Bayram'a

•omen

SELÇUKLUMDAN OSMANLI’YA Bilim, kültür ve sanat

Prof. Dr. Mikâil Bayram’a Armağan

Kömen Yayınlan 36 Armağan Dizisi 2

Konya 2009

1. Baskı

ISBN: 978-975-6527-42-9

Kömen Eğitim Elektronik Turizm Tic. Ltd. Ştd.

Rampalı Çarşı Zemin Kat Nu: 11

Konya

Tel: 0332 353 47 15

eposta: komen54@hotmail.com

Baskı

ŞelaleOfset

SELÇUKLUDAN OSMANLI’YABilim , kültür ve sanat

Prof. D r. M ikâil B ayram ’a A rm ağan

Editör: D oç.D r. Mustafa D em irci

Kömen Yayınevi

SELÇUKLU’DAN OSMANLI’YABilim , kültür ve sanat

Prof. D r. M ikâil B ay ram ’a A rm ağan

Editör : Doç. Dr. Mustafa Demirci

Yayın Kurulu:Prof. Dr. Haşan BaharProf. Dr. Bayram ÜrekliYrd. Doç. Dr. Mehmet Ali HacıgökmenÖğr.Gör. Dr. Sefer SolmazArş. Gör. Zehra Odabaşı

İçindekiler

Mikail Bayram'ı Hatırlarken!....Mustafa Demirci

/

PROF. DR. MİKÂİL BAYRAM'IN HAYATI VE ESERLERİ Sefer SOLMAZ

3***

The Origin and Definition of theCircle of Justice (Dâire-i Adâlet)Halil İNALCIK

23V vvi l i

State Formation among the Seljuks of Anatolia Gary Leiser

27

KÜL AZIKTürk tarih ve kültür tarihçiliği tarihine dair bir küçük bilgi ile

Prof. Dr. Tuncer Baykara 45

İSLÂM MEDENİYETİ ÇEVRESİNDE TÜRK İMAJI Salim KOCA

53YYİ?

Konya'dan Bursa'ya VEZİRLER... VAKIFLAR... MÜHTEDİLER...Osman ÇETİN

33»MM»T T T

KONYA VE ÇEVRESİNDEKİ SELÇUKLU VE KARAMANOĞLUMEDRESELERİ

Prof.Dr. Haşim KARPUZ Yard.Doç.Dr. O. Nuri DÜLGERLER

93***

3

ORTA DOĞU VE KUZEY AFRİKA'DAKİ ALMAN COĞRAFYAARAŞTIRMALARI

Eugen WIRTHÇeviren Prof. Dr. H aşan Bahar

Z33 ¥¥¥

YARINLAR İÇİN OSMANLI TARİHİ OsmanlI'da Hukuk ve Meşruiyet Üzerine

Bir Tarih Sosyolojisi Yasin AKTAY

Z73¥¥¥

ORTAÇAĞDA ERCİŞ TARİHİNEGENEL BİR BAKIŞ İlhan ERDEM

2Û3¥¥¥

KIRGIZLARDA AKSAKALLAR Prof.Dr. Muhittin TUŞ

2/Z¥¥¥

SİVAS'TA KÜMBET MEVKİİ'NE ADINIVEREN ESER ŞAHNAKÜMBETİ

Miijgân ÜÇER225¥¥¥

KONYA ALÂEDDİN CAMİİ'NİN AVLUSUNDAKİ BİTMEMİŞ YAPININ MAHİYETİ HAKKINDA

Yrd. Doç. Dr. Yaşar ERDEMİR 2 3 /¥¥¥

AHİ ŞECERE-NÂME VE FÜTÜVVET NÂMELERİNE GÖRE AHİZAVİYELERİ

M ehmet Ali HACIGÖKMEN 2 5 /¥¥¥

SELÇUKLULAR ZAMANINDA ÜLKENİN ASAYİŞİ VE İÇ GÜVENLİĞİN SAĞLANMASI

Hüseyin KAYHAN263¥¥¥

33

EFLÂKÎ'NİN YÖNTEMİ VE ÇELEBİ HÜSAMEDDİN İLE İLGİLİ RİVAYETLERİNE DAİR

Yrd. Doç. Dr. Ahm et AKŞİT 275 ¥*¥

TÜRKİYE SELÇUKLULARI DÖNEMİNDE ANADOLU'DA TELİF EDİLEN ESERLER

İbrahim KUNT 257

V V J tT T T

İLHANLI (İRAN MOĞOLLARI) ORDUSUNUN BİRİMLERİMustafa UYAR

297

GEÇ VE SELÇUKLU DÖNEMİ SONRASINA AİT BİR KÜLTÜR MERKEZİ, KIRŞEHİR

Franz TAESCHNER Çev. Zehra ODABAŞI

307***

TÜRKLERİN MÜSLÜMAN OLMASINDA SÛFÎLERİN ROLÜDr. Bekir Biçer

325***

SURİYE'DE TÜRKMEN HANIMLARIN FAALİYETLERİ VE EMİNEHATUN

Dr. Sema YANİÇ 345

KIRIM TOPRAKLARINDA AHİLİĞİN İZLERİEmel KILIÇ

3 6 /###

MİKÂİL BAYRAM'IN DEFTERLERİBekir ŞAHİN

379***

Fotoğraflarla Mikâil Bayram335***

333

İLHANLI (İRAN MOĞOLLARI) ORDUSUNUN BİRİMLERİ

Mustafa UYAR'

