Grial : revista galega de cultura. Núm. 88, 1985

abrilmaioxunio

Tomo XXIII-19 8 5 CRIALC. RODRÍGUEZ FER:

GUMERSINDOPLACER:

E. LORENZOBALEIRÓN:

XOSÉ M. SALGADO:

CARMEN BLANCO:

áX. LANDE1RA

YRAGO:

A literatura como coñecemento.

O tema aá morte en Rosalía deCastro.

Tradición e modernidade naobra poética de Iglesia Alvariño.

O devalar poético de X. L. Mén-dez Ferrín.

Sobre o comporramento litera-rio da muller.

Os manuscritos de cinco poe-mas de García Lorca.

LISTA DENOVEDADES

1985

EDITORIAL GALAXIA

BIBLIOTECA BÁSICA DA CULTURA GALEGAA GALICIA MARIÑEIRA/¿/x/bLabartaQUEIXUMES DOS PINOS/Eduardo PondalO PORCO DE PÉ/ Vicente RiscoA ESMORGA/Eduardo Blanco AmorDOS ARQUIVOS DO TRASNO/Rafael DiesteXEOGRAFIA/A Pérez Albertf (no prelo)

ENSAIO E INVESTIGACIÓNLOURESES. ANTROPOLOXIA DUNHA PARRO-QUIA GALEGA/ Manuel MandianesA REVELACIÓN DE DEUS REALIZACIÓN DOHOME/A Torres Queiruga (no prelo)GALLAECIA SKANDINAVICA/V7ce/?fe Almazán(no prelo)ROSALÍA DE CASTRO NA ESPAÑA DO SECU-LO X\X/Catherine Davies (no prelo)

CULTURA POPULAR"QUE COUSA É COUSA..." LIBRO DASADIVINAS/ASCO Martín (no prelo)O BAILE EN GALICIA/Juan J. Linares (no prelo).

COLECCIÓN LITERARIAOS BIOSBARDOS/£tí. Blanco AmorXENTE AO LONXE/£</. Blanco AmorXOGUETES PARA UN TEMPO PROHIBÍ- .OO/Car/os CasaresOS DOUSDESEMPRE/Casre/aoOS VELLOS NON DEBEN DE NAMORAR-SEICastelaoMEMORIAS DUNHA TEHRA/Xosé M" Castro-viejoMERLIN E FAMILIA/ÁVaro CunqueiroO INCERTO SEÑOR DON HAMLETA4/varo Cun-queiro .......MITTELEUROPA/V/ce/?fe Risco..O ACOMODADOR E OUTRAS NARRACIÓNS/Marcial SuárezROSALÍA, teatro//?. Otero Pedrayo (no prelo)....

y

Ptas.

325400375350275

780

360890

550750

490

550580

500950

780

CRIAL REVISTA GALEGA DE CULTURADirector periodista: Xosé Landelra Yrago. Correctores: Ramón Pl-ñeiro López e Francisco Fernández del Riego. Consello de Redac-ción: R. Carballo Calero - D. García Sabell • C. Fernández de laVega - M. Dónega Rozas - Camilo G. Suárez Llanos • Basilio LosadaCastro - Ricardo García Suárez.

REDACCIÓN E ADMINISTRACIÓN: EDITORIAL GALAXIA - Reconquista, 1 - VIGO

Imprime: «A. G. Galicia. S. A.» - Segovia, 15 - VIGO / Dep. Legal: VG 99-1963

SUMARIOPáxinas

ENSAIOS

A literatura como coñecemento, por CLAUDIO RODRÍGUEZFER il35O tema da morte en Rosalía de Castro, por ¡Fr. GUMERSIN-DO PLACER 146Tradición e modernidade na obra poética en gaiego de Aqui-lino Iglesia Alvariño, por EUSEBIO LORENZO BAT.TOR6N ... 161O devalar poético de X. L. Méndez Ferrín, ,por XOSÉ MA-NUEL SIALGADO 171Sobre o comportamento literario da muller (o caso Margari-ta Ledo Andión), por CARMEN BLANCO 179

ESCOLMA

Ezra Pound e un Canto pisano, por RAMIRO FQNTE 193Vemos fuxir, por LUZ POZO GARZA 203A boca violeta, por CLAUDIO RODRÍGUEZ FER 204

PENEIRA DOS DÍAS

O mirandés e os demais romances peninsulares, por MANELCELSO MATALOBOS 205Bób Dylan: Un librepensador de Minnesota, por VICENTEARAGUAS 210Unha antoloxia de poesía galega e portuguesa, por XESÚSGONZÁLEZ GÓMEZ 213"Os nonnatos" de Eduardo Blanco Amor, por CLARA TO-RRES MARTÍNEZ 217Eimer, Ider e Sober: topónimos, por NICANDRO ARES 221A lóxica organizativa de un calendario, por XOSÉ ANTONIOFERNANDEZ DE ROTA E MONTER 224Os manuscritos (autógrafos e apógrafos) de cinco poemasgálegos de Federico García horca, por XOSÉ LAiNDEIRAYRAGO 229Onomástica galega: "Pazo" e "Pazo", por FROILÁN LÓPEZ . 243LIBROS, por Antonio Capelán Rey, Xesús González Gómez,Vicente Araguas e S. Lorenzana 245O REGÓ DA CULTURA 2 5 6

Tomo XXIII • N.° 88 • abril - maio - xunio, 1985

E N S A I O S

A LITERATURA COMO COÑECEMENTO

Aínda que parece ilusorio pretender teorizar con rigor so-bre un fenómeno tan impreciso como o literario, resulta ta-mén inevitálbel que os que nos dedicamos a el reflexionemossdbre o mesmo. E pese a que o noso ponto de vista carece deperspectiva distanciadora, ¡beneficiase da privilexiada posi-ción de quen fala desde a propia experiencia e coñece pordentro itodos os momentos que se suceden no proceso: orixe,creación, xeelaiboración, leitura, crítica, publicación, etc. 'Estatentativa autorreflexivá, presente en moitos dos meus poe-mas, aparece tamén nos limiaTes dos meus libros de versose xustamente as ideas formuladas ou esbozadas nos mesmosson as que tratarei de explicar e desenvolver aquí.

Agora ben: cada escritor concibe a literatura ao seu xeito.Por este motivo, seguindo os postulados de algúns, naberíaque concluir que as obras que fan outros non son, estrita^mente, literatura. Se aplicamos como criterio xeral calqueraconcepción particular, obteríamos como resultado que sonmoi poucos os autores que realmente a cultivan: por exem-plo, poderla admitirse que fan versos, mesmo que fan poemas,pero non que fan poesía.

Eu, por suposto, non quero erixir o meu criterio en normapara xuzgar a ninguén que non sexa eu mesmo. Limitareimepois a falar da miña concepción da literatura como se se tra-tase duwha autopoética, non dumha poética xera'l.

A ESENCIA IWJ COÑECEMENTO LITERARIO

Friedrich tNietzsche decía que a verdade é de orixe poético.Os que despois de tantos milenios de verdades efímeras suce-déndose altivas no pensamento humano eremos que ningun-3ra proposición xeral é válida —nen siquera esta—, saibemosque nada se sabe. Pero tamén sabemos que existe unlia ver-dade de orixe .poético ou, polo menos, uniia ilusión poética decofiecemento: esa ilusión que apreciamos ao ler a poetas co-mo Holderlüi, Novalis, LeQpardi, Poe, Blake, Colerid'ge, Woor-dswortti, Browning, Hopkins, Nerval, Baudelaire, Verlaine,.Rimbaud, Lautreamont, Mallarmé, Whitman, 'Emily Dickin-

135

son ou Rosalía, por poner sámente exemplos ocidentais doséculo XIX.

Claro está que, na literatura, o coñeoimento é uniha difí-cilmente explicáíbel combinación de paixón e pensamento, co-mo pode apreciarse xa na poesía metafísica inglesa do séculoXVII. Según T. S. Eliot, bon eoñecedor da mesma, un pen-samento era para Donne un'ha experencia, posto que modi-ficaiba a súa sensibilidade. ¡Ademáis, esta aprehensión senso-rial directa do pensamento da que ten falado Eliot, estácontida tamén na reflexión de moitos outros escritores con-temporáneos, como Miguel de Unamuno, que tina como má-xima pensar o sentimento e sentir o pensamento. José ÁngelValente sentenciou de forma lapidaria esta áctitude: "Habitocon paixón o 'pensamento".

O coñecemento acadado por vía literaria é, desde logo, di-ferente ao acedado por medios científicos e filosóficos, peronon sabemos aínda en que consiste tal especificidade. De fei-to, moitos autores pretendidamente científicos e filosóficosteñen valorado e aproveitado enormemente ¡contribucións li-terarias nos seus procesos de investigación: abonda lembrarcasos tan dispares como os de Marx e Engels, de Lenin, deFreud, de Heidegger ou de Jakobson.

En efeito, a valoración que ffan Karl Marx e FriedrichEngels do realismo decimonónico europeo é inequívoca nestesentido, anegando o último a anteponer as aportacións danovelística de Balzac as dos especialistas para coñecer o pe-ríodo histórico retratado polo narrador francés: "Agrupauniha historia completa da sóciedade francesa, da que eu,mesmo ñas particularidades económicas {por exemplo, a re-distribución da propiedade real e persoal Üespois da revolu-ción francesa), aprendín máis que de todos os historiadores,economistas e estadistas profesionais desate período xuntos".

'Pola súa banda, un discípulo de Marx e Engels, VladimirIlich Ulianov, Lenin, ten falado no mesmo sentido das nove-las de Tolstoi: "OU N. Tolstoi deuse a coñecer como un grandeescritor da época da servidume. Nunha serie de obras xeniaisque escribíu durante a súa carreira literaria de máis de me-dio século, piaitou sobre todo a antiiga Rusia de antes da re-volución que permaneceu, mesmo destpois de 18&1, nun estado.de semi-servidume, a ¡Rusia aldeana, a Rusia do terratenente.e o campesino. Ao describir ese período histórico da vida rusa,Tolstoi soupo iprantexar nos seus escritos tan grande númerode problemas inmensos, soupo acadar tan enorme poder ar-tístico, que as súas obras ocuparon un posto de primeira liña.na literatura internacional. A época preparatoria da revolu-.ción nun ipaís oprimido polos mantedores da servidume, apa-receu, gracias á pintura xenial de ToLstoi, como un pasoadiante no desenvolvimento artístico da ihumanidade eoteira".

136

Sigmund Freud, que tratou en moi numerosas ocasiónsde fenómenos literarios, parece encontrar ñas novelas de Dos-toievski .tanto ou máis coñecemento da psique 'humana quenos tratados de psiquiatría. Tal interés cognoscitivo podeapreciarse no seu estudo do parricidio, así como nos macamoseloxios que dedica ao autor ruso: "Ten o seu posto poucodetrás de Shakespeare. Os irmáns Karamazov é a novela máisacabada que se escribíu xamais e o episodio do agrande inqui-sidor é un'ha das cuines da literatura mundial". -

Martin Heidegger, analizou a poesía de Holderlin e deRilke á luz do existeiicialismo filosófico, clhegando a decir quetoda a teoría que el despregara por vía especulativa estabacontida nos versos destes autores. Heidegger deixou moi claroque a poesía podía conter o mesmo ¡coñecemento que a filo-sofía, aínda que formulado Idoutra maneara. Mesmo, recoñe-ceu explícitamente que o dominio metafisleo desde o queRilke escribirá as súas obras maiores non era siquera accesí-bel á filosofía do momento: "Non estamos preparados parainterpretar as Elexías e os Sonetos, pois. o dominio desde oque falan non foi aínda suficentemente pensado desde a esen-cia da metafísica na súa constitución e unidade metafísica.Pensalo é algo que sigue sendo difícil por dúas razóns. En¡

primeiro lugar, porque a poesía de Rilke queda detrás da deHolderlin no camino da 'historia do ser ,por rango e situación.Logo porque apenas coñecemos a esencia da metafísica e nonestamos versados no decir do ser. Non somente non estamospreparados para unlxa interpretación das Elexías e os Sone-tos, senón que non temos dereito a interprétalos porque odominio esencial do diálogo entre o poetizar e o pensar sópode averiguarse, acadarse e meditarse paseniño. ¿Quén po-dería chufarse <hoxe de estar tan faimiliarizado coa esencia dapoesía como coa do ¡pensar e, por engadidura, ser o suficen-temente forte para levar a esencia de ambos á máis extremadiscordia e fundar así a súa armonía?".

Román Jakobson, nuniha operación semellante ás citadasaínda que cualitativamenite diferente, tomou tamén a un au-tor literario, Hopkins, e non a un científico, como ponto departida das súas principáis análises da función poética dalimguaxe. Según Jakobson, o poeta inglés desvelou un dos ele-mentos máis característicos e definitorios da literatura: "Orol que xogou a figura gramatical no mundo da poesía desdea Antigüedade ihastra os nosos días é aínda obxecto de sol-presa para os que se consalgran á literatura, un século enteirodespois de que o mesmo Hopkins comenzara a sácala á luz".Como é sabido, Jakobson fundamenta a función poética dalinguaxe no principio de recurrencia, formulado xa por Hop-kins: "'¡A recurrencia duniha mesma figura gramatical, que é,como víu moi iben Gerard Manley Hopkins, co retorno duniha

1.37

mesma figura fónica, o principio constitutivo duniia obrapoética...". A <valoración que fai o lingüista ¡ruso do que cha-ma "un dos poetas máis cautivadores do secuto pasado" é talque mesmo as stúas iwvestigacións no terreo da Poética seconcentraron durante decenios no que Hopkins cihamara fi-guras de gramática, analizadas en textos pertencentes a oncesecutas de literatura universal. Non se trata, ueste caso, deque Jakobson extraía a súa ¡teoría dun texto específicamenteliterario, pero sí ¡dun literato decimonónico profesionalmentealleo ás ciencias da liniguaxe. A reflexión e experencia litera-ria- de Hopkins é aproveitada e sistematizada polo rigor cien-tífico do estruturalismo fenomenolóxico de Jakobson do mes-mo xeito ique o marxismo áprendeu da novela realista do sécu-lo XIX, a psicoanálise da obra de Dostoievski ou o existenpia-lismo dos poetas metafísicós.

Noii pode ser casual pois que aigúns dos máximos repre-sentantes do pensamento contemporáneo en terreos tan di-versos cómo a socioeconomía (Marx e Engels), a política (Le-nin), a medicina (Freud), a filosofía '(Heidegger) ou a lin-güística (Jakobson) teñan coincidido, daiguniia maneira, envalorar diversas obras literarias como fonte de coñecementoequiparabel e mesmo superior as de mero carácter científicoou filosófico. En realidade, cando Marx e Engels leron a Bal-zac, Lenin a Toilstoi, Freud a Dostoievski,, Heidegger a Hol-derlin e a iRilke ou Jakolbson a Hopkins, comprenderon queliteratura é tamén coñecemenfto, é decir, comprenderon1 averdadeira literatura.

Á LITERATURA COMO COÑECEMENTO

(Particularmente, entendo a literatura como forma orixi-nal e persoal de coñecemento. Pensó que facer da literaturaun simple reflexo ou reformulación de ideas concebidas poroutros medios non literarios, implica anular a súa capacida-de cognoscitiva e asiignarlle ¡unha función impropia e absur-da, en canto que así queda reducida a decir doutro xéito oque se coñece de antemán por vías ceeais máis directas. Ca-rece de sentido limitar á poesía a exponer algo que xa estápreviamente dito con outras palabras máis sinxelas, tal1 co-mo en van pretenderon intolerantes inquisicións e nefastasburocracias coas súas censuras, programas e cádeas paraün!ha actividade liibre, transgresora e ilimitétoel ipor natureza.A liniguaxe poética xustifica a súa existencia en tanto quesirve para decir ó que ninguniha outra linguaxe pode decir,oú, máis' claramente, porque expresa algo que non se podeexpresar doutro xeito. Pódese concluir a este respecto que searlimgiuaxe literaria dixera o mesmo que a linguaxe ordinariae (haibitaial, a literatura non tería razón de ser. Ou, polo me-nos, non tería riimguniha razón, esencial de ser, senón razónsestritamente accesorias: sería pura retorica. (É sabido que

hai anortas obras fundamentadas no suposto formalista desuperponer uniia suntuosa follarasca formal a expensas duncontido mínimo, inocuo e insignificante. Deste fenómenoaJbraia sobre todo o feito de que ihaxa alguén con tan poucoque decir como para dedicarse a recargar de comiplicaciónslingüísticas e adornar con luxosas figuras retóricas un textoque non as esixe. Revestir ornamentalmente algo sen valoresencial ten m#s ide traballo decorativo ¡que de poético e asúa execución deriva máis da rutina e do aburrimento queda lucidez creativa).

Para min, a literatura é un medio de coñecemenito radicale persoa'l da realidade, motivación que despraza toda outrapreocupación a un segundo plano. <O cal1 non implica desen-tenderse da comunicación óu da dimensión estética, ás vecesprotagonistas da propia investigación literaria).

Compre engadir cecais que unha condición indispensábelpara acadar unha auténtica dimensión cognoscitiva córñuni-cólbel é a apertura da obra a unha plural diversidade de léi-turas que mesmo poidan trascender os presupostos iniciáisou intencionáis do autor, pois como di Octavio Paz: "As ver-dadeiras ideas dun poema non son as que se lie ocurren aopoeta antes de escribir o poema, senón as que despois, conou sen a súa vontade, se desprenden naturalmente deste".Somente cünha actitude verdadeirámente investigativa po-derá o escritor acadar o coñecemento literario, da mesaríamaneira que únicamente ofrecendo uniha 'literatura aibertapoderá conseguir uniha auténtica repercusión cognoscitiva.

NIETZSCHE E A TRANSMUTACIÓN DE TODOS OS VALORES

Friedricih Nietzsdhe foaseou a súa teoría da transmutaciónde todos os valores nün dos seus conceitos máis caracterís-ticos: o da morte de Deus. Xa en A Gaia Ciencia decía: "Deusmorreu, asesinárono os homes". ¡Logo, en Así falou Zaratus-tra, a morte de Deus será o tema central da súa primeiraparte, onde se escandaliza ante quen "non ouvíu aínda nadade que Deus imorreu". Pero iNietzsdhe non coloca ao horneenlugar de Deus, non o diviniza nen o idolatra iporque non ad-mite a Deus nen que ninguén ocupe o seu lugar: "Mortosestén todos os deuses".

Para Nietzsche, a morte de Deus supon1 a total supresióndos valores moráis e metafísicos que aquel sustentaba: máisabsurdo e escandaloso que matar a Deus, sería o feito de má-talo por nada. A súa desaparición implica, polo tanto, a dosvalores que garantizaba a súa suposta existencia e orixinainevitábelmente a transmutación de todos os valores. Poreso, a ¡partir de Así falou Zaratustra, Nietzsche escribíu baixoa idea da transmutación de todos os valores. Non obstante,o autor alemán advirte que, morto Deus, mantense intacto

139

todo o conglomerado de iiuncións e •institucións que el xusti-ficaba, e que sobreviven á súa morte pola incomprensión epola inercia dos seres humanos. Terá que pasar aínda moitotempo ipara que os ihomes se decaten de todas as implicaciónsque conleva a morte de Deus a mans desa incrédula herdeirada 'Ilustración que é a faumanidade contemporánea.

A literatura reflexou mioitas veces a morte de Deus, peropoucas os súas 'consecuencias, tanto a nivel ¡temático comoformal. De íeito, na maioría dos casos, a literatura entendeua morte de Deus como a sustitución da teocracia relixiosapor outro poder social. Xa o ten dito Octavio Paz: "Despoisde Sade, que eu seipa, ninguén se atreveu a describir uníhasociedade atea. Falta algo na olbra dos liosos contemporáneos:non Deus, senón os homes sen Deus". Pero unQia 'literaturade carácter cognoscitivo entendida radicalmente non podesometerse a ningún poder nen (fundamentarse en ninguníhabase de apoio extraliteraria. Unha literatura que pretendaser .cognoscitiva ten que ser esencialmente libertaria parapoder decir, acaso como Max Stirner, "eu non apoio a miñacausa sobre nada".

Por eso a literatura, a literatura cognoscitiva e libertaria,é incompatíbel con calquera respeto ás normas éticas e esté-ticas de toda preceptiva. Aínda que se enmascare a través desucedáneos —a intención política, a crencia relixiosa, a mo-da comercial— a preceptiva literaria está morta. Matouna apropia literatura. 'As condicións sociais e políticas e o desen-volvimento cultural e literario que permitiron a liberación detoda serie de pautas, atrancos e censuras, e o lento e indecli-nálbel desprestixio do escolasticismo academicista das precep-tivas tradicionais supuxeron unha total afirmación da liiber-tade creativa e convertiron a literatura máis radical nunhapráctica xenuinamente libertaria.

Pero (hai aínda quen non se enterou de que a morte daspreceptivas tradicionais é, na literatura, a morte de todas aspreceptivas. Deste xeito, novas escleroses e corsés siguen ane-mizando a práctica 'literaria, liberada así da tolura, pero nondas camisas de forza. Moitos dos novos preceptistas non en-tenden que despois de Joyce ou do surrealismo non (hai lugarxa para (preceptivas, nen siquera joyceanas ou surrealistas.A extinción da preceptiva supon a eliminación da escala devalores que traía consigo, a transmutación de todos os valo-res. Sería absurdo sustituir as vellas preceptivas por outrasderivadas dos cmovimentos ou dos autores que se sublevaroncontra aquelas. Trátase de acabar coas preceptivas dunhavez por todas para non ¡perder miáis a dimensión cognoscitivada 'literatura. Nietzsohe idecía: "Mortos están todos os deu-ses". En literatura, mortas están todas as preceptivas, apartede que siga tiabendo cadavres viventes de escritores nonnatos

140

empeñados en manter a ilusa pantasmagoría de que fan li-teratura porque copian, é decir, porque fan retórica. Confun-dir a literatura coa retórica é precisamente descoñecer o ca-rácter cognoscitivo da literatura e demostrar claramente quetanto facendo retoricismo formalista como contidista estaseescritoindo por razóns extraliterarias, Ka que, en realidade,non se ten nada que Idecir.

MONOD E A ÉTICA DO COÑECEMENTO

Jacques Monod contá entre as súas aportacións ao pensa-miento contemporáneo coa elaboración do concepto da éticado iconecemento, 'exposto na súa lección inauígural da cátedrade bioloxía molecular do College de France en 1967 e desen-roladó en 1970 no libro O azar e a necesidade. Ensaio sobrea filosofía natural da bioloxía moderna.

OPrescindindo aquí da súa concepción da ética en sí, quenon afecta directamente ao noso tema, compre destacar, nonobstante, que para Monod "o coñecemento obxectivo ignoraos valores" e que "se el puido destruir os fundamentos tra-dicionais das éticas relixiosas, non pode por esencia proponerningunlia outra". De aquí a canga corrosiva implícita naciencia: "É anoi icerto que a ciencia atenta contra os valores.Non directamente, xa que non é xuez e debe ignóralos; peroela arruina todas as ontoxenias míticas ou filosóficas sobreas que a tradición animista, desde os aborixes australianosaiastra os dialécticos materialistas, fai repousar os valores, amoral, os Ideberes, os dereitos, as proitoicións". iMais esta in-compatibilidade entre ciencia e ética non implica correlati-vamente un divorcio entre a ética e a investigación: "IA cien-cia ignora os valores; a concepción do universo que hoxe nosimpon está ausente de toda ética. Pero a investigación cons-tituí por sí mesma un ascetismo; implica necesariamente unsistema de valores, uniia ética do coñecemento, da que nonpode, non obstante, demostrar obxectivamente a súa validez".En O azar e a necesidade explícase polo miudo a inevitáJbelasociación entre os valores e o coñecemento.

lAgora iben, a ética monodiana non 'ten nada que ver coaséticas ao uso: "A ética do coñecemento é radicalmente dis-tinta dos sistemas relixiosos ou utilitarios que ven no coñe-cemento non o fin en si mesmo senón un medio de alcánza-lo". Eis pois a radical diferencia: "O único obxectivo, o valorsupremo, o toen supremo, na ética do coñecemento, non é,recoñezámolo, a felicidade da humanidade, menos aínda oseu poderío temporal ou o seu confort, nen tampouco o co-ñécete a ti mesmo socrático, é o coñecimento abxectivomesmo".

Para Monod, únicamente esta ética, creadora do mundomoderno, é compatíbel con el. ¡Considera que as sociedadesmodernas deben a súa debilidade moral aos sistemas de va-

141 .

lores arruinados pola ciencia e o seu poderío material a estaética fundadora do coñecimento. 'Compre, pois, extraer délaas consecuencias moráis, sociais e políticas que se derivan damesma: "Non comprirá ocultar que se trata dunha ética se-vera e apremiante que, se toen respeta no 'home a toase doconecemento, define un valor superior ao home anesmo. Éticaconquistadora e, en certos aspectos, nietzscheana, xa que évontade de poder: ¡pero de poder únicamente na noosfera.Ética que ensatará, por conseguinte, o desprecio da violenciae a dominación temporal. Ética da libertade ipersoal e políti-ca, ipois a contestación, a crítica, a constante .posta en cues-tión non son sámente oin dereito senón un detoer. Ética social,ipois o conecemento otoxectivo non pode establecerse como talmáis que no seo dunha comunidade que recoñece as súasnormas".

Mais, partindo do "conecemento obxectivo como únicafonte de verdade auténtica", non é posíbel explicar enteira-mente a significación do home. (Para Monod, a necesidadedunha explicación enteira é innata e a ausencia de tal expli-cación causa uroha fonda anguria: "'Creo que a aniguria dasociedade e a. esixencia dunha explicación itotal, apremiante,son innatas; que esté herdo chegado do fondo das edadesnon é somente cultural, senón sen dúlbida xenético". Por esoo conecemento obxectivo, que non podía aplacar aquela an-guria innata, exaspérate aínda máis aos ¡homes, posto queaparte de non proponer ninguniha explicación, impuña "unascético renunciamento a calquera outro sustento espiritdal".Pero se ó conecemento obxectivo non pode calmar a nosa an-guria, unlha "ética austera, abstracta, orgullosa", fundada noconecemento, 'liumanista e nietzstíheana, .podería cecais, se-gún Monod, calmar a anguria xenéticá do home e saciar asúa esixencia explicativa.

TJnüia vez exposto o cerne da ética monodiana do conece-mento, pode establecerse doadamente uníha ¡teoría paralelaaplicada á poesía, sustituindb o conecemento obxectivo polo

éti " ' ' ' ' 'Decía Monod: "O conecemento verdadeiro ignora os va-

lores". Tal sentencia é válida tanto para o conecemento cien-tífico como para o poético. En efeito, o conecemento poéticosó pode darse ao marxe dos valores: eles implican que a crea-ción poética non sexa un fin en si mesma, senón un mediopara conseguir outro obxectivo (ético, relixioso, propagandís-tico, utilitario, etc.). No fondo, os surrealistas prantexaron oseu movimento en parecidos termos, xa que, baseándose hapsicoanálise freudiana, utilizaron o automatismo psíquico cofin de acadar o funcionamento real do pensamento "sen aintervención reguladora da razón, ao marxe de toda preocu-pación estética ou moral", como decía André Bretón. Igual

que ocurre co coñecemento científico, o obxectivo do coñece-. mentó ¡poético non é a felicidade Üa >humanidade, nen diri-xirse a uniha divinidade, nen a defensa dundas ideas, nen aconsecución dun lucro material, senón que é o coñecementopoético imesmo.

'Esta é a idea amoral e 'libertaria na que se asenta o .prin-cipio ¡básico da creación poética: a poesía así concebida é unfin en sí, non un medio para conseguir outro obxectiivo ex-trapoético.

E do mesmo xeito que o coñecemento obxectivo puido des-truir os fundamentos das éticas ¡tradicionais sen proponerninguníha outra, o coñecemento poético conleva o tierriuba-mehto das ibases de toda norma —hética ou non—na creaciónliteraria. Igual que a ciencia, a poesía ignora os valores apriori, é totalmente allea a calquera ética. Pero 'igual que ainvestigación, a creación poética asociase inevitáibelmente aurüha ética tamén distinta, rigurosa e esixente: a ética docoñecemento. Esta é, polo tanto, a única actitude compatílbelcunlia poesía realmente cognoscitiva. Trátase pois, como que-reria Monod, dunflia ética severa e apremiante que implicaun valor trascendente ao ihome mesmo, dun'ha ética conquis-tadora e nietzscheana que loita por iluminar a noosf era,diunEha ética que desprecia a cativeza mundana, duníha ética,en ttin, personalista e social ao mesmo tempo, baseada no ri-gor e na.autoesixencia tanto como na contestación e na crí-tica, como diría Monod.

!Pór esto, calquera poética fundada na ética do coñece-mento, ten qué ser inevitálbelmente libertaria ou, o que é omesmo, antiautoritaria, independente, transigresora, antiaca-démica, revolucionaria. O verdadeiro texto literario é, comoescrilbíu Luís Cernuda do desexo, "'apto somente na vida senmuros". . .

Á BÚSQUEDA DÓ COÑECEMENTO

¡Desde a tantas veces repetida fórmula de Aristóteles se-gún a cal o iiome desexa ipor natureza salber, todos os filósofose creadores mínimamente profundos se iteñen ipreguntadopolo coñecemento. Para moitos, trátase mesmo duniia cues-tión vital, como reflexa OLey Tpistoi: "lA menos que seipa porqué estou aquí e qué é o que son, non podo vivir".

¡A estas preguntas ten respondido con máis ou menos arro-gancia a filosofía, a relixión, a mitoloxía, a ciencia e tamério arte e a literatura. Pero a. diferencia entre todas elas noné de igrado, senón de método. En realidade, dentro dos ámbi-tos creativos, sobrepasar o convencional en calquera terreosupon case sempre apreixar o coñecemento. Para min, taldemanda non é só desexiábel, senón inevitáibel. Esta é a razónde que me identifique plenamente coas seguintes verbas de

143

Fedor Dostoievski: "En todas ¡partes e en todas as cousas vouhastra o final. Toda a 'miña vida soibrepasa os límites con-vencionais".

Trátase ipois de sobrepasar ibarreiras —cara dentro oucara fora— pero nunca de poner límites ao instinto creativo.Ademáis, na búsqueda do eoñecemento 'non pode concebirseo obxectivo thastra apreixalo, xa que no momento en que sepreconcebise deixaría de ser uniia búsqueda. Buscar un oib-xecto preconcebido —que case sempre se encentra, porquedesde o momento en que un o busca xa está dentro dun mes-mo— significa renunciar ao eoñecemento, é decir, ao desco-ñecido. Buscar con prexuicios ou intencións preconcebidassupon negarse ao verdadeiro eoñecemento, sempre irredutílbelá vontade de quen busca. ¡Por eso, na miña opinión, a únicaactitude compaitíbel co eoñecemento literario é a que ten ta-méh sentenciado José Ángel Valente: "Busco o que non seique busco". A literatura é buscar sempre, pero sen saber qué,como cmesmo poderla desprenderse da saudosa intuición deRosalía de Castro: "Eu non sei o que busco eternamente...".

En suma, a literatura é uraha auténtica forma de eoñe-cemento cando está concebida dun xeito absolutamente liber-tario, fruto dunha creación animada cunüia ética como a que,desde a filosofía e desde a ciencia, postularon FriedritíhNietzadhe e Jacques Monod. Neste sentido, Shakespeare ouCervantes, Dante ou Goethe, Tolstoi ou Dostoievski, Kafkaou Joyce, Proust ou Sartre, Holderlin ou Rilke, Pound ouBliot, Borges ou Cavafis, ciiegaron, acaso sen sábelo ou senpreténdelo, a convertir a literatura en auténtico eoñecemen-to. Tal é, según entendo, a esencia e significado da verdadeiraliteratura.

Ademáis, cecais ponqué a miña vida e a miña obra sonabsolutamente inseparabeis —entre sí e do eoñecemento—,para anin a literatura non é nunca retórica. Esta evidenciatendeu en moitas ocasións a ter uniia innegáibel motivaciónerótica, como é patente na produción de (Picasso, de Nenuda,de iCernuda ou de Virginia Woolf e como moi ben compren-deron os surrealistas. Tal fenómeno, por suposto realizado"sen a intervención reguladora da razón, ao marxe de todapreocupación estética ou moral", como prescribe o consabidomanifestó surrealista de Antíré Bretón, está xustamente con-tido ñas seguintes palabras de Rene Magritte: "Non hai dú-bida de que un sentimento puro e vigoroso, chamado erotis-mo, salvoume de caer na Ibúsqueda tradicional duniha perfec-ción formal". No fondo, a miña literatura —o meu eoñece-mento— non é literatura, senón eu.

CLAUDIO RODRÍGUEZ FERL u g o

1'44

BíBIilQGRAiFÍA ÜMPRESGINDÍBEL

BALZAC, Honoré de: A comedia humana (La comedie humaine, 1829-55).

BRETÓN, André: Manifestó do surrealismo (Manifesté du surréalisme,11924).

CASTRO, Rosaüía de: Obra en verso (1857-84).CERNUDA, Imia: A realidade e o desexo (La realidad y el deseo, 1936

e ,1964).DOSTOIEVSKI, Fetíor: Os irmáns Karamazov (Bratia Karamázovi, 1879-

80).EUOT, T. S.: Os poetas metafisicos (The Metaphysical Poets, 1921).FRETJD, Sigmund: Dostoievski e o parricidio (Dostojewski und die Va-

tertolung, ,1928).HEIDEGGER, Martin: Hólderlin e a esencia da poesía (HiMeñin und

das Viesen der Dichtung, 1936-7).ÍDEM: Caminos de bosque (Holzwege, 1950).HÓLDERLIN, Friedrioh: A morte de Empédocles (Der Tod des Empe-

dokles, .179879).ÍDEM: Pan e vino (Brot und Wein, 1798).HOPKINS, Oerard Manley: Diarios e papéis (Journals and Papers,

1959).JAKOBSON, Román: Lingüística e Poética (Linguistics and Poetics,

1958).ÍDEM: Poesía da gramática e gramática da poesía (Poetry of Gram-

mar and Grammar of Poetry, 1968).LENIN, Vtedimir Eicih Ulianoy: Lev Tolstoi (Lev Tolstoi, /19tl0).MARX, Karl e ENGELS, Friedócih: Escritos sobre arte e literatura (re-

copilados por láísic, Freville, Oerratana, SaMnari, etc.).MONOD, Jacques: Leción inaugural da cátedra de bioloxía molecular

do College de Trance (Legón inaugural de la chaire de biologiemoiéculaire du College de France, 1967).

ÍDEM: O azar e a necesidade (Le hasard et la necesité, 1970).NIETZSCHE, Friedrich: A Gata Ciencia (La Gaya Sdenza, I188H-7).ÍDEM: ASÍ falou Zaratustra (Also sprach Zarathustra, 1883-92).PAZ, Octavio: Os signos en rotación (Los signos en rotación, 1964).ÍDEM: Corrente alterna (Corriente alterna, 1964).ÍDEM: O arco e a lira (El arco y la lira, 1956 e 1967).POMORSKA, Krystina: Diálogos (con Román Jaikobson) (Dialogues,

1980).RILKE, Rainer María: Elexías de Duino (Duinesen Elegien, 1922).ÍDEM: Sonetos a Orfeu (Sonette an Orpheüs, 1923).STIRNER, Max: O único e a sua propiedade (Der Einzige und sein

Eigentum, 1844).TOLSTOI, Lev: Guerra e paz (Voiná i mir, ¡1865-9).ÍDEM: Ana Karenina (Ana Karénina, 1876-7).VALENTE, José Ángel: Ponto Cero (Punto Cero, 1972 e 1980).

145

O TEMA DA MORTE EN ROSALÍA DE CASTRO

.Cando me ipoño a enxergar este traballo en col da morte ñasObras de Rosalía de Castro,- acabo de ler, na Hemeroteca Municipalde Madrid (sign. il037/2), o númaro cinco da revista compostelá LaPatria Gallega, no que se fai historia, con acta notarial, do traslado,post inortem, do cadavre de Rosalía, desde o cemiterio de Irla Fla-via, hastra a igrexa de Santo Domingo de Bonaval, na cidade deSantiago de Compostelá.

Si un terremoto fixese tremar os campos galegos, non tería tanta,resoancia, nin ademiraeión, como tivo este traslado funeral, que fixodesencadear un trebón de loubanzas, de verbas, de oracións, de re-xionalismo, de unión galaica. O epicentro primeiro do terremoto lo-calizouse nun curruncho do cemiterio de Adina. Seis anos despois dopasamento de Rosalía, que tivo lugar o ,15 de xulio de 1885, un nú-beiro de xente acudeu ó ,pé da súa cova, para rendirlle un homaxerexional.

Coroas, orfeóns, cantos litúrxicos, máis coroas, unha persoal doseu viudo, outra coroa dos seus fillos, notarios, testigos, periodistas,e unha riada de xente. O cramor xeral foi ver como o corpo da poe-tisa non perderá tanto, así como que tifia as roupas intactas. Leivan-touse acta da inhumación, e o cortexo 'funerario, coa vella caixa me-tida noutra de metal e madeira, púxose en movimento, a pé, dendeIria hastra a estación do tren, en Padrón.

Eiquí a segunda fase, ou segundo epicentro, co pobo padrones ealdeias volcado nos caminos, ñas rúas, e na estación do ferrocarril.Depositouse o ataúde nun vagón especial, axeitado para elo, e o trenarrincou antre aplausos, despedidas, e marchas funerarias. Destexeito atravesou o val da Mahía, por ela tan cantado, e chegou áestación de Comes, en Conxo.

O terceiro epicentro de Comes, fói clamoroso; pois, a presenzadas autoridades, clero, universidade, comisión das xuventudes cató-licas, a masiva comparecencia do pobo santiagués, e canto se podeimaxinar de restalante, rompeu nun recibemento apoteósico. Dendea estación de Comes, e levado en trunfo rexional, o cadavre de Ro-salía chegou ó tempro de Santo Domingo de Bonaval, donde, poragora, vive en fogax de groria.

'No ceo de Santiago naceu unha estrela, filia da morte. A mortafoi Rosalía: muller, .poeta, nai e raíña; que si nalgún tempo foi va-galume antre o musgo, agora é lus que escintila é alumea. Pero, Ro-salía pensou na morte, e eu pretendo seguir o seu pensamento.

Unha zona ben definida da literatura rosaliana era o tema damorte. Era a súa tekna, un'ha obsesión. A imaxen da morte, en fun-ción da súa necesidade, aparece centos de veces ñas súas páxinas.A morte, como f eito, como conciencia e como secuencia, é un destinoinevitable. Un dos meirandes fenómenos populares da Galicia é o

146

culto dos mortos. Nos anos rosalianos do século XIX, o mundo doromantismo tina da morte unfoa ideia sagrada, e dáballe ós mortosun ¡trato de íavor.

O morto era, por uniias ¡horas, un dictador. Apreixoaba, en dra-mática despedida, ós familiares, ós amigos, ós vecinos, á parroquia,á bislbarra. Morrer, era un acontecemento.

Sabida cousa é que, naide, senón Deus, ten .poder sobor da morte;todos somos fillos déla. ¡Rosalía, anque lie ¡tivo xenreira e carrax, *iioubo de cargar con ela. Como cargaron seus abós, súa nai, seuspequechos. O pensamento da morte desarraiza moitas cousas, peronon pode un ceibarse da súa presenza. ¡Ai, aquel cemiterio de Adi-na!...; ¡qué lazos!..., ¡qué desconsolos!..., ¡qué adeuses!

Poida que hoxe non sexa de pago o lalar da morte; nembargante,ela paséase trunfadora .polo mundo. ¿Qué diría Rosalía, si ouvise queos seus osos poderían ser metidos nun cremadoiro, volvelos cinza, eaveníalos? Entón sí que a tristura a levaría, antes de tempo, a cal-quer camposanto aldeán.

Otero Pedrayo afirmou que Rosalía, .por ser un altísimo espiritocelta, non separaba con precisión a morte da vida. 'Del son estasverbas: "Todo el vivir de los pueblos de nuestra estirpe aparecemezclado con la muerte". E, García Martí, tamén afirmóu de Rosa-lía: "Son muchos los testimonios de su familiaridad con la muerte".No prólogo a Rosalía de Castro o el Dolor de vivir, deixa ben sentadoque a nosa poetisa, sempre que se atopaba fora de Galicia, morríapor volver a ela. Polo demais, ela mesma confesa esa door:

Morrendo de soidadestoda a chorar me matei.

Había neio un fondo, sin fondo, de saudade, que a levaba á mor-te. Toda a súa -vida íoi un voar, sin desprenderse de todo; o mesmoía da morte á vida, que da vida á morte. O caso era caminar, cami-.ñar sempre, cal ánima galaica, en perpetua. pelerinaxe:- Quérome ir,e non sei a dónde. Esta nostalxia de Rosalía puna en Azorín sensa-ción de anguria. Cada vez que lemos as súas páxinas, érguese nelas aencarnación da alma do pobo galego; son as ideas da mente galega;encárnase nelas a alma colectiva de Galicia.

Ñas páxinas que siguen non pretendo dar a sensación de un tra-•ballo total sobor da morte en Rosalía; menos aínda, únlia antoloxíafuneraria da súa literatura. Non; soio tenzo recoller, de aquí e deacola uns cantos mensaxes, nados tripartitamente: no seu entorno,na1 súa experiencia e no seu vivir Cristian.

Así pois, a miña laboura é pidirlle a ¡Rosalía non soio o que dixo,sinón tamén o que quixo dicir. Divido a escolma en sete apartados,sin que haxa entre eles prioridade algunna.

MEDO Á MORTE

Rosalía non morreu vella; decesou, apenas cumpridos os 48 anos.Murciiouse de mal canceroso. Polo ano de 11857, filosofando sobor davida, e influida por estéticas románticas, escribe en La Flor un versomedoñento, que resume o senso de toda vran espranza:

Y mañana es la muerte. i(1376)Para pensar, cismar e meditar en col da morte, Rosalía adoitaba

saír de Santiago, e recollerse no convento e carballeira mercedariade Oonxo, lugar abegoso da súa íé, da súa moral e doseu espirito.

147

Hai que ler El primer loco para darse conta de canto ©la sofría. ¿Quésomos?, preguntábase:

¿Qué somos? ¿Qué es la muerte?

¡Qué horrible pensamiento! Tú tansólo lo puedes saber, ¡Dios mío!

A ipoesía máis quente, elexíaca e tristeira que ¡Rosalía adicou ámorte, foi a dedicada á súa nai, morta en 1863. O mundo caéuselleenriba, véndoa na caixa negra; e ela orfa e sin agarimo. Soio bo-tando man dos sentimentos relixiosos poido recibir consolo na pro-funda tristura daquel irnfcre; e dinos que serenaba o corazón, pen-sando que a nai querida estaba no ceo. Sabemos que a amortaxouco hábito da Virxen da Mercede, de quen as dúas eran devotas; enA mi madre podemos ler:

La Virgen de las Mercedesestaba junto a mi lecho...Tengo otra madre en lo alto...por eso yo no me he muerto. (486)

A negra sombra da morte, que acababa de enchela de ¡penas ecrebantos, levouna a filosofar sabor da dór dos seus tfillos cando es-tes a atoparen sin alma. Imaxinaos de pé, ó seu redor, orfos, oheosde angustia, abatidos e chorosos:

Y eu sin calor, sin movimento, iría,muda, insensibre a todo,

así estaréi cal me deixare a morte,6 helarme co seu sopro. (207)

No cantar XXX, que é todo un camafeo, ven decir que non sedebe matar o corazón. Esquencer a quen se ama é pagar con fel emorte ó peito amador. O mal non chegará senlleiro, por eso di Ro-salía:

Ahí tes o meu corazón,si o queres matar ben podes;pero como estás ti dentro,tamén si ti o matas,, morres. (135)

A door do corazón non soio ven polas xordas penas personáis,mais tamén .pola perda de bens queridos, como a "Casa Nobre" deArretén, donde outrora vivirá un "venerable cabaleiro", o abó dapoetisa, home santo, de nobre encanto, que lie dera alma e calma.Agora, a 'XJasona" vaise desfacendo coma un soñó histórico:

Meus abós, ¡ay!, xa morreron,os demais t'abandonaron,os teus lustros perecerony os que millor te quixerontamén de ti s'apartaron. (146)

iCoas follas do calendario do outono cae a vida, e ven a morte.Rosalía non tina máis que mirar o "Miranda altivo", xigante moleda Mahía, que ela pinta, no maio, cheo de paxaros, cantos e iverdu-ra; .e, despois, velo, no setembro, coberto de nubes sombrizas, ramasirtas e espidas agardando a morte (417).

Na liña do pensamento escatolóxico de Rosalía está La canciónque oyó en sueños el viejo, de En las orillas del Sar. Trátase da vi-sión tráxica da vellez, que repele o sonriso, que xela o corpo, perdeius do sol e camina infalible cara a morte:

Flores sobre un cadáver, causan al alma espanto:ni flores, ni sonrisas, ni sol de primaverabusques, cuando tu vida llegó triste a su ocaso. (423)

148

A meirande novela de Rosalía é, sin dúbida, El caballero de lasbotas azules, que nunca se estudiou ó dereito. Hai nela ipáxinas degran respeito de cara á morte: unhas, de contido medoñento, comacertas reaccións do señor da Albuérniga; outras, de infantil maso-quismo, vividas ipor Mariquita, a nena da Corredera del Perro, deMadrid (527-715).

