Àñîö³àö³ÿ äîñë³äíèê³â ãîëîäîìîð³â â Óêðà¿í³Ôóíäàö³ÿ Óêðà¿íñüêîãî ãåíîöèäó

²íñòèòóò ³ñòî𳿠Óêðà¿íèÍàö³îíàëüíî¿ àêàäå쳿 íàóê Óêðà¿íè

ÂÄÊè¿â – 2009

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ: ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í²ÃÎËÎÄÎÌ 1932–1933 ÐÎʲÂ

ѲÄ×ÅÍÍß

Íà â³÷íó ïàì’ÿòü æåðòâ Âåëèêîãî ãîëîäó – ãåíîöèäó

ÊÍÈÃÀ ÄÐÓÃÀ

2

ѲÄ×ÅÍÍß

ÓÄÊ 94(477“193”)ÁÁÊ 63.3(4Óêð)6 Ï 15

Ðåöåíçåíòè:Òàìàðà Äåì÷åíêî, Ãàííà Êàïóñòÿí.

Ðåäêîëåã³ÿ:Îëåêñàíäðà Âåñåëîâà, Ñòàí³ñëàâ Êóëü÷èöüêèé,

Ëåâêî Ëóê’ÿíåíêî, Âàñèëü Ìàðî÷êî, Ìèêîëà ̳ùåíêî,Îëåêñàíäð ͳê³ëºâ, Âàëåð³é Ñìîë³é (â³äïîâ³äàëüíèé ðåäàêòîð)

Ïàì’ÿòü íàðîäó: ãåíîöèä â Óêðà¿í³ ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â.Ñâ³ä÷åííÿ. Ó 2-õ êíèãàõ. Êíèãà äðóãà / Óïîðÿäíèêè: Î. Âåñåëîâà,Î. ͳê³ëºâ; â³äïîâ³äàëüíèé ðåäàêòîð Â. Ñìîë³é. – Ê.: ÂÄ “ÊÀËÈÒÀ”,2009. – 920 ñ.

ISBN 978-966-8879-70-8Ó êíèç³ ïîäàþòüñÿ ñâ³ä÷åííÿ-ñïîãàäè ëþäåé ïðî íàéñòðàøí³øó é íàéìàñøòàá-

í³øó òðàãåä³þ ÕÕ ñòîë³òòÿ – ãîëîä-ãåíîöèä óêðà¿íñüêîãî íàðîäó 1932–1933 ðîê³â.Óñí³ òà ïèñüìîâ³ ñïîãàäè-ðîçïîâ³ä³ íàä³ñëàí³ î÷åâèäöÿìè ãîëîäó, ÿê³ ïåðå-

æèëè òÿæêå ëèõîë³òòÿ é âèæèëè, çàïèñàí³ äîñë³äíèêàìè ãîëîäîìîð³ââ Óêðà¿í³, âèêëàäà÷àìè âóç³â, â÷èòåëÿìè, ñòóäåíòàìè, øêîëÿðàìè ñòàðøèõêëàñ³â, ïåíñ³îíåðàìè, ãðîìàäÿíàìè ç óñ³õ ðåã³îí³â Óêðà¿íè òà ³íøèõ êðà¿í.

Êíèãà ñòàíå ó ïðèãîä³ êîæí³é ðîäèí³, íàóêîâöÿì, ïåäàãîãàì, ó÷íÿì øê³ë,ñòóäåíòàì, øèðîêîìó ÷èòàöüêîìó çàãàëó.

ÓÄÊ 94(477“193”)ÁÁÊ 63.3(4Óêð)6

© Âåñåëîâà Îëåêñàíäðà, ͳê³ëºâ Îëåêñàíäð,óïîðÿäêóâàííÿ, 2009.

© Àñîö³àö³ÿ äîñë³äíèê³â ãîëîäîìîð³â â Óêðà¿í³, 2009.© Ôóíäàö³ÿ Óêðà¿íñüêîãî ãåíîöèäó – ÑØÀ, 2009.© ²íñòèòóò ³ñòî𳿠Óêðà¿íè ÍÀÍ Óêðà¿íè, 2009.

ISBN 978-966-8879-70-8

Ï 15

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

3

Ç Ì ² Ñ Ò

ѲÄ×ÅÍÍß – ÌÀÐ×ÅÍÊÎ Ê.Ð. – ßØÈÍί Â.Ô. .................................... 7ÏÎÊÀÆ×ÈÊ Ñ²Ä×ÅÍÜ ............................................................................ 891

Ñ Â ² Ä × Å Í Í ß

6

ѲÄ×ÅÍÍß

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

7

ѲÄ×ÅÍÍßÌÀÐ×ÅÍÊÎ Êàòåðèíè Ðîìàí³âíè,

1919 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Êè¿â)

Ãîëîä ïåðåæèëà â ñ.Êèùåíö³ Ìàíüê³âñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³×åðêàñüêà) îáë.)

ÇÀÏÀ˲ÌΠѲ×ÊÈ ÏÀÌ’ßÒ²!Ó äí³ ñêîðáîòè ³ ïàì’ÿò³ æåðòâ ãîëîäîìîðó 1932–1933 ðîê³â, æåðòâ

ÃÓËÀóâ òà ï³äçåìíèõ êàò³âåíü ÍÊÂÄ íèçüêî ñõèëÿþ ãîëîâó ïåðåä ìóæí³ñòþçàìîðäîâàíèõ.

ßê áè íå øìàòóâàëè ³ íå ïåðåêðîþâàëè íàøó ³ñòîð³þ, ÿê áè íå çàìîâ÷óâàëèãîëîäîìîðè, çàáîðîíÿëè ñàìå ñëîâî “ãîëîä”, à çà ïðèâñåëþäíó çãàäêó ïðî ãîëîäíåùàäíî êàðàëè – ïðàâäó ³ ïàì’ÿòü íå çíèùèòè.

1932-é – öå ðîçáóðõàíà, æàõëèâà ïàì’ÿòü ëþäåé ìîãî â³êó. Ïîêîë³ííÿ, ÿêåáóëî ñâ³äêîì ³ æåðòâîþ òðüîõ ãîëîäîìîð³â, ïîòðîõó ïîêèäຠöåé ñâ³ò. Îäíàê ùåº ç íàìè íåâåëèêà ê³ëüê³ñòü òèõ, õòî ïåðåæèâ ò³ ñòðàøí³ ðîêè.

² ÿ, Ìàð÷åíêî Êàòåðèíà Ðîìàí³âíà (7 ãðóäíÿ 1919 ð.íàðîäæåííÿ), òàêîæ ºñâ³äêîì âåëèêî¿ òðàãå䳿. Ìîÿ âåëèêà ðîäèíà ïî ìàòåðèíñüê³é ë³í³¿ (áàáóíÿ, Ðîãà-÷åíêî ßðèíà Êóçüì³âíà, ìàëà 12 ä³òåé, âèðîñëî 8) ïåðåæèëà òðè ãîëîäîìîðè:1921–1923, 1932–1933, 1946–1947 ðîê³â. Ïðî ãîëîäîìîð 1921–1923 ðîê³â ìåí³ðîçïîâ³äàëè ìîÿ ìàìà òà ð³äíÿ. Íàéñòðàøí³øèì áóâ ãîëîäîìîð 1932–1933 ðîê³â.

Íàðîäèëàñü ÿ â ñåë³ Êèùåíö³, òåïåð Ìàíüê³âñüêîãî ðàéîíó ×åðêàñüêî¿ îá-ëàñò³. Ñåëî ðîçòàøîâàíå çà 30 ê³ëîìåòð³â íà ï³âí³÷ â³ä ì³ñòà Óìàíü ó íàïðÿì³Îõìàòîâà. Äî 1654 ðîêó öå áóëî êîçàöüêå ì³ñòå÷êî ç äîáðå óêð³ïëåíîþ ôîðòåöåþòà íàñåëåííÿì ïîíàä 10 òèñ. îñ³á. Ó Ìàíüê³âö³ ñòîÿëà ñîòíÿ â³éñüêà Çàïîðîçüêîãî.Ó ëþòîìó-áåðåçí³ 1654 ðîêó ñåëî ïåðåáóâàëî â îáëîç³, áóëî ï³ääàíå âîãíþ ³ çíè-ùåíå ïîëüñüêî-òàòàðñüêîþ ³ ìîñêîâñüêîþ íàâàëîþ. Ó 1768 ðîö³ Çàë³çíÿê éøîâ÷åðåç ñåëî íà çóñòð³÷ ç Ãîíòîþ. Çóñòð³ëèñÿ çà ñåëîì íà Âåëèêîìó øëÿõó, â íà-ïðÿì³ íà Óìàíü. ²ñòîðè÷íó äîâ³äêó ïîäàþ çà Ãðóøåâñüêèì: “²ñòîð³ÿ Óêðà¿íè-Ðóñè”,ò. 9). Ó 1943 ðîö³ ñåëî äâ³÷³ ïåðåõîäèëî ³ç ðóê â ðóêè â³ä Ðàäÿíñüêî¿ àð쳿 äî åñåñ³âö³â.

Ñòâåðäæóþ: ãîëîäîìîðè áóëè. Ñïîãàäè ïðî íèõ, ïðî ö³ ñòðàõ³òòÿ âèìàãàþòüâåëèêîãî ³íòåëåêòóàëüíîãî íàïðóæåííÿ. Âàæêî ïîâ³ðèòè ó òå, ïðî ùî ÿ õî÷ó ãî-âîðèòè: îäíèì – æåðòâàì ãîëîäîìîðó – íå ìîæíà çàáóòè, à ³íøèì, òèì, õòî íåïåðåæèâ ³ íå áà÷èâ óñüîãî öüîãî æàõó íà âëàñí³ î÷³, íå óÿâèòè, íå çáàãíóòè âñüîãîòîãî, ùî â³äáóâàëîñÿ. Ñëîâî “ãîëîä” áóëî çàáîðîíåíå. Ïîìèðàòè äîçâîëÿëîñÿìîâ÷êè. Õîëîíå êðîâ ³ í³ì³º äóøà â³ä ñòðàøíèõ ñïîãàä³â.

Ó 1932 ðîö³ â ëèñòîïàä³-ãðóäí³ ìîÿ ìàìà (³ íå ò³ëüêè âîíà) âæå íå ìàëàç ÷îãî ïåêòè õë³á. 1933 ðîêó âèìèðàëî ñåëî. Ëþäè ¿ëè ëþäåé. Õòî æ äîâ³â äî

8

ѲÄ×ÅÍÍß

áåçïîðàäíîñò³, áîæåâ³ëëÿ ³ ëþäî¿äñòâà? Äî òàêèõ òðàã³÷íèõ íàñë³äê³â ìîº ñåëî ³âñþ íàøó Óêðà¿íó äîâåëà òîòàë³òàðíà ñèñòåìà.

Çà ÷àñ³â Ðîñ³éñüêî¿ ³ìïå𳿠ñåëî áóëî äåðæàâíå.  ñåë³ íå áóëî ïàíà. Áóëèáàãàòîçåìåëüí³ òà ìàëîçåìåëüí³ ñåëÿíè. Áóëè ïðàöüîâèò³, áóëè é ëåäà÷³. Ñåëÿ-íèí Áà÷èíñüêèé ìàâ 70 ãà çåìë³, Êîð÷åâàòèé – 50 ãà, Á³ëåöüêèé – 30 ãà çåìë³(õóò³ð), äâà áðàòè Ôåùåíêè ïî 15 ãà çåìë³, ðåøòà ñåëÿí ìàëè ïî 3–5 ãåêòàð³âçåìë³ íà ñ³ì’þ ç 5–6, 7 ³ 8 îñ³á.

Ó ïåðø³ æ äí³ ñîâºòñüêîãî ðåæèìó òîòàë³òàðíà ñèñòåìà, ö³ëåñïðÿìîâàíàïîë³òèêà ðîñ³éñüêîãî á³ëüøîâèçìó, óðÿä, ÿêèé ãîäóâàëè óêðà¿íñüê³ ñåëÿíè, îðãàí³çó-âàëè ìîð óêðà¿íñüêîãî íàðîäó ³ â ìèðíèé ÷àñ ïåðåòâîðèëè ìîº ñåëî ³ âñ³ ñåëàÓêðà¿íè â òàáîðè ñìåðò³. Ïåðøèìè áóëè ðåïðåñîâàí³ ³ çàãíàí³ íà Ñîëîâêè áàãàòî-çåìåëüí³ ñåëÿíè. Çíà÷íà ÷àñòèíà áóëà äåïîðòîâàíà â Ñèá³ð. Ðåøòà ñåëÿí áóëàçàëÿêàíà, çàñòðàøåíà ðîçêóðêóëåííÿì ³ íàñèëüíèöüêîþ êîëåêòèâ³çàö³ºþ.

Õî÷åø æèòè – éäè äî ÑÎÇó, áî âïàäåø áåç äóõó!Ïðèãàäóþ, ÿê äî íàñ, äî áàáóí³ ßðèíè, ïðèéøîâ ¿¿ ð³äíèé áðàò – ä³ä Ëàäèì

(Âîëîäèìèð) Õåðñîíåöü. ³í áóâ ãðàìîòíîþ ëþäèíîþ, ùî íà òîé ÷àñ áóëî ð³äê³ñòþíà ñåë³. Ìàâ 3 ãà çåìë³, â³òðÿê. ѳì’ÿ éîãî ñêëàäàëàñü ³ç 6 îñ³á. Çâåðòàºòüñÿ äîáàáóí³: “ßðèíî÷êî! Òè ÷óëà? Çãàíÿþòü äî ãóðòó. Ãóðòîâå – òî ÷îðòîâå, ÷îðòÿ÷àâëàñòü ïðèéøëà”. ijä Ëàäèì ïîìåð ïåðåä÷àñíî. Ãîâîðèëè, ùî íå âèòðèìàëî ñåð-öå, ðîç³ðâàëîñÿ. Íå ì³ã çíåñòè ðóéíóâàííÿ ãîñïîäàðñòâà (çàáðàëè ³ çðóéíóâàëèâ³òðÿê), çíèùåííÿ, ïîâàëåííÿ öåðêâè. Ñèí éîãî ç ñ³ì’ºþ âò³ê â³ä ðîçêóðêóëåííÿ ³ÃÓËÀÃó àæ â Äóøàíáå, â Òàäæèêèñòàí. Ó êîëãîñï³ ïîâèçäèõàëè â³âö³, ïàäàëèêîðîâè ³ êîí³ (õî÷ ¿õ ³ ï³äâ’ÿçóâàëè). Öå áóëà êîëåêòèâ³çàö³ÿ, ðîçêóðêóëþâàííÿ.Âèíèùóâàëè óêðà¿íñüêîãî ñåëÿíèíà, õë³áîðîáà, ÿêèé ñâîºþ ïðàöåþ, ìîçîëÿìè ñòâî-ðþâàâ äîáðîáóò. Òîòàë³òàðíà ñèñòåìà âèíèùóâàëà óêðà¿íñüêîãî ñåëÿíèíà íå òîìó,ùî â³í áóâ ñåëÿíèíîì, à òîìó, ùî áóâ óêðà¿íñüêèì ñåëÿíèíîì.

ijä Âàñèëü. гäíèé áðàò ìîãî ð³äíîãî ä³äà Ìèêèòè Ðîãà÷åíêà. ϳä ÷àñ ÍÅÏó“ðîçáàãàò³â”. Íàéìàíèõ ðîá³òíèê³â íå ìàâ, à ìàâ ï’ÿòåðî ñèí³â ÿê ñîêîë³â. ² òðó-äèëèñÿ âîíè äî äåñÿòîãî ïîòó. Ïðèäáàëè ìîëîòàðêó, êðóïîðóøêó, ñ³÷êàðíþ. “Êóð-êóëü”, áî íå õî÷å éòè â êîëãîñï.  îäíó í³÷ âñþ ñ³ì’þ âèâåçëè íà Ñîëîâêè. Óñ³çàãèíóëè. Ãèíóëè òèñÿ÷³ òàêèõ õë³áîðîá³â-ðîáîòÿã, ïðàöüîâèòèõ ãîñïîäàð³â Çåìë³.

Ïðîäðîçêëàäêà. Íà Óêðà¿íó òîä³ áóëî íàêëàäåíî íåïîì³ðí³ ïëàíè õë³áî-çàãîò³âåëü. Âèêîíóâàëàñü ïðîäðîçêëàäêà ðóêàìè ì³ñöåâèõ àêòèâ³ñò³â-ëåäàð³â, ï’ÿ-íèöü ï³ä êåð³âíèöòâîì óïîâíîâàæåíèõ ³ç ðàéîí³â, ÿê³ ðóéíóâàëè âåñü íàö³îíàëü-íèé óñòð³é. Ó ñåë³ Êèùåíöÿõ ïàíóâàëà ìðî÷ê³âùèíà: äâà áðàòè Ìðî÷êè òà óïîâíî-âàæåíèé. Âîíè é ðîçêóðêóëþâàëè.

Îäíà ëàòà, äâà êóë³ – Çàïèñàëî â êóðêóë³ – Îïèñàëî âñ³ ãîðøêè ² çàãíàëî â Ñîëîâêè.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

9

Òàê ³ çàãàíÿëè â êîëãîñï. Ðîçòðèíüêóâàëè, ïðîïèâàëè ÷óæå äîáðî ³ íàâ³òüç ëàâêè (êðàìíèö³) çàáèðàëè âñå, ùî õîò³ëè – ï³ä “ðîçïèñêó”. Îäíî÷àñíî âèêîíó-âàëè ïëàí óðÿäó: êîãî ³ ñê³ëüêè â³äïðàâèòè íà Ñîëîâêè. Íå ñòàëî â÷èòåëÿ, ñ³ëüñüêî-ãî ³íòåë³ãåíòà, Ñàìñîíà Ñàìñîíîâè÷à ϳäãàéöÿ, äîáðî¿, ïîðÿäíî¿ ëþäèíè, ÿêèéíàâ÷àâ ä³òåé, ì³ã íàäàòè ñåëÿíàì ìåäè÷íó äîïîìîãó. Çàãèíóâ ó Ñèá³ðó, çàãèíóëà³ éîãî ñ³ì’ÿ – “âîðîãè íàðîäó”.

Ïðî çëî÷èíí³, çëîä³éñüê³ ä³¿ Ìðî÷ê³â ïèñàëà ãàçåòà “Ðàäÿíñüêå ñåëî” (1928ð³ê), ñòàòòÿ “Ìðî÷ê³âùèíà”. Íàâ³òü á³ëüøîâèöüêà ãàçåòà çìóøåíà áóëà íàïèñà-òè ïðî çëîä³éñòâî àêòèâ³ñòà Ñåðã³ÿ Ìðî÷êà, ÿêèé çðóéíóâàâ öåðêâó, õóëèâ Áîãà,íèùèâ ñ³ëüñüêå äîáðî, óêðà¿íñüê³ çâè÷à¿ òà íåõòóâàâ ãîëîâíèé çàêîí – çàêîíÑîâ³ñò³. Äîáðå ïàì’ÿòàþ ïðîäðîçêëàäêó: ïîäàòêè, ïîçèêó, ìàìèí³ ñëüîçè ³ “÷åð-âîí³ âàëêè”. “×åðâîí³ âàëêè?” Ùî öå òàêå? Ïèòàþòü ìåíå ä³òè òà îíóêè ³ íàâ³òüäåõòî ç äîðîñëèõ îñâ³÷åíèõ ëþäåé. “×åðâîíà âàëêà” – öå äåê³ëüêà âîç³â, ùîçàâàíòàæåí³ ì³øêàìè ³ç çåðíîì ³ ïðèêðàøåí³ ÷åðâîíèìè ïðàïîðàìè. Ó 1932 ðîö³áóâ äóæå äîáðèé óðîæàé, àëå õë³áîçàãîò³âë³ íàêëàäàëèñÿ îäíà çà îäíîþ: “Ðåñ-ïóáë³êà íå âèêîíàëà õë³áîçàãîò³âë³!” Àêòèâ³ñòè ìåòàëåâèìè ïðóòàìè øòðèêàëè,øòóðõàëè – ïåðåâ³ðÿëè, ÷è íåìà ó äîë³âêàõ, îá³éñòÿõ ïðèõîâàíîãî çåðíà. Ðîçáè-âàëè çàï³÷êè, øòàíäàðè, âèòðóøóâàëè âóçëèêè, ãîðøêè… Ãîòóâàëàñÿ îñòàííÿâàëêà. Ãîòóâàëèñÿ é æ³íêè äî áóíòó, îïîðó àêòèâ³ñòàì. Ìàëè íàì³ð íå âèïóñòèòèâàëêó ç ñåëà, áî ³íàêøå – ãîëîä. Ìè, ä³òè – çâ’ÿçê³âö³. ϳçíÿ îñ³íü, äð³áíèé äîù,ñëüîòà, ï³ä íîãàìè – áîëîòî. Ïîâ³äîìëÿºìî, ùî âàëêà ãàäþêîþ ïîâçå êð³çü ñåëî,íàáëèæàþ÷èñü äî êîëîâîðîòó. Áëèñêàâè÷íî ëåòèòü çâ³ñòêà, ùî âèâîçÿòü íå çêîëãîñïíî¿ ÷è ³ç ñåëÿíñüêèõ êîìîð, íå ò³ëüêè âèòðóøåíå ç ïðèõîâàíèõ âóçëèê³â,ì³øå÷ê³â, à é ïîñ³âíå çåðíî òà ç ãàìàçå¿ çåðíîâèé çàïàñ, ÿêèé áóâ çàêëàäåíèé íàâèïàäîê íåâðîæàþ ÷è ñòèõ³éíîãî ëèõà. Âàëêó ñóïðîâîäæóþòü àêòèâ³ñòè. Ãîëîâ-íèìè º Ìðî÷êî Ñåðã³é òà óïîâíîâàæåíèé. Ìîÿ ð³äíà õàòà íà êðàþ ñåëà, íåäàëå-êî â³ä êîëîâîðîòó, à òàì – øëÿõ íà Ìàíüê³âêó, íà çàë³çíè÷íó ñòàíö³þ Ïîòàø.Òóäè, à â³äòàê çà êîðäîí, ïîâåçóòü îñòàíí³ çåðíèíè. ³ä÷àé ó ãîëîñ³ æ³íîê-ìà-òåð³â “Âèâîçÿòü îñòàííº, ïîìðåìî ç ãîëîäó”. Ƴíêè ïåðåïèíÿþòü âàëêó. Ìîÿìàìà, âèñîêà ñòðóíêà æ³íêà, ñõîïèëà êîíåé çà âóçäå÷êè, æ³íêè ¿é äîïîìàãàþòü.Çóïèíèëè âàëêó. Ïðîñÿòü, ëåìåíòóþòü, óìîâëÿþòü, êàæóòü, ùî âñ³ ïîìðóòü çãîëîäó – òðåáà ïîâåðíóòè âàëêó â ñåëî. Ñòàëàñÿ á³éêà. Ñàòàíèíñüê³ àêòèâ³ñòèíà ÷îë³ ç Ìðî÷êîì Ñåð㳺ì, óïîâíîâàæåíèì òà ¿ì ïîä³áíèìè áðóòàëüíî, æîðñòîêîâ³äêèíóëè æ³íîê ó áîëîòî. Âàëêà ðóøèëà.

×îì ñåëî òàê ëåìåíòóº? Òî áóêñèð â í³ì õàçÿéíóº: Ó ëþäåé õë³á çàáèðຠ– Õàé ñåëî âñå âèìèðàº.

Ïðèíèæåí³ ³ çíåâàæåí³, æ³íêè ðîçõîäÿòüñÿ ïî äîì³âêàõ. Ùî æ ÷åêàëî ¿õ äîìà?Õòîñü, ìîæå, é ìàâ ÿêóñü çåðíèíó, ÷óäîì çáåðåæåíó, áî íåçâàæàþ÷è íà òå, ùî

10

ѲÄ×ÅÍÍß

1932 ðîêó ç³áðàëè âèñîêèé óðîæàé, áóëà çðîáëåíà íåïîì³ðíî âåëèêà, áåçæàë³ñíàõë³áîçàãîò³âëÿ. Êîëãîñïíèêàì íà òðóäîäåíü àâàíñîì âèäàâàëè ëèøå ïî 100–200 ãçåðíà:

Êðóïñüêà ãðຠíà ãàðìîøö³, Ñòàë³í ð³æå ãîïàêà, Äîæèëàñÿ Óêðà¿íà – Ïî ñòî ãðàì íà ¿äîêà.

Ïîîá³öÿëè: ÿê âèêîíàþòü êîëãîñïíèêè õë³áîçàãîò³âëþ, òî òîä³ äàäóòü õë³á.Õë³áà íå âèäàëè. Ó íåáàãàòüîõ ñåëàõ ãîëîâè êîëãîñï³â íà âèìîãó ñåëÿí óñå æâèäàëè õë³á íà òðóäîäí³ – ïîðóøèëè ðîçïîðÿäæåííÿ ðàéêîìó. Çà öå äåÿêèõ ãîë³âêîëãîñïó òà çàâãîñï³â àðåøòóâàëè. Íàä³éøëà âêàç³âêà – íåãàéíî çàáðàòè õë³áó êîëãîñïíèê³â. Ïîä³áíà ³ñòîð³ÿ ñòàëàñÿ ³ â ñåë³ Ãîï÷èöÿ Ïîãðåáèùåíñüêîãî ðàéîíó³ííèöüêî¿ îáëàñò³. Ãîëîâó êîëãîñïó òà çàâãîñïà àðåøòóâàëè. À âåñü õë³á íàêà-çàëè çàáðàòè â äåðæàâó. Àêòèâ³ñòè ï³øëè, ïî¿õàëè ïî õàòàõ çàáèðàòè õë³á. îäí³é ç äîì³âîê àêòèâ³ñò óõîïèâ ì³øîê çåðíà íà ïëå÷³. À â ñ³ì’¿ – øåñòåðîìàëèõ ä³òåé. Ƴíêà-ìàòè ñõîïèëà ðîãà÷³ ³ òàê âãàñèëà àêòèâ³ñòîâ³ ïî ñïèí³, ùîâ³í âèïóñòèâ ì³øîê ³ ëåäâå â³äïîâç â³ä íüîãî, ùîá óíèêíóòè ïîâòîðíîãî óäàðó.Öå – ðîçïîâ³äü î÷åâèäöÿ.

Ñåëÿíè äóæå åêîíîìíî âèêîðèñòîâóâàëè ïðèõîâàíå çá³ææÿ. Çåðíèíè ïåðå-òèðàëèñÿ â ìàê³òð³, àáî êðàäüêîìà ìîëîëèñÿ æîðíàìè:

Îé âè æîðíà ìî¿, ùåáåòóøå÷êè, Ìåë³òü ç êîðè áîðîøåíöå íà ïàìïóøå÷êè.

Æìåíüêó ïåðåòåðòîãî çåðíà ÷è êîðè ëèïîâî¿ (â ëþòîìó 1933 ðîêó) çàñèïàëèíà ãîðùèê îêðîïó. Áóëî ùàñòÿì ìàòè øìàòîê ìàêóõè. Ìàêóõà – öå êðóãëåíüêèé,òâåðäèé ÿê öåãëèíà, êîðæ ñîíÿøíèêîâîãî íàñ³ííÿ, ç ÿêîãî âè÷àâèëè îë³þ.

Ìàìà… Ìîÿ äîðîãà ð³äíà ìàìà, Ìàð÷åíêî (ä³âî÷å ïð³çâèùå Ðîãà÷åíêî)Óñòèíà Ìèêèò³âíà. 1920 ð³ê. Çàê³í÷óºòüñÿ ãðîìàäÿíñüêà â³éíà. Áàòüêî, ÐîìàíÒàðàñîâè÷ Ìàð÷åíêî, çàãèíóâ ó áåðåçí³, çàãèíóâ, á’þ÷èñü çà êðàùå ìàéáóòíº,çà íåçàëåæíó Óêðà¿íó. Ïðîùàþ÷èñü ç ìàìîþ, â³í ãîâîðèâ: “Áåðåæè ä³òåé,ó íèõ áóäå êðàùå æèòòÿ, í³æ ó íàñ ç òîáîþ”. Íàñ äâîº íàï³âñèð³ò. Ìàìà, ìîëî-äà âäîâà, óñå ñâîº æèòòÿ ïðèñâÿòèëà íàì, ñâî¿ì ä³òÿì. Ìàìà. ² ÿê âîíà ïîðÿ-òóâàëà íàñ â³ä ãîëîäíî¿ ñìåðò³? Ó ìåíå ³ çàðàç â³ä òèõ ñïîãàä³â î÷³ – ÿê ãëèáîê³îçåðà ñë³ç. Íàøà ìàìà. Äå âîíà áðàëà ñèëè âèì³íÿòè óñå, ùî ìàëà ³ ìîãëà, íàõë³á? Öå 12 íèçîê äîðîãîãî íàìèñòà, ãàðí³ óêðà¿íñüê³ ñòðî¿, âèøèâàíêè, êîð-ñåòêè, òåðíîâ³ õóñòêè, äóæå ãàðíî ðîçøèò³ ðóøíèêè. Âîíè íàñ óðÿòóâàëè â³äãîëîäíî¿ ñìåðò³. Äèâîì çáåðåãëèñÿ äâà âåñ³ëüí³ ðóøíèêè òà áàòüêîâ³ íàãîðî-äè: òðè Ãåîð㳿âñüê³ Õðåñòè – äâà çîëîòèõ ³ îäèí ñð³áíèé. Íàéäîðîæ÷³ ñ³ìåéí³ðåë³ê⳿. Áàòüêî – Ðîìàí Òàðàñîâè÷ – áóâ ó÷àñíèêîì Ïåðøî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè.Ìàâ çâàííÿ óíòåð-îô³öåðà. Ïîâåðíóâñÿ äîäîìó ç íàãîðîäàìè, ÿê³ çíèêëè âæåï³ä ÷àñ Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

11

“Êðàùå æèòòÿ”… Íàñòàëà ãîëîäíà ³ õîëîäíà çèìà. Ìè, ÿ ³ áðàò (ìåí³ – 13,áðàòîâ³ – 15-é), âîñåíè âæå íå ïàñëè ÿãíÿò (âîíè âñ³ â êîëãîñï³ ïîâèçäèõàëè), àõîäèëè â ë³ñêè, çð³çàëè êîðó ëèïè. Ïðèíîñèëè äîäîìó, äîáóâàëè ïàëèâî. Òðåáàáóëî êðàäüêîìà ç êîëãîñïíî¿ ñêèðòè íàñìèêàòè çàìåðçëî¿ ñîëîìè, îãëÿäàþ÷èñü,ùîá í³õòî íå áà÷èâ, áî ñóäèòèìóòü òàê, ÿê ³ çà ï³ä³áðàí³ êîëîñêè. Ëèïîâó êîðóï³äñóøóâàëè, òåðëè íà áîðîøíî. ßê ò³ëüêè ïî÷àâ òàíóòü ñí³ã íà ïîëÿõ, – øóêàëè³ çáèðàëè ìåðçëó êàðòîïëþ… À äàë³ – ëîáîäà, áóðÿêîâ³ ëèñòî÷êè, ìîëîäà êðî-ïèâà. Îé, ÿê æå áîë³â øëóíîê â³ä öèõ âåñíÿíèõ ëèñòî÷ê³â, çàïàðåíèõ îêðîïîì.Ïàìîðî÷èëàñü ãîëîâà, âòðà÷àëàñü ñâ³äîì³ñòü, ïàì’ÿòü, íå áóëî ñèëè çáèðàòèçåëåíü. ßê ó ñòðàøí³é êàçö³ ÷è â áåçñìåðòíèõ íàðîäíèõ òâîð³ííÿõ: ïðèñë³â’ÿõ,ïðèêàçêàõ, ñï³âîìîâêàõ, íàñè÷åíèõ ì³öíèì, äîòåïíèì ñëîâîì, ³ñêðîìåòíèì ãó-ìîðîì, ³ðîí³ºþ òà ñàðêàçìîì, ÿêèé íàâ³òü ³ â òîé ñòðàøíèé ÷àñ íå ðîçãóáèâ íàøìóäðèé íàðîä:

ͳ êîðîâè, í³ ñâèí³ – Ò³ëüêè Ñòàë³í íà ñò³í³, Ùå é ïîêàçóº ðóêîþ – Êóäè éòè çà êðîïèâîþ.

Âåëèêîäíÿ á³ëüøå íó áóëî. Îáðàç³â íà ñò³í³ òåæ óæå íå áóëî. Àêòèâ³ñòè –ìðî÷ê³âö³ – ïåðåâ³ðÿëè, ðîáèëè äîíîñè, àðåøòîâóâàëè. Óæå ³ ñåðåä íàøèõ áëèçü-êèõ ðîäè÷³â, ó íàøîìó ðîäó, âèìåðëà ïîâí³ñòþ âñÿ ñ³ì’ÿ: äÿäüêî Ïåòðî, òüîòÿÃàíÿ òà ¿õ ä³òè – ßâäîõà (19 ðîê³â), Ìàêàð (17 ð.), Îëåêñ³éêî (13–14 ð.). Ó ð³äíî-ãî äÿäüêà ßêîâà, ìîãî õðåùåíîãî áàòüêà, ïîìåðëè ä³òè: Ñåðã³éêî (8 ð.), áóâ äóæåçä³áíîþ äèòèíîþ, çîêðåìà ñàìîòóæêè íàâ÷èâñÿ ãðàòè íà ìàíäîë³í³, ³ Ìàðóñÿ(3–4 ðî÷êè). Ïîâí³ñòþ, ö³ëèìè ñ³ì’ÿìè ïîâèìèðàëè ñóñ³äè: Æóøìàíè, Ñîëîâåé-êè, ßðåìè, ßöüêè, Æîíêè. Ñåëîì ï³øëè ñòðàøí³ ÷óòêè: ëþäî¿äñòâî. Îäíîãî ðàçó,âðàíö³, êîëè áóâ ÷àñ çáèðàòèñÿ â øêîëó, ìàìà ðîçïîâ³ëà, ùî íà Ëèñîãîð³âö³ (íà-çâà ñ³ëüñüêîãî êóòêà; ñåëî êð³ì òðüîõ öåíòðàëüíèõ âóëèöü – Âèñîêî¿ Ëåí³¿, Íèçü-êî¿ Ëåí³¿, Ñëîáîäè ïîä³ëÿëîñÿ íà êóòêè, ÿê³ òåæ ìàëè ñâî¿ íàçâè), ä³äóñü ó áåçïà-ì’ÿòñòâ³ â³ä ãîëîäó âáèâ ³ ç’¿â ñâîãî îíóêà, à ñèí, ïîâåðíóâøèñü ç ïîëÿ, óáèâáàòüêà. Íà Êóáà¿âö³ áàòüêè ïî¿ëè ìåðòâèõ ä³òåé:

Íå øóêàéòå äîìîâèíó – Áàòüêî ç’¿â ñâîþ äèòèíó. Ç áè÷åì õîäèòü áðèãàäèð – Çàãàíÿº ó Ñèá³ð.

Øêîëà áóëà äàëåêî – ïðèáëèçíî òðè ê³ëîìåòðè â³ä íàøîãî äîìó. Õî÷ ³ ïàìî-ðî÷èëàñü ãîëîâà â³ä ãîëîäó, àëå ìè äî øêîëè õîäèëè, áî â êîëèøí³é “êóðêóëüñüê³é”õàò³ âàðèëè ñî÷åâè÷íó þøêó. Éøëè, ÿê ïðàâèëî, íàâïðîñòåöü, ÷åðåç Ëèñîãîð³â-êó. Ç öüîãî äíÿ ìàìà íàêàçàëà íàì õîäèòè ò³ëüêè öåíòðàëüíèìè âóëèöÿìè.

Òðèâàëå ãîëîäóâàííÿ ïðèçâîäèëî äî äèñòðîô³¿, áîæåâ³ëëÿ, êàí³áàë³çìó. Âèñ-íàæåííÿ íèùèëî ðîçóì ³ ñâ³äîì³ñòü ëþäåé, ïåðåòâîðþâàëî ¿õ íà òâàðèí. Çà òà-êèõ óìîâ ô³çè÷íèé îï³ð ñòàâàâ íåìîæëèâèì. Ãîëîä ðóéíóâàâ ãðîìàäÿíñüê³ çâ’ÿçêè,

12

ѲÄ×ÅÍÍß

íèùèâ ñàìå ëþäñüêå ñóñï³ëüñòâî. Êîæíèé ãîëîäíèé äóìàâ ëèøå ïðî òå, ÿê áèâðÿòóâàòèñÿ â³ä ñìåðò³.

Ùîäíÿ ïîõîâàëüíà áðèãàäà âîçèëà íà öâèíòàð ìåðòâèõ ñåëÿí ö³ëèìè âîçà-ìè, äðàáèíÿêàìè. Ñêèäàëè â çàãàëüíó âåëèêó ïðîäîâãóâàòó ÿìó. ×óëîñÿ: “Îé,ò³òêó Ãîðïèíó êèíóëè! Ùå ïðîñèòü õë³áà. Âñå îäíî äî âå÷îðà ïîìðå”. Íå áóëîïîõîðîí. Íå áóëî ñâÿùåíèê³â, ïàíàõèä, ñë³ç. Íå áóëî ñèë ïëàêàòè.

Óñòàíü, Òàðàñå, ç äîìîâèíè Ãëÿíü íà ãîðå Óêðà¿íè – Ïóõíóòü ëþäè, ìðóòü-êîíàþòü, ×åðåç ÑÎÇè ïîìèðàþòü.

Ãîñïîäè, ñâÿòèé Áîæå, ÿê æå öå âñå íàçàâæäè çàêàðáóâàëîñü ó ìî¿é äèòÿ÷³éïàì’ÿò³. Íàâ³êè, íà âñå æèòòÿ… Öâèíòàð ìåæóâàâ ç íàøèì ãîðîäîì, âîçèëèïîê³éíèê³â ïåðåä âîð³òüìè, ïåðåä íàøèìè î÷èìà.

Æèòòÿ íàøî¿ ñ³ì’¿ òðèìàëîñÿ íà âîëîñèíö³: çìó÷åí³ áóëè òðèâàëèì ãîëîäîì,ô³çè÷íî çíåñèëåí³. Òîä³ âðÿòóâàëà íàñ ð³äíà ìîëîäøà ìàìèíà ñåñòðè÷êà, ìîÿóëþáëåíà ò³òîíüêà Ìàð³éêà Ìàëÿð÷óê. Æèëà âîíà ó ñóñ³äíüîìó ñåë³ Âîðîíîìó.À ¿õíþ ñ³ì’þ ðÿòóâàëà êîð³âîíüêà òà ð³÷êà óðñüêèé Ò³êè÷. Ðàçîì ç äÿäüêîìÄåì’ÿíîì ïðèâåçëè âîíè íàì âóçëèê áîðîøíà, ïëÿøå÷êó ìîëîêà òà âåëèêó ðè-áèíó. Ïîâåðòàþ÷èñü äîäîìó, ³ ìåíå çàáðàëè ç ñîáîþ. Âæå ó Âîðîíîìó çóïèíè-ëèñÿ â öåíòð³ ñåëà, á³ëÿ áàçàðó. Ìåí³ íàêàçàëè ÷åêàòè íà äîðîñëèõ êîëî âîçà.Êîëè ÿ ïîâåðíóëàñü äî áàçàðíèõ ðÿä³â, òî îñòîâï³ëà: î Áîæå! – ïîáà÷èëà õë³á.Óïàëà ãîëîâîþ íà âîçà ³ ñòàëà ã³ðêî, âãîëîñ ïëàêàòè. Ìåíå âãàìîâóâàëè, äîïèòó-âàëèñü, ùî ñòàëîñÿ, ÷îìó ÿ òàê íåâò³øíî ïëà÷ó. Çà ìàìîþ? Çà áðàòèêîì? Çàáàáóíåþ? Âîíè íå ïîìðóòü, âîíè áóäóòü æèòè. À ÿ ëåäâå âèìîâèëà: “Õë³á! Òàìñïðàâæí³é õë³á!” À â Êèùåíöÿõ ³ äàë³ çàêîïóâàëè. Áóëî â ñåë³ 1932–1933 ðîêó1200 äâîð³â. Çàãèíóëî â³ä ãîëîäó 2000 îñ³á. Äîñë³äæóâàâ ïî䳿 ãîëîäíèõ ðîê³â óñåë³ Êèùåíö³ íèí³ ïîê³éíèé ßöåíêî Ïåòðî Ìèõòîäîâè÷, ùî ìàâ âèùó îñâ³òó, áóâëþäèíîþ ðîçóìíîþ ³ îáäàðîâàíîþ. Ñåëî Õèæíÿ, â 6-òè ê³ëîìåòðàõ â³ä Êèùå-íåöü. Ïîìåðëî â³ä ãîëîäó 1500 îñ³á. Äîñë³äæóâàâ ïî䳿 ãîëîäîìîðó â öüîìó ñåë³Òèì Ãàâðèëþê, ùî âæå áóâ ó 90-ð³÷íîìó â³ö³. Ìàâ îñâ³òó – ðåàëüíå ó÷èëèùå.

²ç ÷îðíî¿ äàëèíè 1932–1933 ðîê³â ïðîâ³ùàþòü ãîëîñè æåðòâ ñòðàøíî¿ òðà-ãå䳿 óêðà¿íñüêîãî íàðîäó. ß ÷óþ ãîëîñè ³ ñâî¿õ òðüîõ áðàòèê³â, äâîõ ñåñòðè÷îêòà äâîõ äîðîñëèõ – ð³äíî¿ òüîò³ òà ¿¿ ÷îëîâ³êà, ÿê³ çàãèíóëè ñòðàøíîþ, ìó÷åíèöü-êîþ ñìåðòþ.

Ñâ³ä÷åííÿ ßêîâåíêî ßëèíè ïðî ñòðàøíó òðàãåä³þ 1932–1933 ðîê³â ó ñåë³Êèùåíöÿõ Ìàíüê³âñüêîãî ðàéîíó ×åðêàñüêî¿ îáëàñò³ çàïèñàëà ìîÿ äâîþð³äíàñåñòðè÷êà Ñì³ëÿíåöü Ìàð³ÿ ßê³âíà, 1935 ðîêó íàðîäæåííÿ. ßêîâåíêî ßëèíàßê³âíà – ð³äíà ò³òêà ¿¿ ÷îëîâ³êà – Ñì³ëÿíöÿ Ñàâè Àäàìîâè÷à.

ßëèíà, ÿê³é òîä³ áóëî 18–19 ðîê³â, çìó÷åíà â ïîøóêàõ ¿ñò³âíîãî êîð³ííÿ òàçåëåí³, íå ìîãëà ä³ñòàòèñÿ äî ñâ õàòè, à çàïîâçëà äî ÷óæî¿. ѳì’ÿ, ùî æèëà òóòðàí³øå, ïîâí³ñòþ âèìåðëà, ³ ñþäè çâîçèëè ìåðö³â. ßëèíà ñïîä³âàëàñü â³äïî÷èòè

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

13

³ íàáðàòèñÿ ñèë. Âçÿëà ñíîïèê, ïîêëàëà éîãî â êóòî÷îê ³ ñêðóòèëàñü íà íüîìóáóáëèêîì. ͳ÷èì áóëî í³ çàñòåëèòè, í³ âêðèòèñÿ. À â ³íøîìó êóòêó âæå ëåæàëèìåðö³. ßëèíà çàñíóëà, ïåðåä öèì ïîäóìàâøè: “Âèñïëþñü ³ íàáåðóñÿ ñèë. Ìåðö³íå çà÷åïëÿòü”. À ðàíêîì ï³ä’¿õàëà ï³äâîäà çà ìåðöÿìè. ̄ çäîâèé Ìàö³ïóðà Ïðîê³ïòà àêòèâ³ñò Ìðî÷êî Ñåðã³é (ëåäàùî ³ ï’ÿíèöÿ) ïî÷àëè âàíòàæèòè ìåðö³â íà ï³äâîäó.Ìåðö³â çáèðàëè ïî âñüîìó ñåëó, ç óñ³õ öåíòðàëüíèõ âóëèöü òà êóòê³â. Çâîçèëè íàöâèíòàð ³ ñêèäàëè, ÿê äðîâà, â ÿìó. ßìè êîïàëè ãëèáîê³ é øèðîê³, ùîá á³ëüøåìåðö³â ñêèíóòè, ¿õ íå çàñèïàëè, ïîêè íå íàïîâíÿòü ìåðöÿìè. ßê ñòàëè çàáèðàòèìåðö³â, ßëèíà ïîáà÷èëà Òèõîíà, õëîïöÿ-ñóñ³äà, ìàéæå ¿¿ îäíîë³òêà, éîìó áóëî 16.³í ùå áóâ æèâèé, âîðóøèâñÿ. Éîãî çàáðàëè ³ êèíóëè íà âîçà. ßëèíà êðèêíóëà“Òà â³í æå ùå æèâèé! Òèõ³í ³ùå æèâèé”. “Æèâèé, àëå çàáåðåìî ³ éîãî, äî çàâòðàïîìðå, ùî ìè, ùå é çàâòðà çà íèì ïðè¿æäæàòèìåìî? ³í óñå îäíî ïîìðå!”Öå áóëè ñëîâà Ìðî÷êà Ñåðã³ÿ, ÿêèé õîäèâ ³ç äîâãèì øîìïîëîì ³ âèòðóøóâàâ,øòðèêàâ, øóêàâ ïðîäóêòè. ϳçí³øå Òèõ³í â ÿì³ ïðèéøîâ äî òÿìè ³ çðîçóì³â, ó ÿêåñòðàøíå ñòàíîâèùå ïîòðàïèâ, ÿêà æàõëèâà ñìåðòü éîãî î÷³êóº. Ç âåëèêîãî ëÿêó³ ñòðàõó äå é ñèëà âçÿëàñÿ. Ïî÷àâ ìåðö³â ñêëàäàòè øòàáåëÿìè ³ âèáðàâñÿ ç ÿìè.²äó÷è äîäîìó, çàéøîâ äî ßëèíè, âîíà æèëà íåäàëåêî â³ä öâèíòàðÿ. Ðîçïîâ³â, çÿêèì òðóäîì, ñòðàõîì ³ æàõîì âèáðàâñÿ ç ÿìè, ùî íå áóëà ùå çàïîâíåíà äî êðà¿âìåðöÿìè, òîìó íå çàñèïàíà. Òèõ³í òàêè âèæèâ. Îäðóæèâñÿ, ìàâ âåëèêó ñ³ì’þ:äîíüêó òà ñåìåðî ñèí³â. (À íèí³ ïåðåéìàºìîñü ïðîáëåìàìè äåìîãðàô³¿!). Òèõ³íòà éîãî äî÷êà âæå ïîìåðëè, à äðóæèíà ³ ñèíè – æèâ³ é äîñ³.

Ïàòð³îòè Óêðà¿íè ïàì’ÿòàþòü ³ í³êîëè íå çàáóäóòü ïðî ñòðàøíó òðàãåä³þ1932–1933 ðîê³â, òèõî ³ ñêîðáîòíî, áåç êðèêó ³ ðîçïà÷ëèâî¿ æàëîáè ñâ³ä÷àòü, îïî-â³äàþòü, äîíîñÿòü äî ñâ³äîìîñò³ ñóñï³ëüñòâà ñòðàøíó ïðàâäó ïðî áà÷åíå ³ ïåðå-æèòå, ïðî ñòðàøíó áåçîäíþ ãîðÿ, ÿêå çíà÷íî á³ëüøå, í³æ ìîæå âì³ñòèòè ëþä-ñüêà äóøà. Öå ãîðå çà ìåæàìè áîëþ òà ëþäñüêî¿ ìîðàë³, áî òÿæêî ïîâ³ðèòè â òå,ùî öå ìîãëè òâîðèòè ëþäè. Ëþäè òîòàë³òàðíî¿ ñèñòåìè, á³ëüøîâèöüêèé óðÿä,ÿêèé ãîäóâàëè óêðà¿íñüê³ ñåëÿíè.

Ñåëî Âîðîíå. Çà 12 ê³ëîìåòð³â â³ä Êèùåíåöü. Ó öüîìó ñåë³ â³ä ãîëîäó çàãè-íóëî 750 îñ³á. Ïîð³âíÿíî ç Êèùåíöÿìè ³ Õèæíåþ – ìåíøà ê³ëüê³ñòü ïîìåðëèõ,³ öå çàâäÿêè ëþäèí³-ïàòð³îòó ñâ³òëî¿ ïàì’ÿò³ ï.Âîéöåõ³âñüêîìó, ÿêèé áóâ çàâ³äó-âà÷åì ô³ë³àëó Áóê³âñüêîãî ðàäãîñïó â ñåë³ Âîðîíîìó. ³í äîêëàâ áàãàòî çóñèëü,ùîá ïîëåãøèòè ìó÷åíèöüêå, ñòðàäíèöüêå æèòòÿ îäíîñåëü÷àí. Âèëîâëþâàâ ðèáóç ð³÷êè óðñüêèé Ò³êè÷, âîçèâ äî ì³ñòà Óìàíü, âèì³íþâàâ íà õë³á. г÷êà ï³äòðè-ìóâàëà æèòòÿ ëþäåé ðèáîþ, ëåïåõîþ (êîð³ííÿì ³ áàäèëëÿì), ÷åðåïàøêàìè.

Ó öüîìó ñåë³ äîñë³äæóâàâ ñòðàøí³ ïî䳿 ãîëîäîìîð³â Àâðàì Ãàâðèëþê. Åñ-òàôåòó äîñë³äæåííÿ ïåðåäàâ Ìàëÿð÷óêîâ³ Ìèêîë³ Äåì’ÿíîâè÷ó, ÿêèé íàðîäèâñÿâ ñåë³ Âîðîíîìó, çà ôàõîì õóäîæíèê, ìຠâèùó îñâ³òó. ×ëåí Ñï³ëêè õóäîæíèê³âÓêðà¿íè.

Òî ñê³ëüêè æ óêðà¿íö³â çíèùåíî ãîëîäîìîðîì 1932–1933 ðîê³â, ÿêùî íàâåñí³1933 ðîêó ùîãîäèíè ïîìèðàëî áëèçüêî 2500 îñ³á. ²ñòîðèêè íàçèâàþòü ñòðàøíó

14

ѲÄ×ÅÍÍß

öèôðó – 14 ì³ëüéîí³â, ÿê³ çàãèíóëè âíàñë³äîê òðüîõ ãîëîäîìîð³â: 1921–1923, 1932–1933, 1946–1947 ðð. Íàéæîðñòîê³øèé ç ãîëîäîìîð³â – 1932–1933 – ðîê³â áóâîäíèì ³ç àêò³â òðàãå䳿 óêðà¿íö³â ó 30-òèõ ðîêàõ ÕÕ ñòîë³òòÿ. Çà ïðèáëèçíèìèï³äðàõóíêàìè, â ïåð³îä ì³æ 1920-ì òà ñåðåäèíîþ 1941 ðîêó â ìèðíèé ÷àñ áóëîçàìîðäîâàíî ãîëîäîìîðàìè, ðîçñòð³ëÿíî, äåïîðòîâàíî äî Ñèá³ðó òà Êàçàõñòàíó,âèñëàíî íà Ñîëîâêè òà â ³íø³ ì³ñöÿ ðîçòàøóâàííÿ êîíöòàáîð³â ³ çíèùåíî ïîíàä20 ì³ëüéîí³â óêðà¿íö³â, ÿê³ ìåøêàëè íà òåðèòî𳿠ñó÷àñíî¿ Óêðà¿íè. Öå âòðè÷³ïåðåâèùóº íàø³ âòðàòè çà ÷îòèðè ðîêè íàéêðèâàâ³øî¿ â ³ñòî𳿠ëþäñòâà Äðóãî¿ñâ³òîâî¿ â³éíè, ÷àñòèíà âîºííèõ ä³é ÿêî¿ â³äáóâàëàñÿ íà òåðèòî𳿠Óêðà¿íè.

Âíàñë³äîê ãîëîäîìîðó 1932–1933 ðîê³â – íàéæàõëèâ³øî¿ òðàãå䳿 ëþäñòâàÕÕ ñòîë³òòÿ – çàãèíóëî 8 ì³ëüéîí³â óêðà¿íö³â, ñåðåä ÿêèõ 3 ì³ëüéîíè ä³òåé. Àðåø-òîâàíî 5 òèñ. íàóêîâö³â, òèñÿ÷³ ñâÿùåíèê³â, 30 ºïèñêîï³â, ìèòðîïîëèòà Ëèïê³â-ñüêîãî. Ïîíàä ì³ëüéîí óêðà¿íö³â âèâåçåíî ç Óêðà¿íè. Çíèùåíî åë³òó, öâ³ò íàö³¿.³äáóëàñÿ äîêîð³ííà çì³íà, ôóíäàìåíòàëüíå ïîðóøåííÿ íîðìàëüíîãî ³ñòîðè÷íîãîðîçâèòêó óêðà¿íñüêîãî íàðîäó, óêðà¿íñüêîãî íàö³îíàëüíîãî ðóõó, óêðà¿íñüêî¿íàö³îíàëüíî¿ ñâ³äîìîñò³. Âèíèùåííÿ óêðà¿íñüêî¿ íàö³¿ áóëî ñïðàâîþ äåðæàâíîþ.“ʳëüê³ñòü æåðòâ ó ñïðàâæí³é â³éí³ ïðîòè ñåëÿíñòâà (1929–1933 ðîê³â) ïåðåâèùèëàçàãàëüíó ê³ëüê³ñòü çàãèáëèõ ó âñ³õ êðà¿íàõ ñâ³òó ï³ä ÷àñ Ïåðøî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè…Öÿ àêö³ÿ ñóïðîâîäæóâàëàñü ìàñîâèìè ïîãðîìàìè óêðà¿íñüêî¿ êóëüòóðè, ³íòåë³ãåíö³¿é öåðêâè” (Ðîáåðò Êîíâåñò. “Æíèâà ñêîðáîòè”. – Íüþ-Éîðê. – 1986 ð.).

