PRIMEIRAS PAXINAS d&i - Consello da Cultura Galega

PRIMEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i 14/10/15 11:17 Página 1

Arte + mulleres.Creadoras galegas


Edita© CONSELLO DA CULTURA GALEGA, 2015Pazo de Raxoi · 2º andar · Praza do Obradoiro15705 · Santiago de CompostelaT 981 957 202 · F 981 957 [email protected]

Informe elaborado pola Sección de Creación e Artes VisuaisContemporáneas do Consello da Cultura GalegaEdición de: María Luísa Sobrino Manzanares

Imaxe de cubertaAna Mendieta, 1975

Proxecto gráficoImago Mundi Deseño

MaquetaciónGalicia Media

Depósito Legal: C 1797-2015

ISBN 978-84-92923-65-6


SECCIÓN DE CREACIÓN E ARTES VISUAIS CONTEMPORÁNEASMARÍA LUÍSA SOBRINO MANZANARES (ED.)

Arte + mulleres.Creadoras galegas

docu

men

tos

&in

form

es


Índice

docu

men

tos

&in

form

es


INTRODUCIÓNMaría Luísa Sobrino Manzanares

1. CONTEXTO HISTÓRICO (1990-2013)Anexo I. Táboa de infraestruturas expositivasAnexo II. Táboa de exposicións e visibilización das artistas realizadas desde 1987Anexo III. Fichas de exposicións para a visibilización das artistas realizadas desdefinais dos anos 80

2. EXPOSICIÓNS2.1. Exposicións en institucións2.1.1. Museos, centros e fundaciónsCentro Galego de Arte Contemporánea (CGAC)Museo de Arte Contemporánea de Vigo (MARCO)Museo de Arte Contemporánea Gas Natural Fenosa (MAC)Fundación Luís SeoaneCentro Torrente Ballester

2.1.2. SalasAuditorio de GaliciaSala NormalSala XSala AlterarteIgrexa da CompañíaZona C

2.1.3. Outras exposiciónsA Cidade InterpretadaOutonarteChámalle XFotobienal

2.2. Exposicións colectivas referenciais a partir dos anos 90Anexo IV. Fichas de exposicións colectivas de arte galega realizadas desde 1993

2.3. Exposicións promocionais de novas xeraciónsAnexo V. Fichas de exposicións promocionais de novas xeracións

10

15262729

495253

57

61

6568

8288


3. BOLSAS, PREMIOS E RECOÑECEMENTOS HONORÍFICOS PÚBLICOS3.1. BolsasBolsas de creación artística no estranxeiro Gas Natural FenosaBolsas Novos ValoresBolsas de investigación e para estudos artísticos, musicais e da imaxe Deputaciónda Coruña (apartado Artes Plásticas)Bolsas Fundación Laxeiro á creación artística

3.2. PremiosPremio Julián TrincadoMostra Internacional de Arte Gas Natural FenosaPremio Auditorio de Galicia para Novos ArtistasCertame de Artes Plásticas «Isaac Díaz Pardo»Certame de Pintura «Concello de Cambre»Premio Internacional de Artes Plásticas María José JovePremios «Novos Valores» de Artes PlásticasCertame de Artes Plásticas Deputación de OurensePremio de Pintura e Certame de Fotografía Universidade de VigoPremio Galicia de Fotografía Contemporánea

3.3. Recoñecementos honoríficos públicosMedalla CastelaoPremios da Xunta de GaliciaPremios da Crítica GaliciaMedalla de Honor Unión FenosaPremio Laxeiro

4. COLECCIONISMOColección Centro Galego de Arte ContemporáneaColección de Arte Contemporánea de Gas Natural FenosaColección de Arte Fundación NCG BANCOColección de Arte NovacaixagaliciaColección Fundación RACColección de Arte Fundación María José JoveColección de Pintura Contemporánea Internacional Fundación Barrié

5. CONCLUSIÓNS

6. BIBLIOGRAFÍA E RECURSOS DOCUMENTAIS

107110

113

120

125

133

137


SEGUNDO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i 14/10/15 11:45 Página 9

Introdución


11

Apresente publicación Arte + mulleres. Creadoras galegas analiza, a través do estudo das principaisfontes documentais de museos, centros de arte, certames, espazos expositivos, etc., e da investiga-ción dos feitos artísticos acontecidos entre 1990 e 2013, a presenza das artistas na arte galega des-tes últimos vinte e tres anos. A súa realización débese á Sección de Creación e Artes VisuaisContemporáneas do Consello da Cultura Galega que, preocupada polas achegas de xénero, pretendeu

elaborar un documento sobre a visibilidade real das artistas mulleres no novo panorama transformado pola demo-cracia política en Galicia.

A práctica inexistencia de bibliografía sobre o tema fixo desta indagación un traballo complexo no que se inten-tou abarcar as mulleres artistas —sexan galegas ou non— que expuxesen ou concorresen a premios, certames, etc.realizados en Galicia. E aínda que se tratou de consultar todos os referentes existentes, non sempre foi posible acce-der ao rexistro de exposicións ou acontecementos artísticos para obter a documentación, como no caso da Casa daParra ou doutras entidades, das que só puidemos recoller material dun modo parcial por non ter arquivos das últi-mas décadas.

Ademais da revisión destas fontes e de múltiples datos extraídos de diferentes medios, como a relación de catá-logos de artistas individuais ou a extracción de nomes femininos en catálogos colectivos, consultáronse materiais dixi-tais que non chegaron a editarse e páxinas web, solicitouse información ás propias artistas e, moitas veces,rebuscouse entre folletos e convites difíciles de rescatar do esquecemento. A aplicación das técnicas estatísticas pro-pias da socioloxía permitiunos comparar a presenza das artistas respecto da dos artistas homes para comprobar edemostrar as evidentes diferenzas numéricas existentes entre ambos os dous. A esta análise engádese unha extensabibliografía, centrada na especificidade dos estudos sobre xénero ou referente ás fontes consultadas.

Pretendemos que este corpus sirva como a primeira plataforma indicativa, aínda por completarse e axustarse enfuturos estudos de xénero, e, ao tempo, achegar aos lectores e lectoras a mellor información relativa ao estado dacuestión: a visibilidade da muller no panorama artístico galego destes últimos vinte e tres anos.

A irrupción das mulleres artistas no sistema cultural é, sen dúbida, o feito social máis destacado no panorama docambio de século. Esta realidade débese non só ao indubidable protagonismo que adquire a muller desde a segun-da metade do século XX en todos os campos artísticos, científicos e sociais, senón tamén, máis concretamente noque á plástica se refire, á creación en Galicia da Facultade de Belas Artes a comezos da década dos noventa e á faci-lidade do acceso aos estudos superiores deste tipo.

A pesar deste protagonismo social, e mentres resulta incuestionable que as mulleres teñen unha cada vez maiorpresenza cuantitativa nas aulas universitarias ou nos premios e bolsas, non ocorre igual coa súa participación nasprincipais exposicións, nas que os homes seguen gozando dunha maior visibilidade e as súas propostas artísticasdunha maior repercusión mediática.

O exemplo máis ilustrativo disto detectámolo en 1995, cando se realiza a primeira exposición da arte femininado século XX feita en Galicia por mulleres1, co significativo título de A arte inexistente. Unicamente Julia Minguillón,Maruja Mallo, Menchu Lamas, Elena Colmeiro e algunha artista máis —Mª Antonia Dans ou Mercedes Rubial— esta-

1 Exposición comisariada por Rosario Sarmiento (1995): A arte inexistente. As artistas galegas do século XX, Santiago de Compostela,Auditorio de Galicia.


ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

ban a ser medianamente recoñecidas, mentres que gran parte da nómina das artistas presentes nesta mostra foiresultado dunha investigación e verdadeira recuperación de figuras practicamente esquecidas. E aínda que algunhasforon profesoras de pintura ou expuxeron nos Salóns Rexionais da pre e posguerra, a maioría non superou esaesfera artesanal —como ocorrerá con algúns pintores—, o que explicará o silencio da historia. Pero non fai faltarecorrer a figuras históricas, outros nomes, mesmo os que conformaban o balance artístico coetáneo á exposición,algúns cun futuro prometedor, por diversas circunstancias ou polo simple desencanto que producen tantas difi-cultades, quedaron polo camiño; o que proba que, polo menos ata agora, a traxectoria artística da muller é, ade-mais dunha cuestión de talento, tamén unha cuestión de resistencia, unha carreira de fondo.

A pesar de evidentes diferenzas entre artistas homes e mulleres, toda a creación feminina está determinadapolos condicionantes propios das coordenadas espazo-temporais, artellando proxectos que se van desenvolversobre un escenario similar aos deles. Hai que lembrar que se trata dun contexto basicamente urbano que viu esgo-tar ese mundo rural, tanto tempo persistente na arte galega, e que se caracteriza por un fluído constante de migra-cións interiores do corazón de Galicia ás principais cidades2.

Sirva este informe como continuación e ampliación das investigacións iniciadas naquela exposición de 1995,nun bucle que pretende enlazar a historia das mulleres artistas coas novas autoras do panorama creativo en Gali-cia. Tratouse de recoller e dar unha visión obxectiva, en cifras facilitadas por institucións, abarcando os eventosartísticos que configuran o panorama galego desde os anos 90.

Convén subliñar a realización das Bienais de Artistas Galegas, pioneiras mostras patrocinadas por asociaciónsfeministas de Vigo, que, desde finais da década dos oitenta e principios dos noventa, comezaron a sacar á luz otraballo exclusivo de mulleres, incorporando nomes novos cos que se intentaba formular un carácter de xéneroque non sempre se conseguiría3.

Ao tempo que a muller accedía, cada vez en maior medida, a cargos de responsabilidade e aínda que numero-sas artistas participaban xa do clima de apertura e dinamismo co que o Goberno autonómico e as institucións tra-taron de impulsar nos últimos vinte anos a creación plástica en Galicia, os traballos femininos non alcanzarían amesma repercusión que a dos artistas homes.

Fronte á excepcionalidade de Menchu Lamas, a única artista muller nas exposicións colectivas de Atlántica,a principios dos oitenta, sorprende o avance da representación feminina en exposicións dos noventa. 30 anos no20004, comisariada por Miguel Fernández-Cid, en 1994, centrarase na primeira promoción saída da Facultadede Belas Artes de Pontevedra, onde a porcentaxe relativa de seis mulleres e catro homes significou algo insólitono panorama artístico galego. Algo semellante se repetía na seguinte exposición do mesmo comisario, Novoscamiñantes (Xacobeo, 1999) —neste caso, cunha relación de seis mulleres e oito homes—, apostando ambas asdúas mostras pola formación dun novo ámbito global de artistas emerxentes, co que parecía iniciarse a transfor-mación da realidade artística galega5.

Desde mediados da década dos noventa apréciase unha maior presenza feminina na arte, tanto en mostrascolectivas como individuais, e desde os inicios do século XXI esta emerxencia, favorecida pola realización de expo-

12

2 É na franxa atlántica onde se concentra a maior actividade da arte en Galicia, polo número de galerías, espazos expositivos, museos,residencias de artistas, etc. Sobre isto, véxase P. de Llano e M. Pazos Otón: «Musealización, turismo cultural y desequilibriosespaciales en Galicia: 1992-2004», Quintana, Revista do Departamento de Historia da Arte, Universidade de Santiago deCompostela, nº 3 (2004), pp. 161-179.

3 Concretamente, realizáronse en 1987 (Bienal de Artistas Galegas), 1990 (I Bienal), 1994 (II Bienal), 1977 (IV Bienal).4 Véxase o catálogo desta exposición comisariada por Miguel Fernández-Cid (1994): 30 anos no 2000. Artistas galegos para uncambio de milenio, Santiago de Compostela, Auditorio de Galicia.

5 M. Fernández-Cid: «Lo que entonces se explicaba como razón global de esa propuesta era un hecho que parecía incontestable, yque el tiempo se ha encargado de ratificar; la constancia de que algo se modificaba, de manera decisiva, en el entorno artísticogallego», en «El mal de las fregonas», no catálogo Novos camiñantes, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 1999, p. 19.


Introdución

sicións de xénero, empezaría a constituír unha nova realidade no mapa artístico galego. Neste sentido, hai quesinalar o importante labor que se está levando a cabo desde a Facultade de Belas Artes de Pontevedra, en cuxasaulas é moi superior o número de alumnas, así como as distintas accións propostas por colectivos feministas;moitas das cales foron de reducido orzamento e pouca difusión e visibilidade no medio artístico e social. Taménagora outras exposicións de maior escala poñerán en valor o panorama das novas xeracións, nacidas entre os 60e principios dos 80, sinalando explicitamente, xa no título, un argumento de xénero. Entre elas, Marxes e mapas.A creación de xénero en Galicia6, realizada en 2008 e que dalgún modo retomou o proxecto iniciado en 1995coa mostra A arte inexistente.

Obviamente, non se trata nesta introdución de enumerar todas as levadas a cabo no transcurso destes anos,sexan aquelas dos principais centros institucionais ou distintos espazos que incluíron artistas mulleres na súa pro-gramación, sexan as que con maior ou menor relevancia foron dedicadas exclusivamente ao tema do xénero. Sóse trata de presentar un primeiro balance do que se atopará nas páxinas do informe con datos, porcentaxes e refe-rencias, como bolsas, certames, etc., sobre a presenza da muller creadora na arte galega durante estes vinte anos.

O informe iníciase coa contextualización do período histórico que vai desde 1990 ata 2013, cos seus antece-dentes e os principais datos indicativos do que se avanzou na institucionalización, profesionalización e especiali-zación da arte contemporánea, así como na formación artística. Así mesmo, recóllense as iniciativas que sedesenvolveron para promover a igualdade entre os sexos, dar visibilidade ás artistas (exposicións, xornadas, etc.),así como datos relativos á diseminación do pensamento feminista (a través de publicacións, seminarios, exposi-cións e outras accións formativas ou divulgativas).

No corpo central, sinálanse os datos da participación das artistas mulleres —ou, máis especificamente, dasque teñen vencello con Galicia (sexa por nacer, formarse ou residir en Galicia)—, en:

- Exposicións de promoción de novas xeracións, comparando as cifras rexistradas naquelas que son organiza-das desde a Facultade de Belas Artes de Pontevedra e naqueloutras realizadas desde fóra do ámbito académico.

- Eventos artísticos de recoñecida relevancia e de certa periodicidade, tanto os que continúan vixentes comoos que tiveron importante repercusión nalgún tramo do período estudado (A Cidade Interpretada, Outonarte, Chá-malle X, Fotobienal de Vigo).

- Outras exposicións colectivas que se realizaron a partir dos 90 e cuxa influencia e repercusión no campo daarte se debe a que o seu obxectivo era ben ofrecer unha visión da arte galega —fosen realizadas en Galicia ou cofin de difundila e promovela no exterior— ou ben facer revisións de carácter xeracional.

Tratouse, así mesmo, a cuestión das bolsas de apoio á produción ou á formación artística outorgadas por ins-titucións públicas ou privadas (Fundación Laxeiro, Deputación da Coruña, Deputación de Pontevedra, Gas Natu-ral Fenosa). Premios en que se recoñece o valor de obras artísticas e outorgados por diversas institucións(Universidade de Vigo, Deputación de Pontevedra, Deputación de Ourense, Fundación María José Jove, Audito-rio de Galicia, Concello de Cambre, Deputación da Coruña, Gas Natural Fenosa). Recoñecementos honoríficospara distinguir publicamente a traxectoria de artistas e a súa achega á arte contemporánea (Premio Laxeiro,Medalla de Honor Unión Fenosa, Premios da Crítica Galicia, Premios da Xunta —Premios das Letras e das Artesde Galicia, Premios Nacionais da Cultura Galega e Premios da Cultura Galega— e Medalla Castelao). E, por últi-mo, coleccións de titularidade pública centrada no CGAC ou de entidades financeiras (Novacaixagalicia, Funda-ción NCG Banco) e de fundacións (Barrié, María José Jove, RAC, Gas Natural Fenosa).

13

6 Marxes e mapas. A creación de xénero en Galicia, exposición comisariada por Xosé Manuel Lens e Chus Martínez Domínguez,Santiago de Compostela, Auditorio de Galicia, 2008.



Nas conclusións poderemos observar como, actualmente, aínda que desexariamos confirmar unha certa igualda-de de expectativas, o recoñecemento artístico feminino segue sendo minoritario respecto do dos homes. Malia quedescubrimos unha maior presenza de mulleres artistas emerxentes nalgunhas mostras, sobre todo en certames epremios artísticos, aínda se observa a escasa porcentaxe que, en xeral, seguen tendo elas nas exposicións indivi-duais ou colectivas de arte galega de maior prestixio e impacto social. Como se sinalou recentemente nun balan-ce sobre o papel da muller nos ámbitos da cultura7, tampouco estas ocupan os verdadeiros postos de poder nomundo artístico nin son representativas na crítica de arte ou nos comisariados. O mesmo sucede coa minoritariaimplicación por parte das galerías coa obra das novas xeracións de mulleres, ás que non se lles dá a mesma visi-bilidade nin se observa unha aposta por elas.

E, aínda que, como veremos neste informe, haberá intentos e estratexias para proxectar valores femininos emedidas politicamente correctas por parte do Goberno e das institucións sobre o papel da muller no ámbito artís-tico, a situación apenas cambiou. Se durante estes anos algunhas artistas alcanzaron o recoñecemento e, poroutra parte, o traballo artístico da muller se ampliou a outras áreas creativas como a arquitectura, a ilustración,o deseño ou a banda deseñada, non obstante, a maioría das mulleres artistas encóntranse aínda buscando o seupropio oco nos difíciles camiños dun sistema cultural rexido por homes.

María Luísa SobrinoCoordinadora da Sección de Creación e Artes Visuais Contemporáneas do Consello da Cultura Galega

14

7 http://consellodacultura.gal/mediateca/extras/amullernaculturagalegall.pdf e http://consellodacultura.gal/mediateca/extras/20140529_A-muller-na-cultura-galega-I.pdf.


1. CONTEXTO HISTÓRICO(1990-2013)


O presente informe desvela as cifras da desigualdade entre artistas mulleres e homes no eido galego da arte. Osseus obxectivos son examinar e analizar o estado da cuestión, concienciar as institucións e axentes do contextoartístico do alcance da situación e da necesidade urxente de emprender accións que fomenten activamente aigualdade.

Arte + mulleres. Creadoras galegas fai balance desde 1990 ata o ano 2013. Este período, que abrangue algomáis de dúas décadas, ten a suficiente amplitude para analizar a situación actual das artistas, permitindo obser-var a evolución da súa participación no ámbito artístico. O devandito arco temporal caracterízase por unha inten-sa institucionalización da arte contemporánea e unha apertura cara ao ámbito internacional sen precedentes, asícomo un aumento na profesionalización, especialización e acceso á formación artística, xunto ao desenvolvementode iniciativas para promover a visibilidade dos artistas en xeral e de prometedoras expectativas para as artistas,en particular, ao tempo que importantes achegas das perspectivas feministas. Porén, neste informe maniféstasea desigualdade de oportunidades e de recoñecemento entre artistas de ambos os dous sexos.

As súas páxinas nutríronse, a nivel teórico, de diferentes disciplinas (nomeadamente socioloxía, antropoloxíae historia da arte), así como das achegas dos estudos de xénero, de ensaios e informes relativos á presenza damuller na arte. Especificamente, en relación co panorama galego, consultáronse ensaios sobre as diferentes xera-cións de artistas comprendidas no período de estudo, así como sobre as políticas culturais aplicadas en Galicia esobre o papel das institucións e dos eventos artísticos correspondentes a esa cronoloxía.

Ademais de manexarse unha ampla bibliografía (ensaios, artigos, catálogos de exposicións...), ao tratarse dunpasado recente e chegar ao presente (escasamente historiado) e debido ao seu carácter exhaustivo, esixiu a rea-lización de fontes documentais novas. Elaboráronse táboas, fichas e gráficas a partir de datos extraídos de publi-cacións, recompilados mediante a consulta a numerosos axentes artísticos do eido da creación, da investigación,do comisariado, etc.

Nesta investigación tivemos importantes problemas de acceso á información que, nalgúns casos, impedironrecompilar datos completos como, por exemplo, a Casa da Parra; e, noutros, houbo carencias por non obter res-posta dalgunha das institucións ou, as máis das veces, porque a propia institución descoidou a súa función arqui-vística. O que indica que, malia a profesionalización do sector nas últimas décadas, persiste unha falta de oficionalgunhas institucións que non teñen catalogada a súa historiografía expositiva, como o Auditorio de Galicia.

Tamén é de salientar a pouca efectividade dos sites de varias institucións, nos que non se atopa memoria com-pleta das exposicións realizadas, como o CGAC, ou nos que a organización da información está desordenada, detal xeito que custa chegar ata os datos buscados. Neste sentido, podería de novo falarse de falta de profesionali-dade, pero tamén de falta de transparencia, na medida en que se limita ou dificulta o coñecemento do labor rea-lizado e da forma en que foron xestionados fondos de carácter público.

Fronte a estes atrancos, deberemos destacar, con todo, a boa vontade de responsables de institucións que cola-boraron no informe, incluso facendo un labor de memoria anteriormente non realizado, como a recompilación dos

17



datos de exposicións colectivas do CGAC ou o histórico de exposicións da Fundación Luís Seoane. E, de novo, haique salientar e agradecer a colaboración dun gran número de persoas que, a título individual, nos achegarondatos, nos axudaron a completalos ou nos resolveron dúbidas.

Desde a década dos 90, prodúcese unha importante institucionalización e promoción da arte en Galicia. Crea-ranse elementos clave para a arte contemporánea a un ritmo sen precedentes.

Esta institucionalización comeza a concibirse na década anterior. Coa aprobación, en 1981, do Estatuto deautonomía de Galicia, empezarán a darse as condicións para deseñar políticas culturais cunha orientación defi-nida e para crear institucións públicas destinadas ao apoio e promoción da cultura en Galicia.

Respecto do tema das INFRAESTRUTURAS, ao abeiro do Estatuto de autonomía, en 1983 crearase o Con-sello da Cultura Galega e, desde 2008, unha nova sección denominada Sección de Creación e Artes VisuaisContemporáneas.

Tamén en 1983 se creará un departamento especificamente dedicado ás artes plásticas na Dirección Xeral deCultura da Xunta de Galicia: a Sección de Artes Plásticas, un dos primeiros entes públicos que dinamizaría o sec-tor cunha política de exposicións e de compra de obras.

Pero non será ata os anos 90 cando se poida falar dunha decidida transformación da infraestrutura artística,sendo o centro máis emblemático o CGAC, creado a finais de 1993, tamén ao abeiro do Estatuto de Autonomíae enmarcado na política xurdida a partir de 1980 para promover o desenvolvemento de plataformas culturais enEspaña.

Paralelamente a esta institucionalización, o campo da arte caracterízase por unha maior PROFESIONALIZACIÓNe especialización e unha tímida apertura cara a ámbitos internacionais. Características apreciables nas institu-cións máis senlleiras e no traballo desenvolvido na crítica de arte, galerías, feiras, bienais, no comisariado deexposicións ou no campo editorial.

Esta normalización do sector vén determinada pola posta en funcionamento das novas institucións8. Ademaisdas estruturas de carácter estable, contribuíron a esta profesionalización convocatorias como a Bienal de Ponteve-dra, realizada desde no ano 1969, pero que, a partir dos 90, será menos tradicional e localista, cunha vocacióndefinitivamente internacional; a Fotobienal de Vigo, vixente entre 1984 e 2000, e de carácter internacional desdea súa segunda edición de 1986; a Mostra Unión Fenosa, iniciada en 1989, que se abriu a Portugal en 1997 e atodas as nacionalidades en 2006; proxectos de arte pública como os do Parque Torre de Hércules (A Coruña,1992), Parque de Bonaval (Santiago de Compostela, 1994) ou a Illa das Esculturas (Pontevedra, 1998), máis con-cibido para a intervención de artistas doutras nacionalidades.

Uns eventos fundamentais que haberían de actuar como grandes revulsivos na promoción da arte galega e asúa proxección cara ao exterior foron as exposicións colectivas Atlántica. A primeira realizouse no antigo Hospi-tal de Baiona (Pontevedra) en 1980; a segunda, ao ano seguinte, no Centro Cultural de la Villa (Madrid); e a ter-ceira en 1983 no Pazo Xelmírez de Santiago. Aínda que a importancia de Atlántica está xa suficientementeestudada, hai que salientar, soamente, que estas iniciativas privadas supuxeron un intenso pulo provocador paratoda unha serie de mostras artísticas tanto privadas como gobernamentais, desde onde se asumiu axiña o seuéxito, e promovéronse novas exposicións colectivas ao longo da década dos 80. Entre estas iniciativas oficiais, arepresentación da plástica galega na Expo 92 de Sevilla ou a creación da Casa de Galicia en Madrid (1992).

Na apertura do mercado da arte, o pulo viría da man da creación, en 1982, da feira internacional ARCO(Madrid), á que sucesivamente acudirán os principais centros e museos galegos de arte contemporánea e gale-

18

8 Véxase Anexo I. Táboa de infraestruturas expositivas.


Contexto histórico (1990-2013)

rías galegas de novo perfil como Trinta (Santiago de Compostela, 1985), Bacelos (Vigo, 1990), Adhoc (Vigo,1990), Marisa Marimón (Ourense, 1994) ou SCQ (Santiago de Compostela, 1997-2012), ademais da súa par-ticipación en feiras do estranxeiro como as de Basilea, Miami, París ou Lisboa.

Aos intentos de acadar unha normalización no mercado galego e peninsular, responderán coa creación dasdiferentes feiras que, sen conseguir consolidarse, se organizaron en Galicia: Foro Atlántico de Arte Contemporá-neo (catro edicións realizadas en Santiago de Compostela, A Coruña, Porto e Pontevedra, entre 1995 e 1999),Puro Arte, renomeada Espacio Atlántico (cinco edicións desenvolvidas entre 2006 e 2011 en Vigo) e CuartoPúblico (que comezou en Santiago de Compostela en 2013).

Da aspiración á profesionalización dos axentes artísticos de Galicia tamén é indicativo a creación de estrutu-ras asociativas: a Asociación Profesional de Galerías de Arte de Galicia (AGAG), fundada a finais dos 80; a Aso-ciación Galega de Artistas Visuais (AGAV), fundada en 1997; ou, máis recentemente, Asociación Galega deCríticos de Arte (AGCA) en 1999, na actualidade sen actividade. Por outra banda, destaca a implantación, den-tro da educación universitaria, da licenciatura de Historia da Arte (Santiago de Compostela, USC, 1993). E, nosúltimos anos, puxéronse en funcionamento o Máster en Arte, Museoloxía e Crítica Contemporáneas (USC) e oMáster en Arte Contemporánea. Investigación e Creación (UVigo), que colaboran na formación e integración dosprofesionais, comisariado, crítica, xestión, etc.

Tamén, neste escenario, hai que subliñar o importante rol que desempeñaron revistas culturais e especializa-das, como Festa da Palabra Silenciada, editada por Feministas Independientes Galegas (FIGA) (desde 1983);Microfisuras. Cadernos de Pensamento e Creación (1997-2002); InteresArte (1998-2002); Fe (1995-1999);Sinal, publicación promovida pola Asociación Galega de Artistas Visuais, de curta pero significativa vida (2000);Quintana: Revista del Departamento de Historia del Arte, editada pola USC (desde 2000); Art Notes. RevistaInternacional de Arte y Cultura (2004-2010) ou Dardo Magazine (desde 2006).

Co uso xeneralizado de Internet, a rede abre un novo espazo para a documentación e investigación da mate-ria artística. Neste sentido, destacan as intervencións no portal do Consello da Cultura Galega (culturagalega.gal).Así, as colaboracións de Xosé Manuel Lens, coas seccións Atrapade ó mensaxeiro (artigos recompilados en libroelectrónico), Búmerang (colección de 30 entrevistas a artistas visuais de Galicia) e Búmerang: Axentes (30 entre-vistas a axentes do mundo da arte).

Aloxado nesta mesma web, desde a Sección de Creación e Artes Visuais Contemporáneas do Consello daCultura Galega, ponse en marcha ATALAIA. Arte contemporánea en Galicia. Un proxecto que ofrece aos usua-rios unha achega informativa inédita, actualizada e sistemática do contexto artístico actual. Conta cun direc-torio de artistas, obras, exposicións, publicacións e demais eventos realizados en Galicia, que se arquivan,permitindo a difusión e análise deles. Na súa función de directorio, ATALAIA vén a cubrir o baleiro deixado porEspazodocumental.net, aloxado na web do CGAC entre 2007 e 2009, que desapareceu coa seguinte directi-va do centro.

No eido da FORMACIÓN ARTÍSTICA e á marxe das antigas escolas de artes e oficios que viñan funcionando desdeo século XIX, o fito máis relevante no mundo da arte prodúcese, en 1990, coa creación da Facultade de BelasArtes de Pontevedra, da Universidade de Vigo, coa que se eleva a docencia artística ao ámbito universitario. En1991, seguiríana a Escola Superior de Conservación e Restauración de Bens Culturais de Galicia, estudos crea-dos tamén pola LOGSE e que inclúen as especialidades de Escultura e Pintura.

A ensinanza artística experimenta así un pulo considerable e é máis accesible para os membros da comu-nidade galega que queren orientarse ao desempeño da profesión e que, anteriormente, tiñan que desprazarsea outras comunidades para completar a súa formación en ensino universitario, cursar Artes e Oficios ou obterpor outros medios unha aprendizaxe autodidacta.

19



Téñase en conta que, ata entrado o século XX, a aprendizaxe da pintura e do debuxo era socialmente conside-rada só como un pasatempo estético e doméstico para as mulleres, e estas tiñan dificultades para acceder a unhaensinanza oficial. A lexislación establecía a división sexuada dos saberes e na formación artística das mulleres nonse incluía un coñecemento profundo da figura nin da perspectiva nin da anatomía9. En consonancia con estaslimitacións, ata 1935 rexistrábanse unhas cifras baixas da presenza das mulleres nos circuítos artísticos. Así oindican o número de concorrencia feminina ás Exposicións Rexionais de arte galega; eventos que, por outra parte,constituirán o único vehículo para dar a coñecer o seu traballo.

Estes datos recólleos Rosario Sarmiento no catálogo da exposición10, nunha gráfica en que se revela taménque non é só nos inicios do século, senón que a media das porcentaxes femininas nas exposicións colectivas deámbito galego ata 1985 non acadou nunca grandes alzas.

Fonte: Rosario Sarmiento (coord.) (1995): A arte inexistente: as artistas galegas do século XX [Catálogo da exposición rea-

lizada no Auditorio de Galicia], Santiago de Compostela, Concello de Santiago de Compostela.

20

9 Véxase Estrella de Diego (2009): La mujer y la pintura del XIX español, Madrid, Cátedra.10 Rosario Sarmiento, op. cit., p. 33.



Actualmente, o acceso á formación artística formal, lonxe de estar institucionalmente vetado ou limitado ásmulleres, como sucedía no pasado, é un logro consolidado e un espazo onde son maioría. Aínda así, como sedemostrará neste informe, o acceso a unha existencia artística coñecida e recoñecida segue sendo, hoxe en día,asunto pendente.

Se examinamos as cifras de alumnado na Facultade de Belas Artes en Pontevedra, paradoxalmente o númerode alumnas sempre foi maioría. Desde que iniciou a súa andaina en 1990, a porcentaxe de mulleres matricu-ladas en Belas Artes sempre estivo por riba do 50% e, na actualidade, sitúase ao redor do 70%, como se obser-va na seguinte táboa.

Licenciatura ou grao en Belas Artes, Facultade de Belas Arte de Pontevedra.Cursos académicos 1990/1991 a 2012/2013

Curso académico Licenciatura/Grao

Alumnas Alumnos

Nº % Nº %

1990 / 1991 68 57,6 50 42,4

1991 / 1992 137 62,3 83 37,7

1992 / 1993 209 64,5 115 35,5

1993 / 1994 274 64,3 152 35,7

1994 / 1995 340 65,1 182 34,9

1995 / 1996 361 66 186 34

1996 / 1997 378 65,5 199 34,5

1997 / 1998 373 63,4 215 36,6

1998 / 1999 384 64,3 213 35,7

1999 / 2000 381 64,4 211 35,6

2000 / 2001 390 64,5 215 35,5

2001 / 2002 410 65,2 219 34,8

2002 / 2003 436 67,7 208 32,3

2003 / 2004 437 69,5 192 30,5

2004 / 2005 442 71,4 177 28,6

2005 / 2006 455 72,1 176 27,9

2006 / 2007 454 71,4 182 28,6

2007 / 2008 437 70,6 182 29,4

2008 / 2009 415 68,7 189 31,3

2009 / 2010 441 68,9 199 31,1

2010 / 2011 404 69,1 181 30,9

2011 / 2012 390 69,3 173 30,7

2012 / 2013 386 69,7 168 30,3

2013 / 2014 368 68,8 167 31,2

Fonte: Táboa de elaboración propia a partir dos datos xerados polo servizo de Acceso aos informes do Sistema de Infor-

mación á Dirección, UNIDATA, da Universidade de Vigo.

21



Estas porcentaxes son similares nos estudos de 3º ciclo, máis dedicados ao ensino, investigación e a acadarunha formación artística máis completa. Desde que se instauraron os novos másters e programas de doutora-mento coa implantación do Plan Boloña, o número de alumnas matriculadas continúa sendo superior á de alum-nos e sitúase ao redor do 65%.

Matrícula en 3º ciclo (másters e programas de doutoramento da Falcultade de Belas Artes de Pontevedra).Cursos académicos 2009/2010 a 2013/2014

Curso académico 3º ciclo

Alumnas Alumnos

Nº % Nº %

2009 / 2010 13 65 7 35

2010 / 2011 40 65,6 21 34,4

2011 / 2012 36 64,3 20 35,7

2012 / 2013 55 63,2 32 36,8

2013 / 2014 70 66 36 34

Fonte: Táboa de elaboración propia a partir dos datos xerados polo servizo de Acceso aos informes do Sistema de Infor-

mación á Dirección, UNIDATA, da Universidade de Vigo.

A revisión destes datos faría supoñer a lóxica incorporación evolutiva das mulleres ao mundo da arte, incre-mentando de forma proporcional a súa participación en exposicións, eventos, coleccións de prestixio, feiras dearte, bolsas, etc. Mais, como se reflectirá ao longo do informe, segue existindo un gran desequilibrio entre asmulleres que se forman como creadoras e as que participan no campo profesional.

Fronte a esta realidade, póñense en marcha distintas INICIATIVAS ARTÍSTICAS cuxo obxectivo común é difundiras obras de mulleres artistas, paliar a súa escasa visibilidade, contradicir a infravaloración dos seus traballos ebuscar transformar a devandita estrutura artística.

Pioneiras, neste período, foron as exposicións organizadas entre 1987 e 1997 polo colectivo feminista Ale-crín, Grupo de Estudos sobre a Condición da Muller, coincidindo coa celebración do 8 de marzo. Mostras enque, por vez primeira en Galicia, confluían as formulacións feministas e a arte nun formato expositivo. Acada-ron catro edicións e, segundo se foron sucedendo, tornáronse máis profesionais, contando co comisariado e coasesoramento de profesionais e a publicación dun catálogo. A importancia destas exposicións tamén reside naampla nómina de artistas participantes, no abano de disciplinas mostradas (pintura, escultura, ilustración,vídeo, instalación, fotografía...) e na interdisciplinareidade —desmontando os estereotipos sobre a arte realiza-da por mulleres—, así como na inclusión de artistas históricas en diálogo con xeracións novas e intermedias, deartistas coñecidas e de artistas emerxentes.

Similares formulacións tiña a que será a exposición de mulleres artistas de maior repercusión na década dos90: A arte inexistente. As artistas galegas do século XX, realizada en Santiago de Compostela, no Auditorio deGalicia, e acompañada dunha publicación de gran calidade que incluía ensaios de Estrella de Diego, María LuísaSobrino e Rosario Sarmiento, xunto cunha importante recompilación de documentación. A súa comisaria, Rosa-rio Sarmiento, remontábase a Elvira Santiso —nada en 1872— e recollía o legado de 18 artistas galegas. Ade-mais do alcance desta exposición, é de salientar que non se volverá organizar unha exposición de revisión históricadestas características.

22



Alén destas exposicións, cumpriría mencionar outras que se levaron a cabo na década dos 90 ou que se impul-san a partir delas. Mostras máis modestas en medios e de menor repercusión realizadas na súa maior parte no DíaInternacional da Muller, iniciativas de carácter periódico, como Voilà la femme, no Ateneo Santa Cecilia de Marín(desde 1992); outras de carácter puntual, como Mare marginis (Pazo Provincial da Deputación de Pontevedra,1994), Presente plural (As Pontes, 1994), Nós-outras. Pintoras, poetas e orgullo de ser muller (Santiago de Com-postela, 1997) e a mostra As novísimas pintoras galegas (Casa das Artes de Vigo, 1995), comisariada por MaríaXosé Queizán, á que se lle dedicou un número monográfico da revista feminista Festa da Palabra Silenciada11.

Nesta década, algúns espazos privados tamén realizaron exposicións de mulleres en colaboración con outrasentidades, como A voz em grito (Galería Sargadelos, Santiago de Compostela, 1998), ou Ás doce, Cenicienta.Exposición de artistas galegas e De lado (na Galería Artefacto, Vigo, 1998 e 1999).

O conxunto de exposicións levadas a cabo na década dos 90 xunto á inauguración do CGAC, en 1993, cunhagran mostra retrospectiva de Maruja Mallo, parecían prometer unha situación normalizada para as artistas nunfuturo próximo.

Porén, tanto no resto da Península como en Galicia, as exposicións de revisión histórica e as grandes pano-rámicas de artistas do presente foron decaendo no transcurso da década. Decaemento xa sexa por considerarseinnecesarias, xa sexa porque tamén houbo unha gran polémica sobre a oportunidade e efectividade destasaccións como estratexias. Cuestionábase que o criterio de selección fose o feito de ser muller ou porque supuñanon saír da dicotomía de xénero e da división sexual; así mesmo porque se consideraba que a cuestión non resi-de no sexo de quen produce a obra, senón no contido ou ben no seu carácter crítico ou feminista.

Por outra banda, engadíase que, tendo como criterio o xénero feminino, se facían mostras de baixa calidadeque ían en contra da dignificación e recoñecemento dos traballos de calidade, o que significaba nivelar valores nonnivelables; con eses criterios corríase o risco de crear unha categoría á parte: a arte de mulleres ou arte feminina.

Coa entrada do novo século, parece observarse unha renovada loita, tanto no contexto español como no galego,pola visibilidade das artistas ante o pouco que mudou a situación.

Respecto do resto da Península, unha serie de exposicións repartidas por todas as comunidades dan respostaa estes conceptos cun claro carácter reivindicativo, entre outras: Mujeres que hablan de mujeres; Mujeres, mani-fiestos de una naturaleza muy sutil; Amazonas de la vanguardia, etc. Un dos feitos máis salientables é a crea-ción da asociación Mujeres en las Artes Visuales (MAV) en 2009, que non só representa os intereses das artistas,senón que establece alianzas entre as diversas axentes do Estado español: críticas, comisarias, coordinadoras edirectoras de centros, investigadoras e xestoras.

Respostas ante unha situación persistente e que tamén se producirán no ámbito galego. Destacan especial-mente mostras como Clónicas (Casa das Artes, Vigo, 2004), na que participan 40 artistas de distintas xeracións—o abano das datas de nacemento vai desde 1946 a 1972— e de distintas procedencias xeográficas.

A outra grande exposición foi Marxes e mapas. A creación de xénero en Galicia (Auditorio de Galicia, Santia-go de Compostela, 2008); unha mostra que pretendeu seguir o fío de A arte inexistente, realizada trece anos atrás,se ben cun afondamento nas últimas xeracións: as 26 artistas da mostra naceran entre a década dos 60 e princi-pios dos 80. Unha cuestión que hai que subliñar é que, ao igual que outras exposicións deste período, se anunciaexplicitamente a cuestión de xénero no seu título, distanciándose doutro tipo de exposicións sen ningunha formu-lación ao respecto. Coa introdución das obras de cada artista, inclúense textos críticos de numerosos autores e auto-ras e unha ampla reportaxe fotográfica da mostra, nun catálogo concibido para edición impresa e queinesperadamente foi editado en soporte CD.

23

11 Ademais da reprodución das obras e entrevistas coas seis autoras representadas, incluía un ensaio de Lourdes Méndez sobrefeminismo e arte que achegaba información de artistas e bibliografía daquela pouco coñecida en Galicia.



Ademais destas grandes mostras, no século XXI podería falarse dunha proliferación de exposicións de artistasgalegas a partir da segunda metade da primeira década. Máis modestas en medios e con menor repercusión queas mostras da Casa das Artes ou as do Auditorio de Galicia, contribuíron a crear unha conciencia crítica respec-to da situación, así como a facer visibles sobre todo ás artistas. Algunhas destas mostras non posúen máis crite-rios que reunir obras feitas por mulleres, outras foron organizadas ao redor dunha temática concreta, algunhasinclináronse abertamente por contidos feministas, outras con certa perspectiva de xénero e, no seu conxunto,alternan as dun maior interese xunto coas de calidade e profesionalidade cuestionables.

En varias das exposicións e eventos abundan as iniciativas suscitadas desde a Facultade de Belas Artes dePontevedra, entre outras: Imaxes da sombra (2002) ou Mulleres. Arte en Pontevedra 4 (2004). A finais da déca-da, Xosé M. Buxán Bran comeza o ciclo de exposicións que a Sala X dedica á obra de profesorado de Belas Artescoa mostra Ex profeso 1 (Sala X, 2009), integrada exclusivamente por artistas e docentes mulleres.

Tamén as profesoras da Facultade de Belas Artes de Pontevedra Yolanda Herranz e Anne Heyvaert coordinaronen España a exposición Flying Carpet, itinerante por varios países. Integrada por 165 artistas de diversas nacio-nalidades. En Galicia, mostrouse en 2004 na Fundación Gonzalo Torrente Ballester de Santiago e no Centro Cai-xanova de Vigo —no marco da Marcha Mundial das Mulleres en Vigo—, e, en 2005, no Pazo da Cultura dePontevedra. Salientables son as iniciativas desta catedrática de Escultura na Facultade de Belas Artes de Ponteve-dra, Yolanda Herranz, propoñendo mostras como Imaxinarte (2003), Ingravidez en rojo (2003), Corpus: esenciasy existencias (2006), Nosotras (2006), Sin rencor (2007), Rosas y corazones (2009), Generosas y fuertes(2009), Xf. Xénero feminino (2010) e Estamos (1) Somos (+D) 2 / We Are (and) We Are (2011). Nas obras artís-ticas e nas publicacións reflíctese o resultado das súas liñas de investigación: a experiencia creativa e a condiciónfeminina; a relación entre as mulleres e arte actual; o corpo e o proxecto artístico actual ou o corpo e a escultura.

Outras mostras abordaron a problemática da violencia de xénero: Cárcel de amor. Relatos culturales sobre laviolencia de género (2006), ciclo de vídeo comisariado por Berta Sichel e Virginia Villaplana para o Museo Nacio-nal Centro de Arte Reina Sofía; no seu itinerario e baixo a coordinación de Ánxela Caramés chegou á FundaciónLuís Seoane da Coruña en 2006. O programa —non integrado por mulleres na súa totalidade, aínda que si maio-ritariamente— incluía artistas de diferentes nacionalidades, e do ámbito galego a María Ruido. No mesmo ano ecoa mesma visión de violencia de xénero, organizouse na Casa da Parra de Santiago de Compostela Fisuras nocotián. 9 narradoras no relato da violencia. Comisariada por Chus Martínez Domínguez e Xosé Manuel Lens, amostra integraba a fotografía, o deseño, a instalación ou mesmo a literatura nas narrativas que as nove artistas,todas elas vinculadas a Galicia, construían arredor da violencia no ámbito doméstico.

A artista Mar Caldas vén desenvolvendo unha dinámica actividade sobre exposicións de xénero. Desde a fun-ción de comisariado, organizou varias exposicións integradas por artistas galegas. En Boas pezas, proxectou unhamostra respondendo á escasa selección de artistas mulleres na exposición Urbanitas, realizada pouco antes noMARCO de Vigo. Outras mostras, como Maquila Boutique (2007), xurdían para a denuncia da precariedade labo-ral das mulleres na industria téxtil a nivel mundial. Cada artista interviña sobre unha prenda de roupa usada per-tencente a compañías sobre as que existen informes de explotación laboral nos países do sur.

Directamente vinculado á Universidade de Vigo e orientado a promover e divulgar o traballo das graduadas eposgraduadas recentemente na Facultade de Belas Artes de Pontevedra, desde 2011 desenvólvese o proxecto devisibilización ARTISTAS, apoiado pola Unidade de Igualdade desa Universidade12 e comisariado polas profesorasAlmudena Fernández Fariña e Mar Caldas. Abrangue varios grupos de investigación e traballo centrados na pers-pectiva de xénero. Actualmente, este proxecto acada a súa 3ª edición, combinando o formato expositivo co for-mato postal e a realización dunha publicación anual.

