1

İLLERİN GELİŞMİŞLİK SIRALAMASI ÜZERİNE NÜFUS VERİLERİ İLE YAKLAŞIMLAR

Metin KABALCI (), Ayşegül ÜYETÜRK(**), Tuğba BİLGEL AŞICI(***) ÖZET: Kişiler, yeni koşullara daha iyi uyum sağlayabilmek amacıyla ya da doğal, ekonomik, siyasal vb. zorunluluklar sonucunda, yaşadığı yeri değiştirme ihtiyacı duymaktadırlar. Yaşadığı yeri değiştirme olgusu konusunda yapılan araştırmalar incelendiğinde birçok etkenin önemli rol oynadığı, bunların en önemlisinin ise ekonomik nedenlerin olduğu görülmektedir. İnsanların yaşadığı yeri değiştirme olayının temelinde bulunan ana faktör, insanların geçimlerini sağlamak için daha uygun yerlere gitmek ve burada iş bulmak, çeşitli imkânlardan faydalanmak ve yerleşmektir. Kısaca bu olgu, insanın içinde yaşadığı bir coğrafi ve sosyo-kültürel çevreden ayrılarak başka bir coğrafi ve sosyo-kültürel çevreye girmesidir. Bu bağlamda, insanların sosyal, kültürel ve ekonomik ihtiyaçlarının karşılanması durumunda başka bir yere gitmesi olasılığının düşük olacağı beklenir. Benzer şekilde, bir yerleşim yerinin ihtiyaçları beklenen ölçüde karşılaması olgusu, diğer yerleşim yerlerinde yaşayanlar için bir çekim merkezi oluşturur. Bu noktadan hareketle, çalışmanın amacı iller için hesaplanan yeterlilik ve çekim düzeyleri değişkenlerini kullanarak gelişmişlik düzeylerini belirlemektir. Böylece illerin gelişmişlik düzeyi ile ilgili yapılan çalışmalarda, illerle ilgili çok sayıda güncel değişkene erişilemediği durumlarda nüfus verileri kullanılarak illerin gelişmişlik düzeylerinin belirlenmesi sağlanmaya çalışılmaktadır. Anahtar kelimeler: Nüfus, gelişme, illerin yeterliliği, çekim düzeyi

APPROACHES ON THE ORDER OF THE DEVELOPMENT OF PROVINCES WİTH POPULATION DATA

ABSTRACT: People need to change where they live in order to adapt themselves better into recent conditions or due to the natural, economical, political, etc. necessities. When the studies about the phenomenon of changing where you live are investigated many factors are seemed to be important. The most important of these factors is the economical causes. The main factor laying in the basis of people’s changing their living place is to go to more appropriate places to support their living, finding job, profiting some opportunities, and settling down. Briefly, this phenomenon is changing one’s living geographical and socio-cultural environment. In this context, if people’s social, cultural and economical needs are met then probability of changing their living place is expected to decrease. Similarly, the phenomenon of a settlement place’s supporting the living expenses, becomes a point of attraction to the people who live at other settlement places. By moving from this point, the aim of this study is to determine the “developments level” of the cities by using the calculated “sufficiency” and “attraction level” parameters. Hence, similar to the studies about the development level of the cities, when it is not possible to get the updated many variables necessary for the calculation of the development level of the cities, it is possible to determine the development level of cities by using the population data of the cities. Key words: Population, development, provinces of the sufficiency, attraction level Türkiye İstatistik Kurumu, Ankara Bölge Müdürlüğü, 06460, Ankara, metin.kabalci@tuik.gov.tr ** Türkiye İstatistik Kurumu, Ankara Bölge Müdürlüğü, 06460, Ankara, aysegul.uyeturk@tuik.gov.tr *** Türkiye İstatistik Kurumu, Ankara Bölge Müdürlüğü, 06460, Ankara, tugba.bilgel@tuik.gov.tr