1933 ðîêó äî÷êà ïèñüìåííèêà Â.Ã. Êîðîëåíêà Ñîô³ÿ Âîëîäèìèð³âíà Êîðîëåí-êî ñòàëà ñâ³äêîì æàõëèâèõ êàðòèí âèìèðàííÿ â³ä ãîëîäó òèñÿ÷ ³ òèñÿ÷ ñåëÿí, ÿêâíàñë³äîê êîëåêòèâ³çàö³¿, òàê ³ íå÷óâàíî¿ æîðñòîêîñò³ êðåìë³âñüêèõ ïîë³òèê³â. Ñî-ô³ÿ Âîëîäèìèð³âíà ìîâ÷àòè íå ìîãëà – íàïèñàëà ëèñòà Í.Ê.Êðóïñüê³é, à äëÿ á³ëüøî-ãî ðîçãîëîñó ïåðåäàëà éîãî ÷åðåç Ìàêñèìà Ãîðüêîãî: “…íå ìîæåìî íå â³ä÷óâàòèòîé æàõ, áà÷à÷è âèìèðàííÿ ³ çàãèáåëü ö³ëîãî íàðîäó”. Äîëÿ ñòðàøíîãî ïîñëàííÿÑîô³¿ Âîëîäèìèð³âíè íåâ³äîìà. Êîï³ÿ ëèñòà çáåð³ãàºòüñÿ â àðõ³â³ Î.Ì.Ãîðüêîãî.

×èì çàâèíèëà Óêðà¿íà? ªäèíèé ¿¿ çëî÷èí – íå õîò³ëà íîñèòè êàéäàíè,ïðèñòîñîâóâàòèñü äî çàãàðáíèê³â.

Íåçì³ðíå ãîðå, çíà÷íî á³ëüøå, í³æ ìîæå âì³ñòèòè ëþäñüêà äóøà, âïàëî íàóêðà¿íñüêèé íàðîä, ïðèäóøèëî éîãî ³ ïîãíàëî ïî ñâ³òó. Ñòàë³íñüêà ñèñòåìàóêðà¿íñüêèé íàðîä ðîçãàíÿëà, ìîâ æóðàâëèíèé êëþ÷ ó áóðþ, ïî Ñèá³ðàõ òàÑîëîâêàõ. Çàäóìàéìîñü íàä äîëåþ Óêðà¿íè: íèí³ ìàºìî ÷åòâåðòèé ãîëîäîìîð –äóõîâíèé ³ ô³çè÷íèé – íå ìåíø ñòðàõ³òëèâèé, í³æ ïîïåðåäí³, îñîáëèâî, äðóãèé.Âäóìàéìîñü, ÷îìó íà 11-ìó ðîö³ íåçàëåæíîñò³ ùå é äîñ³ íå ñòâîðåíî ã³äí³ óìîâèæèòòÿ ãðîìàäÿí? ×îìó, ÿê ³ ðàí³øå, âèìèðຠíàö³ÿ, âòðà÷àþ÷è ìàéæå ï³âì³ëüéî-íà óêðà¿íö³â ùîð³÷íî? Ç 1991 ðîêó ÷èñåëüí³ñòü íàñåëåííÿ ñêîðîòèëàñü ç 52 äî 48ì³ëüéîí³â? ×îìó? “Ñüîãîäí³ çà êîðäîíîì ïðàöþº 7 ì³ëüéîí³â óêðà¿íö³â, ÷åòâåðòà÷àñòèíà âñüîãî ïðàöåçäàòíîãî íàñåëåííÿ êðà¿íè. ² ùî íàéñòðàøí³øå – áàãàòîìîëîä³ ïðàãíå ïîêèíóòè Áàòüê³âùèíó. À 80% êîðèñòóâà÷³â ²íòåðíåòó õî÷óòü âè¿-õàòè çà êîðäîí. Âðàæàþ÷à öèôðà – ùîð³÷íèé â³äò³ê íàñåëåííÿ ç êðà¿íè ñêëàäàº

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

15

500 òèñ. îñ³á” (àêàäåì³ê ²íñòèòóòó ñâ³òîâî¿ åêîíîì³êè ³ ì³æíàðîäíèõ â³äíîñèíÍÀÍ Óêðà¿íè Þð³é Ìèêîëàéîâè÷ Ïàõîìîâ). ×îìó 95% íóæäåííèõ ãðîìàäÿíÓêðà¿íè ³ 5% çàìîæíèõ íå â³ä÷óâàþòü òîãî äóõîâíîãî ãîëîäó, ÿêèé ò³ëüêèé â³äð³çíÿº ëþäèíó â³ä òâàðèíè? ßê³ á âèñíîâêè íå ðîáèëèñÿ ÷èñëåííèìè êîì³ñ³ÿ-ìè òà åêñïåðòàìè, ãîëîâíà ïðè÷èíà çàíåïàäó – ÷åòâåðòèé ãîëîäîìîð, äóõîâíèé.Æèâåìî â ïîñòãåíîöèäíîìó ñóñï³ëüñòâ³.

Íàëåæíèì ÷èíîì íå âøàíîâàíà ïàì’ÿòü íåâèííî óᳺííèõ. Ó íàø³é ñòîëèö³,Êèºâ³, äâà íåâåëè÷êèõ ïàì’ÿòíèõ çíàêè, ³ äå-íå-äå â ñåëàõ. Íåìຠñïðàâæíüîãî ìå-ìîð³àëó, íà ÿêîìó áóëè á âèêàðáóâàí³ ñëîâà æàëîáè ³ ïàì’ÿò³. Íåìຠìóçåþ ãîëîäî-ìîð³â â Óêðà¿í³, äå áóëè á ç³áðàí³ íåîáõ³äí³ ìàòåð³àëè. Íå ï³äòðèìàí³ óðÿäîì ïðîïî-çèö³¿ Ìóçåþ íàðîäíî¿ àðõ³òåêòóðè òà ïîáóòó Óêðà¿íè ùîäî âøàíóâàííÿ ïàì’ÿò³ æåðòâãîëîäîìîðó. ̳í³ñòåðñòâî îñâ³òè òà íàóêè Óêðà¿íè äî öüîãî ÷àñó ùå íå ââåëî â íà-â÷àëüíó ïðîãðàìó ç ³ñòî𳿠ðîçä³ë ïðî óêðà¿íñüê³ ãîëîäîìîðè, ¿õ ïðè÷èíè ³ íàñë³äêè.

Ìè ìàºìî ôàêòè ãåíîöèäó, à çà ãåíîöèä òðåáà â³äïîâ³äàòè.  ³ñòî𳿠ÕÕñòîë³òòÿ äîáðå â³äîì³ íåîäíîðàçîâ³ âèïàäêè ìàñîâîãî âèíèùåííÿ íàðîä³â: 1915ðîêó òóðêè âèð³çàëè 1,5 ìëí â³ðìåí³â, í³ìåöüê³ ôàøèñòè ìàñîâî çíèùóâàëè ºâðå¿â,ëþäñòâî çíຠ³ ïðî åòí³÷í³ ÷èñòêè, ùî â³äáóâàëèñÿ â ð³çíèõ êóòî÷êàõ ñâ³òó.Îäíàê çà ê³ëüê³ñòþ æåðòâ ãåíîöèä óêðà¿íö³â ïåðåâèùèâ óñå, ùî â³äîìî ç ³ñòîð³¿ìàñîâèõ óáèâñòâ, ³ º îäíèì ç íàéá³ëüøèõ çëî÷èí³â çà ÷àñ ëþäñüêî¿ öèâ³ë³çàö³¿.

Ãîëîäîìîð 1932–1933 ðîê³â áóâ ãåíîöèäîì ïðîòè óêðà¿íñüêîãî íàðîäó.Ó ìîºìó ð³äíîìó ñåë³ Êèùåíö³ öÿ íàö³îíàëüíà òðàãåä³ÿ òîðêíóëàñÿ êîæíî¿

ðîäèíè. Ç ³í³ö³àòèâè îäíîñåëüö³â òà ¿õí³ì êîøòîì (íå äåðæàâè) 1994 ðîêó áóëîïîñòàâëåíî ïàì’ÿòíèé çíàê, íà ÿêîìó çîáðàæåíî õðåñò ³ âèáèòî ñëîâà: “Æåðò-âàì ãîëîäîìîðó 1933 ðîêó”. À ëþäåé ó ñåë³ çàãèíóëî ïîíàä 2 òèñÿ÷³ îñ³á. Ó 1932ðîö³ â ñåë³ áóëî ïîíàä 1200 äâîð³â, ³ ñ³ì’¿ áóëè áàãàòîä³òí³ – ïî ñåìåðî ä³òåé.Ç ì ³í³ö³àòèâè ïåäàãîã³÷íèé êîëåêòèâ ñåðåäíüî¿ øêîëè ñåëà Êèùåíö³ (äèðåê-òîð Ñâ³òëàíà ²âàí³âíà Êîâàëü), çà àêòèâíî¿ ó÷àñò³ îäíîñåëüö³â, âèÿâèâ ³ çàí³ñó ñïèñêè æåðòâ ãîëîäîìîðó 1 òèñ. îñ³á, àëå ¿õ çàãèíóëî ïîíàä 2 òèñ. Òðèâàºðîáîòà ç ìåòîþ âèÿâëåííÿ ³ìåí ³ ïð³çâèù ³ùå îäí³º¿ òèñÿ÷³ îñ³á.

Òðåáà, ùîá ñó÷àñíå ëþäñòâî âèçíàëî ãîëîäîìîðè 1921–1923 , 1932–1933, 1946–1947 ðð. ÿê ãåíîöèä ïðîòè óêðà¿íñüêîãî íàðîäó â³äïîâ³äíî äî ñò. 12 Êîíâåíö³¿ ÎÎÍ“Ïðî ïîïåðåäæåííÿ çëî÷èíó ãåíîöèäó ³ ïîêàðàííÿ çà íüîãî”. Óêðà¿íñüêà âëàäàïîâèííà çâåðíóòèñÿ äî ñâ³òîâî¿ ñï³ëüíîòè ç ïðîõàííÿì âèçíàòè íà ì³æíàðîäíîìóð³âí³ ãåíîöèä óêðà¿íñüêîãî íàðîäó ÿê çëî÷èí, â÷èíåíèé ñîâºòñüêèì ðåæèìîì.

Öüîãî, 2003 ðîêó Óêðà¿íà íà îô³ö³éíîìó ð³âí³ ñïðàâëÿº æàëîáó çà æåðòâàìèãîëîäîìîðó 1933 ðîêó. Öå âàæëèâèé êðîê äî ïîêàÿííÿ ³ äóõîâíîãî î÷èùåííÿ.Ñêîðáîòíèé, ùåìíèé á³ëü â³ä ñïîãàä³â ïðî ïåðåæèòå ³ áà÷åíå ìíîþ ï³ä ÷àñ ãîëîäî-ìîð³â 1932–1933 òà 1946–1947 ðîê³â íå ïîêèäຠìåíå.

2003-é, ð³ê ñêîðáîòè ³ æàëîáè óêðà¿íñüêî¿ íàö³¿ çà âñ³ìà çàãèáëèìè â³ä ãîëîäî-ìîð³â, ñï³âïàâ ç ðîêîì Ðîñ³¿ â Óêðà¿í³. Ïîíàä 300 ðîê³â Ðîñ³ÿ ãíîáèëà Óêðà¿íó.ϳñëÿ ðîçâàëó ÑÐÑÐ Ðîñ³ÿ îãîëîñèëà ñåáå éîãî ñïàäêîºìíèöåþ. Îòæå, ðîñ³é-

16

ѲÄ×ÅÍÍß

ñüêèé ïðåçèäåíò ìàâ áè íàñàìïåðåä âèáà÷èòèñÿ ïåðåä Óêðà¿íîþ çà âñå çëî,ðàí³øå ñêîºíå óêðà¿íöÿì Ðîñ³ºþ, ÿê äåðæàâîþ. Éîãî ïðè¿çä â Óêðà¿íó â ð³êæàëîáè ç³ ñâÿòêîâèìè çàõîäàìè – öå íåéìîâ³ðíå íàõàáñòâî, îáðàçà äëÿ óêðà¿í-ñüêîãî íàðîäó. À ùî æ âëàäà? Âîíà, î÷åâèäíî, íå ðîçó쳺òüñÿ íà ïèòàííÿõìîðàë³. Ç îäíîãî áîêó, 2003-é ð³ê îãîëîøåíî ðîêîì æàëîáè, à ç ³íøîãî – ïðîâà-äÿòüñÿ ãðàíä³îçí³ ðîçâàæàëüí³ øîó òà âèäîâèùà ç ðîñ³éñüêèì ïðèñìàêîì. Óêðà¿í-ñüêèé íàðîä çàâæäè áóâ ïðèõèëüíèêîì êóëüòóðíèõ êîíòàêò³â ç ð³çíèìè íàðîäàìèñâ³òó, àëå ñàìå öåé ð³ê Ðîñ³¿ â Óêðà¿í³ – öå, ì’ÿêî êàæó÷è, íåïðèïóñòèìà íåòàê-òîâí³ñòü. Óêðà¿íñüêèé íàðîä ñòî¿òü íà ïîçèö³¿ ñàìîñò³éíîñò³ é õîò³â áè ðàçîìïîêëàñòè êðàé óñ³ì ðîêàì Ðîñ³¿ â Óêðà¿í³.

Íàø ïîðÿòóíîê â ðîçáóäîâ³ â³ëüíî¿, ñàìîñò³éíî¿ äåðæàâè Óêðà¿íà. ªäíàéìî-ñÿ, â ºäíîñò³ íàøà ñèëà! Õàé íàì Áîã äîïîìîæå!

Ãåíîöèäîì ïðîòè óêðà¿íñüêîãî íàðîäó âèçíàëè ãîëîäîìîð 1932–1933 ðîê³âòðèäöÿòü êðà¿í ñâ³òó, ñåðåä ÿêèõ ÑØÀ, Êàíàäà, Àâñòðàë³ÿ. Òà â ÎÎÍ çàòÿ-ãóºòüñÿ âèçíàííÿ ãîëîäîìîðó ãåíîöèäîì óêðà¿íñüêîãî íàðîäó. Ïðàâëÿ÷³é êðèì³-íàëüíî-îë³ãàðõ³÷í³é âëàä³ ïèòàííÿ ãåíîöèäó íå áîëèòü. Âîíà áî¿òüñÿ ïðîãí³âèòèÐîñ³þ. ² òîìó ïðåäñòàâíèê ÌÂÑ Óêðà¿íè íà çàñ³äàíí³ Ãåíåðàëüíî¿ Àñàìáëå¿ÎÎÍ íå çàïåðå÷óâàâ Ïðåçèäåíòîâ³ Ðîñ³¿ Â.Ïóò³íó, êîëè òîé òâåðäèâ, ùî öå íåãåíîöèä, à çëî÷èí ïðîòè íàðîäó. Íàø ïðåäñòàâíèê íå íàïîëÿãàâ íà âèçíàíí³ãîëîäó 1932–1933 ðîê³â ãåíîöèäîì. Ìîæëèâî, ñó÷àñíà âëàäà ñüîãîäí³ ñèëüíà,ÿê í³êîëè, îêð³ì îäíîãî ìîìåíòó – âîíà áî¿òüñÿ ñâîãî íàðîäó.

Ñëàâà òîá³, Áîæå, ùèðî âäÿ÷íà òîá³, ùî äàðóâàâ ìåí³ äîâãèé â³ê, ùî íåçàãèíóëà äåñü, íå çàâåëè ìåíå êóäèñü â íåâ³äîìå ìàí³âö³ ì äîë³, áî áàãàòîðîê³â ìàëà òàêó ìîæëèâ³ñòü – çíèêíóòè ³ íå âèæèòè. Äÿêóþ òîá³, Áîæå, ùî ùåçäàòíà ðîçïîâ³ñòè ä³òÿì, îíóêàì, ãðîìàäñüêîñò³ ïðî æàõëèâó ïðàâäó âèíèùåííÿóêðà¿íñüêîãî íàðîäó â ÕÕ ñòîë³òò³.

Öàðñòâî íåáåñíå ³ çåìëÿ ïóõîì æåðòâàì ãîëîäîìîð³â ³ âñ³ì æåðòâàì òîòà-ë³òàðíî¿ ñèñòåìè íà Óêðà¿í³.

Ìîëþñÿ çà íåçàëåæíó Óêðà¿íó! Óêðà¿íà áóëà, º ³ áóäå!Ñëàâà Óêðà¿í³!

[ϳäïèñ] Ê.Ìàð÷åíêî9 ñ³÷íÿ 2003 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÌÀÐ×ÅÍÊÎ Îëåêñàíäðè Àíäð³¿âíè,

1891 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ìàëîñîô³¿âêà Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

ѳì’ÿ ó íàñ áóëà âåëèêîþ: 10 ä³òåé òà áàòüêî é ìàòè. Ãîëîäíî æèëè. Ïðèéøëàçâ³ñòêà, ùî íà Çàõ³äí³é Óêðà¿í³ óðîæàé êàðòîïë³ âðîäèâ. dzáðàëàñü ÿ ç³ ñâî¿ìè

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

17

áðàòàìè â äîðîãó. Ãðîøåé íà êâèòîê íà ïî¿çä íå áóëî, à òîìó òðåáà áóëî ¿õàòü“çàéöåì”. Íàñèëó âë³çëè ó âàãîí, ðîçì³ñòèëèñü, à òóò õîäÿòü êâèòêè ïðîâ³ðÿþòü.Äóìàºìî, çàðàç âèñàäÿòü ³ âñå, àëå òóò çìèëóâàâñÿ íàä íàìè äÿäüêî â ÷îðíîìóïëàù³, çàõîâàâ áðàò³â Òåðåøêà òà Ãðèöüêà ï³ä ëàâêó çà êëóíêè, à ìåíå ï³ä³ïõíóâï³ä ñâ³é ïëàù. Òàê ³ ¿õàëè. Ãð³ëèñü á³ëÿ êîòëà, íà çóïèíêàõ á³ãàëè íà ñòàíö³þçáèðàòè á³ëÿ ñì³òòÿ ëóøïèííÿ ç êàðòîïë³, ïèëè âîäó. Òàê ³ ïåðåáèâàëèñü. À íàðî-äó ¿õàëî òüìà-òüìóùà, ³ íà êîæí³é ñòàíö³¿ âñå âèíîñèëè ³ âèíîñèëè òðóïè ïîìåð-ëèõ ëþäåé, âèíîñèëè ³ ñêëàäàëè ïðîñòî ï³ä íåáîì íà ñòàíö³¿. Áðàò³â ñâî¿õ ðîçãó-áèëà íà ñòàíö³ÿõ, íå çíàéøëà ¿õ ³ äî ñèð ï³ð, ìàáóòü, ïîìåðëè ç ãîëîäó. À ñàìàäî¿õàëà äî ì³ñòà Êàì’ÿíåöü-Ïîä³ëüñüêà ³ âèéøëà íà ñòàíö³¿. Ãîëîäíà, õîëîäíà,ðîçäåðòà ôóôàé÷èíà, ðîçë³çë³ áîòèêè. Êóäè éòè, äî êîãî éòè íàí³ìàòèñü íà ðîáî-òó. Òà é ï³øëà â ïåðøó âóëèöþ, à òàì, äå ñòîÿëà êëóíÿ, ëþäè øóêàþòü õàð÷³â,îñòàòêè ïøåíèö³. Áàãàòî òàì áóëî ñîëîìè ³ âîíè â ñîëîì³, ÿê ÷åðâ’ÿêè êîïîøàòü,ëåæàòü ìåðòâ³, ãí³þòü, à æèâ³ ïî íèõ ëàçÿòü. Äèòèíà ðîê³â 4–5 íà ñâî¿é ìàòåð³ñèäèòü, òðîãà çà ðóêó, ãóêàº, à ìàòè âæå çàñíóëà íàçàâæäè. ²äó, ñëüîçè êàïàþòü,óæå ñòàëî âå÷îð³òü (à ñàìå áóëî ñâÿòî Ïàñõè), â ÿêó õàòó íå çàéäó – íå ïóñêà-þòü, ïðîøó õë³áà, ãîâîðþ, ùî â³äðîáëþ, íå ïóñêàþòü, íå äàþòü ³ õë³áà. Ìðÿ÷èòüäîùèê, õîëîäíî. Îäíà æ³íêà çæàë³ëàñü, âèãëÿíóëà â â³êíî, êîëè ÿ çàñòóêàëà, â³äêðè-ëà äâåð³, âèêèíóëà îêðàé÷èê õë³áà, ÷åðñòâîãî, ÷îðíîãî. ß ñõîïèëà òîé îêðàé÷èê³ äàâàé ãðèçòè. Öåé õë³á âèçâàâ ùå á³ëüø³ áîë³ â æèâîò³, ¿ñòè ñòàëî õîò³òèñü ùåá³ëüøå. Òðåáà äåñü ïðîñèòè ïåðåíî÷óâàòè. Ñâ³òèòüñÿ õàòèíà, ïîñòóêàëà – â³ä÷è-íèëà ìîëîäà ãàðíà æ³íêà. Ïðèâåëà â õàòó, à â õàò³ òàê ãàðíî: ðóøíèêè âèñÿòü,÷èñòî, à ñàìå ãîëîâíå – íà ñòîë³ õàð÷³ ñòîÿòü ð³çí³: ïàñêà, êðàøàíêè, êîâáàñà,ñàëî, õë³á á³ëèé, ì’ÿñî âàðåíå. ßê ãëÿíóëà ÿ íà íà öåé õàð÷, òî âðàç ³ çîìë³ëà.Îãëÿíóëàñü – ëåæó íà ëàâ³ âêðèòà ðÿäíîì. Ƴíêà ìåíå íàïî¿ëà ÷àºì, ïîñóøèëàì³é îäÿã, çàìîòàëà ìîþ ãîëîâó ÿêîþñü øìàòèíîþ òêàíèíè, ùîá íå ïåðåë³çëèâîø³, ³ ïîëÿãàëè ñïàòè. Ðàíêîì íàãîäóâàëà, íàïî¿ëà ³ ãîâîðèòü: ³äè, áî ïðèéäå ì³é÷îëîâ³ê, â³í íå ëþáèòü ñòàðö³â. ß ïðîñþñü íàéíÿòèñü ïðàöþâàòè, à âîíà ãîâî-ðèòü: éäè ³ âñå. Íàêëàëà ìåí³ â òîðáó õàð÷³â, ÿ ³ ï³øëà. Ïîõîäèëà ïî ëþäÿõ,à êðóãîì òåæ ãîëîä, ïðèéøëà íà ñòàíö³þ, ñòàëà äîáèðàòèñü äîäîìó äî áàòüê³â.Íà ñòàíö³ÿõ ³ âèñàäæóâàëè, àëå ç ãîðåì ïîïîëàì äî¿õàëà.

Ïðè¿õàëà, à äîìà ïîõîðîí çà ïîõîðîíîì, ïîõîâàëè âæå òðüîõ áðàò³â – ïîìåð-ëè ç ãîëîäó. Ùå îäèí ëåæèòü âìèðàº, îïóõøèé â³ä ãîëîäó. Òàê ÿ ³ áðàò³â ïîãóáè-ëà, à öèõ íå çàñòàëà æèâèìè, ³ ñàìà ïîíåâ³ðÿëàñü ïî ñâ³òó. Ñòàëè ìè äàë³ äîæè-âàòü â³êó, ëîâèëè õîâðàøê³â òà ¿ëè ¿õ, çáèðàëè íàñ³ííÿ ð³çíèõ áóð’ÿí³â, òàê ³ ïåðå-áèâàëèñü. Íà âñå æèòòÿ çàëèøèëàñü ïåðåä î÷èìà õë³áèíà, ÿêó âèì³íÿëè ìàìàíà áàçàð³ çà ñâîþ õóñòêó. Ïðèéøëà äîäîìó, ðîçëîìèëà, à âîíà ò³ëüêè çâåðõóîáìàçàíà ò³ñòîì, à âñåðåäèí³ òèðñà. Ìàìà òàê ³ ñ³ëè. Íàñèëó ïðèéøëè äîïàì’ÿò³. Îò ³ âåñü ì³é ãîëîäíèé øëÿõ, â³í çàâæäè ñòî¿òü ó ìåíå ïåðåä î÷èìà.

Çàïèñ: Í.Ìàð÷åíêî.

18

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÌÀÐ×ÅÍÊÎ Êñåí³¿ Ðîä³îí³âíè,

1920 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Á³ëåíüêå Âåðõíüîõîðòèöüêîãî ð-íó íà Çàïîðîæ÷èí³)

Áûë â 1932–1933 ãîäàõ î÷åíü ñèëüíûé ãîëîä. Åëè âìåñòî ïøåíà ìûøèé.Íà âñå ñåëî áûëà îäíà êîðîâà, êîòîðàÿ äàâàëà îäíó êðóæêó ìîëîêà, ðàçäåëÿå-ìóþ ïîðîâíó ïî ñåìüÿì, ãäå áûëè äåòè. Ýòî ìîëîêî ðàçáàâëÿëè è ïèëè ïî ÷óòü-÷óòü, íî ñêîðî êîðîâà ïåðåñòàëà åãî äàâàòü. Ëîâèëè êðûñ, íóòðèé.

Ðóêîâîäñòâî êîëõîçà íàçíà÷àëî ëþäåé èç ñåëà, êîòîðûå êàæäûé âå÷åð îáúåç-æàëè íà ïîäâîäàõ îêðåñòíîñòè è ñîáèðàëè óìåðøèõ.

Íå ðàçðåøàëè íè÷åãî ïðîäàâàòü, àêòèâèñòû çàáèðàëè âñå, âïëîòü äî ìåáå-ëè (äàæå ñòîëû). Ëþäè óìîëÿëè èõ íå çàáèðàòü, íî íè÷åãî íå ïîìîãàëî. Ïåðåêà-ïûâàëè âñþ çåìëþ âîêðóã äîìà. Óäàâàëîñü ñîõðàíèòü õîòü ÷òî-íèáóäü òåì, êòîâ ÷óëêàõ ïîäâÿçûâàë åäó âîêðóã ñåáÿ – ÷åëîâåêà íå îáûñêèâàëè.

[ϳäïèñ] Ê.Ìàð÷åíêî1997 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÌÀÐ×ÅÍÊÎ Îëüãè Ïåòð³âíè,

1911 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Âåëèêà Îëåêñàíäð³âêà Êàçàíê³âñüêîãî ð-íóÄí³ïðîïåòðîâñüêî¿ (íèí³ Ìèêîëà¿âñüêà) îáë.)

 ñåìüå íàøåé áûëî 10 äåòåé. Ãîëîä 1932–33 ãîäîâ óíåñ èç æèçíè äâóõìëàäøèõ áðàòüåâ. Ðàáîòàëà ÿ â òî âðåìÿ â êîëõîçå. Êàê âñå îäíîñåëü÷àíå,ÿ ïîíèìàëà, ÷òî ãîëîä òîò èñêóññòâåííûé, ò.ê.ãîä áûë óðîæàéíûì. Îäíàêîìåñòíûå âëàñòè, ðóêîâîäñòâóÿñü äèðåêòèâàìè èç Ìîñêâû, çàáðàëè ó ëþäåé âñåäî ïîñëåäíåãî çåðíûøêà.

Ñîòðóäíèêè ÍÊÂÄ çàõîäèëè â êàæäóþ õàòó, ïðîùóïûâàëè êàæäûé ìåòðçåìëè â ïîèñêàõ ñïðÿòàííîãî çåðíà. Ëþáîé “ïîäîçðèòåëüíûé” îâðàã íà îãîðîäåïîäëåæàë “îùóïûâàíèþ” ñïåöèàëüíî çàîñòðåííîé ïàëêîé, à åñëè òàì âñå æåíàõîäèëè çàïðÿòàííîå çåðíî, òî åãî èçûìàëè, à õîçÿèíà ìîãëè èçáèòü ïðÿìî íàìåñòå. Ïðîöâåòàëè äîíîñû è ïîêëåïû.

Ëþäè ïèòàëèñü òðàâîé è êîðîé ñ äåðåâüåâ. Íà ñåëüñêèõ óëî÷êàõ ïðàêòè÷åñ-êè íåëüçÿ áûëî óâèäåòü áðîäÿ÷èõ êîøåê è ñîáàê, ïîñêîëüêó èõ âñåõ ïîåëè. Êðà-ëè ëîøàäåé, ïîëóâûñîõøèå, îíè âñå æå ìîãëè íåêîòîðîå âðåìÿ ïðîêîðìèòü ñå-ìüþ. Õîäèëè â ëåñ çà åæàìè, èç êîòîðûõ âàðèëè ïîõëåáêó. Èç äîìà â äîì ðàñ-

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

19

ïðîñòðàíÿëèñü ñëóõè, ÷òî ìàòåðè â îò÷àÿíüè óáèâàëè ñâîèõ ïîëóìåðòâûõ äåòåéäëÿ òîãî, ÷òîáû ïðîêîðìèòü îñòàâøèõñÿ â æèâûõ ÷ëåíîâ ñåìüè. Îäíàêî òàêèåëþäè ñóðîâî ïðåñëåäîâàëèñü âñåìè æèòåëÿìè ñåëà.

Çàïèñàâ À.Ïåðåïåëèöÿ, ïðàâíóê.1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÌÀÑ˲ÂÅÖÜ Ãàííè Ãðèãîð³âíè,

1914 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Êèñåëèõà íà Ïîëòàâùèí³)

Öå áóëè ñòðàøí³ äí³. Íå áóäó ãîâîðèòè, ùî íàøà ñ³ì’ÿ á³äóâàëà òàê, ÿêäåÿê³ ³íø³. Áî ð³äí³ çóì³ëè ïðèêîïàòè ³ êàðòîïëþ, ³ îë³þ, áóëà ñîëîíèíà. Ç õë³áîìáóëî ñóòóæíî, àëå éîãî ìîæíà áóëî âèì³íÿòè íà îäÿã. Àëå ñê³ëüêè ëþäåé âèìåð-ëî â íàøîìó ñåë³! Ãîëîä çíóùàâñÿ íàä ëþäüìè íåìèëîñåðäíî, íåíà÷å âèïðîáî-âóâàâ ¿õ. ijéøëî äî ñïðàâæíüîãî ëèõà – ëþäî¿äñòâà. Ñòðàøí³ ³ñòî𳿠ïåðåõîäèëèç óñò â óñòà. Íàøîãî ñåëà öå òåæ íå îáìèíóëî.

Îäíà æ³íêà, Ìàëþãà Ïàðàñêà, ï³ñëÿ óâ’ÿçíåííÿ Çàð³öüêà, äîâåäåíà äî â³ä÷àþ÷è, ìîæå, é áîæåâ³ëëÿ, çàð³çàëà äâîõ äî÷îê.. Ìèìî ¿¿ õàòè ïðîõîäèâ õëîï÷èêÂàñüêî Çåëåíåöü (ïð³çâèùå, ìîæëèâî, íåòî÷íå). Âîíà çàïðîñèëà ïîì’ÿíóòè äî-÷îê, ïîîá³öÿâøè äàòè éîìó ¿ñòè. Òàê á³ëüøå òîãî õëîï÷èêà í³õòî é íå áà÷èâ.À æ³íêà âèíåñëà íà âóëèöþ ïå÷åíþ çà óïîê³é ñâî¿õ äî÷îê. ßê âæå òàì âèéøëî,àëå ¿¿ ðîçêðèëè. Ïðè¿õàëà ì³ë³ö³ÿ, âçÿëè ïîíÿòèõ (Îëüãà Êóëüáàêà), ï³øëè â áóäèíîê,îãëÿíóëè ïîãð³á ³ çíàéøëè òàì ãîðùèê ç äèòÿ÷èì ì’ÿñîì òà çàëèøêàìè ä³òåé.

Çàñóäèëè æ³íêó íà 10 ðîê³â. Ïîâåðíóëàñÿ â ñåëî ï³ñëÿ â³éíè. Òà á³ëüøå òóòâîíà íå ïðèæèëàñÿ, ïî¿õàëà êóäèñü...

ϳâòèñÿ÷³ ñâ³÷ – äóøàì áåçíåâèííèì.–ѳëüñüêå æèòòÿ. – 2003. – 2 òðàâíÿ.

ѲÄ×ÅÍÍßÌÀÑËßÊÀ Ïåòðà

(ì. Êè¿â)

ß ÍÅ ÏÐÎÙÀÞ!.. ÃÎËÎÑ ÑÅÐÖßÌî¿ çàìó÷åí³ ãîëîäîì ïðåäêè, ÿ ïðîìîâëÿþ äî âàñ, ïîõîâàíèõ ó áðàòñüêèõ

ìîãèëàõ ñ³ë Óñòèâèöÿ é Çóá³âêà íà Ïîëòàâùèí³. Íàäâîð³ í³÷ 26 ëèñòîïàäà.ß ñòîþ íà êóõí³ ïåðåä çàïàëåíîþ íà ï³äâ³êîíí³ ñâ³÷êîþ. ×åðåç äîðîãó â òóìàí³

20

ѲÄ×ÅÍÍß

ãîðÿòü ñâ³÷êè ó â³êíàõ ³íøèõ áàãàòîïîâåðõ³âîê. ʳëüêà õâèëèí òîìó, êîëè ÿ ñèä³âá³ëÿ êîìï’þòåðà, íà ìåíå íàêîòèëàñÿ çàäóøëèâà õâèëÿ ñîðîìó, ãí³âó é íåíà-âèñò³. Íà äèñïëå¿ ïîáà÷èâ ³íôîðìàö³þ, ùî “ðåã³îíàëè” é êîìóí³ñòè íà ÷îë³ ç ïðå-ì’ºðîì Óêðà¿íè íå âèçíàþòü ãîëîäîìîðó-ãåíîöèäó óêðà¿íñüêîãî íàðîäó.

Íàì, óêðà¿íöÿì, º íàä ÷èì çàìèñëèòèñÿ. Ìè ñâàðèìîñÿ îäíå ç îäíèì, àíàø³ âîðîãè êîíñîë³äîâàí³ é îäíîñòàéí³. Íàì òðåáà îá’ºäíóâàòèñÿ íà ºäèíî ìîæ-ëèâ³é îñíîâ³ – íà íàö³îíàëüí³é. Òàê, ÿê öå ðîáëÿòü, íàïðèêëàä, ºâðå¿. Òîä³ ìè íåäîçâîëèìî çàéäàì – “³íîðîäöÿì” ïðîöâ³òàòè íà íàø³é çåìë³. Íàñ íå ïîæèðàòè-ìå ñîðîì çà òå, ùî âíóòð³øí³ é çîâí³øí³ âîðîãè ñòâåðäæóþòü ïðî â³äñóòí³ñòüîçíàê ãåíîöèäó, à â 1932–1933 ðîêàõ ïðîñòî “íå âðîäèëà” ïøåíèöÿ. Âíóêè ³ ïðàâ-íóêè òèõ, ÿê³ ì³ëüéîíàìè çíèùóâàëè óêðà¿íö³â øëÿõîì íàéñòðàøí³øîãî ó ñâ³ò³ìîðäóâàííÿ ãîëîäîì, ³ íèí³ âåðõîâîäÿòü ó Ìîñêâ³, Íüþ-Éîðêó é Òåëü-Àâ³â³. Çà-ïðàâëÿþòü âîíè âñèì ³ â Êèºâ³. Òîìó é íèí³ â³äáóâàºòüñÿ ïðèõîâàíèé ãåíîöèäïðîòè óêðà¿íö³â, ÿêèé ìàñêóºòüñÿ ï³ä íàóêîâèì òåðì³íîì “äåïîïóëÿö³ÿ”.

Ìî¿ íåùàñí³ óêðà¿íñüê³ ïðåäêè! ß çâåðòàþñÿ äî âàñ ³ç ÕÕ² ñòîë³òòÿ. ß íåçàáóâ, õòî ³ çà â³ùî çíèùóâàâ âàñ ó 1932–1933 ðîêàõ. Ìîÿ êðèõ³òêî Ìàðóñþ,ò³òîíüêî ïî ìàì³, ÿêà ïîìåðëà ðàçîì ç³ ñâî¿ìè äåâ’ÿòüìà(!) áðàòàìè é ñåñòðàìè³ ñâî¿ì òàòîì, ìî¿ì ä³äóñåì. ß í³êîëè âàñ íå áà÷èâ. Ìåíå íå ç³ãð³âàëî âàøåðîäèííå òåïëî, áî âàñ çíèùèëè áåçæàëüí³ äî óêðà¿íö³â êàòè. Ò³ëüêè ðîçïîâ³ä³ìàìè, ÿêà äèâîì âèæèëà ðàçîì ³ç ìîºþ áàáóñåþ, çàñâ³ä÷óâàëè, ùî â ìåíå çàá-ðàëè ìàéæå âñþ ðîäèíó. Òè, Ìàðóñþ, ìîãëà íàðîäèòè ãàðíèõ ³ ïðàöåëþáíèõä³òåé. ßê ³ òâîÿ òðèð³÷íà ñåñòðè÷êà Îðèñÿ. ßê ³ òâ³é ÷îòèðèð³÷íèé áðàòèê ²âàí.Äå íèí³ âàø³ çíèùåí³ äóø³? Íà öâèíòàð³ â Çóá³âö³, óæå â 60-ò³ ðîêè ìè ç ìàò³ð’þíå ìîãëè çíàéòè ¿õí³õ ìîãèë. Ó ìàòåðèí³é ðîäèí³ ç 14 îñ³á ïîìåðëî â 1933 ðîö³ 10.Çà ñâ³ä÷åííÿìè ì ìàòåð³, Ãàííè Àíòîí³âíè Çäîð, Ìàðóñÿ ïîìåðëà ï³ñëÿ òîãî,ÿê îçáðîºí³ äî çóá³â óãîäîâàí³ ðîñ³ÿíè ç Êîñòðîìñüêî¿ îáëàñò³ âèäåðëè ç ¿¿ìàëåíüêîãî êóëà÷êà ãàðáóçîâå íàñ³ííÿ.

̳é ð³äíèé äÿäüêî, Âàñèëü Àíäð³éîâè÷ Ìàñëÿê, êîìàíäèð Ðàäÿíñüêî¿ Àð쳿,ïðè¿õàâ 1933 ðîêó ç Äàëåêîãî Ñõîäó ó â³äïóñòêó äîäîìó. Íà êîðäîí³ ç Óêðà¿íîþéîãî çóñòð³ëè “çàãðàäèòåëüíûå îòðÿäû”. “Íà Óêðàèíó íåëüçÿ, – ñêàçàâ éîìóñòàðøèé. – Äàâèì õîõëîâ”, – çàñì³ÿâñÿ â³í, ñïðèéíÿâøè ìîãî êèðïàòîãî é âèëè-öþâàòîãî äÿäüêà çà ñâîãî. Âèùèé ÷èí ³ ð³øó÷èé õàðàêòåð äîçâîëèëè äÿäüêîâ³ïðîðâàòèñÿ â Óêðà¿íó. Òå, ùî ïîáà÷èâ â³í, ÿêèé ïðèéøîâ óñþ â³éíó, íå ì³ã ï³çí³øåîïèñàòè ñëîâàìè. Íàâêîëî 12-òèñÿ÷íîãî êîçàöüêîãî ñåëà Óñòèâèöÿ Âåëèêîáàãà-÷àíñüêîãî ðàéîíó [Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.] òåæ ñòîÿâ “çàãðàäèòåëü-íûé îòðÿä”, à ëþäè ¿ëè ëþäåé! Íà çàïèòàííÿ äÿäüêà îô³öåðà, êîëè çí³ìóòü â³éñüêî-âó îáëîãó, âãîäîâàí³é êîìàíäèð ñêàçàâ, ùî öå â³äáóäåòüñÿ íå ðàí³øå, “êàê ñäîõíºòïîñëºäíèé õîõîë”. Çàëèøèëîñÿ ìåíøå 3 òèñÿ÷ ëþäåé.

Çâåðòàþñÿ ÿ é äî çàìó÷åíèõ “áðàòàìè” áàòüê³â, áðàò³â ³ ñåñòåð ì òåù³Ãàííè Ìóñ³¿âíè Òêà÷óê, ÿêà äèâîì ïåðåæèëà ãîëîäîìîð-ãåíîöèä ó ñåë³ ÒàðãàíÂîëîäàðñüêîãî ðàéîíó Êè¿âñüêî¿ îáëàñò³. ¯¿ çíÿëè ç ìåðòâî¿ ìàòåð³ ïîõîðîíí³

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

21

êîìàíäè é â³ääàëè äî äèòÿ÷îãî áóäèíêó. Òàê âîíà âñå æèòòÿ é íå çíàëà, ñê³ëüêèáðàò³â ³ ñåñòåð ó íå¿ ïîìåðëî.

ß íå ïðîùàþ! ß í³êîëè íå ïðîùó êàòàì ìî¿õ ð³äíèõ, áî âîíè òàê ³ íå ïîêàÿ-ëèñÿ. ³äìîâëÿþòüñÿ êàÿòèñÿ ¿õí³ âíóêè é ïðàâíóêè. ßêùî òàê, òî çíîâó ñ³ÿòè-ìóòü çëî é íåíàâèñòü ó ñâ³ò³. ß çíàþ, ùî äåõòî ç óêðà¿íö³â òàê ³ íå ðîçó쳺, ïðîùî ÿ õî÷ó ñêàçàòè. Àëå äóæå äîáðå ìåíå çðîçóì³þòü íàø³ âîðîãè. Ïàì’ÿòàéòåæ, ÿ íå ïðîùàþ!.. Íå ïðîùຠ³ ì³é äîâãîòåðïåëèâèé íàðîä.

Ñëîâî Ïðîñâ³òè. – 2006. – 30 ëèñòîïàäà – 6 ãðóäíÿ.

ËÈÑÒ-ѲÄ×ÅÍÍßÌÀÑÓÐÀ ²âàíà Âàñèëüîâè÷à,

1923 ð. íàðîäæåííÿ,ÐÓÄÅÍÊÀ ²âàíà Êîñòÿíòèíîâè÷à,

1922 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Êè¿â)

Øàíîâíèé Ëåâêî Ãðèãîðîâè÷!Ìè ÷èòàëè âñå Âàìè íàïèñàíå ³ íàäðóêîâàíå. Âè – ìóæíÿ ëþäèíà!Âåëèêèé ïàòð³îòèçì äî íàøî¿ áàãàòîñòðàæäàëüíî¿ íåíüêè-Óêðà¿íè äîïîì³ã

Âàì âèñòîÿòè ³ âèòðèìàòè òàê³ çíóùàííÿ ñòàë³íñüêî-á³ëüøîâèöüêîãî ðåæèìó.Äàé Áîã Âàì çäîðîâ’ÿ ³ áëàãîïîëó÷÷ÿ.Õàé Âàì ùàñòèòü!Äîäàºìî ïðè öüîìó íàø³ ñïîãàäè ïðî Ãîëîäîìîð 1932–1933 ðð. â Óêðà¿í³:

ÄÎ 75-в××ß ÃÎËÎÄÎÌÎÐÓ Â ÓÊÐÀ¯Í²1932–1933 ÐÎʲÂ: ÑÏÎÃÀÄÈ ÆÈÂÈÕ Ñ²ÄʲÂ

Ñòðàøíå ÷èñëî ó íåëþäñüê³é íàïðóç³ ïðîïàëþºñâ³òè äî ãëèáèíè: ó òðèäöÿòü òðè ðîç³ï’ÿòî²ñóñà. Ó òðèäöÿòü òðåò³ì íà çåìíîìó êðóç³

ðîç³ï’ÿòî ì³ëüéîíè áåç âèíèÁîðèñ Îë³éíèê

Ìè íàðîäèëèñü â ñåë³ Ñêðèïà¿ Ç쳿âñüêîãî ðàéîíó íà Õàðê³âùèí³.  1933ðîö³ íàì âèïîâíèëîñü â³äïîâ³äíî: 10 ³ 11 ðîê³â, òîìó âñå, ùî â³äáóâàëîñüâ íàøîìó ñåë³ â 1932–1933 ðîêàõ, ìè äîáðå ïàì’ÿòàºìî. Ñàìå â 1932 ðîö³âïåðøå â ñåë³ ïî÷àëîñü êîëåêòèâíå ãîñïîäàðþâàííÿ. ×àñòèíà äâîð³â íå ï³øëàâ êîëãîñï, ³ ¿õ íàçâàëè “îäíîîñ³áíèêàìè”. Âîíè ìàëè ñâî¿ îêðåì³ çåìåëüí³ íàä³ëè.

 1932-ìó, ïåðøîìó êîëãîñïíîìó ðîö³, êîæíèé êîëãîñïíèê çà âåñü ð³ê ðîáî-òè îäåðæàâ íà òðóäîäí³ ïî 1–1,5 ïóäè çåðíà. Ôàêòè÷íî âåñü êîëãîñïíèé óðîæàéáóëî âèâåçåíî íà õë³áîçàãîò³âåëüíèé ïóíêò.

22

ѲÄ×ÅÍÍß

Îäíîîñ³áíèêàì õë³áîçäà÷à äåðæàâ³ íàðàõîâóâàëàñü íà êîæíèé ãåêòàð îðíî¿çåìë³ ³ ïîìíîæóâàëàñü íà ê³ëüê³ñòü ãåêòàð³â: òàêèé ìåòîä íàðàõóâàíü íàçèâàâñÿ“ïëàí äî äâîðó”. Îäåðæàíèé òàêèé ïëàí çäà÷³ õë³áà äåðæàâ³ äîð³âíþâàâ ïðè-áëèçíî 70 â³äñîòê³â â³ä óñüîãî ç³áðàíîãî óðîæàþ. Îäíîîñ³áíèêè ïî÷àëè á³äêà-òèñü: âåëèê³ ñ³ì’¿ (ïî 3–5 ä³òåé), ¿õ òðåáà ãîäóâàòè, òà é íà ïîñ³âíó íàâåñí³ 1933ðîêó òðåáà çàëèøèòè ïåâíó ê³ëüê³ñòü çåðíà.

Ç ðàéîíó ïðè¿õàâ óïîâíîâàæåíèé â óí³ôîðì³ ç íàãàíîì, ÿêèé ñóâîðî ñë³äêó-âàâ çà õë³áîçäà÷åþ. Õë³áîçäà÷ó âèêîíàëè, ò³ëüêè íà öüîìó âîíà íå çàê³í÷èëàñü.Íàä³éøëà íà ì³ñöÿ âêàç³âêà ç ðàéîíó ùå äîäàòêîâî çäàòè ïðèáëèçíî ñò³ëüêè æ.Öå âæå áóëà ïðåäòå÷à ãîëîäó. Ùîá ÿêîñü âðÿòóâàòèñü, âèæèòè, îäíîîñ³áíèêèñòàëè ÷àñòêîâî çàêîïóâàòè çåðíî â ä³æêàõ. Ïîÿâèëèñü ì³ñöåâ³ “àêòèâ³ñòè”, îçá-ðîºí³ æåðäèíàìè ç ìåòàëåâèìè ãîñòðèìè íàêîíå÷íèêàìè. Ñõðîíè áóëè çíàéäåí³.Âñå çàêîïàíå ³ íàÿâíå íåçàêîïàíå áóëî çàáðàíå äî çåðíèíêè, à ãîñïîäàð³â çàà-ðåøòîâàíî.

 ê³íö³ 1932 ðîêó ðîçïî÷àâñÿ ãîëîä, à íàâåñí³ 1933 ðîêó – ãîëîäîìîð. Âìè-ðàëè ³ îäíîîñ³áíèêè, ³ êîëãîñïíèêè, ³ äîðîñë³, ³ ä³òè. Ìè áóëè ïóõëèìè, àëå âèæè-ëè. Áàãàòî íàøèõ îäíîêëàñíèê³â âìåðëî. Ìè áà÷èëè, ÿê âîíè âìèðàëè, ñòðàæäàþ-÷è. Êîëè ëþäèíó ðîçñòð³ëþþòü, ¿¿ ñìåðòü ìèòòºâà, êîëè â³øàþòü, âîíà äâ³-òðèõâèëèíè ìó÷èòüñÿ. À ãîëîäíà ñìåðòü, â³ðí³øå ñìåðòü â³ä ãîëîäó, êîëè íåìà ÷îãî¿ñòè, öå íå äîáà, íå òèæäåíü, öå ì³ñÿö³ òàêèõ ìóê, òàêèõ ñòðàæäàíü, ùî, íå äàé,Ãîñïîäè, ùîá í³äå ³ í³êîëè òàêå òðàïèëîñü.

Ïàì’ÿòàºìî, ÿêèé âèãëÿä áóâ ó ä³òåé, âìèðàþ÷èõ ãîëîäíîþ ñìåðòþ: îäí³áóëè äóæå õóä³, ÿê ñêåëåòè, îáòÿãíóò³ æîâòî-÷îðíîþ øê³ðîþ, â ³íøèõ ïóõëåò³ëî ðîçøèðÿëîñÿ òàê, ùî øê³ðà íå âèòðèìóâàëà, òð³ñêàëàñü, ³ çâ³äòè âèò³êàëàð³äèíà. Íàçàâæäè çàïàì’ÿòàëèñü î÷³ âìèðàþ÷èõ – âîíè áóëè ïàëàþ÷³,áîæåâ³ëüí³.

Õî÷ ÷åðåç 54 ðîêè áóëî çíÿòî “òàáó” íà ãîëîäîìîð, îäíàê ëèøå â 1993 ðîö³íà äåðæàâíîìó ð³âí³ áóëî â³äçíà÷åíî 60-ð³÷÷ÿ ö³º¿ òðàãå䳿 óêðà¿íñüêîãî íàðîäó.ϳñëÿ Ïîìàðàí÷åâî¿ ðåâîëþö³¿ çà ³í³ö³àòèâîþ ³ áåçïîñåðåäíüîþ ó÷àñòþ Ïðå-çèäåíòà Óêðà¿íè ³êòîðà Àíäð³éîâè÷à Þùåíêà ùîð³÷íî â³äçíà÷àºòüñÿ Äåíüïàì’ÿò³ æåðòâ ãåíîöèäó óêðà¿íñüêîãî íàðîäó.

Êîìóí³ñòè, çâè÷àéíî æ, âñÿêèìè ïîòóãàìè íàìàãàþòüñÿ ïðèìåíøèòèòðàãåä³þ ãîëîäîìîðó, áî ïðàâäà ïðî íüîãî íåãàòèâíî âïëèâຠíà ¿õí³é ³ì³äæ.

ßê ðåàêö³ÿ íà â³äçíà÷åííÿ íà äåðæàâíîìó ð³âí³ 72-õ ðîêîâèí ãîëîäîìîðó, âãàçåò³ “Êîìóí³ñò” â³ä 9 ãðóäíÿ 2005 ð. íà âñþ ïîëîñó íàäðóêîâàíà ñòàòòÿ ï³äçàãîëîâêîì: “Ãîëîä â Óêðàèíå 1932–1933 ãã. Êòî âèíîâàò?”  ñòàòò³ 6 ðîçä³ë³â,îäèí ç íèõ íàçèâàºòüñÿ: “Óéìèòåñü, ôàëüñèôèêàòîðû!”, â ÿêîìó çâèíóâà÷óþòü-ñÿ ó ôàëüñèô³êàö³¿ íàñë³äê³â ãîëîäîìîðó Ç̲, ³ñòîðèêè, ïîë³òèêè, íàóêîâö³ íå ò³ëüêèâ Óêðà¿í³, à é çà êîðäîíîì. Òàê, íàâåäåí³ äàí³, ùî â³äîì³ íà çàõîä³ ä³ÿ÷³ – ÄåéëÄàëð³ìïë íàçèâàâ ê³ëüê³ñòü ïîìåðëèõ â³ä ãîëîäó 5,5 ìëí îñ³á, à Õîñë³ Ãðàíò –íàâ³òü 15 ì³ëüéîí³â.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

23

Ïðèïóñò³ìî, ùî ïîìåðëî “ëèøå” 5,5 ìëí., òî öå ùî – ìàëî, öå íå òðàãåä³ÿ,íå ãîëîäîìîð?

Íèæ÷å ïîäàºòüñÿ äåê³ëüêà ôðàãìåíò³â ç â³äîìî¿ ïîë³òè÷íî-³ñòîðè÷íî¿ ïðàö³Äìèòðà Âîëêîãîíîâà “Òðèóìô è òðàãåäèÿ” ñòîñîâíî ãîëîäîìîðó 1932–1933 ðð.:“Èíòåðåñíî, ïîæàëóé, ïðèâåñòè âûäåðæêó èç áåñåäû Ñòàëèíà ñ ×åð÷èëëåì 14àâãóñòà 1942 ãîäà. Çàêîí÷èëèñü ïåðåãîâîðû. Ñòàëèí ïðèãëàñèë àíãëèéñêîãî ïðå-ìüåð-ìèíèñòðà ïîóæèíàòü ê ñåáå íà êðåìëåâñêóþ êâàðòèðó. Âî âðåìÿ áåñåäûçà ñòîëîì áûëè Ìîëîòîâ è ïåðåâîä÷èê.  ìåìóàðàõ ×åð÷èëëÿ ýòî âûãëÿäèòòàê: Ïðåìüåð ñïðîñèë Ñòàëèíà:

– Íà Âàñ ëè÷íî òàêæå òÿæåëî ñêàçûâàþòñÿ òÿãîòû íûíåøíåé âîéíû, êàêè ïðîâåäåííàÿ Âàìè ïîëèòèêà êîëëåêòèâèçàöèè?

Ýòà òåìà, ïèøåò ×åð÷èëëü, ñåé÷àñ æå îæèâèëà Ñòàëèíà.– Ïîëèòèêà êîëëåêòèâèçàöèè áûëà ñòðàøíîé áîðüáîé, – ñêàçàë Ñòàëèí.– ß òàê è äóìàë, ÷òî äëÿ âàñ îíà áûëà òÿæåëîé. Âåäü âû èìåëè äåëî íå

ñ íåñêîëüêèìè äåñÿòêàìè òûñÿ÷ àðèñòîêðàòîâ èëè êðóïíûõ ïîìåùèêîâ, à ñ ìèë-ëèîíàìè ìàëåíüêèõ ëþäåé…

– Ñ äåñÿòüþ ìèëëèîíàìè, – ñêàçàë Ñòàëèí, ïîäíÿâ ðóêè.– Ýòî áûëî ÷òî–òî ñòðàøíîå, ýòî äëèëîñü ÷åòûðå ãîäà. Ìíîãèå êðåñòüÿíå

ñîãëàñèëèñü ïîéòè ñ íàìè, íî îñíîâíàÿ èõ ÷àñòü áûëà âåñüìà íåïîïóëÿðíàè áûëà óíè÷òîæåíà ñàìèìè áàòðàêàìè” (êíèãà 1, ÷àñòü 2, ñòð. 20).