Asya ordularının genelde uyguladıkları taksimatın varlığına, Cengiz Han'ın teşkil ettiği Moğol ordusundakine benzer şekilde, İlhanlı ordusu nizamında da rastlamaktayız. Muasır kaynakların verdiği malumata binaen, İlhanlı ordusunda yer alan askerî birimler şunlardır:

Keziktân/Geziktân/Keşiktân (Hassa Birliği)Cengiz Han'ın teşkil ettiği hassa ordusu olan keşik,1 onun yamnda,

merkezde yer alırdı. Cengiz Han bu birliğin ilkel şeklini 1203 yılında, Kereyit ülkesinin fethi ardından kurmuştu. Muhafız veya hassa birliğinin akşamı şu şekildedir: Muhafızlar gündüz nöbeti (turgavut) için 70, gece nöbeti için ise (kepteuur) 80 kişi olup toplamda 150 kişi idiler. Bu birlikte okçu (fcorçı); sofra hizmetlisi (bavurçı); kapıcı/mâbeynci (egudençi) ve seyisler (ahtaçı)bulunmaktaydı. Savaş sırasmda, kolda, yani ordu merkezinde han ile birlikte bulunan, bagatur tesmiye edilen 1.000 kişilik askerî birlik, esas yekûnu tutmaktaydı. Fakat Cengiz Han'ın 1206 kurultayı sonrasında hassa ordusunda köklü bir değişikliğe gittiği gözlenir. Çeşitli birimlerin sayılan önemli derecede artırılmıştır: keptevurlann sayısı 800 ve ardından 1.000'e; turgavutlann sayısı da doğrudan 1.000'e yükseltilmişti. Okçulann sayıları da 1.000'e tamamlandı. Daha önce sayılan 1.000 olan bagaturlara ilaveten 6.000 kişilik bir birlik daha oluşturuldu. Böylece toplam sayı 10.000 olmuş, onluk (decimal) sisteme uygun * *

' Arş. Gör. Dr., Ankara Üniversitesi, D il ve Tarih-Coğrajya Fakültesi, Tarih Bölümü, Ortaçağ Tarihi Anabiüm Dalı.* Ke%g kelimesi, Kâşgarlı Mahmûd’un eserinde “dönüşümlü olarak yapılan bir işte sıra” anlamındadır, bknz. Kâşgarlı Mahmûd, Divânü Lagâti’t-Türk, (çev. Seçkin Erdi-Serap Tuğba Yurteser), İstanbul 2005, s. 313.

297

hale getirilmişti2.Hassa ordusu, sadece han da sefere katıldığında savaşa giderdi.

Ordugâhta, bagaturlaı hamn çadırının (ordu) önünde, korçûar ve turgavuûar sağında ve geri kalan birlikler ise solunda bulunurdu. Ordunun çekirdeğini oluşturan hassa ordusunun ne zaman ve nerede konuşlanacağına Cengiz Han'ın kendisi karar vermekteydi.

Göçebe yaşamın beraberinde getireceği tehlikelerin ve beklenmedik gelişmelerin büindnde olan Cengiz Han, kendisini sürekli ve kusursuz bir biçimde koruyacak hassa/muhafız birliğinin gereğine inanmaktaydı. Bagaturlaı vurucu bir güç olarak her dâim hazır olmalı, hassa birliğinin diğer muhafızları tarafından hemen desteklenebilmeliydi. Bu muhafız birliğini, sadece Cengiz Han'ı koruyan bir askerî birim olarak düşünmek yanlıştır. Cengiz Han bu birliği, aynı zamanda kendisi için güvenilir ve nitelikli muavinler yetiştiren bir mektep olarak da tasarlamıştı. Bu mektebe tabi olanlar, Moğol seçkinleri ve aristokrasisi idi. Bu yolla Cengiz Han, Moğol halkım kolayca kendisine bağlayabilmekteydi. Bu birlikten, birçok seferi kumanda etmek üzere kumandan tayin edilmişti3.

Ilhanlı Devleti'nde keziktân/keşiktân veya geziktâmn büyük ümerâdan meydana geldiğini, bunların ilhanların en yakın adamları ve askerleri olduğunu bilmekteyiz. Bu ümera aynı zamanda ilhanın özel muhafızları idiler4. Keziktân ıstılâhı, birçok kaynakta mükerreren geçmektedir5. Aknerli Grigor'un ifadesiyle Hülagu Han, kendi "keşiktoy"unda Ermeni ve Gürcü askerlere de yer vermişti6. İlhan Abaka'mn keziktâmna baktığımızda şu isimleri görürüz: Toğaçar, Çaukur, Cankotur, Daladay İydaçi, Alçi Tutgavul, Cuşi, Koncukbal.

