1

U sljedecem tekstu je sastavljeno gradivo za polaganje II parcijale

iz informatike.Knjiga Nijaza Bajgorica (4,5,6 poglavlje) i knjiga

prof. Lagumdzije.

4.Operativni sistemi

Glavna komponenta sistemskog softvera je program koji se zove operativni sistem (operating

system - OS). U najkraćem, operativni sistem je skup programa koji upravljaju računarskim

sistemom. Aktivnosti operativnog sistema su usmjerene na druge dvije glavne komponente

računara: hardver i aplikativni softver.

Vrste operativnih sistema - klasična podjela

• Prema broju korisnika koji mogu raditi na sistemu u isto vrijeme dijele se na:

jednokorisničke i višekorisničke OS (Single-User and Multi-User Operating Systems).

• Prema broju operacija (zadataka) koji se mogu izvršavati u isto vrijeme dijele se na:

jednozadaćne i višezadaćne OS (Single-Tasking and Multi-Tasking Operating

Systems).

• Multiprocesorski operativni sistemi – više procesora koji dijele zjedničku memoriju

• Prema broju računara kojim upravljaju, mogu se podijeliti na stand-alone i mrežne

operativne sisteme (Network Operating Systems - NOS) Dva su osnovna tipa NOS-a:

"Peer-to-peer" i "client-server".

• Distribuirani operativni sistemi – varijenta os koji se koristi u mrežnom okruženju

•

Klasifikacija savremenih operativnih sistema

• server operativni sistemi i

• desktop operativni sistemi.

•

Server OS sup o pravilu višekorisnički.

Prema veličini dijele se na OS za:

Superkompjutere

Velike sisteme

Srednje sisteme

Male sisteme

Prema tipu OS:

OS jednog proizvođača koji rade samo na hardverskim platformama tog proizvođača

OS jednog proizvođača koji rade samo na hardverskim platformama drugih

proizvođača

UNIX OS

Prema procesoru:

OS koji rade na IBM-ovom procesoru

OS koji rade na RISC procesorima

OS koji rade na Intel procesoru

Desktop OS se mogu koristiti u tri načina rada

• kao desktop operativni sistemi, ako se radi o tzv. stand-alone konfiguracijama

personalnih računara;

2

• kao client operativni sistemi u client/server okruženjima, pri čemu ulogu server OS-a

ima neki od gore navedenih operativnih sistema;

• za povezivanje u tzv. "peer-to-peer" lokalne mreže, s ciljem dijeljenja podataka,

programa, hardverskih uređaja i sl.

Osnovne funkcije operativnih sistema

• Upravljanje zadacima: pripremanje, raspoređivanje i nadgledanje svih zadataka za

neprekidno odvijanje obrade od strane računarskog sistema.

• Upravljanje resursima: kontrola korištenja resursa računarskog sistema od strane

drugih komponenata sistemskog i aplikativnog softvera koji je u procesu izvršavanja.

Ovi resursi uključuju: primarnu memoriju, sekundarnu memoriju, vrijeme centralne

procesne jedinice i input-output uređaje.

• Upravljanje podacima: kontrola korištenja podataka (input-output, pohranjivanje,

pretraživanje). Ovi programi kontroliraju alokaciju sekundarne memorije, fizički

format i katalogiziranje pohranjivanja podataka, kao i transfer podataka između

uređaja primarne i sekundarne memorije.

Osnovne komponente

• upravljanje procesima

• upravljanje glavnom memorijom

• upravljanje pomoćnom memorijom

• upravljanje I/O sistemom

• upravljanje datotekama

• sistem zaštite

• mrežna komponenta

• komandni interpreter, odnosno korisnički interfejs.

•

Desktop operativni sistemi

Za razliku od server operativnih sistema koji služe za podršku radu i poslovnih i workgroup

servera i koji podržavaju rad tzv. mission-critical poslovnih aplikacija, druga kategorija

savremenih operativnih sistema obuhvata one sisteme koji su danas najčešće u upotrebi a to

su tzv. desktop operativni sistemi. Više je razloga zbog kojeih su ove platforme najraširenije,

a svakako najznačajniji je taj što kućni i poslovni desktop sistemi- personalni računari rade

pod ovim operativnim sistemima. Najzastupljeniji je svakako Windows, mada treba imati na

umu da to nije i jedina sistemsko-softverska platforma pod kojom rade savremeni personalni

računari. Pored Windowsa, postoji još nekoliko desktop OS-a, od kojih su najvažniji i

najlčešće su u upotrebi MacOS i OS/2, i u posljednje vrijeme sve više Linux kao desktop

alternativa.

Mac OS ili Macintosh Operating System (Macintosh operativni sistem) je operativni sistem za

Apple Macintosh računare. Bio je prvi komercijalno uspješan operativni sistem sa grafičkim

interfejsom koji je bio revolucionaran u to vrijeme.

OS/2 je proizvod IBM-a i koristio se na IBM-personalnim računarima, ali je prije nekoliko

godina IBM obustavio, njegov detalji razvoj. Sa aspekta korištenja svi desktop OS su veoma

slični, s obzirom da se njihovi korisnički interfejsi zasnivaju na određenom skupu tehnoloških

premisa koje označavaju sadašnji trenutak u razvoju informacijske tehnologije. Za one koji ne

znaju IBM je američka kompanija koja je jedna od pionira u razvoju računarstva i

informatike. IBM je skraćenica od International Business Machines. Osnovana je 1888., a kao

firma je ustanovljena 1911. godine. Sjedište tvrtke je u gradu Armonku u saveznoj državi

New York.

Mi ćemo stoga u nastavku ukratko obraditi Windows i MacOS, najprije kroz njihove osnovne

karakteristike,a potom dati komparativni prikaz osnovnih elemenata pojedinačnih interfejsa.

Winodws je daleko najraširenija platforma kada su u pitanju personalni sistemi. Prema

podacima NYT iz augusta 1996. godine, OS/2 je imao oko 11 miliona korisnika, dok je broj

3

kod Windowsa bio oko 140 miliona. Broj korisnika Apple-Macintosh računara procjenjuje se

na oko 5-10 posto ukupnog broja. Treba istaći, također, da je u posljednjih 5-6 godina

prisutan trend ''prelaska'' na Linux, te se i ovaj OS može smatrati varijantom za desktop

platforme i alternativom Windowsu.

Drugi razlog zašto su desktop operativni sistemi bitni leži u činjenici da u okruženjima koja

podržavaju server operativni sistemi na client strani se po pravilu mora nalaziti neki od ovih

desktop ili client OS-a, dakle, ponovo Windows 9x/2000/XP, MacOS, OS/2 ili neka verzija

Linuxa.

Microsoft Windows je operativni sistem stvoren od strane kompanije Microsoft. Trenutno je

najpopularniji desktop operativni sistem u upotrebi. Instaliran je na najvećem broju novih

računara.

Microsoft Windows je prvi put napravljen 1985. godine. Posljednja desktop verzija je

Windows Vista koji je za kućne korisnike objavljen 2007. godine.Microsoft Windows

omogućava da pokrećete aplikacije i da organizirate svoje podatke. Postoji mnogo aplikacija

koje dolaze zajedno sa Microsoft Windows operativnim sistemima, pomoću kojih možete da

čitate i pišete jednostavne dokumente i slike. Također su tu aplikacije koje omogućuju

korištenje Interneta, pregled web stranica i čitanje e-mail poruka. Zatim je tu aplikacija za

slušanje muzike i gledanje videa koja se naziva Windows Media Player.

Dosta ljudi vole Microsoft Windows zbog toga što je jednostavan za korištenje i učenje.

Microsoft Windows također dobro radi sa mnogim različitim hardverskim komponentama i

uređajima.

Neki ljudi ne vole Microsoft Windows. Kažu za njih da često prekidaju i prestaju sa radom, te

nisu dovoljno sigurni po pitanju Interent privatnosti. Oni također smatraju da su Microsoft

Windows operativni sistemi preveliki, tj. zauzimaju previše prostora na hard disku, te da

koriste previše računarske memorije. Zbog toga mnogi korisnici računara razmišljaju o

besplatnim alternativama poput Linuxa, te često prelaze sa Windows-a na Linux.

Neki od ostalih poznatijih operativnih sistema su Mac OS i Linux.

Microsoft je američka kompanija koju je osnovao Bill Gates. Microsoft je u osnovi softverska

kompanija, tj. bavi se primarno pisanjem i prodajom softvera. Iako je Microsoft ogromna

kompanija koja se bavi mnogim granama ljudskog rada, u osnovi se i dalje bavi softverom

kao glavnom granom.

Microsoft je najbolje poznat po svoja dva glavna proizvoda, Microsoft Windows operativnom

sistemu (u mnogim verzijama) te Microsoft Office kompletu softvera za uredski rad, koji

uključuje program za obradu teksta, tablične kalkulatore, program za uređivanje baza

podataka, te programa za izradbu prezentacija i obradu Web stranica. Microsoft je napravio

više operativnih sistema:

MS DOS

MS Windows 95

MS Windows 98

MS Windows Millenium / Windows 2000

MS Windows NT

MS Windows XP

Windows Vista

4

Windows 95

Windows 95 operativni sistem je OS koji je svojim uvođenjem prije više od deset godina

označio novu eru na području operativnih sistema firme Microsoft. Tačnije prva verzija

izdana je 24. augusta 1995. godine.

Ovo je osnovni izgled Windows 95 i naziva se radna površina (Desktop). Broj i izgled ikona

na desktopu zavisi od podešenosti i instaliranih programa na računaru.

Desktop uvijek sadrži tri osnovne stvari:

Ikone desktopa, koje predstavljaju neke od instaliranih programa

Startno dugme (Start button) na čiji klik se dobije startni meni (Start menu). Start

meni se može dobiti i pritiskom na tastaturi jedne od dvije tipke sa logotipom

Windows.

Taskbar sadrži Start dugme i druge tipke koje predstavljaju aplikacije koje se

izvršavaju.

Windows 98

Windows 98 je nasljednik Windowsa 95. Windows 98 verzija je sa nestrpljenjem bila

očekivana od korisnika s obzirom na mnoge bagove koji su bili prisutne u Windows 95.

Windows 98- Drugo izdanje (Second Edition)

Windows 98 Second Edition (SE) je nadogradnja Windowsa 98, izdan 5. svibnja 1999 godine.

Uključuje ispravke za mnogo propusta u prvoj verziji 98-ice, poboljšana USB podrška, a

Internet Explorer 4.0 zamijenjen je sa mnogo boljim i bržim Internet Explorerom 5. Uključen

je i Internet Connection Sharing, koja dopušta većem broju računala povezanih u LAN mrežu

da dijele istu internetsku vezu. Ostale značajke bile su Microsoft NetMeeting 3.0 i uključena

podrška za DVD-ROM uređaje. Windows 98 Second Edition nije besplatna nadogradnja

Windowsa 98, već se prodaje samostalno. Ovo može izazvati probleme ukoliko neki program

traži Windows 98 SE, a korisnik ima goli Windows 98.

Windows 2000

Početkom 2000. godine, tačnije 17. februara, Microsoft je zvanično predstavio novu

’’familiju’’ Windows operativnih sistema sa sufiksom 2000. Serija je nosila zvanični naziv

windows 2000 i imala je dvije osnovne verzije:

Windows 2000 Professional- desktop OS i istovremeno klijent OS u Windows

mrežnom okruženju

Windows 2000 Server- server operativni sistem sa sljedećim podverzijama:

1. Windows Server Standard

2. Windows Advenced Server

3. Windows Datacenter Server

5

Windows XP

Nedugo nakon lansiranja Windows 2000 Professional verzije Microsoft je otišao korak dalje u

poboljšanju desktop verzije Windows operativnog sistema obavljajući verziju Windows XP.

Windows XP ima grafičko korisnički interfejs nazvano Luna. Start meni i sustav traženja su

redizajnirani. Dodane su i nove vidljive grafičke promjene kao što su:

Poluprozirni plavi kvadrat koji se pojavljuje pri označavanju datoteka u Windows

Exploreru,

Grafika kao vodeni žig koja se pojavljuje u mapama Windows Explorera ukazujući na

sadržaj mape,

Sjene ispod ikona na radnoj površini,

Traka na lijevoj strani Windows Explorera,

Grupiranje istih prozora na taskbaru,

Mogućnost zaključavanja taskbara,

Označavanje novoinstaliranih programa u Start meniju,

Sjene ispod menija.

Windows XP je u startu objavljen u dvjema verzijama:

1. Windows XP Home Edition ,

2. Windows XP Professional Edition.

Windows XP Home Edition je namjenjena ’’kućnim’’, odnosno manje zahtjevnim

korisnicima. Sadrži osnovne tehnike zaštite kada je u pitanju rad od strane više korisnika, ima

ugrađenu podršku za tzv. ’’peer-to-peer’’ umrežavanje do pet računara, opcionalni backup

utility i sl.

1. Windows XP Professional Edition uključuje dodatne mogućnosti kao što su:

Poboljšana podrška za ’’peer-to-peer’’ umrežavanje,

Backup program,

Set administrativnih alata,

Automated System Recovery (ASR),

Remote Desktop Connection i sl.

Karakteristike Windows XP-a

Osnovne karakteristike Windows XP-a kroz opis desetak glavnih tehnologija koje je donio,

odnosno poboljšao:

1. Novi interface,

2. Poboljšan Multitasking,

3. Bolji i brži rad,

4. Poboljšana sigurnost sistema,

5. Podrška za “Hibernaciju”,

6. System Restore,

7. Remote Desktop Connection,

6

8. Windows Product Activation,

9. Poboljšan I/O podsistem,

10. WebDAV redirektor podrška.

1. Novi interface

Ono što korisnik najprije primijeti nakon instalacije XP-a jeste novo user-frendly okruženje.

Microsoft programeri su na standardne “prozore” nadogradili grafičke elemente, tzv. ”Skin”

koji se može mijenjati na osnovu potreba korisnika.

Na slici je prikazan novi Start Meni na kojem se vidi

o kakvim se promjenama radi.

Novi vizuelni dizajn Start menija uključuje:

Grupiranje najčešće korištenih aplikacija u cilju njihovog lakšeg korištenja,

Prikazivanje prvih pet najčešće korištenih programa,

Stalni prikaz korisnikovog defaultnog e-mail programa i Web browsera,

Single-click pristup dokumentima, printeru, mreži, Help and Support modulu, kao i

alatima za konfiguraciju sistema,

Mogućnost personaliziranja Start menija prema zahtjevima korisnika.

Statusno područje na taskbaru-područje u donjem desnom uglu, manje je “natrpano”. Ikone

koje se ne vide skrivene su, ali se do njih uvijek može doći ako se klikne na dugme za

proširivanje.

XP donosi i novu varijantu AutoPlaya kao ekstenziju Plug-and-Play tehnologije. Ti znači kad

korisnik ubaci CD, zip disketu, USB ili sl. XP će novi uređaj skenirati i analizirati, te

korisniku ponuditi set opcija, ovisno o pronađenom sadržaju (npr. reprodukcija slika, MP3

fajlova filmova itd.).