“Äëÿ çàêóïêè çà ãðàíèöåé ìàøèí, îáîðóäîâàíèÿ, òåõíèêè íóæíà áûëà âàëþ-òà. È Ñòàëèí òîðîïèë, íàñòàèâàë. Åãî óêàçàíèÿ, åñòåñòâåííî, âûïîëíÿëèñü. Âîìíîãèõ ðàéîíàõ, îñîáåííî íà Óêðàèíå, íåñìîòðÿ íà ãîëîä, õëåá âûáèðàëñÿ ïîë-íîñòüþ. Öåíà èíäóñòðèàëèçàöèè áûëà ãîðüêîé, òðàãè÷åñêîé, ñ íåèñ÷èñëèìûìèæåðòâàìè êðåñòüÿí” (êíèãà 1, ÷àñòü 2, ñòð.26).

“Âîò, íàïðèìåð, êàê ïîäàåò ñâîþ êíèãó “Óðîæàé ãîðÿ” Ðîáåðò Êîíêâåñò: íàîáëîæêå ôðàçà – “ ïåðèîä ñ 1929 ïî 1932 ãîä Ñòàëèí íàíåñ äâîéíîé óäàð ïîêðåñòüÿíñòâó ëèêâèäàöèåé êóëàêà è íàñèëüñòâåííîé êîëëåêòèâèçàöèåé” (êíèãà1, ÷àñòü 2, ñòð. 29).

Îòæå, íà ðèòîðè÷íå çàïèòàííÿ ñó÷àñíèõ êîìóí³ñò³â, íàäðóêîâàíå â çàçíà÷åí³éñòàòò³ ãàçåòè “Êîìóí³ñò”: “Ãîëîä â Óêðàèíå 1932–1933 ãã. Êòî âèíîâàò?”: “Íå ïðè-ðîäà âèíóâàòà, ùî â 1932 ðîö³ âðîäèëî ìåíøå, í³æ â 1931 ðîö³, íå êóðêóë³, ùî õîâàëèõë³á, áî âîíè âæå â 1930 ðîö³ áóëè äåïîðòîâàí³ íà Óðàë ³ â Ñèá³ð. ³äïîâ³äü îäíîçíà÷-íà – âèíóâàòà âëàäà, ðåæèì, ñòâîðåíèé Ñòàë³íèì, ³ íå òðåáà ëèöåì³ðñòâà ³ ñëîâîá-ëóäñòâà, ÿê³ ³ º çì³ñòîì âñ³º¿ ñòàòò³ ïðî ãîëîäîìîð, îïóáë³êîâàí³é â ãàçåò³ “Êîìóí³ñò”.Îñòàíí³é àáçàö ö³º¿ ñòàò³ çâó÷èòü òàê: “Ãîëîäîìîð 1932–1933 ãã. – òðàãåäèÿ. È äëÿÓêðàèíû, è äëÿ Ðîññèè, è äëÿ Êàçàõñòàíà. Íî ýòî íå äàåò îñíîâàíèé íè èñòîðèêàì,íè ïóáëèöèñòàì, íè ïèñàòåëÿì, íè ãîñóäàðñòâåííûì ìóæàì ïîäëèâàòü ìàñëà â îãîíüøîâèíèñòè÷åñêîãî ïëàìåíè. Ìîæíî íå÷àÿííî ïîäæå÷ü è ñåáå êðûëüÿ”.

Öå âæå ìàéæå ïîãðîçà – ìîâ÷³òü! Öå â³äëóííÿ òîòàë³òàðíî-êîìàíäíîãî ðå-æèìó, ³ êîìóí³ñòè í³ÿê íå ìîæóòü çáàãíóòè, ùî â³í âæå “êàíóâ â ëºòó”.

24

ѲÄ×ÅÍÍß

ͳ, íå ìîæíà í³ ìîâ÷àòè, í³ çàáóâàòè òîãî çëî÷èíó, áî íàâ³òü ó äåðæàâíèõ,çàðàç ðîçñåêðå÷åíèõ äîêóìåíòàõ òîãî ÷àñó ãîâîðèòüñÿ, ùî â Óêðà¿í³ âèìèðà-ëè ö³ë³ ñåëà, ÿê³ ïîò³ì çàñåëÿëèñü ïåðåñåëåíöÿìè ç Ðîñ³¿, ³ ùî áóëî íàâ³òüëþäî¿ñòâî.

Çà ì³ëüéîíè óᳺííèõ ãîëîäîì êîìóí³ñòàì òðåáà íàáðàòèñü ìóæíîñò³ ³ ïî-êàÿòèñÿ çà çëî÷èí ñâî¿õ îäíîïàðò³éö³â.

Ïðèêðî, ùî â Óêðà¿í³ é äîñ³ çíàõîäèòü ïåâíó ï³äòðèìêó àíòèóêðà¿íñüêà çàñâîºþ ñóòòþ ïàðò³ÿ, ÿêà, áóäó÷è ïîë³òè÷íîþ ñïàäêîºìíèöåþ á³ëüøîâèê³â, ÷è-íèòü øàëåíèé îï³ð îá’ºêòèâíîìó îö³íþâàííþ òðàã³÷íèõ ñòîð³íîê íàøî¿ ³ñòîð³¿.×èíèòü – àäæå ³ñòîðè÷í³ îö³íêè ïåðåäáà÷àþòü ³ â³äïîâ³äàëüí³ñòü çà ñêîºíå.

Íàñë³äêè ãîëîäîìîðó. Íàøå ñåëî áóëî âåëèêå ³ áàãàòîä³òíå.  øêîëó ìèï³øëè â 1931 ðîö³, íàñ, 88 ïåðøîêëàñíèê³â, ðîçä³ëèëè íà äâ³ ãðóïè. Á³ëüøå ïîëî-âèíè âìåðëè ãîëîäíîþ ñìåðòþ, ³ ó âåðåñí³ 1933 ðîêó ðåøòó æèâèõ îá’ºäíàëè âîäíó ãðóïó. Òàê³ íàñë³äêè áóëè ³ äëÿ âñ³õ ó÷í³â íàøî¿ 7-ð³÷íî¿ ñ³ëüñüêî¿ øêîëè.

Ïðî íàñë³äêè ãîëîäîìîðó ïî Óêðà¿í³ âèäíî ³ç ñòàòèñòè÷íèõ äàíèõ âñåñîþç-íèõ ïåðåïèñ³â íàñåëåííÿ. Çà ìàòåð³àëàìè ïåðåïèñó 1926 ðîêó óêðà¿íö³â íàë³÷ó-âàëîñü 31,2 ì³ëüéîí³â, ðîñ³ÿí – 77,8 ì³ëüéîí³â, òîáòî ê³ëüê³ñíå ñï³ââ³äíîøåííÿóêðà¿íö³â äî ðîñ³ÿí ñòàíîâèëî 40%. Íà ïî÷àòêó ÕÕ ñòîë³òòÿ Óêðà¿íó çà øâèä-ê³ñòþ çðîñòàííÿ íàñåëåííÿ ïîð³âíþâàëè ç Êèòàºì.

Äðóãèé âñåñîþçíèé ïåðåïèñ çàê³í÷èâñÿ â 1937 ðîö³, ïðîòå äàí³ éîãî íåïóáë³êóâàëèñÿ. Î÷åâèäíî, êàðòèíà, ÿêà ïîñòàëà çà öèôðàìè, áóëà íàäòî ìî-òîðîøíîþ. Íàñòóïíèé ïåðåïèñ â ÑÐÑÐ ïðîâåäåíî â 1959 ðîö³. Ç 1926 ðîêó,òîáòî çà 33 ðîêè, ê³ëüê³ñòü óêðà¿íö³â çðîñëà âñüîãî íà 0,48% (â öèôðàõ – íà1 ì³ëüéîí 500 òèñÿ÷), òîä³ ÿê ÷èñåëüí³ñòü ðîñ³ÿí â ÑÐÑÐ çà öåé ÷àñ çðîñëàíà 56,9%, ³ ñï³ââ³äíîøåííÿ ê³ëüêîñò³ óêðà¿íö³â äî ðîñ³ÿí çìåíøèëîñü äî 27%.² öå ïðè òîìó, ùî â ïåð³îä 1930–1940-õ ðîê³â Óêðà¿íà îòðèìàëà çíà÷íå âëè-âàííÿ óêðà¿íñüêîãî íàñåëåííÿ âíàñë³äîê âõîäæåííÿ äî ¿¿ ñêëàäó Ãàëè÷èíè,Çàêàðïàòòÿ é Áóêîâèíè. À öå áëèçüêî 6 ì³ëüéîí³â. Íåìຠñóìí³âó, ùî â çàçíà-÷åíîìó ÷àñîâîìó ïðîì³æêó (1926–1959 ðð.) ñòàëàñÿ óêðà¿íñüêà íàö³îíàëüíàêàòàñòðîôà.

Òàê³ äåìîãðàô³÷í³ ÿìè ïîçíà÷àþòüñÿ íà ê³ëüêîñò³ ïðåäñòàâíèê³â íàñòóïíèõïîêîë³íü. Ó Çàõ³äí³é Óêðà¿í³, ÿêà ñàìà ÷èìàëî ïîòåðïàëà âíàñë³äîê äåïîðòàö³éòà ðåïðåñ³é, àëå ÿêó âñå æ òàêè îìèíóâ ãîëîäîìîð, äåìîãðàô³÷íà ñèòóàö³ÿ ñóò-òºâî êðàùà, í³æ íà ðåøò³ òåðèòî𳿠êðà¿íè.

ϳäòâåðäæåííÿì òîãî, ùî öå áóâ ñïëàíîâàíèé ãîëîäîìîðíèé ãåíîöèä ñàìåóêðà¿íö³â – ïåðåñåëåííÿ äî Ñèá³ðó ö³ëèõ ñòàíèöü Êóáàí³, íàñåëåíèõ ïåðåâàæíîóêðà¿íöÿìè. Ãîëîäîìîð ïðîâàäèâñÿ ïàðàëåëüíî ç ìàñîâèì âèíèùåííÿì óêðà¿í-ñüêî¿ ³íòåë³ãåíö³¿. Ç òðüîõ ñîòåíü óêðà¿íñüêèõ ïèñüìåííèê³â æèâèìè çàëèøèëîñüìåíøå 40. Òîìó íå âèïàäêîâî, ùî ùå ïðè ³ñíóâàíí³ ÑÐÑÐ 10 êðà¿í ñâ³òó (ÑØÀ,Êàíàäà, Àâñòðàë³ÿ, Øâåö³ÿ, Ïîëüùà, Óãîðùèíà òà ³íø³) âèçíàëè öåé ãîëîä ãåíî-öèäîì, òîáòî àêòîì óáèâñòâà óêðà¿íñüêîãî íàðîäó.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

25

Áóâ ãåíîöèä â³ðìåíñüêîãî ³ ºâðåéñüêîãî íàðîä³â, ³ âîíè çâåðíóëèñü äî ñâ³òî-âî¿ ñï³ëüíîñò³ ïðî âèçíàííÿ ãåíîöèäó. Ç Óêðà¿íîþ â³äáóëîñü ïî-³íøîìó. Êîìóí³ñ-òè÷í³ ë³äåðè ðåñïóáë³êè îáåðåæíî ïðèçíàëè, ùî â 1933 ðîö³ áóâ-òàêè ãîëîä âÓêðà¿í³.

Óêðà¿íà íàðåøò³ çäîáóëà íåçàëåæí³ñòü, ñòàëà ñóâåðåííîþ äåðæàâîþ. Íà-ðîä äåëåãóº ñâî¿õ ïðåäñòàâíèê³â â ïàðëàìåíò. ² ïðÿìî-òàêè ãàíüáà öèì “íàðîä-íèì îáðàíöÿì”, êîëè ìàéæå ïîëîâèíà ç íèõ íå ï³äòðèìàëà Çàêîíó ïðî ³ñòîðè÷íóíàö³îíàëüíó òðàãåä³þ ñâîãî æ íàðîäó.

 70-ò³ ðîêîâèíè ãîëîäîìîðó 14 òðàâíÿ 2003 ðîêó Âåðõîâíà Ðàäà Óêðà¿íè íàñâîºìó ñïåö³àëüíîìó çàñ³äàíí³ ïðèéíÿëà Çâåðíåííÿ äî óêðà¿íñüêîãî íàðîäó, âÿêîìó âèçíàëà Ãîëîäîìîð àêòîì ãåíîöèäó óêðà¿íñüêîãî íàðîäó, àëå òàêå ð³øåí-íÿ ïðîéøëî ç ì³í³ìàëüíèì ðåçóëüòàòîì – 226 äåïóòàò³â. Òðåáà äóìàòè, ðåøòà –224 äåïóòàò³â – ëèøèëàñü ïî ³íøèé á³ê. Öå çâåðíåííÿ òðåáà áóëî óçàêîíèòè,³ Ïðåçèäåíò ³êòîð Þùåíêî âí³ñ ïðîåêò â³äïîâ³äíîãî Çàêîíó. 18 ãðóäíÿ 2006 ðîêóÂåðõîâíà Ðàäà ðîçãëÿíóëà öåé ïðîåêò ³ ïðèéíÿëà éîãî. Çà Çàêîí ïðîãîëîñóâàëèòðè ôðàêö³¿ ç ï’ÿòè, à ñàìå: “Íàøà Óêðà¿íà”, “Áëîê Þ볿 Òèìîøåíêî” ³ ñîö³àë³ñòè(233 äåïóòàòè). Íå ï³äòðèìàëè ôðàêö³¿ êîìóí³ñò³â ³ ðåã³îíàë³â. ³äíîñíî êîìóí³ñò³â –âñå ÿñíî. Îäíà÷å ïîçèö³ÿ ðåã³îíàë³â âèêëèêຠïîäèâ, áî ñàìå â îáëàñòÿõ, â ÿêèõíà ïàðëàìåíòñüêèõ âèáîðàõ â áåðåçí³ 2006 ðîêó âèáîðö³ ïîòóæíî ï³äòðèìàëèðåã³îíàë³â, çàâäÿêè ÷îìó âîíè é ïðèéøëè äî âëàäè, áóâ Ãîëîäîìîð, ³ º æèâ³ ñâ³äêè,â òîìó ÷èñë³ ³ ìè ïî íàø³é Õàðê³âùèí³. Ïî âñüîìó ïåðèìåòðó äîâîºííîãî çàõ³ä-íîãî êîðäîíó Óêðà¿íè, â³ä Æèòîìèðùèíè äî Ëóãàíùèíè, ðîçòàøîâàí³ ÷èñëåíí³óêðà¿íñüê³ ñåëà, â ÿêèõ â³ä ãîëîäíî¿ ñìåðò³ âìèðàëè ñîòíÿìè ³ òèñÿ÷àìè.À çà ê³ëüêà ê³ëîìåòð³â, çà êîðäîíîì Óêðà¿íè, íàñåëåííÿ ³íøèõ ðåñïóáë³ê – Ðîñ³¿òà Á³ëîðóñ³¿ – íå â³ä÷óâàëî ïîã³ðøåííÿ ñèòóàö³¿.

Äèâíà òàêîæ ³ ïîçèö³ÿ Ðîñ³¿, ÿêà ÷åðåç ñâîº Ì³í³ñòåðñòâî çàêîðäîííèõ ñïðàâíàçâàëà Ãîëîäîìîð â Óêðà¿í³ 1932–1933 ðîê³â “òàê íàçûâàåìûì “ãîëîäîìîðî씳 íå âèçíຠéîãî ãåíîöèäîì çà åòí³÷íîþ îçíàêîþ. Öå ³ º ïðè÷èíà – ÷îìó ðåã³îíà-ëè íå ãîëîñóâàëè çà Çàêîí ïðî Ãîëîäîìîð, òîáòî â çíàê ñîë³äàðíîñò³ ç Ðîñ³ºþ,ò³ëüêè öå íå òîé âèïàäîê äëÿ ïðîÿâó ñîë³äàðíîñò³. Äî òîãî æ Óêðà¿íà íå çâèíóâà-÷óº îñîáèñòî Ðîñ³þ, ÿê ïðàâîíàñòóïíèöþ ÑÐÑÐ, à çâèíóâà÷óº ñòàë³íñüêèéðåæèì, ÿêèé ³ ñòâîðèâ öåé ãåíîöèä.

Çàãèáåëü ì³ëüéîí³â óêðà¿íö³â, ùî ï³øëè â ³íø³ ñâ³òè, ÿê ìó÷åíèêè, íå ìîæåçíèêíóòè â áåçïàì’ÿòñòâ³.

Óñå öå ìè ìóñèìî ðîçóì³òè ³ ïàì’ÿòàòè. Ëèøå ðîçóì ³ äîáðà ïàì’ÿòüìîæóòü âáåðåãòè Óêðà¿íó â³ä ôàòàëüíèõ ïîìèëîê.

Áåç óñâ³äîìëåííÿ òðàãå䳿 Ãîëîäîìîðó íåìîæëèâå ðîçóì³ííÿ áàãàòüîõ ïîä³éó ÕÕ ñòîë³òò³.

[ϳäïèñè] ².Ìàñóð, ².Ðóäåíêî17 ëèñòîïàäà 2007 ð.

26

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÌÀÑÜÊÎ (â ä³âîöòâ³ ÁÎÍÄÀÐÅÍÊÎ)

Ëþáîâ³ Ñòåïàí³âíè,1926 ð. íàðîäæåííÿ

(ñ. Ìàíâåë³âêà Âàñèëüê³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Öåé ñïîãàä ÿ (Âîðîíåíêî Îëåíà, îíóêà) ïî÷óëà ùå â äèòèíñòâ³ â³ä ñâáàáóñ³ Ëþáè, ÿêî¿, íà æàëü, âæå íåìà – âîíà ïîìåðëà 3 ðîêè òîìó. Àëå òå,ùî ÿ òîä³, â 12 ðîê³â, ïî÷óëà, áåíòåæèòü ìîþ äóìêó é çàðàç. Äå æ â³í,Áîíäàðåíêî Àíàòîë³é Ñòåïàíîâè÷, 1925 ð.íàðîäæåííÿ?

Íàðîäèëàñÿ ÿ â ñ.Êîïàí³ Âàñèëüê³âñüêîãî ð-íó. Êîæíîìó êîëãîñïó äåð-æàâà ïðèçíà÷àëà ïëàí, ñê³ëüêè ïîòð³áíî áóëî çäàòè äåðæàâ³ çåðíà. Âèêîíàâ çàâ-äàííÿ, äàâàëè ùå îäèí ïëàí, à ÿêùî í³, òî öå äóæå ã³ðêî â³äáèâàëîñÿ íà êåð³â-íèöòâ³ êîëãîñïó â ïåðøó ÷åðãó, à òàêîæ ìàëî íåàáèÿê³ íàñë³äêè äëÿ ¿õ ðîäèí.Ñàìå òàê áóëî â ñ.Êîïàí³. Çà íåâèêîíàííÿ ïëàíó õë³áîçäà÷³ â 1932 ð. áàòüêà,ãîëîâíîãî áóõãàëòåðà Ñòåïàíà Áîíäàðåíêà áóëî ïîñàäæåíî â òþðìó. Âäîìà ëè-øèëàñÿ äðóæèíà Óëÿíà, òîáòî íàøà ìàòè, ç äâîìà ìàëèìè ä³òüìè – Ëþá³ áóëî6 ðîê³â, à Àíàòî볺Ⳡ– 7.  õàò³ âæå íå áóëî í³÷îãî, êð³ì ãîëèõ ñò³í.

 òîé ïåð³îä â ñåë³ ïî÷èíຠëþòóâàòè ãîëîä, â³ä ÿêîãî ÷àñòî âìèðàëè ëþäè.Óëÿíà áà÷èëà, ùî ñàìà âîíà íå çìîæå âðÿòóâàòè ä³òåé â³ä öüîãî ëèõà. Ïîðÿä çíåþ æèëà âæå ë³òíÿ æ³íêà, ÿêó â íàðîä³ çâàëè Íàñòåþ.  ðîçïà÷³ Óëÿíà ïîïðîñè-ëà â³ä áàáè Íàñò³ ïîðàäè. Òà áàáà ïîðàäèëà Óëÿí³ â³ääàòè ä³òåé äî äèòÿ÷îãîáóäèíêó, äå á âîíè çìîãëè ïåðåáóòè ãîëîä, à ñàìà Óëÿíà, òàêîæ, ìîæëèâî, ïåðå-æèëà á öå ñòðàõ³òòÿ, ³ çìîãëà çàáðàòè ïîò³ì ñâî¿õ ä³òåé.

Òàê âîíà ³ çðîáèëà, à äëÿ ñåáå çàïàì’ÿòàëà, ùî â ä³â÷èíêè íà ì³çèíö³ ïðàâî¿í³æêè º ðîäèìà öÿòêà, à â õëîï÷èêà – òå æ ñàìå íà ê³íö³ ò³º¿ æ íîãè. Óëÿíàââàæàëà, ùî êîëè âîíà ïîâåðíåòüñÿ çà ä³òüìè, òî âîíà ¿õ íå çìîæå âï³çíàòè.

 33-ìó ðîö³ ïîìåðëà áàáà Íàñòÿ, àëå ð³ê âñå-òàêè ñê³í÷èâñÿ. Íàñë³äêè 33-ãîâ³ä÷óâàëèñÿ ³ â 34-ìó ðîö³. Óëÿíà îòðèìàëà â³ä ÷îëîâ³êà ëèñòà, â ÿêîìó â³í ïî-â³äîìëÿâ, ùî éîãî çâ³ëüíÿþòü, íåõàé çàáèðຠä³òåé äîäîìó. Ëþáó âîíà çíàéøëàâ³äðàçó, à Àíàòîë³ÿ áóëî â³ä³ñëàíî êóäèñü â ³íøå ì³ñöå. Äîâãî øóêàëà ñâîãî ñèíà,äîêè é íå ïîìåðëà â³ä òóáåðêóëüîçó â 1939 ð. Ñòåïàí ïîâåðíóâñÿ äîäîìó ³ îäðó-æèâñÿ âäðóãå. Ìà÷óõà íå ñòàëà ïðîäîâæóâàòè ïîøóêè. Êîìó ïîòð³áíà ÷óæàäèòèíà, êîëè º ñâî¿ ïîðÿä, ùå é äî÷êà ÷îëîâ³êà â³ä ïåðøîãî øëþáó. Íåäîâãîïðîæèâ ³ Ñòåïàí – â³í çàãèíóâ íà â³éí³ â 1943 ð.

Ëþáà ïðîäîâæèëà ïîøóêè áðàòà, àëå òàê ³ íå çìîãëà çíàéòè. Äîëÿ éîãîíåâ³äîìà. Ìîæëèâî, â³í ïîìåð, à, ìîæëèâî, æèâèé, ³ òàê ÿê ³ Ëþáà, âñå ñâîºæèòòÿ øóêຠð³äíèõ.

Çàïèñàëà Î.Âîðîíåíêî, îíóêà.1998 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

27

ѲÄ×ÅÍÍßÌÀÕÍÎ Ãàëèíè Ïàâë³âíè,

1922 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Äìóõàéë³âêà Ìàãäàëèí³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

 íàø³é ñ³ì’¿ íàñ áóëî ÷åòâåðî. Ìè ìàëè íåâåëèêå ãîñïîäàðñòâî, êîíÿ÷êóòà êîð³âêó.

Ïî äâîðàõ õîäèëè òàê çâàí³ “àêòèâ³ñòè”. ³äáèðàëè â ëþäåé îñòàíí³é øìà-òîê õë³áà. Âèëàìóâàëè äâåð³, âèãàíÿëè ñ³ì’¿ â í³÷... Æîðñòîêî ðîçïðàâëÿëèñÿ çòèìè, õòî áðàâ òàê çâàíèõ “êóðêóë³â” äî ñåáå äîäîìó. Ëþäè áîÿëèñü áðàòè “êóð-êóë³â”, ùîá ¿õ ñàìèõ ïîò³ì íå âèãíàëè ç³ ñâ õàòè. Ó íàñ çåðíà “àêòèâ³ñòè” íåçíàéøëè, àëå çàáðàëè êîíÿ÷êó, à ïîò³ì (÷åðåç ê³ëüêà äí³â) ³ êîð³âêó. Øóêàþ÷èçåðíî, ïåðåêîïàëè íå ò³ëüêè äâ³ð, à é âåñü ãîðîä. ϳçí³øå çíàéøëè ó ïå÷³ çàõîâà-íèé êëóíîê ç çåðíîì, çàëèøåíèé íàìè íà “÷îðíèé” äåíü. Áàòüêà íàøîãî çàáðàëèó ñ³ëüðàäó, á³ëüøå â³í äî íàñ í³êîëè íå ïîâåðíóâñÿ. Âñ³õ êóäèñü â³äâîçèëè. Íàøàìàòóñÿ ïî¿õàëà ñë³äîì çà áàòüêîì.

Ëþäè ïîìèðàëè, õòî íà âóëèö³, à õòî ö³ëîþ ñ³ì’ºþ â ñâî¿é õàòèí³. ̄ ñòè õîò³ëî-ñÿ äóæå, ìè õîäèëè ïî ñåëó ç ïðîñòÿãíóòîþ ðóêîþ, àëå âæå í³õòî í³÷îãî íåäàâàâ, áî òàê çâàí³ “êîìñîìîëüö³” ïîçàáèðàëè âñå, ùî áóëî çàõîâàíå.

Âñ³õ ìåðòâèõ ñêèäàëè â ñï³ëüíó ÿìó, ÿêó âèðèëè íà êëàäîâèù³. Áàãàòîâ íàø³é ðîäèí³ çàãèíóëî â³ä ãîëîäó: ò³òêè, äÿäüêè, ìî¿ áðàòèêè, ä³äóñü. Ïî÷àëèìè ç ìàìîþ ¿ñòè ñ³ëü, àëå â³ä íå¿ ùå á³ëüøå îïóõëè, õî÷à é çàïèâàëè âîäîþ.Ìàìà âæå íå ìîãëà õîäèòè. Ëåæàëà íà ïå÷³ ³ âñå ïðîñèëà ïèòè, à íà ñâ³òàíêóïîìåðëà. ß âæå í³÷îãî íå áîÿëàñÿ, ìåí³ íå õîò³ëîñÿ í³ êðè÷àòè, í³ ïëàêàòè,à ò³ëüêè áè ïîïî¿ñòè ÷îãî-íåáóäü...

Çàïèñàëà Í.Â÷åðàøíÿ.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÌÀÕÍÎÂÅÖÜ Ðîçà볿 ²âàí³âíè,

1917 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Ìàëèí íà Æèòîìèðùèí³)

Íàðîäèëàñÿ ÿ íà õóòîð³ Ãóñêà ó ñ³ì’¿ ñåëÿíèíà-ñåðåäíÿêà ²çáèöüêîãî²âàíà Àíäð³éîâè÷à. Áóëà ñòàðøîþ äèòèíîþ â ñ³ì’¿.  1919 òà 1922 ðð. íàðîäè-ëèñÿ ùå äâ³ äîíüêè. ѳì’ÿ ìàëà ñâîº ãîñïîäàðñòâî. Áàòüêè òðóäèëèñÿ, ùîá ïðî-ãîäóâàòè ³ îäÿãòè ñ³ì’þ. ijòåé ûòåæ ïðèâ÷àëè ç äèòèíñòâà äî ðîáîòè.

ß íàâ÷àëàñÿ â Íîâîâîðîá’¿âñüê³é ñåìèð³÷ö³. Õîäèëà ï³øêè ç Ãóñêè, äîëàëà7 êì òóäè ³ íàçàä, àáî íî÷óâàëà â ðîäè÷³â.

28

ѲÄ×ÅÍÍß

 1930 ðîö³ â ñåë³ ïî÷àëàñÿ êîëåêòèâ³çàö³ÿ, ïðîòå ñåëÿíè íå äóæå õîò³ëèâñòóïàòè äî êîëãîñïó. Òîìó ïðåäñòàâíèêè ñ³ëüñüêî¿ Ðàäè ïðè¿æäæàëè ê³íüìè äîñåëÿíñüêèõ ãîñïîäàðñòâ ³ çàáèðàëè âñå, ùî ìîæíà áóëî çàáðàòè. Íå çàëèøèëè ³ïîñ³âíîãî ìàòåð³àëó. Ëþäè çàëèøèëèñÿ áåç âñÿêèõ çàñîá³â ³ñíóâàííÿ. Âåñíîþ1931 ðîêó íå áóëî ÷èì çàñ³âàòè ïîëÿ ó îñîáèñòèõ ãîñïîäàðñòâàõ. Ïðîòå ëþäèòðîõè ä³ëèëèñÿ, ÿêîñü âèêðó÷óâàëèñÿ, øóêàëè ðîáîòó ïîçà ñåëîì.  1931 ðîö³áàòüêî ïî¿õàâ íà ãðàáàðêó â Á³ëîðóñ³þ.  1932 ðîö³ ïîâåðíóâñÿ ³ çàáðàâ ñ³ì’þ,ìàò³ð ³ äâîº ìåíøèõ ä³òåé. ß çàëèøèëàñÿ â ò³òêè. Æèòè ñòàâàëî âñå âàæ÷å. ëþäåé â³ä³áðàëè âñå, çâåçëè â êîëãîñï, à ïîò³ì íåâ³äîìî, äå âîíî âñå ä³ëîñÿ.Ëþäè ãîëîäóâàëè ñòðàøåííî. Âåñíîþ, âë³òêó, âîñåíè õàð÷óâàëèñÿ ðîñëèííèìèõàð÷àìè, äàðàìè ïðèðîäè: êðîïèâà, ëîáîäà, æîëóä³, ãîð³õè, êèñëèö³, äèê³ ãðóø³.Âçèìêó ñòàâàëî íàáàãàòî âàæ÷å. Çèìà 1933 ðîêó çàáðàëà áàãàòî ëþäåé. Áàòüêèïîâåðíóëèñÿ â ê³íö³ 1932 ðîêó äîäîìó. Âñòóïèëè äî êîëãîñïó. Àëå áàòüêî ïðàöþ-âàòè íå çì³ã, áî õâîð³â âèðàçêîþ øëóíêó, à ¿ñòè íå áóëî ÷îãî (ïîòð³áíà áóëà 䳺òà).Ïîò³ì éîãî çâàëèâ òèô.  òðàâí³ 1933 ðîêó â³í ïîìåð â³ä õâîðîá ³ ãîëîäó. Ìàòèïðàöþâàëà äåíü ³ í³÷ çà ìèñêó áàëàíäè, ÿêó äàâàëè â êîëãîñï³. Âîíà ïðèíîñèëà ¿¿ä³òÿì.

ß õîäèëà äî øêîëè, ³ íàñ òàì òåæ ï³äãîäîâóâàëè áàëàíäîþ. Öå ãàëóøêèç ãðå÷àíî¿ äåðò³, çâàðåí³ íà âîä³. Öå áàãàòüîõ âðÿòóâàëî. Ñåðåäíþ ñåñòðó çàáðàëèðîäè÷³ â ñ.Ðèï³ùå. Âîíè æèëè êðàùå, áî äÿäüêî ïðàöþâàâ ãîëîâîþ êîëãîñïó.

Ëþäè ìåðëè íà õîäó. Îïóõàëè ç ãîëîäó, òðàâèëèñÿ îòðóéíèìè ãðèáàìè,ïàäàëëþ (äîõëèìè ê³íüìè, êîòàìè, ñîáàêàìè, ìèøàìè)...

 íàøèõ ñóñ³ä³â ç øåñòè ä³òåé çàëèøèëîñÿ äâîº, â ³íøèõ ïîìåðëè 5 ä³òåé,çàëèøèëèñÿ ò³ëüêè áàòüêî ³ ìàòè. 60% æèòåë³â ñåëà âèìåðëè.

 òðàâí³ 1933 ðîêó ï³ñëÿ ñìåðò³ áàòüêà ìåíå, ÿê êðàùó ó÷åíèöþ, â³äïðàâèëèâ Ìàëèí íà òðèì³ñÿ÷í³ êóðñè ïðè Ìàëèíñüêîìó ðàéÂÍÎ.  øêîëàõ íå âèñòà÷àëîâ÷èòåë³â.

Íà êóðñàõ íàì âèäàâàëè ïàéîê: 400 ã õë³áà ³ ìèñêà áîðùó ç êðîïèâè íà äåíü.ß æèëà çà áîðùåì, áî õë³á çàáèðàëà, ùîá çàíåñòè â íåä³ëþ äîäîìó ³ âðÿòóâàòèìàìó ³ ìåíøó ñåñòðè÷êó. Ùîíåä³ë³ ÿ éøëà ï³øêè ç Ìàëèíà â Ãóñêó (18 êì). Öåáóëà ñòðàøíà äîðîãà – ñêð³çü ³ íà äîðîãàõ, ³ íà ïîëÿõ, ³ â ë³ñ³ ëåæàëè ìåðòâ³îïóõë³ ëþäè.  Ìàëèí³ áóëà ñïåö³àëüíà ñëóæáà, ÿêà çáèðàëà ìåðòâèõ íà âóëèöÿõ³ ñêëàäàëà íà ãàðáè (òàê³ ÿùèêè), çàïðÿæåí³ ê³íüìè.

Ïðîòå äîâãî ïðîòðèìàòèñÿ íà áîðùàõ ç êðîïèâè ÿ íå çìîãëà. Îäíîãî ðàçóíà çàíÿòòÿõ âòðàòèëà ñâ³äîì³ñòü. Ìåí³ í³÷îãî íå áîë³ëî, àëå ÿ â³ä÷óâàëà, ùîâìèðàþ. ² âæå áà÷èëà ñåáå íà ãàðá³. Îäíîêóðñíèêè çàâåëè ìåíå íà êâàðòèðó³ ïîêëàëè â ïîñò³ëü. Æèëà ÿ â ñ³ì’¿ ºâðå¿â. ªâðå¿ æèëè íåïîãàíî.  íèõ áóâ çàïàñçîëîòà, ÿêå ì³íÿëè íà õàð÷³.

Ãîñïîäàðêà çðîçóì³ëà, ùî ÿ ãîëîäíà, íàïî¿ëà ãàðÿ÷èì ÷àºì ç õë³áîì ç ìàñ-ëîì. ² òàê ïîòðîøêó ï³äãîäîâóâàëà ïðîòÿãîì òèæíÿ. Âðÿòóâàëà â³ä ãîëîäíî¿ñìåðò³. ß äî ñèõ ï³ð âäÿ÷íà ¿é çà òå.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

29

Ç 1 âåðåñíÿ 1933 ðîêó ÿ ñòàëà íàâ÷àòèñÿ çàî÷íî, ³ ïðàöþâàëà âæå â÷èòåëåì.Ìî¿õ îäíîêëàñíèê³â ç 36 çàëèøèëîñÿ 16. Ðåøòà ïîìåðëè ç ãîëîäó.  øêîëó çâî-çèëè, ùîá íàãîäóâàòè áàëàíäîþ âñ³õ ñèð³ò ³ ãîëîäíèõ ä³òåé.

ß â ñ³ì’¿ áóëà îñíîâíîþ ãîäóâàëüíèöåþ. Äèðåêòîð øêîëè âèä³ëèâ ìåí³ íàøê³ëüíèõ ä³ëÿíêàõ ãðÿäî÷êó êîðìîâî¿ ìîðêâè. Ìè ç ñåñòðîþ êîïàëè ¿¿, âàðèëè³ ¿ëè. À â æîâòí³ ÿ, ÿê â÷èòåëüêà, âæå ïî÷àëà îòðèìóâàòè ïàéîê: 7 êã áîðîøíà íàì³ñÿöü ³ íåâåëèêó çàðïëàòó.

Äèðåêòîð øêîëè äóæå æàë³â ìåíå, òîìó âèïðîñèâ ó ñ³ëüðàä³ íàì ç ñ³ì’ºþáóäèíîê ó Íîâèõ Âîðîá’ÿõ, êóäè é ïåðåéøëè æèòè â ëèñòîïàä³ 1933 ðîêó. Ìàìóâçÿëè íà ðîáîòó â øêîëó âàðèòè áàëàíäó.  1934 ðîö³ æèòè ñòàëî òðîõè êðàùå.

Ïðîéøëî 70 ðîê³â ç òîãî ÷àñó, òà êîëè ÿ ðîçïîâ³äàþ ïðî òå ñòðàøíå ëèõîñâî¿ì âíóêàì ³ ïðàâíóêàì, ìåí³ ìîòîðîøíî, ³ ñüîãîäí³ äóæå õî÷ó â³ðèòè, ùîá öåí³êîëè íå ïîâòîðèëîñÿ.

Ó Ãàðáàð³â áóëà âåëèêà ñ³ì’ÿ, áàãàòî âèìåðëè, çàëèøèëàñü íåâ³ñòêà³ òðîº ä³òåé, ÿêèõ âîíà ïîðóáàëà ³ ïîñîëèëà ³ äî ðàíêó ñàìà âìåðëà, î÷å-âèäíî, ðîç³ðâàëîñü ñåðöå.

² òàê áóëî ìàéæå ïî âñ³é Óêðà¿í³. À öå îçíà÷àº, ùî ãîëîä íå ìèíóâ³ áåçïîñåðåäíüî áëèçüêèõ ìåí³ ëþäåé. Ïîö³êàâèâøèñü ïðî ò³ ñòðàøí³ ðîêèó ñâîãî ä³äóñÿ, ùî ÿ ïî÷óâ: “Òå áóëî æàõëèâî. Ëþäè íå çíàëè, êóäè ñåáåïîä³òè”. Ïîò³ì â³í ðîçïîâ³â ìåí³ ³ñòîð³þ, ÿêà ñòîñóâàëàñÿ áåçïîñåðåäíüîéîãî: “ѳì’ÿ áóëà âåëèêà, áàòüêî ïîìåð ùå ìîëîäèì. Çàëèøèëàñÿ ìàòè(Ìàð³ÿ ²âàí³âíà) òà ï’ÿòåðî ä³òåé. Ùî ðîáèòè?! Ó ãîëîâó Ìà𳿠²âàí³âíèïðèõîäèëè íàéæàõëèâ³ø³ äóìêè. Îäíà ç íèõ âñå-òàêè ñòàëà ðåàëüí³ñòþ.Íàéìåíøîãî ñèíà, Âàñèëÿ (Âàñèëÿ ²âàíîâè÷à, ìîãî ä³äóñÿ) âîíà, îäíîãîäíÿ â³äâåëà íà âîêçàë ³ çàëèøèëà. Õëîï÷èê áóâ ìàëèé, òîìó äîðîãó äîäîìóâ³í íàâ³òü íå íàìàãàâñÿ øóêàòè, â³í ñèä³â ³ ïëàêàâ.  öåé ÷àñ ìàòè ï³øëàäî ñâ ñåñòðè Êàòåðèíè, ã³ðêî ïëà÷ó÷è, ðîçïîâ³ëà, íà ùî âîíà çìóøåíàáóëà ï³òè. Ïî÷óâøè öå, ò³òêà Êàòÿ êóëåþ âèá³ãëà ç õàòè. Ïðèá³ãøè íàâîêçàë, âîíà âìèòü íàéøëà õëîï÷èêà. ³í îá³éíÿâ ò³òêó ³ êð³çü ñëüîçè ñêà-çàâ: “Òåïåð âè áóäåòå ìîºþ ìàò³ð’þ”. Âîíà ïðèéøëà äîäîìó äî Ìàð³¿,âçÿâøè Âàñèëÿ çà ðóêó, ð³øó÷å ñêàçàëà: “ßêùî ïîìðåìî, òî âñ³ ðàçîì”.

 äàí³é ñèòóàö³¿ ÿ íå áåðóñÿ îñóäæóâàòè ìàò³ð ä³äóñÿ, âñå öå ìîæíàîõàðàêòåðèçóâàòè îäíèì ñëîâîì: “ÁÅÇÂÈÕ²ÄÜ”, ñòâîðåíà ñòàë³íñüêèìòîòàë³òàðíèì ðåæèìîì.

Çàïèñàâ ².Ìèêèòåíêî.2003 ð.

Ïðîãðàìà òà ìàòåð³àëè Äðóãî¿ ì³æíàðîäíî¿ ìîëîä³æíî¿íàóêîâî–ïðàêòè÷íî¿, ³ñòîðèêî–êðàºçíàâ÷î¿ êîíôåðåíö³¿

“Ãîëîäîìîð 1932–1933 ðîê³â – ãåíîöèä ñòàë³íñüêîãî ðåæèìó ïðîòèâëàñíîãî íàðîäó. Ñâ³äêè ñâ³ä÷àòü”.(25–26 ëèñòîïàäà 2003 ð., Êè¿â). –

Êè¿â, 2003. – Ñ.48–49.

30

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÌÀØÍÎÃÎ Ôåäîðà Éîñèïîâè÷à,

1935 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Íîâà Çáóð’¿âêà Õåðñîíñüêî¿ îáë.)

Ìè æèëè, ÿê çàðàç êàæóòü, “íà îòøèá³”. Ñåëî õî÷ ³ íåâåëè÷êå òîä³ áóëî, àëå ëþäåéâ íüîìó æèëî áàãàòî, áî ìàëè òîä³ áàãàòî ä³òåé, íå òå, ùî çàðàç.  ñ³ì’ÿõ áóëî ³ ïî÷îòèðíàäöÿòü ä³òåé. Àëå ï³ä ÷àñ ãîëîäó ñåëî âìèòü ïðèòèõëî – á³ëüøå ïîëîâèíè âè-ìåðëè. Âñ³, õòî éøîâ ç ñåëà ÷è â ñåëî, çóïèíÿëèñü á³ëÿ íàøî¿ õàòè. Êîëè íàñòàâ ãîëîä,òî ëþäè çóïèíÿëèñü íà ïîäâ³ð’¿: õòî âìèðàòè, à õòî – ðîçæèòèñü ÷èì-íåáóäü. Ç ÷àñîìáàòüêî âèð³øèâ çàáèòè â³êíà, ùîá ãîëîäí³ ëþäè íå ë³çëè â õàòó, òàê âîíè âìèðàëèïðÿìî ï³ä â³êíàìè. Õòî ïðèõîäèâ ï³çí³øå, ëÿãàëè ïîðó÷ ç ìåðòâèìè. Ïîò³ì îäíîñåëüö³ïî÷àëè ðîçòÿãóâàòè òðóïè ïî õàòàõ – ¿ëè. À ãîëîäí³, ùî ïðèõîäèëè, ïðÿìî òóò ð³çàëèìåðòâèõ. Ñóñ³äè õîâàëè ð³äíèõ, ÿê³ âìåðëè, ïî õàòàõ, áî íà êëàäîâèù³ ÷åêàëè ãîëîäí³…

Ðîêè ãîëîäó çàïåêëèñÿ â äóøàõ ëþäåé áîëÿìè, ñòðàæäàííÿìè, ãîðåì. Àëåáàãàòî ç ëþäåé, ÿê³ ïåðåæèëè éîãî, çàëèøèëèñü äîáðèìè ³ ÷óéíèìè.

Çàïèñàëà Ë.Áàêóí.1991 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÌÀØÎÂÖß Ïàâëà Ëåîíò³éîâè÷à

(ì. Êè¿â)

Ðîçïîðÿäîê æèòòÿ ³ ïðàö³ â ñ³ì’¿ ìîãî ä³äà, Ìàøîâöÿ Ïàâëà ßêîâè÷à, ïî-ð³âíþþ ç ñ³ì’ºþ ìóðàøîê àáî áäæ³ë, ó ÿêèõ òåæ âñ³ ïðàöþþòü ïðîòÿãîì ñâ³òëî-âîãî äíÿ, âèêîíóþ÷è ñâî¿ îáîâ’ÿçêè áåç íàãàäóâàííÿ.

Öå áóâ ïåð³îä ÍÅÏó, ÿêèé íå îáìåæóâàâ òðóä³âíèêà â éîãî ä³ÿëüíîñò³.Ïîðÿä ç ÷ëåíàìè ñ³ì’¿ íà íèõ ïðàöþâàëè ³ êîìàõè. Íà ÷àñ êîëåêòèâ³çàö³¿ ó ä³äîâ³éïàñ³ö³ áóëî 190 âóëèê³â áäæ³ë, à ó éîãî ë³ñêó – âåëèêà (êîïèöÿ) – ñ³ì’ÿ ìóðàøîê,ÿêà îáåð³ãàëà äåðåâà. ͳêîëè ìè íå áà÷èëè ÷åðâèâèõ ÿáëóê ÷è ãðóø. Ñàäè í³êîëèíå îáðîáëÿëè õ³ì³êàòàìè. Îáåð³ãàëè ñàäè ìóðàøêè òà ïòàõè.

Îñíîâí³ ïðèáóòêè ñ³ì’ÿ ä³äà îòðèìóâàëà â³ä ïðîäàæó ìåäó òà ôðóêò³â.Ïðîòÿãîì âñ³º¿ çèìè êîæíî¿ íåä³ë³ âèâîçèâ ä³ä ïîâíèé â³ç ÿáëóê ³ á³äîí³â ç ìåäîìíà ðèíîê äëÿ ïðîäàæó. Ïðîäàâàâ, ìàáóòü, ïî ñõîäí³é ö³í³, áî í³êîëè íàçàä íåïðèâîçèâ íåïðîäàíå.

Ãðîø³, âèðó÷åí³ çà ïðîäàæ, âèòðà÷àëèñÿ íà êóï³âëþ ñ³ëüñüêîãîñïîäàðñüêî¿ òåõ-í³êè.  òîé ÷àñ ó ãîñïîäàðñòâ³ ä³äà âæå áóëà ìîëîòàðêà, ïðèâ³ä, ìàõîâèê, òð³ºð,â³ÿëêà, ñ³÷êàðíÿ, âàëüö³, ìëèíîê, æà÷êà, êîñàðêà, òêàöüêèé ñòàíîê, ìåäîãîíêà ³ ³í.Òâàðèííèöòâî ìàëî ñâîº ïðèçíà÷åííÿ – öå âèðîáíèöòâî ãíîþ. Çåìë³ áóëî ó ä³äà

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

31

äåñü äî 20 äåñÿòèí. Çåìëÿ áóëà ñóï³ùàíà, çàáîëî÷åíà, àëå äàâàëà âåëè÷åçí³ óðî-æà¿ âñüîãî, ùî íà í³é âèñ³âàëè ÷è âèñàäæóâàëè. Öå òîìó, ùî âèâîçèëè íà ö³ ïîëÿäóæå áàãàòî ãíîþ, à âîëîãè âèñòà÷àëî. Ðåãóëÿòîðîì âîëîãè áóâ áåðåçîâèé ë³ñ,ÿêèé ó ìîêð³ ðîêè ðîáèâ âåëèêèé ïðèð³ñò, à â á³ëüø çàñóøëèâ³ ïîñòóïàâñÿ âîëîãîþíàâêîëèøíüîìó ðîñëèííîìó ñâ³òó. Òåïåð öÿ çåìëÿ çàðîñòຠîñîêîþ.

ijä, æåíèâøèñü, âè¿õàâ íà õóò³ð ç³ ñâîºþ äðóæèíîþ, ç ñîêèðîþ, ëîïàòîþ,êîñîþ òà ãðàáëÿìè ³ çà 15–20 ðîê³â áîëîòèñòó ì³ñöåâ³ñòü ïåðåòâîðèâ ó êâ³òó÷èéêðàé. Öå ÿñêðàâèé ïðèêëàä òîãî, ùî ïðàöÿ îáëàãîðîäæóº ëþäèíó. Ïîêè º çåìëÿ,òî íà çåìë³ íå ìîæå áóòè áåçðîá³òòÿ. Ïåð³îä ÍÅÏó ÿñêðàâî öå äîâ³â, à íàñèëüíàêîëåêòèâ³çàö³ÿ ïî ñóò³ çíèùèëà íàéêðàùèõ ïðàö³âíèê³â ñåëà.

Ñòîëèï³íñüêà ðåôîðìà ñïðèÿëà îñâîºííþ áàãàòüîõ íåîñâîºíèõ áàãàòñòâÓêðà¿íè, ÿê³ ëåæàëè íà ïîâåðõí³ íàøî¿, óêðà¿íñüêî¿, ä³ëÿíêè ïîâåðõí³ ïëàíåòè.

Äî ìîãî ä³äà ïðè¿æäæàëè ðîê³â çà äâà ³ ïåðåä ñàìîþ êîëåêòèâ³çàö³ºþ ÿê³ñüëþäè ³ ïîïåðåäæóâàëè, ùî âñå çàáåðóòü ó íüîãî, à ñ³ì’þ âèøëþòü, àëå â³í íåâ³ðèâ. ³í ãîâîðèâ, ùî ÿêùî ïðè¿äóòü ãðàáèòü, áóäå ñòð³ëÿòü, ³ ÿêùî áóäå íåîá-õ³äíî, ãðàá³æíèê³â âáèâàòü.

 ñåë³ âñ³ ò³, ùî ïåðåñåëèëèñÿ äî ñòîëèï³íñüêî¿ ðåôîðìè ³ â ÷àñ ðåôîðìè,æèëè ïîð³âíÿíî çàìîæíî, ³ âñ³ íå õîò³ëè âñòóïàòè â êîëãîñï, ç íèìè îá³éøëèñÿ ÿêç êóðêóëÿìè, çàáðàëè ¿õíº ìàéíî, à ñ³ì’¿ ¿õ âèñëàëè íà äàëåêó ϳâí³÷.

Òàêèõ ñ³ìåé áóëî â ñåë³ äî 15, öå ìàéæå âñ³ ò³, ïð³çâèùàìè ÿêèõ áóëè íàçâàí³óðî÷èùà.

Ìåãåä³ áóëè õèòð³ø³, â ÷àñ êîëåêòèâ³çàö³¿ äåÿê³ ç íèõ äåùî ö³íí³øå ïðîäàëè, àñàì³ âè¿õàëè â ³íø³ ì³ñöÿ, á³ëüø³ñòü ó Êè¿â, öèì âîíè âðÿòóâàëè ñåáå â³ä âèñèëêè.Ç âèñëàíèõ í³õòî â ñåëî íå ïîâåðíóâñÿ, ³ ìàëî õòî ëèøèâñÿ â æèâèõ. Ñèíè ä³äàÎëåêñàíäð ³ Ôåä³ð íå ïîâåðíóëèñÿ ç âèñèëêè. Ôåä³ð çàãèíóâ íà ôðîíò³ â ÷àñ Âåëè-êî¿ Â³ò÷èçíÿíî¿ â³éíè, à Îëåêñàíäðà çíîâó çàáðàëè, ³ íåâ³äîìà éîãî äîëÿ. ijä³â ñèíÀíòîí æèâ ó ñ.Ãðóçüêà, â íüîãî áóëî 2 äî÷êè ³ ñèí. Éîãî òîæå ÄÏÓ çàáðàëî (ÿêñèíà êóðêóëÿ) â 1931 ðîö³. Éîãî äîëÿ íåâ³äîìà, ìàáóòü, ïîìåð íà âèñëàíí³.

ijä ïîâåðíóâñÿ ç âèñèëêè ç ñâî¿ì çÿòåì, Ëîïàòîþ Äàíèëîì, ç ñ. Ì.Êàðàùè-íà ³ ðîáèâ ó ͳæèëîâèöüêîìó ë³ñíèöòâ³, à ïåðåä â³éíîþ îáîõ ¿õ çàáðàëè ³ äåñüá³ëÿ Êèºâà ðîçñòð³ëÿëè, í³áè, ï³ä Á³ëîãîðîäêîþ ó ë³ñ³.

 îäí³é ç ãàçåò 10 ðîê³â òîìó (1995) áóâ íàäðóêîâàíèé â³ðø, ÿêèé ìåí³ äóæåçàïàâ ó äóøó ñâîºþ ïðàâäèâ³ñòþ. Æàë³þ, ùî íå çíàþ éîãî àâòîðà. Îñü öåé â³ðø:

²ÄÅ Ì²É Ä²Ä²äå ì³é ä³ä,Âàæê³ ñòóïàþòü êðîêè ãëóõîìó ï³äçåìåëë³ Â×Ê.² ÷åðåç äàëüø³, çí³âå÷åí³ ðîêèß äóøó ðâó: çà ùî á³äà òàêà?Çà ùî ñêðóòèëè

32

ѲÄ×ÅÍÍß

Õë³áîðîáñüê³ ðóêè?Êóäè éîãî, íåùàñíîãî, âåäóòü?Òà âæå êàòè, íåäîëþäêè, ïàäëþêèÇ êèøåí³ ï³äëî çáðîþ ä³ñòàþòü.² ìîëîäèê ç ÷åðâîíèìè ç³ðêàì诿 äî ãîëîâè ç-çà ñïèíè íàñòàâëÿ,“Ñò³é!” – ÿ êðè÷ó íàä ÷îðíèìè ðîêàìè –Ïîñëóõàé ïðàâäó, ïîò³ì âæå ñòð³ëÿé.Íà ìîçîëÿñò³ ðóêè ïîäèâèñÿ,Ùî ïàõíóòü õë³áîì,Âåñíÿíèì òåïëîì.Ùî íà ñòåïó ï³ä ñîíöåì çàïåêëèñÿ,Áî ÷èñòèì çåðíîì ñ³ÿëè é äîáðîì.Õ³áà â³í ñõîæèé â ÷îìóñü íà çëî÷èíöÿ, Ùî êðàâ, âáèâàâ, íåâèííèõ ìîðäóâàâ?Öå æ òè, êàòþãà, çëîä³é ³ óáèâöÿ,À â³í ãîëîäíèõ õë³áîì ãîäóâàâ.³í ì³ã áè ³ òåáå íàãîäóâàòè,Çà òåáå ïîìîëèòèñü â³í áè ì³ã,Òîá³ á â³í ì³ã ïîðàäó äîáðó äàòè,ßêáè â³ä òåáå â çåìëþ â³í íå ë³ã.Âò³øàéñÿ, êàòå, ³ òâîðè íåùàñòÿ,Òàêèì “ùàñëèâèì” ñâ³ò òè öåé çðîáèâ:Ñåáå ëèøèâ îñâ³÷åíèì íàùàäêàì,À õë³áîäàðà ìèðíîãî óáèâ!² ñâ³ò öåé ñòàâ òàêèì:Çäðèãíóëîñü íåáî,Êðèâàâèõ æåðòâ õâàòèëî íà â³êè,ͳ Áîãà, í³ äîáðàÍå ñòàëî ëþäÿì òðåáà,À ëèø ãîëîäîìîðè é Ñîëîâêè.² âæå éîìó íå ñíèòüñÿгäíèé õóò³ð,² çíîâ í³÷îãîÍå ÷óºìî, íå áà÷èì.Òîæ ö³ëîìó ñâ³òóÍå ìîæíà çáàãíóòè –ßê ìîæíà òàê ðîçóì êàéäàíè çàêóòè?Õîò³ëè ñâîáîäè,Äîáðîáóòó ìàòè,

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

33

² òóò æå âñå òåÇà áðåõíþ ïðîäàâàòè,Ñïàñåííî¿ ðàäè ÷óæèíö³â øóêàòè,À âëàñí³ íà䳿 áàãíþö³ òîïòàòè.ßê ä³òè, íå ìîæåìͳÿê çðîçóì³òè,Ùî ìàòåð³ íàø³éËèø ìè ñâî¿ ä³òè.Çàáóäå âîíàÑâî¿ áîë³ ³ ìóêè,Ïîäàñòü íàì íàä ïð³ðâîþ³ðí³¿ ðóêè.Òîæ ùèðî äî íå¿Ïðèëèíåì ñåðöÿìè² áóäåì ùàñëèâ³,É âîíà áóäå ç íàìè.