24

12 http://www.uvigo.es/uvigo_gl/administración/igualdade/investigación/equipos.



Na Normal, espazo de intervención cultural da Universidade da Coruña, Ánxela Caramés comisariou Elas fantech, exposición organizada por MAV en 2013. Novas iniciativas xurdirán nesta consideración promocional deartistas emerxentes da Facultade de Belas Artes de Pontevedra: Xeración 80. A natureza dos estados intencio-nais da muller e Da arte feminina á arte feminista, que combinaba o formato expositivo coa programación deperformances, mesas de debate e outras actividades.

Dentro das xeiras pola visibilidade das mulleres na produción cultural galega actual é a proposta expositivaQue ves cando me ves? (2011), comisariada por Paula Cabaleiro. Tamén ela será a responsable de Creamos(Nós). Artistas mulleres en 1ª persoa, que trata as narrativas habituais: identidade, sexualidade, maternidade,familia, xénero, memoria, vida cotiá ou espazo privado e público.

Das novas xeracións de artistas e xestoras tamén proceden iniciativas como a creación do Colectivo 20º 65,a partir do Máster en Arte, Museoloxía e Crítica Contemporáneas da Universidade de Santiago de Compostela, en2010, e integrado polas artistas Paula Cabaleiro, Carmen Cabaneiro, Silvia Capelo, Lidia Costa, Basilisa Fiestras,Beatriz Suárez Saá, Paz Vicente e Magatzem 909 MC. Este colectivo organizará as exposicións Identitas, itine-rante por diversos centros culturais de Galicia e Asturias entre 2010 e 2011, e, fóra de Galicia, 8 k de memoria(Centro Cultural Villa de Móstoles, 2012). En 2013, ten lugar no Museo de Arte Contemporánea de Castela eLeón (MUSAC) a mostra Genealogías feministas en el arte español: 1960-2010, que contou coa presenza dasgalegas Ánxela Caramés, Carmen Nogueira, Uqui Permui, María Ruido, Mar Caldas e María Antonia Dans, amaisdas artistas vinculadas con Galicia Chelo Matesanz, Marina Núñez, Yolanda Herranz e Mónica Cabo.

En 2009, xorde en Ourense o Colectivo Violeta co obxectivo de potenciar a igualdade de xénero e visibilizar otraballo das artistas ourensás. En 2011, o colectivo realiza un programa interdisciplinar co gallo da exposicióncolectiva Muller, creación e arte (Casa da Xuventude, Ourense) e, finalmente, en 2013, organiza Encontros 8 demarzo - Muller, arte e creatividade (Centro Cultural Marcos Valcárcel, Ourense).

Nestes últimos anos, por parte de organismos e institucións, tamén son de subliñar outras exposicións colec-tivas de artistas galegas, como Caminos en femenino, organizada pola Fundación Camiño Portugués de Santiago—con sede en Pontevedra— e comisariada polo seu presidente, Constantino Lores.

Desde a Rede Museística Provincial de Lugo, organizáronse as mostras: ¿Quién da la vuelta a la tortilla? Hom-bres, mujeres, género y roles en las colecciones de tres Museos Provinciales (Museo Provincial de Lugo, Museode León e Museo de Bellas Artes de Murcia, 2012), comisariada por Encarna Lago, directora igualmente doMuseo de Lugo, así como A arte de ser muller nun mundo por compartir, comisariado por ela mesma en con-memoración do 8 de marzo.

Deberíase resaltar que ningunha destas exposicións de revisión das achegas das artistas galegas e ningunha des-tas accións positivas para apoiar a produción e divulgación das artistas tiveron cabida nos principais museos ecentros de arte contemporánea galega (CGAC, MARCO e MAC). Maioritariamente, realizáronse en espazos «peri-féricos», agás sete, que tiveron lugar en salas con certo poder de lexitimación: dúas no Auditorio de Galicia (ascélebres A arte inexistente e Marxes e mapas) e cinco na Casa das Artes de Vigo (as coñecidas Bienais de Ale-crín, as mostras bastante esquecidas As novísimas pintoras galegas e Clónicas). Tamén é de salientar que a maio-ría destas exposicións non foron recollidas en catálogo.

25



ANEXO I. TÁBOA DE INFRAESTRUTURAS EXPOSITIVAS

1992 Sala de exposicións da Fundación Caixa Galicia, Lugo

1993 CGAC, Santiago de Compostela

1993 Hospital de Caridad, Ferrol

1993 Espazo para a Arte Caja Madrid, Pontevedra

1995 Museo de Arte Contemporánea Unión Fenosa, A Coruña (actualmente Museo de Arte Contemporá-

nea Gas Natural Fenosa)

1995 Fundación Pedro Barrié de la Maza, A Coruña

1995 Museo de Belas Artes, A Coruña (edificio novo)

1995 Fundación Eugenio Granell, Santiago de Compostela

1996 Fundación Caixa Galicia, sedes de Vigo e Ourense

1997 Museo Provincial de Lugo (ampliación do museo)

1997 Pazo da Cultura, Pontevedra

1997 Fundación CIEC (Centro Internacional de Estampa Contemporánea), Betanzos

1997 Igrexa da Compañía, USC, Santiago de Compostela

1998 Fundación Luís Seoane, A Coruña (sede na Casa da Cultura Salvador de Madariaga)

1999 Fundación Gonzalo Torrente Ballester, Santiago de Compostela

1999 Fundación Laxeiro, Vigo

2000 Fundación Caixa Galicia, sede de Pontevedra

2000 Centro Cultural Deputación Ourense (recentemente renomeado Centro Cultural Marcos Valcárcel)

2002 MARCO, Vigo

2002 Museo do Mar de Galicia, Vigo

2002 Centro Torrente Ballester, Ferrol (antigo Hospital de Caridad, ampliado e renomeado)

2003 Fundación Luís Seoane, A Coruña (sede actual)

2003 Fundación Caixa Galicia, sede de Santiago de Compostela

2003 Centro Social Caixanova, Vigo (edificio Casa Bárcena)

2003 Fundación María José Jove, A Coruña

2004 Sala Alterarte, Uvigo, Ourense

2005 Fundación Pedro Barrié de la Maza, sede de Vigo

2005 Fundación Caixa Galicia, Ferrol

2005 Sala Palexco, A Coruña

2005 Sala X, sala de exposicións do Campus de Pontevedra

2006 Fundación Caixa Galicia, sede da Coruña

2006 Centro Social Caixanova, Pontevedra

2007 Fundación RAC, Pontevedra

2007 Zona C, Santiago de Compostela

2010 Centro Social Caixanova, Santiago de Compostela

2011 Cidade da Cultura, Santiago de Compostela (dous primeiros edificios)

2011 Sexto Edificio (Museo de Pontevedra)

2011 Normal, UDC, A Coruña

2011 Centro Ágora, A Coruña

2011 Pinacoteca Municipal Francisco Fernández del Riego, Vigo

2013 Centro Municipal José Ángel Valente, Ourense

26



ANEXO II. TÁBOA DE EXPOSICIÓNS E VISIBILIZACIÓN DAS ARTISTAS REALIZADAS DESDE 1987

ANO TÍTULO CIDADE

1987 1ª Exposición de artistas galegas Alecrín Vigo

1990 II Bienal de artistas galegas Vigo

1992-2013 Voilà la femme Marín

1994 III Bienal de artistas galegas Vigo

1994 Mare marginis Pontevedra

1994 Presente plural As Pontes de García Rodríguez

1995 A arte inexistente Santiago de Compostela

1995 As novísimas pintoras galegas Vigo

1997 IV Bienal de arte Alecrín Vigo

1997 Nós-outras. Pintoras, poetas e orgullo de ser muller Santiago de Compostela

1998 A voz em grito Santiago de Compostela

1998 Ás doce, Cenicienta. Exposición de artistas galegas Vigo

1999 De lado Vigo

1999 Contra la identidad Pontevedra

2002 Imaxes da sombra Vigo, A Coruña

2003 Ingravidez en rojo Pontevedra

2003 Imaxinarte Vigo

2004 Clónicas Vigo

2004 Labios de Penélope Santiago de Compostela

2004 Mulleres. Arte en Pontevedra 4 Pontevedra

2004 Non sexas cómplice Vigo

2004-2005 Flying Carpet Santiago, Vigo, Pontevedra

2006 Boas pezas Pontevedra

2006 Cárcel de amor. Relatos culturales sobre la violencia de género A Coruña

2006 Corpus: esencias y existencias Pontevedra

2006 Fisuras no cotián. 9 narradoras no relato da violencia Santiago de Compostela

2006-2007 Maquila Boutique Lugo, Santiago, Pontevedra

2007 Nosotras Mugardos

2008 Marxes e mapas. A creación de xénero en Galicia Santiago de Compostela

2009 Cociñarte Ourense

2009 Generosas y fuertes Santiago de Compostela

2009 Rosas y corazones Pontevedra

2009 Sin rencor Vigo

2009-2010 Ex profeso 1 Pontevedra

2010 Xf. Xénero feminino A Guarda

2010-2011 Identitas Itinerante en Galicia

2011 A arte de ser muller nun mundo por compartir 3.0 Lugo

2011 A voz dos carraos Foz (Lugo)

2011 Artistas. 1º proxecto de visibilización Vigo

2011 Estamos (1) Somos (+D) 2 / We Are (and) We Are Ourense

27



ANO TÍTULO CIDADE

2011 Muller, creación e arte Ourense

2011 Que ves cando me ves? Santiago de Compostela

2012 A arte de ser muller nun mundo por compartir 4.0 Lugo

2012 Artistas. 2º proxecto de visibilización Ourense

2012 Caminos en femenino, arte 2011-2012 Itinerante

2012 Da arte feminina á arte feminista Santiago de Compostela

2012 ¿Quién da la vuelta a la tortilla? Lugo

2012 Xeración 80. A natureza dos estados intencionais da muller Pontevedra

2013 Artistas. 3º proxecto de visibilización Itinerante

2013 Creamos (Nós). Artistas mulleres en 1ª persoa Cangas do Morrazo

2013 Creamos (Nós) II. Artistas mulleres en 1ª persoa Lugo

2013 Elas fan tech A Coruña, Pontevedra

2013 Muller, arte e creatividade Ourense

Exposicións de prácticas feministas e queer en Galicia nas que interviñeron artistas galegas

ANO TÍTULO CIDADE

2002 Trans Sexual Express. A Classic for the Third A Coruña

2002-2003 Corpos de produción. Miradas críticas e relatos feministas en

torno ós suxeitos sexuados nos espacios públicos Santiago de Compostela

2005 Radicais libres. Experiencias gays e lesbianas na arte peninsular Santiago de Compostela

2009 En todas partes. Políticas de la diversidad sexual en el arte Santiago de Compostela

2013 In-Out House. Circuitos de género y violencia en la

era tecnológica Pontevedra

28



ANEXO III. FICHAS DE EXPOSICIÓNS PARA A VISIBILIZACIÓN DAS ARTISTAS REALIZADAS DESDE FINAIS DOSANOS 80

1ª Exposición de artistas galegas Alecrín 1987

Centro de Estudios de la Mujer, Vigo

Organizada por Alecrín. Coordinada por Cuqui Piñeiro

Artistas (por orde de aparición no folleto divulgativo): Alicia Alonso, Berta A. Cáccamo, Coco Argüelles, Carmen

Béjar, Sara Blanco, Maritina Cabanas, M. del Carmen Calviño, Marisa Candal, Esperanza Carballas, Joaquina Casa-

res, Elena Colmeiro, Carmen Chacón, Díaz Freijo, Queta Domínguez, Emilia Fernández, Guillermina Fernández, Vic-

toria F. Novoa, Dolores F. Teijeiro, Sofía F. Vila, Victoria de la Fuente, Beatriz G. Trillo, M. Fernanda G. Zabarte,

Márgara Hernández, Eva H. Rodríguez de Rojas, Vera Iglesias, Nieves Izquierdo, Paloma Jaén Zulueta, Monserrat

Juárez, Gabriela Ladrero, Menchu Lamas, Natividad L. Seytre, Ana M. Legido, Luisa Legísima, Maite López Meiji-

de, María Loureiro, Gloria de Llano, Marisa Maicas, Fina Mantiñán, Begoña Marmoyer, Ana M. Pasarín, Aurora

Morera, Ángeles Ocaña, Pilar Orozco, Puri del Palacio, Marta Prado de Vera, Encarnación Penelas, Baley, Elsa Pérez

Vicente, Rosa Quicler, Matilde Reynosa, Rosa R. Navas, Mercedes Ruibal, Carmen Rojas, Emilia Salgueiro, Jovita

Seoane, Laura Terré, Rosa Vázquez Vázquez, Mercedes Vila Bela

Nº de artistas: 58

Datos xeracionais: Sen datos

Catálogo: Non

II Bienal de artistas galegas 1990

Antigo Edificio Banco de España, Vigo

Organizada por Alecrín. Comisariada por Cuqui Piñeiro Álvarez e coordinada por María Luísa Sobrino e Margarita

Ledo Andión

Artistas (por orde de aparición no catálogo): Maruja Mallo, María Antonia Dans, María Victoria de la Fuente, Elena

Colmeiro, Mercedes Ruibal, Elena F. Gago, Dolores Padín, Berta Álvarez Cáccamo, Marisa Areal Vila, Loreto Blan-

co Salgueiro, M. de Bouzas, Teresa Cámara, María Xosé Díaz, María de Felipe, Renata Fontela, Ana García Pan,

Márgara Hernández, Menchu Lamas, Ana Mazoy, Carmen Pallarés, Rosalía Pazo, Pamen Pereira, Mª Jesús P. Car-

ballo, Cruz Pérez Rubido, María Ruido, Isabel Taboada, Laura Terré, María Alejos, Beatriz Díez Astoreka, Asunción

Fernández Puentes, Marta Filgueira, Isabel García, Nieves Loperena, Pilar Prol, Marisol Rodríguez, Xexé

Nº de artistas: 36

Datos xeracionais: Exposición de revisión histórica. Parte da precursora Maruja Mallo, a cal é homenaxeada, e reco-

lle artistas plásticas con obra nas décadas 60-70, ata chegar a finais dos 80, así como fotógrafas con traxectoria

desde finais dos 70 a finais dos 80

Catálogo: VIGO. Concello / ALECRÍN (1990): II Bienal de artistas galegas, Vigo, Alecrín / Concello

[Estrutúrase da seguinte forma:

- Homenaxe a Maruja Mallo

- Tempos de transición (Anos 60-70)

- Experiencias actuais (Anos 90)

- Apartado de fotografía «Visións-Muller»

O catálogo contén os ensaios «Muller, feminismo e artes plásticas» de María Luísa Sobrino e «Visións-Muller» de

Margarita Ledo Andión. Recompila un texto de Consuelo de la Gándara sobre Maruja Mallo, a conferencia «O popu-

lar na plástica española. (A través da miña obra 1928-1936)», pronunciada pola artista en Montevideo en 1937,

e unha bibliografía sobre a autora]

29



Voilà la femme 1992-2013

Ateneo Santa Cecilia, Marín

Primeira edición en 1992 comisariada por Antón Sobral e Antón Castro. Edicións posteriores comisariadas por

Celeste Garrido e nalgunha ocasión por Yolanda Herranz

Artistas: Sen datos completos do histórico de participación

Nº de artistas: Sen datos completos

Datos xeracionais: A primeira edición concentrouse en artistas con traxectoria. As posteriores orientáronse a crea-

doras noveis, nomeadamente alumnas de Belas Artes que remataran os estudos recentemente ou estaban nos últi-

mos cursos da carreira

Artistas na edición de 1998 (por orde alfabética): Nuria Buján, Marina Couñago, Beatriz F. Cortizas, Celeste Garri-

do, Cristina González, María Iglesias, Patricia Iglesias Pereira, Carolina Miraz, Mirta Pequeño, Ángeles Pillado, Maite

Rigueira, María R. Palacio, María Sacristán, Belén Suárez, Elena Vitoria, Ruth Yebra

Comisaria: Celeste Garrido

Nº artistas: 16

Artistas na edición de 2006 (por orde alfabética): Inés Casado, Celeste Garrido, Yolanda Herranz, Sonia Tourón,

Patricia Valverde

Comisaria: Yolanda Herranz

Nº de artistas: 5

Catálogos: HERRANZ, Yolanda et al. (1998): Voilà la femme, Marín, Ateneo Sta. Cecilia. [Textos: Celeste Garrido,

Yolanda Herranz, as artistas]

HERRANZ, Yolanda et al. (2007): Voilà la femme, Marín, Concello, Concellaría da Muller. ISBN 978-84-611-6211-6.

[Textos: Yolanda Herranz Pascual, Celeste Garrido Meira, Tania Pagola Menéndez]

III Bienal de artistas galegas 1994

Casa das Artes, Vigo

Organizada por Alecrín. Comisariada por María Falagán

Artistas (por orde de aparición no catálogo): Pilar Álvarez Pablos, María Álvarez, Olga Arbones, Loreto Blanco, Berta

Cáccamo, Mª Xosé Díaz, María de Felipe, Ana Fernández, Marta Filgueira, Concha García, Carmen Hermo, Yolan-

da Herranz, Menchu Lamas, María Ledo, Carmen Nogueira, Menchu Outón, Rebeca Padín, Teresa Pajares, Pamen

Pereira, Cruz Pérez Rubido, Elena Prado, María Ruido, Cristina Sicilia, Rosa Veloso

Nº de artistas: 24

Datos xeracionais: A exposición abrangue dúas xeracións: artistas que tiñan unha traxectoria desde principios dos

80 e artistas que comenzaron a desenvolver a súa obra nos 90

Catálogo: CASA DAS ARTES (Vigo) et al. (1994): III Bienal de artistas galegas, Vigo, Alecrín. [Textos: María Falagán,

Carmen Pallarés]

30



Mare marginis 1994

Palacio Provincial da Deputación, Pontevedra

Organizada polo Ateneo de Pontevedra. Comisariada por Carla Asensi. Asesoramento de Antón Sobral

Artistas (por orde alfabética): Raquel Blanco, Uxía Blanco, Paloma Cabello, Eva Carrera, Carmen Hermo, Yolanda

Herranz, Ánxeles Iglesias, Carmen Prieto, Noska Sandoval

Nº de artistas: 9

Datos xeracionais: Artistas de moi diversas xeracións, desde nadas nos anos 20 ata os anos 70

Catálogo: ASENSI, Carla et al. (1994): Mare marginis, Pontevedra, Deputación. [Texto: Yolanda Herranz]

Presente plural 1994

Sala de exposicións do Mercado Vello, As Pontes de García Rodríguez

Comisariada por Susana Cendán

Artistas (por orde alfabética): Montse Amigo, Eva Carrera, Carme Chacón, Mª Xosé Díaz, Alicia Fernández Míguez,

Fernanda García Zabarte, Ana Karina Lema, Rocío López Mihura, Mª José Santiso, Rosa Veloso

Nº de artistas: 10

Datos xeracionais: Nadas entre os anos 40 e principios dos anos 70

Catálogo: CENDÁN, Susana et al. (1994): Presente plural, As Pontes de García Rodríguez, Concello. [Textos: Susa-

na Cendán, María Luísa Sobrino Manzanares]

A arte inexistente. As artistas galegas do século XX 1995

Auditorio de Galicia, Santiago de Compostela

Comisariada por Rosario Sarmiento

Artistas (por orde de aparición no catálogo): Elvira Santiso, Mª del Carmen Corredoyra y Ruíz de Baro, Maruja Mallo,

Julia Minguillón, Mª Antonia Dans, Mª Victoria de la Fuente, Elena Colmeiro, Fina Mantiñán, Mª Elena Fernández

Gago, Beatriz Rey, Menchu Lamas, Mª Xosé Díaz, María de Felipe, Pamen Pereira, Berta Cáccamo, Elena Prado,

Mar Rodríguez Caldas, María Ruido

Nº de artistas: 18

Datos xeracionais: Parte de artistas nadas no último terzo do século XX e recolle as sucesivas xeracións ata chegar

a artistas que emerxen nos 90

Catálogo: SARMIENTO, Rosario et al. (1995): A arte inexistente. As artistas galegas do século XX, Santiago de Com-

postela, Auditorio de Galicia. ISBN 84-88484-24-0

[O catálogo contén os ensaios «O regreso da muller artista como o regreso da muller araña» de Estrella de Diego,

«Dende o particular: prácticas artísticas femininas» de María Luísa Sobrino Manzanares e «Da arte inexistente ás

imaxes de muller» de Rosario Sarmiento.

Tamén inclúe un amplo apartado de documentación e unha cronoloxía de logros sociais e persoais de mulleres ao

longo do século realizada por Manuela Sío]

31



As novísimas pintoras galegas 1995


Comisariada por Mª Xosé Queizán

Artistas (por orde alfabética): María Álvarez, Pilar Álvarez Pablos, Carmen Hermo, Menchu Outón, Natalia P. García,

María Ruido

Nº de artistas: 6

Datos xeracionais: Artistas que iniciaban a súa traxectoria nos 90, todas elas nadas entre 1967 e 1969

Revista: QUEIZÁN, María Xosé (coord.) (1995): «As novísimas pintoras galegas», Festa da Palabra Silenciada, 11, 4-53

[Textos de María Xosé Queizán, María Xosé Ruiz, Marga Romero e entrevista ás artistas. Completan o monográfi-

co, o ensaio «A subversión en imaxes», no que Lourdes Méndez fai un percorrido polo feminismo na teoría e na

práctica artísticas; e o artigo «Algumas pintoras portuguesas do s. XX» de Vanda Sofía e G. J. Franco]

IV Bienal de arte Alecrín 1997


Organizada por Alecrín. Comisariada por Pilar Corredoira

Artistas (por orde de aparición no catálogo): Elena Colmeiro, Soledad Penalta, Rosalía Pazo, María Carretero, Este-

la Pintos, Yolanda Ferrer, Sofía Fernández de Ana, Cruz Pérez Rubido, Patricia Rieger, Almudena Fernández Fariña,

Alejandra Icaza, Maruja Mallo

Nº de artistas: 12

Datos xeracionais: Parte da precursora Maruja Mallo e recolle artistas con traxectoria desde os 60 ata chegar ás

artistas máis novas dos 90

Catálogo: CORREDOIRA, Pilar et al. (1997): IV Bienal de arte Alecrín, Vigo, Concellería de Cultura, Educación e

Muller / Alecrín

[No catálogo as artistas son agrupadas nas categorías de Escultura, Fotografía e Pintura]

Nós-outras. Pintoras, poetas e orgullo de ser muller 1997

Sala Múltiple María Balteira, Santiago de Compostela

Comisariada pola Agrupación Cultural O Galo

Artistas (por orde alfabética): Raquel Blanco, Monse Cea, Mar García, Ruth Martínez, Renata Otero, Carmen

Prieto, Rosa Vázquez

Nº de artistas: 7

Datos xeracionais: Artistas que iniciaban a súa traxectoria nos 90, todas elas nadas nas décadas dos 60 e 70

Outros datos: A exposición foi acompañada dun recital poético a cargo de Enma Couceiro, Marta Dacosta, Lupe

Gómez, Mónica Góñez Silva, María Lado, Olga Novo, Ana Romaní, Isolda Santiago

Catálogo: Non

32



A voz em grito 1998

Galería Sargadelos, Santiago de Compostela

Comisariada por Monse Cea. En colaboración con Mulleres Nacionalistas Galegas

Artistas (por orde alfabética): María Álvarez, Monse Cea, Renata Otero, Marga Portela, María Ruido

Nº de artistas: 5

Datos xeracionais: Nadas entre 1961 e 1972

Publicación: MNG (1997): Axenda 1998, Santiago de Compostela, Mulleres Nacionalistas Galegas

[Ademais das obras das artistas, a axenda inclúe textos de Ana Romaní, de M. C. Álvarez e artigos sobre mulleres

senlleiras na historia: Marisa Vinyals a Marquesa Vermella, María Pita, Olivia Pose, María Araúxo, Sofía Casanova,

María Luz Morais...]

Ás doce, Cenicienta. Exposición de artistas galegas 1998

Galería Artefacto, Vigo

Organizada polo Centro Veciñal e Cultural de Valladares. Patrocinada pola Concellaría da Muller, Concello de Vigo.

Comisariada por Ana Beatriz Barros

Artistas (por orde alfabética): Carmen Nogueira, Ángeles Pillado, Maite Rigueira, Elena Vitoria, Ruth Yebra

Nº de artistas: 5


Catálogo: Non

De lado 1999

Itinerario: Galería Artefacto, Vigo; sala de exposicións Luisa Cuesta, Residencia Universitaria Burgo das Nacións,

Santiago de Compostela

Organizada en Vigo polo Centro Veciñal e Cultural de Valladares, en Santiago por Iniciativa Curva. Patrocinada pola

Concellaría da Muller do Concello de Vigo e a Universidade de Santiago de Compostela. Comisariada por Ana Bea-

triz Barros

Artistas (por orde alfabética): Cristina Brea, Celeste Garrido, Cecilia Labella, Sonia Omil, Begoña Paz, Marta Vega

Nº de artistas: 6


Catálogo: Non

Contra la identidad 2001

Galería Anexo, Pontevedra

Comisariada por Antón Castro

Artistas (por orde alfabética): Mónica Alonso, Natividad Bermejo, Almudena Fernández, Yolanda Herranz, Chelo

Matesanz, Ana María de Matos, Marina Núñez

Nº de artistas: 7


Outros datos: A maioría das artistas con vencello á Facultade de Belas Artes de Pontevedra

Catálogo: Non

33



Imaxes da sombra 2002

Proxección nos concertos de Son Delas en: Teatro García Barbón, Vigo; Teatro Rosalía de Castro, A Coruña; Audi-

torio Municipal Gustavo Freire, Lugo; Auditorio de Galicia, Santiago de Compostela

Comisariada por Berta Cáccamo

Artistas (por orde alfabética): Berta A. Cáccamo, Matusa Barros, Loreto Blanco, Natividad Bermejo, Mª Jesús Fari-

ña Busto, Mª Luisa Fernández, Ana Fernández, Almudena Fernández Fariña, Yolanda Herranz, Menchu Lamas,

Elena Lapeña, Chelo Matesanz, Carmen Nogueira, Marina Núñez, Mónica Ortúzar, Rosalía Pazo, Pamen Pereira,

Montse Rego, María Ruido, Ana Soler

Nº de artistas: 20

Datos xeracionais: Nadas entre os anos 50 e os 70

Outros datos: Proxección de obra artística de autoras galegas ou vinculadas a Galicia durante o espectáculo

poético-musical «Son Delas». Os concertos son organizados por Uxía Senlle, con motivo do 8 de marzo

Catálogo: Non

Ingravidez en rojo 2003

Salas de exposicións da Facultade de Belas Artes e da Escola de Restauración, Pontevedra

Comisariada por Yolanda Herranz

Artistas (por orde alfabética): Isabel Alonso, Celeste Garrido, Patricia Valverde

Nº de artistas: 3

Datos xeracionais: Artistas que iniciaron a súa traxectoria a finais dos 90-principios do século XXI

Outros datos: Exposición do grupo de investigación artística da Universidade de Vigo ES2, dirixido por Yolanda

Herranz

Catálogo: Non

Imaxinarte 2003

Galería-librería Hades, Vigo


Artistas (por orde alfabética): Isabel Alonso, Uxía Blanco, Inés Casado, Tamara Casas, Rita Casás, Isabel Domín-

guez, María Jesús Fariña, Celeste Garrido, Anne Heyvaert, Carme Hermo, Yolanda Herranz, Sonia Omil, Begoña

Paz, Lola Solla, Antón Sobral, Sonia Tourón, Patricia Valverde, Candela Vara

Nº de artistas: 19 (18 artistas mulleres e 1 artista home)


Catálogo: Non

34



Clónicas 2004


Comisariada por María Falagán. Coordinada por Carmen Armiñán e Yolanda Herranz

Artistas (por orde alfabética): Mónica Alonso, Alice Aycock, Ana Bellido, Natividad Bermejo, Sylvie Bussières, Berta

Cáccamo, Natalia Cacchiarelli, Carmen Calvo, Lola Dopico, Nieves Galiot, Celeste Garrido, Carmen Hermo, Yolan-

da Herranz, Anne Heyvaert, Sofía Jack, Elena Jiménez, Ana Juan, Menchu Lamas, Elena Lapeña, Ana Cristina Leite,

Mercedes Lence, Laura Lío, Chelo Matesanz, Ana de Matos, Francisca Mompó Rabadán, Saskia Moro, Blanca

Muñoz, Rosa Muñoz, Carme Nogueira, Marina Núñez, Teresa Pajares, Marta María Pérez Bravo, Sandra Ramos,

Montse Rego, Ángeles San José, María Luisa Sanz, Ana Soler, Johanna Gislind Speidel, Lola Solla, Alison Wilding

Nº de artistas: 40


Outros datos: Exposición organizada con motivo da Marcha Mundial das Mulleres realizada ese ano en Vigo. Par-

ticipan artistas de cinco países, a metade das artistas, 20, naceron ou traballan en Galicia

Catálogo: CASA DAS ARTES / María FALAGÁN (2004): Clónicas, Pontevedra, Deputación Provincial. ISBN 84-8457-

-195-5. [Textos: María Falagán, Yolanda Herranz, Concha Fontenla]

Labios de Penélope 2004

Galería C5, Santiago de Compostela

Comisariada por Concha Fontenla

Artistas (por orde alfabética): Yolanda Herranz, Anne Heyvaert, Ana de Matos, Marina Núñez, Marta Prieto, San-

dra Ramos, Montse Rego, Ana Soler

Nº de artistas: 18


Outros datos: Excepto a cubana Sandra Ramos, as demais artistas naceron ou traballan en Galicia

Catálogo: Non

Mulleres. Arte en Pontevedra 4 2004

Pazo da Cultura, Pontevedra

Comisariada por Antón Sobral e Ramón Rozas

Artistas (por orde alfabética): Sol Alonso, María Domínguez, Lola Dopico, Itziar Ezquieta, Yolanda Herranz, Anne

Heyvaert, Elena Lapeña, Ana Ojea, Isabel Rueda, Verónica Sixto, Ana Soler, Zig Zag (Sonia Tourón, Silvia Sánchez

e Amaya González)

Nº de artistas: 14


Outros datos: A exposición forma parte dun ciclo dedicado a artistas con vínculo coa cidade de Pontevedra; nesta

edición todas eran mulleres e, na gran maioría, vinculadas á Facultade de Belas Artes de Pontevedra

Catálogo: SOBRAL, Antón et al. (2004): Mulleres. Arte en Pontevedra 4, Pontevedra, Deputación. ISBN 84-609-

-1226-4. [Textos: Ramón Rozas]

35



Non sexas cómplice 2004

Praza do Progreso e diferentes lugares da cidade de Vigo


Artistas (por orde alfabética): Leticia Alvariñas, Emilia Barreiro, Verónica Bellas, Silvia Björg, Epitafio del Cuervo,

Anabel Domínguez, Patricia Dosío, Ana Fervenza, Patricia Pinedo, Begoña Rodríguez, Olalla Rodríguez, Ezequiel

Villalba

Nº de artistas: 12 (11 mulleres e 1 home)

Datos xeracionais: Alumnado da Facultade de Belas Artes de Pontevedra

Outros datos: Accións e intervencións desenvolvidas por estudantado de escultura; excepto un alumno, o resto das

participantes son mulleres. Actividade organizada pola Concellaría da Muller, como parte da campaña «Eu non sou

cómplice» e enmarcada na Marcha Mundial das Mulleres realizada en Vigo

Catálogo: HERRANZ, Yolanda (2005): Non sexas cómplice, Vigo, Concellaría da Muller. ISBN 84-689-0173-3.

[Texto: Yolanda Herranz]

Flying Carpet 2004-2005

Itinerario: Fundación Gonzalo Torrente Ballester, Santiago de Compostela; Centro Cultural Caixanova, Vigo; Pazo da

Cultura, Pontevedra

Coordinación: Yolanda Herranz e Anne Heyvaert. Comisaria-Coordinadora en España: Yolanda Herranz

Artistas (por orde alfabética): Cento sesenta e cinco creadoras de vinte e cinco países dos cinco continentes e de

diferentes ámbitos artísticos, a maioría das artes plásticas.

Dende Galicia, participaron dezasete mulleres. No ámbito das artes plásticas: Virginia Barros, Raquel Blanco, Berta

Cáccamo, Tita Fraga, Dolores Gálvez, Yolanda Herranz, Anne Heyvaert, Blanca Silva, Lola Solla, Isabel Somoza,

Ana Soler.

Do ámbito literario e outros: Uxía Blanco, Susana Fernández, Olga Patiño, Ánxeles Pena, Luz Pozo Garza, Luísa Villalta

Nº de artistas: 165; do ámbito galego 17

Datos xeracionais: Diversas xeracións. As artistas plásticas galegas ou vinculadas a Galicia naceron nas décadas

dos 50, 60 e 70

Outros datos: O proxecto naceu en Suíza en 2002, por iniciativa de tres artistas. Ata 2011, viaxara por 19 paí-

ses (Alemaña, Bélxica, Brasil, Canadá, Costa Rica, Grecia, Francia, Islandia, Italia, Xapón, Lituania, Luxemburgo,

Noruega, Polonia, EUA, etc.). En España amosouse en Madrid e en Galicia

Catálogo: CENDÁN, Susana et al. (2004): Flying Carpet, Santiago de Compostela, Dirección Xeral de Promoción Cul-

tural. ISBN 84-453-3745-9. 2004: 1ª e 2ª imp. 2004, 3ª e 4ª imp. 2005. [Textos: Susana Cendán, Yolanda

Herranz, Anne Heyvaert]

Boas pezas 2006

Sala X, sala de exposicións do Campus de Pontevedra

Comisariada por Mar Caldas

Artistas (por orde alfabética): Mónica Cabo, Andrea Costas, Las Pingüinas (Sara García e Natalia Umpiérrez), Nata-

lia Rey, Rita Rodríguez

Nº de artistas: 6

Datos xeracionais: Nadas a finais dos anos 70-principios dos anos 80

Capítulo: CALDAS, Mar (2007): «Boas Pezas», en Xosé M. Buxán Bran (ed.), Sala X vol. 1, Pontevedra, Facultade

de Belas Artes, 50-69. ISBN 978-84-8158-373-1

36



Cárcel de amor. Relatos culturales sobre la violencia de género 2006

Fundación Luís Seoane, A Coruña

Coordinación do ciclo na Coruña: Ánxela Caramés

Artistas (por orde alfabética): Eija-Liisa Ahtila, Maria Arlamovsky, Beth B, Cecilia Barriga, Sadie Benning, Terry Ber-

kowitz e Blerti Murataj, Ursula Biemann, Cara DeVito, Valie Export, Beatriz García Prieto, Mandy Jacobson e Kar-

men Jelincic, Karin Jurschick, Sigalit Landau, Sabine Massenet, Paul McCarthy e Mike Kelly, Kevin McCourt e

Gabriel Martínez, Tracey Moffat, Beth Moysés, Pratibha Parmar, Lourdes Portillo, María Ruido, Teresa Serrano, Shei-

la M. Sofian, Jean Marie Teno, Frederick Wiseman

Nº de artistas: 29 (22 mulleres e 7 homes)

Datos xeracionais: Artistas de moi diversas xeracións

Outros datos: O ciclo de vídeo e cine foi comisariado por Berta Sichel e Virginia Villaplana para o Museo Nacional

Centro de Arte Reina Sofía (Madrid) en 2005. Viaxou a outras cidades do Estado español. Do ámbito galego, só

participa a artista María Ruido

Catálogo: SICHEL, Berta / MUSEO NACIONAL CENTRO DE ARTE REINA SOFÍA (2005): Cárcel de amor: relatos culturales

sobre la violencia de género, Madrid, Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía. ISBN 978-84-80262-583

Corpus: esencias y existencias 2006

Sala de exposicións da Escola Superior de Conservación e Restauración de Bens Culturais de Galicia, Pontevedra


Artistas (por orde alfabética): Inés Casado, Celeste Garrido, Yolanda Herranz, Sonia Tourón, Patricia Valverde

Nº de artistas: 5

Datos xeracionais: Artistas que iniciaron a súa traxectoria a finais dos 90-principios do século XXI e mais Yolanda

Herranz (1957)


Herranz

Catálogo: Pendente de publicación

Fisuras no cotián. 9 narradoras no relato da violencia 2006

Casa da Parra, Santiago de Compostela

Comisariada por Chus Martínez Domínguez e Xosé Manuel Lens

Artistas (por orde alfabética): Maribel Castro, Bárbara Monteagudo, Antía Moure, Carme Nogueira, Uqui Permui,

Ana Pillado, Neves Seara, Ana Soler e a escritora Anxos Sumai

Nº de artistas: 9

Datos xeracionais: Nadas entre os anos 60 e os anos 80

Catálogo: LENS, Xosé Manuel (2006): Fisuras no cotián: 9 narradoras no relato da violencia, Santiago de Com-

postela, Xunta de Galicia. ISBN 84-453-4260-6. [Textos: Xosé Manuel Lens, Chus Martínez Domínguez, Anxos

Sumai, Ana Soler, Carme Nogueira, Uqui Permui, Maribel Castro, Neves Seara, Ana Pillado]

37



Maquila Boutique 2006-2007

Itinerario: Galería Sargadelos, Santiago de Compostela; Casa das Campás do Campus de Pontevedra; Museo

Histórico de Sargadelos, Cervo, Lugo


Artistas (por orde alfabética): Berta Cáccamo, Mar Caldas, Andrea Costas, Itziar Ezquieta, Almudena Fernández

Fariña, Carme Nogueira, Renata Otero, Rosalía Pazo Maside, Las Pingüinas (Sara García e Natalia Umpiérrez),

Carmen Suárez

Nº de artistas: 11

Datos xeracionais: Nadas entre os anos 50 e principios dos 80

Outros datos: A exposición estaba acompañada de paneis informativos sobre a industria téxtil e as alternativas

de xeración de ingresos, elaborados pola ONG Implicadas/os no Desenvolvemento

Catálogo: Non

Nosotras 2007

Casa da Cultura, Mugardos


Artistas (por orde alfabética): Covadonga Barreiro, Celeste Garrido, Yolanda Herranz, Noemí Lorenzo, Nuria Rui-

bal, Sonia Tourón

Nº de artistas: 6

Datos xeracionais: Artistas que iniciaron a súa traxectoria a finais dos 90-principios do século XXI e mais Yolan-

da Herranz (1957)


Herranz

Catálogo: Non

Marxes e mapas. A creación de xénero en Galicia 2008


Comisariada por Chus Martínez Domínguez e Xosé Manuel Lens

Artistas (por orde alfabética): Mónica Alonso, Mónica Cabo, Berta Cáccamo, Mar Caldas, Maribel Castro, Andrea

Costas, Ángela de la Cruz, Victoria Diehl, Almudena Fernández Fariña, Sara Fuentes Cid, Amaya González Reyes,

María Marticorena, Loreto Martínez Troncoso, Chelo Matesanz, Tatiana Medal, Holga Méndez, Antía Moure,

Carme Nogueira, Pamen Pereira, Virginia Prego, Montse Rego, Enma Ríos, María Ruido, Sara Sapetti, Mar Vicen-

te, Rita Rodríguez

Nº de artistas: 26

Datos xeracionais: Desde artistas que iniciaran a súa traxectoria a finais dos 80 ata as que emerxían no novo

século. Todas elas nadas entre 1963 e 1981

Catálogo CD-ROM: LENS, Xosé Manuel / Chus MARTÍNEZ DOMÍNGUEZ (coords.) (2009): Marxes e mapas. A creación

de xénero en Galicia [CD-ROM da exposición realizada no Auditorio de Galicia], Santiago de Compostela, Conce-

llo de Santiago. ISBN 978-84-88484-59-8. [O catálogo contén os ensaios «As artistas» de Chus Martínez Domín-

guez e Xosé Manuel Lens —sobre a produción das artistas que integran a mostra— e «As escritoras terman da

metade do ceo. Claves para historiar a recente literatura das mulleres en Galiza» de María do Cebreiro Rábade Villar.

Introducindo as obras de cada artista, inclúense textos críticos de numerosos autores e autoras. Unha ampla repor-

taxe fotográfica da mostra pecha a publicación]

38



Cociñarte 2009

Sala de exposicións da Casa da Xuventude, Ourense

Organizada polo Colectivo Violeta. Comisariada por Cachito Álvarez e Rosa González

Artistas (por orde alfabética): Ofelia Cardo, Tamara Feijóo, Yolanda Goizalde, Rebeca González, Yolanda Herranz,

Cruz López Viso, Ana Madrazo, Elena Malleira, Elena Nieto, Concha Outeiriño, María Puertas, Ana Sánchez,

Lucía Sánchez, Carmen Suárez, Pilón Tabarés, Tareixa Taboada, Marta Vega, Marta Villoslada

Nº de artistas: 18


Outros datos: Tamén participa cunha performance o grupo madrileño La Bombilla Encendida e Rosa Veiga con

retratos das artistas participantes

Catálogo: Non

Generosas y fuertes 2009

Fundación Gonzalo Torrente Ballester, Santiago de Compostela


Artistas (por orde alfabética): María Covadonga Barreiro, Basilisa Fiestras, Celeste Garrido, Yolanda Herranz,

Noemí Lorenzo, Laura Piñeiro, Sonia Tourón

Nº de artistas: 7


da Herranz (1957)


Herranz

Catálogo: Non

Rosas y corazones / Roses and Hearts 2009

Galería Sargadelos, Pontevedra


Artistas (por orde alfabética): Mª Covadonga Barreiro, Basilisa Fiestras, Celeste Garrido, Yolanda Herranz, Noemí

Lorenzo, Laura Piñeiro, Nuria Ruibal, Sonia Tourón

Nº de artistas: 8


da Herranz (1957)


Herranz

Catálogo: HERRANZ, Yolanda (2009): Rosas y corazones, Pontevedra, edición de Yolanda Herranz. ISBN 978-84-

-613-2214-5

39



Sin rencor 2009

Galería Metro, Vigo

Comisariada por Patricia Valverde

Artistas (por orde alfabética): Mª Covadonga Barreiro, Basilisa Fiestras, Yolanda Herranz, Laura Piñeiro, Nuria

Ruibal

Nº de artistas: 5

Datos xeracionais: Artistas que iniciaron a súa traxectoria na primeira década do século XXI e mais Yolanda

Herranz (1957)


Herranz

Catálogo: Non

Ex profeso 1 2009-2010

Sala X, sala de exposicións do Campus de Pontevedra

Comisariada por Xosé M. Buxán Bran

Artistas (por orde alfabética): Berta Cáccamo, Mar Caldas, Almudena Fernández Fariña, Silvia García González,

Yolanda Herranz, Mónica Ortuzar, Ana Soler

Nº de artistas: 7

Datos xeracionais: Artistas que iniciaron a súa traxectoria entre os anos 80 e os 90

Outros datos: Exposición de artistas e profesoras da Facultade de Belas Artes de Pontevedra

Capítulo: BUXÁN BRAN, Xosé M. (2010): «Ex profeso 1», en Xosé M. Buxán Bran (ed.), Sala X vol. 4, Ponteve-

dra, Vicerreitoría do Campus, 82-101. ISBN 978-84-8158-487-5

Xf. Xénero feminino 2010

Galería Arte Bronce, A Guarda


Artistas (por orde alfabética): Mª Covadonga Barreiro, Basilisa Fiestras, Celeste Garrido, Yolanda Herranz, Noemí

Lorenzo, Laura Piñeiro, Sonia Tourón

Nº de artistas: 7


da Herranz (1957)


Herranz

Catálogo: HERRANZ, Yolanda / Artebronce GALERÍA (2010): Xf. Xénero feminino, A Guarda, Artebronce. ISBN

978-84-613-7465-6. [Texto: Yolanda Herranz]

40



Identitas 2010-2011

Itinerante: Casa das Asociacións, Conxo; Auditorio de Cangas; Centro Comarcal Casa Río Cigüeño, O Barco de Valdeo-

rras; Auditorio Carmen Estévez Eguiagaray, Vilalba; Galería Sargadelos, Ferrol; Centro Municipal Gijón Sur, Asturias

Comisariada polo Colectivo 20º 65

Artistas (por orde alfabética): Paula Cabaleiro, Carmen Cabaneiro, Silvia Capelo, Lidia Costa, Basilisa Fiestras,

Magatzem 909 MC (Carolina Miranda Araújo), Beatriz Suárez Saá, Paz Vicente

Nº de artistas: 8


Outros datos: Exposición do Colectivo 20º 65

Catálogo: Non

A arte de ser muller nun mundo por compartir 3.0 2011

Rede Museística Provincial de Lugo

Comisariada por Encarna Lago

Artistas (por orde alfabética): Julia Ares, Sabela Arias, Blanca Besteiro, Mercedes Cabada, Paula Cabaleiro, Monse

Cea, Ana Costas, Yolanda Dorda, Cristina Fernández, Dolores Guerrero, Rebeca López, Carmen Llonín, Estefanía

Novo, Ruth Núñez, Renata Otero, Elena Pendás, Xedes Peón, Mª Jesús Pérez, Laura Pernás, Marta Prieto, Montse

Rego, Silvia Rodríguez, Paula Salinas, Mª José Santiso, Magdalena Seixas, María José Vila

Nº de artistas: 26


Catálogo: Non

A voz dos carraos 2011

Museo Provincial do Mar de San Cibrao, Cervo

Comisariada por Antonio Reigosa

Artistas (por orde alfabética): Paula Cabaleiro, Rebeca López, Renata Otero, Noa Persán, Nuria Polo

Nº de artistas: 5


Catálogo: Non

41



Artistas. 1º Proxecto de visibilización 2011

Exposición na Área Comercial do Campus de Vigo. Edición dunha colección de postais distribuídas en todos os cen-

tros da Universidade de Vigo. Vigo, Pontevedra e Ourense

Comisariada por Mar Caldas e Almudena Fernández Fariña

Artistas (por orde alfabética): Aida Donoso, Alejandra Tomé, Ana Ferrer, Andrea Outeiral, Ángeles Díaz Seoane,

Carla Vijande, Carlota Salgado, Clara Baltasar Alfonso, Cristina Ramírez, Gemma López, Lara Acevedo Cal, Laura

Rodríguez Cochón, Lucía Graña Álvarez, Margarita Araújo Fervenza, María Arias Rey, María Blanco de la Cruz,

Marta Bran, Marta Fortes, Sabela Camiña Castro, Sandra Martínez Iglesias, Sara Donoso, Sara Goberna Crespo,

Sheila Pazos, Úrsula Cancelas Pequeño, Verónica Leis, Victoria Couso

Nº de artistas: 26

Datos xeracionais: Alumnas graduadas en Belas Artes e posgraduadas no Máster de Investigación e Creación da

Facultade de Belas Artes de Pontevedra, Universidade de Vigo. Curso 2010/2011

Catálogo: CALDAS, Mar / Almudena FERNÁNDEZ FARIÑA (eds.) (2012): Artistas. Proxecto de visibilización das obras

artísticas das alumnas da Facultade de Belas Artes da Universidade de Vigo, Vigo, Unidade de Igualdade, Uni-

versidade. ISBN 978-84-8158-556-8. [Textos: Anabel G. Penín, Mar Caldas e Almudena Fernández Fariña]

Estamos (I) Somos (+D) 2 / We Are (and) We Are (+of) 2 2011

Biblioteca Central, Campus de Ourense (intervencións permanentes no interior da Biblioteca)


Artistas (por orde alfabética): Mª Covadonga Barreiro, Basilisa Fiestras, Celeste Garrido, Yolanda Herranz, Laura

Piñeiro, Beatriz Sieiro, Sonia Tourón

Nº de artistas: 7

Datos xeracionais: Artistas que iniciaron a súa traxectoria a finais dos 90-principios do século XXI e mais Yolanda

Herranz (1957)

Outros datos: Exposición do grupo de investigación artística da Universidade de Vigo ES2, dirixido por Yolanda Herranz

Catálogo: HERRANZ, Yolanda (ed.) (2011): Estamos (I) Somos (+D) 2 / We Are (and) We Are (+of) 2, Ourense,

Universidade de Vigo, Vicerreitoría do Campus de Ourense. ISBN 978-84-614-8132-3. [Textos: María Lameiras,

Yolanda Herranz]

Muller, creación e arte 2011

Casa da Xuventude, Ourense

Organizada polo Colectivo Violeta

Artistas: (por orde alfabética): Asun Adá, Socorro Balvís, Itxiar Couce, Natalia Devesa, Eva Domínguez, María

Durán, Flora Fernández, Natalia Figueiras, Puri García, Antonia López, Elena Malleira, Elena Nieto, Lucía Nóvoa,

Concha Outeiriño, Cristina de Pádua, Iria Prol, Olalla Rivera, Alba Rubín, Tareixa Taboada

Nº de artistas: 19

Datos xeracionais: Artistas de moi diversas xeracións.

