İmam Şafii'~n Fıkıh Anlayışındaki Değişim· Yunus ARAz··

İmam Şafii'nin Fıkıh Anlayı1mdaki DeğiJim

Özet • İmam Şafii'nin fıkir hayatında değişiklikler olmuştur. Bu değişiklikler mezhep içerisinde "kadim mezhep" ve cedid mezhep" olarak isimlendirilrnişrir. Bu değişikliğe neden gidildiği ve değişikliğin boyuru tam olarak belirlenmiş değildir. Araşnrmamızın amacı bu sorulara cevap bulmaktır. Makalemizde öncelikle İmam Şafii'nin hayarını ele alıp, onun ilmi birikiminin oluşmasındaki arnilieri ve daha sonra bunların bu değişimdeki etkilerini belirlemeye çalıştık. İmam Şafii'nin anlaşılması için, onun mezhebinin oluşmasında önemli bir paya sahip olan seyahatlerin ve ilim elde ettiği hocalarının iyi bilinmesi gerekir.

Anahtar Keümeler: İmam Şafii, Mezheb-i Kadim, Mezheb-i Cedid

Abstract • There were changes in Imam Şafıi's intellecrual life. These changes were namedas 'Oİd Docuine' and 'New Docrrine'. Why changes occured and the size of them are lack of clariry. The aim of this research is ro shed lighr on this unclariry. As a methodology, life of the Imam Şafii was scrutinized at the beginning, then lt was tried to der.ermine the morives causing to form his back demand lore and their effects on these changes. To understand Imam Şafit, his journeys and the ones impressed him should be known well that are the most im portant effects forming his secr.

Key Words: Imam Şafii, Old Docrrine, New Doctrine.

Giriş

İmam Şafii, hicri ikinci yüzyılın ikinci yarısında (150-204) yaşamış ve adıyla anılan Şafii mezhebinin lrurucusudur. Gerek kendisi, gerek mezhebi, gerekse fıkhi görüşleriyle üglli çok sayıda eser kaleme alınmışnr. Bu eserlerde birçok ko­nunun yanında İmam Şafii' nin fıkıh anlayışındaki değişime de değinümiştir. Şafii

mezhebinde yazılmış olan klasik füru fıkıh eserlerinde bu değişimin hangi konu­larda olduğu yeri geldikçe belirtilmiş, eski ve yeni görüşleri ayrı ayrı zikredümiştir.

Bu makale tarafiıruz.dan yapılan '1mam Şafii'nin S~ahflfl~ri v~ Frkrh Aniayrımdaki D(j;iıim• isimli yüksek lisans tezinden isıifade ederek hazıtlaruruşor.

~ Araştırma Görevlisi, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyar Fakültesi İslam Hukuku Ana-bilim Dalı. ·

Eski;ehir Omıangn.zi Onivmiteri ilahiyat Fakri/resi D(rgisi, n (2015), 33-74 33

YUNUS ARAZ

Bunu~ dışında gerek İmam Şafii'nin hayatını ele alan biyografi ve menakıp türü

eserlerde gerekse mezhebi teorik olarak inceleyen eserlerde kadim ve cedid mez­hebi ele alınmış ve bununla ilgili bilgiler verilmiştir. Biz bu çalışmada İmam Şa­fii' nin kadim ve cedid mezhebinin kapsamını, her iki dönemdeki talebderi ve kitaplarını tanıttıktan sonra İmam Şafii'nin fıkıh anlayışının gelişim sürecini, bu

gelişim süreci içerisinde fıkıh anlayışında meydana gelen değişimi ve bu değişimin sebeplerini inceleyeceğiz.

I- İmam Şafii'nin Kadim ve Cedid Mezhebi

Küçük yaşlarda ilimle iştigal etmeye başlayan İmam Şafu, ilköğrenimini (küttab) tamamladıktan sonra İslami ilimlerle ilgili ilk tahsilini, dönemin Mekke müftüsü olan Müslim b. Halid ez-Zend (v.l79) ve hadis imamlarından Süfyan b. Üyeyne (vl98) gibi ilimlerden almışnr1 • Badiyeye gitmiş orada Hüzeyl kabile­sinin içinde yaşamış, Arap dilini, edebiyatını ve Arap tarihini (eyyamü'l-arab) öğ­

renmiştiı!. Küçük yaşta Muvatta'yı ezberlemişci~. Daha sonra Medine'ye gitmiş ve orada ehl-i hadisin hocası sayılan İmam Malik'ten dersler almıştır4• Bu zamana kadar Mekke fıkhını ez-Zend'den, Hicaz hadis birikimini de döneminde en meş­hur sayılan başta Mekke' de Süfyan b. Üyeyne ve Medine'de İmam Malik ve diğer bir kısım hocalardan alan5 İmam Şafii, İmam Malik'in vefaayla birlikte Yemen' e gitmiş ve burada ilmi tecrübesini, 'amelt alanda tatbik etme imkanını bulmuştur6• Yemen'de aynı zamanda Mısır'ın imaını sayılan Leys b. Sa'd'ın (v.l57) arkadaşı

Rizi, Fahruddin, Mmdkibu'l-imami!-Ş!ıfii, Kalıire: Mekteberu Külliyati'J-Ezheriyye, 1986, s.43.; Abdurcizik, Mustafa, el-İmamuj-Şdfii, Mısır: Daru İhyai'l-Kütübi'l-Arabiyye, 1945. s.24-25.

2 Nehravi, Ahmed Abdusselam, el-lmô.mu~-Şdfii fi mezhebeyhi'l-kadim ve'I-cedid, Kalıire: Mek­teberu'ş-Şebab, 1988. s.33.

3 Beyhaki, Ebu Bekr ~ed b. Hüseyin, }(jtdbıe beyimi hatai men ahtaa akj-Şafii, thk. Halil İbrahim Molla Ham, Sirkeru Tıbaatı'l-Arabiyye, Riyad 1980., s.16.; Dağcı, Samil, imam Şafii'ııin hayatı ve fıkıh usulıi ilmindeki yeri, Diyanet İlmi Dergisi, Cilt 32 Sayı 2. s.73.

4 Rizi, Mmô.kib, s.39.; Ebu Zehra, Muhammed, Tarihu'l-Mezlıhibi'l-İslô.miyye, .Kahire: Daru'l­Fikri'l-Arabi, 1996, s.428.

34

Hudari Beg, Muhammed, Tlirihu't-Twii'I-lslô.mi, 2. Bs., Be~t: Darü'I-Fikr, 1967. s.214.

Razi, Meniıkib, s.39; Nehravi, el-lmfımuj-Şôfii fl mezhebeyhi'l-kadim ve'l-cedid, s.58; Şamil Dağcı, imanı Şafii'nin Hayatı Ve Fıkıfo Usrilii ilmindeki Yeri, s.76. ·

İMAM ŞAFİİ'NİN FIKIH ANLAYlŞlNDAKi DEGİŞİM

Yahya b. Hassan ve Şam bölgesin.in imanusayılan İmam Evzai'nin (v.157) arka­daşı olan Am.r b. Selerne ile çalışO:Uştır. Bu llimler vasıtasıyla Leys b. Sa' d ve İmam Evzai'nin fikhl görüşlerini de öğrenme imkanına kavuşmuştur? AyrıcaHişam b. Yusuf (v. 197), Mutarrıfb. Mazin (v. 191) gibi alim.le;den ders almıştır.8 Böyle­

likle İmam Şafit, Mek.ke fikhıru, Medine fikhını ve Yemen fıkhım öğrenme imkanına kavuşmuştur.

Daha sonra Rafizilik suçlamasıyla Rakka'ya getirilen ve buradaki sorgulama­dan heraat edince Bağdat'ta göz hapsinde tutulan İmam Şafii, burada da ehl-i rey'in hocası olan İmam Ebu Hanife'nin (v.150) görüşlerini, onun en yakın tale­

besi olan ve mezhebini yayan Muhammed b. Hasan eş-Şeybaoi'den tahsil etmiş­tir. Bu da ona İmam Mal.ik'ten öğrendiği ehl-i hadis'in fıkhının yanında, ehl-i rey'in fıkhını öğrenme im.lcl.nı sağlanuştır.9 İmam Şafıi, Bağdat'ta İmam

Şeybaol'ı:Un dışında V eki' b. el-Cerrah el-Kılfl (v.197), 10 Abdulvahhab b. Abdu'l­Medd es-Sakafl (v. 194), Ebu Usame Hammad b. Usame ei-Kılfl (v. 210), İsmail b. Uleyye el-Basri ve Hasan b. Ziyad gibi alimlerden ders almıştır. ı ı

7 Sarnil Dağcı, lmrmı Şafii'nin Hayatı Ve Fıkıh Uiıilii llmindeki Yeri, s.76.

Zebebi, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed b. Osman, Siymt a'/Ami-ıımibe/A, ll. Basım., Bey­rut: Müesseseru'r-Risale, 1996., X. s.5.; Aybakan, B ila!, İmam Safii Ve Fıkıh Diisıinwinin Mez­hqılmntsi, İstanbul: h Yayıncılık, 2007., s. 29.; Şirbasi, Ahmed; El-Eimm.mi1-erbaiı, Daru'l­Hilal, uhn., s.l27.; es-Şek'a, Mustafa, el-Eimmmı'l-erbaa (3) El-İmam Muhammed b. !dris el­Şafii, Beyrut: Daru'l-Kürübi'l-Lübnaru, 1984., s. 91.

9 Ahmed Emin, Duha'l-ls/Am, 7.bs., Kahire: Matbaaru Lecneti't-Te'lifve't-Terceme ve'n-Nesr, 1964., II. 220.

10 V eki' b. el-Cerrah el-Kiıfl (129-197): Tebe·i tabünden olan bir hadis imamıdır. Dönem~ndeki Irak mühaddislerindendir. İmam Ebu Hanife'nin fervalarıyla ferva vermiştir. Zühd ve takva

; ehlindendir. İmam Şafii'nin, ezberiyle ilgili şikayetini anlatan meshur şüri de Vekfe yaptığı şikayetini anlatır. Kavasiınl, Ekrem YiısufÖmer, El-Medha/ ila mezhebi'l-inıamii-Şafii, Ürdün: Daru'n-Nefais, 2003. s.76.

11 Cündi, Abdulhalim, el-İtrUimui- Şafii nlismıİ-sıinne ve v!zdiu1-ımiı Kahire: Daru'l-Mearif, 1982, s. 83.; Nehravi, el-İm4mui-Şirfii fi mezhebeyhi'l-luulim v~'l-cedid, s.78-79; Aybakan, imam Şafii, s. 35.; Şirbasi, El-Eimmaü'l-erba'a,.s.l27.

35

YUNUS ARAZ

·Sonra tekrar Mekke'ye dönmüş ve burada bilgilerini gözden geçirme, derle­

yip toplama im.lclnı bulmuştur. Burada bir yandan yarunda getirdiği kitapları in­

celerken diğer yandan Harem-i Şerif'te dersler vermeye başlamıştır. ıı İşte bu dö­

nemde artık kendi mezhebirün tohumlarını atmaya başlamıştır.13 Daha sonra

Bağdat'a tekrar dönmüştür. Arqk sadece funi konularıyla ilgilenen biri değil, ak­

sine külü kurallar belirlemiş, fıkıh usUlü ile ilgili bilgiler taşıyan biridir.

İmam Şafii, ·ömrünün yaklaşık olarak son dört yılını Mısır' da geçirmiştir.

Burada talebeler yetiştirmiş, kitaplar yazmış, ders halkalarında ders vermiştir. Mı­

sır' daki llimlerle görüştükçe onlardan sahih hadi işitmiştir. Ayrıca oradaki içtimai

hayatı, Hicaz ve Irak' takine benzemeyen örfleri, adetleri görmüştür.

Irak'ta söylediği a.hlci.ma dair görüşlerinden farklı olan yeni götüşler dile ge~

tirmiş tir. Bunun sonucunda da bu yeni görüşlerini içeren kitaplar yazmaya başla­

mıştır. "el-Ürnm" adlı kitabı bunlardan biridir. ı4 Böylece İmam Şa.fil'rıin kadim ·

ve cedid mezhebi ortaya çıkmıştır. Genel olarak İmam Şafii'nin Irak'taki görüşleri ve kitapları '1mam Şafii'nin kadim mezhebi" olara!{ ele alınmıştır. Mısır' da ki gö­

rüşleri ve kitaplari ise '1mam Şafii'nin cedid mezhebi" olarak adlandırılmıştır.15

Burada anlaşıldığı kadarıyla İmam Şafii'nin mezhebinin kadim ve cedid ol_a­

rak adlandırılması daha çok O'nun kitapları ve görüşlerinden kaynaklanmakta­

dır. Irak'ta yazdığı ve söyledikleri kadim, Mısır' da yazdığı ve söyledikleri ise cedid

olarak isirnlendirilmiştir. Oysa mezhebi birdir. Çünkü Irak'ta benimsediği görüş,

onun, o zamana kadar elde ettiği bilgileri sonucu ulaştığı görüştür. Daha sonra

bu görüşünü Mısır' da değiştirmesi, onun ilminin tekarnille ermesi veya elde ettiği

yeni bilgilerle ulaştığı bir sonuçtur.16 Bir ölçüde de bu nasih ve mensuha benzer

12 Aybakan, imam Şiıfii, s. 36.; Usfur, Ramazan Ahmed Abdurabbih, el-imam q-Şafii :fokihen ve muhaddism, Kahi.re: Mektebetü Vehbe, 2000., s.48.

13 Neh.ravi, el-İmiımui-Şiıfii fi mezhebeyhi'L-kadim ve'L-cedid, s.208-213. 14 Nehravi, el-İm/imui-Ş!ifii fi mezhebeyhi'L-kadim ve1-cedid, s. 217.

ıs Nevevi, Ebu Zekeriyya Muhyiddin b. Şeref, el-Mecmu'şerhıı1-Miihezub (Thk. Muhammed Necip d-Mutii), Kahire 1980., I. 25.; Nehravi, el-lmiımui-Ştifit fi mezhebeyhi'l-kadim ve'l-ce­did, s. 218; Ahmed Emin, Duha'l-İslam, I. 231;

16 Neh.ravi, el-lm!zmui-Şafii fi mezhebeyhi'l-kadim ve'L-cedid, s:.218.; Usfur, EL-İmamıı [-Şafii fo-kihen ve muhaddisen, s.185. .

36 ·

İMAM ŞAFİİ'NİN FlKlH ANLAYlŞlNDAKI DEGİŞİM

ki, cecüd görüşleri 'nasih', kadim görüşleri 'mensuh' olarak anlaşılabilir. ı7 Sonuçta

her iki görüşünde de o an mevcu~ olan ilmi birikimi etkili olmuştur. Ayrıca İmam Şaill'nin Bağdat'taki görüşleri genel olarak ehl-i re'y'e bir reddiye veya karşı duruş gibi görülürken, Mısır'daki görüşleri ise herhangi bir görüşe bağlılıktan ve taraf olmaktan uzak kendine has görüşleri olarak değerlendirilmiştir. Dolayısıyla bu­

rada iki mezhep veya iki görüş söz konusu olmamaktadtr. İmam Şafii' nin ilmi

durumuna göre serdettiği görüşü onun o andaki mezhebi olarak aniaşıimalı ve

eğer görüş değişikliği o~uşsa, değiştirdiği görüşü yirte kendisirün mezhebi olarak alınmalıdtr. ıs

Zira "Kim sahih bir hadisle karşılaşırsa o benim mezhebimdir"ı9 şeklindeki

sözü, görüşlerinde kao bir tutum içerisirLde olmadığını, aksirı~ en iyiye yönelme

eğilirnirıin olduğu görülür.

Aslında İmam Şafii'nin cedid mezhebi, İmam Malik'in vefaondan (h. 1 79),

kendi vefat ettiği tarihe kadar (h.204) geçen yaklaşık yirmi beş yıllık bir ilmi ça­

lışmanın mahsulüdür. İlİni ve akli tecrübelerinin bir neticesid.ir.

İmam Şafii'nin kadim ve ced.id mezhebinin furU ile ilgili meselelerde olduğu,

usUle dair böyle bir ayrımın olmadığı belircilmektedir.20 Sahabi kavli konusunda

kadim ve cedid görüşlerde ihtilaf olduğunu belirten ilimler vardır. Onun

Irak'taki görüşlerınde sahabi kavlini delil olarak 3..ldığını, oysa Mısır'da yazdıkla­

~ında bunu delil olarak almadığıru söyleyenler yardır.2 ı Fakat Şafıi alimlerinin

çoğu, onun her iki mezhebinde de sahabi kavlini delil olarak kullandığım benim­

semişlerdir. Ayrıca arnel-i ehli Medine görüşünde değişiklik olduğu da düşünüle­

bilir. Çün~ü İmam Şafil'nin, İmam Malik'in etkisinde kaldığı dönemlerde bir

irirazı bilinmezken Mısır'da bu eleştirilmiştir. Bunlar düşünüldüğünde usUl ko­

nularında da kadim ve ced.id ayrımı olduğu söylenebilir. Ayrıca İmam Şafii'nin

17 İmamü'l-Haremeyn Cüveyni, Mugisü'l-halk fi t~rcihi'/-kav/i'l-hak, el-Matbaatü'l-Mısriyye 1934/1352., s. 27.; el-Hti.li, Emin, ~1-Mıimldidim ft'l-lslmn, Kahi.rc:: Diru'l-Ma'rifc:, 1965., s.85.; Usfur, El-lmamu[-Şafti fokihm v~ muhaddism, s.186.

18 : Usfur, El-!nlllmui-Şafti fokihm v~ muhaddiJ~iı, s.l85. 19 Ebu Zehra, Tô.rihu'l-meziıhibi'l-İs/Jmiyy~. s.463.; Usfur, EI-İmamu'[-Şafii fokihm v~ mııhad-

dism, s.72. .

20 Nehrivi •. el-lmtimui-Şafti ft mezh~beyhi'l-kadim v~ı-udid, s. 219-220. 21 Ebu Zc:hra, Muhammed, Imam Şafii, Terc. Osman Kc:skioğlu, Ankara: D.İ.B.Y. , 2~00., s.

297.

