In Epistolam ad Romanos Expositio

FRAY LUIS DE LEON

In EPISTOLAM

ad ROMANOS Expositio Edición

GONZALO DIAZ GARCIA

/

/4ui^$Zc^

EDICIONES ES C URIALEN S ES

Real Monasterio de El Escorial

IN EPISTOLAM AD ROMANOS EXPOSITIO

« B I B L I O T E C A L A C I U D A D D E D I O S »

I. LIBROS

54

FR. LUISII LEGIONENSIS: Opera (segunda serie) X. In Epistolam ad Romanos Expositio

FRAY LUIS DE LEON

O P E R A X

IN EPISTOLAM AD ROMANOS EXPÓSITO

Edición

GONZALO DIAZ GARCIA

EDICIONES ES CU RI ALEN SES REAL MONASTERIO DE EL ESCORIAL

1993

^£J Ediciones Escurialenses I.S.B.N.: 84-86161-30-4 Depósito Legal: M-22.698-1993 imprime: Biblos Industria Gráfica. S.L.

Linnco, 13 - 28005 Madrid Impreso en España - Printed in Spain

n( luíiO" hrihül íní OT.I ••

K ^ i /

INTRODUCCIÓN

La exposición In Epistolam ad Romanos es uno de los tratados olvidados de Fr. Luis de León. De él se tuvo noticia, por primera vez, a través de un artículo publicado por el P. David Gutiérrez en la revista «Augustinianum»1. En dicho artículo, además de la introducción de rigor, podemos leer ya la parte preliminar del manuscrito, y algunos pasajes seleccionados del comentario propiamente dicho. Al final de artículo, el célebre medievalista se expresa en estos términos: «abrigo la esperanza de que un día este Comentario será publicado en su totalidad»2.

Con el correr del tiempo, el P. David en persona me pidió que me encargase yo mismo de esta nada fácil tarea. Así lo hice, y he aquí, después de varios años, el fruto de un paciente trabajo.

En ocasión del cuarto centenario de la muerte de Fr. Luis de León, la Provincia Agustiniana Matritense ha tomado la iniciativa de publicar las obras o escritos latinos del insigne teólogo salmantino, que en su día no fueron incluidos en la edición de las Obras latinas publicadas bajo la dirección de los Agustinos del Escorial, bien porque en aquel momento todavía no eran conocidas, o porque no habían sido identificadas como auténticas3. Tal es el caso del Comentario ad Romanos, cuyo estudio y preparación se me ha encomendado con vistas a su inclusión en los nuevos volúmenes que irán viendo la luz, y que en breve se sumarán a los ya publicados4.

1 GUTIÉRREZ. David, O.E.S. A., «Un comentario inédito de fray Luis de León. In Epistolam ad Romanos», Augustinianum 1 (1961) 273-309.

2 Cf. Ibid., p. 299. 3 Luysii Legionensis, Opera, 7 vols., Salmanticae 1891-1895. 4 A la lisia de obras latinas de Fr. Luis recogidas en los siete volúmenes de Opera

publicados en Salamanca, hemos de añadir ya el tratado De sensibus sacrae Scripturae,

4 GONZALO DÍAZ GARCIA

1. Autenticidad de la obra

Comenzaremos diciendo que el ms es anónimo y carece de fecha. El nombre del autor pudo desaparecer con alguna de las hojas de guardia, antes de la encuademación del códice, o porque tal vez no figurase en el cartapacio prirñitivo por razones desconocidas. A la datación puede llegarse por razones que luego veremos.

Acerca de la autenticidad luisiana del comentario anónimo, de cuya edición nos vamos a ocupar, el P. Gutiérrez defiende que con «absoluta certeza» el comentario es de Fr. Luis de León, Esta afirmación, lejos de ser gratuita, viene precedida de una sólida prueba por exclusión, y de un estudio serio de los criterios externos e internos que hablan en favor de su autenticidad, así como también de un minucioso análisis de comparación con el resto de sus obras.

No repetiremos aquí sus argumentos y razones, que nos parecen convincentes. Compartimos y nos ratificamos en este juicio positivo, no sin haber examinado de nuevo detenidamente el manuscrito, y haber descubierto algunos elementos nuevos que hablan en favor de dicha autenticidad, y a los que sumariamente aludiremos:

a) En primer lugar, se advierte que son muchas las coincidencias verbales, sintácticas y de expresión que existen entre el comentario y las restantes obras latinas suyas. Damos algunos ejemplos: «ítem», «rursus», «caeterum», «praeterea», «tenendum est», «mihivi-detur», «meo iudicio», «actenus de hoc capite», «quodsiforsitamquis obiiciat», «sed quaeret aliquis», «sequitur in textu», etc., etc.

b) La exegesis y exactitud filológica, que tienen como base su perfecto conocimiento del hebreo y del griego.

publicado por GARCÍA, Olegario, La Ciudad de Dios, 170 (1957) 258-334. Otros Tratados suyos, desconocidos u olvidados, están siendo preparados por competentes especialistas para su inmediata publicación. Citamos también aquí otros escritos por su relación con el tema que nos ocupa: MUÑOZ IGLESIAS, S., Fray Luis de León, teólogo, Madrid 1950; VEGA, A. Custodio, «Sobre las Quaestiones variae». La Ciudad de Dios, Í66 (1954) 127-157; NAVARRO, H., «Una obra inédita de Fray Luis de León: 'Expositio in Genesim' (Codex 83, Biblioteca de la catedral de Pamplona)», Scripta Theologica, 16 (1984) 573-578. Id., «Un estudio sobre la autenticidad de la Expositio in Genesim de Fray Luis de León, (Codex 83 de la Biblioteca de la catedral de Pamplona», La Ciudad de Dios, 203 (1990) 189-225. MARISTANY, J., «Sobre la obra latina de Fray Luis de León», La Ciudad de Dios, 202 (1989) 389-419. Id., «Reportatum sobre las cuestiones eucarísticas de la Summa Theologica (Salamanca verano de 1569), La Ciudad de Dios, 204 (1991) 785-862. GONZÁLEZ VELASCO. M., «Cronología de Fray Luis de León», La Ciudad de Dios, 204 (1991) 323-406; LAZCANO, Rafael, Fr. Luis de León. Bibliografía, Ed. Revista Agustinia-na, Madrid 1990.

INTRODUCCIÓN 5

c) Su preferencia por la teología bíblica, y el esmero que pone en sacar de la vida real oportunas aplicaciones para la vida espiritual.

d) El recurso casi constante a San Agustín como maestro indiscutible, así como la cita del teólogo agustino Tomás de Estrasburgo.

e) La identidad de lugares y fuentes utilizadas, como luego se demostrará más ampliamente.

2. Origen del manuscrito

Este texto luisiano del códice ottoboniano 1020, el único hasta hoy conocido, es el fruto de las lecciones de exegesis neotestamenta-ria que tuvo el agustino en su cátedra de Biblia, en Salamanca, durante el curso escolar de 1584 a 1585, curso en el que se produjeron largas interrupciones. Sabemos, en efecto, que el curso académico de 1584-1585 se redujo para Fr. Luis a un mes y medio, (18 de octubre al 30 de noviembre), más algunas lecciones durante el verano de 1585. Se explica esta interrupción por la ausencia de Salamanca de Fr. Luis, quien desde diciembre de 1584 hasta fines de julio del 85 estuvo en Madrid defendiendo un pleito en favor de la Universidad. El texto de la exposición es el que pudo recoger en el aula del maestro alguno de sus alumnos, que, aun siendo de la minoría que copiaba con apreciable exactitud, nunca podía llegar a la perfección que daba a sus escritos el agustino en su mesa de estudio y de trabajo. En él encontramos expresiones como «adnotate», «videte», «legite». Se trata, sin duda, de una de aquéllas «lecturas» bíblicas, que el insigne escriturario esperaba poder sacar a la luz, después de haberlas revisado personalmente, pero que la muerte, ya cercana, no le dejaría tiempo para hacerlo.

3. Características de la exposición ad Romanos

Como ya se ha indicado, el manuscrito forma parte del códice ottoboniano latino 1020, cuyo contenido puede verse en el citado artículo del P. Gutiérrez, donde dicho códice viene descrito-''. El comentario anónimo ocupa los ff. 348r-445v. (Los folios tienen también una antigua numeración, no contemporánea al ms, que aparece cada 10 unidades. Nuestro texto comienza con el f. 319 y llega al 410). Los

5 Cf. Gutiérrez, a. c, p. 273.

6 GONZALO DIAZ GARCIA

folios 374-377 están en blanco. Ello es debido al cambio de amanuense, y no a una laguna en el texto. Sin embargo, pensamos que sí es una laguna la ausencia de comentario de los versículos 13-29 del capítulo segundo, y del 1 al 23 el capítulo tercero. La escritura, minúscula cursiva de tipo humanístico, pertenece a tres manos claramente distintas, pero todas ellas de la misma época (finales del XV-principios del XVI):

manoA:(ff. 348r-361r; manoB:(ff. 360r-373v); manoC:(ff. 378r-445v).

La mano A es regular, pero poco caligráfica; la mano B es redonda, elegante y caligráfica; la mano C, a la que pertenece la mayor parte del códice, es muy poco regular, y a partir del f. 396r la escritura es más compacta y las letras o caracteres más pequeños, quizá por motivos de espacio. Por otra parte, en el texto escrito por la mano C hay correcciones y manchas negras, y son más frecuentes las anotaciones marginales, no siempre de fácil lectura en sí mismas por la mala caligrafía, por el frecuente corrimiento de la tinta, o porque los folios han sido recordados para su encuademación. La palabra o el sentido dudoso viene indicado con el signo de interrogación (?).

Las abreviaturas son numerosísimas, cosa habitual en los manuscritos de tipo universitario o de clase como es el caso presente. Las utilizadas por la mano C son en ocasiones personales y arbitrarias (noer = noster, nm = notandum,p = probatur? praeterea?...). La falta de puntuación es casi absoluta, lo cual hace difícil la lectura del texto y su interpretación teológica. Esta se complica todavía más por la unión de palabras distintas (sicet = sic et, notam = non tam, adeo = a Deo), o, por el contrario, por la división de las sílabas de una misma palabra (in-fluxus, ex-positio, per-misit). Muchas veces no se señalan los comienzos y finales de palabras (adremoc / casione-= ad rem occasione). Finalmente, anotamos a este respecto que el

corte o abreviatura de las palabras se hace sin indicar el caso gramatical, por lo que en determinados casos resulta difícil la lectura: Pau, se lee Paulus, Paulo, Paulum... Algunas abreviaturas son ambiguas, como, por ejemplo, expe = ex parte, y también expresse; tx = tex-tus: qq = quibus y también quoque etc.).

En la transcripción hemos procurado normalizar convenientemente la grafía de las palabras, así como el uso de la doble consonante. La puntuación se ha introducido a exigencias del sentido, buscando la mejor comprensión posible del texto.

INTRODUCCIÓN 7

4. Estilo

El estilo es bastante distinto del que se advierte en las obras escritas o revisadas directamente por él. En éstas últimas tanto el lenguaje como la expresión están mucho más cuidados; en nuestro caso el estilo es más llano y sencillo, sin apenas hipérbaton, y con frecuentes incorreciones de ortografía y de sintaxis. Hay un breve texto en castellano y algún que otro «españolismo». Todo ello prueba, una vez más, que se trata de apuntes de clase de un alumno que tiene su peculiar modo de escribir lo que se le «dicta». Vemos también que recurre indistintamente y de modo constante al uso de la conjunción «et» y de los adverbios «item» y «rursus», cuando quiere acumular textos o citas bíblicas en prueba de una particular exegesis o interpretación.

5. Fuentes

Las fuentes que encontramos en el comentario no difieren de las que Fr. Luis ha utilizado en otros escritos suyos. Añadiría, sin embargo, que en este caso son bastante más abundantes.

Las citas bíblicas son con mucho las más frecuentes. Están tomadas de la Vulgata. Respecto de la autoridad de esta edición emite un interesante juicio de valor6. Por fidelidad al original, y dado que las citas quedan dentro del texto, hemos sacrificado la uniformidad en la manera de citar a la originalidad. Nos hemos limitado a identificarlas y completarlas, añadiendo el versículo correspondiente, que figurará entre paréntesis. Hay en el texto otras tres clases de citas. Unas son literales, otras, la gran mayoría, son citas «ad sensum», mientras que un tercer grupo son simples referencias a favor o en contra de una determinada opinión. Sólo han sido identificadas las primeras, es decir, las de carácter literal, que han sido colocadas a pié de página, dejando las referenciales en el cuerpo del texto. Podemos afirmar que, salvo raras excepciones, todas son fidedignas.

6 «Si non esset ad fontes graecos et hebraeos accurrendum, sequitur supervaca-neam esse diligentiam illorum, qui studio linguarum incumbuunt... Plurimun utilitatis affert peritiam linguarum... Lícet Vulgata editio sit per decretum Concilii (Tridentini) tamquam regula proposita, non propterea censendum est singula verba interpretis esse ab Spiritu Sancto reveíala. Nam ad id credimus astüisse, ut verum redderet sensum, non ut verba numerare!. Propter quod non est impiun dicere, aliter posse verti aliquem locum; neque quod interpretes aliqua verba supplevit, nam ita fuit necessarium propter diversam phrasim linguarum. Parce tamen hac diligentia utendum est, et quatum opus fuerit ad explicationem. (Cf. f.351r-v).


Sobresale, como fuente número uno de su exegesis, la práctica totalidad de los libros de la sagrada Escritura, cuyas citas se suceden en gran número a manera de pruebas arguméntales y explicativas. Las Glosas ordinaria e interlineal son invocadas frecuentemente.

En la exposición se recurre también al Magisterio eclesiástico, citando diversas declaraciones conciliares, de manera especial las del Concilio de Trento. Muchas de estas declaraciones son copiadas literalmente.

Siguen en importancia las citas de los santos Padres, tanto de la Iglesia griega como de la latina. De entre los Padre griegos se cita a Orígenes, y a los Santos Juan Crisóstomo, Juan Damasceno, Cirilo, Basilio, Atanasio; son citados también los autores eclesiásticos Pa-pía, Dionisio, Ecumenio, Eutimio, Teofílacto, Teodoreto, Teodo-ción (?). San Agustín es con mucho el Padre más citado entre los latinos. Le siguen Tertuliano, y los santos Jerónimo, Ambrosio, Hilario (Pictaviense y Arelatense), Gregorio, Cipriano, Irineo, León, Próspero de Aquitania, Bernardo, Beda, ... Para el manejo de los Padres se sirve, con toda probabilidad, de alguna de las «Catenae» comunes en aquel tiempo. Por dos veces se las menciona en el texto.

De entre los teólogos es constante el recurso a la autoridad y doctrina de Santo Tomás, identificándose con ella en la mayor parte de los casos. El autor del comentario es sin ningún genero de duda un teólogo agustiniano-tomista de la talla y las características de Fr. Luis. San Agustín y Santo Tomás son citados casi siempre conjuntamente, confirmándose así una vez más la tesis de que Santo Tomás es el mejor y más fiel intérprete de San Agustín. Entre los teólogos y comentaristas más citados se encuentran Domingo Soto y Melchor Cano, maestros y profesores por él admirados, y que tuvieron un notable protagonismo en el concilio de Trento, Cayetano, Ambrosio Catarino, Alfonso de Castro, Enrique de Gante, Erasmo, de quien dice, refutándolo, que «abrió las puertas a Lutero», y algún otro.

Mantiene la costumbre de citar algunos autores clásicos latinos. En este caso son Séneca, Virgilio y Plinio.

6. Exegesis

Ya hemos dicho que la exegesis del comentario es un ejemplo de exegesis bíblico-teológica. En la interpretación de los textos se invocan los distintos sentidos de la sagrada Escritura (literal, típico-espi-ritual, místico, figurativo, metafórico). La aplicación de diversos textos en favor de una doctrina u opinión se apoya en un sentido acornó-

INTRODUCCIÓN 9

daticio, por lo que con frecuencia resulta forzada y poco apta para el fin que se pretende. Recuerda en esto la exegesis de los santos Padres. Con ocasión de algunos pasajes clásicos de la carta paulina «dicta» verdaderos tratados teológicos, en un estilo escolástico y discursivo. Nos encontramos así con otro tratado sobre la Predestinación y la Gracia, cuya doctrina coincide con la formulada y expuesta en el que escribió con el título De Praedestinatione en 1570. Hay en ambos escritos una perfecta coherencia de pensamiento y de doctrina. Es bien sabido, por otra parte, que los escriturarios de aquella época, de manera especial los que desempeñaban cátedras universitarias, procedían de esta manera. En su forma externa y en su modo de razonar es un poco distinto de otros comentarios bíblicos de Fr, Luis que fueron editados o revisados personalmente por él. Es frecuente —ya lo hemos indicado— la aplicación de la doctrina teológica y espiritual de San Pablo a la vida espiritual de los creyentes, sirviéndose para ello de ejemplos de la vida ordinaria.

7, Método

El método seguido en la exposición de la carta es el siguiente: Se abre con un extenso prólogo en el que formula temas de carácter general relacionados con la sagrada Escritura, y en especial con la carta a los Romanos. Los planteamientos suelen hacerse en forma de «Quaestiones», o «Dubium», proponiendo luego la solución pertinente a modo de «Conclussiones». El comentario está dividido en dos grandes partes: la parte introductoria, que se corresponde con el primer capítulo de la carta paulina (ff. 348-368) y la parte exegética propiamente dicha (ff. 368-445). La división interna es la misma de la Carta a los Romanos de San Pablo, es decir, 16 capítulos. La exposición procede casi siempre por versículos, a veces por pasajes más o menos largos.

Al comienzo de la Exposición se hace una síntesis del contenido de la carta paulina, cosa que hará de nuevo al iniciar cada uno de los capítulos, haciendo referencia a lo expuesto anteriormente. Es una especie de «Status quaestionis» en el que se hace el correspondiente y oportuno planteamiento.

8. Contenido

Aún siendo verdad que la obra es ante todo un comentario bíblico, es también cierto que en ella nos encontramos de nuevo con las


tesis teológicas agustiniano-tomistas defendidas por Fray Luis en otros escritos, y que tienen que ver directamente con las cuestiones fundamentales de la antropología sobrenatural, tales como el pecado, la libertad, la gracia, la predestinación y reprobación, etc. A este último tema, con motivo del famoso texto paulino de Rom. 8, 29-30 se dedica una gran parte de la Expositio. Defiende también la supremacía del poder espiritual sobre el poder temporal, así como la conocida tesis de inspiración agustiniana acerca del valor moral de las obras de los infieles. Al final del comentario se muestra partidario de la venida de San Pablo a España. Después de exponer las razones de la opinión contraria, defiende la suya propia, compartida por algunos otros, con una serie de argumentos, no muy convincentes por cierto. Y dicho esto, pasamos a la transcripción del texto.

CAPUT PRIMUM

CAPUT PRIMUM

IN ESPISTOLAM AD ROMANOS EXPOSITIO

(PRIMA QUAESTIO)

f.348r Ante apostolici textus enarrationem sit prima quaestio: An post evangelicam doctrinam fuerit Ecclesiae necessaria apostolorum scrip tura.

Ad quod primo dicendum, apostolorum doctrina, fuisse necessariam Ecclesiae post Evangelii scripturam. Primum necessaria fuit, ut Salvatoris nostri doctrina clarius intelli-geretur, utpote ab illis declarata, quibus facta fuerit revela-tio immediate. Deinde ut, insurgentibus haereticis, statim occurrerent; qua ratione longo tempore post alios evangelistas scripsit Ioannes Evangelium, et noster Apostolus multas haereses in hac Epistola exstinxit, ut patebit eius progressu. Insuper, ut pullulantia hominum vitia reseca-rent; qua ratione, post scriptam legem, Deus olim prophe-tas designavit, ut docet Hieronymus super Epistolas Pauli, in prologo. Fuit autem maxima utilitas, ut plenius erudi-rentur fidèles, ut excitarentur (exercitarentur ms) arden-tius ad observandum evangélica mandata; nam sicut voce tenus apostoli praesentibus haec officia praestabant, sic ab-sentibus et futuris per epistolas praestiterunt. Christus igi-tur tamquam primus salutis auctor, Ecclesiae fundamen-tum construxit: Fundamentum enim aliud nemo potest poneré, 1 Cor 3 (11). Apostoli autem hanc fabricam commo-verunt. Rursus, ille caelestia semina agro Ecclesiae commi-sit; apostoli vero data excoluerunt. Quae duae similitudines ab Apostólo referuntur ubi supra: Dei enim agricultura es-tis. Et de alia: Deiaedificatio (dedificatio ms) estis. Nam de

FR. LUISII LEGIONENSIS

apostólico ministerio praemiserat: Deisumus adiutores, (1 Cor 3, 9).

Secundo dicitur: non omnibus haec gratia condendi ca-nonicam Scripturam conferri debuit; nam gratia prophe-tiae, sicut aliae gratis datae, non tarn propter singularis per-sonae mérita, quam ob Ecclesiae utilitatem conceditur, 1 Cor 12(7): Vnicuique datur manifestado Spiritus ad utilitatem. Et ideo non omnibus id collatum est, ne multitudine scriptorum sacrorum vilescerent ipsi sacri scriptores; ñeque vero uni tantum aut duobus, ne, paucitate scribentium auctoritas minueretur, sed in multis divini spiritus conso-nantia videri posset. Quod est magnum argumentum, quod Deus est principalis auctor Scripturae canonicae, ut habe-tur ex Augustino, 12 Decivitate Dei, cap. 41; de quo (divus Thomas prima parte, quaestione 1.a, art. 10); 2.a 2ae, q. I, art. 45,

Tertio dico: pauciores fuerunt necessarii in novo Testamento post scripta Evangélica quam in veteri post latam Legem. Primum, hoc ita divino consilio credimus esse factum, propter veteris Legis imperfectionem, quam Apostolus infirmam et inutilem appellat ad Hebr. c. 7 (18): Repro-batio fit praecedentis mandati propter infirmitatem etc. Et ideo pluribus auxiliis indigebat, turn propter doctrinam turn propter exhortationem. Lex autem evangélica undi-que perfecta est, quae non solum plenius instruit, verum et virtutem operandi concedit //. Item, status antiquae Legis totus erat in promissionibus Christi venturi, to tus formae umbratilis et figurantibus; proinde ne praestolatio exspec-tantium languesceret, necessarium fuit, ut fréquentes nun-tii mitterentur, ratione cuius ab sponsa dictum est, Cant. 2 (17) : Dilectus meus mihi et ego illi... donee aspiret dies etc. Id est, meus dilectus nuntium mihi mittit, et ego illi attendo usque dum dies adveniat, ipsa scilicet lux gratiae, Christus, in mundum apparuerit. At post lucis ortum, nihil in hoc saeculo amplius a nobis spectandum, sed laeto animo fruc-tus colligendi, ut tempore messis, Esaiae 9 (3): Laetabun-tur coram te etc.

Quarto dico: post saeculum apostolorum nullus prae-fuit scriptor canonicus neque futurus esse dicitur. Hoc pa-tet Ecclesiae consensu, quae nullum post Apocalypsim Io-nannis librum recensuit. Et per hoc aperte declaratur, Christum Dominum fuisse finem veteris Testamenti et novi

IN EPISTOLAM AD ROMANOS EXPOSITIO, I 15

principium, ut (ad) Hebraeorum 9 (15) dicitur: Novi Testa-menti mediator est. In illo coniunguntur antiqui et novi scriptores, significati per duos viros, qui botrum, vecte ap-pensum, ex terra promissionis attulerunt, Numerorum c. 13 (24). Unde omnis Scriptura veteris Testamenti ad Christum veluti finem ordinatur, secundum illud ad Thessaloni-censes 11 (13): Lex et Prophetae usque ad Ioannem, quia ille ostendit venisse, quern Prophetae praedixerant et Lex figuraverat. Ab illo veluti a fonte etiam pendet omnis dig-nitas et potestas Ecclesiae, secumdum illud (ad) Ephes, 4 (11): Ipse dedit quosdam quidem Apostólos etc. Qui gra-dus, licet in Ecclesia persévérant (praeservarent ras) usque ad saeculi consummationem, ut ibi Apostolus docet, non tamen secundum eumdem numerum, maxime quantum ad propositum de novis Scripturis conscribendis. Et inde colligit divus Thomas 2.a 2.ae, q, 1.a, art. 7, et ob. 4, quod illi qui viciniores Christo fuerunt, plenius circa fidei mysteria instructi sunt, quia videlicet est Sol iustitiae, qui veteres et novos scriptores illuminât.

( S E C U N D A Q U A E S T I O )

Secunda quaestio est: Utrum Apostoli hebraeo sermone scripserint ecclesiis.

Atque primo supponendum est, quod vetus Testamen-tum hebraicis litteris et sermonibus fere totum scriptum est, idque traditione Ecclesiae constat, et exemplaribus he-braeis, quae adhuc ad nostra témpora pervenerunt. Novum autem Testamentum apud nos graecis tantum et Iatinis exs-tat, quamvis gravissimi auctores credant Evangelia, ad Thessalonicenses, et Epistolam ad Hebraeos prius habrai-cis litteris exstitisse.

Secundo supponendum, graecam linguam tempore do-f.349r minici adventus // communissimam fuisse omnium lingua-

rum, turn propter graecorum imperium, quod maxime in Oriente floruit, deinde propter ubertatem et elegantiam linguae, quam nobiles fere omnes addiscebant, ut latinam apud nos. Insuper, propter philosophiam et alias disciplinas in quibus graeci eminebant, ut ex Cicerone facile colli-gitur.


Dicendum est secundo, quod convenienter vetus Testa-mentum hebraica lingua fuit descriptum, namque multis in-diciis voluit Deus ostendere populum hebraeorum sibi esse peculiarem, Sapientiae ultimo (19, 20): In omnibus magni-ficasti populum tuum et honorasti. Propterea sacramento circumcisionis distinxit eum a reliquis nationibus, tam-quam signo etiam corporali, quamvis etiam esset signacu-lum fidei, ut quarto capite dicemus. Item, peculiariter Legem dédit, de quo in Ps. (147, 20): Non fecit taliter omni nationi, ob idque in deserto acceperunt, quando ab omnibus aliis gentibus erant separati. Item propterea hebraica lingua prophetae priores locuti sunt et scripserunt, ut omnibus constaret, quod illi (illo ms) populo crédita erant elo-quia (Dei), Rom. 3 (27. Tandem, mundi Redemptor de illorum genere natus, illis eorum lingua hebraea praedica-vit, ut ex quibusdam verbis adhuc in Evangelio reservatis colligere possumus: Ephetha (effecta ms) et Rabbi etc. Nee mirum, quoniam ipse testatur, Matthaei 15, 24 (Mathei 3 ms): Non sum missus nisi ad oves, quae perierunt domus Israel.

Secundo dicendum, novum Testamentum graeca lingua, quae orbi tunc erat communissima (congruissima ms) scribendum fuit. Primo, ut hoc indicio constaret, veterem synagogam propter ingratitudinem et infidelitatem a Deo repudiatam esse, et ablatam intelligentiam Scripturarum ab ea, iuxta illud Matthaei 21, 43 (ad. Thes. 21 ms): Aufe-retur a vobis regnum Dei —per quod intelligitur Scriptura sacra— et dabitur genu facienti fructus eius. Quod etiam aliis terminis de evangélica praedicatione dixerunt Paulus et Barnabas, Actorum 13 (47): Vobis (nobis ms) oportebat primum, sed quia indignos vos iudicatis. Ob quam causam cum in parasceve inducat Ecclesia (eos), qui crucifixum adorant, graeca et latina lingua, non hebraea (hebraea non ms), utitur; sed loco illius assumuntur quidam versus ex Michaea [6, 3] in exprobratione illius populi: Popule meus etc. Propter quod etiam credimus, quod in capella Romani (Romana ms) Pontificis, eo solemniter celebrante, epístola et evangelium canitur graeca et latina lingua; de hebraea autem non est mentio, nisi quod verba quaedam retinentur adhuc propter earum sanctitatem specialem, de quibus suo loco.

Tertio (secundo ms), id factum est, ut ostenderetur re-demptionem, quam misit Deus populo suo, omnibus genti-

IN EPISTOLAM AD ROMANOS EXPOSITÍO. I 17

f.349v bus communicandam esse, iuxta illud // Esaiae 49 (6): Dedi te in lucera gentium, ut sis salus mea etc. Quern locum Paulus et Barnabas adduxerunt ubi supra (Act 13, 47). Propter quod antequam Evangelii praedicationem incipe-rent apostoli, donum Iinguarum per Spiritum Sanctum ac-ceperunt, quia videlicet novum Testameutum omnibus gentibus debebat esse commune; nam, ut arguit Bernar-dus, Sermone 1.° de Pentecoste (2): Ad quid linguae gentium erant necessariae, nisi ad docendas gentes? Et hoc ad litteram praedictum fuit olim, Esaiae 28 (11): In loquela labii et loquela altera, scilicet lingua, loquar ad populum istum; per quod significatur novum Testamentum, auctore Ambrosio In 1 ad Corinthios, 14 (21), ubi Prophetae verba inducuntur ab Apostólo ad ostendendum donum lingua-rum apostolis concessum. Ut igitur viventes gentium omnium unguis gratiam Evangelii praedicaverunt, ita futuris earn signatam reliquerunt ea lingua, quae omnibus posset esse communis. Unde credendum est, evangélica exempla-ria ab ipsis sacris auctoribus graeca lingua (graecis unguis ms) esse composita, et omnes epistolas Pauli, una tantum ad Hebraeos excepta.

(QUAESTIO TERTIA)

Utrum vulgata eclitio latina sit habenda ut canónica Scriptura.

Ad huius explicationem sit primum fundamentum: sa-crae Scripturae a tempore quo divinitus fuerunt revelatae semper cum fide et religione vera fuerunt coniunctae. Id constat ex discursu veteris Testamenti; namque vera unius Dei religio erat in populo Hebraeorum; ideo sunt crédita ill is eloquia Dei. Postquam vero religio lavi cepit aut minui, providit Deus, ut gentium futurae conversionis Scripturas praepararet.

Rex Ptolomaeus Philadelphus trecentis annis ante salu-tis ortum, de quo vide disputationem Leonis in principio Esaiae.

Secundum (fundamentum): Scripturarum intel l igent apud illos fuit, apud quos erat summa potestas circa divi-

18 FR. LUISIT LEGIONENSIS

num cultum, ut penes sacerdotes et prophetas. Hoc prae-constat Deuteronomio c. 17 (8s): Ascendes in locum quern elegerit Dominus, ad sacerdotes levitici generis, Mi indica-bunttibiiudicii veritatem, Confirmatur Esaiae 2 (3): Venite, ascendamus ad montem Domini etc. et docebit nos vias suas. Quae verba dicuntur ore gentium ad catholicam Ec-clesiam concurrentium. Vera igitur etc.

Tertium [fundamentum]: In Ecclesia graeca per multos annos floruit Christiana religio, et studium sacrarum Litte-rarum: primum, propter apostolorum sententiam, quorum praedicatione incepit. Item, propter regimen videlicet ac Ioannis evangelicam (adhortationem), qui circiter septua-

f.350r ginta annos // (70 annos repetido) superstes fuit post pas-sionem Domini. Hinc est quod Graecorum monumenta praeclarissima exstant adhuc nostra aetate. Hinc etiam est quod omnia generalia concilia fuerunt apud eos celebrata usque ad primum Lateranense.

Quartum [fundamentum]: Ecclesia Romana, divina dispensatione mater est et magistra omnium Ecclesiarum, quod alibi uberius confirmandum est. Nunc sit satis confes-sio Tridentini concilii, sessione séptima, canone (conclu-sione ras) 3.°, De Baptismo, ubi eadem verba referuntur. Sed testantur apostolorum Petri et Pauli non solum reliquiae, verum etiam vitae: earn enim Ecclesiam sua prae-sentia et doctrina illustrarunt. His constitutis, est

Prima conclusio: Ecclesiae Romanae ad minimum ne-cessaria fuit Scriptura sacra in proprio idioma(te) conversa, quia pertinebat ad caput omnium Ecclesiarum alias et dirigere et docere. Sed sine Scriptura sacra, in propriam linguam conversa, id faceré non potuit, quia potissimum ex divinis oraculis sumenda est regula fidei et operis. Ergo fuit illi necessarium. Confirmartur: quia si tantum Scripturas haberet hebraea vel graeca lingua, esset veluti thesaurus absconditus, vel sicut sapientia invisa, de quibus Ecclesias-tico 20, 30 (2.° ms) dicitur: Quae utilitas in utroque? Sic neque in pace neque in bello utilis fuisset Scriptura Latinis, si tantum in peregrina lingua haberetur.

Secunda conclusio (quaestio ms)\ Ad divinam provi-dentiam pertinebat, ut sacrae Litterae in latinum sermo-nem fideliter traducerentur. Constat ex praecedenti, quia non poterat alias latina Ecclesia veras et integras habere Scripturas, nisi per veram translationem. Sed divina provi-

IN EPÍSTOLAM AD ROMANOS EXPOSITIO, I 19

dentia numquam defuit Ecclesiae suae in necessariis. Con-firmatur: habet Ecclesia infallibilem Christi promissionem de assistentia Spiritus Sancti in rebus ad salutem necessariis, iuxta illud Ioannis (14 (17): Ego rogabo Patrem et alium Paracletum etc. Sed nihil erat magis necessarium, quam ventas et integritas Scripturarum. Ergo ad divinam providentiam erat necessarium.

Tertia conclusio: Quamvis non sit necessarium, quod interpretes propheticum spiritum habuerint, credendum est tamen Spiritus Sancti peculiare auxilium habuisse. Hanc constituit Titelman in Apologia pro vetere interprete super Collationes Epistolae ad Romanos. Probatur ex eo quod di-

f.350v citur in contrarium: Hieronymus saepe asserit // aliud esse vatem, aliud esse interpretem. Sed probatur secundum: sine Spiritus Sancti auxilio verum Scripturae sensum non potuit reddere interpres, propter altitudinem illius, et propter nominis aequivocationem. Sed huic necessitati non defuit Spiritus divinus, a quo regitur Ecclesia. Nam si quis-quam fidelium dicere potest illa verba psalmi 22 (1): Deus regit me et nihil me deerit, quanto magis universalis Ecclesia, cuius voce dicitur psalmo 47 (15): Ipse reget nos in sae-cula? Vide Augustinum ibi. Magnus enim est in medio tui —scilicet Ecclesiae—sanctus Israel, Esaiae 12 (6). Secundo: inter alia Spiritus Sancti dona referí Apostolus, (I Cor 12, 28) interpretationem sermonum. Sed haec gratia maxime necessaria est in Scripturis interpretandis. Ergo adfuit Spiritus Sancti auxilium. Tertio: plerique sanctorum pa-trum testantur, septuaginta interpretes habuisse donum Spiritus Sancti in vertendis Scripturis divinis, quod testatur miraculum illud uniformitatis. Sed non erat minus necessaria interpretatio latina, quam olim fuit graeca. Ergo donum Spiritus Sancti habuit interpres latinus.

Quarta conclusio: Vulgata editio latina tamquam canónica Scriptura habenda est et veneranda. Probatur: Ecclesiae catholicae necessaria fuit aliqua certa interpretatio latina, quia si varus et diversis translationibus uti liceret, non haberemus certum fundamentum, ut experientia didisci-mus huius temporis temeritate. Caeterum, universalis Ecclesia vulgatam editionem unam et certam designavit ses sione 4.a concilii Tridentini, canone 2 (c. 9 ms). Confirma-tur: quia si non esset habenda pro canónica, non satis universale Concilium fidelibus providisset, cum adhuc quaes-

20 FR. LUISII LEGÏONENSIS

tio superesset, an esset pro canónica habenda. Sequitur primo, quod ad fidei quaestionem dirimendam, non est theologo opus recurrere ad fontes hebraici vel graeci exem-plaris, sed abunde sufficere latinam editionem; ostensum est enim illam esse veram, canonicam et authenticam Scrip-turam. Alioquin non satis provisum esset illi malo, ad quod cavendum tot gradus et dona Christus Ecclesiae reliquit: Eph. 4 (14): Utnon simusparvuli fluctuantes et circumfera-mur omni vento doctrinae. Nam si ad exemplaria peregrina liceret provocare, nihil eset firmum et stabile, ut non sicut (notum est?) apud illos, qui talem habent consuetudinem.

Secundo sequitur, non esse deinceps novam editionem f.351r admittendam // in latinum sermomem, nisi vel cum magna

difficultate vel examine praevio; ñeque ilia admissa uten-dum esse, nisi ad explicandam vulgatam editionem. Sic do-cuit concilium Tridentinum; sic expresse patres tradiderunt 3.a regula chatalogi; alioquin redirent priora inconvenien-tia, si qua contra (non ms) vulgatam editionem nova trans-latio admitteretur. Neque admodum refert, an haec editio fuerit Hieronymo auctore confecta, an correctore purgata. Nam certum est, quod vetus Testamentum ille transtulit ex hebraeo, et eius versione utitur Ecclesia, praeterquam in epistolis; at interpretatio novi Testamenti purgata fuit a Hieronyno, sed ante ilium edita, ut Titelman testatur ubi supra.

Contra tertiam assertionem arguitur: sicut est necessa-riafidelis interpretatio, ita et vera impressiovel descriptio. Sed non est necessarium spéciale auxilium ut Scriptura sacra sit fideliter impressa vel descripta, quia hoc humana di-ligentia praestat. Ergo neque ad interpretandum. Respon-detur, diversam esse rationem. Sunt enim quaedam opera prorsus, quae humana diligentia regulariter fieri possunt; nam scribere fideliter ex vero exemplari vix mediocriter di-ligens faceré potest, etsi adsint linguarum peritia et diligentia. Nam videmus interpretes Platonis vel Aristotelis propter ignorantiam philosophiae saepe lapsos fuisse; quanto magis in reddendo sensum ab Spiritu Sancto intentum necessarium erit eius auxilium, cum intellectus humanus sine ope divina assequi non possit?

Secundo, arguitur contra quartam conclusionem: non tenemur accipere ut canonicam Scripturam nisi [epistolam] quam Paulus scripsit. Sed hanc epistolam (in) vulgata edi-


tione contentam non scripsit Apostolus. Ergo non tenemur ut canonicam accipere. Respondetur quod, sicut evangelis-tae verissime scripserunt, graeca lingua, Christum Domi-num talia dixisse. Cum tamen hebraeorum more fuerit lo-cutus, ita modo verissime canit Ecclesia: Lectio epistolae beati Pauli apostoli, quamquam alio idiomate. Nam ad ve-ritatem utriusque sententiae satis est, quod eumdem con-ceptum Salvator (eodem conceptus Salvator ms) noster expresserit, cui accidit hoc vel illorum more exprimí; quia licet physice sint alia verba, more tamen humano eadem reputantur etc.

Tertio arguitur contra primum corolarium: si non esset ad fontes graecos et hebraeos accurrendum, sequitur su-pervacaneam esse diligentiam illorum, qui studio lingua-

f.351v rum incumbunt; cuius contrarium est studium // fidelium, et quod definitum est ab Ecclesia, Clementina única, titulo De magistris. Respondetur, plurimum utilitatis afierre pe-ritiam linguarum, quas utilitates recensuit Cano, 2.° De loéis, cap. 15. Una tamen, praeter illas, maxima visa est, ut antiquitatem vulgatae editionis et Ecclesiae doctrinae auc-toritatem (ac) sanctorum Patrum explicationem tueri pos~ surnus adversus temerarios innovatores.

Notadum tamen est quod, licet vulgata editio sit per de-cretum Concilii tamquam regula proposita, non propterea censendum est singula verba interpretis esse ab Spiritu Sancto revelata. Nam ad id credimus astitisse, ut verum redderet sensum, non ut verba numeraret. Propter quod non est impium dicere, aliter posse vertí aliquem locum; neque quod interpres aliqua verba supplevit, nam ita fuit necessarium propter diversam phrasin linguarum. Parce tamen hac diligentia utendum est, et quantum opus fuerit ad explicationem.

D E D O C T R I N A A P O S T O L I P A U L I A R G U M E N T U M

Inter novi Testamenti scriptores Paulus apostolus, mag-nitudine quidem voluminis, omnibus est superior, pondere vero sententiarum, post Evangelia, nulli secundus. Fuit au-tem huius (humanus ms) Apostoli praecipua intentio: Illu-minare omnes, quae sit dispensatio sacramenti, Eph. 3 (9), explicare gratiam novi Testamenti, quanta quamque prae-


clara dona per Christum accepimus, et quam fuerit copiosa redemptio, quae non tantum populo Iudaeorum, sed omnibus gentibus communicata fuit. Iudaeos vero peculiariter docebat, immo et convincebat, oracula omnia propheta-rum per Christum Dominum esse impleta. De cuius digni-tate atque officio his, qui vocaverat ilium, dixit, Actorum 9 (15): Vas electionis etc. Vas electum, id est, non quasi solus electus fuerit, sed quod singulari excellentia praeditus, ut portet nomen (meum). Nomen siquidem Salvatoris veluti unguentum est odoratum, Cant 1 (2): Unguentum effusum nomen tuum. Quod officium testatur expresse 2 Cor 2(15): Christi bonus odor sumus. Sed advertendum, (quod) divina providentia factum est, ut hoc vas admirabile ex infimo loco vocaretur: fuit enim prius vas in contumeliam. Quod sic dispositum credimus, ut gratiam, quam verbis praedica-

f .352r vit, tarn illustri exemplo ostenderet // in seipso, ut considérât Augustinus libro De spiritu et littera,cap. 7.°, tomo 3.°. Secundo, ut ex hoc erigeretur spes peccatorum hominum, quibus praedicabat, cum videret maximum peccatorem ad supremam Ecclesiae dignitatem elevatum esse. Quae duae causae ab Apostólo referuntur 1 (ad) Tim 1 (16), ubi post confessionem praecedentis status ait: Ideo misericordiam consecutus sum, ut in me primum ostenderet Christus lesus omnem patientiam; et de secunda causa statim: ad informa-tionem eorum, qui credituri sunt etc. Ne videlicet ob perpe-trata crimina maxime etiam peccatores desperent, et quia hoc in utilitatem Ecclesiae maxime cedebat; nam plerique sumus peccatores, ideo praeclarissimis exemplis Deus pro-vidit hoc manifestad. Unde illorum monumenta maxime fréquentât Ecclesia, qui prius fuerunt maximi peccatores: nam davidici psalmi in officiis diurnis non solum missarum, verum etiam per singulas horas decantantur; inter evangélicas [Scripturas] nullius evangelia frequentius referuntur, et repetuntur quam Matthaei; de Pauli epistolis constat. Atqui omnes magni peccatores fuerunt.

Et hoc est, quod olim praedictum fuerat, Zachariae ultimo (14, 20): Erit quod super frenum est equi, sanctum Domino (y dedicada al Señor lo que está sobre el freno del caballo. Al predicador llama caballo sobre el qual va Dios sentado y discurre en él por todo el mundo. Va enfrenado con la doctrina del Evangelio y los jaezes son la elegancia, la retórica y buen decir; pues estos jaezes se dedicarán al Señor, ut patet in Paulo). (Zach. 14, 20): Et lebetes eruntin

IN EPISTOLAM AD ROMANOS EXPOSITIO, I 2 3

domo Domini, quasi phialae super altare. Hoc est vasa quaedam in contumeliam, quasi lebetes concupiscentiae ig-nibus adusti, nigredine vitiorum deturbati, postquam Spiri-tus Sancti gratia conflati fuerint, fient vasa decoris in divi-num cultum assumpta super altare. Huic expositioni consentit Rupertus, et expresse illam tradit Albertus Magnus et Hugo cardinalis (?) (cartusianus a S. Caro?). Et in hoc convenit antiphona (alleluia ?) in officio Magdalenae: Fit ex lebete phiala.

Horum vasorum maximus fuit Paulus, et propter imma-nitatem criminum, et ob superabundantem gratiam. De quo a propheta divino spiritu dictus (dictum ms) est psal-mus 67, inter praeclara, quae futura erant in Ecclesia. Hinc etiam est quod de Paulo dicatur Gen 49, 27 (Gen. 4 ms): Beniamin lupus rapax, mane comedet praedam et vespere dividet spolia. Vide Aloysium Lyppomanum in catena super hunc locum: Ibi Beniamin adolescentulus, in mentis ex-cessu etc. (ps. 67, 28). Dicitur Beniamin, quia fuit de illa tribu ortus; adolescentulus est propter aetatem, et quia no-

f.352v vissimus // vocatione, vel quia velut ultimus (ultima ms) filiorum Iacob, maxime a pâtre dilectus; in mentis excessu, vel propter raptum, vel oblationum exuberantiam, vel spi-ritus fervorem. In huius viri laudibus omnes Ecclesiae proceres libenter occupantur, praesertim Chrysostomus, cum ubique, turn praesertim octo de Pauli laudibus homiliis. Huius gesta praecipue Lucas narravit a capite 9 [Actuum] in finem, postquam historia. Adhuc vixit annis duodecim et triginta septem a passione Domini. Gladio Neronis occu-buit, sepultus via ostiensi etc.

ARGUMENTUM EPISTOLAE [ET DIVISIO]

Cum praecipuum Apostoli munus fuerit praedicare gratiam Christi, hoc maxime praestitit in Epistolahac. Qua ra-tione primum locum inter epístolas obtinuit propter dignitatem commendatae gratiae, quamvis aliae prius scriptae fuerint, ut Chrysostomus notât: Propter quod ettibi, totius orbis dominae, dicata fuit. Sic enim gratia divina omnium bonorum est princeps et origo. Epistolae occasio fuit dis sensio suborta inter gentiles et Hebraeos ad fidem conversos, cum de (deinde ms) primatu contenderent; nam Iu-daei se praeferri (semper ferri ms) cupiebant ob fidem di-

<ÁA ^R.0muñes c. fn man-.

•3><?c tii'taju Jut*** toÚk$t4L >rccce*i¡A ¿LbùjhiCoy. fytiffam ¿*dy& i

bawdy' $wrwhaa>m tm%tutfM:m jfeCxli/CIUÏCKIBZÎ/ nafîù ^cJrim^

Tùttt âua Juiho*»: Amp ^Û^J^'A^CÛJH^ÍÍ/^S fna&if-Jp any cb#n£fiâb*K <¡4 fofîxrt gfcfh^m^Ct^ $*rc*¿* ül&u *?& cxtmxii lî p&tzÁrt cjufjnúaítsU m fufe* t^jxuíu i^nitù. i£cmv****-bia'x %tu&uu*¿. igi¿A 2<\tu»ic pej? fut¿pi*m ícqtm t>cv$ t>íifi?Pv>

Fuá A*¿ m^xma, l&ftitnf ¿tí ̂ aUni^ &&à>âcMJu,2: fcuùt.vé ox+ahx.

7>0(x •bn&j#0&fïfimpcé$à$ fate ú£c» fMfa&ut, ix«.aS$c*ü¡&fef fi^W jW*<rfmft(tfitP1*>*it XfS ¡gifa --hutaiuu*.ternis .&tf*»*y

n&w ffïôcnwL t* ternie.g* cdjxrrbû aJûi £AMC jxfiïuamju&aéçtut rhwïius ¿JTc Cpfc&iîHM Ape ^kCemytt* c4$efofkUe2A%KkK

n.fyncufluxKL qhf ** & aû*9ai ¿«ùjta,4'cfa.. h*m tecépafkûb

6uf Pute qjn~£6?t&cn2>i úi<tu>x¿awt Scejfhtfpm Cûnfvru IxjÇtufyïkutn ^pxoA. ytabÇzbÂ Sicu¿ 4Û* j&hf'date. XÛH famfuptw, *$w¿fukui$

VxncHîa'wir^<xhot m¿wtfi{ti\hó Jpittfy tà bùfttobw. Of Ük* n&tpuni6J là Cù$\htm £/? Hc mufbàîbmt Sotutbç. ïaXtAf Giûfcttentiffitoai $¿tt¿totes ïtçauc tfbhibn Aut-.bUàSuf iLtfAUufafc, $c^¿6attiU7n. ûutwtbif mmuvichuz. $c* m tnufHf&iumi /fixity CofoMan2U\>àe-

îwtfiutA Can&nwsL lé £*fetua ¿x eÂuj* /2 de ctm>hkh^c%-i.d^ ¿¡la ££ a**~A*?#J «̂ •ig'&ice, Utottiôtcf jiue&tt ncctiàfyinto

¡cml^ïoc \£ ^vuvw CcnsUià ttâtmy*m'futmit»ti"****'

oíd'£¿6zt*r c y. ty2*u^'j*tftec¿Zc^»ta^:a¿ ptâf^mjtomi

turn pity*' ¿xàitoûtonom. Suc 'out vl>dq§<*£uÁ UxÙifUç J>&ftc t^, W a us. "non Sofum bicftt^ t*t/frui/¿ l>vtu*n âiln^hd»n opvta,-tóíC¿n^

3^8


vinarum primissionum, quas acceperant; gentiles vero propter animi promptitudinem, qua susceperant Evange-lium. Et, sicut accidit contendentibus, sibi crimina obiicie-bant: Iudaei gentibus idolatriam, gentiles vero Iudaeis in-gratitudinem et incredulitatem opponebant. Huius conten-tionis fama percepta, se medium obiicit Apostolus, et dissolve controversiam, (ac) pacem restituit.

Est autem status huius causae, auctore Augustino in ex-positione inchoata huius Epistolae, tomo 4.°: Utrum gratia Evangelii Iudaeis tantum fuerit missa, an vero cunctis po-pulis. Et illa quaestio, quae consequitur: Utrum ex mérito praecedenti Salvator noster advenit. Docet autem Paulus, gratiam novi Testamenti omnibus gentibus expositam esse, eamque non operum (opere ms) praecedentium mérito, sed Dei benignitate collatam. Sed quoniam huius Epistolae testimoniis, perperam intellects, nostri temporis haeretici maxime catholicam fidem impugnant, conandum est, ut ex eadem doctrina potissime refellantur. Nam saepe accidit, quod divus Gregorius advertit 18 libro Moralium, cap. 8, ut proprio gladio sicut Goliath iugulentur, nempe testimo-niis quibus utuntur ipsi convincantur.

Propter quod visum est, ut huius Epistolae finem et par-f.353r titionem ex sessione sexta // concilii Tridentini sumamus.

Est ergo praecipuus finis, quae sint naturae nostrae partes et officia in iustificatione, quae vero dona gratiae. Sunt tres praecipuae partes: in prima ostendit omnium hominum na-turam peccato esse obnoxiam. Unde manifeste constat, quod non propter opera praecedentia redemptionem sint assecuti: quae pars extenditur per quattuor capita. In secunda docet, iustificationem per gratiam quidem assecutos esse, sed tamen libero arbitrio consentiente: et sic per Christum et a peccato, et ab onere antiquae legis penitus fuisse liberatos, secundum propositum divinae praedesti-nationis: quae [pars] diffunditur per septem capita. In ter-tia vero non solum ostenditur quaenam opera virtutum ius-tificatis conveniant, verum et ad ilia extrenue exhortantur a capite 12.° (2.° ms) usque in finem. Sed notandum, has partes non ita separatas esse, ut numquam permisceantur. Nam et inter fidei documenta digreditur interim ad moralium doctrinam, et inter praecepta moris revertitur ad doc-trinam fidei. Stilus vero pro maiori parte submissus est, nam fere totus in docendo versatur; sed aliquando admiscit

26 FR. LUISII LEGIONENSIS

temperatum, raro ad sublime consurgit. De his generibus dicendi vide Augustinum, quarto libro De doctrina Christiana per totum.

In hac Epistola explicanda, multo labore sudatum est (fundatum ms) ab antiquis Patribus. Quae omnia, si velle-mus in medium adferre, nullus esset finis. Unde ilia delige-re curavimus, quae ad propugnandum Ecclesiae doctri-nam contra novos haereticos maxime fuerint necessaria. Quae vero aut componendis moribus, aut concionatoribus fuerint utilia, non omittemus.

CAPUT PRIMUM*

Caput primum, quod veluti totius Epistolae [prologus] est, continet tres partes: salutationem, in qua sui officii dignitatem ostendens, illis precatur. (In) secunda, explicans animi sui affectum erga illos, quasi per insinuationem pro-positum aggreditur. In tertia demonstrat maxima gentilium peccata, et quibus tandem gradibus ad nefanda scelera fue-rint prolapsi: ex quibus in promptu erit, quod non habent unde glorientur, colligere.

(PAULUS, SERVUS IESU CHRISTI VOCATUS APOSTOLUS IN EVANGELIUM D E I 1 , 1)

PAULUS, SERVUS IESU CHRISTI ETC. Omnium gentium consuetu-do fuit, ut auctores epistolarum in principio sua nomina praeferrent, et bene illis precaretur ad quos scribebant; si-cut apud nos id fieri solet, cum ante subscriptionem fausta precamur. Id autem videbatur commodius, ut a principio velut praesentes (praesentem ms) haberent lectores. Hunc morem in divinis Litteris // servari voluit Spiritus Sanctus, ut ostenderet ab hominum consuetudine, quando fuerit ra-tioni consentanea, non esse discedendum. Praemittit vero tres títulos, non humana industria quaesitos, sed divino muñere collatos, ñeque ut humanum favorem (laborem ms) captaret, sed ut conciliaret auctoritatem ad hoc, ut documenta, quae traditurus erat in maiori praetio, haberen-tur.

PAULUS. Circa propia nomina, quae habentur in Scriptu-ra, notandum, quod triplex genus invenitur: quaedam sunt ab illis imposita, quorum ñeque vita ñeque sapientia com-mendatur, ut sunt gentilium nomina; in quibus explicandis

Hie titulus «CAPUT PRIMUM» bis in manuscrito invenitur.


non oportet nimium sollicitos esse, nam vel casu, vel parvo consilio ita sunt vocati. Quare non oportet sollicite quaere-re etymologiam nominis Pilati vel Herodis. Verum est quod aliquando nomina ministro conveniunt, quando per-sonae peculiari revelatione ad coetum fidelium sunt adiunctae: sicut nomen mulieris fornicariae, quam duxit propheta Osee, a Sanctis explicatur, quia convenit proposito: vocabatur Gomer, id est, consummata.

Secundum genus est eorum, quae a viris sapientibus ad-hibito consilio imponuntur; in quibus declarandis tanta di-ligentia collocanda est, quanta meretur auctoritas impo-nentis. Nam si sapienter Adam nomina rebus imposuit, credendum quod nomen uxoris et filiorum, quod ille voca-vit, sit valde consentiens. Aliud exemplum, Actorum 4 (36): Ioseph vocaverunt apostoli Barnabam, hoc est, Filius consolationis, quia congruebat moribus et vitae illius.

Tertium genus est eorum, quae revelatione divina vo-cantur, ut nomen Christi salvatoris nostri, et quod ille Pe-tro imposuit, Ioannis 1 (42). In quibus certissimum est mag-nam convenientiam esse vel cum officio, ad quod talis persona assumitur, ut in nomine Petri, quern (Dominus) voca-verat, ut esset Ecclesiae fundamentum; vel conveniunt eventui, ad quern significandum nomen est impositum, si-cut nomina filiorum Osee, quae fuerunt revelata ad veteris populi abiectionem [significandam].

Dubium ergo est, ad quod genus horum nomen Pauli pertineat. In primis supponendum est, Paulum bino nomine (dictum) fuisse, ut patet Actorum 13 (9): Saulus qui et Paulus. Et observandum, quod antequam selectus fuisset ad praedicandum gentibus perpetuo dicitur Saulus; post illud vero tempus Sauli nomen videtur exstinctum, nus-quam enim reperitur. Secundo, certum est quod Saulus ce-

f.354r lebre habebatur // in tribu Beniamin propter regiam dignitatem, quam ius obtinuit ex illa tribu. Et licet Apostolus a parentibus hoc modo fuerit vocatus honoris gratia, maxime tamen congruit primo statui hoc nomen. Nam sicut alter Saul, spirans minarum et caedis (Act 9,1), persequebatur (prosequebatur ms) verum David. Et huic allusit Salvator, cum de cáelo vocaret (Act 9, 4): «Saule Saule, quidmeper-sequeris? Nam cum alias hoc nomen, iuxta graecam decli-nationem (dedinationem ms), varietur a Luca: Saul. Hie tamen Chrysostomus: Significabat enim se esse verum Da-


vid, quern ille secundus Saul persequebatur. Convenit et ratio nominis, nam primo interpretatur desideratus, quia talem desideraverat synagoga. interpretatur etiam sepul-crum vel infernus, quia hie Apostolus de faucibus inferni ereptus est, ut esset gloria Ecclesiae christianae, ps 9 (15): Qui exaltas me de portis mortis, ut annunciem omnes prae-dicationes tuas in portis filiae Sion.

Tertio quoque certum est, quod Paulus celebre nomen erat Latinis, etiam ante adventum Salvatoris. Sed utrum hoc nomen ab initio habuerit, an ei fuerit divinitus infusum et impositum, non convenit interpres. Primam sententiam tenet Orígenes, secundam constanter affirmât Chrysosto-mus, hic et Actorum 13, utin hac parte esset inferior Petro. Eamdem sequitur Theophylactus et Euthymius. Divus Thomas secundum triplicem linguam nomen hoc interpretatur. Est autem vero simile quod, cum hie Apostolus velut vas admirabile fuerit propositus Iudaeis, Gentibus et Latinis, divino consilio tale nomen haberet. Paulus ergo He-braeis significat mirabilem, ut docet Hieronymus in principio Epistolae ad Philetem; ideo, secundum hoc, Christus illi contulit unum ex nominibus, quo vocatus fuerat ipse ab Esaia c. 9 (6), scilicet Admirabilis. Nam hebraice dicitur pelle a verbo palla, quod quidem eius dignitati et excellen-tiae doctrinae et vitae praestantiae convenit. Graecis significat quietum, ut placet Ambrosio (et) Hilario, aplaphos, id est quies. Et convenit Apostólo propter animi tranquilli-tatem, quam secum ipse habebat, et aliis praedicabat, ut videre est, cum dicere potuit ad Romanos 8 (38): Certas sum enim quod neque mors etc. Latinis significat humilita-tem, quae interpretatio (interpretatur ms) maxime placuit Augustino, libro De spiritu et littera cap. 7; convenit enim gratiae, quam sedulo praedicabat, respectu cuius nos tam-quam parvuli sumus. Sed de hoc párvulo scriptum est Esaiae 60 (22): Minimus erit in mille, et párvulas in gentem fortissimam etc., quia instar exercitus fuit hic Apostolus in Ecclesia Christi.

f.354v II SERVUS IESU CHRISTI. Hie est titulus Apostoli primus. Servus, servitus, propter peccatum (Petrum ms) in orbem est introductus. Nam ut Augustinus considérât 19 De civita-te Dei, cap. 15, a principio dominium hominibus collatum est super irrationalia, non supra homines. Sed propter irre-verentiam Cham filii Noe inducta est illi maledictio, Gene-

FR. LUISIT LEGIONENSIS

sis 9 (25): Maledictus Chanaan, servus erit fratrum suo-rum. Iure autem gentium introductum est, ut Víctores victos, quos occidere poterant, servituti subiugarent, ut servi-tus esset quasi mors quaedam introducta. Unde Augusti-nus, (ubi) supra, ait, quod origo nominis huius a servando est introducta, eo quod imperatorum (impreratores wis) benignitate servabantur, qui alias occidi poterant; unde servitus infamis, vilis erat, et dura conditio.

Haec (non) videtur respectu Christi, cuius imperio et dignitati (se) praetulit Apostolus. Graece autem habetur dulos, quod significat maxime obnoxium servituti. Que-madmodum ergo servus nullas habet res proprias, quas cu-ret, sed totus intentus est domini obsequio, ita Pauîus pro-fitetur (se) nihil habere, quod curet, nisi Domini sui glo-riam. Quod dixerat clarius ad Philip. 3 (7): Quae mihifue-runt lucra, (haec) arbitratus sum propter Christum detri-menta. Dubitavit Origenes, quia videtur Apostolus sibi contrarius, qui nunc se vocat servum, et c. 8 (tamen) dicit: Non accepistis spiritum servitutis, sed virtutis etc.; nam si accepit filiorum adoptionem, non erat vocandus servus sed filius. Respondetur: id humilitatis gratia dictum est. Quod, ut melius percipiamus (praecipiamus ms), distinguendum est, quid nostrae condítioni conveniat, quid dono gratiae.

lure siquidem creationis, ut advertit Chrysostomus, omnis creatura obnoxia est servituti erga Deum. Nee mi-rum est, quod Apostolus se vocaverit servum, cum (ipsa) Dei genitrix se vocaverit ancillam, Lucae 1 (38), ubi graece idem vocabulum est quo utitur Apostolus. Et quod maius est, Salvator noster ratione humilitatis dicitur servus, Esaiae 42 (1): Ecce servus meus, accipiam eum etc. Quern locum de se est interpretatus ipse Christus, Lucae 4. Tamen iure officii hoc nomen convenit creaturis, nam beati spiri-tus serviré dicuntur, et ministri esse. Quod, si consideretur celsitudo divinae naturae, et quam parum illi obcrescat ex nostris obsequiis, iure nobis congruit, quod docuit nos Christus, Lucae 17(10): Servi inutilessumus, etiam (e tms) cum omnia officia praestiterimus.

Item iure // redemptionis, quia, magnopraetioemptisumus, servi mérito vocamur. Unde illud Esaiae 43 (1): Noli timere, quia redemi te, vocavi te nomine tuo: meus es tu. Hi tituli hominibus omnibus possunt esse communes, sed pe-


culiaris titulus accessit in Paulo, qui (Hi tituli accessit: His titulis quaestionis omnibus possunt esse communes, pecu-liaris accessit in Paulo quod ms) in hostili legatione de-prehensus, quasi in bello captus est, et quern victor iuste occidere poterat, misericorditer servavit, et ad summum Ecclesiae gradum extulit. Unde documentum accipimus, ut cum nostrae conditionis semper recordad debeamus, maxime quando titulum honoris ostendere cogimur, sicut modo in Apostólo videmus, et sicut scriptum est, Proverbiorum 15 (33): Gloriam praecedit humilitas.

iEsu CHRISTI. Non est cur Domini huius imperia formide-mus; non enim gravi (iugo) opprimit, sed virtute. (Non) sicut olim Roboam faceré tentavit, 3.° Regum 12 (11); quin potius duritiam antiquae legis commutavit suavi iugo Evan-gelii, nam suavissima praecepta a verbo suavissimo prove-niunt.

Ad obiectionem Origenis respondetur, duplicem esse servitutem: altera quae oritur ex timoré suppliciorum, quae non convenit amicitiae; altera quae oritur ex affectu benevolo et humili placendi. Et haec est vera libertas spiri-tus, quae maxime caritati convenit et filiis Dei, de qua Ma-lachias (Matthei ms) 3 (17): Sicutparcit virfilio suo serventi sibi. Hoc secundo genere servitutis se vocat servum Apostolus.

vocATUs APOSTOLUS. Secundus titulus (titulis ms) est, quod divinae vocationis gratia fuerit asssumptus ad primam Ecclesiae dignitatem. Hoc enim nomen illud vocatus signi-ficat (non enim participium est). Ex quo vero et legitimo sensu tria colligimus: primo, non fuisse coactionem, quae necessitatem inferret, sed gratuitam invitationem cui more humano liberum fuit consentiré, secundum illud Esaiae 50 (5): Ego autem non contradico. Secundo sequitur, non mérito praecedentium operum earn dignitatem fuisse assecu-tum, sed favore praevenientis gratiae, illo tempore quo maxime videbatur indignus. Tertio sequitur, quod Apostolus non hoc usurpavit officium propria temeritate, sed divina electione fuit institutus, iuxta quod ille de sacerdotibus ait: Ñeque quisque sibi hune honorem assumit, sed qui vocatur a Deo, Hebr. 5, 4 (Hebr. 3.° ms). Duo alii sensus, qui ad thema referuntur, mérito impugnantur a Soto.

APOSTOLUS. Apostoli graeco sermone missi (dicintur), f,355v aut delegati // . Sed diligenter advertendum, quod aliud


est id, a quo nomen imponitur, aliud ad quod significan-dum imponitur, vel instituitur. Consul dicitur a consulen-do, Romanis tamen significabat supremam reipublicae dignitatem. Sic apostoli dicti sunt patres illi a Christo destina-ti, quos sui operis vicarios reliquit, et universalis Ecclesiae consensu significat supremam dignitatem, cui est coniuncta summa potestas ad disponendum de omnibus, quae pertinent ad christianam rempublicam, ut cónsules Ecclesiae. Unde Gregorius ait, quod apostoli munus est infinitis bonis exundans, maius omnibus gratiis, universa bona complec-tens.

SEGREGATus IN EVANGELiuM DEI (i, i). Tertius titulus addit supra omnium dignitatem apostolorum. Significat enim peculiari revelatione ex divina praefinitione (parte finitione ms) separatum esse ad praedicandum gentibus Evangelium. Alludit vero ad earn electionem, quae Actuum 13, 2, legi-tur, ubi revelatio divina facta est. Nam idem vocabulum est graece et latine, quod utrobique habetur, segregan: In Pau-lum et Barnabam. Quo tempore credimus Apostoli nomen antiquum esse mutatum, quia numquam deinceps Saulus, sed perpetuo Paulus dictus est. Cedit autem in magnam Apostoli dignitatem, quod ei fuerit peculiariter creditum Evangelium, quod omnibus antea fuerat commissum. Spe-cialiter autem fuit ei commissa praedicatio in gentes, ut pa-tet ad Galatas 2, 7-9, ubi apostoli qui videbantur esse co-lumnae, Petrus, Iacobus et Ioannes cum Paulo convene-runt, ut illi in circumcisione, Paulus et Barnabas in gentes praedicarent. Ex quo etiam multum auctoritatis sibi Apostolus conciliât apud Romanos, dum ostendit sibi ex officio incumbere praedicare Evangelium.

IN EVANGELIUM DEI. Evangelium graece faustum nun-tium; nuntiumque felix est Latinis usu christianae reipublicae. Nuntius de incarnato Verbo Evangelium dicitur, quia nihil felicius orbi nuntiari potuit. Nam, ut ex Chrysostomo colligitur, est caelestium et immutabilium bonorum thesaurus infinitus. Sed si uno verbo placet accipere summam Evangelii, id quod explicatur hac voce Emmanuelcontinet, in quo mundi reparationis origo continetur. Nam ex eo quod Deus fuit nobiscum per incarnationem, iacentem

f.356r mumdum erexit ex eo, quod est nobiscum, // cum per gra-tiam iustificantem nos Patri reconciliavit, et spiritum adop-


tionis concessit. Ex hoc autem quod est nobiscum, per vi-sionem gloriae in aeternam beatitudinem duxit, quia tunc perfecte Deus erit omnia in omnibus, 1 ad Corinthios 15, (28). Et quoniam pertinet ad dignitatem legati excellentia ipsius Evangelii, ideo tres vel quattuor excellentias illius refert Apostolus: prima est ab antiquitate: Quod ante pro-miserai. Hoc enim Evangelium aeterna praedestinatione ante saecula fuit dispositum, ratione cuius dicitur Evangelium aeternum, Apocalipsis 14 (6). Sed quoniam Domini consilium arcanum omnibus creaturis est inaccessum, ideo primo revelatum est angelis, 1 ad Tim 3 (16): Apparuit an-gelis. Adhuc autem erat hominibus occultum, et ideo Sanctis Patribus non solum revelatum est, verum etiam promis-sum, ut solatium haberent expectantes, certioresque red-derentur per duas res immobiles, quibus erat impossibile: vel Deum mentiri, aut non servare promissum. Ideo pro-missum est Abrahae, Genesis 22 (18): Benedicentur in semine tuo omnes cognationes tuae. Idque sub iuramento. Et in ea promissione distinguit (distinguitur ms) Apostolus, ad Hebraeos 6 (18), duo immobilia fundamenta.

Secunda excellentia, quod haec promissio per viros fi-delissimos et sanctissimos fuit facta per prophetas suos. Nam propheta graece dicitur, qui praedicit et cognoscit futura, priusquam sint. Unde apparet quanta certitudine praedicerat qui, Dei nomine, profitebantur futura. Ideo suos appellat non solum creatione aut obsequio, verum quia illis velut propriis organis utebatur. Nam praesentibus erant veluti vox et lingua, ut de Baptista scriptum est, Esaiae 40 (3): Ego vox clamantis; absentibus autem erat calami, sicut dicitur psalmo 44 (2): Lingua mea calamus scri-bae.

Tertia excellentia est, quod hoc Evangelium prius fuerit scriptum, quam exhibitum ; nee quibuscumque monumen-tis, sed in Scripturis Sanctis. Dicuntur autem Scripturae sanctae et propter auctorem, quia ab Spiritu Sancto inspirante, et propter finem, quia ad nostram sanctificationem institutae, et quia purissimae (purissimi ms) ab omni errore nihil falsum docetur, nihil turpe pronuntiatur. Item etiam, quia inviolabiles, quibus addere vel minuere nefas (est); nulla enim fuit ab orbe condito Scriptura tanta sollicitudine

f.356v custodita, tanta fide suscepta, // tanta religione observa-


ta. Quae omnia sanctitatis Scripturae manifesta indicia sunt.

Praecipua tamen dignitas Evangelii sumitur ex subiecto vel materia, de qua principaliter agit, nempe de Filio Dei, non solum secundum divinitatem, verum etiam secundum quod est auctor salutis; nam ad hoc explicandum potissime intendunt sacri auctores. Ex hoc autem loco primo colligi-mus conclusionem de fide contra manichaeos, nempe quod idem Deus est auctor veteris et novi Testamenti, et eodem spiritu prophetae atque apostoli scripserunt. Nam idem ipse, qui nobis Unigenitum misit, promiserat ante. 2.°, ha-bemus aliam de fide contra Montanum et Priscillam, quorum haeresim saepe Hieronymus refert super prophetias. Habemus quoque, quod prophetae referebant intelligentes, quae a Deo audierant; alioqui(n) neque prophetae di-cerentur, neque sancti, si tanquam arreptitii verba profe-rrent. 3.°, habemus quod, licet idem fuerit obiectum principale praedicationis prophetarum et apostolorum, puta Emmanuel, et ob earn causam prophetae dici poterant Evange-lium, id est foelix nuntium attulisse, tamen consensu Eccle-siae catholicae praedicatio apostolorum proprie dicitur Evangelium, quia non solum praedicabant futurum, verum etiam praesentem exhibebant; non tantum sonabant, verum (etiam) ostenta manu offerebant. In cuius signum Baptista, qui fuit limes prophetarum at apostolorum, non solum fuit vox Verbi, verum etiam digito monstravit. Et hic sumitur differentia, quae videtur centralis, inter vêtus et novum Testamentum. Nam Vêtus fuit tantum umbra futu-ri, Novum expressio veritatis, iuxta illud Hebr 10 (1): Um-bram habens lex futurorum bonorum, non ipsam rerum imaginem, id est praesentiam bonorum. Et ex hoc conse-quitur (differentia) inter antiqua et nova Testamenta: quae nova sunt, vasa redemptionis plena; ideo gratiam continere dicuntur; antiqua vero, egena et elementa. Unde rursum provenit, quod nova sunt vera causa salutis, Vetera tantum signa. Praeterea, quia colliguntur duo argumenta (documenta ms) ad Scripturarum intellectum. Primum est, quod oracula prophetarum, quae in novo Testamento citantur, in vero et legitimo sensu credantur adducta. Nam cum idem sit auctor utriusque Scripturae, certissimum est figuras cum veritate optime (óptimas ms) compositas esse. Stultus esset enim artifex, qui non aptaret lapides et ligna a loco, ad quern erant destinata. Id potissimum in Paulo est observan-

ÏN EPISTOLAM AD ROMANOS EXPÓSITO, I 35

f.357r dum, cum de se dixerit I Corinth. 3.° (10): // Ut sapiens architectus fundamentum posui etc.

Alterum argumentum est, quod ad explicatiônem pro-phetarum, quantum fieri poterit, adhibeamus lumen Evan-gelii, nee nostra sistat intentio, donee perveniamus ad Dei Filium in Sanctis Scripturis contentum. Hoc non solum ver-bis docet Apostolus, verum etiam nutibus ostendebant duo Cherubim, Exod, 25, (18) de quibus habetur, quod se mutuo respiciebant versis vultibus ad propitiatorium; per quod significatur, auctore Gregorio Homilía 25 super Evangelia, quod sibi invicem consonant duo Testamenta, et quod potissimum intentum est, ut nobis Christum expli-cent Redemptorem.

Qui FACTUS ESTES EX SEMINE (i,2)

Quamvis in hac periodo multa sint paréntesis et digres-siones aliquae, unde redditur difficilis, omnia tamen proposito redeunt maxime consentanea. Ostendit enim Apostolus quo pacto in consideranda Christi persona nos habere debeamus, nempe, quod a maiestate divinitatis ad carnis infirma descendamus, et rursum ab humanitate ad divinam reddeamus, sicut in proposito.

FACTUS ETC. Participium graecum, cui respondet haec vox, significat: natus, genitus et factus; commodius autem dicitur factus quam genitus ex semine David. Doctores, ne forte crederetur ex semine fuise generatum secundum car-nem, ut theologi fatentur, edocti ab Evangelio: Christus ra-tione hominis non descendit ab Adam secundum rationem seminalem, sed secundum corporis substantiam; si autem dixisset genitus ex semine David, occasionem erroris aliqui accepissent. Pronomen EI in graecis exemplaribus non re-peritur. SuspicaturTitelman olim fuisse, quia omnibus lati-nis codicibus etiam vetustissimis invenitur. Sed consultissi-me appositum (fuit) ab interprete, quia, licet effectus assumptions naturae humanae toti conveniat Trinitati secundum rationem causandi, Filio tamen tamquam termino, Spiritui vero Sancto atribuitur secundum appropriation nem, quia inde omnis gratia provenit, Patri autem tanquam auctori, in cuius gloriam cessit tarn praeclarum opus. Et ad hoc significandum positum est illud pronomen. Usitatum

36 FR. LUISII LEGrONENSIS

est enim ut Filium Patri natum esse dicamus. Cum quo tamer» stat prophetici testimonii Veritas, Esaiae 9, (6) quod Filius natus est nobis, quia res nostra agebatur, et propter nostram salutem descendit de caelis. Dicitur autem Dei Filius non simpliciter factus, ut impie Arrius intellexit, sed,

f.357v sicut // dixit c. l.°, quod Verbum caro factum est. Ita modo Paulus, quod factus est secundum carnem, eodem sensu.

Sunt autem ibi duae figurae, nam semen accipitur pro stirpe, vel progenie: dicendi translatio nomine causae in ef~ fectum, quia per semen propagatur species. Est autem usi-tata phrasis Hebraeorum, ut semen pro stirpe accipiatur, sicut nos dicere solemus honestiori vocabulo ilium esse regio sanguine procreatum. Est alia figura in vocabulo carnem, nam per synecdochem accipitur pars pro tota humana natura, ac si dixisset: secundum humanitatem. Usus est autem vocabulo infime pacato (pacatus ms), quia ex hoc ma-ximus commendatur dignatio divina.

Rursus, ad excelsia conscendit dum ait:

Qui PRAEDESTINATUS EST ETC. (i, 4)

In hac parte non solum diversae sunt expositiones, ve-rum etiam interpretationes terminorum. Certum est enim, quod graece non habetur idem verbum, quod est (Rom. 8 (29)), ubi dicitur: Quos praescivit, et praedestinavit, et Ep-hesios 1.° (5): Praedestinavit nos; est enim hie sine praepo-sitione. Unde Hieronymus Eph 1.° hanc differentiam ob-servavit: quod hominibus convenit praedestinari, quia sunt in tempore, sed Dei Filio, quia est aeternus, solum destina-ri; quod etiam Orígenes advertit. Hie enim forte ilia verba sunt adducta ab interprete Hieronymo; sed utcumque res se habeat, utriusque verbi significatio eumdem reddit sen-sum. Latinus autem interpres non habuit commodius verbum. Nam praedestinare, ut docet Dionysius in c. 5 De divi-nis nominibus, proprium vocabulum theologorum est.

Ad cuius explicationem ex theologia, 1.° supponendum est, quod omnes effectus, qui aliquo tempore succedunt, ab aeterno sunt praevisi; et si pertinent ad ordinem gratiae, dicuntur praedestinati a Deo, id est, libera volúntate, et gratuita permissione dispositi. 2.°, supponatur quod in praedestinatione duo considerantur: subiectum, quod diri-


gitur, et finis ad quern ordinatur, ut in Pauli praedestinatio-ne ad apostolatum: subiectum quidem praesupponitur, secundum cognitum a praedestinante; terminus vero ex gratia praeparatur, sicut in eodem exemplo patet. Ex quo 3.° sequitur, quod si quid est aeternum, vel intrinsice conse-quitur naturam subiecti, non potest esse terminus praedes-tinationis, quiapraedestinatio antecessionem importât, vel durationem, vel prioritatem, quae non habet locum in ae-ternis.

f.358r Item non potest esse aliquid secundum // rationem naturalem et gratuitum. Dictum est enim quod terminus praedestinationis in gratia constituitur. Quibus suppositis, in hac praedestinatione de qua loquitur, subiectum est Films Dei, non quatenus Verbum, sed quatenus subsistens in natura humana, quia relativum refert Filium Dei secundum carnem, et praecesserat, terminus autem est Filius Dei in virtute.

SED OCCURRIT MAGNA DUBITATIO (sic in ms)y

quia in Christo non est nisi aeternum suppositum, cui natu-raliter debetur omnipotentia et virtus divina. Non ergo potest habere locum praedestinatio propter hoc. Caietanus discedit in hac parte ab explicatione Latinorum, et Graecos divertit. Dicedum tamen quod, licet Verbum aeterna gene-ratione fuerit ante saecula, tamen ratione assumptae hu-manitatis in tempore factum est caro, et suppositum naturae humanae, ratione cuius potest habere locum ilia ante-cessio. Rursum, licet ratione generationis aeternae natura-liter accipit substantiam Patris, et omnipotentiam illius, tamen secundum humanitatem per gratiam dicitur communi-cata ilia potentia. Et ita secundum hanc considerationem potuit esse terminus praedestinationis. Hanc viam docuit Augustinus, thomo 7, libro De praedestinatione Sanctorum, c. 21, ubi ait, inter caetera, quod lumen divinae praedestinationis in sanctos sanctorum maxime claruit; et sicut nulla mérita praecesserunt in homine illo, ut esset Filius Dei in virtute, itaque in membris requirendae sunt multipli-catae regenerationes.

Quod vero additur: in virtute, désignât Christum homi-nem non secundum gratiam adoptionis esse Filium Dei, sed in virtute; hoc est, in ea potestate et maiestate, quae dece-bat Unigenitum, secundum illudlohannis l.°(14): Vidimus


gloriam eius quasi Unigeniti a Patre, etc. Huic consonat quod sequitur.

SECUNDUM SPIRITUM ( I , 4)

Déclarât enim hanc potestatem Filii Dei potissimum ap-paruisse in distributione donorum Spiritus Sancti, quern ef-fudit abunde in sanctificationem nostram. Apparuit etiam haec potestas in resurrectione a mortuis, ut qua ille resurre-xit, et eius virtute sunt omnes suscitandi.

2a Graecorum expositio est, quod Christus, quatenus homo, manifestatus est Filius Deu ex ilia potestate, qua exercuit in sanctificatione animarum et resurrectione cor-porum.

Ad 3am expositionem praemittenda est regula Augusti-ni, libro De doctrina Christiana c. 2.°, ubi ex diversa distinc-tione puntorum redditur Scripturae sensus ambiguus: pri-mum, fides consulenda, deinde contextus, etsi utraque dis-

f.358v tinctio et fidei quadrat et verborum seriei, utraque // am-plectenda. Ule autem sensus in tali ambiguitate praeferen-dus est, qui maxime permovít fidem et pietatem. 2.° notan-dum, quod omnipotentia Verbi quam exercuit per huma-nam (naturam), ad plures et innumerabiles effectus naturae et gratiae se potuit extendere; sed tamen aeterna prae-destinatione illa opera sunt disposita, qua maxime cede-rentur naturam et utilitatem et gloriam; dicit 2 Cor. 1 quod hanc sapientiam praedestinavit in gloriam nostram. Sunt autem duo praecipua opera: sanctificatio animarum, qua pie agitur in praesenti saeculo, et glorificatio corporum, quae expectatur in futuro; hunc ergo sensum intendit Pau-lus; sed illa partícula in virtute coniungatur sequentibus. 3a illa explicatio fidei maxime consonat, et contextui et proposito huius Epistolae valde consentanea; nam in ipso vestíbulo docet Paulus, quod omnia muñera quibus in praesenti saeculo fruimur, vel in futuro, ab aeterna Dei prae-destinatione per Chistum proveniunt. De quo statim sequitur.

PER QUEM ACCEPIMUS (1,5)

Ubi notatur, quod de Christo Domino tria nos docet Apostolus hie. Primum, carnis infirmitatem, per quam aliis


hominibus similis factus est; 2.°, virtutis omnipotentiam, quam praefinitis operibus ostendit ; 3.°, quod omnia gratia-rum muñera et dignitatis Ecclesiae ministeria ab illo tam-quam a capite funduntur.

Sunt autem Ecclesiae dona duplicis ordinis: quaedam singulis ad salutem necessaria, ut gratia iustificans et virtu-tes, quae promissione omnibus possunt esse communia. Alia sunt tantum publicis usibus necessaria, sicut potestas docendi et gubernandi, sine quibus singuli salvari possunt, sed universitatifidelium maxime necessaria sunt, quae dis-tribuit Spiritiïs singulis prout vult, la Corinth. 12; utraque tamen sunt apostolis abundanter collata, de quibus loquitur hic.

Ex quo loco 1.° habemus, quod secundum universa muñera Ecclesiae sunt referenda, nempe in Spiritum, qui nobis est fons omnium bonorum; ilia est causa exemplaris ad cuius imaginem omnia formantur, cuius perfectionem omnia exprimunt suo modo, Rom 8 (19): Conformes fieri ima-ginis Filii sui etc. Est etiam causa efficiens, principalis qui-dem, quatenus Deus, supremus dispensator quatenus homo, unde Hebr. 3 (1) nostrum vocat Apostolum et Ponti-ficem. Ea insuper est meritoria, de cuius plenitudine, et pro cuius gratia haec nobis donantur, loan 1.° (16): de plenitudine eius etc. Haec omnia illo verbo intelligunt, per quern accepimus etc.

f,359r 2.° // habemus in quern finem publica instrumenta diri-gant. Est enim duplex: alter proximus, nempe utilitas fide-lium, de qua dicit ad oboediendumfidei; per hoc autem signi-ficat, quod finis evangelicae doctrinae non est argumentum convincere, sed oboedientiam Deo revelanti suadere; per fi-dem autem hie intelligimus obiectum fidei, et eius praedi-cationem. Alter finis est ultimus, nempe gloria nominis di-vini, ut ab omnibus sanctificetur; et hoc significat in omnibus gentibuspro nomine eius, id est, propter nomen.

