HISTORIA POLSKI 1492-1795MARIUSZ MARKIEWICZ

1. TERYTORIUM I LUDNOŚĆ: Rzeczpospolita Obojga Narodówa) Król. Polskie: + silna pozycja szlachty ( brak epidemii i wielkich wewn. wojen, które ,,zniszczyłyby" szlachtę; duży wpływ na losy kraju, gł. dzięki przywilejom; immunitety)+ szlachta jako przeciwwaga dla magnateriib) Wlk. Ks. Litewskie:+ możnowładztwo oddzielone od reszty szlachty (bojarstwa) osobnymi przywilejami prawnymi + książeta lit. starali się nadając przywileje kniziom ruskim (prawosławni Rusini) równoważyć potęgę rodów lit. - obie prowincje zarządzane w sposób oligarchicznyC) Prusy Król.:+ tradycje państwa zakonnego (instytucje i zasady postępowania typowe dla państw zach. Europy), np. Stany Pruskie w XVw.: 2 izby (przedst. szlachty; przedst. miast)+ wysoka pozycja miast pruskich - patrycjat poprzez sejmik decydował o sprawach państwowych

- 2 co do wielkości państwo eur. (1 - Rosja)- królowie używali szlachty jako przeciwwagi dla możnowładców

2. PODZIAŁ ADMINISTARCYJNY kraju na:a) Koronę i Wlk. Ks. Litewskieb) prowincje i województwa (ziemie):+ Wielkopolska - Kaliskie, Poznańskie, Sieradzkie, Łęczyckie, Brzeskie kujawskie, Ziemia dobrzyńska, Inowrocławskie, Ziemia wieluńska+ Małopolska - Kijowskie, Bracławskie, Ruskie, Wołyńskie, Sandomierskie, Podolskie, Krakowskie, Podlaskie, Lubelskie, Bełskie+ Mazowsze - Mazowieckie, Rawskie, Płockie+ Prusy Król. - Pomorskie, Chełmińskie, Warmia, Malborskie+ Wlk. Ks. Litewskie - Mińskie, Wileńskie, Brzeskolitewskie, Nowogrodzkie, Trockie, Witebskie, Ks. Żmudzkie, Mścisławskie, Połockie

3. USTRÓJ:- demokracja szlachecka, oligarchia magnacka - król, szlachcic, biskup należeli do jednego stanu; spory wewnątrz szeroko pojętego stanu szlacheckiego- monarchia mieszana:+ oparta na filozofii Arystotelesa (monarchia = rządy króla; demokracja = rządy ludu; arystokracja = rządy najlepszych) + twórcą ostatecznej koncepcji jest Polibiusz+ w Polsce rywalizacja między monarchą (dążący do zwiększenie swojej władzy), arystokracją a pozostałą szlachtą+ odsunięci od łaski króla magnaci stawali się często przywódcami szlachty, na

czele której dążyli do wzmocnienia swojej władzy. O ich sile decydowała przede wszystkim liczba klientów, a niekoniecznie majątek czy prestiż rodu.+ fundamentem była wiara w ,,złotą wolność" szlachecką

- bezkrólewie:+ władzę w kraju przejmuje prymas (interrex), który zwołuje sejm konwokacyjny (decydował o obronie kraju i org. elekcji)+ elekcja viritim (każdy szlachcic ma możliwość głosowania)- konfederacja: (I po śm. Z. Augusta)+ związek zawarty w celu wymuszenia określonych działań władzy; prawa konfederacji obow. tylko należących do niej ludzi+ zawieszenie liberum veto+ sejm zastępowany przez walną radę (król, jeśli konfederacja skupiała się wokół jego osoby; senatorowie; szlachta wybrana na sejmikach), która w przypadku działania w obronie monarchy nazywana była generalnością (łączyła się z radą senatu tworząc radę konfederacką)+ konfederacja powołuje własne sądy oraz wojsko dowodzone przez regimentarzy w przypadku braku hetmanów+ wybór marszałka konfederacji generalnej, który wraz z konsyliarzami sprawował władzę wykonawczą+ w przypadku bezkrólewia sądy zawieszały działalność, co powodowało, że szlachta skupiała się w konfederacjach lokalnych mających na celu kontrolowanie okr. jedn. teryt. lub państwa; utw. sądy nadzwyczajne (kapturowe); org. obronę kraju+ podział na: konfederację (skupioną wokół króla) i rokosz (przeciwko królowi)

4. MONARCHA:- po Konstytucji 3 maja król ,,panuje, ale nie rządzi"- władza ograniczona przez przywileje szlacheckie- prawodawstwo: zatwierdzał uchwały podjęte w czasie bezkrólewia; od Nihil novi ustawodawstwo tylko dla sejmu (prawo pospolite dot. szlachty) z wyj. praw mniejszości nar. oraz miast król.; - sądownictwo: najwyższy sędzia (sądow. przy pomocy senatorów) do 1578r. (powołanie Trybunału Koronnego) i 1581r. (powst. osobnego trybunału dla Wlk. Ks. Litew.); wpływ na sąd sejmowy (dot. zdrady stanu, obrazy majestatu, nierzetelności urzędników); przewodniczący sądu relacyjnego (apelacje od sądów w lennach, interpretacje przywilejów szlacheckich)- prawo łaski za zgodą sejmu, wyj. tzw. listy żelazne (zawieszenie egzekwowania wyroku na określony czas)- polityka zagraniczna: wysyłanie posłów; wybór ambasadorów; - artykuły henrykowskie: wypowiadanie wojny i zwoływanie pospolitego ruszenia wymaga zgody sejmu- naczelny wódz wojskowy: głównodowodzący podczas bitew; władza ograniczona od ustanowienia dożywotności podległego monarsze urzędu hetmana (panowanie S. Batorego)- wydawanie listów zapowiednich (zgoda na prowadzenie zaciągów przez

oficerów) i patentów dla kaprów - odpowiadał za tworzenie floty i twierdz, org. altylerii, utrzymanie arsenałów- mianował bp katol. i prawosławnych;- patronat- prawo nadawania w dożywotnią dzierżawę dóbr koronnych, mianowania urzędników, nadawanie przywilejów - słuzył kreowaniu nowych elit, np. Czartoryscy za panow. Augusta II; 1607r. - uchwalenie konstytucji ,,O wakacyjach", która pozwalała szlachcie na pocż. sejmu upominać się, by monarcha rozdał wolne dobra i urzędy- finanse: + podst. źródłem dochodów były regalia (także solne), mennica państwowa (prawo bicia monety) oraz domeny ( dobra król. w Koronie i hospodarskie na Litwie; w przypadku wygaśniecia jakiegoś rodu jego majątek przechodził na rzecz państwa)+ Art. henrykowskie pozbawiają króla prawa do wydawania monopoli oraz korzystania z kopalin, które oddano właścicielom gruntu.+ 1689r. (Litwa) i 1690r. (Korona) - utw. ekonomii (tzw. dobra stołowe przeznaczone na utrzymanie dworu król.)+ 3/5 dochodów z królewszczyzn przeznaczano na utrzymanie dworu (uchwała sejmu 1562/63r. nie dot. Litwy); pozostałe 2/5 do podziału po połowie między wojsko i dzierżawców

5. SEJM:- najważniejsza instytucja w Rzeczpospolitej Obojga Narodów (wspólny dla całego państwa pol.-lit. był także władca i prymas)- składał się z połączonych przedstawicieli stanowych Korony, Litwy i Prus Król. (dominacja tradycji pol. sejmu)- kompetencje sejmu okr. konstytucja Nihil novi- najwyższa władza ustawodawcza (prawa są odwieczne, ale ustawodawca przywraca je do życia - geneza ruchu egzekucyjnego)- hamulec dla poczynań władcy - obrona swoich praw i wolności szlacheckiej- stanowienie prawa pospolitego - nadrzędne wobec przywilejów stanowych i jednostkowych (np. w stosunku do Żydów czy Kościoła) oraz prawa obcego (np. kanonicznego) - w czasach Augusta II zrodził się pomysł limitowania sejmów - sejm przerywał swoje obrady i rozpocz. je w wyznaczonym czasie - zakazane w 1726r.- od XVII w. rozpocz. się proces ,,naprawiania" prawa - udoskonalanie istniejących już uchwał- decyzje dot. wywołania i finansowania wojny oraz zawarcia pokoju:+ decydował o zwołaniu pospolitego ruszenia (często udzielał takiego pełnomocnictwa królowi)+ ratyfikacja pokojów+ wysłuchiwanie relacji posłów wysłanych przez rady senatu oraz wysyłanie i okr. instrukcji dla tzw. wielkich poselstw (duże uprawnienia, np. zawieranie sojuszy) - decyduje o sprawach, gdzie wystarczała decyzja król. - uchwalanie podatków - niekiedy władcy w zamian za fundusze zgadzali się na ustawy ograniczające ich władzę- kontrola nad innymi urzędami w kraju (także nad monarchą)

- od 1641r. kontrolował uchwał rad senatu- rozliczanie podskarbiego wlk. kor. i podskarbiego lit. oraz generałów artylerii

- skład:a) król:+ reprez. miasta król., poddanych w królewszczyznach, uprzywilejowane grupy oraz mniejszości nar.+ zatwierdzał postanowienia sejmu konwokacyjnego+ decyzje o zwołaniu sejmu (od Art. henrykowskich sejm zwyczajny 1 na 2 lata); zwołanie sejmu nadzwyczajnego z czasem wymagało zgody senatu+ posiadał inicjatywę ustawodawczą - uchwalenie prawa wymagało zgody monarchy; prawo ogłaszano w imieniu władcy+ wpływ na uchwały sejmików poprzez wyznaczanie swoich posłów - w wypadku zerwania sejmiku mógł zwołać kolejny+ w sejmie przemawia osobiście lub poprzez kanclerzy+ możliwość utrudniania wpisu o zerwaniu sejmu do ksiąg grodzkichb) senat:+ bp sprawowali jurysdykcję; reprez. kler+ skład: kasztelanowie, wojewodowie, bp rzym.-katol., ministrowie mianowani przez monarchę+ dożywotność sprawowania urzędu+ w senacie znajdowała się elita rodów możnowładczych+ kontrola władcy, by przestrzegali prawa+ element równoważący wpływy dworu i szlachty obradującej na sejmikach+ podział:> izba senatorska - ograniczona rola (tylko w 1 poł. XVIw. obraduje samodzielnie); wyst. jako rada król.> senatorowie - samodzielne obrady; możliwość wyrażania swojego zdania jako izba sejmowa; udział w posiedzeniach połączonych izb w celu podjęcia ostatecznej decyzji; uczestnictwo w komisjach sejmowych i sesjach prowincjonalnych; wpływ na obrady sejmu poprzez klientelęc) izba poselska:> reprez. swoich poddanych> wybrani na sejmikach > kształtuje się od 1493r. - ustalenie limitu posłów; wykluczenie senatorów> brak precyzyjnego okr. kworum niezbędnego do podejmowania decyzji> do 1590r. król (wypłacając diety poselskie) hamował wzrost liczby posłów; od 1590r. posłowie opłacani przez sejmiki, które nadawały im instrukcje (swoboda w podejmowaniu decyzji/ stosowanie się do woli większości lub konkretne wytyczne dot. niektórych sytuacji) oraz wysłuchiwały relacji z sejmu na tzw. sejmiku relacyjnym (podjęcie konkretnych decyzji podatkowych)> posłowie byli suwerenni wobec innych organów władzy> możliwość blokady ustaw oraz zerwania sejmu

- obrady sejmowe:I. 1. król zasięga opinii dot. tematu obrad u senatorów i wysyła uniwersały (zwoływały sejmiki przedsejmowe; okr. celu zwołania sejmu; okr. czasu i miejsca

odbycia się sejmików2. obrady w różnych miastach kraju, pocz. gł. w Krakowie i Piotrkowie, od XVII w. także Warszawa; od1673r. co 3 sejm w Grodnie (Litwa)3. Sejm rozpocz. msza św. z udziałem sejmu, ambasadorów, monarchy i dworu; wygłoszenie tzw. kazań sejmowych dot. tematu obrad4. Posłowie w izbie poselskiej wybierają większością głosów marszałka izby poselskiej i przeprowadzenia rugów poselskich+ marszałek izby poselskiej:> kieruje obradami izby> rozdaje głosy posłom> reprez. posłów przed królem i senatem> mianuje członków komisji sejmowych, czyli tzw. deputacji> przy wyborze obowiązuje zasada alternaty (wybór przedstawiciela kolejno Małopolski, Wielkopolski i Litwy)> wyboru dokonuje poprzedni marszałek lub poseł z jego prowincji+ rugi poselskie: (,,odsunięcie od godności posła tych, którzy zgodnie z prawem nie mogli jej piastować")> zakwestionowanie legalności sejmika, który dokonał wyboru posła lub legalność samego wyboru> odsunięcie od godnosci posła, na którym ciążą wyroki, np. banicji czy infamii lub nierozliczonego z urzędu poborcy podatkowego; poseł nie mógł być deputatem do trybunału> inicjowane przez prywatnych oskarżycieli> rozstrzygane większością głosów przez izbę poselskąII. 5. Połączenie trzech stanów sejmowych - powitanie króla przez marszałka, na które odpowiadał kanclerz lub podkanclerzy6. Przeczytanie propozycji król. dot. tematu sejmu - od panow. Wiśniowieckiego propozycje poprzedzone odczytaniem pacta conventa (szlachta przypominała władcy jego zobowiązania)7. Odczytanie uchwał rad senatu oraz upomnienie władcy o wakanse. Przedst. listy wakansów i osób proponowanych do ich objęcia. 8. Wota senatorskie:+wygłaszane przez senatorów (zgodnie z kolejnością zajmowanych miejsc), ale także przez hetmanów, ministrów i kanclerzy+ zawierały analizę aktualnej sytuacji polit.9. Posłuchania posłom od wojska i posłów wracających z innych dworówIII. 10. Obrady w izbach rozłączonych.11. Izba poselska obraduje nad przyszłymi konstytucjami. Król, senat i delegaci izby poselskiej biorą udział w obradach sądu sejmowego. 12. Kolokwium - obrady 2 izb (bez króla); za zgodą monarchyIV. 13. Obrady w izbach połączonych - izba poselska przedst. zatwierdzone przez siebie projekty królowi i senatowi, które po zatwierdzeniu przez cały sejm stawały się prawem.14. Zakończenie obrad. Marszałek żegna króla. Ceremonia całowania ręki króla. 15. Kancelaria redaguje konstytucje, która nast. jest drukowana.

6. INNE RODZAJE SEJMÓW:

- tzw. sejm obozowy:+ odbył się tylko w 1520r.+ w czasie pospolitego ruszenia- konwokacja:+ w czasie bezkrólewia+ monarchę zastępował prymas jako interrex, ale nie posiada jego uprawnień+ obrady podobne do sejmu walnego- sejm koronacyjny:+ zatwierdzał postanowienia sejmu konwokacyjnego+ udział króla- sejm elekcyjny:+ prymas zast. króla+ podobny do sejmu obozowego- walne rady:+ podczas konfederacji+ obradowały jak sejmy walne, ale bez zasady konsensusu

- sesje prowincjonalne:+ ukształtowały się w XVIw.+ wspólne obrady senatorów i posłów danej prowincji w celu uzgodnienia wspólnych poglądów+ najważniejsze na Litwie (osobne prawa dla Wlk. Ks. Lit.) i w Prusach Król. (udział przedst. wlk. miast pruskich); poza tym wyst. także mazowieckie, krakowskie i małopolskie.

- komisje sejmowe: (deputacje)+ redagowanie konstytucji+ przegląd wydatków gen. artylerii i podskarbich+ skład: senatorzy (powołani przez władcę) i posłowie (delegowani przez marszałka)+ czasem zaraz po zakoń. sejmu przygotowywały projekty na nast.- zasada konsensusu:+ 2 rodzaje przeprowadzania obrad:a) wypowiedzi posłów (poszczególnych województw) wg kolejności zasiadania w sejmie i senacieb) dyskusja (tylko marszałek nie mógł przerwać wypowiedzi posła)+ obrady w sytemie pasywnym i aktywnym: >protest posła powodował przejście obrad w stan pasywny - obradowano tylko nad protestem> gdy poseł był osiągalny nakłaniano go do zmiany zdania lub szukano kompromisu> brak posła powodował zerwanie sejmu

- liberum veto:+ symbol ,,złotej" wolności+ stanowiło ,,obronę" przed uchwaleniem niekorzystnych dla szlachty praw+ podkreślano różnorodność interesów poszczególnych prowincji

+ szlachta uważała, że liberum veto jest konieczne poki król ma władzę rozdawniczą

7. SEJMIKI:- ukształtowały się w XVw.- prawo do udziału posiadała szlachta zam. dany okrąg administracyjny; wg danych szacunkowych frekwencja wynosiła ok. 6 proc.- zwoływanie:+ prerogatywa króla i wlk. ks. lit.+ od poł. XVIIw. wprowadzono limity sejmików - sejmik przerywał obrady, które kontynuował za okr. czas - sejmiki uniezależniły się od władzy króla i sejmu, co było jedną z przyczyn upadku władzy centralnej - zakazane w 1717r.- rodzaje:a) sejmiki przedsejmowe:+ wybierano posłów na sejm oraz przygotowywano dla nich instrukcjeb) sejmiki relacyjne:+ od poł. XVIw.+ posłowie zdają relacje z obrad sejmowych+ rozdział podatków+ wybór przedstawicieli do trybunału skarbowego radomskiego (powst. w XVIIw.)+ od XVw. na sejmikach elekcyjnych przedstawiano królowi po 4 kandydatów na urzędy ziemskie (podsędek; pisarz ziemski; sędzia ziemski; podkomorzy)+ odbywały się po zakończeniu sejmu - Korona: uchwała rady senatu lub konstytucja sejmowa; Litwa: 4 tygodnie po zakoń. sejmuc) sejmik deputacki:+ wybór deputatów do trybunału lit. i koronnego+ Król. Pol.: 1 do roku w pon. po święcie Nar. Najśw. MP (8 września); Wlk.Ks.Lit.: po dniu Matki Bożej Gromnicznej (2 luty)d) sejmiki gospodarskie:+ roztrzygano sprawy związane z samorządem ziemskim+ 1 na rok po zakoń. sejmików deputackich+ sąd skarbowy - ściąganie zaległych podatkówe) sejmiki generalne:+ istniały w XVIw.+ spotkanie posłów z danej prowincji w celu uzgodnienia wspólnego stanowiska w danej sprawie+ sejmik generalny: wielkopolski (Koło), małopolski (Nowe Miasto Korczyn), mazowiecki i podlaski (Warszawa), pruski (Malbork lub Grudziądz), litewski (pocz. w Wołkowysku, potem w Słonimiu)+ stracił na znaczeniu w XVIIw. - najdłużej działał sejmik pruskif) sejmik elekcyjny:+ zwoływał najwyższy stopniem urzędnik wojewódzki lub ziemski, który przedstawiał władcy 4 kandydatów na wakujące urzędy- obrady:+ większość sejmików obradowała w kole (bez zaznaczenia hierarchiczności)+ przebieg:

1. otwierane przez najstarszego godnością urzędnika ziemskiego (potem przez marszałka sejmikowego wybieranego większością głosów lub przez konsensus; na Litwie marszalek był dożywotnio mianowany przez wlk.ks.lit. spośród 4 przedstawionych przez sejmik elekcyjny kandydatów)2. wysłuchanie posła król. , który posiadał instrukcje przygot. przez kancelarię - przedst. celu zwołania sejmu i stanowisko dworu3. odczytanie listów skierowanych do sejmików; przyjmowano delegacje miast, kapituł i innych instytucji4. posłowie składają sprawozdanie ze swojej działalności na sejmie5. wybór (posłów, deputatów, poborców podatkowych i kandydatów na urzędy sądowe ziemskie) poprzez tzw. ucieranie, czyli kompromis6. wota (wh hierarchii urzędów ziemskich) i dyskusja 7. po osiągnięciu konsensusu decyzje sejmików były spisywane i rejestrowane w aktach grodzkich

- sejmiki zrywane, kradzione i rozdwojone:+ zerwanie - uczestnik zgromadzenia opuszcza kolo i składa protest do ksiąg grodzkich+ element gry polit.+ rozdwojenie - powst. rozłam i obrady prowadzone są w 2 kołach, które nazwajem uważają sejmik przeciwników za nielegalny; na sejm mogły stawić się 2 komplety posłów z danego okręgu+ kradzież - odbycie sejmiku tylko w gronie zaufanych ludzi = bez opozycji; możliwa tylko w przypadku powstrzymania lub opóźnienia publikacji uniwersału król.