37

YUNUS ARAZ

fıkıh usulü ala.Il-':Ilda yazdığı. bilinen er-Risale adlı eserinin kadim ve cedid döne­

minde ayrı ayrı yazılmış olduğu bilinmektedir. Bu da onun usul anlayışında de­

ğişiklik olabileceğini akla getirmekredir.22

A- İmam Şafii'nin Kadim Mezhebi

1. Kapsadığı Zaman Dilimi

Daha öncede belirttiğimiz gibi kadim mezhebinin kapsamı, fikir alanında belirlenemese de, görüşlerini serdetme ve eserler verme anlamında 179 yılında

İmam Malik' in vefatından 199 yılında M ıs ir' a gidişine kadar olan dönemi kapsar.

179 yılında İmam Malik'in vefatından 195 yılında İmam Şafii'nin Mekke'den

Bağdat' a dönüşüne kadar olan dönem, kadim mezhebinin birikimini yaptığı dö­

nem, 195 yılından Mısır'a girtiği tarihe kadar ise kadim dönemini tedvin ettiği

ve serdertiği dönemdir.23 Genel olarak her ne kadar kadim dönem İmam Şafii'nin Mekke ve Bağdat'ta kaldığı süre içinde ortaya koyduğu görüşler olarak ele alınırsa

da eser bağlamında 195 yılında Bağdat'a gittiği ve iki yıl kaldığı dönemdeki eser­

lerini içer~r. 24 İmam Şafii'nin kadim görüşlerinin oluşum sürecinin, İmam Ma­

lik'in vefaayla başladığı, İmam Muhammed'le tanışmasıyla önceki süreçle aynı

çizgide ama sentez, diyalektik, kıyas ve sünneti daha erkin kullanması bakımın­

dan biraz daha olgunl~ağı söylenebilir. 25

21 EI-Kavasimi, El-Medhal ila mezhebi'l-im~mii-Ştifii, s.310. 23 EI-Kavasirni, El-Medhal ila mezhebi1-imıımii-Şiifii, s.300. 24 Ebiı Muhammed Cemal ed din Abdücrahim b. el-Hasan İ sn evi, Tabakatü 's-Safi 'iyye, Daru '1-Ku­

rubi'Iİlmiyye, Beyrm !987., s.18.; Rüstaki, Muhammed Sümey'i Seyyid Abdurrahman, el-Kıı­dim ve'l-cedid min akvali'l-imamii-Şafii, Beyrut: Daru İbn Hazm, 2005., s.l08.; Usfur, El­İnlllmui-Şafii fokihm ve muhaddism, s.l78.; Münavi, Muhammed b. İbrahim b. Abdurrah­man es-Selemi, Ferliidii1-ftviiid fi ihlitafi1-kav/eyn li-miictehidin vahid, Beyrut: Daru'I-Kuru­bi'I-İimiyye, 1995., s.56.

25 Abdurı:ah.ınan Candan, 1mam Şafii'nin Kiıdim göriqleriniıı olıqum süreci', Geleneksel ve Mo­derrusr Paradigma Kıskacında İmam Şafii (edr. M. Mahfuz Söylemez), Araştırma Yayınları, Ankara 2014, s. 476-477.

38

İMAM ŞAFİİ'NİN FIKIH ANLAYIŞINDAKİ DEGİŞİM

Dolayısıyla kavl-i kadim, İn;ıam Şafii'nin Hicaz ve Irak'taki üstatlarından elde ettiği ilmi birikim sonucu, l~ağdat'ta serdettiği fı.k.lıl görüşler bütününü an­latmak için kullanılan bir terimdir. 26

2. Eserleri

İmam Şafii'nin Mısır'a gitmeden önce yazdığı eserler kadim dönemine ait eserlerdir. Bu eserler genel oll\Tak Mısır'a gidince gözden geçirilmiş ve bazen aynı isimle bazen de değişik bir isimle tekrar yazılmıştır. Kadim .döneme ait eserler şunlardır.

a.. EI-Hücce: İmam Şafii'nin kadim döneme ait, furu' fıkha dair en önemli eseridir.27 Büveyô'nin rivayetine göre Ashab-ı hadis, İmam Şafii'den, Ebu Hanife'nin kitaplarına bir cevap yazması talebinde bulunmuş~. Bunun üzerine 'onların kitaplarını incelemeden bunu yapamam' diyerek önce Şeybam'nin kitap­

larını yazmış daha son~a ·onlar~ ezberlemiş ve Hücce'yi telif ermiştir}8 Bazı riva­yetlerde bu kitaba "Mebsut" denilmiştir.29 Bağdat'ta kaleme aldığı için bu esere Kitabü'l-Bağdadt de denilmektedir.30 Bu kitabını Za'feranl rivayet etmiştir.31

b. Risale: İmam Şafıl, Abdurrahman ·b. Mehdi'nin (v.l98) isteği üzerine usUl-i fıkh ile ilgili elimizde mevc,ut en eski te'lif olma niteliğini koruyan Risale adlı eserini yazmıştır.32 İmam Şafii'nin bu Risale'si kadim dönemindeki fıkıh

26 Muhammed İbrahim Ahmed Ali, 'el-Mezheb indei-Şiifiiyye ', Kral Abdulaziz Üniversitesi Der­gisi, Riyad 1978/1398, Sayı2, s.3.

27 Rüstiki, el-Kadim ve 1-ctdid min akvali 1-imami i-Şafii, s.1 08.; Nehri vi, el-İmlimu i-Şafii fi mez­hebeyhi'!-kttdim ve'l-cedid, s.712.

18 Aybakan, İmam Şafii, s. 32.; Katip Çelebi, Mustafa b. Abdillah, Kelfii'z-ziimın an esamil- kiitiip ve1-:fimüıı, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1971., c.I. s.631-632.; Nehravi, el-İmfmmi-Şafiifi mezhebeyhi'i-kadim ve'l-cedid, s.429.; eş-Şek'a, el-Eimmetü 1-erbe'e, s. 126.

29 Nehravi, el-İmlimu '[-Şafii fi mezhebeyhi'l-kttdim ve '1-cedid, s. 715 .; Dağcı,lmam Şafii'nin hayatı : ve fıkıh usulii ilmindeki yeri, s. 53.;

30 Aybakan, İmam Şafii, s. 32.; Dağcı, imam Şlifii'ııin hayatı ve fıkıh ıwilii ilmindeki yeri, s.85.; ~-Şek'a, ei-Eimmetıi'!-erbe'e, s. 125.

31 Rüstaki, el-Kadim ve'i-cedid min akvali'l-imamij-Şafii, s.55. 32 Beyhalci, Menakibü /-Şafii, c. ı., s.230.; C ün di, el-lmamıı 'ş- Şafii, s. 117.; Kaddan, Menna', Ta­

rihu't-TeJTi'l-İslami,, Kahire: Mekı:ebetü Vehbe, 1989., s.369.

39

YUNUS ARAZ

usulü bilgilerini içeren kitabıdır. Birçok rivayette İmam Şafii'nin biri kadim di­ğeri cedld olmak üzere iki tane Risale yazdığı hilinmektedir.33 Abdurrahman b. el-Mehdl'ye yazılan Risa!e, İmam Şafii'nin -genel görüşe göre- Bağdana yazdığı kadim Risa!e'sidir. Cedid Risa!esi'ni ise Mısır'a geldikten sonra telif etmiştir.34 .

c. Mehsut: Bu kitabın İmam Şafii'nin kadim dönemi görüşlerini içerdiği ko­nusunda ihtilaf olmamakla birlikte, kitabla ilgili bazı ihtilaflar vardır. Bazılarına göre bu kitap daha önce bahsettiğimiz 'Hiicce'kitabına verilen diğer bir isimdir.35

Bazıları ise bu kitabın 'Üinm'kitabı olduğunu belinmiştir.36

3. Talebeleri

İmam Şafii'nin kadim görüşlerini onun, Bağdat'taki talebderi rivayet etmiş­tir. Şimdi bunları sırasıyla ele alalım:

a. Alımed b. Hanhel (164-241): Ebu Abdullah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel b. Hilal b. Esed.37 Fıkıh mezheplerinden Hanbeli mezhebinin kurucusu olanAhmed b. Hanbel, İmam Şafii'nin Bağdat'taki önemli talebderinden biridir. İmam Şafii ile ne zaman karşılaştıkları tam olarak belli değildir. Bazı rivayerlerde Bağdat'a ilk gidişinde karşılaşmış oldukları rivayet edilirken38

, bazı rivayetlerde karşılaşmanın Bağdat'tan Mekke'ye döndükten sonra olduğu bildirilmektedir.39

Fakat kaynaklarda genel olarak İmam Şafii ile Ahmed b. Hanbel' in sıkı bir şekilde görüşmeleri, İmam Şafii'nin 195 yılı~da Bağdat'a ikinci gelişinden sonra olduğu

33 Ahmet Emin, Duha Uılam, IT. 228.; Nehrivi, eL-!miımu i-Şafii fi mezhebeyhi'L-kadfm ve'L-cedid, s. 716.

3-4 R.hi, Mmakib, s.l53.; eş-Şek'a, el-Eimmetü'l-Erbe'e, s. ı35.; Aybakan, Imanı Şafii, s. ı27. 35 Nehravi, el-fmıimuj-Şiıfii fl mezhebeyhi'L-kadim ve'L-cedid, s. 715. 36 İbn Nedim, Fihrist, Beyrut ı964., s.263-264.; Aybakan,Jmam Şiıjif, s. ı ı 7. 37 Nehrivi, el-lm!ımu[-Ş!zfii fi mezhebeyhi'L-kadıin ve1-cedid, s, 6ı8. 38 İbn Şühbe, Ebıi Bekr b. Ahmed b. Muhammed b. Ömer b. Muhammed Takiyyuddin ed­

Dimeşki, Tabakatu'ş-Şa.fiiyye, hzr. Hafız·Abdulalim Han, Haydarabad: Me'irifu'l-Osmaruyye, 1978., I. 26.

39 Beyhaki, Menakibıi[-Şafii, c.l., s.213.; Cündi, ei-İmamui- Şafii, s. 117.; Usfur, EL-İmanmj­Şafli fokihen ve muhaddimı, s.l77.

40

İMAM ŞAFİİ'NİN FlKlH ANLAYlŞlNDAKI DEGİŞİM

bild.irilmektedir.4° Kendisinden riyayet edilen sözlerde İmam Şam'yi çokça met­

hermekte ve onun gibi birini gÖ~mediğini beyan ermektedir. Hatta bir sözünde onun ikinci yüzyılın mücedd.idi olduğunu belirtmektedir. Yine diğer bir sözünde "hakkında delil bulamadığım (haber bulamadığım) mesele/erde Şafii'nin kavliyle

fetva verdim, çünkü o KureyE 'li bir alimdir ve yeryüzünü ilmiyle dq/durmu1tur" de­mektedir.41

İmam Şafii' nin, Ahmed b. Hanbel'e 'sahih hadisleri siz bizden daha iyi bili­

yorsunuz, herhangi bir sahih haber olduğunda bize de bildirin ki, ona göre görüş beyan edelim. Bu haber ister Kılfe, ister Basra, ister Şam kaynaklı olsun' demek­ted.ir.42 Buradan anlaşıldığı kadarla İmam şam, onun hadis birikiminden fayda­laruruşur. Kaynaklar İmam Şafii'nin Bağdat'taki veya Kavl-i bdim dönemi ravi­

leri arasında İmam Ahmed b. Hanbel'i de saymakradırlar.43 Ahmed b. Hanbel, İmam Şafii Mısır'a gidinceye kadar onun talebesi olmuştur.44

h. Ehtı Sevr ihrahim h. H:Wd el-YemWel-KelhJ {240): Ebu Sevr, aslında Irak ehlinden olmasına rağmen, İmam Şafii ile tanışınca eski anlayışım terk et­miştir.45 İbrahim Ebıi Sevr, Hasan el-Kerabisi ile birlikte, İmam Şafii'nin Bağ­dat'a geldiğini duyunca onunla alay ermek için yanına gittiklerini ama yanından

çıkarken kendilerinin yanhşlıklarını _gördüklerini anlarmakradır.46 İmam

~o İbn Şühbe, Tabakatu'ş-Şafiiyye, I. 5. 41 Emin el-Hi.ıll, ti-Miictddidim fi'l-ls!Lım, s.lOl.; İbn Şühbe, Tabakatu'ş-Şafiiyye, I. 5.; Cüncü,

el-lmamu~- Şafii, s. 14~. 42 İbn Ebi Hacim, Adabiii-Şafii vt Mmakıbuh., clı.k. Abdiligani Abdülhalik, Beyruc Daru'l-Ku­

tubi'l-tlıciyye 2003, s. 70.; Aybakan,lmam Şafii, s. 159.; Ahmet Emin, Duha'l-ls!Lım, Il. 227.; d-Hi.ıll, ti-Mıiuddidıin fi'l-ls!Lım, s.83.;

43 Cüncü, tL-lmamui- Ştifii, s. 145.; Aybakan,lmam Şafii, s. 157. 44 Nehravi, tl-lmtimu'[-Ştifii fi mezlubtyhi'l-kadim vt'l-udid, s. 618. 45 İsnevi, Tabakam[-Ştifi'iyye. s. 25.; İbn Şühbe, Tabakatu'ş-Şaniyye, I. 4.; Seıgin, Fuat, Tarihu't­

Tiirti.si'L-Arabi, Arapçaya çev. Mahmut Fevzi Hicazi v. dğr., Riyad: Camiatü'I-İmam Muham­med b. Suud cl-İslamiyye, 1991., c.I cüz:Ill. s. 192.; Aybakan, Imam Şafii. s. 157.; Nehravi, el­:ımamu i-Ştifii fi mezhebryhi'l-kadim ve'l-cedid, s. 622.; Scrzyzewska, Bozena Gajane, Tarihıi 't­upii1-ls/ami, Beyrut: Daru'l-.Maki'I-Cecüde, 1983., s.l75.; Ebu Ömer Cemaledcün Yusuf b. Abdullah b. Muhammed Kurrubi İbn Abdülber Nemeri, el-lntika'fi fezaili'l-timmeti'ı-se!Lımi'L­fokaha.: Malik b. Ents el-kbahi el-Mtdeni, Muhammtd b./dris tj-Şafii t!-Mutralibi, Ebıi Hanifo , Nııman b. Sabit tl-Kıifi, Beyrur: Daru'I-Beşairi'l-İslamiyye, 1997.; s. 166.

46 Bcyhaki, Mmakibıi'[-Şa.fii, c.l., s.221-222.

41

YUNUS ARAZ

Şafii' den istifade etmiş fakat zamanla m üstakü müçtehit olmuş ve kendine has bi.r

mezhebi olmuşrurY İm~ Şafii'ye ve cumhura muhalif içtihatları vardır.48

c. Hasan h. Muhammed h. Sahbah ez-Za 'fer.WJ el-Bağdadi (260}: Hasan

b. Muhammed b. Sabbah ez:-Za'feranl el-Bağdad1,49 Ebu Sevr gibi ehl-i rey fikhını benimsemişken daha sonra Şafii mezhebine geçmiştir:50 Hadis-llimlerinin sika

olarak niteleçliği ve kendisinden rivayette bulundukları biridir. 51 İmam Şafii'nin Bağdar'a 195 yılında geldiğinde Za'feraru'ye misafir olduğu ile ilgili rivayetler

vardır.52 Şafii'nin Irak'taki meşhur öğrencisi Za'ferani (v.260) onun 'kadim' gö­

rüşlerinin en sağlam ravisidir.53 Hatta İmam Şant'nin kitaplarını yazan ve onun

mecüsinde okuma işini yürütenin Za'ferani olduğu rivayet edilmiştir. j 4 Za'ferani,

İmam Şafii'den Mebsıitadlı eserini rivayet etmiştir.55 Bu eser, İmam Şafii'nin ka­dim mezhebindeki metinleri ve görüşleri ihtiva eder.56

47 İsnevi, Tabakatli[-Şafi'iyy~. s. 25.; İbn Şühbe, Tabakatit'ş-Şafiiyye, I. 4.; Cündi, ei-İmamui­Ş!ıfii, s. 147.

48 İbn Nedim, Fihrist, s.265.; Karaman, Hayrettin, ls/am Hukuk Tarihi, İsranbul: İz Yayıncılık, 1999., s. 203.; Aybakan, İmam Şafii, s. 157.; Hudari Beg, Tan1m't-Tqri'i'I-İs/ami, s.217.; Suzyzewska, Tarihıi't-tqrii'l-ls!ami, s.175.

49 İbn Şühbe, Tabakatu[-Şafifyye, 1. 12.; Sezgin, Tarihu't-Türlısi'l-Arabi, c.l cüz:III. s. 193.; Hu-dari Beg, Tari/m't-Tepi'i'l-ls!ami, s.217.; Cündi, ei-İnlllmui- Şafii, s. 147. ·

50 Nemeri, el-lntikn 'fi ftzaili'l-eimmeti's-selaseti1-fukaha; s. 164.; C ün eli, elrlmamıı ';-Şafii, s. 147.; eş-Şek'a, el-Eimmetii'l-Erbe'e, s. 188.

51 Sezgin, Tarihu't-Tıirlısi'l-Arabi, c.l cüz:ffl. s. 193.; HudariBeg, Tarihu't-Tqri'i'l-ls/ami, s.218.; Ayb akan, lma m Şafii, s. 156.; Suzyzewska, Tarihıi 't-tefrii'l-ls/ami, s. 1"75.

52 Beyhaki, Menakibıi[-Şafii, c.l., s.229.; Aybakan, lmanı Şafii, s. 41. 53 İsnevi, Tabakatıt[-Şiıfi'iyye, s. 27.; İbn Şühbe, Tabakatıı'ş-Şafılyye, I. 13.; K.a.raman, ls/am Hu­

kuk Tarihi, s. 204.; Hudari Beg, Tarihu't-Tepi'i'l-İs/ami, s.217. 54 Nemeri, el-İııtika'fi ftzaili'l-eimmeti's-selaseti'l-fiıkaha; s. 164.; Sezgin, Tarihu 't-Türlısi'I-Arabi,

c.I cüz:III. s. 193.; Hudari Beg, Tarihıt't-TeJri'i'l-ls!ami, s.217.; eş-Şek'a, el-Eimmetii'l-Erbee, s. 188.

55 İbn Nedim, Fihrisr, s.265.; Cündi, e/-lmamu[- Şafii, s. 147. 56 Aybakan, lmam Şafii, s. 157.