2

1. GİRİŞ Türkiye’de az gelişmiş bölgelerden iş olanaklarının daha geniş olduğu sanayi ve ticaret merkezleriyle iklim koşullarının daha elverişli olduğu turizm merkezlerine doğru yoğun bir gönüllü yer değiştirmenin yaşandığı görülmektedir. Yaşanılan bölgenin doğal koşulları sel baskını, deprem, yerleşim yerinin baraj altında kalması ve terör zorunlu yer değiştirmeye yol açabilmektedir. Zorunlu yer değiştirmeler 1990’lı yıllarla birlikte hızlanmış ve Türkiye’nin eski geleneksel göç bölgelerine olan akışı yeni bölgelerin ve kentlerin eklenmesi ile farklı boyut ve biçimlerin ortaya çıkmasına yol açmıştır. Zorunlu yer değiştirme, ilk olarak bulunulan ilin kırsalından kent merkezine, ardından da diğer illere gerçekleşmektedir. Yer değiştirmeler sonucu kentlere gelenler, kentli nüfusun yerleşik sosyoekonomik ve kültürel yapısını olumsuz etkilemektedir. İşsizlik ve ekonominin bozulması yer değiştirmenin yol açtığı en temel problem alanı olarak görülmektedir. Genel asayişin bozulması, hırsızlık, konut, alt yapı sorunu gibi kentleşme sürecine ilişkin olarak gündeme gelen sorunlar da ikincil derecede görülmektedir (DPT, 2001). Kalkınma sürecinin ilk evrelerinde, gelişme merkezleri konumundaki büyük kentler, sundukları mal, hizmet ve istihdam olanakları nedeniyle, üretim faktörleri için çekim odakları olmaktadır. Ancak, nüfusun düzensiz ve hızlı birikimi nedeniyle dışsal yararlar, zamanla negatif dışsallıklara dönüşerek, büyük kentlerde yaşamanın maliyetini artırmaktadır. Ülkenin diğer yerleşim birimlerinden bu tür kentsel kutuplara doğru, başta insan gücü göçü olmak üzere, yoğun bir faktör hareketliliği meydana gelmektedir. Bu akım belirli bir aşamada dengelenmediği takdirde, gelişme kutuplarındaki optimal ölçek aşılmakta ve yeni tür metropol sorunları gündeme gelmektedir. Hızla kentleşen Türkiye’de, kentleşmede ülke düzeyinde yatay ve nüfus büyüklükleri itibariyle dikey dengenin sağlanamadığı belirtilmekte ve bunun sonucu olarak ortaya çıkan ekonomik, sosyal, kültürel, yasal sorunlar sıralanmaktadır. Bu kapsamda olmak üzere, ülkedeki dengesiz yerleşme düzeninin ve kentlerin aşırı fizik büyümesi ve yoğunlaşmanın önlenebilmesi için alternatif kentsel yerleşmelerin desteklenmesi ihtiyacının artarak devam ettiği vurgulanmaktadır. Yer değiştirmelerin sonucu olarak büyük kentlerde eğitim ve sağlık hizmetleri yetersizlikleri, arsa ve konut ihtiyacı, su, enerji, altyapı ve genel olarak belediye hizmetlerinin yetersizliği, trafik sıkışıklığı, kalabalık, izdiham, gürültü ve çevre kirliliği gibi büyük kent sorunları meydana gelmektedir. Oluşan sorunlar kamu yatırım ihtiyacını da artırarak, kamu maliyesine ilave bir yük getirmektedir (Dinçer, 1996). Ülkemizin bölgeleri arasındaki yaşam standardında görülen büyük farklılıklar da yer değiştirmeyi artırmaktadır. Yer değiştirme sonucu gelenlerin gerekli koşulların sağlanması durumunda memleketlerine geri dönme eğilimi taşıdıkları görülmektedir. Özellikle gelme süresi kısaldıkça geri dönme eğilimi de güçlenmektedir. Ancak kentte durma süresi arttıkça geri dönme eğiliminin azaldığı da gözlemlenmektedir (DPT, 2001). Türkiye’de ki iller ve bölgeler üzerine yapılan birçok çalışmada, bölgeler ile iller arasındaki farklılaşmanın tanımlanmasında, ekonomik, sosyal ve sosyo-demografik değişkenlerin göreceli olarak önemi üzerinde durulmuştur. Bu farklılaşmanın hangi değişken gruplarından kaynaklandığının belirlenmesi önemlidir. Çünkü ülke coğrafyasında ve kesimler arasında dengeli bir gelişme sağlanması hedefi, ülke ekonomisi için son derece önemli görülmektedir.

3

Gelir kaynaklarının bölgelerin ihtiyacına, yapısına ve gelişmişlik düzeylerine göre dağıtılabilmesi ve politikaların belirlenebilmesi açısından önem taşımaktadır (Atan M., Özgür E., Güler H., 2003). Sonuç olarak, kişiler, yeni koşullara daha iyi uyum sağlayabilmek amacıyla ya da doğal, ekonomik, siyasal vb. zorunluluklar sonucunda, yaşadığı yeri değiştirmek ihtiyacı duymaktadırlar. Yaşadığı yeri değiştirme olgusu konusunda yapılan araştırmalar incelendiğinde birçok etkenin önemli rol oynadığı, bunların en önemlisinin ise ekonomik nedenlerin olduğu görülmektedir. İnsanların yaşadığı yeri değiştirme olayının temelinde bulunan ana faktör, insanların geçimlerini sağlamak için daha uygun yerlere gitmek ve burada iş bulmak, çeşitli imkânlardan faydalanmak ve yerleşmektir. Kısaca bu olgu, insanın içinde yaşadığı bir coğrafi ve sosyo-kültürel çevreden ayrılarak başka bir coğrafi ve sosyo-kültürel çevreye girmesidir. Bu bağlamda, insanların sosyal, kültürel ve ekonomik ihtiyaçlarının karşılanması durumunda başka bir yere gitmesi olasılığının düşük olacağı beklenir. Bu bakımdan yaşanan yer; sosyal, kültürel ve ekonomik ihtiyaçlarının karşılanması bakımından yeterlidir. Dolayısıyla bir ilin yeterlilik düzeyi aşağıdaki gibi tanımlanabilir, Yeterlilik Düzeyi; Bir A ilinde nüfusa kayıtlı olup ta, yine aynı A ilinde ikamet edenlerin

oranı A ilinin yeterliliğini gösterir. Bir yerleşim yerinin ihtiyaçları beklenen ölçüde karşılaması olgusu, diğer yerleşim yerlerinde yaşayanlar için bir çekim merkezi oluşturur. Bu bağlamda Yeterlilik Düzeyi düşük yerlerden daha yüksek yerlere doğru bir hareketlilik söz konusu olur. Bu olgu ilgili yerleşim yerinin Çekim Düzeyi olarak adlandırılır ve aşağıdaki gibi tanımlanabilir, Çekim Düzeyi; Başka bir ilde nüfusa kayıtlı olup, A ilinde ikamet edenlerin oranı, ilgili A