Windows Vista

Već početkom 2007. godine počela je isporuka nove desktop verzije- Windows Vista koja, po

mnogima, predstavlja najznačajniji upgrade Windows OS-a od Uvođenja Windowsa 95.

Postoji čak šest različitih desktop verzija:

Business

Enterprise

Home-Basic

Home-Premium

Ultimate

Starter.

Glavne prednosti Viste su:

Poboljšan korisnički interfejs,

Poboljšan sistem sigurnosti,

Efikasniji sistem traženja fajlova,

Poboljšana kolaboracija i dijeljenje dokumenata,

Poboljšane backup i restore opcije,

Poboljšane mogućnosti umrežavanja,

Poboljšane performanse u pogledu kreiranja DVD-a, multimedijskih aplikacija itd.

7

Sistemski folder (MacOS)

• Control Panels (za sve vrste setovanja kao npr. memorija, screen, mreža, fontovi itd.)

• Extensions (različite vrste drajvera od periferala)

• Preferences (preferences fajlovi od pojedinih aplikacija)

• Apple Menu Items (shortcuts od aplikacija ili dijelova sistemskog foldera kojima se

može pristupiti direktno sa AppleMenua)

• Startup folder (sadrži također shortcuts od aplikacija koje se žele startati automatski

po uključenju računara)

• Fonts (fontovi)

Povezivanje Macintosha u mrežu

• AppleTalk (LocalTalk), ukoliko se radi o isključivo Macintosh računarima i

• EtherTalk, koji predstavlja Appleovu verziju Ethernet protokola.

•

Server operativni sistemi

• Server OS su kompleksniji u odnosu na desktop platforme. Radi se o višezadaćnim i

višekorisničkim operativnim sistemima i njihova osnovna namjena je da podrže

aplikativna rješenja na nivou organizacijskih odjela i organizacije kao cjeline.

Instaliraju se na posebnim hardverskim platformama koje se nazivaju serveri ili

poslovni serveri, a njihov osnovni zadatak je izvršavanje aplikacija koje po pravilu

koristi veći broj korisnika.

• UNIX je operativni sistem pod kojim obično rade moćnije mašine, one koje spadaju u

klasu servera i radnih stanica.

•

• Glavne odlike ovog operativnog sistema su:

• Sistem je pisan na jeziku visokog nivoa (C jezik), te je stoga vrlo fleksibilan i

portabilan.

• Ima relativno jednostavan korisnički interfejs.

• Omogućava portabilnost aplikacija.

• Koristi hijerarhijski fajl sistem što omogućava lako održavanje i efikasnu

implementaciju.

• Ima jednostavan i konzistentan interfejs ka perifernim jedinicama.

• To je višekorisnički (multi-user), višezadaćni (multi-tasking) operativni sistem.

• Podržava mnoge programske jezike kao što su C, C++, Fortran, Cobol, Lisp,

Prolog.

• Ima veliki broj programskih biblioteka za aplikativni razvoj.

• Razvojem X Windows okruženja, UNIX konačno dobija grafički korisnički

interfejs.

•

Verzije UNIX operativnog sistema koje su danas najčešće u upotrebi su:

• HP (www.hp.com) HP-UX; Tru64UNIX

• IBM (www.ibm.com) AIX

• Sun (www.sun.com) Solaris

• Silicon Graphics (www.sgi.com) IRIX

•

Osnovne komande UNIX operativnog sistema

• Upravljanje podacima - kreiranje, brisanje i manipuliranje sa fajlovima i direktorijima;

• Komande za korištenje komunikacijskih i mrežnih aplikacija;

• Komande za definiranje i mijenjanje parametara korisničkog okruženje;

8

• Komande za programiranje i razvoj softvera;

• Obrada teksta, razni tekst editori (standardni vi editor, specifični editori: jot na IRIX-u,

pico na AIX-u itd.);

• Komande za sistemsku administraciju.

Windows NT Server

(Windows Server)

• Windows NT Server (Windows Server) je višezadaćni i višekorisnički server

operativni sistem firme Microsoft.

• Neke od najznačajnijih karakteristika Windows NT Servera su:

– posjeduje performanse server sistema,

– podržava remote access service (RAS),

– podržava tzv. fault tolerance sistem (tolerancija pogrešaka),

– uključuje Internet informacijski server (IIS),

– GUI-bazirana sistemska administracija,

– podrška za Macintosh klijente,

– dodatne mrežne usluge,

– Windows NT direktorij sistem (NTDS).

Windows NT Server kao osnova BackOfficea

• Windows NT Server - server operativni sistem,

• Internet Information Server - Web server,

• SQL Server - DBMS server,

• Exchange - e-mail messaging server,

• Systems Management Server - softver za sistemsko upravljanje,

• SNA Server - služi za povezivanje Windows NT Servera sa IBM mainframe i AS/400

sistemima,

• Microsoft Proxy Server.

Windows 2000 tehnologija

• Windows 2000 Professional - desktop OS i istovremeno klijent OS u Windows

mrežnom okruženju;

• Windows 2000 Server - server OS sa sljedećim verzijama:

– Windows Server Standard,

– Windows Advanced Server,

– Windows Datacenter Server.

–

Windows Server 2003: servisi

• File i print server,

• Web server i Web application services,

• Mail server,

• Terminal server,

• Remote access i virtual private network (VPN) server,

• Directory services,

9

• Domain Name System (DNS),

• Dynamic Host Configuration Protocol (DHCP) server,

• Windows Internet Naming Service (WINS),

• Streaming media server.

•

NET Platforma

• Windows Server 2003 je osnova nove Microsoftove .NET platforme. Pored ovog

server operativnog sistema, druge dvije komponente .NET platforme su:

– Visual Studio .NET kao razvojno-aplikacijsko okruženje (platforma),

– skup serverskih aplikacija kao redefinirani BackOffice.

Visual Studio .NET

• Visual Basic .NET,

• Visual C++ .NET,

• C# (Ovaj jezik je djelo Microsofta i predstavlja evoluciju C/C++ jezika, sličan je Javi.

Microsoft je nastojao objediniti snagu C++-a i jednostavnost Visual Basica).

•

Windows Server – bazirane serverske aplikacije:

• Application Center,

• SQL Server,

• Exchange Server,

• BizTalk Server,

• Commerce Server,

• Content Management Server,

• Host Integration Server,

• Internet Security and Acceleration Server,

• Operation Manager,

• Project Server,

• Mobile Information Server,

• SharePoint Portal Server.

•

Windows Server System

1. Operacijska infrastruktura

2. Aplikacijska infrastruktura

3. Komunikacijsko-kolaboracijska infrastruktura

Ostali server OS

• OpenVMS je server operativni sistem firme Digital, koja je od početka 1998. godine u

sastavu Compaqa, a danas je dio OS-programa firme HP. Smatra se jednim od

najstabilnijih i najpouzdanijih server operativnih sistema te je stoga našao značajnu

primjenu u poslovnom i tehničkom kompjutingu.

• IBM MVS (OS/390, z/OS) je operativni sistem firme IBM koji je instaliran na većini

IBM mainframe i server računara. Pod ovim operativnim sistemom rade i mainframe

sistemi firmi Amdahl i Hitachi, koje smo naveli u poglavlju o računarskim

konfiguracijama. Smatra se jednim od najsloženijih operativnih sistema ikada

razvijenih.

• IBM OS/400. OS/400 je operativni sistem koji radi na IBM-ovim mašinama srednjeg

ranga AS/400. Raspoloživ je isključivo na toj hardverskoj platformi.

10

• IBM OS/2 Warp Server. OS/2 Warp Server je još jedan od operativnih sistema koje u

svom programu ima IBM. Prije nekoliko godina IBM je obustavio daljnji razvoj ovog

OS-a.

• HP-MPE/iX. MPE (Multi-Programming Executive) predstavlja višekorisnički

operativni sistem koji je kreirao Hewlett-Packard početkom 70-ih godina za klasu

kompjutera HP 3000.

• Novell NetWare. NetWare je client/server operativni sistem koji je razvila firma

Novell. Instalira se na fajl serveru i s njega kontrolira sve resurse i obradu podataka na

čitavoj lokalnoj mreži.

• MacOS X Server. Mac OS X Server predstavlja prvi server operativni sistem firme

Apple. Namjera Applea je da u izgradnji moćnog server operativnog sistema

kombinuje sve dobre osobine UNIX-a i korisnički interfejs, odnosno jednostavnost u

korištenju MacOS-a.

5.Pojam komunikacija i komunikacijska tehnologije

Pojam KOMUNIKACIJA odnosno komuniciranje podrazumjeva razmjenu informacija

izmedju posiljaoca i primaoca.

Podatkovne informacije ili racunarske komunikacije podrazumjevaju elektronsku razmjenu

podataka izmedju racunara,odnosno korisnika koji u vecini slucajeva iniciraju razmjenu.

Izraz telekomunikacije generalno se odnosi na sve tipove komunikacija na duge razdaljine

koji se ostvaruju koristenjem uobicajenih nacina prenosenja.

Racunarske telekomunikacije

Osnovni cilj koristenja komunikacijske tehnologije u podrucju obrade podataka sastoji se u

omogucavanju efikasnog transfera podataka s jednog racunarskog sistema na drugi.

Funkciju kanala u racunarskoj komunikaciji obavljaju komunikacijski mediji dok su za

procese enkodiranja i dekodiranja odgovorni raznovrsni komunikcijski uredjaji.

Pored toga postoje i odgovarajuci komunikacijski standardi i protokoli koji predstavljaju

osnovu racunarskog komuniciranja koji mogu biti u u hardverskom i u softerskom obliku.

Komunikacijski softver kojim se korisnik sluzi da bi inicirao ili primio poruke.

Komunikacijski mediji

Analogni-kontinuirani talasi koji prenose informacije

Digitalni-prenose informacije u formi jedinica,pogdoni za prenos podataka.

Mediji za transmisiju mogu se kalsificirati kao:VODJENI i NEVODJENI.

VODJENI – Prenos se vrsi duz fizickog puta,tu spadaju :

TWISTED-pair najcesce koristeni medij.Osjetljiv je na elektromagnetne utjecaje indukcije iz

okruzenja nego ostala dva medija.

11

KOAKSIJALNI KABL-se takodje koristi u racunarskim komunikacijama.Zove se

koaksijalni zato sto sadrzi jedan fizicki kanal koji nosi signal i koji je okruzen drugim

fizickim kanalom.

Fiber opticki kablovi-Sastoje se od velikog broja staklenih ili plasticnih vlakana koja mogu

prenositi podatke u formi svjetlosnih pulseva.

Paralelne i serijske komunikacije-Paralelne se koriste za povezivanje printera na racunar i

veza se uspostavlja preko paralelnog porta,dok se serijski koristi za prikljucivanje misa i

modema preko serijskog porta.

USB-Nova tehnologija za povezivanja racunara i njegovih periferala.

Mikrovalni sistemi-koriste se za transmisiju vrlo visokoh frekvencija radiosignala i

prilagodjeni su za telefonske prenose na velikim razdaljinama.

Komunikacijski sateliti-Znacajan napredak sa aspekta brzine i kvaliteta prijenosa u

podatkovnim komunikacijama na velike daljine ostvaren je posljednih godina upotrebom

komunikacijskog satelita.

Globalni sistem pozicioniranja-je sistem koji koristi satelite za odredjivanje pozicije

korisnika na zemlji.

Radio-radiotehnologija se koristi i u racunarskim komunikacijama za premoscavanje

odredjenih udaljenosti gdje nije moguce postavit direktne veze.

Infracrveni zraci- Popularni medij za racunarsko komuniciranje,ciju primjenu najcesce

mozemo vidjeti kod televizijskih upravljaca.

Celularna tehnologija-zasnovana za osiguravanje glasovne telekomunikacije.

Komunikacijski uredjaji i mrezni servisi-su uredjaji koji se koriste za uspostavljanje

komunikacijskih sistema.

Mozemo ih podjeliti na:LAN uredjaji,Internetworking uredjaji i uredjaji za konekciju.

Modemi-najtipicniji predstavnici komunikacijskih uredjaja.Oni konvertiraju digitalne

signaleiz racunara u analogne signale koji se mogu trasmitirati putem obicnh telefonskih

linija.

Kablovski modem-predstavljaju novu tehnologiju,novi tip komunikacijkih uredjaja.

ISDN-Postojecu telefonsku mrezu pretvara u digitalni sistem prijenos apodataka.

Mrezne adapter kartice-omogucavaju povezivanje racunara u lokalne racunarske

mreze.Fizicki se instaliraju tako sto se umetnu u jedan od praznih slotova za prosirenje na

glavnoj ploci.

Ruteri- su komunikacijski uredjaji koji determiniraju narednu tacku na mrezi na koju treba

„data packet“ poslati ka krajnjem odredistu.Ruteri se koriste u mreznim okruzenjima u kojima

egzistiraju dva ili vise mreznih protokola.

Repeater- Mrezni signal postepeno slabi prostiruci se mrezom i nakon izvjesne duzine

predjenog puta postaje neprepoznatljiv ostalim uredjajima.

12

Gateway-predstavlja komunikacijski uredjaj ili racunar koji predstavlja ulaznu tacku na

drugu mrezu.Za razliku od bridjera i rutera koji funkcioniraju na samo jednom nivou,getvej

prevode protokole s vise na jednog.

Bridge-Koristi se za povezivanje lilanih mreza koje rade pod istim protokolom.

Hab-Je uredjaj koji sluzi u funkciji konvergencijskog mjesta na koje se prikljucuju kablovi s

vise racunara i s kojeg se podaci usmjeravaju ka drugim uredjajima u mreznoj topologiji.

Switch-je uredjaj dosta slican habu i koristi se u lokalnim mrezama u kombinaciji s

habovima,a u funkciji uredjaja viseg nivoa,koji ima zadatak da usmjerava podatke prema

pojedinim kovergencijskim tackama.

Trasiver-Sluzi za konvertiranje izmedju dva razlicita porta.

Multiplekser-komunikacijski procesor koji omogucava pojedinacnom komunikacijskom

kanalu simultano prenosenje transmisija s mnogih terminala.uredjaji poznati kao

koncentratori(oni koncertiraju mnoge linije spore brzine u linije visoke brzine) i kontroleri

(vezu grupe terminala ili drugih uredjaja s komunikacijskim kanalom) imaju inteligentni

mikroprocesor koji pohranjuje komunikacijske programe i „buffer“ skladiste.

Pametne kartice-to je plasticna kartica velicine kreditne kartice sa umetnutim mikrocipom

koji moze obradjivati podatke.

PASIVNE KARTICE-ne sadrze cip

MEMORIJSKE KARTICE-ne sadrze procesor i zato ne mogu dinamicno obradjivati

podatke.

MIKROPROCESORSKE KARTICE-ovaj tip kartica ukljucuje

CPU,RAM,ROM.Posjeduju i operativni sistem koji je pohranjen u ROM-u.

