Il ‘Bellum Alexandrinum’ e ‘Bellum Africum’ volgarizzati da Pier Candido Decembrio per Inigo...

54
INTERPRES

Transcript of Il ‘Bellum Alexandrinum’ e ‘Bellum Africum’ volgarizzati da Pier Candido Decembrio per Inigo...

INTERPRES

IL BELLUM ALEXANDRINUM E IL BELLUM AFRICUM

VOLGARIZZATI DA PIER CANDIDO DECEMBRIO

PER INIGO D’AVALOS*

Bellum Alexandrinum Africum

Corpus Caesarianum

Historia AlexandriMagni De bello punico

Cor-pus Caesarianum

Bellum Alexandrinum Africumexemplar

Bellum Alexandrinum Bellum Africumcorpus

corpus

Commentarii

ἔκδοσις Corpus Caesarianum

i. Il volgarizzamento del tra latino e volgare

L’autore e l’opera

Bellum Alexandrinum Bellum Africum

paolo ponzú donato

Commentarios De bello punico

1

2

3 Historia Alexandri MagniCorpus Caesarianum De bello punico

4

R Fubini Tra Umanesimo e concili. Note e giunte a una pubblicazione recen-te su Francesco Pizolpasso (1370 c.-1443) iii vii

R Sabbadini Storia e critica di alcuni testi latiniiii

v

xxx

Fubini

A Paredi La biblioteca del Pizolpasso

Sottili Una corrispondenza epistolare tra Ambrogio Traversari e l’arcivescovo PizolpassoAmbrogio Traversari nel centenario della nascita.

M Borsa Pier Candido Decembri e l’Umanesimo in Lombar-dia ii xx F Gabot-

to L’attività politica di Pier Candido Decembrio xx

E Ditt Pier CandidoDecembrio. Contributo alla storia dell’umanesimo italianoxxiv

M Zaggia Appunti sulla cultura letteraria in volgarea Milano nell’età di Filippo Maria Visconti clxx

V Zaccaria Sulle opere di PierCandidoDecembrio vii

il e il

5

Corpus Caesarianum6

7

De bello Gallicovii De bello Gallico

De bello civilicorpus

De bello Gallicovii

8

Commentarii9

V Brown Catalogus translationum et commentariorum, Mediaeval and Renaissan-ce Latin translations and commentaries. Annotated lists and guides ii

De bello Galli-co

De bello Gallico De bello civili

paolo ponzú donato

corpus 10

11

12

13

14

rZaggia

Zaggia

iv

terminus ante quem

Zaggia

Zaccaria

il e il

Una soluzione per l’autorialità del ‘Corpus Caesarianum’

corpus15 xi

16

17

18

W Speyer Italienische Humanisten als Kritiker der Echtheit anti-ker und christlicher Literatur

iii

r vA r v B

r r Br

Zaggia

r v ChCorpus Caesarianum

Majocchi M Monta-

nari I vescovi dell’Italia settentrionale nel basso medioevo Cronotassi per le diocesi di Cremona, Pavia eTortona nei secoli XIV e XV

M Pedralli Novo, grande, coverto e ferrato. Gli inventari di biblioteca e la cultura a Mila-no nel Quattrocento cursus honorum

D Girgensohn Capra, Bartolomeo della Dizionario Biografico degli Italianixix

M Speroni Il testamento di Bartolomeo Capra e la sua bibliotecaxix F Novati Bartolommeo Della Capra ed i primi suoi passi in

corte di Roma (1402-1412) iii xix

Borsa

Corpus Caesarianum De gestis CesarisG Billano-

vich Nella tradizione dei ‘Commentarii’ di Cesare. Roma, Petrarca, i Viscontivii

paolo ponzú donato

19

20

Commentarii auctoritates

Divus Iulius

21

De bello Gallico 22

praefatio23

auctoritates

Speyer

A Corbellini Appunti sull’Umanesimo in Lombardiaxvi

De commentariis Caesaris Speyer

Div. Iul. lvi

lvi

Hirt., praef.

il e il

Brutus24

25

corpus

26

lvi

clxii Brutus

lv

clxi

Bell. Gall. viii

ridicula inscitiae nota Ch A ridicula inscitiae no(n)Svetonii … nomen

Br Caesariis B Svetonii seu Iulii Celsi, non Cai CaesarisCh A non Cai Iulii Caesaris Br B

Svetonio ascribat B BrCelso ascribat Ch A

paolo ponzú donato

praescribo De bello Gallico

corpus

Br

27

De bello Gallicor

De bello civilir

BellumAlexandrinumr Africum Hispa-

niense vr 28

29

negligentiaimperitia

V Brown The Textual Transmission of Caesar’s Civil WarCommentaries

De vita CaesarumBrown

Pellegrin Les manuscrits classiqueslatins de la Bibliothèque Vaticane i Fonds Archivio San Pietro à Ottoboni Cnrs