Outros datos: A mostra enmárcase nunha serie de actividades desenvolvidas co gallo do Día da Muller. Entre outras,

a exposición Las mujeres somos, con deseños do alumnado da Escola Superior de Moda; Mujeres, con fotografías

da madrileña Ela Riquer; ou a proxección dun documental de Lucía Nóvoa con entrevistas a artistas ourensás

Catálogo: Non

42



Que ves cando me ves? 2011

Casa das Asociacións, Sala NASA, Factoría, Fundación Granell, CGAC e diversas localizacións, Santiago de Compostela

Comisariada por Paula Cabaleiro a exposición na Casa das Asociacións

Artistas (por orde alfabética): Nanda Cabaleiro, Paula Cabaleiro, Carmen Cabaneiro, Silvia Capelo, Monse Cea,

María Chenut, Carmen Hermo, Basilisa Fiestras, Xedes León, Magatzem 909 MC, María Meijide, María Move,

Renata Otero, Sheila Pazos, Tania Pérez Arribas, Laura Piñeiro, Montse Rego, Beatriz Suárez Saá, Paz Vicente

Nº de artistas: 19


Outros datos: A exposición realizouse dentro das Xornadas pola visibilidade da producción cultural galega actual e

a reflexión crítica da cidadanía, un proxecto subvencionado polo Instituto da Muller (Ministerio de Cultura) no que,

ademais da exposición colectiva, se desenvolveron outras actividades como mesas redondas, performances, recitais,

proxeccións e outras actividades en diferentes espazos e localizacións da cidade de Santiago de Compostela

Catálogo: Non

A arte de ser muller nun mundo por compartir 4.0 2012

Rede Museística Provincial de Lugo

Comisariada por Encarna Lago

Artistas (por orde alfabética): Julia Ares, Sabela Arias, Blanca Besteiro, Mercedes Cabada, Paula Cabaleiro, Monse

Cea, Ana Costas, María Chenut, Yolanda Dorda, Cristina Fernández, Dolores Guerrero, Gema López, Rebeca López,

Carmen Llonín, Estefanía Novo, Ruth Núñez, Renata Otero, Mª Jesús P. Carballo, Elena Pendás, Xedes Peón, Sole-

dad Peralta, Laura Pernás, Noa Persán, Laura Piñeiro, Marta Prieto, Montse Rego, Emilia Salgueiro, Paula Salinas,

Mª José Santiso, Magdalena Seijas, Carmen Senande, Álvaro de la Vega

Nº de artistas: 32 (31 mulleres e 1 home)


Outros datos: Organizada en conmemoración do 8 de marzo, dende a programación estratéxica da Rede Museísti-

ca e baixo o lema «Museo para todos e todas, entre todas e todos», en cumprimento da Lei orgánica 3/2007, do

22 de marzo, para a igualdade efectiva de mulleres e homes

Catálogo: Non

43




Exposición na Biblioteca Central do Campus de Ourense. Edición dunha colección de postais distribuídas en todos

os centros da Universidade de Vigo. Vigo, Pontevedra e Ourense


Artistas (por orde alfabética): Alba Blanco Boga, Alicia Martínez Casals, Ana G. Pascual, Ana W, Antía Cea García,

Belén Naveira Muíño, Carolina Sanches, Cillas Seyde, Cynthia Alfonso Barreiro, Eugenia Suárez, Eva Calvar, Fer-

nanda Llovo Otero, Irene Saíñas, Iria Méndez Neira, Laura Estévez Alfonso, Lidia Alonso Sánchez, Lúa Louro,

M. Elizabeth Rodríguez, Margarita Araújo Fervenza, María Prada, Nerea Carpente, Nuria Bouzas Loureiro, Olalla

Barrosa Pereira, Paula Naya, Paula Purriños Cabarcos, Sabela R. Zamudio

Nº de artistas: 26

Datos xeracionais: Alumnas graduadas en Belas Artes, Publicidade e Relacións Públicas, Comunicación Audiovi-

sual. Alumnas posgraduadas no Máster de Investigación e Creación, Máster en Libro Ilustrado e Animación Audio-

visual, Máster en Dirección de Arte Publicitaria, Máster en Creación, Desenvolvemento e Comercialización de

Contidos Audiovisuais da Universidade de Vigo. Curso 2011/2012

Catálogo: CALDAS, Mar / Almudena FERNÁNDEZ FARIÑA (ed.) (2013): Artistas. 2º Proxecto de visibilización das obras

artísticas das alumnas da Facultade de Belas Artes e de Ciencias Sociais e da Comunicación da Universidade de

Vigo, Vigo, Unidade de Igualdade, Universidade de Vigo. ISBN 978-84-8158-605-3. [Textos: Anabel G. Penín,

Chus Martínez Dominguez, Mar Caldas, Almudena Fernández Fariña]

Caminos en femenino, arte 2011-2012 2012

Itinerante: Pazo da Cultura, Pontevedra; Torre da Cadeia Velha e Museu dos Terceiros, Ponte de Lima; Convento de

Cristo, Tomar; Casa de Galicia, Madrid

Comisariada por Constantino Lores, presidente da Fundación Camiño Portugués de Santiago

Artistas (por orde alfabética): Paula Cabaleiro, Carmen Cabaneiro, Silvia Capelo, Lidia Costa, Chuneta, Basilisa

Fiestras, Glau Fonseca, Montse Frieiro, Mª Ángeles Guillán, Carmen Hermo, Ángeles Iglesias, Helga Mader, Paula

Mariño, Carolina Miranda Araújo, Puri del Palacio, Amelia Palacios, Kuqui Pazos, Coco Pimentel, Beatriz Suárez

Saá, Paz Vicente

Nº de artistas: 19

Datos xeracionais: Artistas de moi diversas xeracións

Outros datos: A exposición acompañouse da actuación da bailarina Glau Fonseca

Catálogo: Non

Da arte feminina á arte feminista 2012

Galería A Fuga, Santiago de Compostela

Comisariada por Paula Cabaleiro

Artistas (por orde alfabética): Exposición de Laura Piñeiro e performances de Ana Gesto (con Sabela Pernas e Ana

Seijo), Ana Gil, Yolanda Herranz, Renata Otero, Rita Rodríguez, Sonia Tourón

Nº de artistas: 7

Datos xeracionais: A maioría nadas entre os anos 70 e os anos 80

Outros datos: O programa incluía a exposición individual Tic, Tac... de Laura Piñeiro, ciclo de performances, con-

ferencias, mesas de debate e recitais poéticos

Catálogo: Non

44



¿Quién da la vuelta a la tortilla? Hombres, mujeres, género y roles

en las colecciones de tres Museos Provinciales 2012

Itinerante: Museo Provincial de Lugo; Museo de León; Museo de Bellas Artes de Murcia (MUBAM)

Comisariada por Encarna Lago, Luis Grau, Juan Sandoval e o Colectivo Medusa Mediación. En colaboración coa

Rede Museística Provincial de Lugo, o Museo de León e o MUBAM

Artistas (por orde alfabética): Paula Cabaleiro, Iago Eireos, Amancio González, Ana Martínez, Nadir, Chelete Mone-

reo, Noa Persán, Esther Santás, Sergio Sotomayor



Outros datos: Proxecto de ámbito estatal subvencionado polo Ministerio de Cultura. Dos 9 participantes, 3 son

de Galicia

Catálogo: VV. AA. (2014): ¿Quién da la vuelta a la tortilla? Hombres, mujeres, género y roles en las colecciones

de tres Museos Provinciales, Murcia, Colectivo Medusa Mediación. ISBN 978-84-616-8547-9

Xeración 80. A natureza dos estados intencionais da muller 2012


Comisariada por María Díaz Rey e Araceli Torres Fernández

Artistas (por orde alfabética): Alba Fandiño, Anabel Gaudioso, Gema López, María Maquieira, Begoña Mumary,

Alicia Muñiz, Paulova, Beatriz Suárez Saá, Alejandra Sampedro, Verónica Vicente

Nº de artistas: 10

Datos xeracionais: Nadas na década dos 80 e formadas na Facultade de Belas Artes de Pontevedra

Catálogo: Non


Edición dunha colección de postais distribuídas no Centro Galego de Arte Contemporánea, no Museo MARCO e en

todos os centros da Universidade de Vigo. Vigo, Pontevedra, Ourense e Santiago de Compostela


Artistas (por orde alfabética): Águeda Villa, Arantza Pardo, Carla Rodríguez Diéguez, Carlinha M. Cabaleiro, Clau-

dia Cid, Cristina Vilches Estella, Daniela San Juan Surís, Eva Lago, Iria Cortizo, Joana Soto Cervantes, Julia Huete

Iglesias, Lara Torres Rodríguez, Laura Álvarez, Leticia Barreiro Piñeiro, Leticia Gómez Aguado, Lis María García

Calvo, Lola Centeno, Malú Feijóo, Mariña Pérez Vilar, Marlene Romero, Marta Cerviño, Míriam Benítez Coello,

Miriam Cabano, Patricia Arellano Palomino, Rebeca Mariño Souto, Rocío García Ledo, Sabela Fernández Condesa,

Saleta Páramo Pintos, Sandra Revuelto Sánchez, Tatiana Lameiro, Teresa Búa, Yolanda Ríos Coello

Nº de artistas: 32

Datos xeracionais: Alumnas graduadas en Belas Artes e posgraduadas no Máster de Investigación e Creación da

Facultade de Belas Artes de Pontevedra, Universidade de Vigo. Curso 2012/2013

Catálogo: CALDAS, Mar / Almudena FERNÁNDEZ FARIÑA (eds.) (2014): Artistas. 3º Proxecto de visibilización das

obras artísticas das alumnas da Facultade de Belas Artes da Universidade de Vigo, Vigo, Unidade de Igualdade,

Universidade de Vigo. ISBN 978-84-8158-639-8. [Textos: Anabel G. Penín, Rosario Sarmiento, Mar Caldas,

Almudena Fernández Fariña]

45



Creamos (Nós). Artistas mulleres en 1ª persoa 2013

Auditorio de Cangas

Comisariada por Paula Cabaleiro

Artistas (por orde alfabética): María Xosé Ares, Loreto Blanco, Carolina Cruz Guimarey, María Xosé Fernández Igle-

sias, Basilisa Fiestras, Carmen Llonín, Gema López, Pilar Monroy, Rosa Neutro, Mercedes Outeral, Paulova, Arace-

li Paz, Sheila Pazos, Ainara Pereiro, Tania Pérez, Noa Persán, Laura Piñeiro, Marta Prieto, Soraya Redondo, Montse

Rego, Reme Remedios, Beatriz Suárez Saá, Neves Seara, Sara del Valle, Paz Vicente

Nº de artistas: 25

Datos xeracionais: Diferentes xeracións, a maioría nadas entre os 70 e 80

Outros datos: Exposición en conmemoración do Día da Muller Traballadora

Catálogo: Non

Creamos (Nós) II. Artistas mulleres en 1ª persoa 2013

Cenima Foz, Lugo

Comisariada por Paz Vicente e Basilisa Fiestras

Artistas (por orde alfabética): Isabel Alonso, Loreto Blanco, Paula Cabaleiro, Carolina Cruz, Mª Xosé Domínguez,

Mª Xosé Fernández, Basilisa Fiestras, Carmen Llonín, Gema López, Rosa Neutro, Paulova, Paz Vicente, Sheila

Pazos, Tania Pérez, Noa Persán, Lara Pintos, Laura Piñeiro, Soraya Redondo, Montse Rego, Reme Remedios,

Beatriz Suárez Saá, Isabel Somoza, Beatriz Sieiro, Mónica Trastoy, Sara del Valle, Neves Seara, Natalia Varela

Nº de artistas: 27

Datos xeracionais: Diferentes xeracións, a maioría nadas entre os 70 e 80

Catálogo: Non

Elas fan tech 2013

Itinerario: Normal Espazo de Intervención cultural, Universidade da Coruña; Sala X, sala de exposicións do Cam-

pus de Pontevedra

Comisariada por Ánxela Caramés

Artistas (por orde alfabética): Nuria Cano, Mariana Carranza, Fátima Castaño, Victoria Dielh, Anaisa Franco, Bego

M. Santiago, Anna Katarina Martin, Francesca Mereu, Yasmina Morán, Inés Parcero, Chris Sugrue, Lilia Villafuerte

Nº de artistas: 12

Datos xeracionais: Nadas entre os anos 60 e principios dos 80

Outros datos: Exposición producida por Normal e integrada no Festival Miradas de Mujeres, organizado por MAV.

Recomisariada para a Sala X. Das 12 artistas, 4 naceron ou formáronse en Galicia

Capítulos: CARAMÉS, Ánxela (2013): «Elas fan tech», en VV. AA., Miradas de mujeres, Madrid, MAV, 17. ISBN

978-84-616-3162-9

CARAMÉS, Ánxela (2014): «Elas fan tech», en Mar Caldas (ed.), Sala X vol. 8, Pontevedra, Vicerreitoría do Campus,

pendente de publicación

46



Muller, arte e creatividade 2013

Centro Cultural Marcos Valcárcel, Ourense

Organizada polo Colectivo Violeta

Artistas: (por orde alfabética): Asun Adá, Socorro Balvís, Iris Blanco, Carlota Cubelos, Flora Fernández, Natalia

Figueiras, Lara García, Cora González, Ana Iglesias, Lúa Louro, Diana Martínez Castro, Mercé, Miscelánea en Tres

Tiempos-Colectivo METT02.04 (Andra Valado, Silvia Ojea, Bibiana Lorenzo), Elena Nieto, Gloria Pedrouzo, Gema

Yolanda Pérez Alonso, Luchy Polo, Iria Prol, Esther Rodríguez, Leticia Rodríguez Fernández, Iolanda Rodríguez, Alba

Rubín, Ana Skette, Tareixa Taboada, María Vilar, Rosa Vilar Pumar

Nº de artistas: 28


Catálogo: Non

47


2. EXPOSICIÓNS

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i 16/10/15 10:36 Página 49

51

13 MUJERES EN LAS ARTES VISUALES MAV (2011): «Exposiciones individuales en 22 centros de arte en España (1999-2009)», enInforme MAV, 5, (xaneiro) (http://www.mav.org.es/documentos/informe%205_centros%20de%20arte.pdf) [última consulta:decembro de 2013].

Ao analizar, desde unha perspectiva de xénero, aquelas exposicións realizadas nas principais institucións galegas(museos, centros de arte, fundacións e salas de arte que dedican a súa programación ás artes visuais contempo-ráneas) no período que determina este informe (1990-2013), atopámonos cunhas cifras desequilibradas que nosdirixen cara a unha rotunda evidencia: a escasa participación das artistas galegas, españolas e estranxeiras narede expositiva institucional.Especial mención merece a participación feminina nas exposicións organizadas desde a Facultade de Belas

Artes: as cifras favorecen a visibilidade do traballo realizado polas artistas. A medida que estas tentan desenvolvercon normalidade a súa traxectoria profesional en galerías e institucións, desaparecen esas aceptables porcentaxes.A lectura reflexiva das cifras reclama unha procura de respostas e actuacións cara a unha normalización na pre-

senza e participación feminina do sector. Soamente teriamos que lembrar a Lei de igualdade do ano 2007 (art. 26.«A igualdade no eido da creación e produción artística e intelectual»), que non é asumida por parte do sistemaartístico.Na programación expositiva das institucións galegas existe unha situación de desequilibrio e desigualdade;

unha realidade que reflicte o que acontece no resto do Estado español.Se revisamos un dos escasos informes realizados ao respecto, atopámonos coa mesma situación. A análise

sobre a participación de creadoras no sistema artístico español, presentado por MAV, no que se analizaban datosdurante 2000 e 2009, sinala unha porcentaxe de exposicións individuais de artistas españolas do 9,4% (dentrodo 20,5% de exposicións individuais de mulleres de todas as nacionalidades) fronte ao 47% de artistas españois(dentro do 79,4% das exposicións de artistas homes, tamén de todas as nacionalidades)13. Así mesmo, neseinforme sinalábase que soamente en dúas institucións (Centre d’Art La Panera en Lleida e o MUSAC en León) asmulleres igualaban ou superaban unha porcentaxe de participación do 40%.A avaliación dos datos recollidos para Arte + mulleres. Creadoras galegas realizouse baixo esa perspectiva de

xénero, revisando o numero de artistas participantes nas exposicións; sendo bastante invisible, nas principais ins-titucións artísticas, o espazo dedicado ás creadoras galegas, sempre nunha porcentaxe máis baixa en relación áparticipación dos artistas galegos.



2.1. Exposicións en institucións

Na elaboración deste informe, de todos os espazos expositivos existentes en Galicia, escolléronse, nomeadamen-te, aquelas institucións que mantiveron na súa programación unha atención exclusiva ás artes visuais contempo-ráneas e que responderon á nosa demanda de información ou que arquivan e facilitan os datos precisos para arealización dun estudo destas características.Algúns dos espazos que non se nomean neste apartado e que si manteñen unha programación expositiva centra-

da nas artes visuais contemporáneas aparecen recollidos noutros apartados deste informe (2.1.3. Outras exposicións,2.2. Exposicións colectivas referenciais a partir dos anos 90 e 2.3. Exposicións promocionais de novas xeracións).A ausencia doutros espazos e institucións débese á falta de información pública ao respecto, á súa desconti-

nuidade na atención ás artes visuais contemporáneas na súa programación ou á ausencia de resposta ante a nosasolicitude de información.Como veremos no apartado 2.3., dedicado ás exposicións das novas xeracións galegas, aseverouse que a par-

ticipación das artistas mingua segundo a institución exerza unha maior acción de lexitimación sobre as obras eartistas que expón. Comprobaremos neste novo apartado, xa non concentrado en determinadas xeracións, comoesta mesma situación se repite.Así mesmo, observaremos como os datos obtidos sobre as porcentaxes de participación de mulleres artistas

nas programacións expositivas minguan na última década (2000-2013). Durante os 20 anos de vida do CGAC,o denominado «buque insignia» da arte contemporánea en Galicia, houbo seis exposicións protagonizadas porcreadoras galegas: Maruja Mallo, Berta Cáccamo, Pamen Pereira, Mónica Alonso, Menchu Lamas e CarmeNogueira (que presentara xunto con Apolonija Sustersic A trama rururbana). Esta participación supón un 4,2%no histórico da súa programación expositiva, tendo en conta que a última exposición individual dunha artista gale-ga foi no ano 2007. Fronte a este dato, temos 36 mostras individuais de creadores galegos (16,4%). A últimadestas mostras tivo lugar en 2013. Unha confrontación de datos que fala por si mesma.Se comparamos estes datos cos obtidos no MARCO, observamos que nos 10 anos de traxectoria do MARCO

son seis as mostras individuais das creadoras galegas (Ángela de la Cruz, Rita Rodríguez, Carme Nogueira, Almu-dena Fernández Fariña, Loreto Martínez Troncoso e Amaya González Reyes) un 19,3% da súa programación deexposicións individuais, fronte a 13 proxectos de creadores galegos (42%).No Auditorio de Galicia soamente houbo unha mostra individual dunha artista galega, María Xosé Díaz (2,8%),

fronte ás 14 exposicións individuais realizadas por artistas homes galegos (38,9%).Outro dato que denota un absoluto desprezo ás mulleres artistas tírase da análise do histórico de exposicións

da Fundación Luís Seoane: 0%. Non se dedicou ningunha exposición individual a ningunha artista muller galega(tampouco ás creadoras españolas, soamente a dúas estranxeiras), fronte ás 33 exposicións realizadas por artis-tas galegos (62,2%).A evidencia deste desprezo á creación artística feminina, e nomeadamente á galega, marca o panorama expositi-

vo institucional. Se o rastrexo de datos se fai na programación de exposicións colectivas, insístese nesa escasa pre-senza. A lectura das táboas cos totais obtidos dos históricos das programacións das institucións subliña esta realidade.Para poder ofrecer unha lectura máis clara dos datos, ordénanse as seguintes institucións (daquelas que se

puideron computar as cifras das súas programacións expositivas) seguindo unha orde descendente en función dostatus de lexitimación que habitualmente lles é outorgado polos e polas axentes do eido artístico galego. No casode status similares, preséntanse de acordo coa súa antigüidade xa que presumiblemente a posición dunha insti-tución artística se consolida a través dos anos da súa existencia.Por outra banda, para cada institución ofrécense as cifras relativas ás exposicións colectivas programadas

seguidas das exposicións individuais xa que para os e as artistas expoñeren individualmente supón un maior reco-

52


Exposicións

ñecemento á súa traxectoria. E aquí tamén se poderá apreciar como a participación das artistas descende nota-blemente nas exposicións individuais, en relación coa súa participación nas colectivas.Así, presentamos as cifras relativas á participación e á presenza de artistas mulleres en conxunto (sexa cal

for a procedencia xeográfica) na programación de exposicións individuais e colectivas solicitadas aos seguin-tes espazos: Centro Galego de Arte Contemporánea (Santiago de Compostela), Museo de Arte Contemporáneade Vigo (Vigo), Museo de Arte Contemporánea Gas Natural Fenosa (A Coruña), Fundación Luís Seoane (A Coru-ña), Centro Torrente Ballester (Ferrol), Auditorio de Galicia (Santiago de Compostela), Sala Normal (Universi-dade da Coruña), Sala Alterarte (Universidade de Vigo, Campus de Ourense), Sala X (Universidade de Vigo,Campus de Pontevedra), Igrexa da Universidade (Universidade de Santiago de Compostela) e Zona C (Santia-go de Compostela).Alén da información relativa á programación destes espazos, inclúense os datos relativos á participación

feminina en: A Cidade Interpretada (27,7%), Fotobienal de Vigo (29% nas exposicións centrais), Outonarte(41%) e Chámalle X (cun 50%).En primeiro lugar, ao revisarmos os datos das exposicións colectivas e vermos as porcentaxes de participación

feminina atopámonos cuns datos moi desequilibrados.Por sinalar algunhas destas cifras que aparecen pormenorizadas máis adiante, pensemos que unha institución

vinculada á formación universitaria, como a Sala X, con menor recoñecemento profesional que outras institucións,supera a presenza paritaria cun 57,1% nas exposicións colectivas.No CGAC, atopamos unha porcentaxe de participación moi baixa: 17,5%. A seguir, outras desiguais porcen-

taxes como a Fundación Luís Seoane cun 20%, o Auditorio de Galicia cun 23,8%, o MAC cun 24,5%, o MARCOcun 25,9%, o Centro Torrente Ballester cun 24,4% e a Sala Normal cun 32,7%.No tocante ás mostras individuais, a presenza de artistas mulleres amosa unhas desequilibradas porcentaxes

que marcan un dato contundente: canto maior relevancia e lexitimación teñen os espazos e as institucións menorpresenza teñen as mulleres artistas. Así, confirmamos como nas dúas salas dependentes da Universidade de Vigoas cifras se van encamiñándo á igualdade: 42,8% na Sala X e 41,3% na Sala Alterarte.Os datos que se atopan nas institucións de maior lexitimación son desalentadores: a Fundación Luís Seoane

un 3,7%, o Auditorio de Galicia un 5,6%, o Centro Torrente Ballester un 13,9%, a Igrexa da Universidade un18,9%, o MAC un 19,1%, o CGAC un 23,8% e o MARCO un 29%.

2.1.1. Museos, centros e fundacións

Centro Galego de Arte Contemporánea (CGAC). Santiago de Compostela

Inaugurado en 1993.Consellería de Educación e Cultura. Xunta de Galicia.Directores/as: Antón Pulido (1993-1994), Gloria Moure (1994-1998), Miguel Fernández-Cid (1998-2005),Manuel Olveira (2005-2009) e Miguel von Hafe (desde 2009-2014).

O CGAC é, sen dúbida, un espazo referencial para a arte contemporánea en Galicia. Desde a súa concepción comocentro de arte, como espazo de «difusión cultural cuxa función é dinamizar o panorama artístico actual e refle-xionar sobre a diversidade das conformacións culturais na sociedade contemporánea», o CGAC enmárcase den-tro da política xurdida en España a partir da década de 1980 «para promover o desenvolvemento de plataformasculturais e favorecer a entrada de Galicia no circuíto artístico internacional».Exposicións, xornadas, obradoiros e distintos encontros forman parte da programación deste espazo. Nestes

20 anos, esa programación seguiu os intereses e máximas das súas distintas direccións.

53



Exposicións colectivas. CGAC (1993-2013)

Mulleres Mulleres resto do Mulleres Homes Homes resto do Homes

Galicia Estado español estranxeiras Galicia Estado español estranxeiros

Nº artistas 72 79 275 395 184 1005

% 2,9 3,2 11,4 16,4 7,6 41,7

Fonte: Táboa de elaboración propia a partir dos datos facilitados pola institución e a consulta dos catálogos das mostras.

Porcentaxe de mulleres artistas participantes en exposicións colectivas: 17,5%

Exposicións individuais. CGAC (1993-2013)



Nº artistas 6 7 21 36 13 58

% 4,2 4,9 14,7 25,3 9,1 40,8


Porcentaxe de exposicións individuais de mulleres artistas: 23,8%

Museo de Arte Contemporánea de Vigo (MARCO)

Inaugurado en 2002.Concello de Vigo.Directores/as: Carlota Álvarez-Basso (2002-2005), Iñaki Martínez Antelo (2005-actualidade).

A liña de programación do MARCO céntrase en exposicións temporais, temáticas e colectivas, xunto a unha aten-ción á produción artística actual de ámbito nacional e internacional e outra que promove exposicións de produciónpropia sobre o contexto galego.Desde 2006, o MARCO convoca o premio para novos comisarios, unha convocatoria á que sumaron outras

dúas institucións: FRAC Lorraine (Fonds Régional d’Art Contemporain de Lorraine) de Metz (Francia) e SFKM(Sogn og Fjordane Kunstmuseum) de Forde (Noruega).

Exposicións colectivas. MARCO (2002-2013)



Nº artistas 56 58 270 215 175 706

% 3,8 3,9 18,4 14,5 11,7 47,7


Porcentaxe de mulleres artistas participantes: 25,9%

54


Exposicións

Exposicións individuais. MARCO (2002-2013)



Nº artistas 6 2 1 13 2 7

% 19,3 6,4 3,2 42 6,5 22,6


Porcentaxe de exposicións individuais de mulleres artistas: 29%

Museo de Arte Contemporánea Gas Natural Fenosa (MAC). A Coruña

Inaugurado en 1995.Gas Natural Fenosa.Directores/as: Luís María Caruncho (1995-2005), Carmen Fernández Rivera (2005 ata a actualidade).

Antes de inaugurarse en 1995, xa desde 1989 e con periodicidade bienal, o Museo de Arte Contemporánea GasNatural Fenosa convoca a Mostra Internacional de Arte Gas Natural Fenosa, cunha intención de promoción denovos valores e a creación dunha colección de arte contemporánea. Desde 1991 e con periodicidade bienal, con-voca as Bolsas de creación artística no estranxeiro, unhas bolsas de importancia para facilitar a creación de artis-tas plásticos nados ou residentes en Galicia menores de 35 anos. No apartado 3.1. faise unha análise delas.Na actualidade, alén de contar cunha programación anual expositiva, funciona como centro multidisciplinar

de cultura contemporánea programando numerosas actividades (obradoiros, cursos, conferencias, etc.).

Exposicións colectivas. MAC (soamente datos dispoñibles desde 2005 ata 2012)



Nº artistas 11 18 38 34 56 116

% 4,1 6,6 13,9 12,4 20,5 48,5


Porcentaxe de artistas mulleres participantes nas exposicións colectivas: 24,5%

Exposicións individuais realizadas no MAC (soamente datos dispoñibles desde 2005 ata 2012)




% 4,8 9,5 4,8 4,8 42,8 33,3


Porcentaxe de artistas mulleres participantes nas exposicións individuais: 19,1%

55



Fundación Luís Seoane. A Coruña

Inaugurada en 1997.Concello da Coruña.Directores/as: Alberto González-Alegre (1997-2004), Silvia Longueira (2004-2007), Alberto Ruiz de Samaniego(2007-2011), Silvia Longueira (2011-2013).

O principal obxectivo desta Fundación é a investigación e a divulgación do legado intelectual de Luís Seoane, man-tendo unha programación expositiva contemporánea e distintas actividades complementarias, como seminarios eciclos de conferencias.

Exposicións colectivas. Fundación Luís Seoane (1997-2013)



Nº artistas 19 24 37 99 97 140

% 5 6 9 24 23 34


Porcentaxe de artistas mulleres participantes nas exposicións colectivas: 20%

Exposicións individuais. Fundación Luís Seoane (1997-2013)




% 0 0 3,7 62,2 9,4 24,5



Centro Torrente Ballester. Ferrol

Inaugurado en 1993.Concello de Ferrol.Directores/as ou encargados/as da programación: Susana Cendán (1999-2000), Víctor L. Carbajales (2000--2003), Andrés Mosquera (2003-2007), Suso Basterrechea (2007-2008) e Susana Cendán (2009-2011).Desde 2011 non hai dirección do Centro. Actualmente a empresa DARDO ds (até comezos de 2014 dirixida porDavid Barro) é a responsable da programación.

Situado no edificio do antigo Hospital de Caridad, o Centro Torrente Ballester ofrece unha programación expositi-va de creación contemporánea.

56


Exposicións

Exposicións colectivas. Centro Torrente Ballester (1993-2010)



Nº artistas 44 27 36 187 57 92

% 9,9 6,1 8,1 42,2 12,9 20,8


Porcentaxe de participación de artistas mulleres: 24,4%

Exposicións individuais. Centro Torrente Ballester (1993-2010)




% 11,1 0 2,8 62,5 13,9 9,7


Porcentaxe de participación de artistas mulleres: 13,9%

2.1.2. Salas

Auditorio de Galicia. Santiago de Compostela

Inaugurado en 1989.Concello de Santiago de Compostela.Directores/as: Xosé Denis Hombre (1991-2000), Silvia Modia (2001-2006), Paulo Rodríguez (2006-2011), JoséVíctor Carou (actual).

O Auditorio de Galicia creouse grazas á intervención institucional conxunta do Ministerio de Cultura, da Xunta deGalicia e do Concello de Santiago. No seu espazo expositivo programou algunhas das mostras xeracionais e revi-sionistas da creación artística galega que apareceron ao longo deste informe. Así mesmo, durante estas décadas,a programación atendeu a outros eidos. Na revisión dos datos da programación do Auditorio de Galicia escollé-ronse aquelas mostras dedicadas á creación visual contemporánea.Por outra banda, cómpre sinalar que desde 2001 se convoca o Premio Auditorio de Galicia para Novos Artis-

tas, do que se realiza unha mostra con todos os seleccionados e seleccionadas. Sobre esta mostra inclúese unhatáboa do seu histórico. Para a análise destes datos, revísese o apartado 3.1.2 dedicado a Premios.

57



Exposicións colectivas. Auditorio de Galicia (1990-2013)



Nº artistas 194 30 34 492 159 167

% 18,1 2,8 3,1 45,7 14,8 15,5


Porcentaxe de exposicións realizadas por artistas mulleres: 23,8%

Exposicións individuais. Auditorio de Galicia (1990-2013)




% 2,8 2,8 0 38,9 38,9 16,6


Porcentaxe de exposicións realizadas por artistas mulleres: 5,6%

Sala Normal. A Coruña

Inaugurada en 2011.Universidade da Coruña.Responsable: José María Mesías, adxunto da Vicerreitoría de Cultura, Deportes e Estudantes da UDC.

A Sala Normal é un espazo cultural dependente da Universidade da Coruña que ten unha programación exposi-tiva constante que alterna con outro tipo de actividades vinculadas á creación contemporánea.

Exposicións colectivas. Sala Normal (2011-2013)



Nº artistas 10 10 9 31 4 2

% 15,1 15,1 13,6 47 6,1 3,1


Porcentaxe de artistas mulleres participantes nas exposicións colectivas: 43,9%

58


Exposicións

Exposicións individuais. Sala Normal (2011-2013)





Porcentaxe de exposicións realizadas por artistas mulleres: 0%

Sala X. Pontevedra

Inaugurada en 2005.Universidade de Vigo.Coordinadores/as da programación: X. M. Buxán (2005-xullo 2011), Mar Caldas (desde setembro de 2011).

A Sala X é a sala de exposicións do Campus de Pontevedra situada no mesmo edificio da Facultade de Belas Artes.Este espazo expositivo púxose en funcionamento tendo como obxectivo primordial «establecer pontes entre a crea-ción, a investigación e o pensamento arredor do feito artístico que se xera na Universidade de Vigo, o eido profe-sional da arte e a sociedade en xeral».

Exposicións colectivas. Sala X (2005-2013)



Nº artistas 113 43 32 90 42 9

% 34,4 13,1 9,7 27,3 12,8 2,7


Porcentaxe de mulleres artistas participantes en exposicións colectivas: 57,1%

Exposicións individuais. Sala X (2005-2013)




% 7,1 28,6 7,1 14,3 42,9 0



59



Sala Alterarte. Ourense

Inaugurada en 2004.Universidade de Vigo.Responsable da programación: Xosé M. Buxán (2004-2007), Ignacio García Gómez del Valle (2007-2010), XoséM. Buxán (desde finais de 2010 e actual responsable).

A Sala Alterarte é o espazo expositivo do Campus de Ourense. O seu propósito é «amosar as propostas máis inno-vadoras de distinto xénero de artistas emerxentes, moitos deles titulados da Universidade de Vigo. Situada noPavillón 1 do campus, a Sala tamén quere ser un espazo creativo e dinámico para a cidade de Ourense».Desde novembro de 2010, baixo a coordinación de Xosé M. Buxán, os comisariados deixarán de ser internos,

dan comezo os ciclos expositivos Estado Crítico, nos que o coordinador escolle os comisarios e comisarias quedeterminarán a programación da Sala: na primeira edición, ata finais de 2012, encárgalle o comisariado a críti-cas e críticos de Galicia; na seguinte, a docentes da Universidade de Vigo con experiencia en comisariado.A meirande parte das exposicións programadas foron proxectos individuais realizados especificamente para

este espazo.

Exposicións individuais. Sala Alterarte (2004-2013)




% 32,6 6,5 2,2 45,7 8,7 4,3



Igrexa da Compañía. Santiago de Compostela

Espazo expositivo desde 1997.Universidade de Santiago de Compostela.Responsable: Mercedes Rosón Ferreiro (Subdirección Área de Cultura).

Espazo dependente da Área de Cultura da Vicerreitoría de Estudantes, Cultura e Formación da Universidade deSantiago de Compostela no que se desenvolveron ciclos expositivos como Procesalia.

Exposicións individuais. Igrexa da Compañía (1997-2013)




% 12,7 2,1 12,8 36,2 12,8 23,4


Porcentaxe de exposicións individuais de mulleres artistas: 27,7%Non se facilitaron os datos da programación de mostras colectivas programadas neste espazo.

60


Exposicións

Zona C. Santiago de Compostela

Espazo expositivo desde 2007.Concello de Santiago de Compostela.Responsable: concelleiro de Cultura con delegación no director-xerente do Auditorio de Galicia, José Víctor Carou(no cargo desde 2011).

Espazo multidisciplinar no que se desenvolveron proxectos expositivos fundamentalmente vinculados á formaciónuniversitaria e á arte emerxente, potenciado pola colaboración co Máster en Arte, Museoloxía e Crítica Contem-poráneas da USC.

Exposicións individuais. Zona C (2007-2013)




% 38,2 3 0 55,8 0 3



2.1.3. Outras exposicións

Durante o período que marca este informe, desde 1900 ata 2013, e xunto á programación expositiva realizada nosdistintos espazos e institucións anteriormente citados, resultan salientables algúns eventos que agromaron nesasdécadas. De todos eses eventos, destacamos algúns deles pola atención que ofreceron á creación contemporánea.

A Cidade Interpretada. Santiago de Compostela

Edicións: 2006 e 2010.Concellaría de Cultura do Concello de Santiago de Compostela e Xunta de Galicia.Comisario: Pablo Fanego.

Iniciativa organizada desde a Concellaría de Cultura do Concello de Santiago, comisariada por Pablo Fanego. Con-cibido como un proxecto artístico internacional, realizáronse dúas edicións, en 2006 e en 2010, nas que salien-ta a profesionalidade dun proxecto enmarcado na creación contemporánea e súa comprensión e interpretación doespazo público. Na primeira edición participaron, por distintos espazos da cidade, nove artistas: cinco homes (ungalego, Jorge Barbi) e catro mulleres (unha galega, Carme Nogueira).Na segunda edición, en colaboración co Xacobeo 2010, houbo nove participantes (1 galego, Rubén Santiago)

e, alén de súa situación no espazo urbano, un dos espazos escollidos foi o CGAC.

61



A Cidade Interpretada (2006/2010)




% 5,55 0 22,2 11,1 0 61,1

Fonte: Táboa de elaboración propia a partir dos datos facilitados pola institución e a consulta dos catálogos das edicións.

Porcentaxe de participación de mulleres artistas: 27,7%

Outonarte. A Coruña

1ª edición: 2008.Concello da Coruña.Comisarios/as: Chus Martínez Domínguez (2008), Nilo Casares (2009), Seve Penelas (2010).

Proxecto de iniciativa municipal con vontade integradora das artes visuais desenvolvido nas salas e espazos muni-cipais e espazo urbano. O obxectivo desta iniciativa foi o apoio, a visibilización e a promoción da arte emerxenterealizada no contexto galego.

Outonarte (2008-2010)




% 39,8 0 1,2 59 0 0


Porcentaxe de artistas mulleres participantes: 41%

Chámalle X. Pontevedra/Vigo

1ª edición: 2004.Vicerreitorado de Extensión Universitaria e Estudantes e Facultade de Belas Artes de Pontevedra, Universidadede Vigo.Director: Carlos Tejo (2004-2013).

Cita anual coa performance organizada desde a Facultade de Belas Artes de Pontevedra. Un encontro senlleirona dedicación e á atención exclusiva ás artes de acción.

62


Exposicións

Chámalle X (2004-2013)



Nº artistas 29 16 5 17 23 10

% 29 16 5 17 23 10



Fotobienal. Vigo

1ª edición: 1984. Última edición: 2000.Concello de Vigo e Xunta de Galicia.Comisarios: Colectivo Can branco, composto por Vítor Vaqueiro, Manuel Vilariño, Xoán Piñón, Manuel Sendón eXosé Luís Suárez Canal (1984); Vítor Vaqueiro, Manuel Sendón e Xosé Luís Suárez Canal (1986). As seguintesedicións son responsabilidade do Centro de Estudos Fotográficos (CEF) con Manuel Sendón e Suárez Canal (1988ata 2000).

Nace en 1984, seguindo o ronsel doutros festivais europeos (Les Reencontres d’Arles, en funcionamento desde1970) e españois (Primavera Fotográfica de Barcelona, inaugurada no 1982), e constitúese nun evento referen-cial para a fotografía contemporánea en Galicia. No percorrido desta iniciativa, destaca a importancia das Bolsas(iniciadas na edición de 1992 e continuadas nas de 1994, 1996 e 1998) e a sección Novas Creacións para oapoio da creación emerxente, vinculada á Facultade de Belas Artes.Dentro da programación da Fotobienal, neste informe revísanse os contidos máis relacionados coa creación

visual contemporánea: a exposición central, a sección Vigovisións, as Bolsas e Novas Creacións (dedicada a auto-res noveis), acontecidas dentro do arco temporal deste informe.

Vigovisións comezou na segunda edición da Fotobienal e prográmase de xeito ininterrompido ata o ano 2000.A última edición foi organizada polo Concello de Vigo, producida e coordinada polo CEF e comisariada por ManuelSendón e Xosé Luís Suárez Canal. «Durante estes anos, fotógrafos de diferentes países e das máis diversas con-cepcións estéticas realizan o seu traballo na cidade de Vigo, durante aproximadamente dez días, con total liber-dade para escoller tanto a dirección e o contido do traballo como para determinar a forma de concretalo». Unhaproposta sobre como somos vistos desde fóra, onde o suxeito da mirada foi maioritariamente masculino (20,4%de fotógrafas mulleres e 79,6% fotógrafos homes son as porcentaxes de participación en Vigovisións).

Exposicións centrais Fotobienal (1998-2000)




% 0 7,2 21,8 4,3 5,8 60,9

Fonte: Táboa de elaboración propia a partir dos datos facilitados por Enrique Lista.


63



Exposicións Vigovisións (1986-2000)




% 1,9 5,5 13 13 7,4 59,2

Fonte: Táboa de elaboración propia a partir dos datos facilitados por Enrique Lista.

