UDK = 902.2(497.11 Vaqevska Gra~anica)351.853

Dejan Buli}, Istorijski institut Beograd

Dejan Radi}evi}, Filozofski fakultet Beograd

Radivoje Arsi}, Zavod za za{titu spomenika kulture Vaqevo

ISTRA@IVAWA VAQEVSKE GRA^ANICE 2011. GODINE

Apstrakt: Rad nudi neke nove podatke o manastiru Gra~anica do kojih sedo{lo tokom za{titnih arheolo{kih istra`ivawa 2011. godine. Pored togasagledava istorijske ~iwenice vezane za vreme nastanka manastira, fazegradwe i ‘ivota u novom svetlu i kontekstu arheolo{kih nalaza. Utvr|eno jeda postoje brojne indicije o sredwovekovnom poreklu crkve, jo{ uvek nigdenije jasno definisan sredwovekovni sloj ili neki deo arhitekture koji jejasno opredeqen u ovo vreme. Tako|e, ni jedan grob za sada nije datovan usredwi vek, premda je takvih nagove{taja bilo. Kako su istra`ivawa nasil-no prekinuta zakqu~ci nisu kona~ni. Najzna~ajniji nalaz je fragmentovanodno bokala od majolike. Ovo uvezeno posu|e iz Italije hronolo{ki je oset-qivo i zahvaquju}i wemu i trajawe otkrivenog konaka mo`emo smestiti udrugu polovinu XV veka.

Kqu~ne re~i: Zapadna Srbija, Vaqevska Gra~anica, manastir, crkva, sred-wi vek, grob, konak, majolika

RESEARCH OF GRA^ANICA MONASTERY IN YEAR 2011.

Abstract: The article offers new data about monastery of Gra~anica which weregained during protective archeological research in year 2011. In addition, it perceiveshistorical facts related to the time of monastery origin, its construction phases from a newstand and through the context of the archaeological finds. It was determined that there arenumerous indications about medieval origin of the church, but neither medieval con-struction layers nor some other parts of architecture typical for this age were found. In ad-dition, not one of the tombs can be placed in this period, although some speculations havebeen made. Being that research has been ended by force, the conclusions can not be de-scribed as final. The most important finding is the fragmented bottom of majolica pitcher.This Italy imported pot is chronologically sensitive and due to this we can place the dura-tion of the discovered dormitory in second half of XV century.

Key words: Western Serbia, Monastery of Gra~anica, Valjevo, monastery, church,medieval, tomb, dormitory, majolica

105

Dejan Buli}, Dejan Radi}evi}, Radivoje Arsi}

106

Manastir Gra~anica nalazi se u selu Tubravi}, dvadesetak kilo-metara jugozapadno od Vaqeva i svega nekoliko kilometara od dana{wegputa Vaqevo – Bajina Ba{ta. Hram posve}en Arhan|elu Mihajlu sme-{ten je desnoj obali reke Su{ice, na jednom pro{irewu kawona, ukoju se malo uzvodno uliva Gra~ani~ka reka (sl. 1).

Svoje ime manastir duguje reci Gra~anici koja proti~e uz wega.Nekada se, najverovatnije, i dowi kraj ove reke, do u{}a u Jablanicu,nazivao Gra~ani~kom rekom, ali je u jednom trenutku do{lo dopromene, kada je mawa utoka preuzela ime. Tako|e, znalo se, da i rekasvoje ime duguje ostacima nekakvog grada.1 Na neki na~in, ovopotvr|uje Pavlovi}, koji ka`e, ka`e da je Gra~anica ime brda, pa je potome i kraj nazvan.2 Rekognoscirawem autora ~lanka, u leto 2011, na

Sl. 1 – Situacioni plan platoa manastira Gra~anica sa crkvom iprate}im objektima iz 2011 godine

1 Loma, 2003, 24-262 Pavlovi}, 1907, 519.

obroncima Povlena, na brdu Vito u ataru selu Brezovica otkriveno jekameno utvr|ewe iz starijeg gvozdenog doba, ~ime su potvr|ene pret-postavke o poreklu imena.3