Billano-

vich

Speyer

il e il

30

corpus

31

negligentia imperiti hominesDe bello Gallico

Georg. iv

corpus

BellumGallicum

Speyer

paolo ponzú donato

Iulius Celsus32

corpus

corpus

33

34

35

36

De bello Gallico 37

V Brown Latin Manuscripts of Caesar’s ‘Gallic War’Palæographica, Diplomatica et Archivistica. Studi in onore diGiulio Battelli i

Sabbadini Storia e critica d Spogli

titulusGallic War

rown Portraits of Julius Caesar in LatinManuscripts of the Commenta-ries xii

Gaius IuliusCelsus Iulius Celsus CaesarConstantinus Flavius Licerius FirminusLupicinus Sabbadini Storia e critica

Pellegrin, LaBibliothèque des Visconti et des , ducs de Milan au xve siècle .,

Billanovich

consi-gnatio librorum Pellegrin La Bibliothèque

il e il

38

39

40

Corpus Caesarianum

tout court

Tre prologhi per due dedicatari

Corpus Caesaria-num

41

viii De bello Gallicovii

riscritto su rasura viii

BellumAlexandrinum BellumAfricum Hispanienseviii De bello Gallico Com-

mentarii Billanovich

lxii Vita Philippi Mariæ

Pier Candido Decembrio VitaPhilippi Mariae tertij Ligurum ducis Petri Candidi Decembrii Opuscula historica A But-

ti F Fossati G Petraglione Rerum Italicarum Scriptores xx

paolo ponzú donato

Pharsalia

42

43

44

45

46

Decembrio

Clio SatireDecembrio

F Cengarle Feudi e feudatari del duca Filippo Maria Visconti. Repertorio

terminus post quem

Decembrio

De bello Gallico i viii

rxxvi Mcccc xl

Vespasiano da Bi-

sticci Le vite Greco

i A F Sorrentino, Iñigo d’Avalos gentiluomo casti-gliano del secolo XV, con una notizia del cod. Ventimiliano 40 ‘Regis Fedinan-di Primi Instructionum Liber ’, 10 maggio 1486-10 maggio 1488, corredato di note storiche e biografiche

L Volpicella Baronaggio e territorio nel Rinascimentomeridionale R Colapietra

il e il

47

48

49

50

Vespasiano da Bisticci

Epigrammata

xii xxi Volpicella

Convivia Gionta Tra Filelfo e Pier Can-dido Decembrio I Decembrio e la tradizione della di Platone M Vegetti P

Pissavino

Cancionero de Stúñiga A Lupis La sezione Venatoria della Biblioteca Aragonese di Napolie due sconosciuti trattati di Ynnico D’Avalos, conte camerlengo

Lupis

fortuna L

Canali Giulio Cesare

paolo ponzú donato

51

Disticha Catonis iii

vii Repub-blica

virtus virtus

Somnum Scipionis Rep. vi

r r

il e il

exempla

Ruy Lopez d’Avalos e il tentativo di un’epica familiare

52

De bello Gallico

Colapietra

L Vilar y Pascual Abalos Diccionario histórico, Genealógico yHeráldico de las FamiliasIlustres de la Monarquía Española i

paolo ponzú donato

53

54

55 56

De Casca-

les Discursos Historicos de la Muy Noble y Muy Leal Ciudad de Murcia

F A Aubert de La Chesnaye Lopes d’Avalos Dictionnaire de laNoblesse contenant les généalogies, l’histoire & la chronologie des familles obles de la France ix

2 G de la Jara Torres Navarrete Historia de Úbeda en susdocumentos i

Ruano Prieto El condestable Ruy López Dávalosprimer duque de Arjona viii ix

xi

Guerrero Navarrete Proceso y sentencia contra Ruy López Dávalos, condestable de Castil-la

P Giovio Illustrium virorum vitae

recteinglese portoghese

Colapietra

I

I

il e il

cursus honorum57

58

59

VitaCaesaris 60

61 62

Duque de LencastreI Beceiro Pita Las negociaciones entre Castilla y Portugal en

1399 ii xiii

Guerrero Navarre-

te de Vargas Zuñiga Titulos ygrandezas del Reino i

Colapietra

xxi Bellum Alexandrinum Divus Iulius lxiv

Gutierre Diaz

de Gamez The Unconquered Knight. A Chronicle of the Deeds of Don Pero Nino, Count of Buelna,translated and edited by Joan Evans

iii

paolo ponzú donato

63

64

65

66

67

68

69

Guerrero Navarrete

Beceiro Pita

Fernán Pérez de Guzman Generaciones y Semblanzas R B Tate

II

infanti d’Aragona

Guerrero Navarrete .