- zakres działalności: ( poziom lokalny i ogólnopaństwowy)+ wybór posłów na sejm i wysłuchiwanie ich relacji+ od XVII w. powoływał oddziały wojs. (bezpieczeństwo; ściąganie podatków) - od 2 poł. powoływano oddzialy powiatowe+ zwolnienia podat. dla ofiar klęsk losowych, np. pogorzelców+ wspierano szkoły i uniwersytety oraz fundacje dla ubogich i kalek+ zajmowano się infrastrukturą m.in. stanem mostów i dróg+ dbałość o archiwa grodzkie - remont pomieszczeń czy przepisywanie niszczejących dokumentów+ rozdzielały sól suchedniową+ dostawy dla wojska+ rozłożenie i zebranie w swoim okręgu adm. kontrybucji (okupacja kraju przez wroga lub sojusznika)

- organy sejmowe:+ brak stałej administracji - funkcje czasowe+ na czele stał marszałek (przy limitowaniu utrzymywał swoją władzę i zwoływał kolejny sejmik)+ od 2 poł. XVIIw. poj. się obok poborców podat. także sądy skarbowe, deputaci rozdzielający podatki i komisje do rozliczania poborców+ dyplomacja sejmikowa - wysyłanie posłów do monarchy, hetmana czy innego

sejmiku; prośby o unieważnienie lub zmniejszenie kontrybucji (do dow. obcych wojsk)+ realizacja demokr. bezpośredniej

8. ADMINISTRACJA:- brak rozwiniętej biurokracji- urzędy dożywotnie (odebranie na mocy wyroku sądowego) - uniezależnienie sie od władzy król.; monarcha mógł ,,awansować" urzędnika na pozornie wyższą, ale pozbawioną realnej władzy posadę- rady senatorów rezydentów = rada senatu:+ powst. na mocy art. henrykowskich+ wysyłanie posłów w imieniu kraju+ wydawanie pieniędzy publ.+ podział na: (od czasów Zygmunta III)a) tajne rady / rady pokojowe - małe zgromadzenia zaufanych współpracowników monarchyb) walne rady - zaproszenie dla dużej liczby senatorów+ od 1641r. uchwały rad senatu czytano na sejmie, co miało kontrolować rady senatu+ decyzje podejmowano większością głosów - monarcha miał możliwość zdominowania obrad+ rady sentu zastąpiła Rada Nieustająca, która na mocy Konstytucji 3 maja została zastąpiona przez Straż Praw

- ministrowie:+ na czele z ministrami stanu (3 urzędy stanu dla każdego z państw: kanclerski - kanclerz wlk. i podkanclerzy posiadający równe prawa; marszałkowski - marszałek wlk. i nadworny; urząd skarbu - podskarbi wlk.) i wojny (hetman wlk. i polny)a) marszałkowie wlk. i nadworni:> w przypadku, gdy obaj przebywają na dworze pierwszeństwo posiada marszałek wlk.> dbałość o bezpieczeństwo króla i publ. w stolicy - dysponował gwardią król. i tzw. milicją marszałkowską> przewodniczył sądom, od których nie było apelacjib) kanclerze i podkanclerze:> najważniejszy urzędnik w kraju - przygot. pisma wyrażające wolę władcy> od 1504r. zajmuje sie kontrolą dokumentów = nazywany strażnikiem praw> przyjmował petycje składane do króla> kierował kancelarią: # skład: sekretarz wlk., regent, sekretarze król. # metryka = najważniejsze archiwum państwowe (oddzielne dla Korony i Litwy)> przewodniczył sądom asesorskim > od 1504r. zakaz łączenia urzędu kanclerza, kasztelana i wojewody lub kanclerza z abp gnieźnieński czy bp krak., wrocławskim, poznańskim, płockim i warmińskim> podkanclerzy ustępował tylko prestiżem kanclerzowi - od Konstytucji 3 maja

jeden z ww urzędników zajmował się dyplomacją, a drugi sprawami wewn.c) podskarbi i skarbowość:> opłacał wojsko zawodowe (tzw. obrona potoczna)> ściągał podatki> odp. za przechowywanie archiwów państwowych i insygniów kor.> nadzór nad mennicą> składał rachunki i sprawozdanie ze swojego urzędu przed sejmem> zasiadał w komisji hibernowej> 1589r. (Litwa), 1590r. (Korona) - podział skarbu państwa: podskarbiemu nadwornemu podlegał skarb król., a podskarbi wlk. zarządzał funduszami państwowymi> ref. Sejmu Niemego: podział skarbu państwowego na 2 części: jedna niezależna od podskarbiego i oddawana bezpośr. delegatom poszczególnych jedn. wojskowych> w XVIIw. powst. tzw. skarby wojewodzińskie, które finansowały diety poselskie> od 1504r. zakaz zastawiania dóbr król. bez zgody sejmu > Zygmunt Stary podjął nieudaną próbę wprowadzenia tzw. relucję pospolitego ruszenia - sejm 1562/63 r. utworzył wojsko kwarciane, ktore utrzymywał monarcha (1/4 dochodów z z dzierżawy starostw)> 1632r. - wprowadzono tzw. nową kwartę (podatek na utrzymanie artylerii pobierany z dóbr król.)> 1649-52r. - powst. hiberna - stały podatek płacony przez dzierżawców ziem król. oraz kościelnych w zamian za obowiązek utrzymania konnicy podczas zimy; (na Litwie) fundusze rozdzielała corocznie tzw. komisja hibernowa> tzw. łanowe wybranieckie - płacony z dóbr koronnych; 1649r. - zamiana obowiązku w piechocie wybranieckiej na podatek> zysk z ceł i pogłówne płacone przez Żydów i Tatarów> powst. tzw. skarbu rawskiego i komisji rawskiej (2 posłów i 2 senatorów)> pobór - podatek będący źródłem finansowania wojny; uchwalony przez sejm (jednorazowo; na okr. czas); jego część stanowił podatek gruntowy; Kościół płacił tzw. subsidium charitativum (nazwa podkr. dobrowolność; od 1775r. stały podatek)> 1629r. - w Koronie podatek łanowy zastąpiono podymnym > szos - podatek płacony przez mieszczan; pocz. zależny od majątku.> pogłówne - obowiązywało wszystkich mieszkańców kraju; pocz. płacone w syt. nadzw.; w latach 1717-75 stały podatek> czopowe - podatek (płacony przez mieszczan) od wyszynku piwa i gorzałki; pocz. łączony z poborem> tzw. cło generalne - szlachta i kler zwolnione z płacenia; łączone z poborem; > od 1764r. przewodniczy komisji skarbowej Korony i Litwy, która przejmuje jego kompetencjed) hetmani: (wielki i polny; koronny i litewski)> hetman polny ustępował wlk. tylko w przypadku, gdy oba znajdowali się w tym samym miejscu> okr. jako minister wojny, ale nie wchodzi do senatu (w chwili powst. urzedu skład senatu jest już zamknięty)> naczelny dowódca (ustępuje tylko królowi w syt., gdy obaj są w obozie)

> ogłaszał tzw. art. hetmańskie (regulamin wojsk.) oraz przewodniczy sądowi wojskowemu> posiadał możliwość prowadzenia polit. zagr. wobec płn. sąsiadów Polski - odebrane w 1717r.> od 2 poł. XVIIw. decyduje o rozdaniu hiberny (oraz zwolnieniu z tego obowiązku) - odebrane w 1717r.> duży wpływ na nominacje oficerskie, co pozwalało na tworzenie klienteli, która decydowała na sejmikach - odebrane w 1717r.> podział:# hetman wlk.: urząd powstał pod koniec XVw. jako skutek powst. armii zawodowej; dowodził obroną potoczną; urząd hetmana wlk. kornonnego powst. w 1503r.; # hetman polny: ,,zastępca: hetmana wlk.; pocz. urząd czasowy, od 1581r. urząd dożywotni;

- urzędy ziemskie: (charakter terytorialny)+ wojewodowie:> urząd senatorski; częste pobyty na dworze król.> w Prusach Król., na Litwie i Ukrainie łaczy się z urzędem starosty> najwyżsi urzędnicy w województwach> prowadzili pospolite ruszenie na miejsce zbiórki krajowej> podczas bezkrólewia zwoływał sejmiki (w celu konfederacji)> nadzorowali gospodarkę (kontrola miar i wag; tzw. taksy wojewodzińskie - ceny na towary i usługi)> władza sądownicza (tzw. sąd wiecowy; jurysdykcja nad Żydami zam. królewszczyzny)+ kasztelanowie:> urząd senatorski> krak. pierwszy spośród senatorów świeckich; krak., wileński i trocki zasiadali między senatorami; reszta dzieli się na krzesłowych (krzesła) i drążkowych (ławki) - zlikwidowany w 1775r.> prowadzili pospolite ruszenie na miejsce zbiórki krajowej+ starostowie:> starosta żmudzki - urząd senatorski> najważniejszy urząd terytorialny (na czele Korony starosta grodowy)> urząd królewski> uprawnienia policyjno-sądownicze (policyjna - pilnowanie porządku i przestrzegania tzw. 4 art. starościńskich: gwałt, podpalenie domu, napad na drodze publ., najście na dom)> dzierżawa królewszczyzn (pocz. płacił monarsze czynsz a 1/4 wpłacał do rawskiego skarbu) > odpowiadał za urząd grodzki (sąd grodzki i archiwum) - jurysdykcja sporna (związana z f. policyjną; egzekwowanie wyroków sądowych) i bezsporna (akta zyskiwały moc prawną po wpisaniu do ksiąg grodzkich); > łapanie włóczęgów; eliminacja złej monety; opieka nad więzieniem; publikowanie aktów urzędowych> zaprzestanie egzekowania wyroków spowodowało zwyczaj org. zajazdów

+ podkomorzy:> nie wchodził do sentu> stał na czele sądu podkomorskiego (spory graniczne) - prowadził księgi podkomorskie (zapis wyroków sądowych) i przygot. mapy (dot. granic między majątkami)> korzystał z pomocy komorniczych i pisarzy granicznych> musiał być osiadłym obywatelem danego terenu czy powiatu> wybór: tzw. sejmik elekcyjny wybiera 4 kandydatów, z których podkomorzego wybiera król+ marszałek sejmikowy:> tylko w Wlk. Ks. Lit. (mianowany przez monarchę sposród 4 kandydatów)> duży prestiż: 2 m-ce w hierarchii urzędów ziemskich (1 ciwun), przed podkomorzym+ chorąży:> podczas pospolitego ruszenia lub pogrzebu króla niósł chorągiew swojej ziemi czy powiatu+ wojski:> utrzymywał porządek i pilnował + inne urzędy:> charakter wojskowy lub tytularny

9. SĄDOWNICTWO:- sąd asesorski:+ najwyższy sąd dla miast król.+ obradował pod przewodnictwem kanclerza wlk. kor.+ sprawy przeciwko miastom król. i apelacje od sądów miejskich- sąd referendarski:+ sąd dla chłopów z dóbr król.+ obradował pod przewodnictwem 2 referendarzy+ sprawy między chłopami zam. ziemie król., a ich dzierżawcami- sąd ziemski:+ I instancja dot. spraw cywilnych i spraw kryminalnych+ odwołanie od wyroków do sejmów wiecowych lub trybunałów+ prowadzi księgi ziemskie (na czele z sędzią ziemskim, któremu towarzyszyli: podsędek ziemski i pisarz ziemski - urzędnicy mianowani przez króla spośród 4 kandydatów)

10. DWÓR KRÓLEWSKI:- centrum kultury i władzy polit.; miejsce ,,robienia" kariery (gł. funkcja rozdawnicza) oraz kształcenia dzieci szlacheckich (związane z ówczesnym sposobem wychowania- służba wojsk. lub dworska)+ dworzanie, np. pokojowcy ( m.in. kurierzy), sekretarze król., paziowie+ urzędnicy domu król.: a) urzędnicy w randze marszałkowskiej (marszałek wielki miał pierwszeństwo nadwornym); od 1632r. marszałkowie rezydujący na dworze zamieniali się co 4

miesiące) : dbałość o przestrzeganie etykiety i przebieg ceremonii; zarządz. dworem; pilnowanie bezpieczeństwa w miejscu przebywania monarchy; ogłaszał tzw. art. marszałkowskie, które zawierały zasady postępowania obow. wszystkich, za złamanie niektórych groziła kara śmierci, egzekucja tych zasad należała do straży marszałkowskiejb) podskarbi nadworny: urząd powoąłny w 1504r.; nie wchodzi do senatuc) pisarz wlk.: zastępował podskarbiego koronnego; d) podkomorzy: kontrola dostępu do królae) sekretarz król.: funkcja dot. sekretnych spraw dymplomacji król.f) referendarze: 1507r. - powołanie 2 referendarzy; przyjmowanie skarg i próśb poddanych; przew. sądów referendarskich> gwardia król.: utw. w XV w. z tzw. hufca nadwornego> kapelani, doktorzy, artyści ,rzemieślnicy - centrum kultury (dominacja mody i kult. eur.)- etykieta: >brak odpow. za etykietę urzędnika> brak kodeksu regulującego etykietę> król i wlk. ks. lit. posiadali prawo zasiadania na tronie pod baldachimem; podczas przemieszczania się króla (pod baldachimem) po zamku niesiono przed nim laskę marszałkowką oraz towarzyszyli mu dworzanie, senatorowie, ministrowie i dyplomaci > podczas uczt toasty za zdrowie króla spełniano klęcząc> podczas sejmu posłowie całowali rękę król. (odmowa król. spełnienia tego rytału przez posła była wyrazem niełaski monarchy)

- ceremoniał: duże znaczenie symboli i przedst. wizualnycha) koronacja: I etap/dzień : uroczysty wjazd króla do Krakowa (wyj. koron. Leszczyńskiego i Poniatowskiego odbyły się w Warszawie), co było odwołanie do wjazdu Jezusa do Jerozolimy oraz triumfów ces. rzym; wjazd poprzedzały odświetnie ubrane oddziały wojskowe oraz przedstawiciele cechów, kościołów, dygnitarze i senatorowie; w mieście budowano łuki triumfalne (sławiące pochodzenie i czyny nowego króla), przy których władze miasta witały monarchę; przed miastem króla witali przedstawiciele uniwersytetuII etap/dzień: pogrzeb poprzedniego króla w kościele Mariackim (wystawienie trumny lub egzakwie); procesja na Wawel, gdzie kanclerze łamali pieczęcie zm. króla, marszałkowie laski, podskarbi klucze;III etap/dzień: pielgrzymka na Skałkę i oddanie hołdu relikwiom św. StanisławaIV etap/dzień: koronacja: namaszczenie św. olejkami; wręczenie insygniów (miecz, berło, jabłko); nałożenie korony (zamknięta w części górnej i zwieńczona koroną symbolizowała uznawanie przez króla tylko boskiego zwierzchnictwa); ucztaV etap/dzień: król w asyście dworzan i senatorów udawał się na Rynek krak., gdzie na tronie ustawionym na podium przyjmował hołd miasta stołecznego jako hołd wszystkich miast w kraju- symbole państwowe:+ godło: orzeł biały; odwołanie do tradycji ces. rzym.

+ portret żyjącego władcy w stroju majestatycznym (z insygniami i płaszczem koron.)- propaganda: podczas świętowania zwycięstw rzucano pod nogi monarchy zdobyte chorągwie; architektura i sztuka (np. portret św. Jadwigi ukazywał powiązania Wazów z Jagiellonami i Piastami czy kolumna Zygmunta III nawiązująca do rzym. tradycji ubostwienia władcy); obecne podczas mszy św. modlitwy za monarchę; uroczyste pochody ku czci zwycięstw monarchy;

11. SUKCESJA/ELEKCJA:- władcy dążyli do zdobycia tronu i zapewnienia sukcesji swoim potomkom- po koronacji króla jego obietnice przedwyborcze traciły na znaczeniu- 1609r. - uchwalenie prawa umozliwiającego wypowiedzenie posłuszeństwa królowi oraz jego detronizację; wprowadzenie zasady 3-krotnego upominania monarchy przez różne urzędy; możliwe do wprowadzenia tylko w wypadku braku zwolenników król.

KOŚCIOŁY:1. Kościół Katolicki:- Kościół wspiera i sankcjonuje władzę monarchy, który go wspiera- bp zasiadali w senacie na honorowych miejscach; rozpocz. wotowanie- prymas był pierwszym senatorem i interrexem w czasie bezkrólewia; w Komisji Edukacji Nar. stał się jej prezesem; wchodzi w skład Straży Praw; - odrębny stan: własne prawa m.in. brak sądow. król.; - tylko bp warmiński był jednocześnie księciem warmińskim; abp krakowski i gnieźnieński także posiadali tytuły książęce- w Koronie posiadali ok. 10% ziemi (pocz. XVIw.)- 1635r. - sejm (za zgodą papieża) zakazał przejmowania przez Kościół ziemi szlacheckiej - nieprzestrzegane- 1789r. - dobra będące uposażeniem bp krak. przekazano skarbowi państw.; bp otrzymał pensję w wys. 100 tys. złp. rocznie- najbogatsze było bp krakowskie, drugie w kolejności abp gnieźnieńskie- przy nowych podatkach płacili tzw. subsidium charitivum; w 1775r. - majątki kość. obłożono takimi samymi podatkami jak szlachtę; 1789r. - wprowadzenie ,,ofiary wieczystej" (podatek podobny do szlacheckiego); nie płacą hiberny- na czele Kościoła katol. w Polsce stał abp gnieź. - od 1418r. prymas Polski; od 1515r. legat papieski; zwierzchnik bp warmińskiego (zależne bezpośr. papieżowi) i abp lwowskiego

- członkowie kapituły katedralne i kolegiackie: > skład: prałaci - prepozyt, dziekan, archidiakon, kustosz, scholastyk, kantor; od XVIIIw. także kanclerz i kanonicy> posiadają uposażenie ziemskie> stanowiska obsadza król- plebani:> plebanów mianują właściciele ziemscy (tzw. zasada patronatu - w dobrach: ziemskich szlachta; królewskich dzierżawcy, gł. starostowie; kościelnych

zwierzchnicy danej ziemi)- 1 poł. XVIw. - kryzys w Kościele - spadek liczby zakonników

- hierarchia i podział:a) archidiecezja gnieźnieńska: > bp gnieźnieńskie, krakowskie, włocławskie, poznańskie, płockie, chełmińskie, wileńskie, żmudzkie, inflanckie, smoleńskie; a także bp wrocławskie (poza granicami Polski)b) archidiecezja lwowska:> diecezje: lwowska, łucka, przemyska, chełmska, kijowska, kamieniecka> bp mołdawskie

- Sobór Trydencki: (1545-1563r.)+ okr. dogmaty wiary - ogłoszone w 1564r. w trydenckim wyznaniu wiary+ powst. seminaria duch.+ nakładał obowiązek rezydencji w swojej diecezji lub parafii - trudny do spełniania gł. przez bp zasiadających w senacie lub pełniących obow. państwowe+ nakaz chrystianizacji - organizowanie misji katechizujących+ org. parafii - prowadzenie ks. parafialnych; pilnowanie przestrzegania przykazań+ bp wizytują parafie+ podkreślenie roli dekanatu

- jezuici:+ powst. w 1534r.; stworzeni przez Ignacego Loyolę+ działalność misyjna+ spec. - kaznodziejstwo - zajmowali się szkolnictwem+ pełnili funkcję spowiedników (także król.)+ śluby zakonne zawierały przysięgę posłuszeństwa papieżowi+ zakon zorg. na wzór wojskowy+ 1564r. - Stanisław Hozjusz (kardynał i bp warmiński) sprowadza jezuitów do Polski; pierwszy ośrodek w Braniewie; największe centrum centrum jezuickie powst. w Wilnie (powst. Akademia, której celem było powstrzymanie rozwoju kalwinizmu na Litwie)> inne ośrodki: Poznań, Połock, Ryga, Dyneburg, Gdańsk, Toruń, Malborku, Chojnice, Grudziądz, Elbląd, Lwów, Nieśwież+ najbardziej znany - Piotr Skarga - kaznodzieja, publicysta, zał. Akademii Wileńskiej, polityk na dworze Zygmunta III; oskarżany przez szlachtę o prowadzenie rekatolizacji

- klasztory:+ prowadziły szpitale+ wykup jeńców z niewoli tatarskiej+ działalność duszpasterska+ zakładane gł. na terenie etnicznie pol.+ centra kultury - prowadziły szkoły, posiadały własne drukarnie+ zakonnicy pełnili f. kapelanów w wojsku i dworach magnackich

- oświecenie katol.:+ 1768r. - sejm zakazał wstępowania do zakonu mężczyznom poniżej 24 lat, a kobietom 16 (wyj. zakony edukacyjne = pijarzy, jezuici)+ bp wymagali od plebanów misji cywilizacyjnej wśród ludu (gospodarka, oświata, podnoszenie stanu higieny)

2. Kościół prawosławny (grecki) i unicki (grekokatolicki):a) Kość. prawosławny - tworzył metropolię kijowską, która podlegała patriarchowi Konstantynopola- uznaje zwierzch. władzy świeckiej (wyj. doktryny)- metropolitę i bp prawosławnych wyznacza monarcha; proboszcza wybiera właściciel ziemi- ruch monastyczny:+ rozwija się od XVIw.+ klasztory o największym znaczenu dla wyznawców: Ławra Peczerska (zał. w XIw. w Kijowie), Supraśl (Podlasie)- działalność bractw cerkiewnych:+ pocz. organizacje rzemieślników prawosławnych+ od 2 poł. odrodzenie po kryzysie w Kościele (upadek moralny i spadek wykształcenia kleru; dbanie o dochody, a nie misje duszpasterską); + organizacja drukarnii, szkół, szpitali- Kościół soborowy - świeccy biorą udział w synodach