Porcentaxe de artistas mulleres participantes: 20,4%

Bolsas (1992-1998)

Artistas galegas Artistas galegos

Nº 3 11

% 21,4 78,6

Novas creacións (1998-2000)

Artistas galegas Artistas galegos

Nº 9 7

% 56,2 43,8

64


Exposicións

2.2. Exposicións colectivas referenciais realizadas a partir dos anos 90

Desde comezos da década dos 90, atopamos unha serie de exposicións con carácter revisionista. A seguir mar-camos unha relación dalgúns destes proxectos expositivos.

Semellanzas e contrastes. Visións da arte peninsular da última década a través de tres coleccións (1992),realizada dentro da 22 Bienal del Pontevedra, reunía unha escolma de obras procedentes de tres coleccións: Colec-ción Arte Contemporáneo de Madrid, Colección Unión Fenosa e Colección Centro de Arte Moderna-FundaciónCalouste Gulbenkian, co condicionante que iso implica na selección. Ningunha destas escolmas supera o 28,6%da participación feminina.

Trazos e camiños (1993), comisariada por Mariña Toba, foi outra mostra colectiva de arte galega que viaxoupor distintos espazos: Tui, Vigo, Pontevedra, Ourense, Ferrol e Lugo. Dos 78 artistas participantes, soamente 14foron mulleres (17,9%).Dentro das exposicións centradas na produción artística contemporánea galega, poderiamos sinalar Áreas de

silencio (1994), comisariada por Alberto González-Alegre. Aínda que non é unha exposición de gran dimensión,a súa importancia reside en que se enmarcaba na 23ª Bienal de Pontevedra. Neste período (e ata 1998, ediciónen que a Bienal pasa a ser unha grande exposición compacta, cunha definición temática e encargada a un equi-po sectorial) o evento aloxaba un conxunto de exposicións. A participación feminina é mínima: 12,5%.A Consellería de Educación, Cultura e Comunicación Social organiza o proxecto Galicia Terra Única (1997),

no que se inclúen exposicións realizadas en distintas cidades galegas dedicadas á creación artística contemporá-nea. Entre elas A escultura actual de Galicia, comisariada por José Manuel García Iglesias, exposta en distintosespazos entre maio e outubro de 1997. En Lugo, participaron 16 artistas, 1 delas muller (6,2%). Na mostra quetivo lugar en Ourense, 14 artistas, 0% de participación feminina. Na exposición en Santiago de Compostela par-ticipan 25 artistas, soamente tres mulleres (12%).En Pontevedra realizouse unha mostra colectiva formada por sete artistas (0% participación feminina) e unha

exposición coas intervencións de docentes e do alumnado da Facultade de Belas Artes, 45 artistas, 26 delesmulleres (57,8%). En Vigo, participan 35 artistas, soamente 1 muller (2,8%). En Ferrol, 13 artistas, e, nova-mente, unha soa muller (7,7%), Elena Colmeiro. Na mostra programada na Coruña, 25 artistas, tres mulleres(12%). Nas mostras de Marín e Vilagarcía de Arousa participaron soamente dous artistas, os dous homes.Tamén na cidade de Vigo, e dentro do ciclo de Galicia Terra Única, presentábase a extensa mostra A Galicia

exterior, na que se escolleu a obra de 120 artistas, soamente 18 eran mulleres.Xunto a estas exposicións, hai que sinalar dúas propostas que ofrecen un espazo a artistas novos, como a mos-

tra Pintores galegos licenciados en Belas Artes na última década, na Igrexa Universidade en Santiago de Com-postela, na que participan 31 artistas, cunha alta presenza de mulleres artistas, 20 (64,5%).Nese mesmo proxecto institucional, Galicia Terra Única, tamén se programaron dúas máis no eido da creación

contemporánea: Galicia, 1900-1990, nas Ferrerías da Armada e Hospital de Caridad en Ferrol (198 artistas, 23deles mulleres, 11,6%), e Galicia hoxe, que tivo lugar na Fundación Pedro Barrié de la Maza, na Coruña (1997),e na que participan un total de 74 artistas, 15 deles mulleres (20,3%).Nese mesmo ano, inaugúrase outra exposición revisionista, De Asorey ós 90. A escultura moderna en Gali-

cia, no Auditorio de Galicia (Santiago de Compostela), comisariada por María Luísa Sobrino Manzanares e cunhaselección de 20 artistas, coa participación de María Xosé Díaz (5%).Comisariada por Mercedes Rozas, lévase a cabo Diálogos co silencio (2000), na igrexa de San Domingos de Bona-

val (Santiago de Compostela), tamén cunha baixa participación das mulleres artistas, un 23,5% (catro mulleres).Galicia escultura. Vinte anos, vinte escultores (2002), no Centro Torrente Ballester, comisariada por Víctor

López Carbajales e cun 20% de artistas mulleres.

65



Desde a Colección Caixanova, exponse a Colección Caixanova, unha visión da arte contemporánea galega(2002), itinerante en distintos espazos (Centro Torrente Ballester en Ferrol, Auditorio de Galicia en Santiago deCompostela e Pazo da Cultura en Pontevedra) e con obras dos seus fondos entre 1945 e 2000. Baixo este con-dicionante da escolla de autores pertencentes a unha colección, atopamos unha porcentaxe de representación moibaixa, 12,3%. Así, cóntase con obras de artistas de distintas xeracións e presentes en anteriores mostras citadasneste apartado. Artistas como Julia Minguillón, Maruja Mallo, María Antonia Dans, Elena Colmeiro, SoledadPenalta, Menchu Lamas, Berta Cáccamo, Pamen Pereira, Almudena Fernández e Tatiana Medal.

Rexistros abertos: materias, contextos e narrativas na arte galega actual (2009), no Museo Provincial deLugo, comisariada por Rafael Lens e Verónica Santos, preséntase como un proxecto expositivo que pretende amo-sar unha serie de percepcións sobre o panorama da plástica actual en Galicia. Son sete as mulleres que partici-pan (28%): Mónica Alonso, Berta Cáccamo, Victoria Diehl, Chelo Matesanz, Tatiana Medal, Carme Nogueira eRita Rodríguez.Tamén en Lugo e comisariada por Mónica Alonso (unha das poucas artistas galegas que contou cunha expo-

sición individual no CGAC) organízase A obra elixida. Artistas galegos dos últimos 30 anos (2012) para inaugu-rar as salas para exposicións temporais do Museo Interactivo de Historia de Lugo. Son convidados 16 artistas enactivo de diferentes xeracións, con algún vencello coa cidade, para que escollan unha obra súa. A porcentaxe departicipación feminina é do 37,5% e repítense algúns dos nomes presentes nas anteriores mostras citadas: RitaRodríguez, Mar Vicente, Amaya González Reyes, Carme Nogueira, Pamen Pereira e Menchu Lamas.En novembro de 2013 inaugurouse Procesalia 2013, comisariada por Monse Cea, que revisaba o ciclo Pro-

cesalia (2001-2003). Sete son as mulleres presentes nesta exposición (58,3%).Fóra de Galicia, co pulo da Expo 92 en Sevilla, houbo dúas exposicións relacionadas coa creación plástica

galega. Nomes propios: imaxes do desexo, comisariada por Marina Toba, nas Salas del Arenal (Sevilla), compostapor 12 artistas, catro mulleres (33,3%); e Pintores e escultores galegos na Expo 92, con Pilar Corredoira comocomisaria, composta por 22 artistas, soamente dúas mulleres (9%): Berta Cáccamo e Menchu Lamas.

Nordesía, once artistas de Galicia (1995), comisariada por Xosé Luís García Canido e exposta no Centro Cul-tural del Conde Duque (Madrid) e na Casa da Parra e San Martiño Pinario (Santiago de Compostela). A porcen-taxe de participación continuou a ser escasa: 27,3%.Co comisariado de Antonio Garrido, preséntase Escultura gallega contemporánea. La cerámica como punto

de partida na capela de Santa María ADG (Lugo), na Posada del Potro (Córdoba) e no Auditorio Príncipe de Astu-rias (Oviedo), cunha participación paritaria.

Figuraciones desde Galicia (2001), no Centro de Arte Joven (Madrid), estivo comisariada por Miguel Fernández--Cid e contou co 25% (dúas mulleres e seis homes) de participación feminina.Co gallo da XVII Feira Internacional do Libro da Habana (2008), a cultura galega foi a protagonista coa orga-

nización de dúas exposicións: Outra xeografía. Arte desde Galicia (2008), no Centro Hispano Americano de Cul-tura da Habana, comisariada por Manuel Olveira, daquela director do CGAC, na que participaron 44 artistas, seteeran mulleres (15,9%). Mapas creativos. Novos nomes na arte galega, no Gran Teatro da Habana, comisariadapor Xosé Manuel Lens e cunha participación paritaria do 50% de artistas galegas e galegos das novas xeracións.Nas exposicións revisionistas programadas nesta primeira década do século XXI en institucións como o CGAC,

Centro Torrente Ballester, Fundación Luís Seoane ou na extinta Fundación Caixa Galicia non se reflicte a reflexiónrealizada polos estudos feministas. Non existiu ningunha discusión á historiografía artística, fronte a outrosmodos de traballo, como os desenvolvidos en Cataluña (pensemos nas mostras realizadas no MACBA de resca-te da obra realizadas por artistas dos 70 como Eulália Grau ou Àngels Ribé) ou na mostra proposta desde oMUSAC, Genealogías feministas, que recuperou artistas dos 60 e 70 apenas coñecidas.No ano 2003 tivo lugar a mostra Foron Novíssimos no Centro Cultural Torrente Ballester (Ferrol), comisaria-

da por Patricia Vargas Fernández e Xosé Lorenzo Regal, que amosaba a recuperación dos e das artistas que for-

66


Exposicións

maran parte da mostra Novíssimos (1986). A exposición amosaba un 25% (12 artistas, tres mulleres e novehomes) de participación feminina.

Sen xeración (2006), realizada no Auditorio de Galicia (Santiago de Compostela) e comisariada por DavidBarro, presentaba a obra de artistas no intervalo 1984-1994, aquela xeración entre Atlántica e os que xurdiríanda Facultade de Belas Artes de Pontevedra. Un total de 13 artistas nados entre 1952 e 1969, dúas mulleres(15,4%).E aínda que non participou ningunha das artistas galegas, convén recordar aquí unha exposición histórica

sobre o tema do feminismo internacional que tivo unha gran repercusión en Galicia en 2007, A batalla dos xéne-ros, no CGAC e comisariada por Juan Vicente Aliaga. Un proxecto que reuniu un centenar de obras relacionadasco feminismo, a cultura queer, a homosexualidade, etc., e que amosaba por primeira vez na nosa ComunidadeAutónoma un amplo mosaico do ámbito do xénero, desde as pioneiras actuacións ata a actualidade. Co gallo desamostra, tivo lugar un encontro con conferencias sobre estes temas, introducidos polas máis importantes tratadis-tas internacionais do xénero.En 2009 ábrese desde a Fundación Caixa Galicia o ciclo Miradas, composto por catro exposicións que rota-

ron por diferentes cidades galegas. A primeira delas, Miradas. Realidades, expresiones, tramas. Arte en Galiciadesde 1975. Colección Caixa Galicia (2009), na Fundación Caixa Galicia (Ferrol), estivo comisariada por IriaCandela e formada por 53 artistas, deles nove mulleres, cunha porcentaxe do 17% de presenza das artistas gale-gas. A segunda, Miradas. Desde o informalismo ao multicolor: Colección Caixa Galicia (2009), comisariada porAlfonso de la Torre, estivo formada por 41 artistas, deles soamente cinco mulleres (12,2%). Fernando Huici é oresponsable do comisariado da terceira mostra: Miradas. Galicia ata 1975: Colección Caixa Galicia (2009), naque participan 30 artistas, tres mulleres (10%). Miradas. Cara ó paraíso. Un diálogo coa arte galega e as van-gardas internacionais pecha este ciclo de exposicións sobre a Colección, baixo o comisariado de Fernando Cas-tro Flórez. 56 artistas conforman esta mostra, sete mulleres (12,5%).Nese mesmo ano, inaugúrase no CGAC Portas de luz. Unha aproximación á arte e á cultura en Galicia nos

70 (2009), programada polo CGAC e comisariada por Alberto González-Alegre. Participan 74 artistas, soamentecatro mulleres (5,4%).No ano 2012 comeza o ciclo de exposicións Afluentes, tres mostras con senllos catálogos, que pretendían

ofrecer unha panorámica da arte figurativa en Galicia desde os ano 70 ata a actualidade. Contou cun comisaria-do múltiple: Mónica Maneiro, Ángel Calvo Ulloa, José Luis Estévez, Violeta Janeiro e David Barro. A primeira dasmostras foi Afluentes 68. A figuración na arte galega desde os anos 70, con 20 artistas, deles dúas mulleres(10%). A segunda, Dibujando un mapa. Afluentes de la figuración en los años 80 en Galicia (2013), con 19artistas, dúas eran mulleres (10,5%). A terceira, Os anos circulares. Últimas tendencias da figuración en Gali-cia 1994-2013, con 23 artistas, seis mulleres (26,1%).A tendencia das mostras citadas neste apartado, destas exposicións de revisións xeracionais realizadas no

século XXI, marca un desequilibrio alarmante, unha actuación e programación expositiva sen reflexión pola revi-sión real da achega da creación artística en Galicia realizada por mulleres, ben sexa en institucións públicas, benen fundacións.

67



ANEXO IV. FICHAS DE EXPOSICIÓNS COLECTIVAS DE ARTE GALEGA REALIZADAS DESDE 1993

Trazos e camiños 1993

Itinerario: Capela de San Paio, Tui; Casa das Artes, Vigo; Teatro Principal, Pontevedra; Museo Municipal de

Ourense; Centro Cultural de Ferrol; Museo Provincial de Lugo

Coordinada por Marina Toba. Organizada pola Sociedade de Xestión do Xacobeo 93

Artistas (por orde alfabética): Alfonso Abelenda, Rafael Alonso, Darío Álvarez Basso, Pilar Álvarez Pablos, Moncho

Amigo, Xoán Anleo, Olga Arbones, Xosé Artiaga, Guillermo Aymerich, Ignacio Basallo, Luis Borrajo, Berta Cácca-

mo, Tono Carbajo, Luís María Caruncho, Fernando Casás, Jorge Castillo, Daniel Caxigueiro, Elena Colmeiro, Manuel

Colmeiro, Xaquín Chaves, Alberto Datas, María Xosé Díaz, Isaac Díaz Pardo, Xosé Luís de Dios, Xosé Espona, María

de Felipe, Virxilio Fernández, Xosé Freixanes, María Victoria de la Fuente, Elena Gago, Alejandro González Pascual,

Antón Goyanes, J. C. Guerra Teiga, Carmen Hermo, Ánxel Huete, José María de Labra, Menchu Lamas, Antón

Lamazares, Laxeiro, Francisco Leiro, José Lodeiro, Maruja Mallo, Manuel Mampaso, J. Martínez de la Colina, Din

Matamoro, Manolo Moldes, Manuel Molezún, Miguel Mosquera, Antonio Mouzo, Antonio Murado, Leopoldo

Nóvoa, Norberto Olmedo, Xurxo Oro Claro, Simón Pacheco, Manuel Pailós, Francisco Pastoriza, Antón Patiño,

Manolo Paz, Rosalía Pazo, Pamen Pereira, Cruz Pérez Rubido, Isaac Pérez Vicente, Paco Pestana, Vicente Prego,

Antón Pulido, Manuel Quintana Martelo, José Ribeiro Ruibal, Silverio Rivas, Manuel Ruibal, Antonio Taboada Ferra-

das Wily, Luis Torras, Antonio Tenreiro, Manuel Torres, Ramón Trigo, Jesús Valmaseda, Xesús Valverde, Xesús Váz-

quez, Enrique Velasco


Datos xeracionais: Nadas e nados dende principios do século XX ata 1970. Con elevada participación de artistas

dos anos 50

Outros datos: Exposición enmarcada na celebración do Ano Xacobeo 93

Catálogo: ROZAS, Mercedes / Alberto GONZÁLEZ-ALEGRE BURGUEÑO (1993): Trazos e camiños: exposición de arte gale-

ga, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia. ISBN 84-453-0710-X. [Textos: Alberto González-Alegre, Mercedes

Rozas, Marina Toba]

Áreas de silencio 1994

Edificio Sarmiento, Museo de Pontevedra (exposición realizada no marco da 23 Bienal de Pontevedra)

Comisariada por Alberto González-Alegre

Artistas (por orde alfabética): Darío Álvarez Basso, Berta Cáccamo, Xosé Espona, Antón Goyanes, Antón Lamaza-

res, Antonio Murado, Simón Pacheco, Isaac Pérez Vicente

Nº de artistas: 8 (1 muller e 7 homes)

Datos xeracionais: Nada e nados entre 1955 e 1968

Catálogo: BIENAL DE ARTE DE PONTEVEDRA (23ª. 1994. Pontevedra, España) / Alberto GONZÁLEZ-ALEGRE BURGUEÑO

(1994): Áreas de silencio, Pontevedra, Deputación. [Textos: Alberto González-Alegre]

68


Exposicións

A escultura actual de Galicia 1997

Exposicións baixo o mesmo título en: proximidades da muralla, entre a porta Nova, e a de San Fernando, e zona da

porta Bispo Aguirre, Lugo; Parque de San Lázaro e adro norte da catedral, Ourense; prazas de San Martiño e Inma-

culada, rúa das Campás de San Xoán e avenida de Xoán XXIII, Santiago de Compostela; proximidades do Conven-

to de San Francisco, xardíns entre o Pazo da Deputación, a Casa do Concello e a praza de Santa María a Grande,

Pontevedra; xardíns de Montero Ríos, Alameda-parque da praza de Compostela e inmediacións Estación Marítima,

Vigo; Cantón de Molíns, Alameda de Suances e patio das Ferrerías da Armada, Ferrol; O Parrote, A Coruña; áreas

portuarias, Marín e Vilagarcía de Arousa

Comisariadas por José Manuel García Iglesias

Exposicións realizadas no marco do proxecto Galicia Terra Única, dedicado á creación artística contemporánea en

Galicia

Datos xeracionais: Artistas nadas e nados maioritariamente entre mediados dos anos 40 e os anos 70

Exposición en Lugo

Artistas (por orde alfabética): Xosé Manuel Castro, Xosé Cid, Ramón Conde, Víctor Corral Castro, Luis Fernández

González, Pepe Galán, Teresa Gómez, Quique Guerra, Manuel Primitivo Lareu López, Francisco Leiro, Acisclo Man-

zano, Roberto Novo Sánchez, Manuel Patinha, Manolo Paz, Francisco Pazos, José Mª Prieto Lago


Exposición en Ourense

Artistas (por orde alfabética): Florencio de Arboiro, Luis Borrajo, Xosé Cid, Ramón Conde, Chema Dapena, Luis Fer-

nández González «Cochorro», Manuel García de Buciños, Lomarti, Acisclo Manzano, José Manuel Pateiro Guede,

Manuel Patinha, José Luis Ribas Fernández, Xoán Torres Cidre, Jorge Varela Barrio


Exposición en Santiago

Artistas (por orde alfabética): Luis Borrajo, José Manuel Campos Villaverde, José Cao Lata, Fernando Casás,

Xosé Manuel Castro, Xosé Cid, Ramón Conde, José Francisco Escudero Carril, Víctor Corral, Ferreiro Badía, Pepe

Galán, Manuel García de Buciños, Carmen García Soto, Xosé Guerra Teiga, Francisco Leiro, José Francisco López

Noya, Acisclo Manzano, Eugenio Otero, Manuel Patinha, Manolo Paz, Rosalía Pazo Maside, Francisco Pazos,

Paco Pestana, Montserrat Rego, Gonzalo Viana Zulaica


Exposicións en Pontevedra

Escultura galega actual

Artistas (por orde alfabética): José María Acuña, Manuel García de Buciños, Xosé Cid, Ramón Conde, Antonio

Faílde, Acisclo Manzano, Manuel Patinha


A creatividade plástica en acción. Profesores e alumnos da Facultade de Belas Artes de Pontevedra

Artistas (por orde alfabética): Ana Acuña, Sol Alonso, Nono Bandera, Raquel Barreiro, Arturo Bermejo, Loreto Blanco,

Vicente Blanco Mosquera, David A. Cal Vázquez, Beatriz Camarero, Fernando Casás, Juan Cerviño, Ana Corzo, David

Creus Andrade, Francisco Javier Dobao Fernández, Isabel Domínguez, Sonia Dopazo, Verónica Dopico, Maya Estarque,

Arturo Fuentes, Juan J. Fuentes, Pilar Fueyo, Elke García, Silvia García, Blanca González Crespán, Yolanda Herranz,

Cristina Iglesias, José A. Lijó Pose, Juan Loeck, José M. López, Sabela Martín Romalde, Juan Carlos Meana, Mónica

Ortúzar, Alfonso Palmeiro, Paulina Real, Jorge Rivera, Elena Rodríguez, Anxos Romeo, Isabel Rueda, María Sacristán,

Pablo Sánchez Corral, José Marcos Soto, Javier de la Torre, Natalia Val Guerreiro, Cristina Varela, Marta Vega


Outros: participan 10 docentes (5 mulleres e 5 homes) e 35 estudantes (21 mulleres e 14 homes)

69



A escultura actual de Galicia 1997

Exposición en Vigo

Artistas (por orde alfabética): Sebastián Anxo, Xurxo Barreiro Barreiro «Xobaba», Rafael Calvo, Luís María Carun-

cho, Fernando Casás, Manuel Chazo, Xosé Cid, Enrique Conde, Ramón Conde, Pedro Dobao Rodríguez, Rosendo

González Martínez, José Manuel Grangel García «Jogra», César Lombera, Marcos López Juncal, Xulio López y

Pedre, Acisclo Manzano, Sandra Monroy Castro, Juan Otero García «Eiravella», Sebastián Palmás Bonaque, Manuel

Patinha, Manolo Paz, Francisco Pazos, Domingo Reboredo Lomba «Dorelo», Carlos Rial, Silverio Rivas, Emiliano

Romero Fernández, Guillermo Steinbrüggen, Javier Touceda Otero, Fernando Valeiras, Jesús Valverde, Manuel Vare-

la Álvarez, Carlos Vázquez Mendieta, Álvaro de la Vega, Xohán Viqueira, Manuel Xío Blanco


Exposición en Ferrol

Artistas (por orde alfabética): Moncho Amigo, Luis Borrajo, Xosé Cid, Elena Colmeiro, Ramón Conde, Xavier Correa

Corredoira, Manuel García de Buciños, Acisclo Manzano, Manuel Patinha, Manolo Paz, Francisco Pazos, Xurxo Váz-

quez Pardo, Enrique Velasco


Exposición na Coruña

Artistas (por orde alfabética): Moncho Amigo, Luís María Caruncho, Emilio F. Celeiro, Xosé Cid, Ramón Conde, Remi-

gio Dávila Fernández, Ferreiro Badía, Pepe Galán, Manuel García de Buciños, Francisco Leiro, Luis Loureira, Acisclo

Manzano, Manuel Patinha, Manolo Paz, Francisco Pazos, Soledad Penalta, Ánxeles Penas, Paco Pestana, Julián

Ramírez Carrascal, Ramiro Ramírez Carrascal, José Luis Ribas Fernández, Daniel Río «Caxigueiro», Enrique Saave-

dra Chicheri, Mª Jesús Urgoiti, Jesús Valmaseda


Exposición en Marín e Vilagarcía de Arousa

Artistas (por orde alfabética): Manolo Paz, Silverio Rivas


Catálogo: XUNTA DE GALICIA / GALICIA TERRA ÚNICA (1997): A escultura actual de Galicia, Santiago de Compostela,

Xunta de Galicia. ISBN 84-453-1940-X. [Textos: Bernardo Castelo Álvarez, Mercedes Gallego Esperanza, Mercedes

Rozas Caeiro, Juan M. Monterroso Montero]

70


Exposicións

A Galicia exterior 1997Estación Marítima, Centro Cultural Caixavigo e Casa das Artes, Vigo (no marco do proxecto Galicia Terra Única, dedi-cado á creación artística contemporánea en Galicia)Comisariada por José Manuel García IglesiasArtistas (por orde alfabética): Antonio Abreu Bastos, Rafael Alonso, Darío Álvarez Basso, Pilar Álvarez Pablos, XoánAnleo, Doroteo Arnaiz, Xosé Artiaga, Serafín Avendaño, Ayaso, Aymerich, José Barreiro, Virxilio Blanco, Loreto BlancoSalgueiro, Ángel Botello, Isidoro Brocos, Modesto Brocos, Manuel Caballero, José Manuel Calzada, Luís María Carun-cho Amat, Genaro Carrero, Fernando Casás, Víctor Casas Julián, Castelao, Jorge Castillo, Castro Gil, Xesús Caulonga,Elena Colmeiro, Colombo, Xavier Correa Corredoira, Alfonso Costa Beiro, Isaac Díaz Pardo, Xosé Luís de Dios, Eirave-lla, Facal, María de Felipe, Virxilio Fernández Cañedo, Antonio Fernández Gómez, Cándido Fernández Mazas, José Frau,Mª Victoria de la Fuente, Elena Gago, García González, Ana García Pan, Antonio García Patiño, Roberto González, Gon-zalez Lagares, Tino Grandío, Eugenio F. Granell, Parada Justel, Lago Rivera, Labra, Antón Lamazares, Manuel Lareo,Paco Lareo, Laxeiro, Lodeiro, Urbano Lugrís, Francisco Lloréns, Cristino Mallo, Maruja Mallo, Acisclo Manzano, Mam-paso, Fina Mantiñán, Juan Martínez de la Colina, Din Matamoro, Manuel Matas, Mª del Mar Rodríguez Caldas, Máxi-mo Ramos, Julia Minguillón, Santiago Montes Areas, Moreiras, Pedro Muíño, Antonio Murado, Ovidio Murguía,Leopoldo Novoa, Jesús Núñez, Enrique Ortiz, Camilo Otero, Dolores Padín, Manuel Pailós, Palmeiro, Raimundo Pati-ño, Manolo Paz, Alberto Pazos Vidal, Pamen Pereira, Jenaro Pérez Villaamil, Rogelio Puente, Antón Pulido, AntonioQuessada, Xaime Quessada, Quintana Martelo, Bea Rey, Federico Ribas, Silverio Rivas, Jesús Rodríguez Corredoira,Manuel Ruibal, María Ruido, Seara, Luís Seoane, Ángel Sevillano, Blanca Silva, Carlos Sobrino, Pedro Solveira, Soto-mayor, Arturo Souto, Alfonso Sucasas, Pilar Taboada, Germán Taibo, Carlos Tejo, Antonio Tenreiro, Xavier Toubes,Rafael Úbeda, Jesús Valverde, Miguel Vázquez, Xosé Vázquez Cereijo, Rosa Vázquez, Álvaro de la Vega, Vidal Souto,Xohán ViqueiraNº de artistas: 120 (18 mulleres e 102 homes)Datos xeracionais: Nadas e nados entre 1807 e 1969Catálogo + CD-ROM: GALICIA TERRA ÚNICA et al. (1997): A Galicia exterior, Santiago de Compostela, Xunta de Gali-cia. ISBN 84-453-1940-X. [Textos: José Manuel García Iglesias, Ramón Villares, Alberto González-Alegre et al.]

Galicia 1900-1990 1997Ferrerías da Armada e Hospital de Caridad, Ferrol (no marco do proxecto Galicia Terra Única, dedicado á creaciónartística contemporánea en Galicia)Comisariada por José Manuel García IglesiasArtistas (por orde alfabética): Alexandro, Darío Álvarez Basso, Pilar Álvarez Pablos, Moncho Amigo, Montse Amigo,Xoán Anleo, Fernando Arenaz, Xosé Artiaga, Guillermo Aymerich, Fernando Babío, Alberto Barreiro, Ignacio Basallo,Loreto Blanco, Vicente Blanco Mosquera, Fernando Casás, José Manuel Calzada, Vari Caramés, Carballido, Caxiguei-ro, Ángel Cerviño, Xoán Cerviño, Salvador Cidrás, Xulio Correa, Xaquín Chaves, Alberto Datas, Mª Xosé Díaz, Guiller-mo Díaz Charlín, Xosé Luís de Dios, José Espona Blanco, Ana Fernández, Almudena Fernández Fariña, ManuelFigueiras, Xulio Gil, Xurxo Gómez Chao, Antón Goyanes, Carmen Hermo, Antón Lamazares, María Ledo, FranciscoLeiro, Xurxo Lobato, Mónica López Alonso, José Luís G. Loureiro, Juan Martínez de la Colina, Xurxo Martiño, Din Mata-moro, Tatiana Medal, Manolo Moldes, Miguel Mosquera, Antonio Murado, Carlos Nieto, Leopoldo Nóvoa, NorbertoOlmedo, Manuel Olveira, Simón Pacheco, Manolo Paz, Rosalía Pazo Maside, Alberto Pazos Vidal, Pamen Pereira, PacoPestana, Xoán Piñón, Lito Portela Calvar, Vicente Prego, Antón Pulido, Silverio Rivas, Manuel Sendón, Lola Solla, XoséLuís Suárez Canal, Antonio Taboada, Xosé Teiga, Jesús Valmaseda, Cristina Varela, Rosa Vázquez, Enrique Velasco,Rosa Veloso, Manuel VilariñoNº de artistas: 74 (16 mulleres e 58 homes)Datos xeracionais: Nadas e nados entre 1919 e 1974Catálogo: GALICIA TERRA ÚNICA et al. (1997): Galicia hoxe, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia. ISBN84-453-1940-X

71



De Asorey ós 90. A escultura moderna en Galicia 1997


Comisariada por María Luísa Sobrino Manzanares

Artistas (por orde alfabética): Xoán Anleo, Francisco Asorey, Xosé Carlos Barros, Ignacio Basallo, Jorge Barbi, Fer-

nando Casás, Caxigueiro, Salvador Cidrás, María Xosé Díaz, Xosé Eiroa, Antonio Faílde, Ángel Ferrant, Francisco

Leiro, Cristino Mallo, Manolo Paz, Paco Pestana, Carlos Rial, Silverio Rivas, Xavier Toubes, Mon Vasco


Datos xeracionais: Nadas e nados entre principios dos anos 40 e finais dos anos 60 maioritariamente

Catálogo: SOBRINO MANZANARES, María Luísa et al. (1997): De Asorey ós 90. A escultura moderna en Galicia,

Santiago de Compostela, Auditorio de Galicia. ISBN: 84-88484-31-3. [Textos: María Luísa Sobrino Manzanares,

Teresa Blanch, Margarita Ledo Andión]

In corpore sano. 75 anos de arte e deporte en Galicia 1998


Comisariada por Román Pereiro Alonso

Artistas (por orde alfabética): Alfonso Abelenda, Rafael Alonso, Darío Álvarez Basso, Pilar Álvarez Pablos, Xoán Anleo,

Guillermo Aymerich, Alberto Barreiro González, Tono Carbajo, Xesús Carballido, Luís María Caruncho, Jorge Castillo,

Ángel Cerviño, Xavier Correa Corredoira, Alfonso Costa, Xesús Fandiño, Manolo Figueiras, Xosé Freixanes, Roberto

González Fernández, Antón Goyanes, Constantino Grandío, Eugenio Granell, Ánxel Huete, Menchu Lamas, Francis-

co Leiro, Xosé Lodeiro, Cristino Mallo, Maruja Mallo, Francisco Mantecón, Din Matamoro, Julia Minguillón, Manuel

Moldes, Manuel Molezún, Juan José Oliveira, Xurxo Oro Claro, Antón Patiño, Martín Pena Vázquez, Isaac Pérez

Vicente, Jorge Peteiro, Andrés Pinal, Xoán Piñeiro, Xaime Quessada, Manuel Quintana Martelo, Federico Ribas, Sil-

verio Rivas, Luís Seoane, Arturo Souto, Luis Torrás Martínez, Jesús Valverde, Jesús Vázquez Pardo, Manuel Vilariño


Outros datos: Exposición dentro do programa cultural do 75 aniversario do Real Club Celta de Vigo

Catálogo: PEREIRO ALONSO, Román et al. (1998): In corpore sano. 75 anos de arte e deporte en Galicia, Vigo,

Concellería de Cultura. [Textos: Xosé Antón Castro, Pilar Corredoira López, Román Pereiro Alonso]

Diálogos co silencio 2000

Igrexa de San Domingos de Bonaval, Santiago de Compostela

Comisariada por Mercedes Rozas

Artistas (por orde alfabética): Caxigueiro, Ángel Cerviño, Marga Crespo, María Xosé Díaz, Xosé Luís de Dios, Rober-

to González Fernández, Guerreiro, Antonio Mouzo, Xurxo Oro Claro, Camilo Otero, Xoán Pardiñas, Rosalía Pazo

Maside, Manuel Quintana Martelo, Arturo Reboiras, Carlos Rial, Anxos Romeo, Álvaro de la Vega


Datos xeracionais: Nadas e nados entre o 1932 e 1969

Catálogo: ROZAS, Mercedes et al. (2000): Diálogos co silencio, Santiago de Compostela, Concello. [Textos: Ramiro

Fonte, Mercedes Rozas]

72


Exposicións

Transversais. Visións fronteirizas da fotografía en Galicia 2001

Fundación Laxeiro, Casa das Artes, Vigo

Comisariada por Xosé Luís García Canido

Artistas (por orde alfabética): Xoán Anleo, Vicente Blanco, Vari Caramés, Tono Carbajo, Salvador Cidrás, Carlos

Nieto, Simón Pacheco, Alberto Varela, Manuel Vilariño

Nº de artistas: 9 (0 mulleres, 9 homes)

Datos xeracionais: Nadas e nados entre os anos 50 e mediados dos 70

Catálogo: GARCÍA CANIDO, Xosé Luís et al. (2001): Transversais. Visións fronteirizas da fotografía en Galicia,

A Coruña, Centro Galego de Artes da Imaxe. [Textos: Miguel Fernández-Cid, Xosé Luís García Canido]

Galicia escultura. Vinte anos, vinte escultores 2002

Centro Torrente Ballester, Ferrol

Comisariada por Víctor López Carbajales

Artistas (por orde alfabética): Mónica Alonso, Xoán Anleo, Jorge Barbi, Ignacio Basallo, Suso Basterrechea, Silve-

rio Rivas, Fernando Casás, Daniel Caxigueiro, Salvador Cidrás, María Xosé Díaz, Arturo Fuentes, Francisco Leiro,

Manuel Patinha, Manolo Paz, Rosalía Pazo Maside, Pamen Pereira, Paco Pestana, Carlos Rial, Xabier Toubes, Jesús

Valmaseda


Datos xeracionais: Nadas e nados entre 1942 e 1975

Catálogo: GARRIDO MORENO, Antonio / David BARRO et al. (2002): Galicia Escultura. Vinte anos, vinte escultores,

Ferrol, Concello. [Textos: Bonifacio Borreiros Fernández, Xosé Manuel Lens, Antonio Garrido, David Barro]

Colección Caixanova, unha visión da arte contemporánea galega 2002

Itinerario Centro Torrente Ballester, Ferrol; Auditorio de Galicia, Santiago de Compostela; Pazo da Cultura, Pontevedra

Sen datos de comisariado

Artistas (por orde alfabética): Alfonso Abelenda Escudero, Carlos Alcolea, Darío Álvarez Basso, Rafael Baixeras,

Jorge Barbi, Alberto Barreiro, Ignacio Basallo, Buciños, Berta Cáccamo, Tono Carbajo, Fernando Casás, Jorge Cas-

tillo, Salvador Cidrás, Elena Colmeiro, Manuel Colmeiro, Javier Correa Corredoira, Alfonso Costa Beiro, María Anto-

nia Dans, Alberto Datas Panero, Deside, Isaac Díaz Pardo, Xosé Luís de Dios, Antón Faílde, Almudena Fernández,

Julio Fernández Argüelles, José Frau, Freixanes, Antón Goyanes, Tino Grandío, Eugenio Granell, Ánxel Huete, Labra

Suazo, Antonio Lago Rivera, Menchu Lamas, Laxeiro, Lodeiro, Antón Lamazares, Francisco Leiro, Urbano Lugrís,

Maruja Mallo, Manuel Mampaso, Francisco Mantecón, Acisclo Manzano, Luís María Caruncho, Masiá, Carlos Masi-

de, Din Matamoro,Tatiana Medal, Julia Minguillón, Manuel Moldes, Molezún, Guillermo Monroy, Antonio Murado,

Álvaro Negro, Leopoldo Novoa, Xurxo Oro Claro, Pablo Orza, Antón Patiño, Raimundo Patiño, Manolo Paz, Soledad

Penalta, Pamen Pereira, Isaac Pérez Vicente, Manuel Pesqueira Salgado, Xoán Piñeiro, Xavier Pousa, Manuel Prego

de Oliver, Vicente Prego Vázquez, Antón Pulido, Antonio Quesada, Xaime Quessada, Manuel Quintana Martelo, Car-

los Rial, Antonio Rivas Briones, Segura Torrella, Luís Seoane, Arturo Souto, Alfonso Sucasas, Manuel Torres, Jesús

Vázquez, Christian Villamide


Datos xeracionais: Nadas e nados entre a última década do século XIX e principios dos 70 do século XX

Outros datos: A mostra é unha escolma da colección, con obras dende 1945 ata 2000

Catálogo: CARBALLO CALERO, María Victoria et al. (2002): Colección Caixanova, unha visión da arte contemporánea

galega, Vigo, Gráfica. [Textos: María Victoria Carballo-Calero]

73



Rexistros abertos: materias, contextos e narrativas na arte galega actual 2009

Museo Provincial de Lugo

Comisariada por Rafael Lens e Verónica Santos

Artistas (por orde alfabética): Mónica Alonso, Jorge Barbi, Vicente Blanco, Berta Cáccamo, Vari Caramés, Fernan-

do Casás, Salvador Cidrás, Victoria Diehl, Suso Fandiño, Félix Fernández, Francisco Leiro, Din Matamoro, Chelo

Matesanz, Tatiana Medal, Antonio Murado, Nano 4814, Álvaro Negro, Carme Nogueira, Ignacio Pardo, Manolo Paz,

Ignacio Pérez-Jofre, Jorge Perianes, Iván Prieto, Rúben Ramos Balsa, Rita Rodríguez


Datos xeracionais: Nadas e nados entre mediados dos anos 40 e principios dos 80

Outros datos: A exposición pretende amosar unha serie de percepcións sobre o panorama da plástica dese momento

Catálogo: CUBA RAMIRO, Xoán Ramiro et al. (2009): Rexistros abertos: materias, contextos e narrativas na arte gale-

ga actual, Lugo, Museo Provincial. ISBN 978-84-8192-407-7. [Textos: Rafael Lens, Verónica Santos]

A obra elixida. Artistas galegos dos últimos 30 anos 2012

Museo interactivo de Historia de Lugo, Lugo

Comisariada por Mónica Alonso

Artistas (por orde alfabética): Xoán Anleo, Jorge Barbi, Vicente Blanco, Salvador Cidrás, Félix Fernández, Amaya

González Reyes, Menchu Lamas, Francisco Leiro, Antonio Murado, Carme Nogueira, Jesús Otero-Yglesias, Pamen

Pereira, Rita Rodríguez, Rubén Santiago, Mar Vicente, Manuel Vilariño



Outros datos: O obxectivo da exposición foi buscar a relación entre artistas de Lugo e artistas do resto de Galicia

Catálogo: LÓPEZ ALONSO, Mónica et al. (2012): A obra elixida. Artistas galegos dos últimos 30 anos, Lugo,

Concello. ISBN 978-84-92895-13-7

A irmá do sono. 73x73x273 2012

Itinerario: Igrexa da USC, Santiago de Compostela; Capela de Santa María, Lugo

Comisariada por Cristina Carballeda e Fátima Otero

Artistas (por orde alfabética): Mónica Alonso, Antonio Blanco, Ramón Conde, Andrea Costas, Xaquín Chaves, Álva-

ro de la Vega, Victoria Diehl, Xulio Gil, Roberto González, Fran Herbello, Antón Lamazares, Xurxo Lobato, Rut

Massó, Paulo Neves, Xurxo Oro Claro, Fernando Páez, Ignacio Pardo, Pamen Pereira, Paco Pestana, Montse Rego,

Manuel Sendón, Ana Soler, Teo Soriano, David Trullo, Eduardo Valiña, Christian Villamide, Fernando Yáñez



Outros datos: O obxectivo da exposición foi buscar a relación entre artistas de Lugo e artistas do resto de Galicia

Catálogo: OTERO, Fátima / Cristina CARBALLEDO (ed.) (2012): 73x73x273, a irmá do sono, Lugo / Santiago de Com-

postela, Deputación / Universidade. [Textos: José Ramón Gómez Besteiro, Juan Casares Long, Cristina Carballeda,

Fátima Otero]

74


Exposicións

Procesalia 2013 2013

Igrexa da Universidade, Santiago de Compostela

Comisariada por Monse Cea

Artistas (por orde alfabética): Xoán Anleo, Nilo Arias, Kónic Thtr (Rosa Sánchez e Alain Bahuman), Xohán Brión,

Antón Caamaño, VOID (Carlos Caires e Jorge Cardoso), Isaac Cordal, Paula Mariño, Ana de Matos, Carme Noguei-

ra, Renata Otero, Marta Prieto, Manuel de la Rosa, Montse Rego, Rubén Santiago, Kai Takeda, Eduardo Valiña


Datos xeracionais: Nadas e nados entre finais da década dos cincuenta e mediados da década dos setenta

Outros datos: A ampla maioría de artistas, 14, son de Galicia

Catálogo: PROCESALIA 2013 arte contemporánea (http://procesalia2013.eu/es/) [última consulta: decembro, 2013]

75



EXPOSICIÓNS DE ARTE GALEGA NO EXTERIOR REALIZADAS DESDE OS ANOS 90

Nomes propios: imaxes do desexo 1992

Salas del Arenal, Sevilla (no marco da Expo 92)

Comisariada por Marina Toba

Artistas (por orde alfabética): Pilar Álvarez Pablos, Moncho Amigo, Guillermo Aymerich, M. Xosé Díaz, Jose C. Guerra

Teiga, Norberto Olmedo, Celso Paz, Rosalía Pazo, Pamen Pereira, Isaac Pérez Vicente, Vicente Prego, Jorge Riveiro Ruibal



Catálogo: CASTRO, Xosé Antón / PAVILLÓN DE GALICIA. EXPO ´92 (1992): Nomes propios: imaxes do desexo, Santia-

go de Compostela, Xunta de Galicia

Pintores e escultores galegos na Expo 92 1992

Pavillón de Galicia, Isla de La Cartuja, Sevilla (no marco da Expo 92)

Comisariada por Pilar Corredoira

Artistas (por orde alfabética): Darío Álvarez Basso, Xoán Anleo, Xosé Artiaga, Jorge Barbi, Ignacio Basallo, Luis

Borrajo, Berta Cáccamo, Tono Carbajo, Fernando Casás, Xosé Manuel Castro, Xosé Freixanes, Menchu Lamas, Antón

Lamazares, Francisco Leiro, Din Matamoro, Manuel Moldes, Miguel Mosquera, Antón Patiño, Manolo Paz, Paco Pes-

tana, Silverio Rivas, Enrique Velasco



Catálogo: FERNÁNDEZ-CID, Miguel / PAVILLÓN DE GALICIA. EXPO ´92 (1992): Pintores e escultores galegos na

EXPO ´92, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia

Nordesía, once artistas de Galicia 1995

Centro Cultural del Conde Duque, Madrid; Casa da Parra e San Martiño Pinario, Santiago de Compostela

Comisariada por Xosé Luís García Canido

Artistas (por orde alfabética): Jorge Barbi, Tono Carbajo, Rosana Carnero, Carmen Hermo, Holga Méndez, Isaac

Pérez Vicente, Antón Reixa, Armindo Salgueiro, Xosé Teiga, Enrique Velasco, Manuel Vilariño



Catálogo: GARCÍA CANIDO, Xosé Luís et al. (1995): Nordesía, once artistas de Galicia, Consellería de Cultura, San-

tiago de Compostela, Xunta de Galicia. ISBN 84-453-1272-3. [Textos: X. L. García Canido, X. Antón Castro, Antón

Patiño, César Antonio Molina]

Galiza no Porto 1999

Fundação da Juventude, Porto


Artistas (por orde alfabética): Charlín, Rut Martínez, Edmundo Paz, Mercedes Taboada, Christian Villamide, Santia-

go Vilaverde


Datos xeracionais: Nadas e nados entre mediados da década dos 60 e mediados da década dos 70

Catálogo: FUNDAÇÃO DA JUVENTUDE (Porto) (1999): Galiza no Porto, Porto, Fundação da Juventude

76


Exposicións

Escultura gallega contemporánea. La cerámica como punto de partida 1999

Capela de Santa María ADG, Lugo; Posada del Potro, Córdoba; Auditorio Príncipe de Asturias, Oviedo

Comisariada por Antonio Garrido

Artistas (por orde alfabética): Xoán Anleo, Caxigueiro, Elena Colmeiro, María Xosé Díaz, Emilia Guimeráns, Urza

(Javier Meléndez Ortega), Rosalía Pazo Maside, Soledad Penalta, Xavier Toubes, Miguel Vázquez



Catálogo: GARRIDO MORENO, Antonio (2000): Escultura gallega contemporánea. La cerámica como punto de parti-

da, Santiago de Compostela, Universidade. ISBN: 84-8192171-8. [Texto: Antonio Garrido Moreno]

Figuraciones desde Galicia 2001

Centro de Arte Joven, Madrid

Comisariada por Miguel Fernández-Cid

Artistas (por orde alfabética): Mónica Alonso, Alberto Barreiro González, Vicente Blanco, Salvador Cidrás, Patricia

Dopico Rodríguez, Carlos Nieto, Andrés Pinal, Manuel Vázquez



Catálogo: CENTRO DE ARTE JOVEN (Madrid) (2001): Figuraciones desde Galicia, Madrid, Caja Madrid Obra Social.