De la Jara Torres Navarrete

il e il

virtus

re d’Aragona

70

ii e la tradizione manoscritta

Corpus Caesarianum71

Colapietra

A Morel Fatio La traductiondes commentaires deCésar par Pier Candido Decembri, lv

C Frati Il volgarizzamento dei commentarii di G. Cesarefatto da P. C. Decembrio v

Zaccaria Zaggia

De bello Gallico i vii

paolo ponzú donato

BellumHispaniense

72

Bellum Ale-xandrinum BellumAfricum

H

× × ii

ii

i xix10 xx10 9 10

notabilia

73

De bello Gallico i-viii

De bello Gallico viii

De bello Gallico i-viii De bello civili i

i

Zaggia

corpusDe gestis Cesaris

Hispaniense corpus

G Martellotti Il ‘De Gestis Cesaris’ del Petrarca nel Corpus CæsarianumMedioevale e Umanistica xvii Crevatin « Hiscredendum, qui rebus interfuere ». Petrarca e il ‘De bello Gallico’ vi

F Petrarca De gestis CesarisRamsden Bookbinders of the United Kingdom (outside Lon-

don) 1780-1940

il e il

r

bas de page

r74 75

doctor in utroque76

magistroracionali civitatis Messinensis 77

78 79

G B Di Crollalanza Dizionario storico-blasonico delle famiglie nobili e notabili italianeestinte e fiorenti ii H V Rolland rmoi-ries des familles contenues dans l’Armorial général de J. B. Rietstap v

ccxix

Di Crollalanza Mango di Casalgerardo Nobiliariodi Sicilia. Notizie e stemmi relativi alle famiglie nobili siciliane ii

Teatro genealogico delle famiglienobili, titolate, feudatarie ed antiche del fedelissimo regno di Sicilia viventi ed estinte

Bresc Livre et société en Sicile (1229-1499)

L Saccano

Elogio di Alfonso d’Aragona e relazione di una legazione siciliana a re Giovanni Gravone

iii iii

sive penes te sive apud monasterium Sancti SalvatorisMessanensis Lorenzo Valla

Epistole Besomi Regoliosi

J M Fernández Pomar La colección deUceda y los manuscritos griegos de Constantino Láscaris xxxiv

rIliade μεγαλοπρεπής

paolo ponzú donato

r 80

81

82

bisantia tre palle

bisanti83 v

84

i r v i De bello Gallico v v i

De belloGallico v v ii De belloGallico v rii De belloGallico r r iii De belloGallico r viii De belloGallico v r iv De belloGallico r viv De belloGallico v r v De belloGallico r vv De belloGallico v r vi De belloGallico r v

Λωδοβίκος σύν πολλαῖς ἄλλαις ἐλληνικαῖς καί λατινικαῖς

de Andres Ca-tálogo de los códices griegos de la Biblioteca Nacional

Palizzolo Gravina Il blasone in Sicilia lxvi

spaccati a tre palle bisanti

Pasini Frassoni Dizionario stori-co-araldico dell’antico ducato di Ferrara

L Dorez Les manuscrits à peintures de la bibliothèque de Lord Leicester à Holk-hamHall, Norfolk: choix deminiatures et de reliures, publiés sous les auspices de l’Académie des Inscriptionset Belles-lettres et de la Société des Bibliophiles François

Bellum Hispaniensev

il e il

vi De bello Gallico v v vii De bello Gallicov v vii v v ii r r viii

De belloGallico r v viii De belloGallico v r viii

De bello Gallico r v i De bello civili r v i

De bello civili v r ii De bello civili r v ii Debello civili v v iii De bello civili v r iii

De bello civili r v iii r v Bellum Alexandrinum rv Bellum Africum r v

Bellum Alexandrinum Africum85

86

r

Trionfi 87

88

89

90

W O Hassall The Holkham library: illuminations and illustrationsin the manuscript library of the Earl of Leicester Dorez

xliv Zaggia Appunti P O Kristeller

Iter Italicum iv

Dorez

per me IacobumVeron(ensis) In civitate PisauriDie xxviiiiMensis aprilis. Anno d(omi)niMccccLx v R Bruck

Die malereien in den handschriften des Königreichs Sachsen

Dorez

r Historia HierosolymitanaM Zaggia

Copisti e committenti di codici a Milano nella prima metà del Quattrocentoxxi

KyropaediaGritti Ercole d’Este come

Ciro: un modello di buon governo Il principe e la storiaT Matarrese C Montagnani

paolo ponzú donato

91

92 Comentarii de Cesaro per P. Candido 93

corpus 94

95

Hcavalo fanciulo quatro -ebe

ene -ete ebbe enne -ettet podesse preda nodareno

recunçare presoneprisi, defensuri é > i ó > u -i

secondo secundoé > i ó > u -o -uel lo 96

manu Matthaei de Contugis de Vulterris A

Tissoni Benvenuti I libri di storia di Ercole d’Este Il principe e la storiaMilano P

Di Pietro Lombardi A R Venturi Barbolini La Biblioteca Estense di Modena

r

Tissoni Benvenuti

Comen-tarii de Cesaro

Tissoni Benvenuti Bertoni Notizie sugli amanuensi degli Estensi nelQuattrocento ii