Keziktân mensuplan, hükümdar değişiminde ortaya koydukları irâde ile de önemli rol oynamaktaydılar. Örneğin İlhan Teküder tahta oturduğu sırada, keziktân mensuplannın tümü Argun'un ilhan olmasını istemekteydi. Yaşanan mücadeleler sonunda amaçlarına ulaşarak Teküder'i tahttan indirmişler, Argurîu ilhan yapmışlardı7.

2 V. V. Barthold, M oğol İstilâsına Kadar Türkistan, (tere. Hakkı Dursun Yıldız), Ankara 1990, s. 408; Rene Grousset, Bozkır İmparatorluğu, (çev. Dr. M. Reşat Üzmen), İstanbul 1993, s. 219; Berthold Spuler, İran Moğollan, (çev. Cemal Köprülü), Ankara 1987, s. 436.3 Barthold, Türkistan, s. 408—409; Grousset, Bozkır imparatorluğu, s. 219; Spuler, Iran Moğollan, s. 436.4 W. M. Thackston, Kashiduddin Fasşlullah’s]am i‘u t’t-Tawarikh: Compendium o f Chronicles, (ed. Şinasi Tekin&Gönül Alpay Tekin), Duxbury 1999, III, s. 767; Şemîs Şerik Emin, Ferheng-i İstilâhât-i Divân-i Devrân-i Moğul, Tahran 1357, s. 201-202.5 Reşîdüddin Fazlullah Hemedânî, Cami' el-Tevârîh-i Keşlilüddin Fazlullah Hemedânî, (tas. Muhammed Rûşen-Mustafa Musevî), Tahran 1373, III, s. 1021; Abdullah b. Fazlullah el-Şîrâzî Vassâf, T eafyet el-Emsâr ve Tecrfyet el-A ’sâr, Tahran 1269, s. 206, 466,476; Muhammed bin Hinduşâh Nahçivânî, Düstûr el-Kâtib j î Ta'yîn el-Merâtib, (Tash. A. A. Alizâde), Moskova 1964, II, s. 201.6 Aknerli Grigor, M oğol Tarihi, (çev. Hrand Andreasyan), İstanbul 1954, s. 33.7 Reşîdüddin, Cami' el-Tevârih, III, s. 1131.

298

Yezek/Karavul {Keşif Birliği)Yezek, Türkçe bir ıstılah olup Kâşgarlı Mahmûd tarafından "bir ordunun

öncü birliği, ileri kolu" şeklinde şerh edilmiştir8. Fakat bu ıstılah İlhanlı ordusunda, öncü birlik anlamından daha ziyade keşif birliği anlamında kullanılmıştır9. Baycu Noyan, Mengü Han tarafından 12.000 asker ile birlikte Hülagu'nun yezeki olarak gönderilmişti (1252)10. Yine Bağdad seferi öncesinde Hülagu, Abbâsî ordusunun keşif birliğinden olan Kıpçak asıllı Aybek Halebî ve Seyfüddin KılıçT, kendi himâyesine alarak yezek tayin etmişti11. Ayn-ı Câlût Savaşı öncesinde yezek birliğinin emîri Baydu, Asi Nehri civarında gerekli tetkikatı yaparak, Mısır askerinin gelmekte olduğunu Kitbuka Noyan'a haber vermişti (1260)12. Aynı şekilde, Abaka Han'ın tahta oturmasından (1265) hemen sonra Bukay, Derbend tarafından İlhanlı topraklarına ilerlediğinde, bu durumu Abaka'ya bir karavul birliği haber vermiştir13.

İlhanlılar, herhangi bir mıntıka hakkında bilgi sahibi olabilmek için sadece karavul veya yezek birliklerini değil, casusları da görevlendirmekteydüer. İlhanlılar casuslar için münhîyân14 ve müstehbirâri15 tabirlerini kullanmaktaydılar. 1262 yılı Aralık ayında Terek Nehri kıyısında BukayTn ordusu ile meydana gelen savaşta, İlhanlı ordusu yenilmişti. Bu yenilgi ardından Hülagu, Bukay ve ordusunun durumunu öğrenmek üzere Şeyh Şerîf Tebrîzî'yi, casus olarak BukayTn karargâhına yollamıştı16.

Fakat Tebrîzî görevinde başarısız olmuş, BukayTn adamları tarafından yakalanmıştı17. Benzer şekilde, Abaka 1267 yılıpda, Çağatay hükümdarı Barak ile olan mücadelesi sırasında Kabartu Bahadur adlı bir emîrini, casusluk yapması için Faryâb kentinden Çağataylı Devleti hududuna göndermişti. Kabartu Bahadur gereken bilgiyi toplayamadığından Abaka Han, onun henien ardından Topçak Bahadûr ve Nikbay Bahadur'u yüz kişi ile aynı görev için