ilin çekim düzeyini gösterir. Bu doğrultuda çalışmanın amacı; iller için hesaplanan yeterlilik ve çekim düzeyleri değişkenlerini kullanarak gelişmişlik düzeylerini belirlemektir. İllerin gelişmişlik düzeylerinin belirlenmesine yönelik yapılan çalışmalarda, illerle ilgili çok sayıda değişken kullanılmaktadır. Bu değişkenlerin güncel değerlerine erişilemediği ya da maliyetinin karşılanamadığı durumlarda nüfus verileri kullanılarak gelişmişlik düzeylerinin belirlenmesi sağlanabilir. 1.1. İlgili Araştırmalar Albayrak, Kalaycı ve Karataş (2004) tarafından yapılan çalışmada illerin sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyleri çok değişkenli istatistik yöntemlerinden faktör analizi ile incelenmiştir. Araştırmada nüfuz, coğrafi, istihdam, kültür, sağlık, sosyal güvenlik, istihdam, finansal, enerji gibi göstergeler kullanılmıştır. Sonuçlara göre Marmara bölgesi gelişmişlik açısından ilk sırada yer alırken Doğu Anadolu Bölgesi son sırada yer almıştır.

4

Kaygısız, Saraçlı, Dokuzlar (2005) tarafından yapılan çalışmanın amacı birbirleri ile sebep sonuç ilişkisi içinde olduğu düşünülen değişkenler arasındaki ilişkileri gösteren path diyagramlarının oluşturulması, değişkenler arasındaki ilişkilerin derecesini gösteren korelasyon katsayılarının kendisini oluşturan direkt etkiler, dolaylı etkiler ve bileşik path katsayılarına ayrılarak analiz edilmesi ve analiz sonuçlarının doğru bir şekilde yorumlanması işlemlerini kapsayan Path Analizi metodunu tanıtarak gelişmişlik düzeyi üzerinde etkili olduğu düşünülen değişkenlerin ne kadarının gelişmişlik düzeyi üzerinde anlamlı olduğunu belirleyip, anlamlı bulunan değişkenlerin etkilerini direkt ve dolaylı etkiler şeklinde sayısal değerlerle ayrı ayrı ifade etmek ve son olarak da kümeleme analizi metodu ile aynı yapıyı gösteren homojen il gruplarını belirlemektir. Çalışmada 2000 yılındaki idari yapı esas alınarak 81 il incelemeye alınmıştır. Gelişmişlik düzeyi belirlenmeye çalışılırken, bağımlı değişken olarak kişi başına GSYİH (Gayri Safi Yurt İçi Hâsıla), bağımsız değişkenler olarak ise gelişmişlik düzeyini etkileyeceği düşünülen 17 adet sosyal ve ekonomik değişken kullanılmıştır. Söz konusu değişkenler itibariyle İstanbul ve Kocaeli illeri ayrı ayrı birer grup oluştururken, Bursa ve İzmir illeri tek bir grupta, yine Adana, Ankara, Aydın, İçel, Manisa ve Tekirdağ illeri de tek bir grupta toplanmış, geri kalan 71 il de ayrı bir küme oluşturmuşlardır. İllerin gelişmişlik endekslerinin belirlenmesi için Dinçer, Özaslan ve Kavasoğlu (2003) tarafından yapılan çalışmada 58 değişken dikkate alınmıştır. Temel bileşenler analiz tekniği kullanılmıştır. Bu çalışmanın temel amacı illerin sosyo-ekonomik gelişmişlik endekslerini belirlemektir. Ayrıca, bölgelerin gelişmişlik düzeylerinin belirlenmesi, sosyo-ekonomik gelişmişlik seviyelerini karşılaştırmalı olarak belirlemek ve çeşitli mekânsal ölçeklerde sektörel bazda gelişmişlik sıralamaları elde etmek yer almaktadır. İstanbul, Ankara, İzmir, Kocaeli ve Bursa gelişmişlik endeksi yüksek iller olarak belirlenmiştir. Bingöl, Hakkâri, Şırnak, Bitlis, Ağrı ve Muş gelişmişlik endeksi düşük iller olarak belirlenmiştir. Bölgeler arasından Marmara bölgesi gelişmişlikte ilk sırada yer alırken, son sırada Doğu Anadolu bölgesi yer almıştır. Atan, Özgür ve Güler (2003) tarafından yapılan çalışmanın amacı ekonomik, sosyal ve sosyo-demografik değişkenler kullanarak illerin gelişmişlik düzeylerine göre sınıflandırılması ve bu sınıflandırma içinde kaynaklarını etkin olarak kullanan illerin tespit edilmesidir. Çalışmada çok değişkenli istatistiksel analiz yöntemleri ve parametrik olmayan etkinlik analizleri tekniklerinden yararlanılmıştır. 1998 - 2001 dönemleri içinde hesaplanmış ve yayınlanmış 11 girdi ve 19 çıktı kullanarak 73 il için veri zarflama analizi (VZA) uygulanmıştır. Bu çalışmada değişkenler arasında iç göç payı da yer almaktadır. İllerin sosyo-ekonomik gelişmişlik endeksi sıralamaları yapılan analiz sonucuna göre değişkenlik göstermiştir. 2. YÖNTEM Araştırmada, çalışmalarına 2006 yılında başlanan ve 2007 yılında tamamlanan Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) sonucunda elde edilen 81 ilin nüfus verileri ile Nüfus ve Vatandaşlık İşleri Genel Müdürlüğü’ne ait 81 il için her bir ilde nüfus kütüğüne kayıtlı bulunan ve ikamet eden kişi sayıları kullanılmıştır. Bu veriler kullanılarak 81 il için yeterlik, çekim ve gelişmişlik düzeyleri aşağıda belirtildiği biçimde hesaplanmıştır.