- unia brzeska: (1596r.)+ część hierarchii prawosławnej pod władzą papieża (1596r.); walki o legalizację hierarchii prawosławnej (1620r.) - legalni bp prawosławni (1635r.);+ hierarchia prawosławna (podległa Konstantynopolowi) przywrócona przez Sejm 4-letni - utw. urząd abp metropolity (otrzymał 3 bp)> 2 metropolie kijowskie (jedna podlegała Konstantynopolowi, druga Rzymowi) - skład:# metropolia prawosławna: bp kijowskie, lwowskie, łuckie, przemyskie, mscisłwskie.# metropolia unicka: bp kijowskie, połockie, włodzimierskie, chełmskie, pińskie, smoleńskie, unickie.> XVII/XVIII prawoslawie pos. już tylko bp mohylewskie (daw. mścisławskie)> 1685r. - metropolia kijowska podporządkowana patriarsze moskiewskiemu

- Powstanie Chmielnickiego zapocz. walkę z unią na Ukrainie - Kozacy domagali się znisienia unii; celem Rosji była likwidacja unii

- Kościół unicki:> dominował na terenach zam. przez Ukraińców i Białorusinów> podlegał latynizacji> odszedł od zasady soborowości ku hierarchiczności (odsuwa świeckich od decydowania o sprawach kość.)> wprowadzono seminaria duch. i wizytacje parafii

> księża uniccy golą brody> od 1790r. metropolita unicki zasiada jako ost. z bp katol. w senacie> bazylianie: (stworzona przez św. Bazylego Wlk.)# rozwinęli działalność w XVIIIw.# surowa reguła# duży nacisk na wykszt. teologiczne i prowadzenie edukacji wśród wiernych# biskupi (życie w celibacie) i nauczyciele rekrutują się z zakonników

3. Kościoły protestanckie:- miasta Prus Król. (przywilej Z. Augusta) mogły same kontrolować życie rel. - nadzór władzy świeckiej nad kościelną (rady miejskie m.in. decydują o obsadzeniu parafii, dbają o oświatę) - brak bp luterańskiego- szlachta protestancka (gł. kalwini) zbierała się z synody (ministrowie= księża protestanccy; świeccy) - z czasem ukształtowały się 3 synody (małopolski; litewski; wielkopolski), które nadzorowały szkolnictwo protestanckie

WOJSKO1. Pospolite ruszenie:- podstawa obrony kraju- udział obowiązkowy dla wszystkich posiadaczy ziemskich (także wójtowie i sołtysi), a nawet wszystkich szlachciców (wyj. starzy, chorzy, uczący się) oraz miast- dla obrony przez Tatarami powoływano także chłopstwo z pogranicznych terenów- zwoływane przez króla (za zgodą sejmu lub sejmików) poprzez wysyłanie tzw. wici (3 razy co 2 tyg., za ost. szlachta wyrusza ma miejsce zbiórki woj. wraz z kasztelanem, którego na miejscu zastępuje wojewoda; mozliwość wysłania 3 na raz)- za niestawienie się groziła nawet konfiskata majątku- szlachtę dzielono na chorągwie (ok. 100 jeźdźców) pod dow. rotmistrzów- dowodzona przez króla- zakaz wyprowadzania poza granice kraju (wyj. decyzja sejmu podczas wyprawy J. Olbrachta w 1497r.)- tzw. popisy pospolitego ruszenia miały podnieść jego sprawność bojową- szlachta zebrana na pospolitym ruszeniu mogła nałożyc pobór (obow. wystawienia piechurów (10 chłopów wystawia 1 piechura) lub jeźdzców (40 chłopów 1 jeźdźca)

2. Wojsko zawodowe:- armie zachodnie:+ upowsz. broni palnej+ piechota jako gł. siła armii - przesądza o losach bitew:# pikinierzy formują się w kolumny (osłaniane z boków) przez strzelców + strzelcy:# sformawani w szeregi osłaniają piechotę# stos. kontrmarsz - po 1 strzelaniu pierwszy szereg cofał się na koniec formacji

w celu przeładunku broni # w razie bezpośr. zagrożenia chowali się za pikinierów# w XVIIw. gł. siła uderzeniowa+ jazda:# rezygnacja z szarż i walk na biała broń - walka ogniowa (zbroje; ciężkie i wolne konie; ostrzał z pistoletów)# stos. karakol - każdy szereg oddawał salwę w str. wroga i cofał się na koniec formacji w celu przeładunku broni

- armia pol.-lit.:+ obrona płn.-wsch. granic przed Tatarami+ pospolite ruszenie, obrona potoczna+ taktyka: dążenia do stoczenia walnej bitwy i likwidacji armii wroga+ brak umiejętności zdobywania terenu i punktów umocnionych

+ jazda:# konieczna w walce z Tatarami# pocz. kopijników wspierali strzelcy (kusze zast. łukami, gł. retencyjnymi)# podstawowa jednostka wojskowa

+ piechota:# pocz. strzelcy zaopatrzeni w kusze (poźniej broń palna)# skład: pawężnicy (chronili strzelców ciężkimi tarczami - pawężami; zastąpieni przez pikinierów; Sobieski wyposażył strzelców w topory służące jako broń biała oraz podpórka pod broń palną); kopijnicy# 2 poł. XVIIw. - wynalezienie bagnetu; likwidacja pikinierów

+ broń palna:# do końca XVIIIw. ładowana od przodu (brak gwintu w lufie; długi czas nabijania i odpalania)# muszkiet: @ zamek lontowy (tylko w piechocie; od poł. XVIw.)@ zamek kołowy (w kawalerii)@ zamek skałkowy (od poł. XVIIw.;

+ tabor:# wynalazek wojsk husyckich (XVw.)# w Polsce od poł. XVIIw.# podczas obozowania i bitwy wojska otaczają się (nawet kilkoma) rzędami połączonych ze sobą łańcuchami wozów, które osłaniają strzelającą piechotę # niekiedy wzmacniany konstrukcjami ziemnymi# osłaniany przez artylerię# ruchomy podczas bitwy (mógł osłaniać skrzydła atakującej jazdy)

+ piechota zaporoska:# jedna z najlepszych formacji w Europie# uzbrojeni w rusznice, szable i spisy

# odpieranie ataków jazdy nawet na otwartym terenie# budowała umocnienia ziemne# uczestnictwo w wyprawach morskich (napady na słabo urtyfikowane miasta Imperium Osmańskiego)

+ husaria:# gł. szarża z użyciem broni białej# podst. jedn. org. był poczet - na czele towarzysz pancerny lub husarski, któremu podlegało 2 pocztowych (chronią i współpracują z towarzyszem husarskim); w skład pocztu wchodzą także: ciurowie (prace gosp. i pomocnicze), wóz (broń, żywność, sprzęt)# poczty łączą się w chorągwie (50-200 hursarzy), które na podst. ,,listu zapowiedniego" zaciągali rotmistrzowie# władze wojskowe dostarczeły kopie, które musiały byc jednakowe (broń i konie zapewniali towarzysze pancerni za pobierany żołd)# poj. się na pocz. XVIw. (osobne jedn. od 1576r.)# nazwa od usaria (z węg. konnica)# oddziały formowane na wzór węgierski# uzbrojenie: @ kopia - jednorazowego użytku; złamanie szyku wroga; gł. z drzewa osikowego; ok. 5m dł.; czerwona ze złotymi listkami i długim proporcem; @ koncerz - podobny do długiego miecza, ale słuzył do kłucia; @ szabla@ pałasz@ 2 pistolety@ pocz. bez uzbrojenia ochronnego - z czasem zbroja składała się z hełmu, napierśników, elem. osłaniające ręce; do zbroi lub siodła przyczepiano skrzydła; na zbroję nakładano skóry dzizekich zwierząt (rysia; lamparta; wilka)# konie: wytrzymałe na trudy dł. przemarszów; dzielne w czasie bitew; skrzyzowanie koni zach. eur. z wschodnimi rasami;# taktyka: szarża (rozpocz. się w szyku rozproszonym, ok. 100 m od przeciewnika szyk zacieśnia się w zwartą linie); z reguły atak w 3 rzutach, gdy chorągwie ustawione są w szachownicę (gdy 1 szereg kończy, to 2 zaczyna); miarą wyszkolenia jest ilość ponowień nieudanych szarż# 1775r. - sejm likwiduje dotychczasowe formacje jazdy i pow. jednolitą kawalerię nar.

+ lekka jazda:# skład: jazda tatarska (Tatarzy zam. Rzeczpospolitą); jazda wołoska (Wołosi, późn. także Kozacy i drobna szlachta)# koniec XVIw. - ze strzelców osłaniających husarię wykształcili się jeźdźcy lekkozbrojni: petyhorcy (Litwa), towarzysze pancerni (Korona), Kozacy

+ wojska cudzoziemskie:# ref. Władysława IV (odpowiedź na szybki rozwój armii szwedzkiej zauważalny podczas wojny 30-letniej) - wprowadzenie wojsk cudzoziemskich# piechota walcząca na wzór zach.-eur.

# skład: pikinierzy i 2x liczniejsi od nich strzelcy; jazda (dragonia; rajtaria)# zaciągane na zasadzie ,,wolnego bębna" - każdy wolny człowiek miał możliwość zaciągniecia się# 1776r. - utw. jednolitej kawalerii nar.

+ artyleria:# w czasie panow. Władysława IV utw. urząd gen. artylerii koronnej (pobierał pieniądze za uzupełnianie i odnowę artylerii; obowiązek rozliczanie się z wydatków przed sejmem; udział artylerii w czasie wojny zależał od uchwalanych przez sejm poborów)

+ flota:# marginalne znaczenie dla obrony kraju# budow. gł. dla bezpieczeństwa handlu zbożem lub dla planów dynastycznych władców (?)

+ koła i konfederacje wojskowe:# od XVIw. isnieją koła wojskowe (podobne do sejmików) - pocz. hetmani przekazywali wezwanej starszyźnie swoje decyzje, omawiano aktualne problemy lub odbywano sądy wojsk.; z czasem ww kwestie (także sprawy dot. żołdu) przeniesiono na koła żołnierskie;# koła wysyłały posłów do monarchy lub do sejmu# konfereracja wojsk. - wypowiedzenie posłuszeństwa zwierzchnikom; org. własnych władz związkowych;

SPOŁECZEŃSTWO:1. Podstawowe społeczności:- rodzina -podst. jedn. społ. i produkcyjna; rodzina = krewni + słudzy+ młodzież usamodzielnia się w momencie założenia własnej rodziny i gospodarstwa+ kobieta usamodzielniała się tylko w przypadku owdowienia+ rodzina pełniła funkcje kontrolną w stosunków do swoich członków- gromada - podst. jedn. społ. wiejskiej+ wchodzą w skład dóbr (król., szlacheckiech; kość.; miast)+ uwarunkowane systemem trójpolówki (zespołowa org. pracy)+ kontrola zach. społ. - sądy ,,rugowe" (przestępstwa dot. moralności, przestrzegania praw kość. i feudalnego)+ zapewnia bezpieczeństwo socjalne

2. Dwór i jego wieś:- wspólnota dworu i chłopów dot. m.in. sfery wiary w czary czy magię- nad dobrami kontrolę sprawowali właściciele (lub dzierżawcy)- rozwój folwarków zacieśnił stosunki między wsią a dworem - często ograniczany do zbierania świadczeń i korzystania z monopoli- chłopi stali się cenną częścią folwarku (brak rąk do pracy; nadmiar ziemi)- zbiegostwo chłopów potwierdzone w źródłach- do konca XVIIw. szlachcic często bywał chrzestnym dla dzieci chłopskich

- pan najwyższym sędzią, protektorem i obrońcą ,,swoich" chłopów (pomagał socjalnie podległym sobie ludziom)

3. Miasto:- niektóre mniejszości nar. często nie posiadały pełni praw miejskich- na płn.-wch. kraju narody żyły w większej zgodzie niż w pozostałych częściach kraju

- cech:+ rodzina = członkowie spokrewnieni ze sobą + czeladnicy i uczniowie + służba+ podst. wspólnota społ. - wspólne uczestnictwo w uroczystościach: milit., społ. i kość.+ zapewniał kontrolę społ. i opiekę socjalną+ decyduje o cenach i jakości produkcji+ własne sądownictwo+ obow. obrony części murów w przypadku zagrożenia miasta + w czasie pokoju uzupełniał amunicję i uzbrojenie+ posiadał własne gospody (miejsce zebrań, spotkań, zabaw, sądów)

- getto / kahał:+ Żydzi:# posiadali wolność osob. tak jak chrześć. część społ.# możliwość prowadzenia handlu na terenie kraju# nie podlegali jurysdykcji miejskiej (tylko bezpośr. królewskiej) - wyj. od 1539r. w miastach pryw. podlegali właścicielom# zakaz nabywania ziemi# na wsi 4/5 Żydów było karczmarzami, pozostałi zajmowali się handlem i usługami# w XVIIIw. ok. 70% Żydów mieszkało w miastach# arendarze - Żydzi dzierżawiący majątki szlacheckie; płacił z góry okr. sumę za dzierżawę i przejmował wszystkie dochody z podległych sobie dóbr na okr. czas - powodował wyzysk chłopstwa# im dalej na płn. tym większe przywileje i liczba Żydów# mieszkali w gettach:> oddzielone murem od reszty miasta dzielnice i ulice> posiadały własną straż> władzę sprawuje samorząd żydowski zorg. w kahał:@ kahał - podst. jedn. samorządu żyd.; sprawował władzę nad tzw. przykahałkami (mniejsze skupiska Żydów); pełne prawa dla członków gminy uiszczających spec. podatek osiedleńczy; władze kahału składały się z: starszych, ławników i członków komisji (kierowanie życiem gminy) - zajmuje się sprawami rel., nadzorem nad szkolnictwem i gosp., org. pomocy socjal., powoływaniem sądów ds. cywilnych, reprez. gminy na zewn., prowadziły własną działalność bankierską

- punkty kontaktów społ.:+ karczma - m-ce spotkań poza domem i rodziną; kształtowanie i wymiana myśli;

spotkania z podróżnymi; żródła wiedzy o świecie; zabawa; spoż. posiłków i alkoholu; funkcje sklepów; centra admin. lokalnej, kość. czy dworskiej; m-ca spotkań samorządowych+ targ - cotyg.; m-ce spotkań chłopstwa z różnych gromad z mieszczanami czy przestawicielami duch. i mniejszości nar.; kszt. więzi lokalne; niekiedy dzień targowy zwolniony od pańszczyzny; powst. w miejsce podupadłych w czasie wojen miasteczek (tzw. wsie targowe)+ kościół parafialny - przywiązanie do własnych kapliczek i miejsc kultu; m-ce spotkań przedst. wszystkich stanów; pozycja społ. podkreślana podczas zajmowania miejsc w świątyni lub podczas procesji czy przyjmowania sakramentów; modlitwy za króla; odczytywanie pism urzędowych+ odpust - m-ce regularnych spotkań lokalnych społ. i pielgrzymów; m-ce słynące z cudownych obrazów; + szkoły parafialne - m-ce wspólnej nauki dzieci chłopskich i szlacheckich

4. Sąsiedztwa:- prowincja - wyrosła ze średn. władztwa feud.; w większości przypadków granice natur.;

a) Wielkopolska, Małopolska:+ traktowane jako osobne prow. od pocz. Rzeczpospolitej+ 1496r. - przywilej J.Olbrachta potwierdza przywileje cerekwicko- nieszawskie jednocześnie dla obu prow.+ pocz. spotykały się osobno na sejmikach generalnych + marszałków sejmowych wybierano kolejno z Małopolski, Wielkopolski i Litwy

b) Ruś Czerwona:+ asymilacja z Koroną (XVw.)+ sejmik generalny w Wiszni bez szlachty podolskiej, chełmskiej i bełskiej, która obradowała samodzielnie

c) Mazowsze:+ 1526r. - inkorporacja do Korony części czersko-mazowieckiej Mazowsza (bezpotomna śmierć ost. władców tej ziemi) - włączenie senatorów z tej ziemi do rady król., a posłowie do izby poselskiej+ 1495r. - inkorporacja ks. płockiego, które zmieniono w wojewódzwo + 1576r. - Mazowsze przyjmuje prawo pospolite (zachowuje niektóre odrębności lokalne, np. zakaz zam. Żydów i protestantów na terenie prow.)

d) Prusy Król.:+ połączone z resztą kraju tylko osobą władcy+ 1569r. - posłowie pruscy zasiadają w izbie poselskiej, a senatorowie w senacie+ 1526r. - wprow. sejmików województkich, których delegaci zasiadali w sejmie pruskim (w 1569r. przekszt. się w sejmik generalny)> pruski sejmik generalny: 2 izby:A) senat - senatorowie pruscy, podkomorzowie, przedst. Elbląga, Torunia i Gdańska

B) 2 koła - I reprezentanci wybrani na sejmikach lokalnych; II przedstawiciele mniejszych miast pod przewod. Malborka+ indygenat - prawo potwierdzające, że jego posiadacz jest obywatelem prow. (dostęp do urzędów i dzierżaw)+ przyjęto pol. system podat.+ 1585r. - uznanie apelacji do trybunału koronnego

e) Inflanty:+ 1561r. - układ wileński (Inflanty podlegają pol. królowi) - jednak prow. znajdowała się pod wspólną władzą Polski i Litwy+ 1566r. - unia realna z Wlk. Ks. Lit. (szlachta inflancka zrównana w prawach z lit.; zatwierdzenie praw inflanckich; wprow. indygenatu inflanckiego; prawo do wysyłania swoich przedst. na sejm lit.)+ 1569r. - prow. stała się 3 członem Rzeczpospolitej (obok Korony i Litwy)+ wprow. samorządu (podobnego do pruskiego) za panow. Batorego+ utw. bp inflanckiego - Batory miał na celu katolizację i polonizację tej prow.+ utw. woj. inflanckiego - sądy i ustrój wzorowane na Koronie+ 2 poł. XVIIw. szlachta inflancka spolonizowała się i przyjęła rel. katol.

f) Wlk. Ks. Lit.:+ odrębne państwo (osobne prawa i aparat państwowy)+ skład (pocz. XVIw.): Żmudź, Litwa właściwa (woj. trockie i wileńskie), 5 dzielnic ruskich+ XVIw. - ujednolicanie prow. lit. (kodyfikacja prawa; wydanie wspólnych dla kraju statutów)+ powoływało tzw. konwokacje wileńskie (sejm lit.)+ do 1697r. jęz. urzędowym był jęz. ruski+ Konstytucja 3 maja nie znosi odrębności lit.

g) Podlasie i pozostałe ziemie:+ 1569r. - włączenie do Korony Podlasia, woj. kijowskiego, bracławskiego i wołyńskiego+ jęz. ruski = jęz. urzędowy+ obowiązywało prawo litewskie+ przywileje tych prow. potwierdzane podczas przysięgi koron.+ 1618r. - inkorporacja woj. czernihowskiego (prawa lit.)

- patriotyzm lokalny:+ przeglądy pospolitego ruszenia+ zjazdy na sądy+ sejmiki+ konfederacje

5. Narodowości:- naród polityczny - część społ. posiadającą przywileje polit. i biorącą udział w życiu polit.- mity m.in. sarmackie poch. szlachty w Rzeczpospolitej czy na Węgrzech o poch.

tamtejszej szlachty od Hunów- w czasach Augusta II za Polaków uważano ludzi posiadający majątki ziemskie w granicach Rzeczpospolitej (także Prusaków, Kurlandczyków, Sasów) - zaprzestano używanie okr. ,,Litwin" (?)

- mit sarmacki:+ sprzyjał spolonizowaniu szlachty z terenów Rzeczpospolitej + narodził się w XVIw.+ pocz. dot. tylko szlachty pol.+ Sarmatami okr.; Litwinów, Prusaków, Polaków, Rusinów+ czasem Sarmatami okr. całe pol. społ. (także chłopów)+ odwołanie do przeszłości, m.in. ruch egzekucyjny domagał się egzekwowania wcześniej ustalonych praw

- Litwini:+ posiadali mit o poch. od staroż. Rzymian+ ,,Latopis Wlk. Ks. Litew." - powst. w XVIw.; przedst. dzieje i władców kraju

- Rusini:+ za przodka uważali Jafeta+ kultywowanie tradycji Wlk. Ks. Kijowskiego - kult Ruryka; okr. potęgi za Włodzimierza Wlk. i Jarosława Mądrego

- Prusacy i Inflandczycy:+ odwołanie do tradycji zakonnych

- Mazowszanie:+ odwołanie do dziejów ks. mazowieckiego

6. Języki:- w Rzeczpospolitej jęz. urzędowym jęz. polski (w sądach łacina); na Litwie i Rusi także rusiński (w sądach); w Prusach jęz. niemiecki- w XVIIw. jęz. pol. używany podczas publ. wystąpień został wymieszany z makaronizmami (łac. wkręty)- narody etniczne używają swoich języków - brak przymusowej polonizacji- wpływ religii na język:+ kościoły prowadzą działalność kult. i oświatową (od poł. XVIIIw. na czele Komisji Edukacji Nar. stał prymas)+ reformacja spowodowała, że kościoły zaczęły kaształcić duch. znających język ludu+ rozwój piśmiennictwa (wszystkie języki zam. Rzeczpospolitą narodów)

- jęz. polski i katolicyzm:+ język i religia odróżniał społ. pol. od innych zam. Rzeczpospolitą+ XVIIw. - do jęz. pol. dołączane są makaronizmy (język szlachty / ludzi wykształconych)

- jęz. litewski oraz kalwinizm i katolicyzm:+ chłopi katol. osiedlający się na Ukrainie często przechodzili na prawosławie+ 1547r. - wydanie katechizmu protestanckiego po litewsku+ 1629r. - Konstanty Szyrwid opublikował słownik łac.-litew.-pol.+ kler protestancki i katolicki posługiwał się jęz. litewskim+ w poł. XVIIIw. zaprzestano wygłaszania kazań po litewsku w Wilnie

- jęz. ruski oraz prawosławie i unici:+ jęz. urzędowy w Wlk. Ks. Litew.+ Franciszek Skoryna wydał Biblię po białorusku+ XVIw. - Iwan Fiodor wydrukował Biblię w jęz. cerkiewnosłowiańskim+ rozwój jęz. ruskiego wywołała ekspansja katol. (m.in. rywalizacja w dziedzinie edukacji)+ bazylianie wspomagali unitów (por. do jezuitów)+ od czasów Powstania Chmielnickiego wzrosła świadomość ruska (połącz. z kozacką)

- jęz. niemiecki, luteranizm:+ używany w miastach koronnych i w Prusach - od 1 poł. XVIw. wprow. polskich kazań i nabożeństw+ dominujący w Prusach (gł. powód - luterańskie mieszczaństwo; władza kontroluje Kość. luterański, a więc i szkolnictwo; druk czasopism nauk. i książek w jęz. niemieckim; organizowanie bibliotek o charakterze publ.; )+ XVIIIw. - ekspansja jęz. pol. na wsi (związane z osadnictwem pol. chłopów)+ jęz. urzędowy w Inflantach, gdzie kszt. się już jęz. łotewski+ 1677r. - sankcjonowanie używania jęz. polskiego w Inflantach pol.