KOMUNIKACIJSKI standardi i protokoli

OSI model-U sistemu racunarskih komunikacija uredjaji koji komuniciraju jedni s drugima

moraju koristiti isti jezik i primjenjivati ista pravila,drugim rijecima,moraju postojati posebni

mehanizmi koji ce osiguravati da se podaci poslani sa jednom uredjaja na drugi transmitiraju

bez gresaka.

Funkcie nivoa su:

NIVO 7 aplikacijski,NIVO 6 prezentacijski,NIVO 5 sesija/upravlja mezom/,NIVO 4

transport,NIVO 3 mreza /definira protokole/,NIVO 2 data link /kreira skup pravila koji

posiljilac i primalac moraju postovati/,NIVO 1 fizicki/podaci se dekodiraju u fizicki signal/.

Brzina prijenosa

Brzina prijenosa podataka u racunarskim komunikacijama izrazava se u bitima u sekundi i

oznacava broj bita koji se moze transferirati u sekundi.Ovaj termin se obicno poistovjecuje s

terminom bot u sekundi sto nije korektno.

RACUNARSKE MREZE

RACUNARSKE MREZE se moze definisati kao sistem za racunarsko komuniciranje koji

povezuje dva ili vise racunara i perifernih uredjaja.

Ciljevi racunarskog umrezavanja: dijeljenje fajlova,dijeljenje hardverskih resursa racunara,

13

Dijeljenje printera,efikasniji rad u grupama.

Prva klasifikacija racunarskih mreza vrsi se na osnovu lokaliteta s kojeg se racunari

povezuju:lokalne mreze,rasprostranjene mreze i globalna mreza.

Racunari se sastoje od hardverskog i softverskog dijela:

Racunara,komunikacijskih medija,komunikacijskih utjecaja i softvera.

Lokalne mreze-je skup racunara direktno vezanih jedni za drugge na jednom uskom

lokalitetu.LAN mreza povezuje racunare koristenjem komunikacijskih kablova i mreznih

kartica.Moze se reci da LAN hardver se sastoji od racunara,komunikacijskih linija,mrezne

kartice i periferne opreme.

Mrezna topologija-Mrezna topologija se odnosi na fizicko i logicko uredjenje racunara unutar

mreze.Svaki fizicki elemenat mreze se obicno naziva cvor,sto moze biti bilo koji uredjaj na

mrezi koji moze da razmjenjuje podatke s drugim mreznim cvorovima.

Postoje tri ,mrezne tehnologije:BUS,PRSTEN,ZVJEZDA.

Bezicne LAN mreze-To su lokalne mreze prenosa podataka kroz zrak putem sistema

radiofrekfencija.U posljednih nekoliko godina izradjeno je i uvedeno nekoliko standarda na

podrucju LAN bezicnog komuniciranja.

Rasprostranjene mreze-predstavljaju kombinaciju dva ili vise lokalnim mreza povezanih

komunikacijskim medijima i uredjajima.

Internet-je globalna racunarska mreza.Osnova internet mreze je TPC/IP protokol koji

predstavlja standardni protokol za povezivanje racunara razlicitih konfiguracija,kao i

proizvodjaca operativnih sistema.

Mrezni softver-sistemski-Komunikaciojska tehnologija i njena primjena u okviru

racunarskih mreza ne bi bila moguca bez odgovarajucesg softvera.Ovaj softver se takodjer

moze podjeliti na dvije grupe:osnovni i aplikacijski softver.

Mrezni operativni sistem-Mrezno okruzenje je definiramo mreznim operativnim sistemom i

protokolima koji osiguravaju komunikaciju i mrezne usluge.U poglavlju o operativnim

sistemima rekli smo da postoje dva osnovna tipa: peer to peer sistem(svi sistemi u mrezi

imaju isti status) i client server sistem (dodjeljeni i nedodjeljeni)..

SOFTVERSKI PROTOKOLI KOD MREZNIH OPERATIVNIH SISTEMA-mrezni

operativno sistemi omogucavaju razmjenu podataka izmedju racunara povezanih u mrezu.

Transportni protokol-osiguravaju pouzdan transfer podataka.

Mrezni protokol-Skup konvencija ili pravila koje koristi program ili operativni sistem da bi

komunicirao izmedju dviju ili vise krajnjih tacaka.

Aplikacioni protokol-Aplikacijski protokoli funkcioniraju na aplikacijskom,prezenacijskom

nivou OSI modela.

Hardverski protokoli-pod hardverskim protokolima podrazumjevamo hardverska

komunikacijska rjesenja,odnosno standarde ili protokole koji se primjenjuju kao medij za

prijenos podataka.

LAN tehnologije-U LAN tehnologije prijenosa podataka mogu se svrstati sljedeci prijenosni

standardi.

USB-predstavlja novu tehnologiju za povezivanje racunara i njegovih periferala.

IEEE 1394-je namjenjen prvenstveno za povezivanje racunara i njihovih periferija.

Token RING-mrezni protokol,razvijen jos pocetom sedamdesetih godina takodjer se koristi

za lokalno umrezavanje.

14

FDDI-sistem je baziran na koristenju fiber optickih kablova i koristi se za lokalne mreze.

FIBER Channel-predstavlja novi pristup zasnovan na koristenju fiber tehnologije.Najcesce

se koristi kao komunikacijski termin.

WAN TEHNOLOGIJE

Telefonske linije-osiguravaju prenos na velikim radzaljinama i koriste se u kombinaciji s

modemima i drugim komunikacijskim uredjajima.

Iznajmljene linije-namjenjene telefonske linije izmedju dvije komunikacijske tacke.To su

ustvari telefonske linije koje se iznajmljuju od nacionalnih PTT organizacija.

ISDN linije-predstavlja skup standarda za digitalni prijenos putem obicnih telefonskih

linija.osnova ovog sistema tu adapteri koji zamjenjuju modeme u uspostavljanju veze.

Kablovko –modemska tehnologija-ehnologija kablovskih modema koristi infrastrukturu

kablovske televizije za prijenos podataka.najcesce se koristi za povezivanje na internet od

kuce.

xDSL tehnologija-ili u prijevodu digitalna pretplatnicka tehnologija je takodjer novijeg

datuma.Postoji nekoliko DSl tehnologija te se s toga ovaj komunikacijski standard najcesce

oznacava kao xDSL.

Frame Realy i x 25 protokoli – su dva tipa ipa paket svicovanih mreznih protokola x-25

standard se u posljednih 30-ak godina cesto koristio kao WAN tehnologija,medjutim danas

mjesto ustupa novijim tehnologijama..

ATM sistem-je nova tehnologija prijenosa podataka i predstavlja takodjer vrstu tkz. Deciated

tehnologije koja organizuje digitalne podatke u 53-bajtne pakete.

Sinhrona opticka mreza-nedavno usvojen standard od ANSI-a kao tehnologija koja koristi

opticka fiber vlakna i omogucava prenos podataka na brzinama od nekoliko gigabita u

sekundi.

Virtualne privatne mreze-Predstavljaju komunikacijsku infrastrukturu koja koristi internet

kao komunikacijsku platformu,a za korisnike izgledaju kao njihove private mrezne

infrastrukture.Osnovna prednost VPN mreze je u niskim troskovima implementacije i

fleksibilnosti,dok su osnovni nedostatci u nemogucnosti predvidjanja internet saobracaja.

LAN WAN tehnologija-komunikacijska tehnologija koristi se selektivno u odnosu na

zahtjeve korisnika i tip racunarskih mreza koje kreiraju.Neki mediji i uredjaji korist koriste se

iskljucivo kod odredjenih tipova mreza,dok postoje i oni koji se mogu koristiti kod razlicitih

tipova mreze.

5.9 Komunikacijsko-mrežni softver-aplikacijski nivo OSI nivoa

Prema konceptu OSI modela, komunikacijsko-mrežni softver nalazi se na sedmom-

aplikacijskom nivou.Primjeri aplikacijskog softvera su: e-mail, ftp, web, itd.

Komunikacijski softver - Internet tehnologija

15

Zahvaljujući pojavi internet tehnologije došlo je do svojevrsnog stapanja ili integracije

standandardnog komunikacijskog softvera i softvera koji je nastao u sastavu internet

tehnologije.

Klasičan primjer je elektronska pošta, softver koji se koristio u okviru lokalnih mreža i WAN

mreža za komuniciranje između članova grupe a kasnije je postao sinonim za Internet e-mail.

Osnovni intrnet servisi (aplikacije) su:

- Elektronska pošta

- Telnet

- Ftp

- Gopher

- World Wide Web

- Intranet

- Extranet

E-mail, telnet i ftp se smatraju Internet servisima prve generacije, Gopher WWW druge

generacije, Intranet i Extranet aplikacijama treće generacije. U novije vrijeme su uvedeni:

Instant Messaging, VolP (Voice over internet protocol), GPRS, WAP, itd.

Elektronska pošta (E-mail). Elektronska pošta predstavlja mogućnost slanja i primanja poruka

između korisnika posredstvom računara.Pored Interneta može se koristiti kod lokalnih i

rasprostranjenih mreža.

Korisnik može pristupiti internetu a samim tim i E-mailu:

- direktno (putem sistema lokalne mreže)

- indirektno (koristeći modemsku ili neku drugu komunikacijsku vezu)

Struktura E-mail adrese i kako E-mail sistem radi

E- mail adresa se sastoji iz dva dijela: "ko" i "gdje". Prvi dio- "ko", koji se nalazi lijevo od

znaka @ ("at") identificira korisnika, obično je to ime, prezine, nadimak. Drugi dio- "gdje"

desno od znaka @ označava lokaciju korisnika i sastoji se od nekoliko elemenata odvojenih

tačkama.

E-mail programi

Softver koji pruža mogućnost korištenja maila je klasična client/server aplikacija. U prvim

danima interneta ti su programi bili " character based" i startali bi sa servera direktno nakon

unošenja korisničkog imena i pasvorda. Jedan takav bio je Pine e-mail program razvijen na

Washington University-u.

Telnet

Telnet je internet servis i ujedno mrežna aplikacija koja se koristi za pristup na udaljene

računare na internetu sa lokalnih mašin

Telnet programi

Ukoliko se telnet koristi sa PC-a ili Maca ondase koristi poseban program, a ukoliko se telnet

koristi sa UNIX mašine, dovoljno je otkucati komandu telnet i navesti ime.

16

FTP

Za razliku od telnet servisa ftp se koristi za razmjenu podataka u smislu kopiranja programa i

podataka sa (download) i na (upload) računare.

Web tehnologija

282-283 Kompletan text procitati jednom iz knjige,preobimno!

6. Aplikativni sofver, programiranje i progrmski jezici

6.1 Aplikativni softver

Pod pojmom „aplikacijska platforma“ podrazumijevamo skup aplikativnih rješenja koja su

razvijena:

Unutar poslovnog sistema

Od strane profesionalne softverske kuće i koja se koristi za razlićite aspekte

informacijeske podrške savremenog poslovanja.

Aplikacijska platforma se sastoji od slj. Aplikacija:

1. standardene Office aplikacije (Word, Excel...)

2. aplikacije za obradu transakcija ( Transaction Processing Applications) –

3. aplikacije za podršku odlučivanju (Decision suppoer systems, Business

Intelligence Apl)- aplikacije koje imaju za cilje poboljšanje procesa

odlučivanja u poslovnom sistemu.

4. apl za komuniciranje i saradnju ( Messaging and Collaboration Apl)

5. apl za uprafljanje dokumetima ( Document Menagement Apl)

6. apl za elektronsku trgovinu i elektronsko poslovanje (Electronic Commerce

Apl)

7. tehnologija za sistemsku integraciju (Systems Integration Technology)

Tri osnovna modela aplikacijske platforme

“In-house” aplikacijska platforma, sa različitim modalitetima, pri čemu se radi o

aplikativnim rješenjima razvijenim od strane samog poslovnog sistema.

Platforma zasnovana na tzv. “Off-the-shelves” aplikativnim rješenjima, tj. kupovini

gotovih rješenja po principu “sa polica”.

Aplikacijska platforma bazirana na implementaciji ERP integriranih paketa.

TPS-ERP rješenja

17

a) Način implementacije:

“In-house” implementacija

ASP (Application Service Provider) model implementacije

b) Vrste rješenja:

Aplikacije za tzv. horizontalna tržišta - rješenja koja pokrivaju računovodstvene,

finansijske i neke druge standardne operacije i koja se mogu primjenjivati u različitim

poslovnim sistemima

Aplikacije za tzv. vertikalna tržišta - rješenja koja se kreiraju za specifične sisteme,

kao što su npr. za automobilsku industriju, prehrambenu industriju, za bolnice i

zdravstvene ustanove, finansijske institucije, itd.

Dodatna ERP rješenja – moduli:

• SCM (Supply Chain Management): Upravljanje lancima snabdijevanja ili Upravljanje

opskrbnim lancima

• CRM (Customer Relationships Management): Upravljanje odnosima sa kupcima

• BI-DSS (Business Intelligence): Poslovna inteligencija ili sistemi za podršku

odlučivanju – aplikacije bitne sa aspekta donošenja odluka. OLAP (Online analitičko

procesiranje – Online Analytical Processsing) je ključna komponenta poslovne

inteligencije.

• EAI (Enterprise Application Integration): za integraciju aplikacija

• CM (Contact Management): upravljanje kontaktima - predstavlja elektronsku

evidenciju informacija o kupcima, uz mogućnost jednostavnog pristupanja tim

informacijama za potrebe servisa i prodaje.

6.2 Programski jezici

Programski jezik je sredstvo pomoću kojeg programer kreira softver- sistemski ili aplikativni.

Programski jezici omogućavaju programerima, a i iskusnijim korisnicima, da „kažu“

računaru šta da uradi. Svi programski jezici koa što su npr. BASIC, COBOL, FORTRAN,

Pascal, C, C+, itd zasnivaju se na skupu pravila koja definiraju sintaksu i semantiku

konkretnog jezika. Rangiraju se po kompleksnosti na programske jezike niskog nivoa i

programske jezike visokog nivoa.

6.2.2 Programski jezici niskog nivoa („low-level“ languages)

1. Mašinski jezik.

- Obrađuje podatke i instrukcije u formi binarnih znamenki-nula i jedinica.-

- Programski jezik koji koristi ove kodove najnižeg reda zove se mašinski jezik

- Predstavlja prvu generaciju programskih jezika

- Težak za razumijevanje korištenje

2. Asemblerski jezik

- Jezik niskog nivoa, više korisnički orijentiran

- Programer mora pisati instrukcije koje se odnose na specifične hardverske elemente

kao što su: procesor, registri, RAM lokacije itd.

- Spada u drugu generaciju rač. jezika

18

- Asembler- prevođenje programa sa asemblerskog jezika u mašinski jezik ostvaruje se

pomoću softverskog programa ASEMBLER.