Uno libro vulgare chia-mato Commentario de Cesaro, in prosa, in carta bona, forma picola, cum asse chuperte de brasilio stampadoala fiorentina et quatro azuli Tissoni Benvenuti

muglie banere bannere

il e il

-ssi -si incommincia-re molle velle intratto incominciare mole vele intrato

mgn- omgni ognigli li

degli degli armeet lachryme

damno h- mede-smo çy -ti- gratia solertia poten-tia

H

N 1

97 × × ii

vi vii10 viii16 ix x10 xi8 xii xix10

notabilia

i r v i De bello Gallico r r ii Debello Gallico r v iii De bello Gallico v v iv De belloGallico v r v De bello Gallico r r vi De bello Galli-co r v vii v v ii r r viii

De bello Gallico r v viii De bello Gallico v v i

De bello civili v v ii De bello civili r r iii Debello civili v v iii r v Bellum Alexandrinum r rBellum Africum v r

corpus

Briquet Dictionnaire historique des marques du papier, dès leur apparition vers 1282 jusqu’en1600 2

paolo ponzú donato

corpus De belloGallico i-vii98

H

quillo abrusiatoabrusciato ligiera H

multo mundo vulto miette metivene venero drito

cossí cosíe et re-

trasse elefante traxe elephante tucto astrecto scripto,homini omini

h ogni mp imprima z cz

gli liç açioche -ci-

-ti- exertito Lutio c t-ct- tt

Bellum Alexandrinum Bellum Africum N 1

notabilia Hv r

N 2

99 × × i iv iv i

i iii10 iv14 v xiii10

notabilia

Kristeller i Zaggia AppuntiId. Copisti Colapietra

il e il

r v

ii r r viii De bello Gallicor v viii De bello Gallico v r i De bello civili r v

ii De bello civili v v iii De bello civili v r iii

r r Bellum Alexandrinum r v Bellum Africum v rcorpus

N 1100

N1

et e quillo quilliquello quelli di de

ch c ancora cosa N 2

N 1

ii Bellum Alexandrinum v ri

r notabiliaN1 Bellum Alexandrinum Bellum Afri-

cum v r v r v v

iii Classificazione dei testimoni

Bellum Alexandrinm Africum

iii L’archetipo

Bellum Ale-

Mandarini I codici manoscritti della Biblioteca Oratorianadi Napoli Kristeller vi Zaggia

Appunti

paolo ponzú donato

xandrinum Bellum Africum

BellumAlexandrinum v HN 1N 2 altissima tecta viii HN 1N 2

Canopum xii H N 1 N 2 adventum xiii

N 1N 2 HN 1N 2 rostro xiv HN 1N 2 tollitur xv

HN 1 N 2 indicium xv HN1N 2 victoriae nuntius xvii

HN 1N 2 Malacam 101

Bellum Africum iii HN 1N 2 non peditum… confertamH N 1N 2 nausea vii HN 1 N 2 ex Acylla vii

HN 1N 2 aedilicia vii H N 1N 2 aCercinitanis 102

ix H N 1N 2 Avienus ix H N 1N 2 Avienexi HN 1N 2 Vestrius Vestrio xi HN 1 N 2 indicem xii