8 Kâşgarlı Mahmûd, Divânü Lugâti’t-Türk, s. 688.9 Thackston da bu terime vanguard anlamını yüklemişse de, keşif birliği olduğu açıktır, bknz. Thackston, Kashiduddin Fasfullah’s Jam i'u t’t-taıvarikh, s. 773.10 Ebû’l-Ferec, Hülagu’nun yezeki olarak Bavurcı Kitbuka’nın görevlendirildiğini yazar, bknz. Ebülferec İbnülibri, Tarihi Muhtasarüddüvel, (çev.Şerafeddin Yaltkâya), İstanbul 1941, S. 26; Reşîdüddin, Câmi‘ el-Tevârih, III, s. 976.11 Reşîdüddin, Câmi' el-Tevârih, III, s. 1009.12 Reşîdüddin, Câmi' el-Tevârih, III, s. 1031.13 Reşîdüddin, Câmi' el-Tevârih, III, s. 1062.14 Nahçivânî, Düstûr el-Kâtihfi Tayin el-Merâtib, II, s. 340 Reşîdüddin, Câmi' el-Tevârih, III, s. 1413; M. Canard, “Djâsüs”, Engclopedia o f İslam (Second Edition), 11/486.15 Reşîdüddin, Câmi' el-Tevârih, III, s. 1235.16 İlhanlı Devleti’nde casus tayini ve casusların nitelikleri hakkında ayrıntılı bilgi için bknz.Mustafa Uyar, “Hinduşâh Nahçivânî’ye Ait Düstûr el-Kâtib fî Ta’yîn el-Merâtib Adlı Eserde Casusluk Anlayışı”, Tarih Araştırmaları Dergisi, X X IV /38 (2005) 281—289.17 Reşîdüddin, Câmi' el-Tevârih, III, s. 1047.

299

yollamıştı18. Teküder Müslüman olduktan sonra Mısır sultam Kalavun'a gönderdiği mektup vasıtasıyla, casusluk faaliyetlerinin durdurulması yönünde fikir beyan etmiş, Kalavun ise mesajında, İlhanlIlar tarafından yollanan casusların sayıca daha çok oldukları cevabım vermiştir19.

Kullanılan casusların para ile satrn alındığı, yanlış bilgi vererek ilhanlan yanılttıkları durumlar da meydana gelmekteydi Örneğin, 1316-1317 yılında İlhan Olcaytu huzuruna gelen bir Maveraünnehirli, "Üç hükümdar birbiriyle ittifak ve muahede ederek senin ülkene saldırıya geçmiş dürümdalar. Birincisi Çağatay Ulusu'ndan İsen Buka ve Kebek'tir. Cuci Ulusu'ndan olan Özbek de Mısır Sultam Nasır ile ittifak etmiştir. Yani, üç taraftan, doğu, batı ve kuzeyden gelmektedirler. İran memleketim Sultan Olcaytu'nun tasarrufundan alıp üç kısma ayıracaklar" demiş, asılsız bilgi vererek İlham yanıltmaya çalışmışta. Daha soma, verdiği bilginin yalan ve kendisinin satın alınmış bir casus olduğu ifşâ edilince hapsedilmişti20.

Menkalay/Mengkalay (Öncü Birlik)Bu ıstılah, Arapça karşılığı olan telâye şeklinde de İlhanlı kaynaklarına

yansımıştır. İlhanlı ordusunda menkalay tabiri, öncü birlik anlamında kullamlmaytadı21. Bu birliğin sadece emirler tarafından değil, ilhanlar tarafından da idâre edildiğine dâir örnek, 1283 yılında İlhan Ahmed Teküder'in Şehzade Argun'un isyanım bastırması sırasmda vuku bulmuştu. Bu olay sırasında, Ahmed Teküder, öncü birlik başında Kazvîn'den hareket ederek Argun'u takibe koyulmuştu22. Yine aym şekilde, İlhan Argun Hakkâri'de bozgunluk çıkaran Kürtler üzerine Buka ve Koncukbal komutasındaki bir orduyu mengkalay olarak yollamıştı23.

Gecige CArtçı Birlik)Gecige, arkadan gelen, ordunun arkasını kollayan artçı birlik

anlamındadır24. Ahmed Teküder'in Şehzâde Argun'u bastırmak üzere yolladığı birliklerden birinin başında olan Tubut, Argun ile savaşarak bozguna

18 Reşîdüddin, Câmi' el-Tevârih, III, s. 1079.19 Bu elçilik teatisi için bknz. Ebülferec, Tarihi Muhtasaruddüvel, s. 55-58.20 Ebû’l-Kâsım b. Abdullah Muhammed b. Ebî Tâhir ‘Abdullah Kâşânî, Târih-i Olcaytu Sultân, (neşr. Mehîn Hambelî), Tahran 1348, s. 212.21 Thackston, Rashiduddin Fasşlullah’s Jami'ut’t-tamarikh, s. 769; Gerard Doerfer, Türkische und mongolische Elemente im Neupersıschen, Wiesbaden 1963, s. 369.22 Reşîdüddin, Câmi' el-Tevârih, III, s. 1135.23 Reşîdüddin, Câmi' el-Tevârih, III, s. 1164; Ak-Koyunlu ordusunda benzer şekilde tesmiye olunan bir öncü birliğin (mungalay) varlığına şahit olmaktayız, bknz. İlhan Erdem, “Ak-Koyunlu ve Kara- Koyunlu Ordularına Genel Bir Bakış”, Tarih Araştırmaları Dergisi, 37 (2005) 57-77, s. 62.24 Thackston, Rashiduddin Faylullah’s Jami'ut’t-taıvarikh, s. 767; Doerfer, Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen, s. 357.