3.° habemus quod apostolatus non est muneris quaedam functio tantum, ut suasione iudicat Erasmus, sed, ut ante diximus, est sacra dignitas, cum ea quae ad conversio-nem omnium gentium plenitudine potestatis erat necessaria. Nam si rebus naturalibus divina sapientia contulit vir-tutes et necessaria organa ad eos fines, ad quos destinavit, credendum est in gradibus Ecclesiae distribuendis non de-fuisse, quod ad talem finem erat necessarium. Item, siprin-

40 FR. LUISH LEGIONENSIS

cipes, quando praesides mittunt aut legatos earn auctorita-tem, (cum auctoritate ms) concedunt, quae legationi est necessaria, credendum est Christum Dominum suis legatis, hoc est apostolis, earn auctoritatem contulisse, quae tali ministerio congruebat, quod clarius Paulus dicit 2 Cor 5 (20): Pro Christo legatione fungimur; hoc modo indicavit etiam ilia particular Pro nomine eius etc.

Hoc autem ministerium super omnes gentes non solum apostolorum collegio fuit commissum, verum etiam singulis suo tempore quantum licet. Non habuit potestatem in totum orbem, sed Petro fuit tradita velut ordinaria, quae permanet in successores; alus vero ut delegata pro illius temporis necessitate, quo suprema erat Evangelium prae-dicandum. Et quoniam divina providentia non solum ministros, verum etiam idóneos proponit, credendum est apostolorum gratiam, copiosam fuisse, quae tantae potes-tatis redderet eos dignos, sicut 2.a Corinth. 3 (6); Idóneos nos fecit Novi Testamenti.

IN QUIBUS ESTIS ETC. (1,6 ss)

His verbis Apostolus admonet Romanos suscepti bene-ficii a Deo, cuius gratuita vocatione adne(c)ti sunt ad Evan-gelii consortium. Similiter et docuit sui muneris partes im-plere, dum ad eos scribit, qui continebant(ur) in numero gentium, quibus praedicare debebat. Hue usque salutantis persona descripta est.

OMNIBUS QUI SUNT ROMAE (i, 7)

Persona salutata, et quae salutatur, sub tertia persona f.359v exprimi solet, ut usus (est) in latina versione: Dilectis Dei. H

Tria suo ordine feruntur: 1.°, gratuita dilectio Dei, quae omnium bonorum est causa. Habet autem vox graeca pecu-liarem vim, significat enim dilectionem quamdam exi-miam, de qua dictum erat Oseae ultimo (14, 5): Diligam eos spontanée. Ponitur 2.°, vocatio: vocatis etc. eo quod ex divina dilectione dignitas et utiJitas nostra permaneat, Esaia 43 (4) : Ex quo honorabilis¡actus es in oculis meis, ego dilexi te. Sanctitas autem nostra finis est divinae vocationis. Non primum, ut observât Augustinus: non enim vocati sumus,

IN EPISTOLAM AD ROMANOS EXPOSITIO. I 41

quia sancti eramus, sed vocamur potius, ut sancti simus, iuxta illud Luccae I.0 (74-75): Ut serviamus Mi in sanctitate et iustitia.

GRATIA VOBIS ETC. <I. 7)

Per gratiam non debemus solum intelligere divinum fa-vorem, quo nos sibi reconciliavit, verum etiam donum, quo peccata remittuntur, ut Deo grati simus; pax vero illa mentís, tranquillitas est, quae nullo terrore concutitur, nulla cupiditate agitatur. Per quae duo D. Thomas advertit: Universa Dei dona intelliguntur tanquam primum et ultimum, nam gratia primum est, quae in remissione peccatorum maxime ostenditur, ut infert in capite 3 (24): lustificati gratis per gratiam ipsius. Illa vero mentis tranquillitas perfecta haberi non potest, donee ad statum beatitudinis transea-mus, quamquam illius quaedam inchoatio sit in praesenti vita, de qua Chrysostomus in fine 2ae Homiliae. De quo duplici statu pacis praeclarum est illud Esaiae 32 (17): Erit opus iustitiae pax, quod de 1.° statu huius vitae intelligitur; de 2.° autem sequitur (18): Et sedebit populus meus in pul-chritudine pacis. Et quoniam haec dona non possunt a quo-vis conferri, dicit etiam Paulus: A Deo patre nostro. Nam hominis gratia et pax despicienda potius est christianis, quam optanda, iuxta illud: Si hominibus placer em, Christi servus non essem, etc.

A DOMINO IESU CHRISTO (1.7)

Quia certe ratione divinitatis unus est auctor cum Patre, sicut supra dixerat: Per quern accepimus gratiam et apostola-tum. Item a Domino Iesu Christo, quia per mérita illius omnia nobis gratiarum donaconferuntur. Hactcnusde la parte huius capitis, in qua psycholepsis, id est verborum deffectus, apparel, et hyperbatum, id est transgressio ab eo loco, ubi soient verba constitui. Hoc tamen non solum sine vitio, verum etiam (interim ms) cum decore fieri solet, ut Quintilianus docet, libro 8, c. 6.


2a PARS CAPITULI PRIMI / /

Postquam officii dignitatem Paulus explicavit, et Ro-manorum ánimos aversos reddidit (ad) Evangelii praesen-tiam proposita materia qua in exordio, eorum excitât bene-volentiam, sui animi affectus erga illos declarans, et pieta-tis officia commemorans. Ait ergo Primum; quo verbo non significat ordinis habitudo ad sequentia, sed quod dicimus: ante omnia Granas ago. Sicut in Lege praeceptum Exodi 23 (19): Ut nostri fructus primitias offeramus in domum Domini, ita in omni actione nostra gratiae sunt Deo referen-dae ut primitiae. Ita Christus accipiens panem in manibus, gradas egit.

DEOMEO(l,8)

Haec vox singularem erga Deum explicat devotionem, nam communem Dominum velut proprium testatur. Ita iusti Dei providentiam contemplantur, ac si tantum illis in-tenderent. Ac propterea tanta sollicitudine ipsi Deo obsequi contendunt, ac si nihil esset in universo mundo, quod eos revocare posset, ac si nihil esset, quod Deo obsequeretur, secundum illud Canticorum 7.° (10): Ego dilecto meo, et ad me conversio eius, per Iesum Christum. Haec illa scala est, quam vidit Iacob Gen, 23, nimirum Dei hominumque me-diatorem Christum, per quern angeli descendebant, ad nos caelestia muñera deferentes, per ilium ascendebant nostra obsequia et gratiarum actiones reportantes. Et sicut per ilium dona Dei abundantius ad nos derivantur, ita per eun-dem gratiarum actiones gratiores Deo redduntur, votaque nostra acceptantur.

PRO OMNIBUS VOBIS(I.H)

Gratissimi animi et ferventissimae charitatis officium est, non tantum propria, verum et communia beneficia sumare, Esaie 63 (7): Miserationum Domini recordabor. In gratiis ergo agendis, prius quaedam propria, deinde communia beneficia referenda sunt; sicut etiam in peccatis de-flendis, prius debemus propria meditan, deinde peccata populi, Daniel 9 (20): Dum confitérer peccata mea etpopuli


mei. Sic Paulus: Vobis, inquit, omnibus, quia fides vestra enunciatur in universo mundo. Divina Scriptura utitur interim hyperbole, nam, ut inquit Augustinus, libro De doctrina Christiana, omnes modos loquendi ab hominibus accipit, quibus loquitur. Caeterum, divina providentia factum est, ut Roma, quae orbis erat caput, prompte susciperet Evan-gelium, ut exemplo illius caeterae gentes facilius adduce-rentur.

2a ratio est ex Chrysostomo Homilía 2a, ut in hoc luce-f.360v ret // virtus crucis. Erat enim summa difficultas in conver-

sione Romanorum. Primum, ex parte ipsorum, qui erant potentissimi ut rerum domini, voluptatibus dissoluti propter rerum abundantiam; nee quidquam aliud mirabantur, nisi praesentem vitam. Ex parte etiam praedicatorum magna oriebatur difficultas, quia hebraea gens contemptibilis erat Romanis, maxime quia inversa ipsi quoque praedica-tores ignobiles et infami et imperiti sermonis inter He-braeos ipsos. Insuper non ipsi apostoli primo praedicave-runt Romanis, sed eorum discipuli. Ex parte vero doctrinae omnium maxima difficultas erat, quia res supra humanum ingenium proponebatur genti eloquentissimae et sapientis-simae, duramque vitae rationem exigebant ab eis; et quod magis est mirandum, suadebant hominem, paulo ante ab eorum praeside crucifixum, tanquam verum Deum esse co-lendum, expulsis omnium deorum antiquissimis simulacris; et brevi tempore factum est, ut fides eorum enunciaretur in universo mundo.

Hoc est illud signum Ionae, de quo mentio fit Matthaei 12. De quo vide Rupertum super Ioannem. Consideranda igitur est Apostoli gratulatio non adulatoria, sed charitatis affectu plena, cui accidit aliud amoris indicium.

TESTIS MIHI EST DEUS (1,9)

Augustinus, thomo 4, libro Contra mendacium, c. 15: Notandum Christum Dominum, cum voce tenus praedica-ret, nunquam iurasse. Paulus vero in epistolis aliquo iura-mento usum fuisse; cuius ratio est, ut Christus verbo et exemplo doceret quod optimum est. Paulus vero nos ins-trueret quo pacto iurandum esset, quando nécessitas vel utilitas cogit; nunquam enim iurat, nisi pro magna causa, et

44 FR, LUISII LEGIONENSIS

cum ea deliberatione, quae scribentibus adesse solet magis quam loquentibus.

CUI SERVIO INSPIRITU MEO (1,9)

Ut graeca vox significat timorem, et animi reverentiam ad divinam maiestatem, ut quasi timoré concutiatur in eius praesentia, ac si diceret: non invoco Deum testem, quasi hominem infirmum, cuius poenam non timeam, sed quasi inspicientem corda hominum, et potentem vindican iniu-riam sibi factam. Hie affectus est nobis utilissimus, et divi-nis oculis gratissimus, Esaie ultimo (66, 2): Ad quern respi-ciam nisi ad pauperculum et contritum spiritum et tremen-tem sermones meos?

MEMORIAM VESTRI FACIO (1,9)

Tria benevolentiae indicia refert: lum, quod illorum f.361r beneficia et propria stimat; 2um, quod // in oratione sem

per illorum memoriam gerit; 3um, quod magno desiderio flagrabat veniendi ad illos, sed in volúntate Dei; qua regula nostra desidera et opera diligenda sunt. Est enim hoc prae-cipuum tributum quod Deo auctori debemus, Ps. 142 (10): Doce me faceré voluntatem tuam, quia Deus meus es tu. Spi-ritualiter ea obligatio publicis ministris et praedicatoribus est implenda, sunt enim ut nubes spirituales, de quibus di-cit lob 37 (11 ) ; quod spargunt lumen suum, quocumque voluntas eas gubernantis duxerit.

AD CONFIRMANDOS VOS (1, 11)

Apostolorum illud proprium munus est, quos veluti columnas in Ecclesia constituit, Dominus (confirmare), in Psalmo (74, 4): Ego confirmavi columnas eius, ut ipsi alios confirmare possent, Lucae 22 (32): Confirma fratres tuos. Est etenim doctorum officium, nam doctrinae theologicae tribuit illud Augustinus, quod salubérrima fides gignit et roborat.


ID EST, S1MULCONSOLARI IN VOBlS(I, 12)

Ostendit ex illorum familiari convictu aliquid Jucratu-rum. Per eamque invicem est fides v(irtus) atque m(unus) (?). Ex hoc plane colligitur apostolorum fidem et aliorum fidelium eiusdem rationis esse. Habet etiam quod in Paulo post sublimem revelationem in raptu mansit fides.

GRAECIS ET BARBAR1S (1. 14)

Olim graeci exteras nationes barbaras vocabant, sive propter asperam graecae linguae prolationem, sive propter agrestae vitae rationem; intellexit ergo Apostolus universas orbis nationes. Quo loco Chrysostomus mirat in Apostólo animi celsitudinem, quae universo mundo sufficere cu-piebat. Ex hoc etiam loco colligitur in praelatis Ecclesiae obligationem esse praecepti de praedicando Evangelium, a cuius participatione nulla gens, quantumvis barbara, se-cludenda est; nam sicut in Ecclesia manet applicata potes-tas, ita cum ilia transivit obligatio.

NON ENIM ERUBESCO EVANGELIUM (1, 16)

Si doctrina Evangelii, facie tenus considerata cum mag-nis disciplinis conferatur, contemptibilis videtur; propter quod grano sinapi assimilatur, Matthaei 13. Caeterum, caelesti lumine considerantibus, apparet in exiguo grano ingens ac divina virtus, quae secretius operatur, 1 Chorint. 1.°: Christum crucifixion etc. Propter quod, ad hanc diffi-cultatem superandam, quae de crucis confusione (confus-tione ms) fidelibus occurrebat, sacramentum confirmatio-nis est institutum, quo signo crucis ungimur in frontes, ut non erubescamus Evangelium, sed pro summa gloria ha-beamus, sicut olim aurea lamina in fronte sacerdotis pende-bant, Exodi 23,

VIRTUS ENIM DEI EST(1, 16)

His verbis fere Epistolae (epistoli ms) summa contine-f.361v tur, et secundum Origenem haec est // definitio Evangelii,


virtus enim Dei est. Ad cuius explicationem notandum est, quod disciplinae alicuius praestantia ex tribus constare potest: ex obiecti nobilitate, ex utilitate, ac tertio propter ad-discendi facilitatem. His omnibus cunctis praecellit Evan-gelium omnes humanas disciplinas. Nam quod attinet ad obiecti sublimitatem, nihil altius cogitan potets, quam virtus Dei, id est eius omnipotentia; pro ilia virtus accipitur, et haec quidem non ad creandum vel puniendum ut olim, sed in salutem, id est ad salvandos homines; voluit enim Deus suam explicare potentiam in Evangelio, ut nostrae sa-luti maxime congrueret. Hoc antiqui sancti petebant, Ec-clesiastici 36 (7): Glorifica manum et brachium dextrum. Hoc praestitisse iam declaravit beata Virgo post conceptio-nem, Lucae 1 (51): Fecit potentiam in brachio suo.

De utilitate habentur duo indicia: alterum quod Evan-gelium salutem conferí non corporis aut temporalis, sed quae libérât ab omni languore corporis et animae; in salutem, qualis erat promissa, Oseae ultimo (1,14): Sanabo omnes contritiones eorum; rursus, non hoc saeculo tantum finit, sed in aeternum est permansura, Esaias 51 (6): Salus autem mea in sempiternum erit.

Alterum argumentum est, quod haec salus omnibus gentibus est expósita, et non tantum uni populo; hoc enim significatcumdicit: Omni credenti ludaeoprimum, etGrae-co (1, 16). Quod vero de ludaeo primum, intelligitur, non tamen de prioritate durationis, quia illi primi acceperant fidem, verum de primatu dignitatis, quia illis principaliter missa est salus evangélica, ut Actorum 13 (46): Vobis primum oportet loqui verbum Dei.

De facilitate credendi ac sequendi dicitur omni credenti. In aliis disciplinis opus est longo discursu ad penetrandum principia, ad colligendum conclusiones; hic autem non acu-mine disputationis opus est, quin potius Eccles. 3 (22) prohibet: Altiora te ne quaesieris, sed humili oboedientía crecientes; per quam sternitur via ad intelligendum, Esaiae 7 (9): Si non credideritis non intelligetis.

Sed accurrunt haeretici argumenta: quod sola fides suf-ficit ad salutem, nam virtus Evangelii non aliud exigit, quam quod credatur, ut patet ex hoc loco. Dicit tamen primum; ex hac sententia colligi, quod evangélica doctrina non demonstratur, sed fide suscipitur. 2.°, quod huius salu-tis principium fide constituitur, quam apprehendemus, si


caetera requisita consequantur. Nam conditionalem hanc subintelligendam esse, Salvator déclarât loan, 13 ultimo,

f.362r cum dixisset: Si haec facitis, beau eritis. Il Ne putaremus solam cognitionem sufficere, addit conditionem similibus.

IUSTITIA ENIM DEI IN EO REVELATUR EX FIDE IN FIDEM ETC. (1, 17)

Locis apponenda, si feceritis ea. Sic ergo hie salus pro-mittitur credenti, si alia requisita praestiterit; nam solam fidem, ut a rectitudine effectus distinguere, non sufficere ad salutem, Apostolus multis probat, 1.a Cor. 13, et in fine huius capituli. 2.° dicitur, quod credere cui promittit salus, non consistit in solo assensu intellectus acquiescentis verita-ti, sed in propensione affectus ad Deum, quatenus est finis ultimus. Quod aliter Scriptura significat loan. 17, cum di-cere solet: Creditis quod in Deum, et in me crédite. 3.°, fides ilia sufficit ad salutem, quae non a solo intellectu, sed a toto vel a perfecto corde procedit. De hac dicitur 2.° Paralip. c. 16 (9): Qui perfecto corde credit in illam. Et hanc fidem Phylippus exigebat a baptizando Eunucho, Actorum 8 (37): Si credis ex toto corde. De hac ergo accipiendus est Apostolus. Et ut in summa dicamus, Evangelium, quantum ad rem quae in eo revelatur principaliter et continet, est divina potentia ad aeternam salutem, explicata omnibus, qui perfecto corde crediderint.

Apparet autem haec virtus evangélica non tantum in eo quod docet quid agendum, verum quia praebet efficaciam, ut possimus. Est itaque virtus in sacramentis gratiae, in po~ testate praelatorum Ecclesiae, et in ipsa divini verbi prae-dicatione, quae specialem vim habet ad conversionem ani-marum iuxta illud Ps. 67 (34): Dabit vocem virtutis; et ite-rum: Dabit ve(rbum) (virtutem et fortitudinem).

IUSTITIA ENIM DEI IN EO REVELATUR EX FIDE IN FIDEM (1, 17)

Probat Paulus sive confirmât priorem sententiam et ra-tione et auctoritate. Hunc locum Patres multipliciter expli-cant. Primus sensus, quod loquitur de iustitia Dei, qua ille iustus est in se; et haec in Evangelio apparet, quia inde constat fideliter praestitisse, quod ante promiserat. Item, quia sine personarum acceptione evangelicam gratiam


(grani ms) voluit omnibus gentibus esse communem. 3.° in eo apparet, quam sit iustus peccatorum iudex, qui proprio filio suo non pepercit; in quo magis elucet severitas, quam in suppliciis, quae alias in Scriptura referuntur.

2.° accipitur pro iustitia Christi, quam ille pro nobis im-plevit, reddito praetio non tantum ad aequalitatem, verum ad exuberantiam. Haec autem dicitur iustitia Dei, et quia aeterna praedestinatione ei praeparata, et quia ipse Deus erat, et ratione divini suppositi operationes humanae infi-nitam vim habebant satisfactions et meriti. Ex hac nobis collatum est iusti essemus apud Deum, // 2 Cor. 5 (21): Eum qui non noveratpeccatum etc., ut nos efficeremur iustitia Dei in ipso.

3.° accipitur pro iustitia, qua nos iusti sumus apud Deum. Sedundum Augustinum De spiritu et littera, c. 11 dicitur iustitia Dei, quia eius gratia nobis conceditur; nostra, quia per earn maxime dirigimur in verum finem, ex quo omnis aequitas pendet. Haec autem in Evangelio revela-tur, quae in Lege quidem fuerat promissa, et offerta (opería ms).

EX FIDE IN FIDEM(t, 17)

Primo, intelligitur, secundum Ambrosium, ex fide reve-lantis Dei, id est ex veritate divina, quae neminem fallere potest; in fidem hominum fiducialiter se committentium di-vinae primissioni; sciunt enim quae a Deo dicta sunt infalli-biliter eventura. 2.°, iuxta communem Patrum sententiam, ex fide veteris Testamenti, sive prophetarum, quibus 1.° facta est revelatio; in fidem apostolorum quibus apertius omnia revelata sunt postea. Et 3.°, secumdum Oechume-nium, significan iustitia revelata ex fide iustificatorum in fidem proficientium; nam la ilia fides se habet sicut semen; 2a ut fructus. Sequitur auctoritas (Authas ms) Abachuc 2 (4): Iustus ex fide vivit. Quamquam fuerit translatio diversa huius testimonii, in eumdem sensum omnia evadunt. Potest hie locus distingui dupliciter: 1,°, iustus autem ex fide, id est, qui per fidem Dei iustitiam accepit, et in praesenti vivit per gratiam, et aeternam vitam accipiet; 2.°, iustus ex fide vivit, id est, ex fide accipiet spiritum et rationem vitae; neque aliam fidem existimat, nisi quam fides ei proponit;


et uterque sensus convenit proposito; namque illa tria con-sequenter se habent. Fides principium est verae iustitiae apud Deum; iustitia est ipsa vitae gratia in praesenti, et dis-positio ad aeternam, Sap. 5 (16): Iusti autem in perpetuum vivent. Hactenus de hac 2a parte.

3a PARS PRIMI CAPITIS

In quo prosequitur Apostolus Evangelii dignitatem, et ex ea convincit gentiles sub peccato esse, et indiguisse hac virtute evangélica. Ut sapiens aut medicus, primum infun-dit oleum lenitatis, 2.°, adhibet vinum compunctionis. Re-velatur enim via Dei in evangélica doctrina; nam (non) solum iustorum praemia, verum et reproborum suplicia con-tinent(ur), ut utroque modo in officio contineamur.

IRA DEI (1, 18)

In hac parte utendum est regula Augustini, 3.° libro De doctrina Christiana, c. 10: quidquid in Scriptura vel fidei vel moribus honestis adversat, si secundum proprietatem inte-

f.363r Higas, // figúrate accipiendum est. Unde cum ira secundum proprietatem répugnât divinae perfectioni, quam fides trahit, hic propter methaphoram accipiendum est, vel pro iustitia vindicativa, quae est in ipso Deo, qua punit de-linquentes, vel pro ipsa vindicta, quae peccatoribus infert, quod solet esse effectus irati.

D E C O E L O ( i , 18)

In novo Testamento coelestia nobis promissa et apertius et fre(quem)tius proponuntur; ita terribilis quaedam ex-pectatio iudicii significat, per hoc quod dicitur: ira Dei de coelo. Non hoc tempus exigit, ut per terrena, ut parvuli, aliciamur, sic olim Esaias 1 (20): Si bona terrae comeditis, gladius devorabit vos. Sed sicuti maiora promittit Deus, ita graviora comminat. Ostendit autem per hoc, quod privado caelestium bonorum poena est christianis maxime formi-danda. Haec vero vindicta futura est secundum exigentiam


culparum, et quantum ad numerum de quo dicitur: Super omnem impietatem (1,18); nullum enim peccatum manebit occultum (inultum ms). Et quantum ad diversitatem poe-nae pro qualitate delicti, alia erit poena impietatis, quae est peccatum contra fidem et religionem, et alia debetur iniustitiae, quae est peccatum contra quodcumque bonum humanum. Hoc aliis verbis dicit Esaias 1 (25): Excoquam ad purum scoriam tuam, et auferam omne stannum tuum, quibus significatur exacta discretio meritorum.

Qui VERITATEM DEI IN IUSTITIA DETINENT (i, \s)

Nota vim illius verbi detinent. Cognitio divinae veritatis veluti radius quidam est divinae lucis, quae non solum illuminât intellectum, verum et rectificat affectum et opera-tionem. Quando vero per vitium voluntatis cognitio non transit ad opus, tunc per iniustitiam detinet Veritas, ut non se difundat ad proprium effectum; et hoc est quod aliis verbis dicitur lob 24 (13): Ipsi fuerunt rebelles lumini. Sicut enim rebellis est suo principio, qui eius edicta cognoscens renuit oboedire, ita qui Dei veritates cognoscit, et non illi offert debitum cultum. Aliud exemplum exponit Chrysos-tomus de ministro, qui thesaurum a rege commissum, in prophanos usus converteret.

QUIA QUOD NOTUM EST DEI MANIFESTUM EST IN ILLIS (1, 19)

Duo sunt rerum genera, quae de Deo cognoscuntur: primum, eorum qui naturali possunt industria percipi, ut quod est unus, quod est omnipotens; aliud, eorum quae su-perant facultatem cuiuscumque intellectus creati, ut quae praeparavit Deus expectantibus se, Esaia 64 (4). Utraque con-veniunt in hoc, quod habeant Deum pro materiali obiecto, diversa tamen ratione formali, utraque manifestantur a

f.363v Deo, iuxta illud Psalmi 93 (10): // Qui docet hominem scientiam. Sed tamen ilia quae sunt primi generis manifestât lingua creaturarum, et tarn evidenti praedicatione, ut nemo sit, qui earn intelligere non possit, iuxta illud Ps. 18 (4): Non sunt loquelae nee sermones etc. De quo vide Chry-sostomus, thomo 5, Homilía 10 Adpopulum.


2um autem genus manifestât praedicatio (praedicatione ms) prophetarum et apostolorum, quibus ipse prius inspi-ravit omnibus, aut quibus ea notitia conferí (?) gratis colla-ta est, gratiasque proinde agere tenentur, ut salvator noster pro omnibus nobis gratias egit, ratione huius beneficii, Matth. 11 (25): Confíteor tibi pater etc. Paulus ergo loquitur hic de 1.° genere rerum.

INVISIBILIA DEI, A CREATURA MUNDI, CONSPICIUNTUR (1, 20)

D. Thomas huic loco commodat triplicem viam, quam Dionysius, De divinis nominibus, tradidit ad cognoscendum Deum: prima est remotionis, quando quidquid est imper-fectionis (perfectionis ms) in creaturis a Deo removemus. Et huic proposito deserviunt nomina negativa vel privativa, ut cum Deum dicimus immortalem, significat omnem corruptionis defectum longe esse a Deo, et hoc Paulus insinuât cum dicit ¡nvisibilia Dei, quae pro sui celsitudine non possunt a creatis oculis attingi. 2a via est causalitatis, quando ex effectibus consurgimus ad cognoscendam virtutem causae. Hanc viam docet ipse Dominus Isaias 40 (26): Lévate in coelum oculos vestros, et videte quis creavit eos. Et quia hanc viam non sunt ingressi quidam phylosophi, re-prehendunt Sap. 13 (1): Neque operibus attendentes agno-verunt quis esset artifex. Hanc viam Apostolus insinuât cum ait: Sempiterna quoque eius virtus (1,20); haec enim poten-tia creatoris in factis operibus relucet. 3a via est eminen-tiae, quando quidquid est in rebus optimum, esse in Deo intelligimus multo perfection modo. Hanc viam docet lob c. 11 (8): Excelsior coelo est, et quid fades? Unde colli-gi(tur), quod nulla perfectio creaturarum neque simul om-nes possunt exprimere causae perfectionem. Hac eadem via utitur Sapiens Sp. 11 (23): Tamquam momentum state-rae, sic est ante te orbis terrarum, et tamquam gutta roris ante lucani quae descendit in terram; ubi habetur duplex comparatio. Hoc insinuavit Paulus cum dicit divinitas, quae super creata opera suam bonitatem diffundit.

Ex his sequitur, 1.°, quod ínvisíbíles Dei perfectiones non tantum per fidem, aut operationem, verum etiam evi-denti notitia conspici possunt. Ait enim Apostolus, quod in intellectu conspiciuntur (1, 20), intellecta quidem in ipsis operibus. Sequitur 2.°, quod licet attributa omnia divina se-

FR. LUISIÏ LEGIONENSIS

cundum rem unum sint, multis tamen nominibus significan-tur ab // Apostólo. Nam propter imperfectionem intelleo tus nostri, ea quae Simplicia sunt, per modum compositio-nis intelliguntur. 3.° sequitur, quod quantum effectus, qui sint perfectiores quam effectus naturae, tantum per illos magis cognoscitur divina perfectio, quamquam non eviden-ter, nisi quando ipsi effectus sint evidentes. Propterea, quia in evangélica lege multi effectus, qui sunt nobis propositi, ideo fidèles special! ratione dicunt edocti a Domino, Esaiae 54 (13): Dabo universos filios tuos doctos a Domino, quod de fidelibus esse intelligendum docet Salvator, loan. 6, ad-ducens eum locum.

ITA UT SINT INEXCUSABILES (1,20)

In reliqua parte capitis Apostolus docet progressum peccatoris in gentilibus phylosophis, et poenam quam in hac vita incurrerunt. Chrysostomus et Theophylactus notant, quod ille(by) ut non causaliter accipitur, sed consecutive, ut alias saepe, quia non ideo docuit eos Dominus, ut nullam haberent excusationem, sed ita consecutum est, ut non haberent propterea quod sint abusi divinis benefi-ciis.

In hoc textu l.°estnotandum, quod tarn accurate scrip-sit Apostolus phylosophorum peccata et ordinem quo pro-lapsi sunt, propter duo; 1.°, ut ex miseria temporis praece-dentis magis clarescat gratia Evangelii; quam rationem Au-gustinus insinuât libro De spiritu et Huera c. 11 et 12: sicut aurorae pulchritudo magis apparet, si cum tenebrosa nocte comparatur. Fuit autem nox tenebrosa tempus, quod prae-cessit evangelicam gratiam, ut docet Cyrillus, libro 12, In Ioanne c. 26, de quo tempore dicitur lob 28 (3): Tempus posuit tenebris. Quod explicat Gregorius ex illo ad Rom. 13: Nox praecessit. De hac nocte potest allegorice accipi quod habet Ps. 103 (20): Posuisti tenebras et facta est nox etc., nam témpora illa multa fuere monstra peccatorum et infidelitatis. Quae enim maiora portenta (protenta ms) quam quae hic referí Apostolus? De quibus Isaiae 2.° (20): Ut adorarent talpas et vepertiliones etc. De multitudine ido-lorum, quae gentilitas coluit, diffuse Lac[tan]tius De divinis institutionibus, Augustinus etiam 8 De civitate. Et uno verbo complexus est gentilis poeta Virgilius 8 Eneydos:


omnigenumque Deum monstra; nam ab Aegiptiis ad Ro~ mam pervenerunt multa idola. 2a ratio est quam docet Au-gustinus, 2.° De doctrina Christiana, c. 20 et sequentia; re-fert hominum peccata et etiam iustorum lapsus, ut eorum exemple» discamus cavendas tempestates, et flenda naufra-gia: nam ubique nos docet illud 1 Cor. 10 (12): Qui stat,

f.364v videat ne cadat, id est, qui II se continet in excelsu gradu sanctitatis, caveat ne corruat, quod multis evenit. Chrysosto-mus, in principio Homiliae 5, hie docet, quod Apostolus aliquando admonet fidèles exemplo gentilium!. Et Orígenes, in fine primi libri, in hanc explicationem docet, quod haec doctrina pertinet ad fidèles, ne sibi putent sufficere quod Dei habent cognitiones, si moribus non distant ab in-fidelibus2. Immo ipse Dominus per Ierem. 17 reprehendit Hierusalem quod, videns peccata et supplicia populi Israel, non fuerit illorum exemplo reversa, et non timuit praevari-catrix sóror eius luda; sed abut, et fornicata est etiam ipsa.

Primo, circa hunc locum dubitatur ex Soto an naturalis cognitio, quam phylosophi habuerunt, sufficere posset ad eorum iustificationem. Respondetur 1.°, quod phylosophi nullam prorsus excusationem habuerunt a peccato impieta-tis, et ab aliis quae erant contra ius naturale, nam lumine rationis aperte cognoverunt ilia esse cavenda; et dicitur in hoc 1.° cap. ad Romanos, quod non probaverunt Deum habere in notitiam, non testificati sunt operibus, quod intus agnoscebant.

2.° dicitur nulla eorum naturalis cognitio, vel operatio inde secuta, sufficiens dispositio esse potuit ad iustificationem; et eadem est ratio de quibuscumque infidelibus. Haec est diffinita in Concilio Trid. Sessione 6, canone 3, ubi ha-betur, quod nulla naturalis cognitio vel operatio ante Christi gratiam potuit esse satis, qualiter ad iustificationem requiritur; et hoc est quod Soto in mellius mutavit, nam quidam ex thomistis contrarium tenuere.

3.° dicitur, quod si lumen adeptum per naturam, debito cultu et honestis operibus essent secuti, ex divina misericordia lumen supernaturale accepissent, et auxilia quae ad salutem erant necessaria; non quasi ex mérito aut disposi-

1 Chrysostomus, Homilía 5, PG 60, 421ss. 2 Orígenes, Cf. PG 14, 864ss.


tione praecedenti, sed ex divina largitate. Et quia phylo-sophi non tales sese praestiterunt, inexcusabiles sunt et a peccatis commissis, et a propria damnatione et negatione supernaturalis auxilii. Ita Soto hie.

Nunc vero ex hoc loco pro nostra exhortatione tale argu-mentum desumitur. Siphylosophi sunt inexcusabiles, quod naturali lumine fuerunt abusi, quam excusationem prae-tendere potent fidelis, qui non tantum per creaturas, ut gentiles, non solum per prophetas et angelos, ut olim in Lege, sed per ipsum creatorem et Dominum angelorum est edoctus? Hoc insinuât Matth. 5 (2): Aperiens os suum doce -bat etc., ut explicat D. Bernardus, Sermone Omnium Sanctorum: «Aperuit os suum, qui ante aperuerat ora propheta-rum»3. Hoc est arg(umentum), quod repetir Paulus ad // Hebraeos 2 (3) : Quomodo nos effugiemus, si tantam negle-xerimus salutem? Hoc (est) illud peccatum, quod commémorât loan. 3 (19): Lux venit in mundum, et dilexerunt homines magis tenebras quam lucem.

Peccata, quae ex ignorantia committuntur, aliquam praeseferunt excusationem; at quae procedunt ex certa scientia graviori suplicio digna sunt, Lucae 12 (47): Servus qui cognovit voluntatem domini sui, et non praeparavit, non fecit secundum voluntatem eius, vapulabit multis; cui simile est illud Sap. 6 (7): Potentes potenter tormenta patientur. Circa illud verbum:

PROPTEREA TRADIDIT ILLOS DEUS IN PASSIONES IGNOMINIAE ETC. (1, 24)

1.° considerandum est, unde illorum malitia processe-rit, quae tanto supplicio digna fuit, ut nos similes caveamus tempestates. Ortum igitur habuit ex omissione et negligen-tia, quae licet magnam gravitatem secundum se non videat habere, omnium tamen malorum origo est. Edocuerunt nos phylosophi, potius exemplo quam verbis, quod parvus error in principio, maximus in fine solet evadere, ut patet in hoc discursu Apostoli. Simile quodam videtur accidisse Salomoni, 3 Regum 11: quia enim non est sapientia divini-tus accepta, lapsus est primum in peccata carnis, deinde in

Bernardus, Sermones omnimum Sanctorum, 1, 7, PL 183, 456.


stultissimam idolatriam; unde ille postea docuit Eccles. c. 10 (18): In pigritiis humiliabitur contignatio, et in infirmitate manuumperstillabit domus, id est, spiritualis falcica (?) inclinât ad ruinam propter pigritiam et negligentiam operands. Huius etiam exemplum habemus in David, 2 Regum, c. 12, ubi parva negligentia ponitur tanti peccati origo. Unde ipse postea dicat Ps. 31 (3): Quoniam tacui, inveteraverunt ossa mea, id est, propter negligentiam in laudibus afferen-dis, et deflendis parvis delictis, gravissimam incurrí aegri-tudinem ostium spiritualium; spirituals autem negligentia in referendis gratiis solet quoque disponere ad maiores ruinas; dicitenim Eccles. 1.° (7): Ad locum unde exeunt flumi-na revertuntur, ut iterum fluant, id est, ad fontem gratiarum gratiae muñera sunt referenda, ut cumulatiora iterum reci-piamus. Contrarium accidit ingratis, de quibus dicitur Sap. 16 (29): Ingrati spes tamquam hibernalis glacies tabescet; id est, quia enim habuerunt recursum ad fontes, in seipsis absque fructu tabuerunt. Adhuc maior est obligatio in illis qui lumine scientiae possent illi tenentes radios accepti lumi-nis in solem reflectere, sicut dicitur non secundum de cor-poralibus coelis, sed multo magis de spiritualibus, Baruch

f.365v 5 (9): Luxerunt II ei cum iucunditate qui fecit illos, id est lumen acceptae gratiae, id est, creatoris gloriam converte-runt. Contrarium illis evenit, qui lumen sapientiae in pro-priam gloriam aut temporalem utilitatem detorquent. De quibus dicitur mystice Oseae 12 (1): Oleum in Aegiptum deferebant, id est, lumen divinae scientiae, quod in Ecclesia didicerant, in tenebris rerum spiritualium deferebant; ex hoc igitur initio tarn grandis ruina orta est.

TRADIDÍT ILLOS DEUS ETC. (1,24)

Ex hac sententia colligit Augustinus, 3 thomo lib. 5 Contra Iulianum, c. 3, et De natura et gratia, c. 22, quod aliquando secundum ordinem divinae iustitiae unum pec-catum poena est alterius. Idem docet Gregorius 25 Mora-lium c. 13 et Homilía 11 in Ezechiel, circa medium. De quo vide D. Thomam 12; et totus iste contextus aperte docet, nam propter praecedentia delicta 3.° repetit Apostolus: Pr opter ea tradidit illos Deus etc.

Patet autem quod ilia, quae subsecuta sunt post hanc traditionem, peccata fuerunt gravissima. Notandum itaque

FR. LUIS!! LEGIONENSIS

primo, quod peccatum quatenus voluntarium habet ratio-nem culpae; alias, si voluntas deeset, peccati rationem non haberet, ut docet Augustinus libro De vera religione, c. 10; poena vero contraria est voluntati. Contingit autem ut pec-cato sequenti, quaedam accidant contraria voluntati pecca-toris, ut subtractio divini favoris, molestia, turpitudo, infamia, quae sunt potissime in quibusdam peccatis maxime carnalibus, et his quae sunt contra naturam, ratione cuius unum peccatum potest esse poena alterius.

2.° notandum, quod licet Origenes super hunc locum non putet necessarium singulis gradibus culpae propriam poenam applicari, sed quod simul ex una parte integram culpam constituatur, ex alio integram poenam, in D. Tho-ma diligenter singulis gradibus ostendit(ur) proprium sup-plicium convenire. Considerandum est enim, quod in uno peccato multae gravitates consideran possunt, cui ex opposite secundum ordinem iustitiae divinae sua poena respon-dit, secundum illud Sapientiae 14 (31): Peccantium poena perambuiat super iniustorum praevaricationem, id est, poena aequis passibus comitatur praevaricationem culpae; et ita hie designatur ab Apostólo. Est igitur primus culpae gradus, quod incorruptibilis Dei gloriam mutaverunt in simulacra corruptibilium animalium, huic poena respondet quod tradidit eos in desideria cordis, ut relicta incorruptio-ne superioris partis, in qua cum angelis conveniebant, de-servirent affectibus carnalibus, qui sunt proprii corruptibilium animalium. Idem patiuntur qui, relictis spiritualibus desideriis, deliciis corporis sensibus // indulgent; relicta enim mensa angelorum, praesepia bestiarum inquirunt; (ad) hoc illud pertinet Ps. 48 (13): Homo, cum in honore esset, non intellexit etc. Honor et dignitas humana est, ut soli Deo subdatur, imperet autem in rebus corporeis; ab hac excidit dignitate, cum animalibus deliciis frui optat. Haec ilia est miseria de qua Trenorum 4 (5): Qui nutrieban-tur in croceis amplexati sunt, id est, qui regali cultu et alimento nutriebantur, turpissimis voluptatibus inhiabant. Cuius exemplum habetur in filio prodigo Lucae 15, qui a deliciis paternae domus in tantam egestatem devenit, ut porcorum reliquias (siliquias ms) appeteret.

2a gravitas est, quod veritatem Dei commutaverunt in mendacium, et propendentes excellentiam creatoris super creaturam, verum cultum exibuerunt vanis creaturis, prae-


termisso glorioso creatore. Huic 2a poena proportionatur, quod relictis veris naturalibusque deliciis, quae natura propter speciei conservationem apposuit, conversi sunt ad turpissimas et nefarias voluptates, quales nee bestiae qui-dem experiuntur. Et mercedem operis sui; hoc significat Apostolus, dignam accepisse retributionem a seipsis; ipsi namque fuerunt auctores culpae, ipsi carnifices et ultores, qui pro deliciis putabant, quod maximi supplicii loco habendum erat, Huic simili patiuntur aliquando peccatores, qui sibi confingunt delicias eas, quae simul et mentem et caput dilacerant, relictis veris deliciis, quae in spiritualibus inveniuntur; iuxta illud quod dicitur lob 30 de quibusdam, qui miserrimam vitam agebant, inter huiusmodi laetaban-tur, et esse sub sensibus deliciarum computabant. Unde Gregorius haec: id est, cum mente et corpore cruciarentur, adhuc propria vulnera tamquam delicias computabant.

Tertius gradus culpae fuit, quod non probavere Deum habere in notitia; id est, cum ipsi Dei notitiam haberent, ñeque interno gustu probaverunt, neque directione ope-rum exteriorum ostenderunt se illam habere pro reg(ul)a. Unde fuit poena condigna, quod traderent(ur) in repro-bum sensum, id est, quod eorum iudicium in rebus agendis nihil rectum discernèrent, sed ita omnibus malis aditum praebuerunt, ac si nulla esset distantia turpis et honestius. Unde provenit tanta malorum colluvies, quae hie recenset Apostolus; sunt enim numero 23 vitiorum species, quibus erant gentiles involuti. Ex hoc discimus exemplo notitiam, quam de Deo accipimus, non secundum in affectum trans-

f.366v ferendam esse, ut divina nobis dulciter sapiant, // verum etiam inde regulas operandi sumendas esse, iuxta quod Pro-verbiorum 10 (23) dicitur: Sapientia est viro prudentia, id est, non secundum contemplationi serviebat, sed inde su-mebatur ratio agibilium,na(m) si gustus interior depravan coeperunt, ut absque timoré mala perpetiemus, tunc de-mum in profundo malorum devenitur; tales illi de quibus Ps, 72 (7): Prodiit quasi ex adipe iniquitas eorum, id est, propter malitiae abundantiam cum summa voluptate pec -cabant; nullus erat interior conscientiae remorsus, quia iam affectus cordis transierant. Ad hunc modum D. Hiero-nymus interprétât illud ad Ephesios 4 (19): Qui desperantes semetipsos tradiderunt impudicitiis etc. Hie est reprobus ille sensus de quo hie Paulus.


Hinc patet quanta sit malorum seges in depravatis ani-mis illo argumento, quo ititur Isaías 32 (13): Super humum populi mei spinae et vêpres ascendent, quanto magis super omnes domos gaudii civitatis exultantis! Si viri timorati, qui propria studia colunt, patiantur adhuc incentiva vitiorum, quanto magis illi qui se totos affectibus permiserunt?

Circa hunc textum dubitat, quomodo Deus {tradidit illos) propter peccatum in reprobum sensum, vel in deside-ria cordis, cum secundum fidem nemo auctor fiat deterior.

De hoc in 12 q (uaestion)e 79, art. 5; Soto De natura et gratia, lib. 1.°, c. 17; et in Cano, De locis c. 4 ad 7, libr. 2; dicitur ergo primum, non sic Deus hominem tradidit, quasi directe immittat prava desideria. Hoc definitur in Cone. Tridentino, sessione 6, c. 6, ubi anathemate damnantur, qui dicunt, quod mala opera vel cogitationes sunt a Deo non solum permissive, sed directe. Unde patet quod (illud) tradere non est accipiendum iuxta proprietatem, quam primo significat ex regulis.

2.° dicitur nemo in hac vita sic a Deo destitutus, ut ei subtrahatur auxilium, quo possit averti a peccato; nam quamdiu vita superest, omnes ad poenitentiam vocamur. Certum est autem, quod nemo potest venire ad me nisi Pater qui misit etc. ; auxilium ergo necessarium nulli subtrahitur. Et licet aliqui viri docti contrarium tenuerint, eorum tamen opinio a catholicis non probatur; ita Soto hic, et c. 18 supra,

f.367r et Cano supra. //

3.0 dicitur, omnia peccata non tantum gentilium, verum et fidelium proveniunt permissione divina. Deus enim unumquemque permittit suo modo agere, atque a Deo directe vult ita permitiere, quia sic expedit turn ad geberna-tionem suavem universi, turn ad ostensionem iustitiae suae. Quae igitur est differentia inter prima peccata, et illa ad quae dicitur Deum tradere?

4.° igitur dicitur ad hoc, quod specialiter dicitur Deus tradere quosdam in desideria vel passiones; et quidem omnes Patres interpretantur a Deo tradere, quia permittit rue-re, sive quia deserit homines, ut Orígenes, Chrysostomus, (Oechumenius) et Augustinus 5 Contra lulianum, et Da-mascenus, c. 4, De fide orthodoxa 14. Ut autem hoc perspi-ciamus, notandum est, quod Deus pro sua immensa bonita-te, non solum conferí hominibus, quod est illis simpliciter


necessarium, sine quo salvari non possunt, sed gratuito multa et superabundant , quibus facilius assequuntur; quod in his quae pertinent ad vitam (vitatum rns) corpora-lem facile videmus. Hinc illud Iacobi 1.° (5): Qui dat omnibus affluenter. Illuminât ergo intellectum, puisât frequenter inspirando affectum, intus et exterius protegit, angelo-rum custodia munivit. Unde provenit, quod appetitus inferior non praevaleat contra rationem, nisi sponte cedamus; adversarius quoque noster non tantum praevalet impugnare, quos divina protectio non deserit. Quando vero homo sua sponte a Deo recedit, seque tradit voluptatibus ac dae-moni ad oboediendum, tunc iusto Dei iudicio subtrahuntur illa superabundantia dona, tanto magis quanto magis pec-cator a Deo recesserit; et tunc dicitur Deus tradere, quia destitutum divinis auxiliis, acrius impugnant daemones. Exemplum Origenis optimum intelligamus: superiorem partem in arce quadam constitutam esse, nemo potest irruere nisi ianuam aperuerit; stant pro foribus ex una parte virtutes, et dona coelestia cum angelorum agmine; ex alia vero desideria carnis et vitia cum exercito daemonum. Cum anima sua sponte aditum praebet daemoni, quodammodo recedunt angeli et virtutes, traditurque anima tyrannidi illorum, quos admisit; et ideo dicitur Deus tradere, quia ne-gat auxilium, quod illa repudiavit. Est aliud simile Chrysos» tomo Homilía 4: Si milites regis transfugiant ad contrarium

f.367v exercitum, et ab illo tyranno crucientur, // rex qui negat auxilia ad impediendum, dicitur eos tradere; sic in proposito. Addamus hic adhuc aliquid: tradere Deus dicitur, quia praebet talis hominibus occasiones, unde fiant deteriores. Ad huius explicationem supponendum est, quod Deus sae-pe concedit iratus, quod negaverat prius; negaverat oîim regem filiis Israel propter illorum instantiam, tandem concessit in malum eorum, Oseae 13 (11): Dabo eis regem in furore meo; quod potest intelligi de Saul et Hieroboam. Secundum exemplum Esaias 30 (16) renuentibus faceré divi-nam voluntatem, et dicentibus: nequáquam, sed ad aequos fugiemus, respondet Dominus; ideo fugietis, non quod Deus offendicula ponat, sed eas occasiones subministret, quibus illi bene ac maie uti poterant; sed tamen propter eorum pravum affectum, vertuntur in perniciem. Sic gentili-bus contigit, quod appetentes bona temporaria, honorem, potestatem, ut liberis indulgerent voîuptati, a Deo accepe-runt in malum ipsorum; et ita vere dicitur tradidisse eos in


desideria cordis eorum. At uius est conditionis humana libido, ut si permittat et occasiones habeat, nullo termino con-tineri sciat; nam inter insaturabilia Proverbiorum 30 (16) annumeratur os vulvae, id est, appetitus carnalium volup-tatum, Propterea gentiles copia temporalium ac dignitate freti, vitia contra naturam aggressi sunt; et dicitur Deuseos tradere in passiones ignominiae. Sensum reprobum incu-rrerunt, quia ipsi sua sponte sunt illi senes Daniel 13 (9): Everterunt sensum suum, et averterunt oculos suos, ut non vidèrent coelum. Iusto ergo iudicio subtraxi Deus gustum spiritualium, et propriis affectibus ducti errantes circa principia moralium, faciebant quae rationali naturae nullo modo conveniebant. His ergo modis dicitur Deum illos tra-didisse.

DIGNI SUNT MORTE, NON SOLUM QUI EA FACIUNT (1, 32)

Circa hoc notandum est, ea vitia, quae Apostolus retu-lit, esse suo genere peccata mortalia. Nam ilia verba hoc aperte significant, sicut habet exemplum Ezechiel 18 (13), de quibusdam gravibus peccatis: Qui haec universa detestando, fecerit, morte morietur etc. 2.° notandum est quod non solum est mortale peccatum committere aliquid prae-

f.368r dictorum, verum etiam consensum praebere alteri // pec-canti, aut permitiere, cum prohibere possis, et ex officio tenearis. 3.° dicitur hinc, quod consentiré in aliorun peccatum, tunc potest esse gravius peccatum, quam ea committere, quando publica potestas vel auxilium praebet facino-ri, aut non cohibet delinquentes, vel cum ab aliquo auctori-tatem habente laudatur peccator in desideriis animae suae. Sic intelligendum est B. Chrysostomus, qui circa lectionem graecam dicit, quod gravius peccatum est consentiré, quam faceré4. Vide eum in hoc.

4 Chrysostomus, Homilía 4, PG 60, 416-422.

CAPUT SECUNDUM

CAPUT SECUNDUM

PROPTER QUOD ENEXCUSABILIS ETC. (2, i)

Ostensum est in capite primo gentiles omnes peccato fuisse obnoxios, vel quia simul commiserunt vel consense-runt peccantibus, vel quia commiserunt, vel certe consen-serunt. Ex quo patet naturalem cognitionem legis naturae ad salutem non fuisse satis; ac proinde gentiles, qui praeva-ricati fuerant legem naturalem, non ex mérito praecedenti ad evangelicam gratiam esse vocatos.

In hoc capite hoc idem ostendit de Iudaeis, nempe quod scripta lex non fuit illis causa sufficiens iustificationis. Et quod haec fuerit intentio horum capitum, ipse Paulus déclarât c. 3 ubi ait: causati sumus; id est, plane ostendimus omnes iudaeos et graecos sub peccato esse. Dividitur au-tem in tres partes: in prima, quae superiori connectitur, ostendit nulli hominum integrum esse aliena crimina iudica-re, cum ipse eadem committat. In 2a parte, specialiter do-cet Iudaeis acceptam legem satis non fuisse, cum earn fuerint praevaricati. In 3a, quae sit vera religionis protestatio et

f.368v observantia legis ostendit. //

PRIMA PARS HUIUS CAPITIS

PROPTER QUOD INEXCUSABILIS ES, O HOMO, OMNIS QUI IUDICAS (2, 1)

Continuatio est, cum ostenderimus naturalem Dei cognitionem cum pravis moribus coniunctam, damnationis po-tius causam esse quam salutis. Sequitur quod in iudicio di-


vino nullam excusationem habet, qui aliena delicta corri-git, et propia contemnit. Propositum aut(em) fuit cohibere Romanos a mutuis improperiis, quibus certabant inter se. Utitur hac dicendi forma per modum apostrophae, quia morali doctrinae accommodatissima est, qua frequentissi-me utitur Sapiens Proverb. (1,8): Audifili mi; et Micheae 6 (8): Indicabo tibi, o homo, quid sit bonum. Ea interim Christus Dominus usus esst Matth. 6 (6,17): Tu autem cum oraveris, tu autem cum ieiunas, ad excitandum videlicet legends affectum, ut unusquisque sic accipiat universa, ac si secundum dicta essent sibi. Nam quod in corporali mensa vitio verti solet, ut aliquis prior accipiat omnia, quae velit consumere, in spirituali convivio laudabilissimum est, quia integra omnia caeteris relinquuntur. Sicut etiam observât opere, quod alias verbis praeceperat, Gal. 6 (1): Huiusce-modi instruite spiritu lenitatis, ut blanda mollisque sit re-praehensio, non acerba; sic enim erit utilior.

Debent esse praedicatores in hac parte similes David, de quo dicitur 2 Reg. 23 (8): Ipse est tamquam tenerrimus (tortenerrimus ms). Sicut etenim exiguus ille vermis blando morsu durissima ligna perforât, sic blanda et efficax ammo-nitio durissima corda emollire solet.

IN QUO ENIM ALTERUM IUDICAS, TEIPSUM CONDEMN AS (2, 2)

Dupliciter accipi potest. Primo, hoc ipso quod alium condemnas, cum tamen sis etiam reus criminis, te damna-tum ostendis. // Hunc sensum Graeci fere accipiunt, secundum illud Matth. séptimo (2): In quo iudicio iudicaveri-tis, iudicabimini. Nam ut sancti Patres dicunt, propriae dam-nationis sententiam scribit, qui propria crimina in alus damnât.

Chrysostomus in principio capitis ad principes hunc locum applicat, sed paulo infra dicit ad omnes etiam privatos posse(t) extendi. Et ita Oechumenius, De iudicibus autem, qui aliena crimina damnant, cum ipsi etiam eisdem peccatis involvantur, constituentium est, quod cum eos officii ratio compellit ad ferendam sententiam, non peccant mortaliter, illam pronunciando, sive saeculares sive ecclesiastici sint; tamen omnem sibi excusationem auferunt, potestque propter scandalum aggravari eorum delictum. Unde libro Sap.

IN EPISTOLAM AD ROMANOS EXPOSITIO, II 65

6 6: ludicium durissimum in Us quipraesunt, fiet. Cuius ratio subditur paulo ante (6,5): Quoniam cum essetis ministri regni illius, non recte iudicastis etc. Ex phylosophia disci -mus, quod rectum debet esse regula sui et obliqui; qua-propter iudex ille non recte iudicat, qui cum prevaricator (praevaricatae ms) fuerit legis, aliena delicta corrigit.

Quomodo autem se debeat habere is, qui ex necessitate debet aliena errata corrigere, docet D. Augustinus 2 lib. De sermone Domini in monte, c. 30: «Utprius adnosoculos convertamus» etc. De hac materia in 22 q. 60 et 67. At in universum arguit Apostolus vitium hominibus quidem usi-tatissimum. Deo autem odibilem, proximis molestum, nobis pernitiosum; et ut ait beatus Cirillus, libro quarto, In loan, capite quinto: Pessimum est iudicium ferre de alienis peccatis, et tamen nobis veluti insita videtur pravitas ilia, ut nostra negligamus, aliena iudicemus5. Hue pertinet apo-logus ille de cunctis mortalibus binas manicas deferentibus,

f.369v in quarum // posteriorem coniiciunt propria peccata, pro-f.370r ximi vero anteriorem. //

Hoc autem Sapiens alia nos methaphora docuit, Proverb. 20 (10): Pondus et pondus, mensura et mensura, utrumque abomina(bi)le est apud Dominum. Quisque nostrum habet pondera diversa: benigniori propria crimina pondere, seviori aliena. Hi sunt qui, veluti censores, aliena delicta extenso dígito dénotant, sua ñeque tangunt quidem. Quos revocat Esai. c. 58 (9): Si abstuleris de medio tui cate-nam, et desieris extendere digitum, et loqui quod non pro-dest; quod Hieronymus ad hoc propositum interpretatur. Talis fuit quondam David, nam 2 Regum c. 12 proprium delictum idque gravissimum dissimulabat, in alienum seve-rus fuit; sed deinde ad meliorem mentem conversus, dixit Ps. 50 (5): Quoniam iniquitatem meam ego cognosco etc.; est semper quasi vimen riguroso pondere peccatum proprium aextimare. Idem et facto docuit 2 Reg. c. ultimo (17), ubi, cum angelum percutientem vidisset, seipsum ob-tulit plagae dicens: Ego sum Domine qui peccavi, isti qui oves (spes ms) sunt, quid fecerunt? Scimus enim quoniam iudicium Dei est secundum veritatem in eos, qui talia agunt secundum veritatem.

5 Cirillus, In Ioannis Evangelium, 4, 5, PL 72-73, 631.


Omnes Patres hoc modo advertunt, quod Apostolus vo-luit dicere (differentiam esse) inter humanum divinumque iudicium; namque humanum saepe fallitur, quia interiora prospicere non possumus; saepe falso testimonio decipi-mur, ut in causa Naboth Iezraelitae 3 Reg. c. 12; saepe cog-nita veritate ob privatos affectus iniquum est iudicium, iux-ta illud Ps. 81 (2): Usquequo iudicas iniquitatem, et fades peccatoris sumite, id est, accipite personam, non mérita de-cernitis. At in divino iudicio Veritas undique patet, rectitu-do servatur, ipse enim est testis, qui et iudex, Malach 3 (5): Accedam ad vos in iudicio, et ero testis velox etc.; et Apo-cal. 19 (11), inter alia Christi nomina hoc habet: Vocabatur nomen eius Fidelis, et Verax et cum iusta iudicatione pugnat; nemo eum decipere, nemo flectere potest.

EXISTIMAS AUTEM HOC, O HOMO, QUI IUDICAS EOS QUI TALIA AGUNT, ET

FACIS EA, QUIA TU EFFUGIS IUDICIUM DEI (2, 3)

Nota illud verbum effugies iudicium Dei. Hominum fuga interim vel occultare declinamus iudicia Dei, aut iudicium evadere non possumus; eius enim notitiae omnia patent, eius potentiae omnia subduntur. Quae duo propheta prosequitur Ps. 138: primum, quinqué versibus prioribus, secundum, in sequentibus multis.

AN DIVITIAS BONITATIS EIUS ET PATIENTIAE ET LONGANIMITATIS CON-

TEMNIS?(2,4)

In sacris Litteris // divina misericordia in peccatores magni facit; verbis proponitur in Ps. 35 (8) per acclamatio-nem; dicitur: Quemadmodum multiplicasti misericordiam tuam Deus. Ioel. c. 2(13) dicitur; Benignus et misericors est patiens et multae misericordiae etc., ut tot nominum congerie immensum pelagus misericordiae accipiamus. Hoc au-tem ideo fit, quia nulla est perfectio divinarum, qua vel ma-gis indigeamus, vel frequentius utamur etiam indigni; ideo ne subeat cogitatio, quod aliquando deficiet, per modum thesauri indeficienter nobis proponitur.

Hoc aliis verbis dixerat Isaías c. 59 (1): Ecce non est abreviata manus Domini, ut salvare nequeat; neque vires ei deficiunt, neque divitiae misericordiae quas in nos effun-

IN EPISTOLAM AD ROMANOS EXPOSÍTIO, II 67

dat. In novo Testamento autem amplius effusa est super nos, iuxta quod erat promissum, Zachar. 12 (10): Effun-dam super habitatores Hierusalem spiritum gratiae et pre-cum. Hieronymus advertere solet, quod olim stillabat qui-dem misericordia, sed in Evangelio effusa est. Ideo Paulus nunc divitias (vocat), nunc superabundantes divitias, E-phes. 1.°, quia omne meritum et omne desiderium supe-rant. Circa quod Ecclesia canit, quod abundantia pietatis mérita supplicantium excedit et vota. Tria vero nomina, quae recenset Apostolus, diversos gradus misericordiae declarant, quos distinxit Origenes. Hieronymus advertit hic Super orationem Hieremiae, et Cyprianus Sermone 3 De bono patientiae (facientiae ms).

Sequamur D. Thomae explicationem, quam et Soto est secutus: bonitatis benignitas Dei potissima apparet in eo, quod propter hominum peccata non se continet ab effun-dendis, sed beneficiis certat cum ingratis, iuxta illud Matth. 5 (45): Solem suum facit oriri super bonos et malos. Patien-tia vero in eo, quod peccatores ex ignorantia vel imbecilli-tate delinquentes, diu multumque sustinet; longanimitas autem in hoc, quod longo tempore differt ultionem, et ad-versus eos qui ex malitia peccant, iuxta quod Augustinus considérât quadam meditatione De divina bonitate: Si poe-niteo parcis, si revertor suscipis, insuper dum difiero, praestolaris6. In hoc autem maxime explendet dementia, quod iustissime poterat statim commisso peccato ultionem adhibere, sicut in angelis factum est; unde 2 Petri 3 (9) dici-tur: Patienter agit, nolens aliquos perire etc. Hinc illud Isaiae 30 (18): Propterea expectat Dominus, ut misereatur vestri; et ideo exaltabitur parcens vobis. Quia Deus iudicii Dominus. Ratio tantae longanimitatis est ne cogatur iudi-cium exercere in illos, quos per misericordiam expectavit. Et has quidem divitias summo honore ducere summis laudi-

f.371r bus, et // extollere debemus, circa quod ille dicebat Misericordias Domini in aeternum cantabo (Ps 88, 2), quasi di-ceret, misericordias, quas tempore suscepi, nonnisi in ae-ternitate potero decantare. Sed ea est hominum pravitas, et quasi pedibus conculcent, atque contemnant. Id contin-git aliquando effectu, cum ita negligimus, uti ac si pro nihi-lo haberemus; aliquando etíam obstinato animo despi-

6 Augustinus, Obra atribuida. Cf. PL 40, 901.


ciunt, quia dura cervice renuentes convertit. Utrumque statum horum attingit Hieremias c. 8 (5): Qua re aver sus est populus iste qui est in Hierusalem aversione contentiosa? et statim: apprehenderunt mendacium et noluerunt revertí (ibid). lili vero, qui temporalibus incumbunt, appréhende-runt mendacium et noluerunt revertí.

IGNORAS QUOD BENIGNITAS DEI AD POENITENTIAM TE ADDUCET? (2, 4)

Adducit divina misericordia; sic peccatorum corda cae-lesti favore attingit, ut hi ipsi libere possint Deum sequi aut omitiere, iuxta doctrinam Concilii Tridentini, sessione 6, c. 1.° Propter suavitatem ergo divinae motionis in Scriptura saepe dicitur vocare, aut invitare; sed propter efficaciam auxilii et multitudinem beneficiorum, quae ingratis confe-runt, utitur alias verbo significante quamdam violentiam; quodammodo enim eius benignitas virn quamdam peccato-ribus videtur inferre, nam generosis animis, ut est in usitato loquendi more, ipsa beneficia quasi vincula vencida (ms) sunt. Hinc illud Senecae: Generusus est animus hominis, facilius ducitur, quam trahatur. Propter hoc ergo Scriptura utitur verbo trahere in hac materia, Hieremiae (31, 3): In chántate perpetua dilexi te, ideo attraxi te miser ans. Ipsa enim charitas et misericordia quasi vincula sunt, quibus ad Deum trahimur. Hi sunt funiculi Adam vel humana vincula, quibus promiserat Deus se attracturum (abstracturum ms) homines, Oseae 11 (4): In funiculis Adam traham eos, in vinculis charitatis; hoc etiam verbo usus est Christus 6 (4): Nisi Pater, qui misit me, traxerit eum. Vide Augusti-num ibi. Verbum autem adducere proposito convenientis-simum est; significat enim directionem quamdam effica-cem, cui tamen liberum est consentiré. De hac dicitur Isaiae 63 (13) (46 ms) sub exemplo filiorum Israel, quando mare transierunt, Deo ducente: Eduxit eos per abyssos, quasi equum in deserto non impinguentem; ubi divinum au-xilium etiam nostra libertas significatur. Est ita sensus Apostoli: tarn multa sunt et magna beneficia Dei circa pec-catores, ut vim quamdam afierre videatur ad eorum tamen conversionem. // Sed quia his omnibus abutit humana per-versitas, sequitur:


S E C U N D U M A U T E M D U R I T I A M T U A M , E T I M P O E N I T E N S C O R T U U N T H E -

S A U R I Z A S T Ï B I I R A M I N D I E I R A E D U R I T I A M T U A M E T I M P E N I T E N S C O R

TUUM(2,3)

Duo motus ex parte nostra sunt in iustificatione pecca-torum necesarii: alter quo movemur per fidem, spem et charitatem in Deum, alter motus in peccatum, quo detesta-mur praeterita, et proponimus cavere futura, de quibus D. Thomas 1.a 2.a, q. 113. Contra primum, est duritia cordis, quae Deo suaviter attingenti non cedit; contra 2um, dicitur cor impoenitens, quod nulla confusione vel dolore peccati afficitur. Ex quo pacto habemus, quod corda humana du-rescant; nempe illis beneficiis quibus potius essent demo-lienda; quia divina muñera ñeque recogitant, ñeque, ut par fuerat, in praetio habent. Ierem. 5 (23): Populo autem huic factum est cor incredulum et exasperans, causam reddit, quia divina beneficia in corde suo non recogitant, quae illos poterant emollire. ítem ex illa longe in expectatione, quae nos ad fruendum tanta bonitate inducere debebat, duriores evadimus, et poenitentiam in dies in longum differimus, iuxta illud Eccles. 3 (11): Quia non profertur contra malos cito sententia, absque ullo timoré fil i i homínum perpétrant mala; quod tamen pium timorem potius deberet incutere. Huius rei exemplum habet Hieronymus, 3 thomo, in epístola ad Hedibiam q. 10, id est: Radius solis secundum diversas dispositiones naturalium ceram liquefacit, lutum indu-rat, alia constringit7. Aliud simile ponit Orígenes 3 lib. Pe-riarchon: Eadem pluvia sterilis terra et inculta producit spinas et tribuios, féconda vero et exculta proferí grata germina; sic corda hominum diversimode se habent divinis beneficiis receptis8. Qua etiam similitudine utitur Paulus Hebr. 6 (7): Terra saepe venientem super se bib ens imbrem etc., cuius consummatio in combustionem. Unde nota, quod ab eisdem principiis diversa colligunt boni secundum diversos affectus. Nam ex hoc principio brevissimum esse tempus vitae nostrae colligunt impii, Sap. 2 (1-9), instanter et sine mora indulgendum esse voluptatibus. Ex eodem vero colligit Apostolus 1 Cor. 7 (29): Tempus breve est, reli-quum est, ut qui utuntur hoc mundo etc. Huius rei exemplum habetur loan. 11, nam ex eodem miraculo Lazari qui -

Cf. Hieronymus, Epístola ad hedibiam, 9, 10, PL 22, 1000. Orígenes, Periarchom, III, PG 11, 266.


dam conversi sunt, alii peiores effecti. Hie ergo modus est, quo homines ex divinis beneficiis duriores et impoenitentes

f.372r evadunt: Thesaurizas II tibi iram in die irae. In hac parte utendum est regula Augustini 3.° De doctrina Christiana, c. 25. Quod eadem vox etiam translata non semper eamdem rem significat patet in hac voce : Leo, f ermentum, et hic ille thesaurus, qui aliquando in bonum accipitur, ut Matth. 6 (20): Thesaurizate vobis thesauros in coelo, aliquando in malum, ut hie. Quern locum mirabiliter explicat Orígenes. Nunc ergo vocem graecam reliquit interpres, quia nullam habet sermo latinus, quae illius significationem reddere posset; significat enim thesaurizare in occulto, et tuto loco paulatim diversi generis reponere; ad hune modum duri et rebelles thesaurizant sibi damnationem, quam ira....(?). Significat l.°in occulto ac tuto loco reponunt; quod significat secretissimum et fidelissimum Dei iudicium. De quo di-citur lob 14 (17): Signasti quasi in sacculo delicia mea. Quod Gregorius 12 Moralium, c. 11, interpretatur de secreto divini iudicii et eius discretione; de quo etiam adducit illud Deut. 32 (34): Nonne haec condita sunt apud me, et signata in thesauris meis? In distincto loco universa reposi-ta, et sicut res praetiosas sollicite homines intendunt auge-re. Ita multi peccatores magna sollicitudine propriam au-gent damnationem. Unde Sp. 3 dicitur de impiis, qui mani-bus et verbis accersierunt mortem, et sponsionem pro ea dederunt in pignora; deposuerunt tamquam pro re praetio-sa obtinenda; in dies autem peccata addentes peccatis, in-felicem thesaurum augent, iuxta illud Oseae 4 (2): Post crimina, quae innundaverunt, addit: et sangis sanguinem teti-git, videlicet, unum peccatum continuo aliud sequebatur. Sed notandum est quod hie admonet Orígenes, nempe a divina sapientia terminum huius longanimitatis et expecta-tionis constitutum esse, quandocumque venerit peccator; recipiendus quidem est, sed non sine termino expectandus; imo eo gravior futura est vindicta. Hoc familiari exemplo docuit Amos c. 2 (13): Ecce ego stridebo super vos, sicut stridet plaustrum honustum foeno, quo significatur et lon-ganimitas expectationis expectantis, et severitas punientis in die irae. Tempus extremi iudicii dies irae vocatur, quia licet tunc divina misericordia in electis maxime appareret, sumitur denominatio a maiori parte non a meliori, nam plu-res erunt qui damnationis iram percipiant.

£çar» m>'i*&& GXf&XU Ûttefië* M»**tfÛ veofnytf***-

fi&m*nett* xxdcw^PcMct Jtarnficarn ?5rjr¿u**ti¡mT* m àu*Ûo è+- y

friH> ûa> pau£km d4^ttJi- afin**** UpffitA^ #)S#ns nuïumAj-

^3)et£œon '$"?-• norme >fc c<mJté*Ju*tf apiam* £t jtfn*h* mi&JoM

ïtf mas, i di/Ân/ù ¿>coVmmrzfm jfj?afiï*< Ctñma'"2*f pvfcuifa-J*

¡nam¿y C^VOíáu" aceceJt&i&nf m+t+e? &rA*nSièntm p^pea»

tïcraututH auvent 9r t/kïfi. $&Ç *f Jtefi ¿fofmr^tfMf ¿rmrmn&a

(ftrru>n¿t @l4yenef\fie*n#c a' ¿éttutu* Jhpten-tm Tcartnnum ¿Zip

n¿> corpa

&eu¿-Jfm*r ' c t ec£^<^o &(£& Juffac ves 'J)<xU J4U ¿atJuZijOt^ f

J>êiTtin6f-fi, C¿ feue-ufas ptanenhr m M* vue> fcpyrj cac/tetm- u^û/r)1

S* *^S** 4 7 ' j * -^

dtcr vzrt VocaAin awv*/ue4- nine Juan* fmf&uanau* m eû^Af m*z^

Kfjà-Wter^fùmilur-¿&n#rm%A4x* J*m*Jti > ^ y ^ non ¿mt&t* 'w

^ f /* / "V"" ' s~-. . "*7t /i « rv^ f\s*-*

3 72


Item est alia ratio, quia totum huius saeculi tempus po-f.372v tissime post Christi adventum misericordiae // destinatum

est, ac proinde necessarium erat, ut iustitiae suae quoque dies statuerentur. Unde illud Is. 61 (2): Utpraedicarem annum placabilem Domino, et diem ultionis Deo nostro. Annus placabilis vocatur tempus evangelicae gratiae, dies ultionis, dies iudicii, quae multis nominibus vocatur a Sopho-nia c. 1.° (15): Dies irae, dies ilia, dies tribulationis etangus-tiae, dies calamitatis et miseriae, dies tenebrarum et caligi-nis, dies nebulae et turbinis etc. Dicitur autem dies magna, quoniam illi non succedet nox, sed in perpetuum est dura-tura. Unde Zach. ultimo (14,7) de illa dicitur: In tempore vesperi erit lux, quasi diceret: numquam amplius nocte fi-nietur, qui reddet unicuique secundum opera sua, non secundum maiora schemata neque secundum scientiae altitu-dinem aut eloquii venustatem, sed secundum propria uniuscuiusque mérita. Unde Origenes colligit fidem sine operibus satis non esse; docet autem quodnam sit bonum opus ex illo Matth. 26 (10), quod de sancta muliere dictum est, quae effudit unguentum super Domini caput: Bonum, inquit, opus operata est in me. Qui ergo super verbum fidei effuderit charitatis et misericordiae opera, ille bonum effi-cit opus, et odore bonae famae reficit Ecclesiam.

Soto hie late agit de mérito nostrorum operum; breviter nobis sufficiant. l.°, quod hie locus de adultis intelligendus est, qui suorum actionum dominium habuerunt, et quantum ad damnationem reproborum universaliter est intelligendus; at de praemio bonorum excipiendus est ille gradus gloriae, qui respondet gratiae, quam sacramenta conférant; ille enim non tarn redditur opere operands, quam con-sequi ex opere operato virtute sacramenti.

2um est, quod mérita nostra sunt causa praemii in gene-re dispositionis, quae reducitur ad causam materialem non efficientem. Deus autem est auctor mercedis. Ubi conside-randa est differentia quam observât Origenes inter praemia et supplicia.

3m est, quatenus ille (ly ms) secundum dicit proportio-nem meriti ad praemium, non autem omnimodam aequali-tatem, ut verum sit theologorum axioma, quod punit citra condignum: quia iuste poterat maiora supplicia decernere, praemiat ultra condignum, quia opera nostra, quatenus nostra sunt, non erant tantae mercedis digna.


IIS QUIDEM, QUI SECUNDUM PATIENTIAM BONO OPERIS ETC. VITAM AE-

TERNAM. IIS AUTEM QUI SUNT EX CONTENTIONE, ETC. IRA ET INDIGNA-

TIO. TRIBULATIO ET ANGUSTIA ETC. IUDEI PRIMUM ET GRAECI ETC. OPE-

RANTI BONUM ETC. lUDEO PRIMUM ET GRAECO (2, 7ss)

Hie locus habet duplicem sensum; alter fere Graecorum f.373r est, quod Deus reddet vitam aeternam // illis qui, perseve

rantes in opere bono, quaerunt gloriam veram, et honores, et incorruptionem; quern sensum eleganter prosequitur Orígenes hic. Alter sensus est Latinorum, quern et secutus est Oechumen (ius), quod Deus reddet gloriam et honorem et incorruptionem iis, qui modo quaerunt vitam aeternam. Hunc sensum elegantissime prosequitur Gregorius 28 Mo-ralium, c. 13. Sensus Latinorum a sonatori (?) loco Matth. 6 (33): Quaerite primum regnum Dei et iustitiam eius, et haec omnia adiicientur vobis; nam quaerentibus vitam aeternam non tantum Deus illam est redditurus, verum et alia multa supra additurus, non enim est acceptio personarum apud Deum. Hoc vitium iustae distribution! contrarium est, quando in redditione praemii vel supplicii non tarn res-picitur meritum causae, quam personae dignitas accidentaria; in gratuitis autem locum non habent, quia licet unicui-que de suo, quod voluerit faceré, ut Matth. 20 dixit paterfamilias.

Sed dubitatur ex eodem loco; nam ilia denarii distribu-tione aequalis merces reddita est inaequaliter laboranti-bus. Respondetur, quod acceptio personarum est, si ali-quod debitum subtraheretur alicui; at vero si superaddatur ex gratia ultra id, quod ex iustitia debebatur, nullus relin-quitur locus querelae. Et hoc significatur ibi cum dicitur: Tolle quod tuum est et ambula, nam ex gratia potuit mensu-ram augere. Quo significatur, quod iusti in novo Testamento virtute sacramentorum aliquid consequentur, praeter id quod operibus respondit. Ex hoc autem loco severitas ulti-mi iudicii pensanda est. Nam in praesenti vita Deus res humanas disponit, et cum tranquillitate iudicans, et cum magna reverenda disponens nos Sap. 12 (18). Potissime vero illorum servat dignitatem, qui aliorum rectores sunt constitute ut sacerdotum et praeîatorum; cuius est exemplum Numerorum 12, ubi cum commune peccatum esset Aaron et Mariae, sola ilia lepra percussa est; Aaron vero interim pepercit ob sacerdotii dignitatem, ut omnes interpretan-tur. At in extremo iudicio, quoniam iam finita erit humana


gubernatio, nullus amplius respectus personarum sed meri-torum. Unde Isaiae 33 (8) de illo tempore dicitur: Proiecit civitateSy et non reputavit homines. Hoc etiam pertinet ad maiestatem iudicis, in cuius conspectu omnis humana dig-nitas evanescit, Sap. 6 (8): Non reverebitur magnitudinem

f.373v cuiusque, quoniam pusillum et magnum II ipse fecit. Sicut magnates regni in propriis locis honorantur, at vero coram regia maiestate sicut alii assistunt; unde Apocal. 20 (12): Vidi mortuos pusillos et magnos stantes in conspectu throni. Ex hac consideratione D. Petrus prima, cap. l.° dicit, quod si Patrem vocamus eum, qui sine acceptione personarum iudicat toto tempore vitae nostrae, cum timoré conserve-mur.

QUICUMQUE ENÍM SINE LEGE PECCAVERUNT ETC., PER LEGEM IUDICA-

BUNTUR(2, 12)

His verbis ostendit Apostolus rectitudinem procedendi, nam ea tantum ab unoquoque iudicandorun exiguntur, ad quae tenebatur ex legis professione; qui tantum erant sub lege naturae, non erunt rei transgressionis scriptae legis; at vero iis qui legem veterem aut novam fuerint professi, iudi-cium erit secundum eosdem. Et hic est finis primae partis capituli.

SEQUITUT SECUNDA PARS CAPITULI

In qua ostendit Apostolus, quod in nulla lege satis fuit ad salutem earn audisse, nisi successerit operum executio. Et hoc probat manifesta ratione, quia factores legis apud Deum iusti reputantur, etiamsi non audierint legem; auditores vero, qui non impleverunt, ab ipso condemnantur*;

f.378r non ergo auditores, sed factores iustificantur. //

(*) Desuní in manuscrito ff. 374r-377v.

CAPUT TERTIUM

CAPUT TERTIUM

IUSTIFICATI GRATIS PER GRATIAM IPSIUS ET REDEMPTIONEM, QUAE EST

IN CHRISTO IESU (3,24)

Quod Apostolus dicit, nos gratis fuisse iustificatos, in-telligendum est ex parte nostra contra Pelagium, sicut defi-nitum est in Tridentino sessione 6, can. 1.°: «Si quis dixerit hominem suis operibus, quae per humanae naturae vires, vel quae per legis doctrinam fuerunt, absque divina per Ie-sum Christum gratia, posse iustificari coram Deo, anathe-mata sit»; unde ad Titum 3 (5); Non ex operibus quaefeci-mus nos, sed secundum misericordiam suam salvos nos fecit. Caeterum, in ordine ad Patrem aeternum non quidem gratis iustificamur, sed de rigore iustitiae per redemptio-nem Christi lesu. Unde plurima Scripturae ioca debent in-telligi, ut Ps. 48 (16): Deus redimet animam meam de manu inferni, cum acceperit me, id est, cum hypostatice animam meam susceperit3. Eodem modo intelligitur illud Ps. 129 (7): Quoniam apud Dominum misericordia, et copiosa apud eum redemptio; item Ps. 71 (14): Ex usuris et iniquita-te redimet animas eorum.

QUEM PROPOSUIT DEUS PROPITIATIONEM PER FIDEM IN SANGUINE IPSIUS

(3,25)

Notandum in Scriptura sacra Filium Dei propitiatorem et propitiatorium tanquam causam effectricem piacationis

a) Quando manus attribuitur inanimatis, significa! potentiam (add, marg.).

78 FR. LUISII LEGÏONENSIS

irae divinae contra nos appellari, quia propitiari est ali-quem placabilem seu placatum reddere; dicitur enim propi-tiatio , id est sacrificum, quo propitius redditur nobis Deus, iuxta illud 1 loan. 2 (1): Si quis peccaverit,advocatum habe-mus etc., ipse est propitiator pro peccatis nostris etc. In figurant autem iusserat Deus olim propitiatorium aureum fieri, Ex. 25 (17): Fades propitiatorium etc.; erat autem tabula quaedam aurea supra arcam testamenti in tabernáculo foederis, in qua Dominus responsa dabat. Area igitur foederis de lignis etiam albis et incorruptibilibus significabat Christi humanitatem sino peccato. Erat autem dealbata intus et fo-ris: intus enim propter unionem ad Verbum, foris autem propter miracuia divinitatem per se ferentia. Denique tabula aurea, quam propitiatorium appellabant, figura quaedam erat humanitatis et divinitatis iuxta illud Canticorum: Super caput eius aurum optimum (5, 11), quia in Scriptura aurum significat divinitatem. Quia ergo virtutem propi-tiandi habebat Christus ex meritis humanitatis, quantita-

f.378v tern autem infiniti meriti de rigore iustitiae ex // unione ad divinitatem; propterea neque area sola vocabatur propitiatorium, nee tabula si esset longe separata; propterea debe-bat super arcam stabiliri. Bene ergo Paulus dicit, alludendo ad propitiatorium predictum, quod proposuit Deus propi-tiationem. Sed quia propitiatio non poterat nobis secundum legem ordinariam applicari nisi per fidem sanguinis Christi, propterea ingrediebatur sacerdos cum sanguine per singu-los annos semel in sancta post vellum, quod fidem in egni-mate significat, ut aeternam redemptionem futur am osten-deret.

AD OSTENSIONEM IUSTITIAE SUAE PROPTER REMISSIONEM PRAECEDEN-

TIUM DELICTORUM IN SUSTENTATIONE DEI AD OSTENSIONEM IUSTITIAE

E I U S I N H O C T E M P O R E , U T S I T I P S E I U S T U S E T I U S T I F I C A N S E U M , Q U I E X

FIDE EST IESU CHRISTI (3, 26)

Hoc loco reprehendit Erasmus Vulgatam, quod priori loco posuit iustitiae suae, posteriori vero iustitiae eius; vo-lebat enim Erasmus quod utrobique poneret iustitiae eius, vel iustitiae suae. Sed decipitur Erasmus, quia eruditissime Vulgata posuit distinctionem inter iustitiam 1,° vel 2.° loco; quia in 1.° loco iustitia capitur pro ea iustitia, qua Deus in seipso iustus est, et propterea posuit pronomen illud suae

IN EPISTOLAM AD ROMANOS EXPOSITIO, III 79

valde reciprocum; at vero posteriori loco accipitur pro ius-titia seu iustiticatione, quae est a Deo, sed nobis inhaeret; et propterea posuit reciprocum eius, quasi dicat a Deo est, sed nobis inhaeret. Hoc est sicut explicant Orígenes, Glos-sa et Theophylactus. Deus posuit Christum ut sacrificium propitiatorium propter duo: 1.°, ad ostensionem iustitiae suae in adimplenda promissione, qua promisserat remitiere peccata patrum praecedentium in veteri Testamento, quos patres in limbo detinebat in sustentatione Dei, id est, in tollerantia illius poenae damni; et 2.°, ad ostensionem iustitiae Dei exhibitae per mortem Christi in hoc tempore, per quam applicatur nobis iustificatio, et patribus fuit resolutus career limbi, in quo detinebantur, ut sit ipse, suple Deus, in seipso, et iustificans eum, qui ex fide est lesu Christi.