5

Yeterlilik Düzeyi (Y);Bir A ilinde nüfusa kayıtlı olup ta, yine aynı A ilinde ikamet edenlerin oranı,

/A A AY İ K AY : A ilinin yeterlilik düzeyi Aİ : A ili nüfus kütüğüne kayıtlı olup, A ilinde ikamet eden kişi sayısı AK : A ili nüfus kütüğüne kayıtlı kişi sayısı Çekim Düzeyi (Ç);Başka bir ilde nüfusa kayıtlı olup, A ilinde ikamet edenlerin oranı, /A A AÇ B N AÇ : A ilinin çekim düzeyi AB : A ilinde ikamet edip, A ili dışında bir ilde nüfus kütüğüne kayıtlı olanlar AN : A ilinin 2007 yılı ADNKS nüfusu Gelişmişlik Düzeyi (G); Bir A ili için, A ilinin yeterlik ve çekim düzeylerinin toplamının, 81

ilin yeterlik ve çekim düzeylerinin toplamına yüzdesel oranı, A ilinin gelişmişlik düzeyini gösterir.

81

1/A A A A A

AG Y Ç Y Ç

X 100

AG : A ilinin gelişmişlik düzeyi AY : A ilinin yeterlilik düzeyi AÇ : A ilinin çekim düzeyi İllerin gelişmişlik düzeyi, o il için yeterlik ve çekim düzeylerinin toplamının, 81 ilin yeterlik ve çekim düzeylerinin toplamına yüzdesel oranı ile elde edilmiştir. Bu değer Tablo 1’de yer almaktadır.

6

3. BULGULAR İllerin yeterlik, çekim ve gelişmişlik düzeyleri Tablo 1’de belirtilmiştir. Tablo 1- İllerin Yeterlik, Çekim ve Gelişmişlik Düzeyleri ile Yeterlik, Çekim ve Gelişmişlik Düzeylerinin Hesaplanmasında Kullanılan Nüfus Değişkenleri