ISBN 84-95321-32-7. [Texto: Miguel Fernández-Cid]

Outra xeografía. Arte desde Galicia 2008

Centro Hispano-Americano de Cultura da Habana (no marco da XVII Feira Internacional do Libro)

Comisariada por Manuel Olveira

Artistas (por orde alfabética): Mónica Alonso, Xoán Anleo, Jorge Barbi, Ignacio Basallo, Vicente Blanco, Luis Borra-

jo, Berta Cáccamo, Vari Caramés, Tono Carbajo, Luís María Caruncho, Salvador Cidrás, Alberto Datas, Isaac Díaz

Pardo, Manuel Facal, Xosé F. Freixanes, Ánxel Huete, Sofía Jack, Menchu Lamas, Antón Lamazares, Francisco

Leiro, Xosé Lodeiro, Manuel Mampaso Bueno, Francisco Mantecón, Acisclo Manzano, Guillermo Monroy, Antonio

Murado, Álvaro Negro, Leopoldo Nóvoa, Manuel Patinha, Manolo Paz, Pamen Pereira, Paco Pestana, Virxinia

Polke, Xaime Quessada, Quintana Martelo, Rubén Ramos Balsa, Carlos Rial, Silverio Rivas, María Ruido, Diego

Santomé, Manuel Sendón, Xavier Toubes, Xesús Vázquez, Manuel Vilariño



Catálogo: CENTRO HISPANO-AMERICANO DE CULTURA (A Habana) (2008): Outra xeografía. Arte desde Galicia, Santiago

de Compostela, Xunta de Galicia. [Textos: Manuel Olveira]

Mapas creativos. Novos nomes na arte galega 2008

Gran Teatro da Habana (no marco da XVII Feira Internacional do Libro)

Comisariada por Xosé Manuel Lens

Artistas (por orde alfabética): Andrea Costas, Sara Fuentes Cid, Santi Jiménez, Eduardo Valiña, Mauro Trastoy, Mar

Vicente, Manuel Eirís, Rita Rodríguez


Catálogo: Non

77



EXPOSICIÓNS DE REVISIÓNS XERACIONAIS REALIZADAS NO SÉCULO XXI

Foron Novíssimos 2003

Centro Cultural Torrente Ballester, Ferrol

Comisariada por Patricia Vargas Fernández e Xosé Lorenzo Regal

Artistas (por orde alfabética): Guillermo Aymerich, Bosco Caride, Berta Cáccamo, Xurxo Gómez Chao, María López

Ruido, Antonio Murado, Jesús Otero-Yglesias, Pamen Pereira, Manuel Rodeiro, Armindo Salgueiro, Francisco Var-

gas, Christian Villamide



Outros datos: Recuperación dos e das artistas que formaron parte da mostra Novíssimos en 1986

Catálogo: CENTRO TORRENTE BALLESTER (2003): Foron Novíssimos, Ferrol, Concello

Sen xeración 2006


Comisariada por David Barro

Artistas (por orde alfabética): Xoán Anleo, Guillermo Aymerich, Pedro Barbeito, Darío Basso, Berta Cáccamo, Tono Car-

bajo, Din Matamoro, Manolo Paz, Pamen Pereira, Isaac Pérez Vicente, Carlos Rial, Diego Santomé, Manuel Vilariño


Datos xeracionais: Nadas e nados nados entre 1952 e 1969

Outros datos: Obras do intervalo 84-94, xeración entre Atlántica e os que xurdirían de BB. AA. Pontevedra

Catálogo: BARRO, David et al. (2006): Sen xeración: notas para unha historia da arte en Galiza, Santiago de Com-

postela, Auditorio de Galicia. ISBN 84-88484-49-6. [Textos: David Barro, Alberto González-Alegre]

Miradas. Realidades, expresiones, tramas.

Arte en Galicia desde 1975. Colección Caixa Galicia 2009

Fundación Caixa Galicia, Ferrol

Comisariada por Iria Candela

Artistas (por orde alfabética): Mónica Alonso, Jorge Barbi, Alberto Barreiro, Ignacio Basallo, Vicente Blanco e Sal-

vador Cidrás, Moncho Borrajo, Xaime Cabanas, Jorge Cabezas, Vari Caramés, Tono Carbajo, Fernando Casás, Daniel

Caxigueiro, Ángel Cerviño, Xavier Correa Corredoira, Carlos Crego, María Xosé Díaz, Manuel Facal, Ana Fernández,

Almudena Fernández, Xosé Freixanes, Pepe Galán, Xurxo Gómez-Chao, Roberto González Fernández, Ánxel Huete,

Menchu Lamas, Antón Lamazares, Francisco Leiro, Luis López Gabú, Francisco Mantecón, Acisclo Manzano, Car-

los Maño, Din Matamoro, Tatiana Medal, José Ramón Morquecho Barral, Antonio Murado, Xurxo Oro Claro, Antón

Patiño, Manolo Paz, Pamen Pereira, Cruz Pérez Rubido, Vicente Prego, Manuel Quintana Martelo, Rubén Ramos

Balsa, Montse Rego, Carlos Rial, Silverio Rivas, Rafael Rodríguez Baixeiras, Manuel Ruibal, Julio Sanjurjo, Xavier

Toubes, Manuel Vázquez, Manuel Vilariño


Datos xeracionais: Nadas e nados entre mediados dos anos 40 e mediados dos anos 70

Catálogo + CD-ROM: CANDELA, Iria / FUNDACIÓN CAIXA GALICIA (2009):Miradas. Realidades, expresiones, tramas. Arte

en Galicia desde 1975, A Coruña, Fundación Caixa Galicia. ISBN 978-84-96982-34-5. [Textos: Iria Candela]

78


Exposicións

Miradas. Desde o informalismo ao multicolor: Colección Caixa Galicia 2009

Itinerario: Fundación Caixa Galicia, A Coruña; Pontevedra

Comisariada por Alfonso de la Torre

Artistas (por orde alfabética): Sergi Aguilar, Helena Almeida, Eduardo Arroyo, Washington Barcala, Miquel Bar-

celó, Juan Barjola, José Manuel Broto, José Caballero, Pedro Cabrita Reis, Carmen Calvo, Miguel Ángel Cam-

pano, Rui Chafes, Rafael Canogar, Martín Chirino, Eduardo Chillida, Antoni Clavé, José Pedro Croft, Equipo

Crónica, Francisco Farreras, Luis Gordillo, José Guerrero, Cristina Iglesias, Cristino Mallo, Manolo Millares,

Lucio Muñoz, Miquel Navarro, Jorge Oteiza, Jaume Plensa, Manuel Rivera, Julião Sarmento, Antonio Saura,

Soledad Sevilla, José María Sicilia, Susana Solano, Antoni Tàpies, Manolo Valdés, Esteban Vicente, Juan Vida,

Manuel Viola, Joaquín Vaquero Turcios, Darío Villalba


Datos xeracionais: Nadas e nados entre mediados da década dos 30 e mediados da década dos 60

Outros datos: De Galicia só participa 1 artista home

Catálogo + CD-ROM: TORRE, Alfonso de la / FUNDACIÓN CAIXA GALICIA (2009): Miradas. Desde el informalismo

a lo multicolor: Colección Caixa Galicia, A Coruña, Fundación Caixa Galicia. ISBN 978-84-96982-33-8. [Tex-

tos: Alfonso de la Torre]

Miradas. Galicia ata 1975: Colección Caixa Galicia 2009

Itinerario: Fundación Caixa Galicia, Pontevedra; Lugo

Comisariada por Fernando Huici March

Artistas (por orde alfabética): Manuel Abelenda, Fernando Álvarez de Sotomayor, Francisco Asorey, Isidoro Bro-

cos, Luís María Caruncho, Jorge Castillo, Elena Colmeiro, Manuel Colmeiro, Isaac Díaz Pardo, Eugenio Fer-

nández Granell, Mario Fernández Granell, Tino Grandío, Ánxel Huete, José María de Labra, Antonio Lago

Rivera, Urbano Lugrís, Francisco Lloréns, Maruja Mallo, Carlos Maside, Julia Minguillón, Manuel Molezún, Ovi-

dio Murguía, Leopoldo Nóvoa, José Otero Abeledo (Laxeiro), Jenaro Pérez Villaamil, Xaime Quessada, Alfonso

D. Rodríguez Castelao, Pablo Ruiz Picasso, Luís Seoane, Arturo Souto


Datos xeracionais: Nadas e nados entre as últimas décadas do século XIX e os anos corenta do século XX

Catálogo + CD-ROM: HUICI MARCH, Fernando / FUNDACIÓN CAIXA GALICIA (2009): Miradas. Galicia hasta 1975:

Colección Caixa Galicia, A Coruña, Fundación Caixa Galicia. ISBN 978-84-96982-31-4. [Textos: Fernando

Huici March]

79



Miradas. Cara ó paraíso. Un diálogo coa arte galega e as vangardas internacionais 2009

Itinerario: Novacaixagalicia, Santiago de Compostela; A Coruña

Comisariada por Fernando Castro Flórez

Artistas (por orde alfabética): Darío Álvarez Basso, Fernando Álvarez de Sotomayor, Francisco Bores, María Blan-

chard, Carlos Bóveda, Georges Braque, José Manuel Broto, Berta Cáccamo, Luís María Caruncho, Miguel Ángel

Campano, Vari Caramés, Jorge Castillo, Emiliano di Cavalcanti, Manuel Colmeiro, Marc Chagall, Rui Chafes, Isaac

Díaz Pardo, Salvador Dalí, Óscar Domínguez, Suso Fandiño, Xosé Freixanes, Eugenio Fernández Granell, Wifredo

Lam, Mario Fernández Granell, José Frau, Roberto González del Blanco, Julio González, José María de Labra,

Menchu Lamas, Fernand Léger, Antón Lamazares, Francisco Leiro, Urbano Lugrís, Din Matamoro, Joan Miró, Juan

Muñoz, Leopoldo Nóvoa, Lucio Muñoz, Antonio Murado, José Otero Abeledo (Laxeiro), Sean Scully, Antón Pati-

ño, Mon Vasco, Manolo Paz, Pamen Pereira, Pablo Ruiz Picasso, Valeska Soares, Julião Sarmento, Luís Seoane,

Elisa Sighicelli, Susana Solano, Arturo Souto, Manuel Suárez Molezún, Xesús Vázquez, Manuel Vilariño


Datos xeracionais: Nadas e nados dende os últimos anos do século XIX ata mediados dos anos 60 do século XX

Outros datos: De Galicia participan 33 artistas (3 mulleres e 30 homes)

Catálogo + CD-ROM: CASTRO FLÓREZ, Fernando / FUNDACIÓN CAIXA GALICIA (2009): Miradas. Hacia el paraíso.

Un diálogo con el arte gallego y las vanguardias internacionales, A Coruña, Fundación Caixa Galicia. ISBN

978-84-96982-32-1

Portas de luz. Unha aproximación á arte e á cultura en Galicia nos 70 2009

CGAC, Santiago de Compostela

Alberto González-Alegre

Artistas (por orde alfabética): Alberto Avendaño, Rafael Baixeras, Xosé Bar Boo, Alberto Baltar, Rafael Baltar, Pepe

Barro, Teresa Barro, José Antonio Bartolomé, Ignacio Basallo, Ángel Barja, Bibiano, Pascuala Campos, Emilio Cao,

Luís María Caruncho, Miro Casabella, Fernando Casás, Jorge Castillo, Caxigueiro, Colectivo da Imaxe, Elena Col-

meiro, Ventura Cores, Correa Corredoira, Alberto Datas, Isaac Díaz Pardo, Xosé Díaz, Xosé Luís de Dios, Doa, José

Espona Blanco, Manuel Facal, Manuel Gallego Jorreto, Fernando García Varela, Miguel Gato, Roberto González Fer-

nández, Xoán González Millán, Antón Goyanes, Tino Grandío, Eugenio Granell, Grupo 77 Agencia Gráfica, Ánxel

Huete, José María de Labra, Antón Lamazares, Laxeiro, Lodeiro, Manuel Lourenzo, Urbano Lugrís, Manuel Mam-

paso, Francisco Mantecón, Acisclo Manzano, Xaquín Marín, Quintana Martelo, Xulio Maside, Carlos Meijide, Manuel

Moldes, Guillermo Monroy, Lopoldo Nóvoa, Jesús Núñez, Antón Patiño, Reimundo Patiño, Francisco Pillado Mayor,

César Portela, María Xosé Queizán, Xaime Quessada, Antón Reixa, Silverio Rivas, Rompente, Manuel Ruibal, Luís

Seoane, Antonio Simón, Alejandro de la Sota, Grupo Sisga, Javier Suances, Alfonso Sucasas, Manuel Suárez Mole-

zún, Mon Vasco, Ramón Vázquez Molezún, Gonzalo Viana Zulaica


Datos xeracionais: Artistas nadas e nados dende principios do século XX ata os anos oitenta, predominando artistas

das décadas centrais do século XX

Catálogo: CGAC / Alberto GONZÁLEZ-ALEGRE BURGUEÑO (2009): Portas de luz. Unha aproximación á arte e á cultura

en Galicia nos 70, Santiago de Compostela, Centro Galego de Arte Contemporánea. ISBN 978-84-453-4726-3.

[Textos: Fernando Agrasar, Xosé María Álvarez Cáccamo, Barro, Rosa Fernández García, Alberto González-Alegre,

Margarita Ledo Andión, Carmen Panero, Julio Prada Rodríguez, Damián Villalaín]

80


Exposicións

Afluentes 68. A figuración na arte galega desde os anos 70 2012

Itinerario: Centro Torrente Ballester, Ferrol; Centro Sociocultural Novacaixagalicia, Lugo; Centro Cultural Novacaixa-

galicia, Pontevedra-Café Moderno

Comisariada por Mónica Maneiro, Ángel Calvo Ulloa, José Luis Estévez, Violeta Janeiro

Artistas (por orde alfabética): Carlos Alcolea, Rafael Baixeras, Jorge Castillo, Xavier Correa Corredoira, Alberto Datas,

Elena Gago, Antón Goyanes, Constantino Grandío, Ánxel Huete, Antón Lamazares, Xosé Lodeiro, Francisco Mante-

cón, Acisclo Manzano, Manuel Moldes, Guillermo Alonso Monroy, Reimundo Patiño, Xaime Quessada, Manuel Quin-

tana Martelo, Bea Rey, Manuel Ruibal



Catálogo: BARRO, David et al. (2012): Afluentes 68. A figuración na arte galega desde os anos 70, Ferrol, Conce-

llo / Dardo. ISBN 978-84-92772-37-7. [Textos: David Barro, Ángel Calvo Ulloa, José Luis Estévez, Violeta Janeiro,

Mónica Maneiro]

Os anos circulares. Últimas tendencias da figuración en Galicia 1994-2013 2013

Itinerario: Centro Sociocultural Novacaixagalicia, A Coruña: Centro Social Novacaixagalicia, Ourense; Centro

Torrente Ballester, Ferrol

Comisariada por Mónica Maneiro, Ángel Calvo Ulloa, José Luis Estévez e Violeta Janeiro

Artistas (por orde alfabética): Mónica Alonso, Misha Bies Golas, Vicente Blanco, Antón Cabaleiro, Mar Caldas,

Rosendo Cid, Salvador Cidrás, Victoria Diehl, Suso Fandiño, Tamara Feijóo, Félix Fernández, Almudena Fernández

Fariña, Fran Herbello, Jesús Madriñán, Tatiana Medal, Nano 4814, Álvaro Negro, Jorge Perianes, Carlos Rial, Diego

Santomé, Damián Ucieda, Manuel Vázquez, Diego Vites



Catálogo: BARRO, David et al. (2013b): Os anos circulares. Últimas tendencias da figuración en Galicia

1994-2013, Ferrol, Concello / Dardo. ISBN 97884-92772-42-1. [Textos: David Barro, Ángel Calvo Ulloa,

José Luis Estévez, Violeta Janeiro, Mónica Maneiro]

81



2.3. Exposicións promocionais de novas xeracións

Numerosas foron as exposicións especialmente destinadas aos novos creadores e creadoras que tiveron lugar a par-tir dos anos noventa coa implantación dos estudos da Facultade de Belas Artes de Pontevedra. Diferentes mostrasindividuais e colectivas, ciclos expositivos dedicados á arte dos que se acababan de licenciar así como a creaciónde espazos para artistas emerxentes daban conta do amplo abano de tendencias e preocupacións da nova arte quese está a facer en Galicia durante estas últimas décadas.Neste apartado comezaremos sinalando algunhas das exposicións colectivas de promoción, realizadas en reco-

ñecidas institucións, comisariadas por axentes de Galicia que acadaron unha gran repercusión e un maior impac-to na súa lexitimación artística. Foron influentes eventos que serán frecuentemente referenciados nos estudos eensaios sobre a arte galega posterior aos noventa.Comisariou as dúas primeiras mostras Miguel Fernández-Cid. A primeira delas, 30 anos no 2000. Artistas

galegos para un cambio de milenio, no Auditorio de Galicia (Santiago de Compostela), en 1994. Esta exposición,composta por 10 artistas elixidos entre os recentemente licenciados, supuxo un importante impulso á primeirapromoción da Facultade de Belas Artes de Pontevedra e tivo unha alta porcentaxe de participación feminina, 64%.Seguiría Novos camiñantes no Pazo de Congresos e Exposicións (Pontevedra, 1999), unha colectiva, neste caso

coa participación de 14 artistas, enmarcada dentro da programación do Xacobeo 99. Centrouse nas novas xera-cións e, aínda que se volveron incluír seis dos anteriores autores, sería protagonizada por outros máis novos, maliaque nesta ocasión a porcentaxe feminina baixa ao 42,9%.A terceira das mostras que queremos sinalar é Urbanitas (2006), organizada polo MARCO (Vigo) e comisa-

riada por Iñaki Martínez Antelo e Carlota Álvarez Basso, presentou «o traballo de trinta artistas galegos novosnados a partir de 1970». Ademais desta característica en común, o eixe temático son certas actitudes, visións epercepcións vinculadas a un contexto e espazo urbano. A maior parte das obras —entre as que se incluían escul-turas, instalacións, pinturas murais, graffiti, instalacións sonoras, vídeos, fotografías e debuxos— foron produci-das especificamente para esta mostra.Por último, inaugurouse Veraneantes (2013) tamén no MARCO (Vigo), comisariada por Iñaki Martínez Antelo

e Agar Ledo Arias, coa mesma vocación de destacar os novos valores do presente artístico e, presumiblemente, consimilar impacto e repercusión que as anteriores exposicións. Sete anos despois de Urbanitas, aludíase a aquelamostra, propoñendo unha nova revisión do panorama da arte galega das xeracións que tomaban o relevo. Aíndaque algúns dos autores repetirían a súa presenza respecto de Urbanitas, o total de 26 artistas daba entrada a outrosmoitos novos e, neste caso, cunha porcentaxe de participación feminina do 30,8%.Dentro da actividade expositiva dedicada ás novas promocións que tivo lugar nestas últimas décadas, cabe sina-

lar unha serie de ciclos efectuados en distintas cidades e sucesivas cronoloxías. Así, entre 1993 e 2004 o Espa-cio para el Arte (Pontevedra), centro cultural da Obra Social de Caja Madrid, dirixido por Lourdes Martínez-Sapiña,desenvolveu unha activa programación. De feito, funcionou como un espazo referencial tanto pola calidade dasmostras como polas publicacións editadas sobre os artistas, cun total de 61, onde, ademais de autores xa reco-ñecidos, tiveron importante presenza os novos creadores. A medida que a súa programación se foi desenvolven-do, aumentaría a porcentaxe destes últimos, así como a participación de artistas mulleres. Atopamos nomesdaqueles e daquelas que empezaron a súa andaina nos 90, que constitúen o 48%, rozando a paridade a pre-senza feminina. A súa continuidade e a selección foron significativas no ámbito galego; de feito, ter unha exposi-ción individual no Espacio para el Arte xunto á edición dun catálogo monográfico supuxeron un decidido apoio depromoción e recoñecemento para os artistas mozos.Dentro da súa programación expositiva, a Universidade de Santiago de Compostela organiza no Coro da Igre-

xa da Universidade, entre 2001 e 2003, o ciclo expositivo Procesalia, baixo o comisariado de Monse Cea e Eduar-

82


Exposicións

do Valiña. Unha serie de mostras sucesivas de novos creadores que contou cunha participación de mulleres artis-tas próxima á paridade (45%).Tamén na cidade de Santiago, promovida polo Concello e xestionada polo Auditorio de Galicia, inaugurouse en

2007 a Zona C, un espazo multidisciplinar tamén vinculado á arte emerxente. As intervencións realizadas ex pro-feso para este espazo proxectáronse non só como resultado do traballo formulado polos artistas mozos, senóncomo propostas dunha fonda afinidade entre eles e as suxestións formuladas polos alumnos do Máster en Arte,Museoloxía e Crítica Contemporáneas da USC, que actuaban como comisarios. A Zona C foi un interesante labo-ratorio de intercambio de ideas, un resultado de innovadoras intervencións e un proveitoso punto de aprendizaxeexpositivo tanto para os artistas como para os futuros comisarios, entre os que a maioría foron mulleres. A taxafeminina de artistas participantes foi do 41%.En Ferrol debemos salientar o ciclo expositivo Miradas virxes, comisariado por David Barro, no Terceiro Espa-

zo do Centro Torrente Ballester, entre 2001 e 2004. Trátase dun proxecto expositivo pensado para unha serie deexposicións individuais, das cales se levaron a cabo un total de 21, durante tres edicións. Moitos dos autores quefiguran nelas proceden tamén da Facultade de Belas Artes de Pontevedra, entre os que se contabiliza unha par-ticipación feminina do 47,6%.No ano 2003 ponse en marcha, na Sala dos Peiraos de Vigo, un novo ciclo de exposicións comisariado por

Xosé M. Buxán Bran, baixo o título xenérico Malas artes e integrado por unha serie de exposicións colectivas: Pro-totipos, Verbalidades, Prêt-à-Porter, Maquinacións, Arquitrabes e Bizarr@s. A súa orixinalidade e continuadaprogramación supuxeron unha interesante plataforma para os artistas emerxentes, na que as porcentaxes de par-ticipación de mulleres superan a paridade cun 54,2%.

Latitudes, desenvolvido entre 2004 e 2006, foi un ciclo de exposicións promovido pola Fundación Caixa Gali-cia, comisariado por Xosé Manuel Lens, que tivo como principal obxectivo «presentar o traballo daqueles artistasque, nos últimos dez anos, abriron novas formas de acción e desenvolvemento na arte galega». Realizouse en dis-tintas cidades galegas e foi outro dos exemplos do alto nivel acadado polo traballo artístico das novas xeraciónsformadas en Galicia.Alén das mostras producidas e promovidas máis concretamente desde a propia Facultade de Belas Artes de

Pontevedra —das que falaremos a continuación—, habería que incluír aquí outras exposicións individuais ou gru-pais que configuran a actividade da nosa arte. Algunhas individuais que non puidemos rastrear, outras que xaforon incluídas en anteriores apartados por pertencer a ciclos cronolóxicos máis amplos. Entre estas: Arte en Gali-cia desde 1975. Colección Caixa Galicia (dentro do conxunto «Miradas»), comisariada por Iria Candela, en2009, ou Os anos circulares. Últimas tendencias da figuración en Galicia (2013), que rotou por distintas cida-des galegas, e que xa foron incluídas no capítulo anterior.

83



Táboa de exposicións promocionais de nova xeracións organizadas en institucións galegas

Exposición Ano Institución Comisariado Artistas

Homes Mulleres

30 anos no 2000 1994 Auditorio de Galicia, Miguel Fernández-Cid 4 6

Santiago de Compostela 40% 64%

Novos camiñantes 1999 Pazo de Exosicións e Miguel Fernández-Cid 8 6

Congresos, Pontevedra 57,1% 42,9%

Ciclo de exposicións en 1993-2004 Obra Social Caja Lourdes 13 12

Espacio para el Arte Madrid, Pontevedra Martínez-Sapiña 52% 48%

Ciclo de exposicións 2001-2003 Coro da igrexa da, Monse Cea 11 9

Procesalia Universidade, USC, e Eduardo Valiña 55% 45%

Santiago de Compostela

Ciclo de exposicións 2001-2004 Centro Torrente David Barro 10 11

Miradas virxes Ballester, Ferrol 47,6% 52,4%

Ciclo de exposicións 2003 Sala dos Peiraos, Xosé M. Buxán Bran 22 26

Malas artes Vigo 45,8% 54,2%

Ciclo de exposicións 2004-2006 Fundación Caixa Xosé Manuel 4 2

Latitudes Galicia Lens 66,7% 33,3%

Ciclo de exposicións 2006 Parlamento de Galicia, María Viñas 9 7

25 anos do Santiago de Compostela 56% 44%

Parlamento de Galicia

Urbanitas 2006 MARCO, Iñaki Martínez Antelo 24 6

Vigo e Carlota Álvarez 80% 20%

Ciclo de exposicións 2007-2013 Concello de Santiago 20 14

en Zona C de Compostela 59% 41%

Situación 2008 CGAC, Santiago, Manuel Segade 5 1

de Compostela 83% 17%

Veraneantes* 2013 MARCO, Iñaki Martínez Antelo 18 8

Vigo e Agar Ledo Arias 69,2% 30,8%

* Nesta exposición non se computou o proxecto colaborativo montenoso por estar composto por catro colectivos.

84

14 http://www.marcovigo.com/content/urbanitas.


Exposicións

Exposicións relacionadas coa Facultade de Belas Artes de Pontevedra

Neste apartado inclúense algúns dos proxectos expositivos relacionados cos traballos de fin de grao xunto conoutras mostras de promoción do alumnado.Desde os seus comezos, a Facultade de Belas Artes de Pontevedra artellou distintos proxectos expositivos coa

finalidade de promover o traballo artístico do alumnado, acabado de licenciar, que estivese cursando estudos deterceiro ciclo ou ex-alumnado con certa andaina artística.Algunhas destas mostras foron, nomeadamente, coordinadas ou comisariadas polo profesorado, como Insi-

nuacións (1993), Epifanías (1998), Situacións 00 (2000) Vacío, espeso (2001), Biodramina, 17 viaxes(2003) ou Todos somos negros (XXXI Bienal de Pontevedra, 2010); outras foron iniciativas do propio alumnado,como A máquina que debuxa o infinito (1998), En tiempo real (2001) ou Esperando 1000 palabras (2006).Desde 2010, co novo sistema europeo de ensinanza universitaria, os estudos complétanse coa presentación do

Traballo de Fin de Grao. Da primeira mostra publicouse un catálogo, tfg2010. Trabajo Fin de Grado (Facultade deBelas Artes), no que se recollen traballos de 72 estudantes: 46 mulleres (64%) e 26 homes (36%). Cada ano pro-grámase unha exposición cunha escolma dos traballos de fin de grao presentados en primeira convocatoria, realí-zase en espazos expositivos profesionais externos á universidade e acompañáñase dunha publicación. Así, Do finale do comezo. Traballos de graduados en Belas Artes (2012), comisariada por Juan Carlos Meana (decano daFacultade), amósase no Pazo da Cultura de Pontevedra. No seguinte ano, baixo ese mesmo título e nese mesmoespazo, ten lugar outra mostra, comisariada por Silvia García (vicedecana de Cultura e Relacións Institucionais).Se comparamos a cifra da participación de alumnas (64%) da primeira exposición, na que non houbo comisa-

riado nin escolla, realizada en 2010, confirmamos como no eido universitario o feito de seleccionar obras que seconsideran de maior interese non implica un retroceso na participación das artistas: na exposición de 2012 o seudescenso non é significativo (62,2%) e na última exposición, en 2013, apréciase un notable aumento (81,8%).Alén destas propostas, entre 1997 e 2012 prográmanse unha serie de iniciativas orientadas á súa promoción

fóra de Galicia. Exposicións que se realizaron sen continuidade anual, agás no período que foron comisariadas porXosé M. Buxán Bran.Neste caso, trátase de mostras moito máis selectivas que as de Traballo de Fin de Grao. Son licenciados/as da

Facultade de Belas Artes de Pontevedra ou aínda con vencello coa Facultade por estaren cursando terceiro cicloou desenvolvendo tarefas de investigación. Polo tanto, as e os artistas participantes en cada exposición pertencena distintas promocións.Algunhas destas mostras tiveron lugar no Centro de Arte Joven de la Comunidad de Madrid, como Huevo el nuevo

(1997), comisariada por Juan Fernando de Laiglesia, Funxibles e inventariables (2001) e Plugged unplugged(2002), ambas as dúas comisariadas por Ignacio Barcia.Nestas tres primeiras edicións, as cifras de participación de mulleres e homes oscilan, compensándose entre

as dúas primeiras e achegándose á paridade na última. A partir de aquí, e tras un baleiro de cinco anos, retomao proxecto Xosé M. Buxán Bran co obxectivo de que a mostra adquira carácter itinerante —recalando na salaexpositiva da propia Facultade— e establece a premisa de que a participación sexa paritaria.Así, baixo ese comisariado, prográmanse: Lancôme con grelos. 8 artísticas receitas galegas (2007-2008), na

sala madrileña citada e na Sala X (sala de exposicións do Campus de Pontevedra); Oito_artistas.gal (2008-2009),que viaxa por varios espazos: o Ateneo Cultural «El Albéitar» (Universidad de León), Centro de Arte Joven dela Comunidad de Madrid, Maus Hábitos (Porto), Sala X (Pontevedra) e Centre Cultural la Mercè (Girona); eNovas da negra sombra. Oito morriñentos artistas galegos (2009), exposta no Centro de Arte Joven da Comu-nidade de Madrid, Maus Hábitos (Porto), Sala X (Pontevedra) e o Museu Nogueira da Silva (Universidade doMinho, Braga).

85



A última mostra deste proxecto foi Mmmmmh! 8 praceres visuais (2012), comisariada por Mar Caldas, noMuseu Nogueira da Silva de Braga (Universidade do Minho) e na Sala X (Pontevedra) e cuxa composición conti-nuaba sendo paritaria.Recentemente, realizáronse exposicións anuais, Eso sigue su curso, coas promocións que rematan o Máster

en Arte Contemporánea. Investigación e Creación. Mostras coordinadas por profesorado do mestrado e que, desdea súa segunda edición, se veñen realizando no Sexto Edificio do Museo de Pontevedra e acompañándose de catá-logo. Esta iniciativa dá continuidade ás exposicións que se facían ao redor dos bienios de doutoramento, anterio-res ao Plan Boloña, con mostras como De lo visible a lo invisible. Tiempos de papel (2001) ou Construcciónsposibles. Propostas de investigación en Belas Artes (2003). Da participación de alumnas en Eso sigue su curso—en 2012 o 60%, en 2013 o 53,3%— só se poden extraer datos da porcentaxe das que cursan estudos de ter-ceiro ciclo xa que expón todo o alumnado que presentou o Traballo Fin de Máster, sen selección.Finalmente, unha iniciativa singular e continuada é Afinidades selectivas, ciclo de exposicións que se vén rea-

lizando na Casa Galega da Cultura de Vigo. Reúnense obras de ex-alumnado con traxectoria artística xunto ás deartistas profesionais que imparten docencia na Facultade de Belas Artes. Na maioría destas exposicións, a comi-saria ou comisario seleccionou o ex-alumnado, que, pola súa vez, escollía entre o que fora o seu profesorado asúa «parella afectiva» en canto á formulación artística. Da lectura global do ciclo obtense unha participación pari-taria. Por unha banda, isto subliña que o grao en que o alumnado, unha vez rematada a carreira, decide dedi-carse á profesión artística e realizar de forma continuada o seu proxecto non difire en relación ao sexo. Pola outra,obsérvase que estes docentes e profesionais da práctica artística aprecian a obra desenvolvida por antigas alum-nas ao recoñecelas como os «seus pares», a diferenza do escaso recoñecemento que van recibir no consideradoespazo profesional, onde apenas conta a opinión dos seus colegas de profesión.

86


Exposicións

Exposicións (con selección) de alumnado e ex-alumnado organizadas desde a Facultade de BB. AA. (Pontevedra)

Exposición Ano Institución Comisariado Artistas

Homes Mulleres

Do final e do comezo 2012 Pazo da Cultura, Juan Carlos Meana 14 23

Pontevedra 62,2% 37,8%

Do final e do comezo 2013 Pazo da Cultura, Silvia García 8 36

Pontevedra 18,2% 81,8%

Huevo el nuevo 1997 Centro de Arte Joven, Juan Fernando de 10 6

Madrid Laiglesia 62,5% 37,5%

Funxibles e inventariables 2001 Centro de Arte Joven, Ignacio Barcia 3 5

Madrid 37,5% 62,5%

Plugged/Unplugged 2002 Centro de Arte Joven, Ignacio Barcia 4 3

Madrid 57,1% 42,9%

Lancôme con grelos 2007-2008 Centro de Arte Joven, Xosé M. Buxán Bran 4 4

Madrid (Itinerante) 50% 50%

Oito_artistas.gal 2008-2009 Centro de Arte Joven, Xosé M. Buxán Bran 4 4

Madrid (Itinerante) 50% 50%

Novas da negra sombra 2009 Centro de Arte Joven, Xosé M. Buxán Bran 5 4

Madrid (Itinerante) 55,6% 44%

Mmmmmh! 8 praceres 2012 Museu Nogueira da Mar Caldas 4 4

visuais Silva, Braga (Itinerante) 50% 50%

Afinidades selectivas 1 2007 Casa Galega Susana Cendán 3 2

da Cultura, Vigo 60% 40%

Afinidades selectivas 2 2008 Casa Galega Nono Bandera 3 1


Afinidades selectivas 3 2010 Casa Galega Juan Loeck 2 2


Afinidades selectivas 4 2011 Casa Galega Marisa Fernández 1 2

da Cultura, Vigo Oliveira 33,3% 66,7%

Afinidades selectivas 5 2012 Casa Galega Xosé M. Buxán Bran 2 2


Afinidades selectivas 6 2013 Casa Galega Almudena Fernández 1 3

da Cultura,Vigo Fariña 25% 75%

* Nas exposicións Afinidades selectivas só se computou a cifra de alumnado participante.

87



ANEXO V. FICHAS DE EXPOSICIÓNS PROMOCIONAIS DE NOVAS XERACIÓNS ORGANIZADAS EN INSTITUCIÓNSGALEGAS

30 anos no 2000. Artistas galegos para un cambio de milenio 1994



Artistas (por orde alfabética): Montse Amigo, Alberto Barreiro, Salvador Cidrás, Almudena Fernández Fariña, Ana Fer-

nández, Rut Massó, Tatiana Medal, Carlos Nieto, Carme Nogueira, Andrés Pinal



Catálogo: FERNÁNDEZ-CID, Miguel / AUDITORIO DE GALICIA (1994): 30 anos no 2000: Artistas galegos para un cambio

de milenio, Santiago de Compostela, Auditorio de Galicia. ISBN 84-88484-20-8. [Texto: Miguel Fernández-Cid]

Novos camiñantes 1999

Pazo de Congresos e Exposicións, Pontevedra


Artistas (por orde alfabética): Mónica Alonso, Alberto Barreiro, Vicente Blanco, Salvador Cidrás, Verónica Dopico,

Almudena Fernández Fariña, Ana Fernández, Arturo Fuentes, Celeste Garrido, Tatiana Medal, Álvaro Negro, Andrés

Pinal, Carlos Rial, Manuel Vázquez



Catálogo: FERNÁNDEZ-CID, Miguel et al. (1999): Novos camiñantes, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia. ISBN

84-453-2517-5. [Textos: Miguel Fernández-Cid, Manuel Olveira, Alberto Ruiz de Samaniego, Severino Penelas, David

Barro, Xosé Manuel Lens]

Exposicións individuais en Espacio para el Arte (de promoción de novas xeracións) 1993-2004

Espacio para el Arte, Caja Madrid, Pontevedra

Exposicións individuais comisariadas por Lourdes Martínez-Sapiña

Artistas (por secuencia expositiva): Menchu Outón, Juan Cidrás, Pilar Álvarez Pablos, Carlos Rial, Rosa Veloso, Artu-

ro Reboiras, Simón Pacheco, Tatiana Medal, Christian Villamide, Mar Caldas, Salvador Cidrás, Almudena Fernández

Fariña, Mónica Alonso, Carlos Tejo, Suso Basterrechea, Pancho Rodiño, Silvia Argüello, Mónica Trastoy, Ana Soler,

Bichita (Patricia Iglesias), Itziar Ezquieta, Miguel Vidal, Víctor Mejuto, Isaac Cordal, Juan Rivas


Datos xeracionais: Na lista só se inclúen artistas que, nadas e nados a partir de mediados dos 60, comezasen a súa

andaina profesional a partir da década dos 90

Catálogos: OUTÓN, Menchu et al. (1993): Menchu Outón: dentro da pel, Pontevedra, Caja de Madrid. [Texto: Yolan-

da Herranz]

CIDRÁS, Juan et al. (1994): Terra de superficie, Madrid, Caja Madrid. [Texto: Alberto González-Alegre Burgueño]

ÁLVAREZ PABLOS, Pilar et al. (1998): Pilar Álvarez Pablos: el caos es tan necesario como el orden, Pontevedra, Caja

Madrid Obra Social. [Texto: Román Pereiro Alonso]

RIAL, Carlos et al. (1998): Carlos Rial, Pontevedra, Caja Madrid Obra Social. [Texto: Manuel Olveira]

VELOSO, Rosa et al. (1999): Rosa Veloso: la balada de la niña japonesa, Pontevedra, Caja de Madrid. [Texto: José Luis

Clemente]

88


Exposicións

Exposicións individuais en Espacio para el Arte (de promoción de novas xeracións) 1993-2004

Catálogos: REBOIRAS, Arturo et al. (1999): Reboiras, Pontevedra, Caja Madrid Obra Social. [Texto: Ánxel Huete]

PACHECO, Simón et al. (1999): Simón Pacheco: Rehabilitación, Pontevedra, Caja Madrid Obra Social. [Texto: Alber-

to González-Alegre e Perla Alonso]

MEDAL, Tatiana et al. (1999): Tatiana Medal, Pontevedra, Caja Madrid Obra Social. [Texto: Fernando Huici]

VILLAMIDE, Christian et al. (2000): Christian Villamide: Asépticos, Pontevedra, Caja Madrid. [Texto: Manuel Vilar]

CALDAS, Mar et al. (2000): Momentáneas, Pontevedra, Caja Madrid Obra Social. [Texto: Manuel Sendón]

CIDRÁS, Salvador et al. (2000): Kiosk, Pontevedra, Caja Madrid Obra Social. [Texto: David Barro]

FERNÁNDEZ FARIÑA, Almudena et al. (2000): Almudena Fernández Fariña, Pontevedra, Caja Madrid Obra Social.

[Texto: David Barro]

ALONSO, Mónica et al. (2000): Mundoterapia, Pontevedra, Caja Madrid Obra Social. [Texto: Alberto González-Alegre

e Mónica Alonso]

TEJO, Carlos et al. (2001): Tempo morto, 1997-1998, Pontevedra, Caja Madrid Obra Social. [Texto: David Barro]

BASTERRECHEA, Suso et al. (2001): Suso Basterrechea: levanté frágiles estructuras para mi comodidad, Ponteve-

dra, Caja Madrid Obra Social. [Texto: Antonio Garrido Moreno]

RODIÑO, Pancho et al. (2002): Domus vacua I-II, Pontevedra, Caja Madrid Obra Social. [Texto: Susana Cendán]

ARGÜELLO, Silvia et al. (2002): Oirás y mirarás, Pontevedra, Caja Madrid Obra Social. [Texto: David Barro]

TRASTOY, Mónica et al. (2002): Discontinuo, Pontevedra, Caja Madrid Obra Social. [Texto: David Barro]

SOLER, Ana et al. (2002): Ana Soler: al revés de lo contrario, Pontevedra, Caja Madrid Obra Social. [Texto: Miguel

Cereceda]

IGLESIAS, Patricia et al. (2002): Bichita present «I promise never make art again», Pontevedra, Caja Madrid Obra

Social. [Texto: Juan José Fuentes Alegría, Patricia Iglesias Pereira]

EZQUIETA, Itziar et al. (2003): Itziar Ezquieta: identidad «es» frágil gracias, Pontevedra, Caja Madrid Obra Social.

