekli
finansman ihtiyacının ne büyüklükte olacağı, ikincisi ise kalkınmanın finansman
kaynaklarının neler olduğudur.
1.1. Kalkınmanın Finansman İhtiyacını Belirleyen Faktörler
Kalkınmanın finansmanında ne büyüklükte bir kaynağa ihtiyaç duyulacağı
cevaplandırılması gereken önemli bir sorudur. Bu büyüklük, ülkeden ülkeye farklılık
gösterebileceği gibi, ülke içerisinde dönemden döneme de farklılık gösterebilmektedir.
Kalkınma için gerekli finansman ihtiyacının büyüklüğünü belirleyen temel unsur,
ülkenin kendisine hedef seçtiği kalkınma hızıdır. Söz konusu kalkınma hızını
yakalayabilmek için ise, kalkınmayı finanse edecek potansiyel iç ve dış tasarrufların
büyüklüğü önem taşımaktadır. Buna göre, kalkınmanın ekonomik büyüme kavramından
farkı göz ardı edilmeksizin, kalkınma amacına yönelik bir süreç içerisinde, reel milli
gelirin (Y) dönemden döneme (örneğin yıldan yıla) gösterdiği değişme, kalkınma hızı
olarak ele alınırsa, bu hızı gerçekleştirmek için gerekli finansmanın büyüklüğü de rahat-
lıkla hesaplanabilir. Bu kapsamda kalkınma hızı (g), şu şekilde formüle edilir:263
1
1 1
t t
t t
Y Y Yg
Y Y−
− −
− ∆= =
Yukarıdaki formülde ‘g’, brüt kalkınma hızını göstermektedir. Net kalkınma
hızını bulabilmek için ise, ya yukarıdaki ‘g’ değerinden ülkenin nüfus artışı düşülmeli
ya da kalkınma hızının hesaplanmasında doğrudan kişi başına değişme dikkate alınır.
Diğer taraftan, bir ekonominin büyüme oranı, milli gelirin bir oranı olarak tasarrufların
(S/Y) sermaye-hasıla katsayısına (C/O) oranına eşittir. Sermaye - hasıla katsayısı,
üretimi bir miktar artırmak için gerekli olan sermaye miktarıdır. Diğer bir ifadeyle,
sermayenin (diğer üretim faktörlerinin de katılımı ile), yarattığı fiziki hasılaya
oranıdır.264 Bu kapsamda, belirtilen eşitlik, şu şekilde formüle edilebilir:
263 Keskin, Şen ve Saruç, s.198. 264 Emine Karaduman, s.27.
104
/
/
S Yg
C O=
Bu eşitlikten hareketle, bir ülkenin ekonomik büyüme için ihtiyaç duyduğu
finansman oranını belirlemek mümkündür. Örneğin, yıllık %6'lık bir kalkınma hızını
hedefleyen ve sermaye-hasıla katsayısının 3.5 olduğu bir gelişmekte olan ülke
ekonomisinde yapılması gereken ortalama tasarruf oranı, 6/100x3.5; yani %21 olacaktır.
Bunun anlamı, söz konusu ülkenin %6'lık bir kalkınma hızını yakalayabilmek için milli
gelirinin %21'ini tasarrufa yönlendirmesi gerektiğidir. Ülkenin yurtiçi tasarruf oranı,
%16 ise, %21 ile %16 arasındaki farkın da dış kaynaklardan finanse edilmesi
gerekmektedir.265
Diğer taraftan, kalkınma kavramını nicel veya nitel yönlerinden yalnızca biriyle
açıklamaya çalışmak eksik bir değerlendirme olacaktır. Yani, kalkınma açısından çok
büyük öneme sahip yapısal değişmeyi, tek bir rakama indirgemek gerçekçi
olmayacaktır. Gerçekte, bir ülkenin kalkınması, onun doğal kaynakları, beşeri
sermayesi, fiziki altyapısı, sahip olduğu teknoloji, hükümetin kalkınma stratejisi ve
ülkenin dışa açıklık derecesi gibi, çok sayıdaki faktör tarafından belirlenmektedir.
Temelde, bir ülkedeki kalkınma ya da ekonomik büyümenin o ülkede yapılan farklı
yatırımların doğrudan bir fonksiyonu olduğu düşünülebilir.266
Bu kapsamda, daha spesifik olarak kalkınmayı belirleyen faktörleri sermaye
birikimi, tasarruf gücü, tüketim davranışları, üretim miktarı, teknolojik gelişme düzeyi,
doğal kaynaklar, nüfus artış oranı, kurumsal yapı ve kaynakların dağılımı şeklinde
sayabiliriz. Bu faktörler, aynı zamanda ekonomide milli gelirin artışını etkileyen
unsurlardır. Azgelişmiş ülkelerin taşıdıkları özellikler çerçevesinde, söz konusu fak-
törler, hem birbirlerini etkilemekte, hem de milli gelirdeki artışı, yani kalkınma hızını
belirlemektedir. Kalkınma hızı da ülkenin ihtiyacı olan finansman miktarının
çerçevesini çizmektedir. Diğer bir deyişle, kalkınma hızı, azgelişmiş ülkelerde kalkınma
hareketi içinde istenen kalkınma düzeyine ulaşabilmek için gerekli finansman ihtiyacını
265 Keskin, Şen ve Saruç, s.199. 266 United Nations, Economic and Social Survey of Asia and the Pacific 2001: Financing for
Development, s.166.
105
Kalkınmanın Finansman Kaynakları
İç Finansman Kaynakları
Dış Finansman Kaynakları
� Tasarruflar o Gönüllü Tasarruflar o Zorunlu Tasarruflar
� İç Borçlanma
� Yabancı Özel Sermaye o Doğrudan Yabancı Sermeye
Yatırımları o Portföy Yatırımları
� Dış Borçlar � Dış Yardımlar
Dış Ticaret Yoluyla Finansman
göstermektedir. Buna göre, sermaye-hasıla katsayısının (C/O) yanı sıra; kalkınma
hızını, yani kalkınmanın finansman ihtiyacını belirleyen, tüketim ve yatırım
harcamalarının miktarı, nüfus artış hızı ve teknolojik gelişmeler gibi başka faktörler de
bulunmaktadır. 267
1.2. Kalkınmanın Finansman Kaynakları
Bir ekonomide sermaye birikimini ve kalkınmayı sağlayan finansman
kaynaklarını, ülkenin gelişmişlik düzeyine bakılmaksızın, iç finansman, dış finansman
ve dış ticaret yoluyla finansman olmak üzere üç başlıkta toplamak mümkündür (Şekil
5). Bu kapsamda, iç finansman kaynakları, ülke içindeki iktisadi aktörlerin
tasarruflarından oluşurken; dış finansman kaynakları, diğer ülke ve/veya ülkelerin
ekonomik birimlerinin tasarruflarından oluşmaktadır.
Şekil 5: Kalkınmanın Finansman Kaynakları
Kaynak: Abdullah Keskin, Hüseyin Şen ve N.Tolga Saruç, “İktisadi Kalkınmanın Finansmanı” Sami Taban ve Muhsin Kar (Ed), Kalkınma Ekonomisi içinde (197-234), Bursa: Ekin Kitapevi, 2004, s.200; Emine Karaduman, Ekonomik Kalkınmada Finansman ve Organizasyonu, T.C. Maliye ve Gümrük Bakanlığı Araştırma Planlama ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı, Yayın No: 1993/328, Ankara: Başbakanlık Basımevi, 1993, s.37.; Metin Berber, İktisadi Büyüme ve Kalkınma, 3.Basım, Trabzon: Derya Kitapevi, 2006, s.367.; Percy S. Mistry , Financing for Development Perspectives and Issues, Kolombiya: Commonwealth Secretariat, 2002, s. ix.
267 Emine Karaduman, s.27.
106
1.2.1. Kalkınmanın İç Finansman Kaynakları
Kalkınmanın iç kaynaklarla finansmanı konusunda başlıca üç analitik yaklaşım
bulunmaktadır. Bunlardan birincisi; klasik yaklaşımdır ki buna tasarruf yaklaşımı da
denmektedir. Burada kaynaklar, gönüllü veya zorunlu tasarruflardır. Tasarruflar
yatırımların ön koşuludur ve tasarruflar kolaylıkla yatırım alanı bulabilmektedir. Bu
yaklaşım enflasyona şiddetle karşıdır. İkincisi; Keynesçi yaklaşımdır. Burada,
yatırımların tasarruflara bağlı olmadığı, tersine tasarrufların yatırımlar tarafından belir-
lendiği savunulmaktadır. Atıl kaynakların olması halinde üretimin artırılması, tam
kullanım durumunda gelirin az tasarruf yapanlardan çok tasarruf yapanlar lehine
yeniden dağıtılması yoluyla, tasarrufların yatırım düzeyine uyarlanabileceği
belirtilmektedir. Üçüncüsü; miktar teorisi yaklaşımıdır. Burada enflasyonist finansman
ve enflasyonun parayı vergileme özelliğine ağırlık verilmektedir. Enflasyon yoluyla
devlet lehine yeniden dağıtılan kaynakların, yatırımda kullanıldığı savunulmaktadır.
Gerek Keynesçi, gerekse miktar teorisi yaklaşımında kaynaklar, zorunlu tasarruftur ve
özel kesimde gelirin yeniden dağılımı yoluyla sağlanmaktadır. Eğer gelişmekte olan
ülkede planlanan yatırımlar, planlanan tasarruflardan yüksekse ve tüketim malları
endüstrisinde atıl kapasite yoksa her iki yaklaşım da enflasyonla sonuçlanmaktadır.
Klasik yaklaşımda ise, kaynaklar gönüllü ve zorunlu tasarruflardır ve enflasyon ya-
ratmamaktadır.268
Bu kapsamda, kalkınmanın finansmanında yararlanılabilecek iç kaynakları, Şekil
6’da gösterildiği gibi, iki ana grupta toplamak mümkündür. Bu gruplardan ilki
tasarruflar, ikincisi ise iç borçlanmadır. Tasarruflar kendi içinde, gönüllü tasarruflar ve
zorunlu tasarruflar olmak üzere ikiye ayrılır. Gönüllü tasarruflar da özel tasarruflar ve
kamu tasarruflarından oluşur. Özel tasarruflar hanehalkı ve işletmeler tarafından
gerçekleştirilir. Tasarrufların diğer ayağı ise zorunlu tasarrufladır. Bu kaynak türü de
vergiler ve enflasyon olmak üzere ikiye ayrılabilir. Yurtiçi finansman kaynakları içinde
önemli bir paya sahip diğer kaynak da iç borçlanmadır. İç borçlanma, devlet iç borçları
ve işletme iç borçları olarak iki ayrı başlık altından incelenmektedir.269
268 Thirlwall, ss. 19-20. 269 Berber, 367.
107
Şekil 6: Kalkınmanın İç Finansman Kaynakları
Kaynak: Metin Berber, İktisadi Büyüme ve Kalkınma, 3.Basım, Trabzon: Derya Kitapevi, 2006, s.367. ; Dweight H. Perkins, Steven Radelet ve David L. Lindauer, Economics of Development, 6. Basım, USA: W.W. Norton & Company, 2006, s.376.
Yurtiçi kaynakların harekete geçirilmesini etkileyen bazı unsurlar, kişi başına
düşen gelirin artması, bireylerin tasarruf tercihleri, mali aracılık hizmetlerinin gelişme
düzeyi ile buna olan güven, nüfus yapısı, ve maliye/para politikalarıdır. Bu kaynakların
üretken faaliyetlere yönelik yatırımlara dönüştürülmesi, basiretli maliye/para
politikalarına dayanan kaliteli makroekonomik temellerin varlığına; bankacılık
sektörünün düzenleme ve denetleme çerçevesi ile menkul kıymetlerin, ayrıca tahvil
piyasalarının ölçek ve kalitesi tarafından tanımlanan mali sektörün yapısına; tutarlı bir
yatırım politikasının varlığına bağlıdır. Hukuk ve düzenin durumu, eğitimli işgücünün
varlığı, fiziki altyapı koşulları ve mülkiyet hakları, tasarrufların yatırıma dönüşmesi
sürecinde ayrıca etkendir.270 Diğer taraftan, 2002’de Meksika’nın Monterrey kentinde
gerçekleştirilen Birleşmiş Milletler Uluslararası Kalkınmanın Finansmanı Konferansı 270 United Nations, Economic and Social Survey of Asia and the Pacific 2001: Financing for
Development, s.167.
Kalkınmanın İç Finansman Kaynakları
Tasarruflar İç Borçlar
Gönüllü Tasarruflar
Zorunlu Tasarruflar
Devlet İç Borçları
İşletme Borçları
Özel Tasarruflar
Kamu Tasarrufları
Vergiler Enflasyon
Hanehalkı Tasarrufu
İşletme Tasarrufu
108
öncesinde, Birleşmiş Milletler Genel Sekreterliği ve İngiliz Milletler Topluluğu
tarafından yayımlanan ve söz konusu konferansta ele alınacak konulara öneri getirilmesi
amacı taşıyan rapora göre, gelişmekte olan ülkeler, 2015 yılına kadar, yurtiçi tasarruf
oranlarını, her yıl, GSYİH oranlarının en az % 1’i kadar artırmak zorundadırlar. Rapora
göre bu, ancak iki şartla mümkün olabilir: Bu şartlardan birincisi ülkelerdeki gönüllü
tasarrufların, yurtiçi mali kurumsal sistemde, mali piyasalarda ve vergi sisteminde
değişiklikler yapılmak suretiyle, artırılması; ikincisi ise, aşağıdaki amaçlara yönelik
önlemler kanalıyla, kamu sektörünün tasarruf edememesinin önüne geçilmesidir:271
- Savurgan kamu harcamalarının azaltılması,
- Tekrarlanan gelir ve harcamaların 2015 yılına kadar dengelenmesi,
- 2010 yılına kadar kamu iktisadi kuruluşlarının aktarılan maddi kaynakların
tedrici olarak düşürülmesi,
- Kamu iktisadi kuruluşlarının mali gelirlere katkısının reel olarak yıllık %3
artmasının sağlanması,
- Kamu iktisadi kuruluşlarındaki kamu hisselerinin oranının 2015 yılına kadar
sıfırlanması,
- 2015 yılına dek kamunun bankaların ve diğer mali kurumların sahipliğinden
tamamen çekilmesi,
- Uluslararası finansal kurumların ve çok taraflı kalkınma bankalarının
yardımıyla ulusal ve bölgesel sermaye piyasalarının gelişiminin
hızlandırılması.
1.2.1.1. Tasarruflar
Tasarruf, yatırım ve ekonomik büyüme arasındaki bağlantının merkezinde yer
almaktadır. Yeni gelir yaratmak genellikle mevcut gelirin bir kısmını makine, materyal
vs. satın almak üzere bir kenara koymayı gerektirmektedir. Yeni bir makine edinmek,
hammadde temin etmek, fabrikayı genişletmek, kırsal kesimde yeni bir yol yapmak
finansman gerektiren yatırımlardır ki bu finansman tasarrufla sağlanır. Yeni yatırımlar
yapabilmek için zengin olmak gerekmez, fakat gelir yoluyla yeni yatırımlar yapabilmek
için kaynaklar gerekmektedir. Bazı kesimler, gelecekte kazanç sağlayacak yatırımlar
271 Percy S. Mistry , Financing for Development Perspectives and Issues, Kolombiya: Commonwealth
Secretariat, 2002, s. ix.
109
için gereken kaynakları sağlayabilmek amacıyla daha fazla tüketim yapmaktan
fedakarlık etmek isteyebilir. Tasarruf pek çok kaynaktan sağlanabilir: yatırımı yapan
kişinin kendisinden, aile veya arkadaşlardan alınacak özel kredi veya hibelerden,
müşteri tasarrufları üzerinden, keşide edilen banka kredisinden, yabancı bir firmanın
hisselerine yatırım yaparak, mikrofinansman kuruluşlarından küçük borçlar almak
yoluyla, kamu yatırımlarına yönelik milli vergi gelirlerinden veya kendi ülkesinin
tasarruflarını kullanan yabancı yardım kuruşlarının hibelerinden.272
Bir toplumda tasarruf yapan üç temel grup vardır. Bunlar; hanehalkı, işletmeler
ve devlettir. Kişi bakımından tasarruf; belli bir dönemde elde edilen gelirin,
tüketilmeyip, daha sonraki bir dönem için ayrılması olarak tanımlanmaktadır.
İşletmelerin tasarrufu; her yıl ayrılan amortismanlardan ve dağıtılmamış kârların
yarattığı fonlardan oluşmaktadır. Devlet ise; mal ve hizmet karşılığı cari giderleri ile
sübvansiyon ve transfer ödemeleri gibi harcamalar toplamından daha fazla gelir (vergi
ve diğer gelirleri) yarattığı durumlarda tasarruf sağlamaktadır ki buna, kamu tasarrufu
denmektedir. Tasarrufların tümü, toplumsal tasarrufu meydana getirmektedir ki bu,
ekonomide belli bir dönem içinde yaratılan gelirin, o dönemde tüketilmeyen kısmıdır.273
Gelişmekte olan ülkelerde kişi başına gelirin düşük olması, zorunlu olarak
kişisel gelirin daha büyük bir kısmının tüketime; daha az bir kısmının da tasarrufa
ayrılmasına neden olmaktadır. Bir başka ifadeyle kişi başına gelirin düşük olması, ilave
tüketimde bulunmanın marjinal faydasının tasarrufta bulunmaya göre daha yüksek
olması demektir. Bu da marjinal tüketim eğiliminin yüksek; buna karşın, marjinal
tasarruf eğiliminin düşük olması sonucunu doğurmaktadır. Ancak, ülkenin ekonomik
gelişmişlik düzeyi ve bireylerin gelir düzeyleri yükseldikçe toplumun tüketim kalıpları
da değişmektedir. Bu süreçte genelde toplumun tüketim eğilimi, zorunlu tüketim
mallarından dayanıklı ve lüks olarak kabul edilen tüketim mallarına doğru kayma
eğilimi göstermektedir. Dolayısıyla ekonominin gelişmesine paralel olarak tasarrufların
da arttırılması ancak tasarrufu özendirici ve bunları değerlendirecek kurumların varlığı
ile mümkün olabilmektedir.274
272 Perkins, Radelet ve Lindauer, s.365. 273 Parasız, s.219. 274 Keskin, Şen ve Saruç, s.214.
110
Tasarrufların, ülke kalkınmasına yararlı olabilmeleri ise, sermayeye
dönüşmelerini gerektirir. Nitekim, sermayenin kaynağını tasarruflar oluşturmaktadır,
ancak, tasarrufun kendisi sermaye değildir. Bu nedenle, tasarrufların yatırım yapmak
için ayrılması ve öngörülen yatırımların gerçekleştirilerek, tasarrufların sermayeye
dönüşmesi sağlanmalıdır.275 Diğer taraftan, özellikle yoksul ülkeler için her derde deva
görülen sermaye birikimi, ekonomik büyüme ve kalkınma için mutlak gereklidir, fakat
yeterli değildir. Sağlık ve eğitime yapılan yatırımların öneminin yanı sıra, üretken
yatırımları ve ulusal tasarrufları verimli kullanmayı teşvik eden kurumsal kalkınmanın,
iyi yönetimin, uluslararası ticaretin ve makroekonomik istikrarın oynadığı rolün önemi
de bilinmektedir. Üretken yatırım ortamı oluşturmak sadece bir ülkenin tasarruflarından
daha fazla faydalanmasını sağlamayacak; bunun yanı sıra, bir taşla iki kuş vurarak daha
fazla tasarrufu da teşvik edecektir. Ülkeler, GSYİH’nın büyük bir oranını tasarruf ve
yatırımla muhafaza edebilirlerse, mantıklı üretken yatırım yapabilirlerse, uzun dönemler
boyunca ılımlı ve güçlü büyüme oranlarını sürdürebilirler.276
Sonuçta, bir ülkedeki bütün yatırımlar, temel olarak, ya ülke içindeki ekonomik
birimler veya yabancılar tarafından yapılan, gönüllü ve zorunlu tasarruflar aracılığıyla
finanse edilmektedir. Örneğin; özel bir firma, kendi yatırımlarını, ya hissedarlarının
katkılarıyla ya da banka kredisiyle finanse etmektedir. Hükümetler ise, kamu
yatırımlarını vergi katkılarıyla finanse ederler ki bir bakıma bu katkılar, zorunlu tasarruf
olarak düşünülebilir. Ayrıca bir ülke, ticarete ve uluslararası mali işlemlere açık olduğu
ölçüde, yatırımlarını diğer ülke tasarruflarını çekerek finanse edebilmektedir.277
1.2.1.1.1. Gönüllü Tasarruflar
Kalkınmanın finansmanında sahip olunan kaynakların etkin kullanımı kadar
hangi tür kaynaklara başvurulacağı da önem taşır. Bu anlamda özellikle gönüllü
tasarruflar en sağlam ve güvenilir kaynak özelliği taşımaktadır. Bu türdeki tasarruflar,
bir ekonomik birimin kendi iradesiyle gerçekleştirdiği tasarruflardır.278 Gönüllü
tasarrufları, hanehalkı ve işletmelerin tasarruflarından oluşan özel gönüllü tasarruflar ve
275 Emine Karaduman, s.37. 276 Perkins, Radelet ve Lindauer, s.366. 277 A.g.e., s.373. 278 Berber, ss.367-368.
111
kamunun gönüllü tasarrufları olmak üzere iki ayrı açıdan incelemek mümkündür.
Hanehalkının veya bireyin belirli bir dönemde elde ettiği gelirinin bir kısmını
harcamayıp biriktirmesi ya da bir sonraki dönem için ayırması, hanehalkı tasarrufu
olarak adlandırılır. Hanehalkının geliri ve ihtiyaçları, aydan aya ve yıldan yıla farklılık
gösterir. İnsan hayatının çeşitli dönemleri incelenecek olursa; gelir, harcama ve tasarruf
yapılarının farklılaştığı görülebilir. Kişi çalışma hayatında ilerledikçe, gelir düzeyi de
genel olarak artma eğilimi gösterir. Böylece, bir önceki dönem alınan borçların
ödenmesi ve kişinin kendi imkanları ile harcamalarını karşılaması da mümkün olur.
Aktif çalışma yaşamı boyunca insanların gelirlerinin giderek artmasına karşılık,
harcamaların artış hızı belirli bir süre sonra gelirin altında kalacaktır. Bunun başlıca
nedeni, bireylerin zaman içindeki gereksinimlerinin hayatlarının ilk dönemindeki kadar
hızlı artmamasıdır. Bazı gereksinimler, bir defa karşılandıklarında ortadan kalkmakta;
bazıları ise, hayat boyunca süreklilik göstermektedir. Buna karşılık, sağlık harcamaları
gibi bazı gereksinimler de zaman içinde değişkenlik göstermekte ve çoğunlukla hayatın
ileri dönemlerinde artmaktadır. Genel kanıya göre, insanların çoğu, gelecek yılların
belirsizliğini ve özellikle ileri yaşlarda çalışamayacaklarını düşünerek, aktif çalışma
dönemlerinde tasarruf yapma eğilimindedirler.279 Ancak, hanehalkı içerisinde, özellikle
gelir düzeyi düşük olan kesimi tasarrufta bulunmaya ikna etmek oldukça zordur. Bu
durumda, halkın gönüllü tasarruflarının artırılması, bazı tasarruf teşviklerine ve
bazı kurumların geliştirilmesine bağlıdır. Kişilerin tasarruflarını teşvik amacıyla, faiz
oranlarının yükseltilmesi bankacılığın yaygınlaştırılması ve sermaye piyasasının
kurularak geliştirilmesi gibi tedbirler alınmaktadır. Kişiler kazanç sağladıklarını
bildikleri zaman daha çok tasarruf yapmaktadırlar.280
Şirketlerin de tıpkı bireyler gibi, dönemden döneme değişen gelir ve ihtiyaç
yapıları bulunmaktadır. Şirketlerin gelirleri, ürettikleri mal ve hizmetlerin satışına
bağlıdır. Bir genelleme yapılacak olursa, şirket gelirlerinin üretim hacmindeki artışa
bağlı olarak yükseldiği söylenebilir. Ancak bu fazlasıyla basite indirgenmiş bir
yaklaşımdır. Çünkü istisnai de olsa ekonominin bütününün ya da şirketin faaliyette
279 K. Batu Tunay, Finansal Sistem: Yapısı, İşleyişi Yönetimi ve Ekonomisi, İstanbul: Birsen
Yayınevi, 2005, ss.41-44. 280 Emine Karaduman, s.39.
112
bulunduğu sektörün durgunluk içinde olması halinde, şirket üretim hacmini arttırsa bile
bunu satamayacağından gelirinin artmaması, hatta düşmesi mümkündür.281 Bu nedenle,
işletmeler düzeyinde gerçekleştirilebilecek tasarruflar, bu işletmelerin gelirlerinden çok,
kamu ve özel sektör kuruluşlarının dağıtılmamış karlarından oluşmaktadır. Nitekim,
şirketlerin en önemli amaçları kar maksimizasyonunu sağlamaktır. İşletmelerde belirli
bir üretim dönemi sonunda elde edilen vergi sonrası kar, işletme sahibine ya da
ortaklarına dağıtılmayıp gelecek dönemlerde gerçekleştirilmesi düşünülen bazı
faaliyetler için ayrılırsa tasarruf yapılmış olunur. Vergi sonrası karın tasarruf
sayılabilmesi için, enflasyondan arındırılmış yani reel nitelikte olması gerekir.282
Diğer taraftan, ekonomide girişimcilerin tasarruflarının artırılmasını sağlayacak
teşviklerin uygulanması da kalkınma için son derece önemlidir. Bunlar, ithalatın
sınırlandırılması, ihracatın teşviki, vergi indirimi, hammadde, enerji vb. girdilerin
ucuzlatılması gibi tedbirlerdir. Ayrıca, devletin büyük altyapı ve sanayi yatırımlarını
gerçekleştirmesinin, fertlerin ve girişimcilerin tasarruf ve yatırım arzularının artmasında
önemli rolü bulunmaktadır.283
Son olarak, kamu ya da devlet tasarrufları ise, temel olarak kamu tüketimi aşan
kamu gelirlerinin üzerinde oluşan bütçe tasarruflarından oluşmaktadır. Kamu
harcamaları, tüm cari harcamalara ilaveten, askeri teçhizat giderleri, gıda yardımlarına
yapılan harcamalar, devlet memuru ve polislerin maaşları, yakıt, kırtasiye, yol ve
köprülerin bakımı, milli borca tahakkuk eden faizler olarak tanımlanmaktadır. Tanım;
yol, köprü, okul ve diğer altyapı inşaatlarını kapsamaz. Bunlar yatırım harcaması olarak
sınıflandırılır. Kamu tasarrufu, kamu yatırımlarının finanse edilmesinde
kullanılmaktadır. Bu yüzden bir ülke bütçe açığı verirken, tüketim ve yatırım
harcamaları toplam gelirin üzerindeyken bile pozitif kamu tasarrufuna sahip olabilir.284
Kamu gelirlerinin kaynağı ise, vergilerdir. Vergi yoluyla kişi veya
teşebbüslerden iradeleri dışında devlete kaynak aktarılır. Kamuda tasarruf
sağlanabilmesi için ya kamu gelirleri artırılmalı ya da harcamaları azaltılmalıdır. Kamu
281 Tunay, ss.45-46. 282 Berber, s.373. 283 Emine Karaduman, s.38. 284 Perkins, Radelet ve Lindauer, s.374.
113
gelirlerinin artırılması kolay değildir. Bunun yanı sıra devlete yüklenen birçok görevden
dolayı harcamaların azaltılması da kolay değildir. Bu nedenle özellikle az gelişmiş
ülkelerde kamu tasarrufu nadir rastlanan bir durum olarak bilinir.285 Az gelişmiş ve
gelişmekte olan ekonomilerdeki bu sorunun nedeni olarak ise, devletin borçlanma
oranındaki fazlalığın ve bu borçların zamanında ödenmesinde yaşanan güçlükler sonucu
bütçe dengesizliklerinin süreklilik göstermesinin altı çizilmelidir. Bunun doğal sonucu
da böyle ekonomilerde, devletin sürekli olarak tersine tasarruf eden ya da borçlu
konumunda olmasıdır. Oysa gelişmiş ekonomilerde, devlet zaman zaman denk bütçe ya
da bütçe fazlası pozisyonlarını da sağlayarak net tasarruf eden konumuna
geçebilmektedir.286
1.2.1.1.2. Zorunlu Tasarruflar
Zorunlu tasarruflar; kişilerin, gönüllü olarak yaptığı tasarrufların yanında,
devletin aldığı kararlar sonucu, kendi iradelerinin dışında yaptıkları tasarruflardır. Bu
tür tasarruflar vergiler ve enflasyon olarak iki grup altında analiz edilebilir.
1.2.1.1.2.1. Vergiler
Kamu harcamalarını finanse etmek amacıyla, devletin hükümranlık gücüne
dayanarak gerçek ve tüzel kişilerden cebren ve karşılıksız olarak tahsil ettiği ekonomik
değerler şeklinde tanımlanan vergiler, kalkınmanın iç kaynaklarlar finansmanı
kapsamında, zorunlu tasarruf olarak başvurulan en etkin ve en temel araçlardır. 287
Gelir düzeyinin düşük olduğu ülkelerde, tasarruf artışı tüketimin kısılmasını
gerektirir, tüketimin yaygın ve devamlı bir şekilde kısılması ise vergileme ile
mümkündür.288 Ancak, vergileme söz konusu olduğunda toplumun bütün katmanları
reaksiyon gösterir. Zira hiç kimse gelirini başkasıyla paylaşmak istemez. Bu nedenle
vergilemenin amaçlarında öncelik sırasını doğru tespit etmek gerekir. Buna göre,
vergilemenin temel amaçları üretimi artırma ve gelir dağılımını düzeltme olarak
sıralanabilir. Birbiriyle çelişir durumda olan bu iki amaçtan hangisine öncelik tanınacağı
285 Berber, s.373. 286 Tunay, ss.47-48. 287 Keskin, Şen ve Saruç, s.201. 288 Emine Karaduman, s.39.
114
konusunda farklı görüşler mevcuttur. Tasarruf ve yatırım eğilimlerinin değişik gelir
gruplarında farklı olacağını kabul edenlere göre vergilemenin amacı, önce üretim artışını
gerçekleştirmek olmalıdır. Zira, bölüşülecek geliri artırmadan gelir dağılımında adaleti
sağlamaya çalışmanın fazla bir anlamı yoktur. Bunun karşısındaki görüş ise, farklı gelir
gruplarındaki tasarruf eğiliminin, gelirin mutlak seviyesi ile değil nispi seviyesiyle yani
mevcut gelir grubunun tüketim davranışı ile ilgili olduğunu kabul eder. Bu görüşe göre,
fakirlik kısır döngüsünden kurtulabilmek için tüketim harcamalarının artırılarak iç
piyasanın büyütülmesi gerekir.289
Diğer taraftan, az gelişmiş ülkelerde vergileme, ülkenin kalkınma önceliklerine
ters düşmemesi açısından da önemlidir. Bu nedenle, iyi bir vergi düzeninin
oluşturulması vergilemede başarıya ulaşmanın ilk şartı olarak kabul edilmektedir. İdeal
bir vergi düzeninin sahip olduğu özellikler ise; eşitlik, açıklık, uygunluk ve tasarruf
ilkeleridir. Eşitlik; ödenecek verginin gelire ve devletten sağlanan faydaya göre
ayarlanmasını, açıklık; verginin önceden belirtilen esaslara göre alınmasını, uygunluk;
verginin mükellefe en uygun gelen zamanda ödenmesini, tasarruf ise; vergi toplama
masraflarının minimize edilmesini ifade eder. Bu klasik vergi prensiplerine, verginin
amacı ile ilgili tercihlere göre yeni ilkeler eklemek, böylece ülkelere özgü vergi
politikaları oluşturmak mümkün ve gereklidir. Klasik vergi prensiplerine ilave
edilebilecek, yeni ilkeler kapsamında vergileme;
- üretimi mümkün olduğu kadar az etkilemeli, üretimin azalmasına yol
açmamalıdır,
- zaruri mal ve hizmet dışında kalan mal ve hizmet tüketimini mümkün olduğu
kadar çok kısmalıdır,
- ekonomide sektörler veya firmalar arası farklılıklar yaratarak, üretim
faktörlerinin en verimli tarzda dağılımını bozmamalıdır,
- gelir elastikiyeti yüksek olmalıdır.290
Kalkınma sürecinin ilk aşamalarında gönüllü tasarrufları teşvik edecek yapılanma
ve kurumlaşma yetersiz olduğundan vergiye daha fazla başvurulur. Mevcut tasarruf
boşluğunu doldurmak ve büyük ölçekli yatırımları gerçekleştirmek için vergi yükü 289 Berber, s.374. 290 Emine Karaduman, s.39.
115
kaçınılmaz olarak ağır tutulur. Kalkınma sürecinde belirli bir yol alındıktan sonra, gelir
artışına bağlı olarak tasarruf alışkanlıkları artar. Ülkedeki mali sistem ve bankacılık
sistemindeki gelişmelere bağlı olarak tasarruflar yatırımcıya daha kolay transfer edilir.
Bu nedenle de vergilere daha az başvurulur. Ancak, az gelişmiş ülkelerde vergi yükü
ağır olmakla birlikte, vergi gelirlerinin milli gelire oranı oldukça düşüktür.291
Neredeyse 1970’lere kadar uzanan savaş sonrası dönem boyunca çoğunlukla,
kamu tasarruflarını artırmak için yaygın olarak önerilen önlemler, özellikle yükseltilmiş
vergi oranları ve yeni vergiler yoluyla vergi toplamayı çoğaltmak olmuştur. Bu gibi
vergisel önlemler, vergilerin çok yüksek olduğu durumlar haricinde (çünkü bu durum
daha düşük iç tasarruflarla sonuçlanır), kamu tasarruflarını genişletmek veya
hükümetin açıklarını azaltmak için kullanılabilir. Ancak, devletin marjinal tüketim
eğiliminin 1’den düşük olduğu zaman bile, yüksek vergi gelirleriyle sağlanan yüksek
kamu tasarrufunun tüm ülke tasarrufunda göze çarpan bir artışa yol açacağının bir
garantisi yoktur. Bu kapsamda, kamu tasarruflarını çoğaltmak veya istikrarsız açıkları
azaltmak için bir dizi vergi tedbirinin alınması mümkündür. Bunlar:292
(1) tarh edilen mevcut vergilerin oranlarını periyodik olarak yükseltmek;
(2) daha önce faydalanılmayan gelir kaynaklarına yeni vergiler tesis etmek;
(3) vergi kaçırma ve vergiden kurtulmayı azaltarak mevcut vergi oranlarında
daha fazla vergi toplamayı sağlayacak vergi yönetiminde iyileştirmeler;
(4) 1, 2 ve 3. maddeleri de içeren bir şekilde tüm vergi yapısında büyük bir
reform yapılması.
Bazı ülkeler için 1. ve 2. maddeler daha fazla vergi toplamak için hafif bir umut
sunar. 3. ve 4. maddeleri uygulamak daha zordur fakat uygulanabilirse daha istenen
sonuçlara yol açmaktadır.
Diğer taraftan, kalkınmanın finansman kaynağı olan vergilerin grupları ve türleri
de önem arz eder. Gelişmiş ülkelerde vergi, daha çok gelire, yani kazanca dayanmak-
tadır ve bu ülkelerin temel vergilerini, gelir vergisi ve kurumlar vergisi gibi dolaysız
vergi türleri oluşturmaktadır. Azgelişmiş ülkelerde ise, milli gelirin oluşumunda kâr
291 Berber, s.375. 292 Perkins, Radelet ve Lindauer, s.440.
116
payının düşük olması nedeniyle, vergi mükelleflerinin birçoğu;, ücretliler, çiftçiler ve
gayrimenkul sahipleridir. Bu sosyal grupların marjinal tüketim eğilimi yüksektir. Bu
nedenler az gelişmiş ülkelerde vergi gelirleri daha çok tüketim vergisi ve işletme vergisi
gibi dolaylı vergilerden oluşur. Kalkınma sürecinde gözlenen olay, daima kalkınma ile
sermaye birikiminin birbirine paralel ve eş hareketler olmasıdır. Bu nedenle, azgelişmiş
ülkelerde uygulanan vergi politikasının başlıca amacı, fertlerin ve girişimcilerin teşvik
edilerek, sermaye birikiminin sağlanmasıdır.293
Gelişmekte olan ülkelerde kalkınmanın finansmanında vergiler çok önemli bir yer
tutmaktadır. Bununla beraber bu ülkelerde vergilerin uygulanmasını zorlaştırıcı bazı
ekonomik, sosyal, siyasi ve psikolojik faktörler bulunmaktadır. Bunlar şu şekilde
özetlenebilir:294
- Gelişmekte olan ekonomilerde kişi başına gelir gelişmiş ülkelerle
karşılaştırıldığında oldukça düşüktür. Bu durum tasarruf, sermaye ve
tüketimin de düşük olmasına neden olmaktadır.
- Vergileri arttırarak kalkınmayı finanse etmeye çalışmak, tasarrufların ve
dolayısıyla yatırımların azalmasına yol açarak iktisadi bakımdan sakıncalı
sonuçlar doğurabilir.
- Gelişmekte olan ülkelerde para ekonomisi tam olarak yerleşmemiştir.
- Gelişmekte olan ülke ekonomilerinde kurumsallaşan büyük işletmelerin
sayısı çok az olduğu için kayıt, defter ve belge düzeni yeterince
yerleşmemiştir.
- Vergiler hem düşük gelirli bireyleri, hem de mali iktidar sahiplerini hedef
alacağı için politik engeller vergi direncini arttıracaktır.
- Dolaysız vergilerin arttırılması gelişmekte olan ülkelerde bu vergilerin ana
ödeyicileri olan memur ve işçilerin tepkisine yol açacaktır.
Azgelişmiş ülkelerde verginin sermaye birikimi yanında, kalkınmaya bir başka
katkısı da bölgeler ve fertler arasındaki gelir farklarını azaltmasıdır. Devlet vergi
yoluyla bir yandan her vergi mükellefinin gelirinin bir kısmını hazineye aktarmakta,
diğer yandan hazinede toplanan geliri ülkenin her tarafına harcamakta ve dağıtmaktadır. 293 Emine Karaduman, ss.39-40. 294 Keskin, Şen ve Saruç, s.202.
117
Bu mekanizmanın işlemesiyle, zengin bölge ve mükelleflerin devlet gelirlerine daha
fazla iştirakleri, buna karşılık fakir bölge ve mükelleflerin de devlet harcamalarından
daha fazla yararlanmaları sağlanmaktadır.295
1.2.1.1.2.2. Enflasyon
Bilindiği gibi enflasyon, fiyatlar genel seviyesinin devamlı bir yükselme göster-
mesi haline denmektedir. Buna göre, fiyatlar genel düzeyindeki devamlı artışlar, ki-
şilerin satınalma gücünü daraltmakta ve zorunlu olarak tasarrufta bulunmaya sevk
etmektedir. Dolayısıyla enflasyon, vergi gibi zorunlu bir tasarruf özelliği taşımaktadır.
Devlet bazı durumlarda bilinçli olarak enflasyonist bir politika izlemekte, bazı
durumlarda ise yapısal ve konjonktürel etkenler enflasyona yol açmaktadır. Birinci
durumda enflasyon vergi niteliği taşımakla beraber her iki durumda da kişi açısından bir
zorunluluk söz konusu olmaktadır.296
Diğer taraftan, enflasyon yoluyla zorunlu tasarrufların arttırılarak sermaye
birikimine katkıda bulunulması, az gelişmiş ülkelerin kalkınma sürecinde izlenmesi
gereken bir yöntem olarak kabul edilir. Ancak, enflasyonist finansmanın potansiyel
getirisi, yani enflasyonun kalkınmaya ya da ekonomik büyümeye pozitif katkısı, uzun
zamandan beri iktisatçılar tarafından tartışılan bir konudur. Her ne kadar, teoride
yüksek enflasyonun uzun dönemli ekonomik büyüme için zararlı olduğu görüşü hakim
olsa da halen, niçin % 2’lik bir enflasyonun, büyüme için % 4’lük bir enflasyon
orandan daha iyi olduğu sorusuna, deneysel ve teorik tartışmalarda cevap
aranmaktadır.297 Bazı iktisatçılar, aşırı talebin; kârlar, tasarruf ve yatırım üzerindeki
olumlu etkisi üzerinde durmaktadır. Buna göre, enflasyonla büyüme ilişkin üç farklı
yaklaşım vardır:298
- Enflasyon, ekonomik büyümenin itici gücü olabilir.
- Enflasyon, ekonomik büyümeye bağlı olarak ortaya çıkabilir.
- Enflasyon, ekonomik büyümenin freni olabilir.
295 Emine Karaduman, s.40. 296 A.g.e., s.40. 297 Fernando Lorenzo ve Nelson Noya, “IMF Policies for Financial Crises Prevention in Emerging
Markets”, United Nations Conference on Trade and Development, G-24 Discussion Paper Series, No:41, 2006, s.9.
298 Parasız, s. 229.
118
Bu çerçevede, enflasyonun ekonomik büyümenin itici gücü olduğunu
savunanlar, enflasyonla ekonomik büyüme arasında olumlu bir ilişki olduğunu ileri
sürerek; ekonomik büyüme isteniyorsa, enflasyondan kaçınılamayacağını ifade
etmişlerdir. Bu görüşü savunanlara göre, bir ekonomide ortaya çıkan çeşitli katılıklar ve
düşük esneklikler, büyüme sürecinde sektörler arasında dengesizlikler yaratmakta ve
faktör fiyatlarının aşağı doğru değişken olmayışı, faktör hareketsizliği gibi nedenlerle,
arz fazlası olan sektörlerde fiyatların düşmesine rağmen, bazı sektörlerdeki talep fazlası
ve artan göreli fiyatlar dengeye getirilememektedir. Nitekim bu darboğazlar, ülkelerde
enflasyonist baskıların birikmesine yol açmakta ve potansiyel ekonomik büyümenin
gerçekleştirilmesi için para arzının genişletilmesini mecbur kılmaktadır. Bu nedenle
enflasyon, hızlı büyümenin kaçınılmaz bir öğesi olarak kabul edilir.299
Enflasyona dayalı finansmanı savunan argümanlardan bir diğeri, enflasyonun,
yatırım projelerinin kısa sürede ve hızla gerçekleştirilmesine imkan vermesiyle
ilgilidir.300 Bu görüş, enflasyonun, ücretlilerden kar sahiplerine gelir aktarmak yoluyla,
genel tasarruf ve yatırım düzeyini yükselteceği varsayımına dayalıdır. Buna göre, fi-
yatlar ücretlerden daha hızlı yükselirse ve karlardan tasarruf etme eğilimi ücretlerden
tasarruf etme eğiliminden daha yüksekse, gerçek tasarruf ve yatırım düzeyi artar ve
ekonomik büyüme hızlanır.301
Enflasyonun ekonomik büyüme oranında artışa yol açabileceği bir başka yol da
kaynakları özel sektörden kamu sektörüne yeniden dağıtmaktır. Bu kapsamda
enflasyon, bir taraftan özel tüketimi kısarken, diğer taraftan da üretim faktörlerinin
kalkınma için gerekli olduğu düşünülen alanlara aktarılmasına yardımcı olur.302 Diğer
bir deyişle, enflasyon tam olarak öngörülse ve enflasyona tam uyum sağlansa bile,
"enflasyon vergisi," kaynakları hükümete aktaracaktır. Böylece enflasyon, bir tür vergi
rolü oynayarak, kaynakları özel sektörden alır ve reel yatırımı finanse etmek için
kullanılmak üzere, kamu sektörüne yönlendirir. Kamu sektörünün özel sektörden daha
299 Colin Kirkpatrick ve Frederick Nixson, “Azgelişmiş Ülkelerde (AGÜ) Enflasyon ve İstikrar Politikaları”, Sedef Öztürk (çev), Kalkınma İktisadı, Yükselişi ve Gerilemesi, Fikret Şenses (drl. ve hzl), 3.Basım, İstanbul: İletişim Yayınları, 2003, s.159. 300 Keskin, Şen ve Saruç, s.216. 301 Kirkpatrick ve Nixson, s.160. 302 Keskin, Şen ve Saruç, s.216.
119
yüksek tasarruf eğilimi olması koşuluyla, enflasyonun yeniden dağıtım etkisi toplam
yatırımı ve ekonomik büyümeyi artıracaktır.303
Öte yandan, gelişmekte olan ülkelerin, tasarruf yetersizliğinden ve mevcut
tasarrufların üretken yatırımlara yönlendirilmesindeki zorluklardan dolayı, sürekli
olmasa bile zaman zaman, kalkınmayı enflasyon ile finanse ettikleri ve sermaye
birikimini bu yolla artırmaya çalıştıkları bilinmektedir.304 Nitekim, özellikle yirminci
yüzyılın son çeyreğinde, enflasyonist finansmanı kullanan birçok gelişmekte olan ülke,
fiyat artışlarını yaşamın bir parçası olarak kabullenmek zorunda kalmıştır. Özellikle,
Arjantin ve Brezilya'da banka kredilerinin artırılması ve kronikleşen bütçe açıklarıyla
finanse edilen modern sektörlerin yaratılması için enflasyona seyirci kalınmıştır.
Sektörlerin gelişiminde enflasyonist finansman yöntemlerinin kullanılması, yatırımların
artması için bütçe açığı vererek ekonomiyi canlandırma politikasından
kaynaklanmaktadır. Bunun için üç sebep vardır. Birincisi, ekonominin belirli
sektörlerdeki bağıl fiyatların artması, kazancın ve özel yatırımların getirişinin daha fazla
olması anlamına gelir. Bu durum şirketleri kapasite artırımına teşvik eder. İkincisi,
nominal faiz oranları tavanı ve çıktı fiyatlarının artmasıyla beraber banka kredilerinin
hızlıca çoğalması yatırımcıların daha düşük faizlerle fonlardan borçlanması anlamına
gelir. Eğer yabancı rekabete karşı endüstrileri konmuyorsa, hızlı fakat maliyetli bir
endüstriyel büyüme oranı başarılabilir. Son olarak, enflasyon, reel gelirlerin tasarruf
yapmayanlardan tasarruf yapanlara doğru transferinde bir mekanizma olarak
düşünülürse, fazla karların ve gelirlerin başka yatırımlarda kullanılacağı varsayılır. Bu
beklentiler, yatırımların ve büyüme seviyesinin yüksek olmasını sağlar.305
Bununla birlikte, son yirmi yılda enflasyonist finansman politikalarının
uygulandığı belirli endüstriler için kredi sağlamanın sosyal bedelleri yüksek olmuştur.
Birincisi, böyle büyümede kazançlar düzgün bir şekilde dağılamaz. Zira, büyük
şirketlere fonlara ulaşmada öncelik verildiğinden; bu şirketler, daha aktif
durumdaki orta ve küçük ölçekli işletmelere göre fazla üretken olurlar. İkincisi,
sermaye yoğun endüstriler ve şirketler, işgücü yoğun hale gelirler. Üçüncüsü, bütçe
303 Kirkpatrick ve Nixson, s.160. 304 Keskin, Şen ve Saruç, s.218. 305 Berber, s.377.
120
açığı ile finansmanından kaynaklanan enflasyon istenmeyen bir talebe yol açar Yani,
yurtiçi sermaye yoğun ve/veya ihracat yoğun lüks ürünleri tüketmeye doğru eğilimi
olan insanlara finansman sağlanır, bu da geniş ölçekli sermaye yoğun girişimleri
özendirir. Böyle politikalar, bu nedenle az gelişmiş ülkelerin ekonomilerin ikili yapısını
güçlendirir. Dördüncüsü enflasyon, gönüllü tasarruf seviyesini azaltma eğilimindedir.
Değer kaybına direnme kapasitesi, sosyal üretkenlik yerine kullanılan önemli bir
yatırım kriteri olmuştur. Sonuç olarak enflasyon, bütçe açıklarıyla, ücret baskılarıyla ve
devalüasyonlarla beslenir, güçlenir ve yurt içi fiyatların kronik bir şekilde yükselmesine
katkıda bulunur. Ancak, yüksek toplu büyüme oranları başarıldıysa da, işsizliğin
artması ve gelir dağılımının daha da kötüleşmesi, böyle büyümeleri kalkınma için
olumsuz hale getirmiştir.306
Sonuçta, enflasyonist finansmanın, bazı hallerde yüksek sektörel gelişmeyi
sağlasa da gelişmekte olan ülkelerde görülen ikili yapıyı güçlendirdiği, işsizliği
arttırdığı ve kişisel gelir dağılımını kötüleştirdiği ifade edilebilir.
1.2.1.2. İç Borçlanma
Borçlanma, kaynağı itibariyle tasarrufa dayanan ve ülke içi kaynaklardan oluşan
ödünçlerdir. Ekonomide tasarruf yapanlar ile yatırım yapanlar aynı kişiler veya
kurumlar olmadıkları için, borçlanma yolu ile tasarrufların yatırımlara gitmesi
sağlanmaktadır. Şirketler ya da girişimciler, öz kaynakları yetersiz kaldığında; devlet
ise, gelirleri harcamalarını karşılamadığında, finansman ihtiyaçlarını giderebilmek için
borçlanmaktadır. Özel ve kamu borçlarının bazı farklılıkları olduğundan, bunların ayrı
ayrı incelenmesinde yarar bulunmaktadır.
İç borçlanma, hem ekonomideki toplam tasarrufları artırma hem de yatırımlara
gitmeyen tasarrufları yatırıma dönüştürme sürecine aracılık edebilmektedir. İç
borçlanmanın kalkınmaya ne ölçüde katkı sağlayacağı en başta bu kaynakları özel
kesimin mi yoksa kamu kesiminin mi borç olarak kullanacağına, kamu kesimi ile özel
kesimin birbirine rakip olup olmayacağına ve kaynakların nerelere kanalize edileceğine
bağlıdır. Kamu ve özel kesimin her halükarda birbirlerine rakip oldukları finans
306 A.g.e., ss.377-378.
121
piyasalarında, yapılan yatırımlar açısından kamu yatırımlarının özel yatırımlara rakip
mi; yoksa tamamlayıcı mı olacağı büyük önem taşımaktadır. Öte yandan iç borçlanma
yoluyla sağlanan kaynakların tüketim harcamalarına değil, verimli yatırım
harcamalarına kanalize edilmesi kalkınma için zorunludur. Verimli yatırım
harcamalarına kanalize edilen iç borçlar, çarpan mekanizması yoluyla ekonomik
büyüme ve kalkınmayı pozitif yönde etkiler.307
1.2.1.2.1. Devlet İç Borçları
Kamu ya da devlet borçlanması, borç verenlerin fonları hükümete transfer
ettikleri ve hükümetin, sırasıyla, borçlanmanın ortaya çıkmasından sonraki dönemler
boyunca hükümet gelirleri üzerindeki hakları temsil eden tayin edilmiş araçları borç
verenlere transfer ettiği iki taraflı bir tür değişim sürecidir. Basitçe bilanço terimleri ile,
kamu borçlanması kamu hesabında bir borç kalemi ve borçlanma araçlarının
sahiplerinin birleşik hesaplarında bir alacak kalemidir.308 Bugün, gelişmiş, az gelişmiş
ve gelişmekte olan ülkeler borçlanma anlayışlarında meydana gelen değişmelerle
birlikte, finansman açıklarını giderebilmek için borçlanmaya başvurabilmekte ve
borçlanmayı olağan bir kamu geliri olarak görebilmektedir.309 Borçlanma, bu ülkelerde,
zaman zaman da maliye politikasının bir aracı olarak kullanılmıştır. Ancak kamu
açıklarının borçlanma ile kapatılması zamanla sürekli bir hale gelmiştir. Artan
borçlanma miktarı, faiz ödemelerini, dolayısıyla transfer harcamalarını artırmış; bütçe
açıklarının artışı borçlanma ile finanse edilerek faiz-borç sarmalına dönüşmüştür. İşte
bu noktada borçlanma, ağır bir vergi yükünün alternatifi anlamına gelmektedir.310
Ülke ekonomilerinde kamu borçlanmasının ekonomik etkiler yaratması genel
kabul gören bir durum olmakla birlikte bu etkiler, borçların kaynağına, borçlanılan yere,
borçların vade yapısına veya borçlanılan fonların kullanım biçimine göre
307 Keskin, Şen ve Saruç, s.214. 308 James Buchanan, “Kamu Borçlanması” Haluk Tandırcıoğlu (çev), Maliye Yazıları Dergisi, Nisan- Haziran 1999, Sayı 63. s.1. http://www.canaktan.org/ekonomi/kamu_maliyesi/maliye-
genel/kamu_borclanmasi.htm[21.04.2008] 309 Sami Taban ve Akif Kara, “Türkiye'de Kamu Kesimi İç Borçlanmasının Özel Yatırım Harcamaları Üzerindeki Etkisi”, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İİBF Dergisi, Ekim 2006, ss.23-24 310 M. Yasin Saatçi, “Türkiye’de Bütçe Açıkları ve Finansmana Şekilleri”, Bütçe Dünyası Dergisi, Cilt. 2, Sayı.26, 2007. s.94.
122
farklılaşabilmektedir.311 Kamu borçlanması, borçlanılan kaynağa göre iç ve dış olarak
ikiye ayrılmaktadır. Bu kapsamda, kamusal ihtiyaçların giderilmesinde bir finansman
aracı olarak öngörülen devlet iç borçları, devletin genel olarak isteğe bağlı ve bir bedel
karşılığı, yurtiçindeki özel kişi ve kuruluşlardan elde ettiği gelirler olarak
tanımlanmaktadır.312 Devlet dış borçları ise, yurt dışı kaynaklardan sağlanır.
Olağanüstü harcamaların karşılanması, bütçe gelir-gider dengesizliğinin
giderilmesi, eski borçların ödenmesi, para piyasasının düzenlenmesi gibi nedenlerle
başvurulan devlet iç borçları, özellikle hazine bonosu ve devlet tahvili gibi para ve
sermaye piyasası araçları vasıtasıyla; ülkedeki kişi ve şirketlerden, ticari bankalardan,
sosyal güvenlik kuruluşlarından, merkez bankasından v.b. iktisadi kuruluşlardan
sağlanabilmektedir.313
Bu kapsamda ülkedeki kişi ve işletmeler, devlet tarafından ihraç edilen hazine
bonosu ve devlet tahvili gibi araçları, belli bir faiz oranı karşılığında satın alarak,
birikmiş tasarruflarını devlete transfer edebilmektedir. Bu durum, ekonomideki
likiditeyi düşüreceğinden, özellikle sahip oldukları tasarrufları bir süreliğine devlete
transfer eden kişi ve işletmelerin tüketim ve yatırım harcamalarının azalmasına yol açar.
Diğer taraftan bankalar da topladıkları mevduatın bir kısmı ile tahvil satın aldıkları için,
aldıkları tahvilin değeri kadar devlete finansman sağlamış olur. Bunun ekonomide ne
gibi etkiler yaratacağı ise, devletin aldığı borcu nasıl kullandığı, daha sonra bunu hangi
gelirlerle finanse ettiği ve ticari bankaların da tahvilleri nasıl değerlendirdiğine bağlı
olarak değişmektedir.314
Öte yandan, devlet iç borçlanması bakımından, özel ya da kamu sosyal güvenlik
kurumları, sigorta şirketleri ve mali yatırımlar için özel fon kullanan firmalardan oluşan
banka dışı mali kurumların üstlendiği rol ise, gönüllü ya da zorunlu olarak toplanan
fonları yatırımlara yöneltmektir. Bu kuruluşlar, ellerindeki fonları en iyi biçimde
değerlendirmek zorunda olduklarından, atıl fon tutmaları söz konusu değildir. Bu
kuruluşların devlet tahvili almaları ya da almaya zorlanmaları özel kesim fonlarını
311 Taban ve Kara, ss.23-24 312 Saatçi, s.94. 313 Gülay Akgül Yılmaz, Kamu Maliyesi, İstanbul: Arıkan Yayınevi, 2006, s.115.; Berber, s.378. 314 Yılmaz, s.115.
123
devlete transfer etmeleri anlamına gelir.315 Devletin iç borçlanma kapsamında merkez
bankası kaynaklarından faydalanması ise, merkez bankasının daha çok kısa vadeli
senetler karşılığı avans vermesi şeklinde olmaktadır.316
Devlet iç borçları kısa, orta veya uzun vadeli olmaktadır. Kısa vadeli borçlar
genellikle para piyasasından, uzun vadeli borçlar sermaye piyasasından
karşılanmaktadır. Borçların para veya sermaye piyasasından karşılanması, ekonomide
farklı etki yaratmaktadır. Kısa vadeli borçlar emisyonu ve para arzını artırmaktadır.
Devletin yapacağı büyük yatırımlar sermaye piyasasından alınan borçlarla
karşılanmaktadır. Ayrıca kamu güvencesi taşıyan devlet tahvilleri, sermaye piyasasının
gelişmesine yardımcı olmaktadır. Ancak, sermaye piyasasının gelişmesine paralel
olarak, piyasada kamu menkul kıymetlerinin payının azalması gerekmektedir.317
Özetle, kamunun iç borçlanması, özellikle gelişmekte olan ülkelerde özel kesime
ait tasarrufların önemli bir bölümünün hatta tamamının kamu kesimine aktarılmasına
yol açmaktadır. Dolayısıyla kamunun iç borçlanması, özel kesimin yatırımlar için
kaynak bulmadaki manevra alanını daraltmaktadır. Finansal piyasalarda kamu kesimi
özel kesime rakip ise, kamunun iç borçlanması özel kesim yatırımları üzerinde dışlama
etkisini (crowding-out effect) ortaya çıkarmaktadır. Böyle bir durumda kamunun iç
borçlanması, faiz oranlarının yükselmesine neden olmakta ve özel kesimin borçlanma
maliyetleri üzerinde ilave yük getirmektedir. Bu da kredi maliyetlerini yükseltmek
suretiyle faize duyarlı özel sektör yatırımlarını olumsuz yönde etkilemektedir. Bu
kapsamda, kalkınmayı hızlandırmak için özel kesimin başarılı bir faaliyet yürüttüğü
yatırım alanlarında kamu, yatırımlarıyla özel kesime rakip olmamalı ve varolan
faaliyetlerini özel kesime devrederek o alandan çekilmelidir. Kamu kesimi öncül altyapı
yatırımları niteliğindeki tamamlayıcı yatırımlara ön ayak olmalıdır.318
1.2.1.2.2. İşletmelerde İç Borçlanma
Bir ekonomideki işletmeler, varlıklarını sürdürebilmek, rutin faaliyetlerini
gerçekleştirmek ya da yatırım projelerini finanse etmek için gerekli olan finansmanı ya
315 Berber, s.379. 316 Saatçi, s.95. 317 Emine Karaduman, s.44. 318 Keskin, Şen ve Saruç, s.215.
124
öz kaynaklardan ya da yabancı kaynaklardan sağlar. Bir işletme kurarak faaliyete
geçirmek isteyen bir kimse veya kimselerin, kendi kişisel varlıklarından ayırarak
işletmeye tahsis ettikleri maddi ve maddi olmayan iktisadi değerler olarak
tanımlanan öz kaynaklar, ödenmiş sermaye ve dağıtılmamış kârlardan; işletmenin
belirli vade sonunda geri ödemek üzere sağladığı kaynaklar olarak tanımlanan
yabancı kaynaklar ise, kısa ve uzun vadeli borçlardan oluşmaktadır.319
İşletmelerin kısa vadeli borçlarını; banka kredileri, borçlar (satıcılara borçlar,
borç senetleri, iştiraklere borçlar, personele borçlar, alman depozito ve teminatlar,
belgesi gelmeyen mal ve hizmetten borçlar, ödenecek kâr payları, diğer borçlar), alınan
avanslar, menkul değer (banka garantili bonolar, finansman bonosu) borçları, uzun
vadeli borç taksitleri, ödenecek vergi, sigorta primleri ile diğer kesintiler, gider
tahakkukları ve diğer kısa vadeli borçlar meydana getirmektedir. Kısa vadeli borçların
bir yıl içinde geri ödenmesi söz konusudur. Söz konusu borçlar, kısa vadeli krediler
olarak da adlandırılır. Kısa vadeli krediler, teminatlı yada teminatsız olarak
sağlanabilirler.320 Kısa vadeli borçlar, faiz oranlarının daha sık dalgalanma gösterdiği az
gelişmiş ülkelerde, işletmeler için daha büyük önem taşır. Zira, kısa vadeli faiz oranları,
genellikle uzun vadeli faiz oranlarından daha düşüktür.321
İşletmelerin uzun vadeli borçları ise; alman krediler, tahvil borçları, tahmini
borçlar, koşullu borçlar, koşulsuz borçlar ve diğer uzun vadeli borçlardan meydana
gelmektedir. Uzun vadeli borçlar, işletmenin sürekli sermayesini oluşturduğundan,
kısa vadeli borçlara göre daha uzun bir süre işletme tarafından kullanılmaktadır. Bu
nedenle belli koşulları ve sınırlamaları içermektedir.322
İşletmelerde planlama yapılırken mali durum, likidite durumu ve işletmenin
genel olarak mevcut durumu belirlenerek gelecekteki borçlanmaya ilişkin kararlar
alınır. Planların uygulamaya konulabilmesi için para ve sermaye piyasalarından yeterli
finansmanın bulunabilmesi gerekir. Az gelişmiş ülkelerde bu piyasaların yeterince
319 İsmet Mucuk, Temel İşletme Bilgileri, 3.Basım, İstanbul: Türkmen Kitapevi, 2005, ss.145-147. 320 Berber, s.381. 321 Robert W. Kolb ve Ricardo J. Rodriguez, Finansal Yönetim, Ali İhsan Karacan (çev.), 2.Basım, Ankara: Sermaye Piyasası Kurulu, Yayın No.35, 1996, s.85. 322 Emine Karaduman, s.46.
125
gelişmediği bilinmektedir. Bu nedenle işletmelerin borçlanma olanakları fazla geniş
değildir. Tasarrufu yapanlarla müteşebbisler arasında bağlantıyı sağlayacak mali
kurumları gelişmiş olan ülkelerdeki işletmeler bu konuda daha şanslıdır. Ancak burada
önemli olan, fon bulma olanaklarının mevcudiyetinin yanı sıra bu fonların vade, miktar
ve maliyet şartlarının işletmeler için ne derece uygun olduğudur.323
1.2.1.3. İç Finansmanda Finansal Piyasaların Rolü
Ülkelerin kalkınmalarını ve sanayileşmelerini gerçekleştirebilmeleri için ihtiyaç
duydukları en önemli faktörlerden biri, yatırımların artırılması ve dolayısıyla da bu
yatırımlarda kullanılacak fonların yeterli düzeyde ve nitelikte temin edilebilmesidir.324
Zira, gelişmekte olan ülkelerde hükümet, işletmeler ve bireyler, kalkınma sürecini
besleyecek yeterli sermaye birikimine sahip olmadıklarından, yerli para için iç
piyasalardan; döviz gereksinimi için ise, uluslararası piyasalardan fon arayışına gi-
rerler.325 Söz konusu ekonomik birimlerin, fon sağlamak için başvuracakları piyasalar
ise finansal piyasalar olmaktadır. Bu çerçevede, finansal sistem olarak da adlandırılan
finansal piyasaları, bir ülkede fon kullananlar ile fon arz edenler arasında fon akımlarını
düzenleyen kurumlar, akımı sağlayan araç ve gereçler ile bunları düzenleyen hukuki ve
idari kurallardan oluşan yapı şeklinde tanımlamak mümkündür. Finansal piyasalar, fon
sahibi ekonomik birimlerin ellerinde tuttukları likidite için, faiz gibi gelir getirici bazı
avantajlar sağlayarak, ekonomide atıl olarak bekleyen fonları harekete geçirirler ve bu
yolla reel sektörü ya da ülkenin ekonomik büyümesini finanse ederler. Diğer bir deyişle,
küçük ya da büyük tasarruf sahiplerinin sınırlı birikimlerini bir araya getirerek
verimliliği yüksek yatırımlara yönelten finansal piyasalar, bu özellikleri ile kalkınmanın
sağlanmasında lokomotif görevi üstlenmektedirler.
Ülkelerin gelişmesine katkı sağlayan finansal piyasaların fonksiyonlarını şu
şekilde sıralamak mümkündür:326
- Tasarruf sahipleri ile yatırımcıları bir araya getirmek ve tasarrufları bir
havuzda toplamak,
323 Berber, s.381. 324 Suna Oksay, “Finansal Piyasalarda Yeni Yasal Düzenlemeler (Re-regulation) İhtiyacı ve Türk Finans
Sistemi” Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Öneri Dergisi, Haziran 2000, s.1. 325 Serhan Oksay, s.125. 326 Todaro ve Smith, ss.742-743.
126
- piyasalardan toplanan bilgiler aracılığıyla fonların ya da kredilerin etkin bir
biçimde dağıtımını sağlamak,
- risklerin fiyatlandırılmasını ve ekonomik birimler arasında dağıtılarak
azaltılmasını sağlamak,
- varlık likiditesinin arttırmak,
- ödeme hizmetleri sağlamak.
Diğer taraftan, el değiştiren fonların vadesine göre finansal piyasaları para ve
sermaye piyasaları olarak ikiye ayrılır. Buna göre para piyasaları, kısa vadeli fon
transferi sürecinin gerçekleştirildiği piyasalar olarak tanımlanmaktadır. Daha geniş bir
tanımla para piyasaları, büyük hacimli fonların hızla, nispeten düşük maliyetlerle,
genelde bir yıl ve daha kısa vadeli olarak ekonomik birimler arasında el değiştirdiği
piyasalardır.
Para piyasalarına olan gereksinim, ekonomik birimlerin ödeme planlarındaki
zaman ve miktar uyuşmazlıklarından kaynaklanmaktadır. Ekonomik birimlerin nakit
girişleri ile nakit çıkışları arasındaki zaman ve miktar aksamaları, bunları planlı
ödemelerini nakit girişlerinden bağımsız bir şekilde yapabilmek için o ya da bu şekilde
para tutmaya itmektedir. Ancak, bu şekilde tutulacak rezervlerin alternatif faiz
maliyetleri bulunması ve günümüzün piyasa koşullarında bu maliyetlerin giderek daha
önemli hale gelmesi; ekonomik birimlerin bu sorunlarını çözecek bir mekanizma
arayışına girmesine yol açmıştır. Para piyasaları ve para piyasası araçları, sözü edilen
arayışların sonucunda doğmuştur.327
Sermaye piyasaları ise, uzun dönemli ve üretime dönük fon gereksinimlerinin
karşılandığı piyasalardır. Daha teknik bir ifadeyle; sermaye mallarının uzun dönemli
finansmanının yapıldığı piyasalar sermaye piyasaları olarak adlandırılır. Bu piyasalar,
orta ve uzun vadeli fon arz ve talebinin karşılaşmasına imkan vermektedir. Sermaye
piyasasında fonlar, genellikle tahvil, hisse senedi gibi uzun vadeli araçlar karşılığında el
değiştirirler. Bu piyasadan sağlanan fonlar, genellikle işletmelerin uzun vadeli
finansman ihtiyaçları için kullanılır ve yatırımcılar bu piyasaya, genellikle yatırım
projelerini finanse etmek veya sermayelerini güçlendirmek amacıyla girerler.
327 Tunay, s.504.
127
Bu özellikleri itibariyle, sermaye piyasalarının reel kesimin gelişmesine ve
ekonomik büyümeye çok önemli katkıları bulunmaktadır. Ekonomik sistemlerde;
kalkınmaya yönelik olarak sermaye birikimini sağlamak hep önemli bir sorun olagelmiş
ve bu sorun sermaye piyasaları mantığı içinde çözümlenebilmiştir. Genel olarak,
sermaye piyasalarının sahip olduğu likidite, risk çeşitlendirme, bilgiye ulaşımı
kolaylaştırma, tasarruf birikimi sağlama, işletme denetimi gibi işlevleri sayesinde eko-
nomik büyümeyi ve kalkınmayı hızlandırması olasıdır. Özetle, iyi işleyen bir sermaye
piyasası, ekonomik büyüme ve kalkınma sürecine üç farklı kanaldan katkıda
bulunabilir:328
- Tasarrufları artırması,
- Yatırım kaynaklarının etkin dağılımına aracılık etmesi,
- Mevcut kaynakların daha iyi kullanılmasına imkan sağlaması.
Sermaye piyasasının sağladığı likidite işlevi sayesinde tasarruf sahipleri
tasarruflarını daha kolay kontrol altında tutma imkanına sahip olurken, işletmeler de
hisse senedi ve/veya tahvil ihracı yoluyla uzun vadeli yatırım projeleri için gerekli
finansmanı sağlama olanağına kavuşmaktadır. Öte yandan sermaye piyasasının sahip
olduğu likidite işlevi uzun vadeli yatırım projelerinin hem riskini, hem de maliyetini
düşürmektedir. Böylece işletmeler uzun vadeli ve verimliliği yüksek yatırım projelerini
finanse etme imkanına kavuşmaktadır. Bu da ekonomide yatırıma ayrılan fonların,
yatırım alanları arasında etkin bölüşümüne imkan sağlamaktadır.329
Sermaye piyasası, sahip olduğu risk çeşitlendirme işlevi sayesinde riskin
dağıtılmasına imkan ve riski yüksek ancak verimli yatırım projelerinin finansmanına
kaynak sağlamaktadır. Diğer taraftan sermaye piyasası, işletmeler hakkında sağlıklı
bilgi alınmasına ve dolayısıyla tasarruf sahiplerinin tasarruflarını daha rasyonel bir
biçimde değerlendirmelerine imkan sağlamaktadır. Bilgilenme sayesinde daha fazla
kazanç elde eden tasarruf sahipleri, işletmeler üzerinde dolaylı bir kontrol mekanizması
kurmakta ve böylece ekonomide kaynakların daha etkin dağılımını sağlayarak
328 Keskin, Şen ve Saruç, s.212. 329 A.g.e., ss.212-213.
128
ekonomik büyümeyi pozitif yönde etkilemektedir.330
Gerçek hayatta, tüm ekonomik birimlerin reel aktiflerin mülkiyetine sahip
olmaları mümkün olmadığı gibi, reel aktif sahiplerinin de her zaman idealize ettikleri
gelir akımını sağlamak için sermaye güçleri yeterli olmamaktadır. Sermaye piyasaları
mantığı içerisinde bu iki grubun bir araya getirilmesi ve her iki tarafın da amaçlarının
sağlanması mümkün olmuştur. Sahip oldukları birikimler getiri sunabilecek reel
aktifleri edinmelerine olanak vermeyen ekonomik birimler ile reel aktif sahibi olsalar da
bekledikleri oranda getiri sağlayabilmek için yeterli fonu olmayan ekonomik birimler;
sermaye piyasaları çatısı altında gereksinimlerini karşılayabilmektedir.331
Sonuç olarak, gelişmekte olan ülkelerde, finansal piyasalarda yatırımlara
aktarılacak fonların çok kısıtlı olması, mevcut fonların en düşük maliyetle ve mümkün
olan en fazla verimlilikle kullanılamaması önemli bir sorun oluşturmaktadır. Bu
nedenle, finansal piyasalara önemli görevler düşmektedir. Bilindiği gibi, ülkelerin
kalkınmalarını ve ekonomik büyümelerini gerçekleştirebilmeleri için gelişmiş, finans
piyasalarında araç ve kurum çeşitliliğine, derinleşmelerini tamamlamış finansal
piyasalara büyük ihtiyaç duyulmaktadır. Finans piyasalarının görevini tamamıyla
yapabilmesi, yani tasarruflar ile yaratılan kaynakların verimli alanlara, yatırımlara
aktarılabilmesi için, finansal sistemde derinleşmenin sağlanmasının yanı sıra, finansal
sistemin serbestleştirilmesi ve yeniden yapılanması da gerekmektedir.332 Dolayısıyla,
gelişmiş bir hukuk sistemiyle desteklenen, doğrudan ve dolaylı finansman modellerinin
optimal şekilde biçimlendirdiği, derinleşmiş, serbest bir finansal sistemin, sorunun
giderilmesinde en optimal çözüm olacağını söylemek yanlış olmayacaktır. Böyle bir
sistem, finansal kararların alınmasında verimliliği arttıracak, optimum kaynak dağılımı
sağlayacak, sonuç olarak da ekonomik büyümeye katkıda bulunacaktır.333
330 A.g.e., s.213 331 Tunay, s.539. 332 Suna Oksay, Finansal Piyasalarda Yeni Yasal Düzenlemeler (Re-regulation) İhtiyacı ve Türk Finans
Sistemi, s.1. 333 Neşe Erim ve Armağan Türk, “Finansal Gelişme ve İktisadi Büyüme” Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 10, 2005 / 2, ss.22-23.
129
1.2.2. Kalkınmanın Dış Finansman Kaynakları
Dış borçlanma, bir ekonomik birimin çeşitli dış kaynaklardan gelir sağlamasıdır.
Daha geniş bir anlamda ülke içindeki yerleşik kuruluş ve kişilerin, ülke dışındaki
yerleşik kuruluş ve kişilerden dış krediler yoluyla gelir elde etmesidir334 Dünya
ekonomisinde finansman kaynaklarının dengesiz dağılmış olması, yeterli finansman
kaynaklarına sahip olmayan gelişmekte olan ülkelerin, ek kaynaklar sağlamasını
zorunlu kılmaktadır. Bu nedenle de gelişmekte olan ülkeleri dış borç alımına iten
nedenler arasında, tasarruf yetersizliği ve dış ödemeler bilançosundaki açıklar
bulunmaktadır. Ayrıca kendi finans piyasasından borçlanma imkânının olmaması,
devletin dövize ihtiyaç duyması, gelişmiş ülkelerden borçlanmanın maliyetinin daha
düşük olması dış borçlanmanın diğer nedenleri arasındadır.335 Dolayısıyla, özellikle
gelişmekte olan ülkelerin dış finansman kaynaklarına başvurması, bazen zorunluluk
sonucunda olmaktadır. Zira, kalkınma sürecinde yapısal değişikliğin sağlanabilmesi için
gereken yatırım mallarının ithalatı, döviz talebini artırmakta; buna karşılık ihraç
gelirlerinin düşük olması nedeniyle sürekli bir ödemeler bilançosu açığı yaşanmaktadır.
Bu durumda, ya kalkınma isteğinden vazgeçilmesi ya da bunun dış kaynaklarla devam
ettirilmesi gibi bir seçim yapma zorunluluğu ortaya çıkar.336
Dış finansmanın, sermaye birikimini arttırmasının yanında bazı önemli dolaylı
yararları da vardır. Bunları şu şekilde sıralamak mümkündür:337
- Kalkınma politikalarının uygulanmasını kolaylaştırır: Dış finansman
kaynakları, özellikle döviz, devletin elinde her an kullanılmaya hazır bir
kaynak olarak, önceden tahmin edilemeyen gelişmelere müdahale etmede
çok yararlı bir araçtır.
- İç tasarrufların yatırımlara dönüşmesini kolaylaştırır: İç finansman
kaynaklarının fiilen yatırımlara dönüştürülmesi, çoğu kez dış finansman
kaynaklarının kullanımını gerektirir. Nitekim, iç finansman kaynaklarının
sınai yatırımlara dönüştürülmesi sırasında makine ve benzeri donanımın
334 Murat Şeker, “Dıs Borçlanmaya Teorik Bir Bakıs ve Dıs Borçların Ekonomik Etkileri”, Sosyo
Ekonomi Dergisi, Ocak-Haziran 2006/1, s.75. 335 Saatçi, s.95. 336 Berber, ss.381-382. 337 Han ve Kaya, ss.82-83.
130
önemli bir bölümünün ithal edilmesi söz konusudur, ithalat için dövize gerek
vardır. İhracat gelirleriyle karşılanamayan bu döviz ihtiyacı ise dış
finansman kaynaklarıyla sağlanır.
- Teknolojik bilgilerin yayılmasına olanak sağlar: dış finansman kaynakları,
makine ve benzeri donanım ithaline ayrıldığı ölçüde, ulusal ekonominin
teknoloji düzeyi yükselir. Çünkü her yeni makine, yeni bir teknolojiyi temsil
eder. Makineyi ithal eden ülkeye makine ile birlikte bir takım yeni bilgiler de
gelmiş olacaktır.
Bununla birlikte, dış kaynaklar yoluyla elde edilen fonlar, rasyonel
kullanıldığında kalkınma sürecine katkıda bulunur. Aksi durumda, ülkelerin
ekonomik ve siyasi krizlerle karşılaşmaları riski doğar. Bu nedenle, dış finansman
kaynaklarına başvurulurken, ülkenin dış kaynaktan yararlanma potansiyelinin iyi analiz
edilmesi gerekir.338
Öte yandan, son yıllarda çeşitlilik gösterseler de kalkınmanın finansmanında
kullanılan dış finansman kaynaklarını; yabancı özel sermaye, dış borçlar ve dış
yardımlar olmak üzere üç başlık altında toplamak mümkündür.
1.2.2.1. Yabancı Özel Sermaye
Gelişmekte olan ülkelerdeki yatırımın büyük kısmı yerel vatandaşlar tarafından
küçük bireysel projeler olarak, daha büyük yatırımlar ise yerel firmalar veya devlet
tarafından gerçekleştirilir. Fakat bazı ülkelerde, giderek artan oranda yatırım yabancı
kişiler veya firmalar tarafından yapılmaktadır.339 Böylece yabancı özel sermaye,
azgelişmiş veya gelişmekte olan ülkelerin sermaye birikimi ve teknolojik gelişmeleriyle
ilgili olarak üzerinde en çok durulan bir dış finansman kaynağı haline gelmiştir.
Gelişmekte olan ülkeleri, yabancı özel sermaye ve teknoloji ithal etmeye iten etkenler,
iç tasarruf yetersizliği, dış ödemelerde ortaya çıkan darboğazlar ve son olarak teknolojik
geriliktir.340
338 Berber, ss.381-382. 339 Perkins, Radelet ve Lindauer, s.415. 340 Han ve Kaya, s.84.
131
Bir başka tanıma göre, yabancı özel sermaye veya yabancı sermaye yatırımı, bir
ülkede yerleşik bulunanların, kendi ülkelerinin sınırları dışında servet edinmeleri
anlamına gelmektedir. Yabancı ülkelerde edinilen servetler ise ya mali ya da reel bir
nitelik taşır. Yabancı tahvil ve hisse senedi gibi menkul değerlerin satın alınması birinci
gruba örnek gösterilebilir. Bu tür yatırımlara uluslararası portföy yatırımları da
denilmektedir. Yabancı ülkelerde bina, fabrika, arazi, tesis gibi fiziki değerler elde
edilmesi de doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının kapsamına girer.341 Bir diğer
deyişle yabancı özel sermaye, ülkeye doğrudan yabancı sermaye, yani doğrudan
yabancı yatırım şeklinde girebileceği gibi; dolaylı yabancı sermaye, yani portföy
yatırımı şeklinde de girebilmektedir.
Doğrudan yabancı sermaye yatırımı, bir ülkede yerleşik olmayan bir işletmenin
ev sahibi ülkedeki bir girişim üzerinde uzun vadeli bir yatırım olarak önemli bir
yönetim hakkına sahip olması şeklinde tanımlanır. İkinci tip yabancı sermaye girişi
olan portföy yatırımları ise, bir yatırımcının bir işletmede doğrudan satın alma veya
sermaye değişimi yoluyla küçük pay almasını ifade eder. Gelişmekte olan ülkelere
portföy yatırımları 1990’ların başında oldukça hızlı büyümüş, ancak 1997 ve 1998
krizlerinden sonra keskin bir düşüşe geçmiştir. En revaçta oldukları dönemde bile
portföy yatırımları hala DYY büyüklüğünün beşte birinden daha az, uzun-dönem
uluslararası ticaret banka ikrazlarının da yarısı kadar olmuştur.342
Yabancı özel sermayenin azgelişmiş ülkelere bir diğer giriş yolu da teknolojik
katkı biçimindedir. Bu durumda yabancı sermaye azgelişmiş ülkedeki ortaklığa
doğrudan doğruya teknolojik katkıda bulunur. Belirli bir malın, belirli bir teknolojiyle
üretimi olarak yapılan ortaklıkta, yabancı firma, sanki sermaye yatırımında bulunmuş
gibi, sağladığı teknolojik bilgi ve katkı karşılığında kâr transferi olanağına sahip olur.343
Özel yabancı sermaye akımlarının miktar ve kompozisyonunu belirleyen
faktörler, yurtiçi özel tasarrufları belirleyen faktörlerle büyük oranda aynıdır. Ancak
sermaye akımları, ek olarak, dünyanın geri kalanının, özellikle sermayenin menşei olan
ülkeninki başta olmak üzere, ekonomik koşullarından etkilenir ve bu sermaye 341 Berber, s.390. 342 Perkins, Radelet ve Lindauer, ss.415-416. 343 Han ve Kaya, s.85.
132
akımlarında göreli büyüme imkanları, faiz oranları ve vergi uygulamaları önemlidir.344
Özetle, yabancı özel sermayenin, gelişmekte olan bir ülke ekonomisine
sağlayacağı muhtemel katkılar şunlardan ibarettir:345
- İç tasarruf ve döviz açığının kapatılmasına katkı yaparak gelişmekte olan
ülkelerin karşı karşıya bulunduğu fakirliğin kısır döngüsünü kırmaya
yardımcı olması,
- Sermaye birikimine katkı sağlaması,
- Teknolojik gelişmeye ve yeni teknoloji transferine imkan sağlaması,
- Know-how getirmesi,
- Reel ücretleri ve istihdamı artırması,
- Ülkenin rekabet gücünü artırması,
- Vergi gelirlerini artırması,
- Üretimi ve ihracatı teşvik etmesi,
- Kaliteyi yükseltmesi,
- İnsani sermayenin gelişimine katkıda bulunması,
- Pozitif dışsallık sağlaması,
- Piyasa mekanizmasının gelişmesine ve işleyişine dinamizm kazandırması.
Yabancı özel sermayenin söz konusu yararlarının yanı sıra, özellikle azgelişmiş
ülkelerde neden olacağı bazı sakıncalı ve zararlı yönleri de vardır. Bunları da şu şekilde
sıralamak mümkündür:346
Uygun bir denetim mekanizması olmadığı takdirde yabancı özel sermaye ulusal
ekonomiyi kontrolü altına alabilir. Bu durum ülkenin uygun bir kalkınma politikası
izlemesine olanak tanımayabilir. Para, maliye, dış ticaret politikası araçlarının
gerektiğinde belirli amaçlar için kullanılmasında zorluklar ortaya çıkabilir.
Yabancı sermaye, ulusal ekonomi açısından uygun olmayan teknolojileri
"empoze ederek" ülkenin sanayileşmesinde ve teknolojik gelişmesinde sapmalara neden
344 United Nations, Economic and Social Survey of Asia and the Pacific 2001: Financing for
Development, s.167. 345 Keskin, Şen ve Saruç, ss.221-222. 346 Han ve Kaya, s.84.
133
olabilir. Böyle bir durumda, bir yandan teknolojide dışa bağımlılık artarken; öte yandan
bu teknolojinin gereği olarak sürekli olarak ithal edilecek dış girdilerle dış ticaret
açığının giderek büyümesi gibi olumsuz sonuçlar doğabilir.
Yabancı özel sermayenin temel amacı kâr olduğuna göre, elde ettiği kârı ana
girişimin bulunduğu ülkeye aktarması doğaldır. Bu kâr aktarımları, azgelişmiş
ülkelerden döviz çıkışına yol açtığı için, döviz olarak bir kaynak kaybı niteliğinde
görülebilir. Eğer kâr oranları çeşitli nedenlerle çok yüksek düzeylerde ise, bu durum
ulusal ekonomiye yarardan çok zarar getirecektir. Diğer taraftan, gelişmekte olan
ülkelerin doğrudan yabancı sermayeden daha fazla yarar elde edebilmeleri, bu ülkelerin
sahip olduğu genelde beşeri sermayenin özelde de işgücünün niteliğine ve fiziksel
altyapının gelişmişlik düzeyine bağlıdır.347
1.2.2.1.1. Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları
Bir şirketin üretimini, kurulu bulunduğu ülkenin sınırlarının dışına genişletmek
üzere, ana merkezinin dışındaki ülkelerde üretim tesisi kurması veya mevcut üretim
tesislerini satın alması doğrudan yabancı sermaye yatırımı olarak tanımlanmaktadır.
Sözü edilen şekilde, bir ana merkezin yönetim ve denetimi altında, farklı ülkelerde
faaliyet gösteren şirketlere ise, çok uluslu şirket adı verilmektedir. Dolayısıyla,
doğrudan yabancı sermaye yatırımları çok uluslu şirketler tarafından
gerçekleştirilmektedir. Bu kapsamda, çok uluslu şirketlerin ana merkezlerine bağlı
olarak ve onların denetimi altında dış ülkelerde faaliyet gösteren işletmeler de yabancı
sermaye şirketi, bağlı şirket, şube, yavru şirket gibi isimler almaktadır.348
Çok uluslu şirketler, yabancı ülkede dolaysız yabancı sermaye yatırımı yaparken
o ülkeye genellikle döviz transfer eder. Ancak bazen, ev sahibi ülkeye döviz girdisi
olmadan da dolaysız yabancı sermaye yatırımı gerçekleştirilebilir. Zira, bir diğer yol da
yabancı sermayenin ülkeye üretimde kullanılacak makine donatım ve fiziki üretim
araçları şeklinde gelmesidir. Yabancı sermaye bazen döviz veya yatırım malı şeklinde
değil de lisans, teknik bilgi, know-how gibi maddi olmayan haklar şeklinde de ülkeye
347 Keskin, Şen ve Saruç, s.223. 348 Halil Seyidoğlu, Uluslararası İktisat: Teori, Politika ve Uygulama, 15. Basım, İstanbul: Güzem Yayınları, 2003, s.718.
134
girebilir.349
Doğrudan yabancı sermaye yatırımları, gelişmekte olan ülkeler için öncelikle
yatırımları bakımından ek dış kaynak olmaktadır. Doğrudan yabancı sermaye
yatırımlarının sermaye birikimini hızlandırması, “kaynak dağılımı etkinliği”; üretimi
artırması, “üretim etkinliği” ve artan üretime bağlı olarak üretim faktörlerinin aldıkları
paydaki değişim ise “dağılım etkisi” olarak ifade edilmektedir. Yatırımı kontrol etme
yetkisinin yabancıda olması nedeniyle, doğrudan yabancı sermaye yatırımının
“bağımsızlık etkisi” de söz konusu olmaktadır350
Doğrudan yabancı sermayenin gelişmekte olan ülkelerin kalkınmasına katkıda
bulunup bulunmadığının değerlendirilmesinde, hangi alanlarda faaliyet gösterdiği;
hangi tür teknolojiyi beraberinde getirdiği ve ne ölçüde bu teknolojinin ulusal
ekonominin ihtiyaçları ile örtüştüğü; ne ölçüde iç piyasada rekabeti artırdığı; hangi
boyutta kâr transferinin gerçekleştiği; ne kadar süre ev sahibi ülkede faaliyet gösterdiği;
ne ölçüde ulusal işletmelerle ortaklık ilişkisi içine girdiği; ne ölçüde üretimde yerli girdi
kullandığı; ne ölçüde ihracata yönelik üretim yaptığı gibi hususlar önem taşımaktadır.351
Bu kapsamda, ülkenin sahip olduğu ucuz ve kalifiye işgücü, hammadde
kaynakları, iç pazarın büyüklüğü, gelişmiş pazarlara yakınlığı ve ulaştırma-haberleşme
imkanları doğrudan yabancı sermaye girişlerini etkileyen önemli unsurlar olarak kabul
edilmektedir. Ayrıca, ülkedeki makroekonomik istikrar, yabancı sermaye mevzuatı,
ülkenin sağladığı teşvikler, vergi politikası ve vergi oranları ile dış ticaret politikaları
yabancı yatırımcıların kararlarını etkileyen temel faktörlerdir. Son yıllarda, ekonomide
genel olarak yatırımların ve büyümenin; özel olarak da doğrudan yabancı sermaye
girişlerinin artırılabilmesi için yatırım ortamının/iş ortamının iyileştirilmesi gerektiği
öncelikli bir konu olarak öne çıkmış bulunmaktadır. Bu çerçevede, girişimciliğin, ticaret
ve yatırımların önündeki engellerin kaldırılması, devlet kontrolünün ağırlığının
azaltılması, piyasalarda rekabetçi bir yapı ve isleyişin sağlanması, yargı sisteminin
etkinleştirilmesi, mevzuat uygulamalarının yeknesak ve öngörülebilir olması, mal,
349 Berber, s.393. 350 Zafer Yükseler, Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları ve İş/Yatırım Ortamı İlişkisi, TCMB,
2005, s.4. 351 Keskin, Şen ve Saruç, s.223.
135
işgücü ve finans piyasalarında idari engellerin azaltılması yönündeki girişimler ağırlık
kazanmaktadır.352
Diğer taraftan, son yıllarda gelişmekte olan ülkelerin doğrudan yabancı
sermayeye karşı tavırlarında önemli değişiklikler olmuştur. Bu değişim 1980’lerin
ortasından itibaren özellikle gözlenebilir bir hal almıştır. Gelişmekte olan pek çok ülke,
doğrudan yabancı sermayeye karşı daha olumlu bir bakış geliştirmişlerdir. Aynı
zamanda çok uluslu şirketlerin faaliyetlerinin değişen yapısı da bunların rollerinin
kabulüne imkan sağlamıştır. Çok sayıda çok uluslu şirket gelişmekte olan ülkelerde ileri
ve geri bağlantılı imalat faaliyetine geçmiştir. Bunların pek çoğu da, faaliyette
bulundukları ülkelerin ödemeler dengesinin iyileştirilerek sanayileşmenin sağlanması
yönündeki kalkınma hedeflerini tamamlayacak biçimde, ihracata yönelik imalat
faaliyetleri içinde yer almaya başlamışlardır. Çok uluslu şirketler sadece sermaye
kaynağı olarak değil aynı zamanda yönetim ve pazarlama teknolojilerinin kaynağı
olarak görülmeye başlamıştır. Bu şekilde gelişmekte olan pek çok ülke, çıkar birliğini
öngören yeni anlayış nedeniyle, doğrudan yabancı sermayeye mevzuatlarını
serbestleştirmeye başlamışlardır. Tüm bu unsurlar, küresel sahnede gelişen destekleyici
değişimlerle de tamamlanmaktadır. Üretimin bileşenleşmesi, talep desenlerinin
benzeşmeye başlaması, ve sınır ötesi nakliye ve iletişimin maliyetinin düşmesi gibi
değişiklikler pek çok gelişmekte olan ülkeye, doğrudan yabancı sermayeyi çekmesi
yönünde, avantajlar yaratmıştır.353
Esas olarak doğrudan yabancı sermayenin faydalı veya zararlı olduğunu
söyleyen genel açıklamalar yapmak hem zordur hem de yanlış yönlendirici olabilir.
Nitekim, doğrudan yabancı sermaye ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi inceleyen
araştırmalar karmaşık sonuçlara varmıştır. Bazı araştırmalar özellikle alıcı ülkedeki
işgücünün asgari düzeyde eğitimli olduğu yerlerde olumlu bir ilişki tespit etmişken, bazı
araştırmalar da olumsuz açıdan bile bir bağıntı bulamamıştır. Araştırmacılar doğrudan
yabancı sermayenin amacı ve kapsamını dikkate almaya başladıktan sonra, daha net
şablonlar ortaya çıkmaya başlamıştır. İç piyasaya üretim yapan ve ciddi biçimde
352 Yükseler, s.4. 353 United Nations, Economic and Social Survey of Asia and the Pacific 2001: Financing for
Development, s.201.
136
teşviklere dayanan veya rekabetten korunan yabancı yatırım çok da faydalı olmamakta,
hatta ev sahibi ülke açısından ekonomik kayıplara yol açmaktadır. Doğal kaynaklara
dayalı endüstrilerdeki yabancı sermaye ise, ağırlıklı olarak endüstrinin etkisine bağlıdır.
Diğer taraftan doğrudan yabancı sermayenin mamul ihraç malı üreten firmaları
hedeflemesi ya da rekabetçi küresel piyasalarda işlemesi halinde genellikle ekonomik
büyüme ve kalkınma ile olumlu bir ilişki içinde olduğu bulunmuştur. Bu türden bir
faaliyet ekonomik olarak verimli olduğu kadar yeni teknolojilerin ithalini, işçilerin
eğitimini teşvik eder ve tedarikçiler, hatta rakipler için olumlu dolaylı etkiler yaratır.354
Sonuç olarak doğrudan yabancı sermaye, karların yatırımcının ülkesine dönmesi,
milli doğal kaynakların kontrolünü yabancı firmalara vermek, teknoloji transferi, vergi
gelirlerine etkisi ve teşvik paketlerinin kapsamı gibi bir dizi konuda karşıt görüşler
yaratmayı sürdürmektedir. Kimileri için, ulusal firmaların yabancı sahipliğine geçmesi
iktisadi faydaları olsa da her zaman için önüne geçilmesi gereken bir şeydir. Kimilerine
göre ise doğrudan yabancı sermaye, yeni teknoloji ve becerileri beraberinde getiren
ulusal ekonominin küresel piyasalara entegre olmasını sağlayan önemli bir yoldur. Bir
başka deyişle, doğrudan yabancı sermaye ile kalkınma arasındaki bağlantı konusunda
büyük genellemeler yapmak zordur, doğrudan yabancı sermayenin etkisi kritik biçimde
ev sahibi ülkenin politikası ve kurumlarının yanı sıra, yatırımın tipi ve amacına bağlıdır.
Rekabetçi küresel piyasalarda mamul mal üreten firmalarda doğrudan yabancı sermaye
iktisadi büyüme ve diğer kalkınma çıktılarına yol açarken, korunan ulusal piyasalara
temel ürünler veya mamul mal ve hizmetler üreten firmalarda doğrudan yabancı
sermayenin karmaşık sonuçları olmaktadır.355
1.2.2.1.2. Portföy Yatırımları
Dolaylı yabancı sermaye yatırımları ya da yaygın ifadesiyle portföy yatırımları,
tamamen bir ülke parası cinsinden düzenlenmiş tahvil ve hisse senedi gibi finansal
varlıklara yapılan yatırımları kapsar.356 Daha geniş anlamda portföy yatırımları, tasarruf
sahiplerinin, uluslararası sermaye piyasalarında, uluslararası politik risk, kambiyo kuru
354 Perkins, Radelet ve Lindauer, s.423. 355 A.g.e., s.416. 356 Dominick Salvatore, International Economics, 3. Basım. New York: Macmillan Publishing
Company, 1990, s.345.
137
riski, bilgi edinebilme riski gibi ek riskler üstlenmek kaydıyla, sermaye kazancıyla faiz
ve kar payı geliri gibi kazançlar elde etmek amacıyla hisse senedi, tahvil ve diğer
sermaye piyasası araçlarına yatırım yapmalarını ifade eder. Söz konusu tanımda,
portföy yatırımcısının farklı faaliyet alanlarını ve ülkeleri, faiz, kar payı ve riskler
açısından değerlendirdikten sonra tasarruflarını optimum bir dağıtıma tabi tutacağı
varsayılmaktadır.357
Portföy yatırımlarının en önemli özelliği yüksek likiditedir, ancak likidite
paradoksal bir biçimde, yatırımcıların değişken beklentileri ile makroekonomik
istikrarsızlığa katkıda bulunur. Portföy yatırımlarında gözlenen aşırı dalgalanmalarda,
yüksek likiditeden ve yatırımcıların değişken beklentilerinden kaynaklanır. Likidite,
portföy yatırım akımlarının önkoşuludur. Ne var ki, aynı koşullar sermaye çıkışını
kolaylaştırarak finansal krizlere yol açar. Portföy yatırımlarının, gelişmekte olan
ülkelerde, geri dönme riskinin büyük olması, bu ülkelerdeki makro politikalar önündeki
önceden tahmin edilebilir kısıtları daha da güçlendirir. Bu potansiyel risk gelişmekte
olan ülkelerde hem daha büyüktür, hem de gerçekleşmesi durumunda, ekonomi
üzerindeki etkisi daha tahripkardır. Portföy yatırımlarındaki bu aşırı dalgalanmalar,
döviz kurları ve faiz oranlarında istikrarsızlıklara, döviz rezervleri düzeyine bağlı olarak
da ödemeler dengesi krizlerine yol açacaklardır. Potansiyel riskin bir başka nedeni,
portföy yatırımları ile, döviz kurları ve menkul kıymet fiyatları arasında yakın bir
ilişkinin kurulmuş olmasıdır. Böylece içsel olarak istikrarsız iki piyasa portföy
yatırımları ile birbirine bağlanmış olmaktadır. Bu iki piyasa arasındaki karşılıklı
etkileşim, finansal krizlerin ortaya çıkmasına ve kısa sürede derinleşmesine yol
açmakladır.358
Öte yandan, uluslararası portföy yatırımlarının açıklanmasında portföy teorisi
önemli bir yere sahiptir. Bu teoriye göre; yatırımcı sermaye fonlarını çeşitli menkul
değerler arasında, belirli bir risk düzeyinde en yüksek geliri elde edecek biçimde
dağıtacaktır. Yatırımcı en yüksek geliri hedeflerken, tüm fonlarını tek bir menkule
yatırmanın getireceği riskten korunmak amacıyla yatırım araçlarını çeşitlendirecek ve 357 Ufuk Başoğlu, “Finansal Serbestleşme ve Uluslar Arası Portföy Yatırımları” Balıkesir Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt , Sayı:4, 2000, ss.89-90. 358 Oğuz Esen, “Finansal Küreselleşme Ortamında Gelişmekte Olan Ülkelere Yönelik Portföy Yatırımları”, Ekonomik Yaklaşım Dergisi, Cilt 9, Sayı 30, 1998, s.63.
138
böylelikle yatırımcı yerli menkullerin yanında bir miktar da yabancı menkul alma
yoluna gidebilecektir. Menkullerin risk ve gelir seviyesindeki beklenti ve değişmeler ise
uluslararası özel sermaye hareketlerini etkileyebilecektir.359
Portföy yatırımlarının, iki açıdan gelişmekte olan ülkeler açısından önemli
olduğu ileri sürülür. Bunlardan birincisi, bu tür sermaye girişleri, uluslararası
yatırımcıların uygulanan politikalara duydukları güven ve desteğin bir göstergesi olarak
değerlendirilir. Başka bir deyişle, bir tür güvenoyudur. İkinci önemli nokta ise,
doğrudan yabancı sermaye yatırım, ticari kredi ve yardımlar gibi diğer sermaye
akımlarının aksine; gelişmekte olan ülkelerin tasarruf açıklarını, portföy yatırımları
aracılığıyla, ulusal egemenliklerini sınırlamadan çözme imkanına sahip olmalarıdır.
Buna karşılık portföy yatırımlarının gelişmekte olan ülke ekonomileri üzerinde iki
olumsuz etkisinden de söz edilebilir. Bunlar, portföy yatırımlarının iktisadi politika
özerkliğinin kısıtlaması ve ekonominin finansal dalgalanmalara daha açık bir hale
gelmesidir.360
Ulusal sermaye piyasalarının liberalleşmesi ve uluslararası sermaye piyasasının
entegrasyonu ile birlikte tasarruf sahiplerinin yabancı tahvil, hisse senedi ve benzeri
menkul kıymetlere yatırım yapmaları kolaylaşması, uluslararası portföy yatırımlarında
önemli artışlar sağlamıştır.361 Bu kapsamda, uluslararası portföy yatırımlarındaki artış
ile ilgili nedeni olarak, gelişmiş ülkelerde faiz oranlarının düşmesi itici faktör,
gelişmekte olan ülkelerde uygulanan finansal serbestleşme programları ise çekici faktör
şeklinde gösterilebilmektedir. Kuşkusuz bu gelişmeleri dünya ölçeğinde uygulanan
deregülasyon faaliyetlerinden soyutlamak mümkün değildir.362
1.2.2.2. Dış Borçlar
Dış borçlanma, bir devletin ya da bir kamu kurulusunun çeşitli dış kaynaklardan
gelir sağlaması olarak tanımlanabilir. Daha geniş anlamda dış borçlanma, ülke içindeki
359 Halil Seyidoğlu, Uluslararsı İktisat: Teori Politika ve Uygulama, 9.Basım, İstanbul: Güzem Yayınları, 1993, s.237. 360 Esen, s.62. 361 Hakan Sarıtaş, “Türkiye’nin Avrupa Birliği ile Entegrasyonunun Uluslararası Portföy Yatırımları Üzerine Etkisi”, 10. Ulusal Finans Sempozyumu, İzmir, s.1. http://www.finansbilim.com/ufs2006/Makaleler/TURKIYENINAVRUPA.pdf [29.04.2008] 362 Başoğlu, s.90.
139
yerleşik kuruluş ve kişilerin, ülke dışındaki yerleşik kuruluş ve kişilerden dış krediler
yoluyla gelir elde etmesidir. Borçlanma, hem devlete gelir sağlayan hem de borcun
anapara ve faiz ödemeleri ile harcama yaratan çift karakterli bir finansman çeşididir.
Borç verenden, borçlanana doğru bir satın alma gücü transferidir.363 Gelişmekte olan
ülkeler, hedefledikleri kalkınma hızına ulaşmak için yeterli düzeyde iç tasarruflara sahip
olmadıklarından ve ihracat olanakları sınırlı olduğundan yabancı özel sermayenin
yeterince ülkeye çekilemediği durumlarda zorunlu olarak dış borçlanmaya ihtiyaç
duymaktadır. Bu ülkeler kalkınmalarını iç finansman kaynaklarıyla başlatsalar bile bir
süre sonra ortaya çıkacak koşullar dış borçlanmayı kaçınılmaz kılacaktır. Bunun nedeni
kalkınma için gerekli sermaye birikiminin ara malı, hammadde, teknoloji gibi ithal girdi
tedariki dış borçlanmayı gerektirmesidir.364
Dış borçların ekonomik etkileri ise, farklı açılardan incelenebilir. Ulusal bakış
açısından, dış borçlanma bir ülkenin tasarruf edebileceğinden daha fazla yatırım
yapmasına, ihracatından daha fazla ithal etmesine izin verir. Ayrıca, eğer dış
borçlanmayla sağlanan ek fonlar üretken yatırımları finanse edebilirse, başlangıçtaki
yabancı anaparayı ve faizleri geri ödeyebilmek için yeterli hasıla yaratabilecektir.
Düşük gelirli ülkelerde sermaye, göreceli olarak nadir bulunduğu için, bu ülkelerin
yatırım üstünden daha yüksek oranlı geri dönüş elde etme ve zengin ülkelere nazaran
daha hızlı iktisadi büyüme gerçekleştirme potansiyelleri vardır. Dış borçlanma, bu
şartlar altında, borç alana çekici bir geri dönüş sağladığı için ekonomik büyüme ve
kalkınmaya aynı anda destek olmaktadır.365
Öte yandan dış borçlanma, başlangıçta ülkeye bir kaynak akımı yaratarak vergi
gelirlerine olan ihtiyacı azaltmakta ve tüketicilerin harcanabilir gelirlerinin artması
sonucu tüketim artışına neden olmaktadır. Bu , genellikle enflasyonist baskıların artması
sonucunu ortaya çıkarmaktadır. Bu durumun önüne geçilmesinin bir yolu, alınan
borçların verimli yatırımlara yönelmesinin sağlanması ile üretim artışını
gerçekleştirebilmek ve bir taraftan enflasyonist baskıyı bertaraf ederken diğer taraftan
kalkınmanın gerçekleştirilmesini sağlamaktır. Bu açıdan bakıldığında da dış borçlar,
363 Şeker, s.75. 364 Keskin, Şen ve Saruç, s.224. 365 Perkins, Radelet ve Lindauer, s.566.
140
doğru kullanılması halinde ekonomik büyüme ve kalkınma açısından olumlu sonuçlar
doğurabilecektir.366
Basitleştirmek gerekirse, yatırım projelerinin geri dönüşü borcun faiz oranını
aştığı sürece, dış borçlanma iç tasarrufları artırmak, yatırımları çoğaltmak ve büyümeyi
hızlandırmak için hassas bir strateji olabilir. Ayrıca, ödemeler dengesi şoklarının
vurduğu ülkelerde borçlanma, istikrarı yeniden sağlamada kritik bir rol oynayabilir. Bir
ülkenin ihracat fiyatları aniden çöküşe geçtiğinde ve ithalat fiyatları yükseldiğinde,
geçici borçlanma fiyatlar eski haline dönene kadar mali uçurumu kapatmaya veya uyum
sürecinin bedellerini hafifleterek ekonominin değişime uyum sağlamasına yardımcı
olabilir.367
Gerçekte ise alınan borçlar, genellikle yüksek bütçe açıklarının finansmanında
kullanılmakta, anapara borç ve faiz ödemeleri ilerleyen dönemde ülke ekonomisi
üzerinde ciddi daraltıcı etkilere neden olabilmektedir. Diğer taraftan, alınan borçlardan
faydalananlar ile bu borçların ödenmesini yüklenenlerin farklılaşması durumunda, borç
ödemeleri gelir dağılımını bozucu etki yaratmaktadır. Bu bakımdan kamu borçlanmaları
gelirin nesiller arasındaki dağılımını da etkileyebilmektedir. Ekonomik etkilerinin
yanında yüksek dış borçlar ülkenin uluslararası alanda güvenilirliğini azaltabilmekte ve
siyasi konumu açısından olumsuz sonuçlar doğurabilmektedir.368 Ayrıca, yanlış
koşullarla veya amaçlarla fazla borçlanma, ülkeden sermayenin kaçmasına veya ani
finansal krizlere yol açabilir. Özellikle kısa dönemli borçlanma, hızlı girişten hızlı
kaçışa dönebilir ki bu da döviz kuru oranlarının batmasına, faiz oranlarının fırlamasına,
devlet bütçesinde, bankalarda ve özel firmalarda tahribata neden olabilmektedir. Öte
yandan, tüketimi finanse etmek üzere fazla borçlanmak veya kötü tasarlanmış yatırımlar
da tehlikelidir.369
Diğer taraftan, azgelişmiş ülkelerin dış borçlar konusunda karşılaştıkları
güçlükler, dünya ekonomik ve siyasal çevrelerinde sık sık tartışılan ve çözüm bekleyen
366 Hilal Tezcan, “Dış Proje Kredilerinin Dış Borç Kaydı ve Bütçeleştirilmesi” Bütçe Dünyası Dergisi,
Cilt. 2, Sayı.26, 2007. s.16. 367 Perkins, Radelet ve Lindauer, s.566. 368 Tezcan, s.16. 369 Perkins, Radelet ve Lindauer, s.566.
141
bir sorun olarak güncelliğini korumaktadır. Kalkınmalarını hızlandırmak isteyen ülkeler
sermaye yetersizliğinden kaynaklanan finansal darboğazlardan kurtulmak için sık sık
dış borç almaktadır. Geçmişte olduğu gibi günümüzde de kimi gelişmekte olan
ülkelerde dış borç stokları aşırı boyutlara ulaşmıştır. Bu nedenle, son yıllarda vadesi
gelen dış borçların ana para ödemeleri bir yana, borç faizlerini dahi karşılayamayacak
ölçüde ekonomik ve mali yönden kaynak sıkıntısı çeken ülkelerin sayısı gittikçe
artmaktadır.370
1.2.2.3. Dış Yardımlar
Kalkınmanın finansmanında kullanılan uluslararası mali sermaye akımlarının bir
başka türü dış yardımlar veya diğer adıyla uluslararası resmi kalkınma yardımlarıdır.
Dış yardımlar, bir ülkeden diğerine, özellikle gelişmiş ülkelerden az gelişmiş ülkelere
yapılan tüm kaynak transferleri olarak bilinse de bu tür transferlerin dış yardım
sayılabilmesinin belli şartları bulunmaktadır. Buna göre, bir transferin dış yardım
sayılıp sayılamayacağı, öncelikle, yardımın kim tarafından, ne için ve hangi şartlarda
sağlandığı ile ilişkilidir. Bu nedenle, zengin ülkelerden yoksul ülkelere yapılan tüm
transferler dış yardım olarak düşünülemez. Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü
(OECD) dahilinde, sanayileşmiş ülkelerin üyeliklerinden oluşan ve neredeyse belli başlı
bütün yardım sağlayan ülkeleri içine alan uluslararası bir örgütlenme olan OECD
Kalkınma Yardımı Komitesi, bir yardımın dış yardım sayılmasını, iki kriterin
sağlanması ile ilişkilendirmektedir. Bunlardan birincisi, yardımın iktisadi kalkınmayı ve
refahı artırma temel hedefi ile tasarlanmış olmasıdır. Buna göre, askeri yardımlar ve
kalkınma dışı hedefleri kapsayan yardımlar, dış yardım olarak değerlendirilmemektedir.
İkinci kriter ise, yardımın ya hibe ya da yardım amaçlı kredi şeklinde sağlanmış
olmasıdır.371 Bu, sermayenin ya da yardımın geri ödenme şartlarının, ticari ödünç
vermeye göre daha esnek olmasını ve faiz oranlarının da düşük tutulmasını gerektirir.372
Bu kapsamda, geniş anlamıyla dış yardım, bir ülke veya uluslararası kuruluşun, başka
bir ülke veya kuruluşa; ekonomik, insani ve sosyal kalkınma, demokrasi ve insan
hakları konusunda iyileşme, çevrenin korunması, acil durumlarda ihtiyaçların
370 Han ve Kaya, s.89. 371 Perkins, Radelet ve Lindauer, ss.521-522. 372 Suna Oksay, Uluslararası Kalkınma Yardımı ve Örgütleri, Ankara: Ödül Tasarım, s.15.
142
karşılanması ve benzeri diğer amaçlarla bağış, kredi ve borç olarak sağladığı
sürdürülebilir yardımlar olarak tanımlanmaktadır. Dış yardım yapılmasının veya
alınmasının temel gerekçesi ise, yoksullukla mücadele etmek; yardım alan ülkenin
yoksulluk nedeniyle esasen yetersiz olan kaynaklarına takviye yapmaktır.373
Dış yardımlar, özellikle İkinci Dünya Savaşı sonrası dönemin önem kazanmış
bir dış finansman kaynağıdır. Bu dönemde ABD, Sovyetler Birliği'nin tehditlerine ve
komünizmin yayılmasına karşı dış yardım programını uygulamaya koymuş ve bu
çerçevede zamanın ABD Dışişleri Bakanı Marshall’ın önerisiyle, II. Dünya Savaşı'nda
yıkılan Avrupa'nın yeniden imarı için Fransa, İngiltere gibi birçok Avrupa ülkesine
askeri ve ekonomik ağırlıklı ABD yardımı yapılmaya başlanmıştır.374 Marshall Planı adı
verilen bu yardım programı, bir model olarak kabul edilmesine rağmen, bugünkü
yardım programlarından farklılaştığı yönler vardır. Bunlardan en önemlisi, birçok
yoksul ülkede mevcut olmayan özellikleri taşıyan; yani görece yüksek gelir düzeyine
sahip, becerikli işgücü olan, mali ve yasal kurumları oluşmuş ülkeleri hedeflemesidir.