İl İ N K B Y Ç G

İSTANBUL 2.158.560 12.530.394 2.440.158 10.371.834 0,88 0,83 2,68

ANKARA 1.522.902 4.459.302 1.817.242 2.936.400 0,84 0,66 2,34

KOCAELİ 511.869 1.436.534 615.190 924.665 0,83 0,64 2,31

İZMİR 1.680.256 3.732.362 1.886.577 2.052.106 0,89 0,55 2,26

ANTALYA 978.246 1.782.843 1.089.384 804.597 0,90 0,45 2,11

BURSA 1.458.123 2.428.201 1.668.315 970.078 0,87 0,40 2,00

YALOVA 81.655 181.446 119.748 99.791 0,68 0,55 1,93

MERSİN 984.662 1.595.045 1.220.121 610.383 0,81 0,38 1,86

ADANA 1.237.911 2.005.515 1.545.003 767.604 0,80 0,38 1,85

TEKİRDAĞ 381.904 725.766 549.575 343.862 0,69 0,47 1,83

MUĞLA 529.436 762.137 622.882 232.701 0,85 0,31 1,81

GAZİANTEP 1.105.629 1.559.573 1.354.231 453.944 0,82 0,29 1,74

AYDIN 688.731 945.218 876.989 256.487 0,79 0,27 1,66

DENİZLİ 721.614 906.970 887.003 185.356 0,81 0,20 1,59

ESKİŞEHİR 498.964 724.393 715.318 225.429 0,70 0,31 1,58

MANİSA 1.007.581 1.319.443 1.320.591 311.862 0,76 0,24 1,57

HATAY 1.188.433 1.384.289 1.445.055 195.856 0,82 0,14 1,51

ZONGULDAK 468.283 615.777 661.726 147.494 0,71 0,24 1,48

SAKARYA 651.608 834.749 905.021 183.141 0,72 0,22 1,47

BALIKESİR 896.037 1.117.410 1.219.100 221.373 0,73 0,20 1,46

KAYSERİ 878.947 1.164.461 1.286.358 285.514 0,68 0,25 1,45

HAKKARİ 219.739 246.463 268.030 26.724 0,82 0,11 1,45

ÇANAKKALE 384.333 475.802 543.987 91.469 0,71 0,19 1,41

UŞAK 276.839 334.057 382.909 57.218 0,72 0,17 1,40

KONYA 1.688.470 1.957.951 2.258.337 269.481 0,75 0,14 1,39

KÜTAHYA 501.922 583.816 675.961 81.894 0,74 0,14 1,38

DÜZCE 271.511 323.209 384.632 51.698 0,71 0,16 1,36

VAN 871.854 979.380 1.163.941 107.526 0,75 0,11 1,35

OSMANİYE 349.065 452.775 557.775 103.710 0,63 0,23 1,34

7

DİYARBAKIR 1.245.183 1.460.576 1.761.255 215.393 0,71 0,15 1,34

EDİRNE 305.606 395.986 488.997 90.380 0,62 0,23 1,34

ISPARTA 332.260 419.691 517.434 87.431 0,64 0,21 1,33

BİLECİK 140.761 203.609 259.960 62.848 0,54 0,31 1,33

ŞIRNAK 366.861 415.946 501.485 49.085 0,73 0,12 1,33

KIRKLARELİ 249.443 332.825 433.472 83.382 0,58 0,25 1,29

BATMAN 388.293 472.438 609.489 84.145 0,64 0,18 1,28

KARABÜK 157.710 218.430 318.645 60.720 0,49 0,28 1,21

KAHRAMANMARAŞ 939.343 1.004.191 1.328.455 64.848 0,71 0,06 1,21

ŞANLIURFA 1.437.679 1.522.868 2.011.840 85.189 0,71 0,06 1,21

AKSARAY 330.048 365.934 496.088 35.886 0,67 0,10 1,20

BURDUR 215.984 251.023 346.590 35.039 0,62 0,14 1,19

KARAMAN 195.144 225.947 311.964 30.803 0,63 0,14 1,19

SAMSUN 1.046.600 1.228.582 1.733.175 181.982 0,60 0,15 1,18

BOLU 212.299 270.348 412.369 58.049 0,51 0,21 1,14

ELAZIĞ 454.905 541.202 801.612 86.297 0,57 0,16 1,14

AFYONKARAHİSAR 642.735 701.444 1.011.641 58.709 0,64 0,08 1,13

KIRIKKALE 209.809 280.186 463.182 70.377 0,45 0,25 1,10

IĞDIR 158.910 181.563 279.352 22.653 0,57 0,12 1,09

MALATYA 596.056 721.898 1.203.866 125.842 0,50 0,17 1,05

ADIYAMAN 550.978 582.680 924.959 31.702 0,60 0,05 1,02

NEVŞEHİR 245.368 279.541 469.983 34.173 0,52 0,12 1,01

AMASYA 273.423 328.595 577.270 55.172 0,47 0,17 1,01

NİĞDE 297.738 331.543 555.726 33.805 0,54 0,10 1,00

BARTIN 161.773 182.114 307.837 20.341 0,53 0,11 1,00

AĞRI 491.776 530.831 884.459 39.055 0,56 0,07 0,99

MARDİN 678.676 745.538 1.282.272 66.862 0,53 0,09 0,97

MUŞ 373.074 405.490 709.099 32.416 0,53 0,08 0,95

TRABZON 669.960 739.940 1.369.168 69.980 0,49 0,09 0,91

BİNGÖL 228.131 251.529 471.979 23.398 0,48 0,09 0,90

BİTLİS 293.284 327.874 627.734 34.590 0,47 0,11 0,90

TOKAT 563.043 620.541 1.195.638 57.498 0,47 0,09 0,88

ORDU 673.329 715.129 1.371.766 41.800 0,49 0,06 0,86

ERZURUM 708.709 784.787 1.580.743 76.078 0,45 0,10 0,85

SİİRT 257.069 291.507 613.613 34.438 0,42 0,12 0,84

KIRŞEHİR 187.117 223.122 505.766 36.005 0,37 0,16 0,83

8

RİZE 277.820 315.879 695.056 38.059 0,40 0,12 0,81

KİLİS 105.225 118.410 258.344 13.185 0,41 0,11 0,81

ÇORUM 513.396 549.732 1.141.173 36.336 0,45 0,07 0,81

TUNCELİ 62.738 84.017 240.310 21.279 0,26 0,25 0,81

ERZİNCAN 164.824 213.500 576.489 48.676 0,29 0,23 0,81

YOZGAT 454.041 492.065 1.061.446 38.024 0,43 0,08 0,79

ARTVİN 153.699 167.910 410.707 14.211 0,37 0,08 0,72

KARS 277.941 312.125 811.937 34.184 0,34 0,11 0,71

GİRESUN 388.302 417.384 1.026.254 29.082 0,38 0,07 0,70

KASTAMONU 322.302 360.203 981.350 37.901 0,33 0,11 0,68

SİVAS 583.853 638.298 1.728.671 54.445 0,34 0,09 0,66

BAYBURT 66.966 76.595 240.189 9.629 0,28 0,13 0,63

GÜMÜŞHANE 120.464 130.807 397.062 10.343 0,30 0,08 0,60

SİNOP 179.713 198.384 627.301 18.671 0,29 0,09 0,60

ÇANKIRI 153.422 173.918 598.777 20.496 0,26 0,12 0,59

ARDAHAN 101.731 112.690 467.538 10.959 0,22 0,10 0,49 Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu, Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi, 2007.

9

81 ilin yeterlik düzeylerine göre sıralanmış şekli Tablo 2’de belirtilmiştir. Tablo 2- Yeterlik Düzeylerine Göre İllerin Sıralaması

SIRA İL YETERLİK DÜZEYİ SIRA İL YETERLİK

DÜZEYİ 1 ANTALYA 0,90 42 ADIYAMAN 0,60 2 İZMİR 0,89 43 KIRKLARELİ 0,58 3 İSTANBUL 0,88 44 IĞDIR 0,57 4 BURSA 0,87 45 ELAZIĞ 0,57 5 MUĞLA 0,85 46 AĞRI 0,56 6 ANKARA 0,84 47 BİLECİK 0,54 7 KOCAELİ 0,83 48 NİĞDE 0,54 8 HATAY 0,82 49 MARDİN 0,53 9 HAKKÂRİ 0,82 50 MUŞ 0,53