- Żydzi, języki i judaizm:+ samodzielne prowadzenie szkół+ Żydzi posługiwali się 3 językami: # hebrajski: używany w szkołach i obrzędach; druk. książek, gł. rel.# polski (lub ruski)# jidysz (jęz. codziennego użytku; lit. świecka)+ duże znaczenie szkolnictwa (nauka alfabetu w domu; nauka od 7 r.ż.; jesziwa - szkoła wyższego stopnia), które przeżywało kryzys w XVIIw. (zw. z rozłamem między kult. hebr. a ludową)+ Sabataj Cwi - w 1663r. ogłosił się mesjaszem (Smyrna) - stracił zwolenników po przejściu na islam - twórca ,,sabataizmu" (neguje władzę rabinów)+ Jakub Frank - poł. XVIIIw.; powstała sekta frankistów+ ruch chasydzki - powst. na wsch. kresach Rzeczpospolitej; postulował zmniejszenie znaczenia rabinów; cadyk pośrednikiem między Bogiem a człowiekiem; praktyki rel. oparte na modlitwie)+ konflikty chrześć.-żyd.: gł. lichwa; oskarżanie Żydów o morderstwa rytualne czy kradzież hostii; antyzyd. tumulty+ samorząd żyd.: # reprez. wszyskich Żydów zam. Rzeczpospolitą# pocz. spotkania przedst. poszcz. gmin w Lublinie i Jarosławiu

# 1581r. - powst. Sejm Czterech Ziem / Wlk. Waad (Ruś; Litwa - do 1623r.; Małopolska; Wielkopolska) - podatki; rozwiązywanie problemów gmin - rozwiązany w 1764r. przez sejm (dążenie do centralizacji; bezpośr. kontrola Żydów)+ 1588r. - każdy nawrócony na chrześć. Żyd staje się automatycznie szlachcicem

- Ormianie:+ wyznanie monofizyckie (chrześć. uznający tylko boską naturę Chrystusa)+ XVIIw. - unia z Kość. katol. - fala sprzeciwów; wzrost poczucia narodowego Ormian+ zam. gł. miasta+ tworzyli samodzielne gminy (także samorządy i sądy) - najważniejsze w Kamieńcu Podol., Lwowie+ handel, rzemiosło+ 3-15 tys. popul.

- Tatarzy:+ na Litwie od XIVw.+ 2 grupy:a) hospodarscy - posiadali poddanychb) Tatarzy-Kozacy - sami uprawiali ziemię+ w zamian za ziemię służyli w wojsku+ te same obow. co szlachta+ Lipkowie = Tatarzy mieszkający na Podolu+ 1672r. - zakaz budow. meczetów; emigracja do Turcji; większość wraca do odwołaniu zakazu w 1677r.+ XVIIw. - popul. 5-10 tys.

- Karaimi:+ ok. 2 tys. (poł. XVIIw.); ok. 4 tys. (koniec XVIIIw.)+ poch. tureckie+ religia: oparta na Starym Testamencie; odrzucenie żyd. trad. ustnej+ tworzyli wspólnoty

- Cyganie: + w Rzeczpospolitej od XVw.+ wędrowne grupy+ społ. poza ramami prawnymi+ XVIw. - nieudalne próby wygnania z kraju + Władysław IV powołał ,,króla cygańskiego" (pobór podatków; sądownictwo)

- Szkoci:+ przybywali w XVI i 1 poł. XVIIw.+ gł. katolicy (uciekający z protestanckiej Szkocji przed prześladowaniami lub ,,za chlebem")+ asymilacja z ludn. w Polsce+ osiedlali się gł. w miastach

+ obwoźny handel+ 1603r. - Abraham Young mianowany przywódcą Szkotów (podatki)

- Wołosi:+ rolnicy (osadnictwo na prawie wołoskim); paterstwo (Karpaty)+ przybywali z terenów naddunajskich (Mołdawia; Wołoszczyzna)+ własne sądownictwo; składali daniny w naturze lub pieniądzu (brak poddaństwa)+ wykorzystywani jako leśnicy albo gajowi+ na czele wsi ,,kniaź" (rządy z pomocą tzw. szałaśników) - kilka osad łączyło się w krainę (na czele wojewoda)

- Holendrzy / Olendrzy:+ osadnicy niem.+ rolnicy (osadnictwo na prawie olenderskim)+ pocz. na Żuławach, potem wzdłuż Wisły (tereny podmokłe i zagroż. powodzią - osuszanie terenów i budowa grobli)+ duża samodzielność gmin (za płacenie czynszów odpowiedzialna gmina a nie osadnicy)+ gł. wyznanie menonickie (protestanci anabaptyści)+ odmawiali służby wojsk.+ emigracja z prus na Ukrainę, a później do Kanady

STANY1. Szlachta:- 1578r. - odebranie królowi prawa nobilitacji (przekazane sejmowi; wyj. żołnierz na polu bitwy)- indygenat

- Wlk. Ks. Litew. - podział szlachty:a) powiatowa - pełne prawa polit.; podlegającą sądom podkomorskim i ziemskimb) zam. dobra król. i prywatne- bojarzy putni - chłopi wolni od pańszczyzny; obow. służby wojsk.- XVIw. - ukszt. się Kozaków (żądania zrównania w prawach ze szlachtą)

- podział wg Rostworowskiego:a) dobrze wyposażeni - ziemiaństwo (śr. szlachta i magnaci) - 16,7% szlachty - 1,23% społ.b) szlachta ,,właścicielska" - szlachta zagrodowa (samodzielnie uprawia swoją ziemię) i cząstkowa (posiada drobne części wsi) - 40% szlachty - 3% społ.c) czynszownicy i szlachta lenna - dzierżawili ziemie - 20% szlachty - 1,5% społ.d) szlachta zajmująca się zajęciami pozarolniczymi, rezydencji na dworach, szlachta brukowa - na służbie szlachty i magnatów - żyją w miastach - zajmują się handlem czy działalnością finansową - 23,3% szlachty i 1,75% społ.

- brak urzędu kontrolującego legalność posiadania tytułu szlacheckiego -

Walerian Nekanda Trepka (1 poł. XVIIw.;) autor ,,Liber chamorum", opisuje przypadki nielegalnego zdobycia szlachectwa+ ref. Poniatowskiego:# odsunięcie od decyzji polit. gołoty# otwarcie drogi do szlachectwa dla mieszczan i inteligencji - mieszczanin, który zakupi odpow. ilość ziemi staje się szlachcicem# na każdym sejmie nobilitacja min. 50 mieszczan zasłużonych (wojsk. lub admin.) dla kraju

- przywileje szlacheckie:+ podlegali prawom ziemskim (tylko na Litwie skodyfikowane; Korona - zbiór zasad poch. z prawa zwyczajowego uzupeł. o uchwały sejmowe czy edykty król.) - łagodne prawo# za zabójstwo groziła kara śmierci lub zapłata tzw. główszczyzny (kara finans.)# kara zależy od poch. zabitego i zabójcy

+ prawa podst. każdego szlachcica:# zakaz uwięzenia lub skonfiskowania majątku szlach. bez wyroku sądow.# brak zemsty król. za działalność polit. magnaterii# zakaz torturowania szlachcica (wyj. ważne sprawy państw., np. zamach na króla)# zakaz egzekwowania (przez władze świeckie) wyroków sądowych kość. przeciwko szlachcicom# szlachcic zgładzany za pomocą ścięcia# prawo do nabywania ziemi, obejmowania urzędów i uczestniczenia w życiu publ.# możliwość noszenia dowolnych strojów# pierwszeństwo w uroczystościach kość. i państw.# zakaz zajmowania się handlem i rzemiosłem (wyj. handel hurtowy i działalności handl.) - zniesiony w 1775r.# równość wewn. stanu# za legalne uznano tylko te tytuły kniaziów litew. i ruskich, które widniały pod aktem unii lubelskiej# tytuły nadane (przez obcych monarchów i papieża) arystokratom uznawano w Rzeczpospolitej

+ przywileje pasesjonatów:# przywileje ekon. # immunitety - m.in. król zrzeka się prawa do rozstrzygania spraw pomiędzy szlachtą a ludn. jej podległą (1518r.)# odpowiada za płacenie podatków i utrzymanie bezp. wewn.# reprezentuje władzę państw. wobec swoich poddanych # monopole# 1496r. - zwolnienie szlachty z obow. płacenia ceł na towary eksportowane z własnego gospodarstwa i importowane na własne potrzeby# 1573r. - nadanie szlachcie prawa własności do kopalin znajdujących się na jej gruntach

- liczebność szlachty: + Wyczański: 5,5% ludn. Korony (ok. 1570r.)+ Łowmiański: 3,9% ludn. Wlk. Ks. Litew. (1528r.)+ Roztworowski: ok. 6-6,5% ludn. Rzeczpospolitej (przed I rozbiorem)+ 5,5-6,5% populacji

- rozmieszczenie szlachty:+ największe skupiska na Mazowszu (23%), Podlasiu (ok. 20%), Kaszubach+ najmniejsze skupiska (XVIIw.) w Wielkopolsce (3-4%), Małopolsce (4-5%), Prusach Król. (3%), woj. ukraińskich (3-4%)

- arystokracja:+ zróżnicowanie majątkowe+ nowe rody możnowładcze, m.in. za Z. Starego Sieniawscy czy Firlejowie+ ruch egzekucyjny skierowany m.in. przeciwko arystokracji+ dzierżawili królewszczyzny i urzędy+ prawo nakazywało majątek podzielić między wszystkich synów, a córkom wydzielić posag (nawet w przypadku ich pójścia do zakonu) - przyczyna tworzenia ordynacji+ ordynacja - określony kompleks dóbr, który nie mógł ulec podziałowi; tworzony ustawą sejmową; miała świadczyć okr. usługi publ.; m.in. Radziwiłłów, Zamoyskich, Myszkowskich, Ostrogskich.+ rywalizacja o nadania król. (także dla opozycji)+ koncetracja bogactwa w rękach coraz mniej licznej elity

- sarmatyzm:+ pojęcie nar. się w 2 poł. XVIIIw. - określało wady mentalności, kult., obyczaju i pogl. polit. szlachty pol.+ utożsamiany z kulturą staropolską, gł. szlachecką+ w XVIw. był teorią poch. Słowian - w staroż. dzielono Europę Śr. na Germanię i Sarmację+ mit upowsz. przez Macieja z Miechowa (1517r. - opubl. ,,Opis Sarmacji azjatyckiej i europejskiej")

- szlachcic-ziemianin:+ propagowano idee życia we własnym gosp. na wsi - utwory Kochanowskiego, Morsztyna, Reja, Szymonowica.+ ekonomiki - porady gospodarcze+ odwołania do postaci Cyncynata oraz twórczości Wergiliusza i Horacego+ idea dworku szlacheckiego jako ukrycia przed zgiełkiem otaczającego świata oraz kultywowania tradycji rodu

- szlachcic-obywatel:+ etos obywatela (inspiracja republ. rzym.: m.in. mowy Cycerona)+ upadek kult. polit. na skutek brutalizacji życia (ciągłe wojny) - prymitywizm; skłonność do pijaństwa i awantur

+ ideały polit.:# wolności szlach.= ,,złota wolność" - wartość nadrzędna# podstawą wolności było liberum veto# możliwość wyboru króla i wolność wypowiedzi# ,,Wolę niebezpieczną wolność niż spokojną niewolę" Rafał Leszczyński# równość szlachty wobec prawa# przywiązanie do prawa, które określało ich władzę w państwie# pacyfizm - pokój jako stan naturalny (na Zach. okr. dot. przerwy między wojnami) - brak poparcia dla wojen zaborczych - idea obrońców katolicyzmu (,,przedmurze chrześcijaństwa")# mesjanizm szlachecki - Bóg wybrał szlachtę pol. do walki z niewiernymi - w 2 poł. XVIIw. poj. się pojęcie ,,Polak katolik"+ magalomania i ksenofobia - nasiliły się pod wpływem mesjanizmu szlach.

2. Mieszczanie:- sądy miejskie:+ 1558r. - B. Groicki publ. ,,Artykuły prawa magdeburskiego" - nieoficjalny kodeks - Sejm Wlk. dokonuje ref. sądow. miejskiego+ najwyższym sądem dla miast był sąd asesorski+ za wiele przestępstw groziła kara śmierci+ powszechność tortur+ I instancja = sąd ławniczy - apelacja do rady miejskiej

- podział:+ wg posiadania pełni praw miejskich:a) mieszczanie posiadający obywatelstwo miejskieb) mieszczanie podlegający prawu miejskiemu, ale bez prawa do zarządz. i czerpania korzyści z przywilejów gosp.

+ wg zamożności i praw polit.:a) patrycjat:# zmonopolizował władzę# udział w radzie miejskiej ma charakter honorowy - umożliwia dostęp do dzierżaw i zwolnienia z podatków miejskich oraz ekspolację należących do miasta wsi - nadużycia w budżecie miejskim # powiązani więzami rodzinnymi - blokowanie ,,nowych"# w Prusach uległ ideologii sarmackiej# 2-3% mieszkańców miast# dążenia do wejścia w stan szlach.b) pospólstwo:# właściciele warsztatów rzemielśniczych i kupcy zajmujące się handlem w mieście# 50-80% mieszkańców miast# XVIw. - walki z patrycjatem - dzięki interwencji król. przedst. pospólstwa (tzw. trzeci ordynek) uzyskuje prawo do kontroli rachunków miejskich i prawa polit.c) plebs:# pozostali mieszkańcy miast

# podlegają prawu miejskiemu, ale nie posiadają praw publ.# inkolat - ograniczone prawo miejskie

+ aby zostać obywatelem przybysz musiał okazać tzw. list ,,od urodzenia" lub ,,od wolności" (w przypadku chłopa) - potwierdzenie urodzenia w legalnym związku, moralnym prowadzeniu i (w przypadku chłopa) świadectwo posiadania wolności - niekiedy rządano poręczenia 2 obywateli miasta+ nowy obywatel musiał kupic w mieście nieruchomość i założyć (albo sprowadzić) rodzinę - wyj. synowie obywateli, którzy odziedziczyli majątek po rodzicach - nieobow. w nowo zakładanych miastach+ obywatelstwo miejskie gł. dla katolików+ wspólna religia ułatwiała polonizację i organizację życia miejskiego - protestanci i Żydzi cenieni w miastach prywatnych gł. między 2 poł. XVIIw. a pocz. XVIIIw.+ obywatelstwo było ważne tylko w danym mieście+ posiada wolność osob. i swobodę przemieszczania się w kraju+ ideologia solidarności stanowej poj. się przed rozbiorami

+ 1505r. - usunięcie mieszczan z sejmu+ 1496r. - zakaz kupowania ziemi szlacheckiej przez mieszczan - od 1543r. nakaz sprzedaży posiadanej ziemi+ 1496r. - zakaz zasiadania w kapitułach - wyj. tytuł doktora+ 1789r., listopad - zjazd mieszczański: (świadectwo poczucia wspólnoty stanowej mieszczan)# z inicjatywy J. Dekerta, na zaproszenie władz Warszawy# brak przedst. Krakowa# delegaci utw. związek - przygot. memoriał i list do monarchy# 02.12.1789r. - ,,czarna procesja" - przedst. miast ubrani na czarno wręczają królowi memoriał - skutek: sejm 2 lata później umożliwił mieszczanom (tylko miasta król.) nabywanie ziemi, sprawowania urzędów, ułatwił zdobycie szlachectwa; wszyscy mieszczanie podlegają prawu miejskiemu

+ niektóre miasta posiadały prawa szlacheckie:# Kraków; Wilno; Mohylew; Poznań; Lublin; Lwów; Kamieniec Podolski# wysyłanie posłów (z instrukcjami) na sejm i elekcję (posłowie wybrani przez radę i pospólstwo), którzy nie zabierali głosu w dyskusjach# Gdańsk, Toruń, Elbląg - przedst. w senacie

+ ustrój:# każde miasto mogło posiadać własny ustrój - pocz. lokacja na prawie chełmińskim lub magdeburskim ulegała modyfikacjom# urząd wójta wykupywany przez bogatsze maista koronne lub w mniejszych miastach przez króla i dołączany do starostw (starosta dziedzicznym wójtem) - w miastach prywatnych wójtem zwykle był właściciel

# pierwszy ordynek = rada miejska: naczelny urząd - władza ustawodawcza i administracyjna; organ odwoławczy od sądu ławy miejskiej - na czele 1 lub 4

burmistrzów - radę tworzyli wojewodowanie (w Krakowie do 1677r.) - 1 rok kadencji # rada starsza: członkowie rady miejskiej, którzy ukończyli swoją kadencję - organ doradczy rady miejskiej - wybierał członków rady miejskiej # drugi ordynek = ława: sąd, gł. sprawy kryminalne - pod przewod. wójta (wyznaczonego przez radę) - uczestniczy w uchwalaniu ustaw miejskich (wilkierze) - razem z 1 ordynkiem zatwierdza statuty cechowe, mianuje urzędników i uchwala podatki# trzeci ordynek: 12-100 reprez. pospólstwa wybranych przez cechy i bractwa kupieckie - gł. kontrola rachunków miejskich

# walne zgromadzenia obywateli: dzieli się na ordynki (porządki) - w przypadku mniejszości nar. podział na nacje - Kraków (radziecki = członkowie starej i obecnej rady; kupiecki; rzemielśniczy)# cechy i bractwa: posiadały zatwierdzone przez radę miejską (niekiedy przez przywilej król.) statuty a) na czele cechów stali starsi cechowi (rządy w cechu; sprawowanie sądów, gł. naruszenie statutu czy drobne przestępstwa kryminalne) - kontrola społ. na swoimi członkami - ważny element obrony miasta - pełne prawa dla mistrzów, którzy zatrudniali w swoich warsztatach uczniów i czeladników - władza skupiona w rękach mistrzów, którzy stosowali nepotyzm - spięcia z czeladnikami, którzy skupiają się w bractwach (stowarzyszenie; własne prawa i władze)

+ mieszkańcy miast:a) Żydzi:# ok. 50% mieszkańców (ok. 71% mieszkało we wsch. Rzeczpospolitej)# niektóre miasta wprow. zakaz zam. Żydów w danym mieście# z reguły brak praw obywatelskich# ponosili koszty i uczestniczyli w obronie miastab) kler:# gł. w zakonach - obywatele miasta - nie podlegają władzom miejskimc) jurydyki:# tereny nie podlegające prawu miejskiemu - m.in. domy zbudowane w mieście przez szlachtę # własny samorząd # prowadziły działalność handl. i produkcyjną (konkurencja dla miast) = łamanie monopoli miejskichd) ludzie luźni:# poza społ. stanowym# m.in. żebracy, służący

+ liczba mieszkańców w stosunku do reszty społ.:a) XVIw.:#23-26% populacji (Korona)# ok. 36,5% ludn. (Prusy Król.)# 15,3% populacji (Wlk. Ks. Litew.)b) XVIIw.:

# ok. 18% (2 poł. XVIIw.) # ok. 20,4% (Korona)# 13,9% (Wlk. Ks. Litew.)

+ miasta: (w XVIw. tylko 8 miast Rzeczpospolitej przekroczyło 10 tys. mieszk. - po I rozbiorze 7, gdyż utracono Lwów)# 11,5% miast Korony stanowiły miasta 2-10 tys. (koniec XVIw.)# 44,1% miast Korony stanowily niewielkie miasta (600-2 tys. mieszk.; koniec XVIw.)# 43,95% miast Korony stanowiły małe miasteczka (do 600 mieszk.; koniec XVIw.)# ok. 88% miast Korony liczyło do 2 tys. mieszk.