É fácil constatar que Rosalía ten falas toen cumpridas sobor doprimeiro dos Novísimos; pero, non é nada de extrañar cando sabe-mos que veu chegar abondo a morte na súa familia, e tivo de pre-parar moitas mortaxas. ¿Qué extraño é, que degoirase morrer?

ANSIAS DE MORRER

O desexo de morrer, no que toca ó ¡fin do ciclo vital, é tan hu-man como divino. Decía 'Esquilo (Fragmentos de Füoctetes) que de-sexar a morte é lóxico, porque sanda tódolos •males que non teñen•remedio. A oración de Rosalía, como a do vello Tobit, é un poucoespinociana, ou, si queredes, pesimista. No ¡Adiós!, do libro segundode Follas Novas, pinta desgracias sin contó. En canto a eda, que sesenté presa do mal, nada lie importa morrer:

Y eu... mais eu, ¡nada temo no mundo,que a morte me tarda!

O vello Tobit, ou Tobías, pregáballe ó Señor: "Obra conmigo co-mo queiras; sega o meu vivir, para que me coma a térra, e me con-virta en ipó; porque máis quero a morte que a vida" (Tob. 3-6).

E, ¿quén pode ler, sin comprender a filosofía rosaliana da dór, anoveliña: Ruinas, de tres seres que fan doer o corazón? O bon dedon Braulio, non podía menos de recordar lie a dona Isabel: "Señora,confiese usted que, a su edad, deben sentirse represivos deseos dereposar a la sombra de un sauce, y que la muerte 'hace cosquillas enel corazón de los ancianos rebeldes a la tumba" (894). ó que a nobreseñora repostaba que, asemade, tina que loitar para aceptar a mortecon resignación, anque recoñecía: "Que esta vida no es la verdaderavida para la que «fuimos creados" (895).

Cando quere dar fin ó libro de Follas Novas, non atopa milloresverbas que as da saudade, a soedade e o fin do sofrimento:

Ambos errantes pol-o mundo andamosy as nosas forzas acabando van;mas ¡ay!, ti n'ela atoparás descanso,y eu tan soyo n'a morte o hei de atopar. (361)

A cidade de Compostela, fermosa e fea, foi para ela campo deilusións e desengaños. Máis que paseanta, era unha corza fuxitivapolas rúas sonoras; esta traguíalle sombras teimosas, ou claros deluz; aqueloutra, "camino de los frailes y los muertos", deixáballe nocorazón misterio e vacío. Nin a presencia de Santa Escolástica, aquen He adica esta poesía, conseguía cálmala; e, coma nun retorne-lo, volve co terco pensamento:

¡Y yo quería morir! La sin entrañas,sin conmoverse, me mostraba el negroy oculto abismo que a mis pies abrieran. (440)

Houbo tempos na vida de Rosalía en que a monte non tfoi soioumha idea teimosa, senón que chegou a considérala uniia liberación.Aló polo ano 1972, nesta mesma revista Grial (aJbril-maio-xunio),publiquei un discutido traballo, que logo apareceu en Separata, eque leva este encabezamiento: Un subtema rosaliano: O suicidio. Co-

149

mentarlo encol de "As Torres de Oeste". Pois ben, inda iioxe, candoreleo os seus versos, .pétame ñas sens o autosagrificio que a poetisaitenzoou ñas ondas do río Ulla:

¡Ala vou!, lie dixen,daime morte doce,augas onde as penaspara sempre dormen... (354)

Saltou, levouna a corrente, e... deixemos a cousa en puntos sus-pensivos, cal fai ela nos tres derradeiros versos da quintilla. Se nonsoupéramos que os poetas apreixan a tristeza e convírtenna en pa-sión, diríamos que Rosalía desesperouse e matouse. A verdade é queAs Torres de Oeste gardan un misterio. Suliñemos, emporiso, que opensamento Cristian da padronesa iba por outra parte; como decotese pode lér e como se expon ñas verbas contra os alguacis cobradoresdo fisco na aldea:

María, se non foraporque hay un Dios, que premia e que castiga,

eu matara eses homescomo mata un raposo a unha galiña. (356)

Anitre os personaxes a quenes Rosalía deu vida para morrer, ató-pase a masoquista Mariquita, de El caballero de las botas azules,quen, con afogados saloucos, pidía: "Morir, quiero morir". Desexoque alimentaba visitando cemiterios, fallando eos mortos e tumbán-dose ñas sepulturas, cando as atopaba abentas.

Considerando que, nin neste nin noutros mundos, poderá sentirseafortunada, Rosalía pídelle á lúa, astro das almas orfas, que a levenun dos seus raios páledos e descooridos. E prégalle un mensaxepara Deus, a quen considera seu dono, nestes termos:

Se sabe onde a morteten a morada escura,

dille que corpo e alma xuntamenteme leve a donde non recordan nunca,nin no mundo en que estóu, nin ñas alturas. (235)

Outras vegadas quería fuxir da térra, e pedíaüe ó mar que a•tragase; ou, máis ben, era o mar quen a chamaba. Sentíase noivado mar, namorada das augas amargas. ¿Que mar lie atraguía conmáis feitizo?; non parece que foran as ondas do mar de Arousa, se-nón as de Muxía, ou da costa da morte, que, co seu oleaxe azul, dí-xolle un día:

Neste meu leito misterioso e frío—dime—: ven brandamente a descansar. (210)

Os olios, decote tristes, de Rosalía faiscaron coas avelaíñas daesperanza de atoparse no coló bravio do Atlántico; el namorado, enamorada ela, en míticas bodas:

Pois saldremos co empeño,que si el me chama sin parar, ¡eu teñounhas ansias mortais de apousar n'el! i(210)

Nos íeros versos de Castellanos de Castilla, duros como argolas deferro que encadeasen a un preso, Rosalía, sempre mártir da door daemigración, láiase da morte de un galego en Castela; e, f alando polaboca dunha viuda, di:

Triste como a mesma.noite,íarto de dolor o peito,pídolle a Dios que me mate,porque xa vivir non quero. <120)

E, coma remate destas ansias líricas e anímicas de morte, pode-

150

mos imaxinarnos a Rosalía, debruzada na baranda de pedra da súacasa da Matanza (namentras se considera estranxeira), axexandodiante déla unha "interminable procesión de mortos", "collendo óinfinito". Non era a Santa Compaña; eran as almas de tantos serescoñecidos: amigos, compañeiros, sirventes, amantes e vecinos, que,cal unha galaxia na norte silenciosa, pasaban e pasaban sin fitala,nin darlle verba, deixando no seu corazón latexos de tristura, pornon .poder seguilas, "camino do infinito" (237).

A MORTE É CERTA

Que a morte é certa non ihai que discutilo; dende o histórico mo-rieris do Xénesis (2-17); ouvida a sentencia de Hebreos: statutumest homínibus semel morí (9-27); e xuzgando polos millóns de tes-tigos do fin universal das xentes, vimos parar en que o fío da vidaé corto, e pende da vontade do Creador. Esto, para Rosalía, era undogma, porque era filia da fé.

Cando o Montenegro, da novela Ruinas, ía'la con dona Isabel,non ten medo de confesar: "Pues yo, señora, ¿qué le diré a usted?Encuentro la muerte justa y natural, y me resigno a ella con el ín-timo convencimiento de que para morir he nacido" (903). Noutrapáxina ecolóxica, de El Domingo de Ramos, en que deplora o arra-samento de alfores, de niños e paxaros, acepta que: "Todos hemosde morir >(de buena o de mala muerte)" i(860). E cando os vecinos daCorredera del Perro (Madrid) ven pasar pola súa rúa tantas caixasde mortos, sentencian con lóxica vital: "Así hemos de ser enterradosnosotros" (554).

Dispóndose Rosalía a publicar Follas Novas, atopábase en horasbaixas de tristura, presa de contrariedades, con saúde endelbre e conpouco apouso; noustante, decidiuse a mándalas á estampa, con esterazonamento: ¡Vayan en boa hora —lies úixen 'entonces— estes pro-bes enxendros úa miña tristura; vayan antre os vivos o que xa é,pola sua propia natureza unha cousa marta ben mortal" dl95).

A terceira ruina do contó rosaliano era un mozo de poucos anos,escolar de Dereito, e máis fino que un asubío; que se queixaba dosque se moneaban del e da súa fame: Sin pensar jamás que se ha-bían de morir como el último insecto (875). A doída padronesa ato-paba de mal gosto que os vellos se namorasen, e que brincasen enbusca da groria e do amor. A un vello, que ouvíu en sonos a canción,aconselláballe:

Huye hacia el antro en donde se aguarda resignada,por la infalible muerte, la implacable vejez. (423)

Rosalía tina razóns para morrer. Ondequer que olíase, a morteestaba presente: social, material e teolóxicamente. Morreu Cristo,morreu a Virxe María, morreron os santos, os parentes, os alíeos;>por todas partes cruces loitosas, corvos que croan, sombras que cru-zan, cemiterios abertos. Todo envellece, todo se murena, todo seescoa:

Que hoy, mañana, antes y ahora,lo mismo siempre,

hombres y frutos, plantas y flores,vienen y vanse, nacen y mueren. (476)

Ñas estrofas de En las orillas del Sar bota man de tódolos efectosliterarios en busca da morte. Uns polo método renacentista e vene-ciano; ou sexa, usando do veneno:

151

¡La copa es de oro fino,el néctar que contiene es de los cielos!,

dijo, y bebió con ansiahasta el último sorbo de veneno. (476)

Despois, sempre suicida, buscando afogarse en augas de río oude mar, porque: "Yo ansio de la muerte / la soledad terrible". E,como tal pensa, tal íai:

¡Morir! Esto es lo cierto,y todo lo demás mentira y humo...

Y del abismo inmenso,un cuerpo sepultóse en lo profundo. (477)

A morte por "suisidio", como din en Poio, aparece decote en Ro-salía; ipor exemplo, no Cantar X, onde se canta por analoxía:

Mais, ó pasar pol-o río .¡o caravel afondou!...Tan bó camino ti levescomo o caravel levou... (47)

Pero, deixemos agora o tema (que logo volverá), e parémonos enLa Flor, íeixe de poesías, imprentadas en Madrid, no ano <1857. Todasson malas, inxenuas, cheas de tópicos e morralla pura. Hai unha, Larosa del camposanto, que tampouco se libra da pedantería, pero queven, como anelo ó dedo, do que vamos íalando; porque lembra opensamento da caducidade da vida e a seguranza da morte:

Mas ella... murió también...y en el morir todo acaba. (1393)

Volve resucitar aquí o tipo daquela Mariquita do cabaleiro dasbotas azús, que degoiraba vivir no camposanto, mirarse ñas súaslousas coma nun espello, facer ramiños coas ílores das tumbas, ou-vir o fungar do vento nos alciprestes e chuchar na idea"da morte;inda que, pedindo sempre uniha hora ¡pequeña para morrer, como liopedían ó Señor aquelas mulleriñas de La hija del mar 013O5); ó queRosalía puna seu comentario: ¡Una pequeña hora para morir! ¡Co-mo si esta pudiese faltarle jamás a ningún mortall ,

Envolta na brétema de mil pesares, Rosalía tina, a flor de labres,unha frase favorita: y mañana es la muerte. Sempre loitando, sem-pre enxerguendo soños de un mañán incerto; cada día unha espe-ranza rota; un non ser, o que se quixera ser. Un vagar por ideasvans, por tempo sin feitos, valeiro, co monorrimo escatolóxico: Ymañana es la muerte.

Na literatura lacrimóxena do XVHI, Rosalía ipoido ler composi-cións exequiais, con tídoos pomposos, como "Oración Fúnebre", "Pa-rentación", "Dolorosa Oración", "Fúnebre Lamento", etc.; ela noncihegou a tanto, e, da caixa da súa dór, deixounos unha sarta de bá-goas, tidoada: A mi madre.

Pronto las tristes campanasdieron al viento sus ecos... (486)

E non soio eso, senón que quixera ser enterrada con ela, e pou-sar xuntas na cova:

Mas cuando muere una madre,único amor que hay aquí;¡ay!, cuando una madre muere,debiera un hijo morir. (485)

Deberá morrer, pero non morreu, senón que cantou. No mesmoano de 1863, en que morreu súa nai, dona Teresa Castro..., Rosalíadou a luz a primeira edición dos Cantares Gallegos, na imprenta deCompañel, en Vigo. O mundo é así, e non hai que iaguerlle.

152

TOCAN A MORTO

Hai lendas que nos f alan de lagos gallegos, nos que sonan campasasolagadas. As campas teñen uraha enorme importancia' na alma enos versos de Rosalía: son tristura, son ledicia, son canción e sonsaudade, falan de festas, chaman a morto, rezan e choran, cada ba-dalada é un mensaxe. Las campanas en la obra de Rosalía Castroé un traballo meu, de '25 <páxinas, que publiquei na revista madrileña"Estudios". Na alma de (Rosalía 'hai campas que tanguen a soedadesadormecidas, a grorias presentidas, a isolamentos personáis, a dor-midas vivencias, a queixumes de un mundo de anguria que dormeno seu peito.

¡Bastábales!, ¡milladoiro rosaliano do val da Maihía! Enténdeseque Jala Rosalía das campas da igrexa, erguida no cume dun outei-ro, e que enchían o val. Disque poideron ser tamén o tema de Acampana d'Anllóns, de Eduardo Pondal. ¡Mais, sexa o que quéira, oson das súas badaladas feríanna no corazón:

Campanas de Bastábales .cando vos oyó tocarmórrome de soidades. (48)

.. Naide miUor que ela comprendía o son, a maxia, a linguaxe dasbadaladas que rubían ó ceo, e douraban a campía. Aló na tarde ca-lada, mentras iba de camino, o toque da oración era eso: chamadade entrega a Deus, fin do traJballo, benzón polo día cumprido:

Ven a noite... morre o día,as campanas tocan lonxeo tocar de "Ave María". (52)

Outras campas sonaban na súa memoria, e pasaron ós "CantaresGallegos", eran as campas de Laíño, de San Lois e doutras parro-quias da toeira do río. Traguíañile soidades, recordos de seres queri-dos, despertar de memorias pasadas. Lémbranlle a seus abós, á ca-sona de Arretén e a sombra da propia nai. ¿Quén pode deixar deouvilas, sin remexer morriñas?:.

Elas fono as que tocaroncando os meus alí naceron;elas fono as que choraron,elas fono as que dobraroncando os meus avós morreron. (143)

Vodvendo a vista para a banda de Padrón, ófoanselle os olios caraó cemiterio de Adina, onde foron dar os cadavres de tantos amigose o déla mesma. Nesa ollada abranguía tamén a Casona, qué se íadesmoronando:

¡"Casa grande", triste casa!,que de aquí tan soya miro... (146)

De ambiente funeral, a un tenipo compostelán e catedralicio, estáchea unha estrofa de En las orillas del Sar; aquela que di:

Todas las campanas con eco pausadodoblaron a muerto:

las de la basílica, las de las iglesias,las de los conventos;

desde el alba hasta entrada la nocheno cesó el funeral clamoreo. (433)

Aquí ¡Rosalía soterra a súa pizca de crítica social, por canto aese dobrar das campas sigue un Réquiem soberbio, pero o cadaleitorescibeu sepultura, sin sospiros, sin bágoas, sin adeuses. Era un en-terro de ricos.

153

As campas deron ó vento a soedade de Rosalía. No desafogo poé-tico vémola filosofar sobor da morte de súa nai, ou dos íillos, perodando a aquela a primacía no recordó e no amor. En pretas verbasdixo déla que era: Más ángel, que mi ángel bueno (485); que soñabano seu coló: Al blando son de sus rezos; mais, un día, súa nai mo-rreu de mal cansado, íinou de mal de corazón, e as campas fixeronde íabordón na dór de Rosalía. Menos mal que a formación relixiosaque a poetisa recibirá fixolle volver a vista e o pensamento á Nai deCristo, e nela se confiou:


E volvemos de novo cara ó cemiterio de Adina. Un día Rosalía,en busca dos seus, chamo-unos un a ún, e naide lie respondeu. Na-merntras, as campas da Colexiata de Iria dábanlle a resposta eosseus sinos:

O triste son da campana,vagoroso a mín.chegoü...¡Tocaba a morto por eles! (240)

Ñas páxinas de Follas Novas adicalle un recordó emocional á Be-rénguela, famosa campa catedralicia,, grave, triste e sonora, qué Heenchía os olios de bagullas e a alma de melanconia. Traguíalle amemoria dos seus montos: . '

E parece que a morto .por eles e por mín a un tempo dobras. (227)

No pequeño ensato de costumes galegas, que é: El Domingo deRamos, volven soár as campas catedralicias dende as outas torresque coroan a "casa de Dios", "en la cual las campanas lanzan alviento sus vibraciones, ya recordándonos que ios hombres nacen ymueren, ya que tras de esa muerte hay otra vida, mejor en dondepodremos consolarnos de las irreparables pérdidas que en la pré-sente a cada paso sufrimos" (858).

Idéntico son atopamos en Flavio. Cando este sai dos soportáis erúas composteláns, e encara co frontis da catedral: "Las grandescampanas doblaban tristemente, y sus sonidos lastimeros parecíangemir a través de las nieblas que envolvían torres, cimborrios, ba-laustradas atrevidas y de graciosas labores" (1060). Aquí, Rosalía deCastro, xunguindo a súa mente espiritoaiista coa corrente románticada súa pluma, fai entrar a:Flavio na igrexa, para: "Pedir consuelo ypaz para su alma, a Dios, al.Ser que todo lo llena con su presencia..."01060); e que a todos nos agarda no día tremendo do xuicio final.

No terceiro libro de Follas Novas aparece Marianiña, nena detrenzas longas, enfeitizada de amores, pola que cantaban os pa-xaros:

¡Vai a morrer, Marianiña...!¡Rezade.todos por. ela! (244)

Canto súa nai fixera por sandala e darlle vida, non He valeude nada:

Morreu, morreu Mariana;o conde viuna antre velas,mais ela non veu a elque antes de chegar morrera.Morreu coma un paxariño,y antre os lenzos que a rodeanpares un ánxel que agardaque venan do ceo por ela. (248)

154

Polo que irnos vendo, as campas sonaron adoito no corazón deRosalía; uniias veces con ledicia; as máis délas con door. ¿Qué pa-saría si calasen as campas?; pois... que a .tristura sería máis negra:

¡Qué silencio en las iglesias!¡Qué extrañeza entre los muertos! (464)

Campas, prantos e cantos fúnebres xa non calan, hastra deixaró morto na cova.MODOS DE MORTE

A morte, a door, a noite, as augas, o trono e as tumbas son ou-tros tantos amigos de Rosalía. ¿Quen poidera catalogar os modos demorte, ou causadores de morte, que atopamos ñas súas páxinas?

Como iboa romántica adouraba ó outono. Cadraban co seu xenio:o sol amarelo das carballeiras; as follas anortas, planeando no ár;a tarde sileira, que adormece o vento; as nubes que estralan en raiose tronos. Aló, En las orillas del Sar, preto da órela, reza e canta:

Extinguióse la luz: llegó la noche,como la muerte y él dolor sombría;estalló el trueno, el río desbordósearrastrando en sus aguas a las víctimas;y murieron dichosas y contentas... <391) -

Sempre as augas no seu alentó, no seu eián. Estaba morrendo, e• pensaba nelas; pideu que a sacasen á flestra, para ver as ondas domar de Carril. Pouco despois, con profunda íé cristiá, entregou aalma a Deus.

Quizáis, sintíndose acabar, diría o que puxo nos labres dunhacriatura súa:

¡Moriré en él otoño!—pensó entre melancólica y contenta—,y sentiré rodar sobre mi tumba

las hojas también muertas. (468)Mais, nin a morte quixo complácela; pois non morreu no outono,

nin baixo as sombras da noite, senón a pleno sol, ñas horas quentesde un mediodía do mes de San Xoan.

Dentro da filosofía rosaliana, e de cara á morte, cabe a figurade don Braulio, o das Ruinas, que tina medo de morrer rico, e nontina outra fé que na Providencia de Deus. A quen lie botase en caraos gastos que fixo en pro dos probes, contestaba: "¿Querrías, acaso,qjue me dejase sorprender por la muerte en medio de las riquezas?"0873); e a. quen criticaba seu estilo de man rota, retrousáballe: "Po-brecillos aquellos que no tienen fe!... La Providencia no cuida de losholgazanes, pero vela de continuo sobre el que alza su corazón aDios, esperando ser salvo" (874).

Ter ipensamentos en que pensar, e non saber desvélalos, non pou-cas veces causa amargura, cando non a morte. Esa era uniia dasteorías de Rosalía: que a morte pode vir polo pensamento. ¿Cómo?,pois descobrindo misterios: lindos na ignorancia, fedentos á luz dosol.

Outra eras de morte é morrer de soidades, ou de tristura. O mes-mo dá que as soedades sexan fondas, internas ou externas. A probéRosa, de Follas Novas, íñase de tristura mortal, sospirando pola al-dea, desexando comidas de lareira, e presentindo lonxanos aires depiñeiros e ribeiras. Afogábase dentro de horizontes pretos, sin casepoder respirar...

195

Iñase a probé Rosa,pero... ¡par'á outra vida! <357)

Que a idea rosaliana non era soio deíbiiidade femenina, quedatoen claro nos Cantares, e en textos varios, nos que a alma dos mo-zos salouca de tristura, pola moza que quere, ou polas campas dopomar:

Non m'olvides queridiña,si morro de sóidas... ¡(63)

Sería ipecado capital tocar o tema da soidade e esquencerse docantar Xmi: Airiños, airiños aires, que, aínda sin saír da térra, en-toa caiquer galego. ¡Canto máis, si está fora déla!

Non permitas qu'aquí morra,airiños da miña térra,qu'inda pensó que, de morta,ei de sospirarpor ela. (69)

Outros textos fálannos da morte polo traballo, ou pola emigra-ción, notablemente tráxica, si se trata dos galegos que van traballara Castela; entón, a pluma da padronesa non canta, que ruxe. t im-bremos a Marianiña, a que xnorría de amores; para ela nada tinavalor, nin ouro, nih prata, nin pelras ou diamantes, si He faltaba oseu amor. Un amor .folklórico, si queredes, ou de romanceiro, peroamor que ansiaba a morte, como unha liberación:

Sempre pol-a morte esperas,mais a morte nunca vén;¡cortada!, ¿pensas que as penaspoden matar d'unha vez?... (348)

Deixaria de ser auténtica a muller rosaliana, si non se queixasecon despeito, ben nos Cantares, ben ñas Orillas del Sar, .daquel amor,amor ipuro: que perneo a powco me mata. Volve xurdir a Qoitosa, qüe-xumibrosa e avergoñada moza, cando xa non quere saber nada dotempo na infinitude, .porque, para ela, todo acabou:

Para mín morreu a dicha,morreu tamén a esperanza,cubreuse o ceo de tristuray-a térra de ásperas prantas. (112)

Da morte lírica, mimosa e enxoiada, que hastra agora vimos, émester pasar á morte por fame, por inxusticia social,, ou por ven-ganza persoal, que Rosalía nos da, en A xusticia pola man, con acen-tos merecentes dun poema épico. Dous versos ahondan, para dar ideade como untia alma ferida se desfai dos nemigos inxustos:

Mireinos con calma, y as mans extendidas,d'un golpe, ¡d'un soyo!¡ deixeinos sin vida. (231)

- 'Aigunhas veces, posta a cismar, e como ríndose dos cotexos so-ciais, ¡Rosalía toma a coña os diferentes. conceptos que se dan damorte; por exemplo, o que vai da morte de un soldado á morte deun marino.. Eis o texto rosaliano: "El soldado perece y cien poetascantan su heroica muerte, ©1 recuerdo de su valor vuela en alas dela fama y sus cenizas son respetadas, pues las guardan los mármo-les del obelisco; pero a la muerte del marino sigue el silencio másprofundo" (1254). E, claro, como estas verbas son da súa novela Lahija del mar, aproveita a ocasión para largar un ditirambo en prodos marinos, e describirnos a súa morte no mar, eos máis quentese cooridos matices.

¡Na lista de modos de morte, a que se refire Rosalía, non podíafaltar o suicidio. Tanto máis, canto que foi a súa obsesión. Desdemoi cedo, no Cantar X, Iba xa no maxín daquel mozo que, camino

156

de San Lois, ía desesperado pola traición amorosa da súa noiva. Parael, o símbolo do amor era o caravel:

Mais, á pasar pol-o río,¡o caravel aíundou! (47)

En ios orillas del Sar atopamos Los tristes, longo poema, que fi-gura en moitas antoloxías, e conten un espécimen do pensamentopesimista de Rosalía. Nel enxerga toda unha teoría do corazón ma-goado pola tristura, a desesperanza, e cantas néboas poden cobriro espirito. A estrofa derradeira danza unha súplica de comprensiónpara cantos se atopen na esqueira da turbación:

Dichosos mortales a quien la fortunafue siempre propicia... ¡Silencio!, ¡silencio!,si veis tantos seres que corren buscandolas negras comentes del hondo Leteo. (398)

1C0 símil das follas murenas e mortas, que caen ó río nos seránsdo outono, e son arrastradas pola corrente, comparaba ©la ás almasque caminan á tumba, cangadas por falsas ledicias '(391).

•Da soedade ven a morte, ¿ou a morte é uniha soedade? As rumo-rosas augas do mar soaban no seu peito, como chamadas de morte.Ruge a mis pies el mar, ¡soberbia tumba! mi). E, na mesma poesía,de íondo suicida, .podemos ler: ¡Yo ansio de la muerte / la soledadterrible! ¿Qué pode extrañar que a protagonista se estrele ñas on-das?...

Y del abismo inmensosu cuerpo sepultóse en lo profundo. (477)

O tema do suicidio aparece, non soio vestido de galas líricas, maistamén na prosa novelística. Si abrimos o capídoo doce de Flavlo,veremos ó personaxe metido no remuiño dunha acción salvaxe. Fla-vio, loco, delirante, caminando hacia el abismo, recordó que con suvida iba a extinguirse la de otro hombre a quien había arrastradoen su desgracia (981). Mais, nemporiso; sigueu a carreira infernal,e... momentos después caballos y carruaje se estrellaban en lo pro-fundo de la abierta sima '(982).

Plavio quixo matarse, pero saleu vivo. Entón tratou de afogarse,e botouse ó río, mentras exclamaba: "¡No creí nunca que pudieseser tan amargo el paso de la vida a la muerte! ¡Debe ser horribleel dolor de morir! ¡Tengo miedo a ese dolor!" 011 ai). Noustante..."se arrojó como un loco a merced de la rápida corriente". ¿Que liepasou logo? Rosalía non apreta demasiado o maxín; e o mesmo quepasou co mariñeiro de As torres do Oeste (355), así pasou na novela.Plavio non se afoga, porque un mozo casual, que por alí pasaba, sa-couno a flote (1133).

É fino coas verbas recriminatorias da. .poetisa: "Un suicidio porvanidad, por ambición, por amor, es desgraciadamente la cosa mástristemente vulgar del mundo" (¡1/132).

CHUFAS COA MORTE

•Máis dunha vegada xurdeu neste traballo o nome de Conxo. Ovello mosteiro, a vecina carballeira, o brincadeiro Sarela e a bon-dade mercedaria dos Padres Noya e Prancisquiño, foron para Rosa-lía outros tantos motivos de paz e sosegó. No silencio de Conxo re-dactou moitos versos; en iConxo situou El primer loco; e por Conxoandiveron as drámatis personae de Flavio.

Sentada ñas pedras frías do claustro románico, 'filosofaba na fele ñas dozuras davida; nos bós amores e nos amores cativos. No

157

libro segundo de Follas Novas, andan recollidas certas ideas; porexemplo, aconsella que nos arredemos daqueles amores que viciano corazón:

Máis vale morrer de friaxe,que quentarse na sua fogueira. (21)

Pero, non todo é serio. 'Nos Cantares tiai dous rasgos de humornegro rosaliano. O primeiro, na octava dezaséis do canto adicado aRoberto Robert, onde o denantes "pobre Vidal" (e agora "Vidal orico"), poido catar uniia frixolada de porco, coa súa tfolliña de lou-reiro... .

Que inda a un morto ben morto dera vidade tan rica, tan tenra, e tan sabrosa. (102)

O segundo contó, fai, tamén, conta da morte; ipero, non no sensofunerario, senón no epicúreo. Trátase de dous compadriños de An-gois, que, de taberna en taberna, iban cantando: Dempois de Dios,¡viva o vino! >(il¡61). Os tufos da borrachera non lies fan esquencero gosto da bebida:

Bébín canto me botache:tes un vino que..., carache,fai resucital-a morte. (162)

Desta sorte dá íin ós Cantares Gallegos.A REMXIÓN E A MORTE

A providencia de Deus sempre tfoi camino de esperanza para Ro-salía; tivo fé; gozou de unha alma relixiosa, e nunca deixou de ca-minar cara Deus. Postos a contemplar o trásfondo rosaliano, non édado prescindir da banda teolóxica; iE, o que poidera parescer re-beldía moral, non é señón desafogo social e sentimental, tanto maiorcanto a poesía sexa máis vigorosa. Tal sucede na famosa:' Castella-nos de Castilla, onde uniia moza, desíeita pola presunta morte doséú amado, pídelle a 'Deus que a mate, pois non lie queda outroconsoló que a tumba:

Triste como a mesma noite,íarto de dolor o.peito,

. • . . . pídolle a Dios que me mate,porque xa vivir non quero. (120)

A dona Isabel, de Ruinas, confesaba: "Que la muerte hace cos-quillas en el corazón de los ancianos"; noustante, ela quería rebul-dar, gozarse nos bens.que Deus ofrece: unha raiola de sol; un nenoxogando; castañas cocidas de pueheiro. Estaba disposta a pórse encamino para outra vida; dispósta a.marchar no intre en que Deusa chame; e disposta a: "Aceptar la muerte con resignación, (xa)que esta vida no es la verdadera vida para que fuimos creados" (895).. Uniia das grandes jpoesias de En las orillas del Sar, tidoada Santa

Escolástica, é marco de mil ansias de ¡Rosalía; unha délas repetirsin cansacio: Y yo quería morir. Para mellor trillar a idea, metíasena catedral, deixando atrás as rúas compostelás:

Atrás quedaba aquella calle adusta,camino de los frailes y los muertos... (440)

A maxestade do templo xacobeo, cheo de silencios místicos, ricazde espirito, e abarcado pola presencia de Deus, cambeoulle o pensa-mento de gris en grorioso, e, diante da santa benéditina, arrincouseen benzóns:

Y orando y bendiciendo al que es todo hermosura,. . se dobló mi rodilla, mi frente se inclinó,

ante El, y, conturbada, exclamé de repente:¡Hay arte! ¡Hay poesía!... Debe haber cielo: ¡Hay Dios! (443)

158

O fondo popular que ardía na pluma de Rosalía, xurdía inespe-radamente en forma de agoiros, e meiguerías de morte:

Cala can negro, n'oubéesá porta de quen ben quero;corvos non voés por riba :

do sobrado onde está o enfermo. (352)Tamén resulta deliciosa a pintura da muller que, mentras ferve

as papas no pote, ten nostalxia do seu home, e, cal si o tivera ólado, isca os páxaros agoreiros:

Cala, rula, os teus arrulos,ganas de morrer me dan;cala, grilo, que si cantas,sinto negras sóidas. (336)

Calquera diría que, certas ideas da padronesa atisban o remorso,ou son fruto da desesperación. De tellas afora, quezais haxa dúbi-das; de tellas adrento, a súa fé, inconsútil como a .túnica de Cristo,vólvese ó Divino Redentor, e dille con frases afervoadas:

Tan sólo dudas y terrores siento,.divino Cristo, si de Tí me aparto;mas cuando a la Cruz vuelvo los ojos,me resigno a seguir con mi calvario. (480)

Na hora derradeira, cando nos disponemos a presentarnos anteo tribunal de Deus, os personaxes rosalianos pórtanse en forma or-todoxa, como pide a súa condición cristiá. Temos o exeinplo de donaIsabel, en Ruinas. A boa señora pide os Sacramentos, e roga:

—Don Braulio, tráigame usted un confesor al momento. - 6—Señora... ¡no se muera usted, por el amor de Dios! ;—El Señor me llama... Acuérdese usted de mi en sus oraciones... (929-931)No prólogo que Murguía escribeu para. En las. orillas úel Sar, fai

memoria e doüvanzas do espirito Cristian da súa muller, é lehibra:"La paz y olvido que diariamente pedía a Dios en sus oraciones"(365); niais, aínda: "Soportando ciertas indiferencias que en el al-ma me dolían, y para ella no pasaban inadvertidas... me contestabasiempre: 'Deja pasar todo; no somos más que sombra de sombras.Dentro de poco, ni mi nombre recordarán'" (366). Non foi así, ¡bén-zoado sexa Deus!; pero queda a súa disposición de perdoar sempre.En Follas Novas exalta o caso de un home, magoádó pola vida, quemorre perdoando: . . . . .

Hay. tantos homes . • .como intenciós e pensamentos hay.Pero dichoso aquel que, inda morrendo,ó que o matou lie pode perdoar. (338)

Unha morte, sobre tantas mortes, envolveu de tristura o corazónde Rosalía: a morte de súa nai. Morre cando a mesma .poetisa aca-baba de saír dunha terríbel enfermedade. O corazón de Rosalía apa-gouse como se apaga o día; pesie a que voltara a Santiago co seumarido e a pequecha Alexandra. Estes octosílabos son a medida dasúa door:

Mas cuando muere una madre,tínico amor que hay aquí; ' -. .' . .

. ¡ay!, cuando una madre muere,debiera un hijo morir. (485)

Coa presa de quen quere respirar, e desaíogar o volcán que levano peito, Rosalía pensou, creou e publicou ó pequecho volume: Amí madre, (versos elexíacos, sin a forza expresiva e ideolóxica dou-tros posteriores, pero que nos describen, poéticamente, o amor quelie tina, e a.orfandade na que se mira:

159

Nunca permita Dios que yo te olvide,mi santa, mi amorosa compañera;nunca permita Dios que yo te olvide,aunque por tanto recordarte muera. (489)

Encarándose con ela, de quen tanto aprendeu, prégalle que a en-comendé a Deus do Ceo:

Buega, ruega a Dios por mídesde tu lecho de espinas,por donde al Cielo caminasal alejarte de aquí. (493)

Correron da súa conta funeral e mortaxa. E é de supór que coi-dara de precurar á súa nai cantos auxilios espiritoais foi capaz derecibir. De contado, sabemos que a amortaxou co hábito da Merce-de, ou da Virxen das Mercedes, a quen as dúas profesaban tantadevoción, cal indica a xa coñecida cuarteta:


Pero, sí; tamén ela morreu, despois de chuchar de todo na vida:ledicias e penas, nacementos e mortes, trunfos literarios e envexaspersoais, soedades e emigracións, enfermedades,do corpo e combatesdo espirito. En días sin fecha, pero xa na recta final, escribíalledeste modo ó seu home: "Pienso que tendré que morir despacio y amodito, y sin duda será un bien, porque en realidad me hallo cadavez menos resignada, y por do mismo menos a bien con Dios; y deeste modo muriendo de repente me iría muy mal" (Juan Naya: Iné-ditos de Rosalía, ip. 79).

Cando lie chegou a hora derradeira, toma os fillos con ela, e,dende A Matanza, caminaron á vecina Colexiáta de Iria ílavia, arezar pola súa saúde que estaba xa ñas últimas. Non podo menos depor aquí a testimonia do seu marido: "Desde las ventanas de su casaveía Rosalía el atrio y los olivos que lo sombreaban, y dirigía dia-riamente hacia aquellas soledades sus recuerdos y sus oraciones, bienajena, por cierto, de que pronto hallaría allí su sepultura. Pocotiempo antes, como quien une en santo amor la memoria y los afec-tos pasados, quiso que se cantase una misa por todos ellos en aquellaiglesia solitaria —ella también ejemplo de lo pasajeras de las gran-dezas humanas—, y allá se fue a oiría. Yo la vi marchar rodeada detodos sus hijos..." (373-f74).

Veuna ir, pero nona acompañou (¿?). Sigue o relato, edinos: "Alsalir del templo besó una sepultura y con ella cuantas en el atrioencerraban algo suyo, y entró después en su casa contenta porquehabía orado por los que tenían en su corazón, y eran de su sangre,derecho a sus plegarias" (374).

Pouco tardou a morte en vir por ela; e, cando chegou, atopóunarezando, coa vista posta no mar do sur, na ría de Arousa. Volvemosa Manuel Murguía, para ler no prólogo de En las orillas del Sar, ocolofón da vida rosaliana: "Cuando la vi encerrada en las cuatrotablas que a todos nos esperan, exclamé: .'¡Descansa, al fin, pobrealma atormentada, tú que has sufrido tanto en este mundo!'" (365).

Eu tamén digo: R.I.P.Fr. GUMERSINDO PLACER

Madrid

160

TRADICIÓN E MODERNIDADE NA OBRA POÉTICAEN GALEGO DE AQUILINO IGLESIA ALVARIÑO

1. A DOBRE DIMENSIÓN POÉTICA DO POETA MODERNO

O poeta, o escritor do sáculo XX quizáis como parte dasúa aprendizaxe, pertence a uniha sociedade sustancialmentemoderna. É, digámolo así, a derivación do "home político"que sinalaba xa Aristóteles. Iglesia Alvariño é un poeta noque 'latexan dous mundos, dous ambientes en épocas distin-tas que configuran prácticas distintas alen dos diversos uni-versos persoais que o tempo foi formando nel. E digo esto nosentido exacto que Eliot concedeu á cuestión, mais se no sa-xón aparecían dúas actitudes diferentes no lugués hai sóuniia: goce, deleite e cando máis un certo nivel de extraña-mento pola ausencia.

Rachel iFhillips, estudiosa do autor mexicano O. Paz' alu-de ó título inicial deste punto ¡cando fala da dotare faceta dopoeta moderno. Dun lado olla uniia crise absoluta de idease valores, a caída alucinante dun mundo en demanda de no-vas raíces que procura a través de novas {vellas) teimas maiscon diferentes nomes {mito, modernidade...). (Doutro contém-plase a sí mesmo e nese espello embafado atimgue o seu ser,tamén desenraizado, na confusión circundante. íDa reflexiónque xorde nacen as poéticas, as formas de expresión do sen-timiento. Aquilino foi nesto, como na adquisición dunha certamadurez, precoz. Fundamente marcado polas cidades ondemáis parou (¡Luigo, Vilagarcíá e en menor medida Santiago)o poeta entoa tamén esta despedida finisecular libro a libro.De Señardá a Nenias verémo-la trayectoria deste autor e aevolución do seu verso. Saudade, evasión, anguria, son as res-postas ó seu tempo; un tempo conflictivo tamén na arte eque só a reflexión discerne. Unha poética posible: a poesíaé uniia aprendizaxe polos caminos do ser.

2. CARACTERIZACIÓN FORMAL

¿En qué medida é Aquilino un poeta moderno? ¿Qué nosmostra de nova a súa obra no seu tempo?

Son estas dúas preguntas que tentaremos esclarecer nes-tas notas. O itinerario do lugués participa dos diferentes es-tadios polos que pasa a poesía galega durante o segundo

Rachel Phillips, Las estaciones poéticas de Octavio Paz, PCE, 1978.

161

tercio do século XX. Un lafoirinto direccional, do eu para ovos, do ser ipara o mundo. Esta é a contribución máis singu-lar do seu quefacer.

Non é Aquilino un poeta dun só mestre. Permeable ós di-ferentes movementos do seu tempo é sensible ás estéticas queo século vai xerando. A súa adscrición a untia—ou máis—escolas poéticas parécenos, cando menos, cuestionable, asícomo a súa condición de home-ponte entre a 'chamada ¡por(Méndez Ferrín Xeración do 25 e a do 36. Quixera que ó findestas páxinas se compréndese este feito que o que nos revelade fundamental é a soltura, o espirito individualista e disi-dente do seu verso polo demais tocado polas diferentes ondasque o atinguiron. Se con alguén thoubese que comparar a esteescritor pensó que a analoxía non debe vir dada pola idade^-circunstancia, no fondo, accidental e incluida por Petersenna caracterización do termo "xeración"— mais pola forma emaxisterio. É por esto que quizáis conviría aJchegalo ó grupode poetas que aparece en torno ó Seminario mindoniense (No-riega, Díaz Castro, Crecente Vega) e ós que o vencella a vi-sión paisaxística e menormente a inspiración clásica. Maisdesto xa falaremos.

Aquilino intenta conxugar, en preciosista ¡harmonía decontrarios o popular (tradicional) e o innovador (moderno),o arco e a lira do seu tempo.

Tradición nos temas, lugares comúns, visión primeira dascousas, modernidade no tratamento, no ritmo, ñas imaxes,ñas influencias (de Teixeira a Laforgue, de Cabanillas e Ama-do Carballo ós españois).

Desde os primeiros versos de Señarán, maiormente sone-tos en endecasílabos e alexandrinos baixo a férula temáticado saudosismo existenicial e os moldes populares rosaliáns ataLanza de soledá que pecha o cadro, o seu estrofismo, a súaforma de versificar irase modelando día a día.

O uso do endecasílabo e do alexandrino e a polimetría xe-ral inordinada ó romantismo son notas dominantes. O versooitosilálbico (de corte popular) é tamén iben tomado polo poe-ta. Nesta variedade de metros (tamén o fheptasílaibo e outros)'os máis usados son os primeiros, 'hoxe; en rigor, tamén ha-bituáis e de toó froito. Mais os que nos achegan ó máis im-portante, elemental e lírico son os versos longos de 16-47-18e mesmo 19 sílabas que utiliza sempre en Nenias, libro queprolonga a liña encetada en Cámaros verdes. Non é o seumellor libro pero tampouco se trata dun "caos amorfo"2 co-mo anaximaliza Ferrín no seu traballo. O oitosílalbo permiteenfrenta-lo culto ó popular, o tradicional ó innovador naquel

2 X. L. Méndez Ferrín, De Pondal a Novoneyra, Ed. Xerais, Vigo, 1984,p. 145.

162

camino que xa Pondal e toda a escola formalista comenzarananos antes. A ela aproxímase Aquilino por veces en certo cla-sicismo narrativo, encaminado a fortalece-lo conxunto dopoema, rompendo un tanto o equilibrio inherente á estrofa,con fortes innovacións rítmicas e, cando o precisa a concre-ción do texto, un tratamento máis audaz e riguroso da forma.

iComparámolo denantes con outros poetas da época. Xaen Señardá aparece, por entre ese modernismo inmanentista,a relixiosidade, o amor polas cousas que propicia uniia visiónminuciosa e ó tempo trascendental (as cousas, dixera o ines-tre A. Caeiro, non teñen significado, teñen existencia). Ogoce está en cantarlle ás cousas. Todo esto, con certo acenodecadentista "avant la lettre" aparece no poema "Eu amo ascousas tristes" (páx. 57).

Señardá é, por outro lado, verbalmente pondaliano e sin-tácticamente formalista. Esa veneración e respeto á formafai que nuns casos o decorrer apolíneo dos versos sexa axei-tado ó ritmo e ó tema (nesto xa se aproxima ó iGunqueiro dosúltimos anos), noutros o ihipérbaton, a ruptura, cadra mellorco asunto. "Nubes que pasan" é un ibó exemplo sobre todonos tercetos fináis que outorgan a inquedanza de todo o que,como o soñó, pasa. 'Son, estes, rasgos que o aohagan á vellaescola galega do novecentismo. Pero as liñas de sentido con-tinúan.

Corazón ao vento (1933) é ponte de pasaxe. «Continuadorde certa parte saudosista inicial afonda na liña intimista queperfecciona por veces no seguinte libro. Pensó que (formal-mente constitúe, xunto con Cámaros verdes, un conxunto ho-moxéneo que irnos analizar.

Este último libro, publicado no ano 1947, ven limpar unpouco o confuso panorama da poesía de posguerra. É, polodemais, certamente paradigmático. Dividido en catro partes,tres délas, fondamente partícipes da seiva popular, sérvensemaiormente do verso curto, de arte menor (elle moi grato ooitosílaJbo e en menor medida o oitosílabo e Iheptasílajbo) apa-recendo tamén, en menor cuantía, metros maiores (o ende-casílabo e o eneasílabo). 'Este camino xa o ensaiara, con dis-tinta metodoloxía e obxectivos o seu compañeiro de Semina-rio A. Noriega Várela en Do Ermo.

"(Nenias", un apartado de Cámaros verdes, é o contrapun-to con demora dos versos demostrando o poeta así, nun atre-vido exercicio de lirismo, a condición da lingua coa que tra-balla, válida para expresar contidos por diferentes vías. tPolotratamento que fai dos temas ¿a quén non lie ven á memorialendo estas páxinas o recendo de Noriega, de Crecente Vega(Codeseira publícase canda Corazón ao vento) ou do Lorcaen igalego:

163

"No moíño da fiada¡¡como foulanas doce estrelas de prata!" (Fax. 12)

Pero é importante o feito da asimilación ó galego de tódolosrecursos alíeos:

"A noiva foránea da lúaíuxíu da casa esta noite,i-anda ñas veigas de rúa." (Páx. 40)

No uso dos diminutivos, por exemplo, adhégase a Noriega. Napresencia de palabras compostas (verde-mar...) enlaza eosrománticos. O poeta non se move nun esquema ríxido.

(Por estas páxinas tamén aparecen, aínda que dispersos,AKberti e Manuel-Antonio.