42

İMAM ŞAFİİ'NlN FIKIH ANLAYIŞINDAKI DEGİŞİM

d. Ebu Ali el-Hüseyin h. Af!:h. Yezid el-Bağchdl el-Ker.J.hisf (245): Ebu Ali el-Hüseyin b. Ali b. Yezid el-Ke;abisi el-BağdadJ.57 Ehl-i rey fikhında meşhur ol-

.. muş daha sonra Şafii'ye yönelmiştir.58 İmam Şafii'nin kadim görüşlerini en iyi bilenlerden biri olarak tanınır. Hallcu'l-Kur'an tamşmalarında 'benim telaffuz et­

tiğim Kur'an mah1Uktur' sözünden dolayı Ahmet b. Hanbel onu eleştirmiş ve ehl­i sünnet içindeki konumu zayıflarruştır.59

e. Ahmed b. Yahya b. el-Aziz el-Bağdadl: Önceleri İmam Şafii'ye bağlı bir talebesi iken, daha sonra Ahmed b. Ebi Davud'un mezhebine yönelmiş ve onun görüşlerini benimsemiştir. Mutezile'ye olan yakınlığı ile tanın.mışru. İmam Şafii kendisiyle ilgili olumlu düşünceler taşımadığı için kitaplarını kıraat etmesine en­gel olmuşrur.60

E. Ebtı Ubeyd el-Kasım b. SeUam el-Bağdadl (224): Dil biliminde (Lügat) meşhur bir kişidir.61 Bağdat'ta İmam Şafıl ile beraber bulunmuş ve onun kitapla­rını yazmış or. 62

g. Ebu Abdurrahman el-Eş 'ari: İmam Şafii'nin Bağdat'taki talebelerinden­dir. İmam Şafii, Mısır'a gidince, Bağdat'ta ·~~-Şafii' lakabıyla anılan Ebu Abdur­rahman el-Eş' ari, mezhepler arasındaki ihtilafları iyi bilmesiyle meşhurdur. Hadis ilmiyle de ilgilenmiştir.63

$7 lsnevi, Tabakattı i-Şdfi'iyye, s. 26.; Hudari Beg, Tarihu'r-T qri'i'l-lsl!zmi, s.218.; Aybakan,lmam Ş!ıfii, s. 156.

58 lbn Şühbe, Tabakatu'ş-Şafiiyye, I. 14.; Nemeri, ei-lntika' fi Fezaili'l-Eimmeti's-Selaseti'i-Fu­kaha; s. 165.; Hudari Beg, Tarihu't-Teıri'i'l-lsl!zmi, s.218.; Srrzyzewska, Tarihü't-upii'l-lslami, s.l76.

59 :Nemeri, el-lntika'fi Fezaili'l-Eimmeti's-Sela.seti'L-Fukaha; s. 165.; Cündi, el-lnuımııi- Şafii, s. '147.; Hudari Beg, Tarihu't-Te;ri'i'i-İsl!zmi, s.218.; eş-Şek'a, el-Eimmetıi'l-Erbe'e, s. 190.

60 Hudari Beg, Tarihu't-upt'i'/-isl!zmi, s.218. 61 İbn Şübbe, Tabakatu'ş-şafiiyye,l. 26. 62 Nemeri, ~l-lntika'fifezaili'l-eimmeti's-s~la.s~ti1-fukaha; s. 167. 63 eş-Şek'a, el-Eimmmi'l-Erbee, s. 189.

43

YUNUS ARAZ

B- İmam Şam'nin Cedid Mezhebi

1. Kapsaq.ığı Zaman Dilimi

İmam Şafll'nin cedid mezhebi, onun, Mısır dönemine ait mezhebidir. Fikrt

temelleri Mısır öncesine bağlanabilirse de, sonuç olarak cedid mezhebine ait es.er­ler bu dönemde telif edilmiştir. Dolayısıyla mezheb-i cedid, İmam Şafii'nin Mısır dönemindeki eser ve görüşlerini kapsar. 64

Ahmed b. Hanbel' e 1mam Şafii'nin Iraklıların elinde bulunan kitapları hak­kında ne dersin, Mısu: 'c/ak ileri mi, yoksa onları mı (Irak 'takileri 1~i) tercih ediyorsun' diye sorulunca, cevap olarak 'Mısır'cla vaz'ettiği kitapları al, çünkü o bu kitapları Irak 'ta yazıya geçirdi, fakat onlarla hükmetmedi. Mısır'a gidince onlarla hüküm ver­di' demiştir.65

2. Eserleri

İmam Şafii' nin günümüze kadar gelen eserleri onun cedid dönemine ait eser­leridir. Bu eserlerin tamarnını Rebt' b. Süleyman el-Mura.dt rivayet ~rmişcir.66

Re bi' b. Süleyman bir sözünde '1mam Şdfit Mısır'cia dört yıl içerisinde 1500 varak im la etti, 2000 varak/ık el- Ormn kitabını ve Sünen kitabını ortaya çıkardı. Daha bunun gibi birçok şeyi bu dört yılda yaptı ... "demektedir. 67 İmam Şafit' nin Mısır' da

yoğun bir telif faaliyeti içine girdiği rivayet edilmektedir. G~cesini üçe böldüğü, Uk bölümde telif çalışmaları yaptığı, ikinci bölümde uyudiığu, üçüncü bölümde ise ibadet ettiği belirtilir.68 Ravisi Rebt' b. Süleyman el-Muradt olan İmam Şafii'nin ce.did mezhebine ait eserleri şunlardır:

64 İsnevi, Tnbakam{-Şaji'iyye, s. 18.; Rüstaki, el-Kadim ve'l-cedid min nkvnli't-imami';-Şafii, s.l09.; Muh~ed İbrahim Ahmed Ali, 'el-Mezheb iııde'j-Şdfiiyye: s.4.

GS ei-Hiıli, el-Miiceddidıin fi'l-İslam, s.86.; El-Kavasimi, El-Medhal ila mezhebi'l-inuzmi{-Şafii. s.l06.

66 Aybakan, İmam Şdfii, s. 116. 67 Usfur, EL-İmamıti-Şafii fokiheıı ve muhaddism, s.l81.; Rüsclki, el-Kadim ve'l-cedid min ak­

vnli'L-imami {-Şafii, s.l 09. 68 Nehravi, el-fnıamıı'j-Şajii fi mezhebeyhi'l-kadim ve'l-cedid, s. 82.

44

İMAM ŞAFİİ'NİN FlKlH ANLAYIŞINDAKİ DEGİŞİM

a. EI-Omm: İmam Şafil'ninJ,ize ulaşan en büyük eseridir. Fıkıh bablarına göre hazırlaruruşm. Usul konula;ıru içeren bölümler d~ bulunmaktadır.69 Bu ese­rin, İmam Şafii'ye ait olup olmadığı tartışılmışur.70 Büveyti'ye ait bir kitap olduğu söylenmişse de çoğunluk İmam Şafii'ye ait olduğunu kabul etmiştir?' EL- Umm eseri İmam Şam'nin Mısır'a geldikten sorıra öğrencilerine aktardığı görüşleri içe­

rir. Talebesi Buveyti (v. 231) toplamış, Rebl' b. Süleyman el-Murad.l ise fikıh baplarına göre yeniden tertip ederek rivayet etmiştir.72 İmam Şafii'ye ait olan sekiz eser73 el-Ümrn kitabının yedinci cildinde, İhtildfo1-Hadis eseri ise sekizinci cildin

sonunda basılmışm.

h. Er-Jüsale: İmam Şafii'nin fıkıh usulü alanında yazdığı eseridir. Bu eser,

fikıh usulü alanında yazılan ilk eser olarak kabul edilmiştir.74 Birçok rivayerre İmam Şafii'nin biri kad.lm diğeri ced.ld olmak üzere iki tane Ris!ıle yazdığı, ilkini Mısır'a gelmeden önce yazdığı ikincisini ise Mısır'a geldikten sonra yazdığı bildi­rilmektedir.75 İmam Şafii kadim Risale'sini Abdurrahman b. Mehdi'nin (h.752-814) isteği üzerine yazrnışur.76 Rivayere göre İmam Malik'in talebderinden olan

Abdurrahman b. Mehdi; İmam Şafii' den, Kur'an'ın manalarını, haberleri kabul kriterlerini, icmanın delil değerini, Kur'an ve Sünnet'in nasih ve mensuhunu içe­ren bir mektup yazmasını talep etmiştir. İmam Şafıi de bu talebine cevaben bir mektup yazmışur. 77 Hatta İmam Şafl.i yazdığı bu kiraba sadece 'kitabım', veya

G? Aluned Emin, Duha'I-İslam, II s.231. 70 Alunet Emin, Duha'l-İslam, IT. 230-231; Sezgin, Tarihu't-Tünisi'l-Arabi, c.I cüz:III. s. 184. 71 Usfur, El-İmamıı'j-Şafii fokihm v~ muhaddiıen, s.183. 72 Nehravi, el-İmlımıı'j-Şdfii fi mezhebeyhi'l-kadim ve'l-cedid, s. 721.; Dağcı İmam Şdfii'niıı hayatı

v~ fıkıh ıısulıi ilmintkki yeri, s. 57. 73 İhtilafii'l- lrakıyyeyn (s.96-163), İhti/afiıA/i ve·Abdullah b. Mes'ud (s.l64-190), İhti/afii Malik

v~i-Şiıfii (s.l91-271), CimlıiiU/m (s.271-290), Sıfotıı Nehyi Resıilillah (s.291-292), !btltlii'l­/Jtihsan (s.293-304), Er-Red ala Muhammed b. el-Hasan q-Şeyblıni (s.305-335), Siyeni'I-Evzli'i

: (s.336-368). 74 • İbni Haldlın, Mukaddime, Çev. Halil Kendir, İstanbul: Yeni Şafak Yay., 2004., c. 2, s. 634. 75 Ahmet Emin, Duha'I-lslam, IL 228.; Nehravi, el-İmlımu i-Şafii fi mezhebeyhi'l-kadim ve'kedid,

s. 716. 76 İbn Kesir, el-Bid!ıye ve'n-Nihlıye, c. lO s.252.

n Razi, Mena~ib, s.I53.; eş-Şek'a, el-Eimmetii'l-Erb~'e, s. 135.; Aybakan, Imam Şafii, s. 125-126.

45

YUNUS ARAZ

'kitabımız', demiş, Risale ismini, Abdurrahman b. Mehdi'ye mektup (risale) ola­

rak göndermesinden dolayı almıştır.78 Bu Risale, İmam Şafıi'nin -genel görüşe göre- Bağdat'ta yazdığı kadim Risale'sidir. Cedid Risalesi'ni ise Mısır'a geldikten

sonra telif etmiştir. 79

c. EI-Ema.Ji: İmam Şafll'nin İrnla yoluyla öğrencilerine yazdırdığı eseridir.

Günümüze ka.dar ulaşmamıştır. Fakat el-Ümm 'ün içerisine serpiştirildiği ve müs­

takil bir eser olmadığı belirtilmiştir. 80

d. İhtilafü'J-Irakıyyeyn: Ebu Ytısufun lhtilafo Ebi Hanift ve İbn Ebi Leyla adlı eseri üzerine yapılmış bir çalışmadır. İmam Şafi.i, İmam Ebu Yıisufun bu

eserindeki bazı örnekleri ele-alarak Ebu Hanife ve İbn Ebi Leyla arasındaki ihti­

laflı konuları değerlendirmekte ve çoğunlukla İbn Ebi Leyla'dan yana taraf sergi­

lemektedir. 81

e. İhtilaii.ı Ali ve Abdullah h. Mes'ud.· Iraklıların -ehl-i re'y'in hacası sayı­lan- Hz. Ali ve Abdullah b. Mes'ıld'un görüşlerine aykırı olan görüşlerini içer­mektedir. 82

f İhtilafü M:ilik ve §-Ş:Wi: İmam Şafii bu eserde, İmam Milik ve kendisinin

hadis anlayışını konu edinir83 ve özellikle İmam Malik'in arnel-i ehl-i Medine

anlayışını eleştirir. El-Ümm kitabı ile beraber basılrnıştır. 84

g. Cimaü 1-İlm: İmam Şafıt' nin, ahad hadisleri savunduğu ve icma konusuna

değindiği kitabıdır. El-Ümm kitabı ile beraber basılmıştır.8;

78 Nehravi, el-İmamu/-Şafii fi mezhebeyhi'L-kadim ve'i-cedid, s. 717.; Sezgin, Tarihu't-Türasi'i-Arabi, c.I cüz:lll. s. 186

19 Riı:iı,Mmakib, s.l5~.; eş-Şek'a, el-Eimmetii'l-Erbe'e, s. 135.; Aybakan, lmam Şafii, s. 127. 80 Aybakan, İmam Ş!tfii, s. 124. 81 Aybakan, İmam Şiıfi~ s. 134.; Sezgin, Tarihu't-Tiir!tsi'l-Arabi, c.l cüz:III. s. 185.; Rüstaki, el­

Kadim ve'l-cedid min akvali'l-imami'j-Şafii, s.60. 82 Aybakan, lmam Şafii, s. 135.; Rüstaki, el-Kadim ve'l-cedid miıı akvali'i-imamii-Şafii, s.60. 83 Hüseyin, Ahmed Ferrac, Tarihu'i-Fzkhi'i-İslami, Beyrut: Daru'l-Cami'iyye, 1989., s.204.;

Rüsclki, el-KAdim ve'L-cedid miıı akvali'i-imami'f-Şafii, s.60. 84 Aybakan, İmam Şafii, s. 140. 85 Aybakan, İmam Şafii,~. 136.; Rüstaki, el-Kadim ve'i-cedid min akvali'l-imami'j-Şafii, s.65.

46

İMAM ŞAFİİ'NlN FlKlH ANLAYlŞlNDAKI DEGİŞİM

h. Sıfatu Nehyi Resülillah: .~· Peygamber'in hadislerindeki nehyin ne an­lama geldiğini tahlil eder. Çok kısa (iki sayfa kadar) bir kitapnr. El-Omm kitabı ile beraber basılrruşur. 86

· i. İhmlü '1-İstihsan: İstihsanla ilgili görüşlerini i.çeren kitabıdır. Bu kitapta

İmam Şafil, istihsanı deW olarak görenlere karşı istihsanı deW olarak görmemesini açıklar. Karşı tarafın delillerini nakli ve akli delillerle çürüoneye çalışır.67 El- Omm kitabı ile beraber basılrruştır. 88

j Er-Red ala Muhammed h. el-Hasan ej-Şeyham: İmam Şafu'nin, Şeybant'yi eleştirdiği bir kitapur. Şeybam'nin el-Hucce adlı eserinde Medine fık­hına yapoğı eleştirilere cevap vermiştir.89 İmam Şafii, Şeybam'nin şa~lSlnda Irak fıkhını eleşcirir.90

k Siyerü'l-Evza'1: Ebu Hanife'nin .Kitabu's-Siyerine, Evza'i karşı reddiye ya­

zar. Daha sonra Ebu Yusuf, Evza'i' nin bu reddiyesine karşı.Kitabu lhtilafi'l-Evz!z 'i ve Ebi Hanife adlı eserini yazar. İmam Şafii de, İmam Ylısufun bu reddiyesine karşı Evza'i'yi savunduğu bu kitabını yazar.91 Bu eser, Omm ile beraber basılmış­or.92

1 İhdlafü'l-Had1s: Hadisler arasındaki çanşmaları konu edinmişti.r. Ça­tışma durumunda nasıl bir metod uygulanacağı işlenmiştir. Üm..m kitabı ile be­raber basılmışur.93 Genel olarak hadisi, özellikle de haber-i vahid'i savunmuş­

. 94 tur.

8G Aybakan,lmam Şafii, s. 137. 87 Rüsclki, tl-Kadim vt'l-udid min akvali'l-imamij-Şafii, s.64. 81 Aybakan,lmam Şafii, s. 138. 89 Aybakan, Imam Şafii, s. 132.; Sezgin, Tarihu't-Tiirlısi'I-Arabi, c.l cüz:ill. s. 185.; Hüseyin, Ta­

rihu '1-Fıkhi'l-lslmni, s.205.

~ ~üsclki, tl-Kadim vt'l-ctdid min akvali'l-imami'f-Şafii, s.60. 91 Sezgin, Tarihıt't-Tıirlısi'I-Arabi, c.J cüz:ID. s. 185.; Hüseyin, Tarihıı'l-Fıkhi'l-lslami, s.205.;

Rüsr:i.ki, tl-Kadim ve'l-ctdid mirıakvali'l-imami'f-Şafii, s.61. 92 Aybakan, /mam Şafii, s. 133.

93 Aybakan, Imam Şafii, s. 144 ..

' 4 Hüseyin, Tarihıı'L-Fıkhi'L-lslami, s.205.

47

YUNUS ARAZ

3. T alebeleri

İmam Şafii'nin ced.id görüşlerini Mısır'daki talebeleri naklermiştir. İmam

Şafii vefat etmeden kısa bir süre önce öğrencilerine şu sözünü söylemiştir: 'Sen ey Ebu Yakup (el-Büveyti) demir bukağılar içinde öleceksin, sen ey Müzent Mısır'da meşhur olacaksın ve zamanının en iyi kıyas yapanı olacaksın, sen ey Muhammed (b. Abdi/lah) babanın mezhebine (Malikt} döneceksin, sen ey Rebi:. sen kitaptarımın yayılmasında (rivayetinde} benim için hepsinden daha faydalı olacaksın'. 95 Ced.id

mezhebinin baş ravisi Rebt' el-Muradi'd.ir (v.270). İmam Şafii'nin cedid dönemi

talebeleri şunlardır:

a. Ebu Ya'kub Yusuf b. Yahya el-Büveyt1 (231): İmam Şafii, vefaondan kısa bir süre önce, Büveyti'nin, ders halkasqıı devam ettirmesini istemiştir.96 İmam Şafii'den sonra ders halkasının başına geçmiştir. İmam Şafü'den rivayet ettiği Muhtasar'ı meşhurdur.97 Pek çok ilim adamı yetiştirmiş ve talebeleri çeşidi böl­

gelere dağılıp Şafii'nin fıkhını yaymışlardır.98 Halife Me'mun'un döneminde

.. Halku'l-Kur'an" meselesi yüzünden Bağdat'ta hapsedilmiş ve orada vefat ermiş­tir.99

9 ı İsnevi, Tabakatu!-Şafi'iyye, s. 18-19.; Nehravi, el-lmamui-Şafiifi mezhebeyhi'l-kndim ve'l-ce­did, s. 620.; Seyyid Üveys, Ruaillk'l-İmamii-Ş!zfii, Kahire: Daru's-Sayi' Li'n-Neşr, 1978., s.64.