300

uğratmıştı. Fakat Emîr Tubut, hem ordunun gerisini koruyacak ve hem de yardım sağlayacak gecige askerinin gelmemesi yüzünden Şehzâde Argun'u takibe devam edemedi.25

II. Hums Savaşı'nı (1299/1300) tasvir eden Reşîdüddin, savaş sırasındaki ordu tanzimini şu şekilde vermektedir: "Kalbde, heybetli bir dağ gibi îslam Pâdişâhı bulunmaktaydı. Kalbin önünde (mukaddeme-i kalb) emirler, Çoban ve Sultan vardı: Çoban sağda ve Sultân soldaydı. Kalbin sağ tarafında Acu Şukurçi'nin oğlu Tuğrulçe vardı. Kolun hemen arkasında evoğlanârı (saraya ait birlikler)26, onlardan sonra tümeniyle birlikte İlbasmış, ondan sonra Çiçek, ondan sonra Alinak'm oğlu Kurmişi, hepsinin arkasında da sâke (artçı) olan Kurbuka Bahadur bulunmaktaydı."27

Yardımcı Birliklerİlhanlı ordusunda, esir mahiyetinde olmayıp fethedilen bölgelerden

veya tâbi kılman ülkelerden sağlanan yardımcı askerler de mevcuttu. Bunların başında Ermeniler ve Gürcülerin sağladığı yardımcı kuvvetler gelmekteydi. Yine "Tâcik" tesmiye edilen yerel İranlı unsur da yardıma kuvvetler arasındaydı28. Cengiz Han'ın ilk Moğol ordusunu teşkil ettiği sırada, Orta Asya bozkırlarından gelen Türkleri faal bir biçimde istihdâm ettiği malûmumuzdur. Yakın ve Orta Doğu coğrafyasına gelindiğinde ise, başta Anadolu Selçuklu Devleti'nin sağlamış olduğu yardıma kuvvetler olmak üzere birçok Türk unsurun, faal bir biçimde İlhanlı ordusunda rol aldığım bilmekteyiz, ühanlılar, geldikleri coğrafyada Ermeni29 ve Gürcü ordularına, sınırlan koruma sorumluluğunu yüklemişlerdi: Ermeniler, Anti-Toroslar ve Amanoslarbölgesini; Gürcüler ise Kafkaslar ve Derbend sınırını koruyacaklardı. Ermeniler ve Gürcülerin Moğollara iştirak ettikleri önemli bir savaş, Kösedağ Savaşı'dır.30 Abaka Han'ın gerçekleştirmiş olduğu ilk Hums Savaşı'na (1281) Gürcülerin 3.000 süvari ile iştirak ettiğini bilmekteyiz31. Grigos Senyörü Hetum ise bu ilk Hums savaşında Abaka Han'ın ordusunda bulunan Hristiyanlardan 2.000 kadannın öldüğünü söyler32. Arap kaynakları, bu savaştaki Gürcü ve

25 Reşîdüddin, Cârni' el-Tevârih, III, s. 1138.26 Mahiyeti tam bilinmeyen bu ıstılah, bir araştırma konusu olarak tarafımdan ele alınacaktır.27 Reşîdüddin, Cami' el-Tevârih, III, s. 1292.28 John Mason Smith, Jr., “Mongol Manpower and Persian Population”, Journal o f the Economic and Social History o f the Orient, XVIII/3 (1975), 271-299, s. 277.25 Ermeniler, Moğollar ile ilişkiye girdikleri tarihten itibaren onların müttefiki olmuşlardı, bknz. Vardan Vardapet, “Ermeni Müverrihine Göre Moğollar”, (tere. M. Ed. Dulaurier), Türkiyat Mecmuası, V (1935), 27-48, s. 38, 41,46.30 Aknerli Grigor, M oğol Tarihi, s. 15; Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 1993, s. 433.31 Sir Henry H. Howorth, History o f the Mongols, Taipei 1970 III, s. 271.32 Grigos Senyörü Hetum, Grigos Senyörü Hetum Vekayinamesi, (çev. Hrand Andreasyan TTK Basılmamış Tercüme), s. 18; aynı bilgi Nerses Palients tarafından da verilmekte, bu Hıristiyanların