Os exemplos que citamos pertencen a Corazón ao ventomais vexamos algún tamén do seguinte libro, Cámaros verdes:

"Herfoas de nefora soñada,ríos de luar ó pé." (Páx. 9)

ou o poema "I eu agora, Señor" que nos achega ó Díaz Cas-tro humanista, ó hilozoísta "Era un sol pequeniño"; a fer-mosa, por inxel e núa, "Oración do sapo" (canto nos lemlbraa Curros) ou xa no cume da creación poética a meditación,o estoicismo (Horacio, Virxilio) de "lAló en Lamanide".

Desta maneira Cámaros verdes responde afoondo as peti-cións iniciáis, tanto de tema como de forma, propugnadas enCorazón ao vento. Incorpora por eso outra faceta non tanpresente alí, o acuarelismo do monte e do mar, mais é sóoutra forma, outra variante na liña de evolución que suliñaa poesía de Aquilino.

Os restantes libros son quizáis unáis interesantes do pun-to de vista temiático-estilístico e tratarémolos no seguinteapartado. O que aquí sinalamos aproxima ó poeta á tradicióne á a/vangarda e permite ver un pouco os pasos de Aquilino•no seu tránsito continuado á ¡poesía moderna.

3 . RASGOS TEMÁTICO-ESTILÍSTICOS. AS CORRENTES POÉTICAS

O ciclo temático da poesía de I. Alvariño permítenos veraquelo que dixemos denantes: Aquilino non é un poeta dunsó mestre. No libro de 1961 Nenias estén recollidos moitos dosautores que marcan o laíbor do lugués. (Mais ¿cal é a xineado sen 'verso? ¿Qué ihai de contemporáneo, de actual e pro-fundo nesas influencias? Vexamos calles son as coordenadasxerais da estética do seu século e cal é o seu papel nesa di-námica.

A periodización, ata 1960, que íai da poesía deste séculoMéndez Ferrín3 sendo, en xeral, válida presenta a carón das

! X. L. Méndez Ferrín, Op. cit., pp. 51-59.

164

avantaxes sustanciáis algúns inconvenientes. El deixa unspoetas como "excepcións", sen dúbida os mais salientaibles,pero plantexa unha dificultade. Kefírome a falta dunhas n-ñas de sentido precisas, demarcativas que non se dexerganno seu comentario. Queda suliñado ¡que cada obra destes au-tores é un elo, un paso decisivo que esclarece a cadea literariadeste séculó.

Na miña opinión tres son as grandes directrices estéticasda poesía deste período (o segundo tercio do século XX). Nunprimeiro termo o chamado neotrovadorismo que se alinea coimaxinismo e coa avangarda.

Manuel-Antonio e Amado Carballo, Cunqueiro e Bouzason o máis singular deste momento, truncado de raíz polaprematura morte dos dous primeiros (permítaseme aquí unhapessoana digresión en forma de cita: "Morre jovem o que osDeuses amam"). O neotrovadorismo é herdo e froito da nosalírica medieval (na poesía española iGonigora concita a aten-ción dos membros do 27 pero o que alí é pretexto para nosserá texto, punto de partida e non só homenaxe). En segundolugar o paisaxismo, ou mellor, a chamada da térra, nunhapalabra: o ruralismo. É un froito da hora rosalián, da apor-tación de Curros. Formalmente é a cúspide do pondalismoque leva o nome, en atinada opinión de Ferrín4, do primeiropoeta moderno.

Finalmente unha terceira versión desta volta és orixessempre presente na poesía, a ipoesía social, etiqueta sempreestreita e por veces pexorativa que, partindo da sátira me-dieval e dos autores do Rexurdimento atinguirá o seu cumeno Celso Emilio de 1962.

Fluctuando entre estas tres liñas de sentido ipoderían ci-tarse outros elementos configuradores: o intimismo e o cul-turalismo. Creo que esta caracterización, pecando quizáis deexclusivista, deixa ver claro quen está detras de cada move-mento. Non hai estética, hai estéticas. Cada tendencia enxer-ga unha diferente visión das cousas. No fondo alenta outravez a ilucidez con que o explicara Pessoa: "A arte é, ácimade tudo, un fenómeno social" e precisaba a dobre face dofeito: dun lado a cualidade social do espirito gregario e dooutro a do espirito individualista. Ei-la diferencia.

Dito esto, ¿onde situarmos a Aquilino?Un primeiro momento achégao ó saudosismo metafísico,

á busca do ser. Unha saudade culta, modernista, próxima aTeixeira mais tamén próxima, pensó, a 'León Felipe ('véxaseo poema "Os cabaleiros do abysmo"). Saudade da térra e dascousas (Rosalía, Díaz Castro) que dá paso ó intimismo de

• X. L. Méndez Ferrín, "Orixes da poesía galega do século XX: O For-malismo". Grial, núm. 26, 1969, pp. 406-412.

165

Corazón ao vento, unha viaxe sentimental, postroménticapolo interior próxima a Pimentel ("Silencio da media noite"),a M. ¡Antonio ("Na escuridade") ou a Noriega ("!A noite éunha pobresiña"), a Asmado Carballo ("Eu din41e á noite pou-sada"). Suliña a tristeza das cousas e móvese cómodamenteno ámíbito do hilozoísmo e do superrealismo da época ("De-finición").

Cámaros verdes recolle todo o que xa dixemos formalmen-te no apartado anterior, pero temáticamente presenta taméno neotrovadorismo, a prolongación da liña eunqueiriana("Canté, ruliña").

Esta análise demorada de influencias, que pretende sem-pre remitir á división que fixemos iniciaknente, nun tono deconfidencia persoal é extensible a De día a día (1960), quenos achega a súa xeira poética de diversa f asquía nun só li-bro recopilador. Aquí están quizáis algunihas das súas mello-res páxinas. Nelas aparece a térra, as xentes, as cousas ínti-mas, o paso do tempo. Todo é obxecto de reflexión, todo éréplica, resposta á sensibilidade efémera. E o poeta quereeternizarla sensibilidade, transmitila, por eso xorde esta re-trospectiva da existencia. Na "Epístola a Otero Pedrayo" opoeta sitúa a súa súplica: unha chamada á térra, á memoriados homes, unha forma de nostalxia dése futuro que en nosnace. O xogo temporal dos verbos fortalece ese rogo, o léxicotamén pero o que máis o intensifica é a despedida final:

"Virá-nas mañas limpas que dibuxandun lado á outro, ó lonxe, os fumes calmosdas cavadas do tarde." (Páx. 34)

e despois o adeus:"Eu no as verei este ano. A malla feita,cun recendo ñas maus de herba curada,teño de irme, coas ¡bravas canpazonasque cantara Noriega, as pravas brancas." (Páx. 35)

É toda unha canle de expresMdade que compendia 30anos de poesía.

Lanza de soledá é, outra volta, a aparición do que levabadentro. Trátase dun libro de formación clásica, de recursosclásicos e soamente tocado polo propósito moderno de, comodixo Cunqueiro, "botar vino novo en odres vellos". Volve cosoneto de empaque formal e persoalmente semella un poucoríxido este molde para o que xa expresara en libros anterio-res. En todo caso este libro destece a madeixa que enleara enSeñardá con mellores froitos e menor ornamento. O isosila-bismo aíástao un pouco da liña versolibrista e achégao, qui-záis, á súa íntima tradición humanista5.

5 Salvador Lorenzana, "Iglesia Alvariño, poeta e humanista". Grial, nú-mero 1, 1963, pp. 28-42.

166

Nenias parte dun estadio encetado en Cámaros verdes.Non se trata nin do que dixo Ferrín (vid. nota 2) nin da de-claración de intencións que fai o profesor Várela Jácome6.Estamos diante dun libro desigual. A carón de poemas quesaltan a 'barreira do accidental, do ocasional, temos casoscomo o adicado a Tiíbulo, a Petofi ou o que atore o libro quepasarían perfectamente polos de moitos autores actuáis quese sitúan na mesma liña e teñen crítica favor afole. Mais noné esta a cuestión. Nenias é, efectivamente —como case todaa súa poesía e como case toda arte—, connotativa e presentaaehiádegos >moi traíballados ("doce poeta dos menceres comoespadas" (páx. 72)) no eido das imaxes e no do ritmo. Nestesentido o poema, de aceno decadente e lemíbranzas eunquei-ráns, "Polos vellos poetas que foron", responde ó afán queentíne o libro: entablar un diálogo co presente e o pasado.É, como di Várela Jácome, uniha celebración do lonxano "uibisunt" villoniano. Doutro lado é desigual porque ó lado destesfeitos encontramos ¡poemas realmente menores, menos tra-ballados e con grande pobreza de recursos (Rosalía, A. Caf-ballo). Supon, ademáis, a recuperación do verso libre. Levao seu cantare nada novo engade á súa producción.

Tradición e modernidade deste aspecto temáticoDespois de vérmo-las liñas fundamentáis da evolución do

poeta temos agora que facer unlia súrtese, baseada exclusi-vamente no que nos ocupa, da súa producción.

A liña pimenteliana, a que engarza a. súa obra central ében patente no achegamento os costumes da xente, á paisa-xe, no intimismo que duniha maneira puntillista singularizaos poemas (son eses toques méxicos do "eu" que nos identi-fican os poetas). Os dous destacan a sinxeleza das cousas (ascousas en Aquilino son representacións, en Pimentel son tra-suntos —medo, agresión, denuncia, morte...—), a térra, et-cétera. Creo que son, con Díaz Castro, os primeiros elos dunihaliña poética que subsiste na actualidade e que foi nova parao seu tempo.

A presencia de Noriega vencéllao á tradición. Non se tra-ta dun tira e aírouxa senón da asimilación literaria cun tem-po poético e a demanda de novas formas. (Desta maneiraAquilino é un pouco o paradigma da posguerra. Participa"grosso modo" dos rasgos que sitúa Ferrín na escola forma-lista (tratamiento, anque desigual, por veces sobrio da forma,innovacións rítmicas, clasicismo narrativo, tousca de estrofis-mos albertos, etc. Vid. nota 4).

Por outra banda é un pouco, con Pimentel e Cunqueiro,o teórico do movemento culturalista e o memibro da promo-

4 Benito Várela Jácome, "Iglesia Alvarifio" in "Gran Enciclopedia Galle-ga". Tomo XVII, pp. 201-202.

167

ción de posguerra que asenta a súa oibra sobre dous pilaressólidos e actuáis: humanismo e tradición.

O momento máis importante do seu laibor vai de 1947 a1960 e establece unha liña de relacións. Dun lado pertenceá escola paisajística con Díaz Castro e Pimentel. Con DíazCastro úneo a relixiosidade do lióme e a da térra. Os tresperseguen uníha comunión total coa natureza. En palabrasde Heidegger: "Os poetas son os que 'han de vir e o seu sermídese segundo a súa adecuación co ser da Natureza" r.

Doutro lado vencéllase coa segunda promoción do Semi-nario, especialmente as últimas épocas de (Aquilino e Cun-queiro, como se pode ver polos comentarios que aquí fixemos.

Podemos dicir entón que a creación artística é, para Igle-sia Alvariño, a aplicación de novos estímulos, duníha novasensibilidade as vellas formas que o tempo e a poesía foronxerando.

4. EXEMPLIFICACIÓN NO POEMA "CANDO TEÑA TRESCENTOS ANOS"

Non se trata propiamente aquí de facer un comentario detextos senón de amosa^las características, algunhas délas asque viñemos sinalando no traballo. A escolla do poema dé-bese á vontade de emparentalo eos poetas máis actuáis.

No relativo á estructura compre salienta-lo feito do mul-tiestroíismo e un certo anisosilabismo moi axeitado ó temaque está a tratar: a morte. Son cinco estrofas ordenadas des-igualmente ñas que domina o endecasílabo e menormente oheptasílabo. O pentasílabo final, alen de intensifica-lo "cou-pling" marca esa ruptura, esa nada que o poeta nos pon en-tre as mans.

Temática e estilísticamente está moi próximo ó Cunquei-ro de Herba aquí e acola (recollida postuma de poemas e dediferentes datas). O poema é, en sí, uniha imaxe constituidapor moitas máis imaxes (menores que están orientadas paraese todo que expresa o poema: o presentimento da mortecomo sombra que vai ocupando os (homes e as cousas. Unihatemática moi do seu igosto.

E cando dicimos que se parece a iCunqueiro non estamosa falar de influencias, estamos a tfalar de sensibilidades e damaneira de transmitilas. O xogo temporal presente alí é moiparello ó do poema "Na outra banda": un ¡tecido de circuns-tancias (tempo, lugar) propicias á morte. Soamente untia di-ferencia : en Aquilino todo é prospectiva e importan moito aspalabras máis sinxelas. En Cunqueiro todo está orientadocara ó final. Aproxímaos a dúbida que no mindoniense é in-troducida por unha condicional e no de Seivane abárcao todo.

7 Martin Heidegger, Interpretaciones sobre la poesía de Hólderlin, Ariel,Barcelona, 1983, pp. 77-78.

168

A reflexión está orientada para o amor nun caso e para ascousas e o ser no outro. É curiosa na miña opinión, á coinci-dencia que hai neste poema e nos do Cunqueiro no trata-mente da comparación:

"Quizaves triste coma unha ibolerca."Trátase de facer sempre a comparación coas cousas máis pe-quenas, sinxelas, eso intensifica o paralelismo. (Creo queCunqueiro é o grande mestre neste aspecto).

A idea inicial do poema coincide tamén con outra expostamaxistralmente polo autor de Salamandra, o citado O. Paz:

"Yo soy la sombra que arrojan mis palabras."O poema ibusca unha quietude, un remanso onde afoeirar-

se que contrasta coa dúbida que sementa a recorrencia dapartícula "quizaves" (versos 8-9). Esta búsqueda é favorecidapolos verbos de estado que alí aparecen e pola adxectivaciónmainá e que suxere distancia. A ausencia de verbo no finaló o contrapunto.

No léxico (agurgullar, bolerca, arrandear) fainos taménve-lo feito da súa ricaz asimilación da fala local. 'Este aspectoé o máis «visible para calquera lector que estudie a Aquilino.Aquí entra na tradición dos seus compañeiros de Seminario.E 'hai aínda outro feito que o aproxima a esa tradición: oemprego do diminutivo, moi 'habitual nos primeiros libros eque é sen dúbida unha mostra da admiración que profesabapor Noriega (neniño —v. 10— e noitiña —v. 1)3).

O poeta establece un diálogo de eternidade. Unha diluci-dadora sinfonía final. O poeta fala consigo e faise interlocu-tor do tempo e da morte. Fálanos de sí e da somlbra diantedo enigma. A súa resposta; o poema.

EUSEBIO liOBENZO BAiLEI'RÓNSantiago de Compostela

Relación de obras de poesía en galego de Iglesia Alvariño as quecorresponden as páxinas que marcamos no traballo:Señardá, iEd. Palacios, Lugo, 1930.Corazón ao vento, in Escolma úe Poesía, Galaxia, Vigo, 1983.Cámaros verdes, Celta, Vilagaroía, 1947.De día a día, Celta, Vilagarcía, 1960.Lanza úe soledá, Edtra. Comercial, Ourense, 1961.Nenias, Saines, Vigo, 1961.Leva o seu cantare, Celta, Vilagarcía, 1963.

169

BIBLIOGRAFÍA

CARBALLO CALERO, Ricardo: Historia da literatura galega contempo-ránea, Ed. Galaxia, Vigo, 1981, 3.a edición. •

FERNÁNDEZ DEL RIEGO,-Francisco (Salvador Lorenzana): "Iglesia lÁlvá-riño, poeta e Immanistá", Grial, núm. il, 1963, p.p. 28-42.

MÉNDEZ FERRÍN, Xosé Luis: De Pondal a Novoneyra, Ed. Xerais de Ga-licia, Vigo, 1984.

: "Orixes da poesía galega do secuto XX: o Formalismo", Grial,núm. 26, 1969, ,pp. 406-412. . .

VÁRELA JÁCOME, Benito: "Jigiesia Alvariño" in "Gran (Enciclopedia Ga--llega", tomo XVH, ,pp. 201-202 {s. d.). ;

VARIOS: "Galicia Eterna", Ed. Nauta, Barcelona, 1984, tomo VI. Es-pecialmente pp. 1.362^1.367.

NOTA: A bibliografía complétase coas obras que preceden a esta perten-centes 6 producción do autor.

170

O DEVALAR POÉTICO DE X. L. MÉNDEZ FERR1N

—¿Podería dicirme que caminodebería seguir?

—Depende onde queiras chegar.Lewis Carroll

Cronolóxicamente, a primeira (publicación poética de Xosé LuisMéndez Ferrín da que se ten noticia é Voce ña néboa, obra de xu-vemtude, escrita cando contaba só dezaoito anos. Terán que pasarquince anos ata que apareza un novo libro seu, se ben, neste inter-valo de tempo, van xurdindo algúns ipoemas saltos, publicados enperiódicos e revistas, moitos dos cales pasarán, con posterioridade,a engrosa-las páxinas de ulteriores pubücacións.

Dende ¡1957, data de publicación de Voce na néboa, ata 1982 enqué ve a luz O fin aun canto, obsérvase na súa poesía uniia impor-tante evolución, se ben ó cambio opérase, sobre todo, a nivel temá-tico. E será, precisamente, neste aspecto da súa obra poética," ondevai incidi-Io noso comentario; Con todo, non quixera deixar pasarpor alto untia aclaración previa pero, ó mesmo ifcempo necesaria,para clarifica-lo que vou tentar de exponer. Se en canto á temática,non son moi diferentes as súas obras,, sí o é o tratamento con quealbonda en distintos momentos os mesmos temas. Partindo deste su-posto e, co gallo de obter un resultado máis fructífero para o nosocometido, aproximarémonos, por separado, a cada unha das compo-sicións inscritas no elenco poético de Xosé Luis 'Méndez Ferrín.

VOCE NA. NÉBOA 1 .

Nesta obra de temática moi intimista e imaxinativa, Méndez Fe-rrin introdúcenos no seu mundo poético. Un mundo denso, místico,cargado de símbolos e erguido sobre unha arquitectura lingüísticaconstituida por colores e sonidos, onde a carga afectiva e lírica nonideixa de estar nunca asociada a un clima de preocupación social.

No primeiro poema, "A fuxida de Loog", mostrase de forma evi-dente a concepción dinámica da vida e da mórte, contrastando, co-mo logo iteremos oportunidade de comprobar, con outra visión moidistinta que o autor ten destas dúas realidades.

O cervo, protagonista do poema, na súa fuxida desesperada, teniplena conciencia do seu inminente fin; pasa da sospeita á certezatotal. O texto remata onde remata a conciencia de estar vivo, nafuxida eterna:

—Fuxe..., fuxe..., sempreLoog.

¡Dentro desta mesma temática, aínda que con distinto tratamento,inscríbese o poema "Moitas vegadas fixen", no que o poeta anda apercura da súa propia identidade existencia!.

1 Voce na néboa, colee. Alba, Vigo, 1957.

171

Predomina a simple dicción dunha tristura pura, que xorde damoita soedade e do implacable rumor do tempe:

Moitas vegadas fixenvolta no meu cerebree pergunteime contra a correntedas cousas:"Eu —Deus— qué son?".

Tamén se percibe un tono de altivo estoicismo individualista queacada a extraer certo énfase da súa mesma rotunda parquedade:

Agora eu sonsenlleiro eterno

• o cabaleiro de cabalos negros,en soma tráxica,coma o vento,a pasar na fría noite2.

E, con .todo, nótase unha evidente disponitoilidade cara o relixio-so, un xeito de panteísmo comunicante e dinámico que supera todalimitación individual:

Agora son >un tolo xinete de tiíóñs,galoupador de gándaras esquivas,amigo de morcegose máis —ai Deus¡— de arañas...

Unha imaxe do home como compendiador e mediador da nature-za diante do infinito iparece bosquexarse oscuramente aquí; mais, ófinal:

Qué son eu?E a resposta s<5 foron tachaduras.

Do mesmo xeito, en "Oración ao ,pé do monte"-, o poeta apareceenvolto por unha atmósfera; de impotencia, de pasividade:

Ti vesme Prometeo, 'promesa é proieito,

• • ' Señor,polos meus catro cravos

. escravo, sofro a nOite,.sofro o medo, o morcego,o cegó aborto do meu cerebre canso...

A súa conclusión proclama a indiferencia universal diante da do-lor humana e o abandono do home diante de calquera auxilio espi-ritual: . • \

E —Ares?—, Señor,os meus pés e maos espetadoscontra ó chao...Señardosa, infinita,vai pasando a túa imaxe,pianiña,polas chairas ermas do meu peitocon arela do Monte.

Sumamente intimista se mostra tamén en canto ó tratamento doTempo, tema que lie preocupa e que xa aparecerá nos poemas an-teriormente citados. En "Adeus", o tempo transcurrido está ben ex-plicitado —un ano—, mais sae a relucir outro aspecto temporal, alembranza:

Tras de nos fica unha soma de néboa,unha tráxica pantasma a facer acenos desesperados.

A preocupación político-social, presente sempre na obra de Pe-rrín, vai ter cabida xa ne&te seu primeiro libro, de :poemas. En Ca-

2 Os suliñados son meus.

172

miño da loita vemos reflexado o ímpetu de dous loitadores no mo-mento en que van enfrentarse cunha forza —"rebaño de elefantes"—moito máis compacta ca súa propia, mais non por eso recúan.

No devandito poema, a intención do poeta é marcadamente sociale concienciadora, de oposición directa a un "status" do seu mundoimaxinario, que o fai tomar participación activa, todo o contrario doque ocurría noutros poemas, como o anteriormente citado, Oraciónao pé tío monte, no que, aínda sendo distinta a motivación, o poetarefúxiase nunha especie de estoicismo derivado dun sentimento deimpotencia. Ferrín adoptará de aquí en adiante o tono épico comotratamento imprescindible.

Saiientaremos, por último, o que na nosa opinión é o mellor poe-ma deste libro, o titulado Galicia, no que Méndez Ferrín nos querefacer ve-la súa falta de identidade dentro dunha visión fatal e es-téril da vida galega. A.tal fin, 'bota man dunha serie de termos quec'hegarán a facerse tópicos ó longo das páxinas deste litoó:

Galicia, tonga praia, estesa e negra,soia i esquiva, con pesados corvos,senlleiras pillaras, vento corisc&nteé a morte e o valeiro en todo o longo.

POESÍA ENTEIRA DE HERIBERTO BENS 3

Aínda que a visión pesimista dominante anunciada en Voce naneboa priva nalgúns dos poemas iniciáis deste libro, como ocurreen Contó:

Era Galicia un home sen cabeza.Era unha vez Galicia espranza angosta.

ou no segundo poema, carente de título, e encabezado por unha citade Quevedo4, no que o noso país é visto coma un'ha:

Terra de proseguir e non dar nada.a Poesía enteira de Heriberto Bens ven ser unha crónica de feitoscontemporáneos que inaugura o xénero das memorias mellor co his-tórico, xa que, no futuro, a historia sacará del elementos que, con-siderados baixo un ángulo crítico, suministraranlle un componentepersoal e humano do cal carecen moitas veces os Tratados e Cróni-cas na súa excesiva aridez.

Deste xeito, o pasado únese ó presente, o cal, ipola súa banda,enriquécese coas súas experiencias. Nesto consiste a experimentaciónliteraria, a resurrección da literatura e dos personaxes creados ourecreados por ela que reviven e volven a actuar. O espirito modernoúnese ó antigo, aínda que bastante próximo a nos no tempó, parafundirse na actividade persoal do noso particular xogral. Ferrín ex-tende a súa curiosidade ó pasado inmediato, o cal explica o presente.

No soneto Pra Alexandre Bóveda, asasinado ou en EpitaHamio 2no que aparecen nomeados varios héroes caídos:

E agora pronunciamos —Fresco, Ponte,Curuxás, e Raúl e máis Foucellas—os nomes, meu amor e doce porto,e.lembremos o pobo que no montenon tivo coutos, marcos, rnuradéllase foi libre, rebelde e está morto.

3 Poesía enteira de Heriberto Bens, ed. Xerais, Vigo, 1980, é unha reedi-ción da Antoloxía popular publicada en 1972 por Heriberto Bens. A novaedición, que conserva os debuxos de Luis Seoane, engadíuselle un prólogo eo "Sirventés pola destrución de Occitania".4 Este poema aparece por vez primeira publicado na revista "Claraboya"de León en 1967 baixo o titulo de "Ninguén". :

173

ainda que se nos ¡presente como valeira de sentido a loita desteshéroes, a sistematización e imperturbabilidade con que mantiverono seu queíacer sen sentido, enche ese quefacer con rango de he-roísmo.

A serie de cuestiona que Méndez Ferrín escenifica nos seus textospoéticos é algo literalmente decisivo respecto á encrucillada na quese aeha o inconsciente revolucionario, dentro da formación .poéticagalega nesta etapa do sáculo XX. E, con toase na concepción do nexo

^entre os protagonistas históricos e o pobo, despréndese, necesaria-mente, a "biografía" como forma específica da poesía moderna: agrande figura do. pasado é realmente o único portador da magnaidea histórica.

O héroe visto como héroe individual, con marca terceiromundis-tá, nalgunhas ocasións:

—Oh Che, bambú que torce e non creba,profundo de zucre e de espranza,apertado de loess e de sangue común.

•({'Proclama do -novo agricultor")

ou como colectividade:Altos ían ergueitos, iles, homesdo terrón, camaradas no silencio..Por seu pó. Rexas mans, únicas armas,1 concentradas en si como durísimaspoutadas, pedra viva que latexa.

("Esprama xorda")presupon que o home non senté as cousas como algo que está enfrente de por sí, sénóh como seres medializablés, apropiados paraconverterse en tránsito para algo que exceda da súa circünstanciá-lidade histórica para o paso a unha realidade espiritual.

Así, nesta liña proféticá e de esperanza, O oleiro, moderno héroeanónimo popular pasará a converterse nun dos redentores do nosochan:

Oleiro: naciones dun pulo amoralpra millorar o mundopresidiráslabrego dos ouxetoso corazón do home puro e novoque andamos preparando.

Dentro desta .perspectiva heroica unida á actualidade do momen-to presente, a mensaxe do poeta, cun claro matiz de incitación árevolución, >vese claramente manifestada no poema Hespaña, no cal,Ferrín arremete de lorma virulenta contra o poder dominador quehai que destruir. A roupaxe, case mitolóxica, que cobre a ese "ani-mal", contribúe a acentua-los tintes dramáticos nos que se vai adesenvolve-la loita final que presumimos a morte:

Salamántioa lisa i envisgada,exudación que fede e que amarea,medo, reptil tremendo que anonada,olio toldado, relumbrar que xea.

Nesta vida desolada, amenazada pola represión, pola fame, polamiseria, o único consolo do poeta é a esperanza nun novo día; o seuguía, a moral; o seu recreo, o énsino. De ai, o éxito deste tipo depoesía, en certo modo didáctica, que se expresa en versos longos eque abunda en ¡fórmulas impresionantes e paremiolóxicas, que a rimaaxuda a Sembrar, en especial, cando van emparelladas.

174

CON PÓLVORA E MAGNOLIAS5

No momento en que este libro irrumpe no panorama literario ga-lego, a anguria cotia é, de seguro, a nota ¡fundamental deste períodoe, se toen aparece reflexada na prosa, sobra dicir que se manifestacon máis lorza na poesía, onde acha a súa máis nítida expresión,sen sentirse reprimida pola tradición nin .polos convencionalismos.

Cada época —dicía Focan!*— ten as súas formas propias de in-terpretación. Con pólvora e magnolias. contribúe, en certo modo, adesvelárno-üo sentir do poeta, identificado e comprometido (plena-mente co seu tempo, que abre os olios ó mundo que o rodea e quesenté a vida cincenta no seu latexar de cada intre. A súa percepciónda realidade non é entusiasta; o seu entorno non He arrinca berrosde gozo, senón unha reflexión tranquila unida a unha constanteinquedanza.

Case tódaías composicións que aparecen no libro, caracterízansepor unha visión da vida moito máis amarga e desesperanzada. lAíndaque os .temas son os mesmos de obras anteriores —a morte, os re-cordos perdidos, os patriotas mortos, etc.—, o poema vólvese máiscomplicado en canto ó seu significado, forma e intención. Xa noné algo lineal, fácilmente asequible e doado de comprender, cun ob-xeotivo trazado que ten que cumplir no seu desenyolvemento, senónque enohe os seus versos de alusións alleas ó tema que está a tratar,cargándoo de resonancias culturáis, que, as máis das veces, non pa-recen vir a contó. O que sí reflexa, claramente, é unha meirandeinquedanza universalista, bastante lonxe, por outra banda, do recep-tor que nun primeiro momento íiñan as súas mensaxes ¡poéticas.

A morte, motivo case constante ñas páxinas do "libro, aparece,non xa como un suceso aüeo e exterior ó poeta, senón como com-paña íntima e inalienable que fai camino á súa beira. Case non sa-bemos nada déla e, cando se decide a falar sobre a mesma, trátaaduriha íorma enormemente contradictoria. Aparecerá en conexiónco "lume":Ponte de vino, en fin, e de cabazoe teñamos, amor, unha fogaza candeal e olios pra fitar o lume bd« a morté.

C'Posturas pra copular en homenaxe")ou ben, marcada co símbolo da "victoria":

Estás, amor, perdida,ledamente ensarillada en ti, ledamenteacompasada á morte que se achega con tatuaxes de festa.

("Estás como caída") .Polo demáis, a súa presencia é, fundamentalmente, .unha presen-

cia muda. Da morte, o que máis nos atrae é o seu misterio, ata talpunto que desexamos unirnos a ela, fundirnos coela nun foico queñola desvele e deixe espida.

O noso único saber sobre a morte é o da súa permanente .com-paña, o do seu enraizamento na nosa existencia tempórea:

Chamémoslle:libro de silencio,pórtico terminal de escravitude,escritura feliz de opacidadeluz que desata e nome de ledicia.

C'Saudemos á morte")

5 Con pólvora e magnolias, Imprenta Minerva, Santiago de Compostela,1976.

175

No poema que comenza Veleiquí a man alongada..., Ferrín tratao tema da morte coa consabida relación río-mar:

un río que escorre en folgadosanuncios da final derrota nomar...

O mar aparece con frecuencia nalgún dos seus poemas e o seusentido non é unívoco; a morte e a nada parecen confluir nel. Apa-rece pois, como un termo fatal onde vai da-la nosa ¡vida perdéndosened. Morrer é cair no mar para confundirse ñas súas augas das quesomos unha pinga: un .pouco de nada que en nada remata.

Topámonos, 'finalmente, cumha última visión da morte: a soeda-de concentrada do ser que morre, oposta a difusión que caracterizaá inmortalidade do universo:

E displicente estou frente ós maticesda morte, neste outono que trae mortepra min en Bea.

("Esta é a folla")Outro tema abordado por Ferrín neste poemario é o do Tempo,

tratado, as máis das veces, dende unha perspectiva pesimista, comoocorre na composición Señoras do pasado, aínda que, nalguniia oca-sión, os recordos non son tan traucos e amargos, subxacendo unhacerta ledicia encuberta: -

Digo cecáiscon cecáis boca de nadadigo onde •estades agora temposdocísimamente de antaño calo e digo.

. ("Diante de Compostela doutros días")Os temas patrióticos da loita continua e de homenaxe vémolos

nos poemas "Quero que os meus amigos", "Reclamo a libertade promeu pobo", "Triste Stephen". e "A Manuel María", onde sé nos amosaun Ferrín moito menos áspero e moito máis distante.

Ó tema amoroso toma corpo en "Estás como caída" é as remi-niscencias clásicas atopan cabida en "Erguede dixo Safo", aínda queeste tipo de temática non é nin a máis representativa nin a máisproductiva da súa obra.

AS CHAVES DUN CANTO

O fin dun canto*, último libro de poesía de Xosé Luis MéndezFerrín, continúa a liña .poética que se amosou enormemente fecun-da e trascendente en Con pólvora e magnolias, o seu anterior librode poemas: verso longo, libre e salmodiante; imaxe tamén libre ecargada de tforza interior; orixinalidade temática e expresiva.

ó lermos O fin úun canto, non nos podemos sustraer ás sensa-cións e impresións que o autor procura provocar nin á beleza demoitas das súas construccións versáis.

Brevemente, destacariámo-la aliteración, moi patente neste versodo poema Risos teus engaiolados:

Laluma laba alabo a luva louca.o manexo do adxectivo --que tinxe de cultismo á poesía do autor—e a disposición sintáctica dos elementos da oración, onde o hipér-baton é máis que manifestó nesta disposición versal de Saluna:

6 O fin dun canto, ed. "Nos", A Coruña, 1982.

176

Saluna, allómanos a luar e longaserra de azul e medo, aguniante.

ou nesta outra do poema El Salvador:Convosoo unha dura de pedernal xente...

Todos estes rasgos venen a corrobora-la extraordinaria maestríado autor no manexo da forma poética, ¡botando man de recursoscon longa tradición na poesía formalista xa que, non ipor agachada,deixa de ser patente a presencia de Eduardo Pondal.

Méndez Ferrín sitúase ante a linguaxe, co gallo de depúrala e depoñela en condicións de significar todo o que quere expresar, conánimo ás veces destructivo, para eliminar automatismos, tópicos,frases valeiras que impiden que a lingua sexa un medio de comuni-cación efectiva. Con todo, en O fin úun cavío, pódense observar al-gunhas moi claras alusións literarias, que >van dende Cabanillas:

Dende a escalinata escura e a solainado pazo do señor que ha de ser incendiado.

("Confesións")aíi, Xosé María Díaz Castro:

. E perciboun xordo rumor ou balumbo no Courel, ouzopracer a canto hai en Parga e Pastoriza, notoas raíces dos últimos corpúsculos.

(f'Tito Lucrecio Caro")pasando por Vicente Risco:

O terror dos subterráneos onde son as trabes de ouro e de alquitrán.("A un meu filio")

Compre tamén facer referencia á evocación esvaída, non só polanostalxia —un dos motivos fundamentáis do libro—:

Amor, amor, non podo trasladartea aqueles ontes de nostalxia e cincentos iris 'inda que a flor que ti prendes no cume de acibechecortada foi, cortada, na roseira da miña patria perdida.

(."Ourens")senón pola néboa ou brétema que nos fai lemtorar casos e cousasquizáis inefables:

Direivos os cincocentos aneis de nostalxiaque ennovelan o meu saber interno e fríopois hai un inferno de verdes neboeirosnos que un disparo pode abrirse en rosa.

i"Confesións")Mais, nesa evocación esvaida, enea moitas veces de dolorosa lem-

branza, subxace a esperanza dun rexurdir victorioso no vindeiromafia:

Direivos, máis ou menos, a atroz feridaque no costado me abreu un machado de luz da mediodíaque sempre se repite:é na miña patria perdida mentras soa a sirea das Fundicións Malingree as viñas ánchense de cheirosos ecoaresdo tépedo paradiso da espera proletaria.

(."Confesións")Presente está tamén a evocación firmemente debuxada, que nos

trae a imaxe de espacios míticos ou vitáis: Louro, Xallas, Castromao,Vilanova dos Infantes e, sobre todo, Cúrense, cidade á que. cantanun fermoso poema.

Ourense, eido natal do ¡poeta, aludido constantemente como "amiña patria perdida", é contemplado dende uniia óptica medita-bunda, reflexiva e triste. Ourens é un poema preñado dunha extra-

177

ordinaria e, quizáis, excesiva sapiencia lingüística, dun razoar nosversos que se alongan improvisadamente ñas paisaxes, de imaxes ede ritmos que cantan na orella e no corazón e que, co tempo, per-manecen na memoria.

Por outra banda, en O fin dun canto prantéxase a relación, oumellor dito, a identificación do intelectual moderno, sabedor das cri-ses do capitalismo, co seu pobo. Ferrín parte do principio de queindividuo e sociedade son un todo compacto e de que non pode com-prenderse un coa ausencia do outro. A hora de buscar e de amosa--las solucións do mal social, en vez de comenzar polo mundo, co-menza por el mesmo:

Quero vivir pra ter días de pólvora victoriosae correr as calzadas beireadas polas fríasestatuas torvas dos pasados deuses que foran derrubadospolos meus camaradas.

("Camino sen volta")Do seu pobo interésalle a súa natureza, a súa ledicia, a súá es-

pontaneidade. Aínda que emporcallado na cinza, o pobo é certamenteo destinado a renova-la historia. Pero este pobo que podía vivirdunha esperanza, é difícil que viva dunha dúbida; o mundo novovira así restituido nun día de loita:

Porque algo nefando se exeouta na sombra de ti e de todosnos no intre do dragón sen azase nos dedos nosos proe a febre de apertar as armaspra o asalto ao palacio dos ceos.

("A Jiang Qing")"O fin dun canto" inscríbese dentro dunha continuidade nunha

inventiva constantemente renovada, se o vemos dende o punto devista da receptividade; eso conleva á continuidade de lectores, aquen os autores procuran agradar e, no caso concreto de MéndezFerrín, dirixir.

Topámonos, en suma, cunha obra traballada nun plano superiordo espirito, cunha verdadeira estrela no firmamento poético galegoaínda que, en definitiva, tamén nos agardamos con Ferrín a:

Arredar o medo a que sexa o derradeiro versoeste que agora é o fin dun canto.

XOSÉ MANUEL SALGADOCompostela

178

SOBRE O COMPORTAMENTO LITERARIO DA MULLER(O caso Margarita Ledo Andión)

I. INTRODUCIÓN

Cando se analiza a literatura feita por mulleres, acabaaflorando sempre, sexa de maneira consciente ou inconscien-ite, a cuestión da presencia ou da influencia do sexo na escri-tura, 'esto é, o problema da existencia ou non Idunha peculiarescritura femenina. Deixando a un 'lado o fondo de tan com-plexa disquisición, irnos utilizar con fins prácticos algunfliadas súas aportacións para aproximarnos a certos aspectos docomportamento literario da muller, vistos maioritariamentea través da escritura de Margarita Ledo Andión. Faremosdúas calas: unha na propia relación do sexo coa escritura, eoutra ñas modas literarias.

II. O SEXO 1>A ESCRITURA

A)1 Consideracións xeraisUn dos puntos básicos da escritura da muller tanto na

teoría como na práctica é o relativo ao signo caracterizadorde dita escritura. A tonga polémica en torno ás tres alterna-tivas (linguaxe masculina, femenina ou neutra) ven dividin-do desde hai tempo a creadoras e críticas sen que se puideradhegar ate agora a tuinas conclusións unánimes, tal icomoevidencian de cotío os medios periodísticos, recollendo asmáis variadas, contraditorias e—case sempre— rotundas edogmáticas afirmacións sobre o tema. Pero de todos xeitos,a longa disquisición non foi estéril, pois, se ben é kmposíbelconcluir coa afirmación dun camino único, están en cambioclaras as complexas implicacións, non só artísticas, senóntamén sociais e filosóficas, que cada lu-nlha das posturas con-leva.

Sen afondar agora na cuestión, irnos utilizar a distinciónentre o que se veu denominando "linguaxe femenina" e "lin-guaxe masculina" para analizar dúas posiibeis actitudes adop-tadas pola muller á inora de escribir e que se reflexain nidia-mente na evolución literaria de Margarita Ledo Andión.

'Deixando á marxe a utopía da "linguaxe andróxina ouneutra" que soñaron e percuraron Artfhur Rimlbaud, SamuelTaylor iColeridge e Virginia Woolf, e que aparece máis bencomo un camino intuido cara un ideal polo de agora inal-

179

canzábel, a realidade inmediata presenta prácticamente co-mo única, alternativa a antes sinalada de linguaxe masculinaou femenina.

lA actitude acrítica da muller ante a escritura feita polo'home supon, 'naturalmente, unha servidume ao rol social(masculino e conleva, de maneira consciente ou inconsciente,certo autoodio, así como un deixarse levar ¡polo atractivoprestixio inerente ao poder. Pola contra, a percura da lin-guaxe femenina implica unlia autoaf irmación do sexo tradi-cionalmente menospreciado no eido cultural, e, polo tanto,un desafío aos valores artísticos •tradicionais. Pero amibos fe-nómenos son miáis complexos. A adopción da linguaxe artís-tica masculina supon uwha ruptura co rol femenino tradi-cional e ¡ven ser a consecuencia de reivindicar a igualdadeentre os sexos no terreno literario. En cambio, a tentativa daliniguaxe femenina é un camino claramente renovador e rup-turista, derivado da asunción da diferencia, pero ipode ter orisco de sucumbir a certos aspectos do rol femenino tradi-cional.

B) A poesía social: escritura da igualdade e linguaxemasculina

Margarita Ledo, na súa primeira etapa como creadora,adopta uniha postura acrítica ante a linguaxe masculina,practicando o que poderíamos chamar unha "escritura daigualdade", que resulta ser unha escritura esencialmentemasculina, posto que a ela pretende igualarse. Tal como ve-remos no segundo apartado deste trabadlo, nunha nova eta-pa, a representada fundamentalmente ¡pola súa obra narra-tiva, é posíbel vislumbrar unta, certa postura crítica ante alinguaxe masculina e unha aproximación ao que poderíamoschamar a "escritura da diferencia".

¡Margarita Ledo naceu en iCastro de Rei (Lugo) en 1951e se deu a coñecer coa puiblicación, na colección "Val de Le-mos" da Editorial Xistral, da obra Parolar cun eu, cun intre,cun inseuto 1(1970). Este libro de poemas, xunto co que pu-blica tres anos despois na mesma colección, O corvo érguesecedo l(l|97|3)i

> así como a súa inclusión na antoloxía poéticaOs novísimos da poesía galega (19713) de María Victoria Mo-reno Márquez, sitúan o comenzó literario da escritora dhai-rega dentro da liña poética socialrealista, que dominou o pa-norama galego durante os anos sesenta e setenta. Ambos li-bros inxírenna baixo a influencia, entre outros, da ipoéticaemanada de Longa noite de pedra ¡(1962) de Celso Emilio Fe-rreiro, do coloquialismo de Manuel María e da parálbola po-lítica de Xosé Luis Méndez Ferrín.

Na autopoética posta ao frente da escolma devandita dei-xa claro o seu aliñamento dentro da poesía social e política:

180

"¿Qué é ser poeta hoxe en Galicia?: Misturarse coa fábrica,misturarse co mar e coa térra, misturarse co soñó..."1.

Os poemas idesta época recollen, por tanto, o tradicionalmotivo galeguista da "dor de Galicia" e as súas solucións,xunto aos novos temas do socialrealismo. 'Entre estes últimosdestaca o tema da poética utilitaria, rvista a través do motivodo verso como arma —tal como aparece en dous modelos his-pánicos recoñecidos polos ipoetas sociais: Antonio Machado eGabriel 'Oelaya— ou a poesía de loita:

"Si a (palabra lose,efectivamente, como as balas..."2.

. Está presente asimesmo a simboloxía e a parábola sociale política -^de maneira máis acentuada no segundo libro—,tal como evidencia o propio título e poemas como "Cbntra-limiar" ou "Loniga «historia do ¡corvo", aínda que na primeiraoibra itamén sexa relevante, por exemplo no poema '"tA esca-ieira" e na tan f erriniana utilización do simbolismo entomo-lóxico do título ou dos versos seguintes:

"Cecais non sabedesque o que me pon doenteé ver a un pobovixiado eos olios dun inseoito"3.

Todos estes temas móstranse arroupados ipor uniha lingua-xe sinxela e coloquial, propia da corrente poética devandita.Albondan os xiros lirngüisticos empregados ñas conversas in-formáis, como "adeus e moito igosto"4 e non deixan de estarpresentes os denominados "tacos", que forman pante do re-xistro coloquial da ivariedade masculina da lingua e que apa-recen baixo a forma da blasfemia '"quenindiós"5.

Por outra parte, a perspectiva da muller parece estar au-sente imoitas veces —sobre todo no primeiro libro— e non semanifesta o ponto de vista femenino do "eu" nen do "nos".Así, por exemplo, no poema titulado "<Mencer da eisistencia",tanto a idenitidade persoal como a xeral é indefinida identi-dade social é caracterizada polo masculino:

"Un agora que foi fora do itempolatexante ñas pedras do pasado:adeus e jnoito gusto"6.

En O corvo érguese cedo mantense polo xeral a perspec-tiva supostamente neutra do masculino, como no poema^Oontralimiar", onde a ihumanidade está representada porun Ihome:

1 M.a Victoria Moreno Mázquez, Os novísimos da poesía galega, Madrid,1973, p. 211.

Margarita Ledo Andión, O corvo érguese cedo, Sarria (Lugo), 1973, p. 25.M. L. A., Parolar cun eu, cun intre, cun inseuto, Monforte de Lemos

(Lugo), 1970, p. 21.ídem, p. 15.M.L. A., O corvo..., p. 22. O suliñado é meu.M. L. A., Parolar..., p. 15. O suliñado é meu.

181

"O home foi caminando ó travesó do nefooeiro concertado.(...)O home foi caminando coa consiña de engaiolar ó corvo e

conquerir fixar o noso tempo (...)"7.ou como na expresión seguinte:

"—Quero botar a dingoa. Ficar visibelmente ben calado"8.De todos xeitos aparecen itamén por momentos certas rea-

lidades da muller. ¡Así ocurre, por exemplo, no ipoema "Txiki"ou no titulado "D-i-a-1-CHg-o de casecadadía". Este último émor ilustrativo da ideoloxía igualitarista postulada pola es-querda, ao mesmo temjpo que mostra a postura remisa damuller tradicional con respeito á asimilación con dito mode-lo, aducindo de maneira inconsciente raaóns en pante iválidas:

"—Non che digo que non. Remata o caldo.