Sed modo est: ergo quomodo pro praecedentium riorum delictis potuit Christus satisfacere, cum iam illi obii-sent, recepissentque vel praemium vel supplicium? Ad

f.379r quod respondent Patres passionem Christi // promissam (premissan ms) a principio mundi per fidem Christi venturi applicatam causam fuisse satisfactionis et iustificationis iustorum, qui turn in lege nova turn etiam in lege scripta praecesserant; sed adhuc detinebantur in sustentatione Dei in limbo, donee eos Christus actu redimeret. Hoc au-tem est quod dixit Ioannes Apoc. 13 (8): Agnus quioccisus est ab origine mundi. Constat autem Christum Dominum neque fuisse (fruisse ms) excisum, nee carnem sumpsisse ab origine mundi, nisi in praevisum et acceptatum Patris ae-terni. Hinc elicimus reg-(ulam) quomodo in veteri Testamento debent homines de praeterito redempti: intelligi debet in praevisione et acceptatione dumtaxat meritorum Christi futurorum; ita intelligi tur illud Ps. 30 (6): Redemisti me Domine, id est, ex meritis praevisis, item Esaiae 43: Noli timer e, quia redemi te, et vocavi te nomine tuo; si trans-sieris per aquas tecum ero et flumina non opperient te, si transieris per ignem, flamma non uret te, neque flamma comburet te virtute redemptionis Christi praevisae3.

(a) Vocare aliquem nomine proprio in Scriptura significat praedestinationem, ut patetEsaias49 (Jer. 1,5): Priusquam teformarem etc.; pertransire per ignem et aquam in Scriptura significat omne genus tormentorum, ut patet Ps 65 (12): Transivimusper ignem et aquam, et 108, 14 (?): Transibunt etc., quia ignis et aquae ut extrema in qui-bus continet media, {add. marg,).

FR. LUISH LEGIONENSIS.

UBI EST ERGO GLORIATO TUA? EXCLUSA EST PER QUAM LEGEM FACTO-

RUM? NON NISI PER LEGEM FIDEI (3, 27)

Concluait propositum suum Paulus, videlicet, neque gentili neque Iudaeo de propriis operibus ante fidem gestis esse gloriandum. Sed notandum est in graeco non haberi tua sed tantum ubi est gloriado, tarn in exemplaribus Regis, quam Complutensis. Unde Erasmus reprehendit Vulga-tam, quod addiderit suam. Caeterum, mihi videtur quod in antiquissimis exemplaribus graecis haberi tua, quia Orígenes graece legit tua. Item Theophylactus adiecit tua, et no-biscum etiam legit Ambrosius, Item quia partícula tua est valde necessaria, quia licita est alioquim gloriatio, videlicet in 4or, sicut colligimus ex sacris Litteris, videlicet, 1.°, in timoré Dei, Eccl. ci 9 (22): In timoré Dei sit tibi gloriatio; 2.°, in cruce Christi, ad Galat. 6 (14): Mihi absitgloriari nisi in cruce Domininostri Christi; 3.°, in infirmitatibus nostris, 2 ad Cor. 12 (9) : Gloriabor in infirmitatibus nostris, ut inhabits in me virtus Christi; 4.°, in Deo, 1 ad Cor. 1 (31): Qui gloriatur, in Domino glorietur. Ergo, cum Paulus sibi ipsi contrarius esse non debeat, nullo modo credendus est om-nem gloriationem exclusam esse voluisse, sed in propriis.

lam II.°, iis praeiactis, videndum est, quid significet ex-clusa est. De hoc sunt duae expositiones: la est gloriationem (sic) Iudaeorum et gentilium de propriis // operibus fuisse reiectam per fidei legem Christi; ita explicant fere omnes Patres.

2a expositio est Augustini, De spiritu et litter a c. 10, ubi dicit gloriationem (sic) exclusam esse, hoc est, non quidem reiectam, sed purgatam et sursum elevatam, ut quasi emi-nens eluceat magis per fidem Christi in ipsa fide fundata, sicut soient aurifices in argentéis vasibus excludere floscu-los, ut emineant et eluceant; unde et aurifices exclusores dicuntur. Unde notât in Sacra Scriptura verbum exclu-de(re) dupliciter accipi: 1.°, pro reiicere, sicut Num. 12 (15) dicitur: Exclusa est itaque Maria extra castra 7 diebus; sed alio modo excludi dicitur, quod elevatur sursum, ut emineat, et magis luceat, sicut habetur Ps. 65 (10)?: ut ex-cludant eos qui probad sunt argento, id est, ut tauri seu ty-ranni persecutionibus suis excludant, id est, eminere fa-ciant, et splendere magis eos iustos, qui probati sunt ad mo-dura argenti. Quae quidem expositio est conformis Paulo 1


Cor. 11 (19): Oportet haereses esse, ut ii qui probati sunt manifesti fiant. Nihilominus tamen, quamvis expositio ingeniosa sit valde et conformis Scripturae, nihilominus non videtur ad mentem Pauli, quod manifeste deprehenditur ex scopo Pau(li) in hac Epístola, qui est reiicere, et amputare omnen gloriationem inanem de iis, quae fecerant Iudaei et gentiles ante fidem.

Caeterum, dubium maius est, quare vocet legem facto-rum legem Mosaicam, et quare appellet legem fidei legem evangelicam. Ratio vero dubitandi est, quia lex mosaica non solum de factis sive operibus data est, sed etiam de co-gitationibus, sicut habetur Esaiae 1 (16): Auferte malum cogitationis ab oculis meis, et Oseae 4 (9): Cogitationes eius reddam ei, et Exodi 20 (17) habetur: non concupisces rem proximi sui; ergo lex erat de cogitationibus.

Respondetur nihilominus cogitationes quidem in lege prohiben in ordinem ad facta, quia cogitatio est quasi semen et conceptio facti, lac. l.° (15): Concupiscentia cum conceperit,,parit peccatum etc. Occurrit etiam textus ele-gans Genesis 11 (6): Non désistent a cogitationibus suis, donee eas compleant; ideo lex vêtus a principaliori denomina-tionem sumpsit, nempe a fide; est autem factum finis cogitationis. Caeterum, in lege gratiae gratia ipsa Dei per fidem Christi praecipuum obtinet locum, quia haec est quae red-

f.380r dit opera nostra divina, // et aeternae gloriae condigna, iuxta illud lona. 6 (28): Quidfaciemus, ut operemur opera Dei? Quibus (qq) Christus respondit: Hoc est opus Dei, ut credatis in eum quern misit Ule (illun ms), id est, hoc est ini-tium operum divinorum et radix et fundamentum; et ideo vocatur lex fidei a principaliori. Caeterum, difficultas au-getur, quia in lege veteri praeceptum fidei et charitatis tra-debatur, quibus opera sanctorum Patrum non minus divina nonnumquam evaserunt, quam opera nostra. Cur ergo non fuit lex vetus lex fidei appellata?, cum legamus Deuter. 6 (4) de huiusmodi praeceptis: Audi, Israel, Deus tuus unus est, diliges Deum tuum ex toto corde; maxime iuxta illud Apostoli 2 ad Cor. 4 (13): Habentes eundem spiritum fidei et nos credimus?

Respondetur hoc esse discrimen, quia nimirum non potest lex quaecumque maiorem habere virtutem circa subditos, quam habeat legislator qui ipsam tulit. Unde quia Moyses, cum esset pura creatura, non potuit legi veteri


quam tulit dare virtutem, vel infundendi fidem, vel iustifi-candi. Propterea, quamvis in ipsa lege veteri praeceptum fuit fidei et charitatis, non tamen tribuitur legi veteri, sed Christo venturo propter quern iustificabantur quotquot in lege iusti fiebant, scilicet per fidem ipsius. Caeterum, quia legis evangelicae auctor et promulgator Christus Deus est homo, propterea legi evangelicae virtutem tribuit iustifi-candi per fidem, quia ipse est auctor fidei et Veritas prima, cui fides initur, ut Apostolus ad Hebr. 12 (2): Aspicientes in auctor em fidei et consumatorem Iesum. Quare iure óptimo Apostolus vocat legem fidei legem evangelicam, quam ipse tulit.

ARBITRAMUR NON IUSTIFICARI HOMINEN SINE OPERIBUS LEGIS (3, 28)

Duplex est huius loci expositio: prior est Ambrosii di-centis iustificari hominem sine operibus legis, hoc est, sine legalibus et caerimonialibus, utpote sine circumcisione, et aliis veteribus sacramentis; haec enim aexistimat vocari opera legis. 2a expositio est d. Thomae ex Augustino: non secundum haec opera legis propria ab Apostólo excludi, sed etiam bona opera moralia quaecumque praecedunt fidem et primam iustificationem, ita ut sit sensus: primam iustificationem non cadere sub mérito quorumcumque

f.380v operum praeceden // tium ipsam fidem et iustificationem, sed gratis iustificari, iuxta illud ad Titum 3 (5): Non ex operibus etc. Sed notandum, quod in Scriptura iustificari dici-tur ille, qui in gratia existens, augmentum meretur gratiae, iuxta illud Apoc. 22 (4): Qui iustus est, iustificetur adhuc. Hoc autem modo, si quis explicare vellet, locum Pauli in-telligere debet. Notandum operibus praevisa gratia per in-tellectum hominem (nominem ms) iustificari, neminem mereri augmentum gratiae; in quo sensu intelligitur Pauli illud: Quod non sunt condignae passiones huius temporis ad futuram gloriam, quae revelabitur in nobis (Rm 8, 18).

AN IUDAEORUM DEUS TANTUM? NONNE ET GENTIUM? 1MO ET GENTIUM:

QUONIAM UNUS QUIDEM EST DEUS QUI IUSTIFICAT CIRCUNCISIONEM EX

FIDE ET PRAEPUTIUM PER FIDEM (3, 29-30)

Ostenderat Paulus actenus aequales esse Iudaeos et gentiles ante susceptam fidem ex parte operum, quae se ha-


bent per modum causae materialis. Nunc quidem ostendit altius ex parte unius Dei utriusque populi, qui est causa ius-tificationis efficiens, Cum ergo aequaliter sit Deus utriusque populi, non est quod alter contra alium glorietur.

Dubium tamen est, quia non videtur Deus aequaliter esse Deus utriusque populi, sed peculiariter videtur esse Deus Hebraeorum, ut constat ex illo Deut. 32 (8-9): Quo-modo dividebat Altissimus gentes: quando separabat filios Adam, etc. pars autem Domini populus eius; Exodi 5 (3) legimus: Deus Hebraeorum vocavit nos, et Exodi 3 (15): Ego sum Deus Abraham, Deus Isaac, Deus Iacob, hoc est nomen meum in aeternum. Urget etiam, quod gentiles vo-cantur ab Apostólo sine Deo, ad Ephes. 2 (11): Quia eratis illo in tempore etc. sine Deo in hoc mundo; ergo Deus non erat gentilium.

Nihilominus respondet d. Thomas haec: turn vocari consuevisse Deum Hebraeos, non quia iure suo Hebraei vindicarent sibi Deum, sed quia Deus ex misericordia de-derat eis peculiariter legem, et prophetas, et promissiones Christi. Nihilominus tamen non privaverat Deus iure suo, quod habet supra gentes titulo creationis et gubernationis; unde (Mai. 1,11): Ab ortu solis usque ad occasum magnum est nomen meum in Gentibus. Quare vero gentes sine Deo dicitur ad Ephes. 2, ex parte ipsarum gentium intelligen-dum est, quae se sua culpa privaverant charitate Dei, non

f.381r tamen // privaverant Deum iure, quod habet in omnibus, iuxta illud Ps. 49 (12): Meus enim estorbis terrae; et Esaiae 45 (6): Ut sciant hi qui ab ortu solis et qui ab Occidente, quoniam absque me non est alter, ego Dominus et non alter. Ideo intelligere debemus Apostolum, quod sit Deus gentium. Ex quo loco habetis gladium ad destruendum errores haereticorum, qui in ipso Ecclesiae nascentis exordio dixe-runt plures esse deos, qualis fuit Valentinus, contra quern scripsit Hire (naeus) 5 libros; et Zerdon, quern refert Au-gustinus, libro De haeresibus tomo 9, et Martion, contra quern Tertulianus scripsit 5 libros, et Mani, contra quern scripsit Augustinus, tomo 6, libro De utilitate credentium, et libro Contra epistolam fundamenti, et alios.


L E G E M E R G O D E X T R U I M U S ? A B S I T : S E D L E G E M S T A T U I M U S (3,3i)

Locus iste difficilis est. Videtur enim prima fronte sibi Paulus contradicere, nam 2 ad Cor. 3 (7) dicit: Gloriam le-gis Moysievacuari, et ad Hebr. (7, 12) transíalo, inquit, sa-cerdotio, necesse est ut et legis translatiofiat. Quomodo ergo dicit Paulus legem non destrui, sed statui? Respondent nihilominus Patres legem Moysi duobus modis consideran: vel quantum ad corticem litterae et observationem lega-Hum caerimoniarum et sacrorum, vel secundum spiritum, id est, secundum finem salutis, quern lex praetendebat. lam ergo priori modo et sacerdotium transfertur, et lex evacuatur, posteriori vero modo lex statuitur, quia cum ipsa per se non possit salutem spiritualem et gratiam confe-rre, hoc supplebit Christi virtus, iuxta illud quod dicit Apostolus c.8 (3): Quod enim erat imposibile legi, in quo infirmabatur per carnem: Deus filium suum misit in simili-tudinem carnis peccati et de peccato, damnavit peccatum in carne. Unde per legem gratiae, quod lex mosaica non po-terat, adimpletum est, quod nihil aliud est, quam legem mosaicam quantum ad spiritum stabiliri.

Caeterum, contra hanc solutionem est obiectio valida, quia circumcisio non solum quantum ad spiritum, sed quantum ad litteram debuit durare, etiam usque ad mundi finem, ita ut in carne deberet fieri, quia quod praeceptum est Abrahae Gen. 17 (14): Masculus cuius (praeputii?) caro percussa nonfuerit, delebitur anima illa etc., debuit durare

f.381v usque ad mille generaliones, // ergo in fine mundi; sic enim habetur in Ps. 104 (9): Verbi quod exposuit ad Abraham etc. Sed ab exordio mundi usque ad nativitatem Christi secundum Lucam c.3 transierunt 77 generationes. Dumtaxat ergo usque ad finem mundi protenduntur mille generationes.

Ad hoc Gregorius respondet libro 9 Moralium, c.l, super lob 9, regulam esse in Scriptura millenarium numerum secundum litteralem sensum pro perfectione cuiusvis generis, vel pro universitate cuiusvis generationis sumere; ita intelligitur illud Apoc. 20, ubi legitur de dracone ligato per mille annos, et quod post mille annos deberet solvi, ut se-duceret gentes per modicum temporis. Constat autem praeterisse plusquam 1500. Ergo ad litteram debet intelligi pro universitate temporis, quod a morte Christi usque ad

IN EPÏSTOLAM AD ROMANOS EXPÓSITO, III 85

adventum antichristi percurrere debet. Sic etiam intelligit Gregorius illud Ezech. 47 (3), ubi dicit quod Angélus men-sus est cubitus mille etc. Sic etiam intelligitur illud Cant. 8 (11): Vine a fuit pacifico in ea quae habet populos, ettradidit earn custodibus; vir affert pro fructu eius mille argénteos; ubi Gregorius per millenarium numerum in illo loco prae-mium intelligit gloriae virorum apostolicorum, id est per-fectorum, qui servant illud evangelicae Matth. 19 (27): Ecce nos relinquimus omnia, et secuti sumus te.

Ex quibus omnibus colligitur, quod lex circumcisionis et praemium terrae promissae, quae promissa erat circum-cidentibus filios, debuit durare íoto illo tempore, quod in-tercipitur (?) inter ipsam circumcisionem et adventum Christi, et legis gratiae promulgationem. Hoc itaque tem-pus mille generationes appellavit.

Caeterum, multo magis dubium est ex aliis verbis Scrip-turae, quibus quaedam caerimonialia cultu sempiterno du-ratura. Ita Exodi 12 (14) (20 mi), ubi agitur de sacrificio agni pasqualis: Habebitis hunc diem in monimentis solem-nem Domino in generationibus vestris cultu sempiterno. Item Exodi 31 (16) de sabbato: Custodiantfilii Israel sabba-tum et célèbrent illud in generationibus suis, pactum est sempiternum. Item Exodi 40 (13): de sacerdotio Levita-rum: Unctio, inquit, eorum in sacerdotium sempiternum proficiat. Ad hoc Nicholaus Lyra Super Exodum respondit intelligi omnia praedicta testimonia duratura in sempiternum non in littera, quae occidit, sed in spiritu, qui vivificat;

f.382r ita ut // quod sacrificium agni paschalis, de quo Ex. 12, intelligitur de sacrificio corporis et sanguinis Christi, quod est duraturum in sempiternum. Item sabbatum in spiritu significare requiem aeternam beatitudinis. Item sacerdotium Levitarum non dicitur in aeternum futurum, sed quod in sacerdotium Christi proficiatur in aeternum, sicut figura proficit ad agnoscendam veritatem. Nihilominus, in addi-tionibus ad Glossam Nicholai, quae satisfacit Iudaeis, Ex. 12 videlicet, est regula Catholicis, et Hebraeis, et Thalmu-dicis, scilicet: in omnibus praedictis locis, ubi nos legimus aeternum vel sempiternum, in hebraeo poni hanc vocem, scilicet holam, quae idem valet apud Thalmudicos, quod apud nos saeculmn. Ubi, quando adiungitur rebus habenti-nus natura sua durationem sine fine, significat durationem sine fine; quando vero adiungitur rebus, vel natura sua, vel


ex institucione divina terminates, significat saeculum seu peryoden aliquam magnae durationis, quae tamen habeat aliquem finem. Hoc ostenditur evidenter Hebr. 21 de servo, cuius aures perforabantur, et erit servus in saeculum; hebraice habetur: erit servus in holam. Sic etiam Ex. 15 (18): Dominus regnavit in aeternum et ultra, hebraice dici-tur: Dominus regnavit in holam et ultra. Ergo iam est ali-quid ultra holam, et non significat sempiternum. Significat ergo duo magna esse saecula: alterum vitae praesentis, alte-rum vero gloriae futurae. De saeculo ergo vitae praesentis, dicitur Dominus regnavit in aeternum; quod vero additur et ultra, intelligitur de saeculo vitae futurae. Eodem etiam modo sunt alia duo saecula magna apud Thalmudicos: aliud est duraturae legis mosaicae usque ad Messiam, aliud au-tem regni Messiae sine fine. De 1.° ergo saeculo intelligun-tur omnia testimonia superius allegata, ubi sacrificium agni pasqualis, et sacerdotium Leviticum, et observatio sabba-ti in aeternum duratura dicuntur, id est in holam, id est in saeculum. Et sic patet solutio.

CAPUT QUARTUM

CAPUT QUARTUM

QUID ERGO DICEMUS INVENISSE ABRAHAM PATREM NOSTRUM SECUN

DUM CARNEM? (4, 1)

Duas quaestiones moverat Paulus capite proxime prae-cedenti. In priori quaesierat, // quid amplius ludaeo est, quam solvit c. 3. Relinquit tamen insolutam posteriorem, quam modo in persona Abrahae, qui primus mandatum cir-cumcisionis acceperat, luculenter élucidât3.

Est autem 1.° omnium explicandus titulus. Quae est enim differentia in eo quod quaerit Paulus, videlicet, quid dicemus invenisse Abraham patrem nostrum secundum car-nem? Potest enim intelligi, quod sit pater noster secundum carnem, hoc est Iudaeorum; id est, Abraham, qui est secundum carnem pater noster, quid invenit amplius quam gentibus, accepta circumcisione? Et hoc quidem modo ex-plicant titulum Chrysostomus, Theophylactus, Oechume-nius, Orígenes, Hieronymus et Lyranus. Sed alio modo potest etiam intelligi titulus, quatenus nimirum Abraham, qui est pater noster, quid est illud quod secundum carnem invenit?, id est, secundum opera carnis facta ante fidem? Et hoc modo explicat Ambrosius et Theodo (tion?), Graecus, et Glossa ordinaria, et interlinearis, et d. Thomas. Mihi etiam videtur posterior sensus esse germanior, quia in processu huius capitis ostendit Paulus per carnem opera carnis inte-llexisse. Deinde quia iniuriam et sibi et Iudaeis Paulus intu-lisset, si vocasset Abraham patrem suum secundum carnem suam et Iudaeruom, et non secundum spiritum.

Videlicet, quae u.tilitas circumcisionis {add, marg.).


Ex hac expositione deducimus regulam ad intelligendas phrases Pauli, praesertim haec, et epístola ad Galatas; ni-mirum, quod quando ipse reiicit opera tanquam inutilia, intelligit opera ilia, quae sunt secundum carnem factam, quamvis non addat, haec enim opera non procedunt ex fide aut chántate, iuxta illud lae ad Cor. 13 (3): Si tradidero corpus meum ita ut ardeam etc.; et ad Hebr. 11 (6): Sine fide impossibile est placeré Deo.

Si ENIM ABRAHAM EX OPERIBUS LEGIS IUSTIFICATUS EST, HABET GLORIAM, SED NON APUD DEUM (4, 2)

Probat apostolus ex operibus legis sine fide et charitate factis, quae sunt secundum carnem, potuisse quidem Abraham hominibus, qui carneos oculos habent, iustus vi-deri et gloria dignus, sed non apud Deum. De quo lob dicit c. 10 (4): Numquid oculi carnei tibi sunt? aut sicut homo videt, tu vides? quasi dicat non, quia 1.° Regum 16 (7) dici-tur: Homo videt quae apparent, Deus autem intuetur cor. Hie notatae sunt phrases Pauli, apud quern est iustificatio

f.383r pharisaica in oculis hominum reprobata, // de qua ad Gal. 5 (4): Qui in lege iustificamini, a gratia excedistis; sic etiam Matth. 5 (20): Nisi abundaverit iustitia vestra plus-quam scribarum etc. Unde loan. 5 (44) de iustitia pharisaica, quae consistebat sine fide et charitate propter inanem gloriam factis, dicit Christus: Quqmodopotestis credere qui gloriam ad invicem accipitis? De hac ergo gloria humana intelligit Apostolus, quod si Abraham ex operibus secundum carnem iustificatus est, habet gloriam hanc humanam, sicut habet iustitiam pharisaicam apud hominem et non apud Deuma.

QUID ENIM DICITSCRIPTURA? CREDIDIT ABRAHAM DEO, ETREPUTATUM

E S T I L L I A D I U S T I T I A M , E T A M I C U S D E I V O C A T U S E S T (4 , 3 )

Hoc ultimum paulo post repetit. Apostolus arguit autem, ut ait Origenes, a destructione consequents, ad des-

(a) Triplex iustificatio pharisaica: la quae solum est in operibus non procedenti-bus ex gratia; 2a quae in facto non in mente vitat mala; 3a quae in dictis, sed non in factis, iuxta illud matth: Super cathedram (add. marg.).

IN EPISTOLAM AD ROMANOS EXPOSITIO, IV 91

tructionem ante(cedent) is hoc modo: si Abraham ex operi-bus est iustificatus, habet gloriam, sed non apud Deum. Sed sic est, quod habet gloriam apud Deum. Ergo non est iustificatus ex operibus. Probat autem minorem Apostolus ex Gen. 15 (6) ubi dicitur; Credidit Abraham Deo, etrepu-tatum est ei ad iustitiam.

Caeterum, debium est, quia videtur esse contradictio-nem inter Paulum et Iacobum Apostolum c.2. Hie enim Paulus dicit, Abraham non fuisse iustificatum ex operibus; lacobus vero c.2 (21) dicit, Abraham pater noster nonne ex operibus iustificatus est, offerens filium super altare? (alter ms). Nihilominus Augustinus in praefatione Ps. 31 respon-dit, hos duos apostólos non fuisse contrarios; quia, videlicet, Paulus loquitur de la iustificatione, quae non fit ex operibus; caeterum, lacobus loquitur de augmento iustifi-cationis et gratiae, quod fit ex operibus bonis ex la iustificatione procedentibus; de qua loquitur Ioannes in Apoc. c. 22 (11): Qui iustus est, iustificetur adhuc.

Sed alia quaestio difficilior: quomodo Abraham, Gen. 15, credidit Deo promittenti, tunc 1.° iustificatus fuerit, id est, impius factus pius, ita ut antea fuerit in peccato m(orta-li)? Origenes respondit, quod ex sacra Scriptura multo antea Abraham fuisse iustificatum, nam Ge. 12 (4) : Iussis Dei obediens, exivit de terra sua. Quod tamen tunc fuerit iustus, convinciturexPauloadHebr. 11 (8),ubiagensdefide, sine qua nemo placet Deo, subdit inter alia: Fide qui vocatur Abraham oboedivit in locum exire, quern accepturus erat in haereditatem. De qua fide paulo post idem Apostolus dicit:

f.383v Sancti per fidem vicerunt (11, 33) Il regna, operati sunt iustitiam. Et in fine, de omnibus his dicit: et omnes isti testimonio fidei probati sunt (11, 39). Ergo Abraham multo antea fuerat iustificatus. Propterea ista phrasis Pauli, reputa-tum est illi ad iustitiam in Scriptura accipitur pro augmento iustificationis, et non pro prima gratia, ut patet 1 Mach. c. 2 (32), ubi sic dicitur: Abraham in tentatione inventus est fidelis, et reputatum est illi ad iustitiam. Hoc autem fuit 22 Gen. quando obtulit filium suum, ubi constat multo antea fuisse iustum. Ex hac autem solutione Origenis, quam negare non possumus, eo quod manifestis demostratur Scrip-turis, augetur difficultas. Videtur enim Paulus extra rem loqui: proposuerat enim Abraham ex operibus legis non fuisse iustificatum, sed ex fide. Ergo extra propositum alie-


gat ad hoc textimonium Gen. 15, quia ibi, cum esset iam iustus multo antea, non ex fide sine operibus iustificatus o(stendit), sed ex operibus ex la gratia procedentibus; de-buisset ergo allegare aliquem locum, in quo impius sine operibus fuisset iustificatus. Quod si quis dicat, nolle Pau-lum in hoc loco omnia opera excludere, maxime quae pro-cedunt ex fide, contra hoc aperte dicit in textu sequenti:

El AUTEM QUI OPERATUR, MERCES NON IMPUTATUR SECUNDUM GRA-

TIAM, SED SECUNDUM DEBITUM, EI VERO QUI NON OPERATUR, CREDENT!

AUTEM IN EUM, QUI IUSTIFICAT IMPIUM, REPUTATUR FIDES AD IUSTI-

TIAM SECUNDUM PROPOSITUM GRATIAE DEI (4, 4)

Ad expositionem huius difficultatis, quia certum est lo-qui Paulus hic de iustificatione impii, ut patet ex eius verbis, et ex alia parte adducit exemplum, quod videtur extra propositum, videlicet Abrahae iam iustificati, et quod in sua iustificatione crescebat ex operibus ex iustificatione procedentibus, notandum est, exemplum praedictum Abrahae adductum fuisse ab Apostólo ingen(i)osissime, ut argumentaretur a maiori ad minus; non autem ut argu-mentaretur a pari. Itaque sensus est: si Abrahae augmen-tum iustificationis non operibus legis, sed fidei tribuitur, ut patet Gen. 15 (6): Credidit Abraham Deo etc. Ergo a fortiori la iustificatio impii non quidem operibus legis, sed fidei tribuitur.

Caeterum, ut phrases Pauli ad hoc propositum melius intelligantur, sunt adnotandae tres regulae: la fides non so-

/. 384r lum virtutem fidei theologicam, sive actum eius elicitum, // hoc loco et similibus significari, sed omnia opera ex fide formata, tamquam a radice procedentia. Sicut enim homo vocatur per synedochen caput, sic etiam opus procedens ex fide tanquam ex capite vocatur fides. Sic intelligitur illud ad Rom. 1 (8): Quia fides annunciatur in universo mundo, id est opera fidei, quia interior actus vel habitus fidei non potera(t) in universo mundo nuntiari; sic etiam ad Gal. 5 (6): Fides y quae per charitatem operatur. Ergo secundum Paulum opera charitatis (tribuitur) fidei, et subinde reputa-tur fides; idem la ad Thessalon. 1(3): Memores operis fidei vestrae. Denique legite ad Hebr. 11. Omnia opera cuius-cumque virtutis facta a Sanctis patribus veteris Testamenti tribuit Apostolus fidei.


2a observatio. Omnia ilia in sacra Scriptura vocantur gratia ab Apostólo, quia ex gratia tamquam ex radice cuius-cumque spei virtutum sit, quia qualis est radix, tales repun-tantur rami. Ita intelligitur, teste Augustino, illud loan. 1 (16): De plenitudine eius omnes accepimus gratiam pro gratia, id est, gratiam consummatam in gloria, pro gratia omnium bonorum operum ex la gratia procedentium. Quia quamvis nos concurramus ad opera ilia, nihilominus Deo tribuuntur et eius gratiae tanquam causae principali, iuxta illud Esaiae 26 (12): Domine omnia opera nostra operants es in nobis. Sic intelligitur illud infra c.6 (22): gratia Dei vita aeterna. Item 2 ad Cor. 1.5 (10): Abundantius omnibus lavoravinon ego, sed gratia Deimecum, quia gratia Dei sum id quod sum.

3a observatio, quae ex praedictis sequitur, praesenti loco apud Paulum mercedem seu rneritum mercedis hoc loco capi de toto rigore iustitiae, ita ut omnibus illis, qui non quidem de toto rigore iustitiae, sed sup(posi)ta la gratia merentur, nullum sit debitum apud Deum in rigore; id est, nulla debita merces ex toto rigore iustitiae, sed potius gratis fides illorum ad iustitiam reputetur. Et certe Paulus loquitur in rigore. Solus enim ille de toto rigore iustitiae meretur, qui ex propriis et alias non debitis, et ex aequalitate proportionata ad praemium seu mercedem operatur; quo modo solus Christus meruit nobis gratiam et gloriam, et pro

f.384v nobis satisfecit, ut in 3 parte latius demonstrat d. Thomas. //

His praeiactis, intelligitur praedictus locus, videlicet: ei autem qui operatur, id est, qui non ex gratia, sed ex propriis operatur, merces non imputatur secundum gratiam, sed secundum debitum; sed iste solus est Christus, qui ex propriis operatur. Ei vero qui non operatur, qui ex fide et gratia, non autem ex propriis operatur, videlicet credenti in eum qui iustificat impium, reputatur fides ad iustitiam, quia gratis ex reputatione gratuita, non autem ex debito de toto rigore iustitiae. Hoc autem secundum propositum gratiae Dei, id est, secundum quod libere proposuit Deus dare uni-cuique mercedem correspondentem (sic) gratiae, quam prius gratis dederat. De hoc autem proposito legimus ad Eph. 1 (5): Qui operatur omnia secundum consilium voluntatis suae, id est, secundum quod ab aeterno voluit, et vo-lendo praeordinavit, dare singulis gratiam praevenientem, et gratiam cooperantem, et mercedem gloriae illi corres-


pondentes (sic). Itaque, quamvis vere gloria respondeat proportionate operibus nostris ex gratia factis, tamen, quia gratis data est nobis la gratia, et quantitas illius iuxta maius vel minus auxilium efficaciae, totum tribuitur voluntati li-berae Dei. Item, eodem modo intelligitur illud ad Rom. 8 (28): lis qui secundum propositum vocati sunt sancti.

SlCUT ET DAVID DICIT BEATITUDINEM HOMINIS, CUI DEUS ACCEPTAM

FERTIUSTITIAM(4,6)

Id est, cui Deus reputat fidem ad iustitiam, quia idem verbum graecum habetur hie iogysete. Adhuc probat Pau-lus intentum suum, scilicet, quod non ex operibus iustifice-tur impius, sed ex fide, ex testimonio Ps. 31; unde sequitur in textu: Beati quorum remissae sunt iniquitates, et quorum tecta sunt peccata, et cui non imputavit (31, 1). Hoc loco Propheta dicit non imputan peccatum illis, qui convertuntur ad Deum. Unde ostendít Paulus non ex debito alicuius operis iusti remitti peccata iis quibus remittuntur, sed ex gratia Dei peccata, quae puniri iuste poterant, non imputantur.

Difficultas autem est inter Patres, quare Propheta dixe-rit quibusdam peccata remitti, aliis tegi. la sententia est Ambrosii: iniquitates vocari, quae contra fidem commissae

f.385r sunt, et in baptismo remitti; peccata vero, quae post // sus-ceptum baptismum contra charitatem patrantur, vel prae-ter charitatem. Ilia ergo quae contra charitatem sunt, di-cuntur tegi; quae vero praeter charitatem, utpote venialia, non imputantur. Haec expositio, quamvis nihil falsi conti-neat, non videtur ad mentem Apostoli, qui hic intendit demonstrare peccata cuiusvis generis non imputari, quia non ex operibus, sed ex gratia Dei remittuntur.

Unde etiam 2a expositio Augustini, super hunc versum Psalmi, propter hanc eandem rationem non videtur esse ad mentem Pauli; dicit enim iniquitates ad originales referri, quod in pluribus hominibus multiplicatur, atque remittitur. Caeterum, peccatum moríale actúale teg(itur); imperfec-tiones vero non imputantur, iuxta illud 2 Paralip. 30 (15,19): Dominus bonus propitiabit cunctis, qui toto corde requirunt ilium: et non imputabit illis, qui minus sanctificati sunt.


Et propter eandem rationem, 3a expositio Hieronymi est praeter mentem Pauli, scilicet iniquitates esse sive originale, sive mortale commissum ante baptismum, quia haec omnia in baptismo remittuntur; deinde reliqua omnia peccata, sive mortalia, sive venialia, quae per poenarum condonatione tegi dicuntur; postremo peccata cuiusvis generis. Peccata non imputantur per martyrium, quia si non sit locus aut tempus actualis poenitentiae, per martyrium non imputantur.

Postremo, expositio Origenis non quadrat, quia iniquitates refert ad peccata Iudaeorum, eo quod graeci dicunt iniquitates anomiam, id est, contra legem; peccata vero dicunt ad delicia gentilium, quia graece dicuntur amartia, id est, quasi contra conscientiam.

Quare videtur mihi magis consona menti Pauli expositio d. Thomae, quae ponit hoc post expositionem Augusti-ni. Dicit enim de quolibet peccato haec tria posse quidem intelligi, scilicet, quod remittatur, quod tegatur, quod non imputetur, secundum considerationes diversas; nam secundum quod in peccato est offensa Dei, remitti dicitur; secundum autem quod est quaedam inordinatio, dicitur tegi; de-nique, secundum quod in peccato quolibet reatus est poene, recte dicitur non imputan. Unde secundum propositum Pauli omnia peccata, quae remittuntur aliquando, non imputantur.

Caeterum, hoc est advertendum, haereticos nostri tem-poris'hoc abuti testimonio, ut probent in hac vita mortali nunquam penitus auferri peccata, sed omnes homines post absolutionem, immo etiam post susceptum baptismum, semper manere in peccato; per baptismum autem aut poe-

f.385v nitentiam peccata tegi, // ne nobis imputentur peccata per iustitiam ex(trinsec)am Christi, quia dicit Propheta: Quorum recta sunt peccata.

Nihilominus, contra hanc haeresim tenet Ecclesia per sacramentum baptismi et poenitentiae nobis remitti peccata per IUSTITIAM inhaerentem, sicut in aliquibus canoni-bus difinivit Ecclesia in Tridentino, sessione 6. Unde quia nostrum est, ut ex Scripturis convincamus haereticos, no-tanda est regula: quod in Scriptura varias esse locutiones, inter quas, quaedam sunt metaphoricae, quaedam autem propriae. Ex propriis autem locutionibus videndum est, quando Scriptura metaphorice loquatur.


lam ergo quantum ad peccata n(otandu)m est, quod in peccatis consideran septem, secundum quod dicuntur ali-quando auferri, aliquando deleri, nonnumquam mundari, interdum remitti, nonnunquam purgari, aut dealbari, at-que alio modo postremo sanari. 1.°, dicuntur auferri, iuxta illud Exodi 34 (6-7): Dominator Domine qui aufers iniqui-tates et scelera atque peccata; et Esaiae 6 (6-7): Volavit ad me unus de Séraphin, et in manu eius calculus, et dixit: Ecce tetigit hoc labia tua, et aiiferetur iniquitas tua. Quae quidem locutio, cum propria sit, aperte convincit haereticos, quan-do dicunt non auferri peccata. 2.°, peccatum dicitur deleri, iuxta illud Ps. 509 (2): Dele iniquitatem meam, Esaiae 44 (22): Delevi ut nubem iniquitatem iuam, et ut nebulam peccata tua. Ex quo sumitur argumentum evidens, quia hic expresse docetur, quomodo deleantur peccata, quia nubes ita deletur, ut non maneat, et nebula liquefacta non manet. 3.°, peccata mundant(ur), Ps. 50, (4): Amplius lava me ab iniquitate mea, et a peccato munda me; quod habet empha-sim, quia ita lavari petit, ut non maneat macula. Ergo acce-dit, quod et ipse Propheta expücat se, quia dicit: Asperges me, Domine, hyssopo et mundabor, lavabis me et super ni-vem dealbabor (50,10). 4.°, peccata remitti dicuntur, Io. 20 (22): Accipite Spiritum sanctum; quorum remiseritispeccata remittuntur eis; quod convincit haereticos. 5.°, dicuntur peccata purgari, Eccles. 47 (13): Dominus (Christus ms) purgavit peccata ipsius; et ad Hebr. 1 (3): Peccatorum pur-gationem faciens. 6.°, dealbari peccata dicuntur, iuxta illud Esaiae 1 (18): Sifuerintpeccata vestrasicutcoccinum, quasi nix dealbabuntur, et si fuerint rubra, sicut vermiculus, tan-quam lana alba erunt. 7.°, dicuntur sanari, sicut Sap. 16

f.386r (12): Nee herba ñeque malacma sanavit eos, sed II sermo tuus, Domine, quisanat omnes; et 1er. 3 (22): Sanabo aversiones vestras. Cum ergo in sacra Scriptura expresse dicatur peccatum auferri, deleri, mundari, etc.; deinde, cum expli-cetur modus ablationis peccati, ita ut nullo modo maneat neque vestigium, neque macula, sicut quando deletur nubes, aut liquefit nebula, aut sicut in nive nulla est macula, apertissime colligitur, non metaphorice, sed proprie, deleri peccata. Quando vero constat locutionem aliquam proprie in Scriptura usurpan, si occurrat aliqua, quae opponatur, proprie intellecta, debet intelligi metaphorice, ne sit con-tradictio in Scriptura. Quae regula est Augustini in varus locis De doctrina Christiana, et alibi saepe. Unde conse-


quens, quando peccata dicuntur tegi, quia haec phrasis, si proprie accipiatur contradicit evidentissimis Scripturis, ut supra citavimus, debet accipi metaphorice, ut concludit Augustinus. Itaque sensus est: peccata quae fiunt vel facta sunt, cum ab aeterno fuerint a Deo praevisa, et infecta esse nequeant, eo quod ad praeteritum non sit potentia, dicuntur tegi metaphorice oculis Dei; quia sic se Deus habet ad puniendum, ac si ilia non videat. Non ergo vult dicere Prop-heta, quod peccata maneant in cordibus nostris, sed quod maneant in cognitione Dei speculativa; et nihilominus tec-ta sunt, quantum ad practicam pugnitionem (!).

Sed quaeret aliquis, quare tot mortales peccata dicantur tolli, cum satis fuisse videatur, ut dicerentur auferri simpli-citer. Responsio: observationem esse doctissimorum viro-rum in quocumque peccato, praecipue mortali, septem posse consideran. 1.°, est aversio Dei, de qua 1er. 2 (5): Quid invenerunt in me patresa vestri iniquitatis, quia reces-serunt a me; huic autem aversioni correspondet in iustifica-tione conversio ad Deum; Esaias 31 (6): Convertimini ad me sicut inprofundum recesseratis filii Israel. 2.°, in peccato est culpa, de qua Pro ver. 6 (30): Non grandis est culpa; culpae autem in iustificatione impii solutio respondet Mtth. 16 (19): Quidquidsolveris super terram. 3.°, in peccato est reatus ad poenam, sicut habetur Mtth. 5 (22): Reus erit Geetneae ignis; cui respondet remissio, Esaiae 40 (2): Re-missa est iniquitas illius. 4.°, in peccato est macula, Tren. 4 (8): Denígrala est super carbones fades eorum; huic correspondet mundatio, Ezech. 36 (25): Et mundabimini ab omnibus inquinamentis vestris, 5.°, in peccato est plagab vulne-ris, Esaiae 1 (6): Vulnus plagae livor, plaga tumens; huic respondet sanatio, Esaiae 53 (5): Livore eius sanati su-

f.386v mus. II 6.°, in conscientia peccantis manet quasi quaedam quaedam inscriptio accusationis, quae mordet nos; de qua 1er. 17 (1): Peccata Iudae scripta sunt stilo férreo, in ungue adamantino supra latitudine cordis eorum; rursus manet quaedam inscriptio in memoria Dei practica contra nos,

(a) Patres pro Adam... sicut amor creaturae trahit vos in profundum, (Ita amor) Dei et P(atris) sicut per convesionem conversi fuistis ad nihil... modo convertamini, ad summum autem contra conatus... estis ad malum, convertimini ad Deum. {add. marg.). Sensus incompletus propter marginis abscisionem.

(b) Plaga consensus peccati, livor in ora, plaga tumens quod opus... (add. marg.).


lob 13 (26): Scribis contra me amaritudines; manet etiam in memoria daemonis quasi quidam chyrographus contra nos; quibus omnibus respondetur: in iustificatione impii dele-tio, iuxta illud ad Col. 2 (14): Delens chyrographum, quod erat contrarium nobis et affigens illud cruci. 7.°, in peccato est ignominia, iuxta illud Abachuc 2 (16): Vomitus et ignominia super te; hanc ignominiam in iustificatione impii tegit charitas, iuxta illud 1 P(etri) 4 (8): Charitas operit multitu-dinem peccatorum; et ita intelligitur in praesenti illud Ps. (31,1): Beati quorum tecta sunt peccata; supple ergo ad ignominiam.

Restât tamen modo argumentum quod faciunt haereti-ci. Dicunt enim faceré pro ipsis, quod addit testimonium Ps. (31,2): Beatus vir cui non imputavit Dominus peccata. Nam consequens est, ut maneat peccatum, quod dicitur non imputan. Nihilominus tamen, respondet d. Thomas, hie solum inferri ex praedicto textu, quod ex toto rigore ius-titiae nulla pura creatura potest pro suis peccatis satisface-re, hoc est, ex propriis alias non debitis, sed deberé satisfa-cere ex suppositione primae gratiae; et quantum deficit pu-rae creaturae ad satisfaciendum ex propriis, tantum manet in ea aliquod debitum, quod ex gratia Christi non imputa-tur. Sic intelligitur illud Ezech. 33 (14-16): Si dixero impio morte morieris, et egeritpoenitentia, vita vivet et non morie-tur; omnia peccata eius quae peccaverit non imputabuntur.

BEATITUDO ERGO HAEC IN CIRCUMCISIONE TANTUM MANET, AN ETIAM

IN PRAEPUTIO? (4,9)

Quia possent Iudaei obiicere Paulo, remissionem poe-narum, in textimonio cit(ato) Prophetae, circumcisis tantum concedí, non autem gentilibus. Ad hanc tacitam obiec-tionem refellendam, rogat an ista beatitudo, illius cui peccata remittuntur, (de) incircumcisis tantum intelligatur. Probat autem, quod etiam intelligatur in circumcisione, unde videtur ligare sine operibus legis remiti peccata. Unde sequitur textus:


DlCIMUS ENIM QUOD REPUTATA EST FIDE ABRAHAE AD IUSTITIAM. QUO-

MODO ERGO REPUTATA EST? IN CIRCUMCISIONE AN IN PRAEPUTIO? NON

IN CIRCUMCISIONE SED IN PRAEPUTIO (4, 9-10)

f.387r II Haec iterum est difficultas, quia debuit Paulus pro-bare remissionem peecatorum in impio ante circumcisio-nem et omnia opera legis, ut demostraret sine operibus le-gis peccata remitti; sed certe hoc non facit. Allegat enim testimonium Abrahae Gen. 15, ubi nullum peccatum moríale remissum est í IIi -, sed datum est augmentum gratiae et iustitiae, sicut supra ostensum est. Caeterum, ex velocitate ingenii intermisit Paulus quamdam con(sequent) iam, ut argumentaretur a maiori ad minus, videlicet hoc modo: augmentum iustitiae datum est Abrahae sine operibus legis, hoc est in praeputio, antequam circumcisionem accipe-ret, ergo a fortiori remissio peecatorum datur ante circumcisionem, id est, sine operibus.

ET SIGNUM ACCEPIT C I R C U M C I S I O N I S , SIGNACULUM IUSTITIAE ET FIDEI.

QUAE EST IN PRAEPUTIO (4,11)

Probat Paulus augmentum iustitiae recipisse Abraham ante circumcisionem per fidem; postea vero, quando acce-pit circumcisionem, non accepit per illam iustificationem, neque augmentum iustitiae, sed per fidem cuius signacu-lum erat circumcisio. Ex quo infertur, quod nunquam per opera legis detur iustitia, nee augmentum iustitiae; quia si per aliquod opus legis deberet dari iustitia, vel augmentum iustitiae, maxime per circumcisionem, quae erat summum sacramentum legis. Sed per circumcisionem non dabatur. Ergo per nulla opera legis. Hoc autem probat Paulus, quia circumcisio tantum erat signaculum iustitiae et fidei. Hoc autem probatur expresse ex Gen. 17 c , quod reliquit Paulus tamquam notum; sic enim legimus: Circumcidetis car-nem praeputii vestri (17, 11). Numquid ut esset causa iustitiae? Non sane, quia sequitur: ut sit signum foederis inter me et vos (16); foedus autem est amicitia Dei, quae est iustitia; ergo erat signum tantum iustitiae. Unde idem Paulus ad Hebr. 7 (19) elicit: Neminem ad perfectum perduxit lex. Et ideo sacramenta legalia vocat, ad Gal. 4, egena et vacua elementa, quia non continebant gratiam; et ad Gal. 2 (21) dicit: Si iustitia est per legem, ergo Christus gratis mortuus est.


Hie nótate, quod Glossa dicit et Beda. Immo in quibus-dam etiam Homiliis Gregorii, peccatum originale per cir-cumsicionem olim remitti consuevisse, sicut modo per bap-tismum, intelligendum esse proportionate eo modo quo Paulus hie explicat. Et d. Thomas hoc explicat non quidem virtute // circumcisionis, sed potius ex fidei virtute Christi ex pacto; sic enim, loco citato Gen. 16, dicit Scriptura: Ut sit signum foederis.

Sed iam quaeret aliquis, quare Paulus duobus nomini-bus appellet circumcisionem, videlicet signum et signacu-lum. Ad quod respondet Origenes, vere circumcisionem fuisse signum respectu unius, et signaculum respectu alte-rius. Videlicet, fuit signum foederis facti inter Deum et Abraham cum universa illius posteritate secundum car-nem; quia omnes filii Abrahae secundum carnem teneban-tur secundum carnem circumcidi. Dicebatur autem signum, quia signum, praeter id quod ingerit sensibus, aliquid aliud a se repraesentat; repraesentabat autem abscissio illius peliculae praecisionem passionum concupiscentiae, quae contra rationem insurgunt. At vero eadem circumcisio signaculum fuit respectu iustitiae fidei; est enim signaculum secundum significationem frequentiorem sigillum, quo epistolae subsignantur. Intellectus autem noster, fide tam-quam signáculo clauditur, ne doctrinis haereticorum adi-tum praebeat.

Ad clariorem autem intelligentiam, notandum in Scriptura sacra tribus modis signaculum accipi consuevisse. l.°, pro signo, sicut Aggaei 2 (24); Accipiam te Zorobabel, serve meus, et ponam te quasi signaculum, quia te elegi; ubi Hieronymus explicat Zorobabel fuisse signaculum, id est, signum repraesentans Christum; unde in Scriptura multa, quae dicuntur de Zorobabel, accipiuntur ad litteram de Christo, ita ut hoc ipsum debet intelligi de Christo, quod sit positus in signum, sicut aperte de illo dixit Simeon, Lucae 2 (34): Iste erit in ruinam et resurrectionem multorum, et in signum quodcontradicetur. 2.°, signaculum dénotât imaginen! Dei, id est, intellectualem nostram, sicut Ezechiae 28 (12) de praevaricatore legimus angelo: Tu signaculum simi-Utudinis, plenus sapientia et decore in paradiso (paridoso ms) Dei fuis ti. Eodem modo, non mystice, sed ad litteram intelligitur illud lob 38 (14): Restituetur quasi lutum signaculum, id est, homo creatus ad similitudinem Dei converte-


tur in lutum. 3.°, propriissime dénotât sigillum, quo episto-lae clauduntur vel lib(ri); sic intelligitur illud Cantic. 8 (6) : Pone me ut signaculum super cor tuum, id est, sigilla cor tuum amore meo; sic etiam accipitur illud Apoc. 5 (1) de Verbo vitae: signato septem signaculis. Et quia fides Christi est quasi sigillum annuli Christi, inde mystice significat fi-dem, secundum Gregorium super lob 9 (7): Et Stellas clau-

f.388r dit quasi sub signáculo; id est praedi // catores, qui praedi-care Iudaeis debuere, clausit eos signáculo fidei, et misit eos in alios, scilicet gentiles, ita ut illis reserari debeat fides ante diem iudicii. Sic recte hie vocatur circumcisio signaculum iustitiae et fidei, quia claudebat fidem implicitam, quae reseranda erat explicite in adventum Christi, sicut ad Gal. 3 (24): Priusquam evenir et fides, sub lege custodieba-mur inclusi in earn fidem, quae revelanda erat, supple aper-to signáculo.

UT SITPATER OMNIUM CREDENTIUM PER PRAEPUTIUM, UT REPUTETUR ET ILLIS AD IUSTITIAM (4,11)

Hoc est, Abraham adhuc habens praeputium, id est pe-liculam illam non abscissam, sit pater omnium credentium, et per fidem iustitiam sine operibus legis consequentium. Sed dubitare quis posset, quare omnes credentes filii Abraham appellentur, et non potius nomine vir iustus, qui fuit pater totius orbis, aut certe cuiusvis aiterius patriar-chae.

Ad dubium respondent hoc loco Patres: Abrahae fuisse factam illam venturi Christi ex suo semine promissionem et benedictionem omnium gentium per fidem, Gen. 15. Dein-de inter omnes alios patriarchas, unum Abraham tot tantis-que virtutibus ex fide procedentibus emicuisse, ut et pater et exemplar fidelium omnium propositus iure fuerit. Unde factum est, ut quidquid in veteri lege salvaretur, ad'sinum Abrahae descenderé, in Scriptura sancta sunt dicti, ut illius praemium consortium haberent, cuius fidem vivam fuerant imitati; et ideo usque in praesentem diem fidèles omnes filii Abrahae per fidem vocantur.

Hinc elicit Orígenes observationem in Scriptura sancta homines filii vocare consueverunt illorum, quorum mores imitantur, quamvis secundum naturam sint ab illis alieni:


sic intelligitur illud Ezech. 16, ubi Deus civitas Hierusalem dicitur/?aier tuus Amorreus et mater tua Zetea, cum constet secundum naturam istud verum esse non posse, quia filii Israel, ut habetur loco 24, in ingressu suo Amorreos per-cusserunt, et delerunt: sed quia imitabantur mores eorum et idololatriam, vocantur filii Amorreorum. Item Israelitae vocantur Sodomitae, Esaiae 1.° (10): Audite, inquit,/?rm-cipes Sodomorum, et auribus percipite populus Gomorrae, hoc est, per imitationem. Eodem modo Daniel 13 (56) dixit

f.388v ad senes: Semen Canan, Il et non luda, species decepit te. Sic etiam qui fidem Abrahae imitantur, etiam si gentiles fuerint, et lapidum adoratores, filii Abrahae nuncupantur, iuxta illud Matth. 3 (9) quod Baptista dixit: Potens est Deus de lapidibus istis suscitare filios Abrahae, id est, lapidum adoratores.

ET SIT PATER CIRCUMCISIONIS NON IIS TANTUM, QUI SUNT EX CIRCUMCI-

SIONE, SED IIS ETIAM QUI SECTANTUR FIDEM, QUAE EST IN PRAEPUTIO PA-

TRIS NOSTRI ABRAHAE (4, 12)

Ex praemissis concludit Apostolus, quod, cum Abraham ante circumsicionem adhuc in praeputio fuerit credentium pater, consequens est, ut post receptam cir-cumcisionem maneat pater utriusque populi, nimirum gen-tilium credentium in Christum, cuius erat pater ante cir-cumcisionem, et iudaici circumcisi, credentis etiam in Christo, cuius et est pater et per fidem et per circumcisio-nem, sed multo magis per fidem; cuius circumcisio nihil aliud, quam signaculum erat. Hinc intelligatis locum illud Esaiae 51 (1): Audite me qui sequimini quod iustum est, et quaeritis me. Attendue ad petram, unde excisi estis, et ad cavernam laci, de qua praecisi estis. Attendite ad Abraham patrem vestrum, et ad Saram, quae peperit vos, quia solum vocavieum etbenedixieum. Unde notandumest, Abraham fuisse vocatum petram, non solum quia ad generandum fri-gidus erat instar petrae, sicut tangit Hieronymus, sed atiam propter fidei firmitatem. Nam etiam in lege gratiae P(etrus) propter fidei firmitatem vocatur petra, hebraice enim habetur petra, sicut notât Hieronymus, super 2um caput epistolae ad Galatas, et super ipsum est Ecciesia aedifi-cata, Matth. 16. Sic in suo gradu et proportione Abraham petra fidei per exemplum fuit omni credenti, quamvis non acceperit ut P(etrus) clavium potestatem.

IN EPISTOLAM AD ROMANOS EXPOSÍTIO, IV 103

NON ENIM PER LEGEM PROMISSIO ABRAHAE, AUT SEMINI EIUS, UT HAE-

R E S E S S E T M U N D 1 ; S E D P E R I U S T I T I A M F I D E I {4, 13)

Adhuc probat Paulus a fortiori sine operibus legis iusti-tiam dari, quia sine operibus legis data est promissio haere-ditatis aeternae et benedictae super universum mundum. Ergo et iustificatio, quae medium est, ut particeps aliquis fiat haereditatis huius.

Dubitatur quomodo Abraham haeres fuerit mundi per promissionem, cum constet nee ipsam promissionem terrae accepisse, dum vixit etc. Respondent Patres disiunctive

f.389r dicta // fuiesse promissionem Abrahae, aut semini eius etc. Unde satis est, ut semen eius Christus fuerit haeres mundi, sicut explicat ad Gal. 3 (16): Abrahae dictae sunt promissions et semini eius; non dicit seminibus, quiasi in multis, sed in uno qui est Christus. Fuit autem Christus haeres mundi, non ita ut regnum eius fuisset de hoc mundo, sicut ipse dixit loan. 19, sed fuit constitutus desursum, hoc est, a Patre, non ab hominibus, iuxta illud Ps. 2 (8) : Postula a me, id est, non a Caesare vel a populo, sed a me, et dabo tibi gentes haereditatem. Quod confirmât magis Paulus ad Hebr. 1 (2): Quern constituit haeredem universorum.

Sed rogabit aliquis an intelligatur hoc secundum divini-tatem tantum, an etiam secundum humanitatem. Ad hoc respondetur, Christum secundum humanitatem non qui-dem accepisse possessionem temporalem haereditatis mundi quantum ad executionem, sed quantum ad poten-tiam, propter unionem ad Verbum. Sic enim explicant praedictum locum Pauli ad Hebr. 1. Ita Theophylactus: «qui etiam constituit, inquit, haeredem universorum, id est Dominus fecit mundum. Quomodo autem fecit eum domi-num? secundum humanam naturam»9. Ita Theodoretus: haeres omnium Christus dominus, non ut Deus, sed ut homo, ut Deus enim est omnium effector, haeres autem ef-ficitur dominus, quorum olim non erat dominus. Ita Atha-nasius: totius orbis dominatorem effecit, quomodo? videlicet, ut hominem. Sic Glossa interlinearis: haeredem secundum humanitatem. Sic Chrysostomus: dehumilitate corporis, quern sequitur Glossa ordinaria. Sic Ambrosius dicit in-

9 Theophilactus, Expositio ad. Hebraeos 1, 2, PG 125, 1598.


carnatum, dicit filium etc.; hunc Dominum constituit. Sic B. Thomas in eodem loco dicit, secundum quod est filius Dei naturalis, non omnino constitutus haeres, sed est natu-ralis, in quantum homo factus est; et hoc quantum ad totam creationem in quam denominationem accepit. Nihilomi-nus, est unus, Phocius graecus3, qui de divinatione hunc locum interpretatur, cuius sententia non est damnanda. Sed consultius est communion Patrum opinioni adhaerere. Ac-cedit et ratio, quia propter unionem hypostaticam dixit Matth. ultimo (18): Data est mihi omnis potestas, Sic ergo non quidem per legem, sed ante circumcisionem data est Abrahae promissio, ut semen eius, id est, Christus haeres esset mundi.

SI ENIM QUI EX LEGE, HAEREDES SUNT, EXINANITA EST FIDES, ABOLÎT A

EST FIDES, LEX ENIM IRAM OPERATUR (4, 14)

Probat Paulus nullo modo potuisse promissionem bene-f.389v dictionis gentium esse ex lege // mosaica efficaci quodam

argumento. Quia lex et promissio contrariae sunt. Ergo non potuit promissio per legem impleri, sed potius destrui. Dis-cursus est optimus, et probat Paulus asumptum, quia lex est causa maledictionis et irae. Per se promissio vere est causa benedictionis et pacis. Ergo sunt contrariae lex et promissio. Unde consequens est, quod sicut omne contrarium destruitur per suum contrarium, ita si promissio non posset impleri nisi per legem, potius per legem destrueretur, tam-quam per suum contrarium.

Sed quaeret aliquis, quomodo lex sit causa maledictionis et irae seu mortis; nam certe si esset horum causa, vide-retur esse mala. Ad hoc respondetur: supposita inclinatio-ne hominis ad malum, sine dubio lex erat causa maledictionis et mortis, quia ponebat praecepta, et imponebat trans-gressoribus poenam mortis, iuxta illud ad Hebr. 10 (28): Ideo irritam quis faciens legem Moysis, duobus vel tribus tes-tibus sine ulla miseratione convictas moritur; cum ergo non possent homines viribus propriis innixi vitare omnes trans-gressiones (transgressores (!) ms) legis, nee posset lex dare

(a) Quern sequitur Oechumenius (add. marg.).


illis gratiam ad implenda praecepta, et imponere poenam mortis transgressoribus, omnino erat causa mortis moralis. Unde observatun est, in novo Testamento per legem vete-rem intelligi mortem, et praecipue apud Paulum ad Rom. 8 (2): Lex enim spiritus et vitae in Christo lesu liberavit me etc. Et 2a ad Cor. 3 (7): Ministrado mortis litteris defórmala in lapidibus. Item ibidem: Littera occidit, spiritus autem vi-vificat, id est, littera legis veteris imponit poenam mortis ad implenda praecepta. Et inde non sequitur, quod fuerit mala lex, sed potius sancta, ut infra c.9, quia lex non erat causa praevaricationis, sed concupiscientia nostra inordi-nata. Sicut et modo omnes leges ecclesiasticae et saeculares iustae, quia imponunt poenam mortis, non sunt malae, quamvis imponat poenam mortis vel maledictionis transgressoribus, neque conferunt gratiam, quia non sunt causa praevaricationis. Caeterum, promissio haereditatis per fi-dem potuit quidem impleri per legem gratiae, quia lex gra-tiae, licet imponat praecepta et poenam mortis transgressoribus, conferí nihilominus gratiam ad implenda praecepta, ut notât hic d. Thomas; et ita non est opposita, sed simi-

f.390r lis promissio per fidem, // quae facta fuit Abrahae. Unde ex his constat argumentum Pauli est nervosum et firmum, quia cum lex vetus sit contraria promissioni f actae Abrahae per fidem, non poterat ilia impleri, sed destrui.

I D E O E X F I D E , U T S E D U N D U M G R A T I A M F I R M A SIT P R O M I S S I O O M N I S E -

M I N I , N O N EL Q U I E X L E G E E S T S O L U M , S E D E I Q U I E X F I D E E S T A B R A

HAE (4, 16)

Infert Paulus, quod cum promissio non possit impleri per legem, debeat impleri per fidem, et ita esse stabilis et firma. Unde sequitur, quod debeat benedictio promissionis impleri in omni semini, hoc est, tarn in illis, qui sunt de semine Abrahae secundum carnem, quam etiam in illis, qui sunt de semine eiusdem secundum fidem et spiritum.

Q U I PATER EST OMNIUM NOSTRUM: SICUT SCRIPTUM EST: QUIA PATREM

MULTARUM GENTIUM POSUI TE ANTE DEUM, CUI CREDIDISTI (4,16-17)

Adhuc ostendit Apostolus intentum ex alio testimonio Gen. c. 17 (4), ubi legimus Abrahae dictum fuisse patrem


multorum gentium posui te. Ergo non solum est pater cir-cumcisorum secundum carnem, sed etiam credentium per fidem. Ergo benedictio iustificationis non solum provenit illis, qui circumcisionem acceperunt, sed potius sine operi-bus legis suscipientibus fidem.

QUI VIVIFrCATMORTUOS (4, 17)

Erasmus vertit: qui restituit mortuos; sed dum affectât elegantiam, pervertit sensum. Graece enim habetur parti-cipium Zopiudos, id est qui vivificat. Quod autem destruat sensum, constat ex expositione Origenis. Notât enim Orígenes hic in Scriptura duobus modis mortuos vocari; videlicet, tarn illos, qui vita naturali iam functi sunt, iuxta illud Iosue 1 (2): Servus meus Moyses mortuus est, quam etiam illos, qui peccato mortali vel originali forsitan obligati obie-runt, iuxta illud Lucae 9 (60): Sinite ut mortui sepeliant mortuos suos; et ad Eph. 2 (5): Cum essemus mortui peccato, convivificavimus Christo. Ubi non solum illi, qui vita naturali excesserunt, sed qui adhuc vivunt, si peccato originali vel mortali tenentur, mortui vocantur.

// Hoc 2.° mod(o) explicat locum Paulus, videlicet, eos, qui mortui sunt peccato vel mortali vel originali, ad vitam gratiae reducit. Quae quidem explicatio probabilis est, secundum quam, nullo modo légère possumus, qui restituit mortuos, ut volebat Erasmus. Quia illi, qui sunt in peccato originali, nunquam auxerant vitam gratiae, de qua loquitur Paulus, secundum Origenem. Ergo quando isti per baptismum susciphmt gratiam, secundum quam vivifican-tur, non tamen restituuntur vitae, quam nunquam habue-rant. Ergo recte transtulit Vulgata: qui vivificat mortuos. Et quamvis possit intelligi, id est, vita naturali functos, nihilominus tamen est translatio coartanda ad unum sen-sum, cum plures possit habere, maxime cum habent graece.

VOCAT (VACAT MS) EA QUAE NON SUNT, TANQUAM EA QUAE SUNT (4, 17)

Graece legimus vocat ea quae non sunt, ut sint. Sed in eundem sensum coincidunt, et utrumque ponit Origenes.

Triplex autem est expositio huius loci: la est Origenis, qui supponit in Scriptura illos esse dici, qui ab eo esse natu-

IN EPÍSTOLAM AD ROMANOS EXPOSITIO, IV 107

rali participant, qui de se ipso dicit Ex. 3 (14): Ego sum qui sum, et qui est misit me; eos autem, qui longe recedunt a Deo, qui simpliciter est, dici in Scriptura non esse, sicut Ps. 72 (27): Omnes qui elongantse a te, peribuntetc.; et Esaiae 40 (17): Omnes gentes quasi non sint, sic sunt coram Deo. Hoc supposito, explicat Origenes: Deus vocatea quae non sunt, id est infideles, et qui recesserant a Deo, vocat per gratiam suam, tanquam eos, qui sunt in gratia, sive isti sic voc(a)ti debeant perseverare, sive non.

2a expositio est Augustini, qui sic explicat: vocat ea quae non sunt, id est, vocat praedestinatos, qui, quamvis ab aeterno essent praedestinati, nondum tamen erant in tempore vocati; hos ergo vocat, tanquam eos, quos iam vo-caverat, ut numerus praedestinatorum impleatur, iuxta illud ad Rom. 8 (30): Quospraedestinavit, hos et vocavit,

3a expositio est d. Thomae, videlicet: Paulus loquitur de vocatione, qua Deus creat solo Verbo ea, quae non sunt, ut sint, quod signum est omnipotentiae iuxta illud Ps. 148 (5): Dixit et facta sunt etc.

Videntur autem duae postremae expositiones magis ad mentem Pauli, quia loquebatur de filiis Abrahae, qui non ex operibus legis, sed per fidem benedictionis Christi con-sequuntur, quae nonnisi in gloria perficiuntur.

Iam ergo, quia poterant obiicere Iudaei, quomodo pos-sint esse participes benedictionis Abrahae gentes, quae

f.391r nondum erant creatae, quando Deus //* benedixit? Huic obiiectioni respondet Paulus, quod in praedestinatione ae-terna erant adhuc illae gentes; quae quidem tempoñbus suis paulatim erant creandae, quantum ad esse naturale per omnipotentiam Dei, qui vocat ea, quae non sunt tanquam ea quae sunt, et per eiusdem gratiam erant ad fidem vocan-dae. Duae ergo expositiones sunt ad mentem Pauli.

Qui C O N T R A SPEM IN SPEM C R E D I D I T , U T F I E R E T P A T E R M U L T A R U M GEN

T I U M SICUT D I C T U M EST EI: ET SIC ERIT SEMEN TUUM, SÏCUT STELLAE COE-

LI ET ARENA MARIS (4,18)

Ad expositionem huius textus, praesupponenda est ad-notatio d. Thomae hie, videlicet, duplicem esse spem: alteram humanam, quae appetitui adhaeret sensitivo, et causis vel rebus humanis fulcitur, alteram vero, quae theologica


virtus est, et voluntati nostrae divinitus infusa, videlicet de rebus arduis futuris, et divina virtute possibilibus. Quo praeiacto, explicatur locus praesens, qui contra spem, supple humanam, in spem, scilicet divinam, de rebus dumtaxat possibilibus credidit. Et, ut clarius dicam, contra causas naturales credidit Deum posse suscitare filium suum a mor-tuis; et in promissione Dei non haesitavit, ut fier et pater multarum gentium.

Quod autem sequitur in textu: sic erit semen tuum sicut stellae coeli, quidam novi interpretes putant a Vulgata nostra esse additum, nam Orígenes antiquissimus et graecus ita legit, qui nactus est correctissima exemplaria. Sed aliqui dubitant parum fuisse, quod hie promittit Deus Abrahae, videlicet semen eius futurum sicut Stellas coeli, quas astro-logi paulo plures quam mille numerant Stellas. Nihilominus respondetur, quod possunt Stellas cognitas ab astrologis esse innúmeras alias, praesertim in via, quam vocant Lac-team; sed quia non facile distinguuntur, ideo non sunt arte redactae. Quod autem sunt innumerabiles, patet ex Ps, 146, ubi omnipotentiae Dei tribuitur numerare Stellas. Immo idem colligitur ex Gen. 15 (5), ubi Deus eduxit Abraham foras et dixit ei: numera Stellas si potest, quasi non potent. Est autem observandum ad intelligendas litte-ras Sacras in hoc loco, quod observât Gregorius, libro 4 Moralium c. 12: Stellas in Scriptura aliquando in malum ali-quando in bonum accipi; in malum significare soient hypo-crítas, qui, quamvis exterius splendere videantur, nihilominus interius caligine peccatorum (obtenebrantur) // sicut lob 3 (9): Ohtenebrentur stellae califine eius etc. ; aliquando vero accipiuntur un bonum tribus scilicet modis: 1.° modo significant viros iustos, qui dediti sunt vitae contemplati-vae, et bonum exemplum populo praebent, Baruch 3 (34): Nam stellae in custodiis suis dederunt lumen, et laeíatae sunt, et vocatae sunt, et dixerunt: adssumus, et cum iucundi-tate luxerunt ei, qui fecit eas; 2.a modo stellae Pleiades seu pluviarum signa dicendae sunt; idem Gregorius notât, libro 7 Moralium c. 4, iuxta illud Ieremiae 3 (3): Prohibitae sunt stellae pluviar un, et serotinus imber non fuit; 3.° modo notât Rupertus Super Apocalipsim, c. 12, etiam ad litteram in Scriptura sacra vocari stellas filios Israel consuevisse, sicut Deuter. l.° (10) dixit Moyses ad populum: Dominus coeli multiplicavit vos, et estis hodie plurimi, sicut stellae coeli. Et sic alludit Paulus ad hoc, quod dicit hic, et Gen. 28, quasi


dicat: iam Deus quod promissit, Gen. 15, implevit, quod multiplicaret semen Abrahae,

E T N O N I N F I R M A T U S E S T IN FIDE, NEC CONSIDERA V I T C O R P U S S U U M

EMORTUUM. CUM FUERIT !()() FERE ANNORUM: ET MORTUAM (4, 19)

Notât Paulus Abrahae centenario natum fuisse filium Isaac, Gen. 21. Sed Patres dubitant, quia videtur corpus Abrahae non fuisse emortuum, nam post natum Isaac, et mortuam Saram, duxit aliam uxorem nomine Zepturam, Gen. 25, et habuit ex ilia plurimos filios. De hoc legimus diversas solutiones. la Origenis est, quod non fuit corpus Abrahae naturaliter emortuum, sed mortificatum per vir-tutem continentiae, quia non volebat dare operam liberis; hoc autem deducit ex Gen. 18 (12), ubi Sara dixit Angelo promittenti si(bi) filium: Cum dominus meus senuerit etc., voluptati operam dabo. Mihi autem non placet ista senten-tia, quia miraculum insinuât; Scriptura ponit, quia Sarae desierat muli(e)bria fieri. Ergo.

2a solutio est Hieronymi, in Q(uaestionibus) hebraicis et Augustinus, q. 35 super Genesim, ubi respondent etiam Hebraeorum viros quidem senes frigidos esse, si uxores ha-bent similiter senes; si vero duxerint iuniores, potentes esse ad liberos procreandos; et ita cum dixisset Abrahae Zeptu-

f.392r ram iuniorem posset procreare // filios, cum esset iunior.

3a solutio est probabilius, miraculum esse utrumque: quod ex Sara habuerit Isaac, et ex Zeptura plurimos.

IN PROMISSIONE ETIAM DEI N O N H A E S I T A V I T D E F I D E N T I A , SED CONFIR

MATES EST FiDE. DANS GLORIAM DEO: PLENISSIME SCIENS, QUIA QUAE-

CUMQUEPROMISITDEUS.POTENS EST FACERÉ (4. 20-2!)

Huic textui illud videtur esse contrarium, quod, cum Dominus dixisset Abrahae, sive Sarae, dabo tibi filium, cecidit Abraham in faciem suam, et risit in corde suo di-cens: Putas ne centenario nascetur filius, et Sara nunc octa•• ginaria pariet? Dixitque Deus: Utinam Ismael vivat coram te; ubi certe non risisse(t), quasi reputans promissionem im possibilem. Confirmatur Gen. Gen. 19: Sara quoque risit, et Ángelus reprehendit earn. Ergo videtur, quod tarn Abraham quam Sara dubitaverint. Responsum tamen est


cum Glossa hic, et cum Interlinean, et Lyrano, et eorum sententia Patrum, quod, quamvis uterque riserit, ex contraria nihilominus radice processit risus. Quia sicut ex difi-dentia nascitur risus, ita ex confidentia. Ex difidentia nasci-tur risus quasi de re impossibili, ex confidentia nascitur risus ex laetitia, quia spes est causa gaudii, infra c.12: spe gaudentes; et ita Abraham ex spe risit ex laetitia, unde quando Abraham risit, non fuit ab Angelo reprehensus.

N O N E S T A U T E M T A N T U M S C R I P T U M P R O P T E R I P S U M , S E D P R O P T E R N O S

Q U Í B U S R E P U T A B I T U R C R E D E N T I B U S IN E U M , QUI SUSCITA VIT D O M I N U M

N O S T R U M C H R I S T U M (4, 24)

lam concludit Paulus con(sideration)em suam, quam praetendebat exemplo Abrahae nos iustificari per Christum, et non ex operibus nostris.

Q u i T R A D I T U S E S T P R O P T E R D E L I C T A N O S T R A , E T R E S U R R E X I T P R O P T E R

IUSTIFICATIONEM NOSTRAM (4, 25)

Ponit in calce plenam causam nostrae iustificationis, videlicet, mortem et resurrectionem Christi. Differt autem inter mortem et resurrectionem, quod mors Christi fuit causa meritoria nostrae iustificationis. Caeterum, resu-rrectio non fuit causa meritoria, cum Christus fuisset extra viam et statum merendi. Fuit nihilominus causa effectiva instrumentalis et exemplaris, quia ad exemplar ipsius nos

f.392v resurgemus, et ipsius // resurrectionem imitamur, sicut infra dicit Paulus: Quomodo Christus resurrexit per gloriam Patris, ita nos in novitate vitae ambulemus.

CAPUT QUINTUM

CAPUT QUINTUM

/ / IUSTIFICATI ERGO EX FIDE PACEM HABEAMUS AD DEUM PER DOMI-

NUM ÏESUM CHRISTUM (5, !)

In quattuor praecedentibus capitulis ostendit Paulus neminem suis operibus aut legalibus etiam subnixum posse iustificari, neque alium nobis ad salutem additum patere nisi per fidem, gratia Christi formatam. Iamvero in quattuor subsequentibus demonstrat effectus fidei eiusdemque virtutes mirabiles. Ita tamen quod, in hoc s(cilicet) c(apitu-lo), in priori parte eiusdem, nobis ob oculos ponat maximum quoddam emolumentum, quod ex fide formata Christi procedit; in posteriori vero parte docet a quibus nos malis eadem fides per Christum liberet.

lam ergo primum bonum, quod per fidem consequimur, est illud quod omnes antiqui Patres desiderabant, scilicet pax cum Deo Pâtre. Et ideo dicit: Iustificati ergo ex fide pacem habeamus.

At vero Erasmus hie dicit graece non legi pacem habeamus, quod est imperativi, quia non est graece exorne per omega, sed per omicron, quod est indicative itaque puta esse legendum pacem habemus. Sed iste recentia quaedam exemplaria videtur aspexisse, non autem vetustiora, quae legit Orígenes, qui per modum exhortationis interpretatur quod habeamus pacem. Eodem modo Chrysostomus et Hieronymus.

Est autem sensus rationi consentaneus, id est, ut iustificati ex fide fructum iustificationis praecipuum amplecta-mur, qui est pax, iuxta illud ad Gal. 5 (22): Fructus spiritus gaudium, pax. Caeterum, Lutherani, quibus Erasmus fenestras aperuit, per indicativum legentes pacem habemus, inanem suam fiduciam hoc loco confirmant, videlicet, ilium


dumtaxat iustificari secundum praesentem locum Pauli, qui certus est pacem se habere cum Deo. Sed isti vel deci-piuntur, vel decipiunt, cum potius contra illos faciat prae-sens locus. Primo, quia si legamus sicut legit Orígenes, Chrysostomus, Theophylactus per imperativum, manifeste convincuntur erroribus. Quia si certi essemus nos pacem habere cum Deo, non haberemus opus exhortatione. Si vero gratis demus illis, ut cum Erasmo legamus de praesen-ti indicativo, solum infertur nos esse certos in generali et in communi illos, qui sunt iustificati, pacem habere cum Deo.

f.393r Caeterum, non infertur, quod aliquis in // particular! sciât certitudine fidei se esse iustificatum. Quod manifeste probatur ex eodem Apostólo 1 ad Cor. 4 (4): Nihil mihi conscius sum, sed non in hoc iustificatus sum; et 1 ad Cor. 9 (27): Castigo corpus meum, et in servitutem redigo, ne dum aliis praedicaverim, ipse reprobus efficiam. Hunc est argu-mentum Pauli de seipso et aliis, dicit hie: Iustificati ex fide pacem hahemus; et tamen timet ne reprobus efficiat(ur), 1 ad Cor. 9. Ergo ex hoc loco non infertur nullum esse iustificatum, nisi qui certus fuerit inani fiducia pacem habere cum Deo, maxime dicente Salomone Eccles.9 (1-2): Nemo scit an odio vel amore dignus sit, sed omnia infuturum reservan-tur in certa.

Ex hoc loco catholice intellecto deducuntur duae obser-vationesa. la, in Scriptura pacem tarn in bonum quam in malum usurpari. In malum significat concordiam rationis cum sensualitate inordinata, vel cum filiis huius saeculi. Ita intelligitur locus Matth. 10 (34): Nolite putare, quia pacem veni mittere in terramf non vent pacem mittere sed gladium; sic etiam illud Esaiae 28 (15): Pepigimus foedus cum morte, et cum inferno fecimus pactum. De huiusmodi pace legite Gregorium, libro 33, Moralium , c. 28, super illud lob 41, ubi, agens de Beomot, ait: Corpus illius sicut scuta fusilia compactum, scamis se prementibus, una alteri adhaerebit, et nee spitirus transivit per eas10. 2.° modo, pax in bonum, scilicet ilia, quae cum Deo ratio foedus iniit, et quae subdi-tur, et ipsius Dei virtute passiones omnes sibi subdit. Quam

(a) Duae observationes, prima pacem sensua(litatis) cum ratione; 2a., (add. marg.).

10 , Gregorius, Moralium, 33, 28, PL 76, 705.

IN EPISTOLAM AD ROMANOS EXPOSITIO, V 115

pacem nobis solus Deus tribuere potest, sicut Esaiae 32 (17): Erit opus iustitiae pax; id est, ad consequendam pacem necesse est habere passiones subditas rationi per pleni-tudinem iustitiae. Item Esaiae 53 (5): Disciplina pads nos-trae super eum, et libore eius sanati sumus; id est, ut nos adiscamus conservare pacem, ipse passus est crucem; nee enim possumus pacem consequi, nisi imitemur crucem eius.

2a observatio deducitur ex prima. Ne sit in Scriptura contradictio, advertendum est, quod quando Scriptura di-cit non esse pacem peccatoribus, intelligi debet de pace Dei in bonum accepta, sicut Esaiae 48 et 53: Non est pax impiis,

f.393v dicit Dominus (48, 22); et 1er. 12 (12): Non est pax II uni-versae (universims) carni, id est, carnalibus. Quando vero dicit e converso pacem habere mundanos, intelligit de pace in malum accepta, iuxta illud Ps. 72 (2): Mei autem pene moti sunt pedes, quia zelavit super iniquos pacem habentes. Item Eccles. 41 (1): O mors, quam amara est memoria tua homini pacem habenti in substantiis suis.

P E R Q U E M H A B E M U S ACCESSUM PER FIDEM AD G R A T I A M ISTAM (5, 2)

Ostendit Paulus istam gratiam seu donum pacis nos habere, non quidem nostro labore vel industria, sed per Christum. Quia quamtumvis homo viribus suis daret ope-ram (gratiam ms) sedandis passionibus, nunquam posse accesum habere ad pacem istam, nisi Christus Dominus, qui debuit prius satisfacere de rigore iustitiae divinae maiestatis lesae, applicaret illi mérita passionis suae. Unde observandum, in Scriptura pacem semper Deo, vel Christo eius autori referri, et ab eo postulan, etiam a prophetis, ut Ps. 121 (7): Fiat pax in virtute tua, quasi dicat impossibiie est, quod fiat virtute nostra. Item Ps. 71 (7): Orietur in die-bus eius iustiüa et abundantia pacis, donee auferatur luna. Item Esaiae 9 (6): Vocabitur nomen eius admirabile etc. princeps pacis; et Esaiae 21 (6): Pacem mihipacem, pacenf mihi faciei; quod confirmât Paulus ad Col. 1 (20): Pacifi-

(a) Quando est repetitio ejudem dictionis effectus significat vel doloris vel desi-derii (add. marg).


cans per sanguinem crucis eius, sive quae in coelo sunt, sive quae in terris sunt. Denique ad Hebr. 4 (16): Adeamus ergo cum fiducia ad thronunf gratiae eius, ut misericordiam con-sequamur et gratiam inveniamus in auxilio oportuno, scilicet, ut accessum habeamus per filium ad Patrem.

I N Q U A S T A M U S , E T G L O R I A M U R IN S P E GLORIAE FILIORUM DEI (5, 2)

In exemplaribus graecis, quae modo circumferuntur, non habetur filiorum Dei, sed in spe gloriae; sic etiam le-gunt Chrysostomus, Theophylactus, Orígenes. Unde triumphat Erasmus, qui de suo addiderit Vulgatae filiorum Dei. Nihilominus, quae fuerint exemplaria antiquiora graeca, ubi erat filiorum Dei, testis est Hieronymus et Am-brosius, qui ita legunt. Et va(riati) o est, quod nos non ha-bemus spem gloriae, qualis est in Deo, videlicet, notitia comprehensiva, sed per participationem, qualis est filiorum adop- // tivorum Dei. Est notandum ad intelligendum litteras sacras, quod verbum stare inter multas alias signifi-cationes quas habet, si ponatur sine addito specificante vel restringente, solet significan statum fidei et charitatis, si-cut patet ad Rom. 14 (4): Quis es tu, qui iudicas alienum servum? Domino suo stat, autcadit. Item ad Ephe. 6 (14): State ergo sucinti lumbos in veritate; et 1 ad Cor. 10 (12): Qui se existimat stare, videat ne cadat; ad Philip. 4 (1): Sic state filii charissimi. Sic ergo in proposito: in quo similiter stamus.

NON SOLUM AUTEM, SED GLORIAMUR IN TRIBULATIONIBUS NOSTRIS (5,3)

Orígenes hic particulam illam non solum refert ad ea, quae in principio capitis dicta sunt. Quasi dicat Paulus: Pa-cem habeamus ad Deum, et per quern habemus accesum ad filium; non solum autem habemus accessum ad fidem, sed et gloriamur in tribulationibus. Caeterum, alii Patres con-nectunt has portiones non solum cum immediate praece-denti linea, ita ut sit sensus: Gloriamur in spe filiorum Dei. Non solum autem, sed et gloriamur in tribulationibus. Ita

In veteri Testamento in throno Dei sunt leones {add. marg.).