H N 1N 2 gladiatores xv N 2

HN 1N 2 post diem tertium

lectio

de Cilicia degli adiutori / adiatori103

exemplariudicio / iuditio Anieno / Ameno Veste-

io iudice / iodiceu n prodo / proda ferrata

prora ferratarostro pose/posse post

α α 104

Bellum Alexandrinum xviii

Caluino Domitio Domitium Calvinum lxv

iii x

xiv Bellum AlexandrinumN1 H N 2

H

il e il

iii H: indipendenza da N 1N2

N1N2 H

HN1N2

HN1N2 105

Bellum Alexandrinum 106 iii N 1N2 iv N 1 N2

v N 1N2 vi N 1N2 vii

N 1N2 xii N 1N2 xiii

N 1N2 xiii N 1

N2 xiv N 1N2 xiv N 1N2 xvi

N 1N2 xvi N 1N2 xvii N 1N2 xviii

N 1 N2

Bellum Africum i N 1 N 2 i

N 1N2 i N 1N2 ii

N 1N2 ii N 1N2 ii

N 1N2 iii N2

N 1 iii N 1N2 v N 1N2 v

N 1N2 vi N 1N2 viii

N 1N2 viii N 1N2 ix

N 1N2 xiv N 1N2 xiv

N 1N2 xv N2 N 1N2 xv

N 1N2 xv N2 N 1

xv N 1N2 xv N 1 N2

H

Bellum Alexandrinum xvii H i dubitava non se sano(n) sisa N1N2 lxiii dubitabatur

α

H aprelo N1 N2

apreselo apresilo

paolo ponzú donato

a eui

Bellum Alexandrinum 107 ii N1N2 iii

N1N2 xii

xiii N1N2 xiv

N2 N1N2 xv

N2

N2 N1N2 xviii

N1N2 xviii N1N2 xix

N2 N1N2

Bellum Africum vi N1N2 xi

N1N2 xiv

N1

N2

108

H 109

H

H descriptusN1 N2

H

Bellum Alexandrinum 110 i N1N2 ii

N1N2 iii N1 N2 v

N1N2 N1N2 v

HN1N2

H exem-plar Bell. Alex. xvi

N1N2 Bell. Afr. vii

N2 N1N2

Bell. Afr. xiii

N1N2

N1N2 N1N2

il e il

N1N2 vi N1 N2 ix N1N2 ix

N1N2 ix N1N2 ix

N1N2 xi N1N2 N1 N2 xiv

N1N2 xiv N1N2 xv

N1N2 xv N1N2 xvi

N1N2 xvi N1N2 xvi

N2 N2 N1N2 xvi

N1 N2 xvii N1N2 xvii

N1 N2 xviii N1N2 xix

N2 N1N2 xix

N1N2 xix N1N2 xix

N1N2 xix N1N2

Bellum Africum i N1N2 ii N1 N2

ii N1N2 iii N1

N2 iv N2

N1N2 vi N1N2 vi

N2 N1N2 vii N1

N2 vii N1N2 vii

N2 N1N2 vii N1N2 vii

N2 N1N2 vii N1N2 vii

N1 N2 viii

N1N2 viii N1N2 ix

N1 N2 ix N1N2 ix

N1 N2 ix

N2 N1N2 ix N1

N2 ix N1N2 x N1N2 x

N1N2 x N1N2 x

N1 N2 x

N1N2 x N1N2 xi N1N2 xii

N1N2 xii N1 N2 xiv

N1 N2 xiv

N1N2 xiv N1N2 xiv N1N2

xiv N1N2 xv N1N2 xv

N2 N1N2 xv

N1 N2 xv N1N2

N1N2

H

H

iii N1N2

paolo ponzú donato

N1N2

N1N2 N1N2

Bellum Alexandrinum i

N1N2 i N2 N1N2

ii N1N2 iv

N1N2 v N2

N2 N1N2 v N1N2 v

N2 N1N2 vi

N1N2 viii

N1N2 viii

N1N2 ix

N2 N2 N1N2 ix

N1N2 ix

N1N2 x N1N2 x

N2

N1N2 xii

N2 N1N2 xiii N2

N1N2 xv 111 N1

N2 xv N1N2

xvi N2 N1N2

xvi N1N2 xviii

N1N2

xix N1 N2 xix

N1N2 xix

N1N2 xix N1N2

Bellum Africum ii N1N2 ii

N2 N1N2 ii

N1N2 ii

N1N2 v

N1N2 v

N1 subseq(ue)nte la quintaQuinta

il e il

N1N2 vi

N2 N1N2 vi

N1N2 vi N1N2 vi

N1

N2 vii

N1N2 vii

N1N2 viii

N1 N2 x

N2 N1N2 x

N2 N1N2 xi

N2 N1N2 xi

N1N2 xi

N1N2 xi

N1N2 xiv

N1N2 xiv

N1N2 xiv

N1N2 xv

N1 N2 xv

N2

N1N2 xv

N2 N1N2 112

N1N2

lectio H

N1N2 H

Bellum Alexandrinum ii

N2 N1N2 v N1N2

viii N1N2 viii

N2

N1N2 ix N1N2 xii

N1N2 xiv N1N2 xix

N2 N1N2 xix

N2 N1N2 xix

N1N2 xv Bell. Afr.N1N2

paolo ponzú donato

N2 N1N2

BellumAfricum i

N2 N1N2 iv

N1 N2 vi N1N2 viii

N1N2 x

N1N2 xiv

N2 N1N2 xiv N2 N1N2

N1N2

HBellum Alexandrinum Africum

BellumAlexandrinum iv

N1N2 v N1N2 v

N1N2 viii

N2 N1N2 ix

N2 N2 N1N2 xi

N2 N1N2 xvii

N1N2 xviii

N1N2 xix N2 N1N2

Bellum Africum iv N1N2 vi

N1N2 ix

N1N2 ix N2

N1N2 ix

N1

N2 113 x

N1N2 xii N2

N1N2 xii N2

N2 N1N2 xiv

N2 N1N2 xv

N1N2 xv

N2 N1N2

N1N2

H

N1 N2

il e il

iii N1: indipendenza da N2

N1N2

descriptusN1

N2

N1 descriptus N2

Bellum Alexandrinum 114 ii H N1 ii