—Sempre andas igoal. A violencia de verdá é ter que cavi-lar arreo en como ¡mercar algo máis que patacas. O mais sonandrómenas.

—Sí, son a túa muller. Pro non queiras que sexa tamén atúa compañeira. Xa agoanto dabondo.

—Non me culpes somentes a mln. ¿E ti? ¿por qué non que-res que teñamos fillos?

—Home, non che digo que non... Non ciie digo que non"9.Vemos, pois, como a poesía da única muller recollida na

escolma dos chamados "novísimos" non se distingue sustan-cialmente da dos seus compañeiros (masculinos. iPrecisamen-te, a autora reivindica esa igualdade na autopoética antescitada:

"Son como calquevra home e, como el, formo parte dun poboe teño dereito a traballar na transformación da historia, xaque me toca vivüa e ben de perto"10.

Hai nestas palabras unha clara afirmación da igualdadede dereitos entre os sexos, que Margarita Ledo tentou levará práctica na súa vida e na súa obra. Por ambas cousas, vensttnibolizar á muller galega concienciada dos anos sesenta esetenta, militante de organizacións e partidos políticos de es-querda ao lado do home, onde pretendía realizar as mesmastarefas.

Esta simboloxía pode constatarse no eido poético, xa quea autora se aliña eos seus compañeiros de xeneración sendistinguirse deles por significativos rasgos femeninos.

Se damos un rápido repaso á evolución da linguaxe poé-tica femenina en Galicia, observamos como ihai un movimen-

7 M.L.A., O corvo..., p. 7. O sullñado é meu.• ídem, p . 21.9 ídem, p. 17.10 M." Victoria Moreno Mázquez, Os novísimos..., p. 210. O sulifiado é

meu.

182

to que parte dunlha escritura na que destacan os rasgosespecíficamente femeninos tradicionais, para chegar progre-sivamente a outra na que predominan as características pro-pias do modelo de escritura estándar que se identifica comasculino. Sen dúbida, a poesía de autoras como FilomenaDato Muruais ou Francisca Herrera Garrido estarían, noesencial, dentro desa liña típicamente femenina á que, conanterioridade a elas, facía alusión nos seus versos Rosalíade Castro:.

Daquelas que cantan as pombas e as frores,todos din que teñen alma de muiler.

Pois eu que n'as canto, Virxe da Paloma,¡ai!, ¿de que a terei? ».

- Evidentemente, as "pombas" e as "frores" son símbolosque amplían a súa referencia a todo o universo da feminidadetradicional. E, naturalmente, o mesmo poema deixa Iben claroque a obra de Rosalía é, neste sentido, excepcional con res-pecto ao seu itempo.

Seguindo a orde cronolóxica, as ¡poetisas da primen-a xe-neración de postguerra Anne Marie Morris, María MarinoCarou, iPura Vázquez ou Luz Pozo Garza mostran, en liñasxerais, un predominio de rasgos moi específicamente feme-ninos. En efeito, a ditas escritoras sería posíbel agrúpalasdentro dun apartado diferenciado do masculino baixo a rú-brica de "poesía femenina". Así se >ten feito en manuais dahistoria da literatura e mesmo en traballos máis concretoscomo o de Ramón González Alegre12. T»or suposto, estas au-toras presentan tamién notas xeneracionais que as fan con-fluir eos seus colegas masculinos da mesma época.

IAS poetisas da segunda xeneración de postguerra, entreas que destaca Xohana Torres, evidencian máis nidiamentea característica nota existencia! —e, en menor medida, so-cial— de raíz xeneracional que os rasgos derivados do sexo.Neste sentido, e polo que respeita aos condicionantes sociaisque a muiler tina na súa relación coa escritura, as autorasda época de Xohana Torres anteceden, na tentativa de equi-paración co home, iás da terceira xeneración de postguerra,a que pertence Margarita Ledo.

A asunción do modelo lingüístico masculino ñas creaciónsliterarias da muiler tivo o seu punto culminante na etapada poesía social. A este feito contribuíu, sen lugar a dúbidas,a ideoloxía igualitarista con respeito aos dous sexos —asu-mida con máis ou menos superficialidades— que dominaba oambente literario no que tal corrente poética se movía. Neste

11 Rosalía de Castro, Obras Completas, volume I, Madrid, 7.a edición,1977, p. 277.

12 Ramón González Alegre, "Los poetas femeninos", en Poesía gallega con-temporánea. Ensayo sobre literatura gallega, 1954, pp. 135-145.

183

sentido, as obras de Margarita Ledo que acabamos de <ver son.un idaro exemplo. Como contraste, é interesante constatarque na década dos oitenta parece perfilarse, tamén no .terre-no poético, un certo movimento diferenciaíista moi relacio-nado cunha nova concepción da muller emanada do femi-nismo.

Non obstante, e pese aos fluxos e refluxos sinalados nosucederse da linguaxe poética femenina, é posíbel átoparnuniha análise atenta diversos rasgos significativamente re-currentes na poesía feita por mulleres, aínda que, por supos-to, non sexan exclusivos délas.

Entre ditos rasgos sobresae o intimismo, que parece estarmotivado directamente polo papel social que vencella á inu-Uer ao mundo do privado. Así, temos demostrado noutro lu-gar 13 que autoras tan variadas como Rosalía de Castro, Ma-ría Marino, Luz Pozo ou Xohana Torres, teñen en comúnunha poética esencialmente íntima, aínda que presenten in-findas variantes no seu enfoque, e mesmo a trascendaoi.

Ate a propia 'Margarita Ledo, inscrita nun contexto tanpouco propicio á intimidade como é o da ¡poesía social, tnos-tra en moitos dos seus poemas un vago tono íntimo. Dita at-mósfera créase mediante a evocación dos xestos máis apa-rentemente insignificantes da vida ¡cotián que, ás veces, pa^•recen ¡tinguirse cun certo ar pimenteliano. Podemos velo enpoemas como o titulado "Hai un intre", onde se recrea o mo-tivo do sorriso.

Asimesmo, outro dos rasgos que parece identificar ás poe-tisas galegas é a tendencia á ruptura das normas lingüísti-cas, tal como sinalamos tamén nuoi artículo anterior M e demaneira particular a propósito da poesía de Xohana Torres 15.Esta característica semella estar motivada por unha certa in-comodidade da nrnller con respeito ao uso duniia lingua naque se ve reflexada a concepción patriarcal dominante nasociedade.

No conxunto da obra de Margarita Ledo, dito aspecto éespecialmente destaoábel. Xa na primeira época, sobresae,sen ir m'áis lonxe, a desobedencia das leis sintácticas e se-mánticas que evidencia o título Parolar cun eu, cun intre,cun inseuto. No segundo libro, a desviación dos .modelos lin-güísticos faise máis acentuada, sumándose a ruptura dasnormas sintácticas e semánticas, a destrución da palabra, alinguaxe onomatopeica e o informalismo técnico en xeral. Na

13 Carmen Blanco, "A poesía femenina de postguerra", La Voz de Galicia,A Coruña, 12 de maio de 1983.

14 ídem.15 Carmen Blanco, "Estaciona ao mar, por Xohana Torres", Gríal, n.° 71,

1981, pp. 108-111.

184

súa segunda etapa creativa, o informalísimo da linguaxe lite-raria será xa total.

Ü I . AS MODAS LITERARIASA) Consideracións xerais

Dentro da •crítica literaria que ten como obxecto a litera-tura femenina, tense apuntado, tanto na liña de pensamentode ¡base igualitaria como na corrente dif erencialista —aíndaque dándolle distintas explicacións—, o tópico de que a mu-Iler, tan 'preocupada, por imperativo social, en seguir a modano vestir, estaba sempre "demodé" en literatura. Pese a quese trata dun lugar común que nabería que explicar e mati-zar, ímonos servir del para inxerir os relatos do libro Mamá-Fe '(11983) de Margarita Ledo dentro do comportamento dasnarradoras -galegas con respeito á evolución literaria.

. A complexa cuestión da evolución literaria <ou mellor dodiscurrir literario, posto que a interpretación progresiva é sóuñiia das posibeis entre outras moitas) ten sido minimizadanoutra máis asequíbel: a das modas literarias. (Naturalmente,dita cuestión foi tratada tamén en relación coas creaciónsmasculinas, é ser "demodé" ou andar '"á última" non deixande ser (fenómenos de moi ipouca importancia á ¡hora de valo-rar a 'literatura feita por ambos sexos. De todos xeitos, poloque se refire á literatura femenina, certas apreciacións feitasneste sentido poden verquer luz sobre o coñecemento que a¡muller ten do fenómeno literario propio e alleo, así como dasociedade na que dita manifestación artística se inscribe, eda existencia ou nonduntia actitude crítica con respeito aambos.

Desde este punto de vista, máis que interesamos a simpleopción de estar á moda ou non, preocuparíanos unha alter-nativa máis complexa, que xirase en torno a tres puntos: odesfase con respeito as modas literarias, a aceptación de di-tas modas, e a marxinalidade con respeito as mesmas. Conejstas precisións, podemos afirmar que no caso da literaturagalega, atopamos escritoras que se aferran a estilos literariostrasnoitados que perderon a súa vixencia: serían as autoras"demodé" das que f ala o tópico. Esta actitude non responde,seguramente, a uniias razóns conscientes, e parece estar mo-tivada, en última instancia, pola situación de marxinalidadecultural na que a sociedade coloca á muller. Por ©utra banda,encontramos tamén aigunlhas escritoras que se manteñen ámarxe das modas literarias, pero dunlha maneira conscientee crítica, ofrecéndonos creacións artísticas que están á alturado seu tempo. Por último, hai asimesmo autoras galegas queaparecen mergulladas ñas distintas correntes da moda 'lite-raria, xa como iniciadoras dos movimentos ou como seguidorras dos mesmos.

185

Centrándonos agora tan só na cuestión do desfase litera-rio, observarnos como, nunha rápida ollada ao desenvolvimen-to da prosa de ficción feita por mulleres, é doado distinguirunüia liña marxinal ao ¡movimento literario do momento. Nelaaparece a narrativa sentimental entre realista e románticade Francisca Herrera Garrido. Esta escritora é a autora deNéveda, primeira novela galega escrita por unha muller e pu-blicada en 1020, en plena íervenza renovadora e destrutivado xénero, tanto a nivel galego (Risco, Otero) como —de ma-neira máis radical— no contexto universal (Joyce, Woolf,Faulkner). Salvando as distancias, as obras escritas polas ir-miáns Dora e Pura Vázquez na década dos setenta seguen amesma liña retardataria dentro do movimento literario. Así,as novelas Bergantina (1971), Augas solías (1978) e SegundoPer eirá (197|8), inciden nos modelos narrativos do sáculo XIX.

Frente a esta cor-rente, unha liña máis á altura do rumibodo movimento literario é a representada polo obxectalismode María Xosé Queizán con A orélla no buraco (1965) e poloque poderíamos chamar "realismo dialéctico" de Xohana To-rres en Adiós, Maña (1971). (Deixo aparte, por cuestión mé-todolóxica, a narrativa de Helena Villar Janeiro ou a de Úr-sula Heinze, xa que presentan problemas en canto á súa ca-talogación, respectivamente, como literatura femenina ou ga-lega).

Os relatos de Margarita Ledo incluinse claramente dentrodesta segunda liña en consoancia co discurrir do movimentoliterario galego. Nela a sitúan tanto a actualidade dos temasque aborda como a utilización das modas literarias do mo-mento.

En efeito, sobresae neles a recurrencia e o abondamentode elementos e motivos 'temáticos e ¡formáis que están máisno cume do interés do tempo. Pódense enumerar algúns co-mo orientación: a gastronomía, o arte da cocina, o naturis-mo, a novela negra, o intelectualismo, a vanguarda artística(fotografía, música, diseño...), a revisión ¡histórica e política(nacionalismo e progresismo), a preocupación espiritoalista eocultista (parapsicoloxía, ciencias ocultas e sociedades secre-tas, como a masonería), o esteticismo (moda do vestir, decorración ambental), o decadentismo (mítica do fin de. secuto edos anos vinte), a sexualidade "perversa" (homosexualidade,bisexualidade e transexualidade), a lusofilia, etc. Con estasalusións tan só, podemos concluir que Mamá-Fe pretende es-tar moi á altura das ipreocupacións actuáis.

(Polo que se refire ás modas literarias coas que entronca,destaca en primeiro lugar a utilización do xénero de ¡historia-ficción. Este xénero conxuga dúas teimas da máxima actua-lidade no eido literario: a da literatura pantástica e a da li-

186

terafcura histórica. O emprego de dito xénero emparenta osrelatos de Margarita Ledo, dentro da tradición narrativa ga-lega, con Xosé Luis Méndez Ferrín, e máis concretamente coasúa obra Crónica de nos i(l'98O). Pero a presencia deste autornon se reduce só 'á ¡historia-ficción, senón que é posíbel ato-pala noutros elementos estilísticos, entre eles algúns de rai-zame cortazariana. Así, o contó "Tacón-iboneca" parece lem-brarnos aos titulados "O delito" e "Ditadura das cousas",incluidos en Elipsis e outras sombras i(.1974)16. A mesma au-tora confirma tal presencia ferriniana cando di:

"Méndez Ferrín, do que non é doado librarse..."".Desde logo, del toma a propia concepción do xénero de

historia-ficción, artellada en torno a un tempo en devalarconstante, así como á temática e á amlbentación nacionalista.Os relatos "Mamé-Fe" e "Viol en premiere" recrean distintosmomentos da vida do galeguismo (o rexionalismo, o federa-lismo progresista, o nacionalismo da época das Irmandadesda Fala ou da Xeneración Nos) e non se explicarían sen oprecedente de contos como "Sibila" ou "Morrer en Laura"de .Méndez Ferrín, por exemplo. Pero a diferencia deste autor,Margarita Ledo mistura a historia e a ficción nun discursomáis rupturista, fragmentario e discontinuo, que xoga coasalusións máis que coas félbulas ou coas 'historias propiamenteditas.

B) Mamá-Fe e a moda da diferenciaA outra moda literaria coa que entronca é a da 'literatura

femenina, xa que emprega nos relatos certos recursos formáise certos elementos temáticos propios desta literatura. Nestesentido, Mamá-Fe non se comprendería sen o ambente lite-rario creado pola narrativa femenina e feminista que tantoproliferou neutras latitudes, solbre todo a partir dos anos se-senta, aínda que itivera antecedentes moi sinalados. 'Así pois,as referencias —miáis indirectas que directas— a escritorascomo Virginia Woolf, Anaís Nin, Margueritte Yourcenar,Djuna Barnes ou a máis próxima Carme 'Riera, explican moi-to desta escritura de Margarita Ledo. A asunción, aínda quesexa indirecta, dalgunhas das aportacións das escritoras si-naladas, fai que a narrativa da nosa autora participe desaescritura da diferencia na porcura duníha nova linguaxe fe-menina. Ao mesmo tempo, a introdución deste tipo de escri-

16 O segundo dos contos apareceu por primeira vez baixo o epígrafe de"Epilogo" na primeira edición da obra en 1974. Con posterióridade, en 1980,foi recoido en Crónica de nos oo título dé "Ditadura das cousas". E, final-mente, na segunda edición de Elipsis e outras sombras, de 1983, apareceu cotítulo completo: "Ditadura das cousas. Epílogo".

17 Alberto Avendafio, "Conversa con Margarita Ledo Andión. O momentoque nos une co último round", Faro de Vigo, 23 de marzo de 1984.

187

tura en Galicia e a súa galeguización, enriquece a nosa lite-ratura cuniha perspectiva nova.

Entre as características que inscriben a obra dentro daeorrente literaria específicamente femenina, sobresae, en pri-meiro lugar, a relevancia que teñen nos relatos as personaxesfemeninas, xa que neles hai un predominio absoluto de mu-lleres. (A estas mulleres 'haberla que engadir ademáis as per-sonaxes masculinas afeminadas que aparecen no contó titu-lado "Tacón-fooneca". O protagonismo femenino é indiscu-tílbel no relato "Mamá-iFe", que xira en torno á figura deFeijoo de Campos, prendada do mundo da masonería. Ditoprotagonismo repítese en "Viol en premiere", contó artelladoen torno á xornalista Meimendos Casas, personaxe que noseu nome e ambigüedad^ de sexo acocha resonancias ponda-liánas. (A muller volve ser o centro en '"Dona Inés e o Xusti-cieiro", onde se recrea o motivo da institutriz e as nenas, undos temas tradicionais da narrativa femenina desde Jane Eyre(1847) de Charlotte Bronte. Pero as mulleres proliferan ta-.mén nos con tos como personaxes de fondo: as feministas, assufTaxistas, as mulleres da Sección Femenina franquista eoutras figuras da nosa específica forma de -vida, como asmenciñeiras óu as aureanas, que recollíah ouro nos nososríos, enchen os relatos. . .

A muller aparece ademáis como contrapunto histórico evital de carácter crítico. <Así poderla ser interpretada a fun-ción da aureana no relato "Ironpark crime", personaxe quéolla discurrir impasíbel, eravolta no seu manto de merino, otempo e os feitos dos homes na Galicia sur do contrabando.Mais a dimensión histórica da muller non está representadasó polo papel ahistórico ou intrahistórico da aureana, senónpor outras personaxes, como o da mítica raíña galega Inésde Castro, que encarna o amor romántico e que aparece norelato ao que dá título. Dona Inés é evocada no marco dunhahistoria na que se desenvolve o tema da educación femenina,motivó este tamén moi acostumado na literatura da muller.• O que poderíamos chamar "a máscara da feminidade",esto é, o conxunto de rasgos físicos e psíquicos tradicional-mente identificados co intrínsecamente femenino, está taménmoi presente nestas narracións. 'As constantes alusións a esaspequeñas cousas ñas que se move a muller desde semprer—roupa, cocina, decoración...— son claves temáticas e for-máis desta escritura. Así, por exemplo, é moi destacáíbel autilización da moda no vestir como caracterización das per-sonaxes. Nesta liña de preocupación pola máscara oficial dafeminidade entra de cheo o relato "Tacón-boneca", tal comoxa indica o propio título. Dito contó está protagonizado polo"trans" e recrea o mundo homosexual dos travestís, persona-xes que en sí mesmas encarnan esa máscara femenina.

188

Outro dos motivos recurrentes na literatura de mulleresé o da presencia dunha sexualidade non convencional ou"perversa". Aquí aparece a través dun dos temas máis trata-dos neste tipo de 'literatura, con fitos como Orlando (11929)de Virginia Woolf, Nighwood (d936) de Djuna Barnes ou Oli-via <1¡949) de Dorothy Straohey: a relación lésbica ou ¡bise-xual. Meimendos, a xornalista que aparece en "Viol en pre-miere" é definida precisamente como "personaxe toi" 18 e en"•Mamá-Fe" faai pequeñas alusións a relacións deste tipo.

Destaca ademáis outro elemento común ao xénero narra-tivo femenino, como é o das alusións a mulleres excepcionaispor algún motivo e aos seus feitos e ambentes. Así, aparecenentre outras mulleres galegas a famosa artista conecida como"(La Bella Otero" ou a ilustre escritora Emilia Pardo Bazán,ademáis da narradora francesa Colette. Ditas referencias si-túannos no amlbente decadentista da encrucillada temporalque arrodea ao ano 1900 <e na que as citadas figuras se moven.De maneira máis concreta, o ar decadente ven dado pola evo-cación inmediata no leitor de realidades estreitamente aso-ciadas a esas personaxes. Deste modo, as notas decadentesraspan a través do amlbente dos cabarets e dos cafés-cantantenos que actuaba Carolina Otero; da vida cotidiana, á vez re-finada, apacíbel e mortecina dos ¡balnearios como Mondariz,onde escribía e descansaba a condesa de Pardo Bazán; e naliteratura entre epicúrea e existencial de Colette.

Por fin, está tamén presente outra característica da lite-ratura de mulleres: a que consiste na ruptura da norma lin-güística.: Este desviacionismo ven motivado pola (búsquedaduniha "nova linguaxé" que trate de expresar vivencias asi-mesmo novas e que non ipoderían ser formuladas dentro dosmoldes lingüísticos establecidos. Xa falamos deste aspecto apropósito da poesía da primeira época de Margarita (Ledo,pero a ruptura de carácter atóxico vese incrementada naetapa representada polos relatos que agora estamos analizan-do. Hai momentos ñas narracións en que a escritora percura.esa "linguaxé nova" tomando como (base elementos extraídosdo ghetto léxico femenino. Así ocurre por exemplo neste pá-rrafo no que se utiliza o vocabulario da costura para crearnovas imaxes expresivas:

''Andar ao toiés, vivo de p^juillo, en zi-za" 19.Outras veces recurre á utilización de xiros sintácticos' coló-quiais e fáticos ou de expresións apreciativas, todos eles moiemipregados na fala polo sexo femenino. Pódese apreciar enfrases como a seguinte:

"O ibolso fica nún recanto do sillón, é tan cativo" M.

" M. L. A., Mamá-Fe, p. 98 e cfr. p. 99." ídem, p. 10.» ídem, p. 38.

189

Pero os recursos deste tipo son anoi .variados, podándoseresumiir todos ibaixo a caracterización xeral de informalismo.A deliberada ausencia de rigor na utilización dos códigos lin-güísticos e técnico-narrativos evidenciase en cada momento,xa que a linguaxe se vai adaptando á vertixinosa volubilidadeda vida que se retrata. (Desta maneira móvense ao unísonoforma e contido, tratando de captar a pluriformidade do máisaparentemente insignificante das realidades cotidianas. Ve-xamos, nun párrafo collido un pouco ao azar, a importanciaque se He dá a esas pequeñas cousas:

"Endexamais tiñan ¡penetrado este habitat certos obxectosdos que agora carreta o trans. O ¡trans. ademira os zapatiñosVictorianos e os zapatiños Victorianos hoxe arrenegan do en-xame >pasaxeiro e obrígáno a seguüas por atarás, .para ver comose anctiea o calcañal na volta branca do carpín e como saen

. deles as pernas ¡de madelra pina, lavada, como saen daqueipozo qaiente. Ven ai cuntía fregona e cuntía saca enea de pro-

. dutos de limipar e desinfectantes. 'Irnos mellorar, tamén a lou-: . z a " 2 i . . - . - • •

O radical informalismo e o carácter que teñen moitos con-tos de material narrativo previo, máis que de texto definitivo,danlle ao conxunto aniña forte carga de ambigüedade queposibilita variadas leituras, mesmo de signos opostos. No caso,por exemplo, da figura de Mamá-Fe, ¿evócase á tradicionalvampiresa ou a unlía Tnilitante SCXJM ao Valerie Solanas?,¿trátase dunha superaxente femenina como Modesty Blaiseou duniha muller atractiva acosada polo lióme?, ¿é activa oupasiva, exibicionista ou narcisista, vítima ou verduigo...? ¿ouun pouco de todo ao mesmo tempo? O relato desenvolve otradicional xogo do amor, que non é outro que o da caza: a"pomiba" metamorfoséase en "barbantesa", pero é igual: pom-ba ou ibarbantesa, a dialéctica dos sexos permanece.

'Esta ambigüedade dase tamén na lingua, onde atopamos,xunto á percura désa linguaxe nova da que f alábamos, o em-prego —reiterativo nalgún caso— de expresións propias davariedade vulgar ou coloquial da lingua masculina, tan car-gadas dé ideoloxía machista. Así ocurre ipor exemplo en al-gunlhas expresións que aparecen no relato "Tacón-iboneca".

IV. CONCLUSIÓN

A evolución da obra creativa de 'Margarita Ledo serviunoscomo significativo punto de apoio para adentrarnos en certasactitudes literarias da muller.

A propósito da primeira poesía da autora e.como contra-punto á mesma, íixemos un'has apreciacións sobre a naturezada linguaxe poética femenina. De maneira ¡un pouco esque-mática, é posíbel afirmar a existencia dun movimento poé-tico paralelo, como é lóxico, ao cambio social da muller. Este

ídem, p. 61.

190

movimento vai desde uwha primeira escritura específicamen-te femenina nun sentido tradicional, ate uniha escritura equi-parábel á do lióme. Mais, ao longo desta traxectoria,- manirféstanse tamén figuras excepcionais —como ¡pode ser o casóde Rosalía— que, en determinados aspectos se adiantan aoseu tempo. De .todos xeitos, paralelamente á ampliación dadiversidade e dos 'matices da linguaxe empregada polas escri-toras, permanece, entre outras características, o intimismo,como unha fonda corrente que as une diferenciándoas.

En relación eos últimos relatos de Margarita Ledo, tfixe-mos unhas anotacións sobre a inserción da narrativa feme-nina no conxunto do movimento literario galega Neste con-texto atopamos dúas liñas nidiamente marcadas: unha, enconsoancia co discurrir do movimento narrativo en xeral, eoutra, marxinal e retardataria con respeito a dito movimento.Apuntamos, asimesmo, a existencia duniia terceira vía á mar-xe do máis superficial da moda do imomento, pero á alturadas circunstancias artísticas e sociais.

Coas referencias anteriores como fondo, a evolución lite-raria de Margarita Ledo Andión é representativa do cambioque se observa no comportamento artístico da muller en tor-no ao ano 1975.

A súa obra poética anterior a esta data é untia mostra doque chamamos a "escritura da igualdade". O equiparamentocoa creación literaria masculina que tal escritura supon, íoi,de maneira consciente ou inconsciente, un obxectivo das es-critoras máis avanzadas durante a década dos anos sesentae primeiros dos setenta: pénsese por exemplo en A orella noburaco $19(515) de María Xosé Queizán. Neste sentido, na poe-sía social de Margarita Ledo parecen dominar os rasgos daliniguaxe masculina sobre as notas diferenciáis. Aínda así, apresencia dun certo intimismo ou dunha evidente ruptura danorma lingüística, testemuñan a pervivencia —aínda quesexa de 'maneira subterránea— dunlha escritura diferencial,moi difícil de eludir.

A obra creativa de Margarita Ledo durante a súa segundaetapa pode verse como unha mostra do que denominamos a"escritura da diferencia". Dita escritura introduce na linigua-xe literaria unha crítica .perspectiva de muller, que estivoprácticamente ausente dos medios artísticos igaíegos ate osúltimos tempos. A partir dos derradeiros años setenta, unhavanguarda de autoras tense preocupado por deixar ouvir asúa voz de muller na escritura. Neste sentido, é especialmen-te significativa a aparición do ensaio feminista (con MaríaXosé Queizán como pioneira), así como dunha crítica litera-ria que se move íbaixo este mesmo signo. 'Compre destacar ocaso de Xdhana Torres, que, coa súa novela Adiós, María

l&l

(1971), se adiantou a este tipo de literatura, afondando naencrucillada social e existencia! da muller a través do (perso-nase de Maxa. Tal como rvimos, Margarita iLedo, nos relatosMamá-Fe, galeguizou moitas das aportacions da nova escri-tura da muller, e ampliou, co seu discurso polimorfo, o pa-norama da narrativa femenina galega. Trátase pois dun'hacontritoución tendente a superar a unidimensionalidade sen-timental en que o xénero se encontraba pechado, aínda queeste camino pluridimensional xa fora iniciado por outras na-rradoras.

. CARMEN BLANCO•Chantada

192

ESCOLMA ESCOLMA

EZRA POUND E UN CANTO PISANO

O poeta Wiiliam Carlos Williams cJiamoülle nuntia ocasión "omellor enemigo americano que xamais tivo (América". Di Hemingway,cando reeorda aquela testa do (París que compartirán: '.'O estudioonde vivía coa súa esposa Dorotahy, na rué Notre-Dame-des Ghamps,tina tanto de pobre como tina de rico o estudio de G&rtr.ude Stein".O seu protexido e logo grande amo das líricas europeas, T. S. Eliot,dicía: "Para el, descubrir un novo xenio era de tal xeito satisfactorioque escribir un poema xenial". Esta é a outra cara da moeda, segun-do palabras de Hemingway: "Préstialles cartos. Vende os seus cadros.Organiza cpncertos no seu honor. 'Escribe artigos celebrándoos. Pre-séntalles a mulleres ricas. Búscalles editor. Pasa a noite en vela con-venciéndoos de que non se suiciden e redacta os seus testamentoscando non consigue convéncelos. Adiántalles cartos para ipaga-lohospital. E eles páganlle calumniándoo e atacando a súa obra á pri-meara oiporitunidade". Pode ser esta untia verdade aceda, como ace-das son tantas e tantas sentencias que se verqueron arrédor dun dosmáis importantes líricos do século XX.

Algo destes -retratos que del íixerpn os seus contemporáneos podedámo-la visión de Ezra Pound que merece non ficar no esquezo. Hai•unlha foto no libro que sobre Heminigway escribíu Burgess. Nela apa-rece Pound. A súa figura esguía, a súa barba afiada. Sostén ñas súasmans un grande volume. E recordamos que a luz entra pola ¡fenestrapróxima. Moitos dos seus compañeiros, el mesmo, foron o que Ger-toud!e Stein denominou "xeración perdida", ou mellor —que así foi—en francés, "genération p&rdue". Un arquetipo de americano culto, aser posible escritor, que iproeuratoa o paradiso da Europa de entre-guerras. Andiivo en tratos literario-aifectivos co irlandés e míticoJoyce. Seica un día comunicou a un editor que publicara o traiballode Joyce e deixara o seu sen publicar. Baixo o seu favor escribirono xa nomeado Eliot, iRobert Frost, Williams e outros recoñecidos poe-tas. Foi amigo de Yeats, lese nalgures que tamén secretario. E o queel denominajba "Bel Esprit" era esa predisiposición a axudar ós com-pañ'eiros de asuntos líricos máis necesitados é setnpre con talento.O Bel Esprit íacía, por exemplo, que fose necesario sacar a Eliot dobanco no que traballaba en iLondres. ¡Producto destá axuda animosaé o consello que dá a Joyce para que se instale en París. Ou que opuxese en contacto con Sylvia Beach —a ben querida libreira daShakespeare and Company—, quen moi logo sería a editora duhhadas novelas máis celebradas polas letras contemporáneas: "Ulises".

193

Nacerá en Idaho, en 1885. Nestes anos que pechan o XIX en Amé-rica, naceron tamén Faulkner, Hemingway e Seott Fitzgerald, os tresgrandes novelistas. Menos Faulkner, aínda que tamén paseou porEuropa, sempre sentíu a chamada do se.u profundo Sur, todos tiñanalgo de americanos europeizados. "Tenra é a noite" (Fitzgerald) emoitas das novelas de Hemingway teñen tema e ámbitos europeos.O vello Pound fora o precursor certo destas viaxes. Sempre antíivolitigando coa súa nación. Ponse na súa iboca, ou na súa pluma: "Araza norteamericana ten oreilas de eleíante, e carece por completodo senso do idioma". De 'todos estes yanquees perdidos, Pound é afigura ¡máis esencial 4 hora de comprendérmo-Jas causas desa pontaque foron estabedecer naqueies anos entre América e a Vella Europa;Foron as súas as cidades de Londres, París, Rapalío e, por riba detodas, a Venecia á que iría morrer. Nesta xa publicara en 1908 o seuprimeiro libro "A Lume Spento". Pero pertencía a esa vella estirpedos grandes líricos americanos do XIX, aínda que o infortunio qui-xese que para moitos se tratase dun mal americano.

O seu queíacer lírico conserva claves que chaman poderosamentea atención. Resalta a desmesura do seu discurso, un teatro onde osacóntecementos e herois máis supostamente alonxados poden teracollida. Grande é a excesividade de Pound. Tamén o amoreamentode lecturas que fan que a súa obra deveña noutra lectura sempremúltiple, aJberta e, ó mesmo xeito, críptica, misteriosa e confusa.Polo "eu lírico" de Pound atravesan moitedume de poetas de tódolostempos. Sentencias. Filosofías. Anacos de libros recoñecidos ou per-didos. Todo dato cultural pode coniverxer no seu enorme teatro. Po-dernos pasar da HMíada á Italia medieval; dos tempos dos alonxadoscondes chinos á Castela do Cid, de Catulo a Mussolini ou Churchill.Pero o que de certo chama a atención é cando fai que o discursoinglés fique detido, para dar acollida ás linguas romances ás quesempre amou. Esta especie de poliglosia poundiana é tamén un dostrasuntos esenciais da súa poiesis. Abondosas son as calas dos seushimnos onde as secuencias en francés, italiano ou castelán se fantamén (poema. Quixo darlle á súa obra poética o nome de "Cantos",palabra latina, endebén recollida polo inglés. Incluso ten subtituladoaJigúns con outra ben especifica do castelán:: "Cantares". Nun dosseus Cantos, feito curioso, fada de Galicia.. Eis que a súa erudición de lector vai ser tan esencial na elabo-ración da súa obra, que non é doado separa-Io Pound lector do Poundescritor ou poeta. O referencialismo literario en Pound, que logoagroma en moitas das líricas do XX, débese a esa oinldadé que seestabelece entre o Pound inérpreta da literatura e do seu interiortrasunto e o Pound intérprete da súa propia obra. Esto é o que ta-mén conieva que o seu ámbito lírico sexa plurafl, como se dun com-pendio de literaturas se tratase. Unha historia, sen dúbida, viven-ciada e íeita de novo presente.

Estudiou o Poema del Cid, a Lope, a Calderón. Recoñeceu o im-portante valor da lírica provenzal. Indagou nos contemporáneos deDante e ¡foi un dos primeiros en recuperar para o noso secuto a fi-gura do (florentino Guido Oavalcanti. O seu latino favorito foi Ca-tulo. Contemplou a impronta trovadoresca de Guillermo de Aquita-nia. Dos franceses gustou de Villon, Gautier, Stendhal. Dos portu-gueses nomea a Camoens. Sempre soulbo ir á procura dos seusprecursores e darlles tamén voz ó longo do seu gran canto. Eliot

194

dixo que Pound inventara a poesía, china en Europa. É ben coñecidaa súa propensión a adorna-ios seus cantos con algún ideograma chi-no. Incluso ¡poderíamos buscar neste feito non só mn asunto mera-mente críptico senón a recollida de elementos ¡plásticos, alíeos ápalabra, que tamén pode cface-lo ¡poema. Paciente e longa foi tamén

. a traducción dos Analectas de Confucio. Algo de todas estas longasreferencias, por moito que o pareza, é esencial á hora de compren-dérmo-la excesividade do verbo de Ezra Pound1. A súa grandeza.

Se houfoésemos de buscar un antecedente de Pound encontraría-molo en Walt Whitman. Este autor tamén procura dotar ós euspoemas dun carácter hímnico. Quizáis .todo provena da influenciaque desempeñou a lectura da Biblia na literatura americana, cantomáis no XIX. Pero cando o tono de Whitman se fai decididamentebíblico, ou ánchese daqueia ideoloxía da "orixe dunha nación", ouda constante progreso-democracia, o dé Pound pode caminar caraa ironía, á reinterpretación da literatura —como xa íicou dito— ouá súa (particular ideoloxía economicista e antiusureira. "Son poeta,en parte músico e economista a medias" dirá o propio Pound. Osdous poetas sonó dun verbo longo, reiterado, vasto. As obras de áin-bolos dous caminan ata a obra única, poderosa, onde as sucesivas 'partes están en 'función da ünicidade do todo. Algo desto define ascaracterísticas de moitos dos grandes líricos modernos. Os dous poe-tas tfixeron tende-üa súa obra cara grandes volumes cun só títuloxenérico: "Follas de Herfoa" (W. W.) e "Cantos" (E. P.). Velaí quetodo o que Pound escribíu denantes de emprende-la súa obra magnafoi considerado por el mesmo como meros ensaios preparatorios. Nonminte en nada o título que lies otorgou. A obra poética consideradacoma un canto, dona dunha nova épica, dunha respbnsabilidade quequere ser histórica. Pensemos que un dos topos nos que telina o poe-ta, un dos seus temas máis recurrentes é profundamente social: odiñeiro e a acumulación do diñeiro.

A música e a poesía son para Pound dúas actividades do quefacercreador que non se poden desvencellar. 'En Pound, tanto coma osseus amplísimos contidos —e retiróme a datos de cultura— son im-portantes os seus ritmos. A súa preocupación (por flexiona-lo discursoinglés, por trocalo nunha especie - de sinfonía. Os mellores poemasson tamén boas pezas de música aínda que doutra sustancia. Poundnon se apoia en metros clásicos para componer. Con espirito de poe-ta do XX está empeñado en facer uns novos cantares de xesta, peroa súa música non pode ser outra que a da modemidade. Incluso di-sonante ás veces. Escóltala esixe un dominio das súas claves ocultas,da súa soedade. Porque a de Pound é unha das obras máis solitarias,máis difíciles de chantar nunha ou nouitra escola, nuil ou noutro"ismo" das de tódolos seus ilustres compañeiros ñas que, curiosamen-te, souibo delonga-!o seu quefacer literario.

Esta grande independencia acontece por riba de tódaias activida-des literarias de Pound en obras alleas, que complementan a súa pro-pia criación. Emporiso falaibamos de deiongamento, poisque o quePound deixou á literatura non só sfoi dende os seus propios lindeirossenón ñas obras dos demais. Velaí que estas son tamén parte sus-tancial da escrita de Pound. Fáisenos inseparable o Pound ¡lector, oPound que anima e corrixe a obra dos outros e o Pound criador dasúa propia Jiímnica. Pero a pesares de convencer na súa as líricasque suscitou, ó mesmo tempo, vanno dotando dunha grande lonxa-

195

nía, dalgo que a fai única por moitos puntos de contacto que teñacoa tradición ou coas poéticas as que el axudara e tanto.

Pound tuvo o grande mérito de ser suseitador de grandes obrasliterarias alleas, de deixar o seu Bel Esprit ñas importantes poéticasde moitos dos celebrados mestres do XX, pero, ó mesmo tempe, sou-bo acota-los lindeiros do seu esencial ámbito do lírico. Madurar untiavasta obra, difícil nos seus segredos, non exenta desa soedade quecaracteriza os máis altos poetas. O outro permanece quen sabe encantos dos poemarios miáis lidos nos que el deixou, sen firma algun-ha, a man do pródigo mestre. Algo desto relatamos ó comenzó des-tas páxinas.

Velaí que non se poden desvencellar estas dúas direccións poun-dianas. A de criador e a que se acfhega as obras literarias de tantos.Foi fundador de movementos poéticos que hoxe son recordados co-mo obra e gracia súa. En Londres fíxoó co Vorticismo, tamén coImaxismo. Propiciou unlha antoloxía do Imaxisino na que, curiosa-mente, non aparecía o seu nome. Este moveanento propugnaba overso libre, e rexeitaba a retórica en favor da imaxe. Algúns dos au-tores que se afiliaron foron James Joyce, D. H. Lawrence e W. CarlosWilliams. Rara é a obra de expresión, inglesa que non suscitase uníhaapreciación de Ezra Pound, naquelas décadas que abren o século.Pero se moitos son poetas ou novelistas hoxe esquecidos, algúns dosque mereceron o seu favor e a súa axuda son os mitos literarios doséculo. O seu recordó faise abrigado cando repasamos unlia ionganómina de premios Nobel —case tódolos poetas— e aigunlias dasnovelas máis certeiras do século.

Pasou o tempo en Europa. Recen entrado o mil novecentos ohe-goiu a España. Din que fixo a viaxe a pé ata Venecia. Vivíu naque-las cidades das que xa falamos. Escribía, mandaba artigos ás revis-tas literarias1 de América. Fundaba ou/bras. Dá a coñece-las obras demoitos autores (Eliot, o Ulises de Joyce). A segunda guerra sorpren-dérao en Italia. As súas persoais teorías económicas contra da usura—a discrepancia fundamental co seu país— levárono a manter unhaemisión radiofónica na que propagaba a súa posición antialiada. Sá-bese, e é dabondo sabido. Cando as tropas americanas entran enRoma, Pound é introducido nunha gaiola. Nese camino extraño eanguriante ata Pisa, escribíu "The Pisan Cantos". Son once Cantosnumerados, na edición final, do setenta e catro ó bitenta e catro egozan de certa autonomía no conxunto total da súa obra. Ñeles dá,sen dúbida algiuniha, uniha visión pesimista da guerra, aínda quedescargue as armas da ironía, dun xeito moitas veces desipiaidado,contra CShurchill, Roosveit e outros. Nada máis lonxe que un beli-cista ó servicio do eixo Roma-Berlín. Fique como descargo, o rematedun dos písanos —o mesmo que traducimos— "non hai ningunhaguerra xiusta". O certo é que aqueles relatos radiofónicos (para al-gúns sinceros e pouco mussolinianos) trouxéronlle o descrédito anteos seus compatriotas. E suíriiu cadea, xuicio, internamento e sñencio.

iCuriosamente os Cantos Písanos mereceron naqueles anos difíci-les de 1949 un premio oficial: o Bollingen. Era a primeira vez quese instituía aquel premio. Dábaselle ó meUor libro de -versos publi-cado nun só ano nos Estados Unidos. Tal foi a poeira que ergueuque non se yolveu a conceder. ¿Cómo un traidor era merecente desemellante premio?, - dixeran as revistas literarias, aquelas semellan-

196

tes que anos denantes tamén atacaran, ó seu autor por cultiva-loverso libre. Enitón, era ben doado atácalo na súa penosa situación.Cando conqueríu a libertade, Ezra Pound veu remata-ios seus derra-deiros anos a Venecia, aquela cidade na que publicara o seu primeirolibro. Algúns grandes postas italianos, Móntale, antre outros, sau-daron a volta do americano.

Picaba atrás unha longa e lúcida obra, non só poética. Os seusensaios dan mostra dun grande criterio e dun grande coñecementoda literatura. NeQes teñen xusta acollida todolos temas literarios nosque teimou. Merecen especial aitención, para nos, "The Spirit of Ro-mance", nos que, antee outras, indaga ñas literaturas hispánicas. Assúas traslacións dan a imaxe precisa do Pound vindicador dun plu-ral e importante devir das literaturas. Nedas están as letras daquelesós que sempre ipreferíu: tíende Catulo a Oavalcanti, dende Li Tai Poata comedias xaponesas. E .tamén Leopandi ou «Tules Laforgnie. "Oui-de tu Kulchiur" foi o seu poderoso manifestó intelectual.

Quixo otorgarlle ó discurso inglés ese espirito antergo das linguasda Romanía. En certa medida, tagrouno. Quen pasee os olios polaliteratura de Pound, farao ipor tódalas literaturas do mundo. Taméndése mundo interno e soedoso do poeta. Por algunihas próximas. Poroutras lonxanas. Nel os libros non son un símlboio crejpuseuiar. Sonuníha celebración. É lexendaria e mitica a súa erudición, que sabiaeslongar en certeiro criterio. A quien tanto lie deben s'ucesivas esco-las líricas, incluso algunlias das nosas. O derradeiro épico do sécu-lo XX. "H migilior fabbro" que puxera diante das páxinas de "A iterraerma", T. S. Eliot. Era, sen dúbida, "o mellor artesán". O ineillor ami-go americano que tuveron os líricos europeos nestoe sáculo.

RAMIRO FONTTEVigo

LXXVIII OANTTO P1SA1NO ¡DE EZRA PDUND

No cuadrado de olmo de Ida40 sanganos están xuntos

(ipequena irmá que danzaría por unha cadela ó saxo)ipara arranxa-ia pax mundi

Sobr'un zecclhin'!Cassandra, os ,teus olios son coma tigres

con ningunlha palabra escrita neles.Levelte a ti tamén a ningures

a un>ha mala casa e non tenñn algunha a viaxe.O taboeiro de xadrez demasiado lúcido

os cuadrados demasiado iguais... teatro de guerra..."(teatro" é o axeitado. Hai algúns que non querían

que aquella rematasee eses negros xunto ós tendedeiros de 'roupa son extraordinariamente

[semeUantesás figuras del Oossa

Os seus verdes non botan; pestes contra a paisaxe2 meses de vida en 4 cores

ter íleibiliter: Itiyn

197

para peeha-lo templo de ¿anus bifronteo bastardo das dúas caras

"e a guerra económica empezara"•"Napoleón era un ibón home, coztounoz120 anoz deztrozalo

non noz coztará 20 anoz deztrozar a Mussolini"como foi observado In vía Baivo polo Imperial Ohemicals

o seu irmán. . •As empresas iban ó tacho ata ¡Avignon...

.. .O mem libro de notas de coiro vermellopax Medicea

pola palabra dada en Ñapóles, Lorenzoque deixou líricas inoltreque os homes cantan ata hoxe"alia térra abbandonata"

seguiulle Meitastasio;"alia" non "della" no Programma di Verana

a vella man tan estilista, posúindo aínda a súa astuciae a auga indo e vindo daqueia parte do lagoé silenciosa coma nunca en Sirmio

¡baixo os arcosPoresteria, Saló, Gardone

ipara soña-la República. San Sepolchroos catro bispos en metal

envoltos ipólas chamas, no medio da ruina, la íede—relicarios vistos solbre o altar. . •

"lAiguén a quen bota-la culpa sé nos equivocamos"Brillante. a cabeza de Goedel no medio del,

o home fóra de Naxos, pasada Fara Sabina"se quedaras pola noite""é verdade que hai un só cuarto para unha parte de nos""polos cartos, nada" , . -. . . , ."non, non hai nada para pagar ese pan"

"nin para a, minestra""Nada aquí deixou senón mulleres"

' Arrastrácihedelq tan ionxe, gardarédelo" (il zaino)Non, non che farán nada.