96 İsnevi, TabakatuŞ-Şafi'iyye, s. 22.; İbn Şühbe, Tabakatı/ş-Şa&yye, I. 24.; E§-Şek'a, el-Eimme­tıi'l-Erbe'e, s. 192.; Nemeri, el-lntika'fi ftzaili'l-eimmeti's-sel.aseti'l-fokaha; s. 168.; Dekkar, Ab­

. dülgani, El-İmam eş-Şafıi : fakihü's-sünneti'l-ekber, Dımask: Daru'I-Kalem, 1987., s. 166.; Hüseyin, Tarilm'l-Fıkhi'l-!slami, s.202.'

97 İsnevi, Tabakatu!-Ş!ıfi'iyye, s. 23.; Seıgin, Tarihu't-Tıiriısi'l-Arabi, c.I cüz:lii. s. 192.; Nehrivi, el-İm!zmu'j-Ş!zfii flnu:zhebeyhi'l-kadim ve'l-cedid, s. 619.; Dekkar, El-İmamu[-Ş!zfii, s. 166.; Hudari Beg, Tarihu't-Tqri'i'l-lski.mi, s.219.

98 Dekkar, El-İmanm[-Ş!ıfii, s. 166.; Hudari Beg, Tan"''m't-Tepi'i'l-!sM.mi, s.219. 99 · İsnevi, Tabakatıı [-Ştıfi'iyye, s. ll.; Şi razi, Ebü İshak, Tabakatıı'l-Fukaha,. tlı.k. İhsan Abbas,

Beyruc: Daru'r-Raidi'l-Arabi, 1970., s.98.; İbn Şühbe, Tabakatu'ş-Şa&yye, I. 25.; Aybakan, Imam Şiıfii. s.l63.; eş-Şek'a, el-Eimmetii'l-Erbe'e, s. 192. ; Nemeri, el-İntika'fi ftzaili'l.eimme­ti's-sel.aseti'l-fukaha; s. 169.; Dekkar, El-lmamu'j-Ş!ıfii, s. 166.; Hudari Beg, Tarihre't-TefTi'i'/­!sl!zmi, s.219.

48

İMAM ŞAFİİ'NİN FlKlH ANLA YIŞINDAKİ DEGİŞİM

b. Ebu İbrahim İsmail b. Yahya b. İsmail el-Müzeıll (264): İmam Şa.fil'nin en güvendiği talebderinden birfdir. Hana İmam Şafii 'Müzeni mezhebimin yar­dımcmdır' demekredir.100 Önceleri kelam ile iştigal ederken, İmam Şa.fil'nin tav­siyesi üzerine fıkıh ile ilgilenmiştir. Hadis alanında da meşhur olmuştur. Müna­

zaralarında üstünlüğü ile meşhurdur ki, İmam Şafii bu koiı.uda '1ayet {eytankı mü­nazarada buluma onu bile yener' demektedir. 101 Müzeni'ye ait: olduğu bilinen eser­ler şunlardır: el-Camiü 1-Kebtr, el-Ciimiü 's-Sağir, el-Muhtasar, Muhtasaru '!-Muh­tasar, el-Menmr, el-Mes!ıilü 1-Mu'tebere, et-Terğib fi1-İlm, el-Vesaik, el- Akarib, Nih!ıyetü 1-lhtisfır. 102

c. Ebu Muhammed er-Rebi' b. Süleyman b. Abdilcebbar b. IG.mi1 el-Mısri el-Muradl (270): İmam Şafii'nin cedid mezhebinin ravisidir.103 İmam Şafii, Mı­sır'a gelmeden önce Rebt' rivayet ilmi ile ilgilenmektedir. Güçlü bir rivayet yete­

neğine sahip olan Rebi'in bu özelliğini İmam Şafii fark etmiş ve mezhebinin ravisi olarak onu belirtmiştir. 104 Rebi 240 yılında hacda Za'feran! (kadim mezhebin en güçlü ravisi) ile görüşmüş ve 'sen doğuda ben batıda bu ilmi tespit ediyoruz' demiş­tir.105 Şaill'niiı başta er-Risale, el-Omm ve diğer kitapları, el-Muradl kanalıyla bize

ulaşmıştır. 106

100 Şimi, Tabakatu1-Fukaha, s.97.; İbn Şühbe, Tabakam'ş-Şafüyye, I. 7.; Nehravi, tl-lmamuj­Şafii fi nuzJubryhi'l-kadim vt'l-udid, s. 619.; Dekkar, El-lnıanıu/-Şizfii, s. 167.; Hudari Beg, Tarih u 't-Ttpi'i 'L-İskınıi, s.2 19.

101 İsnevi, Tabakatıt[-Şiıfi'iyyt, s. 28.; Eş-Şek'a, tl-Einımmi'l-Erbt't, s. 1196.; Nehravi, tl-lnınrnui­Şizfii ft mnhtbryhi1-kadim vt'l-ctdid, s. 619.; Dekkar, El-lnıanıui-Şôfii, s. 166.

102 lsnevi, Tabakarııi-Şafi'iyyt, s. 28.; Şiri.zi, Tabakarıı'l-Fuluıha, s.97.; Aybakan, lnıam Şafii, s.166.; Nebıivi, tl-lmamui-Şafii ft mnhtbryhiı.kadim vt'l-ctdid, s. 619.; Dekkar, El-lnuınmi­Şafi~ s. 167.; Rüsclki, el-Kadim vt'l-ctdid min akvali'l-inıami[-Şafii, s.52.; eş-Şek'a, tl-Eimnıe­rı'i 1-Erbe 't, s. 196.

103 İbn Şühbe, Tabakarıı'ş-Şafiiyye, I. 16.; NehrM, tl-lmiımui-Ş!ıfii ft mezhebryhi1-kadim vt'l-ct­; did, s. 620.; eş-Şek'a, el-Einımetii'l-Erbe'e, s. 194.; Hüseyin, Tarihu'l-Fıkhi'l-lskımi, s.203.

104 Aybakan,lmam Şafii, s.169.; Şirazi, Tabakatrı1-Fukaha, s.98. 105 İbrahim, Muhammed, Hanp Ve Şafiikrtk Mmup Kavramı, çev. Faruk Beşer, İstanbul: Risale,

1989., s.122. 106 İsnevi, Tabalıarııj-Şiıfi'iyye, s. 30.; Aybakan, lmam Şafii, s.171.; Şicizi, Tabakatrı1-Fukaha,

s.98.; Dekkar, EL-lmamui-Şafii, s. 167.

49

YUNUS ARAZ

d. Ehti Bekr Abdullah b. Zübeyr el-Hu.qıeydi (219): İma.ıİı Şafii Ue beraber Mısır'a gittiği rivayet edilen kişilerden biridir.107 İmam Şafii'nin Mekke'deki ho­calarından ders almıştır. 108 Özellikle Süfyan b. Uyeyne'nin derslerine devarn et­

·rniştir. 109 Mekke ehlinin müftüsü ve mühaddisi olarak anılan110, İmam Şafii'nin Mekke'deki talebeleri arasında sayılan Humeydi, 111 onunla Mısır'a gitmiş ve ce­did mezhebinin talebelecinden olmuştur. 112 İmam Şafii'nin vefatından sonra Mekke'ye dönmüştür. 113

. e. Harmele b. Yahya et-Tüceybi (243): Mısır'ın meşhur mllhaddis ve faki­hidir. 114 Hadis alimleri kendisinden rivayette bulunmuştur. 115 İmam Şafii, Mısır'a vardığında kendisinde misafır olarak kaldığı kişllerden biridir. 116 Rebt'in rivayet

etmediği kitapları rivayet etmiştir.117

f. Muhammed b. Abdillah b. Abdilhakem (268): Babası118 İmam Malik'in öğrencilerinden (ya da arkadaşlarından) olan Muhammed b. Abdillah, İbn Vehb ve Eşheb gibi alimlerden ilim tahsil ermiş, İmam Şifıi, Mısır'a gelince onun ders

107 Edhem, Musrafa Münir, Rihletii İmmnij-Şfıfii illi Mzsr, Mısr: Matbaarü'l-Murakaddaf ve'I-Mukaddem, 1930., s.32.

108 İbn Şühbe, Tabakatii'[-Şfıfiiyye, I. 17. 109 Eş-Şek'a, el-Eimmetü1-Erbe'e, s. 183. 110 İbn Şühbe, Ta.bakatu{-Ş!zfiiyye, I. 17. 111 Nemeri, el-İııtika 'fi fezaili'l-eimmeti's-seln.seti 'l-fukaha; s. 163.; eş-Şek' a, el-Eimmetü 'l-Erbe 'e, s.

183. . 112 İsnevi, Tabakatu/-Ş!zfi'iyye, s. 22.; İbn Şühbe, Tabakatuj-Ş!zfiiyye, I. 17:; Nehravi, el-lmanmi-

Şafii fi nıezhebeyhi'l-kadim ve'l-cedid, s. 618.; eş-Şek'a, el-Eimmetü'l-Erbe'e, s. 184. 113 İsnevi, Tabakatu[-Ş!zfi'iyye, s.12.; eş-Şek'a, el-Eimmetii'l-Erbe'e, s. 184. 114 İsnevi, Tabakatu[-Şafi'iyye, s.16. 11s Nehravi, el-lmlmm i-Şafii fi mezhebeyhi'l-kadim ve'l-udid, s. 625.; Aybakan, İnuım Şafii. s.172.;

Hudari Beg, Tarihu't-Te[l'i'i'l-lsllimi, s.220. 116 Eş-Şek'a, el-Eimmetii'l-Erbe'e, s. 198. 117 Eş-Şek'a, el-Eimmaii'l-Erbe'e, s. 198.; Nemeri, el-lntika'fifizaili'l-einımeti's-seln.seti'l-fokaha; s.

168. . 118 İmam Ş:i.fii Mısır'a gelince babasına misafir ol.muşrur. Abdullah b. Abaulhakem'in, İmam Şafıi

ile iyi bir arkadaşlığının olduğu ve hana İmam Şafii vefat ettiğinde Beni Abdilhakim ailesinin mezarlığına defuedildiği bilinmektedir. Bk. Nemeri, el-lntika 'fi fezaili'l-eimmeti's-selmeti'l-fiı­kaha; s. 175.; İsnevi, Tabnkatrt'[-Şafi'iyye, s. 29.

50

lMAM ŞAFii'NİN FIKIH ANLAYIŞINDAKİ DEGİŞİM

halkasına kaulmışnr. 1 ı9 Daha sonra Büveyô ile aralannda geçen bir ihciJaf sonucu

Maliki mezhebine geri dönmüş-tÜr. 120 İmam Şafii' nin talebderi arasında sayılma­sına rağmen aslında bir Maliki alimi olan Muhammed, babası Abdullah' ın vefa­

tından sonra Malild fıkhı konusunda mutlak otorite olmuşrur. 121

g. Ebu Muhammed Rebi' b. Süleyman el-Cizi (256): Hadis ve fikıh alimle­

rinin kendisinden rivayette bulunduğu el-Cizi, İmam Şafii'nin Mısırlı talebele­

rindendir.122 Meşhur olan Rebi' el-MuracU'dir. Bu ise el-Cizi nisbetiyle anılandır.

h. Ebu Musa YU.nus b. Abdilla'la es- Sadefi (264): Fıkıh, hadis ve kıraat lli­midir.123 Mısır'daki ulemadan ilim tahsil etmiş ve İmam Şafii'nin cedid görüşle­rini nakleden talebderinden olmuşrur. 124 Hadis alimleri kendisinden rivayette

bulunrnuşlardır. 125

i. Ebu O sman Muhammed b .. Muhammed b. İdris eş-Şafii (242): İmam Şafii' nin oğludur. Babasından ilim tahsil etmiş126 ve Şam kadılığı yapmıştır. 127

Bu sayılanlar İmam 'Şafii' nin Mısırdaki en meşhur talebeleridir. Bunlar dı­

şında da birçok talebe yetiştiren İmam Şafii'nin mezhebi talebderi vasıtasıyla İs­lam alemine yayılmışnr.

119 lsnevi, Tabakatui-Şizfi'iyye, s. 29.; Şirau, Tabakatu'l-Fukaha, s.99.; İbn Şühbe, Tabakatu'ş­Şafiiyyc:, I. 21.; Eş-Şek'a, a-Eimmetii'l-Erbe'e, s. ı99.; Dekkar, El-lmanmi-Şafii, s. ı67.

120 Dekkar, El-lmamııi-Ş!ıfii, s. 167.; Aybakan, lmam Şiıfii, s.ı74.; Nehravi, el-lmimmi-Şiıfiifi mezlubeyhi'l-kadim ve'l-cedid, s. 621.

121 Aybakan,lmam Şizfii, s.ı75.; Nehravi, a-Jmlımııi-Şizfiifi nuzlubeyhi'l-kadim ve'l-cedid, s. 621. 122 Nelınivi, el-lmfzmııi-Şizfii ftmezhebeyhi'L-kadim ve'l-cedid, s. 624.; Aybakan,lmam Şafii, s.175.;

: eş-Şek'a, el-Eimmetii '1-Erbe'e, s. 195.; Hüseyin, Tarihu '1-Frkhi'l-lsLımi, s.203. 123 · Nemeri, el-lntika 'ft fezai/i'l-eimmeti's-ıeLıseti'l-fııkaha; s. ı 73 . . 124 Nelınivi, el-lmômıı i-Şizfii ft mezhebeyhi'/-kadim ve'l-cedid, s. 624.; Ayb akan, imam Şlifii, s. ı 76.;

Hudari Beg, Tarihıı't-Te[ri'i'l-İıliımi, s.221.

ııs İbn Şühbe, Tabakatı/ş-Şafiiyye, L2S.

I2G İsnevi, Tabakatııi-Şiifi'iyy(, s. 23. 127 Nemeri, el-/mika 'fi fizai/i '1-eimmeti 'ı-ıeLıseri'/-fııkaha; s. ı 8 l.

51

YUNUS ARAZ

ll-İmam Şafii'nin Fıkhl Birikimi ve Fıkıh Anlayışuidak.i Değişi­min Sebepleri

Kadim ve ced1d mezheple ilgili bilgilerden sonra şimdi de İmam Şafıl'nin fikht birikimi ve ilmi hayatıı)ın evrelerini ele alacağız. Daha sonra bu fikıh anla­yışındaki değişimin· nedenleri üzerinde duracağız.

A- İmam Şafii'nin Fıkhl Birikimi ve İlmi Haya~ Evreleri

Öncelikle ifade edelim ki İmam Şaru fıkhi birikimin.i dört bölgeden elde et­miştir: Mekke, Medine, Yemen, Irak. Hayatının sonuna doğru gittiği Mısır' da ise bu birikimi geliştirmiş ve görüşlerini derlemiştir.

Daha önce belimiğimiz gibi Mekke ve Medine (Hicaz Bölgesi), ehl-i ha­dis'in hakim olduğu bir bölgedir. Mekke, fıkhi açıdan Mu' az b. Cebel, Abdullah b. Abbas gibi sahabiler ile Ata b. Ebu Rabah, Tavus b. K.aysan, Mücahid b. Cebr, Amr b. Dinar, İkrime b. Abbas gibi tabiin ilimlerine dayanır. Bunların ilmi Süf­yan b. Uyeyne, Müslim b. Halid ez-Zenci, Sa'id b. Selim el-K.addah kanalıyla

İmam ŞafÜ'ye kadar ulaşmıştır. 128

Medine ilmi birikimi, sahabeden Hz. Ömer, Hz. Osman, Abdullah b. Ömer, Abdullah b. Abbas, Zeyd b. Sabit ve Hz. Aişe'ye dayanır. 129 T abiin döne­minde bu ilmi birikim, Sa' id b. Museyyeb, Urve b. Zübeyr, Süleyman b. _Yes'ar, Kasım b. Muharnm~d b. ·Ebubekir, Harice b. Zeyd b. Sabit, Salim b. Abdullah b. Ömer b. Ha4dab'a geçmiştir. Bunlardan sonra İbn Şihab ez-Zühri, Nafi', Ra­biarü'r-Re'y, Yahya b. Sa'id ve Ebfı'z-ZinadAbdullah b. Zekvan bu ilmi birikimi başta İmam Mili.k olmak üzere, Abdtilaziz ed-Dareverdt, Abdullah b. Nafi', İb-

128 Zehebi, SiymıA'Iami'n-Nribe/a, X. 6.; Razi, Memikib, s.43.; İbn Kesir, el-Bid!ıye ve'11-Nihaye, c.IO s.252.; Abdurraı.ik, el-İmamııj-Şafii, s.24-25. ; ·El-Kavasirnl, El-Medhal ila mezhebi'l­imami'ş-Şafii, s.52-53.

129 El-Kavasimi, El-Medhal ila mezhebi'l-imamii-Şafii, s.lS0-151.

52

IMAM ŞAFİİ'NİN FIKIH ANLAYIŞINDAKİ DEGİŞİM

rahim b. Muhammed b. Ebıl Yahya, İbrahim b. Sa'id el-Ensan ve İbn Ebıl Fu­deyk'e intikal ettirmişrir. 130 İşt~~İmam Şafii Medine ilmini bunlardan tedris et­mişrir.l31

Sahabe-i Kir:lın sadece Mekke ve Medine'de kalmamış, İslam aleminin diğer

bölgelerine de seyahat etmiş ya da vali, kadı vb. resmi görevlerle başka şehirlere gitmiş ve oralarda ilm1 faaliyetlerde bulunmuşlardır.

Irak bölgesinde Hz. Ali, Abdullah b. Mes'ıld, Ebıl Musa el-Eş'ari, Enes b. M:ilik gibi sahabiler bulunmuştur. Bunlardan özellikle Abdullah b. Mes'ıld'un

ilm1 birikimi bu bölgeyi çokça etkilemiştir. Daha sonra bu ilm1 birikim Alkame b. Kays, Mesru.k el-Ecda', Esved b. Yezid, Amr b. Şurehbtl, Ubeyde b. Selmin gibi tabiin eliyle diğer nesillere akwılınışnr. 132 Böylece bu ilm1 birikim, önce İb­rahim en-Neha'i, Süleyman b. Mu'temer, Süleyman b. A'meş gibi alimlere, daha

sonra Süfyan es-Sevri, Ebıl Hanife, Kadı Şureyh ve diğerlerine geçmiştir. İmam Şafii ise, bu ilmi birikimi, bu son sayılanların talebderinden ve özelJikle İmam Muhammed b. Hasan eş-Şeybani'den öğrenmiştir.