Marshall Planı görece ileri ülkelerin altyapılarını onarmak ve üretken kapasitelerini eski
haline döndürmek üzere tasarlanmıştır. Oysa bugünün yardım programları, ekonomik
büyüme ve kalkınmanın henüz görülmediği ülkelerde bunu gerçekleştirebilmek gibi
daha güç bir görev üstlenmişlerdir.375 Zira 1960 sonrasında, dış yardım anlayışında da
önemli değişim ortaya çıkmıştır. Gelişmekte olan ülkeler dünya ekonomisindeki
gelişmeler karşısında daha duyarlı hareket etmeye başlamışlardır. Buna ilaveten, soğuk
savaşın daha da belirginleşmesi, yardım yapan ülkelerde ekonomik ve siyasi dengelerin
yeniden kurulması ihtiyacı gibi faktörler dış yardımların hem kapsamını, hem de
yönünü etkilemiştir.376 Tüm bu gelişmelere rağmen, Marshall Planının, bugünkü yardım
programlarının temelini oluşturduğunu ifade etmek yanlış olmaz.
OECD Kalkınma Yardımı Komitesi, dış yardım akımlarını üç geniş kategoride
gruplandırmaktadır. Buna göre, “resmi kalkınma yardımları”, düşük ve orta gelirli
ülkelere, bağışta bulunan devletler tarafından sağlanan yardımı ifade eden en geniş
373 Hasan Dursun, “Dış Yardımla Ekonomik Büyüme ve Kalkınma” Kamu-İş Dergisi, Cilt 8, Sayı 4,
2006, s.2. http://www.kamu-is.org.tr/pdf/846.pdf[02.05.2008] 374 Keskin, Şen ve Saruç, s.227. 375 Perkins, Radelet ve Lindauer, s.523. 376 Keskin, Şen ve Saruç, s.227.
143
kapsamlı kategoridir. Komiteye göre ikinci kategoride olan “resmi yardımlar”, devletler
tarafından, kişi başına düşen milli geliri, arka arkaya üç yıl Dünya Bankası’nın yüksek-
gelir eşiğinin üzerinde olan ülkelere sağlanan yardımlardır. Son kategori olan “özel
gönüllü yardımlar” ise, hükümet-dışı organizasyonlar, dini gruplar, yardım kuruluşları,
vakıflar ve özel şirketler tarafından sağlanan hibeleri kapsamaktadır.377
Bu kapsamda, gelişmiş ülkelerden gelişmekte olan ülkelere resmi kalkınma
yardımlarının akışı iki genel biçimde olmaktadır. İlki, para doğrudan bir hükümetten
diğerine geçer. Bu transfer iki yolla olmaktadır. Para, esas olarak iktisadi kalkınma
amaçlarına yönelik olarak kullanılmak üzere, yardımda bulunan ülkenin hediyesidir.
İkinci tip transfer ise kredi biçimindedir. Bu para da iktisadi kalkınma amaçlarına
yönelik kullanılır, ancak prensip gereği küçük bir faiz oranı ile belli yıllar içinde geri
ödenir. Ancak, genellikle bu transferler yardımda bulunan ülkeye bağlıdır. Yardımda
bulunan ülke, alıcı ülkenin parayı belli bir proje için kullanmasını şart koşabilir. Dahası,
paranın yardımda bulunan ülkeden alınacak mallar ya da hizmetlere harcanması gibi
şartlar içerebilir. Bazı durumlarda da gelişmekte olan ülke, paranın nasıl harcanacağına
ilişkin kısıtlamalara bağlı olarak uygun bulmadığı mal ve hizmetlerin alımına son
verebilir. İkinci olarak, resmi kalkınma yardımı gelişmiş ülkelerden çeşitli çok-taraflı
kalkınma örgütlerine transfer edilen para biçimini alabilir. Bu örgütler parayı gelişmekte
olan ülkelere transfer eder veya bir takım hizmetlerin görülmesini sağlar. 378
Öte yandan, dış yardımların temel olarak ya altyapı tesislerini inşa ettiği ya da
kırsal bölgelere acil yardım sağladığı düşünülmektedir; ancak dış yardımların amaçları
çok çeşitlidir. Buna göre dış yardımlar, aşağıda sayılan dört geniş kalkınma
hedeflerinden bir veya daha fazlasını karşılamak üzere tasarlanmaktadır:379
- Altyapı inşası, tarım gibi üretken sektörlerin desteklenmesi veya yeni fikirler
ve teknolojilerin getirilmesi yoluyla iktisadi büyümeyi tetiklemek,
- Eğitim, sağlık, çevre veya siyasi sistemin güçlendirilmesi gibi diğer
kalkınma hedeflerinin teşvik edilmesi,
- Doğal afetler veya insani krizler gibi özellikle acil durumlarda gıda ve diğer
377 Perkins, Radelet ve Lindauer, s.522. 378 Sawyer ve Sprinkle, ss. 249-250. 379 Perkins, Radelet ve Lindauer, s.536.
144
malların yaşamsal tüketiminin desteklenmesi,
- İktisadi şokların ertesinde bir ekonominin istikrara kavuşmasına yardımcı
olmak.
Esas itibarıyla, dış yardımların kapsamının, öneminin ve sosyo-ekonomik
etkilerinin anlaşılması oldukça güçtür. Zira, dış yardımın tanımı, anlamı ve uygulanışı,
yardımı yapan ülkeye veya çok uluslu örgüte göre değişkenlik göstermektedir. Ayrıca,
yardım alan ve yardım yapan ülkelerin dış yardımlara bakış açıları da birbirinden
farklıdır. Bu bakımdan, dış yardımları değerlendirirken, hem alan hem veren ülke
açısından meseleye bakılmalı, ülkelerin neden yardım yaptığı ve yardımı neden kabul
ettiği irdelenmelidir.380 Bu kapsamda, yardım yapan gelişmiş ülkelerin dış yardımda
bulunmalarının en önemli nedeni olarak, yardımların bu ülkelerin politik ve ekonomik
çıkarlarına hizmet etmesi gösterilebilir. Diğer bir deyişle, yardım yapan ülkelerin dış
yardımda bulunmalarının nedenlerini politik ve ekonomik olmak üzere iki başlıkta
toplamak mümkündür:
- Politik Nedenler: İkinci Dünya Savası’ndan sonraki dönemde dünya
genelinde sıcak savaşların soğuk savaşlara dönüşmeye başlaması sonucu,
gelişmiş ülkeler kendi siyasi hedefleri çerçevesinde gelişmekte olan ülkelere
yardım yapar hale gelmiştir. Bu kapsamda borç veren ülkelerin, borç verme
nedenlerindeki genel siyasi amaç; gelişmekte olan ülkelere çeşitli yardımlar
yaparak, kendi ittifaklarına dahil etmelerine ilişkindir.381
- Ekonomik Nedenler: Gelişmiş ülkeler, gelişmekte olan ülkelerde çeşitli
nedenlerle kullanılamayan mevcut üretim kaynaklarını kullanılabilir hale
getirebilmek için, bu ülkelerin, yeni yatırım projelerinin gerektirdiği sermaye
mallarını ithal edebilmelerini sağlayacak döviz ve teknoloji yardımında
bulunurlar. Aynı zamanda, gelişmiş ülkelerin sağladığı dış yardım, ilave iç
tasarrufların yaratılmasını teşvik ederek, gelişmekte olan ülkelerde
ekonomik büyümenin hızlanmasına da sebep olur. Öte yandan, gelişmiş
ülkeler tarafından yapılan mali yardımlar da teknik yardımlar aracılığıyla
380 Suna Oksay, Uluslararası Kalkınma Yardımı ve Örgütleri, s.18. 381 Şeker, s.82.
145
nitelikli işgücü transfer edilerek desteklenir ve böylece yardımın etkin bir
büyüme yaratması sağlanır. Ancak, her ne kadar bu nedenler dış yardımın
yapılmasını gerekli kılıyorsa da yardım yapan gelişmiş ülkeleri buna iten en
önemli motivasyon, yardım sonucundan bekledikleri ekonomik faydalardır.
Zira, bugün sağlanan dış yardımlar, hibeden çok, borç verme şeklinde
olmakta ve yapılan yardımlar, yardım yapan ülkeden mal alınması koşuluna
bağlanmaktadır. Tabi bu durum, gelişmekte olan ülkelerin büyük bir borç
yükü altına girmelerine ve faizler nedeniyle yüksek ithalat maliyetiyle karşı
karşıya kalmalarına sebep olmaktadır.382
OECD Kalkınma Yardımı Komitesi’ne üye olan gelişmiş ülkelerin sağladığı
resmi kalkınma yardımlarının akışı ve bu yardımların söz konusu ülkelerin milli
gelirlerine oranı Tablo 4’te gösterilmiştir. İlk olarak, tabloda listelenen 22 ülkenin, 2006
yılı için yaklaşık 104 milyar $ tutarında resmi kalkınma yardımı sağladığı ve bu tutarın
bir önceki yıla göre yaklaşık 2,5 milyar dolar daha az olduğu dikkat çekmektedir. 2006
yılında yaklaşık 50 trilyon $’lık bir büyüklüğe sahip olan dünya ekonomisi içinde bu
tutar, dış yardımlara aktarılan kaynakların çok fazla olmadığını göstermektedir. Diğer
bir deyişle, resmi kalkınma yardımlarının, kalkınmanın finansmanının büyük bir parçası
olmadığı ortadadır. Toplam miktar, yardımda bulunan gelişmiş ülkelerin milli
gelirlerinin toplamından %1 daha azdır. ABD’nin 2006 yılındaki yaklaşık 14 trilyon
$’lık milli gelirinin, yaklaşık 23 milyar $’ı; yani milli gelirinin %1’inin onda ikisini
resmi kalkınma yardımları oluşturmaktadır. Tablodaki ülkelerden sadece İsveç milli
gelirinin %1’i oranında resmi kalkınma yardımı katkısında bulunmuştur. Bütün gelişmiş
ülkeler için, resmi kalkınma yardımlarının milli gelire oranı ise, yaklaşık olarak
%0,30’dur.383
Dış yardım alan gelişmekte olan ülkelerin, yardımı kabul etmelerini sağlayan
nedenler ise ekonomik, politik ve manevi olmak üzere üç başlık altında toplanmaktadır.
Elbette, bu nedenler arasında en güçlü olanı ekonomik olanlarıdır. Zira, gelişmekte olan
ülkeler, hem uygun kalkınma planı oluşturacak yeterli uzman kadrolara sahip
olmamaları, hem de üretim faktörlerinin yetersiz olması nedeniyle gelişmekte olan
382 Suna Oksay, Uluslararası Kalkınma Yardımı ve Örgütleri, s.20. 383 Sawyer ve Sprinkle, s.249.
146
ülkelerin yardımlarını kabul edebilirler. Çünkü, gelişmekte olan ülkeler onlara, söz
konusu yetersiz kaynakları temin ederek ve ekonomik yapılarının değiştirilmesi
konusunda danışmanlık yaparak, gelişmekte olan ülkelerin kendi kalkınmalarını
başarmalarına yardımcı olurlar.
Tablo 4
OECD Kalkınma Yardımı Komitesine Üye Ülkelerin Verdiği
Resmi Kalkınma Yardımlarının (RKY)
Kaynak: OECD, ww.oecd.org/dataoecd/14/5/38354517.pdf[03.05.2008]
Diğer iki nedenden ilki, politik nedenlerdir. Bu kapsamda, gelişmekte olan bir
ülkedeki iktidar güçleri, güçlerinin azalmasını veya mevcut rejimin tehlikeye girmesini
engellemek gibi amaçlarla gelişmiş ülkelerden yardım almayı kabul eder. Gelişmiş
ülkelerin dış yardım kabul etmelerinin son nedeni ise manevi nedenlerdir. Buna göre, az
gelişmiş veya gelişmekte olan ülkeler, gelişmiş ülkelerin geçmişte kendilerini
2006 2005 RKY RKY/GSMH RKY RKY/ GSMH Milyon $ % Milyon $ % A.B.D. 22.739 0.17 27.622 0.22 Almanya 10.351 0.36 10.082 0.36 Avustralya 2.128 0.30 1.680 0.25 Avusturya 1.513 0.48 1.573 0.52 Belçika 1.968 0.50 1.963 0.53 Danimarka 2.234 0.80 2.109 0.81 Finlandiya 826 0.39 902 0.46 Fransa 10.448 0.47 10.026 0.47 İngiltere 12.607 0.52 10.767 0.47 İrlanda 997 0.53 719 0.42 İspanya 3.801 0.32 3.018 0.27 İsveç 3.967 1.03 3.362 0.94 İsviçre 1.647 0.39 1.767 0.44 İtalya 3.672 0.20 5.091 0.29 Japonya 11.608 0.25 13.147 0.28 Hollanda 5.452 0.81 5.115 0.82 Kanada 3.713 0.30 3.756 0.34 Lüksembourg 291 0.89 256 0.86 Norveç 2.946 0.89 2.786 0.94 Portekiz 391 0.21 377 0.21 Yeni Zelanda 257 0.27 274 0.27 Yunanistan 384 0.16 384 0.17 TOPLAM 103.940 0.30 106.777 0.33
147
sömürerek bulundukları gelişmişlik düzeyine ulaştıklarını ve bu nedenle de bu ülkelerin
kendilerine vicdan borcu olduğunu düşünmektedir. Ayrıca, hem gelişmiş hem de
gelişmekte olan ülkelerde bulunan dış yardım yanlıları, gelişmiş ülkelerin üçüncü dünya
ülkelerinin kalkınma çabalarını desteklemek zorunda olduklarına inanmaktadırlar.384
Öte yandan, gelişmiş ülkelerden gelişmekte olan ülkelere yapılan dış yardımlara
karşın, bu ülkeler arasındaki gelişmişlik farkının azaldığını söylemek güçtür. Yapılan
dış yardımların gelişmekte olan ülkelerin iç tasarruflarına katkı sağlaması ve yatırımlara
kanalize edilmesi durumunda kalkınma üzerinde olumlu etki yapması beklenir. Ancak
söz konusu yardımların bu ülkelerde iç tasarrufları azaltması, etkin kullanılamaması,
israf edilmesi, ithal tüketim mallan alımında kullanılması gibi durumlarda kalkınmayı
olumsuz yönde etkilemesi beklenebilir.385
Yardımların bu amaçların gerçekleştirilmesinde ne kadar başarılı olduğu bir
tartışma konusudur. Nitekim, yardımların bu derece geniş hedeflerinin yanında, iktisadi
büyümeye katkı, her zaman yardımın etkinliğine karar vermede bir ölçü olmuştur ve
daha fazla yardımın daha hızlı büyümeye yol açması beklenmektedir. Ancak yardımlar,
rasyonel iktisadi politika izleyen ülkelerde ekonomik büyümeye destek olabilmektedir,
ancak istikrarsızlığın hüküm sürdüğü ve ekonominin kötü yönetildiği yerlerde işe
yaramamaktadır. Bu konudaki ampirik kanıtlar karışıktır, araştırmanın zamanına, hangi
ülkelerin dahil olduğuna ve araştırmanın varsayımlarına bağlı olarak farklı çalışmalar
farklı sonuçlara ulaşmaktadır.386 Ancak, dış yardımlarla ilgili tartışmalar, özellikle şu üç
nokta da yoğunlaşmaktadır:387
- Tartışmalardan ilki; gelişmekte olan ülkelerin kalkınması için, dış yardımın
mı yoksa bu ülkelerin dış ticaretini artıracak kolaylıkların sağlanmasının mı
daha iyi olacağı noktasında yoğunlaşmaktadır. Bu tartışmaya göre, belli bir
gelişmişlik düzeyine ulaşmış gelişmekte olan ülkelerin, ihracatlarını
artıracak biçimde geliştirilmeleri, bu ülkelerin, hem ihracat yapılarını daha
da iyileştirebilmelerine hem de kalkınma süreçlerini daha sağlam temellere
384 Suna Oksay, Uluslararası Kalkınma Yardımı ve Örgütleri, ss.21-22. 385 Keskin, Şen ve Saruç, s.229. 386 Perkins, Radelet ve Lindauer, ss.537-538 387 Keskin, Şen ve Saruç, ss.229-230.
148
dayandırabilmelerine katkı sağlayacaktır.
- Tartışmaların ikincisi, dış yardımların miktarıyla ilgilidir. Buna göre, dış
yardımların miktarını belirlemede insani duygulardan daha ziyade gelişmiş
ülkelerin politik ve ideolojik tercihleri belirleyici olmaktadır.
- Tartışmaların üçüncüsü, dış yardımların yardımı yapacak devlet tarafından
mı yoksa uluslararası bir kuruluş tarafından mı verilmesinin, gelişmekte olan
ülkelerin kalkınması açısından daha yararlı olacağı noktasında
yoğunlaşmaktadır. Dış yardımların, uluslararası bir kuruluş tarafından
yapılmasının daha faydalı olacağını ileri sürenler, yardımı alan ülkenin veren
ülke karşısında onurundan özveride bulunma tehlikesinin ortadan kalkacağı,
bu konuda uzmanlaşmış uluslararası bir kuruluşun ihtiyaç sahibi ülkeleri ve
yardımın şeklini daha iyi belirleyebileceği gibi avantajları olduğunu
belirtmektedirler.
Neticede, son yıllarda dış yardımların, küresel sermaye akımları içindeki önemi
ciddi biçimde gerilemiştir. Bu durum, kısmi olarak gelişmekte olan ülkelere sağlanan
dış yardımların mutlak miktar olarak düşmesinden kaynaklanmaktadır. Dış yardımların
göreli öneminin azalmasının asıl nedeni ise özel sermaye akımlarındaki artıştır. Bununla
beraber, önceki bölümde de ifade edilmiş olduğu üzere, özel sermaye akımları sınırlı
sayıda ülkede yoğunlaşmıştır. Gelişmekte olan ülkelerin büyük çoğunluğu yabancı
sermayeye erişim açısından dış yardımlara bağımlıdır.388
1.2.3. Kalkınmanın Dış Ticaret Yoluyla Finansmanı
Kalkınma ile dış ticaret arasındaki ilişki ve etkileşim, çeşitli şekillerde kendini
göstermektedir. Nitekim, uluslararası mal, sermaye, işgücü ve teknoloji akımları, bir
ülkenin kalkınma hızını bazen olumlu bazen de olumsuz olarak etkileyebilmektedir. Öte
yandan, bir ülkenin kalkınma hızının yüksek veya alçak olmasına göre;
ülkelerarasındaki ekonomik ilişkiler artıp azalabilir veya bu ilişkiler içerisinde, söz
konusu akımların önemleri göreceli olarak değişebilir. Bu kapsamda, bir ülke ekonomisi
içinde uygulanan; ihracatın teşviki veya ithalatın ikamesi, gümrük tarifelerinin alçaltılıp
388 United Nations, Economic and Social Survey of Asia and the Pacific 2001: Financing for
Development, s.235.
149
yükseltilmesi, ithal kotalarının uygulanması veya kaldırılması, yabancı sermayenin
teşviki veya engellenmesi ve döviz kurunun alçaltılıp yükseltilmesi gibi çeşitli
ekonomik ve mali politikalar, kalkınma ile dış ticaret arasında karşılıklı ve güçlü
ilişkilerin olduğuna işaret etmektedir.389
Bu kapsamda, özellikle gelişmekte olan ülkelerin kalkınmaları için gerekli olan
sermaye mallarının büyük bir kısmını dış kaynaklardan sağlamaları ve söz konusu
malların bedelini ödeme gücüne sahip olmak zorunda olmaları, bu ülkelerin uluslararası
ticaretteki yerini ve dış ticaretle ilgili sorunlarını önemli kılmıştır. Zira, gelişmekte olan
ülkeler daha çok hammadde üretmekte ve ihraç etmekte, buna karşılık kalkınmaları için
gerekli olan sermaye malı ve tüketim maddeleri ithal etmektedirler. Gereken sermaye
malının düzenli olarak temini, gelişme hızını olumlu yönde etkilemektedir. Yüksek bir
kalkınma hızının sağlanabilmesi, ihracat gelirlerinin süratle artırılmasını ge-
rektirmektedir. İhracatın hızlı artışı, hem büyük çaplı kalkınma yatırımlarının dış
finansmanı ile ilgili tıkanıklıkların giderilmesini, hem de yurt içi tasarruf düzeyinin
yükseltilmesini sağlamaktadır.390
Öte yandan geçmişte, gelişmekte olan ülkelerin önemli bir bölümünün,
ekonomide dışa bağımlılığın azaltılmasını öngören ve yurtiçi kaynaklara dayanan bir
sanayileşme ve kalkınma stratejisi olan ithal ikamesi politikasını benimsediği
görülmektedir. Ancak, 1960’lı yılların başından itibaren uygulanan ithal ikamesi
politikasının, sanayileşme ve kalkınma için ihtiyaç duyulan döviz kaynağını
karşılayamaması ve buna bağlı olarak, gelişmekte olan ülkelerin ödemeler dengesi
sorunuyla sıkça karşılaşmaya başlaması, birçok ülkenin bu politikayı terk etmesine,
ihracata dayalı bir sanayileşme ve kalkınma politikasını benimsemesine neden
olmuştur.391
Dış ticaretin, kalkınma için bir finansman kaynağı olarak kabul edilmesi ise,
herşeyden önce, dış ticaret kazançlarının sermaye malları ithaline yatırıldığı
varsayımına dayanmaktadır. Daha açık bir ifadeyle, dış ticaret kazançları, ancak
389 Savaş, Kalkınma Ekonomisi, ss.183-184. 390 Emine Karaduman, s.49. 391 İstanbul Ticaret Odası, Dış Talebe Bağlı Ekonomik Büyümeye Geçişte Mikro Ekonomi
Politikaları, 2. Basım, İstanbul, Yayın No: 2003-03, 2003, s.13.
150
sermaye malları ithaline aktarıldığı takdirde bir finansman kaynağı niteliği kazanır.
Zira, tüketim mallarına harcanan veya yurtiçi hizmet ödemelerinde kullanılan dış ticaret
kazançlarını, kalkınmanın finansman kaynağı olarak kabul etmek, bazı özel durumlar
dışında olanaksızdır.392
Diğer taraftan dış ticaret, kalkınma için kullanılacak kaynakları genel olarak dört
yoldan artırmaktadır. Bu kapsamda ilk olarak, ülkelerin karşılaştırmalı üstünlüğe sahip
oldukları malların üretiminde uzmanlaşmalarının, yatırımda kullanılabilecek
kaynaklarda tasarrufa yol açmasından söz edilebilir. Diğer bir deyişle, ticaretten
sağlanabilecek ilk kazanç, bir ülkenin almaşık maliyet bakımından en iyi olduğu malın
üretiminde ihtisaslaşması olanağından doğar. Bu kazancın hepsi ya da bir kısmı
kalkınmanın finansmanında kullanılabilir. Bu kazançlar ticaretin yarattığı statik
kazançlardır. Ancak bu, devam eden bir süreçtir, nüfus ve verimlilik arttıkça kaynaklar
da artacak, almaşık kullanımlar arasında yeniden dağıtılmaları gerekecektir. Eğer
kaynakların dağılımı karşılaştırmalı üstünlük ilkesine göre yapılırsa, dış ticaret yapacak
ülke dış ticaretin olmadığı durumdakinden daha iyi bir duruma gelebilecektir.393
Ticaretten sağlanabilecek ikinci potansiyel kazanç ise, ticaretin ülkenin
ihtiyacından fazla ürettiği mallara pazar sağlaması ve böylece satılmayarak kaynak
israfına yol açan malların satılmasına olanak vermesidir.394 Böylece, dış ticaret
aracılığıyla, arz fazlası veren mallara pazar bulunmakta, kaynaklar israfı önlenmekte ve
bu yolla sağlanan üretim artışının yarattığı tasarruflar, kalkınma amacıyla
kullanılabilmektedir.395
Ticaretin getireceği üçüncü kazanç, rekabet, yeni bilgi, fikir ve teknolojilere
açılma gibi faktörler aracılığıyla üretim olanaklarını artırmasıdır.396 Dinamik kazançlar
olarak bilinen bu kazançlar şunları içerir: rekabetin uyarılması, yeni bilgilerin elde
edilmesi, yeni fikirlerin kazanılması ve teknik bilgilerin yayılması, bu sürece sermaye
hareketlerinin de katılması olasılığı, daha dolaylı üretim yöntemlerine yol açan artan
392 Vural Fuat Savaş, Az Gelişmiş Memleketlerde Kalkınmanın Finansmanı, Eskişehir: Bozkurt
Matbaası, 1963, s.136. 393 Thirlwall, ss.52-54. 394 Emine Karaduman, s.49. 395 Thirlwall, s.55. 396 Emine Karaduman, s.49.
151
uzmanlaşma, sermaye birikimini daha da kamçılayan ölçek ekonomileri, ölçeğin artan
getirisi ve kurumlarda meydana gelen değişmeler. 397
Tablo 5
Dış Ticaretin GSYİH İçindeki Payı (%)
Kaynak: OECD, Factbook 2007, s.61. www.thepresidency.gov.za/learning/reference/factbook/pdf/03-01-01.pdf -[03.05.2008]
397 Thirlwall, s.55.
Ülkeler 2000 2001 2002 2003 2004 2005 A.B.D. 13.2 12.1 11.7 11.8 12.7 13.4 Almanya 33.2 33.8 33.4 33.7 35.7 38.1 Avustralya 22.5 21.1 20.4 18.8 20.0 21.0 Avusturya 44.7 46.6 46.4 46.7 49.5 51.9 Belçika 83.2 83.0 80.2 78.8 81.8 86.0 Çek Cumhuriyeti 64.9 66.6 61.3 62.9 71.3 70.8 Danimarka 43.6 44.0 44.4 42.0 42.8 46.2 Finlandiya 38.4 36.1 35.0 34.4 36.0 39.0 Fransa 28.1 27.5 26.3 25.1 25.6 26.6 Hollanda 67.3 64.4 60.9 59.9 62.9 66.1 İngiltere 29.1 28.7 27.8 27.0 26.9 28.3 İrlanda 91.6 92.3 85.1 75.7 76.6 74.9 İspanya 30.6 29.8 28.4 27.5 28.0 28.2 İsveç 43.0 42.6 40.6 40.2 42.2 44.9 İsviçre 42.8 43.0 40.5 40.0 42.3 44.5 İtalya 26.6 26.4 25.2 24.3 25.0 26.3 İzlanda 37.5 39.7 37.2 36.3 37.5 38.3 Japonya 10.3 10.3 10.7 11.2 12.4 13.6 Kanada 42.7 40.7 39.4 36.2 36.2 36.0 Kore 39.2 36.7 34.6 36.8 41.9 41.2 Lüksembourg 139.5 137.8 129.4 123.7 137.9 148.6 Macaristan 73.9 71.7 63.9 62.7 65.1 67.1 Meksika 32.0 28.7 27.8 28.6 30.6 30.7 Norveç 38.0 37.2 34.3 33.7 35.6 36.7 Polonya 30.3 28.9 30.4 34.6 38.6 37.2 Portekiz 35.2 33.9 32.1 31.4 32.4 32.9 Slovakya 71.5 76.7 74.5 77.4 76.5 79.8 Türkiye 27.8 32.5 30.0 29.0 31.8 30.7 Yeni Zelanda 34.7 33.9 31.5 29.0 29.5 29.1 Yunanistan 27.2 26.0 23.3 22.7 22.7 22.0 Avrupa Birliği-15 50.8 50.2 47.9 46.2 48.4 50.7 OECD Ortalaması 44.8 44.4 42.2 41.4 43.6 45.0
152
Dördüncü olarak, yerli ikame mallarının olmadığı durumda, ithalatın üretimdeki
darboğazları rahatlatması ve yerli kaynaklardan daha verimli olduğunda iç kaynakların
miktarını arttırması, dış ticaretin kalkınmanın finansmanını sağlama yolu olarak
görülebilir.398 Diğer bir deyişle, ithal malları yerli kaynaklarından daha üstün iseler,
dolaysız olarak daha verimli olabilirler. Öte yandan, ithalat ekonomideki darboğazları
ferahlatarak ve iç kaynakların daha verimli kullanılmasını sağlayarak dolaylı olarak
daha verimli olabilir.399
Dış ticarete, ekonomik, toplumsal, siyasal koşulları ve gelişme düzeyleri
bakımından birbirinden farklı çok sayıda ülke katılmaktadır. Buna göre, ülkelerin dışa
açılma ölçülerinden biri, bir ülkede belli bir yıl içinde gerçekleşen mal ve hizmet
ihracatı ve ithalatı toplamının, o yılın GSYİH oranlanması sonucu elde edilen dış ticaret
oranı (ithalat miktarı + ihracat miktarı / GSYİH); diğeri ise sermaye hareketleridir. Dış
ticaret oranının yüksekliği dünya ekonomisi ile ilişkilerin yoğunluğunu, diğer bir
deyişle dışa açılma derecesini ifade etmektedir. Tablo 5’te bazı ülkelerin dışa açılma
oranları gösterilmektedir. Buna göre, dünya ekonomisinde yaşanan bunalımlı
dönemlerde, ülkelerin bunalımın kendi ekonomilerine yansımasını önlemek için dışa
kapanma eğilimi gösterdikleri ortaya çıkmaktadır. Aksine, dünya ekonomisinin istikrarlı
dönemlerinde ise, hemen her ülkede dış ticaret artış hızının, GSMH artış hızını aştığı
görülmektedir.
2. KALKINMANIN FİNANSMANINDA YER ALAN KÜRESEL VE BÖLGESEL
KURUMLAR
İkinci Dünya Savaşı sonrasında, az gelişmiş ülkelerin gelişebilmeleri ve
sanayilerini geliştirebilmeleri için ihtiyaç duydukları en önemli aracın yatırım yapmak
olduğu, tüm çevrelerce kabul edilmiştir. Bu kapsamda, söz konusu ülkelerde
gerçekleştirilecek sanayi yatırımlarının nasıl finanse edileceğine ve bu finansman için
sermaye birikiminin nasıl sağlanacağına dair soruların cevaplanması giderek önem
kazanmıştır.
398 Emine Karaduman, s.49. 399 Thirlwall, s.56.
153
Bugün, az gelişmiş ülkelerin gelişebilmesinde yatırım aracının etkili
kullanılabilmesi, ülke ekonomilerindeki fonların yeterli düzeyde ve nitelikte olmasıyla
ilişkilendirilmektedir.400 Buna göre, bir ülkedeki sanayi yatırımlarının artırılması için
yapılması gerekenlerin başında, yatırımların özsermaye ile karşılanmayan kısmı için
uzun vadeli fon temin edilmesi gelmektedir. Bu ihtiyacın karşılanmasında en önemli yol
ise, sermaye piyasalarına başvurmaktır. Ancak az gelişmiş ülkelerde sermaye piyasaları
yeterli ölçüde gelişmiş değildir. Ayrıca, az gelişmiş ülkelerde sanayi yatırımlarının
yapılması ile sanayi işletmelerinin yönetilmesi konusunda bilgi ve tecrübe yetersizliği,
başka bir ifadeyle teşebbüs kabiliyeti ve ruhunun gelişmemiş olması da sanayileşmeyi
engelleyen etkenlerden biridir. Bu ülkelerdeki girişimciler, yeni faaliyet alanlarını
arayıp bulmakta, bu yeniliğiyle bağlantılı olarak riskli alanlara yatırım yapmakta yeterli
gayret ve cesarete sahip değildir. Tüm bu etkenler sonucunda; özellikle sermaye
piyasalarının gelişmemiş olduğu ve bankacılık sisteminin girişimlere, yatırımın
gerektirdiği biçim ve ölçüde destek sağlamada yetersiz kaldığı gelişmekte olan ülke ve
bölgelerde; bir yandan yatırımlara orta ve uzun vadeli yeterli kaynak sağlamaya çalışan,
öte yandan kalkınmanın önündeki diğer engelleri ortadan kaldıran destekler sağlayarak
kalkınmayı hızlandırmayı amaçlayan finansal kurum ve mekanizmalara duyulan ihtiyaç
artmıştır. Nitekim, bugün gelişmiş olarak kabul edilen birçok ülkede, 19. yüzyılın ikinci
yarısından itibaren kalkınmayı desteklemeye yönelik olarak çeşitli uzmanlaşmış
finansal kurumlar oluşturulmuş; bu kurumların sayısında İkinci Dünya Savaşı’ndan
sonra hızlı bir artış gözlemlenmiştir. “Kalkınma Finans Kurumları” veya en bilinen
türünden hareketle “Kalkınma Bankaları” olarak adlandırılan bu kurumlar, genel
anlamda, kalkınmaya yönelik yatırımları finanse etmek amacıyla kurulmuşlardır.401
Bu kapsamda kalkınma finans kurumları, kalkınmanın itici gücü olan sektörleri
desteklemek için gerekli uygun koşullu (orta ve uzun vadeli) fonları sağlamak, bu
sektörlerde faaliyet gösteren işletmelere yönelik her türlü bilgi eksikliğini gidererek
verimliliği artırmak, böylelikle kalkınmayı hızlandırmak gibi amaçlarla kurulan ve
genellikle mevduat kabul etmeyen sermaye piyasası aracılarıdır.402 Bu özellikleriyle
400 Erim ve Türk, s.25. 401 M. Kemalettin Çonkar, Kalkınma Bankacılığı ve Türkiye'deki Uygulaması, Eskişehir: Anadolu
Üniversitesi Yayınları, 1998, ss. 49-52 402 Serhan Oksay, s.126.
154
kalkınma finans kurumları, özellikle sermaye piyasalarının gelişmemiş olduğu,
bankacılık sisteminin girişimlere, yatırımın gerektirdiği biçim ve ölçüde destek sağla-
mada yetersiz kaldığı, gelişmekte olan ülke ve bölgelerde, bir yandan yatırımlara orta ve
uzun vadeli yeterli kaynak sağlamayı; diğer yandan da kalkınmayı engelleyen eksikleri
giderici destekler sağlayarak bu alandaki sorunları çözme yoluyla kalkınmayı
hızlandırmayı amaçlamaktadırlar.403
Daha kapsamlı bir tanımlamaya göre kalkınma finans kurumları, alt yapı
yatırımlarının finansmanı, kalkınmanın itici gücü olan sektörlerin desteklenmesi, eko-
nomik ve parasal istikrarın sağlanması, serbest piyasa koşullarının olgunlaşması,
uluslararası ticaretin gelişmesi ve sermayenin serbest dolaşması, yatırım ikliminin
iyileştirilmesi gibi amaçlar doğrultusunda; az gelişmiş ülke veya bölgelere uygun
koşullu ve uzun vadeli krediler, garantiler, sermaye piyasası işlemleri, mikrofinansman
ürünleri, vadeli işlemler, yatırım ve kredi sigortaları v.b. finansal araçlarla destek sağla-
yan kurumlardır. Buna göre, kalkınma finans kurumlarının faaliyet alanları doğal olarak
az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerdir. Fakat bu demek değildir ki, kalkınma finans
kurumları sanayileşmiş ülkelerde faaliyet göstermez. Sanayileşmiş ülkelerde faaliyet
gösteren kalkınma finans kurumlarının temel amacı, bölgelerarası gelişmişlik farklarını
ortadan kaldırmaktır.404
Kalkınma finans kurumlarının, farklı sınıflandırmalara tabi olan türleri
bulunmaktadır. Örneğin, hukuki yapılarına göre bir sınıflandırma yapıldığında, bu
kurumların en basit türü olarak kooperatifler; en gelişmiş türü olarak ise, kalkınma
bankaları kabul edilir. Ayrıca, gelişmekte olan ülkelerde yatırımlara orta ve uzun vadeli
fon sağlayarak kalkınmanın finansmanına doğrudan katkı sağlayan kalkınma ajansları,
ihracat kredi ve sigorta kurumları, yatırım bankaları, sektörel bankalar ile son yıllarda
bu alanda yeni bir örgütlenme modeli olarak ortaya çıkan mikrofinansman kurumları da
bu sınıflandırmada yer alırlar. Fakat, kalkınma bankaları, kalkınma finans kurumlarının
genel niteliklerini diğer kurumlara göre daha fazla taşıyor olmaları ve kalkınmaya
etkilerinin ağırlığı bakımından, bu sınıflandırma içinde bulunan tüm kurumlardan ayrı
bir öneme sahiptir.
403 Çonkar, s. 52. 404 Serhan Oksay, s.128.
155
Bu çerçevede kalkınma bankaları, sanayileşmeye yönelik girişimlerin
yaratılması ve genişletilmesi amacıyla orta ve uzun vadeli fonlar sağlamak konusunda
uzmanlaşmış finansal kurumlardır.405 Daha kapsamlı bir tanım yapmak gerekirse,
kalkınma bankaları, doğal kaynakların değerlendirilmesini amaçlayan, tarımın ve
sanayinin verimliliklerini arttırmanın yollarını arayan, ticari imkanları daha etkin kılan,
gerçekleşmesini kolaylaştırdığı yatırım projeleri kanalıyla döviz gelirlerini yükselten, bu
suretle daha adil dağıtmaya çalıştığı milli geliri arttıran, bunlara ulaşmayı en etkin
biçimde sağlayacak projelerin doğması ve gerçekleşme yoluna girmesini teşvik eden,
teknolojik araştırma ve teknoloji transferi projelerini değerlendiren, finanse eden, hatta
bazı hallerde bizzat proje hazırlayıp gerçekleştiren kurumlar olarak tanımlanabilir.406
Öte yandan, kalkınma bankalarını ticari bankalar ve diğer finansal aracılardan ayıran en
temel özellikleri mevduat kabul etmemeleridir.
Kalkınma bankaları, gelişmekte olan ülkelerdeki tipik bir ticari bankanın
ulaşamayacağı alanlara finansal hizmetler vermektedir. Örneğin bu kurumlar, vadesi 10
yıldan 50 yıla kadar değişen uzun vadeli krediler verirler ve bu yolla, gelişmekte olan
ülkelerdeki finansal boşluğu doldururlar. Pek çok gelişmekte olan ülkenin tamamen
gelişmiş sermaye piyasalarına sahip olmadığı düşünülürse, kalkınma bankalarının, bu
ülkelerdeki sermayenin arttırılmasında ne derece faydalı kurumlar oldukları ortaya
çıkmaktadır.407 Ayrıca kalkınma bankaları, uzun vadeli kredilerin dışında, proje
finansmanı sağlamak, yönetim becerilerini yükseltmek, girişimciliği geliştirmek ve
gelişmekte olan ülkelerde teknoloji kullanımını yaygınlaştırmak gibi görevler de
üstlenmişlerdir.408 Buna göre, kalkınma bankalarının temel işlevleri, kalkınmaya dönük
yatırım projelerini uygun koşullu kredilerle finanse etmek, tasarrufları yatırımlara
yönlendirmek, güçlü ve derinleşmiş finansal sektörlerin inşa edilmesine yardımcı
olmak, küçük ve orta boylu işletmelere mali ve teknik yardım sağlamak, verimli yatırım
alanları konusunda araştırmalar ve yeni yatırım alanlarında öncülük yapmaktır. Diğer
405 Todaro ve Smith, s.750. 406 Fındıkçıoğlu, s. 25 407
Ahmet Kandemir, Dünyada ve Türkiye'de Kalkınma Bankacılığı ve Kalkınmanın Finansmanı, Ankara: Türkiye Kalkınma Bankası, 2003, s.1.
408 Adıgüzel, s.174.
156
yandan, küresel, bölgesel ve ulusal düzeyde faaliyet gösterebilen kalkınma bankalarını,
işlevlerine göre şu şekilde sınıflandırmak mümkündür:409
- Kalkınma bankalarından bazıları finansman kurumu olarak önemli bir rol
oynarken, bazıları sadece sanayi işletmelerini desteklemektedir.
- Kalkınma bankalarının bazıları, sanayi işletmelerinin yanı sıra büyük ölçekli
tarımsal projeleri de finanse ederken, bazıları, hizmet sektörüne veya konut
sektörüne finansman sağlamaktadır.
- Kalkınma bankalarının çoğu, faaliyetlerini orta ve büyük ölçekli işletmeler
üzerinde yoğunlaştırmışken; sadece küçük sanayi ile meşgul olan kalkınma
bankalarının sayısı sınırlıdır.
- Kalkınma bankalarının büyük kısmı proje ve işletmeleri, sermayelerine
iştirak etmek veya kredi temin etmek suretiyle finanse ederken, serbest
oldukları halde bir kısmına iştirak yetkisi verilmemiştir.
- Birçok kalkınma bankası müşterilerine ayrıca değişik teknik yardım da
sağlamakta, bazıları ise finanse etmedikleri projelere bile müşavirlik hizmeti
vermektedir.
- Bankalardan bazıları yeni yatırım sahaları arayıp bulmakta, yatırımcıların
dikkatini bunlar üzerine çekmekteyken, bazıları da bizzat kendilerinin
hazırladıkları projeleri gerçekleştirmekte ve daha sonra buların hisselerini
piyasada satmaktadır.
- Sayıları az da olsa bazı kalkınma bankaları faaliyet alanlarındaki bazı ülke
veya bölgeler için ekonomik program hazırlamakla görevlendirilmiş
bulunmaktadır.
Bu kapsamda, dünya genelinde yaklaşık olarak 550 adet kalkınma bankası
hizmet vermektedir. Bunların bir bölümü uluslararası, diğer bir bölümü bölgesel ve alt
bölgesel kalkınma bankaları iken, 520 tanesi de 185 ülkede ulusal kalkınma bankası
statüsünü haiz olarak faaliyet göstermektedir. Gelişmekte olan ülkeler, ortalama üç ya
da daha fazla kalkınma bankasına sahipken, sanayileşmiş ülkeler daha az sayıda kuruma
sahip olma eğilimi sergilemektedir. En fazla kalkınma bankası, 152 adet ile Batı
Yarıküre’de (Latin Amerika ve Karayipler) yer almakta olup bu sayı toplam kalkınma
409 Fındıkçıoğlu, s. 26
157
bankalarının %29.5’ine karşılık gelmektedir. İkinci sırada 147 banka ve %28.5 ile
Afrika, üçüncü sırada ise 121 banka ve %23.4 ile Asya ve Pasifik yer almaktadır. Büyük
çoğunluğu gelişmiş ülkelerden oluşan Avrupa’da ise 49 banka faaliyette bulunurken, bu
sayı Orta Doğu’da 47 adet olarak karsımıza çıkmaktadır.410
Öte yandan, kalkınma finans kurumlarını coğrafi olarak sınıflandırmak da
mümkündür. Buna göre, coğrafi olarak sınıflandırılan kalkınma finans kurumları,
küresel, bölgesel ve ulusal olmak üzere üç kategoride toplanır. Ancak, coğrafi
sınıflandırma içerisinde de kalkınma bankalarının ön planda olduğu görülmektedir. Zira,
küresel kalkınma finans kurumları olarak değerlendirilebilecek en önemli örgütlenme
örneği, Dünya Bankası’nın başını çektiği küresel kalkınma bankalarıdır. Bölgesel
kalkınma finans kurumları denildiğinde ise, bölgesel kalkınma bankaları ile entegrasyon
bankalarının oluşturduğu bir yapılanmadan söz edilmektedir. Oysa ulusal nitelikli
kalkınma finans kurumları, yukarıda tanım ve işlevlerine yer verilen kalkınma
bankalarının ulusal formalarının yanı sıra, hemen her ülkede kurulan kalkınma
ajansları, ihracat kredi ve sigorta kurumları, yatırım bankaları, sektörel bankalar,
mikrofinansman kurumları ve benzeri kurumları da kapsamaktadır.
2.1. Küresel Kalkınma Finans Kurumları
Kalkınma finans kurumlarının en kapsamlı türü olan küresel kalkınma
bankalarının ilgi alanı bütün dünya, faaliyet alanı ise gelişmekte olan veya az gelişmiş
ülkelerdir. Bu kurumlar, uluslararası kalkınma sistemi ile uluslararası finansal
sisteminin kesişim noktasında yer alır. Küresel kalkınma finans kurumları, her iki
sistemin de içinde yer almalarına rağmen, kendilerine has karakterleri ve her iki
sistemde yer alan aktörlerin büyük çoğunluğuyla ilişkili çalışmaları nedeniyle, özel bir
önem arz eder. Küresel kalkınma finans kurumlarının dünyadaki en önemli temsilcileri,
Dünya Bankası Grubu altında yer alan küresel kalkınma bankalarıdır.
410 Leyla Dolun ve A. Hakan Atik, Kalkınma Bankaları ve Modern Kalkınma Bankacılığı
Uygulamaları, Ankara: Türkiye Kalkınma Bankası Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Müdürlüğü, 2006, s.21.
158
2.1.1. Küresel Kalkınma Bankaları: Dünya Bankası Grubu
Küresel kalkınma bankaları, uluslararası sermaye piyasalarından ve resmi
kanallardan ucuz fon temin ederek, az gelişmiş ülkelere, piyasa koşullarından daha
elverişli krediler veya hibeler sunan, teknik yardımlar sağlayan ve kalkınmaya ilişkin
politikalar öneren kurumlardır. Küresel kalkınma bankaları bu özellikleriyle, gelişmekte
olan ülkeler ile kalkınma yolunda ilerleyen uluslararası topluma tamamlayıcı bir hizmet
menüsü sunmuş olurlar. Bu gruba giren kalkınma bankaların en büyük özellikleri ise,
kredibilitelerinin yüksek olması sebebiyle, üyelerine gerektiğinde yüksek miktarda,
ucuz çok uzun vadeli fon sağlayabiliyor olmalarıdır.411
Küresel kalkınma bankalarının genel anlamda hedefleri, yoksullukla mücadele,
ekonomik büyüme ve çevrenin korunması olmuştur. Geleneksel olarak küresel
kalkınma bankaları, bu amaçlarını gerçekleştirmek için hükümetler ve hükümet
kurumlarıyla birlikte hareket eder. Bu kurumlar, hedeflerini, kamu sektörünün proje ve
programlarına açtıkları krediler, teknik yardım ve politika koşullu kredilendirme
uygulamaları yardımıyla gerçekleştirir.
Bu kapsamda, küresel kalkınma bankalarının kalkınma hedeflerine ulaşmaları
için, ekonomik büyüme sürecine yoksulların katılımının sağlanması ve çevresel açıdan
sürdürülebilirliğin garanti altına alınması gibi konulara dikkat etmeleri gerekmektedir.
Küresel kalkınma bankalarının bu amaçları gerçekleştirmelerinin birbirini tamamlayan
iki yolu bulunmaktadır: Hükümetlere doğru bir biçimde piyasa ekonomisine dayalı
büyüme koşullarının oluşturulmasında yardımcı olmak ve özel sermaye akımlarının
artırılmasını sağlamak üzere, özel sektörle ortak girişimlerde bulunmak. Bunlardan ilki,
daha geleneksel küresel kalkınma bankalarının rollerinden bir kısmını kapsar. Bunlar,
makroekonomik istikrarın sağlanması, gerekli olan fiziki, kurumsal, yasal ve mevzuat
altyapısının kurulmasıdır. Bu roller, yatırım ve büyüme için çok önemli gerekler olsalar
da büyümeye katılım, ona katkıda bulunacak olan, sağlık ve eğitim konularında da
hizmet vermeyi gerekli kılar. Bununla birlikte yoksullukla mücadele için, katılımcılığın
geliştirilmesinden fazlasına ihtiyaç duyulur. Nitekim bu hedef için, ek olarak, bir sosyal
411 José Antonio Ocampo, Regional Financial Cooperation, USA: Brookings Institution Press, 2006,
s.68. http://site.ebrary.com/lib/bahcesehir/Doc?id=10160985&ppg=115[22.05.2008]
159
koruma ağı kurulmasına ihtiyaç vardır. Geçmişte IMF, Dünya Bankası ve bölgesel
kalkınma bankaları, makroekonomik istikrarın sağlanmasında, vergisel, yasal ve
sektörel reform desteklerinin sağlanmasında, politika-koşullu krediler aracılığıyla sosyal
güvenlik ağlarının kurumasında önemli roller üstlenmişlerdir. İkinci yol ise, küresel
kalkınma bankaları tarafından daha az keşfedilmiş bir alanı ifade etmektedir. Küresel
kalkınma bankaları özel sektörün gelişimine yol açacak koşulların yaratılmasında
doğrudan ne tür yardımlar sağlayabilecekleri sorusunu sormalıdırlar. Bunu yaparken de
kuruluşlar hükümetlerin, piyasa sisteminin etkin çalışabilmesi için kamu maliyesi
üzerinde oluşan kısıtlar nedeniyle gittikçe artmasının anlaşılabilir olduğu, koşullu
garantileri vermekteki isteksizliğinin farkında olmalıdır. Hükümet garantilerinin gerekli
olduğu önemli (özellikle çevre ve bazı altyapı) projeler olsa da küresel kalkınma
bankaları mümkün olan noktalarda garanti almaktan kaçınmalı ve çözüme destek
vermelidirler. Bu, küresel kalkınma bankalarının yeni faaliyet kanalları bulması
anlamına gelir ki bunlar, özel sektörün daha geniş bağlamda kalkınma hedefleriyle
ilişkilendirilmesine yöneliktir.412
Bu çerçevede, küresel kalkınma bankalarının kurulmasını, kalkınmanın
finansmanı alanında, son altmış yılda atılmış en önemli adım olarak ifade etmek
mümkündür. Zira, ne özel fon kaynakları ne de iki taraflı anlaşmalarla kurulan kurumlar
finansal kaynakların etkin dağıtımında bu denli başarılı olamamıştır. Dahası, mali
kaynakların harekete geçirilmesi, kapasite yaratımı, kurumsal gelişim, bilgiye aracılık
etmek ve uluslararası kamu mallarının sağlanmasını da içeren çeşitlilikte benzer bir
ürün ve hizmet yelpazesini üyeleri olan ülkelere aynı biçimde sunabilecek başka bir
kurum mevcut değildir. Küresel kalkınma bankaları icra ettikleri üç fonksiyon arasında
hassas bir denge kurmak zorundadır:413
- Gelişmekte olan ülkelere, normal ve imtiyazlı borç uygulamaları aracılığıyla
mali kaynak aktarımı;
- teknik yardım, hibeler, politika yönlendirmeleri, en iyi uygulamaların
yaygınlaştırılması ve araştırma destekleri yardımıyla kapasite yaratımı,
412 Willem Buiter ve Hans Peter Lankes, “International Financial Institutions - Adapting to a World of
Private Capital Flows”, Perspectives in Global Finance, Routledge, London & New York, 2001, s.4.
413 Ocampo, s.69.
160
kurumsal gelişim ve bilgi aktarımının sağlanması;
- ulusal kurumlar tarafından yeterli biçimde sağlanamayan bölgesel ve küresel
kamu malı niteliğindeki hizmetlerin sağlanması.
Küresel kalkınma bankalarına en iyi örnek Dünya Bankası Grubu’dur. Dünya
Bankası terimi yasal açıdan, Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (International Bank
for Reconstruction and Development–IBRD) ve Uluslararası Kalkınma Kurumu
(International Development Association–IDA) için kullanılmaktadır. Bu kapsamda, her
iki kurum da, üyelerine finansal, ekonomik ve teknik yardım sağlamak, üye ülkelerin
diğer finans kuruluşlarından kaynak sağlamalarına aracılık etme görevlerini
üstlenmektedirler. Dünya Bankası Grubu olarak adlandırılan tanım içinde ise, bu iki
kuruma ilaveten, gelişmekte olan ülkelerde özel sektörün ihtiyaç duyduğu iç ve dış
kaynaklara ulaşabilmelerine yardımcı olan Uluslararası Finans Kurumu (International
Finance Corporation–IFC), dış sermaye yatırımlarında ticari olmayan risklerin garanti
altına alınması için faaliyet gösteren Çok taraflı Yatırım Garanti Ajansı (Multileteral
Investment Guarantee Agency–MIGA) ve uluslararası yatırımlarda hükümetler ile
yabancı yatırımcılar arasında doğan anlaşmazlıkların çözülmesini amaçlayan
Uluslararası Yatırım Uyuşmazlıkları Çözüm Merkezi (International Center for
Settlement of Investment Disputes–ICSID) bulunmaktadır.414
2.1.1.1. Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası
Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (International Bank for Reconstruction
and Development–IBRD) kısa adıyla Dünya Bankası, 1944 yılında Bretton Woods’ta
toplanan Birleşmiş Milletler Para ve Finans Konferansı’nda, Uluslararası Para Fonu
(IMF) ile birlikte kurulması kararlaştırılan ve aynı yıl faaliyete geçen, uluslararası bir
kalkınma finans kurumudur. Banka, birçok ülkenin, yeniden yapılanma ve kalkınma
ihtiyaçları için yeterli dövize ve bu fonları ticari bankalardan borçlanarak
karşılayabilecek kredibiliteye sahip olmadıkları düşüncesinden hareketle kurulmuştur.
Bu boşluğun, çok taraflı resmi bir kuruluş statüsündeki Dünya Bankası tarafından
doldurulabileceği düşünülerek, uluslararası sermaye piyasalarında Banka’ya borçlanıp,
üyelerine ticari bankalardan daha ucuza kredi sağlama görevi verilmiştir.
414 The World Bank, The World Bank Annual Report 2007, USA : Jarboe Printing Company, 2007, s.4.
161
Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası, Dünya Bankası Grubu’nun ilk ve en
önemli kurumudur. Bir başka deyişle Banka, grup içinde en fazla üye sayısına, en geniş
misyona ve en fazla sayıda çalışan sayısına sahip kurumdur. Kurumun kuruluştaki
birincil hedefi, Avrupa’nın İkinci Dünya Savaşı’nın olumsuz etkilerinden sıyrılmasına
yardım etmek olmasına karşın; günümüzdeki hedefi, yoksulluğu azaltmak için, orta
gelirli ülkelere yardım sağlayarak, kredi bulamayan yoksul ülkelere krediler, garantiler
ile analiz ve danışmanlık hizmetleri sağlamaktır. Banka, müşterisi olan ülkelerin
piyasada sağlananın üzerinde vadelerle ve daha büyük miktarlarla sürdürülebilir bir
biçimde sermayeye ulaşmalarını temin etmektedir. IBRD, spesifik olarak;
- Uzun dönemde, özel kreditörlerin finanse edemeyeceği insani ve sosyal
kalkınma ihtiyaçlarını destekler;
- Fakirlerin en kötü biçimde etkilendiği kriz dönemlerinde destek sağlamak
suretiyle borçlu ülkenin mali gücünü korur;
- Kilit politikaları ve güvenlik ağı veya yolsuzluğu önleyici reformlar gibi
kurumsal reformları geliştirerek, finansal kaldıraç kullanır;
- Özel sermayeyi geliştirmek için uygun yatırım ortamı yaratır;
- Tüm ülkelerdeki yoksulların refahı için önemli olan alanlarda, gerektiğinde
hibe şeklinde mali destek sağlar.415
Kredilendirme derecesi AAA düzeyinde olan IBRD, fonlarının çoğunu dünya
finans piyasalarından toplamaktadır. Banka’nın kredi itibarı yüksek olduğundan,
göreceli olarak çok düşük faiz oranlarıyla borçlanabilmektedir. Böylece Banka, dünya
piyasalarından ucuz borç alarak, kalkınma amacını gerçekleştirmek için ihtiyacı olan
ülkelere fonlar. Daha sonra, çok yoksul ülkeler ayrıcalıklı (piyasa şartlarında düşük) faiz
oranlarıyla Banka’dan borç alabilmektedir. Daha az yoksul ülkeler, IBRD’nin borç
aldığı faiz oranının çok az üstünde olan bir orandan kredi kullanabilmektedir.416 Buna
göre, IBRD’den borç alan ülkeler, tipik olarak sermaye piyasalarına sınırlı erişimi
bulunan ülkelerdir. Bazı ülkeler, kişi başına düşük milli gelirleri nedeniyle Uluslararası
Kalkınma Kurumu kredilerinden yararlanmaya daha uygundur ama aynı zamanda
415 Paul S. McClure (ed.), Guide to The World Bank, 2.Basım, USA: World Bank Publications, 2003,
ss.12-13. 416 Barbara Ingham, International Economics: A European Focus, Gosport: Ashord Colour Pres, 2004.
s.281.
162
yüksek kredibiliteleri sayesinde IBRD’den da borçlanma imkanına sahiptirler. Bu
ülkeler karma (blend) borçlular olarak bilinmektedir. Kişi başına düşen gelir tutarı,
bankanın sınıflamasına göre orta gelir grubundaki ülkelerin düzeyine çıkan ülkeler,
Dünya Bankası borçluluğundan mezun olmuş sayılır. Diğer taraftan, Uluslararası İmar
ve Kalkınma Bankası tarafından açılan krediler, fon kullanımının daha etkin olmasını
sağlamak amacıyla, genellikle kredi-dışı hizmetlerle birlikte verilmektedir. Kurum,
ticari bankaların aksine, kâr maksimizasyonundan çok kalkınmayı amaçlamaktadır.
Ancak Banka, kâr maksimizasyonunu hedeflememesine rağmen, 1948 yılından beri her
yıl artı net gelir elde etmektedir. Bu gelir, kurumun faaliyetlerini fonlamasına yardım
etmiş ve sermaye piyasalarından düşük maliyetle borçlanmayı sağlayarak, ülkelerin
daha iyi şartlarda borç almalarına imkan vermek suretiyle, mali gücün garanti altına
alınmasına yardım etmiştir.417
Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası, üyelerine kredi verirken beş temel
sermaye kaynağından faydalanmaktadır. Bunlar, üye ülkelerin banka sermayesine
hissedar olarak katılımları, sermaye piyasalarından yapılan borçlanmalar, açılan
kredilerin geri ödenmesi, menkul değer satışı ve çeşitli gelirlerden oluşmaktadır.418 Öte
yandan, IBRD’nin hissedarları üye devletlerdir. Üye ülkelerdeki politik rejimler veya
ekonomik sistemler, üyelik sürecini etkileyen faktörlerden sayılmaz. Ancak,
Uluslararası Para Fonu’na üye olmaksızın, ülkelerin IBRD’ye üye olması imkansızdır.
Kurumdan borç alan üye ülkeler, aynı zamanda kuruluşun politikasında da söz sahibidir.
Ayrıca banka, üye ülkelerin oy haklarını, onların göreli ekonomik güçlerini de yansıtan,
sermaye taahhütleriyle ilişkilendirmiştir.419
Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası, kurulduğu yıl olan 1944’ten 2007 yılına
kadar, 62 ülke için toplam 433 milyar dolarlık kredi kullandırmıştır.420 Bankanın
kullandırdığı krediler, beş yıllık ödemesiz süreyi takip eden on beşten yirmi yıla uzayan
geri ödeme süresi içermektedir. Banka, kredinin vadesinin yeniden ayarlanması veya
iptali yoluna gitmemektedir. Bu noktada, borç alan ülkelerin geri ödeme sicilleri dikkate
417 McClure, s.13. 418 Rıdvan Karluk, Uluslararası Ekonomik, Mali ve Siyasal Kuruluşlar, Ankara: Turhan Kitapevi,
2002, ss.246-247 419 McClure, s.13. 420 The World Bank, The World Bank Annual Report 2007, s.4.
163
değer cinstendir; zira, bankaya geri ödeyeme durumu kredi notunun kötüleşmesine
sebep olmaktadır. 421
Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası’nın verdiği kredileri iki grupta toplamak
mümkündür: Bunlardan birincisi, birçok sektörü kapsayan geniş ekonomik ve toplumsal
kalkınma projelerini desteklemek üzere kullandırılan yatırım (proje) kredileridir. Bu
kredilerin vadesi 5 ila 10 yıl arasındadır. IBRD’nin yatırım kredilerinin altı temel
özelliği vardır:422
- Krediler, gelişmekte olan ülkelere açılır. Banka, gelişmiş ülkelerin projelerini
kredilendirmez.
- Banka’nın finansmanına öncelik verdiği yatırım kredileri, gelişmekte olan
ülkelerde hayat standartlarını arttırmaya yönelik projelerdir.
- Banka’nın finanse ettiği projeler kapsamına altyapı ve sanayi yatırımları, sağlık
hizmetlerinin geliştirilmesi, eğitimin kalitesinin yükseltilmesi girer.
- Banka’nın projeyi finanse etmesi için projenin, ülke kalkınmasına katkıda
bulunacak bir proje olması gerekir.
- Yatırım yada proje kredileri, ülke hükümetine veya onun garantisi altında bir
kamu kuruluşuna açılır.
- Özel kesim kuruluşlarının projelerine banka doğrudan kredi açmaz.
Banka’nın sağladığı ikinci kredi türü ise, makro ekonomik politikalar (ticaret,
tarım politikaları, finansal sektör yapılanması, sosyal politikalar, mevzuat ve vergi
reformları vb.), kurumsal reformları desteklemek için verilen geri ödemeleri proje
kredilerine göre daha kısa süreli olan uyum kredileri veya kalkınma kredileridir. Uyum
kredileri, genel olarak 3-5 yıl vadelidir, dilimlerden oluşur ve tıpkı IMF işlemleri gibi
ülkelerin taahhütlerini yerine getirmesine bağlı olarak serbest bırakılır. Ayrıca IBRD,
zaman zaman içinde uyum ve yatırım projelerinin birlikte yer aldığı paketler de
hazırlayabilir. Bu tür karma kredilerin amacı, bir yandan belirli bir sektörel uyum
421 James M. Cypher ve James L. Dietz, Process of Economic Development, Londra: Routledge, 1997,
s.514. 422 Karluk, ss.248-249.
164
politikası uygularken, diğer yandan bununla ilişkili yatırım projelerinin tamamlanmasını
sağlamaktır.423
Diğer taraftan, IBRD’nin üç önemli yönetsel organı bulunur. Bunlar: guvernörler
kurulu, icra direktörleri kurulu (yönetim kurulu) ve başkandır. Banka’nın en yetkili
organı yılda bir kez toplanan guvernörler kuruludur. Kurulda her üye ülke beş yıl için
seçtiği bir guvernör ve guvernör vekili tarafından temsil edilir. Guvernörler genellikle
ekonomiden sorumlu olan bakanlar, guvernör yardımcıları ise hazine veya maliye
müsteşarları, merkez bankası başkanları gibi üst düzey ekonomi bürokratlarıdır. Yeni
üyeleri kabul etmek ve giriş koşullarını belirlemek, gelirlerin tahsisatını yapmak, ana
sermaye değişikliklerine gitmek, yıllık faaliyet raporunu onaylamak bu kurulun
görevlerindendir.424
Banka’nın günlük faaliyetlerinin yürütülmesinden sorumlu olan icra direktörleri
kurulu ise, 24 üyeden oluşur. Bu üyelerin 5’i, Banka’nın sermayesinden en fazla paya sahip
olan ABD, İngiltere, Fransa, Almanya ve Japonya tarafından atanır. Geriye kalan 19 üye
ise, her iki yılda bir guvernörler kurulu tarafından seçilir. Kurul, guvernörler kurulu
tarafından verilmiş yetkiler çerçevesinde IBRD’nin politikalarını uygular ve denetler.
Başkan tarafından sunulan borçlanma ve kredi önerilerini inceler, bunları karara bağlar.
Bütçeyi hazırlar, teknik yardımları belirler. Guvernörler kurulunun talimatları çerçevesinde
krediler, garantiler sağlar, hisse senedi yatırımları yapar, bankaca alınacak kredilere ve
yapılacak teknik yardımlara karar verir.425
Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası’nın son yönetsel organı olan başkan ise,
icra direktörleri kurulu tarafından seçilir ve Dünya Bankası Grubu içerisindeki tüm
kurumların da başkanlığını yürütür. Başkan, icra direktörleri kurulunun çizdiği genel
prensipler doğrultusunda Banka işlemlerinin sürdürülmesinden, personel atama ve
azillerinden sorumludur. Banka'nın vereceği kredileri ve diğer tipteki işlemleri de sadece
başkan teklif edebilir. Ayrıca, yazılı bir kural olmamasına rağmen bugüne kadar Banka
423 Adıgüzel, s.59. 424 Serhan Oksay, ss.143-144. 425 Karluk, s.245.
165
başkanları hep Amerikan vatandaşları arasından seçilmiş ve bu bir teamül haline
gelmiştir. Başkanın beş yardımcısı bulunmaktadır.426
2.1.1.2. Uluslararası Kalkınma Kurumu
Uluslararası Kalkınma Kurumu (International Development Association–IDA),
özellikle en düşük gelirliler grubundaki ülkelere yönelik olarak, Dünya Bankası
kredilerinden daha uygun şartlarda, düşük faizli, uzun vadeli ve kolay ödenebilir
finansman sağlayacak bir uluslararası kuruluş yaratılması fikrinden hareketle ve Dünya
Bankası’na bağlı olarak kurulmuştur. Zira, İkinci Dünya Savaşı’nı takiben, Avrupa’nın
yeniden imarı sağlandıktan sonra, Dünya Bankası dikkatini gelişmekte olan ülkelere
çevirmiş ve en yoksul durumdaki gelişmekte olan ülkelerin sermaye ihtiyaçlarının,
Banka’nın sağlayacağı koşullarla giderilemeyeceği anlaşılmıştır. Bu nedenle bir grup
Banka üyesi ülke, fakir ülkelere kolay şartlarda kredi kullandırılabilmesi için,
Uluslararası Kalkınma Kurumu’nu kurma kararı almışlardır. Bu ülkeler, IDA’nın bir
bankanın disipliniyle çalışabilmesi amacıyla, Dünya Bankasının bir parçası olması
gerektiğine karar vermiştir. Kurum, 1960 yılında faaliyete geçmiştir.427
Bu kapsamda Uluslararası Kalkınma Kurumu, Uluslararası İmar ve Kalkınma
Bankası’nın borç verme koşullarını sağlayamayan ülkelere borç vermektedir. Bir başka
deyişle, sadece en yoksul ülkeler Kurum’dan kredi temin edebilirler. İmtiyazlı olarak
addedilen bu krediler, borçlu ülkelere, 10 yılı geri ödemesiz olmak üzere 35-40 yıl
vadeli ve sıfır faizle verilmektedir.428 IDA kredileri, beşeri sermaye, politikalar,
kurumlar ve fiziksel altyapının oluşturup, bu ülkelerin hızlı ve sürdürülebilir büyüme
ihtiyacının karşılanmasına yardımcı olmaktadır. Kurum’un amacı, ülkeler arasındaki,
özellikle temel eğitim, sağlık, su kaynakları ve arıtımında farklılıkları azaltmak ve
işgücünün verimliliğini artırarak ekonomik faaliyetlerde daha fazla yer almalarını
sağlamaktır.
426 Serhan Oksay, s.145. 427 McClure (ed.), ss.13-15. 428 Cypher, s.514.
166
Tablo 6
Uluslararası Kalkınma Kurumu Kaynaklarına En Çok Bağışta Bulunan 10 Üye Ülke ve Payları
2006
Kaynak: Paul S. McClure (ed.), Guide to The World Bank, 2. Basım, USA: World Bank Publications, 2007, ss.12-13.
Uluslararası Kalkınma Kurumu'nun fonları çeşitli kaynaklardan oluşmaktadır.
Bunların en önemlilerinden biri, üye ülkelerin sermayeye katkı paylarından oluşan
sermaye katılımlarıdır. Kurum’un üyeleri iki gruptan oluşmaktadır. Birinci grup, 21
ülkeden yüksek gelirli ülkeden oluşurken; ikinci grup, düşük gelirli ülkelerden
oluşmaktadır. Kurum’un bir diğer önemli fon kaynağı ise, birinci grup üyeler tarafından
sağlanan bağış şeklindeki katkılardır.429 Buna göre IDA, daha çok sanayileşmiş üye
ülkelerin yaptıkları katkılarla, bağışlarla fon yaratabilmektedir. Bağış yoluyla katkıda
bulunan ülkelerin temsilcileri, Kurum’un fonlarını iyileştirmek için her üç yılda bir
toplanırlar. Bu kapsamda, Kurum’a en fazla bağışta bulunan 10 üye ülkenin katkı
miktarları Tablo 6’da gösterilmiştir. Buna göre ABD, IDA’ya en fazla bağış sağlayan
ülke durumundadır. Tablodaki verilere göre, ABD, İngiltere, Japonya, Almanya, Fransa,
İtalya ve Kanada gibi gelişmiş ülkelerin sağladığı bağışlar, toplam bağışların %70'inden
fazla tutmaktadır. Ayrıca Kurum, taahhüt komisyonları ve hizmet ücretlerinden,
429 Adıgüzel, ss.63-64.
Sıra Üyeler Milyon $ Toplam İçindeki Pay (%)
1 A.B.D. 31,541.78 22.41 2 Japonya 28,803.37 20.46
3 Almanya 15,935,56 11.32 4 İngiltere 12,373.54 8.79 5 Fransa 10,166.45 7.22 6 Kanada 6,219.97 4.42 7 İtalya 5,183.77 3.68 8 Hollanda 5,162.09 3.67 9 İsveç 4,168.64 2.96
10 İsviçre 2,395.80 1.70 Genel Toplam 140,752,74 100
167
kredilerinin erken ödenmesinden ve Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası’nın net
gelirlerinden de ek fonlar sağlamaktadır.430
Öte yandan, 2007 yılı verilerine göre, Uluslararası Kalkınma Kurumu, kurulduğu
yıldan bugüne kadar, 108 ülkeye toplam 181 milyar dolar tutarında kredi sağlamıştır.431
Afrika'dan 39 ülke; Doğu Asya-Pasifık Bölgesinden 13 ülke, Orta Doğu ve Kuzey Afrika
Bölgelerinden 2 ülke, Latin Amerika ve Karayipler Bölgelerinden 9 ülke olmak üzere
toplam 81 ülke IDA faaliyet alanı içerisindedir.432
2.1.1.3. Uluslararası Finans Kurumu
Kuruluş tarihi 1956 olan ve bugün 179 üyesi bulunan Uluslararası Finans
Kurumu (International Finance Corporation–IFC), özel sektör gelişimini desteklemekte,
ortak yatırımcı işlevini yerine getirerek özel sektörün uluslararası mali piyasalardan
borçlanmasına ve sermaye elde etmesine yardımcı olmaktadır. Küçük ve orta boylu
işletmelerde (KOBİ) yoğunlaşan IFC, Dünya Bankası’nın kredi politikasındaki
değişiklikle 1970’lerden bu yana etkisini daha fazla hissettirmektedir.433 IFC’nin amacı,
Dünya Bankası’na ek olarak, özel yatırımcılar ile özel yatırımcıların ortak olduğu kamu
teşebbüslerinin, özellikle gelişmekte olan ülkelerdeki verimli yatırımlarının gelişmesini
desteklemektir. Bu doğrultuda Kurum, ilgili hükümetlerden geri ödeme garantisi
istemeden özel teşebbüs kuruluşlarına fon sağlar, yerel ve yabancı yatırımcıları bir
araya getirerek yabancı sermayenin gelişmesini mümkün kılacak bir ortam
yaratılmasına çalışır ve bu konularda danışmanlık yapar.434 Bir başka ifadeyle
Uluslararası Finans Kurumu, hükümet garantisi aramaksızın, gelişmekte olan ülkelerde
geleceği parlak özel sektör kuruluşlarına yatırım yapmaktadır. Bu işletmelerin doğrudan
kredilendirilmesi Uluslararası Finans Kurumu ile Dünya Bankası arasındaki temel
farklılıktır. IBRD ve IDA, kurucu şartlarındaki maddeler uyarınca, sadece devletlere
kredi verebilmektedir. IFC ise, özellikle Dünya Bankası’ndaki bu sınırlamanın aşılması
amacıyla, kurulmuştur. Bu amaçla IFC, müşterilerine, sermaye, uzun vadeli kredi, kredi
garantisi, risk yönetimi ürünleri ve danışmanlık hizmetleri sunmaktadır. Kurum,
430 McClure (ed.), ss.16-17. 431 The World Bank, The World Bank Annual Report 2007, s.63. 432 Adıgüzel, s.64. 433 Cypher, s.514. 434 Karluk, s. 280-281
168
gelişmekte olan ülkelerin özel sektör projelerine sermaye ve kredi sağlayan en büyük
çok taraflı kaynak durumundadır. Ayrıca Kurum, şirketlere yönetişim konusunda, çevre
ve sosyal konularda, ve şirketler ile hükümetlere teknik yardım ve danışmanlık
konularında hizmet vermektedir. Buna göre IFC’nin gelişmekte olan üye ülkelerdeki
firmalara sunduğu finansal ürün ve hizmetler şunlardır:435
- Döviz ya da ülke parası cinsinden, sabit veya değişken faizli, uzun vadeli
IFC kredileri,
- Sendikasyon kredileri,
- Sermaye benzeri araçlarla (ikincil derecede krediler, imtiyazlı hisse, gelir
senetleri ve hisse senedine çevrilebilir borçlar gibi) finansman
- Sermaye katılımı (iştirak yoluyla finansman),
- Kısmi kredi sigortaları, risk dağıtım olanakları ve menkul kıymetleştirme
gibi yapısal finans ürünleri
- Risk yönetim ürünleri
- Bölgesel finansman
- Ticaretin finansmanı
- Aracılar yoluyla finansman.
Uluslararası Finans Kurumu, finansal araçları münferit olarak ya da projelerin
başlangıçta yeterli fonlanmasını sağlayacak bir bileşimle sağlar. Ayrıca Kurum, yapısal
finansal paketin, yabancı ve yerel bankalardan ve firmalardan ve ihracat kredi kurumları
tarafından finanse edilmesine de yardımcı olabilir. IFC, ürünlerini piyasa faizinden
sunar ve devlet garantisini kabul etmez. Böylece her girişimin başarı ihtimalini dikkatli
bir biçimde değerlendirir. IFC finansmanından yararlanabilmek için, projelerin
yatırımcılar açısından kârlı, ilgili ülkenin ekonomisine faydalı, sıkı çevresel ve sosyal
kriterlere uygun olması gerekmektedir. Kurum, tüm sanayi ve sektörlere finansman
sağlamaktadır; örnek olarak imalat, altyapı, turizm, sağlık, eğitim ve finansal
hizmetlerdir. Yeni onaylanan finansal projeler, olgunlaşmamış finansal kiralama
yatırımları, sigorta, öğrenci kredilerine karşılık kredileri, mikrofinansman imkanı sunan
yerel bankalara kredi açılması ya da KOBİ’lere ticari kredi açılmasını
435 McClure (ed.), ss.15-18.
169
kapsamaktadır.436 Bu çerçevede IFC tarafından oluşturulan KOBİ Yatırım Bağlantı
Programları, KOBİ'lerin teknik ve iş yeteneklerinin geliştirilmesi; yerel üreticilerin
finansal imkanlara erişimi; yerel üretim ve dağıtım ağlarının güçlendirilmesi ve eğitim,
sağlık ve altyapı programları gibi toplumsal gelişim projelerinin desteklenmesi gibi
amaçlar taşımaktadır.437
Uluslararası Finans Kurumu, genel olarak özel sektör projelerini finanse
etmesine rağmen, özel sektörde iş yapan ve özel sektörün ortak olduğu, kamu
girişimlerine de finansman sağlamaktadır. Kurum, aynı zamanda tamamıyla yerel tarzda
olan girişimlerle yabancı ve yerel girişimcilerin ortak oldukları ortak girişimleri de
finanse edebilmektedir.
Uluslararası Finans Kurumu, özel sektörün yatırımcı ve kredi veren olarak
katılımının sağlanabilmesi için, bir tek projeye verdiği sermaye ve kredi toplamını belli
bir sınırda tutar. Bu sınır, yeni projeler için toplam proje maliyetinin yaklaşık %25’i, ya
da bazı özel durumlarda küçük projeler için %35’idir. Genişleme yatırımlarında ise IFC,
yatırımın yatırım yapan şirketin toplam sermayenin %25’ini aşmadığı durumlarda, proje
maliyetinin %50’sine kadar finansman sağlayabilir. Uluslararası Finans Kurumu
yatırımlarının tutarı 1 milyon dolar ila 100 milyon dolar arasında değişmektedir. Ayrıca
IFC fonları, herhangi bir IBRD üyesi ülke için sürekli çalışma sermayesi veya yabancı
ve yerel harcamalar aracılığıyla sabit varlık sağlanması için kullanılabilir. IFC kâr
amaçlı ticari işlemler yürütmekte olduğundan kurulduğundan bu yana her yıl kâr
etmektedir.438
2.1.1.4. Çok Taraflı Yatırım Garanti Ajansı
Çok Taraflı Yatırım Garanti Ajansı (Multileteral Investment Guarantee Agency–
MIGA), Dünya Bankası Grubu’nun bir parçası olarak 1985 yılında kurulmuş ve Nisan
1988'de 5 gelişmiş, 15 gelişmekte olan ülkenin sözleşmesini onaylamasıyla faaliyete
geçmiştir. MIGA’nın temel amacı, gelişmekte olan ülkelerdeki yabancı sermaye
yatırımlarını, döviz kısıtlamaları ile konvertibilite şartlarında meydana gelen
436 A.g.e., s.18. 437 Adıgüzel, s.67. 438 McClure (ed.), s.19.
170
değişiklikler nedeniyle ortaya çıkan transfer zorluklarına, siyasi istikrarsızlık,
millileştirme ve yatırım sözleşmelerinin bozulması dolayısıyla karşılaşılan ticari
olmayan risklere karşı korumaktadır.439 Bu amaçla ajans, millileştirme gibi ticari
olmayan risklere karşı doğrudan yabancı yatırımlara güvence sağlamakta, potansiyel
yabancı yatırımcılara danışmanlık yapmakta; gelişmekte olan ülkelerde yatırım
olanaklarını teşvik eden konferanslar, fakir ülkelerde yatırım yöntemleri konusunda
eğitim faaliyetleri düzenlemektedir.440
MIGA söz konusu hedeflerine ulaşmak amacıyla gelişmiş üye ülkelerden gelişmekte
olan üye ülkelere yönelen sermaye hareketlerini, ticari olmayan risklere karşı korumak
amacıyla sigorta ve reasüransı da içeren garanti işlemleri sunar. MIGA'nın ürün ve hizmetleri
şunlardır:441
- Yatırım Garanti Hizmetleri
- Yatırım Pazarlama Hizmetleri
- Mevzuat ve Alacaklar
MIGA, yatırım garanti hizmetleri çerçevesinde, yeni yatırımların yanı sıra
mevcut tesislerin modernizasyon ve tevsi yatırımları ile kamu iktisadi teşekküllerinin
özelleştirmesini de içerecek şekilde geniş ve esnek bir yelpazede proje değerlendirebilir.
Söz konusu yatırımlara ilişkin pay (hisse) sahipliği, hissedar kredileri, hissedar kredi ga-
rantileri, teknik yardım, yönetim sözleşmeleri, imtiyaz (franchising) ve lisanslama
anlaşmaları MIGA'nın işlem kapsamı içindedir. Yatırım pazarlama hizmetleri ise,
kapasite yaratma, bilgi yayma ve yatırım sağlama işlemlerinden oluşur. Kapasite
yaratma kapsamında, ajans sahip olduğu bilgi ve tecrübe birikimini, yatırım geliştirme
aracıları ile paylaşarak (teknik yardım), söz konusu aracıların gelişmekte olan ülkelere
doğrudan yabancı sermaye yatırımları yönlendirme yeteneğini artırmaya uğraşır ve
yatırım çekmek isteyen ülkeler için özel kısa ve uzun dönemli destek programları
439 Adıgüzel, s.68. 440 Cypher, s.514. 441 Serhan Oksay, ss.154-155.
171
hazırlar.442 Öte yandan MIGA’nın, söz konusu faaliyetleri yerine getirme konusunda 4
temel yönlendirici prensibi vardır.443
- Müşteri odaklıdır: Yatırımcılara, kredi verenlere ve ev sahibi ülke devletlere
özel girişimi destekleyerek ve yabancı yatırımları artırarak yardım etmek.
- Ortaklıklara katılır: Başka sigortacılarla, devlet kurumlarıyla ve uluslararası
organizasyonlarla birlikte çalışıp, hizmet ve yaklaşımlara tamamlayıcılık
sağlamak.
- Kalkınma etkilerini artırmak: ev sahibi ülkelerin amaçlarıyla uyumlu ve
sağlam iş, çevre ve sosyal prensipleriyle uyumlu olarak yükselen
ekonomilerde insan refahını iyileştirmeye çalışmak.
- Finansal itibarı sağlamak: Kalkınma hedefleri ile mali amaçları, işi basiretli
biçimde ele almak ve akılcı risk yönetimi vasıtasıyla, dengelemek.
Bir Dünya Bankası kuruluşu olmasına karşın MIGA'nın yönetim yapısı IDA ve
IFC'ye göre ayrı bir Guvernörler Kurulu ve İcra Direktörleri Kurulu olması nedeniyle
farklılık gösterir. Dünya Bankası'na üye olan ülkeler bu ajansa da üye olabilirler.444
2007 yılı itibariyle ajansın 171 üyesi bulunmaktadır. 1988 yılında işlem yapmaya
başlayan MIGA, 2007 yılının sonu itibariyle, 96 gelişmekte olan ülkede, yaklaşık 900
projeye, toplam 17,4 milyar dolar tutarında garanti vermiştir.445
Sonuç olarak, Çok Taraflı Yatırım Garanti Ajansı’nın desteklediği projelerin
ülkelerin kalkınmasına önemli faydaları olmuştur. Buna göre, söz konusu projelerin
gerçekleştirildiği ülkelerde yerel istihdam, vergi hasılatı ve teknolojik bilgi transferi
yaratılmıştır. Yerel halk, bu projelerden, altyapı gelişimi gibi, yol, elektrik, hastane, okul ve
temiz suları içeren, ikincil faydalar da elde etmiştir. Benzer yerel yatırımlar, yerel işletmelerin
bunlarla ilişkili mal ve hizmet arz ederek büyümesini teşvik etmek amacıyla MIGA, doğrudan
yabancı sermaye yatırımlarını da desteklemiştir. Sonuç olarak, gelişmekte olan ülkeler
yoksulluğun kısır döngüsünden kurtulma yönünde fırsatlar elde etmişlerdir. MIGA’nın garanti
kapsamı, yatırımcıların sosyal ve çevresel standartlar açısından dünyanın en iyi standartlarını
442 Ag.e., s.155. 443 McClure (ed.), s.20. 444 Serhan Oksay, s.154. 445 http://www.miga.org/about/index_sv.cfm?stid=1588[03.05.2008]
172
yerine getirmelerini sağlamaktadır. MIGA, kendi garantisini verdiği yükselen ekonomilerin
projelerine başka yerde bulunamayacak bir bilgi birikimi uygularken bir yandan Dünya
Bankası Grubu’nun geniş kaynak imkanlarından yararlanmakta diğer yandan da bu kaynağa
katkıda bulunmaktadır.446
2.1.1.5. Uluslararası Yatırım Uyuşmazlıkları Çözüm Merkezi
Uluslararası Yatırım uyuşmazlıkları Çözüm Merkezi’nin (International Center
for Settlement of Investment Disputes–ICSID), Dünya Bankası Grubu altında, bağımsız
bir örgüt olarak, 1966 yılında yürürlüğe giren Devletler ve Yabancı Uyruklular
Arasındaki Yatırım Anlaşmazlıklarının Çözümüne İlişkin Konvansiyonu ile
kurulmuştur.447 ICSID’ın temel amacı, üye ülkeler ile üye ülkelerin kuruluşları arasında
ortaya çıkacak yatırım anlaşmazlıkları ve uzlaşmazlıkların çözümü için gerekli uzlaşma
ortamını yaratmaktır. Merkez, bir uzlaştırma kurumu olarak çalışır. Otonom bir kuruluş
olmakla birlikte Dünya Bankası ile yakın bağı vardır. ICSID'ın yönetim kurulu ve
sekreteryası vardır. Merkezin üyeleri aynı zamanda Dünya Bankası üyesidirler. Dünya
Bankası başkanı aynı zamanda ICSID yönetim kurulu başkanıdır.448 Ayrıca, ICSID
sekreterliğinin bütün harcamaları, tarafların bireysel masrafları kendilerince
karşılanmak koşuluyla, Dünya Bankası tarafından karşılanmaktadır. ICSID’ın merkezi
Washington' dadır ve 2007 yılı itibariyle 144 üyesi vardır.
Uluslararası Yatırım Anlaşmazlıklarının Çözümü Merkezi Sözleşmesi’nin 1.
maddesine göre Merkez’in temel amacı, kendisine üye olan ülkeler ile diğer üye
ülkelerin kuruluşları arasında ortaya çıkacak yatırım anlaşmazlıkları ve
uzlaşmazlıklarının çözümü için gerekli uzlaşma ortamını yaratmaktır. Uluslararası
Yatırım Anlaşmazlıklarının Çözümü Merkezi, tam bir uzlaştırma kurumu gibi çalışır.
Üye ülkeler ile diğer üye ülkelerin kuruluşları arasında yatırım konularına ilişkin
uzlaşmazlık çıktığında üç seçenek vardır. Bunlar; mahkemeye başvurarak yargı karara
almak, hakeme başvurarak ortak bir kesin hakem kararı alıp ona uymak veya uzlaştırma
mercii önünde uzlaşma yolunu denemektir. Uluslararası Yatırım Anlaşmazlıklarının
Çözümü Merkezi’nin görevi, ikinci veya üçüncü yolun kabul edilmesi durumunda
446 McClure (ed.), ss.20-21. 447 McClure (ed.), s.22. 448 Adıgüzel, s.69.
173
ortaya çıkar.449 Bu kapsamda, Uluslararası Yatırım uyuşmazlıkları Çözüm Merkezi 3 tür
hizmet sağlamaktadır:450
- Üye ülkeler ve diğer ülkelerin vatandaşı statüsündeki yabancı yatırımcılar
arasındaki anlaşmazlıkların uzlaşma ve tahkiminin sağlanması: Merkeze,
uzlaşma ve tahkim başvurusu tamamen gönüllü olarak yapılmaktadır. Fakat
taraflar ICSID anlaşması adı altında tahkime müsaade ettikten sonra, hiçbiri
tek taraflı olarak onayını geri çekemez. Dahası tüm ICSID anlaşmasına taraf
olan ülkeler ICSID Konvansiyonu ile bir anlaşmazlığın tarafı olsalar da
olmasalar da, tahkim kararlarını tanımak ve uygulamak zorundadırlar.
- Hükümetlerle yabancı ülke vatandaşlarının ICSID Konvansiyonu haricinde
kalan özel anlaşmazlık durumları: Bu davalar, taraflardan birinin hükümeti
ICSID Konvansiyonuna taraf olmadığı durumlardaki davaları kapsar. “Ek
olanak’’ uyuşmazlık ve tahkim olanağı, anlaşmazlığın sıradan bir ticari
işlemden farklı bir yatırıma ilişkin anlaşmazlığı kapsaması durumunda
kullanılabilir. Ek Olanak Kuralları ayrıca ICSID Konvansiyonda yer
almayan, ülke ya da başka bir ülkenin vatandaşı statüsündeki yatırımcının
başvurma imkanına sahip olduğu gerçeklerin araştırılması yönündeki
başvuru tipindeki süreçlerin işletilmesini olanaklı kılar.
- Konu bazında (kurumsal olmayan biçimde) yapılacak uyuşmazlık davalarına
hakem atanması: Bu atamalar çoğunlukla, konuya mahsus olmak üzere özel
olarak tasarlanmış kurallar çerçevesinde ve Birleşmiş Milletler Uluslararası
Ticaret Hukuku Komisyonu Tahkim Kuralları esas alınmak suretiyle yapılır.
2.2. Bölgesel Kalkınma Finans Kurumları
Bölgesel kalkınma finans kurumları, belirli bir coğrafi bölgenin veya
entegrasyonun gelişmesini finanse etmek amacıyla hizmet veren kurumlardır. Bu
kurumlar, küresel kalkınma finans kurumlarınınki kadar büyük boyutta olmasa da
özellikle bölgesel nitelikli kamusal mal ve hizmetlerin sağlanmasında önemli roller
449 Karluk, s.252. 450 McClure (ed.), ss.22-23.
174
üstlenmişlerdir.451 Bölgesel kalkınma finans kurumlarının, bölgesel kalkınma bankaları
ve entegrasyon bankaları olmak üzere, iki önemli türü bulunmaktadır.
2.2.1. Bölgesel Kalkınma Bankaları
Bölgesel kalkınma bankaları, uluslararası sermaye piyasalarından ödünç alınan
ve gelişmiş ülkelerden sağlanan fonlarla, düşük ve orta gelirli ülke projelerine
finansman sağlar.452 Bu bankalarının faaliyetleri, küresel kalkınma bankalarının
faaliyetlerini tamamlar niteliktedir.453 Buna göre, küresel kalkınma bankaları büyük
kalkınma projelerine borç verirken, bölgesel kalkınma bankaları daha küçük ölçekte
projelere fon sağlamaktadır. Bu rağmen, bölgesel kalkınma bankalarının, faaliyet
yürüttükleri hizmet alanı içindeki ülkelerin kalkınmaları açısından büyük öneme sahip
olduklarını belirtmek gerekir.454 Bölgesel kalkınma bankalarının en ayırt edici
özellikleri ise, faaliyetlerinin daha çok bölgesel bir coğrafi alanla sınırlı olmasıdır. Buna
göre, bu kurumların, hizmet ettikleri bölgenin kendine özgü ekonomik problemlerini
çözmeye yetecek düzeyde finansal ürün ve hizmet ile donatılmış olmaları
gerekmektedir.455
Bölgesel kalkınma bankalarının, tanımlanmış alan dışında başka bir alana
yatırım yapmaları söz konusu değildir. Bu bankalara üye ülkeler, bölge içi ve bölge dışı
olmak üzere ikiye ayrılır. Bölge içi üyeler, ilgili bölgesel kalkınma bankasının tanımlı
alanı içerisinde kalan ülkelerin üyelikleri ile oluşurken; bölge dışı üyeler, tanımlı alanın
dışında kalmalarına karşın, o alanda yapılacak yatırımlara destek vererek prestijlerini
ve/veya etkinliklerini arttırmak isteyen “donör” ülkelerden oluşur. Bölgesel kalkınma
bankaları imkanlarından, tanımlı bölgedeki gelişmekte olan ve az gelişmiş ülkeler
faydalanabilmektedir. Donör üyeler ise, söz konusu bölgesel bankanın fonlarından
yararlanmaz, sadece sermayesine katkıda bulunurlar.
Dünya'nın bir çok bölgesinde, kalkınmayı desteklemek, bu çerçevede yatırım ve
projelerin orta ve uzun vadeli finansmanını sağlamak üzere bir çok bölgesel kalkınma
451 Ocampo, s.68. 452 Sawyer ve Sprinkle, s.252. 453 Kandemir, s.10. 454 Sawyer ve Sprinkle, s.252. 455 Kandemir, s.11.
175
bankası kurulmuştur. Bunlara örnek olarak, Avrupa Kalkanıma Bankası Avrupa İmar ve
Kalkınma Bankası, Asya Kalkınma Bankası, Afrika Kalkınma Bankası,
Amerikalılararası Kalkınma Bankası ve İslam Kalkınma Bankası sayılabilir. Bu
bankaların her birinin kuruluş amaçlarının farklılıklarda olmakla birlikte temelde iki
ortak amaçları söz konusudur. Bu amaçlar şunlardır:456
- Dünya sermaye piyasalarından veya hükümetlerden ilave dış kaynakları temin
etmek,
- Yalnız üye ülkelerin bireysel kalkınmaları için olanları değil aynı
zamanda bölgesel kalkınmaya katkısı olacak projeleri finanse etmek ve
bölgenin bir bütün olarak kalkınmasını sağlamak.
2.2.1.1. Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası
Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası (European Bank for Reconstruction and
Development – EBRD) kalkınmaya yönelik bölgesel ve ekonomik bir güç olarak,
serbest piyasa ekonomisine geçme yönünde uğraş veren Orta ve Doğu Avrupa ülkeleri
ile eski Sovyet ülkelerinin, reform süreci içinde ortaya çıkan yapısal sorunlarının
giderilmesi ve finansman ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla, 1991 yılında
kurulmuştur.457 Banka’yı kuranlar, bu geçişin toplumların yaşam standartlarını
artırırken aynı zamanda temel tercih ve haklarını da artıracağını düşünmüşlerdir.458
Bugün ise Banka, Orta Avrupa’dan Orta Asya ülkelerine demokratik bir sistemin ve
piyasa ekonomisinin inşa edilmesini sağlamak amacıyla, çeşitli yatırım araçları
kullanmaktadır.459 Ayrıca Banka, Avrupa Birliği, Avrupa Yatırım Bankası, Birleşmiş
Milletler, Uluslararası Para Fonu, Dünya Bankası, Orta ve Doğu Avrupa ülkelerinin
kalkınması ile ilgili kamu ve özel nitelikli tüm kuruluşlarla işbirliğini geliştirmeyi de
amaçlamaktadır.460 Buna göre, Banka’nın söz konusu amaçlarına yönelik işlevsel
görevleri ise şunlardır:461
- Verimli ve rekabetçi özel sektör yatırımlarını teşvik etmek,
456 Adıgüzel, ss.72-73. 457 http://www.ebrd.com/about/index.htm[29.05.2008] 458 Buiter ve Lankes, s.4. 459 http://www.ebrd.com/about/index.htm[29.05.2008] 460 Karluk, s.348. 461 Devlet Planlama Teşkilatı, Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Türkiye’nin dış Ekonomik
İlişkileri Özel İhtisas Raporu, 2000, s. 64.
176
- bölgesel projelere önem vermek,
- ulusal ve yabancı sermaye ve tecrübeli bir yönetim ile ekonomik canlılığı
sağlamak,
- kişisel girişimciliği desteklemek ve altyapı yatırımlarını gerçekleştirmek,
- projelerin hazırlanması, finansmanı ve gerçekleşmesi amacıyla teknik
yardım sağlamak,
- sermaye piyasalarının gelişimini teşvik etmek.
Öte yandan Avrupa Bankası, ideolojisi olan bir kalkınma finans kurumudur. Zira
Banka'ya üye ülkelerin, demokrasi ile ve serbest piyasa koşullarına uygun olarak
yönetiliyor olmaları şart koşulmaktadır.462 Banka’ya, Avrupa kıtası ülkeleri ile
Uluslararası Para Fonu üyesi ülkeler üye olabilmektedir. Avrupa Birliği ve Avrupa
Yatırım Bankası üyeleri, Avrupa Bankası’nın da üyesidirler. Bununla birlikte, Avrupa
Bankası'nın bölgesi genişletilmiş Avrupa coğrafyasıdır. Bu coğrafya içindeki faaliyet
sahası ise gelişmekte olan Orta Avrupa ülkeleri ile tüm eski Sovyet ülkeleridir. EBRD,
yatırımlarını sadece bu faaliyet sahası içinde yapar. Buna göre, Banka’nın faaliyet alanı ya
da etkinlik gösterdiği ülkeler, Arnavutluk, Ermenistan, Azerbaycan, Belarus, Bosna-
Hersek, Bulgaristan, Hırvatistan, Çek Cumhuriyeti, Estonya, Gürcistan, Macaristan,
Kazakistan, Kırgızistan, Letonya, Litvanya, Makedonya, Moldova, Moğolistan,
Karadağ, Polonya, Romanya, Rusya, Sırbistan, Slovakya, Slovenya, Tacikistan,
Türkmenistan, Ukrayna ve Özbekistan’dır.463 Diğer bölgesel veya bölge dışı üye ülkeler
ise, donör statüsüyle Banka’ya üye olabilmekte, ancak yatırımlardan
faydalanamamaktadırlar. Donör üyeler, Banka’nın faaliyet alanında yapılacak
yatırımlara Banka sermayesine katkıda bulunmak suretiyle destek vererek, prestijlerini
ve/veya etkinliklerini arttırmayı amaçlar. Bu kapsamda, EBRD’ye donör sıfatıyla üye
olarak, Banka’nın sermayesine en çok katkı sağlayan hissedarlar, Tablo 7’de
gösterilmiştir.
Tablo 7’de, EBRD’nin sermayesine en çok katkı sağlayan ülkenin ABD olduğu
görülmektedir. ABD’yi eşit tutarda katkılarıyla Almanya, Fransa, İngiltere, İtalya ve
Japonya izlemektedir. Ayrıca, Avrupa Birliği ve Avrupa Yatırım Bankası da 600 milyon
462 Serhan Oksay, ss.157-158. 463 http://www.ebrd.com/about/basics/count.htm[29.05.2008]
177
Euro’luk paylarla Banka’nın sermayesine katılmışlardır. Diğer taraftan, Banka’nın ilk
nominal sermayesi 10 milyar ECU, ödenmiş sermaye payı 3 milyar, çağrılabilir sermaye
payı ise 7 milyar ECU'dür. EBRD’nin 2007 yılı sonu itibariyle toplam sermayesi 20
milyar Euro’ya, ödenmiş sermayesi ise 5 milyar Euro’ya ulaşmıştır.
Tablo 7
EBRD Sermayesine En Çok Katkı Sağlayan
İlk 20 Üyenin Katılım Payları
2007
Kaynak: http://www.ebrd.com/about/basics/members.htm[29.05.2008]
Avrupa Bankası, bölgede hizmet veren en büyük yatırımcı konumundadır ve
kendi finansmanının dışındaki, önemli doğrudan yabancı yatırımları harekete geçirir.
Kamu kesiminden de hissedarları olan Avrupa Bankası, buna rağmen sadece özel
Sıra No
Üye Ülkeler Üyelik Tarihi Sermaye Payı
(Milyon €) 1 ABD 29 Mayıs 1990 2,000.00
2 Almanya 29 Mayıs 1990 1,703.50
3 Fransa 29 Mayıs 1990 1,703.50
4 İngiltere 29 Mayıs 1990 1,703.50
5 İtalya 29 Mayıs 1990 1,703.50
6 Japonya 29 Mayıs 1990 1,703.50
7 Rusya 09 Nisan 1992 800.00
8 İspanya 29 Mayıs 1990 680.00
9 Kanada 29 Mayıs 1990 680.00
10 Avrupa Birliği 29 Mayıs 1990 600.00
11 Avrupa Yatırım Bankası 29 Mayıs 1990 600.00
12 Hollanda 29 Mayıs 1990 496.00
13 Avusturya 29 Mayıs 1990 456.00
14 Belçika 29 Mayıs 1990 456.00
15 İsveç 29 Mayıs 1990 456.00
16 İsviçre 29 Mayıs 1990 456.00
17 Polonya 29 Mayıs 1990 256.00
18 Finlandiya 29 Mayıs 1990 250.00
19 Norveç 29 Mayıs 1990 250.00
20 Danimarka 29 Mayıs 1990 240.00
178
girişimleri destekler ve genellikle bunu ticari partnerler aracılığıyla yapar. EBRD,
bankalara, endüstrilere ve işletmelere hem yeni riskler için, hem de mevcut projeler için
finansman sağlar. Avrupa Bankası, özelleştirmeyi desteklemek, kamu kurumlarını
yeniden yapılandırmak ve kentsel hizmetleri iyileştirmek için de çalışır. Ayrıca EBRD,
iş çevrelerini destekleyecek politikalar geliştirmek için bölgedeki hükümetlerle yakın
ilişkilerde bulunur.464
Avrupa Bankası, faaliyet alanı içerisindeki üye ülkelere çok çeşitli finansman
imkanları sunar. Bu kapsamda Banka, çeşitli yatırım projelerini finanse eder, bunlara
garanti verip taahhütler altına girebilir, ortaklık tesis edebilir ve teknik yardımda bulunur.
Banka kaynaklarının % 60'ı, özel sektörün geliştirilmesi amacıyla; %40'ı ise, ilk iki
yıllık dönem için kamu sektörüne verilir. Ayrıca, 5 yıllık dönemde, hiçbir ülke, banka
fonlarının %40'dan fazlasını kamu sektörüne tahsis edemez. Banka, üyelerinin altyapı
yatırımlarına da kredi açar. EBRD sigorta aktivitelerine katılmaz ve ihracat kredileri için
garantörlük yapmaz.465
Avrupa Bankası, 5 milyon - 250 milyon Euro arasındaki özel sektör projelerinin
finansmanını yapmaktadır. Ortalama fonlama büyüklüğü 25 milyon Euro'dur. Krediler
konvertibl paralar veya para birimleri üzerinden verilir ve banka normal olarak geri
ödemelerde kur risklerini üstlenmez. Banka serbest piyasa ekonomisine geçişte önemli
rol oynayan özelleştirme ve yeniden yapılandırma projeleri ile alt yapı ve yerel yönetim
projelerini de desteklemektedir. Banka prensip olarak aşağıdaki nitelikleri taşıyan proje-
lere katkıda bulunabilmektedir:466
- Özel sektörün geliştirilmesine ilişkin,
- Kamuya ait kuruluşların özelleştirilmesine ilişkin,
- Yabancı sermayenin teşvik edilmesine ilişkin,
- Finansal kuruluşların kurulup geliştirilmesine ilişkin,
- Sanayinin yeniden yapılandırılmasına ilişkin,
- Serbest piyasa ekonomisine geçilebilmesi ve özel sektörün güçlenebilmesi
için modern bir alt yapı şebekesinin oluşturulmasına ilişkin,
464 http://www.ebrd.com/about/index.htm[29.05.2008] 465 Karluk, s.353. 466 Serhan Oksay, ss.166-167.
179
- Küçük ve orta ölçekli işyerlerinin geliştirilmesine ilişkin,
- Çevre şartlarının iyileştirilmesine ilişkin.
Bu kapsamda Banka, yukarıda sayılan nitelikleri taşıyan projelerin
fonlanabilmesi için bazı temel kriterleri de gözetmektedir. Öncelikle, projenin Avrupa
Bankası operasyon ülkeleri sınırları içinde yer siması, kârlı olması, proje sponsorları
tarafından nakit sermaye ile desteklenmesi, yerel ekonomiye katkı sağlaması, güvenilir
bir teknoloji uygulaması ve bankanın çevresel kriterlerine uyması gereklidir.467
Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası'nın, benzer uluslararası ekonomik ku-
ruluşlarda olduğu gibi, guvernörler kurulu, icra direktörleri kurulu ve başkandan oluşan
üçlü bir yapısı vardır. Guvernörler kurulu, Banka üyelerinin temsil edildiği en yetkili
organdır. Banka ve banka işlemleri hakkında her türlü kararı almaya yetiklidir. Yılda en
az bir defa toplanır. İcra direktörleri kurulu 23 üyeden oluşur ve Guvernörler Kurulu
adına Banka’nın yönetim işlerini yerine getirir. İcra direktörleri kurulu’nun 11 üyesi AB
ve Avrupa Yatırım Bankası'ndan, 4 üyesi Orta ve Doğu Avrupa ülkelerinden, 4 üyesi
diğer Avrupa ülkelerinden ve geri kalan 4 üye ise diğer ülkelerden oluşur. EBRD’nin
yasal temsilcisi olan başkan ise icra kurulu üyelerince seçilir. Başkan, Banka’nın
yönetiminden ve günlük işlerinin yürütülmesinden sorumludur ve iki yardımcısı
vardır.468
Öte yandan, Banka'nın ilk icraat yılı olan 1992’de 1.2 milyar ECU tutarında 54
projeye onay verilmiştir. 2007 yılında ise bankanın onay verdiği proje sayısı 353’e ve
proje tutarı ise, yaklaşık 14 milyar Euro’ya ulaşmıştır. Ayrıca Banka, faaliyete geçtiği
yıldan 2007 yılı sonuna kadar toplam 2.596 projeye onay vermiş ve bunların tutarı 117
milyar Euro’yu bulmuştur.469
2.2.1.2. Asya Kalkınma Bankası
Merkezi Filipinler'in Manila kentinde olan Asya Kalkınma Bankası (Asian
Development Bank-ADB), 1966 yılında, Birleşmiş Milletler Asya ve Pasifik Ekonomik
467 A.g.e., s.167. 468 Karluk, s.352. 469 European Bank for Reconstruction and Development, EBRD Annual Report 2007, İngiltere: Spin
Offset Limited , 2008, s.2.
180
ve Sosyal Komisyonu denetiminde ve 31 ülkenin katılımıyla kurulmuştur. ADB’nin
temel amacı Asya ve Pasifik bölgesinde, kalkınmakta olan üye ülkelerin ekonomik ve
sosyal gelişmesini desteklemektedir. Banka’nın ilgi alanı, tarım, enerji, mali (sermaye
piyasası gelişimi), ulaşım, haberleşme ve sosyal alt yapı (sağlık, eğitim) sektörleridir.
Banka kredileri anılan sektörlerdeki özel projelere yönelik olabileceği gibi program
kredileri ve teknik yardım da sağlayabilir. Asya Kalkınma Bankası, resmi, ticari ve
ihracat kredi kurumlarının sağladığı kredilere ko-finansör olarak da
katılabilmektedir.470 Kurumun temel fonksiyonları şöyle sıralanabilir:471
- Gelişmekte olan üye ülkelerde ekonomik ve sosyal kalkınmanın
hızlandırılması amacıyla kredi sağlamak ve hisse iştiraklerinde bulunmak,
- Kalkınma projeleri ile programların hazırlanması ve yürütülmesi,
danışmanlık hizmetleri için teknik yardım sağlamak,
- Kalkınma hedefleri için kamu ve yerli sermaye yatırımlarını teşvik etmek,
- GOÜ’lerin kalkınma politikaları ile planlarının koordine edilmesini
sağlamak,
- Birleşmiş Milletler ile bölgede kredi ve yatırımlarda bulunan diğer
uluslararası organizasyonlarla işbirliğinde bulunmak.
Banka bu fonksiyonlarını yerine getirirken, az gelişmiş ülkelere özel ilgi
göstermek ve sırasıyla, bölgesel, yarı-bölgesel ve ulusal program ve projelere ise
öncelik vermek durumundadır. Burada amaç, bölgenin tamamının uyumlu bir biçimde
kalkınmasıdır. Öte yandan Banka’ya, 2007 yılı itibariyle “Asya ve Pasifik bölgesinden
48, bölge dışından ise 19 olmak üzere, toplam 67 ülke üyedir.”472
Banka 2007 yılında 82'si proje, 5’i ortaklık, 4’ü garanti ve 2’si sendikasyon
olmak üzere toplam 96 borçlanma için 10.1 milyar Dolar tutarında kredi vermiştir.
Banka aynı yıl, 242 teknik yardım projesine 243 milyon Dolar kredi onayı vermiştir.
Kredilerin büyük bir kısmı kamu sektörünce kullanılmıştır. Asya Kalkınma Bankası
kredilerinin, 2007 yılı için sektörel bazda dağılımı göz önünde bulundurulduğunda ise,
470 Serhan Oksay, s.173. 471 Devlet Planlama Teşkilatı, Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Türkiye’nin dış Ekonomik
İlişkileri Özel İhtisas Raporu, s.61. 472 Asian Development Bank, Asian Development Bank Annual Report 2007, Filipinler: 2008, s.2.
181
büyük payın %39’luk oranla ulaştırma ve haberleşmeye ait olduğu dikkat çekmektedir.
Söz konusu dağılımda, ulaştırma ve haberleşmeyi, %14 ile enerji sektörü, %12 ile
adalet, ekonomi ve kamu politikalarını kapsayan sosyal altyapı hizmetleri ve %11 ile
finans sektörü takip etmektedir.473 Genel olarak ADB, üye ülkelerin ekonomik ve sosyal
kalkınması İçin kredi verir ve öz sermaye yatırımı yapar. Ayrıca Banka, teknik yardım
da sağlar. ADB son zamanlarda da yerel sermaye piyasalarını geliştirmek için üye
ülkelere yardım etme misyonu üstlenmiştir.474
Asya Kalkınma Bankası’nın en yüksek yönetim organı olan Guvernörler Kurulu
yılda bir kez toplanır. Banka'nın genel operasyonlarından Direktörler Kurulu
sorumludur. Direktörler Kurulu 12 İcra Direktöründen oluşur. Bu İcra Direktörlerinden
her birinin birde İcra Yardımcısı vardır. İcra Direktörlerinin sekizi bölgesel ülke
gruplarını ve geri kalan dördü de bölge dışı ülke gruplarını temsil eder. Her iki yılda bir
bu İcra Direktörlükleri için Direktörler Kurulu'nda seçim yapılır.475
Asya Kalkınma Bankası’nın finansman kaynakları, özsermaye, borçlanma
yoluyla edilen fonlar ve rezervler, üye ülkelerce oluşturulan özel fonlardır. Banka
bugüne değin Avrupa, Asya, Orta Doğu ve ABD sermaye piyasalarından da
borçlanmıştır. Banka, özsermayesinden nispeten belli bir seviyede kalkınmış üye
ülkelere, özel fonlardan ise, en az gelişmiş üye ülkelere uzun vadeli ve düşük faizli
kredi açılmaktadır.476
2.2.1.3. Afrika Kalkınma Bankası
Afrika Kalkınma Bankası (African Development Bank-AfDB), 1964 yılında,
bölgesel bir kalkınma bankası olarak, üye ülkelerin ekonomik ve sosyal gelişmesine
katkıda bulunmak amacıyla bölge ülkelerince kurulmuştur. Banka üye ülkelere borç
vererek, ortak yatırımlarda bulunarak ve teknik yardım sağlayarak kuruluş amacını
gerçekleştirmeye çalışmaktadır. 1982'de bölge dışından ülkelerinde katılımına açılmış
ve bankaya 17 OECD ülkesinin yanı sıra, Arjantin, Çin Halk Cumhuriyeti, Kuveyt,
Suudi Arabistan ve Yugoslavya gibi ülkeler ortak olmuştur. Ancak, AfDB sermayesinin
473 A.g.e. ss.23- 24. 474 Kandemir, s.12. 475 Serhan Oksay, s.174. 476 A.g.e., s.174.
182
% 60'ının bölge ülkelerinden olması zorunludur.477 Banka’nın, 2007 yılı sonu itibariyle,
53’ü Afrika bölgesinden, 24’ü ise bölge dışından olmak üzere 77 üyesi bulunmaktadır.
Banka’nın toplam sermayesi ise, yaklaşık 22 milyar dolardır.
Banka’nın öncelikli hedefi, Afrika’da yoksulluğu azaltmak amacıyla
sürdürülebilir ekonomik büyümeyi sağlamaktır. Banka, bu hedefine, geniş kapsamlı
kalkınma proje ve programlarını finanse etmek suretiyle ulaşmayı planlamaktadır. Bu
kapsamda, Banka’nın finansman desteği sağladığı konular şunlardır: 478
- Kamu kesimi ve özel sektör kredileri,
- Kurumsal destek projeleri kapsamında, teknik yardımlar,
- Kamu ve özel kesime yönelik sermaye yatırımları,
- Bölge içerisindeki üyelerin kalkınma politikaları ve planlarının
koordinasyonuna destek,
- 500.000 dolara kadar acil yardım desteği.
Afrika Kalkınma Bankası, üyelerine, işlem yapmaya başladığı 1967 yılından
2007 yılı sonuna kadar, toplam 3.174 işlemde, yaklaşık 42 milyar dolar tutarında
finansman desteği sağlamıştır. Banka’nın sadece 2007 yılında üyelerine sağladığı
finansman tutarı, 100 işlemde 3,1 milyar dolardır. Söz konusu finansman desteğinin
sektörel dağılımı incelendiğinde ise, en büyük payın % 75’lik dilim ile altyapı
yatırımlarına ait olduğu görülmektedir. Altyapı yatırımlarını, tarıma, endüstriye, sosyal
yapıya ve çevreye yönelik destekler izlemektedir.479
Banka’nın en yetkili organı, her üye tarafından atanan temsilcilerden oluşan
guvernörler kuruludur. Öte yandan, Banka’nın 18 üyeden oluşan bir yönetim kurulu
vardır. Yönetim kurulu üyelerinin 12’si bölge ülkelerindendir. Banka’nın diğer bir
organı olan başkan ise, guvernörler kurulu tarafından, yönetim kurulunun tavsiyesi
üzerine beş yıllığına seçilir.480
477 Adıgüzel, s.77. 478 http://www.afdb.org/portal/page?_pageid=473,968629&_dad=portal&_schema=PORTAL
[29.05.2008] 479 African Development Bank, African Development Bank Annual Report 2007, Danimarka:
Scanprint, 2008, s.ix. 480 Karluk, s.342.