10 GAZİANTEP 0,82 51 BARTIN 0,53 11 DENİZLİ 0,81 52 NEVŞEHİR 0,52 12 MERSİN 0,81 53 BOLU 0,51 13 ADANA 0,80 54 MALATYA 0,50 14 AYDIN 0,79 55 KARABÜK 0,49 15 MANİSA 0,76 56 ORDU 0,49 16 VAN 0,75 57 TRABZON 0,49 17 KONYA 0,75 58 BİNGÖL 0,48 18 KÜTAHYA 0,74 59 AMASYA 0,47 19 BALIKESİR 0,73 60 TOKAT 0,47 20 ŞIRNAK 0,73 61 BİTLİS 0,47 21 UŞAK 0,72 62 KIRIKKALE 0,45 22 SAKARYA 0,72 63 ÇORUM 0,45 23 ŞANLIURFA 0,71 64 ERZURUM 0,45 24 ZONGULDAK 0,71 65 YOZGAT 0,43 25 KAHRAMANMARAŞ 0,71 66 SİİRT 0,42 26 DİYARBAKIR 0,71 67 KİLİS 0,41 27 ÇANAKKALE 0,71 68 RİZE 0,40 28 DÜZCE 0,71 69 GİRESUN 0,38 29 ESKİŞEHİR 0,70 70 ARTVİN 0,37 30 TEKİRDAĞ 0,69 71 KIRŞEHİR 0,37 31 KAYSERİ 0,68 72 KARS 0,34 32 YALOVA 0,68 73 SİVAS 0,34 33 AKSARAY 0,67 74 KASTAMONU 0,33 34 ISPARTA 0,64 75 GÜMÜŞHANE 0,30 35 BATMAN 0,64 76 SİNOP 0,29 36 AFYONKARAHİSAR 0,64 77 ERZİNCAN 0,29 37 OSMANİYE 0,63 78 BAYBURT 0,28 38 KARAMAN 0,63 79 TUNCELİ 0,26 39 EDİRNE 0,62 80 ÇANKIRI 0,26 40 BURDUR 0,62 81 ARDAHAN 0,22 41 SAMSUN 0,60

81 ilin çekim düzeylerine göre sıralanmış şekli Tablo 3’de belirtilmiştir.

10

Tablo 3- Çekim Düzeylerine Göre İllerin Sıralaması

SIRA İL ÇEKİM DÜZEYİ SIRA İL ÇEKİM

DÜZEYİ 1 İSTANBUL 0,83 42 KÜTAHYA 0,14 2 ANKARA 0,66 43 BURDUR 0,14 3 KOCAELİ 0,64 44 KONYA 0,14 4 YALOVA 0,55 45 KARAMAN 0,14 5 İZMİR 0,55 46 BAYBURT 0,13 6 TEKİRDAĞ 0,47 47 IĞDIR 0,12 7 ANTALYA 0,45 48 NEVŞEHİR 0,12 8 BURSA 0,40 49 RİZE 0,12 9 ADANA 0,38 50 SİİRT 0,12

10 MERSİN 0,38 51 ŞIRNAK 0,12 11 ESKİŞEHİR 0,31 52 ÇANKIRI 0,12 12 BİLECİK 0,31 53 BARTIN 0,11 13 MUĞLA 0,31 54 KİLİS 0,11 14 GAZİANTEP 0,29 55 VAN 0,11 15 KARABÜK 0,28 56 KARS 0,11 16 AYDIN 0,27 57 HAKKARİ 0,11 17 TUNCELİ 0,25 58 BİTLİS 0,11 18 KIRIKKALE 0,25 59 KASTAMONU 0,11 19 KIRKLARELİ 0,25 60 NİĞDE 0,10 20 KAYSERİ 0,25 61 AKSARAY 0,10 21 ZONGULDAK 0,24 62 ARDAHAN 0,10 22 MANİSA 0,24 63 ERZURUM 0,10 23 OSMANİYE 0,23 64 TRABZON 0,09 24 EDİRNE 0,23 65 SİNOP 0,09 25 ERZİNCAN 0,23 66 BİNGÖL 0,09 26 SAKARYA 0,22 67 TOKAT 0,09 27 BOLU 0,21 68 MARDİN 0,09 28 ISPARTA 0,21 69 SİVAS 0,09 29 DENİZLİ 0,20 70 ARTVİN 0,08 30 BALIKESİR 0,20 71 AFYONKARAHİSAR 0,08 31 ÇANAKKALE 0,19 72 MUŞ 0,08 32 BATMAN 0,18 73 GÜMÜŞHANE 0,08 33 MALATYA 0,17 74 YOZGAT 0,08 34 UŞAK 0,17 75 AĞRI 0,07 35 AMASYA 0,17 76 GİRESUN 0,07 36 KIRŞEHİR 0,16 77 ÇORUM 0,07 37 DÜZCE 0,16 78 KAHRAMANMARAŞ 0,06 38 ELAZIĞ 0,16 79 ORDU 0,06 39 SAMSUN 0,15 80 ŞANLIURFA 0,06 40 DİYARBAKIR 0,15 81 ADIYAMAN 0,05 41 HATAY 0,14

81 ilin gelişmişlik düzeylerine göre sıralanmış şekli Tablo 4’de belirtilmiştir.