Malo se {ta mo`e sa sigurno{}u kazati o istoriji manastira Gra-~anica. Ne zna se godina osnivawa manastira, ktitor, a osim pojedi-nih gra|evina nije poznata prvobitna manastirska celina, osim oce-na da je savremena manastiru Pustiwa.4 U jednoj od verzija predawa,~esto navo|enih u literaturi govori se o trojici bra}e kao ktitoratriju susednih manastirskih crkava: Jovawa, Gra~anice i Pustiwe.5

Prvi istorijski pomen je iz 1560. godine kada je manastir imao dvamonaha koji daju odsekom 60 ak~i. Zanimqivo je da se, 1572. godine, javqajudva manastira sv. Arhan|ela kod ovog sela: u prvom je zabele`en samoprihod od 160 ak~i, a u drugom jedan kalu|er i prihod od 64 ak~e. Iakoprevodilac ovog podatka smatra se da tu nije re~ o deobi manastirskogprihoda na dva dela, po{to se u tom slu~aju obi~no deli na ravne delove6,nepostojawe dve crkve na terenu i situacija da reka fizi~ki delila imawemanastira ukazuju da je re~ ipak o jednom manastiru sa podelom prihoda nadva dela. Uostalom, popis nastao u vreme vladavine Murata III (1574-1595)bele`i opet samo jedan manastir sa godi{wom obavezom od 400 ak~i.7 Istesvote pla}a i Pustiwa u vreme Murata (400 ak~i), a 1572. godine 300 ak~i,kada je tu ‘iveo jedan monah, {to u tom trenutku ukazuje na pribli`noistu veli~inu manastirskog poseda i broj monaha.8

Uprkos ~iwenici da od pomena u turskim popisima tokom XVI ve-ka, nema vi{e podataka o manastiru Gra~anica sve do wene obnove,gotovo svi oni koji su pisali o Gra~anici iznose mi{qewe da je zavreme Ko~ine Krajine manastir opusto{en, premda za ovo nema isto-rijskih ~iwenica.9

Haxi Ruvim Ne{ovi}, u jednom od svojih brojnih zapisa naveo jekoji su manastiri stradali u toku austro-turskog rata 1788-1791.godine u Vaqevskoj nahiji. Me|u stradalim manastirima na{la se iPustiwa, dok o Gra~anici nema govora.10 Sli~no navodi J. Vuji}, i zamanastir Pustiwu kazuje da je popaqena pre 40 godina, za Gra~anicu

Istra`ivawa vaqevske Gra~anice 2011. godine

107

3 Za sada o ovom utvr|ewu {ira javnost upoznata je samo preko novinskihinformacija.

4 ]orovi}, Qubinkovi}, 1953, 145.5 Pavlovi}, 1940, 175.6 Zirojevi}, 1984, 41.7 Isto, 41-42.8 Isto, 72.9 Je`, 1994, 109-113; Stoji}, 2010, 31, 116; Babi}, 1994, 141.10 Stojanovi}, 1983: 3650, 291-292.

ka`e samo da je to nova crkva.11 Te{ko da bi oba izvora propustila daka`u da je Gra~anica stradala kada i Pustiwe i o~igledno nije, iz~ega se da zakqu~iti da je ranije stradala. Situacija u vreme Aus-trijske vlasti podr`ava ovu tezu. Vaqevski distrikt, kao jedan od 15,u okviru Srbije, u{ao je u sastav Austrije posle Po`areva~kog mira1718. godine, i ostao u wenom sastavu do 1739. godine.12 U popisu Va-qevske episkopije me|u manastirima nema ]elija, Jovawe, Pustiwe,Gra~anice, pretpostavqa se jer nisu imali svoje nurije.13

Kod @ivojinovi}a nalazimo, nepotvr|en u izvorima podatak, da jecrkva manastir Pustiwa postradala 1683. godine, kada je ovuda pro{laturska vojska za Be~.14 Za pretpostaviti je, ako je podatak ta~an, da jeistovremeno sa stradawem Pustiwe, mogla stradati i Gra~anica.