Yemen fikh1 birikimi ise Rasulullah'ın buraya gönderdiği Mu'az b. Cebel,

Halid b . .Velid gibi sahabilere dayanır. İmam Şafii Yemen'deki ilmi birikimi Ebu Eyyüb Mutarrifb. Mazin es-Sen'ini, Ebıl Abdurrahman Hişam b. Yılsuf, Amr b. Ebu Selerne (Evza'i'nin arkadaşı133), Yahya b. Hasan (Leys b. Sa'd'ın arka­<;iaşı)'dan almıştır. 134

130 Salim ~ğüt, "Ehl-i Hadis", DİA, c.X, s.509.; El-I<av:isirni, El-Medhal ilA mezlubi'l-imamii-Şafii, s. ı 51.

131 Illi.i, Mmakib, s.39.; Ebu Zehra, Tarihu'l-Meziıhibi1-lsltimiyye, s.418. 132 Salim Öğüt, "Ehl-i Hadis", DİA, c.X, s.509. 133 Ebu Amr Abdusrahrnao b. Amr b. d-Evzai (88-157): Ehl-i hadisten sayılmışnr. Muhaddis,

fakili ve müfessirdir. Kendi adıyla anılan mezhebin imaoudır. Mezhebi Şam ve Endülüs böl­gesinde yayılıınışur. Günümüze kadar ulaşamayan bir mezheptir. Evzai, Irak, Hicaz ve Mmr'ı

. girmiş, busalardaki ulemadao ders almıştır. Şam'da islami ilimlerde ük tcdvin çalışması yapan :kişidir. Evzai'nin ölümünden sonra mezhebi yok olmuşsa da, diğer mezheb mensupları onun görüşlerini kitaplarında zikretmişlerdir. El-Ümm'de de Evzai'nin görüşlerine değinilrniştir. Bk. Karaman, IslAm Hukuk Tarihi, s.21 1-212.; EI-I<av:isirni, EI-Medhal ila mezlubi'l-imami'j-Şafit, s.l76-181.

ı>4 Nehravi, el-lmamui-Ş!ıfii fi mdebryhi'i-kadim ve'l-adid, s.58; Illi.i, Mmakib, s.39; Dağcı, Imam Şafii'nin hayatı ve fıkıh usiilıi i/mirukki yeri, s.76.; eş-Şek'a, el-Eimmmi '1-Erbe t, s. 91.

53

YUNUS ARAZ

GörüldÜğü gibi İmam Şafii'nin yaptığı seyahatler aslında onun, sahabeden

tevarüs eden Urni birikimleri toplamasına sebep olmuştur. Bu onun hayatında

bilinmesi gereken önemli bir hususrur. İmam Şafii araştırılırken görülecek en

önemli konulardan biri onun hadise olan düşkünlüğüdür. Hatta 'nasirü's-sünne'

veya 'nasiru'l-hadis' olarak isimlendirilmiştir. 135 Genel itibariyle her bölge kendi

ilim çevresinde bilinen hadisleri almış, diğer bölgelerdeki hadis· biri.kim.ini ya al­

mamış ya da bir kısmından faydalanmıştır. Oysa İmam Şafii gittiği bölgelerde

bulunan hadis rivayetlerini almaktadır. İmam Şafii' den nakledilen "Sünnet/erin ~amamını, eksiksiz bir ;ekilde bilen bir kimse tanımıyoruz. Alimterin hepsinin ilmi bir araya toplanınca, sünnetierin tamamı ortaya çıkar. Arapça konusu da böyledir. Araplar bir araya gelirse Arapçanın tamamı bilinir'1136 sözü onun anlaşılmasında dikkate değer önemli bir ifadedir. İmam Şafii işte bu llirnl.eri bir araya getiremese

de onların ilimlerini öğrenmeye çalışmıştır.

Bu bağlam~a İmam Şafii'nin ilim hayatının evrelerini üç bölümde inceleye­

ceğiz, bu dönemler hakkında bilgi verdikten sonra fikıh anlayışındaki değişikliğin

sebepleri üzerinde duracağız.

1. Medine Dönemi ya da İmam Malik' eT alebelik Dönemi

İmam Şafii'in, Medine'ye, İmam Milik'e talebe olmak için girmesiyle başla­yıp, 179 yılında İmam Malik' in vefatı na kadar süren dönemdir. 179 yılında İmam Malik' e talebe olan İmam Şafii, hocasının fikıh anlayışını, içtihat yönte­

mini, sünnet, maslahat ve Medine halkının uygulamasını iyice kavrayacak şekilde

ders aldığı düşünülmektedir.137 İmam Şafii bu dönemde. tamamıyla İmam

Malik'in talebesi konumundadır. Fikri yapısı ehl-i hadisin fikri yapısıyla aynıdır. İmam Milik'e olan saygısı nedeniyie Medine'de ders vermemiş bir ilim halkası kurmamıştır. Henüz tam anlamıyla ehl-i re'y fıkhını tanımamaktadır. Bu dö­

nemde Medine'de ehl-i re'y mensupları bulunmakla birlikte İmam Şafii' nin, ehl-

135 İbn Kesir, tl-Bid!ıyt vt'n-Nilı!tye, Beyruc: Daru'l-Fikr, 1978., c.10 s.253.; Heyto, Muhammed Hasan, el-İctihlzd ve Tabakattı Miictehidi/-Şafiiyye, Beyruc: Müessesetü'r-Risale, 1988., s.54.; Seyyid Üveys, Resitil İle'l-İmfımi/-Ş!ıfii, s.56.

I3G İmam Şafii, Er-Risfıle, s. 25-26. 137 Abdurrahman Candan, 'Imam Şafii'niız Erken Dönem (!Vulim) Göniılerinin Oluımamıda Imam

Malik'in Etkisi; Di~anerİlmi Dergi, Nisan-Mayıs-Haziran 2011, C. 4? Sayı:2 s.ll9.

54

İMAM ŞAFii'NiN FIKIH ANLAYIŞINDAKİ DE(;IŞlM

i re'y ile ilişkisi ciddi anlamda ;daha sonraki döneı:nlerde gerçekleşir. İmam Şafii'nin Mekke ve Medine fuci birikimini elde etmesi yönüyle büyük öneme sahip olan bu dÖnem, onun kavl-i kadimine temel olması ve kavl-i cedidini inşa etmesi bakurundan dikkate değerdir. Örneğin İmam Malik'in 'amel-i ehl-i Medi­ne' görüşünü eleştirirken bu görüşü iyi bilmektedir. Çünkü bu fikri doğrudan sahibinden almıştır. Dolayısıyla bu dönem 'Kavl-i Kadim' ve 'Kavl-i Cedid' ayrı­mında önemli sayılan ehl-i hadis'in ilmi birikimini alınış olması bakırnından önemlidir.

2. İmam MaJ.i.k'in Vefatından Mısır'a Kadar Olan Dönem (Kavl-i Kadim Dönemi) ·

İmam Malik'in vefanndan sonra İmam Şafii, 179-184 yılları arasında Ye­rnen'de idari görev alır. Bu dönemde yaşadıkları onun hayatını oldukça etkile­miştir. Nicekim bu döne~ sonunda, Bağdat'taki göz hapsibitip Mekke'ye dö­nünce, 10 yıla yakın bir süre -kısa ayrılışlar dışında- hemen hemen Mekke'den

hiç ayrılmarruşnr. Bu uzun ikameci her ne kadar başka sebeplerle açıklanabilirse de bir diğer sebep de Yemen'deki idareciliği sonunda başına gelen olaylardır. Şöyle ki; idamdan dönen İmam Şafil, bu olaylardan çok etkilenmiş ve uzun bir süre kabuğuna çekilmişte olabilir. İmam Şafii Yemen' de, idari anlamda tecrübe

yaşamanın yanı sıra, oranın ilm! birikimden de yararlanmıştır. Daha sonra haya­tında asıl anlamda bir değişiklik yapmış olan Bağdac'a gitmiştir. Bağdac'a gidiş tarihi tam olarak bilinmeyen İmam ŞafH, burada İmam Şeybani' nin derslerine katılmış, o.ndan ehl-i re'y'in görüşlerini içeren kitaplar almıştır. Bu dönemde ehl­i rey'in fikhmı öğrendi ği gibi, onlarla münazaralara girerek ehl-i hadisi savunduğu

da bilinmektedir. Hatta İmam Muhammed'in eserlerini okuyup her sayfaya not düştüğü ile ilgili bilgiler vardır. İmam Şafii'nin kadim görüşlerinin, İmam Mu­hammed'le yaptığı bu görüşme ve münazaralar sonucu başladığı belirtilir. 138 Daha s~nra Bağdat'taki göz hapsi kalkınca Mekke'ye dönen İmam Şafii için Mekke'de

geçirdiği dönem çok önemlidir. İmam Şafil, Bağdat'ta bulunduğu sırada elde et­tiği ehl-i re'y ilmini, Mekke'ye dönünce inceleme, tahili eone, eski bildikleriyle karşılaşnrma ve cefekkür etme imkanı bulmuştur. Bu dönem, aslında, İmam Ş~' nin -her ne kadar açığa çıkarmasa da- İmam Malik'ten kopuşunun başladığı

138 Candan, 1mıım Şafii'nin Kadim göni[krinin 0/ıqum Siir(ci', s. 475.

55

YUNUSARAZ

dönemdir. 139 Bu zamana kadar İmam Malik ve ehl-i hadisin savunucusu konu-. munda olan İmam Şafii, 140 bu dönemden sonra iyi bir hadis sa~ucusu oı.m~a beraber, İmam Mllik'i de eleşciren biri olacaktır. 141 Ehl-i re'y'in fıkhıru iyice kav­rama -ki İmam Şafı1'nin ehl-i re'y fıkhıru içeren kitapları ücret karşılığı temin ettiği veya İmam Şeybant'den aldığı ile ilgili rivayetler vardır-142 ve bu kitaplarda var olan ilmi kendisinin daha önceden elde ettiği, gerek yazılı eserlerdeki gerekse ezberindeki ili ml e karşılaştırma ve mukayese etme dönemi olabilir. Yukarı da ifade ettiğimiz gibi İmam Şafii hayatının bundan önceki dönemlerini hep ehl-i hadis savunuculuğu yaparak geçirmesine rağmen bu dönemde yine hadis savunucusu­dur ama bu sefer daha farklı olarak özgün bir düşünceyle hareket etmektedir. 143

İmam Şafii'nin hadis anlayışı da bir süreç içerisinde tamamlanmış ve bu sürecin olgunlaşma dönemi· bu dönemdir denilebilir. İmam Şafii'nin 'er-Risale'sini bu

· dönemde yazdığı ile ilgili rivayetler vardır. Bu kadim dönem 'er-Risale'sinin ehl-i re'y etkisi olmadan yazılmış olması söz konusu olamaz. Mekke'de geçirdiği bu dönem onun kavl-i kadim denilen görüşlerini serdetciği dönemin başlangıcı ol­makla birlikte14

\ bize göre kavl-i cedid'in fi~i yapısının ol~şmaya başladığı dö­nem .de olabilir. Çünkü kavl-i cedid'i aslında onun İmam Malik'in etkisinden kurrulup yavaş yavaş kendi özgün görüşlerini açıkladığı ve en sonunda nihai gö­rüşlerini açıkladığı -Mısır dönemi- bir süreç olarak ele almak da mümkündür. Her ne kadar kavl-i cedid İmam Şafit'nin, Mısır sonrası dönemi ise de, bunun oluşum, gelişme dönemi bize göre Mısır öncesi dönemdir. Mısır dönemi elbette bu görüş değişikliğinde etkili olmuştur, ama asıl itibariyle bu, sürecin sonucu ve açığa çıkması dönemidir. Aslında bu sürecin ük oluşumu İmam Şafii' nin, İmam Şeybant ile karşılaşması kabul edilirse, Mekke dönemi_ zihnin bulanıklaşması, çal­kantılar yaşaması ve sonunda Bağdat'taki iki yıllık dönemle birlikte durulması fikirlecin yavaş yavaş yerine oturması ve nihayet Mısır dönemi ise bu fıkirlerin sağlamlaştırılıp ürün verilmeye başladığı dönem olarak belu-"İenebilir. Buna göre

139 Nehravi, tl-İmdmu}-Şizfii fi mtzhebeyhi'l-kadim ve'l-udid, s.208-213. 140 Ahmed Emin, Duhn'l-İsLim, II. 222.; Seyyid Üveys, Res!ıil İl(l-İm!ımi}-Şizfii, s.69. 141 Seyyid Üveys, Resdil İk'I-İmiımi}-Ş!ıfii, s.69. 142 Beyhaki, Menakibü'ş-Şafii, I. 117.; Zehebi, Siyenı A'lami'n-Niibt!llı, X. 14.; Hudari· Beg,

Tan"'m 't-Tesri'i'l-İslimıi, s.215. . 143 İmam Şafii, her iki görüşünde alınabilecek ve alınmayacak görüşleri olduğunu fark etmiştir. B k.

Ahmed Emin, Duha'l-lsliım, II. 222. 144 Bu dönem kavl-i kadim'in embriyo dönemi olarak değerlendi.rilmiş[ir. Bk. Aybakan, lnuım

Ştifii, s. 94.

56

İMAM ŞAFii'NİN FIKlH ANLAYIŞINDAKİ DEClŞlM

kavl-i kadim ise bu değişim sürec:inde İmam Şafii'nin nihai görüşlerini açıklama­dan önceki, değişim sürecini kapsar ki, eserlerini verme anlamında bu, Mekke ve Bağdar dönemidir.

İmam Şaf'll'nin Mısu önc~i dönemde, kavl-i cedid'in yapısını oluşrurduğu ile ilgili elimizde en kesin delil onun er-Rebi b. Süleyman ile olan bir konuşma­sıdır. Rivayet edildiğine göre İmam Şafii, Mısır'ın durumu ile ilgili Rebi'e soru sorar ve Rebi' "orada bir kısım imanı Mdlik'e, diğer bir kısım ise imam Ebu Hani­fe 'ye yönelmijtir ll deyince, İmam Şafii "Onları her ikisinden de alıkoyacak bir 1eyle Mısır'a geleceğimi umuyorum ll karşılığını . vermiştir. 145 Bu rivayet eğer doğru ise İmam Şafii, kavl-i cedid'ini oluşturmuş ve Mısır' ı bunu açıklamak için uygun bir mekan olarak görmektedir. Dolayısıyla İmam Malik'ten kopuş Mısır öncesi dö­

nemde olmakla birlikte, bu kararı açığa vurması Mısır'da cam anlamıyla gerçek­leşrniştir.ı~c;

3. Mısır Dönemi (Özgün Dönem}

Yukarıda da ifade edildiği üzere İmam Şafii'nin Mısır'da serdecciği görüşler veya yazdığı eserler 'kavl-i cedid' olarak nitelendirilir. İmam Şafii'nin Mısır'da

1500 varak imla ettiği, 2000 varaklık 'Kitabü 'L- Omm: 'Kitabü 's-Sünne'yi ve daha !?ek çok eser yazdığı rivayet edilir.ı47

İmam Şafii'nin Mısır'da ki görüşlerinin farklı olduğu, eski görüşlerini terk ecciği ile ilgili sözleri, bu ayrımı daha da belirgin hale getirmektedir. Zira ondan

145 Beyhaki, Mmôkibui-Şafii, s. 238.; Dekkar, El-lmamui..Şirfii, s. 161. 146 Aybakan, Imam Şafii, s. 102. 147 Aybakan, Imam Şafii, s. 102.; Usfur, El-İmamııi..Şafii fakihm ve muhaddiım, s.l81.

57

YUNUS ARAZ

nakledilen "Eski görüılerimi (Bağdat'taki kitaplanmı) nakledene hakkımı helal et­

miyomm'~48 ve '1rak'taki kitaplarımı yakın 'H9 şeklindeki rivayecleri, ~nun Mı­

sır'da yeni bir söylem içerisinde olduğunu göstermektedir. Fakat bu yeni söyle­

min, eski söylemd~n ne kadar farklı olduğu, değişikliğin boyutu ile ilgili bir ka­naat getirmek oldukça güçtür. Elbette ki İmam Şafii'nin bütün görüşlerini değiş­tirdiği şeklinde bfr söylernde bulunmak hatalı olur. Aksine on ün görüşlerindeki

değişikliklerin, değişmeyeniere oranla az olduğu söylenmektedir. 150 Hatta bu söz­

lerinde~ anl~ılınası gerekenin 'eski görüşlerin reddedilebileceği' olmalıdır. 151

Kavl-i kadim'in, kavl-i cedidde ne kadar var olabildiğini veya kadimden vazgeçip

yeni bir görüş ileri sürdüğü meselderin sayısını bilebilmek oldukça güçtür.

Çünkü İmam Şafii'nin, Mısır öncesi eser ve talebderi bilinmekle beraber, bize

ulaşan cedid me;hebi:ci bilen talebelerinin rivayet ettiği eserleridir. Değişirnin bo­

yutu ~akkında kesin kanaat getiremesek de, Şafıi mezhebi füru fıkıh ki'taplarında

fıkıh meseleleri anlatılırken bazı meselelerde bu değişim zikredilmiş ve 'bu İmam Şafii'nin kavl-i kadinıidir' veya 'bu İmam Şafit'nin kavl-i cedididir' denilerek bu

değişim ele alınmıştır. Bu meseleler incelenerek değişirnin niceliği ve niteliği hak­

kında bir görüş belirlenebilirse de, bu da tam bir sonuç elde etmemize irnlcin vermez. Bunun i.çin yapılması gereken kadim mezhebiyle ilgili bir çalışma yap­

maktır ki, burada kaynak sorunu olduğu için yapılması mümkün değil gibidir.