"¿Quen di que el é un americano",unha forma inmóvil na branda Bologna .

"Gruss Gott", "-Der Herr" "¡Tatile ist gekomnien!"Lene izar de iongas bandeiras

Roma profungens Sabinorum in iterrase golpeada a cidade quahr de nobre fama

a xente antiga tomara posesión doseu nometraendo ós seus deuses ó 'Latium . . .

salvando a curiosidade ,"Antes ca el a súa deusa invocou en Latió"

"cada un no nome" . . . .en quen son as voces, gardando a man ñas rédeasa palabra de Gaudier non esmaiou .

nin a do vello Bulme, nin a de Wyndham, •Mana aboda.O contacto do sadismo detrás do seu pescoz'o '

198

tinxindo xusticia, "o aceiro é un terrible nome".dlxo o negro ledo e pensativo

Sangue e Sacrificio para axudaüoos ditos, duna e doutros no buraco do sumiüeiroDereito coma a barra dun taburete asolagado "conseguido o seu or-

[gíU'llO"

chega á conclusión de que ti ippdes cómpralo.Non o tenciones que aqui

a barbuda euruxa facendo cuidosPallas AIKT] susténtame

"a definición non pode estar pechada baixo a tapa duniia. caixa"¿mais se a xelatina é borrada en qué consiste o récord?"¿onde ihai aüguniha persoa responsable

. que teña un nome propio, ,un nome secundario e un ende-[rezo?"

"non un priviiexio senón un dereito"aquelas palabras aínda perduran insuprimidas,

"Presente"e merrda ¡polos monopolistas

a bastardía de moiitos deles . .deu en térra eos escravos negocios; fixo o ermo para a produccióne amenazou o creto pretendido.

Sátalkas, dobre Sitalkas"non o sacerdote senón a víctima"

dixo Alien Upwardvendo algo sospeitoso cando el OPellegririi)

dixo: os cartos están ai. '0 Coñecemento perdido con Jiustiniano, e con Tito e Antondno

("a lei goberna o mar", pretendía lex Rhodi)polo que o estado tina a ventaxa da desgracia privada

ou o contó da propiedadepara Rostovítzetfif (¿é Rostovtzefi?)

nada peor que a carga fixada -promedio dalgúns anos

Mencius III, 1. T'ang Wan KungCaplítulo 3 e verso 7.

Benvido sexas, Ouh grilo, meu grillo, mais non debes cantar despois[das paJtaiadiñas.

Caipa de garda do quattrocentoo-dion dit que 'ke fois au vi'age

q'une casque ne sent pour rien"hien de tout

Oela ne sert que ipour donner courage. . a ceux qui n'en ont point de tout

Así Salzburgo reabríoi .Qui suona Wolllfgang grillo

Po viola da gambaún non debeu facer ipeor cousa que abrir un bar en iLake GaTda

así ún <pensa de • •Tailhade e "WUly" (Gautiiier-Vlllars)

e de Mockel e La Wallonie... en casquede crystal rose les baüadines '1 • coa pastelería no Nev&ky . .e Sirdar, Armenonville ou as casas flotantes, de Kashmiri

199

en casque de crystal rose les ibaladinesveruse abaixo a casa de Monsieur Mozart

pero deixou a porta dunha norva sá de concentos.Polo que ©1 dixo, ollando as sinaladas columnas de San Zeno"¿Cómo demos (poder lograr arquitectura aigunha

cando nos ordeámo-las nosas columnas pola herba?marbre veranello cunlha pedra de forma curva arrodeándoo; catro

[frechase Farinata, axoenllado no cortle,fortalecido coma Utoaldo, iso é caste,o sorriso de Can Grande coma o de Tommy Cocfhran

"E ía di ciaritá l'aer tremare"velaí o decreto, e conservado (ou así o íoi) en Verona

polo que nos sentamos na área,ifóra, o teu e il decadutto

encaixara-ia ilabazada sobre os fceus cotedosconsiderou Rocheíoucauld

pero o programa (cafe Dante) un programa de 1920 ou daqueies anosnon lora nin ¡publicado nin seguidoGrififitíri dixera, anos denantes: "non podo moveloscuniia causa iría coma a economía nin eu estou empeñadoen vir aquí (iLondon) ó ¡Parlamento"

lAram •vult nemustal ibaixo os altares da dhoivapregiumtando como deiscobrir engados (coníusións)

"elexiron a Kao-yao e os crimináis desapareceron""elexiron a I Yin e bs crimináis fóronse"2 horas de vida, souben cando eles deixaron

que se convertirá nun inferno un combate no senadoiLodge, Knox contra a intriga do mundo

Dous con el na casa enteira contra a constricción de Baccihusmovidos a revoca-la enmenda do deus maldito

Número XVJHMr TinMiam

a esterqueira dos usurearos de Xenevra ;Ras, brits cuns poucos alcahuetes holandeses

coma.peón dosfrazado para introducir exacciónse a usual inmundicia

para ver ó detalle a pouca cousa do atractivo de Odón,que é, .por uns ipoucos detalles obvios de mais,

o 'fundamenital f edor do home e METATHEMENONó se volver 'Midas, Ghurchill divulgou pola súa iingua mentirosa.

"Nunca mais os impostos, non son necesarios ó xeito antigose iso (o diñedro) se basease no itraballo íeiito

dentro dun sistema relacionado e medido polos requerimen-[tos humanos

dentro da nación ou sistemae cancelado en proporción

ó que é usado e gastadoá la Wórlg. Dixo ún: teñamos que lie dar voltas a asopero fora pendurado e morto polos talóns denantes que o seu pen-

[samento in propositoentrase na acción eficientemente

200

"Para un porco", dixo Jepson, "para unha muller". Para as infamias[da (usura,

O Furto do Mar, casus foellorum, "mits"cantou Mr Wilson, "Miomas, non Woodrow, o enérxico iherdeiro de

[Harriet(os ihomes dúas veces coas súas 'botas enri'ba,

o que ifoi Wellingiton)e se o rouibo é o principal motivo dos gobernantes

nun longo caminohaJberá certamente ladróns menoresTanto tempo como os socialistas usen os seus accesorios como pista

[falsapara mante-Ia mente dos homes fóra da creación do diñeiroxeitos de moitos homes videt er urbesce rusé personnage, Otis, así Nausikaabaixou a rouipa ou polo menos foi ver queas criadas non ganduleaban

' nin estaban sentadas na fiestraen Bágni Romagna, sabendo que riada sucederíae odiando irónicamente ós viaxeiros

Cassandra, os teus olios son coma tigresnimgunfha luz acédaos de todo

comer loto, ou se non loto exactamente, asfódeloSer genitildonna nuniha cddade perdida nos penedos

nun balcón cuntía baranda de ferrocun servo detrás déla

como dabeu ser nuruha peaa de Lope de Vegae ún pasa, non a soas, .. . / ,

No ihay amor sin celosSin segreto no 'hay amor

olios de Doña Juana la locaa sombra de Cunizza al triedro e ese agoiro

no aireque di que nada do que ocurrirá será

visible ós sarxemtosTre donne intorno alia mia mentepero como dunlha conversa a seguir,aburrimento dése romano ñas esqueiras de Olivia

na ollada délaeá-la pedia angular, todo o seu escenario

coa balustrada, as antípodase pola solidez dos ibrancos ibois en todo isto

quizáis só Dr. Williams (Bill Carlos)comprenderá a súa importancia,

a súa bendición. El nabería de por primeiro o carro.A sombra da punta da miña tenda pisa a estaca da súa esquinamarcando a hora. A lúa -rendida, ningunlha nube unáis perto que

[Lucca.Na (primavera e no outono.

Na "'Primavera e no Outono"nonhaiguerrasxustas.

201

NOTA

Aohilles Pang, un dos estudiosos da obra de Ezra Pound, recopi-lou máis de mil páxtaas de notas sobre "The Cantos". Dicimos estopola imposibilidade de anota-io. poema, que necesitaría doutro ex-tenso tratoallo. Quere ser esta, sen máis, unlia traducáón-ihomenaxea untia lingua de trovadores ¿un dos poemas do americano do quese cumpren oen anos do seu nacemento. Como tódolos písanos, can-tos que gozan de certa autonomía no ennovelado corpus poundiano,o poema está escrito no temipo que o noso escritor pasou no campode prisioneiros de Pisa faiaio a novemtoro do 1945) na que el irónica-mente chamaba a "gaiola do grilo". O >tema é a. guerra inxusta, asrazóns económicas e a súa propia (persecución. Os uniformes dos sol-dados americanos, as pinturas de Del Cossa, Mussolini, a paz de Lo-renzo Mediéis, Cunizza da 'Romano (dama que deu a libertade ósseus eaoravos), e as inbenpolacións chinesas son, algúns dos motivosdo cadro. Dr. Williams é o poeta Wiiliám Carlos WilMams. O restoé o QaJbirinto pountíiano,. . .

202

VEMOS FUXIR

A Xosé María Alvares Blázquez.In memoriam. \

Vemos iuxir o vento lento •a tarde ten un nome inaccesible coma un pañopra despedir a vidae na (historia pechada pode escribirse o .tempocon signos que semellan sombras case extinguidas.

Vemos fuxir a pomba combaen Vigo. Nun intre a vida pasaclhove inmisericorde polas rúasno medio da. cidade aipágase uníha 'lámpada .o legado k$o outono recupera a linguaxeda camelia enlutada.

Vemos fuxir a morte anorte .huri esipacio violeta impénetraible i ; . :cando a luz abolida ha textura da ipedrase <volve mesta e xeme. .

Vemos íuxir o corvo torvo . : . :abatido no.tempo que vái á nosa Ibeira . . .-..-aliguen igüinda uníha túnica no fondal dos iteus oliosmaiteria escura pra añedir a-vida ...-'•forma de nada e pranto .fábula esvaecidaiso que vai marcando a nosa teimá •iso que vai desfigurarido as formas -iso que vai deixando liñas coma dégoiros .: •e que cihamamos morte cando ciiégá -e que oliamámos morte cando pasa. :

LUZ POZO GARZA• . - • .. • .' ' . , : . • • " • . ; • • . - .• • V i g o • ' :

; : ' " • •

203

A BOCA VIOLETA

A túa (boca violeta 'boreal e -venérealevita ipolo cosmos inmensamente afoertamanando levemente lava rosana (hora (horizontal das cavernas da carne.

IA túa iboca violeta é de ferro fundidoten o fulgor da obsidiana no van das amazonase a impudicia polar das súas tangas de morsa.Sobre magmas de ámibar orificios volcánicoscuspen saliva negra contra o lostrego que ifervenos tubulares vieiros para o semen letal.

A túa iboca violeta ten a melura do leite máis azul:é como un diplodocus que se amara en silencioentre millo zafiro e mapoulas de ígnitas uvulares.Irnos aos portos ¡grises sobre petróleo (branco.O alentó lácteo que arremuiñas petrifica o meu líquidoe desata os instintos de nadar ás panteiras.

A túa 'boca violeta de contornos infindosentreábrese a todo o que sexa de lila.'As montañas de zucre da túa patria OPomonae os lagos de licores de Xauxa ou de Cucañaesbaran mainamente por Utopías lascivasmentres ¡morde o roilbén e gallonas as foulbas.

A túa Iboca violeta ¡boreal e venéreaabocina os seus fbeizos con acenos de grutae a trallazos irrumpe eruptiva e volcánica.(Amo a lingua de senpé que se enrosca e se estiracomo a funda da froita ou a .peí da ventosaque nos leva onde a aurora non preludia arenarias.

lAmarei a túa lava sobre todas as cousase o bilabial crepúsiculo saberá como falo.

ODAUDIO RODRÍGUEZ PERChantada

204

PENEIRA DOS DÍAS

O MIRANDÉS E OS DEMAIS ROMANCES PENINSULARES

Despois do repoboamerato mozárabe da parte Noroeste da Penín-sula Ibérica nos sáculos XI e XH comezaron a aparecer os prmieirosdocumentos ñas respectivas rexións, onde se poden apreciar xa ele-mentos de leonés, portugués ou castelán ñas cartas monacais e re-xias1. . " . • •

O padre Antonio M.a Mourinho dinos, a propósito da aparicióndo mirandés, que "é provável que na fundacáo da nacionalidade(portuguesa) já o mirandés se distinguise dos falares vizinihos"2.

Segurado a Menéndez Pidal diremos que os ditongos "ai", "ei","au" e "ou" que o catalán, o aragonés e o castelán monotongaron,cpnsénvanse no •portugués, no galego, no leonés e no mirandés. Estesgrupos eran mozárabes, e o sendinés —-variedade mirandesa de in-teresantes características vocálicas—3 conserva estes ditongos, prin-cipalmente "'ai" e "au", case coa mesma vestimenta arcaizante quexa no século XU era arcaica no leonés e ñas cidaües mozárabes, tan-to do Norde como do Sul.

Así, por exemplo, en Toledo, Zaragoza, Valencia, Córdoba ou Gra-nada dicíase "xaira", "capatair", "yenair", "carraira", "lauxa", "fau-ctiH", etc.4, e no sendinés actual diráse "sáira", "sapatáiro", "janái-ro", "carraira", "láusa", "fáuceim", etc. *.

Entre o mirandés e o leonés, aragonés e catalán >hai elementoscomúns de ligazón e irmandadé lingüística, como a conservación do"11" intervocálico e inicial ou a do "t" e do " j " ou "g" latinos, rasgoscomúns aos dialectos mozárabes medierais coñecidos.

Por outra banda, o ilustre 'filólogo xermano Joseph M. Piel re-mónitase aos tempes dos romanos para indicar que xa había dife-rencias entre o latín da Gallaecia e o latín talado ñas rexións late-rais asturianas e leonesas que, por outra parte, pertencían mesmoá Gallaecia6.

1 Sobre o repoboamento mozárabe e a colonización leonesa de Miranda.Vid. Menéndez Pidal, Ramón: Repoblación y tradición, páxs. 37-40 e 56-57.

! Mourinho, Antonio M.a: Nossa alma i nossa tierra, Imp. Nacional deLisboa, 1961, páxs. 7 e s.

3 Vid. supra.* Vid. Menéndez Pidal, Ramón: El idioma español en sus primeros tiem-

pos, 1943, páx. 46. .s Mourinho, Op. cit., páx. 9.6 Piel, Joseph M.: Urna antiga latinidade vulgar galaica reflectida no lé-

xico comum e toponímico de entre-Douro-e-Minho e Galiza, Sep. da Rev.Port. de Fil., vpl XVII, Coimbra, 1975-76, páxs. 389 e *

205

É manifesta, por tanto, a individualización particular e a fami-liaridade do mirandés eos demais idiomas románicos da Península.

FALAR LEONÉS EN TERRITORIO PORTUGUÉS

Cando Leite de Vasconcelos7 distingue entre variedades dialectaise co-tíialectos do portugués, reférese ao mirandés como un dos tresco-dialectos raianos: "Os co-dialectos sao, além do igalego. (faladona Galiza), o mirandés, o riodonorés e o guadramilés"8.

Esta variedade lingüística considerada por <uns autores "falar"(Moura Santos, P. Mourinho) e por outros "dialecto" ou mesmo "lin-gua" (iLeite, Williams) ten máis rasgos leoneses que de outra linguacalquera...- - . . . . . . . . . .

Di o fundador da Escola de Chicago9: "O mirandés, que é faladonuma muito pequeña regiáo do extremo leste de Trás-os-Morites, éconsiderado por algúns como ramo do leonés, mas é realmente urnalíngua autónoma intermediaria entre o galego-portugués e o dialectoasturo-leonés da Espanha". Chama a atención o feito de que Wi-lliams chame ao mirandés "lingua autónoma" mentres que, .por ou-tra parte, fale dun "dialecto asturo-leonés"; vemos, por tanto, quenon resulta fácil unha definición exacta do mirandés.

Eu non entro na discusión de se o mirandés é unha lingua ouun dialecto, se ben pensó que a palabra "falar" serve imellor parapor de manifestó ó: feito de ser o mirandés unha variedade lingüís-tica esencialmente fálada, oral —aínda que en -clara decadencia—,que non ten untia tradición literaria o suficientemente importante10,como recoñece o padre Mourtoho cando di que "ó mirandés nuncafoi línguá escrita; foi sémpre língua íalada"". Soménte a fins dosécülo pasado Leite de Vasconcelos conseguid dar un certo impulsóa un idioma que ata aquel instante vivirá confinado e enclaustradono seu reducido territorio, e sería precisamente a obra "O dialectomirandés"12 "que pela primeira vez tornou conhecido do público oidioma popular "da iterra de Miranda"13. ." . .

M.a J: dé Moura Santos discute a teoría de Hercúlano de Cárvá-lho14 de que o mirandés sexa únicamente o produto da colonizaciónleonesa que se verificou nesa rexión desde o séoulo XII ata probá-belmente o século XV, e di que "ñas regioes onde existem estes dia-lectos, as relagSes com o outro lado da actual fronteira política vémde longe e fdram sempre íntimas, pelo que me parece mais exacto

7 Vid. Leite de Vasconcelos, J.: Mappq dialectplógico do Continente Por-t u g u é s , G u i i l a r d ; A i l l á u d & Cia . , L i s b o a , 1976, p á x s . 15 e s .

'. ídem, Curso dé lingua' portuguesa archaica,: pax. 33. . . ;• ' WilliamSi Edwin: Do latim ao- portugués, Ed.. Tempo Brasileiro, Bio

de Janeiro, 3.a ed., páx. 33. ..'. . -. :10 Lembro aquí os comentarios na aula do profesor Carballo Calero can-

do dicla que a tradición literaria dunha lingua é un elemento importantepara considerar se. urina, .variedade lingüistica é unha lingua ou un dialecto.

" P. Mourinho, Op. cit., páx. 9. . . . . . : .12 Leite de Vasconcelos, J.: O dialecto mirandés .(contribuis&o para o es-

tudo da dialectología románica no dominio glottológico hispano-lusitano),Porto, 1908.

13 Leite de Vasconcelos, J.: Catálogo das obras de J. Leite de Vasconcelos(1879-1897), Biblioteca Municipal do Porto (S5-7-108), pax. 33.

14 Vid. Hercúlano de Carvalho, Estudos lingüísticos, vol.. I, Lisboa, .1964,páxs. 39-60, e idem, Porque se falam dialectos leoneses em Terra de Miran-da?, R.P.F.V., 1952, páxs. 265-280 e 508. Véxase aquí tamén a indicación detopónimos cuia configuración fonética denuncia a orixe leonesa.

206

pensar que havia ja urna pronunciada afinidade quando se efectuouessa importante colonizagáo leonesa, que deve té-Qa vindo acen-tuar" 15. Esa afinidade está apoiada .polo tfeito de que as semellanzasco leonés non só se limitan ao mirandés, senón tamén son moi nu-merosas e importantes en case 'todos os falares da íaixa oriental deTrás-os-Montes16.

As versións sobre a orixe e a natureza desta "lingua"17 ou "farlar" son —como xa dixen— toen diversas, e rematarei citando as ver-bas de Carolina Michaélis que ponen de manifestó a adscrición domirandés. aos seus dous idiomas.vecinos: "O íalar. mirandas, é umdialecto de transicjáo entre o portugués e o leonés"18. .

SITUACIÓN ACTUAL

, íA pretendida superioridade do portugués sobre as outras linguasromances é un ..-tema que ven xa de moito tempo atrás, argumentán-dose que era a lingua máis semellante ao latín e tamén a que amo-saba un estado de menor corrupción19. . ' " ' . . '

Por tanto, ¿cómo vai pretender o mirandés compararse cunhalingua de tanto prestixio e tan superior?... •, .Os mirandeses distinguen a súa fala "charra" ou "cazurra" dafala "grabe" ou "política" (portugués) M e aínda que "nao gostamde ver o seu dialecto interiorizado ou ridiculizado"21 o certo é que,como nota o xornalista "J. F." no "Mensageiro de Bragarica" nl "bsmirandeses, em geral, nao utilizam o seu dialecto no trato ou nasimples presenga de pessoas estranhas á sua área' dialectal ou pe-rante outras que eles considerem mais evoluídas...".

É interesante o contraste da lingua galega coa mirandesa nó séh-so de que no núcleo urbano da comarca mirandesa, a cidade de Mi-randa do Douro, apenas se fala mirandés, sobretodo despois de tersido elevado o poboamento á categoría de cidade e a sede de ibispa-do, coa conseguinte aiñuencia de cregos, funcionarios, militares e de-mais estamentos que contribuiron ao esmorecemento da lingua au-tóctona en beneficio da poderosa lingua estatal.

í>a. triloxía de falares raíanos que írpnteirizan con España só omirandés pode ser considerado un dialecto vivo; os outros dous (rio-donorés e guadramilés) están en vías de disgregación e únicamenteos máis vellos os saben falar, aínda que con abundantes influenciasportuguesas, galegas e españolas (sobretodo en Río de Onor) &.

O P. Mouriniio fai unha análise da situación actual do mirandés.e di que "como a nossa vida é simples e ingenua a fala anda sim-

1J Móúra Santos, M.a José: Os falárés fronteirigos de Trás-os-Montes,Cóimbra, 1967. •• -" - • -

16 Cfr. Leite de Vasconcelos, J.: Dialectos transmontanos, Porto, 1908; eAlonso-García Yebra, El gallego-leonés de Aneares, in Obras completas deDámaso Alonso, vol. I.

17 Vid. Leite de Vasconcelos, J.: Esquisse d'une Dialectologie. Portugaise,París, 1910, é idem, Estudos de Philologia Mirandesa, Lisboa, 1900. :

" Michaélis de Vasconcelos, Carolina: Liqoes de filología portuguesa, Lis-boa, 1913, páx. 201.

" Williams, Op. cit., páx. 30.20 Víale Moutinho, José: A fala mirandesa em vías de extinoao, V. Real,

1980, páx. 5. .21 Moura Santos, Op. cit., páx. 129. "22 Mensageiro de Braganca, 21 de novembro de 1980, páx. 7.

'•" a Moura Santos, Op. cit., páxs. 376 e ss. Cfr. Da Silva Bastos, J. T.: Es-trangeirismos, erros e vicios da linguagem, Lisboa,. 1933,

207

plesmente ao servigo desta simplicidade pastoril e campestre, fami-liar e social, só entre quinze mil'hares de mirandeses...24 o mirandésainida boje é íalado por cerca de 15.0ÍM) .pessoas em 30 aldeias, semcontar as pequeñas quintas, onde é mais puro do que a agua dafonte" 2s.

Apesar desta visión aparentemente optimista, o propio AntonioMouriniio recoñece que "o falar •mirandés está desaparecendo, mo-rosamente mas fatalmente. Tardará décadas, talvez sáculos, mas aca-bará fundido no portugués, deixando para lembranca apenas algunsressaibos fonéticos ou léxicos, como apagada e parca memoria deum falar diferente, • ifilho tambérn do latim, falado durante multascentenas de anos no Extremo Nordeste de Portugal"26.

'Non podemos disimular un sentimentó de fonda tristura ao es-coltar estas palabras que agoiran tan tráxico fin dun idioma27 eunimos a nosa voz á de moitos amantes da .filoloxía e das linguas,en xeral, que fan votos pola salvación e conservación desta intere-santísima variedade lingüística románica.

Tanto (España, como Francia como Italia contan con varias lin-guas no seu territorio nacional, á parte da lingua oficial, e comodixo Leite de Vasconcelos28: "Embora em Portugal ten'hamos pouco,conservemos no entanto esse pouco".

DIALECTOLOXÍA

Na súa pequeña área xeográfica, podemos distinguir tres gruposétnicos con certas diferencias:

1. O do Norde ou raiano (Leite chámalle "septentrional"): S.Marttoho, Constantim, Ifanes, Paradela e Cicouro. Coa súa íntimaconvivencia eos españois deixa escapar ha súa tfala algúns modis-mos e influxos fonéticos 'hispanos.

2. O do Centro: Dúas Igrejas, Pala5oulo, Prado Gatáo, S. Pedrode Silva; Vila-Ohá, Braciosa, Genísio, Vilar Seco, Angueira e Malha-das. Combina os seus costumes coa súa fala. Son os nítidamente mi-randeses, bastante refractarios a novidades.

3. O do Sul ("meridional" én lieite): comprende únicamente alocalidadé de Sendim que, falando un mirandés de característicasvocálicas bastante anómalas (o sendinés), <vaino pouco a pouco dei-xando de lado para ilo sustituindo exclusivamenite polo portugués.

As diferencias non son demasiado significativas, destacando nosendinés algunha particularidade como por exemplo no tocante aotratamento a persoas de certa idade, onde o mirandés emprega asegunda persoa do plural entanto o sendinés usa a terceira persoado singular (ex.: mirandés: "Ah! pai, ibós que fazeis?"; sendinés:"Ati! pai, ©1 que fac?") ».

» P. Mourlnho, Op. cit., páx. 6.25 Ibidem, páx. 11. En 1899, Leite de Vasconcelos falaba de 10.000 miran-

das-parlantes; o incremento débese ao léxico aumento da poboación que, poroutra banda, usa cada vez menos a súa linguaxe maternal.

26 Ibidem, páx. 5.27 Daqui deducimos o título que puxemos a estas liñas. Cfr. Alonso Mon-

tero, Xesús: Informe —dramático— sobre la lengua gallega, Madrid, 1973.21 Leite de Vasconcelos, Op. cit. {"Estados..."), páx. 165.29 Vid. Víale Moutinho, Op. cit., paxs. 5 e s. Cfr. Moura Santos, Op. cit.,

páxs. 383 e s., e Leite de Vasconcelos, José: Diversidades subdialectais domirandés, Porto, 1960, páxs. 329-341.

208

Selección de .poemas tirados do libro do P. Mourinho: Nossa almai nossa tierra, Imiprensa Nacional de Lisboa, 1961.

Miu peito toai-se-m'ocupandoNü sonho einorme d'amorQ'á fé só stá suspirandoPur ü Pertual maior...

Mirandeses, mius ármanos,Pilhos día tierra, scundidos,Antre els zimbrais il íragai,Nos somos de Pertual!

(mirandas)

Yáu chamo quí nü balo i bí cumheco,Mas longe mora...—^para alba del mar...Yáu chamo, i a ohamá-lo desfaieco,...Naide arresponde, quedo-m'a chorar.

A Dius que yí miu Pai, tóls dis áutfrecoLas .flores d'áuraciau q'ando a rezar,Pur essas almas brancas que nü m'rego,Pur toós rosas d Abreil simpre a ibril'har.

(sendinés)

MANEL CELSO MATALOBOSLugo

209

BOB DYLAN: UN LIBREPENSADOR DE MINNESOTA

Cáseque cdincidindo coa súa .xira europea, Madrid' e Barcelonaforon dúas das etapas, Bob Dylan grabou o seu último long-play,"Infidels"2. Trátase dun título toen ambiguo xa que pode interpre-tarse como paganos, escépticos ou librepensadores. A ambigüedadetan querida por Dylan ven suliñada <por unha foto interior na queo cantante-poeta '(entendo que neste caso a palabra cantautor nonvai coa realidade) 3 acouga nun outeiro foaixo do cal exténdese Xe-rusalén. iE digo esto polas consabidas viravoltas relixiosas, clara-mente reflexadas nuniha obra polo demais tan prolífica, que BobDiylan leva dadas. A partires dun iberce xudeu (o seu auténtico apeli-do é Zimmermann) o de Duluth evolucionou cara o agnosticismo dasúa primeira época. O long-play "John Wesieiy Harding" e moi enconcreto o tema "I dreamed I saw Saint Augustine" ("Soñei que víaa San Agostiño") marca o ponto de chegada ao cristianismo. Máistarde Bob Dylan volve, dalgún xeito, as fontes misturando o sensoxudeu co Cristian e ao cabo, de momento, adopta un "modus" Cris-tian heterodoxo. Este é un treito nidiamente diferenciado na súaobra e abrangue os tres discos de longa duración anteriores a "Infi-dels": "Slow train coming", "Shot of love" e "Saved". Neles a mo-notemática relixiosa chega, 'por intres, semellar ousesiva. As porta-das de "©hot of love" e "Saved" son, de porparte, meridiá adverten-cia do que os títulos indican (débense ao músico e escritor deMinnesota e pouco engaden a aquela que el mesmo pintara para"iSelf-'Portrait"). "Infidels", pois, raoha un "impasse" místico conconnotacións metafísicas (as músicas que arroupan os poemas dosdevanditos discos son, precisamente, brillantes exponentes do "gos-pei" e se ben o "soul" non é doado para voces brancas Dylan tentanedes un tímido achegamento a este) e nos devolta un Bob Dylanxusticieiro e, acaso, apocalíptico; compre decir, a ser sinceros, quenon tan explícito como cando escribirá "The times they're a-chan-gin" ou "'Masters of war", nen tan reivindicativo cal deixara ver en"The Bailad of Hollis Brown" ou "Who killed Davey Moore?". "In-fidels" configúrase a base de texitos selados co carimbo da ambi-güedade.

Xa é sabido que a raíz do asesinato de John Kennedy en Dallasen novembro do 63 Bob Dylan, daquela convertido por mor dos seus

1 Nesta cidade a actuación de Dylan lindou coa xenialidade. Mágoa queo ben predisposto público descoñecera a maioría das cancións co que, seacaso, faltou ese chisco de comunicación que tería trocado o espectáculo enantolóxico.2 CBS 1983.

3 Esta expresión de orixe italiano define a quen interpreta as súas can-cións. Tamén, por extensión, a quen música poemas alíeos. Dylan músicapoemas, non textos nen "letras" propios, logo pensó que o termo venlle es-treito.

210

tres primeiros long-plays en héroe da mocidade inconformista nor-deamericana (que custionalba o "new deal" kennedyano), gañou me-.do de caír abatido por algún fanático e eso foi, en parte, o que olevou a deixar a canción "comprometida" para adentrarse no quedamos en chamar "folk-rock". Nesta tendencia Dylan deunos osseus millores discos ate a plenitude que supuxo o long-play doble"Blonde on Blonde" onde o músico perfeito e o poeta excepcionalfundidos nun só produciron unha das tres xoias da música, paraentendermos, "non clásica"4; as outras dúas serían "SargeantPepper's 'Lonely Hearts Gtuib Band" de The Beatles e "Their SatanicMajesty's Request" de The Rolling Stones. Certo que Dylan nuncaabandonou totalmente o "compromiso" e así foi escribindo esporá-dicamente cancións ñas que denunciaba inxusticias recaídas sobordalgún marxinado;, tal "George Jackson", tal "Hurricane" (se bená ibeira dunha peza do valor "épico" de esta ou da talla lírica de"Romance in Durañgo" pola que desfía o millor Steinbeck emerxeun poema-canción cativo cal "Mozambique")5 mais a súa .poéticaaíondou definitivamente no terreo persoal na temática amorosa eredixiosa, e no colectivo cáseque exclusivamente na relixiosa. Unhareiixiosidade, sen dúbida, condicionada pola hipotética obriga moralde aproveitar o seu carisma diante das moitedumes e apontaladapor un credo, como xa vimos, pouco definido, e expresada a travésdun tono que se ben ás veces achégase ao millor Gerald ManleyHopkins, outras cai nos recursos metafóricos barateiros de BillyGraham.

"Infldels" supon na discografia dyianiana outra volta de calcetínou de tórnelo. Aquí aparesce un home atormentado pola falta deiporvir do mundo. -Algúns dos títulos son significativos: "Matón dobairro", "Licencia para matar", "Home de paz" ("As veces Satánpreséntase como-un home pacífico") ou "Solpor da Unión". Taméno-son as alusións bíblicas: Sodoma, Gomorra, Leivítico, Deuterono-mio. Se Satán sobrancea nunha canción o Papa é citado noutra:

Xa ves, nen xiquera se está a salvono pazo do Papa«.

referíndose ao hipotético asesinato de Xoan Paulo I.En "Union Sundown" (Solpor da Unión) Dylan ironiza verbo da

tendencia do capitalismo USA a igualar na miseria as súas clasespopulares coas do terceiro mundo aproveitando baratamente as for-zas destas en detrimento daquelas. Ao tempo critica o sometimentosindical. E remata xeremisíacamente:

A democracia non manda no mundo,métete esto na cabeza,este mundo é regulado pola violenciapero xa veras como ninguén val decirde Broadway á Vía Lácteaque aínda resta moita térrae que un home comportarase cal correspondacando teña unha boca famenta que manter.

En "Home de paz" '("Man of peace") o "ritornello" de cada es-trofa é "xa sabes que Satán ás ¡veces preséntase como ün home de

' Bernstein hai ben pouco ven de comparar unha canción de The Bea-tles, pensó que "For no one", eos millores "lied" de Schubert, por eso ó en-trecomillamento.5.. Claro que escrito en "contubernio" co tamén xudeu Levy.6 "Don't fall apart on me tonight".

211

paz". Un Satán simpático,, humanitario, filántropo "que sabe ondeche tocar e como gostas de seré tricado". Un Satanás ben distinto ao"Matón de bairro" ("Neigiibourhood bully"), equivoco matón (acasoUSA?) contra de quen "todo maniático dispon de licencia para ma-taT" e que "non ten aliados dos que se ©oida faiar" e "ten de pagarpolo que adequire, nada lie dan por amor". En calquera caso "Ma-tón" e "Satanás" son ¡figuras desa visión de Apocalipse que Dylanvai tecendo en "Infidels". Diante de tal panorama Dylan procura oseu encobo, pero non será o patriotismo, pois este: "É o derradeirorefuxio ao que un bribón se aferra" ("Sweetheart like you") e seben tiai untia soia saida "chámanlle a térra da bendición perma-nente" Zimmermann prefire asirse a amores non tan lonxanos. Easí en "I and I" vémolo atopando consolo:

Hai moito tempo que unha muller estraña non durmía no meu leito,mirádea que docemente durme, que oeibes teñen de seré os seus soños.

e en "Don't fall apart on me tonight" outra vez o prego dylanianoen tantas cancións re,petido e que en "Sara" acadara o laio máisouto7: por favor, non me deixes:

Non te arredes de min esta noitenon creo que poidera atúralo,non te arredes esta noite.Onté non é máis que un recordó,mañán nunca é o que un agarda,e eu precisóte.

Completa "Infidels" "Jokerman" unha canción chea de rifleiros,cócteles molotav, cañóns de auga, gases lacrimóxenos e "xueces decorazón falso morrendo na tea de araña que eles mesmos teceron".Acorde, xa que logo, co título xenérico do álbum. Un álbum que po-demos situar entre os millores logros do cantante, poeta e novelista("Tarántula" foi un intento máis que interesante de novela "under-ground") nado en Duiutih (Minnesota) en 1941, digno sucesor deSandburg, Hill e Guthrie e "sobrino" dos grandes poetas da "beatgeneration", Corso, Feriingihetiti, Ginsberg, Kessey, Patchen, Ke-rouac...: VICENTE AKJAGUAS

Maj adahonda

7 Anque sen chegar á súplica de Jacquer Brel en "Ne me quitte pas"deíxame ser a sombra da túa sombra, a sombra do teu can...

212

UNHA ANT0L0X1A DE POESÍA GALEGA E PORTUGUESA

A Antonio do Massanoou o espirito portugués en Barcelona.

O que esto asina, 34 anos, pasou xa a súa maior parte da vida entérras cátalas/ en Barcelona, para ser exactos. O que esto asina co-menzou a súa vida literaria (!!!) cando tina uns 19 anos traducindopoetas cátalas ao galego. O que esto asina sempre olla con agradoas traduccións de escritores galegos ao catalán, e viceversa. E óllaocon agrado, e con estima, non só porque el mesmo ten traducido epublicado —en diversos lugares— un feixe considerable de .poetas ca-taláns, senón porque cando tal traducción dun ao outro idioma (ouviceversa) é ¡publicada, sinte como a lingua da súa nai (eivissenca)e a lingua do seu pai '(galego) danse a man; sinte que as linguasñas que (maiormente) lie falan ao seu filio fanse máis irmás inda.E por eso o que esto asina non pode deixar de se congratular coapublicación, tiai xa algúns meses e délo xa dera noticias o que estoasina', do volume Poesía galalco-portuguesa, feita e traducida porJosep María liompart2.

Non é Josep M.a Llompart primeirizo nesto das traduccións dogalego ao catalán; xa iiai anos (comenzos de 19716) déranos o poetamallorquín unha escolma titulada Quinze poetes gallees publicada nacolección Ules d'or da Editorial Molí de Palma de Mallorca, cun avi-sado limiar de Basilio Losada. ¡Antes da publicación da devanditaescolma, nun libro seu de poemas Confesions d'un adcAescent decasa bona3, editado pola mesma editorial na súa colección de poesía"Balenguera", dera varios poemas de homenaxe a Galicia, aos seuspoetas e as súas xentes. liompart pasou anos da súa nenez na nosatérra.

Con estes antecedentes Liompart guindouse de cheo a uniha tare-fa difícil e enea de responsabilidade. Facer, por encárrego, unhaescolma de poesía galego-portuguesa que tfora dos trabadores até oséculo XIX incluido, tifia que rematar xusto en 19004. Ademáis, ecomo en todos os outros volumes desta colección non debía ir —teó-ricamente— o texto en bilingüe, digo teóricamente porque o volume

1 A NOSA TÉRRA, núm. 259, 6-XII-84.2 Col. "Les millors obres de la literatura universal". Edicións 62, Barce-

lona, 1984. Esta é unha colección patrocinada pola Caixa de Pensións per laVellesa i d'Estalvis e subvencionada pola Generalitat —a traducción. Sonobras de autores mortos antes de 1900 e que señan clasicos da literatura:Dickens, Tolstoi, Dostoiewski ou Ariosto cóntanse entre os publicados, a bai-xo precio. O volume que nos comentamos ten 270 páxinas, formato 20x13e costa 380 pesetas.

3 Un fragmento do poema adicado a Galicia neste poemario está vertidoao galego por Xavier Rodríguez Baixeras e publicado en "El Progreso", naTáboa Redonda.

4 Todas as escolmas de poesía que se publicaron nesta colección: alema,italiana, rusa, teñen a mesma característica.

213

adicado á Poesía tróbadoresca vai en bilingüe. ¡Esta condición —otexto só en catalán— facía que o traductor tivera que apresentar ospoetas ao bravú, desprovistos da súa linigua orixinal, quer dicer de-fendéndose só mediante a traducción, mediante a versión de Mom-part sen que a literalidade perdese, e sen que a expresión poéticaíora traicionada; ou seña, unha empresa chea de.dificultades da queIAompart saíu —cal Hércules— victorioso. Mais comencemos polo¡principio.

Oompart ponlle un iimiar abondo clarexador e intelixente ao seulibro, primeiro porque é sinxelo ao non estar dirixido ao especialista,senón ao amante da poesía; e segundo porque non se perde en no-velos ideolóxicos e extrapoéticos. Idompart explica ao .posible leitor—que como referencia temos de pensar que non sabe case nada da¡poesía igalego-portuguesa— o que é a poesía que vai vir tras o seuprólogo; explícalle cando a poesía galego-portuguesa se divide en

. dous (a ¡pesares dé que algún tronado foi capaz de lie chamar poetagalego-portugués a Fernando Pessoaüü); cóntalle o que é o nosorexurdimento, o que é a poesía galego-portuguesa medieval e a poe-sía portuguesa dos séculos XVI ao XIX. E aclara pontos, quer dicer,Iiompart quería rematar a súa escolma en dous tempos: a poesíaportuguesa en Presenta, é dicer coa contra-revolución modernista5,e a galega en 1936, cuniha contrarrevolución moito mais seria. Nonipoido ser, tina que rematar en 1900 e así dase o caso curioso de que.poetas que se poderían considerar contemporáneos, uns aparecen naescolma —Gomes Leal ou Cesário Verde— e outros non —CamiloPessanha. Mais esta imposición levará consigo un dado moi signifi-cativo, inda que seña producto de imposicións, cando se publique opróximo volume desta antoloxía; deberá comenzar polo nome queinicia, verdaderamente, a poesía portuguesa na modernidade: Ca-milo Pessanha. Se a escolma remata no .1900 quer dicer untha cousaclara: apante dos medievais ¿qué ¡poetas galegos nos apresenta Uom-part? os tres nomes do rexurdimento: ¡Rosalía, Pondal e Curros, osúnicos que merecen estar, uns por poetas outro por consideraciónssociolóxicas —para nos entender.

Da poesía (medieval, tróbadoresca, aparecen 24 nomes, de Bernalde Bonaval até Macías o Namorado; pódese disentir coa inclusióndun ou a exclusión dalgún que outro poeta, eu persoalmente pensóque a escolla é xusta e equilibrada. É neste apartado da ¡poesía me-dieval onde se ve o grande traballo de traducción levado a cabopolo poeta mallorquín; as súas versións non perden ápice do ma-ravilloso ritmo do orixinal (e cáseque sempre conservan a rima) sen,por outra parte, traicionar o espirito do poema. Traduccións exce-lentemente medidas, a literalidade só se perde cando se gaña enexpresión poética. O leitor que descoñeza os orixinais non poderásentirse defraudado, amará aos poetas sen coñecelos no orixinal; o

5 Presenga, a revista de tal nome e os homes que a formaba, representapara algúns críticos portugueses unha contra-revolución, contra-revoluciónpoética —que non política— e, mesmo, filosófica cara os homes de Orpheu.Sobre tal ponto véxase, con mortísimo proveito, o ensaio de Eduardo Lou-rengo Presenga ou a contra-revolugao modernista?, publicado no volumeTempo e poesía, editado por Inova, Porto, 1974. Antes fora publicado no xor-nal "O Primeiro de Janeiro" (recollido logo no volume 3 de Estrada Larga)-e masacrado pola censura; no xornal e en Estrada... fora publicado sen in-terrogante.

2(14

leitor que coñeza os orixinais saboreará todo o quefacer lingüísticode ¡Llompart e toda a súa sabiduría poética. Vexamos algúns exem-plos:

Meendinho:Sedia-m'eu na ermida de San Simóne cercaron-mi as ondas, que grandes son:

eu atendend'o méu amigoeu atendend'o meu amigo!

(Seia jo dins Termita de Sant Simói en voltaren les ones, grosses com son;

i jo esperant el meu amic,i jo esperant el meu amic!).

Juiam Bolseiro, no seu belo poema, tan actual:Aquestas noites tan longas .que Deus fez en grave diapor mi, porque as non dormioe porque non as fazia

no tempo que meu amigo •soia falar comigo?

(Aqüestes nits tan UarguesDeu em va fer en un mal dia,per qué no les sé dormiro per qué no les faria

aquell temps que mes d'un piefestejava jo amb l'amic?).

Pensó, con todo, que estas pequeñas mostras non poden dar pro-bas abondo do traballo artesano, polo miudo e perfecto que íixoLlompart; haberla que transcriber moitos mais, pero non temos es-pacio. Pensó eu que o leitor pode achegarse a estas versións sen termedo de que o vello aforismo italiano "traduttore tradittore" se fagaaquí presente. Ninguén é traicionado por ¡Llompart: nin a expresiónpoética nin a expresión lingüística. As versións están á altura doorixinal. Mais non só as versións dos poetas medievais. Se collemosas versións de Camoes, Bocage ouTolentino, ollaremos como o poetamallorquín acada sempre o ritmo —e o fondo— dos orixinais, trans-mitindo toda a sabiduría poética dos poetas traducidos e plasmandotodo o saber de Llompart. Fixádevos, senón (daremos só as'dúas es-trofas fináis) nesta traducción do—tal vez— mellor e mais «mecidosoneto de CamSes —para min, como para Bocage, o inellor Cam5esestá nos sonetos—:

em fim, tudo o que a rara naturezacom tanta variedade nos ofrece,me está (se n&o te vejo) magoando.Sem ti, tudo me enoja e me aborrece;sem ti, perpetuamente estou pasandoñas mores alegrías, mor tristeza.

(tot alió, en fi, que la naturalesatant variadament ens ofereix,m'és, si no et veig, tortura lacerant.Sens tu tot m'és enuig i em repel.leix,sens tu perennement jo vaig passanten les joies mes grans mes -gran tristesa).

Mais se até o de agora demos mostras de traducción de .poemasque teñen uniia íorma ríxida: cantigas de amor, de amigo, sonetos...,cando se chega a poemas onde o ritmo non é rimado, Idompant nonse perde e, coa axuda do seu saber poético e o seu quefacer lingüís-tico, danos maravillas; así Rosalía, así Ponda!, mesmo Curros queme atrevería a dicer gaña coa traducción. Ou a 'total compenetra-

215

ción poética con Cesário Verde; inda que a mostra é pequeña, olíasecomo o traductor respeta totalmente ao «poeta. Vexamos exemiplos:

Rosalía:Meu santo San Antonio,dame un nomino,anque o tamaño teñade un gran de millo.Daimo, meu santo,anque os pes teña coxos,mancos os brazos.

(Un marit Sant Antoni,daü-me aviat, .ene que l'alcada facid'un gra de blat.Sant Antoni, donau-lo'm,ene que el peus tengui coixos,manxols els bracos).

Pondal:Sepultade piadososao bardo dos gaélicos destinos,baixo os dereitos troncos rumorososde esbelto grupo de soantes pinos

nos eidos saudososque habitaron os celtas brigantinos.

(Sepultau piadososel vell poeta deis galaics destins.dessota els trones esvelts i remorosos

en els camps enyorososque habitaren els celtes ibrigantins).

¡Sola!... Tan sola cando todos antestras déla viñan con lascivo ollardos seus beizos purísimos i amantesa orixinal sorrisa por buscar.