301

Ermenilerin sayısını toplamda 30.000 olarak verir33. Diğer bir Batılı kronik Cronica di Giovanni Villani, İkinci Hums Savaşı'nı tasvir ederken, "Tatarların imparatoru Gazan'ın yanında, Tatarlardan, Ermeni ve Gürcü kralının himâyesinde atlı ve piyâde Hıristiyanlardan oluşan iki yüz bin asker vardı..."34 diyerek İlhanlIların ordularında kullandıkları yabana unsurlara işaret eder. Bu savaş sırasmda Ermeni Kralı ü. Hetum, Ermeni birliğinin başında olarak savaşa iştirak etmişti35. Gazan Han, 1303 tarihli İkinci Suriye Seferi ve Merc el-Süffâr Savaşı • öncesinde, Ermeni kralı İÜ. Levon'u çağırarak planlanan sefer için hazırlık yapmasını emretmişti. Levon ülkesine döndükten sonra, seçme askerlerinden büyük bir ordu hazırladı. Bu ordu 4.000 mızraklı süvari, 1.000 piyade ve 400 yaylı askerden müteşekkildi. Bundan başka bu orduda muhasara işlerinde hizmet verecek birçok zanâatkâr vardı. Çünkü Gazan, sefer başlayınca bütün kale ve müstahkem mevkileri tahrip etmek ve bu suretle ilerlemek emrini vermişti. Ermeni kralının emrindeki kuvvet, 18.000 kişiden müteşekkildi36. 1307 Haziram'nda Olcaytu Han tarafından gerçekleştirilen Gilân seferi sırasmda Mantu Ahtaa ve Şeyh Behlül emrindeki hezarenin Lurlar, Gürcüler ve Horasanlılardan (muhtemelen Türkler) oluştuğunu görüyoruz37.

İlhanlı yardımcı kuvvetleri sadece dış ülkelere karşı yapılan savaşlarda aktif bir biçimde yer almamışlar, ilhanların kendi iç mücadelelerine de müdâhil olmuşlardı. Sultan Ahmed'in şehzâde Argun'un isyamnı bastırmak üzere hazırladığı tam teçhizattı ordu içerisinde, Moğollardarj başka Gürcü, Ermeni ve Müslüman birlikleri de bulunmaktaydı38. Yine aynı mücadele sırasında, Gürcü askerinin Horasan'a kadar giderek, Şehzâde Argun taraftan olan bura halkına saldırdığını görmekteyiz39. Tâbi devletlere ait kuvvetler, ilhanlann hail edilmesi olaylarına dahi müdahil olabilecek kudrete sahiptiler: 1294 yılında emirlerin Geyhatu'ya karşı isyanı sırasında, Tukal adlı emîıjn Gürcistan'da bir ordu ile Geyhatu'yu tahttan indirmek üzere Errân'a hareket ettiği bilgisine ulaşıyoruz40.

Türk kuvvetleri, daha Cengiz ordusunun teşkilinden itibaren doğrudan

Ermeni Kralı’nın (III. Levon) emrinde oldukları ayrıca bildirilmektedir, bknz. A. G. Galstyan, Ermeni Kaynaklarına Gön Moğollar, (çev. İlyas Kamalov) İstanbul 2005, Nerses Palients Vekâyinâmesi’nden, s. 169.33 Ekrem Haşan ‘Alebî, Me'ârik el-M oğûlel-KübrâfiB ilâd el-Şâm, Beyrut 1988, s, 85, 90; Ebülferec, TarihiMuhtasarüddiivel, s. 50-52; Abû’l-Farac, Ahû’lEarac Tarihi, s. 607.34 Cronica di Giovanni Villani, Florance, 1823, III, s. 47, A. P. Martinez, “Some Notes on the 11- Xânıd Army”, Anhivum Eurasiae Medii A evi, 6 (1986), 129-242, s. 174’ten naklen; Galstyan, Ermeni Kaynaklarına G ön Moğollar, Nerses Palients Vekâyinâmesi’nden, s. 173.35 Reuven Amitai, “Mongol Raids into Palestine (A.D. 1260 and 1300)”, Journal o f the Kojal Asiatic Society o f G nat Britain <& Inland, 2 (1987), 236-255, s. 245.36 Galstyan, Ermeni Kaynaklarına G ön Moğollar, Nerses Palients Vekâyinâmesi’nden, s. 175.37 Kâşânî, Tâtîh-i Olcaytu Sultân, s. 66.38 Reşîdüddin, Cami' el-Tevârîh, III, s. 1134.39 Reşîdüddin, Câmi' el-Tevârîh, III, s. 1138.40 Reşîdüddin, Câmi' el-Tevârîh, III, s. 1201.