Çünkü bilindiği gibi elimizdeki İmam'a ait eserler onun cedid mezhebini içeren

eserlerdir. İmam Ahined b. Hanbel, İmam Şafii'nin kadim dönemi talebelerin­

dendir ve bir sözünde "hakkinda delil bulamadığım {haber bulamadığım) mesele­lerde Şafii'nin kavliyle fetva verdim, çünkü o Kurey;'li bir alimdir ve yeryüzünü il­miyle doldurmuıtur" demektedir. 152 Bu söz, eğer doğru ise, İmam Ahmed b. Han­

bel'in eserlerinde ve fikirlerinde yapılabilecek titiz bir çalışma aynı zamanda

İmam Şafii'nin kadim mezhebi hakkında da bize bilgi verebilir. ı 53 Ama bu da bizi .. ı4s Ebu Zehra, Tiırihu1-Mezizhibi1-İs!Jm~;ye, s.462.; Cünd.i, el-İmamu[- Şafii, s. 194.; Emin el­

Hlıli, ei-Mıiceddidıilı fi'l-İslam, s.85. (Bu elbette ki bir genellernedir ve Şafii alimler bu genelle­rneyi sınıciamışlardır ve kadim mezhebinin tamamının değişmediğini savunmuşlardır. Bk. İb­rahim, Muhammed, Hanefi ve Şafiilerde Mezhep Kavramı, İsranbul, s.118.)

ı49 İbn Hacer Askalani, T evali't-Te 'sis li Meali Muhammed b. Jdris, Tah. Ebu'l-Fida Abdullah el-Kadi, Beynıt: Daru'l- Kürübi'l-İlıniyye, 1986., s. 117.

ıso Dekkar, El-İmamııi-Ş!tfii, s. 153.

ı sı İbrahim, Hanefi ve Şafiilerde Mezhep Kavramı, İstanbul. s.l19.

ısı Emin ei-Hlıli, el-Mıiceddidıinfi'l-ls!am, s.IOl.

ıs; Aybakan, İmam Ş!tfiı: s. 42.

58

IMAM ŞAFii'NİN FIKIH ANLA YIŞINDAKİ DEG1Ş1M

kesin bir sonuca götürmez. Nit4.im İmam Ahmed b. Hanbel h. 241 tarihinde yani İmam ŞafU'den yaklaşık 3i),ıl sonra vefat etmiştir. İmam Şafll ile Mısır ön­

cesi dönemde görüştüğü için 45-50 yıl kadar bir süre tamamıyla İmam Şffil'nin etkisinde kalıp onun görüşleriyle hareket ettiğini düşünmek oldukça zordur. ıs4

İmam Şafıi'nin, 'yeni mezhebini oluştururken Mısır öncesi telifatını veya gö­rüşlerini tamamen unutarak yaptığı düşünülemez. Nitekim bazı rivayetlerde

güçlü bir hafizaya sahip olduğu belirtilen 155 İmamın, Mısır öncesi telifatını ya­nında getirmese dahi hafizasırida bunlar vardır ve bunları tekrar gözden geçirmiş­tir. Elbette ki kadim kavillerinin tamamını değiştirmiştir şeklinde bir görüş ileri

sürülemez. Zaten kimse de bunu iddia etmemektedir. Furu fıkıh kitaplarında da bunun sayısı sırurlı verilmiştir. Dolayısıyla şöyle bir sonuca varılabilir: İmam Şafii'nin Mısır'da telif ettiği cedid fıkhın ana kaynağı aslında kadim fıkludır. El­bette ki hem Mısır hayatı, örf, adetler vb. hem de buradaki ilmi birikim İmam

Şafii'nin fı.kri yapısındaki bu değişimi etkilemiştir. Ama bunu bir sihirli sopa değ­miş gibi tam anlamıyla bir değişiklik olarak görmek veya Mısır'a gidişini bir sınır kabul ederek .önce şöyleydi gidince böyle oldu tarzında kesin bir hüküm vermek elbette doğru değildir. Dediğimiz gibi bu bir süreçtir ve bu süreç Mısır'da ki ilmi birikime vakıf olunca kemale ermiş ve nihai görüşlerini açıklamıştır.

İmam Şafii, Mısır'a gelirken yanında ehli hadis imamları.ndan olan Sufyan b. Uyeyne'nirı kitaplarını getirmiştir. ısG İmam Şafii' mn, İmam Malik' e karşı çı­

karken ve cedid mezhebini yazarken bu kitaplardan faydalandığı düşünülmekte­

dir. 157 Mısırın ilm! birikimi de İmam Şafii bu değişiminde önemli bir konumda­dır. İmam Şafit, Leys b. Sa'd'ın görüşlerini de talebesi Ebu Zekeriyya Yahya b. Hasan et-Tinsi'den almıştır. 158 Ayrıca İmam Malik'in, Mısır'da talebe.lerin den

154 Gerçi Ahmed b. Hanbel' den rivayer edilen 'bm otıtz yıldır Şafii'ye dua ediyorımı' sözü (Seyyid Üveys, &saillk'l-lmamii-Şafii, s.59) her ne kadar uzun yıllar boyunca Şafii'nin etkisinde ol­

:duğunu göS[erse de, yine de İmam Şafii'nin kadim görü~lerin.i onun mezhebinden elde etmek ·zor olacaktır.

155 Beyhaki, Mmdkibui-Şafii, s. 242.; Edhem, Rihkrtt lmamii-Şafii iliı Mısr, s.6. 156 Beyhaki, Mmakibui-Şafii, s. 240.; El-Kavisiml, EI-Medhrtl ila mezhebi'l-imami/-Ştifii, s.l04.

ıs1 Aybakan, lmam Şafii, s. 107. 151 EI-Kavisi..nü, El-Medhal ila ma.hebi'l-imamii-Şafii, s.l04.

59

YUNUS ARAZ

olan Abdullah b. Abdulhakem, 15? Mısır' daki Maliki birikimi h~ nda zengin bir kütiiphaneye sahiptir. İmam Şafii ise bıu kütüphaneden faydalanmışor. Yine İmam Malik'in talebeleri arasında sayılan ve hadis yönü ağır basan160 Eşheb b. Abdulaz1z'den161 kitaplar' almış ve bunlardan istifade etmiştir. 162 Bu dönemde var olan 'Esediyye'yi163 İmam Şaill'nin, Eşheb'ten temin etmiş olabileceği ve cedid mezhebini oluş-tururken bundan etkilendiği de belirtiliniştir. 164 Tüm bu rivayet­lerden a.fiJaşıldığı kadarıyla İmam Şafii, Mısır'a vardığında, buradaki Maliki fıkhl birikimi üzerine ciddi çalışma yapmıştır. Bunun sebebi de İmam Şafii' nin Malik' i eleştirirken sağlam bilgiler ve verilerle hareket etme~ istemesi olabilir.

Sonuç itibariyle Mısır dönemi İmam Şafii'nin Rkrt değişim sürecinin son merhalesidir. Buradaki ilmi birikimi ve özellikle Malik'in buradaki görüşlerini de irıceleyen İmam Şafii, ictihadi olgunlaşma sürecini tamamlamış ve meyvelerini vermeye başlamıştır. Eserlerini telif eden İmam Şafit bu yeni görüşünü kendi asıl kavli olarak saymış ve "eski görüşlerimi nakledene hakkımı helal etmiyorum"165

ve "Irak'taki kitaplarunı yakın"166 diyerek son ve nihai görüşlerinin Mısır'da ser­dettikleri olduğunu belirtmiştir.

ıs? Malik' in, Mısır'daki önemli rernsilcilerindendlr. Şafıi, Mısır'a gelince onunla çokca görüşmüş hana Abdullah b. Abdulhakem'in oğlu, İmam Şafıi'nin mezhebine girmi~r. Daha sonra Bü­veyti ile aralannda geçen bir ihrilaf sonucu Maliki mezhebine geri dönmüştür. B k.. Dekkar, El­İmamu/-Şizfii, s. 167.; Aybakan, İmam Ş!zfii, s. 174.

ıw. Aybakan, İmam Ş!zfÜ, s. 108. 161 Eşheb, İbnü'l-Kasım'dan ~onra Mısır'da Milikiler'in otorites_i sayılır. Gengiz Kallek, "Eşheb ei­

Kiıysi", DİA, c. XI. s. 462. 162 El-Kavasimi, El-Muihal ila mahebi'l:imami[-Ş!ifii, s.l05. 163 Esediyye: Eset b. Fürar (v.213), Ebu Hanife'nin talebesinden Irak fıkhını öğrendikten sonra

Mısn'a gelmiş ve Maliki fıkhını tahsil ermiş ve bu eseri telif etmiştir.

Müdevvene: Sehnlın, Esediyye'yi okumuş, sonra Mısır'a gelerek bunu İbn Kasım'a arzetmiştir: İbn Kasım' la düzenlemeler yapmış ve bu ikinci eser Mıükvvme ol.ınuşrur. (Karaman, İslam Hıı­kllk Tarihi, s.208. Cengiz Kallek, "Esed b. Furar", DİA,, c.XI. s. 366.

164 Aybakan, İmam Ş!ifii, s. 42. 165 Ebu Zehra, Tlzrih11'1-Meziıhibi1-nliımiyye, s.462.; İbrahim, Hanefi ve Şafiiimk Mezlıl!jJ Kav­

ramı, İsranbul, s. 118.

ıGG İbn Hacer, Tevali'r-Te'sis li Meali Mı1hammer b. İdris, s. 117.

60

İMAM ŞAFİİ'NİN FIKIH ANLAYIŞINDAKİ DEGİŞİM

B- İmam Şafll'nin F~_,A.nlayışmdaki Değişikliğin Nedenleri

İmam Şafii ömrü boyunca değişik beldelere seyahatlerde bulunmuş ve gittiği yerlerde ders aldığı hocalardan, beldenin ilmi birikiminden, hadis birikiminden ve o bölgenin ader, gelenek ve göreneklerinden etkilenerek görüşlerini gözden

geçirme ihtiyacı hissetmiştir. 167 İmam Şafii'den nakledilen "Hadisin sıhhati sabit

olunca, benim mezhebim odur"168 şeklinde görüşü onun serdettiği bir görüşte karı bir tu rum sergilemediği, aksine her zaman yeni görüşlere açık olduğunu gös­terir.

Ayrıca bir müçrehidin doğru bir görüşe vakıf olduktan sonra eski görüşün­den rücu' edip yeni görüşü benimsemesi, deW sahih olduğunda onunla amel et­mesi gerekir. Şayet sonrasında daha güçlü bir deWe munali olursa, bu delille amel

edip önceki görüşünden dönmesi gerekir. Bu dÜturnda değişiklik bir şüphe ve eksiklik değil, araştırma ve inceleme sonucu varılan son neticedir. 169 Sahabeden rivayet edilen birçok olay da bunu d~ceklemekcedir. Nitekim Hz. Ömer'den rivayet edilen bir sözde, Hz. Ömer, kadı tayin ettiği kişiye 'Önceden verdiğin bir hüküm daha sonra aklinİa rücu' ettiğin bir hüküm/e hükmedip hakka dömnene engel olmasın. Hakka rücu: batılda ısrar etmekten daha hayır/ıdır' 170 buyurmaktadır.

Hz. Ali' nin 'Ben ve Ömer ümmehatü 'l-evtad'ın171 satılmayacağı kontlSılnda aynı gö­rüşteydik. Fakat ben şimdi satılmasını. uygun görüyorum' sözü eski kavlinden rücu ettiğini gösrermekredir. 172 Dolayısıyla hakka rücu' ermek efdal olandır. İmam Şafii de bu kuralı bozmamış ve gerekli gördüğünde görüşünü değiştirmiştir.

IG7 Eş-Şek'a, tl-Eimmmı'l-Erbna, m. Mu.kaddime s.(t) 168 Ebu Zehra,/TTUlm Şafii, s. 174.; Usfur, El-lmamtti-Şafti fokihm vt mtthaddiwı, s.72. 169 İbn Ebi Hacim, Adabii i-Şdfti vt Mmakıbuh s. 50. 170 Münavi, Fmiidii'lftVaid, s. ll; Cüncli, tl-lmamtti- Şafii, s. 195.; Emin c:l-Hıili, tl-Mıictddidılıı

fi'l-lslam; s. 86. 171 -Ümmü'l-Veled ç Ümmehatü'l-evlat: Mevlas1run tıraşında (yatağında), onun ilcran ile birlikre

çocuk doğurmuş olan cariye. Efendisi ölünce h ür olur. Bk. Mehmet Erdoğan, Fıkıh vt Hukuk Ttrimltri Sözlıiğii,, s.470.

ın Münavi, Muhammed b. İbrahim b. Abdurrahman es-Seleml, Ftraidii 'I·FtVIıid fi lhlirafi'l-Kav­kyn li-Mıicuhidhı Vahid, Beyrur: Daru'l-Kurubi'l-İlmiyye, 1995. s. lO; Emin ei-Hıili, tl.-Mıi­mld!t'ıin fi'l-lslam, s.86. {Her iki eserde de bu konuda birçok örnek verilmektedir.)

61

YUNUS ARAZ

F~t şıin~ da belirtmek gerekir ki.İn;am Şaru, görüşlerinde kü.İ.li bir" deği­şiklik yapmamıŞtır. Mısır'a geldikten sonra yazdığı eserler önceki ·eserlerin den ta­

·mamıyla farklı değildir. O yeni eserlerini yazarken Irak'taki görüşlerinden değiş­meyen içtihatlarını alır, değişen görüşlerini bırakı'r ve yeni görüşlerini açıklardı.173

İmam Şaru' nin hayatını ele alırken, onun seyahatlerinin, ilmi birikiminin

oluşmasında ep büyük pay sahibi olduğu söylenebilir. Yaptığı bu seyahatlerde yeni bilgi ve yöresel şartlarla karşılaşması sonucu 'İmam Şaill' de i.l.m1 ve nkd bir olgunlaşma olmuş ve bunun sonucunda görüşlerinden 'bazılarını değiştirme ihti­yacı hissetmiştir. 174

Sayılabilecek diğer önemli etken ise, Medine'de İmam Malik'in talebesi ol­ması ve uzun bir süre O'nun etkisinde kalmasıdır. İmam Şaru, İmam Milik'i kendisine en büyük hoca olarak görmüştür. 175 İmam Malik'in vefatından sonra, İslam alemini gezen ve yeni fikirleele karşılaşan İmam Şafii, İmam Malik'in· etki­

sinden kurtulmuş, bazı görüşlerini eleştirmiş ve artık kendi görüşlerini serdet­meye başlamıştır. İmam Malik'le · aralarındaki ihtilaflı konuları ihtiva eden '1h­tilafu Malik ve'ş-Şafit" adlı bir eseri bulunmaktadır.176

Hayatının uzun bir bölümünü İmam Malik'in etkisinde geçiren, İmam Şafii' nin, aslında bu kadim ve cedid ayrımında İmam Malik'in etkisi çok fazladır.

Bazı rivayetlerde onun kadim görüşlerinin tamamının İmam Malik'in mezhebi olduğu belirtilmiştir. ın Fakat kadim görüşlerinde İmam Malik'in etkisi ile ilgili

yapılan müstakil bir çalışmada temizlik kamet, ezan ve namaz konuları ile ilgili 44 kadim görüş ele alınmış ve bunlardan 33 konuda İmam Malik'le benzer ya da

173 Ebu Zehra, TArihıt'L-Mezahibi'l-İsliımiyye, s. 343. 174 Ahmed Emin, Duha'L-islam, Il. 231.; Ebu Zehra, Imanı Şafii, s. 174.; Şirbasi, El-Eimmerü'l­

Erbaiı, Daru'l-Hilal, s.128. 175 Dekkar, El-İmamuj-Şafii, s. 158.; El-Kavisirni, El-Med.hal ila mezhebi'l-imarni'ş-Şalli, s.153. 176 Dağc1, Imam Şafii'nill' hayatı ve fıkıh ıwilü ilmindeki yeri, s. 96.; EI-Kavasirni, EI-Med.hal ila

meıhebi'l-imarni'ş-Şafii, s.157.

m Dekkar, El-lııuznm j-Şôfii, s. 159. (bu rivayer el-Vafi bi'/-Vqayat' dan alınmış ur. Dekkar, bunun abartı olduğunu, İmam Şafii'nin, Bağdat'ta mutlak mücrehid olduğunu ve kimsenin sözüne bağlı kalmadığını belirtir.); Abdurrahman Candan, 'İmam Şafii'nin Erken Dönem (Kadim) Gö­n'iflerinin 0/upnasmda Imam Malik'in Etkisi', s. 120. (Burada Kaffal es-Sağir ve Safedi'nin gö­rüşlerinin böyle olduğu, Nevevi'nin ise buna karşı çıktığı bildirilrnekrcdir.)

62

İMAM ŞAFii'NİN FIKIH ANLAYIŞINDAKI OEClŞlM

·yakın görüşte olduğu tespi~ edil.;n;iştir. 178 Dolayısıyla ~er ne kadar onun etkisind~ oldugu sÖylenebi.li,ı:se de kadim gÖrüşl~ı:inde hn~ Malik'le farklı içcihacl;ı.rda bu­lundu~ da görülmektedir . . İmam Malik ·sebebiyle bir .fikri yapısı-' oluşan İmam ŞafH, daha sonra farklı hadisiere ve fikirlere muitali olunca, İmam Malik'in bazı görüşlerini reddetmiş ve yeni görüşler belirlerniştir. Ayrıca talebelik döneminde

öğrenemediği İm~ Malik'in bazı görüşlerini, Mısıı.:'a gittiğinde talebderinden öğrendiği bilinmekte ve kendisinin 'Mısır'a geldiğimde Malik'in rivayet ettiği ha­dislerin sadece on altı tanesine muhalefet ettiğini biliyordum. Bir de baktım ki, aslı aldığı yerde fer'i, fer'i aldığı yerde aslı terketmi/dediği rivayet ed.Umektedir. Dola­yısıyla Mısır' da öğrendiği bilgiler sonucu Malik'in görüşlerini tekrar gözden ge­

çirdiği ve daha dikkatli bir şekilde incelediği belirtilrniştir179• İmam Şafii' nin, Mı­sır' da elde ettiği literatür üzerinde araştırma ve incelemesini tamamladığı ve kendi görüşlerini olgunlaşordığ1 günlerde yaşadığı bazı gelişmeler de (Fityan'ın, İmam Şafii'ye saldırıları, İmam Malik'e ait eşyalcı,rın kursanması haberleri vb.) İmam Şafii' nin, İmam Malik'i eleştirmesine sebep olmuşrur. 180 İmam Şafıi, Mısır'a gel­

diğinde burada İmam Mililc'in baskın etkisini görmüştür. Talebderi onun görü­şünden başka bir görüşe itibar ermemekte, ona muhalif olanlara şiddetle karsı çıkrnaktadırlar. Hatta Saf'li'nin görüş değiştirmesi ile ilgili bir rivayette 'ben yeni göriifler belirttim. Çünkü Mısır'a gelince, Mağrip 'te imam M!ilik'e ait bir sarığın, .'Yağmur duasında kullanıldığını (bu sarıktmı medet beklendiğini) duydum. Zaman sonra onun (Imam Malik 'in} insanlar tarafindan Mesih gibi anla;ılacağından kork­tuğum için, ona muhalefet ettim ve bununla Mdlik 'in de müctehid bir imam oldu­gunu ve bazen hata edip bazen isabet edebileceğini insanlara göstermek istedim '181

dediği bildirilmektedir. Elbette ki SafH'deki değişirnin sebebi olarak bu gösterile­

mez. Fakat bu da tetikleyici veya Şafii'nin artık düşüncelerini açması için zahiri bir sebep, bardağı taşıran son damla olabilir.