Chrysostomus, Theodoretus, Theophylactus et d. Thomas Et videtur verosimilior, quia dixerat: gloriamur in spe gloríete, quod videbatur non esse mirum. Unde addit modo, quod est mirum, dicens, non solum hoc, sed et gloriamur in tribulationibus, quod videtur mirum. Unde quia hoc est mirum, nascitur ergo quomodo fieri potest, ut gloriemur in tribulationibus, nam multi videntur in tribulatione cecidis-se. Ergo non videntur tribulationes esse causa gloriationis, sed timoris. Legimus enim lob c. 2 uxorem lob incidisse in maximum peccatum propter tribulationem, dixit enim ma-rito suo: Adhuc permanes in simplicitate tua? Benedic Domino et mori. Quod dixit per antiphrasim, id est, maledic; quod vertunt Septuaquinta maledic, unde etiam Matth 8: Postulamus et ne nos inducas in tentationem, timentes rui~ nam. Ergo nihilominus responsum est secundum doctores sacros, aliud esse tribulationes quaerere, aliud vero tribulationes divina providentia nobis inmissas cum gaudio sus-

f.394v tinere. Et de istis // glorian primum quidem non est lauda-bile, cum possit ex praesumptione et vanagloria procederé; propterea petimus ignorando: Et ne nos inducas in tentationem. Nihilominus, secundo dicimus quosdam ex Sanctis, amore charitatis succensos, pondus tribulationum aliquan-do postulasse, quo melius purgarentur, et copiosius mere-rentur, tribulatio quippe iustis ad purgationem et meritum datur. Unde Exodi 3, cum apparuit Deus Moysi in rubro , qui ardebat, et non comburebatur, significare voluit ad lit-teram filios Israel iustos igné tribulationis in Aegipto arderé; sed virorem virtutum eorum non solum nolle perdi, nisi per eos staret, quin potius augeri. Item in visione Ezechiae c. 1, quando ostendit Deus prophetae spe(cie)m electri in medio ignis, id est, massam auri et argenti, significare voluit ad consolationem prophetae iustos ex filiis Israel in igne Babilonicae captivitatis, non solum non consumi, sed potius, instar auri et argenti, multo magis purificari. ítem lob, ultimo, quando Dominus apparuit in turbine, lob significare voluit, secundum expositionem omnium Patrum, tribulationem illam ingentem, qua fuerat agitatus, non fuisse ad perditionem eius, sed ad purificationem et glo-riam. Iuxta quod ad dubium respondetur, rationi consenta-neum esse, ut Paulus in tribulationibus suis gloriaretur propter spem purificationis, et augment! gloriae, quod so-let tribulatione consequi, iuxta illud Iacobi 1 (2): Omne gaudium existímate fratres mei, cum in varias tribulationes


incederitis. Unde hoc loco Chrysostomus, Theophylactus, et d. Thomas dicunt ex firma quadam spe sanctorum, quam de augmento gloriae concipiunt, permanere. Deinde pecu-liariter Chrysostomus in tribulatione hostes nostros intestinos, hoc est, carnem cum passionibus superari, et subiici; et propterea spiritum quasi de hostibus victis gloriari, et gratulan, et quasi triumphum augere.

SCIENTES QUOD TRíBULATIO PATIENTIAM OPERATOR (5, 3)

Notandum est ex multis actibus tolerantiae tribulatio-num cum gaudio propter spem praemii paulatim habitum patientiae generari, cuiusproprium est, ut dicit d. Thomas, 2 2ae, q. 136, art. 1, amaritudinem atque fastidium in ad-

f.395r quirendis conservandisque // virtutibus contra rebellionis impetus, et mundi contradictionem temperare, atque ultra defatigatus, inter hos fluctus animae recreare, ideo ponitur inter fructus Spiritus Sancti ad Gal. 5 (22): Fructus autem est Spiritus et patientia. De hac etiam patientia intelligitur illud Cant. 2 (2): Sub arbore illius quern desiderabam sedi, et fructus eius dulcis gutturi (gruteri ms) meo; arbor sponsi, crux est tribulationis, quae patientiae fructum operatur cum gaudio. Sic et ad Hebr. 10 (34) dicit Apostolus: Et ra~ pinam bonorum vestrorum cum gaudio possidistis.

Est autem observandum, quod propter praedictas conclusiones patientiae, solet haec ipsa virtus metaphorice varus nominibus significan: aliquando per adamantem et sili-cem, sicut Ezech. 3 (9): Ut adamantem et silicem dedi fa-ciem tuam, ne timeas eos. De adamante dicit Plinius libro 37, quod ictibus maleorum durior maneat, ut maleos rum-pat incudes11. Sic etiam et patientia cum tribulatione con-firmatur. Deinde etiam silex, quando tunditur, scintillas emittit, et ignescít. Sic et tribulatio patientiam facit rutilare. Primo, patientia in Scriptura lapidibus, qui ictibus ze-lantur, comparari solet, ut Ésaiae 54 (12): Etponamportas tuas, id est Apostólos, in lapides scultos, et muros tuos in lapides desiderabiles. Sic ergo Paulus, qui porta erat Eccle-siae, tribulationum ictibus zelabatur. Item Zach. 3 (9): In

11 Ptinius (Senior), Historia Naturalis, XXXVII, 57.

IN EPÍSTOLAM AD ROMANOS EXPÓSITO, V 119

lapide uno septem oculi sunt, ego zelavi (zelavit ms) scultu-ram eius, id est, patientiam eius mirabilem reddidi tribula-tionibus innumeris. Postremo, vocatur patientia in Scriptu-ra aurum ductile, quod ictibus maleorum laboratur. Ita Ex. 23 (31): Fades candelabrum ductile de auro mundissimo; ubi patientia viri iusti designatur, quam tribulationem ope-ratur; alioquin facilius candelabrum conflatile quam ductile fieret.

PATIENTIA AUTEM PROBATIONEM (5,4)

Videtur Iacobus apostolus contrarius esse Paulo hic. Nam Iacobus c l (3) suae epistolae dicit: Probadofidei ves-trae patientiam operatur; hic vero dicit contrarium Paulus, videlicet, quod patientia probationem operatur. Nihilomi-

f.395v nus tamen respondet d. Thomas, hoc loco, // probationem in sacris Litteris dupliciter accipi: 1.°, por actu, quo quis probatur; et hoc modo intelligitur dictum Iacobi 5 (3) : Probado fidei vestrae, id est, actus seu exercitatio laborum, quibus probatur fides vestra, patientiam operatur. Alio modo accipitur probatio pro termino actus, seu exercitatio-ne laboris, in quo quis consequitur etiam approbationem; et hoc modo accipitur a Paulo hic, quia patientiae actus probationis operatur terminum, qui est approbatio. Itaque Paulus accipit probationem pro approbatione. Unde colli-gitur observatio in Scriptura, quod probatio saepenumero accipitur pro approbatione; ita Gen. 23 legimus dédisse Abrahae siclos argenti probatae monetae, id est, approba-tae. Item Sap. 1 (3): Probata autem virtus corrigit insipien-tem; item Deut. 1 (7): Date ex vobis viros sapientes et (g)na-ros, quorum conversartio sit probata. Ex hoc colligitur secunda reg(ula): neminem sine tribulationum patientia pro-batum inveniri coram Deo. Unde Zachariae 13 (9): Abdu-cam tertiam partem per ignem, et uram eos sicut uritur ar-gentum, et probabo eos sicut probatur aurum. Item Sap. 3 (6): Tanquam aurum in fornace probavit electos Dominus; et 1er. 9 (7): Ego conflabo, et probabo eos. Item Ps. 16 (3): Probasti cor meum et visitasti nocte, igné me examinasti, et non est inventa in me iniquitas.


PROBATIO AUTEM SPEM, SPES AUTEM NON CONFUNDIT (5, 4-5)

Probatio, quae est approbatio, confirmât spem; non au-tem probatio, quae pro termino habet reprobationem. Est autem observatio (sic), quod spes in Scriptura aliquando in malum accipitur, aliquando in bonum. In malum, pro qua-dam vana et stulta fiducia reproborum, iuxta illud lob (8, 13): Spes hypocritae peribit; item lob 11 (20): Spes illorum abominado, id est idolum, quia sicut idolum apparentiam habet personae viventis, et tamen non vivit, ita spes impio-rum viva apparet, et tamen radices non habet, et mortua est. Quod explicatur melius Sap. 3(11): Spes illorum vacua est; et multo melius Esaiae 28 (15): Posuimus mendacium spem nostram et mendacio protecti sumus. Sed aliquando spes accipitur in bonum, sicut in praesenti, de qua Ps. 36 (3): Spera in Domino etfac bonitatem; et Ps. 4 (6): Sacrifícate sacrificium iustitiae, etsperate in Domino. ItemEccles. 2 (11): Nullus speravit in Domino et confusus est, in quo sensu dicit Apostolus hic: Spes non confundi(t). Quid autem sit spem non confundere? Notandum est, confusionem in Scriptura tripliciter accipi; la pro dedecore, // quo quis afficitur loco honoris sibi potius debiti; ita accipitur lob 19 (3): En decies confunditis me, et non erubescitis, etc. Hoc modo non accipitur in praesenti. 2.° modo significat rubo-rem pro re turpi, sicut 1er. 2 (26): Quomodo confunditur fur quando deprehenditur, sic confusi sunt domus Israel, et principes eius etc. Nee ita accipitur hie. 3.° modo, confusio significat frustran aliquem eo fructu, quern sperabat, sicut Ioel 1 (11): Confusi sunt agricolae; eodem modo Hierem. 2 (36): Ab Aegypto confunderis sicut confusa es ab Assur, id est, ab spe quam in Egyptiis habebas, confunderis. Sic accipitur spes hic: spes non confundit, id est, non frustrât nos spectato praemio.

QUIA CHARITAS DEI DIFFUSA EST IN CORDIBUS NOSTRIS PER SPIRITUM

SANCTUM, QUI DATUS EST NOBIS (5, 5)

Ponit Paulus rationes, quibus nititur spes nostra, ne vacua sit. Et primo loco ponit Spiritum Sanctum, qui dedit pignus certum in nobis, id est, charitatem diffusam per ip-sum in cordibus nostris, quae charitas fundamentum est fi-dei solidae.

IN EPISTOLAM AD ROMANOS EXPOSITïO, V 121

Quaeres quid sibi vult ista metaphora, scilicet, charita-tem diffundi in cordibus. Respondetur metaphoram esse desumptam a liquoribus, quae soient diffundi, quemadmo-dum et Canticum 1.° (2) dicitur: Oleum effusum nomen tuum, quia, videlicet, huiuscemodi liquor diffunditur, et pénétrât omnia. Sic etiam charitas, quamvis adhaereat soli voluntati, nihilominus, quia imperat omnibus potentiis et virtutibus omnium potentiarum animae, dirigendo reg(ul)as virtutis ad su(u)m bonum spéciale, quod est obiectum ipsius charitatis, ideo dicitur diffundi in cordibus nostris. Sic etiam sapientia divina, propter similem ratio-nem, diffundi dicitur, Eccles. 1 (10): Effudit (defudit ms) earn super omnia opera sua. Et de spiritu divino dicitur íoel 2 (29): Diffundam de spiritu meo, id est, effudam gratiam et dona Spiritus Sancti super omnes homines, quae dirigant eos super ultimum finem.

U T QUID ENIM CHRISTUS, CUM ADHUC INFIRMI ESSEMUS SECUNDUM TEM-

PUS PRO IMPIIS MORTUUS EST? (5, 6)

Addit Paulus secundam rationem ad confirmandam spem nostram; quae desumitur ex morte Christi, qui pro nobis, cum adhuc infirmi essemus, id est, sine viribus ad consequendam salutem, pro nobis, ut vires praestaret, mortuus est. Quod autem dicit Paulus secundum tempus, potest referri ad infirmitatem nostram, sicut interpretatur Origenes; quasi dicat: secundum tempus eramus infirmi, quia nondum venerat lex gratiae; lex autem vêtus non pote-rat vires praestare. Potest etiam referri ad id, quod additur, mortuus est secundum tempus, quod erat definitum per prophetas, iuxtailludadGalat. 4(4): Quando venitplenitu-do temporis. Sic exponunt Theodoretus et Theophylactus. Vel secundum tempus quasi dicat: ad tempus trium (ter-tium ms) dierum mortuus est, non in perpetuum, ut expli-cat d. Thomas. Et quamvis hae omnes interpretationes sint probabiles, tamen ad mentem Pauli mihi videtur prima, quia semper in hoc persistit Paulus, quod lex vêtus non ha-bebat vires, et secundum tempus legis veteris erant homi-

f.396v nes infirmi, sicut ex subsequentibus statim apparebit. //

FR. LUISÏI LEGIONENSIS

VIX ENIM PRO IUSTO QUIS MORITUR: NAM PRO BONO FORSITAN QUIS AU-

DEATMORI(5,7)

Exagérât charitatem Christi, qui pro nobis impiis mor-tuus est, eo presertim tempore, quo impii eramus secundum tempus. Ostendit autem a fortiori, quia pro iuxto vix aliquis moritur. Ergo magna charitas est mori pro impio.

Quod autem sequitur: nam pro bono forsitan quis audeat mori vel sine interrogatione, vel cum ilia. Cum interroga-tione est confirmatio praecedentis dicti, quasi dicat: quis enim audeat mori pro bono et iusto? Sic explicant Chrysos-tomus, Thodoretus, Theophylactus. Sed alii legunt sine interrogatione, quasi sit quaedam exceptio dicti prioris in ge-nerali. Dixerat enim vix aliquis moritur pro iusto; sed for-san excipitur ille qui moritur pro bono, id est pro illo, qui est simpliciter bonus, qualis est Deus; pro hoc enim mo-riuntur martyres. Vel, ut explicat S. Thomas, pro bono, id est pro homine innocente, ex compassione forsitan quis moritur. Sed mihi probatur magis prima sententia, quasi dicat: vix quis moritur pro iusto, nee pro bono, ut inde exa-geret charitatem Dei, qui (pro) impiis mortuus est, ut patet in sequenti textu.

COMMENDAT AUTEM DEUS CHARITATEM SUAM IN NOBIS: QUONIAM SI

CUM ADHUC PECCATORES ESSEMUS, SECUNDUM TEMPUS, CHRISTUS PRO

NOBIS MORTUUS EST: MULTO IGITUR MAGiS NUNC IUSTIFICATI IN SANGUI

NE IPSIUS, SALVI ERIMUS AB IRA PER IPSUM (5, 8-9)

Concludit argumentum suum Paulus a fortiori, et sequitur textus:

Si E N I M C U M INIMICIESSEMUS. R E C O N C I L I A T I SUMUS DEO usque in ilium

locum: NON SOLUM AUTEM: SED ET GLORIAMUR IN DEO (5, 10-11)

Notanda est hie regula contra haereticos abutentes praesenti loco, ad probandum non esse necessariam poeni-tentiam, nee satisfactionem ex parte nostra pro peccatis nostris, quia dicunt, iam recipimus reconciliationem per Christum, secundum Apostolum.

Sed regula catholica est: quotiescumque in Scriptura sacra Paulus in suis epistolis dicit mundum per sanguinem


Christi reconciliatum esse Deo, vel iustificatum, debet in-telligi quoad sufficientiam ex parte meriti Christi, non au-tem quoad efficientiam, nisi mérita Christi per fidem, cha-ritatem, et sacramenta fidei nobis applicentur. Haec regula probatur ex Paulo ad Hebr. 11 (6): Sine fide impossibile est placeré Deo. Ergo si non applicetur nobis reconciliatio Christi per fidem, non erimus reconciliati per mortem eius quoad efficientiam. Ex quo sumitur argumentum, quia eo-dem pacto sumitur argumentum 1 ad Cor. 13 (2); Si habuero omnem fidem etc. Ergo sine charitate non erimus reconciliati quoad efficientiam, licet simus quoad sufficientiam. Propterea Lucae 13, (5) Christus dicit: Nisi poenitentiam egeritis etc.; ergo etiam sine poenitentia etc., et ne more-mur. Eadem ratio est de singulis sacramentis necessariis ad salutem. Secundum hanc regulam intelliguntur omnia loca, quae allegantur ab haereticis contra nos, qualis est locus ille 2 ad Cor. 5 (18): Qui nos reconciliavit per Christum et, dedit nobis ministerium reconciliationis, scilicet quoad sufficientiam. Quantum ad efficaciam autem dicit Paulus: Dedi vobis ministerium reconciliationis, id est ministerium audiendi confessiones, et ministrandi sacramenta. Sic etiam intelligitur illud ad Eph. 2 (16): Et reconciliet ambos (supple: populos) in uno corpore per crucem, interficiens inimicitias in semetipso (supple: quoad sufficientiam); et ad Col. 1 (22): Nunc autem reconciliavit in corpore carnis eius per mortem exhibere nos sanctos, et immaculatos, et irre-prehensibiles coram ipso: si tamen permanetis in fide fun-

f.397r dati et stabiles; sed intelligite in fide formata // per chari-tatem; et ad Gal. 5 (6): Fides quae per charitatem operatur.

PROPTEREA SICUT PER UNUM HOMINEM PECCATUM IN HUNCMUNDUM IN-

T R A V I T , E T P E R P E C C A T U M M O R S , E T [ T A I N O M N E S H O M I N E S M O R S P E R -

TRANSIIT. IN QUO OMNES PECCAVERUNT (5, 12)

Paulus, ut extollat charitatem christi, qui nos Patri sanguine suo reconciliavit, proponit mala, a quibus nos libera-vit, et inter alia originale peccatum, quod radix est omnium malorum.

lam vero quod nostra Vulgata vertit per unum hominem, Erasmus, favens Pelagio, transtulit p r a t e r unum hominem peccatum intravit. Pelagius vero in Commentariis super hunc locum Pauli, dicit peccatum primi hominis fuis-


se exemplar dumtaxat, et non causa peccati nostri; et ita interpretatur in quo omnes peccaverunt per imitationem, ut tolleret peccatum originale.

Caeterum, contra hunc errorem est Veritas catholica, videlicet, quod in primo homine, tamquam in seminario, omnes peccaverunt, ita ut, excepta nunc Beata Virgine, omnes, qui ex propagine Adae generantur, peccatum originale contrahunt, eo ipso quod anima eorum creata carnem ex propagine Adae contingit. Nam sicut Paulus dicit ad Hebr. 7 (9): Levi, qui nondum erat natus, in lumbis nihilo-minus Abrahae decimatum, ita omnes nos in lumbis Adae fuimus infecti. Unde ad Eph. dicitur: Eramus, inquit, nos natura filii irae, id est, natura corrupta in primo parente; et Ps. 50 (7) inquit David: Ecce in iniquitatibus conceptussum etc.; et Eccles. 25 (33): a mullere etc., et per illam omnes morimur, scilicet, quoad culpam et quoad poenam, quia ubi non est culpa non est poena; et lob 3 (1): Pereat dies etc. Super quod Gregorius demonstrat peccatum originale fuisse maledictum, quia ex lob, 2 (10): In omnibus his lob non peccavit; peccasset autem si maledixisset diem natalem; ergo intelexit peccatum originale; unde c.14 (4) dicit: Qui potest faceré mundum de immundo, etc, ? Nonne tu qui solus est?

Denique, contra errores Pelagii definivit Concilium Africanum et Tridentinum, sesione 5, et Augustinus libro 2 Contra Iulianum, allegat omnes doctores antiquiores se. Item Hieronymus contra Pelagium scripsit. Ponit autem Augustinus argumenta Pelagii, et etiam solutiones, libro 1 De baptismale parvulorum.

USQUE AD LEGEM ENFM PECCATUM ERAT IN MUNDO: PECCATUM AUTEM

NON IMPUTABATUR, CUM LEX NON ESSET (5, 13)

Super hunc locum est difficultas, quid sibi velit usque ad legem peccatum fuisse, et non fuisse imputatum. Omis-sis autem multis ex Patribus, duas elegi (expositiones). Prima est Origenis, qui putat hoc dictum de singulis pueris ante usum rationis, ita ut sit sensus: usque ad usuram (sic =usum) rationis, quando lex naturalis incipit irradiare cor-dibus nostris, peccatum quidem est in nobis, id est concu-piscentia ad peccatum inclinans, et faciens nos elicere


multos actus materiales peccati; qui tamen nobis (non) imputantur, quia lex, id est usus rationis dicens non legem na-turalem, nondum est in nobis. Haec expositio, licet sit sub-tilis, et in seipsa habeat verum, non tamen videtur ad men-tern Pauli, quia loquitur de legibus, secundum quod com-prehenduntur homines utentes ratione, ut inferius clarius elucescet.

Secunda expositio videtur magis ad mentem Pauli, quae est Ambrosii, Hieronymi hie, ita ut sit sensus: usque ad legem, id est, usque ad initium legis mosaicae, toto tempore legis naturae, a lapsu Adae usque ad Moysen legislatorem, qui legem dedit exclusive non inclusive, ut quidam ex Patri-bus dixerunt. Peccatum quidem, turn originale turn actúale, erat in mundo, hoc est, in omnibus ratione utentibus; et tamen non imputabatur, vel quia non cognoscebatur peccatum originale vulgo ab hominibus, ut placet Chrysostomo,

f.397v vel quia parva // notitia erat de gravitate actualium, quia non erat imposita lex mortis in poenam, sicut postea fuit posita a lege Moysi, sicut placet Hieronymo et Ambrosio; et etiam quia de aliquibus peccatis erat ignorantia invinci-bilis, ut de simplici fornicatione, vel de concupiscentia mentali et similibus.

S E D R E G N A V I T MORS AB A D A M U S Q U E A D MOYSEN, ETIAM IN EOS QUI

NON P E C C A V E R U N T IN S I M I L I T U D I N E M P R A E V A R I C A T I O N I S A D A E (5. 14)

Dicit modo mortem, id est, diabolum mortis auctorem, régnasse a lapsu Adae, accepta propter eius lapsu(m) po-testate in genus humanum, usque ad initium legis mosaicae, etiam in eos qui non peccaverunt.

Origenes ponit hie duas lectiones: alteram cum negatio-ne in eos, qui non peccaverunt; alteram sine negatione, scilicet in eos, qui peccaverunt. Hie enim affirmative legit Tertulianus, et Victori(nus), et Cypria(nus), et in eorum sententiam propendit Origenes, Sed tamen legendum est cum negatione, ut legit nostra Vulgata. Sic enim legunt Chrysostomus, Theophylactus, Theodoretus, Ambrosius, Hieronymus et omnes latini. Et est sensus: régnasse diabolum mortis auctorem per peccatum Adae etiam in infantes, qui non peccaverunt actuaiiter, in similitudinem praevari-cationis actualis Adae; et hoc propter peccatum originale,


quod contrahunt, sicut supra ostensum est. Quod si quae-ras, quare usque ad Moysen et non usque ad Christum, respondent Theophy(lactus), et Prima(sius?) hoc ideo dictum esse, quia tempore Moysis fuit datum sacramentum cir-cumcisionis contra peccatum originale, quo pueri libera-bantur a morte aeterna limbi; ante circumcisionem autem, quia non erat electum sacramentum, quamvis esset aliqua benedictio, paucis innotescebat, et ideo mors latius regna-bat.

QUI EST FORMA FUTURI. SED NON SICUTDELICTUM, ITA ETDONUM (5. 14-15)

Adam est forma futuri, id est, secundi Adam, id est, Christus. Quia sicut in omnes, tarn ratione utentes per imi-tationem, quam etiam in párvulos per originale peccatum primi parentis pertransiit, sic etiam gratia Christi, qui est secundus Adam, abundavit in omnes, tarn utentes ratione per proprium motum voluntatis liberae, per quam dispo-nuntur ad gratiam, quam etiam in párvulos per regenera-tionem baptismi. Quod autem subdiit, sed non sicut delictum, ita et donum, intelligit, quod abundantius gratia Christi emanavit in humanum genus, quern privaverat per peccatum Adae. Quod intelligitur ex sequenti textu.

Si E N I M U N I U S D E L I C T O M O R T U I S U N T M U L T I . M U L T O M A G I S GRATIA DEI

ET DONUM IN GRATIA UNIUS HOMINIS IESU CHRISTI IN PLURES ABUNDA

VIT (5, 15)

Hie est maxima difficultas secundum Vulgata. Quomo-do gratia Dei in plures abundavit, quam peccatum Adae, cum peccatum Adae in omne homines pervaserit, imo plures damnentur per peccatum Adae quam salventur per gratiam Christi?: Multi enim sunt vocati pauci vero electi, Matth. 20; et Matth. 7(14): A reta est via quae ducit ad vi-tam. Quomodo ergo gratia Christi in plures abundavit?

Omitto expositionem Ambrosii, qui dicit gentiles dam-nari per peccatum Adae; at vero tarn ludaei quam gentiles salvari per gratiam Christi. Sed cum bona venia tanti viri, tarn ex Iudaeis quam ex gentilibus plures damnantur.

Quare est alia sententia Augustini dicentis, ubi nostra Vulgata transtulit in plures, accipi comparativum pro posi-


tivo, quasi dicat: in multos; et tunc nulla est repugnantia. Et certe sententiae Augustini favet littera graeca: legimus ispolios et ita legit Chrysos (tomus), et omnes Patres grae-ci; sed modo Vulgata confirmata est per Concilium Triden-tinum.

f.398r Quibusdam ergo placet alia expositio desumpta ex // quadam opinione Bernardi, Sermone 22, super Cántica, videlicet, ex gratia Christi praevisa, sanctos Angelos fuisse praeservatos, ne caderent in peccatum, in quod ceciderunt apostatae. Eandem sententiam tenuit prius Cyrillus, in c. 1 Levitici, expresse, et Hieronymus, super c.l ad Colossen-ses. Quae sententia, si teneatur, facile solvitur difficultas, quia gratia Christi abundavit tarn in homines quam in angelos. Nihilominus tamen, quibusdam non placet haec sententia, propterea quia Ángelus, Lucae 2 (10), dixit(t) pas-toribus: Annuncio vobis magnum gaudium quod erit omni populo, quia natus est vobis etc.; et Zach. 9 (9): Ecce tuus rex (res ms) venit tibi, quasi dicat: non angelis. Unde licet haec sententia probabilis sit, tamen quaerenda est alia so-lutio praesentis difficultatis, videlicet, ut intelligatur abundavit in plures, id est in plures modos, et plures effectus eiusdem gratiae; quia Paulus seipsum statim videtur explicare hac ratione dicens:

E T N O N S I C U T P E R U N U M P E C C A T U M . I T A E T D O M U M . N A M I U D I C I U M E X

UNO IN CONDEMNATIONEM; GRATIA AUTEM EX MULTIS DELICTIS IN

SANCTIFICATIONEM (5, 16)

Explicat Paulus quid dixerat, quod gratia Christi abundavit in plures, quasi dicat: non in plures personas, sed in plures effectus gratiae. Quia peccatum Adae singulis homi-nibus singula infulxit vulnera; at vero gratia Christi, etiam-si singuli homines haberent infinita peccata, ab omnibus illis per superabundantiam gratiae liberasset eos. De quo vide Augustinum 2 De nuptiis et concupiscencia, qui sic explicat praesentem locum.


Si ENIM EX UNIUS DELICTO MORS REGNA VIT PER UNUM, MULTO MAGIS

ABUNDANTIAM GRATIAE, ET DONATIONIS, ET IUSTITIAE ACCIPIENTES, IN

VITA REGNABUNT PER UNUM IESUM CRHISTUM(5, 17)

Ex textu autem sequenti colligitur, quod expositio nostra in plures effectus sit tenenda. Nam hie numerum perso-narum, in quas pervasit peccatum Adae et gratia Christi, aequalem esse, confitetur Paulus dicens:

SICUT PER UNIUS DELICTUM IN OMNES HOMINES IN CONDEMNATIONEM,

SIC ET PER UNIUS IUSTITIAM IN OMNES HOMINES IN IUSTIFICATIONEM VI-

TAE(5, 18)

Sed difficultas adhuc est, quia videtur Paulus dicere, quod omnes homines iustificentur, sicut omnes homines in-fecti sunt originali peccato. Respondetur, servandam esse regulam ad intelligendum Paulum, videlicet, quod quando exagérât gratiam Christi, et dicit in omnes superabundasse, debet intelligi ex parte ipsius Christi gratiae quantum ad sufficientiam, ita ut per nos semper stet quominus salve-mur, non autem (solum?) per gratiam Christi, iuxta illud Oseae 13 (9): Perditio tua etc. ; ad Hebr. 13 (5): Non te dese-ram neque derelinquam; et Esaiae (49 (14) dixit Sion: Dere-liquit me Dominus, et Dominus oblitus est mei. Numquid oblivisci potest mater etc.? Ita in Tridentino sess. 6 c. 11: «Deus semel iustificatos non deserit, nisi prius ab ipsis de-seratur».

2.°, nótate ex hoc loco Paulum cum eo, quod subdit: In vita regnabimus per unum Jesum Christum; quia quemad-modum per peccatum Adae mansimus servi, iuxta illud loan. 8 (34) : Qui facit peccatum etc., ita etiam, nisi per nos stete-rit, omnes tamquam reges cum Christo regnabimus in ae-terna gloria, iuxta illud 2 ad Thim. 2(12): Fidelis sermo: si sustinuerimus, et conregnabimus etc.; et Sap. 5 (16): Iusti autem inperpetuum vivent; et Apoc. 20 (6) de iustis dicitur: Regnabunt cum Christo mille anni. Ubi cavendus est error Papiae, et Apollina(ris) et aliorum, quos refert Hierony-mus, libro De ecclesiasticis scriptoribus, in vita Papiae, qui dicebant regnum Christi in hac vita per // mille annos post resurrectionem. lam enim supra observavimus, numerum millenarium universitatem significare; significat contra ae-ternitatem in hoc loco.


SlCUT ENIM PER INOBEDIENTIAM UNIUS HOMINIS, PECCATORES CONSTI-

TUTI SUNT MULTI, ITA PER UNIUS OBED1TIONEM IUSTI CONSTITUENTUR

MULTI(5, 19)

Ex hoc loco manifeste deducitur, peccatum primum pa-rentum nostrorum non fuisse gulam, sed inoboedientiam, quae filia est superbiae, sicut habetur Eccles. 10 (14): Ini-tium superbiae hominis aposta(ta)re a Deo; et ibidem (10, 15): Initium peccati est superbia. Quod colligit Augusti-nus, libro 2 Super Genesim ad litter am; et constat ex illo Gen. 3 (5): Eritis sicut dii; etita dicit Augustinus, quod mu-lier primo concepit tumorem superbiae. Nihilominus ve-rum est primum peccatum operis externi fuisse gulam.

Notandum, secundo, quod quamvis per charitatem, quae maxima virtus est, meruerit redemptionem humani generis, tamen Apostolus hoc tribuit oboedientiae, quia ipsa ex natura rei omnes virtutes inserit animae, et insertas cus-todit.

3.° notandum, quod non est nobis satis ad salutem oboe-dientia Christi quantum ad efficaciam, nisi nos etiam prae-ceptis eius oboediamus, iuxta ilfud ad Hebr. 5 (9): Factus est omnibus obtemperantibus sibi causa salutis aeternae. Unde Tridentinus iure diffinivit, Sess. 6 can. 21: «Si quis dixerit Christum Iesum a Deo hominibus datum fuisse, ut redemp-torem cui fidunt, et non etiam ut legislatures cui oboediant, anathema sit». Hinc Sal(omon) Prov. 21 (27) inquit: Vir oboediens loquitur victoriam. Probatur ad Hebr. 13 (17): Oboedite praepositis vestris, et subiacete iudicio eis; et 2 ad Thess. 3 (14): Si quis non oboediet etc.; et 1.° Regum 15 (22): Numquid vult Deus holocaustumetc.? Quod intelligendum est, illa victima dumtaxat excepta, in qua per oboedientiam Christus seipsum obtulit Patri. Vel ideo dixit in plurali qua victimae, et non qua victima, quia illa victima, quae per ex-cellentiam debuit esse infiniti valoris, qualis fuit Christus infinita oboedientia, quia per oboedientiam Christus fuit factus victima formaliter, iuxta illud loan 14 (31): Ut cognos-cat mundus.

LEX AUTEMSUBINTRAVIT. UT ABL'NDARET DELICTUM (5.20)

Actenus egerat Paulus de tempore legis naturae, in quo non fuit redemptio delictorum (dilectorum ms). Nunc con-


cludit de lege mosaica subséquente, in qua dicit non solum non fuisse redemptionem a delictis, sed potius ex occasione superabundasse delicta. Quod explicat Augustinus libro De spiritu et litter a, c. 4: «lex, inquit, prohibendo auget de-siderium malum, sicut impetus aquae», si opponatur obex, vehementius erumpit12. Sic ergo per prohibitionem legis auctum fuit delictum.

UBI AUTEM ABUNDAVÏT DELICTUM SUPERABUNDAVIT ET GRATIA (5, 20)

Concludit autem Paulus interdum, ut exaggeratione ef-fectuum fidei et gratiae, quae tanta est, ut multitudine de-lictorum non solum non fuerit obruta, sed instar pelagi maris superabundavit, ut delicta deleret. Unde dictur recte Ioel 2 (13): Quia benignus et misericors est et praestabilis super malitia; et ïob 22 (23): Si reversas fueris ad Omnipo-tentem, aedificaberis, et longe faciei iniquitatem a tabernáculo tuo, dabit pro terra silicem, et pro silice torrentes áureos. Quoad nostrum propositum exponit Gregorius 15 Mora-Hum c. 8, et Esaiae 35 (7): In cubilibus, ubiprius dracones habitabant, orietur viror calami net erit ibi semita, quia ubi

f.399r est aqua, aqua autem significat // gratiam, et via sancta vo-cabitur. Esaiae 10 (27): Et erit in die ilia auferretur onus eius de humero tuo, et iugum eius de coló tuo et computres-cet ut iugum a facie olei.

Pro littera intelligenda, notandum primo, quod gratia unionis hypostaticae defuisset, si primus homo non peccas-set, secundum sententiam Augustini, et d. Thomae, quae communior est; si enim homo non peccasset, ut dicit Augustinus, filius hominis non venisset. Defuisset etiam gratia Christi habitualis, quae infinita est in genere gratiae. Defuisset propterea gratia Virginis Deiparae, quae superat gratiam omnium angelorum. Et postremo gratia sanctorum, quam Christus instituisset, et resurrectío gloriosa mortuorum cum quattuor gloriae dotibus; nam si homo non peccasset, neque mortuus fuisset, neque gloriosus resurre-xisset. Unde bene subditur:

UT SICUT REGNAVIT PECCATUM IN MORTE, ITA ET GRATIA REGNAT PER lusTiTiAMiN viTAMAETERNAM. H a e c d e 5.° c a p i t e

12 Augustinus, De spiritu et littera, 4, PL 44, 204.

CAPUT SEXTUM

CAPUT SEXTUM

/ / QUID ERGO DICEMUS? MANEBIMUS IN PECCATO UT GRATIA ABUNDET?

ABSIT (6,1-2)

Postquam in superiori ostenderat, quomodo nos gratia Christi abunda(n)tissima ab ilia peccatorum massa (colabit ms), quae ex originali macula quasi in immensum quidem pelagum exercuerat, liberavit, iam in c. 6, quomodo a pec-catis futuris cavere debeamus, docet, et concupiscientiam peccatorum resecare. Respondetur autem in principio capitis cuidam obiectioni tacitae. Poterat enim quispiam di-cere, ut Chrysostomus adnotat, si superabundat gratia ubi (in eo ms) peccatum abundaverat, consilium erit peccata multa committere, et diutius immorari, ut gratia tandem abundet; sed respondit: Absit. Imno tanquam certum sco-pum ante oculos habere debet quicumque iustificatus, ut gratiam acceptam totis viribus conservet. Et hoc est quod demonstrat toto hoc capite. Unde sequitur:

Qui ENIM MORTUI SUMUS PECCATO, QUOMODO ADHUC VIVEMUS IN ILLO?

(6,2)

Haec est prima ratio Pauli ad ostendendum, non esse amplius peccandum post iustificationem, quia —inquit— frustra mortui essemus peccato per gratiam Christi, si de-beremus adhuc vivere in illo. Sed ad intelligendam hanc ra-tionem Pauli, et multa alia, not(and)ae sunt phrases.

Prima observatio in sacra Scriptura, tarn apud Paulum quam apud alios sacros scriptores, tarn peccatores quam etiam iusti vocantur mortui, contrariis tamen de causis.


Nam peccatores mortui esse dicuntur, quia de(e)st illis gratia Christi, quae vita est animae. De qua loan, 10 (10) dixit ipse Christus: Ego veni, ut vitam habeant, et abundantius habeant. Ideodicitur adEph. 2(1): Et vos, cum essetis mortui delictis et peccatis vestris, convivificavit vos Christus; et ad Colos. 2 fere eadem dicit verba; et 1 ad Thim. 5 (6): Vidua, quae in deliciis est, vivens mortua est; et Matth 8 (22) dixit Christus: Relinque mortuos sepeliré mortuos suos. E contra iusti mortui dicuntur, quia charitas mors est hominis veteriset vitiorum, iuxtailludCant. 8(6): Fortis estutmors dilectio; quia sicut mors privât hominem omnibus functioni-bus vitalibus, sic etc.; et 1 Petri 2 (24): Utpeccato mortui, iustitiae vivatis. Sed obiter ad verte, quod, quamvis iusti mortui dicantur, opera tamen Uiorum non dicuntur mortua, sed viva; peccatores autem mortui, et opera ipsorum mortua, iuxta illud ad Hebr. 9 (14): Quanto magis sanguis Christi emunda- II bit conscientiam nostram ab operibus mortuis, ad serviendum Deo vivienti?

Est et alia phrasis Pauli. Apud ilium mortuos vocari om-nes homines, qui ab aliqua re sive bona sive mala firmo se mentis proposito separarunt. Tales quippe dicuntur rei sumpta metaphora ex eo, quod mors séparât nos ab omnibus rebus vitae huius, ut 1 Reg. 15 (32): Siccine séparât amara mors? Ita ad litteram intelligitur illud ad Gal. 2 (19): Ego enim per legem, legi mortuus sum, ut Deo vivam, quasi dicat: ego per legem separatus sum ab observatione legis, quia lex me docuit, ut veniente vita quae Christus est, non adhaeram amplius litterae. Sic enim intelligitur praesens locus: qui enim, inquit, mortui sumuspeccato, id est, separad a peccato firmo proposito facto in baptismo recedendi a mundo et pompis eius, quomodo adhuc vivemus in illo? Ex quo infertur nullum posse baptizan, qui saltern per poe-nitentiam aut attritionem non habeat firmum propositum separandi se a peccato in posterum. Et qui baptizaret eum, qui tale propositum non haberet, peccaret mortaliter, iuxta illud Act. 2 (38): Poenitetiam agite, et baptizetur unusquis-que vestrum.

ÏN EPISTOLAM AD ROMANOS EXPOSITIO, VI 135

AN IGNORATIS FRATRES QUOD QUICUMQUE IN CHRISTO BAPTIZATI SU-

MUS, IN MORTE IPSIUS BAPTIZAZI SUMUS? CONSEPULTI ENIM SUMUS PER

BAPTISMUM IN M O R T E M (6, 3-4)

Probat assumptum, videlicet, quod fidèles credentes in Christum mortui sunt peccato, id est, separati a peccato ex natura et institutione baptismi, quo omnes fidèles initian-tur. Quia baptismus est quaedam regeneratio iuxta illud loan. 3 (3): Nisi quis renatus etc. Ubicumque autem est generado unius, est et corruptio alterius. Cum vero baptismus sit regeneratio hominis novi, necesse est ut sit corruptio et mors hominis veteris. Unde baptismus duas mortes, et duas regenerationes significat, sicut in textu dicit Paulus. Per hoc enim quod baptizatus mergitur in aqua, et occulta-tur, ubi significatur mors et sepultura Christi, etiam signifi-catur mors et sepultura nostra cum Christo. Et hoc est quod ait: Quicumque in Christo etc. ; quia per figuram et similitu-dinem, quam repraesentat ipsamersio baptismi, consepulti sumus cum Christo per baptismum in mortem, id est, ut commoriamur cum illo. Hoc ut sicut ille separatus fuit per mortem a conversatione vivorum, sic et nos separemur a conversatione peccatorum. Rursus significat baptismus se-cundam resurrectionem tam Christi quam nostram in novi-tate vitae. Ideo sequitur:

UT QUEMADMODUM C H R I S T U S R E S U R R E X I T A MORTUIS PER GLORIAM

PATRIS, ITA ET NOS IN NOVITATE AMBULEMUS (6, 4)

Notandum habere emphasim illam particulam ita, vel eodem modo proportionato; videlicet, quia Christus resu-rrexit gloriosus, id est, quattuor dotibus gloriae praeditus, scilicet, agilítate, impassibilitate, subtilitate et splendore. Sic ergo nos, postquam fuerimus mortui, id est, separati a peccato, primum omnium habeamus necesse est agilitatis dotem in bonis moribus, iuxta illud Ps. 118 (32): Viamman-datorum tuorum cucurriz etc. Deinde dotem subtilitatis in penetrandis impedimentis, quae impediunt viam virtutis, iuxta illud Ps. 17 (30): In Deo meo transgrediar murum.

(a) Cum dilatasti cor meum, quia per peccatum est nitnis oppresum et angustum {add. marg. ).


Tertio, dotem splendoris boni exempli, Matth. 5 (16): Sic luceatlux vestra etc. Quarto, dotem imnortalitatis perseve-rantiae in virtute, iuxta illud ad Hebr. 12 (11): In disciplina perseverate. Sic ergo intelligit Paulus ad verbum illud simi-litudinis ita et nosa.

Ultimo, adnotate praesentem locum contra haereticos nostri temporis, qui dicunt hominem semper manere in ve-tustate peccati, et ab extrínseco per quamdam imputatio-nem iustitiae Christi externae vocari iustus. Cuius contra-

/. 400r rium expresse do- // cet Paulus dicens: Ita et nos in novitate vitae ambulemus. Ubi oportet subtiliter adnotare, quod functiones vitales hominis viventis non possunt nee per ip-sam divinam virtutem suppleri, sine ipso vívente coniunc-to. Et ita intelliguntur multa loca Scripturae contra haereticos, 1 Cor. 5 (6-7): Modicum fermentum totam massam co-rrumpit? Expurgate ergo vetus fermentum, ut sitis nova conspersio, supple : per novitatem vitae ; et 2 ad Cor. 5 (17) : Si qua in Christo nova creatura, Vetera transierunt, ecce facta sunt omnia nova, omnia autem ex Deo; ergo non per im-putationem; et ad Gal. 6 (15); In Christo Iesu nee circumci-sio aliquid valet ñeque praeputium, sed nova creatura; et Ezech. 36 (26-27) promittitur: Dabo vobis cor novum, et spiritum novumponam in medio vestri. Quod autem non sit hoc per imputationem externam, sed per actus elicitos ab ipsa anima explicat: Auferam a vobis cor lapideum, et dabo vobis cor carneum, etfaciam ut praeceptis meis ambuletis. Quod mirifice explicat Paulus ad Eph. 2 (10): Ipsius enim sumus figmentum, creati in operibus bonis. Ergo non per imputationem. Denique legite Gregorium in illud lob 39 (26): Numquid per sapientiam tuam plumescit accipiter, quando expandit alas suas ad austrum etc. ?

Si ENIM C O M P L A N T A T I FACTI SUMUS SIMILITUDINI M O R T S EIUS, SIMUL ET

RESURRECTIONÎS ERIMUS (6, 5)

Confirmât quae supra dixerat, addens, quod si complantati sumus similitudini mortis Christi, simul et similes erimus resurrectioni eius. Hoc est, vivemus vita spirituali

(a) De Christo dicitur: Chistas resurgens ex mortuis iam non moritur, mors Mi non dominabitur; ita dicitur de eo qui resurrexit a morte peccati (add. marg.).

IN EPISTOLAM AD ROMANOS EXPOSITIO, VI 137

in corpore adhuc mortali; deinde vero, post corporalem mortem, resurrectionem Christi gloriosam imitabimur, si-cut explicat Hieronymus hic. Et solvit Athanasius, ita ut sit sermo de utraque resurrectione, per gratiam et gloriam, quamvis Chrysostomus de resurrectione gloriosa dictum Apostoli interpretetur, iuxta illud ad Rom. 8 (17): Haere-des quidem Dei cohaeredes autem Christi, si tamen compati-mur ut conglorificemur. Sed parum refert, quod glorifican non possumus, nisi resurrectio gratiae praecesserit, quae mortem peccati subsequitur. Prius quippe est mori pecca-to, deinde per gratiam resurgere, postremo per gloriam; quern ordinem in toto hoc capite Paulus prosequitur.

Adnotate hoc loco Erasmus vertisse: si participes facti sumus similitudinis mortis eius; graece, tamen habetur complantati. Dicitur autem multi participes esse mortis Christi, et complantati esse morti Christi. Primo, quia Patres omnes mysterium agnoscunt in verbo complantati; et ita vertunt et interpretantur. Deinde, quia terra particeps est influxus coelestis, tamen est complantata coelo, sicut palmes complantata est viti; quia vitales operationes per illam insitionem et complantationem palmes accipit a radiée. Sic ergo angelí participes quidem sunt influxus (infulxus ms) illuminantis Christi, qui etiam in quantum homo doctor est angelorum; et nihilominus non sunt complantati morti Christi secundum communem opinionem, dicente Paulo, ad Hebr. 2 (16): non angelos apprehendit, sed semen Abrahae apprehendit. Et quia non apprehendit angelicam naturam, nee redemit secundum opinionem communem. Unde angeli, ab eo quatenus homo est, virtutem vitalem

f.400v merendi non acceperunt, quare non bene vertit Erasmus. //

HOC SCIENTES, QUONIAM VETUS HOMO NOSTER SIMUL CRUCIFIXUS EST,

UT DESTRUATUR CORPUS PECCATL ET ULTRA NON SERVÏAMUS PECCATO

(5,6)

Ostendit Paulus nos amplius non deberé peccare, quia mortui sumus peccato. Deinde, quia in baptismo mortui sumus cum Christo, et in novitate vitae resurreximus. lam, tertio, idem confirmât, quia quando Christus crucifixus est in carne, quam sumpserat de Adam, simul carnem nostram veterem crucifixit; alioquin caro Christi sine macula cruci-figi non merebatur, nisi ut crucifigeret in sua carne veterem


hominem; crucifixo autem vetere homine, destruitur corpus peccati; quae est prima consequentia; et destructo cor-pore peccati, iam amplius non sumus inservituri peccato; quae est secunda consequentia.

Sed, ut melius iste discursus Apostoli intelligatur, di-cendum est, quod homo vetus, ut explicat S. Thomas, est fomes peccati, et inclinatio ad malum. De qua infra c. 7 (18) dicit Paulus: Scio quia non habitat in carne mea, id est, in carne mea bonum. Similiter est inveterata cupido peccandi, de qua Hier. 13 (23); Si potest Etiops mutare pellem suam, et pardus varietatem suam, sic et vos poteritis bene faceré cum dediceritis mala. Quod intelligi debet, secundum Hie-ronymum, ubi impossibile quidem esse virtute naturali, ut autem fieri posset virtute supernaturali Christus crucifixus est; atque adeo (?) veterem hunc hominen clavis crucis suae confixit.

Quod vero sequitur: ut destruatur corpus peccati, non debet intelligi corpus nostrum materiale, ut notât Chrysos-tomus, sed universitas peccatorum cum inclinationibus ad malum et habitibus vitiosis. Haec omnia mysticum quod-dam corpus faciunt, ut notât Chrysostomus, Theophylac-tus, Athanasius et d. Thomas. Huius autem corporis caput est superbia, Eccles. 10 (15): Initium totius peccati super-bia. Ne autem videatur Paulus loqui sine imitatione Scrip-turae veteris, in eo quod congerium peccatorum vocet corpus peccati, allegat S. Thomas illud lob 41 (6) de Leviathan seu daemone: Dum corpus eius scuta fusilia, compactum squamis se prementibus. Hoc enim corpus crucifigi debet clavis timoris et amoris Dei, iuxta illud Ps. 118 (120): Confine timoré tuo etc. id est, inclinationes carnales,; et illud ad Gal. 2(19): Christo crucifixus sum cruci, vivo ego autem iam non ego, id est, non homo vetus, neque corpus peccati, sed vi vit in me Christus; et ad Gal. 5 (24): Qui sunt Christi carnem suam crucifixerunt etc. Ecce ipse explicat vitia et concupiscentias esse hominem veterem, et corpus peccati. Quod vero subsequitur: ut ultra non serviamus peccato, pulchram habet profecto connexionem. Mortuo enim homine vetere, qui tyrannus erat, et iugo nos vitiorum atque perturbationem praemebat, consequens est, ut iam tam-quam liberi non serviamus peccato. In quern sensum intelli-gitur illud Esaiae 4 (4), virtute crucis Christi, videlicet: lu-gum enim oneris eius, et virgam humeri eius, et exceptrum exactoris eius superasti; et Esaiae 14(1): Prope est ut veniat


tempus eius et dies eius non elongabuntur; miser (e)b(itur) etc. et subicient exactores eius.

QUI E N I M M O R T U U S E S T , I U S T I F I C A T U S EST A P E C C A T O (6, 7)

Id est, qui per baptismum mortuus est culpae, turn origi-nali, turn etiam actuali, si fuerit ilia irretitus, ille iustificatus est; quia inter peccatum et iustificationem non est medium.

Si AUTEM MORTUI SUMUS CUM CHRISTO, CREDIMUS QUIA SIMUL VIVEMUS CUM iLLo (6,8) vita turn gra t iae turn glor iae .

Vis huius assertionis in eo consistit, quod per baptis-f.401r mum facti // sumus membra Christi mystica, et tamquam-

palmites inserti sumus viti, quae Christus est. Ergo que-madmodum membra moriuntur, et vivunt cum palmite, et palmites cum vite, sic etiam nos, qui cum capite nostro Christo mortui sumus peccato, vivemus etiam illo vivente. Deinde haec assertio habet vim in alia ratione subintellec-ta, quia nos fratres sumus Christi adoptivi; ergo conformari debemus fratri primogénito; sicut in morte peccati, sic etiam in vita gratiae et gloriae, iuxta illud ad Rom. 8 (29): Quospraescivit etc.; et ita ad Eph. 2 (5): Cum mortui esse-mus peccato, convivificavit nos(in) Christo.

SCiENTES QUOD CHRISTUS RESURGENS EX MORTUIS IAM NON MORITUR,

MORS ILL! ULTRA NON DOMINABITUR (6, 9)

Posset dubitari, an nos, qui sumus membra Christi mystica, et palmites in illo inserti, debeamus vivere cum illo ad tempus, vel in perpetuum. Hoc est, an sit aliquod pericu-lum amittendi vitam istam turn gratiae turn gloriae ex parte ipsius Christi.

Ad hanc interrogationem tacitam respondit dicens: Scientes quod Christus resurgens etc. Unde consequens est: ut membris eius mysticis ex parte ipsius capitis Christi ñeque possit déesse vita gratiae et gloriae; alioquin mors ty-rannice dominaretur Christo pos(t) resurrectionem, si posset per vim vitam auferre a membris eius mysticis. Unde perperam Erasmus reprehendit Vulgatam hie, dicens


transferendum esse: mors Mi ultra non dominabitur, de praesenti, quia originalis antiquissimus legit de futuro. Et ita legit Augustinus, libro 11 Contra Faustum c. 7 et alibi frequenter, et favet haec lectio spei nostrae. Habet enim emphasim, quod nunquam dominabitur mors corpori mys-tico Christi, sicut neque dominabitur corpori vero, quia untrumque corpus connexum est vinculis charitatis, Oseae 11.

Sed posset quis obicere contra nostram expositionem, quod videtur adhuc mors dominari corpori mystico Christi, sicut legimus Apoc. 6 (8): Ecce equus pallidas, et quisede-bat super eum nomen Mi mors et infernus sequebatur eum, et data est illipotestas super quattuor partes terrae etc. Ergo mors, dominatur adhuc supra corpus mysticum Christi.

Respondetur 1.° mortem hic non poni tamquam domi-natricem, sed tamquam executricem irae Dei contra pecca-tores rebelles; unde dicitur: Data est Mi potestas in quattuor partes terrae.

Gíossa ordinaria, quae colligitur ex communi sensu, non intelliguntur omnes habitantes terrae; sed intelligun-tur quattuor peccatorum genera, videlicet, haeretici, gentiles, ludaei et mali christiani. Quare supra illos, qui sunt viva membra Christi, nullam mors accipiet potestatem. Similiter illis mors est transitus, Christus enim seu ille transi-tus ad coeleste regnum, aperiens nobis paradisum. Unde iam mortui in Christo beati dicuntur, Apoc. 14 (13): Beau mortui, qui in domino etc. Est ergo certa fide tenendum, mortem aeternam, et auctorem eius diabolum, sic fuisse morte et resurrectione Christi devictum, ac prostratum, ut corpori mystico Christi et vivo per gratiam non dominetur. Est enim impletum illud Oseae 13 (14): O mors ero mors tua; unde Paulus 1 Cor. 15 (55) dicit: Ubi est mors victoria tua? ubi est mors stimulus tuus? stimulus enim mortis pecca-tum est. Ergo si in corpore Christi mystico non sit peccatum

fAOlv moríale, nee mors habebit stimulus contra ilium, // mors quippe, percutiendo Christum acúleo poena peccati, perdi-dit aculeum, more apum, quae figentes acúleo in aliquo corpore duro perdunt ! aculeum, et moriuntur; sic mors perdidit aculeum in percussione Christi; et ita intelligitur illud Ps. 117 (12): Circumdederunt me sicut apes etc.


ITA VOS EXISTÍMATE M O R T U O S ESSE P E C C A T O , VÍVENTES A U T E M D E O .

NON E R G O R E G N E T PECCATUM IN VESTRO MORTALI C O R P O R E UT OBOE-

DIATIS CONCUPISCENTIIS EIUS (6, 11-12)

Notât (natat ms) S. Thomas, hic non dixisse quidem Paulus non sit peccatum, sed non regnet. Hic enim pecca-tum pro fomite peccati accipitur, qui non potest non esse in nostro mortali corpore; sed danda est nobis opera, ut non regnet per consensum liberum voluntatis. Quia, ut dicunt Chrysostomus, Theodoretus et Theophilus hoc differt inter regnum et tyrannidem, quod rex in regno imperat subditis sibi pacifice consentientibus; tyrannus vero vim infert. Di-cit ergo Paulus: si fomes, tamquam tyrannus in motibus, quos theologi vocant primo primos, vel secundo secundos, vim inférât, non prohibeo nee damno; sed illud prohibeo, ne (nee ms) regnet libero voluntatis consensu, debet enim fomes, et homo vetus tamquam servus rationi subesse; si autem regnat, perversio est, auxta illud Prover. 30 (21): Per tria, inquit Salomon, movetur terra et quartum non potest sustinere; per servum, cum regnaverit; per stultum, cum sa-tiatus fuerit. Sic ergo quando vetus hemo peccato regnat, et saturatur, status humani cordis pervertetur. Sicintelligitur illud Apoc. 16 (10): Et quintus ángelus effudit phialam suam super sedem bestiae, et factum est regnum eius tene-brosum. Sedes enim bestiae sunt omnes obstinati in peccato, et regnum eius tenebrosum consensus est peccati. Dici-tur autem tenebrosum, quia omnis peccans est ignorans. De hoc regno peccati, dicit Christus Luc. 11 (18): 5/ Satha-nas in seipso divisus est, quomodo stabit regnum eius? quia consensus et concordia in malis faciunt regnare peccatum. Ideo dicit Paulus: non regnet peccatum etc.

S E D Ñ E Q U E E X H I B E A T I S M E M B R A V E S T R A A R M A I N I Q U I T A T I S P E C C A T O ,

S E D E X H Í B E T E V O S D E O , T A M Q U A M E X M O R T U I S V 1 V E N T E S , E T M E M B R A

V E S T R A A R M A I U S T I T 1 A E D E O (6 , 13)

Notandum, quod victo daemone (doemoni ms), Christus arma detraxit, iuxta illud Lucae 11 (21): Cum fords ar-matus etc. Si fortior eo supervenerit, et vicerit eum, arma eius auferet, in quibus confidebat, nempe occasiones, et incentiva peccatorum, et societas prava, et habitus vitiosi.


Notandum, secundo, in sacra Scriptura totum corpus peccatoris dicitur arcus armatus contra Deum. Oseae 7 (16): Reversi sunt, ut essent absque iugo; facti sunt ut arcus dolosus; id est reversi sunt a via Dei, ut esset absque (agg. a margine) iugo legis divinae, iuxta illud Ps. 2 (3): Proiicia-mus a nobis iugum ipsorum; et tunc, facti sunt ut arcus dolosus; (sic) appellatur, quia reluctat contra Dominum suum. Sic etiam impius, cum fuerit ditatus largitate divina, et ho-noribus auctus, atque ingenio et viribus pollens his omnibus abutitur contra Deum, facitque membra sua arma ini-quitatis. De his lob 15 (25) dicitur: Tétendit adversus Deum manum suam et contra Omnipotentem roboratus est; cucu-rrit adversus eum erecto eolio et pingui cervice armatus est; ubi per cervicem inoboedientiam, et obstinationem signifi-cat, et rebellionem omnium potentiarum et omnium mem-brorum contra Deum iuxta illud Esaiae 48 (4): Nervus fe-rreus cervix tua, etfrons tua aerea. Praeterea Ps. 56 de his dicitur: Fili hominum dentés eorum arma etsagittae, lingua eorum gladius acutus. H Sed isti, qui sic belligerantur contra Deum abutentes membris et potentiis suis tamquam ar-mis, in fine experientur vindictam, quam ponit propheta Ps. 36 (15): Gladius eorum intretin corda ipsorum, et arcus eorum confringantur. Quod pulchre depingit lob c. 20 (24): Pluet super eos bellum suum, et fugient arma férrea, et ruent in arcum aereum, id est, vexabuntur eiisdem potentiis et membris, quibus tamquam armis abusi fuerant contra Deum, et, dum fugiunt arma férrea, id est mortem tempo-ralem, ruunt in arcum aereum, id est in mortem aeternam; caeterum, est contra membra et potentias iustorum. Arma lucis sunt infra c. 13 (12): Abiiciamus contra opera tenebra-rum, et induamur arma lucis. Hoc ergo est quod a nobis exigit Paulus dicens: et membra vestra, arma iustitiae. Deus quippein sacra Scriptura lux dicitur, loan. 8 (12): Ego sum lux mundi; dicuntur etiam arma lucis, quia his oppugnant daemones, qui rectores vocantur tenebrarum ad Eph. 6 (12): Non est vobis colluctatio.

PECCATUM ENIM VOBIS NON DOMINABITUR; NON ENIM EST1S SUB LEGE

SED SUB GRATIA (6, 14)

Poterat quis obiicere Paulo: nonpossumusnon peccare, quia peccatum adhuc reluctantibus nobis dominatur. Ad


quod respondit: non potest vobis peccatum violenter dominan, ita ut cogat, et extorqueat consensum. Quia iam non estis sub lege mosaica, quae praecipere quidem poterat, non tamen iubere (iubare ms); sed estis, inquit, sub lege gratiae, quae iubet adimplenda praecepta et ad resisten-dum insultibus carnis. In quern sensum dixit loan. c. 1 (17): Lex per Moysen data est, gratia autem et Veritas per Iesum Christum facta est, quasi dicat Moyses sola dedit praecepta, non gratiam, Christus vero gratiam contulit uberrimam ad implenda praecepta. Sic explicant Chrysostomus, Theodo-retus, Theophylactus, Hieronymus.

Q U I D E R G O ? P E C C A V I M U S Q U I A N O N S U M U S S U B L E G E , S E D S U B G R A T I A ?

ABSIT(6, 15)

Poterat quis obiicere: si non sumus sub lege, sed sub gratia; ergo possumus peccare. Ad hoc respondet Paulus: Absit. Et reddit rationem in textu sequent!, quare non va-leat ilia consequentia.

NESCITIS QUONIAM CUI EXHIBITIS VOS SERVOS AD OBOEDIENDUM, SERVI

ESTIS EIUS, CUI OBOEDITIS, SIVE PECCATI AD MORTEM, SIVE OBOEDITIO-

NIS AD IUSTITIAM? (6, 16)

Quasi dicat: non valet ilia consequentia non sumus sub lege, ergo possumus peccare. Quia non solum propter legem positam, et propter eius metum debet homo abstinere a peccato, sed ne fiat servus peccati cui oboedit violata lege. Nam cuicumque homo oboedit, illius servum se constituir, est autem turpissimum oboedire concupiscentiae peccati, honestissimum autem oboedire Deo et virtuti. Et ideo etiam si non esset lex, deberet homo oboedire potius Deo et virtuti, quam concupiscentiae peccati, quae militât contra rationem. Hinc intelligitur illud 1 ad Thim. (1,9): Sciens hoc quod lex iusto non est posita, sed homicidiis et parricidus etc.; quasi dicat: lex coactiva poenalis non est posita iusto quatenus iustus est; quia iustus, quatenus iustus, non oboedit legi propter metum et coactionem, sed quia honestissimum est virtutem sequi; at vero homicidae et parricidae metu gehenae aliquando abstinent a flagitiis, ideo illis est lex posita. Quia ergo liberavit nos Deus ab huiusmodi statu, dicitur in textu:


G R A T I A S AUTEM DEO QUOD FUISTIS SERVI PECCATI OBOEDISTIS AUTEM EX

CORDE IN EAM FORMAM DICTRINAE, IN QUA TRADITI ESTIS (6, 17)

f.402v II Est observatio in sacra Scriptura, illos vocari servos peccati, qui oboediunt concupiscentiis suis, et vocari etiam in servitutem venditos, propterea quod homo per exiguam delectationem peccati seipsum mancipium constituit con-cupiscentiae suae. Sic intelligitur Esaiae 50 (1): Nonne ini-quitatibus vestris venditi estis?; et Esaiae 52 (3): Gratis ve~ nundati estis sine argentoa redimemini.

Deinde 2.°, notandum in peccato tria consideran: su-ggestionem, cui respondet captio, si suggetionem admitía-mus; de qua Ihere Lam. 3, 42 (Jhere 3 ms): Venatione coe-perunt me quasi avem inimici mei gratis. Secundo, dele-git(imation)em, cui respondet venditio si illam admitta-mus, iuxta illud infra c. 7 (14): Ego autem carnalis sum ve-numdatus sub peccato. Tertio, consensus, cui respondet servitus, loan. 8 (34): Quifacitpeccatum etc. ; qua metaphora utitur hic Paulus dicens, quiafuistis servi peccati.

HUMANUM DICO, PROPTER INFIRMITATEM CARNIS VESTRAE; SICUT EXHI-

BUISTISETC. (6, 19 ss)

Quasi dicat: parum exigo a vobis, sed tantum iustum et rationi consentaneum, ut quales vos exhibuistis in obse-quium peccati, tales vos etiam exhibeatis in obsequium Christi. Cum tamen inter peccatum et Christum tantum différât, immo plusquam coelum et terram, peccato enim nihil debemus. Christo autem quidquid sumus debemus. Ergo parum a nobis exigitur, et rationi consentaneum.

De hoc autem, quod a nobis Paulus exigit, explicat Gre-gorius, libro 19 Moralium c. 16, illud Esaiae 40 (31): Qui autem confidunt in Domino mutabunt fortitudinem, assument pennae ut aquilae, current, et nonlaborabunt, ambula-bunt, et non deficient; hoc est, quemadmodum fortitude tarn corporis quam animae in obsequium peccati exercue-runt, sic eandem fortitudinem mutatur in obsequium fi-dei13. Item ad hoc facit illud lob 39 (10-11): Numquidliga-

(a) Quia propter peccatum quod est nihil: non auro et argento; ibi P. i. vide Extravagante Unig. de poenis et re(missione) {add. marg.).

13 Cf. Gregorius, Moralium, 19, 27, PL 76, 131.


bisa rinozeronta ad arandum loro tuo, aut dividet glebas va-llium post te? Numquid fiduciam habebis in magna fortitu-dine eius? Ad hoc facit illud Esaiae 11 (7): Leo sicut bos comedetpaleas, id est, sicut exercuit fortitudinem suam in rebellione contra Deum, sic ostendet fortitudinem suam in oboedientia Dei; ita ut iugum bovis accipiet, et cum eo pa-leas simplicitatis comedat; et Esaiae 43 (20): Glorificabit me bestia agri dracones etstruthiones, hoc est, illi qui, instar draconum astuti erant in mundo, convertunt astutiam in prudentiam Christi, et qui instar structionis velocissimi erant ad capiendam praedam, diligentissimi fient in Chris-to ad lucrandas animas.

C U M E N I M S E R V I E S S E T I S P E C C A T I L F B E R I F U I S T I S I U S T I T I A E . N U N C A U -

T E M L I B E R A T ! A P E C C A T O , S E R V I A U T E M F A C T 1 D E I E T C . ( 6 , 2 0 S S )

Nihil aliud in sequenti textu, usque in finem capitis prae-tendit Paulus, quam ostendere discrimen inter servitutem Dei, et servitutem peccati, quod est duplex; alteram, quod qui servit Christo liber est, quia ei serviré regnare est; et ideo dicit liberi estis iustitiae. Secundum discrimen est ex parte fructus et stipendi. Quia qui serviunt peccato, nullum alium effectum habent, nisi confusionem; et nullum aliud stipendium, nisi mortem aeternam; ideo dicit stipendium peccati mors. Qui vero serviunt Deo, duplex habent stipendium, videlicet, in hac vita sanctificationem, postea vitam aeternam; ideo concludit stipendium peccati mors, gratia autem Dei vita aeterna; vocat autem gratia, quia ipsum me-ritum vitae aeternae in gratia prima fundatur.

Rinozerus animaUum fortissimus sicut pillam eiicit taurum, ut unquit Marcia-marg. ) .

CAPUT SEPTIMUM

CAPUT SEPTIMUM

/. 403r / / A N IGNORATIS FRATRES, SCIENTIBUS ENIM LEGEM LOQUOR, QUIA LEX

IN HOMINE DOMINATUR QUANTO TEMPORE VIVIT? usque ad ilium locum:

VOCABITUR ADULTERA, SI FUERIT CUM ALIO VIRO (7, 1-3)

In praecedenti capite asseruit Paulus, quomodo gratia Christi a servitute daemonis liberaveri(t). In hoc capite ea-dem nos gratia asserit liberatos a lege veteri, ut iam non fructificemus legi, sed Christo. Unde Orígenes hoc 7 caput in gratiam conversorum a Iudaismo scriptum censet, quos secundum phrasim suam Paulus dicit mortuos esse legi. Et pulcherrima quadam metaphora, sumpta a muliere, cuius vir mortuus est, et ipsa libera manet, ut cui voluerit nubat; sic etiatn docet conversos a iudaismo tamquam mortuos legi, cui tamquam uxori debitum reddere tenebantur, posse iam legem, nempe gratiam, suscipere. Notandum est etiam obiter, vinculum matrimonii tantum durare usque ad mortem alterius coniugum, ut docet Augustinus, libro De nuptiis et concupiscentia, c. 2; et ex Matth. 22, ex responso Christi ad Sadduceos, qui proposuerant illi feminam, quae 7 viros unus post alium habuerat, cuinam deberet esse uxor in resurrectione; et respondit Dominus nullam esse obliga-tionem post mortem; ita nec nubent, nec nubentur.

ITAQUE FRATRES MEI ET VOS MORTIFICATI ESTIS PER LEGEM CHRISTI, UT

SITIS ALTERIUS, OUI EX MORTUIS RESURREXIT (7, 4)

Ponit hic con(clusion)em, quae infertur ex metaphora supra adducta; sed non videtur directe inferre. Quod bene notant Chrysostomus, et Theodotion; debuit enim potius


dicere: lex est mortua, ergo vos solutí estis ab obligatione. Sed quia obligatio est mutua uxoris ad virum, et e contra, perinde est dicere, vel legem esse mortuam tamquam uxo-rem, vel ipsos esse mortuos, quia utroque modo solvitur matrimonium. Noluit autem dicere expresses verbis legem esse mortuam, ne offenderet Iudaeis, sed voluit intelligi ab illis, ut praedicti Patres notant.

Sed illud habet difficultatem, quod dicit vos mortifica-tos esse legi per corpus Christi. Vult autem dicere: quia in baptismo, ut supra dictum est, mortui sumus cum corpore Christi, et cum eodem resurreximus, atque illud induimus.

Est autem regula ad intelligendas Litteras sacras esse consuetam phrasim, ut tarn singulos christianos, quam uni-versam Ecclesiam, sponsam Christi vocet sive uxorem. Unde Apoc. 19 (7): Venerunt nuptiae Agni, et uxor eius praeparavitse. Item 2 ad Cor. 11 (2): Despondi vos uni viro virgenem castam exhibere Christo, id est, ut singuli animas suas et omnem universam Ecclesiam sponsam Christo exhi-beamus. Et ita intelligitur Cant. 3 (11): Venite regem Salo-monem in diademate, quo coronavit eum mater suaa. Ita intelligitur Oseae 2 (19): Desponsabo te mihi in sempiter-num, desponsabo te mihi in iustitia, et iudicio, (et) in misericordia, et (in) miserationibus, desponsabo te mihi in fide; Esaiae 49 (18): Omnes isti congregan sunt, venerunt tibi; vivo ego, dicit Dominus, quia omnibus his quasi vestimento vestieris, et circumdabis eos tibi quasi sponsa. Ex hoc infer-tur contra Hebraeos Cántica Canticorum in quibus intro-

fAOSv ducitur sponsa Salomonis, non deberé uUo modo intelligi // iuxta corticem litterae, de amoribus Salomonis, sed de Ec-clesia, iuxta metaphoram Pauli, et sacrarum Scripturarum. Unde Cant. 4 (8): Veni de Líbano, sponsa etc., de Ecclesia intelligendum est; et quod subdit: Vulnerasti cor meum etc., ubi Septuaginta verterunt o ecardiosas hemas, id est, furata est cor meumh.

(a) In hoc testimonio intelligitur mater vel mater propria, quia meruit de congruo; ubi quod est supremum in humanitate Christi intelligitur de synagoga, quia descendit a patriarchis (add. marg.).

(b) ... Dei est Fiiius Dei, quia furata est Ecclesia quae est sponsa (add. marg.).

IN EPISTOLAM AD ROMANOS EXPOSITIO, VII 151

UT FRUCTIFICETIS DEO (7, 4)

Proponit Paulus huius desponsationis animae cum Christo emolumentum, nempe ut fructificemus Deo. Ubi notanda est vis substantiae; tales enim soient esse fructus quale semen. Quando ergo sponsus fuit daemon auctor mortis, quid aliud nisi fructum mortis colligere poteramus? Caeterum, Christo adhaerente sponso, qui de ipso dicit Io. 14 (6): Ego sum via Veritas et vita, quid nisi fructum vitae perennis colligere possumus? De quo dicit Paulus: Ut fructificemus Deo. De huiusmodi est Eccles. 39 (17): Obaudite me fructus divini; et Prov. 11 (30): Fructus iusti lignum vitae. Denique Ecclici. 24 (23): dicit Christus ipse, qui Patris sapientia est, fructus mei, fructus honoris et honestatis. Quia summus honor est, ut homo regeneretur in filium Dei, et ipse, illustratus lumine gloriae, elicere possit visionem beatam, qua beatus est.

C U M ENIM ESSEMUS IN C A R N E (7,5)

Quia opposita magis elucescunt iuxta se posita, de-monstrat Paulus, e contrario, quales fructus in lege mosaica Iudaei, gratiae auxilio destituti, ferre poterant. Ideo dicit: cum essemus in came; id est, cum essemus in lege carna-li, quae de sacrificiis carnalibus praecepta dabat, sicut dis-ponit Theodoretus; vel cum essemus in carne, hoc est, sine auxilio gratiae spiritualis, sicut exponit Chrystostomus, Theophylactus, Hieronymus, et communior sententia Pa-trum, et verosimilior.

Est enim observatio secundum phrasem Pauli, quod ali-quando dicit, nos non esse in carne, significans nos non se-qui appetitum carnis, sed spiritus directionem. Ita patet c.8, ubi dicit, non secundum carnem militantes; et ad Rom. 8 (8): Qui in carne sunt, Deo placeré nonpossunt. Unde pro-babiliter magis posterior expositio. Tunc enim passiones peccatoris operabantur in membris nostris per tyrannidem, hoc est amor, et odium, et huius generis aliae quibus sine gratia Dei resistere minime possumus perfecte, quoniam aliquando succumbimus; tunc autem fructificamus morti, supple: culpae, vel morti aeternae.


NUNC AUTEM SOUTH SUMUS A LEGE MORTIS, usque ad calcem capitis, ubi dick:

IGITUR EGO IPSE MENTE SERVIO LEGE DEI, CARNE AUTEM, LEGE PECCATI

(7,6-25)

Hie autem nótate legem Moysis vocari mosaicam, eo quod transgressoribus legis poenam minaretur; gratiam autem ad implenda mandata minime daret, quam modo dat lex evangélica. Et ita intelligitur illud 2 ad Cor. 3 (6): Littera occidit, id est, poenam occisionis imponit, spiritus autem vivificat, id est, dat vitam spiritualem ad implenda mandata, et in praemium adimplentium.

2.° notandum, in toto hoc capite, et in reliquis, obiec-tum Pauli videtur legem mosaicam accusare, tamquam quae nos ad peccatum induceret, et mentem eius esse solum hoc affirmare: quod, licet lex sancta fuerit, fuit nihilo-minus occasio peccandi, prohibens quaedam ad con- // cu-piscentiam pertinentia, quae vulgares homines ignorabant esse peccata, vel certe minora peccata; unde ex culpa sua ardentius nitebantur in vetitum; et propterea dixit Paulus hie: Sine lege peccatum mortuum erat (7,8), id est, non tarn acriter nos impugnabat.

Quod autem subdit Paulus : Ego autem vivebam sine lege aliquando, sed cum venisset mandatum peccatum revixit, di-versimode a Patribus explicatur. Orígenes et Hieronymus existimant hoc a Paulo dictum in propria forma. Quia ante rationis usuram, (!) sine lege erat, quando vero attigit ra-tionis lumen, peccatum revixit, quia libere potuit peccare.

2a expositio est Theodoreti, qui existimat hoc in persona veteris Adae fuisse prolatum, qui antequam accepisset mandatum, peccatum, id est, concupiscentiam peccati non sensit; quando vero mandatum accepit de ligno vetito, revixit peccatum.

Sed mihi probabilior videtur tertia sententia, quam te-nent Ambrosius, Theophy(lactus), Chrysostomus, et An-sel(mus), videlicet, sermonem esse de quovis homine, qui prius in lege nova fuerit, deinde legem mosaicam accepe-rit. Quia semper in eo Paulus persistit, ut ostendat mosaicam legem occasionem fuisse multorum peccatorum quo-dammodo, quam quae homines commiserant in lege nova propter causas supra dictas, et quod ex subsequentibus ma-gis elucidatur in eo quod subdit Paulus, peccatum, ut appa-reat peccatum, per bonum operatum est mihi mortem, ut

IN EPISTOLAM AD ROMANOS EXPOSITIO, VII 153

fiat supra modum peccans primum per mandatum, hoc est, ut excédent omnem modum et ordinem rationis malitia nostra, quae in tantum crevit, ut mandatum Dei, quod erat medicina ad vitam, abusi simus ad committenda maiora crimina, et inferenda nobis crudeliorem mortem.

Notandum, etiam esse dubium in eo, quod subdiit: Ego autem carnalis sum venumdatus sub peccato (7, 14), cum aliis sequentibus imperfectionibus, quas describit, an in propria persona loquatur, an in persona peccatoris. De quo sunt tres sententiae: prima Hieronymi Supra Daniel 9 et Ambrosii hic, Chrysostomi, et Theo(doreti), qui dicunt in persona peccatoris, non autem in propria Pauli loqui, ne videatur sibi contrarius, qui de se ait ad Gal. 2 (15): Nos natura ludaei, non ex gentibus peccatores; et 2 Cor. 10 (3): Non secundum carnem militamus.

2a sententia est Ambrosii, libro 19 De interprelatione, c. 5, ubi mutavit sententiam dicens in propria persona locu-tum fuisse Paulus ante baptismum, quando persequebatur christianos, iuxta id quod dicit 1 ad Thim. 1 (13): Quiprius blasphemator et persecutor. Et ita non contradicit in locis supra citatis propter distantiam temporis.

Mihi tamen verosimilior est tertia sententia, quam défendit Augustinus, libro Contra duas epístolas Pelagii, c. 10, cui subscribunt Beda, s. Thomas hic, videlicet, quod Paulus in propia persona loquatur, etiam quando erat sanc-tissimus, etiamsi distinguamus in eo portionem inferiorem et superiorem. Unde ipsement seipsum explicat in calce capitis: Igitur ego ipse mente servio legi Dei, carne autem legi peccati; legem autem peccati vocat appetitum sensuum ad mala propensum, quem etiam vocat legem membrorum. In hoc capite vocat etiam peccatum, dicens: Si quod odi malum, illud fació: iam non ego operor illud, sed quod habitat in me, peccatum (7, 20), id est, ego non consentio.

4.° notandum, quod Paulus in hoc capite dicit se nolle peccare, et tamen peccatum faceré, intelligi deberé de volúntate deliberata; nam deliberata volitione nolebat faceré malum, et nihilominus operabatur illud, id est, habebat motum concupiscentiae reluctantis; et etiam motum pri-

f.404v mo // vel secundo primo voluntatis, quae sine delibera-tione rapit ipsa voluntas ad bonum delectabile. De quo ipse Paulus 2 ad Cor. 11 (7, 12): Ne magnitudo revelationum ex-


tollat me, datus est mihi stimulus carnis meae ángelus Satha-nae etc.

Caeterum, difficultatem ingerit, quod dicit Paulus, quod enim operor, non intelligo. Videtur enim difficile, quod non intellexit, quod operabatur. Sed ad intelligen-dum, notandum est quattuor esse operationes intellectus: la est apprehensio semplicis veritatis; 2a consultatio de mediis ad finem conducentibus; 3a iudicium; 4a praecep-tum. lam ergo Paulus dicit se non intelligere quod opera-tur, quando rapitur eius voluntas motus rebellantis concu-puscentiae, quasi dicat: ego non delibero, nee iudico bo-num id, quod operor secumdum motum concupiscentiae. Quid autem in sacra Scriptura per antonomaxiam et exce-llentiam intelligere ponat pro deliberare, constat ex lob 13 (22); Intelligeprius, et sic loquere, id est, delibera, et iudi-ca, et sic loquere. Sic in proposito dicit Paulus: quod ego operor, nee delibero, nee iudico, nee praecipio. Ex his constat expositio totius 7 capitis.

CAPUT OCTAVUM

CAPUT OCTAVUM

NIHIL ERGO NUNC DAMNATIONS EST IIS, QUI SUNT IN CHRISTO IESU, QUI

NON SECUNDUM CARNEM AMBULANT (8, I )

Actenus egit Paulus in quattuor capitibus praecedenti-bus de effectibus fidei. In hoc autem 8.°, omnium quae di-xerat, quasi compendium aureum facit. Dividit autem caput in tres partes: In prima, docet nos gratia Christi a malo culpae fuisse salvatos. In secunda, a morte non solum ani-mae, sed etiam corporis per resurrectionem ex mortuis liberare. In tertia, omnes effectus fidei, et omnia quae nobis Christus promeruit, ad altissimam causam, hoc est, ad praedestinationem refert, ut nullus ex hominibus possit de suis viribus gloriari.

Incipit ergo demonstrari nihil damnationis ex culpa, id est hominis provenientis, vel ex peccatis etiam actualibus remanere illis, qui Christi sunt per fidem vivam inserti, modo non secundum carnem ambuient. Ubi manifeste convince nostri temporis haereticos, cum non satis esse dicat in Christo per fidem manere, sed ad evitandam aeternae mortis damnationem exigat amplius, videlicet, ut non secundum carnem iam deinceps ambulemus. Est ergo iam tota quaestio, quid sit secundum carnem atribulare. Ad quod respondunt Chrysostomus, Theophylactus, Athana-sius, Theodotion, Glossa, d. Thomas, Hieronymus et omnes Patres, nihil aliud esse quam rebellantis contra ratio-nem carnis impetum sequi. Et quia nonnulli hoc loco subin-telligi volunt secundum spiritum, ut ex subsequentibus constat, et ita legunt hoc loco Origenes et Theo(dotion), nihil aliud est spiritum sequi, secundum eosdem Patres, quam dictamen sequi rationis et fidei. Quo ipse Paulus


explicat, ne ab haereticis expositio Patrum recusetur, 2 ad Cor. 10 (3-4): In carne quidem ambulantes, non secundum carnem militamus; sed arma malitiae nostrae non sunt car-nalia, sed potentia Dei; et ad Gal. 5 ponit opera carnis, quae, qui facit, ambulare dicitur secundum carnem; ponit etiam fuctus Spiritus. Ergo qui praefert secundum Spiritum ambulare, fructus, inquit, Spiritus: chantas, gaudium etc. Deinde: Manifesta asunt opera carnis; quae suntfornicatio, immunditia etc. (5, 19)

LEX ENIM SPIRITUS VITAE IN CHRISTO IESU LIBERAVIT ME A LEGE PECCA-TI ET MORTIS (8, 2)

Ne quis seipsum excusare velit, quod tyrannide carnis oppressus ambulare secundum carnem // cogeretur, subdiit christianos omnes a violentia carnalis concupiscentiae libe-ratos esse per legem spiritus vitae in Christo Iesu; quae quidem lex liberavit nos a lege peccati et mortis. Sunt autem expositiones duae de lege peccati et mortis: la intelligit concupiscentiam, hoc nomine in malum propendentem, in malum autem peccati, cui correspondet aeterna mors. Ita explicant Orígenes, Chrysostomus, Theophylactus, Theo-dotion, Oechumenius et Lyranus. Sed alii distinguunt inter legem peccati et mortis, ut Ambrosius, qui legem peccati concupiscentiam intelligit sicut prior sententia; legem autem mortis explicat legem veterem, quae mortem minaba-tur. Expositio autem Ambrosii videtur cuadrare cum se-quenti textu, in quo agit Paulus de lege mosaica. Unde:

N A M Q U O D IMPOSSIBILE E R A T L E G E IN Q U O I N F I R M A B A T U R PER CAR

NEM, DEUS FILIUM SUUM MITTENS IN SIMILITUDINEM CARNIS PECCATI DE

PECCATO, DAMNAVIT PECCATUM IN CARNE. UT IUSTIFICATIO LEGIS IM-

PLERET UR IN NOBIS (8, 3-4)

Ostendit Paulus, quomodo nos simus a lege carnis, quae per tyrannidem nobis dominabatur, per legem spiritus Christi liberati. Quia quod non potuit faceré lex vetus, in quo infirmabatur, per carnem vivificatricem filii Dei fecit. Et quia modus iste loquendi difficilis, oporte quod que-madmodum medicamentum, quando natura corporis cui applicatur, propter insignem quamdam debilitationem,

IN EPISTOLAM AD ROMANOS EXPOSITIO, VIII 159

inefficax redditur, sic et lex Moysi inefficax profecto fuit ad sananda vulnera spiritus nostri propter maximam naturae lapsae debilitationem; quae tanta erat, ut non solum non cooperetur legali medicinae, verum etiam vehementissime repugnaret. Propterea misit Deus filium suum, inquit Pau-lus, incarnatum, ut per virtutem carnis suae deificae daret vires naturae lapsae, ut iam non solum non repugnaret legi, sed potius cooperaretur spiritui Christi, et per ilium et an-gelicam impleret legem.