Videli smo da uprkos dosada{wem uverewu, nema u istorijskimizvorima ni traga o postojawu manastira Gra~anice tokom XVII iXVIII stole}a.15 Skloni smo da u doga|ajima oko Velikog turskog ratatra`imo i stradawe manastira Gra~anice te da je manastirski ‘ivotzamro tokom narednog stole}a. U skladu sa ovim bio bi i rodoslovktitora koji kazuje da su se, na prostor od Turaka razru{enog mana-stira i zapu{tenog imawa polovinom XVIII stole}a, doselili stric iotac ktitora.16

J. Vuji}a Gra~anicu pomiwe kao novu crkvu, koju su zidali 1818.god. Milosav Tomi} sa Stubla i Vukosav Veselinovi} iz Tubravi}a.17

Me|utim Vuji} je pogre{no zabele`io Milosavqevo prezime, naimeprema pomenutom rodoslovu i Milosav je tako|e Veselinovi}, sobzirom da je jedan od ~etiri Vukosavqeva brata.18 Uostalom, to poka-zuje i natpis na nadgrobnom spomeniku iz porte crkve na kojoj je upi-sano i prezime Milosava (Veselinovi}), kao i godina smrti (1819). UVaqevskoj nahiji po popisu iz 1836 me|u sagra|enim novim crkvamapobrojana Gra~anica u Tubravi}u, za koju se navodi da je gra|ena pre15 godina.19

Dejan Buli}, Dejan Radi}evi}, Radivoje Arsi}

108

11 Vuji}, 1902, 40.12 Panteli}, 1948, 10.13 Radosavqevi}, 1997, 37-50.14 @ivojinovi}, 1972, 29; Pavlovi}, 1998, 156.15 Za stawe u Vaqevskoj mitropoliji tokom 17. stole}a: (Radosavqevi},

2000; Radosavqevi}, 2007).16 Jeremi}, 1927, 59-61.17 Vuji}, 1902, 40.18 Jeremi}, 1927, 59-61.19 Radosavqevi}, 2007, 422.

Druga velika obnova usledila je zalagawem vladike Nikolaja Ve-limirovi}a 1930. godine, kada crkva dobija kona~an izgled, odnosnokada dobija kube i venac crkve u neovizantijskom stilu, novu krovnukonstrukciju i krovni pokriva~, o ~emu svedo~i i natpis na crkvi.20

Iz tog vremena poti~e i mawa kapela ju`no od crkve, ve}i broj sobra-{ica ju`no, zapadno i jugozapadno od crkve, kao i podzid sa severne iisto~ne strane uz dana{wu metalnu ogradu. Tako|e je podzid sa ju`nestrane crkve obnovqen u ovo vreme.

Bez izvedenih dodatnih istra`ivawa na samoj crkvenoj gra|evini,oslawamo se na zapa`awa ocene G. Babi} i @. Je`a po pitawu fazagradwe hrama.21

Prilikom arheolo{kih iskopavawa 1987. godine na prostoru okocrkve konstatovano je 118 grobova (sl. 2). Istra`eno je 113 grobova saskeletnim ostacima 161 pokojnika. Antropolo{kom analizom, saposebnim akcentom na zubni materijal, obuhva}eni su ostaci 139 in-dividua.22

Tokom 2002. godine su obavqena i istra`ivawa manastirske ispos-nica, ~ije je postojawe potvr|eno i arheolo{kim i arhitektonskimostacima. Istra`ivawa je obavio Zavod za za{titu spomenika kultu-re Vaqevo, prona|eni kerami~ki materijal pokazuje hronolo{kisinhronicitet sa manastirom Gra~anica.23 Ukoliko se pretpostavkeo postojawu sli~nih speleolo{kih objekata u okolini manastiraPustiwe poka`u ta~nim, u okolini Vaqeva morao bi postojati jakcentar anahoretskog mona{tva u prvim godinama turske vlasti.24