# dominacja małych miasteczek (rolniczo-handl.-rzemieśl.) - obsługa rynku lokalnego - prod. na własne potrzeby# bogactwo wlk. miast opierało się na handlu dalekosiężnym i prod. towarów luksusowych - duże znaczenie instytucji kult., rel., ośrodków górniczych i jarmarków# XVI-1 poł. XVIIw. - wzrost liczby miast o 1/3 (na Rusi Czerwonej o 250%) # Wlk. Ks. Litew.: ok. 70 miast (1500r.) - do 1648r. powst. 695 miast# ref. włóczna - zapocz. przez Bonę # miasta lokowane na kresach wsch. często upadały na skutek najazdów tatar. lub w skutek wojen - pełniły funkcje milit.# 1776r. - sejm odebrał prawa miejskie wielu miasteczkom litew. (wyj. Wilno, Kowno, Lida, Troki, Nowogródek, Wołkowysk, Pińsk, Mińsk, Mozyrz, Brześć Litew., Grodno)

a) Gdańsk:# ok. 40 tys. mieszk. (koniec XVIw.); 50 tys. mieszk. (2 poł. XVIIIw.)# upodabniał się do miast niderlandzkich# posiadał gimnazjum protestanckie (poziom bliski poziomowi szkoły wyższej; zagraniczni profesorowie)# pocz. XVIIIw. - powst. towarzystwa nauk.; wydawanie czasopism nauk.# duża autonomia - nie podporządkowywał się pol. władzom # ważny punkt strategiczny podczas wojen ze Szwecją - ,,klucz" do Prus Król. i Bałtyku

b) Kraków:# ok. 22 tys. mieszk. (XVIw.) - ok. 23% mieszk. (przed rozbiorami)# ważny punkt handlu ze Wschodem i Południem - skład: gminy miejskie Krakowa, Kazimierza i Kleparza# ośrodek kult.: dwór król., uniwersytet, ludzie związani z kapitułą krak., patrycjat krak.# spadek znaczenia po przeniesieniu stolicy do Warszawy, upadku znaczenia uniwersytetu

c) Lwów:

# wysoki poziom szkół: katedralna katol. i prawosławna# mieszanina narodów i wyznań# abp katol., bp prawoslawne i ormiańskie# ważny punkt strategiczny podczas wojen z Kozakami, Tatarami czy Turkami - zdobyte przez Karola XII (1704r.)

d) Warszawa:# 10-12 tys. mieszk. (koniec XVIw.) - prawie 100 tys. (przed rozbiorami)# rozwój dzięki statusowi stolicy, przemysłowi i handlowi# 2 poł. XVIIIw. - zmiana charakteru miasta (rozwój administracji państw.; powst. wielu urzędów centralnych)# centum kult., nauk.# kolegium pijarskie (zref. przez S. Konarskiego), Szkoła Rycerska (utw. przez Poniatowskiego)

e) Toruń:# 12 tys. mieszk. ( koniec XVIw.) - 10 tys. mieszk. (XVIIIw.)

f) Elbląg:# 15 tys. mieszk. (koniec XVIw.) - 11 tys. (XVIIIw.)

g) Poznań:# 18-20 tys. mieszk. (koniec XVIw.) - 11-12 tys. mieszk. (XVIIIw.)

h) Wilno:# ok. 20 tys. mieszk. (?)

+ właściciele miast:# własność króla, osób prywatnych, Kość. katol.: @ XVI/XVIIw. miasta niekról. 2/3 ogółu @ 3/4 miast na kresach wsch. należało do osób prywat.

a) miasta magnackie (prywatne):# źródło dochodów# funkcja ,,stołecza" - siedziba rodu, np. Zamość# położenie mieszczan zależała od lokacji - obow. zasada wolności mieszczan=możliwość opuszczenia miasta - niekiedy przymus odrabiania pańszczyzny# org. jarmarku czy targu zależna od przywileju król.

3. Chłopi:- ok. 50% dochodów oddawali właścicielom, krajowi i Kościołowi- prawo wiejskie:+ zróżnicowane teryt.+ gł. prawo cywilne+ regulowało funkcjonowanie wspólnoty wiejskiej+ w sprawach kryminalnych sądzeni wg prawa miejskiego lub ziemskiego

+ regulowane przez tzw. wilkierze albo ordynacje - gł. wydawane przez właścicieli lub sąd referendarski (królewszczyzny)+ sądy zamkowe - w dobrach aryst. - roztrzygały konflikty z dzierżawcami; apelacje od sądów wiejskich ( na czele których często stali sami właściciele)+ 1768r. - konstytucja wprow. zakaz kary śmierci chłopów w sądach patrymonialnych+ tylko kat torturuje i wykonuje wyrok śmierci+ Konstytucja 3 maja - chłopi pod opieką prawa:# wprow. tzw. dozorów (okręgi obejmujące 1-1,2 tys. gosp.; na czele z dozorcą, którzy interowali w stosunki chłopów z właścicielami i wprow. w życie akty prawne)

- poddaństwo:+ tzw. wtórne poddaństwo chłopów:# XIII-XVIw. - chłopi do uregulowaniu zobowiązań mieli możliwość opuszczenia wsi# 1496r. - 1 syn kmiecy ma prawo opuścić wieś (za zgodą pana) - pocz. procesu przywiązywania chłopa do ziemi - powst. ,,minipaństwa", które są zarządz. przez pana w sposób absolutny

+ panowie wymagali różnych świadczeń (np. stróży, pańszczyzny, prac na rzecz dworu) oraz kontrolowali małżeństwa swoich poddanych (gdy jedno z małżonków było obcym poddanym)+ ziemia sprzedawana wraz z zam. ją chłopami+ chłopi byli właścicielami majątków ruchomych # sprzedaż zwierząt hodowlanych wymagała zgody pana # ,,załoga" - własność dworu - zwierzęta lub narzędzia przekazane chłopu - ułatwiają odrabianie świadczeń

+ zbiegostwo chłopów:# ,,wykocowanie" - organizowanie ucieczki chłopów z jednego majątku do drugiego (przez samych właścicieli)# ,,powzdawanie" - dobrowolne przyjęcie poddaństwa @ wymagało podpisania umowy w sądzie grodzkim @ gł. unikano kary czy spłacenia długów lub żeniono się z poddaną @ często praktykowane przez tzw. ludzi luźnych. którzy liczyli na przejęcie gosp. rolnego i zapewnienie bytu rodzinie@ wykup = chłop dokonuje transakcji (za okr. sumę) z panem - wpis do akt grodzkich@ 1792r. - wolność dla chłopów zam. tereny sprzedawane na potrzeby obronne (po wypełnieniu wszystkich zobow.) # wyświecenie ze wsi - wyrzucenie ze wspólnoty - jedna z najcięższych kar w sądach wiejskich

- gromada:+ zanikanie sołectw (statut warecki z 1423r. umożliwiał wykup sołectw przez szlachtę) - funkcje przejmują wójtowie (czasem nazywani nadal sołtysami)

+ gromada:# podst. jedn. samorz. wiejskiego# skład: wszyscy meiszk. wsi# organizacja gosp. wiejskiej, zarządz. swoimi dobrami, odpow. zbiorowo za wypełnienie zobow. wobec pana i kraju, obow. wydawania i infor. o przestępcach# walne zebranie:@ naczelna władza w gromadzie@ ustawy potwierdzane przez pana@ zatwierdzanie i uchwalanie wilkierzy@ ustalanie podatków wewn. i opłacenie państw.@ wybór członków lub kandydatów do urzędu wiejskiego (na czele z wójtem; ławnicy + pisarz; kadencja 1-3 lat; ziemia członków urzędu wiejskiego często częściowo zwalniona z niektórych świadczeń na rzecz dworu; pilnowanie wypełniania zobow. wobec pana; odpow. majątkowa - częsty wybór bogatych chłopów)

- podział chłopów:

a) elita wiejska:+ sołtys - pos. kilka łanów zwolnionych od obciążeń na rzecz dworu - zobow. do służby wojsk. - zbiera czynsze+ wybrańcy - należeli do piechoty wybranieckiej - z czasem płacili spec. podatek zamiast walczyć + lemani - jw. (gospodarze w Prusach i na Mazowszu)+ karczmarze, młynarze - posiadali dziedziczne przywileje - płacili czynsz za prowadzenie dochodowej działalności - pos. uposażenie ziemskie

b) kmiecie / gburzy (w Prusach Król.):+ największa grupa wśród chłopów+ właściciele niezależnych gosp. rolnych - pocz. 1 łan+ ok. 80% ludn. wiejskiej w Wielkopolsce i ok. 65% w woj. sandomierskim (poł. XVIw.)+ XVIIw. - kurczenie się majątków kmieci - podziały rodzinne; mniej ziemi = mniejsze obciążenia + zniszczenia wojenne i niskie ceny zboża spow. rozwój hodowli (świnie, drób) i rolnictwa (warzywa)+ wykorzystywali pastwiska gminne i nieużytki do rozwoju hodowli

c) zagrodnicy:+ pos. ok. hektara ziemi ornej+ karczmarze, kowale, cieśle, pozostali rzemielśnicy, którzy utrzymywali się gł. z zajęć poza roln. - gosp. źródłem pożywienia+ nie rzemielśnicy otrzymywali pieniądze lub żywność w zamian za pracę w folwarku czy domu kmiecia

d) chałupnicy i komornicy:+ chałupnicy - pos. tylko dom z ogrodem

+ komornicy - pos. komorę (mieszkanie w domu kmiecia lub na folwarku)+ możliwość zakładania rodziny

4. Kościół:- scentralizowane instytucje- własne prawo kanoniczne (obejmowało świeckich gł. w sprawie małżeństwa)

5. Armia zawodowa / stan żołnierski:- własne prawo (spisane w art. hetmańskich)- odrębna instytucja - wysyła posłów na sejm lub do króla

6. Służba domowa:- z reguły podpisywała roczny kontrakt i stawała się członkiem rodziny pracodawcy, który odpow. za ich zachowanie- po opuszczeniu patrona stawali się ludźmi luźnymi- ok. 1/5 całej popul. Warszawy (2 poł. XVIIIw.)

7. Ludzie luźni:- ludzie nienależący do korporacji stanowiących zorg. społ.

a) pracownicy najemni:+ brak zależności prawnej wobec pracodawcy+ praca na okr. zapłatę+ nie należeli do cechów czy gildii+ pracownicy sezonowi - w czasie zimy pracowali w miastach, w lecie na wsi przy pracach polowych+ wędrowni rzemielśnicy = ,,partacze" - zbyt biedni, by należeć do cechu

b) pracownicy handlu dalekosiężnego:+ flisacy - spław rzeczny+ szyprowie, retmani - org. załogę flisaków+ furmani - przewozili towary - trasy ok. 200km po czym towar przekazywano kolejnemu furmanowi+ przepędzanie zwierząt: (gł. w granicach etnicznych)# wolarze - przepędzanie bydła# gęsiarze - przepędzanie gęsi# świniarze - przepędzanie świń

c) pracownicy handlu obnośnego:+ nie należeli do gildii+ sprzedaż towarów (m.in. cudownych obrazów) na jarmarkach+ wędrowni weterynarze, znachorzy, artyści, treserzy zwierząt (m.in. niedźwiednicy)

d) ,,klechy":+ ludzie zatrudniani przez proboszczów jako nauczycieli (w szkołach parafialnych), organistów, zakrystianów

+ mogli zakładać rodzinę

e) margines społ.:+ zdemobilizowani żołnierze# rabunki dokonywane przez ,,kupy swawolne" # często zaciągani przez obce kraje+ żebracy:# żebractwo naciągane # 1496r. - nakazanie władzom miejskim i plebanom wydawania ,,blach" (metal. odznaki), które koncesjonowały żebraków# w miastach protestanckich budowano domu pracy przymusowej# dziadowie-lirnicy - elita żebraków+ prostytutki:# prowadzenie domów publ. nadzorowanych przez kala lub jego żonę# ograniczno działalność prostytutek to okr. dzielnic lub ulic# przyczyna: zakaz pozamalżeńskich kontaktów seks.:@ na wsiach groziło kobiecie wyświęceniem ze wsi, a w mieście karą śmierci@ zajście w ciążę powodowało ucieczkę z miejsca, gdzie jest się znaną - dziecko z reguły podrzucano do kościoła+ przestępcy:# ok. 1-1,6% mieszk. (Kraków, Poznań; 2 poł. XVIw.)# złodzieje:@ najliczniejsza grupa@ tworzyli środowisko przestępcze razem z paserami, prostytutkami, oszustami, itp.@ spotkania w okr. karczmach@ zam. okr. okręgi# handlarze żywym towarem:@ org. fikcyjne pielgrzymki do Ziemi Świętej@ porywano dzieci@ sprzedaż w Turcji

ŻYCIE BIOLOGICZNE CZŁOWIEKA- w latach braku klęsk żywiołowych czy wojen rosła liczba ludności - niedobór żywności- duża śmiertelność dzieci (35% nie dożywało roku) i kobiet (5-11% śmierci podczas połogu)- stan higieny:+ do poł. XVIIw. popularne łaźnie publ.+ przeświadczenie, że w łaźniach łatwo zarazić się różnymi chorobami+ obnażanie się stało się grzechem+ w Oświeceniu Konarski apelował o codzienne mycie twarzy, rąk, szyi i uszu + kąpiel 2-3 razy do roku (w lecie) za pozwoleniem rektora+ powszechne zawszenie, zapchlenie, kołtuny+ wsie posiadały łatwiejszy dostęp do czystej wody - w XVI i 1 poł. XVIIw. w wielu miastach powst. wodociągi+ śmieci zalegające ulice - sprzątane 2 razy w roku

+ cmentarze wewn. miast

- epidemie m.in. tyfus plamisty, dżuma, ospa, malaria- medycyna:+ upuszczanie krwi+ podawanie środków przeczyszczających+ opierano się na astrologii+ odkrycie leczniczego działania wód mineralnych+ zwalczano znachorów i oszczustów - popierano wykszt. lekarzy+ medycyna ludowa oparta na zielarstwie+ duża renoma lekarzy żyd.

1. Wyżywienie.- podstawowym produktem był chleb, a napojami wino i piwo - w XVIIIw. piwo zastępowano kawą, a chleb ziemniakami

- 2 style jedzenia:a) chłopski:+ chleb gł. żytni+ duże ilości kasz, kapusty, grochu, klusek+ marchew, rzepa, burak - pod koniec XVIIIw. na większą skalę uprawiano ziemniaki+ mała ilość mięsa (gł. wołowe i drobiowe)b) stół szlachecki:+ XVIIw. - upowsz. hodowli indyków+ potrawy silnie przyprawiane korzeniami+ potrawy b. słodkie, kwaśne i b. ostre+ duża ilość ryb słodkowodnych+ powszechność mięsa wołowego, drobiu, ryb i dziczyzny

- używki:+ alkohol:# piwo napojem spożywczym# w XVIw. popularność zdobyła gorzałka (wódka)# miód pitny i zagraniczne wina tylko dla magnatów+ tytoń:# XVIIIw. - upowsz. się palenie# XVIIw. - tytoń jako tabaka lub do żucia

- uczty:+ warunkiem uzyskania tytułu mistrza cechowego była org. uczty dla cechu (podobnie na uniwersytetach)+ uczty król. czy aryst. charakt. się dużą ilością potraw+ uczty wiejskie skupiały całą gromadę

2. Mieszkanie.- rodzaje domów:

+ domy w mieście:# z reguły połącz. z warszatem pracy# gł. jednopiętrowe i drewniane - układ podobny do chałupy chłopskiej# kamienice (1- lub 2-piętrowe)+ chata chłopska:# składała się zwykle z sieni, izby i komory+ dwór szlachecki:# wzór ustalił się u schyłku XVIIw.# w środku sień (niekiedy część od ogrodu stawała się salą balową), pokoje, z lewej jadalnia, z prawej pokój bawialny; w głębi alkierze, sypialnie i gabinety+ rezydencje magnackie:# pocz. przerabiano średn. zamki# od XVIw. bez wewn. dziedzińca# budowano pałac w fortecy # 2 poł. XVIIw. - poj. się rezydencje ,,pomiędzy dziedzińcem a ogrodem"# charakter reprezentacyjny - w czasie rokoka zwiększono wygodę pokoi

- warunki mieszkaniowe:+ ogrzewanie:# w bogatych domach pomieszczzenia ogrzewano za pomocą piecy kaflowych+ posiłki:# niezależnie od statusu domu posiałki przygot. na otwartym ogniu# posiłki w karczmach gł. dla podróżnych# wśród chłopów rozpowsz. się zwyczaj jadania przy stole# jedzono ze wspólnych mis palcami lub drew. łyżkami - wśród szlachty każdy pos. osobny talerz i łyżkę (jedzono palcami)# w XVIIIw. poj. się szkło, które zastępuje puchary z metalu+ sen:# wśród chłopów łóżka od końca XVIIIw. - wcześniej spano na słomie albo ławach# podczas zimy w domu przebywały także zwierzęta; podłoga z gliny# młodzież i czeladnicy w zimie spała w oborze, a w lecie w stodole - pilnowanie dobytku# baldachimy nad łóżkami; parkiet od XVIIIw.; przybywa mebli, które wypierają skrzynie

3. Ubiór.- zapisywane w testamencie lub darowane w posagu- stroje gł. cudzoziemskie: a) moda męska: spodnie do kolan; białe pończochy; czarne pantofle z klamrą; od 2 poł. XVIIw. perukib) moda żeńska: dekolty; podkreśla kobiece kształty; rozszerzane spódnice; od XVIIIw. krynoliny; - królowie czy magnaci zakładając polskie stroje starali się przypodobać szlachcie- strój polski:+ wpływ orientu+ szuba - 1 poł. XVIw.; okrycie wierzchnie; podbite futrem; także do strojów cudzoziemskich

+ delia - zastąpiły szuby; podbite futrem; szerokie i nie zszyte rękawy; duże, futrzane kołnierze; zapinany na guzy+ kontusz - od pocz. XVIIw.; ubiór wierzchni; zakładany na żupan; + pas kontuszowy - okręcano się 3x; + skórzane buty z cholewami+ kołpak - futrzany otok; ozdobiony kitą z piór; + kobiety zamężne zakładały białe podwiki (płócienne chusty wiązane na czubku głowy; osłaniały kark i szyję)

4. Rodzina.- mężczyzna dopiero po założeniu rodziny staje się członkiem wspólnoty- powszechna znajomość sagi swojego rodu - małżeństwo=kontrakt:+ małżeństwa w rodach pełniły funkcję polityczną i prestiżową, np. imperium Habsburgów (,,niech inni prowadzą wojny, ty, szczęśliwa Austrio, żeń się")+ do czasu soboru trydenckiego małżeństwa miały charakter kontraktu cywilnego, który potwierdzano w przez sakrament - później obow. proboszcza było prowadzenie ksiąg dot. udzielania sakramentów - obow. udzielania chrztów i ślubów w kościele+ posag (gł. ruchomości lub pieniądze) pozostaje własnością kobiety - często otrzymywała od męża tzw. przywianek (wartość równa posagowi) - wśród chłopstwa posag wchodził do majątku wspólnego+ śr. wiek zamążpójścia kobiet - 20-25 lat+ śr. wiek ożenku mężczyzn - 25-29 lat+ śr. dł. małżeństwa - 10,5 roku (Poznań)- rodzina nuklearna = rodzice + dzieci:- duża śmiertelność: (Poznań; koniec XVIw.)+ 30% rodzin bezdzietnych+ 40% pos. 1 dziecko+ 25% pos. 2 dzieci- rodzina o charakterze patriarchalnym - niepodważalna władza ojca nad resztą rodziny

- kobiety:+ w pocz. latach małżeństwa rodziły co 16-18 mies.+ 5-11% - śmiertelność kobiet podczas (gł. pierwszego) porodu i połogu+ cesarskie cięcie z reguły w momencie śmierci matki w celu ratowania dziecka+ duża śmiertelność dzieci+ w listach często nazywane przez mężów ,,drogimi przyjaciółkami"+ często decydowały o wyznaniu rodziny+ na wsiach kobiety współutrzymywały rodzinę m.in. sprzedając na targach produkty gospodarstwa+ w czasie nieobec. męża zarządz. majątkiem+ zakonnice:# często wyższy poziom intelektualny niż w zakonach męskich# Magdalena Mortęska - zref. zakon benedyktynek+ wzrost roli kobiet w polityce m.in. kobiety zasiadały na tronach

- seks:+ otwarty stosunek do seksu+ karano zdrady małżeńskie (nawet kara śmierci) - żona mogła utracić wiano+ śmierć dla homoseksualistów (mężczyzn)+ zakaz onanizmu - kara chłosty+ odmowa usunięcia nałożnicy przez męża mogło doprowadzić do unieważnienia małżeństwa+ wśród szlachty i magnaterii istniał duży libertynizm - wzajemne tolerowanie kochanków i zdrad+ seks, o ile nie służył prokreacji, zaliczano do grzechów+ Jędrzej Kitowicz zwraca uwagę na uprawianie seksu w wynajętych karetkach jeżdzących po Warszawie+ rozpowsz. tekstów i rysunków o zabarwieniu erotycznym

- dzieci:+ traktowane jak dorosłe - od XVIw. poj. się nagrobki dziecięce+ przedst. i epitafia świadczą o dużym związku emocjonalnym z dzieckiem+ zauważono odrębność świata dzieci+ dzieciństwo trwało do 7 r. ż. - potem pocz. edukacji+ dzieci wych. przez matkę (do 7 r.ż.)+ dziewczynki od pocz. uczono pobożności+ chłopców zachecano do zabaw na powietrzu i rozwijania tężyzny fiz.