 1929 ðîö³ â ÷àñ êîëåêòèâ³çàö³¿ ä³ä ì³é â³äìîâèâñÿ ïîäàòè çàÿâó ó êîëãîñï,³ éîãî îáêëàëè âåëèêèì ïîäàòêîì. ³í ïðîäàâ óñå ñâîº òâàðèííèöòâî ³ ñïëàòèâ ïîäà-òîê, ï³ñëÿ öüîãî íà íüîãî çíîâó íàêëàëè òàêèé ïîäàòîê, çà íåñïëàòó ÿêîãî çàáðàëèâ íüîãî âñå ìàéíî, âñ³ áóä³âë³, à éîãî ç ñ³ì’ºþ âèñëàëè ó Âîëîãîäñüêó îáëàñòü.

 1929-ìó ÷è òî 1930-ìó ðð. â êîëãîñï âñòóïèëè (çàïèñàëèñÿ) ëèøå ò³ æè-òåë³, â êîãî íå áóëî ÷îãî òóäè çäàâàòè.  ñåë³ ïðàöþâàëà áðèãàäà, ÿêà âèçèâàëàêîæíîãî ãîñïîäàðÿ ñåëà ó ñ³ëüðàäó ³ óìîâëÿëà âñòóïèòè ó êîëãîñï. ßêùî òîéâ³äìîâëÿâñÿ, çà÷èíÿëè éîãî â ³íø³é ê³ìíàò³ ñ³ëüñüêî¿ ðàäè ³ ïðîïîíóâàëè ïîäóìà-òè.  ñêëàä áðèãàäè âõîäèâ ïðåäñòàâíèê, ïðèñëàíèé ç ðàéîíó, ³ 3–4 ÷îëîâ³êèç êîìíåçàìó (á³äíèõ, àëå íàïîðèñòèõ ãðîìàäÿí ñåëà).

Ìîþ ìàò³ð ç îäíîð³÷íèì ìî¿ì áðàòîì òîæå çà÷èíèëè, ³ ï³ñëÿ òîãî, ÿê â³í äîâãîïðîñèâ ¿ñòè, à ïîò³ì âåñü îáìî÷èâñÿ, òî ìàòåð³ ï³ä ðàíîê äîçâîëèëè ï³òè äîäîìó.

Ìàòè òîãî ñòàðøîãî óïîâíîâàæåíîãî íàçèâàëà õîðîøîþ ëþäèíîþ. Âèçèâà-ëè ìàò³ð òîìó, ùî áàòüêî â òîé ÷àñ ïåðåõîâóâàâñÿ, ÿê ³ á³ëüø³ñòü “ñåðåäíÿê³â”.

Ïåðåä êîëåêòèâ³çàö³ºþ ìåí³ áóëî 7–8 ðîê³â. Ìåíå ÷åðåç äåíü, ÿê ñòåìí³ëî,àëå ñâ³òèâ ì³ñÿöü, ïîñèëàëè â ñåëî ×åðâîíó Ñëîáîäó äî òüîò³ Íàòàø³ ç òîðáîþ,íàãðóæåíîþ ñóõèìè ÿáëóêàìè, ñóõèìè ãðóøàìè, àáî êâàñîëåþ ÷è ãîðîõîì. òîðá³ áóëî äåñü ç â³äðî íàñèïó.  òóæ í³÷ ÿ ïîâåðòàâñÿ äîäîìó ãîäèí â11 âå÷îðà. Äî öüîãî ñåëà áóëî 7 êì. Ìåíå ïîñèëàëè òîìó, ùî ñòàðø³ ö³ëèé äåíüùîñü ðîáèëè ³ áóëè çìîðåí³. Öå ìè õîâàëè â³ä êîíô³ñêàö³¿ òå, ùî ìîæíà áóëî.

Ïðèãàäóþ, ÿê ï³ñëÿ òðåòüîãî âèçîâó ó ñ³ëüñüêó ðàäó ç ìàò³ð’þ ïðèáóëà áðè-ãàäà ÷îëîâ³ê 5 ç ï³äâîäîþ, ðîáèëè îáøóê ³ çàáèðàëè âñå, ùî ìîæíà áóëî ¿ñòè:çåðíî, êàðòîïëþ, áóðÿêè, ìîðêâó, ì³øêè ç çåðíîì ³ ìóêîþ, ïîðîñÿ ³ âñå ³íøå.

34

ѲÄ×ÅÍÍß

Ïåðåãëÿäàëè âñþ ïîñóäó: ãîðøêè, ãëå÷èêè, ÷àâóíè, ³ ÿêùî òàì áóëî ÷îãîñü õî÷òðîøêè, òî âñå çàáèðàëè. Øóêàëè ñêð³çü: ó êëóí³, ó õë³â³ ï³ä ñîëîìîþ, ó êóïàõãíîþ ³ çàë³çíèìè øîìïîëàìè ïðîêîëþâàëè â ï³äîçð³ëèõ ì³ñöÿõ çåìëþ.

ϳñëÿ òðåòüîãî ïðè¿çäó ï³äâîäè áðèãàäà ïîãðóçèëà ðåøòó çá³ææÿ, ïëóã,áîðîíè ³ ³í. ³ ïî¿õàëè äî êîëãîñïó, ïîâåëè êîíÿ ³ êîðîâó.

Ìàòè ç³áðàëà íàñ óñ³õ, 5 ä³òåé, ç ÿêèõ íàéñòàðøîìó Êîë³ áóëî 11 ðîê³â,à íàéìåíøîìó Ïåò³ – 1 ð³ê, ïðèãîðíóëà, ÿê ìîãëà, äî ñåáå ³ ñòàëà ãîëîñíî ïëà-êàòü, ïðèêàçóþ÷è: “×èì ÿ âàñ ãîäóâàòü áóäó? Ùî ÿ Âàì äàì ¿ñòè”?

Öå áóëà ðàííÿ âåñíà, ³ íà ãîðîä³, êð³ì âåëèêî¿ áóòâèíè íà áóðÿêàõ, ùå í³÷îãîíå áóëî. Çàëèøèëàñü øîëóõà ç ïðîñà, ìè ¿¿ ïåðåòèðàëè íà ïðèì³òèâíèõ æîðíàõ,äîáàâëÿëè ó âåëèêèé ÷àâóí, äå âàðèëàñü áóòâèíà, ÿêó ïîò³ì ¿ëè. Õîäèëè ïî ïîëþ,äå â ìèíóëîìó ðîö³ áóëà êàðòîïëÿ, âäàâàëîñÿ çíàéòè ³íîä³ äî äåñÿòè âèñîõøèõêàðòîïëèí, êðîõìàëü ÿêèõ âîäó ç áóòâèíîþ ðîáèâ ãóñòóâàòîþ.

Ùîäíÿ ÿ õîäèâ ó Êíÿçüêå áîëîòî ³ ëîâèâ êîðçèíîþ ó êàíàâ³ êàðàñèê³â.Ëîâèâ, ïîêè íå çëîâëþ 8 øòóê (ïî îäíîìó íà êîæíîãî). Ç íàìè æèëè â òîé ÷àñáàáóñÿ ³ ò³òêà Êèëÿ. Ïîâåðíóâøèñü ç ïðîìèñëó, ðîçäàâàâ óñ³ì ïî êàðàñèêó, ÿêèìòóò æå ó äâîð³ âñòðîìëÿëè øïè÷êó ç äåðåâà ó ðîò, ïðèïàðþâàëè íà âîãí³, ÿêèéïîñò³éíî ãîð³â íà ïîäâ³ð’¿, ³ ïî¿äàëè ç ê³ñòî÷êàìè. Ðàç íà òèæäåíü, êîëè, áóëî,ñòåìí³º, ÿ õîäèâ äî ò³òêè ó ×åðâîíó Ñëîáîäó ³ ïðèíîñèâ òîðáó ç êâàñîëåþ àáîç ñóøøþ ãðóø ÷è ÿáëóê, öå òå, ùî ÿ ðàí³øå òóäè çàíîñèâ.

Ìè âèæèëè, çàâäÿêè äîïîìîç³ ðîäè÷³â ç ñóñ³äí³õ ñ³ë òà íàø³é âèíàõ³äëè-âîñò³. Áàòüêî íà ð³ê ñêðèâñÿ, âè¿õàâøè äî ä³äà íà Âîëîãäó, à ïîâåðíóâøèñü,ðîáèâ íà âàæêèõ ðîáîòàõ (ð³çàâ ïîäîâæíüîþ ïèëêîþ äîñêè) çà 1 êã. õë³áà â äåíü,ÿêèé ìè âå÷åðîì ç’¿äàëè ãóðòîì, âñ³ºþ ñ³ì’ºþ.

 òîé ÷àñ ó Êèºâ³ áóëè ìàãàçèíè “Òîðãñ³í” (òîðãîâëÿ ç ³íîñòðàíöàì³), â ÿêèõçà çîëîòî ïðîäàâàëè õë³á. Ìàìà çàâåçëà òóäè ñâî¿ âåëèê³ çîëîò³ ñåðåæêè ³ ê³ëüöÿ,òî ïðèâåçëà 4 áóõàíêè õë³áà, ùî õâàòèëî íàì ìàéæå íà ì³ñÿöü.

Àëå ï³ä ê³íåöü çèìè âñ³ íàø³ ðåçåðâè ê³í÷èëèñÿ, áàòüêó íå âèñòà÷àëî ÷àñóï³äðîáëÿòè íà õë³á, ïèëÿþ÷è äîñêè, áî â³í áóâ áðèãàäèðîì íàéá³ëüøî¿ â êîëãîñï³áðèãàäè, à éøëà ï³äãîòîâêà äî âåñíè. Ìè â òîé ÷àñ âñòóïèëè ó êîëãîñï, áî âñåíàøå ìàéíî áóëî âæå òàì.

Áàòüêó çàïðîïîíóâàâ ãîëîâà êîëãîñïó, ̳ùåíêî Ìèêîëà ²âàíîâè÷, ïîì³íÿ-òèñü ç íèì õàòàìè, òî â³í çà öå äàâ íàì ì³øîê êàðòîïë³, ùî, ïî ñóò³, äàëî íàììîæëèâ³ñòü äîæèòè äî òåïëà. Ïîìåðëà ò³ëüêè ò³òêà Êèëÿ, ÿêà ñâîþ ïàéêó ¿æ³÷àñòî ä³ëèëà ì³æ íàìè, ä³òüìè. ßê ïîòåïë³ëî, òî ñòàëè ó ä³äîâîìó ë³ñêó íà âèñî-êèõ áåðåçàõ ãí³çäèòèñÿ ãðà÷³, à ìè äîáèðàëèñÿ äî ¿õ ãí³çä ³ çàáèðàëè ÿéöÿ. Öåáóëà âåëèêà äîáàâêà äî íàøîãî ðàö³îíó, à ÷åðåç 3–4 òèæí³ çíàõîäèëè ³ ãàë÷åíÿò.Öå âæå äàëî çìîãó äîæèòè äî ÷àñó äîñòèãàííÿ çëàê³â. Êîëîñêè æèòà, ÿê³ ìèâõèòðÿëèñÿ êðàñòè, ñïàñëè íàñ â³ä ñìåðò³. Îõîòíî ¿ëè ³ öâ³ò (ãîëîâêè) êëåâåðó.

ß â öåé ÷àñ õîäèâ ó 3-é êëàñ, â ÿêîìó íàñ áóëî á³ëüøå 40 ó÷í³â, à âåñíîþ1933-ãî äî ê³íöÿ íàâ÷àëüíîãî ðîêó á³ëüøà ïîëîâèíà ó÷í³â êëàñó ïîâìèðàëè â³ä

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

35

ãîëîäó. Ìè, ó÷í³, çàâæäè çíàëè, õòî çàâòðà âæå íå ïðèéäå ó øêîëó. Õòî áóâ ï³äïóõ-øèé, òî á³ëüøå äâîõ äí³â íå âèæèâàâ. Ìåí³ ï³ä ê³íåöü çèìè ìî¿ òîâàðèø³ ñêàçàëè,ùî çàâòðà ÿ òåæ ïîìðó. ß ïðî öå ñêàçàâ ìàì³, òî âîíà ä³ñòàëà ó ðîäè÷³â áóòèëêóìîëîêà, ïîëîâèíó ÿêîãî âèïèâ ÿ, ³ íà äðóãèé äåíü, âñóïåðå÷ ïðîãíîçàì òîâà-ðèø³â, áóâ ó øêîë³. Áàãàòî ó÷í³â ïîâìèðàëè ³ â ³íøèõ êëàñàõ. Âåñíîþ çâåëè ïîäâà êëàñè â îäíó ê³ìíàòó, ³ â÷èâ ¿õ îäèí ó÷èòåëü.

Äèðåêòîðîì øêîëè â òîé ÷àñ áóâ Áîíäàðåíêî, â÷èòåëÿìè Ãðèùåíêî,Á³ëåöüêèé ³ ѳðåíêî Àíòîí³íà Ôåäîñ³¿âíà.

Êîëè áóëè çâåäåí³ êëàñè ³ íàâ÷àâ íàñ îäèí ó÷èòåëü, òî á³ëüøå äîâîäèëîñüó÷èòèñü ñàìèì. Òàê íà ï³âóðîêó íàì çàäàâàëè ïðî÷èòàòè 2–3 ñòîð³íêè ³ çàêîí-ñïåêòóâàòè ïðî÷èòàíå.  öåé ÷àñ òðàïèâñÿ òàêèé âèïàäîê. Â÷èòåëüêà Àíòîí³íàÔåäîñ³¿âíà ï³ä³éøëà äî ìîãî ñóñ³äà ïî ïàðò³ Êîçèöüêîãî Ïåòðà, ïðî÷èòàëà éîãîêîíñïåêò ³ ï³ä íèì ïîñòàâèëà “2”. ß áà÷èâ, ÿê â³í äîáðîñîâ³ñíî êîíñïåêòóâàâ,³ ï³äíÿâ øóì çà íåñïðàâåäëèâ³ñòü ó÷èòåëüêè. Òîä³ âîíà äàëà ïðî÷èòàòè éîìóç ñâ êíèæêè îïîâ³äàííÿ, ÿêå çàïðîïîíóâàëà çàêîíñïåêòóâàòè, çàáðàâøè ïðî-÷èòàíå â êíèæö³. ×åðåç 10 õâèëèí â³í çàêîíñïåêòóâàâ ñëîâî ó ñëîâî âñþ ïðî÷è-òàíó ñòîð³íêó. ϳñëÿ öüîãî â÷èòåëüêà âèáà÷èëàñÿ ïåðåä Ïåòðîì, ïåðåä êëàñîì³ ìíîþ. Éîãî àâòîðèòåò ùå á³ëüøå çð³ñ. Äóæå äîáðà â íüîãî áóëà ïàì’ÿòü. Æàëü,ùî â³éíà òàêèõ ëþäåé ÿê Ïåòðî Êîçèöüêèé òà Âàñÿ Âîëîøèí íå ïîìèëóâàëà.Êîëè ÿ ïðàöþâàâ äèðåêòîðîì øêîëè, òî éîãî áðàò Âàñèëü áóâ ó øêîë³ õîðîøèìó÷èòåëåì, à â 1937 ðîö³ ïðîòÿãîì êàí³êóë³â ÿ ó êîëãîñï³ ïðàöþâàâ ðàõ³âíèêîì,³ çíîâó – òàêè áðàò Ïåòðà Ìèêîëà ç³ ìíîþ ïðàöþâàâ òàáåëüùèêîì.

Áóõãàëòåðîì áóâ Çóáàð÷óê ßê³â Êóçüìîâè÷, â³í áàãàòî ÷îìó ìåíå íàâ÷èâ,ùî ïðèãîäèëîñü ìåí³ ó æèòò³.

[ϳäïèñ] Ï.Ìàøîâåöü5 ãðóäíÿ 2005 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÌÀØÒÀ˲Рªâäî곿 Îïàíàñ³âíè,

1925 ð. íàðîäæåííÿ(ñ–ùå Ãóáèíèõà Íîâîìîñêîâñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

1933 ð³ê – ÷îðíèé ó ìî¿õ ñïîãàäàõ, áî â³í áóâ ñïðàâä³ òàêèì äëÿ íàøî¿ ðîäè-íè. Ñïî÷àòêó â³ä ãîëîäó, êîëè âæå íå áóëî ÷îãî ¿ñòè, ïîìåð ñåðåäí³é áðàòÏàâëèê. Öå áóëî äåñü â ñåðåäèí³ ë³òà. Òèæí³â ÷åðåç òðè ³ ìîëîäøîãî Ñàøêàïîõîâàëè. Àëå íà öüîìó á³äè íå ñê³í÷èëèñÿ – âîñåíè, íà ñàìîìó ïî÷àòêó, ïîìåð-ëè áàòüêî, çîñòàâèâøè íàñ ç ìàò³ð’þ ñàìèõ. Õîäèëè ïóõë³ ç ãîëîäó, êîðìèëèñÿ÷èì ïîïàëî – âàðèëè êîæó ç ðåìåí³â øê³ðÿíèõ ç ê³íñüêî¿ óïðÿæ³, íà ò³ æ ö³ë³ ï³øîâáàòüê³â êîæóõ. Õî÷à óðîæàé òîãî ðîêó áóâ ãàðíèé – ëþäÿì çåðíà íå äàâàëè.

36

ѲÄ×ÅÍÍß

Âåñü õë³á âåçëè íà åëåâàòîð, à çâ³äòè ïî¿çäîì âèâîçèëè. ß õîäèëà äîïîìàãàòèìàòåð³ íà ò³ê – ùîá õî÷ ÿêîñü ïðîêîðìèòèñÿ. Ìàìà ïðèíîñèëà äîäîìó çåðíî âñêëàäêàõ îäåæ³ – êîëè æìåíþ, êîëè äâ³, à ÿ îäÿãàëà âåëèê³ áàòüêîâ³ ÷îáîòè, ùîáêîëè âåðòàëàñÿ ç ðîáîòè, ñèïíóòè òóäè õî÷ òðîõè çåðíà.

1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÌÅÄÂÅĪÂί (â ä³âîöòâ³ ÑÒÎÐÎÆÅÍÊÎ)

Àíòîí³íè Éîñèï³âíè(ì. Òàëüíå Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.)

̳é ä³ä, Ãàâðèëî Ñòåïàíîâè÷ Ô³ë³öüêèé, ïðàöþâàâ ó òàëüí³âñüêîìó êîëãîñﳓÏåðåìîãà” ¿çäîâèì. ²ç ñâîºþ äðóæèíîþ Äîìêîþ Íåñòåð³âíîþ âîíè ðîñòèëè ñåìå-ðî ä³òåé. Ãîëîä ¿õ ìó÷èâ, ÿê ³ âñ³õ òîä³. Ïåêëè êàáàêè, áóðÿêè, çáèðàëè ð³çíèé áóð’ÿí³ ëåäü âèæèâàëè. Ñàì â³í ëåäâå âæå õîäèâ. Ïåðåä öèì ïîìåð ç ãîëîäó éîãî òåñòüÍåñò³ð Ìèõàëüñüêèé. Íàâèñëà ñìåðòü ³ íàä ñ³ì’ºþ. Ñêàçàâ, ùî ï³äå äî êîëãîñïó øó-êàòè ïîðÿòóíêó. Çóì³â ò³ëüêè ä³éòè äî âîð³ò, ÿê îáîìà êðàÿìè ï³øëà êðîâ, ³ â³í óïàâìåðòâèì. Íå âñòèã ùîñü çðîáèòè äëÿ ïîðÿòóíêó ä³òåé. Ìàòè ñêàçàëà: “Áîã äàñòü –âèæèâóòü”. Äîìêà Íåñòåð³âíà ñïî÷àòêó ïðàöþâàëà íà ïîë³, à ïîò³ì ¿¿ ïåðåâåëè âèõîâà-òåëüêîþ ó ìàéäàí, ÿê íà ñüîãîäí³, òî äèòÿ÷èé ñàäîê. Òîæ ä³òè âñ³ é âèæèëè.

Ó ä³äà Ñòîðîæåíêà ïî áàòüêîâ³é ë³í³¿ áóëî ñåìåðî ä³òåé. ̳é ìàéáóòí³é áàòüêîÉîñèï áóâ íàéñòàðøèé. Ó 1933 ðîö³ áàòüêè ïîâìèðàëè, ³ òóðáîòè ïðî ø³ñòüîõñåñòåð ëÿãëè íà íüîãî. ³í ïðàöþâàâ ó ¿äàëüí³ ñòàíö³¿ Òàëüíå ³ êîæíîãî äíÿ ùîñüòð³øêè ïðèíîñèâ ¿ñòè. Ãîëîäí³ ëþäè ðàç³â ø³ñòü ðîáèëè íà íüîãî çàñ³äêè êîëîºâðåéñüêîãî êëàäîâèùà ³ íàïàäàëè. ³í õàð÷óâàâñÿ êðàùå ³ äîáðå á³ãàâ.Öå é óðÿòóâàëî ³ éîãî, ³ ñåñòåð – ìî¿õ ò³òîê.

Ìèöèê Â. Ðîêè òà äí³ ñìåðòåé ³ æàõó. –Çà óêðà¿íñüêó Óêðà¿íó. – 2007. – 5–11 ëèñòîïàäà.

ѲÄ×ÅÍÍßÌÅÄÂÅĪÂί ³ðè ²ëàð³îí³âíè,

1920 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Íîâîîëåêñàíäð³âêà Ìåæ³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

 íàøåì ñåëå áûëî âñåãî 23 äâîðà. Ñåëî áûëî áåäíîå, äåòåé ê ðàáîòåïðèó÷àëè ñ 10 ëåò. Ïîñëå ðåâîëþöèè êðåñòüÿíå ïîëó÷èëè çåìëþ, ñ ëþáîâüþ ååîáðàáàòûâàëè, îáæèâàëè. Íî áûëè òàêæå è ëåíòÿè, òàêèå êàê Ãëóùåíêî. ÃäåÃëóùåíêî, òàì è êðàæà è äðàêà. Ê ðàáîòå åãî íå òÿíóëî. Çàòî îí áèë ñåáÿâ ãðóäü: “ß – ñîâåòñêàÿ âëàñòü!”

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

37

Êîãäà îðãàíèçîâàëè â ñåëå êîëõîç, ëþäè ðàáîòàëè äî ïîòà. À ó Ãëóùåíêîáûëà îäíà ðàáîòà – èñêàòü “âðåäèòåëåé” è “âðàãîâ íàðîäà”. Ïî åãî äîíîñàìáûëî âûñëàíî íà Ñîëîâêè 5 ìíîãîäåòíûõ ñåìåé, èç òåõ, êòî âïåðâûå õëåáàíàåëñÿ, êîãäà ðåâîëþöèÿ äàëà èì çåìëþ. ß åùå äî ñèõ ïîð ñëûøó, êàê æåíùèíûèç òåõ ñåìåé êðè÷àò ñðåäè íî÷è. Èõ âñþ íî÷ü âûâîçèëè.

 1931–1933 ãã. âåðáîâàëè ëþäåé íà ñòðîèòåëüñòâî çàâîäà â Åíàêèåâî.Ãëóùåíêî, êàê “àêòèâèñòà”, îñòàâèëè â ñåëå. À êàê æå – áåç íåãî áóäåò òÿ-æåëî. Ïîñëàëè ïÿòåðûõ ìàñòåðîâûõ ëþäåé. À âñêîðå èõ ñåìüè ïðèíÿëèñü“ðàñêóðêóëèâàòü” – âûãíàëè èç õàò, ïðîäàëè èìóùåñòâî. Îáúÿñíÿëè, ÷òî ýòîíàêàçàíèå “çà íåâûïîëíåíèå õëåáîçàãîòîâîê”. Ìîëîäûõ þíîøåé èç ýòèõ ñå-ìåé çàáðàëè â òðóäàðìèþ íà ñòðîèòåëüñòâî ýëåêòðîñòàíöèè ïîä Äíåïðî-ïåòðîâñêîì, íà çåìëÿíûå ðàáîòû è ò.ä. Ëþäè ãèáëè íà ñòðîéêàõ îò íåïî-ñèëüíîãî òðóäà, ãèáëè â ñåëàõ îò ãîëîäà. Ñêîëüêî èõ ïîãèáëî, óæå íèêòî,íàâåðíîå, íå ïîñ÷èòàåò. À ñðåäè íèõ áûëè òàêèå ìàñòåðà è òàëàíòû, êîòîðûõòðóäíî íàéòè.

 íàøåì ñåëå óæå íå áûëî ñëûøíî ñòóêà â êóçíå. Ñåëî ïîãèáàëî.  1933 ã.îò ãîëîäà óìåðëè áðàò ìîåãî îòöà è 8 åãî âíóêîâ. Óìåðëà áàáóøêà – ìàìà ìîåéìàòåðè. Îòåö êàêèì-òî îáðàçîì íàøåë ðàáîòó â ×åðâîíîàðìåéñêå. Õëåáíóþêàðòî÷êó (400 ã) äàâàëè òîëüêî íà ðàáî÷åãî, à íàñ áûëî øåñòåðî. Ìàòü óæåîïóõëà, à áûëà âûíóæäåíà íîñèòü âîäó äëÿ ñòèðêè, ìûòü ïîëû ëþäÿì çà êóñîêõëåáà, ÷òîáû ìû, äåòè, íå óìåðëè îò ãîëîäà.

Êàê-òî âûæèëè. Íî íà ýòîì áåäà íå çàêîí÷èëàñü.  1937 ã. îòöà àðåñòîâàëèêàê “âðàãà íàðîäà”. Åãî ôîòîãðàôèþ ñîðâàëè ñ “Äîñêè Ïî÷åòà” ñòàõàíîâöåâ.ß äî ñèõ ïîð áåðåãó åå. Íàâåðíîå, ïåðåäàë åå õîðîøèé è ÷åñòíûé ÷åëîâåê.

1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÌÅËÅÍÒܪÂί Îëåíè

(ì. Ìà곿âêà Äîíåöüêî¿ îáë.)

Ìîÿ áàáóñÿ ðàçîì ç áàòüêîì, ìà÷óõîþ ³ äâîìà ñåñòðàìè æèëà òîä³ íà Ñóì-ùèí³ â ñåë³ Êîðåí³âêà. Æèëè çàìîæíî, àëå êîëè ïî÷àëàñÿ êîëåêòèâ³çàö³ÿ, ¿õ îãî-ëîñèëè êóðêóëÿìè ³ çàáðàëè ãåòü óñå. Âèãíàëè ç äîìó, áî éîãî çàáðàëè ï³ä êîë-ãîñïíó êîíòîðó. гäí³ çìóøåí³ áóëè õîäèòè ïî êâàðòèðàõ. Âçÿëà äî ñåáå ñ³ì’ÿ ç÷îòèðìà ä³òüìè. À ïîò³ì äî ñåëà ïðè¿õàëè êîìñîìîëüñüê³ àêòèâ³ñòè. Ñòàëè õî-äèòè âíî÷³ ïî ñåëó, çàáèðàòè âñå, ùî çàëèøèëîñÿ. Òèì, õòî âçÿâ íà êâàðòèðóêîëèøí³õ êóðêóë³â, âèáèâàëè â³êíà, çí³ìàëè äâåð³. Áóëà çèìà, õîëîä, à ö³ íàá³ãè÷àñ â³ä ÷àñó ïîâòîðþâàëèñÿ. Áóäèíîê íå çà÷èíÿâñÿ, óñ³ õâîð³ëè, ³ áàáóñèí³é ðî-äèí³ äîâåëîñÿ ïåðå¿õàòè â äðóãå ñåëî äî ðîäè÷³â. Ðàçîì ç ãîñïîäàðÿìè ¿ëè ñóõ³ñòåáëà ãðå÷êè. Ì’ÿëè ¿õ, ÿê áóëî íà ÷îìó, òî ìîëîëè ³ ï³äì³øóâàëè â õë³á.

38

ѲÄ×ÅÍÍß

Âèïàäê³â ëþäî¿äñòâà ó ñåë³ íå áóëî, àëå ÷óòêè ïðî òå âåñü ÷àñ õîäèëè. Íå áóëîñ³ì’¿, äå á õòî-íåáóäü íå ïîìåð.

 ðîäèí³ ñóñ³ä³â áóëî òð³éêî ä³òåé, ³ áàòüêè õîò³ëè ¿õ âðÿòóâàòè, â³ääàþ÷èâñå, ùî áóëî â äîì³. Äî âåñíè áàòüêè ïîìåðëè. Ùå îäíà ðîäèíà, äå òåæ áóëîòðîº ä³òåé, âèð³øèëà çàëèøèòè â æèâèõ ò³ëüêè äîðîñëèõ ³ ñòàðøó äîíüêó. Òîìóâñ³ õàð÷³ éøëè ¿ì, à äâ³ ìîëîäø³ ä³â÷èíêè ïîìåðëè.

Íà øëÿõó ç îäíîãî ñåëà äî äðóãîãî ëåæàëè òðóïè. Éøëà ëþäèíà, âïàëà³ âìåðëà. Ìåðòâèõ áóëî òàê áàãàòî, à æèâ³ – òàê³ íåäóæ³, ùî â êðàùîìó ðàç³çàêîïóâàëè ñâî¿õ ïîê³éíèê³â áåç òðóí ïðÿìî â ãîðîä³ ÷è êîëî õàòè.

Ïðèéøëà âåñíà. Ëþäè ñòàëè ¿ñòè òðàâó: êîíþøèíó, êðîïèâó, ëîáîäó. Ç íå¿ðîáèëè îëàäêè, çëåãêà ïðèòðóøóþ÷è, ÿêùî áóëî, áîðîøíîì. Áàòüêî âèêîïàâó ïîë³ ï³äâîäó ïðèõîâàíèõ áóðÿê³â. Êîëî íüîãî ç³áðàâñÿ ö³ëèé íàòîâï ëþäåé, ùîâìîâëÿëè äàòè õî÷à á îäèí. ¯ëè ïðÿìî â ïîë³ áðóäíèé áóðÿê. Äîáðà ïîëîâèíàáóëà ðîçäàíà, à âñå, ùî çàëèøèëîñÿ, ïðèâåçëè äîäîìó. Àëå é òóäè áåç ê³íöÿïðèõîäèëè ñåëÿíè. Ñóñ³ä âæå ñïóõ â³ä ãîëîäó, ëåäâå õîäèâ, òà ùîäíÿ ïðèïîâçàâçà áóðÿêàìè. Ïóõëèíà ñïàëà, ³ ÷îëîâ³ê îäóæàâ.

À ïîò³ì âèçð³â íîâèé óðîæàé, ³ ñòàëî òð³øêè ëåãøå.

Îñâ³òà Óêðà¿íè. – 1998. – 25 ëèñòîïàäà.

ѲÄ×ÅÍÍßÌÅËÅÙÅÍÊÎ Î.À.,

1911 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Òîï÷èíå Ìàãäàëèí³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Ó 1933 ð. çåðíî áóëî, òàê éîãî âñå ïîâèâîçèëè, à ëþäÿì í³÷îãî íå äàëè. îäí³é õàò³ ï’ÿòü äóø ³ äâîº áàòüê³â âèìåðëè òîä³ ç ãîëîäó. Áàòüêî ó íèõ áóâç â³éíè ³íâàë³ä – êîíòóæåíèé. ² áàãàòî ëþäåé âèìåðëî òîä³.

ß ðîáèëà â êîëãîñï³ ³ âîçèëà ê³íüìè çåðíî íà ñòàíö³þ. ¯äåø îòî ³ âêðàäåøçåðíà, áî ¿ñòè õî÷åòüñÿ. Òà çàëèøàëà éîãî â íåâ³ñòêè, áî æèëà âæå â íå¿. Ïðèé-øëè óïîâíîâàæåí³. ²ç çàñ³êè ãåòü óñå ïîâèâåðòàëè. Ó íèõ äâîº ä³òåé ï³ñëÿ òîãîâèñîõëî íà ïå÷³ ç ãîëîäó.

Òàòî íàø òîãî ðîêó â³ä ãîëîäó âìåð. ß ðîáèëà â êîëãîñï³, à çãîäîì ñëóæèëàâ îäíîãî â÷èòåëÿ. ²äåø óðàíö³, àáî êîðîâó æåíåø – ëåæèòü íà äîðîç³ ìåðòâàëþäèíà. Êèíóòü ìåðòâîãî íà áðè÷êó, âêèíóòü â ÿìó, çàãîðíóòü – ³ âñå.

Êîëãîñïíèì êîíÿì âîçèëè ÿ÷íó ñîëîìó. ßê ïî÷àëà ÿ ñ³ÿòè íàâåñí³ 1933 ð.,â ìåíå áóëî ÷åòâåðî êîíåé. Òàê äâîº ç ãîëîäó çäîõëè. Òà ùî êîí³?! Òîä³ ìàëî íåï³âñåëà ëþäåé ó íàñ âèìåðëî.

Çàïèñàëà Ì.Êàðõàí³íà.1998 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

39

ѲÄ×ÅÍÍßÌÅËÜÍÈÊÀ Ìèêîëè Àíäð³éîâè÷à,

1925 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Òîï÷èíå Ìàãäàëèí³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Ó 1932 ð. ¿çäèëè ãàðáàìè óïîâíîâàæåí³ òà àêòèâ³ñòè, çàáèðàëè, â êîãî ùîáóëî. À â íàñ íà òîé ÷àñ áóëà ò³ëüêè êîðîâà ³ äâ³ ñîáàêè òà êóðè, áî áàòüêîáóâ ðîá³òíèêîì. Éîãî çàáðàëè â 1932 ð. â ì.Õàðê³â áóäóâàòè ÿêóñü àåðîïëàííóñòàíö³þ, ³ á³ëüøå â³í íå ïîâåðíóâñÿ.

Ó 1933 ð. áóâ äóæå âåëèêèé ãîëîä. Ïøåíèöÿ, ùî áóëà ïîñ³ÿíà íàâêîëî, òàêé çîñòàëàñü íåñêîøåíîþ. Ñí³ã ¿¿ äóæå ïðèáèâ, áî â òîìó ðîö³ áóëî äóæå áàãàòîñí³ãó, â³äêîïàòè ¿¿ ç-ï³ä ñí³ãó áóëî íåìîæëèâî. Âåñíîþ, êîëè ðîçòàíóâ ñí³ã, ìè(ä³òè), õîäèëè êðàñòè òó ïøåíèöþ. Ëþäè âåðõè íà êîíÿõ ñòåðåãëè ¿¿, ùîá í³õòî íåêðàâ, ³ áèëè íàñ áàòîãàìè.

ßêîñü ìàìà ñêàçàëà, ùî ï³äå õë³áà ïðîñèòè. Ñòàðøèé áðàò ²âàí (1923 ð. íà-ðîäæåííÿ) ³ ìîëîäøèé Àíäð³é (1927 ð.íàðîäæåííÿ) ¿¿ íå äî÷åêàëèñÿ, ïîìåðëèâ³ä ãîëîäó. À ÿê ÿ âèæèâ, íå çíàþ, áî ¿ëè âñ³ îäíàêîâî, öèì ðîçïîðÿäæàâñÿ ñòàð-øèé áðàò. ß êîëî ïå÷³ ïîñòåëèâ ðÿäíèíó, ïîêëàâ ¿õ ðÿäêîì îäíîãî êîëî îäíîãî,ñàì ë³ã á³ëÿ íèõ, ³ âêðèâñÿ ðÿäíèíîþ. Êîëè ïîâåðíóëàñü ìàìà, âîíà êðè÷àëàñòðàøíèì ãîëîñîì.

Áðàò³â â ñí³ãó êîëî õàòè ïîêëàëè, íàêðèëè ðÿäíèíîþ ³ ïðèêèäàëè ñí³ãîì.Íà íàø³é âóëèö³, äå æèëî â òîé ÷àñ 107 îñ³á, çîñòàëîñü â æèâèõ ò³ëüêè 6 ÷îëîâ³ê,à âñ³ ³íø³ ïîìåðëè â³ä ãîëîäó.

Çàïèñàëà Ì.Êàðõàí³íà.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÌÅËÜÍÈÊ Îêñàíè

ÇÍßÒÎ ÁËÎÊÀÄÓ ÌÎÂ×ÀÍÍßÑòðàøí³ ãîëîäîìîðè, íà ùàñòÿ, îìèíóëè Çàõ³äíó Óêðà¿íó, àëå äî Ãàëè÷èíè

ç-çà Çáðó÷à âñå æ äîõîäèëè çâ³ñòêè ïðî øòó÷íî ñòâîðåíèé ó Ðàäÿíñüê³é Óêðà¿í³ãîëîä, òîä³ ÿê ð³ê áóâ óðîæàéíèì: îêðåìèì ëþäÿì âñå æ âäàëîñü ïðîðâàòèñÿ÷åðåç êîðäîí, ùî íàä³éíî îõîðîíÿâñÿ, ç íà䳺þ íà ïîðÿòóíîê. Ëþäè ñòàðøîãîâ³êó, çãàäóþ÷è ò³ ñòðàøí³ ÷àñè, ðîçïîâ³äàþòü ïðî âò³êà÷³â ç³ Ñõîäó, îïóõëèõ â³äãîëîäó, âèñíàæåíèõ, äëÿ êîãî äîðîãà íà Çàõ³ä áóëà ºäèíîþ íà䳺þ íà ïîðÿòóíîê,áàãàòî õòî òàê ³ íå îñèëèâ öüîãî øëÿõó, à âæå òèõ, õòî îïèíèâñÿ ó ãàëèöüêîìóñåë³, âèõîäæóâàëè ö³ëèìè ãðîìàäàìè. Âîíè é ðîçïîâ³äàëè ïðî ñòðàøí³ êàðòèíè –âèìåðë³ ö³ë³ ðîäèíè, ñåëà. Íå áóëî çìîãè äîïîìîãòè áðàòàì ç-çà Çáðó÷à ìàòå-

40

ѲÄ×ÅÍÍß

ð³àëüíî ³ ïðîäóêòàìè, õî÷ ó Ãàëè÷èí³, çîêðåìà ó Ëüâîâ³, áóëè ñòâîðåí³ äîïîìî-ãîâ³ êîì³òåòè, ÿê³ çáèðàëè õàð÷³ äëÿ ãîëîäóþ÷èõ ç âåëèêî¿ Óêðà¿íè, áî â³éñüêîâè-êè, ùî îõîðîíÿëè êîðäîí, â³äìîâëÿëèñÿ ïðîïóñêàòè áóäü-êó äîïîìîãó.Ãàëè÷èí³ òàêè âäàëîñü ïðîðâàòè áëîêàäó ìîâ÷àííÿ – ñâ³ò ïî÷óâ ñòðàøíó ïðàâ-äó. Òà ÿêùî Çàõ³äíó Óêðà¿íó îìèíóëè ãîëîäîìîðè, òî Ãàëè÷èíà íàòîì³ñòü çàçíà-ëà ñòðàøíèõ ïîë³òè÷íèõ ðåïðåñ³é îäðàçó ï³ñëÿ âîçç’ºäíàííÿ: çà íåïîâíèìè äàíè-ìè, ç âåðåñíÿ 1939-ãî äî ÷åðâíÿ 1941-ãî ó òþðìàõ áóëî çàìîðäîâàíî 50 òèñÿ÷óêðà¿íö³â, à ó Ñèá³ð âèâåçåíî 1 ì³ëüéîí 800 òèñÿ÷ ì³ñöåâèõ æèòåë³â. Àëå ö³ öèô-ðè, ùî ¿õ íàâîäèëè âèñòóïàþ÷³ íà æàëîáíèõ ì³òèíãàõ ç íàãîäè âøàíóâàííÿ æåðòâãîëîäîìîðó òà ïîë³òè÷íèõ ðåïðåñ³é ó Ëüâîâ³ òà îáëàñò³, äàëåê³ â³ä ðåàëüíèõ, áîùîðàçó ñòàþòü â³äîìèìè íîâ³ ôàêòè êðèâàâî¿ á³éí³, ùî ¿¿ âëàøòóâàëè “÷åðâîíî-çîðÿí³ âèçâîëèòåë³” ì³ñöåâîìó íàñåëåííþ, ³ äî âæå â³äîìèõ àäðåñ äîäàþòüñÿíîâ³: Çàìàðñòèí³â, Áðèã³äêè, Ëîíñüêîãî, Ñåë³íà, Äðîãîáè÷, Æîâêâà, Çîëî÷³â, Ñòðèé,Êîìàðíå òîùî.

Ïîïðè òå, ùî ñóáîòí³é îñ³íí³é äåíü âèäàâñÿ õîëîäíèì, ïîõìóðèì, íà â³äêðèò-òÿ Ñò³íè ïàì’ÿò³ ³ ñêîðáîòè ïðèéøëè ê³ëüêà ñîò æèòåë³â ì³ñòà, ïðè¿õàëè ÷èñëåíí³äåëåãàö³¿ ç óñ³õ ðàéîí³â îáëàñò³, áî òóò, íà Çàìàðñòèí³âñüê³é ó Ëüâîâ³, äå áóëàíàéá³ëüøà òþðìà, ïî-çâ³ðÿ÷îìó çàêàòîâàí³ òèñÿ÷³ ãàëè÷àí. Ñò³íà ïàì’ÿò³ ³ ñêîð-áîòè ùå íå çàâåðøåíà. Íà õîëîäíîìó ãðàí³ò³ âèêàðáóâàí³ 2960 ïð³çâèù íåâèííîóᳺííèõ. Ïîøóêè æåðòâ êîìóí³ñòè÷íîãî ðåæèìó òðèâàþòü.

Óðÿäîâèé êóð’ºð. – 2005. – 29 ëèñòîïàäà.

ѲÄ×ÅÍÍßÌÅËÜÍÈ×ÅÍÊÀ ²âàíà,

1903 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Íîâà Êî÷óáå¿âêà ×óò³âñüêîãî ð-íó

Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.)

Áàòüêî ì³é ðîáèâ ó íàéìàõ â ïîì³ùèêà Äóðíîâà, ÿêèé ìàâ ê³ëüêà òèñÿ÷äåñÿòèí çåìë³. Êîëè áàòüêî çàðîáèâ òðîõè ãðîøåé, êóïèâ 8 äåñÿòèí áàíêîâî¿çåìë³ ³ ñòàâ ãîñïîäàðåì. ßê çàê³í÷èëàñÿ ðåâîëþö³ÿ, äî ìàºòêó Äóðíîâà íàçáè-ðàëè ëþäåé: ñâî¿õ ³ íåâ³äîìî çâ³äêè, ñ³ìåéíèõ òà ñàì³òí³õ ³ çàñíóâàëè êîìóíó ï³äíàçâîþ “Ïåðâîìàéñüêà êîìóíà”. Æèëè ö³ ëþäè ï³ä ãàñëîì Ëåí³íà: ïðàöþâàëè ïîìîæëèâîñò³, à ¿ëè “ïî ïîòðºáíîñò³”. Ðîáèëè ïî 8 ãîäèí äåííî, ìàëè ñï³ëüíó ¿äàëüíþ,ä³ñòàâàëè âñå áåç ãðîøåé, îäÿãàëèñÿ ç êîìîðè. Ïåðåä ðîçêóðêóëåííÿì òàñóö³ëüíîþ êîëåêòèâ³çàö³ºþ öþ “Ïåðâîìàéñüêó êîìóíó” áóëî ë³êâ³äîâàíî.

1930 ð. ïðèìóñîâî êîëåêòèâ³çîâàíî ìåíøó ïîëîâèíó ñåëà. Á³ëüøó – ðîçêóð-êóëåíî. Òèõ æå, ÿê³ ÷èíèëè áóäü-ÿêèé ñïðîòèâ, ñóäèëè é âèâîçèëè.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

41

Ó òîé ÷àñ áàòüêî ³ ìàòè ëèøèëèñÿ íà ñåë³ ÿê “îäíîîñ³áíèêè”, à ÿ âè¿õàâ äîÊàçàõñòàíó. 1932 ð. áàòüêà çàñóäèëè íà 3 ðîêè çà íåâèêîíàííÿ õë³áîçäà÷³, õàòó³ ãîñïîäàðñòâî ïðîäàëè çà 300 êðá., à éîãî ñàìîãî â³äïðàâèëè äî Ïîëòàâèó â’ÿçíèöþ. Íà çàïèòàííÿ áàòüêà äî ñóäó, ÿêèé æå â³í êóðêóëü, êîëè â³í âñå æèòòÿïðàöþâàâ â íàéìàõ, ñóääÿ â³äïîâ³â: “Õîòü âû è íå êóëàê, òàê âàø äîì âûãëÿäèòïî-êóëàöêîìó”.

Ïðîäåðæàâøè ó â’ÿçíèö³ 3 ì³ñÿö³, áàòüêà âèïóñòèëè ÿê ñòàðîãî ³ õâîðîãî(â³í ìàâ 71 ð³ê). Ïðèéøîâøè äî ñåëà, â³í ç æ³íêîþ (ìîºþ ìàìîþ) ï³øîâ äî ñâõàòè, ùî ñòîÿëà ïîðîæíüîþ. Ïðèéøëà ì³ë³ö³ÿ ¿õ âèãàíÿòè. Áàòüêî íå âèõîäèâ òàóïèðàâñÿ. Éîìó ðîçäåðëè øòàíè àæ äî ïîÿñà òà âèòÿãëè éîãî ³ ìàò³ð çà íîãè íàâóëèöþ. Áàòüêè ï³øëè ïîï³äòèííþ, àæ ïîêè ÿ íå çàáðàâ ¿õ äî Êàçàõñòàíó âæå çïóõëèìè íîãàìè.

ϳä ÷àñ ãîëîäó 1933 ð. ìîÿ ñåñòðà, ÿêà æèëà íà õóò. Áåäðàòè, çà 3 êì â³äñåëà, äå áóëî ëèøå 10 õàò, ìàëà âæå ïóõë³ íîãè, àëå íå âìåðëà, áî äóæå ìóäðîõîâàëà çåðíî ïî ñòð³õàõ. Ìåðòâèõ ñóñ³ä³â, ùîá òðóïè íå âàëÿëèñÿ, âîíà ñòÿãàëàäî ëüîõó òà ïðèâàëþâàëà çåìëåþ. Õóò³ð öåé ï³çí³øå çðóéíîâàíî ³ çàîðàíî.

ѳ쒿 òèõ ëþäåé, ÿê³ áóëè çàñóäæåí³ é çàñëàí³, çâîçèëè ç ñåëà íà õóò.Áóöüê³â-êó, äå áóëî 5 ïîðîæí³õ õàò. Äî öèõ õàò íàçâîçèëè ïîâíî ëþäåé, ÿê³ ïîò³ì âèìåðëèâñ³ äî îäíîãî. ͳ îäí³º¿ æèâî¿ äóø³ íà õóòîð³ íå çíàéøëè. ϳä ÷àñ ãîëîäó â ñåë³áóëî çåðíî â êîëãîñïíèõ êîìîðàõ, ùî ¿õ îõîðîíÿëà îçáðîºíà âàðòà. Êîì³ðíèêàêîëãîñïó çàñóäèëè íà 5 ðîê³â çà òå, ùî ãîëîäíèì ëþäÿì ïîòàéêè äàâàâ ïîòðîõóçåðíà.

Íà ïîë³ ñóñ³äíüîãî ðàäãîñïó öóêðîâ³ áóðÿêè ëèøèëèñÿ íåâèêîïàíèìè íà çèìó.Ïîëå îõîðîíÿëà îçáðîºíà ñòîðîæà, ÿêà ñòð³ëÿëà, ëîâèëà ³ â³ääàâàëà ñåëÿí ï³ä ñóä,àëå ëþäè ç íàâêîëèøí³õ ñ³ë îäíàêîâî éøëè âíî÷³ òà âèêîïóâàëè ìåðçë³ áóðÿêè.

Áàãàòî ëþäåé ïîêèäàëî âñå é éøëî øóêàòè ðÿòóíêó. ϳçí³øå òàê³ ëþäè ïî-âåðòàëèñÿ äî ñåëà, àëå ð³äêî êîìó ç íèõ âäàëîñÿ ïîâåðíóòè ñâîº ìàéíî ÷è õàòó.

Çàïèñàëà À.Âåðøèí³íà. 1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÌÅËÜÍÈ×ÅÍÊÀ ²âàíà ²âàíîâè÷à,

1917 ð. íàðîäæåííÿ(Æèòîìèðùèíà)

Ïðîæèâàâ ÿ â ðîêè ãîëîäó â ñ.Ïîëîííå íà Æèòîìèðùèí³. Ùå íàïåðåäîäí³ãîëîäó íà ñåë³ ó íàñ ñòàëî ïóñòî. Àêòèâ³ñòè ³ òèñÿ÷íèêè õîäèëè ïî õàòàõ ç çàë³ç-íèìè ö³ïêàìè. Øóêàëè ñêð³çü ³ êîëè ùîñü çíàõîäèëè, òî çðàçó ëþäåé ñóäèëè.Çàáèðàëè óñå: çåðíî, áîðîøíî, ãîðîõ, êðóïó, êàðòîïëþ ³ ò.ï. Õë³âè ³ êîìîðè ñ³ëüðàäà

42

ѲÄ×ÅÍÍß

âèâîçèëà äî ì³ñòà ³ ïðîäàâàëà íà ïàëèâî. Êîíåé ëþäè ïîëîâèëè, ïîð³çàëè é ïî¿ëè.×àñòèíó êîíåé âëàäà ïîñòàâèëà ï³ä âàðòó. Êóðåé, îâåöü, êîò³â òà ñîáàêëþäè ïî¿ëè òåæ. Äðóæèí³ íà ðîáîò³ äàâàëè ñóï-áóðäó – âàðåíó âîäó, çàáîâòàíóìóêîþ.

¯çäèëè ìè íà áàçàð ³ ïðîäàâàëè óñå, ùî áóëî, áî òðåáà áóëî ãîäóâàòè ä³òåé.Îäÿã ÷è ³íø³ ðå÷³ ïðîäàâàëèñÿ çàäóðíî. Ñâîãî íîâîãî êîñòþìà ÿ ïðîäàâ çà5 ñêëÿíîê ãîðîõó, à êèëèì – çà áóõàíåöü õë³áà. Õë³á ó òîé ÷àñ êîøòóâàâ ïî 150êðá. çà ê³ëîãðàì. Ñóøèëè ãðå÷àíó àáî ïðîñÿíó ïîëîâó, òîâêëè ¿¿ â ñòóï³ òà ïåêëèêîðæ³. Êîëè íàñòàëà âåñíà, òî âàðèëè ³ ¿ëè êðîïèâó. Íàø³ ñóñ³äè òðèìàëè êîðîâó,òàê âîíè æèëè öèì ìîëîêîì.

Ëþäè ïóõëè ³ âìèðàëè. Òðè ñ³ì’¿ â íàøîìó ñåë³ ¿ëè ëþäåé. ̄ õ çààðåøòóâàëè,³ ìè í³÷îãî á³ëüøå ïðî íèõ íå ÷óëè. Ç âåñíè ïî÷àëî âìèðàòè ëþäåé âñå á³ëüøå.Çáèðàòè òðóïè äîðó÷èëè äâîì àêòèâ³ñòàì, ÿ â íèõ ðîáèâ íà ï³äâîä³. Íàì êîæåíòðóï îïëà÷óâàëè õë³áîì ³ äàâàëè ïî ïëÿøö³ ãîð³ëêè êîæíîìó íà äåíü. Ó ñóñ³äíüîìóñåë³ áóâ âèïàäîê, ùî îäíîãî ÷îëîâ³êà êèíóëè äî ÿìè ç òðóïàìè ùå æèâîãî,à êîëè â³í ïðèéøîâ äî ñâ³äîìîñò³, òî âèë³ç ç ÿìè ³ äîë³ç äî êðàéíüî¿ õàòè.Ó õàçÿ¿íà õàòè áóëà êîðîâà, ³ â³í ïðîòÿãîì 3 òèæí³â ãîäóâàâ öüîãî ÷îëîâ³êàñàìèì ìîëîêîì ³ âðÿòóâàâ éîãî.

1996 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÌÅÍÆÅÃÈ Ìèêîëè,

1924 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ñåìèïîëêè Áðîâàðñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.)