Privo|ewem projekta izgradwe brane kraju, ponovo se tokom 2011.godine javila potreba za zavr{etkom za{titnih arheolo{kih istra-`ivawa. Radovi s trajali u periodu, od 15. avgusta, do 03. oktobra2011. godine, u organizaciji Zavoda za za{titu spomenika kulture uVaqevu, pod rukovodstvom dr D. Radi~evi}a, asistenta na Odeqewu zaarheologiju Filozofskog fakultetu Univerziteta u Beogradu. Nepo-sredni rukovodioci terenskih radova bili su mr D. Buli}, saradnikIstorijskog instituta u Beograd i R. Arsi}, arheolog Zavoda za za-{titu spomenika kulture Vaqevo. ^lanove stru~ne ekipe ~inili su:

Istra`ivawa vaqevske Gra~anice 2011. godine

109

20 Stameni}, 2006, 29.21 Je`, 1994, 109-113; Babi}, 1994, 141.22 \uri}, Sreji} i dr. 1997, 233-240; \uri}, Sreji} i Kele~evi}, 1998,

271-279.23 Arsi}, 2005, 87.24 Za pojam pustiwe, kao mesta na kome se vodi mona{ki ‘ivot i za pret-

postavku manastira Pustiwe kao anahoretske zajednice: (Peji} 2002: 8, 24).

Milan Veselinovi}, konzervator Narodnog muzeja u Vaqevu, i Niko-la Jevti}, student arheologije. Finansijska sredstva neophodna za is-tra`ivawa obezbedilo je JP „Kolubara“

Planirano je bilo istra`ivawe celokupne unutra{wosti crkve iraspolo`ivog prostora oko we, koji nije bio obuhva}en iskopavawi-ma 1987. godine. Me|utim, iskopavawa se nisu odvijala prema predvi-|enom planu, budu}i da su spre~avana i ometana od strane grupe gra-|ana koja se protivila wihovom izvo|ewu. Uprkos svemu, rezultiralasu novim saznawima, koja }e sigurno biti od velikog zna~aja za budu}aprou~avawa manastira Gra~anice.

Od prvobitnog plana iskopavawa u okviru kvadratne mre`e, mora-lo se odustati jer su markerne ta~ke kvadrata, bile pova|ene od straneokupqenih nezadovoqnika, zbog ~ega je odlu~eno da se iskopava si-stemom sondi. Kona~no, opstrukcija arheolo{kih istra`ivawa je nakraju dovelo do nezakonitog zatrpavawa arheolo{kih iskopa i doobustave radova. Uprkos svemu, istra`ivawima su dobijeni neki va-`ni rezultati i ovom prilikom ih predo~avamo nau~noj javnosti.

Na livadi, koja se nalazi na levoj obali reke Su{ice, jo{ 2003. g,vlasnik imawa ]ebi} Prvoslav ukazao je na tragove temeqa i ulomkegrn~arije. Re~ je o platou, dimenzija 100 h 50 m, koji je blago nagnut ka

Dejan Buli}, Dejan Radi}evi}, Radivoje Arsi}

110

Sl. 2 – Plan istra`enih povr{ina 1987. i 2011. godine

severnoj strani. Na mawem elipsoidnom uzvi{ewu koje je oko 0,5 miznad okolnog terena postavqen je, pravcem sever–jug, rov, dimenzija10 h 1 m, koji je u jednom trenutku pro{iren prema zapadu, kvadratnimiskopom dim. 2 h 2 m.

Konstatovani zid od naboja, pratili su relativno recentni nalaziiz XIX veka, zbog ~ega istra`ivawe na objektu nisu pro{irivana.

Sonda 1 dimenzija 5 h 5 m postavqena je u jugozapadnom delu ma-nastirskog platoa prema pomo}nim objektima (sl. 2). Upravno nasondu postavqen je kontrolni rov, {irine 1 m, kako bi se registrovaoeventualni suhozid prema reci. U okvirima iskopa nalazio se steril-ni sloj crveno-mrke zemqe sa re~nim oblutkom u dowim zonama. Narelativnim dubinama od oko 0,7 m otkrivena su tri skeleta u tro-{nom stawu (grobovi br. 119-121), svi orijentacije zapad – istok, doksu uz isto~ni profil kontrolnog rova otkriveni delovi lobawe.Grobnih nalaza nije bilo, a grobovi unutar sonde pokazuju granicenekropole. Male dubine na kojima su skeleti otkriveni i nepostojawekulturnog sloja ukazuju na mogu}nost da je na ovom prostoru u pro-{losti moglo do|i do nekakve denivelacije gorwih slojeva.