183
2.2.1.4. Amerikalılararası Kalkınma Bankası
Amerikalılararası Kalkınma Bankası (lnter-American Development Bank-
IADB), bölgesel bir kalkınma bankası olarak 19 Latin Amerika Ülkesi ve ABD
tarafından 1959 yılında kurulmuştur. Banka bugün Latin Amerika ve Karayipler
bölgesinin bölgesel entegrasyonu ve ekonomik, sosyal ve kurumsal gelişmesinin
finansmanında ana kaynaktır. Banka, bölgede özel ve kamu sektörüne kredi, bağış,
garanti, politika önerileri ve teknik yardım sağlamaktadır.481 Banka’nın misyonu,
bölgedeki gelişmekte olan üye ülkelerin, kalkınma çabalarını katkıda bulunmaktır.
Banka, Latin Amerika ve Karayipler bölgesinin sürdürülebilir ekonomik ve sosyal
gelişmesini sağlamak amacı çerçevesinde borç alan bölge üye ülkelerinin kalkınma
politikalarının oluşturulmasında, finansal ve teknik destekte, rekabetin geliştirilmesinde,
sosyal eşitliğin gerçekleştirilmesinde, yoksullukta savaşta, devletlerin
modernizasyonunda, bölgesel entegrasyon ve serbest ticaretin oluşmasında öncülük
yapmayı amaçlamaktadır.482
Amerikalılararası Kalkınma Bankası, üyelerine, ilk işlem yaptığı 1961 yılından
2008 yılının ilk yarısına kadar olan periyotta, 156 milyar dolar tutarında finansman
sağlamıştır. Bu süreçte, bankanın üyelerine sağladığı finansal desteğin büyük kısmı
ülkelerin modernizasyonuna yönelik yatırımlar için kullanılmıştır. Banka ayrıca, üye
ülkelerdeki, tarım, endüstri, enerji, sosyal yapı, ulaştırma, eğitim ve sağlık gibi alanlara
yönelik finansal destekler de sağlamaktadır.483 Öte yandan, kamu kuruluşları, devletler,
belediyeler ve özerk kamu enstitüleri, sivil toplum örgütleri ve özel şirketler bankadan
borçlanabilmektedir.
Amerikalılararası Kalkınma Bankası'nın, 2007 yılı sonu itibariyle, 26'sı Latin
Amerika ve Karayipler Bölgesinden, 19’u bölge dışından olmak üzere toplam 47 üyesi
vardır. Bir ülkenin Banka’nın bölgesel üyelerinden olabilmesi, Amerika Devletleri
Teşkilatı’na (Organization of the American States-OAS) üye olma şartına bağlanmıştır.
Ayrıca, bölge dışı üyelik de IMF üyeliğini gerektirir.484 Öte yandan, bölge içerisindeki
481 http://www.iadb.org/aboutus/I/index.cfm?language=English[01.06.2008] 482 Adıgüzel, s.75. 483 http://www.iadb.org/aboutus/II/operations.cfm?language=English#[01.06.2008] 484 http://www.iadb.org/aboutus/I/members.cfm?language=English[01.06.2008]
184
tüm üyeler, Banka’dan finansman sağlayan ülkelerdir. Bölge dışı üyeler ise, banka
sermayesine katkıda bulunmakla birlikte, finansman desteği almaz.
Diğer taraftan, IADB'nin en yetkili organı olan guvernörler kurulu her üye ülke
tarafından atanan bir temsilciden, yönetim kurulu ise, 8’i bölge ülkelerini, 2’si bölge
dışını ve birer tanesi de ABD ve Kanada’yı temsil eden 12 direktörden oluşmaktadır.485
2.2.1.5. İslam Kalkınma Bankası
İslam Kalkınma Bankası (Islamic Development Bank-IDB), 1974 yılında
Cidde’de toplanan İslam Ülkeleri Maliye Bakanları II. Konferansı’nda Banka Ana
Sözleşmesi’nin kabul edilmesiyle, İslam Konferansı Teşkilatı’na üye 22 ülke tarafından
kurulmuş ve faaliyetlerine ise 20 Ekim 1975 tarihinde başlamıştır.486 Banka’nın temel
amacı, şer'i prensipler doğrultusunda üye ülkelerin ve diğer Müslüman toplulukların
kalkınmasını ve sosyal gelişmesini desteklemektedir.487 Banka’nın diğer amaçları ise,
İslam ülkelerinin kalkınma faaliyetlerine katkıda bulunmak, İslam topluluklarının
sosyal, ekonomik yatırım projelerine kaynak sağlamak, İslam ülkeleri arasında ticaretin
geliştirilmesine yardımcı olmak ve işbirliğini sağlamaktır. İslam Kalkınma Bankası’nın,
söz konusu amaçlar çerçevesinde işlevleri şunlardır:488
- Üye ülkelerin kuruluşlarına ve projelerine finansman desteği sağlar ve
sermaye iştirakinde bulunur,
- Üye ülkeler arasında ticaretin geliştirilmesine sağlamak ve bu amaçla gerekli
çalışmalar yapar,
- Üye ülkeler arasında teknik işbirliği ve yardımlaşmayı sağlar,
- Kuruluş amaçlarının gerçekleştirilmesi yönünde çeşitli eğitim ve araştırma
faaliyetinde bulunur.
İslam Kalkınma Bankası, finansman faaliyetlerini başlıca beş başlık altında
gerçekleştirir. Bunlar, proje finansmanı, teknik yardım, dış ticaretin finansmanı, özel
485 Karluk, s.343. 486 Devlet Planlama Teşkilatı, Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Türkiye’nin dış Ekonomik
İlişkileri Özel İhtisas Raporu, s.65. 487 http://www.isdb.org/irj/portal/anonymous?NavigationTarget=navurl://24de0d5f10da906da85e96ac35-
6b7af0[01.06.2008] 488 Adıgüzel, s.70.
185
yardım ve en az gelişmiş ülkelere yardımdan oluşur. Banka’nın sağladığı bu imkanların
proje finansmanı ayağı, kredi niteliğindeki “ödünç finansmanı”; hisse senedi satın
almak suretiyle gerçekleşen “ortaklık”; “leasing” yoluyla finansman sağlanması,
leasinge alternatif olarak getirilen “taksitli satış”, “kar ortaklığı” ve “KOBİ finansmanı”
kalemlerinden oluşmaktadır. Öte yandan teknik yardım, kabul edilen projenin
tamamlanma aşamasına gelinceye kadar çok geniş ve kapsamlı teknik hizmete ihtiyacı
olmasından hareketle sağlanan bir imkandır. Banka ticaretin finansmanı kapsamında ise,
üye ülkelerinin, kısa vadeli ithalat ihtiyaçlarını karşılamak ve büyük ödemeler dengesi
sorunlarına geçici yardım sağlamak hizmetlerinde bulunur. Öte yandan Banka’nın özel
yardım şeklindeki finansmanından kastedilen: üye ülkelerin şer-i prensiplere uygun
olarak ekonomi bankacılık alanlarında yeniden yapılanmalarına yardım etmek; doğal
afetlerden zarar gören üye ülkelere mali katkıda bulunmak; banka üyesi olmayan
ülkelerdeki Müslüman toplulukların sosyal ve ekonomik durumlarını düzeltmeleri
amacıyla finansal destek sağlamak ve üye ülkelerde şer-i düşünceyi güçlendirmek için
mali imkan yaratmaktır. Son olarak Banka, en az gelişmiş ülke statüsündeki üyelerine
özel şartlı finansman desteğinde bulunur.489
Diğer taraftan, İslam Kalkınma Bankası bünyesinde, Banka’ya üye olmayan
ülkelerdeki Müslüman topluluklara yardım etmek amacıyla özel fonlar kurmuştur.
Banka, bu fonlar aracılığıyla finansman desteği sağlayabilmektedir. Banka’nın, diğer
çok taraflı kalkınma finans kurumlarından temel farklılığı da bu özelliğidir. Böylelikle
sadece üye ülkeler değil, üye statüsüne kavuşamayan tüm Müslüman toplumlar da İslam
Kalkınma Bankası kaynaklarından yararlanabilmektedirler. Ayrıca IDB, benzerlerinden
farklı olarak mevduat da kabul eder.490
İslam Kalkınma Bankası, üyelerine, işlem yapmaya başladığı 1976 yılından
2007 yılı sonuna kadar, toplam 6.430 işlemde, yaklaşık 43 milyar dolar tutarında
finansman desteği sağlamıştır. Banka’nın sadece 2007 yılında üyelerine sağladığı
finansman tutarı, 331 işlemde 3,6 milyar dolardır.491
489 Karluk, ss.107-111. 490 Serhan Oksay, s.175. 491 Islamic Development Bank, IDB Annual Report 2007, 2008, s.7.
186
IDB’nin en yetkili organı olan guvernörler kurulunda, her üye ülke bir guvernör
ve bir guvernör yardımcısı ile temsil edilir. Banka’nın diğer yetkili organı olan icra
direktörleri kurulu ise, üç yıl için guvernörler kurulu tarafından seçilen 14 üyeden
oluşur. İcra direktörleri kurulunun üyelerden 7’si Banka sermayesine en fazla katkıda
bulunan ülkelerin temsilcileridir. Banka’nın başkanı ise, beş yıl süreyle, guvernörler
kurulu tarafından seçilmektedir. Banka’da en büyük hisseye sahip olması ve Banka’nın
merkezinin bu ülkede olması gibi nedenlerle, IDB’nin bütün başkanları Suudi
Arabistan’dan seçilmiştir.492
2.2.2. Entegrasyon Bankaları
Literatüre ilişkin birçok kaynakta, kalkınma bankaları için entegrasyon bankaları
adı altında bir ayrıma rastlanmamakta; bu bankalara, bölgesel kalkınma bankaları
arasında yer verilmektedir. Oysa, belirli bir bölgesel entegrasyonun kalkınmasını
desteklemek amacıyla kurulan kalkınma banklarını, bölgesel kalkınma banklarından
ayırmak gerekir. Bu kapsamda entegrasyon bankalarını, öncelikli olarak, üyelerinin
oluşturduğu entegrasyonların ekonomik ve sosyal anlamda gelişmesine destek olmak
amacıyla kurulan kalkınma bankaları olarak tanımlamak mümkündür. Buna göre,
entegrasyon bankalarının bilinen en başarılı örnekleri olarak, Avrupa Yatırım
Bankası’nı ve Avrupa Konseyi Kalkınma Bankası’nı saymak mümkündür.
2.2.2.1. Avrupa Yatırım Bankası
Avrupa Yatırım Bankası (European Investment Bank-EIB), Avrupa Birliği’ni
kuran Roma Antlaşması’nda belirtilen amaçlara ulaşabilmek ve Birliğin ekonomik
gelişmesini desteklemek için Roma Antlaşması ile 1958 yılında kurulan bağımsız bir
finans kuruluşudur. Birliği oluşturan 25 ülke, aynı zamanda Banka üyesidir.
Banka’nın temel amacı, Avrupa Birliği çıkarları doğrultusunda, ortak pazar
ilkelerine ters düşmeyecek şekilde kendi özsermayesini kullanarak ve sermaye
piyasasına başvurarak, Birlik içinde dengeli bir kalkınmayı sağlamaktır. Açtığı krediler
ile ekonominin altyapı, enerji, sanayi, hizmet ve tarım sektöründeki projelerin
finansmanına katılır. Büyük ölçekli projeler, bu proje için açılan kredilerle
492 Karluk, ss.102-103.
187
desteklenirken, küçük ve orta ölçekli projeler uluslararası ödünçlerle finanse edilir.
Avrupa Yatırım Bankası;
- Avrupa Birliği için az gelişmiş yörelerin kalkınmasına yönelik projeleri,
- üye ülkeler arasında haberleşme ve ulaşımı kolaylaştıran, ekonomik
farklılıkları azaltan projeleri,
- çevre korumasına yönelik projeleri,
- yeterli enerji kaynaklarını geliştiren, petrole bağımlılığı azaltan ve enerji
tasarrufu sağlayan projeleri,
- kırsal kalkınmayı amaçlayan projeleri,
- küçük ve orta ölçekli işletmelerin gelişimini destekleyen projeleri,
- Birlik sanayisinin uluslararası rekabetinin artması için gelişmiş teknoloji
kullanımına ve sanayinin modernizasyonuna yönelik projeleri
desteklemektedir.493
Avrupa Yatırım Bankası, üyelerine, kredi, teknik yardım, garanti ve risk
sermayesinden oluşan dört farklı ürün sunmaktadır. Banka’nın üyelerini finanse ederken
en yaygın kullandığı ürün ise kredilerdir.494 Bankanın kredileri, doğrudan (bireysel) ya
da küresel (aracılı) olmak üzere ikiye ayrılır. Bireysel krediler, Banka'nın aracı
kullanmaksızın özel ve kamu sektörü kuruluşlarına veya bankalara kullandırdığı
kredilerdir ve yatırım maliyeti 25 milyon Euro’dan fazla olan projelere verilir. Bu kredi
türünde, yatırım miktarının en fazla %50’si kredilendirilmektedir. Kredi vadeleri sanayi
projeleri için 10-15 yıl, altyapı projeleri için ise 15-20 yıldır.495 sabit veya değişken
faizli olabilen bireysel kredilerin geri ödemesinde ödemesiz dönem opsiyonu
alınabileceği gibi, vade sonunda tek ödeme de tercih edilebilir. Küresel krediler ise,
Banka’nın kriterlerini karşılayan küçük ve orta boylu işletmelere, bankalar veya diğer
finansal aracı kurumlar kullanarak sağlanan kredilerdir. EIB, global krediler
çerçevesinde en fazla 25 milyon Euro tutarında olan yeni sermaye yatırım projelerinin,
maksimum %50'sini finanse eder. Bu çerçevede kullandırılan kredilerin vadesi ise 5 ila
12 yıl arasında değişmektedir.496
493 Karluk, s. 355. 494 http://www.eib.org/products/index.htm[04.06.2008] 495 Karluk, s. 371. 496 http://www.eib.org/products/loans/intermediated/index.htm[04.06.2008]
188
Tablo 8
EIB’nin 2007 Yılında Sağladığı Bireysel Kredilerin
Sektörel Dağılımı
Kaynak: European Investment Bank, European Investment Bank Annual Report 2007, 2008, s.14.
Banka’nın finanse ettiği projelerin önemli bölümünü, AB içerisinde ekonomik
açıdan geri kalmış bölgelerin kalkınması amaçlı projeler oluşturmaktadır. Gerek kamu
sektörü, gerek özel sektör projelerinin yararlanabildiği EIB kredileri, ağırlıklı olarak
haberleşme, ulaştırma, enerji, endüstri sektörlerine verilmektedir. Banka’nın 2007
yılında verdiği kredilerin sektörel dağılımı Tablo 8’de gösterilmiştir. Buna göre, 2007
yılında verilen bireysel krediler içerisinden en büyük payı, % 40 ile haberleşme sektörü
almaktadır.
Avrupa Yatırım Bankası, öncelikle Avrupa Birliği içerisindeki projeleri finanse
etmesine karşın, ilgili mercilerinin alacağı kararlar doğrultusunda Birlik dışındaki
ülkelerde de faaliyet yürütebilmektedir.
Avrupa Yatırım Bankası destekleyeceği projelerin teknik yönden verimli ve karlı
olmalarını, finansman yönünden sağlam bir yapıda bulunmalarını, faiz ve anapara geri
ödemelerinin garantiye alınmasını zorunlu şartlar olarak ileri sürer. Buna göre, EIB
tarafından bir projenin finanse edilmesi şu süreci gerektirir.497
497 Karluk, ss. 361-362.
Sektör Adet Toplam İçindeki Pay (%)
Haberleşme Altyapısı 5.476 40 Enerji 2.036 15 Sağlık ve Eğitim 1.689 12 Su, Atık ve Temizlik 1.025 7 Kentsel Gelişim 827 6 Endüstri 1.584 11 Diğer Hizmetler 1.175 9 Toplam Bireysel Krediler 13.812 100
189
- Proje Değerlendirilmesi: Banka, mühendis, iktisatçı ve mali analistlerden
oluşan uzman değerlendirme grubuyla projeleri özel olarak değerlendirir.
- Seçilebilirlik: Banka, bir projeyi seçerken önce projenin Avrupa Birliği
hedeflerine uyup uymadığını inceler.
- Değerlendirme: Projeyi sunanlarla yakın işbirliği içerisinde çalışan Banka,
bir dokümanter hazırlar ve siyasi olarak bu projenin uygulanabilirliğini,
ekonomik yararlarını, proje uygulama takvimini inceler. Çevrenin
korunması, projenin maliyeti, teknik ve mali ortakların varlığı
değerlendirmede ayrı bir önem taşır.
- Karar: Banka, karar verirken ilgili üye ülkenin ve Avrupa Komisyonu’nun
görüşünü alır.
- Projenin İzlenmesi: Banka, kredi sağladığı projeyi tamamlanıncaya kadar ve
kredi geri ödenmesi döneminde izler.
Tablo 9
EIB Sermayesine Üye Ülkelerin Katılım Payları (%)
2007
Üye Ülke Sermaye Payı Üye Ülke Sermaye Payı
Almanya 16.170 Çek Cumhuriyeti 0.764
İngiltere 16.170 Macaristan 0.723
Fransa 16.170 İrlanda 0.567
İtalya 16.170 Romanya 0.524
İspanya 9.702 Slovakya 0.260
Belçika 4.482 Slovenya 0.241
Hollanda 4.482 Bulgaristan 0.177
İsveç 2.974 Litvanya 0.151
Danimarka 2.269 Lüksembourg 0.113
Avusturya 2.225 Kıbrıs 0.111
Polonya 2.070 Letonya 0.092
Finlandiya 1.278 Estonya 0.071
Yunanistan 1.214 Malta 0.042
Portekiz 0.784
Kaynak: http://www.eib.org/about/structure/shareholders/index.htm[04.06.2008]
190
Avrupa Yatırım Bankası’nın kaynakları üç ana başlıkta toplanabilir. Bunlar
özsermaye, borçlanmalar ve özel bölüm kaynaklarıdır. Banka’nın özsermayesi,
rezervleri ve fonlarından ibarettir. EIB’nin 2007 yılı başı itibariyle taahhüt edilen
sermaye tutarı 164.8 milyar Euro’dur. Banka’nın hissedarları, sermayeye katkı sağlayan
Avrupa Birliği (AB) üye ülkeleridir. Söz konusu ülkelerin EIB’nin sermayesine katılım
oranları ise, GSMH’lerinin AB içindeki büyüklüğüne göre belirlenir. Bu kapsamda,
2007 yılı verilerine göre Banka’nın sermayesine katkı sağlayan ülkeler ve bu ülkelerin
katılım payları Tablo 9’da gösterilmektedir. Tabloya göre, EIB sermayesine en fazla
katkı sağlayan ülkeler, Almanya, Fransa, İngiltere ve İtalya’dır. Ayrıca Banka,
görevlerini yerine getirebilmek amacıyla uluslararası sermaye piyasalarından da
borçlanabilmektedir. Özel bölümden kasıt ise, Banka’nın üye ülkeleri ve Birlik adına
yönettiği fonlardan elde ettiği gelirlerdir.
2.2.2.2. Avrupa Konseyi Kalkınma Bankası
1956 yılında kurulan Avrupa Konseyi Kalkınma Bankası (Council of Europe
Development Bank-CEB), Avrupa'daki en eski çok taraflı kalkınma finans kurumudur.
Banka'nın amacı Avrupa Kıtası’nda sosyal entegrasyonu sağlamak, beşeri sermayenin
gelişmesini sağlamak ve çevrenin sürdürülebilir yönetimini gerçekleştirmektir. Banka,
amacına ulaşmak amacıyla üyelerine yatırım tutarının en fazla %50'si kadar kredi ve
garantiler kullandırır. Buna göre, Banka'ya yapılacak proje başvurularının üye ülkelerin
hükümetleri ve Avrupa Konseyi Genel Sekreterliği kanallarından geçerek yapılması
gerekmektedir. 498
Öte yandan Banka, Bankanın faaliyet alanı zamanla genişleyerek doğal ve
ekolojik felaketler, istihdam oluşturulması ve korunması, sosyal konut, sağlık, eğitim,
azgelişmiş yörelerde sosyal altyapının iyileştirilmesi, çevrenin korunması, kırsal
bölgelerin modernizasyonu ve tarihi mirasın korunması da Banka’nın faaliyet alanına
dahil edilmiştir.499 Avrupa Konseyi tarafından kurulmuş olmakla birlikte, yasal ve
finansal açıdan otonom olan Banka’nın en büyük ortakları, %16.7 hisseleri ile Almanya,
Fransa ve İtalya’dır.
498 Serhan Oksay, s.157. 499 Devlet Planlama Teşkilatı, Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Türkiye’nin dış Ekonomik
İlişkileri Özel İhtisas Raporu, s. 62.
191
III-KALKINMANIN FİNANSMANINDA KLASİK ULUSAL
ÖRGÜTLENME MODELLERİ VE YENİ GELİŞEN
MİKROFİNANSMAN KURUMLARININ ANALİZİ
1. KALKINMANIN FİNANSMANINDA KLASİK ULUSAL ÖRGÜTLENME
MODELLERİ
Dünyada, kalkınmanın finansmanı sağlamak amacıyla kurulan ve kalkınma
finans kurumu olarak tanımlanabilen tek tip bir kurumun ya da örgütlenme biçiminin
olmadığı aşikardır. Zira bu kurumlar, ulusal, bölgesel veya küresel nitelikte olmalarına
göre, faaliyet alanlarının kalkınmışlık düzeyine, finansman sistemine ve benimsedikleri
kalkınma modeline göre çeşitlenmektedir.500 Buna göre, az gelişmiş ülkelerin kalkınma
çabalarını destekleme ve ülkelerarasındaki kalkınma düzeyi farklılıklarını azaltma gibi
misyonlar yüklenen küresel ve bölgesel örgütlenmelerin yanı sıra; birçok ülkede,
kalkınmanın finansmanına yönelik hizmet veren ulusal nitelikli finansal kurumlar da
bulunmaktadır. Ayrıca, ülkelerin ulusal finans piyasalarında faaliyet sürdüren bu
kurumlar, sadece kalkınma finans kurumlarından oluşmamaktadır. Zira, ülkelerin para
ve sermaye piyasalarında bulunan ulusal nitelikteki bazı finansal kurumlar, temel
faaliyet konuları kalkınmanın finansmanı olmadığı halde, zaman zaman kalkınmayı
destekleyen hizmetler ve ürünler sunarak, dolaylı yoldan da olsa bir kalkınma finans
kurumu gibi hareket edebilmektedirler. Bu kapsamda, ülkelerin para ve sermaye
piyasalarında yer alan ve kalkınmanın finansmanına dolaylı ya da doğrudan katkı
sağlayan finansal kurumlar, Tablo 10’da gösterilmiştir.
Tablo 10’da yer alan para ve sermaye piyasası kurumları, finansal aracılar ve
diğer finansal kurumlar şeklinde ikiye ayrılmıştır. Buna göre finansal aracılar, mevduat
kabul eden finansal kurumlar, banka olmayan tasarruf kurumları, sigorta kurumları,
yatırım kurumları ve diğer finansal aracılardan oluşurken; diğer finansal kurumlar,
500 Yaşar Fındıkçıoğlu, Kalkınma ve Yatırım bankacılığında Yeni Gelişmeler, İktisadi Araştırmalar
Vakfı, Seminer, Tebliğ ve Paneller, İstanbul: 1990, s.52.
192
yatırım bankerleri, menkul aracıları, ipotek bankerleri, menkul değer brokerleri,
reasürans şirketleri ve kredi sigorta kurumları gibi kurumlardan oluşmaktadır.
Tablo 10
Para ve Sermaye Piyasalarındaki Kurumlar
Finansal Aracılar
Mevduat Kabul Eden Finansal Kurumlar: Ticari Bankalar Banka Olmayan Tasarruf Kurumları: Tasarruf ve Kredi Birlikleri Tasarruf Bankaları Kredi Birlikleri Para Piyasası Fonları Sigorta Kurumları: Hayat Sigortası Şirketleri Mal ve Kaza sigortası şirketleri Emeklilik fonları
Yatırım Kurumları:
Yatırım Şirketleri Gayrimenkul Yatırım Ortaklıkları Risk Sermayesi Şirketleri
Diğer Finansal Aracılar: Finansal Şirketler Devlet Kredi Ajanları İhracat Kredi Kurumları Kalkınma Finans Kurumları Banka Dışı Finansal Aracılar
Diğer Finansal Kurumlar Yatırım Bankerleri Menkul Aracıları İpotek Bankerleri Menkul Değer Brokerleri Reasürans şirketleri Kredi Sigorta Kurumları
Kaynak: Serhan Oksay, Kalkınmanın Finansmanı, İstanbul: Okumuş Adam Yayınları, 2005, s.127.
Kuşkusuz, Tablo 10’da yer verilen kurumlar içerisinde, kalkınmanın
finansmanına en fazla etki edenler, doğrudan bu amaç için kurulan ve bu alanda
193
uzmanlaşmış olan ulusal kalkınma finans kurumlarıdır. Zira, yatırım projelerine orta ve
uzun vadeli fon sağlayarak, kalkınmanın finansmanına doğrudan katkıda bulunan bu
kurumlar, neredeyse her ülkede bulunmaktadırlar. Kalkınmanın finansmanında klasik
ulusal örgütlenme modeli olarak tanımlanabilecek bu yapılanmanın en kilit kurumları
ise, ulusal kalkınma bankalarıdır. Ayrıca, kalkınma ajansları, ihracat kredi ve sigorta
kurumları, yatırım bankaları ve sektörel bankalar, klasik ulusal örgütlenme modelinin
diğer önemli kurumlarını oluştururlar.
Diğer taraftan, kalkınmanın finansmanı söz konusu olduğunda, mevduat kabul
eden finansal kurumlar içerisinde yer alan ticari bankaları ayrıca ele almak
gerekmektedir. Bilindiği gibi ticari bankalar, para ve paraya tahvil edilebilen menkul
değerleri alıp satan, mevduat kabul edip, ticari kredi açan, kişiler ve kurumlar arasında
para dolaşımını kolaylaştıran kurumlardır. Hem para hem de sermaye piyasası işlemleri
yapabilmekte; her iki piyasada da çalışabilmektedirler.501 Bu bankaların temel
fonksiyonları ise, hanehalkı tasarruflarını cezp edip toplayarak, tüccar ve sanayicilerin
geçici nitelikteki kısa vadeli ihtiyaçlarını karşılamaktır. Hâlbuki kalkınmaya yönelik
yatırımların gerçekleştirilmesi, ancak uzun vadeli yatırım kredileri ile mümkün
olabilmektedir.502 Ticari bankalar ise, kaynak yapılarının bu amaca uygun düşmeyişi,
riskten kaçınan tutumları ve kurumsal alışkanlıkları nedeniyle, uzun vadeli kredi
taleplerini karşılamak hususunda istekli değillerdir.503 Buna rağmen ticari bankalar,
kalkınma finans kurumlarının fizibilite çalışmalarını yaparak, finansman sağlamayı
kararlaştırdıkları projelere, ticari kredi açmak yoluyla katılırlar. Ticari bankaların bu tür
projelere katılmasının iki önemli nedeni bulunmaktadır. Bunlardan ilki; kalkınma finans
kurumları tarafından projelerin fizibilite ve istihbarat çalışmaları yapılmış olan projeler
için bu tür araştırma masraflarını yinelemeyecek olmaları, diğeri ise uluslararası
kalkınma finans kuruluşları tarafından açılan kredi paketlerinin borç erteleme programları
dışında tutulmasıdır.504
501 A.g.e., s.126. 502 Çonkar, s.50. 503 Davis L. Gordon, “Development Finance Companies, State and Privately Owned”, Washington D.C:
World Bank Staff Working Papers, 1983, s.2. 504 Serhan Oksay, s.126.
194
1.1. Ulusal Kalkınma Bankaları
Ulusal kalkınma bankaları; gelişmenin, değişimin ve ilerlemenin birer aracı
durumundadırlar. Birer banka olarak bu kurumlar, kalkınma projelerinin
tamamlanmasında en iyi organize olmuş ve yapılandırılmış aracılardır. Pek çok
hükümet, üretken sektörler, altyapı, hizmet sektörleri ve sosyal sektörlere yönelik olarak
hazırlanan kalkınma projelerinin başarılı bir şekilde tamamlanmasının garanti
edilmesinde, kalkınma bankalarının en etkili aracı olduğunun farkına varmış
bulunmaktadır.505 Ulusal kalkınma bankalarının faaliyetleri, sadece kuruldukları düşük
veya orta gelirli ülke sınırları içerisinde gerçekleşir. Bununla birlikte, bu tür
bankalardan bir bölümü, bazen sadece ülke sınırları içerisinde geri kalmış bölgeleri
veya belirli sektörleri destekleyebilir.Ulusal kalkınma bankaları genellikle kamuya ait
veya kamunun payı yüksek iştirakleri şeklinde kurulmuşlardır. Dolayısıyla ulusal
kalkınma bankalarının, diğer kalkınma bankaları (uluslararası veya bölgesel) gibi
üyelerinin olması söz konusu değildir.506
Genellikle kamu payının yüksek olduğu ya da tamamen kamuya ait şirketler
biçiminde kendilerini gösteren ulusal kalkınma bankaları, 1950’ler ve sonrasında
bulundukları pozisyon doğrultusunda ülkelerin kamusal fonlarını ve Dünya Bankası gibi
uluslararası kalkınma finans kurumlarının kaynaklarını, bu ekonomilerin özel sektör
faaliyetlerine kanalize eden kurumlar olmuşlardır.507 Bu durumun temel sebebi, ulusal
kalkınma bankalarının kuruldukları dönemde, kalkınma faaliyetlerinin ancak devlet
eliyle yürütebileceği şeklinde bir hakim görüşün bulunmasıdır. Ancak, özellikle
Uluslararası Finans Kurumu’nun kurulmasıyla birlikte, özel sektörün sahip olduğu
kalkınma bankaları da ortaya çıkmaya başlamıştır.508 Bu kapsamda ulusal kalkınma
bankaları, içinde bulundukları ülkelerin politik, ekonomik ve sosyal şartlarına göre
gerekli ihtiyaçları karşılamak üzere kurulmuşlardır. Bu bankaların, ayrı ayrı veya bir
kısmı aynı örgüt sorumluluğunda olmak üzere, planlama yapma, borç verme, ortaklık
kurma (iştirak), kendi işletmelerini kurma v.b. gibi çeşitli fonksiyonları olabilir. Daha
505 Dolun ve Atik, s.3. 506 Suna Oksay, Uluslararası Kalkınma Yardımı ve Örgütleri, s. 18. 507 Ahmet Akıncı, Kalkınma ve Yatırım Bankacılığının Doğuşu, Gelişimi ve Uluslararası Boyutta
Günümüzde Yaşanan Dönüşümleri, TKB Araştırma ve Planlama Müdürlüğü, 1996, s.15. 508 Suna Oksay, Uluslararası Kalkınma Yardımı ve Örgütleri, s. 18.
195
sonraki yıllarda gelişmekte olan ülkelerde sermaye piyasalarının gelişmesine paralel
olarak, ulusal kalkınma bankaları, borsaya da girerek hem sermaye piyasalarının gelişi-
mine katkıda bulunmuş, hem de sermayelerini artırma ve yeni kaynak yaratma
olanakları bulmuşlardır.
Öte yandan, ulusal kalkınma bankaları kaynaklarını yurtiçinden veya
yurtdışından temin etmektedirler. Buna göre, ulusal kalkınma bankalarının başlıca
yurtiçi kaynakları, devlet hazinesi veya merkez bankaları, sosyal güvenlik kurumları
kaynakları, yurtiçine tahvil ve bono gibi menkul kıymetler arz edilerek sağlanan fonlar
ve özel tasarruflardan oluşmaktadır. Bu bankaların yurtdışı kaynakları ise, dünyadaki
küresel, bölgesel ve ulusal kalkınma bankaları ile diğer kalkınma finans kurumlarından
temin edilen kaynaklar, uluslararası mali kurumlardan alınan krediler, uluslararası para
ve sermaye piyasalarına tahvil satışı ile uluslararası kalkınma, yardım vb. fonlardan
sağlanan, hibe veya uygun koşullu kredilerden oluşmaktadır.509
Kalkınma bankalarının ulusların kalkınmasında oynadığı kritik rolün daha iyi bir
biçimde algılanabilmesi bakımından, söz konusu kurumların yerine getirdiği finansal
işlevleri irdelemek gerekir. Bu kapsamda ulusal kalkınma bankaları, geleneksel olarak,
kendi misyonlarını uzun vadeli projelere doğru yönlendirmekte ve uygun krediler
sunmaktadırlar. Bu, kalkınma bankalarının asıl ayırt edici özelliğidir. Ayrıca, ticari
bankalardan uzun vadeli finansman temin edilemediği durumlarda, kalkınma
bankalarına duyulan ihtiyaç daha fazla ortaya çıkmaktadır. Dahası, özel işletmeler için
sermayenin elde edilebilir olduğu durumlarda bile, ulusal kalkınma bankaları ve ticari
bankalar arasında tamamlayıcı bir ilişki doğabilmektedir.510
Öte yandan ulusal kalkınma bankaları, kapsamlı bir finans sektörü
yaratılmasında önemli rol üstlenebilir. Bu rol, KOBİ’ler açısından, özellikle teknik
yardım ve krediye erişim desteği yoluyla, finansmana daha iyi erişmelerini sağlamak
şeklinde gerçekleşebilmektedir. Bu, büyük finansal ihtiyaçlarına rağmen, genellikle
kredi temin edemeyen tarım çalışanları açısından, finansal hizmetlerin güvenceye
alınması için fırsat sunumunu gerektirmektedir. Ayrıca, mikrofinansman kurumlarının
509 Adıgüzel, ss.172-173. 510 Dolun ve Atik, s.22.
196
desteklenmesi ve ihtiyaç duyulduğu yerlerde yerel finansmanın teşvik edilmesi de bu
kapsamda ele alınmaktadır. Diğer taraftan, finansman peşinde koşan girişimciler, çoğu
kez, kredi kısıtlamaları ve ticari bankaların yüksek faiz oranlarıyla karşı karşıya
kalmaktadır. Söz konusu girişimcilerin karşılaştığı finansmandaki güçlükler, genellikle,
bunların gelişmesinin önünde duran temel engeldir. Ulusal kalkınma bankalarının,
yurtiçi kredi ve finansman piyasalarının her ikisine birden ulaşılmasında KOBİ’lere
destek olmak için çareler arama ihtiyacı duymasının nedeni de zaten budur. Aynı
zamanda, ulusal kalkınma bankaları, endüstriyel kalkınma için girişimsel yetenekleri
teşvik amacıyla, bir takım araçlar pesinde de koşabilir. Daha ziyade düşük gelir
grubunda yer alan ülkelerde faaliyet gösteren bazı ulusal kalkınma bankaları ise, kırsal
kalkınma açısından hayatî bir rol oynamaktadır. Kırsal finansal kalkınma, gelişmekte
olan ülkelerde kapsamlı finans sektörü inşa edilmesinde işlev görecek stratejilerin son
derece kritik bir bölümünü meydana getirmektedir. Mikrokredi ve para transferi gibi
diğer önemli yönlerle de bağlantılıdır. 511
Dünya'daki bazı ulusal kalkınma bankalarının fonksiyonlarının ve faaliyetlerinin
incelendiğinde, ulusal kalkınma bankalarının faaliyetlerinin, ülkelerinin gelişmişlik
düzeyinden, iktisat ve kalkınma politikalarından, kalkınma süreci içerisindeki sosyo-
ekonomik ihtiyaçlarından, teknolojik düzeylerinden büyük oranda etkilendikleri ve
ülkelerin bu özelliklerinin kalkınma bankalarının faaliyet alanlarını önemli ölçüde
belirlediği görülmektedir. Bu çerçevede Kanada, Singapur, Almanya ve Japonya gibi
gelişmiş ülkelerde kalkınma bankalarının faaliyet alanları ağırlıklı olarak, yatırım
projelerinin orta ve uzun vadeli finansman ile ihracatın ve KOBİ'lerin desteklenmesi
iken; gelişmekte olan ülkelerde ve özellikle Doğu ve Güney Asya ülkelerinde, proje ve
yatırım finansmanının ötesinde, kalkınma ile ilgili bir çok alanı kapsayan, geniş bir
çerçevede faaliyet gösterdikleri görülmektedir.512 Buna göre, söz konusu bölge ve
ülkelerde faaliyet gösteren önemli ulusal kalkınma bankalarının çalışma alanlarını ve
amaçlarını ortaya koymak gerekir.
Bu kapsamda, gelişmiş ülkeler kategorisinde yer alan Kanada’da, 1944 yılında,
Endüstriyel Kalkınma Bankası adıyla kurulan ve 1995 yılında adı Kanada İş Geliştirme
511 A.g.e., ss.24-25. 512 Adıgüzel, s.180.
197
Bankası (Business Development Bank of Canada-BDC) olarak değişen Banka, ilk
yıllarda, endüstriyel girişimciliği desteklemeye odaklanmış; sonraları ise, KOBİ'lere
büyük ihtiyaç duydukları danışmanlık, eğitim ve planlama gibi yönetim hizmetleri
sağlamaya başlamıştır. 1983 yılından sonra yatırım bankacılığı faaliyetlerine ağırlık
veren Banka, 1995'ten itibaren ise ihracata yönelik sektörlere ve teknoloji gibi gelişen
sektörleri desteklemektedir.513
Singapur’da hizmet veren DBS Bank (Development Bank of Singapore) ise,
ülkenin en geniş şube ağına sahip bankası olarak 1968 yılında kurulmuş bir kalkınma
finans kurumudur. Banka’nın ABD, İngiltere, Japonya, Hindistan, Malezya, Çin,
Tayvan, Kore, Endonezya, Filipinler ve Hong-Kong’da şubeleri vardır. DBS, bir yandan
perakende bankacılık ve yatırım bankacılığı kapsamında yatırımcılara orta ve uzun
vadede fonlar sağlarken, bir yandan da kısa vadeli fonlarla çalışma sermayesinin ve
ticaretin finansmanına destek vermektedir.514 Bunların yanı sıra Banka, kalkınmanın
finansmanı çerçevesinde uzun vadeli proje finansmanı da sağlamaktadır.
Almanya’da ise kalkınmanın finansmanını sağlamak için, 1948 yılında, özel bir
yasayla kurulan KFW (Kreditanstalt Für Wiederaufbau), Avrupa çapında birlikte
çalıştığı bankalara global krediler vererek, bu bankaların yabancı ülkelerdeki KOBİ’ler
için orta ve uzun vadeli yatırım kredileri vermelerini ve ayrıca altyapı çalışmaları ile
konut yapımını finanse etmelerini sağlamaktadır. Banka, temelde şu dört amaca hizmet
etmektedir:515
- yatırım fonları , danışmanlık hizmetleri ve finans ihracı ile Alman
ekonomisini desteklemek,
- düşük faizli fonlar, bağışlar ve danışmanlık yolu ile gelişmekte
olan ülkeleri desteklemek,
- ekonomik danışmanlık hizmetleri sağlamak,
- Orta ve Doğu Avrupa ülkeleri ile yeni bağımsız devletleri desteklemek.
513 http://www.bdc.ca/en/about/overview/history/default.htm[14.06.2008] 514 http://www.dbs.com.sg/dbsgroup/about/[14.06.2008] 515 Adıgüzel, ss.130-132.
198
Öte yandan, 1951 yılında, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Japonya'nın yeniden
imarı ve gelişmesini sağlamak hedefi ile kurulan Japonya Kalkınma Bankası
(Development Bank of Japan-DBJ), yatırım projelerinin ve diğer projelerin uygun
koşullarda uzun vadeli finansmanını sağlamak, projelerin düşünce aşamasından
gerçekleştirilmesine kadar olan süreçte gerekli alanlarda destek vermek, ekonomik,
sosyal ve endüstriyel alanlarda çalışma ve araştırmalar yaparak enformasyon desteği
sağlamak gibi amaçlara sahiptir.516
Japonya Kalkınma Bankası, yurtiçi ve yurt dışı piyasalarla devlet garantili veya
garantisiz tahvil ihraç etmektedir. Banka, bir projenin yatırım tutarının sabit bir oranı
kadar uzun vadeli (30 yıla kadar) düşük ve sabit faizli kredi vermektedir. Banka'nın
kredi verdiği şirketlerin büyük bir kısmı orta ölçekli firmalardır. DBJ'nin temel görevi
karlı olmak değildir. Banka özellikle, özel finans kurumlarınca finanse edilmeyen veya
edilemeyen, ulusal ekonomi açısından önemli proje ve yatırımları finanse etmektedir.
Bu çerçevede Banka’nın faaliyet gösterdiği konuları şu şekilde özetlemek
mümkündür:517
- Proje Yatırımlarının uygun faiz koşulları ile orta ve uzun vadeli finansmanı,
- Kalkınma planları kapsamında nitelikli büyük altyapı, inşaat, yol, su, elektrik
ve çeşitli tesis projelerine kredi verme,
- Yatırım ve projelerde, konsept aşamasından projenin ve yatırımın bitimine
kadar ki olan süreçte ihtiyaç duyulan çeşitli danışmanlık hizmetlerinin
verilmesi,
- Ülkeye ileri teknoloji getirecek doğrudan yabancı sermaye yatırımlarına
danışmanlık hizmetleri ve kredi vermek, bu konuda faaliyetler
gerçekleştirmek,
- Hükümete kendi faaliyet alanları içerisinde danışmanlık yapmak,
- Bölgesel, kentsel ve kırsal kalkınma konularında faaliyet göstermek,
- Enerji, kentleşme ve çevre konularında faaliyet göstermek,
- Toplumsal gelişme konularında yardımcı olmak amacıyla, yerel sanayileri
desteklemek, bölgesel finansman sağlamak,
516 A.g.e., s.107. 517 http://www.dbj.go.jp/english/project_loan/index.htm[14.06.2008]
199
- İleri teknoloji alanlarındaki proje ve yatırımları, yeni sanayiler oluşturmayı
desteklemek,
- Eğitim kursları ve uluslararası seminerler düzenlemek,
- Yeni iş ve istihdam alanları yaratmak,
- KOBİ'leri finansal, yönetsel, teknolojik gelişme vb. alanlarda desteklemek.
Diğer taraftan, kalkınmanın finansmanına yönelik olarak, proje ve yatırım
finansmanından daha geniş bir çerçevede faaliyet gösteren ulusal kalkınma bankalarının
da gelişmekte olan birçok ülkede, önemli örnekleri vardır. Hindistan’daki, Hindistan
Sınai Kalkınma Bankası (Industrial Development Bank Of India-IDBI) ile Hindistan
Küçük Endüstriler Kalkınma Bankası (Small Industries Development Bank of India-
SIDBI) bu tür ulusal kalkınma bankalarının önemli örneklerindendir. Bu bankalar,
istihdam ve mikrofinansman, KOBİ'lerin teknolojik gelişimi ve girişim sermayesinin
desteklenmesi gibi amaçlar taşımaktadırlar. Buna göre, 1964 yılında kurulan IDBI, orta
ve uzun vadeli proje finansmanı, makine teçhizat finansmanı, finansal kiralama,
teknolojik modernizasyon kredisi, KOBİ'lerin finansmanı, işletme sermayesi,
finansmanı ticari bankacılık, danışmanlık hizmetleri, girişim sermayesi, re-finansman ve
firma rehabilitasyon kredisi hizmetleri vermektedir.518 1990 yılında küçük ölçekli
sanayi işletmelerine mali destek sağlaması amacıyla kurulan SIDBI ise, KOBİ’leri
finanse eden finansman kurumlarına düşük faizli fonlar sağlar ve KOBİ’lere orta ve
uzun vadeli kredi açılmasını teşvik eder.519 Banka, küçük ölçekli sanayilere insan
kaynağı, teknoloji modernizasyonu, çevre ve kalite yönetimi, pazarlama gibi konularda
da yardımcı olmaktadır.
Brezilya'da, kurulduğu yıl olan 1952’den beri, ülkenin kalkınmasına katkıda
bulunan girişimlere uzun vadeli finansman sağlamak hedefi ile hizmet veren Brezilya
Kalkınma Bankası (Brazalian Development Bank-BNDES) da büyük ölçekli sanayi ve
alt yapı yatırımlarının finansmanında, tarımda, sanayide ve hizmet sektöründeki
yatırımların desteklenmesinde önemli bir rol üstlenmiştir. BNDES, özel şirketlerin
sermaye yapılarını güçlendirmek,sermaye piyasalarının gelişimini sağlamak, teknolojik 518 Adıgüzel, s.86. 519 United Nations Conference on Trade and Development(UNCDAT), Gelişmekte Olan Ülkelerde
KOBİ’lerin Rekabet Edebilme Gücünün İyileştirilmesi, Ahmet Kandemir (çev), Ankara: TKB Araştırma Müdürlüğü, 2003, ss.30-31
200
malların ticaretini desteklemek ve ihracatın finansmanını sağlamak gibi misyonlar da
yüklenmiştir. Banka ayrıca, eğitim, sağlık, tarımsal aile işletmeleri, temel sağlık
hizmetleri ve toplu taşıma vb. alanlarındaki sosyal yatırımları da desteklemektedir.520
Kore sanayisinin ve ulusal ekonomisinin, gelişmesine yardımcı olması için
endüstriyel sermaye arzı ve yönetimi amacıyla, 1954 yılında kurulan Kore Kalkınma
Bankası (Korea Development Bank-KDB) ise, hükümetin Kore’yi bir finansman
merkezi haline getirme politikasıyla uyumlu olarak faaliyetlerini genişletmekte olan bir
devlet bankasıdır. Banka, yurt içindekilerin yanı sıra yurt dışındaki müşterileri de
hedefleyen ve kurumsal bankacılık, yatırım bankacılığı, uluslararası bankacılık ve
kurumsal yeniden yapılanma ve danışmanlıktan oluşan dört ana finansal hizmet
üzerinde odaklanmıştır.521 Bu kapsamda Banka, uzun vadeli yatırım kredisi verme,
iştirak yatırımları yapma, özel ve kamu menkul kıymetlerinin underwriting’i, kredi
garantisi verme, yurtdışı kredilendirme faaliyetlerinde de bulunmakta ve uluslararası
fon yönetimi hizmetleri vermektedir.
Çin Kalkınma Bankası'nın bölgesel kalkınma ve büyük altyapı projeleri ile
yatırımlarını finanse etmesi de bu örnekler arasında sayılabilir. Banka, hükümetin ve
devletin kalkınma ile ilgili hedeflerinin gerçekleştirilmesini finansal olarak
destekleyecek bir kalkınma finans kurumu olarak 1994 yılında kurulmuştur.
Sermayesinin tümü devlete aittir. Çin Kalkınma Bankası, Çin ekonomisinin %7-9
oranında büyümesinin sürekliliğinin, altyapı geliştirme ve öncelikli endüstrilerdeki
yatırımlara bağlı olduğu yaklaşımıyla kredilendirme faaliyetlerini enerji, yol inşaatı,
demiryolu, petro-kimya ve iletişim araçları sektörlerinde yoğunlaştırmıştır. Banka, bu
sektörlerde tüm yurtiçi bankaların finansmanının üçte ikisi kadar finansman
sağlamaktadır. Özellikle büyük altyapı projelerinin belirlenmesinde ve finansman
desteğinin sağlanmasında merkezi ve eyalet hükümetleriyle yakın işbirliği içerisinde
çalışan Banka, hükümetin bölgesel ve kırsal kalkınma politikaları çerçevesinde finansal
destek sağlamaktadır.522
520 http://www.bndes.gov.br/english/thecompany.asp[14.06.2008] 521 Dolun ve Atik ss.24-25. 522 Adıgüzel, s.127.
201
Türkiye'de ise kalkınma bankacılığı, Cumhuriyet'in kuruluşunun ardından 1925
yılında, Teşvik-i Sanayi Kanunu ile girişilen özel sermaye ile kalkınma denemesini
desteklemek amacıyla kurulan Türkiye Sanayi ve Maadin Bankası ile başlatılabilir.
Daha sonra Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı'nın gerçekleştirilmesini üstlenen Sümerbank
ile yine madencilik bölümü dışındaki hedeflerini uygulama olanağı olan ve 2. planın
gerçekleştirilmesini üstlenen Etibank'tan Türkiye'de kalkınma bankacılığının ilk
örnekleri kapsamında bahsedilebilir. Modern anlamda kalkınma bankacılığının ise
1950'de Türkiye Sınai Kalkınma Bankası'nın (TSKB) kurulmasıyla başladığı
söylenebilir; bu Banka’yı 1963'te kurulan Sınai Yatırım ve Kredi Bankası ile 1964'te
kurulan Devlet Yatırım Bankası izlemiştir. Devlet Sanayi ve İşçi Yatırım Bankası A.Ş.
(DESİYAB) 1975 yılında Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı’nın ilgili kuruluşu olarak
kurulmuş 1988 yılında unvanı Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş. şeklinde değiştirilerek
faaliyet kapsamı genişletilmiştir. TSKB'nin kuruluş yılı, başlangıç tarihi olarak alınırsa,
kalkınma bankacılığının ülkemizde elli beş yıllık bir geçmişi olduğunu söylemek
mümkündür. Türkiye'de faaliyet gösteren başlıca kalkınma bankaları olarak, Türkiye
Sınai Kalkınma Bankası (TSKB), Türkiye Kalkınma Bankası (TKB), İller Bankası ve
Türk Eximbank’ı saymak mümkündür.523
Türkiye Sınai Kalkınma Bankası'nın kuruluş amacı, Türkiye'de öncelikle sanayi
olmak üzere bütün ekonomik sektörlerde özel girişimin yatırımlarını desteklemek,
yabancı ve yerli sermayenin Türkiye'de kurulmuş veya kurulacak şirketlere iştirakine
yardımcı olmak ve Türkiye'de sermaye piyasasının gelişmesine yardım etmektir.
Bununla birlikte II. Dünya Savaşı sonrası, tüm dünya ile birlikte Türkiye'nin de
siyasi ve ekonomik alanlarında birçok değişmenin yaşandığı, liberal eğilimlerin baş
gösterdiği bir dönemde, ülkede sanayi sektörünün inşasını ve özel sermaye ile
desteklenmesini sağlamak gibi önemli bir misyon ile kurulan TSKB; ilk yıllarında,
sermayedarlarından olan Dünya Bankası'nın Marshall Planı çerçevesinde sağladığı özel
girişim fonlarını Türkiye'deki özel sanayi işletmelerine dağıtılmasını sağlaması gibi
önemli bir görevi de üstlenmiştir.524
523 Serhan Oksay, ss.184-186. 524 A.g.e., ss.186-187.
202
TSKB’nin bugünkü misyonu, Türk sanayisinde özel girişimin yatırımlarını
desteklemek, yabancı ve yerli sermayenin şirketlere iştirakine aracılık etmek ve ülkemiz
sermaye piyasasının büyümesine yardım etmektir. Banka bugün, sahip olduğu zengin
ürün ve hizmet gamı ile müşterilerine, kredi, plasman faaliyetleri, kurumsal finansman,
yatırım bankacılığı, sermaye piyasası aracılık faaliyetleri ve portföy yönetimi
alanlarında hizmet sunmaktadır.525
TSKB’nin, en önemli faaliyetlerinden biri olan kredilendirme ve plasmanlar
kapsamında, kuruluşundan bu yana, imalat sanayiindeki 4.000’den fazla şirkete orta ve
uzun vadeli kredi kullandırmak suretiyle özel sektöre önemli bir katkıda bulunmuştur.
TSKB kredileri proje esasına göre verilmekte; ekonomik, teknik, mali ve yönetimsel
açıdan mühendis, iktisatçı ve mali analistlerden oluşan proje değerlendirme ekibi
tarafından değerlendirilmektedir. TSKB tarafından son üç yılda gerçekleşen
kredi/finansal kiralama plasmanları Tablo 11’de gösterilmektedir.526
Bu kapsamda TSKB, EBRD, EIB, KFW, JBIC kaynaklı kredileri müşterilerine
kullandırmaktadır. Banka’ya kredi başvurusunda bulunan işletmelerin mevcut durumu
ve yatırım projesi; mali, ekonomik ve teknik açılardan incelenerek bir fizibilite raporu
hazırlanır. Banka'nın hazırladığı bu rapor, yönetim kurulu tarafından onaylandığı
takdirde, Banka’ya kaynak sağlanan finans kurumlarının da onayına sunulur. Kredi
kullandırmadaki son adım ise, finans kurumlarından alınan onaydır. Onay gelmesinden
ve firmadan gerekli teminatların (ipotek, banka teminat mektubu vs.) alınmasından
sonra yatırımın finansmanına başlanabilir.527 Bu kapsamda, TSKB’nin müşterilerine
kullandırdığı kredilerin türleri, kapsamı ve kaynakları Tablo 12’de gösterilmiştir. Öte
yandan Banka, diğer bir faaliyet alanı olan kurumsal finansman kapsamında
müşterilerine, değerleme danışmanlığı, girişim sermayesi danışmanlığı, halka arza
aracılık, özelleştirme, şirket evlilikleri, stratejik yatırım ve yeniden yapılandırma gibi
hizmetler sunmaktadır.528
525 TSKB, 2007 Faaliyet Raporu, İstanbul: Tayburn, 2008, s.1. 526 http://www.tskb.com.tr/Kredilendirme.aspx[14.06.2008] 527 Serhan Oksay, s.188. 528 http://www.tskb.com.tr/KurumsalFinansman.aspx[14.06.2008]
203
Tablo 11
TSKB Yatırım Kredileri / Finansal Kiralama Plasmanları
Milyon USD 2005 2006 2007
Kredi Plasmanı 491 631 1080 Kaynak: http://www.tskb.com.tr/Kredilendirme.aspx[04.06.2008]
TSKB’nin yatırım faaliyetleri, yurtiçi ve yurtdışı para ve sermaye piyasalarında
gerçekleştirdiği, TL ve döviz cinsinden banka ve nakit yönetimi; hisse senedi, hazine
bonosu, devlet tahvili, eurobond spot, vadeli alım/satımı, repo, döviz piyasası ve türev
işlemlerini kapsamaktadır.529 Diğer taraftan, kamu yoğun sermayeli, Türkiye Kalkınma
Bankası (TKB) ise, 1975 yılında Devlet Sanayi ve İşçi Yatırım Bankası (DESİYAB)
adıyla, işçi havalelerini değerlendirerek, işçi şirketlerine kaynak sağlayacak bir
kalkınma bankası olarak kurulmuştur. 1980 sonrası ekonomide meydana gelen yapısal
değişikliklere cevap vermek ve sırf işçi şirketlerine değil bütün yatırımcılara kaynak
sağlamak üzere yeniden organize olan Banka, 1988 yılında Türkiye Kalkınma Bankası
adını almıştır. TKB, 1989 yılında ülkedeki turizm yatırımlarına kaynak sağlamak
amacıyla 1955 yılında kurulmuş bir kamu kalkınma finans kurumu olan Turizm Bankası
ile birleşerek faaliyet alanını genişletmiştir.530
TKB’nin kuruluş amaçları ise, Türkiye'nin kalkınması için anonim şirket
statüsündeki girişimlere kârlılık ve verimlilik anlayışı içinde kredi vermek, iştirak etmek
suretiyle finansman ve işletme desteği sağlamak, yurtiçi ve yurtdışı tasarrufları
kalkınmaya dönük yatırımlara yöneltmek, sermaye piyasasının gelişmesine katkıda
bulunmak, yurtiçi, yurtdışı, uluslararası ortak yatırımları finanse etmek, her türlü
kalkınma ve yatırım bankacılığı işlevlerini yapmaktır.531 Banka’nın bu amaçları
doğrultusundaki ana faaliyet konuları ise şunlardır: Proje değerlendirmesi ve denetimi,
kiralama ve iştirak yoluyla finansman sağlama, bankacılık, rehabilitasyon, araştırma ve
ekonomik analiz, sermaye piyasası işlemleri, fon sağlama ve eğitim faaliyetleri.
529 Serhan Oksay, s.190. 530 Serhan Oksay, s.191. 531 Türkiye Kalkınma Bankası, 2007 Faaliyet Raporu, 2008, s.16.
204
Tablo 12
TSKB Kredileri, Kapsam ve Kaynakları
Kredi Türü Kapsam Kaynak
İhracat Finansmanı Aracılık Kredisi
İhracatı olan Firmalar Dünya Bankası
Yenilenebilir Enerji Kredisi
Su, rüzgar, jeotermal gibi kaynaklardan elektrik üretimi
Dünya Bankası
AYB Kredisi - İmalat Sanayii - Tarıma Dayalı Sanayii - Turizm - Hizmet Sektörü
Avrupa Yatırım Bankası
AYB Çevre Kredisi Endüstriyel kirliligi azaltmaya yönelik yatırımların finansmanı
Avrupa Yatırım Bankası
Küçük İşletmeler Aracılık Kredisi
- İmalat Sanayii - Turizm - Hizmet Sektörü
Avrupa Yatırım Bankası
Sanayileşme Fonu - İmalat sanayii - Tarıma dayalı sanayii - Turizm - Hizmet Sektörü
Alman Kalkınma Bankası
Çevre Kredisi Sıvı atıkların azaltılmasına yönelik yatırımların finansmanı
Alman Kalkınma Bankası
KOBI Kredisi KFW tarafından belirlenen 51 ildeki imalat sanayii
Alman Kalkınma Bankası
AKKB Kredisi - İmalat sanayii - Tarıma dayalı sanayii, - Turizm - Hizmet Sektörü
Avrupa Konseyi Kalkınma Bankası
AFD Kredisi - Enerji - Sağlık - Eğitim Sektörü öncelikli özel sektör KOBİ’lerinin desteklenmesi
Fransız Kalkınma Ajansı
JBIC Kredisi - İmalat sanayii - Tarıma dayalı sanayi - Hizmet sektör
Japon Kalkınma Bankası
Kaynak: http://www.tskb.com.tr/Kredilendirme.aspx[02.05.2008]
1964 yılında, Devlet Yatırım Bankası (DYB) adıyla kurulan Türk Eximbank’ın
kuruluş amacı ise, iktisadi devlet teşekkülleri ile kamu iktisadi kuruluşlarına, bunların
müessese ve bağlı ortaklarına kredi sağlamak; bu kuruluşların rasyonel çalışmaları için,
proje hazırlıklarında teknik yardımda bulunmak ve bütün uygulamalarla ilgili olarak
gerekli denetimleri yapmaktır. Devlet Yatırım Bankası, 1987 yılında ihracata yönelik
yatırım, üretim, pazarlama aşamalarında kredi, garanti ve sigorta programlarıyla
205
desteklemek üzere, Türkiye İhracat Kredi Bankası A.Ş. veya bir diğer adıyla Türk
Eximbank olarak yeniden düzenlenmiştir. Bu yeni düzenlemeyle birlikte Banka,
ihracatın geliştirilmesi, ihraç edilen mal ve hizmetlerin çeşitlendirilmesi, ihraç mallarına
yeni pazarlar kazandırılması, ihracatçıların uluslararası ticarette paylarının artırılması,
girişimlerinde gerekli desteğin sağlanması, ihracatçılar ve yurt dışında faaliyet gösteren
müteahhitler ve yatırımcılara uluslararası piyasalarda rekabet gücü ve güvence
sağlanması, yurt dışında yapılacak yatırımlar ile ihracat ve döviz kazandırma amacına
yönelik yatırım mallarının üretim ve satışının desteklenerek teşvik edilmesi gibi amaçlar
edinmiştir. Bu amaçları karşılamak üzere Eximbank, kredi desteği sağlamak, garantiler
vermek , mal ve hizmet ihracatından doğan alacakları ticari ve politik risklere karşı
sigorta etmek gibi araçları kullanmaktadır.532
İller Bankası ise, 1945 yılında daha önce 1933 yılında kurulmuş olan Belediyeler
Bankası'nın tüm aktif ve pasiflerini devralarak kurulmuştur. Belediyeler Bankası,
kentlerin kalkındırılmasına hizmet etmek, şehirlerin imar puanlarını hazırlamak, kent ve
kasabaların su, elektrik, havagazı, kanalizasyon gibi kamu hizmetleriyle ilgili tesisler,
yapılar ve diğer işlerin gerçekleştirilmesini kolaylaştırmak amacıyla, belediyelere orta
ve uzun vadeli kredilerle, teknik yardım sağlamak üzere bir ihtisas bankası olarak
kurulmuştur. Banka’nın, İller Bankası olarak yeniden yapılandırılmasıyla faaliyet sahası
belediyelerin yanı sıra il ve köy idareleri ile bu idarelere bağlı kurumların bayındırlık
işlerini de kapsayacak şekilde genişletilmiş, mali olanakları artırılmıştır. Banka’nın kay-
nakları belediye, il ve köy idarelerinin bütçe ve gelirlerinden ayrılan paylarla,
kanunlarla banka sermayesine eklenmek üzere verilen para, mallar v.d. yardım ve
bağışlardan sağlanmaktadır. 1966 yılında Banka'ya ticaret bankacılığına özgü (senet
ıskonto etmek, teminat ve kefalet mektupları vermek, cari hesaplar açmak, avans
vermek gibi) bazı işlemler yapma yetkisi de tanınmıştır. Banka kuruluşunu izleyen dö-
nemde, il, belediye ve köylerin orta ve uzun vadeli kredi ihtiyaçlarını karşılayarak alt
yapı yatırımlarını tamamlanmasında olumlu katkıları olmuştur.533
Sonuç olarak, ulusal kalkınma bankalarını başarılı bir şekilde iktisat ve kalkınma
politikası aracı olarak kullanabilen ülkeler, bu bankalarla kalkınma sürecine önemli
532 Serhan Oksay, ss.193-194. 533 A.g.e., s.194.
206
katkılar sağlamaktadırlar. Buna göre, yukarıda tek tek ele alınan ulusal kalkınma
bankalarının fonksiyonları ve faaliyet alanları irdelendiğinde, söz konusu bankaların
fonksiyonelliklerinin ve faaliyet alanlarının iki ana eksende toplanabilmesi
mümkün görülmektedir. Bu iki ana eksen; ‘’finansal eksen’’ ile ‘’teknolojik, sosyal
ve ekonomik eksen”’dir. Kalkınma süreci, teknolojik, sosyal ve ekonomik gelişme
ile dönüşümü içerdiğinden, kalkınma bankalarının teknolojik, sosyal ve ekonomik
eksenli fonksiyon ve faaliyetleri, "kalkınma eksenli" olarak nitelendirilmektedir.
Bu çerçevede ulusal kalkınma bankalarını, gerçekleştirdikleri fonksiyonlarına ve
faaliyet alanlarına göre; "finansal odaklı" ve "kalkınma odaklı" kalkınma bankaları
olarak sınıflandırmak mümkündür.534
Finansal odaklı kalkınma bankalarının temel amaç ve fonksiyonları; kalkınmanın
finansmanını sağlamak amacıyla çeşitli yatırım, proje, şirket ve faaliyetlerin
finansmanını sağlamaktır. Bu çerçevede faaliyetleri, büyük oranda çeşitli şekillerde orta
ve uzun vadeli krediler sağlamaktan oluşmaktadır. Gelişmiş ülkelerdeki birçok kalkınma
ve yatırım bankaları bu grupta yer almaktadır. Kalkınma odaklı ulusal kalkınma bankaları
ise, kalkınma bankacılığının temel fonksiyonu olan orta ve uzun vadeli yatırım ve
proje kredileri sağlamanın yanı sıra kalkınma sürecinde ülkenin ihtiyaç ve koşullarına
göre sosyal, ekonomik ve teknolojik fonksiyonları ile faaliyetleri yerine getir-
mektedirler. Bu çerçevede kalkınma odaklı kalkınma bankalarının faaliyet konularına
örnek olarak şunlar verilebilir:535
- Bölgesel, kentsel ve kırsal kalkınmanın desteklenmesi,
- istihdam ve yeni iş geliştirme,
- teknolojik gelişmenin desteklenmesi,
- stratejik sektörlere rekabet gücü kazandırılması,
- girişim sermayesinin teşvik edilmesi,
- yabancı sermaye ile ilgili çeşitli hizmetlerin verilmesi ve finansman sağlanması,
- eğitim ve akademik çalışmaların finansal olarak desteklenmesi,
- konut yapımının desteklenmesi.
534 Adıgüzel, s.181. 535 A.g.e., ss.181-182.
207
1.2. Kalkınma Ajansları
Kalkınma ajanslarını, uluslararası resmi kalkınma yardımlarını ya da kısaca dış
yardımları yöneten, yönlendiren kurumlar olarak basitçe tanımlamak mümkündür. Buna
göre kalkınma ajansları, faaliyet alanlarındaki ülkelere ekonomik, teknik ve sosyal
konularda yardım ederek bu ülkelerde büyüme hızını arttırarak gelişmeyi desteklemek
ve gelişmesini tamamlamamış veya az gelişmiş ülke veya bölgelere yardımlar yaparlar.
Söz konusu yardımlar uluslararası yardım kuruluşlarının desteği ile olacağı gibi, ikili
ülke ilişkileri boyutunda da gerçekleşebilir. Diğer bir deyişle kalkınma ajanslarını; ‘’iki
taraflı kalkınma ajansları’’ ve ‘’çok taraflı kalkınma ajansları’’ olarak ikiye ayırmak
mümkündür.
Bu kapsamda iki taraflı kalkınma ajansları, bağımsız bir ülke tarafından
kurularak, düşük veya orta gelirli ülkelerin kalkınmasına yönelik ekonomik, teknik ya
da sosyal konularda yardım ve/veya hibe (nakdi ve/veya ayni olarak) sağlayan, faaliyet
alanındaki tüm şirket, Sivil Toplum Kuruluşu (STK) ve yerel otoritelerle işbirliği
yapmak suretiyle faaliyetlerini daha da etkinleştiren, kamusal, yarı kamusal veya özerk
niteliğe haiz olabilen kurumlardır.
İki taraflı kalkınma ajansları, daha çok ülkelerin kendi özel sektörlerinin yakın
geleceği için yerel/bölgesel çözümler araştırır. Bu bölgelerdeki talepleri karşılayacak
yeni ürün ve hizmetlerin üretimi için destek sağlarlar. İki taraflı kalkınma ajanslarının
esas varlık nedenleri, bölge ekonomisinin gelişmesine sağlayacakları katkılardır. Bu
katkının kapsamı, bölgesel stratejilerin uygulanması, yerel ve bölgesel girişimciliğin
desteklenmesi ve harekete geçirilmesi, alt yapı hizmetlerinin sunulmasına yardımcı
olunmasından ve şirketlere her türlü rehberlik hizmetinin sunulmasından oluşur.536
Çok taraflı kalkınma ajansları ise, amaç ve yöntemleri bakımından iki taraflı
kalkınma ajanslarına benzeyen, fakat birden çok ülkenin desteğiyle bir uluslararası
anlaşma veya sözleşme ile kurulan ve özellikle az gelişmiş ülkelerde temiz içme suyuna
536 http://www.mtso.org.tr/haberler/1_31_12_2001/25122001_1539.htm [29.07.2002]
208
ulaşma, sağlık, eğitim, eşitlik ve özgürlük gibi öncelikli konularda gelişme sağlamayı
hedefleyen çok uluslu örgütlerdir.537
Gerek iki taraflı, gerekse çok taraflı kalkınma ajanslarının temel görevi, az
gelişmiş ülkelerin kalkınmaları amacıyla; ekonomik sosyal ve teknik konularda bu
ülkelere destek sağlamaktır. Öte yandan, kalkınma ajanslarının sağladığı yardımlar,
ayni, mali ve teknik olmak üzere 3 farklı şekilde yapılabilmektedir:538
Ayni Yardımlar: Bu tür yardımlar, az gelişmiş ülkelerin ihtiyaçları
doğrultusunda belirlenen gıda ve ilaç yardımları olarak sağlanabildiği gibi, doğal yada
doğal olmayan afetler sonucu ortaya çıkan beklenmedik olaylara bağlı olarak acil
yardım ya da mülteci yardımı şeklinde de düzenlenebilir.
Mali Yardımlar: Bu yardım türü, genellikle, gelişmekte olan ülkelerin giderek
artan borç yüklerini hafifletmek amacıyla yapılmaktadır. Dış borçların, kısmen ya da
tamamen silinmesi veya ertelenmesi, alıcıya hiçbir yasal borcun yansıtılmadığı nakdi
transferleri ve 40-50 yıl vadeli, sıfır faizli krediler bu yardım türü kapsamında
değerlendirilir.
Teknik Yardımlar: Bu tür yardımların en önemli tarafı, gelişmiş ülkelerin bilgi
ve tecrübelerinin gelişmekte olan ülkelere aktarılmasına olanak tanımalarıdır. Zira,
teknik yardımın temel amacı, işgücüne eğitim-öğretim hizmeti sunabilmektir. Çünkü bir
ülkeye ne oranda mali yardım yapılırsa yapılsın ya da ne kadar yeni teknoloji sağlanırsa
sağlansın, bu imkanları değerlendirebilecek nitelikli işgücü yoksa başarılı
olunamayacaktır. Buna göre teknik yardımlar şuna benzer konuları kapsar: Eğitim-
öğretim, aile planlaması-sağlık, alt yapı, çevre, kadının kalkınmadaki rolünün
genişletilmesi, gıda gibi insani yardımlar, bilimsel araştırmaların desteklenmesi, proje
fizibilitelerinin hazırlanması ve teknik şartnamelerin hazırlanması.539
İki taraflı kalkınma ajanslarının, yardım yapacakları ülkeyle temasa geçerek
yaptıkları yardımlara ikili yardımlar; çok taraflı kalkınma ajansları ve/veya uluslararası
537 Serhan Oksay, s.107. 538 A.g.e., s.108. 539 Maurice Domergue, Technical Assistance : Definition and Aims, Ways and Means, Conditions
and Limits, Paris: OECD Publication, 1961, s.21
209
örgütler aracılığıyla gerçekleştirilen; geniş katılım ve büyük bir organizasyon gerektiren
yardımlara ise çok taraflı yardımlar denmektedir. İkili yardımların en önemli faydaları,
yardım yapan ülke ile yardımın yapılacağı ülke arasındaki ilişkileri geliştirmesidir. Çok
taraflı yardımlarda ise taraflar birbirleriyle karşılıklı ilişkiye girmemekte; yardım,
uluslararası kuruluşlar aracılığıyla gerçekleşmektedir. Diğer taraftan, iki taraflı
kalkınma ajansları, genellikle sanayileşmiş ülke hükümetleri tarafından, dışişleri
bakanlıklarına bağlı birimler olarak kurulurlar. Çok taraflı kalkınma ajansları ise,
Uluslararası Kalkınma Kurumu (IDA), Avrupa Birliği İnsani Yardım Bürosu (European
Commission's Humanitarian Aid Office –ECHO), Directorate General (DG)
Development, OECD Kalkınma Yardım Komitesi (Development Assistance Comitte –
DAC) ve Birleşmiş Milletlere bağlı kuruluşların başını çektiği uluslararası kurum ve
kuruluşlardan oluşurlar.540
Bu kapsamda, özellikle Birleşmiş Milletler, uluslararası işbirliğinin ve sosyo-
ekonomik kalkınma amaçlarının gerçekleşmesinde önemli bir rol üstlenmiştir. Buna
göre Birleşmiş Milletler, BM Ticaret ve Kalkınma Örgütü (United Nations Conference
on Trade and Development–UNCDAT), BM Kalkınma Programı (United Nations
Development Programme–UNDP), BM Çocuklara Yardım Fonu (United Nations
Children's Fund–UNICEF), BM Mülteciler Yüksek Komiserliği (The Office of the UN
High Commissioner for Refugees –UNHCR), BM Mültecilere Yardım Kuruluşu
(United Nations Relief and Works Agency –UNWRA) ve BM Dünya Gıda Programı
(World Food Programme –WFP) gibi gelişmekte olan ülkelerin kalkınma sürecini
desteklemek amacıyla kurulmuş organların yanı sıra, Gıda ve Tarım Örgütü (Food and
Agriculture Organisation –FAO), Uluslararası Tarımsal Kalkınma Fonu (International
Fund for Agricultural Development –IFAD), BM Sınai Kalkınma Teşkilatı (The United
Nations Industrial Development Organization – UNIDO) ve Dünya Sağlık Örgütü
(World Health Organization –WHO) gibi özerk ve uzmanlaşmış kurumlar aracılığıyla,
birçok alanda farklı türlerde yardımlar yapmaktadır. Örneğin UNICEF, çocuk sağlığını
geliştirmek ve çocuk ölümlerini azaltmak amacıyla, çeşitli ülkelerde çalışmalar
yürütmekte ve bu konuda gerçekleştirilen projeleri desteklemektedir. Öte yandan, özerk
kurumlardan olan WHO, bulaşıcı hastalıklar başta olmak üzere, gelişmekte olan
540 Serhan Oksay, s.112.
210
ülkelerdeki sağlık sorunları üzerine birçok çalışmada bulunurken, FAO da benzer
faaliyetleri kendi alanında yürütmektedir.541
OECD ise, yardım sağlayan ülkelerin karşılaştırmalı performanslarını
değerlendirmek, dış yardımlara ilişkin ilkeleri (iyi yönetim, çevresel sürdürülebilirlik,
sosyal kalkınma ve insan haklarının korunması vb.) oluşturmak ve geliştirmek amacıyla
Kalkınma Yardımı Komitesi (Development Assistance Committee –DAC) adında bir
komite kurmuştur. DAC’ın temel amacı, Dünya Bankası, IMF ve BM ile işbirliği
içinde çalışmak suretiyle, az gelişmiş ülkelere yapılacak yardımların daha etkin ve
verimli olmasını temin etmek ve bu örgütlere danışmanlık yapmaktır. 23 kurumsal üyesi
bulunan DAC kapsamında, en fazla kalkınma yardımı yapan ülkeler ise, sırasıyla,
Japonya, ABD, Fransa ve Almanya’dır. Ayrıca, Kanada ve İngiltere de bu konuda
oldukça aktif olan ülkelerdir.
Gelişmiş ülkeler arasında en fazla kalkınma yardımı yapan ülke olan Japonya,
dünyanın yoksul ülkelerine sağladığı resmi kalkınma yardımlarının yeniden
yapılandırılmasını üstlenmiştir. Halihazırda, Japonya resmi kalkınma yardımlarının,
bağış, kredi ve teknik işbirliği gibi çeşitli unsurları Japonya Uluslararası İşbirliği Ajansı
(Japan International Cooperation Agency –JICA) tarafından yürütülmektedir. Ancak
JICA, söz konusu yeniden yapılanma kapsamında, 2008 mali yılı içerisinde, Japonya
Uluslararası İşbirliği Bankası’nın (Japan Bank for International Cooperation –JBIC) bir
parçası ile birleşerek, gelişmekte olan ülkelere sağladığı resmi kalkınma yardımlarını
genişletmeyi, 8.5 milyar dolarlık bütçeyle dünyanın en büyük çok taraflı kalkınma
ajansı olmayı hedeflemiştir. Öte yandan, JICA’nın gerçekleştirdiği kalkınma
yardımlarının büyük bir kısmı, Japonya için stratejik bir öneme sahip olan Asya
ülkelerine yapılmaktadır. Ajansın en önemli bütçe kaynaklarını ise, alınan bağışlar,
Dışişleri Bakanlığı ile Uluslararası Ticaret ve Sanayi Bakanlığı oluşturmaktadır.542
En fazla dış yardım sağlayan ülkelerden biri olan ABD’de ise, dış yardımlar
Amerikan Uluslararası Kalkınma Ajansı (United States Agency for International
Development –USAID) tarafından sağlanmaktadır. USAID’ın tarihi ise 1948 yılında
541 A.g.e., ss.112-115. 542 http://www.jica.go.jp/english/about/oda.html[20.07.2008]
211
uygulamaya konulan Marshall Planı’na dayanır. Ülkede ilk yardımlar Marshall Planı
çevresinde sağlanmış ve Plan’ın 1951 yılında sona ermesinden sonra, 1961 yılında
Amerikan Kongresi’nde kabul edilen Dış Yardım Kanunu çerçevesinde yeni bir
kalkınma ajansı kurulması kararlaştırılmıştır. Buna göre 1961 yılında kurulan Ajans,
ekonomik büyüme, tarım, ticaret, küresel sağlık, demokrasi, uyuşmazlıkların önlenmesi
ve insani yardımların desteklenmesi suretiyle, ABD dış politika hedeflerini ilerletmeyi
ve uzun dönemli ve adil ekonomik büyümeyi sağlamayı amaçlamaktadır. Bu kapsamda
USAID, Sahra-altı Afrika, Asya, Latin Amerika, Karayip, Avrupa, Avrasya ve Orta
Doğu bölgelerine dış yardımda bulunmaktadır.543
Öte yandan, Amerika kıtasında bulunan ve dış yardımlar konusunda dünyada
önemli bir yere sahip olan Kanada’da ise, çok taraflı kalkınma ajansı olarak Kanada
Uluslararası Kalkınma Ajansı (Canadian International Development Agency –CIDA)
adında Kanada Dışişleri Bakanlığı bünyesinde kurulmuş, ancak özerk statüde bir kurum
bulunmaktadır. Yoksulluğun azaltılması, insan haklarının teşvik edilmesi ve
sürdürülebilir kalkınmanın desteklenmesi gibi temel amaçlar ile 1968 yılında kurulan
CIDA’nın öncelikleri, yoksulluğun azaltılması, demokratik yönetim, özel sektörün
kalkınması, sağlık, temel eğitim, kadın-erkek eşitsizliği ve çevresel sürdürülebilirliktir.
Bu kapsamda, CIDA dış yardımlarının %46.7’si Sahra-altı Afrika’ya, %28.1’i Asya’ya,
%16.5’i Kuzey ve Güney Amerika’ya, %4.6’sı Kuzey Afrika ve Orta Doğu’ya ve
%4.1’i Doğu Avrupa’ya dağılmaktadır.544
Avrupa kıtasında ise, Almanya ve Fransa’nın yanı sıra, dış yardımlar konusunda
aktif olan bir başka ülke de İngiltere’dir. Sömürgeci bir imparatorluk sonrasında,
kolonilerinin bağımsızlıklarına kavuşmasıyla, onlar ile ilişkilerini korumak amacıyla dış
yardım politikası yürütmeye başlayan İngiltere’nin kalkınma ajansı Uluslararası
Kalkınma Dairesi’dir (The Department for International Development –DFID).545
Hükümetler, sivil toplum ve özel sektörün yanı sıra, Dünya Bankası, BM ajansları ve
Avrupa Komisyonu gibi çok taraflı kurumlarla da işbirliği içerisinde çalışan DFID;
543 http://www.usaid.gov/about_usaid/[20.07.2008] 544 http://www.acdi-cida.gc.ca/cidaweb/acdicida.nsf/En/JUD-829101441-JQC[20.07.2008] 545 Serhan Oksay, s.121.
212
dünyanın 150’den fazla ülkesinde 4 milyar sterlini aşkın bir bütçeyle hizmet
vermektedir.546
1.3. İhracat Kredi ve/veya Garanti Kurumları
İhracat kredi kurumları (Export Credit Agency –ECA), ihracatın teşvik edilmesi
ve ihracat sektöründeki rekabetin artırılması gibi amaçlar doğrultusunda, ihracatçıya
kredi ve sigorta hizmetleri temin etmek üzere hemen hemen her ülkede kurulmuş
kalkınma finans kurumlarıdırlar. İhracat kredi kurumlarının öncelikli amaçları,
kuruldukları ülkelerin ihracatını arttırmaktır. İhracat kredi kurumları, işlevleri ve
sağladıkları olanaklar bakımdan iki şekilde değerlendirilmelidir. Zira bu kurumlar,
yatırımcılara sağladıkları ihracat kredileri aracılığıyla, kuruldukları ülkelerin ihracatını
artırmayı amaçladıkları gibi, ihracatın desteklenmesi amacıyla oluşturulmuş sigorta
mekanizmaları olarak da işlev görmektedirler. Bundan dolayı bu kurumlar, ihracat kredi
ve/veya garanti kurumları olarak adlandırılmaktadırlar.
Genellikle sanayileşmiş ülkelerde faaliyet gösteren ihracat kredi ve/veya garanti
kurumları, ülkelerindeki sanayicilerin mallarını ihraç etmelerine kolaylık sağlayacak şe-
kilde kendi ülkeleri dışındaki ithalatçılara orta ve uzun vadeli krediler sağlar veya kendi
ülkelerinde yerleşik kreditörler tarafından verilecek olan bu tip kredilerin geri
ödemesini garanti (ülke riskinin sigortalanması) ederler. Buna göre, sigortalanmış
ihracat kredisi sağlayan bir ticari banka veya kredi kurumu, kredi borçlusundan bu
krediyi tahsil edemediği durumlarda, parasını ülkesinin ihracat kredi ve/veya garanti
kurumundan alır.547 İhracat kredi ve/veya garanti kurumları, sigorta ettikleri miktara ve
ülke risklerine bağlı olarak prim tahsilatı yapar ve poliçe keserler.
İhracat kredi kurumları tarafından sağlanan ihracat kredileri, gelişmekte olan
ülkelere yönelik proje finansmanının en önemli kaynaklarından birisidir. Birçok ülke
ihracatı teşvik etmek için düşük faizli ve uygun koşullu ihracat kredisi uygulaması ile
ihracatçıların karşılaşacakları riskleri minimize etmek amacıyla ihracat sigortası
uygulamalarına başvurmaktadır. İhracatta yabancı alıcının ödemeyi ertelemesi
durumunda ortaya çıkan ihracat kredileri kısa (iki yıla kadar), orta (iki-beş yıl arası) ve
546 http://www.dfid.gov.uk/aboutdfid/missionstatement.asp[20.07.2008] 547 Seyidoğlu, s.763.
213
uzun (beş yıldan fazla) vadeli krediler olmak üzere üçe ayrılmaktadır. Yaygın
uygulamaya göre hammadde ve tüketim malları peşin veya kısa vadeli kredilerle;
dayanıklı tüketim malları ile sermaye malları orta vadeli kredilerle ve ağır sermaye
malları ile anahtar teslimi yatırım projelerine konu olan ihraç faaliyetleri ise uzun vadeli
krediler ile satılmakta veya gerçekleştirilmektedir.548
Diğer taraftan, kuruldukları ülkedeki yatırımcılara ucuz kredi sağlayarak ihracatı
artırma temel işlevini üstlenen Eximbank’lar da ihracat kredi kurumu niteliği taşıyan
kalkınma finans kurumlarındandırlar. Eximbank’lar, alıcı veya satıcı kredisi olmak
üzere, yatırımcılara iki çeşit kredi sunarak, kuruldukları ülkenin dış ticaretini
desteklerler.
Bu kapsamda, bir ülkede Eximbank’ın, o ülkenin mallarını satın alabilmesi için
yabancı ithalatçılara açtığı kredilere ‘’alıcı kredisi’’ adı verilir. Buna göre, krediyi
öngörüldüğü biçimde geri ödemek ve diğer kredi şartlarını yerine getirmek, tamamen
yabancı alıcının sorumluluğundadır. Bazı durumlarda ise Eximbank, krediyi doğrudan
kendi ülkesindeki ihracatçıya açar ve ihracatçı da Eximbank’tan sağladığı bu fon ile
alıcıya vadeli satış yapar. Yani ihracatçı, ithalatçıya kredi açmış olur ki bu tür kredilere,
‘’satıcı kredisi’’ denmektedir. Gerek alıcı, gerekse satıcı kredisi yabancı alıcılara kredili
satış yapmak suretiyle ülke ihracatını arttırmayı amaçlamaktadır. Ancak kredi, alıcı
kredisinde doğrudan Eximbank tarafından açılırken; satıcı kredisinde ihracatçı kanalıyla
kullandırılmaktadır. Burada, her iki kredi türü için de dikkat edilmesi gereken husus,
ithalatçının ödeme yapmaması durumunda riski kimin üstleneceğidir. Buna göre, satıcı
kredisinde ithalatçı kredi koşullarını yerine getirmezse, riski ve sorumluluğu krediyi
açan ihracatçı üstlenecektir. Alıcı kredisinde ise bu risk, doğrudan Eximbank tarafından
üstlenilir.549
ABD’deki US EXIM (Export-Import Bank of the United States) ve OPIC
(Overseas Private Investment Corporation); Almanya’daki HERMES (Hermes
Kreditversicherungs-AG) ve KfW IPEX (Kreditanstalt für Wiederaufbau IPEX-Bank);
Fransa’daki COFACE (Compagnie Francaise d’Assurance pour le Commerce
548 http://www.tisk.org.tr/yazdir.asp?id=2395[22.07.2008] 549 Seyidoğlu, s.763.
214
Exterieur); İngiltere’deki ECGD (Export Credits Guarantee Department); İtalya’daki
SACE (Istituto per i Servizi Assicurativi e il Credito all’Esportazione); Japonya’daki
JBIC ve Kanada’dadi EDC (Export Development Canada) dünyanın önde gelen ihracat
kredi ve/veya garanti kurumlarına örnek olarak verilebilirler.
1.4. Yatırım Bankaları ve Sektörel Bankalar
Dar anlamda yatırım bankacılığı, devlet kuruluşlarının ve özel şirketlerin menkul
kıymetler ihracını başlatan, bunlara garanti veren ve bunların dolaşımını sağlayan
kuruluşlardır. Geniş anlamda ise yatırım bankacılığı, mevcut fonların transferi, hisse
senedi ve tahvillerin alım-satımı, menkul kıymetlerin yönetimi dahil sermaye
oluşumunun gerçekleştiği tüm işlemleri ve kuruluşları içerir.
Bu kapsamda yatırım bankaları, mevduat toplama yetkisi olmayan, geniş bir
şube ağının olmaması nedeniyle bankacılık hizmet ürünlerinin tamamını sunamayan ve
ticaret bankalarına kıyasla ticari faaliyetleri sınırlı olarak yerine getirebilen bankalardır.
Yatırım bankaları; borçlanma tahvili ihraç ederek, yurtiçi ve yurtdışı bankalardan kredi
alarak sağladıkları kaynakları; menkul değer portföylerinin finansmanı, finansal
kiralama işlemlerinin fonlanması veya firmalara orta ve uzun vadeli yatırım ve proje
kredilerinin sağlanması gibi amaçlarla kullanmaktadırlar. Ayrıca yatırım bankaları,
firmaların menkul değer ihracına aracılık etme, teminat mektubu verme, dış ticaret
işlemleri, şirket birleşmeleri ve devir işlemleri, yatırım danışmanlığı, halka arz gibi
hizmetleri sunarlar.550
Yatırım bankaları, kalkınma bankaları gibi, uzun-vadeli finansman alanında
faaliyette bulunmaktadır. Ayrıca, sermaye piyasalarındaki aracılık faaliyetlerinde
uzmanlaşmış kuruluşların başında geliyor olmaları bu iki banka türünün ortak
özelliklerindendir. Buna göre, her iki banka türü de sermaye birikimi yetersizliği çekilen
ülkelerde, üretime dönük yatırımların finansmanına ve/veya sermaye piyasası
işlemlerine yardımcı olarak sermaye piyasalarının derinleşmesine katkıda bulunur. Öte
yandan, 1980’li yıllarla birlikte, kalkınma bankalarının birçok yatırım bankacılık
hizmetini sağlamaya başlamaları ve buna yönelmeleri, bu banka türlerinin adlarının
550 Türkiye Bankalar Birliği, Bankacılık Eğitim Sitesi, Temel Bankacılık Kursu, 2008, s.3.
http://www.tbb-bes.org.tr/Learningspace5/SBS_LLS/free.htm#[22.07.2008]
215
“kalkınma ve yatırım bankaları” şeklinde bir başlık altında toplanmasına yol açmıştır.
Zira, bu süreç içerisinde kalkınma bankaları, pek çok yatırım bankacılığı işlevini
üstlenmiş ve yatırım bankacılığı alanına daha fazla girmişlerdir.551
Diğer taraftan, yatırımcılara uzun vadeli fon sağlamaları vb konulardaki
benzerliklerine rağmen bu iki banka türü arasında önemli farklılıklar da bulunmaktadır.
Bu farklılıklar şu şekilde sıralanabilir:
- Kalkınma bankaları, yatırım bankalarına oranla daha çok, ekonomik, sosyal
ve çevresel faydalar yaratan projelerin finansmanına öncelik verirler.
- Kalkınma bankaları genellikle az gelişmiş veya gelişmekte olan ülkelerde
faaliyette bulunurken; yatırım bankaları, daha çok sermaye piyasasının
gelişmiş olduğu ülkelerde faaliyette bulunur.
- Kalkınma bankaları kalkınmaya yönelik proje ve yatırımlara uzun vadeli
kredi vermelerinin yanı sıra, zaman zaman bu proje ve yatırımlara yönelik
iştiraklerde de bulunurlar. Yatırım bankaları ise, özellikle ve öncelikle
işletmelere uzun vadeli fon sağlama konusunda uzmanlaşmışlardır.
- Kalkınma bankalarının sermayelerini özsermaye, yönetimi kendilerine
bırakılan fonlar ve alınan iç ya da dış krediler oluştururken; yatırım
bankalarının temel sermaye kaynağı, sermaye piyasasından sağlanan
fonlardan oluşmaktadır.
Sonuçta, bu iki bankacılık türünün birbirlerinin ikamesi olmadıklarını, ancak
birbirlerini tamamladıklarını ifade etmek mümkündür. Ancak kalkınma bankaları, ülke
ekonomileri geliştikçe ve ülkede sermaye piyasası önem kazandıkça ya kapanmakta ya
da yatırım bankası haline gelmektedir.
Yatırım bankaları gibi, kalkınma finans kurumlarının bir diğer türü ise sektörel
bankalardır. Bu bankalar, kuruldukları ülkenin ekonomik büyümesinde ve
kalkınmasında anahtar konumunda olduğu düşünülen sektörlere yönelik hizmet veren,
bu sektörlere odaklanan finansal aracılardır.552 Sektörel bankalar, aynı zamanda, özel bir
yasayla kurulan ve kuruluşuna esas olan amaca yönelik faaliyetlerde bulunan
551 Dolun ve Atik, s.53. 552 Dolun ve Atik, s.63.
216
bankalardır. Bu kapsamda, cumhuriyet döneminde madencilik sektörünün teşvik
edilmesi amacıyla kurulan Etibank, tarım sektörünü ve çiftçiyi destelemek amacıyla
kurulan T.C. Ziraat Bankası; KOBİ’leri desteklemek amacıyla kurulan Halk Bankası,
konut yapmak ve satmak amacıyla kurulan Emlak Bankası ve ihracatı finanse etmek
amacıyla kurulan Türk-Eximbank gibi bankalar, geçmişte Türkiye’de kurulmuş olan ve
bir kısmı halen faaliyetlerine devam eden sektörel bankalara örnek teşkil ederler. Bu
bankaların bir kısmı, sektörel amaçlarının yanı sıra, her türlü bankacılık hizmetini
toplumun tüm kesimlerine sunan ticaret bankaları olarak faaliyet göstermeye
başlamışlardır.553
2. YENİ GELİŞEN MİKROFİNANSMAN KURUMLARININ ANALİZİ
Yüzyıllardır, dünyanın farklı bölge ve ülkelerinde yaşayan yoksul insanlar,
finansal ihtiyaçlarını karşılamak için çeşitli yardımlardan faydalanmışlardır. Çünkü,
birçok yoksul, bankalara veya diğer resmi finansal kuruluşlara ulaşmaktan yoksundur.
Bu nedenle, söz konusu imkanlardan yoksun olan yoksullar, neredeyse bütün
gelişmekte olan ülkelerde, tefeciler gibi informal borç sağlayıcılara başvurmaktadırlar.
Ayrıca bu insanlar, düşük düzeydeki mevcut birikimlerini, ihtiyaç olduğunda
varlıklarını sürdürebilmek için kullanabilecekleri şekilde, “yastık altı” tabir edilen atıl
pozisyonda tutmaktadırlar. Ancak, yoksulların kullanımına açık olan bu finansal
imkanlar maliyet, risk ve kullanım açısından son derecede elverişsizdirler. Örneğin,
yastık altına konulan paraların çalınma riski vardır ve bu paralar enflasyondan dolayı
zamanla değer kaybederler. Tefecilerden alınan krediler ise, çok maliyetli olmaktadır.
Yoksul kesimin fon temini için başvurabileceği tasarruf ve kredi birlikleri gibi kurumlar
ise, riskli ve genelde kredi miktarları ile vadeleri konusunda esneklik göstermeyen
aracılardır. Bu kurumlar, mevduat hesaplarında asgari bir meblağ tutulmasını zorunlu
kılmakta ve para çekme konusunda da esneklik göstermemektedirler. Formal yapıdaki
kurumlardan alınan kredilerde ise, teminat zorunluluğu aranmakta; bu da birçok
yoksulun formal düzenin dışına itilmesine neden olmaktadır.554
553 Türkiye Bankalar Birliği, s.5. 554 Elizabeth Littlefield ve Richard Rosenberg, “Microfinance and the Poor”, Finance&Development,
June 2004, s.38.
217
Öte yandan, gelişmekte olan ülkelerdeki ekonomik faaliyetlerin önemli bir
bölümü küçük ölçekli üretici ve işletmelere aittir. Son araştırmalar, bu işletmelerin
dünyadaki toplam işgücünün %40’ı ile %70’i arasında kalan kesimi istihdam ettiğini ve
kayıtlı yurtiçi hasılanın üçte birini ürettiğini göstermektedir. Bu işletmelerin birçoğu,
küçük çiftçiler, üreticiler, zanaatçılar, tüccarlar ile kentsel ve kırsal ekonominin
düzensiz sektörlerinde faaliyet gösteren şirketleşmemiş, izinsiz ve informal
girişimlerdir. Ayrıca, bu işletmelerin her birinin finansal sektörden beklentileri farklıdır
ve geleneksel ticari bankaların sunduğu hizmetler, her zaman bu beklentileri
karşılayamamaktadır. Örneğin sokak satıcıları satacakları mal stokunu almak için kısa
dönemli finansmana, küçük çiftçiler belirsiz mevsimsel gelir dalgalanmalarını aşmak
için tampon kredilere ve küçük ölçekli üreticiler basit araç gereçleri satın alabilmek ya
da aile dışı işçi istihdam edebilmek için küçük kredilere gereksinim duymaktadırlar.
Geleneksel ticari bankalar, bu krediler için gerekli donanımdan yoksundurlar ve küçük
borçlanıcıların ihtiyaçlarını karşılama konusunda isteksiz davranmaktadırlar. Söz
konusu kredi tutarlarının düşük olmasına karşın idare ve idame masraflarının neredeyse
büyük kredilerdeki kadar yüksek olması ve düzensiz borçlanıcıların geleneksel kredileri
güvence altına alacak yeterli teminata sahip olmamaları nedeniyle ticari bankalar
gerçekten de bu alana ilgi duymamaktadırlar. Pek çok bankanın, daha çok düzensiz
faaliyetlerin bulunduğu kırsal bölgelerdeki köylerde, küçük kasabalarda veya kentlerin
dış mahallelerinde şubesi dahi bulunmamaktadır. Bu nedenle, şirketleşmemiş pek çok
ihtiyaç sahibi, finansman sağlamak için öncelikle akraba, arkadaş gibi yakın çevresine
başvurmakta; bu kaynaklar yetersiz kalınca da tefecilere ve tüccarlara yönelmektedir.
Özellikle tefeci ve tüccarlardan sağlanan finansman aşırı maliyetlidir. Mevsimsel
kredilere gereksinim duyan küçük tefecilere ya da yüksek faizle kredi sağlayan
finansörlere verilebilecekleri teminatlar, ancak toprakları ya da hayvanları
olabilmektedir. Bu kaynaklardan elde edilen kredilerin geri ödenememesi durumunda
ise, teminat olarak gösterilen söz konusu varlıklara el konulmakta ve bu durum,
tefecilerin elinde, büyük toprak sahiplerine satmak üzere geniş araziler birikmesine ve
köylü çiftçilerin hızla topraksız işçilere dönüşmelerine neden olmaktadır.555
555 Todaro ve Smith, s.751.
218
Özetle, yoksulluğun azaltılması ya da ortadan kaldırılması konusunda, ülkelerin
karşılaştıkları engellerin başında, yoksulların sermayeye ya da krediye erişememeleri
gelmektedir. Oysa, yoksul kesime sağlanacak kredi imkanları, onları içinde
bulundukları yoksulluk kısır döngüsünden kurtarabilmektedir. Örneğin, şehirde yaşayan
yoksul bir seyyar satıcı için krediye erişim; daha büyük bir mal stoku oluşturma ve talep
edilen malları eksiksiz olarak müşterilere sunabilme şansı sağlayabilmektedir. Böylece
şehirdeki yoksul satıcı, küçük bir sokak işportacısı olmaktan kurtulup, yerleşik bir satıcı
haline gelebilecektir. Kırsal kesimdeki yoksul köylü için krediye erişim; üretkenliğini
önemli ölçüde artırmasına imkân verebilecek araç gereç, yük hayvanı ve küçük sermaye
malları alma, ürünlerini çeşitlendirme, bazı pazarlara yönelik ürünlerin üretimi yoluyla
ticari çiftçiliğe geçiş ve nihayet marjinal köylülükten yerleşik ticari çiftçiliğe geçiş şansı
anlamına gelebilmektedir. Kırsal bölgedeki topraksız, yoksul işçi için ise krediye
erişim; beceri edinme, hammadde ve araç gereç satınalma ve nihayetinde yerleşik bir
işadamına dönüşme şansı yaratabilmektedir.556 Bu kapsamda mikrofinansman, üretime
dönük faaliyetlerde bulunmaları veya çok küçük ölçekteki işletmelerini büyütmelerine
yardımcı olmak amacıyla, yoksul ya da düşük gelirli bireylere, çok küçük meblağlarda
borçlanma olanağı sağlayan yeni bir finansman yöntemi veya finansal örgütlenme
modeli olarak ortaya çıkmıştır.
2.1. Mikrofinansmanın ve Mikrofinansman Kurumlarının Tanımı
Mikrofinansman, gelişmekte olan ülkelerin kırsal kesiminde ya da kentlerinde
çiftçilik, balıkçılık ya da hayvan otlatma gibi faaliyetlerle uğraşan; mallarını küçük ya
da mikro ölçekte üreten, dönüştüren, tamir eden ve satan; hizmet üreten; ücret ya da
komisyon karşılığı çalışan; küçük arsaları, araçları, çiftlik hayvanlarını ya da
makineleri, aletleri başka kişilere kiralayarak kazanç sağlayan kişilere ya da yerel
kapsamda bunların dışındaki başka kişi ya da gruplara, temel olarak kredi ya da
mevduat biçiminde sağlanan küçük ölçekli (mikro) mali hizmetleri kapsar.557 Buna göre
mikrofinansman, finansal hizmetlere başka türlü erişim sağlayamayacak ya da ancak
oldukça elverişsiz koşullarla borçlanabilecek yoksul durumdaki insanlara kredi,
556 A.g.e., s.241. 557 Marguerite S. Robinson, The Microfinance Revolution: Sustainable Finance for the Poor, USA:
The World Bank, 2001, s.9.
219
tasarruf, sigorta gibi temel finansal hizmetlerin sunulmasını sağlayan bir finansman
modelidir.558 Zira, yoksulluk içinde yaşayan insanlar da herkes gibi, işlerini yürütmek,
malvarlığı sahibi olmak, tüketimlerini dengelemek ve risklere karşı kendilerini koruma
altına almak için, değişik finansal araçlara ihtiyaç duyarlar.559 Bu nedenle, yoksul
insanların mevduatları, kredileri ve diğer hizmetleri içeren birçok finansal hizmetten
yararlanması gerekmektedir.560 Buna göre, mikrofinansman kapsamında yoksullara
sunulan konusu finansal hizmetler, işletme sermayesi kredilerini, tüketici kredilerini,
tasarrufları, emekliliği, sigortayı ve para transfer hizmetlerini kapsamaktadır.561 Bu
hizmetlerin mikro olarak adlandırılması, işlemlerin çok küçük tutarlarda olmalarından
kaynaklanmaktadır.
Mikrofinansman kurumları ise, yoksulların finansmanına yönelik piyasa
başarısızlıklarının ve eksikliklerinin üstesinden gelmek üzere ortaya çıkmış ve düşük
gelir grubundaki kimselere ihtiyaç duydukları finansal hizmetleri sağlamayı hedeflemiş
kurumlardır.562 Bu kurumlar, kendilerine özgü kurumsal ve yönetsel yapıları
kapsamında, mikrofinansman hizmetlerinin sunumu konusunda uzmanlaşmışlardır.563
Daha basitçe tanımlamak gerekirse, mikrofinansman kurumları, nüfusun düşük gelirli,
yoksul kesimlerine finansal hizmetler sunan aracılardır.564 Buna göre, mikrofinansman
hizmeti konusunda uzmanlaşmış ve özellikle bu amaç için kurulmuş kurumların yanı
sıra, bu alanda hizmet veren ticari bankalar, tasarruf bankaları, kredi birlikleri veya
kooperatifleri, köy bankaları ve sivil toplum kuruluşları da mikrofinansman kurumları
kapsamında değerlendirilirler. Bugünün büyük mikrofinansman kurumlarının öncüleri
ise, kar gözetmeyen ve sosyal faydayı düşünerek hareket eden sivil toplum
kuruluşlarıdır. Bu kuruluşlar, teminat gereksinimine karşı yeni kredi teknikleri
geliştirmişler, grup teminatı yöntemi ile kredilerin geri ödenmeme riskini düşürmüşler,
hanehalkı nakit akışlarını değerlemişler ve müşterilerine küçük (mikro) krediler
558 Todaro ve Smith, s.752. 559 Asuman Altay, “Küreselleşen Yoksulluk Olgusunun Önlenmesinde Mikrofinansman Yaklaşımı”,
Finans Politik & Ekonomik Yorumlar, 2007, Cilt 44, Sayı 510, s.61. 560 Littlefield ve Rosenberg, s.38. 561 Altay, s.61. 562 Littlefield ve Rosenberg, s.38. 563 Todaro ve Smith, s.752. 564 http://www.microfinancegateway.com/section/faq#Q8[05.05.2008]
220
sağlamışlardır.565 Bu bağlamda, bir mikrofinansman kuruluşunca, gerçekleştirdiği ticari
faaliyeti geliştirmesi amacıyla mikrogirişimciye sağlanan kredi türüne ‘’mikrokredi’’
denilmektedir. Mikrokrediler, genellikle işletme sermayesi ihtiyacının karşılanması,
hammadde ve malzeme alımı, imalat için gerekli sabit teçhizatın alımı gibi amaçlarla
verilmektedir.566
Öte yandan, gerek mikrofinansman kurumlarının gerekse mikrokredinin
tanımından hareketle; mikrofinansman terminolojisi kapsamında ne anlama geldiği
vurgulanması gereken başka kavramlar da ortaya çıkmıştır. Bunların ilki mikrogirişimci
kavramıdır. Buna göre mikrogirişimcileri;
- ekonomik faaliyetleri nakdi sermayesinden ziyade emeğine dayanan;
- kazancı geçimini sağlamaya yetmeyen veya asgari ölçüde sağlamaya yetecek
derecede az olan;
- ekonomik ve sosyal refahını geliştirmek amacıyla, gelir getirici bir faaliyette
bulunacak olan gerçek kişi girişimcileri olarak tanımlamak mümkündür.567
Öte yandan tanımlanması gereken bir diğer kavram mikro işletme kavramıdır.
Buna göre, mikrogirişim olarak da adlandırılan bu işletmelerin temel özellikleri,
genellikle 10 kişiden daha az sayıda çalışanla ve çok düşük miktarlarda yıllık net satış
hasılatı elde ederek faaliyet sürdürmeleridir. Aynı zamanda bu işletmeler, yeterli
verimliliği sağlayamayacak kadar küçük stoklarla çalışmaktadırlar. Örneğin bu
işletmeler, gün içinde karşılaştıkları müşterilerin isteklerini karşılayacak miktarda ve
nitelikte ürün stokuna sahip olamayabilmektedirler. Bu nedenle, çok düşük düzeyde
kazançlar elde eden söz konusu işletmeler, büyük bir stok oluşturabilme şanslarını zora
sokmaktadırlar.568
Diğer taraftan Türkiye’de, mikro, küçük ve orta ölçekli işletmelerin tanımı,
nitelikleri ve sınıflandırılması 2005/9617 karar sayılı ‘’Küçük ve Orta Büyüklükteki
İşletmelerin Tanımı, Nitelikleri ve Sınıflandırılması Hakkında Yönetmelik” kapsamında
565 Littlefield ve Rosenberg, s.38. 566 Leyla Dolun, Mikro Finansman, Ankara: Türkiye Kalkınma Bankası Araştırma Müdürlüğü
Matbaası, 2005, s.2. 567 Seher Ozan Dündar, Mikro Finansman, Ankara: Türkiye Kalkınma Bankası Araştırma Müdürlüğü
Matbaası, 2008, s.26. 568 Todaro ve Smith, s.241.
221
düzenlenmiştir. Söz konusu yönetmeliğe göre, Türkiye’deki işletme büyüklüklerinin
tanım ve sınıflandırılması şöyle şekillenmiştir:
- Mikro işletme: On kişiden az yıllık çalışan istihdam eden ve yıllık net satış
hasılatı ya da mali bilançosu 1 milyon Türk Lirasını aşmayan, çok küçük
ölçekli işletmeler.
- Küçük işletme: Elli kişiden az yıllık çalışan istihdam eden ve yıllık net satış
hasılatı ya da mali bilançosu beş milyon Yeni Türk Lirasını aşmayan
işletmeler.
- Orta büyüklükteki işletme: İkiyüzelli kişiden az yıllık çalışan istihdam eden
ve yıllık net satış hasılatı ya da mali bilançosu yirmibeş milyon Yeni Türk
Lirasını aşmayan işletmeler.
2.3. Mikrofinansman Kurumlarının Ortaya Çıkışı
Mikrofinansman Kurumu başlığı altında olmasa da, yoksullara finansal hizmet
sağlamak amacıyla kurulan kurumların geçmişi oldukça eskiye dayanmaktadır. Bu
kapsamda, Afrika’da yoksul kesimin finansmanı için kurulan kayıtdışı finansal
örgütlerin ortaya çıkması 15. yüzyıla kadar uzanırken; Avrupa’da bu örgütlenme, uzun
süren savaşlardan sonra müthiş biçimde artan yoksulluğa bir cevap olarak 18. yüzyılda
gerçekleşmiştir. Bu çerçevede, Avrupa’da yoksullara yönelik ilk fon, 1720 yılında
İrlanda’da kurulmuştur. Ayrıca, 1823 yılında, yardım kurumlarının resmi finansal
kurumlar olabilmesine imkan veren özel bir yasanın çıkarılmasının ardından, 1836’da
kredi fonu kurulu kurulmuş ve bu konuda hızlı bir ilerleme yaşanmıştır.569
Bu kapsamda, Almanya’da 1847 yılında kurulan ve 1910 yılı itibariyle 1.4
milyon kişiye hizmet veren kredi kooperatiflerinin amacı, ekonomik gelişmeler için
yaratılan paranın kontrolünün yapılması, insanların fiziksel ve ahlaki değerlerinin
geliştirilmesi ve aynı zamanda, kendi başlarına hareket etmeleri için iradelerinin
geliştirilmesi olarak belirlenmiştir. Öte yandan 1880’lerde, İngiltere yönetimindeki
Güney Hindistan Madras hükümeti, yoksullara yönelik olarak Alman deneyimini
kullanmaya çalışmış ve bu 1946 yılı itibariyle 9 milyondan fazla fakir Hintlinin kredi
569 Sebastian Schwiecker, “The Impact and Outreach of Microfinance Institutions:The Effect of Interest
Rates”, 2004, ss. 8-9. http://www.scribd.com/doc/92714/Microfinance[20.06.2008]
222
kooperatiflerine üyeliğiyle sonuçlanmıştır. Bununla aynı dönemde, Hollanda koloni
yönetimi de Endonezya’da, kırsal kooperatif bankacılığı sistemini kurmuştur. Bu
sistem, sonunda dünyanın en büyük mikrofinansman kuruluşu olarak bilinen Bank
Rakyat Indonesia’ya (BRI) dönüşmüştür.570
Öte yandan, bugünkü anlamıyla mikrofinansman sisteminin ortaya çıkması,
İkinci Dünya Savaşı sonrasına denk düşmektedir. Zira, İkinci Dünya Savaşı sonrasında
dünya ekonomik, sosyal ve siyasal açılardan yeniden biçimlenme sürecine girerek “yeni
düzen” olarak da adlandırılan bir oluşumun içine girmiştir. Bu sürecin belki de en
belirgin özelliği, gelişmiş ülkelerin yönetim kurullarında etkin rol alarak
yönlendirdikleri Birleşmiş Milletler, Dünya Bankası ve IMF gibi kuruluşlar aracılığı ile
dünya sistemini yeniden oluşturma imkanlarına sahip olmalarıydı. Bilindiği gibi o
dönemde, ülkelerin imarına yönelik kalkınmalarını da hızlandıracak projeler Dünya
Bankası’nca finanse edilirken, IMF aracılığı ile özellikle dış açıkların ve dış borçlarının
finanse edilmesi sağlanarak, ekonomik istikrara ulaşılması hedeflenmekteydi.