ϲÂÊÀÐÒÎÏËÈÍÈ ÍÀ Ѳ̒ÞÏðî ãîëîäîìîð 1932–1933 ðð., ùî éîãî îðãàí³çóâàëè â Óêðà¿í³ á³ëüøîâèêè,

âæå íàïèñàíî áàãàòî. Îäíàê, ãàäàþ, ñê³ëüêè á íå äîïîâíþâàëè – çàéâèì íåáóäå. Òå ãîðå ëþäñüêå âàðòå ïàì’ÿò³ áàãàòüîõ ïîêîë³íü.

ß áà÷èâ òå ñòðàøíå ëèõî. Áà÷èâ, ÿê ëþäè âìèðàëè ïîîäèíö³ é ñ³ì’ÿìè.ßê ¿çäèëè ñåëîì ï³äâîäè, çáèðàëè òðóïè é âåçëè íà öâèíòàð äî ñï³ëüíî¿ ÿìè.Òî áóëî çâè÷àéíîþ áóäåííîþ ðîáîòîþ – ùîäíÿ. Ïîõîâàííÿ â³äáóâàëîñÿ áåç ïëà÷ó,ãîëîñ³íü. Íå áóëî êîìó îïëàêóâàòè íåá³æ÷èê³â.

Çíàþ, ÿê ëîâèëè âîðîí, ãîðîáö³â, àáè âðÿòóâàòèñÿ â³ä ãîëîäíî¿ ñìåðò³, àëåâàæêî áóëî âèæèòè. Íàâ³òü ðîäèíí³ ðåë³ê⳿, êîøòîâíîñò³, ùî ¿õ çäàâàëè â Êè¿â äîòîðãñ³í³â, íå âñ³õ ïîâåðòàëè äî æèòòÿ. Óÿâ³ìî ñîá³ ñòàí ìàòåð³â, ÿê³ ùîäíÿ ÷óëèäèòÿ÷å êâèë³ííÿ: “Ìàìî, õî÷ó ¿ñòè”... Ñïî÷àòêó ïî÷èíàëîñÿ âèñíàæåííÿ, ïîò³ìíàäì³ðíî çá³ëüøóâàâñÿ æèâ³ò, äàë³ – íàáðÿêàëè ê³íö³âêè, îáëè÷÷ÿ, à ïî òîìó íà-ñòóïàëà ñìåðòü.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

43

Ìåí³ òîä³ âèïîâíèëîñÿ 8 ðîê³â. Ñóñ³äñüêà ä³â÷èíêà áóëà òàêîãî æ â³êó. Äîñ³áà÷ó, ÿê ñèäèòü âîíà íà ïîðîç³ ñâ óáîãî¿ õàòèíè ç íàáðÿêëèìè íîãàìè, ïîòð³ñêà-íîþ øê³ðîþ. Ç òèõ òð³ùèí âèò³êຠæîâòóâàòà ð³äèíà. Íåâäîâç³ ä³â÷èíêà ïîìåðëà.

Íàâåñí³ 1933-ãî íàìàãàëèñÿ ïåêòè õë³á ç â³äâ³éîê ÿ÷ìåíþ, ïðîñà, ãðå÷êè,äîäàþ÷è ïîäð³áíåíó êîðó äåðåâ. À ùå áðîäèëè êîëãîñïíèìè ïîëÿìè, øóêàþ÷èçàëèøêè ìåðçëî¿ êàðòîïë³. Îäíîãî ðàçó ìî¿ ïîøóêè ÷îãîñü ¿ñò³âíîãî óâ³í÷àëèñÿíåàáèÿêèì óñï³õîì. Íà âæå çîðàí³é ä³ëÿíö³ çåìë³ çíàéøîâ ï³âêàðòîïëèíè. Ðà-äîñò³ íå áóëî ìåæ. Ïðèí³ñ äîäîìó, ïîïðîñèâ ìàìó çâàðèòè ³ ç íåòåðï³ííÿì ÷åêàâá³ëÿ ïå÷³. Êîëè ò³ ï³âêàðòîïëèíè çâàðèëèñÿ, ñõîïèâ ãàðÿ÷³, ùîá ¿ñòè. Àëå îøïàðè-ëè ìàìèí³ ñëîâà: “Ñèíêó, à òâî¿ áðàòèêè Ãðèøà é Òîëèê òåæ ¿ñòè õî÷óòü”.Âçÿâøè íîæà, ÿ ðàçð³çàâ êàðòîïëþ íà 3 ð³âí³ ÷àñòèíè – òî÷íî, ìîâ ó àïòåö³ –âñ³ì ïîð³âíó. Ëèøå çàáóâ ò³º¿ õâèëèíè, ùî â õàò³ íàñ áóëî íå òðîº – ï’ÿòåðî. Ùåé áàòüêî ç ìàò³ð’þ. Çãàäàâ ïîò³ì. ßê æå ñîðîìíî áóëî äèâèòèñÿ â ãîëîäí³, çãî-ðüîâàí³, âèïëàêàí³ ìàìèí³ î÷³. Âîíè ³ äîñ³ ïåðåä³ ìíîþ.

À êîëè âðåøò³ ñòàíå ñîðîìíî òèì, õòî êåðóâàâ íàìè òîä³ é êåðóº íèí³? Íàðîäíà ãàçåòà. – 1996. – ¹8.

ѲÄ×ÅÍÍßÌÅÐÅÆÅÍÊÀ Éîñèïà Àíòîíîâè÷à,

1912 ð. íàðîäæåííÿ(Äí³ïðîïåòðîâùèíà)

Íàðîäèâñÿ ÿ â ñ.Ìîëîä³æíîìó Öàðè÷àíñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿îáëàñò³. Ñåëî íàøå áóëî íåâåëèêèì. Áóëà â íàñ ìàëåíüêà öåðêâà, ÿêó çàêðèëèùå ó 1928 ð.

Äî 1931 ð. â íàñ áóëî çàâåðøåíî êîëåêòèâ³çàö³þ, îðãàí³çîâàíî êîëãîñï “Ðàäÿíñüêà âëàäà”. Ãîëîâîþ êîëãîñïó áóëî ïðèçíà÷åíî Ôåäîðà Îìåëÿíîâè÷àÂèøèâàíîãî (éîãî çààðåøòóâàëè çà “ñàáîòàæ è âðåäèòåëüñòâî” ó 1932 ð.).Ç òîãî ÷àñó ïî÷àëèñÿ ïëàíîâ³ çáîðè çåðíà, ì’ÿñà, ÿºöü òà ³í. Àëå òå, ùî â³äáóëî-ñÿ ó 1932 ð., í³ ç ÷èì íå ìîæíà áóëî ïîð³âíÿòè. Íàâåñí³ 1932 ð. äî íàñ ïðè¿õàëèàêòèâ³ñòè ç ðàéîíó òà ïðàö³âíèêè ÍÊÂÑ, ÿê³ ç³ ñïèñêàìè íî÷àìè õîäèëè ïî õàòàõòà çàáèðàëè âñå, ùî çíàõîäèëè. Âîíè õîäèëè ç äîâãèìè ìåòàëåâèìè ùóïàìè³ íèìè ðîçøóêóâàëè, äå áóâ ïðèõîâàíèé õë³á.

Òèõ ëþäåé, ÿê³ àêòèâíî ïðîòèñòîÿëè ¿ì, íå äàâàëè çàáèðàòè ïðîäóêòè, ïðà-ö³âíèêè ÍÊÂÑ çàáèðàëè ³ç ñîáîþ. Ó íàñ áóâ âèïàäîê, êîëè ïðàö³âíèê ÍÊÂÑ âáèâ÷îëîâ³êà (êîëãîñïíèêà Ôåäîðà Ãðèãîðîâè÷à óðåíêà), ÿêèé íå äàâàâ ¿ì çàáðàòèïðîäóêòè. Àëå ìè í³÷îãî íå ìîãëè çðîáèòè. Âîíè, çàáðàâøè óñå, ïî¿õàëè äî ðàéîíó.Ìè áóëè ìàéæå ïðèðå÷åí³, àëå âîíè öå íå õîò³ëè çðîçóì³òè. Ëþäè çáèðàëè êîð³ííÿ,êîðó, ëîâèëè ïàöþê³â, à òàêîæ ð³çàëè òèõ òâàðèí, ÿêèõ âäàëîñÿ ïðèõîâàòè.

44

ѲÄ×ÅÍÍß

Ëþäè âìèðàëè äóæå øâèäêî, áî íà òîé ÷àñ äîâãî ïðîòðèìàòèñÿ íå áóëîí³ÿêî¿ ìîæëèâîñò³. Ïîìåðëè íàø³ ñóñ³äè – ðîäèíà Ïàðîâñüêèõ – Îëåã Íåñòîðî-âè÷ òà Ìàð³ÿ Íèêèôîð³âíà. Ïîìåðëèõ ëþäåé ìàéæå íå õîâàëè, ¿õ ò³ëüêè çëåãêàïðèñèïàëè çåìëåþ ò³, õòî ùå áóâ â çìîç³ òðèìàòè ëîïàòó â ðóêàõ.

[ϳäïèñ] É.Ìåðåæåíêî1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÌÅÐÅÆÊÎ Ãàííè ²ëàð³îí³âíè

(ñ. Ñâåðäë³âêà Êîðîïñüêîãî ð-íó ×åðí³ã³âñüêî¿ îáë.)

Ó òîé ð³ê áóëè âåëèê³ íàëîãè. Çàáðàëè âåñü õë³á ùå âîñåíè.  êîëãîñï çàáè-ðàëè âñå. Êîëè í³÷îãî íå áóëî ¿ñòè, òî çáèðàëè ãíèëó êàðòîïëþ, ãðå÷àíó ïîëîâó.Ëþäè ïóõëè ç ãîëîäó. Ò³, êîãî “ðîçêóðêóëèëè”, æèëè â çåìëÿíêàõ, áåç ¿æ³. ̄ ì áóëîîñîáëèâî òÿæåëî, áî ÿêùî õòîñü ³ç ëþäåé ïðèíîñèâ ùîñü ïî¿ñòè, òî òóò ïðèõîäèëèàêòèâ³ñòè ³ âñå çàáèðàëè.

Ùå âàðèëè ÷å÷åâèöþ, êîðó ç äåðåâ ì’ÿëè ³ ïåêëè ïàìïóøêè. Õòî â êîëãîñïï³øîâ, òîìó ëåãøå áóëî. Òàì äåùî äàâàëè ïî¿ñòè. Ó òîé ð³ê êîæåí æèâ îäí³ºþäóìêîþ: “Äå âçÿòè õë³áà ÷è ùîñü ïî¿ñòè”.

2008 ð.

ѲÄ×ÅÍÍß

ÌÅØÊÀÍÅÖÜ ÑÅËÀ ÇÃÀÄÓª(ñ. Òðóäîëþá³âêà Áîáðèíåöüêîãî ð-íó Îäåñüêî¿

(íèí³ Ê³ðîâîãðàäñüêà) îáë.)

Íà ï³äõîä³ äî ì³ñòà [Êðèâèé гã] ñòîÿëè â³éñüêà ³ ì³ë³ö³ÿ. Íàãîäîâàí³ ³ ñèëüí³âî¿íè íå ïóñêàëè ó ì³ñòî í³êîãî. Íàâ³òü ãëóçóâàëè ³ ñì³ÿëèñü.

Ëþäè âàðèëè ëîáîäó é ³íø³ òðàâè. ¯ëè âñå, ùî ìîæíà áóëî. Òîìó âîíè çëèöÿ áóëè æîâò³, àæ çåëåí³. Ó ñóñ³äíüîìó ñåë³ ìàòè çâàðèëà ³ ïî÷àëà ¿ñòè ñâîãîñèíà. Ïîò³ì âîíà çáîæåâîë³ëà, ³ ùå äåê³ëüêà äí³â ¿¿ áà÷èëè â ñåë³ ñï³âàþ÷îþ³ ïëà÷ó÷îþ.

Êîëè ÿ ïðîáèâàâñÿ äî ñâîãî áàòüêà â ì³ñòî, òî ñêð³çü áà÷èâ ïóñò³ ñåëà.Ëþäè ëåæàëè â òèõ æå ïîçàõ, äå ¿õ çîñòàëà ñìåðòü.  ñåëàõ ñòîÿâ òÿæêèé äóõñìîðîäó, ³ òîìó ÿ ñåëà îáõîäèâ.

 òîé òÿæêèé ÷àñ áóëè ìàðîäåðè, ãðàá³æíèêè, ÿê³ ïðè¿æäæàëè ç ì³ñòà ³ íèêà-ëè ïî õàòàõ, øóêàþ÷è ïîæèâè.

Çàïèñ: ².ßëîâåíêî.21 êâ³òíÿ 1990 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

45

ѲÄ×ÅÍÍßÌÈÊÎËÀÉÖß Ôèëèìîíà Ñåìåíîâè÷à,

1924 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ñòàðà Ñèíÿâà ³ííèöüêî¿ (íèí³ Õìåëüíèöüêà) îáë.)

1933-é ð³ê ïàì’ÿòàþ, áî ìåí³ áóëî äåâ’ÿòü ðîê³â. ß æèâ ïîáëèçó öâèíòàðÿ, òîìóâñå áà÷èâ, ÿê õîðîíèëè, ÿê ä³òåé ìàòåð³ â ðÿäíàõ ïðèíîñèëè. ×îìó ó íàñ ñòàâñÿãîëîäîìîð? Ïëàí õë³áîçäà÷³ òðåáà áóëî âèêîíàòè. Îñü çàáðàëè âñå ï³ä ì³òëó.Ó òîìó æ ðîö³ âîñåíè íå áóâ äîâèêîíàíèé ïëàí õë³áîçàãîò³âë³, òîìó é õîäèëàáðèãàäà (5–7 ÷îëîâ³ê) ³ç çàë³çíèìè ãîñòðèìè ïàëèöÿìè. Õîäèëè ïî õàòàõ ³ øòðè-êàëè, øóêàþ÷è ñêð³çü, ìîæå, õòî ùîñü ñõîâàâ, ÿêèéñü ïóä çåðíà ÷è êâàñîë³.

Ñïàñàëè ëþäåé é ñòóïà, ³ æîðíà. ² ðÿòóâàëè â³ä ãîëîäó ðóêè é íîãè íàø³. Ìèõîäèëè ç áðàòîì ó ïàðê, ÿéöÿ ç ãí³çä äåðëè âîðîíÿ÷³, ïîò³ì, ÿê âîðîíÿòà áóëèá³ëüø³, ÿ íå âèëàçèâ, áî áóâ ìàëèé ³ íå ì³ã îáíÿòè äåðåâî, à áðàò áóâ ñòàðøèé, òîâèëàçèâ ³ êèäàâ ö³ âîðîíÿòà, ÿêèõ ìè íåñëè äîäîìó. Âåñíà áóëà çàòÿæíà, ëîáîäàðîñëà, òî ç íå¿ ìàòè ùîñü ïåêëà. Ó íàñ áóëà êîðîâà, ÿêà â êâ³òí³ óæå âòåëèëàñÿ,ìîëîêî áóëî, ÿêå ÿ íîñèâ ºâðåÿì. Âîíè æèëè òóò, äå áóâ êîëèñü îâî÷åâèé ìàãà-çèí. Ìàòè, ÿê âèäî¿òü êîðîâó, ïàðíîãî ìîëîêà ïðîö³äèòü ó äâ³ ïëÿøêè, íå çíàþ,ÿêîþ ¿õ áóëà âì³ñòèì³ñòü, òî ÿ á³ãîì, à òîä³ õîäèëè áîñèìè, áî âçóòè íå áóëî ùî.

ªâðå¿ äóæå íàñ íå ëþáèëè, ñì³ÿëèñü ç íàñ. “Îé, ìóæèê, ôó-ñâèíÿ…”, – êà-çàëè. ¯õ áóëî á³ëüøå ó Ñòàð³é Ñèíÿâ³, ÿê íàñ. Â÷èòåë³ ìàéæå âñ³ áóëè ºâðå¿.Òî öå ìîëîêî ïðèòàùó, ùîá ùîñü äàëè, à ºâðåé÷èê, ìàëåíüêèé òàêèé áóâ, ìà-áóòü, ÿê ³ ÿ, òîæå, ìîæå, ðîê³â ç äåâ’ÿòü éîìó áóëî, òî öå ãóêຠºâðåéñüêîþ:“Ìàìî, ìóæèê ïðèí³ñ ìîëîêî”.

Îòàêå ïåðåæèëè. À â òèõ, õòî ìàâ á³ëüøå ä³òåé, òî öÿ áðèãàäà òàêîæ ïîçà-áèðàëà ç ãîðøê³â âñå, ïóõëè âñ³. Ó â³ñ³ì ðîê³â ÿ âæå ïîñòóïèâ ó øêîëó, à â 33-ìóðîö³ íàâ÷àííÿ íå áóëî – íå áóëî ùî ¿ñòè, òî íîãè ïîïóõëè, òàê³ ÿê âàëÿíî÷êè áóëè,áîñ³ õîäèëè.  øêîë³ ïðèïèíèëè íàâ÷àííÿ, ïîò³ì çíîâ ï³øîâ ó øêîëó. ß ïåðåæèâäâà ãîëîäîìîðè – 1933-é ³ 1946–47-é. Ìåí³ ëåãøå áóëî ïåðåæèòè â 33-ìó ðîö³,í³æ – ó 1947-ìó.

2000 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÌÈËÅÍÊÀ Âàñèëÿ Ñòåïàíîâè÷à

(ñ. Äåéìàí³âêà Ïèðÿòèíñüêîãî (íèí³ Ãðåá³íê³âñüêèé)ð-íó Ïîëòàâñüêî¿ îáë.)

²Ç ÑÏÎÃÀIJ ÁÀÒÜʲ (ñèí ðîçïîâ³äàº)Ìî¿ áàòüêè, Ìèëåíêî Ñòåïàí Ìàðêîâè÷ (1907 ð. íàðîäæåííÿ), ìàòè, Îêñàíà

Íèêèôîð³âíà (1910 ð. íàðîäæåííÿ), 1933 ð³ê ïåðåæèëè â³äíîñíî ëåãêî. Áî áàòüêî

46

ѲÄ×ÅÍÍß

âñòèã çàõîâàòè ó ð³â÷àê â ñí³ã 2 ì³øêè ìóêè. À ç õàòè àêòèâ³ñòè âèãðåáëè âñå.Ùå ó ðîäè÷êè áóëà êîðîâà, òî â íå¿ ï³äæèâëþâàëèñü òåæ.

Áàòüêî â 1941 ðîö³ ï³øîâ íà â³éíó ³ íå áîÿâñÿ, áî ó êîëãîñï³ òàê áóëî á³äíî³ âàæêî æèòè, ùî õîò³â, ÿê êàçàâ, ùîá éîãî âáèëî ó ïåðøèé æå äåíü â³éíè. Àëåâîþâàâ, çàõèùàâ Áàòüê³âùèíó ³ ä³òåé ñâî¿õ. Áóâ áàãàòî ðàç³â ðàíåíèé. Óæå éîãîäîâåçëè äî ìåðòâåöüêî¿. À ó ìåðòâåöüêó ïðèéøîâ éîãî òîâàðèø. Áàòüêî ïîïðî-ñèâ òàì, ó ìåðòâåöüê³é, áîðùó. Òîâàðèø ïðèí³ñ áîðù – âèæèâ áàòüêî â ìîðç³.

À ó 1933 ðîö³ áóëè äóæå ñòðàøí³ ñâî¿ æ “áóêñèðè” Ïóð Êóçüìà, Öàï é ³íø³áóçóâ³ðè. Âñå ãðåáëè: íå ò³ëüêè çåðíî, à é êàðòîïëþ, îäÿã. Äëÿ ñåáå. Õîò³ëè äóæåñàì³ äîáðå æèòè.

Ìàòè ìîÿ ïîìåðëà â 2005 ðîö³. Âñå êàçàëà ìåí³: “Íå ïèøè í³÷îãî, íå çãàäóé,áî çà öå ïîñàäÿòü”.

 Ïðèõ³äüêàõ ëþäè âèæèëè â 1933 ð., áî òàì áóâ ãîëîâà êîëãîñïó Çàòóëà Ì.,ÿêèé ï³äãîäîâóâàâ ëþäåé. ³í áóâ ç 25-òèñÿ÷íèê³â. Àëå éîãî ïîò³ì çàáðàëè áåçñë³äó.

Ó 1947 ð. áóâ ïóõëèé, âñÿ ñ³ì’ÿ áóëà ïóõëà. ʳíåöü! Òîä³ âèð³øèâ ç ðîäè÷åìï³òè â ïîëå íà ò³ê (ç³ çáðîºþ), ïðèíåñëè õë³áà, òîä³ ùå ðàç âçÿëè ñâîº æ çåðíî íàòîêó. “² âèæèëè – 4 ä³òåé ³ ìè ç äðóæèíîþ”, – êàçàâ áàòüêî.

Âàæê³ ÷àñè. Äîáðå, ùî ëþäè ïàì’ÿòàþòü öå çëî. Ùîá íå áóëî ïîâòîðåííÿ. [ϳäïèñ] Â.Ìèëåíêî

Çàïèñàëà Ë.Êîâàë³âñüêà.7 ëèïíÿ 2008 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÌÈÐÎÍÅÍÊÀ Ì.

 ÒÎÉ ÒßÆÊÈÉ 33-é вÊÑòàíö³ÿ Äîëèíñüêà. Äî çàë³çíè÷íîãî âîêçàëó ç ãóðêîòîì ï³äêîòèëà ï³äâîäà.

Íà í³é ñèä³ëî äâîº. Òîé, ùî òðèìàâ â³æêè, ïîáà÷èâøè ÷åðãîâîãî íà ñòàíö³¿â ÷åðâîí³ì êàøêåò³, çàïèòàâ:

– Äå òóò ó âàñ... ëåæàòü?– À îí òàì, ï³ä’¿äüòå äî á³÷íèõ äâåðåé.Äÿäüêè, ï³ä’¿õàâøè ùå òðîõè, ç³ñêî÷èëè ç ï³äâîäè, çàéøëè â á³÷í³ äâåð³ âîê-

çàëó. Íàõèëèëèñÿ, ï³äíÿëè ç êàõëüîâî¿ ï³äëîãè ùîñü çàãîðíóòå à ðîãîæó, âèíåñëè³ ïîêëàëè íà ï³äâîäó. Çíîâó âåðíóëèñü. Âèíåñëè äðóãèé çãîðòîê, òðåò³é... Õëîï÷è-íà, ÿêèé ç ïðèâîêçàëüíîãî ñêâåðèêà ñïîñòåð³ãàâ òó êàðòèíó, íàðàõóâàâ ¿õ ï’ÿòü.³í óæå çíàâ: òî òðóïè ïîìåðëèõ ç ãîëîäó. Âèäíî, ñ³ëüñüê³ ñ³ðîìàíö³, ÿê³ øóêàëèïîæèâè íà çàë³çíèö³ òà, íå çíàéøîâøè, é çàäóá³ëè. ² çíàâ õëîï÷èíà, êóäè ïîâåçóòü¿õ: äî çàë³çíè÷íî¿ ïîë³êë³í³êè, äå ïðàöþº ñàí³òàðêîþ éîãî ìàìà (îòî âæå ìàòèìåðîáîòó), à çâ³äòè íà öâèíòàð. Çà ³ðîí³ºþ äîë³ òó ïîë³êë³í³êó ÷îìóñü íàçâàëè

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

47

“ïðèéîìíèé ïîêîé”. ͳáè ïåðåäáà÷àëè, ùî â ãîëîäíîìó 1933 ðîö³ ñþäè ïðèéìà-òèìóòü ëþäåé íà â³÷íèé ñïîê³é...

Ïîêëàëè â ï³äâîäó îñòàííüîãî òðóïà. Ùå íàêðèëè âñ³õ âåëèêîþ ðîãîæåþ.Ïî¿õàëè. À õëîï÷èíà ïîá³ã ïåðåä ñòåæèíîþ âçäîâæ òîïîëåâî¿ àëå¿ àæ äî ïàðî-âîçíîãî äåïî, íàïðîòè ÿêîãî é áóëà ïîë³êë³í³êà. Êîëè çàãóðêîò³ëà ï³äâîäà á³ëÿ ¿¿ïàðàäíîãî ï³ä’¿çäó, ç äâåðåé âèéøëà ìàòè. Íà í³é áóâ íå á³ëèé, à ñ³ðèé õàëàò, ÿê³ â òèõ äÿäüê³â. ¯çäîâèé ãóêíóâ äî íå¿:

– Ìàêñèì³âíî! Äàâàé êëþ÷³ â³ä ìîðãó, çàáåðåìî òàì ùå òðüîõ ì³ñüêèõ òàé â³äðàçó ïîâåçåì íà öâèíòàð...

– ͳ, õëîïö³, òàê ïîðÿäí³ ëþäè íå ðîáëÿòü. Çíåñ³òü òèõ ñòàíö³éíèõ äî ìîðãó.Îáìèòè æ ¿õ òðåáà çà õðèñòèÿíñüêèì çâè÷àºì, à òîä³ âæå é ïîâåçåòå âñ³õ...

Ó ìàòåð³ áóâ çè÷íèé, òâåðäèé ãîëîñ, äÿäüêè, ïîáóð÷àâøè òðîõè, ïîê³ðíî âè-êîíàëè ¿¿ íàêàç.

Òàêà êàðòèíà ïîâòîðþâàëàñü ìàéæå ùîäíÿ. Ñòàíö³ÿ, çàë³çíè÷íà ïîë³êë³í³êàñòàâàëè îñòàíí³ì ïðèñòàíèùåì äëÿ ãîëîäóþ÷èõ, ùî âèðóøèëè â äîðîãó, øóêàþ-÷è ïîðÿòóíêó. Õëîï÷èíà, ñèí ñàí³òàðêè, ùîðàçó íàðàõîâóâàâ ñåìåðî-âîñüìåðî,àáî é äî äåñÿòè òðóï³â, ïîêëàäåíèõ íà ï³äâîäó á³ëÿ ìîðãó. ³í íå ðàç áóâàâ ³ íàöâèíòàð³, áà÷èâ, ÿê òàì õîðîíÿòü á³äîëàøíèõ. Âæå á íå âèñòà÷èëî çåìë³, ÿêáèðèòè ìîãèëó êîæíîìó. Òîæ âèðèëè äîâã³ òðàíøå¿, à â áîêè – òóíåë³ – îòóäèé ñêëàäàëè òðóïè îäèí íà îäíîãî.

Äîñ³ îïèñóâàâñÿ ãîëîä íà ñåë³. Òàê, ñåëî íàéá³ëüøå ïîñòðàæäàëî à 33-ìó. ì³ñòàõ, ÿêùî â³ðèòè ë³òåðàòîðàì, áóëî çîâñ³ì ³íàêøå. Íå çíàþ.  äèòèíñòâ³ íåäîâîäèëîñü áóâàòè í³ â Êèºâ³, í³ â Õàðêîâ³ ÷è ³íøîìó âåëèêîìó ì³ñò³. À îò âðàéöåíòðàõ, òàêèõ, ÿê íàøà Äîëèíñüêà íèí³øíüî¿ Ê³ðîâîãðàäñüêî¿ îáëàñò³,ëþäè íàá³äêóâàëèñü, ÷èìàëî ¿õ òåæ ï³øëî íà òîé ñâ³ò. Çðåøòîþ, â íàðîä³ìóäðî êàæóòü: ãîëîä íå ò³òêà, â³í íå ïèòàº, ÷è òè ñ³ëüñüêèé, ÷è ì³ñüêèé æèòåëü,íå ìàºø êðèõòè â ðîò³ – îò ³ ãèíåø...

Ìåí³ ìîæóòü ñêàçàòè, ùî, ìîâëÿâ, ³ ó ì³ñòàõ ³ â òèõ æå ðàéîííèõ öåíòðàõðîá³òíèêàì òà ñëóæáîâöÿì âèäàâàëèñÿ õë³áí³ êàðòêè. ijéñíî, âèäàâàëèñÿ. Òàõë³áà, áóâàëî, íå îäåðæóâàëè ìè ö³ëèìè òèæíÿìè. ³ä ïàï³ðö³â ñèòèé íå áóäåø. òàêèõ âèïàäêàõ çàë³çíè÷íèêè íàâ³òü çàçäðèëè ñåëÿíàì.  ñåë³, êàæóòü, õî÷ïîëîâó ïåðåâ³þòü òà é ïîæóþòü ê³ëüêà ï³äñìàæåíèõ çåðíÿòîê, à òóò ç ðåéîê,øïàë òà êàìåíþ í³÷îãî íå âèòèñíåø. Ãîâîðèëè, ïðàâäà, òàê, àáè äóøó â³äâåñòè.Âñ³ ïðåêðàñíî ðîçóì³ëè, ùî òà ïîëîâà âæå ê³ëüêà ðàç³â â³ÿíà-ïåðåâ³ÿíà, ³ ùî òàìíåìຠâæå àí³ çåðíèíêè...

Ö³ëêîì çãîäíèé ç âèñíîâêàìè ³ñòîðèê³â, ë³òåðàòîð³â, êîëåã-æóðíàë³ñò³â, ùîãîëîä íà Óêðà¿í³ áóâ âèêëèêàíèé øòó÷íî. ² íå ò³ëüêè òèì, ùî ó ñåëÿí, êîëãîñï-íèê³â çàãîòóâà÷³-àêòèâ³ñòè “âèêà÷àëè” âñå çåðíî. Öå á³ëüøå ñòîñóºòüñÿ ë³ñî-ñòåïîâî¿ ñìóãè. Ó íàñ æå, â ñòåïó, õë³á òàêè ñëàáî âðîäèâ òà ùå é äîïóñòèëèâòðàòè ïðè çáèðàíí³, òîæ ó ñåëÿí ìàéæå í³÷îãî áóëî “âèêà÷óâàòè” Çàòå êåðóþ-÷èñü ëåí³íñüêîþ âêàç³âêîþ: “ѳéòå êóêóðóäçó – âîíà íå áî¿òüñÿ ïîñóõè”, êîëãîñ-

48

ѲÄ×ÅÍÍß

ïíèêè âèðîñòèëè äîð³äíèé óðîæàé êà÷àíèñòî¿. ² ÿêáè õî÷ ÷àñòêó òîãî äîð³ääÿçàëèøèëè òèì, õòî éîãî âèðîùóâàâ – íå áóëî á ãîëîäó, íå áóëî á ì³ëüéîííèõñìåðòåé. À òî æ âèâåçëè âñå äî ºäèíîãî êà÷àíà...

Ùå îäíà äåòàëü. Ïðèãàäóþ, ÿê áàòüêî ïàðó ðàç³â ïðèíîñèâ ïî ïðèãîðù³ æîìó,³ ìè ïåêëè ç íüîãî îëàäêè (ïåâíà ð³÷, ï³ñí³, ïðîñòî íà ïëèò³). Àáî áà÷èâ, ÿ, ÿêæ³íêè “øòóðìóâàëè” öèñòåðíó ç ìåëÿñîþ, ïðàãíó÷è íàáðàòè ñîëîäêî¿ ð³äèíèâ ÿêóñü ïîñóäèíó, ÿê îõîðîíö³ â³äãàíÿëè ¿õ, ðîçáèâàþ÷è ãëå÷èêè îá ðåéêè...

Íàøà ñ³ì’ÿ, çäàâàëîñÿ, ìàëà á áóòè íà íàä³éíîìó äåðæàâíîìó çàáåçïå-÷åíí³. Àäæå áàòüêî áóâ äåïîâñüêèì ðîá³òíèêîì, ìàòè – ñàí³òàðêîþ â ïîë³êë³í³ö³.Àëå ìè ãîëîäóâàëè, ÿê ³ âñ³.  ïîøóêàõ ¿æ³ ùå é íàðàæàëèñü íà ñìåðòåëüíóíåáåçïåêó ³íøîãî ïîðÿäêó. ßêîñü ä³çíàëèñü, ùî çà âåòë³êàðíåþ çàðèòî ëåãåí³áðóöåëüîçíî¿ êîðîâè. Ìè â³äðèëè ¿õ, ïîð³çàëè äð³áíèìè øìàòî÷êàìè, ïðîâàðèëè,¿ëè ïîòðîõó. À ñòàðøèé áðàò, ÿêîìó äàëè â äîðîãó ò³º¿ ñòðàâè, íà¿âñÿ äîñõî÷ó òàé çàõâîð³â ³ çãîäîì ïîìåð – çîâñ³ì ìîëîäèì. Àáî òàêèé âèïàäîê. Ìè, ïàöàíè.ïîðîáèëè ç äðîòó ãà÷êè ³ âèãð³áàëè ò³ ïîäð³áíåí³ çåðíà ç-ï³ä äâåðåé. Íàøêð³áàëè÷èìàëó òîðáèíêó. Ïðèíåñëè äîäîìó, ïîòîâêëè ¿õ ó ñòóï³, ³ ìàòè íàïåêëà êîð-æèê³â. Íàì äàëà ïî îäíîìó, à áàòüêî, ïðèéøîâøè ç ðîáîòè, ç’¿â á³ëüøå. Ðàïòîìâ³í ñõîïèâñÿ çà æèâ³ò ³ ïîâàëèâñÿ íà ë³æêî. Ãèíå. Äîáðå, ùî ìè æèëè ïðè ïîë³êë³í³ö³.Ìàòè ïîá³ãëà ïî êîðèäîðó, â ðîçïàë³ ãóêàëà êîãîñü. Âìèòü ïðèéøîâ ë³êàð Êîðîò-÷åíêî. Ò³ëüêè–íî ãëÿíóâ íà áàòüêîâå ïîæîâêëå ëèöå ³ âðàç çàïèòàâ: “Ùî â³í ¿â?”Ìàòè ïîäàëà éîìó êîðæèê. Êîðîò÷åíêî ðîçëîìèâ, à â³í âñåðåäèí³... æîâòî-çåëå-íèé. ϳçí³øå ÿ âçíàâ: òî êîë³ð îòðóòè. Âèÿâëÿºòüñÿ, â òîìó ñêëàä³ ïîñò³éíî òðè-ìàëè ì³íäîáðèâà àáî îòðóòîõ³ì³êàòè. Îò ìè é íàøêðÿáàëè ¿õ çàëèøê³â ðàçîìç ïîäð³áíåíèìè çåðíàìè. Óæå â çð³ëîìó â³ö³, êîëè ÿ ìàéæå ÷îòèðè äåñÿòèð³÷÷ÿïîïðàöþâàâ çàââ³ää³ëîì ñ³ëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà ðàéîíêè, òîé âèïàäîê âèêëè-êàâ ó ìåíå íèçêó ðîçäóì³â. ×îìó çåðíîâ³ â³äõîäè çñèïàëè ñàìå ó öüîìó ñêëàä³?Íåâæå ³íø³ áóëè çàéíÿò³? ×èì, çåðíîì? À ëþäè âìèðàëè ãîëîäíîþ ñìåðòþ!Äðóãå. Äëÿ êîãî âîíè áóëè ïðèçíà÷åí³? Äëÿ ïòèö³? Òàê òîä³ æ íå áóëî ïòàõîôàá-ðèê. Òà é ïòèö³ âçàãàë³ í³äå íå áóëî. Äàâíî ãîëîäí³ ëþäè ç’¿ëè îñòàíí³õ ï³âí³â. Òîíåâæå íå ìîãëè ðîçäàòè ãîëîäóþ÷èì õî÷ ïî ïðèãîðù³ òîãî äð³áíåíüêîãî çåðíà-ñóðæèêó, à íå çì³øóâàòè éîãî ç ì³íäîáðèâàìè, îòðóòîõ³ì³êàòàìè!

Íåëþäñüêå ñòàâëåííÿ äî ëþäåé, ùî áóëî ïðè÷èíîþ ãîëîäó, ñìåðò³, âæå òîä³âèêëèêàëî ó ìåíå ïîäèâ, îáóðåííÿ. Íà Äîëèíñüêîìó åëåâàòîð³ ëåæàëè ç îñåí³³ àæ äî âåñíè ãîðè êóêóðóäçè ï³ä â³äêðèòèì íåáîì. Íå êàãàòè, à ãîðè! Ïîðó÷ æå,íà ñòàíö³¿, âìèðàëè ãîëîäíîþ ñìåðòþ çíåñèëåí³ ëþäè. Ãîëîäóâàëè é ò³, õòî çà-áåçïå÷óâàâ ðóõ ïî¿çä³â. Îäíîãî ðàçó ÿ íå âèòðèìàâ, êîëè âæå âòðåòº ñ³ì’ÿ ëÿãà-ëà ñïàòè íå ¿âøè (à ðàíêîì æå òàòîâ³ é ìàì³ íà ðîáîòó, à íàì äî øêîëè!). Âäÿã-íóâñÿ, âèéøîâ í³áè “äî â³òðó”, ñàì æå ïîïðÿìóâàâ íà åëåâàòîð. Äóâ òàêèé â³òðþãàç³ ñí³ãîì òà ìîðîçîì, ùî äîáðèé ãîñïîäàð ³ ïñà íå âèïóñòèâ áè ³ç õàòè.  òàêóïîãîäó ÿ ì³ã íåïîì³òíî âçÿòè äâà-òðè êà÷àíè êóêóðóäçè: ñòîðîæ ñèä³â ó áóäö³. Òàáàòüêè âèõîâàëè íàñ òàê, ùî êðàñòè – ãð³õ. Òîæ ÿ ï³ä³éøîâ ïðÿìî äî áóäêè ³ âçÿâ

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

49

ó çàäóá³ë³ ðó÷åíÿòà ïî êà÷àíîâ³ êóêóðóäçè. Ñòîðîæ, çâ³ñíî, ïîáà÷èâ ìåíå, âèñêî-÷èâ ç ðóøíèöåþ, êðèêíóâ: “Ñò³é! Ñòð³ëÿòè áóäó!” ß â³äïîâ³â: “Ñòð³ëÿé, äÿäüêó,âñå îäíî ïîäîõíåìî ç ãîëîäó”. Ùå äîäàâ, ùî îñü óæå òðåòþ äîáó í³÷îãî íå ¿ìî(ðàç ò³ëüêè âäàëîñÿ ïîæóâàòè êèñëîãî æîìó), à áàòüêîâ³ æ íà ðîáîòó â äåïî...Ñòîðîæ íå äàâ äîãîâîðèòè, ñêàçàâ ïðèòèøåíî: “³çüìè ùå ïàðó êà÷àí³â ³ ò³êàéçâ³äñè, ùîá ÿ òåáå íå áà÷èâ…”. Ïðèí³ñ ÿ äîäîìó òîãî ï³çíüîãî âå÷îðà àæ ÷îòè-ðè êà÷àíè êóêóðóäçè, ùå ìîæíà ïðîòðèìàòèñü ñ³ì’¿ ÷îòèðè äí³. Áàòüêî òàêè ñïè-òàâ, ÷è íå âêðàâ. “ͳ, – êàæó, – ñòîðîæ ñàì äàâ”. Öå áóëî ñïðàâæíº ñâÿòî. Ïîëó-çàëè ìè îäèí êà÷àí, ïîòîâêëè, çâàðèëè þøêó, ùîá, çíà÷èòü, ïî¿ñòè é þøêó...

Ðàííüîþ âåñíîþ êóêóðóäçó ç íàøîãî åëåâàòîðà âèâåçëè. Äî÷èñòà. Êóäè –íåâ³äîìî. À íà òå ì³ñöå íàõëèíóëà ìàñà ãîëîäóþ÷èõ. Ïîâçàëè, íàâêîë³øêàõ ïîêðèæàíèõ êàëþæàõ, âèçáèðóþ÷è íàáóõë³, ï³äîïð³ë³ çåðíÿòà. ß òåæ ï³øîâ òóäè.Ç òîðáèíêîþ, òåæ âèçáèðóâàâ. Ðàïòîì, ÷óþ, õòîñü ãóêàº: “Ìèøêî! ̳øà!” Ïðè-ºìíèé ÷îëîâ³÷èé ãîëîñ. Îãëÿíóâñÿ òàê ³ ñîá³, ñàì æå äóìàþ: êîãîñü ³íøîãî øó-êàþòü, òóò áàãàòî ð³çíî³ìåííèõ õëîïö³â. Êîëè öå ä³âî÷èé ãîëîñ: “Ìèíÿ!” Î, öåâæå òàêè ìåíå êëè÷óòü, òàêå éìåííÿ ïðèë³ïèëè ìåí³ îäíîêëàñíèêè. Ãëÿíóâ óâàæ-í³øå â á³ê åëåâàòîðà, çâ³äêè äîëèíàâ ãîëîñ, òàê ³ º: ñòî¿òü îäíîêëàñíèöÿ ç ñâî¿ìáàòüêîì, ÿêèé òàì ïðàöþâàâ, ³ íåïîì³òíî ìàíÿòü ìåíå äî ñåáå. Ùîá íå ïðèâåð-òàòè óâàãè îòî÷óþ÷èõ, ùå ïðîäîâæèâ âèçáèðóâàòè, é òàê ïîïàñêè, ïîïàñêèíàáëèçèâñÿ äî åëåâàòîðíî¿ åëåêòðîñòàíö³¿. Âîíè äàëè ìåí³ òðè êà÷àíè êóêóðóäçè.Öå áóâ äðóãèé ñâÿòêîâèé äåíü òîãî ãîëîäíîãî ðîêó.

Îò³ ïðèãîäè, çâ’ÿçàí³ ç êóêóðóäçîþ, òà ¿ì ïîä³áí³ âèêëèêàëè íåäèòÿ÷³ ðîçäó-ìè. ×îìó â ìåíå ìàþòü ñòð³ëÿòè çà ÿêèõîñü äâà êà÷àíè? Ïîâèííà á äåðæàâàíàä³ëèòè çà ÷åñíó áàòüêîâó é ìàòåðèíó ïðàöþ. Àáî ÷îìó öå ëþäè ïîâçàþòüíàâêîë³øêè ïî ìîêð³é êðèç³, ïî õîëîäíèõ êàëþæàõ, âèçáèðóþ÷è, à òî é âèêîëóïó-þ÷è ç ëüîäó íàáóõë³ çåðíà êóêóðóäçè? Àäæå òóò ëåæàëè ö³ë³ ãîðè ¿¿. Íåâæå íåìîãëè õî÷ òðîõè íàä³ëèòè ëþäÿì, ùîá íå ïóõëè ç ãîëîäó, íå âìèðàëè? Àáî ÷îìóòàòî ç ìàìîþ ¿çäèëè çà òðèäåâ’ÿòü çåìåëü, çàëèøèâøè íàñ ç áðàòèêîì, ìîâñèð³ò, ùîá äåñü ðîçäîáóòè õî÷ ï³âïóäà áîðîøíà? Òàòà òîä³ ëåäü íå çàäóøèëèäâåðèìà òîâàðíîãî âàãîíà. ×è íå êðàùå æ çâ³äòè, ç õë³áíèõ ðàéîí³â, ïðèâåçòèñþäè çåðíà ÷è áîðîøíà é ðîçäàòè ãîëîäóþ÷èì?! ×îìó, äóìàâ ÿ, òàê³ áîÿçëèâ³êåð³âíèêè óêðà¿íñüêîãî óðÿäó? Òà ïî¿õàëè á äî òîâàðèøà Ñòàë³íà, ðîçêàçàëè áéîìó, ÿêà á³äà íà Óêðà¿í³, òî â³í ðîçïîðÿäèâñÿ á ï³äêèíóòè â íàø êðàé õî÷ òðîõèõë³áà, ÿê êîëèñü Ëåí³í îðãàí³çóâàâ äîïîìîãó ãîëîäóþ÷èì Ïîâîëæÿ. À Óêðà¿íàïîò³ì â³ääàëà á ñòîðèöåþ... Íå ì³ã æå ÿ çíàòè â äèòèíñòâ³, ùî òàêè ¿çäèâ äîÌîñêâè îäèí ç êåð³âíèê³â Ðàäíàðêîìó Óêðà¿íè, ïîáóâàâ íà ïðèéîì³ ó Ñòàë³íà.À òîé, ïîïèõêóþ÷è ëþëüêîþ ³ ïîõîäæàþ÷è ïî êèëèìîâèõ äîð³æêàõ, ñêàçàâ éîìó:“Êàçêè ÿê³ñü ðîçêàçóºòå ïðî ãîëîä íà Óêðà¿í³. Âàñ áè çà÷èñëèòè â Ñï³ëêó ïèñü-ìåííèê³â. Âè á ïîïèñóâàëè, à äóðí³ ïî÷èòóâàëè á...” (ñïîãàäè òîãî ïîñëàíöÿ Ðàä-íàðêîìó ÓÐÑÐ äðóêóâàëèñÿ çà Õðóùîâà â öåíòðàëüí³é ïðåñ³, ³ ÿ ìàéæå äîñë³âíîçàïàì’ÿòàâ â³äïîâ³äü Ñòàë³íà). Òàê í³ ç ÷èì ïîâåðíóâñÿ ç Ìîñêâè ïîñëàíåöü

50

ѲÄ×ÅÍÍß

Óêðà¿íè. Òîæ íà ñîâ³ñò³ “âîæäÿ íàðîä³â” íå ò³ëüêè ì³ëüéîíè ðåïðåñîâàíèõ ó çëî-â³ñíîìó 1937 ðîö³, íå ò³ëüêè ì³ëüéîíè íàäì³ðíèõ æåðòâ ó Âåëèêó ³ò÷èçíÿíóâ³éíó, à é ì³ëüéîíè ïîìåðëèõ ç ãîëîäó.

À â 33-ìó ïðèêðî áóëî ³ äåïîâöÿì ³ îñîáëèâî ñåëÿíàì. Çàë³çíè÷íèêè íåìîãëè âðÿòóâàòè ñåëî â³ä âèìèðàííÿ, áî é ñàì³ ãîëîäóâàëè. ² âñå æ ðîáèëèñÿñïðîáè ÷èìîñü ïîëåãøèòè ã³ðêó ñåëÿíñüêó äîëþ. Íàø âóçëîâèé ïàðòêîì ðà-çîì ç íà÷àëüñòâîì äîáèâñÿ ÷åðåç íàðêîìàò øëÿõ³â, ùîá Ìîñêâà äîçâîëèëàâçÿòè ÷àñòêó êóêóðóäçè íà åëåâàòîð³ äëÿ âèï³êàííÿ õë³áà ó÷àñíèêàì ñí³ãîî÷è-ñòêè (ãðîø³ æ íå ìàëè í³ÿêî¿ ö³ííîñò³). ²íàêøå, ìîâëÿâ, ç-çà ëþòíåâèõ çàìåò³âçóïèíÿòüñÿ ïî¿çäè... Äîçâîëèëè. ² òîä³ ïîñóíóëè ëþäè ç ñåëà íà ñòàíö³þ – î÷è-ùàòè êî볿 â³ä ñí³ãó òà çàðîáèòè øìàòî÷îê êóêóðóäçÿíîãî õë³áà. Öèì õî÷ ÷àñ-òèíà ñåëÿí, õòî ì³ã âòðèìàòè â ðóêàõ äåðåâ’ÿíó ëîïàòó, âðÿòóâàëàñÿ â³äãîëîäíîé ñìåðò³.

Îòàêå áóëî â òîé òÿæêèé 33-é ð³ê. Ðîá³òíè÷à ãàçåòà. – 1990. – 17 òðàâíÿ.

ѲÄ×ÅÍÍßÌÈÕÀÉËÅÍÊÀ Îëåêñè Þõðåìîâè÷à,

1928 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ñòàð³ Áàáàíè Óìàíñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.)

ÎÁÃÐÈÇËÀ ÑÎÁ² ÐÓÊÈ, Ò²ËÜÊÈ Ê²ÑÒÎ×ÊÈ ËÈØÈËÈÑÜß õîäèâ â äîâáàíêàõ ³ ãîëèé, à â øêîëó õîäèâ â øòàíÿõ, ïîøèòèõ ç ðÿäíà.

 íèõ áóëî õîëîäíî ³ òîä³ áóëî ùå é ãîëîäíî. Ïóçà÷³ çàáðàëè â Ãàðàñèìà áèê³â³ ¿äÿòü, à ìè âñ³ ãîëîäí³. ß ïàñ ëîøàòà, ¿ñòè áóëî í³÷îãî. Óâå÷åð³ ïðèéøîâ äîêîëãîñïíîãî êàãàòó, ïî÷àâ äîâáàòè ÿìêó ³ íàáðàâ ç ï³ââ³äðà áàðàáîë³, àëå ìåíåñï³éìàâ ãîëîâà êîëãîñïó. ³í áóâ íå íàø, à ç ñóñ³äíüîãî ñåëà Êðàñíîï³ëêè, ïðè-ñëàíèé ðàéêîìîì. Äîâåëîñÿ îáîðîíÿòèñÿ ³ ÿ, ïîêóñàâøè ãîëîâ³ ðóêè, âèðâàâñÿç îá³éì³â ³ âò³ê. Ïðèõîïèâ ç ñîáîþ ³ ò³ ï³ââ³äðà áàðàáîë³.

Ùîá êàðòîïëþ ñïåêòè, ïîòð³áíà áóëà ñîëîìà, ÿêî¿ â íàñ íå áóëî, ³ ÿ çíîâóçìóøåíèé áóâ ³òè, öüîãî ðàçó äî êîëãîñïíî¿ ñêèðòè, ùîá óçÿòè ñîëîìè. Ñòîðî-æåì áóâ Ìàðêî Ìèõàéëåíêî, â³í ìåí³ äîâîäèâñÿ äÿäüêîì, àëå, ÿê òî êàæóòü, “àç ÷åðåøí³ çëàçü”. Òàê òîä³ áóëî ³ ç³ ìíîþ. Äÿäüêî ïî÷àâ êðè÷àòè íà ìåíå ³ ïðîãà-íÿòè, àëå ÿ ñîëîìó âñå-òàêè íå êèíóâ, à çàêèíóâ ñîá³ íà ïëå÷³. ßê-íå-ÿê, à âäîìàíà ïå÷³ ïóõíå ç ãîëîäó ìîÿ áàáà, ³ ¿¿ ÷èìîñü òðåáà ðÿòóâàòè, áî ìàìèí ñèí óæåïîìåð.

 ì äðóæèíè Íàòàëêè ïîìåðëè òðè ñåñòðè – Ìåëüíè÷óê Ìàðèíà, Ãàëè-íà, Ñîô³ÿ, ò³òêà Ãàííà ³ Ìàð³ÿ, Ìàð³ÿ Êîðí³¿âíà Ìåëüíè÷óê (ïî ÷îëîâ³êîâ³). Õë³áàíå áóëî, òî ¿ëè, ùî ïîïàëî. Áàáà Ãí³äà ï³øëà â ïîâ³é, ùîá íàðâàòè áðóíüîê, àëå

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

51

âèéòè ç òèõ êóù³â íå âèñòà÷èëî ñèëè. Îáãðèçëà ñîá³ ðóêè, ò³ëüêè ê³ñòî÷êè ëèøè-ëèñü. Òàê ó òîìó ïîâîþ ³ ïîìåðëà.

Âåñíîþ, ÿê ëþäè âìèðàëè ç ãîëîäó, òî â êîëãîñï³ ãðå÷êó é ïðîñî ðîçäàâàëèò³ëüêè äëÿ ïîñ³âó, àëå ëþäè òðîõè çàëèøàëè ³ ñîá³, ùîá õî÷ òðîõè áóëî ùî ¿ñòè.Ïîêëàëè é ìè êëóìà÷îê çà ñòîëîì, àëå âíî÷³ ïî÷óëè ñèëüíèé óäàð ó â³êíî. Éîãîâèòÿãëè, â õàòó âïàëî ò³ëüêè äçåðêàëî, ÿêå áóëî çàì³ñòü øèáêè. Ìàð³ÿ êàæå:“Ìàìî, ìàìî, õòîñü ë³çå!”

Ïîò³ì ÿê ñòðåëüíå, ùî é ó âóõàõ ïîçàêëàäàëî. Íàøà ìàìà êàæå äî çëîä³ÿ:“Ùî òîá³ ç ìî¿õ ê³ñòîê ³ øêóðè?!”

À ïîò³ì âñþ í³÷ á³ëÿ â³êíà ñòîÿëè ç ñîêèðîþ ³ íå ïóñêàëè òèõ æå çëî䳿â ó õàòó.Ãðàá³æíèêè ç³ çëîñò³ æáóðíóëè ÷åðåç â³êíî â õàòó êîðèòî ç ëüîäîì ³ ï³øëè ãåòü.

Ñòåïàí Ïåðåïåëèöÿ, íàø êîëèøí³é ñóñ³ä, áóâ ðîçêóðêóëþâà÷åì ³ âæå çãî-äîì, áóäó÷è â êîëãîñï³, ðóáàâ ëîïàòîþ ìîãî áàòüêà, çâèíóâà÷óþ÷è éîãî â êðàä³æö³áàðàáîë³, ÿêî¿ áàòüêî é íå áà÷èâ. Êàðòîïëþ áðàâ ÿ, ³ öå áóëî ðèçèêîâàíî, áî ÿ áóâìàëèé, òîæ â³ä ñèëüíîãî ì³ã ³ íå çàõèñòèòèñÿ. Îëåêñà Àäàìåíêî êàçàâ, ùî ï³ä÷àñ îäíîãî òàêîãî âèõîäó óæå çãàäàíèé ãîëîâà êîëãîñïó äîãàíÿâ ìåíå, ³ ÿêáèäîãíàâ, òî áóâ áè âáèâ, òàêèì â³í áóâ ñêàæåíèì, îñîáëèâî ùîäî ìåíå. Òàêå íåçàáóâàºòüñÿ, ³ çàðàç ìè ç äðóæèíîþ, êîïàþ÷è êàðòîïëþ, çãàäóºìî ò³ ñòðàøí³÷àñè, ³ íà ìàëó êàðòîïëþ ïàäàþòü âåëèê³ ñëüîçè.

Àëå íå âñòèãíóëè ìèíóòè îäí³ ëèõ³ ÷àñè, ÿê íàñòóïàþòü íîâ³, ³ âñå íà íàøèõïðàöåëþáíèõ ³ ÷åñíèõ ëþäåé.

Çàïèñàâ Ì.Øóëÿê.29 ëèñòîïàäà 1993 ð.