Nekoliko metara ju`no od savremenog konaka, ispod dana{we ma-nastirske gara`e, delimi~no vidqivi kameni temeqi, uslovili supostavqawe sonde 2. Temeqi su iskopom otkriveni u dimenzijama 3 h 3m. Gra|eni su lomqenim kamenom, bez ikakvog veziva i najverovatnijesu pripadali sobra{ici ili nekakvom pomo}nom objektu. Datovanisu nalazima novca kraqa Milana (1882-1889) i monetom od 10 para iz1912. godine.

Uklawawem travnatog pokriva~a sa zapadne i severne strane crkvekonstatovana je kaldrmisana staza koja vodi oko crkve i daqe nazapad. Na vi{e mesta bila je o{te}ena razli~itim ukopima i kanali-ma. Sa zapadne strane iskopavawa su, do momenta dok nisu prinudnoobustavqena, obavqana izme|u staze i savremene manastirske ograde.Neposredno ispod povr{ine nai{lo na dve dve nadgrobne plo~e,okvirno opredeqene u XIX stole}e. Gorwi sloj u iskop ~inila je svet-lomrka zemqa sa elementima {uta, recentnim nalazima i sporadi~noulomcima qudskih i ‘ivotiwskih kostiju. U dowim zonama istogsloja otkrivena je ve}a nadgrobna plo~a, koja je o~igledno pripadalastarijem horizontu sahrawivawa. Pored ove plo~e, sa severne strane,otkriven je i skelet (grob br. 128), koji dowim ekstremitetima zalazipod kaldrmisanu stazu. Uz zapadni profil konstatovano je postojawejo{ jednog skeleta (grob br. 127), koji je ve}im delom zalazio u profiliskopa. Nalaza u grobovima nije bilo.

Istra`ivawa vaqevske Gra~anice 2011. godine

111

Sa severne strane crkve iskop je obuhvatao prostor od apside do pri-prate crkve, u {irini od pribli`no 1,5 m (sl. 2). Najpre je uklowenanasuta zemqa do nivoa nadgrobnih plo~a, a zatim je na celoj povr{inikopano u sloju mrke zemqe sa elementima {uta, koju prate sporadi~niulomci qudskih i ‘ivotiwskih kostiju, zajedno sa recentnim nalazima. Ucentralnom delu iskopa konstatovana je zona sa pove}anom koncentra-cijom fragmenata ‘ivopisa. Poznata praksa da se delovi ‘ivopisa po-hrawuje u odgovaraju}im jamama, ovde nije potvr|ena, jer nikakav ukop nijeuo~en. Fragmenti fresaka su tu najverovatnije dospeli nakon izbacivawa{uta u vreme neke od poznijih obnova crkve. Tragove nekakve gra|evinskedelatnosti predstavqa i koncentracija krupnijeg kamena bez ikakvekonstruktivne veze, uo~ena u zapadnoj polovini iskopa.

Na iskopavanoj povr{ini severno od crkve konstatovan je ve}ibroj grobnih ukopa (grobovi br. 122-126) i nadgrobnih spomenika.Wihovo detaqno istra`ivawe spre~eno je fizi~kim nasrtajem na~lana arheolo{ke ekipe, da bi potom bili neovla{}eno zatrpaniiskopi. Nakon oglu{ewa policije da izvr{i svoju zakonsku obavezu,radovi su trajno prekinuti, iskopi zatrpani, a protiv prekr{iocapodnete krivi~ne prijave.