Sed adhuc facit difficultatem, quod dicit Paulus: de peccato, damnavitpeccatum in carne. De hoc sunt duo Patrum expositiones: la est Theodotion, Chrysostomi, Theophy-lacti, Oechumenii, Hieronymi et Ambrosii, qui dicunt de peccato devicto per carnem suam impeccabilem, et tamen occisam tamquam peccatricem sine culpa, damnavit peccatum, tamquam in iustum: utpote quod exiguisset poenam a carne innocenti.

2a expositio d. Thomae hie, quae, licet non sit adeo sub-tilis sicut prior, videtur tamen magis de mente Pauli. Ad cuius intelligentiam notantum est in Scriptura, et maxime apud Paulum, peccatum accipi tripliciter: 1.°, pro ipsa culpa peccati, iuxta illud ad Rom. 5 (12): Peccatum intravit in mundo. 2.°, accipitur pro fomite ad peccatum inclinante, sicut ad Rom. 7 (20): Si quod nolo malum, illud jacio, iam non ego operor illud, sed quod habitat in me peccatum, id est, fomes. 3.°, pro sacrificio peccatoris, ut Osea 4 (8) : Pec-cata populi mei comedent, id est sacrificia. Item 2 ad Cor. 5 (21): Eum qui non noverat peccatum, pro nobis peccatum fecit, id est sacrificium. Hoc ergo tertio modo dicit d. Thomas in praesenti accipi peccatum in priori loco: de peccato damnavit peccatum, id est, culpam peccati in carne sua; quod intelligendum est quantum ad sufficientiam. 2a observado est tarn Patrum graecorum, quam latinorum. Hie

f.405v cavendum est // ab haeresi Manicheorum, qui negabant Christum veram carnem assumpsisse de Virgine. Quod dicit de similitudine non debet applicari carni, sed peccato, quia gerebat similitudinem peccati, non vero carnis, quam veram habebat. Quae phrasis consueta est apud Paulum: Non habemus pontificem, qui non possit compati infirmita-tibus nostris: probatum per omnia pro similitudine (Hebr. 4, 15), supple: peccatoris. Cuius figura praecessit Num. 21 (8-9) in aeneo serpente, qui similitudinem veneni per se fe-


rebat, sine ullo prorsus veneno. Nihilominus tamen, quam-vis haec Patrum adnotatio sit observatione digna propter haereticos, nihilominus tamen observatio est in Scriptura: similem rem aliquam did rebus eiusdem speciei, et naturae, sicut Eccle. 13 (20) : Omnis caro ad similem sibi coniun-getur. Item Gen. 2 (18): Non est bonum hominem esse solum; faciamus ei adiutorum simile sibi. Item lob 35 (8): Ho-mini qui similis tui est, nocebit impietas tua. Ecce quomodo similis dicitur in eadem specie. Contra, quando Paulus dicit in similitudinem carnis, non negavit speciem et naturam eamdem nobiscum.

Q u i N O N S E C U N D U M C A R N E M A M B U L A M U S , SED SECUNDUM S P I R I T U M (8,4)

Ostendit quomodo iustificatio a, peccato, quam prae-tendebat lex vetus, nee tamen conferre poterat, impleatur in nobis per mérita Christi in nobis, qui non secundum carnem ambulamus, sed secundum spiritum. Quod, ut intelli-gatur, notandum est quinqué praecipue modis spiritum ac-cipi: aliquando pro anima, sicut Gen. 7 (15): dicitur in diluvio omnis caro summersa, in qua eratspiritus vitae. 2.°, pro gratia vel gratiis datis gratis, iuxta illud 1 ad Cor. 14 (12): Sic et vos, quoniam aemulatores estis spirituum, ad aedificatio-nem Ecclesiae quaerite, ut abundetis; et infra: si orem lingua spiritus meus orat, mens autem mea sine fructu est (14, 15). 3.°, accipitur pro vento, ut loan. 3 (8): Spiritus ubi vultspirat, id est ventus; et sic est spiritus Sanctus. Omnibus autem (his) modis non accipitur hie. 4.° modo significat superio-rem mentis portionem, sicut paulo inferius in hoc capite (8, 13): Si spiritu facta carnis mortificaveritis vivetis. 5.° deni-que significat Spiritum Sanctum, Actorum 5. lis ergo duo-bus ultimis modis accipitur hie; pro superiore portione, et Spiritu Sancto, cuius motionem et directionem sequi debe-mus, ut impleatur in nobis.

Qui ENIM SECUNDUM CARNEM SUNT, QUAE CARNIS SUNT, SAPSUNT; QUI

AUTEM SECUNDUM SPIRITUM SUNT, QUAE SUNT SPIRITUS, SENTIUNT, NAM

PRUDENTiA CARNIS MORS EST etc. (8, 5 ss)

Poterat aliquis rogare Paulum, quisnam motionem Spiritus Sancti sequi novi, maxime dicente 1.a loan. 4 (1): Nolite omni spiritui credere, sed probate etc.


Ad hanc interrogationem tacitam respondet hie dicens: illi qui secundum carnemsunt, quae carnis sunt sapiunt etc.; quasi dicat: connaturale est unicuique bene iudicare de iis, quibus est affectus bene; hoc est, si bene affectus circa ali-quid, bene iudicat; si autem est male affectus male (bene ms) iudicat, verbi gratia, omnis artifex, qui bene affectus est ad artem suam, bene iudicat secundum illam. Unde qui est multum affectus circa carnalia, bene iudicat de carnali-bus; qui autem est bene affectus ad virtutem, bene iudicat de virtute. Unde deducitur observatio, quod in Scriptura, qui est absolute sapiens, dicitur sapiens sine addito; vel si ponitur additio, est secumdum Deum vel secundum spiri-tum; qui vero in aliquo particulari sapit, non dicitur absolu-

f.406r te // sapere, sed cum addito, verbi gratia, Deut. 32 (29): Utiam saper em, et intelligerem, id est, absolute et simplici-ter, quod est secundum Deum. Item Ps. 93 (8): Intelligite, insipientes; etstulti, aliquando sapite. Caeterum, cum addito Matth. 16 (23): Vade post me Sathanam, quia non sapis quae Dei sunt, sed quae hominum; id est, non iudicas recte circa res divinas, sed secundum humanam consuetudinem. Quod ergo dicit Paulus: quae carnis sunt sapiunt, id est, bene iudicant de delectationibus carnis.

Sed rogabit aliquis quaenam sit prudentia carnis, de qua Paulus in praesenti. De quo varia Patres dixerunt. Caeterum, d. Thomas subtilius dicit carnis prudentiam per quam-dam analogiam ad virtutem prudentiae intellectivae appe-llari. Nam sicut prudentia recta est agibilium absolute, quae, proposito fine honesto atque laudabili, ab illo tan-quam a primo in practicis deducit media ad finem necessa-ria, vel convenientia, ideo per consiliationem, deinde per iudicium, tandem per praeceptum, ita etiam prudentia carnis proponit sibi finem, scilicet delectationem ventris, iuxta illud ad Philip. 3 (19): Quorum deus venter est; deinde con-siliatur de mediis congruentibus; deinde iudicat potiora media; tandem praecipit. Et quia qualis est finis, talia de-bent esse media, sicut finis est corruptio carnis, cuius finis est mors, sic etiam et media denominationem habent a fine, videlicet, ut sint mortífera; et ipsa prudentia dicitur mors. Unde, ut notât Hieronymus, in Scriptura partícula ve mortem temporalem vel aeternam significat, iuxta... {lacuna in ms). Propterea apud Prophetas prudentibus secundum car-nem ve dicitur, iuxta illud Esaiae 5 (20-21): Ve qui dicitis bonum malum, et malum bonum; ponentes tenebras in lu-


cem, et lucem in tenebras. Ve qui sapientes estis in oculis vestris, et coram vobismetipsis prudentes. Ubi notandum subtiliter dictum a propheta in oculis vestris sapientes, et non absolute nee sapientes in oculis Dei. De quo dicit lob 10, 10, (7 ms) (4): Nunquid oculi tui carnis sunt?

SAPIENTIA ENIM CARNÍS INIM1CA EST DEO, LEG! ENIM DEI NON EST SU-

BIECTA, NEC ENIM POTEST (8, 7)

Hie mirabile fortasse videbitur, quod aliquid non possit subiici Deo, cui omnia sunt subiecta. Sed inde solvitur quaestio, quod haec sapientia nihil est. Ad quod insinuan-dum acute dixit Apostolus inimica est Deo. Ergo peccatum, de quo intelligit Augustinus illud loan. 1 (3): Sine ipso factum est nihil. Implicat autem contradictionem, ut peccatum, quatenus peccatum, subdatur Deo; est autem peccatum secundum Augustinum «dictum vel factum contra volunta-tem Dei»14, in quern sensum loan. 16 de mundo dicitur, quod Spiritum Sanctum non possit accipere, id est, quatenus peccans est.

Qui AUTEM IN CARNE SUNT, DEO PLACERÉ NON POSSUNT. vos AUTEM IN CARNE NON ESTIS, SED TAMEN S P I R I T U , SI TAMEN SPIRITUS DEI ETC. (8, 8 ss)

Mirum est quomodo homines carnis dicantur non esse in carne, et mundani dicantur esse in carne. Sed huius phra-sis ista ratio est desupmta ex illo Cant. // 8, (3 ms) (6): Fortis est utmors dilectio. Quia sicut mors occidit corpus, et transfert in aliam formam, ita proprium est amoris, ut périmât, et derimat omnia, quae repugnant rei amatae, et trasnfor-met amantem in rem amatam. Unde proverbium: exit anima plus est ubi amat, quam ubi animât. Et quia caro, quam animât anima nostra, diligens Deum et Spiritum eius, répugnât rei amatae per rebellionem concupiscentiae, amor occidit carnem quatenus rebellantem Spiritui, non quantum ad substantiam, et transformat nos in Spiritum Dei, quern amamus. Et propterea Paulus cum conditione dixit: Vos non in carne estisf si tamen spiritus Dei habitat in vobis.

Augustinus, Contra Faustum Manichaeum, 22, 27, PL 42, 418.


Et in hune sensum dicebat Paulus ad Philip 3, (4 ms) (20): Nostra autem conversado est in coelis, quia amabat coeles-tia; et in eundem sensum Matth 6 (21): Ubi est thesaurus tuus ibi et cor tuum.

Si GUIS AUTEM SPIRITUM CHRIST! NON HABET, HIC NON EST EIUS; SI AU

TEM CHRISTUS IN VOBIS EST, CORPUS QUIDEM MORTUUM EST PROPTER

PECCATUM ETC. (8, 10 ss)

Quemadmodum qui spiritum hominis non habet, non est homo, ita qui non habet spiritum Christi non est per par-ticipationem deus. Sed dubitare aliquis potest, quare dicat Paulus: Si spiritus Christi habitat in vobis (8, 9) corpus qui-dem mortuum est (propter peccatum), per spiritum autem vivit.

la expositio est, esse mortuum quidem corpus quantum ad operationes peccati, vivere autem quantum ad operatio-nes spiritus; ita explicant Chrysostomus, Theophylactus, Origenes et omnes fere Graeci, quos sequitur Hieronymus. Quae quidem expositio non videtur quadrare cum phrasi Pauli; non enim dicit corpus mortuum est peccato, tune enim quadraret expositio, quasi quod corpus alienum esset a peccato; sed dicit propter peccatum. At vero propositio propter significat causam efficientem vel finalem. Quare magis quadrat posterior expositio Ambrosii, d. Thomae, Glossae, et Latinorum, qui explicant peccatum fuisse causam efficientem demeritoriam mortalitatis corporis nostri, iuxta illud Gen. 2 (3 ms) (17): In quacumque die comederitis ex eo, morte moriemini. Nihilominus, quamvis corpus ma-neat morti obnoxius spiritus tamen, id est portio animae superior, vivit vita gratiae propter iustificationem. Accedit quod sequens textus confirmât hanc expositionem.

QUOD SI SPIRITUS EIUS, QUI SUSCITAVIT IESUM A MORTUIS, HABITAT IN

VOBIS. QUI SUSCITAVIT IESUM A MORTUIS, VIVIFICABIT ET MORTALIA

CORPORA VESTRA, PROPTER INHABITANTEM SPIRITUM EIUS IN NOBIS (8,

11 ss)

Ecce quomodo loquebatur Paulus de morte corporali, cui corpus nostrum adhuc obnoxium est. Sed consolatur nos Paulus ex eo quod, si spiritus Christi habitat in nobis,


cum ipse sit immortalis, vivificabit post mortem gloriosa re-surrectione corpora nostra; quia nisi ponamus impedimen-tum causae effectrici debite applicatae, nempe per gratiam et inhabitationem spiritualem, certe op(er)abitur suum effectual in nobis, qui est effectus aeternae vitae.

Sed duo restât ostendere, ut omnibus numeris haec ratio absoluta esse videat(ur). Alterum, ut Spiritus Sanctus applicetur nobis, hoc est, corpori per gratiam. Hoc autem ostendit Paulus 1 ad Cor. 6 (19-20) ubi dicit: An nescitis, quia corpora vestra templa sunt Spiritus Sancti? Glorifícate ergo et pórtate Deum in corpore vestro. Alterum vero, quod Spiritus Sanctus sit causa vitae perennis, constat ex omnibus Scripturis divinis (divinae ms), ita ut ista sit effectus proprius ipsius. Nam in primis in simbolo // Nizeno dici-mus: et in Spiritum Sanctum Domium et vivificantem. Paulus autem ad Cor. 15 (45): Et ¡actus est primus homo in ani-mam viventem, et secundus in spiritum vivificantem; et 2 ad Cor. 3 (6): Spiritus autem vivificat. Unde Ezech. 1 (20) cum ageret de illis quattuor rotis, qui significant omnes viri ius-ti, qui sequuntur evangelicam (doctrinam), dicitur: Et spiritus vitae erat in rotis. Unde et Ps. 103 (29-30): Auferesspiritum eorum, et deficient, et in pulverem suum revertentur; emittes spiritum tuum et creabuntur. Legite ubi Augustinus facit ad hocpropositum Ezech. 33 (1) ubi dicit: Etduxitme in spiritu Domini et dimisit me in medio campi, qui eratple-nus ossibus; et circumduxit me etc. ; deinde subdit: Haec dicit Dominus: a quattuor venus veni spiritus, et insuffla interfectos istos, et vivifica (37, 9). Ubi notandum est, quod non vocavit omnes spiritus illarum animarum, sed in singulis vocavit Spiritum Sanctum, ut animas uniret corporibus, quia hoc est proprium Spiritus Sancti, cui in Scriptura attri-buitur ultima perfectio bonitatis, qualis est resurrectio mortuorum. Hie ergo concluditur ratio Pauli, quod etiam corpora nostra propter inhabitationem Spiritus Sancti post mortem vivificabuntur.

ERGO FRATES DEBITORES SUMUS NON CARNI, UT SECUNDUM CARNEM VI

VAMUS. SI ENIM SECUNDUM CARNEM VIVETIS. MORIEMINI. SI AUTEM FAC

TA CARNIS MORTIFICAV'ERITIS, VIVETIS (8,13 ss)

Pulchre subdit Paulus: nos non utique debitores esse carni, ut vivamus secundum eius appetitum rebellantem,


quia non dat nobis stipendium immortalitatis, sed potius co-rruptionis et mortis. Caeterum, e contrario debitores su-mus spiritui, id est, rationi et motioni Spiritus Sancti, utpo-te det nobis stipendium immortalitatis. Et in hoc sensu di-cit: Si secundum camera vixeritis, moriemini sine spe immortalitatis gloriosae; si autem spiritu/acfa carnis rebellan-tis mortificaveritis, accipietis immortalis vitae stipendium.

QUICUMQUE AUTEM SPIRITU DEI AGUNTUR, HI SUNTFILII DEI. NON ENIM

ACCEPISTIS SPIRÍTUM SERVITUTIS ITERUM IN TIMORE, SED ACCEPISTIS

SPIRITUM ADOPTION1S, IN QUO VOCAMUS ABA PATER ETC. Usque SI CON-

GLORIFICEMUR(8, 14-17)

Hoc loco secundam adhibet Paulus rationem ad confir-mandam spem (speciem ms) resurrectionis et immortalitatis. Et quia prior ratio fuerat desumpta ex vivi(fi)catrice Spiritus Sancti virtute in nostro corpore habitante, hanc secundam rationem ducit ex eo, quod simus cohaeredes immortalis Christi gloriae. Hoc autem demonstrat ex eo, quod simus filii adoptivi; eadem enim haereditas est adop-tivorum et filiorum. Quod autem simus adoptivi, ostendit ex infusione Spiritus Sancti doni super nos, in quo clama-mus Aba, pater. Hoc enim differt inter legem veterem et observatores illius, et legem gratiae cum observatoribus illius, quod lex vêtus timoris erat et servitutis, et in spiritu timoris data in monte Syna plangentibus tubis, et toto monte fumante; lex autem nova data est in monte sion (siorum ms). Actorum 2, per Spiritum Sanctum diffusum per chari-tatem in cordibus apostolorum et Ecclesiae nascentis, qui

f.407v agit christianos in // ultimum finem haereditatis aeternae, quae est haereditas filiorum Dei. Cum ergo simus haere-des aeternae vitae, sine dubio corpus nostrum resurget in vitam aeternam. Probat autem Paulus quod habeamus spiritum adoptionis filiorum signo quodam, interno partim et partim externo, quia inclinât nos, ut orantes dicamus Aba pater; hebraice enim Aba idem est, quod pater.

Caeterum, dubitabit aliquis unde possit nobis constare, quod Spiritus Sanctus inclinet nos ad vocandum Deum Pa-trem. Si enim hoc semel constiteri(t), reliqua quae dicit Paulus consentanea rei sunt, videlicet, quod simus haere-des eternae vitae, tamquam filii adoptivi Patris aeterni. Caeterum, tamquam per se notum in Scriptura reliquit


Paulus. Unde observatum est a viris doctissimis in toto Pentateuco bis semel au(t) iterum Deum vocari Patrem Israeli-tici populi. Caeterum, frequentissime vocatur Dominus, quasi ad singula mandata, sicut Ex. 20. Caeterum, quando apud prophetas vocat se Patrem, intelligit pro tempore le-gis gratiae ut plurimum, sicut constat ex Esaiae 9, (11 ms) (6), ubi dicitur: Vocabitur nomen eius: Admirabilis, Consilia-rius etc.... Paterfuturisaeculi; ecce quomodo non illius sae-culi, scilicet legis veteris, sed legis novae dicatur. Idem constat ex 1er. c. 3 (19) et dixi: Patrem vocabis me, et post me ingredi non cessabis; ubi agit expresse de lege gratiae. Ibi enim dicit hoc futurum, quoniam non erat arca testament!, nec erit, scriptura eorum. Et confirmât hoc Christus Dominus, quia, Matth. 6, docuit nos orare dicentes Aba, pater, Ergo sumus cohaeredes Christi, quando ipse natura-lis haeres docet nos orare Deum Aba, patrem.

E X I S T I M O E N I M Q U O D N O N S U N T C O N D I G N A E P A S S I O N E S H U I U S T E M P O -

R I S AD FUTURAM GLORIAM, QUAE REVELABITUR IN NOBIS (8, 18)

Apposuerat Paulus conditionem ad fruendum haeredi-tatem Christi necessariam; videlicet, si compatimur, ut conglorificemur (8, 17). Ne igitur haec conditio difficilis alicui videatur, ita ut velit renuntiare haereditatis iuri, quam potius compati Christo, dicit Paulus: nulla est differentia huius conditionis, nullumque gravamen, si cum ipsa haereditate gloriae conferatur; nam non sunt condignae, id est, non habent proportionem passionis huius temporis cum futura gloria. Quod Paulus reliquit per se tutum. Sed huius assertionis paulinae enigma posuit Ioannem Apoc. 1 (15), ubi in similitudine filii hominis, quern vidit, dixit, quod vidit pedes similes auricalco in camino ardenti, qui significant passiones huius temporis corporis mystici Christi adhuc in via gradientis; deinde vero dicit faciem Christi vi-disse fulgidam, sicut sol lucet in virtute sua (1, 16); quae significat corpus mysticum eiusdem Christi, quantum ad Ecclesiam triumphantem. Sicut ergo splendor auricalchi (aricalci ms) in camino ardentis, si radiis comparetur solari-bus ruetur (?), et pro nihilo reputabitur, sic passiones huius temporis, si cum gloria comparentur aeterna, quasi nihil erunt.


NAM SPECTATIO C R E A T U R A E REVELANTE!^ F I L I O R U M DEI SPECTAT us

que ad ilium locum: IN LIBERTATEM GLORIAE FILIORUM DEI (8, 19-21)

Duplex expositio est loci praesentis: altera Hieronymi, f.408r Glossae ordinariae, et d. Thomae // tenentium nomine

creaturae hominem per antonomaxiam intelligi. Sed altera probabilior expositio est, et apparet (?) magis consentanea, Chrysostomi, Theophy(lacti), quibus concordat Ambro-sius; videlicet, nomine creaturae in praesenti universam mundi machinam intelligi sub angelis, quae vanitati quo-dammodo subiecta est, quantum ad corruptibilia propter corruptionem, quantum ad coelos autem propter motum et alias mutationes. Haec ergo machina in gradu et motu suo revelationem resurrectionis gloriosae filiorum Dei adopti-vorum spectat, ut corruptio cesset, et omnis etiam mutatio et alteratio quiescat. Quod fiet post diem iudicii, iuxta illud 2 Petri 3 (13): Novos cáelos et novam terram secundumpro-missa ipsius spectamus, in quibus iustitia inhabitet, id est, homines iusti glorificati, quos nomine iustitiae intellexit, quia iustum est, ut qui Christo compassi sunt, cum Christo glorificentur.

SCIMUS ENIM QUOD OMNIS CREATURA 1NGEMISCIT USQUE ADHUC. NON

SOLUM AUTEM ILLA, SED ET NOS IPSI usque ad: REDEMPTIONEM CORPORIS

(8, 22-23)

Probat Paulus omnem creaturam in suo gradu et ordine sub angelis metaphorice loquendo gemere, et spectare re-surrectionem gloriosam sanctorum, quia ipsimet Apostoli primitias spiritus habentes, id est primam dignitatem in Ec-clesia habentes, quae est apostolatus, iuxta illud 1 ad Cor. 12 (28): primum Apostólos etc; deinde etiam primitias Spiritus habentes, quantum ad infusionem solemnem Spiritus Sancti in die Pentecostés in donum (danum ms) linguarum, gemebant resurrectionem desiderantes. Cum ergo homo sit microcosmus (nicrocosmus ms), seu parvus mundus, et Apostoli non solum microcosmus (nicracosmos ms), sed megacosmus (negacrosmos ms), id est magnus mundus, si dicere fas est propter habitationem Spiritus Sancti cum omnibus carismatibus illius, ergo fortiori ratione naturalis mundus in suo gradu et ordine desiderabit, quod ipsi desi-derant in ipsis et per ipsos.


SPE ENIM FACTI SALVISUMUS usque ad illud: PER PATIENTIAM SPECTAMUS

(8, 24-25)

Probat Paulus nos deberé resurgere in gloriam filiorum Dei etiam quantum ad corpus, alia ratione desumpta ex spe. Nos enim experimur non solum habere desiderium re-surrectionis gloriosae, sed etiam habere spem; nee enim quiescimus, nee patienter mala praesentis vitae, nee aequa-nimiter aliter tolleramus, nisi spectantes gloriam resurrec-tionis. Quod si aliquis dicat nos habere in praeseti bonum illud integrum, quod speramus, huic obiectioni respondet Paulus, quod videt quidquid sperat, quasi dicat: spe est de futuris, non de praesentibus. Ergo in futuro est illud bonum, quod sub spe consolatur nos in tribulationibus nos-tris. Unde ad Hebr. 6 (18-19) de spe loquens Paulus ait: Qui confugimus ad tenendum propositam spem, quam ha-bemus sicut animae anchoram tutam.- In quern sensum dicit hic nos salvos esse spe, quasi dicat: inter fluctus tribulatio-num praesentis vitae obrueremur, nisi ad spem immortalita-tis corporum, tamquam ad sacram anchoram confugere-mus. Item Sap. 3 (4) de iustis in tribulatione dicitur: Spes illorum immortalitate plena est.

SIMILITER SPIRITUS ADIUVAT INFIRMITATEM NOSTRAM, NAM QUID ORE-

MUS, SÍCUT OPORTET, NESCIMUS usque ad ilium locum: POSTULA(T) PRO

SANCTIS (8, 26-27)

// Addit ultimam rationem Paulus ad confirmandam assertionem resurrectionis corporum, et respondit tacitae obiectioni. Poterat enim aliquis dicere, quomodo nos habe-mus desiderium, et spem resurrectionis corporum, quando quidem e converso sentimus desiderium non moríendi; sine morte autem impossibile erit glorióse resurgere (resurget ms). Ad hanc obiectionem respondit Paulus, ita ut respon-sione amplius confir(met) assertionem. Dicit enim Spiri-tum Sanctum auxilium praestare infirmitati nostrae, quia nos propter infirmitatem nostram desideramus nonnun-quam contraria quaedam resurrectioni gloriosae, quale est non mori. Sed Spiritus Sanctus in eo adiuvat nos, ut offerat orationem nostram cum industria quadam et conformiter ad voluntatem Dei, cuius exemplar praecessit in Christo qui, quam vis intus orando diceret: Transeat a me calix iste


(Matth 6, 39), in quo repraesentavit infirmitatem humanae naturae, tamen statim per Spiritum Sanctum subiunxit: Non mea, sed tua voluntas fiat (Le 22, 42); et in hune sen-sum dicit Paulus: Nam quid oremus, sicut oportet, nesci-mus. Quod intelligendum est, ut explicat hic d. Thomas, non quidem quantum ad generales petitiones, quas ad 7 re-duxit Christus in oratione dominica, sed quantum ad pecu-liaria et indifferentia tarn ad bonum quam ad malum, in quibus Spiritus Sanctus orat pro nobis gemitibus innumera-bilibus, ut non pro nostro desiderio ex ignorantia proce-denti concedatur nobis, sed secundum quod necessarium est ad salutem nostram, secundum propositum praedesti-nationis nostrae. Caeterum, illud ingerit dubium, quod Spiritus Sanctus dicatur gemere. Est nihilominus observado sanctorum Patrum hie contra haereticos, asserentes Spiritum Sanctum esse creaturam ex hoc loco, quorum princeps fuit Œunomius damnatus Concilio L° Constantinopo-litano, et a Basi(lio), in libro De Spiritu Sancto contra Œu-nomium. et a Didimo et Ambrosio, in libro sub eodem titulo. Est autem observandum, quod quando aliquid Spiritui Sancto vel cuilibet personae divinae in Scriptura tribuitur, quod Deo répugnât, vel metaphorice intelligendum est, si-cut Gen. 6 (7), ubi dicitur dixisse Deus: Poenitet mefecisse hominem etc., vel intelligendus est Deum talem effectum non in seipso, sed in creatura producere, sicut Gen. 22 (12) dicitur Abrahae: Nunc cognovi quod timeas Deum, id est, cognoscere te fecit. Sic in praesenti Spiritus Sanctus dicitur gemere, quia nos (non ms) inducit ad gemendum. Unde secundum adnotationem d. Thomae hie magnum argumen-tum motionis Spiritus Sancti interioris est, quando pervo-camur ex corde ad gemitum, vel pro peccatis, vel pro desiderio caelestis patriae. Est enim consuetissimus modus apud sanctos orandi in Scriptura. Unde ad Hebr. 5 (7) de Christo legitur, quod in diebus carnis suae cum clamore et lacrhymis orans exauditus est. Item David: Lavoravi, in-quit, in gemitu meo; et Ezech. rex sanctissimus: Esaiae 38 (14): Meditabor ut columba. Denique (Job 3 (24): Ante-quam commedam, suspiro; et sicut inundantes aquae, sic ru-gitus meus. Et praeterea Spiritus Sanctus apparuit sub specie columbae cuius est gemere, Matth. 3, et Cant. 2 (12): Vox turturis audita est in terra nostra, id est gemitus per Spiritum Sanctum.


SCIMUS AUTEM QUONIAM DILIGENTIBUS DEUM OMNIA COOPERANTUR IN

BONUM, IIS QUI SECUNDUM PROPOSITUM VOCATI SUNT SANCTI, NAM

QUOS PRAESCIVIT ET PRAEDESTIANVIT CONFORMES FIERI IMAGINIS FILII

SUI. In fine capitis: NECQUE ALIA CREATURA POTERITNOS ETC. (8, 28-39)

Hoc loco duo facit Paulus. l.°, respondit tacitae obiectio-ni. Poterat enim quispiam // obiicere, quomodo possumus gloriosam spectare resurrectionem, quia aliquando in tot angustiis et calamitatibus adeo deserimur, ut tamquam oves passim iugulemur, et falsis criminibus nullo nobis pa-trozinante accusemur, et opprimamur. Si ergo dum sumus in praesenti vita obliviscimur a Deo, quomodo recordabi-tur nostri post mortem?

Ad hoc respondit Paulus: Scimus quoniam diligentibus Deum omnia ista mala cooperantur in bonum. Non autem omnibus absolute, qui diligunt Deum secundum praesen-tem iustitiam, sed illis praecipue, qui secundum proposi-tum electionis aeternae vocati sunt sancti, quia non omnes praedestinati sunt etc.

Unde 2.°, reducit in praesenti textu, tarn fidem ipsam et gratiam cum omnibus effectibus suis, de quibus actenus egit, quam etiam omnes contingentes eventus, sive prósperos sive adversos, fidelium ad praedestinationem aeter-nam. Caeterum, circa vocem illam propositam difficultas est, quid sibi velit, nam variae sunt expositiones. Quidam exponunt secundum propositum vocati sunt sancti, id est, secundum propositum liberae voluntatis ipsorum, quia ne-minem cogit Deus. Ita exponunt Chrysostomus, Theo-do(retus), Theophy(lactus) et Ambrosius: «propositum, in-quit, cordis eorum sciens Deus vocavit»15. Sed haec exposi-tio non videtur menti Pauli nunc consentanea, nee secundum phrasim ipsius, de qua postea. Quia cum agat de prae-destinatis, ut in sequentibus patet, inter quos plures sunt baptizati infantes ante rationis usuram obeuntes, non potest illis quadrare, quod secundum propositum liberae voluntatis suae vocati sint. Quare mihi videtur de mente Apostoli alia expositio, quod propositum referatur ad divi-nam voluntatem, secundum quam sancti eliguntur. Ita ex-plicat Origenes, Hieronymus et Augustinus, libro De Co-

Ambrosius, (Ambrosiasterms), Expositio ad. Romanos, 8,28, CSEL81, 289.


rreptione et gratia, c. 7, et d. Thomas. Quod autem sit haec phrasis de divina volúntate paulo post dicemus.

Sed aliud facit hic difficultatem, nimirum, quod dicit Paulus: quospraescivit, etpraedestinavit, quodfalsum vide-tur, ut obiicit Orígenes. Deus enim multos praescivit dam-nandos. Ergo non est verum, quod eosdem praedestinave-rit, quos praescivit. Respondit Origenes praescientiam hoc loco minime accipe pro simplici Dei intelligentia futurorum, sed pro approbatione, ita ut sit sensus: quos praescivit, ap-probando praedestinavit. Caeterum, haec expositio non quadrat, quia approbatio potius est praedestinationis effectua, unde debuerat dicere e contrario, quos praedestinavit , etiam praescivit, id est, approbavit. Quare, ut haec verba, quae maximi sunt momenti, locuentius explicemus, du-bitare quis poterit, quidnam sit praedestinatio. Et quidem Orígenes in sua persistens sententia dicit praescire Dei hoc loco, et praedestinare, nihil aliud esse quam in affectum recipere, sibique sociare. Unde cum affectus sit actus voluntatis, ad voluntatem sine dubio divinam, potius quam ad intellectum praedestinationem refert. Eiusdem senten-tiae est Athanasius super hune textum, cuius verba suam praedestinationem velim intelligas optimam Dei et imper-mutabilem voluntatem. Theophy(lactus) etiam hoc loco: «praedestinationem, inquit, intelligimus impermutabilem Dei bonam voluntatem»16.

Ex his Patrum sententiis fortasse quidam ex theologis Scholasticis deduxerunt sententiam, videlicet praedestinationem principaliter esse divinae voluntatis actum. Cui sen-tentiae favet Paulus si propositum ad voluntatem divinam referamus; dicit enim: lis qui, secundum propositum vocati sunt sancti, id est, secundum divinam voluntatem. Favet etiam huic sententiae phrasis ipsa Pauli; passim enim ad propositum divinae voluntatis praedestinationem reducit,

f.409v sicut c. 9 (11) sequenti, // ut secundum, inquit, electionem propositum Dei maneret, ubi agit de praedestinatione la-cob, et reprobatione Esau. Item ad Eph. 1 (5): Qui praedestinavit nos in adoptionem filiorum per Iesum Christum, secundum propositum voluntatis suae, ubi propositio secundum insinuare causam finalem videtur; et 2 ad Thim. 1

16 Theophilactus, Expositio ad Romanos 8, 29, PG 124, 451.


(9): Qui vocavit nos vocatione sua sancta, non secundum opera nostra, sed secundum propositum suum et gratiam. Accedit, quod et praedestinati frequentissime vocantur electi. Electio autem voluntatis est actus. Unde Matth. 20 (16): pauci vero electi; et Marci 13 (22): Ita ut in err or em inducantur, si fieri potest, etiam electi, sed propter electos breviabuntur. Under Matth 11 (25) cum dixisset Christus. Quia revelasti eaparvulis, dicit: Ita Pater, quia sicplacitum ante te. (11, 26).

Alia tamen sententia est Augustini, qui aliter définit praedestinationem, libro De dono perseverantiae; «prae-destinatio, inquit, est pràescientia et praeparatio benefi-ciorum Dei, quibus certissime liberantur, quicumque (libe-rantur)»17. Eiusdem sententiae est Damascenus, liber De fide 2, 30 (18 ms), ubi dicit: Deus praedestinat quosdam, et praedeterminat omnia, quae in nostra potestate non sunt, pràescientia sua18. Hanc etiam tenet d. Thomas, 1 p. q. 25, art. 1: «praedestinatio, inquit, est ratio transmissions crea-turae rationalis in vitam aeternam». Huic sententiae favet praesenstextus, ubi legimus: quos praesclvit et praedestina-vit. Et c. 11 (2) huius epistolae dicit Paulus: Non repulit Deus plebem suam quam praescivit. Denique 1 Petri 1 (1): Petrus apostolus Iesu Christi electis advenís dispersionis secundum praescientiam Dei Patris, ubi causam formalem po-nit praescientiam, quae ad intellectum pertinet.

Sed his sententiis visis, certissime tenendum est secundum catholicam fidem, et praesentem textum, utrumque ad praedestinationem necessario concurrere, scilicet actus intellectus, et divinae voluntatis. Quod manifeste probant testimonia ex utraque parte citata. Quid autem principalius in praedestinatione sit ex his duobus, non possumus secundum fidem deffinire. Id tamen ad clariorem intelligentiam praemettendum est. Duplicem in Deo praescientiam poni deberé secundum nostrum modum intelligendi, nimirum, praescientiam simplicis intelligentiae, qua praecognoscit omnia tamquam possibilia, antequam determinet aliquid actu creare. Alia vero est pràescientia visionis, qua praecognoscit omnia quae secundum aliquam temporis diffe-rentiam, determinata sunt. Quo supposoto, difficilis

Augustinus, De dono perseverantiae, 14, 35, PL 45, 1014. Damascenus, De fide ortodoxa, 2, 30, PG 94, 967.


quaestio est, inter sacros Patres controversa, an in praesen-ti textu Paulus quando dicit: quospraescivit, et praedestinavit, de praescientia simplicis intelligentiae, hoc est, possibi-lium ut possibilium, vel de scientia visionis, hoc est, de fu-turis determinatis loquatur. Ad quod Ambrosius tenet super hune textum de praescientia visionis, hoc est, determinate loqui; sic enim dicit praedestinavit quos praescivit sibi devotos19. Eodem modo Theophylactus: «praecognoscit, inquit, Deus qui praedestinatione digni sunt; sic praedesti-nat prior, quod est praescientia; deinde sequitur praedesti-natio»20. Ëodem modo Theodoretus: «quorum, inquit, propositum praescivit, hos ab initio praedestinavit»21. Eodem modo Hieronymus super hunc locum: «quos praescivit, inquit, conformes futuros in vita, praedestinavit fieri conformes in gloria»22. Ita plurimi ex Sanctis Patribus lo-quuntur.

Sed certe difficultatem facit eorum sententia, quia, quod electi praevideantur conformes filio Dei futuri aut digni, effectus est praedestinationis aut electionis divinae. Quomodo ergo ad nostrum modum intelligendi praecedere (potest) effectus causam suam, aut praecognosci ante cau-sam suam?

Nihilominus ad intelligentiam sententiae praedictorum Patrum, ne absurde loqui videantur, notandum est duas esse preadestinationis aeternae partes ante creationem aii-cuius rei ad nostrum modum intelligendi; alteram, qua praedestinantur personae ad finem gloriae, alteram vero, qua praeordinant media, quibus personae praedestinatae

f,410r ad // praedictum finem infallibili successu perveniant. Et quia praedestinatio est pars providentiae praecipua, et su-binde prudentiae opus eximium, propterea, tarn in priori, quam in posteriori, praedestinationis pars, quattuor actus divinae prodidentiae intercederé debent. Quorum primus est praescientia simplicis intelligentiae, omnium quidem possibilium, qui poterant tarn salvari quam damnari. Secundum actus est iudicium divinum, quo distinguit nomina-tim salvandos, et iudicat bonum esse illos salvare praeter-

19 Ambrosius, (Ambrosiaster ms), Expositio ad Romanos, 8, 29, CSEL 81, 291. 20 Theophilactus, Expositio ad Romanos, 8, 29, PG 124, 452. 21 Theodoretus, Expositio ad Romanos, 8, 20, PG 82, 141. 22 Hieronymus, Super Zachariam, II ad 8-11, PL 25, 1471,


missis aliis multis. Tertius actus est electionis talium sal-vandorum. Quartus actus est confirmationis seu praecepti seu praedestinationis, quo Deus confirmât electos sta-tuens, ut infallibiliter transmittantur in vitam aeternam. Sancti ergo Patres supra cit(ati) inter actum electionis, qui est tertius ordine, et actum praedestinationis, seu confirmationis electorum, qui est ultimus, et perficiens praedestinationis, et sigillans, ponunt quemdam actum praescien-tiae visionis iam electorum per actum electionis, sicut expresse explicat Origenes, vocans istum actum praescientiae actum approbationis iam electorum, immediate disponens eos in mente divina ad actum praedestinationis. Et sic ex-plicant praesentes textus, videlicet, quos praescivit, non illa prima praescientia simplicis intelligentiae tantum, sed praescientia visionis, quae sequitur actum iudicii, et electionis divinae. Hos ipsos tanquam iam dignos praevisos (?) per electionem praecendentem, vel tamquam iam electos, ut conformarentur imagini filii Dei praedestinavit, ut infallibiliter consequerentur gloriae finem. Quia nisi iste actus praedestinationis seu confirmationis electionis adderetur per possibile, etiam si positi essent tres actus priores, electi non salvarentur, sicut in nobis experimur. Enimvero, si rex ex multis hominibus, quos praecognoscit, ut possibiles adoptan sibi in filios, id est, capaces iudicaret duos tantum adoptandos esse, et eligeret illos, si tamen electionem non confirmaret, certe nunquam illi adoptarentur reipsa. Sic ergo in proposito nostro dicunt Patres, quod, quamvis Deus praescivisset, quos iudicaverat eligendos, et elegerat ex multis, si tamen non praedestinasset eos, electio finem suum non consequeretur. Et in hunc sensum dicunt dixis-se Paulum quos praescivit esse electos, ut sibi essent devoti, etiam praedestinavit. Quae quidem expositio nullum erro-rem videtur continere.

Nihilominus alia sententia est quam tenet d. Thomas et alii. Paulus in praesenti loqui de praescientia simplicis intelligentiae, ita tamen ut non omnes, quos utcumque praesci-verit, praedestinavit; sed quia loquebatur Paulus immediate ante hoc de iis, qui secundum propositum vocati sunt sancti, de iis, et non de aliis, subnectit, ut notât Œchume-nius, quos praescivit, videlicet, quos sanctos praescivit scientia simplicis intelligentiae, ut possibile esset; i(deo) etiam praedestinavit, ut essent sancti; itaque sensus est: quos praedestinavit, non clausis oculis praedestinavit, sed


prius praescivit inter multos alios possibiles, et postea iudi-cavit eligendos; deinde elegit eos, et tandem praedestina-vit. Et hoc quidem quantum ad priorem partem praedesti-nationis. De posteriori vero subnectit: Nam quos praedesti-navit, hos et vocavit; et quos vocavit, illos iustificavit, quos autem iustificavit, hos et glorificavit. Unde per hos effectus exhibitos reipsa subintelligit praedestinationem aeternam horum mediorum ante mundi creationem, secundum regu-lam Damasceni, libro Contra Manichaeos; nihilominus ex-hibitum reipsa, cuius ante mundi creationem in mente divina praeordinatio non praecesserit. Primus igitur actus praedestinationis mediorum fuit praescientia multorum mediorum tanquam possibilium. Secundus actus iudicii di-

f.410v vini distinguentis media // efficacia ab iis, quae non erant efficacia futura. Tertius fuit electionis actus mediorum effi-cacium. Quartus praeparatio, seu praedestinatio ipsorum. De hac ergo praedestinatione diffinivit Augustinus, scilicet, est «praeparatio beneficiorum Dei». Sed quia Augustinus addit: «quibus certissime liberantur, quicumque libe-rantur», etiam hanc particulam ultimam verosimiliter colli-gere videtur ex textu, cum Paulus dicat: Quos praedestina-vit, hos et vocavit; quos vocavit, hos iustificavit, quos iustificavit, hos glorificavit.

Quid (?) est, an isti effectus praedestinationis sint cer-tissimi, ita ut deficere nullo modo queant? Et quidem de hoc tres sunt auctorum sententiae diversae.

Prima sententia est Augustini, loco citato, in praedicta definitione, ubi dicit esse certissimam. Earidem tenet d. Thomas, 1 parte, q. 23, et est communis sententia Latino-rum, cui favet praesens textus manifeste, quia non disiunc-tive, sed copulative hos et vocavit, et iustificavit, et glorificavit.

Secunda sententia est omnium Patrum graecorum, quos sequuntur Hieronymus et Ambrosius, qui tenent om-nes homines esse praedestinatos, modo libero utantur arbitrio, relictis parvulis, qui ante rationis usuram (sic) moriun-tur, sed volúntate Dei, quam vocant antecedentem, grecae (sic), proegomenin; intelligunt autem antecedentem omnia opera nostra, et omnem motum liberi arbitrii, non solum in re, sed in ipsa aeterna praevisione ante mundi constitute-nem. Et ita intelligunt illud Pauli 1 ad Thim. 2 (4): Deus vult omnes salvos fieri, supple: volúntate antecedent^ quia


voluit poneré omnia media, ut moveret eorum liberum ar-bitrium, et iuvaret, et perduceret ad salutem. Est enim ser-mo de adultis, non de parvulis, quia paratus est Deus auxi-lium sufficiens praestare, iuxta illud Apoc. 3 (20): Ego sto ad ostium, et pulso. Deinde, quia pro omnibus satisfecit, 1 Ioannis 2 (1): Advocatum habemus apud Patrem Iesum Christum etc.; ipse estpropitiatiopropeccatis nostris etc., non pro nostris tantum, sed et totius mundi; et Ezech. 18 (32): Vivo ego dicit Dominus; nolo mortem peccatoris, sed ut convertatur et vivat. Ergo Deus neminem vult perire, sed vult omnes converti et vivere. Sed quod Deus vult in tempore, voluit ab aeterno in sua praedestinatione aeterna. Ergo ab aeterno praedestinavit omnes, ut viverent. Confer Sap. 1 (13): Deus mortem non fecit, nee laetatur in perditio-ne vivorum, creavit enim ut essent omnia; et sanabiles fecit nationes orbis terrarum. Item 1 ad Cor. 15 (22): Sicut in Adam omnes moriuntur, ita in Christo omnes vivificabun-tur. Ergo hoc est praedestinatum ab aeterno. Dicit nihilo-minus haec sententia hanc praedestinationem non esse certain, quia voluntas divina antecedens accomodat se libero nostro arbitrio. Unde non ex defectu divinae voluntatis, sed ex defectu liberi nostri arbitrii nolentis voluntati divinae pulsanti apperire, deficit in quibusdam. Itaque defec-tus iste certitudinis nullam in Deo maculam ponit, aut im-perfectionem, sed magnificat potius eius sapientiam dispo-nentem omnia suaviter, cuius non est, ut inquit Dionysius, libro De divinis nominibus, naturam destruere, sed illam perficere, et ei se accommodare. Dicit enim haec sententia aliam esse praedestinationem certissimam, et infallibilem secundum voluntatem Dei consequentem, non utcumque consequentem, sed consequentem omnia opera nostra libere facta in hac vita mortali, prout sunt a Deo praevisa, antequam mundus fiat. Et ita intelligendus est Orígenes, sicut super cap. 9 in ilia verba: Cuius vult miseretur, «sciens, inquit, Deus uniuscuiusque motibus et proposito utitur ad ea opera perficienda, quae uniuscuiusque animus

fAllr et voluntas elegit»23 et paulo / /post : «Iacob autem, quia mundavit semetipsum, fecit vas in honorem, Esau autem cuius animam non ita puram vidit, fecit vas in contume-liam»24. Ubi clare legitur de praedestinatione consequentis

23 Orígenes, Expositio ad Romanos, 7, 16, ad Rom 9, 18, PG 14, 1145. 24 Orígenes, I.e.


voluntatis omnia opera bona Iacob ab aeterno praevisa. Quia ergo praevidit usque ad mortem Iacob bona opera facturus in gratia, neque gratiam in finem deserturum, propterea elegit ilium in vas gloriosum, cui daret ultimum effectum praedestinationis, nempe gloriam. Unde haec praedestinatio non est omnium actuum, sed ultimi, nempe glorificationis, cuius causa sunt opera bona praevisa. Eodem modo intelligendus est Chrysostomus super eadem verba: Iacob dilexit; «antequam nati essent, inquit, noverat Deus quod unus bonus, et alius malus esset, ideo unum dilexit etc.»25 Ubi manifeste Chrysostomus supponit vocatio-nem, quae necessaria est antequam aliquis bonus sit secundum praesentem textum Pauli. Ubi antequam aliquis iusti-ficetur, praesupponitur vocatus; atque nemo bonus est antequam iustificetur. Eodem modo Hieronymus super Mala-chiam in prologo: «Iacob, inquit, dilexit et Exau odio ha-buit, quia sciebat Iacob pium, et Esaum futurum ini-quum».26 Sed certum est neminem esse pium ante iustifica-tionem. Ergo loquitur de pietate Iacob post iustificatio-nem; et subinde non comprehendit in hac praedestinatio-ne vocationem, aut iustificationem, sed ultimum glorificationis effectum. Eodem modo intelligendus Ambrosius meo iudicio, et non sicut d. Thomas, 3 p. q. 23, art. 5, ad lum. Testimonium autem Ambrosii redigit in compendium Glossa ordinaria in ilium locum Miserebor cui misertus sum, id est, cui praescio miserendum, sciens ilium conver-tendum, et apud me mansurum, hoc est, dare illi, cui dan-dum est, non dare illi cui dandum non est, ut eum vocet, quern sciat obaudire, ut David qui post veniam tarn bene praestitit. Haec Glossa, Ambrosius. Ex cuius verbis colligi-tur, quod expresse loquatur de praedestinatione voluntatis Dei consequents ad omnia opera nostra praevisa usque ad perseverantiam in ultimo. Quae quidem opera in gratia facta ultimi effectus praedestinationis, id est glorificationis, causa sunt meritoria. Quia si roget aliquis, quare Patres graeci omnes, et multi Latini de ultimo dumtaxat effectu praedestinationis loquantur, et super hunc locum Pauli et ubique, et non de praedestinatione omnium effectuum, et mediorum ad ultimum finem consequendum, respondit

Chrysostomus, Expositio ad Romanos, 16, PG 60, 555. Hieronymus, Commentariun. In Malachiam, 1. PL 25, 1543ss.


Ambrosius supra citatum locum, ad Rom. 9: «quamvis, in-quit, periculosum sit iudicium Dei excutere, tamen propter defidentes, ut mens illorum medelam consequi possit, ne-putent iudicium Dei, iniustum dicentes unum vocat et alium negligit, rebus potius quam verbis istud probemus duo fuerunt David et Saul etc.»27 Deindë ponit testimonium a nobis citatum apud Glossam. Fuit itaque consilium Patrum antiquorum dicere circa materiam praedestinatio-nis quaedam, quae vera sunt, et ad intelligendum faciliora, cum consolatione et fructu fidelium, qualis est praedestina-tio antecedentis voluntatis, quae communis est omnibus, et propterea incerta, quia unicuique in manu sua relicta est. Unde exiit proverbium nomine Augustini, quod ego fateor non legisse expressis verbis apud ilium: Si non es praedesti-natus, fac ut praedestineri(s). Talis est etiam praedestina-tio voluntatis consequentis, quam probat d. Thomas sub nomine Damasceni // , cuius fuit omnium Patrum grae-corum sententias colligere. Probat earn, 1 p. q. 19, art. 5 ad lum, explicans illud 2 ad Thim. 1 (4): Deus vult omnes salvos fieri. Omiserunt autem Patres praedestinationem cer-tissimam omnium mediorum, seu effectuum praedestina-tionis, quia erat populo ad intelligendum difficilior; et non intellecta bene multam christianorum mentibus diffiden-tiam ingerebat, ut constat ex epístola Hilarii (Arelatensis) (Alara ms) et Prosperi Achitanici ad Augustinum, quam habetur in 7 tomo. Ad quam respondit Augustinus toto libro De praedestinatione sanctorum.

3a sententia est de certitudine praedestinationis, quam excogitavit episcopus Catheri(nus), volens supplere defectum Patrum graecorum, et cum illis nihilominus concordare in aliquo. Excogitavit ergo tres classes praedestinato-rum: primam posuit eorum, qui sunt certissime praedesti-nati, non solum praedestinatione antecedenti, vel consequent , sed praedestinatione absoluta omnium simul mediorum et effectuum. Secundam classem posuit praedesti-natorum praedestinatione quadam incerta, ita ut, proprie et absolute loquendo, neque fuerint praedestinati, nee re-probati ab aeterno, sed suo libero arbitrio contingenter re-licti. Tertiam classem posuit reproborum certissima repro-batione, sicut ludas fuit reprobatus. Et per has tres classes

Ambrosius, (Ambrosiaster ms), Exp. Rom. 9, 16, CSEL 81, 321.


salvare nititur Scripturas omnes, quae loquuntur de certis-simis, et immobiliter reprobatis, et rursus Scripturas illas, quae, liberum homini permittunt arbitrium circa salutem suam in utramque partem contradictionis. Haec sententia, quamvis apud nos male audiat, tamquam quae ponat incer-titudinem in providentia divina, sed nihilominus in Italia defenditur a quibusdam, eo vel maxime quod non ponat in-certitudinem in scientia Dei speculativa; concedit enim scire Deum omnes damnandos, et salvandos scientia speculativa; sed ponit incertitudinem in practica providentia. Quam expresse ponit d. Thomas extra materiam de praedestina-tione in omnibus aliis futuris contingentibus, sicut patet 1 p. q. 22, art. 4, ubi dicit: «Deus quibusdam effectibus prae-paravit causas necessarias, ut necessario eveniant, quibusdam vero contingent(ibus)s, ut contingenter eveniant, secundum próximas causas». Ad quod allegat Dionysium li-brum De divinis nominibus c. 4, quod nemo fidelium negat, et nemo eos accusât. Item, quia in hac classi incerta et con-tingenti, de qua est differentia, concordare videtur cum Pa-tribus graecis, qui ponunt praedestinationem voluntatis Dei antecedentis, quam d. Thomas approbavit supra, secundum Damascenum. Et certe Patres graeci in Ecclesia catholica non male audiunt. Nihilominus tamen, haec sen-tentia recte inspecta pugnare videtur cum Scripturis sacris expressis, quia ponit aliquos salvandos, qui non sint prae-destinati praedestinatione certa, et aliquos reprobandos, qui non sint reprobati reprobatione certa. Utrumque au-tem est contra Scripturas expresse, ut statim videbimus. At vero nihil horum dant Patres graeci supra citati, quia nullum ponunt salvandum, qui non sit praedestinatus voluntatis consequents praedestinatione. Quod autem idem ipse qui salvabitur, sit praedestinatus praedestinatione absoluta tacent, nee aiunt, nee negant. Solum ergo dictum est de Graecis, quod eorum sententia in aliquo deficit, et ita minuta est. Et in eo quod vocant praedestinationem antece-dentem illam, quae non est proprie et in rigore praedestina-tio, sed voluntas Domini large; unde nihil refert si praedes-tinatio dicatur.

Hoc ergo sup(posi)to, assertio catholica est nullum sal-vari, qui non fuerit certa praedestinatione praedestinatus, ita ut omnium praedestinatio, qui ab initio mundi usque ad finem quomodocumque salvantur, certissime sint (salvandi), non solum certitudine speculativa, sed etiam certitudine

180 FR. LUIS!! LEGIONENSIS

f.412r providentiae, et immobilitatis, servata nihilominus // libe-ri arbitrii libértate. Eadem etiam certitudine reprobi homines reiecti sunt ab aeterno, hoc est non praedestinati.

Haec sententia est expressa Augustini multis in locis; sed praecipue in De praedestinatione sanctorum per totum, et praecipue c.10, et libro De dono perseverantiae, et in libro De correctione et gratia, c. 12. Est etiam d. Thomae 1 p., q. 23, art. 6. Et est communis sententia Latinorum.

Et ut prius demonstremus ultimam partem conclusionis de reprobatione, supponendum est duos esse populos, ad quos omnes homines reducuntur; populum, videlicet, lu-daeorum, et populum gentilium. lam ergo de reprobis po-puli ludaici habemus Ierem. 6 (30): Argentum reprobum vocate eos, quia Deusproiecit, etc.; quod quidem fieri non potuit nisi scientia practica, quae refertur ad proiectionem eorum. Item Ps. 68 (18-19): Apporte iniquitatem super ini-quitatem, et non intrentin iustitiam tuam, deleantur de libro viventium, et cum iustis non scribantur. Quod de reprobis populi ludaici omnes Patres intelligunt. Cum ergo hoc praevisum fuerit a propheta certissima praecognitione, quae refertur ad praxim, multo magis a Deo, qui inspiravit propheta(m). Ubi etiam expositio Augustini sententia est, qui sic ait: non quia ibi steterit aliquia postea (o)ccidat; sed, cum perducta fuerit damnatio eorum etiam ad cogni-tionem ipsorum, delebuntur de libro viventium, id est, se ipsos ibi non esse cognoscent. Deinde in Ps. 57 (4): Alienan sunt peccatores a vulva; erraverunt ab utero locuti sunt falsa. Furor illis secundum similitudinem serpentis etc. Ecce ab utero praevisi sunt non audituri vocationem Dei. Unde sic per eundem locum Augustinus; quia «Deus, inquit, praecognovit peccatores, etiam in uteris matrum, nam cum adhuc prae(g)nans esset Rebecca, et geminos in utero por-taret, dictum est ei: Iacob dilexit. Esau odio habuit (9, 13). Haec Augustinus28.

Est autem phrasis Scripturarum perinde esse aliquem ab utero praedestinari vel reprobari; quod ab aeterno, Esaiae 49, de Christo praedestinato, ut esset filius Dei in virtute, secundum Apostolum, et in persona ipsius dicit Dominus: Ab utero vocavit me, et de ventre maths mei (sic) recordatus est nomine patris mei (49, 1); et in Ps. 109 (3):

28 Augustinus, Enarrationes, in ps. 57. 4, PL, 36, 677.


Ex utero ante Luciferum genui te. Idem Paulus de seipso ad Gal. 1 (15): Qui segregavit me ex utero matris mei (sic) est. Deinde de omnibus reprobis in communi lob 21 (7) in persona propria, dicit: Respondens autem lob etc. Quare ergo impii vivunt, sublevad sunt confortatique divitiis? Deinde ad quaestionem respondit: In diem perditionis servatur malus, etc. (21, 30). Ergo praecognitur a Deo dies perditionis reproborum scientia practica, quando quidem ad ipsum diem servantur. Cum quo concordat Apostolus, capite sequent! : Volens, inquit, Deus ostendere iram suam etc. Sus-tinuit in multa patientia vasa irae apta in interitum, ut os-tenderet divitiam gloriae suae in vasa misericoridae. Tunc est evidens argumentum: Deus, volens ostendere iram suam in reprobos, sustinet eos usque in diem interitus. Ergo practice praecognoscit eos in interitum deventuros. Accedit quod 2 ad Thim. 2 (20) Paulus ait: In magna domo non solum sunt vasa (áurea) et argéntea, sed et lignea et fie-tilia: quaedam quidem in honorem quaedam in contume-liam. Constat autem patremfamilias (praecognovisse) non solum speculative sed practice, quae in honorem sint depu-tata, et quae similiter in contumeliam. Ergo vasa contume-liae practice praecognita sunt a Deo.

Caeterum, multo luculentius demonstrabitur, et eluci-dabitur haec pars demonstrata priori parte praedestinato-rum. Cum enim se habeant relativi praedestinati et repro-bi, si numerus praedestinatorum, hoc est salvandorum omnium certus est apud Deum certitudine practi(ca), conse-

f.412v quens est, ut et 7/ reproborum, qui sunt omnes reliqui, certus sit; ita ut nullus sit damnandus contingenter ex parte providentiae Dei, sed certitudine practica infallibilitatis. In primis ergo facit ad hoc locus ille Marci 13 (22): Exurgent enim(p)seudochristi et (p)seudoprophetae, et dabunt signa ad seducendum electos, si fieri potest. Sed propter electos quos elegit, abreviabuntur dies illi.

Sed quaerimus an aliquis debeat salvari, qui non connu-meretur inter istos electos. Si neges, habeo intentum; et fieri non potest, ut aliquis eorum, qui debent salvari, sedu-catur in finem, et pereat. Quod est contra sententiam Cat-heri(ni), quia Evangelium dicit, quod fieri non potest, ut seducantur in finem electi; id enim sonat ista phrasis intelli-gendo ex parte providentiae divinae infallibilis circa hoc. Si autem asseras, quod non connumeretur inter istos elec»


tos aliquis salvandus; ergo propter ilium qui salvabitur, non sunt dies breviati. Quod est contra sensum ipsius Evange-lii, quia propter salvandos breviabuntur dies, sicut alia lit-tera habet. Quia omnia propter electos, ut ipsi salutem con-sequantur. Item, quia absurdissimum est aliquem salvari, qui non sit electus; quia si non est electus, non est dilectus. De omnibus autem salvandis dicitur 1er. 31 (3): Chántate perpetua dilexi te.

2.°, loan. 6 (37) dicit Christus: Omne quod dat mihi Pater ad me veniet; et etiam: Omnis qui audivit et didicit, venit ad me: et eum qui venit ad me, non eiiciam foras. Quaerendum est a Catherino, an aliquis sit salvandus,qui non audierit a Patre. Quod nulius nisi Pelagianus affirmabit. Quod si di-cat a Patre didicisse, et ad Filium venisse, ergo certissimum est non esse talem foras eiiciendum, maxime quia addit: Haec est voluntas Patris mei, ut omne quod dédit mihi non peream, sed resuscitem ilium (6, 39). Ergo de hoc fuit scien-tia practica ab aeterno.

3.°, quia loan. 10 (27 ss) Christus dicit de praedestina-tis: Oves meae vocem meam audiunt, et ego cognosco eas, et ego vitam aeternam do eis, et non rapiet quisquam eas de manu mea, id est, nee ipsae rapient seipsas. Ergo quicum-que salvandus, certissima scientia praescitur non esse ra-piendus de manu Christi; alioquin dabimus aliquem salvan-dum, qui non sit ex ovibus Christi. Probatur de praedesti-natis, 1 loan. 2 (19): A nobis exierunt, sed non erant ex nobis, quiasi (quia si ms) fuissent ex nobis, permansissent uti-que nobiscum. Haec consequentia bona est apud loan. : hie est ex nobis, id est, ex praedestinatis; ergo permanebit nobiscum. Et rursus, per conversionem permanebit nobiscum; ergo est ex nobis. Alioquin aliquis, qui non est ex nobis, permanebit nobiscum. Quod si hoc concédât Catheri-nus, quaeremus ab eo, unde habet ille donum perseveran-tiae. Quod si dicat ex Deo, ne sit haereticus et Pelagianus, sicut definitum est in Tridentino, sessione 6, cap. 13. Ergo Deus scivit ab aeterno se daturum huic practice donum per-severantiae. Ergo habuit scientiam practicam de eius salute. Postremo, ad hoc facit 2 ad Thim. 2 (19), ubi expresse dicit: Firmum Dei fundamentum stat: novit Dominus qui sunt eius, etc. Ergo scientia divina firma est de salvandis, quae cum sit in ordine ad opus salutis, ergo non potest non esse practica. Accedit totum reliquum huius capitis, ubi ex professo Paulus probat infallibilem esse omnium electorum


praedestinationem, et non contingentem respectu Dei. Si enim dicit, postquam effectus praedestinationis expressit, quospraedestinavit, hos et vocavitQtc, subiungit: Quid di-cemus ad haec? si Deus pro nobis, quis contra nos? (8, 31), quod expresse intelligit de praedestinatis de quibus imme-

f.413r diate antea loquebatur. Pro quibus // dicit, ita Deum esse ut ñeque mundus, ñeque caro possit praevalere contra eos, praesertim in fine. Deinde probat a fortiori certissimam esse praedestinatorum salutem et infallibilem dicens: Qui etiam proprio Filio suo nonpepercit, sed pro nobis omnibus tradidit ilium.

QUOMODO NON ETIAM CUM ILLO OMNIA NOBIS DONAVIT? (8, 32)

In antecedenti ponit mérita passionis Christi, quae se extendunt ad omnes quoad sufficientiam, nemine dempto. Propterea dixi(t): pro nobis omnibus, posita partícula distributiva. Quia quando Scriptura sacra, prout observatum est a Patribus Sanctis, agit de passione Christi quoad effica-ciam, non ponit partícula distributiva omnis, sed dicitur pro multis, ut patet Matth. 26 (28): Hie calix novum testa-mentum est in meo sanguine, qui pro vobis et pro multis etc. At vero iam ex hoc sequenti satis ampio (apparet) quod omnes homines comprehendi, pro quibus quoad sufficientiam mortuus est. Infert con(clusion)em de praedestinatis a fortiori dicens: quomodo non cum ipso omnia nobis dona-vit? Neque dixit omnibus, quia intelligebat de praedestinatis tantum; et dixit omnia, id est, omnes effectus, quos antea enumeraverat. Habet autem vim haec consequentia, ne Christus frustra quodammodo mortuus fuerit, nisi omnes praedestinati effectus, quamvis non in omnibus hominibus, saltim in illis produxerit, de quibus dicit ad Eph. 1 (4): Qui elegit nos in ipso ante mundi constitutionem, ut essemus sancti. Quomodo autem hanc con(clusion)em intelligat de omnibus electis ostendit, dicens:

Quis A C C U S A B I T A D V E R S U S E L E C T O S D E I ? (8,33)

Et quod intelligat de omnibus effectibus praedestinationis, quando dixit: Quomodo non omnia nobis donavit, dicit statim: Deus qui iustificat, quis est qui condemnet? (8, 34) id est, quis faciet esse damnatos, quos virtute praedestinationis Christus iustificat?


Quod si forsitan quis obiiciat, isti forte, qui sunt iustifi-catí, amittant gratíam, et ita ultimum effectum praedesti-nationis non optinebunt, subiungit: Christum ad dexter am Patris interpellare pro nobis (8, 34), videlicet Christus Ie-sus, qui mortuus est, immo et qui resurrexit, qui est ad dex-teram Dei, qui etiam interpellât pro nobis.

Deinde vero iterum concludit, impossibile est impossi-bilitate infallibilitatis, ut qui electi sunt separentur a chántate Dei dicens: Quis ergo nos separabit a chántate Christi, tribulatio? an angustia? etc. Unde notandum charitatem hie secundum sensum primarium intelligi charitatem Dei, quae ab aeterno dilexit electos, et praedestinavit eos, sicut explicant Chrysostomus, Theophylactus et Ambrosius. De qua charitate legimus Hieremias 31 (3): Chántate perpetua dilexi te. Et quia ab hac charitate effectus omnes praedesti-nationis proveniunt reipsa, ideo subiungit Propheta: Attraxi te, miserons tuis; attraxi, id est, vocavi, iustificavi etc. Et quam-vis secundario sensu intelligat Augustinus de charitate nostra erga Deura, tamen, ut vera sit eius expositio, indiget grano salis. Quia multi praedestinati charitatis suae inter tentationum fluctus iacturam faciunt, et subinde ad tempus separantur ab ea, sicut David, qui cum esset praedestinatus ad tempus, charitatem amisi. Sicut etiam et Paulus, qui ali-quando persecutus est Ecclesiam Dei. Postremo, sensum esse priorem magis ad mentem Pauli. Quod constat ex eius verbis, qui dicit: propter eum qui dilexit nos, supplé perpetua charitate. Deinde, ultimo, confirmât hanc certitudinem

f.413v praedestinationis et omnium effectuum dicens: // Certus sum quia neque mors ñeque angeli etc. nee alia creatura potent nos separare a charitate Dei. Ex quibus verbis satis nostra conclusio roboratur. Nam si loqueretur de charitate, quam ad tempus iusti habent, nulla esset de illa certitudo, quod nulla creatura possit nos separare, quia liberum nostrum arbitrium creatura est, et posset nos separare a charitate.

Sed hic est maxima difficultas, quia omnes effectus praedestinationis contingentes sunt, utpote quia nostro de-pedeant libero arbitrio. Ad tres quippe reducuntur, quos hic tetigit Paulus: primus est vocatio, cui certe resistitur a quibundam, sicut ab aliis assentitur, iuxta illud Matth. 23 (37): Hierusalem etc. quoties volui congregare filios tuos et noluisti; Prov. 1 (24): Vocavi et renuistis. Secundus effectus est iustificatio; possumus autem assentire, et dissentire Deo volenti iustificare, sicut difinit Tridentinus sess. 6, c7,


Postremo, ultimus effectus est glorificatio quae in nostro ponitur libero arbitrio, Matth. 19 (17): Si visad vitam ingre-di serva mandata. Ergo non videntur esse certi omnes simul effectus praedestinationis.

Ad hoed, Thomas respondit 1 p. ,q. 23, art. 6: nimirum, quia praescientia et voluntas Dei libertatem quidem arbitri nostri non tollunt, nihilominus tamen infallibilem conse-quuntur effectum, nam quod ego crastina die concionatu-rus sum (sit ms) effectus contingens est, ita ut possit esse et non esse. Nihilominus tamen demus unam p(arte)m contradictions, scilicet, quod sum (sin ms) concionaturus reip-sa, et per operationem intellectus constituimus nos in eo tempore, quo incipiam concionari; certe quando res est, necesse est esse, ita ut infallibiliter sit; et, ut ita loquar, im-mutabiliter. Tunc profecto ab aeterno hoc praevidit Deus, et voluit Deus. Ergo in ordine ad eius divinam voluntatem, etiam quando concio nondum erat, infallibiliter et immobi-Hter esse debebat, quamvis respectu causarum contingen-tium proximarum contingenter futura erat.

Sed nunc maior insurgit difficultas. Quaeri namque potent, quidquid discriminis est inter certitudinem providen-tiae rerum contingentium extra praedestinationis mate-riam, et certitudinem effectus praedestinationis; quia vide-tur esse eadem ratio de utroque, et frustra Paulus exagera-ret certitudinem praedestinatrionis.

Nihilominus respondendum est iuxta sententiam d. Thomae quaestio De veritate q. 6, art. 3: «providentiam quidem esse certam respectu ordinis causarum contingentium proximarum, non autem respectu singularum effec-tuum, prout ab ipsis causis proximis procedunt, sed prout ab aliis interpositis aliquando proveniunt. Hoc extra ma-teriam praedestinationis. Sed in materia praedestinationis, sicut certa est providentia in ordine causarum proximarum, sic etiam in ordine ad singulos effectus particulares, prout ab ipsis suis causis procedunt». Quod, ut loculentius explice-mus, exempla sunt nobis ob oculos proponenda, verbi gratia, nascuntur pueri duo sub una et eadem constellatione caelesti, quae ad religionis ingressum, vel vitam caelibem ducendam, utrumque pariter inclinât. Et haec quidem constellatio divinae subditur providentiae. Nihilominus tamen contingere potest, ut alter ex his coelibatus statum libere eligat, alterum vero parentum precibus uxorem du-

FR. LUrSII LEGIONENSIS

cat libere. Ecce quomodo, quamvis causa próxima contin-gens sub divina providentia certissime fuerit comprehensa, nihilominus tamen in altero puero certus evasit eventus in ordine ad praedictam causam, licet contingenter; in altero vero defecit particularis eventus in ordine ad eandem causam. Neque in hoc divina providentia suo frustratur effectif quia propter amplitudinem suam sub alia causa próxima, eventus alius, uxoris quidem ducendae, comprehen-sus; // et hic fuit a Deo praevisus et in alium finem relatus ab aeterno, quern ipse cognovit esse.

Iterum in praedestinatione nunquam deficit particularis eventus a sua ipsa próxima causa, quam per divinam prae-destinationem preordinatam habet; ita ut, secundum Pau-lum, nulla nospossit creatura (separare) a charitate divina, sic etiam nee a causa próxima per quam ad finem charitatis divinam praeordinati sumus; verbi gratia, praedestinaverat Deus Paulum salvare per beati Stephani deprecationem. Posita est causa próxima a Deo praeordinata, oravitque Stephanus pro persecutoribus suis, et obtinuit efficaciter conversionem Pauli. Ita, licet iste effectus fuerit contigens, tamen infallibiliter debuit procederé ab ilia causa. Constat autem discrimen inter certitudinem effectuum praedesti-nationis, et effectuum aliarum causarum contingentium.

Accedit quod ad complementum omnium effectuum praedestinationis quaedam causa próxima necessaria est; quae, licet ex parte liberi arbitrii nostri recipi possit libere, vel refutari, nihilominus tamen infallibilis est ex nostra scientia, ita ut implicet contradictionem, ut, ilia posita, non ponatur effectus, quale est donum perseverantiae. Dicimus autem implicare contradictionem super lege divina, quae dicit: Qui per s ever aver it usque in finem salvus erit (Matth, 24, 13). Et in hunc sensum recte dicit Paulus: Certus sum enim quod neque mors etc.

CAPUT NOVENUM

CAPUT NOVENUM

In superiori capite coepit Paulus agere de praedestina-tione divina, quae omnium bonorum supernaturalium radix est, et causa prima. lam vero in hoc c. 9 causam de-monstrat modum peculiariter. Cur Iudaeis maxima ex par-te derelictis, gentiles per fidem in Ecclesiam priores recepti sint? In prima vero parte huius capitis Israelitarum secundum carnem casum déplorât, eorum dignitatem et gloriam ex divina olim promissione commendans. Nihilominus ta-men, in posteriori parte illam dignitatem et privilegium, non quidem Israelitis secundum carnem dumtaxat, quin potius iis qui secundum spiritum praevidebantur, nempe omnes, qui ad fidem Christi convertendi erant, convenire dicit secundum divinam electionem et praedestinationem.

V E R I T A T E M D I C O IN C H R I S T O IESU, NON MENTIOR: T E S T I M O N I U M MIHI

PERHIBENTE CONSCIENTIA MEA IN SPIRITUM SANCTUM (9, 1)

Acturus Paulus de casu Iudaeorum, praemittit non de hoc libenter agere, sed cum lachrymis, ut suam erga illos charitatem commendet, sibique benévolos reddat, et ad conversionem propentiores.

Quod autem dicit: Veritatem dico in Christo Iesu, qui-busdam videtur forma iuramenti. Alii autem, ut Orígenes, notant discrimen esse inter haec, videlicet veritatem dicere simpliciter, et dicere veritatem in Christo iesu; nam Pytho-ni qui Act. 16 (17) post Paulum et Barna(bam) inclama-bant: Ii viri servi Dei sunt, veritatem quidem dicebant; ta-men non in Christo Iesu, sed in spiritu immundo, qui, quamvis loan. 8 (44) mendax esee dicatur, et pater mendacii,

190 FR. LUISir LEGIONENSIS

solet nihilominus aliquando verum dicere in malum finem, ut tandem decipiat. Est ergo observatio, propositionem in, quando adiungitur personae divinae, vel Deo in communi, denotare frenquenter supernaturale quoddam adiutorium, sicut Ps. 17 (30): Quoniam in te eripiar a tentatione, et in Deo meo transgrediar murum; et Oseae 1 (7): Salvabo eos

f. 414v in Domino Deo suo> non salvabo eos in arcu et gladio. Il Et secundum hanc phrasim intelligitur illud 1 ad Chor. 12 (3): Nemo in spiritu Dei loquendo dicit anathema Iesu. Eodem modo intelligitur quod sequitur in textu: Testimonium mihi perhibente conscientia mea in Spiritu Sancto (9, 1), id est, influxu quodam supernaturali Spiritus Sancti. Hoc autem dixi ne decipi existimaret in corde suo. Dixit etiam hoc alia de causa, ne aliquis existimaret alienum esse a viro sancto contristar! propter cognatos suos. Unde sequitur in textu.

Q U O N I A M T R I S T I T I A M I H I M A G N A E S T , E T C O N T I N U U S D O L O R (9,22)

Ostendit se magna affici tristitia propter suos cognatos Iudaeos divina permissione derelictos. Sed hic dubitare potest quis, quomodo ista tristitia procédât ex Spiritu Sancto, cum videatur contrarius Eccles. 30 (22): Tristitiam ne des animo tuo, et ne affligas te in consilio tuo. At vero Paulus contristan videtur de consilio Dei permittentis Iudaeos ob-caecari. Deinde Eccles. c. 36 (22) dicit: Cor pravum dabit iustitiam, et homo peritus resistet Mi. At vero Paulus non resistebat, sed continuo dolore angebatur.

Nihilominus tamen responsum est duplicem esse tristitiam; aliam secundum Deum, aliam vero secundum prae-sentem saeculum, sicut docet Paulus 2 ad Chor. 7 (10) di-cens: Quae enim secundum Deum tristitia est, poenitentiam in salutem stabilem operatur, tristitia autem saeculi mortem operatur. De hac ergo posteriori loquitur Ecclesiasticus, de tristitia vero secundum Deum Christus ipse nos docet Marc. 3 (5): Aspiciens, inquit, eos cum ira, contristatus super caecitatem cordis eorum, dixit etc. Nascitur autem tristitia secundum Deum ex quadruplici fonte, instar quattuor fluminum procedentium de paradiso ad rigandum univer-sam terram; 1.°, ex contritione cordis de propriis peccatis, 2 ad Chor. (9): Gaudeo quia contristad estis ad poenitentiam; 2.°, ex desiderio coelestis Patris, iuxta illud Ps. 119 (5): Heu mihi quia incolatus meus prolongatus est; vel 3.°,

IN EPISTOLAM AD ROMANOS EXPOSITIO, IX 191

ex chántate fraterna gau(dii); ad Rom. 12 (15): Gaudere cum gaudentibus, flere cumflentibus; denique 4.°, ex misericordia et commiseratione, sicut in praesenti et 2 ad Chor. 12 (21): Lugeam multos ex eiis, quipeccaverunt, et non ege-runt poenitentiam. Quod autem subdit Paulus: et continuus dolor, non est intelligendum actu, ut exponit S. Thomas, sed habitu, sicut intelligitur illud Matth. 5 (5): Beati qui lu-gent, id est, qui eodem modo se gerunt in hac vita mortali, sicut vidua in anno luctus post obitum mariti sui. Sic etiam intelligitur illud Hier. 9 (1): Quis dabit capiti meo aquam, et oculis meis fontem lachrymarum et plorabo die ac nocte interfectos filios (populi) mei?

OPTABAM ENIM EGO IPSE ANATHEMA ESSE A CHRISTO PRO FRATRIBUS

MEIS, QUI SUNT COGNATI MEI SECUNDUM CARNEM (9. 3)

Magna controversia est inter Patres, quid sibi voluerit Paulus his verbis; nam anathema idem est, quod aliquid separatum quasi per execrationem. Videtur autem durum, et non consonum charitati, ut velit amans ab amato separan. Quare de hoc sunt tres expositiones: Ambrosius, quern se-quitur Primasius discipulus Augustini, hoc dictum esse a Paulo in persona propria, quia dixit: ego ipse. Sed pro eo tempore, quo vixit ante conversionem suam, quando propter amorem cognatorum suorum, qui legis aemulatores erant, ita volebat a Christo separari, ut Christum in suis

f.415r membris persequeretur // Act. 9. Et videtur quibusdam verisimile haec interpretatio, quia dixit optabam, non autem opto. Caeterum, haec expositio reiicitur, quoniam de tempore praesenti videtur Paulus charitatem suam erga Iu-daeos commendare, de quibus in praesenti multum doleré affirmât. Quare est secunda expositio Hieronymi, Epístola ad Agla, 5 q. 9 (?) ubi dicit, quod sicut Moyses (Ex.) 32 rogabat Deum aut dele me de libro vitae, aut parce populo, id est, vel meipsum occide cum populo, vel parce populo, ita etiam de separatione a vita praesenti locum praesen-tem esse intelligendum, quasi diceret: optabam mori, et a Christi ministerio et praedicatione separari, quandoque non poteram lucrare frates meos. Eandem expositionem tenet Hilarius Pi(c)tavien. super Ps. 68, allegans illud loan. (11): Bonus pastor animam suam etc. Sed quamvis haec expositio probabilior sit quam superior, non tamen videtur


consentanea cum phrasibus Pauli. Nam quoties Paulus de-siderat temporalem mortem, desiderat earn, ut sit cum Christo, iuxta illud: Cupiens dissolvi et esse cum Christo.

Tertia expositio est Origenis, Chrysostomi; voluisset Paulus ad tempus ex devotione a visione Christi separari, dummodo lucraretur fratres suo(s), ut, si fieri possit, etiam dormiens maneret usque ad finem saeculi, quando reliquiae Israel vertendae sunt in consummatione saeculi, ipse videret ut converterentur (et converteret). Haec expositio videtur probabilior, quam tenent Theo(dorus) et Theo-do(tion), quamvis hi poste(riores) anathema explicant do-num dedicatum Deo. In quo non assentimus illis, quia dicit anathema a Christo; debuisset autem dicere anathema in Christo secundum sensum Pauli.

QUI SUNT COGNAT1 MEI SECUNDUM CARNEM. QUI SUNT

ISRAELITAE (9, 3 ss)

Notandum Israelitas dicit ab Israele, quod nomen divi-nitus impositum est Iacob patriarcha Gen. 32. Neque inter-pretatur Videns Deum, ut quidam, sed Praevalens, si ve dominant cum Deo, ut constat ex textu praedicto, ubí sic legi-tur: Appellabitur nomen tuum Israel; quoniam si contra Deum fortis fuisti, quanto magis contra homines praevale-bis (32, 28). Ubi aperte praedictae vocis etymologia expli-catur. Fuerunt autem quidam decepti, quia nomen loco fuit impositum Phanue(l), id est, faciès Dei; cuius rationem re-diens, ait: Vidi Dominum facie adfaciem (32, 30). Inde igi-tur Israelitae dicuntur, id est, Dominantes cum Deo, quod nomen honorificum est.

QUORUM ADOPTIO ET GLORIA ET TESTAMENTUM ET LEGISLATIO ET OB-

SEQUIUM (9,4)

QUORUM ADOPTIO. Connumerat Paulus privilegia populi Iudaici, ut dolorem suum ex illius casu magis exageret. Dicit autem adoptatos esse divinitus inter omnes gentes. De qua quidem adoptione legimus Exod. 4 (22): Filius primo-genitus mihi Israel. Sed videtur hie sibi contrarius Paulus, si conferatur quod dixit c. 8 praecedenti; dixit enim nobis christianis spiritum adoptionis datum, in quo clamamus


Aba, pater, Iudaeis vero spiritum servitutis accepisse. Nihilominus tamen, si rem altius inspiciamus, non est sibi contrarius Paulus, sed miro quodam ubique artificio proce-

f.415v dit. Explicat enim seipsum ad Gal. 4 ubi dicit // fuisse Israelitas a Deo adoptatos; sed tanquam filios párvulos sub tutore constituios nihil differre a servis. Sic enim dicit: Quanto tempore haeres parvulus est etc. Deinde infert: Ita et nos cum essemus parvuli, sub elementis mundi eramus servientes (4, 1, 3). Ubi recolenda est phrasis Pauli, qui sacramenta Legis veteris vacua vocat, et egena elementa, eo quod gratiam non conferrent. Quod autem filii vocentur Israel, Christus dicit Matth. 15 (26): Non est bonum sumere partem filiorum et mittere canibus, Nihilominus tamen, quia parvuli erant adhuc ad haereditatem caelestem usque ad adventum et resurrectionem Christi, admitti non poterant.

ET GLORIA. Non quidem gloria caelestis intelligenda est, quae in Dei clara visione contingit; sed potius de divinae ostensionis et potentiae miraculis, quibus populus fuit libe-ratus ab aegyptiana servitute, et de divina iustitia in iudiciis. Ergo populum illud, unde Exod. 16 (10): Eccegloria Domini apparuit in nube. De qua 2 ad Chor. 3 (11): Si id quod evacúa tur in gloria est etc.

ETTESTAMENTUM. Graece in plurali dicitur diatiche, id est, testamenta. Quod Orígenes in plurali dicit positum, quia quoties Iudaei peccaverunt, exhaeredari videbantur; et quando resipuerunt, haeredes sunt iterum instituti. Sed primum melius ad duo referre possumus Testamenta, novum, scilicet, et vetus, quorum promissionem secundum vêtus: Feriam etc., Hier. 31 (31).

ET LEGISLATIO ET oBSEQuiuM. Notandum legem tria conti-nuisse praecepta, moralia, videlicet, iudicialia et caerimo-nialia. De duobus intelligitur legislado; obsequium perti-net vero ad caerimonialia praecepta, sicut Orígenes adno-tat, quia graece habetur latría, ubi nostra Vulgata transtulit obsequium.

ETPROMissA. Haec per excellentiam intelliguntur de venturo Messia, quern spectabant Iudaei ; de quo facta fuit pro-missio Patribus, a Gen. 12 usque ad 22, et alibi frequenter.