6.2.3 Programski jezici višeg nivoa

Jezici visokog nivoa su mnogo bliži prirodnom jeziku i zbog toga su jednostavniji za

korištenje. Zasnovani su na komandama koje odgovaraju riječima iz prirodnog jezika kao što

su npr. INPUT, OUTPUT, PRINT, SET, ADD itd.Ovi programski jezici se mogu podijeliti:

1. Proceduralne jezike (jezici treće generacije)

2. Neproceduralne jezike (jezici četvrte generacije)

3. Jezike umjetne inteligencije

4. Objektno-orijentalne programske jezike

5. Programske jezike koji podržavaju vizuelno programiranje

1. Proceduralni jezici

Su jezici koji zahtjevaju od programera tačno specificiranje- korak po korak. Najčešće

lorišteni proceduralni jezici su :COBOL, Pascal, Basic, PL/1, Fortran, C

Fortran (FORmula TRAnslation) je jezik treće generacije

- za inžinjerske, matematičke i dr aplikacije , nastao je 1954. godine

COBOL ( Common Business Oriented Language) , prvi progamski jezik koji se

masovnije počeo koristiti za poslovne aplikacije (plačenje, fakturiranje, glavna knjiga,

osnovna sredstva)

--- razvijen 1960. godine i uglavnom se koristio na mainframe mašinama

BASIC (Beginner's All-Purpose Symbolic Instruction Code)

- jedan od najjednostavnijih i najpopularnijih programskih jezika

- kreirali su ga 1963 J.Kemeney i T. Kurtz kao jezik za mainframe računar.

PL/1 (Programming Language 1)

- razvio je IBM 1964 god.

Pascal je također jezik treće generacije. Kreiran je krajem šezdestih godina od strane

N. Wirth-a kao jezik koji je trebao poslužiti za jednostavnije učenje principa

porceduralnog i strukturianog programiranja. Danas se dosta koristi kao osnova nekih

savremenih razvojnih alata kako što je program Delphi firme Borland.

Ada – razvijen 1980 god. za potrebe Ministarstva odbrane SAD-a, ali se koristi i za dr

potrebe (vojne, poslovne), može se koristit na različitim hardverskim platformama

C je programski jezik koji se koristi za ravoj aplikacija i operativnih sistema.

- Unix OS je pisan u C-u. Ono što ovaj jezik čini vrlo pogodnim za razvoj sistemskih i

aplikativnih programa je mogućnost korištenja komandi jezika visokog nivoa uz

istovremenu mogućnost pristupa hardverskim komponentama.

2. Neproceduralni jezici

Omogućava korisniku da specificira željeni rezultat bez potrebe definiranja načina kako će se

do njega doći. Jedna od osnovnih prednosti neproceduralnih jezika je da ih mohu koristit

korisnici neprogrameri. Postoji više tipova jezika četvrte generacije kao što su:

a. upitni jezici (query languages),

b. generatori aplikacija (application generatirs),

c. generatori izvještaja (report generators)

3. Programski jezici zasnovani na postulatima umjetne inteligencija

LIPS i Prolog – koriste se u kreiranju Al-aplikacija kao što su ekspertni sistemi-

19

4. Objektivno-orijentalni programski jezici

Nastali kao rezultat razvoja novog pristupa-paradigme u razvoju softvera: objektno orijentalni

pristup. Bazirani su na korištenje kategorija kao što su: klase, objekti, metode, nasljeđivanje,

polimorfizam, enkapsulacija itd.

C++ baziran na C jeziku, dograđen osobinama objektnog programiranja

Java – nastao pojavom Internet i Web tehnologije kao rezutat nastojanja ka

kreiranju efikasnijih i efektivnijih web-baznih aplikacija.

- Program pisan u tom jeziku je portabilan, što znači da može biti korišten na mreži.

- Razvila ga je firma firma Sun microsystems 1995.

C # (izgovara se C sharp) je novi objekt-orijent programski jezik, koji se kreirao

Microsoft s ciljem objedinjavanja snage postojećeg C++, s jedne, i jednostavnosti i

lakoće korištenja Visual Basica, s druge strane.

5. Vizuelno programiranje (visual programming)

Vizuelno programiranje je pristup programiranju koji se bazira na daljnjem pojednostavljenju

procesa programiranja, odnosno cjelokupnog razvoja aplikacija, korištenjem GUI-baziranih

razvojnih alata. Pristup je nastao pojavom Visual Basica, kasnije i Visual C++. Prihvaćen je i

od drugih razvojnih alata kao što su Borland, Oracie, Sybasa itd.

HTML JEZIK ( HyperText Markup Language), može se tretirat kao zaseban

programski jezik, ali i kao web tehnologija.

XML jezik (Extensibe Markup Language) je sastavni dio web tehnologije. Uveden

je kao nadogradnja HTML-a u cilju poboljšanja funkcionalnosti web dokumenata

UML ( Unifield Modeling Language) ne predstavlja klasični programski jezik.

6.3 Računarsko programiranje

Računarski program je kolekcija iskaza (naredbi) pisanih i jeziku razumljivom računaru.

Program se piše s ciljem rješavanja određenog problema obrade podataka.

Osnovni elementi računarskig programiranja:

Input, podaci, operacije, output, uvjetno izvršenje, petlje, podprogrami.

Input- unošenje podataka, s testature, s diska ili nekog dr ulaznog uređaja

Podaci- brojevi (cjelobrojni i realni), tekst (slova ili specijalni znaci), logički izrazi, adrese

varijabli

--Cijeli brojevi (Integers) su brojevi bez decimalnog zareza

--Realni brojevi (Real Numbers) su oni koji imaju decimalni dio, a ponekad se nazivaju i

brojevi sa pokretnim zarezom (floating-point numbers)

---Tekst,odnosno karakteri mogu biti bilo koje slovo alfabeta, simboli, brojevi od 0-9...

----Logički izrazi ili Bulovi irazi ( Boolean) imaju dvije moguće vrijednosti: istinito (True) ili

pogršno (false)

Operacije – se izvode korištenjem određenih operatora. Kao osnovni mogu se navesti slj

operatori:

Operatori pridruživanja ili dodjeljivanja (assignment)

Artimetički operatori (arithmetic)- + - * / (cjelobrojno i realno) dijeljenje

Logički operatori (logical)- true false

4 logička operatora: (and,or, eksluzivno (xor), negacija (not)

Relacijski operatori (relation) > < ili >=<, različito

Output- označava izdavanje rezultata na ekran, na disk ili neki dr izlazni uređaj

20

Proces kreiranja i izvršavanja programa

Prevođenje programskih jezika visokog nivoa u objektni kod ostvaruje se softverskim

programom koji se zove kompajler, dok se proces prevođenja označava kao kompajliranje.

Interpreter je kompajler koji prevodi i izvršava jednu instrukciju programskog koda u trenutku

vremena. Program se u računaru obrađuje od strane 3 modula:

Kompajlera (compiler)-prevodi izvorni kod u objektni kod

Linkera (linker)- povezuje sve objektne fajlove i generira tzv izvršni (executable) kom

Lodera ( loader)-

Alati za poboljšanje personalne produktivnosti

Ovu skupinu softverskih proizvoda - tzv. "Personal Productivity Tools" čine po pravilu mali

softverski paketi, koji su vrlo pristupačni što se cijene tiče. Također su vrlo user - friendly, tj.

kreirani na način da su vrlo jednostavni za korištenje i mogu biti vrlo korisni u računovodstvu,

finansijama, marketingu itd. Neki od ovih alata su ustvari dodaci (Add-Ins) Excelu ili nekom

drugom spredšitu, dok su ostali standardne, uglavnom, Windows aplikacije. Osnovna im je

karakteristika da su kreirani za usko specijalizirana područja primjene, te da su lakši za

korištenje i od samih spredšit programa. Cijene ovih paketa kreću se od 10-600 USD.

Finansijski kalkulatori

Vulcan FinanceCalc je vrlo pogodan finansijski kalkulator koji izračunava 14 najčešće

korištenih finansijskih pokazatelja među kojima su: buduća vrijednost, sadašnja vrijednost,

anuiteti buduće i sadašnje vrijednosti, amortizacija, itd.

Desktop sistemi za podršku odlučivanju

Desktop DSS alati su korisniku orijentirani programi koji omogućavaju analizu i modeliranje

problema i procesa odlučivanja. Obično raspolažu sa skupom kvantitativnih tehnika,

statističkih, matematičkih i finansijskih rutina, tehnika umjetne inteligencije, sve sa ciljem

omogućavanja izgradnje kompleksnih modela poslovnog odlučivanja, a u funkciji izbora

adekvatnih odluka. Prednost ovih programa u odnosu na Excel i ostale spredšit programe je u

tome što podržavaju vizualno modeliranje, što je sa aspekta krajnjeg korisnika - donosioca

odluka posebno bitno.

Data Warehousing

Data Warehousing (skladištenje podataka) predstavlja novi termin koji se u posljednje vrijeme

sve više koristi kada se radi o računarskoj podršci procesa odlučivanja. Naglasak je na

posebnoj proceduri tzv. rafiniranja podataka u efektivne informacije koje mogu pomoći

donosiocima odluka u rješavanju poslovnih problema. U evolucijskom smislu, radi se o

novom konceptu u području tehnologije za podršku odlučivanju.

Data warehouse ili skladište podataka se može definirati kao svojevrsni repozitorij podataka

iz različitih aplikacija i izvora podataka, ali koji su pohranjeni tako da se mogu koristiti

efikasnije i efektivnije u procesu izvještavanja i donošenja odluka.

Ovaj novi koncept donio je veći broj novih termina kao što su: data mining, datamart, on-line

analytical processing - OLAP, itd.

21

Integrirani sistemi za podršku odlučivanju (Business Intelligence)

Za razliku od prethodno navedenih DSS alata koji spadaju u klasu desktop aplikacija, u

području tehnologije za podršku odlučivanju postoje integrirana rješenja sistema za podršku

odlučivanju na organizacijskom nivou. Radi se o moćnim client/server aplikacijama, sa

cijenom od nekoliko desetina do nekoliko stotina hiljada USD, zavisno od broja modula i

broja klijenata. Ove aplikacije predstavljaju integraciju standardnih DSS mogućnosti kao što

su analiza i modeliranje problema odlučivanja, statističkih tehnika, sa tehnikama

izvještavanja, data warehousing tehnikama, i najnoviju integraciju sa Web tehnologijom u

smislu omogućavanja korištenja ovih sistema direktno sa Web browsera. Obično imaju

razvijene interfejse za tzv. legacy aplikacije - aplikacije starijeg datume koje se nalaze na

većim sistemima i koje sadrže podatke o poslovnim procesima.

Također, pod uticajem snažnog razvoja tzv. ERP integriranih aplikacija poslovne obrade,

većina integriranih DSS sistema ima razvijene, ili radi na razvoju, interfejse za pristup

podacima sa ERP sistema.

Ekspertni sistemi

Ekspertni sistemi su jedno od područja primjene umjetne inteligencije (Artificial Intelligence).

Osnovna ideja se sastoji u nastojanju da se skup znanja (ekspertiza) koje posjeduju eksperti za

određeno problemsko područje na određen način transferira od čovjeka - eksperta na računar.

To znanje se u određenom obliku pohranjuje na računaru sa ciljem da ga koriste neki drugi

korisnici u rješavanju problema ili pružanju određenih sugestija. Cilj primjene ekspertnih

sistema nije u zamjeni ljudskih eksperata već jednostavno u prikupljanju njihovog znanja i

stavljanja tog znanja u oblik koji je raspoloživ širem krugu korisnika. Pored znanja, sljedeća

bitna osobina ES-a je mogućnost rezoniranja i zaključivanja, ali opet na osnovu određenih

pravila koje definiraju njegovi kreatori. Većina komercijalnih ES-a su tzv. "rule-based

systems", odnosno sistemi zasnovani na pravilima. To znači da je znanje pohranjeno u formi

"ako … onda" (if - then) pravila tako da slijede logiku rješavanja problema.

Simulacijski softver

Simulacija se najjednostavnije može definirati kao aktivnost kojom se nastoje riješiti

određeni problemi u funkcioniranju nekog realnog sistema na način da se realni sistem

modelira, a zatim posmatrajući ponašanje modela realnog sistema izvuku određeni zaključci.

Simulacija se može koristiti u sljedećim slučajevima:

Kreiranje novog sistema - određeni eksperimenti se mogu vršiti na kreiranom modelu i

na taj način ispitivati reakcije sistema

Poboljšanja na postojećem sistemu - eksperimenti se također izvršavaju na modelu

postojećeg sistema tako da realni sistem ne trpi nikakve smetnje u fnkcioniranju.

Upravljanje operacijama sistema - simulacija može pomoći u određivanju najboljih

načina kontroliranja protoka ili raspoređivanja materijala, ljudi i drugih resursa.

Bolje razumijevanje sistema - vizualno prezentiranje pomaže u boljem i

sveobuhvatnijem razumijevanju funkcioniranja samog sistema.

Service Model je simulacijski softver firme Promodel (www.promodel.com) koji se koristi za

simulaciju sistema opsluživanja, odnosno servisiranja. Može se koristiti za kreiranje novih

sistema, a također i za poboljšanje postojećeg sistema. Alat pruža mogućnost menadžerima ili

analitičarima da modeliraju sistem i testiraju njegovo funkcioniranje sa raznim scenarijima.

Simulacije zasnovane na poslovnim igrama. Pored standardnih simulacijskih softverskih

paketa, na tržištu softvera za pomoć u odlučivanju mogu se naći i programi koji podržavaju

simulaciju poslovnih situacija u formi tzv. poslovnih igara (business games). Slijede dva

primjera takvog softvera firme Interpretive Software (www.interpretive.com):

22

Knjiga prof. Lagumdzije

Informacioni i organizacioni sistemi( knjiga Lagumdjije)

od 45 stranica ima 12

Informacioni sistem prikuplja, transformise i prenosi informacije u organizaciji Kompjuterski

baziran informacioni sistem se može definisati kao sistem koji koristi kompjuterski hardver,

softver, personal, procedure i resurse podataka da bi prikupio, transformisao i prenosio

informacije u organizaciji.

Model modernog kompjuterski baziranog informacionog sistema sa slijedećim

komponentama:

Ulaz. Podaci i informacije iz organizacije ili iz društvenog okruženja ulaze u sistem.

Obrađivanje. Sistemi za obrađivanje informacija koriste kompjuterski hardver

(opremu i medije), softver (programe i procedure) i personal (stručnjake i korisnike)

da bi po određenim procedurama transformisali podatke i informacije u razne vrste

informacionih produkata.

Izlaz.

Obrađivanje transakcije se izvršava sa operativnim transakcionim informacionim

sistemima

Uredska komunikacija se izvršava sa automatizovanim uredskim sistemima

Menadžment izvje.tavanje se izvršava sa menaž.ment informacionim sistemima

Podrška menadžerskom odlučivanju se izvršava sa sistemima za

podršku odlučivanju, tj. sa DSS sistemima (DSS, eng. Decision Suport

System).

Smjestanje. Podaci, informacije i modeli za analize i donošenje odluka

se smještaju radi kasnijeg pristupanja i obrađivanja.