HN1 iii HN1 iii HN1 iii H N1 iii HN1 v

HN1 v

H N1 v HN1 v

H N1 vi HN1 vi N1 HN1 vii

HN1 vii H N1 vii

HN1 viii HN1 viii HN1 ix

HN1 ix HN1 x HN1

x HN1 xi HN1 x

HN1 x HN1 xi HN1 xii HN1 xii HN1 xii

HN1 xii HN1 xii HN1 xii

HN1 xiii HN1 xiii

HN1 xiv H N1

HN1 xiv HN1 xv HN1 xix

HN1

Bellum Africum i H N1 i

ii HN1 iii

N1 HN1 iii HN1 iii HN1 iii

H N1 iv HN1 vi

HN1

paolo ponzú donato

H N1 vii H N1 vii HN1

viii HN1 viii HN1 viii

HN1 viii HN1 ix HN1 ix HN1 ix HN1 ix

HN1 ix HN1 x

HN1 x HN1 xi HN1 xiii H N1 H

N1 xiv HN1 xiv

HN1 xiv H N1 xv

HN1

N2

N1

N2 N1 N2

Bellum Alexandrinum iii

N1 HN1 v HN1 ix

N1 N1 N1

HN1 ix N1

N1

N1 HN1 ix

H N1 x HN1 xiii H N1 xix

N1

HN1

Bellum Africum i

HN1 ii

HN1 v N1N2 xiv

N1 HN1 xv

N1 H

N2

Bell. Alex. xii HN1 Bell. Afr. ix

HN1

il e il

xiii HN1 xiii HN1

xiv HN1

Bell. Alex. vii HN1 xi HN1 $Afr. iv H N1 viii

HN1 x

HN1 xiv HN1 xv

HN1 xv HN1

N2

N2

exemplar N2

exemplar N1

iii N2: indipendenza da N1

N1 descriptus N2

N2

Cesare cessaro fo-ripto stricto acqua cqua

N1 N2

H

Bellum Alexandrinum ii N2 N2 iv

H N2 vi H N2 viii

H N2 viii

HN2 viii HN2 x HN2 x

H N2 xiii H N2 xiv

N1 xv H N2 xv

HN2 xvi H N2 xvi

HN2

paolo ponzú donato

Bellum Africum viii HN2 viii HN2 viii

HN2 115 ix N2 HN2 x

HN2 xiii HN2 xiii

HN2 xiii HN2 xiv HN2 xiv

HN2 xiv H N2 xv HN2 xv

HN2 xv H N2

N2 N1

Silicia campagna HN1 patire cordobisi dauallo dimando

sipione CalloN2

N1 Bellum Africum ix

HN1 quello era dapresso

N2

N2 HN1 depressus

N1

116

Bellum Africum N1

N2

xi H N2 xv

H N2 117

N1 N2

Hel-dinante el-di-

ige egiN2 H

Bellum Alexandrinum vii N2 Hinsegnita inseguita N1

Bellum Alexandrinum xii uice H N1 – N2

vinceH N1 vicit

N1 Bellum Alexandri-num xvii HN2

il e il

inante N1

N2 N2

si N1 Bellum Africum ix

N1

H N2

N2 N1

N2

exemplar

118

N2 lectio N1

N2

N1 descriptus

iii Lo stemma

N1N2

H

H

Bellum Alexandrinum 119 x

N1N2 xiii N1N2 xiv

N1N2 xiv N1N2 xiv

N2 N1N2 xv

N2 N1

Bellum Alexandrinum v HN1 vii

HN1 vii H N1 BellumAfricum i HN1

N2

N1

iii persone da cavalo Hhomini da Cauallo N1N2

H

paolo ponzú donato

N1N2 xv N1N2 xv N1 N2 xix

N1N2

Bellum Africum v N1 N2 vi

N1N2 viii N1N2 xi

N1N2 xii

N1N2 xii N1N2 xii

N1 N2 xii N1N2 xiii

N1N2 xiv N1N2 xv

N2 N1N2 xv

N1N2

120

N1N2 x

x

H x

N1

N2

xBellum Hispaniense

α

α

Bell. Alex. iv reconciare reparare N1N2

reparare Hrecunçare

il e il

121

N1N2 x trait d’union122

iv L’esemplare latino del volgarizzamento

exemplarBellumAlexan-

drinum AfricumCorpus Caesarianum α β

codices recentiores

iv Stato della tradizione

β

De Bello Gallico123

124

De bello Gallico

Borsa

Brown The Textual Transmission

W Hering Die Recensio der CaesarhandschriftenZweiter Teil des Corpus Caesarianum

Brown

César La guerre civile

paolo ponzú donato

S

N U M

T V

L

S M125

MMUTV 126

127 Sθ

LN 128

Fabre C Iulii Caesaris CommentariiKlotz ii Commentarii Belli Civilis 2

Sscriptorium Billanovich M

Billanovich

M T V

U Brown

MURTVR

descriptus U Hering

Brown The Textual Transmission

il e il

S129 S-N-L

l 130

S-N-L

S S

N ’

L N (1 ) L (2)

θ

Corpus Caesarianum M 131

vm

xii xiii

recentioresBellum Africum 132 θ

φ

L N Brown

LN Klotz

Brown

N L SC Iulii Caesaris Commentarii cum A. Hirtii aliorumque supplementis B Kü-

bleri E Wölfflin iii Commentarius de Bello Alexandrino, Commentarius de Bello Africoiii