302

veya dolaylı olarak Moğol ordusunun adeta mihenktaşı olmuşlardı. Birçok konuda ve özellikle de okçu birlikleri bakımından Ilhanlı ordusunda mühim bir mevki edinmişlerdir. İlhanlılar, Türklerin askerî yönden tecrübe ve mahâretinin farkında olduklarından, Türk emirlere ayn bir ihtimam göstermişler; onlara, seferler esnasında hükümdarın sağ tarafında, ümerânın yanında yer vermişlerdi41. 1263 yılında, Divitdâr'ın oğlu Celâlüddin, Hülagu'ya Bağdad'da bulunan Kıpçak Türklerinin öncü olarak görevlendirmelerini, onların yapılacak savaşta yararlı olabileceklerini söylemiştir42. Türklerin İlhanlı ordusundaki faaliyetine baktığımızda, daha çok okçuluktaki ustalıkları göze çarpmaktadır. Reşîdüddin, Türklerin I. Hums Savaşı'ndaki rolünü şu şekilde tasvir etmektedir: "Mazuk Aka ve Hindukur sağ kolda (meymene), Alinak, Tayçu Bahadur ve şehzâdeler Hülaçu ile Karabuka ise sol kolda (meysere) idiler. Türkler (Selçuklu Türklerini kasdetmektedir) ok yağdırdılar (Türkân tîr-bârân kerderıd)43. Şamlılardan (Memlûk askerleri) çok kişiyi yaraladılar44. Türk birlikleri, ok yağdırmak suretiyle düşmanı yıpratma işini, II. Hums Savaşmda da ustalıkla yerine getirmişlerdi. Bunun haricinde, II. Hums savaşında, Moğollar'm Türkler tarafından kullanılan sahte ricat ve çevreleme harekâtım uyguladıklarım görmekteyiz (Türk-tâz kerdend). Bu çeşit bir manevra aslmda tüm Asyalı kavimlerin özelliği olup, Reşîdüddin bu taktiği bir Türk taktiği olarak sunmuştur45.

Haşerî (Toplama Birlik) l' ■Moğollar fethettikleri yerlerde işlerine yarayacak olan ilim, zanâat

(uzan), esnaf (urad) ve zirâat erbabım (tariyaçin) bir tarafa ayırdıktan sonra kalanların büyük kısmım öldürürlerdi. Ordunun ilerleyişini aksatmayacak kadar sayıda, savaşabilecek güçteki erkekler esir alınır ve süvarilerin yanında yaya olarak yollarına devam ederlerdi. Bunlar, yapılacak ilk saldırıda ön saflara sürülür ve kaçanlar anında imhâ edilirdi46. Bu minvalden olarak 1256 yılında Hülagu, Alamut ve Lemeser Kalesi üzerine yürüdüğünde, buralardan Kasran'daki kaleleri almak üzere 300 kişilik haşerî adı verilen birliği toparlamış

41 ...ve ınâkân der havaliyi pâdişâh ve erkân devlet etş-Türkân hâşed hâyurt-i 'ümerâ revend., bknz. Nahçivânî, Düstûr el-Kâtib j i Ta'yîn el-Merâtih, II, s. 63.42 Reşîdüddin, Cami’ el-Tevârih, III, s. 1049.43 Reşîdüddin, Cami' el-Tevârih, III, s. 1116.^Reşîdüddin, Cami' el-Tevârih, III, s. 1116.45 Reşîdüddin, Cami' el-Tevârih, III, s. 1293.46 Spulet, İran Moğollan, s. 454-455; C. E. Bosworth, “Army, Islamıc to the Mongol Period”, Encyclopedia Iranica, II, London 1987, 499-517, s. 502; John Masson Smith, Jr., “Demographic Consideration in Mongol Siege Warfare”, Archivum Ottomanicum, X III (1993-1994), 329-334, s. 331—332; Haşerî birlikler gibi yardımcı kuvvederin de çoğu zaman ordunun ön tarafına sürüldüğünü görmekteyiz. Örneğin, Kösedağ Savaşı’nda yardımcı kuvvet olan Gürcü ve Ermeniler, ordunun önünde saf tutmuşlardı, bknz. Aknerli Grigor, Moğol Tarihi, s. 15.

303

ve kuşatma sırasında kullanmıştı47. Moğol ordusundaki yabana unsurlann ne şekilde kullanıldıklarına dâir DivitdârTn oğlu Celâlüddin'in 1263 yılında, seçkin Kıpçak askerlerine hitaben Bağdad'da yaptığı konuşma, bize sarih fikirler vermektedir: "Padişah (Hülagu) sizi, düşmanın önünde siper yapacak, orada ya ölürsünüz, ya da nâm salarsınız; eğer bu savaşta ölmezseniz, bir sonraki savaşta sizi aynı kader bekliyor..."48

Ağruk (Ağtrltklar)Ağruk ıstılahı, Türkçe menşeli bir kelime olup, Kâşgarlı Mahmûd

tarafından "ağır ticarî eşya, mal" olarak tasvir edümektedir49. Moğol ordusunun en arka kısmmda yer alan, kadınlar çocuklar, yaşlılar, yaralılar ve hayvan sürüleri gibi askerî olmayan tüm unsurları barındıran yığındı. Askeri olmadığı halde bu birim, ordunun bir parçasıydı. Sefer esnasmda orduyu geriden takip eden bu gürûh, çatışma esnasmda başmda bir noyan olduğu halde güvenli bir mevziye bırakılmaktaydı50.

Ocak 1257 tarihinde Hülagu, Bağdad kuşatması için seferde bulunduğu sırada, Kubak Noyarîm idâresindeki ağruku Hemedân yakınlarında bırakarak yoluna devam etmişti51. Yine Kitbuka, Ayn-ı Câlût Savaşı'nda Memlûklara esir düştüğünde, ordudaki kadın, çocuk ve diğer askeri olmayan unsurlar, yani ağruku. da yanında bulunmaktaydı52.