Na osnovu stratigrafske situacije konstatovane do momenta prekidaradova, moglo bi se pretpostaviti postojawe dva horizonta sahrawivawa.Mla|i horizont bi okvirno pripadao razdobqu XVIII/XIX stole}a iodgovarale bi mu sahrane slobodno ukopanih pokojnika, ali i sahraneu jednostavnim grobnim konstrukcija od kamena bez pokrivke, kao igrobovi pokriveni lomqenim kamenim plo~ama. Starijim formamasahrawivawa pripadali bi ukopi ispod amorfnih nadgrobnika, alii jedna sahrana unutar slo`enije konstrukcije, kamenog sanduka na-pravqenog od tesanih plo~a. Re~ o vrlo precizno i kvalitetno izra-|enoj konstrukciji, kojoj analogije nalazimo na nekropoli manastiraPustiwa, gde je sli~an „sarkofag“ napravqen od tesane sige.25 Naj-zna~ajniji rezultat posledwih istra`ivawa svakako predstavqa ot-kri}e ranije nepoznatog objekta zapadno od crkve. Radovi na tom pro-storu zapo~eti su pra}ewem kaldrmisane staze koja je vodila od ulazau crkvu. [irina staze je iznosila oko 0,95 m, a delimi~no se uo~avalai na povr{ini zemqe. Ubrzo su otkriveni temeqni ostaci mawegra|evine – sobra{ice, dimenzija 4,4 h 6,4 m, ~ija gradwa je opre-deqena u tridesete godine pro{log veka (sl. 3). Neujedna~eni temeqi{irine do 40 cm, ra|eni su od plo~asto lomwenog kamena slo`enog odjednog do tri reda, bez veziva. Kako bi se proverila situacija ispod ovog

Dejan Buli}, Dejan Radi}evi}, Radivoje Arsi}

112

25 Peji}, 2002, 24-25.

objekata, po sredini je prese~en kontrolnim rovom. Nakon {to je ispodisto~nog zida sobra{ice, konstatovano postojawe starijeg zida iskop jepro{iren, a zatim su sukcesivno postavqani iskopi kako bi se odrediogabarit starije gra|evine. Iskopavawa nisu obavqena do kraja, ve} samodo dubina na kojima su uo~avane trase zidova. Temeqi su zidani odlomqenog kamena, vezivanog kre~nim malterom u nepravilnom slog. Naosnovu delimi~nog iskopavawa pribli`no su definisane spoqne meregra|evine koje iznose 13,80 h 8 m (sl. 3). Objekat, za sada otkrivena tek napovr{inskom nivou je verovatno manastirski konak, ali se bez nastavkaiskopavawa o wegovom prvobitnom izgledu i podeli prostora ne mo`ere}i ni{ta odre|enije. Na relativnoj dubini 0,20 m, bli`e isto~nomzidu gra|evine konstatovano je ogwi{te poplo~ano, nad kojim je konsta-tovan tawi sloj pepela. Opeka odaje recentan utisak, dok se pokretninalazi do dubina na kojima su temeqi otkrivani uglavnom mogu pri-pisati XIX stole}u. Uz severozapadni i jugoisto~ni ugao samo su konsta-tovani tragovi paqevine, ali wihovo istra`ivawe tek predstoji. Tra-govi gorewa verovatno poti~u najverovatnije iz jo{ uvek nedatovanogstradawa manastira. Najva`niji pokretni nalaz predstavqa fragmen-tovano dno bokala od majolike sa prepoznatqivim motivom medaqonaizveden plavom bojom uz upotrebu ‘ute i qubi~aste boje (sl. 4). Na osno-vu svojih tipolo{kih odlika, mo`e se opredeliti u drugu polovinu XV

stole}a ili sam po~etak XVI stole}e, {to je indikativno i za starostobjekata iz koga poti~e.