QUORUM PATRES, EX QUIBUS CHR1STUS SECUNDUM CARNEM, QUI EST

SUPER OMNIA BENEDICTOS IN SAECULA (9, 5)

Nótate ex hoc loco mentem Erasmi, qui totis viribus fa-vet hie Arrio. Dicit enim hanc clausulam ita posse distinguí, ut nihil pro catholicis faciat, neque Arrium laedat. Et in hoc multa verba consumit. Dicit enim posse poni punc-tum distinctionis postquam legeris: Ex quibus est Christus secundum carnem, qui est super omnia; et ibi, posita dis-tinctione, legendum: benedictus in saecula; quasi quod Christus non sit Deus affirmatus hie, sed Deum in gratia-rum actionem. Vel dicit legendum usque ad ilium locum: secundum carnem, et ibi ponendam esse virgulam; deinde proferendum indefinite relativum, qui non referai Christum, sed quasi dicat: ille qui est super omnia Deus, quicum-que ille fuerit, sit benedictus in saecula. Totum hoc adnota-vit Erasmus ne hinc argumentum divinitatis Christi suma-tur. Nihilominus, ultra id quod locus iste plenissimus sit de Christi divinitate, ut iacet, etiam ultra hoc omnes Patres hunc ipsum locum adducunt ad hoc propositum contra hae-

/.416r reticos. Unde Hieronymus hie adno // tavit, damnatas esse haeresim, primo Manichaei et Photini, qui veritatem Christi secundum carnem negabant, dicit enim secundum carnem; deinde vero haeresim Arrii et Nestorii, qui eius veritatem negabant. Eodem modo Origenes et Theo(doretus) et Ambrosius non solum hie, sed etiam libro I De (Spiritu) Sancto c. 3 et Cirillus, I. 1, Thesaurorum c. 1, Hiraeneus martyr, libro 3, Contra haereses; Tertulianus, libro Adver-sus Praxeam (Praxim ms), Hilarius, 1.8, De Trinitate; Au-gustinus, 1.2, Contra adversarium legis et Prophetarum, c. 2, Gregorius, homilía 8 super Ezechielem. Accedit quod, si volumus puncta mutare, totam sacram Scripturan subver-teremur.

N O N Q U O D E X C I D E R I T V E R B U M D E L N O N E N I M O M N E S Q U I E X C I R C U M C I -

SIONE SUNT ISRAEL, HI SUNT I S R A E L I T A E ; N E C QUI EX SEMINE SUNT

ABRAHAE, OMNES FILII (9, 6)

Notât Paulus non fuisse verbum Dei vanum, id est, pro-missionem Abrahae factam de benedictione gentium in semine ipsius, quamvis Iudaei minime tunc non converteren-tur ad fidem, quia non de semine carnali Abrahae et Israel


promissio benedictionis facta fuerat, sed de semine fidei, et spiritu aliquibus filiis, quales erant gentiles ad fidem con-versi. Sed illud interim advertendum, particulam ex cir-cumcisione quae ponitur in textu, in graeco non haberi, nee in vestustioribus latinis. Propterea non fuit posita in edi-tione regia latina, nee in arábiga; et ideo multis videtur ad-ventitia, quia circumcisio non fuit data Israel, sed Abrahae. Item non legimus in graeco: omnes qui sunt ex Israel, ii sunt Israel (itae); alludit enim Paulus ad significa-tionem vocis, quasi dicat: non omnes qui sunt, ex semine Israelis sunt, quod significat vox Israel, id est, Dominantes cum Deo; hoc enim supra diximus vocem Israel (significare). Ubi adnotandum est, quod supra diximus de hac voce, adnotationem esse Hieronymi in Quaestionibus hebraicis et Bipoma (?) in catena super Gen. 32. Notât autem Hiero-nymus quod vox quaedem hebraica, quae significat Vir vi-dens Deum, multum distat ab ista, qua Iacob appellatus est; nam 8 litteris scribitur hebraice Vir videns Deum: alef, iot, sil, res, aleph, he, aleph, lamec. Vox autem, quae significat Dominans cum Duo, et quae est imposita Iacob, habet has 5 litteras tantum: iot, sim, res, aleph, lamec.

SED IN ISRAEL VOCABITUR TIBI SEMEN. ID EST, NON QUI FUJI CARNIS, II

FILII DEI; SED QUI FILII SUNT PROMISSIONS, AEX1STIMANTUR IN SEMINE

(9, 7-8)

Probat Paulus id, quod proposuerat, scilicet, non eos filios Abrahae haeredes esse promissionis Messiae, sed fi-lios dumtaxat spiritus. Quod probat ex duobus filiis Abrahae, quorum natus maior Ismael ex Agar ancilla, secundum carnem natus est, quia nulla ei facta est promissio de Messia; alter vero ex Sara, ex libera susceptus est, non quidem tarn secundum carnem, quam secundum promis-sionem Dei; cui dictum est: Isaac vocabitur tibi semen. Sic

f.416v ergo filii Abrahae secundum carnem, id est Iudaei, qui // excaecati manent, non sunt filii promissionis benedictionis Mesiae, sed consortes Ismaelis. At vero Iudaei et gentiles ad fidem conversi filii sunt Abrahae secundum spiritum, et cohaeredes Isaac. Quod loculentius explicat ad Gal. 4, ubi distinguit inter filium ancillae et Sarae.


PROMISSIONIS ENIM VERBUM EST: SECUNDUM HOC TEMPUS VENIAM, ET

ERIT SARAE FILIUS (9, 9)

Hoc habetur Gen. 18 ex verbo angelí tempus nativitatis Isaac praescribentis secundum litteram occidentem; sed secundum spiritum vivificantem tempus gratiae et nativitatis Christi, et conversionem gentium persignantem. Ad hoc facit illud ad Gel. 4 (4): Quando venitplenitudo temporum, misit Deus filium suum.

NON SOLUM A U T E M ILLA; SED ET REBECCA E X U N O C O N C U B I T U H A B E N S ,

ISAAC PATRIS NOSTRE CUM ENIM NONDUM NATI FUISSENT, AUT ALIQUID

BONI EG1SSENT, AUT MALI SECUNDUM ELECTIONEM PROPOS1TUM DEI M A-

NERET, NON EX OPERIBUS, SED EX VOCATIONE DICTUM EST El: QUIA

MAIORSERVIETMINORLSICUTSCRIPTUMEST(9, 10-13)

Probat Paulus altero exemplo ludaeos secundum car-nem non esse benedictionis primissae filios, sed eos dumta-xat, qui secundum spiritum obedirent fidei. Quia, sicut Abraham, sic et Isaac duos filios habuit uno eodemque par-tu editos; et tamquam prior egressus est, filius secundum carnem tantummodo fuit, utpote qui fuerit reprobatus; et natu minor, e contrario, praedestinatus est. Hinc ergo su-mit Paulus occasionem, ut ad divinam praedestinationem, et reprobationem Iudaeorum casum, et gentium vocatio-nem referai, utpote quae fuerint in duobus praedictis filiis Isaac praefiguratae.

Quia tamen de praedestinatione, et reprobatione ante opera nostra sermonem texit Paulus, controvertitur inter doctores quaestio caelebris ad totius huius capitis intelli-gentiam, et quorundam sequentium necessaria: An ex parte nostra causa meritoria praedestinationis, sive reproba-tionis causa detur. Nam de causa finali non est quaestio, ñeque rogant doctores hoc loco, an voluntatis ipsius (?) di-vinae causa detur, cum voluntas divina Deus ipse sit, cuius nulla causa est. Sed quaeritur an omnium effectuum praedestinationis, quos capite praecedenti numeravit Paulus, ex parte nostra causa efficiens et meritoria detur, sicut et reprobationis (?).

Ad hunc locum placita ponenda sunt haereticorum, et deinde catholicorum Patrum. Imprimis Orígenes, et post ip-


sum Ioannem constantinopolitanum, existimavit animas ante corpora fuisse creatas, ex quibus illae, quae gravius in coelo peccavissent, reprobatae fuerint, et in corpora mis-sae, aliae vero fuerint praedestinatae. Sed contra hunc errorem scripsit Hieronymus Epístola ad Pammachium. Eumdem réfutât, Leo papa I Ep. 11 et Epístola 91 contra Priscillianistas, qui eumdem errorem tenuerunt. Damnât eamdem Concilium Bracharense I, can. 6 anathematizans eos, qui cum Priscillianistis hoc tenuerint. Idem damnatur c. «Firmiter» de summa Trinitate et fide.

Secunda circa hoc fuit haeresis Pelagii tenentis singula (singulas ms) mérita divinitus ab aeterno praevisa causam

f.417r fuisse totiuspraedestinationis // sicut et demerita réprobations. Tenuit enim ille homo ex puris naturalibus primum de condigno gratiam mereri, et posse similiter sua volunta-te ad finem usque perseverare. Contra quos errores scripsit Augustinus librum De baptismo parvulorum, De natura et gratia, et De nuptiis et concupíscentia liber unus, et Contra epístolas duas Pelagianorum libri 4.°, et Contra Iulianum libri 6, et De gratia et libero arbitrio (arbitrium ms) liber unus, et De correctione et gratia liber unus, et librum De praedestinatione et gratia, et librum De praedestinatione sanctorum, et librum De dono perseverantiae, et libros 6 Hi-posmo (?). Haec omnia tomo 7.°. Fuit etiam damnatus error Concilio Milevitano, Augustinopraesente, et Concilio Arausicano, et Epístola Innocenta I ad Concilium Mile-vitanum, et Epístola I Coelestini papae ad episcopos Ga-lliae, denique in Concilio Tridentino sess. 6, c.5.

Post haec, ut dicebamus (dicedamus ms), ad placita cat-hoiicorum. Prima sententia fuit Patrum graecorum, qui tenuerunt opera nostra bona praevisa, causam esse merito-riam praedestinationis, sicut et mala (malam ms) reproba-tionis. Sed hi Patres loquuntur de ultimo praedestinationis effectu, qui est glorificatio, et vocatur praedestinatio sub-sequens. Neque locuti sunt super hunc locum Pauîi de omnibus praedestinationis effectibus, ne iis qui minus capaces erant, ansam desperationis suggérèrent. De qua sententia nos egimus supra c.8. Secunda sententia est quorundam catholicorum, qui tempore Augustini in Galliis docebant, quam ad eumdem Augustinum retulit beatus Prosper in Epístola, quae habetur praefixa libro eiusdem Augustini De praedestinatione sanctorum. Quia dicebant neminem


sine baptismo posse salvari. Nihilominus tamen bonum usum liberi arbitrii —quo aliqui oboediunt vocationi divinae supernatural!, alii vero non oboediunt—, praevisum a Deo (adeo ms) causam fuisse, ut qui praevidebantur oboedituri, praedestinarentur, alii vero reprobarentur.

Quorum sententia magna ex parte inter Scholasticos te-nere videtur Henricus Gandavensis, qui, (quid ms) libro 4, q. 18, probat autem sententiam esse Augustini, qui in Epístola ad Sixtum dixit praedestinationem venire de occultissi-mis meritis. Deinde etiam, quia omnes Scripturae nos invitant ad oboediendum vocationi divinae. Bonus ergo usus liberi arbitrii cum gratia Dei concurrents, et vocationi su-pernaturali oboedientis videtur illi causa meritoria de congruo, ut homo in praevisione divina praedestinet. Posuit autem meritum de congruo, ut Pelagii. haeresim evitaret. Sed haec sententia refutatur ab Augustino libro De dono perseverantiae, ut paulo post ostendemus. Et videtur Apostolus contradicere ad Rom. 11, quia si ex operibus, iam non est gratia; quia etiam inter homines, quod debetur de congruo, non dicitur gratia.

Tertia sententia est Catherini, quam, quia ut supra retu-limus, et refutavimus, non est longius exponenda.

Quarta est quorumdam discipulorum Augustini, qui non percipientes eius sententiam in Gallia, sicut ex Epístola Prosperi supra citata colligitur, dixerunt omnes in Adam peccantes reprobatos esee, et quosdam paucos misericordia divina de massa illa perditionis ereptos et praedestinatos. Itaque haec sententia supponit omnes reprobos in illa massa damnata propter peccatum hominis derelictos, ita ut prius ipsi, quando coeperint uti libero arbitrio, derelin-quantur a Deo (adeo ms), quam ipsi Deum derelinquant. Sed isti non bene intellexerunt Augustinum, qui hoc dum-taxat de parvulis asseruit ante usum liberi arbitrii deceden-

f.417v tibus, // ut colligitur ex libro 2.° De dono perseverantiae.

5a opinio est Magistri tenentis in / Sententiarum nec praedestinatis nec reprobatis ex parte nostra causam dari praeter divinam voluntatem, ita ut sit primus reprobationis effectus derelictio, secundus culpa hominis, tertius aeterna poena. Quam sententiam multi ex discipulis d. Thomae ipsi Angélico doctori tribuunt, quamvis falso fortassis, ut paulo post ostendemus.


6a opinio est Scoti, qui tenet praedestinationis quidem ex parte nostra causam assignari non posse, reprobationis vero causam esse reproborum demerita praevisa. Propter quae primus effectus reprobationis sit derelictio Dei, ita ut ludas antea fuerit a Deo derelictus, quam ipse gratiam divi-nam dereliquerit. Cum quo tenent eius discipuli.

7a opinio est Augustini: nullam, videlicet, causam ex parte nostra meritoriam praedestinationis dari. Reprobationis autem primus effectus et subinde subsequentium ius-tam in nobis causam dari, videlicet, peccatum originale praevisum in parvulis, et liberum arbitrium propensum ad malum in adultis, etiam ab aeterno praevisum; ita ut primi effectus reprobationis causa, nempe derelictionis a Deo, sit in parvulis originale peccatum, in adultis vero ipsissimum eorum liberum arbitrium. Quam sententiam nonnulli ex discipulis d. Thomae tribuunt ipsi doctori Angélico, inter quos est Soto super hunc locum. Est etiam opinio beati Ful-gentii libro Depraedestinatione, et beati Prosperi Achitani-ci libro De responsis ad obiecta Gallorum, sententia 15.

His praemissis, ad decisionem quaestionis praesuppo-nendum est duobus modis ab opinantibus praevisa homi-num mérita posse consideran: vel quae praesciuntur a Deo scientia simplicis intelligentiae, ita ut nunquam sint futura, sed tantum possibilia; vel praevisa scientia visionis, quae secundum aliquam differentiam temporis futura erant.

lam ergo sit:

Prima conclusio: nulla datur causa meritoria totius effectus praedestinationis ex parte nostra, nee subinde primus effectus. Haec conclusio tenenda est secundum fidem catholicam,. quae est Augustini libro De dono perseveran-tiae, c. 10, et multis aliis; et libro De praedestinatione et gratia per totum; et libro De praedestinatione sanctorum, et De correptione et gratia. Nam quamvis olim tenuerit ex oc-cultissimis mentis praedestinationem provenire, ut in Epístola ad Rom. et libro 83 Quaestionum, id nihilominus re-tractavit libro 1 Retractationum, c. 23, et libro De praedestinatione sanctorum c. 3. Est etiam sententia Magistri 1, dist. 41 et S. Thomae 1 p. q. 23, et aliorum Patrum, quos proxime citavimus. Plurimis (?) autem testimoniis Scriptu-tarum: 1.°, ex praesenti textu ubi ait Paulus: Cum enim nihil boni egissem aut malí, ut secundum electionem propo •


situm Dei maneret non ex operibus, sed ex vocante etc. (9, 11). Ubi advertite Paulus opera quidem excludere respectu praedestinationis tantum, non autem respectu reprobatio-nis. Dicit enim: non ex operibus, sed ex vocante. Ubi adversativa sed negat quidem opera in ordine ad vocantem, non autem in ordine ad reprobantem; quia non dixit ex reprobante, sed ex vocante.

Secundus locus est in hoc eodem capite ubi dicit: Non volentis ñeque currentis, sed miserentis est Dei (9, 16). Ergo praedestinatio non est effectus volentis, aut currentis, sed Dei miserentis. Ubi advertite non dixisse reprobantis, sed miserentis; quasi subin'telligat volentis, et currentis(ad ma-lum)forsitam esse reprobationis.

Tertius locus est ad Rom. 11 (33): O altitudo divitiarum sapientiae et scientiae Dei, quam incomprehensibilia sunt

f.418r iudicia eius et investigabiles viae eius. Quis enim II cognovit sensum Domini?, aut quis consiliarius eius fuit?, aut quis prior dédit Mi, et retribuetur ei? Ubi non dixit: quis prior voluit male faceré contra ilium?, sed solum dixit: quis prior dedit Mi; ut ostendat, quod dixerat, inscrutabilia esse iudicia Dei ad causam praedestinationis referri. De reproba-tione vero nihil dixit, quia evidens est ex subsequenti; sub-dit enim: Quoniam ex ipso sunt omnia (9, 36). Constat autem in ipso omnia esse bona, non mala.

Quartus locus, est ad Ephes. l.° (11): In quo etiam et nos sorte vocati sumus praedestinati secundum propositum eius, qui operatur omnia secundum consilium voluntatis suae. Ubi sorte vocatis dicit, quia non ex debito bonorum operum praevisorum.

Quinto locus est 2 ad Thim. l.° (9): Qui nos liberavit, et vocavit vocatione sua sancta, non secundum opera nostra, sed secundum propositum suum et gratiam, quae data est nobis in Christo lesu ante témpora saecularia.

Sextus locus Matth. 11 (25): Confíteor tibi, Pater, Do-mine coeli et terrae, qui abscondisti haec a sapientibus, et prudentibus, et revelasti eaparvulis. Ita Pater quia sicplaci-tum est ante te. Ubi principaliter loquitur de primo effectu praedestinationis, et ilium referre ad placitum Patris, et non de altero (primo ms) effectu praedestinationis. Ex eo constat, quod exultans in Spiritu Sancto secundum Lucam, et gratias agens Patri, quod certe non debuit referri ad pri-


mum effectum praedestinationis. De quo vel ex eo est pro-babile, quod non exultaverit, quia super Hierusalem repro-batam flevit, Lucae 18.

Septimus locus ad Eph. 2 (8): Gratia enim estis salvad perfidem et hoc non ex vobis: donum enim Dei est. Ubi primus effectus praedestinationis tribuitur gratiae. Ergo totus effectus. In eodem etiam capite: Cread in Christo lesu in operibus bonis, quae praeparavit Deus, ut secundum eum ambulemus (2, 10). Ecce secundum praeparationem Dei nos bene operari. Ergo ipsa praeparatio, quae nihil aliud est quam praedestinatio, causa est bonorum operum nos-trorum. Ergo praedestinatio(ni) accedit, quod in eodem capite dicitur: Quisprior dédit Mi, et retribuetur ei?\ et Ps. 78 (8): Cito anticipent nos misericordiae tuae. Ergo semper anticipamur. Et Sap. 6 (14): Praeoccupat eos qui se concu-piscunt, ut prior se illis ostendat. Huius generis sunt pene infinita Scripturarum loca in quibus initium salutis non nobis, sed Deo attribuitur. Haec etiam sententia stabilita est in Conciliis contra Pelagium et sequaces, in Concilio Arau-sicano, can. 14: merces(non) debetur operibus bonis, si fiant, sed gratia, quae non debetur, praecedit ut fiant; idem in Cone. Milevitano contra Pelagium; idem in Tridentino, sess. 6, c. 8. Gratis autem iustificari vero dicimus, quia nihil eorum quae iustificationem praecedunt, sive fides, sive opera, ipsam iustificationis causam promerentur. Sic enim gratia non ex operibus; alioquin gratia, ut ipse Apostolus ait, non esset gratia. Quae ratio Concilii non solum contra Pelagium concludit, sed etiam contra opinionem Ganda-vensis. Quia fides praecedens iam bono usu liberi arbitrii, iustificationem ipsam nullo modo potest esse causa iustificationis. Ergo multo minus usus bonus liberi arbitrii prae-visus. Accedit quod E(u)tychia(nus) papa Epístola 2.a (1.a

ms) sua Decretali, tomo I.0 Conciliorum: «nullis, inquit, meritis praecedentibus, sed sua Dei, ut dixi, gratia facd su-mus filii eius»29; haec ille, ubi cum dixerit nullis meritis, etiam meritum congrui exclusit.

Hac ratione evadere se posse censet Henricus, et cum f.418v Thoma de Argento, // et Grab. (?), qui omnia Concilia,

quae iustificationem nostram sub mérito non cadere (te-nent), de mérito de condigno interpretantur. Nihilominus

29 Eutichianus, Epístola 2 Decreíali, (1 ms), PL 5, 173.


tamer» eorum sententia, quae loquitur de mérito de congruo est valde periculosa et errónea, vel errori valde próxima; ñeque sustineri potest. In primis in Epístola Prosperi Achitanici, supra citata, haec opinio vocatur germen de re-liquiis Pelagianorum. Verba autem Prosperi sunt: «lam hi proferunt testimonia, quibus divinarum Scripturarum cohortatio ad oboediendum incitât hominum voluntates, qui ex libero arbitrio, aut faciant, qui iubentur, aut negligant, et consequens putant, ut quia noluit, fidelis quoque non du-bitetur devotus ideo fuisse, quia voluit; de parvulis autem, tales aiunt perdi, talesque salvari, qualesfuturos illosin an-nis maioribus si activam servarentur aetatem, scientia divina praeviderit. Nec considérant se gratiam Dei, quam co-mitem, non previam humanorum volunt, esse meritorum, etiam illis voluntatibus subdere, quas ab ea secundum phantasiam, non negant esse praeventas»30. Haec ex Prospero. Ubi nota, ibi isti concedunt praeveniri voluntates nostras ex gratia Dei. Sed ex alia parte subdunt gratiam Dei bono usu liberi arbitrii praeviso, quern dicunt causam esse, ut detur ipsa gratia. Hac ergo ratione réfutât Prosperus eorum sententiam. Accedit quod Augustinus libro 2, De dono perseverantiae, c. 14, eandem opinionem reprobat. Unde cum adduxisset testimonium Matth. 11 (21): Ve tibi Coro-zaim, ve tibi Bethsaida, quia si in Tyro et S i do ne facta fuissent, poenitentiam egissent, subdit: «Ex quo apparet habere quosdam in ipso ingenio divinum naturaliter munus inte-Uigentiae, quo moveantur ad fidem, si congrua suis menti-bus, vel signa conspiciant, et tamen si Dei altiori iudicio a perditionis massa non sint gratiae praedestinatione discrete neque ipsa eis adhibebunt dicta divina vel facta, per quae possent credere, si audirent alia vel vidèrent»31. Ex quo fit quod praevisus bonus usus liberi arbitri nihil ad praedestinationem faciat. Et propterea subdit Augustinus: «Sed illis qui veritatis exhortationem audiunt libenter, hoc ipsum donum Dei datum est; illis autem, qui non sic audiunt, non est datum»32. Unde Christus loan. 6 (66) dicit: Nemo venit ad me nisifuerit ei datum a Patre meo; et Matth.

Prosperus Achitaniae, Epístola Ad Augustinum, PL 51,70-71. Augustinus, De dono perseverantiae, 14, 37, PL, 45, 1015. Augustinus, lb., 14, 35, PL 45, 1414.


13 (11): Vobis datum est nosse regnum Dei, Mis autem non est datum. Ergo bonus usus liberi arbitrii est potius effectus gratiae, quam eius causa.

Sed Augustinus adducit quemdam disputatorem egre-gium sui temporis, de quo (libro 2, De donoperseverantiae, c. 10 marg.) dicit: quidam catholicus disputator non ignobi-lis hunc Evangelii Matth. locum sic exposuit, ut diceret praescivisse Dominum thyros et sidonos a fide postea fuisse recessuros, et misericordia potius non illic ista fecisse signa, quoniam graviori poena obnoxii fuissent. Ad haec respondit Augustinus, quia potuisset Dominus dare illis donum perseverantiae, quod secundum fidem catholicam non humanum, sed divinum munus est. Deinde dicit stul-tum esse damnatos illos fuisse, quia praevisi sunt non de-buisse perseverare. Cuius contrarium dicit Scriptura de havener Raptus est ne malitia immutaret cor eius, aut ne fictio deciperet animam illius (Sap. 4, 11).

Item haec ipsa sententia fuit proposita a Prospero et alus f.419r episcopis Galatiae (?) sum(mo) ponti(fici) Coelesti(no) //

I.° Et respondit in Epístola ad episcopos Galliae, approban-do sententiam Augustini. Et in c.7 eiusdem Epistolae dicit gratiam causam esse boni usus liberi arbitrii, et non e converso.

Nihilominus, ut incipiamus tangere punctum difficulta-tis quaerere (quereret ms) poterit aliquis, an statím, cum quis praeventus est gratia Dei praeveniente, si consentiat, sine alio auxilio gratiae iustificetur necne. Quia si iustifica-tur per ilium consensum praeventum gratia Dei, eius consensus fuit causa, ut auxilium praeveniens fieret efficax. Et, e contrario, in illo qui non consensit auxilio gratiae praevenientis, eius voluntas fuit causa, ut non fieret in eo auxilium efficax. Et ita consensus noster videtur esse causa primi effectus praedestinationis, vel vocationis efficaciae, quod praetendunt fautores opiníonis Ganda (vensis). Et hoc vocant meritum congrui, sive proprie, sive improprie. Si autem ultra auxilium gratiae praevenientis et consensum nostrum requiritur alliud auxilium gratiae, quod vocatur efficax, quod datur omnibus praedestinatis, et negatur re-probis, saltern in ultimo vitae, hoc videtur durissimum, et contra innumerabilia testimonia Scripturarum, quae totam culpam tribuunt nobis, quando non assentimus vocationi divinae. Et hoc dicunt esse causam derelictionis reprobo-


rum. Praeterea asserunt nunquam per Deum stare, quomi-nus efficaciter iustificet homines, et salvet. Nam praeter illud 1 Thim. 2 (4): Deus vult omnes homines salvos fieri, habetur illud Ezechielis 18 (23) cum iuramento: Vivo ego, dicit Dominus, nolo mortem peccatorum, et illud Sap. 1 (14) : Sanabiles fecit naílones orbis terrarum, et non est infe-rorum regnum in terra; quod profecto esset si quibusdam negaret auxilium efficax, ita ut in illorum manu non esset illud habere. Probatur: non esset verum illud Oseae 13 (9): Perdido tua Israel; item frustra diceret Deus, Apoc. 3 (20): Ego sto ad ostium, et pulso, siquis aperueritmihi, introibo. Nam quaero: vel homo potest aperire cum gratia praeve-niente vel non; si potest, ergo per bonum usum liberi arbi-trii cum gratia praeveniente obtinuit auxilium efficax, et conversionem suam; si autem non potest, frustra dicitur, si quis aperueritmihi. Deinde frustra moneret nos, ut conver-teremur, sicut Esaiae 45, Hierem. 3 et alibi frequenter. Possemus enim dicere illud Hierem. 5 (Lam. 3, 21): Couverte nos, Domine, et convertemur. Item frustra conquere-retur Deus Esaie 65 (2) de reprobis: Expandí tota die manus meas adpopulum incredulum etc. Quod Paulus in hac epis-tola ad Rom. applicat reprobis Judaeorum. Quaerimus enim, an illi potuerunt credere cum gratia praevenienti, vel non; si non potuerunt, frustra conqueritur Deus; si si(sic), ergo etc.

Ad haec autem difficillima intellectui, est sententia, tarn Augustini, quam sanctorum Patrum, turn Graecorum, turn Latinorum. Quia causa iustificationis, et vocationis ef-ficacis nostrae non est bonus usus liberi arbitrii, nisi accédât efficax auxilium Dei, cui soli tribuitur nostra iustifica-tio, et nullo modo nobis. Duo igitur faciemus: 1.°, ostende-mus hanc esse sententiam Patrum. Deinde explicabimus illam, et respondemus ad testimonia.

In primis, Augustinus 2 libro De dono perseverantiae c. 13, probat istam sententiam ex illo ad Phil. 2 (13): Deus est

f. 419v qui operatur in nobis et velle etperficerepro bona volúntate. Il Et ita dicit hoc est pium, hoc est verum, ut sit humilis et summissa confessio, et tribuatur totus Deo; cogitantes enim credimus, cogitantes agimus. Et tamen quod attinet ad pietatis viam, secundum Paulum 2 ad Chor. 3 (5): Non sumus sufficientes cogitare aliquid ex nobis, tamquam a no-bis, sed sufficientia nostra ex Deo est. Ubi, ne quis decipia-


tur, apud Augustinum et alios Patres, quos iam citavimus, praesupponenda est phrasis Scripturae, quae totum tribuit Deo, et nihil nobis, quod non auferat concursum liberi ar-bitrii, sed tollat meritum primae gratiae, ut déclarât Tri-dentinus, sess. 6, c. 5, ubi etiam définit nostram (senten-tiam): déclarât praeterea ipsius iustificationis exordium in adultis a Dei per Christum lesum praeveniente gratia su-mendum esse, hoc est, ab eius vocatione, qua nullis eorum existentibus mentis vocantur; ut qui per peccatum a Deo aversi erant, per eius excitantem et adiuvantem gratiam ad convertedum se ad suam ipsorum iustificationem, eidem gratiae libere assentiendo, et cooperando disponantur». Haec concilium. Unde consensus noster cum gratia praeveniente dispositio est ad efficaciam vocationis, et iustificationis; et quia non est causa meritoria, dicitur nihil esse. Et ita intelligitur sententia b. Athanasii super illud 2 ad Chor. 3 citata: nee aliquid est, quod sit operis nostri effectum, nee minimum quidpiam. Haec enim Apostolus dicere vo-luisse, désignât, cum dicit; Sufficientes non sumus cogitare aliquid a nobis; virtus, inquit, nostra, et vigor omnis ex Deo haud dubie proficistur. Haec Athanasius. Chrysostomus Homilia 6 super eumdem locum, inquit: «hoc est non ita fi-duciam habeamus, ut partim sit nostrum et partim sit Dei; sed totum illi attribuo, acceptumque refero etc.»33. Theop-hylactus super eumdem locum: «Christus, inquit, nobis in eum(?) est, ut in Deo gloriemur, nihilque plane nostrum est, nee minimum quidem; hoc enim indicat cum ait: non sumus sufficientes cogitare, etc.»34 Haec adnotavimus ex Graecis, ut perspicuum sit bene illos nobis cum de praedes-tinatione sensisse, quando tales (?) effectus praedestina-tionis, nee minimam causam in nobis ponunt. Hanc ipsam sententiam attribuit Augustinus Ambrosio et Cypriano 2.2. De dono perseverantiae, c. 19: «(ut) unus, inquit, eorum dicit 'in nullo nobis gloriandum, quando nostrum nihil sit'; alter autem, non est in potestate nostra cor nostrum»35.

Cum ergo haec ita sint, ad solutionem difficultatis prae-notandum est, multum referre si loculentius intelligamus, quid sit auxilium Dei sufficiens, et quid auxilium efficax, et

Chrysostomus, Homilia in 2 Cor. 3, 6. Theophilactus, Expositio 2 Cor. 3, 6, PG 124, 827. Augustinus, De dono perseverantiae, 19,48, PL45, 1023.


quid per utrumque possit liberum arbitrium. Est ergo auxi-lium sufficiens, secundum Augustinum libro De gratia et libero arbitrio, c. 16 et 17, gratia Dei, qua praeparatur voluntas a Domino, ut bonum vellet, hoc est, ut efficaciter velit faceré, quod in se est, quamvis ipsum bonum, quod vult, nondum possit perficere, iuxta illud ad Rom. 7 (18): Velle adiacet mihi, perficere autem non invenio. Auxilium autem efficax est gratia Dei, qua bona voluntas roboratur, ut bonum, quod per gratiam praevenientem volebat, neque po-terat, iam possit perficere. De his duobus auxiliis adducit tria testimonia Scripturae: primum est ad Philip. 2 (13): Deus est, qui operatur in nobis et velle, ecce auxilium perve-niens, et perficere pro bona volúntate, ecce auxilium effi-

f.420r cax. Secundum testimonium est Ezech. 11 (19) // ubi dicit Dominus: Auferam a vobis cor lapideum et dabo vobis cor carnis, ecce auxilium praeveniens; et deinde, de efficaci subdit: Et faciam ut in meis iustificationibus etc. Tertium est in Ps. 36 (23): A Domino gressus hominis dirigentur, ecce auxilium praeveniens, et viam eius volet, ecce auxilium efficax.

Hac distinctione praesumpta, possumus ad dilemma, quod fautores opinionis Gandavensis obiiciebant responderé, videlicet, vel homo per auxilium sufficiens potest converti etc. Respondetur per auxilium sufficiens praecisum non potest converti, quia, ut dicit Augustinus, licet sit tunc bona voluntas, sed adhuc est parva et invalida per quam solum poterit faceré quod in se est ad conversionem suam. Quod quidem sine tali auxilio praevenientis gratiae in natura lapsa faceré nemo potest. Postquam autem fecerit homo quod in se est, Deus non denegavit illi auxilium efficax gratiae, iuxta theologicum axioma: «facienti quod in se est», etc. Quod si adhuc rogare pergas, quid est faceré quod in se est, respondemus: Scriptura nos docet: I.°, quando quis adhuc peccato mortali detinetur, et experitur repente in corde suo bonam voluntatem convertendi se ad Deum, existimare debet illud esse munus gratiae praevenientis, quam, ne in vacuum récépissé videatur, orare primum debet. Sic enim forsitan impetrabit auxilium efficax, iuxta illud Ioelis I, quod allegat Paulus ad Rom. 10 (13): Qui-cumque invocaverit nomen Domini salvus erit; id est, qui per auxilium gratiae praevenientis invocaverit nomen Domini, salvus erit per auxilium efficax. Non ergo ex mérito, sed ex promissione divina impetravit illud. Et ne alicui vi-


deatur mirum posse auxilium efficax impetran, quod non cadi sub mérito, sciant secundum fidem idem omnino dici de dono perseverantiae, quod sub mérito non cadit, sed sub impetratione, ut docet S. Thomas 12 q. c. 14, art. 9, et Au-gustinus, quern ille allegat, libro 2 De dono perseverantiae, c. 16. Quod si forsitan petentem non exaudiamur, adhibere quis potest eleemosynam, per quam secundum fidem cat-holicam impetrari potest auxilium efficax ad salutem, sup-posita gratia praeveniente, iuxta illud Esaiae 58 (7-8): Frange exurienti panem tuum etc.; tunc erumpet lumen tuum quasi mane, et sane sanitas tua citius fiet, lis duobus mediis Cornelius Act. 10 (4), cum fuisset divina gratia praeventus impetravit auxilium efficax ad salutem; unde ángelus dicit: Or añones tuae et eleemosynae tuae ascende-runt in memoriam in conspectu Dei. Postremo, in lege gra-tiae per confessionem sacramentalem cum gratia praeve-nienti, quae nulli denegat, iuxta illud 1 ad Thin. 2 (4): Deus vult omnes salvos fieri, frequentissime auxilium efficax im-petratur.

Per hanc ergo doctrinam ad omnia testimonia supra ci-tata, respondetur facile. Responsio: Omnis anxietas, et desperationis occasio de praedestinatione et reprobatione cunctis aufertur, quia omnibus datur auxilium sufficiens, per quod possunt faceré, quod in seipsis est; facienti autem

f.420v quod in se est, Deus non denegat gratiam. // Unde iam respondents ad illud testimonium Ezech. 8, ubi Deus íurat se nolle peccatoris mortem. Respondetur ita verum esse, ut iacet, quia Deus dat omnibus peccatoribus auxilium sufficiens; quod licet non sit sufficiens ad conversionem, est ta-men ad hoc quod, quis faciat, quod in se est, et hoc auxilium, quod in se est, quo possit converti. Eodem modo res-ponsum est ad omnia alia argumenta, quibus Deus re-prehendit eos, qui vocationem ipsius contemnunt. Caete-rum, illud ultimum tamquam aquilae suae contrarium sen-tentiae nobis obiiciunt. Aequale gratiae praevenientis auxilium multis reprobis dari, illud in ultimo vitae tempore respuentibus, et multis praedestinatis illud e converso reci-pientibus. Ergo solus bonos usus liberi arbitrii inter utros-que discernit. Qui quidem subinde causa videtur esse in praedestinatis saltim impetratoria, id est, praedestinatio-nis effectus, licet non sit meritoria.


Ad quod tamen adnotanda est responsio, praenotando cum d. Thoma, 12, q. I l l , art. 2 hoc differre inter gratiam et auxilium gratiae, quia gratia transiens (transeúnte ms) quidem actu manet in habitu, sed auxilium gratiae proprie loquendo dicit actum moventisDei. Quo supposito, negan-dum est assumptum argument!. Et rursum etiam conse-quentia; nam in utroque peccatur.

Assumptum enim non solum falsum est, sed repugnan-tiam involvit proprie loquendo. Nam auxilium sufficiens oblatum, et non receptum, solum est in actu primo poten-tiae divinae, sed in actu secundo; at vero auxilium recep-tum est in actu 2.° potentiae Dei, et in praxi. Implicat au-tem, ut auxilium in actu 1.° dumtaxat, hoc est, oblatum, et non exhibitum, in ratione auxilii gratiae, cuius proprium est esse in actu 2.°, sit tantum, quantum illud ipsum exhibitum, et receptum; sicut auxilium radii solans illuminantis ut illuminantis, impossibile est, ut claudenti fenestram sit tantum, quantum illud ipsum est aperienti fenestram in ratione illuminationis; imo in ea ratione nihil est, quia deforis transiit. Quod exemplum est d. Thomae super illud loan. 6 (43) : Nemo venit ad me nisi Pater traxerit eum. Et ita peccat assumptum argumenti.

Deinde vero consequentia nulla est. Est enim regula theologica et moraîis ab omnibus recepta (receptibus ms) scilicet, quod, concurrentibus duobus causis ad unum ef-fectum, quorum altera est causa effectus efficiens per se, et in genere altiori et propria, altera vero sit dispositio mate-rialis, vel quasi materialis et remota, non tribuitur effectus dispositioni material! et remotae, sed causae sufficienti per se et proprie, maxime si sit altioris generis. Exemplum est in Lázaro resuscitato virtute Christi, quae virtus fuit causa sufficiens per se et altioris generis; corpus autem et anima Lazari fuerunt quasi materialis et remota, sed necessario concurrens. Non tribuitur resuscitatio Lazari animae, sed virtuti Christi. Sic etiam in proposito: non tribuitur vocatio efficax, seu primus effectus praedestinationis libero arbitrio, quod materialiter, seu quasi materialiter concurrent {add. margine), licet necessario concurrat, sed auxilio gratiae Dei supernaturali, quia est effectus supernaturalis. Et ita Paulus optime, loco supra citato, dicit: Non sumus suffi-

f.42lr denies cogitare aliquid a nobis etc. In hoc ergo // supernaturalis effectus concursus liberi arbitrii pro nihilo reputa-

IN EPISTOLAM AD ROMANOS EXPOSITIO, IX 2 0 9

tur, sicut allegavimus ex Patribus supra citatis. In hoc ergo peccat sententia Gandavensis. Actenus de priori membro quaestionis. De secundo vero, scilicet (similiter ms) repro-batione, sit,

Conclusio secunda: ex parte nostra datur iusta causa primi effectus reprobationis, at subinde totius, quae non est eadem in omnibus: sed in parvulis, ante rationis usu-ram(?) decedentibus, est peccatum originale praevisum ab aeterno; in adultis, secundo, peccatum actúale praevisum, seu ipsum liberum arbitrium, non possibile tantum, quod nunquam fiet, sed quod reipsa fit in tempore.

Haec conclusio est expressa Fuigentii 1. 2 De praedesti-natione et Ambrosii hie in praesenti textu, et Prosperi Achitanici, 1. De responsione ad obiectionnes Gallorum, sententia 15, ubi ait, praedestinationis dari causam volun-tatem divinam, sed reprobationis nonnisi originalis pecca-ti, vel actualis praescientia. Est etiam sententia Soti, inter discípulos d. Thomae, ad Rom, 9, ubi probat sententiam esse d. Thomae, et citât plurima loca d. Thomae, quae apud ipsum videbitis. Est etiam Caietani; fere vel omnino invitus in hanc tandem sententiam impingit; dicit enim: et ideo licet praescientia meritorum non concedatur causa praedestinationis, praescientia tamen demeritorum causa est quodammodo speciali modo reprobationis. Est sententia Augustini, quod nostrum est probare imprimis Deprae-destinatione sanctorum c. 8. «Cur ergo (non) omnes docet ut veniant ad Christum, nisi quia omnes, quos docet misericordia docet; quos autem non docet, iudicio non docet? Quoniam cuius vult miseretur, et quern vult indurat; sed mi-seretur, bonum tribuens; indurat digna retribuens»36; haec Augustinus, ubi loquitur de primo effectu praedestinationis, qui consistit in eo, ut Pater doceat hominem, ut veniat ad Filium. Cum ergo causa huius sit iudicium, et divina re-tributio, quod non vocet efficaciter, consequens est, ut propter demeritum nostrum non vocet. Idem Augustinus 1. 2 De dono perseverantiae: Sed cur gratia Dei non secundum hominum mérita datur? Respondeo, quoniam Deus misericors est. Cur ergo non omnibus? Et hic respondeo,

Augustinus, De praedestinatione sanctorum, 8, 14, PL 44, 971.


quoniam Deus iudex iuxtus est. Ergo causa non vocationis, nostra sunt demerita, nostra in adultis.

Deinde idem Augustinus, libro De praedestinatione et gratia, c. 15 et 16, suam sententiam explicat, nam 15 inter alia dixit, unde Nabucodonosor poenitentiam meruit fruc-tuosam: Nonne post innúmeras impietates flagellatus poe-nituit, et regnum, quod perdiderat, accepit? Pharao autem ipsis flagellis est durior effectus, et periit... Quantum ad naturam, ambo homines erant; quantum ad dignitatem, ambo reges; quantum ad causam, ambo captivum populum Dei possidentes; quantum ad poenam, ambo flagellis cle-menter admoniti. Quid ergo fines eorum fecit esse diversos, nisi quod unus manum Dei sentiens, in recordationem propriae iniquitatis ingemuit, alter contra Dei misericor-dissimam veritatem libero pugnavit arbitrio?37. Haec Augustinus. Ergo liberum arbitrium est causa primi effectus reprobationis. Denique idem Augustinus, c. 16, dicit: «si humanum genus, quod creatum primitus constat ex ni-hilo, non cum debitu mortis, et peccati originalis nascere-tur, et tamen ex eis creator omnipotens in aeternum nonnu-llos vellet damnaret interitum, quis Omnipotenti creatori diceret, quare sic fecisti? Qui potestatem habet figulus ex eadem massa faceré vas in honorem, aliud autem in contu-

f.421v meliam. II Nunc autem, cum damnatis poena iusta redda-tur, salvatis autem gratia reddatur indebita, quis usque adhuc, humanae conditionis oblitus, divini sensus arcana discutiat, ut cum ipse poenam mérito fuerit consecutus, quaerat cur alius gratiam, quae non debebatur ei, acci-piat?»38. Haec Augustinus. Caeterum, Sententiarum Ma-gister, et discipuli S. Thomae, qui contrariam sententiam mordicus tenent, in reprobis pro fundamento suae opinio-nis rationem quamdam, quae punctum difficultatis proxi-me tangit, magnificare soient ultra Scripturae testimonia.

Responsio ergo est de adultis, qui discretions usuram (uxuram ms) attingunt. Ex quibus quidam praedestinati sunt, alii vero reprobi probant. Ergo impossibile esse pri-mum effectum reprobationis in istis esse peccatum, quia fieri non potest, ut homo in gratia constitutus peccet, nisi

37 Augustinus, De praedestinatione et gratia, 15, PL 45, 2675. 38 Augustinus, lb. 16, PL 2676.


prius natura deseratur Deo per subtractionem specialis au-xilii. Ergo ilia subtractio est primus effectus reprobatio-nis, et non ipsum peccatum. Cum autem contra sit evidens assumptum, probant inductive discurrendo per omnes causas naturales, et contingentes, quae numquam deinent ad suos effectus concurre(re), positis omnibus requisitis ad agendum, nisi prius natura Deus generalem suum concur-sum subtraxerit. Sicut in camino Babilónico trium puero-rum numquam ignis desineret (desinereret ms) pueros com-burere, nisi prius natura Deus generalem concursum sub-traxisset. Et, ne quis dicat, aliter se habere in causis liberis, et in materia de gratia et praedestinatione, dicunt, si detur oppositum, scilicet, quod Deus non subtrahat auxilium spéciale ab homine, sed det illi, potius implicat contradic-tionem, quod homo tunc desinat bene operari; quia quando res est, necesse est esse. Post hoc adducunt illud 2 Paral. 32 (31), ubi de sancto rege Ezechia legimus: Derelinquit eum Deus ut tentaretur. Et propterea bene expertus (est) David Ps. 50 (13): Ne proiicias me a facie tua etc. Alia similia testimonia congerunt ad hoc. Sed ultra haec Magister obiicit testimonia plurima ex hoc c. 9, quale est illud, quod explicare cepimus: lacob dilexit etc. Cum tamen praemisisset non ex operibus, ergo non ex operibus praevisis reprobat. 2.°, quia hie dicit Paulus: Cuius vult miseretur, et quern vult indurat. Ergo tarn reprobatio, quam praedestinatio ad divi-nam refertur voluntatem. 3.°, quia hie etiam dicit Paulus: An non habet potestatem figulus luti ex eadem massa faceré aliud quidem vas in honorem etc. (9, 21). lis similia sunt quaedam alia loca, quae eodem exponi modo consueve-runt.

Caeterum, primum omnium est (fuit ms) dicendum illud, quod ex analogía et similitudine concursus divini ge-neralis cum causis naturalibus et contingentibus sumitur, non solum fallax est, sed in hac materia de praedestinatione et gratia pugnat iam cum Concilio Tridentino, sicut antea repugnabat communi sententiae sanctorum Patrum, et plu-rimis iisque manifestissimis Scripturis. Et in primis est defi-nitio Tridentini, sess. 6, cap. 11, «Deus, inquit, sua gratia semel iustificatos non deserit, nisi ipse prius ab eis deseratur». Idem etiam difinivit paulo poste. 13, ubi deiustificatis semel, inquit: «Deus nisi ipsi gratiae illius defuerint, sicut coepit opus bonum ita perficiet, operans velle et perfice-


re». Haec Concilium ad consolationem illorum, quibus Magistri opinio desperationis occasio fuerat. Ex qua difini-tione sententia nostra evidenti consequentia confirmatur. Si enim Deus non deserit iustificatos, nisi prius ab eis dese-ratur, ergo non subtrahit prius auxilium spéciale, // quo homo peccat. Et subinde subtractio divini auxilii non est primus reprobationis effectus, sed peccatum quod secundum difinitionem Concilii causa est huiusmodi subtraction s . Et ita perspicuum manet, in adultis peccatum esse reprobationis efiectum, secundum Augustinum. Accedit, quod haec difinitio Concilii est communis Patrum sententia: quod Deus neminem deserit, nisi prius ab ipso desera-tur. Unde Chrysostomus in Homilía super Ps. 43 in ilium versum: Nisi quia Dominus adiuvit me paulo minus habitas-set anima mea, ostendit, quod omnis anima Deum sitiens derelinquit in quocumque periculo, et in quacumque necessitate. Sed hoc fusius demonstrat Chrysostomus libro De providentia et Theophy(lactus) super illud ad Hebr. 13 (5): Non te deseram ñeque derelinquam, dicit non solum de alimento, sed de omni re, causa et negotio intelligas hoc Dei dictum39. Idem Augustinus super Ps. 36 (25) in illud: nun-quam vidi iustum derelictum intelligendum esse in spiritua-libus, nam in temporalibus aliquando propter bonum ani-mae derelinquit iusto Deus. Idem docet libro De correctio-ne et gratia, c. 13, ubi agens de reprobis dicit: vel ipsi non pervenerunt ad gratiam, «vel gratiam Dei suscipiunt sed temporales sunt nee persévérant, deserunt enim, et dese-runtur»40; item Cyprianus libro De oratione dominica in illa verba: et ne nos inducas, «qua, inquit, in parte ostenditur nihil contra nos adversarium posse, nisi Deus ante permise-rit»41 Datur autem potestas adversus nos malo secundum peccata nostra, sicut scriptum est Esaiae 42 (24): Quisdédit in direptionem Iacob, et Israel vastanti? Nonne Deus, cui peccaverunt et noluerunt in praeceptis eius ambulare? Hie-ronymus in illud Esaiae 1 (8): Relinquetur filia Sion sicut umbraculum in vinea, Omnes, inquit, natura filii Dei su-mus, sed nostro vitio alieni efficimur..,; si enim vitia nos quasi quaedam bestiae fuerint depraedata derelinquimur a

Theophilactus, Exp. Hebr. 13,5,PG, 125-26,391. Augustinus, De correctione et gratia, 13, 42, PL 44, 942. Ciprianus, De oratione dominica, 25, PL 4, 534.


custode Deo, et omnia nostra redigentur in solitudinem42. Idem dicit super eumdem locum Cyrillus. Denique b. Prosper ex professo libro De responsione ad obiecta Vicentiana, responsione 14, dicit: «si in sanctitate vivitur, et profici-tur..., manifestum munus est Dei, sine quo nullius boni operis fructus acquiritur; si autem ab iis receditur, et ad vi-tia et peccata transitur; nihil ibi Deus male tentationis imit-tit, et recessurum non deserit, antequam deserat; et facit plerumque, ne deserat, aut etiam, si discesserit, ut re-deat»43.

Accedunt ad hocpromissiones Dei, quae fallere nequáquam possunt. Unde Ps. 9: Non dereliquisti quaerentes te Domine. Et Ecclesiastico 51 (28): Insipientiam eius luxi, animam meam et ignorantias meas illuminavit, possedi cum ipsa cor ab initio, propter hoc non derelinquar. Item ex professo Esaiae 49 (14) dixit Sion: Dereliquitme Dominus, et Dominus oblitus est mei. Numquid oblivisci potest mater filii sui, ut non miseratur filii sui uteri sui. Et si ipsa oblita fuerit, ego non obliviscar. Et Daniel 14 (37): Non derelin-quis diligentes te. Nee contra praedicta facit locus 2 Paralip. 32 c., qui a contrariis opinion! nostrae ponitur de rege Eze-chia. Nam paulo ante ilia verba dicit Scriptura ilium fuisse in corde suo elatum, quia elevatum, inquit, est cor eius, et facta est contra eum ira et luda; et postea dicit: dereliquit ilium Dominus etc. (32, 31). Cui simile est illud Ps. 29 (7): Ego dixi in abundantia mea: (non) // movebor etc.; quod prophetice de Ezechia praedictum ab avo suo Davide dicit Theodoretus ad argumentum, quod fundamentum esteon-trariae sententiae. Respondimus in eo peccare, quod velit in omnibus applicare analogiam de concursu Dei generali cum causis naturalibus et contingentibus ad materiam de praedestinatione et gratia, in qua promissiones divinae praeallegatae, quibus Deus pollicetur nulli iustorum sub-tracturum esse gratiam suam, nisi ab eo prius deseratur, fallere minime posse. Ñeque considerare possumus momentum iilud temporis, quo, qui fueratiustus, peccato consentit; tune enim prius natura deseritur, quam peccato

Hieronymus, Super Isaiam, 1, 8, PL 24, 31. Prosperus Achitaniae, De responsione ad obiecta Vincentiana, 14, PL 45,

FR. LUISn LEGIONENSIS

mortali consentiat, saltim quantum ad actum moraliter consideratum. Sed considerandum est totum tempus quo délibérât. Deliberatio namque ad peccatum moríale neces-saria est, quae tempore fit, quo igitur quis incipit deliberare, et consiliari; tunc illi Deus auxilium offert gratiae suae recte spirantae; quod si ille deserit auxilium gratiae, ut pec-cato consentiat, prius natura deseritur a Deo, quia ipse prius tempore in deliberatione praecedenti deseruit Deum.

Quod, si quis instet, ergo iustus antequam peccet, deserit Deum, et subinde peccat antequam peccet, nam desere-re Deum peccatum est. Respondetur, deliberationem pec-cati cum consensu finali peccati ipsius pro eodem secundum mores reputan, secundum illud Iacobi Apostoli c. 1 (14-15) dicentis: Unusquisque tentatur a concupiscentia sua abstractus, et illectus; concupiscentia vero cum conceperit, parit peccatum etc. lam ergo nequit in momento fieri, ut quis a concupiscentia tentetur et abstrahatur illectus, et concupiscentias concipiat, et pariât peccatum. Unde eo tempore, quo quis tentatur, divinum debet auxilium veloci-ter implorare, sicut nos docuit Christus Mtth. 6 (13) in ora-tione dominica: Et ne nos inducas; et sicut Ecclesia docet in illo versículo: «Deus in aiutorium meum intende, Domine ad adiuvandum me festina». Quia si iustus sciens et pru-dens neglexerit, aut divinitus sibi oblatum non receperit, et ita permiserit se abstrahi, et allici a concupiscentia sua, tune, si demum consentiat peccato in illo instanti, potius natura deseritur a Deo, quia ipse prius tempore divinum sibi oblatum neglexit auxilium. Quae negligentia non est definitivum peccatum, sed incohatio peccati. Et sic intelli-gitur difinitio Concilii Tridentini et communis Patrum sen-tentia dicentium, quod nemo iustorum deseritur a Deo, nisi Deum ipse (ipsum ms) prius deseruerit. Unde nostra corro-boratur conclusio tot et tantis munita testimoniis, videlicet, arbitrium liberum propensum ad malum causam esse primi reprobationis effectus, quia deserit Deum, prius quam ab ipso deseratur. Quae sententia ex Pauli testimonio confir-matur, et testimonia quae contra nos ex eodem loco contra-riae sententiae patroni deducunt, sine praeiudicio veritatis a catholicis exponuntur. Et in primis, quod hie dicitur in textu: Ut secundum electionem propositum Dei maneret, non ex operibus, sed ex vocante dictum est ei; quia maior serviet minori (9, 12), non solum (non) est contra nos, quin


potius nobis favet. Nam quod dicit: non ex operibus, non quidem ad reprobationem referri potest, sed ad praedesti-nationem dumtaxat; non enim dixit Paulus secundum reprobationem, sed secundum electionem; nee dixit: ex reprobante, sed ex vocante dictum est ei. Deinde ex phrasi et modo loquendi in testimonio Malachiae 1.°, ab Apostólo allegato: Iacob dilexit, Esau autem odio habuit (9, 13).

f.423r Constant enim dilectionem Dei fa- / /cere in nobis bo-num quod diligat, non praesupponere. Cum ergo praedes-tinatio vocata fuerit hoc loco dilectio, nullum bonum dilecti Iacob praesupponi, sed facit. At vero, e contrario, secundum omnes theologos, non potest Deum odisse naturas, quas fecit. Quod et ipsa Scriptura testatur, Sap. 11 (25): Diligis ea quae sunt, et nihil odisti eorum, quaefecisti. Ergo quando vocatur hoc loco reprobatio, Esau odium non fuit certe odium naturae, sed iniquitatis praevisae, quam solam potest odisse Deus, iuxta illud Sap. 14 (9): Similiter autem odio est Deo impius et impietas eius. Ergo reprobatio Esau, quae vocatur odium hie, peccata eiusdem Esau praevisa praesupponunt, vel certe non loquitur hic de reprobatione. Et ita non est contra nos quod dicat Paulus: non ex operibus.

QUID ERGO DICEMUS? NUMQUID EST INIQUITAS APUD DEUM? ABSIT.

MOYSI ENIM DICIT: M I S E R E B O R CUI M I S E R E O R , ET M I S E R I C O R D I A M

PRAESTABO, CUI MISEREBOR (9. 14-15)

Hie etiam textus, cum testimonio quod adducit Paulus ex libro Exodi 34 c., confirmât nostram sententiam. Obiicit enim sibi Paulus. Numquid ex praedictis colligitur iniquitas apud Deum esse, quia Iacob dilexit, antequam bona eius opera praevideret? non, inquit: Absit, quia proprius est Dei misereri. Et quamvis peccatum originale utriusque fra-tris praeviderit, et propensionem utriusque ad peccandum, secundum quam uterque reipsa peccasset, et fortassis ae-qualiter, aut plus etiam Iacob, nisi fuisset divina gratia praeventus, qua, quia praeventus est, praevisus est non peccaturus. Nihilominus tamen Deus non est iniquus, qui dedit ad hoc ex misericordia gratiam illi secundum benepla-citum suum, sicut scriptum est in loco citato Exodi. Ubi etiam, praesuppositis populi peccatis, nihilominus tamen misertus est illi Dominus, quia placuit ei. Cum enim popu-


lus adorasset vitulum aureum, oravit Moyses Dominum, ut parceret populo, atque alio modo (ao ms.) esset dux, sicut antea fuerat, dignaretur, respondit Dominus: Non ascen-dam tecum, quia populus durae cervicis est (32, 9). Cum amplius instaret Moyses, respondit Dominus: enim invenis-ti etc. ; deinde dicit: Miserebor cui voluero, et démens ero in quo mihiplacuero; acsi dice ret: non propterea ero iniquus, quia volo misereri secundum beneplacitum meum illorum, quos, multis praevisis mentis, praedestinavi; imo multis praevisis peccatis. Ex quo bene deducit Paulus, quod con-sequenter ex contextu sine praeiudicio nostro.

IGITUR NON VOLENTIS, ÑEQUE CURRENTIS SED MISERENTIS EST DEI (9, 16)

Quern locum allegant adversarii contra nos, sed sine fundamento ; quia ñeque a Moyse deducitur haec Pauli sen-tentia. Consequenter nisi tantum in praedestinatorum fa-vorem nulla de reprobis mentione illic facta, quia totus ser-mo de misericordia versabatur, ñeque in hac conclusione Paulus Dei meminit reprobantis, sed miserentis. Quare im-ponitur Pau(lus), si sic explicetur: non est volentis peccare, et currentis ad peccatum, sed Dei volentis reprobare. Ergo de solis praedestinatis sermo est. Quod etiam amplius pa-tet, quia statim sequitur in textu de reprobis, tamquam de membro distincto a priori:

D I C I T E N I M S C R I P T U R A P H A R A O N I : Q U I A I D E O E X C I T A V I T E , U T O S T E N -

DAM INTE V I R T U T E M MEAM, ET ANNUNTIETUR NOMEN MEUM IN UNIVER

SA TERRA (9, 17)

Hie textus tres habet expositiones: prima est Œhcu-me(nii), qui: sic excitavi te, id est, feci te regem, ut cum // per potentiam mandatis meis resisteres, iustius te punirem, et ostenderem reprobatum (Exodi 9 marg.). Septuaginta alio modo vertunt: in hoc conservatus est, supple ne prima vel secunda plaga perires, sed resistens ad decimam usque durares, ut reprobatio tua iustius appareret. Sed hebraice habetur amath, quod est stabilire et erigere. Unde S. Thomas adhibet tertiam expositionem, quasi diceret: excitavi, et erexi te, ut contra populum erectus, permisit ut in pecca-to tuo persisteres. Quae expositio fuit magis ad mentem


Pauli. Haec enim fuit magis permissio indurationis Pharao-nis. Unde cum Paulus in primo testimonio, quod adduxit, ex libro Exodi de misericordia Dei in praedestinatos men-tionem fecerit; in hoc autem testimonio reprobi Pharaonis exemplum adduxit, Conclusionem ponit in textu sequenti; dicit:

ERGO CUIUS VULT MISERETUR, ET QUEM VULT INDURAT (9, 18)

Qui locus tantum abest, ut sit contra nos, ut potius nos-tram sententiam corroboret. Supradicta enim regula supe-rius tradita Hieronymi, Origenis, Chrysostomi et omnium Doctorum in ilium locum: Tradidit illos Deus in reprobum sensum, id est, permisit exigentibus id sua peccata. lam ergo cum hie dicat: quern vult indurat, absque dubio pecca-tum illius quern indurat, supponit peccatum illius, quern permittit indurare. Ergo quamvis voluntas divina ponatur causa reprobationis in aliquibus Scripturae locis, intelli-gendum est praevisis peccatis reprobatorum, sicut in hoc loco voluntas divina ponitur tamquam causa indurationis, et nihilomimus indurati peccata intelliguntur. Unde hoc modo etiam intelligi potest locus illeMtth. 11 (25-26): Confíteor tibi Pater etc., ita Pater, quia sic placitum est ante te, hoc est, placitum est revelare parvulis, sine eorum meritis, et abscondere fidei lumen sapientibus saeculi, id eorum exigentibus peccatis. Unde quaecumque Scripturae loca secundum hanc regulam exponi debetur, ut quamvis in illis detur tamquam reprobationis causa beneplacitum Dei, vel propositum Dei, intelligi nihilominus dicit secundum regulam iustitiae, sicut Augustinus ubique docet.

DICIS ITAQUE MIHI: QUID ADHUC QUAERITUR? VOLUNTATI ENIM EIUS

QUIS RESISTIT? O HOMO QUIS ES TU QUI RESPONDEAS DEO? NUMQUID DI

CIT FIGMENTUM EI QUI SE FINXIT ETC. usque in allud: ALIUD AUTEM IN

CONTUMELIAM? (9, 19-21)

Iste est praecipuus locus et quasi singularis inter omnes, quos contrariae sententiae adducunt contra nos. Quia certe vas ex eodem luto fit in contumeliam, nullis eius praevisis dementis. Nihilominus tamen locus iste nihil facit contra nos. Sumit enim Apostolus hic argumentum a fortiori quasi


dicat: etiamsi daremus gratis Deum se habere in reproba-tione et praedestinatione perinde ac figulus luti, qui ex eo-dem luto fecit vas in honorem, et in contumeliam pro libito, non possemus contradicere universorum opifici. Quanto magis modo non possumus de illo conqueri, qui neminem reprobat nisi iuste? Ita explicat Augustinus expresse libro De praedestinatione et gratia, c. 16, etb. Hienonymus super hunc ipsum locum, cum adduxisset duas expositiones hanc nostram, quae posteriorem confirmât. Quidam vero dicunt iam hic Apostolum responderé. Quod licet si ita esset, ut illi calumniantur, non deberé eos suo responderé fautori. Sic autem habet graeca phrasis menunge o antropoe, quod est: o homo, tanto magis. Haec Hieronymus. Ubi ostendit a fortiori sumpsisse 11 Apostolum argumentum. Eodem modo explicat Ambrosius, dicens in figulo quidem sola voluntas est; in Deo autem voluntas, et iustitia. Quod de illis intelligit, quae vasa dicuntur ad contumeliam. Orígenes autem ostendit, ita deberé Apostolum intelligere, nisi veut sibi esse contrarius; nam 2 ad Thim. 2 (20) eadem vasorum metaphora, et materia de reprobatione utens, dicit: In magna domo sunt vasa áurea argéntea, lignea et quaedam ad honorem, quaedam autem ad contumeliam; si autem quis mundaverit se ab Us, fiet in honorem sanctificatum. Quaero ergo a oppositae sententiae fautoribus, a quibus quis se debet mundare, ut fiat vas in honorem sanctificatum, nisi ab his peccatis, propter quae fecerant in ilium vas in contumeliam.

Q U O D SI D E U S V O L E N S O S T E N D E R E I R A M S U A M , E T N O T A M F A C E R É P O -

T E N T I A M S U A M , S U S T I N U I T M U L T A P A T I E N T I A V A S A I R A E , A P T A A D I N T E -

RITUM, U T O S T E N D E R E T DIVITIAS G L O R I A E S U A E ETC. (9, 22 SS)

lam hic aperte ponit Paulus turn reprobationis turn etiam praedestinationis causa. Reprobationis quidem cau-sam illam, quae concitat iram Dei in vasa apta ad interitum, quam constat nuUam aliam esse, nisi peccatum, iuxta sen-tentiam ipsius Pauli supra c.2, ira et indignado in omnem animam hominis operands malum. Ponit etiam causam praedestinationis, illam, videlicet, quae commovet miseri-cordiam Dei, qualis est eius voluntas, et nostra miseria ante omne peccatum. Omnis enim creatura in tantum misera est, et maxime rationalis, in quantum per seipsam non po-


test suum ultimum consequi finem, quern, ut praedestinati consequerentur, voluntas Dei effecit.

Sed hic rogare quis potest, quomodo dicat Paulus vo-lens Deus ostendere iram suam, sustinuit in multa patientia vasa irae; sustinere quippe hominem peccantem, atque id idem patienter, potius quidem ad misericordiam sustinen-tis Dei, quam ad iram (spectat), iuxta illud ad Sap. 11 (24): Dissimulans peccata hominum, propter poenitentiam, et par cens eis etc.

Respondetur tamen aliud esse sustinere peccatorem, qui convertendus praevidetur aliquando, quod ad misericordiam Dei spectat, ut in testimonio praeallegato demons-tratur; aliud vero est patienter ilium sustinere peccantem, qui convertendus non est. Hoc enim non solum ad iram, sed ad maximam Dei iram, quia quo diutius peccator susti-netur maior(a) sibi supplicia thesaurizat, iuxta illud ad Rom. 2 (5): Tu autem secundum duritiam tuam et impoeni-tens cor thesaurizas etc. ; et lob 24 (23): Deus dedit Mi locum poenae, et ipse abutitur ad superbiam; et Esaiae 42 (14): Ta-cui semper silui patiens fui; sicutparturiens loquar; dissipa-bo et absorbebo simul etc.

QUOS ET VOCAVIT NON SOLUM EX IUDAEIS, SED ETIAM EX GENTIBUS, SI-

CUT IN OSEAEDICIT E T C . usque ad illud: ESAIAS CLAMAT PRO ISRAELETC.

(9, 24 ss)

Ostendit Paulus ex misericordia Dei praedestinatos quosdam esse ex utroque populo, Iudaico scilicet et gentili, de quo et propheticum adducit testimonium duplex: alte-rum quidem ex Oseae 1 c , alterum vero ex Esaia 10. Est autem quaestio inter expositores sacros primum testimonium ex Osea sumptum praedictum (esse) iuxta litteram de populo Iudaico ad fidem convertendum, an solum de Israe-

f.424v litico, sicut subsequens Esaiae. De quo sententiae sunt: // prima est Origenis, Ambrosii(sic) et Graecorum, de Israelítico dumtaxat populo exponentium. Secunda expositio est Ambrosii et quorundam Latinorum, qui dicunt de Gen-tilico solum intelligi. Tertia sententia est Hieronymi, qui Oseae 1 dicit hoc testimonium de utroque pariter populo exponi deberé, his verbis: «B. Apostolus Oseae prophetae assumens testimonium, et exponens illud super vocatio-


nem Gentium, et eorum fidem, qui ex Iudaeis credere vo-luerunt, omnem nobis difficultatem interpretandi abscin-dit, asserens Christi temporibus esse compietum, ut, scilicet, in Israel eligantur 12 tribus, hoc est, omnis populus Iu-daeorum, et in luda hi, qui ex Gentibus Iesum Dominum confitentur»44. Haec Hieronymus. Huius expositio magis accedit ad mentem Pauli, quia priusquam citaret hoc testimonium Paulus dixit: Quos vocavit non solum ex Iudaeis, sed etiam ex Gentibus sicut in Oseae dicit (9, 24). Quare cum posterius testimonium ex Esaia 10 (22) de solis Iudaeis necessario intelligatur, quia dicit: Si fuerit populus Israel sicut arena maris, reliquiae convertentur, Consequens est ut in priori testimonio de conversione gentium mentio fiat; secus nullum adduxisset de conversione gentium testimonium, sicut promiserat.

VERBUM ENIM CONSUMMANS ET ABREVIANS INIQUÍTATEM: QUIA VER-

BUM BREVIATUM FACIT DOMINUS SUPER TERRAM (9, 28)

Haec est posterior pars testimonii Esaiae 10. Postquam enim dixerat Esaias reliquias Israel convertendas, addit haec verba secundum expositionem Septuagintae, quam hie sequitur Paulus graece scribens. Nam in hebraeo habe-tur sicut Vulgata vertit, videlicet: Consummatio abbreviata, inundavit iustitiam; nam consummationem et abbreviatio-nem faciei Dominus supra terram. Est autem controversum inter expositores, quaenam sit haec consummatio abbreviata: verbum abbreviatum, quod inundat iustitiam super terram.

De quo, prima est Origenis expositio: «rem, inquit, magnam Deus redegit ad brevietatem iustitiae, vel sancti-tatis, quia cum vocasset multos, paucos tamen elegit, sicut habetur Matth. 20. Isti autem pauci inundabunt magna ius-titia, quia erunt novissimi, primi»45.

Secunda expositio Chrysostomi, Theophylacti et Theo-dotionis: hie significan legem abbreviatam in Evangelio, quia omnia, quae tradebantur in prophetis, reducuntur ad praeceptum fidei, et charitatis. Et quamvis haec sint pauca

Hieronymus, Super Oseam, 1, PL 25, 828. Orígenes, Exp. Rom. 9, 28, PG 14, 1153ss.


praecepta, abundantiorem nihilominus iustitiam inundant, quam universa lex et prophetae.

Tertia expositio Primasii dicentis: ad brevietatem qui-dem temporis reduci deberé, quasi propheta dixerit: con-versio reliquarum Israel dicto citius fiet, cum abundantia iustitiae, sicut Aegei 2 (7); Adhuc modicum, et ego movebo coelum et terram etc. Et ideo dicitur inundavit iustitia, quia in Aegeo dicitur: magna erit gloria domus istius quam pri-mae, id est, Ecclesiae catholicae, quam Sinagogae,

Quarta expositio d. Thomae, ex Bernardo desumpta, in Sermonibus de Nativitate: verbum abbreviatum esse Christum hominem factum, qui ad Phil. 2 (7): Exinanivit seme-tipsum formam servi accipiens. Quae quidem consummatio abbreviata inundavit iustitiam, quia loan. 1 (16): De plenitu-dine eius omnes accepimus. Et quamvis omnes istae exposi-tiones littérales fortasse videbuntur, prima tamen Origenis

f.425r videtur ad mentemPauli, quia intentioPauli fuit ostende // re paucos ex Israel fuisse electos, id est, reliquias; quod etiam Esaias propheta intendere videbatur.

SICUT ESAÏAS DIXIT: NISI DOMINUS EXERCITUUM RELIQUISSET NOBIS SE

MEN, SICUT SODOMA FUiSSEMUS ETC. (9, 29)

Confirmât Paulus reliquias Israel fuisse quidem prae-destinatas alio Esaiae testimonio. Est autem triplex expositio praedicti vaticinii. Prima Origenis, Cyrilli, super Esaiam et (Echu (menu) hoc loco: semen hoc ese Christum Domi-num, de quo ad Gal. 3, etsemini tuo, qui est Christus. Dicit ergo Esaias hoc divinum semen, nempe Messiam, non fuisse ab Israelitis ablatum, ne Sodomorum instar périsse; sed fuisse reliquiis Israel reliquisse.

Secunda expositio, Chrysostomi et Theophylacti, quamvis sit diversa, tendit in idem: hoc semen fuisse fidem Chris-ti, quae est ex auditu, auditus autem per verbum Christi; quia Matth. 13, et Luc. 18, semen est verbum Dei.

Tertia expositio est Ambrosii et Theodorethi et Theophylacti: semen esse apostólos et primitias eorum, qui ex Iu-daeis conversi sunt ad fidem, iuxta illud Esaiae 61 (9): Omnes qui viderint eos, cognoscent illos, et dicent: istud est semen cut benedixit Dominus. Ad quam expositionem videtur hoc loco Paulus alluxisse.


QUID ERGO DICEMUS? QUOD GENTES QUAE NON SECTABANTUR IUSTI-

TIAM, APPRAEHENDERUNT IUSTITIAM. IUSTITIA AUTEM, QUAE EX FIDE

EST, usque ad illud: QUASI EX OPERIBUS (9, 30-32)

lam tandem Paulus proponit nobis causam reprobatio-nis Iudaeorum, quam hucusque distulerat. Ut notât Chry-sostomus. quia nimirum praevisi sunt, ab aeterno externa dumtaxat opera iustitiae secuturi fide, quae in Christum est, et chántate neglecta; sine utroque vero impossibile est placeré Deo. Nam de fide Apostolus id asserit ad Hebr. 11; de charitate vero 1 ad Chor. 13. Caeterum, e contrario, gentiles, qui prius nulla iustitiae legalis opera servabant, ad fidem vocati se totos gratiae Christi commiserunt virtute praedestinationis aeternae, quae sine ullis ipsorum meritis decrevit auxilium illis efficax ad aeternam salutem confe-rre. Unde praedestinatis ipsorum nulla ex parte nostra causa datur reprobationis; tamen Iudaeorum causam, quae praedicta est, assignat. Hic obiter adnotandum est, quam sit periculosus status tepidorum, quae cum (add. marg) quaedam bona externa faciunt, charitatis obliviscuntur. De quibus Apocal. 3(15): Utinam calidus esses autfrigidus etc. Istiusmodi describunturMatth. 5 (20): Nisiabundaverit ius-titia vestra etc. De iis Prov. 12 (15): Via stulti recta in oculis eius, qualis erat illius Pharisaei, Luc. 18 (12) qui dicebat: leiuno bis in sabatho. Item illud Matth. 15 (6): Vos irritum fecistis mandatum Dei propter traditiones vestras. Huius-modi locis quadrat illud Oseae 7 (11): Ephrain columba etc. Facit ad hoc etiam illud 1er. 12 (9): Numquidavis discolor haereditas mea? Numquid avis tincta per totum?, id est, pavo, ut Hieronymus explicat, qui discoloribus plumis ambit pulchritudinem caudearum ad radios sous explicans,

f.425v cum tamen et vocem // turpissimam pedes nigros facit. Probat locus alius Oseae 7 (8-9): Ephraim factus est subci-nericius panis, qui non reversatur". Comederunt alieni ro-bur suum, et nescivit. Sed et cani effecti sunt, et ipsi ignora-runt. Denique de his dicit Esaias c. 29 (13), ubi reprobationis Israeliticae praedicitur causa: Eo quod appropinquat ore suo, et labiis suis glorificat, appropinquat, cor autem

(a) Reversatur, id est, non convertitur ad Deum; alieni, daemones scilicet (add marg,).


eorum longe est a me, et timuerunt me mandato hominum et doctrinis. Ecce ego addam ut admirationem faciam populo huic, etc. Peribit enim sapientia a sapientibus eorum.

O F F E N D E R U N T ENIM IN L A P I D E M OFFENSIONIS, SICUT SCRIPTUM EST:

ECCE PONO IN SION (EM?) LAPIDEM OFFENSIONIS ETC. (9, 32)

Notandum est Apostolum de more suo testimonium secundum Septuaginta citasse. Locus autem in editione Vul-gata sic habet: Dominus exercituum ipsum sanctificate, et ipse erit terror vestrum, et erit vobis in sanctificatione; in lapide autem offensionis, et petra scandali duobus domibus Israel; in laqueum, et in ruinam habitantibus Ierusalem. Facit hie difficultatem: Quid per duas domos Israel intelli-gatur? Unde Hieronymus hie dicit ex testimonio Nazera-rum duas domos Israel fuisse duas familias Samai et Hillel, qui non multo prius quam Dominus nasceretur, orti sunt in Iudaea. Quorum prior, id est Samai dissipator interpreta-tur, posterior vero, id est Hillel prophanus, eo quod per tradi(tion)es(?), de quibus Matth. 15: Legis praecepta disi-parent, atque maculare(n)t; et has esse duas domos, quae Salvatorem non receperunt, quod factum est eis in ruinam, et in scandalum, iuxta illud 1 ad Cor. 1 (23): Praedicamus Christum crucifixum, Iudaeis quidem scandalum. Ad quod etiam alludens Christus Dominus, dixit discipulis Ioannis Baptistae Matth. 11 (6): Etbeatus, qui non fuerit scandali-zatus in me. Ad pleniorem intelligentiam Esaiae loci, servanda est regula Gregorii 18 Moralium, 18 et 19, videlicet, lapidem in Scriptura aliquando in malum, aliquando in bo-num usurpari. In malum significat duritiam cordis, sive in hominibus, sive in malignis spiritibus. De hominibus legi-mus Matth. 3 (9): Potens est Deus de lapidibusistissuscitare filios Abrahae, id est, de gentilibus obduratis. De duritia vero daemonis lob. 41 (15): Cor eius indurabitur quasi lapis. In bonum autem significat fortitudinem sive in Christo per excellentiam, sive in angelis, sive in hominibus Sanctis. De Christo Esaias 28 (16), et citatur a Paulo hie: Ecce ego mittam in fundamentum Sion lapidem probatum, praetio-sum, angularem, in fundamento fundatum; qui crediderit, non festinet. Hoc ultimum citavit Paulus aliter secundum versionem Septuaginta: Qui credit in eum non confundetur. De angelis vero Ezech. 28 (14) ubi agit de Lucífero dicens:


Posui te in monte sancto meo, in medio lapidum ignitorum, id est, angelorum. Denique de hominibus Sanctis Zach. 9 (16): Lapides sancti elevabuntur super terram, id est, apos-toli, qui a Christo Domino fortitudinem habent. lam ergo Christus Dominus, qui propterea lapis per excellentiam ap-peltatur, quod fortitudinem suam hominibus impertiatur, et totius sit Ecclesiae fundamentum, non quidem ex vitio suo, sed ex duritia Iudaeorum factus est illis in petram scan-

f.426r dali. Haec de expositione capitis 9. //

CAPUT DECIMUM

CAPUT DECIMUM

In hoc capite Paulus materiam coeptam prosequitur de casu Iudaeorum, cuius causam peculiariter, hoc est in specie, in priori capitis parte manifestât. In posteriori vero parte, post promulgatam Christi legem, nullam habere Iu-daeos excusationem,nec posse ignorantiam omnino prae-tendere. Servat autem morem suum Paulus in initio huius capitis, ut cum obiurgare illos velit, ad quos scribit, prius tamen charitatis suae erga illos viscera ostendat, ne ex odio taxare illos videatur. Quam regulam ipse docet ad Gal. 6 (1): Fratres, si praeoccupatus fuerit homo inaliquo delicto, vos, qui spirituales estis, huiusmodi instruite in spiritu leni-tatis. lam itaque Paulus suam in Iudaeos charitatem osten-dit.

FRATRES, VOLUNTAS QUIDEM CORDIS MEI, ET OBSECRATIO AD DEUM, FIT

PRO ILLIS AD SALUTEM (10, 1)

Ubi notandum est, hoc inter obsecrationem et petitio-nem differre, quod petitio sit simplex quaedam postulatio; obsecratio vero sit vehementior quaedam per sacra et veneranda mysteria, quasi obtestatio. In hoc ergo ostendit, quam ardenter salutem Iudaeorum sitiat, qui non pro illis solum petat, et obsecret.

TESTIMONIUM ILLIS QUIDEM PERHIBEO, QUIA AEMULATIONEM DEI HA-

BENT, SED NON SECUNDUM SCIENTIAM (10, 2)

Incipit manifestare causam perditionis Iudaeorum, nempe ignorantiam. Sed antequam eos reprehendat, excu-

FR. LUÏSII LEGIONENSIS

sat quasi quod bona intentione et zelo legis fidem Christi persequantur. Est autem hie observatio ad intelligenda plurima Scripturae loca, in quibus verbum hoc aequivocum aemulari, vel aemulatio ponitur. Accipitur enim quinqué praesertim modis. Primo, idem est aemulari, quod imitari, iuxta illud Ps. 36 (1): Noli aemulari in malignantibus, neque zelaveris etc., id est, neimiteris; etProv. 24(1): Neaemule-ris viros malosa. Secundo modo, aemulari est studiose quaerere cum summa diligentia et desiderio, sicut 1 ad Chor. 12 (31): Aemulamini charismata meliora, magis autem utprophetetis. Tertio, accipitur in malum, pro eo quod est invidere Gen. 37, 28 (Act. 2 ms): Patriarchae aemulan-tes Iosephum vendiderunt in Aegyptum; et Esaiae 11 (13): Ephraim non aemulabitur Iudam etc. Quarto, significat amorem boni cum zelo, et odium mali in re amata; sic accipitur 2 ad Chor. 11 (2): Aemulor enim vos etc.; et hoc modo frequenter accipitur apud Paulum, sicut ad Chor. 7 (7): Vestram aemulationempro me, et ad Gal. 4 (17): Aemulan-tur enim vos non bene, ut illos aemulemini. Hoc modo accipitur in praesenti. Habebant enim Iudaei aemulationem, id est, zelum observatiae legalis. Propterea fidem Christi, quae legem evacuabat, persequebantur. Et hic est sensus huius loci; talem enim zelum habuit aliquando Paulus Act. 9, de quo ad Gal. 1 (14): Abundantius aemulator existens paternarum mearum traditionum. Quinto •, significat vindic-tam illam, quam quis ex zelo rei amatae sumit, sicut Ex. 34 (14): Zelotes nomen eius, Deus aemulator, quod explicat Nahum 1 c : Deus aemulator et ulciscens; hoc etiam modo accipitur in praesenti.

IGNORANTES ENIM IUSTITIAM DEI, ET SUAM VOLUENTES STATUERE IUS-

TITIAEDEI, NON SUNT SUBIECTI usque in ilium: VlVET IN EA (10, 3-5)

Docet Paulus quomodo Iudaeorum zelus sit imprudens, id est, non tantum scientia, hac autem in re maxime neces-saria, eorum quippe ignorantia circa finem totius legis, qui Christus est, versabatur. Universa quippe lex in hoc unum incumbit, ut Christum, id est Messiam venturum, prae-monstraret. Deinde ponit radicem huius ignorantiae;

Nótate para los van... (add. marg.).

IN EPISTOLAM AD ROMANOS EXPOSITIO, X 229

quod, nimirum, dum suam ipsorum iustificationem, quae in externis caerimoniis et traditionibus consistit, magnificaban!:, iustitiae, id est iustificationis divinae, quae in fide et chántate consistit, obliviscerent. Deinde vero quam pa-rum illis iustitia legis prodesse potuerit, Paulus ex Levitici 18 (5), ubi secundum translationem Septuagintae dicitur: Quoniam homo qui fecerit iustitiam, quae ex lege est, vivet in ea. Vulgata vero secundum hebraicam veritatem: Custo-dite leges meas, atque iudicia, quae faciens homo, vivet in eis. Ubi propositio in causam significat vel effectricem vel instrumentalem; quasi dicat vivet virtute legis. De quo duplex est expositio: altera d. Thomae hie: vivet in eis vita temporal!, quae promittitur in lege, Ex. 20 (12): Onorapa-trem tuum, etmatrem etc. Ita etiam explicant Ambrosius et Theodotion.