Brown

LBrown

M Brown

W Müller De Caesaris quod fertur Belli Africi recensioneBrown

paolo ponzú donato

S M

N

L

v

l

m

x

R D2 D

1

133

L 134

L S-N-L-lS-N-L-l

recentioresx m

135 SL-l

S-N-L-l-x xN interpositus

recentiores

ł R

C Iulii Caesaris Commentarii cum A. Hirtii aliorumque supplementis B

Kübleri ii Commentarii de bello civili xi

L δ D2

Kübler xi

Müller

il e il

δ Dresdensis mi-nor D1 D2 Dresdensis maior

136 Vratislaviensis CRheidigeranus Rh 137 Dresdensis minor

138 Johannes de Placentia

139 140

Dresdensis maior 141

r142

143

K Ziegler Catalogus codicum Latinorum classicorum qui in Bibliotheca urbica Vratisla-viensi adservantur

Commentarii de bellis C. Iulii Caesaris C E Schneider i C Iulii

Caesaris commentariorumDe belloGallico librum , , , continensxxxviii Müller

F Schnorr von Carolsfeld L Schmidt Katalog der Handschriften derSächsischen Landesbibliothek zu Dresden i

Schnorr von Carol-

sfeld Kübler viii

Schneider Dresdensis posterior C Iulii Caesaris Commentarii debellis Gallico et Civili. Aliorum de bellis Alexandrino, Africano et Hispaniensi

F Dübner i xxii Dresdensis alterSchnorr von Carolsfeld Bruck

Bruck

Bruck

unexamined manuscripts Brown

paolo ponzú donato

144 Dresdensis maior145

recentioresemendator 146

D1

D2 Semendator

trait d’union S Mθ φ

iv Individuazione dei caratteri dell’ “exemplar”

corpusBellum Alexandri-

num Bellum Africumexemplar

DDresdensis ma-

iorBellum Alexandrinum

Bellum AfricumDresdensis maior147

Schnorr von

Carolsfeld Bruck Kübler

i

J Springer Antwort xxix

Götze Die Merckwürdi-gkeiten der Königlichen Bibliothek zu Dresden i

Schneider

Dresdensis prior Dübner Dresdensis priorMüller Bellum Africum

Guerre d’Alexandrie J Andrieu

Guerre d’Afrique Bouvet

Schnorr von

Carolsfeld

Dübner

il e il

148

149

Bellum Alexandrinum

i i D cett. i

D2 M1 cett. i

ii D2δ

LN cett. i ii

D2 U cett. i iii Dδ cett. i

iii D2δ

cett. iii viii

D T cett iv xi

Dδ cett. iv

xii D S cett. v

xv D2δ

cett. v

xvi D2δ

N om LN LN cett. v

xvi M D cett.vi xviii dcccc M 1 D dccc cett. 150 vii

xx D 2δcett. ix xxvi

M D cett. ix xxvi

D cett. ix xxviii SLN D 2δM TV D1 U cett. 151 ix xxii

D cett. x xxiii

MU D TV SLN x xxiv

xxvi Dδ xxvi cett. x xxiv D δ cett. x

xxvi vi D M TV S LNxiii xlvi omnes δ om D1 xiv

Schneider

M SLNAndrieu

Dübner ii D2

cum copiis ex δ

cum copiis rex SLN D2

paolo ponzú donato

xlviii D2δ LN SMUT V xiv l D cett. xiv

liii D cett xv lv DLN δ S MUT V xv

lvi

Dδ recentioresT V MU V

SLN xv D2δ

SLN UT MV xv lvii D cett xvi

lx SLN D2δ MU TV xvi lxii

D cett xvii lxiii

D cett xviii lxvi

D2δ om SLN MU TV xviii lxvi Dcett xix lxxii D in marg δ cett xix

lxxvii D in ras. cett

Dresdensis maioremendator D1

BellumAfricum

i ii D 2δ R cett ii xi

D2δ om cett iii xii

cccc D cccc SLN MU TVδ iii xiv D cett iii

xv D cett iii xviii

ccc SLN TV D ∞c MU iii

xix SLN DMU T iv xx D cett. iv xx iiii

M D iii cett v xxvi D1 cett vi

xxviii SLN D2

MU TV vi xxix iiii SLN D iii MU TV viii xxviii cc

D1 ∞MU viii xxix ∞ vel co D m d vel co d MU TV m b SN viii

xli D cett viii xliv D2δ D1

cett viii xlvii MU Dδ S T N V viii

xlvii v D v cett. ix l

D V cett ix l

D cett. ix li D δ SN

il e il

MUTV ix liii x viiiD viiii x δ x viiii cett ix

liv Dδ cett. ix liv

D SN TV M2 MU x lvii

D cett. x lviii D δ

cett. x lviii D1 δ SNMUD2 T V x

Mm D1 δ SN TV D2 x

li D δ cett x

lx lviiiiD xxx xxviii SNUTV xxx xxixM x

xiiiD xiv δ xiii xiv cett. xi lxii vii viii SNMUD vii viiii TV xi lxii LD V

cett. xi lxiii SNMD V TU xi lxiii D δ SNTVU xi lxiv D sed a secunda manu cettxi lxiv D2 δ