(¡Sola!... Tan sola quan abans ana ventots darrera ella amb llambregueig lasciu,mentre el somriu virginal cercavendel seu llavi purlssim i joliu).

E para rematar, Cesário Verde:As burguesinhas do CatolicismoResvalam pelo chao minado pelos canos;E lembram-me, ao chorar doente dos pianos,As freirás que os jejuns matavan de histerismo.(Les burguesetes del Catolicismellisquen per aquest térra que els tubs han íoradat;m'evoquen, deis pianos al plor desconsolat,les monges que els dejunis matavan d'histerisme).

Para rematar dunha vez por todas, uraha traducción de poetasgalegos-portugueses na que a calidade é comparable ao orixinal.Unha traducción que é un modelo para traductores. Agora só nosqueda esperar o segundo volume, volume no que a selección e o tra-ballo de traducción ha ser —se cabe— máis intenso que no presente.

XESÚS GONZÁLEZ GÓMEZBarcelona

Curros:

216

"OS NONNATOS", DE EDUARDO BLANCO-AMOR

É adoitado inscribir a Eduardo Blanco-Amor como narrador se-rodio (el mesmo identifícase como tal) a pesares de que o escritoramósase como excelente prosista ñas páxinas dos xornais e reivistasnos que colaborou dende os dezaséis anos con artigos e máis ensaiosmarcadamente literarios'. O oficio, así, é temperan, e na exercita-ción continuada do seu labor xornalístico vaise pulindo e íacendomáis axeitado, acadando día a día un punto máis xusto nesa maes-tría do toen dicer os máis variados temas que, dende sempre, o ca-racteriza:

É así que, dende os seus primeiros temipos de ipoeta, contribúe conalguahas aportacións, como dá fé esta pequeña peza relatada en gá-lego que aparece publicada no ano 27 na revista Céltiga2, diminuta"ópera prima" maxistral, embrión feliz do seu "serodio" facer narra-tivo.

Trátase de Os Nonnatos; narración que, ó-meu entender, detoéu-selle quedar esquecida na lonxanía, xa que non íai referencia a ©la,nin a recolle en posteriores publicacións, restando descoñecída in-cluso tpola crítica, que nos presenta como primicia da súa narrativaos capítulos da Escadeira de Jacob, publicada en Ourense catro anosmáis tarde3.

Neste relato, subtitulado "Contó no €eo" (especial para Céltiga)apuntan xa algunhas das características do seu "ben lacear", tantona temática como na concepción estética e malla cosmovisión.

Trátase dunha fantasía sobor da creación de 'hom.es e mulleres,tratada con (técnica teatral (preludio das súas Farsas), ñas que, va-léndose da ironía, denuncia a inxusticia social, reflexada na relaciónde miserias e calamidade sin lin que supon para o home, é máis quenada para a muller, nacer e viver en Galicia.

Paralelo a este tema central desenrólase unha crítica desmitifi-cadora de diferentes aspectos da Historia, sagrada e máis humana.

Noustante a súa reducida extensión, é unha extraordinaria probaque evidencia a gran capacidade intuitivo-expresiva do autor.

Estructúrase, interna e formalmente, segundo un movimento pen-dular descriptivo-dramático, no que vai aparecendo progresivamente

1 Denantes de emigrar, <5s dezasete anos ingresa na redación de El Diariode Orense. Xa ñas Américas e durante a súa longa estadía é redactor da re-vista La Nación, codirector de Céltiga, colaborador de Correo de Galicia,fundador e director das revistas: A Terra, El despertar Gallego, Revista dela Casa de Galicia, etc.

2 Revista Céltiga, núm. 58, Buenos Aires, maio 1927. "Fundación Penzol".Vigo.

3 "A escadeira de Jacob". Rev. Nos, núm. 118, Ourense, 15 outono 1933.

217

a acción, interrumpida a cada intre por digresións e deseripcións es-cénicas ou pseudosicolóxicas.

O argumento deste contó preséntanos o desenrolo dunha "sesión"de traballo de Deus-Criador no intre no que dá vida a catro ánimas"nonnatas" que deberán levar a cabo na Terra un dos ciclos vitáisque lie corresponden no eterno reciclaxe ó que se ven sometidas.

A cada uniha destas infelices estalles adicada unha vida misera-ble, como castigo 'polos moitos pecados cometidos por elas noutrasexistencias pasadas.

A primeira destas ánimas, que na vida anterior fora misioneiro emártir ñas Américas, tócalle encarnar nun negro da Guaiana Ho-landesa. O segundo traballará sin trégola nas minas da Laponia;ipolo felto de que na outra vida fora teólogo renacentista, ó terceiro,que fora un diplomático dos que fan falsa propaganda da super-abundancia e toó viver dos arxentinos, o Pai Eterno condénao a ser"carne de pulpería" como peón dunha serrería pampeirai Polo re-mate, tócalle a el Señor enfrentarse co máis penoso traballo do día:encarna-Ja cuarta ánima nonnata nunha muller galega, e son tan-tablas disgracias e ¡penalidades deste destino que o Todopoderosotartariña na súa determinación e cuestiónase a súa inefable Xusti^cia e Infalibilidade diante de feitos tan crueis que terán que sucederbaixo da súa aquiescencia divina.

A ifeitura deste pequeño xoguete traxi-cómico é eminentementeteatral, como unha peza representablé, na que as dilatadas descrip-cións .poden considerarse minuciosas acotacións escénicas que sirvenpara sifeua-los diálogos-e enmarca-las digresións a xeito de mono-1

logos introspectivos. • • • .Ábrese coa presentación do personaxe central (aínda que non pro-

tagonista único), ná que se xuntan elementos plásticos e musicaisque funcionan como decorados e orquesta para ericadrar a Deus-Criador no eixo da escena na que vai ter lugar o desenrolo do cadro:

Seguidamente, e sin nexo introductor algún, comenza o diálogoentre o Altísimo e o seu fiel Mestresala, coa peculiaridade de quea cada intervención divina o diálogo trocase en monólogo no queo Todopoderoso desmitifica a súa propia actuación e mallas grandesrealidades da existencia humana:

"De feito, desque tiven a mala ocurrencia de me facer home, seimoitas cousas que ¿leñantes non sabía: hai en min loitas e contradi-cións que denantes non tifia. Sei do tempo, do espazo, do amor, doesceuticismo. Adeprendín a debullar os fenómenos, i-atopar dentrodeles, anacos da verdade... e tamén ese xogo de nenos que é a filo-sofía."

Despois desta introducción, principia realmente a acción. princi-pal coa aparición das ánimas que esperan destino. Iniciase con outraesmerada e meticulosa "posta en escena", na que de novo se conrxugan armoniosamente elementos plásticos, líricos e musicais, arrou-pados por unha simboloxía sensorial e un tanto est&ticista, como sepode apreciar:

"Os anxos envaíronse e a música remansouse nunhas espiraes di-fusas que foron subindo, subindo deica perderse nas irreais cúpulasdo Ceo. A voz del Señor alampouse e rolou en círcolos concéntricos,pol-o ar, coma as flamas dun sol recen creado."

218

De seguido escomenza o diálogo entre o Criador e as súas cria-turas, no que estas infelices coñecen o seu implacable sino, e supli-can a el Señor misericordia en atención a pasados servicios noutrasvidas. Mais, o Todopoderoso manten uniia actitude inquebrantable,ó tempo que desfai as súas argumentacións facéndolles comprenderque, o que élas aportan como íeitos bós non forón máis que acciónscriminosas,. ou simples froitos da soberbia. 'Así vai "atacando" íeitose personaxes da Historia da igrexa itradicionalmente ensalzados. Co-mo os Cruzados:

"Calesquer dos cabaleiros, emperadores, reises e príncipes cruza-dos que. forón po-las térras adiante, somentando coa punta do ferrohomicida, a fé no Evanxeo do Meu Filio, ollados así fríamente, re-sultan unhas bestas pecadoras."

— Os mártires evanxelizadores:"—O que ti fuches foi frade dunha comunidade de clérigos enco-

mendadores e ladrós, últimos destrutores dunha civilización na quea miña sabencia brilou máis que na que vos levabades."

— Os Filósofos contrarreformistas:"¿Quén te mandou non plegare a Reforma, cando tiveche corres-

pondencia co meu amado filio Xan Hus, i-en troques adulabas aovaina de Clemente VII, aquel porco sibarita?"

•Somentes sinte uniia inmensa compasión díante da ánima quevai ser inuller e nai galega. Toda a tenrura que Blanco-Amor vaidespregar na súa producción literaria posterior ó trata-lo tema daNAI, atópase aquí ifondamente retratada. O propio Criador chora bá-goas de dór ó visualizar e nomear alguntias das características vi-venciais da súa futura existencia:

"—•Andarás descalza, e meio espida; niorderante os toxos i-os cu-riscos. Quererás a un home que se esquecerá de ti en alleas térras;os teus fulos mamarán o sangue dos teus seos famintos e mirrados;vivirás unha vida escura e saberás ti, sin sábelo, dos heroísmos singrandeza e sin premio."

Donde mellor se reflexa a esencialidade máis auténtica daqueloque o autor quer suliñar é na inalterable resposta que, a cada men-ción de futuras disgracias, profire a vítima:

"¡Sexas para sempre bendito i-alabadoi""¡Para sempre sexas!""¡Bendito i-alabado p'ara-sempre!"...

/Algo así como un reflexo condicionado, froito da proverbial re-signación do galego que, secularmente, acepta a marxinación e osofrimento como algo que lie é propio á súa mesma natureza.

No seu conxunto, o contido do relato non ten desperdicio algún.É un compendio de sátira, desmitifdcación e filosofía amarga, untanto sarcástica, que traduce untoa peculiar cosmovisión dalguéncuníha especial capacidade para face-lo análise da realidade e ex-présalo. Todo eso verquido nunha dinguaxe aínda sin cristalizar to-talmente canto ó léxico e malla construcción sintáctica, como com-pre ó estilo do galego literario maduro de Blanco-Amor, máis dotadoduniha ¡belida expresividade e funcionalidade na que hai que desta-ca-la abundancia e eficacia de metáforas, comparacións e sineste-sias, caseque sempre cuntía referencia concreta á realidade circun-dante, e de connotacións sensoriais:

219

"(...) e as barbas santlsemas tremáronUe coma leiras de centeo.""A voz de El Señor fíxose branda e mollouse de bagoas.""De súpeto, os Santos e Increados cábelos da Súa Testa Eternal,

ripáronse hacia o outo, e íixéronlle arredor da Fronte, onde fervenos mundos, unha irta diadema de espanto."

Para rematar, hai que suliña-la fineza expresiva e delicada esti-lización humorística con que, lenemente, aparece caricaturizada aPersoa e maila actuación do Creador, que sirve de recurso desface-dor de tópicos e mitos, ó temipo que funciona como contrapunto noesquema causa-efecto estruturador deste breve redato.

OLARA TORRES MARTÍNEZÁreas de Tui

220

EIMER, IDER E SOBER: TOPÓNIMOS

Da lista de nomes de lugar galegos que acaban en -er oxítono,chaman agora especialmente a miña atención Eimer e Ider .pola súasingTilaridade frente a outros de orixe latina, como serían Líber, Vi-laver, eitc.

Eimer e Ider atópanse na provincia de Lugo, o primeiro na pa-rroquia de San Fiz de Rubián, municipio de Bóveda, onde houbo nosáculo XVH unha casa-torre importante', que conserva aínda hoxerexos muros, pedra de armas e cápela2; o segundo está na parro-quia de Santa María de Castelo, 'municipio de Taboada.

De Eimer (con -e- pechado) cáseque non interesaría que eu meocupase agora no aspecto 'lingüístico, porque xa o profesor JosephM. Piel o vencellou teóricamente co nome persoal hi&pano-góticoAgimirus, o mesmo que Villeimil, nome de lugar tamén lugués naparroquia de Vilaboa, municipio da Ponte Nova-Vilaodriz3. Os tes-temuños do devandito antropónimo recollidos por Piel-Kremer pre-sentan as seguintes variantes: Agimirus (a. 932), Aimiro (vinea de-,a. 959), Aiemir (a. 995), Agemims (s. XI, abade en Braga); sin em-bargo, na obra destes eminentes lingüistas os derivados toponímicosEimer e Villáeimil figuran con signo de interrogación, e este é pre-cisamente o que eu agora intento borrar, aducindó un testemuñoinequívoco, que fará pasar aquela hipótese dubitativa a tese confir-mada.

Trátase dunha doazón ieita ó mosteiro de Samos, sendo abadeFromaricus, polo conde Veremudus Ordoniz, o día VIII kalendasmartias (22 de febreiro) dunha Era que no documento orixinal estáhoxe completamente ilexible, pero figura copiada na escritura 79 doBecerro de Samos como Era 1112 (ano dO74)4. O texto momea concre-tamente duas uillas in agimeir i(así), situadas entre- baruaMn (hoxeBaribaín, na parroquia contigua de Noceda) e sarvcta eulailia de tray-lani (así), que non pode ser outra senón Santalla de Teilán, parro-quia da que foi anexa San Fiz de Rubián astra o arreglo de 1891. Édecir, que a localización de Agimeir corresponde xustamente á aldeaactual de Eimer ou Aimer, doble chamadeiro xa rexistrado gráfica-mente polo foon informador que tivo Madoz5, sendo Aimer a íormamáis achegada a Aemer, cons^tatada o ano 1202 nun documento dacatedral de Lugo.

1 M. Vázquez Seijas, Fortalezas á¿ Lugo y su provincia, tomo III, páxi-nas 279-284. Lugo, 1962.

2 N. Rielo Carballo, en Inventario artístico de Lugo y su provincia(IAL), tomo V, pax. 437. Madrid, 1983.

3 J. M. Piel-D. Kremer, Hispano-gotisches Namenbuch, § 5, 7, páx. 65.Heidelberg, 1976. En Villeimil hai unha cápela do século XVI nunha casaparticular que tivo escudo de pedra, según N. Rielo en IAL, VI, 248.

4 A.H.N. Clero. Samos. Carp. 1240, núm. 2.5 P. Madoz, Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España, 1, 168;

7, 449; 13, 584. No Catastro de Ensenada, ano 1753, aparece escrito Heimer,Eimer, Haimier, Haeimier, Heimier, Aheimier.

221

Agimeir parece ser metátese de Agimeri ou Agemirl, nome bitermático e composto de Ag- (cecais relacionado co gótico agís 'arre-pío') e -mirus (latinización do gótico méreis 'íamoso'), según Piel-Kremer. O que resulta raro é que frente á [terminación -mil deVilleimil ou de Toimil (Toemir, a. .1175), parroquia confinante conEimer, este .topónimo non ¡finalizase de igual maneira, xa que Teo-domiri/Todemiri comporta o mesmo segundo elemento de Agimiri/Agemiri, do que quizaves saíu tamén Xemiil na parroquia lucense deBretona. Esta é unha singularidade que • cautivou a miña atención,como dixen máis arriba, e por ela parei mentes na análise de Eimer.Pero agora decatémonos do que acontece tamén con Ider.

A primeira mención da tal lugar temóla no testamento do bispolucense Odoario, feito no ano 747, anque ohegou astra nos nunhacopia realizada arredor de il230, cousa que se debe fcer en conta conrespecto á nomenclatura, non sempre ¡ben transmitida. Alí noméaconxuntamente catro vilas vecinas por este orde: villa vocitataCampos cum •ec&esid Sancti Iuliani (San Xulián do Campo)... aliavilla úe Castélo cum ecolesia Sánete Marie. (Santa María de Gáste-lo)... villa de Mareta cum ecclesia Sanóte Marie (Santa María deMoreda)... villa Eliterii ou Elyterii, cuia proximidade coas anterioresnon deixá lugar a dúbidas para identifícala con Idér, anque poidaaparecer algo.extraña.a súa evolución fonética e mórfolóxicaP.

No ano 897 o rei (Alfonso IH fai unha doazón á Igrexa lucense ealí. tamén aparecen estes catros topónimos seguidos, anque non nomesmo orde: ecclesiam Sancti Iuliani de Campo cum tota adiacentevilla, cum adiunctionibus muUis est familia; ecclesiam Sánete Mariede Gastello cum famüiis; villam de Eredi (según Risco, Edri segúnFloriano,. Ederi según Cañizares) cum cauto et familia; et ecclesiamSánete Marie de Moreda cum regia familia?.

No ano 1339 figura mesmamente a Jgl.a de Sta. Marta de Castellode Asma e perto.dela os casares e herdades de Pousa e de Sooreyrae de Covas e o casal de Der*. Os dous derradeiros son ambos da fre-guesía de Castelo na actualidade.

¡Estes .tres testemuños son indiscutibles na súa referencia a Ider,pero xa non é tan craro o nome persoal que orixinou o topónimonin a súa transmisión deica nos. Elyterii ou Eliterii, se non foi es-crito Ehterii, semellaría ser corrupción de Eleutherii, pero Eleuteriodíxose en galego Autel,- Eutelo, Leuter, Outel, Outelo, non Ider. Poroutra banda, a forma Ederi do segundo documento (que parece sera máis aceptable frente a Edri ou Eredi) podería ser evolución deAetherii ou Eteri(i), nome coñecido polo martiroloxio para catrosantos '(celebrados o 4 de marzo, o 14 e 18 de xunio e o 27 de xulio);Tamén se chamaba Etérius ou Etherius ou Heterius un bispo de Os-ma no século VIH e outro de Lyon, morto no ano 602-1603. Asimesmoo feminino Eteria ou Etheria foi o nome máis probable (írente aEgeria, Aiheria, Echeria, Geria) daquela pelegrina galega do sécu-

6 Boletín de la Comisión de Monumentos de Lugo (BCML), IV, 1950, pá-xinas 86 e 91. M. Risco, España Sagrada, tomo 40,-páx. 358. Madrid, 1796. A.C. Floriano Cumbreño, Diplomática española del periodo astur, I, 48. Oviedo,1949.

' M. Risco, ES., 40, 387. A. C. Floriano, O. c , tomo II . V. Cañizares,Colección Diplomática (inédita), I, 53-62.

8 BCML, II. 1946, 216.

222

lo W, íamosa .polo seu Itinerarium autógrafo a Terra Santa9. Que-da, en fin, o antropónimo Etereius ou Hetereius, consignado porPlinio; de modo que, aceptando esta hipótese, teríamos en Ider unnome de ascendencia greco-latina con recendo Cristian, equivalientea 'etéreo, celeste'; non obstante, Piel-Kremer (§ 157, 3) recollen opatronímico Iterizi (a. 1020) en documentos da catedral de Oviedo,que eles derivan dun dudoso e suposto hispano-gótico *Itericus (?),mais seica en Limoges thoubo un bispo chamado Iterius, quizaves va-riante de Eterius, e del puido saír Iterizi.

De Sober temos que dicir en primeiro lugar que é un hápax xeo-gráfico no territorio hispánico, polo menos nos rexistros oficiáis, xaqueso se ohama así un municipio lugués ó sul da provincia, na térrade Lemos, que tomou o nome duniia aldea da parroquia de Proendos.

O documento máis antigo, por min coñecido, no que se mencionaa Sober, é do ano 123110. Alí aparece este nome escrito exactamenteó xeito actual, de modo que non nos sinve de ponte para remontar-nos definitivamente a orixe deste topónimo, que tiro que ser dife-rente nos seus comenzos. Por conseguinte¿ para lograr o obxetivoetimolóxico, só queda o método comparativo con topónimos acabadosen -ér, como (menos Eimer): Ider, Asper, Liber, Aster/Vilaster, Ver/Vilaver, etc., nos que se asconde un nome persoaü do primeiro. .pose-sor daqueles ipotoos. Así Asper en Lugo debe equivaler a uüla de as-per i (a. 957, en doc. deSahagún), hoxé Villaesper (Valladolid).; Libertivo que ser villa Líberii; 'Aster/Vilaster íoi villa Asterii; Ver/Vilaverdocuméntase en Lugo como Vater (aa. 891, 1179, 1188, 1222), Vair (a.1H85), Villavaer (a. 1203), .pero ínsula de Valeiri.ia. 966) e in Valeir(a. 97il) nos Tumbos de Sobrado. En consecuencia, Sober. tivo queser unha' villa, (ou fundus, hereditas, etc.) Superii. •

Pero a pregunta aquí e agora está en saber se consta" 'histórica-mente o nome persoal Suprius, como constan Asperius, Liberius, As-terius, Valerius; ou polo contrario se debe 'postular e suponer Un*Swperius, deducido.da forma moderna Sober.

A resposta, .pola miña conta, é que no ano 927, por citar un exem-plo, aparece un Superius, que era abade non moi alonxado do mos-teiro de Santa María de Loio, iperto de Portomarín, ó que se refireo documento publicado por Flórez na España Sagrada (XVin, 326).Tamén o Martiroloxio Romano fai mención de Superius o 26 dé SanXoán.

Polo'tanto, hai boas razóñs .para decir que o topónimo Sober pro-cede do antropónimo Superius, formado encol dó adxetivo laitino su-perus e procedente en definitiva da preposición-adverbio super, daque saíu tamén soberano, soprano, etc.

NICANDRO ARESLugo

' H. Leclerq (e F. Cabrol), Dictionnaire d'Archéologie Chrétienne et deLiturgie, s.v. Etherie. Etherius/Heterius, bispo de Osma e discípulo do Beatode Llábana foi famoso pola súa loita contra o adopcionismo de Elipando deToledo. Cf. M. Risco, España Sagrada, XXXIV, 381; XXXVII, 123-124. Migne,Patrología Latina, 96, 894-1030. Enciclopedia Espasa, 27, 1324. Lexikon fürTheologie un Kirche, III, 1121. Freiburg, 1959.

10 Rexistrado por V. Cañizares, Nomenclátor de topónimos lucenses me-dievales (inédito), conservado no Museo de Pontevedra.

223

A LÓXICA ORGANIZATIVA DE UN CALENDARIO

Trato neste artículo de abnegarme de maneira á forza resumidaá organización festiva galega, tomando como punto de referencia asparroquias pretas ó Mosteiro de Montero na provincia da Coruña.Centrareime primordialmente na época de que se lembran as per-soas maduras desta área (anos 20-40) anterior polo tanto á fondatransformación cultural das tres últimas décadas.

A perspectiva antropolóxica, a partiros da que se leva adiantoeste análise trata de descubrir a interna lóxica, as. razóns ocultasas veces dos 'fenómenos culturáis. Sen dúbida os aspectos máis im-portantes dun'ha cultura son elaborados con moito coidado polas so-ciedades en íunción das súas posibilidades. Posibilidades definidaspor un medio ambiente e os variados xogos de mutuas adaptaciónsentre o medio ambiente e a sociedade. E posibilidades asumidas, vi-vidas, interpretadas dacordo coas reglas mentáis e vivencias propiasda maneira de ser da sociedade human. 'Asi os proieotos culturáisteñen a sua propia lóxica, aínda que non necesariamente a lóxicamáis adecuada segundo os nosos criterios. Poderían existir por outrabanda eos rhesmos presupostos outras formas lóxicas de organiza-ción; cada sociedade optou por unha délas. A nosa misión é com-prendermos cal é a súa lóxica.- As íestas aparécensenos colocadas en precisas datas dentro docalendario anual; son pois un xeito periódico de ordenar, de orga-nizar internamente o tempo e polo tanto a forma de vida das xen-tes. O calendario que estudiamos na súa estructura fundamentalremítenos a unha lóxica cristiá-occidental de amplitude pretendida-mente universal; nembargantes cada parcela europea coa súa propiapecüliaridade e tradición destacou sdbre el determinadas datas, re-interpretando e dotando de colorido propio outras, esquecendo oumarxinando outras e creando novas relacións e sentidos. O seu realcalendario comunitario de vivencias elaborouse nun xogo de ten-sións ¡históricas entre o mundo oficial (sobre 'todo relixioso) e osintereses comunais. Irnos abordar con estes presupostos o noso aná-lise, atendendo en iprimeiro ¡lugar, ás implicacións ecolóxicas.

Evidenciase que o ciclo agrario, elaborado en función de suce-sión estacional constitúe un condicionante prioritario, unha plata-forma básica sobre a que se apoia a organización do calendarioanual. O período estival no que se desenrolan os grandes trábanosagrícolas, en colaboura vecinal, tfai que a xente viva a máis grandeparte do día ó ar libre, divisándose uns grupos a outros, espalladospolas leiras ou ameixoándose unha ampia vecindade para levar acabo a tarefa. Noutro extremo polar, o invernó supon unha claradisminución de traballos, o aumento do tempo pasado na casa; astarefas cooperativas céntranse naqueles tempos na üaboura femeni-na das fías. O distinto clima de relación social e de esforzó laboral,

224

os niveis de convivencia e actividade xenerados, influirán sen dúbi-da na organización festiva do ano.

Por outra banda as festas, non o esquenzamos, inelúen sempreunha importante vertente gastronómica. 'As distintas épocas de re-colleita de productos agrícolas ou as máis idóneas para a mata decertos animáis, así como os problemas de conservación dos alimen-tos terán aquí a súa erara incidencia. Por ultimo moitas tfestas re-quiren unha vistosidade e un locimento no que entrará decote enxogo a competividade entre distintas comunidades. A menor fre-cuencia de choivas, o alongamento dos días, o clima momo e so-leado ofrecerán para elas un máis adecuado marco.

A luz destas coordenadas ecolóxicas podemos repasar brevementeo calendario anual. Teñamos en conta o alto nivel de autosubsis-tencia doméstica que caracterizaba entón á maioría das "casas". Acompra da carne na lonxana vila ou campo da feirá era un Iuxoinusual e para moitas casas impensable. O <porco criado na casaconstituirá a base da dieta cárnica; para ser curado, só ipodía ma-tarse no invernó.

A época de sazón abranguía os meses que van de xaneiro a mar-zal. As casas máis probes mataban un porco no comenzó desta tem-porada e as demais mataban un segundo de ordinario máis pequeñoen febreiro ou marzal; poucas eran as casas que podían permitirseun número máis grande. Se algunhas das partes eran comidas comocarne fresca nos días seguintes, a meirande parte do animal era cu-rado, comenzando por expoñelo á intemperie é utilizando despois osal e o íume na conservación das distintas pezas e productos ca-seiros. A casa debe administrar desde entón esta carne que será re-partida con xeito durante todo o ano.

Este período de relativa abundancia de carne de iporco, ven acom-pañado pola recolleita das castañas (San Martiño-Nadal) que cons-tituían aínda naquela época, na zona de montaña, a base vexetalalimenticia de todo o tempo de invernó. Tamén no Nadal-Xaneiropercorrerán as estradas os camións que venden xurelo, a bocina tí-pica dos mariñeiros convocará ós campesinos qué dende zonas alon-xadas da estrada acudirán coas súas cestas a mercar pescado paraconserva. 'Este pescado completarase posteriormente con comprasesporádicas de peixe fresco as vendedoras ambulantes. Pai poucorecolleuse o maínzo, básico na elaboración do pan e aínda están benrepletas as uñonas de centeo. É unha época de abundancia .polo tan-to a que enmarca esta secuencia -festiva, centrada sobor das festasdo Nadal e que conclúen no Carnaval; nela situarán case tódalasparroquias algunha festa local invernal, que van ser moitas vecespretexto para a matanza.

Nembargantes despois destes meses de abundancia inicial comprepensar no futuro. A carne de porco será ademáis de fundamentalirremplazable, pois chegando o bon tempo non se poderá curar enon será rentable a mata. Aínda os fortes traballos do estío estánlonxe, compre gardar para eles untoa comida especialmente necesa-ria. A coaresma actúa como válvula de seguridade eficaz, cortandoradicalmente co seu mandato sagrado o perigo dun derroche alon-gado de carne. A lei da abstinencia coaresmal era cousa feita namaioría das casas, a pesares,do fácil que era infrinxila sen serenobservados. Aínda cando a bula fixo posible o comer carne sen que-

225

brantar prohibición algunha, o seu consumo foi realmente excep-cional, considerando que a norma tradicional tina que ser obedecidaen calquera circunstancia. Non é de extrañar á luz das considera-cións que vimol facendo, que a sabia lei do aforro cárnico comen-zando no xusto momento en que está a rematar o período de sa-zón, tivese un eco e protagonismo popular tan rematado.

Será cando chegan as grandes tárelas, cando a abundancia de-festas locáis das distintas parroquias adquira .pleno senso ecolóxico.No intre de máis grande esforzó laboral colectivo, a comida das fes-tas cobre, entre outras importantes cfuncións, a dun sistema coope-rativo familiar de carne. A carne fresca en invernó pódese conser-var uns cantos días, pero na calor do ivran moi poucos. Cando navíspera da íesta se mata o tradicional carneiro, será coruvinte in-cluso mételo nunlia tina de aceite para que dure os dous ou tres.días de celebración festiva. Deste xeito a reunión familiar ¡permiteque se aproveite a carne dun carneiro, que non sería rentable cunhareducida concurrencia. Xunto con esto os productos de porco guar-dados para festividades (sobre .todo o lacón) acumular anse taménnestes días. A concentración principal de festas locáis ten lugar en-tre os días 15 de agosto e 15 de septembro, é dicir, cando estánrematando ou acaban de rematar as mallas. O trigo recen colleito,sementado expresamente para as festas, chega tamén oportuna-mente.

O esforzó gastronómico destas festas pon fin ás posibilidadescárnicas da maior parte das casas. A rareza destes alimentos pre-side as datas arredor do día.de Difuntos. As primeiras castañas quese poden recoller por estas datas (migueliñas) son acollidas leda-mente. Pouco a pouco está caendo o invernó, decrecendo as activi-dades e o fooureo estivais mentras se esfolla o maínzo na quentecocina. A invernía comenza con fame, pero axiña será tempo desazón >para matar, axiña correrase a voz entre os vecinos de ouviró ionxe a bocina dos camións de peixe, axiña recollerase nos soutos,abondosamente, a castaña, en atractiva excursión a lonxanos pa-raxes da fraga e alcenderanse as lumeiradas do magosto. É precisoagardar á abundancia íntima, fogareña do Nadal e o lonxano agre-doce da despedida carnavaleira.. Pechouse con esto un ano máis,

A nosa primeira reflexión ecolóxica sobre o calendario festivo ad-quire novas e ricas perspectivas, cando consideramos o papel xogadopola comunidade ñas festas. Nun habitat notablemente esparexido,onde os lugares espallados irregularmente polo campo teñen comomedia entre catro ou cinco casas, faise especialmente difícil marcaros límites identificadores de cada comunidade. ¿onde remata o nosoe comenza o deles? As veces uns poucos metros suponen unha im-portante barreira de cara á fragmentación social. .Ante a dificultadede apoiaturas eraras espaciáis para a identificación dos grupos hu-máns, a cultura esforzase en crear elementos diferenciadores. Un doscampos máis abondosos será precisamente o mundo das festas. Cadaparroquia non se vai contentar con ter tan só unha festa local, se-nón que serán frecuentes as parroquias con catro ou cinco festaspropias no ano.

Se a parroquia constitúe nun principio a unidade fundamental deidentificación comunitaria, as súas internas decisións, os seus lími-

-tes ás veces ambiguos, as pequeñas unidades raiotas e ata os lugares

226

e aldeas destacadas expresan a través de festas a complexidadeduniia paisaxe difícilmente anaquizada. Nalgunha parroquia as fes-tas comúns (organizadas un'ha polos vellos, outra polos mozos e aderradeira polas mozas) engadíranse outras dúas íestas correspon-dentes os barrios nos que tradicionalmente se divide esta. Noutraocasión a parroquia dividirase en catro partidos encarregados deorganizar, ano tras ano, as festas comunais. Noutra parroquia unbarrio pequeño pero de gran personalidade organizará a súa festa,con orquesta e baile de seu ó mesmo tempo e en competencia coatfesta celebrada xunto á Igresia parroquial.

As diversas actividades que componen a festa van permitir porunha banda distintos niveis de participación de lugares e casas nafesta comunal'. Así haberá casas que van participar en determinadasfestas parroquiais ou de barrio aportando tan só unha axuda eco-nómica para a súa organización. Haberá outras casas que ademáisdesto conviden á súa casa, a comer e dormir mentras duren as fes-tas de dita festividade, ós seus parentes doutras parroquias. A cotío'(aínda que non sempre) esta última actividade participativa suponque a casa tomará parte cando He corresponda do grupo de organi-zadores da festa. Deste xeito o seu maior ou menor compromiso par-ticipativo ñas diferentes festas comunais, permite unha flexibilidadede límites expresiva dun solapamento especial de grupos de identi-ficación.

O calendario Cristian occidental brinda ó longo do ano varioscentos de advocacións e nomes de santos espallados polos 365 díasdo ano. A partires deste código temporal de símbolos, cada parro-quia seleccionará un conxunto de festividades repartidas estratégi-camente dacordo con diversas "circunstancias ocasionáis. Deste xeitocada parroquia ou barrio, cada unidade erara ou ambigua de iden-tificación comunal, seleccionou un perfil de ordenación temporal cí-clico distinto. Esta arte combinatoria asentase sobre uniia paisaxeespecial de releve irrepetible, tamén constrúe uniia paisaxe tempo-ral única, distinta da maneira de organizar as súas vivencias colec-tivas os demais grupos do entorno.

As diferentes celebracións do calendario comúns a tódalas parro-quias (Nadal, Carnaval, Pascua, Corpus, Noite de San Xoan, Difun-tos) suliñan as relacións da casa no seo de cada comunidade porseparado. Especialmente os Carnavais serán a gran celebración so-cial intracomunitaria; nela os parentes que viven na mesma parro-quia mudaranse de casa comendo cada día (durante. case unha se-mana) nuniha distinta. En contraposición as festas locáis suponena afirmación e a apertura de cada comunidade as comunidades ve-ciñas. Como indiquei, cada unha das casas da parroquia convida ósseus familiares residentes noutras parroquias, froito .polo tanto dealianzas interparroquiais. ó baile irá a xente nova que queira dou-tras parroquias e a tensión interparroquial xenerará importantesliortas colectivas. Serán con todo grandes oportunidades para quese coñezan mozos e mozas doutras parroquias. A festa parroquial ennome de 'todos crea unha circunstancia oportuna que amplía as po-sibilidades de enlace matrimonial por riba dos límites excesivamenteestreitos da parroquia.

Cada parroquia está presidida .por un santo titular que formaparte do seu propio nome. Así cada parroquia queda representada

227

por unha data determinada acompañada de datas secundarias, al-gunha délas ligada especialmente a algunha cápela concreta. A pal-saxe .pode ser contemplada así coma unha cartografía temporal. Seos patróns de cada comunidade relacionan os espacios con dataspropias, tamén evocan o suxestivo mundo simbólico. O seu patrociniorelacionarase en ocasións con importantes .propiedades terapéuticas:esconxuros, animáis doentes, da vista, da gorxa. A súa espiritual ca-pacidade de convocatoria poderá nos casos máis suliñados conver-ti-la testa en ampia romaxe que transforma á Igrexa ou Cápela,por un día, en capital dunha ampia comarca.

A través destas liñas o calendario amosarásenos coma un sistemade organización de moi diversos niveis de grande importancia íun-cionai, nunha cultura. A organización económica, dende o cultivo decertos productos destinados ás festas ata a conservación.de alimen-tos e as posibilidades dunha eficaz dieta cárnica dentro da .pobrezadominante, condicionan e son condicionadas ¡polo sistema festivo. Osenso de vecindade dos grupos humáns, a necesidade de diferencia-ción atopan apoio fundamental no sistema festivo. Actúan taménas tfestas como catalizadoras da convivencia social a nivel intraco-munal e .intercomunitario. Fundan decisivas posibilidades á alianzamatrimonial. Abren esperanza de vida e saúde para persoas, animáise colleitas. Dotan de coorido simbólico e a través del expresan osmáis fondos sentidos da vivencia huma. Todo esto sempre dotadoda forza que lie confire a aceptación colectiva do pequeño universoactual, proiecta a forza dunha tradición sen comenzó coñecido,vivencia encestral que tratará de repetirse cara ó futuro nunha pe-rennidade que tfai eterno o senso dun nosoutros.

Cada persoa adeprendeu a organizar vivencias e expectativas óredor do marco previsible deste calendario. Todo neno soñou coa le-dicia das máis destacadas datas agardadas con ansiedade. Todo adul-to traballou, planeou e colaborou de xeito activo e responsaJble paraque seña cada ano unha realidade a delicia da festa. Cada velloiémibrase do que foi a súa vida a través da vidrieira enmarcadora dociólo festivo. Os acontecimentos inesperados da vida, doméstica indi-vidual cruzado, apoiado ou tapado co mundo das festas. ¡Frente óimprevisible, este foi o asideiro estable, permanente, eterno e aíndaque a desgracia ou o loito abran nel un paréntese circunstancial, ociclo será despois retomado cun novo valor e senso. O calendarioparroquial ordea realmente unha variada rede de vivencias que vaiter que ver eos máis fondos niveis da vida 'huma. A través del, ovivir cada ano, de cada un dos seus protagonistas móvese nunhapaisaxe temporal colectiva, nun mapa lóxico de fundadas expecta-tivas.' .

XOSÉ ANTONIO FERNANDEZ 'DE ROTA E MONTERA C o r u ñ a

228

OS MANUSCRITOS (AUTÓGRAFOS E APÓGRAFOS)DE CINCO POEMAS GALEGOS DE FEDERICO GARCÍA LORCA

lA Fundación García Lorca, iniciativa potenciada por Ma-nuel Fernández-Montesinos, sobrino do poeta e filio do alcal-de democrático de Granada, fusilado no 1936, tivo acceso aosmanuscritos dos poemas galegos de Federico García Lorca,editados en Santiago de Compostela, por "Nos", 19)35: Seispoemas galegos. Os cinco manuscritos, entre eles o iborradorautógrafo da "Danza da lúa en Santiago", dado a ¡coñecer enMadrid, no 1978, por Eduardo Blanco 'Amor', foron localiza-dos e atópanse entre os libros e papéis que a Diputación deOurense adequiriu aos herdeiros do novelista de A Esmorga.Catro son apógrafos. Tal como aquí os relacionamos corres-póndense coa edición "Nos", de Santiago:

1. "Romaxe de Nosa Señora da Barca";2. "Cantiga do neno da tenda";3. "Noiturnio do adoescente anorto", e4. ""Canzón de cuna pra Rosalía, morta".

O sexto poema, primeiro no orde editorial, foi publicadono 1932 pola folla voandeira "Resol", de 'Santiago; pola re-vista "Yunque", de Lugo, e .polo xornal "El Sol", de Madrid,na súa plana de letras2.

A importancia destes cinco manuscritos, ata hoxe desco-ñecidos na súa integridade, salta á vista. É un acontecimen-to, en toda a extensión ida palabra, coincidente co cincuen-tenario da estampa tipográfica dos Seis poemas galegos.Eduardo Blanco Amor resistiuse sempre a por no tapete acase lexendaria materialidade destes papéis. ¿iPor qué? Tenque se saber algún día, e nesta dirección, e noutras, traballao profesor e hispanista de Oxford, Andrew Anderson, actual-mente no üepartament of Romance Languajes da Universi-dade de Michigan, BE. UHJ. Pero, pesie a tantas reticenciasao redor do asunto, Blanco lAmor xogou limpo. Os manuscri-tos do achado encaixan na narración do episodio lorquiano,referido no primeiro artigo —ano 1959— que o novelista 'ga-lego publicou en España desde 19i36.

1 Vid. O encontró de Eduardo Blanco Amor con Federico García Lorca."Grial", núm. 83, 1984.

2 Vid. J. L. Franco Grande e J. Landeira Yrago, Cronología gallega deFederico García Lorca y datos sincrónicos. "Grial", núm. 45, 1974.

229

Meses antes da guerra civil, Lorca, poueo menos ¡que apresadas, cedeulle as cuartelas ao amigo: "Y ya se acabó. Yno me hables más de esto hasta que me traigas el libro", di-lle. [Decorrido medio século fogueado por tráxicos sucedos,resulta que a descrición do legado é fiel reflexo de aquel en-tón. Lorca pasoullo a Blanco Amor, perxeñado "en esos pa-peles que se sacan del bolsillo en un caíé o que se atrapanpor ahí sobresaliendo de un montón en la mesa de trabajo".

O "Noiturnio do adoescente morto" reborda a cartulinadunlha invitación do embaixador de Portugal en Madrid. A"Cantiga do neno da tenda" remata ao dorso dun impreso daSociedade de Autores dramáticos de España —o apógrafoamosa a adicatoria a Ernesto P. Guerra [Ernesto Guerra daCal]—. O "Romaxe de Nosa Señora da Barca", romería con-tada ao poeta andaluz polo coruñés Carlos Martínez Barbei-to, cumia no envés dun sobre de cartas... Ahí están, repro-ducidos na súa totalidade, os manuscritos. Follas 'do últimocódice do derradeiro segrel galego que tivo negra morte de"zéjelero nazarí" na súa Granada.

XOSÉ LANDSIRA YBAGOMadrid

230

c

I

rdvu. £t W,'Avi3

iH^H^Wpv.

fO

Üo»

''ffl

t'íB

*. *

» k

dísp

u«ai

í>'c

n lo

sfar

tícu

los

.1,2

if9

7,d

e lo

s E

stat

utos

, de

la

JÁÜ

'DE

A

UT

OR

ES

D

RA

MÁ

TIC

OS

D

E

ES

PA

ÑA

, {

Ü^

J qu

e•«!

de l

os d

erec

hos

de re

pres

enta

ción

i^

¡

;,"¿.

1U j

abr

d *.-i

1-03

CO

aSU

DO

S"--

í

. -

""

""

.'

' •'

•;

í

•; . •

•''V

'-C--

i' v'.,

'i,

'/j-

. • /

TÍ&

z —

'"'""

-Í^'W

-Í %

;*,!;

—

. j

f •""—>"•'

García Lorca conferenciante en Lugo, no ano 1933.(Apunte de Ánxel G. Doreste)

242

ONOMÁSTICA GALEGA: "PAZO" E "PAZO"

fMeyer Lübke, REW n.° 6.159; ERNOUT-MEILLET, Dict., s.u.)."Palatium" sina I.° o Palatino, un dos sete outeiros 'que

arrodean a Roma; 2.° o pazo imperial levantado sabor do ditomonte. De aquí ven o castelán palacio e o galego "pazo".

ESTADÍSTICA

"Palacio": 59 (Cor. 23, Lug. 12, Or. 5, Pont. 19)."Palacios": 268 (Cor. 57, Lug. 135, Or. 25, Pont. 52).

. Xa sabemos que estes palacio, palacios, en Galicia, soncastelanismos.

Pació: 50 ('Lug. 41, Or. 9).Pacios: 66 (Lug. 60, Or. 6).Pazo: 183 (Cor. 75, Lug. 32, Or. 31, Pont. 45).PAZO: 3 (Muiños, iParada de Ventosa, ,S. Pedro, Ourense.

Cástrelos ¡Santa María, Vigo, Pontevedra. Allariz, Pazo, SanMartín, Ourense). O de Allariz, leva o acento figurado no Dic.Corógráfico e noutras Guías. Téñoo, pois, por seguro. Os ou-tros dous non levan figurado p acento ñas Guías Eclesiásti-cas de Ourense e Tui.

PAZOS: 104 (Cor. 43, Lug. 5, Or. 27, Pont. 29).

A ETIMOLOXÍA

PALATIUM: cast. PALACIO ¡(palaziu, palaz, ¡palazo); gal. PAA-co, PAQO, Pació; port. PAA^O > Pazo.

Cast. Serrano: Cartul. SPlArlanza, doc. 21, p. 53: (O con-de Garci Fernández e a súa muller outorgan ao mosterio deArlanza a igrexa de San Román de Tirón e as súas depen-dencias, ano 970... "cum illa serna de Cobagragera, de unapars aibet termi-num valle de Palacios".

M. iPidal, Cid, v. 2929: "'Ac elinó poral palaqio do estauala cort".

M. Pidal, Orig. parr. 36, 3, n.: "ad illas lagunas de palaz,agro del palago de la paúl, térra del palago".

Gal. Kelvin-Parker, Vocabul. C.T. XIV, p. .154: "Mandouqueo laurassen et quelle y feressen moy boas (pousadas etmoy 'boos paagos".

Ramón Martínez López, General Estoria. Versión gallegadel siglo XIV.

243

P. 59: 1, 30: "et fezeron páágos cuibertos douro".Port. Nunes, Gram. Hist., p. 65: "paac.o ou pago".PALATIOLUM: cast. palazuelo, palazolo. V. smpra; gal. paa-

góo, pagó, pazo (Franco s.u.); port. pagó: Nunes, Gram. Hist.,p. 51, nota 3.

FROELÁN LÓPEZMadrid

244

L I B R O S

INVITACIÓN A NARRATIVA, por Luciano Rodríguez

Así como da poesía galega do século XX disponemos de varias antolo-xías de maior ou menor calidade, da prosa só uñamos ata o de agora osvolumes preparados pola Cátedra de Lingua e Literatura Galega e Singra-duras da narrativa galega do profesor Várela Jacome, de.moi escasa utilidadepara o ensino de todos, de ai que nos alegremos da aparición en Xerais daInvitación á narrativa. Antoloxía da narrativa actual preparada por LucianoRodríguez Gómez. Neste volume o seu labor de antologo non se reduciu aescolmar os textos e a dar unha introducción xeral á narrativa galega, se-nón que ofrece tamén unhas breves sínteses bio-bibliográficas dos autoresseleccionados e normativiza os textos conforme as Normas ortográficas emorfolóxlcas do idioma galego. No pequeño comentario que segué iremospasando revista tanto á introducían teórica como aos autores e textos serleccionados para rematar cunba referencia á normativización destes.