Yine İmam Şafii' nin sünnete olan bağlılığı da bu değişirnde önemli bir etkiye sahiptir. İmam Şafii'nin hay~cı aslında bir sünnet müdafaasıdır. Nitekim İmam

171 Abdurrahman Candan, 'İmam Şafiiiıin Erktn Dönmı (Kiulim) Gönqkrinin Olıqmtı.tmda lmnm :Malik'in Etkisi', s. 120-141.

1" Muammer Arangül, 1mam Şafii'niıı İmam Malik'un &pıqu: Geleneksel ve Modernisr Para­

digma Kıskacında İmam Şafii (edr. M. Mahfuz Söylc:mez), Araşurma Yayınları, Ankara 2014, s. 336.

180 Muammer Arangül, 1mam Şafii'nin İmam Malik'un &pıqtı', s. 339-340. 181 Dekkar, El-İmamıı's-S!ıfii, s. 160.; Edhem, Rihkrii Imamii-Şafii ilaMIIT, s.35.

63

YUNUS ARAZ

·Şifil'nin eserieriride onun fikri .projesinin temel gayelerinden biris~in.de sünneti tesis olduğu görülür. 182 İmani.Şafll farklı kanallardan farklı hadisler elde etmiş ve büyük bir hadis külliyatına sahip olmuştur. Sahabe-i kiram, Rasulullah (s.a.v.) hayattayken ve özellikle vefaundan sonra, İslam alemine dağılmışlar ve beraber­lerinde Rasulullah (s.a.v.)'dan aldıkları ilmi birikimi götürmüşlerdir. İmam Şafii, sahabenin dağıldığı bu bölgelerdeki hadis birikimini elde etmeye· çalışmış ve bu­

nun sonucunda görüşlerinde değişiklikler olmuştiır: Diğer mezhep veya imarnlar genel olarak kendi bölgelerindeki rivayet malzemesiyle arnel ederken, 183 İmam Şafil hayaurun ilk dönemlerinde hadis ilmiyle iştigal etmeye başlaİnış ve ömrünün sonuna kadar gittiği bölgelerdeki hadis birikimini elde ermeye çalışmışur. Gerek Mekke'de Sufyan b. Uyeyne, Medine'de İmam Malik, Ktıfe'de İmam Ebu Hani­

fe'nin ravi zinciriyle naklettiği gerekse diğer bölgelerde nakledilen hadisiere müt­tali' olmuş ve büyük bir hadis birikimine sahip olmuşrur.184 Bu hadis birikimi onda yeni bir ufuk açmışnr. Aruk olaylara tek yönden değil farklı yönlerden ba­kabilmektedir. Nitekim bu İmam Şafii'nin hadis ve Arapça konusunda belirttiği görüşüne de uygun bir davranıştır. O bu görüşünü şu sözlerle açıklar: "Arapça dillerin ifade bakımından en geniji, kelime hazinesi bakımından en zenginidir. Pey­gamberden btlfka Arapçayı tamamıyla bilebilecek bir insan ditjünmüyorum. İnsan­ların tamamı bir bütün olarak düşünülürse, Arapçanın bilinmeyen bir yönü kalmaz. Yani onu bilen biri mutlaka çıkar. Arapların Arapçayı bilmesi, fokihlerin sünneti bilmesi gibidir. Sünnetierin tamammı, eksiksiz bir [ekilde bilen bir kimse tanımıyo­ruz. Alimierin hepsinin ilmi bir araya toplanınca, sünnetierin tamamı ortaya çıkar. Arapça kon1/Su da böyledir. Araplar bir araya gelirse Arapçanın tamamı bilinir': 185

Dolayısıyla İmam Ş ani devamlı yeni hadisleri araştırmış, hadise muhalif bir gö­rüşü varsa, hadise döneceğini açıkça söylemiştir. Nitekim "Hadisin sıhhati sabit olunca, onunla amel edin ve benim göriifümü terkedin ... "186 veya "Benim kitabımda

112 Kırb~oğlu, Sıinni Paradigmamn 0/rqumıinda Şafii'nin Rolıı, s. 90. (Nasr Himid Ebu Zeyd'in İmam Şafii ve Onayol İdeolojisinin Tesisi makalesinden.)

183 Kılıçcr, "Ehl-i Re'y", DİA, c.X, s.522. (imam Malik'in 'Harrereyn(Medine çevresindeki t'4lık bölge) sınırlan dışında kalan hadis gücünü yitirir' veya 'lraklıların hadislerini ehl-i k.itab'ın sözü gibi kabul edin; onları ne tasdik ne de tekzip edin' sözleri bu bağlamda düşünülebilir. B k. Salim Öğüt, "Ehl-i Hadis", DİA, c.X, s.SlO.)

184 Ahmed Emin, Duha'l-İsl!mı, ll. 231.; Emin ei-HCıli, ~1-Miiceddidim fi'l-/slıım, s.76.; El­Kavasimi, EL-M~dhal ila mezhebi'l-imamii-Ştlfii, s.l38.

us İmam Şafii, Er-Risak, s. 25-26. 1" İbn Kesir, ~1-Bid!ıy~ v~·n-Nihô.ye, c. lO s.253.

64

İMAM ŞAFii'NİN FIKIH ANLAYIŞINDAKt DEGiŞlM

Ras~tlıillah :ın (s.a. v.) sünnetine aykırı bir jey bulımanız, Rasıtlf!l/ah 'm {s.a. v.) sün­

iı~tini alt'} ve benim söz4mü te;iudin'm şeklindeki sö:ileri sahih hadisiİı -O'n.'iın mezhebi olduğunu gösterir. Böylece önceden benimsediği bir görüşün aleyhine bir sahih hadis bulduğunda, İmam Şafı.i görüşünü değiştirmiş yeni bir görüş be­lirtm.iştir. ıss

Görüşlerini değiştirmede çok önemli gördüğümüz diğer bir sebep ise, ehl-i

rey'in görüşlerine muttali olmasıdır. İmam Şeybam ile karşılaşması ve ondan ehl-i rey'in görüşlerini alması, Malik çizgisinden ayrılma sürecinin başlamasıd.ır. Ehl-i re'y .6.khıru alan İmam Şam, arok meseldere farklı bir açıdan da bakabilmektedir.

Gerek hadis bilgisi gerekse ilmi bilgisinin artmli;Sı~ İmam Şafü' de fikri bir olgunlaşma sağlamıştır. Elbette ki ömrünü ilirnle geçiren bir insanın, öğrendikleri kendisinde sadece bir bilgi yığıru olarak kalmayacak ve onda olumlu bir ilerleme kaydettirecektir~ İmam Şafll' deki bu ilmi ve fikri olgunlaşma onun görüşlerini

tekrar incelemeye itmiş ve bunun sonucunda da doğru olduğunu düşündükleri kalmış, yanlış olduğunu düşündüğü görüşlerini ise değiştirrniştir. 189 Ayrıca bu ilm1 ve fikri olgunlaşma sonucu İmam Şafii meseleler hakkında yeni kıyaslar yap­mış ve aynı mesele hakkında yapnğı eski kıyastan rücu' etmiştir. 190

Bu olgunlaşma İmam Şafii'nin hayannın her safhasında görülmektedir. İmam Şafii'nin görüş değiştirmesinin tek nedeni, Irak'tan Mısır'a geçerken orada

yeni ·adeclerle karşılaşmasıdır, demek yarılış olacaktır. İmam Şafii'nin tüm hayan ·boyunca geçirmiş olduğu ictihadt olgunlaşma ve derin araştırma merhalesi, O'nun kavillerindeki değişikliğin en önemli, hatta temel nedenidir. Daha çok

tetkik ve y:i.ikselme devresi denilebilecek bu halin diğer imamlarda da olduğu söy­lenebilir. Nitekim gerek İmam Ebu Hanife gerek İmam Malik gerekse İmam Ah-

187 İbrahim, Hanqi ve Şafiilerde Mezhep lvwramı, İstanbul, s.1 16. 188 Ebu Zehra, Imam Şafii, s. 174.; El-Kaviısimi, El-Medhal ila mezhebi'i-imamii-Şitfii, s.307.;

Hüseyin, Tarihu'i-Fıklıi'l-lslami, s.199. 189 Dekkar, El-lmamui-Şafii, s. 154. 190 EI-Kaviısi.mi, EI-Medhal ila mczhebi'l-imami'ş-Şifi.i, s.307.

65

·• YUNUS ARAZ

m~d b; Hanbel VI! diğer imanilardan rivayet -~dilen bilgile~de,: onların da görüşle-.· rinde. değişikliklere gittilderi bilin.mekridir.191 Fakat İmam Şafi! her iki dönem­deki meseleleri tedvin etmiş olduğu için bu farkın ortaya çıktığı söylenebilir. ı9ı Ayrıca diğer imarnların fı.khl görüşlerinde de değişiklik olmasına rağmen, İmam Şafii' de bu ayrımın meşhur olmasındaki nedenlerden biri de ondan rivayet edilen "eski göriqlerimi nakledene hakkımı he/4/ etmiyorum'>l93 ve '1rak'ia ki kitaplarımı yakın '~ 94 şeklindeki rivayetleri ve bunun sonucunda mezhep kitaplarında bu de-ğişimin zikredilmesidir.

İmam Şafii, Ley's b. Sa'd'ın görüşlerini -kendisiyle görüşme .imkinı olma­sına rağmen- bizzat kendisinden alamarnıştır. Hatta bir sözünd~ Ley's b. Sa' d ile görüşemediği için üzünrüsünü belirtmiştir. 195 İmam Şafil, Mısır' da Ebu Zerr, Zu­beyr b. Avvam, Sa' d b. Ebi Vakkas, Abdullah b. Ömer gibi sahabenin önde ge­lenlerinden ilim almış olan Ley's b. Sa'd (v.l75)'ın öğrencilerinden fıkhl bilgiler almıştır. Onlardan etk.ilenrniş, bu da görüşlerinde değişiJdiğe sebep olmuştur. 196

Ayrıca İmam Şafii' nin, Mısır'daki ilmi birikimden faydalanması da bu deği­şirnde önemli bir etki dir. İmam Malik'in talebderi arasında sayılan ve hadis yönü ağır basan197 Eşheb b. Abdulaz!z'den (145-224) kitaplar almış ve bunlardan fay­dalanrnıştır.198 Eşheb, İmam Malik'in önemli bir talebesidir. İmam Şafi!, Mısır'a gelince Eşheb'le görüşmüş ondan kitaplar alarak, ilminden istifade etmiştir. Hatta 'Esediyye'yi İmam Şafii, Eşheb'ren alıp okumuş olabilir.199 İmam Şafu, Mısır'da,

191 Münivi, Feritidii'/-ftviıid, s.9.; Dekkar, EI-İmamuŞ-Şiıfii, s. 154. 192 Kılıçer, Esad, İslam Fıkhında Rey Tarafta;-lan, Ankara: D.İ.B.Y., 1994., s. 124. 193 Ebu Zehra, Ttirihu'L-Mezdhibi'/-İıl!ımiyye, s.462. 194 İbn Hacer, Tevali'r-Te 'sis li Meali Muhammer b. İdriı, s. 117.

ı9s Aybakan, İtTUtm Şafii, s. 107. 196 Ahmed Emin, Duha'L-lıl!ım, II. 231.; El-Kavasiıni, El-Medhal ila mezhebi'L-imamii-Ştifii,

s.l00-101.; Abdurrahman Şerkavi, Eimmmi'l-Fıkhi't-Tisiı, Kahlre: Daru'ş-Şuruk, 1991., s. 123.

197 Aybakan, imam Ş!tfii, s. 108. 198 El-Kavasiıni, El~Medhal ila mezhebi'l-imamij-Şiıfii, s.l 05. 1, 9 Aybakan, İmam Şiıfii, s. 108.

66

İMAM ŞAFii'NİN FIKIH ANLAYlŞlNDAKI DECIŞlM

M~'~n mezhebine muhalif ol~ .görüşlerini açıkl3:ffiaya b;ı.şlayınca, Eşheb'leara­

ları açılmış ve hatta bir rivayette Eşheb'in 'Allah'ım Şafii'nin canını a4 yoksa Ma­

lik'in mezhebi yok olacak' şeklinde dua ecmiştir.200

İmam Şafii'nin Mısır'da görüş değişikliğinde, oradaki ilmi çevreni~ etkisini

göstermesi bakımından, İbn Ebi Hacim'in şu rivayeri önemli bilgiler içermekte­dir: "Şafii, Hicaz 'dan İbn Uyeyne 'nin kitaplarını getirdi, Yahya b. Hassan iı gitti ve

o da yazdı. Ejheb b. Abdu/aziz'den kitaplar aldı. Bıt kitap/mda asar (sünnet) ve

Ejheb 'in kendi görüjleri vardı. Kitapları önüne koyar ve yeni kitaplar yazardz. "201

İmam Şafii' nin, Mısır' da, fakihler arasındaki ihcilafları içeren kitaplar edindiği ve bunları okuduğu ile ilgili bilgiler rivayet edilmiştir.202 Bu okwnaların da görüşle­rindeki değişi.klikce etkili olduğu düşünülebilir.

Ayrıca İmam Şafii muhalifleriyle çok münazaralarda bulunduğundan, bu hal onu daima kendi görüşlerini yeniden düşünmeye, dikkatle incelemeye sevk et­miştir. Böylece noksan veya kusurlu olan içtihadiarını görebilme fırsatı bulmuş­rur. İmam Şafii gerek kendi döneminde gerekse kendinden önceki dönemlerdeki

fukahanın görüşlerini dikkatle inceler, münazaralarda onlara kulak verir, böylece kendi görüşünden daha iyi olan görüşlere muttali olur ve onlardan beğendiklerini seçerdi. 203

Beyhlli'de, İmam Şafii'nin özellikle ehl-i re'y taraftarlarıyla münazaraları ı,ızun bir şekilde nakledilmektedir Bu münazaralar, aslında İmam Şafii'nin .uf­

kunu açmış, delilini kuvveclendirrniş; tartıştığı konuları karşıt görüşleriyle birlikte detaylı bir şekilde ele almasına sebep olmuşrur. Bu ise onun ilmi birikimine bü­yük katkı .sağlamıştır. Hatta Naci Lümeyn, 1mam Şafii deliller üzerinde sürekli

incelemelerde bulunm% anları tenkide tabi tutmUf ve devamlı olarak öğrencileri ve

200 El-Kavisimi, EI-M~dhal ila ma:h~bi'l-inuımii-Şiıfii, s.159.; Rüstakl, ~/-Kadim v~·t-udid mi11 ak-vali'l-iınamii-Şafii, s.47.; Usfur, El-İmmnui-Şafii fakihm v~ mtthaddi.sm, s.179.

201 İbn Ebi Hacim, Adabüi-Şafii v~ Mmakıbuh, s. 53. 202 lbn Hacer, T~ali't-T~'si.s li Meali Mııhamm~r b. İdris, s. 153. 203 Ebu Zehra, Ttirihu'l-Meztihibi'l-İsllımiyy~, s.462.

67

YUNUS ARAZ

. . btlfkalarıyla miinazaraliırtla bulım_inıqtrtr. Bu ·tfa görüjlerinfk. deği.Jikliğe.sebep ol-

'd ktdir 2~ .. mıqtrtr. . . erne e .

İmam Şafii'nin görüş değiştirmesinde örfun de etkisinin olduğu söyleomekle birlikte, bunun boyutlarının tespiti de zor görünmektedir. Örfün, hukukun de­ğişimindeki etkisi-kaçınılmazdır. Basit bir hayatı~ hüküm sürdüğü göçebelik ya da kırsal kesim yaşannsının ihtiyaçları ile karmaşık hayann hakim olduğu şehir ha yan ya da medeni yaşantının ihtiyaçları farklı olacaktır. 205 M edin e' de hadis eko­lünün oluşmasında, Irak'ta rey ekolünün oluşmasında etkili olan örf, elbette İmam Şafii'nin de hayatında ve fıkh1 olgunlaşmasında etkili olmuşrur. Medine'de hadisekolünün bir savunucusu olan İmam Şafli'nin,lrak'a gittikten sonra İmam Malik' i eleştirdiği de görülmüştür. Hatta İmam Malik'in kabul ettiği Medine eb­linin ~elini dahi hüccet olarak kabul ermemiştir.206 Mısır ise farklı bir örfün yaşandığı yerdir. Çevre faktörleri, gelenek ve görenekler, coğrafi faktörler ve iklim farklıdır. Bu ister istemez İmam Şafii'yi etkilemiş~r.207 Fakat örfün bu değişiklikte etkisini fazla abartmak ve bu değişikliği tamamen örfe bağlamak da doğru olma­yacakt.ır. Hatta İmam Şafii' deki bu değişimi özel bir araştırma konusu yapan Nacl Lümeyn, örfun fetva verınede etkisini kabul etmekle birlikte, Şafii' deki değişimin Mısır örfüyle herhangi bir alakası olmadığını savunmuşrur.208

Sonuç

Sonuç olarak İmam Şafii'nin düşünce dünyasında gerçekleşen bu değişimin bir süreç halinde gerçekleştiğini söyleyebiliriz. Eskiden ani bir kopuş değil, ilmi birikimiyle paralellik arz eden bir gelişmedir. Onun, İmam .~alik'e talebeliğiyle

264 Naci Lümeyn, !i-Kadim v!'L-C!did fi Fıkhij-Şafii, Kahire: Daru İbn Affan 2007, I. s.350.; ayn. mlf., Imam Şafii'nin Bt1Zı Gönqluini Dtği{timusindf Mı.sır'daki Çror!den Etkiknnusi Mmksi, Çev. Muammer Bayrakrurar, e-Şarkiyyar llmi ~urmalıır Dergisi, Nisan 201 O, Sayı III. s. 125.