Kontrola. Funkcija upravljanja informacionim resursima kontroli.e i

prilagođava preformanse informacionog sistema na optimalnu efikasnost

i djelotvornost

Informacioni sistemi igraju ulogu povratne sprege u organizacijama. Da bi se

to vidjelo, potrebno je bilo koju vrstu organizacije, odnosno poslovne firme,

shvatiti kao sistem. Informacioni sistem mora odra.avati stanje objektnog, odnosno poslovnog

sistema.

Komponenti poslovne firmekao sistema:

Ulaz. Resursi kao što su ljudi, novac, materijali, mašine, zemlja, objekti,energija i

informacije koje firma koristi.

23

Obrađivanje. Poslovni sistem koristi poslovne funkcije, uključujući proizvodnju,

marketing, finansije i personal, kao i ostale procese koji pomažu transformisanju ulaza

u izlaz (kao što su inžinjering, istraživanje i razvoj, pravne i druge usluge i sl).

Izlaz. Firma proizvodi usluge i robe, plaćanja (kao što su dobiti zaposlenih,dividende,

interesi, takse i plaćanja dobavljačima), doprinose, informacijei ostale efekte.

Povratna sprega. Operativni/transakcioni informacioni sistemi prikupljaju, obrađuju i

smještaju podatke generisane poslovnim operacijama

Sistemi automatizovanog ureda prikupljaju, obrađuju, smještaju i prenose podatke i

informacije u formi uredskih elektronskih komunikacija unutar organizacije i u

poslovno okruženje

Programirani sistemi za odlučivanje prihvataju operativne informacije i proizvode odluke koje

kontrolišu operativni proces kao što je inveturni razmje.taj ili kontrola procesa proizvodnje.

Menadžment informacioni sistemi i sistemi za podršku odlučivanju igraju vitalnu ulogu

povratne sprege u podršci pri upravljanju nekom poslovnom firmom

Kontrola. Menadžment jedne organizacije se sastoji od menadžera na svim organizacionim

nivoima koji su ukljućeni u planiranje, organizovanje, okupljanje, upravljanje i kontrolne

aktivnosti (nazvane funkcijama menadžmenta). One kontroli.u operacije poslovnog sistema

bazirane na povratnoj sprezi koju omoguæava informacioni sistem firme.

Okruženje. Poslovna firma je podsistem dru.tva i okružena je sa poslovnim okolinama

ostalih sistema. Firma razmjenjuje ulaze i izlaze sa svojom okolinom i zato se naziva

otvorenim sistemom. Povrh toga, poslovna firma je adaptivan sistem (tj. ima

mogućnost da se prilagođava zahtjevima svoje okoline).

Koncept poslovne firme kao otvorenog, adaptivnog sistema je veoma značajan,

jer znači da poslovna firma može koristiti svoju povratnu spregu i kontrolne

komponente na dva načina:

Koristi informacione sisteme da bi obezbijedila menadžment sa

informacijama s ciljem ostvarenja utvrđenih ciljeva.

Koristi informacione sisteme da bi nagledala okruženje tako da

menadžment može promijeniti kako svoje operacije, tako i svoje ciljeve s

ciljem preživljavanja u promjenjivom okruženju.

Menadzeri zahtijevaju informacije visokog kvaliteta, a ne velikog kvantiteta.

One zbog toga moraju posjedovati nekoliko bitnih karakteristika s ciljem

efikasnog potpomaganja pri dono.enju menadžerskih odluka. Informacija

bi trebala da bude:

Blagovremena.

Tačna.

Potpuna.

Koncizna. To znači da se menadžeri moraju osigurati sa informacijama koje im pomažu

da uoče buduæe trendove i ustanove njihov uticaj vezano za svoje odluke.

Buduće informacije i analize u vezi sa razvojem trendova unutar organizacije

ili u poslovnom okruženju su npr. predviđanja očekivanih prodajnih trendova

i faktora koji mogu uticati na uspješnost prodaje.Menadžment mora biti obezbijeđen sa

informacijom

Periodično planirani izvještaji. Npr. sedmični izvještaji analize

24

prodaje ili mjesečni finansijski izvještaji.

Izvještaji za slučaj izuzetnosti. Izvještaji se proizvode samo kada

se izuzetni uslovi pojave i oni samo sadr.e informacije o time izuzetnim

uslovima

Izvje.taji po zahtjevu i reakcije. Informacija se obezbjeðuje kad god

je menad.er zahtijeva

Interaktivno reagovanje. Informacija se obezbjeðuje putem

interaktivne sesije izmeðu menad.era i kompjutera koji sadr.i interaktivni

program ili modelirani programski paket.

Zahtjevi za informacije umnogome zavise od nivoa menadžmenta

koji se dijele na tri tradicionalna nivoa menadžmenta i to:

vodeći „top“ menadžment,

srednji menadžment i

operativni menadžment

Vrste informacionih sistema

Operativni/transakcioni informacioni sistemi

Menadžment informacioni sistemi

Sistemi za podršku odlučivanju

Tranksakcioni informacioni sistemi obrađuju podatke koji se generišu

poslovnim operacijama (prodajnim transakcijama, rezultatima proizvodnje,

platnim spiskovima zaposlenih itd), ali ne proizvode takve vrste informacija

koje može menadžment najbolje iskoristiti. Operativni informacioni sistemi

se nazivaju i transakcionim informacionim sistemima pošto oni obrađuju

podatke koji su rezultat primjene poslovnih transakcija

Menadžment informacioni sistemi (MIS) osiguravaju informacije

potrebne za uspješno donošenje odluka od strane menadžera.

MIS koncept je od vitalnog značaja za efikasnu i djelotvornu upotrebu u poslovanju prije

svega iz slijedeæih razloga:

( l ) Služi kao sistemski radni okvir za organizovanje poslovnih kompjuterskih

aplikacija

( 2 ) Naglasava menadžersku orijentaciju obrađivanja informacija u

poslovanju. Primarni cilj kompjuterski baziranih informacionih sistema

trebao bi biti podrška donošenju menadžerskih odluka

25

Menadžment informacionih sistema ima sljedeće funkcije

Ulaz. Prikuplja podatke koje je generisao transakcioni informacioni

sistem.

Obrada. Koristi informacione sisteme za procesiranje (obrađivanje) da

bi transformisala podatke u informacijske proizvode koje mogu potpomoći

menadžerskom donošenju odluka.

Memorisanje. Održavanje interne, eksterne i lične baze podataka koje

sadrže podatke i informacije u formi prošlih stanja (istorijskih) slogova,

predviđanja, planova, standarda, pravila za donošenje odluka, modela i

ostalih upravljačkih i analitičkih tehnika

Izlaz. Obrađuje široki spektar informacionih produkata potrebnih za

podršku aktivnosti donošenja odluka u menadžmentu i to

(1) na zahtjev,

(2) prema unaprijed utvrđenom planu i

(3) kada se pojave određeni izuzetni poslovi.

Kontrola. Koristi kontinuirani proces informacionog upravljanja

resursima da bi kontrolisala perfomanse MIS-a.

Sistemi za podršku odlučivanju - DSS (Decision Support Systems) su

interaktivni kompjuterski bazirani informacioni sistemi koji koriste modele

odlučivanja i baze podatka da bi obezbijedili niz informacija s ciljem

potpomaganja specifične odluke sa kojom se suočavaju menadžeri

Koncept sistema za podršku odlučivanju, gdje se mogu uočiti slijedeće komponente sistema

Izvrsna radna stanica je personalni kompjuter ili kompjuterski

terminal koji obezbjeđuje DSS hardverski interfejs za menadžere.

DSS ili DSS generator je softver koji pokreće sistem. On sadrži glavne

module vezane za upravljanje bazama podataka, upravljanje bazom

modela i upravljanjem sa dijalogom.

Softver za upravljanje bazama podataka (DBMS) omogućava

kreiranje, održavanje, upit i obnavljanje baza podataka, koristeæi tipične

DBMS upitne jezike, generatore izvještaja, jezike za manipulaciju

podacima i jezike za definisanje podataka.

Softver za upravljanje bazom modela (MBMS, eng. Model Base

Management Software) obezbjeđuje moguænost kreiranja, održavanja i

manipulacija sa bazom modela, koristeći jezike za modeliranje ili od strane

korisnika napisane programe.

Softver za upravljanje i generisanje dijaloga (DGMS, eng. Dialog

Generation and Management Software) se sastoji od interaktivnih ulazno/

izlaznih programa, potprograma i neproceduralnih jezika.

Ulaz: omogućava korisnicima da naprave upite i reakcije ili izvrše komande

koristeći tastaturu, miš, ekran osjetljiv na dodir, ulazni analizator govora itd.

Izlaz: omogućava izlaz u formi numeričkoj, tekstualnoj i grafičkoj

26

vizuelno prikazanoj ili u formi štampanih izvještaja.

Baza podataka sa podacima i informacijama se smješta u specijalnu

DSS bazu podataka izvedenu iz baza podataka organizacije, vanjskih baza

podatka kao i menadžerove lične baze podataka.

Baza modela uključuje biblioteku modela i analitičkih tehnika

smještenih kao programa, potprograma, izvršnih datoteka i pravila

odlučivanja

Prilikom projektovanja DSS treba voditi računa o tome da se što više zadovolje

slijedeće ciljne performanse:

Da potpomaže menadžersko donošenje odluka

Da ojačava koordinaciju i komunikaciju između donosilaca odluka, naročito

kada oni moraju sarađivati u poslovima donošenja odluka.

Da potpomaže sve faze u poslu donoženja odluka umjesto samo faze

skupljanja podataka, analiza, komparativnih evaluacija ili implementacija

Da potpomogne raznolikost procesa donošenja odluka tako da korisnik

može usmjeravati rješavanje problema ili donošenje odluka u skladu sa

njegovim ili njenim željenim stilom, tj. moći saznavanja.

Da bude lak za korištenje, fleksibilan i takav da njim mogu bez teškoća

operisati korisnici koji nisu specijalisti u informacionim sistemima. Ovo

mora biti primarni kriterij za softver koji koriste DSS.

Vjestačka inteligencija je područje koje nastoji da razvije kompjutere koji

mogu čuti, hodati, pričati, osjećati i misliti!

Ekspertni sistem je kompjuterski baziran informacioni sistem koji koristi

svoje znanje o specifičnim kompleksnim aplikacionim područjima, da bi

djelovao kao ekspertski savjetnik korisnicima.

Komponente ekspertnih sistema sadrže bazu znanja i softverske module

Ekspertni sistemi se takođe zovu sistemi bazirani na znanju (eng.knowledge-based

systems).

Ekspertni sistemi samo obezbjeđuju odgovore na pitanja iz vrlo specifičnog

problemskog područja

Ekspertni sistemi se primjenjuju u mnogim specifičnim područjima primjene.

Primjer je PUFF, koji vrši dijagnosticiranje respiratornih bolesti;

PROSPECTOR, koji interpretira geološke podatke kao vodič za mineralna

istraživanja; MYCIN, koji je dizajniran da pomogne ljekarima u dijagnozi i

tretmanu određenih vrsta bakterijskih infekcija; R-1, koji pomaže dizajniranju

kompjuterskih sistema za kupce; i XSEL, koji pomaže prodavačkom personalu

pri naručivanju konfiguracija kompjuterskih sistema za njihove mušterije.

EIS (Executive Information System), tj.

informacioni sistem za gornje nivoe menadžmenta. EIS je specijalizirani DSS

koji uzima informacije iz baze podatka, ali ne zahtijeva kompjutersko znanje

od korisnika i namijenjen je vi.em i vodeæem nivou menad.era koji nemaju

vremena ni volje da uče detaljnije o kompjuterima.

27

( 1 ) DSS i EIS se su.tinski razlikuju na tri načina:

primjene. DSS se uglavnom koriste na srednjem nivou menadžmenta i

koristi ga više menadžera za veći broj različitih „šta-ako analiza“. S druge

strane, EIS je uglavnom dizajniran za konkretnog rukovodioca kako bi

podržao njegove specifične potrebe.

(2) DSS je povoljan za veæi broj korisnika, zbog čega ga je jeftinije staviti u

upotrebu, za razliku od EIS, kojem je najčešće potrebno ugraditi specifične

potrebe jednog ili manjeg broja korisnika.

(3) DSS zahtijeva korisničku obuku prije nego što se počne efektivno koristiti,

za razliku od EIS, koji ne zahtijeva veći i ozbiljniji formalni trening.

Kompjuterske aplikacije u prodaji se tradicionalno koriste od strane

mnogih prodavača za jednu ili više bazičnih aplikacija kao što su ispostavljanje

računa kupcima, primanje računa, kontrola inventara, knjigovodstvo i platni

spiskovi

Primjene kompjutera u proizvodnji su uglavnom u funkciji ostvarivanja

kompjuterski podr.ane proizvodnje (eng. CAM, Computer-Aided-Manufacuring),

Primjene kompjutera u bankarstvu su imale ogroman uticaj na

bankarstvo.

Ove opšte poslovne aplikacije sadrže slijedeće osnovne karakteristične funkcije:

Prodajne transakcije. Vrši se obrađivanje prodajnih narudžbi

primljenih od kupaca i ostalih vrsta prodajnih transakcija. Proizvode se

prodajne priznanice za kupce i podaci potrebni za analizu prodaje i

kontrolu inventara.

Kontrola inventara. Primaju se podaci vezani za narudžbe kupaca,

pripremaju se dokumenta za utovar ukoliko su stavke iz narudžbi dostupne

i snimaju se sve promjene u inventaru.

Analize računa i prodaje. Primaju se popunjene narudžbe sa

podacima iz sistema inventarne kontrole i prodajni podaci od sistema za

obrađivanje prodajnih transakcija

Prijem računa. Čuva podatke o iznosima koje kupci posjeduju na

osnovu podatka iz kupčevih faktura i plaćanja.

Plaćanje računa. Čuva tragove o podacima vezane za kupovine i

plaćanja dobavljačima

Platni spisak i analize rada. Prima i obrađuje podatke iz kartica

dolaska i odlaska sa posla svakog zaposlenog i ostalih radnih slogova

Glavna knjiga poslovanja. Obrađuje podatke primljene od prijema

računa, plaćanja računa, platnog spiska i analize rada i drugih poslovnih

28

informacionih podsistema.

Glavni tipovi firmi u kompjuterskoj industriji su:

Dobavljači hardvera u koje, izmeðu ostalih, spadaju:

- Proizvođači kompjutera.

- Nezavisni proizvođači kompatibine priključne opreme.

- Trgovci kompjuterima.

- Kompanije za najam kompjutera.

- Kompanije za snabdijevanje kompjuterskom obradom i informacionim uslugama.

Dobavljači softvera u koje, između ostalih, spadaju:

- Proizvođači kompjutera.

- Trgovci kompjuterima.

- Nezavisne softverske kompanije.

- Dobavljači korisnički razvijenog softvera.

- Kompanije koje nude informacione usluge.

Davaoci usluga mogu biti firme kao što su:

- Proizvođači kompjutera.

- Uslužni kompjuterski centri.

- Kompanije za usluge time-sharinga.

- Davaoci telekomunikacionih usluga.