Non sabemos se a editorial lie impuxo ao autor da presente antoloxíaalgunha limitación no espacio á introdución, de calquera xeito chama aatención que teña a ousadla de intentar de resumir a evolución históricada. narrativa en galego desde a súa aparición no século pasado ata os nososdías en nada menos que 18 paxinas. Claro está que cun espacio tan reducidoé normal que por veces se caía na simplificación e na repetición tópica dosdatos que podemos áchar en determinados artigos de divulgación. Pero conter isto a siía importancia, máis extrañeza aínda nos causa o feito de queo autor trate de historiar toda a narrativa galega no limiar dunha Antoloxíada narrativa actual, co cal o 'período ao que pertencen os autores seleccio-nados abrangue aínda non ben dez paxinas.

Antes de chegar á Nova narrativa e aos autores das novas promociónsRodríguez Gómez vai enumerando as primeiras mostras do século XIX paradetérse logo na importancia das coleccións de noveliñas e da aportaciónfundamental á narrativa galega dos homes de Nos na década 1926-1936. Trasunha obrigada referencia ao corte brusco que supon a Guerra Civil, englobanun capítulo mol misceláneo á todos aqueles autores qué el chama "os máisvellos", a saber, os que preceden nunha ou. dúas xeracións aos novos na-rradores, pero que, non o ésquezamos nunca, son contemporáneos a eles poloque respecta á creación literaria. - . -' A impresión xeral que producen moitas partes deste prólogo introdutorioé unha incansable enumeración de autores, obras e datas, que mol ben po-dían ser suprimidas en favor dunha táboa cronolóxica na que viñesen indi-cados o autor, o título da obra, o xénero narrativo, a data da edición ealgún detalle secundario (un premio literario, por exemplo). Desta maneirao antologo aforraría un espacio precioso para caracterizar, con maior pro-fundidade a obra de narradores da talla de Castelao, Risco, Pedrayo, Dieste,Cunqueiro, Blanco Amor, etc. Creo persoalmente que este sería o procedermáis adecuado nunha obra dirixida a un público non especializado. E unhavez dada a caracterización global, conven que deszamos xa a pormenoresmáis miúdos desa introdución.

Se ben aplaudo a idea de normativizar os textos escolmados, eu nonme atrevería a correxir mesmo o título dalgunhas obras que se virón afec-

245:

tadas polo omnipresente hipergaleguismo debido ao escaso grado de íixa-ción da lingua escrita nos -anos- anteriores;- así- conviría- seguir chamando ánovela de Pedrayo A romeiría de Xelmirez e Antón e os inocentes & de Mén-dez Ferrín mentres este non se decida a correxilo nunha segunda edición.

Ao referirse as distintas coleccións de noveliñas que van aparecendo envarias cidades galegas nos anos vinte menciona, como era o obligado, Albo-rada de Amado Carballo, o que lie dá a oportunidade de citar a súa narra-ción Maliaxe, aínda que non fai referencia á hora de falar de Ijar do empeñonarrativo máis importante do poeta pontevedrés Os pobres dé Deus, que moiben podía incluir no parágrafo adicado á colección dirbáda por LeandroCarré. Aínda que recoñecemos que tivo moita menos importancia que asdúas anteriores e que Céltiga, ¿a qué se debe que non se mencione tan se-quera o ano de aparición de Libr.edón nin algunha das obras editadas, polomenos a título de exemplo?

En "Dez anos de aportacións á narrativa (1926-1936)" ocúpase de facerunha relación das obras aparecidas nes década sen se parar a caracterizar

-aínda que brevemente a obra de Bisco e de Castelao; na de Otero Pedrayodeterise un algo máis. Nesa relación esmagadora de títulos de obras e dedatas alude, a Dieste,. Pedrayo, Vicente Risco, Castelao e Lesta Meis, de aique non teñen moito sentido as palabras con que finaliza o apartado enobxecto da nosa atención: "Só Otero Pedrayo —de tódolos citados anterior-

• mente— volverá a publicar narrativa en galego en época posterior a estadata crucial (1936)" porque dése xeito se desentende das sucesivas ediciónsde Dos arquivos do trasno que se enriquecen con novos contos escritos noexilio. • • • • • •

Ño apartado "Os máis vellos" vai introducihdo os distintos autores se-gundo a órdé de aparición da primeira obra, pero case ao final do capítuloadiamos para a nosa sorpresa. o nome de Manuel García Barros, do que seofrece expresamente a data {1931) da primeira obra Contos da terrina. Aquíhai unha evidente contradición no método seguido, pois introduciu ao autornese lugar pola aparición en. 1972 de Aventuras de Alberte Quiñoi. De incluireste escritor, debía figurar propiamente no apartado que acabamos de co-mentar. Todas estas incoherencias reveíannos unha excesiva precipitación naredacción do prólogo introdutorio e son debidas sen dúbida ao seu afán untanto absurdo de nos dar unha imaxe global da narrativa galega en tancurto espacio. . \ - . : . . . : •

- Non estarla de máis que íixese algunha aclaración sobré a natureza deTesouros novos e vellos de Alvaro Cunqueiro. O discurso de entrada na RealAcademia Gallega non pode ser posto sen máis á beira das tres novelasfrente aos tres libros restantes de recreacións. de. tipos populares. xa. quepértence a un xénero literario totalmente diferente, o que non ó obstáculopara que garde un grande parentesco temático con outras obras do autor.

Ao ocuparse da figura de Blanco Amor menciona as dúas novelas escri-tas en castelán para mostrar a unidade absoluta do seu mundo novelesco,que ten como centro a cidade de Auria (a letra inicial da cidade non abondapara un lector non iniciado), ¿pero-esta referencia á producción én castelánnon o obrigaría a dar conta asimesmo da obra de -Cunqueiro e Dieste namesma lingua a fin de' manter a. coherencia do tratamento dos diferentes•autores? Por outra parte, o antologo ofrece unha data de aparición equivo-cada para La catedral y el niño, publicada por primeira vez pola EditorialRueda de Buenos Aires' en 1948, como pode verse, no interesante prólogo áedición de 1976 a cargo de Ediciones del Centro, e non en 1956. Un pouquiñodespois sostén que as persoas gramaticais utilizadas nos contos. de Osbiosbardos son a. 1.a e a 3.a, pero a realidade é que non hai ningún contónese volume'que estea narrado en terceira persoa, amáis para o uso daprimeira persoa na obra narrativa de Blanco Amor seríalle moi convenientevoltar a ler o que o propio novelista nos di na introdución á obra. • ~

Causa extrañeza de abondo que nunha relación de autores e obras tansistemática, non figure unha obra, da calidade de Memorias dunha térra deCastroviejo, da que sería moi oportuno que fixesen unha segunda, edición

246

adaptándoa á normativa vixente, algo por outra parte ben doado polo galegotan puro que utiliza o autor. Non é este o lugar axeitado para propugnarunha revisión da produción galega e castelá de Castroviejo, así e todo com-pre ir íaoendo xusticia a unha obra que centrándose na realidade campesinada térra natal na época da infancia non cae nunca no socioloxismo baratodos Balbinos e Lelos. Castroviejo non pretende levar a cabo ningunha in-novación íormal nos seus relatos, pero, como ben dicía Cunqueiro, "sabecontar unha historia", cousa na que fallan algúns dos denominados novosnarradores.

O apartado adicado á nova narrativa iniciase cunha visión panorámicada renovación novelística levada a cabo en Europa e América nos anos vintee trinta, e ao "nouveau román" francés; eses fenómenos tan complexos sonliquidados en dúas páxinas, o que non deixa de parecemos excesivamentesimplificador, e perdón pola reiteración das observacións. Aquí non hai re-flexión ningunha sobre as causas que determinaron o atraso enorme da na-rrativa galega con respecto á europea do momento.

No apartado final da introducción, que está consagrado aos autores máisnovos, eremos que é excesiva a relación exhaustiva de ganadores e finalistasde cada un dos premios literarios convocados nos últimos anos. ¿Realmenteque lie interesa ao lector común saber que Martínez Oca, por' exemplo, tivoun accésit na primeira convocatoria do premio Modesto R. Figueiredo e querecibiu o primeiro premio na cuarta? Máis importante era, ao meu ver, queo autor reflexionase sobre a importancia dos pernios en si, que se cadranos están poñendo de relevo certos defectos graves que padece a literaturagalega como poden ser entre outros

— a falla de profesionalismo dos autores: mortos Dieste, Cunqueiro eBlanco Amor, case non queda ningún escritor profesional en Galicia.

— a pobreza cultural: son as institucións culturáis as que se encargande realizar un labor que lies correspondía ás editoriais.

— as dificultades que teñen os narradores novos para darse a coñecerpor causa da

— falla de publicacións periódicas adecuadas.Á hora de falar das obras de Alfredo Conde o antologo di que Memoria

de Noa, primeiro premio Chiton de novela, tivo que competir "con dúas boasobras" Nos pagos de Huínca Loo de Xavier Alcalá e O soñó perdido de El-vira M. de Úrsula Heinze, pero ¿ere de verdade que a última novela mereceesa calificación ou é que tamén el caíu esta vez na teima de moitos escri-tores de eloxiar todas as obras polo simple feito de estaren escritas engalego? As veces pensó que se lie fixésemos caso á crítica, non nos debe-riamos preocupar pola situación da literatura galega porque parece comose as obras mestras xurdisen a eito nuns campos tan ermos, como son pordesgracia os galegos. Pensó que é urxente que se impoña dunha vez portodas a moderación no uso dos calificativos. Se para Luciano Rodríguez"Alfredo Conde é outro dos pilares da narrativa última" ¿por qué non liedá cabida na súa antoloxía? Outró tanto poderíamos dicir de Paco Martín.

Vexamos agora todo o que se nos di da novela de Freixanes O triánguloinscrito na circunferencia: "unha das maiores aportacións que se teñen feitoá narrativa galega, unha novela longa que ten un dos seus moitos logros nosabio emprego do imaxinativo e no grande dominio lingüístico. Co seu tra-ballo Freixanes veu a confirmarlles a aqueles (narradores e críticos) quedubidaban que o noso idioma fose apto para acometer unha empresa destecalibre. En palabras de Benito Várela Jácome O triángulo inscrito na cir-cunferencia é unha conquista da lingua e da literatura galegas comparableás grandes novelas do noso tempo". Deixando a un lado os eloxios a todasluces excesivos do profesor Várela Jácome, tal vez arrincados no momentoda concesión do premio Blanco Amor, e a polémica pueril da incapacidadeda lingua galega para a novela longa, non deixa de haber unha grande con-tradición entre as palabras ditirámbicas que lie merece a Luciano Rodrígueza obra de Freixanes e a súa exclusión da antoloxía. Se realmente ere quese trata dunha das maiores aportación á narrativa galega, ¿como é que non

247

selecciona algún fragmento? ¿Ou tratarase, polo contrario, dunha actítudecompensatoria para non incluir o mencionado autor? Non eremos que asnecesidades editoriais impedisen a selección daugunhas páxinas da novelaen cuestión. Polo que se refire ao "grande dominio linguüístico" desta no-vela, é innegable a súa riqueza verbal, lóxica nunha obra de 450 páximas,mais unha lectura ben atenta pon de relevo unha serie de deficiencias encanto ao grado de normativización lingüística dado o ano de aparición (pro-blemas ñas alternancias vocálicas dos verbos, dos semicultismos de oclusivamáis r, terminación -chede para a p. do perfecto, castelanismos innecesa-rios, dialectalismos léxicos como a confusión dos verbos mirar-ver, ...),deficiencias que son máis censurables polo feito de o autor ser catedráticode galego.

Ñas presentacións que anteceden aos textos antoloxizados consegue dardentro da súa brevidade unha boa visión de conxunto da obra de Mourullóe Neira Vilas, pois ofrece as orientacións precisas ao lector que se adentranos textos, cousa que por desgracia case non adiamos nos restantes autoresda escolma. Das tres narracións do primeiro libro de Mourulló o autor dique "se mistura, dentro dunha maneira constante e obsesiva, realidade eensoñó, creando un ambiente de pesadume, angustia e, por veces, absurdo",caracterización válida para os dous primeiros relatos mais de ningunha ma-neira aplicable a "Tres homes", o contó máis tradicional do libro: tres pri-sioneiros relatanse uns aos outros os motivos por que están na cadea. Tantono caso de Mourulló, do que selecciona "O reloxio" de Nasce un árbore e"Carta a un irmán" de Memorias de Tains, como no de Neira Vilas, repre-sentado cun capítulo de Memorias dun neno lóbrego, dous contos brevesde Xente no ridicio e un de A muller de ferro (un leve intento por superaro ruralismo tradicionalista das obras anteriores), a elección recaeu en textosmoi representativos da súa produción narrativa.

Con bo siso fai de Méndez Ferrín o autor con máis ampia representaciónnesta antoloxia pois del inclúe un relato de cada libro de contos amáis de"Elipsis" publicado na revista do Centro Galego de Baracaldo e non reco-pilado no volume homónimo, polo que deben ser eliminadas as referenciasao pé de páxina a ese libro de contos que figura ao cabo do relato. Inteli-xentemente o antologo deixa fóra do volume as tres novelas porque unscapítulos illados non se adecúan moi ben a unha obra destas características.Co que xa non concordamos tanto é coa división da obra narrativa de Ferríaen dúas etapas sucesivas, a primeira das cales comprendería os tres librosiniciáis e estaría caracterizada pola renovación técnica. Dunha lectura detidade toda a obra narrativa de Ferrín se algo queda claro ao remate é preci-samente a unidade e a evolución constante tanto no aspecto temático comona técnica narrativa empregada, de xeito que só cumpriría poner nun lugará parte Arrabaldo do norte, na que o autor segué bastante fielmente a esté-tica obxectalista de Robbe-Grillet. Por outra banda, a fin de manter a cohe-rencia co tratamento dado aos outros autores ¿por que non alude a que orelato "Sibila" de Crónica de nos conseguiu o segundo premio do 1.° Concur-so de narracións curtas Pedrón de Ouro 1976?

Dous relatos de Vento ferido, un de Os escuros soños de Clío e mais uncapítulo de Ilustrísima é a selección da obra de Carlos Casares, do que nonestaría de máis que na breve semblanza biográfica se mencionase a súa es-tancia no seminario porque dése xeito poderían quedar explicados en partemoitos dos elementos novelescos de Xoguetes para un tempo prohibido e deIlustrísima, xa que a relación exhaustiva de títulos e cargos do narrador denada serven para o coñecemento da súa obra literaria, que é o que verda-deiramente interesa. Polo que se refire á contribución de Casares á renova-ción narrativa de posguerra persoalmente creo que hai que destacar a in-fluencia da obra dos neorrealistas italianos sobre todo en Vento ferido aolado da dos autores que se mencionan (Kafka, Faulkner, Joyce), pero nonesquezamos nunca que a obra de máis clara ruptura formal Cambio en tresresultou un ensaio novelístico frustrado, do que mesmo se desinteresou com-pletamente o propio autor.

248

No caso particular de Martínez Oca o lector desexaría máis datos bio-gráficos e unha maior extensión na caracterización da súa obra, sobre tododas súas tres novelas máis importantes (Un ano e un día, A fuxida, A cha-mada escura dos caborcos) que, ao meu ver, desenrolan tres variacións dunmesmo tema (a constatación da destrución de toda posibilidade de achar oparaíso perdido) que se realiza ñas antíteses seguintes: infancia-madurez,Europa democrática-Galicia franquista, cidade-aldea.

Das novelas de Xavier Alcalá non se selecciona ningún capítulo e no seulugar figura o relato "O larvisión", que é ben representativo tanto do estilocomo dos temas tratados polo autor, moi próximos á realidade inmediatado mundo cidadán pero correndo sempre o grave risco de quedar na litera-turización un tanto superficial de problemas sociopolíticos do momento.

Onde si que non estivo moi afortunado o autor desta antoloxía foi naelección do relato "O túnel" de Ignacio Taibo porque, amáis de ser proba-blemente o relato máis frouxo de todo o volume, revela con claridade undos defectos da obra deste escritor: unha imaxinación moi desatada queperde tanto ao autor como ao lector pola falla de medida, control e equi-librio entre os distintos elementos que entran en xogo no contó.

Despois de facermos esta revisión pormenorizada do tratamento dado acada un dos autores escolmados, a pregunta que se impon como en todaantoloxía é se todos os autores incluidos deben estalo e se falta algún. Per-soalmente considero que antes de dar entrada á obra de I. Taibo naberíaque antoloxizar a de Camilo Gonsar, Freixanes e mesmo a de Paco Martín,que como mínimo están á altura de Alcalá e Martínez Oca, pero este é entodo caso un xuicio de valor e como tal debe ser considerado.

A pesar do grande progreso habido nos últimos anos na normativizacióndo galego os escritores, salvo raras excepcións, continúan sen prestar unhaexcesiva atención á calidade lingüística dos textos, co que evidencian uncerto desinterés polo seu propio código lingüístico, e todo esto sen entrar-mos xa nos estériles enfrentamentos entre tendencias normativizadoras. Parasalvar estas deficiencias dos orixinais e tendo presente o público a que vaidirixido este volume, o antologo normativizou os textos escolmados confor-me ás normas oficiáis. Pero se a idea de seu é digna de louvanza, xa nono é tanto o resultado final que nos ofrece Luciano Rodríguez, como teremosocasión de comprobar ñas calas que efectuaremos sobre a lingua empregadano texto, pois a relación sistemática dos problemas lingüísticos desbordaríacon moito o espacio dunha simple reseña.

En primeiro lugar hai que dicir que non é infrecuente observar ao longodo texto casos" de acentuación de pronomes e adverbios interrogativos emesmo en ditongos decrecentes como en proseguíu (p. 33), seguíu (p. 221).Continúa escribindo determinadas palabras conforme á escrita do castelánsen ter en conta o consenso existente: valeiros (p. 77), inmóvil (p. 71), arre-venta (p. 65), armoniosos (p. 55), eivado (p. 117), inmovilidade (p. 55). Casosde erros ortográficos que deslocen un tanto o texto son espiadas (p. 72) porexpiadas, aceso (p. 129) por acceso.

Outra deficiencia é a formación do plural das palabras en -1, pois temosfieles (p. 141), noveles >(p. 18) e plurais do tipo inmoveis (p. 71), tunéis (p. 219),dificeis (p. 140), que conviven coa solución propiamente galega; nos nomescompostos tamén hai plurais mal formados: vacalouras (p. 71). En canto aoxénero, rexístranse igualmente varios erros: os aldraxes (p. 98), belísimostatuaxes (p. 76), na mar (p; 205).

Para uso exclusivo da terminación -edade: mocedade (p. 69), enfermedade(p. 47), soedxj.de (p. 86). É sistemático ao empregar o sustantivo mañán seno -n oorrexindo mesmo os casos correctos do texto. Entre outras termina-cións de nomes desaxeitadas citaremos chapeu <p. 56) con chapeo no orixi-nal, xudeo (p. 111). Mesmo hai problemas de -n- intervocálico: apaixoante(p. 55), razonable (p. 221), entonada (p. 77), consoancia (p. 14), campaniña

249

(p. 139). Presencia de formas con disimilación de r para adecúalas as formasportuguesas correspondentes: rosto (p. 70), rosto (p. 85) cando no orixinalaparecía o correcto rastro.

Polo que respecta ao verbo, mostra unha grande confusión nos verbos daterceira conxugación que teñen en galego alternancias vocálicas, cando ásveces no orixinal estaba escrita a forma normativa: se o compres (p. 77),sofrer >(p. 83), cobria (p. 93), engolfan (p. 197), descobrer (p. 173), descobriron(p. 231), sofreu (p. 219), compría (p. 147), rebútese (p. 128), sofridas (p. 196),refacían <p. 114), descobrise (p. 165), íocía (p. 229). Tampouco faltan os exem-plbs de cambio de conxugación de determinados verbos: interrúmpea (p. 40),convirtan (p. 84), perceber (p. 220), convertíase (p. 198). Aparecen noutrasocasións formas verbais de carácter dialectal: dirase (p. 67), esquencer, usa-do sistemáticamente na antolojda frente ás formas sen n que aparecen decando en cando nos orixinais.

Son numerosos os casos de emprego do futuro de subxuntivo como seeste tempo estivese vivo no galego: houber conseguido (p. 45), quixer (p. 31),for (47), puider (p. 215); ás veces estes tempos aparecen como resultadodunha mala corrección dun castelanismo ou dun descoñecemento do valordos tempos verbais do galego: quen me der...! (p. 611), houber (p. 47) porhoubese do orixinal, for (p. 44) por houbese sido; puider (p. 119) por poiderado texto orixinal, houber (p. 103) por houbera.

Aparecen, asimesmo, numerosos tempos compostos co verbo ter, pois nonse trata de auténticas perífrases verbais perfectivas de carácter repetitivo,ou mesmo co verbo haber: haber chovido (p. 39), tina dito mi padre (p. 40),houbesen xurdido (p. 45), terse adicado <p. 107), tivese visto (p. 167), tíñaseestablecido (p. 155), tina sido <p. 86), teña adivinado (p. 73). Usa perífrasesque son un calco do castelán ou do francés: fora a vivir (p. 73), ía á cocinaa quentar <p. 101), ven de dicir (p. 234).

Polo que respecta á escrita dos numeráis, contrae os compostos supe-riores á trintena contra as formas correctas do texto orixinal: setenteoito(p. 81), cincuentatrés (p. 199), e repite en varias ocasións o castelanismoséptimo (p. 80). Conviven no texto as preposicións dende e desde, ata cocastelanismo astra, que mesmo sustitúe a forma portuguesa até en nume-rosos casos. Emprega de forma inadecuada a forma encol: ideas moi clarasencol de como... (p. 64). Presencia da forma dialectal sobor con acentuaciónaguda (p. 71).

• Nos textos literarios aparecen vulgarismos e dialectalismos moi censura-bles como son os casos de forcia (p. 88), alcontraron (p. 225), arrodeado(p. 233), axuntáranos (p. 220), meirande <p. 217), viciños (p. 206), mintireiros(p. 81), pelegrinos (p. 82), descontra (p. 86), arreventa (p. 65), tabao (p. 114),etcétera.

Os numerosos castelanismos que inzan os textos desta antoloxía non sonadmisibles no galego escrito e moito menos na lingua literaria: lonxanía(p. 32), calaveira (p. 56), compasión (p. 58), tododiós (p. 59), mi padre (p. 40),increíble (p. 73), veredas (p. 88), anque (p. 90), a fóra (p. 93), según (p. 110),quefacer (p. 124), castellano (p. 234), incristia.no (p. 230), pelexo (p. 75), fogar(p. 168), enanos (p. 225), arteros (p. 229), costou (p. 225), enterouse (p. 206),releve (p. 189), cabana (p. 159), vamos ala (p. 172), con nos (p. 148), peligro-sos (p. 154), etc.

Tampouco faltan algúns casos de lusismos innecesarios ou simplementemal adaptados á lingua galega: molle (p. 67), catalanismo no portugués, nocanto do galego vivo peirao, descese (p. 71), xaruto (p. 31) adaptación foné-tica de charuto, anglicismo no portugués, anceios (p. 115) no canto do por-tugués anseio, Nova Iorque (p. 19), bigodiño (p. 87), rearxiu (p. 234), malaadaptación do portugués reagiu, chaminés (p. 85), alxibeira (p. 31), após(p. 101); en varios momentos converte a forma asas en asas, pero máis tardeaparece de forma incoherente azada (p. 102).

Pero se xa son importantes os erros que enumeramos sen afán de ex-hausüvidade, maior gravidade teñen aínda todos aqueles casos en que o an-

250

tólogo empeora o texto orixinal sustituindo formas correctas, que nos- damosen segundo lugar, como poden ser os casos de dolor (p. 199) por dor, des-cobrer (p. 173) por descubrir, maná (sust.) (p. 94) por mañán, segredo (adx.)(p. 237) por secretos, berzos (p. 130) por labios, cortos (p. 119) por curtos,color (p. 146) por cor, escalenas (p. 82) por esqxieiras, ganaba (228) por ga-naba, polvo (p. 34) por po, etc.

Para rematar mesmo nabería que deterse en problemas semánticos deformas como pobo, prelo, encetar, ceibes, testemuña, etc., tal como aparecennalgun caso na antoloxla, ou á mala colocación do pronome átono: cadavez se acorda máis (p. 43) por cada vez acordase máis do texto orixinal.

O que se deduce de todo o que antecede é que a normativización de tex-tos literarios como os da escolma que estamos a comentar requiren menosprecipitación e unha maior formación lingüística.

Polo que respecta á composición material da obra en si, dicir que se de-tectan algúns erros de impresión que deslocen de abondo o texto, por exem-plo Reimundo Patino (p. 18) por Beimundo Patino. Moita máis importanciateñen para a comprensión dos textos algüns defectos na espacialización dosdistintos parágrafos como poden ser os das páxinas 32 e 99, que se diferen-cian dos orixinais. Tamén hai diferencias na composición da primeira páxinado capítulo adicado a Martínez Oca porque o nome do novelista non apa-rece como nos outros casos nunha páxina en branco, senón que figura ondaa presentación bio-bibliográfica. O que si debe correxirse nunha segundaedición é o índice, no que só figuran os nomes dos narradores; persoal-mente eremos que a inclusión dos títulos dos relatos no índice sería de uti-lidade para o manexo deste volume.

En fin, estamos en presencia dunha antolcoda que, por mor. dalgunhasausencias non dá unha visión moi completa da narrativa galega actual, mais,de todos os modos, terminará sendo de grande utilidade para o enslno candose normativicen de vez os textos escolmados nunha segunda edición, porquepor desgracia nesta primeira hai máis erros dos que sería conveniente paracalquera texto que se pretenda normativizado.

ANTONIO CÁPELAN REY

«EDOI LELIA DOURA». ANTOLOGÍA DAS VOZES COMUNICANTESDA POESÍA MODERNA PORTUGUESA, organizada por Herberto Helder'

Antoloxías dé poesía: eis un terreo esbaradizo. Eu coñezo tres clases de-las (de antoloxías): a) a histórica ou didáctica, é aquela na que alguén,maiormente un profesor de literatura ou alguén con sentido da historia, es-colle os poetas máis característicos dunha época determinada e os apresentaao leitor cun algo de aparello crítico; son unha clase de escolmas qué oleitor apresurado —ou o estudante de literatura— sempre agradece, b) aburocrática: é dicer aquela que está feita sin xerarquía ningunha, aquelaonde os poetas aparecen xuntos, revoltos e misturados sen que ninguén seaclaré: só serven para.crear caos. E c) a persoal: quer dicer, aquela na queo antologo só pon aos poetas que a el lie gostan, nesta clase de antoloxíasos franceses son mestres: Gide, Eluard, Ponge, etc. Pois ben, no mes déxaneiro de 1985 saíu en Portugal unha antoloxla destas últimas característicasque, como era de prever, está a levantar polémicas, xenreiras, e outras cou-sas. Mais que levante todo eso non é o principal, o máis importante é quea devandita escolma Edoi Lelia Doura, está feita por un dos grandes poetasportugueses actuáis: Herberto Helder.

Deciamos que a presente escolma levanta xenreiras, polémicas e cousasvarias, ¿por qué? polos poetas antologados, e pola pequeña cantidade. Aantoloxia vai desde fináis do XIX até a actualidade: moitos son os poetas

1 Assirio e Alvitn.. Lisboa, 1985.

251

que éscreberon, poucos os elexidos por Helder: .18 (dezaoito). De GomesLeal a un descoñecido que, segundo Helder, vai de siquiátricoen siquiátrico:Antonio Gancho. Mais vaiamos decindo, un por un, quen son os escollidos.Pola orde que dá Helder —que é a cronolóxica.

Gomes Leal, poeta pouco coñecido fora de Portugal que morreu na indi-xencia, el marca o tránsito do XIX ao XX: Gomes Leal é o paradigma dopoeta maldito que escrebía.e escrebía versos, segundo Helder. Vitorino Ne-mesio fixo unha magnifica escolma da obra de Gomes Leal2 e así apareceo poeta en toda a súa magnitude: "Bela como.un calado.e longo cemitério",versó pertecente ao.poema "Nevrose nocturna" que houbera íeito as lediciasde Bretón e que nos lembra (todo o poema) a Lautréaumont (que, por su-posto!, Gomes Leal non coñecía). Camilo Pessanha: o grande esquecido dapoesía portuguesa... Se Gomes Leal sinala o paso do XIX ao XX (falamos de sáculos) Pessa-nha é xa o secuto XX. Poeta esquecido polos ahtólogos da moderna poesíaportuguesa, poeta incomprendido pola crítica deste país, só agora comenzaa valorarse como debe.. Non Üe debe nada a Verlaine como pensan: Pessa-nha, é moitq máis poeta con menos poemas: "Imagens que passais pela re-tina I dos meus olhos, porque niao vos fixais?". A musicalidade dé Pessanhas<5 ó comparable a un poema sinfónico. Angelo de Lima: descoñecido total-mente: unha alma xemea de Artaud: morto nun siquiátrioo, "eu non estoudoudo" nos dicía, e era certo, A poesía de Angelo de Lima, só editada unhavez e esgotada só espera, como diría Bécquer, qué alguén lie diga, "Leván-tate y anda". Teixeira de Pascoaes: tantas veces despreciado pola crítica, unpoeta que pode porse ao carón do mello r Pessoa; a crítica portuguesa dei-xpu de íalar. del até que os poetas o reivindicaron. Teixeira de Pascoaes éun poeta qae compre ler & luz dun misticismo laico, de. amor humano; dará.—•dáV- moito poeta, inda que compre (como avisa Helder) unha boa escollaxa-que hai moita borralla3. Fernando Pesspa, Helder non se rende dianteeste grande poeta, só lie gosta unha parte, de Pessoa, non toda; non comun-ga o antologo coa maior parte da crítica portuguesa que. se rende dlante dele cuxa voz non deixou moitas veces ver outros poetas (léase os que levamosreseñados), Con todo compre ler e reler a Pessoa, e tamén facer escolla dasúa poesía, nono esquezamos. Mario de Sá-Carneiro: a voz compañeira dePessoa: un poeta por valorar inda que se teña íalado moito del non foi indalido coa atención que se merez. Almada Negreiros: a súa condición de ar-tista plástico ten apagado as súas outras facianas: poeta, novelista, crítico,etcétera. Como poeta está aquí antoloxlzado inda que —con moi bon crite-rio— Helder non escolma poemas de Almada senón textos seus sobre poesía:son a súa verdadeira poesía4. Edmundo de Bettencourt: a nos revélanos oantologo este poeta: nono coñecíamos e temos que saudar a súa calidade,semella unha ponte tendida entre "Presenca" e os nomes que van vir logo:,unha voz que agora, gracias a Helder, contará na poesía portuguesa de hoxe.

Vitorino Nemesio: un dos grandes escritores deste século, para algúnssuperior a Pessoa, para outros na súa altura. Nemesio é un dos fenómenosmáis singulares da literatura e da poesía portuguesa do século XX: reléaseunha e mil veces o seu poema "Pedra de Canto" escolmado por Helder.Garlos de OÍiveira: disinto con Helder. Para min Oliveira só acada a suáf aciana de cpmunicante no seu libro Micropaisagem <de onde escolma máispoemas o antologo) pero nono considero á altura dos poetas 'escolmados atéaquí. Con todo non é un poeta a despreciar mais tampouco a sobrevalorarcomo se véu facéndo até o de agora, e Helder tamén o sobrevalora. E omesmo pasa coa poeta que ven agora: Natalia Correia. Podemos ler con

2 Actualmente só se encentra, con sorte, no-mercado a feita por Alexandre O'Neüeditada por Guimaries e «A fome de Camóes» editada por <& etc> cun beio limiar deAníbal Fernandes.

3 Se non dembramos mal Cesariny fixo tal escolma .para a Ed. Estudios Cor e liepuxo un excelente limiar: «Pascóles, Bretón, LisboaJ.

4 As poesías completas de Almada Negreiros conforman o volume catro da súa obracompleta editada por Estampa. Como poeta en verso. Almada non é ningunha maravilla.

252

atención, con gosto, mesmo con gozo, os. textos teóricos que nos proponHelder '(todos sobre o surrealismo): os seus poemas non. Correia ten de-masiado gosto polo ripio para ser unha voz comunicante: Natalia Correiaé unha voz menor da poesía portuguesa e un teme que aquí contara máisa amistade que a calidade poética. Mais o sabor agre que tiñamos na bocaesváisenos: aparece Cesariny, para nos o grande poeta portugués actual:revolta, poesía, libertade, amor, revolución, amor, xogo: eis os temas, eis apoesía de Cesariny o grande poeta surrealista. Cesariny, pouco coñecido torado seu país, é o grande poeta portugués vivo: a súa poesía é a loita contratoda forma de opresión.

E ven outro grande esquecido polos antólogos: Antonio Maria Lisboa,outro surrealista portugués cuxa voz é parangonable á de Rimbaud. Tantona poesía como nos textos teóricos Antonio Maria Lisboa é unha grande vozque unha morte prematura tronzou para desgracia da poesía portuguesa enxeral e do surrealismo portugués en particular. E outro poeta que se recla-ma do surrealismo, chama ás nosas portas da man de Helder: Antonio JoséForte. Unha voz que nos lembra ao mellor Bretón (vídeo o seu poema "Azu-liante") e que fora de pequeños circos surrealizantes é descoñecidó: unhaexplosión poética que inda non acadou o seu consolidamento. E ven agoraun descoñecidó para nos: Manuel de Castro, que morreu en 1971 á edadede 37 anos mediante unha estudada auto-destrucción. Como poeta lémbranos,moitas veces, ao mellor Cesariny: "Poker", sobretodo. É Ernesto Sampaio:outro dos nomes surrealistas desconocidos e autor, como di Helder, dostextos máis coraxudos que en Portugal. sé levan escrito dentro da e sobrea "experiencia poética", son os textos que nos dá o antologo: "Luz central","Para urna cultura fascinante", etc.: unha voz que debe ser ouyida e apreixa-da. Luiza Neto Jorge: tradutora de Bretón: os seus mellores poemas lémbran-nos os poemas dos surrealistas: a famosa enumeración surrealista. Neto Jorgeé unha poeta coñecida mais infravalorada: ¿abrirá novas perspectivas á súapoesía o estar incluida nesta antoloxía? tentémosnos que a idiotez siga im-perando. E por fin o último: Antonio Gancho, un descoñecidó: segundo.aí-guén, o mesmo Helder; unha poesía arrítmica que chama a atención do leitorpola súa pureza idiomática e ideolóxica.

Estes son os dezaoito poetas comunicantes: comunicantes entre eles. To-dos, case todos, son poetas da rúa, poetas que non fan a poesía na sombrados despachos, poetas que peinan as rúas, os manicomios, o alcool, que to-man opio, que se auto-destrúen. Son poetas que reclaman a función dopoeta como vidente, como disidente. Poetas que reclaman a libertade e dalibertade se reclaman. Poetas que polo mero felto de ser poetas xa son re-volucionarios. Son aqueles que conceden todo valor á poesía: de rebelión,de coñecemento, de libertade, de revolución. Son dezaoito poetas que sabenque un día a poesía será feita por todos e por eso mesmo son poetas co-municantes. Dezaoito poetas que honran toda unha poesía e que toda poesíadebe sentirse honrada por eles. Poden os burócratas berrar que faltan no-mes, que é parcial, que non é obxectiva, non é certo: aquí a poesía é amae señora: todo o demáis sobra.

XESOS GONZÁLEZ GÓMEZ

DUN LIBRO APROXIMATIVAMENTE DIDÁCTICO

Os profesores García Negro e Dobarro ao dar ao prelo estas "33 aproxi-macións á lingua e á literatura galegas"1 teñen un obxetivo nidio e así osinalan no prólogo: "...a técnica, esto é, o coñecemento gramatical, a dife-renciación semántica, o dominio dunhas determinadas convencións ortográ-ficas..., só ten sentido en función se hai un uso real e efectivo do idioma,se este é instrumento de utilización colectiva e total. Do contrario, é enredo

A Coruña, 1984.

253

erudito ou ocioso (ou, aínda peor, manobra interesada de distracción da pro-blemática real do galego)".

O punto de partida é, xa que logo, meridián e, no que eu entendo, óp-timo. O método empregado, cada aproximación ou lección conta cun soportebásico literario, non é, certamente, novidoso. Este sistema é utilizado porcáseque todos os manuais ou cursos de aprendizaxe do galego (se cadra anovidade consiste en cerrar o libro cunha cantiga de amigo, e outra de es-carnio). O que si é diferente, e aquí coincido de novo eos autores candosuliñan que o seu curso non é homologábel con outros, é o enfoque. 33 apro-xtmacións á lingua e á literatura galegas é un libro, para entendermos, com-prometido e parcial o que fai que as aproximacións á literatura non cheguena acortar suficientemente a distancia. Certo que toda postura que se adopteen tema tan conflictivo como é a supervivencia da nosa lingua terá de ser,á forza, comprometida. Lembremos ao respecto o fermosísimo poema deCelso Emilio "Deitado frente ao mar", por certo non escollido polos autoresdeste libro en favor dun poema moi inferior do celanovós cal é "A poesíaé verdade" e que ademáis non se axusta ao contido das "33 aproximaciónsá lingua e á literatura galegas", mentres que lingua proletaria do meu pobo /eu f áloa porque si, porque me gosta / porque me peta e quero e dame agaña; / ...iría á perfección. Pero un dos riscos que leva aparellados ao com-promiso ou a militancia é o da arbitrariedade.

E así na escolma de autores figuran ausencias rechamantes. Por exemploe ñas aproximacións acucadas ao ensaio (hai dúas sobre o epígrafe de "6ensaio moderno") bótanse en falta os chamados por Méndez Ferrín2 "en-saístas da xeración de 1936" bu seña: Ramón Piñeiro, García Sabell, Fernán-dez del Riego e Fernández de la Vega quen, de outra banda, son ignoradossistemáticamente polos autores do libro3. Sobrancea, tamén, o esquecimentode ilustres poetas da postguerra no interior. Así eses dous cumios da nosalírica que son Aquilino Iglesia Alvariño e Xosé María Díaz Castro. Pensóque, en bó criterio, o de Abadín e o de Gultiriz, grandísimos poetas reli-xiosos ambos, terían de ser o eixo dunha das aproximacións. Compre decir,non obstante, que agás estas ausencias, inxustas e arbitrarias, a escolmaestá feita co rigor técnico a que nos teñen acostumados os.seus autores eque -.no terreno lingüístico supera de abondo os obxetivos previstos conver-tíndose, ao tempo, nun magnífico manual de texto e divulgación.

VICENTE ARAGUAS .

O REVERSO DO ESPELLO, por Xosé Ramón Pena *

O pasado adoita servir de incentivo a algúns escritores galegos de ares-tora. Para a fantasía destes escritores hai un certo compracemento en re-crear vidas, episodios, edades que o misterio do irrecuperable fai máis pre-ciosos. Tal é o caso das recentes novelas de Freixanes, de María Xosé Quei-zán, e agora de Xosé Ramón Pena. Este novo narrador remata de tirar doprelo o volume cuio tiduo encabeza as presentes liñas. A narración, amosadaorixinalmente en forma de relato memorialístico, manten un tono de novelade aventuras e un acento de aguzado humor.

Pedro Lira, filio e neto de fidalgos pobres, está ao servicio do rei inglés.Os seus devanceiros saíran de Vigo para o exilio había douscentos anos.Agora Pedro Lira ven de chegar ao porto vigués, unha mañán de xaneiro do

2 No seu extraordinario libro «De Pondal a Novoneyra» onde o ourensán xulga conabsoluto rigor e obxetividade a un mangado de autores, moitos deles ñas súas antípodaspolíticas, sen deixar que esto influía á hora do xuicio.

3 Certo que Carballo Calero, por máis dunha razón relacionado eos citados ensaístas,ocupa unha aproximación pero ese non é motivo que disculpe as xa lamentadas omisións.

* Edicións Xerais de Galicia. Vigo, 1985.

254

1909, a bordo dun chaveco que partíu con murallada de Amsterdam. A his-toria autobiografiada que don Pedro conta no documento que o autor dolibro transcribe, céntrase en sucedos da Guerra da Independencia en Galicia.Pero, en realidade, a novela apunta máis lonxe. Máis que o relato duns con-cretos acontecimentos, parécenos que Xosé Ramón Pena ofrece certas clavespara ollar un reflexo do macrocosmos social no que os devanditos aconte-cimentos se producen.

Hai, xa que logo, nidiez no andante narrativo, o cal non exclúe gratosreplegues. A caracterización das súas criaturas está ben deseñada. Non sóa do redactor do manuscrito en fala inglesa, encadernado en coiro, que pro-tagoniza o relato. Tamén a de don Alvaro, de Joao Ventura da Figueirá, deJim Palance, de Amalia Marcó del Pom ou de Rodrigo de Tejada. As evolu-cións destes personaxes maniféstanse nunha coreografía axeitadamente con-cebida. O autor do libro furga neles con sagacidade, e a súa lente non deixazonas de misterio.

Cada paso na marcha da acción parece xurdido de momentánea espon-taneidade, e non obra de sotil artificio. Claro que ao termo "artificio" nonHe damos aquí o sentido peiorativo que se lie adxudicaba no romantismo,en tanto antónimo de naturalidade. Máis ben refírese á dignidade estéticaque cobrou a partir da crítica formalista. Val decir, á sagaz aplicación denormas con miras a acadar un efeito de arte; a expresar b esencial dunconflito humano desbrozándoo de superficialidades accesorias.

Xosé Ramón Pena encadrou a súa narración nun marco cinguido. Peropoderíase sinalar que son varios os fíos narrativos urdidos no cañamazoargumenta!. Xogando co ritmo da. aventura, e mesmo co da creación fan-tástica, o autor do relato tencionou ofrecer, dalgún xeitó, un reverso humo-rístico da ritualizada novela histórica. Deixándo de lado o realismo cruentoda historia, a emoción evocadora directa e o dato preciso ofrecido poloscronistas, o narrador transmútao todo nunha escena chea de suxestións esempre marcada polo humor. .

Ó reverso do espello é, sin dúbida, un libro escrito para divertir ao leitor;un libro que responde, tal'como indicou ítalo Calvinó, "á necesidade de mi-rar ao pasado con olios novos". Esa ollada irónica á historia que os temposchegan a convertir en sagra, é unha das coálidades máis sobranceiras danovela. Xosé Ramón Pena andivo a rizar ó rizo da narración histórica inter-pretada con singularidade. Rebuscou nos episodios dúnha época bélica ñoseu país, con gracia humorística. O resultado foi esta obra na que se entre-cruzan e se mesturan aventura e fantasía, cunha visión actual da realidadepasada.

Desde o punto de vista formal, o máis interesante, ao noso ver, é, que-zais, a dinámica climática-anticlimática, irónica, distanciadora; esa dinámicaque monta unha historia con intriga, e logo desfaina, desfrécaa, dalgunhamaneira. O asunto decorre sin reiteración nin solemnidade, e en certos mo-mentos acentúa o seu desenvolvemento con discretas ambigüedades e pe-numbras. En calquera caso, cabe sinalar que a novela está ben artellada, edistribuida en breves capítulos, a xeito de interrupcións do texto, que resul-tan de doada lectura. O interés da anécdota, a estrutura e contido narrativo,traslocen a presencia prométedora dun novelista que sabe contar.

"• . S. LORENZANA

255

O REGÓ DA CULTURA

NO PASAMENTO DE XOSÉ MARÍA ALVAREZ BLÁZQUEZ

O día 2 de marzo do 1985 finou enVigo o investigador e poeta Xosé Ma-ría Alvarez Blázquez, vello colabora-dor destas páxinas. Unha vida fecun-da e unha obra copiosa consagrada aoseu país, constitúen o legado valiosoque nos deixou. Din que o día do pa-samento cantigaron lembranzas os troTveiros. do mar vigués.

O escritor-nacerá había case seten-ta anos na cidade tudense, de antigaraizame histórica e selo episcopal.Desde moi novo sentíu ali, na beira doMiñó, a vocación polas letras que, contanta asiduidade, cultivaría despois.Chegou a ser así un. bó poeta, un sin-gular humorista e un investigador in-cansable das tradicións culturáis deGalicia. Din que ese día os mestres danosa arqueoloxía e do noso folkloreafirmaron o calco diurna presencia acarón seu. .

Xosé María Álvarez Blázquez foi undevoto esculcador do pasado anteriorá historia, amante dos poetas medie-vais, gostoso de erudicións e acariña- .dor de soños sobre o futuro da térrapropia. Din que ese día os redactoresdas revistas decimonónicas e os pro-tagonistas de antigos fastos, sentíron-se máis sos.

Para comprobar a gracia expresivado seu mensaxe lírico, abonda con lérese "Cancioneiro de Monfero", de apó-crifos versos e decires, co que ameceuunha nota mentireira ao texto dos có-dices consagrados. Din que ese día osafinados humoristas non poideron fa-cer sorrir a ninguén.

Despois de horas arreo de teimosalaboría, rexistrou en ampio volume,as efemérides, pequeñas e grandes, da

cidade onde finou. Co mesmo entu-siasmo adicado a cachear documentose resucitar feitos esquecidos, evocoua Mendiño ou a Martín Codax en pro-sa rememorativa. Din que ese día nin-gunha banda municipal conseguíu ani-mar o concertó nos palcos de músicado país..