11

Tablo 4- Gelişmişlik Düzeylerine Göre İllerin Sıralaması

SIRA İL GELİŞMİŞLİK

DÜZEYİ SIRA İL GELİŞMİŞLİK

DÜZEYİ 1 İSTANBUL 2,68 42 KARAMAN 1,19 2 ANKARA 2,34 43 SAMSUN 1,18 3 KOCAELİ 2,31 44 BOLU 1,14 4 İZMİR 2,26 45 ELAZIĞ 1,14 5 ANTALYA 2,11 46 AFYONKARAHİSAR 1,13 6 BURSA 2,00 47 KIRIKKALE 1,10 7 YALOVA 1,93 48 IĞDIR 1,09 8 MERSİN 1,86 49 MALATYA 1,05 9 ADANA 1,85 50 ADIYAMAN 1,02

10 TEKİRDAĞ 1,83 51 NEVŞEHİR 1,01 11 MUĞLA 1,81 52 AMASYA 1,01 12 GAZİANTEP 1,74 53 NİĞDE 1,00 13 AYDIN 1,66 54 BARTIN 1,00 14 DENİZLİ 1,59 55 AĞRI 0,99 15 ESKİŞEHİR 1,58 56 MARDİN 0,97 16 MANİSA 1,57 57 MUŞ 0,95 17 HATAY 1,51 58 TRABZON 0,91 18 ZONGULDAK 1,48 59 BİNGÖL 0,90 19 SAKARYA 1,47 60 BİTLİS 0,90 20 BALIKESİR 1,46 61 TOKAT 0,88 21 KAYSERİ 1,45 62 ORDU 0,86 22 HAKKÂRİ 1,45 63 ERZURUM 0,85 23 ÇANAKKALE 1,41 64 SİİRT 0,84 24 UŞAK 1,40 65 KIRŞEHİR 0,83 25 KONYA 1,39 66 RİZE 0,81 26 KÜTAHYA 1,38 67 KİLİS 0,81 27 DÜZCE 1,36 68 ÇORUM 0,81 28 VAN 1,35 69 TUNCELİ 0,81 29 OSM ANİYE 1,34 70 ERZİNCAN 0,81 30 DİYARBAKIR 1,34 71 YOZGAT 0,79 31 EDİRNE 1,34 72 ARTVİN 0,72 32 ISPARTA 1,33 73 KARS 0,71 33 BİLECİK 1,33 74 GİRESUN 0,70 34 ŞIRNAK 1,33 75 KASTAMONU 0,68 35 KIRKLARELİ 1,29 76 SİVAS 0,66 36 BATMAN 1,28 77 BAYBURT 0,63 37 KARABÜK 1,21 78 GÜMÜŞHANE 0,60 38 KAHRAMANMARAŞ 1,21 79 SİNOP 0,60 39 ŞANLIURFA 1,21 80 ÇANKIRI 0,59 40 AKSARAY 1,20 81 ARDAHAN 0,49 41 BURDUR 1,19

Dinçer, Özaslan ve Kavasoğlu (2003) tarafından yapılan “İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması” sonucuna göre elde edilen illerin sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyine göre sıralaması Tablo 5’de belirtilmiştir.

12

Tablo 5- İllerin Sosyo-ekonomik Gelişmişlik Sıralaması

Kaynak: Dinçer, Özaslan ve Kavasoğlu, İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması, 2003 4. SONUÇ İllerin yeterlik düzeyleri baz alındığında Tablo 2’de belirtildiği gibi Antalya ili ilk sırada yer almaktadır. Bir ilin yeterlik düzeyinin yüksek olması, o ilde ikamet edenlerin ihtiyaçlarının beklenen düzeyde karşıladığını gösterir. Diğer bir ifadeyle, yaşanan il sosyal, kültürel ve ekonomik ihtiyaçlarının karşılanması bakımından yeterlidir Bu nedenle, yeterlik düzeyi yüksek olan illerde ikamet eden bireylerin başka illere gitme olasılığının daha düşük olması beklenmektedir. İllerin yeterlik düzeylerinin yer aldığı Tablo 2 ile Dinçer, Özaslan ve Kavasoğlu (2003) tarafından yapılan çalışmanın sonuçlarının yer aldığı Tablo 5