- Davaoci usluga banke podatka.

- Nezavisni konsultanti.

eksterne davaoce usluga. Oni nude razne vrste usluga kao što su: kompjuterska obrada

kupčevih poslova, usluga time-sharing - a,

Usluge koje firma nudi:

Kompjuterski servisni centri (eng. computer service centers) nude razne

usluge obrade informacija i to uglavnom za mnoge manje firme koje ne

žele da posjeduju vlastite kompjuterske sisteme

Kompanije koje daju usluge time-sharing - a (raspoređivanje vremena

jednog kompjuterskog sistema na nekoliko zadataka procesiranje)

obezbjeđuju usluge obrade u realnom vremenu mnogim pretplatnicima

koji koriste udaljene terminale i centralni kompjuterski sistem

Kompanije za pomoć pri upravljanju i odlučivanju su firme koje su

kompletno odgovorne za korisnikove kompjuterske operacije

Najčešći tip posla i zvanja u razvoju sistema je sistemski analitičar sa

29

slijedećim specijalizovanim smjerovima od kojih su neki :

Sistemski analitičar

- Prikuplja i analizira informacije potrebne za razvoj ili modifikaciju

informacionih sistema. Razvija iskaz za zahtjeve sistema i priprema

detaljne specifikacije sistema na kojima će se bazirati kompjuterski

programi.

- Nadzire instalaciju novih sistema i procjenjuje moguća

unapređenja postojećih sistema.

Sistem dizajner

- Prevodi zahtjeve sistema koje je pripremio sistemski analitičar

u alternativni sistemski dizajn.

- Razvija detaljne specifikacije sistema koji se razvija.

Analitičar komunikacija

- Planira, dizajnira i instalira komunikacionu mrežu, uključujući i

specifikaciju i selekciju softvera, hardvera i komunikacione opreme.

„sistemska podrška“. Ovo uključuje:

(1) analitičare konfiguracije koji su odgovorni za procjenu i usavršavanje

hardverskih i softverskih performansi,

(2) kontrolora standarda koji razvija i održava standarde za obradu podatka

i procedura,

(3) tehničkog bibliotekara koji razvija i održava biblioteku sistemske

dokumentacije i tehničkih informacija i

(4) specijalistu za dokumentacionu podršku koji asistira kod analize sistema

i programa, te razvija detaljnu sistemsku, programsku i radnu, izvršnu dokumentaciju.

Sa razvojem koncepta informacionih autora javljaju se novi poslovi i zvanja

u korisničkim uslugama:

Direktor informacionog centra

-Rukovodi informacionim centrom i radi sa rukovodiocom

informacionog servisa kod planiranja ponude kompjuterskih usluga

krajnjim korisnicima.

Sistemski konsultant

- Pomaže kompjuterskim korisnicima u razvoju, pravljenju

prototipova i održavanju aplikacionih sistema.

- Obučava korisnike u korištenju alata za razvoj aplikacija i

aplikacionih paketa.

30

- Služi kao veza između kompjuterskih korisnika i odjeljenja za

kompjuterske usluge.

Tehnički specijalist

- Procjenjuje, instalira i odr.ava hardverske i softverske izvore

informacionog centra.

- Pruža tehničku pomoć sistemskim konsultantima i korisnicima.

Takođe nova kategorija zvanja u informacionim uslugama i to uglavnom kod

velikih organizacija, nastala su uvođenjem funkcije administracije baze

podataka.

Administrator baze podataka

- Dizajnira i održava bazu podatka organizacije.

- Priprema i nameće standarde za korištenje i zaštitu informacije u bazama podataka.

- Za velike organizacije koje koriste kompjutere ovo postaje mjesto

upravljanja sa delegiranjem dužnosti drugim specijalistima.

Analitičar dizajna baze podataka

- Dizajnira strukturu i definiše elemente podatka u organizaciji

baze podatka.

- Vrši procjenu hardvera i softvera baze podataka.

Analitičar operacije baze podataka

- Koordinira svakodnevnom upotrebom baze podatka sa

korisnicima i drugim osobljem u informacionim servisima.

- Nameće standarde baze podatka.

- Održava bazu podataka.

Analitičar zaštite baze podataka

- Dizajnira i održava kontrolu zaštite i integriteta baze podataka.

- Kontroliše bazu podataka da obezbijedi njeno tačno korištenje.

Zvanja u programiranju se odnose na specijalizaciju u pojedinim tipovima

programiranja i to:

Programer

- Razvija logiku programa i kodira i testira i pravi dokumentaciju

kompjuterskih programa.

Aplikacioni programer

- Razvija programe potrebne za specifične aplikacije kompjuterskih

korisnika.

Programer za održavanje

- Modifikuje i unapređuje postojeće programe.

Sistemski programer

- Razvija, modifikuje i održava operativni sistem i drugi sistemski

31

softver korišten u organizaciji za informacione usluge.

Programer analitičar

- Sistemski analitičar koji radi vlastite aplikacione programe ili

obrnuto: aplikacioni programer koji radi vlastitu analizu i dizajn

sistema.

Glavni programer

- Vodi tim programera koji svi rade na istom projektu kod

programiranja, uz kori.tenje metoda strukturiranog

programiranja.

Zvanja u operativnim kompjuterskim radnjama se odnose na rad ili

kontrolu operacija opreme za obradu informacija i to:

Operator na kompjuteru

- Nadgleda i kontroliše kompjuter preko centralne konzole.

- Prilagođava konfiguraciju prema porukama koje daje operativni

sistem ili prema instrukcijama sadržanim u dokumenatciji operacija.

-Radi sa perifernom opremom manjih instalacija.

Operator na perifernoj opremi

- Pomaže operatoru na kompjuteru postavljajući i radeći sa

trakama, magnetnim diskovima, printerima itd.

- Takođe radi sa off-line ulazno/izlaznom opremom.

Operator na opremi za unos podatka

- Konvertuje podatke sa ulaznih dokumenata u ma.inski čitljiv oblik

kori.tenjem mašine s tastaturom, kao što je video - terminal.

Koordinator .proizvodnje.

- Koordinira i kontroliše poslove obrade podatka da bi se postiglo

optimalno korištenje opreme i korisničkih usluga.

- Priprema i odr.ava procedure za planiranje poslova obrade

podataka i održava red poslova i korištenje opreme.

Poslovi i zvanja u administraciji informacionih usluga se odnose na

administrativni personal koji rukovodi i nadgleda aktivnosti organizacije

kompjuterskih usluga i to:

Rukovodilac informacionih usluga

-Planira i diktira aktivnosti cijele organizacije informacionih ulsuga.

Rukovodilac razvoja sistema

-Upravlja aktivnostima razvoja projekata sistema i osoblja.

Rukovodilac operacija

-Upravlja radom opreme za obradu informacija i proizvodnjom svih

poslova, odnosno usluga obrade informacija.

Koordinator obuke

-Razvija i upravlja programima obuke za personal informacionih

servisa i za kompjuterske korisnike.

Specijalist za budžet i troškove

32

-Razvija budžet organizacije informacionih usluga i procjenjuje

mogućnosti prema budžetu.

-Razvija sistem za obračun troškova kompjuterskih usluga

korisnicima kompjutera

Postoje tri glavna tipa kontrole potrebna za za.titu kompjutera:

(1) kontrola obrade,

(2) organizaciona kontrola i

(3) kontrola sredstava.

Kontrole obrade informacija su metode i uređaji koji pokušavaju da

osiguraju tačnost, valjanost i pravilnost podataka u funkcijama i aktivnostima

obrade.

Organizacione kontrole su metode ogranizovanja i izvršavanja funkcija

organizacija za informacione usluge, koje omogućavaju tačnost i integritet

kompjuterskih operacija i aktivnosti razvoja sistema

Posebne dužnosti podrazumijevaju poštivanje osnovnog principa

organizacione kontrole da se precizno dodijele sve dužnosti razvoja

sistema, kompjuterskih operacija i kontrole podataka i programa

različitim grupama

Odobrenje zahtjeva za razvoj sistema, programske promjene ili

kompjuterske obrade moraju biti predmet formalnog procesa

razmatranja prije nego što se odobre.

Kontrole sredstava su metode koje štite fizičke uređaje i njihove sadržaje

od štete ili uništenja.

Širim korištenjem kompjutera pojavila se kategorija programa koja nema

nikakvu svrhu osim proizvesti štete na kompjuteru. Ovi programi poznati su

pod nazivom virusi, odnosno kompjuterski virusi.

Vrste stetnih programa

Losše napisani programi (Bug-Ware) dovode u radu do logičkih

grešaka u programu te se manifestuju kao virus

Trojanski konji (The Trojan Horse) su programi koji u prvom planu

imaju neku korisnu ulogu

Kameleoni su programi koji osim osnovne namjene obavljaju još

neku skrivenu akciju u pozadini

Softverske bombe pri pokretanju programa uništavaju sebe i

podatke oko sebe.

Logičke bombe čekaju određenu kombinaciju varijabli u sistemu i tada se detoniraju

Virusi su najćešće prisutni štetni programi. Uloga virusa je da se „prilijepi“ nekoj datoteci i

putuje s njom

Tri su osnovna načina prenosa virusa:

Izravna zaraza je klasičan način prenosa virusa na samo jedan

kompjuter. Isključivo se obavlja putem prenosnih medija za pohranjivanje

podataka.

Masovna zaraza se u praksi izvodi putem distribucijskih ili

instalacionih disketa za određene program

Zaraza mrežnim putem je prije bila veoma aktuelna, da bi potom bila

gotovo zaustavljena.

33

Virusi se dijele po vrsti datoteka ili dijelova sistema koje napadaju

Virusi BOOT sektora se priljepljuju uz programe u boot sektoru. Ovi

virusi su najnezgodniji, jer se nalaze u najdubljem dijelu operacionog

sistema

Virusi komandnog procesora su virusi slični prethodnim, osim što

se učitavaju malo kasnije u procesu podizanja operacionog sistema.

Univerzalni virusi su najraširenija kategorija virusa. Uglavnom se lijepe

za određene tipove datoteka i nemaju veze sa sistemskim dijelom

operacionog sistema. Najčešći cilj su im .EXE i .COM datoteke

Složeni virusi su veoma opasni jer kombinuju tehnike rasprostiranja,

razmnožavanja i ugrožavanja, te su vrlo fleksibilni. Vrhunac su tehnologije

programiranja virusa.

Usmjereni virusi su strogo namjenski programi za uništavanje

određenog broja tačno određenih tipova datoteka.

Makrovirusi su u suštini programi napisani u makrojezicima. Za sada

najčešći su makrovirusi za Microsoft Word, Excel i Office 97

Pored toga, virusi mogu biti rezidentni i nerezidentni. Dok nerezistentni

ne inficiraju memoriju kompjutera i aktivni su samo ograničeno vrijeme,

rezidentni su postojani u memoriji nakon učitavanja i aktivni dok se kompjuter

ne isključi ili ne restartuje.

Antivirusni paketi sadrže tri tipa programa za zaštitu. Neki od njih imaju

sva tri ukomponovana u jedan program, a drugi se pojavljuju kao zasebne jedinice.

Prvi tip su programi za detekciju virusa (Scaneri), drugi su čistači

(Cleaneri), a treći štitovi (Shield-programi).

Kompjuteri i njihov uticaj na društvene promjene

Društvena primjena kompjutera uključuje njihovu primjenu u rješavanju

ljudskih društvenih problema i to od kriminala pa do poljoprivrede i zagađivanja okoline.

Socioekonomski efekti kompjutera se odnose na društvenu upotrebu kompjutera kao npr.

kompjuterizacija proizvodnog procesa koja može imati efekat na smanjenje zaposlenosti

Uticaj kompjutera na zaposlenost i produktivnost je direktno

povezan sa rezultatima upotrebe kompjutera u automatizaciji i kibernetizaciji.

Uticaj kompjutera na konkurenciju tiče se uticaja koji kompjuterski

sistemi imaju na veličinu poslovnih organizacija. Kompjuteri dopuštaju velikim

firmama da budu efikasnije.

Uticaj na individualnost ljudi se najčešće karakteriše negativnim

predznakom. Savremena upotreba kompjutera se kritikuje tvrdnjama da su

to bezlični sistemi koji dehumanizuju i depersonalizuju aktivnosti koje su

kompjuterizovane, pošto eliminišu prisustvo ljudskih odnosa za razliku od

nekompjuterskih sistema

Uticaj na kvalitet života je u direktnoj vezi sa uticajem kompjutera na

zaposlenost i produktivnost. Kompjuterizacija poslovnih sistema povećava

produktivnost i omogućava proizvodnju roba i usluga boljeg kvaliteta po nižim

cijenama.

Uticaj na privatnost se ogleda kao moguæi negativan uticaj na pravo na

34

tajnost svakog pojedinca. Razlièite informacije o pojedinicima skupljaju se u

bazama podatka u kompjuterima kreditnih biroa, vladinih agencija i privatnih

poslovnih firmi, uz moguænost zloupotrebe ili makar potencijalno ugro.ene

tajnosti.

Dizajn i odr.avanje kontrolne funkcije sistema je ključ za

minimiziranje efekata kompjuterskih prevara ili lošeg funkcionisanja sistema.

Eliminacija takvih negativnih efekata kompjuterske primjene ponekad može

zahtijevati državnu intervenciju i regulaciju pored odgovornosti menadžmenta

samih organizacija koje koriste kompjutere

Svjetsko tržište IT, koje uključuje personalne kompjutere i radne stanice,

multikorisničke kompjuterske sisteme, opremu za prenos podataka i

softwerske,

Kako informacione tehnologije doprinose oèuvanju

Zdravlja

Jedna od najinteresantnijih i najuspješnijih primjena informacionih tehnologija

u zemljama u razvoju je bila u okviru OCP programa (Onchocerciasis Control

Program). To je program internacionalnog karaktera usmjeren ka uništenju

virusa Onchocerca Volvulus, koji uzrokuje zaraznu bolest zvanu riječno

sljepilo. Ovaj virus se prenosi sa osobe na osobu preko tzv. crne muhe.

Primarni cilj programa je bio dvostruk:

Eliminisati rijeèno sljepilo koje je velika prijetnja svjetskom zdravlju i

prepreka socioekonomskom razvoju i

Obezbijediti sigurnost projekta.

Bazirani inf sistem se moze razloziti na

operacioni, tj. transakcioni podsistem, koji obrađuje tekuæe transakcije

potraživanja, izdavanja i povrata knjiga;

programirani podsistem za donošenje odluka (potencijalno u formi

ekspertnog sistema

menadžment informacioni podsistem koji daje odgovore na pitanja

ukupnog upravljanja fakultetskom bibliotekom

Razmotrimo sada koja se radna mjesta otvaraju pri uvođenju i radu ovog

informacionog sistema:

Sistemski analitičar i sistem dizajner, koji vrše analizu i

projektovanje sistema. Sistem analitičar također ima ulogu analitičara

komunikacija.

Tim programera, koji čine glavni programer i njegov tim, koji prave

potrebne sistemske i aplikacione programe.