Bu kapsamda, sözü edilen kurumlar aracılığı ile kalkınma projelerinin
desteklenmesinde önemli adımlar atıldığı ve birçok ülkenin bu yolla imara yönelik
projeleri başarı ile gerçekleştirdiği ve bunun yanında ekonomilerinin finansman
imkanlarına kavuştuğu ileri sürülebilir. Ancak yoksul kitlelere ulaşılmasında spesifik
programlar ve politikalar geliştirilemediği için, bu projeler kanalıyla yoksulluğun
azaltılması mümkün olamamıştır. Hatta geri kalmış veya gelişme yolundaki ülkelerde
gerek kamu yönetiminin yapılanma biçimi ve gerekse yoksulluk sınıflandırmalarındaki
eksiklikler nedeniyle uluslararası kurumlardan sağlanan yardımlar ve fonlar bu
kesimlere ulaşamamıştır. Yoksulluğun daha yoğun yaşandığı kırsal bölgelerin
kalkındırılması amacıyla gerek uluslararası ve gerekse yerel kalkınma bankaları köylü
ve küçük çiftçiyi geliştirme amaçlı krediler açmışlardır. Ancak çoğu zaman sözü edilen
kitlelerin zayıf geri ödeme disiplini nedeniyle bu kurumlar daha iyi durumdaki çiftçilere
yönelmişlerdir.571
570 A.g.e., s.9. 571 Altay, ss.61-62.
223
Bu dönemde, gelişmekte olan ülkelerde finansal hizmetler talebinin karşılanması
konusunda devlet sübvansiyonu ve bağışlara dayalı kurumların başarısızlığı, yeni
yaklaşımların ortaya çıkmasına neden olmuştur.572 1970’lerde, Bangladeş, Endonezya,
Brezilya ve diğer birkaç ülkede özellikle küçük kadın gruplarını hedef alan bazı
uygulamalar söz konusu olmuştur. Yoksul kadınların, mikro ölçekli işlere yatırım
yapmalarını sağlamak üzere kredi veren bu kurumlar, çoğunlukla bir üretim aracına
dayalı mikrogirişimi desteklemişlerdir. Bu mikrogirişim tipi, bir grubun her bir üyesinin
bütün üyelerin geri ödemelerini garanti altına aldığı bir dayanışma grubu esasına
dayanmaktadır. Bu sayede kendi hesaplarına üretim yapan kadınların oluşturduğu küçük
grup birbirlerini kredinin geri ödenmesinde kontrol edebileceklerdir.573
Bu kapsamda, 1970 Eylül’ünde Endonezya’da düşük gelirlilere hizmet vermek
üzere herhangi bir sübvansiyona dayalı olmadan kurulan Bank Dagan Bali (BDB),
mikrofinansman sisteminin ilk bankası olarak ortaya çıkmıştır. Bu gelişme, 19. yüzyılda
Avrupa’daki gelişmelerin paralelinde olmamasına rağmen, politikacılar ve kalkınma
yardımı veren kuruluşlar üzerinde yarattığı etkiyle, mikrofinansman anlayışı için bir
dönüm noktası olarak kabul edilmektedir. Nitekim, bu gelişmeden kısa süre sonra, 1973
yılında, ABD kökenli sivil toplum örgütü olan ACCION International, Brezilya’da, ilk
mikrokredisini vermiştir.574
Öte yandan, mikrofinansman sistemi açısından bir milat olarak kabul edilen
gelişme ise, 1974 yılında, Bangladeş’te 42 kişiye toplam 27 dolar borç vererek faaliyete
giren ve daha sonra Grameen adını alan bankanın kurulması olmuştur. Zira Grameen
Bank, kendisinden sonra kurulan mikrofinansman kurumları için model olacak kadar
başarılı bir örnek olarak bilinmektedir. Grameen Bank’ın kurulmasından bir yıl sonra
ise, Serbest Meslek Kadınlar Birliği, Hindistan’da yoksul kadınlara 1.5 dolar kredi
vermeye başlamıştır. Mikrofinansmanın geçmişi için bir başka dönüm noktası da Bank
Rakyat Indonesia’nın 1984’ten başlayan dönüşümüdür. Endonezya’nın kırsal
bölgesindeki sakinlere sübvanse edilen kredileri kanalize eden ve bir zamanların zarar
572 Schwiecker, s.11. 573 Altay, s.62. 574 Schwiecker, s.11.
224
yazan finansal kurumu, bugün dünyanın en büyük mikrofinansman kurumlarından biri
haline gelmiştir.575
1990’lı yıllar dünyadaki mikrofinansman uygulamalarının düzeyinde önemli bir
artışa tanıklık etmiştir. 137 ülkeden 1.500 örgütü temsilen 2.900’ün üzerinde kişinin
katılımıyla, 1997 yılında gerçekleşen Uluslararası Mikrokredi Zirvesi, Washington’da
toplanmıştır. Toplantının amacı, “2005 yılına kadar dünyanın en yoksul 100 milyon
ailesine, özellikle bu ailelerdeki kadınlara, icra ettikleri serbest mesleğe ilişkin krediler
ve diğer finansal ve mesleki hizmetler aracılığıyla ulaşmak” olarak belirlenmiştir. Bu,
2005 yılı itibariyle, dünyanın en yoksul 100 milyon aileyi serbest meslek sahibi
yapmayı hedefleyen bir kampanyanın başlangıcı olmuştur.576 Mikrokredi Zirvesi
Kampanyası (Microcredit Summit Campaign) ya da Mikrokredi Kampanyası olarak
adlandırılan bu oluşum kapmasında, en başarılı mikrokredi uygulamalarının paylaşımı
ve daha başarılı uygulamaların geliştirilmesi amacıyla çeşitli mikrokredi uygulayıcıları,
eğitim kurumları, bağış yapan ajanslar, uluslararası finansal kuruluşlar ve sivil toplum
örgütleri bir araya getirilmiştir. Öte yandan, Mikrokredi Zirvesi Kampanyası’nın
oluşumu sırasında, zirvenin hedef kitlesini oluşturan “dünyanın en yoksulu” kavramı
için bir tanıma ihtiyaç duyulmuş ve satın alma gücü paritesine göre günde 1 dolardan
daha az kazancı olan 1.2 milyar insan üzerinde karar kılınmıştır. Hedef kitleyi
belirlemenin ötesinde Mikrokredi Zirvesi Kampanyası’nda dört ana hedef
belirlenmiştir:577
- En yoksullara ulaşmak.
- Kadınlara ulaşmak ve onları yetkilendirmek.
- Finansal olarak kendi kendine yeterli kurumlar kurmak.
- Müşteriler ve aileleri üzerinde ölçülebilir olumlu etkiler sağlamak.
Diğer taraftan Birleşmiş Milletler, konunun önemine ilişkin olarak, 1959'dan bu
yana geleneksel olarak her yıl küresel boyutta önemli konulara olan ilgiyi artırmak ve
teşvik etmek amacı ile ilan ettiği "uluslararası yıllar" kapsamında 2005 yılını,
575 A.g.e., ss.11-12. 576 C. Leigh Anderson, Laura Locker ve Rachel Nugent, “Microcredit, Social Capital and Common Pool
Resources” World Development, 2002, Cilt 30, Sayı 1, ss.4-5. ScienceDirect[20.06.2008] 577 Evaristus Mainsah ve diğerleri, “Grameen Bank: Taking Capitalism to the Poor” Chazen Web
Journal Of Internatıonal Busıness, Columbia Business School, 2004, s.16.
225
“Mikrokredi Yılı” ilan etmiş ve böylece mikrofinansman birçok ülkenin yoksullukla
mücadele programında bir yöntem, bir sistem olarak görülmeye ve uygulanmaya
başlanmıştır. Yoksulluğun acınacak insanlar kitlesi demek olmadığı, desteklenildiğinde
mikro düzeyde de olsa girişimci olabilecekleri ve bu yolla önemli ekonomik değerler
üretebilecekleri de ortaya çıkmıştır.578
2.4. Mikrofinansman Kurumlarının Hedef Kitlesi
Tipik bir mikrofinansman kurumunun müşterileri, resmi finans kuruluşlarına
erişim olanağı bulunmayan düşük gelirli kişilerdir. Bu kişiler, genellikle serbest meslek
sahibi girişimcilerdir. Kentsel alan ve bölgelerdeki mikrofinansman faaliyetleri ise daha
çeşitlidir. Dükkan sahipleri, hizmet sağlayıcılar, zanaatçılar, seyyar satıcılar gibi
grupları içerirler.579 Esasında, ulusal ekonomi içinde sisteme katılmak isteyen herkes
mikrofinansman hizmetinden faydalanabilir. Bunlar, bireyler, özellikle kadınlar,
hanehalkları ve girişimler; gruplar, kurum ve kuruluşlar; uygulamanın içindeki mali
kurumlar, hükümetler ve bağış yapanlardan oluşur.580
Öte yandan mikrofinansman kurumları, hedef müşteri grubunu saptarken, kendi
kurumsal misyon ve gelecek hedefleri doğrultusunda yoksul halkın ve
mikrogirişimcilerin özellikleri hakkında detaylı analizlerini yapmalıdırlar. Buna göre,
mikrofinansman kurumlarının karar alma süreçlerine etki eden uzun dönemli iki temel
amaç bulunmaktadır. Bunların ilki geleneksel finans kurumları tarafından hizmet
verilememiş kişilere ve girişimcilere yönelik süreklilik arzeden finansal aracılıkta
bulunmak, bir diğeri ise sundukları finansal hizmetlerin maliyetlerini karşılayabilecek
düzeyde sürdürülebilir gelir elde etmektir.581 Bu kapsamda, uzmanlık alanı
mikrofinansman olmayan finansal kurumların (özellikle ticari bankalar), belli bir gelir
seviyesine sahip kitleyi hedef aldığı görülürken; çoğunluğunu STK’ların oluşturduğu
uzman mikrofinansman kurumlarının, özellikle yoksul veya geliri olmayan insanları
hedef müşteri kitlesi olarak benimsedikleri görülmektedir.
578 Altay, s.62. 579 http://www.tbb.org.tr/turkce/konferans/Mikrofinans.doc[24.06.2008] 580 Robinson, s.263. 581 J.Ledgerwood, Sustainable Banking with the Poor Microfinance Handbook, An Institutional
and Financial Perspective, The World Bank, 1999, s.34.
226
Mikrofinansman kurumları, potansiyel müşterilerini belirlerken belli başlı
kriterlere de bakmaktadırlar. Bunlardan ilki, borcu geri ödeme kapasitesidir.
Mikrofinansman kurumları, krediyi vermeden önce, müşterinin içinde yeralacağı sektör
koşulları, nakit akışlarının devir hızı, faaliyet sürecinde geçmiş tecrübeleri gibi
hususlara bakarak, müşterinin krediyi geri ödeme kapasitesini öngörmeye
çalışmaktadırlar. Bir diğer kriter de borcu geri ödeme istekliliğini içeren müşterinin
karakteridir. Borcu geri ödeme kapasitesinin yanı sıra, müşterinin borcu geri ödemedeki
istekliliği de önemlidir. Mikrofinansman kurumlarının hizmet vereceği yoksul grubun
kendi içerisinde yoksulluk düzeyi de bakılan bir diğer kriterdir. Yoksulluk düzeyi
değişiklik göstermektedir. Mikrofinansman kurumları, yoksulluk düzeylerini; ‘’en
yoksullar’’, ‘’çok yoksullar’’, ‘’orta derecede yoksullar’’ ve ‘’risklere karşı hassas fakat
yoksul olmayanlar’’ şeklinde dört gruba ayırmış olup, her grubun kendi iç
dinamiklerine uygun ürün ve hizmet politikası belirlemektedirler.
Mikrofinansman kurumlarının kadın müşterilere odaklı hizmet vermeleri bir
diğer kriterdir. Kadınların toplum içerisinde çoğunlukla en yoksul kesim içerisinde
kalması ve daha çok ev işlerine odaklı, çok sınırlı ekonomik faaliyetlere girişebilmeleri,
herhangi bir teminatlarının olmaması gibi hususlar geleneksel finansal kuruluşlar
tarafından tercih edilmeme sebepleri arasında yer aldığından; mikrofinansman
kurumlarının hedef müşteri kitlesi olarak kadınlara yoğunlaşmasına neden olmuştur.
Özetle, mikrofinansman kurumlarının hedef olarak belirledikleri müşteri kitlelerini
şu şekilde sınıflandırmak mümkündür:
- Yoksulluk sınırında ve yoksulluk sınırı altında bulunan bireyler,
- Resmi finans kuruluşlarına erişim olanağı bulunmayan düşük gelirli bireyler,
- Kırsal alan ve bölgelerdeki küçük çiftçiler,
- Küçük ve orta boylu işletmeler (KOBİ),
- Küçük esnaf ve sanatkarlar gibi düşük gelir getiren faaliyetlerle iştigal eden
bireyler.
2.5. Mikrofinansman Kurumlarının Türleri
Mikrofinansman kurumları, bazı durumlarda geleneksel finans kurumlarının
yapısına sahip olmakla birlikte, çoğu zaman yoksul kesime hizmet veren ve daha çok
227
kalkınmaya yönelik sosyal amaçlarla hareket eden kurumlardır. Köy bankaları,
kalkınmacı sivil toplum kuruluşları, tasarruf ve kredi birlikleri, özel ticari bankalar,
banka dışı finansal kuruluşlar ve bazı kamu bankaları mikrofinansman faaliyeti
sürdürebilmektedirler. Bu kurumlar, farklı çalışma ilkeleri ve yapıları olmakla beraber,
yoksulluğu ortadan kaldırmaya yönelik mikrofinansman olanaklarını, ihtiyacı olan
yoksul kesime aktarırlar.582 Öte yandan, bu kurumların bir çoğu sivil toplum kuruluşu
olarak örgütlenmiştir; ancak en önemli gelir kaynakları olan bağışlardaki azalma, söz
konusu kurumları dönüşüme zorlamıştır. Bu nedenle, mikrofinansman kurumu terimi,
geniş çeşitliliğe sahip kuruluşları ifade etmeye başlamıştır.
Mikrofinansman kurumları için, genel olarak, “formal”, “yarı formal” ve
“informal” diye nitelendirilebilecek üç tip örgütlenme vardır. Bu kapsamda formal
kurumlar, daha çok tarım ve küçük sanayi gibi stratejik sektörlere sübvansiyonlu kredi
veren kamu bankalarıdır. Ancak, mikrofinansmanın karlı bir iş olduğunun anlaşılması
ve devlet destekli programlara aracılık etme talebinin artması üzerine, özel bankalar ve
finansman şirketleri de bu alana yönelmeye başlamışlardır. Mikrofinansman hizmeti
veren formal kurumlar, bankacılık otoritelerince düzenlenmekte ve denetlenmektedir.
Yarı-formal kurumlar, daha çok sivil toplum örgütlerini, tasarruf ve kredi birliklerini ya
da kooperatifleri kapsamaktadır. Bunlar, bankacılık otoritelerince düzenlenmemekte,
ancak diğer kamu otoritelerinin lisansı ve denetimi altında faaliyet göstermektedir.
Ayrıca, finansal kooperatif ve birliklerin nadiren temel bankacılık düzenlemelerine tabi
olduğu görülebilmektedir. İnformal kurumlar ise, kurum olarak nitelendirilmeleri güç
olan tefeciler, akrabalar, arkadaşlar gibi, bireylere mikrokredi benzeri borçlanma imkanı
sunan sosyal yapılardan oluşmaktadır. Bu yapılarının kamu otoritesi tarafından
düzenlenmesi ve denetimi söz konusu değildir. Öte yandan, kurumsal olmayan,
informal nitelikteki bu sosyal yapılardan sağlanan kredilerin de mikrofinansman
faaliyetleri kapsamında değerlendirilmesi nedeniyle, literatürde, “mikrofinansman
kurumları” kavramı yerine daha çok “mikrofinansman sunucuları” kavramının tercih
edildiği bilinmelidir.583
582 Dolun, s.2. 583 http://www.bddk.org.tr/turkce/Raporlar/Diger_Raporlar/2866mikrogirisimci.pdf[29.06.2008]
228
Diğer taraftan, mikrofinansman hizmeti sunan kurumsal yapıları, iki kritere göre
daha kategorize edilebilmek mümkündür; hukuki yapı ve borç verme yöntemi. Buna
göre; mikrofinansman kurumları, hukuki yapıları bakımından; tasarruf ve kredi
kooperatifleri, sivil toplum kuruluşları, köy bankaları ve mikrofinansman bankaları
olmak üzere dörde ayrılırlar. Öte yandan söz konusu kurumlar, borç verme yöntemleri
bakımından ise; grup esaslı, bireysel ve aracı kuruluş modeline göre olmak üzere,
temelde üçe ayrılırlar.
2.5.1. Hukuki Yapılarına Göre Mikrofinansman Kurumları
2.5.1.1. Tasarruf ve Kredi Birlikleri
Tasarruf ve kredi birlikleri ya da diğer deyişle kredi birlikleri, müşterilerinin
sahipliğinde kurulurlar, müşterileri tarafından denetlenirler ve demokratik kurallara göre
faaliyet sürdürürler. Bu kurumların karları, üyeler arasında dağıtılır veya yeniden
sermayeye katılır. Kredi birlikleri (özellikle profesyonel olarak yönetilen büyük
birlikler) genellikle kar odaklı olmalarına karşın, sahip oldukları kooperatif temelli ve
üye esaslı yönetim anlayışı sayesinde, göreceli olarak güçsüz üyelerinin haklarını ön
planda tutarlar. Kooperatif mekanizmasında her üyenin eşit oy hakkına sahip olması
kuralı ise, bu yapı içerisinde kendi kendine yetme ve güçsüz üyelerden yana tavır
sergileme anlayışının hakim olduğunun açık bir göstergesidir. Kredi birlikleri, ya
bulundukları ülkenin kooperatif kanunları ya da bankacılık kanundaki özel bir kategori
kapsamında kayıt altına alınırlar. Ancak, söz konusu ülkede etkin bir denetim ve
yetkilendirme mevzuatı da olmayabilir. Birlikler, aşırı likiditeyi transfer etmeyi
mümkün kılan ulusal ve bölgesel ağlar kurarlar. Kredi birlikleri, mikrofinansman için
uygun olan bir kurum türüdür. Zira bu kurumlar, 150 yıllık deneyimleri ile
mikrofinansman hizmeti sağlayan diğer kurum türleri arasında hep en önemli yere sahip
olmuşlardır. Kredi birliklerinin en önemli üstünlükleri ise, daha yüksek potansiyele
sahip kırsal merkezler kadar kentlerde de çok sayıda mevduat sahibine hizmet edebilme
yeteneklerinde ve bu tasarrufları çeşitlendirilmiş bir kredi seti olarak bireysel üyeleri
sağlamak için kullanmalarında yatmaktadır. Kredi birlik üyelerinin çoğu yoksul
229
değilken, bu kurum tipi, etki alanının genişliği nedeniyle birçok yoksul insana
ulaşabilmektedir.584
Kredi birlikleri kapsamında değerlendirilebilecek bir başka uygulama da
özellikle Meksika, Bolivya, Mısır, Nijerya, Gana, Filipinler, Sri Lanka, Hindistan, Çin
ve Güney Kore gibi ülkelerde rastlanan döner tasarruf ve kredi birlikleridir. Bir döner
tasarruf ve kredi birliği (Rotating Savings and Credit Association- ROSCA), birlikte
borçlanmak ve tasarruf amacıyla belirli zaman aralıklarında toplanan bireylerlerden
oluşan bir sosyal dayanışma grubu gibi faaliyet yürütmektedir. Bu kapsamda, en fazla
50 kişilik bir grup, her bir üyeden belirli bir tasarruf tutarını toplamak üzere bir lider
seçmektedir. Ardından bu fon, faizsiz kredi olarak her bir üyeye sırayla tahsis
edilmektedir. ROSCA’lar insanların gerekli tutarı önceden tasarruf etmeden mal satın
alabilmesine imkân sağlamaktadır. Bireyler, döner tasarruf ve kredi birlikleri sayesinde,
planladıkları alımları ortalama yarı sürede gerçekleştirebilmektedirler. Nitekim, pek çok
düşük gelirli kişi bu şekilde tasarruf etmeyi ve borçlanmayı tercih etmektedir. Ayrıca,
bu kurumların sağladıkları kredilerde, geri ödeme oranları aşırı yüksek ve katılım
oldukça aktiftir.585
Öte yandan, döner tasarruf ve kredi birlikleri gibi mikrofinansman kurumları,
ticari bankalar ve diğer geleneksel kurumlar açısından işlem maliyetlerini düşürmek;
borçlanıcılar açısından ise, seçenekleri ve teminatları artırmak gibi faydalar da
sağlamaktadırlar. ROSCA’ların ve benzeri mikrofinansman kurumlarının bu gücü;
üyelerin kredi değerliliğine ilişkin kişisel olarak edinilmiş bilgilere ve iyi bilinen
kurallar aracılığıyla işlem maliyetlerini azaltma kabiliyetlerine dayanmaktadır.586
2.5.1.2. Sivil Toplum Kuruluşları
Mikrofinansman modeli içerisindeki yerlerini analiz etmeden önce, sivil toplum
kuruluşu kavramının ne anlama geldiğini ifade etmek gerekir. Zira, 1990’lı yılların
başından beri, özellikle uluslararası kuruluşlar tarafından kullanılan STK kavramının
584 Manfred Zeller ve Julia Johannsen, “Is There a Difference in Poverty Outreach by Type of
Microfinance Institution? The Case of Peru and Bangladesh”, Global Conference on Access to Finance: Building Inclusive Financial Systems, Washington: The World Bank ve the Brookings Institution, 30-31 Mayıs 2006, s.6.
585 Todaro ve Smith, s.752. 586 Snow ve Buss, s.297.
230
tek bir tanımı yoktur. İngilizce ifadesinde (Non-Governmental Organization-NGO),
“hükümet dışı kuruluşlar” anlamı yüklenen bu kavramda geçen “hükümet” kelimesiyle,
kamu kesimi kastedilmektedir. Bir başka deyişle, NGO kavramında yer alan, “hükümet
dışı” ifadesi, kamu kesimi dışında kalan özel kesime vurgu yapmaktadır. Ancak, bir
kuruluşun NGO olarak tanımlanabilmesi için sadece özel kesim içerisinde yer alması
yetmez; aynı zamanda, “gönüllülük” esasına göre kurulması, yani kar amacı gütmemesi
de gerekmektedir. Dolayısıyla, barolar, tabipler, mühendisler ve mimarlar odası gibi
meslek örgütleri gönüllülük esasına göre değil, belirli bir mesleği geliştirmek için
zorunlu olarak kurulduklarından NGO kapsamında yer almazlar. Öte yandan, ekonomik
güç oluşturma amacı taşıdıklarından, işveren ve işçi sendikaları, konfederasyonlar,
meslek odaları ve borsalar; kar amacı gütmedikleri ve gönüllü olarak kuruldukları
halde, siyasal iktidara yönelik faaliyetlerde bulundukları için siyasi partiler NGO, yani
sivil toplum kuruluşu olarak kabul edilmemektedirler.587
Diğer taraftan, bugün, dünya genelinde uygulanan mikrofinansman modelleri
içerisinde oransal ağırlığın, STK’lara ait olduğu görülmektedir. Nitekim dünyada,
mikrofinansman sisteminden kredi kullananların en az %75’i, bu hizmeti almak için
STK’ları aracı olarak tercih etmişlerdir. Bu kapsamda STK’lar, mikrokredilerin
kullanımının yaygınlaştırılması için etkin dağıtım kanalı olduklarını kanıtlamışlardır.
Ancak, yeni kavramların, yeni kurumların oluşturulması; bu kurumların yeni yasal
çerçevelerinin düzenlenmesi deneyim ve zaman gerektirmektedir. Bugün, STK’ların
çoğu, mikrofinansman faaliyetlerinde tecrübe kazanmışlardır. Ancak STK’lar, formal
finansal yapının içinde yer almadıkları için bazı sorunlarla karşı karşıyadırlar. STK’ların
karşılaştığı en kritik sorun ise, yoksullara ödünç vermek için yeterli fon temin etmede
sıkıntı yaşamalarıdır. STK’ların, bu sorundan kurtulmak için, formal finansal yapıya
dahil olmaları gerekmektedir. Zira, mikrofinansman sistemi içerisindeki mevcut
STK’lar, fon yetersizliğinden dolayı, faaliyetlerini durdurma noktasına
gelmektedirler.588
587 Esra Yüksel Acı, ss.91-93. 588 Muhammad Yunus, “Expanding Microcredit Outreach to Reach the Millennium Development Goal:
Some Issues for Attention”, International Seminar on "Attacking Poverty with Microcredit, Dhaka, 8-9 Ocak 2003, s.4.
231
Mikrofinansman kurumlarından bahsederken, zihinlerde genellikle finansal
hizmet arzıyla uğraşan bir “finansal STK” imgesi oluşmaktadır. Oysa, çoğu durumda
mikrofinansman faaliyetinde bulunan STK’lar, finansal aracılık hizmeti sunma yetkisine
veya lisansına sahip değildirler. Bu durum, genellikle söz konusu STK’nın bulunduğu
ülkendeki yasaların, bu şekilde bir yapılanmaya imkan tanımamasından
kaynaklanmaktadır. Buna rağmen STK’lar, mikrokredilerin ve mikrofinansman
sisteminin dünya çapında gelişmesini sağlayan mikrofinansman modellerinin başında
gelmektedirler. Hatta STK’lar, genellikle, mikrofinansman alanında faaliyet sürdüren
“en iyi uygulama modelleri” olarak anılmaktadırlar. Zira, bu nitelikteki STK’lar, yoksul
kesimlere el uzatarak, sürdürülebilir ve etkin bir sosyal yardım sağlamaya yönelik en
yeni kredilendirme tekniklerini kullanmaktadırlar.589
Öte yandan, mikrofinansman piyasasının gelişiminde, “STK bankası (NGO
Bank)” olarak adlandırılan ve STK’lardan türetilen finansal aracıların rollerinin büyük
olduğunu da vurgulamak gerekir. STK bankaları, mikrofinansman hizmetlerini
başarıyla sunmaları sonucu faaliyetleri genişleyen ve bankacılık lisansı alabilmek için
gerekli sermaye büyüklüğüne ulaşan STK’ların mikrofinansman bankalarına
dönüştürülmeleri sonucu ortaya çıkmış finansal aracılardır. Buna göre, STK’lar,
özellikle kadınlara yönelik eğitim, sağlık ve mikrokredi hizmetleri ile gelir getirici
alternatif faaliyetlere odaklamışken; STK bankaları, daha çok esnaf ve sanatkarlık,
çiftçilik, hayvancılık gibi alanları kapsayan geçim sağlama yollarını desteklemek veya
arttırmak için yurt çapındaki insanlara mikrofinansman hizmetleri sunmaya
odaklanmışlardır.590
Öte yandan, mikrofinansman hizmeti veren çok sayıda STK, pek çok finansal
olmayan nitelikteki kalkınma faaliyetleriyle de uğraşmakta ve tamamen finansal kuruluş
oldukları yönündeki görüşlere tepki göstermektedir. Buna rağmen, yoksullara finansal
hizmet sağladıkları için, bu tip STK’lar da mikrofinansman kurumu olarak kabul
589 http://www.microfinancegateway.com/section/faq#Q1[20.06.2008] 590 Mohammed Salim Uddin ve Mohammed Abu Sayed Arfin Khan, “Comparing the Impacts of Local
People and Rohingya Refugees on Teknaf Game Reserve”, Making Conservation Work: Linking Rural Livelihood and Protected Area Management in Bangladesh, Jefferson Fox ve diğerleri (drl.), Honolulu: East-West Center, 2007, ss.153-154. http://www.eastwestcenter.org/fileadmin/stored/pdfs/makingconservationwork10teknaf.pdf [02.11.2008]
232
edilmektedirler. Aynı durum mikrofinansman hizmetleri sunan az sayıdaki ticari banka
için de geçerlidir. Aktiflerinin yalnızca küçük bir bölümünü gerçekten yoksullara
yönelik finansal hizmetlere tahsis etmiş olmalarına rağmen, bu kurumlardan da
mikrofinansman kurumu olarak bahsetmek mümkündür. Tabi burada kastedilen kabul,
sadece, söz konusu örgütlenmelerin mikrofinansman hizmeti sağlayan bölümleri için
geçerlidir.591
2.5.1.3. Köy Bankaları
Köy bankaları, üyelerine daha fazla karar verme özerkliği tanıyan,
mikrokredilerin yanı sıra bazı tamamlayıcı hizmetler de sunan ve STK’lar tarafından
desteklenen üye esaslı kurumlar olup, yarı formal nitelik taşımaktadırlar. Köy bankaları
da kredi birlikleri gibi, müşterilerinin sahipliğinde kurulurlar; ancak buradaki sahiplik
resmi olarak tescil edilmiş değildir. Köy bankalarında üyeler, banka içinde üretilen
tasarruf mevduatlarının faiz oranlarının belirlenmesi ve bankanın müşterilerine ait
hesaplara borç verilmesi gibi konular üzerinde karar verebilmektedir. Tasarruf mevduatı
ve kredi faizleri üzerine alınan bu kararlar, ticari bankacılık sektöründe ki oranlarla
karşılaştırıldığında genellikle daha yüksek oranlar çıkar.592
Öte yandan köy bankaları, kredi birlikleri ile karşılaştırıldığında daha yoksul
müşterilere hizmet ederler ve toplam içerisinde kadın üyelerinin payı yüksektir. Bu
bankalar, yoksulluğun azaltılması nihai hedefi aracılığıyla, kamu tarafından
desteklenmektedirler. Burada, desteklenmeyi gerektiren hususlar, yoksulluğun
azalmasındaki etki ve sosyal yardım programlarının derinliğidir. Bir köy bankasının
yapısı ve idaresi bir kredi birliğinden daha az karmaşıktır. Bu nedenle bankayı
yönetmek için daha az eğitimli üyelere yetki verilebilmektedir. Fakat, tesis ve eğitime
ayrılan kuruluş giderleri nispeten yüksektir ve genellikle bu giderler, bağışlar yoluyla
finanse edilir. Kredi birlikleri ve köy bankaları, bazı ortak niteliklere de sahiptirler. Bu
durum, her iki türün de toplumu bir bütün olarak güçlendirebilen ve sosyal sermaye
yaratabilen yapıda olmalarıyla ilgilidir. Ayrıca bu iki kurum türü, düşük gelirli veya
düşük eğitimli müşterilere sahip olmaları, hizmet etmeleri, faiz oranlarının ve
591 http://www.microfinancegateway.com/section/faq#Q1[20.06.2008] 592 Zeller ve Johannsen, s.6.
233
tasarrufların vadelerinin belirlenmesindeki esneklikleri ve talep doğrultusunda bölgeye
özel krediler üretebilmeleri gibi konularda da benzerlik gösterirler.593
Köy bankalarında kredi teminatının temel yöntemi, sosyal baskıya dayanır. Buna
göre, üyelerin, krediye hak kazanmadan önce, kredi anlaşmasına müşterek imza
atabilecek potansiyel üyeler bulmaları gerekmektedir. Genellikle, kredi anlaşmasına
müşterek imza atan bir grup üyesi, aldığı krediyi düzenli biçimde geri ödemeye
başlamadan başka hiçbir üye borçlanamamakta; her halükarda, tüm üyelere ait kredi
hesapları kapatılmadan yeni kredi kullandırılmamaktadır. Bu yöntem sayesinde üyeler,
bir kredi geçmişi oluşturdukça ve daha büyük krediler için üretken kullanım alanları
belirledikçe, daha büyük krediler kullanabilmektedirler. Bu kapsamda üyeler, seçtikleri
grup üyelerinin kişisel özelliklerini genellikle bilmekte ve seçimlerini kredilerin geri
ödenmesinde sorun yaşamayacaklarına inandıkları kişilerden yapmaktadırlar. Aynı
zamanda alınan kredilerin geri ödenmesi konusunda, üyelerin, gruptaki her bir üye
üzerinde kurdukları “grup baskısı” sayesinde zımni bir teminat yaratılmaktadır. Böylece
köy bankaları, kredi geri dönüşleri konusunda gönüllü üyeleri kullanarak, efektif
maliyetlerini düşürmektedirler.594
Köy bankalarının en önemli üstünlükleri (özellikle kırsal alanlarda) kendi
kendini idare eden (otonom) kurumlar olarak faaliyette bulunabilmeleridir. Böylece,
bölgesel sosyo-ekonomik koşullara adapte edilen tasarruf ve kredi faiz oranları ile
katılım ücretlerinin belirlenmesinde daha esnek olabilmektedirler. Köy bankalarının,
güvenilirliklerini arttırmaları için yeterli özsermaye bulundurmaları ve bu
özsermayelerini giderek çoğaltmaları beklenmektedir. Ancak, bu finansal
sürdürülebilirlik amacı şimdiye kadar genel olarak başarılamamıştır. Köy bankaları
daha yoksul müşterilere ulaşılması konusunda büyük direnç göstermişler, ancak
başlangıçta dezavantajlı bölgeleri ve müşterileri seçtikleri için finansal sürdürülebilirlik
konusunda aynı başarıyı sağlayamamışlardır. Köy bankalarının en önemli dezavantajı
ise, bir bankaya, kredi birliğine veya federasyona bağlı olmadıkları sürece, tasarruf ve
kredi portföylerinin bölgesel ekonominin müdahalesiyle sınırlandırılmış olmalarıdır.
Finansal sistem perspektifinden bakıldığında ise, köy bankalarının ilerlemesi ve uzun
593 A.g.e., ss.6-7. 594 Todaro ve Smith, ss.752-753.
234
dönemli süründürülebilirlikleri, formal finansal sisteme entegre olup olmamalarına
bağlıdır.595
2.5.1.4. Mikrofinansman Bankaları
Mikrofinansman bankaları, mikrofinansman kurumlarının en gelişmiş formu
olarak bilinirler. Bu kurumların, ortak ve öncelikli hedefleri finansal sürdürülebilirlik
sağlamaktır. Mikrofinansman bankaları, ticari bankalardan iki özellikleriyle
ayrılmaktadırlar: Birinci olarak, mikrofinansman bankaları, mikrogirişimcinin finansal
talebini bilmeyi ve bunu karşılamayı amaçlar. Fakat görev tanımlarında, yoksul ve
yoksulluk gibi ifadeleri kullanmaktan kaçınırlar. İkinci olarak ise, tıpkı diğer
mikrofinansman kurumlarında olduğu gibi tamamlayıcı hizmetleri ve diğer yenilikleri
kullanırlar. Mikrofinansman bankaları, sosyal amaçlar için faaliyet gösteren kamu
bankaları olarak da kurulabilmektedirler. Bu bankaların, kredi birlikleri, köy bankaları
ve sivil toplum kuruluşlarından temel farkları, hissedarların üyelerinden oluşmamasıdır.
Zira bu bankalar, özel veya tüzel kişilere aittirler. Mikrofinansman bankalarının sahibi
olan tüzel kişiler, devlet, STK’lar, özel şirketler ya da bunların hepsinin karışımından
oluşabilmektedir.596
Mikrofinansman bankaları, genellikle üye esaslı borç verme yöntemini
kullanırlar ama grup esaslı borç verme yöntemini kullananları da vardır. Ancak
müşteriler, eğer ayni sayıda vadelerle krediyi geri ödeyeceklerse, bireysel kredilere
sahip olmayı tercih etmektedirler. Çünkü, grup esaslı borç verme yöntemini kullanan
herhangi bir mikrofinansman kurumuna katılım, müşteriler için ek işlem maliyetine
(toplantılara katılım gibi) neden olmaktadır. Ayrıca, üye esaslı mikrofinansman
bankaları, müşterilerine ilişkin bilgiye ulaşmadaki avantajları nedeniyle, nüfus
yoğunluğu az olduğu, ulaşımın yetersiz olduğu, haberleşmenin olmadığı ve cehaletin
yüksek olduğu bölgelerde dahi etkin bir şekilde çalışabilmektedirler.597
Öte yandan mikrofinansman bankaları, büyük oranda kar odaklı olmaları
nedeniyle, diğer mikrofinansman kurumlarına göre, müşterilerine daha yüksek hacimli
595 Zeller ve Johannsen, ss.6-7. 596 A.g.e., s.8. 597 A.g.e., ss.8-9.
235
krediler sunarlar. Bu nedenle, bu kurumların yeterli sayıda yoksula ulaşabilmeleri
mümkün olamamaktadır. Fakat mikrofinansman bankaları, özellikle KOBİ’lere
sağladıkları bu büyük hacimli krediler sayesinde yoksul insanlara istihdam olanağı
yarattıkları için, yoksulluğun azaltılmasına da dolaylı katkı sağlamaktadırlar.
2.5.2. Borç Verme Yöntemlerine Göre Mikrofinansman Kurumları
Mikrofinansman kurulumları borç verme yöntemlerine göre çeşitlilik arz
etmektedir. Bunlardan belli başlıcalarını kısaca açıklamak gerekmektedir:
- Grup Esaslı Borç Verme Modeli Uygulayan Kurumlar: Büyük
mikrofinansman kurumları, grup esaslı kredi verme yöntemini tercih
etmektedirler. Çünkü, oluşturulan kredi gruplarının perakende olarak
kullanılmaları, mikrofinansman kurumlarının işlem maliyetlerinin düşmesine
ve yoksul müşterilere daha fazla ulaşabilmelerine imkan tanımaktadır. Geniş
ölçekli yardımlaşma gruplarının borçlanma planları ya bankalar ya da sivil
toplum kuruluşları tarafından yürütülmektedir.598
- Bireysel Borç Verme Modeli Uygulayan Kurumlar: Bireysel borç verme
modeli uygulayan kurumlarda, bir grup olgusu veya kredilerin geri ödemesi
hususunda grup baskısı söz konusu değildir. Bu modelde, mikrofinansman
ürün ve hizmetleri doğrudan borçluya sunulmaktadır. Kredi birlikleri ve köy
bankaları, genellikle bireysel borç verme modelini uygularlar.
- Aracı Kuruluş Modeli Uygulayan Kurumlar: Aracı kuruluş modelinde,
borçlu ile alacaklı arasında, kredinin geri ödenmesi konusunda borçlunun
duyarlı olmasını sağlayan bir aracı kuruluş bulunmaktadır. Bu modeldeki
aracı kuruluşlar, borçlu ile alacaklı arasında teminat unsurunu
oluşturmaktadırlar. Ayrıca aracı kuruluş, özellikle borçluların kredi bilincine
kavuşmasında ve eğitiminde de önemli bir rol oynamaktadır. Aracılar
tarafından geliştirilen faaliyetler, fon sağlama, eğitim-öğretim ve araştırma
gibi konuları kapsar. Bu faaliyetler, uluslararası seviyeden, ulusal seviyeye,
bölgesel seviyeden yerel ve bireysel seviyeye kadar her seviyede
598 A.g.e., ss.7-8.
236
gerçekleştirilebilmektedir. Aracı kuruluşlar, bireysel olabilecekleri gibi,
STK’lar, diğer mikrofinansman kurumları ve ticari bankalar (devletçe
finanse edilen programlar dahilinde) da olabilmektedirler. Borç verenler ise,
hükümet kuruluşları, ticari bankalar, uluslararası kurum ve kuruluşlardan
oluşmaktadır.599
2.6. Mikrofinansman Kurulumlarında Kredi Aktarım Mekanizması
Ticari bankalar veya geleneksel finans kurumları, işlem maliyetlerinin yüksek,
yatırım getirilerinin düşük olması gibi nedenlerle özellikle de kırsal bölgelerde faaliyet
gösteren mikrogirişimlere kredi vermekten kaçınırlar. Çünkü bu kurumlar için, büyük
bir girişime kredi vermek, küçük yüzlercesine vermekten daha kârlıdır. Bir başka
deyişle, yoksul kesimin finansmanı söz konusu olduğunda bu kurumların kredi riskleri
çok artar. Zira, yoksul insanların teminatları yoktur ve bu durumda söz konusu kurumlar
için geri ödenemeyecek olan borçların telafisi zordur. Yine, kredi başvurularının
değerlendirilmesindeki güçlükler, kredi performansının izlenmesinin zorluğu,
borçluların kolayca ortadan kaybolmaları, kırsal bölgelerde banka ofislerinin ve
borçlanıcı sayısının yetersiz olması gibi olumsuz koşullar da yoksul kesimin bu
kurumlardan borçlanmasını zorlaştırmaktadır.600 Buna ilave olarak, kreditörler kredi
kullanımından sonra riskli davranışların sonuçlarına katlanmak zorunda kaldıklarından
ahlaki istismar sorunu da ortaya çıkmaktadır. Sonuç olarak, kırsal kesime yönelik kredi
sunumundaki bu dikkate değer geleneksel sorunlar düşük kârlılık potansiyeli ve eksik
bilgi şeklinde özetlenebilir.601 Dolayısıyla, resmi kredi piyasasına erişimi olmayan
yoksul insanlar akrabalar, tanıdıklar ve tefeciler gibi diğer kreditörlere
yönelmektedirler.
Bu bağlamda mikrofinansman kurumları, resmi kredi piyasalarının bu yöndeki
başarısızlığını dikkate alarak, yoksulluğu azaltmak adına, nüfusun, ticari bankacılık
dışında kalan kesimine hitap etmek üzere oluşturulmuştur. Bu amaç doğrultusunda
mikrofinansman kurumları, yoksullukla mücadelede, riskleri de azaltmak için, kredi
599 Dolun, s.10. 600 Douglas R. Snow ve Terry F. Buss, “Development and the Role of Microcredit” Policy Studies
Journal, Cilt 29, Sayı 2, 2001, ss.297-298. 601 Anderson, Locker ve Nugent, s.3.
237
aktarımında, yenilikçi ve motive edici kontratlar geliştirmişlerdir. Mikrofinansman
kurumlarının risk azaltıcı yaklaşımı, bilgi ve uygulama sorunlarını çözen kayıtdışı
finans kuruluşlarının deneyimlerinden yararlanılarak oluşturulmuştur. Bu yeni
yaklaşımın en göze çarpan özelliklerinden biri, ortak sorumluluk yaratan grup kredisi
mekanizmasının kullanılmasıdır ki bu şekilde grup baskısı, diğer teminat ve grup
dinamikleri, geri ödemeleri teşvik etmektedir. Özellikle, grup baskısı ya da dinamikleri,
yoksullara kredi verirken, hatalı tercih, ahlaki çöküntü, denetim ve uygulama gibi
konularda ortaya çıkan enformasyon problemlerinin çözümünden kaynaklanan işlem
maliyetlerini düşürmenin bir yolu olarak kullanılmaktadır. Kayıtdışı borç verenlerin
yaptığı gibi, ortak sorumluluğa dayalı kredi veren kuruluşların da borçlananlar
arasındaki yakın sosyal çevrede varolan yerel bilgi ve sosyal sermayeden, grup seçimi,
denetimi ve gözetimi için yararlanmaları amaçlanmaktadır. Ortak bir sorumluluk
yaratılmasından, yüksek geri ödeme oranlarını garantilemek için, fiziksel teminatlara
gerek olmadan, özel teşvik yapısıyla karşılıklı bir garanti mekanizması rolü oynaması
beklenmektedir.602
Bu kapsamda gruplar, hem borçlananlar hem de kreditörler için işlem
maliyetlerini düşürmektedir. Zira müşteriler bankaya gidecekleri zamandan tasarruf
etmekte ve uygulanan faizler ticari banka faizlerinden yüksek olmakla birlikte tefeci
faizlerinden düşük seyretmektedir. Bankalar açısından, haftalık ödemelerin grup
liderlerince bütün gruptan tahsil edilerek bankaya ödenmesi, işlem maliyetlerini beşte
bir, hatta daha yüksek oranda (grup büyüklüğüne bağlı olarak) düşürmüştür. Grupların
üyelerini kendilerinin seçmesi, cinsiyet, toprak sahipliği ve gelir açısından homojenliği
artırmakta ve geri ödemeyi teşvik etmektedir603. Dolayısıyla, borçlananlar teminat
olarak kullanabilecekleri fiziki sermayeye sahip olmasalar da sosyal teminata sahip
bulunmaktadır. Mevcut sosyal sermayenin (grubun bulunduğu bölgedeki güven ve
ilişkiler ağı) kullanılmasıyla grup yöntemi kredilerin geri ödemesini garanti etmektedir.
Grup üyelerinin, grup olarak (müşterek sorumlulukla) borçlanmaları, kendi grup
üyelerini seçmeleri, birbirlerine karşılıklı olarak kefil olmaları veya grubun kredilerini
602 Machiko Nissanke, “Donors’ Support for Microcredit as Social Enterprise”, United Nations
University World Institute for Development Economic Research, No:2002/127, Aralık 2002, s.5 603 Thierry Van Bastelaer, “Imperfect Information, Social Capital and the Poor’s Access to Credit”, IRIS
Working Paper, Sayı. 234, Ekim 1999, s.12.
238
geri ödeyen üyeleri sayesinde yeni kredi almaları mümkündür ki buna koşullu yenileme
denmektedir. Bu grup içi teşvikler ve dinamikler düzenli olarak, genellikle haftada bir,
gerçekleştirilen grup toplantıları ile pekiştirilmektedir. Söz konusu toplantılar
borçlanıcıların motivasyonunu etkileyerek üyelerin birbirlerini izlemesini, geri
ödemelerin gözetimini ve grup içi baskı yaratılmasını sağlamakta, pek çok kredi
uygulamasında görülen bilgi asimetrisi maliyetini azaltmaktadır. Bu yaklaşım, yani
kredilendirme sürecinde sosyal sermayenin fiziki teminat yerine kullanılması fikri,
informal bankacılık alanında bir süredir var olan bir yaklaşımsa da formal bankacılık
dünyasında tamamıyla yenidir.604
Mikrofinansman kurumları, aşamalı kredi, sık aralıklı ödeme takvimi, geri
ödemeye yönelik dinamik teşvikler sağlamak için zorunlu tasarruf gibi yeni
mekanizmalar da uyarlamaktadır. Aşamalı kredi, borçluların, borçlarını zamanında
ödemeleri halinde daha fazla borç alabilecekleri bir sistem anlamına gelmektedir. Buna
göre, sistem güvenilir olduğu ve alternatif finansman kaynakları daha az cazip olduğu
sürece, bu tür bir teşvik, geri ödemeleri artıracaktır. Sık aralıklı ödeme takvimi de geri
ödemeleri güvence altına alan ek bir mekanizma rolünü oynamaktadır. Birçok
mikrofinansman kurumu, yatırımlar sonuç vermeden geri ödemeleri toplamaya
başladığı için, aslında borçlunun sabit gelirine yatırım yapmakta ve böylece proje
başarısız olsa bile borcun bir kısmının geri ödemesini garanti etmiş olmaktadır. Acil
fonlar için zorunlu tasarruflar ve diğer grup fonları ise, geri ödenmeyen borçlara karşı
bir sigorta rolü üstlenmektedir.605
2.7. Mikrofinansman Kurumlarının Fon Kaynakları
Mikrofinansman kurumları mali yapıları, birkaç fon kaynağından beslenerek
oluşmaktadır. Bunların başında yatırımcıların tasarrufları, diğer bir ifade ile mevduatlar
gelmektedir. Öte yandan mikrofinansman sektörünün gelişimine çok büyük katkılar
sağlayan tasarrufların çoğunluğu, zorunlu tasarruflardan oluşur. Buna göre, yoksullara
ve çok düşük gelirli insanlara tasarruf alışkanlığı kazandırmayı da hedefleyen zorunlu
tasarruf uygulamasında; müşterilerin kullandıkları kredi tutarının belli bir oranı, zorunlu
604 Anderson, Locker ve Nugent, s.4. 605 Nissanke, s.5.
239
olarak, söz konusu müşterinin tasarruf hesaplarına aktarılmaktadır. Zorunlu tasarruf
kesintisi olarak adlandırılan bu tutar, kredi borcunu tamamen ödenene kadar müşterinin
hesabında tutulmaktadır. Müşteri, bu tutarı istese de kullanamamaktadır. Buna göre,
zorunlu tasarruflar uygulamasıyla, kullandırılan kredilerin geri dönüşünün garanti altına
alınması ve söz konusu kurumlara fon kaynağı yaratılması amaçlanmaktadır.
Mikrofinansman kurumlarının diğer bir fon kaynağı da bağış kuruluşlarından
sağlanan hibe ve yardımlardır. Bağış kuruluşları piyasada sunulan diğer fonların
maliyetlerine göre daha ucuz kaynak maliyeti olması nedeniyle, mikrofinansman
kurumları tarafından fon kaynağı yaratmada hiç şüphesiz tercih edilmektedir.
Mikrofinansman kurumları bağış kuruluşlarının yanı sıra, ticari bankalardan
sağladıkları ticari kredileri de fon kaynağı olarak kullanırlar. Piyasa imkanları dahilinde
kullanılan bu krediler, bağış kuruluşlarından sağlanan fonlara göre daha maliyetlidirler.
Bu nedenle, maliyeti kısmanın bir yolu olarak kısa vadeli kullanılırlar. Ayrıca bu
krediler teminata dayalı olarak kullandırıldıkları için mikrofinansman kurumları
tarafından pek tercih edilmezler. Öte yandan, uluslararası uygulamalara bakıldığında,
mikrofinansman kurumların tahvil ihraç etmek suretiyle sermaye piyasalarından kaynak
sağlayabildikleri de görülmektedir. Günümüzde mikrofinansman kurumları, kaynak
maliyeti az, likiditesi yüksek yeni kaynak arayışları içine girmişlerdir.
Mikrofinansman kurumlarının, özellikle son yıllarda sıklıkla başvurdukları diğer
fon kaynakları ise, tahvil ve hisse senedi ihracı ile menkul kıymetleştirme gibi
yöntemlerdir. Ancak, mikrofinansman kurumları, bu yöntemlerin uygulanması sırasında
bazı engellerle karşılaşmaktadırlar. Örneğin, tahvil ihracı yoluyla uzun vadeli fon
kaynağına erişim seçeneğinde, yatırımcılar, tahvilin kalitesi açısından devlet bankaları,
hazine veya kalkınma bankaları gibi kuruluşlardan garanti beklemektedirler. Çünkü,
mikrofinansman kurumları vermiş oldukları krediler karşılığında herhangi bir teminat
istememektedirler. Bu nedenle mikrofinansman kurumları, verdikleri mikrokredileri
karşılık göstererek tahvil ihracını arttırma yolunu tercih etmişlerdir. Ancak, özellikle
bankalar, mikrofinansman kuruluşlarının tahvillerine aşırı yatırım yapmaktan
kaçınmışlar ve daha güçlü finansal yapıya sahip olan büyük mikrofinansman
240
kurumlarının tahvillerine ilgi göstermişlerdir. Bu durum, genel olarak, mikrofinansman
kurumlarının ihraç edeceği tahvillere olan talebi azaltmaktadır.606
Mikrofinansman kurumları, gerçekleştirdikleri hisse senedi ihracında da bazı
engellerle karşılaşmaktadırlar. Özellikle gelişmemiş veya gelişmekte olan ülkelerde
faaliyette bulunan mikrofinansman kurumları, halka arz yoluyla hisse senedi ihraç
etmek istemelerine rağmen, bu ülkelerde borsaların yeterince gelişmemiş veya hiç
kurulmamış olması nedeniyle, finansal kaynaklara ulaşmada önemli sorunlar
yaşamaktadırlar. Ayrıca, mikrofinansman kurumları hukuki yapılarından kaynaklanan
sorunlar nedeniyle, uluslararası yatırımcılar tarafından tercih edilmemektedirler. Çünkü,
özellikle yeni kurulan mikrofinansman kurumlarının büyük bölümünün kar edememesi
ve edinilen kârların dağıtılmayan karlar olarak tutulması hisse senedi karlılığını da
düşürmektedir. Menkul kıymetleştirme ise, piyasanın sığlığı ve olgunluk aşamasında
olmaması gibi sorunlar nedeniyle, sınırlı sayıda yatırımcının ilgi duyduğu bir yöntem
olmuştur.607
2.8. Mikrofinansman Kurumlarının Sağladığı Faydalar ve Kalkınmaya Etkileri
Gelişmekte olan ülkelerin pek çoğunda kurumsal finansman hizmetlerinin yerel
bazda bulunmaması, genel olarak tasarruf sahiplerini; özel olarak ise, düşük gelirli
insanları olumsuz etkilemektedir. Oysa, tasarrufların etkin biçimde harekete
geçirilmesinin çok sayıda faydası bulunmaktadır. Ancak bu faydalar, katılımcı finansal
kurumların devlet tarafından dikkatli bir biçimde denetleniyor olması şartına dayanır.
Bu tür bir denetimin olmaması halinde, fakir tasarruf sahiplerinin mevduatları risk altına
girebilir. Bu nedenle, yerel tasarrufların gönüllülük esasına göre harekete geçirilmesine
izin verilmesinden önce, mikrofinansman kurumlarının, devlet tarafından, titiz ve
kapsamlı bir şekilde denetlenmeleri gerekir. Ancak iyi bir denetim sistemi ile gönüllü
tasarrufların harekete geçirilmesi, sosyal ve ekonomik gelişmeye katkı sağlayabilir.
606 İslam Konferansı Teşkilatı Ekonomik ve Ticari İşbirliği Daimi Komitesi (İSEDAK), Ülke Raporları:
“Yoksulluğun Önlenmesinde Mikrokredi Uygulamaları ve Türkiye”, 2007, s.18. http://www.comcec.org/EN/belge/arsiv/doc/TURKEY%2023-07%20CR(1)TR.doc[02.08.2008]
607 A.g.e., ss.18-19.
241
Buna göre, söz konusu koşullar altında faaliyet gösteren mikrofinansman kurumlarının
sağlayacakları faydalar şu şekilde sıralanabilir.608
- Bireylere ve girişimlere faydaları: Gönüllü tasarruflar, mikrofinansman
kurumları tarafından yerel olarak harekete geçirildiğinde, hanehalkına ve
çeşitli büyüklükteki girişimlere fayda sağlayabilirler. Örneğin
mikrogirişimler, işletme sermayelerini ve yatırım ihtiyaçlarını tamamen ya
da kısmen kendileri finanse edebilirler. Bu kapsamda, bir mikrofinansman
kurumunun mevduatlarındaki artış, mikrogirişimcilere sağlanabilecek kredi
miktarını artırarak, onların informal piyasadan daha az borçlanmalarına ve
kullandıkları borçların maliyetinin düşmesine yardımcı olabilir. Buna ek
olarak, düşük gelirli hanehalklarının ve mikrogirişimlerin, bir
mikrofinansman kurumunda tasarruf hesabı açtırmak suretiyle kredi
kullanmaları ve kredi geçmişi edinmeleri, geleneksel bankacılık sektörünün
kredi açmak için isteyeceği teminatları sağlayamayacak olmaları nedeniyle,
önemlidir. Ayrıca, mikrofinansman kurumlarında açılan tasarruf hesapları,
düşük gelirli hanehalklarına, nakit akışları ile tüketim kalıplarını
uyumlulaştırmakta yardımcı olabilmektedir. Bu kapsamda, çok sayıda
hanehalkı ve mikrogirişim, mevduat hesabı açar açmaz kredi
kullanmaktadır. Bu strateji, işletme ve yatırım sermayesi olarak veya
tüketim amacıyla kullanılan kredilerin, düşük bir nakit akışıyla ödenmesini
temin ederken; acil durumlar için de mali rezerv tutulmasına imkan
vermektedir.
- Gruplara, organizasyonlara ve kurumlara faydaları: Mikrofinansman
kurumlarında tutulan likit mevduat hesaplarının, bir grubun, teşkilatın veya
kuruluşun adına açılabiliyor olması, bu mevduatlar için yeni bir mudi
profilinin oluşmasına neden olmuştur. Buna göre yeni mudiler, okulları, köy
sandıklarını, hükümet birimlerini, dini kuruluşları, kırsal projelere fon
sağlayan kalkınma programlarını ve gönüllü ajansları, tasarruf ve kredi
kooperatiflerini de içine alan çok sayıdaki yerel kuruluşu, işçi, kadın,
gençlik, din ve spor kuruluşlarını kapsamaktadır.
608 Robinson, ss.263-265
242
- Mikrofinansmanın uygulanmasından sorumlu finansal kurumlara faydaları:
Tasarrufların, ticari kredi programları ile birlikte harekete geçirilmesi,
sürdürülebilir mikrofinansman kurumlarının artmasını sağlar. Ayrıca,
mikrokredi portföylerin tamamen ticari bir biçimde finanse edilmesi,
hükümetin ya da bağış yapanların finansmanına bağımlı işleyişi ortadan
kaldırır. Örneğin BRI ve BDB, tüm kredilerini, yerel olarak toplanan
mevduatlarla finanse ederler ve her ikisi de daima kardadırlar.
- Hükümetlerin ve bağış yapanlara faydaları: Hükümetler ve bağış yapanlar
da mikrofinansman kurumlarından yararlananlar arasındadırlar. Çünkü, bu
kesimin mikrokredi portföylerinin oluşması için sağladıkları fonlar, çeşitli
kalkınma projelerinde kullanılabilmektedir. Hükümetler ayrıca, ekonomiye
ve topluma sağlanan faydalardan da kazançlı çıkarlar.
- Ekonomiye, kalkınmaya ve özkaynaklara faydaları: Mikrofinansman
kurumlarının, yerel düzeyde topladıkları tasarruflar, mali piyasaları
derinleştirmektedir. Bu sayede artan yurtiçi tasarruflar ise, yüksek ekonomik
büyümeye yardımcı olacak biçimde yurtiçi yatırımları artırmaktadır.
Böylece mikrofinansman kurumları, yoksulun yoksulluğundan sıyrılmasına
ve özkaynakların artmasına yardımcı olmaktadırlar. Öte yandan, hem
kurumsal ticari krediler hem de informal ticari krediler, potansiyel
mikrokredi taleplerini karşılayabilecek kapasiteye sahiptirler. Ayrıca, kredi
kullananların birçoğu, formal piyasada olduğundan daha yüksek bir maliyet
karşılığında, informal piyasadan borç kullanmayı tercih etmektedir.
Toplumun tasarruflarını harekete geçiren mikrofinansman kurumları ise,
daha büyük tutardaki kredileri daha düşük maliyetle sağlayabilmektedirler.
Diğer taraftan, tasarrufların harekete geçirilmesi, yoksulların, kendi
yatırımlarını kendilerinin finanse etmelerine ve mikrofinansman
kurumlarının sermaye sahibi olarak küçük miktarlarda kredi açmalarına
imkan tanımaktadır. Bu nedenle mikrofinansman kurumları tarafından kabul
edilen tasarruflar, toplam yurtiçi tasarrufların artmasına yol açmaktadır.
Buna ek olarak, pek çok tasarruf sahibi, gönüllülük esasında yapılan
tasarrufların, kendileri üzerinde disipline edici etki yarattığını ve bu şekilde
daha çok birikim yaptıklarını belirtmektedirler. Özet olarak mikrofinansman
243
kurumları, hem düşük gelirli kesiminin kalkınmasını teşvik etmekte hem de
gelir dağılımına olumlu katkılarda bulunmaktadırlar.
Öte yandan, çalışmanın içeriği bakımından, mikrofinansman kurumlarının,
gelişmekte olan ülke ve bölgelerde yoksulluğun azaltılmasına ve kalkınmanın
sağlanmasına yönelik etkilerine de dikkat çekmek gerekir. Buna göre, mikrofinansman
kurumlarının, müşterilerine sağladıkları ürün ve hizmetler aracılığıyla, yoksul kesimin
gelirlerinde önemli artışlar sağladıkları ve bu sayede bulundukları ülkenin kalkınma
sürecini hızlandırdıkları, yapılan çeşitli çalışmalar ile ortaya konmuştur. Örneğin BRI
müşterilerinin üzerinde yapılan bir araştırma, bu müşterilerin ortalama gelirinde %112
oranında bir artış olduğunu ve ailelerin %90’ının yoksulluk sınırının üzerine çıktığını
ortaya koymuştur. Bu çalışmaya katılan 121 kişiden sadece 12’si gelirlerinin
artmadığını belirtmiştir. Grameen Bank verilerine göre ise, Banka müşterilerinin %51’i,
ilk kredilerini aldıktan sonra yoksulluk sınırını aşmışlardır.609
Mikrofinansman kurumlarının kalkınmaya etkilerini ortaya koyan araştırmaların
bir kısmı da çocukların okula gönderilme oranları üzerine yapılmıştır. Bu konuda
araştırma yapan Carolyn Barnes, Gary Gaile ve Richard Kibombo, Uganda’da,
mikrofinansman kurumlarının müşterilerinin çocuklarının eğitimlerine, müşteri
olmayanlardan daha fazla harcama yaptıklarını ortaya koymuşlardır.610 Bangladeş’te
yapılan araştırmada ise, Grameen Bank’ın üyelerine sağladığı kredilerde gerçekleşen
her yüzde 1’lik artışın, kız çocukların okula kaydettirilmesi olasılığını %1.9 oranında
arttırdığı tespit edilmiştir. Erkek çocuklar için bu oran, %2.4 olarak saptanmıştır.611
Öte yandan, mikrofinansman kurumları, kadının toplum içindeki rolünü
güçlendiren uygulamalarda bulunarak da kalkınmaya etki etmektedirler. Örneğin birçok
kurum, erkeklerden daha yüksek geri ödeme oranına sahip oldukları için kadın
müşterileri tercih etmektedir. Ayrıca mikrofinansman kurumları, kadınları sadece
finansal işlemler içinde yer almaya teşvik etmekle kalmamakta; aynı zamanda,
609 Rosintan D. M. Panjaitan-Drioadisuryo ve Kathleen Cloud, “Gender, self-employment and
microcredit programs: An Indonesian case study”, The Quarterly Review of Economics and Finance, Cilt 39, 1999, s.775.
610 Carolyn Barnes, Gary Gaile ve Richard Kibombo, “The Impact of Three Microfinance Programs in Uganda”, 2001, s.64. http://www.microfinancegateway.org/files/2935_Barnes_2001.pdf[25.06.2008]
611 Schwiecker, s.15.
244
ekonominin aktif bir bireyi olmaya ve kendi adlarına mülk sahibi olmaya da
yönlendirmektedirler. Bu kapsamda, Susy Cheston ve Lisa Kuhn adında iki
araştırmacının, Nepal’de yaptıkları araştırmada, bir mikrofinansman programına dahil
olan kadınların yüzde 68’inin aile planlaması, çocukların evliliği, mal-mülk alım satımı
ve kızları okula gönderme gibi erkeklerin hakimiyetinde olan konularda karar verme
yetkilerinin arttığını saptamışlardır.612
Mikrofinansman kurumları, sağladıkları hizmetler aracılığıyla insan sağlığı ile
ilgili kalkınma sorunlarının azaltılmasına da etki etmişlerdir. Örneğin, Morgan State
Üniversitesi’nin bir çalışmasında, mikrokredinin aile planlamasının yaygınlaşması
üzerinde olumlu etkileri olduğu ve bunun da istenmeyen hamilelikleri ve anne
ölümlerini azalttığı öne sürülmektedir.613 Ayrıca mikrofinansman kurumları,
müşterilerinin gelir seviyesini arttırarak, AIDS ya da diğer bulaşıcı hastalıklara
yakalanmış olan üyelere ve onların ailelerine, bu hastalıklarla daha iyi baş etme
konusunda destek olmaktadırlar.614
Diğer taraftan, mikrofinansman kurumları, gelişmekte olan ülkelerde
yenilenebilir enerji teknolojilerinin alınması için kredi sağlayarak, bu ülkelerin kişi
başına enerji tüketimlerini, karbon emisyonunu artırmadan yükseltmelerine de destek
olmaktadırlar. Örneğin, 2003 yılında 80 farklı ülkeden 140 mikrofinansman kurumu ile
yapılan ankette, 21 mikrofinansman kurumunun evlerde güneş enerjisi sistemi
kurulması için kredi verdiği görülmüştür.615 Ayrıca Bangladeş’te, Grameen Bank ile
işbirliği yapan ve kırsal alanda enerji hizmeti veren bir şirket olan Grameen Shakti,
23.000’den fazla eve güneş enerjisi sistemi kurarak, mikrofinansman kurumlarının
çevresel sürdürülebilirlik alanındaki faaliyetlerine iyi bir örnek teşkil etmiştir.616
612 Susy Cheston ve Lisa Kuhn, “Empowering Women through Microfinance”, 2002, s.18.
http://www.microfinancegateway.org/files/3240_Cheston_2002.doc[25.06.2008] 613 Schwiecker, s.18. 614 Barnes, s.64. 615 Nancy Wimmer ve Dipal Barua, “Less is more, Microfinance for solar energy in rural areas”
Renewable Energy World, Review Issue, 2004-2005, Cilt. 7, Sayı 4, s.174. 616 Schwiecker, s.21.
245
2.9. Dünya Genelinde Mikrofinansman Kurumlarının Uygulamaları
Kalkınma için global bir ortaklık geliştirmek, aşırı yoksulluğu ve açlığı ortadan
kaldırabilmek, kadınların sosyal statülerinin güçlendirilmesini sağlamak gibi Birleşmiş
Milletler Milenyum Kalkınma Hedefleri içinde de yer alan amaçların yanı sıra,
geleneksel bankacılık sisteminde finansman imkanlarından yararlanamayan, gelir
seviyesi çok düşük kişi ve kurumların finansmanı ve desteklenmesi amacını da taşıyan
mikrofinansman sistemi, dünyanın çeşitli bölgelerinde uygulanmakta ve giderek de
önem kazanmakta, gelişmektedir. Mikrofinansman uygulamalarının beklenenden daha
iyi sonuçlar vermesi, yoksullukla mücadele veya ticari kar elde etmek isteyen kurum ve
kuruluşların dikkatini çekerek bu uygulamaların tüm dünyada yaygınlaşmasını ve
mikrofinansman hizmetlerine olan talebin artmasını sağlamıştır. Özellikle 1997 yılında
gerçekleşen Uluslararası Mikrokredi Zirvesi’nde, 2005 yılına kadar dünyanın en yoksul
100 milyon ailesine ve özellikle bu ailelerdeki kadınlara, kendi işletmelerini kurmaları
ve üretime yönelik diğer faaliyetleri gerçekleştirebilmeleri için kredi sağlayacak global
bir hareket, bir kampanya ya da bir başka deyişle seferberlik başlatılması, bu gelişimi
daha da hızlandırmıştır. Ayrıca, 2005 yılının Birleşmiş Milletler tarafından “mikrokredi
yılı" olarak kabul edilmesi, mikrofinansman sisteminin gelişim sürecine olumlu katkılar
sağlamıştır.
Bu kapsamda, Tablo 13’te gösterilen 2007 Mikrokredi Zirvesi Kampanyası
raporu verilerine göre, 2006 yılı sonu itibariyle 3.316 mikrofinansman kurumunun
133.030.913 müşteriye ulaştığı ve bu müşterilerin 92.922.574'ünün en yoksul olarak
nitelendirilen kesimden oldukları ve ilk kez mikrokredi kullandıkları belirtilmektedir.
Rapora göre, ilk kez kredi kullanan bu kesimin %85.2’sini (79.130.581 kişi) kadın
müşteriler oluşturmaktadır. Ayrıca 2007 yılında, mikrofinansman kurumlarının 873'ü
bir Kurumsal Eylem Planı (Institutional Action Plans-IAPs)'na katılmışlardır. Bu
kurumlar, rapor edilen en yoksul müşterilerin %92.4'lük kısmı için bir hesap
oluşturmuşlardır.
246
Tablo 13
Mikrofinansman Kurumları ve Müşterilerine Ait Rakamlar
Kaynak: Sam Daley-Harris, State of The Microcredit Summit Campaign Report 2007, USA, 2007, s.2.
Öte yandan, her ailenin beş kişiden oluştuğu varsayılarak yapılan hesaplamada,
2006 yılı sonu itibariyle bu kurumların 92.9 milyon en yoksul aileye, yani 464.612.870
aile ferdine ulaştıkları belirtilmiştir. Kampanyanın yıllar içindeki gelişimi ise Tablo
14’te yer almaktadır. Yine 2007 Mikrokredi Zirvesi Kampanyası raporunda, 1 dolar ve
altındaki yoksul insan grubuna hizmet veren 3.316 mikrofinansman kurumunun
%71.2'sinin (2,364 kuruluş) 2.500 ve altında müşteriye, %17.2’sinin 2.500-10.000 (572
kuruluş) arası müşteriye, %9.4'ünün 10.000-100.000 (313 kuruluş) arası müşteriye,
%1.6'sının (54 kuruluş) 100.000 müşteriye hizmet verme kapasitesine sahip olduğu
belirtilmiştir (Tablo 15).
Yine 2007 Mikrokredi Zirvesi Kampanyası raporuna göre, 2006 yılı sonu
itibariyle toplam sayıları 3.316 olan mikrofinansman kurumlarının bölgelere ya da
kıtalara göre dağılımı incelendiğinde, bu kurumların 970’inin Sahra-altı Afrika’da,
1.677’sinin Asya ve Pasifik bölgelerinde, 579’unun Latin Amerika ve Karayip
bölgelerinde ve 30’unun ise Orta Doğu ve Kuzey Afrika bölgelerinde bulunduğu
anlaşılmaktadır. Bir başka deyişle, Tablo 16’da gösterilen verilerden de anlaşılacağı
Rapor Edilen Mikrofinansman Kurumlarının Sayısı (1997-2006): 3.316
Sadece 2007 Yılında Rapor Edilen Mikrofinansman Kurumlarının Sayısı: 873
Sadece 2007 Yılında Rapor Edilen Mikrofinansman Kurumlarının Müşterileri İçerisinde En Yoksul Olanların Oranı:
% 92.4
2006 Sonu İtibariyle Toplam Müşteri Sayısı: 133.030.913
2006 Sonu İtibariyle En Yoksul Müşterilerin Sayısı: 92.922.574
2006 Sonu İtibariyle En Yoksul Kadın Müşterilerin Sayısı: 79.130.581
2006 Sonu İtibariyle Ulaşılan En Yoksul Aile Üyelerinin Toplamı: 464.612.870
247
üzere, mikrokredi kampanyası ağırlıklı olarak gelişmekte olan ülkelerde
uygulanmaktadır.
Tablo 14
1997-2006 Yılları Arasında Mikrofinansman Kurumlarının Gelişimi
Kaynak: Sam Daley-Harris, State of The Microcredit Summit Campaign Report 2007, USA, 2007, s.22.
Tablo 15
En Yoksul Müşteriler Bakımından Mikrofinansman Kurumlarının Büyüklüğü
Kaynak: Sam Daley-Harris, State of The Microcredit Summit Campaign Report 2007, USA, 2007, s.24.
Tarih Rapor Edilen Kurum Sayısı
Ulaşılan Toplam Müşteri Sayısı
Rapor Edilen En Yoksul
Müşteri Sayısı
12/31/1997 618 13.478.797 7.600.000
12/31/1998 925 20.938.899 12.221.918
12/31/1999 1.065 23.555.689 13.779.872
12/31/2000 1.567 30.681.107 19.327.451
12/31/2001 2.186 54.932.235 26.878.332
12/31/2002 2.572 67.606.080 41.594.778
12/31/2003 2.931 80.868.343 54.785.433
12/31/2004 3.164 92.270.289 66.614.871
12/31/2005 3.133 113.261.390 81.949.036
12/31/2006 3.316 133.030.913 92.922.574
En Yoksul Müşteriler Bakımından
Mikrofinansman Kurumlarının
Büyüklüğü
Kurumların Sayısı
En Yoksul Müşterilerin
Toplam Sayısı
En Yoksul Müşterilerin
Toplam İçindeki Payı
1 Milyon ve Üstü - 21.064.653 22.7
100.000-999.999 54 15.753.872 17.0
10.000-99.999 313 8.429.435 9.1
2.500-9.999 572 2.762.997 3.0
2500’den Daha Az 2.364 1.400.896 1.5
Mikrofinansman Ağları 6 43.510.721 46.8
248
Tablo 16
Bölgelere Göre Mikrofinansman Kurumlarının ve Müşterilerinin Dağılımı
Kaynak: Sam Daley-Harris, State of The Microcredit Summit Campaign Report 2007, USA, 2007, s.26.
Buna göre, tüm mikrofinansman kurumlarının içerisinde, sözü edilen bölgelerde
bulunan gelişmekte olan ülkelerdeki mikrofinansman kurumlarının payı %98
düzeyindedir. Mikrokredi Zirvesi Kampanyası tarafından hazırlanan bu raporda, Orta
Doğu ve Kuzey Afrika, Doğu Avrupa ve Orta Asya ile Kuzey Amerika bölgelerine ait
veriler toplanırken, üç büyük kurum tarafından sağlanan rakamlar dikkate alınmıştır.
Buna göre raporda, 2006 yılı için toplam müşteri sayısını gösteren veriler, Orta Doğu ve
Kuzey Afrika için Sanabel’den, Doğu Avrupa ve Orta Asya için The Microfinance
Center (MFC)’dan ve Kuzey Amerika için ise, Aspen kurumundan sağlanmıştır. Ancak
Bölgeler Raporlanan
Kurum Sayısı
Toplam Müşteri Sayısı (2005)
Toplam Müşteri Sayısı (2006)
En Yoksul Müşteri Sayısı (2005)
En Yoksul Müşteri Sayısı (2006)
En Yoksul Kadın
Müşteri Sayısı
(2005)
En Yoksul Kadın
Müşteri Sayısı (2006)
Sahra-altı Afrika
970 7.429.730 8.411.416 5.380.680 6.182.812 3.422.825 4.036.017
Asya ve Pasifik
1.677 96.689.252 112.714.909 74.330.516 83.755.659 63.934.812 72.934.477
Latin Amerika ve Karayip
579 4.409.093 6.755.569 1.760.405 1.978.145 1.258.668 1.384.338
Orta Doğu ve Kuzey Afrika
30 1.287.318 1.722.274 387.951 755.682 321.004 621.111
Gelişmekte Olan Ülkeler Toplamı
3.256 109.815.393 129.604.168 81.859.552 92.672.298 68.937.309 78.975.943
Kuzey Amerika ve Batı Avrupa
39 55.707 54.466 13.318 25.265 7.862 11.765
Doğu Avrupa ve Orta Asya
21 3.390.290 3.372.280 76.166 225.011 47.856 142.873
Sanayileşmiş Ülkeler Toplamı
60 3.445.997 3.426.746 89.484 250.276 55.718 154.638
Genel Toplam
3.316 113.261.390 133.030.913 81.949.036 92.922.574 68.993.027 79.130.581
249
söz konusu kurumlardan sağlanan bu veriler, ulaşılan en yoksul müşteri sayısını
içermez. Ayrıca bu verileri kapsayan mikrofinansman kurumlarından bazıları
Mikrokredi Zirvesi Kampanyası’nın da üyesidir. Bu nedenle, çift saymadan kaçınmak
amacıyla söz konusu kurumlardan raporlanan değerler, Sanabel, MFC ve Aspen
kurumlarından alınan toplam üye sayısı rakamlarından düşülmüştür. Buna göre, Sanabel
tarafından Orta Doğu ve Kuzey Afrika için raporlanan bu veri, tabloda belirtilen 30
kuruma ek olarak 50’den fazla mikrofinansman kurumunun ürünüdür. Ayrıca, MFC
tarafından Doğu Avrupa ve Orta Asya için raporlanan toplam üye sayısı, tabloda
belirtilen 21 kuruma ek olarak 80’den fazla mikrofinansman kurumunun; Aspen
tarafından Kuzey Amerika için raporlanan toplam üye sayısı ise tabloda belirtilen 39
kuruma ek olarak 30 kurumun ürünüdür.617
2.3.9.1. Asya-Pasifik Bölgesi
Mikrokredi Zirvesi Kampanyası Raporu verileri bölgesel olarak ele alındığında,
mikrofinansmanın en fazla gelişim gösterdiği bölgenin Asya-Pasifik olduğunu
söylemek mümkündür. Nitekim bölge, Tablo 16’dan da anlaşılacağı gibi, dünyada
mikrofinansman kurumlarının en yoğun olduğu alanı kapsar. Bölgedeki
mikrofinansman kurumlarını Afrika ve Latin Amerika’dakilerle karşılaştıran birçok
araştırma, bu bölgedeki kurumların daha yüksek miktarlı tasarrufları ve kredileri elinde
bulundurduklarını ve diğer kıtadakilere oranla daha fazla müşteriye hizmet verdiklerini
ortaya koymaktadır. Ancak bu genelleme, bölge içerisindeki bazı büyük farklılıkların
üzerini örtmektedir. Çünkü, bu şekilde iyi hizmet veren mikrofinansman kurumlarının
özellikle Doğu Asya’da varlık gösterdiği bilinmektedir. Buna göre kıtada, GSMH’ye
oranı bakımından kredi dağıtımının, tasarrufların dolaşımının ve hizmet verilen müşteri
sayısının en fazla olduğu ülkeler Bangladeş, Endonezya, Tayland ve Vietnam’dır.
Tersine, Asya’nın en fazla nüfusa sahip iki ülkesi olan ve yoksulluğun çok yoğun
yaşandığı Hindistan ve Çin’de, çok az sosyal yardım programı bulunmaktadır. Ayrıca,
617 Sam Daley-Harris, State of The Microcredit Summit Campaign Report 2007, USA, 2007, s.26.
250
çeşitli unsurları olduğu halde Afganistan, Myanmar ve Pakistan gibi ülkelerde de bu tür
sosyal yardım programlarının sayısı azdır.618
Tablo 17
Asya’daki Mikrofinansman Kurumlarının Ülkelere Göre Dağılımı
2005
Kaynak: Microfinance Information Exchange, Benchmarking Asian Microfinance, Aralık 2007, s.5. http://www.themix.org/publication_detail.aspx?publicationID=225[01.07.2008]
Asya’daki mikrofinansman kurumlarının en yoğun olduğu ülke ise, Tablo
17’den de takip edilebileceği gibi, mikrofinansman sisteminin çıkış noktası olan
Bangladeş’tir. Ülkede, 2005 yılı sonu itibariyle 24.7 milyon kişi mikrofinansman
kurumlarından borçlanmıştır. Bu, ülkenin nüfusunun %17’sine denk gelmektedir.
Ayrıca, toplam nüfusun %50’sinin, yoksulluk sınırının altında kaldığı Bangladeş’te, söz
konusu kesimin mikrokredilerden aldığı pay ise % 35 düzeyindedir. Bu oran,
Bangladeş’te yoksul kesime erişebilme oranı bakımından, diğer ülke ve bölgelerle
618 John Weiss, Heather Montgomery ve Elvira Kurmanalieva, “Micro Finance and Poverty Reduction in
Asia: What is the Evidence?” Asian Development Bank Institute Research Paper Series, Sayı 53, Aralık 2003, s.2.
Yoksulluk Oranı (%)
Etki Oranı
Ülkeler Kurum Sayısı
Toplam Borçlanan
Sayısı (bin)
Toplam Nüfus
(milyon)
Ulusal Günde
1 $ Günde
2 $
Yoksul İnsanlar (milyon) Borçlanan
/ Nüfus (%)
Borçlanan / Yoksul
(%)
Bangladeş 274 24,757 142 50 41 84 70.7 17 35
Sri Lanka 23 1,422 20 25 6 42 4.9 7 29
Vietnam 11 6,116 83 29 - - 24.0 7 25
Kamboçya 14 605 14 35 34 78 4.9 4 12
Endonezya 49 6,421 221 27 8 52 59.9 3 11
Nepal 47 707 27 31 24 69 8.4 3 8
Filipinler 96 1,919 83 37 15 43 30.6 2 6
Hindistan 288 10,886 1,090 29 34 80 311.7 1 3
Pakistan 28 926 156 33 17 74 50.9 1 2
251
kıyaslandığında bir başarı olarak kabul edilse de aslında mikrokredi ihtiyacının
karşılanması bakımından ülkede halen bir açığın olduğunu göstermektedir.619
Öte yandan Bangladeş’teki Grameen Bank, Asya kıtasının en önemli
mikrofinansman kurumlarından biridir. Grameen Bank, borçlanma riskini azaltmak için
“grup izleme yöntemi” olarak adlandırılan bir kredi dağıtım politikası uygulayarak,
mikrofinansman sistemine yeni bir yaklaşım kazandırmıştır.620 Bu yöntem kapsamında
kırsal bölgelere gidilerek, orada finanse edilebilecek yoksul kişiler seçilmekte ve beşer
kişilik gruplar oluşturulmaktadır. Oluşturulan grupların her birinde sadece iki kişiye
kredi verilmekte; diğerlerine ise ancak ilk ikisi ödeme yapınca kredi açılmaktadır.
Böylece bir yerde ödemenin teminatı diğer grup üyelerinin baskısı olmaktadır.621
Banka, 2008 itibariyle yaklaşık, %97’si kadın olmak üzere yaklaşık 7.5 milyon
müşteriye ve 2.517 şubeye sahiptir.622 Öte yandan, çalışmanın sonraki bölümünde
Grameen Bank ile ilgili daha ayrıntılı bilgi aktarılacaktır.
Yine Tablo 17’de gösterildiği üzere, yoksul kesimin kredi ihtiyacının
karşılanması bakımından, Sri Lanka, Vietnam ve Kamboçya gibi ülkelerin, yoksul
nüfuslarına oran Bangladeş’ten sonra en fazla mikrokredi sağlayan ülkeler
konumundadırlar. Öte yandan Endonezya da mikrofinansman faaliyetleri bakımından
Asya’nın önemli ülkelerinden biridir. Yoksulluk oranının toplam nüfusun % 27’si
düzeyinde seyrettiği Endonezya’da bulunan 49 mikrofinansman kurumundan, 2005
sonu itibariyle, yaklaşık %11’i yoksul statüsünde olmak üzere 6.5 milyon kişi
borçlanmıştır.623 Öte yandan, Endonezya'da bulunan Bank Rakyat Indonesia (BRI)
ülkede bulunan en önemli mikrofinansman kurumudur. Bu banka kamu bankası olup,
daha çok kırsal kesime hizmet vermektedir. Halihazırda 30 milyona yakın müşterisi
olan Banka, 1980'lerin ortalarında hükümet destekli kırsal kredi programının başarılı bir
şekilde mikrofinansman bankasına dönüştürülmesi sonucu ortaya çıkmıştır. Ayrıca,
619 Microfinance Information Exchange, Benchmarking Asian Microfinance 2006, Aralık 2007, s.5.
http://www.themix.org/publication_detail.aspx?publicationID=225[01.07.2008] 620 United Nations, “Role of Microcredit in the Eradication of Poverty” General Assembly Resolution
and Report of the Secretary General, A/RES/52/194. Aralık 1997, s.4. http://www.grameen.com/index2.php?option=com_content&do_pdf=1&id=42[30.06.2008]
621 Dolun, s.13-14. 622 Grameen Bank, “Grameen Bank At A Glance”, 2008, s.2.
http://www.grameen-info.org/index2.php?option=com_content&do_pdf=1&id=26[01.07.2008] 623 Microfinance Information Exchange, Benchmarking Asian Microfinance, s.5.
252
Asya kıtasında gelişme gösteren diğer mikrofinansman hizmeti veren kuruluşlar olarak,
Bangladeş'teki Association for Social Advancement’i, Vietnam'daki People Credit
Funds’u, Kamboçya'daki Association of Cambodia Local Economic Development
Agencies’i, Hindistan'daki Self-Employed Women's Association Bank of India’yı ve
Malezya’daki Malaysia Amanah Ikhtiar’ı saymak mümkündür.624
2.3.9.2. Sahra-altı Afrika Bölgesi
Mikrofinansman kurumlarının yoğunluğu bakımından dünyanın bir başka
önemli bölgesi de Afrika kıtasıdır. 1980’li yılların ortalarında inşa edilmeye başlanan
Afrika mikrofinansman sektörü, gerek kurumlar, gerekse kurumların sağladığı hizmetler
bakımından giderek büyümektedir. Esasında, Afrika’daki mikrofinansman kurumları,
kredi müşterilerinin sayısı ve üye durumundaki tasarrufçular bakımından dünyanın en
üretken kurumları arasındadırlar. Ayrıca Afrika’daki mikrofinansman kurumları,
portföy kalitesi bakımından da diğer bölgelere göre yüksek performans
göstermektedirler.625 Tablo 18’de, bazı ülkelere göre Afrika’daki mikrofinansman
kurumlarının müşteri sayıları ve bu müşterilere sağladıkları toplam kredi tutarları
gösterilmiştir. Tabloya göre Gana en yüksek; Zimbabve ise en düşük müşteri sayısı ve
kredi tutarına sahip ülkelerdir.
Öte yandan, Dünya Bankasının yaptığı bir çalışma sonucunda, Doğu Afrika’da
faaliyet gösteren Pride; Senagel’deki Credit Rural and Credit Mutuel de Guinee, Credit
Mutuel de Senegal ve Village Banks Nganda; Burkina Faso’daki Reseau des Caisses
Populaires ve Sahel Action Project de Promotion du Petit Credit Rural ve Mali’deki
Caisses Villageoises de pays Dogon ve Kafo Jiginew’ı kapsayan dokuz mikrofinansman
programının başarı yolunda olduğu sonucuna varılmıştır. Bu çalışma raporuna göre, adı
geçen tüm programlar müşterilerine en yakın yörede kurulmuşlar, basit borç verme
teknikleri kullanmışlar, kültürel yapıya uygun olarak hem borç veren hem de borç alan
açısından pahalı olmayacak şekilde ve yüksek geri dönüşü sağlayacak etkin teknikler
kullanarak çalışmışlar; çoğu tasarrufları içermişler ve her ne kadar tüm maliyeti
624 Dolun, s.14. 625 Anne-Lucie Lafourcade, ve diğerleri, Overview of the Outreach and Financial Performance of
Microfinance Institutions in Africa Benchmarking Asian Microfinance, The MIX and CGAP, Nisan 2005, Aralık 2007, s.1. http://www.mixmbb.org/Publications/002-REG/AFRICA/02- AFRICA%20OTHER%20REPORTS/MIX_2003_African_Microfinance_Study_EN.pdf
253
karşılamasa da kredilerini ticari borç oranlarından daha yüksek bir orandan
fiyatlandırmışlardır.626
Afrika’da mikrofinansman faaliyetlerinin en yoğun olduğu bölge Sahra-altı
Afrika’dır. Tablo 16’da gösterildiği üzere, Sahra-altı Afrika’da, 2006 yılı itibariyle 970
mikrofinansman kurumu yer almakta; bu kurumlar, yaklaşık 8.5 milyon müşteriye
hizmet vermektedirler. Bu müşteriler arasında, en yoksul olarak nitelendirilebileceklerin
oranı ise %73.5’dir.627
Tablo 18 Afrika’daki Mikrofinansman Kurumlarının Ülkelere Göre
Müşteri ve Kredi Tutarı Dağılımı
2008
Kaynak: http://www.opportunity.org/NETCOMMUNITY/Page.aspx?pid=215&srcid=238[20.07.2008]
Öte yandan, Sahra-altı Afrika’daki pek çok program Grameen Bank’la aynı
özellikleri taşımaktadır: Risk yönetiminde ve borçlanıcıların eğitiminde grup
dayanışmasından yararlanılması, düzenli toplantılar sırasında geri ödeme yapılması ve
esnek geri ödeme programları gibi. Zira, Tablo 19’da başlıca nitelikleri özetlenen Sahra-
altı Afrika’daki beş mikrokredi programının hemen hepsinin, Grameen Bank’ın bazı
özelliklerini taşıdığı görülmektedir. Tablo 19’da ana hatları sunulan bu kurumlar
örgütsel yapı olarak farklılıklar göstermektedirler. FECECAM (Federation des Caisses
d’Epargne et de Credit Agricole Mutuel) hariç hepsi de bir dereceye kadar eğitim
faaliyetiyle ilgilenmektedir ve Zambuko Trust hariç hepsi borçlanıcıların ve/veya 626 United Nations, “Role of Microcredit in the Eradication of Poverty”, s.4. 627 Daley-Harris, s.26.
Ülkeler Aktif Kredi Müşterisi Sayısı Toplam Kredi Tutarı Gana 117,465 $98,836,973 Kenya 8,137 $3,885,581 Malavi 17,313 $15,194,461 Mozambik 7,297 $3,813,960 Ruanda 29,143 $3,865,160 Güney Afrika 1,885 $1,490,275 Uganda 20,749 $15,934,193 Zambiya 2,844 $3,946,307 Zimbabve 111 $57,645
254
üyelerin tasarruflarını da değerlendirmektedir. Yukarıda değinilen K-REP çeşitli
mikrokredi programlarının şemsiye kuruluşu niteliğindedir. PPPCR, Fransa
Hükümetinin ve Fransız STK’larının yardımıyla kurulmuştur. Program, Grameen
Bank’ın stratejilerini kullanarak, kırsal bölgelerdeki yoksul kadınları hedef almaktadır.
FECECAM ise, bir kredi birliğidir ve yerel ofisleri, yerel düzeydeki yönetim kurulları
ile ulusal ve bölgesel bir yapıya sahiptir. Birlik, üyelerine tarımsal ve tarımsal olmayan
amaçlı krediler vermektedir.628
Tablo 19
Sahra-Altı Afrika’dan Seçilmiş Bazı Mikrokredi Programları
Kaynak: Douglas R. Snow ve Terry F. Buss, “Development and the Role of Microcredit” Policy Studies Journal, Cilt 29, Sayı 2, 2001, s.300.
Diğer kıtalarda olduğu gibi Afrika'da da mikro finansman kuruluşlarının bir
araya gelerek oluşturduğu ağlar bulunmaktadır. Bunlardan biri Africa Microfınance
Network (AFMIN) ağıdır. AFMIN halihazırda Afrika kıtasında bulunan 18 ülkeden
300'ün üzerinde mikro finansman kuruluşunun bir araya geldiği uluslararası gayri resmi
bir organizasyondur. Kuruluşu 1996 yılında 15 Afrika ülkesinin mikro finansman
liderleri, WWB (Women's World Banking) ve UNDP, Mali'de bir araya gelerek bir
628 Snow ve Buss, ss.298-299.
K-REP PPPCR FECECAM Zambuko GAF Stokvel
Kurulduğu Ülke Kenya Burkina Faso Benin Zimbabve Güney Afrika
Kuruluş Yılı 1984 1988 1977 1990 1984
Sponsor Hükümet STÖ Hükümet STÖ STÖ
Grup Kredisi Evet Evet Evet Evet Evet
Tasarrufların Değerlendirilmesi
Evet Evet Evet Hayır Evet
Maliyetlerin Karşılanması
Evet Hayır Evet Evet Evet
Eğitim Evet Evet Hayır Evet Evet
255
bölgesel ağ oluşturma fikri ile başlamıştır. Bu organizasyon üyelerine, eğitim, teknik
bilgi, müşavirlik hizmetleri, veri tabanı oluşturma, en iyi uygulamalar hakkında bilgi
verme, üyeler arasındaki ilişkileri düzenleme hizmetlerinin yanında fon sağlamaya da
çalışmaktadır. Halihazırda fonlarının ana kaynakları WWB ile Almanya'da kurulu
sürdürülebilir kalkınma için uluslararası yardım kuruluşu olan ve Alman Kalkınma
Bakanlığına bağlı olarak çalışan GTZ tarafından sağlanmaktadır.629
2.3.9.3. Latin Amerika ve Karayip Bölgesi
Son yıllarda, finansal sistemin milyonlarca hanehalkına ulaşmasıyla, Latin
Amerika ve Karayip bölgesindeki mikrofinansman faaliyetleri de çok genişlemiştir.
1980 yılı sonlarından bu yana, mikrofinansman müşterilerinin sayısındaki hızlı artış,
Latin Amerika ve Karayip’i, Güney Doğu Asya ile birlikte mikrofinansmanın en fazla
geliştiği bölgelerden biri haline getirmiştir.630 Nitekim, 2007 Mikrokredi Zirvesi
Kampanyası Raporu’na göre, 2006 yılı sonu itibariyle bölgedeki mikrofinansman
kurumlarının müşteri sayıları 6.5 milyon kişiyi aşmıştır. Ancak bu sayının sadece
%29.2’si en yoksul müşterilerden oluşmaktadır.631 Bu sonuç, bölgedeki mikrofinansman
programlarının en yoksulları hedef almadığını göstermektedir. Buna rağmen, 2001
yılında, bölgedeki mikrofinansman müşterilerinin sayısının iki milyondan daha az
olduğu ve toplam kredi portföyünün ise 1 milyon doların biraz üzerinde olduğu dikkate
alındığında, 2006 yılı sonu itibariyle gelinen nokta son derece etkileyici görülmektedir.
Bununla birlikte potansiyel mikrokredi talep hala çok büyük ve talebin karşılanmadığı
büyük bir kesim daha vardır. Öte yandan, Latin Amerika ve Karayip bölgesinde,
mikrofinansman sektörünün aslan payına formal kurumlar sahiptir. Sektörün toplam
büyüklüğünün yaklaşık %70’i ve mikrofinansman sisteminden borçlananların
yarısından fazlası, bu kurumlardan hizmet almaktadır.632
Öte yandan Tablo 20’de görülen değerler, bölgedeki belli ülkeleri kapsamalarına
rağmen, Latin Amerika ve Karayip’deki mikrofinansman sektörünün toplam büyüklüğü
629 Dolun, s.16. 630 Sergio Navajas ve Luis Tejerina, Microfinance in Latin America and the Caribbean: How Large
Is the Market?, Inter-American Development Bank: Washington, D.C., 2006, s.1-2. 631 Daley-Harris, s.26. 632 Sergio Navajas, “Microfinance in Latin America and the Caribbean” the Inter-American Development
Bank, 2008, s.1. http://www.iadb.org/IDBDocs.cfm?docnum=1384010[12.07.2008]
256
hakkında genel bir fikir vermektedir. Zira, ülkeler arasında görülen farklılıklar da
anlamlıdır. Tablodaki ülkeler, mikrofinansman kurumlarının müşteri sayılarına göre
sıralanmışlardır. Buna göre toplam müşteri sayısı bakımından Meksika, bölgedeki
ülkeler arasında ilk sırayı alırken; bu ülkeyi Peru, Kolombiya ve Bolivya gibi daha
geleneksel yapıya sahip mikrofinansman piyasaları izlemektedir.633 Tabloya göre,
bölgedeki en fazla kurum sayısına ve portföy büyüklüğüne sahip olan ülke ise Peru’dur.
Peru’yu, portföy büyüklüğü bakımından Bolivya ve Şili izlerken; kurum sayısı
bakımından Meksika ve Guatemala takip etmektedir.
Tablo 20
Latin Amerika ve Karayip Bölgesinde Mikrofinansman
2005
Ülkeler Mikrofinansman
Kurumlarının Sayısı
Portföy Büyüklüğü (milyon $)
Müşteri Sayısı Ortalama Kredi
Tutarı ($)
1 Meksika 39 471 1.217.920 387
2 Peru 67 1.516 1.174.361 1.291 3 Kolombiya 22 315 608.282 518 4 Bolivya 21 635 548.242 1.158 5 Nikaragua 21 261 399.614 652 6 Guatemala 24 273 363.286 753 7 Ekvator 20 322 327.065 985 8 Şili 5 663 297.995 2.223 9 Brezilya 16 91 289.697 313 10 Dominik Cumhuriyeti 13 158 145.332 1.087 11 El Salvador 11 138 143.461 964 12 Honduras 14 80 143.118 560 13 Haiti 9 24 81.222 374 14 Paraguay 5 71 59.936 1.193 15 Kosta Rika 19 341 45.607 7.469 16 Venezuela 5 37 44.969 816 17 Panama 6 16 28.103 552 18 Uruguay 3 10 7.155 1.422 19 Arjantin 10 4 10.649 402 20 Jamaika 3 4 10.401 376 21 Guyana 1 2 4.184 413 22 Trinidad & Tobago 1 3 1.733 1.500 23 Barbados 1 4 384 9.446 Toplam 336 5,437 5,952,716 913
Kaynak: Sergio Navajas ve Luis Tejerina, Microfinance in Latin America and the Caribbean: How Large Is the Market?, Inter-American Development Bank: Washington, D.C., 2006, s.5.
633 Navajas ve Tejerina, ss.5-6.
257
Diğer taraftan, 2007 yılının ilk çeyreği itibariyle 630.000’in üzerinde
Meksikalıya kredi sağlayan Meksika’daki Banco Compartamos, Latin Amerika
bölgesinin en büyük, dünyanın ise en iyi performans gösteren mikrofinansman
kurumlarından biri olarak dikkat çekmektedir. Compartamos, 2006 yılı sonu itibariyle,
Meksika’nın 32 eyaletinin 29’unda, toplam 187 şube ile işlem yaparak, diğer
mikrofinansman kurumları için de bir dünya modeli olmuştur.634
Tablo 21
ACCION’un İş Ortaklarına İlişkin Göstergeler
2007
Kaynak: http://www.accion.org/NETCOMMUNITY/Page.aspx?pid=492&srcid=254[01.07.2008]
Latin Amerika’daki bir diğer önemli mikrofinansman kurumu ise, Bolivya’daki
Banco Solidario ya da kısa adıyla Banco Sol’dür. 1986 yılında Fundacion para
Promocion y el Desarrollo de la Microempresa (PRODEM) adıyla, bir STK olarak
kurulan Banco Sol, ilk yıllarda üç veya daha fazla girişimciden oluşan gruplara ufak
krediler sağlamıştır. Ancak, kısıtlayıcı hukuki ve finansal düzenlemelerle yönetilen bir
STK olan PRODEM’in, hizmet ağını genişletmek amacıyla ticari bankaya dönüşerek,
1992 yılında Banco Sol adını almasıyla, 170 milyon doların üzerinde bir kredi portföyü
ve 110.000’in üzerinde bir müşteri kitlesine sahip; 7 şehirde, 48 şube ile hizmet veren,
büyük bir mikrofinansman kurumu ortaya çıkmıştır.635
634 Elisabeth Rhyne ve Andres Guimon, “The Banco Compartamos Initial Public Offering” ACCION
International’s InSight, Sayı 23, Haziran 2007, s.1. 635 Rajdeep Sengupta ve Craig P. Aubuchon, “The Microfinance Revolution: An Overview”, Federal
Reserve Bank of St. Louis Review, Ocak-Şubat 2008, s.15.
Latin Amerika &
Karayip Afrika Asya Toplam
Aktif Müşteri Sayısı
3.03 milyon 88,538 1,976 3.12 milyon
Sağlanan Toplam Kredi Tutarı
$5.01 milyar $123 milyon $382,000 $5.14 milyar
Aktif Portföy Büyüklüğü
$2.89 milyar $81.6 milyon $169,000 $2.97 milyar
Ortalama Kredi Tutarı
$954 $922 $85 -
258
Öte yandan, Latin Amerika’da, bölgenin şehirlerindeki aşırı yoksulluğa hitap
etmek için 1961 yılında gönüllü bir yardım kuruluşu olarak kurulan, ancak daha sonra
hizmet alanını çeşitli kıta ve ülkelere taşıyan, ACCION International adında bir
mikrofinansman ağı da bulunmaktadır. ACCION’un amacı, dünyadaki yoksulluk
üzerinde kayda değer bir etki yaratmak için, sayıları giderek artan yoksul insanlara
mikrokredileri içeren finansal hizmetlerin tümüne erişim olanağı sağlamaktır.
ACCION’un iş ortakları ve iştirakleri, Latin Amerika başta olmak üzere, Karayip, Asya
ve Sahra-altı Afrika ve ABD’deki 24 ülkede faaliyet göstermektedir. ACCION’un
faaliyet sürdürdüğü bölgelerdeki iş ortaklarıyla gerçekleştirdiği hizmetlere ilişkin
göstergeler Tablo 21’de gösterilmiştir. ACCION, 1998 yılından bu yana, 6.2 milyondan
daha fazla insana, %97 geri ödeme oranıyla toplam 17.4 milyar dolar tutarında
mikrokredi sağlayan mikrofinansman programlarına iştirak etmiştir.636
2.3.9.4. Orta Doğu ve Kuzey Afrika Bölgesi
Gelişmekte olan bölgeler içerisinde, mikrofinansman sektörünün en genç olduğu
yerlerden biri, Arap bölgesi olarak da bilinen Orta Doğu ve Kuzey Afrika’dır. Bölgede
birçok başarılı mikrofinansman kurumu olmasına karşın, genellikle sistem bağışa
dayalı, piyasa derinliği düşük ve finansal sektörle entegrasyonu zayıf olarak
tanımlanmaktadır.637 Buna göre, Orta Doğu ve Kuzey Afrika bölgelerinde, 2006 yılı
sonu itibariyle 100’e yakın kurum, yaklaşık 1.7 milyon kişiye mikrofinansman hizmeti
sağlarken; bu rakam, 2007 yılı itibariyle 2 milyon kişiyi aşmıştır. Bölgede, tüm
mikrofinansman müşterileri içerisinde kadınların oranı %61; kırsal kesimde
yaşayanların oranı ise %22’dir. Bölgedeki mikrofinansman kurumlarının müşterileri,
ağırlıklı olarak informal sektörlerde çalışan girişimcilerden oluşmaktadır. Diğer
taraftan, bu kurumların müşterilerine sağladıkları krediler genellikle grup teminatı
yöntemine göre gerçekleşmektedir.638
636 http://www.accion.org/NETCOMMUNITY/Page.aspx?pid=492&srcid=254[01.07.2008] 637 Carlos Silva-Jauregui, “Remittances and Microfinance in MENA” United Nations Capital
Development Fund, Microfinance Matters, Yayın No 14, Temmuz 2005. http://www.uncdf.org/english/microfinance/pubs/newsletter/pages/2005_07/news_remittances.php [03.07.2008]
638 Mohamed Maarouf, “Microfinance in the Middle East and North Africa:State of Affairs” Planet Finance, Kasım 2005, s.3. http://www.dubai-microfinance.org/presentation/mohamed_maarouf.pdf[13.07.2008]
259
Tablo 22
Orta Doğu ve Kuzey Afrika’daki Mikrofinansman Kurumlarının Etkinliği
2006
Kaynak : Microfinance Information Exchange, Benchmarking Arab Microfinance 2006, Ocak 2008, s.3. http://www.themix.org/publication_detail.aspx?publicationID=198[01.07.2008]
Tablo 22’de gösterildiği gibi, bölgenin en büyük nüfusuna ve en yüksek
yoksulluk oranlarından birine sahip olan Mısır, bu özellikleriyle, bölgedeki
mikrofinansman piyasası için en büyük potansiyeli taşımaktadır. Ürdün, Lübnan ve
Filistin gibi, nüfusun 6 milyon sınırına ulaşmadığı daha küçük ülkelerdeki
mikrofinansman kurumları, Mısır’daki emsallerine göre daha az müşteri sayısına
ulaşmışlardır. Bu ülkeler, sosyal yardım programlarındaki başarılarına rağmen,
mikrofinansman hizmetlerine yönelik potansiyel talep ile geçerli arz miktarı arasında
ortaya çıkan büyük boşluklar konusunda geri kalmışlardır. Öte yandan, bölgede önemli
rol oynayan 97 mikrofinansman kurumunun, karma etki oranlarını gösteren 2006 yılı
araştırması, Mısır ve Yemen piyasalarını en yetersiz piyasalar arasında göstermiştir.
Buna göre Mısır’da incelenen 27 mikrofinansman kurumunun yoksul kesimin sadece
%2’sine, Yemen’de incelenen 14 mikrofinansman kurumunun ise yoksulların
Ülke Nüfus
Yoksulluk Sınırındaki
Nüfus (Günde $2)
(A)
Yoksulluk Sınırı
Altındaki Nüfus (%)
İncelenen Kurum Sayısı
İncelenen Kurumlardan Borçlananlar
(B)
Etki Oranı (B/A) (%)
Mısır 75.498.000 33.143.622 43.9 27 694.918 2.1
Fas 31.224.000 4.465.032 14.3 11 1.045.310 23.41
Yemen 22.389.000 10.119.828 45.2 14 36.918 0.36
Bahreyn 753.000 - - 3 2.175 -
Filistin 4.017.000 1.655.004 41.2 9 28.258 1.71
Lübnan 4.099.000 1.176.413 28.7 9 46.416 3.95
Ürdün 5.924.000 414.680 7.0 8 77.780 18.76
Suriye 19.929.000 8.051.316 40.4 6 46.065 0.57
Sudan 38.560.000 16.079.520 41.7 4 10.386 0.06
Tunus 10.327.000 681.582 6.6 3 123.504 18.12
Suudi Arabistan 24.735.000 - - 1 7.000 -
Irak 28.993.000 - - 2 16.353 -
260
%’1’inden daha azına hizmet sağlamaktadır. Ancak, bölgedeki birçok mikrofinansman
kurumu, finansal hizmetlerin sağlanmasına uygun olmayan ve zaman zaman
mikrofinansman kurumlarını engelleyen STK düzenlemelerini kapsayan
sınırlandırmalar altında işlem yapmayı sürdürmeleri bakımından, Mısır ve
Yemen’dekilere benzemektedir. Mikrokredi hizmeti sağlanan yoksul nüfusun neredeyse
dörtte biri, bölgedeki en yüksek etki oranına sahip olmayı başaran Fas piyasasında
bulunmaktadır.639 Bu kapsamda Fas, mikrofinansman alanında hizmet sağladığı
1.000.000’u aşkın aktif müşteri sayısıyla bölge lideri ülke konumundadır. 2006 yılı
itibariyle Fas’taki 11 mikrofinansman kurumu arasında yer alan, Al Amana, Zakoura ve
the Popular Bank Foundation isimli 3 kurum, ülkede piyasanın %90’ına hakim
durumdadır. Fas’ı aynı yıl itibariyle 700.000’e yakın aktif müşteri sayısına ulaşan Mısır
takip etmektedir. Ancak, mikrofinansman hizmetinin ülkedeki en yoksul kesime ulaşma
oranının (etki oranı) sadece %2.1 seviyesinde olması, Mısır piyasasına yeni
mikrofinansman kurumlarının girmesi konusunda büyük bir potansiyelin varlığını işaret
etmektedir. Bölgedeki bir başka ülke olan Ürdün’de ise, finansal verimliliğe sahip
kurumlar olmasına karşın, diğer ülkelere göre daha küçültülmüş bir piyasa
oluşturulmuştur.640 70.000’in üzerinde mikrogirişimcinin hizmet aldığı Ürdün
mikrofinansman piyasasında, Microfund for Women, Tamweelcom, National
Microfinance Bank, Middle East Micro Credit Company ve Ahli Microfinancing
Company, Relief Work Agency (UNRWA) ve Development and Employment Fund
gibi önemli kurumlar bulunmaktadır.641
Öte yandan, önemli bir bankacılık sektörüne sahip olan Lübnan’da bulunan
AMEEN adlı kurum, 2002 yılından bu yana mikrofinansman kurumunun lideri
durumundadır. AMEEN, işbirliği içersinde olduğu ülkedeki iki banka aracılığıyla
faaliyet yürütmektedir. Ülkede, piyasanın diğer kurumlarından biri de Al Majmoua’dur.
Öte yandan, Tunusta da kar amaçlı çalışan CRENDA adında bir mikrofinansman
639 Microfinance Information Exchange, Benchmarking Arab Microfinance 2006, Ocak 2008, s.2.
http://www.themix.org/publication_detail.aspx?publicationID=198[01.07.2008] 640 Commission of The European Communities, Access to Finance For Smes of The Middle East-
North Africa Region, Experts Group Report, Brüksel, 2006, s.16. 641 Mohamed Maarouf (ed), The newsletter for PlaNet Finance Middle East and North Africa, PlaNet
Finance, Mayıs 2007, s.8. http://www.microfinancegateway.org/files/41553_file_PF_MENA_Newsletter_may07.pdf[12.07.08]
261
kurumu ile bu alanda hizmet veren Tunisian Bank of Solidarity adında bir kamu fonu
bulunmaktadır.642 Filistin mikrofinansman sektörüne ise, sektördeki toplam kredi
portföyünün %80’ine, müşteri sayısının ise %90’ına sahip ve güçlü yurtdışı bağlantıları
olan FATEN (Palestine for Credit and Development), UNRWA (United Nations Relief
and Works Agency) ve CHF Paletsine adlı 3 önemli mikrofinansman kurumu
hakimdir.643 Bu kurumlardan FATEN, yaklaşık 43 milyon dolar toplam değeriyle, 1995
yılından beri, Gazze ve Batı Şeria’da, çoğu kadın olan girişimcilere mikrofinansman
krediler dağıtmaktadır.644
Küresel olarak bakıldığında ise, Orta Doğu ve Kuzey Afrika bölgesindeki
mikrofinansman kurumları, mikrofinansman sektöründen borçlananlar bakımından en
yüksek büyüme oranını kaydetmiştir. Buna göre müşteri tabanını 2006 yılı boyunca
%36 oranında genişleten bölge, geleneksel kurumlara ilişkin verilerin de hesaba
katılmasıyla, %25’lik uluslararası sektör ortalamasının bile üzerine çıkmıştır.645 Öte
yandan bölgedeki mikrofinansman kurumlarının 30 günlük ortalama portföy riski oranı
yaklaşık %1 düzeyindedir.646
2.3.9.5. Doğu Avrupa ve Orta Asya Bölgesi
Doğu Avrupa ve Orta Asya bölgesindeki ilk mikrofinansman faaliyetleri, 1992
tarihine kadar uzanmaktadır. Başlangıçta, Opportunity International, CARE
International ve FINCA gibi büyük mikrofinansman ağları ile Catholic Relief gibi dini
yardım kuruluşları, mikrofinansman faaliyetlerini başlatmak için çeşitli ülkelere
yardımlar göndermiş; daha sonra ise, bu girişimlerden bazıları bağımsız kurumlara
dönüşmüştür. Ayrıca, Dünya Bankası, Birleşik Devletler Uluslararası Kalkınma Ajansı
(United States Agency for International Development -USAID) ve Alman Kalkınma
Ajansı (The German Development Agency -GTZ) gibi bağışta bulunan uluslararası
642 Commission of The European Communities, s.16. 643 Minh-Huy Lai, “UNRWA MMP, Paletsine”, Planet Rating, Nisan 2006, s.2.
http://www.planetrating.com/ratings/UNRWA_Planet%20Rating_2006.pdf[12.07.2008] 644 Kathryn McConnell , “Microloans Help Businesses Expand in Palestinian Territories”, 2007,
http://www.america.gov/st/washfile-english/2007/October/20071017133931AKllennoCcM0.5735742.html[12.07.2008]
645 Microfinance Information Exchange, Benchmarking Arab Microfinance 2006, s.3. 646 Commission of The European Communities, s.17.
262
kurumlar, bölgede yeni mikrofinansman kurumlarının yaratılmasını sağlayan teknik
yardım ve bağışlarda bulunmuşlardır.647
Doğu Avrupa ve Orta Asya’daki düşük nüfus yoğunluğu ve yüksek gelir düzeyi,
bölgedeki mikrofinansman kurumlarının belirleyici iki özelliğini ortaya çıkarır: Düşük
sosyal etki ve yüksek kredi bakiyesi. Nitekim, Doğu Avrupa ve Orta Asya bölgesinde
nüfus yoğunluğu, dünyanın tüm gelişmekte olan bölgelerine göre en düşük seviyededir.
Bölgedeki mutlak yoksulluk düzeyi ise, günde 2 doların altında yaşayan nüfusun
%20’sinden daha az olması nedeniyle, diğer bölgelerden daha düşüktür. Ayrıca,
bölgedeki ülkelerin bazılarında, komünizmin çökmesinden sonra bir finansal aracılık
kültürü ortaya çıkmaya başlamıştır. Bu nedenle, Doğu Avrupa ve Orta Asya’daki
mikrofinansman kurumları, diğer bölgelerdeki kurumlardan daha gençtir. Bölgedeki
kurumların ortalama yaşı 7 yıl iken, 16 yıldan daha fazla süredir hizmet veren kurum
bulunmamaktadır. Bu durum, finansal sektörün gelişmesinde mikrofinansman
kurumlarının önemli bir rol oynamalarını sağlamıştır. Bölgedeki birçok ülkede,
mikrofinansman sektörünün aktif büyüklüğü, ticari banka sektörü ile rekabet
etmektedir. Zira, söz konusu ülkelerdeki bütün finansal hizmet sağlayıcıları içerisinde
en büyük olanlar arasında birçok mikrofinansman kurumu bulunmaktadır.648
Doğu Avrupa ve Orta Asya, yeni kurulan ve değişen çevreye uyum sağlama
özelliği bulunan mikrofinansman kurumları sayesinde, mikrofinansman alanında hızlı
bir gelişme göstermiştir. Zira bölgedeki kurumlar, genç olmalarına rağmen, yüksek
gelirli müşterileri hedeflenmelerinin, alacak yönetimindeki etkinliklerinin ve genellikle
daha yüksek olan kredi tutarlarının bir sonucu olarak, finansal performans bakımından
en güçlü kurumlar arasında yer almaktadırlar. Fakat hemen belirtmek gerekir ki bu
kurumlar, sektörde şiddetini arttıran rekabet nedeniyle, mikrofinansman faaliyetlerinde
647 Valentina Hartarska, Steven B. Caudill ve Daniel M. Gropper, “The Cost Structure of Microfinance
Institutions, In Eastern Europe And Central Asia” William Davidson Institute Working Paper, Sayı 89, Ocak 2006,ss.5-6..