Caeterum, secunda expositio est Chrysostomi et Hiero-nymi qui hie tenent observatores legis mosaicae vitam ae~ ternam ipsa legis observantia promeruisse, iuxta illud Matth. 9 (17): Si vis ad vitam ingredi etc. Nos vero dicimus posteriorem sententiam vera complecti, sed parum ad rem. Prior vero loquitur ad mentem Pauli, quia, quamvis Patres veteris Testamenti observantiam legalem, et augmentum gratiae et praemium gloriae promeruerint (pre... ms), hoc autem ex fide Christi venturi formata procedebat, non au-tem ex lege, iuxta ad Gal. 2 (21): Quod si ex lege esset iustitia, ergo Christus gratis mortuus est. Quare potius videtur Apostolus intelligere praedictum testimonium de vita tem-porali, quam sola lex seorsim a fide considerata polliceba-tur, iuxta illud Esaiae 1 (19): Si audieritis me, et praecepta mea servaveritis, bona terrae comedetis.

QUAE AUTEM EX FIDE IUSTITIA EST, SIC DIGIT: NE D I X E R I S IN CORDE TUO:

QUIS ASCENDET IN COELUM? ID EST, CHRISTUM DEDUCERE. AUT QUIS AS-

CENDIT ABISSUM? HOC EST, CHRISTUM A MORTUIS SUSCITARE. SED QUID

DICIT SCRIPTURA? PROPE EST VERBUM IN ORE TUO, ET IN CORDE TUO:

HOC EST VERBUM FIDEI, QUOD PRAEDICAMUS. QUOD SI CONFITEARIS IN

ORE TUO ETC. SALVUS ERIS (10, 6-10)

Ostendit Paulus iustitiam ex fide Christi causam esse sa-lutis animarum, quas lex, seorsum a fide considerata, salvare non poterat. Ad quod confirmandum ex Deuterono-mio 30 (11) testimonio citât: Mandatum, quod ego tibiprae-


cipio hodie, non supra te est, nee procul positum, neque in coelum situm, utpossis dicere quis nostrum valet ad coelum conscendere, ut defferat illud ad nos, et ut audiamus etc. ?; deinde subdit: nee trans mare positum etc. Sed iuxta(te) est sermo valde in ore tuo, et in corde tuo, ut facias illud. Haec verba Deuteronomii dicta de Lege veteri iuxta litteram, ad-ducit nunc Apostolus secundum sensum allegoricum, do-cens sub cortice illius litterae latitare mysterium verbi fidei Christi. Quasi dicat: propterea Moysen coeli et abyssi fecis-se mentionem, ut demonstraret, quod quamdam (esse) analoeiam, et proportionem; quia quemadmodum manda-

f.427r turn //veteris Legis non erat inquirendum supra coelum et extra mare, sed in ore et corde populi ipsius, ad eundem modum mandatum fidei Christi, quod vocat hie verbum fidei, fundatum in revelatione Verbi Patris aeterni, non erat de coelo nostris viribus deducendum, sicut nee ipsum Verbum personale Patris, ut caro fieret, quod esset Christum deducere, hoc est, de coelo ad terrain ducere. Neque rursus educendum erat de abysso seu limbo ut resurgeret, quia hoc esset velle nostris viribus Christum a mortuis suscitare, cum potius sua ipsa virtute de coelo descendent, et carnem de Virgine sumpserit, idemque post mortem, morte devic-ta, resurgens, dedit nobis, ut ore fateamur, et corde creda-mus ipsum divina surrexisse virtute, atque hac fide cordis et oris salutem consequamur. Iste est legitimus sensus huius loci secundum d. Thomae expositionem, quae mihi luculentior, et magis ad mentem Pauli videtur esse.

CORDE ENIM CREDITOR AD IUSTITIAM, ORE AUTEM CONFESSIO AD SALU

TEM. DICIT ENIM SCRIPTURA: OMNIS QUI CREDIT IN ILLUM, NON CONFUN-

DETUR, usque in ilium: AUDITUS AUTEM PER VERBUM CHRISTI (10, 10-17)

Demostrat Paulus quod verbum fidei salutem praebeat sempiternam, quam iustitia Legis veteris praestare non po-terat. Idque probat apertioribus testimoniis, supra citatis Deuter. 30, quod allegorice, ut dixi, citavit. Primum testimonium ex Esaias 28 (16) ubi secundum nostram Vulgatam legimus: Qui crediderit non festinet. Sed, quia Septuaginta transtulerunt: Qui crediderit non confundetur, adduxit hoc testimonium, prout magis ad propositum faciebat. Omnis enim qui damnatur, confunditur; qui vero salvatur, non confunditur. In quern sensum dixit Esaias c. 50 (7): Scio

IN EPÍSTOLAM AD ROMANOS EXPOSITIO, X 231

quod non confundar; et Paulus 2 ad Chor. 4 (9): Humilia-mur, sed non confundimur. Aliud testimonium cita(t) ex Ioele 2, ut ostendat tarn Iudaeos quam gentiles ad fidem conversos posse sine distinctione salvan, quia possunt per fidem communem Deum omnium invocare apud quern non est distinctio ludaei et Graeci, sicut propheta Ioel dicit: Oram's qui invocaverit nomen Domini, salvus erit. Sed quia po-terat quis obiicere in hoc testimonio invocantibus dumtaxat Deum salutem promitti, non autem de habentibus fidem mentionem fieri, discursu quodam ostendit Paulus nihil valere invocationem sine fide, subdens in textu: Quomodo ergo invocabunt, in quern non crediderunt? Aut quomodo credent ei, quern non audierunt. Quomodo autem audient sine praedicante? Quomodo ergo praedicabunt nisi mittan-tur? Ex quo loco deduci necessariam esse fidem, non uí-cumque ab Scripturis deductam proprio marte, sed audi-tam a praedicantibus, et non a quibuscumque praedicanti-bus, sed ab illis qui missi fuerint ad praedicandam pacem inter Deum et inimicos eius, qualis erant gentiles. Quod probat testimonio Esaiae (52,7) qui dicit: Quam speciosi pedes evangelizannum pacem, evangelizantium bona. Quod etiam habetur Naum 1 (15) ubi Belial seu Satan debe-llandus a Messia promittitur, ut pax fiat in universa terra; quam quidem pacem tunc apostoli praedicabant. Ubi obiter taxât Paulus haereticos, qui, non missi, sua sponte se

f.427v ingerunt, iuxta illud // 1er. 14 (14): Falso prophetae bapti-zantur nomine meo, non misi illos etc.

Caeterum, poterat eis obiicere: et apostoli missi sunt ut pacem Christi toti orbi praedicarent, omnes profecto obe-dirent eis. Quis enim Dei omnipotentis nuntiis reluctari posset? Ad hoc respondetur fuisse a prophetis praedictum, multos quidem audituros de Christo, paucos autem credi-turos. Ad quod satis appositum testimonium Esaiae 53 (1) allegat: Quis credet auditui nostro, et brachium Domini cui revelantum est? Ubi ad litteram loquitur de Messia. Ubi est observatio in Scriptura, brachium Domini ad litteram frequenter pro Filio Dei usurpari, sicut Eccl. ci 36 (6): Innova signa, inmuta mirabilia glorifica manum (et brachium) dextrum. ítem Ps. 88 (14): Tuum brachium cum potenúa, quasi dicat: solus Filius Dei omnipotens est, iuxta illud Sap. 18 (15) (Eccl. ci 18: ms) Omnipotens sermo tuus; item Esaiae 51 (9): Induere fortitudinem brachii Domini, sicut in


diebus antiquis; et 40 (10); Ecce Deus vester in fortitudine veniet et brachium dominabitur.

Restât circa textum difficultatem, quare dicat Paulus: Corde creditur ad iustitiam, ore autem fit confessio ad salu-tern, cum idem esse videatur salus et iustitia. Respondetur nihilominus hoc loco iustitiam poni pro prima iustificatione impiorum, salutem vero pro consummata gratia, quae gloria constat aeterna. Dicit ergo Paulus corde ad primam ius-tificationem credere oportere, iuxta ad Hebr. 11 (6): Sine fide impossibile est placeré Deo. Tempore vero necessitatis, videlicet quando a persecutore rogamus, et nisi respondi-mus (?) nos esse christianos, vertit in detrimentum fidei, vel scandalum pusillis datur. Tenemur sub reatu mortalils culpae confiten Christum, iuxta illud Matth. 10 (32): Om-nis qui confitebitur me coram hominibus, et ego confitebor eum coram Patrem meo; qui autem negabit me etc.

SED DICO: NUMQUID NON AUDrERUNT? ET QUIDEM IN OMNEM TERRAM

EXIVIT SONUS EORUM, NUMQUID ISRAEL NON COGNOVIT? usque ad illud

locum: CONTRADICENTEM MIHI (10, 18-21)

Tollit hie Iudaeis Paulus ignorantiae praetextum, alle-gans (elegans ms) Ps. 18, quamvis mystice, sed in sensu absoluto veré intento, qui, sub metaphora solis et coelorum, praedicationem apostolicam de incarnatione Verbi voluit praesignare. Nam quemadmodum coelorum cursus velo-cissimus est, et nulli mortalium ignotus, sic et praedicatio apostolorum in universum debuit terrarum orbem brevissi-mo spatio pervadere. Sed controversia est inter Patres an tempore apostoli Pauli prophezia (sic) haec fuerit impleta. Videtur enim difficile, quod ad antipodas usque apostolorum tunc praedicatio pervenerit. Unde Augustinus Epístola 80, dicit tempore Pauli non fuisse in toto mundo praedi-catum Evangelium; alioquin venisset mundi consummatio, sicut habetur Matth. 24 (14), ubi Dominus dixerit: Cum praedicatus fuerit hoc Evangelium regni in universo mundo, tunc veniet consummatio.

Contrariam sententiam tenet Chrysostomus Homilía 76 super Mathaeum 24 ubi verba Christi de consummatione Hierusalem interpretatur, quae fuit sub Tito et Vespasia-no, non de consummatione mundi. Affert autem testimo-

TN EPISTOLAM AD ROMANOS EXPOSITIO. X 233

f.428r nium evidentis Pauli ad Coloss. I (23), ubi dicit: Ne de- Il cidatis ab spe Evangelii, quod audistis, quod praedicatum est in omni creatura, quae sub coelo est. Ergo tempore Pauli praedicatum erat Evangelium in universo mundo, et imple-ta prophezia (sic).

Hieronymus concordat utramque sententiam, et dirimit litem dicens, toto terrarum orbe tunc cognito, et Romanis subiecto, fuisse quidem vel praedicationem apostolicam, vel rumorem de Christo, qui Romae praedicabatur; quia Romae procuratores omnium provinciarum, et apostoli di-viserunt sibi cognitas omnes mundi provincias. Quid autem nomine totius mundi intelligatur, quod erat subditam romano imperio, constat Le. 2 (1): Exii(t) edictum a Caesare Augusto y ut describeretur universus orbis. Deinde vero pro-bat Paulus non solum gentibus, romano imperio subiectis, sed peculiariter etiam Iudaeis per romanas provincias dis-persis, divina providentia Evangelium promulgandum praevisum fuisse, ñeque ab eis recipiendum, secundum ve-teres prophezias (!). Ad quod allegat Deuter. 32 (21), secundum translationem Septuagintae. Secundum autem Hebraeos, Vulgata sic habet: Et ego provocabo eos in eo qui non est populus, et in gente stulta irritabo illos, quasi dicat: quia me derelituri sunt, quasi ego non essem Deus eorum, ego par pari referens, derelinquam eos, tamquam si non esset populus meus; et accipiam in populum meum eum, qui non erat prius populus meus, nempe gentiles, et in hac gente stulta, quae adorabat olim lapides, irritabo illos. Ubi notandum est, phrasim esse Scripturae, ut populus gentilicus vocaretur olim non populus Dei, iuxta illud 1 Petri 2 (10): Qui vocavit vos de tenebris in admirabilem lumen Dei, quia aliquando non populus Dei, nunc autem populus Dei. Allegat Paulus testimonium Esaiae 65, ubi secundum versionem 60 (sic) graeca graece scribens, ait: Inventus sum non quaerentibus me etc., ad Israel autem dicit: tota die spandi manus meas ad populum non credentem, sed contradicentem mihi. Cum ergo propheta praedixerit Israe-liticum populum incredulum Christo fuisse mansurum, non debebant Iudaei admirari, si maxima pars Synagogae prae-dicationi apostolicae contradiceret. Quod autem ait: tota die spandi manus meas, intelligi debet, vel quia prophetae divina missi auctoritate, oratorum more extensa manu ad populum praedicabant, vel quia Deus, instar avis, alas mi-sericordiae suae ad populum congregandum extendebat,


vel, ut dicunt Augustinus et Orígenes, quia Christus span-surus est manus in cruce ad promerendam peculiari quo-dam affectu Iudaeis peccati in se commissi veniam, iuxta id quod, in cruce pendens, dixit: Pater, ignosce Mis, quia nes-ciunt quid faciunt. Actenus de capite 10.

CAPUT UNDECIMUM

CAPUT UNDECIMUM

In hoc capite prosequitur Paulus alias causas ruinae lu-daeorum explicare, et praecipue reducit casum illorum ad divinam providentiam, cuius est reprobare, et praedestina-

f.428v re // . Ea enim est divina sapientia, ut non solum bonis operibus ad bonum finem, sed et peccatis utatur, permit-tens Iudaeorum caecitatem ad salutemgentium. Deinde di-cit: ne despere(n)t Iudaei post gentes ad fidem conversas, locum illis poenitentiae restare (!). Praemittit tamen, in principio capitis, non fuisse casum Iudaeorum aliquo modo generalem, ut non multi ex ipsis initio nascentis Ecclesiae fidem Christi susceperint. Unde dicit in textu:

DICO ERGO: NUMQU1D DEUS REPULIT POPULUM SUUM? ABSIT. NAM ET

EGO ISRAELITA SUM, usque ad illud: RELIQUIAE SECUNDUM ELECTIONEM

DEI SALVAE FACTAE SUNT (11,1-5)

Ostendit Paulus non fuisse quidem Iudaeos omnes a fi-dei susceptione depulsos. Primum, quia ipsemet Paulus, qui de tribu fuit Beniamin, ad gratiam miraculo grandi Act. 9 (1 ss) vocatus legitur, ubi etiam de illo Dominus asseruit: Quoniam vas electionis est mihi iste (9, 15). Deinde quia praeter Paulum plures quidem, tarn apostoli, quam evan-gelistae, quam etiam discipuli crediderunt; nam Act. 2, praedicante primo uno die, quinqué milia, altero vero tria milia conversi sunt. Unde ad hoc propositum adducit exemplum 3 Reg. 19 (3 ss) de Elia, qui cum coram Deo con-quereretur, quod aliis omnibus prophetis crudeli morte de medio sublatis, solus ipse fuisset relictus, respondit ei Dominus: Reliquiae mihi septem milia virorum (19, 28). Sic


ergo tempore legis gratiae multi quidem incredulitatis mortem evaserant, ad vitam iustitiae fidei translati.

Sed est ilium primo notandum, in Scriptura verbum repeliere nonnunquam accipi pro eo, quod est ad tempus de-relinquere iuxta illud Trenorum 3 (31): (ternorum ms): Quia non repellis in sempiternum. Nonnunquam vero pro eo, quod est reprobare, iuxta illud Oseae 4 (6): Quia tu scientiam repulisti, et ego repellam te, ne sacerdotio etc. ; et Ps. 77 (67): Repulit tabernaculum Ioseph ettribum Ephraim non elegit etc.; denique Ps. 93 (14): Non repellet Dominus plebem suam, et haereditatem suam non derelinquet, donee iustitia convertatur in iudicium, et qui iuxta Mam omnis qui recto sunt corde. Ad quern locum videtur alludere Paulus in praesenti textu. Et notandum, quod iustitia debuit converti in iudicium, ne quis propriae iustitiae iudicaret esse fiden-dum, sed iustitiae fidei.

Notandum in Scriptura praescire et praescitum esse ple-rumque in bonum accipi pro eo quod est esse praedestina-tum, iuxta illud supra: Quos praescivit et praedestinavit (8, 29); et in praesenti: plebem, inquit, suam, quam praescive-rat, id est, praedestínaverat, quamvis theologi Scholastici insólita quadam consuetudine praescitum in malum semper accipiant.

Notandum, tertio, quod Paulus dicit se esse de tribu Be-niamin. Ubi Augustinus observât observationem esse certain, quando in sacra veteri Scriptura de Beniamin per ex-cellentiam mentio (fit), prophetiam esse de Paulo, qui de illa tribu nasciturus praevidebatur. Unde Gen. 49 (27) legi-mus: Beniamin lupus rapax, mane comedetpraedam, vespe-re dividet spolia. Non solum Augustinus, sed Hieronymus de traditionibus hebraicis in ilium locum prophetiam dicit istam de Paulo esse certissimam, quia Act. 9 (1 ss) ante con-versionem suam, quasi lupus rapax, pergebat Damascum, ut christianos raperet ad supplicium; sed vespere, hoc est post conversionem suam, multa Christo spolia conquisivit,

f.429r et in aeternas mansiones divisit. Item my- // sterio non va-cat, quod Gen. 35 Rachel, quando moribunda peperit, vo~ cavit ilium Beniamin, id est filium doloris mei; sed a patre vocatus est Beniamin filius dextrae; quia prius futurus praevidebatur causa doloris Ecclesiae, quando vestes lapidan-tium Stephanum observabat; sed postea fuit filius dexte-rae, utpotequi Paulus et Barnabas (ad Gal. Imarg.) dexte-

IN EPISTOLAM AD ROMANOS EXPOSITIO, XI 239

ras dederunt societatis, ut in gentibus praedicarent; quae ad fidem conversae, dexteram Ecclesiae praeoccupave-runt, sinistram eligentibus Iudaeis, utpote qui tardius vene-rint. Postremo, Ps. 67 (28): Ibi Beniamin adolescentis, in mentis excessu de Paulo, de quo legimus Act. 7 (57): Testes deposuerunt vestes ad pedes adolescentis, qui vocabatur Saulus; intelligitur qui ad fidem postea conversus, usque ad tertium coelum raptus est, 1 Chor. 11. Ita explicat Au-gustinus, Glossa, Lyranus.

Si AUTEM GRATIA, IAM NON EX OPERIBUS. ALIOQUIN GRATIA I AM NON

EST GRATIA (11,6)

Probat Paulus a defensione gratiae, quod sub mérito illa non possit operum cadere, quia gratia est donum supernat u r a l , quod gratis datur. Ergo si ex operibus daretur, non esset gratia. Qui locus manifeste facit contra Pelagium et sectatores eius, qui viribus naturae primam nos posse con-sequi gratiam dicebat. Cuius error concilio Milevitano et Arausicano aliisque multis damnatus est.

Caeterum, illud difficultatem ingerit, quod opera facta post primam gratiam in Deum directa, secundum catholi-cam fidem meritoria sunt augmenti gratiae. Ergo iam gratia videtur dari ex operibus. Ad quod repondit Augustinus, passim contra Pelagium, ipsa opera ex gratiae radice proce-dentia, potius gratiam quam opera vocari, quemadmodum fructus eodem cum radice nomine nuncupantur. Cum ergo gratia sit radix, opera quoque gratia sunt appellanda. Et ita intelligit illud loan. 1 (16): Deplenitudine eius omnes nos ac-cepimus gratiam pro gratia; quamvis Hieronymus super Za-chariam 4 aliter exponat locum, videlicet, accepimus gratiam Evangelii pro gratia promissa in veteri Testamento Iudaeis46. Itaque nos in eorum tabernáculo successimus, sicut de Gapheth, qui typum gentium expressit, in beneditione Noe dictum est: Dilatet Deus gapheth, ethabitet in taberna-culis Saen; et ita explicat illud Zach. 4 (7): Et deducet lapident primarium, et exaequabit gratiam gratiae eius. Ubi Hieronymus dicit lapidem primarium, per quern omnia facta sunt, Io. 1, quern Pater deduxit per incarnationem, ut

46 Hieronymus, Super Ezech., I ad Zac, 4, 7, PL 25, 1443.


exaequerat gratiam populi gentilici ad fidem vocati cum gratia promissa populo iudaico. Nos autem possumus explicare locum ad nostrum propositum, scilicet, exaequavit gratiam operum gratiae primae, hoc est, secundum propor-tionem radicis primae gratiae exaequavit fructus, et prae-mium gloriae.

Q U I D E R G O ? Q U O D Q U A E R E B A T I S R A E U H O C N O N E S T C O N S E O U T U S ;

E L E C T I O A U T E M C O N S E Q U T A E S T . C A E T E R I V E R O E X C A E C A T I S U N T . S E

CUT SCRIPTUM EST usque ad illud: ET DORSUM EORUM SEMPER INCURVA

(11,7-10)

Ostendit Paulus non quidem casu accidisse ut bona populi Israeli post iustitiam legis externam exacte quaerens,

f.429v nihilominus excaecaretur, reiecta fide Christi, // sed hoc potius praevisum et praedictum (est) a magnis prophetis. Et primo affert testimonium Esaiae 29 (10) secundum translationem Septuagintae, ubi nostra Vulgata vertit: Miscuit vobis Dominus spiritum soporis; Septuaginta trans-tulerunt: Dealt Mis Deus spiritum compunctionis, hoc est, tristitiae quae pungit cor, et quando nimia est, profundum soporem inducit. Itaque exposuerunt potius sensum, ut in-telligeremus, unde sopor ille nasceretur, nempe ex invidia, quae tristitiae seminarium est, tristitia vero mater soporis.

Secundum testimonium connectitur sine ulla discretion s nota cum priori, quia est eiusdem Esaiae quamvis c. 6 (10) ubi dicit: Oculos, ut non videant, aures autem ut non audiant. Esaias quippe, post visionem Domini sedentis super thronum elevatum et excelsum inter duo Seraphim, dicit: Commota sunt superliminaria cardinum a voce claman-tium etc. (6, 4). In quo, iuxta litteram Hieronymi, destruc-tionem templi per commotionem cardinum, et per fumum caecitatem Iudaeorum significari dicit; unde subditur paulo post: Excaeca cor populi huius, et aures eius aggrava, et oculos eius claude (6, 10); hoc enim est, quod hie dicit Paulus: oculos ut non videant. Quae omnia permittere Deum, et non facile intelligendum est, iuxta regulam sanctorum Patrum supracitatam in cap. 1 huius Epistolae.

Tertium testimonium citat ex Ps. 68 (23-24), ubi legi-mus: Fiat mensa eorum coram ipsis in laqueum, et in retri-butionem et in scandalum; obscurentur oculi eorum ne vi-

IN EPISTOLAM AD ROMANOS EXPOSITIO, XÏ 241

deant. Ubi primum omnium non imperantis, aut maledi-centis est sermo, sed prophetantis. Caeterum, magna controversia est inter Patres, quae mensa est ista, quae in la-queum converti debet? Ad intelligendum est observatio notata mensa in Scriptura diversimode accipi: primo, pro quocumque cibo et potu, per figuram et synedochen, sicut intelligitur illud Ps. 77 (20): Numquid poterit Deus parare mensam populo suo, id est, dare cibum et potum; et Ecc.ci 6 (10): est amicus mensae. Secundum hanc ergo acceptio-nem sunt duo expositiones: altera Augustini, supra 68, ubi mensa fellis et aceti, quam Christo Iudaei obtulerunt in cruce pendenti, convertenda erat quidem in laqueo, ita ut fellis ipsi captivitatis et miseriae potarentur, unde sequitur et in retributionem Mis, quia hoc ipsi meruerunt, et in scan-dalum caecitatis. Alia expositio est Chrysostomi, Theop-hyl(acti), Theodotionis et Ambrosii, ut intelligatur mensa omnium deliciarum carnalium, quam ex sacrificiorum oblationibus levitae sibi vendicabant, convertendam illis in laqueum, ne amitterent altaris legalis lucra et oblationes, obcaecati remanerent, nee admitterent Evangelium; ita-que mensa eorum hac ratione conversa est in laqueum in-credulitatis (incrudelitatis ms). Ad hancexpositionem allu-dit loan. 13, dum inducit concilium Iudaeorum dicentium: si dimittimus eum sic, venient Romani, et tollent locum nostrum et gentem.

Secundo, in Scriptura mensa significat eloquia divina veteris praesertim Testamenti et prophetarum, iuxta illud Prov. 9 (1): Sapientia aedificavit sibi domum, et scidit columnas 7, et p o suit mensam. Hoc modo explicant praesen-tem locum Hieronymus, et d. Thomas. Nimirum, quod mensa Scripturarum conversa sit illis in laqueum; nam dum carnalem sensum litterae, quae occidit, sequuntur, converti-tur illis in laqueum. Secundum hanc acceptionem dicit Orígenes intelligi illud Eccli.ci 31 (11, 16, 19): Super mensam

f.430r magnam sedisti? Non apenas pupillam II faucem tuam prior..., nee dicas sic: multa sunt quae super illam sunt; et infra: Ne extendas manum tuam prior...; utere quasi homo frugi quae apponuntur tibi. Ubi aperire fauces prius, est ve~ lie Scripturam novo modo intelligere contra communem scriptorum sensum. Et extendere prius manus, est novas interpretationes contra communem traditionem Patrum scripto mandare. Unde uti cibo frugaliter, est sumere ex Scripturis dumtaxat, quod unicuique sat est ad bene viven-


dum, et próximos aedificandos. Ad eum idem modum ex-plicat Beda et Glosa illud Ex. 23 (23): Fades etmensam de lignis Setim, habentes duos cubitus longitudinis, et in latitu-dine cubitum, et in altitudine cubitum etsemissem et inaura-bis earn auro purissimo etc. Ubi mensam explicat Scriptura de lignis Setim, id est, de verbis aeternae veritatis compac-tam, quae docet perseverantiam in fide et operibus bonis. Perseverantia habet in longitudine cubitus duos: habet au-tem cubitum unitatis in chántate Dei, quae per latitudinem significat. Denique habet altitudinem profundissimorum fidei mysteriorum, quae, quia nobis non clare exponit ut in patria, sed in enigmate, non habet duos cubitos plenos alti-tudinis, sed cubitum et dimidium. Et quia nemo debet suo sensu Scripturam interpretan, nee universas illas quidem, nee minimam illarum partem, iubet ut facial illi labium in circuitu; id est, interpretationem doctorum Ecclesiae, qui labium sunt Spiritus Sancti; neque dicit: ut labia, sed labium, propter unitatem traditionis Ecclesiae in exponendis Scripturis. Denique iubet, ut supra imponat illi coronam auream in circuitu, et super illam aliam aureolam, quia universa Scriptura praemium gloriae servantibus mandata proponit aureolam veram, id est, spéciale praemium iis qui consilio Christi convertuntur. Postremo, dicit Origenes de hac ipsa Scriptura intelligi illud Lucae 22 (30): et ego dispo-no vobis regnum, ut edatis, et bibatis supra mensam meam in regno meo, id est, ut in regno legis gratiae post resurrec-tionem meam in mensa Scripturarum sub cortice litterae medullam spiritus comedatis. Quod impletum est Lucae 24, quando post resurrectionem suam Dominus aperuit apostolis sensum, ut intelligerent Scripturas.

DICO ERGO: NUMQUID SIC OFFENDERUNT UT CADERENT? ABSIT. SED

ILLORUM DELICTO, SALUS EST GENTIBUS, UT ILLOS AEMULENTUR usque

ad illud: Si AMISSIO ILLORUM, RECONCTLIATIOESTMUNDI: QUAE ASSUMP-

TIO, NISI VITA EX MORTUIS? (11, 11-1-5)

Posset aliquis obiicere Paulo: si casus et obcaecatio Iu-daeorum fuerint a prophetis antea praenuntiata, ergo divi-nae providentiae praeordinatione factum est Iudaei neces-sario caderent, ne ventas prophetiae, quae alioquin infalli-bilis est, deficeret.


Ad hanc tacitam obiectionem respondit hie Paulus: ab-sit. Non sic offenderunt, ut necessario caderent, quia libero pollebant arbitrio, ut possent ad lapidem incredulitatis non offendere; et quia voluntarie ceciderunt, nolentes Scriptu-ras deligenter scrutari, ut Christus admonebat loan. 5 (39): Scrutamini Scripturas, quia ipsae testimonium perhibent de me; sed vos non vultis venire ad me, ut vitam habeatis. Hoc

f.430v autem delictum, sic enim appellat illud Paulus hie, // per-misit Deus ad salutem et conversionem gentium. Nee enim propterea quod praevisum est, praedictum est a prophetis, evenit, sed quia hoc eventurum erat, vere praevisum fuit, atque praedictum. Praescientia quippe divina nullam rebus contingentibus necessitatem imponit, sicut nee praescientia astrologi de ecclypsi lunae futuro facit, quod luna eclyp-setur. Quod si aliquis adhuc rogare velit Paulum, quare Deus, cum non minus omnipotens sit ac sapiens, sicut per suam sapientiam praevidit casum Iudaeorum, non dedit operam per suam omnipotentiam et bonitatem, ut casum miserandum ipsorum ante verteret, quod sine dubio po-tuisset, si voluisset, gratiam illis dare uberiorem? Ad hoc etiam respondit Paulus hie dicens, quod delictum illorum permissum est, ut divitiae essent mundi, et diminutio eo-rum, ut divitiae essent gentium. Quod, ut melius intelliga-tur, praemittendum est fundamentum, videlicet, esse pro-prium Dei, qui universum orbem gubernat, minora mala permitiere, ut ex illis in totius mundi utilitatem et commo-dum deducat. Quod fundamentum déclarât S. Thomas, 1 p. q. 22, art. 2, ad 2um, allegans illud Augustini in Enchiridion (inquirion ms) ubi ait: «Deus omnipotens nullo modo permitteret malum in operibus suis nisi usque adeo esset omnipotens et bonus, ut bene faceret etiam de malo»47. Quod si aliquis dicat, certe maius esset omnipotentiae sig-num et bonitatis, si Deus deduceret illud ipsum bonum quod deducit de malo, sine ipso malo. Respondetur: adhuc manente liberi arbitrii potestate et humana imbecillitate, ñeque debuisse Deum, nee decuisse aliter faceré, quam facit. In primis, si hoc ita non esset, non dixisset Esaias 5 (4): Quid debui faceré vineae meae, et non feci? Deinde, quia haec est naturae humanae conditio, ut unum oppositum cognosci nequeat sine ex altero, nempe lucem ex tenebris,

47 Augustinus, Enchiridion, 11, PL 40, 236.


mortem ex vita, sic et gentiles ex caecitate Iudaeorum in scrutandis Scripturis et incredulitatem (crudelitatem ms), quam contra Messiam exercuerunt, provocati sunt per praedicationem apostolicam ad scrutandas prophetias tunc recens impletas. Quia quando coeperunt apostoli praedica-re, superstites erant innumerabiles, qui potuerunt vel vide-re inter pastores ipsum recens natum, aut etiam Stellas aut magos venientes, aut occisionem innumerabilium infan-tium ab Haerode, aut miracula Christi, aut eius cruciatus, quos in cruce pertulit. Quae omnia, collata cum iis quae de Christo prophetae praedixerant, deprehendebantur imple-ta. Unde ex quodam iracundiae zelo contra Iudaeos gentiles prontius et alacrius movebantur ad fidem. Et hoc est quod dicit Paulus: ut illos aemulentur, hoc est, ut zelo quo-dam contra Iudaeos moveantur ad fidem. Sic intelligitur illud2adChor. 4 (6): Deus qui dixit de tenebris lucem splen-descere; quasi diceret: non ita sapientia et omnipotentia Dei in lumine producendo nobis ignotescerent, nisi tene-brae praecessissent. Et ita respondit Augustinus mani-chaeis in libro contra illos, qui dicebant Deum esse malum, qui coepit mundum a tenebris, et ponebant alium deum lu-minis, et alium tenebrarum, sed stultissime, quia ipsa natura nos docet, in illis operibus sapientiam creatoris magis elucere, in quibus a privatione pervenitur adhabitum, sicut a tenebris ad lumen. Sic ergo tenebrae Iudaeorum occasio fuerunt maioris luminis gentium.

Sed iam ex hac ipsa responsione Paulus sumit aliud ar-gumentum ad consolationem Iudaeorum a fortiori dicens: si tanta est divina sapientia et omnipotentia et bonitas, ut ex caecitate et casu Iudaeorum salutem gentium per mo-

f.431r dum aemulationis // educat, a fortiori si convertantur lu-daei, ex eorum conversione quae magnum est bonum, co-piosiorem gratiae thesaurum profecto deducit. Quae omnia dicit Paulus, ut ipse hie testatur, ut provocet Iudaeos, id est, gentem suam et carnem suam ad imitationem genti-lium ad fidem conversorum, quos amplius imflammat in se-quenti textu.

QUID SI DELIBATIOSANCTA. ET MASSA. SI RADIX SANCTA, ET RAMI (11, 16)

Poterat aliquis ex Iudaeis animo desperare, ne forte post tantum nefas occisionis Christi venia illi concederetur.


Quam desperationem tollit pulchra ratione dicens, posse quidem Iudaeos sanctificari per fidem Christi. Nam si deli-batio sancta est, et massa, inquit, poterit esse sancta; quia delibatio seu fermentatio in suam naturam facile transfert totam massam. Sicut si radix dulcis est et salutífera, facile dulcedinem illam et vírtutem ad ramos transfert. Sed diver-simode exponitur a doctoribus, quid per delibationem seu fermentationem et radicem intelligatur. Nam Chrysosto-mus et Theophylactus fermentationem et radicem Iudaeo-rum vocant patriarchas et prophetas sanctos. Unde sic ex-ponunt rationem Pauli: si patriarchae et prophetae sanctí fuerunt, ita ut suis orationibus adventum Christi in bonum impetraverint mundo, et illi fuerunt radix et fermentatio Iudaeorum, facillimum erit eiisdem impetrare ludaeispec-catorum veniam et sanctitatem. D. Thomas aliter exponit: dicit enim radicem esse Christum de genere Iudaeorum secundum Patres; apostólos vero delibationem fermenti, ex ipsamet progenie Iudaeorum. Si ergo, inquit, apostoli na-tione Iudaei qui fuerunt primum fermentum compositionis huius, in Christo sanctificati sunt per Spiritus Sancti pleni-tudinem, et Christus ipse radix est sanctificationis de genere David secundum carnem, certe facillimum erit Iudaeos, tanquam ramos radiéis huius sanctissimae, per fidem vivam consequi sanctitatem. Quae expositio magis quadrat menti Pauli, turn quia fortius eorum ánimos erigit, et certius et ad Christi fidem promptiores reddit; turn etiam quia in Scrip-tura observantum est nomine radicis intelligi Filium Dei. Sic intelligitur iuxta litteram illud Esaiae 53 (1): Ascendet sicut virgultum coram eo et sicut radix de terra sitientia.. Item Apoc, 5 (5): Vicit leo de tribu luda radix David, ubi David est in genitivo. In quo ostenditur divinitas Christi, nam secundum humanitatem Christus est germen Davidis de radice Iesse, sicut dicit Esaias: Egredietur virga de radice Iesse. At vero secundum divinitatem Christus est radix Davidis, id est, auctor vitae illius; unde Apoc. 22 (16): Ego genus, et radix David, quasi dicat, ego dedi generis splen-dorem David. Sic etiam potest intelligi illud Prov. 12 (3): Radix autem iustorum proficiet, supple, in ipso profectu iustorum. Denique Paulus similitudinis radicis olivae, quae

(a) quia multi inserendi sunt, ut salutem consequantur, dicitur de terra sitienti {add marg.).


Christum significat, cum populo electorum mutuasse, videlicet, ex Oseae 14 (6) ubi dicit Dominus: Ero quasi ros; Israel germinavit sicut lilium, et erumpet radix eius ut Libani;

f.431v ibunt rami eius, et erit ut oliva gloria eius, II Ubi certe ros significat Christum, qui Ps. 71 dicebat descensurum sicut ros Israel3; generat autem lilium in beata Virgine, ex qua erumpit radix omnium electorum, qui est Christus.

QUID SI ALIQUI EX RAMIS FRACTI SUNT, TU AUTEM CUM OLEASTER ESSES,

INSERTUS ES IN ÍLLIS, ET SOCIUS RADIOS, ET PINGUEDINIS FACTUS ES,

NOLI GLORIARI ADVERSUS RAMOS. QUOD SI GLORIARIS, NON TU RADI-

CEM PORTAS, SED RADIX TE (11, 17-19)

Poterant gentiles ad fidem conversi contra Iudaeos incrédulos plus nimium gloriari, et illos in desperationem impeliere. Huic ergo malo sapienter Paulus occurrit, dicens fractos esse quidem Iudaeos tamquam ramos olivae, quae Christus est, propter suam ipsorum incredulitatem. Sed gentiles non deberé de hoc gloriari, quia ipsi non sunt rami olivae huius genuini et naturales, sed gratis ex mera misericordia, ex oleastro infidelitatis amoto, avulsos esse, et insertos in radice, qui Christus est. Unde potius illis occasio datur humilítatís, et gratiarum actionum, quam insolentiae contra Iudaeos; debent enim timere, sicut statim in textu subdit Paulus, dicens:

NOLI ALTUM SAPERE, SED TIMERE. SI ENIM DEUS NATURALIBUS RAMIS

NON PEPERCIT, NE FORTE NEC TIBÍ PARCAT (11, 20-21)

Ubi observanda est regula ad intelligendas Scripturas, videlicet, in Scriptura aliquando olivam in malum, aliquan-do in bonum usurpan. In malum notât ilium, qui bene ope-ratur ex vanagloria, iuxta illud Hier. 11 (16): Olivam ube-rem, fructiferam, speciosam, vocavit Dominus nomen tuum, et ad vocem loquelae, grandis ignis exarsit in ea, et conbussit fruteta eius. lob. 15 (33): Leadetur quasi vinea in flore botrus (brotus ms) eius, et quasi oliva proiiciens (flo-rem suum); item Abachuc 3 (17): Mentietur opus olivae. In

(a) Dicitur Christus oliva propter infinitam miscricordiam, et propter multum fructum {add. marg.).


bonum autem per excellentiam significat Filium Dei, qui est sapientia Patris, Eccl.ci 24 (17) ubi dicit: Sapientia ego quasi ced/us exaltatus sum in Libano; et infra: Quasi oliva speciosa sum in campo (24, 19); dicitur speciosa, turn propter fructus multos, turn etiam quia tam hyeme quam vere veriscenti coma decoratur. Sic enim sapientia Dei nescit vetustatem. Et propter hanc causam Salomon, 3 Reg. 6 (23) ad utrumque latus arce foederis constituit duo Cherubim de lignis olivarum, et duo ostiola sanctuarii fecit de ¡ignis olivarum (3, 31), ut denotaret Cherubim, id est plenitu-dinem scientiae, Deo non placeré, qualem legisperiti prae-tendebant, nisi de fide et gratia Christi procederet; neque ingressum esse ad sanctuarium gloriae, nisi per mérita Christi per olivam significata.

2.°, oliva in bonum dénotât Patres tam novi quam vete-ris Testamenti, qui Christo per fidem vivam adhaeserunt. Sic explicat Hieronymus illud Zach. 4 (2): Ecce candela-

f.432r brum totum et lampas eius II super caput eius etc., et duae olivae super ilud: una a dextris lampadis, et altera a sinistris (4, 3). Ubi istae duae olivae patres sunt veteris et novi Testamenti, qui Christum circundant.

3.°, oliva significat specialiter illos qui operibus miseri-cordiae sunt addicti, iuxta illud Ps. 51 (10): Ego sicut oliva fructífera in domo Deisperavi. Postremo, est signum pacis ad quam inter Deum et universum mundum significandam tempore diluvii Gen. 18, cum iam cessasset ira Dei, columba readmissa est vesperi ramusculum olivae portans.

N O L O E N I M v o s I G N O R A R E F R A T R E S M Y S T E R I U M H O C , Q U I A C A E C I T A S

EX PARTE CONTIGIT IN ISRAEL, DONEC PLENITUDO GENTIUM INTRARET,

usque ad ilium locum: CHARISSIMI PROPTER PATRES (11, 25-29)

Ostendit Pauius permisisse Deum, ut Iudaei maxima ex parte tenebris ignorantiae Christi caeci remanerent, ut hoc medium esset conversionis gentium efficax, quibus conver-sis tandem ipsi resipiscerent. Et hoc significat quod ait: Iu-daeos secundum Evangelium quidem inimici propter vos, id est, Iudaei sunt inimici Dei propter vos agentes secundum Evangelium, id est, ut Evangelium nobis ignotescat. Sed secundum electionem, charissimi sunt propter patres; hoc est, secundum aeternam praedestinationem, et electio-


nem charissimae sunt ipsorum reliquiae, et ad fidem tandem convertendae propter patres; id est, quia oratione pa-triarcharum et prophetarum adiuta est eorum praedesti-natio, secundum regulam theologicam, quae dicit: prae-destinatio iuvatur precibus sanctorum, id est, est medium, ut obtineat finem suum, sicut praedestinatio Pauli adiuta est orationibus Stephani.

Sed tamen est difficultas, quia videtur caecitas Iudaeo-rum reputari a Paulo tamquam medium efficax conversio-nis gentium. Dubitant ergo Patres de causa huius rei praeci-sae, videlicet, quaenam sit ilia potissima causa propter quam caecitas Iudaeorum iuverit conversionem gentium. De quo sunt tres Patrum sententiae: prima est Hieronymi et d. Thomae, qui dicunt caecitatem mentis Iudaerum po-tissimam fuisse causam, ut manus violentas in Christum iniicerent, et crucifixissent, ut 1 ad Chor. 2 (7): Quam si cognovissent, etc. Quae, quamvis fuerit causa sine qua non salutaris mundi, nihilominus tamen non est praecisa causa conversionis, potius gentilis quam Iudaici populi post pro-mulgationem Evangelii.

Unde secunda sententia est Chrysostomi et Theophylac-ti Act. 13 (46) ubi, apostoli Iudaeis obcaecatis et Evange-lium blasphemantibus dixerunt: Vobis oportebat primum praedicare verbum Dei, sed quoniam repellitis, id est, indignos vos iudicastis aeternae vitae, ecce convertimur ad gentes. Mihi tamen videtur hoc fuisse causam, ut tunc primo prae-dicaretur gentibus, non tamen conversionem gentium ante conversionem populi Iudaici; quia Paulus doctor gentium mittendus erat, sive fuissent repulsi a gentibus apostoli, et ita converteret tantam multitudinem, ut Ecclesia in oratione testat(ur) universum fere mundum ad fidem traduxerit.

Quare tertiam causam affert Augustinus, libro 13, Contra Faustum et Super Ps, 58 (12), ubi sic legimus: Deus os-tendit mihi super inimicos meos, ne occidas eos, ne quando obliviscantur populi mei. Disperge illos in virtute tua, et de-

f.432v pone eos protecto meus II Ubi Augustinus dicit potest in-telligi de Iudaeis: istos inimicos meos dicit Christus, ipsos qui me occiderunt, noli tu occidere. Maneat gens Iudaeorum; ...Necessarii sunt credentibus gentibus. Quod vero subdiitpropheta: disperde eos in virtute tua, iam factum est; per omnes gentes dispersi sunt ludaei, testes iniquitatis suae, et veritatis nostrae; ipsi habent codices de quibus

A*S

Hf(frjM (kn& ¿Jen?- or/frf. es /¿i&y ûrc&y Aefr^iCf^f^

'ff(p ¿ú&s a^£û ^ff\ na»mra¿áMAf>0/^ ¿¿*L ohafa&Aâtî

foAVa c /fc'ituf 'afîtvazt-yâfîïac*?' ^^UH^m^ /ñfófoffi-.

•ó - ¿v/

ûûèÇtf uj juif ¿sx£u/¿u'¿&-Jit¿A»?é*&¿f^l^'J&te&/ 4A f?7w ¿ú^fá¿ ^féJy//^^^

ûfi /UÜJÍ ê ¿¿¿/une /fofa fit /?ûJfa/ t/aSfîfiv; f?dy *-ca ?%&

& wrff^í^jUfitfify M¿S¿¿ ibty &fj&* ̂ °*

fat. lc7^.

4 3:î


prophetatus est Christus, et nos habemus Christum. Et si forte aliquis Paga(nus) dubitaverit, cum ei dixerimus prop-hetias de Christo, quarum evidentiam obstupescit, et admi-rans putaverit a nobis esse conscripta de codicibus Iudaeo-rum, probavimus, quia hoc totum antea praedictum est48. Haec Augustinus. Praeterea, certissimum esse paganis, quod Iudaei in favorem Christi aut christianorum num-quam has prophetias confinxerint, cum sint inimicissimi Christi. Deinde, praevidit Deus tantam futuram esse caeci-tatem Iudaeorum, ut quando videret ex eorum prophetiis christianos deducere veritatem Christi conformem, et mys-teriorum eius daturos operam, ut genuinum vocabulorum sensum perverterent, quia hebraea lingua voces habet val-de aequivocas, praevidit ante 300 annos, priusquam Christus veniret (venirent ms), remedium efficacissimum; ita ut nulla ratione Iudaei sensum legitimum Scripturarum per-verteré possent (posset ms). Quod ponit Hirenaeus martyr, libro 3 Contra Haereses, c. 24 et 25, videlicet, Tholomaeus Lagi(des), antequam Romani dominium orbis obtinerent, cum infinitos haberet in Aegypto captivos ex Iudaeis, et Iu-daeam ipsam in suam potestatem redegisse, ad ornandam bibliothecam suam celebrem, quam ad miraculum totius mundi Alexandriae construxerat, 70 duos interpretes grae-ce et hebraice peritissimos a sumo sacerdote et populo Iudaeorum impetravit, qui vetus Testamentum in graecam linguam sapientibus totius orbis notam traduxerunt, et eorum editio totis 300 annis ab ipsis hebraeis quantum ad sen-sum recepta est. Unde quando hebraei postea ad praedica-tionem evangelicam tumultuantes dicebant non sic haberi in hebraea, sicut ab apostolis citabatur, ipsi universo mundo translationem 70 offerebant, per tot annorum centurias a Iudaeis receptam. Et haec est praecipua causa propter quam in epistolis suis apostoli editionem 70 allegant. Sic ergo caecitatem et odium Iudaeorum in Christum plurium iuvit ad conversionem gentium. Quod autem reliquiae Iudaeorum sint in fine convertendae (convertendi ms) probat Paulus testimonio Esaiae 59 (20), secundum translationem 70; nostra vero Vulgata sic habet: Et veniet Sion redemptor; et eis qui redeunt ab iniquitate in lacob, dicit Dominus.

Augustinus, Enarrationes, in ps. 58, 12, PL 36, 705.


SINE P O E N I T E N T I A E N I M SUNT DONA ET V O C A T I O DEI. Usque ad ilium lo

cum: CONCLUSIT DEUS OMNIA SUB INCREDULITATE, UT OMNIUM MISE-

REATUR(11,29-32)

Poterat aliquis obiicere: esto per charitatem Patrum sint Deo charissimi, nihilominus tamen tanta est eorum malitia, ut deseri poenitus mereantur. Huic obiectioni res-pondit Paulus sine poenitentia quidem esse divinam voca-tionem et donationem, id est praedestinationem et media necessaria, inter quae primum locum tenet efficax vocatio, quam sequitur iustificatio, et glorificatio. Cum ergo reliquiae Israel fuerint praedestinatae, ut habetur Esaias 10, per orationes Patrum praecedentium, tamquam per medium efficax, fieri non potest, ut Deum poeniteat, hoc est,

f.433r ut retractet praedestinationem, et //efficacem Dei voca-tionem, quam vis eorum peccata superassent arenam maris. Et iste est legitimus sensus secundum Origenem, Chrysos-tomum et Patres Graecos. Hoc dixerunt, quia expositio Am-brosii de baptismi sacramento, ubi non requiritur poenitentia, non est ad propositum, ut patet ex contextu. Quod si quis dicat, aliquando in Scriptura revocare Deum gratiae dona, ut constat Matth. 25 (28): Tollite ab eo talentum, respondendum est, hie esse praecipue de praedestinatione sermo; propterea non dixit absolute Paulus: sine poenitentia sunt dona Dei, et vocatio Dei, id est, praedestinatio. Quod est donum ante vocationem efficacem, vel dictum, ut exponit d. Thomas hie, ex parte Dei sine poenitentia esse dona ipsius, ita ut si homo prius Deum deserat..., ut Tri-dentinum, sess. 6, c. 11. Et propterea Dicit ad Hebr. 12 (15) Paulus: Contemplantes ne quis desit gratiae Dei, Sed quia nemini certum est et evidens, an ipse sit praedestina-tus, clamât Paulus in textu sequenti:

O A L T I T U D O DIVINARUM SAPIENTIAE, ETSCIENTIAE DEI: QUAM INCOM-

PREHENSIBILIA SUNT IUDICIA EIUS (11, 33)

Hoc dicit, quia cum uterque populus, tarn Iudaicus quam gentilis, incredulus aliquando fuerit, nihilominus tamen utriusque Deus decrevit misereri, alio tamen et alio tempore. Prius enim voluit vocare gentes ad fidem, et in fine mundi Iudaeos, Allegat autem Paulus testimonium Esaiae 40 (13): Quis cognovit sensum Domini? Aut quis


consiliarius eius fuit? Et ne quis dicat factam esse iniuriam Iudaeis, subnectit:

QUIS PRIOR DEDIT DEO, ET RETRIBUETUR ILLI? (11, 35)

Quasi dicat: praedestinatio et vocatio nullum praesup-ponit meritum ex parte vocati.

QUONIAM EX IPSO, ET PER IPSUM, ET IN IPSO SUNTONMIA, IPSI GLORIA

(11,36)

Probat Paulus nullam creaturam rationalem suam prae-destinationem et vocationem ex propriis mereri, quia ne-cessarium est, ut semper divina gratia praecedat operatio-nem nostram, quia Deus est causa universalis bonorum omnium. Explicat autem hoc genus causae per tres praeposi-tiones: prima est praepositio ex, quae dénotât originem omnis boni esse Deum; 2a praepositio per, quae dénotât causam effectricem et exemplarem; 3a praepositio in, quae dénotât causam finalem, quia omnia in fine requiescunt.

2a expositio est, nimirum, si per attributionem loqua-mur, sicut Patri omnipotenti tribuitur, sic et origo rerum omnium per praepositionem ex, ut sit sensus ex ipsa, id est, ex Patre sunt omnia. Filio vero tribuitur sapientia, in qua exemplar et forma creaturarum omnium splendet; et ideo tribuitur illi praepositio per, quia per ipsum facta sunt omnia loan. 1. Denique Spiritui Sancto tribuitur bonitas, et su-binde causa fina(Hs) et praepositio in, quia in Spiritu Sancto omnes beati requiescunt.

CAPUT DUODECIMUM

CAPUT DUODECIMUM

In hoc capite 12 incipit Paulus agere de usu gratiae et bonis moribus, qui sunt effectus praedestinationis. Et quia inter virtutes morales sunt quaedam velut radices et capita, sicut religio, oboedientia, charitas fraterna cum patientia, de his virtutibus (agitur) ordine suo ab hoc capite 12 usque ad finem Epistolae ordine suo, et in hoc capite de religione

f.433v et appendicibus eius. //

O B S E C R O v o s I T A Q U E D E O , F R A T R E S , U T E X H I B E A T I S C O R P O R A V E S T R A

(HOSTIAM) DEO PLACENTEM, RATIONABILE OBSEQUIUM DEI (12, IJ

lure óptimo Paulus incipit a religione sermonem de moribus texere. Religio namque secundum etymologiam cum Deo nos semel a'tque iterum ligat, quasi a religando dicta. Ligat itaque nos Deo, et cum virtutibus omnibus, quia si quis semel per divinum cultum cum Deo fuerit ligatus, facile poterit a Deo virtutes omnes impetrare. Si vero religio fuerit extincta, reliquae virtutes paulatim pereunt, iuxta illud Ps. 13 (1): Dixit insipiens in corde suo,non est Deus; et deinde sequitur: corrupti sunt, etc. Propterea Paulus, tamquam prudens architectus, moralium virtutum ponens fundamentum, ait: Obsecro itaque, fratres, ut exhibeatis corpora vestra hostiam viventem. Haec ultima partícula du-pliciter exponitur: hostiam non secundum litteram, quae occidít, sed spiritualem vivificantem. Ad quod notandum, tria fuisse in veteri Testamento secundum litteram sacrifi-ciorum genera, ut colligitur ex Lev. 12, 30: primum erat holocaustum, quod totum supra altare comburebatur, secundum litteram mortuam. Secundum genus sacrificii vo-cabatur hostia pro peccato, cuius altera pars comburebatur super altare, altera vero caedebat in usum sacerdotis. Ter-


tium vocabatur hostia pacifica, cuius prima pars combure-batur super altare in gratiarum actione pro voto, secunda vero praecedebat in usum sacerdotis. Tertia in usum et lae-titiam offerentis, qui votum voverat. Nunc ergo dicit Pau-lus, ut haec tria sacrificia non secundum litteram mortuam, sed secundum spiritum vivificantem, in corpore nostro of-feramus; videlicet, holocaustum, secundum Gregorium in quadam Homilía super Ezech., offerimus, quando religio-nem profitemur voto solemni, quia totus igne charitatis homo offertur. Sacrificium autem pro peccato offerimus in sacramento poenitentiae. Denique hostiam pacificam, quando laudamus Deum , iuxta illud Ps. 49 (23): Sacrificium laudis honorificabit me.

Secunda conditio est, ut sancta sit hostia. Dicitur autem sanctum, quod sine macula, graece agion, id est, sine terra. Sic enim praecipiebat Deus Lev. 22 (20), ut offeretur hostia sine macula, ubi dicit: Si maculam habuerit, non offeratis, nee enim exit acceptabile. Maculam autem habet opus illud, quod non pura intentione offertur, ut si quis eleemosynam faciat propter inanem gloriam dumtaxat, non est hostia sancta.

Tertia conditio est, ut offeramus hostiam Deo placentera, id est, ut non solum sit bonum, quod offerimus, et bona intentione factum, sed etiam ne sit vile aut despec-tum, sed optimum; quod habemus sicut Abel optima quae-que obtulit Deo, Cain vilissima, unde dicitur Gen. 4 (4-5): Respexit Dominus ad Abel, ad Cain autem non. Quare res-pexit Dominus ad Abel? Quia obtulit quod placebat sibi, et non despectum.

Quarta conditio rationabile obsequium Dei, quia non satis est, quod opus sit bonum, et bona intentione factum, et praeciosum in oculis nostris, sed etiam, quod sit cum dis-cretione factum et prudentia, sicut exponunt Gregorius, Chrysostomus, Theophylactus et d. Thomas. Unde observant Patres in Scriptura Lev. 2 (13) iuberi: Quidquid obtu-leris sacrificii, sale condies, id est, discretione; et Marci 9 (48): Omnis victima sale salietur. Sic enim exponitur illud Ps. 48 (4): Honor regis indicium dirigit. Hinc adverte, quod praeceptum legimus Ex. 28 (6): Stringatur superhumerale

f.434r rationale auri, quia pondus oblationis et bonorum // ope-rum, quod super humeros portatur, debet catenulis discretions cum rationali, quod pectus ornat, constringi.

IN EPISTOLAM AD ROMANOS EXPOSITIO, XII 257

ET NOLITE CONFORMARI HUIC SAECULO, SED RENOVAMINI IN NOVITA-

TEM SENSUS VESTRI, usque ad illud: SICUT DEUS DIVISIT MENSURAM FIDEI

(12,2-3)

Ex virtute religionis, quae offert sacrificium rationale Deo, pullulant germina virtutum omnium, praesertim mo-ralium. Est autem dispositio necessaria, ut terra cordis nos-tri renovetur, ne germinet spinas huius saeculi. Et propte-rea dicit: Nolite conforman huic saeculo. Ubi notandum, possunt (esse) acceptiones huius vocis saeculi, quas supra observavimus. Accipitur etiam pro vita mundanorum et carnalium, iuxta illud Iacob 1 (27): Religio munda etimma-culata est, immaculaium se custodire ab hoc saeculo, id est, a modo vivendi gentilium, qui solum praesens saeculum ag-noverunt, futurum autem ñeque credunt, neque sperant. Ita etiam intelligitur illud ad Eph. 4 (17): Testificor in Domino, ut iam non amplius ambuletis, sicut et Gentes ambulant in vanitate sensus sui, quia solum quod sentiunt, credunt. Et propterea subdit Paulus: Sed reformamini in novi-tate sensus vestri. Ubi notât d. Thomas sensum accipi pro iudicio rationis fide illuminato et incorrupto, iuxta illud Sap. 7 (7) : Optavi et datus est mihi sensus. Et ita etiam intelligitur illud ad Eph. 4 (23): Renovamini spiritu sensus vestri. Unde poterit homo per donum sapientiae, intellectus et consilii illam consequi discretionem spirituum, de qua 1 loan. 4 (1): Probate spiritum an ex Deo sit. Et propterea subdit Paulus in textu: Ut probetis, quae sit voluntas Dei bona. Hinc etiam proveniet, ut non plus sapiamus, quam oportet sapere, sed ad sobrietatem secundum mensuram fi-dei; hoc est, consequemur virtutem studiositatis, quae medium constituit inter nimiam curiositatem sciendi, quae non oportet, et nimiam vecordiam et indocilitatem, quam nonnulli praepediti neque ea sapere volunt quae ad salu-tem illorum et statum necessaria sunt. Hinc est illud Eccle. 7(17): Non plus sapiens, quam necesse est.

SICUT ENIM IN UNO CORPORE MULTA MEMBRA HABEMUS, NON AUTEM

OMNIA MEMBRA EUNDEM ACTUM HABENT, ITA MULTI UNUM CORPUS SU-

MUS IN CHRISTO. SINGULI AUTEM ALTER ALTERIUS MEMBRA, HABENTES

DONATIONEM QUAE DATA EST NOBIS (12, 4-6)

Reddit rationem quare in sapiente mensura quaedam discretionis exigatur, ne decipiat nos serpens, sicut Evam,


quae voluit scire bonum et malum Gen. 3. Ad quod demonstrandum, supponit duo fundamenta cunctis certissi-ma: primum est in Ecclesia catholica, quae corpus Christi mysticum est, varia membra complectens. Similiter et varia esse Spiritus Sancti charismata, quae non omnia omnibus conveniant, sicut nee functiones corporis humani unicui-que membrorum conveniunt, sed distributa sunt singulas in singulis. Secundo, praemittit in diversis etiam Ecclesiae filiis non solum gratias gratis datas esse diversas, sed et vir-tutes morales, quamvis connexae sint in singulis, praeser-tim quae sunt necessaria ad salutem. Nihilominus tamen quasdam in quibusdam plus aliis splendescere. Nam sicut stella differt a Stella in claritate, sic una virtus plus in alio

f.434v emicat, quam in alio. His // suppositis, hortatur Paulus, ut unusquisque sapiat secundum suum in Ecclesia gradum, et secundum gratiam gratis datam sibi, ne sit confusio, dum omnes omnia volunt charismata exercere. Et hoc est sapere ad sobrietatem secundum mensuram fidei, quia non satis est bonum faceré, sed bene et cum ordine, iuxta illud 1 ad Chor. 14 (40): Omnia honeste, et secundum ordinem fiant in vobis. Unde subdens, exemplum in textu huius doctrinae posuit, dicens:

SlVE PROPHETIAM SECUNDUM RATIONEM FIDEI (12, 6)

Id est, si habeatis donum prophetiae, ne usurpetis aliud. Et subdit: sive ministerium in ministrando, id est, ut si quis sit minister altaris, et non praedicator, non usurpet ministerium praedicatoris, sive qui docet, inquit, in doctrina, qui exhortatur (in) exhortando (12, 7).

QUI TRIBUIT IN S I M P L I C I T A T E usque ad illud: QUI ( M I S E R E T U R ) IN H I L A R I -

TATE(L2.8)

lam docet Paulus in virtutibus etiam requiri modum, quia, ut notât Theophylactus hie, nihil profecit virginitas fa-tuis, quae oleum non habuerunt. Primum ergo, qui tribuit debet habere intentionem; unde Eccl.ci 20 (14-15) (2 ms) dicitur: Datus insipientis non erit tibi utilis, oculi enim eius, qui septemplices sunt; exigua dabit et multa improperabit. Secundo, dicit Paulus: qui praeest in sollicitudine, quia prae-


latus non constituitur ad dominandum, sed ad serviendum Ecclesiae sollicitudine, 2 ad Chor. 11 (28-29): Instantia mea quotidiana sollicitudo omnium animarum, quis infirmatur et ego? etc. Tertio, dicit: qui miseretur in hilaritate, nam do-num hilaritatis datum ligat cor recipientis. Unde Eccles. 35 (11) (7 ms): In omni dato hilaremfac vultum tuum.

Quarto, subiungit: Dilectio sinesimulatione (12, 9), iux-ta illud 1 loan. 3 (18): Non diligamus verbo ñeque lingua, sed opere et veníate,

Requiruntur autem ad tollendam hanc amoris simula-tionem tres conditiones vel quattuor. Prima est, ut in ipso amico odium habeamus malum, et in quocumque proximo diligamus bonum; de quibus dicit: O dientes malum, adhae-rentes bono (12, 9). Tertia conditio est, ne propter unum amicum, deseramus communitatem, de quo dicit: Charita-tem fraternitatis invicem diligentes (12,10). Quarta conditio est, ut operibus etiam externis amorem ostendamus, de qua dicit: Honore invicem praevenientes (12, 10), iuxta illud ad Philipp. 2 (3): Superiores invicem arbitrantes. Iam deinde ponit modum alterius virtutis, quae est sollicitudo dicens: Sollicitudinem nonpigritiam, iuxta illud 2 ad Thim. 2 (15): Sollicite cura te ipsumprobabilem (probationem ms) exhibere Deo.

Quinto, dicit: Spiritu ferventes (12, 11) iuxta illud 1 ad Thesal., ultimo (5, 19): Spiritum nolite extinguere. Est autem fervor spiritus opera virtutum alacriter et prompte faceré in gloriam Dei; dicebat autem Antonius, teste Atha-nasio, in eius vita, nihil esse daemonibus terribilibus, quam fervor devotionis.

Sexto subdiit: Domino servientes (12, 11), id est soli Deo Latriam offerentes, iuxta illud Deut. 6 (13): Dominum Deum tuum adorabis, et illi soli servite.

Séptimo subiungit: Spe gaudentes (12, 12) iuxta illud ad Rom. 5 (3): Gloriamur in tribulationibus etc.

Octavo dicit: Orationi instantes (12, 12), quia necessa-rium est propter fréquentes tentationes. Et sic intelligitur illud Lucae 18 (1): Oportet semper orare, et non deficere, id est, ne deficiamus.

Nono subdiit: Hospitalitatem sectantes (12, 13). Habet autem vim vox ilia sectantes, quae dénotât studium in hoc


et diligentiam, quam Gen. 18 per se ferebat Abraham, et f435r Gen. 19 // Lot, et Lucae 24 (29) duo discipuli tendentes in

Emaus, de quibus dicitur: Et coegerunt eum. Unde ad Hebr. 13 (2); Hospitalitatis nolite oblivisci.

Décimo dicit: Necessitatibus sanctorum communicantes (12,13). Ubi notât Theophylactus eleemosynam communi-cat(ionis) negationem, quam commercium esse, ut pro te-rrenis lucremus caelestia, iuxta illud Lucae 16 (9): Facile vobis amicos de mammona iniquitatis.

11.° dicit: Nulli malum pro malo reddentes (12,17), quia sicut notât hic d. Thomas intelligendum est effectu odii non esse malum pro malo reddendo et privata auctoritate, alioquin iudex potest puniré nocentem. Nam 1 ad Chor. 5 (5) Paulus Corinthium fornicarium tradidit Sathanae in internum carnis, non tamen odio, sed ut spiritus salvus fiat.

12.° dicit: Providentes bona non solum coram Deo, ve-rum etiam coram omnibus hominibus, quia habenda est cura de bono homine ad aedificationem proximorum, iuxta illud Rom. 12, 17 (I ad Chor. 13 ms): Providentes bona; et Matth. 5 (16): Sic luceat vestra etc.; denique Prov, ultimo (31,31) dicitur de muliere forti : Laudent earn in portis opera eius.

13.° subiungit: Si fieri potest quod ex vobis est, cum omnibus hominibus pacem habentes (12, 18). Dixit autem quod ex vobis est, quia cum perversis non est servanda concordia, praesertim in malo.

14.°: Non vos defendentes, charissimi, sed date locum irae (12, 19). Hic adnotant Patres non prohiberi defensionem inculpatae tutelae, sed hoc loco defenderé se, idem sonare quod vindicare se. Sic enim observatum est frequenter acci-pi consuevisse in Scriptura, sicut Iud. I (12): Tune indigna-tus Nabuchodonosor iuravit per thronum suum, quod de-fenderet se ab omnibus regionibus his; ubi Glossa interpre-tatur vindictam sumere. Sic etiam accipitur Iud. 2 (1): Factum est verbum in domo Nabuchodonosor, ut defenderetse. Graece quoque Apoc. 6 (10), ubi Vulgata legit: Usquequo Domine, non vindicas sanguinem nostrum? In alia editione legitur: Usquequo, Domine, non défendis sanguinem?


SlCUT SCRIPTUM EST: MIHI VINDICTAM ET EGO RETR1BUAM. SI ESURIERIT

IN1MICUS, (CIBA) ILLUM ETC. usque illud: VlNCE IN BONO (12, 19-21)

Paulus, ad confirmationem huius doctrinae de charitate et pace pro Christo servanda, ponit duo testimonia: pri-mum, Deut. 32 (35), ubi Vulgata: Maeestultio, etegoretri-buam eis in tempore. Ubi duo notantur: alterum, quod non sit privatae personae seipsam ulcisci, sed hoc universal! iu-dici Deo reservatum esse; alterum, ne si différât ultionem Deus, solliciti simus, quia tempore suo vindictam faciet satis opportune; secundum pulchrum testimonium Prov. 25 (21-22): Si exurierit inimicus tuus, ciba ilium, et si sitierit, potum da Mi; hoc enim faciens carbones ignis congères super caput eius; vel subiicies tibi caput ipsius, ita ut osculetur pedes tuos, non secus ac si ignem immisisses super caput eius, quod tamquam cera liquefares.

CAPUT DECIMUM TERTIUM

CAPUT DECIMUM TERTIUM

Insuper caput 13 dividitur in tres partes: In prima agit de oboedientia, quae est principalis materia huius capitis, et mater virtutum moralilum, quamvis alio modo quam re-ligio, de qua egit in capite praecedenti. Ilia enim virtutes

f.435v generat, ex eo quod ligat hominem cum Deo. Haec vero, // quia subiicit intellectum et voluntatem superiori, qui inter-pres est divinae voluntatis, et executor ordinationum eius. In secunda vero parte, agit de iustitia, quae est inter aequa-les. Et postremo, de modestia uniuscuiusque apud se, ut recte se gerat apud Deum et homines.

Quantum ad primum, de oboedientiae subiectione, fue-run tres errores, quos réfutât Paulus in primo.

OMNIS ANIMA POTESTATIBUS SUBLIMIORÍBUS SUBDITA SIT; NON EST

ENIM POTESTAS NISI A DEO. QUAE AUTEM A DEO SUNT, ORDINATA SUNT

(13,1)

Ad intelligendum, notandum est fuisse quemdam erro-rem Begardorum, qui aiebant eo perfectionis hominem pervenire posse, ut iam nemini subditus esset in hac vita. Quem errorem praevidens Paulus, non solum auctoritate sua, sed et ratione réfutât. Quia dicit: Quae a Deo sunt, ordinata sunt. Sicut etiam in angelis videmus, quod superiores imperant inferioribus, ut patet adpud Zach. 4, et alibi frequenter. Deinde, quia in Ëcclesia Christus Dominus Lucae 10 (16) dicit ad superiores: Qui vos audit, me audit etc. Unde ad Hebr. 13 (17) dicit Paulus: Oboeditepraeposi-tis vestris. Legendus est Chrysostomus super hoc loco, ubi


dicit nemo excipitur ab oboedientia, nee monachus, nee saecularis49.

Secundus error fuit Luceri (?) super hunc textum, quem sequitur Lutherus qui dicit: cuicumque vim inferenti, sive turco sive latroni, esse oboediendum, et non resistendum. Ubi quidem est mirabile, ut dicat non esse oboediendum Vicario Christi, cum dicat esse oboediendum latronibus. E contra, quod dicit Paulus, ut potestatibus sublimioribus subditi simus. Et non dixit: omnis potens est a Deo, quales sunt interdum latrones, sed omnis potestas ordinata, qualis non est nisi legitima sit. Unde Orígenes hic recte notavit non solum illegitimis potestatibus non esse oboediendum, sed ñeque ipsís legitimis magistratibus (cum) in his, quae sunt contra legem, sive divinam sive naturalem, (aliquid) praecipiunt, quia haec nee ordinata sunt, nee Deo sunt. Ad quod facit illud Act. 5 (29), quia dixit Petrus magistratibus Iudaeorum: Oboedire oportet Deo, magis quam homini-bus. De quo etiam legendus Augustinus, qui refertur (Causa) II, quaestio 3, canone «Qui resistit» (= Decretum Causa XI, q. I l l , can. XCV). Sed et illud hic advertendum, quod tyranno, quamdiu tolleratur a república, et pacifiée gubernat, qualis est nunc Turcarum monarca, parendum est in sua ipsius dictione in illis omnibus, quae contra Deum vel rationem naturalem non militant; secus in aliis, quae sunt contra Deum, et sic intelligitur illud 1 Petri 2(18): Servi, subditi estote in omni timoré dominis non tantum bonis et modestis, sed etiam dyscolis.

Tertius error est cuiusdam imperatoris Constantinopo-litani, tempore Innocentii III, qui existimabat reges et îm-peratores ñeque in ipsis spiritualibus episcopo subdi, aut etiam ipso Summo Pontifici. Contra quem errorem est totus titulus De maioritate et oboedientia et peculiariter cap. (IV) «Omnes principes terrae» et cap. (IV) «Solitae» eo-dem titulo (Decretalium). Ultra praesentem Pauli textus, quia episcopus in spiritualibus sublimior potestas, quam imperatoria est, cum omnes reges et imperatores oves sint Christi. Petro autem et successoribus eius dixit Christus loan, ultimo (17): Pasee oves meas.

Chrysostomus, Exp. Rom, 13, 1, PG 60, 615.

IN EPISTOLAM AD ROMANOS EXPOSITIO, XIII 2 6 7

ITAQUE QUI RESISTIT POTESTATI, DEI ORDINATIONI RESISTIT. QUI AU-

/ . 436r TEM / / RESISTUNT, SIBI DAMNATIONI ACQUIRUNT usque ad: NECESSITA-

TEM SUBDITI ESTOTE, NON SOLUM PROPTER IRAM, SED ETIAM PROPTER

CONSCIENTIAM (13, 2-5)

Circa hunc textum est controversia inter doctores: an regibus et principibus saecularibus, et eorum legibus tenea-mur sub peccato in conscientia oboedire. De quo sunt duae sententiae. Prima sententia est Ierso(nii) libro De vita spi-rituali, lect. 4, ubi dicit, nullam legem pure humanam, hoc est, modo non contineat in se legem naturalem aut divi-nam, posse hominem ad poenam aeternam obligare. Quia sicut non potest dare praemium coeleste observatoribus, sic etiam nee poenam infligere aeternam. Et quia in prae-senti textu Paulus poenam videtur poneré temporalem, di-cens: Nam principes non sunt timoré boni opens, sed mali; item: non sine causa gladium portât.

Nihilominus tamen contraria sententia est communis Patrum, videlicet, quod possint obligare in conscientia sub peccato legitimi superiores saeculares, nisi forte contra-riam sententiam (suam ms) exprimant intentionem, quod nolint ad poenam aeternam obligare. Tenet Chrysostomus hie dicens: qui potestati obediens non fuerit, Deo adversa-tur50. Et Theophylactus: Deo, inquit, répugnât51. Sed cla-rius Latini, inter quos Ambrosius hic; «non solum, inquit, propter praesentis poenae timorem, sed pro timoré futuri iudicii52. Idem Augustinus super eundem locum, allegans illud Matth. 22 (21) praeceptum esse Christi: Reddite quae sunt Caesaris, Caesari. Anselmus hie: Qui resistunt, ipsi sibi damnationem mortis aeternae acquirunt. D. Thomas hie: intelligi potest, inquit, de damnatione aeterna, quam merentur illi, qui potestatibus subiici nolunt in eo quod de-bent. Unde Iersonii ipinio tamquam error deputatur, quia etiam expresse dicit Paulus: Non solum propter iram, sed etiam propter conscientiam (12, 5). De quo legendus est. (Alphonsus de) Castro, libro 1, Depotestate legispoenalis, c. 4.

50 Chrysostomus, lb., 13.5, PG 60, 617. 51 Theophilactus, Exp. Rom. 13,5,PG 124,515. 52 Ambrosius (Ambrosiaster ms), Exp. Rom. 13, 1-5, CSEL81,420.


I D E O E N I M T R I B U T A P R A E S T A T I S , u sque ad illud: C u i H O N O R E M , H O N O -

REM(13,6-7)

Probat Paulus oboediendum esse in conscientia princi-pibus etiam saecularibus. Quia non minus illis debemus oboedientiam, quam tributa. Sed qui non solvit tributum debitum et iustum peccat contra conscientiam. Ergo et qui non oboedit, quia tributa praestamus in stipendium secundum debitum iustitiae. Quia (vero) reges nos pacifiée gu-bernant, sed gubernare non possunt nisi eis oboediamus, ergo sicut bonum politicum in conscientia servare debemus, sic etiam et legibus iustis, quae ad conservationem boni publici conditae sunt, tenemur oboedire. Quod autem ad tributa solvenda in conscientia teneamur, praeter prae-sentem locum, Christus Dominus nos docuit Matth. 22 (21): Reddite quae sunt Caesaris, Caesari. Et Apostolus 1 ad Chor. 9 (7) docet fundari in iure naturali dicens: Quis plantât vineam, et de fructu eius non manducat?

NEMINI QU1DQUAM DEBEATIS, NÏSI UT INVICEM DIL1GATIS. QUI ENIM DI-

LIGIT PROXIMUM, LEGEM IMPLEVIT. usque ad illud: PLENITUDO LEGIS EST

(13,8-11)

Postquam egit Paulus de oboedientia in prima parte huius capitis, et occasione illius egit de iustitia in solvendis tributis, transit modo ad dilectionem proximi, in qua, tam-quam in compendio quodam, omnia legis mandata conti-

f.436v net; neque enim proximum diligit, qui Deum // non diligit, quern ea charitate debet diligere, qua Deum diligit, iuxta illud loan. 15 (12): Hoc estpraeceptum meum, ut diligatis invicem sicut dilexi vos, id est, charitate supernaturali, a qua sicut multi arboris rami ab una radice, universa legis mandata procedunt; sicut dicit Gregorius in Hornilla supra citatum locum Ioannis. Et ita intelligitur illud ad Coloss. 3 (14): Super omnia charitatem habentes, quae est vinculum perfectionis, hoc est, Hgans omnia simul praecepta, quibus anima perficitur unita Deo.

HOC SCIENTES, QUOD TEMPUS ¡AM EST NOS A SOMNO SURGERE. NUNC

ENIM PROPIOR ESTNOSTRA SALUS, QUAM CUM CREDIDIMUS (13, 11)

Erasmus vertit (vertís ms) de somno spergisci (sic), sed minus bene. Nam graece habetur surgere, et spergisci mi-

IN EPISTOLAM AD ROMANOS EXPÓSITO, XIII 269

nus est quam surgere. Potest enim quis sperrectus manere in lectulo. Vult autem Spiritus Sanctus, ut surgamus ad opus charitatis proximi, sumpta satis ad rem occasione tem-poris movissimi cursoris; etenim quando sol occidit maxime festinat, ad quod (quid ms) alludit illud 1 Io. 2 (18 s): Filioli, novissima hora est. Sed illud observandum: in Scrip-tura quinqué modis somnum usurpan, aliquando enim na-turalem quietem significat, qua membra sopore solvunt, Prov. 3 (24): Suavis erit somnus tuusa. 2.° mortem dénotât, iuxta illud Ps. 7 (6): Dormierunt somnum suum, et nihil in-venerunt in manibus suis viri divitiarum. 3.° significat con-templationem, Cant. 5 (2): Ego dormio, et cor meum vigi-lat. 4.° gloriae quietem, iuxta illud Ps. 12 (2): Cum dederit electis suis somnum etc. 5.° dénotât negligentiam atque pi-gritiam peccati mortalis, iuxta illud Prov. 6 (9): Usquequo piger dormis? Quando consurges de somno tuo? Et ita acci-pitur hie, quasi dicat: tempus est, ut a pigritia peccati mun-demur (numdemur ms), excitemur.

Caeterum, difficultatem habet, quod subiungit: Nunc propior est nostra salus, vel propius, sicut habetur graece, quam cum credidimus. Videtur enim potius contrarium, quia quando homo recens baptizatus credit, si moriatur, statim volat in caelum. At vero postea conscientia peccati mortalis obrutus longior est a coelo. Nihilominus, relictis varus expositionibus, supponendum est nomine salutis hie intelligi gloriam consummatam, secundum Origenem, Chrysostomum, Theophylactum, Theodoretum et Ambro-sium. Iamvero quo propius morti appropinquamus, quam cum credidimus baptizati, eo propior est noster transitus, et consequenter nostra salus praemii coelestis, modo negli-gentia nostra nobis ipsis aditus aeternae vitae non occluda-mus. Et propterea hortatur nos, ne hoc faciamus, sed quo propius est bravium, eo velocius curramus.

NOX PRAECESSIT, DIES AUTEM APPROPINQU A VIT, ABIICIAMUS ERGO

OPERA TENEBRARUM, ET INDUAMUR ARMA LUCÍS, usque ad illud: ÍNDUI-

MINIETC. (13, 11-14)

Adhibet aliam causam propter quam, excuso pigritiae somno, surgere debeamus: quia noxpraecessit; vel, ut qui-

(a) dicitur somnum suum, quia non Dei, addit marg.


dam ex Patribus graecis legunt, quod quidem est. Sed ut intelligatur, notandum tribus modis noctem usurpari: 1.°, pro tempore quo sol sub emispherio nostro moratur, iuxta illud Ps. 103, 20 (15 ms):Posuisti tenebras, et facta est nox. 2.° modo, nox legem veterem significat, in qua patriarchae et prophetae tamquam sidera varus radiis splendebant. // Ita intelligitur illud Hier. 26 (5): Ut audiatis sermones ser-vorum meorum de node consurgens; dies autem, per oppo-situm, est lex gratiae. Quia sicut sol oriens diem naturalem facit, sic Christus, tamquam sol iustitiae, diem fecit legis gratiae, iuxta illud 2 Petri 1 (19): Habetis propheticum ser-monem, cui bene facitis etc., donee dies illucescat, et lucifer oriatur in cordibus vestris, hoc est, lex gratiae. Hoc autem secundo modo intelligit praesentem locum beatus Thomas, quasi dicat Paulus nox legis veteris praecessit, dies autem legis gratiae appropinquavit. Dixit autem appropinquavit, quia nondum erat divulgatum singulis hominibus Evange-lium. 3.° modo, nox significat statum culpae, dies autem significat statum gratiae, iuxta illud 1 ad Tessalon (5, 6): Omnes enimfilii lucis estis, et filii diei, non estis noctís, ñeque tenebrarum. Aliqui ergo ex Patribus hoc modo expli-cant textum: nox praecessit, supple status culpae; dies autem appropinquavit, id est, status gratiae. Mihi tamen ex-positio prior d. Thomae magis ad mentem Pauli esse vide-tur, propterea quod dixerit: nunc est propior nostra salus, quod ad legem gratiae pertinet, in qua statim ut homo bap-tismali conservata gratia obierit, coelorum regnum ingredi poterit. in quo est perfecta salus, quae non erat in lege ve-teri. Quantum vero ad id quod sequitur: induamur arma lucis, est observatio d. Thomae, videlicet, arma vel arma-turam in Scriptura, quando metaphorice accipitur, significare virtutes quibus nos intentione defendimus. Sic intelligitur illud Cant. 4 (4): Sicut turris Davis collum tuum, quae aedificata est cum propugnaculis mille clypeipendent ex ilia, omnis armatura. Item ad Eph. 6 (13): Induite armaturam Dei, id est, virtutes, ut possitis resistere diei malo, id est, tentationi. Item ita illud 2 ad Chor. (6,7): Per arma iustitiae a dextris et a sinistris; et 2 ad Chor. 10 (4): Arma virtutis nostraespiritualia sunt, non carnalia. Hocsupposito, quae-ri potest, quare Paulus virtutes vocet arma lucis. Répondit d. Thomas hie: 1.° lucis arma vocari, quia lumine rationis virtutes omnes morales per prudentiam connectuntur. Et ideo Prov. 4 (18) dicitur: Iustorum semita quasi lux splen-

IN EPISTOLAM AD ROMANOS EXPOSITIO, XIII 271

dens crescit, et augetur, usque ad perfectam diem. Virtutes enim morales crescunt, quando adduntur illis virtutes theo-logicae, et augentur per meritum charitatis usque ad diem gloriae. 2.°, quia per opera virtutis lumen boni exempli in aliorum aedificatione longe lateque diffundimus; unde Matth. 5 (16): Sic luceat lux vestra. 3.°, quia his liberamur a tyrannide principis tenebrarum (tenebramur mi), et rapi-mus sicut violenti regnum lucis aeternae. Matt. 11.

SED INDUIMINI DOMINUM CHRISTUM (13, ¡4)

Arguere quis poterit, quomodo possimus induere Do-minum nostrum lesum Christum. Pro eius clarion intelli-gentia notandum, in Scriptura induere metaphorice non-numquam indui, sumpta similitudine ab illis qui vestes in-duunt, significat; aut per modum habitus, et non traseuntis passionis, bonum aut malum recipere, ac retiñere aliquid. Ita illud 1 Tessalon. 5 (8): Induite loricamfidei et charitatis; ad Coloss. 3 (12): Induite vos sicut electi Dei viscera misericordias

f,437v II Caeterum, induere Christum duobus modis potest intelligi: 1.°, per imitationem, ad Eph. 4 (22): Deponentes vos secundum pristinam conversationem veterem hominem etc., renovamini spiritu mentis vestrae, et induite novum hominem, qui secundum etc. Alio modo induimus Christum per sacramenta et opera bona in gratia facta. Et ita intelligi-tur illud ad Gal. 3 (27): Quicumque baptizad estis in Chris-to, Christum induistis. Sicut ergo pauperculus, ut appareat coram rege induitur praetiosis vestibus, ne contemnatur, sic nos induimus et per imitationem et per sacramenta et bona opera virtutes et mérita Christi, ut coram Deo Patre confidenter astare possimus. Et ita intelligitur illud Apoc. 19 (8): Venerunt nuptiae Agni, et uxor eius praeparavit se. Et datum est ei, ut operiat se byssino splendenti et candido. Byssinum autem est iustificationem sanctorum. Sic etiam illud Apoc. 12(1): Signum apparuit magnum in sole: mulier amicta sole, id est, Ecclesia virtutibus et mentis Christi inducía, qui sol est iustitiae, Malach. 4 (2): Vobis autem ti-mentibus nomen tuum orietur Sol iustitiae.