Sistemski inžinjer, koji uspostavlja sistem, te se tokom cijelog njegovog

35

funkcionisanja stara o ispravnom radu hardverskih i softverskih

komponenti.

Operateri . koji su ujedno i korisnici informacionog sistema, tj. osoblje

biblioteke. Oni unose podatke, pokreću transakcije, te koriste informacije

proizvedene od strane navedenih informacionih podsistem

Na slijedeæu grupu pitanja odgovorite tako .to izaberete jednu

od ponuðenih opcija za koju smatrate da je taèna:

1. Uloga informacionog sistema u organizaciji je:

a) prikupljanje ulaznih podataka

b) prikupljanje, transformisanje i preno.enje informacija u organizaciji

c) prikupljanje i èuvanje podataka

2. Ulaz kao komponenta informacionog sistema ima ulogu da obezbijedi:

a) ulaz podataka i informacija iz organizacije ili iz dru.tvenog okru.enja u

sistem

b) transformaciju podataka i informacija u razne vrste informacionih produkata

c) obraðivanje transakcija sa operativnim transakcionim informacionim

sistemima

3. Obraðivanje kao komponenta informacionog sistema ima ulogu da obezbijedi:

a) ulaz podataka i informacija iz organizacije ili iz dru.tvenog okru.enja u

sistem

b) transformaciju podataka i informacija u razne vrste informacionih produkata

c) obraðivanje transakcija sa operativnim transakcionim informacionim

sistemima

4. Smje.tanje kao komponenta informacionog sistema ima ulogu da obezbijedi:

a) smje.tanje podataka, informacija, modela za analizu radi kasnijeg pristupanja

i obraðivanja

b) kontrolu i prilagoðavanje performanse informacionog sistema na optimalnu

efikasnost

c) podr.ku menad.erskom odluèivanju, tj. sa DSS sistemima

5. Kontrola kao komponenta informacionog sistema ima ulogu da obezbijedi:

a) smje.tanje podataka, informacija, modela za analizu radi kasnijeg pristupanja

i obraðivanja

b) kontrolu i prilagoðavanje performanse informacionog sistema na optimalnu

efikasnost

c) podr.ku menad.erskom odluèivanju, tj. sa DSS sistemima

6. Menad.ment informacioni sistemi:

a) prikupljaju, obraðuju, smje.taju i prenose podatke i informacije u formi

uredskih elektronskih komunikacija unutar organizacije i poslovnog

okru.enja

b) prihvataju operativne informacije i proizvode odluke koje kontroli.u operativni

proces

c) igraju vitalnu ulogu povratne sprege u podr.ci pri upravljanju nekom

poslovnom firmom

16. Analitièar komunikacija:

a) prikuplja i analizira informacije potrebne za razvoj ili modifikaciju informacionih

sistema

b) razvija detaljne specifikacije sistema

c) planira, dizajnira i instalira komunikacionu mre.u

17. Direktor informacionog centra:

a) radi sa rukovodiocem informacionog servisa kod planiranja ponude kompjuterskih

36

usluga krajnjim korisnicima

b) poma.e kompjuterskim korisnicima u razvoju, pravljenju prototipova i

odr.avanju aplikacionih sistema

c) pru.a tehnièku pomoæ sistemskim konsultantima i korisnicima

18. Sistemski konsultant:

a) radi sa rukovodiocem informacionog servisa kod planiranja ponude kompjuterskih

usluga krajnjim korisnicima

b) poma.e kompjuterskim korisnicima u razvoju, pravljenju prototipova i

odr.avanju aplikacionih sistema

c) pru.a tehnièku pomoæ sistemskim konsultantima i korisnicima

19. Tehnièki specijalist:

a) radi sa rukovodiocem informacionog servisa kod planiranja ponude kompjuterskih

usluga krajnjim korisnicima

b) poma.e kompjuterskim korisnicima u razvoju, pravljenju prototipova i

odr.avanju aplikacionih sistema

c) pru.a tehnièku pomoæ sistemskim konsultantima i korisnicima

20. Administrator baze podataka:

a) dizajnira strukturu i defini.e elemente podataka u organizaciji baze podataka

b) koordinira svakodnevnom upotrebom baze podataka sa korisnicima i

drugim osobljem

c) dizajnira i odr.ava bazu podataka

21. Aplikacioni programer:

a) razvija logiku programa, kodira, testira i pravi dokumentaciju kompjuterskih

programa

b) razvija programe potrebne za specifiène aplikacije kompjuterskih korisnika

c) modifikuje i unapreðuje postojeæe programe

22. Sistemski programer:

a) razvija, modifikuje i odr.ava operativni sistem i drugi sistemski softver

b) vodi tim programera

c) radi vlastitu analizu i dizajn sistema

23. Koordinator obuke:

a) razvija i upravlja programima obuke za personal informacionih servisa i za

kompjuterske korisnike

b) upravlja aktivnostima razvoja projekta sistema i osoblja

c) upravlja radom cijele obrade informacija i proizvodnjom svih poslova

16. .ta je virus?

17. Nabroj vrste .tetnih programa!

18. Ilustrujte kolièinu informacija sa kojom se susreæe obièni èovjek od Leonardovog

do dana.njeg doba!

19. Koje su vodeæe zemlje u kori.tenju Interneta poèetkom 1999. godine i koliki je

okvirni broj hostova na hiljadu stanovnika izabranih pet zemalja?

20. .ta su kompetitivne, a .ta komparativne prednosti neke zemlje ili firme?

21. Ilustrujte rasprostranjenost IT i telekomunikacija u odnosu na stepen razvoja

dr.ave!

Elementi izgradnje

informacionih sistema

Osnovne metode izgradnje informacionih sistema

Osnovna izgradnje informacionog sistema je sistemski pristup koji

ima dvije osnovne karakteristike:

37

Korištenje sistemskog pristupa znači takav pogled koji pokušava

da pronađe sisteme, podsisteme i komponente sistema u pojavi koju

proučavamo, na takav način da su obuhvačeni svi značajni faktori i njihove

međusobne veze.

Sistemski pristup ukazuje na proces proučavanja problema i

formulisanja rješenja. Proučavanje problema i formulisanje rješenja se

može shvatiti kao organizovani sistem međusobno povezanih aktivnosti

(često zvanim sistemskim razvojnim ciklusom ili sistemskim

životnim ciklusom).

Tradicionalni razvojni ciklus informacionih sistema na kojem su zasnovane

mnoge savremene metodologije uključuje faze:

(1) istraživanja

(2) analize

(3) dizajna

(4) razvoja softvera

(5) implementacije i

(6) održavanja.

Proces razvoja kompjuterski baziranih informacionih sistema se stalno mijenja

iz razloga:

(1) što projekti razvoja sistema traju dugo,

(2) što je u porastu broj nezapoèetih i nedovršenih projekata,

(3) što su troškovi razvoja sistema i održavanja postali preveliki,

(4) što završeni sistemi imaju još uvijek mnogo grešaka i ne izlaze u susret

korisnikovm zahtjevima, i napokon

(5) što se dešavaju stalne promjene u poslovnom sistemu koje zahtijevaju

odgovarajuče promjene svakog informacionog sistema.

Međutim, sada mnoge poslovne aplikacije kompjutera se mogu klasificirati

kao korisnički upravljane gdje korisnici ne znaju tačno šta žele sve dok

ne isku.aju sve moguče verzije

softverske razvojne metode su:

(1) strukturirani razvoj sistema

(2) kompjuterski asistirani razvoj sistema

(3) prototipski razvoj i

(4) korisnički razvoj.

Mnogi softverski paketi namijenjen kompjuterski asistiranom razvoju

sistema su u isto vrijeme i takvi paketi koji se koriste u kompjuterski

asistiranom programiranju. Paketi puput generatora aplikacija i

generatora izvještaja pomžu korisnicima ili analizaotirma sistema u

razvijanju aplikacija ili pak izvještaja bez potrebe prolaska kroz mnoge od

tradicionalnih etapa u razvoju sistema.

Ostali paketi kompjuteriziraju dijelove konvencionalnih procesa u razvoju

sistema kao što to čine paketi koji automatski proizvode sistemsku

dokumentaciju ili rječnike podataka. Paketi nazvani generatori razvoja

sistema nude automatizovane alatke za pojedine etape u razvoju sistema.

Ovi softverski alati su doprinijeli pojavi i razvoju dva tipa kompjuterski

asistiranog razvoja sistema: prototipski i korisnički razvoj sistema. Prototipski razvoj je tzv.

.brzi i prljavi. naèin u razvoju sistema gdje se

aktuelni radni model (prototip) informacionog sistema koji treba korisnik

brzo razvija, uz korištenje generatora aplikacija i interaktivnog procesa između

38

analitičara i korisnika.

Korisnički razvoj sistema se često naziva i .uradi sam. način razvoja

sistema. Naime, informatičarski obrazovanim korisnicima često nisu potrebni

sistemski analitičari i programeri da bi razvili potrebne aplikacije.

Korisnikov angažman rezultira sa tri najvažnije .dobiti.:

(1) Novi sistemi bolje reflektiraju prave informacione potrebe i mogučnosti

korisnika sistema.

(2) Novi sistemi su prihvatljiviji za korisnike, pošto su oni rezultat udruženih

napora, a ne razvoja učinjenog .spolja..

(3) Korisnikov angažman pomaže u osiguravanju dalje kooperacije sa drugim

korisnicima u rješvanju problema koji se počnu pojavljivati nakon

instaliranja sistema i putanja u rad.

Sada čemo nešto detaljnije proči kroz pojedine faze tradicionalnog metoda

razvoja životnog ciklusa jednog informacionog sistema.

Istraživanje sistema

U prvoj fazi izgradnje informacionog sistema, nazvanoj faza istraživanja,

potrebno je odgovoriti na niz pitanja kao što su:

Da li je moguče rješenje našeg problema na postoječem tehnološkom nivou

i uz data finansijska i druga ograničenja?

Da li smo i kako suočeni sa informacionim problemom?

. šta je prouzrokovalo taj problem?

Da li bi novi unaprijeđeni informacioni sistem pomogao u rješavanju

problema?

Koji bi to izvodiv informacioni sistem predstavljao rješenje našeg

problema?

Studija izvodivosti je preliminarna studija koja utvrđuje korisnikove

očekivane informacione potrebe i ciljeve, ograničenja, osnovne zahtjeve za

resurse, troškove/korisnost i naposlijetku izvodivost predloženih projekata.

Najčešće korištene metode prikupljanja informacija, kako od sadašnjih tako i

od potencijalnih korisnika, potrebnih za studiju izvodivosti, kao i za druge

etape u razvoju sistema su:

Lični intervjui sa korisnicima, operaterima i menadzerima.

Ispitivanja odgovarajučih pojedinaca u organizaciji.

Lična posmatranja postoječeg poslovnog i informacionog sistema u akciji.

Pregledanja dokumenata, izvještaja, medija podataka, uputstava sa

procedurama i ostalih vrsta sistemske dokumentacije.

Nadziranje knjigovodstva i menadzerskih izvje.taja s ciljem prikupljanja

statistièkih podataka kao i podataka vezanih za troškove operacije

informacionog procesiranja.

Osnovne karakteristike sistema koje korisnici i analitičari treba da

identificiraju u studiji izvodivosti su:

39

Utvrđivanje informacionih potreba

Definisanje problema i moguænosti

Utvrđivanje ciljeva sistema

Indentificiranje sistemskih ograničenja

Utvrđivanje sistemskih kriterija

Ekonomska, tehnološka i operativna izvodivost

Analiza troškova/dobiti

Povrat pri analizi investicija

Izvještaj studije izvodivosti.

Utvrđivanje informacionih potreba se zasniva odgovorima na pitanja

kao što su ko treba, kakve informacije, gdje, kada i za.to. Prilikom definisanja problema i

mogučnosti moraju se odvojiti simptomi

od problema. Indentifikovanje sistemskih ograničenja znači identifikaciju

.ograničenja. predloženog sistema, .restrikcije. ili njihove .granice., tj.

restrikcije koje limitiraju formu i sadržaj dizajna sistema. Ona mogu biti

eksterna za jednu poslovnu organizaciju kao što su npr. restrikcije koje

proizilaze iz zakona, sporazuma

Utvrđivanje sistemskih kriterija je praktično definisanje kriterija koji

če se koristiti pri vrednovanju izvodivosti alternativnih sistema koji se

predlažu.

.Izvodivost. predloženog sistema može se evaluirati putem tri glavne

kategorije i to:

Ekonomska izvodivost . da li očekivane uštede na troškovima,

povečanje profita i ostale dobiti premašuju troškove razvoja i

funkcionisanja sistema.

Tehnološka izvodivost . da li se može ostvariti ili razviti u poslovnoj

formi u odgovarajučem vremenu dovoljno pouzdan softver i hardver koji

treba predloženi sistem.

Operativna izvodivost . entuzijazam i mogučnost menadzmenta,

zaposlenih i poslovnih partnera same organizacije u operisanju, upotrebi

i podrci predloženom sistemu.

Analize troškova/dobiti predloženog sistema su bitan dio studije

izvodivosti.

Kao ilustracija materijalne dobiti mogu poslužiti slijedeči primjeri:

Povečanje prodaje ili profita, odnosno poboljšanje u proizvodnoj kvaliteti

ili kvaliteti usluga.

Smanjenje troškova informacionog obrađivanja kao što je eliminacija

nepotrebnih procedura i dokumenata.

Smanjenje operativnih troškova kao što je redukcija u troškovima

održavanja inventara.

Smanjenje traženih investicija.

Povećanje operativnih mogučnosti i efikasnosti, odnosno poboljšanje u

proizvodnim mogučnostima i efikasnosti kao što je npr. manje kvarova,

gubitka vremena ili čekanja.

Kao ilustracija nematerijalne dobiti mogu poslužiti slijedeči primjeri:

Nove ili unaprijedzene informacione mogučnosti, odnosno informacija koja

je preciznija i koja dolazi blagovremenije, kao i novi tipovi i forme

informacija.

Poboljšanje moguænosti u analizama kroz matematièke simulacije.

Poboljšanje usluge kupcu i blagovremenija usluga.

Poboljšanje morala zaposlenih kroz eliminaciju tegobnih dosadanih

40

poslova.

Unapređenje u dono.enju odluka menad.menta kroz bolje informacije i

analizu odluka.

Unapređenje kompetitivne pozicije kao i brži i bolji odgovor na akcije

konkurencije.

Poboljšanje poslovnog i društvenog imidza.

Sistemska analiza

Tradicionalno sistemska analiza

ukljuèuje studije:

Postoječeg informacionog sistema i njegove uloge u organizaciji.

Informacionih potreba organizacije i njenih korisnika.

Mogučnosti informacionih sistema potrebnih da bi se izašlo u susret

informacionim potrebama korisnika.

Finalni produkt sistemske analize su sistemski zahtjevi.