648 Microfinance Information Exchange, Benchmarking Microfinance in Eastern Europe and Central Asia 2006, Kasım 2007, s.2. http://www.themix.org/publication_detail.aspx?publicationID=191[01.07.2008]
263
daha fazla etkinlik sağlamak için, daha düşük işlem maliyetlerine ihtiyaç
duymaktadırlar.649
Doğu Avrupa ve Orta Asya bölgesindeki mikrofinansman hizmetleri, Balkanlar,
Orta ve Doğu Avrupa, Belarus/Rusya/Ukrayna, Kafkasya ve Orta Asya olarak
ayrılabilecek beş farklı alt bölgede, dört farklı türden mikrofinansman kurumunca
sağlanmaktadır: Bu türler şunlardır:650
- STK’lar veya yalnızca mikrofinansmana yönelmiş finansal şirketler; - mikrofinansman hizmeti sağlayan ticari bankalar olarak kurulan
mikrofinansman bankaları;
- genellikle mikrofinansman hizmetlerine tahsis edilmiş banka içindeki ayrı
bir birim aracılığıyla bazı mikrokredileri sunan ticari bankalar ve
- kredi birlikleri.
Öte yandan, Tablo 24’te görüldüğü gibi, 2006 yılı sonu itibariyle, bölgedeki en
hızlı büyüme, %41 ile Balkanlar’da gerçekleşmiş; bu bölgeyi, sırasıyla %40 ve %34’lük
oranlarla, Kafkasya ve Orta Asya izlemiştir. Orta ve Doğu Avrupa ile Rusya’daki
kurumlar ise, rekabette biraz geride kalmışlardır. Kurumsal statü açısından
incelendiğinde ise, bölgedeki büyümenin neredeyse tamamının, bankalar ve banka
olmayan finansal kurumlar kapsamında gerçekleştiği görülmektedir.
Yine Tablo 23’e göre, sektördeki tüm kurumlar içerisinde bankaların,
büyümeden aldığı pay %61; banka olmayan finansal kurumların aldığı pay ise %36’dır.
Kredi birlikleri ve STK’lar ise çok az büyüme göstermişlerdir. Öte yandan, en hızlı
genişlemenin, banka ve banka olmayan finansal kurumların daha yoğun olduğu
ülkelerde görülmesi, bölgedeki kurumsal yapının formal olması ile ilişkilidir. Bankalar,
yüksek gelirli nüfusa hizmet vermeyi tercih etmeleri nedeniyle, bölgedeki diğer
kurumsal türlerden ortalama üç kat daha fazla kredi bakiyesi sağlamışlardır.651
649 Raphael Olszyna-Marzys, Microfinance Institutions: Profitability at the Service of Outreach? A
Study of the Microfinance Industry in the ECA Region, College of Europe European Economic Studies Department: Belçika, 2006, s.21
650 Hartarska,Caudill ve Gropper, s.7. 651 Microfinance Information Exchange, Benchmarking Microfinance in Eastern Europe and Central
Asia 2006, s.2.
264
Tablo 23
Doğu Avrupa ve Orta Asya Mikrofinansman Piyasasındaki Büyümenin Dağılımı
2006
Kaynak : Microfinance Information Exchange, Benchmarking Microfinance in Eastern Europe and Central Asia 2006, Kasım 2007, s.3 http://www.themix.org/publication_detail.aspx?publicationID=191[01.07.2008]
Tablo 24 ise, bölgedeki toplam piyasa büyüklüğünün %42’sini oluşturan en
büyük 10 mikrofinansman kurumunu göstermektedir. Doğu Avrupa ve Orta Asya’nın
alt bölgelerindeki en büyük mikrofinansman kurumları Bosna-Hersek, Macaristan,
Rusya, Ukrayna, Ermenistan, Sırbistan, Gürcistan, Kosova, Azerbaycan ve
Bulgaristan’da bulunmaktadır. Ayrıca, Avrupa ve Orta Asya’nın alt bölgelerindeki en
büyük işlem hacmi artışına sahip bankaların, STK’ların ve banka dışı finansal
kurumların bulunduğu Rusya/Ukrayna, en hızlı büyüme kaydeden alt bölgedir. Orta ve
Doğu Avrupa alt bölgesi ise, tüm kurum tipleri içerisinde en düşük büyümeyi
göstermiştir. Orta ve Doğu Avrupa ile Rusya/Ukrayna alt bölgelerinde, kredi
müşterilerinin birçoğuna kredi birlikleri hizmet verirken; diğer üç alt bölgede
mikrofinansman bankaları, STK’lar veya banka dışı finansal kurumları hakimdir.
Pazar Payı (%)
Büyüme Oranı (%)
Toplam Büyümedeki Payı (%)
Bankalar 57 39 61
Kredi Birlikleri 3 7 1
Banka Olmayan Finansal Kurumlar 34 38 36
STK’lar 6 11 2
Toplam 35 100
Balkanlar 32 41 35
Kafkasya 21 40 23
Orta ve Doğu Avrupa 10 31 9
Orta Asya 13 34 13
Rusya 24 27 20
Toplam 35 100
265
Tablo 24
Doğu Avrupa ve Orta Asya Bölgesi’ndeki En Büyük 10 Mikrofinansman Kurumu
2006
Kaynak : Microfinance Information Exchange, Benchmarking Microfinance in Eastern Europe and Central Asia 2006, Kasım 2007, s.3 http://www.themix.org/publication_detail.aspx?publicationID=191[01.07.2008]
Yine Tablo 24’te gösterildiği gibi, bölgedeki en büyük mikrofinansman bankası,
234.715 aktif borçlanan sayısıyla Moğolistan’daki Khan Bank’tır. Diğer bankalar,
90.000’den daha az kredi müşteri sayısı ile bu bankanın gerisinde kalmışlardır. Bölgede,
STK ve banka dışı finansal kurumların en büyüğü ise, 49.000’e ulaşan kredi müşterisi
ile Azerbaycan’daki FINCA Azerbaijan’dır. EBRD Mikrokredi Programı’nın 90.000’e
yakın müşteriyi kapsayan 5 bankasının bulunduğu Ukrayna piyasasındaki en büyük pay
ise, mikrofinansman hizmeti sunan bankalara aittir.652
2.3.9.6. Kuzey Amerika ve Batı Avrupa Bölgesi
Kuzey Amerika ve Batı Avrupa’daki mikrofinansman faaliyetleri, özellikle her
iki bölgede yer alan ülkelerin gelişmişlik düzeyinin oldukça yüksek olması sebebiyle,
diğer bölgelere göre oldukça yetersiz ve etkisiz kalmıştır. Tablo 16’da gösterilen 2007
yılı Mikrokredi Zirvesi Kampanyası raporu verilerine göre, bölgedeki mikrofinansman
652 Justyna Pytkowska ve Marcin Rataj, The State of Microfinance Industry in Eastern Europe and
Central Asia, Mikrofinance Centre for Central and Eastern Europe and the New Independent States: Polonya, Eylül 2007, s.27.
Kurum Adı Ülke Toplam
Borçlanan Sayısı Ortalama Kredi Tutarı /
Kişi Başına Düşen GSMH Khan Bank Moğolistan 234.715 125%
ProCredit Bank Serbia Sırbistan 87.554 143%
ACBA Ermenistan 61.955 99%
KMB Rusya 58.984 288%
ProCredit Bank —GEO Gürcistan 58.968 236%
XacBank Moğolistan 56.744 128%
ProCredit Bank — KOS Kosova 52.015 377%
FINCA-AZE Azerbaycan 49.284 31%
ProCredit Bank — UKR Ukrayna 49.270 399%
ProCredit Bank —BGR Bulgaristan 48.115 193%
Genel Toplam 757.604 168%
266
kurumları 2006 yılı itibariyle sadece 54.466 kişiye hizmet vermiştir. Bölgede, hizmet
verilen toplam kişi sayısı içerisinde en yoksul konumda olanların oranı %46.3; en
yoksul müşteriler arasında kadınların oranı ise %46.5’tir.
Kuzey Amerika’daki mikrofinansman faaliyetleri, nüfusun yaklaşık %12’sinin,
yani 35 milyonun üzerinde insanın, yoksulluk sınırının altında yaşadığı ABD’de
yoğunluk kazanmıştır.653 ABD mikrofinansman sektörü, gelişmiş ülkelerde olduğu gibi,
yoksul bireylerin ekonomik olanaklarını arttırmak ve geleneksel finans kurumlarından
yeterince faydalanamayan bu bireylere mikrokrediler ve diğer finansal hizmetleri
sağlamak suretiyle, sosyo-ekonomik kalkınmayı desteklemek amacıyla kurulmuştur.
Diğer bölgelere göre daha geç ortaya çıkan ABD’deki mikrofinansman sektörünün
gelişimi ise, ACCION International kurumunun öncülüğünde olmuştur. 1961 yılında
Latin Amerika’da mikrofinansman faaliyetlerine başlayan ACCION International, 1991
de ABD’de bir şube açarak, ABD’nin en büyük mikrofinansman kurumu olmuştur.654
Öte yandan, mikrofinansman hizmeti sağlayan ve/veya onunla ilgili çalışmalar
yürüten 750’nin üzerinde organizasyonun (çoğu sosyal yardım programı niteliğinde)
bulunduğu ABD mikrofinansman sektörü, yoksullukla mücadelede yetersiz
kalmaktadır. Zira, bu kurumların hiçbiri kendi maliyetlerini tamamen karşılayacak
durumda değildir. Bölgede, bilinen en iyi maliyet karşılama oranı %70’tir. Bu nedenle
ABD’deki mikrofinansman kurumlarının gelişmesi ve mikrokredilerin
yaygınlaştırılması sorunu vardır. Yoksulluk sınırının altında yaşayan kesimin %16
olduğu Kanada’da da durum böyledir.655
Ayrıca Kuzey Amerika bölgesinde, mikrofinansman ile ilgilenen birçok
uluslararası kuruluşun merkezleri bulunmaktadır. Kâr amacı gütmeden 18 ülkede
hizmet veren FINCA International, 16 ülkede hizmet veren National Cooperative
Business Association (NCBA), 25 ülkede hizmet veren Opportunity International (OI),
653 H.I. Latifee, The Future of Microfinance, A Grameen Trust Publication, Bangladeş: Karukarzo,
2007, ss-15-16. 654 http://www.federalreserve.gov/newsevents/speech/bernanke20071106a.htm[15.07.2008] 655 Latifee, s.16.
267
31 ülkede hizmet veren Women’s World Banking ve 19 ülkede hizmet veren World
Council of Credit Unions bu kuruluşlara örnek gösterilebilir.656
Batı Avrupa’daki mikrofinansman sektörü ise, diğer bölgelere göre çok genç ve
çok farklıdır. 1980’lerin sonlarında ortaya çıkan az sayıda kurum, Batı Avrupa
mikrofinansman sektörünün ortaya çıkmasına öncülük etmiştir. Ancak, bölgede
mikrofinansman hizmeti sağlayan kurumların aktif olarak kredi vermeye başlamaları
2000 yılından sonra mümkün olmuştur. Bu tarihten sonra, bölgede dağıtılan
mikrokredilerin yıllık büyüme oranında ve kurumların sayısında artış gözlemlenmiştir.
Bölgede, mikrofinansman hizmeti veren kurumların türleri, bankalardan STK’lara kadar
çeşitlilik göstermektedir. Öte yandan bu kurumlar, farklı nedenlerle mikrofinansman
hizmeti sunmaktadırlar. Çoğu, yoksulluk sınırı altındaki bireylerin sosyal ve ekonomik
hayata katılmalarını arttırmaya odaklanmışken; bir kısmı da KOBİ’lerin gelişmesine ve
büyümesine, iş olanağı yaratmaya ve piyasa başarısızlıklarına odaklanmıştır. Buna göre,
bölgedeki kurumların yaklaşık %30’u öncelikle mikrokredilere odaklanmıştır. Söz
konusu kurumların %50’si ise, faaliyet portföyleri içerisinde %25 veya daha az
miktarda mikrokredilere yer vermektedirler. Bu ikinci grupta yer alan kurumlar,
mikrokredilerin yanı sıra, geleneksel bankacılık hizmetleri veya çeşitli sosyal alanlarda
(istihdam sağlama) da faaliyet gösterirler.
Bununla birlikte, Batı Avrupa bölgesinde mikrofinansman ile ilgili kurumların
yarısından fazlası, müşterilerine ön finansman ve ileri finansman gibi iş geliştirme
hizmetleri sağlayarak, özellikle Doğu Avrupa’ya oranla daha fazla mikrofinansman
ürünü sunmaktadırlar. Öte yandan, Batı Avrupa bölgesindeki mikrokredilerin
büyüklüğü 2.000 avrodan 23.000 avroya kadar farklılık göstermektedir.657
656 Dolun, s.22. 657 Microfinance Centre (MFC), European Microfinance Network (EMN) ve Community Development
Finance Association (CDFA), From Exclusion to Inclusion through Microfinance, 2007, ss.24-26. http://www.microfinancegateway.org/redirect.php?mode=link&id=47744[25.07.2008]
268
3. BAŞARILI BİR MİKROFİNANSMAN KURUMU ÖRNEĞİ: GRAMEEN
BANK
Bugünün gelişmekte olan dünyasında birçok ülke, yoksul kesimin yaşam
standartları yükseltilmedikçe, hiçbir ülkede anlamlı bir kalkınmanın sağlanamayacağı
gerçeğini açık bir şekilde kabul etmiştir. Bu düşünce giderek ön plana çıkmaktadır;
çünkü sadece büyüme yönlü stratejiler, insanların yaşam standartlarını iyileştirme
konusunda önemli ölçüde başarısız olmuşlardır. Birçok ülkede, doğrudan sanayileşmeye
yönelen ve kırsal ekonomiye çok az önem veren teknokratik bir büyüme stratejisinin
benimsenmesi, kırsal yoksulluğun marjinalliği ve bürokrasinin genişlemesiyle
sonuçlanmıştır. Öte yandan, birçok gelişmekte olan ülkede, bölgeler ve sosyal sınıflar
arasında derin farklılıklar ortaya çıkmıştır. Bu ülkelerde GSMH’lerin artması,
yoksulluk, gelir dağılımı eşitsizliği ve işsizliği de beraberinde getirmiştir. Bu nedenle,
uluslararası kalkınma ajansları ve ulusal idareler, 1970’lerin başından beri, yeni bir
politik çerçeve benimsemeye başlamışlardır. Daha doğrusu, farkına varılan gerçekler,
birçok ülkeyi, kırsal yoksulluğun kötü yaşam standartlarının iyileştirilmesini
sağlayabilecek bir kırsal kalkınma için yeni yaklaşımlar, stratejiler ve politikalar
belirlemeleri konusunda harekete geçirmiştir.658
Bu kapsamda, toplam nüfusunun yaklaşık %85’ini, geniş bir alana yayılan kırsal
kesimin oluşturduğu Bangladeş de kırsal kesimdeki yoksulların yaşam kalitesinde
iyileştirmeler sağlama konusunda yoğun çaba sarf eden ülkelerden biri olmuştur.
Ülkede, uzun süre, kırsal kalkınma faaliyetlerini ilerletmek için birçok farklı kurumsal
yaklaşım izlenmiş; ancak bu yaklaşımlar ülkenin kalkınma kaynaklarına ulaşabilecek
yoksulların sayısını arttırma konusunda başarısız olmuşlardır. Ülkedeki kırsal kesimin
büyük bir kısmı, yoksulluğa, eşitsizliğe ve işsizliğe boyun eğmektedir. Ayrıca ülkede,
yıllardır devam eden devlet müdahalesine rağmen, kırsal kesimdeki yoksulların sosyo-
ekonomik koşullarında kayda değer bir değişme yaşanmamıştır. Sömürgecilik
zamanından beri, bölgesel idareler, kırsal kalkınmayı harekete geçirmek için çok az şey
yapmışlardır. Ayrıca bölgesel idareler üzerinde hakimiyet kurdukları ileri sürülen kırsal
kesimdeki elitler, kırsal kalkınma için ayrılan kamu kaynaklarını kötüye
658 Abu Elias Sarker, “The Secrets of Success: The Grameen Bank Experience in Bangladesh”, Labour
and Management in Development Journal, Asia Pacific Pres, Cilt 2, Sayı 1, 2001, s.3
269
kullanmışlardır. Benzer şekilde, bölgesel düzeyde kurulan birçok kurum da önemli bir
etki sağlayamamıştır. Ancak, kırsal kalkınma için alternatif bir kurumsal yapı olarak
ortaya çıkan Grameen Bank, birçok araştırma sonucuna göre, Bangladeş’teki kırsal
yoksulların sosyo-ekonomik koşullarının iyileştirilmesi konusunda önemli bir başarı
göstermiştir.659
Buna göre, Bangladeş’te kurulan Grameen Bank, kaynakların israf edilmesi riski
minimize edilerek, yoksullara kredi sağlanabileceğinin dünyadaki en önemli
örneklerinden birini oluşturmaktadır.660 Tanımsal olarak Grameen Bank, kırsal kesimde
yaşayan ve yarım dönümden az toprağı olan ya da varlıklarının değeri bir dönüm
toprağın değerinden az olan yoksullara, özellikle de kadınlara kredi kullandırma
konusunda uzmanlaşmış bir finansal aracıdır.661 Bir başka tanıma göre Grameen Bank,
kırsal kesimde yaşayan yoksul köylülerin gelir getirici faaliyetlerde bulunmaları teşvik
etmek amacıyla, onlara bir mikrokredi programı kapsamında kredi hizmetleri sağlayan;
bankacılık lisansına sahip bir STK’dır.662 Bu çerçevede, her ne kadar kendine özgü
kredi sağlama mekanizmaları ve ilkeleri olsa da Grameen Bank’ı bir STK bank olarak
nitelendirmek mümkündür.663
Öte yandan Banka, kırsal kesimde yaşayan yoksulların, teminat vermeden
erişebilecekleri çok küçük kredilerle bile üretken olabileceklerine ve bu kredi borçlarını
zamanında ödeyebileceklerine olan inançtan hareketle doğmuştur. Zira Grameen Bank
kredileri, alışılagelmiş banka kredilerinden farklı olarak, toprak ya da taşınmaz mallar
gibi fiziksel teminatlarla değil; zorunlu tasarruflarla güvence altına alınmaktadır. Bu
çerçevede, Grameen Bank’ın kurulmasını sağlayan en önemli etkenin, kırsal kesimdeki
yoksulların, geleneksel banka kredilerine ulaşamamaları olduğunu söylemek
mümkündür. Grameen Bank’ın anlayışına göre, uygun desteğin sağlanması durumunda,
kırsal kesimdeki yoksullar, tarımsal ürünlerinin üretilmesi, işlenmesi, depolanması,
659 A.g.e., ss.3-4. 660 Todaro ve Smith, s.241. 661 Shahidur R. Khandker, “Grameen Bank: Impact, Costs, and Program Sustainability”, Asian
Development Review, Cilt 14, Sayı 1, 1996, s.2. 662 Subhash Bhatnagar ve diğerleri, “Grameen Telecom: The Village Phone Program”, Empowerment
Case Studies: Grameen Telecom, Bangladeş: World Bank Poverty Reduction Group, 2003, s.1. http://siteresources.worldbank.org/INTEMPOWERMENT/Resources/14648_Grameen-web.pdf [02.11.2008]
663 Zeller ve Johannsen, s.8.
270
pazarlanması ve hayvancılık gibi gelir getiren faaliyetlerde, üretken olarak istihdam
edilebilirler. Nitekim Banka, yoksulların ihtiyaç duydukları krediye ulaşabilecekleri
toplumsal ve mali koşulları sağlamayı kendine görev edinmiştir.664
3.1. Grameen Bank’ın Ortaya Çıkışı
Grameen Bank, 1970’lerin ortalarında, Chittagong Üniversitesi’nde ekonomi
profesörü olan Muhammad Yunus tarafından geliştirilen bir proje kapsamında ortaya
çıkmıştır. Muhammad Yunus, daha sonraları gelişmekte olan ülkelerde yapılan
araştırmalarca da desteklenen inceleme ve araştırmalar sonucunda, yoksul kesimin
krediden yoksun kalmasının, bu kesimin ekonomik açıdan ilerlemesi önündeki en
önemli kısıtlardan birisi olduğu yargısına varmıştır. Bu yargıdan hareket eden Yunus,
teminat olmaksızın yoksullara kredi verilmesinin mümkün olduğunu ispat etmek
istemiştir.665 Bu amaçla Yunus, kalıplaşmış sınırlamaları olan ve sadece maddi durumu
yerinde olan kişileri hedef alan geleneksel bankacılık uygulamalarını gözlemleyerek;
yoksullaştırılan sosyal tabakaların refahını yükseltmede kullanılabilecek alternatif bir
kurumsal yapı tasarlamıştır.666 Bu tasarıya ilişkin en iyi modeli belirlemek için de
Grameen’i, başlangıçta bir “eylem ve araştırma projesi” olarak ortaya atmıştır.667
Gerçekte ise, Grameen Bank’ın ortaya çıkmasının altında bir sosyo-ekonomik
gereklilik yatmaktadır. Zira, Yunus’un tasarladığı eylem ve araştırma projesi, dünyanın
en yoksul ülkelerinden biri olan Bangladeş’te büyük bir trajedinin yaşandığı yıllarda
ortaya çıkmıştır. Hint yarımadasında bulunan, 2007 yılı itibariyle nüfusu 140 milyon,
kişi başına geliri 470 dolar olan ve 15 yaş üzerindekilerin sadece yüzde 40’ının okur-
yazar olduğu Bangladeş’te, 1974 yılında, 1.5 milyon insan kuraklık ve açlıktan
ölmüştür. Bir ekonomi profesörü olan Muhammad Yunus’un, ekonomi teorisinin bile
açıklamada yetersiz kaldığını düşündüğü bu trajedi; esasında Grameen Bank’ın ve
mikrofinansman sisteminin ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. Zira Yunus, kendisi
için bir dönüm noktası olan tecrübesini, o yıllarda, gününü bambu kamışlarından
iskemle yaparak geçiren ve karnını doyurmaya yetecek parayı güçbela kazanan Jobra
664 Khandker, ss.2-3. 665 Todaro ve Smith, s.241. 666 Sarker, s.4. 667 Todaro ve Smith, s.241.
271
Köyü’ndeki bir kadınla karşılaştığında yaşamıştır. Zira, Yunus’un karşılaştığı bu yoksul
kadının yaptığı işten yeteri kadar kazanç elde edememesi ve bunun altında yatan neden,
onun zihninde yeni bir fikrin doğmasına sebep olmuştur. Kadının makul bir kâr elde
edememesinin nedeni, iskemleleri yalnızca ertesi gün yapacağı üretim için gereken
hammadde maliyetini karşılayacak kadar ödeme yapan bir tüccara satmak zorunda
olmasıdır. Yunus, daha sonra durumu şu şekilde ifade etmiştir:668
Bir iskemlenin maliyeti beş takaydı669. Kadın, bu paraya sahip değildi. Hayatı sefalet içindeydi; çünkü hayatını ancak tüccardan borç alarak ürettiği mallarını, yine ona satabildiği bir döngünün içinde sürdürebiliyordu. Bu çemberin dışına çıkamıyordu. Yapılabilecek tek şey, kadına beş taka kredi vermek ve sorunu çözmekti. İşte sorun, böylesine basitti.
Yaşadığı bu kişisel deneyimin ardından Yunus, Chittagong Üniversitesi
yakınlarındaki bir köyde küçük bir araştırma projesi üstlendi. Söz konusu proje; yoksul
bireylere, makul vade ve koşullar içeren finansal kaynaklar sağlanması halinde, bu
kişilerin dışarıdan yardım almaksızın üretken işler kurabilecekleri hipotezinin test
edilmesine dayanmaktaydı.670 Sonuçta, Chittagong’daki Jobra Köyü ile civardaki birkaç
komşu köyünün oluşturduğu pilot bölgede, 1976-1979 yılları arasında uygulanan bu
deneyim başarılı oldu ve proje diğer bölgelerde de uygulanmaya başlandı. Bangladeş
Merkez Bankası ile bazı ulusal ticari bankalar tarafından da desteklenen proje alanı,
1979 yılında, Dakka civarındaki bir bölge olan Tangail’e kadar genişledi ve burada da
başarılı olmasının ardından, Chittagong, Dakka, Rangpur ve Patuakhali gibi ülkelerin
diğer bölgelerine yayıldı. Sonunda, Muhammad Yunus’un geliştirdiği bu proje,
hükümetin çıkarttığı bir yönetmelikle, 1983 yılında, Grameen Bank adı altında bağımsız
bir bankaya dönüştürüldü.671 Böylece, bir tür sivil toplum hareketi olarak başlayan
proje, STK’ların bankacılık lisansı alarak mikrofinansman bankasına dönüştürüldüğü;
STK Bankaları (NGO Banks) olarak adlandırılan bir yapıya bürünmüştür.
668 Anderson, Locker ve Nugent, s.2. 669 Taka: Bangladeş para birimi. 670 Sarker, s.4. 671 Dipal Chandra Barua, “Five Cents a Day: Innovative Programs for Reaching the Destitute with
Microcredit, No-interest Loans, and other Instruments: The Experience of Grameen Bank” Global Microcredit Summit, Kanada, 12-15 Kasım 2006, ss.1-2.
272
Sonuç olarak, Grameen Bank’ın kurulmasını sağlayan bu çaba ve girişimler,
alışılageldiği şekilde ticari bankalardan borç kullanmak için yeterli kriterlere sahip
olmayan yoksul girişimcilere, küçük ölçekli borçlar, çeşitli finansal hizmetler ve iş
kurma desteği sağlayan kurumlardan oluşan mikrofinansman adında yeni bir sektörün
de ortaya çıkmasına da önayak olmuştur.672 Zira, Grameen Bank gibi yoksulları hedef
alan mikrofinansman kurumları, gelişmekte olan ülkelerde, 1980’lerden itibaren hızla
yaygınlaşmış ve yoksulluğun azaltılması üzerindeki etkilerini giderek arttırmışlardır.673
Öte yandan, hem Grameen Bank hem de kurucusu olan Muhammed Yunus, “ekonomik
ve toplumsal kalkınmayı en alt kesimden başlayarak yaratma” çabalarından ötürü, 2006
Nobel Barış Ödülü’nü kazanmıştır.
3.2 Grameen Bank’ın Amacı ve Hedefleri
Grameen Bank aracılığının temel hedefleri, mikrofinansman ürün ve hizmetleri
aracılığıyla, geleneksel finansal kurumların finansal hizmetlerinden yoksun insanların,
yüksek faiz oranlarıyla kredi sağlayan informal mikrofinansman sunucuları tarafından
sömürülmelerine engel olmak; Bangladeş’in kırsal kesimlerinde yaygın olarak yaşanan
işsizliğin azaltılmasına, yoksul insanların kendi adlarına çalışmalarını sağlayarak
katkıda bulunmak; başta kadınlar olmak üzere yoksul hanehalkına kendi kendilerine
yapabilecekleri iş imkanları sunmak; gelir dağılımı eşitsizliğinin giderilmesini
sağlamaktır. Nitekim, Muhammad Yunus tarafından başlatılan ve Grameen Bank’ın
kurulmasıyla sonuçlanan eylem ve araştırma projesi de şu hedefler doğrulusunda
uygulamaya koyulmuştur:674
- Bankacılık imkanlarını yoksul kadın ve erkeklere ulaştırmak,
- tefecilerin suiistimallerini bertaraf etmek,
- faydalanılmayan atıl insan gücü kaynağının kendi kendini istihdam
edebilmesine yönelik fırsatlar yaratmak,
- yoksulluğun dezavantajlı duruma düşürdüğü insanları, işleyişini anlayıp
faaliyet gösterebilecekleri ve karşılıklı sağlanan destekler yoluyla sosyo-
politik ve ekonomik güç bulacakları bazı örgüt çatıları altında toplamak,
672 Mainsah ve diğerleri, s.2. 673 Todaro ve Smith, s.241. 674 Barua, Five Cents a Day: Innovative Programs for Reaching the Destitute with Microcredit, No-
interest Loans, and other Instruments: The Experience of Grameen Bank, s.1
273
- yıllardır süregelen “Düşük gelir – düşük tasarruf – düşük yatırım – düşük
gelir” kısır döngüsünü; “düşük gelir – kredi –yatırım – daha fazla gelir –
daha fazla kredi – daha fazla yatırım – daha fazla gelir” şeklinde, ekonomik
büyümeye yönelik bir sistem ile tersine çevirmek.
Buna göre, bankanın temel amacı, kırsal ya da kentsel kesimde yaşayan
yoksulların, özellikle de kadınların, sahip oldukları becerileri üretime döndürebilmeleri
için ihtiyaç duydukları kaynak ve imkanları onlara sunabilmektir.
3.3. Grameen Bank’ın Üyelik Sistemi ve 16 Karar
Grameen Bank üyelik sistemi ile çalışmaktadır. Banka’ya üyelik için aranan en
önemli şart, bankanın belirlediği yoksulluk kriterlerine uygunluktur. Bu anlamda,
özellikle malı mülkü olmayan, topraksız yoksullara yönelik seçim kriterleri
oluşturulmuş ve yoksul kadınlara öncelik verilmiştir.675 Bu kapsamda, hiç varlığı
olmayan yoksullar ile yarım dönüm sürülebilir araziden daha fazla varlığı olmayan
kişiler, Banka yetkilerinin de onay vermesi halinde, beş kişilik dayanışma grubuna dahil
olarak, bankanın üyesi olabilir. Her üye, aynı zamanda Banka’nın hissedarıdır. Zira, her
yeni üyenin, Banka’nın 100 taka değerindeki hisse senedini satın alması zorunlu
tutulmuştur.
Öte yandan Grameen Bank üyeleri, Banka’nın başarısında büyük öneme sahip
olan ve “16 karar” olarak adlandırılan bir dizi öğütsel kurala bağlı kalmak
durumundadırlar. Bu kararlar, üyelerin izlemesi beklenen davranış rehberleri niteliğinde
olup; 1984 yılında, 100 kadın merkez başkanının katılımıyla gerçekleştirilen ulusal bir
konferansta oluşturulmuşlardır. 16 karar, aralarında karşılıklı yardımlaşma, öz disiplin,
sıkı çalışma ve hijyenin yanı sıra, çeyiz istenmesi gibi, geçmişte kalmış uygulamaları
reddederek, çağdaş değerleri ve ilkeleri ön plana çıkarmayı amaçlamaktadır.676 Bu
kuralların kapsamı, disiplin, birlik, cesaret, aile refahının kurulması için çok çalışmak
gibi Grameen ilkelerine bağlılıktan; konutların bakım ve iyileştirilmesi için teşvik,
sebze yetiştirmek, fidan ekmek, tuvalet inşa ve tamir etmek gibi çeşitli merkezlerde
fiziksel egzersiz programları başlatmaya kadar uzanır. Kurallar ayrıca, kendine
675 A.g.e., s.4. 676 Todaro ve Smith, s.243.
274
yeterlilik, borçlananların kurban fikrinden kurtulması ve 8-10 grupluk bir toplulukta
kimsenin başarısız olmasına izin verilmemesi gibi konularda, taviz vermeyen bir
anlayışa sahiptir.677 16 karar kapsamında yer alan bu kurallara bağlılık, Banka’dan kredi
almak için resmi bir zorunluluk değildir. Ancak bunların uygulamada etkili ve zımni
şartlara dönüştüğü düşünülmektedir.678
3.4. Grameen Bank’ın Hedef Kitlesi
Grameen Bank, kurulduğu günden beri, ekonominin informal kesiminde çalışan
en yoksul kitleyi hedef almıştır. Bu kapsamda Banka, göreceli olan “en yoksul”
kavramını, “yarım dönümden az toprağı olan ya da varlıklarının değeri bir dönüm
toprağın değerinden az olanlar” şeklinde tanımlamıştır. Buna göre Grameen’in hedef
kabul ettiği kitle, sokak köşelerinde mallarını satan işportacı ve satıcılar, uzak köy ve
kasabalarda yerel olarak yetiştirilmiş gıda malzemelerini satan çiftçi ve seyyar satıcılar
ile gecekondu bölgelerindeki evlerinde ya da küçük dükkanlarında tamirat yapan,
süpürge üreten, kıyafet diken ve bunlara benzer işlerle uğraşan girişimcileri kapsar.
Geçmişe bakıldığında, informal sektörde çalışan bu kişiler, formal bankacılık
hizmetlerinden çeşitli nedenlerle uzak tutulmuşlardır. Bu nedenlerin başında, informal
sektörlerde çalışanların ağırlıklı olarak kadınlardan; bankacılık sektöründe çalışanların
ise ağırlıklı olarak erkeklerden oluşması gelmektedir. İkinci olarak, informal sektörlerde
çalışanların, kredi kullanmak için gerekli okur-yazarlıktan yoksun olmaları da bir sorun
teşkil eder. Zira, kredi dokümanları genellikle fazlasıyla uzundur ve okuma-yazma
becerisi gerektirmektedir. Üçüncü neden ise, bankaların karşı karşıya oldukları işlem
maliyetleri nedeniyle, bu tür ufak kredilerin, finansal açıdan sürdürülebilir krediler
olarak kabul edilmemeleriyle ilgilidir. Son olarak, informal sektörlerde çalışanların
maddi teminatlarının bulunmaması da bu çalışanların formal bankacılık hizmetlerine
erişmeleri önünde bir engel kabul edilir. Çünkü bu durum, bankaların kredi riskini
arttıracak bir etken olarak görülür.679
Grameen Bank, hedef aldığı kitleye hizmet sunarken, kadınlara öncelik
vermektedir. Çünkü, Banka’nın faaliyet alanı içerisindeki kadınlar, geleneksel kredi
677 Mainsah ve diğerleri, s.7. 678 Todaro ve Smith, s.243. 679 Anderson, Locker ve Nugent, s.3.
275
kullanım sisteminin olumsuzlukları ve sahip oldukları düşük gelir düzeyleri bakımından
alternatifleri oldukça kısıtlı olan bir kesimi temsil etmekte; bu nedenle de bir mikrokredi
programı için en uygun hedef kitleyi oluşturmaktadırlar. Ayrıca kadınlar, ekonomik
güçlerinin yetersiz olması nedeniyle, hanehalkı içerisindeki karar alma sürecinde de
yeterince söz sahibi değildirler. Bu kapsamda Grameen Bank, kadınlara öncelikli olarak
sağladığı mikrokredi hizmetleriyle, toplumun dışlanmış bu kesiminin sosyal statü olarak
güçlendirilmesi gibi olumlu yan etkileri de hedeflemiştir.680 Buna göre, Banka’nın
toplam kredi müşterileri içerisinde kadınların payı %97’yi bulmaktadır.
Öte yandan, Grameen Bank’ın yoksul kadınlara hizmet etme yönündeki iradesi,
sosyo-ekonomik sonuçları itibariyle de dikkate değerdir. Bu kapsamda, Bangladeş
Kırsal İlerleme Komitesi yöneticisi Dr. Mahabub Hossain’in uyguladığı ankete göre,
ülkedeki kadın borçluların yarısı, Grameen üyesi olduklarında işsiz olduklarını ifade
etmişlerdir. Mark Pitt ve Shahidur Khandker tarafından hazırlanan bir etki analizi
çalışması ise, Bangladeş’te kadınlara verilen kredilerin, erkeklere verilenlere nazaran
hanehalklarını daha fazla etkilediğini ortaya koymuştur.681
Bununla birlikte, bir başka hedef kitle olan tamamen topraksız köylülerin tüm
borçlananlar içindeki payı, oldukça düşük seviyede kalmıştır. Bu konuda da çalışmalar
yürüten Hosaain, bu grubun %60 oranında hedef kitle olmasına karşın, fiilen ancak %20
oranında program içinde yer almakta olduğu sonucuna ulaşmıştır. Üstelik, bu orana
tarımsal üretimi ikinci bir iş olarak yaptığını söyleyenler de dahildir. Öte yandan,
Bangladeş’te insanların çoğu evlerinin yanında küçük bir toprak parçasına sahiptirler;
fakat bu toprak parçaları, gerçek bir ekim alanı olarak sayılabilmeleri için çok
küçüktürler. Buna göre, Bangladeşlilerin %60’ı fonksiyonel olarak topraksızdır.
Herhangi bir ülkede yürütülecek bir kalkınma programı açısından, topraksız köylülere
ulaşmak son derece zordur. Zira kitle, muhtemelen en az eğitimli ve aynı zamanda
girişim faaliyetlerine en az yatkın olan kesimi oluşturmaktadır.682
680 Mainsah ve diğerleri, s.3. 681 Todaro ve Smith, s.244. 682 A.g.e., s.244.
276
3.5. Grameen Bank’ın Örgütsel ve Yönetsel Yapısı
Grameen Bank’ın başarısının arkasındaki asıl faktör, sahip olduğu örgütsel ve
yönetsel yapıdır. Grameen Bank’ın örgütsel yapısı, hedef kitlesi olan yoksul kesimin
kalkınmasına yönelik belirli ihtiyaçları karşılamak amacıyla, yıllar içinde
geliştirilmiştir. Bu kapsamda Grameen Bank’ın örgütsel yapısı, kabul sistemi ve dağıtım
sistemi olmak üzere temelde ikiye ayrılır. Buna göre kabul sistemi, grupları ve
merkezleri; dağıtım sistemi ise şubeleri, alan ofislerini, bölge ofislerini ve genel
müdürlüğü kapsar.683 Bu çerçevede, Banka’nın örgütsel yapısı ile birimlerinin toplam
sayıları Şekil 7’de gösterilmiştir.
Bu kapsamda, gruplar ile merkezler arasındaki ilişki, Grameen Bank bünyesinde
örgütlenmiş işletme birimleri için en önemli kurumsal düzeni oluşturur. Diğer deyişle
gruplar ile onların federasyonu konumunda olan merkezler, Grameen Bank kabul
sisteminin temel yapı taşları olarak tasarlanmışlardır. Bu çerçevede, ilgili kişilerden, hiç
varlığı olmayan yoksullar ile yarım dönüm sürülebilir araziden daha fazla varlığı
olmayan, birbirine güvenen, istekli ve benzer ekonomik düzeydeki bireylerden oluşan 5
kişilik gruplar oluşturmaları istenir. Buna göre, bir aileden birden fazla kişi aynı gruba
üye olamamaktadır. Ayrıca, akrabalar aynı grupta yer alamamaktadır. Gruplar, ya erkek
ya da kadın üyelerden oluşur. Bir diğer deyişle, kadınlarla, erkeklerin aynı grupta yer
almaları mümkün değildir. Grup üyeleri bir başkan, bir de sekreter seçerler ve bu
pozisyonlar, her yıl, üyeler arasında dönüşümlü olarak kullanılmaktadır. Böylece, bütün
üyeler, bu pozisyonların sorumluluklarını bir yıl boyunca üzerlerinde taşıyarak, öğretici
deneyimler elde ederler. Gruptaki disiplinden ve üyelerin kredi kullanımlarının
denetiminden başkan sorumludur. Grup üyeleri, tüm üyelerin katılımının zorunlu
olduğu haftalık toplantılarda, başkan ve bir banka çalışanı ile çalışmalar yürütürler.684
Öte yandan, beş kişilik grup büyüklüğü tesadüfi olmaktan çok tecrübelere dayalı
olarak belirlenmiştir. Başlangıçta, krediler doğrudan bireylere verilmiş, ancak bu durum
kredinin kullanımı ve geri ödenmesine ilişkin denetim için personelin çok fazla zaman
harcamasını gerektirmiştir. Müşterek sorumluluk fikrinin geliştirilmesinin ardından
683 Sarker, s.6. 684 A.g.e., s.7.
277
Alan Ofisi - 254
Merkez - 134.000
Grup - 1.150.719
Bölge Ofisi - 39
Genel Müdürlük
Şube - 2.459
Üye - 7.2 milyon
(%97’si Kadın)
öncelikle on ya da daha fazla büyüklükte gruplar denenmiş, ancak bu büyüklüğün
üyeler arasında yakın ve informal bir izlemeyi etkin bir biçimde sağlamak için çok fazla
olduğu ortaya çıkmıştır. Beş kişilik grupların ise uygulamada en iyi sonucu verdiği
görülmüştür. Ancak Banka, 1998 yılından sonra, bireysel sorumluluğa daha fazla önem
vermeye başlamış, 2000 yılından itibaren de grup üyelerinin müşterek sorumluluğunu
tamamen kaldırmıştır.685
Şekil 7: Grameen Bank’ın Örgütsel Yapısı ve Birimlerinin Sayısı
Kaynak :Dipal Chandra Barua, “Microcredit for Rural Development: The Experience of Grameen”
ICAO international Seminar, National Agricultural Cooperative Federation, Bank, Singapur, 17 Ekim 2007, s.4. http://www.agricoop.org/resources/resources_UpFile/Grameenbank_dipal.pdf [01.08.2008]
685 Todaro ve Smith, s.242.
278
Merkezler ise, birkaç gruptan oluşan federasyonlardır. Buna göre, kazanılmış
hakların dengelenmesini sağlamak, grup içi iktidar oluşumunun önüne geçmek ve
bireylerin grup karşıtı davranışlarını engellemek için, altı ya da sekiz grup, “merkez”
adı verilen bir toplulukta örgütlenmektedir.686 Merkez, Banka’nın önemli
organizasyonel faaliyetlerinin yer aldığı asıl birimdir. Merkezlerde, haftalık toplantılar
düzenlenir. Grup başkanları, bir yıllığına, merkezin başkanını ve başkan yardımcısını
seçerler. Merkezin başkanı olan kişinin, genel toplantılara katılımı, ödenmemiş kredi
taksitlerinin ödenmesini ve merkez üyelerinin genel disiplinini temin etmesi gerekir.
Öte yandan, görevli Banka çalışanları da merkez toplantılarına katılırlar ve tüm
faaliyetler, bütün üyelerin önünde şeffaf olarak tartışılır.687 Bu toplantılarda, kredi
teklifleri, geri ödemeler ve kabul edilen zorunlu tasarruf mevduatları gibi konular ele
alınır. Bu şeffaflık politikasının amacı ise, üyelerin kendilerince oluşturulan gruplarda,
danışıklı dövüşten kaynaklanacak muhtemel problemlerin önüne geçmektedir.688
Diğer taraftan, yoksulların örgütlenmesi, ağırlıklı olarak köy düzleminde
olduğundan, Grameen Bank’ın formal düzeni, köyden şehir merkezine doğru farklı
düzeylerde çalışır. Banka’nın bazı faaliyetleri, dört aşamalı yönetsel bir yapıyla şubeler,
alan ofisi, bölge ofisi ve genel müdürlük tarafından organize edilmekte ve
uygulanmaktadır. Buna göre, Grameen Bank hiyerarşisinin en altında, Banka’nın temel
operasyonel birimi olarak kabul edilen şubeler bulunmaktadır. Şubelerin görevi, hedef
müşterileri seçip organize etmek, kredi işlemlerini denetlemek ve kredi kullanımlarına
yönelik üyelere tavsiyelerde bulunmaktır.689
Bir şube açılmadan önce, o şubenin müdürü, bölgenin ekonomisini, coğrafyasını,
demografisini, ulaşımını, iletişim altyapısını ve siyasi yapısını kapsayan bir sosyo-
ekonomik rapor hazırlamakla görevlendirilmektedir. Bu rapor, diğer faydalarının yanı
sıra, şube faaliyetlerine başlamadan önce şube müdürünün bölgeye ve potansiyel
borçlanıcılara aşina hale gelmesini sağlamaktadır. Öte yandan, her şubeye bir müdür,
çoğu eğitimci olmak üzere 6-7 temsilci ve bir muhasebeciden oluşan personel kadrosu
686 Khandker, s.68. 687 Sarker, s.7. 688 Khandker, s.68. 689 Barua, Five Cents a Day: Innovative Programs for Reaching the Destitute with Microcredit, No-
interest Loans, and other Instruments: The Experience of Grameen Bank, s.3.
279
atanmaktadır. Grameen şube temsilcileri genellikle bankalarla iş yapma konusunda
bilgisiz ve tecrübesiz insanları Grameen’in hizmetleri konusunda bilgilendirmek için,
sık sık bölgelerindeki köylerde kapı kapı dolaşmaktadırlar. Grameen Bank, bugün
itibariyle ülke çapında yaklaşık 2.500 şubeye sahiptir. Her birinde 6 ila 8 arasında
dayanışma grubunun olduğu 15-20 köyü kapsayan bir alanda faaliyet gösteren şubeler,
kendi kâr ve zararlarından sorumludurlar.690 Ayrıca, dayanışma gruplarının 5 üyeden
oluştuğu göz önünde bulundurulursa, her şubenin ortalama 600 ila 800 üyeden oluşan
bir portföye sahip olduğu söylenebilir.
Grameen Bank hiyerarşisinin alttan ikinci sırasında, yaklaşık 10-15 şubenin
işlemlerini gözeten alan ofisleri bulunur.691 Alan ofisini idare eden alan müdürü, bölge
ofisinin denetimi altında çalışmaktadır.692
Saha düzeyindeki hiyerarşinin en üstünde ise bölge ofisi bulunmaktadır. Bölge
ofisi, bir destek birimidir ve alan ofislerinin faaliyetlerini gözetir. Her bir bölge, 8-10
alan ofisini denetlemektedir. Bölge müdürü ise, hesapların idaresinden, fonların
yönetiminden ve sosyal kalkınma programlarının denetimi, değerlendirilmesi ve
izlenmesinden sorumludur.693
Dakka’da bulunan genel müdürlük ise öncelikle hükümet ve bankanın alt
birimlerine geribildirim veren ve rehberlik yapan kuruluşlar ile ilişkileri
yürütmektedir.694 Bu anlamda genel müdürlük, bir sekreterya ya da bilgi aktarma organı
gibi hareket eder. Buna göre genel müdürlük, farklı operasyonel alanlardan bilgi
edinmede faydalanılan, izleme ve değerlendirme, araştırma ve geliştirme, eğitimin
denetimi ve benzer faaliyetlerden sorumludur. Genel müdür ise, banka yönetiminin
başındaki kişidir. Genel müdür tüm politikaların uygulanmasından sorumludur ve
politikalarda yapılması gereken düzenleme ve değişikliklere yardımcı olmak için birçok
departman yöneticisi ile yakın irtibatını sürdürür. Ancak, Grameen Bank gibi
690 Todaro ve Smith, s.242. 691 Sarker, s.7. 692 Barua, Five Cents a Day: Innovative Programs for Reaching the Destitute with Microcredit, No-
interest Loans, and other Instruments: The Experience of Grameen Bank, s.3. 693 Sarker, s.7. 694 Barua, Five Cents a Day: Innovative Programs for Reaching the Destitute with Microcredit, No-
interest Loans, and other Instruments: The Experience of Grameen Bank, s.3
280
gelişmesini sürdüren kurumların genel müdürleri, genellikle iş tanımlarında belirtilen
görevlerden daha fazlasını yaparlar. Öte yandan, 1986 yılında, Grameen Bank
yönetmeliğinde yapılan değişiklik, 9’u borçlanan konumundaki hissedarlardan
seçilecek, 4’ü ise banka yönetimi tarafından atanacak olan, 13 kişilik bir guvernörler
kurulu oluşturulmasını şart koşmuştur. Kurul, Maliye Bakanlığı ve diğer hükümet
kuruluşları ile Banka arasında ilişki kurarak, Banka’nın politika ve hizmetlerini
onaylama görevinde bulunmaktadır.695
3.6. Grameen Bank’ın Faaliyet Yapısı ve Hizmetleri
Yapılanması ve faaliyetleri göz önünde bulundurulduğunda gerçek bir banka
olarak nitelendirilebilen Grameen Bank, esasında, tamamen yoksulları hedef alan,
oldukça farklı bir yoksullukla mücadele kurumudur. Ancak Banka, yoksullukla
mücadele kurumu olmasına rağmen, ticari olarak sürdürülebilir koşullarda hareket
etmek üzerine tasarlanmıştır. Buna göre Banka, işleme ve imalat, tarım ve ormancılık,
hayvancılık ve balıkçılık, hizmetler ve ticaret gibi üretken alanlarda yatırım yapmaları
için yoksullara kredi vermektedir. Diğer taraftan Grameen Bank, faaliyet alanı
içerisinde olmamasına rağmen; sağladığı finansal olmayan ürünler aracılığıyla, sosyal
sorumluluk faaliyetlerinde de bulunmaktadır.696
Zaman içerisinde faaliyet yapısını geliştiren ve genişleten Grameen Bank, 2000
yılından bu yana, çevresel koşullar ve deneyimleri doğrultusunda geliştirdiği ve
Genelleştirilmiş Grameen Sistemi (GGS) adını verdiği yeni bir sistem ile çalışmalarını
sürdürmektedir. Bu yeni sistem, gerek üyelere sağladığı yeni ve/veya revize edilmiş
finansal ürünlerle gerekse üye olmayanlara sağladığı hizmetlerle, kendisinden önce
uygulanan ve Klasik Grameen Sistemi (KGS) olarak adlandırılan sisteme göre oldukça
farklı bir faaliyet yapısı ortaya koymaktadır.
Bu kapsamda, Banka’nın faaliyet yapısının ve sunduğu hizmetlerin, hem iki
sistem arasındaki farkı ortaya koyabilmek, hem de mevcut sistemin işleyişini ve
anlayışını daha iyi kavrayabilmek bakımından, Klasik Grameen Sistemi’ne ve
Genelleştirilmiş Grameen Sistemi’ne göre, ayrı ayrı ele alınmaları gerekmektedir.
695 Sarker, ss.7-8. 696 A.g.e., s.4.
281
Ancak, belli faaliyetlere ilişkin uygulamaların ve sunulan hizmetlerin her iki sistemde
de benzer nitelikte olduğu unutulmamalıdır. Zira, GGS ile birlikte, özellikle kredi ve
mevduat ürünlerine ilişkin önemli yenilikler getirilmiş; diğer ürün ve hizmetlere ilişkin
birçok uygulama, KGS’ deki haliyle kalmıştır.
3.6.1. Klasik Grameen Sistemi’nin İşleyişi
3.6.1.1. Kredi Aktarım Sistemi
Grameen Bank’ın kredi aktarım sistemi, genel olarak, yoksulların farklı sosyo-
ekonomik ihtiyaçlarını karşılamak için tasarlanmıştır. Ancak Banka, hizmetlerini
yoksullara aktarırken, özel uygulamalar ve kriterler geliştirmiştir. Örneğin, yoksul
olmayanları hizmetlerinden mahrum bırakan, spesifik seçme kriterlerine sahiptir. Buna
göre Banka, kredi aktarımında önceliği, yoksullar arasında en savunmasız kitle olarak
kabul edilen kadınlara vermektedir. Öte yandan, hizmeti almak için müşterinin gelmek
zorunda olduğu bürokratik yönetim mekanizmalarından farklı olarak; Grameen Bank,
kendisi müşterilere gitmektedir.697
Klasik Grameen Sistemi’nde Banka’nın kredi aktarım mekanizması, grup esaslı
borç verme modeline dayanır.698 Kısaca grup modeli olarak da adlandırılan bu
yöntemde, kadın ve erkeklerin ayrı ayrı oluşturdukları beşer kişilik gruplar, kredi
aktarım sisteminin temel birimlerini oluşturmaktadır. Buna göre, krediyi bireyler alır,
ancak tüm grup borcun ödenmesinden sorumludur. Bir başka deyişle, eğer bir üye
borcunu ödemezse grubun diğer üyeleri bir daha borç kullanamaz.699 Öte yandan, bu
mekanizmanın birinci ayağını grup baskısı oluşturuyorsa, ikinci ayağını da geri
ödemeleri izlemek için borç kullananlara düzenli ziyaretler yapan merkez yöneticileri
oluşturmaktadır. Bu süreçte çok aktif olan merkez yöneticilerinin, kredi kullanacakların
seçimi, grup kredisinin onaylanması ve kredi sağlanan projenin gelir kazandırıcılığının
denetimi gibi konularda önemli rolleri bulunmaktadır.700
697 A.g.e., s.8. 698 Mark Schreiner, “A Cost-Effectiveness Analysis of The Grameen Bank of Bangladesh”, Washington
University Center for Social Development Working Papers, St. Louis, Sayı 99-5, 1999, s.6. 699 Khandker, s.68. 700 Mainsah ve diğerleri, ss.4-5.
282
Genel olarak, bir grup oluşturulduğunda, bu grup, üyelerin Grameen Bank
tarafından düzenlenmiş kural ve normlara uyup uymadıklarını görmek için, bir banka
çalışanı tarafından bir ay süresince gözetim altında tutulur. Daha sonra gruptaki üyeler,
banka çalışanları tarafından verilen ve en az 7 gün süren bir eğitim dönemine katılırlar.
Üyeler, eğitim dönemi boyunca; merkez başkanının, grup başkanının ve diğer
çalışanların sorumlulukları, Banka’ya ait düzenleme ve kurallar, grup tasarrufları,
sigorta, imza atmanın öğrenilmesi, sosyal kalkınma faaliyetleri gibi Grameen Bank
faaliyetlerinin farklı yönlerinden haberdar edilirler. Banka çalışanları, üyelerin
Banka’nın operasyonel yönlerini öğrendiklerine ikna olduğunda, grup resmen kabul
edilir. Klasik Grameen Sistemi’nde, bütün üyelere aynı anda kredi verilmez. Krediler,
ilk etapta sadece iki üyeye verilir. Eğer bu iki üye, 6-8 haftalık gözetleme süresi
boyunca kredi taksitlerini düzenli olarak öderlerse, diğer iki üye de kredi alma hakkı
kazanır. Bu prosedür basittir ve kredi teklifinin sunulmasından, kredinin müşterilere
dağıtılmasına kadar geçen süre sadece 1-2 hafta alır. Kredi müşterilerinin, karmaşık
formlar doldurmaları gerekmez. Kredi büyüklükleri, 3.000 takadan 10.000 takaya
uzanan bir aralıkta değişir.701 Kredi, yoksulların rahatlıkla karşılayabileceği şekilde, 50
haftalık bir vadede ve eşit tutarlarla geri ödenir.702 Banka’dan borçlananlar, mevcut
borçlarını ödememişlerse, daha fazla kredi kullanmalarına izin verilmez. Öte yandan,
Grameen Bank’a yapılacak herhangi bir kredi başvurusu için, maddi teminat şartı
aranmamaktadır. Banka’nın kural ve düzenlemelerine uygunluk yeterlidir.703
3.6.1.2. Grup Teminatı ve Müşterek Sorumluluk
Her borçlanma ya da kredilendirme, borcun geri ödenmeme riskini; bir başka
deyişle kredi riskini de beraberinde getirir. Bütün borçlananlar, borçlarını geri
ödeyeceklerine dair taahhütte bulunurlar ama bazen kendi tercihleriyle bazen de
imkansızlıklardan dolayı bu taahhütlerini yerine getiremezler. Bu nedenle, birçok borç
sağlayıcı, kredinin geri ödenmemesi durumunda el konulacak bir teminat ister; ki bu
teminat da geri ödemeyi motive eder. Formal olarak finansman sağlayan birçok kurum,
teminat olarak arsa, ev ya da banka hesabı gibi maddi varlıklar talep eder. Ancak
701 Sarker, s.8. 702 Khandker, s.68. 703 Sarker, s.9.
283
yoksullar, ya bu tür varlıklara sahip değildirler ya da bunları kaybetmeyi göze
alamazlar.
Grameen Bank ise, söz konusu maddi teminatlara gerek olmaksızın yoksulların
krediye ulaşmalarını sağlayarak, önemli bir yeniliğin öncüsü olmuştur. Grameen’in
getirdiği yenilik, mikrofinansman kurumlarının çoğunda olduğu gibi, gelecekteki
kredileri teminat haline getirme esasına dayanır. Böylelikle, yoksul ülkelerdeki
mikrofinansman, gelişmiş ülkelerdeki kredi kartı mantığı gibi işler. Yani, borç alanlar
borçlarını geri öderler; çünkü gelecekte de kredi kullanma imkanlarını kaybetmek
istemezler.704
Esasında, herhangi bir teminat olmaksızın kredi sağlanması, genel bankacılık
uygulamalarında pek rastlanan bir durum değildir. Ancak, Klasik Grameen Sistemi’nde,
maddi teminat ile sosyal teminat yer değiştirmiştir. Bu uygulamada, üyeler tarafından
oluşturulan grup, bir kredi teminatı gibi hareket eder. Bu şekilde, grup var olduğu
sürece, kredilerin geri ödenme olanağı olacaktır. Buna göre, üyeler kredi taksitlerini
bankaya ödemede başarısız olduklarında, diğer grup üyelerinden büyük baskı görürler.
Çünkü, üyelerden herhangi birinin ödemeyi aksatması, diğer grup üyelerinin şansını
doğrudan etkileyecektir. Ayrıca, verilen krediyle bir grubun ödemede temerrüde
düşmesi doğrudan, o grubun bağlı olduğu merkezi etkileyecektir. Sisteme göre, bir üye
kredi taksitlerinin ödenmesinde gerçekten bir problem yaşarsa, diğer üyeler ona yardım
edebilmektedirler. Eğer bütün grup benzer durumla karşı karşıya kalırsa, merkez
sorumluluk üstlenmektedir.705
Grup teminatı yöntemine göre, gruplardaki mevcut borçlananlar, birbirlerinin
kredileri için ortak imza atmak zorunda değildirler.706 Bununla birlikte, kredi kullanan
her grup üyesi, diğer grup üyelerin kredi alabilmelerinin kendisine bağlı olduğunu çok
iyi bildiği için, yükümlülüklerini yerine getirme konusunda büyük bir grup baskısı ile
karşı karşıyadır. Kredinin geri ödenmemesi diğer ihtiyaç sahiplerini zor durumda
bırakacağından, ödeme yapmayan üye, bulunduğu köy içinde kötü bir üne sahip olur.
Ancak, grubun desteği ve baskısı, kredi kullananın yükümlülüklerini yerine getirmesi 704 Schreiner, s.6. 705 Sarker, s.9. 706 Todaro ve Smith, s.242.
284
için yeterli motivasyon sağlar.707 Diğer taraftan üyeler, çoğu zaman, diğer grup
üyelerinin karakterini bilmekte ve genel olarak yalnızca üyelerinin kredilerini büyük
olasılıkla geri ödeyeceğine inandıkları gruplara katılmaktadırlar.708
Grup teminatı yöntemi, katılımcılar arasında ortak girişimlerin oluşumunu
kolaylaştırarak, yoksul bireyler için tek başına yüklenilmesi güç, büyük ve riskli
girişimlere imkan tanımaktadır. Ayrıca bu yöntem, Grameen’in %98’i bulan kredi geri
ödeme oranı üzerinde olumlu etki yaratmıştır.709
Öte yandan Grameen Bank, kredi alanların sözleşme hükümlerini yerine
getirmelerini garanti etmek ve kredi riskini düşürmek amacıyla, “müşterek sorumluluk”
mekanizmasını uygulamaktadır. Bu uygulama, bir grup üyesinin temerrüde düşmesi
durumunda, tüm üyelerin cezalandırılacağı anlamına gelmektedir. Müşterek
sorumluluk, riskleri üç yönde azaltmaktadır. Her şeyden önce, üyelerin risklerinin
ortadan kaldırılması açısından, Banka lehine bir avantaj sağlamaktadır. Örneğin,
Bankanın bir bireysel kullanıcı hakkında bilgi toplanması oldukça masraflı bir işlem
iken; üyelerin bunu, gruptaki diğer üyeler için yapmalarının maliyeti düşüktür. Bu
nedenle müşterek sorumluluk, kredi verenin potansiyel kredi müşterisi hakkında izleme
yapma maliyetlerini düşürebilir. İkincisi, üyelerin grup arkadaşlarını kredileri ödemeleri
için teşvik etmeleri de kredi verenin borçluları izleme maliyetini kısan bir etki yaratır.
Üçüncü olarak ise, üyelerin kredileri ödemeleri için grup arkadaşlarını ikna etmelerini
ve hatta onlar adına borçlarını ödemelerini sağlar. Bu olumlu etki, Banka’nın borçluyu
ödeme yapmaya zorlamak için yapacağı masrafların azalmasını sağlar. Öte yandan
müşterek sorumluluk, domino etkisine de neden olabilir. Çünkü bazı grup üyeleri,
gruptaki diğer üyeleri borçlarını ödemediklerinde, başkaları yüzünden zarara
gireceklerini düşündüklerinde, kendi borçlarını da ödemeyebilirler. Ayrıca müşterek
sorumluluk toplam maliyetleri düşürmeyip, bu maliyetleri borç verenden borç alanlara
kaydırabilir.710
707 Mainsah ve diğerleri, s.4. 708 Todaro ve Smith, s.242. 709 A.g.e., s.243. 710 Schreiner, ss.6-7.
285
3.6.1.3. Geri Ödemeye İlişkin Teşvikler
Grameen Bank’ın kredi aktarım sisteminde, geri ödemelerin zamanında
yapılmasını sağlayan bazı finansal teşvik unsurları da bulunmaktadır.711 Bunun için
Banka, öncelikle kredi sözleşmesini sonlandırma tehdidini kullanarak, kredi
ödemelerini tüm grup üyelerine yayma yolunu kullanmaktadır. Buna göre kredi, önce
sadece iki üyeye verilir. Sonra, gruptaki diğer iki üye, bu ilk gruptan bir ay sonra
krediyi elde eder. Bundan bir ay sonra da son üye krediyi alır. Verilen kredilerin
birçoğu bir yıl vadeli olduğu için, bu yöntemle kredi kullananlar, diğer grup
arkadaşlarının ödeyememe durumu olup olmayacağını bilmeden önce, kendi borçlarını
kapatmak ister; bu da domino etkisi riskini azaltır. Dahası, borçlarının çoğunu ödemiş
olanlar, arkadaşlarının parayı zamanında ödemeleri için onları teşvik edebilirler. İkinci
teşvik unsuru, müşterek sorumluluk mekanizmasının, grup düzeyinde genellikle çok
katı bir biçimde uygulanmamasıdır. Müşterek sorumluluk mekanizmasının
uygulanmasından sorumlu olan birimler, kuralları esnetmeye meyillidirler; çünkü, bazı
gecikmelerin istem dışı olduğunu bilir ve iyi borçluları sistemden çıkarmaya istekli
olmazlar. Grup düzeyinde sıkı bir müşterek sorumluluk zorlamasının olmadığı
zamanlarda, kredi onayında bulunacak yetki birimler, sosyal baskıyı merkez düzeyinde
uygularlar. Örneğin bu birimler, tüm geri ödemeler yapılana kadar merkeze borç
vermeyi durdurabilirler. Üçüncü teşvik unsuru; Grameen Bank’ın kullandıracağı
kredinin zaman içinde ve belirli şartlarda artabileceğinin taahhüt edilmesidir. Bu
kapsamda, yeni borçlananlar başlangıçta daha küçük kredi alırlar ama kredi büyüklüğü,
ödemeler zamanında yapıldıkça veya güven sağlandıkça artar.712 Buna göre, her
borçlanan, kredisini zamanında geri ödemesi halinde, alabileceği yıllık kredi miktarını
%10 oranında artırabilmektedir. Grup açısından ise, eğer toplantılara %100 oranında
katılım sağlanır ve tüm krediler geri ödenir ise her borçlanıcı, borçlanma tutarını ilave
%5 daha artırabilmekte, böylece borçlanma tavanını her yıl %15 oranında
yükseltebilmektedir. Kredi kullandırılan merkezdeki grupların her birinin kusursuz bir
geri ödeme performansı göstermesi halinde, ilave bir artış daha sağlanmaktadır. Bu
nedenle, borç alanların daha yüksek miktarda borçlanma arzusu, tüm üyeler için,
711 Todaro ve Smith, s.243. 712 Schreiner, ss.7-8.
286
kredilerin zamanında geri ödenmesi yönünde bir baskıya yol açmaktadır.713 Borçluların
çoğu, eski borçlarını ödedikten hemen sonra yeniden borçlanırlar. Dördüncü ve son
teşvik unsuru ise; Banka’nın sunduğu çekici kredi türleridir. En bilinen kredi türü ise,
genel kredidir. Ancak Banka, 1984’ten beri, çoğunlukla geri ödemeli, daha uzun ve
daha düşük faiz oranlarıyla konut kredisi de vermeye başlamıştır. Grameen Bank, son
dönemde, okul ve cep telefonu harcamaları için kredi verme yönünde önemli bir adım
atmıştır. Banka, bireysel kredi dahi sağlamaktadır. Ancak, bu kredileri almak,
borçlananlar için biraz masraflıdır. Bu nedenle merkezler, borçlananların temiz bir kredi
geçmişine sahip olmaları için titizlik gösterirler.714
Diğer taraftan Banka, kredisini geri ödeyemeyen bir üyeye, krediyi yeniden
yapılandırma, geri ödemeleri yavaşlatma ve gerekmesi halinde sınırlı da olsa yeniden
borçlanma gibi imkanlar da sağlamaktadır. Grameen Bank’a göre bu durum,
temerrütleri sıfıra indirmektedir.715
3.6.1.4. Zorunlu Tasarruflar ve Grup Fonu
Grameen Bank, birçok mikrofinansman kurumunun aksine, mevduat kabul eder.
Ancak bu mevduat, pratikte zorunlu tasarruflardan oluşmaktadır. Bu tasarrufların
bankadan çekilmesi, çeşitli şartlarla sınırlandırılmaktadır. Söz konusu tasarruflar,
üyelerin acil fona ihtiyaç duydukları durumlarda ve Banka’dan alınan kredilerin geri
ödemesiyle sorunlar yaşandığında kullandırılır. Grameen Bank’taki tasarruf hesapları,
bu yönleriyle, mevduattan çok sigorta ürünlerine benzerler.716
Bu kapsamda Grameen Bank, zorunlu tasarruf uygulaması veya çeşitli tasarruf
teşvikleri aracılığıyla, üyelerinin tasarruf yapmalarına yardımcı olmakta; onları bu
konuda desteklemekte ve yönlendirmektedir.717 Bu amaçla Banka, üyeleri arasında bir
tasarruf seferberliği başlatmış ve bunu sağladığı kredilerin ayrılmaz bir parçası olarak
kabul etmiştir.718
713 Todaro ve Smith, s.243. 714 Schreiner, s.8. 715 Todaro ve Smith, s.243. 716 Schreiner, s.9. 717 Todaro ve Smith, s.243. 718 Khandker, s.68.
287
Klasik Grameen Sistemi’nde, Grameen Bank’ın dört çeşit zorunlu tasarruf
uygulaması bulunmaktadır. Esasında, bunların ilk ikisini gerçek bir tasarruf olarak
değerlendirmek doğru değildir. Çünkü bunlar, daha ziyade, üyelerin geri alamayacakları
ödemelerdir. Bu tür tasarrufların ilki, merkez tarafından işletilen okullar için, kredi
aktarımının ardından, üyelerden haftalık olarak kesilen 2 sentlik tutarları kapsar. İkinci
tasarruf ise, geri ödememe riskini bertaraf etmek amacıyla, üyelerden 20 doların
üzerindeki her kredi kullanımının %0.5’i oranında alınan ödemelerden oluşur. Diğer iki
zorunlu tasarruf türü ise, gerçek anlamda tasarruf niteliğindedir. Buna göre, öncelikle
her üyeden kişisel hesaplarına haftada 1 taka yatırmaları istenir. İkinci olarak da her
üyenin aldığı kredi tutarının %5’ine denk gelen kısmı ile toplam tutarı 1.000 takanın
üzerinde olan kredilerde ilave her 1.000 taka için 5 taka, “grup fonu” olarak adlandırılan
havuza aktarılır. Bu havuzda biriken fonlara, yıllık %8.5 oranında faiz tahakkuk
ettirilir.719 Öte yandan, her üyenin Banka’nın 100 taka değerindeki hisse senedini satın
alması da zorunlu tasarruf olarak değerlendirilmektedir.
Klasik Grameen Sistemi’nin önemli bir parçası olan grup fonu; ölüm, iş
göremezlik gibi kredinin olası ödenememesi hallerinde, sigorta olarak kullanılmak
üzere yönetilmiştir. Ayrıca bu fon, grup üyelerine yaşam ve kaza sigortası sağlamanın
yanı sıra, batık borçların geri ödenmesi ve tüm grup üyelerinin sağlık, beceri, eğitim ve
yatırım fırsatlarının iyileştirilmesi faaliyetleri için de kullanılmıştır.720 Bu uygulamaya
göre, bir üye, düğün ve doğum gibi sosyal olaylar için de grup fonundan kredi
kullanabilir. Ayrıca, gruptan izin alınması şartıyla, fondan kullanılan kredi, yatırımlara
yönlendirilebilir. Grup fonundan kullandırılan krediler faizsizdir. Üyeler, gruptan
ayrıldıklarında veya üyelikleri 10 yılı aştığında birikmiş tasarruflarını çekebilirler;
ancak çekebilecekleri tutara, kullandıkları kredi tutarının %5’inden oluşan zorunlu
tasarruflar dahil değildir. Zira, bu iadesi olmayan bir tutardır ve daha çok grup vergisi
olarak bilinir. Grup fonu, mini bir banka gibi çalışır. Zira, bu fon zaman içerisinde
büyümüş, Grameen Bank ve üyeleri için önemli bir kaynak haline gelmiştir.721 Öte
yandan fon, kredi görevlileri tarafından sık sık denetlenir.
719 Schreiner, s.9. 720 Khandker, s.68. 721 Sarker, s.9.
288
3.6.2. Genelleştirilmiş Grameen Sistemi’nin İşleyişi
3.6.2.1. Sisteme Geçişi Hazırlayan Koşullar
Grameen Bank, ilk büyük faaliyet krizini, 1995 yılında yaşamıştır. Buna göre,
Banka’nın “kadınları girişimci yapma” misyonunu onaylamayan ve yerel politikacılara
destek veren erkekler, kadınlara borçlarını geri ödememeleri için baskı yapmışlardır. Bu
boykot hareketi, Grameen Bank’ı, gruptan çıkmak isteyen üyelere uyguladığı para
cezasını kaldırmaya itmiştir. Bu süreçte Banka, gelişmekte olan ülkelerdeki bankaların
karşılaştığı pek çok politik ve çıkarcı ilişkilerden kaynaklanan sorunlardan kaçınmış
olsa da gösterdiği başarı nedeniyle, kadınların eline güç verilmesinden hoşlanmayan,
ırkçı erkeklerin ve radikal dincilerin istenmeyen tepkisiyle karşılaşmıştır.722 Bu
çerçevede, bazı kadınlar hedef alınırken, sağlık ve eğitim hizmeti veren diğer sivil
toplum kuruluşları da bu radikallerin sürekli hedefi haline gelmiştir.723 Sonuçta boykot,
geri ödeme oranlarının düşmesi konusunda başarılı olmuştur. Bu kapsamda Banka,
boykotu sonlandırmak için gruptan ayrılma cezasından vazgeçmiştir. Ayrıca, pek çok
borçlu, borcun geri ödenmemesinin bir yaptırımı olmadığına inandığı için, geri
ödemelerde çok yavaş bir düzelme olmuştur.
Öte yandan, henüz boykotun etkisinden tam olarak çıkamayan Grameen Bank,
ülkeyi harap eden ve pek çok insanı evsiz, işsiz bırakan 1998 yılındaki sel felaketiyle bir
kez daha sarsılmıştır.724 Felaketin ardından Banka, yüklü borç geri ödemelerini
karşılamak ve fakirleşen borçlulara yeni borç verebilmek için, tahvil ihracı sayesinde,
Bangladeş Merkez Bankası’ndan 1 milyar taka; Bangladeş’teki ticari bankalardan 2
milyar taka fon sağlamıştır. Bu süreçte, Banka’dan kredi kullananların eski borçları
affedilmemiştir. Sonuçta ise, çoğu borçlunun boyunu aşan borç yükü, düşük geri ödeme
oranları ve Grameen Bank sisteminden çıkışlar gibi sorunlar yaşanmıştır.725
Bu gelişmeler, Grameen Bank yönetimine, borç sürecindeki katılıktan
kaynaklanan zaaflar konusunda çok önemli bilgiler sağlamıştır. Örneğin KGS’de,
722 Mainsah ve diğerleri, s.8. 723 Marie-Aimee Helie Lucas ve Harsh Kapoor, Fatwas Against Women in Bangladesh, Dhaka:
Women Living Under Muslim Laws, 1996, s.9. 724 Muhammad Yunus, “Grameen Bank II”, s.1. http://www.grameen-info.org/index.php?option=com_-
content&task=view&id=30&Itemid=116&limit=1&limitstart=0[03.08.2008] 725 Mainsah ve diğerleri, s.8.
289
ödemesi geciken borçlular, borcun tamamını ödeyene kadar borç sürecinden
yasaklanmaktaydı. Oysa bu yöntem, faiz ve anapara geri ödemelerini yaparak tekrar
sisteme dönmek için kredi ve tasarruf imkanı olmayan, borç ödemede gecikmiş
bireylere çok az seçenek bırakmaktaydı. Ayrıca bu yöntem, geri ödememeye karşı
caydırıcı olmak yerine, ahlaki bir sorun da yaratıyordu. Çünkü, geri ödeme tehlikesi
olan kadınlar, bu sistemden atılmamak ve yoksulluktan kaçış şanslarını kaybetmemek
ve Grameen Bank sisteminde kalmak için gereksiz riskler almaktaydılar. Zira, büyük
çoğunluğu yoksul olan Grameen Bank müşterilerinin sistemde kalmaları onlara çok şey
kazandırmaktaydı.726
Öte yandan Banka, ülkede yaşanan krizlerden finansal olarak nasıl etkilendiği
konusunda şeffaf olmamakla eleştirilmiştir. Eleştirilerden bir kısmı da Banka’nın,
endüstrinin gücünü ve zaaflarını sistemli olarak değerlendiremediği üzerine olmuştur.
Bu tarz eleştiriler, Banka’nın imajına zarar vermiştir. Ayrıca, yıllarca kalkınma
hareketini öven basın da Grameen Bank ve mikrofinansman sektörünü, şeffaflıktan
yoksunluk ve şüpheli sonuçları nedeniyle geniş ölçüde eleştirmiştir.727
Sonuçta, hem 1995 yılındaki boykot hem 1998 yılındaki sel felaketi hem de bu
gelişmeler sonrasında Grameen Bank sistemine getirilen eleştiriler, Banka’nın orijinal
felsefesini gözden geçirerek, yeniden yapılanmaya gitmesine zemin hazırlamıştır. 1999
yılında planlanıp, 2000’den 2003 yılına kadar tamamlanan bu yeniden yapılanma
sürecinden, ikinci dönem Grameen Bank (Grameen Bank II) ya da Genelleştirilmiş
Grameen Bank Sistemi doğmuştur.
3.6.2.2. Sistemin Genel Özellikleri
Grameen Bank yönetimi, tecrübelerden alınan dersler ve çevresel koşullar
doğrultusunda, yeni bir Grameen Bank sistemi tasarlamış ve bu sisteme
“Genelleştirilmiş Grameen Sistemi (GGS)” ya da Grameen Bank II adını vermiştir.
Esnek ve müşteri dostu bir sistem olarak geliştirilen Grameen Bank II, uzun bir hazırlık
döneminin sonunda ortaya çıkmıştır. Aylar boyunca sahada test edilen sistem, sonunda
726 A.g.e., s.9. 727 A.g.e., s.9.
290
2000 yılının Eylül ayında hayata geçirilmiştir. Bu yeni sistem, hem normal şartlarda
hem de felaket koşullarında aynı şekilde çalışmak üzere tasarlanmıştır.728
Buna göre Genelleştirilmiş Grameen Sistemi, yeni veya değişikliklere uğratılmış
finansal ürünler ile bunların müşteriler için uygunluklarını tanımlayan kriterler seti
olarak tanımlanır. Grameen Bank II, Klasik Grameen Sistemi (KGS) üzerinde,
provizyon politikalarındaki iyileştirmeler, yönetim bilgi sistemlerinin hızlandırılmış bir
biçimde bilgisayar ortamına aktarılması, performansı yüksek çalışan ve müşterilerin
önemsenmesi ve ödüllendirilmesi gibi konular da dahil olmak üzere, başka önemli
değişiklikler sunmasına rağmen, esas değişiklikler ürünlerin tasarımında yaşanmıştır.729
GGS, girişimci konumundaki borçlulara daha hızlı hareket imkanı
sağlamaktadır. Bu sistemde, kişiye özel krediler, eski her türden krediye uygulanan tek
bir tipin yerini almaktadır. Buna göre kişiye özel krediler, “temel kredi” adıyla, tek bir
borçlanma ürünü etrafında şekillenmektedir. Bunun yanı sıra sistemde, konut kredisi ve
temel krediye paralel yürütülen yüksek öğrenim kredisinden oluşan iki farklı kredi
ürünü de bulunmaktadır. Öte yandan, Genelleştirilmiş Grameen Bank Sistemi’nin genel
özelliklerini aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür:730
- Grameen Bank mikrokredi sisteminin esas ürünü olan “temel kredi”,
- Esnek kredi,
- Gelire göre geri ödeme,
- Geri ödeme verileri ve mevduata göre borç tavanı,
- Borç miktarına göre değişen haftalık tasarruf,
- Mevcut kredi tavanına göre her altı ayda bir kredi yenileme,
- Borcun tamamının her zaman geri ödenebilmesi,
- Mümkün olan her türlü vade,
- Takvime göre kredi verilmesi,
- Faizlerin anapara ile aynı anda ödenmesi,
- Grameen emeklilik hesabı,
728 Barua, Five Cents a Day: Innovative Programs for Reaching the Destitute with Microcredit, No-
interest Loans, and other Instruments: The Experience of Grameen Bank, s.6. 729 Stuart Rutherford, Grameen II: The First Five Years 2001-2005, Bangladeş: MicroSave, 2006, s.11 730 Barua, Five Cents a Day: Innovative Programs for Reaching the Destitute with Microcredit, No-
interest Loans, and other Instruments: The Experience of Grameen Bank, ss.6-7.
291
- Çeşitli tasarruf ürünleri,
- İstenildiği anda sağlanabilen köprü kredisi,
- “Ne kadar çok tasarruf, o kadar çok kredi” anlayışı
- Vadesi geçen borçların rutin olarak silinmesi,
- Batık krediler için yüksek ikrazlar,
- Ölüm halinde borçların silinmesini sağlayan kredi sigortası,
- Başarıları değerlendirmek için yıldızlı derecelendirme sistemi,
- Üyelerin çocukları için yüksek öğrenim kredisi ve burslar,
- Faizsiz ve ek bir bedel ödemeden sağlanan dilenci kredisi.
Bu kapsamda GGS, tam bir yeniden yapılanma programı değildir. Çünkü,
Banka’nın mülkiyet yapısı, yasal kimliği ve örgütlenmesi, değişikliklerden etkilenmez.
Bankadaki hisselerin çoğunluğu, halen, “üyeler” olarak adlandırılan ve yoksul
hanelerden oluşan borçlu müşterilere aittir. Öte yandan Banka, kurulduğu günden beri
geçerli olan ve Banka’yı kırsal bölgedeki yoksullara yönelik uzmanlaşmış bir kredi
sunucusu olarak belirleyen özgün ana sözleşmesi çerçevesinde faaliyet sürdürmeye
devam etmektedir. Başkent Dakka’daki genel müdürlük, bölge ofisleri, alan ofisleri,
şubeler ve merkezlerden oluşan örgütsel yapı da varlığını sürdürmektedir. Ayrıca,
Banka’nın ürünlerinin sunumunu sağlayan yapı da büyük ölçüde aynı kalmıştır. Banka,
KGS’de de olduğu gibi, iki tür müşteriye hizmet vermektedir. Bankadan borç almaya
yetkili tek grup olan üyeler, önemini korumaya devam etmektedir. Önceden olduğu
gibi, üye olmak için, fakir haneler dışında herkesi dışlamak üzere tasarlanmış bir testten
geçmek ve bir merkezde her hafta bir araya gelmek üzere, 40 veya daha fazla sayıdaki
muadil üye grubuna katılmak gerekmektedir. Bu haftalık toplantılar, genel müdürlüğün
değişiklik önerilerine rağmen, atmosfer ve karakter bakımından, KGS zamanındaki
halinden çok fazla değişmeden sürmektedir. Üye olamayanlar, zengin veya fakir,
önceden olduğu gibi Grameen II’nin ikinci tip müşterilerini oluşturmaktadır. Borç
alamazlar ancak Grameen şubelerinde ticari bankalarda sunulanlara benzer tasarruf veya
işlem hesabı açabilirler. Bu tip müşteriler, KGS’de olduğu ölçüde kollanmaktadır.731
731 Rutherford, s.11.
292
3.6.2.3. Sistemin Getirdiği Yenilikler ve Grameen Bank Hizmetleri
3.6.2.3.1. Üye Olmayanlara Yönelik Hizmetler
Kredi verme konusunda, daha çok üyelere odaklanan KGS, bazı hizmetlerini üye
olmayanlara da sunmuştur. Nitekim Banka’da, 1985 yılından beri, herhangi bir
kimsenin tasarruf hesabı veya cari hesap açma ve bu hesapları geleneksel bankalarda
olduğu gibi kullanabilme imkanı bulunmaktaydı. Buna göre, KGS’nin son yılı olan
2000’de, halk tarafından açılan mevduat miktarı 1,37 milyar taka olmuştur. Bu rakam, o
dönemdeki toplam üye mevduatı tutarının dörtte birine eşitti. Ancak bu oran, hiçbir
zaman bu seviyenin üzerinde gerçekleşmedi. Bunun en önemli nedenlerinden biri
olarak, bu hizmetlere yönelik reklam çalışmasında hiç bulunulmaması gösterilmektedir.
Bir diğer neden ise, hesap açtıran birçok başarılı köylünün Grameen’i güvenilir bir
bankadan çok, bir STK olarak kabul etmeleri ve bu nedenle geleneksel bir bankadan
daha az güvenmeleridir.732
Grameen II’nin ortaya çıkmasıyla birlikte, Bankanın üye olmayanlara yönelik
mevduat hizmetlerine yaklaşımı da değişmiştir. Buna göre, Grameen II’nin bu alanda
sağladığı yenilikler şunlardır: 733
- Grameen Bank’a üye olmayan, halktan herhangi birine, cari hesap, vadesiz
mevduat hesabı ve/veya bir çeşit vadeli mevduat hesabı açtırabilme hakkı
tanınmıştır.
- Üye olmayanlara sağlanan mevduatın faiz oranları, diğer bankaların benzer
araçlarına göre çekici düzeylerde belirlenmiştir.
- Banka’nın, halkın mevduatını çekmekteki çalışmaları giderek önem
kazanmıştır. Zira, bu amaçla, bazı halk toplantıları düzenlenmiş; çeşitli
reklamlar yapılmış ve yeni şubeler açılmıştır.
Üye olmayanların mevduatlarına yönelik bu yeni yaklaşım, Grameen Bank
açısından büyük bir önem arz etmektedir. Bu yaklaşım, Banka’nın yoksullara yönelik
küçük ölçekli bir mikrofinansman bankası olmaktan çok, orta büyüklükte gerçek bir
banka olduğunu ortaya çıkarmıştır. Böylece Grameen, kırsal kesimin bütünüyle olan
732 Rutherford, s.12. 733 A.g.e., s.12.
293
ilişkisini yeniden tanımlamış ve kendisini “normal” bir banka seviyesinde görmeye
başlamıştır. Grameen Bank için bu durum, fonlarına artık ihtiyaç duymadığı bağış
sahipleri ile olan ilişkilerini yeniden şekillendirmesine de yardımcı olmuştur. Öte
yandan, artan üye mevduatlarının da etkisiyle, Banka’nın finansal yapısı güçlenmiş ve
bu durum Grameen Bank’ı yasal olarak mevduat toplama yetkisi bulunmayan diğer
mikrofinansman kuruluşlarından farklı bir konuma oturtmuştur.734
3.6.2.3.2. Üyelere Yönelik Mevduat Hizmetleri
Klasik Grameen Sistemi’nde, her üyenin, haftalık kredi taksitleri ile birlikte
bankaya küçük tasarruflar yatırması zorunluydu. Ancak birçok üye, haftalık ödemeleri
oluşturan üç ana unsuru (borç anaparasının geri ödenmesi, borç faizlerinin ödenmesi ve
tasarruf mevduatları) güçlükle birbirinden ayırabilmekteydi. Nitekim bazı üyeler,
üyelikleri iptal edilene kadar bankadan çekemedikleri bu tasarrufları, aldıkları borcun
karşılığı olarak kabul ederek, bunlara çok az ilgi gösterdiler. Ayrıca Banka, sağladığı
her kredinin %5’ine kesinti uygulamakta ve bu kesintileri, “grup fonu” altında
toplamaktaydı. Bu fonun müşterek sahibi ise, Grameen Bank borçlarını ödeme
konusunda sıkıntıya düşen üyelere yardım etme kararı verecek olan, merkezdeki
üyelerdi. Pratikte ise fonun kullanımı, banka çalışanlarının üyelere göre daha baskın
olmaları nedeniyle, genelde çalışanlar tarafından karara bağlanıyordu. Ancak,
1990’ların ortasından itibaren, üye mevduatlarının büyümeye başlamasıyla, üyeler fon
üzerinde daha fazla kontrol (bireysel kontrol) elde etmek istediler. Bunun sonucunda da
Grameen Bank, 10 yıldır tasarrufta bulunan üyelerin fondaki birikmiş paylarını
sahiplenmelerini ve bir kısmını çekebilmelerini kabul etti. Böylece, KGS’de zaten
mevcut olan, tasarruf mevduatlarının mülkiyetinin müştereklikten bireyselliğe geçmesi
eğilimi, GGS ile birlikte tamamen uygulanabilir olmuştur. Buna göre, GGS’de
uygulanan üye tasarrufları ile ilgili yenilikler şu şekildedir:735
- KGS’deki grup fonu iptal edilmiş, bunun yerine, her üye için ayrı bir “kişisel
tasarruf hesabı” açtırma zorunluluğu getirilmiştir. Bu hesaplar, faiz
kazanımlı tasarruflardan oluşmaktadır. İtibarlı üyeler, bu hesaplara
istedikleri zaman istedikleri miktarda para yatırıp, istedikleri amaç için
734 A.g.e., s.13. 735 A.g.e., ss.13-14.
294
istedikleri miktarda para çekebilmektedir. Öte yandan, her hafta belirli asgari
bir miktarı tasarruf etme zorunluluğu, yeni sistemde de devam etmektedir.
Ayrıca, kredi alımlarındaki tasarruf kesintisi ilkesi de devam etmektedir.
Buna göre, üyelerin diledikleri zaman çekme hakkı olmasına rağmen, alınan
kredinin % 2.5’u kişisel tasarruf hesaplarına yatırılmaktadır.
- Her üyeye, “özel tasarruflar” olarak adlandırılan, ikinci bir, zorunlu ve faiz
kazanımlı tasarruf hesabı açma uygulaması getirilmiştir. Alınan her krediden
tekrar bir %2.5’lik kesinti ile oluşturulan bu hesaplardan, üç yıllık bir
likiditesiz başlangıç süresinden sonra para çekilebilmektedir. Üç yılın
sonunda ise, hesapta en az 2000 taka kalmak kaydıyla, her üç yılda bir olmak
üzere, hesaptaki toplam paranın yarısının çekilebilmesine izin verilir. Ayrıca,
bütün üyelere, özel tasarruf hesapları üzerinden, bankanın hisse
senetlerinden en az 1 adet alma zorunluluğu getirilmiştir.
- Grameen Emeklilik Hesabı (GEH) olarak bilinen ve tamamen yeni bir
uygulama olan tasarruf planı hayata geçirilmiştir. Ayrıca, 8.000 takanın
üzerinde kredi kullananlar için GEH zorunlu tutulmuştur.
- Üyeler, üye olmayanlar için de uygulanan sabit vadeli mevduat
enstrümanlarından yararlanabilmektedirler.
Klasik Grameen Sistemi’nde uygulanan, alınan kredilerin %5 oranında yapılan
kesintilerle oluşturulan zorunlu tasarruf uygulaması, Genelleştirilmiş Grameen
Sistemi’nde de devam etmiştir. Ancak, daha önce grup fonu ya da grup vergisi adı
altında bir havuzda tutulan bu zorunlu tasarruflar, GGS kapsamında tasarlanan yeni
tasarruf ürünleri ile birlikte, üyelere özel mevduat hesaplarında tutulmaya
başlanmıştır.736 Buna göre Banka, üyelerinin kredi alabilmeleri için, “kişisel tasarruf
hesabı” ve “özel tasarruf hesabı” olarak bilinen iki temel tasarruf ürününe sahip olmayı
şart koşmuştur. Aynı zamanda Banka’nın, Grameen Emeklilik Hesabı, sabit vadeli
mevduat hesabı, yedi yılda iki kat gelir getiren mevduat hesabı ve aylık gelir planı gibi
opsiyonel veya yarı opsiyonel nitelikte olan tasarruf ürünleri de bulunmaktadır.737
736 Muhammad Yunus, “Grameen Bank II”, s.4. http://www.grameen-info.org/index.php?option=com_-
content&task=view&id=30&Itemid=116&limit=1&limitstart=0[03.08.2008] 737 Stuart Rutherford ve diğerleri, Grameen II at The End of 2003, Bangladeş: MicroSave, 2003, s.13.
295
Öte yandan 2000 yılının sonunda başlayan Grameen Emeklilik Hesabı da diğer
bütün üye tasarrufları arasında en hızlı büyüyen tasarruf ürünü olmuştur. GEH, 8.000
taka ve üzeri kredi alanlara zorunlu, diğer üyeler için opsiyonel niteliktedir. Daha çok
bir emeklilik planı niteliğinde olan GEH, minimum 50 taka tutarındaki, 5 veya 10 yıl
vadeli sabit aylık ödemelerle işlemektedir.738 Grameen Emeklilik Hesabı, üyelere, 5 yıl
için yıllık %10; 10 yıl için yıllık %12 faiz kazancı vaat etmektedir. Bu sayede GEH, ilgi
çekici hale getirilmiştir. Böylece, tasarruf miktarı 10 yıl sonra ikiye katlanmış olur.
Ödemeler, ilave düşük bir miktar daha ödeyerek, 3 ay geç yapılabilmektedir. Dört aydan
fazla geciken ödemeler ise, hesabın kapanmasına ve yatırılan paranın faiz indirimi ile
birlikte geri ödenmesine neden olur. Ancak, faiz indirimi ile birlikte 8.000 taka veya
daha fazla krediye sahip olan bir hesap sahibinin GEH ödemesini 4 aydan fazla
geciktirmesi durumu söz konusu ise, o zaman bu üyenin sahip olduğu temel kredi, esnek
krediye dönüştürülebilir. Vade sonunda sağlanan birikim ise, kazanılmış faiziyle birlikte
nakit olarak çekilebilmekte, başka tasarruf araçlarına transfer edilebilmekte veya
Banka’da aylık gelir getirecek şekilde saklanabilmektedir.739
3.6.2.3.3. Üyelere Yönelik Kredi Hizmetleri
Grameen II, büyük ölçüde bankanın değişen müşteri taleplerine karşılık vermede
başarısız kalan kredi işlemlerindeki problemlere çözüm olmak üzere ortaya çıkmıştır.
Zira, Klasik Grameen Sistemi’nde sadece bir çeşit kredi bulunmaktaydı. Bu, bir yıl
vadeli, eşit ve değişken olmayan haftalık ödemeleri olan ve ön ödeme yapılamayan bir
kredi türüydü. İlk başlarda, daha önce böyle güvenilir bir borç verenle karşılaşmamış
olan insanlar için bu tür yeni ve güvenilir hizmetler kullanıcılarını tatmin ediyordu.
Ancak, kuraklık ve sel baskınları gibi dış etkenlerden dolayı ödemelerde sorunlar
yaşanmaya başlanması ve diğer finans kurumlarının müşterilere alternatifler sunmak
için ciddi bir yarış içine girmesine rağmen Grameen Bank’ın esneklikten uzak kalması,
kredi hizmetleri için yeni düzenlemeler ve yeni ürünlerin ortaya çıkmasını zorunlu
kılmıştır. Zira, Grameen’in kurucusu olan Muhammad Yunus da bunu fark etmiş ve
Grameen II’yi duyurduğu makalesinde şu noktalara dikkat çekmiştir:740
738 Mainsah ve diğerleri, s.11. 739 Rutherford, s.14. 740 A.g.e., ss.15-16.
296
Dış faktörler, sistemin içerden zayıflamasına neden olmuştur. Sistem, birçok iyi tanımlanmış standart kurallardan oluşuyordu. Bu kuralların dışına çıkılmazdı. Üye bir kere sıkıntıya düştü mü, sistemin izin vermesine rağmen tekrar eski haline gelmesi kolay değildi. Çok sayıda üye sıkıntıya düşüyordu. Böylece bunların etkisi artarak çoğalıyordu. Eğer bir kişi ödemesini durdurursa, diğerleri de ondan cesaret alıyordu.
Bu kapsamda, Grameen II ile birlikte sunulan yenilikler, kredi hizmetlerine
basitlik ve çeşitlilik (isteğe göre geri ödeme vadesinin ve planlarının yapılması)
kazandırmıştır. Ayrıca, zor duruma düşmüş olan kredilerin yeniden planlandırılmasına
yönelik düzenlemeler de Grameen II’nin getirdiği en dikkat çekici yeniliklerden biri
olmuştur. Öte yandan bu yenilikler, özellikle risk altındaki kredilerin provizyonu için
hesaplardaki iyileştirmeler sayesinde olmuştur. Ayrıca, tasarruf ürünlerine yönelik
değişiklikler de borç verme kalitesinin yükselmesine neden olmuştur. Buna göre
Grameen II’nin, kredi verme işlemlerine yönelik getirdiği temel değişiklikler
şunlardır:741
- Konut kredisi haricinde, KGS’de bulunan tüm krediler (farklı isimlerdeki,
bir senelik krediler) borçlananın her zaman için tek bir temel krediye sahip
olmak isteyeceği düşüncesiyle, “temel” veya “basit” olarak adlandırılan
krediye dönüştürülmüştür. Temel kredilerin vadeleri, üç aydan üç yıla kadar
farklılık gösterebilmektedir. Bu kredilerin haftalık ödeme şekli değişmemiş;
ancak, geri ödeme miktarları, üye ile Banka yetkilileri arasında yapılan
görüşmeler neticesinde karar verilebilecek şekilde düzenlenmiştir. Kredinin
istenildiği zaman başlangıçtaki düzeyine çıkarılması ise, açıldığı tarihten
itibaren 26 hafta veya daha fazla süre geçtikten sonra mümkün
olabilmektedir.
- Kredi geri ödemelerinde sorun yaşayan üyeler için “esnek kredi” ürünü
tasarlanmıştır. Buna göre, üye kredi geri ödemelerinde ciddi anlamda zora
düşmüşse, yani 26 haftadan sonra üyenin ödemelerinde sorun yaşadığı tespit
edilmişse veya kredi tahsisini takip eden 10 hafta süresince hiç ödeme
yapılmamışsa, borçlu üye ile tekrardan görüşülerek, kredi, bir sözleşmeye
veya “esnek krediye” dönüştürülür. Bu durumda, revize edilmiş vade ve
741 A.g.e., s.16.
297
ödeme planı yeniden görüşülür ve Banka, ödenmemiş miktarın %50’sine
provizyon koyar. Ödemeler düzenli olmaya başladıktan sonra, borçlu temel
statüye geri dönebilir. Ancak ödeme zorluğu devam ederse yeni bir kredi
sözleşmesi için görüşmeler yapılabilir.
- Her üye için kredi limitleri, kişilerin hesap dengelerine göre revize
edilmiştir. Ayrıca bu limitlerin belirlenmesinde, üyenin genel katılımı,
merkezdeki haftalık toplantılara devamı ve dahil olduğu grubun işlem
kayıtları dikkate alınabilir. Grameen II’nin getirdiği yeni kurallar, kredi
miktarının belirlenmesinde müştereklikten çok, kişisel bazın dikkate
alınmasını öngörür.
- “Müşterek sorumluluk” (kredi geri ödemesinde bütün üyelerin
sorumluluğu), tümüyle kaldırılmıştır.
- KGS’deki uygulamanın tersine, bir grubun bütün üyeleri aynı anda kredi
alabilmektedirler. Bu konuya yönelik eski uygulama yürürlükten
kaldırılmıştır.742
Grameen Bank, Klasik Grameen Sistemi’nde, hemen hepsinin genel kullanım
koşulları aynı olmasına rağmen, mevsimlik krediler, aile kredileri, genel krediler ve
benzerlerinin oluşturduğu çok sayıda kredi ismi sunmaktaydı müşterilerine. Ancak
Banka, bu gereksiz fazlalık ve karışıklıklardan kaçınmak için, GGS sonrasında, ilk defa
kredi kullanan herkesi, sadece temel krediye yönlendirmiştir.743 Buna göre temel kredi,
Grameen Bank üyesi olan herkesin edinebileceği bir kredi türü olarak tasarlanmıştır.
Öte yandan GGS, borcunu ödemede zorluk çeken veya ödeyemeyen üyelere
yönelik olarak, esnek krediyi geliştirmiştir. Bilindiği gibi, Klasik Grameen Sistemi’nde,
aldığı krediyi geri ödeyemeyen üye tamamen sistemden çıkarılmakta ve bu üyelerin
ödemelerinde pazarlık yapma imkanı sunulmamaktaydı. Oysa, GGS ile geliştirilen
esnek kredi, borçlunun batık durumdaki borcunu ödeyebilmesine imkanı tanımaktadır.
Artan esnekliğe ek olarak Banka, geri ödenmeyen borçları tanımlayan yeni bir sistemi
de hayata geçirmiştir. Buna göre, artık borçlar, borçlunun 10 hafta üst üste taksitlerini
ödememesi ya da toplam borcunu altı ayda geri ödememesi halinde esnek krediye
742 Stuart Rutherford ve diğerleri, s.10. 743 Mainsah ve diğerleri, s.10.
298
aktarılmadan, gecikmiş borç olarak sınıflandırılmaktadır. Kredinin tamamının altı ayda
ödenmemesi halinde Banka, krediyi “batık kredi” olarak tanımlayıp, ödenmeyen
anapara ve faiz için %50 karşılık ayırmaktadır. Ancak, vaktinde ödenmeyen kredinin
süresi bir yıla uzarsa, Banka borcu silerek, %100 karşılık ayırmaktadır.744
Üyelere yönelik kredi hizmetleri kapsamında, Genelleştirilmiş Grameen
Sistemi’nin geliştirilen bir diğer önemli ürünü de mikrogirişim kredisidir. Mikrogirişim
kredisi, diğer bir ifadeyle özel yatırım kredisi, kuralları temel krediye nazaran daha
kapsamlı olan ve ekstra kredi sermayesine ihtiyacı olan borçlulara verilen bir kredidir.
Bu kredide vadeler, ödeme planları, faiz oranları gibi özellikler temel kredi gibi
değerlendirilir. Mikrogirişim kredisi kullananların, kişisel tasarruf hesabına yatırmaları
gereken miktar daha fazladır. Öte yandan bir üye, ancak bölge müdürünün inisiyatifiyle
aynı zamanda hem temel kredi hem de özel yatırım kredisi kullanabilir. Özel yatırım
kredisi miktarında herhangi bir limit yoktur ama yüksek tutarlı GEH ve olumlu ödeme
davranışları özel yatırım kredisi alımında önemli rol oynamaktadır.745
3.6.2.3.4. Diğer Yenilikler
Grameen II ile getirilen diğer yenilikler ise, kredi sigortası faaliyetleri, hayatta
kalma savaşı verenler veya kimsesizler için düzenlenmiş özel hizmetleri, eğitim
burslarını veya kredilerini ve verimlilik artışı sağlayan düzenlemeleri kapsamaktadır.
Bu kapsamda Grameen Bank, üyelerine, tasarruf amaçlı olan ve bütün kredileri
kapsayan bir sigorta ürünü de sunmaya başlamıştır. Kredi/hayat sigortası olarak
adlandırılan bu ürün, uzun vadeli risk yönetimi aracı olarak tasarlanmıştır.746 “Kredi
sigorta tasarrufları” olarak da adlandırılan “kredi-hayat sigortası”, üyelere, gerçek bir
sigorta ürününden daha uygun imkanlar sunmaktadır. Buna göre, her borçlunun, almış
olduğu kredi miktarına göre küçük bir tutarı, zorunlu olarak, mevduat hesabına
yatırması gerekmektedir. Bu hesaptan kazanılan faizler tasarruf sahibine ödenmez;
çünkü bir sigorta fonu kurmak için kullanılır. Borçlunun vefatı halinde Banka, kalan
744 A.g.e., s.11. 745 Stuart Rutherford ve diğerleri, s.13. 746 Mainsah ve diğerleri, s.12.
299
borcu bu fondan kapatır.747 Öte yandan çalışanlar ve üyeler, kredi sigortasını, diğer
mevduat hizmetleri ile doğrudan ilgisi olmayan, ayrı bir ürün olarak görmüşlerdir.
Ayrıca bir çok kadın üye, esas kredi yatırımı yapanın genelde kocaları olduğunu ve bu
nedenle onların hayatlarının sigortalanmasının daha yararlı olacağını ifade etmişlerdir.
Böylece Banka yetkilileri, yerleşik olmayan erkek eşlerin büyük bir risk oluşturduğunu
fark ederek, yeni bir sistem dizayn ettiler ve bu sistemin, 2004 yılında, bütün şubelerde
uygulanmasını sağladılar. Buna göre, kredi-hayat sigortası ürünü, ülkedeki poligam
ilişkiler hesaba katılarak yeniden revize edildi. Ayrıca, merkezlerdeki üyelerin
bazılarının sigortalı, bazılarının ise sigortasız olması nedeniyle yanlış anlaşılmaların
doğması ihtimali üzerine, sigorta yaptırmanın zorunlu hale getirilmesi
kararlaştırılmıştır. Buna göre Banka, zorunlu kredi sigortası sistemine geçmiştir. Ancak,
2004 yılı sonunda, erkek eşler için yapılan sigorta oranının halen düşük sonuçlar
vermesi sonucu, Banka’nın uğrayacağı kayıplar da düşünülerek, sigorta primlerinin
yükseltilmesi de kararlaştırılmıştır.748
Bangladeş’teki mikrofinansman piyasasının en önemli özelliklerinden biri,
birçok mikrofinansman kurumunun aşırı yoksul insanlara hizmet etme konusunda
kararlı politikalar izlemeleridir. Nitekim, bugüne kadar ülkede, her tür mikrofinansman
hizmetinin en yoksul köylüler ile gecekondu bölgelerinde oturanlara kadar ulaşması
yönünde ciddi çaba gösterilmiştir. Bu konu, Grameen II düzenlemeleri kapsamında da
iki farklı biçimde yer bulmuştur. Buna göre Banka, bir yandan merkezlerin muhtemel
yeni üyeleri için geçerli olan değerlendirme testlerini destekleyen “varlık kontrol
listeleri” hazırlamış ve bu üyeler için kredi koşullarını yeniden düzenlemiştir. Böylece,
gerek varlık kontrol listeleri, gerekse kredi koşulları genel olarak daha açık hale
getirilmiş ve hukuki boşluklara yol açan belirsizlikler ortadan kaldırılmıştır. Grameen
II, yeni kaydolacak olan üyeler arasında daha fazla aşırı yoksul olmasını sağlamaya
çalışırken, oldukça yaygın ve istisnai bir yoksul grubu olan dilenciler için de özel bir
program yaratmıştır. Bu program, ‘mücadeleci üye programı’ olarak adlandırılmıştır.
Buna göre dilenci grubuna girecek olanların çerçevesi belirlenmiş ve bu gruba, çok
düşük faiz ile diledikleri gibi bir geri ödeme planını içeren krediler sunulmuştur. Bu
747 Stuart Rutherford ve diğerleri, s.13. 748 Rutherford, s.20.
300
yolla, bu gruptaki üyelerin, dilenmek yerine, düşük fiyatlı malzeme alarak, bunları
satmaları umut edilmiştir. Ayrıca, Banka’nın düzenli üyelerinden olabilmeleri için, bu
gruptaki üyelerin de haftalık toplantılara katılmaları teşvik edilmiştir. Bu kapsamda,
dilencilere yönelik çalışmalar bütün şubelere yayılmış ve 2005 yılının sonunda bu
programa, 56.000 kredi müşterisi kayıt edilmiştir.749
Grameen Bank’ın, üzerinde daima hassasiyetle durduğu konulardan biri de
eğitimdir. Bugün Banka, eğitime iki konuda destek olmaktadır: Sağladığı eğitim
bursları ve eğitim kredisi. Burslar, genelde seçilmiş kız çocuklarına verilmektedir. Bu
program, 2005 yılında 19.000 bursiyer sayısına ulaşmıştır. Krediler ise, kız veya erkek
fark etmeden, tanınmış kolej ve üniversitelerde eğitim gören öğrencilerin okul
taksitlerini ve ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla verilmektedir. Krediyi alanların sayısı
az olmasına rağmen (2005’in sonunda 6.000 kişi), merkez yöneticileri, bu hizmetin
üyeler açısından çekici olduğunu ifade etmişlerdir. Merkez toplantıları sırasında, iyi
durumdaki üyelerin başvurmak isteyebileceği hizmetlerden biri olarak, bu programa
sıklıkla değinilmektedir. Dolayısıyla bu program, iyi durumdaki merkez üyelerinin
dikkatini çekebilecek çeşitli yeniliklerden bir tanesidir.750
Öte yandan, Grameen II ile direkt bağlantılı olmamakla beraber, yönetim bilgisi
ve muhasebe sistemlerinin kullanımında bilgisayarlaşmanın artması, bu dönemde
gerçekleşmiştir. Bugün, bölge ofislerinde, şubeler ile bağlantı kurabilen bilgisayarlar
bulunmaktadır. Veri girişi banka tarafından değil, bilgi teknolojileri konusu ile ilgilenen
bir yan kuruluş tarafından yapılmaktadır. Bu kuruluş, merkez toplantıları sırasında
kullanılmak üzere, tasarruf mevduatları ve kredi geri ödemelerine yönelik veriler
sağlamaktadır. Ancak, Grameen Bank’ın yaşadığı bu bilgisayarlaşma, ekipmana ve
çalışanlara yeterince yatırım yapılmadığı için, verimliliği yeterli şekilde olumlu
etkileyememiştir. Banka için, verimliliği asıl arttıran etken ise, üye/çalışan oranının son
dönemlerde yükselmesidir. Zira, Grameen II süreci başladığında, Banka’nın uzun süreli
hedefi merkez yöneticisi başına 450 üye olmasına karşın; birçok merkezde bu hedef
aşılmış ve rakam, 600 üyeye çıkmıştır. Bu durum da daha büyük merkezlerin açılmasına
749 A.g.e., s.20. 750 A.g.e., ss.20-21.
301
neden olmuştur. Sonuçta Banka’da, çalışanlar başına düşen üye sayısında yüksek;
bilgisayarlaşma konusunda ise, düşük bir performans ortaya çıkmıştır.751
Diğer taraftan Grameen Bank, GGS sonrasında, 5 yıldır üye olan ve temel kredi
ödemelerinde herhangi bir sorun yaşamayan üyelerini “altın üye” olarak nitelendirerek,
üyeleri derecelendirme yoluna gitmiştir. Altın üyelik, üyelere, kredi tavan miktarının
daha hızlı yükselmesi gibi olanaklar sağlamaktadır.
3.6.4. Grameen Bank Kredilerinin Kullanım Alanları
Genel olarak, Grameen Bank kredi aktarım sisteminde borçlananlar, aldıkları
krediyi kendi seçtikleri alanlarda kullanabilmektedirler. Çünkü, yapılan incelemelerde,
borçlananların genellikle iyi bilinen faaliyet alanlarına yatırım yapmak istedikleri ortaya
çıkmıştır. Bu nedenle Banka çalışanları, yatırım yapılacak faaliyet alanının seçimi
konusunda, üyelere herhangi bir yönlendirmede bulunmazlar. Ancak, sıkı bir izleme
süreci vardır. Grup başkanı ve banka çalışanı, verilen kredilerin faydalı bir şekilde
kullanılıp kullanılmadığını görmek için borçlananları takibe alırlar.752 Kredi, her bir
grup üyesince belirlenen faaliyetlere yönelik olarak sağlanır ve üyeler bu faaliyetlerin
seçiminde birbirlerine yardımcı olurlar. Hem seçilen faaliyetler hem de kredi miktarları
grup ve merkez toplantılarında ele alınmaktadır.753
Öte yandan, Grameen Bank’ın kredi müşterileri ağırlıklı olarak topraksız
köylülerden oluştuğu için, bankadan sağlanan krediler, genellikle kırsal kesimde
bulunan, ancak çiftçiliğe yönelik olmayan faaliyet alanlarında kullanılmıştır. Nitekim
tarımsal krediler, kredi işlemlerinin başladığı ilk yıllarda, Banka’nın kredi portföyünün
çok küçük bir bölümünü oluşturmaktaydı. Ancak 1991 yılından sonra, gerek
borçlananlardan gelen baskı, gerekse çalışanlarının artan ücretlerinden dolayı Banka’nın
maliyetlerini azaltma kaygısıyla hareket etmesi, tarımsal faaliyetlerin daha fazla finanse
edilmesini sağlamıştır.754
751 A.g.e., s.21. 752 Sarker, s.8. 753 Khandker, s.68. 754 A.g.e., s.68.
302
Bu kapsamda, 2006 yılı verilerine göre, Grameen Bank’ın aynı yıl içerisinde
kullandırdığı tüm kredilerin genel faaliyet alanları bakımından dağılımı, Tablo 25’te
gösterilmiştir. Buna göre, Banka’nın 2006 yılı içerisinde en fazla kredi sağladığı
faaliyet alanlarının başında hayvancılık ve balıkçılık gelmektedir. Bu iki alana sağlanan
krediler, 2006 yılında sağlanan yaklaşık 50 milyar taka tutarındaki toplam kredi
büyüklüğünün %28.8’ini oluşturmaktadır. Buna göre hayvancılık ve balıkçılık alanında,
toplam 14.3 milyar taka tutarında olan 1.987.089 adet kredi kullandırılmıştır. Bu
alandaki kredilerin %96.7’si kadınlara, %3.3’ü ise erkeklere verilmiştir. Hayvancılık ve
balıkçılığı, sırasıyla, ticaret, mağazacılık, işleme, imalat ile tarım ve ormancılık gibi
alanlar izlemiştir.
Tablo 25
2006 Yılında Sağlanan Grameen Bank Kredilerinin
Faaliyet Alanlarına Göre Dağılımı
2006
Kadın Erkek Toplam Faaliyet Alanları Kredi
Adedi Kredi Tutarı
(Taka) Kredi Adedi
Kredi Tutarı (Taka)
Kredi Adedi
Kredi Tutarı (Taka)
Hayvancılık ve Balıkçılık
1.921.196 13.781.361.395 65.893 595.448.185 1.987.089 14.376.809.580
Ticaret 1.205.576 9.621.769.577 56.616 527.638.940 1.262.192 10.149.408.517
Mağazacılık 820.382 7.962.836.809 39.184 405.984.393 859.566 8.368.821.202
İşleme ve İmalat 927.634 6.657.120.121 50.467 458.118.558 978.101 7.115.238.679
Tarım ve Ormancılık
875.906 6.374.710.436 36.634 347.886.490 912.540 6.722.596.926
Hizmetler 348.154 2.327.415.745 21.196 162.515.521 369.350 2.489.931.266
Seyyar Satıcılık 76.000 624.179.839 2.122 20.352.002 78.122 644.531.841
Toplam 6.174.848 47.349.393.922 272.112 2.517.944.089 6.446.960 49.867.338.011
Kaynak: http://www.grameen-info.org/index.php?option=com_content&task=view&id=305&Itemid=292 [01.08.2008]
Grameen Bank’ın yoksul kesime sağladığı farklı türdeki mikrokrediler
içerisinde, mikrogirişim kredilerinin ayrı bir önemi vardır. Zira bu krediler, sağlanan
303
diğer kredilere göre, daha büyük yatırımları finanse etmek için kullandırılmaktadır.