D1 cett 152 xi lxviii D, δ SNMUTV xi MU1 TVDδ

SN U2 xii lxix D cett. xiii lxxiv

D2 δ cett. SNDδ MUTV xiii

lxxiv SN TVD2δ

MU xiii lxxvii MUD TV xiv

lxxvii ccD2δ ∞MUmD1, S T V xiv lxxvii iiiiD2δ

∞ m ∞ ∞ ∞ cett xiv lxxviii D cett. xiv

mD2δ ∞ ∞ S MU T om. V xiv lxxviii ccc

D sed uno c eraso īīīī δ cccc cett. xiv lxxix Dδ cett.xiv lxxix Dδ cett. xiv

lxxx sed expunctum Dδ iii cett xiv lxxxii

D Mm U STV δ xiv

lxxxiii MU TV D Sm xiv lxxxiii

D2δ cett. xiv lxxxv D1

D2 cett. xiv lxxxvii D cett. xv

lxxxvii c omnes om D1 m xv lxxxviii

S1 omnes om. D1 xv lxxxix DM δ cett. xv lxxxix D2δ fortD1 cett. xv xc D2 cett. xv

xcii MmD cett. xv

xcv ∞ d MDδ ∞ U ∞ SN TV xv xcvi

D2 D1 U SNM TV xv xcvii

Considio ce nasidii D2

paolo ponzú donato

D2δ Leidensiscett. 153 xv D2

M SN U D1 xv xcvii

omnes D1

154

Demendator

D2 D1

M 155 D1 SLN 156

D2

157

exemplar

D2δ

locatis An-

drieu Leidensis Leidensis primus

descriptus χ Brown

Bell. Afr xv xcvii Dcett.

Bell. Alex x xxxiv M1 cett x

xl ccl M ccl cett. Bell. Afr ii

xi MUTV SLNBell. Alex x xxxv M cett. x

M cett. xvi lx

LN cett. xvi lx

S LN M xvi lxi

M cett.Bell. Alex ix xxxiii omnes xv lvi

D2δ cett xviii lxxvi

om. M omnes xix lxxviii

M omnes Bell. Afr. ii N1N2 Hviii MU TV SLN D2 iii xviii

omnes vii xxxiv omnes vii HN1N2 xxxiv D2 D1 δ xiii lxxv v

omnes xiv lxxx SN UT MV et fort. D1

il e il

158

Bexemplar

159

160

161

Monasterii Clarevallis Mediolani 162

163

D164

Brown

Ruysschaert, Codices Vaticani latini. Codices 11414-11709

Brown Boese Dielateinischen Handschriften der Sammlung Hamilton zu Berlin

A C de la Mare Humanistic script: the first ten years DasVerhältnis der Humanistenzum Buch Krafft D Wuttke

Brown Boese

Fer-

rari Biblioteche e scrittoi benedettini nella storia culturale della diocesi ambrosiana: appunti ed episodiix Ead

Dopo Bernardo: biblioteche e “scriptoria” cisterciensi dell’Italia settentrionale nel XII secolo San Bernar-do e l’Italia Zerbi

Pedralli Novo,grande, coverto e ferrato

Bellum Alexandrinum i

ii

D2δ LNBcett. i ii D2B U cett. i iii DδB

cett. vii xx

D2δB cett. x xxiv DB δ

cett. xiii xlvi omnes δ om D1 xv

D2δB SLNUT MV xviii lxvi

paolo ponzú donato

165

θ

δ Dresdensismaior

emendator D2 δ

ł D2

x mθ φ corpus

B exemplarD

emendatorD2

D1 emendatorD1 D2

D2δB om SLN MU TV xix lxxvii D in ras., Bcett

Bellum Alexandrinum i i DB, cett. i D2 M1 B, cett.

iii viii D TB, cett. iv xii

D S B, cett. v

xvi MD B, cett. ix

xxvi MDB, cett. ix xxvi D B, cett. x

xxiii MU D TV SLN B x

xxiv xxvi Dδ xxvi B, cett. x xxvi vi D MTV S LN B xiv xlviii

D2δ LN S MU T VB xiv l D B, cett. xv lv

D LN δB SMUT V xv lvii DB, cett. xvii lxiii D

B, cett. xviii lxvi D B, cett.

il e il

D1

Corpus Caesa-rianum

D2

ἔκδοσις166

Paolo Ponzú Donato

Università di Firenze

CorpusCaesarianum

Bellum Alexandrinum Bellum Africumcor-

pusexemplar

ἔκδοσις

scriptoriumDe bello Gallico

li liii De bello Gallico De bello Civili

De bello GallicoDübner

i liii

quo maiores Götze

Dresdensis maior