[Texto: David Barro]

VIDAL, Miguel et al. (2003): La ciudad, Pontevedra, Caja Madrid Obra Social. [Texto: Miguel Anxo Montero Vaz]

MEJUTO, Víctor et al. (2003): O ángulo romo, Pontevedra, Caja Madrid Obra Social. [Textos: Jorge García, Xaquín

Chaves]

CORDAL, Isaac et al. (2003): Isaac Cordal: con título, Pontevedra, Caja Madrid Obra Social. [Texto: Javier Tudela]

RIVAS, Juan et al. (2003): Juan Rivas: por parroquias, Pontevedra, Caja Madrid Obra Social. [Texto: Antón Castro]

Procesalia 2001

Coro da Igrexa da Universidade, USC, Santiago de Compostela

Ciclo de exposicións comisariadas por Monse Cea e Eduardo Valiña

Artistas (por secuencia expositiva): Exposicións individuais de Antón Caamaño, Renata Otero, Eduardo Valiña,

Monse Cea, Isaac Cordal, Rubén Santiago; e mais unha exposición colectiva dos artistas portugueses Carlos Cai-

res, Helder Días, Susana Jacques


Datos xeracionais: Nadas e nados entre finais dos anos 60 e anos 70

Páxina web: PROCESALIA 2013 arte contemporánea: Procesalia 2001 (http://procesalia2013.eu/es/procesalia2001.php)

[última consulta: decembro, 2013]

89



Miradas virxes 2001

Terceiro Espazo do Centro Torrente Ballester, Ferrol

Ciclo de exposicións individuais comisariadas por David Barro

Artistas (por orde de programación): Vicente Blanco, Arturo Fuentes, Álvaro Negro, Alberto Carou, Mónica Trastoy,

Belén de Felipe, Andrea Costas



Catálogo: BARRO, David (coord.) (2002):Miradas virxes, Ferrol, Centro Torrente Ballester. [Textos: David Barro, Mer-

cedes Costa, Javier Hontoria, Xosé Manuel Lens, Víctor López Carbajales, Segundo Saavedra]

Procesalia 2002



Artistas (por secuencia expositiva): Xoán Brión, Ana de Matos, Paula Mariño, Montse Rego, KÓNIK THTR (Rosa

Sánchez e Alain Baumann)


Datos xeracionais: Nadas e nados entre finais dos anos 50 e anos 70



Miradas virxes 2002

Terceiro Espazo do Centro Torrente Ballester, Ferrol

Ciclo de exposicións individuais comisariadas por David Barro

Artistas (por orde de programación): Suso Fandiño, Silvia Argüello, Manuel Vázquez, Diego Vázquez, Fran Her-

bello, Patricia Dopico, Almudena Fernández



Catálogo: BARRO, David (coord.) (2003): Miradas virxes 2002, Ferrol, Centro Torrente Ballester. [Textos: David

Barro]

Procesalia 2003



Artistas (por secuencia expositiva): Manuel de la Rosa, Kai Takeda, Carme Nogueira, Xoán Anleo, María Ruido

Nº de artistas: 5 (2 mulleres e 3 homes )

Datos xeracionais: Nadas e nados entre os anos 60 e os 70



90


Exposicións

Miradas virxes 2003-04Terceiro Espazo do Centro Torrente Ballester, FerrolCiclo de exposicións individuais comisariadas por David BarroArtistas (por orde de programación): Félix Fernández, Fruela Alonso, Tatiana Medal, Lorena Gómez, Rubén RamosBalsa, Mónica Alonso, Lola DopicoNº de artistas: 7 (4 mulleres e 3 homes)Datos xeracionais: Nadas e nados entre 1969 e 1977Catálogo: Non

Malas artes 2003Sala dos Peiraos, VigoCiclo de exposicións colectivas comisariadas por Xosé M. Buxán Bran

«Prototipos»Artistas (por orde alfabética): Laura Martín Álvarez, Rafael Iturriaga, Ernesto González Torterolo, Natalia MartínLago, Paula Pérez André, Belén Prieto Bueno, Begoña Rodríguez, Olalla Rodríguez Franco, Camilo Rodríguez Vidal,Sara VaqueroNº de artistas: 10 (7 mulleres e 3 homes)Datos xeracionais: Nadas e nados entre 1974 e 1981

«Verbalidades»Artistas (por orde alfabética): Paula Aneiros, Roi Fernández, Federico Fernández, Irene Formoso Beloso, LorenaGandoy, Alejandro Gómez Martín, Carlos Isla, Jorge MigoyaNº de artistas: 8 (3 mulleres e 5 homes)Datos xeracionais: Nadas e nados entre 1972 e 1981

«Prêt-à-Porter»Artistas (por orde alfabética): Nuria Buján, Agar Fernández, Celeste Garrido, Marieta González, Celia Lago, RebecaLópez, Andrea Pazos, Lorena Pita, Pilar Rodríguez, Sara SapettiNº de artistas: 10 (10 mulleres, 0 homes)Datos xeracionais: Nadas entre 1969 e 1981

«Maquinacións»Artistas (por orde alfabética): José Javier Caballero Orio, Isaac Cordal, Ana Fernández Grueiro, Carlos Gómez Mar-tín, Chiu Longuina, Berio Molina Quiroga, Sr. Pause, José Antonio Rey FragaNº de artistas: 8 (1 muller e 7 homes)Datos xeracionais: Nadas e nados entre 1960 e 1980

«Arquitrabes»Artistas (por orde alfabética): Chas, Rosendo Cid, Sara Fuentes Cid, Cristina Iglesias Reyes, Laura Verísimo Amor,Juan RivasNº de artistas: 6 (3 mulleres e 3 homes)Datos xeracionais: Nadas e nados entre 1974 e 1980

«Bizarr@s»Artistas (por orde alfabética): R. Cierto, Félix Fernández, Carlos Latorre, Álex Mene, Fran Miguéns Ferro, CaminoVidalesNº de artistas: 6 (2 mulleres e 4 homes)Datos xeracionais: Nadas e nados entre 1969 e 1982

Catálogo: BUXÁN BRAN, Xosé M. / SALA DOS PEIRAOS (2004): Malas artes 03, Vigo, Concello. ISBN 84-87637-27-2.[Texto: Xosé M. Buxán Bran]

91



Latitudes I 2004

Sede da Fundación Caixa Galicia, Santiago de Compostela


Artistas (por orde alfabética): Mónica Alonso, Salvador Cidrás

Nº de artistas: 2 (1 muller e 1 home)

Datos xeracionais: Nada en 1977 e nado en 1968

Catálogo: LENS, Xosé Manuel et al. (2004): Latitudes I: Mónica Alonso + Salvador Cidrás, A Coruña, Fundación

Caixa Galicia. ISBN 84-95491-96-6. [Textos: Josep María Montaner, Xosé Manuel Lens, Martí Perán]

Latitudes II 2004

Sala de exposicións da Fundación Caixa Galicia Antigo Café Moderno, Pontevedra


Artistas (por orde alfabética): Almudena Fernández, Álvaro Negro

Nº de artistas: 2 (1 muller e 1 home)

Datos xeracionais: Nada e nado nos 70

Catálogo: LENS, Xosé Manuel et al. (2004): Latitudes II: Almudena Fernández + Álvaro Negro, A Coruña, Fun-

dación Caixa Galicia. ISBN 84-95491-72-9. [Textos: Xosé Manuel Lens, Ángela Molina]

Latitudes III 2005

Sala de exposicións da Fundación Caixa Galicia, Ferrol


Artistas (por orde alfabética): Félix Fernández, Carlos Rial

Nº de artistas: 2 (0 mulleres, 2 homes)

Datos xeracionais: Nados en 1968 e 1977

Catálogo: LENS, Xosé Manuel et al. (2005): Latitudes III: Félix Fernández + Carlos Rial, proceso autobiografía,

Santiago, Fundación Caixa Galicia. ISBN 84-96494-50-0. [Textos: Xosé Manuel Lens, Estrella de Diego]

Descubertos. Diálogo dende o invisible.

25 anos do Parlamento de Galicia 1981-2006 2006

Parlamento de Galicia, Santiago de Compostela


Artistas (por orde alfabética): Charela Díaz, Mario Feal, David Ferrando Giraut, Beatriz Lanchas, Noemí Otamendi,

Carlos Rodríguez-Méndez, Santiago Vilaverde



Catálogo: PARLAMENTO DE GALICIA (2006): Invisibles, Santiago de Compostela, Parlamento de Galicia

92


Exposicións

Invisibles. Diálogo dende o invisible.

25 anos do Parlamento de Galicia 1981-2006 2006

Parlamento de Galicia, Santiago de Compostela

Comisariada por María Viñas

Artistas (por orde alfabética): Natalia Díaz-Mella, Sabela Dopazo, Federico Fernández, Pancho Lapeña, Nano 4814,

Jorge Rivera, Fran Rodríguez, Marisa Torres, María Viñas


Datos xeracionais: Nadas e nados na década dos 70

Catálogo: PARLAMENTO DE GALICIA (2006): Invisibles, Santiago de Compostela, Parlamento de Galicia

Urbanitas 2006

MARCO, Museo de Arte Contemporánea de Vigo

Comisariada por Iñaki Martínez Antelo e Carlota Álvarez Basso

Artistas (por orde alfabética): Mónica Alonso, Oliver Añón, Servando Barreiro, Vicente Blanco, Antón Cabaleiro,

Maribel Castro, Isaac Cordal, Suso Fandiño, Félix Fernández, Arturo Fuentes, Amalia González Reyes, Kiko, Pancho

Lapeña, Chiu Longina, Carlos Maciá, Loreto Martínez Troncoso, Fran Meana, Berio Molina, Antía Moure, Nano

4814, Álvaro Negro, Carme Nogueira, Pablo Orza, Pelucas, Pablo Pérez Sanmartín, Jorge Perianes, Rubén Ramos

Balsa, Rubén Santiago, Tay, El Tiñas


Datos xeracionais: Nadas e nados entre 1970 e 1982. A ampla maioría naceran entre a segunda metade dos 70

e principios dos 80

Catálogo: ÁLVAREZ BASSO, Carlota et al. (2006): Urbanitas, Vigo, MARCO. ISBN 84-934364-5-3 [Textos: Iñaki Mar-

tínez Antelo, Carlota Álvarez Basso, Xosé Manuel Lens, Fernando Figueroa, Silvia García, David Barro]

Exposicións individuais en Zona C 2007-13

Zona C, Santiago de Compostela


Datos xeracionais: Nadas e nados entre os anos 60 e os anos 80

Artistas (por secuencia expositiva) Comisariado

Juan Carlos Bracho (intervención dentro da mostra Monse Cea, Kiko da Silva

O debuxo por diante, exhibida en 5 espazos de Santiago) e Eduardo Valiña

Suso Fandiño Sen datos

Mauro Trastoy Sen datos

Santi Jiménez Sen datos

Marga Crespo Sen datos

Manuel Eirís Sen datos

Rita Rodríguez Ana Justo

Amaya González Reyes Sen datos

Sara Fuentes Sen datos

Montse Rego Sen datos

Jesús Madriñán Clara Rodríguez Cordeiro

Esther Ruiz de Pablos Antonio Díaz Correa

93



Exposicións individuais en Zona C 2007-13

Artistas (por secuencia expositiva) Comisariado

Antía Moure Sen datos

Nuria Ruibal Ana Amado

Florian Slotawa Sen datos

Carolina Caluori Basilisa Fiestras

Iván Prieto Cristina Moreiro

Batbirulau (colectivo artístico) Sen datos

Enrique Lista María Marco

Jesús de la Iglesia Rocío Figueroa Guisande

Christian García Bello Candela Rajal

Ergosfera (colectivo) Sen datos

Capítulo: CEA, Montse (2007): «Juan Carlos Bracho», en Monse Cea et al., O debuxo por diante: A obra gráfica

nas coleccións públicas da cidade de Compostela, Santiago de Compostela, Centro Galego de Arte Contemporá-

nea, 80-89. ISBN 978-84-453-4413-2

Carpeta (3 vol. + DVD): TRASTOY, Mauro / Suso FANDIÑO / Santiago JIMÉNEZ (2008): Zona «C», marzo ´07/

marzo ´08: Álbum; 1.388.253 puntos; Albergues transitorios, Santiago de Compostela, Auditorio de Galicia.

ISBN 978-84-88484-57-4

Carpeta (4 vol. + DVD): CRESPO, Marga et al. (2009): Zona «C»: Marga Crespo, Estrutura Binaria; Manuel Eirís,

Bocados de parede, Sen título; Rita Rodríguez, Stand by me; Amaya González, Artísticamente [in]correcto, San-

tiago de Compostela, Auditorio de Galicia. ISBN 978-84-88484-61-1

Carpeta (4 vol. + DVD): FUENTES CID, Sara et al. (2010): Zona «C»: Sara Fuentes Cid, 1:10; Montse Rego, Dine-

ro; Jesús Madriñán, En branco; Esther Ruiz de Pablos, Microvoyages, Santiago de Compostela, Auditorio de Gali-

cia. ISBN 978-84-88484-63-5

Carpeta (3 vol. + DVD): MOURE, Antía et al. (2011): Zona «C»: Antía Moure, Grandes batallas; Nuria Ruibal, Entre a

razón e a pel; Florian Slotawa, Studio Box, Santiago de Compostela, Auditorio de Galicia. ISBN 978-84-88484-65-9

Situación 2008CGAC, Santiago de Compostela

Comisariada por Manuel Segade

Artistas (por orde alfabética): Mónica Cabo, David Ferrando Giraut, Rubén Grilo, Enrique Lista, Carlos Rodríguez--Méndez, Rubén Santiago

Nº de artistas: 6 (1 muller e 5 homes)Datos xeracionais: Nada e nados entre 1968 e 1981. A maioría naceran a finais dos 70-principios dos 80Catálogos: SEGADE, Manuel / Mónica CABO (2008): Mónica Cabo: Situación, Santiago de Compostela, Centro Gale-

go de Arte Contemporánea. ISBN 978-84-453-4645-7

SEGADE, Manuel / David FERRANDO GIRAUT (2008): David Ferrando Giraut: Situación, Santiago de Compostela, Cen-

tro Galego de Arte Contemporánea. ISBN 978-84-453-4648-8

SEGADE, Manuel / Rubén GRILO (2009): Rubén Grilo: Situación, Santiago de Compostela, Centro Galego de Arte

Contemporánea. ISBN 978-84-453-4781-2

SEGADE, Manuel / Enrique LISTA (2008): Enrique Lista: Situación, Santiago de Compostela, Centro Galego de Arte

Contemporánea. ISBN 978-84-453-4644-0

SEGADE, Manuel / Carlos RODRÍGUEZ-MÉNDEZ (2008): Carlos Rodríguez-Méndez: Situación, Santiago de Composte-

la, Centro Galego de Arte Contemporánea. ISBN 978-84-453-4614-3

SEGADE, Manuel / Rubén SANTIAGO (2010): Rubén Santiago: Situación, Santiago de Compostela, Centro Galego de

Arte Contemporánea. ISBN 978-84-453-4797-3

94


Exposicións

Veraneantes 2013

MARCO, Museo de Arte Contemporánea de Vigo

Comisariada por Iñaki Martínez Antelo e Agar Ledo Arias

Artistas (por orde alfabética): Carlos Álvarez Gil, Carla Andrade, Arrieta/Vázquez, Pablo Barreiro, Misha Bies Golas,

Olmo Blanco, Olmo Cuña, Manuel Eirís, David Ferrando Giraut, Pablo Fidalgo Lareo, Amaya González Reyes, Rubén

Grilo, Enrique Lista, Loreto Martínez Troncoso, montenoso, Joan Morera, Doa Ocampo, Gemma Pardo, Lois Patiño,

Marta Peleteiro, Kiko Pérez, Miguel Prado, Federico Vladimir Strate Pezdric, Ismael Teira, Mar Vicente, Diego Vites

Nº de artistas: 26 (8 mulleres e 18 homes) e mais un proxecto colaborativo

Datos xeracionais: Nadas e nados entre 1976 e 1988. A maioría naceran nos 80

Páxina web:MARCO: Veraneantes, Exposicións (http://www.marcovigo.com/content/veraneantes) [última consulta:

decembro, 2013]

95



FICHAS DE EXPOSICIÓNS RELACIONADAS COA FACULTADE DE BELAS ARTES DE PONTEVEDRA

Insinuacións 1993

Facultade de Belas Artes, Pontevedra

Comisariada por Juan Fernando de Laiglesia e Jesús Hernández

Artistas (por orde alfabética): Martín Álvarez, Sonia Álvarez, Daniel Ameneiros, Alberto Barreiro, F. Blanco Alcaide,

Rosana Carnero, Mariano Casas, Beatriz Comesaña, Arturo Cousiño, Eduardo Covelo, Enma Chorén, Isabel Domín-

guez, Almudena Fernández, Hortensia Fernández, Macu Fontarigo, Tere Freiria, Miguel A. G. Prieto, Mario Iglesias,

Rosa Lago, Manuel Lareo, David Lista, Miguel Mantilla, Paula Mariño, Olga Martínez, Rut Massó, Tatiana Medal,

Holga Méndez, Olga Otero, Andrés Pinal, Ana Reinaldo, Manuel Robles, David Rodríguez, Víctor Saavedra, Diego

Santomé, Lola Solla, Toya Suárez, César Taboada, Rosa Úbeda, Agustín Valiño

Nº de artistas: 39 (20 mulleres 19 homes)

Datos xeracionais: Estudantes da 1ª promoción de licenciatura en Belas Artes de Pontevedra

Catálogo: LAIGLESIA, Juan Fernando de et al. (1993): Insinuacións, Pontevedra, Facultade de Belas Artes. [Textos:

Juan Fernando de Laiglesia, Jesús Hernández]

Huevo el nuevo 1997

Centro de Arte Joven de la Comunidad de Madrid

Comisariada por Juan Fernando de Laiglesia

Artistas (por orde alfabética): Elena de Abasolo, Alberto Barreiro, Ismael Bernárdez, Vicente Blanco, Juan Domín-

guez, Hortensia Fernández, Holga Méndez e David Lista, Begoña Paz, Andrés Pinal, Jorge Rivera, Manuel Robles,

Encarna Rodríguez e José Manuel Díaz, Marcos Soto, Cristina Varela


Datos xeracionais: Ex-estudantado de Belas Artes de Pontevedra

Catálogo: LAIGLESIA, Juan Fernando de et al. (1997): Huevo el nuevo, Vigo, Universidade. [Texto: Alberto Ruiz

de Samaniego]

Epifanías 1998

Escaparates da área comercial da zona monumental, Pontevedra

Comisariada por Alberto Ruiz de Samaniego

Artistas (por orde alfabética): Jacobo Amenábar, Alejandro Bobillo, Nuria Buján e Delfina Belén Suárez, José Fer-

nández Miguez, María Xesús Ferrín, Juan José Fuentes Alegría, Emilio García Otero, Mirta Pequeño González, Anxos

Romeo, Natalia Val Guerreiro


Datos xeracionais: Estudantes da Facultade de Belas Artes de Pontevedra

Catálogo: UNIVERSIDADE DE VIGO (1998): Epifanías, Vigo, Universidade. [Texto: Alberto Ruiz de Samaniego]

96


Exposicións

A máquina que debuxa o infinito 1998

Castelo de Santa Maria da Feira, Santa Maria da Feira, Porto

Coordinada polo alumnado

Artistas (por orde alfabética): David Alonso Cal, Marina Couñago, David Creus, Maika Fernández, Juan José Fuen-

tes Alegría, Arturo Fuentes Cid, Jorge Guimarei, María Iglesias, Enrique Jaspe, Carolina Miraz, Dan Pérez, Manuel

Rey, Maite Rigueira, Marietta Sacristán, Elena Vitoria, Ruth Yebrachez García, José Andrés Santiago Iglesias, Can-

dela Toucedo Vara, Lidia Varela Orbas


Datos xeracionais: Estudantes da 4ª promoción de licenciatura en Belas Artes de Pontevedra, especialidade de

escultura. Nadas e nados entre 1969 e 1975

Outros datos: Exposición realizada no marco do Intercambio Cultural Pontevedra-Porto

Catálogo: BUXÁN BRAN, Xosé M. / UNIVERSIDADE DE VIGO (1998): A máquina que debuxa o infinito, Pontevedra, Facul-

tade de Belas Artes. [Textos: Xosé Manuel Buxán Bran, X. Antón Castro, Severino Penelas, as e os artistas]

Situacións 00 2000

Edificio do Reitorado da Universidade de Vigo, Vigo

Coordinada por Xosé Manuel Buxán Bran. Selección por xurado: Xosé Mª da Rocha Álvarez, José Ballesta, Xosé M.

Buxán, Berta Cáccamo, Tono Carbajo, Ánxel Huete, José Veiga

Artistas (por orde alfabética): Fruela Alonso Blanco, Jacobo Bobillo Vázquez-Monjardín, Ana Briones Rodríguez,

Sara Cueto Ferrero, Aránzazu Diñeiro López, Patricia Dopico Rodríguez, Maruxa Fernández Llamazares, Joan Jose

Fuentes Alegría, Dolores Gálvez García, Olalla García San León, J. Ignacio Legazpi Gil, Zoraida Marqués López,

Vanessa Nistal Bodelón, María Peña Lombao, Mirta Pequeño González, Raúl Pereira Gómez, J. Manuel Teixeira Bar-

bosa, Luis Torrico Perdomo, José Ángel Zabala Mate


Datos xeracionais: Nadas e nados entre finais dos 60 e o ano 1980

Catálogo: BUXÁN BRAN, Xosé M. (coord.) (2000): Situacións 00, Vigo, Vicerreitorado de Planificación da Universi-

dade. [Texto: Jesús Hernández Sánchez]

De lo visible a lo invisible. Tiempos de papel 2000-01

Itinerante: II Jornadas del Papel, Ayuntamiento de Sarrià de Ter, Girona; sala de exposicións da Facultade de Belas

Artes de Pontevedra; sala de exposicións da Universidad Autónoma de Madrid

Coordinada por Teresa Pajares Vales

Artistas (por orde alfabética): Gemma Aguilar, Fruela Alonso, Amparo Bermúdez, Manuela Domínguez, Chus Ferrín,

Silvia García, Patricia Iglesias, Araceli Liste, Clara López, Álex Mene, Teresa Pajares, Juan Rivas, Mónica Trastoy

Nº de estudantes: 10 (7 mulleres e 3 homes)

Nº total de artistas: 13 (10 mulleres e 3 homes)

Datos xeracionais: Doutorandos dos bienios 1997/1998 e 2000/2001 Departamento de Debuxo; e 3 docentes

Catálogo: PAJARES VALES, Teresa (coord.) (2000): De lo visible a lo invisible. Tiempos de papel, Vigo, Universi-

dade. [Textos: Jesús Hernández Sánchez, Teresa Pajares Vales]

97



En tiempo real 2001

Sala de exposicións da Facultade de Belas Artes, Pontevedra

Coordinada por Raúl Pereira e José Ángel Zabala

Artistas (por orde alfabética): Paula Aneiros, Silvia Argüello, Ana Briones, Sara Cueto, Santiago del Río, Lucía Díez,

Maite Diz, Silvia Esperón, Luisa Fernández, Eduardo Fernández García-Gesto, Juan José Fuentes Alegría, Marcos

García, Olalla García, Jorge Gómez Perianes, Teresa Irisarri, Águeda Lojo, Domingo Muíños, Noemí Navas, Ana

Belén Neira, Raúl Pereira Gómez, Marta Pérez-Lozao, Coco Pimentel, Carmen Platero, Antonio Porto, Alfonso Jesús

Rodríguez, Juan Carlos Sánchez Sobral, María Jesús Vázquez, José Ángel Zabala


Datos xeracionais: Estudantes da 6ª promoción de licenciatura en Belas Artes, especialidade de pintura

Catálogo: HERNÁNDEZ, Jesús (2001): En tiempo real, Vigo, Universidade. [Textos: Jesús Hernández, José Chavete,

Berta Cáccamo]

Funxibles e inventariables 2001


Comisariada por Ignacio Barcia

Artistas (por orde alfabética): Arturo Fuentes, Holga Méndez, Noemy Montes, Joshua Moon, Martín Pena, Mirta

Pequeño, Tania Sanjurjo, Mónica Trastoy


Datos xeracionais: Nadas e nados na década dos 70

Catálogo: BARCIA, Ignacio et al. (2001): Funxibles e inventariables, Vigo, Universidade. [Texto: Ignacio Barcia]

Vacío, espeso 2001

Galería Sargadelos, Pontevedra

Comisariada por Juan Fernando de Laiglesia

Artistas (por orde alfabética): Adolfo Barcia Dopazo, José Jacobo Bobillo Vazquez-Monjardían, Rosendo Cid, Jorge

Couceiro, Juan José Fuentes Alegría, Nuria Garrido Rodríguez, Elena Gómez Dahlgren, Cristina González Domín-

guez, Rubén Ramos Balsa, Cristina Rodríguez, Pilar Rodríguez Fernández


Datos xeracionais: Alumnado do último ano de licenciatura, especialidade de escultura, e de doutoramento. Nadas

e nados na década dos 70

Catálogo: LAIGLESIA, Juan Fernando de / GALERÍA SARGADELOS (2001): Vacío, espeso, Pontevedra, Galería Sargadelos.

ISBN 84-8485-013-7. [Textos: Juan Fernando de Laiglesia, as e os artistas]

Plugged unplugged 2002


Comisariada por Ignacio Barcia

Artistas (por orde alfabética): Rosendo Cid, David Creus, Patricia Dopico, Félix Fernández, Patricia Iglesias, Rubén

Ramos Balsa, Encarna Rodríguez



Catálogo: BARCIA, Ignacio / CENTRO DE ARTE JOVEN, Madrid (2001): Plugged unplugged, Vigo, Universidade.

[Textos: Ignacio Barcia, Jesús Hernández Sánchez]

98


Exposicións

Construccións posibles. Propostas de investigación en Belas Artes 2003


Coordinada por Juan Fernando de Laiglesia e Isabel Rueda

Artistas (por orde alfabética): Begoña Acín López, Irma Álvarez Liviada, Adolfo Barcia Dopazo, Patricia Blanco

Pan, José Javier Caballero Orío, Christian Costa, Aránzazu Diñeiro López, Irene González Blanco, Ainhoa Honte-

cillas Bolinaga, Helder Jorge Maia da Silva Moreira, Rebeca López López, Rubén Ramos Balsa, María del Pilar

Rodríguez Fernández


Datos xeracionais: Estudantes do bienio de doutoramento 2001-2003: As formas da arte como construcións posi-

bles, Departamento de Escultura, Belas Artes, Pontevedra

Catálogo: LAIGLESIA, Juan Fernando de et al. (2003): Construccións posibles, Vigo, Universidade. ISBN 84-8158-252-2.

[Textos: Juan Fernando de Laiglesia, Isabel Rueda, Natividad Bermejo, Elena Lapeña Martínez, Juan Ángel Loeck, Igna-

cio Pérez-Jofre, Alberto Ruiz de Samaniego, María Teresa Pajares Vales, José Luis Vicario Merino, as e os artistas]

Biodramina, 17 viaxes 2003


Coordinada por Nono Bandera

Artistas (por orde alfabética): Maribel Castro Díaz, Samuel Castro Martín, Víctor Hugo Costas Alonso, Verónica Gar-

cía Carballeira, Víctor García Alonso, Carlos Gómez Martín, Carolina González García, Sara González García, Carlos

Isla Fernández, Iria López González, Antía Moure Arias, Andrea Pazos López, Lucía Romaní Fernández, Alba Sán-

chez García, José Andrés Santiago Iglesias, Candela Toucedo Vara, Lidia Varela Orbas


Datos xeracionais: Alumnado de Belas Artes de Pontevedra

Catálogo: VV. AA. (2003): Biodramina. Prevención e tratamento do mareo, Pontevedra, Concello

Esperando 1000 palabras 2006

Casa Galega da Cultura, Vigo

Comisariada por Enrique Lista

Artistas (por orde alfabética): Andrea Costas, Jorge Couceiro, Victoria Diehl, Raquel Durán, Fran Herbello, Silvia

Herrera, Santi Jiménez, Silvia Omil


Datos xeracionais: Ex-estudantes nadas e nados entre 1972 e 1982

Catálogo: LISTA, Enrique et al. (2006): Esperando 1000 palabras, Vigo, Vicerreitoría de Extensión Universitaria e

Estudantes, Universidade de Vigo. [Textos: Óscar Rubiños López, Xosé M. Buxán Bran, Enrique Lista]

99



Afinidades selectivas 2007


Comisariada por Susana Cendán

Artistas (por parellas de ex-alumnado/docentes): Victoria Diehl / Marina Núñez; Cris Carvalho e Pablo O. Huertas /

Xoán Anleo; Coral Martínez / Juan Carlos Meana; Pelucas / Nono Bandera

Nº de ex-alumnado: 5 (2 mulleres e 3 homes)


Datos xeracionais: Ex-estudantes nadas e nados entre 1978 e 1985; docentes nados e nadas entre 1958 e 1966

Catálogo: VV. AA. (2007): Afinidades selectivas, Vigo, Concello / Vicerreitoría de Extensión Cultural e Estudantes,

Universidade. ISBN 978-84-8158-355-7. [Texto: Susana Cendán]

Lancôme con grelos. 8 artísticas receitas galegas 2007-08

Itinerario: Centro de Arte Joven de la Comunidad de Madrid; Sala X, sala de exposicións do Campus de Pontevedra


Artistas (por orde alfabética): Fruela Alonso, Mónica Cabo, Itziar Ezquieta, Ernesto González Torterolo, Santi Jimé-

nez, Enrique Lista, Rita Rodríguez, Sara Sapetti



Catálogo: BUXÁN BRAN, Xosé M. et al. (2007): Lancôme con grelos. 8 artísticas receitas galegas, Pontevedra,

Vicerreitoría do Campus. ISBN 978-84-8158-344-1. [Textos: Xosé Manuel Buxán Bran, Jesús Hernández Sán-

chez, as e os artistas]

Capítulo: LENS, Rafael et al. (2009): «Lancôme con Grelos», en Xosé M. Buxán Bran (ed.), Sala X vol. 3, Ponte-

vedra, Vicerreitoría do Campus, 18-39. ISBN 978-84-8158-437-0. [Textos: Rafael Lens, as e os artistas]

IKAS ART. 1er. Encuentro de arte universitario 2008

Güeñes, Balmaseda e Sodupe (Bilbao)

Selección por comité científico: Ignacio Barcia, Juan Carlos Meana, Fernando Suárez, Xosé M. Buxán, Almudena

Fernández Fariña, Yolanda Herranz, Manuel Sendón

Artistas de BB. AA. Pontevedra (por orde alfabética): Emilio Coedo, Christian García, Julia Girón, Borja Guerrero,

Antonio López, Marta López, Lucía Martínez, Sheila Pazos Silva, Tania Pérez, Iván R. A. (Esfenodon)


Datos xeracionais: Alumnado de últimos cursos de Belas Artes

Catálogo: VV. AA. (2008): IKAS ART. 1er. Encuentro de arte universitario, Bilbao, Enkartur

100


Exposicións



Comisariada por Nono Bandera

Artistas (por parellas de ex-alumnado/docentes): Juan Loeck / Carlos Isla; Elena Fernández Prada / Sara García;

Anne Heyvaert / Olmo Cuña; Ignacio Pérez-Jofre / Nano 4814

Nº de ex-alumnado: 4 (1 muller e 3 homes)


Datos xeracionais: Ex-estudantes e docentes

Catálogo: VV. AA. (2008): Afinidades selectivas, Vigo, Vicerreitoría de Extensión Cultural e Estudantes, Universi-

dade. [Texto: Nono Bandera]

Oito_artistas.gal 2008-09

Itinerante: Ateneo Cultural «El Albéitar», Universidad de León; Centro de Arte Joven de la Comunidad de Madrid;

Maus Hábitos, Porto; Sala X, sala de exposicións do Campus de Pontevedra; Centre Cultural la Mercè, Girona


Artistas (por orde alfabética): María Blanco, Víctor Hugo Costas Alonso, Tamara Feijóo, Ignacio García Gómez del

Valle, Jorge Migoya, Nuria Ruibal, Pablo Sande (Tayo), Sonia Tourón



Catálogo: BUXÁN BRAN, Xosé M. (ed.) (2008): Oito_artistas-gal, Pontevedra, Vicerreitoría do Campus. ISBN

978-84-8158-378-6. [Textos: Jesús Hernández, Xosé M. Buxán Bran, Sara Fuentes, Sara Sapetti, Chelo Mate-

sanz, Jesús Pastor, Sara Vaquero, Yolanda Herranz, Nono Bandera, Víctor Ulla]

Capítulo: ROCHA CASABELLA, Miguel Ángel (2010): «Oito_artistas-gal», en Xosé M. Buxán Bran (ed.), Sala X vol. 4,

Pontevedra, Vicerreitoría do Campus, 16-27. ISBN 978-84-8158-487-5. [Texto: Miguel Ángel Rocha Casabella]

Novas da negra sombra. Oito morriñentos artistas galegos 2009-10

Itinerante: Centro de Arte Joven de la Comunidad de Madrid; Sala X, sala de exposicións do Campus de Ponteve-

dra; Museu Nogueira da Silva, Universidade do Minho, Braga


Artistas (por orde alfabética): A ama de casa pervertida (Pablo Huertas e Cris Carvalho), Mª Covadonga Barreiro,

Inés Casarejos, Samuel Castro, Alba Fandiño, Pilas, Fabián Piñeiro, Ana Seoane



Catálogo: BUXÁN BRAN, Xosé M. (ed.) (2009): Novas da negra sombra, Pontevedra, Vicerreitoría do Campus. ISBN

978-84-8158-439-4. [Textos: Xosé M. Buxán Bran, Chus Martínez Domínguez, Jesús Hernández Sánchez, as e

os artistas]

Capítulo: CALDAS, Mar (2011): «Novas da negra sombra», en Xosé M. Buxán Bran (ed.), Sala X vol.5, Pontevedra,

Vicerreitoría do Campus, 48-59. ISBN 978-84-8158-543-8

101



Todos somos negros 2010

Sexto Edificio, Museo de Pontevedra (exposición realizada no marco da XXXI Bienal de Pontevedra)

Serie de exposicións coordinadas por Xosé M. Buxán Bran, Isabel Rueda, Mar Caldas, Silvia García e Nono Bandera

Artistas (por secuencia expositiva): César Barbolla, Santiago Novas e Damián Eiras; Fruela Alonso; Laura Lorences;

Ángela Búa, Diego Castedo, Daniel Cerecedo, Marta Davila, Nestor Domínguez, Patricia Fernández e Rebeca Díez;

Olivier Requeijo e Sandra Segade; Antonio Valverde e María Castellanos; Josetxu F. Cárcamo, Keila Fernández;

Borxa Guerrero e Toño López, Sabela Barreiro; Sabrina Fernández, Santiago Besteiro e Ana Mª Cidre; Leticia Gómez;

Mariano Ortega; Silvia García; The green family (Hugo Adatz e Lucía García).

Alumnado de ESDEMGA; Ana Soler, Itziar Ezquieta e Fran Miguéns Ferro.

Mirian Cidrás, Mª José Cruces e André Ester; Hugo López Ayuso; Antón García Caamaño; Bibiana Piñeiro e David

Quintero; Yolanda Lorenzo Rial; José Villot; Manuel González e Paula López Vallejo


Datos xeracionais: Estudantes e tres docentes da Facultade de Belas Artes de Pontevedra

Catálogo: VV. AA. (2010): «Todos somos negros. Facultade de Belas Artes», en Santiago Olmo (dir.), Utrópicos Cen-

troamérica e Caribe: Roteiro, Pontevedra, Deputación Provincial / Artedardo, 210-223. ISBN 978-84-8457-354-8.

[Textos: Ignacio Barcia, Xosé M. Buxán Bran, Isabel Rueda, Mar Caldas, Silvia García, Itziar Ezquieta e Fran Miguéns

Ferro, Nono Bandera]

IKAS ART. 2ª Muestra internacional de arte universitario 2010

Bilbao Exhibition Center, Bilbao

Selección por comité científico integrado por profesorado de BB. AA. de Pontevedra

Artistas de BB. AA. Pontevedra (por orde alfabética): Noelia Buján López, Sonia Castro, María Fernández Novoa,

Alba Fernández Troiteiro, Álex Ferreiro, Iván Ferreiro, Lucía García Rey, Elisabeth González, Manu González Gómez,

Jesús de la Iglesia, Raquel Iglesias Gándara, Eva González, Pablo López Blanco, Paula López Vallejo, Oscar Lot,

Minia Martínez, Carlos Padín, Ángela Mª Ramos Vicente, Vicente Rey, José Ignacio Reboreda, Laura Lara Sánchez,

Rebeca Senín Fontenla, Abel Veiga, Roi Veiga Novás


Datos xeracionais: alumnado de últimos cursos de Belas Artes

Catálogo: VV. AA. (2010): IKAS ART. 2ª Muestra internacional de arte universitario, Bilbao, Enkartur. ISBN

978-84-614-1812-1



Comisariada por Juan Loeck

Artistas (por parellas de ex-alumnado/docentes): Samuel Castro / Nati Bermejo; Tamara Feijóo / Marisa Fernández;

Andrea Jambrina / Isabel Rueda; Rubén Ramos Balsa / Juan Fernando de Laiglesia



Datos xeracionais: Ex-estudantes nadas e nados entre 1978 e 1985; docentes nados e nadas entre 1958 e 1966


dade. ISBN 978-84-8158-514-8. [Texto: Juan Loeck]

102


Exposicións

tfg2010. Trabajo Fin de Grado 2010


Comisariada por Ignacio Pérez-Jofre Santesmases, Juan Fernando de Laiglesia e González de Peredo e as e os tito-

res (María Teresa Pajares Vales, Almudena Fernández Fariña, Consuelo Matesanz Pérez, Ignacio Pérez-Jofre, Manuel

Rodríguez Moldes, Berta Álvarez Cáccamo, Loreto Blanco Salgueiro, Juan Carlos Román Redondo, Elena Fernán-

dez Prada, Javier Tudela Sáez de Pipaón, Juan Loeck Hernández, Juan Fernando de Laiglesia, Juan Carlos Meana,

Carlos Tejo Veloso, Silvia García González, Manuel Sendón Trillo, Xosé Manuel Buxán Bran, José Chavete, Ana Soler

Baena, Marcos Dopico, Alberto García Ariza, Marta Riera Táboas, Lola Dopico, Paloma Cabello Pérez)

Artistas (por orde de aparición no catálogo): Marta González Romero, Adriana Pardo Basanta, Clara Salamanca Fer-

nández, Athenea Vázquez Souto, Alba Fernández Troiteiro, Elisabeth González Peláez, Iria Quintero Yáñez, Katrina

Biurrun Sanz, Carla Vijande, Sandra María Segade Iglesias, Daniel Cerecedo Bretal, David Seco Bellas, Alberto San-

tos Hermo, Abel Veiga, Ignacio Ramos Estévez, Pablo López Blanco, Tamara Lores Touriño, Raquel Iglesias Gán-

dara, Luis Martínez Romero, Sara Rumeu Padilla, Néstor Domínguez Varela, Antón García Caamaño, David

Quinteiro Rendo, Jairo Valverde, Eva Martínez Yáñez, José Villot Guisán, José Javier Roque García, Daniel López

Garrido, Carlota Salgado Leal, Esteban Suárez, Andrea Outeiral, Luis Mariano Ortega Río, Iria Parga Rodríguez,

Patricia Elena Pascual Blanco, Silvia Fernández García, Alba Blanco Boga, Patricia Fernández Ruibal, Begoña

Mumary Lorenzo, Vanesa Sexto Rey, Inés Piñeiro Ríos, David Rodríguez Casas, Verónica Vicente Álvarez, Ángela

María Ramos Vicente, Roy Veigas, Paula Pereira, Ángela López Pulpeiro, Patricia Gómez Yáñez, Jéssica Mera

Redondo, Alba García Iglesias, María Jesús Rodríguez Cordo, Keila Alonso Rodríguez, Alejandro Ferreiro Vaamon-

de, Sandra Mallo Bea, Marta Santos García, María Fernández Novoa, Ángela Búa Lafuente, Cristina Benito Lamas,

Susana Viña Gerpe, Laura Lorences Fernández, José Rodríguez Romay, Andrea Vila Estévez, Úrsula Cancelas

Pequeño, Miguel Ángel Rocha Casabella, Reyes Rodríguez Maquieira, Diego Castedo González, David Sánchez Sán-

chez, Diego Puentes Diéguez, Laura Cordido Raposo, Lucía García Rey, Oliver Requeijo, María Eiras Martínez


Datos xeracionais: Estudantes da 1ª promoción de grao en Belas Artes de Pontevedra, plan novo de ensinanza uni-

versitaria europea. Curso 2009/2010

Catálogo: PÉREZ-JOFRE SANTESMASES, Ignacio et al. (2010): tfg2010. Trabajo Fin de Grado, Pontevedra, Facultade

de Belas Artes. ISBN 978-84-8158-517-9. [Textos: Ignacio Barcia Rodríguez, Ignacio Pérez-Jofre Santesmases,

Juan Fernando de Laiglesia e González de Peredo, as e os artistas]



Comisariada por Marisa Fernández Oliveira

Artistas (por parellas de ex-alumnado/docentes): Fernando Casás / Vanesa Díaz Otero; Amaya González Reyes /

Antía Sánchez; Juan Luis Moraza / Víctor Ulla

Nº de ex-alumnado: 3 (2 mulleres e 1 home)


Datos xeracionais: Ex-estudantes e docentes


dade. ISBN 978-84-8158-544-5

103



IKAS ART. III Muestra internacional de arte universitario 2011

Bilbao Exhibition Center, Bilbao

Selección por comité científico integrado por profesorado de Belas Artes de Pontevedra

Artistas (por orde alfabética): Julia Abal Rúa, Cynthia Alfonso Barreiro, Tamara Alonso, Lidia Alonso Sánchez, Mateo

Alvarellos Rodríguez-Navas, María Arias Rey, Candela Baliño Rey, Antía Barba Mariño, Olalla Barrosa Pereira, San-

tiago Besteiro, Alba Blanco, Noe Blanco, Nuria Bouzas Loureiro, Miriam Cartagena, Fass Castro, Marcos Covela,

Laura Estévez Alfonso, Josetxu F. Cárcamo, Marta Fariña, Sabrina Fernández Casas, Estefanía Fernández Rodríguez,

Agustín Caetano Fernández Vázquez, David Fidalgo Omil, Marta Fortes, Pedro García, Anabel Gaudioso, Lara Gon-

zález García, Lucía Graña, Julia Huete Iglesias, Eva López Uribarri, Lúa Louro, Fernanda Llovo Otero, Minia Martí-

nez Seijas, Belén Naveira, Eila Pérez, Lucía Pérez, Mariña Pérez Vilar, Clara Pisón, Mario Poyatos, María Prada,

Sandra Prieto Rodríguez, Paula Purriños, Sandra Revuelto Sánchez, Míriam Rodríguez, Clara Sobrino Heyvaert,

Natalia Torres, Oscar Tosar, Miguel A. Varela Iglesias, Roberta Vázquez de Cabo


Datos xeracionais: Alumnado de últimos cursos de Belas Artes e de máster

Catálogo: VV. AA. (2011): IKAS ART. III Muestra internacional de arte universitario, Bilbao, Enkartur. ISSN

2174-8721




Artistas (por parellas de ex-alumnado/docentes): Almudena Fernández Fariña / Marcos Covelo; Jesús Hernández /

Holga Méndez; Ana Soler / José Andrés Santiago; Javier Tudela / Lucía Romaní



Datos xeracionais: Ex-estudantes nadas e nados entre 1971 e 1985; docentes nadas e nados entre 1960 e 1972

Catálogo: BUXÁN BRAN, Xosé M. (ed.) (2012): Afinidades selectivas, Vigo, Vicerreitoría de Extensión Universitaria,

Universidade. ISBN 978-84-8158-579-7. [Textos: Xosé M. Buxán Bran, as e os artistas]

Mmmmmh! 8 praceres visuais 2012

Itinerante: Museu Nogueira da Silva, Universidade do Minho, Braga; Sala X, sala de exposicións do Campus de

Pontevedra


Artistas (por orde alfabética): Marta Bran, Antón Caamaño, Eme, Christian García Bello, Jesús de la Iglesia Trini-

dad, Beatriz Lobo, Joseba Muruzábal, Cristina Ramírez



Catálogo: CALDAS, Mar (ed.) (2012): Mmmmmh! 8 praceres visuais, Pontevedra, Vicerreitoría do Campus. ISBN

978-84-8158-552-0. [Textos: Mar Caldas, as e os artistas]

Capítulo: BIURRUN SANZ, Katrina (2012): «Mmmmmh! 8 praceres visuais», en Mar Caldas (ed.), Sala X vol.6, Pon-

tevedra, Vicerreitoría do Campus, 56-69. ISBN 978-84-8158-589-6

104


Exposicións

Eso sigue su curso 2012

Sexto Edificio, Museo de Pontevedra

Coordinada por Ignacio Barcia Rodríguez, Almudena Fernández Fariña, Silvia García González, Juan Carlos

Meana Martínez

Artistas (por orde alfabética): María Arias Rey, Nelson Manuel Bardón Blanco, Olalla Barrosa Pereira, Ángel

Calvo Ulloa, Antía Cea García, Lois Costas Pereiro, María Fernández González, Natalia Desirée García Lema,

Begoña García-Alén González, Sara Goberna Crespo, Fernando María Lafuente Lestón, Andrés Magán Zamo-

rano, José Navas Aranda, María Teresa Pece Montenegro, Rocío Piñeiro Alonso, Bibiana Piñeiro Omil, Manuel

Martín Rivas Ruibal, María Cillas Rodríguez Bernal, Arkaitz Rodríguez Brage, Alejandra Sampedro Añón


Datos xeracionais: Alumnado da 2ª edición do Máster en Arte Contemporánea. Creación e Investigación da Uni-

versidade de Vigo. Curso 2011-2012

Catálogo: VV. AA. (2012): Eso sigue su curso, Pontevedra, Deputación Provincial. ISBN 978-84-8158-577-3.

[Textos: Alberto Ruiz de Samaniego, Juan Carlos Meana, as e os artistas]

Do final e do comezo. Traballos de graduados en Belas Artes 2012


Comisariada por Juan Carlos Meana Martínez. Selección de obra: Xosé M. Buxán Bran, Juan Carlos Meana Martínez

Artistas (por orde alfabética): Cynthia Alfonso Barreiro, Tamara Alonso Otero, Carolina Fernández Almeida Sanches,

Candela Baliño Rey, Antía Barba Mariño, María Susana Bermejo Rivera, Santiago Besteiro García, Nuria Bouzas

Loureiro, José Luis Bueno Díaz, Andrea Costa Amorín, Marcos Jesús Covela Mira, Iris Covelo Táboas, José Antonio

Díaz Pereira, Olaia Fernández Díaz, Avelino David Fidalgo Omil, Pedro García Ibáñez, Alejandro García Sánchez,

Ana Isabel Gaudioso Alonso, María Fernanda Llovo Otero, Eva María López Uribarri, Lúa Louro González, Diego

Machargo Camblor, Alicia Martínez Casais, Iria Méndez Neira, Jorge Moneo Quintana, Paula Naya Camarero, Iñaky

Pérez Folgado, Lucía Pérez García, María José Prada Rodríguez, Tatiana Rico Jardón, Manuela Elisabet Rodríguez

González, Daniel Rodríguez Palacios, Vanessa Rúa Álvarez, Irene Saíñas Pérez, Simón Seoane López, Miguel Ángel

Varela Iglesias, José Manuel Vidal Vidal




Catálogo: MEANA, Juan Carlos et al. (2012): Do final e do comezo. Traballos de graduados en Belas Artes, Pon-

tevedra, Pazo da Cultura. ISBN 978-84-8158-574-2. [Textos: Juan Carlos Meana Martínez, as e os artistas]



Comisariada por Almudena Fernández Fariña

Artistas (por parellas de ex-alumnado/docentes): Berta Cáccamo / Mar Vicente; Chelo Matesanz / Natalia

Umpiérrez; Yolanda Herranz / Basilisa Fiestras; Xosé M. Buxán Bran / Álex Mene

Nº de ex-alumnado: 4 (3 mulleres e 1 home)


Datos xeracionais: Ex-estudantes nadas e nados entre 1969 e 1985; docentes nadas e nados entre 1957 e 1964

Catálogo: FERNÁNDEZ FARIÑA, Almudena (ed.) (2013): Afinidades selectivas, Vigo, Vicerreitoría de Extensión Uni-

versitaria, Universidade. ISBN 978-84-8158-616-9. [Textos: Almudena Fernández Fariña, as e os artistas]

105



Eso sigue su curso 2013

Sexto Edificio, Museo de Pontevedra

Coordinada por Ignacio Barcia Rodríguez, Almudena Fernández Fariña, Silvia García González, Juan Carlos

Meana Martínez

Artistas (por orde alfabética): Monse Cea, Daniel Cerecedo Bretal, María Cristina Fernández, Olalla Framiñán, Diego

Germade Castelo, Eric Leffler, Alejandro López Domínguez, Ruth Miguel Díaz, Tamara Norniella, Santi Novas, Iñaky

Pérez, María José Prada Rodríguez, María Eugenia Suárez, Eva López Uribarri, José Manuel Vidal Vidal


Datos xeracionais: Alumnado da 3ª edición do Máster en Arte Contemporánea. Creación e investigación da Uni-

versidade de Vigo

Catálogo: VV. AA. (2013): Eso sigue su curso, Pontevedra, Deputación Provincial. ISBN 978-84-8457-406-4.