205 Erdoğan, Mehmet, İsiiım HukukımdaAhkmmıı Değimwi, İsranbul: M.Ü.İ.F. Yayınları, 2000., s.l7-18.

206 Cündi, d-lnıamui- Şafii, s. 307. 207 Erdoğan, ls/lım Hukukımda Ahkariıın D(ği[71Wi, s. 234.; 'Ebu Zehra, T!zrihııt-Maahibi'/­

İsltimiyyf, s.462.; El-Kavasimt, EL-M!d!Jal iltı mezhebi'l-imaniii-Şôfii, ;.307. 208 Lümeyn en-Naci,/nıanı Şafii'11in Bazı Gönqkrini D!ği{timıaintk Mı.sır'daki Çnmdm Etkikn­

mni Mmksi, s. 128.

68

İMAM ŞAFİİ'N.İN FIKrH ANLAYIŞINDAKİ DEGİŞİM

başlayan dönem, ehl-i _re'y &khınpöğrenmesiyle farkl~ bir boyut almış, fikir ha ya- ·

oiı.daki bu ilerleme M~sır· da ruhayer bulmuş ve nihai görüş1erini burada açıkla­mıştır. Şafii'deki bu değişimin her ne kadar Mısır'a gittikten sonra olduğu söy­lense de, bunun temellerinin aslında Mısır öncesinde atıldığı gerek bazı rivayet­

lerde gerekse füru konuları incelendiğinde görülebilir. Ayrıca genel olarak kadim görüşlerinde Şafıl'nin, Malik taraftarı olduğu, görüşlerinin İmam Malik'in görüş­leri olduğu ve ehl-i re'y'e bir reddiye olduğu söylenirse, durum tamamen böyle

olmayıp kadim görüşlerinde de İmam Malik' e aykırı fetvaları olduğu görülmek­tedir. Buradan hareketle Şam'nin kadim görüşlerinde de kendine özgün bir fikıh sistemi kurmaya çalışağı düşüncesine ulaşılabilir. İmam Şafii kendisine yeni bir sistem kurmuş ve bu sistemde Malik'in görüşlerine de muhalefet etmiştir. Fakat

bu sınırlı bir muhalefettir. Dolayısıyla Şafii her iki görüşünde de sadece elıl-i re'y'e veya ehl-i hadis' e muhalefet etmemiş, tahminimizce iki görüşünde de kendine özgü bir fıkıh sistemi oluşturma çabasına girmiştir. Tabi ki bu sistemlerini oluş­tururken hem elıl-i hadis hem de ehl-i re'y'in ve hana araştırmada çokça üze.rinde

durduğumuz diğer ilim aldığı kişilerin ve munali olduğu yeni hadislerin etkisi kaçınılmazdır. Fakat aslında her iki görüşü de İmam Saill o zamana kadar elde ettiği ilmi birikim sonucudur. Yani savunmacı değil özgün bir tavır takındığı söy­

lenebilir. Şafıl'de ki bu değişim ile ilgili birçok sebep sayılabilirse de, temelde Saru nin ilmi ve fıkri olgunlaşması olarak görebiliriz.

69

'-1 o Hz. Muhnmmod (s.ıı.v.)

Mo k ko Modlno trak Yomon

Mu:ı~ b. Cebel (18) ll ı:. Onıer 123). llz. Os m on (35) Hz. NI (dO;, Abdııll.ılı b. Meo'Od (32) ı Mu'tlz b. Cebel ~\bdullah b. Abbas (68) Abdullah b. <ımeı {33). Hz. Aişe (56) ElıO ı.ıu~a cl·Eş'dıi (42 v;:ıya 44) Hafid b. Volld

,l. Ab<lullah b. Abbas(68), Zeyd b.-~ıbıt(451 Eııos b M31ik (93) MOcahid b. C9br (102) • • Ata b. Ebi R~bah (115) Sb i d b. l.loseyycb (93) t~•anı<' b. ~oys IG2ı. Mo11u~ ri-Ec<il' ~3)

Tavus b, Kayson (10G) Uıvc b. Z~bcyr (91) Es ve d b. Yc:lcf (95), !\mr b Şurohbl l

Anır b. Dinar (162) SOiorn,on b. Ycs'or (100) Ub<:ydc b. Sclm3nl (i2)

lkriıne b. Abtııs (105) Ko sım b. Mulıar:ımcd b. Eb\ibl:klr (106) ol • llorıı:o b. Zcı:ı b. Sobit (100) 1\'nir cş.Şa'bl (lO.\ i Sll'id b. Selim !I·Kadd~h Sblım b. Abdullah b. Onı~r (1Co\l) SJ'Id b. CU\ıcyr (!IS) soryarı b. Uye1ne ( 196) Ube)·cJunaıı b. AtduUah b. lbn Uye~ne ltrahlnı en·lleM'I (95)

Oavüd b. Al:durrahm<lıı (174) + • Müs1im b. Halid ez-Zenci (tMl lbn Şilıab e~·ZUhrl (1:!4) SOII?)Im~ıı b . . AJrıeş ( 1461

~~~!r ( t 17). Rnbl~Hl'r.Re'l' (136) Sll~ym~n b 1/.u'l~mar Yshya b. S~1d (143) llammad b. Ebi Sılleyman 1120)

EbO'z·Zin~d ı\bdu:ıah b. Zek~on {131) ~ ~ Siif)on Ol·St\11 (\61), Kndı ŞI:ICjk 117i)

/\bdüi3Lz ed-Dare·;~rdl (187) . Ebu Hanlfa (150) lwdu!loh b. Nan· (20G) • E tO E yy" b Mu:orrif b, ı.ı~irı 110 1)

ltırahinı o. Muhammed b. EbOYallyJ (184) lsrn!il b. Uleyye c!·Oasrı Hl!!ıtn b. YO~u1(1971 ltralılnı b. Sa'id ei-Ensart (1031 Et-u Us~ına et·KCın (20 1) Amr b Ebiı Se!cr.ıc (Evzi\'tnln oıkodc~ı)

lbn EbO Fudeyl: 1\lıdu:v!lhh~bb, t,tı::uı-tlerld t-:~ ·S.ı\an {194) 'fo!ıyo b. H:ıınn (ler~ b. Sıid'ın ~~~~ıı:ıaı• l

lnıam Malik (1191 V eki' b. ei·Ccrralı ei·KOfl {197)

i Muhammei! b. Hasan ~·Şeybaııt ( 169) ı

IMAM şAFII Imam şafii'nin Mısır'daki Talobolerl 1 ...

EI·BuvcyU . EI·MO~enl , Er·Rclıf b. SOieymaıı oi-Muradi EHiumoydi , H arınele b. Yahya oHUceybl.

Muhammed b. Abdiilah b. Abdilhakeın, Rebr b. Sıllayman ei·Cizi Yunus b. Abô:lla'l~ es· Sadefl. Muhammed b. Muhammed b. Idr ls

1 Imam Ş~fll'nln lruk'lokl Tolobolorl

Nımed b. lianbcl(241), Ebu Sevr(240). Ez·Zo'fcr3ni(260), EI·Korilbisi(245) Ahmed b. Yahya b. ef·.A.ziz ei·Bağdadl •

Ebu Ubeyd el-Kasım b. Sol!anı el·Ba§d~dl (224) . . Eb1 Abdurrahman ct-Eş'ıırl

~ z c: vı

> [;: N

İMAM ŞAFii'NİN FlKlH ANLAY1ŞINDAKİ DEGlŞlM

~ynakça

Abdulballın Cündi, ei-İnuimııj- Şiıfii 111ismt's-siimıe ve vıidiu1-usıU, Kahire: Daru'l­Mearu, ı982

Abdurrahman Candan, 'İmam Şafii'nin Erken Dönem (Kadim) Görüşlerinin Oluşma­sında İmam Malik'in Etkisi', Diyanet İ/mi Dergi, Nisan-Mayıs-Haziran 20ı ı, C. 47 Sayı:2 s. ll7-ı4ı.

Abdurrahman Candan, 'İmam ŞafU'nin Kadim görüşlerinin Oluşum Süreci', Gelmeksel ve Modemist Paradigma. Kı.skacmda İmam Şafii {edt. M. Mahfuı. Söylemez), Araş­tırma Yayınları, Ankara .20ı4, s.473-5ı6.

Abdurrahman Şerkavi, Eimmetü'l-fikhi't-tis'a, Kahire:Daru'ş-Şuruk, 199ı, s. 123.

Abdülgani Dekkar, El-imam eJ-Şafii: fokihü's-sitmuıiı-ekber, Dımask : Dirü'l-Kalem, ı987.

Ahmed Emin, Duha'l-İsliım, ?.bs., Kahire: Matbaaru Lecneti'r-Te'lifve'r-Terceme ve'n­Nesr, 1964.

Ahmed Şirbasi, El-Eimmetii'l-Erba'a, Daru'l-Hilal, rrhsz.,

Arangül, Muammer, 'İmam Şafii'nin İmam Malik'ten Kopuşu', Gelmekul ve modernist paradigma. kıskacında inuım Şafii {edr. M. Mahfuz Söylemez), Araştırma Yayınlar~, Ankara2014, s. 319-344.

Aybakan, Bilal, İmam Siıfii ve Fıkıh Düsünce~in~n Mezheplesmesi, İstanbul: İZ Yayıncılık, 2007.

Beybakl, Ebu Bekr Ahmed b. Hüseyin, Kitiıbu beyani hatai men ahttuz alej-Şafii, th.k. Halil İbrahim Molla Hatır, Sirkeru Tıbaao'l-Arabiyye, Riyad 1980.,

Bozena Strzyzewska, Tarihii't-te;rii'l-ls/iımi, Beyi:uc:Darü'I-Afaki'I-Cedide, ı 983.

Cemaleddin Abdurrahim el-Esnevi, Tabakatii's-Siıfi'iyye, Daru'I-Kurubi'illmiyye, Beyrut

1987.

Dağcı, Sarnil, "İmam Şafii'nin Hayao ve Fıkıh Usfı.lü İlınindeki Yeri", Diyaııet İ/mi Der-~mn~2 ·

Ebu İshak eş-Şirazi, Tabakatu'l-fukaha, th.k. İhsan Abbas, Beyrur: Daru'r-R.aidi'l-Arabi, 1970.

Nemeri, Ebu Ömer Cemaleddin Yusuf b. Abdullah b. Muhammed Kurrubi İbn Abdül­ber, el-İntika 'fl fizaili'l-eimmeti's-selaseti'/-fukaha. : Malik b. Enes el-Asbahi el­Medeni, Muhammed b. İdris eş-Şafii el-Murralibi, Ebu Hanife Nurnan b. Sabit ei-Kufi, Beyrur: Dirü'l-Beşairi'l-İslanuyye, 1997.

Ekrem Yılsuf Ömer Kavasirni, El-Medhal ila mezhebi'l-imamij-Şafii, Ürdün: Daru'n­Nef.lis, 2003.

Emin ei-Hıili, ef:-Müceddidtmfi'l-İs/am, Kahire: Daru'l-Ma'rife, 1965

Esad Kılıçer, "EW-i Re'y", DİA, c.X, s.520-524.

71

YUNUS ARAZ

Esad Kılıçer, İslam Fıkhındd Rey Taraflar/an,~ D.İ.B.Y., 1994:

Fahruddin Razi, Menlıkibuj -Şafii, Kahire: Mekreberu Külliyati'l-Ezheriyye, İ986.

Ha~ettin Karaman, İs/mn hukuk tarihi, İstanbul: İz Yayıİıcılık, 1999.

Hayri Kırhasoğlu (Haz.), Siin11i Paradigmamn OlıqımıuntUı Safir'nin Rolii, Ankara: Kira­hiyar, 2000.

Hüseyin Ahmed F~rrac, Tarihıt'l-fikhi'f.-.İslmni, Beyrut: Daru'l-Cami'i}rye, Jl.989.

İbn Ebi Hatim, Adabii[-Ş!tfit ve Menakıbuh., clı.k. Abdülgani Abdülhalik, Beyrut Daru'l­Kurubi'l-İlmiyye 2003

İbn Hacer Askalarıi, Tevali't-te'sis li mealiMuhammed b. İdris, Tah. Ebu'l-FidaAbdullah el-Kadi, Beyrut: Daru'l- Kürübi'l-İlmiyye, 1986 .

. İbn Kesir, el-Bidaye ve'n-nihflye, Beyrut: Daru'l-Fikr, 1978.

İbn Nedim, Fihrist, Beyrut 1964.

İbn Şühbe, Ebu Bekr b. Ahmed b. Muhammed b. Ömer b. Muhammed Takiyyuddin ed-Dirneşki, Tabakatu'ş-Şafıiyyç:, hzr. Hafız Abdulalirn Han, Haydarabad: Me'arifu'l-Osmaniyye, 1978.

İbni Haldun, Mukaddime, Çev. Halil Kendir, İstanbul: Yeni Şafak, 2004.

İmamü'l-Haremeyn Cüveyni, Mttgisii'l-halk fl terdhi'l-kavli'l-hak, el-Matbaarü'l-Mıs-riyye 1934/1352.

Kallek, Cengiz, "Esed b. Furat", DİA,, c.XI. s,366-367.

Kallek, Cengiz, Eşheb el-Kaysi, DİA, c. XI. 462.

Katip Çelebi, Mustafa b. Abdillah, Kqfii'z-zümm an esamil- kütüp ve'l-fimim, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1971.,

Lümeyn en-Naci, el-Kadim ve'l-cedid fi fikhi[-Şafii, Kahire: Daru İbn Affiın 2007. ·

Lümeyn en-Naci, "İmam Şafii'nin bazı görüşlerini değiştirmesinde Mısır'daki çevreden etkilenmesi meselesi", Çev. Muammer Bayrakrurar, e-Şarkiyyat ilmi Arllftt.rmalar Dergisi, Nisan 2010, Sayı III., s.l 17-128.

Mehmet Erdoğan, ls/Jım HukukuntUz Ahkamın Değipnesi, İstanbul: M.Ü.İ.F. Yayınları, 2000. .

Muhammed Ebu Zehra, İmam Şafii, Terc. Osman Keskioğlu, Ankara: D.İ.B.Y., 2000.

Muhammed Ebu Zehra, Tarihıı'l-Me:dıhibi'I-İsl!zmiyye, Kahire: Daru'l-Fikri'l-Arabi, 1996

Muhammed Hudari Beg, Td.rihu't-tesrii'l-İsl!ımi, 2. Bs., Beyrut: Darü'l-Fikr, 1967

Muhammed İbrahim Ahmed Ali, 'el-Mezheb inde[-Şafiiyye', Kral Abdulaziz Üniversitesi Dergisi, Riyad 1978/1398

Muhammed İbrahim Ahmed Ali, f!anefl ve Şafiilerde mezhep kavramı, çev. Faruk Beşer, İstanbul: Risale, 1989., s.l22.

72

İMAM. ŞAFİİ'NİN FlKlH ANLAYIŞINDA,Kİ DEGİŞİM

MuştafaAbdı.ırrazik, el-İmamıe'Ş-Şa./}1, Mıs-ır: Daru İhyii'l-Kütübi'l-Arabiyye, -1~45.

Mustafa es-Şek'a, el-Eimmetu'l-erb-:a ÔJ El-İmam Muhammed b. ldris İ;ş-Şdfii,. -e·eyrut: Daru'l-Kütübi'l-Lübnin:i, 1984.

Mustafa Münir Edhem, Rihletü İmami';~Şafii i/J. Mısr, Mısr: Macbaatü'l-Murakaddaf ve'l-Mu.kaddem, 1930. ·

Münavi, Muhammed b. İbrahim b. Apdurrahman es-Selemi, Feraidii. 'l-fevaid fi ihlitafi 'l­kavleyn li-mii.ctehidin vahit/, Beyrut:Daru'l-Kurubi'l-İlmiyye, 1995.

Nehcivi, Ahmed Abdussel:iın el-lmamuŞ-Şafii fl mezhebeyhi'l-kadim ve'l-cedid, Kahice: Mekreberu'ş-Şebab, 19:88.

Nemeri, Ebu Ömer Cemaledd.in Yusuf b. Abdullah b. Muhammed Kurruhi İbn Abdül­ber, el-İntika'fl ftzaili'l-eimmeti's-selaseti'l-fukaha. : Malik b. Enes el-Asbahi el­Medeni, Muhammed b. İdris eş-Şafii el-Murralibi, Ebu Hanife Nurnan b. Sabit el-Kufı., Beyrut: Daru'l-Beşairi'l-İsl3..miyye, 1997.

Nevevi, Ebu Zekeriyya Muhyiddin b. Şeref, el-Mecmu 'whu 'l-Miihezzeb (Thk. Muham­med Necip el-Mutii), Kahire 1980.

Öğüt, Salim, "Ehl-i Hadis"; DİA, c.X, s. 508-512.

Ramazan Ahmed Abdurabbih Usfur, el-İmam e;-Şafii: fokihen ve muhaddisen, Kahire: Mekrebetü Vehbe, 2000.

Rüstak.i, Muhammeç! Sümey'i Seyyid Abdurrahman, el-Kadim ve'l-cedid min akvali'l­imami';-Şafii, Beyrut: Daru İbn-Hazm, 2005.

Sezgin, Fuar, Tarihıe't-türdsi'l-Arabi, Arapçaya çev. Mahmut Fevzi Hicaz! v. dğr., Riyad: Carniatü'l-İmam Muhammed b. Suud el-İslarniyye, 1991.

Seyyid Üveys, Resdil ile'l-imami';-Şdfii, K.ah.ire: Daru's-Sayi' Li'n-Neşr, 1978.

Zehebi, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed b. Osman, Siyeru a 'l!ımi-n nübe/J., 1 1. Basım Beyrut: Müesseseru'r-Risale, 1996.

73