+ dzieci niechciane:# brak antykoncepcji - m.in. brak medycznej możliwości wywołania sztucznego poronienia# okrutne kary za dzieciobójstwo m.in. zakopanie żywcem czy utopienie, na wsi wypędzano z gromady# ok. 3-10% stanowiły dzieci niechciane (większość w miejscach przemarszu wojsk)# rodziły gł. służące - niekiedy ojciec wnosił jednorazową opłatę # kobiety nie mogły szukać pomocy w sądach, gdyż narażały się na oskarżenie o nielegalne stos. seks.# nieślubne dzieci panujących były niejednokrotnie zaszczytem dla rodzin aryst. - m.in. Maurycy Saski, s. Augusta II został marszałkiem Francji# od 1578r. - zakaz otrzym. szlach. dla dzieci poczętych przed ślubem rodziców# podrzucanie i porzucanie dzieci - w średn. powst. zakony, które zajmują się podrzutkami, np. duchacy - w Toruniu i Gdańsku powst. (finans. przez radę miejską) spec. urzędy zajm. się podrzutkami# w Warszawie za Augusta III powstał sierociniec pod nazwą Szpitala Dzieciątka Jezus - 1746r. - uzyskał przywilej uznający jego wychowankow za legalne potomstwo

+ edukacja dzieci:# chłopcy i dziewczęta udawały się na służbę, gł. w gosp. kmiecych - trwała aż do założenia rodziny

a) dziewczęta: poznawały sposoby gospodarowania; przebywania w obcym otoczeniu; odpowiednich zach. społ.# dziedziczyli z reguły młodsi synowie# mieszczanie oddawali synów (7 r. ż.) na naukę do cechów - obow. zasady terminowania w różnych miastach lub państwach# szlachta starała się zapewnić swoim potomkom monopol w obsadzaniu wys. stanowisk kość. - kariera duch. tylko poprzez edukacje szkolną, która dawała uprawnienia do wykon. zawodu lekarza lub prawnika# droga kariery wojskowej# w edukacji dziewcząt specj. się zakon szarytek# dziewczęta z bogarych domów: pozostawały w domu, by uczyć się przy boku matki; wych. dewocyjnej relig.; a) wysyłanie na dwór król. lub aryst. - utw. fraucymeru (dwór kobiecy) pod opieką królowej lub pani domu - uczestniczą w edukacji córek magnackich lub król. - nabranie ogłady towarzyskiejb) zakon żeński - wych. gł. rel.; nauka różnych umiejętności, np. haft# od 2 poł. XVIIIw. powst. pensję (szkoła + internat) dla panien - teor. podporz. Komisji Eduk. Nar.

5. Szkolnictwo.- w renesansie uważano edukację dzieci za czynnik niezbędny dla prawidłowego rozwoju państwa, m.in. Frycz-Modrzewski- państwo i Kościół uważał szkoły za miejsce szerzenia i umacniania swoich idei- pierwszy etap edukacji polegał na nauce czytania i pisania (także po łacinie) - nauka w domu - wynajęci nauczyciele lub szkoły parafialne+ szkoły parafialne podlegały na wsiach proboszczom (finans. przez parafie) - nauka czytania i pisania po łacinie - proste rachunki - spiew liturgiczny - elementy liturgii - fragm. pism antycznych i org. przedst. teatr. (w renesansie) - ok. 617 szkół istniało w diecezji gnieźnienskiej na pocz. XVIw. - upadek szkół parafialnych w czasie wlk. wojen - odbudowa w czsach saskich - przed 1772r. ok. 1 tys. szkół- w renesansie powst. gimnazja humanistyczne - nauka czytania, pisania i mówienia po łacinie - nauka oratorstwa i tworzenia uroczystych pism - duża rola teatru szkolnego - uczono historii, filozofii, prawa, religii - jęz. pol. jako osobny przedmiot w Prusach Król., gdzie natur. jęz. uczniów był niem. - I gimnazjum human. powst. w Poznaniu (1519r.) z fundacji bp Lubrańskiego- kolegia jezuickie, teatynów i pijarskie oraz kolonie akademickie Akademii Krakowskiej - większy nacisk na religię - cenzura dzieł staroż. - celem było wych. oratora katol. - popul. teatru szkolnego a) jezuickie - I powst. w Braniewie (1564r.) - do 1599r. powst. 11 kolegiów - do 1772r. istniało 66 kolegiów b) pijarzy - w poł. XVIII w. pos. 23 kolegia c) kolonie akademickie/ szkoły nowodworskie - prowadzone przez Akademię Krak. - rozkwit w XVIIw. (istniało ponad 40); do 1772r. istniało 10 akademickich i 106 prow. przez zakony katol. - kszt. ok. 35 tys. młodzieży - nacisk na patriotyzm - duża ilość mieszczan

- ref. oświecenia:+ wprow. doświadczenia jako źródła poznania świata + jęz, wykładowym stał się jęz. polski, który stanowił także osobny przedmiot nauczania+ poj. się fizyka, matematyka, historia najnowsza oraz przedmioty, które miały nauczyc zroz. mech. przyrody+ celem było wych. w duchu patriotyzmu - ,,Święta miłości kochanej ojczyzny" (hymn Szkoły Rycerskiej)+ postulowano wprow. jednolitego programu naucznia we wszyskich szkołach

- Collegium Nobilium:+ utw. w 1740r. przez pijara Stanisława Konarskiego+ celem kształcenie przyszłej elity polit.+ pos. internat+ nie tylko kształcenie, ale i wychowanie+ nauka szermierki i jazdy konnej

- Collegium Varsoviense:+ utw. w 1737r. przez teatynów

- Szkoła Rycerska / Korpus Kadetów:+ zał. w 1765r. przez S. A. Poniatowskiego+ kształcenie wojskowych i urzędników+ chłopcy 7-12 lat, poch. ze śr. i drobnej szlachty+ nauka czytania i pisania po pol., niem., franc., łac.+ wychowanie ogólne; jazda konna; szermierka; fizyka; matematyka; ekonomia; geografia; w ostatnich klasach także geometria, inżynieria wojsk. i prawo+ nauczyciele - gł. cudzoziemcy+ program szkoły oprac. przez Anglika Johna Linda - zasada ,,w zdrowym ciele, zdrowy duch"+ komendantem szkoly został ks. Adam Kazimierz Czartoryski, który wspierał ją materialnie+ mozliwość odbycia studiow zagr. - przykład: Kościuszko

- Komisja Edukacji Nar.:+ utw. w 1773r.+ przejęła majątek i szkolnictwo jezuitów+ pocz. komisja sejmowa (4 senatorów i 4 posłów), których z czasem uzupeł. o fachowców+ I przewodn. został Ignacy Massalski, bp wileński; II został Michał Poniatowski+ 1775r. - powst. Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych:# praca nad przygot. podr. szkolnych - wydało 29 podr.# na czele z Ignacym Potockim; sekretarzem został Grzegorz Piramowicz (podr. ,,Nauka obyczajowa"; ksiązka ,,Powinności nauczyciela" - przedst. wzoru wykszt. nauczyciela, który rozwija swoją wiedzę)+ wysyłali inspektorów do szkół + nie zarządz. szkołami parafialnymi i żeńskimi

+ oprac. struktury oświaty - szkoła główna zarządza wydziałową, a ta z kolei podwydziałową, która nadzoruje szkoły parafialne i zakłady dla dziewcząt+ 1783r. - 34 szkoły wydziałowe i podwydziałowe - 39 szkół zakonnych + nauczyciel po przepracowaniu 25 lat otrzymywał dożywotnią pensję

- szkoly wyższe:a) Akademia Krakowska:+ od 1400r. kanclerzem i konserwatorem (straznikiem) został bp krak.+ w czasie reformacji stał na strazy ortodoksji katol. oraz cenzurował druki - instytucja rel.+ Hugo Kołłątaj - uporząd. finanse uczelni; zreorg. wydziały; zadbał o odpow. kadrę wykladowców+ powst. ogród botaniczny, klinika, obserwatorium astronom., gabinety przyr. i fiz.+ w 1783r. podział na 2 kolegia: fizyczne i moralne - powst. samodzielne wydziały lekarski i literatury+ skład: 4 wydziały# filozoficzny - nauka 7 sztuk wyzwolonych; po uzyskaniu stopnia bakałarza można kontynuować naukę na 3 pozost. wydzialach (prawo; medycyna; teologia)# wys. poziom nauki prawa# rozkwit nauk matem-astronom.+ sławni wykladowcy:# Wojciech z Brudzewa (astronom; filozof; matematyk)# Grzegorz z Sanoka# Kallimach (właść. Filip Buonaccorsi)+ kryzys uczelni w latach 30 XVIw. - spadek liczby studentów zagr.

b) Uniwersytet w Królewcu:+ zał. w 1544r. przez Albrechta Hohenzollerna+ katedry: teologia, prawo, medycyna, sztuki wyzwolone+ książę finans. stypendia+ konflikty między teologami luterańskimi przekszt. szkołę w miejsce kształcenia pastorów luterańskich - utrata uniwersalności

c) Uniwersytet Wileński:+ utw. w 1579r. (przywilej S. Batorego) - przekszt. z dawnego kolegium jezuickiego + 2 wydzialy: teologia, sztuki wyzwolone+ celem zmiana sytuacji rel. na Litwie

d) Akademia Zamoyska:+ utw. w 1594r. (na mocy bulli papieskiej) przez Jana Zamoyskiego - wzorowano się na franc. Kolegium Król.+ wielu zagr. prof.+ po śm. fundatora zaczyna upadać

e) szkoly główne Komisji Eduk. nar.:

+ 2 wyższe szkoły w Krakowie i w Wilnie zaczęły nadzorować inne szkoły w kraju

6. Podróż edukacyjna; służba dworska i wojsk.:- po uzyskaniu w kraju stopni bakałarza, magistra i doktora naukę kontynuowano na zagr. uczelniach - w XVIw. popul. stał się uniwersytet w Padwie (m.in. Kopernik, Kochanowski, Zamoyski)- podróże pod opieką wynajętego opiekuna- od pol. XVIIw. mniej ludzi wyjeżdża za granice - związane z sytuacją ekon. w kraju - bogatsie wyjeżdzaja także na dwory obcych władców, gdzie uczą się m.in. języków- po zakoń. podrózy uzupel. ją o służbę dworską lub wojskową - po jej ukończ. istniała możliwość zał. rodziny (człowiek pos. ok. 30 lat)

7. Śmierć.- obawiano się nagłej śmierci (wyj. w czasie walki)- odejscie od strachu o własna śmierć na rzecz niepokoju o śmierć bliskich - nawiązania do Seneki: śmierć jako sen, który konczy udręki życia- przygotowywano wiernych do śmierci - powst. podr. dobrego umierania- dużą wagę przywiązywano do udzielania ostatnich sakramentów czy namaszczenia chorych- zalecano pisanie testamentów- w sztuce przedst. motyw dance macabre

- pogrzeb sarmacki jako teatr:+ wystawienie ciała w domu - cialo balsamowane - sece wyjęte i pochowane w innym miejscu niż ciało - pogrzeby nawet miesiąc po śmierci+ uroczystosci w kościele - budynek przystrojony na czarno (czerwony lub purpurowy w przypadku śmierci rycerza za wiarę); zasłonięcie okien; oświetlenie świecami - bud. namiot żałobny, przed którym stał katafalk z trumną - malowanie portretu trumiennego+ pochówek we wlasnych kaplicach, kryptach czy pod posadzką - biedniejsi wokół świątyni+ uroczystości nawet 4 dni+ bicie w dzwony; strzelanie z armat; wjazd konnych, którzy łamali kopie przy katafalku; jeden z konnych (symbol zm.) spadał z konia+ wieczorem uczta

GOSPODARKA- gospodarka naturalna - zapewnienie środków potrzebnych do życia, przy jak najmniejszej wymianie pieniężnej- XVI- 1 poł. XVIIw. - wzrost zakresu gosp. towar-pieniężnej:+ wzrost eksportu zboża+ rozwój gosp. folwarczno-pańszczyźnianej- XV-XVIw. - wzrost demograficzny Europy (na zach. śr. zalud. ponad 30 mieszk./1km*; na wsch. ok. 15 mieszk. na 1 km*)- w XVIw. nastąpił przewrót cenowy: + ceny żywności wzrosły o 4-5 x, ceny towarów przemysł. 2-3 x

+ wzrost wydobycia i przyworzenia kruszców+ upowsz. praktyki używania weksli

- kryzys gosp. towar.-pienięż.:+ pańszczyzna zamiast czynszów hamowała rozwój+ ograniczenie produkcji do tworzenia na swoje potrzeby - kupowano mniej w miastach - zubożenie rzemielśników i kupców+ nadmierna ekspoatacja ziemi + monokultura zboża+ ochłodzenie klimatu - ,,mała epoka lodowcowa"+ częste nieurodzaje

- kryzys gosp. XVIIw.:+ bariera popytu - zbyt duża liczba ludzi mieszkała w niemal samowystarczalnych folwarkach+ konflikt między państwem a ludnością - wojny spow. wzrost obciążeń fiskalnych społ. + koncentracja bogactwa w niektórych krajach (m.in. Holandia) powodowało ubożenie innych (np. Polska, Hiszpania)+ rewolucja agrarna - płodozmian zastępuje trójpolówkę - zwiększenie wydajności produkcji+ spadek demogr.:# 1655-60r. - śm. ok. 50 % ludności (Mazowsze ok. 64%; Podlasie 80%; Prusy Król. 50%; Wielkopolska 42%; Małopolska 27%)# lata 60 XVIIw. - na Wolyniu, Braclawszczyźnie i Haliczu zginęło ok. 50% ludn.# 1654-55r. - Tatarzy niszczą ponad 270 miejscowości, zabijają 10 tys. dzieci (Podole)# lata 70 XVIIw. - utrata ok. 37% ludn. Litwy etniecznej# epidemie; lata głodu+ lata 60 XVIIw. - pocz. eksportu zboża ang.

1. Rolnictwo.- podst. jedn. produkcyjną stała się włość feudalna:+ skład: ziemia orna, pastwiska, lasy, stawy, nieużytki+ ziemia orna dzielona na 3 niwy (trójpolówka), z czego ugorowana słuzyła za pastwisko - w każdej z niw znajdowała się ziemia należąca bezpośr. do pana feud. (rezerwa pańska nazyw. potem folwarkiem)+ własność zwierzchnia należała do pana feudalnego

- tzw. dobre prawo do ziemi - gł. w królewszczyznach - chłopi pos. prawo użytkowe do ziemi - pan feudalny mógł dowolnie rozporządać ziemią - tzw. złe prawo do ziemi - właściciel może przenosić chłopów - ułatwia rugi - kontrola obrotu ziemi przez chłopa- renta feud.:+ świadczenia na rzecz pana feud. + płacona jako czynsz, w naturze lub pańszczyźnie (robocizna)+ chłop posiadał ziemie w każej z niw

+ własność gminna/gromadzka - ziemia (gł. pastwiska), z której korzystali wszyscy + użytkowanie lasów i źródeł wody podzielone między pana feud. a chłopów:# serwituty - uprawnienia chłopów - m.in. prawo do zbierania chrustu i wypasania bydła w lasach + właściciele pos. liczne monopole, np. młynne czy sprzedaży soli+ ziemia uprawiana kolektywnie - zasady ustalane przez samorząd gromadzki+ dzialalność rzemielśników podlegała dziedzicznym regulaminom

- gosp. folwarczno-pańszczyźniana:+ wzrost roli ziemi należącej do pana feud.+ wykup sołectw; zagosp. nieużytków+ potrzeba rąk do pracy zapobiegała rugom+ kolonizacja niektórych ziem+ hodowla zwierząt pociągowych + zatrudnianie czeladzi (robotnicy rolni)+ renta feud. tylko w formie pańszczyzny+ 2 poł. XVIw.: (wg A. Wyczańskiego)# Małopolska - 1 łan ziemi folwar. przynosi śr. dochód 55,2 złp - ziemia chłopska tylko 3,5# Mazowsze - jw. 39,9 i 3,5# Wielkopolska wsch. - jw. 37,2 i 2,7# Wielkopolska zach. - jw. 46,9 i 2,6+ w centr. Polsce folwarki stanowiły ok. 17-33% całej ziemi ornej+ pańszczyzna:# od końca XVw. tygodniowa (okr. ilości pracy w zależ. od ilości ziemi)@ 1520r. - sejmy w Toruniu i Bydgoszczy okr. wys. min. pańszczyzny - 1 łan na 1 dzień tyg. - dot. pańszczyzny sprzężajnej (wlasne narzędzia i zaprzęg)@ w XVIw. zwieksz. do 3 dni, w XVIIw. do 4-5 dni, w XVIIIw. do 5-6 dni; nawet do 10 dniówek

+ rozwój:# zatrudniano więcej czeladzi# wypoż. zwierząt chłopom jako tzw. załogę# niskie ceny sprzyjały wprow. gosp. czynszowej# chłopi nie powiększali gosp., by nie zwiększyć pańszczyzny# monopole (spirytusowy dawał nawet 50% dochodów folwarku)# w XVIIIw. wzrost ceny zboża: (wg Topolskiego - wskaźnik cen dla Gdańska, Warszawy i Krakowa)@ 1700-10r. - 100@ 1750-70r. - Gd. 108; Wawa 122; Krak. 120@ 1780-90r. - odpowiednio 132; 168;155

- zmiany gosp. XVIIIw.+ rozwój osadnictwa olenderskiego i wołoskiego+ przejście większości wsi na czynsz pieniężny (koniec XVIIIw.: ok. 90% wsi na Karpatach i 70% na Pogórze)

+ zagosp. nieużytków i karczowanie lasów+ likwidacja folwarków - parcelacja ziemi między chłopów+ granica gosp. z Łaby przenosi się na Wisłę

- Wlk. Ks. Litew.:+ socha - podst. gosp. chłopskie - łączyły się w służby (jedn. wojsk.-skarbowe), które łączyły się we włości+ daniny w:a) dziakle - w naturzeb) ciągli - robocizna+ czeladź niewolna - praca na dworach pańskich+ bojarzy putni - własne gosp. - zobow. do służby wojsk. w pocztach pańskich

+ ref. Bony = pomiara włóczna:# pańszczyzna na terenach prod. zboże na eksport# pozostałe tereny wprow. czynsz# czeladź niewolna osadzana jako zagrodnicy i chałupnicy# wprow. samorządu i urzędu wójta

+ gosp. folwarczno-pansczyźniana:# gł. na terenach mających dostęp do transportu rzecznego (Niemn, Dźwina) - wzrost gęst. zalud.# dorzecze Dniepru - gosp. naturalna - gł. czynsze, często w naturze # popinacja - przymusowa - monopol dworski na prod. i sprzedaż gorzałki i piwa w dobrach szlach.