13

karşılaştırıldığında, Tablo 5 ‘de ilk sırada İstanbul ili yer alırken, Tablo 2’de Antalya ili yer almaktadır. Tablo 5 ‘de İstanbul ilini Ankara, İzmir, Kocaeli ve Bursa illeri izlemektedir. Tablo 2’de ise Antalya ilini İzmir, İstanbul, Bursa, Muğla, Ankara illeri izlemektedir. Tablo 2’de son sıralarda ise Erzincan, Bayburt, Tunceli, Çankırı ve Ardahan illeri yer alırken, Tablo 5 ‘de son sıralarda Şırnak, Bitlis, Ağrı ve Muş illeri yer almaktadır. İllerin çekim düzeyleri baz alındığında Tablo 3’de belirtildiği gibi İstanbul ili ilk sırada yer almaktadır. Bir ilin çekim düzeyinin yüksek olması, o ilin ihtiyaçları büyük ölçüde karşılamasından dolayı diğer illerde yaşayanlar için çekim merkezi olması şeklinde ifade edilir. Diğer bir ifadeyle, yeterlik düzeyi düşük olan illerden yüksek olan illere doğru bir yer değiştirme meydana gelir ve bu durum o ilin çekim düzeyi olarak adlandırılır. İllerin çekim düzeylerinin yer aldığı Tablo 3 ile Dinçer, Özaslan ve Kavasoğlu (2003) tarafından yapılan çalışmanın sonuçlarının yer aldığı Tablo 5 karşılaştırıldığında, Tablo 5 ‘de ilk sırada İstanbul ili yer alırken, Tablo 3’de de ilk sırada İstanbul ili yer almaktadır. Tablo 5 ‘de İstanbul ilini Ankara, İzmir, Kocaeli ve Bursa illeri izlerken, Tablo 3’de İstanbul ilini Ankara, Kocaeli, Yalova, İzmir, Tekirdağ, Antalya, Bursa illeri izlemektedir. Tablo 3’de son sıralarda Çorum, Kahramanmaraş, Ordu, Şanlıurfa ve Adıyaman illeri yer alırken, Tablo 5 ‘de son sıralarda Şırnak, Bitlis, Ağrı ve Muş illeri yer almaktadır. İllerin gelişmişlik düzeyleri baz alındığında Tablo 4’de belirtildiği gibi İstanbul ili ilk sırada yer almaktadır. İstanbul ilini, Ankara, Kocaeli, İzmir, Antalya illeri izlemektedir. Gelişmişlik düzeyinin yüksek olması, bir yerleşim yerinin ihtiyaçları beklenen ölçüde karşıladığını ve bu nedenden dolayı diğer yerleşim yerlerinde yaşayanlar için çekim merkezi olduğunu gösterir. Gelişmişlik düzeyi düşük olan illerden, İstanbul, Ankara, Kocaeli, İzmir, Antalya gibi gelişmişlik düzeyi yüksek olan illere doğru yer değiştirme olması beklenmektedir. Sivas, Bayburt, Gümüşhane, Sinop, Çankırı, Ardahan illeri ise gelişmişlik düzeyleri düşük iller olarak belirlenmiştir. Gelişmişlik düzeylerinin düşük olması, bu illerin yeterlik ve çekim düzeylerinin düşük olduğunu gösterir. Diğer bir ifadeyle, yerleşim yerinin ihtiyaçları beklenen ölçüde karşılamadığını ve bu nedenden dolayı diğer yerleşim yerlerinde yaşayanlar için çekim merkezi olmadığını gösterir. Sivas, Bayburt, Gümüşhane, Sinop, Çankırı, Ardahan illerinde yaşayan bireylerin, geçimlerini sağlamak ve iş bulmak gibi çeşitli sebeplerden dolayı yaşadıkları illeri değiştirme olasılıklarının yüksek olması beklenmektedir. İllerin gelişmişlik düzeylerinin yer aldığı Tablo 4 ile Dinçer, Özaslan ve Kavasoğlu (2003) tarafından yapılan çalışmanın sonuçlarının yer aldığı Tablo 5 karşılaştırıldığında, her iki tabloda ilk sırada İstanbul ili yer almaktadır. İstanbul ilini Ankara izlemektedir. Tablo 4’de Kocaeli ili üçüncü sırada yer alırken Tablo 5’de dördüncü sırada yer almıştır. Tablo 4’de en son sırada yer alan il Ardahan, Tablo 5’de ise Muş’tur. İllerin gelişmişlik düzeyleri ile ilgili yapılan çalışmalarda uygulanan yönteme göre sonuçlar değişkenlik göstermektedir.

14

YARARLANILAN KAYNAKLAR Topbaş ve Tanrıöver, 2008. Türkiye’de İç Göç Akımları Üzerine bir Çalışma: Lowry Hipotezi, 2. Ulusal İktisat Kongresi, 20-22 Şubat 2008, DEÜ İİBF İktisat Bölümü, İzmir-Türkiye Ronald Skeldon (2008), Migration And Development, United Nations Expert Group Meeting On International Migration And Development In Asia And The Pacific. Türkiye İstatistik Kurumu, (2007). Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi, Erişim: [http://report.tuik.gov.tr/reports/rwservlet?adnksdb2=&report=kayit_il.RDF&p_kod=1&p_yil=2007&desformat=html&ENVID=adnksdb2Env]. Erişim tarihi: 05.02.2009. Türkiye İstatistik Kurumu, (2007). Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi, Erişim:[http://tuikapp.tuik.gov.tr/adnksdagitapp/adnks.zul] . Erişim tarihi: 05.02.2009. Üstünışık N. Z., 2007. Türkiye'deki İller ve Bölgeler Bazında Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması: Gri İlişkisel Analiz Yöntemi Ve Uygulaması, Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü (Türkçe). Kaygısız Z., Saraçlı S., Dokuzlar K. U. (2005), İllerin Gelişmişlik Düzeyini Etkileyen Faktörlerin Path Analizi ve Kümeleme Analizi ile İncelenmesi, Osmangazi Üniversitesi, İstatistik Bölümü. Albayrak A. S., Kalaycı Ş. ve Karataş A., (2004), Türkiye’de Coğrafi Bölgelere Göre İllerin Sosyoekonomik Gelişmişlik Düzeylerinin Temel Bileşenler Analiziyle İncelenmesi, Süleyman Demirel Üniversitesi, C.9, S.2, S:101-130. Dinçer B., Özaslan M. ve Kavasoğlu T. (2003), İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması, Devlet Planlama Teşkilatı. Atan M., Özgür E. ve Güler H. (2003), Türkiye’deki İllerin Gelişmişlik Düzeylerinin Çok Değişkenli İstatistiksel Analizler ve Etkinlik Analizi İle Karşılaştırmalı Sınıflandırılması, 3. İstatistik Kongresi, Belek-Antalya . Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, (2001), Nüfus Demografi Yapısı Göç Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Devlet Planlama Teşkilatı. Dinçer B., (1996), İllerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması, Devlet Planlama Teşkilatı. Todaro P. M. (1969), A Model of Labor Migration and Urban Unemployment in Less Developed Countries, The American Economic Review, Volume 59, Issue 1 (1969), 138-148.