Øëÿõ ïåðåìîãè. – 1998. – 9 ãðóäíÿ.

ѲÄ×ÅÍÍßÌÈÕÀÉËÎÂί Ãàëèíè ²ëàð³îí³âíè,

1928 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Òàðàñ³âêà íà ʳðîâîãðàäùèí³)

Òóò ÿ íàðîäèëàñÿ, òóò ïðîéøëè ïåðø³ ðîêè æèòòÿ.Áàòüêè ìî¿ áóëè ïðîñòèìè ñåëÿíàìè, ïðàöþâàëè äåíü ³ í³÷, àëå õë³áà, ùîá

íàãîäóâàòè ñâî¿õ ä³òåé, íå âèñòà÷àëî. Áàòüêè ïðàöþâàëè â êîëãîñï³, ÿêèé áóâñòâîðåíèé ó 1930 ðîö³.

 1932–1933 ðð. ìîÿ ñ³ì’ÿ ïåðåíåñëà ñòðàøí³ äí³.Ãîëîä – ÿêå ïîõìóðå ñëîâî! Ñåðöå òåðïíå, êîëè ÷óºø éîãî. Ò³, õòî í³êîëè

éîãî íå ïåðåæèâàâ, íå çìîæóòü óÿâèòè ñîá³, ÿê³ ñòðàæäàííÿ â³í ñïðè÷èíÿº.Áàáà Ãàëÿ ðîçïîâ³äຠ³ ïëà÷å. Æàëêî ñòàðó æ³íêó ìó÷èòè ñïîãàäàìè,

òà ÿêáè öå áóâ ê³íåöü âñ³ì ãîëîäàì.

52

ѲÄ×ÅÍÍß

ϳñëÿ ãîëîäîìîðó 1932–1933 ðîê³â ñòàëî òðîõè ëåãøå æèòè. À òóò íîâåâèïðîáóâàííÿ – â³éíà.

Çàê³í÷èëà 5 êëàñ³â ñåìèð³÷íî¿ øêîëè ó ñâîºìó ñåë³, à äâà íàñòóïíèõ – ó ñóñ³ä-íüîìó. Ñóñ³äíº ñåëî áóëî á³ëüøå, òàì ³ öåðêâà áóëà, äî ÿêî¿ õîäèëè ç ñóñ³äí³õ ñ³ë.

Ïåðåæèëè â³éíó, ³ çíîâó ëèõî – ãîëîä 1946–1947 ðð. Ñîíöå íåùàäíî ïåêëî,æîäíîãî äîùó – ñëîâîì, çàñóõà, íåâðîæàé. Ñåëÿíè çìóøåí³ áóëè ¿ñòè ùàâåëü òàêðîïèâó. Àëå â³ä ñïîæèâàííÿ öèõ ðîñëèí ä³ñòàâàëè âîäÿíêó ³ âìèðàëè. Ïåðøèìèâìèðàëè ÷îëîâ³êè, (ÿê³ çàëèøèëèñÿ ï³ñëÿ â³éíè), ³ ä³òè. Ëþäè â³ä ãîëîäó âòðà÷àëèðîçóì.

ͳìຠí³÷îãî ã³ðøîãî äëÿ ëþäèíè, àí³æ ïî÷óòòÿ âëàñíî¿ áåçïîðàäíîñò³, êîëèòè íå ìîæåø çíàéòè ¿æ³ äëÿ ñâî¿õ ð³äíèõ. Íåìຠí³÷îãî ã³ðøîãî äëÿ ìàòåð³, í³æáà÷èòè âèñíàæåíèõ, çíåñèëåíèõ ä³òåé, ÿê³ ÷åðåç ãîëîä çàáóëè, ÿê ïîñì³õàòèñÿ.

Õòî ïðàöþâàâ â êîëãîñï³, òî îòðèìóâàâ íà òðóäîäåíü 100–150 ã õë³áà. ïîëå ïðèâîçèëè ùîñü ñõîæå íà áîðù, ïðèãîòîâàíèé ç êðîïèâè, áàäèëëÿ,áóðÿê³â, ùàâëþ òà ñîë³, (ÿêùî âîíà áóëà). À ä³òÿì â øêîë³ äîäàâàëè äî ö³º¿ ¿æ³ ùåïî ëîæö³ áîá³â. Àëå âñå öå ëþäåé íå ðÿòóâàëî. Ëþäè âìèðàëè. ² âåçëè ¿õ íàöâèíòàð êîæåí äåíü òî ç îäíîãî ê³íöÿ ñåëà, òî ç äðóãîãî. Ïîìåðëè ìî¿ áðàò³ áàòüêî. ³éíó ïðîéøëè, à ëèõî ñêîñèëî ¿õ âäîìà.

[ϳäïèñ] Ã.Ìèõàéëîâà1996 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÌÈÕÀÉËÞÊ Àíòîí³íè Îëåêñàíäð³âíè

(ñ. Ïîëîãè Ãðåá³íê³âñüêîãî ð-íó íà Êè¿âùèí³)

Áóëè â Ïîëîãàõ ëþäè, ÿê ³ â óñ³õ ñåëàõ, ÿê³ ñòàðàëèñÿ äîïîìîãòè ãîëîä-íèì îäíîñåëüöÿì. Ó ñâî¿õ ñïîãàäàõ ïðî ò³ ÷îðí³ ÷àñè ïîëîæàíêà Ìèõàé-ëþê Àíòîí³íà Îëåêñàíäð³âíà ðîçïîâ³äàëà ïðî îäíîãî ç òèõ ëþäåé:

”Ó 1933 ðîö³ êîëãîñïíèì êîì³ðíèêîì ïðàöþâàâ Âèøí³âñüêèé Îëåêñàíäð,ÿêèé, ÷èì ò³ëüêè ì³ã, äîïîìàãàâ ëþäÿì. Êîìó êóñî÷îê ìàêóõè äëÿ ä³òîê ïå-ðåäàâàâ, à êîìó ó êèøåíþ æìåíþ çåðíà, áóëî, ñèïíå. Àëå ñåðåä ëþäåé òðàï-ëÿþòüñÿ ³ íåëþäè, ÿê³ ÷è òî ³ç ðåâíîù³â, ÷è òî ç³ çëîñò³, äîíåñëè îðãàíàì íàÂèøí³âñüêîãî. Äîïèòàëè éîãî, ï³äòâåðäèëè äîêàçàìè éîãî ïðîâèíó òà é îãî-ëîñèëè éîãî “âîðîãîì íàðîäó” ³ ðàäÿíñüêî¿ âëàäè. Àðåøòóâàëè ðàçîì ç íèì³ éîãî äðóæèíó. dz çâ’ÿçàíèìè çà ñïèíîþ ðóêàìè âåëè ¿õ, ÿê âîðîã³â, ñåëîì. Çàíèìè á³ãëè ¿õí³ ä³òêè ³, ïëà÷ó÷è, ïðîñèëè â³äïóñòèòè. ͳ, íå çìèëóâàëèñÿ íàäêîì³ðíèêîì ³ éîãî äðóæèíîþ, íàâ³òü ä³òîê äî íèõ íå ï³äïóñêàëè. Ïëàêàëè³ ëþäè, ÿê³ ñòîÿëè îáàá³÷ äîðîãè. ²äó÷è, ïîäðóææÿ Âèøí³âñüêèõ íèçüêî êëà-íÿëèñÿ äî ëþäåé ³ ïðîñèëè ïðîùåííÿ: “Ïðîùàéòå, ëþäè äîáð³, ³ ïðîñò³òü íàì,

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

53

êîëè ìè êîãî îáðàçèëè”. Ëþäè õðåñòèëèñÿ ³ ïðîñèëè Áîãà ïðîñòèòè ¿ì óñ³ ¿õí³ãð³õè.

Òà íå áóëî ïðîùåííÿ ãîëîäíèõ ëþäåé òèì, õòî ïðèí³ñ ¿ì ãîëîä ³ ñìåðòüâ ñåëî, â êîæíó ñ³ëüñüêó îñåëþ.

Çàïèñàâ Ì.Òàðàí.

ѲÄ×ÅÍÍßÌÈÕÀËÜ×ÓÊ Ãàííè Ëóê’ÿí³âíè,

1913 ð. íàðîäæåííÿÍàðîäèëàñÿ ÿ â ñ.Êàðèøê³â Áàðñüêîãî ð-íó ³ííèöüêî¿ îáëàñò³.Âñå ïî÷àëîñÿ ùå â 1932 ð. Õîäèëà áðèãàäà ïî äâîðàõ ³ çàáèðàëà çåðíî, âñå

çàáèðàëà, íàâ³òü ç ãîðùèê³â. Çàáèðàëè é êàðòîïëþ, çàêîïàíó íà íàñ³ííÿ. Ïî÷àâñÿãîëîä. Âæå çèìîþ 1932–1933 ðð. ëþäè ìåðëè. Ó ñóñ³äà ïîìåðëî 2 ñèíè ³ 2 äîíüêè.Ïðèéøëè ç ñ³ëüðàäè âèêîíàâö³, ïîêëàëè òðóïè íà ï³äâîäó. Âèêîïàëè ÿìó ³ âñ³õâ îäí³é ÿì³ çàñèïàëè.

Ìîÿ äâîþð³äíà ñåñòðà Ìîòðÿ äóæå á³äóâàëà.  1933 ð. âîíà íàðîäèëàäèòèíó. Ñàìà éäå, áóëî, íà ðîáîòó (òàì äàâàëè ïî 200–300 ã ìóêè), ïîñàäèòü óäâîð³ äèòèíó (ï³âòîðà ðîêó), ³ âîíî ïàñåòüñÿ – ¿ñòü ñïîðèø.

ϳä ÷àñ æíèâ ëþäè âèìèíàëè êîëîñêè, à çåðíî õîâàëè ó ïàçóõó, ùîá íå âè-äåðëè. Âäîìà öå çåðíî ìîëîëè íà æîðíàõ ³ âàðèëè êàçàí ñóïó. Çäîõëèõ êîíåéëþäè ðîçäèðàëè, ïðèíîñèëè ì’ÿñî äîäîìó ³ ¿ëè. ¯ëè òàêîæ ãè÷êó ³ òðàâó. ̳éñóñ³ä, Âîëîäèìèð Öèáóëüñüêèé, âçÿâ æ³íêó ç ×åðíÿòèíà. Òî âîíà ðîçêàçàëà, ùîçàð³çàëà ñâîþ äèòèíó. Ñóñ³ä ÷åðåç â³êíî ïîáà÷èâ, ÿê âîíà ùîñü ñìàëèòü. Êîëèëþäè ïðèéøëè – âîíà çàïèõàºòüñÿ, ¿ñòü. ¯é äàëè çà öå 3 ðîêè. Êîëè âîíà ïðèçíà-ëàñÿ Öèáóëüñüêîìó â öüîìó, â³í ¿¿ íå çàõîò³â çíàòè.

Çàïèñàëà À.ʳëü÷èöüêà.1998 ð.

ÌÈÖÈÊ ÂàäèìÏÎÂÑÒÀÍÍß Â ÑÅ˲ ÁÀËÀͲÂÖ²

Êîëåêòèâ³çàö³ÿ â ¿¿ íàñèëüíèöüê³é ôîðì³ âèêëèêàëà áóðþ ïðîòåñò³â ñåðåäñåëÿíñòâà ïî âñ³é Óêðà¿í³. Ëþäè çàáèðàëè ç êîëãîñï³â ñâîº òÿãëî, ðåìàíåíò,çá³ææÿ. Âåëèêà õâèëÿ çàâîðóøåíü ïðîéøëà íà Ïîä³ëë³, çîêðåìà ³ â Áàëàí³âö³Áåðøàäñüêîãî ðàéîíó ³ííèöüêî¿ îáëàñò³. ϳñëÿ çåìëåóñòðîþ òóò ðîçäàëèëþäÿì çåìëþ. Ãîñïîäàð³ â³äðàçó ðîçâåðíóëèñÿ: êóïèëè êîíåé, âîë³â. Âåñüðåìàíåíò – ïëóãè, áîðîíè, äðàïàêè çàâîçèëî êîîïåðàòèâíå òîâàðèñòâî. Äî ðå÷³,

54

ѲÄ×ÅÍÍß

éîãî ðîáîòó òóò â 1920-õ ðîêàõ íàëàãîäèâ êîëèøí³é â³éñüêîâèé êîì³ñàð Óìàí-ñüêî¿ îêðóãè Óêðà¿íñüêî¿ Íàðîäíî¿ Ðåñïóáë³êè Ïåòðî Äåðåùóê (óðîäæåíåöüñ. Âèøíîïîëÿ). Ëþäè îáæèâàëèñÿ.

 1928 ðîö³ ñåëî îáñòåæèëà ðàéîíîâà êîì³ñ³ÿ ³ â àêò³ çàïèñàëà: “ ñåë³ òèïî-âèõ êóëàöüêèõ ãîñïîäàðñòâ íåìà”. Íàñòóïíîãî ðîêó ðîçïî÷àëàñÿ êîëåêòèâ³çà-ö³ÿ, ³ âñå îáåðíóëîñÿ ïî-³íøîìó. ª ïàðà êîíåé ÷è âîë³â – êóðêóëü, ìàºø êîíÿ ÷èâîëà – ï³äêóðêóëüíèê, áåç òÿãëà – á³äíÿê. Áàëàí³âêó, ÿêà ìàëà ìàéæå äâ³ òèñÿ÷³äâîð³â, ðîçáèëè íà ø³ñòü ä³ëüíèöü, à ò³ – íà ñîòí³. ßê íå àã³òóâàëè, ÿê íå ñòðàõàëè,àëå ëþäè â êîëãîñï íå ïîñï³øàëè. Òîä³ ïî÷àëè çàáèðàòè ðåìàíåíò ³ òÿãëî.Äî 1930 ðîêó ðîçêóðêóëèëè 15 ñ³ìåé. Íà îäíîîñ³áíèê³â ïîäàòêè ï³äâèùèëè. ѳì’ÿç ãåêòàðà ïëîù³ ìóñèëà çäàòè 2,5 ö çåðíà, 32 êã ì’ÿñà, 200 øòóê ÿºöü, 1200 êðá.Óïîâíîâàæåí³ â³ä ñ³ëüðàäè Ïåòðó÷êà, Ìèêîëà Äèñÿê, ʳíäðàò Ïëàõîòíèé, ÂàñèëüÊðóøåíèöüêèé õîäèëè “óäàðíîþ áðèãàäîþ” ³ ìàëî ñîðî÷îê ç ëþäåé íå çäèðàëè.

Íà âåñíó 1930 ðîêó ñòàëî ãåòü âàæêî.  êîëãîñï³ çàðîá³òêó íå áóëî, îáðîá-ëÿòè çåìëþ âäîìà íå áóëî ÷èì. Ëþäè íå âèòåðï³ëè ³ ïîâñòàëè. Ó Áåðøàä³ òàÁèðë³âö³ ëþäè âñå ñâîº çàáðàëè ³ ñêàñóâàëè êîëãîñïè.  Ñóì³âö³ ïîâñòàëè ³ âáèëèãîëîâó êîëãîñïó.  Áàëàí³âö³ 8 áåðåçíÿ 1930 ðîêó âäàðèâ íà ñïîëîõ äçâ³í ³ ãóâáåçóãàâíî. Ƴíêè ðîç³áðàëè ðåìàíåíò ïî äîìàõ. Âï³çíàòè éîãî áóëî ëåãêî, áî íàêîæíîìó çàâãîñï Ñòðîõèì âèðàçíî ïèñàâ ïð³çâèùå âëàñíèêà.

Ãîëîâà ñ³ëüðàäè Ïåòðî Áåãà íàêèíóâñÿ íà íèõ. Ðîçãí³âàí³ æ³íêè çâ’ÿçàëèéîãî ³ çàìêíóëè â õàò³. Ãîëîâà êîìíåçàìó Ïðèõîäê³í âèäåðñÿ íà äçâ³íèöþ ³ â³äïè-ëÿâ ìîòóçêà â³ä äçâîíó. Ƴíêè íàêèíóëèñÿ íà íüîãî, ³ â³í ëåäâå âèðâàâñÿ â³ä íèõ.²íøèé ãóðò çàñêî÷èâ ó ñ³ëüðàäó ³ ïðèñ³êàâñÿ çà ïîäàòêè äî ïîì³÷íèêà ñåêðåòàðÿÂàëåíòèíè Ëîíäêåâè÷. ¯¿ îáîðîíèëà Òåòÿíà Âîëîùóê. Ïîäàòêîâ³ ñïèñêè ³ äîêó-ìåíòè òóò æå áóëè ïîøìàòîâàí³.

Êîìñîìîëêà ͳíà Áåãà ïðèíåñëà ÷îëîâ³êîâ³ ïî¿ñòè, àëå æ³íêè ïðèãàäàëè ¿é“óñóñï³ëüíåííÿ ìàéíà”. ¯¿ òà äâîõ ïîäàòêîâèõ ³íñïåêòîð³â ³ç Áåðøàä³ óâ’ÿçíèëè.

Ñêëèêàëè ñõîäêó æèòåë³â ñåëà ³ âñòàíîâèëè ñâîº âðÿäóâàííÿ. Ñòàðîñòîþâèáðàëè á³äíÿêà Ìèë³ÿíà Ò³ñíîãî. Íàðîäíå ñàìîâðÿäóâàííÿ òðèâàëî ÷îòèðè äîáè.

Àêòèâ³ñòè êîëåêòèâ³çàö³¿ – êîìóí³ñòè ³ êîìñîìîëüö³ ³ç ñåëà âòåêëè äî ë³ñó.Íà ðàíîê ñþäè, äî ë³ñíèêà Ìàòðîñüêîãî, ïðèáèâñÿ ³ Ïåòðî Áåãà, ÿêîãî âèïóñòèâñóñ³ä Áàòîðñüêèé. “Çàã³í âò³êà÷³â” ï³ä êåð³âíèöòâîì ãîëîâè êîëãîñïó “Ïåâíèéøëÿõ” ˳ðíèêà, ðîçáèâøèñü íà äâ³ ãðóïè, äîáðàâñÿ îêîëèöÿìè â Áåðøàäü. Òèì÷àñîì ó ñåë³ ãîð³ëà õàòà Ìèêîëè Êîë³ñíèêà – â³í, éîãî ñèí Êóçüìà òà çÿòü ²âàíÌàëÿð áóëè ðåâíèìè ïîáîðíèêàìè êîëåêòèâ³çàö³¿. Àêòèâ³ñò³â Ðîìàíåíê³â óäîìàíå çàñòàëè, ñïàëèëè îä³æ ³ â êâàñíèöþ íàëèëè ãàñó.

 Áåðøàä³ ñåêðåòàð ðàéïàðòêîìó Õìåëüíèöüêèé âèêëèêàâ çàã³í ÎÃÏÓ ³çÃàéñèíà é ç îáîìà ãðóïàìè âèðóøèâ éîìó íàçóñòð³÷.  ñ.Äåìèä³âö³ ¿õ ëþäèïðîãíàëè. Çà ñåëîì çóñòð³ëèñÿ ³ç äâîìà çàãîíàìè ê³ííîòè ³ êóëåìåòíîþ ðîòîþ.Ò³ â³äïðàâèëè áàëàí³âö³â ïîïåðåäó. Âäîìà ¿õ çóñòð³ëè ÷îëîâ³êè ³ ïåðøèì ÷èíîìâèáó÷êóâàëè ïðèñëàíîãî â ñåëî ñåêðåòàðÿ ïàðòîðãàí³çàö³¿ Ëåîíò³ÿ Ëàòàðöåâà,

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

55

êîìñîìîëüö³â Êðèâîíîñà, Àíäð³ÿ Îìåëü÷åíêà, Áîðèñà Ìàðòèíîâà, ϳäïèëèÿÂàñèëÿ. Ãåãà çàêðè÷àâ íà âñþ âóëèöþ: “Áèé êîìñîìîëó!” Îöå é óñÿ ó÷àñòü ÷îëî-â³ê³â ó çàâîðóøåíí³.

Íà ï’ÿòèé äåíü çíîâó âäàðèâ äçâ³í, àëå íà ñõîäêó âæå í³õòî íå ïîñï³øàâ. Êîì-ñîìîëüö³ ³ç ê³ííîòíèêàìè ñòàëè ¿õ çãàíÿòè. Íà ìàéäàí³ âñ³õ îòî÷èëè ï³âêîëîì ê³ííîò-íèêè. ×îðí³ ñòâîëè êóëåìåò³â áóëè íàâåäåí³ íà ëþäåé. Ñåðåä íèõ áóëè é ò³, õòî1905 ðîêó âèéøîâ ³ç ñàïàìè ïðîòè æàíäàðìñüêèõ øàáåëü. Òåïåð óñ³ ñòîÿëè ïî-õìóð³ ó êîë³ ³ç ï³ê³â òà øàáåëü. Ðàïòîì ãàõíóâ ïîñòð³ë, ³ íà òèíó ïîâèñ Êóêóðóäçà –í³áèòî âäàðèâ ê³ííîòíèêà. Êîìàíäèð Ëåâèöüêèé çâèíóâàòèâ áàëàí³âö³â ó ïîâñòàíí³ïðîòè ðàäÿíñüêî¿ âëàäè, ùî âñ³ âîíè ï³øëè íà “ïîâîäó ó ÑÂÓ” – ñàìå òîä³ ôàëüñè-ô³êóâàâñÿ â Õàðêîâ³ ïðîöåñ íàä óêðà¿íñüêîþ ³íòåë³ãåíö³ºþ.

×îëîâ³êè ñòîÿëè íåçâîðóøíî, à Ïàëàæêà Êó÷åðóê ³ Òåòÿíà Âîëîùóê â îäíåñêàçàëè, ùî âîíè íå ïðîòè âëàäè, àëå êîëãîñïè âñ³ì íåïîòð³áí³. Îñòàíí³é íå äàëèäîêàçàòè ³ ïîñòàâèëè ïîïåðåäó. Äåñü óçÿâñÿ ñïèñîê, ³ ñòàëè çà÷èòóâàòè âèííèõ.Ïîðó÷ ³ç Òåòÿíîþ ïîñòàâèëè Âàñèëÿ Ãåãó (ï³çí³øå â³í óò³ê ³ç Ñîëîâê³â ³ áóâ óáè-òèé â ñåë³ ãîëîâîþ êîëãîñïó Ìîêëÿêîì), Ïàâëà Äèñÿêà, Àíòîíà Îøåâñüêîãî(ºäèíèé, õòî ïîò³ì ïîâåðíóâñÿ), Ïàíàñà Òóëü÷èíñüêîãî, Ãðèãîð³ÿ Ïîñòàí÷óêà òàùå 35 ÷îëîâ³ê. Íåçâàæàþ÷è íà òå, ùî æ³íêè çàò³ÿëè “âîëèíêó”, ç íèõ àðåøòóâàëèîäíó ò³ëüêè Ò. Âîëîùóê. Äîëÿ âñ³õ îñòàëàñÿ íåâ³äîìîþ.

Ñåêðåòàð ðàéïàðòêîìó Õìåëüíèöüêèé, î÷ìàí³ëèé â³ä ïðèäóøåííÿ ïîâñòàí-íÿ ó Áèðë³âö³, ñòàâ ñòð³ëÿòè ç ìàóçåðà ³ ñòðàõàòè ëþäåé. ² òóò éîãî Êàëèòà îãð³âëîïàòîþ, ³ ç òîãî ÷àñó â³í îí³ì³â.

Óòâåðäæåííÿ êîëåêòèâ³çàö³¿ îáåðíóëîñÿ â Áàëàí³âö³ ÷åðåç òðè ðîêè ìàéæåòèñÿ÷åþ ãîëîäíèõ ñìåðòåé.

Ñâ³òîâèä. – 1993. – ×.11(45).

ÌÈÖÈÊ Âàäèì

ÐÎÊÈ ÒÀ ÄͲ ÑÌÅÐÒÅÉ ² ÆÀÕÓÒàêå ó ñâ³ò³ ïðîñòî íåìîæëèâå, ùîá íà íàéáàãàòøèõ ó ñâ³ò³ ÷îðíîçåìàõ

ëþäè ïîìèðàëè ç ãîëîäó. Òà ç ïðèõîäîì ó Ðîñ³¿ äî âëàäè á³ëüøîâèê³â â³í ñòàâçàñîáîì ¿õíüî¿ áîðîòüáè ç íåïîê³ðíèìè óêðà¿íöÿìè. Òðè ¿õ âîíè îðãàí³çóâàëèâ 1920-õ, 1930-õ, 1940-õ ðîêàõ â Óêðà¿í³. Àëå ïî÷àòîê ãîëîäó ÿê ïîë³òè÷íî¿ ðîç-ïðàâè â³äáóâñÿ âæå â ïåðø³ ì³ñÿö³ ïðèõîäó äî âëàäè á³ëüøîâèê³â 1917 ðîêó. Îñüùî çàïèñàíî â IV Óí³âåðñàë³ Öåíòðàëüíî¿ Ðàäè (1918 ð.): “...ïåòðîãðàäñüêå Ïðà-âèòåëüñòâî Íàðîäíèõ Êîì³ñàð³â âèïîâ³ëî â³éíó Óêðà¿í³, ùîá ïîâåðíóòè â³ëüíóÓêðà¿íñüêó Ðåñïóáë³êó ï³ä ñâîþ âëàñí³ñòü. ² ïîñèëຠíà íàø³ çåìë³ ñâî¿ â³éñüêà –÷åðâîíó ãâàðä³þ á³ëüøîâèê³â, ÿê³ ãðàáóþòü õë³á ó íàøèõ ñåëÿí ³ áåç í³ÿêî¿çàïëàòè âèâîçÿòü éîãî â Ðîñ³þ, íå çîñòàâëÿþ÷è íàâ³òü çåðíà, ïðèãîòîâëåíîãî íà

56

ѲÄ×ÅÍÍß

çàñ³â, óáèâàþòü íåâèííèõ ëþäåé ³ ñ³þòü âñþäè àíàðõ³þ, óáèâñòâî ³ çëî÷èí...”. Òàíàéñòðàøí³øèì ñòàâ ãîëîä 1932–1933 ðîê³â. Ìàáóòü, ó ò³ ðîêè íåáåñà æàõíóëèñÿïîë³òè÷íîãî êàí³áàë³çìó. Õòî ðîçðîáèâ ³ çä³éñíþâàâ öþ ïðîãðàìó? ³äïîâ³äü ïðîñ-òà: êåð³âíèöòâî òîä³øíüî¿ ðàäÿíñüêî¿ Ðîñ³¿ (ÑÐÑÐ) òà á³ëüøîâèöüêî¿ ïàðò³¿. Îñüâîíè – “ãîëîäîìîðí³ òð³éêè”. Ó Ìîñêâ³ öå áóëè ãðóçèí Éîñèï Ñòàë³í, ðîñ³ÿíèíÂ’ÿ÷åñëàâ Ìîëîòîâ, ºâðåé Ëàçàð Êàãàíîâè÷, à â Êèºâ³ – ïîëÿê Ñòàí³ñëàâ Êîñ³îð,ðîñ³ÿíèí Ïàâëî Ïîñòèøåâ, óêðà¿íåöü Âëàñ ×óáàð. Íà Òàëüí³âùèí³ (òîä³ Êè¿â-ñüêî¿ îáëàñò³) ¿õíþ ãîëîäîìîðíó ïîë³òèêó çä³éñíþâàâ ñåêðåòàð ðàéïàðòêîìóÊÏ(á)Ó Êîâàëåöü. ðåäàêòîð ãàçåòè Ùàã³í, íà÷àëüíèê ðàéâ³ää³ëó ÍÊÂÄ (ì³ë³ö³¿)Êè÷àé òà îðãàí³çîâàí³ íèìè â ñåëàõ “óäàðí³ áðèãàäè”. Ëþäè ¿õ íàçèâàëè “áðèãà-äàìè ïî âèêà÷ö³ õë³áà”, “÷åðâîíîþ ì³òëîþ”, à ¿õí³õ àêòèâ³ñò³â – “êàòèâ³ñòàìè”.

×åðâîíèé ñë³ä â³ä âàëîê.Ãîëîä âëàäà ñòàðàííî çàìîâ÷óâàëà, à ÿêùî é êàçàëà, òî çâåðòàëà íà

ëåäàð³â, êóðêóë³â òà ïåòëþð³âö³â. Ïðîòå ãîëîä âèêîøóâàâ ³ òèõ, êîãî çàãíàëè äîêîëãîñïó, ³ òèõ, õòî ³íäèâ³äóàëüíî â³â ãîñïîäàðñòâî, ÿêèõ ïðåçèðëèâî íàçèâàë蓳íäóñàìè”. Îñü ïðèêëàä öüîãî ç íàðîäíî¿ òâîð÷îñò³ òîãî ÷àñó:

Çäèáàâ êîëãîñïíèê “³íäóñà” –Ðîçö³ëóâàëèñÿ ó âóñà,À òîä³ ùå é ó áîðîäó:– Ïîìèðàºì ³ç ãîëîäó!

Íàñë³äîê ¿õíüî¿ ä³ÿëüíîñò³ – ïîíàä äåñÿòü òèñÿ÷ óìåðòâëåíèõ æèòåë³â ñ³ëÒàëüí³âùèíè. Ãîëîä ùå òðèâàâ ³ 1934 ðîêó, à õë³áà ëþäè íà¿ëèñÿ àæ 1936 ðîêó.³äðàçó ï³ñëÿ ãîëîäó á³ëüøîâèêè ñòàëè íèùèòè íàéêðàù³ çðàçêè óêðà¿íñüêî¿äåðåâ’ÿíî¿ àðõ³òåêòóðè – öåðêâè ó ñåëàõ Á³ëàøêè, Ìîøóð³â, Âèøíîï³ëü.

Êîìóí³ñòè÷íà ³äåîëîã³ÿ òîðæåñòâóâàëà íà ëþäñüêèõ òðóïàõ òà ðó¿íàõ. Êíÿçüï³òüìè ãóëÿâ ó êðèâàâîìó ïîõì³ëë³. Êàòàñòðîôó íàðîäó ÷åðåç ãîëîä ÒàðàñØåâ÷åíêî ïåðåäáà÷èâ ìàéæå çà ñòîë³òòÿ ïåðåä öèì. Ó ïîåì³ “Êíÿæíà”ïîåò-ïðîðîê ïèñàâ:

À ãîëîä ñòîãíå íà ñåë³.² ñòîãíå, ñòîãíå ïî âñ³é Óêðà¿í³.Êàðà Ãîñïîäåâà.Òèñÿ÷àìè ãèíóòüÃîëîäí³ ëþäå.À ïàíè é ïîëîâó æèäàì ïðîäàþòü.Òà ãîëîäó òà Áîãà áëàãàþòü,Ùîá ùå õî÷ ãîäî÷îê õë³áåöü íå ðîæàâ.

Ç ³í³ö³àòèâè ïðàö³âíèê³â Òàëüí³âñüêîãî ìóçåþ ³ñòî𳿠õë³áîðîáñòâà òà çà ñïðè-ÿííÿ çàñòóïíèêà ãîëîâè ðàéâèêîíêîìó ³òàë³ÿ Ìåäâåäºâà ó 1989 ðîö³ â ñåëàõðàéîíó ñòàëè çàïèñóâàòè ³ìåíà óìåðòâëåíèõ ãîëîäîì òà ñêëàäàòè ïî³ìåíí³ ñïèñ-êè. ̄ õíÿ ê³ëüê³ñòü ñÿãíóëà çà 10000 ëþäåé. Çà äâà ðîêè ãîëîäó óìåðòâèëè á³ëüøåëþäåé, í³æ çàãèíóëî çà ÷îòèðè ðîêè â³éíè ç í³ìöÿìè.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

57

Çàðîá³òêè ó êîëãîñïàõ, çà âñþ ³ñòîð³þ ¿õíüîãî ³ñíóâàííÿ, áóëè ì³çåðíèìè.Ëþäè ïðàöþâàëè çà ïàëè÷êè, òîáòî òðóäîäí³ – “äóðíîäí³”, à êîëè äîâîäèëîñÿéòè îòðèìóâàòè çàðîáëåíå, òî âèÿâëÿëîñÿ, ùî íåìà í³÷îãî. Âèæèâàé, ÿê õî÷åø.

Äåÿê³ ç³ ñâ³ä÷åíü, ÿê íàðîäíó òâîð÷³ñòü ïðî ãîëîäîìîð, íàâîäèìî:Ñèäèòü áàáà íà ðÿäí³Òà ðàõóº òðóäîäí³:ѳì äåíü – òðóäîäåíü,Äàéòå õë³áà õî÷ íà äåíü.

Çàïèñàâ Â.Ìèöèê.

Ïðàöÿ â êîëãîñï³ çà òàê³ îñü çàðîá³òêè äîâîäèëà ëþäåé äî çëèäåííîñò³ – í³çàðîá³òêó, í³ íà¿äêó, í³ îäÿãàíêè.

Ñèäèòü ä³âêà íà ðÿäí³Òà ðàõóº òðóäîäí³.Òðóäîäåíü, òðóäîäåíü,Òðóäîîäèíèö³ –Áàòüêî õîäèòü áåç øòàí³â,Ìàòè – áåç ñï³äíèö³.

Çàïèñàâ Õèæíÿê íà Æèòîìèðùèí³.

Çàïðîâàäæåííÿ ï’ÿòèð³÷îê òàêîæ áóëî îäí³ºþ ³ç ôîðì ïðèìóñîâîãî âèçèñêó,ïðèãíîáëåííÿ òðóäÿùîãî ëþäó. Íàðîäíà òâîð÷³ñòü íå îáìèíóëà ³ ¿õ, ùîá íå âèñì³ÿ-òè. Áåçöåðåìîííå ãíîáëåííÿ ïåðåäàâàëîñÿ âëó÷íèìè ñëîâàìè, ÿê³ íàéòî÷í³øåéîãî â³äòâîðþâàëè. Çëèäí³ é òþðìà – öå ï’ÿòèð³÷êà. Äâà ðÿäêè, ³ íå òðåáà ïèñàòèòðàêòàò³â:

Ãîë³, áîñ³, íåáî â êë³òêó –Âèêîíóºì ï’ÿòèë³òêó.

Çàïèñêà íà õâîñò³ â êîíÿêè òâàðèíó ³ðîí³÷íî çàêëèêàëà äî âèêîíàííÿ ïëàíó:Ïèé âîäó, ¿æ ñ³÷êó² âèêîíóé ï’ÿòèð³÷êó.

Çàïèñàâ Â. Ìèöèê.

×àñòî âèñì³þâàëîñÿ ì³ñöåâå êåð³âíèöòâî, ÿê ó ö³é ïðèñï³âö³ ³ç ñ.Êðèâ³ Êîë³-íà Òàëüí³âñüêîãî ð-íó íà ×åðêàùèí³. Îäèí ³ç éîãî ïåðñîíàæ³â Àâðàì áóâ ÷ëåíîìêîìíåçàìó, à äðóãèé – ïðèñëàíèé 25-òèñÿ÷íèê ͳêóë³í î÷îëþâàâ êîëãîñï. Îáèä-âà, ÿê áà÷èìî, áèëè áàéäèêè:

Õîäèòü Àâðàì ïîíàä ð³÷êó, –Âèêîíóº ï’ÿòèð³÷êó.À ͳêóë³í âçÿâñÿ â áîêè: – Ï’ÿòèð³÷êó çà òðè ðîêè!

Çàïèñàâ Îëåêñàíäð Ïèðîæåíêî.

58

ѲÄ×ÅÍÍß

Äëÿ ïðîæèâàííÿ ó òàêèõ êåð³âíèê³â áóëà êîëãîñïíà êîìîðà. ²ç òîãî äîáðà,ùî ïðèãàðáóâàëè â ëþäåé “íà óñóñï³ëüíåííÿ”, ëàñà ÷àñòêà çàëèøàëàñÿ ó ðóêàõ“áëàãîäüîð³â”. Êåð³âíèöòâî ðàéîíó ð³çíèõ ëàíîê ãîëîäó íå çíàëî – îòðèìóâàëîïðîäïàéêè. Íàðîäíà òâîð÷³ñòü âèñâ³òëèëà ³ ö³ ôàêòè:

– Êóäè éäåø, êóäè éäåø,Êóäè øêàíäèáàºø?Ó ðàéêîì çà ïàéêîì,Õ³áà òè íå çíàºø?

Çàïèñàâ Î.Ïèðîæåíêî.

Ìàñîâå âèìèðàííÿ ëþäåé ç ãîëîäó ìîãëî ïðèâåñòè ³ äî çàíåïàäó êîëãîñï³â.Ïðî ùî é ã³ðêî âèñï³âóâàëè:

Ñèäèòü áàáà íà ìîñòó,×óõຠêîðîñòó. òðèäöÿòü òðåòüîìó ãîäóÍå ñòàíå êîëãîñïó.

Çàïèñàâ Â.Ìèöèê.

Íà êîëãîñïíèê³â âëàäíèêè äèâèëèñÿ çâåðõíüî. Ïðî íèõ ãîâîðèëè çíåâàæëè-âî. Ç ïîòðåáîþ ³ áåç ïîòðåáè ïðèíèæóâàëè. Òàêà çíåâàãà ïðèçâåëà ³ äî óìåðòâ-ëåííÿ ëþäåé ãîëîäîì, ³ äî íèùåííÿ êóëüòóðè õë³áîðîáñòâà, äî çàíåïàäó òâîð-÷îñò³, ìîðàë³, æèòòÿ âçàãàë³.

Âè, êîëãîñïíèêè âóõàò³,À ìè – êîìóí³ñòè.Âè – ðîá³òü ñîá³, ðîá³òü,À ìè áóäåì ¿ñòè.

Çàïèñàâ Â.Ìèöèê.

Óêðà¿íîæåðíà ïîë³òèêà ìîñêîâñüêî-á³ëüøîâèöüêîãî ðåæèìó – ðîçñòð³ëè,óìåðòâëåííÿ ëþäåé òðüîìà ãîëîäàìè 1921–1923, 1932–1933, 1946–1947 ðð., ðåïðå-ñ³¿, íèùåííÿ íàðîäíî¿ êóëüòóðè é àðõ³òåêòóðè, ðàáñüêà ïðàöÿ íà êîëãîñïíèõ ïîëÿõáåç ïðîñâ³òëî¿ ãîäèíè ï³äòî÷óâàëà ô³çè÷í³ ³ äóõîâí³ ñèëè óêðà¿íñüêîãî íàðîäó,äîâîäèëà éîãî äî çáàéäóæ³ííÿ. Ïðî öå òðàã³÷íî çâó÷àëà ï³ñíÿ “Ñåðäåøíà Óê-ðà¿íà” ³ç óñò êîáçàðÿ ªâãåíà Àäàìöåâè÷à. Ïåðåéíÿâ â³í ¿¿ ó 1930-õ ðîêàõ â³äêîáçàðÿ Ìàð÷åíêà, à òîé “ñõîðîíèâ ¿¿ ó á³ëèõ âåäìåäÿõ” – áóâ ðåïðåñîâàíèé.Àâòîðîì ¿¿ ââàæàþòü Âàñèëÿ Áîáåíêà. Ç îãëÿäó íà óí³êàëüí³ñòü ï³ñí³ íàâîäèìî¿¿ ïîâí³ñòþ (çàïèñàâ Â.Ìèöèê 13 ãðóäíÿ 1968 ð.):

Ìîÿ ñåðäåøíà Óêðà¿íà,Òåáå é ñâî¿ íå ï³çíàþòü,Òè çàñîõëà, ÿê áèëèíಠáóéí³ â³òðè òåáå á’þòü.Ïðîïàëà âñÿ òâîÿ îçäîáà,

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

59

Çìàðí³ëà âñÿ òâîÿ êðàñà,², ìîâ ç âåëèêî¿ õâîðîáè,Ïîñ³êëàñü ðóñàÿ êîñà.² êâ³òè é ò³ ïîçàñèõàëè,Ùî ìàëè ñîíöå íà óñòàõ,² î÷³ ãåòü ïîçàïàäàëè,Ïîãàñ îãîíü â ÿñíèõ î÷àõ.Íåíà÷å òðóï êîëî ìîãèëè,Ñòî¿ø òè ìîâ÷êè íàä Äí³ïðîì,Òîá³ íåíà÷å âñå îáðèäëî,Ùî ðîáèòüñÿ òåïåð êðóãîì.Òè çàêðèâàºø ñâî¿ î÷³,Íåíà÷å õî÷åø âñå çàáóòü.² ï³ä ãóñòèì ïîêðîâîì íî÷³Â á³çîäí³ â³÷í³é ïîòîíóòü.

Äîêè äåðæàâà íå â³çüìåòüñÿ çà ðåàëüíå ô³çè÷íå ³ äóõîâíå â³äðîäæåííÿ, òî ñüî-ãîäí³øí³ ãåíîöèäí³ ïðîÿâè äîðîãî îá³éäóòüñÿ óêðà¿íñüêîìó íàðîäó â ìàéáóòíüîìó.À öå ñòàíåòüñÿ ò³ëüêè òîä³, êîëè Óêðà¿íà áóäå äåðæàâîþ äëÿ óêðà¿íñüêîãî íàðîäó.Òèì ñèëàì, ÿê³ çä³éñíþþòü âèíàðîäîâëåííÿ óêðà¿íö³â, õî÷åòüñÿ íàãàäàòè, ùî çëî-÷èí áåç ïîêàðè íå áóâàº. Ðàíî ÷è ï³çíî íàñòàíå ðîçïëàòà. Òàê, ÿê ãîëîä ïðîòèóêðà¿íö³â 1932–1933 ðîê³â îáåðíóâñÿ õîëîêîñòîì äëÿ ºâðå¿â ó â³éíó 1941–1945 ðîê³â.

Ñèñòåìà âëàäè â Óêðà¿í³ íå çì³íèëàñü. ̳íÿþòüñÿ ëèøå ïåðñîíàæ³ ó âëàä³.Íàòîì³ñòü çì³íèëèñÿ çàñîáè âèçèñêó òà ãðàáóíêó íàðîäó. Íèùåííÿ ñòàëî âèòîí-÷åí³øèì, ô³çè÷íî íåâ³ä÷óòíèì, àëå ïîâàëüíèì.

Çàïèñàâ Â.Ìèöèê.2008 ð.

ѲÄ×ÅÍÍß̲ÐÎØÍÈÊ Ìàðôè ²âàí³âíè,

1911 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Äðàá³âêà Êîðñóíü-Øåâ÷åíê³âñüêîãî ð-íó

Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.)

Ó 33-ìó ðîö³ áóëî ñê³ëüêè ãîðÿ, òàê ùî é çãàäóâàòè ñòðàøíî. Ëþäè çâ³ðè-ëèñü, âòðà÷àëè ïîäîáó Áîæó.  ì ñòàðøî¿ ñåñòðè Ãàííè áóëî 6 ä³òåé. Äâîºïîìåðëè ç ãîëîäó – çàêîïàëè ¿õ íà ãîðîä³ â ðÿäíèí³. Òðåò³é, ²âàí, ìàâ âæå 5 ë³ò,çàáð³â ó ÷óæèé ãîðoä, ùîñü òàì âèðâàâ, ïðèá³ãëà áàáà, âáèëà éîãî ñàïîþ.

 ìåíå áóëî òðîº õëîï÷èê³â, ñàìèé ìåíøèé çàá³ãàâ äî ñóñ³äêè. Âîíà éîìóâðÿäè-ãîäè òðîøêè ìîëî÷êà äàâàëà. Òà îñü ðàç ï³øîâ, à äîäîìó íåìà! Ìè ïî÷àëè

60

ѲÄ×ÅÍÍß

éîãî øóêàòè ïî ñóñ³äàõ, çàéøëè äî íå¿, à âîíà çàì’ÿëàñü, ÿçèê ñòàâ çàïë³òàòèñÿ. Òîêèíóëèñü øóêàòè â õàò³ ³ çíàéøëè ìîãî ñèíî÷êà ïîðóáàíîãî – â êàçàí³ êèï³â. Íåçíàþ, ÿê ïåðåæèëà öå ãîðå. À ñóñ³äêó çàáðàëè, òî í³ ñëóõó í³ äóõó ïðî íå¿.

Çàïèñàëà Â.Âîëîøèíà.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍß̲ÐÎØÍÈ×ÅÍÊÎ Êñåí³¿ ßê³âíè,

1916 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Áàëàêë³ÿ Õàðê³âñüêî¿ îáë.)

Ìè ñàì³ áàëàêë³éñüê³, âèõîäèëè ïîò³ì íà õóò³ð, çà Àñå¿âêó. Òàì ìè ãàðíîïîæèëè... À ïîò³ì, â 30-ìó, íàñ ðîçêóëà÷èëè... Êîëåêòèâ³çàö³ÿ ï³øëà. Áàòüêà ìîãîïîñàäèëè. Ãîä éîìó, ïðàâäà, äàëè. À áðàòè ìî¿ – Ïàâëóøêà, Êîëÿ é ̳øà – íàÄîíáàñ ïî¿õàëè. Ïîäàëèñÿ íà çàðîá³òêè... À ìè ç ìàìîþ çàëèøèëèñü.

À ðîçêóëà÷óâàëè íàñ òàê: îáëîæèëè íàëîãîì, ùîá ìè çåðíî âèâåçëè. Áàòÿâèâ³ç çåðíî. Âæå â íàñ íå áóëî í³÷îãî... Âîíè ùå îáëîæèëè! À â íàñ âæå íåìàº...ϳñëÿ öüîãî áàòüêà é ïîñàäèëè, à õëîïö³ íà Äîíáàñ çðàçó ïî¿õàëè. Ïîæèëè òîä³ìè ç ìàìîþ ñàì³. Õàòà áóëà íåäîáóäîâàíà, à äîáóäóâàòè âæå í³êîìó áóëî.Îäíîãî äíÿ ïðîêèíóëèñü ìè âíî÷³. Ìàìà êàæóòü: “ϳäâîäà òîðîõòèòü, öå äî íàñ¿äóòü!” Ïðè¿õàëè âîíè ñåðåä íî÷³, çàáðàëè âñå: ³ ñêðèíþ, é îäåæó... Ìè, îòî, ùîâñï³ëè – âõâàòèëè: âçóëèñÿ òà îäåæèíó ïîíàêèäàëè. À òàê âñå çàáðàëè. Íàñòàëàãîëîäîâêà. Òà â íàñ ó ñ³ì’¿ í³õòî íå ïîìåð, áî ëþäè ïîìàãàëè. Ìåí³ áóëî 15 ãîä,ìåíå òüîòÿ âçÿëà äî ñåáå â Õàðê³â, âñòðî¿ëà íà ðîáîòó. À ìàìà òóò, â Áàëàê볿,ïóõëà õîäèëà, õë³áà ïðîñèëà... Òàêå íå çàáóâàºòüñÿ!

Ëþäåé â ãîëîäîâêó ñò³ëüêè ìåðëî... À õîâàëè ÿê ïîïàëî. Äå ï³ä³áðàëè ìåðò-âîãî, íà êëàäîâèùå çâ³äò³ëÿ âåçëè. Çàðàç íåìà òîãî êëàäîâèùà, âîíî íåäàëåêîâ³äö³ëÿ áóëî, äå “110-é“. Íà òîìó ì³ñö³ òåïåð âñ³ îò³ äîìè âèñîòí³ é ìàãàçèíè...

Çàïèñàâ Î.Êîðíºâ.3 ãðóäíÿ 2005 ð.

ѲÄ×ÅÍÍß̲ÐÎØÍÈ×ÅÍÊÎ Ëàðèñè Ôåäîð³âíè,

1929 ð. íàðîäæåííÿ(ñ-ùå Ðèáàëüñüêå íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³)

Ïîìíþ ãîëîä è 1921-ãî, è 1933-ãî, è 1947-ãî ãîäîâ.Ãîëîä 1947 ã. â íàøåì ðàéîíå íå ñèëüíî çàòðîíóë ëþäåé. Ìíîãèå æèëè íå-

ïëîõî. Õîòÿ è áûëà ïîñëåâîåííàÿ ðàçðóõà, ìíîãèå ìóæ÷èíû íå âåðíóëèñü ñ âîéíû,

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

61

ìíîãî áûëî ïîãèáøèõ. Íî ëþäè áðàëèñü çà ðàáîòó ñ áîëüøèì ýíòóçèàçìîì.ß òîãäà ñ áðàòîì è ñ åãî æåíîé óåõàëà â Òóëó. Ó íàñ òàì äÿäÿ áûë ãîëîâîéêîëõîçà, ìû æèëè ïî òåì âðåìåíàì î÷åíü õîðîøî, äàæå ëó÷øå, ÷åì ñåé÷àñ.

Äëÿ ìåíÿ íå áûëî õóæå ãîëîäà, ÷åì ãîëîä 1933 ãîäà â Óêðàèíå.Çàïèñàëà Â.Áåçáàòüêî.

1998 ð

ѲÄ×ÅÍÍß̲ØÊÎÂÀ ²âàíà,1907 ð. íàðîäæåííÿ

(ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê)

Ó íàøîìó ñåë³ Ìàéîðêà Äí³ïðîïåòðîâñüêîãî ðàéîíó Äí³ïðîïåòðîâ-ùèíè 1933-é ð³ê áóâ óðîæàéíèé. Àëå íàâåñí³ â³ä ãîëîäó çàãèíóëî íàéá³ëüøåëþäåé. Çàáèðàëè â ëþäåé âñå äî îñòàíêó. Çà÷åïèâ 1933 ð³ê ³ íàøó ñ³ì’þ. Ïóõë³áóëè ìàòè ³ íàéìåíøèé ì³é áðàò. ѳì’ÿ âåëèêà – áàòüêî, ìàòè, ñåìåðî ä³òåé³ áàòüêîâà ñåñòðà. Òàêó ñ³ì’þ ïðîãîäóâàòè ó ò³ âàæê³ ðîêè íåëåãêî áóëî. Áàòüêîì³é ï³ñëÿ ëîöìàíñòâà ïðàöþâàâ íà ïîøò³, ïîñèëêè ðîçíîñèâ. Ó íàéìàõ, äå ÿ ñëó-æèâ, ìåí³ ï³ñëÿ ñëóæáè ïîäàðóâàëè òåëè÷êó. Ç íå¿ âèðîñëà ÷óäîâà êîðîâà. Ìàëàæèðí³ñòü ìîëîêà 4,8. Öå ð³äê³ñíå ÿâèùå. Íàøå ìîëîêî í³êîëè íå ñêèñàëî, ò³ëüêèâ æàðêó ïîãîäó ³ òî ÷åðåç äåÿêèé ÷àñ. Îñü ç êîðîâè ìè ³ æèëè. À ï³ä ÷àñ êîëåê-òèâ³çàö³¿ âñå çàáðàëè. ² êîðîâó. ѳì’ÿ çîñòàëàñÿ áåç ãîäóâàëüíèö³. ² íàâåñí³ ìàòèáóëà ïóõëà, ëåäü âèæèëà, ÿê ³ áðàò. ßê ñòóäåíò, ÿ â òîé ÷àñ îäåðæóâàâ 200 ã õë³áàíà äåíü. Ó ñóñ³äêè, ùî æèëà òðîøêè íèæ÷å çà íàñ, áóëà ä³â÷èíêà Ôåäîðà, ðîê³â4–5. ² âîíà âæå ïóõëà áóëà. Êîëè, áóâàëî, ïîâåðòàþñü äîäîìó, âîíà ïðîñèòü:“Äÿäþ ²âàí, äàéòå õë³áà”. ß ÷àñòî äàâàâ ¿é øìàòî÷îê. ßêîñü ³äó, ¿¿ íå âèäíî,ïèòàþ, êàæóòü: “Ïîìåðëà”. Öå áóëè ñòðàøí³ ÷àñè.

Ó Ëîö-Êàì’ÿíö³ êîíåé áóëî áàãàòî – äåê³ëüêà òèñÿ÷. Öå ð³äêî â ÿêîìó äâîð³íå áóëî êîíåé. ßê, ïðèì³ðîì, ó íàñ, áî ìè ðèáà÷èëè. À òî âñ³ êîíåé ìàëè. ² îò ö³êîí³ ïàäàþòü – íàñò³ëüêè çàõëÿëè â 1932–33 ðîêàõ. Áóëà íàâ³òü ñïåö³àëüíà áðè-ãàäà, â îáîâ’ÿçêè ÿêî¿ âõîäèëè ï³äí³ìàòè êîíåé. Õîäÿòü ç äðþ÷êàìè. ϳäí³ìà-þòü, ïîñòàâëÿòü, òðîøêè ï³äãîäóþòü. ×åðåç äåÿêèé ÷àñ ê³íü çíîâ ïàäàº. Ìàéæåâñ³ êîí³ çàãèíóëè.

Çàïèñàëà Ñ.×àéêà.1998 ð.

62

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍß̲ÙÅÍÊÎ Êàòåðèíè ²âàí³âíè

(ñ. ³ëüíå íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³)

ϳä ÷àñ ãîëîäîìîðó 1932–1933 ðð. ÿ ïåðåáóâàëà â áàãàòüîõ ñåëàõ, çîêðåìà,öå ñåëà Òåñìåííà, Òðèï³ëëÿ…  ò³ ðîêè âñ³õ ëþäåé çàáèðàëè â àðò³ë³ ³ êîìóíè.ß ïîòðàïèëà â êîìóíó.  êîìóí³ ãîëîäó íå áóëî, ¿ñòè âàðèëè êîæíîãî äíÿ. Ìîæíàáóëî âçÿòè ëîæêó ñî¿ ³ âæå ùîñü ñîá³ çâàðèòè. Êð³ì ñî¿, äàâàëè êóêóðóäçó, õë³áïåêëè ³ç ñîðãî.  êîìóí³ ÿ ïîðàëàñÿ á³ëÿ êîð³â, ïàñëà ¿õ. Ãðîøåé çà ðîáîòó íåïëàòèëè. Òóò áóëè âñ³ ð³âí³ ³ ðîáèëè íå çà ãðîø³, à çà ¿æó. Äåÿê³ ëþäè ò³êàëèâ êîìóíó. Ìîæíà ñêàçàòè, ùî ãîëîä ïåðåæèâàëè ò³, õòî âõîäèâ â êîìóíó. Áóëèâèïàäêè ñìåðò³, àëå â êîìóí³ íå âìèðàëè â³ä ãîëîäó, õî÷à é áóëî âàæêî.  êîìóí³áóëî ùî ìîëîòèòè, àæ äî гçäâà ìîëîòèëè.