272 FR. LIIISII LEGIONENSIS

ETCARNISCURAMNEFECERITISIN DESIDERIIS (13, 14)

In desideriis, quae sunt contra rationem, intelligendum est. Nam secundum rectam rationem subministrandum est corpori necessarium, sicut Paulus seipsum explicat, ad Eph. 5 (29): Nemo carnem suam odio habet, sed nutrit et fovet earn secundum rectam rationem.

CAPUT DECIMUM QUARTUM

CAPUT DECIMUM QUARTUM

In superiori capite de oboedientia erga magistratus, et de iustitia et bonis moribus, qui viros christianos decent, disseruit Paulus. In hoc autem cap. 14 et sequenti de chántate erga fratres infirmos sermonem texit. Dividitur autem praesens caput in duas partes. In priori docet infirmos in fide minime contemnendos esse, sed suscipiendos potius et erudiendos. In posteriori vero monet non esse cuiquam illorum praebendum scandalum. Incipit ergo textus huius capitis.

INFIRMUM AUTEM IN FIDE ASSUMITE, NON IN DISCEPTATIONIBUS COGITA-

TIONUM(14, 1)

Pro quo notandum, quid sit infirmum in fide apud Pau-lum et in Scriptura. Est ergo observatio, tribus praesertim modis infirmum in Scriptura vocari, sicut notât Chrysosto-mus 1 ad Chor. 13 Homilía 28: 1.°, significat corporalem infirmitatem, sicut legimus loan. 11 (4), ubi de Lázaro Christus dixit: Infirmitas haec non est ad mortem. 2 modo significat obnoxium esse persecutionibus aliquem et cala-mitatibus, sumpta metaphora ab illis, qui corpore sunt im-becilli, quos inclementia temporis, aut aliud incommodum quodcumque facile laedit. Ita intelligitur illud 2 ad Chor. 12 (9) (10 ms): Virtus in infirmitate perficitur, ubi non solum loquitur de aegritudine corporali, sed de cuiusvis generis persecutionibus et adversitatibus, quibus virtus probatur, et crescit, non secus ac aurum in fornace magis resplendes-cit. Sic etiam intelligitur illud 1 ad Chor. 4 (10): Nos infir-mi, vos autem fortes, id est, nos multis adversitatibus con-


f,438r flictamur, vos autem prospere agitis. 3.° // significat ilium qui nondum in fide solidatus est. Et ita intelligitur illud ad Rom. 15 (1): Vos, qui spirituelles estis, debetis infirmi imbe-cillitatem sustinere. Et hoc etiam modo, Chrysostomus Eze-ch. 34 (4) (Eccech. 14 mi), sumpta metaphora, inquit: Quod infirmum fuit non consolidastis, quod est aegrotum non sanastis, ubi infirmum intelligit in fide, aegrotum in moribus53. Sic etiam quibusdam videtur intelligendum illud ad Rom, 5 (6): Ut quid autem Christus, cum adhuc infirmi essemus secundum tempus pro impiis mortuus est? Ubi pro eodem accipit infirmum et impium, id est, qui non recte credit.

His suppositis, controvertitur inter Patres, quomodo in-telligatur praesens locus. Nam quidam existimant infirmos in fide hoc modo vocatos quosdam ex Iudaeis, qui ad fidem Christi conversi, quamvis praecipua fidei capita confiteren-tur in minutiis, nihilominus ciborum mundorum vel im-mundorum delectu dubitabant, significan; quia nondum erant satis in evangélica firmati, sed utcumque iudaiza-bant.

Origenes autem contra hoc obiicit, quod non sit sermo in praesenti de fidelibus, qui corruptis erant moribus, et de-liciis indulgebant, unde vocantur infirmi. Fundamentum Origenis est, quia Paulus dicit: Qui infirmus est olus man-ducet. Quod certe non dixisset de illis, qui in fide dubitabant, quia dubium de fide non curatur oleribus. At vero qui carnalibus vitiis sunt dediti, curantur ieiuno et absti-nentia carnum (sic).

Nihilominus tamen prior expositio est tenenda, quam tenent Chrysostomus, Theophylactus, Theodoretus, Atha-nasius, Ambrosius, d. Thomas et communis Patrum sen-tentia. Quia inter conversos ex Iudaeis et conversos ex gen-tibus erat haec differentia, quod hi omni genere carnium vescebantur indiscriminatim, scientes omnia, quae Deus creavit, esse bona, iuxta illud Gen. 1 (31): Vidit Deus cuneta quae fecerat, et erant valde bona. Sed illi, qui ex Iudaeis crediderant propter insolitam a teneris annis consuetudi-nem, carnes suinas (suilas mi) et quascumque alias in lege veteri prohibitas adversabantur, ita ut illas statim evome-

53 Chrysostomus, Super Ezech, 34, 4,

IN EPISTOLAM AD ROMANOS EXPOSITIO, XIV 277

rent. Et ne contra fidem evangelicam aliquid faceré vide-rentur, ab omnibus carnibus sub specie temperantiae et ieiunii abstinebant; et propterea semper oleribus vesce-bantur. Sed quia homo poterat hoc praetextu suam infirmi-tatem et haesitationem in fide quantum ad hanc materiam, scilicet, quantum ad delectum ciborum coram conversis ex gentibus celare, eo quod essent suspiciosi (sospitiosiosi ms); et ita oriebatur quotidie contentio inter conversos utriusque populi propter istas suspiciones, quas nonnum-quam, cum scandescerent, in faciem illis verbis obiicie-bant. Propterea Paulus, ut eos ad concordiam hortaretur dicit: Infirmum autem in fide assumite, id est, sub cura paterna amanter illos suscipite, qui haesitant in fide circa delectum ciborum, non in disceptationibus cogiiationum; id est, non contendentes cum illis super hoc propter suspicio-nem cogitationum, quia, videlicet, suspicamini non absti-nentiae causa, sed infidelitatis circa dilectum (= delectum) ciborum, illos oleribus dumtaxat vesci, cum solus Deus cordis cogitationes noverit, iuxta illud 1er. 17 (9): Pravum est corhominis, etinscrutabile, quis cogitet illud scrutans? etc. ;

f.438v pravum, id est, difficile; et illud Lucae. // Haec est legitima expositio contra Origenem, cuius obiiectio nihil valet, quia non manet quod ad curandum fidei dubium ille, qui infirmus est in fide, olus manducet, sed ut non scandalizet conversos ex gentibus, si apponantur illi carnes (carnae ms) arietinae et suinae; et illi, sumptis illis,has reiiciat; melius enim est ut dicat, quod abstineat a carnibus omnino, et hoc praetextu vitet scandalum, quia de duobus malis, minus est eligendum.

ALJUS ENIM CREDIT SE MANDUCARE OMNIA. QUI AUTEM INFIRMUS EST

OLUS MANDUCET (14, 2)

Erasmus repraehendit Vulgatam in eo, quod vertit manducare omnia. Et dicit vertendum vesci quibuslibet, quia ridiculum est dicere, quod aliquis omnia devoret.

Responsio: magis ridiculam esse expositionem illius. 1.°, quia graece legimus panta (panda (sic) ms), id est, omnia. Et nullus est tarn insanus, qui non intelligat phrasim graecam, immo latinis iam receptam, qui omnia pro generi-bus singulorum frequenter usurpent, ita ut manducare omnia, sit aliquid ex omnibus manducare.


Deinde, reprehendit manducare, quia, inquit, est man-dicula tereré non deglutiré. Sed a latinis dicitur manducare, pro eo quod est vesci. Dicit ergo Paulus: Alius credit se licite posse manducare de omnibus (14, 2), videlicet, qui in fide fortis est. Qui autem infirmus est, supple in fide, olus manducet, a carnibus abstineat, et illis vescatur, in quibus nihil erat lege prohibitum. Respondetur, omnia ergo tarn arborum, quam fructuum, quam herbarum et leguminum erant concessa post naturam lapsam, quia in paradiso fuit prohibitus fructus arboris scientiae boni et mali. Unde, quia fuerat occasio perditionis humani generis, postea in lege naturae et Scriptura non fuerunt amplius haec prohibi-ta, sed tantum quaedam genera piscium, avium et quadru-pedum, sicut legimus Levit. 11. Tunc propterea, quod quaedam ex his, quae prohibebantur, nociva erant sanitati, quaedam vero propter figuram mysteriorum legis gratiae.

Sed modo dubium est, quomodo Paulus concédât Rom(anis) ad fidem conversis, ut legalium prohibitionem circa delectum ciborum observent, cum in lege evangélica fuerint omnia ilia per Christum abolita.

Respondit d. Thomas hie, legalia quidem post mortem Christi mortua fuisse, ita ut vim obligandi non haberent; non tamen fuisse mortífera, ita ut, qui ea (non) observaret, peccatum committerat usque ad sufficientem Evangelii promulgationem, quae ad 30 annos duravit. Et ita, cum lici-tum esset, permisit Paulus generaretur scandalum; et propterea dixit olus manducet.

ISQUI MANDUCAT.NON MANDUCANTEM NON SPRRNAT. ETQUI NON MAN-

DUCAT. MANDUCANTEM NON IUDICET ( 14, 3)

Adnotandum est ad intelligentiam Scripturarum, non-nunquam pro eodem usurpari has duas voces, videlicet, iu-dicare temeré proximum, et contemnere ilium. Et ita dicit Paulus: Qui manducat, non manducantem non spernat, id est, non iudicet temeré, sicut prius dixerat in disceptattoni-bus cogitationum. Et idem significat quod subdit: Qui non manducat, manducantem non iudicet, supple temeré. Et ita intelligitur illud I ad Thim. 4 (12): Nemo adolescentiam tuam contemnat, id est, ne des occasionem, ut alii iudicem te esse levem, quales adolescentes habentur. // Eodem


modo illud ad Titum 2 (15): Nemo te contemnat, id est, esto tantae gravitatis, ut nullus te iudicet vilem, aut levem. Unde, sicut poena iudicantis temeré in Scriptura (marg.: proximumest), ut ipse abaliisiudicetur Matth. 7(1): Nolite indicare etc., sic et poena contemnentis proximum est, ut ipse contemnatur, ut habetur Esaiae 33 (1): Cum desieris contemnere, contemneris. Et certe qui proximum temeré iudicat, plane contemnit, cum se superiorem illius faciat in quo non est nempe in intentione cuius Deus iudex solus est; et ita temerarium iudicium ex vitio superbiae procedit, secundum Patre(s). Unde notandum, quod non dicitur temeré iudicare, qui intentionem proximi excusât, etiam si non esset excusabilis secundum coniecturas, et etiam si aperte rem erret in tali iudicio, sed solus ille temeré iudicat, qui condemnat. Et propterea iudicare temeré, pro eo accipi-tur, quod est condemnare, sicut patet loco citato Matth. 7 (2), ubi postquam dixit: Nolite iudicare etc., statim subdit: nolite condemnare, et non condemnabimini. 3.° notandum, praesenti textu nostro Paulus haereticos nostrae tempesta-tis abuti contra praescriptam et laudabilem consuetudinem Ecclesiae catholicae ex usu carnium sexta feria 4or Tempo-ribus, et quadragesimae diebus interdicentis obiciunt, ita-que nobis quod plane iudaizemus, et infirmi sumus in fide, sicut erant illi, de quibus loquitur Paulus, et etiam haeretici Tazia(ni), de quibus praedixit Paulus 1 ad Thim. 4 (1-3): Spiritus manifeste dicit, quod in novissimis temporibus dis-cedent quidam a fide etc. Prohibentium nubere, et abstinere a cibis, quos Deus creavit. Caeterum, contra hos neotericos novatores est Paulus ipse, qui ad Phil. 3 (19) dicit de illi s : quorum deus venter est. Nos autem non imitamur Iudaeos, qui a nullis piscibus abstinemus, quemadmodum illi. Quod autem quadragesimae tempore abstineamus a carne, hoc facimus ex Ecclesiae praecepto, cui secundum Evangelium obedire tenemur Matth. 18 (17): Qui Ecclesiae non oboedie-rit, sit tibi ethnicus etpublicanus. Similiter imitamur Christum, qui 40 diebus ieiunavit, et etiam dixit nos ad illius exemplum, cum ipse ablatus esset a nobis, eramus ieiuna-turi, Matth. 9 (16): et Luc. 5 (35): Cum auferetur eis spon-sus, tunc ieiunabunt in Us diebus. Quod implevit Ecclesia primitiva Act. 13 (2): Ieiunantibus autem illis, et orantibus dixit tic.

280 FR, LUISIT LEGIONENSIS

DEUS ENIM ILLUM ASSUMPSIT (14, 3)

Controvertitur inter Patres, quid intelligatur per prono-men ilium, an Iudaeus infirmus in fide, sicut intelligit Au-gustinus, et Glossa, quasi dicat, Deus assumpsit ilium infir-mum in fide, ne contemnatis ilium, an vero potius per pro-nomen ilium debeat intelligi perfectus in fide, qui fuerat ex gentili conversus, sicut intelligit d. Thomas hoc loco, (et) cuius sententia mihi probabilior videtur, turn quia est com-munior, sic exponunt Chrysostomus, Theophylactus, Theo-doretus et Ambrosius, turn etiam, quia textus videtur coge-re. Cum enim dixisset Paulus: et qui non manducat, hoc est Iudaeus infirmus, manducantem non iudicet, id est, perfec-tum in fide; statim enim subiungit: Deus enim assumpsit ilium, inquam, manducantem de omnibus. Assumpsit au-tem duobus modis, vel ad suum tribunal reservans ipsum,

f.439v ut exponit d. Thomas, // vel assumpsit ilium ad fidem per-fectam et uberem gratiam sine delectu legalium ciborum, sicut alii Patres a nobis proxime citati dicunt.

TU AUTEM GUIS ES, OUI IUD1CAS A L I E N U M SERVUM? DOMINO ENIM SUO

STAT, AUT CADIT: STABIT AUTEM ETC (14, 4-5)

Alia ratione confirmât Paulus non esse proximum iudi-candum, et praesertim (in)firmum in fide, quia in praeiudi-cium fit iudicis Christi, cuius auctoritas temeré quidem usurpatur ab eo, qui iudicat sibi non subditum,

NAM ALIUS IUDICAT DIEM INTER DIEM; ALIUS AUTEM IUDICAT OMNEM

DIEM, usque ad illud: GRATIAS AGIT DEO (14, 5-6)

Hie notandum est, quantum attinet ad phrases Pauli; videlicet, propriam phrasim esse Pauli iudicare diem, pro eo quod est discernere diem ieiunii, aut diem festi ab aliis die-bus. Item phrasis est Pauli sapere diem, pro eo quod ali-quam rationem devotionis in uno die magis quam in alio invenire, quia hoc videtur ad sapientiam christianam perti-nere, sicut nos sapimus diem dominicum propter resurrec-tionem Christi. 3.°, abundare in suo sensu apud Paulum semper accipitur in bonum, et significat posse rationem prudentem et sanam reddere de eo, quod sentis. His suppo-


sitis, dicit Paulus quosdam esse, qui iudicant, id est, discer-nunt inter diem communem, in quo licet laborare, et de omni cibo edere, et alium diem in quo servantur a ludaeis vel neomeniae, id est novilunium, et sabbatum, et ieiu-nium septimi mensis, et pasqua et similia; quae tunc sine peccato licebat discernere ante sufficientem Evangelii pro-mulgationem, modo crederent ad fidem conversi, iam tunc non esse has observationes necessarias. Vel, ut alii expo-nunt, inter quos Ambrosium, christiani etiam iudicant inter diem dominicum et alios dies. Sed mihi videtur prior expositio magis ad mentem Pauli, quia dicit in textu: iudi-cat alius omnem diem, et vescitur quotidie oleribus tantum. Quod Paulus dixerat de illis, qui olus manducabant. Et quia hoc bono sensu poterat fieri, immo et modo apud Cartusia-nos, qui perpetuo carnibus abstinent, Paulus dicit: Qui diemsapit, Domino sap it, et qui manducat Domino mandu-cat (14,6). Et de iis quae licita sunt in utramque partem, intelligitur, dumtaxat, quod subdit: Unusquisque in sensu suo abundat (14,5), sicut notât hic Theophilus. Nam certe in dogmatibus non permittitur, nee in operibus de quibus non possis rationem fidei et religion! consentaneam red-de(re), unde Salomon Prov. 3 (5) dicit: Ne innitaris (innita-raris ms) prudentia tua.

N E M O E N I M N O S T R U M S I B I V I V I T , E T N E M O S I B I M O R I T U R . SI E N I M VIVI

MUS, DOMINO VIVIMUS, SI MORIMUR, DOMINO MORIMUR (14, 7-8)

Mire Paulus rationem aliam deducit ad confirmandam principalem conclusionem, ne invicem iudicemus. Cum enim prius hanc confirmasset, quia tale iudicium cedit in contemptum Christi, deinde, quia tale iudicium proiudicat

f.440r (sic) Christo universali iudici, nunc sumit rationem // a materia, de qua erat temerarium iudicium, nempe circa ci-bum; et quia vita humana conservatur cibo et potu, osten-dit, quod, sicut vita humana nemini debet auferri, quia est Christo reservata, qui habet clavem vitae et mortis, 1 Reg. 2 (6): Dominus mortificat et vivificat, ita cibus nee potus, sine quibus vita humana non conservatur nemini debet auferri, non solum opere, sed ñeque cogitatione et iudicio; quia cuius est finis, illius sunt necessaria ad finem. Constat autem quod sive vivimus, Domino vivimus, sive morimur, Domino morimur. Ergo non invicem iudicemus de cibo et potu.


Confirmât autem Paulus, quod Christus sit iudex vivo-rum et mortuorum, seu vitae et mortis, testimonio Esaiae 45, 24 (34 ms) ubi dicit: Vivo ego, dicit Do minus, quoniam mihi flectetur omne genu. Dicit autem de futuro, iuxta illud 1 ad Chor. 15 (28), ubi allegans Paulus illud Ps. 8 (8): Omnia subiecisti sub pedibus eius, de Christo intelligit, et sub-dit, nondum vidimus omnia subiecta ei: Cum autem fuerint subiecta ei, tunc et ipse filius subiectus erit ei, qui subiecit sibi omnia, et erit Deus omnia. Quod intelligi debet de su-biectione liberae voluntatis per conversionem gentium quantum ad praedestinatos, vel quantum ad coactionem aeternae poenae quoad reprobos. Et ita explicat Augusti-nus illud Ps. 109 (1): Doneeponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum. Ubi dicit: vel per oboedientiam quantum ad electos, vel quantum ad coactionem aeternam quoad reprobos, de quibus dicitur: Ligatis manibus et pedibus, proii-cite eum. Et ita intelligitur illud Ps. 2 (9): Reges eos in virga férrea. Quae corpora mollia non laedit, sed suaviter subii-cit, corpora vero dura comminuit, et content. Sic enim intelligitur: Mihi flectetur omne genu. Ita intelligitur illud ad Philipp. 2 (10): In nomine Iesu omne genu flectatur etc. et infer o rum.

S E D H O C I U D I C A T E M A G I S , N E P O N A T I S O F F E N D I C U L U M F R A T R I , V E L

SCANDALUM(14, 13)

lam in hac secunda parte capitis, postquam absolvit Paulus quod ceperat de iudicio temerario, consequenter agit de vitando scandalo, quod ex temerario iudicio in opus prodeunte procedit. Nam sicut iudicium temerarium non est rectum, ita et scandalum secundum definitionem Hiero-nymi super Matth. 15, est dictum vel factum secundum minus rectum, praebens occasionem ruinae. Iamvero gentiles ad fidem conversi ex iudicio temerario próximos ex Judaismo conversos irritabantur ad comedendum coram illis de omni genere ciborum etiam cum sanguine, et de immolatis idolis, in quo scandalizabant maxime próximos, quia erat factum minus rectum, praebens occasionem ruinae. Non quia erat malum per se, nee in lege prohibitum evangélica, nisi postea in Conciliorum Apostolicorum, Act, 15, ubi prohibitum est ad tempus, quia habebat speciem mali de idolotitis aut suphocatis comersum (sic), quia videbantur gentilizare.


SCIO ET CONFIDO IN DOMINO IESU, QUIA NIHIL COMMUNE PER IPSUM, NISI

EI QUI EXISTIMAT QUID COMMUNE ESSE (14, 14)

Hie Paulus ponit doctrinam veram secundum Evange-lium ne existimetur a gentilibus conversis iudaizare, prohi-bens manducare de idolotitis et suffocato etc. P(roptere)a dicit nullum genus ciborum et immundum in Evangelio, quod vocat hie commune. Est enim observatio vocem hanc commune dictam de cibis in Scriptura significare cibum im-

f.440v mundum, communem quidem omnibus gentibus // et solis Iudaeis prohibitum. Et ita intelligitur illud Act. 11 (7) quando dictum est Petro: Occide et manduca, respondetur: Tu seis, Domine, quantum comedí commune et immundum (11, 8); et Act. 11 (11, 9): quod Deus sanctificavit, ne tu dixeris commune. Quod vero subdit Paulis: Nisi ei qui exis-timat aliquid commune esse sibi, dicit propter conscientiam erroneam, ut docet hie d. Thomas. Sicut si aliquis per igno-rantiam invincibilem existimaret sub mortali, se obligatum esse se occidere, tenebitur se occidere.

Sl ENIM PROPTER CIBUM FRATER TUUS CONTRISTATUR, IAM NON SECUN

DUM CHARITATEM AMBULAS. NOLI CIBO TUO ILLUM PERDERÉ, PRO QUO

CHRISTUS MORTTUS EST (14, 15)

Explicata veritate doctrinae, iterum hortatur firmiores in fide, ne coram infirmis cibos sine discretione mandu-cent, quos illi putant proprios esse gentilium, ne contristen-tur, et pereant; hoc est, ne scandalum pusillorum patiantur de quo Matth. 18 (6): Qui scandalizaverit unum de puxillis istis etc. expedit ei, ut suspendatur de eolio eius muía asina-ria etc. Dicitur enim pusillorum scandalum, quando fit aliquid de se licitum, sed quod pusillis speciem mali habere videntur, ñeque capaces sunt adhuc (cognoscere) rationem qua doceantur id non esse malum. Quare non debemus tunc perderé fratrem, qui non capit veritatem.

Sed contra hoc videtur esse dictum proverbia(ae) Gre-gorii: utilius scandalum nascitur, quam Veritas relinquatur. Haec autem Veritas erat fidei. Ergo non erat relinquenda propter scandalum pusillorum. Respondit d. Thomas hie quasdam esse veritatesfidei, quae nondum sunt ab Ecclesia determinatae. Et istae propter scandalum pusillorum modo explicato intermittendae sunt, donee ab Ecclesia de-


terminentur. Talis autem erat haec Veritas usque ad debi-tam Evangelii promulgationem. Caeterum, quando aliqua Veritas determinata est ab Ecclesia propter haereticos, propter nullum scandalum est relinquenda.

NON EST REGNUM DEI ESCA ET POTUS, SED IUSTÍTI A, PAX ET G AUDIUM IN

SPIRITUSANCTO(14, 17)

Notanda (nat. a ms) est observatio in Scriptura regnum coelorum, vel regnum Dei quattuor praesertim modis usurpan, sicut notât d. Thomas. 1,°, significat per excellentiam claram Dei visionem, et fruitionem aeternam. Et ita accipi-tur Luc. 13 (28): Cum videritis Abraham Isaac etc. in regno Dei, et Matth. 25 (34); Venite benedicti Patris mei (posside-te) paratum vobis regnum. 2.°, pro Ecclesia militanti, et congregatione fidelium, quia extra Ecclesiam nemo potest consequi visionem Dei claram, quae est essentiale regnum coelorum. Ita intelligitur illud Matth. 25 (1): Simile est regnum decern virginibus. 3.°, sumitur pro verbo Dei quo nobis inseritur fides, et gratia, per quam consequimur essentiale regnum clarae visionis: A vobis auferetur regnum Dei etc. Super quern locum dicit Hieronymus aliquando dici (dixi ms) regnum Dei Scripturas, quas Dominus abstulit a ludaeis, et nobis tradidit, ut faciamus fructum earum. Et tamen (secundum) hanc acceptionem intelligitur illud Matth. 5 (19): Qui solvent unum de mandatis istis etc., minimus vocabitur in regno caelorum. Ubi Chrysostomus in imperfecto dicit nullum esse minimum in gloria caelesti, sed vocari minimum in Scriptura, quia tenet fidem mor™ tuam, quod est minimum in Scriptura. 4.°, accipitur pro iustitiae complemento, et fructibus eius, quia hoc est certis-simum pignus gloriae caelestis. Et ita accipitur hie, ubi dicit Paulus: Non est regnum Dei esca etpotus, sed pax etc. Hoc autem iustitiae complementum christianus obtinet, quando domuerit, iuxta regulam rationis et fidei revelantis, passio-nes appetitus, iuxta illud 1 loan. 3 (7): Quifacit iustitiam,

f.44lr iustus est. Et // ita intelligitur illud Esai. 28 (17): Etponam in pondere iudicium, et iustitiam in mensura, id est, in pondere rationis, et in mensura regulae fideí commensurantis passiones, ne limites rationis excédant. Sic etiam illud Eccl. ci 45 (9), ubi de iusto dicitur: Circumcinxit eum zona iustitiae, id est, passiones appetitus ne diffluerent. Ex hac


autem iustitia tamquam ex radice procedit fructus pads, si-cut dixit Esaias c. 32 (17): Eteritopus iustitiaepax. Deinde sequitur gaudium, quia cum spiritus, passionibus domitis per iustitiam, non habeat impedimentum, coniungitur cum ultimo fine, sicut ignis non impeditus ascendit sursum, et in suo centro requiescit, iuxta illud Ps. 4 (9): In pace et in ipso dormiam, et requiescam; dormiam passionibus domitis, et requiescam in ultimo fine, unde nascitur ineffabile gaudium, iuxta illud Gal. 5 (22): Fructus autem spiritus: chantas, guadium pax. Unde per charitatem intelligit comple-mentum iustitiae, unde nascitur pax et gaudium, quod est regnum Dei.

Sed quaeret aliquis, quare excludit ab hoc regno Dei es-cam et potum, quando quidem hoc regnum Dei potest habed in hac vita mortali, quae tamen sine esca et potu conservan non potest. Respondetur: non excludit Paulus es-cam et potum tamquam non necessaria vitae, sed quia non sunt de essentia regni Dei, quod intra nos est, non quidem in corpore, sed in spiritu, iuxta illud Lc. 17 (21): Regnum Dei intra vos est. Unde 1 ad Chor. 8 (8) dicit Paulus: Exea nos non commendat Deo; quoniam nos, si manducaveri-mus, abundabimus; si non manducaverimus deficiemus. Unde Glossa super, ad Chor. 3: quid alimentorum, vel quantum quis accipiat, dummodo id faciat pro congruentia hominum, pro quibus vivit, et pro valetudine suae necessitatis non refert; sed quanta facilitate vel severitate animae careat his, vel cum oportet, vel cum necesse est his carere. Haec Glossa.

OMNIA QUIDEM MUNDA SUNT. SED MALUM EST HOMINI, QUI PER OFFEN-

DICULUM MANDUCAT. BONUM ESTNON MANDUCARECARNEM ETNON BI-

BERE VINUM ETC. (14,20-21)

Si propter charitatem proximi conservandam iudicat Paulus interdum a carnibus esse abstinendum et a vino, multo magis profecto id censebit propter servandam charitatem et oboedientiam matris Ecclesiae, quae Quadragesi-mae tempore (praecipit) a carnibus abstinere. Quia adno-tandum est contra haereticos nostri temporis, qui nos exivi-lant (?) propter abstinentiam carnium in diebus ieiunii.


TU FIDEM H ABES? PENES TEMETIPSUM H ABE CORAM DEO. (14, 22)

Respondit Paulus tacitae obiectioni. Poterat enim ali-quis responderé Paulo: ego fidem habeo secundum Evan-gelium licitum esse christianis quibuslibet vesci, et in hoc volo ostendere fidem meam, ut de omni cibo comedat. Respondit Paulus ad hoc: si fidem habes, et veram illam qui-dem, tege illam intra penetralia cordi tui. Sed hic est magna difficultas, nam videtur sibi ipsi contrarius, qui dixit supra: Ideo corde creditur ad iustitiam, ore autem confessio fit ad salutem. Videtur etiam contra ilium Matth. 10(33): Qui me erubuerit coram hominibus, et ego etc. Item contra illud Matth. 5 (15): Nemo accendit lucernam, supple fidei, sicut explicat Ambrosius, etponit earn sub modio. Denique militare videtur contra illud Eccles. 20 (32): Sapientia abscesa, et thesaurus invisus. Quae utilitas in utrisque?

f.441v Accedit quod videtur esse contra ipsum Paulum hie // quia paulo antea dixit: Scio et confido in nomine Iesu, quia nihil est commune per ipsum. Quod dixit Paulus, utdeclara-ret fidem evangelicam. Et hanc fidem declaravit P(etrus)s coram Cornelio et familia, scilicet, esse ostensum a Deo, nullum cibum esse immundum Act. 11 (9). Ergo non videtur bene faceré Paulus obligans christianos, ut tegant fidem suam.

D. Thomas multa congerit ad explicandam hanc diffi-cultatem. Mihi autem videtur esse dictum secundum doc-trinam ipsius, aliud esse loqui de fide secundum seipsa(m) tarn in ore quam in corde confessionis, quia secundum hunc modum debemus illam manifestare, hoc est, loco et tempore convenient!, iuxta illud Eccles. 3 (7): Tempus loquendi, tempus tacendi. Aliud autem esse de exercitio practico cuiusvis operis externi, quod est licitum secundum fidem, non tamen obligat, quale est matrimoniurn. Nam licet sit de fide licitum esse matrimoniurn, non tamen tenentur om-nes ad illud; et maxime, si ex illo procédât scandalum proxi-morum, deberemus ad tempus abstinere ab eo. Et quantum ad hoc habere nostram fidem intra cor nostrum. Itaque in proposito, spiritum illud externum comedendi ex quoeum-que cibo, debebat ad tempus praetermitti, quia non obliga-bat. Veritas autem speculativa ipsa debebat proferri, sicut protulit illam Paulus hic, et Petrus loco citato. Et sic omnia testimonia solvunt(ur).


BEATUS QUI NON IUDICAT SEMET1PSUM IN EO QUOD PROBAT (14, 22)

Sensus est: beatus est ille, qui non condemnat semetip-sum per erroneam conscientiam in eo cibo, quern eligendo approbat. Est autem advertendum, quod hie iudicare acci-pitur pro eo, quod est condemnare, sicut accipitur loan. 3 (18): Qui credit in ilium, non iudicatur. Constat autem om-nes nos esse iudicandos. Ergo ibi accipitur pro non condemnare. Item probare accipitur pro eo, quod est eligere, iuxtaillud 1 ad Chor. 16, (3): Quosprobaveritisper epístolas, et elegeritis; et ad Philipp. 1 (10): Utprobetis potiora, id est, eligatis.

OMNE AUTEM QUOD NON EST EX FIDE, PECCATUM EST (14, 23)

Locus iste est difficilis. Glossa dicit omnem vitam infi-delium esse peccatum. Quae sumpta est ex Augustino, in libro Sententiarum Prosperi. Notandum tamen est, aliud esse omnia opera infidelium esse peccata, aliud autem omnem vitam infidelium esse peccatum. Illud enim est erro-neum et haereticum, hoc autem verum est, quia vita infidelium vocatur ipsa secta, ut puta Iudaismus etc. Porro quae fiunt ab infidelibus secundum illorum vitam vel secta, omnia sunt peccata, quia actu diriguntur in malum finem. Sed opera quae fiunt ab eis secundum rationem naturalem, ut-pote si compassione pauperis dederint ei eleemosynam non sunt peccata, sed bona moralia, sicut notât hic d. Thomas (vide la 2ae q. 100 marg.). Et ita diffinitum est contra Lut-herum in Tridentino, sess. 6, can. 1: «Si quis dixerit opera ante iustificationem facta quacumque ratione fiant, veré esse peccata, anathema sit».

Sed modo difficultas est in textu, quia secundum hoc non omne quod non est ex fide peccatum est. Ad hoc res-pondemus fidem accipi pro conscientia, quae deducit ad praxim ea quae sunt fidei. Dicit ergo Paulus: quae sunt contra conscientiam deducentem ad praxim ea quae sunt fidei peccat, sive in hoc decipiatur conscientia, sive non.

f.442r Adhuc est // difficultas, quia secundum regulam philo-sophicam eadem est contrariorum ratio. Sed si quis, in statu gratiae constitutus, sua omnia in Deum dirigat, merebi-tur profecto secundum probabilem opinionem suis actibus, etiamsi non cogitet actu de ultimo fine. Ergo e contrario,


cum infideles semel direxerint omnia opera sua in idolum, quidquid postea fecerint, erit peccatum, etiam si de idolo non cogitent. Responsio: esse discrimen, quia bona opera natura sua in ultimum ordinantur finem. Unde satis est per actum aliquem formalem operantis impedimentum tolli. Caeterum, opera infidelis, si sint bona moraliter, non ordinantur in idolum, quod nihil est in mundo. Et ideo non satis est per unicum actum ilium dirigere in finem malum, sed necesse est singula opera bona moraliter actu reducere. Si-cut lapis grandis, qui ut de vértice montis deorsum tendat in centrum sibi connaturale, satis est ut pede leviter impe-Uatur ablato impedimento. Caeterum, ut sursum tendat contra naturam suam, necesse est ut continuis impulsibus sursum agatur. Sic etiam bona opera moralia infidelium, nisi actu impellantur in finem malum contra eorum naturam, statim revertuntur ad finem ultimum naturalem.

CAPUT DECIMUM QUINTUM

CAPUT DECIMUM QUINTUM

In hoc capite prosequitur Paulus Romanos exhotari super eadem materia, de qua agit in prima parte capitis. In secunda vero excusât se, quod prolixius de mysteriis gra-tiae cum illis egerit. Quod asserit pro muñere suo fecisse, non quod ipsi tam prolixis egerent exhortationibus. Postremo excusât seipsum, quod tam sero iüo(s) visitare dispo-suerit multis occupationibus distractus, et eorum orationi-bus modestissime se commendat.

DEBEMUS AUTEM NOS FIRMIORES INFIRM1TATES INFIRMORUM SUSTINE-

RE usque ad illud: ET PATREM DOMINI NOSTRIIESU CHRÏSTI (15, 1-6)

Probat Paulus assertionem suam sumpta ratione a firmi-tate et perfectione fidei firmorum, quae, quo potentior est et validior, eo potest infirmitatem infirmorum melius portare. Nam perfectio quidem, inquit, et firmitas non in hoc nobis divinitus donata est, ut nobis placeamus, sed ut in li-citis potius placeamus proximis. Ad quod ponit exemplum Christi, qui, cum apicem perfectionis tenuisset, non sibi plaçait, aut blandiri voluit, sed potius humeros suos suppo-suit ad pondera omnium infirmorum, eo promptius et ala-crius portanda, quo ipse cunctis in infinitum praestabat. Ad quod allegat illud Ps. 6 (10): Improperio improbantium tibi, ceciderunt super me; id est, improperia, quae est infir-mitas et ignorantia contra Deum. Iudaei murmurantes in deserto iactabant circa verisimilia. Contra ipse a Iudaeis iactata sustinuit, sicut explicat Chrysostomus. Vel aliter, ut explicat Orígenes: Iudaei blasphémantes mea miracula quibus me ostendebat esse Filium Dei, blasphemabant etiam te, Pater meus. Sed quia tu es immortalis et impassibi-


lis, omnia mala, quae laedere poterant, in me, qui adhuc passibilis eram, tamen convertebantur.

QUAECUMQUE ENIM SCRIPTA SUNT, AD NOSTRAM DOCTRINAM SCRIPTA

SUNT: UT PER PATIENTIAM, ET CONSOLATIONEM SPEM HABEAMUS (15, 4)

Postquam citavit testimonium Psalmi de Christo, qui f.442v multa sustinuit propter charitatem proximorum, // dicit

tarn hoc testimonium, quam omnem Scripturam ad nos-tram doctrinam scripta(m) esse, ne aiiquis dicat: non possum (possunt ms) ego imitari Christum propter imbecillita-tem (invecilitatem ms) communem. Nam quamvis non pos-simus imitari summam Christi perfectionem, quae in Scrip» tura refertur, possumus tamen aliquid imitari pro modulo nostro. Unde ipsemet Christus Matth. 11 (29) dicit: Discite a me, quia mitis sum et humilis corde. Unde dicit Paulus: Per patientiam Scripturarum spem habeamus, id est, per omne genus virtutis, quod non potest ñeque generari in cordibus nostris, ñeque coalescere, neque ad perfectionem deduci, nisi per patientiam, cuius nobis exempla in Scriptu-ra ita proponuntur, ut si ea pro viribus imitati fuerimus, spem retributionis aeternae portare poterimus. Unde Gre-gorius libro 2 Moralium, c. 1 dicit «Scriptura, inquit, mentis oculis, quasi speculum quidam opponitur, ut interna faciès nostra in ipsa videatur. Ibi etenim foeda, ibi pulchra nostra cognoscimus; ibi sentimus, quantum proficimus, ibi quantum a provectu (profecto ms) distamus. Narrât autem gesta sanctorum, et ad imitationem provocat corda infirmo-rum»54. De eodem legendus est Gregorius idem, libro 20, c. 1, et libro 16, c. 9, ubi, quia dicit Paulus per consolatio-nem Scripturarum spem habeamus, explicat Gregorius illud lob: Tunc super omnipotentem delitiis afflues, id est, in Scripturae verbis, inquit Gregorius, tot delitias invenimus, quod ad profectum nostrum intelligentiae diversitatem ac-cipimus. Ad quod accedit illud Ps. 118 (103): Quam dulcía faucibus meis eloquia tua; et in eodem Ps. (118, 162): Lae-tabor ego super spolia tua, sicut qui invertit spolia etc.

54 Gregorius, Moralium, 2, 1, PL 75, 553-554.

IN EPISTOLAM AD ROMANOS EXPOSITIO, XV 293

DEUS AUTEM PATIENTIAE ET SOLATTI DET VOBIS IDIPSUM SAPERE IN AL-

TERUTRUM SECUNDUM IESUM CHRISTUM, UT UNANIMES HONORÍFICETIS

DEUM(15,5-6)

Sensus est: non est mirandum si Scriptura patientiam nobis et consolationem solatii conférât, quia ipsius auctor est Deus, fons patientiae et solatii perennis ab eo. Ergo per Scripturam hanc gratiam haurietis (?) (harcetis ms), ut unanimes in fide sitis. Unde subdit conclusionem Paulus:

PROPTER QUOD SUSCIPITE INVICEM, SICUT DEUS SUSCEPIT vos IN HONO-REMDEI(15,7)

Quasi dicat: sicut Deus utrumque populum, tarn ludai-cum quam gentilem ad fidem vocavit, atque suscepit, ita et vos suscipite ad invicem in pace Christi.

DlCO EN1M CHRISTUM IESUM MINISTRUM FUISSE CIRCUMCISIONIS, AD

CONFIRMANDAM PROMiSSIONEM PATRUM; GENTES AUTEM SUPER MISE-

RICORDIAM HONORARE DEUM (15, 8-9)

Probat Paulus quod asseruerat, nimirum, utrumque populum fuisse vocatum, et susceptum a Deo. Et lum de populo Iudaico certissime deducit, quod ipsemet Christus fuit minister et praedicator circumcisionis, id est, populi cir-cumcisi, ut cum vocaret ad legem gratiae, quando in carne mortali degebat. Et ita intelligitur illud Matth. (24): Non sum missus nisi ad oves, quae perierunt domus Israel, supple in carne mortali, quia iam resurrexerat quando Matth. ultimo (19), dicit: Euntes, docete omnes gentes, Propter hanc autem misericordiam, qua motus Filius Dei apostólos misit ad convertendas omnes gentes, dicit obligan etiam gentes ad divinam laudem, quoniam simul cum populo Iudaico admittebantur ad fidem. Unde, quia utrumque populum complexus est Christus, dicit Paulus ad Eph.2 (14):

f.443r Ipse est pax nostra, quifacit utraque unum II id est, utrumque populum unit in fide.


SICUTSCRIPTUM EST: CONFITEBORTIBI, DOMINE, IN GENTIBUS, ETCONFI-

TEBORTIBIETC. Usque ad illud: IN EUM GENTES SPERABUNT (15, 9-12)

Hie proponit Paulus quattuor Scripturae testimonia, ad probandum gentes debuisse ad fidem Christi vocari secundum vaticinia (vatizina ms) prophetarum. Congerit autem tot testimonia propter invidiam Iudaeorum, qui nolebant Evangelium gentibus ad salutem vocari. Primum testimonium adducit ex Ps.17, ubi secundum Septuaginta legit: Confitebortibiin Gentibus, Domine, etnomini tuo cantabo. Sed nostra Vulgata vertit: Confitebor tibi in nationibus, et nomini tuo psalmum dicam (17, 50). Secundum est Deut. 32, ubi legit Paulus cum Septuaginta: Laetamini Gentes cum plebe eius; sed nostra Vulgata habet: Laúdate Gentes populum eius (32,43). TertiumestPs. 116(1): Laúdate Do-minum, omnes gentes, laúdate eum, omnes populi. Quar-tum testimonium est Esaiae 11 (10): In die ilia radix Jesse (Gersse ms.), quistat in signum populorum, ipsum Gentes, etc.

CERTUS SUM AUTEM, FRATRES, EGO IPSE DE VOBIS, QUONIAM VOS ESTIS

PLEN1DILECTIONEETC. 1TAUT AlERUSALEMPERCIRCUITUMETC. (15,14-21)

In hac secunda parte capitis excusât seipsum, quod pro-lixius egerit in admonendis Romanis. Sed non propter eo-rum necessitatem, quantum potius ut suum impleret munus praedicandi, id se fecisse dicit. Asserit etiam se commen-dans Romanis, ut suam apud eos auctoritatem retineat, habere se gloriam in Christo, id est, clarum nomen. Affir-mans non solum in doctrina, sed in miraculis et virtute sig-norum, quibus doctrina eius confirmatur. Unde a Hierusa-lem per circuitum usque ad Illiriccum dicit se fidem evange-Hcam propagasse. Et certe fuit magna et mirabilis peregri-natio Pauli ab Oriente, videlicet, usque ad Occidentem, non recta quidem vía, sed per longissimas quasdam ambages, tarn versus septentrionem, quam versus meridiem.

PROPTER QUOD IMPED1EBAR PLURIMUM VENIRE AD VOS ETC. (15, 22-27)

Ponit causas quibus impediebatur Romam ire. Et dicit post longissimas tandem peregrinationes se fuisse destina-

IN EPISTOLAM AD ROMANOS EXPOSITIO, XV 295

turn ab ecclesiis Acaiae et Macedoniae in Hierusalem, ut eleemosynas ab universis fere christianis in subsidium I e r o solimitanae ecclesiae secum portare.

HOC IGITUR CUM CONSUMMAVERO ET ASSIGNAVERO ILLIS FRUCTUM

HUNC, PER VOS PROFICISCAR IN HlSPANIAM ETC. (15, 28ss)

Multum optavit in Hispaniam venire Paulus, fortassis praevidens quodam spiritu catholicam fidem in his provin-ciis fortius et locupletius at que diutius permansuram. Vel forte, ut ab Arabia maxime orientali usque ad Gaditanum portum in uitimis Occidentis finibus constitutis cunctis gen-tibus praedicaret, a solis, videlicet, ortu usque ad occasum. Caeterum, magna controversia fuit an Paulus tandem ve-nerit in Hispaniam. De quo sunt duae contrariae senten-tiae. la fuit Gelasiipapae in Decrees, 22, q. 2canone«Bea-

f.443v tus», ubi negat Paulum in Hispaniam // venisse, quia licet id promiserit, et desideraverit, nihilominus maioribus im-peditus (impeditis ms) negotiis implere non potuit. Et qui-dem Hieronymus super hunc locum dicit: si Paulus in Hispaniam venerit, dubitatur. Et Sedulius in hoc loco pro in-certo reliquit. Quorum sententiae inter Neotericos subscribe Soto. Sunt et rationes pro hac sententia, quia Lucas in Actibus Apostolorum non scripsit id. Deinde, quia Paulus mansit Romae sub Nerone per biennium vinctus, et paulo post martirio fuit coronatus. Ergo.

Secunda sententia est venisse Paulus in Hispaniam. 1.°, quia cum Paulus fuerit Spiritu Sancto repletus, et prudens, numquam de futuris contingentibus sine aliqua saltim dubi-tationis nota asseruisset, nisi certus esset per revelationem de futuro eventu. Dicit hic expresse: Per vos proficiscar in Hispaniam, scio autem etc. Ergo cum non dixerit fortasse, sed scio, sine dubio certus fuit. Probatur, quia tantum Apostoli desiderium, de suo muñere praedicationis usque ad términos terrae implendo, non est verisimile fuisse a divina providentia defraudatum.

Tertia, quia non defuit illi tempus, quod contrariae sententiae fautores praetendebant. Nam liberatus fuit a vinculis sub Nerone semel, sicut ipse testatur 2 ad Thim. 4. Ergo tunc potuit in Hispaniam venire navi. Postremo, haec sententia habet quamplurimos auctores antiquissimos, Quare mihi videtur sententia non solum probabilis, sed etiam cer-

296 FR. LUISir LEGIONENSIS

ta: 1.° ita asserit Hieronymus, qui prius dubitaverat, in Esaiae 11 (12): Et levavit signum in nationibus, quod, in-quit, de unius Pauli exemplo inteiligamus, qui pert Pamphi-liam, et Asiam, et diversas Ínsulas et provincias, ad Italiam quoque et, ut ipse scribit, ad Hispaniam alienigenarum portatus est navibus. Sed multo pulchrius est testimonium eius super Amos c. 5 (8): Convertentem in mane tenebras. Paulus, inquit, vocatus a Domino, diffusus est super faciem universae terrae, ut praedicaret Evangelium de Hierosoly-mis usque Doricum (?), et ad Hispanias tenderet, et ab océano ad oceanum tenderet, imitans Dominum suum, so-lem iustitiae, de quo legimus in Ps.: A summo caelo egressio eius, et occursus eius usque ad summum eius, etc. (18, 7). Idem tenuit Doretus in Sinouxi, disputatione contra haere-ses 27; Chrysostomus Homilía 76, in Matth. et super 1 Epis-tolae ad Hebr., et Homilía 7de laudibus Pauli; idem Théo-doretus, super caput 4, 2ae ad Thim.; et super hune locum Gregorius libro 31 Moralium, c. 22, in illud lob 39: Etubi-cumque cadaver fuerit, statim adest; Isidorus In vita Pauli, et Beda Super cap. 4 Act. Apostolorum; Theophylactus In praefatione ep. ad hebr., et Oechumenius, Super Rom. 13; et Simon Metaphrastes In oratione de laudibus Pauli. Deni-que est communis sententia Patrum. Neque obstat quod Gelasius papa dixit, quia non difiniendo, sed exempli causa id posuit. Exemplorum autem non requiritur veritas. Erat enim proposita quaestio Summo Pontifici, an qui promisit, et non implevit propter impedimentum urgens, peccaverit. Respondit Papa: non peccare, sicut nec Paulus, qui cum promisisset ire in Hispaniam, maioribus autem negotiis im-peditus, non ivit. Sed si quis dicat, propositionem illam suam non probavit aliunde Summus Pontifex nisi per exem-plum Pauli, ergo sicut assertio illa fuit de fide, ita et exem-plum. Responditur: non fuisse adductum exemplum tam ad

/. 444r confirmationem quam ad explicationem // secundum suam opinionem, et ita manet in opinione. Et opinio certe quasi evidenter deducitur pro nostra sententia ex 2 ad Thim. 4 (16), ubi sic ait: In prima mea defensione nemo mihi affuit. Dominus autem mihi astitit, et confortavit me, ut per me praedicatio impleatur, et audiant omnes gentes, liberatus sum de ore leonis, id est Neronis, Sed omnes gentes non audirent, nisi veniret ad fines terrae.

IN EPISTOLAM AD ROMANOS EXPOSÍTIO, XV 297

OBSECRO ERGO VOS FRATRES, usque ad finem ubi dicit: DEUS AUTEM PA-

CIS ETC. (15,30-33)

In hac ultima parte capitis modestissime Paulus, cum es-set tantus apostolus, non dedignatur orationibus se neophi-torum commendaret, ut nobis modestiae et charitatis mu-tuae praebeat exemplum.

CAPUT DECIMUM SEXTUM

CAPUT DECIMUM SEXTUM

Totum hoc caput salutationibus et commendationibus expedintur, quod in 5 particulas distribuitur: In la, com-mendat Romanis Phoebem matronam illustrem; in 2a, po-nit salutationes numero 28; in 3a, admonitiones miscet cum quorumdam commendationibus; in 4a, impraecatur Romanis pacem; in 5a, reddit gloriam Deo.

COMMENDO AUTEM VOBIS PHEOEBEM SOROREM NOSTRAM, QUAE EST IN

MINISTERIO ECCLESIAE, QUAE EST CHRENCHIES, UT ILLAM (16,1)

Phoebe erat matrona huius Epistolae latris, ut creditur, quae habitabat in ipso portu Chorinti, Chrenchae nomina-tur, ubi Paulus tradidit hanc epistolam ad Romanos. Profi-ciscebatur haec illustris matrona Romam, ut negotia sua magni momenti gereret in Curia romana. Propterea com-mendat earn Paulus romanis, ut assistant ei in negotiis ge-rendis. Unde difficultas est, quia Paulus 2 ad Thim. 2 (4) dixit: Nemo militans Deo implicat se negotiis saecularibus. Sed Romani ad fidem conversi militabant Deo. Ergo non debuit Paulus negotiis huius matronae saecularibus illos implicare, ne sibi esset contrarius. Patres nihilominus res-pondunt: patet inter negotia saecularia latum esse discrimen. Quaedam enim sunt vana et inania, atque mere saecularia, quibus non se debent immiscere militantes Deo. Alia vero sunt in quibus agitur de vita, vel de vita in(no)centium etc. et maxime pupillorum et viduarum, qualis erat haec matrona, de quibus sancti agere possunt. Unde Jacob c.l (27) inquit: Religio munda et immaculata est ante Deum et Patrem: visitare pupillos et viduas in tribu-latione eorum. Accedit quod, ut ipse Paulus testatur, haec


matrona multis christianis, et ipsimet Paulo de vita pericli-tanti diligenter assisterai, cui reddere vicem oportebat.

SALUTATE PRISCILLAM ET AQUILAM ETC. SALUTANT VOS OMNES ECCLE-

SIAECHRISTI(16, 3-16)

Celebris est Pauli consuetudo salutandi, videlicet, ami-cos sub epistolarum fine. Quod illi vitio vertit haereticus Marcion, obiiciens, quod auctoritati derogaret apostoli-cae, in salutationibus humunculorum et muliercularum

f.444v tempus consumere. // Accedit, quod Christus cum discípulos mitteret ad praedicandum iussit: Neminem per viam sa-lutaveritisa.

Ad hoc respondetur: 1.°, calumnias Marcionis contra Paulum pro nihilo habendas, utpote quia hominis haereti-ci. Deinde, quia Christus Dominus, pro temporis diversita-te, diversa discipulis consilia tradidit. Cum enim Lucae 10 prohibuisset, ne portarent saculum, autperam, autaliquem salutarent in via etc., (fecit) ut ostenderet providentiam, quam de illorum salute sine ulla ipsorum de seipsis sollici-tudine gerebat. Postea, morti vicinus Lucae 22 permisit, ut portarent saculum etc., et sui ipsorum aliquatenus curam gerere. Sic ergo in Ecclesia primitiva multis de causis salu-tare et verbo et litteris amicos non solum dignun apostolici muneris, sed interdum erat necessarium. 1.°, quia cum pauci essent fidèles, hac ratione charitas illorum et fervor spiritus augebatur. Nihil enim magis excitât ad amandum, quam intelligere se a quopiam amari. 2.°, quia virtus inci-pientium laudata crescit, et inter salutationes apostólos beneméritos laudat, ut ad eorum etiam virtutes imitandas, paulo negligentiores provocet. 3.°, quia cum persecutiones tyrannorum contra teneriores Ecclesiae plantas sévirent, opus erat salutationibus, atque blanditiis nutantes confove-re, et confirmare. Et, ut Marcioni respondeamus, sicut maiestati Christi (Christo ms) non derogabat, quando iuxta puteum Sicar, loan. 4, cum Samaritanamulierculalongiorem miscuit sermomem, sed ea potissimum ratione utilitati Sa-maritanorum communi (?) consultum fuit; sic etiam non derogabit apostolicae auctoritati, quod multos sigillatim

(a) salutare, quod vulgo dicitur: «comadrear» (add. marg).

IN EPISTOLAM AD ROMANOS EXPOSITIO, XVI 303

salutaverit per epístolas; quin potius universis tarn gregibus quam pastoribus utilissium exemplum fuit, ut omnes inte-lligerent quantam singularum ovium sollicitudinem pastores gerere debeant.

Dubium adhuc est, quod movet Orígenes hic: Quomo-do cum una esset ecclesia Acaiae, unde ad Romanos scri-betat, Apostolus generaliter dixerit: Salutant vos omnes ec-clesiae Christi? Respondit Orígenes unum fuisse spiritum Pauli, et omnium ecclesiarum. Ideo, cum esset omnium praedicator et pastor, et sicut in capite sunt omnes sensus, ita in pastore sit grex (gres ms) (potuit) (?) omnium vice fungi, et omnium nomine salutare Romanos. Mihi verisi-milius est Paulus de omnibus ecclesiis sigillatim, in quibus praedicaverat, loqui, quibus obiter dicebat se velle Romanis scribere. Unde sic potuit salutationes omnium ad Romanos mittere... ,a imponere conabatur, sicut explicant hie omnes expositores sacri. Hi autem seminatores zizaniae non quidem legis zelo movebantur, sed, ut novitate doctri-nae quomodo (?) haereticis genuinum est, victum sibi, et lucrum turpissimum a christianis recensoribus expiscaren-tur (sic).

SED VOLÓ VOS SAPIENTES ESSE IN BONO, ET SIMPLICES IN MALO (16, 19)

Notandum hie est, quod vox simplex in Scriptura vix umquam sumitur in malum. Quod si aliquando pro defectu prudentiae ponatur, alis aequivalens ponitur secundum

f.445r nostram Vulgatam, sicut Prov. 14 (1): // Innocens credit omni verbo; qui autem astutus est, considérât gressus suos. Et ratio est, quia hebraice simplex vocatur tarn, et signifi-cat innocuum, qui recte tendit in bonum finem, sine versu-tia et dolo. Et ita accipitur a Paulo 2 chor. 8 (2): Altissima paupertas eorum, abundavit in divinas simpUcitatis; et Gen. 25 (27): lacob simplex etc.b. Sed quia haec simplicitas columbina non répugnât prudentiae serpentis, sicut Christus dicit Matth. 10 (16): Estote prudentes sicut serpentes, etsim-pUces sicut columbae; propterea dicit Paulus: Vos sapientes esse in bono et simplices in malo.

(a) Desunt hie duae lineae in texto ms. (b) Non dixit vulpium (add. marg.).

304 FR. LUISIÏ LEGIONENSIS

DEUS AUTEM PACIS CONTERAT SATANAM SUB PEDIBUS EIUS VELOCITER

(16,20)

Notandum hie, Satanam in Scriptura vocari daemonem, quasi adversantem nobis ex invidia. Desiderat autem sub pedibus nostris conteri, alludens ad serpentes, quos pedibus calcamus, iuxta illud Ps. 90 ( 13) : Super aspidem et basi-liscum etc.

SALUTAT VOSTIMOTHEUS e tc . , usque ad illud: ET QUARTUS FRATER (16,

21-23)

Hie subnectit salutationes quorumdam sociorum suo-rum Apostolus. Et ubi dicit: Et ego Tertius, quiscripsiepis-tolam, notant Orígenes, Chrysostomus et Ambrosius scrip-torem huius Epistolae Tertium quidem nomine, non numero, fuisse vocatum, sed etiam et Quartum. Erastus vero, qui vocatur arcarius civitatis, intelligitur Chorintiorum quaestor, unde fuit haec Epistola missa, sicut dictum est.

El AUTEM, QUI POTENS EST VOS CONFIRMARE IUXTA EVANGELIUM

MEUM, usque ad finem per iodi : C u t HONOR ETGLORIA (16, 25-27)

Primo notandum est, quod propter incuriam graeci (graecis ms) sermonis, ponitur in fine huius periodi Pauii pronomen cui. Quod videtur secundum gramaticorum regula superfluum, quia propter illud tota periodus manet soluta; in intelligentia vero, si supprimatur, manet conexio, quamvis nullo modo debet deleri. Hoc dixerim, quia Mar-cion haereticus totam hanc periodum amputavit alia ex causa: quia nempe supra dicit: soli Deo honor et gloria, contra haeresim illius, qui plures introducebat deos. Unde providentissima sancta SynodusTridentina, sess. 4 post an-numerationem sacrorum librorum subdit: «Si quis autem libros ipsos Íntegros cum suis partibus, sicut in Ecclesia cat-holica legi consueverunt, et in editione Vulgata habentur, por sacris et canonicis non susceperit, anathema sit». Unde cavendus est modus loquendi Caie (?) super Scripturam, qui frequenter dicit haec partícula superfluit. lamvero ex praedicto Marcionis errore factum est, ut in aliquibus graecis c(odicibus) tota haec ultima periodus non legatur,

IN EPISTOLAM AD ROMANOS EXPOSITIO, XVI 305

quambis habeatur in alus plurimis. Nonnulli vero in fine 14 capitis earn collocant, ubi illam Chrysostomus interpreta-tur, quern ibidem sequitur Theophylactus. Caeterum, Orígenes antiquior nobiscum hoc loco illam exponit, quern se-quntur Ambrosius et alii Patres.

Difficultas autem est quomodo dicat Paulus mysterium evangelicum fuisse temporibus aeternis taciturn. Respondendum est mysterium in primis (?) (fuisse) temporibus aeternis taciturn, id est, ab initio mundi. Non quod mundus fuerit aeternus, secundum Aristotelem, sed quia vere cae-pit ab aeternitate. Nam primum instans, quo caelum et terra creata sunt, ante omne tempus praecessit. Est enim

f.445v tempus «numerus motus secundum prius etc.» // In primo vero instanti creationis rerum, motus esse non potuit. Ergo aeternitas, cum non sit dare medium. Et ita intelligitur illud Ps. (75, 5): Illuminans mirabiliter a montibus aeternis.

Caeterum, illud controvertitur: quod sit istud mysterium taciturn. De quo sunt duae sententiae: prima Origenis existimantis mysterium esse incarnationis Filii Dei, quod taciturn fuisse dicitur ab initio mundi, id est, non explicite praedicatum, sed implicite apudprophetaspraedictum, us-qudem ipsemet Filius Dei distinctionem illam realem per-sonarum in unitate essentiae explicite declaravit, Matth., ultimo dicens apostolis: Docete omnes gentes, baptízate omnes gentes etc. (28,19). Hoc ergo mysterium vidit Paulus in raptu, et hanc vocat revelationem mysterii sibi factam in raptu, apostolis vero verbo Christi, et inter illos primum omnium P(etr)o ab ipso Patre, Mt. 16 (17), ubi legimus: Beatus es Simon Bar lona, quia caro etc... Taciturn ergo vocat hoc mysterium, quia nunquam ita explicite fuit decla-ratum, saltim vulgo ante legem gratiae.

Secunda expositio est, quam tenet Hieronymus, cui consentit d. Thomas hie, videlicet, mysterium hoc de voca-tione gentium ad fidem intelligi, quia ipsis ludaeis non fue-rat explicitum ante legem gratiae, quam vis fuerit a prophe-tis praedictum. Sed fortasse suboscure. Haec autem sen-tentia mihi videtur probabilior, quia ex professo seipsum explicat Paulus ad Ephes. 3 (5) dicens: Aliis generationibus non est agnitum filiis hominum, sicut nunc manifestum est Sanctis apostolis, et prophetis in Spiritu, Gentes esse cohae-redes et comparticipes. Praeterea, quia Paulus in hac Epístola, sicut in initio notavimus, utrumque populum, Iudaicum


videlicet et gentilicum, ad fidem Christi converc \m conci-liare volebat, ad quod non parum afferebat momenti, si gentes cohaeredes esse testamentorum et promissionum Dei ad salutem animarum suarum ex prophetarum vaticinio ostenderet, ut uterque populus in una fide Christi et chántate pariter coalescetet, et Deo gratias ageret, cuisoli honor et gloria in saecula saeculorum. Amen.

CITAS BÍBLICAS

VETUS TESTAMENTUM

Página Página

GENESIS

1.31 2,17 2,18 3,5 4,4-5 7,15 9,25

12,4 15,5 15.6 17 17,4 17,11 17,14 17,16 18,12 19 22,12 22,18 25,27 32,28 32,30 37,28 49.27

EXODUS

3.14 3,15 4,22

276 163 160 129 256 160 30 91

108 91, 92

99 105 99 84 99

109 109 169 33

303 192 192 228

23. 238

107 83

192

5,3 3,14 3,15 4,22 5,3

12,14 15,18 16,10 20,12 . 20,17 23,19 23,23 23,31 25,17 25,18 28,6 31,16 34,14 34,6-7 40,13

LEVITICUS

2,13 12,30 18,5 22,20

HUMERI

12,15

83 107 83

192 83 85 86

193 229

81 42

242 119 78 35

256 85

228 96 85

256 255 229 256

80


Página Página

13,24 21,8-9

DEUTERONOMIUM

1,7 1,10 6,4

17,8-9 30,1 32,8-9 32,21 32,29 32,35 32,43

IOSUE

1,2

REGUM I

2,6 15,32 16,7

REGUM II 12 23,8

REGUM III 3,31 6,23

11 12 12,11 19,3 19,28

CHRONICORUM II 15,19 16,9 32,31

15 159

119 108 81 18

229 83

233 161 261 294

106

281 134 90

55 64

247 247

54 66 31

237 237

94 47

211

IUDITH

1,12 2,1

IOB

2,10 3,1 3,9 3,24 8,13 9,7

10,4 11,8 11,20 13,26 14,4 14,17 15,25 15,33 19,3 20,24 21,7 21,30 22,23 24,13 24,23 35,8 37,11 38,14 39,10-11 41,6 41,15

PSALM!

2,3 2,8 2,9 4,6 4,9 6,10 7,6 8,8

260 260

124 124 108 169 120 100

90, 162 51

120 98

124 70

142 246 120 142 181 181 130 50

219 160 44

100 144 138 223

142 103 282 120 285 291 269 282

IN EPISTOLAM AD ROMANOS EXPOSITIO 311

Página Página

9 12 13 16 17 17 18 18 22 29 30 31 31 31 35 36 36 36 36 36 44 47 48 48 48 49 49 50 50 50 50 50 50 51

15 2 1 3 30 50 4 7 1 7 6 1 2 3 8 1 3 15 23 25 2 15 4 6 13 12 23 2 4 5 7 10 13 10

56 5754 58,12 65,12 67,28 67,34 68,18-19 68 23-24

29 269 255 119

135, 190 294 50 296 19

213 79

94, 98 98 55 66 228 120 142 206 212 33 19

256 77 56 83 256 96 96 65 124 96 211 247 142 180 248 79 239 47 180 240

71,7 71,14 72,2 72,7 72,27 74,4 75,5 77,20 77,67 78,8 81,2 88,2 88,14 93,10 93,14 93,8 103,20 103,20 103,29-30 104,9 108,14 109,1 109,3 116,1 117,12 118,32 118,103 118,120 118,162 119,5 121,7 129,7 142.10 147,20 148,5

PROVERBIA

1.8 1,24 3,5 3,24

115 77 115 57 107 44 305 241 238 201 66 67 231 50 238 161 270 52 164 84 79 282 180 294 140 135 292 138 292 190 115 77 44 16 107

64 184 281 269


Página Página

4,18 6,9 6,30 9,1

10,23 11,30 12,3 12,15 14,1 15,33 20,10 21,27 24,1 25,21-22 30,16 30,21 31,31

ECCLESIASTES

1,7 3,7 7,17 8,11 9,1-2

10,18

CANTICUM

1,2 2,2 2,12 2,17 3,11 4,4 4,8 5,2 5,11 7,10 8,6 8,11

270 269 97

241 57

151 245 222 303 31 65

129 228 261

60 141 260

55 286 257 69

114 55

22, 121 118 169

14 150 270 150 269

78 42

101, 134. 162 85

SAPIENTIA

1,3 1,13 1,14 2,1-9 3,4 3,6 3,11 4,11 5,16 6,14 6,7 6,8 7,7

11,23 11,24 11,25 12,18 13,1 14,9 14,31 16,12 16,29 18,15 19,20

ECCLESIASTICUS

1,10 2,11 3,22 6,10 9,22

10,14 10,15 13,20 20,14-15 20,32 24,17 24,19 24,23 25,33

119 176 204 69

168 119 120 203

49, 128 201 54 74

257 51

219 215

73 51

215 56 96 55

231 16

121 120 46

241 80

129 129, 138

160 258 286 247 247 151 124

30,22 31,11 31,16 31,19 35,11 36,6 36,7 36,22 39,17 41,1 45,9 51,28

MAS 1,6 1.8 1,10 1,16 1,18 1,19 1,20 1,25 2,3 2,20 4,4 5,4 5,20-21 6,4 6,6-7 6,10 7,9 9,3 9,6

10,22 11,7 11.10 11,12 11,13 12.6 14,1 19,13


Página

190 241 241 241 259 231

46 190 . 151 115 284 213

97 212 102 81 96

229 49 50 18 52

138 243 161 240

96 240

46 14

29.36,115.166 220 145 294 296 228

19 138

j ^ j í l i l-

19,27 21,6 28,11 28,15 28,16 29,10 30,16 30,18 31,6 32,13 32,17 33,1 33,8 35,7 38,14 40,2 40,3 40,10 40,13 40,17 40,26 40,31 42,1 42,14 42,24 43,1 43,4 43,20 44,22 45,6 45,24 48 48,4 48,22 49,1 49,6 49,14 49,18 50.1 50,5 50,7 51,1

313

Página

130 115 17

114, 120 223. 230

240 59 67 97 58

41, 115, 285 279

74 130 169 97 33

232 251 107 51

144 30

219 212

30 40

145 96 83

282 115 142 115 180

17 128, 213

150 144 31

230 102


Página

51,9 52,3 52,7 53 53,1 53,5 54,12 54,13 58,7-8 59,1 59,20 60,22 61,2 61,9 63,7 63,13 64,4 65,2 66,2

231 144 231 115

231, 245 97, 115

118 52

207 66

250 29 70

221 42 68 50

204 44

IEREMIAS

1,5 2,5 2,26 2,36 3,3 3,19 3,22 5,23 6,30 8,5 9,1 9,7

11,16 12,9 12,12 13,23 14,14 17,1 17,9 26,5

79 97

120 120 108 166 96 69

180 68

191 119 246 222 115 138 231

97 277 270

Página

31,3 68, 182 31,31 193

LAMMENTATIONES

3,21 3,31 3,42 4,5 4,8

BARUCH

3,34 5,9

204 238 144 56 97

108 55

EZECHIEL

1,20 3,9

11,19 18,13 18,23 18,32 28,12 28,14 33,1 33,14-16 34,4 36,25 36,26-27 37,9 47,3

164 118 206

60 204 176 100 223 164 98

276 97

136 164 85

DANIEL

9,20 42 13,9 60 13,56 102 14,37 213

OSEAS

1,14 46 1,7 190


Página Página

2,19 4,2 4,6 4,8 4,9 7,8-9 7,11 7,16

11,4 12,1 13,9 13,11 13,14 14,5 14,6

IOEL

1,11 2,13 2,29

AMOS

2,13 5,8

MICHAEAS

6,3 6,8

NAHUM

1,15

150 70

238 159 81

222 222 142 68 55

128, 204 59

140 40

246

120 66, 130

121

70 296

16 64

231

HABACUC

2,4 3,17

SOFONIAS

1,15

AGGAEUS

2,7 2,24

MALACHIAS

1 1,11 3,5 3,17 4,2

ZACHARÏAS

3,9 4,2 4,7 9,9 9,16

12,10 13,9 14,7 14,20

MACCHABAEORUM I

2,32

48 246

72

221 100

215 83 66 31

271

118 247 239 127 224

67 119 72 22

91


NOVUM TESTAMENTUM

Página

MATTHAEUS

3 5 5 5 5 5 5 5 5 6 6 6 6 6 7 7 7 8 9 9 10 10 10 10 11 11 11 11 11 13 13 15 15 15 16 16 18 18. 19.

,9 ,2 ,5 ,15 ,16 ,19 ,20 ,22 ,26 ,13 ,20 ,21 ,33 ,39 ,1 ,2 ,14 ,22 ,16 ,17 ,16 32 33 34 6 21 25-26 25 29 11 37 6 24 26 17 19 6 17 17

19,27

102, 223 54 191 286

260, 271 284 222 97 136 214 70 163 73 169 279

64, 279 126 134 279 229 303 232 286 114 223 202

172, 217 51, 200 292 203 184 222 16

193 3,5, 305

97 283 279 185 85

20,16 21,43 22,21 24,13 24,14 25,1 25,28 25,34 26,28

28,10 28,18 28,19

MARCUS

3,5 9,48 13,22

LUCAS

1,38 1,51 1,74-75 2,1 2,10 2,34 5,35 9,60 10,16 11,18 11,21 12,47 13,5 13,28 17,10 17,21 18,1 18,12 22,30 22,42

Página

172 16

267, 268 186 232 284 251 284 183 72 104

293, 305

190 256

172, 181

30 46 41

233 127 100 279 106 265 141 141 54 123 284 30

285 259 222 242 169


Página Página

24,19

IOANNES

1,3 1 •> -̂

1 14 1,16 1.17 1,42 3,3 3,8 3,18 3,19 4,1 5,39 5,44 6.28 6,37 6,39 6,43 6,66 8,12 8,34 8,44

10,10 10,22 10,27 14,6 14,17 14,31 15,12 21,17

260

162 37

39. 221, 239 143 28

135 160 287

54 257 243 90 81

182 182 208 202 142

128, 144 189 134 96

182 151

19 129 268 266

ACTUS APOSTOLORUM

2,38 5,29 7,57 8,37 9.1 9.4 9,15

10,4

134 266 239

47 28. 237. 238

28 22, 237

207

11,7 11,8 11,9 13,2 13,9 13,46 13,47 16,17

AD ROMANOS

1,8 2,5 3,27 5,3 5,12 5,16 7,14 7,18 7,20 8,2 8,8 8,17 8,18 8,19 8,28 8,29 8,30 8,38 9,13

10,13 11.33 12,9 12,17 13,12 14,4 15.1

AD CORINTHIOS

1 1.23 1,31

283 283

283, 286 32, 279

28 46, 248 16, 17

189

92 219

16 259 159 276 144 206 159 105 151 137 82 39 94 36

107 29

215 206 200 259 260 142 116 276

45 223

80


Página

2,7 3,9 3,10 3,11 4,4 4,10 5,5 5,6-7 6,19-20 7,29 8,8 9,7 9,27 10,12 10,12 11,19 12 12,3 12,7 12,28 12,31 13,2 13,3 14,12 14,40 15,22 15,28 15,45 15,55 16,3

248 14 35 13 114 275 260 136 164 69

285 268 114 116 53 81 39 190 14

19,. 167 228 123 90 160 258 176

33, 282 164 140 287

AD CORINTHIOS II

2,15 3,5 3,6 3,7 3,11 4,6 4,9 4,13 5,17

22 204

152, 164 84, 105 193 244 231 81 136

Página

5,18 5,20 5,21 6,7 7,7 7,10 7,12 10,3-4 10,3 10,4 11,2 11,28-29 12,9 12,21

123 40

48, 159 270 228 190 153 158 153 270

150, 228 259

80, 275 191

AD GALATAS 1,14 1,15 2,7-9 2,15 2,19 2,21 3,16 3,24 3,27 4,1-3 4,4 4,17 5,4 5,6 5,16 5,22 5,24 6,1 6,14 6,15

228 181 32 153

134, 138 99, 229 103 100 271 193

121, 196 228 90 92 123

113. 118,285 138

64, 227 80 136

AD EPHESIOS

1.4 183 1.5 36, 171 1,11 200


Página Página

2,1 2,5 2,8 2,10 2,11 2,14 2,16 3,9 4,11 4,14 4,17 4,19 4,22 4,23 5,29 6,12 6,13 6,14

AD PHILIPPENSES

1,10 * 1 * "

2,3 5

2,7 2,10 2,13 3,7 3,19 3,20 4,1

AD COLOSSENSES

1,20 1,22 1,23 2,14 3,12 3,14

134 106, 139

200 136, 201

83 293 123 21 15 20

257 57

271 257 272 142 270 116

287 259 221 282

204, 206 30

161, 279 163 116

115 123 233

98 271 268

AD THESSALONICENSES I

1,3 5,6

92 270

5,8 5,19

271 259

AD THESSALONICENSES II

3,14

AD TIMOTHAEUM I

1,13 1,16 2,4 3,16 4,1-3 4,12 5,6

AD TIMOTHAEUM II

1,4 1,9 2,4 2,12 2,15 2,19 2,20 4,16

AD TITUM

2,15 3,5

AD HEBRAEOS

1.2 1,3 2,3 3,1 4,15 4,16 5,4 5,7 5,9 6,7

129

153 22

175, 204, 207 33

279 278 134

178 172, 200

301 128 259 182

181, 218 296

279 77, 82

103 96 54 39

159 116 31

169 129 69


Página Página

6,18-19 6,18 7,9 7,12 7,18

7,19 9,14 9,15

10,1 10,28 10,34 11 11,6 11,8 11,33 11,39 12,2 12,11 12,15 12,16 13,2 13,5 13,17

ÏACOBI

1,2 1,3 1,5 1,14-15 1,15 1,27 2,21 5,3

PETRI I

1,1 2,10

168 33

124 84 14

99 134

15 34

104 118 92

90, 123, 232 91 91 91 82

136 251 137 260

128, 212 129, 265

117 119 59

214 81

257, 301 91

119

172 233

2,18 2,24

PETRI II

1,19 3,9

IOANNIS I

2,1 2,18-19 2,19 3,7 3,18 4,1

APOCALYPSIS

1,15-16 3,15 3,20 5,1 5,5 6,8

6,10 12,1 13,8 14,6 14,13 16,10 19,7 19,8 19,11 20,6 20,12 22,4 22.16

266 134

270 67

167

78, 176 269 182 284 259 160

166 222

176, 204 100 245 140

260 271

79 33

140 141 150 271 66 128 74 82

245

INDICE ONOMÁSTICO DE AUTORES

ALBERTUS MAGNUS, S. : 23

AMBROSIOS [i.e. Ambrosiaster]: 8, 17, 29, 48, 80, 82, 89, 94, 103, 116, 125, 126, 152, 153, 158, 159, 163, 167, 169, 170, 173, 175, 177, 178, 184, 191, 194,205, 209, 218, 219, 221, 229, 241, 267, 269, 276, 280, 281, 286, 304.

ANSELMUS, S.: 152, 267

ANTONIUS ABBAS, S. : 259

APOLLINARIS: 128

ARISTÓTELES: 20, 3 0 5

ARRIUS: 36, 194

ATHANASIUS, s. : 8, 103, 137, 138, 157, 171, 205, 259, 276.

AUGUSTINUS, s.: 5, 8, 14, 19, 22, 25, 26, 29, 30, 37, 38, 40, 43, 44, 48, 49, 53, 55, 56, 58, 65, 68, 70, 80, 82, 83, 94, 95, 96, 97, 107, 109, 124, 126, 127, 129, 130, 140, 149, 153, 162, 164, 170, 172, 175, 178, 180, 184, 191, 194, 197, 198, 199, 202, 203, 204, 205, 206, 207, 209, 210, 212, 217, 218, 232, 234, 238, 239, 241, 243, 244, 248, 266, 267, 280, 282, 287

BARNABAS, $.: 28

BASILIUS CAESARIENSIS, S.: 8, 169

BEDA VENERABILIS, s.: 8, 100, 153, 242

BERNARDUS, s. : 8, 17, 54, 127, 221

CAIETANUS, T. DE VIO: 8, 37, 209

CANO, MELCHOR: 8, 58

CASTRO, ALFONSO DE: 8, 267

CATARINO, AMBROGIO: 178, 182,

198

CERDON GNOSTICUS: 83

COELESTINUS PP. I: 197

CYPRIANUS, S.: 8, 67, 125, 205, 212

CYRILLUS ALEXANDRINUS, S. : 8, 52, 127, 194, 213, 221

DIDYMUS ALEXANDRINUS: 169

DIONYSIUS AREOPAGITA: 8, 36, 51, 176, 179

ERASMO DE ROTTERDAM: 8, 39, 78, 106, 113, 116, 123, 137, 139, 194, 268, 277

EUNOMIUS: 169


EUTHYMIUS ZIGABENUS: 8, 29

EUTYCHIANUS PP.: 201

FOTINUS: 194

FULGENTIUS RUSPENSIS. $.: 209

GARCIA DE LA FUENTE. O.: 4

GELASIUS PP: 295, 296

GERSON, JEAN: 267

GONZALEZ VELASCO, M.: 4

GOÑI GAZTAMBIDE, J.: 4

GREGORIUS PP. I. s.: 8, 25, 32, 35, 52, 55, 57, 73, 84, 85, 100, 108, 114, 124, 130, 136, 144, 194, 223, 256, 268, 283, 292, 296

GUTIERREZ, D.: 3, 4, 5

HENRICUSGANDAVENSIS: 8, 198,

201, 203, 206

HIERONYMUS, s.: 8, 13, 19, 20, 34, 36, 57, 65, 67, 69, 89, 95, 100, 109, 113, 116, 124, 125, 127, 128, 137, 138, 143, 151, 152, 153, 157, 159, 161, 163, 167, 170, 173, 175, 177, 191, 194, 195, 197, 217, 218, 219, 223, 229, 239, 240, 241, 247, 248, 282, 284, 295, 296, 305

HlLARIUS ARELATENSIS, s.: 8, 178

HlLARIUS PICTAVIENSÍS, S. : 8, 29, 191, 194

HUGO a S. CARO: 23

IOANNESCHRYSOSTOMUS: 8, 23, 28,29,30,32,41,43,45,50,52, 53, 59, 60, 64, 103, 113, 114, 116, 117, 118, 122, 125, 127, 133. 137, 138, 141, 143, 149, 151, 152, 153, 157, 158, 159, 163, 167, 170, 177, 184, 192, 205, 212, 217, 220, 221, 222, 229, 232, 241, 245, 248, 251, 256, 265, 267, 269, 275,

276, 280, 284, 291, 296, 304, 305

IOANNES DAMASCENUS, S.: 8, 58, 172, 175, 178, 179

IOANNES DUNS SCOTUS: 199

IRENAEUS. s.: 8, 83, 194, 250

ISIDORUS HISPALENSIS, s.: 296

LACTANTIUS: 52

LAZCANO, R.: 4

LEO PR I: 8, 197

LIPPOMANI. L.: 23

LUTERO, M.: 8

MANI: 83

MARCIO: 83, 302, 304

MARISTANY, J. : 4

MARIUS VICTORINUS: 125

MONTANUS: 34

NAVARRO, H.: 4

NESTORIUS: 194

NICOLAUS LYRANUS: 85, 89, 110, 158, 239

OECUMENIUS: 8, 48, 58, 64, 89, 158, 159, 174, 221, 296

ORÍGENES: 8, 29, 30, 31, 36, 45, 53, 56, 58, 59, 67, 69, 70, 71, 73, 80,89,90,91,95, 100, 101, 106, 107, 108, 113, 114, 116, 121, 124, 125, 149, 152, 157, 158, 163, 170, 171, 174, 176, 189, 192, 193, 196, 217, 218, 219, 220, 221, 234, 242, 251, 266, 269, 276, 277, 291, 303, 304, 305

PAPIAS: 8, 128

PELAGIUS: 77. 123, 124, 198, 201. 239

PETRUS LOMBARDUS: 211, 212

PHOTIUS: 104


PLATON: 20 PLiNius SENIOR: 118

PRIMASIUS: 126, 191, 221

PRISCILLA: 3 4

PROSPER AQUITANUS: 8, 178, 197, 198, 199, 202, 203, 209, 213

PTOLOMAEUS PHILADELPHIA: 17

QUINTILIANUS: 41

RUPERTUS TUITIENSIS: 23, 43, 108

SEDULIUS: 2 9 5

SOTO, DOMINGO DE: 8, 31, 53,

54, 58, 67, 72, 209, 295

TERTULLIANUS: 8, 83, 125, 194

THEODORETUS: 8, 103, 117, 121, 122, 125, 141, 143, 151, 152, 153, 170, 173, 194, 213, 221, 269, 276, 280, 296

THEODORUS: 192

THEODOTION: 8, 89, 149, 157, 159, 192, 220, 229, 241

THEOPHILUS: 281 THEOPHYLACTUS: 8, 29, 52, 79,

80, 89, 103, 114, 116, 117, 118, 121, 122, 125, 126, 138, 141, 143, 151, 152, 157, 159, 163, 167, 170, 171, 173, 184,205,212,220,221,241, 245, 248, 256, 258, 260, 267, 269, 276, 280, 296, 305

THOMAS AQUINAS, s.: 8, 14, 29, 41, 51, 55, 56, 67, 69, 82, 89, 95, 98, 100, 104, 105, 107, 117, 118, 119, 121, 122, 130, 137, 153, 157, 159, 161, 163, 167, 169, 171, 172, 174, 175, 177, 178, 179, 180, 185, 191, 198, 199, 207, 208, 209, 210, 216, 221, 230, 241, 243, 245, 248, 256, 257, 260, 267, 270, 278, 280, 283, 284, 287

THOMAS ARGENTINENSIS: 201

TiTELMANS, FRANZ: 18, 20, 35

VALENTINUS GNOSTICUS: 83

VEGA, A.C.: 4

VERGILIUS: 52

INDICE GENERAL

Página

INTRODUCCIÓN 1

CAPUT PRIMUM 11

CAPUT SECUNDUM 61

CAPUT TERTIUM 75

CAPUT QUARTUM 87

CAPUT QUINTUM 111

CAPUT SEXTUM 131

CAPUT SEPTIUM 147

CAPUT OCTAVUM 155

CAPUT NOVENUM 187

CAPUT DECIMUM 225

CAPUT UNDECIMUM 235

CAPUT DUODECIMUM 253

CAPUT DECIMUM TERTIUM 263

CAPUT DECIMUM QUARTUM 273

CAPUT DECIMUM QUINTUM 289

CAPUT DECIMUM SEXTUM 299

CITAS BÍBLICAS 307

INDICE ONOMÁSTICO 321

In Epistolam ad Romanos Expositio

Documents

Transcript of In Epistolam ad Romanos Expositio