Mikrogirişim kredileriyle desteklenen bu yatırımların kapsamını, genellikle, mekanik
çift sürücü, tuğla kırma makinesi, yük taşıyıcı araba (pick-up) ve fotokopi makinesi
gibi, küçük girişimciler için kullanılması hayati öneme sahip araçların alımı
oluşturmaktadır.755
Tablo 26
2006 Yılında Sağlanan Mikrogirişim Kredilerinin
Kullanım Alanlarına Göre Dağılımı
2006
Kadın Erkek Toplam Faaliyet Türleri Kredi
Adedi Kredi Tutarı
(Taka) Kredi Adedi
Kredi Tutarı (Taka)
Kredi Adedi
Kredi Tutarı (Taka)
İşleme ve İmalat 77.333 1.903.627.474 3.579 69.670.951 80.912 1.973.298.425
Seyyar Satıcılık
55.184 1.637.186.565 3.148 64.665.197 58.332 1.701.851.762
Hayvancılık ve Balıkçılık
59.005 1.271.602.510 2.565 44.792.689 61.570 1.316.395.199
Hizmetler 101.398 807.989.325 1.941 17.577.773 103.339 825.567.098
Mağazacılık 33.927 782.342.961 2.054 35.906.060 35.981 818.249.021
Ticaret 23.815 596.307.239 1.891 31.738.316 25.706 628.045.555
Tarım ve Ormancılık
6.850 181.280.527 290 4.596.000 7.140 185.876.527
Toplam 357.512 7.180.336.601 15.468 268.946.986 372.980 7.449.283.587
Kaynak: http://www.grameen-info.org/index.php?option=com_content&task=view&id=307&Itemid=294 [01.08.2008]
Buna göre, Grameen Bank’ın 2006 yılında sağladığı mikrogirişim kredilerinin
kullanım alanlarına göre dağılımı Tablo 26’da gösterilmektedir. Tabloya göre, Banka
tarafından 2006 yılında kullandırılan 7.4 milyar takalık mikrogirişim kredisi içinde en
755 Dipal Chandra Barua, “Lesson Learned from Grameen Bank’s Experience” Regional Workshop on
Social Protection as a Resource Person, World Bank Institute, Sri Lanka, 17-19 Mayıs 2006, ss.32-35.
304
büyük payı, yaklaşık 2 milyar takalık tutarla işleme ve imalat sektörü almıştır. Bu
sektöre sağlanan mikrogirişim kredilerinin %96.4’ü kadınlara, %3.6’sı ise erkeklere
verilmiştir. Öte yandan, mikrogirişim kredilerinin toplamından aldığı pay bakımından,
işleme ve imalat sektörünü, sırasıyla, seyyar satıcılık, hayvancılık ve mağazacılık gibi
faaliyet alanları takip etmiştir.
3.7. Grameen Bank’ın Finansal Yapısı ve Mali Sürdürülebilirliği
Grameen Bank, bağışlara bağlı kalmaksızın, yoksulların finansal bağımsızlığını
teşvik eden bir mali yapı üzerinde kurulmuştur. Bu kapsamda, Banka’nın finansal
yapısı, Tablo 27 ve Tablo 28’de yer verilen bilanço değerleriyle özetlenmiştir. Söz
konusu tablolarda özetlenen bilanço değerleri, Banka’nın aktiflerinin büyüklüğü,
sermaye yeterliliği ve varlıkların finansmanında bankanın içsel kaynakları (üyelerin
tasarrufları, mevduatlar ve yedekler gibi) hakkında bilgiler sunmaktadır.756
Tablo 27
2003 - 2007 Yılları Arasında Grameen Bank’ın Aktif Yapısı
Dolar
2003 2004 2005 2006 2007
Nakit Değerler 103.668 47.763 32.891 17.389 99.093
Diğer Bankalardaki Alacaklar
9.915.216 13.177.672 14.864.783 12.857.159 13.547.042
Yatırımlar 91.280.150 119.810.743 151.804.483 282.420.483 356.540.508
Krediler 287.830.780 345.653.585 439.227.225 488.412.203 547.165.254
Sabit Varlıklar 15.584.661 15.030.468 14.520.524 14.951.750 16.241.875
Diğer Varlıklar 59.670.599 64.282.546 57.830.420 50.770.592 71.269.223
Toplam 464.385.074 558.002.777 678.280.326 849.429.576 1.004.862.995
Kaynak: http://www.grameen-info.org/index.php?option=com_content&task=view&id=179&Itemid=424 [01.08.2008]
756 Shahidur R. Khandker, Baqui Khalily ve Zahed Khan, “Grameen Bank: Performance and
Sustainability”, World Bank Discussion Papers, USA, Sayı 306, 1995, s.60.
305
Buna göre Grameen Bank’ın, 2003 yılında 464 milyon dolar olan aktif
büyüklüğü, 2007 yılında 1 milyar doları aşmış ve son 5 yılda, yaklaşık 2,5 kat
büyümüştür. Banka’nın, krediler, mevduat yatırımı ve hazine bonoları gibi gelir getiren
aktiflerinin toplam aktifleri içerisindeki payı ise, son 5 yıldır, %90 düzeyinde
seyretmektedir. Ancak, bu gelir getirici aktiflerinin her birinin aktifler içerindeki payı,
zaman içerisinde değişmiştir. Örneğin, mevduat yatırımlarının toplam aktifler
içerisindeki payı, 1997 yılında yalnızca %23 iken, 2003 yılında %19,6; 2007 yılında ise,
%35 düzeyinde gerçekleşmiştir. Kredilerin toplam aktifler içerisindeki payının da
1997’de %63.6, 2003’te %62 ve 2007 yılında %54 olduğu görülmektedir. Banka’nın
sabit varlıklarının toplam aktifler içerisindeki payı ise, son 5 yıl içerisinde, %3 ila %1.5
arasında değişmiştir. Bu kapsamda, aktif kalemleri içerisinde mevduat yatırımlarının
payının giderek artması, kredilerin oranının ise tersine azalması dikkat çekmektedir.
Tablo 28
2003 - 2007 Yılları Arasında Grameen Bank’ın Pasif Yapısı
Dolar
2003 2004 2005 2006 2007
Kayıtlı Sermaye 8.554.320 8.290.499 7.599.939 7.152.053 7.286.505
Ödenmiş Sermaye 4.979.109 5.272.757 4.833.561 4.548.705 4.634.217
Genel ve Diğer Yedekler 135.893.551 72.893.100 66.821.445 82.886.298 80.849.537
Mevduatlar ve Diğer Fonlar 251.766.477 372.698.958 526.084.350 681.600.664 810.853.326
Bankalardan ve Yabancı Kurumlardan Borçlanmalar
72.075.195 48.015.563 29.144.130 26.538.898 26.133.437
Diğer Kaynaklar (329.258) 59.122.399 51.396.840 53.875.011 82.392.658
Toplam Kaynaklar 464.385.074 558.002.777 678.280.326 849.429.576 1.004.862.995
Kaynak: http://www.grameen-info.org/index.php?option=com_content&task=view&id=179&Itemid=424 [01.08.2008]
Son yıllarda, Grameen Bank’ın kaynak yapısında da önemli değişimler
yaşanmıştır. Bugün, Grameen Bank’ın fon kaynaklarının büyük kısmı, gerek üyelerden
gerekse üye olmayanlardan sağlanan mevduatlardan oluşmaktadır. Bu durum,
306
Banka’nın temel olarak iç kaynaklarına güvenmesini sağlayan, yerel tasarruf
eğilimlerindeki değişimin bir göstergesidir. Buna göre, 1997 yılında sadece 127.7
milyon dolar olan ve toplam kaynakların %29’unu oluşturan “mevduat ve diğer fonlar”
kalemi, 2007 yılına kadar yaklaşık 6 kat artarak 810 milyon dolar seviyesine ulaşmıştır.
Zira, Tablo 28’de de gösterildiği gibi, yıllar itibariyle sürekli artan bir görünüm
sergileyen mevduat ve diğer fonlar kaleminin, 2007 yılında, toplam kaynaklar içindeki
payı %80.7’ye ulaşmıştır.
Öte yandan Grameen Bank, şubelerinin, kabul ettiği mevduatlar sayesinde,
faiziyle birlikte geri ödedikleri merkez kredilerini, yeni şubeleri finanse etmekte
kullanmıştır. Bu kapsamda, bir banka şubesi, önce köylerde hizmetlerinin tanıtımını
yaparak, insanları mevduat hesabı açmaya teşvik etmekte; sonra ise, topladıkları
mevduatlarla borç vermeye başlamaktadırlar. Bu süreçte Grameen Bank, dış kaynağa
ihtiyaç duymadan şube açabilmekte ve faaliyet yürütebilmektedir. Böylece Banka, hiç
yabancı kaynak kullanmadan yeni şubeler açma yeteneği de kazanmıştır.757
Grameen Bank’ın fon kaynaklarından biri olan diğer bankalardan ve yabancı
kurumlardan borçlanmaları ise giderek azalmaktadır. Bu kalemin, toplam bilanço
büyüklüğü içerisindeki payı, 2003 yılında %15.5 düzeyindeyken; 2007 yılında %2.6’ya
kadar gerilemiştir.758 Banka’nın, 2007 yılında diğer bankalardan ve yabancı
kurumlardan aldığı borçların toplamı 26 milyon dolardır. Oysa bu tutar, 2003 yılında
yaklaşık 72 milyon dolar idi. Bu durum, Banka’nın kaynak yapısının değiştiğini
gösteren etkenlerin başında gelmektedir. Diğer taraftan, ödenmiş sermaye, yedekler ve
bağışlar toplamından oluşan ve finansal gücün en önemli göstergesi olarak kabul edilen
sermaye büyüklüğünün, tüm kaynaklardan aldığı pay, son 10 yıl içerisinde, %7 ila %14
aralığında değişkenlik göstermiştir. Sadece 2003 yılında, “genel ve diğer yedekler”
kaleminin aşırı büyümesi, o yıl sermaye toplamının kaynaklar içerisinde aldığı payı
%30’a çıkarmış; ancak bu oran, 2007 yılında %8.4’e kadar gerilemiştir. Sermaye
757 Mainsah ve diğerleri, s.6. 758 http://www.grameen-info.org/index.php?option=com_content&task=view&id=179&Itemid=424
[01.08.2008]
307
miktarının bu düşüklüğü, Grameen Bank’ın daha istikrarlı faaliyet yürütme kapasitesini
zayıflatmaktadır.759
Grameen Bank’ın finansal yapısını ilgilendiren bir başka konu da mali
sürdürülebilirliktir. Buna göre Grameen Bank, borç verdiği her bir takanın maliyetini,
en azından borçlanana ödettiği fiyatla eşitleyebildiği sürece (örneğin faiz oranlarıyla),
mali olarak hayatta kalabilecektir. Bir başka deyişle, mali sürdürülebilirliğe sahip
olacaktır.760 Bu kapsamda Banka, mali sürdürülebilirliğini sağlamak amacıyla, borç alan
yoksulları tasarrufa teşvik etmektedir. Zira, Banka’nın 1995 yılından itibaren
kullandırdığı kredilerin %90’ını, kendisine borçlananlardan ve hissedar mudilerden
sağlanan faiz gelirleri ve mevduatlar ile finanse etmiştir. Grameen Bank, bu yolla, kırsal
kesim tasarruflarının, şehirli elit kesime kaynak yarattığı, geleneksel finansal fon
aktarım sistemini tersine çevirmeyi amaçlamıştır. Sonuçta Banka, köylerden toplanan
mevduatın yine köylerdeki yoksullara borç olarak kullandırılmasına aracılık ederek,
kendisini bu geleneksel sistemin dışında tutmuştur.761
759 Khandker, Khalily ve Khan, s.60. 760 Khandker, s.70. 761 Mainsah ve diğerleri, s.5.
308
IV-TÜRKİYE’DEKİ MEVCUT MİKROFİNANSMAN UYGULAMALARI
VE UYGULANABİLİR BİR MİKROFİNANSMAN MODELİ ÖNERİMİ
1. TÜRKİYE’DEKİ MEVCUT MİKROFİNANSMAN UYGULAMALARI
Mikrofinansman sistemi, başarı ile uygulandığı ülkelerde, toplumun gelir düzeyi
düşük ve dezavantajlı kesimlerinin küçük girişimlerine finansman imkanı sağlayan bir
sosyal politika aracı olarak, geniş kabul görmektedir. Türkiye’de ise mikrofinansman,
yoksullukla mücadelede bir finansman aracı olarak değil; çoğunlukla, küçük ölçekli
üreticilerin başlangıç ve kapasite geliştirme yatırımları için uygun bulunan bir
finansman modeli olarak uygulanmaya başlanmıştır. Ayrıca Türkiye’de, ticari ve
sürdürülebilir bir yaklaşımla yönetilen çağcıl mikrofinansman hizmetleri henüz deneme
aşamasındadır ve mikrofinansman alanında uzmanlaşmış kurumlar, geleneksel kredi
kurumları ile orantılı olmayan bir büyüklüktedirler.762
1.1. Türkiye’de Mikrofinansman Kurumlarına Duyulan Gereksinim
Bir ülkede mikrofinansman sisteminin ya da mikrofinansman kurumlarının inşa
edilmesini gerekli kılan nedenlerin başında, geleneksel yapıdaki finansman
kurumlarından borçlanma şansı bulamayan ekonomik birimlerin varlığı gelmektedir.
Çünkü mikrofinansman yaklaşımı, sözü edilen ekonomik birimlere mikrofinansman
ürün ve hizmetlerinin ulaştırılması yoluyla; yoksulluğun, gelir dağılımındaki
adaletsizliğin ve işsizliğin azaltılması gibi hedefleri kapsamaktadır.763 Bu çerçevede,
mikrofinansman sistemi içerisinde düşük gelirli bu kesim için sağlanan kredi, tasarruf,
sigorta gibi hizmetler, yatırım risklerini azaltma; birikimleri yönetme; verimliliği,
yatırımların getirisini ve gelirleri artırma ve yaşam kalitesini yükseltme gibi imkanlar
sunmaktadır. Ancak bu tür hizmetler, az gelişmiş ülkelerde, çok nadiren ticari bankalar,
kalkınma ve yatırım bankaları gibi kalkınmanın finansmanında söz sahibi olan formal
finansal kurumlar aracılığıyla sağlanmaktadırlar. Zira, özellikle yoksullar için sunulan
bu tür hizmetler, çoğunlukla, tefeciler gibi çok yüksek maliyetle fon kullandıran
762 Devlet Planlama Teşkilatı (DPT), Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013) Kırsal Kalkınma
Politikaları Özel İhtisas Alt Komisyonu Raporu, Ankara, 2006, ss.23-24. 763 Altay, s.62.
309
informal borçlanma kanalları tarafından sağlanmaktadır. Örneğin ticari bankalar, küçük
meblağlardaki bu tür kredi ve tasarruf hizmetlerini kârsız saydıkları için, genellikle bu
tür hizmetlerle ilgilenmemektedirler. Dolayısıyla ortaya çıkan talep bu hizmetlerin
informal finansal aracılar eliyle arz edilmesine yol açmıştır. Bu aracılar arasında
STK’lar ve diğer banka-dışı mali kurumlar, düşük gelirli kredi kullanıcılarına uygun
biçimde kredi verme uygulamalarında, öne çıkmışlardır.764
Öte yandan, mikrofinansman, yalnızca kişilerin refah düzeylerini artırmak için
kullanılan bir finansman aracı olarak değil, aynı zamanda kredi ve tasarruf gibi finansal
hizmetlere erişimi olmayan kişileri sisteme kazandırarak mali piyasaların
derinleşmesine katkıda bulunan bir sistem olarak da görülmektedir. Mikrofinansman
hizmetleri yoluyla, düşük gelirlilerin gelir seviyesinde kaydedilebilecek bir artışın,
mevcut finansal sistemden yararlanabileceklerin sayısında da artışa yol açabileceği
dikkate alındığında, mikrofinansman sisteminin bir bütün olarak ekonomik büyümeye
ve kalkınmaya katkı sağlayabileceği düşünülmektedir.765 Zira, bu sayede artan finansal
olanaklar, özellikle toplumun gelişmemiş, kırsal bölgelerinde gelir düzeyinin
yükselmesi, yoksulluğun azaltılması ve yaşam kalitesinin iyileştirilmesi bakımından
hayati öneme sahiptir. Örneğin Türkiye’de, küçük üretici konumundaki
mikrogirişimlerin karşılaştığı finansman sorunlarının başında, başlangıç yatırımları için
gerekli finansman kaynaklarına sahip olmamaları veya kaynak bulamamaları
gelmektedir. Oysa, doğrudan bu tür finansman ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik
mikrofinansman ürünlerinin varlığı, mikrogirişimlerin finansman alternatiflerini
zenginleştirecektir.766 Böylece, hem bireyin, hem ailenin hem de toplumun diğer
birimlerinin finansal olanakları arttıran ve bu suretle kalkınmanın finansmanına katkı
sağlayan alternatif bir yöntem kazanılmış olacaktır.767 Zira, özellikle yoksul ve geri
kalmış yörelerin, finans kaynaklarına erişebilmesi, erişimin sürekliliği, finansal kurum
ve araçların çeşitliliği, bir taraftan bu kesimlerin girişimcilik cesaretlerini arttırırken,
diğer taraftan da tasarruf yapmalarını teşvik eder ve böylece tüketimlerini düzenli hale
764 Robinson, s.9. 765 Aziz Akgül, “Mikro Finans Kuruluşları Hakkında Kanun Teklifi”, 2005, s.19.
http://www2.tbmm.gov.tr/d22/2/2-0413.pdf[12.09.2008] 766 DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013) Kırsal Kalkınma Politikaları Özel İhtisas Alt
Komisyonu Raporu, s.23. 767 Altay, s.62.
310
sokar.768 Sonuçta mikrofinansman sistemi, toplumsal ağları ve güven ilişkilerini
güçlendirmesi, yoksul kesimin ekonomik hayat üzerinde kontrol kazanmasını
sağlaması, kişisel gelişim ve girişimi olumlu etkilemesi gibi etkenler nedeniyle
yoksullukla mücadelede başarılı olma potansiyeline sahiptir. Ancak, bu potansiyelin
gerçekleştirilebilmesi için kurumsallaşmanın doğru yapılandırılması ve kredi
kullanıcılarının tercihlerine öncelik verilmesi önem arz etmektedir.769
Türkiye’de ise, kalkınmanın finansmana yönelik hizmetleri bakımından diğer
kurumlara göre üstün durumda olan kalkınma ve yatırım bankaları, kalkınma ajansları,
ticari bankalar ve kooperatifler gibi kurumlar, bireylerden topladıkları tasarrufları ve
diğer kaynakları, ekonominin ihtiyaçlarına uygun bir şekilde, genel olarak teminata
dayalı geleneksel kredilendirme yöntemleri ile kullandırmaktadırlar. Bu nedenle, gelir
seviyelerinin düşük olması sebebiyle teminat olarak gösterebileceği maddi varlığa sahip
olmayan ve bankaların potansiyel müşteri kitlesi dışında bırakılan ekonomik birimler,
çoğu zaman geleneksel yapıdaki finansal kurumlardan borçlanamamakta ve kendileri
için hayati öneme sahip olan kredi ürünlerine erişememektedirler.
Bu kapsamda, mikrofinansman kuruluşlarının artması, Türkiye’deki orta ve düşük
gelirliler ile finans kesimi arasındaki zayıf bağı kuvvetlendirmesi beklenmektedir. Zira,
dünyada geniş çaplı uygulanan mikrofinansman sisteminin Türkiye’de de uygulanması,
özellikle finans kaynaklarından küçük çaplı kredi alamayan girişimciler için önemli bir
boşluğu dolduracaktır.
Mevcut durumda ise, Türkiye’de geleneksel anlayışla finansal aracılık hizmeti
veren kurumlar, küçük üreticilere ve dar gelirlilere kredi vermeyi genellikle riskli
bulmakta ve bu kesime kredi vermekten uzak durmaktadır. Ayrıca birçok banka, çok
sayıdaki küçük üreticiye ve dar gelirliye küçük miktarlarda açılacak krediyi, idari
açıdan da masraflı bir iş olarak görmektedir. Ancak bu durum, mikro işletmelerin ve
yoksul bireylerin çok ihtiyaç duydukları sermaye erişebilmelerini zorlaştırmakta, hatta
engellemektedir. Bununla birlikte, söz konusu kredi kurumlar tarafından uygulanan katı
768 Şakir Sakarya, “Yerel Kalkınmanın Finansal Dinamiği: Mikro Finans ve Türkiye’deki Gelişmeler”,
Muhasebe ve Finansman Dergisi, Sayı.38, Ocak 2008, s.100. 769 Fikret Adaman ve Tuğçe Bulut, “Diyarbakır’da Uygulanan Mikrokredi Projesinin Değerlendirmesi”
http://home.ku.edu.tr/~dyukseker/adaman-mikrokredi.htm[12.09.2008]
311
teminat koşulları; kırsal kesimdeki yoksulların birçoğunun, elde ettikleri fon
kaynaklarını kendi adlarına kullanma gücüne sahip olmaması ve sosyo-kültürel
etmenlerin kredi kullanımı konusunda belirleyici olması gibi nedenler, söz konusu
sorunun çözümünü güçleştirmiştir.770 Nitekim, Türkiye İstatistik Kurumu’nun 2006 yılı
verilerine göre, Türkiye’de yaklaşık 13 milyon insan yoksulluk sınırının, 539 bin kişi de
açlık sınırının altında yaşamaktadır.771 Bu insanların ticari bankalardan kredi alma
imkanları bulunmamaktadır. Buna göre, yoksulluğun azaltılması amacına da hizmet
eden mikrofinansman yaklaşımı, Türkiye açısından, yoksulluğun azaltılmasında tek
çözüm olamasa da uygulanacak yöntemlerden birisi olarak kabul edilebilir.772
Öte yandan, dünyada uygulanan mikrofinansman kurumu modellerinin
birçoğunun ortak amacı olan ve az gelişmiş ülkelerin kalkınma hedefleri arasında yer
alan kadın girişimcilerin desteklenmesi, Türkiye’de etkin mikrofinansman kurumlarının
kurulmasını gerektiren bir başka olgudur. Nitekim Türkiye’de, genel olarak girişimcilik
ve kadın girişimciliğinin oranı OECD ortalamasından düşüktür. OECD ülkeleriyle ilgili
resmi istatistiklere göre, Türkiye özellikle kadın işgücü istihdamı açısından en alt sırada
yer almaktadır. Kadın işyeri sahipliği olarak bakıldığında, bu oran AB ülkelerinde %16
ila %40 arasında yer alırken, Türkiye’de iş yeri sahibi kadınların oranı yalnızca %4
düzeyindedir. Türk kadınlarının ekonomik yaşamda ilerleyememesinin başlıca nedenleri
incelendiğinde; aile içinde cinsiyeti nedeniyle yüklendiği sorumluluklar, baskılar,
eğitim düzeylerinin düşük, becerilerinin farklı alanlara yoğunlaşmış olması gibi
unsurların ön plana çıktığı görülmektedir. Diğer taraftan, Türkiye’nin ekonomik ve
sosyolojik farklılıklarının bulunduğu coğrafik özellikler ile kent-kır arasındaki
sosyokültürel yapı farklılıkları da kadın girişimciliği önünde büyük engeller olarak
durmaktadır. Bu nedenle, mikrofinansman yaklaşımının gündemde tutulmasıyla, başta
STK’lar olmak üzere resmi, ekonomik ve sosyal kurumlar ile özel finans kurumlarının
konuya olan ilgileri, “girişimcilik” ve “kadın girişimciliği” konularında önemli oranda
artışlara yol açabilecektir.773
770 DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013) Kırsal Kalkınma Politikaları Özel İhtisas Alt
Komisyonu Raporu, s.23. 771 TÜİK, “Yoksulluk Sınırı Yöntemlerine Göre Yoksul Fert Sayısı, Türkiye”,
http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=465[12.09.2008] 772 Altay, s.64. 773 A.g.e., s.66.
312
Sonuçta, gelir dağılımı ve yoksulluğa ilişkin sorunlar göz önünde
bulundurulduğunda, Türkiye’nin, mikrofinansman sisteminin hukuki altyapısını
oluşturarak, bu alandaki oluşumlara imkan tanımak zorunda olduğu görülmektedir.
Dolayısıyla Türkiye, geleneksel bankacılık faaliyetleri yanında, sadece mikrofinansman
hizmeti sunmak üzere oluşturulmuş, etkin mikrofinansman kuruluşlarına ihtiyaç
duymaktadır.
1.2. Türkiye’deki Mikrofinansman Talebi
Türkiye’de mikrofinansman hizmetleri piyasası, çok yüksek bir talep
potansiyeline sahiptir. Piyasanın müşteri potansiyelinin bu denli yüksek olmasının
temel sebebi, ülkenin finans kesimi dışında kalan; bir başka deyişle, geleneksel finansal
hizmetlerden çeşitli nedenlerle faydalanamayan nüfus hacminin fazla olmasıdır.
Bununla birlikte, Türkiye’de mikrofinansman hizmetlerine ihtiyaç duyan hedef
kitlenin yapısını; ticari faaliyetlerini sürdürmek veya geliştirmek amacıyla kaynak
arayışında olan mikro ve küçük işletmeler ve bir iş alanına yatırım yapmak, tüketim
ihtiyaçlarını karşılamak için kredi, tasarruf ve diğer mali araçlara gereksinimi olan
düşük gelirli hanehalkı olmak üzere iki açıdan ele almak mümkündür. Buna göre,
Türkiye’de mikrofinansman hizmeti talep edenlerin piyasadaki dağılımları
incelendiğinde; aile bireyleri tarafından kurulan ve işletilen informal işletmeler, bir
veya birkaç işçi çalıştıran ya da bir arada çalışan birkaç ortaktan oluşan
mikrogirişimler, yerleşik ve kayıtlı işletmeler ile tarım sektöründe çalışan hanehalkı
göze çarpmaktadır. Bu çerçevede, Türkiye’deki mikrofinansman piyasasının
bölümlenmiş görünümünü şu şekilde özetlemek mümkündür:774
- Piyasada, bir kişinin veya bir ailenin yönetiminde faaliyet sürdüren informal
sektör işletmeleri önemli bir yer tutmaktadır. Bu grup, işsizlikten dolayı
informal iş alanlarına yönelen ve bu alanlarda düşük gelir getiren
faaliyetlerde bulunanları, düşük ücretli işçileri ya da mevsimlik çalışanları
kapsamaktadır. Söz konusu kişilerin bu tür faaliyetleri, aynı zamanda,
bulundukları hanehalkının tek gelir kaynağı da olabilmektedir. Ayrıca, bu
774 Kiendel Burritt, A Sector Assessment Report: Microfinance in Turkey, Türkiye: United Nations
Development Programme Publications, No 2, 2003, s.23.
313
grupta bulunan üretici konumundaki bazı kişiler, yaşadıkları evde üretken
faaliyetlerde bulunmaktadırlar. Bu kesim, hem kadın hem de erkeklerden
oluşmaktadır. Öte yandan bu grup, mevcut durumda, sadece informal kredi
kaynaklarına erişebilmektedir.
- Piyasa bölümlemesi içerisindeki bir başka grupta ise, bir ya da birden fazla
çalışanı olan veya çok sayıda ortağın idare ettiği, daha formal yapıya sahip
olan mikro ya da küçük ölçekli işletmeler yer almaktadır. Bu grupta yer alan
işletmelerin birçoğu Türkiye Esnaf ve Sanatkarları Konfederasyonu’na
(TESK) kayıtlıyken; bir kısmı da hem TESK’e hem Türkiye Esnaf ve
Sanatkarlar Kredi ve Kefalet Kooperatifleri Birlikleri Merkez Birliği’ne
(TESKOMB) üye durumundadırlar. Öte yandan, bu işletmelerin kendi
mülkiyetleri yoktur ve formal kredi kaynaklarına erişimleri de imkan
dahilinde değildir. Söz konusu işletmeler daha çok, informal kredi
kaynakları ve kendi iç finansmanları (kârlarla) sayesinde varlıklarını
sürdürebilen ve genellikle az büyüyen işletmelerdir.
- Piyasadaki bir diğer talep grubu ise, yerleşik ve formal yapıdaki
işletmelerden oluşur. Bu gruptaki işletmeler, genellikle, kredi teminatı olarak
gösterebilecekleri varlıklara sahiptirler ve bu nedenle farklı kaynaklardan
finansman sağlayabilirler. Nitekim bu işletmelerin bazıları kendi finansman
kaynaklarına başvururken; bazıları da bankalardan kredi edinme imkanlarını
kullanırlar. Güçlü ve büyüyen karaktere sahip bu işletmeler, vadesiz hesap
ve kredi kartları gibi diğer finansal hizmetleri de talep ederler.
- Tarım sektöründe istihdam edilen hanehalkları, piyasanın bir diğer talep
grubunu oluşturmaktadırlar. Bu grupta yer alanlar gelir getirici faaliyetleri,
tarımdan, tarım dışı sektörlere kadar uzanmaktadır. Bu gruptakilerin bir
çoğu, Tarım Kredi Kooperatifleri’nin üyesidirler; ancak Ziraat Bankası
hizmetlerine ya hiç erişememekte ya da sağlıksız erişebilmektedirler. Öte
yandan bu gruptakiler, değişken gelir akışlarını idare etmek için hem krediyi
hem de diğer finansal hizmetleri talep ederler.
314
1.3. Türkiye’de Mikrofinansman Arzı
Türkiye’de, gerçek anlamda mikrofinansman hizmetlerinin sunulmaya
başlanması, çok yakın bir geçmişte; 1990’lı yılların sonuna doğru mümkün olmuştur.
Ancak, toplumun düşük gelirli kesimlerine sağlanan geleneksel kredi olanakları ile
KOBİ’lere sağlanan finansman destekleri de mikrofinansman hizmeti kapsamında
değerlendirildiğinde, Türkiye’deki mikrofinansman uygulamalarının Osmanlı dönemine
kadar uzandığı söylenebilir. Zira, Osmanlı İmparatorluğu dönemindeki para ve emlak
vakıflarının yoksullara yiyecek ve barınma yardımı sağlamalarının yanı sıra, likidite
sıkıntısına giren düşük gelirlilere evlerini teminat göstermeleri koşulu ile nakit yardımı
da sağladıkları ve bu suretle mikrofinansman benzeri uygulamalarda bulundukları
bilinmektedir.
Cumhuriyet döneminde ise, küçük esnaf ve sanatkarların finansman ihtiyaçlarını
karşılamak amacıyla kurulan kredi birlikleri ve kooperatifler, yardım sandıkları, ticari
bankalar ve benzeri kurumlar, mikrofinansman ve mikrofinansman benzeri hizmetler
sunma konusunda ön plana çıkmışlardır. Örneğin, kamu sermayeli bir ticari banka olan
Türkiye Halk Bankası, geçmişten bugüne, düşük gelir gruplarına ve mikrogirişimci
özelliği taşıyan esnaf ve sanatkarlara yönelik olarak, mikrofinansman kapsamına
girebilecek çeşitli finansal hizmetler sunmaktadır. Yine bir kamu bankası olan T.C.
Ziraat Bankası da düşük gelirli hanehalklarına ve düşük gelirli çiftçilere finansman
sağlama konusunda uzmanlaşmış, bir diğer formal kurumdur. Dolayısıyla, her ne kadar
sadece mikrofinansman hizmeti sunmak için kurulmuş olmasalar da bu iki kurumu,
formal mikrofinansman sunucuları kapsamında değerlendirmek mümkündür. Ayrıca
Türkiye’de, sivil toplum kuruluşları, esnaf ve sanatkar kooperatifleri, küçük çiftçi
kooperatifleri, bazı meslek odalarının oluşturduğu yardımlaşma sandıkları gibi yarı
formal; arkadaşlar, aile bireyleri, komşular ve tefeciler gibi informal mikrofinansman
sunucuları da mevcuttur.775
Diğer taraftan, Türkiye’deki çeşitli kurum ve kuruluşların, yoksullukla mücadele
hedefi altında, mikrokredi benzeri çeşitli mekanizmalara başvurdukları görülmektedir.
Bunun yanı sıra, kredi mantığı ile değil de tamamen sosyal yardım mantığı ile işleyen
775 Akgül, Mikro Finans Kuruluşları Hakkında Kanun Teklifi, s.19.
315
başka yoksullukla mücadele programları da bulunmaktadır. Ancak, bu mekanizmaların
bir çoğu bürokratik verimsizlikten uzaktır ve kimi zaman siyasi patronaj ilişkilerinden
zarar görmektedirler. Ayrıca, birçoğunun prosedürel şeffaflıktan yoksun olması, amaca
uygun işlev görüp görmediklerini değerlendirmeyi de imkansız kılmaktadır.776
Özetle, Türkiye’de mikrofinansman sistemine dahil edilebilecek ürün ve
hizmetleri sunan kurum ve kuruluşları, formal, yarı formal ve informal mikrofinansman
sunucuları olmak üzere üç grupta kategorize etmek mümkündür. Konunun bu şekilde
kategorize edilmesi, uluslararası uygulamalara paralellik sağlanmasına da imkan tanımış
olacaktır.
1.3.1. Formal Mikrofinansman Sunucuları
Türkiye’de, mikrofinansman olarak nitelendirilebilecek hizmetler sunan formal
yapıdaki kurumlar arasında Türkiye Halk Bankası, T.C. Ziraat Bankası, Sosyal
Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonu, Kredi Garanti Fonu ile Küçük ve Orta
Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı (KOSGEB) gibi kurumları
saymak mümkündür. Ancak, bu kurumlar içerisinde kamu kurumu niteliğine sahip ticari
bankalar olan Türkiye Halk Bankası ve T.C. Ziraat Bankası’nı ayrı tutmak gerekir. Zira
Türkiye’deki mikrofinansman faaliyetleri, büyük ölçüde, bu iki kurum tarafından
yürütülmektedir. Bu iki kamu bankası, özellikle mikro ve küçük ölçekli işletmelere ve
küçük çiftçilere sağladıkları mikrofinansman hizmetleri aracılığıyla, oldukça önemli bir
boşluğu doldurmaktadırlar. Ancak her iki banka da 2000 yılında yaşanan finansal kriz
sonrasında, bir yeniden yapılanma sürecine girmiş; bu durum, bu bankaların mikro ve
küçük ölçekli işletmelere sağladıkları kredilerin azalmasına neden olmuştur. Bu
nedenle, söz konusu bankalar, ülkenin potansiyel mikrofinansman müşterilerinin küçük
bir bölümüne erişebilme imkanı bulabilmişlerdir. Fakat bu durum, bu bankaların
piyasanın baskın oyuncuları olmalarını engelleyememiştir. Zira, her iki bankanın da çok
geniş şube ağlarına sahip olmaları, yeniden yapılanmaları sonrasında, sadece kredi ve
tasarruf hizmetlerinde değil; mikrofinansman alanında sunulan hizmetlerde de büyük rol
üstlenebileceklerini göstermektedir.777
776 Adaman ve Bulut, http://home.ku.edu.tr/~dyukseker/adaman-mikrokredi.htm[12.09.2008] 777 Burritt, ss.31-32.
316
1.3.1.1. Türkiye Halk Bankası
Türkiye Halk Bankası (kısa adıyla Halkbank), Küçük ve Orta Ölçekli Sanayii
Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı (KOSGEB), Türkiye Odalar ve Borsalar
Birliği (TOBB), Ticaret ve Sanayi Odaları gibi meslek örgütleri ve kuruluşlarla
imzaladığı protokoller çerçevesinde, KOBİ'lere düşük faizli ve uzun vadeli finansman
desteği sağlamak amacıyla kurulmuş olan bir kamu bankasıdır. Buna göre Bankanın
geleneksel misyonu, ülke ekonomisinin temelini oluşturan esnaf, sanatkar ve KOBİ'ler
ile üretim, yatırım ve istihdamın artışına katkıda bulunan tüm girişimcileri
desteklemektir. Buna göre Halkbank, küçük ve orta ölçekli işletme konumundaki esnaf
ve sanatkarlara 1942 yılından beri kredi kullandırarak, hem onların işlerini
geliştirmelerine, istihdam yaratmalarına hem de ülke ekonomisinin gelişmesine katkıda
bulunmalarına destek olmaktadır.778
Bu kapsamda Halkbank, elliye yakın ürün çeşidiyle küçük ve orta ölçekli
işletmelere hizmet vermektedir. Yurt içi ve yurt dışı kaynaklı yatırım/işletme kredileri,
KOBİ'lerin nakit akışlarına uygun, esnek geri ödemeli olarak kullandırılan turizm,
tarım, imalat, sanayi ve teknoloji sektörlerine yönelik kredi çeşitleri, esnafa yönelik
kooperatif kredileri, taksi-dolmuş esnafına yönelik plaka kredileri, franchising kredisi
bunlardan bazılarıdır. Ancak, mikrofinansman yaklaşımı açısından, Halkbank’ın
sağladığı bu kredi türleri içerisinde, mikrogirişimci özelliği taşıyan esnaf ve sanatkarlara
sağlanan kooperatif kredilerinin ayrı bir önemi vardır. Zira, Türkiye’de esnaf ve
sanatkarlara sağlanan finansman destekleri içinde en önemli payı Halkbank tarafından
kullandırılan kooperatif kredileri oluşturmaktadır. Bu tür kredilerin, 2007 yılı
rakamlarına göre, Bankanın tüm kredileri içerisindeki payı ise, %15’tir.779
Halkbank, esnaf ve sanatkarlara, Esnaf ve Sanatkarlar Kredi ve Kefalet
Kooperatifleri aracılığıyla, işletme ve yatırım amaçlı krediler sunmaktadır. Esnaf ve
sanatkarlara özel bu kredilerin vadeleri 9 ay ila 5 yıl; limitleri ise 35.000 ila 50.000 TL
arasında değişmektedir. Söz konusu kredilerin temin edilmesi ise, öncelikle, kredi
kullanacak olan girişimcilerin, Esnaf ve Sanatkarlar Kredi ve Kefalet Kooperatifleri’ne
778 Türkiye Halk Bankası, 2007 Faaliyet Raporu, İstanbul: Tayburn Kurumsal, 2008, ss.16-17. 779 A.g.e., s.17.
317
üye olmaları şartına bağlanmıştır. Ayrıca Banka, bu tür krediler için, kooperatif kefaleti
ve şahıs kefaleti, gayrimenkul ipoteği, taşıt rehni gibi teminatlar aramaktadır.780
Öte yandan, Türkiye Halk Bankası tarafından, esnaf ve sanatkarları desteklemek
amacıyla kullandırılan kooperatif kredilerinde, son yıllarda önemli bir atış
kaydedilmiştir. Bu artışta, kooperatif kredilerine Türkiye Halk Bankası tarafından
uygulanan faiz oranının %35’inin 2006 yılından bu yana Hazine Müsteşarlığı tarafından
sübvanse ediliyor olması etkili olmuştur.781 Buna göre Banka, 2007 yılı sonu itibariyle,
732 bin esnaf ve sanatkara kredi kullandırılmıştır.
Diğer taraftan Banka, yıllık cirosu 2 milyon TL'ye kadar olan firmaları küçük
işletme müşteri tanımlamasına almış ve onlara özel hizmetler sunmaya başlamıştır. Bu
kapsamda, KOBİ bankacılığı alanındaki etkinliğini pekiştirmek amacıyla küçük işletme
segmentinde yer alan firmalara ödemesiz dönemli ve nakit akışlarına uygun esnek
ödeme imkanı veren "Küçük işletme Destek Paketi" geliştirilmiştir. Bunun yanında
Banka, eczacılara yönelik "Eczacı Destek Paketi", şoför esnafına yönelik "Şoför
Esnafına Destek Paketi" gibi mikrokredi programları hazırlamıştır. Ayrıca Banka,
turizm sektörüne yönelik hazırladığı kredi paketleriyle, bu sektördeki firmaların nakit
akışına uygun ve esnek geri ödemeli finansman imkanları da sunmaktadır.782
Halkbank, KOBİ’lere sağladığı danışmanlık ve eğitim hizmetleri ile takım
tezgahları alımı, iş yeri edindirme, yenilemeler, bakım-onarım gibi yatırım ve işletme
kredilerinin yanı sıra, kadın girişimciler için sağladığı kredilerle de dikkat çekmektedir.
Banka tarafından “Kadın Girişimci Destek Paketi” adı altında verilen bu krediler, hedef
müşteri kitlesi ve kredi miktarı açılarından bakıldığında mikrofinansman ile benzer
özellikler taşımaları bakımından önemlidirler. Buna göre, Halkbank tarafından sağlanan
Kadın Girişimci Destek Paketi kapsamında, herhangi bir faaliyeti ya da kendine ait bir
işyeri olmayan, mal ve hizmet üretimine, serbest meslek ya da ticari faaliyete yönelik
yeni bir işyeri açmak isteyen, elinde iş konusu ile ilgili belgesi olan veya olmayan, bilgi
veya deneyime sahip ancak yeterli sermayesi bulunmayan kadın girişimciler, 5.000
780 http://www.halkbank.com.tr/channels/1.asp?id=145[25.09.2008] 781 TESKOMB, “Hazine Müsteşarı H. İbrahim Çanakçı ile yapılan röportaj” TESKOMB Dergi, Şubat
2006, http://dergi.teskomb.org.tr/273/index2.asp?dp=s14[25.09.2008] 782 Türkiye Halk Bankası, 2007 Faaliyet Raporu, s.17.
318
TL'den 25.000 TL'ye kadar ; azami 6 ay ödemesiz dönemli 36 aya varan krediler ile
desteklenmektedirler.783
1.3.1.2. T.C. Ziraat Bankası
T.C. Ziraat Bankası, tarım sektörü başta olmak üzere, ekonominin reel kesimine
ve bireylere finansal destek sağlamak amacıyla kurulan bir kamu bankasıdır. Banka,
Türkiye Halk Bankası’nın KOBİ’ler ile esnaf ve sanatkarlar için finansal ürün ve hizmet
sunumunda üstlendiği fonksiyonun benzerini, tarım sektöründe yerine getirme
misyonuyla kurulmuştur. Buna göre Banka, tarımsal işletmelerin kısa vadeli işletme
giderlerini finanse etmek üzere işletme kredisi; yatırım giderlerini finanse etmek üzere
ise, yatırım kredisi ürünlerini müşterilerine sunmaktadır. Ayrıca Banka, bu tür kredi
olanaklarını tarımsal kesimdeki üretici çiftçilere ve tarımsal mikrogirişimcilere
sunarken, çoğunlukla tarım kredi kooperatiflerinin aracılığını kullanmaktadır.
Öte yandan Ziraat Bankası, bitkisel ve hayvansal üretim, su ürünleri ve tarımsal
mekanizasyon konularında, kendi kaynaklarından kullandırdığı tarımsal işletme ve
yatırım kredilerinin yanı sıra, kullandırılmasına aracılık ettiği çeşitli fon kaynaklı
krediler vasıtasıyla da tarım sektöründe faaliyet gösteren kişi ve kurumlara hizmet
etmektedir.784
Ziraat Bankası, yaygın şube ağı sayesinde düşük gelirli çiftçilere ulaşma
potansiyeline sahip bir banka olarak, bu kesitteki müşteri kitlesine yönelik, kredi
tutarları, teminat yapısı ve geri ödeme koşulları bakımından mikrokredilere benzer
özellikler taşıyan ürünler de sunmaktadır. Banka’nın müşterilerine sunduğu kredi türleri
içerisinde, mikrofinansman ürünü olarak nitelendirilmeye en yakın olanı, süt sığırcılığı,
su ürünleri avcılığı, su ürünleri yetiştiriciliği ve arıcılık gibi alanlar için kullandırılan
sübvansiyonlu kredilerdir. Buna göre Banka, kredi kullandırılması uygun görülen
gerçek ve tüzel kişilere (kamu kurum ve kuruluşları hariç), tarımsal üretime yönelik
olarak ve her yıl değişen oranlarda, sübvansiyonlu (düşük faizli) yatırım ve işletme
kredileri kullandırmaktadır. Söz konusu sübvansiyonlu krediler, üreticilerin finansman
ihtiyaçlarının uygun koşullarda karşılanması, tarımsal üretimin geliştirilmesi,
783 http://www.halkbank.com.tr/channels/1.asp?id=893[25.09.2008] 784 Ziraat Bankası, 2007 Faaliyet Raporu, İstanbul: Tayburn Kurumsal, 2008, s.83.
319
verimliliğin ve kalitenin artırılması gibi amaçlar taşımaktadır. Banka’nın 2008 yılında
uyguladığı sübvansiyonlu kredi faiz oranları, cari tarımsal kredi faiz oranlarına %25 ila
%100 arasında değişen oranlarda uygulanan indirimler sonucu ortaya çıkmıştır.
Girişimcilere sağlanan sübvansiyon kredilerinin üst limitleri, kredinin konusuna göre
değişmektedir. Örneğin bu üst limit, 2008 yılı için, süt hayvancılığı, arıcılık, kanatlı
hayvan sektörüne yönelik bio-güvenlik konularında 1.500.000 TL; kontrollü örtü altı
tarımı konusunda 750.000 TL; diğer üretim konularında ise 250.000 TL’dir.
Sübvansiyon kredilerinin vadeleri ise, işletme kredileri için maksimum 18 ay; yatırım
kredileri için maksimum 7 yıldır.785
Ziraat Bankası’nın mikrokredi benzeri ürünlerinden biri de işletmelerin kısa
süreli finansman ihtiyaçlarının karşılanması, işletmenin esas faaliyetlerinin
sürdürülmesi ve genişletilmesi gibi amaçlarla sağlanan “küçük işletme kredileri”dir. Bu
krediler;
- mal ve hizmet üretim faaliyetinde bulunan,
- üretim ve satış artırma kapasitesi olan,
- içinde bulunduğu sektörü etkileyecek büyüklükte olmayan,
- aynı işkolunda en az 3 yıldır faaliyet sürdüren,
- satış ve pazar problemi bulunmayan,
- yıl sonu itibariyle net satışları 5.000.000 TL'nin altında olan işletmelere
yöneliktir.
Küçük işletme kredileri, en fazla 250.000 TL'ye kadar nakdi ve gayri nakdi
olarak kullandırılabilen ve kullandırım prosedürü basit kredilerdir. Söz konusu krediler,
nakit olarak; borçlu cari hesap, senet karşılığı kredi, taksitli ticari kredi, taşıt kredisi,
işyeri/lojman ve misafirhane alım kredisi, makine teçhizat alım kredisi, dövize endeksli
kredi ve ihracatın finansmanı amacıyla döviz kredisi şeklinde kullandırılabilmektedir.
Küçük işletme kredilerinin vadeleri ise, nakdi kredilerde azami 1 yıl; taksitli ticari kredi,
785 http://www.ziraatbank.com.tr/default.asp?sayfa=tr/tarimsal/tarimsal-kredi/yeni-tarimsal-kredi-
urunlerimiz.aspx&anagrup=tarimsal[30.09.2008]
320
taşıt kredisi ve makine teçhizat alım kredisinde azami 48 ay; işyeri/lojman ve
misafirhane alım kredisinde ise azami 60 ay olabilmektedir.786
1.3.1.3. Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonu
Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonu (SYDTF), yoksul ve yardıma
muhtaç durumunda bulunan bireylere ve gerektiğinde her ne suretle olursa olsun
Türkiye’ye kabul edilmiş veya gelmiş olan kişilere yardım etmek, sosyal adaleti
pekiştirici tedbirler alarak gelir dağılımının adilane bir şekilde paylaştırılmasını
sağlamak, sosyal yardımlaşma ve dayanışmayı teşvik etmek amacı üzerine, 3294 sayılı
yasa ile 1986 yılında kurulmuştur. Buna göre SYDTF, eğitim, sağlık ve diğer sosyal
yardımların etkin bir şekilde yürütülmesine katkı sağlayacak sosyal politikalar
oluşturmayı, bunları uygulamaya geçirerek yoksullukla mücadele etmeyi ve ülkedeki
yoksulluğun kuşaklararası transferini engellemeyi hedeflemektedir.787 Bu hedefle Fon,
il ve ilçelerde kurulmuş olan Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları aracılığıyla,
yoksulların iş kurmasına, mesleki eğitimlerine ve istihdam edilmelerine yönelik olarak,
hemen hemen her iş kolu için mikro ölçekte fon sağlamaktadır.
Öte yandan SYDTF, son yıllarda, gelir dağılımı ve yoksullukla mücadelede en
etkili araçlardan biri olan istihdamın artması ve emek-yoğun sektörlerin kalkınması
amacıyla proje yardımlarına önem vermeye başlamıştır. Buna göre Fon, yine Sosyal
Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları aracılığıyla, sosyal güvenceden yoksun, yoksul
durumdaki bireyler için proje destekleri sağlamaktadır. Bu yolla SYDTF, hedef
kitlesinde yer alan bireylerin toplumsal ihtiyaçlarının karşılanarak topluma entegre
olmalarını ve ekonomide aktif üretken duruma geçerek, sürdürülebilir gelire
ulaşmalarını amaçlamaktadır. Fonun sağladığı bu destek kapsamında, gelir getirici
projelere, istihdam amaçlı eğitim projelerine ve işbirliğine dayalı sosyal yardım/sosyal
hizmet projelerine kaynak aktarılmaktadır. Burada sözü edilen gelir getirici projeler ise,
3294 sayılı yasa kapsamında yer alan bireylerin, kendilerinin ve ailelerinin geçimlerini
sağlayacak işlerini kurarak sürdürülebilir gelir elde etmelerine olanak sağlayan küçük
çaplı destekleri içermektedir. Buna göre Fon, gelir getirici projeler için kırsal konularda
786 http://www.ziraatbank.com.tr/default.asp?sayfa=tr/tarimsal/tarimsal-kredi/yeni-tarimsal-kredi-
urunlerimiz.aspx&anagrup=tarimsal[30.09.2008] 787 http://www.sydgm.gov.tr/sydtf/web/gozlem.aspx?sayfano=61[30.09.2008]
321
kişi başına en fazla 5.000 TL; kentsel konularda kişi başına en fazla 10.000 TL destek
sağlamaktadır. Gelir getirici projelerde geri ödemeler, ilk yıl ödemesiz, ikinci yıl verilen
proje desteğinin %20'si, üçüncü yıl %20'si, dördüncü yıl %30'u ve beşinci yıl %30'u
olmak üzere 5 yıl vade ile faizsiz olarak gerçekleştirilmektedir.788
Diğer taraftan, özellikle düşük gelirlilere hizmet veren SYDTF’nin önemli hedef
kitlelerinden biri de kadınlardır. Zira Fon, üretime katkıda bulunmayan kadınlara
yönelik istihdam olanakları sunarak, bu kadınların hem kendi kişisel gelişimlerine hem
de ailelerinin sosyo-ekonomik hayatına katkı sağlamalarına odaklanmıştır. Fonun,
kadınlara yönelik bu desteği, bir mikrofinansman kurumu özelliği taşıdığı düşüncesini
pekiştirmektedir.
Öte yandan, SYDTF’nin yoksul kesime sağladığı finansal desteğin temel
kaynaklarını milli bütçeden aktarılan fonlar, bağışlar ve yardımlar oluşturmaktadır.
Buna göre, Fon’da toplanan bu kaynaklar, Fon kurulunda alınan kararlar doğrultusunda
ve Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Genel Müdürlüğü eliyle, Sosyal Yardımlaşma ve
Dayanışma Vakıflarına aktarılmakta ve yardımlar Vakıflar tarafından ihtiyaç sahiplerine
ulaştırılmaktadır. Bu kapsamda Fon’un gelirlerini şu şekilde sıralamak mümkündür:789
- Kanun ve Kararnamelerle kurulu bulunan veya kurulacak olan fonlardan
Bakanlar Kurulu kararıyla %10’a kadar aktarılacak miktarlar,
- Gelir ve Kurumlar Vergisi tahsilat toplamının %2.8’i,
- Trafik para cezalarının %50’si,
- RTÜK gelirlerinin %15’i,
- Bütçeye konulacak ödenekler,
- Her türden bağış ve yardımlar,
- Diğer gelirler.
1.3.1.4. Kredi Garanti Fonu
Kredi Garanti Fonu İşletme ve Araştırma (KGF), KOBİ’lerin bankacılık
sistemine dahil ürün ve hizmetlerinden yararlanırken karşılaştıkları teminat sorununu
çözmeye yönelik olarak, 1991 yılında, Türkiye-Almanya teknik işbirliği anlaşması
788 http://www.sydgm.gov.tr/sydtf/web/gozlem.aspx?sayfano=147[30.09.2008] 789 http://www.sydgm.gov.tr/sydtf/web/gozlem.aspx?sayfano=93[30.09.2008]
322
çerçevesinde; Türkiye Esnaf ve Sanatkarları Konfederasyonu (TESK), Türkiye Ticaret,
Sanayi, Deniz Ticaret Odaları ve Ticaret Borsaları Birliği (TOBB), Mesleki Eğitim ve
Küçük Sanayii Destekleme Vakfı (MEKSA) ve Türkiye Orta Ölçekli İşletmeler, Serbest
Meslek Mensupları ve Yöneticileri Vakfı (TOSYÖV) tarafından kurulmuştur. Daha
sonra Fona, 1995 yılında Küçük ve Orta Ölçekli Sanayii Geliştirme ve Destekleme
İdaresi Başkanlığı (KOSGEB); 1996 yılında ise, Türkiye Halk Bankası A.Ş. (THB)
ortak olmuşlardır. Bugün, Kredi Garanti Fonu hisselerinin %50.99’u TOBB’a; %48.54
KOSGEB’e, %0.43’ü TESK’e ve kalanı da diğer ortaklara (MEKSA Vakfı, TOSYÖV
Vakfı, Halk Bankası) aittir.790
Yeni ve küçük işletmelerin banka kredisine ulaşmak için çok güçlü bir teminata
ihtiyaç duymaları ve uzun vadeli kredi kullanmak isteyen KOBİ'lerden bankaların
yüksek teminatlar talep etmeleri, KGF gibi bir yapılanmanın ortaya çıkmasına zemin
hazırlamıştır. Ayrıca, KOBİ'lerin işlerini büyütürken mevcut kredi limitlerinin
artırılmasında bankaca talep edilen ek teminatların, işletme ve banka arasında sorunlara
yol açıyor olması da bu konuda iki tarafa aracılık eden bir çözüm ortağının
oluşturulması gerektiği düşüncesini desteklemiştir.
Bu kapsamda KGF, KOBİ’lere verdiği kefalet ve üstlendiği risk ile bu
işletmelerin daha çok banka kredisi kullanabilmelerini sağlamakta; uzun vadeli ve
uygun maliyetli kredilerden küçük işletmelerin de yararlanmasını mümkün hale
getirmektedir. Bu sayede girişimcilik teşvik edilmekte, KOBİ'ler lehine ek bir
kredilendirme yaratılarak ekonomik büyüme ve kalkınmaya katkı sağlanmaktadır. Öte
yandan, KGF kefaletlerinde temel amaç, genç ve kadın girişimciliğin geliştirilmesini
sağlamaktır. Ayrıca, yenilikçi yatırımların gerçekleştirilmesi, ileri teknoloji içeren
küçük girişimler, ihracatın desteklenmesi, istihdam artışı sağlayacak yatırımlar ve
bölgesel kalkınma amaçlı yatırımlar, KGF kefaletlerinde önem verilen diğer
konulardır.791
790 Mevlüt Karakaya, Beyhan Marşap ve Soner Gökten, “Yeni Sermaye Uzlaşışı Ve KOBİ’lerin Resmi
Kredi Kanallarına Ulaşmasında Kurumsal Yapılanma: Kredi Garanti Fonu”, I. Uluslararası Sempozyum: KOBİ’ler ve Basel II Bildiriler Kitabı, İzmir: İzmir Ekonomi Üniversitesi, 02-03-04 Mayıs 2008, ss.243-244.
791 http://www.kgf.com.tr/2amac.htm[30.09.2008]
323
Tablo 29
İşletme Büyüklüğüne Göre KGF’nin Verdiği Kefaletler
2006
Ölçek Adet Kredi (Bin TL) Kefalet (Bin TL) Mikro 105 12.529 9.313 Küçük 125 30.314 19.419 Orta 28 8.244 5.187 Toplam 258 51.087 33.919
Kaynak: Mevlüt Karakaya, Beyhan Marşap ve Soner Gökten, “Yeni Sermaye Uzlaşışı Ve KOBİ’lerin Resmi Kredi Kanallarına Ulaşmasında Kurumsal Yapılanma: Kredi Garanti Fonu”, I. Uluslararası Sempozyum: KOBİ’ler ve Basel II Bildiriler Kitabı, İzmir: İzmir Ekonomi Üniversitesi, 02-03-04 Mayıs 2008, s.245.
Öte yandan, Kredi Garanti Fonu’nda kefalet süreci, kefalete ihtiyaç duyan
KOBİ’nin anlaşmalı bankaya başvurmasıyla başlamaktadır. Buna göre, öncelikle
KOBİ’nin, anlaşmalı olduğu bankaya KGF kefaletinden yararlanmak istediğini
bildirmesi gerekmektedir. Bu noktada Banka, kendisine gelen başvuruları
değerlendirmeye alıp, ön elemeden geçirerek, uygun olan başvuruları KGF’ye iletir.
Sonrasında, KGF inceleme yapar ve kredilerin ne kadarlık kısmına kefalet vereceğini
belirler. KGF, kredi vadesi boyunca her yıl peşin olarak, kefalet bakiyesi üzerinden,
kefaletin nakdi veya gayri-nakdi olmasına göre, yıllık %1,5 ile %3 arasında değişen
oranlarda komisyon almaktadır. Ayrıca KGF, verdiği kefaletler için maksimum 8 yıla
kadar vade olanağı sunmaktadır. Öte yandan, KGF’nin herhangi bir KOBİ’ye ya da risk
grubuna kullandıracağı kefalet miktarı 750.000 TL’yi geçememektedir. Buna göre,
kefalete getirilen bu üst sınır, Kredi Garanti Fonu’nun özellikle mikro ve küçük ölçekli
işletmeleri hedef aldığı anlamına gelmektedir. Zira KGF, Tablo 29’dan görülebileceği
üzere, 2006 yılı sonu itibariyle sağladığı 33,9 milyon TL’lik kefaletin 19,4 milyon
TL’sini küçük, 9,3 milyon TL’sini mikro ölçekli işletmelere kullandırmıştır.792
792 Karakaya, s.244.
324
Kredi Garanti Fonu, KOBİ’lere kullandırılan kredilerin yaklaşık %75’ine kefalet
vermekte, bir başka deyişle banka kredisinin ortalama %75’lik kısmına ait riski
üstlenmektedir. Buna göre KGF, 2007 yılı sonu itibariyle 490 adet kefalete karşı
yaklaşık 56 milyon TL düzeyinde risk üstlenmiştir.793
1.3.1.5. Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı
(KOSGEB), 1990 yılında yürürlüğe giren 3624 sayılı kanunla, Türkiye’nin ekonomik
ve sosyal ihtiyaçlarının karşılanmasında KOBİ’lerin payını ve etkinliğini artırmak;
rekabet güçlerini ve düzeylerini yükseltmek; sanayide entegrasyonu ekonomik
gelişmelere uygun biçimde gerçekleştirmek gibi amaçlar doğrultusunda kurulmuştur.
KOSGEB, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı ile ilgili bir kamu kuruluşu olup, tüzel kişiliğe
haiz ve bütün işlemlerinde özel hukuk hükümlerine tabidir.794 Bu kapsamda KOSGEB,
KOBİ’lerin teknoloji kullanımı ve geliştirilmesine yönelik teknolojik destek
hizmetlerinin sunulması başta olmak üzere, teknik, finansal ve ticari konularda bilgi
aktarımının sağlanması, kredi ve teminat sorunlarının giderilmesi gibi konularda mikro,
küçük ve orta ölçekli işletmelere destek olmaktadır. Buna göre, KOSGEB’in söz konusu
işletmelere sağladığı destekler içerisinde, mikrofinansman unsurlarını en çok içerenler
şunlardır:795
- Nitelikli Eleman Desteği: İşletmelerin teknolojik düzeyinin yükseltilmesi,
ürün kalitesinin ve yeni ürünlerin geliştirilmesi, verimliliğin artırılması ve
yurtiçi/ yurtdışı pazarlarda rekabet gücünün artırılmasının sağlanması amacı
ile; işletmelerin fakülte, dört yıllık yüksekokul mezunu ve iki yıllık meslek
yüksekokul mezunu, nitelikli eleman istihdamına geri ödemesiz destek
vermesidir. Nitelikli eleman desteğinde üst limitler şu şekildedir:
a) İşletme/işletici kuruluş ve KOSGEB ile yürütülen proje başına toplam
18.000 TL; fakülte ve yüksekokul mezunları için tüm yörelerde aylık
üst limit 1.000 TL, 793 http://www.kgf.com.tr/4_9.htm[30.09.2008] 794 Küçük Ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı Kurulması Hakkında
Kanun, Resmi Gazete, Sayı. 20498, 1990. http://www.kosgeb.gov.tr/dosyalar/mevzuat/3624-KOSGEB_kurulmasi_hakkinda_kanun.pdf[01.10.2008]
795 http://www.kosgeb.gov.tr/Finansman/default.aspx[01.10.2008]
325
b) Yalnızca kalkınmada öncelikli yörelerde bu destekten yararlanabilecek
meslek yüksekokulu mezunlarında aylık üst limit 700 TL ve KOSGEB
toplam destek üst limiti 12.600 TL.
- Yeni Girişimci Desteği: Ekonomik kalkınma ve istihdam sorunlarının
çözümünün temel faktörü olan girişimciliğin desteklenmesi,
yaygınlaştırılması ve başarılı İşletmelerin kurulmasını sağlamak amacıyla
yeni girişimcilere finansal destek sağlanmasıdır. Söz konusu desteğin üst
sınırları ve oranları şu şekildedir:
a) İş kurma (geri ödemesiz) : 4.000 TL.
b) Sabit yatırım (finansal kiralama giderleri için geri ödemesiz): 10.000
TL; kalkınmada öncelikli yörelerde %70, normal yörelerde %60,
gelişmiş yörelerde %50.
c) Sabit Yatırım (Geri ödemeli): 40.000 TL; kalkınmada öncelikli
yörelerde %90, normal yörelerde % 80, gelişmiş yörelerde %70.
- Özel Eğitim Desteği: İşletmelerin, yurtiçi - yurtdışı pazarlarda rekabet
edebilir düzeye gelmelerini temin etmek, istihdamı ve katma değeri
artırabilmek için; planlama, yatırım, modernizasyon, teknolojik araştırma
geliştirme, teknoloji adaptasyonu, üretim, pazarlama, finansman,
enformasyon, yönetim, mevzuat, girişimcilik gibi konulardaki bilgi ve
becerilerini geliştirmek amacı ile eğitim ihtiyaçlarının karşılanması için
destek vermesidir. KOSGEB’in İşletme başına sağlayacağı Özel Eğitim
Desteği’nin parasal üst limiti 6.000 TL’dir. Destek oranları, işletme başına
sağlayacağı üst limiti aşmamak koşulu ile, gelişmiş yörelerde %60, normal
yörelerde %70 ve kalkınmada öncelikli yörelerde %80’dir.
- Sınai Mülkiyet Hakları Desteği: İşletmeler tarafından yapılan çalışmalar
neticesinde, patent belgesi, faydalı model belgesi veya endüstriyel tasarım
tescili ile sonuçlanan bir buluş veya tasarımın ortaya çıkması durumunda,
yurtiçi ve yurtdışından; patent, faydalı model belgesi, endüstriyel tasarım
tescili belgesi ve entegre devre topografyaları tescil belgesi alınması için
yapılan giderlere destek verilmesidir. Sınai mülkiyet hakları desteğinin üst
limiti, 6.000 ila 10.000 TL arasında değişmektedir. Destek oranı ise %70’tir.
326
- Bilgisayar Yazılımı Desteği: İşletmelerin ulusal ve uluslararası platformlarda
rekabet güçlerini artırmak ve kalite düzeylerini yükseltmek amacı ile
bilgisayar yazılımı temini için destek vermesidir. Bu desteğin üst limiti
8.000 TL olup, %50 oranında desteklenmektedir.
- E-Ticarete Yönlendirme Desteği: İşletmelerin dünya pazarlarına açılmaları
ve rekabet düzeylerini yükseltmeleri amacıyla, e-ticarete yönelmelerine
destek verilmesidir. Destek üst limiti 3.000 TL olup, bu tutar %100 oranında
desteklenmektedir.
- Tanıtım Desteği: İşletmelerin; işletmelerini ve ürünlerini, özellikle
yurtdışında tanıtmaları için gerçekleştirecekleri faaliyetlerine destek
verilmesidir. Tanıtım desteğinin toplamı 7.000 TL olup, %50 oranında
destek sağlanır.
- İhracat Amaçlı Yurtdışı İş Gezisi: İşletmelerin hedeflerine yönelik ve
uluslararası işbirliği geliştirme amaçlı olarak ihracat, teknik/teknolojik, ortak
yatırım, mali ve benzeri işbirliği imkanları için araştırma, potansiyel ithalatçı
işletme temsilcileri ile doğrudan ikili iş görüşmeleri yapma, tüketici tercih ve
ürün fiyat düzeyi hakkında yerinde tespit, ekonomik yapı ve sanayi durumu
ile ilgili bilgi edinme ve böylece uluslararası ortama açılabilmeleri amacı ile;
uygun ülkelere, sektörel kuruluş/meslek kuruluşlarınca organize edilen
ihracat amaçlı yurtdışı iş gezisi programlarına katılımlarına destek
verilmesidir. İhracat amaçlı yurtdışı iş gezileri desteğinde üst limitler ve
destek oranları şu şekildedir:
a) Ulaşım desteği: Her işletmeden bir yetkili temsilcinin, programın
düzenlendiği yere ekonomik tarife üzerinden havayolu / karayolu /
demiryolu / denizyolu ile gidiş-dönüş ulaşım bileti ücretine verilecek
desteğin üst limiti; 500 TL olup, geri ödemesiz ve %50 oranında
desteklenir,
b) Konaklama desteği: Her İşletmeden bir yetkili temsilcinin programın
düzenlendiği ülkedeki program süresini kapsayan en fazla 4 gece
olmak üzere, bir gecelik konaklama ücretine verilecek desteğin üst
limiti 70 TL olup geri ödemesiz ve %50 oranında desteklenir.
327
1.3.2. Yarı Formal Mikrofinansman Sunucuları
Türkiye’de, mikrofinansman hizmeti sunan kurumlardan bazıları yarı formal
yapıya sahiptirler. Kadın Emeğini Destekleme Vakfı , Türkiye İsrafı Önleme Vakfı,
Toplum Gönüllüleri Vakfı, Türkiye Kalkınma Vakfı, Çok Amaçlı Toplum Merkezleri,
Tarım Kredi Kooperatifleri ile Esnaf ve Sanatkarlar Kredi ve Kefalet Kooperatifleri bu
çerçevede değerlendirilen organizasyonlardır.
1.3.2.1. Kadın Emeğini Destekleme Vakfı ve MAYA Girişimi
Kadınların yaşam kalitelerini ve ekonomik durumlarını iyileştirmek amacıyla,
1986 yılında kurulan Kadın Emeğini Destekleme Vakfı (KEDV), kar amacı gütmeyen
ve kamu yararına kuruluş statüsünde olan bir sivil toplum kuruluşudur. Bu amaçla
KEDV, kadınların hayat deneyiminden gelen uzmanlıkları ve yoksullukla mücadeledeki
yaratıcılıklarına dayanan kolektif kapasite geliştirme (kooperatifleşme) ve ekonomik
güçlendirme programları uygulamaktadır. Bu kapsamda Vakıf, yerel kadın gruplarına
yönelik Kadın ve Çocuk Merkezleri kurarak, erken çocukluk eğitim hizmetleri
sunmaları için söz konusu kadınlara destek vermekte; alternatif eğitim yaklaşımları
sunmaktadır. Ayrıca Vakıf, kadınların ekonomik girişimlerini desteklemek amacıyla,
eğitim, danışmanlık ve alternatif kredi olanakları sağlar ve yerel gündemi öncelikleri
doğrultusunda etkileyebilmeleri ve kendi ihtiyaçları konusunda harekete geçmeleri için
liderlik becerilerini geliştirir. Türkiye’nin çeşitli illerinde KEDV desteğiyle kurulan
20’den fazla yerel kadın kooperatifi tarafından işletilen Kadın ve Çocuk Merkezlerinde
verilen hizmetlerden her yıl binlerce çocuk ve kadın yararlanmaktadır.796 Öte yandan
KEDV, kadınların, çalışma hayatlarını ve ev faaliyetlerini idare etmek için kredi ve
tasarruf hizmetlerine ihtiyaç duyduklarını fark edince, 1995 yılında, mikrofinansman
hizmetlerini denemeye başlamıştır.797
KEDV, ilk olarak, 1995-1997 yılları arasında, İstanbul’daki bir pilot proje
kapsamında 100 kadına küçük miktarlarda kredi vererek, mikrokredi uygulamalarına
796 http://www.kedv.org.tr/[19.09.2008] 797 Burritt, s.31.
328
başlamıştır.798 Pilot projede, kadınlara sağlanan bu kredilerin geri ödenme oranları, %98
düzeyinde gerçekleşmiştir. Bu uygulama ile birlikte, pek çok kadın, aktif olarak reel
sektöre dahil edilmiştir. Ancak, 1999 yılında yaşanan deprem felaketi sonrasında
KEDV, uygulamayı devamlı kılacak kaynak bulmada sıkıntı yaşamış ve
mikrofinansman faaliyetlerine geçici bir süre ara vermek zorunda kalmıştır. Fakat
Vakıf, 2002 yılında, mikrofinansman projesi için gereken fonun temin edilmesiyle bu
alandaki faaliyetlerine devam etmiş ve hatta karşı karşıya kaldığı yasal gerekçeler
nedeniyle mikrofinansman faaliyetleri için kâr amaçlı ayrı bir şirket kurmuştur.799
Vakfın, büyük uğraşlarla kurduğu bu yeni şirket, mikrokredi uygulamasının
Türkiye’deki ilk örneklerinden biri olan MAYA Mikro Ekonomik Destek İşletmesi, kısa
adıyla MAYA’dır.800
MAYA’nın amacı, düşük gelire sahip olmasına karşın iş kurmak isteyen
kadınlara mikro ölçekli krediler sağlamaktır. Ancak MAYA, ilk yıllarda, amacına
ulaşmak konusunda büyük güçlük çekmiştir. 801 Bu durumun en önemli sebebi olarak,
2001 yılında yaşanan finansal kriz sonrasında, toplumda finansal hizmet veren
kurumlara karşı güvensizlik oluşması gösterilmektedir. Ayrıca, özellikle MAYA gibi
kurumların hedef kitlesini oluşturan düşük gelirli kadınların, kredi alımları konusunda
tecrübesiz ve bilgisiz olmaları da MAYA kredilerine olan ilginin sınırlı kalmasına
neden olmuştur.802 Zira kurumun faaliyetleri yeterince duyurulamadığından, 2002
yılında sadece 37 kişi MAYA’nın imkanlarından faydalanmıştır. Kurumun Eylül
2003’te ulaştığı kadın sayısı ise, 356 olarak gerçekleşmiştir. Ancak, MAYA’nın
sağladığı mikrofinansman hizmetleri, kulaktan kulağa yayılınca, 2005 yılının sonunda
aktif üye sayısı 1.350 ulaşmıştır. Kurum, üç buçuk yılda, üyelerine yaklaşık 3.000 adet
kredi sağlamıştır.803
798 Gökçe Günel ve Özge Aytulun, “Assistance or Subjugation: The Impact of Microcredit on the Poor”,
International Conference on Human And Economic Resources, İzmir: İzmir Ekonomi Üniversitesi & Suny Cortland, 2006, s.155.
799 Burritt, ss.31-32. 800 http://www.kedv.org.tr/[19.09.2008] 801 Günel ve Aytulun, s.156. 802 Burritt, s.32. 803 Günel ve Aytulun, s.156.
329
MAYA’nın hedef kitlesini, geleneksel bankacılık sisteminden soyutlanan
kadınlar oluşturmaktadır. Bir başka deyişle MAYA’nın üyeleri veya müşterileri,
özellikle kendi kendilerine geçimlerini sağlamak zorunda olan ve kendi iradeleri dışında
oluşmuş koşullar sebebiyle, gelir getiren iş ya da işletme sahibi olamayan kadınlardır.
Öte yandan, MAYA’dan kredi alan kadınlar, daha çok üretimi evde yapılması gereken
işlerle uğraşmayı tercih etmektedirler. Genelde kadınlar, kadınlara özgü olarak
nitelendirilen, dantel işlemeler, kumaşçılık, el işleri, güzellik ürünlerinin üretimi ve
satışı gibi aktiviteler üzerinde yoğunlaşmaktadırlar.
Öte yandan MAYA’nın kullandırdığı kredilerin tamamı kadınlara yönelik
olmakla birlikte, temelde üç tanedir: MayaBiz (MayaWe), MayaBen (MayaMe) ve
MayaAile (MayaFamily). Buna göre, Tablo 30’da da özetlenen MAYA kredilerinin
özellikleri şöyledir:804
- MayaBiz, gelir getirmek için bir iş kurmak veya yapmakta olduğu işi
geliştirmek için krediye ihtiyaç duyan kadınların, kendileriyle aynı amacı
taşıyan diğer kadınlarla birlikte başvurduğu bir grup kredisidir. MayaBiz
kredisini almak için, başvuruda bulunanlardan geleneksel olarak istenen
teminat ise, kefalettir. Buna göre, kredi almak isteyen en az üç kadın bir
araya gelerek, bir “dayanışma grubu” oluştururlar ve birbirlerine kefil
olurlar. Dayanışma grubu, kredinin teminatı olur. Böylece kredilerin bireysel
olarak alınabilmesi mümkün olmakta; ancak ödemeler grup olarak
yapılabilmektedir. Bu karşılıklı teminat sistemiyle, grubun her üyesi
MAYA’dan borç alabilmekte ve gruptaki diğer üyelerin teminatı
olabilmektedir. Öte yandan, başvuruları kabul edilen grup üyelerinin her
birine başlangıçta 900 TL olarak kullandırılan kredinin tutarı; eğer geri
ödeme zamanında yapılmışsa, ikinci kredi temininde yüzde 25 artırılarak
kullandırılmaktadır. Kredinin vadesi ise en az 4 ay en fazla 12 aydır.
- MayaBen, MayaBiz ile aynı amaca hizmet eder; ancak bu krediye bireysel
başvuru yapılabilmektedir. Buna göre MayaBen; kadınlara, iki kefille, 100
milyon ile 2 milyar TL arasında değişen tutarlı, 4 ila 12 ay arasında değişen
vadelerle geri ödemeli olarak, kadınlara kullandırılan kredilerdir. 804 http://www.kedv.org.tr/[19.09.2008]
330
- MayaAile, sağlık, okul harcamaları ve fatura ödemeleri gibi acil ihtiyaçlar
için nakit paraya ihtiyacı olan ve bununla birlikte, daha önce kullanma hakkı
elde ettiği MayaBiz veya MayaBen ödemelerini düzenli olarak yapan
kadınlara yönelik bir ihtiyaç kredisidir. MayaAile, en fazla 500 TL meblağlı
ve kefille kullandırılan bir kredi türüdür. Buna göre, MayaBen ve MayaAile
kredilerinde, teminat olarak ya bir dayanışma grubunun üyesinin ya da başka
bir kişinin kefaleti veya başka bir teminat gösterilmesi gerekmektedir.
Tablo 30
Mikro Ekonomik Destek İşletmesi’nin Üretim Portföyü
MayaBiz MayaBen MayaAile
Amaç
- İş genişletme - İş değiştirmek - Emtia veya üretimi
destekleyici aletler almak
- İş genişletmek - İş değiştirmek - Emtia ve ya üretimi
destekleyici aletler almak
- Fatura ödemede yardımcı olmak
- Sağlık harcamaları - Acil ihtiyaçlar
Borç Verilen Miktar
100-900 Bin TL 100-2.000 Bin TL 100-500 Bin TL
Taksitlendirme Sayısı
3,4,5,6 ve ya 8 ay 4,6,8 ve ya 12 ay 1,3,4,5 ve ya 6 ay
Taksitlendirme Sıklığı
Aylık taksitler Aylık taksitler Aylık taksitler
Teminatlar Grup
- Grup - Garantör - Döviz/ Altın - Eşya /Araç
- Grup - Garantör - Döviz/ Altın
kaynak: Gökçe Günel ve Özge Aytulun, “Assistance or Subjugation: The Impact of Microcredit on the Poor”, International Conference on Human And Economic Resources, İzmir: İzmir Ekonomi Üniversitesi & Suny Cortland, 2006, s.156.
Diğer taraftan KEDV, MAYA’yı kurmanın yanı sıra, üyelerinin tasarruflarını
toplayıp yine üyelere borç vermek üzere, informal tasarruf gruplarını organize etmek
için Citibank destekli bir program yürütmektedir. Buna göre, söz konusu program
dahilindeki grup üyeleri, tüketim amaçlı kredi kullanmaktadırlar.805
805 Burritt, s.32.
331
1.3.2.2. Türkiye İsrafı Önleme Vakfı ve TGMP
Türkiye İsrafı Önleme Vakfı (TİSVA), Türkiye’nin sahip olduğu kaynakların
verimli ve etkin kullanılmasını temin etmek; toplumda israfın önüne geçilmesi bilincine
katkıda bulunmak ve kamu, özel sektör ve gönüllü kuruluşlarla işbirliği yapılmak
suretiyle, hizmet içi eğitim, konferans, seminer gibi eğitici programlar düzenleyerek,
toplumun tasarruf ilkelerine uygun ve israf önleyici hayat tarzı içinde yaşayabilmesini
sağlamak amacıyla, 1998 yılında kurulan bir sivil toplum kuruluşudur.806 Ayrıca Vakıf,
yoksulların birer mikrogirişimci olarak istihdam sahibi olabilmelerini sağlamak
amacıyla, üyelerine çeşitli mikrofinansmana hizmetleri de sunmaktadır.
Bu kapsamda TİSVA, 2003 yılında, Diyarbakır Valiliği ve Grameen Trust
işbirliğiyle, “Türkiye Grameen Mikrokredi Programı (TGMP)" adı altında bir
mikrofinansman programını uygulamaya koymuştur. Buna göre TGMP, TİSVA ve
Grameen Trust tarafından imzalanan protokol çerçevesinde, yap-işlet-devret modeli ve
Grameen Bank yaklaşımı benimsenerek uygulanan bir programdır. Ayrıca bu program,
Grameen Trust tarafından dünya çapında teknik ve mali yardımda bulunması için
kurulan Grameen Bank Uyarlama Programı (GBRP-Grameen Bank Replication
Program)’nın bir parçası olarak başlatılmıştır.807 Programın nihai amacı, kredi alan aşırı
yoksulların, yoksulluk sınırı üzerine çıkarılarak birer mikro işletme sahibi olmalarıdır.
Program, başlangıçta üç yıl için tasarlanmış ve bu üç yılın sonunda çoğunluğu
kadınlardan oluşan 4.400 üyeye ulaşılması hedeflenmiştir.808 Programın hedef kitlesi
ise, sırasıyla yoksul kadınlar, işsiz gençler, işsiz yaşlılar, özürlüler ve gaziler, küçük
ölçekli çiftçiler, sokaktaki sahipsiz çocuklar, çocuklarını Çocuk Esirgeme Kurumu'na
vermek mecburiyetinde kalan aileler, topraksız köylüler ve orman köylülerinden
oluşmaktadır.809 Ayrıca Program, ağırlıklı olarak kadınları hedeflediği halde, pratikte
erkekler de eşleri, anneleri, kız kardeşleri, teyzeleri ve diğer kadın akrabaları aracılığıyla
program kapsamındaki mikrokredi ürünlerinden yararlanabilmektedirler. Öte yandan,
806 http://www.israf.org/tisva.asp?Menu_ID=3&Sub_ID=45[19.10.2008] 807 Günel ve Aytulun, ss.157-158. 808 Burritt, s.32. 809 Aziz Akgül, “Türkiye’de Mikro Kredi Uygulaması”, Türkiye İsrafı Önleme Vakfı, 2006, s.2.
http://www.israf.org/pdf/mikrokredi.pdf[14.10.2008]
332
TGMP’nin en önemli fon kaynaklarını bireysel ve kurumsal bağışlar ile banka kredileri
oluşturmaktadır.
Türkiye Grameen Mikrokredi Programı, Temmuz 2003’te, pilot il seçilen
Diyarbakır'da, 6 yoksul kadının her birisine 500 TL olmak üzere toplam 3 bin TL
verilmesiyle fiilen başlatılmıştır. Daha sonra sınırları genişletilen program, 2007 yılı
sonu itibariyle, Diyarbakır, Ankara, Yozgat, Çankırı, Gaziantep, Kahramanmaraş,
Mardin, Batman, Eskişehir ve Zonguldak'taki 15 şubede uygulanır hale gelmiştir. Bu
şubelerde, yine 2007 yılı verilerine göre toplam 6.340 yoksul kadına 500 TL ile 4.000
TL arasında değişen miktarlarda 8 milyon 249 bin TL kredi verilmiştir. Bu kredilerin
geri dönüş oranı ise, %100 olarak gerçekleşmiştir.810
TGMP kapsamında, üç çeşit kredi verilmektedir. Bunlar, çoğunlukla yıllık
olarak yoksullara sağlanan "Temel Kredi"; tecrübeli ve başarılı üyelere verilen
"Girişimci Kredisi" ve dilenerek geçimini sağlayan, yoksulun yoksulu konumunda
olanlar için tasarlanan "Mücadeleci Vatandaş Kredisi"’dir.811 TGMP’nin uyguladığı
kredi yaklaşımı, Grameen Bank metodolojisine dayanmaktadır. Verilen kredilerin geri
dönüşü ise, Genelleştirilmiş Grameen Sistemi’ne göre düzenlenmiştir. Bu kapsamda,
TGMP kredilerinin genel özellikleri şunlardır:812
- Temel Kredi, TGMP'nin esas kredi türüdür. Tüm üyeler, ilk kredilerini temel
kredi olarak alabilirler. Temel kredi 1 yıllık kredidir ve tüm üyeler aynı
sistemde kalmak ve hiçbir zorluk çıkarmamak kaydıyla kredi limitlerini
arttırabilirler. Bu kredi sisteminde, üye ayrıca aldığı kredi tarihinden itibaren
6 ay sonra ödediği miktarı tekrar kredi olarak çekebilir. Temel kredide
üyenin gönüllü tasarruf hesabına para yatırma imkanı vardır.
- Girişimci Kredisi, özellikle başarısını ispat eden iş kadınlarına yöneliktir.
Buna göre TGMP, Mikro Girişimci Kredisi adı altında; yetenekli, başarılı,
çalışkan ve tecrübeli üyelere yönelik, büyük bir kısmı TGMP tarafından
sağlanan ve tutarı Temel Kredi’den de fazla olan krediler vermektedir.
810 İSEDAK, s.26. 811 Türkiye Grameen Mikrokredi Programı, 2007 Faaliyet Raporu, 2008, s.5. 812 http://www.tgmp.net/hizmetlerimiz.html[20.10.2008]
333
TGMP, Aralık 2007 yılı itibariyle 48 üyeye, toplam 94.957,00 TL tutarında
Mikro Girişimci Kredisi dağıtmıştır.
- Mücadeleci Vatandaş Kredisi ise, dilencilik yapan veya yoksulun yoksulu
konumundaki insanları hedeflemektedir. Mücadeleci Vatandaş Kredisi, 50
TL’den başlayan tutarlarda verilmektedir. Bu kredilerin geri ödemesi ve
taksitlendirilmesi krediyi alan üye tarafından yapılmakta ve üyeden hizmet
maliyeti alınmamaktadır.Ancak, üye kredi geri ödemesini yapamazsa, yeni
kredi verilmemektedir. Ayrıca kredi kullanımındaki verimliliğe ve geri
ödemedeki başarı durumuna göre, kişinin alabileceği kredi tutarı ikiye
katlanabilmektedir.
Diğer taraftan, TGMP’ye sunulan ürünlerden biri de sözleşmeli kredidir.
Sözleşmeli kredi, adında kredi ibaresi olmasına karşın, tam bir kredi ürünü değildir. Bu
ürün, üyelerden haftalık olarak tahsil edilen kredi geri dönüşlerinde meydana
gelebilecek olası zorluklara karşı düşünülen bir alternatif niteliğindedir. Üyenin
ödemesi, kendisine bir zorluk yaşatıyorsa, bu sistem üyenin borcunun tahsil edilmesinde
zamanın genişletilmesini öngörmektedir. Böylece üye, borcunu geri ödemede daha rahat
olmakta ve aynı zamanda, daha sonraki borçlarını zamanında ödeyebilme konusunda
daha çok motivasyon kazanmaktadır.
Genel olarak, TGMP kapsamında verilen söz konusu kredilerin limitleri,
sermaye birikimi merdiveni yaklaşımıyla artırılabilmektedir. Buna göre, 2007 yılı için,
ilk üyelik yıllarında üyelere öngörülen kredi tutarı 100 ila 700 TL arasında
değişmektedir. Ancak bu tatarlar, daha sonraki yıllarda, üyenin performansına göre her
yıl 1.000 TL kadar artırılabilmektedir. Öte yandan, kredi tutarları sadece yıllara göre
ayarlanmayıp, iş hacmine, işin gelişebilirliğine, üyenin ve grubun performansına da
bağlı olarak değiştirilebilmektedirler. Buna göre, düzenli ödeme yapan ve eski üyelere,
2007 yılı için, yılda 4.000 TL'ye kadar kredi kullandırılabilmektedir.813
TGMP, aynı yöreden insanların toplanıp bir grup oluşturmaya teşvik edilişi ile
MAYA’nın uygulamasından ayrılmaktadır. Bu programda aynı grup içinde akrabaların
813 İSEDAK, s.26.
334
olmasına izin verilmemekte ve gruplara sadece kadınlar katılabilmektedir.814 Buna göre,
beşer kişilik grupların oluşturulmasıyla başlayan kredi sürecinde herhangi bir teminat,
kefalet, ipotek şartı aranmamaktadır. Sistem, bu tür geleneksel teminat yöntemleri
yerine, grup içi denetim ve güven esasına dayalı olarak işlemektedir. Öte yandan,
TGMP tarafından başvurusu onaylanan bir kredinin, aynı hafta içerisinde, önceden
taahhüt edilen gelir getirici faaliyette kullanılması zorunluluğu bulunmaktadır. Söz
konusun kredinin geri ödemesi ise, her krediden alınan hizmet maliyetiyle birlikte 46
hafta içerisinde ve haftalık olarak yapılmaktadır. Örneğin, 2007 yılında, 1.000 TL'lik bir
kredinin haftalık geri ödemesi, hizmet maliyetiyle beraber 25 TL'dir. Mikrokredi hizmet
maliyeti kapsamında talep edilen bu tutar, ağırlıklı olarak, personel gideri, ulaşım ve
haberleşme maliyetlerinde kullanılmak üzere, hizmetin sürdürülebilirliğini sağlamak
amacıyla tahsil edilmektedir. Bu tahsilatlar, program çalışanı tarafından yerinde
yapılmaktadır. Ayrıca mikrokredi hizmet maliyeti yıllık olarak %15 düzeyindedir.815
TGMP kredileri, sektörel olarak, iş ve ticaret, üretim ve işlem, hayvancılık,
hizmet, seyyar satıcılık ve tarım gibi alanlarda kullanılmaktadır. Öte yandan, söz
konusu sektörlere sağlanan mikrokredilerin ağırlıklı olarak kullanıldığı iş kolları ise
şunlardır:816
- İş ve Ticaret: Bakkal, kahvehane, terzi, kuaför, camcı, kasap, kasetçi,
elektrik malzeme satan dükkanlar ve mermer dükkanları.
- İşlem ve Üretim: El sanatları, ekmek üretimi, ayakkabı üretimi, yoğurt
peynir üretimi, çocuk kıyafeti üretimi, tatlı üretimi ve et alım-satımı.
- Hizmet: Ayakkabı boyacılığı, kuaför, tüpçülük, bisiklet kiralama, çamaşır
yıkama, dondurmacılık fotoğrafçılık ve saat tamirciliği.
- Hayvancılık: süt sığırcılığı, inek yetiştiriciliği, keçi ve koyun yetiştiriciliği
- Seyyar Satıcılık: Sebze, elbise, ekmek, çikolata, çerez, balık, iç çamaşırı ve
çorap satıcılığı.
- Tarım: Sebze ve tütün yetiştiriciliği, süt ve süt ürünleri imalatı, pamuk ve
tahıl yetiştiriciliği.
814 Günel ve Aytulun, ss.159. 815 İSEDAK, s.26. 816 A.g.e., s.27.
335
Tablo 31
TGMP Kredilerinin Sektörel Dağılımı
Kaynak: Türkiye Grameen Mikrokredi Programı, 2007 Faaliyet Raporu, 2008, s.22.
Bu kapsamda, 2006 ve 2007 yıllarında kullandırılan TGMP kredilerinin söz
edilen sektörlere göre dağılımı Tablo 31’de gösterilmiştir. Ancak tablo değerlerinde,
yukarıdaki sektörlerin dışında “dükkanlar” adı altında ayrı bir kategorinin varlığı dikkat
çekmektedir. Ancak, konuyla ilgili pek çok analizde olduğu gibi, “dükkanlar”
kategorisinin, iş ve ticaret sektörü ile birlikte değerlendirilmesi uygun olacaktır. Buna
göre, Tablo 31’i bu açıdan ele almak gerekirse, TGMP kredilerinin en çok pay alan
sektörün; 2006 yılında %37, 2007 yılında ise %40’lık oranlarla iş ve ticaret sektörü
olduğu anlaşılmaktadır. Anılan sektörü, sırasıyla, işlem ve üretim, hayvancılık ve seyyar
satıcılık sektörleri takip etmektedir.
Şekil 8 esas alınarak, TGMP kredilerinin sektörel dağılımı üye sayısı
bakımından incelendiğinde ise, işletim ve üretim sektörü (dükkanlar dahil) için kredi
alan üyelerin sayıca daha fazla oldukları göze çarpmaktadır. Şekil 8’de dikkati çeken bir
başka gösterge de iş ve ticaret, hayvancılık ve seyyar satıcılık sektörleri için kredi alan
üye sayısının 2006 yılından 2007 yılına kadar yaklaşık iki kat artmış olmasıdır. Ayrıca,
her iki yılda da üyelerin en az ilgi gösterdikleri sektör ise, tarım sektörü olmuştur.
2006 2007
Sektörler Kredi Tutarı
TL Oran
Kredi Tutarı TL
Oran
İşlem & Üretim 968.654,50 19% 2.011.870,56 21% Tarım 210.324,25 4% 479.016,80 5% Hayvancılık 677.249,50 14% 1.532.853,76 16% Hizmetler 493.344,00 10% 766.426,88 8% İş & Ticaret 805.953,00 16% 1.724.460,48 18% Seyyar Satıcılık 462.121,00 9% 1.245.443,68 13% Dükkanlar 1.381.289,75 28% 1.820.263,84 19%
TOPLAM 4.998.936,00 100% 9.580.336,00 100%
336
0
1.000
2.000
3.000
Üy
e S
ay
ısı
2006 yılı 1.971 410 1.335 976 1.458 858 2.677
2007 Yılı 2.888 687 2.200 1101 2.475 1.788 2.615
İşlem & Tarım Hayvancılık Hizmetler İş & Ticaret Seyyar Dükkanlar
Şekil 8: Yıllara Göre TGMP Kredisi Kullanan Üye Sayısı ve Sektörel Dağılım
Kaynak : Türkiye Grameen Mikrokredi Programı, 2007 Faaliyet Raporu, 2008, s.22.
Öte yandan, TGMP'nin krediler dışında üyelerine sunduğu bir diğer ürün de
Gönüllü Tasarruf Sistemi’dir. Bu sistem, üyeleri tasarrufta bulunmaya özendirmekte,
onlara bu alışkanlığı kazandırmaktadır. Gönüllü Tasarruf Sistemi, özellikle kış aylarında
soğuktan koruyacak gerekli ekipmanların temini, çocukların okul ve sağlık
ihtiyaçlarının karşılanması ve üyelerin beklenmedik şekilde karşılaşabilecekleri
giderlerin karşılanmasına imkan tanımaktadır. Bu kapsamda, TGMP kapsamında
biriken gönüllü tasarruf tutarı, Ekim 2008 itibariyle 567 bin TL olarak
gerçekleşmiştir.817
Sonuç olarak Türkiye Grameen Mikrokredi Programı, uygulamaya koyulduğu
tarihten bu yana, önemli ilerleme göstermiştir. Özellikle 2004 yılından itibaren
mikrokredi uygulamasının tanınırlığının da artışıyla birlikte, özellikle kredilerde ve
kredi kullanan üye sayısında hızlı bir artış gözlemlenmiştir. Zira, Tablo 32’de de
817 http://www.tgmp.net/hizmetlerimiz.html[20.10.2008]
337
görüldüğü gibi, program kapsamında kurulan şube sayısı 2003 yılında sadece 1 iken,
2008 yılında bu sayı 16’ya yükselmiştir. Yine, 2003 yılından 2008 yılının Ekim ayına
kadar geçen süre zarfında, personel sayısı 8’den 66’ya; grup sayısı 61’den 1.621’e;
ulaşılan belediye sayısı 5’ten 32’ye; ulaşılan köy ve mahalle sayısı 23’ten 150’ye;
borçlu üye sayısı 304’ten 7.641’e ve verilen kredi tutarı 142 bin TL’den 11,6 milyon
TL’ye ulaşmıştır.
Tablo 32
Türkiye Grameen Mikrokredi Programına İlişkin Temel Göstergeler
Kaynak: TGMP, Tanıtım Broşürü, 2008, s.20. http://www.tgmp.net/dowland/TGMP%202003%20versiyonu.pdf[02.10.2008]
1.3.2.3. Toplum Gönüllüleri Vakfı
Toplum Gönüllüleri Vakfı (TOG), Aralık 2002'de gençlerin öncülüğünde
toplumsal barış, dayanışma ve değişimi gerçekleştirme vizyonu ile yola çıkan bir sivil
toplum kuruluşudur. Buna göre TOG’un amacı, gençlerin öncülüğünde ve yetişkinlerin
rehberliğinde çeşitli sosyal hizmet projelerini hayata geçirmeyi, çevresindeki sorunlara
çözüm üretebilen, kendine güvenli, girişimci ve duyarlı bir gençliğin oluşumuna katkıda
bulunmak ve toplumda sosyal sorumluluk yönünde farkındalık yaratmaktır. Vakfın
hedef kitlesi, 17-25 yaş arası gençlerdir. Öte yandan Vakfın, gençleri mesleğe ve hayata
hazırlayacak donanımları oluşturmak, üretkenlik ve sorumluluk esasıyla proje
finansmanı sağlamak, gençlerin kişisel gelişimlerine katkıda bulunmak için rehberlik ve
danışmanlık hizmeti sunmak ve AB normlarına uygun gençlik projeleri üretmek gibi
2003 2004 2005 2006 2007
Ekim 2008
Açılan Şube Sayısı 1 1 1 3 8 2
Personel Sayısı 8 15 25 39 60 66
Grup Sayısı 61 270 588 882 1.569 1.621
Ulaşılan Belediye Sayısı 5 6 10 20 31 32
Ulaşılan Köy ve Mahalle Sayısı 23 44 56 85 136 150
Borçlu Üye Sayısı 304 1.328 2.882 4.050 7.397 7.641
Verilen Mikrokredi Tutarı (Bin TL) 142,10 819,44 2.460,33 4.998,94 9.580,33 11.680,57
338
faaliyetleri bulunmaktadır. Ayrıca TOG, gençleri girişimciliğe yönlendirmek amacıyla
çeşitli mikrokredi programları da uygulamaktadır.818
Bu kapsamda TOG, Türkiye’deki iş alanlarının genişletilmesine ve yoksulluk
sorununun ortadan kaldırılmasına katkıda bulunmak için çevrelerinde gördükleri
yoksullukla, mikrokredi çalışmaları yaparak mücadele etmektedir. TOG,
mikrofinansman programlarına dönük ilk çalışmalarına Aralık 2006’da başlamıştır.
Topluma Destek Projesi kapsamında başta kadınlar olmak üzere tüm ülkede 2,5 milyon
kişiye ulaşılma hedefiyle yola çıkan TOG, proje kapsamında HSBC Bankası ile bir
protokol imzalamıştır. Bu protokol ile HSBC, yoksul insanlara onurlu bir gelecek
sunmayı amaçlayan "Mikrokredi ile Topluma Destek Projesi" için 5 yılda 5 milyon
dolarlık mikrofinansman kredisi ayırdığını açıklamıştır. Mikrokredi ile Topluma Destek
Projesi, sürdürülebilir toplumsal kalkınma açısından son derece önemli bir sosyal
sorumluluk olarak görülmekledir. Topluma Destek Projesi ile ulaşılması hedeflenen 2,5
milyon kişilik kitleyi, öncelikli olarak kırsal ve kentsel yerleşimlerdeki gelir üretemeyen
alanlarda yaşayan kadınlar ve üniversitelerden yeni mezun olmuş gençler
oluşturmaktadır. Bu kapsamda Toplum Gönüllüleri'nin Mikro Kredi Projesi, kredinin
dağıtılması, takibi ve geri toplanması çalışmalarının gönüllü gençler tarafından
yürütülmesi nedeniyle, dünyadaki diğer mikrofinansman uygulamalarından
ayrılmaktadır. Zira, kredi bilgisi ve iletişim gibi konularda eğitim alan gençler,
kazandıkları donanımlarla birlikte projenin uygulanmasını sağlamaktadırlar.819
Proje, ilk olarak Samsun ilinde hayata geçirilmeye çalışılmıştır. HSBC'nin
sağladığı kaynaklarla, ilk olarak Samsun'da 19 Mayıs Üniversitesi toplum gönüllüsü
gençlerle, yöre insanlarının ekonomik zorluklarına çözüm getireceği inancıyla
mikrokredi uygulamaları başlatılmış olup, kredileri dağıtacak olan ve takibini yapacak
olan toplum gönüllüsü gençlere temel kredi bilgisini içeren eğitimler verilmiştir.
Projede çalışan gençler, Samsun'daki mahalle ve köylerde yaşayan kadınlara ve
gençlere mikrokredi konusunu anlatıp, isteklilere kredi sağlamaya çalışmaktadırlar.
818 İSEDAK, s.28. 819 A.g.e., ss.28-29.
339
Proje ile büyük çoğunluğu kadın olmak üzere yurt çapında 2,5 milyon kişiye ulaşılması
hedeflenmektedir.820
Öte yandan, Samsun 19 Mayıs Üniversitesi toplum gönüllülerinin yoksullukla
mücadele amacıyla sürdürdüğü Mikro Kredi Programı-Küçük Destek Büyük Çözüm
Projesi kapsamında, Mayıs 2007 itibariyle kredi sağlanan kişi sayısı 37 kişiye
ulaşmıştır. Proje kapsamında aktarılan kredilerin tutarları ise, 500 ile 700 TL arasında
değişmiştir. Toplum Gönüllüleri Vakfı’nın Mikro Kredi Programı-Küçük Destek Büyük
Çözüm Projesi’nin en büyük destekçisi HSBC Bank’tır. Öte yandan Vakıf, proje
kapsamında Samsun Valiliği’yle de karşılıklı protokol imzalamıştır. Ayrıca Vakıf, proje
kapsamında, bölgedeki birçok mahalli idareyle işbirliği sağlamakta ve onların
desteğiyle faaliyet sürdürmektedir.821
Proje kapsamında, bir iş fikri olup da mal varlığı olmayan, kefil gösteremeyen
ve bu nedenle banka kredisi alamayan dar gelirli bireylerin oluşturduğu 3 yada 5 kişilik
gruplar mikrokredi faydalanıcısı olabilmektedirler. Mikro Kredi Programı-Küçük
Destek Büyük Çözüm Projesi’nden faydalanan bu gruplar, kredi almaya hak
kazandıktan sonraki birinci ayın sonunda ilk kredi ödemelerini yapmaktadırlar. Geri
kalan kredi ödemeleri ise, toplum gönüllüsü gençler tarafından, ilk ödemeden sonra 15
günde bir olmak üzere, kredi kullanan kişinin evine yapılacak ziyaretlerle teslim
alınmaktadır. Dolayısıyla kredi ödemeleri, her 15 günde bir, borç ve hizmet maliyeti
karşılığı olarak 23-24 taksit halinde tahsil edilmektedir.822 Öte yandan proje kapsamında
sağlanan kredilerde, 1 ay içinde taksit ödemelerine başlayabilecek gruplar seçimi
esastır.
Öte yandan Toplum Gönüllüsü gençler, İzmir Dokuz Eylül Üniversitesi,
Trabzon Karadeniz Teknik Üniversitesi, Malatya İnönü Üniversitesi, Kütahya
Dumlupınar Üniversitesi ve Edirne Trakya Üniversitesi’nde de Toplum Gönüllüsü
örgütlenmeleri oluşturmak konusunda çalışmalarını sürdürmektedirler.
820 A.g.e., s.29. 821 http://mikrokredi.tog.org.tr/abs/templates/bos_sayfa.asp?articleid=513&zoneid=53[21.10.2008] 822 http://mikrokredi.tog.org.tr/abs/templates/bos_sayfa.asp?articleid=511&zoneid=53[21.10.2008]
340
1.3.2.4. Türkiye Kalkınma Vakfı
Türkiye Kalkınma Vakfı (TKV), 1969 yılında, yoksul köylü haneleri Türkiye'nin
kendine özgü koşullarında kırsal ve tarıma dayalı kalkınmaya yönlendirmek amacıyla
kurulan, kamu yararına çalışan, özel ve kar amacı gütmeyen bir kalkınma kuruluşudur.
Bu amaçla TKV, merkez ve yerel örgütlenmeleri aracılığıyla, yurt içindeki pek çok
hanenin yararlandığı, geniş çeşitlilikte ve farklı niteliklerde kalkınma programları
yürütmektedir. Bu kapsamda TKV, kuruluşundan itibaren, kırsal hanelerin gelirlerini
artırarak yaşam kalitelerini iyileştirmeyi ve ülke gerçeklerine uygun modeller
geliştirerek, Türkiye'nin kırsal ve tarımsal kalkınmasına katkıda bulunmayı
hedeflemiştir. Buna göre, TKV kalkınma programlarının öncelikli hedef grubunu,
küçük çiftçiler ve kıt kaynaklı köylüler, yani temel sağlık, eğitim ve kredi olanaklarına
erişmekte zorluk çeken kesimler oluşturmaktadır. Bu gruplarda, girişimci
duyarlılıklarına sahip, ancak kaynakları sınırlı gençler ve kadınlar çoğunluğu
oluşturmaktadır. Bu çerçevede TKV, tarım ve tarım dışı alanlarda gelir getirici çeşitli
uygulamalarda bulunarak, hedef kitlesi içinde bulunan kıt kaynaklı hanelere, gelirlerini
sürekli ve düzenli biçimde artırabilme fırsatları sunmaktadır. Buna göre, TKV'nin
kırsal alandaki kalkınma programları şu amaçlara yöneliktir:823
- Yoksul kırsal ailelerin, yaşadıkları yerde üretici olmalarına destek
sağlayarak, yerinde ve kendi işlerinde istihdamını sağlamak,
- Kırsal hanelerin çoğunluğunun krediye erişim hakkından mahrum edildiğini
bilerek, zamanında ve uygun koşullarda küçük ölçekli kredi temin etmelerine
yardımcı olmak,
- Kişilerin, ailelerin ve toplulukların teknik becerilerini, örgütlü çalışma,
işlerinde öncelikleri belirleme, bu önceliklere dayalı planlama ve yöneticilik
kapasitelerini geliştirmelerine yardımcı olmak;
- Hedef grupların örgütlü girişim, inisiyatifli davranma, aile ve topluluk içi
süreçlere etkili biçimde katılım, yetenek ve becerilerini güçlendirmek,
- Kırsal hanelerde çevre konusundaki bilinç ve duyarlılığı artırmak, doğal
çevrenin korunması ve iyileştirilmesine yönelik kapasitelerini geliştirmek.
823 http://www.tkv-dft.org.tr/kimlik/kimlik.htm[22.10.2008]
341
Öte yandan, Vakfın kalkınma programları çerçevesinde yürüttüğü faaliyetlerin
önemli bir kısmı, mikrofinansman hizmeti kapsamında değerlendirilmektedir. Öyle ki,
Vakfın, 2002-2004 yılları arasında, Girişimci Destek Fonu (Risk Kapital) adı altında,
Amasya, Diyarbakır, Muş ve Van’da gerçekleştirdiği uygulamalar, Türkiye’nin ilk
mikrokredi uygulamaları arasında gösterilmektedir.824 Bu kapsamda TKV, özellikle
Güneydoğu Anadolu Bölgesi’ndeki girişimcilere, sınırlı sayıda olmak üzere, 300 ila
3.000 USD arasında değişen tutarlarda ve uzun vadeli ayni iş kurma kredileri
vermiştir.825
1.3.2.5. Çok Amaçlı Toplum Merkezleri
Çok Amaçlı Toplum Merkezleri (ÇATOM), Güneydoğu Anadolu Projesi
İdaresi tarafından, sürdürülebilir kalkınmanın ekonomik, sosyal ve çevresel boyutlarını
bütünleştiren yoksulluğu azaltma stratejileri, katılımcı yaklaşımların teşvik edilmesi ve
kapasite geliştirmeye yönelik çalışmalar sonucu ortaya çıkmış oluşumlardır. Bu
kapsamda ÇATOM, kentlerin daha çok kırdan göç etmiş yoksul hanelerin yaşadığı
mahallelerde, ilçe merkezlerinde ve merkezi köy yerleşimlerinde kurulan, topluma
dayalı ve katılımcılığı esas alan merkezlerdir.826 İlki, 1995 yılında, GAP Bölgesi’nde
açılmıştır. Bugün ise, yine GAP Bölgesi’ndeki 9 ilde, 30 ÇATOM mevcuttur.
ÇATOM'un hedef kitlesi, başta 14 yaş üstü kız çocuklar olmak üzere, genç kız ve
kadınlardır.827 Buna göre ÇATOM’un amacı,
- kadınların sorunlarını farkına varmalarına, sorunları tanımlamalarına ve
onların çözümü için inisiyatif kullanabilmelerine fırsat yaratmak;
- kadınların kamusal alana daha fazla katılımlarını ve kamusal hizmetlerden
daha fazla yararlanmalarını sağlamak;
- kadın istihdamını ve kadın girişimciliğini artırmak;
- kadını güçlendirerek fırsat eşitliğinin sağlanmasına katkıda bulunmak;
824 DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013) Kırsal Kalkınma Politikaları Özel İhtisas Alt
Komisyonu Raporu, s.24. 825 Sakarya, s.105. 826 http://www.gap.gov.tr/Turkish/Zaragoza/sp1.html#%C3%A7atom[23.10.2008] 827 Sakarya, s.105.
342
- cinsiyet dengeli kalkınma sürecini başlatmak ve bu yolla yerel koşullara
uygun, katılımcı toplum kalkınması temelli yinelenebilir modeller
geliştirmektir.828
Öte yandan ÇATOM, özellikle kadınların sosyal ve ekonomik yönden
güçlendirildikleri merkezledir. Bu kapsamda ÇATOM, Türkiye'deki mikrofinansman
sisteminin gelişmesine katkı sağlayabilecek nitelikteki örgütlenmeler olarak dikkat
çekmektedirler. Örneğin ÇATOM'lar, gelir getirici ve kadının istihdamını,
girişimciliğini destekleyici programlar uygulamaktadır. Buna göre, mikrokredi
uygulamalarını da kapsayan ÇATOM programlarını şu şekilde sıralamak
mümkündür:829
- Meslek kazandırıcı ve gelir getirici alanlarda bilgi ve beceri geliştirmeye yö-
nelik eğitim programları (el sanatları, trikotaj, biçki-dikiş, nakış,
mefruşat, keçe işleme, taş işleme, gümüş işleme, tekstil, hediyelik eşya,
kumaş boyama, kuaförlük vb);
- kadın girişimciliğinin desteklenmesine yönelik olarak girişimcilik eğitimi,
mikrofinansman / kredi desteği sağlanmasına aracı olunması, bireysel
danışmanlık hizmetleri;
- pazarlama-satışa yönelik etkinlikler.
Bu kapsamda ÇATOM, kadın okur-yazarlığının yükseltilmesi, sağlık
göstergelerinin iyileştirilmesi, yasal hak ve özgürlüklerin öğrenilmesi vb. sosyal
konularda olduğu kadar kadınların istihdama katılımının sağlanması açısından da
önemli merkezlerdir. Çünkü genç kız ve kadınlar, gerek ÇATOM’da ve gerekse
evlerinde üretim yaparak, gelir elde etme olanağı bulmaktadırlar. Ayrıca, girişimcilik
potansiyeli taşıyan bireylere verilen girişimcilik eğitimi ve mikrokredi desteği ile
katılımcı genç kız ve kadınların kendi işlerini kurabilmesi sağlanmaktadır. Özellikle son
birkaç yıldır ÇATOM kapsamında, her yıl ortalama 200’e yakın genç kız ve kadın iş
828 http://www.gap.gov.tr/Turkish/Zaragoza/sp1.html#%C3%A7atom[23.10.2008] 829 Sakarya, ss.105-106.
343
bularak çalışmaya başlamakta; 8-10 kadın da işyeri açarak, kendi işlerini
kurmaktadırlar.830
1.3.2.6. Tarım Kredi Kooperatifleri
Tarım Kredi Kooperatifleri (TKK), 1929 yılından itibaren Türkiye’de faaliyet
sürdürmeye başlamışlardır. Zira, ülkede 1929 yılına kadar T.C. Ziraat Bankası
tarafından verilen tarımsal krediler, o tarihten sonra tarım kredi kooperatifleri
aracılığıyla verilmeye başlanmıştır. Ziraat Bankası’nın köylerde şube açamaması,
verilen kredilerin kullanımını denetleyememesi ve küçük çiftçilerin kredi alabilmek için
garanti gösterememesi gibi nedenlerle tarım kredi kooperatiflerine ihtiyaç duyulmuştur.
Bu kooperatiflerin en önemli işlevleri, kamu kaynaklarından sağlanan kredilere aracılık
etmek olmuştur. Ancak Tarım Kredi Kooperatifleri, tarım sektöründeki üreticiler için
nakdi kredilerin yanı sıra, ayni kredi olarak gübre, yem, tohumluk, fide, ilaç gibi
girdileri de sağlamaktadır. Öte yandan TKK’yi, düşük gelirli tarımsal üreticilere
kullandırdığı sübvansiyonlu tarım kredileri bakımından, mikrofinansman hizmeti
sağlayan bir aracı kurum olarak değerlendirmek de mümkündür.