KAYNAKÇAAbdullah b. Fazlullah el-Şîrâzî Vassâf, Tecziyet el-Emsâr ve Tecziyet el-A'sâr,

Tahran 1269.Aknerli Grigor, Moğol Tarihi, (çev. Hrand Andreasyan), İstanbul 1954.'Alebî, Ekrem Haşan, Me'ârik el-Moğûl el-Kübrâfi Bilâd el-Şâm, Beyrut 1988. Amitai, Reuven, "Mongol Raids into Palestine (A.D. 1260 and 1300)", Journal of

the Royal Asiatic Society ofGreat Britain & Ireland, 2 (1987), 236-255. Barthold, V. V., Moğol İstilâsına Kadar Türkistan, (tere. Hakkı Dursun Yıldız),

Ankara 1990.Bosvvorth, C. E., "Army, Islamic to the Mongol Period", Encyclopedia Iranica, II,

London 1987,499-517.Canard, M., "Djâsüs", Encyclopedia o f İslam (Second Edition), II.

47 Reşîdüddin, Câmi‘ el-Tevârih, III, s. 987.48 Reşîdüddin, Cami’ el-Tevârih, III, s. 1050; Uzunçarşılı, haşer ıstılahını yanlışlıkla öncü birlik olarak tasvir etmiştir, bknz. İsmail H. Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti Teşkilâtına Medbal, Ankara 1970, s. 233.49 Kâşgarlı Mahmûd, Divâna Eugâti’t-Türk, s. 136.50 Thackston, Rashiduddin Fasfullah’s fa m i‘a t ’t-tawarikh, s. 765; Doerfer, Türkische and mongoüsche Elemente im Neupersischen, s. 496.51 Reşîdüddin, Câmi' el-Tevârih, III, s. 1008.52 Reşîdüddin, Câmi' el-Tevârih, III, s. 1033.

304

Doerfer, Gerard, Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen, VViesbaden 1963.

Ebû'l-Kâsım b. Abdullâh Muhammed b. Ebî Tâhir 'Abdullâh Kâşânî, Târîh-i Olcaytu Sultân, (neşr. Mehîn Hambelî), Tahran 1348.

Ebülferec İbnülibri, Tarihi Muhtasarüddüvel, (çev.Şerafeddin Yaltkaya), İstanbul 1941.

Emîn, Şemîs Şerîk, Ferheng-i İstilâhât-i Divân-i Devrân-i Moğul, Tahran 1357.Erdem, İlhan, "Ak-Koyunlu ve Kara-Koyunlu Ordularına Genel Bir Bakış", Tarih

Araştırmaları Dergisi, 37 (2005), 57-77.Galstyan, A. G., Ermeni Kaynaklarına Göre Moğollar, (çev. İlyas Kamalov) İstanbul

2005.Grigos Senyörü Hetum, Grigos Senyörü Hetum Vekayinamesi, (çev. Hrand

Andreasyan TTK Basılmamış Tercüme).Grousset, Rene, Bozkır İmparatorluğu, (çev. Dr. M. Reşat Üzmen), İstanbul 1993.Howorth, Sir Henry H., History of the Mongols, Taipei 1970.Kâşgarlı Mahmûd, Divânü Lugâti’t-Türk, (çev. Seçkin Erdi-Serap Tuğba

Yurteser), İstanbul 2005.Martinez, A. P., "Some Notes on the Il-Xânid Army", Archivum Eurasiae Medii

Aevi, 6 (1986), 129-242.Muhammed bin Hinduşâh Nahçivânî, Düstûr el-Kâtib f î Ta'yîn el-Merâtib, (Tash.

A. A. Alizâde), Moskova 1964.Reşîdüddin Fazlullah Hemedânî, Cami ‘ el-Tevârîh-i Reşîdüddîn Fazlullah

Hemedânî, (tas. Muhammed Rûşen-Mustafa Mûsevî), Tahran 1373.Smith, John Mason, Jr., "Demographic Consideration in Mongol Siege VVarfare",

Archivum Ottomanicum, XIII (1993-1994), 329-334.■________________ , "Mongol Manpovver and Persian Population", Journal of

the Economic and Social History of the Orient, XVIII/3 (1975), 271-299.Spuler, Berthold, İran Moğolları, (çev. Cemal Köprülü), Ankara 1987.Thackston, W. M., Rashiduddin Fazlullah's Jami'ut't-Taıvarikh: Compendium of

Chronicles, (ed. Şinasi Tekin&Gönül Alpay Tekin), Duxbury 1999.Turan, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 1993.Uyar, Mustafa, "Hinduşâh Nahçivânî'ye Ait Düstûr el-Kâtib fî Ta'yîn el-Merâtib

Adlı Eserde Casusluk Anlayışı", Tarih Araştırmaları Dergisi, XXIV/38 (2005) 281-289.

Uzunçarşıh, İsmail H., Osmanlı Devleti Teşkilâtına Medhal, Ankara 1970.Vardan Vardapet, "Ermeni Müverrihine Göre Moğollar", (tere. M. Ed.

Dulaurier), Türkiyat Mecmuası, V (1935), 27—48.

305