Äî íàñ ïðèõîäèëè ëþäè àæ ç Àíäð³¿âêè ïðîñèòè õë³áà. Ëþäè êèäàëè ñâî¿õàòè ³ éøëè â êîìóíó.

Çàïèñ: Í.Æóõ.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÌÎÂ×ÀÍÀ Þë³àíà(Ìàñåäîí³ÿ, Îãàéî, ÑØÀ)

ÍÀ ²×ÍÓ ÃÀÍÜÁÓ ÌÎÑÊÂÈ !Ïðî æàõëèâ³ âèïàäêè ëþäñüêî¿ òðàãå䳿, ïîâ’ÿçàí³ àáî ñïðè÷èíåí³ Âåëèêèì

ãîëîäîì â Óêðà¿í³ 1932–33 ðîê³â, ìè âñ³ âæå íàñò³ëüêè áàãàòî ÷èòàëè ³ ÷óëè, ùî,ìîâëÿâ, ÷îãîñü íîâîãî âæå òÿæêî áóëî á çíàéòè. Íà æàëü, òàê âîíî íå º, áî ÷àñâ³ä ÷àñó çíîâó äîâ³äóºìîñÿ ïðî ïî䳿 ÷è ôàêòè òèõ ñòðàøíèõ ðîê³â ìîñêîâñüêî-áîëüøåâèöüêîãî íàðîäîâáèâñòâà, ÿê³ ïåðåõîäÿòü ìåæ³ âñÿêî¿ ëþäñüêî¿ óÿâè.

Äî òàêèõ ñïîãàä³â ç ÷àñ³â ãîëîäó áåçóìîâíî òðåáà çàðàõóâàòè ïîòðÿñàþ÷óñâî¿ì çì³ñòîì ñòàòòþ “À ñâ³ò ìîâ÷àâ ³ ìîâ÷èòü” Á.Ñêîðóïñüêî¿ (“Ñâîáîäà”ç 11-ãî êâ³òíÿ ö.ð.). Êð³ì áàãàòüîõ ³íøèõ ôàêò³â ãîëîäîâî¿ êàòàñòðîôè, ÿêó çëî-âìèñíî ñòâîðèëè êðåìë³âñüê³ ñàäèñòè ç ìåòîþ çíèùåííÿ óêðà¿íñüêîãî íàðîäó,øàíîâíà àâòîðêà íàâîäèòü àâòåíòè÷íèé ôàêò, êîëè îïóõëèé ç ãîëîäó 10-ð³÷íèéñèíîê ðîäèíè Ôåäîòà Îíîï÷åíêà ç ñåëà Íîâîãðèãîð³âêà íà Òàâð³éùèí³, àáè âðÿ-òóâàòè ñåáå â³ä ãîëîäíî¿ ñìåðòè, âèð³øèâ ïîìàíäðóâàòè ç ñåëà, àáè ïî äîðîç³çíàéòè ùîñü ç’¿ñòè. Ïîáà÷èâøè äåñü íà ïîë³ êîðîâó, Âîëîäÿ (òàê çâàòè òîãî õëîï-÷èíó) ï³øîâ äî íå¿. ³í ï³äë³ç ï³ä êîðîâó ³ âçÿâøè â ðîò ä³éêó, ïî÷àâ ññàòè ìîëîêî.“Òåïëå ìîëîêî æèòòÿì âëèâàëîñÿ ó éîãî çãîëîäí³ëå ìàëåíüêå ò³ëüöå”, – ïèøåàâòîðêà.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

63

Àëå ðàä³ñòü Âîëîä³ ³ éîãî, ìîæå, ï³äñâ³äîìà íàä³ÿ âðÿòóâàòè ñâîº æèòòÿáóëè äóæå êîðîòêîòðèâàë³. Ïîáà÷èâøè, ùî õëîï÷èíà ññå êîðîâó, çàë³çíè÷íèéñëóæáîâåöü, ÿêèé ñèä³â ó ñâî¿é áóä³, ìåðù³é ïðèá³ã äî õëîïöÿ, â³ä³ðâàâ éîãî â³äêîðîâè ³ ïî÷àâ éîãî “³ç ñêàæåíîþ ëþòòþ áèòè...”. Âîëîäþ, ÿêèé âòðàòèâ ïðè-òîìí³ñòü, õòîñü ïåðåí³ñ íà êóðíèê ³ òàì, íå ïðèéøîâøè äî ïðèòîìíîñò³, â³íïîìåð...”.

×èòàþ÷è âèùåçãàäàí³ ðÿäêè, ïðîñòî íå õî÷åòüñÿ â³ðèòè, ùîá ñåðåä ëþäñü-êî¿ ðàñè ìîãëè çíàéòèñÿ òàê³ çëî÷èíö³. ßê â òîãî âèðîäêà ëþäñüêî¿ ïîäîáè çìîã-ëà ï³äíÿòèñÿ ðóêà áèòè ïàëêîþ ÷è áóäü-÷èì ³íøèì ïî øê³ð³ é ê³ñòî÷êàõ âèñíà-æåíî¿ â³ä ãîëîäó äèòèíè? Êð³ì òîãî, ÿê òèõ ê³ëüêà ëþäåé, ÿê ïèøå Á.Ñêîðóïñüêà,ùî áóëè ïîáëèçó, áàéäóæå äèâèëèñÿ íà áðóòàëüíå ³ ñìåðòåëüíå ïîáèòòÿ äèòèíè,íå ñòàâøè â ¿¿ îáîðîí³?

² òîìó, õî÷ ³ ÿê òÿæêî ÷èòàòè ïîä³áíîãî ðîäó òðàã³÷í³ ôàêòè ç ÷àñ³â ìàðòèðî-ëî㳿 óêðà¿íñüêîãî íàðîäó ï³ä ðîñ³éñüêîþ îêóïàö³ºþ, ïðîñòî ¿õ òðåáà îïðèëþäíè-òè àáè í³÷îãî íå çàëèøèëîñÿ íåçàíîòîâàíîãî ³ çàáóòîãî. Áî õî÷ “ñâ³ò ìîâ÷àâ³ äàë³ ìîâ÷èòü”, ÿêùî éäåòüñÿ ïðî ñòðàæäàííÿ íàøîãî íàðîäó, ïðîòå áîäàé ìèñàì³ í³êîëè íå ñ쳺ìî çàáóòè ³ ïðîñòèòè Ìîñêâ³ âñ³õ òèõ ñòðàõ³òü, ÿê³ âîíà â÷èíèëà³ ùå é äîñ³ ÷èíèòü íàøîìó íàðîäîâ³. Õàé ò³ ñòðàõ³òòÿ áóäóòü â³÷íîþ ãàíüáîþíàøèì âîðîãàì!

Ñâîáîäà. – 1985. – 2 òðàâíÿ.

ѲÄ×ÅÍÍßÌÎÂ×ÀÍÎÊ Ìà𳿠Ìóñ³¿âíè,

1903 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. ×åñí³âêà Óëàí³âñüêîãî ð-íó ³ííèöüêî¿ îáë.)

ÄÓÁ – ÑÏÀÑÈÒÅËÜÎöåé äóá, ùî êîëî õàòè, ñïàñ íàñ îä ñìåðò³ ó òîé ãîëîäíèé òðèäöÿòü òðåò³é.

Ç íüîãî ìè íàçáèðàëè áàãàòî æîëóä³â. ¯õ íå áðàëà ÷åðâîíà îðäà, ìîâëÿâ, ñâèíÿ-÷èé êîðì. Òî, êîëè âæå íå áóëî ùî ¿ñòè, ìè ìîëîëè îò³ æîëóä³, à òîä³ âèìî÷óâàëèã³ðêîòó ³ ïåêëè ïëÿöêè. À â ã³ðêèé óçâàð äîáàâëÿëè ã³ëî÷êè âèøí³ àáî ìàëèíè³ ïîòðîõè ïèëè. Îòàê ³ âèæèëè íà ã³ðêèõ æîëóäÿõ.

ßê ñòðî¿ëè íîâó õàòó âæå ï³ñëÿ â³éíè, òî áàòüêî õîò³â çð³çàòè öüîãî äóáàíà ñòîâïè, àëå ñèí Ïàâëî, ùî ïðè¿õàâ ç Îäåñè, ñïèòàâ, ñê³ëüêè òðåáà ãðîøåéíà ò³ ñòîâïè – âèéíÿâ ñòî ðóáë³â ³ äàâ áàòüêîâ³, ùîá íå ð³çàâ íàøîãî äóáà-ñïàñèòåëÿ.

Çàïèñàâ Ï.Òêà÷óê.

64

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÌÎÃÈËÈ Ìà𳿠Âàñèë³âíè,

1959 ð. íàðîäæåííÿ(Ðîçïîâ³äü îíóêè ïðî æèòòÿ ñâîãî ä³äóñÿ – Ìîãèëè Ïåòðà ²âàíîâè÷à)

ijäóñü ðîçïîâ³äàâ ìåí³ ÷èìàëî ð³çíîãî ïðî ò³ ñòðàøí³ 1932–1933 ðîêè ãîëî-äó. Ðîäèíà ä³äóñÿ ç äåñÿòè ÷îëîâ³ê (øåñòåðî ä³òåé) æèëà òîä³ â ñ.ͳêîëüñüêîìóÄí³ïðîïåòðîâñêî¿ îáë. Ïðàöþâàëè âñ³ – â³ä ìàëîãî äî âåëèêîãî. Ìàëè äâîõ êî-íåé ³ êîðîâó. Òîìó â ðîêè êîëåêòèâ³çàö³¿ ïîòðàïèëè ï³ä ðîçêóðêóëåííÿ. Çàáðàëè óíèõ óñå: âðîæàé ç ãîðîäó, çàãîò³âëþ íà çèìó â ïîãðåá³, õóäîáó ³ íàâ³òü ì³øå÷êè çíàñ³ííÿì òà ñóõèìè òðàâàìè, ÿêèìè áàáóñÿ ë³êóâàëà ðîäèíó â³ä óñÿêèõ áîëÿ÷îê.

Õë³á â ñåë³ âèäàâàëè ò³ëüêè òèì, õòî âèðîáëÿâ ñâîþ äåííó íîðìó â êîëãîñï³ –ñïî÷àòêó ïî 500 ã íà äåíü, à áëèæ÷å äî çèìè – ïî 150 ã. Íîðìè òðóäîäíÿ áóëèäóæå âåëèê³ ³ íà ðîáîòó ó ñâî¿õ ãîñïîäàðñòâàõ ó ëþäåé íå âèñòà÷àëî í³ ñèë, í³÷àñó. Ò³, õòî íå ì³ã ïðàöþâàòè (ñòàð³ ³ ä³òè), à òàêîæ ò³, õòî íîðìè íå âèêîíóâàâ,í³÷îã³ñ³íüêî íå îòðèìóâàëè.

Ñìåðòü ñòàëà çâè÷íèì ÿâèùåì. Ëþò³ ãîëîäí³ ëþäè ÷àñòî âëàøòîâóâàëèñàìîñóäè, äî ñìåðò³ çàáèâàþ÷è í³ â ÷îìó íå âèííèõ. Íå â çìîç³ á³ëüøå òåðï³òèâåñü òàêèé æàõ, ñ³ì’ÿ ìîãî ä³äóñÿ ï³øêè ïîäàëàñÿ øóêàòè êðàùîãî æèòòÿâ ì³ñò³, äå áóëî íå òàê ãîëîäíî. Äîëÿ çàíåñëà ¿õ ó ñ.Ñåð㳿âêó. À êîëè ÷åðåç ï³âðîêóä³ä âèð³øèâ ïðîâ³äàòè ð³äíå ñåëî, òî â³í éîãî íå âï³çíàâ. ̄ õí³é ä³ì, äîáðèé ñ³ëüñêèéáóäèíî÷îê, ì³ñöåâà âëàäà ïðèëàøòóâàëà ï³ä ôåðìó äëÿ ñêîòèíè.

1998 ð.

ÌÎÊÐÅÍÊÎ Àíàòîëié(ì. Êè¿â)

ËÎÏÓÕÈÁàãàòî â ìåíå íiæíîñòi äî âàñ,Çåëåíi é áóéíi – òi, ùî íà çàäâiðêàõ,Ïîïiä ïàðêàíàìè ÷è äåñü íà ïóñòèði,Ïðèáèòi ïèëîì ÷è äîùàìè âìèòi.Áàãàòî â ìåíå íiæíîñòi äî âàñ,Õî÷ âàñ i íàçèâàþòü áóð’ÿíàìè.Áî âè ïðèéøëè â æèòòÿ ìîº ðàíiø,Íiæ ïàðîñòêè ñâiäîìîñòi ì,Ïðîáèëè òåìiíü, ùîá ïðî âàñ çãàäàâ ÿ,Âæå ñòàâøè äÿäüêîì â ïàìîðîçi ëiò.Áî â íåâåñåëèé ÷àñ ÿ íàðîäèâñÿ,

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

65

Êîëè âìèðàëè íà ñåëi ãîëîäíi ëþäè,I ìàòiíêà ìîÿ áëàãàëà Áîãà,Ùîá äàâ ¿é â ãðóäè êðàïëþ ìîëîêàÄëÿ ìåíå – íåìîâëÿòè. Áîã íå äàâ,À âè äàëè! Êîëè çåìëÿ âiäòàëà,Êîïàëà ìàòiíêà êîðiííÿ âàøå,I ÷èñòèëà, é âèìî÷óâàëà, é òåðëà,I äåðóíè ïåêëà... Òî æ âàøi ñîêèÒå÷óòü â êðîâi ìî¿é iç íåíüêè ìîëîêîì.×è âè çàáóëè? ß æ âàñ íå çàáóâIùå é òîìó, ùî â äæóíãëÿõ âàøèõÏðîõîäèâ ÿ íàéïåðøèé êëàñ.Áóëî ïiä âàìè çàòèøíî i äèâíîÕëîï’ÿòi, ùî ïiðíàëî ç ãîëîâîþ çåëåíó áóéíiñòü âàøîãî çäîðîâ’ÿI ïðàãíåííÿ äî ñîíöÿ. Òàì ÿ áóâ Êîëóìáîì,Áî ñàìîñòiéíî âiäêðèâàâ óñå.Ëi÷èâ êîìàõ âñiëÿêèõ, ùî êóäèñü ñïiøèëè,Áîðîëèñü çà æèòòÿ i óìèðàëè,É íiõòî íå áà÷èâ – òiëüêè ÿ îäèí.Äóìêè ðî¿ëèñü. À çäiéìàâ ãîëiâêó –I íàñêðiçü îïðîìiíåíî øàòðîÑâiòèëîñü êðîâ’þ âàøîþ â ïðîæèëêàõ,ßê íà ðóö³ ìî¿é ó ïðèñìåðêó çåëåí³ì.Áî âè áóëè æèâ³! ß òåº çíàâ,Áî çíàâ óæå, ÿê â’ÿíå ëèñòÿ,Êîëè éîãî â³ä êîðåíÿ ç³òíóòè,×àñîì ÿ çàñèíàâ, çàìð³ÿíèé äî êðàþ,ϳä øåðåõ âàø, íà ñì³òòÿ÷êó ì’ÿêîìó.É ïðîáóäæóâàâñÿ... Äåñü ãðèì³ëî,Çäðèãàëàñÿ çåìëÿ, ³ ëîïîò³ëî ùîñü. ÷àêëóíí³é äð³ìîò³ ÿ òèõî ñëóõàâÇàñï³âêó áëàãîäàòíîãî äîùó,Ùî êèäàâ âàãîâèò³ êðàïë³Íà áóáîí âàø ³ ãíàâ ìåíå äî õàòè...Áàãàòî â ìåíå í³æíîñò³ äî âàñ,Õî÷ âàñ ³ íàçèâàþòü áóð’ÿíàìè,Çåëåí³ é áóéí³, ìèë³ ëîïóõè –Äèòèíñòâà äðóç³ – äîáð³ é íåçàáóòí³.

1970 ð.×àñ. – 1997. – 13–19 ëèñòîïàäà.

66

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÌÎËÎÄ²Ä ªâäî곿 Ãðèãîð³âíè,

1911 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ãåðìàí³âêà Îáóõ³âñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.)

 1933-ìó ðîö³ íàøà ñ³ì’ÿ ñêëàäàëàñÿ ç 6 ÷îëîâ³ê: Ãðèãîð³é Ðîìàíîâè÷ –áàòüêî, Êàòåðèíà Êàðï³âíà – ìàòè, Ëóêà, Ïåòðî, Ìèêîëà – áðàòè ³ ÿ. Íåâèìîâíåãîðå ïðèéøëî â ä³ì âåñíîþ 1933 ð. Ñïî÷àòêó â³ä ãîëîäó ïîìåð áàòüêî, à ïîò³ì,ÿêîñü çðàçó, ïîâìèðàëè ³ áðàòè. Çàëèøèëèñÿ ìè âäâîõ ç ìàìîþ. Ç ãîëîäó òåæîïóõëè, âàðèëè áóðÿêîâó áîòâèíó, ëîáîäó ³ ¿ëè. Òà íå ëèøå ìè ç ìàìîþ áóëè òàê³.Äóæå áàãàòî ëþäåé ïóõëî ç ãîëîäó. Ñïî÷àòêó ëþäè ïóõëè, ïîò³ì â íèõ â³äáèðàëîíîãè, ³ âîíè íå ìîãëè ðóõàòèñü, òàê íà ë³æêàõ ÷è ëåæàíêàõ ïîìèðàëè. À òî ïîìè-ðàëè ïðÿìî íà âóëèöÿõ, ïàäàëè ³ á³ëüøå íå âñòàâàëè, ¿õ ï³äáèðàëà Ñåíüãóðîâàï³äâîäà.

Ó ñóñ³ä³â çíàéøëè òðîõè õë³áà, òî ¿õ âèñåëèëè ç ñåëà ÷è òî â Ñèá³ð, ÷è íàÊàâêàç. Á³ëüøå ïðî íèõ í³÷îãî íå ÷óëà.

Çàïèñàâ Î.Ùåðáàíü.2002 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÌÎÐÎÇ ²ðèíè Ìèêîëà¿âíè,

1911 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Êè¿â)

Ìåí³, äåïóòàòó ðàéðàäè, ïðàêòè÷íî ùîì³ñÿöÿ, ïî äåê³ëüêà ðàç³â äîâî-äèòüñÿ áóâàòè â îñåëÿõ êèÿí, ÿê³ æèâóòü íå çà áðîíüîâàíèìè äâåðèìà. Ö³ëþäè çäåá³ëüøîãî íå ìîæóòü âèæèòè íà ïåíñ³þ, ïëåòóòüñÿ â õâîñò³³íôëÿö³¿, â ¿õíüîìó áîðù³ ì³ñÿöÿìè íå áóâຠì’ÿñà. Òîìó é ïðîñÿòü ó íàñäîïîìîãè – òàêî¿ ì³çåðíî¿, ùî ¿¿ ëèøå óìîâíî ìîæíà íàçâàòè äîïîìîãîþ.Ñåðåä íèõ – 84-ð³÷íà êèÿíêà ²ðèíà Ìèêîëà¿âíà Ìîðîç.

Óñå æèòòÿ âîíà ÷åñíî ïðàöþâàëà íà êîìóí³ñòè÷íèé ðåæèì. Àëå îñîá-ëèâî çàêàðáóâàëèñÿ â ïàì’ÿò³ ñòàðåíüêî¿ 1932–1933 ðîêè, òî é ïðàãíåðîçïîâ³ñòè ïðî ò³ ÷àñè, ïðîñèòü âèñëóõàòè ¿¿.

Êàæå, ïðàöþâàëè òîä³ âîíè ç ÷îëîâ³êîì íà ïàðîïëàâàõ “Êîìñîìîëåöü” òà“гøåòíèê”, ùî êóðñóâàëè âíèç ïî Äí³ïðó. ×îëîâ³ê – ñòåðíîâèì, âîíà – îô³ö³-àíòêîþ â áóôåò³. Íà ïðèñòàíÿõ â Äí³ïðîïåòðîâñüê³é òà Çàïîð³çüê³é îáëàñòÿõâîíà ùîðàçó ñïîñòåð³ãàëà æàõëèâ³ êàðòèíè. Ãîëîäí³, îïóõë³ ëþäè ïîõèëîãî â³êó,ìàòåð³ ç ìàëåñåíüêèìè ä³òüìè ÷åêàëè, ùîá ¿õàòè âãîðó ïî Äí³ïðó, áî ÷óëè âîíèçâ³äêèñü, ùî â Á³ëîðóñ³¿ íåìຠãîëîäó. Ïðîòå ä³ñòàòèñÿ òóäè ùàñòèëî íåáàãàòüîì.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

67

Ïðàêòè÷íî íà êîæí³é ïðèñòàí³ ç ïàðîïëàâà çíîñèëè òðóïè ïîìåðëèõ. Îñîáëèâîæàõëèâî áóëî äèâèòèñÿ íà ä³òåé, ÿêèõ óæå çàëèøèëè îñòàíí³ ñèëè, àëå âîíè ùåäèõàëè. Âîíè ïëÿìêàëè ðîòàìè, í³áè ðèáè, ÿêèõ âèòÿãëè ç âîäè. Àëå çåëåí³ìóõè ðîÿìè îáë³ïëþâàëè ò³ëî íåùàñíèõ æåðòâ, çàë³ïëþâàëè î÷³, íàáèâàëèñÿâ ðîò. Áàãàòî ïîìåðëèõ ëåæàëî ïðîñòî íà áåðåãàõ Äí³ïðà, áî ¿õ íå áóëî êîìóïîõîâàòè. Âë³òêó 1933 ð. ê³ëüê³ñòü ïàñàæèð³â çíà÷íî ñêîðîòèëàñÿ, ñïîðîæí³ëèïðèñòàí³, áî â òîé ÷àñ óæå ö³ë³ ñåëà âèìèðàëè íà ðîäþ÷èõ óêðà¿íñüêèõ ÷îðíî-çåìàõ.

Ïðàöþâàòè â òàêèõ óìîâàõ áóëî íàäçâè÷àéíî òÿæêî. Òî áóëè íå ïðîñòî ïà-ðîïëàâè, à ïàðîïëàâè ñìåðò³. Õî÷à æ³íêà ìîãëà ÿêîñü ïðîõàð÷óâàòèñÿ, àëå øìà-òîê õë³áà íå ë³ç äî ðîòà. ³ääàâàëà îòèì ä³òÿì ñâîþ ïàéêó.

Ïàì’ÿòຠ²ðèíà Ìîðîç ³ òîðãñ³íè, ùî ä³ÿëè â Êèºâ³ òà ³íøèõ ì³ñòàõ ³ âèêà÷ó-âàëè â ëþäåé çîëîòî, ñð³áëî, ñïåö³àëüí³ ÷åêè, ùî çà íèõ ìîæíà áóëî êóïèòè ïðî-äóêòè õàð÷óâàííÿ. Ïàì’ÿòຠ³ çíàº, õòî îáäèðàâ Óêðà¿íó, çàãàíÿâ äî ìîãèëè ¿¿íàðîä íàéæàõëèâ³øèìè òîðòóðàìè.

À ùå êàæå, ³ ÿ ö³ëêîì ï³äòðèìóþ ¿¿, ùî ðóáðèêó “Ãîëîñ æåðòâ òîòàë³òàðèç-ìó” â “ÍÔ ìîæíà áóëî á çàì³íèòè ðóáðèêîþ “Ãîëîñ æåðòâ êîìóí³ñòè÷íîãîðåæèìó”.

ßêîâåöü Ìèõàéëî. Ïàðîïëàâè ñìåðò³. –Íàðîäíà ãàçåòà. – 1995. – ¹ 39.

ѲÄ×ÅÍÍßÌÎÐÎÇ Ìà𳿠Ñàìñîí³âíè,

1912 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Ñèíåëüíèêîâå íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³)

ϳä ÷àñ ãîëîäó ÿ ïðîæèâàëà â ñåë³ Áóð’ÿí³âêà ªëèçàâåò-Õîðîø³âñüêî¿ñ³ëüðàäè.

 ñ³ì’¿ íàø³é áóëî 11 îñ³á: 9 äóø ä³òåé òà 2 áàòüê³â. Ñòàðø³ ìî¿ áðàòèç áàòüêàìè çàéìàëèñÿ ãîñïîäàðñòâîì, à ï³çí³øå ñàì³ ñòàðø³ áðàòè ïî÷àëè ïðà-öþâàòè ó Äí³ïðîïåòðîâñüêó íà çàâîä³. Ó íàñ áóëà îäíà êîíÿêà, îäíà êîðîâà òàïòèöÿ. Çåìë³ áóëî òðîøêè – óñüîãî 4 äåñÿòèíè.

Ãîëîä â ñåë³ ïî÷àâñÿ âæå ç çèìè ï³ñëÿ íîâîãî, 1933 ðîêó. Äîïîìàãàëà âëàäàò³ëüêè òèì, õòî áóâ ó êîëãîñï³, íàì íå äîïîìàãàëà, áî ìè â êîëãîñï³ íå áóëè. Òàòîäóìàâ, ùî êîëãîñï – öå ãð³õ, òîìó â êîëãîñï íå âñòóïàâ. Ïðè¿æäæàëè ÿê³ñü ÷óæ³ëþäè ³ç ïðåäñòàâíèêîì ñ³ëüñüêî¿ ðàäè õîäèëè ïî õàòàõ ³ îáøóêóâàëè. ×óæ³ áóëèá³ëüø íàõàáí³, ñâî¿ ÿêîñü ñòèäàëèñü çàáèðàòè ó ëþäåé îñòàííº. Ó íàñ â ñåë³

68

ѲÄ×ÅÍÍß

á³ëüø³ñòü ëþäåé ñòðàæäàëà â³ä ãîëîäó. Ìàëî áóëî òàêèõ, õòî íå ãîëîäóâàâ òîä³.Ó íàñ áóëà ñóñ³äêà – âäîâà ç ÷îòèðìà ä³òüìè. Êîëè â íå¿ ïðîâîäèëè îáøóê, òîìî¿ áðàòè ç áàòüêîì ðîçêèäàëè ¿¿ êàðòîïëþ ïî ãîðîäó, ùîá öþ êàðòîïëþ íå çàá-ðàëè. ¯é áóëî äóæå òÿæêî, ³ õòî õî÷ ÿêîñü ì³ã, òî äîïîìàãàëè ¿é. Àëå â ñåë³ òàêèõáóëî áàãàòî, ³ âñ³ì äîïîìîãòè íå ìàëè çìîãè. Íàñ êîðìèëà êîðîâà, ÿêáè ¿¿ íåáóëî, ìè á óñ³ âèìåðëè. Ñòàðø³ çàðîáëÿëè – âîçèëè ï³äâîäîþ ç³ ñòàíö³¿ ëþäåé.Ñàìèì ñòàðøèì íà çàâîä³ ó Äí³ïðîïåòðîâñüêó äàâàëè ïàéêè, àëå ò³ëüêè íà áàòüê³â,íà ìàëèõ áðàò³â ³ ñåñòåð íå äàâàëè. Áóëî âàæêî, îáøóêóâàëè íàñ óñþäè. Íàâ³òüêâàøåíèé áóðÿê âèêèäàëè ç ä³æ³ ³ ðîçòîïòóâàëè ê³íüìè, ÿêùî â õàò³ íå áóëî çåð-íà. Áóëà âàæêîþ âåñíà 1933 ðîêó, ìàéæå âñå ç ïðîäóêò³â ñê³í÷èëîñÿ, êîðîâàìåíøå äàâàëà ìîëîêà, öå òÿãëîñÿ àæ äî óðîæàþ. Äåÿê³ îäíîñåëüö³ ãîëîäóâàëèùå ç 1932 ðîêó, ìè – ç çèìè 1933-ãî ³ äî îñåí³. Áàãàòî çàãèíóëî ãîëîäíîþ ñìåðòþîäíîñåëüö³â, áóëî òàêå, ùî âèìèðàëè ö³ëèìè ñ³ì’ÿìè. Ëþäè ïàäàëè ïðÿìî íàäîðîç³, à ïî ñåëó ¿çäèëè ï³äâîäè, íà ÿê³ âèëàìè çàêèäàëè ò³ëà ³ äåñü âèâîçèëè –çàêîïóâàëè. Ãîëîâà êîëãîñïó, ñëóæáîâö³ ñ³ëüñüêî¿ ðàäè íå ñòðàæäàëè â³ä ãîëîäó.˳êàð³ òà â÷èòåë³ íåëåãêî ïåðåæèâàëè ãîëîä, àëå íå ïóõëè. Ó íàñ íå áóëî í³ øêî-ëè, í³ äèòñàäêà. Áóëî äåê³ëüêà õàò-÷èòàëåíü. Òà äî ÷èòàëüí³ íå áóëî â ÷îìóõîäèòè, áî ìè áóëè áîñ³, ÷îáîòè – îäí³ íà òðüîõ. Çà âñå æèòòÿ ÿ ïðîâ÷èëàñÿ äâàì³ñÿö³. ijòÿì áàòüêè äàâàëè êðàùó ¿æó, àëå äëÿ äåÿêèõ ñ³ìåé íå áóëî âèõîäó çòÿæêîãî ñòàíîâèùà, âîíè âèìèðàëè. Ïî îñåí³ âæå äåÿêèõ ñèð³ò çàáèðàëè äî ñåáåîäíîñåëüö³ àáî ïðåäñòàâíèêè ñ³ëüñüêî¿ ðàäè êóäèñü â³äâîçèëè. Ç îñåí³ 1933 ðîêóñòàëî òðîõè ëåãøå, áî ç³áðàëè óðîæàé. Ó íàñ â ñ³ì’¿ í³õòî íå ïîìåð. Âîëåþ Áîãàâñ³ âèæèëè.

[ϳäïèñ] Ì.ÌîðîçÇàïèñàëà Í.Ìîðîç.

2002 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÌÎÐÎÇÎÂβ Îëüãè ³êòîð³âíè,

1923 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ïåðåùåïèíå Íîâîìîñêîâñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Ìíå â òî âðåìÿ áûëî 10 ëåò, è ÿ õîðîøî âñå çàïîìíèëà. Ñåìüÿ ó íàñ áûëàáîëüøàÿ – 9 äóø. Ñòàðøèå ðàçúåõàëèñü êòî êóäà – â Äíåïðîïåòðîâñê, äîáðà-ëèñü è äî Êóðñêà, ÷òîáû ñïàñòèñü. Ïàïà ñ ìàìîé è ÿ ïîøëè â êîììóíó, ïîòîìó÷òî òàì äàâàëè íåìíîãî åñòü, ìû âûæèëè. À äåäóøêà ñ áàáóøêîé óìåðëèâ ñâîåé õàòå.  ñîñåäíåì ñåëå èç 400 äâîðîâ æèâûõ ëþäåé îñòàëîñü î÷åíüíåìíîãî, ÷òî-òî îêîëî 40 ÷åëîâåê.  íàøåì ñåëå â æèâûõ ïî÷òè íèêòî íå îñòàëñÿ.Ìíîãèå, êàê è â íàøåé ñåìüå, óåçæàëè â ãîðîä.  ñåëå îñòàâàëèñü îäíè ñòàðèêè,

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

69

è ïî÷òè âñå îíè íå ñìîãëè âûæèòü â òî æåñòîêîå âðåìÿ. ß ìíîãî ñëûøàëàðàçãîâîðîâ îò ìîèõ ðîäèòåëåé, êàê ïî ñåëàì åçäÿò îòðÿäû ïî õëåáîçàãîòîâêå èïî÷òè âñå çàáèðàþò âî äâîðàõ êðåñòüÿí, êàê â ìîðîç âûãîíÿþò èç õàò äëÿ òîãî,÷òîáû ïðîâåñòè îáûñê. ×àñòî çàáèðàëè èìóùåñòâî, à çàòåì íà ìåñòíîì ðûíêååãî ïðîäàâàëè. Ìíîãèå ëþäè íàçûâàëè ýòè áðèãàäû ïî õëåáîçàãîòîâêå íå áðè-ãàäàìè, à áàíäàìè. Åñëè áû ìû ñ ðîäèòåëÿìè íå ïîøëè â êîììóíó, âåðîÿòíî, íåâûæèëè è ïîãèáëè áû êàê äåäóøêà ñ áàáóøêîé.

ß ñëûøàëà èñòîðèè î ëþäîåäñòâå. Îäèí ñòàðèê òîãäà ðàññêàçûâàë, êàê âåãî ñåëå îäíà æåíùèíà ñúåëà ñâîèõ äåòåé, êîòîðûì íå áûëî è 10 ëåò îòðîäó.ß äóìàþ, ìíå ïîâåçëî áîëüøå äðóãèõ, è ÿ î÷åíü áîëåþ äóøîé çà ñâîèõ äåäóø-êó è áàáóøêó, óìåðøèõ îò ãîëîäà.

1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÌÎÑÊÂÈÒ²Íί Ìà𳿠Êèðèë³âíè,

1914 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. ²âàí³âêà Ïåòðîïàâë³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

ß íàðîäèëàñÿ 1 ñ³÷íÿ 1914 ð. Îñâ³òà ìîÿ – 3 êëàñè çâè÷àéíî¿ ñ³ëüñüêî¿øêîëè. Íàñ, ä³òåé, â ñ³ì’¿ áóëî ñåìåðî – òðîº õëîï÷èê³â ³ ÷åòâåðî ä³â÷àò. ß áóëàï’ÿòîþ äèòèíîþ â ðîäèí³.

Ïàì’ÿòàþ, âîñåíè 1932 ðîêó ãîëîâà êîëãîñïó ç àêòèâ³ñòàìè ïî÷àëè õîäèòèïî õàòàõ ³ çàáèðàòè õë³á. Êîëè æ ç³áðàëè ³ çàáðàëè õë³á òà çäàëè äåðæàâ³, òîïî÷àëè õîäèòè ³ çàáèðàòè õàð÷³. Çàáèðàëè âñå: êà÷îê, êóðåé, ìàñëî, íàâ³òü îäåæó.Íàéá³ëüø – â òèõ, õòî íå õîò³â äî êîëãîñïó ³òè. Äåÿêèõ îäíîñåëüö³â (×îðíî-ðèëüñüêîãî ç ñ³ì’ºþ, Ñèäîðåíê³â, Áîíäàð÷óê³â) îãîëîñèëè êóðêóëÿìè. Äîáðî ¿õðîçòÿãëè, õóäîáó çàáðàëè, à ñàìèõ âèâåçëè ³ç ñåëà äî Ñèá³ðó. Áàãàòî ç íèõ çàãè-íóëè ùå â äîðîç³. À âîíè æ íå áóëè êóðêóëÿìè. ѳ쒿 ¿õí³ áóëè âåëèê³, ðàçîìç áàòüêàìè æèëè ñèíè, íåâ³ñòêè, íó, ìàëè 2–3 âîë³â, õ³áà æ öå êóðêóë³? Âîíè æñâîºþ ïðàöåþ çäîáóâàëè õàð÷³.

Ùå ïàì’ÿòàþ, ùî áóëè áàíäèòè, òåæ ç ãîëîäóþ÷èõ, ÿê³ ãðàáóâàëè òèõ, õòîïðîõîäèâ ÷è ïðî¿æäæàâ äîðîãàìè. Ïàì’ÿòàþ æàõëèâèé ³ ñòðàøíèé âèïàäîê ëþ-äîæåðñòâà íà ñåë³, êîëè îäèí äÿäüêî çàìàíþâàâ ä³òåé ì’ÿñîì ³ õë³áîì äî ñåáå.Êîëè öå ïîì³òèëè ëþäè, òî ï³øëè äî íüîãî äîäîìó ³ çíàéøëè ó ï³äâàë³ â³äðàç çàñîëåíèì ì’ÿñîì. Éîãî áåç ñóäó ñàì³ æ îäíîñåëü÷àíè çàêèäàëè êàì³ííÿì.Îòàê³ òî áóëè æàõëèâ³ ÷àñè.

[ϳäïèñ] Ì.Ìîñêâèò³íàÇàïèñàëà Í.×åáàíåíêî.

1999 ð.

70

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÌÎÒÓÇ Îëüãè Ïðîêîï³âíè,

1920 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Êîò³âêà Ìàãäàëèí³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Íàøà ñ³ì’ÿ áóëà íåâåëèêà. Áàòüêî ³ ìàòè ïðàöþâàëè ó ñâîºìó ³íäèâ³äóàëü-íîìó ãîñïîäàðñòâ³. Íàñ, ä³òåé, áóëî òðîº. ѳì’ÿ ââàæàëàñü çàìîæíîþ. Áóëàó íàñ çåìëÿ, õóäîáà, íàâ³òü õàòà áóëà âêðèòà íå ðîãîçîì, à çàë³çîì, ùî äóæåïðèâåðòàëî óâàãó îäíîñåëüö³â, àäæå òàêà õàòà áóëà íà âñå ñåëî îäíà. ijä ñï³âàâó öåðêîâíîìó õîð³.

Ó 1932 ðîö³ çàáðàëè âñå. ¯ñòè áóëî í³÷îãî. ϳñëÿ çáîðó âðîæàþ ÿ õîäèëàáîñîí³æ ïî ñòåðí³ ³ çáèðàëà çåðíÿòà. ̄ ëè ëîâëåíèõ ãîðîáö³â, ãîëóá³â, âîðîí, òîâê-ëè ùèðèöþ ðàçîì ç ãîëÿêàìè ç êà÷àí³â ³ ïåêëè ìëèíö³. ²ç ñ³ì’¿ âèæèëè âñ³, áîìàòè âì³ëà øèòè.

1997 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÌÓÇÈÊÈ Îëåêñàíäðè Ôåäîð³âíè,

1914 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ñàãàéäàê Äîëèíñüêîãî ð-íó ʳðîâîãðàäñüêî¿ îáë.)

Ãîñïîäè, ÿêå ò³ëüêè ãîðå íà ëþäåé… Äîù³ é äîù³. Ó 33-ìó, áóëî, âñå äîù³éøëè…

Ñòðàøíå âðåì’ÿ áóëî. Íå äàé Áîã í³êîìó é í³êîëè áà÷èòè òà ïåðåæèòè. Öåãîðå íà ëþäåé.

Áîæå, ìè æ òîä³ ïî õë³áîâ³ õîäèëè, à ¿ñòè íå áóëî ÷îãî. Ñòðàäàëè ëþäè. Çàïëóæêàìè õîäèëè ãîëîäí³. À õòî íå âèðîáëÿâ íîðìè – äîäîìó íå ïóñêàëè, ¿ñòèíå äàâàëè. Äîù³ é äîù³… Ëþäè ïàäàëè, à ìè ïåðåñòóïàëè ÷åðåç ëþäåé òà é äàë³éøëè…

Ãàëÿ â íàñ òàì áóëà. Ìîëîäà ä³â÷èíà. Çà òðàêòîðîì óïàëà ç ïëóæêà, òàé òàê í³õòî ¿¿ ³ íå ï³ä³áðàâ. Ëåæàëà òàì íà ïîë³, àæ ïîêè âîëîññÿ â³ä ÷åðåïàâ³äïàëî… Òîä³ òàêå âðåì’ÿ áóëî, ùî ëþäåé, õòî ïîìåð îä ãîëîäó, êèäàëè íàòàðàíòàñêó ³ â îäíó ÿìó ïî 40 äóø êèäàëè – ³ âñå.

À áóëè òàê³, ñàì³ êàðòî÷îê ñîá³ íàðîáèëè, ï³øëè òà ïîíàáèðàëè ïðîäóêò³â,à òóò êîæíà ìàìà äèòèí³ îñòàâëÿº, çàò³ðêè íàâàðèòü ç áóðÿêà, ñàìà íå ç’¿ñòü,äèòèí³ îñòàâëÿº…

ß äå, ÿê ïîáà÷ó, ùî õë³á âàëÿºòüñÿ, àæ ïëà÷ó. Äàé Áîã, ä³òî÷êè, ùîá âè é íåçíàëè, ùî òàêå ãîëîä ³ êîëè ¿ñòè íåìà ÷îãî…

Çàïèñàëà Ñ.Êóáñüêà.1993 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

71

ÌÓÇÈ×ÅÍÊÎ ßðîñëàâà(ì. Êè¿â)

Ѳ×ÊÀ ÏÀÌ’ßÒ²14 òðàâíÿ öüîãî [2003-ãî] ðîêó íà ñïåö³àëüíèõ ïàðëàìåíòñüêèõ ñëóõàí-

íÿõ Âåðõîâíà Ðàäà Óêðà¿íè âèçíàëà ãîëîäîìîð 1932–33 ðîê³â àêòîì ãåíîöè-äó ïðîòè óêðà¿íñüêîãî íàðîäó. Êîìóí³ñòè íå áðàëè ó÷àñò³ â ãîëîñóâàíí³, äå-ìîíñòðàòèâíî ïîêèíóâøè çàë çàñ³äàíü. Ïðåäñòàâíèêè ÊÏÓ é äîñ³ òâåð-äÿòü, ùî “í³ÿêîãî ãîëîäó íå áóëî”. Ïðîòå ðåà볿 ³ñòîð³¿, äîêóìåíòèé íàøå ñüîãîäåííÿ ñâ³ä÷àòü ïðî ³íøå. ³ä ãîëîäó ïîìåðëè áëèçüêî 7 ì³ëüéîí³âóêðà¿íñüêèõ ñåëÿí. Íà “÷îðíèõ äîøêàõ” ô³êñóâàëèñÿ ö³ë³ ðàéîíè ïîâíîãîâèìèðàííÿ. Îäíî÷àñíî “óïîêîðþâàëè” óêðà¿íñüêó ³íòåë³ãåíö³þ, ÷àñòî÷åðåç ñìåðòü. Âèêîðèñòîâóþ÷è àêòèâíó ïðîïàãàíäó “â³éíè ç³ ñòàðèì”,íàâ³þâàëè ïîêîë³ííÿì (ùî âèõîâóâàëèñÿ âæå â ðàäÿíñüêèõ îñâ³òí³õ çàêëà-äàõ), ùî óêðà¿íñòâî, òèì “ïà÷å ñåëÿíñòâî – öå “áåçïåðñïåêòèâíèé òÿãàð”äëÿ êîìóí³çìó. Ñüîãîäí³, âèçíàâøè ãîëîäîìîð çëî÷èíîì, ìè â³ä÷èíÿºìî äâåð³äëÿ ïîâåðíåííÿ äî ãëèáèííèõ ëþäñüêèõ ö³ííîñòåé. ², çàïàëèâøè ñâ³÷êó â ëè-ñòîïàäîâèé Äåíü ïàì’ÿò³, ñïðîáóºìî ïîºäíàòè ðîç’ºäíàí³ íèòêè ïîêîë³íü.

³éíà ç ñàìîcò³éí³ñòþ“Êóðñ íà ãîëîä” ðîçïî÷àâñÿ çàäîâãî äî 1932 ðîêó. Ïî ñåëàõ Óêðà¿íè ñòàëè

îðãàí³çîâàíî çàïðîâàäæóâàòè “êîìíåçàìè” (êîì³òåòè íåçàìîæíèê³â), ÿê³ ïðî³ñíó-âàëè äî 1933 ðîêó. Âîíè, ÿê çàçíà÷àëîñÿ ó çâ³òàõ, “çä³éñíþâàëè àêö³¿ ðîçêóðêóëþ-âàííÿ, ðåêâ³çèö³þ õë³áà, îâî÷³â, õóäîáè ³ îäÿãó”. Ó êâ³òí³ 1929 ðîêó áóëà ïðîãîëî-øåíà ïåðøà ï’ÿòèð³÷êà. À â ê³íö³ òîãî æ ðîêó íà ï³äïîìîãó â Óêðà¿í³ ñóùèìêîìíåçàì³âöÿì ïðèì÷àëè 25-òèñÿ÷íà àðì³ÿ “áðàò³â-ëåí³íãðàäö³â” òà 10-òè-ñÿ÷íà – “áðàò³â-ìîñêâè÷³â”. Ùîá êâàë³ô³êîâàíî áîðîòèñÿ òóò ïðîòè “êóðêóëüñüêî¿êîíòðè”.

Îï³ð âñüîìó öüîìó áóâ íàäçâè÷àéíèé. Íà ϳâäí³, Ñõîä³ ³ â Öåíòðàëüí³é Óêðà¿í³âèðóâàëè ö³ë³ ñåëÿíñüê³ â³éíè, ó ÿêèõ íàø³ ä³äè ³ áàáóñ³ ç îñòàíí³õ ñèë çàõèùàëè ñâ³éæèòòºâèé ïðîñò³ð. “Ó ê³íö³ 20-õ ðîê³â, íà ïðîòèâàãó “áðèãàäàì”, ÿê³ ðîçêóðêóëþâà-ëè, âèíèêàëè òàê çâàí³ “áàíäè” – ç ãîñïîäàð³â, ÿê³ çàõèùàëè ñâîþ âëàñí³ñòü ³ õîò³ëèæèòè ïðàöþþ÷è: âèðîùóâàòè õë³á, çàéìàòèñÿ ðåìåñëàìè, – ðîçïîâ³äຠåòíîëîã,çàâ³äóâà÷ â³ää³ëó Äåðæàâíîãî ìóçåþ íàðîäíî¿ àðõ³òåêòóðè ³ ïîáóòó Óêðà¿íè Îëåêñ³éÄîëÿ. – Ñêàæ³ìî, ó Ãàäÿöüêîìó ðàéîí³ íà Ïîëòàâùèí³ áóëà ö³ëà îðãàí³çàö³ÿ, äî ÿêî¿ç³áðàëèñÿ íàéêðàù³ – ñåëÿíñüêà åë³òà. Êîëè ÿ ñüîãîäí³ çàïèòóþ â î÷åâèäö³â, ÷èðîáèëà “áàíäà” ùîñü íåäîáðå, ò³ â³äïîâ³äàþòü: “ͳ, ïîãàíîãî í³÷îãî íå ðîáèëè,òàêîãî ùîá ïðèéøëè, êîãîñü çàáðàëè, óáèëè. Ò³ëüêè áóëè ïðîòè ò³º¿ âëàñò³”.

Îäíîãî ç ó÷àñíèê³â “áàíäè”, Þõèìà Ùåðáàíÿ, â Ñèá³ð çàñëàëè ùå â ñåðå-äèí³ 20-õ ðîê³â, ï³ñëÿ ïåðøî¿ õâèë³ ñåëÿíñüêèõ ïîâñòàíü. ³í çâ³äòè âò³ê ³ ìàëî íåï³øêè ïîâåðíóâñÿ â ñâîº ñåëî. Êàçàâ, ùî íå ìîæå áåç Óêðà¿íè. Ëåãàëüíî æèòèíå ìàâ çìîãè, îòîæ ï³øîâ äî ë³ñó. “¯õ áóëî ñåìåðî áðàò³â, óñ³ áàòüêà ñëóõàëèñÿ, –

72

ѲÄ×ÅÍÍß

ðîçïîâ³äຠæèòåëüêà ñåëà Ïë³øèâåöü, ùî íà Ïîëòàâùèí³, Ìàð³ÿ Äîëÿ. – Ïîðÿ-äîê áóâ ó ñ³ì’¿, äóæå äðóæíî âñ³ äåðæàëèñÿ. Ïðàöþâàëè áåç ñïî÷èíêó, ³ ââàæà-ëîñÿ, ùî áóëè áàãàò³. À ò³, ùî äóæå á³äí³ áóëè – ïîâäÿãàëè êîæàíêè, ñòàëè êîìó-í³ñòàìè ³ äàâàé óñ³õ ó÷èòü, ÿê æèòè!”

“Ìîÿ áàáóñÿ ðîçïîâ³äàëà, ùî ÿê ïî÷èíàâñÿ êîëãîñï, âîíà â³äðàçó äî íüîãîçàïèñàëàñÿ, áî ëþáèëà â óñüîìó áóòè ïåðøîþ, – êàæå Îëåêñ³é Äîëÿ. – Âíî÷³ïðèéøëè õëîïö³ ç Þõèìîì, ³ç îáð³çàìè ³ êàæóòü äî ÷îëîâ³êà: “Ùî, ²âàíå, çàõîò³ëî-ñÿ òîá³ â êîëãîñï? À òè çíàºø, ùî òî ³ äëÿ ÷îãî?” Áàáóñÿ â ñëüîçè: “Íå óáèâàéòå!”À.Þõèì: “Òà í³õòî âàñ íå áóäå óáèâàòè, ò³ëüêè ï³ä³òü çàâòðà ³ âèïèø³òüñÿ”.

“Áàíäèò³â” äóæå äîâãî íå ìîãëè “çíåøêîäèòè”, áî ñåëÿíè ¿õ ï³äòðèìóâàëè,ï³äãîäîâóâàëè, ò³ëüêè â ä³ì ñòàðàëèñÿ íå ïóñêàòè, áî æ: “âñþ ðîäèíó çàáåðóòü”.“Ó ä³äà íàøîãî áóëà ïàñ³êà, ³ ÿê íà òèíó ñòî¿òü êóõîëü ì³äíèé – öå âæå âîíè ïîñòà-âèëè, ùîá íà âå÷³ð òóäè íàëèòè ìåäó, – êàæå Ìàð³ÿ Äîëÿ. – Ïàöàí÷óê ¿ì ¿ñòè äîë³ñó íîñèâ. À òîä³ ÿêîñü á³æèòü ³ êàæå: “Òàì ùîñü ðîáèòüñÿ ñòðàøíå: óñ³ ñïëÿòü, àÞõèì ¿õ òîðñຠ³ êàæå, ùî é ñàì óæå ïàäດ. Êîëè ÷óºì – ñòð³ëÿíèíà…” ÁàòüêàÌà𳿠Äîë³ íåçàäîâãî äî öüîãî çàñóäèëè íà 5 ðîê³â çà òå, ùî â³äìîâèâñÿ ï³äñèïàòè“áàíäèòàì” ñíîä³éíå. Ïîò³ì íà÷àëüñòâî âñå æ â³äøóêàëî ãðîìàäÿíèíà “ç ì’ÿêèìõàðàêòåðîì”, ÿêèé çàïðîñèâ äî ñåáå õëîïö³â ³ ïî÷àñòóâàâ ¿õ ãîð³ëêîþ “ç ïîðîø-êîì”. “Áàíäèò³â” ïîâáèâàëè, ïðèñèïàëè ãíîºì ³ âîçèëè ïî ñåëó, ùîá óñ³ äèâèëèñÿ.Ïîò³ì â³äâåçëè äî Ãàäÿöüêî¿ òþðìè ³ òàì “âòîïèëè ó ñîðòèð³”.

Ñüîãîäí³ – íå ãîëîä, à ò³ëüêè éîãî íàñë³äêè“Õòî çíàº, ïðî ùî äóìàëè âìèðàþ÷³ â³ä ãîëîäó ñåëÿíè ó 1933-ìó… Õòîñü,

ìîæëèâî, çãàäóâàâ, ÿê êèíóâ ðóøíèöþ ³ ï³øîâ ç àð쳿 ÓÍÐ, êîëè ÷åðâîíå â³éñüêîïåðåéøëî çà õóò³ð Ìèõàéë³âñüêèé ³ ïîñóíóëî çäîáóâàòè ñòîëèöþ Óêðà¿íè. Õòîñü –ÿê íå ïðîòåñòóâàâ ðàçîì ç ³íøèìè, êîëè âåëè íà ðîçñòð³ë ñâÿùåíèêà ç ¿õíüîãîñåëà. Õòîñü æàëêóâàâ, ùî íå ïðèºäíàâñÿ äî ãðîìàäè â Õîëîäíîìó ßðó àáè íåäîçâîëèòè ïîøèðèòè ïðîäðîçãîðòêó. ² âñå öå – çåðíà áåçâ³äïîâ³äàëüíîñò³ é áàé-äóæîñò³, ç ÿêèõ íå ðàç ïîæèíàëè ìè æíèâà ñêîðáîòè”, – ñêàçàâ íà îäíîìóç âå÷îð³â ïàì’ÿò³ æåðòâ Ãîëîäîìîðó Àðõèºïèñêîï Õàðê³âñüêèé ³ ÏîëòàâñüêèéÓÀÏÖ ²ãîð ²ñ³÷åíêî.

Çà ðîêè ïåðåáóâàííÿ ó Ðàäÿíñüêîìó Ñîþç³ Óêðà¿íà âòðàòèëà ïîíàä äåñÿòüì³ëüéîí³â íàéïðàöüîâèò³øèõ, íàéòàëàíîâèò³øèõ ëþäåé. Êàë³÷èëèñÿ äîë³, çàëè-øàëèñÿ ñèðîòàìè ä³òè, òðîùèâñÿ íàóêîâèé ³ òâîð÷èé ïîòåíö³àë êðà¿íè. Àâòîðè-òàðíà äåðæàâà íå çàõèùàëà ñâî¿õ ãðîìàäÿí, íàâïàêè – ðîáèëà ¿õ ðàáàìè. Òèõ,õòî ñòàâàâ íà çàõèñò ñâî¿õ ïðàâ – âèíèùóâàëà. Êîëèñü ö³ àêö³¿ òðèìàëè â òàºì-íèö³. Íèí³ ïðî íèõ çíàþòü óñ³. ² âñå á³ëüøຠòèõ, õòî óñâ³äîìëþþòü âèíèùåííÿì³ëüéîí³â ñï³âãðîìàäÿí ÿê çëî÷èí ïðîòè ëþäñòâà.