Ranija arheolo{ka istra`ivawa ve} su ukazala na mogu}nost sredwo-vekovnog porekla manastira, ali nije jasno definisan sredwovekovnikulturni sloj, niti otkrivena neka od manastirskih gra|evina koja bimogla biti pouzdano pripisana tom razdobqu. Tako|e, ni jedan od dosada istra`enih grobova nije pouzdano datovan u sredwi vek, mada jetakvih nagove{taja bilo. U tom se pogledu ni poznati ste}ak sa prostoranekropole severno od crkve ne mo`e uzimati kao sigurna potvrda,budu}i da se obi~no uzima da je donet sa nekropole koja se nalazi nalokalitetu Ma|arsko grobqe na brdu Para}, isto~no od crkve.26

Pitawe vremena zasnivawa manastira i prvobitnog izgleda mana-stirske crkve i daqe ostaje otvoreno. Za sada, vreme nastanka mana-stira mo`emo pomeriti u vreme druge polovine XV stole}a, {to nemora da zna~i i dowu granica osnivawa manastira, ali pouzdane od-govore na ovo pitawa mo`e pru`iti samo nastavak istra`ivawa. Ka-da je re~ o wihovom daqem toku, mora se naglasiti da bi bilo krajweneodgovorno povla|ivati pojedincima koji se protive nastavku

Istra`ivawa vaqevske Gra~anice 2011. godine

113

26 Je` 1994, 109-113; Stoji}, 2010, 15.

Dejan Buli}, Dejan Radi}evi}, Radivoje Arsi}

114

Sl. 3 – Raspored nepokretnih arheolo{kih objekata konaka isobra{ica na prostoru oko crkve

Sl. 4 – Deo majolike posude iz XV veka

arheolo{kih istra`ivawa. Pravdaju}i svoje akcije brigom o sudbinimanastira pred opasno{}u od potapawa, oni zapravo onemogu}avajunova saznawa o wegovoj pro{losti, vrednostima i zna~aju. Na taj na-~in osu|uju Gra~anicu da ostane spomenik kulture od nevelikog zna-~aja, koji }e eventualnim potapawem lako biti prepu{ten zaboravu.

Literatura

– Arsi}, 2005, 85-90 – Arsi} R., Za{titna arheolo{ka istra`ivawa naprostoru hidroakomulacije Stubo – Rovni, Glasnik dru{tva konzervato-

ra Srbije 29. Beograd, 2005.– Babi}, 1994, 133-161 – Babi}. G., Stare crkve u Vaqevu, Vaqevo postanak

i uspon gradskog sredi{ta, Narodni muzej Vaqevo i Odeqewe za istorijufilozofskog fakulteta Beograd, Vaqevo, 1994.– Vuji}, 1902 – Vuji} J., Pute{estvije po Serbiji II, Beograd, 1902.– \uri}-Sreji} M. i dr., 1997, 233-240 – \uri}-Sreji} M. i dr, Antropo-lo{ka analiza skeletnih ostataka iz nekropole oko crkve u VaqevskojGra~anici, Glasnik srpskog arheolo{kog dru{tva 13, Beograd, 1997.– \uri}-Sreji} M. i Kele~evi}, J., 1998, 271-279 – \uri}-Sreji} M. iKele~evi}, J. 1998. Antropolo{ke karakteristike zuba iz Gra~anice kodVaqeva. Glasnik srpskog arheolo{kog dru{tva 14, Beograd, 1998.– @ivojinovi}, 1972 – @ivojinovi} S., Manastir Pustiwa, Beograd, 1972.– Zirojevi} 1984, 41 – Zirojevi}, O., Crkve i manastiri na podru~ju Pe}ke

patrijar{ije do 1683. godine, Beograd, 1984.– Je`, 1994, 109-113 – Je` @.., Crkva u Gra~anici, Glasnik Dru{tva kon-

zervatora Srbije 18, Beograd, 1994.– Jeremi}, 1927, 59-61 – Jeremi} A., Crkva Gra~ani~ka, Glas crkve, sv. 3-4,[abac, 1927; pre{tampano u Glas Vaqeva br. 36-38, od 14, 21. i 28. 09. 1930,Vaqevo.– Loma, 2003, 24-26 – Loma A., „Crkva Gra~anica kod Vaqeva, ne{to owenoj pro{losti i budu}nosti“, Revija Kolubara, februarski broj, Va-qevo, 2003.– ]orovi}-Qubinkovi} 1953, 145 – ]orovi}-Qubinkovi} M., Gra~anica,Arheolo{ki spomenici i nalazi{ta u Srbiji I. Zapadna Srbija, Beograd1953.– Pavlovi}, 1907, 519 – Pavlovi} Q., Kolubara i Podgorina – antropogeo-

grafska posmatrawa, Srpski etnografski zbornik 8, Naseqa i poreklostanovni{tva 4. Beograd, 1907.– Pavlovi}, 1998 – Pavlovi} M., Manastiri [aba~ko-vaqevske eparhije,

[abac, 1998.