[Textos: Juan Carlos Meana, Alberto Ruiz de Samaniego, as e os artistas]

Do final e do comezo. Traballos de graduados en Belas Artes 2013


Comisariada por Silvia García González. Selección de obra: Susana Cendán Caaveiro, Silvia García González, Juan

Carlos Meana Martínez

Artistas (por orde alfabética): Ana Aguín, Laura Álvarez, Roberto Álvarez, Iria Araujo, Leticia Barreiro, Cristina

Basanta, Míriam Benítez, Teresa Búa, Carla Mª Cabaleiro, Mirian Cabano, Rubén Calles, Claudia Cid, Ana Belén

Collazo, Iria Cortizo, Dana Díaz, Sabela Díaz, Telmo Domínguez, Roi Domínguez, Laura Fabeiro, Sabela Fernández,

Pedro F. Barrios, Lis María García, Rocío García, Leticia Gómez, Esperanza González, Ana Isabel González Lago,

Francisco Manso, Xosé Teiga, Julia Huete, Tatiana Lameiro, Rebeca Mariño, Saleta Páramo, Arantza Pardo, Eila

Rial, Sandra Revuelto, Yolanda Ríos, Asunta Riotorto, Eva Rivas, Carla Rodríguez, Blanca Rodríguez, Marlem

Vanessa Rodríguez, Jacobo Ruibal, Lara Torres, Águeda Villa




Catálogo: MEANA, Juan Carlos et al. (2013): Do final e do comezo: traballos de graduados en Belas Artes, Ponte-

vedra, Pazo de Cultura. ISBN 978-84-695-8270-1. [Textos: Miguel Anxo Fernández Lores, Juan Carlos Meana

Martínez, Silvia García González, as e os artistas]

106


3. BOLSAS, PREMIOSE RECOÑECEMENTOSHONORÍFICOS PÚBLICOS

CUARTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i 16/10/15 10:32 Página 107

109

Os datos que ofrecemos a continuación están elaborados a partir dunha escolma de bolsas e premios concedidosa artistas en Galicia que, se ben non son os únicos existentes, constitúen, ao noso xuízo, os máis representativosdo país pola súa regularidade, importancia dos galardóns, proxección e prestixio nacional e internacional queposúen.

As preguntas ás que intentamos dar resposta neste estudo son: cantos artistas foron premiados ou subven-cionados polas institucións galegas? E deles, cantas foron mulleres? Pretendemos dilucidar que relación se esta-blece entre os artistas e o xénero, o que nos leva a prestar un especial interese ás artistas vinculadas co contextogalego, aínda que a análise abrangue tamén artistas de nacionalidade española e estranxeira. Esta categorizaciónfarase seguindo unha variable nominal que responde ao xénero, con cadros que ofrecen, en cada caso, datos totaise porcentuais.

Hai que destacar que moitos destes certames e bolsas seleccionados sufriron nos últimos anos importantesrecortes no seu orzamento, o que repercute, ademais de no valor económico do galardón, na periodicidade e trans-formación das súas bases. Evidentemente, ao ofrecer as contías económicas destes premios, consideramos noncomparables os orzamentos de cada entidade xa que responden a naturezas moi distintas: deputacións, conce-llos, fundacións privadas, etc.



3.1. Bolsas

As bolsas de residencia axudan a desenvolver a investigación e a estadía nalgúns países ou nun espazo artísticodeterminado previamente co artista investigador. É o caso de Novos Valores, que dá axudas económicas para aampliación de estudos artísticos fóra de Galicia, ou das Bolsas de creación artística no estranxeiro Gas NaturalFenosa, cada unha delas dotada con 16 000 euros, destinados a custear, en todo ou en parte, as viaxes, gastosde estadía, matrícula en centros docentes, materiais, traslado de obra, etc.

O modo de presentación dos resultados seguirá, coma no caso das exposicións, unha orde descendente demenor a maior prestixio e contará con resultados de porcentaxes totais.

Nas xeracións que engrosan as listas de premiados con bolsas, a tónica xeral é a presenza de artistas que tra-ballan a partir dos anos 90, tendo nalgúns casos, como as Bolsas de creación artística no estranxeiro Gas Natu-ral Fenosa, un límite de idade; e outras non, como a Bolsas Novos Valores. Nas Bolsas Fundación Laxeiro, ningúndos artistas premiados coa bolsa naceu antes de 1974, algo que contrasta cos premios honoríficos que estamesma Fundación entrega.

Nalgunhas ocasións, as bolsas analizadas están intimamente relacionadas con premios e con moitas das ins-titucións que xa estudamos. Na súa maioría, as bolsas están auspiciadas por institucións públicas: Bolsas deinvestigación e para estudos artísticos, musicais e da imaxe da Deputación Provincial da Coruña e Bolsas NovosValores da Deputación de Pontevedra, xunto a organismos privados como a Fundación Unión FENOSA e a Fun-dación Laxeiro. Todas elas atenden ás mesmas premisas que para os certames, considerándoas representativaspola súa regularidade, importancia económica e prestixio nacional e internacional.

Na análise das bolsas é onde máis participación de mulleres observamos e onde parece romperse a hipótesede que as probabilidades de ser premiado se corresponden co número de artistas que se presentan. Conta distodan as Bolsas Novos Valores, que destacan pola súa tendencia a ir cara a unha maior igualdade entre homes emulleres, e premiando a artistas mulleres en anos cunha participación minoritaria. Con todo, o total da súa par-ticipación no período estudado chega a un 42,4%. Nas bolsas públicas é onde atopamos mellores resultados eseguen, no caso das Bolsas de investigación e para estudos artísticos, musicais e da imaxe, alcanzando o 50%de premiadas.

No referente ás bolsas concedidas por entidades privadas, as Bolsas Unión Fenosa ofrecen as cifras totais máis bai-xas das estudadas, cun 30% de premiadas, podendo afirmar que a presenza do sector masculino, respecto do femi-nino, non só non tende a igualarse neste premio, senón que aumenta a favor deles. No tocante ás Bolsas Laxeiro, aíndaque se entregaron máis a mulleres que homes (8 fronte a 7), a porcentaxe de mulleres recoñecidas con premios adqui-sición queda nun total de 28,6% (2 fronte a 5).

As bolsas, o mesmo que os premios, teñen unha función fundamental tanto na visibilidade como na formación dosartistas. Se no caso da adquisición de obra por parte das institucións públicas se apreciaba un desfasamento con con-secuencias de futuro, no que respecta ás bolsas, por exemplo as de residencia no estranxeiro do MAC, temos ese duploresultado: no primeiro caso, porque este certame, un dos máis importantes do Estado, é seguido por público e espe-cialistas de xeito especial, e a mínima presenza da muller converte a súa visibilidade case en anecdótica. Por outrabanda, non podemos esquecer que un dos condicionantes que se lles esixen aos premiados é formarse fóra de Espa-ña, algo do que —a teor do analizado— elas non conseguen.

Dos casos analizados, extraemos a importancia da dotación de bolsas para o desenvolvemento de calquera artistadentro ou fóra da nosa Comunidade, que, xunto á adquisición de obra, parecen ser motivos principais para a invisibi-lidade das mulleres artistas.

110


Bolsas, premios e recoñecementos honoríficos públicos

Bolsas de creación artística no estranxeiro Gas Natural Fenosa

Desde o ano 1991 e con carácter bienal, o Museo de Arte Contemporánea Gas Natural Fenosa convoca as Bolsas decreación artística no estranxeiro no marco do seu «Plan de Cooperación Cultural e Internacionalización», no apartadoreferido á «Movilidad Internacional de Profesionales del Sector Cultural, un proceso de selección para cubrir un totalde 3 becas de creación artística en el extranjero para artistas jóvenes nacidos o residentes en Galicia. Estas becas tie-nen por objeto sufragar los costes de desarrollo y producción de un proyecto en el extranjero por un período máximode tres meses». Destinadas a artistas naturais e residentes de Galicia que non teñan cumprido os 40 anos no anonatural. Para a convocatoria 2014, cada unha das bolsas está dotada cun total de 16 000 euros.

Bolsas de creación artística no estranxeiro Gas Natural Fenosa (1991-2011)

PREMIOS

Mulleres Homes

Nº 10 23

% 30 70

Fonte: Táboa de elaboración propia.

Porcentaxe de mulleres artistas premiadas: 30%

Bolsas Novos Valores

Son os premios de arte máis antigos do país, entregados desde 1864. Neles podían participar artistas naturaisou residentes en Galicia sen límite de idade e vinculados a distintos ámbitos da creación. Ata a edición de 2011,estas bolsas eran axudas económicas para a ampliación de estudos artísticos e os gañadores eran escollidos entreos participantes seleccionados para a exposición Novos Valores. En cada edición adxudicábanse cinco ou seis bol-sas de idéntica contía, que nos últimos anos foron de 6000 euros cada unha.

Bolsas Novos Valores (1990-2011)

PREMIOS

Mulleres Homes

Nº 50 68

% 42,4 57,6


Porcentaxe de mulleres artistas premiadas: 42,4%

Bolsas de investigación e para estudos artísticos, musicais e da imaxe Deputación da Coruña (apartado Artes Plásticas)

A Deputación Provincial da Coruña convoca estas bolsas de formación desde o ano 2004. Concesión de bolsas(en réxime de publicidade, obxectividade e concorrencia competitiva) dedicadas aos estudos artísticos fóra deGalicia, distribuídas en cinco áreas, destinando unha ás artes plásticas e outra á imaxe.

111



Están destinadas a artistas naturais ou residentes na provincia da Coruña cunha antigüidade mínima dun ano.O número de bolsas varía desde os seus inicios, con 15, ata á actualidade cun total de 18 bolsas. A dotacióneconómica da última convocatoria, 2013-2014, foi de 161 100 euros (8950 euros cada unha).

Bolsas de investigación e para estudos artísticos, musicais e da imaxe (2004-2013)

PREMIOS

Mulleres Homes

Nº 15 15

% 50 50



Bolsas Fundación Laxeiro á creación artística

Estas bolsas naceron orientadas aos alumnos de terceiro ciclo da Facultade de Belas Artes Universidade de Vigoen 2001. O recoñecemento económico da bolsa completábase cunha exposición na sede da Fundación e a edi-ción dun catálogo. Nos anos 2006 e 2007, a bolsa é denominada Bolsas Feima-Fundación Laxeiro á CreaciónArtística. Cunha dotación de 15 000 euros viuse reducida nas edicións posteriores a 3000 euros. Tamén se des-tina unha contía a premios adquisición por valor de 2000 euros cada un, sendo dous na última edición de 2008.

Bolsas Fundación Laxeiro á creación artística (2001-2008)

Bolsas Premios adquisición

Mulleres Homes Mulleres Homes

GZ SP GZ GZ GZ

Nº 7 1 7 25

% 46,7 6,6 46,7 28,6 71,4


Porcentaxe de mulleres artistas premiadas: 45,4% (computáronse as mulleres premiadas en bolsas e premiosadquisicións)

112



3.2. Premios

As cifras que presentamos a continuación pretenden botar luz ante unha realidade evidente, a pouca e, en oca-sións nula, presenza das mulleres nos certames artísticos galegos.

Para enfrontarse á lectura dos datos, cómpre sinalar en que consiste o seu recoñecemento. No caso dos pre-mios, basicamente na prestación económica, organizados nunha serie de categorías que, de xeito xeral, son: pri-meiro, segundo e terceiro premio, premio adquisición e accésit. Hai que destacar a incorporación da pezaseleccionada á colección da entidade ou institución organizadora, o que nos dá unha idea de como están confor-madas boa parte das coleccións públicas e a diferenza de xénero que existe nestes fondos artísticos, tal como sepoderá apreciar no apartado dedicado ao coleccionismo. No caso dos primeiros e segundos premios, a contía eco-nómica varía segundo o certame; os accésits son entendidos como unha recompensa tamén económica peroinmediatamente inferior, e o premio adquisición implica que unha obra se adquira por parte da entidade organi-zadora do premio, engrosando os seus fondos.

Por outra banda, ao carón destes premios, analizaremos os recoñecementos honoríficos, sendo conscientes denon ter a mesma condición que os primeiros. Porén, invitan a facer unha reflexión profunda sobre o recoñece-mento público que por parte das institucións gobernamentais se lles fai aos artistas.

A selección de premios baséase nos convocados por institucións públicas: Xunta de Galicia, Deputacións Pro-vinciais da Coruña, Ourense e Pontevedra, Concellos de Cambre e Santiago de Compostela e a Universidade deVigo, amais de dous organismos privados: Fundación Unión FENOSA e a Fundación María José Jove. Esta rela-ción é significativa xa que, como apreciamos á hora de analizar os resultados, as institucións públicas, que estánobrigadas a fomentar a igualdade, en moitas ocasións son as que presentan os maiores desfasamentos na rela-ción homes/mulleres.

Os certames analizados mostran, en cifras xerais, unha elevada porcentaxe de homes na selección final encase todos os certames e un maior número de premios outorgados a homes que a mulleres na maioría dos casosde estudo.

Advertimos que a tendencia dos certames máis recentes, creados a partir do ano 2000, é a de impoñer unlímite de idade que oscila entre menores de 30 e 40 anos, o que reforza que, en conxunto, nos últimos dez anosos artistas premiados sexan máis novos. Isto inflúe na alta participación en certames por parte de artistas mulle-res, o que non garante que as mulleres sexan as máis premiadas, senón que as porcentaxes totais máis elevadasse corresponden cos artistas homes premiados. É o caso da Mostra Internacional de Arte Gas Natural Fenosa,que, sen límite de idade, presenta un elevado número de artistas de xeracións que inician a súa traxectoria a par-tir da década dos 90, dos que un 22,7% se corresponde co total de premiadas —premios adquisición e premios.

Deseguido, ofrecemos os datos diferenciados entre premios e recoñecementos honoríficos públicos. Entre osprimeiros: Premio de Pintura e Certame de Fotografía Universidade de Vigo, Premios «Novos Valores» de ArtesPlásticas da Deputación de Pontevedra, Certame Artes Plásticas Deputación de Ourense, Premio Internacional deArtes Plásticas María José Jove, Premio Auditorio de Galicia para Novos Artistas, Certame de Pintura «Concellode Cambre», Certame de Artes Plásticas «Isaac Díaz Pardo», Mostra Internacional de Arte Gas Natural Fenosa,Premio Julián Trincado, I Premio Galicia de Fotografía Contemporánea. Entre os segundos: Premio Laxeiro, Meda-lla de Honor da Mostra Unión Fenosa, Premios da Crítica Galicia, Premios das Letras e das Artes de Galicia, Pre-mios Nacionais da Cultura Galega, Premios da Cultura Galega e Medalla Castelao.

Comezando polos datos relativos ao primeiro grupo, podemos afirmar que os galardóns máis importantesrecaen en homes, principalmente aqueles de maior prestixio. É o caso da Mostra Unión Fenosa, cuxa porcentaxede mulleres galardoadas co premio adquisición é do 23,8% e, cando entrega os premios económicos a partir de2006, só premia unha artista, Carolina Andrada, na categoría máis baixa e recibe o premio compartido cun com-

113



pañeiro en 2010. Nos premios que apostan, nas súas bases, polos máis novos, as cifras non logran porcenta-xes elevadas no recoñecemento ás mulleres, agás no premio menos recoñecido, como é o Premio de Pintura daUniversidade de Vigo, cun 60% de mulleres, seguido pola Fundación María José Jove, onde paradoxalmente ostotais benefician ás artistas —cunha porcentaxe do 60%— pero non acadan os primeiros premios. Outros pre-mios desta natureza como o Premio Artes Plásticas Deputación de Ourense e o Premio Auditorio de Galicia sor-prenden ao non chegar nos seus totais de premios entregados a mulleres a un 50%, sendo premiadas comáximo galardón, no caso do Auditorio de Galicia, tres mulleres nas oito edicións realizadas ata o momento.Xunto a estes, e sen especificar límite de idade, atopamos os Premios Novos Valores, cunha porcentaxe total demulleres premiadas dun 83,3%.

Os recoñecementos honoríficos públicos, a teor dos resultados, poderiamos dicir que son outorgados na súameirande parte a artistas que superan os 50 e 55 anos de idade, sendo nas mulleres moi inferior a nos homes,apenas un 16,7% do total, por exemplo, nos premios outorgados pola Xunta de Galicia. Neles, non foi galardoa-da ningunha muller nin co Premio das Letras e das Artes de Galicia nin co Premio Nacional de Artes Visuais; uni-camente recibiu unha vez o Premio Cultura Galega das Artes Plásticas Menchu Lamas en 2010. No caso daMedalla Castelao, en 30 anos de historia, só foi galardoada María Victoria de La Fuente.

Este claro desequilibrio tradúcese tamén nos Premios Laxeiro, que, en nove edicións realizadas, non conce-deu ningún premio a unha artista visual, só lle outorgou o galardón á poeta e xornalista Carme Kruckenberg en2011. Nos casos do Premio da Crítica e da Medalla de Honor da Mostra Unión Fenosa, entregaron os seus galar-dóns a dúas mulleres, respectivamente, en 30 anos de percorrido.

Premio Julián Trincado

Entrégase a partir do ano 1993 conforme as seguintes bases: «O premio será único, non podendo ser dividido.O premio non poderá ser declarado deserto [...]. A peza gañadora pasará a ser propiedade do Excmo. Concelloda Coruña. O Premio Julián Trincado réxese polas mesmas normas que a Mostra». Foi dotado na última edicióncon 6750 euros.

Premio Julián Trincado (1993-2012)

PREMIOS

Mulleres Homes

Nº 4 6

% 40 60



Mostra Internacional de Arte Gas Natural Fenosa

Denominada anteriormente Mostra Unión Fenosa, a Mostra Internacional de Arte Gas Natural Fenosa realízaseininterrompidamente e con carácter bianual desde 1989: as dúas primeiras mostras restrinxíanse a artistas gale-gos e máis adiante ampliouose a calquera nacionalidade. Ata a edición de 2004, tratábase de premios de adqui-sición, destinando unha suma á adquisición de obras que serían escollidas polo xurado da Mostra e polo importe

114



con que fose valorada a obra polos artistas; na última edición (VIII Mostra) foi de 90 000 euros. A partir do ano2006, comezan a outorgarse tres premios xunto co de adquisición: «Desde el año 1989 y bienalmente el Museode Arte Contemporáneo Gas Natural Fenosa convoca la Mostra Internacional Gas Natural Fenosa, con el doblepropósito de promocionar a los nuevos valores y crear una colección de arte contemporáneo [...]. Se otorgarántres premios, las obras premiadas pasarán a formar parte de la Colección de Arte Contemporáneo Gas NaturalFenosa». As dotacións máis recentes foron: un primeiro premio de 18 000 euros, un segundo de 12 000 eurose un terceiro de 8000 euros.

Mostra Internacional de Arte Gas Natural Fenosa. Premios adquisición (1989-2006)

PREMIOS ADQUISICIÓN

Mulleres Homes

GZ SP ES GZ SP ES

Nº 16 21 7 55 76 10

% 8,6 11,3 3,8 29,8 41,1 5,4


Porcentaxe de mulleres artistas premiadas co premio adquisición: 23,8%

Mostra Internacional de Arte Gas Natural Fenosa. Premios (2006-2012)

1os premios 2os premios 3os premios

Homes Homes Muller Homes

GZ SP GZ SP ES SP GZ SP ES

Nº 1 3 1 2 1 1 1 2 1

% 25 75 25 50 25 20 20 40 20


Porcentaxe de mulleres artistas premiadas co 1º, 2º e 3º premio: 7,7%Porcentaxe de mulleres artistas premiadas: 22,7% (computáronse as mulleres premiadas co premio adquisicióne 1º, 2º e 3º premio)

Premio Auditorio de Galicia para Novos Artistas

O Concello de Santiago convoca, a través do Auditorio de Galicia, este premio de carácter anual desde o ano2001. A partir de 2003, pasa a realizarse cada dous anos. Como figura nas súas bases, está orientado a artis-tas naturais ou residentes en Galicia menores de 40 anos: «Ao premio poden concorrer artistas que presentenobras en soporte e técnica libres para amosar diversas tendencias do panorama da arte galega máis nova que vandende a pintura de referencias figurativas ata videocreacións, pasando por instalacións, escultura, fotografía oupintura con técnicas diversas». Na edición de 2013, a dotación económica do primeiro premio foi de 6000 euros,o segundo premio de 1000 euros —coa posibilidade de intervención na sala multidisciplinar municipal Zona C(Santiago de Compostela)— e un accésit dotado con 1000 euros.

115



Premio Auditorio de Galicia para Novos Artistas (2001-2013)

1º premio 2º premio Accésit

Mulleres Homes Mulleres Mulleres Homes

Nº 3 5 1 9 21

% 37,5 62,5 100 30 70


Porcentaxe de mulleres artistas premiadas: 33,3% (computáronse as mulleres premiadas co 1º e 2º premio e pre-mio accésit)

Certame de Artes Plásticas «Isaac Díaz Pardo»

Desde 1989, a Deputación Provincial da Coruña promove de forma regular e con carácter bienal este certameorientado a artistas galegos ou residentes en Galicia e sen límite de idade: «Ten por obxecto a dotación económi-ca por un importe de 40 000 euros e a adquisición de obra para formar parte da Colección da Deputación Pro-vincial da Coruña».

Certame de Artes Plásticas «Isaac Díaz Pardo» (1989-2011)

PREMIOS ADQUISICIÓN

Mulleres Homes

Nº 66 143

% 31,6 68,4



Certame de Pintura «Concello de Cambre»

Certame de carácter anual desde que foi creado en 1984, orientado a artistas de calquera nacionalidade resi-dentes en España e sen límite de idade: «O Programa de actividades artísticas e de apoio a creadores e intérpre-tes ten como obxectivo promover e difundir as distintas manifestacións artístico-culturais entre a poboación(democratización cultural) e apoiar os creadores, intérpretes nas distintas manifestacións artísticas no establece-mento de canles de comunicación coa poboación (democracia cultural) coa especial referencia á utilización da lin-gua galega como vehículo de expresión e comunicación». Dotado en 2013 cun primeiro premio de 5000 euros eun segundo premio de 3000 euros, as obras gañadoras pasan a formar parte do patrimonio cultural do Concellode Cambre. Tamén se outorgan dous accésits sen valor económico. No ano 2008, concedeuse por única vez unpremio extraordinario de natureza económica (10 000 euros) outorgado a unha muller, Ana María Sánchez Gon-zález. No ano 2009, o primeiro e segundo premios declaráronse desertos; polo tanto, non se realizou exposiciónnin se editou o catálogo.

116



Certame de Pintura «Concello de Cambre». 1º e 2º premios (1990-2013)

Premio extraordinario 1º premio 2º premio

Muller Mulleres Homes Mulleres Homes

SP GZ SP GZ SP GZ SP GZ SP

Nº 1 7 4 8 4 5 4 10 4

% 100 30,4 17,4 34,8 17,4 21,7 17,4 43,5 17,4



Certame de Pintura «Concello de Cambre». Accésits (1990-2013)

ACCÉSITS

Mulleres Homes

GZ SP GZ SP

Nº 11 5 21 11

% 23 10,4 43,6 23


Porcentaxe de mulleres artistas recoñecidas con accésits: 33,3%

Premio Internacional de Artes Plásticas María José Jove

Este premio, orientado a artistas do ámbito internacional menores de 35 anos, primeiro con carácter anual(2006-2008) e desde 2010 bienal: «La Fundación María José Jove, a través de su área cultural, ha asumidodesde sus inicios el compromiso de difundir el arte y el apoyo a la creación de los jóvenes artistas mediante ini-ciativas que, como la presente convocatoria, sirven de plataforma para impulsar su obra entre el difícil circuitoartístico contemporáneo». Na edición de 2012, a súa dotación económica pasou de 18 000 euros a 27 000 eurosrepartidos do seguinte modo: 12 000 euros en concepto de premio adquisición, o que leva consigo un recoñece-mento simbólico na incorporación da obra gañadora á Colección de Arte Manuel Jove e a invitación do gañadora formar parte do xurado da seguinte edición, e 15 000 euros, para empregar segundo criterios da FundaciónMaría José Jove, en concepto de fondo de adquisición de obras para a súa Fundación.

Premio Internacional de Artes Plásticas María José Jove (2006-2012)

1º premio Premio adquisición


Galegas GZ SP GZ SP ES GZ SP

Nº 1 3 1 5 5 1 1 3

% 20 60 20 33,3 33,3 6,7 6,7 20


Porcentaxe de mulleres artistas premiadas: 60% (computáronse as mulleres premiadas en bolsas e premios adquisicións)

117



Premios «Novos Valores» de Artes Plásticas

O Premio «Novos Valores» de Artes Plásticas releva no ano 2012 ás Bolsas Novos Valores, que, de forma anual,entrega a Deputación de Pontevedra como un dos galardóns máis antigos de Galicia: «A Deputación de Pontevedraten un firme compromiso coas actividades culturais en xeral, e coas manifestacións artísticas en particular, e así ovén demostrando desde que en 1864 se concedeu a primeira bolsa “Pensionados da Deputación de Pontevedra”,pola que pasaron os mellores artistas da nosa provincia e de Galicia. Este firme compromiso coa cultura e coas artesé un trazo característico e identificador da Deputación de Pontevedra e esa é a razón pola que convoca os “NovosValores” de Artes Plásticas». Están dirixidos a artistas sen límite de idade, naturais ou residentes en Galicia, agásen 2012, que excepcionalmente se reduciu o ámbito á provincia de Pontevedra. A contía dos premios é de 9000euros, repartidos nun primeiro premio de 4000 euros, un segundo de 3000 euros e un terceiro de 2000 euros.

Premios «Novos Valores» de Artes Plásticas (2012-2013)

1º premio 2º premio 3º premio

Mulleres Homes Mulleres Homes Mulleres Homes

Nº 1 1 2 0 2 0

% 50 50 100 0 100 0



Certame de Artes Plásticas Deputación de Ourense

Convocado desde o ano 2002 e realizado de forma ininterrompida ata o momento, este certame, convocado polaDeputación de Ourense, está orientado a artistas sen límite xeográfico menores de 30 anos: «Esta iniciativa foi unhadas primeiras que puxo en marcha a Deputación de Ourense coa apertura do seu Centro Cultural “Marcos Valcár-cel”, para cubrir un baleiro que existía na nosa cidade e recuperar parte da historia da Deputación como promoto-ra de novos valores». Conta cun primeiro premio de 3000 euros, un segundo premio de 2000 euros, un terceiropremio de 1000 euros así como dous accésits de 500 euros cada un, aínda que o xurado pode conceder accésitshonoríficos, se o considera oportuno.

Certame de Artes Plásticas Deputación de Ourense (2002-2013)

1º premio 2º premio 3º premio Accésits

Mulleres Homes Mulleres Homes Mulleres Homes Mulleres Homes

Nº 5 7 6 6 3 10 11 13

% 41,7 58,3 50 50 23,1 76,9 45,8 54,2


Porcentaxe de mulleres artistas premiadas: 41% (computáronse as mulleres premiadas co 1º, 2º e 3º premio eaccésits)

118



Premio de Pintura e Certame de Fotografía Universidade de Vigo

A Vicerreitoría de Extensión Universitaria da Universidade de Vigo convoca en 1994 os «Premios de Pintura eEscultura da Universidade de Vigo», que a partir do ano 2002 pasan a denominarse Premio de Pintura da Uni-versidade de Vigo. A contía económica do primeiro premio na convocatoria do 2013 foi de 1500 euros. En dúasocasións concedéronse dous premios accésits, na edición de 2003 a unha muller e en 2009 a un home, cunhacontía de 600 euros.

No referente ao Certame de Fotografía, na convocatoria de 2013, a contía económica do premio foi de 1500euros repartidos entre Premio Serie, con 900 euros, e Fotografía Única, con 600 euros. Na última convocatoria quese concederon accésits (2011), 300 euros foron para o Accésit Serie e 200 euros para o Accésit Fotografía Única.

Premio de Pintura da Universidade de Vigo (2002-2013)

1º premio Accésit


Nº 6 4 1 1

% 60 40 50 50


Porcentaxe de mulleres artistas premiadas: 60% (os datos dos accésits non son computados)

Premio de Pintura da Universidade de Vigo (2005-2013)

1º premio 2º premio Accéssit Accésit

Serie Fotografía única Serie Fotografía única

Mulleres Homes Mulleres Homes Mulleres Homes Mulleres Homes

Nº 5 3 9 0 11 0 4 3

% 62,5 37,5 100 0 100 0 57,1 42,9


Porcentaxe de mulleres artistas premiadas: 82,8% (computáronse as mulleres premiadas cos primeiros premiose os accésits)

Premio Galicia de Fotografía Contemporánea

Convocado en 2013 polo festival Outono Fotográfico, a Deputación de Lugo e a Xunta de Galicia. Un premio senlímite xeográfico e dotado con 16 000 euros, que ten como obxecto «promover a fotografía contemporánea e ascuestións éticas que suscita, en xeral, a arte contemporánea respecto das formas de dominación e a imposiciónde límites ao pensamento». O seu primeiro recoñecemento foi para Daniel Díaz Trigo.

119



3.3. Recoñecementos honoríficos públicos

Medalla Castelao

Este galardón comeza a entregarse en 1984 e ten un número de premios variables cada ano. Un recoñecementohonorífico creado para homenaxear aquelas persoas ou institucións que desenvolven, dentro ou fóra de Galicia,unha obra artística, literaria, cultural, científica ou en calquera outra liña que as faga merecedoras desta distinción.Foron creadas en 1984 e concédese por acordo da Xunta de Galicia, previa proposta das institucións ou entidadesgalegas, sexa a persoas ou a organismos, coa única condición de que non pode outorgarse a título póstumo.

Medalla Castelao (1990-2013)

MEDALLAS

Mulleres Homes

Nº 1 11

% 8,3 91,7



Premios da Xunta de Galicia

Entre 1995 e 2013, a Xunta de Galicia entrega diferentes premios relacionados coa cultura, incluíndo o ámbitodas artes visuais: Premios das Letras e das Artes de Galicia, Premios Nacionais da Cultura Galega e Premios daCultura Galega. O recoñecemento é simbólico, aínda que no caso dos Premios das Letras e das Artes de Galiciae os Premios Nacionais foi entregado cunha dotación económica.

Os Premios das Letras e das Artes de Galicia convocáronse desde 1995 ata 2005 anualmente «co fin de reco-ñecer e recompensa-los méritos daquelas persoas que dedicaron gran parte da súa actividade ás letras e ás artesen calquera das súas múltiples manifestacións, con resultado de engrandecemento e afirmación dos valores cultu-rais de Galicia». Os premios estaban dotados con cinco millóns de pesetas e podían concederse, así mesmo, dousaccésits dun millón de pesetas. Contou na súa última convocatoria cun premio único de 36 000 euros. Os PremiosNacionais da Cultura Galega creáronse en 2008, tamén de xeito anual, para substituír os anteriores coa vontadedo «recoñecemento das persoas, colectivos, entidades ou institucións que contribúen de xeito decisivo á creacióne difusión da nosa cultura». Tiñan unha dotación económica de 15 000 euros en cada unha das dez categorías enque se dividía, contemplando o apartado Premio Nacional de Artes Visuais. Contou unicamente cunha convocato-ria, na que foi premiado Francisco Leiro, xa que en 2009 se interrompeu a entrega deste premio para dar paso en2010 aos Premios da Cultura Galega, de carácter anual e sen dotación económica. Créanse para «distinguir as per-soas e institucións que traballan nos distintos eidos da creación, da conservación e revalorización do patrimonio eda actualización e difusión deste capital intelectual, na propia comunidade ou para o mundo». Entre as sete cate-gorías que posúe está o Premio Cultura Galega das Artes Plásticas, «[d]irixido a persoas/entidades con traxectoriasvinculadas ás artes plásticas galegas, que se consideren con méritos especiais no que atinxe ao desenvolvemen-to de recursos expresivos, investigación de linguaxes propias, innovación no plano creativo, creación de códigosde intercambio con outras sociedades e culturas ou calquera outro aspecto que contribúa a fortalecer e ampliar acreación plástica galega e a súa imaxe pública».

120



Premios da Xunta de Galicia (1995-2013)

PREMIOS

Mulleres Homes

Nº 1 5

% 16,7 83,3



Premio das Letras e das Artes de Galicia (1995-2005)

PREMIOS

Mulleres Homes

Nº 0 2

% 0 100



Premio Nacional de Artes Visuais (2008)

PREMIOS

Mulleres Homes

Nº 0 1

% 0 100



Premio Cultura Galega das Artes Plásticas (2010-2012)

PREMIOS

Mulleres Homes

Nº 1 2

% 33,3 66,7



121



Premios da Crítica Galicia

Segundo as súas bases, estes premios distinguen a profesionais de distintos ámbitos da cultura: «Dende 1978 ede forma ininterrompida, os Premios da Crítica Galicia veñen recoñecendo cada ano a excelencia e a relevanciados labores individuais e colectivos máis destacados nos diversos ámbitos da creación cultural e da investigaciónen Galicia. Xerados dende a iniciativa da sociedade civil, anticipándose ao inicio da Autonomía, os Premios daCrítica Galicia —unha plataforma plural, independente e interxeracional— asumen como o seu obxectivo sobran-ceiro o de tomar o pulso do latexo da nosa creación cultural. Un traballo en man común e en clave de país cuxacontinuidade contribúe a acrisolar a tradición galega».

Premios da Crítica Galicia (1990-2013)

PREMIOS

Mulleres Homes

Nº 2 12

% 14,3 85,7



Medalla de Honor Unión Fenosa

O MAC concede esta medalla no marco da Mostra Unión Fenosa desde a súa primeira edición de 1989. Outor-gada a persoas/institucións «en virtude dos seus excepcionais méritos artísticos ou culturais», como consta nasbases da VIII Mostra.

Medalla de Honor da Mostra Unión Fenosa (1989-2001)

PREMIOS

Mulleres Homes

Nº 2 7

% 22,2 77,8



122



Premio Laxeiro

Con carácter anual desde 2004, a Fundación Laxeiro convoca este premio honorífico coa finalidade de ser entre-gado a unha persoa/institución polo seu labor en favor da cultura galega.

Premio Laxeiro (2004-2013)

PREMIOS

Mulleres Homes

Nº 0 8

% 0 100



123


4. COLECCIONISMO

QUINTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i 14/10/15 12:19 Página 125

127

As coleccións supeditadas a estudo foron escollidas polo seu vencello coas principais institucións de arte galegasasí como polo prestixio adquirido nos últimos anos, como o caso da Fundación RAC, que recibiu en 2009 o Pre-mio ARCO ao Coleccionismo. Entre elas podemos facer a seguinte división: as que presentan unha contrastadatraxectoria no mercado da arte como CGAC, RAC, FENOSA, Caixanova e NGB (antiga Fundación Caixa Galicia -- Claudio Sanmartín) e outras coleccións relativamente novas como a Fundación Barrié e a María José Jove. Res-ponden na súa maioría a institucións privadas. Tan só o CGAC ten carácter público, dependente do Goberno auto-nómico. O resto trátase de coleccións privadas, ben de fundacións sen ánimo de lucro, ben das antigas caixas deaforro (Caixanova e Caixa Galicia), o que significa que o orzamento destinado á compra de arte varía segundo asnecesidades de cada unha delas.No referente á súa configuración, podemos afirmar que as bases das coleccións das antigas caixas de aforros

están enfocadas fundamentalmente a representar a arte galega, ao que podemos unir ao CGAC como buque insig-nia do coleccionismo público galego —aínda que os resultados son ben distintos e incluso dispares na súa colec-ción. Nalgúns casos concretos como a Fundación Barrié e a RAC búscase unha orientación internacional e, comono caso da Fundación Fenosa, é a arte española o eixe central. No referente á idade dos seus integrantes, a ten-dencia xeral é a de artistas que traballan antes dos anos 90. Os casos que presentan máis equilibrio son a Fun-dación María José Jove e a Fundación Barrié de la Maza.Independentemente dos orzamentos de que dispón cada fondo, estamos ante coleccións resgardadas baixo for-

tes capitais que, se ben nos últimos tempos sufriron recortes importantes, foron durante décadas a alma materdo sistema artístico galego, tanto para galerías como para artistas e críticos. Analizaremos o seu percorrido nasúltimas tres décadas, onde moitas delas crearon a súa colección en tempos de bonanza económica.A avaliación dos datos fíxose empregando aqueles extraídos das webs oficiais das entidades e da información

solicitada a elas, sen poder dispoñer doutras variables: os anos de adquisición da obra ou o orzamento de quedispuxeron para as compras. Esta variable de xénero proporciona, sobre o total de obra acumulada, unha repre-sentación moi baixa da obra de artistas mulleres, independentemente de que sexan galegas ou españolas. Osresultados lévannos a sinalar un alarmante baleiro no compromiso e obriga institucional coa arte de creadorasgalegas ao estar por debaixo non só dos artistas —galegos, españois e estranxeiros—, senón tamén por debaixodas artistas españolas. Unha incidencia que se repite tamén nas coleccións privadas, que apoian dun xeito claroa arte internacional e despois a española, deixando a arte galega en último lugar.A esta reflexión debemos engadir a importancia de incluír mulleres artistas na creación das coleccións xa que

nutren proxectos expositivos xa sexan con escolmas directas dos fondos das propias institucións ou mediante prés-tamos a outros espazos, que dan como resultado un novo feito desfavorecedor. O impacto destes datos obriga apensar na necesidade dun compromiso real de adquisición de traballos das artistas e incorporar estes traballosás coleccións, que en moitos casos veñen incrementando os seus fondos a través da compra en certames, nosque a presenza das mulleres segue a ser baixa ou simplemente inexistente.



A principal colección pública de arte contemporánea pertence ao CGAC. Colección con ampla representacióninternacional, cun total de artistas mulleres do 27,7%, salientando que o traballo das artistas galegas é rotunda-mente inferior tanto en relación coa cifra global de artistas como respecto dos artistas galegos, así como en rela-ción coas artistas mulleres doutras procedencias. Esta é a porcentaxe máis alta de todas as estudadas e, aíndaasí, non supera un terzo do total. Neste caso, co gravame que supón unha colección pública custeada con cartosprocedentes da Xunta de Galicia e, polo tanto, do goberno, que debería dar exemplo promovendo a igualdade dexénero.Neste sentido, deberiamos reflexionar sobre a función que o CGAC poder ter de cara a potenciar a visibilida-

de das mulleres artistas, pero tamén como activador de boas prácticas nas compras para coleccións de arte. Asímesmo, esta institución alimenta moitas das exposicións que se realizan dentro e fóra das nosas fronteiras, poloque o seu compromiso debe ser total.As principais coleccións privadas do país ofrecen as cifras máis baixas respecto do número de artistas incluí-

das nos seus fondos. A Colección RAC conta cunha porcentaxe do 23% das artistas representadas no total dacolección, seguida da Colección de Arte María José Jove, cun 13,5%, a pesar de que a maioría dos seus premiosadquisición sexan para mulleres, como viamos nos certames, o que podería favorecer a presenza de mulleres nasúa Colección.Caso especial no coleccionismo galego son os fondos de arte pertencentes ás dúas caixas de aforros que duran-

te moitos anos coexistiron no país ata a súa fusión en 2010. Ambas as dúas coleccións comparten as mesmasdirectrices e intereses pola arte galega. No momento da realización deste informe, a Colección de Arte Novacai-xagalicia, adscrita á Obra Social Novacaixagalicia, ten unha representación total de artistas mulleres dun 12%,que é considerablemente inferior á dos artistas (88%). Este desfasamento débese á liña marcada pola propia ins-titución, que non era outra que a de facer unha colección de arte galega, desde os artistas do século XIX (OvidioMurguía, Sotomayor, Carlos Sobrino ou Fernando Álvarez de Sotomayor) ata os máis actuais e que se cinguen dunxeito axeitado ao estudo que estamos a desenvolver (Berta Cáccamo, Almudena Fernández ou Tatiana Medal,entre outras). A Colección de Arte Fundación colección NGB Banco percorre, do mesmo xeito que lle sucedía áFundación Caixanova, as distintas etapas artísticas galegas con obras fundamentais da súa historia, amais deobras de creadores estatais e foráneos. A Colección presenta unha rotunda presenza de artistas galegos fronte ao15,9% total de mulleres.A representación das artistas no caso da Colección da Fundación Barrié de la Maza supón un total dun 13,8%.

Esta situación agrávase máis se temos en conta o momento de creación da Colección, finais da primeira décadado s. XXI, cando os estudos de xénero e as políticas de igualdade gozaban dun auxe sen precedentes tanto enEspaña como en Galicia; isto supón que a Fundación Barrié —unha das referentes a nivel estatal tanto pola súapresenza como polos seus investimentos— está a crear unha colección cunha eiva difícil de xustificar. Segue adesigualdade na Colección Unión Fenosa, cun 15,9% de mulleres, o que supón un grave condicionante para pos-teriores revisións expositivas que se realicen.Os fondos artísticos, que se incrementan anualmente, van marcando o desfasamento de xénero e deixan unha

pegada indeleble para o futuro: en décadas poderán concluír que a comezos do século XXI as artistas mulleres nonalcanzaban aos homes en calidade e cantidade? A xulgar polos fondos das nosas institucións públicas, adquiri-dos a través de concurso de libre presentación e en igualdade de condicións, a resposta pode ser afirmativa; aíradica unha parte fundamental desta problemática e desta, a todas luces, inxusta situación.

128


Coleccionismo

Colección Centro Galego de Arte Contemporánea (CGAC)

A colección do CGAC comeza a súa andaina no ano 1995 co obxectivo de se «enriquecer con incorporacións deobras procedentes do contexto galego e internacional, con especial atención aos artistas españois, portuguesese latinoamericanos. Os seus fondos fóronse incrementando grazas a unha política de adquisicións coherente,baseada en criterios de calidade e diversidade, e na actualidade conta con máis de 1200 pezas adquiridas concargo aos orzamentos anuais da institución ou ben mediante doazóns de coleccionistas particulares, instituciónsou artistas. A colección está constituída fundamentalmente por obra de artistas que viron consolidada a súa tra-xectoria a partir da segunda metade do século vinte e algunhas das súas obras emblemáticas foron concibidasespecificamente para os espazos do CGAC. O centro alberga, ademais, en réxime de depósito, fondos proce-dentes doutras coleccións como a Colección Xunta de Galicia, a Colección Carlos Areán e a Colección Funda-ción ARCO. O elevado número de préstamos solicitados por outras institucións é, sen dúbida, o mellor indicadorda calidade e relevancia conseguida pola política de adquisicións e depósitos desenvolvida ata hoxe polos suce-sivos equipos directivos do centro».

CGAC

REPRESENTACIÓN

Mulleres Homes

GZ SP ES GZ SP ES

Nº 21 26 63 85 46 156

% 5,3 6,5 15,9 21,4 11,6 39,3


Porcentaxe de mulleres artistas representadas: 27,7%

Colección de Arte Contemporánea de Gas Natural Fenosa

O MAC conta cunha colección formada por máis de 600 pezas que abarcan artistas de distintas xeracións da plás-tica española contemporánea.

Colección de Arte Contemporánea de Gas Natural Fenosa

REPRESENTACIÓN

Mulleres Homes

GZ SP ES GZ SP ES

Nº 22 35 35 90 143 233

% 7,6 12,1 12,1 31 49,3 80,3



129



Colección de Arte Fundación NCG BANCO

A Colección, nacida a finais dos anos oitenta, baséase fundamentalmente nas distintas etapas artísticas galegascon obras fundamentais da súa historia, xunto con obras de creadores estatais e foráneos.

Colección de Arte Fundación NCG BANCO

REPRESENTACIÓN

Mulleres Homes

GZ SP ES GZ SP ES

Nº 29 4 5 125 56 20

% 12,1 1,7 2,1 52,3 23,4 8,4



Colección de Arte Novacaixagalicia

A colección Caixanova presenta unha ampla visión da arte galega, así como unha interesante mostra da creaciónnacional.