' Fixo obra de creación, presentán-dose co libro "Roseira do teu mencér"•no mundo poético galego do nosotempo. Sin contar o que, co seu irmáhEmilio, escribiu anteriormente babeo órubro de "Poemas de tí e de min"; eo que, con posterióridadé, públicou- cotiduo de "Canle segredo". Din que esedía os reiseñores non poideron cantar.

Entusiasta animador cultural, pro-moveu actividades edltoriais, r a r a smostras bibliográficas, volumes de di-vulgación, e dirixlu con solvencia e ti-no excavacións arqueológicas. Semprea profesión intelectual foi inafastablenel, da loita galeguizadora.

Xosé María Álvarez Blázquez foitamén amador do mundo infantil, condelicada ternura. Ahí está, entre ou-troS, ese poema "O neno", cheo desentimento e emoción. Din que ese díaun boneco de trapo estaba a chorar;pero que, de súpeto, alguén He fixoun chiste ao ouvido e achináronselleos olios; que o boneco de trapo er-gueu a vista e mirou unhas flores; quedetrás, sobre o seu cabalo que só co-mía xardíns, alonxábase o poeta...

Finou Xosé María Álvarez Blázquezen Vigo, pouco antes de nacer unhanova primavera. Os seus amigos, des-pois da súa morte, quedamos mergu-llados nunha onda de orfandade.

S. L.

2S6

DE VIDAL DE ELVAS AO FRANCÉS HAIM VIDAL SEPHIHA

Romántico e raposeiro, só polacantiga que este segrel xudeu da raiade Portugal deixou nos Cancioneiros,ben merece a cita. Rondaba o tal Vi-dal a unha dona de Elvas, e, "desquelie eu vi o peito / branco", o amorentrou polas abeledas dos amores deperdición. Era o maio das belidas xu-deas galegoportuguesas, ou viceversa,nomeadas con silabas de maríin envellos papéis ourensáns aireados porFerro Couselo.

Todo esto . yeuse embaixo —letra,música, convivio e memoria— coasarroutadas do poder. Si en Galicia re-mitíu o furor porque á psicoloxía dopaís non lie vai o andar a tizoadascoa alma en pena do próximo, óutrosreinos da espaciosa e triste Españaapricáronse ao trato macabro. Por eso,ao se ocupar da historia das grandesaljamas castelás, entre elas da xuderíade Ciudad Real, principal da Mancha,o profesor da Univérsidade dé Xeru-saléñ, Haim Beinart —autor de Osconversos perdrite o tribunal da In-quisición— repinta b enorme friso désaña e conflitos que esganou a con-cordia peninsular.

.A. derradeirá volta de rosca' é oedicto . de expulsión de 1492, ano daDescoberta de América. Historiadores,sociólogos, eruditos amenos e infadi-gables rabechudps van entrar en. lide,porque a efemende é de coidado. UnVidal francés, Haim Vidal Sephiha,avisa que no vindeiro 1992, aos fastos'conmemorativos do' quinto centenario

do Descobrimento, de engadido "lesnations se disputeront Torganisatibndes manifestátions conmémoratives etculturelles á l'occasion du cinquiémócentenaire de l'expulsion des Juifsd'Espagne".

Nonas fagas e nonas temas, pois oque se ventila aquí é o rehabilita-mento dunha sociedade e dunha ideo-loxía frente ao abuso condenable dopoder. Haberá polémica. Haberá xea-das sorrisas e patrióticas rechineiras.Haberá, ao cabo, que velo, si ala che-gamos. Para nos, en Galicia —non su-cedeu o mesmo noutros reinos—, ex-pulsión de xudeus, mortandade de he-rexes e tropa de inquisidores cantan-do o gorigori, forón adversidades aborrrecentes.

Xa no século XVI o inquisidor deSantiago polemizaba co arcebispo por-que este consideraba que era abusa-dor o. número de comisarios do SantoOficio na. súa xurisdicción. Entre os.legaxos do arquivo da Suprema deGalicia hai un informe arrepiante dosinquisidores, referíndolles aos seusponcios casteláns como non ven xeitode hornear ministro "que dé los tor-mentos que tenemos votados". O ma-cabro plumear colle folgos despois dopunto, e asenta: "En este Reino no lehay... No hay gallego que quiera ha-cer esto, aunque sea de poca calidad,por ninguna cosa que se le dé". Asíera- daquela, • polos anos, mes enriba,mes embaixo, no que saía á rúa a pri-meira edición do Quijote.

RETRATO «AO MINUTO»: AS CONVERSAS CON ANXEL FOLE

Os comunicólogos, expertos na pe-rigosa fornada que axexa aos perio-distas tentándoos a deixar a pluma ea traballar na Redacción con apare-Uos electrodomésticos, non conseguiu,noustante, tirar das súas cáselas á en-trevista. "Para . dialogar, / preguntadprimero; /después..; escuchad", acori-sella o irtestre 'Antonio Machado.

Como da entrevista-conversa tras-cende o retrato do entrevistado, é de-cir, algo que non foi. sometido a cos-mética, este hachado inmediato e es-pontáneo arrequece a novedade, po-tencia a noticia. Os ingleses din que oinventor da "interview" foi Mr. Stead,director da "Pall Malí Gazette", e co-

mo o dato está pillado dun historiadorVictoriano, irnos acéptalo.

O caso é que o xénero subsiste, li-terariamente privilexiado polo entre-vistador e animado polo conversador.Alberto Moravia, máis dunha vez traí-do a inquérito amistoso por xomalis-tas e escritores, tira a conclusión deque a entrevista-conversa, a conversaó discurso fortuito e desequilibrado,-trufado de mitos, tabús, aficións, que-rencias e intereses.

Retrato "ao minuto" pode consumirsete horas de luz, de agardas, de si-lencio, como é o caso das Conversascon Ánxel Fole, de Carlos Casares.Exercicio modélico de periodismo li-

257

terario, para susto de comunicólogose fuguiñas, o pretexto de íalar por ía-lar ergue, páxina a páxina —de corpoenteiro— o tamaño de un dos nososprimeiros narradores. Entre pregun-tas e precisións, ou acotacións, deunha ou dúas liñas, Casares pon enmovimento a facundia do personaxelugués, "auténticamente roubado ó re-ducido grupo de amigos que duranteanos gozaron en privilexiada exclusivado pracer da súa fermosa parola in-trascendente".

As Conversas inauguran un proxec--to editorial encomendado a diversoscolaboradores. Desgraciadamente, sig-nificativos galegos desaparecidos dócenso literario dos vivos duns anos aesta parte —Cunqueiro, Blanco Amor,Dieste, Seoane.Ferreiro, Alvarez Bláz-quez...— quedan a contramán da se-rie. Pero disfruten longos anos os quéaínda nos arrodean, para que libroscomo este pinten as bóvedas do tempoa fin de que non perdamos nin as vo-ces nin os ecos.

O INESGOTABLE FERNANDO PESSOA, NO SEU CINCUENTENARIO

O seu pasamento,' o 30 de novem-bro do 1935, despois de ser internadocun cólico de fígado no Hospital deSan Luis, de Lisboa, é o punto dearrinque para a fuxida és constela-cións. Ahí está, entré os grandes bul-tos mundiais nados durante a penúl-tima década do pasado século. Ahí oinstalan Román Jakobson e LucianaStegagno-Picchio —Les oximores dia-lectiques de Fernando Pessoa—: xun-to a Strawinsky, Picasso, Joyce, Bra-que, Le Corbussier.

Moita tinta vai correr este ano cógallo do centenario da súa morte, queo sórprendeu cün único libro publica-do, Mensagem, e con ese enigmáticobaúl rebordante de papéis do que vaisaíndo "opera omnia" do poeta. Ase-gúrase que Péssoa deixou ao finar27.543 documentos. A cifra do recontópodé resultar sospeitosa e extravagan-te, pero, ¿é qué hai algo na vida deFernando Pessoa alleo á sospeita e áextravagancia?

Cantos tiveran ocasión de contem-plar a patética iconografía do poeta—atópase ao frente da primeira edi-

ción, nun só volume, da súa Obra poé-tica; no catálogo preparador por Te-resa Lopes « María de Abreu para aFundación March, e, agora,- na Foto-biografía lisboeta de Maria José deLancastre—, enxamais esquecerán odesamparo do seu entorno: "...a vi-da / passa e nao fica, nada deixa enunca regressa".

A gloria literaria acodíu abondosae inmediata tras a morte de Pessoa,e extendeu o verdor dos loureiros alóndas fronteiras dos países de fala por-tuguesa. Entre os escasos libros dabiblioteca do poeta, algúns con notasde lectura da súa propia man, están:Follas novas, de Rosalía. (ed. Hernán-,do,. Madrid, 1909). Influencias de la li-teratura gallega en la castellana, ;deE. Carré Aldao <ed. Beltrán, Madrid,.1915), é Buscón . poeta, de EduardoDieste (ed. Bertani, Montevideo). Unamarelecido retrinco de periódico ga-lego atopado entre os papéis de Pes-soa data de abril do 1915. Trátasedunha recensión de cortesía da revis-ta "Orpheu", firmada en Santiago porXoan Barcia Caballero.

UNHA DAS BRETAÑAS DAS QUE GOSTABA ALVARO CUNQUEIRO

Unha das meirandes ledicias lite-rarias de Alvaro Cunqueiro foi o en-cargo que recibíu en Vigo, na décadados sesenta, para viaxar a Bretaña econtratar gaiteiros bretóns a fin deque acodisen á cidade viguesa a tocarñas festas de agosto: é —dixo— comosi fose precurar aves cantoras ao máisremoto dos países. Poucas veces se Hedera a un poeta un encargo máis deseu.

Cunqueiro, como explicou en máisdunha ocasión —xa publicadas as Cró-

nicas do Sochantre— nunca estiveraalí; nunca ouvira falar bretón breto-nante tendo como fondo o paño damar armoricana. E, noustante, a súaerudición verbo do Fisterra francésera aglaiante, estesa e pontual. Dassete nacións célticas que. ergueron aVicente Risco a cumes tresleantes—"En Oriente os eslavos,' en Ouciden-te os celtas: eis a futura Europa"—coñecía Cunqueiro ao dediño o entre-meado histórico e o seu tecido fan-tástico. Highlands, Illa de Man, Irían- •

258

da, Gales, Cornwall e, por suposto,Bretaña e Galicia, resuitábanlle fami-liares e a man.

De sabencias célticas e bretonasconfesaba dúas fontes: unha, ErnestoRenán. Outra, Jean Markale, escritorcontemporáneo, colaborador 'e revis-tas especializadas, historiador, antolo-go e ensaísta. Markale remata de tirardo prelo un novo libro, Identité deBrétagne que arruina a visión tópicadun país minoritario, privado da súaalma, da súa lingua, condenado á po-

breza, visión ás veces asumida polospropios bretóns. Markale, para defi-nir o que pode ser a identidade bre-tona, examina as singularidades lin-güísticas, históricas e económicas das"diversas Bretañas".

A Alvaro Cunqueiro —escoitámosllode viva voz varias veces— unha dasBretañas dos seus encantamentos eraa victorhuguesca de O noventa e tres,que se abre coa descrición da mar ar-moricana e do bosque da Sandraie.

ALFREDO BRARAS E OUTROS PERSONAXES ÑAS MEMORIAS DE CAMBÓ

O recentemente conmemorado oi-tenta e cinco aniversario da morte deAlfredo Brañas —flores en Santo Do-mingo de Bonaval e unha charla navila de Carballo— veu coincidir notempo co gran decenio do catalanis-mo: 1896-1906; época na que, segundoCambó ñas súas Memdries, aquel "mo-viment sentimental" transfórmase enconciencia colectiva vontariosa "quepassa del cenacle a la multitud".

Pero uns anos antes, e paga a pe-na lembralo aquí e agora, AlfredoBrañas foi o lostregueante mentor dePrancesc Cambó. Durante o curso de1893-1894 —lembra este— os universi-tarios barceloneses asistiron a unhaconferencia do catedrático da Univer-sidade de Santiago nun local públicoalugado polo Centro Escolar Catala-nista: "Non sei o que daquela dlxoBrañas, pero díxoo con tan extraordi-naria elocuencia que arruzou ao au-ditorio. Poi a primeira vez que ouvínun discurso elocuente e tiven a sen-sación de que ser un grande oradorera tanto ou máis importante que serxeneral ou bispo".

Arrestado por este entusiasmo, díasdespois o mozo Cambó fíxose socio doCentro Escolar Catalanista e comezoua frecuentar a biblioteca: "Hi anavacada dia a la biblioteca a llegir LaRenaixenga i les diferents publicacionssetmanals catalanistes de Uavers".

Entre as sorprendentes revelaciónsde Cambó —xa noutro orde de cou-sas— está a dos seus contactos conprecursores do fascismo español, en-tre eles Ramiro Ledesma Ramos eErnesto Giménez Caballero. O políticoe financieiro catalán conseguíu que en"La Gaceta Literaria" aparecese unhapáxina redactada en lingua catalana.Claro que mediante estipendio, comodiría Eugenio D'Ors.

O groso das Memdries de Cambóabrangue desde 1876 ao 1936. Postrime-rías merguradamente comentadas nunartigo de "El Sol", de Madrid, ondese lé que Cambó, "que ha dejado decreer en Cataluña, no logra tampococreer en España, y con personajessubalternos de Madrid inicia un nue-vo canovismo". ¿Que quen firma o ar-tigo?... Pois, José Ortega y Gasset.

O CULTO DA VACA ASTRAL EN GALICIA E A VACAMÓVIL

Sin saír das régoas da "réplica e.contrarréplica, e así rematou a cousa,Lois Amado Carballo e Vicente Riscodisputaron no 1921, en "A Nosá Te-rra", polo culto da vaca astral en Ga-licia. A teima de Amado Carballo, queaportou a autoridade de "o meu pá-rente don Celso García de la Riega",bate coa categórica negativa do Risco:"...todo o que se diga sobor do cultoda Vaca Astral —de catro ou cincopatas— en Galicia, ten que ser pura

pantasía, pois non hai indicios histó-ricos, nin arqueolóxicos, nin folklóri-cos". O argumento atura, porque, siben a nai vaca, como lie chama o an-tropólogo Marvin Harris, é na Indiaun dos enigmas da cultura, o seu cul-to trasparenta a adoración do símbo-lo de todo o que está vivo. A vacasagra é para os hindús a nai da vida:"Nin siquera o homicidio —advirteMarvin Harris en Cows, Pigs, Warsand Witches, libro que entre nos atin-

259

xfu cinco edicións en catro anos, do1980 ao 1984— ten ese significado sim-bólico de profanación indecible queevoca o sacrificio das vacas".

O misterio, pois, da sacralidade,nono é tanto. O gando vacuno desem-peña no ecosistema indio certos co-metidos que pasan por alto ou mini-mizan os observadores de sociedadesindustrializadas con alto consumo deenerxía. Desenlace prosaico, si se quer,pero a claridade do noso antropólogodesahucia os enigmas, cando afirmaque o tabú que proíbe sacrificar e co-mer carne de vaca pode ser conse- -cuencia da selección natural.

En épocas de seca ou fame, ao la-brego róndalle a idea de sacrificar ouvender o seu gando, e os que sucum-ben a esta tentación, firman a súapropia sentencia de morte. Si sobrevi-ven á seca, chegadas as chuvias nonpoderán arar os seus campos. "Pareceprobable —resume Marvin Harris—que o sentido de sacrilexio indecibleque comporta o sacrificio de vacas,está arraizado na contradición inatu-

rable entre necesidades inmediatas econdicións de supervivencia a longoplazo".

A hipótese do antropólogo conxelao ánimo do mitificador máis audaz, aoque indirectamente se dirixe o nosoautor. "Si desexan ollar unha verda-deira vaca sagra, sallan á rúa e ob-serven o automóvil da familia".

A polémica Lois Amado Carballo -Vicente Risco resólvese hoxe en anéc-dota; pero entre os achados que apor-ta Cotos, Pigs, Wars and Witches, saeá tona o máxico engado dos cultoscargo ñas Novas Hébridas, tema pre-sente en escritos de Alvaro Cunqueiro.

Ao mindoniense abraiábao e diver-tíao —ouvimosllo contar de viva voz- -a fábula do cargo fantasma, armatostepenando sobre as montañas de NovaGuinea ata que localizaba unha pistade aterrizaxe na xungla. Probablemen-te foi Cunqueiro o primeiro escritorespañol que falou do asunto. Vacas,porcos, guerras e bruxas son aceitadosseriamente polos antropólogos comoenigmas da cultura.

N O T A S

1 NÉDITO ATA 1982, e moi agar-dado desde había cuarenta anos, oLivro do desassossego é probablemen-te a principal obra en prosa de Fer-nando Pessoa. Ocupouno durante amaior parte da súa vida de escritor:desde o 1912, máis ou menos, ata omesmo ano do seu pasamento ou oanterior. Deste libro acaba de apare-cer unha nova e moi coidada edición.Participa do diario íntimo, do ensaio,do poema en prosa, e mesmo do na-rrativo e descritivo. Trátase, pois,dunha obra maior dunha figura capi-tal da cultura do noso tempo.

N O NÚMERO de decembro pasa-do, os "Cuadernos da Escola Dramá-tica Galega" publican por vez primeirao drama histórico en verso que, co ti-duo de Mari-Castaña. Unha recoltapopular, deixara en manuscrito o es-critor Emilio Alvarez Giménez. O ne-to do autor, Xosé María Alvarez Bláz-quez, foi qúen deu a coñecer o textoinédito, respeitándoo na. súa totalida-de. Na Introducción que lie pon á pe-

za crarexa aspectos importantes rela-tivos á personalidade e á obra de Al-varez Giménez.

M A R G U E R I T E DURAS recibíu oPremio Goncourt-84 pola súa novelaL'Amant, publicada polas Editions deMinuit. A escritora, de setenta anos,autora de Hiroxima Mon Amour, fil-mado por Alain Resnais, víñase con-siderando como favorita entre os oncenovelistas escolmados para o Gon-court. E eso, pesie a que ela estimaba"case imposible" a elección, dada asona de alcoólica que tivera no pa-sado. Outra muller, Annie Ernaux, foidistinguida co segundo gran premioliterario de Francia, o Renaudot, polasúa novela La Place.

A FUNDACIÓN O t e r o Pedrayoacordou otorgarlle o Premio "Trasal-ba-85", a Antonio Fraguas Fraguas, aoque realza como "destacado. traballa-dor no eido do ensino, da etnografíae da bibliografía". O dito premio,creado pola Fundación hai. tres anos,

260

concedéuselle en edicións anteriores aXoaquín Lorenzo e a Isidro PargaPondal. Con motivo da entrega desteterceiro galardón, presentarase unhaobra do seu beneficiario. Tamén noprograma de actos a celebrar con talmotivo, figura a presentación dun li-bro inédito de Otero Pedrayo sobreRosalía.

FINOU EN Barcelona o poetaSalvador Espríu. Foi o poeta cataláncontemporáneo que máis trascendeufóra de Cataluña. Bepresentou un ex-presivo exemplo do esforzó por abran-guer as diferentes culturas peninsula-res desde a súa propia lingua. Despoisdé publicar varios libros, consideradoscomo anovadores da prosa catalana,escribíu a obra de teatro Antígona.Editou máis tarde a elexía Cementiride Sinera, o seu primeiro volunie depoesía, ao que lie seguiron outrosdespois. Tirou do prelo tamén novaspezas dramáticas. No 1960 deu a co-ñecer La pell de brau, unha das süasobras máis coñecidas, na que ofreceos seus puntos de vista sobre cues-tións moráis, políticas e estéticas.

N UN SOLEMNE acto celebradona cápela do Hostal dos Reís Católi-cos de Santiago, foron entregadas po-lo Presidente da Xunta de Galicia asprimeiras medallas "Castelao". Concé-deselles a aquelas persoas que "den-tro ou fóra de Galicia desenvolvenunha obra merecente de recoñece-mento do seu pobo, no eido artístico,literario, doutrinal, ou de calquera ou-tra faceta da actividade humana". Aspersonalidades que as recibirán forpn:Ricardo Carballo Calero, Xosé Filguei-ra Valverde, Anxel Fole Sánchez, An-tonio Fraguas Fraguas, Emilio Gonzá-lez López, Xoaquín Lorenzo Fernández,Ramón Martínez López, Isidro PargaPondal e Valentín Paz Andrade.

E STÁ A se reimprimir en Madrido libro de Juan José Morato La cunade un gigante. Historia de la Asocia-ción General del Arte de Imprimir, daque foi principal protagonista o fe-rrolán Pablo Iglesias. Ao tempo que areimpresión se produce, asístese, poroutra banda, á elexiaca desbandada dosseguidores de Gutenberg. O tradicio-nal oficio degrúnase, porque o rápidodesenvolvlmento de novísimas técnicasde composición, o abandono do chum-bo pola "imaxe" catódica, descoidou o

grafismo. Axina se cumprirá o tricen-tenario do "Times" londinense; pero¿qué industria gráfica se atrevería ho-xe a encarregar a un Stanley Morrisonun tipo de letra exclusivo para as súasedicións? No seu día, o "Times" fí-xoo, e do tipo "new román times" vi-ven, tipográficamente, os mellores xor-nais de hoxe.

O FONDO documental que se ato-paba depositado na casa de Risco enCastro Caldelas, trasladouse ao arqui-vo do Museo Arqueolóxico Provincialde Ourense, para ser clasificado é es-tudiado por un equipo dirixido porXoaquín Lorenzo, coa colaboración deOlga Gallego. Unha vez que este laborde clasificación e estudio se remate, afamilia de Vicente Risco decidirá o lu-gar definitivo onde instalar a impor-tante fonte documental.

O MINISTRO francés de Cultura,Jack Lang, fixo un chamamento paraa criación dunha biblioteca do patri-monio europeo do libro. Con ela divul-garíanse en tódalas linguas da Comu-nidade, as obras notables producidaspor cada un dos Estados membros.Suxeríu a este respecto, a formacióndunha especie de "pool" europeo detradutores,- encarregados de traduci-ren os libros seleccionados para a de-vandita "Biblioteca Europea". JackLang lembTOU que no conxunto daComunidade edítanse t o d o los anosdouscentos vinte mil tiduos, pero sóuns doce mil se traducen.

N O NOME dos galegos afincadosen Euskadi, o prof. Xosé Estévez adi-coulle a Rosalía un homenaxe litera-rio. Lembrou e resumíu as relaciónsda poeta con Euskalerria. O seu ma-rido, Manuel Murgufa, procedía de fa-milia tolosarra. "Era filio de Concep-ción Murguía Egaña, nada en Tolosa acomezos do século XIX, culo pai exer-cía a tarea de organista na igrexa deSanta María". No artigo dise que osgaleuskaldunes, e especialmente a."Asociación Rosalía de Castro", radi-cada en Barakaldo, rebordarían' a co-pa de sincera ledicia, si neste ano1985, Tolosa lie adicase unha. rúa aomatrimonio Murguía-Castro.

D EFINlASE A si . mesmo como"un radical cun toque de anarquista".Era inglés, novelista, ensaísta e dra-

261

maturgo. Pinou hai pouco, con 89 anosde edade. Chamábase John BoyntonPriestley. Escribíu máis de cen ensaios,novelas, libros de viaxes e biografías,perto de cuarenta pezas de teatro. Thegood companions foi o seu primeirogrande éxito internacional: as vendassobrepasaron o millón de exemplares,fixéronse sobre ela dous filmes e unhapeza teatral. Coa morte de Priestleydesapareceu un crítico mordaz, un po-lítico polémico que soupo de coroasde loureiros e de espinos, alternada-mente.

A LITERATURA Galega pasa aser asignatura obrigatoria nos estu-dios portugueses de Linguas e Li-teraturas Modernas. Será opción al-ternativa da de Literatura Española noterceiro ano da licenciatura respectiva.O Decreto-Lei polo que se aproba es-ta medida, introduce tamén —na va-riante de estudios portugueses da li-cenciatura de Linguas e LiteraturasModernas— as asignaturas obrigato-rias de Literatura Brasileira, e litera-turas africanas de expresión portu-guesa.

PUBMOACIÓNS RECIBIDAS

CONVIVIUM. Revista de Investigagaoe Cultura. Sao Paulo, set.-oct. 1984.Encétase o número cun traballo de

Ubiratan de Macedo sobre "Formagaointelectual de Alexandre Correia". Nou-tro estudio, Donna C. Rudolph ocúpasedos "Modos de entender o paraíso:em torno de seis cantos de EzraPound". Con temas diversos, colabo-ran tamén Augusto Mojóla, KatiaBrandao Cavalcanti e Nelly NovaesCoelho. Complétase a edición con di-ferentes Comentarios relativos a cues-tións de actualidade, e Resenhas delibros recentes.

LETRAS DE HOJE. Porto Alegre. Se-tembro de 1984.Esta revista, acucada a estudos e

debates de asuntos de lingüística, lite-ratura e lingua portuguesa, publicainteresantes textos presentados no IISeminario Brasileiro de Crítica Lite-raria, e no I Seminario de Crítica Li-teraria do Rio Grande do Sul. O pro-grama de ambos Seminarios concen-trouse na análise da obra de AlceuAmoroso Lima. A revista inclúe ostraballos consagrados á produción crí-tica deste escritor. E, a seguido, re-produce o grupo de ensaios relativosá análise da crítica literaria do RioGrande do. Sul, acompañando o seupercurso histórico e deténdose nosnomes dos intelectuais que a repre-sentaran.

COMPOSTELLANUM. Sección de Es-tudios Jacobeos. Santiago, jul.-dic.1984.Na serie de Estudios, figuran: "La

peregrinatio como fenómeno Alto-Me-dieval. Definición y componentes", por

Robert Plótz; "La arquitectura del Ca-mino de Santiago", por John Williams;"Las cornisas sobre arquitos en la ar-quitectura románica del noroeste de laPenínsula Ibérica", por J. Carlos VallePérez; e "Hacia una caracterización dela iconografía jacobea en la Galicia delsiglo XVI", por José Manuel GarcíaIglesias. Publica tamén unha Nota so-bre "Encuentro jacobeo en Pistoia", deFernando López Alsina.

MANUSCRITA. Saint Louis, Missouri.July 1984.Harriet Hudson e s c r i b e sobre

"Middle English Popular Romances:The Manuscript Evidence". Eugene J.Leahy trata do "Archivio di San Pie-tro, Cod. B. 79, and Amalarais: Noteson the Development oí the MedievalOffice". E Stephan K. Wright adica oseu estudio a "The Provenance andManuscript Tradition of the Marty-rium Ricardi Archiepiscopi". O núme-ro complétase cunha ampia reseña delibros.

ANNALI. Sesione Romanza. IstitutoUniversitario Oriéntale. Napoli, 1984.O volume está adicado a Erilde Me-

lillo Reali. Conten dous traballos deinterés: o que firma María Picchio Si-monelli, co tiduo "A proposito delTAlba bilingüe". E o que escribe Vin-cenzo Placella baixo o epígrafe de"Presenze eraclitee nel De Antiquissi-ma Italorum Sapientia vichiano". Co-laboran con outros temas varios, Cla-ra Borrelli, Gheorghe Carageani, MaríaTeresa Favero, Arma Cerbo, MaríaLourdes Móller, Mario Pinna e MarinoZito. Figuran, ademáis, ñas páxinasseguintes, Recensións e Crónicas bi-bliográficas.

262

ARTES E TRADICÓES DE . VILAREAL. Lisboa, 1984.Nun traballo inicial falase da com-

patibilidade entre tradición cultural einovación curricular; da escola comopromotora da cultura e do desenvol-vimento das Comunidades; e das artese tradicións de Vila Real, da autoríade Helder Pacheco. Figuran, despoistextos sobre actividades artesas, reco-llidas por un equipo de profesores. Entodos eles precúrase. preservar a es-pontaneidade e a riqueza de expresióncriadora, quer na obra, quer ná lin-guaxe do pobo portugués.

ESTUDIOS. Revista trimestral. Madrid,enero-marzo 1985. .Entre as estimables colaboración^

que figuran no Sumario, cabe desta-car: "Finalidad del arte literario enTirso", de Francisco Florit Duran;"Mercedarios médicos en el sigloXVIII", de José Brunet; "Recordandoa Joyce", de Ana Galimbeti; e "Enfer-medad de Clarín y refranes módicos",de Carlos Boüzo. Outros estudios queaparecen nesta publicación, editadapolos frades mercedarios, están firma-dos por María Santomauro, Sol Boni-faci, Eliseo Tourón del Pie, Elias Gó-mez, Secundino. Hernández, GabrielFerrer, Vicente González, Juan A. Mar-ti: e Luis Vázquez. . .

TRANSLATORISCHES HANDELN. VÓn;'..' Justa Hote-Manttari. Helsinski, 1984.

Despois dunha breve introdución daautora, a obra,-que se réfiré a Teoríae'Método, desényólvese en cinco capí-tulos, que levan os seguintes tiduos:A Standort; Grundleguhg für einetheorie-über • translatorisches handeln;Basistheorie über translatorisches han-deln; Methodologie translatorischemhandelns; e Zusamménfassung und ía-zit. Ao remate da publicación figuraünna amplísima bibliografía. :

CAN ADÍAN LANDSCAPES: PAYSAGES• DU CANADÁ.

Con este tiduo bilingüe, e cuntíabreve introdución en inglés e francés,editouse este Catálogo da Exposiciónorganizada pola Dirección de AsuntosCulturáis do Ministerio de Asuntos Ex-teriores do Canadá. A exposición eele-b'rousé tamén en Galicia, ñas Sáas doMuseo do Pobo Galego. No Catálogofeprodúcense .expresivas mostrás daobra exhibida polos .diferentes artistasque colaboran no certame.

BOLETIM CULTURAL da FundacaoCalouste Gulbenkian. Novembro 1984.

Este boletín para Servicio de Bi-bliotecas itinerantes e fixas, ven pre-sentado por Natércia Rocha. Na pri-

meira parte ofrece "Alguns clássicosda literatura, para jovens"; A seguido,í'Dois aspectos da literatura tradicio-nal portuguesa". Despois, "Urna janelachamada poesia", con ilustracións deJulio Gil. Noutro apartado publícanse"Dois dos melhores contos de ficcaocientífica". Finalmente, notas sucintasde divulgación, relativas á música, aomundo do audio, así como un resumede libros recentes de autores portu-gueses para nenos e adolescentes. '

DORNA. Expresión poética galega. San-. tiago, marzo-maio .1985..

Ven de saír do prelo unha novaedición, desta importante revista, quefigura co número 8, e que está adica-da ás Letras Galegas-85. De feitío moicoidado, preséntase cunha portada ori-xinal de Mantecón, quen ílxo tamén,con Janeiro, o deseño e maquetado.Salvador García-Bodaño abre as súaspáxinas cunha visión rosaliana que opoeta tivo no Pazo da Matanza. Cola-boran con composicións propias, ospoetas Tovar, Díaz Castro, López Ca-sanova, Aviles de Taramancos, FrancoGrande, Ramón Lorenzo, Xosé Conde,González Garcés, Campio Pereira, To-sar, Monteagudo, López Dobarro, Xe-la Arias, Rodríguez Barrio, VergaraVilariño,- Valcárcel, Ana Romaní, Bu-gállo, Marra, Pilar Cibreiro, EusebioLorenzo, Paulino Vázquez, Xián Gai-far, Bouzó, Pilar Campo, Neira, Tei-xeiro, Barba e Ramón Alonso. Os traTballos en prosa están firmados porÁnxel Folé, Ürsula Heinze, Ramiro-Fonte, Camilo Gorisar, Miguel AnxoMurado, Alberto Avendaño, López Do-bao, Carys Evans. Síguenllés, en páxi-nas de-coor, textos de Várela Jácome,Ramilo Fonte, Basilio Losada, CarlosCasares, Modesto Hermida, Miguel An-xo Fernández, Celso Matalobos; e tra-ducións de González Gómez, Díaz Cas-tro, Murado, Monteagudo e Xela Arias:Como ilustradores figuran Alexandro,Camba, Conde Corbal; Huete, Patino,Pereira, Siró, Sucasas e. X. Valcárcel.Como homenaxe a Losada Diéguez,Manuel María publica V Églogas, encüaderniño- aparte.

GALICIA. Vigo, marzo.de 1985.. Coordinado por María Xosé Quei-

zán, e maquetado por Margarita Ledo,aparece este número 2 no "Ano con-memorativo do centenario de Rosalíade Castro", ao que as editoras deno-minan de "Festa da palabra silencia-da".- Colaboran a propia María XoséQueizán, Teresa Barro, Pilar GarcíaNegro, Carmen Blanco, Margarita Le-do, Carmen Rábade e María TeresaOtero, con diversos traballos referidosá figura e á obra rosalianas. Presen-

263

tan textos de creación Carmen Kru-ckenberg, Griselda Espinosa, HelenaVillar, Pilar Pallares, María Xosó Ca-nitrot, Xela, Margot Chamorro, AnaRomani, Phonte, Flor Maceira e AnaSouto. Ilustra Menchu Lamas.

ECONOMÍA E SOCIOLOGÍA. Évora,1985.Trátase dunha edición especial adi-

cada ao estudio da "classe política"en si mesma. Fai a presentación dovolume Augusto da Silva. Nun primei-ro artigo de María José Stock, des-pois de definir "quadros medios", des-taca a importancia dunha abordaxeempírica. En sucesivos traballos, estamesma autora e outros colaboradores,ocúpanse da preparación e resultadosdos Congresos, das .bases sociaís e

ideolóxicas dos partidos, e da estru-tura do ideario político dos activistaspartidarios.

COLOQUIO / LETRAS. Lisboa, marQO1985.Encétase o número cun Balance do

Ano Literario de 1984 en Portugal e noBrasil. Entre os ensaios figura "Unpoema desconhecido de Fernando Pe-ssoa", firmado por Alfredo Margarido.Na serie de Documentos, Andrée Ro-cha presenta "Cartas Inéditas de Fia-lho de Almeida para Afonso LopesVieira". Publica poemas de seis auto-res, un contó de Autran Dourado evarios textos, notas e comentarios. Be-lla Jozaf escribe "Carta do Brasil /Um jovem escritor de 70 anos". In-clúe, tamén, as habituáis recensiónscríticas.

VNHA EDICIÓN DA CRÓNICA TROIANA, PREPARADA POR RAMÓN LORENZO

A Fundación Pedro Barrié de laMaza, Conde de Fenosa, acaba de pu-blica-lo libro Crónica Trotona, de Ra-món Lorenzo, dentro da Colección"Documentos Históricos", disposta po-la Real Academia Galega. Nun totalde 754 páxinas <máis un Limiar deDomingo García- Sabell), R. L. pre-senta a introducción e o texto daCrónica, deixando para un segundovolume o estudio do léxico.

Na amplia introducción (de 211 pá-xinas), atopamos unha serie de capí-tulos nos que se fai un estudio deta-llado da tradición literaria da Lendade Troia e das características lingüís-ticas do texto galego. Comeza cunhareferencia á lenda na antigüidade clá-sica e á süa vixencia en Francia e naPenínsula, analizando as distintas ver-sións latinas, francesas e españolas. Otexto cas telan, mandado traducir porAfonso XI, ten coma base un poemafrancés do século XII (de Benoit deSainte-Maure). Por eso fai unha com-paración da traducción co orixinalfrancés, analizando tódalas caracterís-ticas da traducción.

O capítulo mate importante é o VI,• onde fai unha análise pormenorizadadas peculiaridades lingüisticas do tex-to galego, que demostrah beñ as cla-ras que xa no século XIV había gran-des diferencias entre o galego e o por-tugués, e que xa funcionaba en moi-tos aspectos ó sistema lingüístico mo-derno.

Nos capítulos seguintes comparaxa o texto galego co texto castelán

traducido e tamén coa Historia Troia-na, analizando as coincidencias e di-verxencias na traducción. Tamén éimportante o capítulo IX, no queR. L. demostra que a versión casteláde Afonso XI non é traducción direc-ta do poema francés, senón que é tra-ducción . dun texto galego <ou portu-gués) desaparecido, ffi dicir: primeirotraduciuse o poema do francés ó ga-lego (texto hoxe desaparecido), des-pois' do galego ó castelán (versión deAfonso XI) e logo outra vez do cas-telan ó galego (o texto que agora sepublica). A introducción remata coareferencia as edicións anteriores ecunhas normas de tránscrición.

A continuación, o texto da Crónicaocupa desde a páxina 215 á 747 e levanumerosas anotacióiis, ñas que se faisempre unha comparación do textogalego co texto castelán coa HistoriaTroiana e, ás veces, co poema francésde Benoit, así como referencias ósconstantes erros de lectura dos edi-tores anteriores.

Trátase, realmente, dunha obra senprecedentes na investigación literariae filblóxica galega, por estar escrita engalego e por presentar na nosa linguaun estudio literario completo sobre afamosa Lenda de Troia, tan utilizadana época medieval é que nos deixouna nosa lingua unha obra de lecturaapaixonante, como esta Crónica Troia^na, mandada traducir por Fernán Pé-rez de Andrade e rematada no ano1 3 7 3 . - . - - • •

264

DÍA DAS LETRAS GALEGAS 250

RONSELPRESENCIAS. A SAUDADE DO CORREDOR DEFONDO. Poesía/Xavier Seoane 600OS LABERINTOS DA XERFA. Poesía/XavierRodríguez Barrio (Premio "Celso Emilio Ferreiro"1984 do Concello de Vigo) 500CONTOS NOCTURNOS. Narrativa/Xestfs Ma-nuel Valcárcel (Premio das Xustas Literarias doConcello de Santiago) 595DE SOÑOS E DERRIBOS. Narrativa/Miguel AnxoMurado (Premio "Café Gijón" de novela) (no pre-lo)

HUMORXENTE DE HOXE/Quesada " 400

TEXTOS DE ENSINO (en coedición con EDI-CIONES S.M.)LITERATURA SECULO XX. INICIACIÓN UNI-VERSITARIA//W" Victoria Moreno e Xesús Rába-de : 1.100

GUIAS DA NATUREZAA GUIA DOS MARISCOS/flosa Ramonell (noprelo)

GALAXIA INFANTIL E XUVENILA HISTORIA DA PITA... contada polos propiosescolinos de Os Prados, Cervantes, Lugo ..-. 775

Col. A CHALUPA en coedición conELKAR, S.A. e LA GALERA, S.A.16. AOVELLA NEGRA/Roser Capdevila 23017. A ESTRELA VER DE IMarias un Landa-J. Lu-

cas . 23018. O PINTOR DO VENTO/Xesós Pisón-Pepe Ca-

rreiro 230

Coi. O BARCO DE VAPOR en coedición conEDICIONES. S .M.1. DAS COUSAS DE RAMÓN LAMOTE/Paco

Martin 3702. LOBO BRAVO//?e/?é Escudié 3703. INGO EDRAGO/M/s/ .o6e 370

COMIC:AS AVENTURAS DUN NENO GALEGO: I. OSHOMES DO FIN DO MUNDO/Xesús Franco-Pe-dro Bofill 650

REAL ACADEMIA GALEGA

ANTÓN LOSADA DIEGUEZ/Xosé Filgueira Val-verde : 300

UNIVERSIDADE DE SANTIAGOMonografíasFUENTES PARA LA EXPORTACIÓN GALLEGAEN LA SEGUNDA MITAD DEL S. XV: EL PEAT-GE DE MAR DE VALENCIA/£//sa Ms FerreiraPriegue 1.200ECOLOGÍA DE LA REGENERACIÓN DEL MONTETRAS INCENDIO EN GALICIA/Casa/, M., Basan-ta, M., Garda, F. 1.000PSICOTERAPIA DE ECONOMÍA ENFICHAS/A/opi/e/ra Rodríguez, R 1.800

Cursos e Congresos.IX REUNIÓN DE ESTUDIOS REGIONALES: CRI-S IS , A U T O N O M Í A Y DESARROLLOREGIONAL/(Ed. Asociación Española de CienciaRegional) 3 tomos 5.000

Revistas"ACTA CIENTÍFICA COMPOSTELANA. Vol. XXI.-

1984.-Núm. 1-2 800Núm. 3-4 ....T 1.200Vol. XXII. 1985 .Núm. 1 ..',..•...:......:..'.... 2.000

. DORNA. Expresión poética galegaNúm. 7 .: 350Núm. 8. LETRAS GALEGAS-85, Critica literaria etraduccións 400

"Día das letras galegas"ANTOLOXIA DE ANTONIO LOSADA DIÉGUEZ. .(Ecf. Departamento de Filoloxía galega) 500

Outras publicacións ]

INTRODUCCIÓN A LA ASTRONOMIA//?amonM° Aller Ulloa 7. 3.500CAPACIDAD PRODUCTIVA DE LOS SUELOSDE GALICIA/Díaz-Fierros y Gil Sotres, F. 4.000

COLEXIO DE ARQUITECTOS DE GALICIADESARROLLO URBANO Y CRISIS SOCIAL ENFERROL/Enrique Clemente Cubil/as 800GALICIA PATRIMONIO ARQUITECTÓNICO, Cl-DADE E TERRITORIO. l las e lllas Xornadas de Ar-quitectura galega : 950OBRADOIROn" 11 500

FUNDACIÓN OTERO PEDRAYOAPORTACI0NS Ó CANCIO^EIRO DE '. 'COTOBADE/Antón Fraguas (para saír) -

EDITORIAL SEPTO MISTERIO DO WME/Xosé Chao Regó - 350

OUTRASGALICIA ANTE Ek MERCADO COMUN/X. AJva-rez Corbacho, M. Bodelón Alonso, X. ColinoSueiras, F. González Laxe, X. López Faca!, A.Meixide Vecino, E. Pérez Touriño, M. Várela La-fuente. Coordinador: Luis Caramas Vieitez 700

GRIAL REVISTA GALEGA DE CULTURA87 números publicados

Suscripción anual : 2.300extranxeiro 3.100número sotto 700extranxeiro . .. 950

EDITORIAL GALAXIA. S.A. - Reconquista, 1Apartado 1569-Telfs.: (986(432100-433238-VIGO1

35da.

COLECCIÓNS E SERIES EDITADAS

Biblioteca Básica da Cultura GalegaOs cincuenta libros clave para o coñeceménttr esencial da

realidade e da culturé dé Galicia.

Conciencia dé GaliciaA vida e obradas grandes inspiradores e alentadores da nos*

autocomprensión e realización como pobo.

ConversasRatíografh coloquial dos homes máis representativos na

construcción da nosa presente realidade cultural.

Ensaio e investigaciónestudio* pensamento e critica sobor dos grandes temas atinas

de forza da nosa existencia cultural e da sus problemática.universal.

Cultura popularMitos, crenzas e costumes. literatura é

artes do noso pobo.

O MouchoLibros do pobo para o pobo.

Colección LiterariaSefecrá de prosa contemporánea

nanadón e teatro.

DombateSelecta de poesía contemporánea..

RonselOs novos valores da xeneración literaria actual.

Obras completas e selectasRAMÓN OTERO PEORA YO, CASTELAO. AL VARO CUN-

QUBRO. etc.

Dfa das Letras GalegasCol. Facsímil

Diccionarios e Vocabularios

Filoloxla e lingüistica

" Historia da Literatura. Antoloxla

Economía. Socioloxia a Política

Arte / Música / Audiovisual

Debuxo / Humor / Cómic

Gula de Galicia / Gastronomía / Gulas da natureza

Libros escotaresTextos de ensino (en coedkión

con Ediciones S.M.IManuats

Pico Sacro. Textos Universitarios

Galaxia. Infantil e XuvengCoritos populares

Co/. A CHALUPA (en cóedictín con LA GALERA e ELKAR, S.A.I.CU 0 BARCO OE VAPOR (con EDICIONES S.M.). '

Clásicos do mundo enteiro.

DISTRIBUCIÓNS

PARLAMENTO DE GALICIA

XUNTA DE GALICIAServicio de Publicación*

REAL ACADEMIA GALEGA

UNIVERSIDADEDESANTIAGO OECOMPOSTELA

COLEXIO DE ARQUITECTOS DE GALICIA

INSTITUTO DE ESTUDIOS ORENSANOSP. FEIJOO - DIPUTACIÓN PROV. OURENSE

MUSEO ARQUEOLÚXICO E HISTÓRICODEACORUÑA

! EDITORIAL DOS BIBLIÓFILOSDE GALICIA. S.A.

" PATRONATO ROSAÜA OE CASTRO

FUNDACIÓN OTERO PEDRAYO

FUNDACIÓN PENZOL

CIRCULO DAS ARTES DE LUGO

EDITORIAL SEPT ~

EDICIÓNS DO RUBRO

ETC. '

REVISTAS

GRIAL. Revista galega de Cultura

Universidade de SantiagoACTA CIENTÍFICA COMPOSTELANA

AGORA. PAPELES OE FILOSOFÍATRABAJOS COMPOSTELANOS DE BIOLOGÍA

VERBA. Anuario Gatego de Filoloxla.DORNA. Expresión poética galega.

crítica literaria o tráduccións.

Xunta de Galicia !REVISTA GALEGA OE ESTUDIOS AGRARIOS

Colexio de Arquitectos da GaliciaObradoiro

Mais de mil títulos en catálogo. Pida información e prospectos a:

EDITORIAL GALAXIA. S.A. Reconquista. 1. Aptdo. 1569Telfs. 432100-433238. VIGO-1

Grial : revista galega de cultura. Núm. 88, 1985

Documents

Transcript of Grial : revista galega de cultura. Núm. 88, 1985