Ulaz u sistem se sastoji od:

Transakcionih podataka. Primjeri: Prodajna transakcija.

lPrilagođavanje baze podataka. Primjer: Promjena kupčevog kreditnog

limita, uz pomoč online terminala u kreditnom odjeljenju ili putem

obrađivanja .formulara za povečanje kredita. koji je poslao kupac.

Upita. Primjer: Koliko je dugovanja na kupčevom računu?

Izlaza iz drugih sistema. Primjer: Izlaz iz sistema za obrađivanje prodajne

narudzbe/transakcije sadrži podatke koji su potrebni za ulaz u sistem za

kontrolu inventara da bi se korektno izvele transakcije koje mijenjaju

iznos postoječeg inventara.

Izlaz može uzeti jednu od slijedečih formi:

Izvještaji. Primjer: Izvještaj o analizi prodaje koji se bavi prodajom koja

se ostvarila u vremenskom periodu na određenoj prodajnoj teritoriji, sa

odgovarajučim proizvodima i prodavcima.

Dokumenti. Primjer: ček ili račun.

Odgovori i prikazivanja. Primjer: CRT terminal prikazuje stanje

dugovanja na kupčevom računu. Ista informacija se može takođe prenijeti

dalje telefonom putem kompjuterske jedinice koja se bavi audio -

odgovaranjem.

Kontrolni listinzi. Primjer: Svaki put kada se štampa platni ček za

zaposlenog listing poznat kao platni registar se takoðe .tampa i upisuje

na magnetsku traku. Ovo pomaže osiguravanju .traga za računom. u

kontrolne svrhe.

Ulaz u druge sisteme. Primjer: Dio izlaza iz platnog sistema služi kao ulaz

u sistem koji se bavi računanjem troškova radne snage i sistem za vođenje

glavne knjige jedne firme.

Smještanje je funkcija pri kojoj se dodatni podaci ili informacije dobavljaju

iz slogova i/ili datoteka i koji se a.uriraju u datoteke i baze podataka sistema

da bi bili na raspolaganju za nove transakcije.

Kontrole ulaza, obrađivanja, izlaza i smještanja obezbjeđuju hardver, softver

41

i personal jednog sistema.

Analiza sistemskih zahtjeva počinje sa određivanjem korisnikovih

specifičnih informacionih potreba.

Neovisno o tome da li je formalni izvještaj napravljen ili ne, sistemski

analitičari bi trebali da utvrde slijedeče sistemske zahtjeve:

Ulaza. Izvor, sadržaj, format, organizacija, obim (prosječni i maksimalni),

frekvencija, kodovi, kao i prihvatanje i konverzija zahtjeva za ulaz.

Izlaza. Format, organizacija, obim (prosjeèni i maksimalni), frekvencija,

kopije, korisnikove destinacije, vrijeme i zadržavanje neophodno za izlaz.

Obrade. Osnovne aktivnosti informacionog procesiranja zahtijevaju

transformaciju ulaza u izlaz. Pravila odlučivanja, modeli i analitičke tehnike.

Kapacitet, opseg, vrijeme prolaza i vrijeme odgovora potrebno

za aktivnosti obrađivanja.

Smještanja. Organizacija, sadržaj i veličina baze podataka, tipovi i

učestalosti ažuriranja, upiti, dužina i logika zadržavanja ili brisanja slogova.

Kontrole. Tačnost, validnost, sigurnost, bezbjednost, integritet i zahtjevi

adaptivnosti za sistemske funkcije ulaza, obrađivanja, izlaza i smještanja.

Dizajn sistema

Dok sistemska analiza opisuje šta sistem treba da uradi da bi izašao u

susret informacionim potrebama korisnika, sistemski dizajn specificira

kako če sistem postiči ovaj cilj. Sistemski dizajn uključuje razvijanje kako

logičkog, tako i fizičkog dizajna informacionog sistema koji izlazi u susret

zahtjevima sistema razvijenim u sistemskoj analizi.

Fizički dizajn informacionog sistema izlazi u susret zahtjevima

sistema razvijenim za vrijeme faze analize sistema. Specifikacija sitema se daje u formi

izvještaja, koji daje opise ciljeva i opsege

predloženog sistema kao i detaljan opis dizajna fizičkog sistema.

Izvještaj o specifikaciji sistema ima slijedeči sadržaj:

Opis sistema. Ciljevi, ograničenja, zahtjevi, struktura i tokovi u sistemu.

Softverske specifikacije. Zahtijevane softverske komponente i

specifikacije kompjuterskog programiranja predloženog sistema.

Ulazno/izlazne specifikacije. Sadržaj, organizacija i format ulazno/

izlaznih medija, te metode video - prikazivanja, zvučnih reagovanja,

formulari, dokumenti, izvještaji.

Specifikacije baze podataka. Sadržaj, organizacija formata, medij,

distribucija, pristup, odgovaranje, održavanje i uslovi držanja podataka.

Hardverske specifkacije i specifikacije uređaja. Fizičke i

izvedbene karakteristike opreme i uređaja koje zahtijeva predloženi

sistem.

Specifikacije personala. Opis radnih mjesta i poslova osoba koje če

raditi sa sistemom.

Upute. Specifične instrukcije za personal koji če raditi ili koristiti

predloženi sistem.

Grafik toka sistema. Grafički oslikava tok medija podataka i procedura

za informaciono procesiranje koji zauzimaju mjesto u informacionom

sistemu.

Grafik toka podataka. Oslikava logički tok podataka u sistemu bez

specificiranja medija ili hardvera koji je uključen.

Funkcijski dijagrami sistema. Indentificiraju ulaz, procesiranje, izlaz,

smještanje i kontrolne osobine informacionog sistema.

Mrežni dijagrami/tabele. Indentificiraju svaku vrstu

42

elemenata podataka i informacija u sistemu koji su prezentirani u bilo

kakvoj formi ulaza, izlaza i/ili medija za smještanje. Oni se obićno koriste

da bi se indentificirali redundantni elementi podataka i mogu rezultovati

u konsolidaciji i eliminaciji formi, datoteka i izvještaja.

Strukturni dijagrami. Pokazuju tok podataka i poslove procesiranja

podataka u strukturi hijerarhijskog .stabla. modula za procesiranje

podataka.

HIPO dijagrami. Prikazuju karakteristike ulaza/obrade/izlaza

raznovrsnih modula u sistemu.

Tabele odlučivanja. Identificiraju uslovnu logiku odlučivanja

informacionog sistema.

šeme smještaja. Prikazuju sadržaj i format medija ulaza/izlaza i

smještanja.

Ostali alati i tehnike. Mnoge druge vrste grafičke, kvantitativne i

pisane analize se mogu koristiti, kao što su organizacioni dijagrami, opisi

pozicija, matematički modeli, statističko uzorkovanje, finansijske izjave i izvještaji,

grafikoni raspodjele poslova, kao i forme koje opisuju sadržaj i

format slogova podataka, datoteka sa podacima, dokumenata i izvještaja. Grafik toka sistema

se koristi kao alatka za analizu postojeæeg fizičkog sistema za obrađivanje. Grafik toka

podataka je alatka za logičku analizu kao i alatka i za logički dizajn..

Razvoj softvera, implementacija i održavanje sistema

Faza razvoja softvera uključuje u sebi proces programiranja putem koga

se razvijaju kompjuterski programi koji ulaze u susret specifikacijama iz faze dizajna.

Faze implementacije sistema uključuje testiranje, dokumentovanje,

akviziciju, instaliranje i rad novo dizajniranog sistema, kao i trening personala

u korištenju i upotrebi sistema. Aktivnosti koje uključuju razvoj planova,

procedura i rasporeda za treniranje, testiranje, akviziciju i instalaciju obavlja

rukovodilac/rukovodstvo projekta.

Sistemsko dokumentovanje je važan proces koji koristi alate i tehnike

sistemske analize i dizajna da bi zapisao i prenio aktivnosti i rezultate svake

od faze u razvoju informacionog sistema.

Primjer realne primjene

Informacione potrebe možemo definisati ovako:

ažurna evidencija knji.nog fonda, korisnika biblioteke i njihovih zadu.enja,

informacije o potrebama koje proistižu iz nastavnih programa,

informacije koje služe kao temelj razvojne politike fakultetske biblioteke.

Ciljevi sistema se mogu definisati ovako:

iimati informaciju o učlanjenju, izdavanju i povratu knjiga odmah po

obavljanju transakcije,

imati ažuran dnevni pregled raspoloživog knjižnog fonda,

ljednom u petnaest dana imati pregled potreba za dopunom knjižnog fonda.

U našem slučaju možemo govoriti o slijedečim ograničenjima:

sistem ne smije biti preskup ili komplikovan za upotrebu,

sistem ne smije biti zatvoren i treba poticati decentraliziran pristup.

Kriteriji pri odabiru alternativa su:

cijena,

taènost i pouzdanost,

ljednostavnost,

sigurnost,

kapacitet,

mogučnost obuke.

43

Kada razmatramo dobiti koje novi sistem treba donijeti, onda moramo

imati na umu da je riječ o načelno neprofitnoj organizaciji, koja traži postizanje

nematerijalnih dobiti kao što su:

nove, odnosno unaprijeðene informacione moguænosti,

poboljšane pretpostavke planiranja,

bolja usluga korisniku biblioteke,

bolja informaciona podrška menadzmentu,

poboljšanje .imidza. biblioteke, što može privući veći interes fakulteta,

univerziteta ili vlade za investiranje itd.

Prvi korak je analiza korisnikove organizacije, .to u našem slučaju

podrazumijeva analizu same biblioteke i cijelog fakulteta kao okruženja, a

posebno njene povezanosti sa ostalim fakultetskim podsistemima:

studentskom službom, naučno - nastavnom službom, katedrama, odsjecima

itd.

Potom se prelazi na analizu postojeæeg sistema, tj. postoječeg načina rada

biblioteke. U uslovima neinformatizirane fakultetske bibiloteke, ovo podrazumijeva

utvrđivanje postoječih ljudskih i informacionih resursa, te manuelnih metoda koje se

primjenjuju za realizaciju funkcija ulaza, obrade,izlaza, pohranjivanja i kontrole.

1. Razvojni ciklus informacionih sistema ukljuèuje faze:

a) istra.ivanja, analize, dizajna, implementacije, razvoja softvera, kupovine

hardvera, odr.avanja

b) istra.ivanja, analize, razvoja softvera, implementacije, odr.avanja

c) istra.ivanja, analize, dizajna, razvoja softvera, implementacije, odr.avanja

2. . Strukturirani razvoj sistema je:

a) softverski razvojni metod

b) faza razvojnog ciklusa informacionih sistema

c) faza istra.ivanja u okviru razvojnog ciklusa informacionih sistema

3. Osnovni resursi potrebni za korisnièko programiranje su:

a) hardverski, softverski, organizacioni resursi

b) hardverski i softverski resursi

c) hardverski i organizacioni resursi

4. Odgovornost i aktivnost korisnika u fazi ispitivanja pri izgradnji informacionog

sistema je:

a) pokretanje studije, predlaganje aplikacije, crtanje informacionih potreba

b) pomaganje pri ocjenjivanju postojeæeg sistema i predlaganje alternative

c) dizajniranje izlaza, ulaza, logike obrade

5. Odgovornost i aktivnost korisnika u fazi analize pri izgradnji informacionog

sistema je:

a) pokretanje studije, predlaganje aplikacije, crtanje informacionih potreba

b) pomaganje pri ocjenjivanju postojeæeg sistema i predlaganje alternative

c) dizajniranje izlaza, ulaza, logike obrade

6. Odgovornost i aktivnost korisnika u fazi dizajna pri izgradnji informacionog

sistema je:

a) pokretanje studije, predlaganje aplikacije, crtanje informacionih potreba

b) pomaganje pri ocjenjivanju postojeæeg sistema i predlaganje alternative

c) dizajniranje izlaza, ulaza, logike obrade

7. Odgovornost i aktivnost korisnika u fazi razvoja softvera pri izgradnji

informacionog sistema je:

a) nadgledanje procesa

b) generisanje testnih podataka i evaluiranje dobijenih rezultata

c) osiguravanje podataka, nadgledanje upotrebe sistema, predlaganje

44

modifikacije i pobolj.anja

8. Odgovornost i aktivnost korisnika u fazi implementacije pri izgradnji

informacionog sistema je:

a) nadgledanje procesa

b) generisanje testnih podataka i evaluiranje dobijenih rezultata

c) osiguravanje podataka, nadgledanje upotrebe sistema, predlaganje

modifikacije i pobolj.anja

b) odnosi na utvrðivanje ciljeva sistema

c) odnosi na utvrðivanje sistemskih kriterija

9. Utvrðivanje sistemskih kriterija je:

a) definisanje kriterija koji æe se koristiti pri vrednovanju izvodivosti

alternativnih sistema

b) identifikacija .ogranièenja. predlo.enog sistema

c) utvrðivanje glavnih ciljeva

10. Identifikacija sistemskih ogranièenja je:

a) definisanje kriterija koji æe se koristiti pri vrednovanju izvodljivosti

alternativnih sistema

b) identifikacija .ogranièenja. predlo.enog sistema

c) utvrðivanje glavnih ciljeva

11. Ekonomska izvodljivost ocjenjuje:

a) da li oèekivane u.tede na tro.kovima, poveæanje profita i ostale dobiti

prema.uju tro.kove razvoja i funkcionisanja sistema

b) da li se u poslovnoj firmi u odgovarajuæem vremenu mo.e ostvariti ili razviti

pouzdan softver i hardver

c) entuzijazam i moguænost menad.menta, zaposlenih kupaca, dobavljaèa u

operisanju, upotrebi i podr.ci predlo.enom sistemu

12. . Tehnolo.ka izvodivost ocjenjuje:

a) da li oèekivane u.tede na tro.kovima, poveæanje profita i ostale dobiti

prema.uju tro.kove razvoja i funkcionisanja sistema

b) da li se u poslovnoj firmi u odgovarajuæem vremenu mo.e ostvariti ili

razviti pouzdan softver i hardver

c) entuzijazam i moguænost menad.menta, zaposlenih kupaca, dobavljaèa u

operisanju, upotrebi i podr.ci predlo.enom sistemu

13. Nematerijalne dobiti izgradnjom informacionog sistema ogledaju se u:

a) pobolj.anju usluga kupcu, morala zaposlenih, moguænosti u raèunu i

analizama

b) smanjenju operativnih tro.kova

c) poveæanju operativnih moguænosti i efikasnosti

14. Materijalne dobiti izgradnjom informacionog sistema ogledaju se u:

a) smanjenju operativnih tro.kova, tro.kova informacionog obraðivanja

b) pobolj.anju usluga kupcu, morala zaposlenih

c) u unapreðenju informacionih moguænosti

15. Analiza sistemskih zahtjeva:

a) poèinje sa odreðivanjem korisnikovih specifiènih informacionih potreba

b) poèinje sa analizom funkcionalnih zahtjeva

c) poèinje sa analizom zahtjeva logièkog sistema

16. . Sistemski dizajn specificira:

a) kako æe informacioni sistem postiæi cilj

b) .ta sistem treba da uradi da bi iza.ao u susret informacionim potrebama

45