+ idee fizjokratyczne:# ks. P. Brzozowski w Mereczu nadał chłopom ziemie i woln. osob., wprow. czynsz

- Ukraina:+ dominacja własności wielkoksiążęcej+ dworzyszcze - gł. formy osadnictwa - kilka rodzin - małe daniny+ dym - powst. po rozbiciu dworzyszcz - 1 włóka+ eksport bydła+ powszechność gosp. leśnej+ osadnictwo:# kolonizacja gł. przez książąt - od 1590r. - króla nadaje ziemie na wsch. od Białej Cerkwi# nadawanie wieloletnich wolnizn (zwolnienie ze wszystkich świadczeń) - największym obciążeniem był przymus popinacyjny# XVIIIw. - rozwój osadnictwa - gł. źródłem dochodów stała się hodowla bydla i koni - na Wołyniu i w woj. ruskim rozwój gosp. stawowej

- Prusy Król.:+ system własności - 2/5 ziemi należała do króla (uposażenie 33 starostw) - brak latyfundiów magnackich

+ gburzy - bogaci chłopi - ponad 2 łany (ok.70 ha)+ niewielkie dobra szlacheckie+ folwarki gł. z najemną siłą roboczą - właściciele i dzierżawcy wydają wilkierze (spis obow. chłopskich)+ rozwój hodowli owiec - przemysł sukienniczy+ sezonowi robotnicy z Mazowsza i Podlasia+ osadnictwo olenderskie+ ok. 60% ludn. ginie podczas potopu (śm. 69% gburów)+ osadnictwo na tzw. pustkach i koloniach+ w XVIIIw. wzrost liczby gosp. chłopskich płacących tylko czynsz - zanik pańszczyzny

2. Gospodarstwo wiejskie.- uprawa roślin:+ prod. roślinna gł. na terenach pos. dostęp do transportu rzecznego

+ struktura upraw (wg obszaru):# żyto 35-60%# pszenica 2-20%# owies 25-35% (zwiększ. na terenach, gdzie dominuje hodowla koni)# jęczmień 5-10% (zwiększ. w czasie kryzysów)

+ niska wydajność:# XVI i 1 poł. XVIIw. - z 1 wysianego ziarnka otrzym. 5 nowych # do poł. XVIIIw. - jw. z 1 otrzym. ok. 3-4 ziaren, potem nawet 5.# trójpolówka - wprow. roslin motylkowych i płodozmianu zregeneruje glebę# małe ilości nawozu# plugi nie odwracały ziemi - po rocznym odłogu pole orano 3x

+ 20-40% zboża sprzedawano+ stos. bruzd w ziemi marnowało 20% ziarna+ uprawiano: groch, proso, kapusta (najpopul.), marchew, ogórek, sałata, kalafior, konopie, len,, chmiel, mała ilość ziemniaka, kukurydza (płn. część kraju)+ 0,5-1% zajmowały ogrody - 2-3% w gosp. chłopskich - gł. ok. 1/4 ha - mała ilość sadów - drzewa owocowe na miedzach i przy domach - sliwy, jabłonie, grusze; zanik winorośli

+ łąki:# pod kon. XVIIIw. poj. się sztuczne łąki# gł. łąki naturalne - duża wilgotność - dostarczały siana

- hodowla:+ dostarczała żywności, siły pociągowej i nawozu+ większość zwierząt zabijana lub sprzedawana przed zimą (mała ilość zapasów) - mięso konserw. solą i przech. w beczkach+ w czasie zimy zwierzęta żywione skrajnym min., często wiosną nie były w stanie o własnych siłach wyjść i wywożono je na pastwiska saniami

+ nawożenie - tw. hurtownia: po żniwach ogradzano część ziemi, na której wypasano zwierzęta - wyparte przez rewol. agrarną+ niska jakość (genetyczna) zwierząt - dbano tylko o rasy psów i koni+ dominacja hodowli bydła - woły były podst. siłą pociągową roln.# domin. tzw. rasy bydła pospolitego - słabe woły, małomleczne krowy, wys. odporność na war. klimat.# na stepach hodow. tzw. siwe bydło stepowe - silne, wielkie, niewrażl. na złą jakość paszy - krowy małomleczne# tzw. bydło holenderskie - sprowadzane w XVII i XVIIIw. - wysokomleczne krowy, duża waga - mleko i jego pochodne jako rarytas

+ konie:# podział:a) przeznaczone do pracy w gosp. b) pociągowe, wierzchowe i wojsk. - gł. przy dworach - koń polski przyczynił się do sukcesów konnicy pol.# towar eksportowy - lata 60 XVIIIw. prawie 70% koni kupionych dla armii prus. poch. z Polski# małe rozmiary koni chłopskich - wys. odporność; zdolne do dużego wysiłku - hodowla upada po okresie wlk. wojen na skutek konfiskat

+ owce:# powszech. do czasu wlk. wojen# prod. sukna - ze skór prod. kożuchy - mleko i mięso# gł. w Wielkopolsce; towar eksportowy# domin. tzw. owiec pospolitych - w XVIIIw. poj. się tzw. owce elektoralne (I stado merynosów hiszp. otrzymał August III)# wypasane na halach górskich

+ świnie:# rasa wywodz. się od dzika eur. - mało twardego mięsa; dużo tłuszczu# wyapasane w lasach na ogrodzonych terenach

+ kozy:# małe znaczenie w gosp. - wg ideologii diabeł objawia się w postaci kozła i ma stosunki z czarownicą - każda właścicielka mogła zostać oskarżona o czary# znaczenie magiczne - zapach kóz chronił konie przed chorobami

+ drób:# gł. wśród chłopów# kury; kapłony (w folwarkach); kaczki; gęsi; indyki# towar eksportowy

+ inne zwierzęta:# psy - obrona, polowanie, towarzystwo# zwierzyńce - w dobrach magnackich - zwierzęta egzot.# trzymano na podwórkach niedźwiedzie, które miał przynosić szczęście

+ bartnictwo:# zastępowane przez pasiecznictwo - rozwój gosp. leśnej - karczunek lasów# eksport wosku

- stawy:+ rozwój hodowli ryb+ rodzaje:a) półdziki sposób hodowli - co jakiś czas spuszczano wodę - zabierano ryby - napełniano staw ponownieb) system stawów i sadzawek (np. tarlisko - 1 rok; potem ryby przenoszono do tzw. stawów odrostowych; na 3 ost. lata przenoszono do stawu głównego) - po spuszczeniu wody staw orano i siano zboże (zapew. pokarm i tlen dla ryb)+ na Rusi przynosily 17,1% dochodów, Mazowsze 0,7%, Małopolska 12,2% (XVII i 1 poł. XVIIIw.)

- rybołówstwo:+ od XVIw. brak ławic śledzi na Bałtyku+ rybołówstwo ograniczało się gł. do Zat. Gdańskiej i Zalewu Wiślanego

3. Gospodarka leśna.- ekspoatacja lasów - do XVw. trakt. jako dobro wolne- utw. służb leśnych - ograniczano kłusownictwo i kradzież drewna - ochrona przed pożarami- tzw. potrzeba gruntowa - chłopi zbierają w lesie drewno na opał oraz pozyskują surowiec do budowy i prod. narzędzi- XVIw. - pocz. dzierżawy lasów przez chłopów- drewno towarem eksportowym- popiół drzewny - do prod. szkła, sukna i mydła

PRZEMYSŁ- połączenie gosp. natur. i rynkowej- ok. 80% dochodu przynosiło rolnictwo- ubranie szyto na własny użytek (chłopi; folwarki) - lepsze gat. kupowano na rynkach- eksport płótna- drewno podst. surowcem- rozpowsz. plecionkarstwa ze słomy, korzeni i wikliny

1. Przemysł miejski.- gosp. towarowo-pieniężna- rodzina podst. jedn. produkcyjną - kier. przez majstra- cech - org. rel. - zapewnialy bezp. socj. - ograniczano liczbę zatrud. czeladników - pos. monopole w danym mieście - z reguły majstrem mógł zostać tylko syn lub zięć majstra - z czasem dzielono się wewn. na wąskie specj.+ od 1496r. - ceny ustala wojewoda+ Żydzi tworzyli własne cechy

+ serwitorzy - rzemielśnicy, którzy dzięki nadaniom król. zostali wył. spod jurysdykcji miejskiej - pracowali na bezpośr. potrzeby dworu+ partacz - rzemielśnik nie należący do cechu - praca na terenach nie podl. jurysdykcji miejskiej- jurydyki - tereny wokół miast - brak jurysdykcji miejskiej - Lublin pos. 23 (2 poł. XVIIw.), Warszawa 14 (2 poł. XVIIIw.), Kraków 21 (kon. XVIIIw.)

2. Chałupnictwo / nakład.- chałupnik - wyk. 1 z etapów produkcji nakładczej - gł. na wsiach - zapłata min. musiała wystarczać na jedzenie - rozwój w 2 poł. XVIIw. - sposób ,,dorabiania" przez chłopów- od wojny 30-letniej rozwój tzw. Wielkopolskiego Okręgu Sukienniczego - przybycie wielu tkaczy z Rzeszy - prod. ok. 70% sukna (przed II rozbiorem)

3. Manufaktury.- małe znacznie ekon.- rodzaje:a) przedsiębiorstwa pozacechowe, co było spow. syst. pracy - np. kopalnie, huty, stocznie - często pos. monopoleb) prod. towary luksus. - prod. uzbrojenia dla wojska - rozwój w XVIIIw. - złoty wiek za Poniatowskiego+ poł. XVIIw.-koniec XVIIIw. - powst. ok. manufaktur+ zakł. gł. przez królów i arystokratów lub spółki mieszczan:# 1766r. - powst. w Warszawie Kompania Manufaktur Wełnianych - zlikw. 1770-71r.+ często szybko upadały- siła robocza: praca więźniów, sierot i włóczęgów; także zamiast pańszczyzny wśród chłopów

4. Gałęzie przemysłu.- tekstylny:+ odzież codzienna gł. w gosp. chłopskich i szlach. - rzemielśnicy prod. ubrania odświętne+ XVIw. import z zach. Eur. (m.in. Holandia, Anglia)+ najwięcej warszt. sukienniczych znajdowało się w Gdańsku+ płóciennictwo najlepiej rozw. się na Śląsku+ mało prod. bawełnianej i jedwabej

- budownictwo:+ gł. poza syst. rynkowym - tylko w miastach zatrudniano rzemielśników+ upowsz. podr. architektury oraz zwyczaju szkicowania i rysunków+ większość domów zbud. z drewna - z czasem także cegła, kamień i marmur# od XVIw. upowsz. prod. cegły# upowsz. tynków

- górnictwo soli:+ roczne spożycie ok. 10-12kg

+ sprzedaż objęta monopolem król.+ kopalnie w Wieliczce i Bochni (największe wydobycie) oraz warzelnie na Rusi należały do króla+ XVI/XVIIw. - żupy krak. zatrudniały ok. 15 tys. robotników + metody wydobycia: od XVIIw. używano koni - wydobywano sól w blokach (bałwanach - pocz. 2 t, potem zmniejsz. do 1,4 t) lub w proszku+ warzenie - odparowywanie wody z kopalni - otrz. sól - od XVIIIw. zanika

- górnictwo rud metali:+ rozwój w XVIw.+ rudy żelaza - gł. okol. Częstochowy, Chęcin i Kielc (Staropolski Okręg Przemysłowy) - rozwój hutnictwa - żelazo prod. przy użyciu węgla drzewnego - bark umiejętności zabezp. przed wodą powod. częste opuszczanie szybów+ rudy ołowiu - po przetopieniu otrzym. srebro - ołów używany w prod. sprzętu i broni wojsk. - używany w budownictwie (m.in. rury, blachy), drukarstwie (czcionki druk.) - gł. złoża w okol. Olkusza - od XVw. upadek - dla ochrony przed woda budow. sztolnie odwadniające, co zwiększyło produkcję 8x

- metalurgiczny:+ hutnictwo żelaza:# od XVw. dymarki zastąpiono wlk. piecami# zastąpienie węgla drzewnego kamiennym# rozwój kuźnic - napęd wodny - w XVI i 1 poł. XVIIw. ponad połowa w woj. sadomierskim# wytw. stali gdańskiej# towary z żelaza - wyroby codziennego użytku i narzędzia (m.in. kotły czy gwoździe) prod. z żelaza krajowego - broń i część narzędz prod. z żelaza zagr. (m.in. kosy, szable)

- inne gałęzie przem.:+ rzemiosło:# konkurowało z wyrobami prod. na wsi# miasto prod. gł. towary luksusowe (m.in. Gdańsk słynął z mebli i likierów)# na terenach płn.-wch. wyprawiano safian (delikatna skóra) i wyrabiano kobierce+ hutnictwo szkła;# w Prusach prod. szkła rżniętego i odlewanych luster (od XVIIIw.)# rozwój w Małopolsce - marne gatunkowo - tylko do wyrobu okien+ prod. papieru:# prod. ze szmat lnianych z dodat. innych składników# papiernie powst. na mocy król. przywileju - budow. nad wodą (napęd koła wodnego) - nie podl. cechom# 7 z 19 papierni znajdowało się w okol. Krakowa (1 poł. XVIw.)# fabryka mirkowska (Mazowsze) pos. monopol na papier stemplowy# I pol. drukarnia działała w Krakowie (1474-77r.) - od 2 poł. XVIIw. domin. drukarnie kość.# 1758r. - powst. drukarnia prowadzona przez Mitzlera de Kolofa - rozwój

drukarstwa warszaw.

HANDEL1. Transport.- lądowy:+ drogi gł. militarne - rozwój sieci dróg, bez poprawy ich jakości - użytkowane gł. w lecie lub zimie+ od 2 poł. XVIIIw. stanem dróg zajmuja się sejmiki i magnaci+ środki transportu:# kupcy uzywają wozów zaprzężonych w 2-4 koni (na wsch. kresach zastepowanych wołami)# wprow. metal. elem. wozów zmniejsz. ryzyko awarii# wprow. ruchomego zestawu przednich kół# śr. V wozu - 25-40 km/dobę# transport lądowy obsługiwali furmani+ poczta:# 1558r. - Z. August powołał Pocztę Królestwa Polskiego - na czele poczmistrz (pensja ze skarbu państ.) - przewożono listy król. - dodat. dochód z prywat. korespondencji - pocz. wspomagana przez podwody z królewszczyzn (Władysław IV zmienił podwodę na podatek)# w czasach Poniatowskiego wprow. mundury dla pocztylionów i pieczęcie na listy

- wodny:+ duże znaczenie Wisły i jej dopływów (Korona); Niemen i Dźwina (Litwa); Dniepr (Ukraina)+ koniec XVIIw. - przekopanie kanału między Pregołą a Niemnem+ 1621r. - utrata Rygi - zwrost znaczenia Niemna+ w czasach Poniatowskiego przekopano Kanał Ogińskiego (Niemen-Dniepr) i Kanał Król. (Wisła-Dniepr)+ spławne rzeki pod nadzorem państwa+ 1786r. - powst. mapa hydrograficzna+ spław Wisłą:# rozwój gosp. folw.-pańszcz. i leśnej# tratwy (z reguły sprzedawane), łodzie (gł. zboże, płótno; z czasem zadaszane przewoziły pasażerów); spławianie drewna# szkuty - największe łodzie; stos. do przewozu zboża; brak pokładu; pojemność 40-50 łasztów# zwykłe łodzie (dow. przez sternika) płynęły pod przewod. retmana

2. Formy handlu.- handel lokalny = detaliczny:+ domin. targów miejskich (przywilej król.), gdzie nast. cotyg. wymiana między wsią a miastem - pocz. reklamy - rzemielśnicy sprzedawali wyroby w swoich warsztatach - w miastach miejscem targu stał się rynek i budow. kramy+ handel wiejski - rozwój w 2 poł. XVIIw. - gł. w karczmach- handel obnośny - gł. Szkoci (od XVIIw. także Żydzi) - gł. towary pasmanteryjno-

drogeryjne- handel dalekosiężny = hurtowy:+ całk. prawo składu pos. tylko Lwów i Kraków+ 1543r. - zniesienie prawa składu+ prawo o gościach - zakaz handlu z obcokrajowcami na terenie miasta - konieczność pośredników+ jarmarki - zasada wolnego handlu - kupowanie na kredyt lub weksle+ firmy kupieckie - na czele z patronem, który zatrudniał czeladników - reprez. w danym mieście przez faktora (otrzymywał 1-2% zysków) - rozwój księgowości + wzrost roli informacji - gazety+ spółki:# podział:a) trwałe - zwykle charakt. rodzinny lub cywilnoprawny (umowa między wspólnikami)@ 1783r. - powst. Kompania Handlowa Polska - handel na M. Śródziemnym i M. Czarnym - transport towarów z Ukrainy przez Chersoń (ujście Dniepru)b) zawiązane w celu jednoraz. transakcji

3. Operacje finans. i pieniądz.- banki w Polsce ukszt. dopiero w XIXw.- chłopi zapożyczali się na zakup ziarna lub zwierząt - właściciele udzielali tzw. załogi (wypożyczano zwierzęta, ziarno i narzędzia)- kontrakty - zjazdy szlachty (gł. podczas karnawału) do okr. miast w celu przeprowadzenia tranzakcji - m.in. Lwów, Poznań, Kraków- 1775r. - uchwalenie konstytucji wekslowej, która unormowała obrót kredytowy

- banki pobożnych:+ pow. przez Kość. katol.+ instytucje kredyt.-dobroczynne - niski procent pod zastaw majątki - mniej niż rok+ dochody przezn. na cele charytatywne+ I banki założ. ks. P. Skarga:a) 1579r. - Wilnob) 1587r. - Kraków (do 1948r.)c) 1589r. - Warszawa

- domy bankowe:+ powst. u schyłku średn.+ właścicielami spółki lub osoby fizyczne+ najbardziej znanym w XVIw. był dom bankowy Jana i Seweryna Bonerów (Kraków) - handel z zach. Eur. - udzielał pożyczek (,,skarbnik" Zygmunta I)+ inne znane domy bankowe: P. Tepper, K. Schultz, A. P. Potocki+ 1793r. - upadło wiele warszaw. domów bankowych przegrana wojna z Rosją)

- bankierzy żydowscy:+ lichwa

- monety:+ pocz. sytem groszowy+ za Zygmunta Starego bito tzw. grosz świdnicki (za mała ilość srebra w stos. do podawanej)+ 1528r. - wprow. systemu złotówkowego# tylko charakter obrachunkowy# 1 złp = 0,5 dukata = 30 gr = 540 denarów = 90 szelągów+ w czasie wlk. wojen kraj wybijał monety podwartościowane (zaw. mniej kruszcu niż powinny)+ 1659-66r. - wybijanie boratynek (miedziane szelągi) - 1 szeląg = 1/3 grosza - duża emisja zapocz. inflację+ 1717r. - Sejm Niemy - próba ref. monetarnej:# 1 dukat = 18 złp; 1 talar = 8 złp; 1 tynf = 1 8/30 złp+ 1753r. - Fryderyk II wybija fałszywe pol. monety (b. niska zawartość kruszcu) - katastrofa monetarna+ 1766r. - ref. Poniatowskiego - bicie talarów oparte na grzywnie kolońskiej+ 1753r. - wprow. grzywny kolońskiej jako miary wagi i próby

4. Rzeczpospolita w handlu eur.- wymiana towarów luksusowych, wyrobów rzemielś. i metali w handlu dalekosiężnym+ Polska leżała na szlaku handl. Rosja-Eur. Zach. - upadek - spow. rozwojem żeglugi w Archangielsku - Iwan IV wprow. żeglugę nadrewską - Piotr I zdobywa miasta nadbałtyckie+ rośnie rola Lwowa w kontaktach handl. z Imperium Osmańskim i Persją

- eksport:+ gł. prod. rolnicze (zboże; bydło)+ import towarów luksus.

+ Gdańsk - eksport zboża (80% pol. zboża wywożono przez Gdańsk; gł. do Holandii) i towarów leśnych+ sposoby handlu zbożem:# sprzedaż na pobliskim targu - przez kupców na eksport# kupcy wysyłają faktorów w celu zaopatrzenia się w zboże na jarmarkach# kupowanie na pniu - zapłata za niezebrane jeszcze plony# bezpośr. spław do Gdańska org. przez magnaterię i szlachtę+ wzrost eksportu zboża przez Gdańsk: (w tys. łasztów)a) 1530r. - 10,2 tys.b) 1557r. - 40,5 tys.c) 1583r. - 62,8 tys.d) 1618r. - 116,3 tys.e) 1634r. - 71,8 tys.f) 1650r. - 87 tys.g) ok. 1670r. - ok. 30 tys.h) poł. XVIIIw. - ok. 50 tys.

+ handel bydłem:# gł. do krajów niem.# ok. 50% dochodu z wywozu zboża# ok. 40-60 tys. szt. rocznie - hodow. gł. na Ukrainie i Litwie# bydło pędzono tzw. szlakami wołowymi - stada ok. 100-150 szt. - najważniejsze jarmarki w Jarosławiu i w Brzegu (Śląsk)

5. Polit. handl. i rynek wewn.- 1496r. - wprow. taksów wojewodzińskich - zwolnienie szlachty z ceł i prawa składu- 1565r. - zakaz wyjazdu kupców pol. za granicę - celem sprowadzenie kupców zagr.- system celny - charakter fiskalny - cła wewn., które były częścią zaopatrzenia m.in. starostów - wiele ceł, myt - tzw. lodowe (opłata za przejazd po zamarzniętej rzece) - cła zniesiono w 1764r.- brak jednolitego systemu miar i wag - w 1764r. wprow. tzw. miary staropolskie (nieudane)

KULTURAI. Odrodzenie.- nawiązanie do antyku i jego dorobku- dyskusje nad istotą człowieka- duży nacisk na wychowanie- refleksje nad doktryną Kościoła katol. - reformacja- rewolucja naukowa

1. humanizm:+ człowiek = istota wolna i twórcza - spór o możliwości samokształcenia (lub determinacja losów człowieka przez los) + dyskusje o uczuciach (m.in. piekno, miłość), celach sztuki i polityce (m.in. idealne państwo)+ środowisko human. Krakowa:# Kallimach (właść. Filippo Buonaccorsi) - sekretarz król. - wychowawca synów Kazimierza Jagiellończyka# 1489r. - powst. Literackie Towarzystwo Nadwiślańskie (zał. Kallimach i Konrad Celtes):@ skupiało prof. i studentów Akademii Krak. oraz mieszczan i dworzan@ powiązania intelekt. z innymi krajami @ rozwój prawa @ wpływ na elity polit. w kraju+ szczyt rozwoju w latach 90 XVw. i w XVIw. - mecenat król.