– Panteli}, 1948, 10 – Panteli} D., 1948. Popis pograni~nih nahija Srbije

posle Po`areva~kog mira, Spomenik SAN 96, Beograd, 1948.– Peji}, 2002, 24-25 – Peji} S., Manastir Pustiwa, Beograd, 2002.

Istra`ivawa vaqevske Gra~anice 2011. godine

115

– Popovi}, 1940 – Popovi} A., Pomenik [aba~ko-vaqevske eparhije, Beo-grad, 1940.– Radosavqevi}, 1997, 37-50 – Radosavqevi} N., Vaqevska episkopija u„Izve{taniju“ iz 1735. godine, Glasnik, 31, Istorijski arhiv Vaqevo,Vaqevo, 1997.– Radosavqevi}, 1998, 9-35 – Radosavqevi} N., „Vaqevska episkopija1718-1739", Glasnik, 32, Istorijski arhiv Vaqevo, Vaqevo, 1998.– Radosavqevi}, 2000 – Radosavqevi} N., U`i~ko-vaqevska mitropolija

1739-1804, Istorijski Arhiv Vaqevo, Vaqevo, 2000.– Radosavqevi}, 2007 – Radosavqevi} N., Pravoslavna crkva u Beogradskom

pa{aluku 1766-1831 (uprava Vaseqenske patrijar{ije), Beograd, 2007.– Stameni}, 2006, 29 – Stameni} D., Spomeni~ko nasle|e Kolubarskog i

ma~vanskog okruga, Vaqevo, 2006.– Stojanovi}, 1983 – Stojanovi} Q., Stari srpski zapisi i natpisi II, fo-totipsko izdawe, Beograd, 1983.– Stoji}, 2010, 15 – Stoji} I., Gra~anica, crkva i nekropola kod Vaqeva,Beograd, 2010.

Summary

Monastery of Gra~anica is located in village of Tubravi}, some twenty kilome-ters southwest from town of Valjevo and just kilometers away from the main roadconnecting Valjevo and town Bajina Ba{ta. The monastery is dedicated to Michaelthe Archangel and is situated on the right bank of river Su{ica, in the wider part ofthe river's canyon and near to the point where river Gra~anica flows into the river ofSu{ica. The first historical mention of the monastery dates from year 1560, when thetwo monastery monks gave away to the community 60 silver coins - "ak~a". Some-time in the future, the area where the monastery is located will be under water, be-cause of the plan to build a dam - "Stubo-Rovni", which will create accumulationlake. This plan initiated first archeological research in 1987 and now, the need to fin-ish started research reappeared. The research was commenced once again by Insti-tute for the Protection of Cultural Monuments from Valjevo, and the head of re-search was dr Dejan Radi~evi}, assistant professor at Faculty of Philosophy at Uni-versity of Belgrade. The most important result of this research was discovery of thehitherto unknown building, dormitory, located west of church. Partial excavationsshowed that the approximate base of the building is 13.8 m x 8 m, but apart from thefact that the building was made out of stone and with plaster, nothing more can besaid about dormitory with precision. Most important finding is the fragmented bot-tom of majolica pitcher with medallion motifs painted in blue, yellow and purple.This Italy imported pot is chronologically sensitive and due to this we can place theduration of the discovered dormitory in second half of XV century. So far, we canplace the foundation of the monastery in second half of XV century, but after theyear 1459, which may or may not be true, but without research begun finished, wecan not tell with certainty.

Dejan Buli}, Dejan Radi}evi}, Radivoje Arsi}

116