TKK, yaygın şube ağı ve kooperatifçilik alanında yetişmiş nitelikli personel
yapılarıyla, tarımsal üretim yapan ve kooperatife üye olan üreticilerin ekonomik
menfaatlerini korumak ve özellikle meslek ve geçimleriyle ilgili ihtiyaçlarını karşılamak
amacıyla ortaklarına, kısa ve orta vadeli krediler kullandırmaktadır. Kısa vadeli işletme
kredileri, ortakların tarımsal işletmesinin karma hayvan yemi, tohumluk, fide, kimyevi
gübre, fidan, akaryakıt, zirai mücadele ilacı gibi girdilerin temini ve nakit ihtiyaçlarının
karşılanması amacı ile bir yıl vadeli verilen kredilerdir. Orta vadeli yatırım kredileri ise
donatma kredileri, tarımsal araç-gereç kredileri, hayvancılık donatma kredileri şeklinde
kullandırılan; ortakların üretimlerini artırıcı ve geliştirici nitelikte olan, yatırım
yapmalarını sağlamak amacı ile verilen, azami üç yıl vadeli kredilerdir. TKK’ye kredi
başvurusunda bulunan ortaklar için kredi limitleri, 15.000 ila 45.000 TL arasında
değişmektedir. Ayrıca kredilerin, ödeme gücü bulunan en az iki ortağın müşterek borçlu
ve müteselsil kefaleti ile kullandırılması esastır. 10.000 TL’nin üzerinde kredi tespit
edilen ortaklar ile kendilerinden maddi teminat alınmasına lüzum görülen ortaklar için,
830 http://www.gap.gov.tr/Turkish/Zaragoza/sp1.html#%C3%A7atom[23.10.2008]
344
müşterek borçlu ve kefilin yanı sıra, taşınmaz mal ipoteği ve/veya araç/traktör rehni
talep edilmektedir. Öte yandan, TKK’nin ortaklarına kullandırdığı kredilerinin yıllık
faiz oranı %17.5 iken; 2007/13045 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı kapsamında
kullandırılan sübvansiyonlu kredilerde bu oran üzerinden %25 ila %100’e varan
oranlarda faiz indirimi uygulanmaktadır.831
1.3.2.7. Esnaf ve Sanatkarlar Kredi ve Kefalet Kooperatifleri
Küçük esnafın finansman ihtiyacını karşılamak amacı ile kurulan Esnaf ve
Sanatkarlar Kredi ve Kefalet Kooperatifleri (ESKKK), 1969 yılına kadar Türk Ticaret
Kanunu hükümlerine tabi olarak; 1969 yılından sonra ise, 1163 sayılı Kooperatifler
Kanunu hükümlerine göre faaliyetlerini sürdüren, özel hukuk ve tüzel kişiliğine haiz
kuruluşlardır. ESKKK’nin amacı, kooperatife ortak olan esnaf ve sanatkarlara mesleki
faaliyetleri için gerekli krediyi sağlamak veya kredi ve banka teminat mektubu almak
üzere kefil olmaktır.832
Türkiye’de, esnaf ve sanatkarları desteklemek amacıyla; devlet tarafından tahsis
edilen kaynakların kullandırılması için Türkiye Halk Bankası görevlendirilmiştir. Bu
uygulamada kooperatifler, ortağı olan esnaf ve sanatkarlar için bankaya karşı kefalet
vermektedir. Ayrıca, kooperatifler aracılığıyla esnaf ve sanatkarlara kullandırılan
kredilerin faizlerinin oranı, Banka’nın diğer müşterileri için uyguladığı kredi
faizlerinden çok daha düşük olmaktadır. Bunun temel sebebi, ESKKK’nin ortaklarına
sağladığı kredilere Türkiye Halk Bankası tarafından uygulanan faiz oranının %35’inin,
2006 yılından bu yana Hazine Müsteşarlığı tarafından destekleniyor olmasıdır.
Bu kapsamda Esnaf ve Sanatkarlar Kredi ve Kefalet Kooperatifleri, kendilerine
ortaklık eden ve özellikle mikro ve küçük ölçekli işletmelere sahip olan esnaf ve
sanatkarlara, Halkbank kanalıyla, düşük faizli ve küçük ölçekli krediler
sağlamaktadırlar. Dolayısıyla, esnaf ve sanatkarların mal ve hizmet üretimini
artırmaları, yeni istihdam olanağı yaratmaları, hammadde ve döner sermaye ihtiyaçlarını
karşılamaları veya işyerlerinde kullanacakları yeni makine, araç-gereçleri temin
etmeleri gibi amaçlarla sağlanan söz konusu kredileri; amaçları, büyüklükleri ve
831 http://www.tarimkredi.org.tr/goster.php?tablo=menu&id=38[22.10.2008] 832 http://www.teskomb.org.tr/index.asp?p=40[23.10.2008]
345
sağladıkları faydalar bakımından, mikrofinansman hizmeti olarak değerlendirmek
mümkündür. Buna göre, yıllık faiz oranları %13 (Hazine destekli faiz oranı) olan; üst
limitleri ise, 35.000 ila 50.000 TL arasında değişen, mikrofinansmana yönelik ESKKK
kredilerini şu şekilde sıralamak mümkündür:833
- Esnaf ve sanatkarların hammadde ve döner sermaye ihtiyaçlarını
karşılamaları amacıyla kullandırılan “işletme kredisi” (1-4 yıl vadeli), “tesis
kredisi” (2-5 yıl vadeli) ve “Aylık Eşit Taksitli İşletme Kredisi” (1-2 yıl
vadeli);
- Esnaf ve sanatkarların mal ve hizmet üretimini artırmaları ve özellikle yeni
istihdam olanağı yaratmaları suretiyle ülke ekonomisine katkıda
bulunabilmeleri için işyerlerinde kullanacakları yeni makine ve araç-
gereçlerin temini amacıyla kullandırılan “İstihdamı Destekleme Kredisi” (1
yıl ödemesiz, 3 yıl vadeli);
- İmalat sektörü içinde faaliyet sürdüren, direkt veya dolaylı olarak ihracata
çalışan sanatkarların ihraç ettiği yada edeceği malın üretimi için ihtiyaç
duyacağı ve teknoloji içeren makine teçhizat alımını temin etmek amacıyla
kullandırılan “Kooperatif İhracat-Tesis Kredisi” (1 yıl ödemesiz, 4 yıl);
- Kısa süreli işletme giderlerinin finansmanı amacıyla; emre muharrer
senetlerin iskontosu şeklinde kullandırılan “Iskonto Kredisi” (1 - 3 ay
vadeli);
- Üzerine kayıtlı herhangi bir taşıtı olmayan ve geçimini sağlayacak geliri
bulunmayan şoför esnafının, yeni model kullanılmamış taşıt alması için
kullandırılan “Şoför Taşıt Edindirme Kredisi” (2-5 yıl vadeli);
- Geçimini şoförlük veya nakliyecilikle sağlayan ve ticari amaçla kullanmak
üzere tek taşıta sahip olan şoför ve nakliyecilere ait taşıtların bakım-onarımı
ile lastik veya yedek parça alımı gibi ihtiyaçlarını karşılamak üzere ıskonto
veya işletme kredisi şeklinde kullandırılan “Şoför Esnafına Taşıt Onarım
Kredisi’’ (İşletme Kredilerinde 1-4 yıl; Iskonto Kredilerinde 1-3 Ay);
- Okul ve personel servis araçları ile şehiriçi yük taşımacılığında kullanılan
kamyonetlerin 10 yıl ve daha eski modellerinin yenilenmesini teminen,
833 http://www.teskomb.org.tr/index.asp?p=35[23.10.2008]
346
fatura karşılığı satıcı firmaya ödeme şeklinde otorize olarak şoför esnafa
kullandırılan “Servis Aracı Kamyonet Yenileme Kredisi” (3 yıl).
1.3.3. İnformal Mikrofinansman Sunucuları
En çok bilinen informal mikrofinansman sunucuları, tefeciler, günlük hayatta
veresiye satış olarak adlandırılan pazarlama işlemini gerçekleştiren finansman
tedarikçileri ve ödünç paralar şeklinde kredi sağlayan yakın tanıdık çevrelerdir. Bu
kapsamda Türkiye’de, özellikle gelenekler, sıkı aile bağları ve dayanışma kültürü gibi
sosyo-kültürel etkenler; arkadaş, akraba, komşu gibi çok sayıda informal
mikrofinansman sağlayıcının ortaya çıkmasına neden olmuştur. Ayrıca, tüccarların
“veresiye satış” adı altında yaptıkları kredilendirme işlemleri ile mağazaların “taksitli
satışları” da ülkede yaygın olarak uygulanan informal mikrofinansman faaliyetleri
arasında yer alır. Öte yandan, sözü edilen sunucuların mikro kredi sağlama konusundaki
önemleri küçümsenmeyecek kadar fazladır.834
1.4. Türkiye’de Mikrofinansman Faaliyetlerinin Hukuki Alt Yapısı
Hukuki altyapı oluşturma süreci devam etmekle birlikte, Türkiye'de doğrudan
mikrofinansman faaliyetlerini düzenleyen bir kanun henüz mevcut değildir. Ancak
ülkede, kredi verme yetkisine sahip olan bazı kurum ve kuruluşlar kapsamında
mikrofinansman uygulamalarının gerçekleştirilebilmesi, yasal olarak mümkündür. Zira
bugüne kadar, ticari bankalar, banka-dışı finansal kuruluşlar, dernekler, vakıflar,
kooperatifler, kooperatif birlikleri gibi mikrofinansman veya mikrofinansman benzeri
hizmetler sunan kuruluşlar ile bu kuruluşların tabi oldukları mevzuatlar çerçevesinde,
toplumun düşük gelirli kesimlerine yönelik çeşitli mikrofinansman uygulamalarını
gerçekleştirilebilmişlerdir. Buna göre, Türkiye'de söz konusu mikrofinansman
faaliyetlerini gerçekleştirebilmeye imkan veren mevcut yasal altyapı aşağıda
özetlenmiştir:835
834 BDDK, Mikro Girişimcilere Yönelik Finansman Stratejisi: Mikro Finansman, s.3.
http://www.bddk.org.tr/turkce/Raporlar/Diger_Raporlar/2866mikrogirisimci.pdf[01.09.2008] 835 İSEDAK, ss.21-22.
347
- 5411 Sayılı Bankacılık Kanunu: Bankalar, Türkiye'de kurumsal bazda ticari
mikrofinansman faaliyeti yürütebilecek tek merci konumundadırlar. Ancak,
mevcut bankacılık kanununda, bankaların yürütebilecekleri mikrofinansman
faaliyetleri tanımlanmamış; mikrofinansman işlemleri, genel bankacılık
hükümlerine tabi tutulmuştur. Ayrıca Kanun, mikrofinansman hizmeti
sunmak isteyen bankaların, bunu farklı bir kurumsal yapı altında
sunmalarına imkan tanımamaktadır. Bankalar, bu hizmetleri ancak şubeleri
vasıtasıyla yerine getirebilmektedirler.
- 1983 Tarihli ve 90 Sayılı Ödünç Para Verme İşleri Hakkında Kanun
Hükmünde Kararname: Bu kararnamede, faiz veya her ne ad altında olursa
olsun bir ivaz karşılığı veya ipotek almak suretiyle sürekli olarak ödünç para
verme işleriyle uğraşan gerçek kişiler ile finansman ve faktoring şirketlerinin
faaliyetlerinin düzenlenmesi ve denetlenmesine ilişkin hususlar yer
almaktadır. Kararname, nakit kredi verme yetkisini yalnızca ikrazatçılar
olarak tanımlanan gerçek kişilere vermektedir. Kanunda tanımlanan
finansman kuruluşları ise, ancak mal ve hizmet alımını kredilendirmek üzere
ödünç para veren tüketici kredi şirketlerini kapsamaktadır. Zira bu
kuruluşlar, nakit kredi verememektedir. Bu bağlamda, söz konusu KHK,
mikrokredi işlemi gerçekleştirebilecek nitelikte kurumsal bir yapı
oluşturulmasına imkan tanımamaktadır.
- 5253 Sayılı Dernekler Kanunu: 2004 yılında kabul edilen Kanun
kapsamında, derneklerin üyelerinin yiyecek, giyecek gibi zaruri ihtiyaç
maddelerini ve diğer mal ve hizmetlerle kısa vadeli kredi ihtiyaçlarını
karşılamak amacıyla sandık kurabilmelerine izin verilmiş ve böylece
derneklerin sandıkları vasıtasıyla mikrokredi uygulayabilmelerine imkan
tanınmıştır. Ayrıca, aynı Kanunun 10. maddesiyle derneklerin, tüzüklerinde
gösterilen amaçları gerçekleştirmek üzere, benzer amaçlı derneklerden,
siyasi partilerden, işçi ve işveren sendikalarından ve meslekî kuruluşlardan
maddi yardım alabilmelerine imkan tanınmıştır. Kanunun 21. maddesiyle de
derneklerin yurt dışından aynî ve nakdî yardım alabilmelerinin önü
açılmıştır.
348
- 1163 Sayılı Kooperatifler Kanunu: Bu Kanun’a göre, kooperatifler üyelerine
kredi kullandırabilmektedirler. Hali hazırda kooperatifler ülkemizde
mikrokredi
uygulamalarında bulunmaktadırlar. Ayrıca kooperatifler, üyelerine
aktivitelerine göre risturn verebilme imkanına da sahiptirler.
- 5737 Sayılı Vakıflar Kanunu: İlgili Kanun’a göre vakıflar, kuruluş
amaçlarına uygun olarak ticari işletme kurabilmekte ve bu işletmeler
vasıtasıyla mikrofinansman sağlayabilmektedirler. Örneğin, daha önce de
değinildiği gibi Kadın Emeğini Değerlendirme Vakfı, Türkiye İsrafı Önleme
Vakfı ve Toplum Gönüllüleri Vakfı gibi vakıflar mikrofinansman hizmeti
verebilmektedirler.
- 5302 sayılı İl Özel İdaresi Kanunu: Öte yandan mikrofinansman ile ilgili
önemli yasal düzenlemelerden biri de 2005 tarih ve 5302 sayılı İl Özel
İdaresi Kanunu’nun yürürlüğe girmesidir. Zira, Kanun’un 6. maddesinde;
‘sosyal hizmet ve yardımlar’ ile ‘yoksullara mikro kredi verilmesi’ gibi
konuların İl Özel İdaresinin görev alanı içerisinde de yer aldığı
görülmektedir.836
Öte yandan, mevcut mevzuat çerçevesinde, ticari bankalar, banka dışı mali
kurumlar, dernekler, vakıflar, kooperatifler, kooperatif birlikleri ve bazı yerel idareler
tarafından yürütülen mikrofinansman uygulamalarının, mikrofinansman alanında
uzmanlaşmış kurumların çatısı altında da yürütülmesini teminen; kurulacak olan
mikrofinansman kurumlarının faaliyetlerini düzenleyen bir yasa teklifi hazırlanmış ve
2005 yılında Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM)’ne sunulmuştur. Bankacılık
Düzenleme ve Denetleme Kurumu’nun (BDDK) danışmanlığında hazırlanan, "Mikro
Finansman Kuruluşları Hakkında Kanun Teklifi" adlı teklif, çeşitli Meclis
komisyonlarında görüşülmüş; fakat henüz kabul edilmemiştir.837
TBMM’ye sunulan söz konusu yasa teklifi, toplumda refahın yaygınlaştırılması
ve işsizliğin azaltılması gibi amaçlarla, ihtiyaç sahiplerine sermaye sağlamak üzere
kurulacak mikrofinansman kuruluşlarının, kuruluş, yönetim, çalışma, tasfiye ve
836 Altay, s.65. 837 Dündar, s.26.
349
denetlenmelerine ilişkin esasların düzenlenmesini içermektedir. Ayrıca, yasa teklifi ile
birlikte, mikrofinansman ve mikrofinansmanın ürünleri, kurumları ve müşterilerine ait
tanımlamalar yeniden ele alınmıştır. Buna göre teklifte;
- mevduat kabul eden mikrofinansman kuruluşu, mevduat kabul eden
mikrofinansman kuruluşu adı altında kurulan ve mikrogirişimciler ile
mevduat kabul etmeyen mikrofinansman kuruluşlarına nakdi finansman
sağlamak üzere faaliyet gösteren kuruluşları;
- mevduat kabul etmeyen mikrofinansman kuruluşu, sivil toplum
kuruluşları tarafından kurulacak işletmeler de dahil olmak üzere, mevduat
kabul etmeyen mikrofinansman kuruluşu adı altında kurulan ve
mikrogirişimcilere mevduat kabul etmeden finansman sağlamak üzere faaliyet
gösteren kuruluşları;
- mikrokredi, gelir getirici bir faaliyette bulunmak üzere, ihtiyaç sahiplerine
verilen küçük bir sermayeyi;
- mikrofinansman, sigorta dahil mikrokrediyi;
- müşteri, mevduat kabul eden mikrofinansman kuruluşlarında mikrogirişimci
ile mevduat kabul etmeyen mikrofinansman kuruluşlarını; mevduat kabul
etmeyen mikro finans kuruluşlarında ise mikrogirişimcileri ifade
etmektedir.838
Bu çerçevede, Mikro Finansman Kuruluşları Hakkında Kanun Teklifi’nin en
belirgin özelliği, mikrofinansman kuruluşları arasında “mevduat kabul eden” ve
“mevduat kabul etmeyen” gibi bir farklılaştırmayı ortaya koymasıdır. Teklifi
hazırlayanların buradaki amacı, bir yandan yüksek sermayeli ve mevduat kabul etmeyen
mikrofinansman kuruluşlarına da kredi verebilecek özellikte bir yapılaşmayı sağlamak;
diğer taraftan, özellikle yoksulluğun azaltılmasına katkıda bulunmak maksadıyla, yurt
çapına yayılması zorunlu olan mikrofinansman faaliyetlerini yürütebilecek özellikte ve
düşük özkaynaklar ile kurulabilecek mikrofinansman kuruluşlarını desteklemektir.
Ayrıca, mikrofinansman kuruluşlarının mevduat kabul eden ve mevduat kabul etmeyen
mikro finans kuruluşları olarak ayrılması ve her biri için uygulama esaslarının ayrıca
belirlenmesi, hakkaniyet ilkelerine uygun bulunmuştur. O halde, yasa teklifinin kabul
838 Akgül, Mikro Finans Kuruluşları Hakkında Kanun Teklifi, s.1.
350
edilmesiyle yürürlüğe girmesi beklenen bu düzenlemeleri, mevduat kabul eden ve
mevduat kabul etmeyen mikrofinansman kuruluşları ayrımını dikkate alarak incelemek
anlamlı olacaktır.
Bu kapsamda, söz konusu yasa teklifi, mevduat kabul eden mikrofinansman
kuruluşlarının, bankalarda ve diğer mali kurumların bir çoğunda olduğu gibi anonim
şirket şeklinde kurulmalarını öngörmektedir. Ancak, bu kurumların kullandıracakları
kredilerin çok düşük tutarlarda olması öngörüldüğünden, asgari özkaynak şartı
bankalara kıyasla daha düşük tutulmuştur. Ayrıca, mevduat kabul eden mikrofinansman
kuruluşlarının özkaynaklar hesabında, hibe şeklinde ulusal ya da uluslararası
kuruluşlardan sağlanan kaynakların ana sermaye unsurları arasında dikkate alınmasına
olanak sağlanarak, ulusal veya uluslararası kuruluşlardan bu tür kaynakların
sağlanabilmesinin teşvik edilmesi amaçlanmış ve özkaynağın ödenmiş sermayeden az
olmaması zorunluluğu getirilmiştir. Bunun yanı sıra, kurucularda aranan şartlar, mali
piyasaların güvenli ve istikrarlı çalışmasını ve kredi müşterileri ile mudilerin haklarının
korunmasını teminen, bankalar ve diğer mali kurumların kurucularında aranan şartlara
denk tutulmuştur.
Yine yasa teklifinde düzenlendiği haliyle, finansman faaliyetlerinin belirli kişi
ya da gruplar üzerinde yoğunlaşmasının engellenmesi ve gerçekten ihtiyacı olanlara
yönelik olarak sürdürülmesini teminen; siyasi partilerin, derneklerin, vakıfların,
sendikaların, meslek kuruluşlarının, kooperatiflerin, birliklerin, yerel yönetimler ile
bunlar tarafından kurulan veya bunların doğrudan veya dolaylı olarak pay sahibi olduğu
kuruluş ve şirketlerin; mevduat kabul eden mikrofinansman kuruluşlarında doğrudan ya
da dolaylı olarak pay sahibi olmaları yasaklanmıştır.
Yasa teklifi kapsamında öngörülen düzenlemelerden biri de mevduat kabul eden
mikrofinansman kuruluşlarının, mikrogirişimcilere mikrokredi sağlamaları yanında,
mevduat kabul etmeyen mikrofinansman kuruluşlarına da kredi verebilmeleri ve
verilecek kredilerin geniş bir kesime ulaşmasını temin etmek için sınırlamalar
getirmesidir. Ayrıca, mikrofinansman kuruluşlarının mali bünyelerinin, tahsil
edilemeyen ya da tahsilinde güçlük çekilen kredi alacaklarından olumsuz bir şekilde
etkilenmemesini teminen, kullandırdıkları krediler için genel ve özel karşılık ayırma
351
zorunluluğu getirilmiş ve ayrılan özel karşılıkların ayrıldıkları yılda, kurumlar vergisi
matrahının tespitinde gider olarak kabul edileceği hükme bağlanmıştır.
Öte yandan, mevduat kabul eden mikrofinansman kuruluşlarının,
mikrogirişimcilere ve mevduat kabul etmeyen mikrofinansman kuruluşlarına kredi
verme faaliyeti dışında herhangi bir faaliyette bulunmalarının engellenmesi ve diğer
faaliyetler nedeniyle oluşabilecek risklere maruz kalmamaları bakımından, aşağıdaki
faaliyetlerde bulunmaları yasaklanmıştır:839
- Mikrogirişimciler ve mevduat kabul etmeyen mikrofinansman kuruluşları
dışındaki gerçek ya da tüzel kişilere ayni ya da nakdi kredi verilmesi,
- kredi kartı çıkarılması,
- çekle işleyen hesap açılması ve çek karnesi verilmesi,
- yabancı para üzerinden işlem tesis edilmesi,
- ortaklık kurulması ve kurulmuş ortaklıklarda pay sahibi olunması,
- ihtiyaçlar için BDDK tarafından izin verilen sayı ve büyüklüğün üstünde
gayrimenkul edinilmesi.
Bununla birlikte teklifte, mevduat kabul eden mikrofinansman kuruluşlarının
hesap ve kayıt düzeninin belirli standartlara bağlanması öngörülerek, bu konuda
düzenleme yapma yetkisi BDDK’ya verilmiş; ayrıca, bu kuruluşların mali tablolarının
bağımsız denetim kuruluşlarınca denetlenmesi zorunluluğu getirilmiştir.
Öte yandan, yasa teklifi kapsamında, mevduat kabul etmeyen mikrofinansman
kuruluşlarının faaliyetleri için de bazı düzenlemeler getirilmiştir. Buna göre, mevduat
kabul etmeyen mikrofinansman kuruluşlarının yönetmelikle belirlenecek büyüklüklere
bağlı olarak, anonim veya limited şirket şeklinde kurulmaları öngörülmüş; ancak
kullandıracakları kredilerin çok düşük tutarlarda olması öngörüldüğünden, faaliyete
geçmeleri için asgari bir sermaye şartı aranmamıştır. Ayrıca, kurucularda aranan
şartlar, mevduat kabul eden mikrofinansman kuruluşlarında olduğu gibi bankalar ve
diğer mali kurumların kurucularında da aranan şartlara denk tutulmuştur.
839 A.g.e., s.6.
352
Diğer taraftan teklifte, mikrokredinin geniş kitlelere ve özellikle kırsal kesimde
yaygınlaşmasını özendirmek maksadıyla, derneklerin, vakıfların, sendikaların, meslek
kuruluşlarının, kooperatiflerin, birliklerin, yerel yönetimler ile bunlar tarafından kurulan
veya bunların doğrudan veya dolaylı olarak pay sahibi olduğu kuruluş ve şirketlerin,
munzam ve emeklilik sandıklarının, mevduat kabul etmeyen mikrofinansman
kuruluşlarında doğrudan ya da dolaylı olarak pay sahibi olmalarına imkan verilmiştir.
Yine yasa teklifi kapsamında, mevduat kabul etmeyen mikrofinansman
kuruluşlarının hesap ve kayıt düzeninin belirli standartlara bağlanması öngörülerek, bu
konuda düzenleme yapma yetkisi BDDK’ya verilmiş; ayrıca bu kuruluşların mali
tablolarının büyüklüğüne bağlı olarak muhasebeci, mali müşavir veya yeminli mali
müşavir tarafından denetlenme zorunluluğu getirilmiştir. Ayrıca, teklifte, mevduat kabul
etmeyen mikrofinansman kuruluşlarının aşağıdaki faaliyetleri yürütmeleri
yasaklanmıştır:840
- mikrogirişimciler dışındaki gerçek ya da tüzel kişilere ayni ya da nakdi kredi
verilmesi,
- kredi kartı çıkarılması,
- çekle işleyen hesap açılması ve çek karnesi verilmesi,
- yabancı para üzerinden işlem tesis edilmesi
- ortaklık kurulması ve kurulmuş ortaklıklarda pay sahibi olunması,
- ihtiyaçlar için BDDK tarafından izin verilen sayı ve büyüklüğün üstünde
gayrimenkul edinilmesi, bu kuruluşlara yasaklanmıştır.
Öte yandan, yasa teklifinin hazırlayıcıları, teklifte yer verilen tüm bu
düzenlemelere ilave olarak, mevduat kabul eden ve etmeyen tüm mikrofinansman
kuruluşlarının üye olabileceği Mikro Finans Kuruluşları Birliği’nin kurulmasına ve bu
kuruluşlardaki mevduatların sigorta edilebilmesi amacıyla Mikro Finans Güvence
Fonu’nun oluşturulmasına yasal zemin hazırlamışlardır.841
840 A.g.e., s.13. 841 Dündar, s.27.
353
2. TÜRKİYE İÇİN UYGULANABİLİR BİR MİKROFİNANSMAN MODELİ
ÖNERİMİ
Bu çalışma kapsamında önerilen mikrofinansman modeli; Türkiye’nin sosyo-
ekonomik yapısı göz önünde bulundurularak tasarlanmasına rağmen, ana hatlarıyla
Grameen Bank prototipinin özelliklerini yansıtmaktadır. Zira model, Grameen Bank
örneğinden hareketle; yoksullukla mücadele etme anlayışıyla hizmet veren, mali olarak
güçlü ve sürdürülebilir nitelikte olan; kar amacı gütmeyen ve sadece mikrofinansman
alanında faaliyet gösteren bir kurum yapısının, Türkiye’de de uygulanabilirliğini ortaya
koymaktadır. Dolayısıyla söz konusu modelden, “önerilen mikrofinansman kurumu
modeli” ya da “önerilen mikrofinansman örgütlenme modeli” şeklinde söz etmek de
mümkündür.
Öte yandan, Türkiye’deki gibi yeni oluşan bir mikrofinansman piyasası söz
konusu olduğunda, piyasa dahil edilmek üzere geliştirilen ya da tasarlanan
mikrofinansman örgütlenme modellerinin doğru yapılandırılması, sürdürülebilirliğin
sağlanması açısından büyük önem taşımaktadır. Bu kapsamda, mikrofinansman
piyasasının yeniden şekillenmesi bakımından Türkiye ile benzerlik gösteren birçok
ülke, doğru yapılandırılmış bir mikrofinansman modeli tasarlayabilmek için, dünyada
başarıyla uygulandığı kabul edilen modelleri örnek almıştır. Nitekim, bugün dünyadaki
pek çok mikrofinansman modeli, artık sistemin prototipi olarak kabul edilen ve finansal
aracılık yapabilme yetkisine sahip bir STK bankası niteliğinde olan Grameen Bank’tan
esinlenerek tasarlanmıştır.842 Grameen Bank’ın bu konuda prototip kabul edilmesinde
ise,
- %98’lere varan kredi geri dönüş oranlarına sahip olması;
- kar amacı taşımadığı halde, en azından maliyetlerini karşılayabilecek ölçüde
bir mali sürdürülebilirliğe sahip olması ve
- yapılan bazı bilimsel araştırmalarda, yoksullara sağladığı kredilerin, onların
yaşam koşullarını iyileştirdiğinin saptanması gibi unsurlar etkili olmuştur.
842 Snow ve Buss, ss.302-303.
354
Buna göre, Türkiye için önerilen mikrofinansman kurumu modelinin temel
nitelikleri de birçok ülkede “en iyi örnek uygulama” olarak benimsenen Grameen Bank
modeli ile benzerlik taşımaktadır. Ancak, önerilen modelin tasarlanması aşamasında,
Türkiye'nin sosyoekonomik yapısı da göz önünde bulundurulmuş; mikrofinansman
sektörünün yeni oluşturulduğu birçok ülkede olduğu gibi Grameen Bank modeli bire bir
kopyalanmamıştır. Çünkü, Grameen Bank modelinin birebir olarak kopyalanmasının
her zaman başarılı sonuçlar ortaya çıkarmadığı, bazı ülkelerdeki denenmiş
uygulamalardan anlaşılmaktadır. Nitekim, Malezya ve Malawi’deki iki örnek uygulama
karşılaştırıldığında, Grameen Bank modelini kopyalamaya dönük çabaların çok katı
olmaması gerektiği sonucuna varılabilmektedir. Zira, Malawi örneği sorunlarla dolu
iken; Malezya örneğinde kopyalama nispeten başarılı olmuştur. Buna göre, Türkiye için
önerilen mikrofinansman kurumu modeli, Malawi ve Malezya’daki uygulama
örneklerinden çıkarılan şu üç ders dikkat alınarak tasarlanmıştır:843
- Model, değişen koşullara ayak uydurabilecek, esnek bir yapıya sahip
olmalıdır.
- Yöneticiler, gerekmesi halinde modelin yapısında değişiklik yapma
konusunda takdir yetkisine sahip olmalıdır. Nitekim, Malezya’daki
uygulama, yöneticilere zorlukları belirleme ve gereken adımları atma
konusunda yetki veren bir deneme safhası içermektedir. Ancak, Malezya
örneğinde kredi grubu içindeki baskı işe yaramamıştır. Çünkü Malezya köy
kültürü, kişisel konulara karışılmasını engellemektedir. Bu sorunun
üstesinden gelebilmek için, Malezya’daki programda borcunu ödeyemeyen
üyelerin bulunduğu gruplara yönelik olarak üyeliğin devamı için tasarruf
artışı koşuluna yer verilmiştir. Aslında bu şekilde tüm üyelere bir para cezası
uygulanmış olmaktadır.
- Modelin başarısı ve mali sürdürülebilirliği bakımından, zorunlu tasarruf
uygulaması önem taşımaktadır. Nitekim Malawi’deki uygulamada, zorunlu
tasarruf koşulunun yumuşatılması, üyelerin finansal menfaatini ve disiplinini
azaltarak geri ödeme oranlarını düşürmüştür.
843 A.g.e., s.303.
355
Bu kapsamda, Türkiye için önerilen mikrofinansman kurumu modeli
tasarlanırken, Grameen Bank modeline tamamen sadık kalınmamış; değişen
sosyoekonomik koşullara ayak uydurabilen ve hedef kitle olarak benimsediği toplum
kesimlerinin değişen ihtiyaçlarına karşılık verebilen, bir başka deyişle yaşayan bir
kurumsal yapı ortaya konmak istenmiştir. Nitekim önerilen model, mevduat kabul
etmesi, üyelik esasıyla çalışması, zorunlu tasarruf yaklaşımını benimsemesi ve bireysel
sorumluluğa dayalı teminat sistemini uygulaması bakımından Grameen Bank modeli ile
benzerlikler göstermesine rağmen; özellikle daha geniş toplum kesitini kapsayan bir
hedef kitleyi tercih etmesi, sunduğu kredi ürünlerinin Türkiye’ye özgü nitelikler
taşıması ve kredi kullandırdığı alanların farklılığı bakımından ondan ayrılmaktadır.
Öte yandan Grameen Bank, daha önce de değinildiği gibi, bireysel ve sivil bir
girişim olarak ortaya çıkan; fakat faaliyet alanının ve sermayesinin genişlemesi
sonucunda, Bangladeş hükümeti tarafından mevduat toplama yetkisi verilerek, STK
bankası yapısına dönüştürülen bir finansal aracı konumundadır. Oysa Türkiye’de, gerek
mevcut yasal mevzuat gerekse TBMM’de yasalaşmayı bekleyen “Mikro Finans
Kuruluşları Hakkındaki Yasa Tasarısı”, STK’ların ya da benzer statüdeki kuruluşların,
STK bankası veya mikrofinansman bankası gibi finansal aracılara dönüşebilmelerine
imkan vermemektedir. Bu nedenle, Grameen Bank modelinin örgüt ve faaliyet yapısını
örnek alarak tasarlanan bu mikrofinansman modeli, kar amacı gütmeyen ve yoksullukla
mücadeleyi ön planda tutan kendine özgü yapısıyla, Türkiye için yeni bir
mikrofinansman kurumu karakterini ortaya koymaktadır.
2.1. Önerilen Mikrofinansman Modelinin Gerekçesi
Türkiye’de, hukuki altyapı eksikliklerine rağmen, farklı kurumsal yapılar altında
yürütülen mevcut mikrofinansman faaliyetleri incelendiğinde, bu faaliyetlerin temelde
iki yönde gelişim gösterdiği görülmektedir. Buna göre, özellikle KEDV, TİSVA, TOG
ve SYDTF gibi mikrofinansman kurumları “yoksullukla mücadele” yönünde; Türkiye
Halk Bankası, T.C. Ziraat Bankası, KOSGEB ve KGF gibi mikrofinansman hizmeti
veren kurumlar ise “mikro, küçük ve orta ölçekli işletmeleri destekleme” yönünde
kalkınmanın ve ekonomik büyümenin sağlanmasına hizmet etmektedirler. Bu
kapsamda, yoksullukla mücadele yönünde faaliyet gösteren mikrofinansman
356
kurumlarının sunduğu hizmetler, yoksulların gelir getirici faaliyetlerde bulunmaları,
mikro işletme sahibi olmaları, mesleki eğitimleri, istihdam edilmeleri gibi amaçlar
üzerine yoğunlaşırken; mikro, küçük ve orta ölçekli işletmeleri destekleme yönünde
faaliyet gösteren mikrofinansman kurumlarının sunduğu hizmetler, girişimcilerin kısa
vadeli işletme giderleri ile yatırım giderlerinin finanse edilmesi üzerine yoğunlaşmıştır.
Bununla birlikte, finans sektöründe hizmet veren kurumların mevcut yapıları,
Türkiye’deki mikrofinansman faaliyetlerinin, daha çok “küçük ve orta ölçekli
işletmeleri destekleme” eksenli olarak gelişmesine neden olmuştur. Bu durumun ortaya
çıkmasında ise, müşteri potansiyelleri ve yaygın şube ağlarıyla, sektörde baskın
konumda olan kamu bankalarının, özellikle mikro, küçük ve orta ölçekli işletmelere
sunulan kredi hizmetlerinde tecrübe sahibi olmaları en önemli etken olmuştur. Ancak,
piyasadaki baskın rollerine karşın, kamu bankaları gibi formal kurumların,
mikrofinansman olarak nitelendirilebilecek türden hizmetleri, şahıs kefaleti, ipotek,
ticari işletme rehni, mevduat rehni ve menkul kıymet rehni gibi teminatlar karşılığında
müşterilerine sunmaları, bu kurumları mikrofinansman anlayışının çıkış noktasından ve
hedeflenen mikrokredi müşterilerinden uzaklaştırmaktadır. Nitekim, sermayeye erişim
olanağından yoksun olan düşük gelirli ve yoksul bireylerin kredi alma koşullarını yerine
getirecek durumda olmamaları; özellikle küçük ve orta ölçekli girişimcileri destekleme
yaklaşımıyla hareket eden bu kurumlar tarafından sunulan hizmetlerin, mikro ölçekli
işletmelere ve yoksullara ulaşmasını engellemektedir. Oysa, genel olarak
mikrofinansman anlayışının çıkış noktası, geleneksel yapıdaki finansal kurumların
hizmet sunamadıkları veya eksik hizmet sundukları yoksullara erişim sağlayarak, onlara
ihtiyaç duydukları finansal desteği sunabilmeyi gerektirmektedir.
Türkiye’de, mikrofinansman hizmetleri sunma konusunda son yıllarda önemli
ilerlemeler kaydeden kurumsal yapılardan biri de sivil toplum kuruluşlarıdır. Buna göre,
bu alanda faaliyet gösteren STK’lar, kamu bankalarınınkine göre, mikrofinansmana
özgü nitelikleri daha fazla taşıyan hizmetler sunmaktadırlar. Üstelik, Türkiye’de
mikrofinansman hizmetleri sunan STK’lar, özellikle gelire ve teminat gösterecek
varlığa sahip olmayan yoksulları (özellikle kadınları), işsizleri ve genç girişimcileri
hedef almışlardır. Ancak, bu kurumlar arasında da mali olarak kendi ayakları üzerinde
357
durabilen STK sayısı oldukça azdır. Zira, mevduat toplama yetkisi olmayan bu yarı
formal kurumlar, daha çok bağışlar, banka borçları ve az da olsa ticari bankalarla
yaptıkları proje bazlı protokollerden elde ettikleri kaynaklarla ayakta
durabilmektedirler. Öte yandan, Türkiye’deki STK’ların, mikrofinansman faaliyetlerini
sağlıklı, güvenli ve güçlü mali yapı altında sürdürebilmelerini sağlayacak net yasal
statüleri yoktur. Bu durum, STK’lara geniş bir faaliyet alanı içinde, serbestçe çalışma
olanağı sunuyor gibi görünse de net bir yasal çerçevenin olmaması, mikrofinansman
faaliyetlerinin sürdürülmesini bu kurumlar için riskli hale getirmektedir. Nitekim,
mevcut yapı içerisinde, mikrofinansman alanında faal olan sınırlı sayıdaki STK’nın,
uzun vadede ek finansmana ve teknik desteğe ihtiyaç duyması kaçınılmaz
görünmektedir. Oysa STK’lar, mikrofinansman sisteminin başarıyla uygulandığı
ülkelerde, özellikle piyasasının oluşturulduğu ilk zamanlarda, mikrofinansman
sektörünün en aktif oyuncuları olarak göze çarpmaktadırlar. Bu ülkelerdeki STK’lar,
yeni gelişen mikrofinansman piyasaları için de iyi bir örnek model oluşturmaktadırlar.
Zira bu kuruluşlar, yoksulların da ticari bankaların itibarlı müşterileri olabileceğini ve
onlara da kârlılıkla hizmet sunulabileceğini kanıtlamak adına; yeni kredi sağlama
mekanizmaları veya modelleri ortaya koymuşlardır. Hatta, Bolivya’daki BancoSol ve
Bangladeş’teki Grameen Bank örneklerinde olduğu gibi, bazı ülkelerdeki STK’lar veya
gönüllü hizmet veren kuruluşlar, mevduat toplama yetkisine sahip mikrofinansman
kurumlarına dönüşmüşlerdir. Nitekim bu ülkelerde, mikrofinansman hizmetlerini
başarıyla sunan STK’lar, faaliyetleri genişledikçe, bankacılık lisansı alabilmek için
gerekli sermaye büyüklüğüne sahip olabilmekte ve ülke yasalarının buna elvermesi
durumunda, STK bankaları (NGO Banks) olarak da adlandırılan, bankacılık lisansına
sahip mikrofinansman kurumlarına dönüşebilmektedirler. Bankacılık lisansı alabilmek
için gerekli en az sermaye şartını yerine getiremeyen STK’lar ise, piyasadaki benzer
oyuncularla birleşme yolunu tercih edebilmektedirler. Ayrıca bazı STK’lar da lisanslı
bir mikrofinansman kurumunda, kurucu hisseye sahip olmak için kendi kredi
portföylerini satmaktadırlar. Ancak, Türkiye’de faaliyet gösteren STK’ların, gerek
faaliyetlerinin geniş çaplı olmaması, gerekse mevcut yasal çerçevenin sınırlamaları
nedeniyle, lisanslı mikrofinansman bankalarına dönüşebilmeleri veya mevduat kabul
eden bir mikrofinansman kurumuna hissedar olabilmeleri kısa vadede mümkün
görünmemektedir.
358
Öte yandan, Türkiye’de faaliyet gösteren ticari bankalar da, mikrofinansman
sektörünün kalkınmasında kararlı ve baskın bir rol üstlenememişlerdir. Zira bu
kurumlar, mikrofinansman alanında faaliyet gösteren az sayıdaki STK’yı bir kredi hattı
üzerinden desteklemek suretiyle piyasada yer almayı tercih etmişlerdir. Nitekim Garanti
Bankası’nın, 2001 yılının sonlarında, KEDV’in kurduğu MAYA ile işbirliği yaparak,
bu kurumun mikrofinansman faaliyetlerine destek vermesi, bu uygulamaya örnek olarak
gösterilebilir. Ayrıca KEDV, Citibank işbirliği ve Citi Vakfı desteğiyle, kadın
mikrogirişimcilere yönelik eğitim programları yürütmektedir. Aynı şekilde, ticari
bankalar ile işbirliği sağlayan bir başka STK da TİSVA olmuştur. Buna göre
Finansbank, TİSVA’nın yürüttüğü Türkiye Grameen Mikrokredi Programı’nı donör
olarak desteklemiştir. TOG ise, HSBC ile kontrat imzalayarak, yürüttüğü “Mikrokredi
ile Topluma Destek Projesi”ne finansal destek sağlamıştır. Ancak, tüm bu çalışmalara
rağmen, ticari bankaların artan bir biçimde mikrofinansman faaliyetlerine doğru
yöneldiklerini söylemek için erkendir. Zira ticari bankalar, işlem maliyetlerinin
yüksekliği nedeniyle, finansal olarak sürdürülebilir bulmadıkları mikrofinansmanı halen
riskli bir alan olarak görmektedirler. Ayrıca bu piyasada çalışmak, ticari bankalar
tarafından yerine getirilmesi güç çalışma sistemleri, farklı niteliklere sahip personel
istihdamını ve ayrı bir kurum kültürünü gerektirmektedir. Oysa, dünyadaki başarılı
örneklerde, iyi yönetilen ve özellikle mikrofinansman hizmeti sunmak için kurulan
kurumlar (özellikle mikrofinansman bankaları), mikrofinansmanın karlı bir faaliyet
alanı olabileceğini kanıtlamışlardır.
Diğer taraftan Türkiye’de, mikrofinansman hizmetleri sunma konusunda etkin
rol üstlenen bir diğer kurumsal yapı da kooperatiflerdir. Ülkedeki esnaf, sanatkar ve
çiftçiler, TESK ve TKK gibi kooperatiflerin üyesidirler. Ancak söz konusu
kooperatifler, finansal kurum niteliği taşımadıklarından, geleneksel olarak, üyelerinin
Halkbank ve Ziraat Bankası’nın sunduğu kredi hizmetlerinden faydalanmaları için
aracılık rolü üstlenmişlerdir. Bu suretle, Türkiye’de faaliyet sürdüren bu kooperatifler,
özellikle kırsal kesimde yaşayan ve potansiyel mikrofinansman kullanıcısı konumunda
olan esnaf ve sanatkarlar ile çiftçiler hakkında kamu bankalarına bilgi aktarımında
bulunmak suretiyle, bu bankaların karlılıklarına ve sürdürülebilirliklerine destek olan
aracı kuruluşlar haline getirilmişlerdir. Oysa bu kurumlar, gelecekte, finansal hizmet
359
operasyonlarını doğrudan yönetecek olmasalar bile; organize ve büyük bir müşteri
portföyüne sahip olmaları nedeniyle, mikrofinansman sektörünün gelişmesinde önemli
rol oynayabilirler.
Bununla birlikte, Türkiye’de, mikrofinansman piyasasının beklenen büyüklüğe
ulaşmasını engelleyen etkenlerden biri de mikrofinansman kurumları tarafından sunulan
hizmetlerin çeşitlendirmekten uzak olması ve sadece mikrokrediyi veya çok az da olsa
bazı finansal aracılık hizmetlerini kapsayacak şekilde sunulmasıdır. Oysa, Grameen
Bank örneğinde olduğu gibi, dünyada başarıyla faaliyet sürdüren ve sadece
mikrofinansman hizmeti sunma konusunda uzmanlaşmış kurumlar, düşük gelirli kişi ve
gruplar için, kredi, tasarruf, sigorta ve ödeme gibi finansal aracılık hizmetlerinin
yanında; grup oluşturma, güven hissi oluşturma, finansal alanda eğitim verme gibi
sosyal aracılık hizmetleri de sunabilmektedir.
Özetle, Türkiye’de hizmet veren mikrofinansman kurumları, pazardaki
potansiyel müşteri kitlesine ulaşabilme konusunda bazı yapısal, hukuksal ve yönetsel
sorunlarla karşı karşıyadırlar. Buna göre, aşağıda sıralanan sorunlar nedeniyle, söz
konusu kurumlar tarafından sunulan mikrofinansman hizmetlerinin, ağırlıklı olarak
yoksulların oluşturduğu potansiyel müşteri kitlesine ulaşması, beklenen seviyede
gerçekleşmemiştir. Sözü edilen sorunları şu şekilde sıralamak mümkündür:
- Uygulamada, doğrudan mikrofinansman kurumlarının işleyiş ve
faaliyetlerini düzenleyen bir yasal çerçevenin olmaması,
- mikrofinansman hizmeti sunan çoğu kurumun, yoksullukla mücadele etme
yönünde değil; mikro, küçük ve orta ölçekli işletmeleri destekleme yönünde
faaliyet gösteriyor olması,
- kamu bankaları gibi mikrofinansman hizmeti sunan formal kurumların,
sağladıkları krediler karşılığında, yoksulların karşılayamayacakları türden
teminatlar talep etmesi,
- neredeyse sektörde hizmet veren tüm kurumların, asıl uzmanlık alanlarının
mikrofinansman olmaması,
- özellikle yarı formal olarak hizmet veren kurumların, verimlilikten ve mali
sürdürülebilirlikten uzak olması,
360
- sektörde sunulan mikrofinansman ürün ve hizmetlerin çeşitlilik
göstermemesi ve ağırlıklı olarak mikrokredilerden oluşması.
Buna göre, Türkiye’de sürdürülen mikrofinansman faaliyetleri kapsamında
yaşanan bu sorunlar, yoksullukla mücadele anlayışını ön planda tutan; yalnızca
mikrofinansman alanında uzmanlaşan ve bu alanda, hedef kitlesinin ihtiyaçlarına uygun
ürün ve hizmetler sunan; finansal bakımdan güçlü ve sürdürülebilir bir yapıya sahip
olan yeni bir mikrofinansman örgütlenme modelinin tasarlanmasının gerekliliğini ortaya
çıkarmaktadır.
2.2. Önerilen Mikrofinansman Modelinin Amacı ve Hedefleri
Önerilen mikrofinansman kurumu modelinin temel amacı, Türkiye’de, maddi
teminata sahip olmamaları nedeniyle daha önceleri formal finansal kurumlardan
borçlanma olanağı bulamayan ve aşırı yüksek faiz oranları üzerinden informal kredi
piyasasından borçlanmak zorunda kalan düşük gelirli veya yoksul bireylerin krediye
erişimlerinin sağlanmasıdır. Buna göre, tasarruf ve borçlanma imkanı bulamayan yoksul
ya da düşük gelirli bireyler, kendilerine sunulan mikrofinansman hizmetleri
çerçevesinde, yoksulluk kısır döngüsünden kurtularak, yaşam standartlarının
yükselmesine olanak sağlayacak gelir getirici girişimlerde bulunabileceklerdir. Söz
konusu toplum kesiminin, mikrofinansman aracılığıyla desteklenmesi ise; yoksulluğun
ve işsizliğin azaltılması gibi sosyoekonomik hedeflere ulaşılmasını mümkün kılmanın
yanı sıra, Türkiye’nin toplam mal ve hizmet üretimine sağlayacağı pozitif katkı
nedeniyle, nihai amaç olan ekonomik büyüme ve kalkınma sürecini olumlu
etkileyecektir. Öte yandan, önerilen modelin bir başka amacı da işletme ya da yatırım
giderlerini karşılamak için finansman ihtiyacı duyan mikro işletme sahiplerine yönelik,
alternatif finansman imkanları sunmaktır.
Bu kapsamda, söz konusu genel amaçlara ulaşmak üzere önerilen
mikrofinansman kurumu modeli, hedef kitleye sağlayacağı mikrofinansman ürün ve
hizmetleri aracılığıyla, aşağıda belirtilen şu hedeflere ulaşabilmeyi öngörmektedir:
361
- Kamu ve özel sermayeli ticari bankalardan veya diğer formal kurumlardan
borçlanma olanağı bulamayan bireylere mikrofinansman hizmetleri
götürmek ve bu suretle informal finansal aracıların etkinliğini azaltmak,
- özellikle kırsal kesimdeki bazı örf, adet, gelenek ve inanışların yasaklayıcı
yönleri nedeniyle ekonomik hayattan soyutlanmış durumda olan kadınların,
kendi kendilerini istihdam edebilmelerini sağlayacak fırsatlar yaratmak,
- tarımsal alanda hizmet veren çiftçiler başta olmak üzere, mikrogirişimci
niteliği taşıyan esnaf ve sanatkarlara yönelik alternatif finansal hizmetler
sunmak,
- özellikle kırsal kesimlerde yüksek oranda gerçekleşen işsizliğin azaltılması
amacıyla; işsizlerin gelir getirici faaliyetlerde bulunabilmelerini sağlayacak
finansman olanakları sunmak,
- gelir dağılımı eşitsizliğinin olumsuz etkilerini azaltıcı ürün ve hizmetler
sunmak,
- formal finansal aracılardan borçlanma kültürü ve alışkanlığı olmayan hedef
kitledeki bireylerin bilinçlendirilmesi ve kişisel gelişimlerinin sağlanması
amacıyla, eğitim faaliyetlerinde bulunmak.
2.3. Önerilen Mikrofinansman Modelinin Hedef Kitlesi
Grameen Bank modelini benimseyen mikrofinansman kurumların birçoğunda
olduğu gibi, Türkiye için önerilen mikrofinansman kurumu modelinin de ana hedef
kitlesini, düşük yaşam standardında yaşayan; yani beslenme, sağlık, eğitim ve barınma
gibi temel ihtiyaçlarını dahi karşılamakta zorluk çeken ve teminat olarak gösterebileceği
maddi varlığı bulunmadığı için geleneksel yapıdaki finansal aracıların sunduğu kredi
olanaklarına erişemeyen yoksullar oluşturmaktadır. Nitekim, ağırlıklı olarak yoksullukla
mücadele etme amacıyla tasarlanan bir modelin en önemli hedef kitlesinin yoksullar
olması kaçınılmazdır. Ancak, Türkiye’de 2006 yılı verilerine göre yaklaşık 13 milyon
insanın gıda ve gıda dışı harcamaları içeren yoksulluk sınırının altında kaldığı göz
önünde bulundurulduğunda, söz konusu hedef kitlenin sınırlarının ne kadar geniş
çizildiği ve böylesine geniş bir hedef kitleye tam olarak ulaşabilmenin gerçekçi
olmadığı anlaşılmaktadır. Dolayısıyla önerilen modelin etkinliğinin arttırılması ve
yoksullukla mücadele amacının gerçekçi hedefler üzerine oturtturulması için söz konusu
362
ana hedef kitlenin gruplandırılması, yani alt hedef kitle gruplarının oluşturulması
gerekmektedir. Bu noktada dikkat edilmesi gereken en önemli husus ise, bu
gruplandırmanın hangi kriter veya kriterler baz alınarak yapılacağının belirlenmesidir.
Örnek model olarak benimsenen Grameen Bank, genel olarak yoksullardan
oluşan hedef kitlesini, coğrafi yerleşim, yoksulluk düzeyi, mülk edinimi ve cinsiyet gibi
kriterlere dayalı olarak çeşitli gruplara ayırmış; ürün ve hizmetlerini bu grupların
niteliklerine göre geliştirmiş ve sunmuştur. Buna göre, Grameen Bank’ın hedef kitlesi,
yoksulun yoksulu konumunda olup geçimini dilenerek sağlayanlar, yarım dönümden az
toprağa sahip olan köylüler, toplumsal üretime katkısı olmayan kadınlar ve kırsal
kesimde yaşayanlar gibi alt hedef gruplarından oluşmaktadır. Bir diğer deyişle Grameen
Bank, ana hedef kitlesini oluşturan yoksulları gruplandırırken, Bangladeş’teki
sosyoekonomik yapıyı ve ülkenin kalkınmadaki önceliklerini dikkate alarak hareket
etmiştir. Nitekim, Türkiye için önerilen mikrofinansman modelinin hedef kitlesinin
doğru bir şekilde gruplandırılması için de ülkede yaşayan yoksulların sosyoekonomik
yapılarının ve ülkenin kalkınmadaki önceliklerinin iyi analiz edilmesi gerekmektedir.
Bu noktada, Türkiye’de yaşayan yoksulların sosyoekonomik yapılarını net olarak
yansıtan istatistiksel verilere ihtiyaç duyulmaktadır.
Bu kapsamda, Türkiye İstatistik Kurumu’nun yoksulluk oranlarına ilişkin 2006
yılı verilerine dayanılarak sunulan ve Türkiye’deki yoksulların genel profili,
cinsiyetleri, eğitim durumları, iktisadi faaliyetleri, işteki durumları ve kırsal ya da
kentsel bölgelerde yaşıyor olmaları gibi kriterleri göz önünde bulundurarak ortaya
koyan aşağıdaki saptamalar, önerilen mikrofinansman kurumunun hedef kitlesinin hangi
kriterlere göre gruplandırılacağı konusunda önemli ipuçları vermektedir. Söz konusu
saptamalar şunlardır:
- Nüfusun yaklaşık %0.74’ü sadece gıda harcamalarını içeren açlık sınırının;
%17.81’i ise gıda ve gıda dışı harcamaları içeren yoksulluk sınırının altında
yaşamaktadır.
- Ekonomik olarak aktif olmayan bireylerin yoksulluk oranı %13.6 iken, iş
arayan (işsiz) bireylerin yoksulluk oranı %20.05’tir.
363
- Ücretli ya da maaşlı çalışanlarda yoksulluk oranı %6 iken, yevmiyeli
çalışanlarda bu oran %28.63; işverenlerde %3.75; kendi hesabına
çalışanlarda %22.06 ve ücretsiz aile işçilerinde ise %31.98 olarak
gerçekleşmiştir.
- Tarım sektöründe çalışanların yoksulluk oranı %33.86 iken, bu oran sanayi
ve hizmet sektörlerinde çalışanlar için, sırasıyla %10.12 ve %7.23 olarak
hesaplanmıştır.
- Kadın nüfus içerisinde yoksulluk sınırı altında yaşayanların oranı %18.27
iken; erkek nüfus içerisinde yoksulluk sınırı altında yaşayanların oranı
%17.32’dir.
- Kırsal yerleşim yerlerinde yaşayanlarda yoksulluk oranı %32 iken, kentsel
yerlerde yaşayanların yoksulluk oranı %9.31’dir.
- Okur-yazar olmayanlarda yoksulluk oranı %33.71 olurken, ilkokul
mezunlarında bu oran %14.19, lise ve dengi meslek okulları mezunlarında
%5.2, yüksekokul, fakülte ve üstü mezuniyete sahip fertlerde %1.01
olmuştur.
Bu çerçevede, Türkiye için önerilen mikrofinansman modelinin öncelikli alt
hedef grubunu, gıda harcamalarını içeren açlık sınırının altında yaşayan bireyler
oluşturmaktadır. Bu hedef grubunda yer alan bireyler; beslenme, sağlık, eğitim, ulaşım
gibi yaşam standartlarına, ya hiç sahip olamamakta ya da eksik sahip olabilmektedirler.
Ayrıca bu grupta yer alan bireylerin, geleneksel finans kurumlarının sağladığı kredi
olanaklarına erişebilmeleri de mümkün olamamaktadır. Oysa, öncelikli hedef kitle
olarak belirlenen bu gruptaki bireyler, önerilen modelin sunacağı mikrofinansman
hizmetleri aracılığıyla kredi olanaklarına ulaşabilecek ve bu sayede yaşam standartlarını
arttıran gelir getirici ekonomik faaliyetlerde bulunabileceklerdir.
Öte yandan, temel hedef kitle konumunda olan yoksul bireyler, ekonomiye
katkıları bakımından değerlendirildiklerinde, önerilen modelin amacına uygun başka alt
hedef grupları da ortaya çıkmaktadır. Buna göre, söz konusu değerlendirme
doğrultusunda modelin hedef kitlesine dahil edilebilecek alt grupların ilki, iş arayışı
içinde olan (işsiz) yoksullar; ikincisi ise, çalışabilir durumda oldukları halde ekonomik
olarak aktif olmayan (işgücüne dahil olmayan) yoksul bireylerdir. Bu iki alt hedef
364
grubu, temsil ettikleri nüfus büyüklüğü bakımından, önerilen model için oldukça önemli
bir potansiyeli temsil etmektedirler. Zira, Türkiye İstatistik Kurumu’nun 2006 yılı
verilerine göre, toplam nüfus içerisinde iş arayışı içinde olan işsizlerin payı %2.29;
işgücüne dahil olmayanların payı ise %36.84’tür. Hemen ifade etmek gerekir ki, bu
oranlar, sadece yoksulluk sınırı altında yaşayan bireyleri kapsamamaktadır. Ancak, iş
arayan bireylerin yoksulluk oranının %20.05; ekonomik olarak aktif olmayan bireylerin
yoksulluk oranının ise %13.6 olduğu hatırlanırsa, bu iki alt hedef grubunun, önerilen
model için yine de büyük bir potansiyel oluşturduğu anlaşılacaktır. Diğer taraftan,
işgücüne dahil olmayan nüfus içerisinde, çalışamaz durumda olanların payı sadece
%12.24’tür. Yani bu oran, çalışabilir durumda oldukları halde ekonomik olarak aktif
olmayanların toplam nüfus içindeki payının ne kadar yüksek olduğuna işaret etmektedir.
Ayrıca, çalışabilir durumda oldukları halde ekonomik olarak aktif olmayan nüfusun
büyük kısmını, ev işleriyle uğraşan kadınlar (ev hanımları), öğrenciler ve emekliler
oluşturmaktadır. Nitekim, özellikle ev hanımları ve çalışabilir durumdaki emekliler,
gerek sahip oldukları potansiyel, gerekse mikrofinansman anlayışına uygunlukları
bakımından önerilen mikrofinansman kurumu modeli için büyük önem arz
etmektedirler.
Önerilen modelin hedef kitlesinin gruplandırılmasında dikkate alınan
kriterlerden biri de yoksulluk sınırı altında yaşayan bireylerin çalışma hayatlarındaki
durumlarıdır. Buna göre, yukarıdaki saptamalardan da yola çıkarak, kendi hesabına
çalışanlar ile ücretsiz aile işçileri olarak çalışanlar grubuna dahil olup da yoksulluk
sınırı altında yaşayan bireyler, önerilen modelin hedef grupları arasına dahil edilmiştir.
Böylece, önerilen mikrofinansman kurumu modelinin bu gruba sağlayacağı hizmetler
sayesinde; kendi hesabına çalışanların işlerini geliştirebilmeleri ve bu suretle gelirlerini
arttırabilmeleri; ücretsiz aile işçisi olarak çalışanların ise tasarruf ve sigorta
ürünlerinden faydalanabilmeleri mümkün olabilecektir.
Yukarıdaki saptamalardan hareketle, alt hedef gruplarından biri olarak önerilen
modele dahil edilen bir başka toplum kesimi ise, tarım sektöründe çalışan bireylerdir.
Sanayi ve hizmet sektöründe çalışanlara göre oldukça yüksek yoksulluk oranına sahip
olan bu kesim, genellikle mevsimsel işçi statüsünde ve göreceli olarak düşük ücretle
365
çalışıyor olmaları sebebiyle, kendilerini yoksulluk çemberinin dışına taşıyacak yeterli
sermaye birikimine veya kredi olanaklarına sahip olamayan bireylerden oluşmaktadır.
Dolayısıyla, tarım sektöründe çalışan ve yoksulluk sınırı altında yaşayan bu kesim, söz
konusu durumlar sebebiyle, önerilen mikrofinansman modelinin amacına uygun bir
hedef grup niteliğindedir.
Diğer taraftan, önerilen modele uygun alt hedef gruplarının, yoksul bireylerin
cinsiyetleri, eğitim durumları ve kırsal alanda ya da kentlerde yaşamaları gibi kriterler
göz önüne alınarak belirlenmesi de mümkündür. Örneğin, Grameen Bank da dahil
olmak üzere, özellikle gelişmekte olan ülkelerde faaliyet gösteren birçok
mikrofinansman kurumu, öncelikli hedef kitle olarak, kırsal kesimde yaşayan ve çoğu
okuma yazma bilmeyen, düşük eğitim düzeyindeki yoksul kadınları tercih etmişlerdir.
Bu tercihin temel sebebi ise, söz konusu ülkelerde faaliyet gösteren geleneksel yapıdaki
finansal kurumların, sosyoekonomik nedenlerle ekonomik hayattan dışlanan yoksul
kadınlara finansal hizmet sunmayı riskli bulmalarıdır. Oysa yoksul kadınlar; temel
amacı geleneksel yapıdaki finansal kurumlardan borçlanamayan yoksul kesime finansal
hizmet sunmak olan mikrofinansman kurumları için, her zaman, en uygun hedef kitleyi
oluştururlar.
Bu kapsamda, Türkiye için önerilen mikrofinansman kurum modeli de özellikle
işgücüne dahil olmayan yoksul kadınları, öncelikli hedef grup olarak benimsemiştir.
Çünkü, her ne kadar Türkiye’deki kadın nüfus ile erkek nüfus arasında yoksulluk
oranları bakımından önemli bir fark olmasa da işgücüne katılma oranlarının düşüklüğü,
mikrofinansman hizmeti sunma konusunda kadınlara öncelik verilmesini gerekli
kılmaktadır. Zira, Türkiye İstatistik Kurumu’nun 2006 yılı verilerine göre, Türkiye’de
erkeklerin işgücüne katılma oranları %71.5 iken; bu oran kadınlarda sadece %24’tür.
Dolayısıyla, önerilen mikrofinansman kurumu modeli kapsamında, yoksul kadınlara
sağlanacak olan finansal hizmetler, onların hem ekonomik alanda aktif olmalarına; hem
de yoksulluk kıskacından kurtulmalarına imkan tanıyacaktır. Öte yandan, yoksul
kadınların önerilen modelin hedef grupları arasında yer alması, sunulan mikrofinansman
ürün ve hizmetlerinden erkeklerin faydalanmayacakları anlamına gelmemektedir.
Tersine, ülkedeki erkek nüfus ile kadın nüfusun birbirine yakın yoksulluk oranlarına
366
sahip olması, erkeklerin de en az kadınlar kadar mikrofinansman müşterisi olma niteliği
taşıdıklarını göstermektedir.
Önerilen mikrofinansman modeli için bir diğer önemli hedef grubu da kadın
veya erkek olmalarına bakılmaksızın, kırsal kesimde yaşayan yoksullardan
oluşmaktadır. Söz konusu kesim, mikrofinansman anlayışına uygunluğu ve büyüklüğü
bakımından, önerilen mikrofinansman kurumunun modeli için bir başka önemli
potansiyel konumundadır. Zira, Türkiye İstatistik Kurumu’nun 2006 yılı verilerine göre,
Türkiye’nin kırsal bölgelerinde yaşayan 25 milyon kişinin %32’si yoksulluk sınırının
altında bir yaşam sürmektedir. Ayrıca Türkiye’nin kırsal kesiminde yaşayanların ;
- %6.5’inin işsiz ve %14.6’sının ev hanımı olduğu;
- %22.6’sının tarım sektöründe istihdam edildiği,
- %14’ünün okuma-yazma bilmediği,
- %11.9’unun ücretsiz aile işçisi olarak, %11.7’sinin ise kendi hesabına
çalıştığı
göz önünde bulundurulduğunda, bu kesimin önerilen mikrofinansman modelinin
amacına ne kadar uygun bir hedef kitle grubu oluşturduğu anlaşılmaktadır.
Öte yandan önerilen mikrofinansman modeli, sadece yoksulları değil; mikro
işletme sahibi olanlar başta olmak üzere, Türkiye ekonomisinin temelini oluşturan
sanayi, tarım, hizmet ve ticaret gibi alanlarda, üretim, yatırım ve istihdamın artışına
doğrudan katkı sağlayan ve bu suretle ülkenin ekonomik büyümesi ve kalkınması için
büyük önem arz eden çiftçi, tüccar, sanayici, esnaf veya sanatkarların oluşturduğu
girişimcileri de ana hedef kitle olarak benimsemiştir. Buna göre, önerilen model
kapsamında tasarlanan ürün ve hizmetlerle, söz konusu girişimcilerin çekirdek sermaye,
işletme kredisi ve yatırım kredisi gibi finansal ihtiyaçlarının giderilmesi
hedeflenmektedir.
Bu çerçevede, önerilen modelin hedef kitlesinin, yoksullar ve mikro işletme
sahipleri olmak üzere, iki ana ayrımdan meydana geldiğini ve Grameen Bank
modelinden daha geniş bir toplum kesitini kapsadığını söylemek mümkündür.
367
2.4. Önerilen Mikrofinansman Modelinin Örgütsel ve Yönetsel Yapısı
Bir mikrofinansman kurumunun başarısı, büyük oranda, iyi kurgulanmış
örgütsel ve yönetsel yapıya sahip olmasıyla ilişkilidir. Zira, ancak iyi örgütlenmiş idari
yapıya, dağıtım kanallarına, profesyonel bir yönetim anlayışına, nitelikli ve motive
çalışanlardan oluşan insan kaynaklarına sahip bir mikrofinansman kurumunun,
faaliyetlerinde etkinliği yakalayabilmesi mümkündür. Diğer taraftan, oluşturulan
örgütsel ve yönetsel yapının, hizmet sunulan hedef kitlenin ihtiyaçlarını
karşılayabilecek nitelikte olması da mikrofinansman kurumları açısından önem arz
etmektedir. Nitekim, Türkiye için önerilen mikrofinansman kurumu modelinin örgütsel
ve yönetsel yapısı, söz konusu prensiplerden hareketle kurgulanmıştır.
Bu kapsamda, önerilen mikrofinansman kurumu modelinin örgütsel yapısının en
küçük birimini, aynı zamanda kurumun hissedarı konumunda olan üyeler
oluşturmaktadır. Zira önerilen model, Grameen Bank örneğinde de olduğu gibi, üyelik
esasıyla çalışmaktadır. Buna göre, önerilen model kapsamında sağlanan tüm ürün ve
hizmetlerden faydalanmak üzere; bireysel olarak veya bir grubun parçası olarak,
bulundukları bölgeye en yakın şubeye başvuruda bulunan bireyler; başvuruları kabul
edilmeleri halinde, üye olabilmektedirler. Ayrıca, başvurusu kabul edilen her üye,
kendileri adına açılan Kısıtlı Tasarruf Hesabı üzerinden, en az 1 pay hisse senedi satın
almak zorundadırlar. Böylece her üye, aynı zamanda kurumun hissedarı olur. Aynı
zamanda üyeler, yönetim kurulu üyeliği de dahil olmak üzere, tüm idari kadrolarda
görev alabilmektedirler.
Önerilen modelin örgüt yapısının temelini oluşturan bir diğer birimi ise,
dayanışma gruplarıdır. Grameen Bank’ta olduğu gibi kısaca “grup” olarak adlandırılan
bu birimler, ekonomik durumları bakımından birbirine benzer özellikler taşıyan,
birbirine güvenen ve aynı aileden olmayan beş üyenin bir araya gelmesiyle oluşurlar.
Önerilen model kapsamında bir grubu oluşturan üyelerin, Grameen Bank’ta olduğu gibi
tamamen aynı cinsiyetten olmaları şart değildir. Diğer bir deyişle bu modelde, aynı grup
içerisinde kadın ve erkeklerin bir arada olmaları mümkündür. Grup üyeleri, kendi
aralarından bir başkan, bir de sekreter seçerler. Gruptaki disiplinden ve üyelerin kredi
kullanımlarının denetiminden başkan sorumludur.
368
Gruplar, önerilen model kapsamında sağlanacak olan hizmetlerin kırsal kesimde
yaşayan yoksullara erişebilmesi bakımından stratejik bir öneme sahiptirler. Özellikle
kırsal alanlarda sunulan hizmetler söz konusu olduğunda grupların önemi daha fazla
anlaşılmaktadır. Zira, ticari bankalar gibi geleneksel yapıdaki finansal kurumların, kırsal
alanda bulunan ve yoksulluk oranı yüksek olan mezra, köy ve belde gibi yerleşim
birimlerine hizmet götürmeyi riskli ve yüksek maliyetli bulmaları, grupları ön plana
çıkarmaktadır. Çünkü gruplar; üyelerin kendi iradeleriyle bir araya gelmeleri sonucu
oluşan, herhangi bir fiziki yapılanmayı gerektirmeyen ve dolayısıyla, yüksek maliyet
unsuru oluşturmayan birimlerdir. Bu nedenle gruplar, önerilen modelin hizmetlerini,
kırsal alanın en ücra köy ve mezralarına dahi ulaştırabilme özelliği taşımaktadırlar.
Modelin örgütsel yapısı için kilit role sahip bir başka birim ise merkezlerdir. En
az sekiz, en çok on grubun bir araya gelmesiyle oluşan ve federasyon görünümünde
olan merkezler, model için, katılımcı karar alma ve yönetim süreçleriyle desteklenen
kollektif gücü temsil ederler. Buna göre merkezler; sağlanan mikrofinansman
hizmetlerinin işleyişini üyeler ve gruplar bazında değerlendirildiği ve bu
değerlendirmelerin bir üst birim olan şubelere raporlandığı, destek birimleridirler.
Merkez üyeleri, kendi aralarından bir başkan, başkan yardımcısı ve sekreter seçip
periyodik olarak toplantılar düzenlerler. Merkeze bağlı grupların genel disiplininden
sorumlu olan merkez başkanının yönettiği ve kurum yetkililerinden birinin de gözlemci
olarak katıldığı bu toplantılarda, yeni kredi başvuruları, üyelerin aldığı kredilerin doğru
veya verimli alanlarda kullanılıp kullanılmadığı, geri ödemelerin zamanında yapılıp
yapılmadığı ve üyelerin ödemelerde hangi sorunlarla karşılaştıkları gibi konular ele
alınmaktadır.
Öte yandan, hem gruplar hem de merkezler, önerilen mikrofinansman
kurumunun özellikle kırsal kesimdeki faaliyetleri için tasarlanmış, formal olmayan; bir
başka deyişle tam olarak modelin kurumsal kimliğini yansıtmayan birimlerdir. Model
kapsamında bu şekilde formal olmayan birimlere ihtiyaç duyulmasının temel sebebi ise,
bu birimlerin, kırsal alanda yaşayan, yoksul veya düşük gelirli olmaları nedeniyle maddi
teminat göstererek mevcut finansal kurumlardan borçlanma olanağı bulamayan
bireylere kolay ve düşük maliyetle ulaşabilmeyi mümkün kılan bir yapı içerisinde
369
olmalarıdır. Diğer taraftan, önerilen modelin örgüt yapısı, kırsal alandan kentsel alana
gidildikçe farklılaşmakta ve daha çok bir ticari bankanın örgüt yapısına benzer hal
almaktadır. Buna göre Banka’nın kentsel alanlardaki faaliyetleri, şubeler, bölge
müdürlükleri ve genel müdürlükten oluşan bir örgütsel düzen içerisinde
yürütülmektedir. Dolayısıyla, önerilen mikrofinansman kurumu modelinin örgütsel
yapısının, hedef kitlenin özelliklerine ve ihtiyaçlarına göre değişen, esnek bir yapıya
sahip olduğunu söylemek mümkündür.
Buna göre, önerilen modelin formal örgütsel yapısının en küçük birimini şubeler
oluşturmaktadır. Her şubede, bir müdür ve bir muhasebe elemanı ile yeterli sayıda
eğitim elemanı ve müşteri temsilcileri bulunmaktadır. Şube, temel operasyon birimi
niteliğindedir. Buna göre, şubelerin temel görevlerini şu şekilde sıralamak mümkündür:
- Üye ve grup başvurularını değerlendirerek, modelin hedef kitlesine uygun
üyeleri seçmek,
- kredi başvurularını, geri ödenmeme riski ve kredinin kullanılacağı alanın
uygunluğuna göre değerlendirerek, kabul veya reddetmek,
- kredi verme sürecini yönetmek ve kredi geri ödemelerini takip etmek,
- müşteri temsilcileri aracılığıyla, genellikle iş yapma konusunda bilgisiz ve
tecrübesiz olan üyeleri, sunulan ürün ve hizmetlerin genel özellikleri,
girişimcilik ve edinilen kredilen nasıl verimli alanlarda
değerlendirilebileceği gibi konularda bilgilendirmek,
- kredi geri ödemelerini tahsil etmek (toplantılara katılan müşteri temsilcisi
aracılığıyla veya şubede)
- görevlendirdiği müşteri temsilcilerinin grup ve merkezlerin düzenlediği
toplantılara katılmalarını sağlayarak, ilgili birimlerin çalışmalarını
denetlemek.
Önerilen modelin formal örgütsel düzeni içerisinde yer alan bir diğer yapı da
bölge müdürlükleridir. Hiyerarşik olarak şubelerin üzerinde yer alan ve destek birimi
niteliğinde olan bölge müdürlüklerinin temel görevleri, şubelerin faaliyetlerinin üst
yönetimin aldığı kararlar ve izlediği politikalar doğrultusunda yürütülüp
370
yürütülmediğini denetlemek ve sonuçları değerlendirerek genel müdürlüğe gerekli
raporlamaları sunmaktır.
Nitekim, önerilen modelin örgütsel yapısının en üst katmanında genel müdürlük
yer almaktadır. Genel olarak sekreterya ya da bilgi aktarma organı gibi hareket eden
genel müdürlük, bünyesindeki çeşitli departmanların yardımıyla modelin amacına
uygun politikalar geliştirir, gerektiğinde geliştirdiği politikaları yasal düzenlemelere ve
piyasa koşullarına göre günceller. Bölge müdürlüklerinden üyelere kadar tüm birimleri
bilgilendirerek, bu politikaların uygulanmasını sağlar. Bu anlamda genel müdürlük,
uygulanacak olan politikalara ilişkin bilgi edinmeyi sağlayan, izleme, değerlendirme,
araştırma ve geliştirme organı olarak çalışmaktadır.
Öte yandan, önerilen mikrofinansman modelinin yönetsel yapısı da örgütsel
yapısı gibi, Grameen Bank modelinin benimsediği özgün yaklaşımdan hareketle
kurgulanmıştır. Buna göre, örgütsel yapı içinde, yönetimin her kademesinde idari
liderliğin gelişebilmesine imkan veren profesyonel bir yönetim anlayışı benimsenmiştir.
Modelin yönetsel yapısı, iyi örgütlenmiş olmakla beraber, oldukça esnek ve
değişikliklere açık bir yapı arz etmektedir. Nitekim, karar verme, iletişim ve liderlik gibi
idari süreçlerin, geleneksel yönetim anlayışının dışında tutularak, değişen koşullara göre
işlemesi öngörülmüştür. Öte yandan, modelin örgüt yapısı içerisinde farklı yönetim
kademelerinde bulunan yöneticilerin, modelin gelişme hedeflerini bağımsız olarak
planlama, organize etme ve uygulama beceri ve yetkisine sahip olması öngörülmektedir.
Böylece, modelin örgüt yapısındaki klasik hiyerarşi sistemi; yönetim yapısında yerini,
çağdaş bir takım anlayışına bırakmaktadır.
Bununla birlikte, modelin örgütsel yapısı içerisinde istihdam edilen çalışanlar
için, kapsamlı bir eğitim süreci uygulanması öngörülmektedir. Özellikle, şubelerde
müşteri temsilcisi veya eğitmen olarak çalışanlar için ciddi bir saha eğitimi verilmesi,
mutlak gereklidir. Zira, bu pozisyonlarda çalışanlar, kırsal kesimin zor şartları altında;
bazen okuma-yazma dahi bilmeyen köylülere eğitim vererek, bazen grup ve merkez
toplantılarına katılarak, bazense kapı kapı dolaşıp tahsilat yaparak hizmet vermek
durumunda kalabileceklerdir.
371
2.5. Önerilen Mikrofinansman Modelinin Faaliyet Yapısı
Önerilen mikrofinansman modelinin faaliyet yapısı, Grameen Bank modelinin
faaliyet yapısıyla benzerlik göstermektedir. Bu benzerlik, özellikle, kredi aktarım
mekanizması, teminat yapısı, geri ödeme teşviki ve tasarruf zorunluluğu gibi
uygulamalar söz konusu olduğunda daha da belirgin olarak ortaya çıkmaktadır. Zira,
Grameen Bank modelinin başarısında da kilit rolü oynayan söz konusu uygulamalar;
yoksullukla mücadele anlayışını benimseyen ve uygulanabilir nitelikteki bir
mikrofinansman modelinin tasarlanması aşamasında gözardı edilmemesi gereken
unsurlar içermektedir. Bu kapsamda, önerilen modelin faaliyet yapısı, büyük oranda,
teminat olarak herhangi bir maddi varlık gösteremeyecek kadar yoksul olan insanların,
teminatsız krediler alabilmelerine ve aldıkları kredileri kolayca geri ödeyebilmelerine
olanak tanıyan ürün ve hizmetleri içermektedir.
2.5.1. Kredi Aktarım Mekanizması
Önerilen modelin kredi aktarım mekanizması, temel olarak yoksul bireyler ve
mikro işletme sahiplerinden oluşan hedef kitlenin niteliklerine uygun olarak; bireysel
esaslı borç verme yöntemi ile grup esaslı borç verme yönteminin birlikte kullanıldığı bir
yapıya sahiptir. Buna göre modelde, kullanacakları krediler karşılığında herhangi bir
teminat gösteremeyecek kadar yoksul olan bireyler, grup esaslı borç verme yöntemine
göre; teminat gösterebilecek kadar maddi varlığı olan mikro işletme sahipleri ise
bireysel esaslı borç verme yöntemine göre kredilendirilmektedirler. Ancak, hedef
kitlenin ağırlıklı olarak yoksul bireylerden oluşması nedeniyle, modelin kredi aktarım
mekanizması kapsamında en fazla kullanılan yöntem, grup esaslı borç verme
yöntemidir.
Önerilen model kapsamında uygulanan grup esaslı borç verme yönteminde,
kredi süreci, yoksulluk sınırının (gıda ve gıda dışı harcamaları içeren) altında yaşam
süren, aynı aileden olmayan ama birbirini tanıyan beş kişinin, kendi iradeleriyle bir
araya gelerek, bir dayanışma grubu oluşturmaları ve kredi almak için, ikamet ettikleri
bölgedeki en yakın şubeye başvuruda bulunmalarıyla başlar. Daha sonra, söz konusu
şubede görevli bir müşteri temsilcisi, hem krediye uygun olup olmadıklarını
gözlemlemek hem de kredi süreci ve ürünler hakkında kendilerini bilgilendirmek
372
amacıyla, kredi almak için başvuruda bulunun grup üyeleriyle bir toplantı gerçekleştirir.
Öte yandan söz konusu toplantıda, kredi başvurusunda bulunan her grup üyesi, krediyi
hangi amaçla kullanacağını müşteri temsilcisine bildirmek durumundadır. Buna göre,
toplantı sonrasında ilgili şube yetkililerinin yaptığı değerlendirmelerde, başvuruda
bulunan grubun kredi almaya uygun özellikler taşıdığı sonucuna varılması halinde, söz
konusu kredi tahsisi onaylanmış olur. Ancak kredi tahsisinin gerçekleşebilmesi için,
grubun her üyesinin, önce kendilerini modelin örgüt yapısının bir parçası yapacak olan
üyelik sözleşmesini; ardından da dahil oldukları grubu yasal olarak geçerli kılacak olan
grup kredi sözleşmesini imzalaması gerekmektedir. Ayrıca, gruptaki her üyenin,
kurumun hisse senetlerinden satın alma zorunluluğu bulunmaktadır.
Öte yandan, grup esaslı borç verme yöntemine göre düzenlenen grup kredisi
sözleşmesinde şu gibi unsurlar bulunmaktadır:
- Tarafların adı, soyadı ve ikametgah bilgileri,
- her bir üye için; ödenen kredinin tutarı, vadesi, faiz oranı ve geri ödeme
planı,
- kredinin konusu,
- kredi masraflarının tutarı ve gecikme faiz oranı,
- zorunlu tasarruf kesintilerinin oranı ve tutarı,
- erken ödeme koşulları,
- grup başkanının sorumlulukları,
- sözleşmenin feshini ve yenilenmesini gerektiren haller,
- her bir üye ile şube yetkilisinin imzası.
Önerilen mikrofinansman modelinin kredi aktarım mekanizmasında kullanılan
bir diğer yöntemi de bireysel esaslı borç verme yöntemidir. Söz konusu yöntemde,
teminat gösterebilecek kadar maddi varlığı olan mikro işletme sahipleri ile bir mikro
işletme kurmak amacında olan girişimciler; ikamet ettiği bölgedeki en yakın şubeye
gelerek, kredi başvurusunda bulunabilmektedir. Ancak, bireysel kredi başvurularında,
grup başvurularından farklı olarak; şahıs kefaleti, gayrimenkul ipoteği ve taşıt rehni
gibi teminatlardan biri veya birkaçı talep edilebilmektedir. Bununla birlikte, grup esaslı
borç verme yönteminde olduğu gibi, bu yöntemde de kredi başvurusunda bulunan
373
bireyler, krediyi hangi amaçla kullanacaklarını, şube yetkililerine bildirmek
zorundadırlar. Zira, bireysel borç verme yöntemine göre yapılan başvurular,
girişimcinin geri ödeme gücü, krediyi kullanma amacının uygunluğu, göstereceği
teminatların yeterliliği gibi kriterler göz önünde bulundurarak değerlendirilmektedir.
Buna göre, sadece değerlendirme sonucu olumlu olan kredi başvuruları
onaylanmaktadır. Bir sonraki aşama olan, onaylanan kredilerin borçlanan kişinin
kullanımına tahsis edilmesinde ise, yine grup esaslı borç verme yöntemindekine benzer
bir süreç takip edilmektedir. Buna göre, bireysel esaslı borç verme yöntemine göre
borçlanan bireyler, hem kendilerine üyelik sıfatı kazandıracak olan üyelik sözleşmesini;
hem de kullanacakları kredinin hukuki dayanağı olan bireysel kredi sözleşmesini
imzalarlar. Ayrıca, kurumun hisse senetlerinden satın alma zorunluluğu söz konusu
yöntem üzerinden borçlanan kişiler için de geçerlidir. Diğer taraftan, bireysel esaslı borç
verme yöntemine göre düzenlenmiş bireysel kredi sözleşmesinde şu gibi unsurlar
bulunmaktadır:
- Tarafların adı, soyadı ve ikametgah bilgileri,
- kredinin tutarı, vadesi, faiz oranı, teminatı ve geri ödeme planı,
- kredinin konusu,
- kredi masraflarının tutarı ve gecikme faizi oranı,
- zorunlu tasarruf kesintilerinin oranı ve tutarı,
- erken ödeme koşulları,
- sözleşmenin feshini ve yenilenmesini gerektiren haller,
- borçlanan üyenin, varsa müteselsil kefillerin ve şube yetkilisinin imzası.
2.5.2. Teminat Yapısı
Önerilen mikrofinansman modeli kapsamında sunulan kredi ürünlerinin teminat
yapısı, kredilendirmenin grup esaslı ya da bireysel esaslı yapılmış olmasına göre
değişmektedir. Buna göre, kredilendirme grup esaslı borç verme yöntemine göre
yapıldığında; kredi alabilmek için şubeye başvuran ve başvuruları kabul edilen
gruplardan, kefalet, rehin, ipotek vb. türden teminatlar göstermeleri beklenmemektedir.
Nitekim, söz konusu yönteme göre gerçekleştirilen kredilendirmelerde kullanılan grup
kredi sözleşmesinin hükümleri, müşterek kefalet de dahil olmak üzere, hiçbir maddi
teminatı kapsamamaktadır. Grup esaslı borç verme yönteminde geçerli bu uygulamanın
374
temel sebebi ise, kredilendirilen üyelerin bir çoğunun herhangi bir teminat
gösteremeyecek kadar yoksul bireylerlerden oluşmasıdır.
Bununla birlikte, grup esaslı borç verme yöntemiyle üyelere sağlanan kredilerin
gizli bir teminatı olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Burada sözü edilen “gizli
teminat”, gücünü, grup kredi sözleşmesinden ve grup üyelerinin birbirine olan
güvenlerinden alan grup dayanışmasıdır. Buna göre, gruptaki her bir üyeye ayrı amaçlar
için verilen krediler, aynı gruptaki diğer üyeler tarafından güvence altına alınmış
olmaktadır. Ancak söz konusu güvence, grup içinde ödemesini geciktiren veya ödemede
bulunamayan bir üyenin borcunu, mutlaka gruptaki diğer üyelerin ödeyeceği ya da
ödemeleri gerektiği anlamını taşımamaktadır. Bir başka deyişle, söz konusu güvence
kapsamında, temerrüde düşen bir üyenin kredi borcunun, gruptaki diğer üyeler
tarafından ödenebilmesi mümkündür; ancak bu durum, hiçbir grup üyesi için bir
zorunluluk içermemektedir. Zira, grup üyelerinin, temerrüde düşen bir üyenin borcunu
ödeyip ödememeleri, tamamen kendi insiyatiflerine bırakılmıştır. Buna göre grup
üyeleri, grup içerisinde temerrüde düşen üyenin borcunu ödemek yerine; sadece, söz
konusu üyeyi içinde bulunduğu ödeme zorluğundan kurtarabilecek çözüm önerileri
sunmayı da tercih edebilmektedirler. Bu kapsamda, grup esaslı borç verme yöntemiyle
üyelere sağlanan kredilerin geri ödenmesinin, müşterek sorumluluğa değil, gruptaki her
bir üyenin bireysel sorumluluğuna dayandığını söylemek mümkündür.
Öte yandan, bireysel esaslı borç verme yöntemine göre gerçekleştirilen
kredilendirmelerin teminat yapısı, grup esaslı borç verme yönteminde geçerli olan
anlayıştan oldukça uzaktır. Zira, bireysel esaslı borç verme yöntemine göre kredi
başvurusunda bulunan bireylerden; şahıs kefaleti (müteselsil), gayrimenkul ipoteği ve
taşıt rehni gibi teminatlardan birini veya birkaçını göstermeleri istenmektedir. Bireysel
esaslı borç verme yönteminde bu tarz bir uygulamaya gidilmesinin temel nedeni,
bireysel olarak kredi başvurusunda bulunan bireylere kullandırılan kredilerin, daha
yüksek tutarlarda borçlanmaya olanak tanımasıdır.
2.5.3. Geri Ödemeye İlişkin Teşvikler
Önerilen mikrofinansman modeli kapsamında, üyelere sağlanan kredilerin geri
ödenmeme riskini azaltan ya da tüm üyeler için kredi geri ödemelerini hızlandıran bazı
375
teşvik unsurları geliştirilmiştir. Buna göre, model kapsamında sunulan söz konusu
teşvik unsurlarından ilki, daha önce kullandığı kredinin geri ödemelerini aksatmadan
yapan üyeler için; yeni kredi kullanımlarının, giderek artan tutarlarda gerçekleşmesine
imkan tanınmasıdır. Daha açık bir anlatımla; ödemelerini zamanında yapan üyeler,
sonraki borçlanmalarında, daha büyük tutarlardan kredi kullanabilme hakkı elde
etmektedirler. Söz konusu uygulamada, kredi limitlerinin hangi oranda arttırılacağı ise;
öncelikle üyenin geri ödemeler konusunda gösterdiği performansa ve piyasa koşullarına
göre belirlenmektedir. Ancak kredi limitlerindeki söz konusu artışın ne oranda olacağını
belirleyen başka faktörler de vardır. Buna göre, grup esaslı borç verme yöntemine göre
sağlanan kredilerde; periyodik olarak düzenlenen grup toplantılarına, kredi vadesi
boyunca, %100 katılım gösteren ve aynı zamanda ödemelerini aksatmayan üyelerin
kullanabilecekleri kredi limitlerinde, ilave bir artış daha sağlanmaktadır. Ayrıca, üyenin
bulunduğu grubun bağlı olduğu merkezdeki diğer grupların kusursuz bir kredi geri
ödeme performansı göstermeleri de başka bir ilave artışın sağlanmasını
gerektirmektedir. Öte yandan, kredi tavan limitini yükselten bir diğer teşvik unsuru da
beş yıllık üyeliği olan ve kredi geri ödemelerinde herhangi bir sorun yaşamayan üyeler
için layık görülen “altın üyelik” ödülüdür. Sonuçta olarak, kredi tavanını arttırmaya
yönelik bu tür teşvikler, daha yüksek tutarda borçlanma ihtiyacı olan üyelerin, alınan
kredilerin zamanında geri ödenmesi konusunda, tüm üyeler üzerinde baskı unsuru
oluşturmalarını da sağlamaktadır.
Kredilerin geri ödenmeme riskini azaltan ve kredi geri ödemelerini hızlandıran
bir başka teşvik unsuru da özellikle grup esaslı borç verme yöntemine göre yapılan
kredilendirmelerde, ödeme planlarının esnek yapıda düzenlenebilmesidir. Buna göre,
söz konusu yönteme göre kredi kullanan üyeler, haftalık olarak yapmak zorunda
oldukları kredi geri ödemelerini, grup ve merkez başkanlarının tavsiyeleri
doğrultusunda, kendilerine en uygun ödeme planını belirleyebilmektedirler. Ayrıca, söz
konusu ödeme planlarında belirtilen haftalık geri ödemeler; artan, azalan veya değişken
tutarlarda olabilmektedir.
376
2.5.4. Zorunlu Tasarruf Uygulaması
Grameen Bank’ın başarısında önemli bir payı olan zorunlu tasarruf uygulaması,
önerilen modelin uygulanabilirliği ve sürdürülebilirliği bakımından da stratejik bir
öneme sahiptir. Zira, temelde üyeleri tasarrufta bulunmaya yönlendiren bu uygulama;
aynı zamanda, modelin mali yapısını güçlendiren bir finansal kaynak niteliğindedir.
Buna göre, uygulama kapsamındaki zorunlu tasarruflar, büyük oranda, üyelere sağlanan
kredilerin toplam tutarları üzerinden yapılan kesintilerin, her üyeye ait mevduat
hesaplarına aktarılmasından oluşmaktadır. Ayrıca, her üyenin hisse senedi alma
zorunluluğunu da zorunlu tasarruf uygulaması kapsamında değerlendirmek
mümkündür.
2.6. Önerilen Mikrofinansman Modelinin Ürün ve Hizmetleri
Önerilen mikrofinansman modelinin sunduğu ürün ve hizmetler, Grameen
Bank’ın üyelerine sunduğu ürün ve hizmetlerin genel özellikleri ile modelin hedef
kitlesini oluşturan alt hedef gruplarının nitelikleri ve ihtiyaçları göz önünde
bulundurularak tasarlanmıştır. Buna göre, modelin sunduğu ürün ve hizmetleri, Tablo
33’te gösterildiği gibi, tasarruf ürünleri ve kredi ürünleri şeklinde iki başlık altında
kategorize etmek mümkündür.
Tablo 33
Önerilen Mikrofinansman Modelinin Tasarruf ve Kredi Ürünleri
Tasarruf Ürünleri Kredi Ürünleri
1. Üye Tasarruf Hesabı
2. Kısıtlı Tasarruf Hesabı
3. Kredi Güvence Hesabı
4. Mikro Emeklilik Hesabı
5. Vadeli Mevduat Hesabı(*)
6. Vadesiz Mevduat Hesabı(*)
(*) Bu ürünler, üye olmayanlar tarafından da
kullanılabilmektedir.
1. Mikro Destek Kredisi
2. Esnek Kredi
3. Tasarrufa Endeksli Kredi
4. Özel Amaçlı Krediler
- Mücadeleci Üye Kredisi
- İşsizlik Kredisi
- Emeklilik Kredisi
- Ev Hanımı Kredisi
5. Mikro Yatırım Kredisi
377
Öte yandan önerilen mikrofinansman modeli, genel olarak, üyelik esasına dayalı olarak
faaliyette bulunmasına karşın; özellikle tasarrufa yönelik bazı ürünler kapsamında, üye
olmayanlara da hizmet sunmaktadır. Söz konusu uygulama, modelin sürdürülebilirliği
bakımından son derece stratejiktir. Buna göre, daha çok, ticari bankaların müşterilerine
sunduğu vadeli ve vadesiz mevduat hesaplarının, önerilen model kapsamına dahil
edilmesinin iki temel amacı vardır. Söz konusu amaçlardan ilki; hedef kitle
kapsamındaki bireylerin tasarruf olanaklarını arttırarak, onları tasarrufta bulunmaya
yönlendirmektir. İkinci ve asıl amaç ise, hedef kitle kapsamında olmakla birlikte; üye
sıfatında olmayan bireylerin birikimlerini de sisteme dahil edebilmektir. Zira, hedef
kitle kapsamında olan daha çok bireyden mevduat toplanabilmesi önerilen modelin mali
kaynaklarını arttıracak; bu da modelin mali sürdürülebilirliğini olumlu etkileyecektir.
Böylece önerilen model; kendi ayakları üzerinde durabilen, güçlü ve sürdürülebilir bir
mikrofinansman kurumu olma hedefine daha çabuk ve daha kolay ulaşabilecektir.
2.6.1. Tasarruf Ürünleri
Önerilen model kapsamında geliştirilen tasarruf ürünleri içerisinde, kullanımı
zorunlu olanların ayrı bir önemi bulunmaktadır. Söz konusu ürünlerin en önemlileri ise,
Üye Tasarruf Hesabı ile Kısıtlı Tasarruf Hesabı’dır. Zira, bu iki ürün, kaynak yaratma
potansiyelleri bakımından, modelin mali yapısını güçlendirme özelliğine sahiptir.
Model kapsamında geliştirilen ve kullanımı zorunlu olan bir diğer tasarruf ürünü ise,
Kredi Güvence Hesabı’dır. Söz konusu hesap, kredilerin geri ödenmesini güvence altına
alan bir sigorta ürünü niteliğindedir. Ayrıca, önerilen model kapsamında; yarı opsiyonel
nitelikte olan Mikro Emeklilik Hesabı ile kullanılmaları tamamen üyelerin insiyatifinde
olan Vadesiz Mevduat Hesabı ve Vadeli Mevduat Hesabı gibi üç tasarruf ürünü daha
bulunmaktadır.
2.6.1.1. Üye Tasarruf Hesabı
Üye Tasarruf Hesabı, kredi başvurusu kabul edilen her üye için kullanılması
zorunlu olan bir tasarruf ürünüdür. Söz konusu hesap, üyelere sağlanan kredilerin
toplam tutarları üzerinden, piyasa koşullarına göre belirlenen bir oranda yapılan
kesintiler ile üyelerin gönüllü birikimlerinden meydana gelmektedir. Buna göre Üye
Tasarruf Hesabı’nın, hem gönüllü hem de zorunlu tasarrufların ürünü olduğunu
378
söylemek mümkündür. Bu kapsamda, Üye Tasarruf Hesabı’nın sahip olduğu özellikleri
şu şekilde sıralamak mümkündür:
- Para Yatırma: Her üyenin, Üye Tasarruf Hesabı’na, kullandığı kredinin
büyüklüğüne göre belirlenen bir oranda, düzenli olarak para yatırması
gerekmektedir. Para yatırma işlemi, üyenin bağlı olduğu şubeye gidilerek
yapılabildiği gibi, haftalık olarak düzenlenen merkez toplantılarında da
yapılabilmektedir. Yatırılan para miktarı, üyenin kullandığı kredi miktarına
göre artış gösterebilmektedir. Ancak, üyenin mali durumu göz önünde
bulundurularak, yatırılacak olan haftalık tutarın minimum düzeyde olması
sağlanabilmektedir. Bununla birlikte, üyeler dilerse, belirlenen orandan daha
fazla tutarda para yatırabilmektedirler.
- Zorunlu Tasarruf: Bir üyeye kullandıran her türden (Esnek Kredi haricinde)
kredinin toplam tutarı üzerinden belli bir oranda (piyasa koşullarına ve kredi
türüne göre, yıllık olarak belirlenir) yapılan kesinti, zorunlu olarak, Üye
Tasarruf Hesabı’na aktarılır.
- Para Çekme: Üye Tasarruf Hesabı’ndaki birikimler, hesap sahibi üye
tarafından, istenildiği zaman çekilebilmektedir. Bu uygulama, kredi borcu
olan ve olmayan bütün üyeler için aynıdır. Ancak üye, Esnek Kredi’ye veya
Geçiş Kredisi’ne sahipse; hesabından herhangi bir para çekimi yapmasına
izin verilmemektedir. Öte yandan, hesap sahibi üyenin, Üye Tasarruf
Hesabı’ndan para çekebilmek için, hesap cüzdanı ile birlikte, bağlı olduğu
şubeyi ziyaret etmesi gerekmektedir.
- Faiz Getirisi: Üye Tasarruf Hesabı, faiz getirisi sağlayan bir tasarruf
ürünüdür. Buna göre her üye, Üye Tasarruf Hesabı’ndaki birikimleri
ölçüsünde, piyasa koşullarına göre belirlenen bir yıllık faiz oranı üzerinden,
faiz getirisi elde eder. Ancak, söz konusu getiri, yıllık olarak hesaba
yansıtılmaktadır.
2.6.1.2. Kısıtlı Tasarruf Hesabı
Kısıtlı Tasarruf Hesabı, tıpkı Üye Tasarruf Hesabı gibi, kredi başvurusu kabul
edilen her üye için kullanılması zorunlu olan bir tasarruf ürünüdür. Ancak, söz konusu
hesap, tamamen, üyelere sağlanan kredilerin toplam tutarları üzerinden, piyasa
379
koşullarına göre belirlenen oranda yapılan kesintilerden oluşmaktadır. Bir diğer deyişle
üyeler, gönüllü tasarruflarını bu hesaba yatıramamaktadırlar. Öte yandan Kısıtlı
Tasarruf Hesabı’ndaki birikimler, piyasa koşullarına göre belirlenen bir faiz oranı
üzerinden değerlendirilmektedir. Bu kapsamda, söz konusu hesabın sahip olduğu
özellikleri şu şekilde sıralamak mümkündür:
- Zorunlu Tasarruf: Esnek Kredi de dahil olmak üzere, bir üyeye kullandırılan
her türden kredinin toplam tutarı üzerinden belli bir oranda (piyasa
koşullarına ve kredi türüne göre, yıllık olarak belirlenir) yapılan kesinti,
zorunlu olarak, Kısıtlı Tasarruf Hesabı’na aktarılır.
- Para Çekme: Bir üyenin, sahibi olduğu Kısıtlı Tasarruf Hesabı’ndan, hesabın
açıldığı tarihten sonraki ilk üç yıl içinde, para çekebilmesi mümkün değildir.
Üç yılın sonunda ise, belirli bir asgari tutarın (piyasa koşullarına göre
belirlenir) hesapta bırakılması kaydıyla ve her üç yılda bir olmak üzere,
hesaptaki toplam paranın yarısının, üye tarafından çekilebilmesi mümkündür.
Ancak, üyenin kullandığı kredinin türü Esnek Kredi veya Geçiş Kredisi ise,
Kısıtlı Tasarruf Hesabı’ndan para çekilmesine hiçbir şekilde izin verilmez.
Öte yandan hesap sahibi üyenin, Kısıtlı Tasarruf Hesabı’ndan para
çekebilmesi için, hesap cüzdanı ile birlikte şubeye gitmesi gerekmektedir.
- Faiz Getirisi: Kısıtlı Tasarruf Hesabı da, faiz getirisi sağlayan bir tasarruf
ürünüdür. Buna göre her üye, Kısıtlı Tasarruf Hesabı’ndaki birikimleri
ölçüsünde, piyasa koşullarına göre belirlenen bir yıllık faiz oranı üzerinden,
faiz getirisi elde eder. Ancak, söz konusu getiri, yıllık olarak hesaba
yansıtılmaktadır.
- Hisse Alımı: Kredi kullanan üyelerin, Kurum’un hisse senetlerinden en az 1
pay satın alma zorunluluğu, Kısıtlı Tasarruf Hesabı’ndaki birikimler
üzerinden yerine getirilmektedir. Buna göre bir üye, Kısıtlı Tasarruf
Hesabı’nda biriken tüm tasarrufların, Kurum’un hisselerinden satın alınması
için kullanılmasını talep edebilmektedir.
2.6.1.3. Kredi Güvence Hesabı
Kredi Güvence Hesabı, kredi kullandırılan bir üyenin vefatı halinde, kredinin
ödenemeyen kısmının tahsil edilebilmesini sağlayan ve kullanımı her üye için zorunlu
380
olan bir sigorta ürünüdür. Buna göre, kredi ürünlerinin herhangi birinden faydalanan
üye, kredi sözleşmesini imzalarken, bir Kredi Güvence Hesabı açtırmak zorundadır. Bu
kapsamda, Kredi Güvence Hesabı açtıran üye, cari yılın son iş günü itibariyle, toplam
kredi borcunun belirli bir yüzdesine (genel müdürlükteki yetkili birimler tarafından,
yıllık olarak belirlenir) denk gelen tutarı, söz konusu hesaba yatırmalıdır. Ayrıca, bir
sonraki yılda üyenin toplam kredi borcu artmış ise, ilgili hesaba, ilave bir tutar daha
yatırılmalıdır.
Sonuç olarak; vefat riski gerçekleşmeden, kredi borcunun tamamını ödeyen bir
üyenin Kredi Güvence Hesabı kapatılmakta ve hesapta biriken tutarlar, faizsiz bir
şekilde üyeye geri ödenmektedir. Söz konusu hesapta biriken faiz tutarı ise, sigorta fonu
niteliğindeki bir havuza aktarılmakta ve burada değerlendirilmektedir. Vefat riskinin
gerçekleştiği durumlarda ise, vefat eden üyeye ait kredi borcunun ödenmemiş kısmı,
sözü edilen sigorta fonundan karşılanmaktadır. Ayrıca, vefat eden üyenin Kredi
Güvence Hesabı’nda biriken tutar, faiziyle birlikte, borçlunun ailesine ödenmektedir.
2.6.1.4. Mikro Emeklilik Hesabı
Mikro Emeklilik Hesabı, belirli bir tutarın üzerinde kredi kullanan üyeler için
zorunlu, diğer üyeler için ise opsiyonel olan; emeklilik planı niteliğinde bir sigorta
ürünüdür. Buna göre yarı opsiyonel niteliğe sahip olan Mikro Emeklilik Hesabı, 5 veya
10 yıllık vadelerle ve üyeler tarafından aylık olarak ödenen katkı paylarıyla
işletilmektedir. Buna göre, söz konusu ödemelerin minimum katkı payı oranı dahilinde
yapılması gerekmektedir. Ancak Mikro Emeklilik Hesabı sahibi olan üye isterse, söz
konusu minimum katkı payının üzerinde bir tutarda ödeme yapabilmektedir.
Mikro Emeklilik Hesabı, üyeler için, piyasa koşullarına ve vadenin uzunluğuna
göre saptanan faiz oranı üzerinden, belirli bir getiri vaat etmektedir. Ayrıca Mikro
Emeklilik Hesabı’nda biriken tutarlar, vade süresince çeşitli yatırım araçlarında
değerlendirilmekte ve vade sonunda elde edilen yatırım kazançları yine Mikro
Emeklilik Hesabı’na aktarılmaktadır. Vade sonunda, Mikro Emeklilik Hesabı’nda
biriken tutar ise, kazanılmış faiz tutarı ile birlikte;
381
- hesap sahibi üye tarafından nakit olarak çekilebilmekte;
- başka tasarruf araçlarına transfer edilebilmekte veya
- üyeye aylık gelir sağlayacak şekilde ödenebilmektedir.
Diğer taraftan, Mikro Emeklilik Hesabı sahibi olan üye, gecikme faizi
kapsamında ilave bir tutarda ödeme yaparak, aylık katkı payı ödemelerini en fazla 3 ay
geciktirebilmektedir. Zira, ödemelerin 3 aydan fazla gecikmesi, hesabın kapatılmasına
ve o güne kadar hesapta biriken tutarın, ıskonto edilerek üyeye geri ödenmesine neden
olmaktadır.
Öte yandan üyelerin, hem Mikro Emeklilik Hesabı, hem de kullandıkları krediler
için aynı anda ödeme yapmakta zorlanmaları ihtimali göz önünde bulundurularak, bazı
önlemler geliştirilmiştir. Söz konusu önlemlerden biri, Mikro Emeklilik Hesabı
kapsamındaki aylık katkı payı ödemelerinin, gerektiğinde haftalık ödemelere
dönüştürülmesidir. Bununla birlikte, ödeme güçlüğü çeken üyeler için, Mikro Emeklilik
Hesabı, “Kırmızı Mikro Emeklilik Hesabı” adı altında başka bir hesaba
dönüştürülebilmektedir. Kırmızı Mikro Emeklilik Hesabı, maksimum 3 aylık katkı payı
ödemesine denk gelecek kadar bir tutarın, ödeme güçlüğü çeken üyeye ait Üye Tasarruf
Hesabı’ndan çekilebilmesine, olanak tanımaktadır. Ancak bu uygulamada, minimum 6
aylık periyotlarla, üyeye ait Üye Tasarruf Hesabı’ndan para çekilebilmektedir.
2.6.1.5. Vadeli Mevduat Hesabı
Vadeli Mevduat Hesabına, üye olunup olunmadığı ayrımı yapılmaksızın, tüm
tasarruf sahiplerinin kullanımına açık olan bir tasarruf ürünüdür. Bununla birlikte söz
konusu hesap, özellikle üye olmayan tasarruf sahiplerinin birikimlerini modele dahil
edebilmek amacıyla tasarlanmıştır. Bu kapsamda, Vadeli Mevduat Hesabı kullanmak
isteyen tasarruf sahiplerinin, bulundukları bölgedeki en yakın şubeye başvurmaları ve
birikimlerini, kendilerine en uygun vadeyi belirleyerek, açılacak olan hesaba yatırmaları
yeterlidir. Önerilen modelde sunulan Vadeli Mevduat Hesabı kapsamında, 3, 6, 9 ve 12
aylık standart vadeler belirlenmiştir. Ayrıca Vadeli Mevduat Hesabı, tasarruf sahipleri
için seçilen vadenin uzunluğuna ve piyasa koşullarına göre belirlenmiş olan bir faiz
oranı üzerinden, sabit getiri taahhüt etmektedir. Ancak söz konusu faiz getirisi elde
edilmesi, yatırılan mevduatın belirlenen vadenin bitimine kadar hesapta tutulması
382
şartına bağlanmıştır. Bir başka deyişle, Vadeli Mevduat Hesabı’na yatırdıkları
mevduatı, vadesinden önce çekmek isteyen tasarruf sahipleri, söz konusu faiz
getirisinden yoksun bırakılmaktadır.
Bununla birlikte, Vadeli Mevduat Hesabı’na yatırılan mevduatlar için öngörülen
faiz oranı, ticari bankaların benzer ürünlerine uyguladığı faiz oranlarından biraz daha
yüksek bir oranda belirlenmektedir. Söz konusu uygulamanın sebebi, model
kapsamında sunulan Vadeli Mevduat Hesabı’nı, ticari bankaların benzer ürünlerine göre
daha cazip kılmak ve daha fazla mevduat toplayabilmektir.
2.6.1.6. Vadesiz Mevduat Hesabı
Vadesiz Mevduat Hesabı, tıpkı Vadeli Mevduat Hesabı gibi, özellikle üye
olmayan tasarruf sahiplerine yönelik olarak tasarlanan bir üründür. Buna göre bütün
tasarruf sahipleri (üye olmayanlar da dahil olmak üzere), bulundukları bölgedeki en
yakın şubeye giderek, bir Vadesiz Mevduat Hesabı açtırabilmekte ve tasarruflarını bu
hesaba mevduat olarak yatırabilmektedir. Ayrıca tasarruf sahipleri, Vadesiz Mevduat
Hesabı’nda biriken mevduatlarını, herhangi bir sınırlama olmaksızın; istedikleri zaman
ve istedikleri miktarda çekebilmektedir. Öte yandan, Vadesiz Mevduat Hesabı’nda
biriken mevduatlara, çok küçük oranda da olsa, piyasa koşullarına göre belirlenen bir
faiz oranı uygulanmaktadır.
2.6.2. Kredi Ürünleri
Önerilen mikrofinansman modeli kapsamında sunulan kredi ürünleri, sadece üye
olanların kullanabilmesine olanak tanınan mikrokredilerden oluşmaktadır. Söz konusu
kredi ürünleri, özellikle hedef kitlenin yapısına uygun nitelikteki yoksul bireylere ve
mikro işletme sahiplerine sunulmaktadır. Buna göre, önerilen model kapsamında, beş
farklı mikrokredi türü geliştirilmiştir. Bunlar, Mikro Destek Kredisi, Esnek Kredi,
Tasarrufa Endeksli Kredi, Eğitim Kredisi ve Mikro Yatırım Kredisi’dir. Ancak,
özellikle Mikro Destek Kredisi, kullanım alanlarının çok çeşitli olması ve oldukça geniş
bir hedef kitleye yönelik olması bakımından diğer kredi türlerinden ayrılmaktadır. Grup
esaslı borç verme yöntemine göre üyelere sağlanan Mikro Destek Kredisi, modelin esas
kredisi niteliğindedir. Zira, Esnek Kredi, Tasarrufa Endeksli Kredi ve Eğitim Kredisi,
383
Mikro Destek Kredisi ile ilişkili kredilerdir. Dolayısıyla, söz konusu krediler de grup
esaslı borç verme yöntemine göre üyelere sağlanırlar. Ancak Mikro Yatırım Kredisi,
bireysel esaslı borç verme yöntemine göre üyelere sağlanması ve farklı hedef kitle
grubuna yönelik tasarlanması bakımından, diğer tüm kredi türlerinden ayrılmaktadır.
2.6.2.1. Mikro Destek Kredisi
Mikro Destek Kredisi, üye olan herkesin kullanabileceği bir mikrokredi
ürünüdür. Ancak üyeler, yalnızca grup esaslı borç verme yöntemine göre Mikro Destek
Kredisi kullanabilmektedirler. Dolayısıyla Mikro Destek Kredisi kullanmak isteyen
üyelerin, öncelikle bir dayanışma grubuna dahil olması gerekmektedir. Buna göre,
dayanışma grubuna dahil olan üyeler, Mikro Destek Kredisi almak için, oluşturdukları
grubun diğer üyeleriyle birlikte, bulundukları bölgedeki en yakın şubeye başvuruda
bulunabilmektedirler. Söz konusu kredi başvurularının sonuçlandırılması ise, şubeler
tarafından yapılmaktadır. Bu kapsamda, Mikro Destek Kredisi başvurusu onaylanan
üyeler, grup kredi sözleşmesini imzalayarak, söz konusu krediyi kullanmaya
başlayabilmektedirler.
Öte yandan üyeler, Mikro Destek Kredisi başvurusu sırasında, alacakları krediyi
hangi mesleki alanda yatırım yapmak için kullanacaklarını, şube yetkililerine bildirmek
zorundadır. Ancak, yatırım yapılacak faaliyet alanının seçimi konusunda, üyelere
herhangi bir zorlamada bulunulmamaktadır. Buna karşın; grup başkanı, merkez başkanı
ve şube çalışanları, verilen kredilerin faydalı bir şekilde kullanılıp kullanılmadığını
denetlemek için, üyeleri sıkı bir izleme sürecine almaktadırlar.