Colección de Arte Novacaixagalicia

REPRESENTACIÓN

Mulleres Homes

Nº 40 295

% 12 88



Colección Fundación RAC

A Fundación RAC creouse como tal en 2007 e foi impulsada polo arquitecto e coleccionista pontevedrés CarlosRosón Gasalla. «A Fundación é depositaria dunha colección privada de máis de 280 obras de 160 artistas nacio-nais e internacionais. Esta colección exponse parcialmente, tanto nas instalacións da fundación como en diversasexposicións en forma de préstamos, sempre coa finalidade de ofrecer unha visión da arte contemporánea parapromover o coñecemento e a reflexión sobre a arte dos nosos tempos».

130


Coleccionismo

Colección Fundación RAC

REPRESENTACIÓN

Mulleres Homes

GZ SP ES GZ SP ES

Nº 3 6 27 8 52 58

% 1,9 3,9 17,5 5,2 33,8 37,7



Colección de Arte Fundación María José Jove

Na páxina web da Fundación María José Jove define deste xeito a súa colección: «La Colección de Arte que alber-ga la Fundación María José Jove se inicia a mediados de la década de los noventa con la voluntad de reunir unaselección de obras de arte gallego que, posteriormente, se irá ampliando hasta formar un abanico de figuras ymovimientos artísticos nacionales de los siglos XIX y XX. La colección, cuya titularidad pertenece a Manuel JoveCapellán, es cedida con carácter temporal en el año 2005 a la Fundación María José Jove».

Colección de Arte Fundación María José Jove

REPRESENTACIÓN

Nº 38

% 13,5



Colección de Pintura Contemporánea Internacional Fundación Barrié

Colección iniciada en 2008 e formulada tendo como eixe central a pintura contemporánea con marcado carácterinternacional. A explicación que atopamos sobre esta colección na súa web está relacionada coa primeira exposi-ción dos seus fondos en 2011: «La Colección de Pintura Contemporánea de la Fundación Barrié aspira a ser unaherramienta didáctica de transmisión de conocimiento y emociones que permita articular, en torno a las obras quela conforman, actividades lúdicas enfocadas al entendimiento, debate y percepción de la creación contemporáneainternacional de los últimos treinta años. Con ella, la Fundación acerca lo mejor de la pintura contemporánea inter-nacional a Galicia y los mejores valores del arte gallego al mundo, con un enfoque marcadamente educativo. Conla colección, una plataforma de calidad y prestigio para los valores gallegos presentes en ella, la Fundación preten-de también ser ejemplo de mecenazgo y de contribución a la conservación y divulgación del patrimonio artístico».

131



Colección de Pintura Contemporánea Internacional Fundación Barrié

REPRESENTACIÓN

Mulleres Homes

GZ ES GZ SP ES

Nº 1 6 6 11 27

% 2 11,8 11,8 21,6 52,8



132


5. CONCLUSIÓNS

SEXTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i 16/10/15 10:29 Página 133

135

As dúas décadas que abrangue este informe (1900-2013) supuxeron unha transformación do panorama artísticogalego tanto a nivel de difusión como de formación ou de produción artística. Consecuentemente, as condicións deacceso á arte contemporánea e aos medios de produción e de lexitimación artística deberían ter sido máis favorablespara os distintos suxeitos, así como o atractivo e a valorización da profesión de artista. O aumento do número de ins-titucións e o seu carácter diversificado significaron a apertura cara a un maior espazo para o desempeño e recoñe-cemento profesional a un amplo número de autores. Do mesmo modo, a profesionalización debeu ir parella áaplicación de criterios artisticamente competentes, estritamente profesionais e, polo tanto, libres de prexuízos res-pecto das supostas capacidades e valías en función do sexo.

Se a isto sumamos a posta en práctica de distintas medidas de presión a prol da igualdade e a diseminacióndo pensamento feminista no eido cultural, nese espazo cronolóxico tería que producirse un forte impacto na visi-bilidade e evidencia do traballo das mulleres artistas e un incremento sostido durante estes anos, fronte a ante-riores etapas en que as condicións eran profundamente desfavorables e hostís para as mulleres artistas ou conaspiración a selo.

Non obstante, o cómputo que del se deduce é que, a pesar dos cambios e melloras acadadas, persiste unhasituación moi desfavorable para as artistas en Galicia. Aínda tendo en conta o amplo legado no terreo da teoría eda práctica artística, das accións e iniciativas levadas a cabo contra a discriminación das mulleres na creación, asartistas non acadan un recoñecemento parello aos artistas homes. Ao longo do proceso cronolóxico que abrangue,obsérvase unha paulatina mingua da presenza feminina ata o momento actual: diminución na súa participaciónnas exposicións colectivas consideradas importantes sobre a arte galega, incluso na realización de exposicións indi-viduais ou na dinámica expositiva habitual programada polas institucións. Mesmo na promoción das novas xera-cións, así como na obtención de bolsas para a creación ou de premios para artistas emerxentes. Tamén a súa menorobtención de apoios e recoñecementos necesarios para continuar na profesión e consolidar a traxectoria. Do mesmomodo, o seu ínfimo acceso aos espazos e postos máis buscados ou aos circuítos máis exclusivos como os grandeseventos, as coleccións de renome, os premios con maior repercusión ou os recoñecementos honoríficos.

En definitiva, o balance de comprobación final deste informe segue a indicar as evidentes cifras da desigualdadeentre artistas mulleres e homes no eido galego da arte.

A proxección fóra das nosas fronteiras de artistas loitadoras como Ángela de la Cruz ou Carme Nogueira e decomisarias como Chus Martínez ou Iria Candela pon de manifesto o potencial que estamos a perder e a obrigacióndas institucións de axudar a cambiar pautas culturais que veñen desde moi atrás.

Desexariamos, por tanto, que o exame do estado da cuestión que as páxinas do informe expoñen sirva para con-cienciar as institucións e axentes do contexto artístico do alcance desta problemática e da necesidade urxente deestablecer estratexias que fomenten activamente a igualdade: accións como a presenza paritaria nos proxectos expo-sitivos, na configuración das coleccións, na concesión de bolsas ou de recoñecemento. En consecuencia, de todosaqueles medios que fagan posible unha verdadeira dinámica normalizada do sistema artístico en Galicia.


6. BIBLIOGRAFÍA ERECURSOS DOCUMENTAIS


AGRA, María Xosé (2008): «Donas de seu. 25 anos transformando a realidade e creando cultura» [catálogo da exposicióncolectiva itinerante], en Víctor Freixanes / Henrique Monteagudo / Iago Seara (eds.), Galicia 25. Unha cultura para un novoséculo, Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega, 95-104.

ALIAGA, Juan Vicente (1997): Bajo vientre. Representaciones de la sexualidad en la cultura y el arte contemporáneos, Valen-cia, Comunidad Valenciana.

ALIAGA, Juan Vicente (1997): «¿Existe un arte queer en España?», Acción paralela, 55-71.ALIAGA, Juan Vicente / Mar VILLAESPESA (coord.) (1998): Transgenéric@s. Representaciones y experiencias sobre la socidad,la sexualidad y los géneros en el arte español contemporáneo [Catálogo da exposición realizada no Koldo Mitxelena Kultu-renea], San Sebastián, Gipuzkoako Foru Aldundia.

ALIAGA, Juan Vicente (2004): Arte y cuestiones de género. Una travesía del siglo XX, Hondarribia, Nerea.ALIAGA, Juan Vicente (2004): «Historias invertebradas. Notas sobre la representación de las problemáticas de género en lasprácticas artísticas europeas. El caso español (1970-2000)», en Susan Harris et al., Nancy Spero. Weighing the Heartagainst a Feather of Truth, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, Consellería de Cultura, Comunicación Social e Turis-mo, 95-115.

ALIAGA, Juan Vicente (2004): «La memoria corta. Arte y género», Revista de Occidente, nº 273, 57-68.ALIAGA, Juan Vicente (2007): Orden fálico. Androcentrismo y violencia de género en las prácticas artísticas del siglo XX,Madrid, Akal.

ALIAGA, Juan Vicente et al. (2007): La batalla de los géneros [Catálogo da exposición realizada no Centro Galego de Arte Con-temporánea], Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, Consellería de Cultura e Deporte.

ALIAGA, Juan Vicente (ed.) (2008): A voz e a palabra. Coloquio sobre «A batalla dos xéneros» [Seminario realizado en maiode 2007 no CGAC], Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, Consellería de Cultura e Deporte.

ALIAGA, Juan Vicente et al. (2009): En todas partes. Políticas de la diversidad sexual en el arte [Catálogo da exposición reali-zada no Centro Galego de Arte Contemporánea], Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, Consellería de Cultura e Deporte.

ALONSO ESCONTRELA, María Luisa et al. (2009): «Presente e futuro das mulleres na Universidade de Vigo: Alumnas e PAS», enPilar Allegue Aguete et al., Cátedra Caixanova de Estudos Feministas 1, Ourense, Difusora de Letras, 35-59.

ÁLVAREZ ÁLVAREZ, Juan Francisco / Juan Francisco RAMOS RICO (2003): Circunvalar el arte. La investigación cualitativa sobrela cultura y el arte, Santiago de Cuba, Oriente.

AMORÓS, Celia (coord.) (1994): Historia de la Teoría Feminista, Madrid, Consejería de Presidencia / Universidad Compluten-se / Dirección General de la Mujer.

AMORÓS, Celia (2000): Tiempo de feminismo. Sobre feminismo, proyecto ilustrado y postmodernidad, Madrid, Cátedra / Ins-tituto de la Mujer / Universitat de València.

ARAKISTAIN, Xabier (coord.) (2007): Kiss Kiss Bang Bang. 45 años de arte y feminismo [Catálogo da exposición realizada nasala BBK del Museo de Bellas Artes de Bilbao], Bilbao, Museo de Bellas Artes de Bilbao.

ARAKISTAIN, Xabier / Lourdes MÉNDEZ (dir.) (2008, 2009, 2010, 2011): Producción artística y teoría feminista del arte: nue-vos debates (4 vols.), Vitoria-Gasteiz, Ayuntamiento de Vitoria-Gasteiz.

ARAMBURU, Nekane / Piedad SOLANS / Rocío de la VILLA (eds.) (2012): Mujeres en el sistema del arte en España, Madrid, Muje-res en las Artes Visuales, MAV / EXIT Publicaciones.

BARZMAN, Karen Edis (1994): «Questioning the Canon: Feminists, Postmodernism, and the History of Art», Journal of Aestheticsand Art Criticism, vol. 52, nº 3, 327-39.

BATTERSBY, Christine (1989): Gender and Genius. Towards a Feminist Aesthetic, Londres, The Woman´s Press.

139



BECKER, Howard S. (2009): Los mundos del arte. Sociología del trabajo artístico, Bos Aires, Universidad Nacional de Quilmes.BENHABIB, Seyla / Drucilla CORNELL (eds.) (1990): Teoría feminista y teoría crítica. Ensayos sobre la política de género en lassociedades del capitalismo tardío, Valencia, Alfons el Magnànim / Institució Valenciana d´Estudis i Investigació.

BETSKY, Aaron (1998): Queer Space: Architecture and Same-Sex Desire, Nova York, William Morrow & Co.BLESSING, Jennifer et al. (1997): Rsose is a Rrose is a Rsose. Gender Performance in Photograph [Catálogo da exposición rea-lizada no Solomon R. Guggenheim Museum], Nova York, Guggenheim Museum.

BORNAY, Erika (1999): Mujeres de la Biblia en la pintura del Barroco, Madrid, Cátedra, 1999.BROUDE, Norma / Mary D. GARRARD (eds.) (1992): The Expanding Discourse. Feminism and Art History, Nova York, HarperCollins.

BUTLER, Cornelia / Lisa Gabrielle MARK (ed.) (2007): Wack! Art and the Feminist Revolution [Catálogo da exposición realiza-da no Museo de Arte Contemporáneo de Los Ángeles], Los Ángeles, The MIT Press.

BUTT, Gavin (2005): Between me and you: Queer Disclosures in the New York Art World, 1948-1963, Durham, Duke Uni-versity Press.

BUXÁN BRAN, Xosé Manuel (2011): «A Sala X en cifras. Un estudo en cifras das súas cinco primeiras edicións», en Xosé ManuelBuxán Bran (ed.), Sala X vol. 5, Pontevedra, Vicerreitoría do Campus, 9-14.

BUXÁN BRAN, Xosé Manuel (2012): «Da arte feminista», Faro da Cultura, 432, 4.CABELLO, Helena / Ana CARCELLER (coords.) (2000): Zona F [Catálogo da exposición realizada no Espai d´Art Contemporani deCastelló], Castelló, Generalitat Valenciana.

CABELLO, Helena / Ana CARCELLER et al. (2010): Extrarradio. Reflexión sobre las prácticas artísticas actuales más allá del cen-tro [Relatorios do curso realizado en novembro de 2008], Vitoria-Gasteiz, Ayuntamiento Vitoria-Gasteiz.

CALDAS, Mar (2006): «Mulleres no campo artístico», Faro da Cultura, 163, 2.CAÑAS, Gabriela (2011): «Ser o no ser mujer-cuota», El País, 02-09-2011(http://politica.elpais.com/politica/2011/09/02/actualidad/1314988937_473270.html) [última consulta: decembro, 2013].

CAO, Marián L. F. (2000): Creación artística y mujeres. Recuperar la memoria, Madrid, Narcea.CENDÁN, Susana (2009): A rebelión dos xéneros. Retratos, paisaxes e flores [Catálogo da exposición realizada no CentroTorrente Ballester], Ferrol, Concellaría de Cultura.

CHADWICK, Whitney (1985): Women Artists and the Surrealist Movement, Londres, Thames and Hudson.CHADWICK, Whitney (1992): Mujer, arte y sociedad, Barcelona, Destino.CHICAGO, Judy / Miriam SCHAPIRO (1972): Womanhouse, Valencia, California Institute of the Arts.CHICAGO, Judy / Miriam SCHAPIRO (1973): «Female Imagery», Womanspace Journal, 1, 11-14.CHICAGO, Judy (1975): Through the Flower: My Struggle as a Woman Artist, Londres, Penguin.CHICAGO, Judy (1979): The Dinner Party. A Symbol of Our Heritage, Nova York, Anchor Press.CLAYSON, Holly (1991): Painted Love: Prostitution in French Art of the Impressionist Era, Yale University Press.CLEMENT, Catherine / Julia KRISTEVA (2000): Lo femenino y lo sagrado, Madrid, Cátedra.COLOMINA, Beatriz (ed.) (1992): Sexuality and Space, Princeton, Princeton University Press.COMBALÍA, Victoria (1994): «Del género femenino en arte», Arte/Mujer 94, s. n.COMBALÍA, Victoria (coord.) (1998): Cómo nos vemos. Imágenes y arquetipos femeninos [Catálogo da exposición realizada noCentre Cultural Tecla Sala], Hospitalet de Llobregat, Centre Cultural Tecla Sala.

COMISIÓN DE IGUALDADE DO CONSELLO DA CULTURA GALEGA (2013): «Liña do tempo. As mulleres na historia. 9ª versión (24-04-2013)»,en culturagalega.gal (http://culturagalega.gal/album/docs/linatempo.pdf) [última consulta: decembro, 2013].

COMISIÓN DE IGUALDADE DO CONSELLO DA CULTURA GALEGA (2013): «Cal é a actualidade das artistas en Galicia?», en Álbum demulleres. Mulleres e artes visuais (http://culturagalega.gal/album/detalle_especial.php?id=198) [última consulta:decembro, 2013].

CORBALÁN, Carme M. (1987): «Qué pintan as mulleres?», Andaina: Revista do Movemento Feminista Galego, 13, 22-23.CORREDOIRA, Pilar / Antón CASTRO / Román PEREIRO (2000): Da visibilidade para ler o mundo [Catálogo da exposición realizadana Casa da Parra], Santiago de Compostela, Xunta de Galicia.

CORTÉS, José Miguel (ed.) (1997): El rostro velado. Travestismo e identidad en el arte [Catálogo da exposición realizada noKoldo Mitxelena Kulturunea], San Sebastián, Gipuzkoako Foru Aldundia.

CORTÉS, José Miguel (2006): Políticas del espacio: arquitectura, género y control social, Barcelona, ACTAR.COTTINGHAM, Laura (2000): Seeing Through the Seventies. Essays on Feminism and Art, Amsterdam, G+ B Arts.CUESTA, Amanda (2005): «Mujeres y mercado del arte», EXIT Express, 12, 36.DEEPWELL, Katy (ed.) (1998): Nueva crítica feminista de arte. Estrategias críticas, Madrid, Cátedra.

140


Bibliografía e recursos documentais

DEVESA, Natália G. (2009): «Fazendo-nos nítidas. Fotografia de mulher na Galiza», en Comisión de Igualdade do Consello da Cul-tura Galega, Álbum de mulleres. Mulleres e artes visuais, (http://www.culturagalega.gal/album/docs/Fazendonos%20nitidas.pdf)[última consulta: decembro, 2013].

DIEGO, Estrella de (1992): El andrógino sexuado. Eternos ideales, nuevas estrategias de género, Madrid, Visor.DIEGO, Estrella de (1996): «Figuras de la diferencia», en Valeriano Bozal (dir.), Historia de las ideas estéticas y de las teoríasartísticas contemporáneas, vol. II. Madrid, Visor, 346-363.

DIJKSTRA, Bram (1986): Idols of Perversity: Fantasies of Feminine Evil en Fin-de-Siècle Culture, Nova York, Oxford Univer-sity Press.

DOPICO, Montse (2011): «Luces. Interferencias no patriarcado», El País, 14-10-2011, 8.ELLIOT, Bridget / Jo-Ann WALLACE (1994): Women Artists and Writers: Modernist (im)positionings, Londres / Nova York,Routledge.

ESPAÑA (2007): Ley Orgánica 3/2007, de 22 de marzo, para la igualdad efectiva de mujeres y hombres. Artículo 26. La igual-dad en el ámbito de la creación y producción artística e intelectual, Boletín Oficial del Estado, 71, (viernes, 2007)(https://www.boe.es/buscar/act.php?id=BOE-A-2007-6115) [última consulta: decembro, 2013].

FERNÁNDEZ FARIÑA, Almudena / María del Mar RODRÍGUEZ CALDAS (2013): «Visibilización das artistas. Unha ponte entre a Uni-versidade e o eido profesional», en Cecilia Castaño Collado et al., II Xornada de Innovación en Xénero. Docencia e Investi-gación, Vigo, Unidade de Igualdade, 83-97.

FREIXAS, Laura (2008): «La marginación femenina en la cultura», El País, 03-05-2008, (http://elpais.com/diario/2008/05/03/opinion/1209765613_850215.html) [última consulta: decembro, 2013].

FRUEH, Joanna / Constanza LANGER / Arlene RAVEN (eds.) (1994): New Feminist Criticism. Art, Identity, Action, Nova York, Icon.GARB, Tamar (1998): Bodies of Modernity. Figure and Flesh in Fin-de-Siècle France, Londres, Thames and Hudson.GARCÍA CORTÉS, José Miguel (coord.) (2002): Héroes caídos: masculinidad y representación [Catálogo da exposición realiza-da no Espai d´Art Contemporani de Castelló], Castelló, Generalitat Valenciana.

GARCÍA IGLESIAS, José Manuel (1993): «Galicia hoy. Aproximación a su actividad artística», Cimal Arte Internacional, 41, 96.GARCÍA-SEÑORÁN, María del Mar / Salvador G. GONZÁLEZ GONZÁLEZ (2010): «Competencia e motivación académica desde unhaperspectiva de xénero», en Belén Fernández Docampo et al., Cátedra Caixanova de Estudos Feministas 4, Ourense, Difu-sora de Letras, Artes e Ideas, 49-80.

GILL, P. (ed.) (1999): Gender and Art, Londres / New Haven, Yale University Press / The Open University.GOUMA-PETERSON, Thalia / Patricia MATTHEWS (1987): «The Feminist Critique of Art History», The Art Bulletin, vol. LXIX, 3, 326-357.GROSENICK, Uta (ed.) (2002): Mujeres artistas de los siglos XX y XXI, Colonia, Taschen.HARAWAY, Donna (1991): Ciencia, cyborgs y mujeres, Madrid, Cátedra.HERRANZ, Yolanda / Ana GIL RODRÍGUEZ: Hogares: duelos y naufragios. Lugares de perturbación e inquietud en la creaciónartística actual, Pontevedra, Diputación. (Colección Arte y estética).

IRIGARAY, Luce (2008): Espéculo de la otra mujer, Madrid, Akal.JARQUE, Fietta (2012): «¿Cómo es la mujer si se desmontan los prejuicios?», El País, 02-07-2012, 18.JONES, Amelia (2007): «O legado da arte feminista», en Juan Vicente Aliaga et al., La batalla de los géneros [Catálogo daexposición realizada no Centro Galego de Arte Contemporánea], Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, Consellería deCultura e Deporte, 51-66.

JONES, Amelia et al. (2008): «Feminismo y Arte de género», Exit Book: revista de libros de arte y cultura visual, 9.KAUFMAN, Linda S. (2000): Malas y perversos. Fantasías en la cultura y el arte contemporáneos, Madrid, Cátedra.KENDALL, Richard / Griselda POLLOCK (eds.) (1992): Dealing with Degas. Representations of Women and the Politics of Vision,Londres, Harper Collins.

KIRKPATRICK, S. (2003): Mujer, modernismo y vanguardia en España (1918-1931), Madrid, Cátedra.KLEINFELDER, Karen (1992): The Artist, His Model, Her Image, His Gaze, Chicago / Londres, Chicago University Press.KORSMEYER, Carolyn (2004): Gender and aesthetics, London, Routledge.KRISTEVA, Julia (1979): «El tiempo de las mujeres», en Julia Kristeva (1995): Las nuevas enfermedades del alma, Madrid,Cátedra, 185-205.

LENS, Xosé Manuel / Chus MARTÍNEZ DOMÍNGUEZ (2006): Fisuras no cotián: 9 narradoras no relato da violencia [Catálogo daexposición realizada na Casa da Parra], Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, Dirección Xeral de Creación e DifusiónCultural / Secretaría Xeral de Igualdade.

LENS, Xosé Manuel / Chus MARTÍNEZ DOMÍNGUEZ (coords.) (2009): Marxes e mapas. A creación de xénero en Galicia [CD-ROMda exposición realizada no Auditorio de Galicia], Santiago de Compostela, Concello de Santiago.

141



LEPERLIER, François (1992): Claude Cahun. L´écart et la métamorphose, París, Jean-Michel Place.LIPPARD, Lucy (1976): From the Center. Feminist Essays on Women´s Art, Nova York, Dutton Paperback.LONGUEIRA, Silvia (2006): «¿Vésenos desde lonxe?», El País, 01-12-2006, (http://elpais.com/diario/2006/12/01/galicia/1164971906_850215.html) [última consulta: decembro, 2013].

LÓPEZ FERNÁNDEZ CAO, Marián (2000): Creación artística y mujeres. Recuperar la memoria, Madrid, Narcea.LORITE MENA, José (1987): El orden femenino, origen de un simulacro cultural, Barcelona, Anthropos.MANGINI, Shirley (2001): Las modernas de Madrid, Barcelona, Península.MANTECÓN, Marta (2011): «Mujeres, feminismo y género en España», EXIT Express. Periódico Mensual de Información yDebate sobre Arte, 58, 14-29.

MARTÍNEZ-COLLADO, Ana (2005): Tendenci@s. Perspectivas feministas en el arte actual, Murcia, CENDEAC.MARTÍNEZ-COLLADO, Ana (2006): Cyeberfem. Feminismos en el escenario electrónico [Catálogo da exposición realizada noEspai dÁrt Contemporani de Castelló], Castelló, Generalitat Valenciana.

MARZO, Jorge Luis / Tere BADÍA (2006): «Las políticas culturales en el Estado español (1985-2005)», Soymenos: Políticas dela imagen (http://soymenos.net/politica_espanya.pdf) [última consulta: decembro, 2013].

MATTHEWS, P. (1998): «The politics of feminist art history», en Mark A. Cheetham / Michael Ann Holly / Keith Moxey (eds.): TheSubjects of Art History. Historical Objects in Contemporary Perspective, Cambridge, Cambridge University Press, 94-113.

MAYAYO, Patricia (2003): Historias de mujeres, historias del arte, Madrid, Cátedra.MAYAYO, Patricia (2008): «¿Por qué no ha habido (grandes) artistas feministas en España? Apuntes sobre una historia en buscade autor(a)», en Xabier Arakistain / Lourdes Méndez (dirs.) (2008), Producción artística y teoría feminista del arte: nue-vos debates, vol. 1, Vitoria-Gasteiz, Ayuntamiento de Vitoria-Gasteiz, 112-121.

MAYAYO, Patricia (2010): «¿Hacia una normalización? El papel de las mujeres en el sistema del arte español», en J. A. Ramí-rez (ed.), El sistema del arte en España, Madrid, Cátedra, 297-334.

MAYAYO, Patricia (2012): «El imperio de “las señoras”. Orígenes de un mito fundacional o el acceso de las mujeres a la institu-ción arte», en Mar Villaespesa et al., Desacuerdos 7. Sobre arte, políticas y esfera pública en el Estado español, Guipúscoa/ Granada / Barcelona / Madrid / Sevilla, Arteleku-Gipuzkoako Foru Aldundia / Centro José Guerrero-Diputación de Granada /Museu dÁrt Contemporani de Barcelona / Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía / UNIA arteypensamiento, 146-158.

MCQUISTON, Liz (1997): Suffragettes to She-Devils. Women’s Liberation and Beyond, Londres, Phaidon.MÉNDEZ, Lourdes (1998): Os labirintos do corpo. Manipulacións ideolóxicas, saberes científicos e obras de arte, Vigo, A NosaTerra.

MÉNDEZ, Lourdes (2002): «Artes visuais e diferenza sexualoutras narrativas, outras políticas da identidade», Andaina: Revis-ta do Movemento Feminista Galego, 31, 10-20.

MÉNDEZ, Lourdes (2004): Galicia en Europa. El lugar de las artes plásticas en la política cultural de la Xunta, Sada (A Coru-ña), Ediciós do Castro.

MÉNDEZ, Lourdes (2009): Antropología del campo artístico: del arte primitivo (...) al contemporáneo, Madrid, Síntesis.MÉNDEZ, Lourdes (2009): «Tras las huellas de algunas artistas visuales gallegas del siglo XX», en Comisión de Igualdade doConsello da Cultura Galega, Álbum de mulleres. Mulleres e artes visuais, (http://www.culturagalega.gal/album/docs/Tras%20las%20huellas%20de%20algunas%20artistas%20visuales%20gallegas%20del%20SXX.pdf) [última consulta:decembro, 2013].

MÉNDEZ, Lourdes (2012): «Ellos, “artistas” a secas; Ellas, “mujeres artistas”; que no es lo mismo», en Rocío de la Villa (dir.),Agencia Feminista y empowerment en artes visuales [symposium realizado en maio de 2011], Madrid, Museo Thyssen--Bornemisza, 153-167.

MESKIMMON, Marsha (1999): We Weren´t Modern Enough. Women Artists and the Limits of German Modernism, Londres /Nueva York, Turis Pub.

META BAUER, Ute (ed.) (2002): First story —construír no femenino/novas narrativas para o século 21 [Catálogo da exposiciónrealizada na Galeria do Palácio e Biblioteca Municipal Almeida Garrett], Porto, Porto 2001 Capital Europeia da Cultura.

MILLET, K. (1995): Política sexual, Madrid, Cátedra.MNAM-CCI / M. L. BERNADAC / B. MARCADÉ (coords.) (1996): Féminin-masculin. Le sexe de lárt [Catálogo da exposición rea-lizada no Centre Pompidou], París, Centre Pompidou.

MNAM-CCI / Camille MORINEAU (2009): [email protected]: femmes dans la collection du Musée dÁrt Moderne[Catálogo da exposición realizada no Centre Pompidou], París, Centre Pompidou.

MÜHLENS-MOLDERINGS, Barbara / R. MOLDERINGS (2004): «Espejos, máscaras y espacios. Autorretratos de fotógrafas de los años20 y 30», en Gladys Fabre (coord.), La dona, metamorfosi de la modernitat, Barcelona, Fundació Joan Miró, 29-65.

142



MUJERES EN LAS ARTES VISUALES MAV (2011): «Exposiciones individuales en 22 centros de arte en España (1999-2009)», enInforme MAV, 5, (xaneiro) (http://www.mav.gal.es/documentos/informe%205_centros%20de%20arte.pdf) [última consulta:decembro de 2013].

MUNSTERBERG, Hugo (1975): A History of Women Artists, Nova York, Clarkson W. Potter.MUÑOZ LÓPEZ, Pilar (2003): Mujeres españolas en las artes plásticas, Madrid, Síntesis.NAVARRETE, Carmen / María RUIDO / Fefa VILA (2005): «Trastornos para devenir: entre artes y políticas feministas y queer en elEstado español», en Óscar García Agustín et al., Desacuerdos 2, Guipúscoa / Barcelona / Sevilla, Arteleku-Diputación Foralde Gipuzkoa / Museu d´Art Contemporani de Barcelona / UNIA arteypensamiento, 158-187.

NEAD, Linda (1998): El desnudo femenino. Arte, obscenidad y sexualidad, Madrid, Tecnos.NOCHLIN, Linda (1971): «Why Have There Been No Great Women Artists?», Art News, pp. 22-39 [reimpr. en Women, Art,and Power and Other Essays, Londres, Thames and Hudson, 1989, pp. 145-177].

NOCHLIN, Linda / Ann SUTHERLAND HARRIS (1977):Women Artists. 1550-1950, Los Ángeles, The Los Ángeles County Museumof Art.

NOCHLIN, Linda (1988): Women, art, and Power, and Other Essays, Nova York, Harper and Row.NOCHLIN, Linda (1999): Representing Women, Londres, Thames and Hudson.NOCHLIN, Linda et al. (2003): «Feminism & Art [9 views]», Artforum Internacional, 42.OLIVARES, Rosa (1998): «Mujeres, al fin», Lápiz, 142, 39-49.PARKER, Rozsika (1984): The Subversive Sticht. Embroidery and the Making of the Feminine, Londres, The Women´s Press.PARKER, Rozsika / Griselda POLLOCK (1981): Old Mistresses. Women, Art, and Ideology, Londres, Harper Collins.PARKER, Rozsika / Griselda POLLOCK (eds.) (1987): Framing Feminism. Art and the Women´s Movement, 1970-1985, Londres /Nova York, Pandora Press.

PENELAS, Seve / Natalia PONCELA / Mª Luísa SOBRINO MANZANARES (coords.): Arte contemporánea en Galicia 2012. O estado dacuestión no sector, Consello da Cultura Galega, (http://www.consellodacultura.gal/evento.php?id=334) [última consulta:decembro, 2013].

PÉREZ, David (coord.) (1997): Femenino plural: Doce artistas valencianas [Catálogo da exposición colectiva itinerante], Valen-cia, Direcció General de Promoció Cultural.

PÉREZ, David (2003): Malas artes: Experiencia estética y legitimación institucional, Murcia, CENDEAC.PERMUI, Uqui (1999): «Expresándose co corpo na arte», Andaina: Revista do Movemento Feminista Galego, 24, 24-27.PERMUI, Uqui / María RUIDO (eds.) (2005): Corpos de producción. Miradas críticas e relatos feministas entorno ós suxeitossexuados nos espazos públicos [Catálogo da exposición realizada no espazo público], Santiago de Compostela / Vigo, Con-cellería da Muller, Concello de Santiago de Compostela / Universidade de Vigo.

PETERSEN, Karen / J. J. WILSON (1978): Women artists. Recognition, Reappraisal fron the Early Middle Ages to the TwentiethCentury, Londres, Harper & Row.

POLLOCK, Griselda (1977): «What´s wrong with “Images of Women”?», Screen Education, 24, 25-33.POLLOCK, Griselda (1988): Vision and Difference: Femininity, Feminism, and the Histories of Art, Londres, Routledge.POLLOCK, Griselda (1990): «Missing women: rethinking what´s wrong with “Images of Women”», en Carol Squiers (1991):«The Critical Image. Bay Press and Harvester Press», Revista de Occidente, 127, 77-109.

POLLOCK, Griselda (1995): «Beholding Art History: Vision, Place and Power», en Stephen Melville / Bill Readings (eds.), Visionand Textuality, Durham, Duke University Press, 38-66.

POLLOCK, Griselda (ed.) (1996): Generations and Geographies in the Visual Arts. Feminist Readings, Londres / Nova York,Routledge.

POLLOCK, Griselda (1999): Differencing the Canon. Feminist Desire and the Writing of Art´s Histories, Londres / Nova York,Routledge.

POLLOCK, Griselda (2007): «O feminismo: un fenómeno mundial que chegou ata a Universidade. Reflexións sobre a influenciado feminismo no pensamento e a arte desde 1970», en Juan Vicente Aliaga et al., La batalla de los géneros [Catálogo daexposición realizada no Centro Galego de Arte Contemporánea], Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, Consellería deCultura e Deporte, 89-104.

POLLOCK, Griselda (2007): Encounters in the Virtual Feminist Museum. Time, Space, and the Archive, Londres / Nova York,Routledge.

PONCELA LÓPEZ, Natalia / Amada TRABA (2010): Mulleres, Vigo, Arquivo Pacheco / Concello de Vigo.PORQUERES, Bea (1994): Reconstruir una tradición. Las artistas en el mundo occidental, Madrid, Horas y Horas.PUÑAL, Belén (2007): «Noticias das nosas xenias», Tempos Novos, 120, 18-28.

143



QUEIZÁN, María Xosé (dir.) (2009): Festa da Palabra Silenciada. 25 anos de cultura feminista, Vigo, FIGA.RADL PHILIPP, Rita Mª (ed.) (1996): Mujeres e institución universitaria en Occidente, Santiago de Compostela, Universidade.RAVEN, Arlene / Casandra LANGER / Joanne FRUEH (eds.) (1991): Feminist Art Criticism. An Anthology, Nova York, HarperCollins.

RECKITT, Helena / Peggy PHELAN (2001): Art and Feminism, Londres, Phaidon.REILLY, Maura / Linda NOCHLIN (2007): Global Feminisms. New Directions in Contemporary Art [Catálogo da exposición rea-lizada no Elizabeth A. Sackler Center for Feminist Art, Brooklyn Museum], Londres, Merrell.

ROSEN, Randy (1989): Making their Mark. Women Artists Move into the Mainstream, 1970-85, Nova York, Abbeville Press.ROSLER, Martha (2001): «Espectadores, compradores, marchantes y creadores: reflexiones sobre el público», en Brian Wallis(ed.), Arte después de la Modernidad. Nuevos planteamientos en torno a la representación, Madrid, Akal, 311-341.

ROSLER, Martha (2011): «La figura del artista, la figura de la mujer», Youkali: Revista Crítica de las Artes y el Pensamiento,11, monográfico arte(s) / feminismos(s,), 5-14 (http://www.youkali.net/youkali11-completo.pdf) [última consulta: decem-bro, 2013].

ROTH, Moira (ed.) (1983): The Amazing Decade. Women and Performance Art in America, 1970-1980, Los Ángeles, AstroArtz.

ROZADOS, Lara (2008): «O mapa da arte das mulleres», A Nosa Terra, 1.330, 44-45.SÁBADA, Estíbaliz (2013): Matatiempos feministas (http://www.matatiempos-feministas.net/) [última consulta: decembro,2013].

SARMIENTO, Rosario (coord.) (1995): A arte inexistente: as artistas galegas do século XX [Catálogo da exposición realizada noAuditorio de Galicia], Santiago de Compostela, Concello de Santiago de Compostela.

SCOTT, Joan W. (1986): «Gender: A Useful Category for Historical Analysis», American Historical Review(http://www.jstor.org/stable/1864376) [última consulta: decembro, 2013].

SEOANE, Xavier (1993): «Arte galega actual: A presenza da muller (Xoves criadoras galegas na década dos 80)», en AuroraMarco (coord.), Simposio Internacional Muller e Cultura, Santiago de Compostela, Universidade, 403-416.

SHERMAN, Daniel J. / Irit ROGOFF (1994): Museum Culture: Histories, Discourses, Spectacles, Minneapolis, University of Minne-sota Press.

SIMIONI CAVALCANTI, Ana Paula (2011): «A difícil arte de expor mulheres artistas», Cadernos Pagu: Núcleo de Estudos de Gênero(http://dx.doi.org/10.1590/S0104-83332011000100014) [última consulta: decembro, 2013].

SMITH, Barbara Herrnstein (1991): Contingencies of Value: Alternative Perspectives for Critical Theory, Cambridge / Massa-chusetts / London, Harvard University Press.

SOBRINO MANZANARES, María Luisa (coord.) (2009): Creación artística e identidades culturais, Santiago de Compostela, Con-sello da Cultura Galega.

SUÁREZ BRIONES, Beatriz et al. (2009): Cátedra Caixanova de Estudos Feministas 3, Ourense, Difusora de Letras, Artes e Ideas.SUTHERLAND HARRIS, Ann et al. (2009): Producción artística y teoría feminista del arte I: nuevos debates [Relatorios do cursorealizado en xuño de 2008], Vitoria-Gasteiz, Ayuntamiento de Vitoria-Gasteiz.

TEJEDA, Isabel (coord.) (1995): Territorios indefinidos. Discursos sobre la construcción de la identidad femenina [Catálogoda exposición realizada no Museo de Arte Contemporáneo de Elche], Elche, Diputació d´Alacant.

TEJEDA MARTÍN, Isabel (2012): «Artistas mujeres españolas en la década de los años 70», en Rocío de la Villa (dir.), Agencia Femi-nista y empowerment en artes visuales [symposium realizado en maio de 2011], Madrid, Museo Thyssen-Bornemisza, 71-81.

TRABA DÍAZ, Amada / Luz VARELA CARUNCHO (2009): «Informe diagnose da igualdade na Universidade de Vigo», en Universi-dade de Vigo, (https://www.uvigo.es/sites/default/uvigo/DOCUMENTOS/igualdade/diagnose_igualdade.pdf) [última consulta:decembro, 2013].

TUFTS, Eleanor (1974): Our Hidden Heritage: Five Centuries of Women Artists, Nova York, Paddington Press.VAQUERO GARCÍA, Alberto (2010): «A igualdade de xénero na universidade española. Logros acadados e retos futuros», en BelénFernández Docampo et al., Cátedra Caixanova de Estudos Feministas 4, Ourense, Difusora de Letras, 149-176.

VÁZQUEZ, Elena et al. (2007): As mulleres no sistema educativo de Galicia: situación actual, Santiago de Compostela, Xuntade Galicia.

VIDAL CLARAMONTE, Mª Carmen África (ed.) (2002): La feminización de la cultura, una aproximación interdisciplinar, Sala-manca, Consorcio Salamanca 2002 Ciudad Europea Cultural.

VILLA, Rocío de la (2005): «No es un problema de género», EXIT Express, 12, 9-11.VILLA, Rocío de la (2012): «Redes feministas en artes visuales», en Rocío de la Villa (dir.), Agencia Feminista y empowermenten artes visuales [symposium realizado en maio de 2011], Madrid, Museo Thyssen-Bornemisza, 169-182.

144



VILLAESPESA, Mar / Luisa LÓPEZ MORENO (coords.) (1993): 100% [Catálogo da exposición realizada no Centro Andaluz de ArteContemporáneo], Sevilla, Junta de Andalucía / Instituto Andaluz de la Mujer.

VILLAESPESA, Mar (2004): «Aproximaciones y cambios (En torno a las representaciones del “Otro”)», Revista de Occidente,273, 37-53.

VILLAESPESA, Mar et al. (2012): Desacuerdos 7. Sobre arte, políticas y esfera pública en el Estado español, Guipúscoa / Gra-nada / Barcelona / Madrid / Sevilla, Arteleku-Gipuzkoako Foru Aldundia / Centro José Guerrero-Diputación de Granada /Museu d´Art Contemporani de Barcelona / Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía / UNIA arteypensamiento.

VILLAVERDE SOLAR, Mª Dolores (2011): «Las artistas: de la fundación de la academia al siglo XX», CÓDICE: Revista de Investi-gación Histórica y Archivística, III Congreso Virtual sobre Historia de las Mujeres (http://www.revistacodice.es/publi_virtuales/iii_congreso_mujeres/comunicaciones/doloresvillaverde.pdf) [última consulta: decembro, 2013].

WOLFF, Janet (1997): La producción social del arte, Madrid, Istmo.ZEGHER, C. de (ed.) (1997): Inside the Visible. An elliptical traverse of 20th Century Art. In, of, and from the feminine, Cam-bridge, The MIT Press.

DIRECTORIO

Álbum de mulleres, Comisión de Igualdade do Consello da Cultura Galegahttp://www.culturagalega.gal/album/

Álbum de mulleres: Especial Mulleres e Artes Visuaishttp://culturagalega.gal/album/detalle_especial.php?id=198

Cátedra Novacaixagalicia de Estudios Feministashttp://webs.uvigo.es/catedraestudosfeministasHYPERLINKhttp://webs.uvigo.es/catedraestudosfeministas/"/**

Centro Interdisciplinario de Investigaciones Feministas y de Estudios de Género (CIFEX), USChttp://www.usc.es/es/institutos/cifex/

Colectivo Violetahttp://colectivovioleta.blogspot.com.es

Colector de feminismoshttp://www.contenedordefeminismos.org

Estudos online sobre arte e mullerhttp://www.estudiosonline.net/

Feminario de Investigación, Universidade de Vigohttp://webs.uvigo.es/tdiferencia/#Activ

Maribolleras precariashttp://maribolheras.blog.com/

Mujeres en las Artes Visuales, MAVhttp://www.mav.org.es

Mujeres en red, El Periódico Feministahttp://www.mujeresenred.net/

Mulleres en Galicia, Xunta de Galiciahttp://igualdade.xunta.es/gl

Oficina de Igualdade de Xénero, Universidade de Santiago de Compostelawww.usc.es/oix

Oficina para a Igualdade de Xénero, Universidade da Coruñahttp://www.udc.es/oficinaigualdade/

Revista Andaina. Revista Galega de Pensamento Feministahttp://www.andainamulleres.org/

145



Revista Festa da Palabra Silenciadahttp://feminismo.eu/festadapalabrasilenciada

Revista Foeminas. Revista virtual de xénero da Casa da Muller do Concello de Lugohttp://foeminas.lugo.es/

Unidade de Igualdade, Universidade de Vigohttp://www.uvigo.es/uvigo_es/administracion/igualdade/

Unidade de Muller e Ciencia de Galicia, Xunta de Galiciahttp://unidadedamullereciencia.xunta.es/es

O xogo das cadeiras, Manifesto pola entrada das mulleres na Academia Galegahttp://xogodascadeiras.blogaliza.org

AGRADECEMENTOS

Elena Azzedin (Medusa Mediación), Raquel Barreiro Paz (Fundación Novacaixagalicia), Suso Basterrechea, Chus Busto (Audi-torio de Galicia), Xose M. Buxán Bran, Paula Cabaleiro, Paloma Cabello, Berta Cáccamo, Alfonso Caride (Área de ExtensiónCultural da Universidade de Vigo), Alba Carretero Íncio, Monse Cea, Susana Cendán, Carmen Fernández (directora MAC),Emma Fernández Castro (Comunicación Fundación Luís Seoane), Juanjo Fuentes Alegría (Kaldarte), Marta García-Fajardo(directora Colección Mª José Jove), Celeste Garrido, Ania González, Rosa González (Colectivo Violeta), Francisco González Bou-zán (director do Centro Cultural Marcos Valcárcel da Deputación de Ourense), Yolanda Herranz, Anne Heyvaert, Ánxel Huete,Encarna Lago, Enrique Lista, Lourdes Martínez-Sapiña, Juan Carlos Meana, Manuel Moldes, Eva Moreira (Colectivo Violeta),Renata Otero, Mariel Padín (vicepresidenta 1ª, Deputación da Coruña), Lourdes Pardo Seoane (Rexistro, CGAC), Rosalía PazoMaside, Miguel Pereira (director do Arquivo da Deputación de Pontevedra), Javier Pérez Buján (Fundación Laxeiro), CuquiPiñeiro, Corona Rodríguez (Centro de Documentación e Recursos Feministas de Vigo), Mercedes Rosón (Área Cultura, Universi-dade de Santiago de Compostela), María José Ruiz Vázquez, Cristina Salgado (Comunicación Galicia, Gas Natural Fenosa), Rosa-rio Sarmiento (Colección Fundación Novagalicia Banco), Cristina Sánchez Paadín, Manuel Sendón, Tareixa Taboada, Carlos Valle(Museo de Pontevedra)

146


PRIMEIRAS PAXINAS d&i - Consello da Cultura Galega

Documents

Transcript of PRIMEIRAS PAXINAS d&i - Consello da Cultura Galega