2. literatura:+ rozwój oratorstwa+ Mikołaj Lasocki - 1 poł. XVw. - dyplomata i mówca+ Jan Ostroróg - ,,Memoriał w sprawie rządzenia Rzeczpospolitą" - analiza relacji między monarchą a obywatelem

+ Kallimach - o wyprawie Warneńczyka - biografie - wiersze okolicznościowe+ Biernat z Lublina - ,,Raj duszny" (1513r.); ,,Żywot Ezopa Fryga" (1522r.) - łączył style średn. z renesansowymi+ Jan z Wiślicy - ,,Wojna pruska" (1516r.) - o walkach Jagiełły z Krzyżakami+ Mikołaj z Husowa - ,,Pieśń żubra" (1523r.) - opis piękna przyrody i władców Litwy - dedyk. Bonie+ Andrzej Krzycki, Jan Dantyszek, Klemens Janicki - gł. wiersze okolicznościowe+ Mikołaj Rej - pisał po polsku - zwolennik ruchu egzekucyjnego - podkr. rolę cnoty:@ ,,Krótka rozprawa między trzema osobami. Panem, Wójtem i Plebanem." (1543r.) - krytyka nadużyć kleru i zamiłowania szlachty do luksusu - prezent. program reform państwa@ ,,Postylla" (1557r.) - zbiór kazań@ ,,Żywot człowieka poczciwego" (1568r.) - życie człowieka zgodne z naturą i przyrodą+ Jan Kochanowski:@ ,,Odprawa posłów greckich" (1578r.) @ ,,Treny" (1580r.)@,,Fraszki" (1584r.) - pochwała życia wiejskiego+ Łukasz Górnicki - ,,Dworzanin polski" (1566r.)+ Wawrzyniec Goślicki - ,,De optimo senatore" (1568r.) - wzór urzędnika państw. - po łac.+ Sebastian Fabian Klonowic - bronił praw chłopów i mieszczan+ Szymon Szymonowic - twórca sielanki w Polsce - prekursor baroku

+ literatura sowizdrzalska - ,,świat na opak" - kraina absurdu - popul. w Małopolsce+ Rzeczpospolita Babińska - powst. w XVIw. w majątku rodziny Pszonków w Babinie - stowarzyszenie ludzi dowcipnych - hasło: ,,Każdy człowiek jest kłamcą"

3. Nauka.+ rozwój i gł. ośrodek w Akademii Krak.+ M. Kopernik - kszt. się na Akademii Krak.# ,,O obrotach sfer niebieskich" (1543r.) - przedst. teorię heliocentryczną - wpisane do indeksu ksiąg zakazanych+ Bernard Wapowski - ,,ojciec" kartografii pol. - wyd. wlk. mapę Polski w 1526r. + Tomasz Makowski - oprac. mapę Litwy - wyd. w 1613r.+ Kasper Ber - chemik - oddzielenie srebra od złota+ Jan z Łańcuta, Tomasz Kłos - napis. podr. do matematyki+ Wojciech z Brudzewa - astronom+ Józef Struś - badanie tętna+ Wojciech Oczka - ,,Cieplice" (Kraków, 1578r.) - o wodach leczniczych+ Adrzej Frycz Modrzewski - ,,Rozważania o poprawie Rzeczypospolitej ksiąg pięcioro" (wyd. 1551r.) - częściowo ocenzurowane - zwolennik utw. kość. nar. opartego na kompromisie między religiami+ Stanisław Orzechowski# ,,Turcynki" (1543-44r.) - cykl mów nawiąz. do krycjaty antyturec.

# ,,Policyja Królestwa Polskiego" (1566r.) - przeciwko egzekucji dóbr+ Marcin Kromer:# spisał kronikę dziejów Polski# ,,Polonia" (1557r.) - szkic geogr.+ Joachim i Marcin Bielscy - historycy+ tłum. Biblię:# 1563r. - tzw. Biblia brzeska - kalwiński przekład# 1599r. - przekł. katol. Jakuba Wujka# 1633r. - tzw. Biblia gdańska - przekł. luterański

- Astrologia:+ wykładana na uniwersytetach+ pogląd, że życie człowieka i przyrody zależy od ruchu gwiazd i planet+ Kasper Goski - burmistrz Poznania; astrolog - przewidział dokładny wynik bitwy po Lepanto - zyskał eur. sławę

- alchemia:+ próby odnalezienia kamienia filozoficznego+ krótko wykładana na Akademii Krak.+ Michał Sędziwój - działał na dworze Zygmunta III - wyodrębnił tlen

- biała magia:+ wiedza dot. otaczającego świata+ uznawana przez Kościół - magiczne znaczenie przedmiotów zwiększano poprzez ich poświęcenie+ skład: astrologia, sympatyzm, antypatyzm+ astrologia ludowa - wiara w wpływ gwiazd na życie człowieka i przyrody - obserwacje Słońca i Księżycaa) sympatyzm - pogląd, że w przyrodzie wyst. przedmioty, które się nawzajem przyciągają - choroba mogła przejść na ..symatyczne" dla człowieka zwierzę lub przedmiotb) antypatyzm - niektóre przemioty się odpychają, np. dzwięk dzwonów odstrasza burzę

4. sztuka i architektura.- Franciszek Florentczyk - zapocz. sztukę renes. w Polsce+ nagrobek Jana Olbrachta+ mauzoleum ost. Jagiellonów - Kaplica Zygmuntowska+ rozb. zamku król.- Bartłomiej Berrecci - kończył dzieło ww

- architektura miejska:+ kamienice - zwieńczone attykami; fasady ozdobione plaskorzeźbami+ pałace, miejskie rezydencje - portale; wewn. dziedzińce+ Jan Maria Padovano, Hieronim Canaversi+ Santi Gucci - florencki rzeźbiarz i architekt - pracował m.in. przy budow. dla Batorego pałacu w Łobzowie - stw. nagrobki m.in. Batorego, Anny Jagiellonki

+ Jan Michałowicz z Urzędowa - zw. polskim Peryklesem

+ Zamość - miasto zbud. od podstaw:# powst. w 2 poł. XVIw. z inicjatywy Jana Zamoyskiego# projekt Bernardo Morando

+ ośrodek gdański:# od 2 poł. XVIw. rzemielśnicy niderlandzcy wypierają włoskich

+ malarstwo:# malarstwo miniaturowe# Stanisław Samostrzelnik - cycters z Mogiły - miniatury w księgach# Marcin Kober - portrety S. Batorego i A. Jagiellonki# przedst. alegoryczne

+ rzeźba - gł. nagrobna - brak rzeźby wolnostojącej

+ muzyka:# wyd. śpiewników# kier. rozwoju: polifonia; rozrywka; religia# Mikołaj Gomółka - skomponował muzykę do psalmów Kochanowskiego

5. Katolicyzm.- katolicyzm religią państw.

- reformacja:+ odrodzenie ruchów mistycznych+ odczytanie Biblii w jęz. nar.+ kryzys w Kościele - feud. i zeświedczenie Kościoła+ rozwój ruchu dewocyjnego - sprzedaż odpustów - ustanawianie nowych świąt i obrzędów - ,,umagicznienie" wiary+ dowartościowanie miesczan+ 1520r. i 1523r. - Zygmunt I wydał edykty zakazujące (pod karą utraty majątku i wygnania) przywożenia książek propag. reformację+ ok. 20% szlachty przeszło na protestantyzm (gł. kalwinizm)# 66% izby poselskiej (poch. z Małopolski, woj. poznań. i kaliskiego) stanowili protestanci

- Luteranizm:+ szkoły luterańskie pos. wys. poziom nauczania+ Prusy Ks. uznały luteranizm rel. państw.

- Kalwinizm:+ 1550r. - I synod kalwiński w Pińczowie+ 1554r. - synod w Słomnikach k.Krakowa - ustalenie org. kość. w Małopolsce+ szlachta protest. nie zmieniła swojego stylu życia pomimo zmiany religii+ liczba gmin kalwińskch pod koniec XVIw.:

a) Małopolska i Ruś - 206b) Litwa, Podlasie i Białoruś - ok. 200c) Wielkopolska i gminy braci czeskich - ok. 80.

- Protestanci polscy:+ brak zapału misyjnego - powierzchowność+ nikły udział chłopów (wyj. Śląsk; ks. cieszyńskie i oświęcimskie)

+ bracia polscy / socynianie:# odrzucenie dogmatu Św. Trójcy# Leliusz i Faust Socyna - usystematyzowali doktrynę (koniec XVIw.)# odrzucenie grzechu pierworodnego# rozum odgrywa decyd. rolę w interpretacji Biblii# Chrystus jako nauczyciel - pokazuje drogę do zbawienia# pacyfizm# negacja instytucji państwa, poddaństwa i pańszczyzny - równość wszystkich ludzi - wspólna uprawa ziemi# z czasem złagodzono doktrynę m.in. brano udział w wojnie# gł. ośrodek w Rakowie# 1658r. - sejm uchwalił banicję braci polskich

+ bracia czescy:# emigranci z Moraw i Czech - osiedlali się gł. w Wielkopolsce# pocz. husyci, którzy z czasem zbliżyli się do kalwinizmu# największe ośrodki: Leszno, Ostroróg, Poznań# Jan Amos Komensky - rektor gimnazjum w Lesznie

+ lata 50 i 60 XVIw. - próby zjedn. protestantów - działalność Jana Łaskiego:# 1570r. - tzw. ugoda sandomierska - między luter., kalw. i braćmi czes. - religie zach. swoją odrębność - wspólna obrona przed kontrreformacją

6. Tolerancja.- pogląd, że władca ma obow. dbać o zbawienie swoich poddanych- przywileje broniły szlachtę przed prześladowaniami za wiarę- większość elity kraju wyznawała religię inną niż państwowa- brak żarliwości religijnej (wyj. mieszczanie Rygi i Gdańska)- solidarność stanowa - poczucie przynależności do okr. stanu czy obywatelstwo ważniejsze od religii

II. BAROK- nazwa od słowa barocco (wł. i port.) czy baroque (fr.) - odstępstwo od norm, niezwykłość, dziwaczność- brzydota mogła stanowić sztukę- pojęcie nieskończoności- 1637r. - Kartezjusz opubl. ,,Rozprawę o metodzie" - ,,Myślę, więc jestem" - istnienie Boga nie jest oczywistością- 3 centra kult.:

a) Rzym + kraje katolickie (Hiszpania; Cesarstwo; kraje płn. niem.)b) kraje protest. - dominacja Holandiic) Francja - dominacja w Europie za Ludwika XIV- w Polsce pocz. sarmatyzmu

1. Kontrreformacja.- rozwój ksenofobii po wojnach w 2 poł. XVIIw. - pocz. mesjanizmu - pojęcie szlachcic-katolik- 1659r. - regestr arianski - prawo trybunałów do sądzenia arian, krzywoprzysiężców i heretyków- 1668r. - banicja za odstępstwo od katolicyzmu- 1733r. - odebranie praw polit. protestantom- 1577r. - przyjęcie przez kler uchwał soboru trydenckiego

- Piotr Skarga (właść. Piotr Pawęski): 1536-1612r.+ kszt. w Akademii Krak.; studia w Rzymie; rektor Akademii Wileńskiej+ jezuita; publicysta; od 1588r. kaznodzieja król.+ zakładał kolegia, np. w Rydze i Dorpacie oraz banki pobożnych (Kraków; Wilno)+ bronił unii brzeskiej i atakował konfederację warszawską+ ,,Żywoty świętych", ,,Żołnierskie nabożeństwo", ,,Kazania sejmowe"

- Kościół promował kulturę (mecenat), ale również cenzurował (m.in. masowe palenie heretyckich książek)- sztuka wspierała działalność Kościoła - działanie na wyobraźnie - duża rola muzyki, przedstawień teatralnych i kazań- budow. kalwarie i org. pielgrzymki- akceptowano zabobony w celu zdobycia jak największej liczby wiernych

2. Literatura.- Mikołaj Sęp-Szarzyński - poezja metafizyczna i patriotyczna - ,,Rymy albo wiersze polskie" - życie jako ciągła walka o zbawienie - Kasper Twardowski, Sebastian Grabowiecki, Stanisław Grochowski - rozdarcie między cielesnością a duchowością człowieka - tematy przemijania i życia wiecznego- zamiłowanie do konceptu = zaskakującego i dziwnego pomysłu literackiego- pochwała życia zmysłowego:+ Hieronim Morsztyn, Szymon Zimorowic- pamiętnikarstwo:a) Żółkiewski - ,,Początek i progres wojny moskiewskiej"b) Mikołaj Radziwiłł ,,Sierotka" - ,,Peregrynacja do Ziemii Świętej" - opis podróży do Egiptu i Ziemi Św.c) Jan Chryzostom Pasek - ,,Pamiętniki" - opis życia szlachcica- Maciej Kazimierz Sarbiewski - otrzymał laur poetycki od papieża Urbana XVIII - ,,Horacy chrześcijaństwa"- Łukasz i Krzysztof Opalińscy - połącz. politykę z pisarstwem- Jan Andrzej Morsztyn - zw. z Janem Kazimierzem - za Jana III emigrował do

Francji (oskarż. o zdradę) - tłum. literaturę eur. - sławił miłość cielesną- Zbigniew Morsztyn - arianin, wyemigrował - opisywał wojnę bez patosu - emblematy (obrazek+motto+poetycki komentarz)- Wacław Potocki - ,,Transakcja wojny chocimskiej" - arianin, przeszedł na katol. - zw. z Pogórzem Karpackim - por. dawnych, heroicznych rycerzy ze współcz. mu zgnuśniałą szlachtą- Wespazjan Kochowski - żołnierz, poeta, ziemianin - ,,Psalmodia polska" - koncepcje mesjanizmu szlach. - krytyka szlachty - Sobieski jako heros i wzór rycerza chrześć.- Stanisław Herakliusz Lubomirski - rozważania etyczne - 13 traktatów dot. różnych sfer życia - pesymist. ocena współcz. reform i syt. w kraju- motywy vanitatywne- powst. silva rerum = księgi tworzone we dworach - łącz. różną tematykę

3. Teatr.- rozwój na 4 sposoby: a) dworski - gł. przy okazji uroczystości - Władysław IV tworzy teatr operowy - powst. sala teatralna (Warszawa, 1637r.) b) szkolny - jeden ze sposobów kształcenia w kolegiach human.c) kościelny - tłum. liturgiczny sens świąt - gł. z okazji Bożego Nar. i Wielkanocyd) plebejski/ludowy - komedie sowizdrzalskie - znika pod wpływem cenzury kość.

4. Nauka.- mecenat król.- Jan Brożek - jeden z twórców teorii liczb - zw. z Akademią Krak. - Jan Heweliusz - sekretarz król. - obserwacje nieba - zbud. największy ówcześnie teleskop - zał. obserwatorium astonomiczne (Gdańsk, 1640r.) - Szymon Starowolski - próby tworzenia słownika pisarzy pol.- Jan Szczęsny Herburt - przygot. wydania m.in. Kadłubka i Długosza- rozwój genealogii - powst. herbarze, np. Kasper Niesiecki

5. Magia.- polowania na czarownice - pocz. procesy przebiegały łagodnie- 1543r. - sprawy dot. czarów rozstrzygane przez sądy duch. (w przypadku szkód materialnych także sądy świeckie)- 1776r. - zakaz procesów o czary- demonologia - szatan jako głupi, cudzoziemsko ubrany fircyk, którego można łatwo oszukać - szatan jako potężny król ciemności

6. Sztuka.- rozwój gł. architektury - monumentalizm dla prestiżu - budow. sakralne - wzorowane na bazylice Il Gesu - budow. świeckie - marmurowe portale - duże kominki - dekoracja sklepień- moda na czarny marmur- nagrobki i epitafia - zmarli śpiący lub klęczący- kolumna Zygmunta III Wazy - najstarszy w Polsce pomnik świecki- koniec XVIw. = ,,złoty" okres Gdańska

- Tomasz Dolabella - malarstwo - liryzm; jasna kolorystyka; kompozycje bitewne - dwór Zygmunta III- Bartłomiej Strobel - nawiąz. do malarstwa niderlandzkiego- Peter Danckers de Rijn - gł. portrety - dwór Władysława IV- Daniel Schultz - światłocień - wizerunki król., hetm. - umiejętność ,,uchwycenia" cech charakteru portretowanego- Andrzej Stech - Gdańsk - gł. portrety mieszczan (także zbiorowe na tle panoramy miasta)- podział sztuki na prowincjonalną (oddziałuje na emocje) i stołeczna (harmonia)- Tylman z Gameren - Holender - pocz. zw. z Lubomirskimi - wprow. w stolicy centralny układ świątyń zwieńczonymi kopułami - budow. pałace (pomiędzy ogrodem a dziedzińcem)- Baldassare Fontana - dekoracje stiukowe - iluzja trójwymiarowości - przedstawienia alegoryczne i mitologiczne- portrety trumienne - 6-lub 8-kątne blachy - realizm - brzydota i wady zm. - portret oficjalny - naśladowanie stylu Ludwika XIV - Jerzy Eleuter Siemiginowski - malowidła ścienne i sztalugowe - przedst. 4 pór roku - Michelangelo Palloni - malowidla ścienne - iluzje- Kacper Bażanka - projektował kościoły - malowidła ścienne - Pompeo Ferrari - system sklepień - monumentalne kopuły - falowane gzymsy- rokoko - oryginalne rozwiązania- walki o uznanie malarstwa i rzeźby jako sztuki wyzwolone- asymetria- lekki ornament; płynna linia- połącz. planów centr. i podłużnego- Bernard Meretyn - twórca kościołów - dążenie do jedności rzeźby i malarstwa- rzeźba - gł. postacie aniołów, ewangelistów i proroków - ambony w kszt. łodzi - lwowska szkola rzeźbiarska - ekspresja - dramatyzm sytuacji- ośrodek wileński - smukłe wieże - fantazyjne zarysy okien i drzwi - skomplikowane malowanie ścian - ażurowe ołtarze - malarstwo - freski - brak wolnej przestrzeni- malarstwo sztalugowe - sarmackie portrety - obrazy ołtarzowe - sceny alegoryczne - architektura pałacowa - wzorowana na franc. - dekaracje na zewn. - dworek szlach. - gł. z drewna - otynkowany - parterowy

7. Muzyka.- rozwój muzyki - chór przeniesionu na taras nad wejściem- wprow. organów - org. kapeli i chórów

III. OŚWIECENIE.- zmiany w mentalności i kulturze- przejscie z cywilizacji rolniczej do przemysłowej- do szkół wprow. m.in. fizykę i geografię- emiryzm i racjonalizm

- podst. prawem człowieka jest wolność - liberalizm- fizjokratyzm - rolnictwo tworzy produkt, który pozostałe gałęzie przemysłu przetważają - prawo podaży i popytu- idea postepu + mit dobrego dzikusa- despotyzm oświecony - rządy absolutne dla dobra ludu- wyd. leksykonów i encyklopedii

1. Pocz. oświecenia w Polsce.- 1718r., Gdańsk - wyd. czasopismo nauk. ,,Polnische Bibliothek"- 1720-27r. - działalność towarzystwa nauk. Societas Literaria- upowsz. masonierii - pocz. w latach 20 XVIIIw.- oświecenie katol. - ciało przestaje być siedliskiem grzechu - praca jako obowiązek a nie kara - ,,W zdrowym ciele zdrowy duch" Locke - 1747r. - Andrzej Stanisław i Józej Andrzej Załuscy zakładają bibliotekę- 1780r. - prawo o tzw. egzemplarzu obow. - każdy wydawca ma obow. dostarczenia 1 egzemplarza do ww biblioteki

2. Nauka.- powrót M. Kopernika do szkół- powst. podr. w jęz. pol. - działalność Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych- wys. poziom matematyki i kartografii - rozwój nauk o ziemi - pocz. wykładów z chemii - - w naukach human. (moralnych) na czele stała historia - pocz. krytyk źródeł - odrzucanie legend

3. Literatura.- cenzura osłabła pod wpływem prywat. drukarnii- wyd. czasopism: ,,Monitor" i ,,Zabawy przyjemne i pożyteczne"- 1765r. - powst. Teatru Nar. w Warszawie - mecenat król.

- klasycyzm:+ sztuka+edukacja+nauka+ Franciszek Bohomolec - wyśmiał przygłupich sarmatów i powierzchownie wykszt. zwolenników cudzoziemczyzny oraz makaronizmy+ Ignacy Krasicki - krytyka sarmatyzmu i życia klasztornego - stworzył typ pozytywnego bohatera + Stanisław Trembecki - bajkopisarz - propagował idee dworu + Tomasz Kajetan Węgierski - listy poetyckie; najki; satyry - kpina z obyczajowości i osób - tłum. literaturę franc.

- rokoko:+ sztuka ma bawić+ bunt przeciwko sztywnym regułom klasycyzmu+ 1774-85r. - rozwój rokoka+ erotyzm - miłość jako sztuka uwodzenia

- sentymentalizm:

+ ośrodek puławski - ks. Adam Kazimierz Czartoryski wraz z żoną Izabelą+ odrzucenie racjonalizmu - duża rola emocji i uczuć+ poj. się pojęcie emocjonalnego patriotyzmu (zdobycie uczuc kobiety poprzez służbę ojczyźnie)+ Franciszek Karpiński - znaczenie indyw. przeżycia - emocjonalny stosunek do przyrody - aurot pieśni rel., np. ,,Kiedy ranne wstają zorze..." - sielanki i pieśni patriotyczne+ Franciszek Dionizy Kniaźnin - bajkopisarz - dramaty o podłożu polit. - opera+ ideał sarmaty oświeconego - przedst. w ,,Powrocie posła" J. U. Niemcewicza+ ,,Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale" Wojciech Boguslawski - wprow. folkloru i kult. chłopskiej

4. Architektura.- przebudowa Zamku Król. - bud. Łazienek - styl stanisławowski- odkrycie Pompei spowod. masowe kopiowanie wzorów antycznych- palladianizm - symetria wnętrz - kolumnowe portyki- popul. ogrodów w stylu angielskim- moda na bud. pawilonów chińskich czy inspirowanych orientem altan i minaretów- egzotyczne motywy (np. egipskie)

5. Rzeźba.- realizm- Andrzej Le Brun - kopiował rzeźby antyczne

6. Malarstwo.- Marcello Bacciarelli - portrety Poniatowskiego - Bernardo Bellotto zw. Canaletto - malarstwo rodzajowe - obrazy przedst. widoki Warszawy- Jan Piotr Norblin de Gourdaine - malarz rodzajowy - przedstawienia sejmików - obrazy hist. - wpływ na szkołę batalistyczno-obyczajową

7. Muzyka.- domin. opera- Maciej Kamieński - komponował opery - motywy ludowe- popul. muzyki kameralnej - rozrywka