Bu kapsamda, yukarıda genel kullanım koşulları ortaya konan ve önerilen
modelin temel kredi ürünü olma niteliği taşıyan Mikro Destek Kredisi’nin diğer
özellikleri, maddeler halinde aşağıda belirtilmektedir:
- Teminat Yapısı: Mikro Destek Kredisi kullandırılan üyelerden; hiçbir
şekilde ve hiçbir türden maddi teminat göstermeleri beklenmemektedir. Zira,
Mikro Destek Kredisi’nin grup esaslı borç verme yöntemine göre bir üyeye
kullandırılıyor olmasıyla, kredinin geri ödenmeme riski, aynı gruptaki diğer
üyeler tarafından güvence altına alınmış olmaktadır.
384
- Zorunlu Tasarruflar: Mikro Destek Kredisi kullanımlarında, toplam kredi
tutarının belirli bir oranı (piyasa koşullarına göre, yıllık olarak belirlenir);
zorunlu tasarruf kesintisi adı altında, üyelerin sahip olduğu tasarruf
hesaplarına aktarılmaktadır. Buna göre, söz konusu kesintinin yarısı Üye
Tasarruf Hesaplarına; diğer yarısı ise, Kısıtlı Tasarruf Hesaplarına aktarılır.
Ayrıca, belirli bir tutarın üzerinde Mikro Destek Kredi’si kullanan üyeler, bir
Mikro Emeklilik Hesabı açtırmak zorundadırlar.
- Kredi Miktarı: Mikro Destek Kredisi’ni ilk kez kullanacak olan yeni üyeler
için kredi miktarının ne olacağı, piyasa koşulları göz önünde bulundurularak
belirlenmektedir. Eski üyeler için ise bu miktar, daha önceki kredi
kullanımlarında gösterilen performansa göre artabilmektedir. Böylece,
zaman içinde her üye için ayrı bir “kredi tavan miktarı” oluşmaktadır. Buna
göre, ilk krediden sonraki kredi kullanımları için, üyelerin kredi tavan
miktarlarındaki artış ve azalışlar şu kriterlere göre yapılmaktadır:
o İlk kredi kullanımı süresince geri ödemelerini sorunsuz bir şekilde
gerçekleştiren üyelerin, sonraki kredi kullanımlarında, kredi tavan
miktarı belirli bir oranda arttırılmaktadır.
o Bağlı oldukları merkezdeki diğer grupların, kusursuz bir kredi geri
ödeme performansı göstermeleri; üyelerin kredi tavan miktarlarında
ekstra bir artış sağlamaktadır.
o Kredi geri ödemelerinde aksamaların olması durumunda; üyelerin
kredi tavan miktarları, belli bir oranda düşürülmektedir.
o Üyelerin grup ve merkez toplantılarına katılımlarının düzenli olup
olmaması, kredi tavan miktarlarının belirlenmesinde etkili olmaktadır.
- Vade Yapısı: Mikro Destek Kredilerinin vadesi, 3 aydan 3 yıla kadar
farklılık göstermektedir. Buna göre, Mikro Destek Kredisi kullanacak olan
bir üye için kredi vadesinin ne kadar olacağı; söz konusu üyenin, grup
başkanı ve merkez başkanı ile yapacağı görüşmeler sonrasında
netleşmektedir. Ayrıca, şube müdürünün onay verdiği bazı hallerde, Mikro
Destek Kredilerinin vadesi 3 yıldan daha fazla olabilmektedir.
385
- Faiz Oranı: Mikro Destek Kredisi kullanımlarında uygulanacak olan faiz
oranı, piyasa koşullarına ve vadeye göre belirlenmektedir. Ayrıca,
ödemelerde bir gecikme olduğunda veya kredi vadesi uzatıldığında faiz oranı
değişmemekte; üye aynı oran üzerinden ödemelerini yapmaya devam
etmektedir.
- Geri Ödeme: Mikro Destek Kredilerinin geri ödemeleri, kredinin alındığı ilk
haftadan başlamak üzere, haftalık olarak yapılmaktadır. Buna göre üyeler,
grup ve merkez başkanlarının tavsiyeleri doğrultusunda, kendileri için en
uygun olan geri ödeme planını seçebilmektedirler. Daha sonra, müşterek
hazırlanan bu geri ödeme planları, üyenin hesap cüzdanına işlenmektedir.
Öte yandan, haftalık ödemeler değişiklik gösterebilmektedir. Örneğin, planın
başında ödeme miktarları daha düşük tutulabilir veya her ödeme farklı
miktarlarda yapılabilir.
- Kredinin Kapatılması: Üyeler, 12 ay veya daha uzun olarak kullandıkları bir
Mikro Destek Kredisi’ni, ilk altı aydan sonra (24 hafta) tamamen
kapatabilmektedirler. Bu, bir üyenin, ilk altı ayda ödediği miktarı tekrardan
borç olarak alabileceği anlamına gelmektedir.
2.6.2.2. Esnek Kredi
Esnek Kredi, esas itibariyle, geri ödemesi aksayan ya da hiç yapılamayan Mikro
Destek Kredilerinin yeniden yapılandırılmasıyla ortaya çıkan, destek kredisi niteliğinde
bir mikrokredi ürünüdür. Bu kapsamda, kullandığı Mikro Destek Kredisi’nin geri
ödeme planını, maddi imkansızlıklar nedeniyle aksatan üyelerin kredi borcu; Esnek
Kredi anlaşmasıyla, yeniden yapılandırılmaktadır. Buna göre Esnek Kredi’nin temel
amacı, kullandıkları kredinin vadesi bitene kadar ödeme zorluklarıyla karşılaşmaları
muhtemel olan yoksul üyelere, alternatif sunmaktır. Bu kapsamda, Esnek Kredi’nin
temel unsurları şunlardır:
- Kullanımı: Borçlu konumunda olan bir üye, kullandığı Mikro Destek
Kredisi’nin taksitlerini üst üste 10 hafta süresince ödemez; Mikro Emeklilik
Hesabı’na da 4 ay boyunca katkı payı yatırmaz ise, Esnek Kredi kullanmak
zorundadır. Diğer deyişle, bu durumdaki bir üyenin, Esnek Kredi kullanma
ya da kullanmama konusunda seçim yapma hakkı yoktur.
386
- Vadesi ve Geri Ödeme Planı: Esnek Kredilerin vadesi ve geri ödeme planı,
borçlu üye ve merkez başkanı arasında kararlaştırılmaktadır. Zira söz konusu
kredilerin geri ödeme planı ve haftalık ödeme miktarları ile ilgili standart
ölçüler bulunmamaktadır.
- Kredi Miktarı: Esnek Kredi’nin tamamen kapatılabilmesi, Mikro Destek
Kredisi’nde olduğu gibi, ancak ilk 6 aydan sonra mümkün olabilmektedir.
Buna göre, yeniden yapılandırılmış olan borcunu ilk altı ayda kapatan
üyeler; yine Esnek Kredi üzerinden, ödemiş oldukları tutarın iki katı
oranında borçlanabilmektedirler. Ancak, Esnek Kredi üzerinden yapılan
borçlanmalar, hiçbir zaman, Mikro Destek Kredisi üzerinden yapılan
borçlanmalardan fazla olamaz.
- Kredinin Kapatılması: Esnek Kredi borcunun tamamını ödeyen üyeler,
yeniden Mikro Destek Kredisi kullanabilme olanağı elde etmiş olurlar.
Böyle bir durumda, yeniden Mikro Destek Kredisi kullanmak isteyen
üyelerin kredi tavan miktarları, ilk kredi kullanım düzeyinde veya Esnek
Kredi kullanmadan önceki son düzeyinde belirlenmektedir.
- Zorunlu Tasarruflar: Esnek Kredilerde; toplam kredi tutarının belirli bir
oranı (piyasa koşullarına göre, yıllık olarak belirlenir), zorunlu tasarruf
kesintisi adı altında, üyenin Kısıtlı Tasarruf Hesabı’na aktarılmaktadır.
Ayrıca, Esnek Kredi kullanan bir üyenin, kendi adına açılmış herhangi bir
tasarruf hesabından para çekebilmesi mümkün değildir.
2.6.2.3. Tasarrufa Endeksli Kredi
Tasarrufa Endeksli Kredi, sahip oldukları tasarruf hesaplarının toplam
büyüklüğüne endeksli olarak; üyelere, başlangıç seviyesindeki Mikro Destek Kredisi
tavanından daha yüksek tutarda kredi alma hakkı tanıyan bir mikrokredi ürünüdür. Buna
göre, Tasarrufa Endeksli Kredi kullanan bir üye, toplam tasarruflarının (gönüllü ve
zorunlu) belirli bir katı kadar, ilave borçlanma hakkına sahip olmaktadır. Tasarrufa
Endeksli Kredi’nin temel amacı, üyeleri tasarrufta bulunmaya özendirmektir. Nitekim,
üyelerin tasarrufları arttıkça, kullanabilecekleri Tasarrufa Endeksli Kredi’nin miktarı da
artmaktadır.
387
Öte yandan, Tasarrufa Endeksli Kredi kullanan bir üyenin, altı ay içerisinde, söz
konusu kredinin tamamını kapatması gerekmektedir. Ayrıca, söz konusu kredinin faiz
oranı, Mikro Destek Kredisi ile aynı oranda belirlenmektedir. Öte yandan, Tasarrufa
Endeksli Kredi kullanan üyelerin, sahip oldukları tasarruf hesaplarından para
çekmelerine izin verilmemektedir.
2.6.2.4. Özel Amaçlı Krediler
Önerilen model kapsamında, modelin hedef kitlesi içerisinde önemli bir paya
sahip olan ve yoksulluk sınırı altında yaşam süren işsiz, ev hanımı, emekli ve öğrenci
gibi alt hedef gruplarına yönelik, bazı özel amaçlı mikrokredi ürünleri geliştirilmiştir.
Model kapsamında geliştirilen söz konusu özel amaçlı kredi ürünlerinin ortak
özellikleri, grup esaslı borç verme yöntemine göre üyelere kullandırılmaları ve belirtilen
alt hedef gruplarının genel yapılarına uygun şartlar içermeleridir. Buna göre, söz konusu
alt hedef grupları kapsamında bulunan ve özel amaçlı kredi ürünlerinden birini
kullanmak isteyen bireylerin; kendileri ile aynı alt hedef grubunda yer alan diğer
bireylerden kurulu bir dayanışma grubu oluşturmaları gerekmektedir.
Öte yandan, özel amaçlı krediler, daha düşük faiz oranına sahip olmaları ve
kredi tanımlarındaki özel amaçlarla üyelere kullandırılmaları dışında; diğer kullanım
koşulları bakımından, Mikro Destek Kredisi ile benzer özelliklere sahiptir. Buna göre
özel amaçlı krediler, Mücadeleci Üye Kredisi, Emeklilik Kredisi ve İşsizlik
Kredisi’nden oluşmaktadır.
2.6.2.4.1. Mücadeleci Üye Kredisi
Mücadeleci Üye Kredisi, açlık sınırı altında yaşam sürdüren bireylere yönelik
olarak tasarlanmış, özel amaçlı bir mikrokredi ürünüdür. Buna göre Mücadeleci Üye
Kredisi, Türkiye İstatistik Kurumu tarafından, gıda harcamaları baz alınarak belirlenen
açlık sınırının altında yaşam süren üyelere sağlanmaktadır. Grup esaslı borç verme
yöntemine göre kullandırılan Mücadeleci Üye Kredisi’nin temel amacı ise, açlık sınırı
altında yaşayan üyeleri gelir getirici faaliyetlerde bulunmaya yönlendirmektir. Böylece,
söz konusu üyeler, kullandıkları Mücadeleci Üye Kredisi sayesinde kendilerine
başlangıç sermayesi sağlayarak, gelir getirici faaliyetlerde bulunabilme imkanı elde
388
etmektedirler. Öte yandan, Mücadeleci Üye Kredisi’nin faiz oranı, Mikro Destek
Kredisi faiz oranının altında olmak kaydıyla, piyasa koşullarına göre belirlenmektedir.
2.6.2.4.2. İşsizlik Kredisi
İşsizlik Kredisi, önerilen modelin alt hedef grupları içerisinde önemli bir payı
olan yoksul işsizlere yönelik olarak tasarlanmış, özel amaçlı bir mikrokredi ürünüdür.
Buna göre, söz konusu kredinin amacı, sahip oldukları bilgi birikimini ve becerilerini
üretime dönüştüremeyen işsizlere mikrofinansman imkanı sağlayarak; onları gelir
getirici faaliyetlerde bulunmaya yönlendirmektir. Öte yandan İşsizlik Kredisi, grup
esaslı borç verme yöntemine göre kullandırılmaktadır. Söz konusu kredinin faiz oranı
ise, Mikro Destek Kredisi faiz oranının altında olmak kaydıyla, piyasa koşullarına göre
belirlenmektedir.
2.6.2.4.3. Emeklilik Kredisi
Emeklilik Kredisi, çalışabilir durumda oldukları halde, ekonomik olarak aktif
olmayan ve yoksulluk sınırının altında yaşam süren emeklileri, üretimde bulunmaya
yönlendirmek amacıyla tasarlanmış bir mikrokredi ürünüdür. Zira önerilen modelin ana
hedef kitlesi içerisinde, sözü edilen özellikleri taşıyan emeklilerin oranı oldukça
fazladır. Buna göre Emeklilik Kredisi, belirtilen özellikleri taşıyan emekli bireylerin
gelir getirici faaliyetlerde bulunmalarına imkan tanımaktadır. Öte yandan, grup esaslı
borç verme yöntemine göre kullandırılan Emeklilik Kredisi’nin faiz oranı, Mikro
Destek Kredisi faiz oranının altında olmak kaydıyla, piyasa koşullarına göre
belirlenmektedir.
2.6.2.4.3. Ev Hanımı Kredisi
Ev Hanımı Kredisi, çalışabilir durumda olduğu halde, ekonomik olarak aktif
olmayan ve yoksulluk sınırının altında yaşam süren kadınlara yönelik olarak tasarlanmış
bir mikrokredi ürünüdür. Zira, önerilen modelin ana hedef kitlesi içerisinde, sözü edilen
özellikleri taşıyan kadınların oranı oldukça fazladır. Buna göre, Ev Hanımı Kredisi’nin
önerilen modele dahil edilmesinin temel amacı, sosyoekonomik nedenlerle çalışma
hayatında yer bulamayan kadınların, üretime yönelik gelir getirici faaliyetlerde
bulunabilmelerini sağlamaktır. Öte yandan, grup esaslı borç verme yöntemine göre
389
kullandırılan Ev Hanımı Kredisi’nin faiz oranı, Mikro Destek Kredisi faiz oranının
altında olmak kaydıyla, piyasa koşullarına göre belirlenmektedir.
2.6.2.5. Mikro Yatırım Kredisi
Mikro Yatırım Kredisi, işletme ya da yatırım giderlerini karşılamak için
finansman ihtiyacı duyan mikro işletme sahiplerine ve mikro işletme kurmak isteyen
girişimcilere yönelik olarak tasarlanmış bir mikrokredi ürünüdür. Bu kapsamda Mikro
Yatırım Kredisi, mal ve hizmet üretimine, serbest meslek ya da ticari faaliyete yönelik
mikro ölçekli işletme kurmak isteyen, ancak yeterli sermayesi bulunmayan girişimciler
ile halihazırda bir mikro ölçekli işletme sahibi olan girişimcilerin; kısa vadeli işletme
giderleri ile yatırım giderlerinin finanse edilmesi amacını taşımaktadır. Buna göre,
çiftçi, tüccar, sanayici, esnaf veya sanatkarlar, Mikro Yatırım Kredisi kullanarak, iş yeri
edinme; makine-teçhizat alımı, bakımı ve onarımı; yenileme alımları ve hammadde
temini gibi ihtiyaçları için finansman sağlayabilmektedirler.
Öte yandan Mikro Yatırım Kredisi, önerilen model kapsamında geliştirilen diğer
kredi ürünlerinden farklı olarak, bireysel borç verme yöntemine göre
kullandırılmaktadır. Dolayısıyla, söz konusu krediyi kullanmak isteyen girişimcilerin,
bulundukları bölgeye en yakın şubeye giderek, bireysel olarak başvuruda bulunmaları
(herhangi bir dayanışma grubuna dahil olmadan) gerekmektedir. Ayrıca, Mikro Yatırım
Kredisi başvurusu yapan girişimcilerden, krediyi hangi amaçla kullanacaklarını
belirtmeleri, varsa finansal tablolarını ibra etmeleri ve teminat göstermeleri talep
edilmektedir. Zira, Mikro Yatırım Kredisi başvuruları, girişimcinin geri ödeme gücü,
krediyi kullanma amacının uygunluğu, göstereceği teminatların yeterliliği gibi kriterler
göz önünde bulundurularak değerlendirilmektedir. Buna göre, söz konusu
değerlendirme sonucu kredi başvurusu onaylanan girişimciler, üyelik sözleşmesi ile
bireysel kredi sözleşmesini imzalamalarının ardından, Mikro Yatırım Kredisi’ni
kullanabilmektedirler. Öte yandan, Mikro Yatırım Kredisi kullanmaya hak kazanan her
girişimci adına, diğer kredi ürünlerinde olduğu gibi, zorunlu tasarruf hesapları
açılmaktadır.
390
Bu kapsamda, girişimcilere kullandırılan Mikro Yatırım Kredisi’nin; teminat
yapısı, vadesi, geri ödeme planı ve faiz oranı gibi diğer kullanım koşulları, aşağıda yer
almaktadır:
- Teminat Yapısı: Mikro Yatırım Kredisi kullanmak isteyen girişimcilerden;
şahıs kefaleti, gayrimenkul ipoteği ve taşıt rehni gibi teminatlardan biri veya
birkaçı talep edilebilmektedir. Girişimcilerin hangi oranda teminat
gösterecekleri, risk durumlarına, kredinin vadesine ve piyasa koşullarına
göre belirlenir. Öte yandan girişimciler, Mikro Yatırım Kredisi başvurusu
sırasında; varsa, finansal tablolarını ve vergi levhalarını da göstermek
zorundadırlar.
- Zorunlu Tasarruflar: Mikro Yatırım Kredisi kullanımlarında, toplam kredi
tutarının belirli bir oranı (piyasa koşullarına göre, yıllık olarak belirlenir);
zorunlu tasarruf kesintisi adı altında, girişimcinin sahip olduğu tasarruf
hesaplarına aktarılmaktadır. Buna göre, söz konusu kesintinin yarısı Üye
Tasarruf Hesaplarına; diğer yarısı ise, Kısıtlı Tasarruf Hesaplarına aktarılır.
Ayrıca, Mikro Yatırım Kredisi kullanan her girişimci, Mikro Emeklilik
Hesabı da açtırmak zorundadır.
- Kredi Miktarı: Mikro Yatırım Kredisi’nin ne miktarda kullandırılacağı,
piyasa koşullarına ve krediyi kullanacak olan girişimcinin finansman
ihtiyacına göre belirlenmektedir.
- Vade Yapısı: Mikro Yatırım Kredisi’nin vadesi, 1 yıldan 10 yıla kadar
farklılık göstermektedir. Buna göre, Mikro Yatırım Kredisi kullanacak olan
bir girişimci için kredi vadesinin ne kadar olacağı, söz konusu girişimcinin
vade ufkuna ve piyasa koşullarına göre belirlenmektedir.
- Faiz Oranı: Mikro Yatırım Kredisi kullanımlarında uygulanacak olan faiz
oranı, piyasa koşullarına ve kredinin vadesine göre belirlenmektedir. Ayrıca,
ödemelerde bir gecikme olduğunda uygulanacak olan faiz oranı, kredi
sözleşmesinde belirtilmektedir.
- Geri Ödeme: Mikro Yatırım Kredisi’nin geri ödemeleri, kredinin alındığı ilk
haftadan başlamak üzere, haftalık olarak ve sabit ödemeler halinde
yapılmaktadır.
391
- Kredinin Kapatılması: Girişimciler, herhangi bir zamanda kredinin bir
bölümünü veya tümünü kapatabilmektedirler. Kredinin erken kapatılması
durumunda, girişimcinin toplam kredi borcu, piyasa koşullarına göre
belirlenen bir ıskonto oranı üzerinden, yeniden hesaplanmaktadır.
2.7. Önerilen Mikrofinansman Modelinin Fon Kaynakları
Önerilen mikrofinansman modelinin fon kaynakları, özellikle, üyelerden ve üye
olmayanlardan toplanan mevduatlar; tasarruf hesaplarına aktarılan zorunlu tasarruf
kesintileri; finansal kurumlardan sağlanan krediler; çeşitli kişi ve kuruluşlardan toplanan
bağışlar ile dağıtılmayan karlardan oluşmaktadır.
Bu kapsamda, modelin fon kaynakları içerisinde, üyelerden ve üye
olmayanlardan toplanan mevduatlar ile üyelerin kullandıkları krediler üzerinden yapılan
zorunlu tasarruf kesintileri önemli bir yer tutmaktadır. Zira bu iki fon kaynağı, modelin
kaynak yapısını, bağışlara veya ticari banka kredileri gibi yabancı kaynaklara bağlı
olmaktan kurtarmaktadır. Özellikle üyelerden ve üye olmayanlardan toplanan
mevduatlar; bir yandan önerilen modelin finansal yapısını güçlendirirken; diğer yandan
söz konusu modelin bir ticari banka görünümüne bürünmesini sağlamaktadır. Diğer
taraftan, üyelerin kullandıkları kredilerin toplam tutarları üzerinden belirli bir oranda
yapılan kesintilerin, zorunlu tasarruf uygulaması adı altında, kredinin tamamı ödenene
kadar üyenin tasarruf hesaplarında tutulması da önerilen model için uzun vadeli fon
kaynağı oluşturmaktadır.
Önerilen model için, mevduatlar veya zorunlu tasarruflar kadar önemli olan bir
diğer fon kaynağı ise, dağıtılmayan kârlardır. Ancak dağıtılmayan kârlar, diğer fon
kaynaklarından farklı olarak, özkaynak niteliği taşımaktadır. Buna göre, modelin
mikrofinansman faaliyetleri sonucu elde edilen karlar, hissedarlara dağıtılmayarak,
özsermayeye dahil olmaktadır. Bu kapsamda, önerilen modelin kârlılık hedefi olmadığı;
bir başka deyişle sadece kendi varlığını sürdürmeye yetecek kadar kârlı olmayı
hedeflediği göz önünde bulundurulduğunda; dağıtılmayan kârların söz konusu model
için ne kadar önemli bir kaynak olduğu ortaya çıkmaktadır.
392
Bununla birlikte, yurtiçi ya da yurtdışındaki çeşitli kişi ve kuruluşlardan
sağlanan bağış ve yardımlar, özellikle modelin uygulanmaya başlandığı dönemde,
başlangıç maliyetlerinin karşılanması ve kredi taleplerine karşılık verilebilmesi
bakımından büyük önem arz etmektedir. Ayrıca, bağış ve yardımlardan oluşan söz
konusu fonların, piyasada sunulan diğer fonların maliyetlerine göre daha ucuz olması,
bu önemi arttırmaktadır. Buna göre, yurt içinde veya yurt dışında yerleşik gerçek veya
tüzel kişilerden sağlanan, bağış niteliğindeki kaynaklar; modelin özkaynakları
içerisinde, ana sermaye unsuru olarak değerlendirilir.
Modelin fon kaynaklarının bir diğeri ise, ticari bankalar ve kalkınma bankaları
başta olmak üzere, finansal kurumlardan yapılan borçlanmalardır. Ancak söz konusu
kurumlardan yapılan borçlanmalar, diğer fon kaynaklarına göre daha yüksek maliyet
taşıdıkları için, modelin kaynak yapısı içerisinde daha az yer tutarlar.
393
SONUÇ
Üretim sürecinde kullanılan girişim, emek, sermaye ve doğal kaynak gibi
faktörlerin coğrafi dağılımının, nitelik ve nicelik bakımından farklılık göstermesi;
dünyadaki mevcut sosyo-ekonomik düzenin temel belirleyicisi olmuştur. Zira, mal ve
hizmet üretiminin ülkeden ülkeye değişkenlik göstermesine ve elde edilen toplam dünya
gelirinin ülkeler arasında dengesiz dağılmasına neden olan söz konusu farklılık;
dünyanın, yoksullar ile zenginler, düşük gelirliler ile yüksek gelirliler ya da gelişmişler
ile az gelişmişlerden oluşan, iki kutuplu bir sosyoekonomik görünüme bürünmesine yol
açmıştır.
Bununla birlikte, söz konusu kutuplaşmanın giderek belirgin bir hal alması;
başka bir deyişle, ülkelerin gelişmişlik farklılıklarına bağlı olarak, gelir dağılımı
dengesizliğinin giderek kabul edilemez seviyeye ulaşması; özellikle az gelişmiş ülkeler
için, kalkınmayı kaçınılmaz kılmıştır. Çünkü, az gelişmiş ülkeler ile gelişmiş olan
ülkeler arasındaki gelir eşitsizliğinin giderek büyümesi sonucu ortaya çıkan kutuplaşma;
yoksulluk, açlık, terör ve çevre kirliği gibi küresel sorunları beraberinde getirmiş ve bu
sorunlar, kalkınmayı tüm ülkeler için sürdürülebilir olmaktan uzaklaştırmıştır. Bu
sebepledir ki, uluslararası kamuoyu, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra, özellikle az
gelişmiş ülkelerin kalkınmalarını sağlamak için benzersiz bir çaba içine girmiştir.
Ancak, söz konusu ülkelerin içinde bulundukları coğrafi, ekonomik, politik, sosyal ve
kültürel koşulların farklı olması; bu ülkelerde kalkınmanın nasıl gerçekleştirileceği
konusunda belirsizlik yaratmıştır. Zira, sözü edilen farklılıklar, az gelişmiş veya
gelişmekte olan ülkelerin kalkınabilmelerinin önünde engel oluşturan bazı yapısal
sorunları ortaya çıkarmıştır. Yaygın ve kronik yoksulluk; eksik istihdam ve işsizlik;
gelir dağılımındaki eşitsizliğin büyümesi; düşük düzeyde tarımsal üretim; kırsal ve
kentsel yaşam standartları arasındaki dengesizliğin fazlalığı ve giderek artması; tehlikeli
boyutlara varan çevre kirliliği; yetersiz ve çağdışı eğitim ve sağlık sistemi; ödemeler
dengesi açığının olması ve dış borç problemleri; yabancı teknoloji, kurum ve değer
yargılarına yönelik bağımlılığın artması, az gelişmiş ülkelerdeki bu yapısal sorunların
en dikkat çekici olanlarıdır.
394
Az gelişmiş ülkelerin kalkınmalarını engelleyen söz konusu sorunların odağında
ise, kalkınmanın finansmanı için gerekli sermaye birikiminin sağlanamaması yer
almaktadır. Bir diğer deyişle, az gelişmiş ülkeler için kalkınmanın
gerçekleştirilebilmesini, gerekli sermaye birikiminin sağlanabilmesi ile ilişkilendirmek
mümkündür. Fakat söz konusu ilişkilendirme, kalkınmanın gerçekleştirilebilmesi için
gerekli tek unsurun sermaye birikimi olduğu şeklinde algılanmamalıdır. Elbette ki,
sermaye birikiminin yanında; teknolojik gelişme, girişimcilik ruhuna sahip yeterli
sayıda vasıflı girişimcinin varlığı, beşeri sermayenin niteliği, doğal kaynakların
zenginliği gibi unsurlar da kalkınmanın gerçekleştirilebilmesinde etkili olmaktadır.
Ancak, tüm bu unsurların kalkınmayı pozitif yönde etkilemesi, netice itibariyle sermaye
birikimine dayandığından; sermaye birikimini, kalkınmanın vazgeçilmez unsuru olarak
kabul etmek mümkündür.
Bu noktada, az gelişmiş ülkelerin kalkınma çabalarını gerçek kılacak sermaye
birikiminin hangi kaynaklardan sağlanacağı ve bu kaynaklara nasıl ulaşılabileceği
türünden sorulara cevap aranmaktadır. Buna göre, söz konusu ülkelerin kullanabileceği
en önemli sermaye kaynakları, tasarruf ve borçlanmadır. Ancak söz konusu ülkelerde
yoksulluk oranının yüksek olması veya gelir düzeyinin düşük olması; bu ülkelerin
tasarruf ve borçlanma olanaklarını kısırlaştırmaktadır. Zira, azgelişmiş ülkelerde halkın
büyük bir çoğunluğunun gelir düzeyi oldukça düşüktür ve düşük düzeyli bu gelirin
büyükçe bir kısmı, tüketim harcamalarında kullanılmaktadır. Yani az gelişmiş
ülkelerde, tüketim eğilimi çok yüksek; tasarruf eğilimi ise, çok düşüktür. Çünkü söz
konusu ülkelerde, tüketim eğiliminin yüksek olmasına rağmen, gelir düzeyinin düşük
olması; tüketim miktarının göreceli olarak düşük düzeyde kalmasına neden olmakta ve
bu da tüketimin kısılarak tasarrufun arttırılması şansını azaltmaktadır. Sonuçta, az
gelişmiş ülkelerde, tasarrufların kalkınmayı sağlayacak yatırımlara yönlendirilmesi
mümkün olamamaktadır. Bu nedenle, tasarruf yoluyla gerekli sermaye birikimini
sağlayamayan az gelişmiş ülkeler, kalkınma yönelik yatırımlarını, genellikle borçlanma
yoluyla finanse etmek zorunda kalmışlardır. Buna göre, söz konusu ülkelerde bulunan
ekonomik birimler, kalkınmaya yönelik yatırımlarını finanse etmek amacıyla, yurtiçinde
ve yurtdışındaki finansal piyasalardan borçlanabilme çabası içine girmektedirler. Bu
durum, özellikle sermaye piyasalarının gelişmemiş olduğu ve ticari bankacılık
395
sisteminin, girişimcilere, yatırımın gerektirdiği ölçüde destek sağlama konusunda
yetersiz kaldığı az gelişmiş ülkelerde, kalkınmaya yönelik yatırımlara orta ve uzun
vadeli kaynak sağlayan finansal kurum ve mekanizmalara duyulan ihtiyacı arttırmıştır.
Nitekim, 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren, kalkınmayı finanse etme
konusunda uzmanlaşan finansal kurumlar kurulmuş ve bu tür kurumların sayısında
İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra hızlı bir artış gözlemlenmiştir. Kalkınma finans
kurumları olarak adlandırılan ve kalkınmanın itici gücü olan sektörleri desteklemek için
gerekli uygun koşullu (düşük faizli, uzun vadeli) fonları sağlamak, bu sektörlerde
faaliyet gösteren işletmelere yönelik her türlü bilgi eksikliğini gidererek verimliliği
artırmak, böylelikle kalkınmayı hızlandırmak gibi amaçlarla kurulan bu kurumlar,
ulusal, bölgesel veya küresel nitelikte olmalarına; faaliyet alanlarının kalkınmışlık
düzeyine; finansman sistemine ve benimsedikleri kalkınma modeline göre
çeşitlenmektedir. Bu kapsamda, az gelişmiş ülkelerin kalkınma çabalarını destekleme ve
ülkelerarasındaki kalkınma düzeyi farklılıklarını azaltma gibi misyonlar yüklenen
küresel ve bölgesel örgütlenmelerin yanı sıra; birçok ülkede, kalkınmanın finansmanına
yönelik, ulusal nitelikli finansal kurumlar da bulunmaktadır. Ülkelerin ulusal finans
piyasalarında faaliyet sürdüren bu kurumlar, sadece kalkınma finans kurumlarından
oluşmamaktadır. Zira, ülkelerin para ve sermaye piyasalarında bulunan ulusal nitelikteki
bazı finansal kurumlar, temel faaliyet konuları kalkınmanın finansmanı olmadığı halde,
zaman zaman kalkınmayı destekleyen hizmetler ve ürünler sunarak, dolaylı yoldan da
olsa bir kalkınma finans kurumu gibi hareket edebilmektedirler.
Bununla birlikte, kalkınmanın finansmana yönelik hizmetleri bakımından diğer
finansal kurumlara göre üstün durumda olan kalkınma bankaları, kalkınma ajansları,
ticari bankalar ve kooperatifler gibi kurumlar, çeşitli kaynaklardan sağladıkları fonları,
ekonominin ihtiyaçlarına uygun bir şekilde, genel olarak teminata dayalı geleneksel
kredilendirme yöntemleri ile kullandırmaktadırlar. Bu nedenle, gelir seviyelerinin düşük
olması sebebiyle teminat olarak gösterebileceği maddi varlığa sahip olmayan ekonomik
birimler, çoğu zaman geleneksel yapıdaki bu finansal kurumlardan borçlanamamakta ve
kendileri için hayati öneme sahip olan kredi ürünlerine erişememektedirler.
396
Özetle, az gelişmiş ülkelerde, gelir seviyelerinin düşük olması nedeniyle, ticari
bankalar gibi geleneksel yapıdaki formal borç sağlayıcıların, borca karşılık talep
ettikleri kefil, gayrimenkul ipoteği, taşıt rehni vb. gibi teminatlara sahip olmayan
yoksul kesimin, borçlanma olanakları da son derece sınırlı olmaktadır. Bu ülkelerde, dar
gelirlilerin ya da yoksulların, borçlanmak için başvurdukları adresler, tefeci, akraba ve
arkadaş gibi informal borç sağlayıcılar olmaktadır. Dolayısıyla, formal borç sağlayıcılar
aracılığıyla, tasarruf ve borçlanma imkanı bulamayan yoksul ya da düşük gelirli
bireyler, yeteri kadar sermaye birikimi sağlayamadıkları için, kendilerini yoksulluk kısır
döngüsünden kurtararak, yaşam standartlarını iyileştirecek girişimlerde de
bulunamamaktadırlar.
Makro açıdan bakıldığında ise, sözü edilen ihtiyaç sahiplerinin, girişimlerini
destekleyecek krediye ya da sermayeye ulaşamamaları; ülkedeki mal ve hizmet üretimi
potansiyelinin ortaya çıkmasına engel olacağından, ekonomik büyümeyi ve kalkınmayı
olumsuz etkilemektedir. Oysa, yoksul kesime sağlanacak kredi imkanları, bu kesimi
temsil edenler için, kendilerini içinde bulundukları kısır döngüden kurtarabilecek ve
sahip oldukları maddi zenginlikleri arttırabilecek fırsatlar yaratabilmektedir. Örneğin,
şehirde yaşayan yoksul bir seyyar satıcı için krediye erişim; daha büyük bir mal stoku
oluşturma ve talep edilen malları eksiksiz olarak müşterilere sunma olanağı
sağlayabilmektedir. Böylece şehirdeki yoksul satıcı, küçük bir sokak işportacısı
olmaktan kurtulup, yerleşik bir satıcı haline gelebilecektir. Yine, kırsal kesimdeki
yoksul köylü için krediye erişim; üretkenliğini önemli ölçüde artırmasına imkân
verebilecek araç gereç, yük hayvanı ve küçük sermaye malları alma, ürünlerini
çeşitlendirme, bazı pazarlara yönelik ürünlerin üretimi yoluyla ticari çiftçiliğe geçiş ve
nihayet marjinal köylülükten yerleşik ticari çiftçiliğe geçiş şansı anlamına
gelebilmektedir.
Diğer taraftan, bugünün gelişmekte olan dünyasında, birçok ülke, yoksul
kesimin yaşam standartları yükseltilmedikçe, hiçbir ülkede anlamlı bir kalkınmanın
sağlanamayacağı gerçeğini açık bir şekilde kabul etmiştir. Bu düşünce, dünya
kamuoyunda, giderek ön plana çıkmaktadır; çünkü sadece büyüme yönlü olarak
uygulanan kalkınma politikaları, insanların yaşam standartlarını iyileştirme konusunda
397
önemli ölçüde başarısız olmuşlardır. Birçok ülkede, doğrudan sanayileşmeye yönelen ve
kırsal ekonomiye çok az önem veren bir büyüme stratejisinin benimsenmesi, kırsal
yoksulluğun marjinalliği ve bürokrasinin genişlemesiyle sonuçlanmıştır. Öte yandan,
birçok gelişmekte olan ülkede, bölgeler ve sosyal sınıflar arasında derin farklılıklar
ortaya çıkmıştır. Bu ülkelerde GSMH’lerin artması, yoksulluk, gelir dağılımı eşitsizliği
ve işsizliği de beraberinde getirmiştir. Bu nedenle, uluslararası kalkınma ajansları ve
ulusal idareler, 1970’lerin başından beri, yeni bir politik çerçeve benimsemeye
başlamışlardır. Daha doğrusu, farkına varılan gerçekler, birçok ülkeyi, kırsal
yoksulluğun kötü yaşam standartlarının iyileştirilmesini sağlayabilecek bir kırsal
kalkınma için yeni yaklaşımlar, stratejiler ve politikalar belirlemeleri konusunda
harekete geçirmiştir.
Söz konusu süreç, yoksul ya da düşük gelirli bireylere, üretime dönük
faaliyetlerde bulunmaları veya çok küçük ölçekteki işletmelerini büyütmelerine
yardımcı olmak amacıyla, çok küçük meblağlarda borçlanma olanağı sağlayan yeni bir
finansman yöntemini de ortaya çıkarmıştır. Mikrofinansman olarak adlandırılan bu
yöntem, mevcut geleneksel borç sağlayıcıların hizmet sunamadıkları veya eksik hizmet
sundukları düşük gelirli kişi ve gruplara; tasarruf, kredi, sigorta ve ödeme gibi finansal
aracılık hizmetleri ile grup oluşturma, güven hissi oluşturma, finansal alanda eğitim
verme gibi sosyal aracılık hizmetleri sağlamakta ve bu suretle, uygulandığı ülkelerde
kalkınmayı ve ekonomik büyümeyi desteklemektedir. Özetle mikrofinansman, yoksul
kesimin, gelir getirici faaliyetlerde bulunmalarına veya sahip oldukları mikro ölçekli
işletmeleri büyütmelerine yardımcı olmak amacıyla, onlara, çok küçük tutarlarda kredi
(mikrokredi) sağlanması anlamı taşımaktadır.
Mikrofinansman sistemi, birçok açıdan klasik finansal sistemden farklı
işlemektedir. Bu farklılığın başında ise kredi verme esasları gelmektedir. Buna göre,
klasik finansal sistem içerisinde yer alan kurumlar için, kredi alabilmenin temel
şartlarını, tapu, teminat ve kefalet gibi maddi güvenceler oluştururken; mikrofinansman
sisteminde söz konusu belgeler istenmez. Zira mikrofinansman sisteminde kişiye
güven esastır. Ayrıca, klasik finansal aracılık faaliyetlerinde, kredi talep edenlerin sahip
oldukları teminat miktarı arttıkça, elde edecekleri kredi miktarı da o ölçüde artar. Oysa
398
mikrofinansman sisteminde, bireyler ne kadar az teminata sahipse kredi almadaki
şansları ve öncelikleri o ölçüde artar. Bu farklılığın başlıca nedeni, hedeflenen müşteri
kitlesidir. Buna göre, geleneksel finansal aracılık faaliyetlerinde ulaşılmak istenen
müşteri kitlesi, yoksulluk sınırının üzerindeki kesimdir ve bu kesimdekiler, genellikle
belirli bir sermayeye sahiptir. Ancak, mikrofinansman sisteminde ulaşılmak istenen
müşteri kitlesi yoksulluk sınırının altındaki kesimde yer almaktadır. Dolayısıyla
mikrofinansman, yoksulların, kendilerine ait maddi varlıklara sahip olabilmeleri, mikro
ölçekli işletmelerini geliştirebilmeleri, kazanç potansiyellerini arttırmaları, tüketim
olanaklarını iyileştirmeleri ve riskleri daha iyi yönetebilmelerine imkan tanıması
bakımından kritik bir öneme sahiptir.
Mikrofinansman sistemi, uygulama alanı bulduğu tüm ülkelerde, mikrokredi
başta olmak üzere, çeşitli tasarruf ve sigorta ürünleri veya diğer finansal hizmetler
sunan mikrofinansman kurum ve kuruluşlarınca yürütülmektedir. Bu kurum ve
kuruluşlar, kendilerine özgü kurumsal ve yönetsel yapıları kapsamında, mikrofinansman
hizmetlerinin sunumu konusunda uzmanlaşmışlardır. Ayrıca sistemi düzenleyen ve
denetleyen üst yapı kurumları ve kaynak sağlayıcılar da sistemin önemli bir parçası
olarak faaliyet göstermektedirler.
Ancak günümüzde, mikrofinansman sisteminin başarılı bir şekilde uygulandığı
ülke sayısı oldukça azdır. Zira, sistemin uygulandığı birçok ülkede, mikrofinansman
hizmetleri, çok nadiren kayıt içindeki mali sektör aracılığıyla sağlanmaktadır. Çünkü
söz konusu hizmetler, çoğunlukla, yoksullara çok yüksek maliyetle fon kullandıran
tefecilerce veya arkadaş, akraba v.b. informal mikrofinansman sunucuları tarafından
sağlanmaktadır. Öte yandan, bu piyasalardaki ticari bankalar, genellikle küçük
meblağlardaki kredi ve tasarruf hizmetlerini kârsız saymaktadırlar. Bu konuda genel
kanı, yerel düzeyde küçük ölçekli mali hizmetleri sübvansiyonsuz biçimde sunmanın
maliyetinin çok yüksek olmasından dolayı, bu hizmetlerin, yarı formal ya da informal
finansal piyasalardan karşılanmasına müsamaha gösterilmesi gerektiği yönündedir. Bu
nedenle, mikrofinansmanın yeni geliştiği birçok ülkede, sivil toplum kuruluşları ve
diğer banka-dışı mali kurumlar düşük gelirli kredi kullanıcılarına uygun biçimde kredi
399
verme uygulamalarında öncülük etmişlerdir. Fakat bazı istisnalar dışında, bu tür
kurumlar çok küçük ölçekle çalışmaktadırlar.
Bununla birlikte, özellikle 1980’li yıllardan itibaren, az gelişmiş ülkelerdeki
yoksul ya da düşük gelirli kesimin finansman ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla
faaliyet gösteren, devlet sübvansiyonuna ve bağışlara dayalı kurumların başarısızlığı;
sadece mikrofinansman alanında hizmet veren, mali sürdürülebilirliğe sahip ve formal
veya yarı formal yapıdaki mikrofinansman kurumlarının ortaya çıkmasına neden
olmuştur. Buna göre, Bangladeş, Endonezya, Brezilya gibi ülkeler başta olmak üzere,
birçok az gelişmiş ülkede, özellikle küçük kadın gruplarını hedef alan bazı
mikrofinansman uygulamaları, son 30 yıldır, başlangıç yıllarına oranla daha
güçlendirilmiş kurumsal yapılar altında yürütülmeye başlanmıştır. Kadınlar başta olmak
üzere, yoksulların mikro ölçekli işlere yatırım yapmalarını sağlamak üzere kredi veren
bu kurumlar, çoğunlukla bir üretim aracına dayalı mikrogirişimi desteklemişlerdir.
Bununla birlikte, mikrofinansman sisteminin genel kabul görmesi bakımından
milat olarak kabul edilen asıl gelişme; 1974 yılında, Bangladeş’te yaşanmıştır. Buna
göre, Bangladeş’teki Chittagong Üniversitesi’nde ekonomi profesörü olan Muhammad
Yunus tarafından geliştirilen, mikrofinansman ile ilgili bir eylem ve araştırma projesi,
kısa zamanda büyük başarı sağlamış ve önce bir sivil toplum hareketine, ardından da
Bangladeş hükümetinin desteğiyle, Grameen Bank adında formal bir mikrofinansman
kurumuna dönüştürülmüştür. Kâr amacı gütmeyen, mevduat toplama yetkisine ve
kendine özgü bir yönetim ve organizasyon yapısına sahip olan Grameen Bank,
kaynakların israf edilmesi riski minimize edilerek, yoksullara da kredi verilebileceğinin
gerçek bir ispatı olmuştur. Esasında Banka, kurumsal yapı bakımından, gelir getirici
faaliyetlerde bulunmaları teşvik etmek amacıyla, kırsal kesimde yaşayan yoksul
kadınlara mikrofinansman hizmetleri sağlayan; üyelik esasıyla çalışan ve bankacılık
lisansına sahip bir STK’dır. Bu nedenle Grameen Bank, bir STK bankası olarak
nitelendirilmektedir.
Öte yandan Grameen Bank, kırsal kesimde yaşayan yoksulların, teminat
vermeden erişebilecekleri çok küçük kredilerle bile üretken olabileceklerine ve bu kredi
borçlarını zamanında ödeyebileceklerine olan inançtan hareketle doğmuştur. Zira
400
Grameen Bank kredileri, alışılagelmiş banka kredilerinden farklı olarak, toprak
ya da taşınmaz mallar gibi fiziksel teminatlarla değil; zorunlu tasarruflarla güvence
altına alınmaktadır. Bu çerçevede, Grameen Bank’ın kurulmasını sağlayan en önemli
etkenin, kırsal kesimdeki yoksulların, geleneksel banka kredilerine ulaşamamaları
olduğunu söylemek mümkündür. Grameen Bank’ın anlayışına göre, uygun desteğin
sağlanması durumunda, kırsal kesimdeki yoksullar, tarımsal ürünlerinin üretilmesi,
işlenmesi, depolanması, pazarlanması ve hayvancılık gibi gelir getiren faaliyetlerde,
üretken olarak istihdam edilebilirler. Nitekim Banka, yoksulların ihtiyaç duydukları
krediye ulaşabilecekleri toplumsal ve mali koşulları sağlamayı kendine görev
edinmiştir. Buna göre Banka, işleme ve imalat, tarım ve ormancılık, hayvancılık ve
balıkçılık, hizmetler ve ticaret gibi üretken alanlarda yatırım yapmaları için yoksullara
kredi vermektedir.
Bu kapsamda, Grameen Bank’ın kurulması, alışılageldiği şekilde ticari
bankalardan borç kullanmak için yeterli kriterlere sahip olmayan yoksul girişimcilere,
küçük ölçekli krediler, çeşitli finansal hizmetler ve iş kurma desteği sağlayan
kurumlardan oluşan mikrofinansman adında yeni bir sektörün de ortaya çıkmasına da
önayak olmuştur. Zira, Grameen Bank gibi yoksulluğun azaltılmasını hedef alan
mikrofinansman kurumları, gelişmekte olan ülkelerde, 1980’lerden itibaren hızla
yaygınlaşmış ve yoksulluğun azaltılması üzerindeki etkilerini giderek arttırmışlardır.
Ancak bu yaygınlaşma hiç bir yerde, kısmen mikrofinansman kurumlarının başarısı
sayesinde kendisini kıtlığın sembolünden umudun sembolüne dönüştüren Bangladeş’te
olduğundan daha çarpıcı olmamıştır. Öyle ki, hem Grameen Bank hem de kurucusu
olan Muhammed Yunus, “ekonomik ve toplumsal kalkınmayı en alt kesimden
başlayarak yaratma” çabalarından ötürü, 2006 Nobel Barış Ödülü’nü kazanmıştır.
Böylelikle, mikrofinansmanın ilk uygulamalarının beklenenden daha iyi
sonuçlar vermesi, yoksullukla mücadele veya ticari kar elde etmek isteyen kurum ve
kuruluşların dikkatini çekerek, mikrofinansmanın tüm dünyada yaygınlaşmasını ve
mikrofinansman hizmetlerine olan talebin artmasını sağlamıştır. Özellikle 1997 yılında
gerçekleşen Uluslararası Mikrokredi Zirvesi’nde, 2005 yılına kadar dünyanın en yoksul
100 milyon ailesine ve bilhassa bu ailelerdeki kadınlara, kendi işletmelerini kurmaları
401
ve üretime yönelik diğer faaliyetleri gerçekleştirebilmeleri için kredi sağlayacak global
bir hareket, bir kampanya ya da bir başka deyişle seferberlik başlatılması, bu gelişimi
daha da hızlandırmıştır. Ayrıca, 2005 yılının Birleşmiş Milletler tarafından “mikrokredi
yılı" olarak kabul edilmesi, mikrofinansman sisteminin gelişim sürecine olumlu katkılar
sağlamıştır. Nitekim, 2007 Mikrokredi Zirvesi Kampanyası Raporu, 2006 yılı sonu
itibariyle dünyadaki 3.316 mikrofinansman kurumunun yaklaşık 135 milyon müşteriye
ulaştığını; bu müşterilerin %70’inin en yoksul olarak nitelendirilen kesimden
oluştuğunu ve söz konusu kesimin ilk kez mikrokredi kullandığını ortaya koymaktadır.
Ayrıca, rapora göre, ilk kez kredi kullanan bu kesimin %85.2’i kadın müşterilerden
oluşmaktadır. Yine aynı rapor kapsamında, mikrofinansman kurumlarının bölgelere ya
da kıtalara göre dağılımı incelendiğinde ise; bu kurumların, 970’inin Sahra-altı
Afrika’da, 1.677’sinin Asya ve Pasifik bölgelerinde, 579’unun Latin Amerika ve
Karayip bölgelerinde ve 30’unun ise Orta Doğu ve Kuzey Afrika bölgelerinde
bulunduğu anlaşılmaktadır. Avrupa’da ise, özellikle Doğu ve Orta Avrupa’da uygulama
alanı bulan mikrofinansman, son yıllarda, Romanya, Bulgaristan, Arnavutluk, Moldova
ve Yugoslavya gibi ülkelerde formal mikrofinansman kurumlarının kurulmaya
başlamasıyla önem kazanmıştır.
Türkiye’de ise, mikrofinansman uygulamalarının oldukça kısa bir geçmişi
vardır. Hatta, bu uygulamaların bir kısmı henüz deneme aşamasındadır. Ülkede, sadece
mikrofinansman alanında faaliyet gösteren kurumların sayısı, geleneksel yapıdaki
finansal kurumlar ile kıyaslanamayacak kadar azdır. Ayrıca, doğrudan mikrofinansman
faaliyetlerini düzenleyen bir mevzuat bulunmamaktadır. Buna göre, ticari bankalar,
banka-dışı finansal aracılar, dernekler, vakıflar, kooperatifler, kooperatif birlikleri gibi
kurum ve kuruluşlar, tabi oldukları mevzuatların imkan tanıdığı ölçüde, toplumun düşük
gelirli kesimlerine mikrofinansman hizmeti sunabilmektedir. Ancak, mikrofinansman
uygulamalarının, bu alanda uzman kurumlar tarafından yürütülmesini teminen;
kurulacak olan mikrofinansman kurumlarının çalışma esaslarını düzenleyen bir yasa
teklifi hazırlanmış ve TBMM’ye sunulmuştur. Bankacılık Düzenleme ve Denetleme
Kurumu’nun BDDK danışmanlığında hazırlanan, "Mikro Finansman Kuruluşları
Hakkında Kanun Teklifi" adlı teklif, çeşitli Meclis komisyonlarında görüşülmüş; fakat
henüz kabul edilmemiştir.
402
Öte yandan Türkiye’de, mevcut kurumsal ve hukuki yapı altında yürütülen
mikrofinansman faaliyetlerinin, temelde iki yönde gelişim gösterdiği görülmektedir.
Buna göre, özellikle KEDV, TİSVA, TOG ve SYDTF gibi STK formundaki
mikrofinansman kurumları “yoksullukla mücadele” yönünde; Türkiye Halk Bankası,
T.C. Ziraat Bankası, KOSGEB ve KGF gibi mikrofinansman hizmeti veren kurumlar
ise “mikro, küçük ve orta ölçekli işletmeleri destekleme” yönünde kalkınmanın ve
ekonomik büyümenin sağlanmasına hizmet etmektedirler. Bu kapsamda, yoksullukla
mücadele yönünde faaliyet gösteren mikrofinansman kurumlarının sunduğu hizmetler,
yoksulların gelir getirici faaliyetlerde bulunmaları, mikro işletme sahibi olmaları,
mesleki eğitimleri, istihdam edilmeleri gibi amaçlar üzerine yoğunlaşırken; mikro,
küçük ve orta ölçekli işletmeleri destekleme yönünde faaliyet gösteren mikrofinansman
kurumlarının sunduğu hizmetler, girişimcilerin kısa vadeli işletme giderleri ile yatırım
giderlerinin finanse edilmesi üzerine yoğunlaşmıştır. Bununla birlikte, finans
sektöründe hizmet veren kurumların mevcut yapıları, Türkiye’deki mikrofinansman
faaliyetlerinin, daha çok “küçük ve orta ölçekli işletmeleri destekleme” eksenli olarak
gelişmesine neden olmuştur. Bu durumun ortaya çıkmasında ise, müşteri potansiyelleri
ve yaygın şube ağlarıyla, sektörde baskın konumda olan kamu bankalarının, özellikle
mikro, küçük ve orta ölçekli işletmelere sunulan kredi hizmetlerinde tecrübe sahibi
olmaları en önemli etken olmuştur. Ancak, piyasadaki baskın rollerine karşın, kamu
bankaları gibi formal kurumların, mikrofinansman olarak nitelendirilebilecek türden
hizmetleri, şahıs kefaleti, ipotek, ticari işletme rehni, mevduat rehni ve menkul kıymet
rehni gibi teminatlar karşılığında müşterilerine sunmaları, bu kurumları mikrofinansman
anlayışının çıkış noktasından uzaklaştırmaktadır. Zira, genel olarak mikrofinansman
anlayışının çıkış noktası, geleneksel yapıdaki finansal kurumların hizmet sunamadıkları
veya eksik hizmet sundukları yoksullara erişim sağlayarak, onlara ihtiyaç duydukları
finansal desteği sunabilmeyi gerektirmektedir.
Öte yandan, Türkiye’deki mikrofinansman piyasasının beklenen büyüklüğe
ulaşmasını engelleyen unsurlardan bir diğeri, mikrofinansman kurumları tarafından
sunulan hizmetlerin çeşitlendirmekten uzak olması ve sadece mikrokredileri
kapsamasıdır. Oysa, Grameen Bank örneğinde olduğu gibi, dünyada başarıyla faaliyet
sürdüren ve sadece mikrofinansman hizmeti sunma konusunda uzmanlaşmış kurumlar,
403
düşük gelirli kişi ve gruplar için, kredi, tasarruf, sigorta ve ödeme gibi finansal
aracılık hizmetlerinin yanında; grup oluşturma, güven hissi oluşturma, finansal
alanda eğitim verme gibi sosyal aracılık hizmetleri de sunabilmektedir.
Özetle, Türkiye’de hizmet veren mikrofinansman kurumları, pazardaki potansiyel
müşteri kitlesine ulaşabilme konusunda bazı yapısal, hukuksal ve yönetsel sorunlarla
karşı karşıyadırlar. Sözü edilen sorunları şu şekilde sıralamak mümkündür:
- Uygulamada, doğrudan mikrofinansman kurumlarının işleyiş ve
faaliyetlerini düzenleyen bir yasal çerçevenin olmaması,
- mikrofinansman hizmeti sunan çoğu kurumun, yoksullukla mücadele etme
yönünde değil; mikro, küçük ve orta ölçekli işletmeleri destekleme yönünde
faaliyet gösteriyor olması,
- kamu bankaları gibi mikrofinansman hizmeti sunan formal kurumların,
sağladıkları krediler karşılığında, yoksulların karşılayamayacakları türden
teminatlar talep etmesi,
- neredeyse sektörde hizmet veren tüm kurumların, asıl uzmanlık alanlarının
mikrofinansman olmaması,
- özellikle yarı formal olarak hizmet veren kurumların, verimlilikten ve mali
sürdürülebilirlikten uzak olması,
- sektörde sunulan mikrofinansman ürün ve hizmetlerin çeşitlilik
göstermemesi ve ağırlıklı olarak mikrokredilerden oluşması.
Bu kapsamda, Türkiye’de sürdürülen mikrofinansman faaliyetleri kapsamında
yaşanan söz konusu sorunlar, yoksullukla mücadele anlayışını ön planda tutan; yalnızca
mikrofinansman alanında uzmanlaşan ve bu alanda, hedef kitlesinin ihtiyaçlarına uygun
ürün ve hizmetler sunan; finansal bakımdan güçlü ve sürdürülebilir bir yapıya sahip
olan yeni bir mikrofinansman örgütlenme modelinin tasarlanmasının gerekliliğini ortaya
çıkarmaktadır. Nitekim bu çalışma kapsamında, Türkiye’de, maddi teminata sahip
olmamaları nedeniyle daha önceleri formal finansman kurumlarından borçlanma
olanağı bulamayan ve aşırı yüksek faiz oranları üzerinden informal kredi piyasasından
borçlanmak zorunda kalan düşük gelirli veya yoksul bireylerin krediye erişimlerini
sağlamayı amaçlayan uygulanabilir bir mikrofinansman modeli önerilmektedir.
404
Önerilen söz konusu model, Türkiye’nin sosyo-ekonomik yapısı göz önünde
bulundurularak tasarlanmasına rağmen, ana hatlarıyla Grameen Bank prototipinin
özelliklerini yansıtmaktadır. Zira model, Grameen Bank örneğinden hareketle;
yoksullukla mücadele etme anlayışıyla hizmet veren, mali olarak güçlü ve sürdürülebilir
nitelikte olan; kar amacı gütmeyen ve sadece mikrofinansman alanında faaliyet gösteren
bir kurum yapısının, Türkiye’de de uygulanabilirliğini ortaya koymaktadır. Dolayısıyla
söz konusu modelden, “önerilen mikrofinansman kurumu modeli” ya da “önerilen
mikrofinansman örgütlenme modeli” şeklinde söz etmek de mümkündür.
Önerilen modele göre, Türkiye’de yaşayan, tasarruf ve borçlanma imkanı
bulamayan yoksul ya da düşük gelirli bireyler, kendilerine sunulan mikrofinansman
hizmetleri çerçevesinde, yoksulluk kısır döngüsünden kurtularak, yaşam standartlarının
yükselmesine olanak sağlayacak gelir getirici girişimlerde bulunabileceklerdir. Söz
konusu kesimin, mikrofinansman aracılığıyla desteklenmesi ise; yoksulluğun ve
işsizliğin azaltılması gibi sosyoekonomik hedeflere ulaşılmasını mümkün kılmanın yanı
sıra, Türkiye’nin toplam mal ve hizmet üretimine sağlayacağı pozitif katkı nedeniyle,
nihai amaç olan ekonomik büyüme ve kalkınma sürecini olumlu etkileyecektir. Ayrıca,
önerilen modelin bir başka amacı da işletme ya da yatırım giderlerini karşılamak için
finansman ihtiyacı duyan mikro işletme sahiplerine yönelik, alternatif finansman
imkânları sunmaktır.
Bu kapsamda, söz konusu genel amaçlara ulaşmak üzere önerilen
mikrofinansman modeli, hedef kitleye sağlayacağı mikrofinansman ürün ve hizmetleri
aracılığıyla, aşağıda belirtilen hedeflere ulaşabilmeyi öngörmektedir:
- Kamu ve özel sermayeli ticari bankalardan veya diğer formal kurumlardan
borçlanma olanağı bulamayan bireylere mikrofinansman hizmetleri
götürmek ve bu suretle informal finansal aracıların etkinliğini azaltmak,
- özellikle kırsal kesimdeki bazı örf, adet, gelenek ve inanışların yasaklayıcı
yönleri nedeniyle ekonomik hayattan soyutlanmış durumda olan kadınların,
kendi kendilerini istihdam edebilmelerini sağlayacak fırsatlar yaratmak,
405
- tarımsal alanda hizmet veren çiftçiler başta olmak üzere, mikrogirişimci
niteliği taşıyan esnaf ve sanatkarlara yönelik alternatif finansal hizmetler
sunmak,
- özellikle kırsal kesimlerde yüksek oranda gerçekleşen işsizliğin azaltılması
amacıyla; işsizlerin gelir getirici faaliyetlerde bulunabilmelerini sağlayacak
finansman olanakları sunmak,
- gelir dağılımı eşitsizliğinin olumsuz etkilerini azaltıcı ürün ve hizmetler
sunmak,
- formal finansal aracılardan borçlanma kültürü ve alışkanlığı olmayan hedef
kitledeki bireylerin bilinçlendirilmesi ve kişisel gelişimlerinin sağlanması
amacıyla, eğitim faaliyetlerinde bulunmak.
Öte yandan, Grameen Bank modelini benimseyen mikrofinansman kurumların
birçoğunda olduğu gibi, Türkiye için önerilen mikrofinansman kurumu modelinin de
ana hedef kitlesini, düşük yaşam standardında yaşayan; yani beslenme, sağlık, eğitim ve
barınma gibi temel ihtiyaçlarını dahi karşılamakta zorluk çeken ve teminat olarak
gösterebileceği maddi varlığı bulunmadığı için geleneksel yapıdaki finansal aracıların
sunduğu kredi olanaklarına erişemeyen yoksullar oluşturmaktadır. Nitekim, ağırlıklı
olarak yoksullukla mücadele etme amacıyla tasarlanan bir modelin en önemli hedef
kitlesinin yoksullar olması kaçınılmazdır. Ancak, Türkiye’de yaklaşık 13 milyon
insanın gıda ve gıda dışı harcamaları içeren yoksulluk sınırının altında kaldığı göz
önünde bulundurulduğunda, söz konusu hedef kitlenin sınırlarının ne kadar geniş
çizildiği ve böylesine geniş bir hedef kitleye tam olarak ulaşabilmenin gerçekçi
olmadığı anlaşılmaktadır. Dolayısıyla önerilen modelin etkinliğinin arttırılması ve
yoksullukla mücadele amacının gerçekçi hedefler üzerine oturtturulması için, söz
konusu ana hedef kitlenin gruplandırılması, yani alt hedef kitle gruplarının
oluşturulmasının gerekliliği ortaya çıkmıştır. Bu noktada, modelin alt hedef kitle
gruplarını belirlemek için Türkiye’de yaşayan yoksulların sosyo-ekonomik yapılarını
net olarak yansıtan istatistiksel verilerden faydalanılmıştır. Buna göre, Türkiye için
önerilen mikrofinansman modelinin öncelikli alt hedef kitle grubunu, gıda
harcamalarını içeren açlık sınırının altında yaşayan bireyler oluşturmaktadır. Öte
yandan, söz konusu istatistiksel değerlendirme doğrultusunda modelin hedef kitlesine
406
dahil edilen diğer alt hedef kitle grupları ise, iş arayışı içinde olan (işsiz) yoksullar;
çalışabilir durumda oldukları halde ekonomik olarak aktif olmayan (işgücüne dahil
olmayan) yoksullar; kendi hesabına çalışanlar ile ücretsiz aile işçileri olarak çalışan
yoksul bireyler; tarım sektöründe çalışan yoksul bireyler; işgücüne dahil olmayan
yoksul kadınlar ve kırsal kesimde yaşayan yoksullardan oluşmaktadır.
Bununla birlikte, önerilen mikrofinansman modeli, sadece yoksulları değil;
mikro işletme sahibi olanlar başta olmak üzere, Türkiye ekonomisinin temelini
oluşturan sanayi, tarım, hizmet ve ticaret gibi alanlarda, üretim, yatırım ve istihdamın
artışına doğrudan katkı sağlayan ve bu suretle ülkenin ekonomik büyümesi ve
kalkınması için büyük önem arz eden çiftçi, tüccar, sanayici, esnaf veya sanatkarların
oluşturduğu girişimcileri de ana hedef kitle olarak benimsemiştir. Buna göre, önerilen
model kapsamında tasarlanan ürün ve hizmetlerle, söz konusu girişimcilerin çekirdek
sermaye, işletme kredisi ve yatırım kredisi gibi finansal ihtiyaçlarının giderilmesi
hedeflenmiştir.
Önerilen mikrofinansman modelinin faaliyet yapısı da Grameen Bank modelinin
faaliyet yapısıyla benzerlik göstermektedir. Bu benzerlik, özellikle, kredi aktarım
mekanizması, teminat yapısı, geri ödeme teşviki ve tasarruf zorunluluğu gibi
uygulamalar söz konusu olduğunda daha da belirgin olarak ortaya çıkmaktadır. Zira,
Grameen Bank modelinin başarısında da kilit rolü oynayan söz konusu uygulamalar;
yoksullukla mücadele anlayışını benimseyen ve uygulanabilir nitelikteki bir
mikrofinansman modelinin tasarlanması aşamasında, göz ardı edilmemesi gereken
unsurlar içermektedir. Bu kapsamda, önerilen modelin faaliyet yapısı, büyük oranda,
teminat olarak herhangi bir maddi varlık gösteremeyecek kadar yoksul olan insanların,
teminatsız krediler alabilmelerine ve aldıkları kredileri kolayca geri ödeyebilmelerine
olanak tanıyan ürün ve hizmetleri içermektedir. Söz konusu ürün ve hizmetler, Grameen
Bank’ın üyelerine sunduğu ürün ve hizmetlerin genel özellikleri ile modelin hedef
kitlesini oluşturan alt hedef gruplarının nitelikleri ve ihtiyaçları göz önünde
bulundurularak tasarlanmıştır.
Diğer taraftan , önerilen mikrofinansman modelinin fon kaynakları, özellikle,
üyelerden ve üye olmayanlardan toplanan mevduatlar; tasarruf hesaplarına aktarılan
407
zorunlu tasarruf kesintileri; finansal kurumlardan sağlanan krediler; çeşitli kişi ve
kuruluşlardan toplanan bağışlar ile dağıtılmayan karlardan oluşmaktadır. Fakat, modelin
fon kaynakları içerisinde, üyelerden ve üye olmayanlardan toplanan mevduatlar ile
üyelerin kullandıkları krediler üzerinden yapılan zorunlu tasarruf kesintileri önemli bir
yer tutmaktadır. Zira bu iki fon kaynağı, modelin kaynak yapısını, bağışlara veya ticari
banka kredileri gibi yabancı kaynaklara bağlı olmaktan kurtarmaktadır. Özellikle
üyelerden ve üye olmayanlardan toplanan mevduatlar; bir yandan önerilen modelin
finansal yapısını güçlendirirken; diğer yandan söz konusu modelin bir ticari banka
görünümüne bürünmesini sağlamaktadır. Diğer taraftan, üyelerin kullandıkları
kredilerin toplam tutarları üzerinden belirli bir oranda yapılan kesintilerin, zorunlu
tasarruf uygulaması adı altında, kredinin tamamı ödenene kadar üyenin tasarruf
hesaplarında tutulması da önerilen model için uzun vadeli fon kaynağı oluşturmaktadır.
Ayrıca, önerilen model için, mevduatlar veya zorunlu tasarruflar kadar önemli olan bir
diğer fon kaynağı ise, dağıtılmayan kârlardır. Ancak dağıtılmayan kârlar, diğer fon
kaynaklarından farklı olarak, özkaynak niteliği taşımaktadır. Buna göre, modelin
mikrofinansman faaliyetleri sonucu elde edilen karlar, hissedarlara dağıtılmayarak,
özsermayeye dahil olmaktadır. Bu kapsamda, önerilen modelin kârlılık hedefi olmadığı;
bir başka deyişle sadece kendi varlığını sürdürmeye yetecek kadar kârlı olmayı
hedeflediği göz önünde bulundurulduğunda; dağıtılmayan kârların söz konusu model
için ne kadar önemli bir kaynak olduğu ortaya çıkmaktadır.
Sonuç olarak, Grameen Bank modelinin örgüt ve faaliyet yapısı örnek alınarak
tasarlanan söz konusu mikrofinansman modeli, kar amacı gütmeyen ve yoksullukla
mücadeleyi ön planda tutan kendine özgü yapısıyla, Türkiye için yeni ve uygulanabilir
bir mikrofinansman kurumu karakterini ortaya koymaktadır. Ancak, gerek önerilen
mikrofinansman modelinin uygulanabilirliği, gerekse Türkiye’de sağlıklı işleyen
mikrofinansman sisteminin kurulması, öncelikle buna imkan tanıyan bir hukuki alt
yapının oluşturulmasıyla mümkün olacaktır. Ayrıca, genel olarak mikrofinansman
sisteminin amaç, fayda ve işlevlerinin hedef kitleye doğru bir şekilde aktarılması da
önerilen modelin başarısı için hayati öneme sahiptir.
408
KAYNAKLAR
KİTAPLAR
Adıgüzel, Muhittin. Kalkınma ve Kalkınma Bankacılığı. Ankara: Turhan Kitapevi, 2006.
Akıncı, Ahmet. Kalkınma ve Yatırım Bankacılığının Doğuşu, Gelişimi ve Uluslararası Boyutta Günümüzde Yaşanan Dönüşümleri. TKB Araştırma ve Planlama Müdürlüğü, 1996.
Aktan, Coşkun Can ve İstiklal Yaşar Vural. “Yoksulluk: Terminoloji, Temel Kavramlar ve Ölçüm Yöntemleri”, Coşkun Can Aktan (Ed.). Yoksullukla Mücadele Stratejileri içinde. Ankara: Hak-İş Konfederasyonu Yayını, 2002. http://www.canaktan.org/ekonomi/yoksulluk/birinci-bol/aktan-vural-yoksulluk-.pdf[26.03.2008]
Aktan, Coşkun Can ve İstiklal Yaşar Vural. “Yoksullukla Mücadeleye Yönelik Öneriler”. Coşkun Can Aktan (Ed.). Yoksullukla Mücadele Stratejileri içinde. Ankara: Hak-İş Konfederasyonu Yayını, 2002. http://www.canaktan.org/ekonomi/yoksulluk/dorduncu-bol/aktan-vural-yoksulluk-oneriler.pdf [26.03.2008]
Aktan, Coşkun Can. “Dünyada ve Türkiye’de İnsani Yoksulluk”, Coşkun Can Aktan (Ed.). Yoksullukla Mücadele Stratejileri içinde. Ankara: Hak-İş Konfederasyonu Yayını, 2002. http://www.canaktan.org/ekonomi/yoksulluk/ikinci-bol/dunya-insani-yoksulluk.pdf [26.03.-2008]
Altıntaş, Mustafa,Türkiye’de Planlı Kalkınma ve Uygulama Sonuçları. A.İ.T.İ. Akademisi Muğla İşletmecilik Yüksekokulu Yayınları-2, Ankara: 1978.
Bellù, Lorenzo Giovanni ve Paolo Liberati. Impacts of Policies on Poverty: Impacts of Policies on Poverty. Agriculture Organization of the United Nations, 2005.
Berber, Metin. İktisadi Büyüme ve Kalkınma. 3.Basım, Trabzon: Derya Kitapevi, 2006.
Burritt, Kiendel. A Sector Assessment Report: Microfinance in Turkey. Türkiye: United Nations Development Programme Publications, No 2, 2003.
Cypher, James M. ve James L. Dietz. Process of Economic Development. Londra: Routledge, 1997.
Çağlar, Yücel. Köy, Köylülük, ve Türkiye’de Köy Kalkınması Sorunu. Ankara: TZD Yayınları, 1986.
409
Çonkar, M. Kemalettin. Kalkınma Bankacılığı ve Türkiye’deki Uygulamaları. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 1988.
Devas, Nick. Urban Governance, Voice, and Poverty in the Developing World. London: GBR Earthscan Publications, Limited, 2004.
Diamond, William. Development Banks. Baltimore: The Johns Hopkins University Press, 1957.
Dixon, John. Poverty: A Persistent Global Reality. Florence, KY, USA: Routledge, 1998.
Dolun. Leyla ve A. Hakan Atik. Kalkınma Bankaları ve Modern Kalkınma Bankacılığı Uygulamaları. Ankara: Türkiye Kalkınma Bankası Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Müdürlüğü, 2006.
Dolun, Leyla. Mikro Finansman. Ankara: Türkiye Kalkınma Bankası Araştırma Müdürlüğü Matbaası, 2005.
Domergue, Maurice. Technical Assistance : Definition and Aims. Ways and Means. Conditions and Limits. Paris: OECD Publication, 1961.
Dulupçu, Murat Ali. Sürdürülebilir Kalkınma Politikasına Yönelik Gelişmeler. Dış Ticaret Dergisi, 20, 46-70, 2000. http://www.dtm.gov.tr/dtmadmin/upload/EAD/TanitimKoordinasyonDb/politika.doc
Dumanlı, Recep Yoksulluk ve Türkiye’deki Boyutu. Ankara: DPT Sosyal Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürlüğü Yayını, 1996.
Dündar, Seher Ozan. Mikro Finansman. Ankara: Türkiye Kalkınma Bankası Araştırma Müdürlüğü Matbaası, 2008.
Elliott, Jennifer A. Introduction to Sustainable Development. Florence, KY, USA: Routledge, 1999.
Elmas, Gülen. Küreselleşme Sürecinde Bölgesel Dengesizlikler, Ankara: Nobel Yayın-Dağıtım, 2001.
Engels, Friedrich. Ludwig Feuerbach ve E. Burns. A Handbook of Marxizm. Gollonez, London: 1935.
Ercan, Fuat. “Bölgesel Kalkınmada Değişim: Devlet Merkezli Bölgesel Kalkınmadan Piyasa Merkezli Bölgesel Birikime”. Bölgesel Kalkınma, Politikalar ve Yeni Dinamikler. F. Aylan Arı (drl), İstanbul: Derin Yayınları, 2006.
410
Erdoğan, Güzin. “Türkiye’de ve Dünyada Yoksulluk Üzerine Değerlendirmeler”, Coşkun Can Aktan (Ed.). Yoksullukla Mücadele Stratejileri içinde. Ankara: Hak-İş Konfederasyonu Yayını, 2002. http://www.canaktan.org/ekonomi/yoksulluk/ucuncu-bol/erdogan.pdf [26.03.2008]
Eşiyok, B. Ali. Kalkınmada Bölgesel Farklılıklar, Büyüme Kutupları ve GAP, Ankara: Türkiye Kalkınma Bankası Araştırma Müdürlüğü, 2002. http://www.tkb.com.tr/esa/GA/2002-GA/GA-02-04-13_Kalkinmada_Farkliliklar_Buyume_Kutuplari_ve_GAP.pdf[30.03.3008]
Fındıkçıoğlu, Yaşar. Kalkınma ve Yatırım bankacılığında Yeni Gelişmeler. İktisadi Araştırmalar Vakfı, Seminer, Tebliğ ve Paneller, İstanbul: 1990.
Field, Frank The Minimum Wage. London: Policy Studies Institute, 1983.
Frankel, Ernst G. Managing Development: Measures of Success and Failure in Development. Gordonsville, VA, USA: Palgrave Macmillan, 2005.
Hall, Anthony L. Social Policy for Development. London, GBR: Sage Publications, 2004.
Han, Ergül ve Ayten Ayşen Kaya. Kalkınma Ekonomisi: Teori ve Politika. 5. Basım, Ankara: Nobel Yayın-Dağıtım, 2006.
Hirschman, Albert O. “Kalkınma İktisadının Yükselişi ve Gerilemesi”. Sedef Öztürk (çev). Kalkınma İktisadı, Yükselişi ve Gerilemesi. Fikret Şenses(drl. ve hzl). 3.Basım, İstanbul: İletişim Yayınları, 2003.
Hodder, Rupert Development Geography. Florence, KY, USA: Routledge, 2000.
Ingham, Barbara. International Economics: A European Focus. Gosport: Ashord Colour Pres, 2004.
İlkin, Akın. Kalkınma ve Sanayi Ekonomisi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi, Yayın No: 3487/193, 1988.
İstanbul Ticaret Odası. Dış Talebe Bağlı Ekonomik Büyümeye Geçişte Mikro Ekonomi Politikaları. 2. Basım, İstanbul, Yayın No: 2003-03, 2003.
J.Ledgerwood. Sustainable Banking with the Poor Microfinance Handbook. An Institutional and Financial Perspective. The World Bank, 1999.
Jones, Charles, I. İktisadi Büyümeye Giriş, Sanlı Ateş ve İsmail Tuncer (Çev). İstanbul: Literatür Yayıncılık, 2001. http://idari.cu.edu.tr/sanli/1.0.pdf[29.04.2008]
Kandemir, Ahmet. Dünyada ve Türkiye'de Kalkınma Bankacılığı ve Kalkınmanın Finansmanı. Ankara: Türkiye Kalkınma Bankası, 2003.
411
Kar, Muhsin ve Hüseyin Ağır. “Türkiye’de Beşeri Sermaye ve Ekonomik Büyüme: Nedensellik Testi”. II. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi Bildiriler Kitabı. Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi İİBF, 2003.
Karaduman, Emine. Ekonomik Kalkınmada Finansman ve Organizasyonu. T.C. Maliye ve Gümrük Bakanlığı Araştırma Planlama ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı, Yayın No: 1993/328, Ankara: Başbakanlık Basımevi, 1993.
Kargı, Nihal. Ekonomik Kalkınma, Tasarruf ve Sermaye İlişkileri: Türkiye Örneği. Sermaye Piyasası Kurulu-Yayın No: 115, Mart 1998.
Karluk, Rıdvan. Uluslararası Ekonomik, Mali ve Siyasal Kuruluşlar, Ankara: Turhan Kitapevi, 2002.
Kazgan, Gülten. Ekonomi Ansiklopedisi. 1 Numara ve Hearst Yayıncılık - Paymaş Yayınları, İstanbul, 1997.
Kesici, İlhan. UNDP Beşeri Kalkınma Raporları ve Türkiye’nin Planlı Kalkınma Politikaları Üzerine Etkileri. İnsanca Gelişme Birinci Türkiye Konferansı (7-8 Eylül 1992), Ankara, T.C. ve UNDP Yayını.
Keskin, Abdullah. Hüseyin Şen, ve N.Tolga Saruç,. “İktisadi Kalkınmanın Finansmanı”. Sami Taban ve Muhsin Kar (Ed). Kalkınma Ekonomisi içinde (197-234). Bursa: Ekin Kitapevi, 2004.
Kirkpatrick, Colin ve Frederick Nixson. “Azgelişmiş Ülkelerde (AGÜ) Enflasyon ve İstikrar Politikaları”. Sedef Öztürk (çev). Kalkınma İktisadı, Yükselişi ve Gerilemesi. Fikret Şenses (drl. ve hzl). 3.Basım, İstanbul: İletişim Yayınları, 2003.
Kolb, Robert W. ve Ricardo J. Rodriguez. Finansal Yönetim. Ali İhsan Karacan (çev.). 2.Basım, Ankara: Sermaye Piyasası Kurulu, Yayın No.35, 1996.
Konsgri, Aswin. Dünyada ve Türkiye’de Kalkınma Bankacılığının Rolü ve Geleceği. Ankara: Türkiye Kalkınma Bankası Yayınları, 1993.
Krugman, Paul R. ve Maurice Obstfeld. International Economics -Theory&Policy-. 7.Basım, USA: Pearson Addison Wesley, 2006.
Latifee, H.I.. The Future of Microfinance. A Grameen Trust Publication: Bangladeş, Karukarzo, 2007.
Lopez, J.Humberto. Pro-Poor Growth: A Review of What We Know. The World Bank, 2004. http://siteresources.worldbank.org/INTPGI/Resources/15163_ppg_review.pdf [15.03.2008]
Lucas, Marie-Aimee Helie ve Kapoor, Harsh. Fatwas Against Women in Bangladesh. Dhaka: Women Living Under Muslim Laws, 1996.
412
Marx, Karl. The Poverty of Philosophy. London: Lavrence and Wishart, 1956.
McClure, Paul S. (ed.). Guide to The World Bank. 2.Basım, USA: World Bank Publications, 2003.
Meier, Gerald M. Economic Development: Biography of a Subject. USA: Oxford University Pres, 2004.
Mistry, Percy S. Financing for Development Perspectives and Issues. Kolombiya: Commonwealth Secretariat, 2002.
Mucuk, İsmet. Temel İşletme Bilgileri. 3.Basım, İstanbul: Türkmen Kitapevi, 2005.
Ocampo, José Antonio. Regional Financial Cooperation. USA: Brookings Institution Press, 2006. http://site.ebrary.com/lib/bahcesehir/Doc?id=10160985&ppg=115[22.05.2008]
Oksay, Serhan. Kalkınmanın Finansmanı. İstanbul: Okumuş Adam Yayınları, 2005.
Oksay, Suna. Uluslararası Kalkınma Yardımı ve Örgütleri. Ankara: Ödül Tasarım, 1996.
Olszyna-Marzys, Raphael. Microfinance Institutions: Profitability at the Service of Outreach? A Study of the Microfinance Industry in the ECA Region. College of Europe European Economic Studies Department: Belçika. 2006.
Navajas, Sergio. “Microfinance in Latin America and the Caribbean”. The Inter-American Development Bank. 2008. http://www.iadb.org/IDBDocs.cfm?docnum=1384010 [12.07.2008]
Parasız, İlker. Kalkınma Ekonomisi. Bursa: Ezgi Kitapevi, 2005.
Perkins, Dweight H., Steven Radelet ve David L. Lindauer. Economics of Development. 6. Basım, USA: W.W. Norton & Company, 2006.
Polatkan, Tanju. Bölgesel Gelişme Politikası. Ankara: DPT.Yayınları No: 560, 1968.
Pytkowska, Justyna ve Rataj, Marcin. The State of Microfinance Industry in Eastern Europe and Central Asia. Mikrofinance Centre for Central and Eastern Europe and the New Independent States: Polonya, Eylül 2007.
Ray, Debraj Development Economics. New Jersey: Princeton University Press, 1998.
Robinson, Marguerite S.. The Microfinance Revolution: Sustainable Finance for the Poor. USA: The World Bank, 2001.
Rutherford, Stuart ve diğerleri. Grameen II at The End of 2003. Bangladeş: MicroSave, 2003.
413
Rutherford, Stuart. Grameen II: The First Five Years 2001-2005. Bangladeş: MicroSave, 2006.
Rodwin, Lyloyd. Urbain Growth Strategies Reconsidered, Growth Centers in Regional Economic Development. Niles M.Hansen(ed). New-York: 1972.
Salvatore, Dominick. International Economics. 3. Basım. New York: Macmillan Publishing Company, 1990.
Sarıtaş, Hakan. “Türkiye’nin Avrupa Birliği ile Entegrasyonunun Uluslararası Portföy Yatırımları Üzerine Etkisi”. 10. Ulusal Finans Sempozyumu. İzmir. http://www.finansbilim.com/ufs2006/Makaleler/TURKIYENINAVRUPA.pdf [29.04.2008]
Savaş, Vural Fuat. Az Gelişmiş Memleketlerde Kalkınmanın Finansmanı. Eskişehir: Bozkurt Matbaası, 1963.
Savaş, Vural. Kalkınma Ekonomisi. 1.Basım, İstanbul: İ.İ.T.İ.A. Nihad Sayar Yardım Vakfı Yayınları, 1974.
Sawyer, W. Charles ve Richard L Sprinkle. International Economics. 2.Basım, New Jersey: Pearson Prentice Hall, 2006, s.230.
Seyidoğlu, Halil. Uluslararası İktisat: Teori, Politika ve Uygulama. 15. Basım, İstanbul: Güzem Can Yayınları, 2003.
Seyidoğlu, Halil. Uluslararsı İktisat: Teori Politika ve Uygulama, 9.Basım, İstanbul: Güzem Yayınları, 1993.
Snooks,Graeme Donald. Global Transition. New York: Palgrave Publishers, 1993.
Soubbotina,Tatyana P. ve Katherine A. Sheram. Beyond Economic Growth: Meeting the Challenges of Global Development. WBI Learning Resources Series, Rusya: St. Petersburg Institute, School of Economics, 2000.
Sundrum, R. M. Income Distribution in Less Developed Countries. Florence, KY, USA: Routledge, 1992.
Şahin, Hüseyin İktisada Giriş. Bursa: Ezgi Kitapevi Yayınları, 1994.
Şenses, Fikret ve Harun Önder. “Türkiye’de Yoksulluk ve Yoksulluk Düşüncesi”. İktisat, Siyaset, Devlet Üzerine Yazılar. Burak Ülman ve İsmet Akça (drl.). İstanbul: Bağlam Yayınları, 2006.
Şenses, Fikret. “Gelişme İktisadı ve İktisadi Gelişme: Nerden Nereye?”. Kalkınma İktisadı, Yükselişi ve Gerilemesi. Fikret Şenses (drl ve hzl.). 3. Basım, İstanbul: İletişim Yayınları, 2003.
414
Şenses, Fikret. Küreselleşmenin Öteki Yüzü Yoksulluk. İstanbul: İletişim Yayınları. 2003.
Thirlwall, Anthony P. MacMillan İktisat Serisi : İktisadi Kalkınmanın Finansmanı. Tülay Arın(çev). İstanbul: Akbank Kültür Yayınları, 1980.
Todaro, Micheal P. ve Stephen C. Smith. Economic Development. 9.Basım, USA: Pearson Addison Wesley, 2006.
Tokgöz, Erdinç. Sanayileşmede Bölgesel Dengesizlikler ve Türkiye. Ankara: H.Ü.Yayınları C-14, 1976.
Tuna, Yusuf ve İbrahim Güran Yumuşak. “Beşeri Kalkınma İndeksi ve Türkiye Analizi”. I. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi. Hereke:10-11 Mayıs 2002
Tunay, K. Batu. Finansal Sistem: Yapısı, İşleyişi Yönetimi ve Ekonomisi. İstanbul: Birsen Yayınevi, 2005.
Tüylüoğlu, Şevket ve Hazma Çeştepe. “Kalkınma Teorilerinin Temelleri ve Gelişimi”. Sami Taban ve Muhsin Kar (Ed). Kalkınma Ekonomisi içinde (27-65). Bursa: Ekin Kitapevi, 2004.
UNDP. Measuring Human Development: A Primer. New York: 2007.
United Nations Conference on Trade and Development(UNCDAT). Gelişmekte Olan Ülkelerde KOBİ’lerin Rekabet Edebilme Gücünün İyileştirilmesi. Ahmet Kandemir (çev). Ankara: TKB Araştırma Müdürlüğü, 2003.
United Nations. Economic and Social Survey of Asia and the Pacific 2001: Financing for Development. United Nations Publications, 2001. http://www.unescap.org/drpad/publication/survey2001/[24.04.2008]
United States Department of Agriculture. Rural Development 2006. 2007 Farm Bill Theme Papers, 2007. http://www.usda.gov/documents/Farmbill07ruraldevelopment.pdf [28.03.2008]
Weil, David N. Economic Growth. USA: Pearson Addison Wesley, 2005.
World Bank. Understanding Economic Policies for Growth and Poverty Reduction For Economic Literacy for Civil Society Course. WBIPR, 2004. http://info.worldbank.org/etools/docs/library/96584/Ugan_0604/Ug_0604/PovMeasforEP.pdf [05.03.2008]
Yılmaz, Gülay Akgül. Kamu Maliyesi. İstanbul: Arıkan Yayınevi, 2006.
Yurttaş, Ziya, Fahri Yavuz ve Tecer Atsan. Kırsal Sosyoloji. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, Yayın No:205, 2007.
415
SÜRELİ YAYINLAR, RAPORLAR ve DİĞER KAYNAKLAR
Adaman, Fikret ve Bulut, Tuğçe. “Diyarbakır’da Uygulanan Mikrokredi Projesinin
Değerlendirmesi” http://home.ku.edu.tr/~dyukseker/adaman-mikrokredi.htm [12.09.2008]
African Development Bank. African Development Bank Annual Report 2007. Danimarka: Scanprint, 2008.
Akgül, Aziz. “Mikro Finans Kuruluşları Hakkında Kanun Teklifi”. 2005. http://www2.tbmm.gov.tr/d22/2/2-0413.pdf [12.09.2008]
Altay, Asuman. “Küreselleşen Yoksulluk Olgusunun Önlenmesinde Mikrofinansman Yaklaşımı”. Finans Politik & Ekonomik Yorumlar. 2007. Cilt 44. Sayı 510.
Altunbaş, Derya. “Uluslararası Sürdürülebilir Kalkınma Ekseninde Türkiye’deki Kurumsal Değişimlere Bir Bakış”. Yönetim Bilimleri Dergisi. T.C. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Biga İİBF, 2003-2004. http://biibf.comu.edu.tr/daltunbasmakale.pdf [28.03.2008]
Anderson, C. Leigh. Locker, Laura ve Nugent, Rachel. “Microcredit. Social Capital and Common Pool Resources” World Development: 2002. Cilt 30. Sayı 1. ScienceDirect[20.06.2008]
Arslan, Kahraman. “Bölgesel Kalkınma Farklılıklarının Giderilmesinde Etkin Bir Araç: Bölgesel Planlama ve Bölgesel Kalkınma Ajansları”. İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. Yıl:4, Sayı:7, 2005.
Asian Development Bank. Asian Development Bank Annual Report 2007, Filipinler: 2008.
Altay, Asuman. “Küreselleşen Yoksulluk Olgusunun Önlenmesinde Mikrofinansman Yaklaşımı”. Finans Politik & Ekonomik Yorumlar. 2007. Cilt 44. Sayı 510.
Akgül, Aziz. “Mikro Finans Kuruluşları Hakkında Kanun Teklifi”. 2005. http://www2.tbmm.gov.tr/d22/2/2-0413.pdf [12.09.2008]
Aziz Akgül. “Türkiye’de Mikro Kredi Uygulaması”. Türkiye İsrafı Önleme Vakfı. 2006. http://www.israf.org/pdf/mikrokredi.pdf [14.10.2008]
Bhatnagar, Subhash ve diğerleri. “Grameen Telecom: The Village Phone Program”. Empowerment Case Studies: Grameen Telecom. Bangladeş: World Bank Poverty Reduction Group, 2003.
Barnes, Carolyn. Gaile, Gary ve Kibombo, Richard. “The Impact of Three Microfinance
Programs in Uganda”. 2001. http://www.microfinancegateway.org/files/2935_Barnes_2001.pdf [25.06.2008]
416
Barua, Dipal Chandra. “Five Cents a Day: Innovative Programs for Reaching the Destitute with Microcredit. No-interest Loans. and other Instruments: The Experience of Grameen Bank” Global Microcredit Summit. Kanada, 12-15 Kasım, 2006.
Barua, Dipal Chandra. “Lesson Learned from Grameen Bank’s Experience” Regional Workshop on Social Protection as a Resource Person. Sri Lanka: World Bank Institute, 17-19 Mayıs 2006.
Bastelaer, Thierry Van. “Imperfect Information. Social Capital and the Poor’s Access to Credit”. IRIS Working Paper. Sayı. 234. Ekim 1999.
Başoğlu, Ufuk. “Finansal Serbestleşme ve Uluslar Arası Portföy Yatırımları”. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. Cilt , Sayı:4, 2000.
BDDK. Mikro Girişimcilere Yönelik Finansman Stratejisi: Mikro Finansman. http://www.bddk.org.tr/turkce/Raporlar/Diger_Raporlar/2866mikrogirisimci.pdf [01.09.2008]
Bozkurt, Kurtuluş. “İçsel Büyüme Modelleri Bağlamında Türk İmalat Sanayinde Teknolojik Gelişme ve Ekonomik Büyüme”. Finans Politik & Ekonomik Yorumlar Dergisi. Cilt: 44 Sayı:513, 2007.
Buchanan, James. “Kamu Borçlanması”. Haluk Tandırcıoğlu (çev). Maliye Yazıları Dergisi, Nisan-Haziran, Sayı 63,1999. http://www.canaktan.org/ekono-mi/kamu_maliyesi/maliye-genel/kamu_borclanmasi.htm[21.04.2008]
Buiter, Willem ve Hans Peter Lankes. “International Financial Institutions - Adapting to a World of Private Capital Flows”. Perspectives in Global Finance. Routledge, London & New York, 2001.
Burritt, Kiendel. A Sector Assessment Report: Microfinance in Turkey. Türkiye: United Nations Development Programme Publications, No 2, 2003.
Chenery, Holis B. “Comparative Advantage and Development Policy”, American Economic Review, 51(1) 1961.
Cheston, Susy ve Kuhn, Lisa. “Empowering Women through Microfinance”. 2002. http://www.microfinancegateway.org/files/3240_Cheston_2002.doc [25.06.2008]
Commission of The European Communities. Access to Finance For Smes of The Middle East-North Africa Region. Experts Group Report. Brüksel. 2006.
Daley-Harris, Sam. State of The Microcredit Summit Campaign Report 2007. USA. 2007.
Devlet Planlama Teşkilatı. Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Türkiye’nin dış Ekonomik İlişkileri Özel İhtisas Raporu. 2000.
417
Devlet Planlama Teşkilatı (DPT). Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013) Kırsal Kalkınma Politikaları Özel İhtisas Alt Komisyonu Raporu. Ankara: 2006.
Dumanlı, Recep. “Yoksulluk Kavramı, Ölçülmesi ve Gelir Dağılımı İlişkileri”. Yeni Türkiye Dergisi. Sayı: 6, Ankara: 1995.
Dursun, Hasan. “Dış Yardımla Ekonomik Büyüme ve Kalkınma”. Kamu-İş Dergisi. Cilt 8, Sayı 4, 2006. http://www.kamu-is.org.tr/pdf/846.pdf[02.05.2008]
Ercan, Nihal Yener. “İçsel Büyüme Teorisi : Genel Bir Bakış”. Planlama Dergisi. Özel Sayı, 2002. http://ekutup.dpt.gov.tr/planlama/42nciyil/ercanny.pdf[26.04.2008]
Erim, Neşe ve Armağan Türk. “Finansal Gelişme ve İktisadi Büyüme”. Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. Sayı 10, 2005.
Erkekoğlu, Hatice. “AB’ye Tam Üyelik Sürecinde Türkiye’nin Üye Ülkeler Karsısındaki Göreli Gelişme Düzeyi: Çok Değişkenli İstatistiksel Bir Analiz”. Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. Sayı: 14, 2007.
Esen, Oğuz. “Finansal Küreselleşme Ortamında Gelişmekte Olan Ülkelere Yönelik Portföy Yatırımları”. Ekonomik Yaklaşım Dergisi. Cilt 9, Sayı 30, 1998.
European Bank for Reconstruction and Development. EBRD Annual Report 2007. İngiltere: Spin Offset Limited , 2008.
Gordon, Davis L. “Development Finance Companies, State and Privately Owned”. World Bank Staff Working Papers. Washington D.C: 1983.
Grameen Bank. “Grameen Bank At A Glance”. 2008. http://www.grameen-info.org/index2.php?option=com_content&do_pdf=1&id=26 [01.07.2008]
Gürlük, Serkan. “Dünyada ve Türkiye’de Kırsal Kalkınma Politikaları ve Sürdürülebilir Kalkınma”. Uludağ Üniversitesi İİBF Dergisi. Bursa: Cilt: 19 Sayı: 4, Kış Dönemi, Aralık 2001. http://www.gapdogukalkinma.com/tarim/73.dun_kir.htm[27.03.2008]
Günel, Gökçe ve Aytulun, Özge. “Assistance or Subjugation: The Impact of Microcredit on the Poor”. International Conference on Human And Economic Resources. İzmir: İzmir Ekonomi Üniversitesi & Suny Cortland, 2006.
Hamour, A. El-Waleed. “The Least Developed OIC Countries, Have They Lost The Case For Development?”. Journal of Economic Cooperation Among Islamic Countries. 18, 1997.
Harrod, Roy F. “Harrod After Twenty-One Years: A Comment”. The Economic Journal. Vol. 80, No. 319, 1970.
418
Hartarska, Valentina. Caudill, Steven B. ve Gropper, Daniel M.. “The Cost Structure of Microfinance Institutions. In Eastern Europe And Central Asia” William Davidson Institute Working Paper. Sayı 89. Ocak 2006.
Islamic Development Bank. IDB Annual Report 2007. 2008.
İslam Konferansı Teşkilatı Ekonomik ve Ticari İşbirliği Daimi Komitesi (İSEDAK). Ülke Raporları:“Yoksulluğun Önlenmesinde Mikrokredi Uygulamaları ve Türkiye”. 2007. http://www.comcec.org/EN/belge/arsiv/doc/TURKEY%202307%20CR(1)TR.doc [02.08.2008]
Khandker, Shahidur R.. “Grameen Bank: Impact. Costs. and Program Sustainability”. Asian Development Review. Cilt 14. Sayı 1. 1996.
Karaduman, Naci. Bölgesel Kalkınma ve Bölgesel Dengesizlik. Haber Grubu. http://groups.yahoo.com/group/ueiktisadikalkinmaveplanlama/files/1.BölgeselKalkınmaveBölgeselDengesizlik[15.07.2002]
Karakaya, Mevlüt. Marşap, Beyhan ve Gökten Soner. “Yeni Sermaye Uzlaşışı ve KOBİ’lerin Resmi Kredi Kanallarına Ulaşmasında Kurumsal Yapılanma: Kredi Garanti Fonu”. I. Uluslararası Sempozyum: KOBİ’ler ve Basel II Bildiriler Kitabı. İzmir: İzmir Ekonomi Üniversitesi, 02-03-04 Mayıs 2008.
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı Kurulması Hakkında Kanun. Resmi Gazete. Sayı. 20498. 1990. http://www.kosgeb.gov.tr/dosyalar/mevzuat/3624-KOSGEB_kurulmasi_hakkinda_kanun.pdf [01.10.2008]
Lafourcade, Anne-Lucie. ve diğerleri. Overview of the Outreach and Financial Performance of Microfinance Institutions in Africa Benchmarking Asian Microfinance. The MIX and CGAP. Nisan 2005. Aralık 2007. http://www.mixmbb.org/Publications/002-REG/AFRICA/02-AFRICA%20OTHER%20REPORTS/MIX_2003_African_Microfinance_Study_EN.pdf [06.08.2008]
Lai, Minh-Huy. “UNRWA MMP Paletsine”. Planet Rating. Nisan 2006.
http://www.planetrating.com/ratings/UNRWA_Planet%20Rating_2006.pdf [12.07.2008]
Littlefield, Elizabeth ve Rosenberg, Richard. “Microfinance and the Poor”. Finance&Development. June 2004.
Lorenzo, Fernando ve Nelson Noya. “IMF Policies for Financial Crises Prevention in Emerging Markets”. United Nations Conference on Trade and Development. G-24 Discussion Paper Series, No:41, 2006.
419
Maarouf, Mohamed. “Microfinance in the Middle East and North Africa: State of Affairs” Planet Finance. Kasım 2005. http://www.dubai-microfinance.org/presentation/mohamed_maarouf.pdf [13.07.2008]
Maarouf, Mohamed (ed). The newsletter for PlaNet Finance Middle East and North
Africa. PlaNet Finance. Mayıs 2007. http://www.microfinancegateway.org/files/41553_file_PF_MENA_Newsletter_may07.pdf [12.07.08]
Mainsah, Evaristus ve diğerleri. “Grameen Bank: Taking Capitalism to the Poor” Chazen Web Journal Of Internatıonal Busıness. Columbia Business School. 2004.
Mark, Schreiner. “A Cost-Effectiveness Analysis of The Grameen Bank of Bangladesh”. Washington University Center for Social Development Working Papers. St. Louis, Sayı 99-5, 1999.
McConnell, Kathryn. “Microloans Help Businesses Expand in Palestinian Territories”. 2007. http://www.america.gov/st/washfile-english/2007/October/20071017133931AKllennoCcM0.5735742.html [12.07.2008]
Microfinance Centre (MFC). European Microfinance Network (EMN) ve Community Development Finance Association (CDFA). From Exclusion to Inclusion through Microfinance. 2007. http://www.microfinancegateway.org/redirect.php?mode=link&id=47744 [25.07.2008]
Microfinance Information Exchange. Benchmarking Arab Microfinance 2006. Ocak 2008. http://www.themix.org/publication_detail.aspx?publicationID=198 [01.07.2008]
Microfinance Information Exchange. Benchmarking Asian Microfinance 2006. Aralık 2007. http://www.themix.org/publication_detail.aspx?publicationID=225 [01.07.2008]
Microfinance Information Exchange. Benchmarking Microfinance in Eastern
Europe and Central Asia 2006. Kasım 2007. http://www.themix.org/publication_detail.aspx?publicationID=191 [01.07.2008]
Mundlak, Yair. “Explaining Economic Growth”. American Journal of Agricultural Economics. American Agricultural Economics Association, Sayı 5, 2001.
420
Nissanke, Machiko. “Donors’ Support for Microcredit as Social Enterprise”. United Nations University World Institute for Development Economic Research. No:2002/127. Aralık 2002.
Ocampo, José Antonio ve María Angela Parra. “The Terms of Trade For Commodıtıes in The Twentıeth Century”. Cepal Review. No. 79, 2003.
Oksay, Suna. “Finansal Piyasalarda Yeni Yasal Düzenlemeler (Re-regulation) İhtiyacı ve Türk Finans Sistemi”. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Öneri Dergisi. Haziran 2000.
Panjaitan-Drioadisuryo, Rosintan D. M. ve Cloud, Kathleen. “Gender. self-employment and microcredit programs: An Indonesian case study”. The Quarterly Review of Economics and Finance. Cilt 39. 1999.
Ravallion, Martin. “Pro-Poor Growth: A Primer”. World Bank Policy Research Working Paper. Sayı 3242, 2004. http://siteresources.worldbank.org/INT-PGI/Resources/15174_Ravallion_PPG_Primer.pdf[15.03.2008]
Rhyne, Elisabeth ve Guimon, Andres. “The Banco Compartamos Initial Public Offering” ACCION International’s InSight. Sayı 23. Haziran 2007.
Robinson, Joan. “Harrod’s Dynamics”. The Economic Journal. Vol. 59, No.233, 1949.
Saatçi, M. Yasin. “Türkiye’de Bütçe Açıkları ve Finansmana Şekilleri”. Bütçe Dünyası Dergisi. Cilt. 2, Sayı.26, 2007.
Sakarya, Şakir. “Yerel Kalkınmanın Finansal Dinamiği: Mikro Finans ve Türkiye’deki Gelişmeler”. Muhasebe ve Finansman Dergisi. Sayı.38, Ocak, 2008.
Sarker, Abu Elias. “The Secrets of Success: The Grameen Bank Experience in Bangladesh”. Labour and Management in Development Journal. Asia Pacific Pres: Cilt 2. Sayı 1. 2001.
Sengupta, Rajdeep ve Aubuchon, Craig P.. “The Microfinance Revolution: An Overview”. Federal Reserve Bank of St. Louis Review. Ocak-Şubat 2008.
Schwiecker, Sebastian. “The Impact and Outreach of Microfinance Institutions:The Effect of Interest Rates”. 2004. http://www.scribd.com/doc/92714/Microfinance [20.06.2008]
Shahidur R. Khandker. Baqui Khalily ve Zahed Khan. “Grameen Bank: Performance and Sustainability”. World Bank Discussion Papers. USA: Sayı 306, 1995.
Silva-Jauregui, Carlos. “Remittances and Microfinance in MENA” United Nations Capital Development Fund. Microfinance Matters. Yayın No 14. Temmuz 2005. http://www.uncdf.org/english/microfinance/pubs/newsletter/pages/2005_07/news_remittances.php [03.07.2008]
421
Snow, Douglas R. ve Buss, Terry F.. “Development and the Role of Microcredit” Policy Studies Journal. Cilt 29. Sayı 2. 2001.
Şeker, Murat. “Dıs Borçlanmaya Teorik Bir Bakıs ve Dıs Borçların Ekonomik Etkileri”. Sosyo Ekonomi Dergisi. Ocak-Haziran 2006.
Taban, Sami ve Akif Kara. “Türkiye'de Kamu Kesimi İç Borçlanmasının Özel Yatırım Harcamaları Üzerindeki Etkisi”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İİBF Dergisi. Ekim 2006.
TESKOMB. “Hazine Müsteşarı H. İbrahim Çanakçı ile yapılan röportaj” TESKOMB Dergi, Şubat 2006. http://dergi.teskomb.org.tr/273/index2.asp?dp=s14 [25.09.2008]
Tezcan, Hilal. “Dış Proje Kredilerinin Dış Borç Kaydı ve Bütçeleştirilmesi”. Bütçe Dünyası Dergisi. Cilt. 2, Sayı.26, 2007.
The World Bank. The World Bank Annual Report 2007. USA : Jarboe Printing Company, 2007.
Tolunay, Ahmet ve Ayhan Akyol. “Kalkınma ve Kırsal Kaklıma: Temel Kavramlar ve Tanımlar”. Süleyman Demirel Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi. Seri: A, Sayı: 2, 2006.
TSKB. 2007 Faaliyet Raporu. İstanbul: Tayburn, 2008.
TÜİK. “Yoksulluk Sınırı Yöntemlerine Göre Yoksul Fert Sayısı-Türkiye”. http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=465 [12.09.2008]
Türkiye Bankalar Birliği. Bankacılık Eğitim Sitesi. Temel Bankacılık Kursu. 2008. http://www.tbb-bes.org.tr/Learningspace5/SBS_LLS/free.htm# [22.07.2008]
Türkiye Grameen Mikrokredi Programı. 2007 Faaliyet Raporu. 2008.
Türkiye Halk Bankası. 2007 Faaliyet Raporu. İstanbul: Tayburn Kurumsal, 2008.
Türkiye Kalkınma Bankası. 2007 Faaliyet Raporu. 2008.
Uddin, Mohammed Salim ve Khan, Mohammed Abu Sayed Arfin. “Comparing the Impacts of Local People and Rohingya Refugees on Teknaf Game Reserve”. Making Conservation Work: Linking Rural Livelihood and Protected Area Management in Bangladesh. Jefferson Fox ve diğerleri (drl.). Honolulu: East-West Center, 2007 http://www.eastwestcenter.org/fileadmin/stored/pdfs/makingconserv-ationwork10teknaf.pdf [02.11.2008]
UNDP. “Human Development to Eradicate Poverty”, Human Development Report 1997. http://hdr.undp.org/en/media/hdr_1997_ch11.pdf[02.02.2008]
422
UNDP. Human Development Reports. Measuring inequality: Gender-related Development Index (GDI) and Gender Empowerment Measure (GEM). http://hdr.undp.org/en/statistics/indices/gdi_gem/[01.04.2008]
UNDP Human Development Reports. Human Development Index. http://hdr.undp.org/en/statistics/indices/hdi/ [01.04.2008]
United Nations. “Role of Microcredit in the Eradication of Poverty” General Assembly Resolution and Report of the Secretary General. A/RES/52/194. Aralık 1997. http://www.grameen.com/index2.php?option=com_content&do_pdf=1&id=42 [30.06.2008]
Weiss, John. Montgomery, Heather ve Kurmanalieva, Elvira. “Micro Finance and Poverty Reduction in Asia: What is the Evidence?” Asian Development Bank Institute Research Paper Series. Sayı 53. Aralık 2003.
Wimmer, Nancy ve Barua, Dipal. “Less is more. Microfinance for solar energy in rural areas” Renewable Energy World. Review Issue. 2004-2005. Cilt. 7. Sayı 4.
Yamak, Rahmi ve Abdurrahman Korkmaz.“Prebisch-Singer Hipotezi ve Küçük Açık Ekonomi Varsayımı”. Selçuk Üniversitesi İİBF Dergisi. Sayı 10, Yıl 9, 2006.
Yavilioğlu, Cengiz. “Kalkınmanın Anlambilimsel Tarihi ve Kavramsal Kökenleri”. Cumhuriyet Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi. Cilt 3, Sayı 1, 2002.
Yunus, Muhammad. “Expanding Microcredit Outreach to Reach the Millennium Development Goal: Some Issues for Attention”. International Seminar on "Attacking Poverty with Microcredit. Dhaka, 8-9 Ocak 2003.
Yunus, Muhammad. “Grameen Bank II”. http://www.grameen-info.org/index.php?option=com_-content&task=view&id=30&Itemid=116&limit=1&limitstart=0 [03.08.2008]
Zeller, Manfred ve Johannsen, Julia. “Is There a Difference in Poverty Outreach by Type of Microfinance Institution? The Case of Peru and Bangladesh”. Global Conference on Access to Finance: Building Inclusive Financial Systems. Washington, The World Bank ve the Brookings Institution, 30-31 Mayıs 2006.
Ziraat Bankası. 2007 Faaliyet Raporu. İstanbul: Tayburn Kurumsal, 2008.
423
İNTERNET KAYNAKLARI
http://www.accion.org/NETCOMMUNITY/Page.aspx?pid=492&srcid=254 [01.07.2008]
http://www.acdi-cida.gc.ca/cidaweb/acdicida.nsf/En/JUD-829101441-JQC[20.07.2008]
http://www.afdb.org/portal/page?_pageid=473,968629&_dad=portal&_schema=PORTAL[29.05.2008]
http://www.bdc.ca/en/about/overview/history/default.htm[14.06.2008]
http://www.bddk.org.tr/turkce/Raporlar/Diger_Raporlar/2866mikrogirisimci.pdf[29.06.2008]
http://www.bndes.gov.br/english/thecompany.asp[14.06.2008]
http://www.dbj.go.jp/english/project_loan/index.htm[04.06.2008]
http://www.dbs.com.sg/dbsgroup/about/[14.06.2008]
http://www.dfid.gov.uk/aboutdfid/missionstatement.asp[20.07.2008]
http://www.ebrd.com/about/index.htm[29.05.2008]
http://www.eib.org/products/index.htm[04.06.2008]
http://www.eib.org/products/loans/intermediated/index.htm[04.06.2008]
http://www.federalreserve.gov/newsevents/speech/bernanke20071106a.htm[15.07.2008]
http://www.gap.gov.tr/Turkish/Zaragoza/sp1.html#%C3%A7atom[23.10.2008]
http://www.grameen-info.org/index.php?option=com_content&task=view&id=179&-Itemid=424[01.08.2008]
http://www.halkbank.com.tr/channels/1.asp?id=145[25.09.2008]
http://www.iadb.org/aboutus/II/operations.cfm?language=English#[01.06.2008]
http://www.isdb.org/irj/portal/anonymous?NavigationTarget=navurl://24de0d5f10da906da85e96ac356b7af0[01.06.2008]
http://www.israf.org/tisva.asp?Menu_ID=3&Sub_ID=45[19.10.2008]
http://www.jica.go.jp/english/about/oda.html[20.07.2008]
http://www.kedv.org.tr/[19.09.2008]
424
http://www.kgf.com.tr/4_9.htm[30.09.2008]
http://www.kosgeb.gov.tr/Finansman/default.aspx[01.10.2008]
http://mikrokredi.tog.org.tr/abs/templates/bos_sayfa.asp?articleid=513&zoneid=53 [21.10.2008]
http://www.microfinancegateway.com/section/faq#Q1[20.06.2008]
http://www.miga.org/about/index_sv.cfm?stid=1588[03.05.2008]
http://www.mtso.org.tr/haberler/1_31_12_2001/25122001_1539.htm[29.07.2002]
http://www.sydgm.gov.tr/sydtf/web/gozlem.aspx?sayfano=147[30.09.2008]
http://www.tarimkredi.org.tr/goster.php?tablo=menu&id=38[22.10.2008]
http://www.tbb.org.tr/turkce/konferans/Mikrofinans.doc[24.06.2008]
http://www.teskomb.org.tr/index.asp?p=40[23.10.2008]
http://www.tgmp.net/hizmetlerimiz.html[20.10.2008]
http://www.tisk.org.tr/yazdir.asp?id=2395[22.07.2008]
http://www.tkv-dft.org.tr/kimlik/kimlik.htm[22.10.2008]
http://www.tskb.com.tr/Kredilendirme.aspx[14.06.2008]
http://www.tskb.com.tr/KurumsalFinansman.aspx[14.06.2008]
http://www.usaid.gov/about_usaid/[20.07.2008]
http://www.worldbank.org/data/countryclass/countryclass.htm[18.01.2008]
http://www.ziraatbank.com.tr/default.asp?sayfa=tr/tarimsal/tarimsal-kredi/yeni-tarimsal-kredi-urunlerimiz.aspx&anagrup=tarimsal[30.09.2008]
Top Related