Ó 1930-ò³ ðîêè âëàäà “äàëà âîëþ” ëþäÿì íà â³äêðèòòÿ â ñîá³ õèæèõ ³íñòèíêò³â,íå ïðîñòî äîçâîëÿþ÷è ãðàáóâàòè ³ âáèâàòè çåìëÿê³â, àëå íàâ³òü íàêàçóþ÷è öåðîáèòè. ² ïîò³ì äåñÿòèë³òòÿìè âèíàãîðîäæóâàëà ñëóõíÿíèõ ïàéêàìè ³ ìåäàëÿ-ìè. ×àñè çì³íèëèñÿ, àëå ñèñòåìà, õî÷à é îñëàáëà, çàëèøèëàñÿ ïðè ñòàðèõ ö³ííî-

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

73

ñòÿõ. Òîìó ñüîãîäí³, ÿê ³ êîëèñü, ãðàáóþ÷è ñåëî, ¿¿ ïðåäñòàâíèêè, ùî çàëèøèëèñÿïðè âëàä³, òâåðäÿòü: “ͳÿêèõ ïðîáëåì íå áóëî ³ íåìດ. Çëî÷èíö³ ïî÷óâàþòüñÿïðàâèìè, àäæå ÷èíÿòü çëî÷èíè ç “â³ä÷óòòÿì ïðàâîòè”. Íå ò³ëüêè ÷èíÿòü, àëå éïðèõîâóþòü, ùî ð³âíîçíà÷íî ñï³âó÷àñò³ â çëî÷èí³.

Áëîêàäà ìîâ÷àííÿìÇâ³ñíî, ³íôîðìàö³þ ïðî àíòèá³ëüøîâèöüê³ ïîâñòàííÿ, ÿê ³ ïðî ãîëîäîìîð, ðàäÿíñüê³

êåðìàíè÷³ íå ïîøèðþâàëè. ×åðåç ðàäÿíñüê³ Ç̲ òà ë³òåðàòóðó âñ³õ ïåðåêîíóâàëè:ãîëîä, ÿêùî ³ áóâ, òî ò³ëüêè ÷åðåç çàñóõó òà ñàáîòàæíèê³â. Äëÿ ³íîçåìíèõ æóðíàë³ñò³âä³ÿëà ñóâîðà öåíçóðà: çà ðÿäîê ïðî ãîëîäîìîð ¿õ âèñòàâëÿëè ç ÑÐÑÐ. Îïîçèö³éíèõçàñîá³â ìàñîâî¿ ³íôîðìàö³¿, ÿê ìîæíà çäîãàäàòèñÿ, íå áóëî. Îêð³ì íåçðÿ÷èõ êîáçàð³âòà ë³ðíèê³â, ÿê³, â³ëüíî ìàíäðóþ÷è â³ä ñåëà äî ñåëà, ðîçíîñèëè Óêðà¿íîþ ïðàâäèâ³ â³ñò³.Îäíàê ó 1934 ðîö³ áëèçüêî 200 ñï³âö³â, ÿê³ íå ïîãîäèëèñÿ ñòàòè “òðóáàäóðàìè íîâîãî÷àñó”, – ç³áðàëè â Õàðêîâ³ í³áèòî íà âñåóêðà¿íñüêèé ç’¿çä ³ çíèùèëè. Ââàæàºòüñÿ, ùî íåîñòàííþ ðîëü ó öüîìó â³ä³ãðàëà “Äóìà ïðî ãîëîä”, ÿêó ñï³âàëè êîáçàð³. Çãîäîì, íàïè-ñàòè ó àâòîá³îãðàô³¿ ïðî òå, ùî áàòüêè ïîìåðëè â³ä ãîëîäó ó 1933 ðîö³ – îçíà÷àëîïåðåêðåñëèòè ñîá³ äîðîãó äî âóçó, ïðåñòèæíî¿ ðîáîòè, êåð³âíèöòâà.

Ðàäÿíñüê³ àìáàñàäîðè â Àìåðèö³ àæ äî ìîìåíòó ðîçâàëó Ñîþçó ïåðåêîíó-âàëè ãðîìàäñüê³ñòü, ùî “÷óòêè” ïðî ãîëîä â Óêðà¿í³ – ñôàáðèêîâàí³ áóðæóàçíè-ìè íàö³îíàë³ñòàìè. Âîíè, ìîâëÿâ, ñëóæèëè ó óòëåðà, óòåêëè ñþäè â³ä ñïðàâåä-ëèâî¿ ïîêàðè ³, ùîá âèïðàâäàòè ñâîº ïåðåáóâàííÿ ó Øòàòàõ, ìóòÿòü âîäó è ùîñüòàêå âèãàäóþòü. ² öå âèãîëîøóâàâ íå õòîñü òàì, à ïðåäñòàâíèê ì³ñ³¿ â ÎÎÍ.Ïðîòå, çàâäÿêè íàóêîâ³é ³ ïîïóëÿðèçàòîðñüê³é ïðàö³ ä³àñïîðÿí, äåïóòàòè Êîíãðå-ñó ÑØÀ óõâàëèëè, à ïðåçèäåíò Ðîíàëüä Ðåéãàí 1984 ðîêó çàòâåðäèâ ÿê çàêîíñòâîðåííÿ Êîíãðåñîâî¿ Êîì³ñ³¿ äëÿ äîñë³äæåííÿ ãîëîäîìîðó â Óêðà¿í³ òà éîãîíàñë³äê³â. Çà òðè ðîêè ðîáîòè êîì³ñ³¿ áóëî ç³áðàíî âåëèêó ê³ëüê³ñòü äîêóìåíò³âòà ñâ³ä÷åíü î÷åâèäö³â, ï³äãîòîâëåíî âàãîìèé çâ³ò, ñõâàëåíèé 1988 ðîêó ³ îïóáë³-êîâàíèé 1990 ðîêó â äðóêàðí³ Óðÿäó ÑØÀ. Ïðè÷èíè òà íàñë³äêè ãîëîäîìîðóäîñë³äæóâàëè ³ â Ãàðâàðä³, ³ â Òîðîíòî, âèïóñêàëè êíèãè ³ ô³ëüìè, à ̳æíàðîäíàÊîì³ñ³ÿ Àäâîêàò³â âèçíàëà ãîëîäîìîð óêðà¿íö³â ÿê ãåíîöèä.

Ïàì’ÿòü íå çíຠçðàäèÓïðîäîâæ îñòàíí³õ 12 ðîê³â ìîæíà ãîâîðèòè âæå ïðî âñå. Àëå ñïèñê³â çà-

ãèáëèõ â ÷àñ ãîëîäîìîðó ïî ñåëàõ âñå ùå íå ñêëàäàþòü, â³ä ì³ñöåâîãî êåð³â-íèöòâà ÷àñòî ìîæíà ïî÷óòè, ùî “í³ÿêîãî ãîëîäó íå áóëî”. Ëþäè ïîÿñíþþòü öåòàê: “Óêðà¿íîþ êåðóþòü ëþäè, âèõîâàí³ êîìóí³ñòè÷íîþ ïàðò³ºþ. Òàêå âðàæåí-íÿ, ùî âîíè ó ãðóäí³ 1991 ðîêó ïðîãîëîñóâàëè çà íåçàëåæí³ñòü ò³ëüêè äëÿ òîãî,ùîá âçÿòè âëàäó â ñâî¿ ðóêè. ˳Ⳡñèëè äî öüîãî äíÿ íå âèçíàþòü, ùî ãîëîäî-ìîð – öå áóâ çëî÷èí. ̳ñöåâ³ â÷èòåë³ ³ñòî𳿠ñàì³ íå áåðóòüñÿ ãîòóâàòè ñïèñêèçàãèáëèõ, à âèìîã ç ðàéÂÍÎ ùîäî ñêëàäàííÿ òàêèõ ñïèñê³â íåìàº, áî ðàéÂÍÎêåðóþòü ë³â³ ñèëè”.

Ó øê³ëüíèõ ìóçåÿõ äîñ³ çàì³ñòü ³íôîðìàö³¿ ïðî ãîëîäîìîð – ñòåíäè ç ÷åðâîíè-ìè ç³ðêàìè ³ ãðàô³êàìè “ñîöçìàãàíü”. Õî÷à â÷èòåë³ é âîäÿòü ä³òåé ðàç íà ð³ê äî

74

ѲÄ×ÅÍÍß

ì³ñöü ïàì’ÿò³, ÿê³ âïîðÿäêîâàí³ ãðîìàäñüêèì êîøòîì ìàéæå â êîæíîìó ñåë³. Òåìàãîëîäîìîðó º â øê³ëüíèõ ïðîãðàìàõ. Àëå äåðæàâà íå çàáåçïå÷èëà ìîëîäü ï³äðó÷-íèêàìè, òà é âèêëàäà÷³ íå ìàþòü çà ÷èì ï³äãîòóâàòèñÿ äî òàêèõ óðîê³â. Îò õ³áà ùîçà ìàòåð³àëàìè, ç³áðàíèìè ó ìóçå¿ Êè¿âñüêîãî òîâàðèñòâà “Ìåìîð³àë”, åêñïîçèö³ÿÿêîãî â äîêóìåíòàõ âèñâ³òëþº âñ³ òðè ãîëîäîìîðè. Àëå æ íå òàê ëåãêî ïðè¿çäèòèñþäè âëàñíèì êîøòîì â÷èòåëÿì ç óñ³õ ðåã³îí³â Óêðà¿íè. Äóìêà ðîçìíîæèòè åêñïî-çèö³þ âèíèêëà ó àìåðèêàíö³â, ÿê³ çàõîò³ëè ïîïîâíèòè íàî÷í³ñòþ ä³àñïîðí³ ìóçå¿. Íà-äàë³ ç’ÿâèëàñÿ ³äåÿ ïîøèðèòè öþ åêñïîçèö³þ ïî âñ³õ ì³ñòàõ Óêðà¿íè – ìóçåÿõ, âóçàõ,ïóáë³÷íèõ á³áë³îòåêàõ. Ïðåäñòàâíèêè ä³àñïîðè ç³áðàëè êîøòè ³ âèäàëè 750 êîìï-ëåêò³â-åêñïîçèö³é (ó êîæíîìó – ïî 54 ïëàêàòè, ùî â³äîáðàæàþòü ïî䳿 â Óêðà¿í³ â³ä1917 ïî 1990-ò³ ðîêè) ç ïóò³âíèêîì òðüîìà ìîâàìè äëÿ åêñêóðñîâîäà. Îäèí ç êîìï-ëåêò³â çàðàç åêñïîíóºòüñÿ â ÎÎÍ. Íà ñüîãîäí³, çà ï³äòðèìêè Ñåêðåòàð³àòó Ïðåçè-äåíòà, óñ³ îáëàñí³ òà ðàéîíí³ ìóçå¿ îòðèìàëè ö³ êîìïëåêòè ïëàêàò³â.

̳æíàðîäíèé ôîíä “Óêðà¿íà-3000” ³êòîðà Þùåíêà çàïî÷àòêóâàâ ïðîãðà-ìó “Óðîêè ³ñòîð³¿: Ãîëîäîìîð 1932–33 ðîê³â”. Ñåðåä ïðîåêò³â ïðîãðàìè – ñòâî-ðåííÿ ì³æíàðîäíîãî äîñë³äíèöüêîãî öåíòðó-ìóçåþ, ÿêèé ñòàíå áàçîâîþ íàóêî-âîþ óñòàíîâîþ â äîñë³äæåíí³ ³ñòîðè÷íèõ òà ïðàâîâèõ ïðîáëåì, ïîâ’ÿçàíèõ ³çòðüîìà ãîëîäîìîðàìè, øèðîêîìàñøòàáíèé çá³ð ñâ³ä÷åíü î÷åâèäö³â ãîëîäîìî-ðó, êîíêóðñ ïðîåêò³â ïàì’ÿòíèê³â æåðòâàì ãîëîäîìîðó òà ³í³ö³þâàííÿ çâåäåííÿòàêèõ ïàì’ÿòíèê³â ó ðåã³îíàõ, íàéá³ëüø ïîñòðàæäàëèõ ó 1932–33 ðîêàõ. “Òðåáà÷åðåç ãðîìàäñüê³ çóñèëëÿ ðîçêîëèõàòè âëàäó, – ââàæຠ³êòîð Þùåíêî. – Ùîáçáåðåæåííþ íàö³îíàëüíî¿ ïàì’ÿò³ áóëî íàäàíî äåðæàâíîãî ñòàòóñó”.

Õë³áîðîá, 2003, æîâòåíü.

ѲÄ×ÅÍÍßÌÓÇÈ×ÊÀ Ìèêîëè

ËÈÕÎ˲ÒÒß ÍÀÑÓÂÀËÎÑÜ ÑÒÐÀØÍÎÞ ÕÌÀÐÎÞÑîêîë³âêà – ñåëî íà ³ííè÷÷èí³, ÿêèõ áàãàòî íà íàø³é Óêðà¿í³. Ëåæèòü

ó âèäîëèíêó, íà áåðåç³ ñòàâêà, çàìð³ÿíå ó âèøíåâèõ òà ÿáëóíåâèõ ñàäêàõ. Çäàºòü-ñÿ, ëèøå äëÿ äîáðà é íàðîäèëîñÿ öå ñåëî íà áëàãîñëîâåíí³é çåìë³ Ïîä³ëëÿ. Àëå³ñòîð³ÿ Ñîêîë³âêè ñâ³ä÷èòü, ùî äàëåêî íå çàâæäè æèëîñÿ òóò ëþäÿì äîáðå éùàñëèâî. Ïàì’ÿòຠñåëî, ÿê íàä íèì ñâèñò³ëè àðêàíè êî÷îâèõ íà¿çíèê³â, ÿê ëèëà-ñÿ êðîâ, áî æ íå êîðèëèñÿ òàòàðàì òà ïîëüñüêèì øëÿõòè÷àì ãîðä³ ñîêîë³â÷àíè.

Ùîðàçó âñòàâàëî ñåëî ç ðó¿í òà ïîïåëó, çíîâó óñì³õàëîñÿ ÷èñòèìè â³êíàìè ñåðåäøóìîâèííÿ âèøíåâîãî öâ³òó, ùåäðîãî áóÿííÿ ïàëåí³þ÷èõ ÿáëóê òà ãðóø.² çíîâó áóëè âåñ³ëëÿ. Çíîâó ñì³ÿëèñü ä³òè, çíîâó áóëî ñåëî ùàñëèâèì. Çàáóâàëîñÿ çëî,çàë³êîâóâàëèñü ðàíè. Îäíàê òå, ùî ñòàëîñÿ 1933 ðîêó, íå ç³òðåòüñÿ ç ïàì’ÿò³ é íå çàáó-äåòüñÿ í³êîëè. Öåé æàõ âîðóøèòüñÿ ó ñåðöÿõ ëþäåé, ùî ïåðåæèëè ãîëîäîìîð. Ïðî öåëèõîë³òòÿ çíàþòü ä³òè é îíóêè ñâ³äê³â ãîëîäîìîðó. Çàïèòàéòå áóäü-êîãî ³ç ñîêîë³â÷àí

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

75

ïðî ãîëîäíèé ð³ê, ³ âè ïîáà÷èòå, ÿê ð³çêî çì³íèòüñÿ âèðàç îáëè÷÷ÿ. ² ïîñòàíå ïåðåäâàìè ³ç ðîçïîâ³äåé ëþäåé æàõëèâå âèäîâèùå âñåíàðîäíîãî ãîðÿ, ùî çàáðàëî ó ìîãèëóáàãàòî-áàãàòî íàøèõ ñï³ââ³ò÷èçíèê³â. Ñê³ëüêè? Òî ëèøå îäíîìó Áîãîâ³ â³äîìî. Çàðàçñêëàäàþòüñÿ ñïèñêè ïîìåðëèõ â³ä ãîëîäó, îäíàê ¿õí³ì ïð³çâèùàì íåìà òî÷íîãî ë³êó.

Ïàðàñêà Êàï³òàí ïðîæèëà äîâãå é âàæêå æèòòÿ. Íå ïðèãàäóº, êîëè ïî÷àëàïðàöþâàòè, ³ áóëà òà ïðàöÿ âàæêîþ ³ âèñíàæëèâîþ. Òà îñü ïî÷àâñÿ òîé ñòðàø-íèé ãîëîäíèé ð³ê. Ó ñ³ì’¿ Êàï³òàí³â ïðàöþâàëè óñ³ ³ íàìàãàëèñÿ áóäü-ùî ïåðåáî-ðîòè ëèõîë³òòÿ, âèæèòè. À âîíî íàñóâàëîñÿ ÷îðíîþ õìàðîþ. Áàáóñÿ âèòèðàºñêóï³ ñëüîçè, ðîçêàçóº, ÿê íèøïîðèëè ñåëîì ñâî¿ æ òàêè ëþäè, “çåìëÿ÷êè-àêòè-â³ñòè”, âèòðóøóâàëè óñå, ùî â êîãî çàëèøèëîñÿ ç ïðîâ³ç³¿. “Ãîñïîäè! – âàæêîç³òõຠáàáóñÿ. – ßê³ æ íåäîáð³ ëþäè áóëè. ͳ÷îãî í³êîìó íå âäàâàëîñÿ ñõîâàòè –óñå çíàõîäèëè é çàáèðàëè”.

Ïî÷àëè ó ñåë³ âìèðàòè ëþäè. Ñïî÷àòêó õîðîíèëè óñ³õ çà õðèñòèÿíñüêèìçâè÷àºì: ó òðóí³, ç ñâÿùåíèêîì. À ïîò³ì öüîãî íå ñòàëî. Ïðèéøëî ëèõî ³ â îá³éñòÿÊàï³òàí³â. Ïîìåðëè äâà áðàòè. Çðîáèòè òðóíè äëÿ ïîê³éíèê³â íå áóëî ìàòåð³àëó.Ðîç³áðàëè ë³æêî òà ÿêîñü çðîáèëè îäíó òðóíó íà äâîõ. À ïîðó÷ ç áðàòàìèëåæèòü ê³ëüêà äåñÿòê³â îäíîñåëüö³â. Äÿäüêî Éîñèï ¿õ âèâîçèâ íà öâèíòàð ñâîºþêîíÿ÷èíîþ ³ êèäàâ íà çåìëþ. Ïîò³ì áðàâ ïàëèöþ ³ ï³äêî÷óâàâ äî ÿìè.

Ñòàðà æ³íêà íàäîâãî çàìîâêàº. ² çíîâó – ñóìí³ ñïîãàäè. Íàñò³éíî ïîøèðþ-âàëèñü ÷óòêè, ùî äåñü ëþäî¿äè ïðîìèøëÿþòü. ³ä öèõ ÷óòîê ëþäè çäðèãàëèñÿ.Íåçàáàðîì ÷åðåç Ñîêîë³âêó âåëè ç ñåëà Êóíè÷îãî æ³íêó, ÿêà çáîæåâîë³ëà ç ãîëî-äó. Êàçàëè, ùî âîíà í³áèòî âàðèëà ì’ÿñî ñâ äèòèíè. ×è ñïðàâä³ òàê áóëî –í³õòî äî ïóòòÿ íå çíàº, îäíàê âèïàäêè ëþäî¿äñòâà òðàïëÿëèñü. ³äîìî òàêîæ, ùîòó æ³íêó ç Êóíè÷îãî ì³ë³ö³îíåð-êîíâî¿ð çàñòðåëèâ. Ïðàâäà, ïîò³ì ëþäè ãîâîðèëè,ùî öå íàâìèñíî çðîáëåíî, àáè çàëÿêàòü ëþäåé ³ òàêèì ÷èíîì ïîïåðåäèòè ëþäî-¿äñòâî. Äîñòîâ³ðí³ ôàêòè ïðî ëþäî¿äñòâî ó Ñîêîë³âö³ ëÿãëè â îñíîâó ïîâ³ñò³ Àíä-ð³ÿ Ì’ÿñòê³âñüêîãî “Îäåñà-ìàìà”.

Ëóêåð³ÿ Áåâç çàçíàëà ÷èìàëî ãîðÿ íà ñâîºìó â³êó. Àëå ÷åñíî ïðîæèëà ñâîºæèòòÿ. Äëÿ íå¿ ãîëîäîìîð 33-ãî íåìîâ ó òóìàí³. Óæå é ïð³çâèù óñ³õ òà ³ìåí íåïðèãàäຠáàáóñÿ. Ëèøå ñòîÿòü ïåðåä î÷èìà ðîäè÷³, îäíîñåëüö³, çàìó÷åí³ ãîëîäîì.

Ìèêèòà Ëèõèé çäîðîâèì òà äóæèì õë³áîðîáîì æèâ. Òà ç³â’ÿâ ÿêîñü íåïî-ì³òíî é øâèäêî. Òèõî â³ä³éøîâ â³í. Ïîïëàêàëè ð³äí³ ³ â³äâåçëè íà öâèíòàð. Ïîõî-âàëè áåç òðóíè, í³áè é íå çàñëóæèâ íà îñòàííþ øàíó. Áåç ñëîâà Áîæîãî ïîõîâàëèõëîï÷èêà Âàñèëüêà ç ðîäèíè Áåâç³â òà áàãàòüîõ ³íøèõ ñåëü÷àí.

سñòäåñÿò ðîê³â ìèíຠç ÷àñó, êîëè ó Ñîêîë³âö³, ÿê ³ â óñ³é Óêðà¿í³ âèðóâàâíåáà÷åíèé â ³ñòî𳿠ëþäñòâà ãîëîäîìîð. Íèí³ ãîòóºòüñÿ âøàíóâàòè çàìó÷åíèõãîëîäîì óñå óêðà¿íñòâî, ó òîìó ÷èñë³ é æèòåë³ ñåëà Ñîêîë³âêà.

Òðèâàëèé ÷àñ íà óðîêàõ ³ñòî𳿠ó÷èòåë³ çà âêàç³âêîþ ïàðò³éíèõ âåðõîâîä³âñòâåðäæóâàëè, ùî í³ÿêîãî ãîëîäó íå áóëî, òî âñå âèãàäêè “âîðîã³â íàðîäó”. Òåìàãîëîäó â Óêðà¿í³ áóëà êàòåãîðè÷íî çàáîðîíåíà. Îòæå, íå äèâíî, ùî ðîáèòè ÿê³ñüçàïèñè öüîãî ãîëîäíîãî ðîêó, ñêëàäàòè ñïèñêè ïîìåðëèõ â³ä ãîëîäó í³õòî íå íà-âàæóâàâñÿ. Íåçâàæàþ÷è íà ïåâí³ òðóäíîù³, ñüîãîäí³ ñïèñêè òàê³ ñêëàäàþòüñÿ.

76

ѲÄ×ÅÍÍß

² õî÷ áóäóòü âîíè äàëåêî íå ïîâíèìè, ïðîòå çàëèøàòüñÿ äëÿ ìàéáóòí³õ ïîêîë³íü.Çàëèøàºòüñÿ òàêîæ Õðåñò Ñêîðáîòè ³ Ïàì’ÿò³.

Çîëîò³ âîðîòà. – 1993. – ¹4. – Ñ.113–114.

ѲÄ×ÅÍÍßÌÓѲÉ×ÓÊ (ÌÓÑÅÂÈ×) Ã.Ì.

(ñ. Øåðøí³ – ì. Õì³ëüíèê íà ³ííè÷÷èí³)

[Ìóñ³é÷óê Ìèêîëà Ãðèãîðîâè÷] – êîìóí³ñò, àêòèâ³ñò, óïîâíîâàæåíèéðàéêîìó ïàðò³¿ ïî õë³áîçàãîò³âëÿõ. Îäíàê, íàÿâó ç³òêíóâøèñü ³ç çëî÷èííîþïîë³òèêîþ ïàðò³¿, íàäèâèâøèñü, ÿê âìèðàþòü ãîëîäíîþ ñìåðòþ ñòàðèêè,æ³íêè ³ ä³òè, ó ÿêèõ â³ä³áðàëè îñòàíí³é øìàòîê õë³áà, ÿê çáîæåâîë³ë³ â³äãîëîäó ëþäè ïî¿äàþòü âëàñíèõ ä³òåé ³ òðóïè ð³äíèõ, íå çì³ã äàë³ áðàòèó÷àñòü ó öèõ çëî÷èíàõ ³ ïîê³í÷èâ ç ñîáîþ.

… Ìèêîëà áóâ êîìóí³ñòîì ç 1925 ðîêó, îáèðàâñÿ ãîëîâîþ ñ³ëüðàäè, ãî-ëîâîþ çàâêîìó ïðè Øåðøíÿíñüêîìó ïëîäîêîíñåðâíîìó çàâîä³. Ââàæàâñÿàêòèâ³ñòîì íà âåñü ðàéîí, ÷àñòî âèêîíóâàâ â³äïîâ³äàëüí³ äîðó÷åííÿ ðàé-êîìó ïàðò³¿. Òàêå äîðó÷åííÿ áóëî äàíî éîìó ³ â 1932 ðîö³ – óïîâíîâàæåíèìðàéêîìó ïàðò³¿ ïî çàãîò³âëÿõ.

“¯çäèâ ïî ñåëàõ, ÷àñòî çàòðèìóâàâñÿ òàì ïî ê³ëüêà äí³â. À ïîâåðòàâñÿ äîäîìóñóìíèé, íà ñåáå íå ñõîæèé. Ëåäâå âèòÿãóâàëè ìè ç ìàìîþ ³ç íüîãî ïî ê³ëüêà ñë³â”, –çãàäóâàëà éîãî ñåñòðà Ì.Ã.Ìóñ³é÷óê. – Ìèêîëà ãîâîðèâ ïðî ñâîº âåëèêå ðîç÷àðó-âàííÿ, àäæå â³í òàê â³ðèâ ïàðò³¿, à âîíà, âèÿâëÿºòüñÿ, ðîáèòü ÷îðí³ ñïðàâè, äîâîäèòüëþäåé äî ãîëîäíî¿ ñìåðò³, çàáèðàþ÷è õë³á äî îñòàííüî¿ çåðíèíè. ² â³í, ìîâëÿâ, òåæáåðå ó÷àñòü ó öèõ ÷îðíèõ ñïðàâàõ, ëþäñüêå ãîðå òàêîæ ³ íà éîãî ñîâ³ñò³”.

Âñå ïîáà÷åíå â ñåëàõ (î÷åâèäíî, ñèëüíî âïëèíóâ ³ ôàêò ëþäî¿äñòâà â Æàõí³âö³)íàäëîìèëî Ìèêîëó. Çàâæäè ââàæàâ äîðó÷åííÿ ïàðò³¿ ñïðàâîþ ñâ ÷åñò³ ³ îáî-â’ÿçêó, à òóò âçÿâ ³ ñâ³äîìî íå âèêîíàâ ïëàíó. Íà ïàðòçáîðàõ ïðîòè íüîãî âèñòóïè-ëè êîìóí³ñòè ijäè÷ Â. ³ Ãâîçäåöüêà Îëüãà. Âîíè ñêàçàëè, ùî ÷ëåí ÂÊÏ(á) Ìóñ³é-÷óê äóæå äîáðåíüêèé, íå ì³ã, ìîâëÿâ âèñèïàòè ç ãîðùèê³â, ãëå÷èê³â ³ êàñòðóëüçåðíî. Âîíè ïî÷àëè (îñîáëèâî Ãâîçäåöüêà) îáëèâàòè Ìèêîëó ïåðåä ðàéîííèì íà-÷àëüñòâîì ãðÿççþ. Áî Ìèêîëà êîðèñòóâàâñÿ ó íüîãî âåëèêèì àâòîðèòåòîì.

Íà çáîðàõ Ìèêîëó âèêëþ÷èëè ç ïàðò³¿. ³í íå ì³ã ïåðåíåñòè òàêî¿ íåñïðà-âåäëèâîñò³, íàïèñàâ ó ÖÊ ÊÏ(á)Ó ñêàðãó ³ ÷åðåç äâà ÷è òðè äí³ ïîâ³ñèâñÿ.

Ðàéâèêîíêîì çàáîðîíèâ õîðîíèòè Ìèêîëó ç ìóçèêîþ. Îäíàê íàðîäó áóëàòüìà. Ëþäè ïðè¿æäæàëè ç íàâêîëèøí³õ ñ³ë, äå Ìèêîëà áóâ óïîâíîâàæåíèì ïîõë³áîçàãîò³âë³, – ç Êîëþõîâà, Êàíàâè, Âàñèë³âêè ³ ³íøèõ. Ëþäè ãîâîðèëè: “³íìàâ ñîâ³ñòü,òîìó é ïîê³í÷èâ ³ç ñîáîþ”. Öå çðîçóì³ëà ï³çí³øå ³ ÿ”.

Âàñèëü Ðóäèé. Ðîçï’ÿòà Òèâð³âùèíà (Ãîëîäîìîð 1932–1933 ðîê³âó Òèâð³âñüêîìó ðàéîí³ Â³ííèöüêî¿ îáëàñò³). – Òèâð³â, 1993. – Ñ.46–49.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

77

ѲÄ×ÅÍÍßÍÀÁÎÊ (ó ä³âîöòâ³ ÍÎÂÈÊÎÂÀ) Îëåíè ²âàí³âíè,

1921 ð. íàðîäæåííÿ(ñ-ùå Âàñèëüê³âêà íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³)

Íàðîäèëàñÿ ÿ â ñåë³ Ðèáàëüñüêå Ñàìàðñüêîãî ðàéîíó Äí³ïðîïåòðîâ-ñüêî¿ îáëàñò³ â ñ³ì’¿ ðîá³òíèêà. Ìàòè ìîÿ áóëà äîìîãîñïîäàðêîþ. ѳì’ÿ ñêëàäà-ëàñÿ ç 7 îñ³á: áàòüêî, ìàòè òà 5 ä³òåé. ß – íàéñòàðøà.  ìîãî áàòüêà áóëà çåìëÿ,êîðîâà, áóëà ³ ïòèöÿ.  êîëåêòèâ³çàö³þ á³ëüøó ÷àñòèíó çåìë³ ó íàñ çàáðàëè.

Ãîëîä ïî÷àâñÿ ó íàñ â 1932 ðîö³. Äîïîìîãè íàì íå äàâàëè. Êîæåí äóìàâ ïðîñåáå, ÿê éîìó ïðîæèòè. Ïàì’ÿòàþ, ùî äóæå õîò³ëîñÿ ¿ñòè. Ïðèéäåìî äî ìàòåð³³ ïðîñèìî ¿ñòè, à ¿ñòè íåìà ÷îãî. Ìàòè âàðèëà ëóøïèííÿ, à ìè øóêàëè êðîïèâó òà³íøó òðàâó ³ ¿ëè. Ïîìíþ, ìàìà ðîáèëà ç ÿêî¿ñü òðàâè ëåïüîøêè ³ æàðèëà ¿õ íàïå÷³. Òàê áóëè âîíè òàê³ äîáð³. ʳíåöü 1932 ð. áóâ íàéòÿæ÷èì ÷àñîì, êîëè ñê³í÷è-ëèñÿ âñ³ íàø³ çàïàñè, êîëè ïî¿ëè âñþ æèâí³ñòü ³ âñå òå, ùî ñàäèëè íà îãîðîä³.Îòîä³ ³ ïî÷àëîñÿ çîâñ³ì ñêðóòíî.

Ìåíå âåñíîþ 1933 ðîêó â³äïðàâèëè â Á³ëîðóñ³þ äî äàëåêèõ ðîäè÷³â. Âîíèæèëè íà ãðàíèö³ Óêðà¿íè ³ Á³ëîðóñ³¿. ß â íèõ ïðàöþâàëà íÿíüêîþ.  Á³ëîðóñ³¿ãîëîäó íå áóëî. ßêîñü ÿ ïîëó÷èëà ëèñò â³ä áàòüê³â, âîíè ïèñàëè, ùî æèòü ñòàëîëåãøå, ³ ÿ ìîæó ïîâåðíóòèñÿ íàçàä. Ìåíå ïîñàäèëè íà ïî¿çä äî Äí³ïðîïåòðîâ-ñüêà, à çâ³äòè ÿ äîáðàëàñÿ äîäîìó.

 íàøîìó ñåë³ æèëî ò³ëüêè 5 ðóñüêèõ ñ³ìåé, à ³íø³ áóëè í³ìåöüêèìè, ³ ìèç íèìè ìàéæå íå îáùàëèñÿ. Çíàþ ò³ëüêè, ùî áàãàòî òîä³ ëþäåé çàãèíóëî. Çàãè-íóëè ³ íàø³ ñóñ³äè. Áî êîëè ÿ ïðè¿õàëà â 1934 ðîö³, ¿õ âæå íå áóëî.

 ñåë³ áóëà 4-êëàñíà í³ìåöüêà øêîëà, ÿ òîä³ ÿêðàç ³ â÷èëàñÿ. ²íøî¿ øêîëèâ íàñ íå áóëî.

Ïàì’ÿòàþ ò³ëüêè, ÿê æèëè ñ³ì’¿ äÿäüêà Ìàêàðåíêà òà ñóñ³äà Âîðîíîâà,ïî-ìîºìó, çâàëè éîãî Ñåìåíîì. ß äðóæèëà ç éîãî äî÷êîþ Îêñàíîþ. Áóëà âîíàñòàðøîþ îä ìåíå ðîê³â íà 2–3. Âîíè òåæ ãîëîäóâàëè, ³ æèëè íàâ³òü á³äí³øå, í³æìè. Ùî ñòàëîñÿ ç íèìè ï³ñëÿ ãîëîäó, íå çíàþ. Áî êîëè ïîâåðíóëàñü äîäîìó, ¿õíüî¿ñ³ì’¿ âæå íå áóëî. Çà Îêñàíó ÿ çàïèòóâàëà, é áàòüêè ùîñü ðîçïîâ³äàëè, àëå òîä³áóëî íå äî öüîãî. À ÿê ñòðàæäàëè â³ä ãîëîäó ä³òè òà ëþäè ïîõèëîãî â³êó? Áàãàòîä³òåé ïîìåðëî.  ìî¿é ñ³ì’¿ òåæ çàãèíóëà îäíà äèòèíà – ì³é áðàò.

ϳñëÿ ãîëîäó æèòòÿ ñòàâàëî êðàùèì. Áàòüêî ï³øîâ ðîáèòè íà çàë³çíó äîðî-ãó. ß ï³øëà â ðîñ³éñüêó øêîëó, çàê³í÷èëà ¿¿. Çàðàç ìàþ äâîõ äîðîñëèõ ä³òåé. À ò³ðîêè çãàäóþ ç æàõîì.

Çàïèñàëà Í.Ãîïèê.2002 ð.

78

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍß[Ïð³çâèùå íå íàçâàëà] …Íà䳿 Ãðèãîð³âíè,

1912 ð. íàðîäæåííÿ(ñò.×àïëèíå Âàñèëüê³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

ß èç áîãàòîé ñåìüè. Ó íàñ áûëè áîëüøèå óãîäüÿ, ìåëüíèöà, áîëüøîé ñàä èáîëüøîå õîçÿéñòâî. Ñ ãîðå÷üþ âñïîìèíàþ âðåìåíà êîëëåêòèâèçàöèè, êîãäà óíàñ îòîáðàëè âñå, îñòàâèëè òîëüêî ïðèóñàäåáíûé ó÷àñòîê â 1 ãà è òî òîëüêîáëàãîäàðÿ òîìó, ÷òî ñåìüÿ âñòóïèëà â êîëõîç. Ïàïó íå çàáðàëè, ïîòîìó ÷òî îííå áûë îïàñíûì äëÿ êîììóíèñòîâ, ïîñêîëüêó ñèëüíî áîëåë. Äëÿ ìåíÿ ýòî áûëèî÷åíü òÿæåëûå ãîäû, ïðèøëîñü ìíîãî ðàáîòàòü, ÷òîáû âûæèòü. Íàøà ñåìüÿèìåëà ñåðåáðÿíûå è çîëîòûå ìîíåòû, óêðàøåíèÿ, ìû èõ çàêîïàëè.  òðóäíûéïåðèîä ÷àñòü ñáåðåæåíèé îòêîïàëè è îáìåíÿëè íà ïðîäóêòû. À ÷àñòü òàê è íåîòêîïàëè, è ÿ íå çíàþ èõ ìåñòîíàõîæäåíèÿ äî ñèõ ïîð. Ïîìèìî ýòîãî ìåíÿëèâûøèòûå ñîðî÷êè, ñêàòåðòè è äðóãèå âåùè íà ïðîäóêòû (ìóêó, æèð è ïð.). Ïèòà-ëèñü, ÷åì ïðèäåòñÿ: è ìîëîäûìè ïî÷êàìè, è îäóâàí÷èêàìè, è êðàïèâîþ, è ùàâå-ëåì. Íî ìíîãèå ëþäè, ïîåâ ùàâåëÿ èëè êðàïèâû, çàðàáàòûâàëè ñåáå âîäÿíêó èóìèðàëè.

Âñïîìèíàþ, ÷òî íà êðàþ ñåëà æèëà ñåìüÿ, â êîòîðîé áûëî òðîå äåòåé.Äåòè âåñíîé ïîåëè ìîëîäûõ ïîáåãîâ ïøåíèöû, îò ýòîãî âñå òðîå è óìåðëè. Êîã-äà èõ îáìûâàëè, òî â îáëàñòè æèâîòà áûëè âèäíû ýòè çåëåíûå ïîáåãè. À âèäíûáûëè ïîòîìó, ÷òî îò ãîëîäà ïðîñâå÷èâàëàñü êîæà. Íî ñëó÷àåâ òðóïîåäñòâà,êàííèáàëèçìà ÿ íå ïîìíþ. ×òîáû âûæèòü, ìàëü÷èøêè ëîâèëè âîðîáüåâ, ìû-øåé. Ëþäè â ïîñåëêå â òî âðåìÿ çàìåøèâàëè ïðîñî è äîáàâëÿëè òóäà ðàñòè-òåëüíîå ìàñëî.

Íàèáîëåå ñèëåí áûë ãîëîä çèìîé è âåñíîé 1933 ãîäà. Çà ðàáîòó â êîëõîçåíàì çàïèñûâàëè òðóäîäíè. ×òîáû íå çàáðàëè ïðèóñàäåáíûé ó÷àñòîê, íóæíî áûëîðàáîòàòü çà òðóäîäíè, õîòÿ îíè áûëè íèçêîîïëà÷èâàåìûìè.

Õëåáîçàãîòîâêè øëè ïî ñèñòåìå êîíòðàêòîâ. Çåðíî â êîëõîçå çàêóïàëîñüïî íèçêèì öåíàì, à íà ðûíêàõ öåíû íà õëåá áûëè âûñîêèìè. Õëåáîçàãîòîâêèïðîõîäèëè ïî ïðèêàçó ñâûøå. Øëè îáûñêè, è åñëè íàõîäèëè çåðíî, òî ëþäåéñóäèëè. Êîëõîç èìåë ïðàâî ïðîäàâàòü çåðíî, íî òîëüêî ïîñëå ãîñïîñòàâîê, êîã-äà çåðíà â êîëõîçå ïðàêòè÷åñêè íå îñòàâàëîñü.

Âî âðåìÿ ãîëîäà ó íàñ â ñåìüå íèêòî íå óìåð. Ðîäñòâåííèêà Àíàòîëèÿîñóäèëè çà 5 ñîðâàííûõ êîëîñêîâ. Âûïóñòèëè ÷åðåç ãîä èëè äâà ïî àìíèñòèè.

Ýòî áûëè ñòðàøíûå ãîäû, ãîäû ñìåðòè, êîãäà ëþäè óìèðàëè, êàê ìóõè.Øëè è íà õîäó óìèðàëè.

Ãîëîä 1946–47 ãîäîâ ïåðåíåñëè íàìíîãî ëåã÷å, ïîñêîëüêó áûëè äåíåæíûåñáåðåæåíèÿ (ëþäè îñòàâèëè ïîñëå 1933 ãîäà íà ÷åðíûå äíè). À òîãäà â êîëõîçå

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

79

âíîâü âñå ïðîäóêòû çàáèðàëè, íàì îñòàâëÿëè ìàëóþ äîëþ. Äîáàâëþ, ÷òî â ýòîòãîëîä òàêæå óìèðàëè ëþäè, íî íå â òàêîì êîëè÷åñòâå, êàê 30-å ãîäû.

Çàïèñàëà Ñ. ×åðíîáàé.1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÍÀIJÍί Êñåí³¿ Ñòåïàí³âíè,

1926 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê)

ϳä ÷àñ ãîëîäîìîðó ïðîæèâàëà ÿ â ñåë³ ç áàòüêàìè – Ñòåïàíîì Âàñèëüîâè-÷åì òà Ìàð³ºþ Êàðï³âíîþ. Áàòüêè áóëè êîëãîñïíèêàìè. Òÿæêî òîä³ æèëîñÿ ëþ-äÿì. Ó ò³ ñòðàøí³ ðîêè ¿ëè ëîáîäó, ç áðóíüîê ëèïè ïåêëè ìëèíö³. À êîëè ðîçêâ³òàëàá³ëà àêàö³ÿ, òî ëàñóâàëè ¿¿ öâ³òîì. Àëå öüîãî áóëî íå äîñèòü. Êðóæèëàñü ãîëîâà,âñå ñïðèéìàëîñÿ, ÿê â òóìàí³. Ñòðàøíî áîë³ëè íîãè, í³áè ç íèõ ïîâèòÿãóâàëè æèëè.

Ëþäè ñòðàøåííî ãîëîäóâàëè. Àëå ùå é äî òîãî â íèõ â³äáèðàëè ¿æó. Çãà-äóºòüñÿ òàêèé âèïàäîê.  òîé ãîëîäíèé ð³ê ó íàøîìó ñåë³ ç’ÿâèâñÿ ñòðàøíèé÷îëîâ³ê. Ãîâîðèëè, ùî äîñ³ íå áóëî òàêîãî ñõîâèùà, ÿêîãî á â³í íå çíàéøîâ, âîäÿ-÷è ïî õàòàõ áðèãàäó ïî ñòÿãóâàííþ ïîäàòê³â.

Ìè ç ìàìîþ ñõîâàëè, ùî áóëî. Íàéö³íí³øèé ñêàðá – ï³âì³øêà ïøåíèö³, ÿêóìàìà çàðîáèëà íà òðóäîäí³. Ñõîâàëè òó ïøåíèöþ â ñêðèíþ, à êàðòîïëþ òà áóðÿ-êè â äâ³ ÿìè; çíàéäóòü â îäí³é, òî, ìîæå, íå çíàéäóòü ó äðóã³é. Áðèãàäó ìè âèð³-øèëè ïðîñòî íå ïóñêàòè. Çà÷èíèëèñÿ ³ íå ïîäàâàëè í³ÿêèõ îçíàê æèòòÿ. Áàòüêàíàøîãî òîä³ â ì³ë³ö³þ çàáðàëè. Ïåðåä â³êíîì ñòîÿëî ë³æêî, ÿ âèë³çëà íà íüîãî³ äèâèëàñü êð³çü îòâ³ð, ùî ðîáèòüñÿ íà âóëèö³. À òàì ïðî¿æäæàëè âîçè ç ì³øêàìè,çà äåÿêèìè ç íèõ éøëà ïðèâ’ÿçàíà êîðîâà. Ìè çàêëÿêëè. ×åðåç ïåâíèé ÷àñ áðè-ãàäà çóïèíèëàñÿ á³ëÿ íàøî¿ õàòè. Ðâàëè äâåð³, òàðàáàíèëè â øèáêè. Óâ³ðâàëèñüó õàòó, ïî÷àëè òðóñèòè. Çðàçó â³äêðèëè ñêðèíþ, ïîáà÷èëè ïøåíèöþ ³ çàáðàëè ¿¿.Ó äðóã³é ïîëîâèí³ õàòè çðàçó çíàéøëè ÿìó ç áóðÿêàìè.

Áóëî øêîäà çàáðàíîãî, àëå ðàçîì ç òèì ìè ðàä³ëè, ùî âîíè íå çíàéøëè äðó-ãî¿ ÿìè. Ïðàâäà, ðàä³ëè ìè äàðåìíî. ×åðåç ì³ñÿöü ÿê³ñü êðà䳿 çðîáèëè ï³äêîïï³ä õàòó ³ çàáðàëè âñå äî îñòàííüî¿ êàðòîïëèíè é áóðÿêà. Ìè âèæèëè, çàâäÿêèìàìèíèì áàòüêàì. Ó íèõ âñüîãî íå çàáðàëè ³ íå øóêàëè òàê çàâçÿòî.

Ëþäè áóëè äîâåäåí³ äî â³ä÷àþ. Äëÿ íèõ âæå íå ³ñíóâàâ í³ ñòðàõ, í³ ñîðîì.Õîäèâ ñóñ³ä äî ñóñ³äà ç íà䳺þ ÷èìîñü ïîæèâèòèñÿ, ÿêùî ìîæíà áóëî ùîñü âçÿòè(ïîöóïèòè), òî é áðàëè (êðàëè), ÷îãî ðàí³øå çðîäó íå áóëî ñåðåä íàøèõ ñóñ³ä³â.

Çàïèñ: ².ßâ³öà.1999 ð.

80

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÍÀÄÎËÈÍÑÜÊί (â ä³âîöòâ³ ÄÀÖÅÍÊÎ)

Àíòîí³íè ßê³âíè,1926 ð. íàðîäæåííÿ

(ñ. Äîáðîâîäè Óìàíñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.)

Ìî¿ òàòî ³ ìàìà áóëè âæå ñòàðåíüê³, â íèõ áóëî ñåìåðî ä³òåé, íàéìåíøîþáóëà ÿ. Ìè äóæå ãîëîäóâàëè, ¿ëè ñóñëèê³â, ¿æàê³â, äîõëèõ êîíåé, ëèñòÿ ç ãèëüíÿêà,ëèñòÿ òåðëè íà ïëåöèêè. Áàòüêî áðàâ ó êîëãîñï³ ä³æêó ³ âèëèâàâ ñóñëèêè. Ñóñ³äàðîçêóðêóëèëè, éîãî ëüîõ çàâàëèâñÿ, ³ ìè â íüîìó áðàëè ãíèëó áàðàáîëþ, áðàëèëþäè ç óñ³º¿ âóëèö³. Ç ëèñòÿ òà áîðîøíà, ÿêå òîâêëè â ñòóï³, ïåêëè ïëåöèêè. 1933ðîêó ç æèòà, ùî ðîñëî íà ãîðîä³, çð³çàëè êîëîñêè, ïëÿøêîþ äî ñòîëà ðîçìåëþâàëè,âàðèëè áàëàíäó, ÿê ñóï, äîäàâàëè äî íüîãî ëîáîäó ³ âñÿêèé áóð’ÿí.

Äóæå òÿæêî áóëî ïåðåæèâàòè ò³ ðîêè. 1933 ðîêó áàòüêî âçÿâ ìåíå ïðîñèòèõë³áà. Ó íàñ íå áóëî í³÷îãî, íà ùî ìîæíà áóëî á âèì³íÿòè õë³áà. Ïðèâîçèëèäîäîìó òå, ùî íàâèïðîøóâàëè, âîíî âæå áóëî é íå ÿê õë³á, ç íüîãî òàêîæ âàðèëèáàëàíäó. Ó Äîáðîâîä³ áóëà ¿äàëüíÿ, äî íå¿ õîäèëè ò³, õòî çàëèøèâñÿ æèâèé,ç ãëàäóùèêàìè, îòðèìóâàòè òå, ùî ãîòóâàëè äëÿ ëþäåé, êîòð³ áóëè â øêîë³.Ç ì³øå÷ê³â øèëè ñï³äíèö³, áî õîäèëè ãîëîäí³ ³ ãîë³.

Áî-î-î-î-î, ñê³ëüêè âèìåðëî ëþäåé. Õòî öå çðîáèâ, ùîá éîãî é ê³ñòêè ç ìî-ãèëè âèêèíóëî. Îäíà ä³â÷èíêà âèë³çëà íà ï³÷ äî ìåðòâî¿ ìàìè, ÿêà âæå òðè äí³ëåæàëà. Ïðèéøîâ ãîëîâà êîëãîñïó, õîò³â çàáðàòè ä³â÷èíêó â ìàéäàí, àëå âîíàêàæå, ùî “âìåðëà ìàìà, ÿ õî÷ó âìåðòè ç ìàìîþ”, âèë³çëà íà ï³÷ ³ äðóãîãî äíÿïîìåðëà.

Ìåðòâèõ âîçèëè âîçàìè, ïî äåñÿòü äóø îäðàçó, ñê³ëüêè çáåðóòü, à ÿìà íà âñ³õîäíà. ̳é áàòüêî êîïàâ ÿìè, íàêîïàâñÿ, íàìó÷èâñÿ. À çà îäíó çâåçåíó ëþäèíóäàâàëè 200 ãðàì â³âñÿíèõ êðóï³â. Íà íàø³é âóëèö³ âèìåðëè âñ³. Áàòüêî çíàéøîâ íàãîðèù³ êàáàêîâèõ (ãàðáóçÿ÷èõ) çåðíÿò. Ãîëîâà êîëãîñïó ñêàçàâ, ÿêùî ì³é áàòüêîïîñàäèòü ãîðîä ïîìåðëèõ ëþäåé, ³ ÿêùî êàáàêè ç³éäóòü, òî äàñòü 500 ãðàì â³âñÿíèõêðóï³â.

Ïîñàäèëè, ñïî÷èâàºìî íà ïîðîç³, àëå ÷óºìî, ùî â õàò³ õòîñü õîäèòü.À â Äîáðîâîä³ îäíà æ³íêà ç’¿ëà òðîº ä³òåé. ̳é áàòüêî çëÿêàâñÿ, ìè â³äá³ãëè â³äõàòè. Ç íå¿ âèéøëà æ³íêà âæå ïîìåðëî¿ ðîäèíè. Âîíà ïèòຠìîãî áàòüêà, ÷îìó â³íçëÿêàâñÿ. ̳é áàòüêî ïîÿñíèâ ³ íàâ³â ïðèêëàä ëþäî¿äñòâà. Ƴíêà çàïðîñèëà íàñäî ñåáå â õàòó ïîäèâèòèñÿ, ùî âîíà ¿ñòü. Ìè ââ³éøëè, à òàì ñåðåä õàòè ëåæàëèâåëèê³ âàðåí³ ÷åðâîí³ æàáè, ç ãîðøêà éäå ïàð. Ƴíêà íàðâàëà ç äàõó ñí³ïê³â³ íèìè òîïèëà. Öèõ æàá âîíà íàëîâèëà â êîïàíö³ íà ãîðîä³. Âîíà â³ä³ðâàëà â æàáèäâ³ ëàïè, îá³áðàëà ³ äàëà ìåí³. ß âçÿëà, áî ¿ñòè õî÷ó, ç’¿ëà, ì’ÿñî äîáðå, ÿêó ðàê³â. ̳é áàòüêî êàæå, ùî ãèäóºòüñÿ æàá ³ ¿ñòè íå áóäå, êàæå, ùî êðàùåç ãîëîäó çäîõíå. À òà æ³íêà ùå òèæäåíü ïîëîâèëà æàáè, àëå òàêîæ ïîìåðëà.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

81

Ìè, ÿê ò³ êîí³, ¿ëè ñèð³ áóðÿêè, íèìè ñïàñàëèñÿ. Ìàìà çñîõëà, ò³ëüêè øê³ðà éê³ñòêè áóëè. Ñèí áóâ çàâ³äóâà÷åì ¿äàëüí³, òî ìè âíî÷³ õîäèëè çà ïîìèÿìè, âàðèëè¿õ, äîáàâëÿëè çàðîáëåíèõ áàòüêîì êðóïèíîê ³ ¿ëè. À áàòüêî òàê ñïóõ, ùî íà íüîãîâæå íå ìîæíà áóëî é äèâèòèñÿ, âóõà âæå ïîîáâèñàëè, áóëè âæå ÿê â îñëà.

Íåâ³ñòêà êóïèëà êîð³âêó, âèõîäèëà, áóëî ìîëî÷êî. Íåâ³ñòêà ïîáà÷èëà, ùî ¿¿òåñòü ñêîðî ïîìðå, ïðèíîñèëà éîìó òðîøêè ìîëî÷êà. Â³í ¿¿ äîâãî çãàäóâàâ, êà-çàâ ùî íåâ³ñòêà âðÿòóâàëà éîãî â³ä ñìåðò³.  1933 ðîö³ íàòåðëè ùå íåäîçð³ëîãîçåðíà, ñïåêëè õë³áà, ³ â³ä òîãî ãàðÿ÷îãî õë³áà ÷óòü íå âìåðëè. Íåâ³ñòêà ïðèíåñëàêèñëîãî ìîëîêà, âîíî íàñ ïðîíåñëî ³ ñïàñëî.

Êîìíåçàìè áóëè ñâî¿, ïðèéøëè äî ìîãî áàòüêà ³ êàæóòü: çäàé êîí³, çàâåäè äîêîëãîñïó. Êîí³ áóëè âåëèê³, ãàðí³, áóëàí³. Áàòüêî íå äàâàâ, êàæå ùî “â ìåíå ä³òèïîìðóòü, ÿêùî âñå ïîçàáèðàþòü”. À òàêè ïîçàáèðàëè, õî÷ ìàâ ò³ëüêè êîíåé ³êîðîâó. ¯¿ âêðàëè, à òåëè÷êà ëèøèëàñü. Áóëè áîðîíè, ïëóã, áóëî ïîëå. ß çíàþ, äåâîíî áóëî, äî ë³ñó, òàì, äå ïîñàäèëè áàøòàí.

 íàñ áóëî ñåìåðî ä³òåé – ÷îòèðè ñèíè ³ òðîº ä³â÷àò, â ãîëîäîâêó âèæèëè âñ³.Ìè ùå äî êîëåêòèâ³çàö³¿ çáèðàëè îâå÷³ øêóðè íà êîæóõè, à â ãîëîä ïîñòðèãëè çíèõ âîâíó, âèïàëþâàëè, íàìî÷óâàëè ó âîä³, ÷èñòèëè. Âîíè âæå âàðåíèìè ñòàâàëèòàê³ ïóõêåíüê³.

¯æàê³â áóëî áàãàòî, áàòüêî îáóõîì âá’º, â³í òóò ³ ðîçïóñêàºòüñÿ. Ì’ÿñî çíüîãî áóëî ñìà÷íå ÿê ç ³íäèêà, ¿æàê³â ëîâèëè â ëîçàõ.

Ìîãî áðàòà çàñóäèëè íà òðè ðîêè çà òå, ùî â³í íå âñòåð³ã êîíÿ â³ä âîâêà.Âîâê íå äî¿â ò³º¿ êîíÿêè, òî ëþäè ðîç³áðàëè, òà ùå é çà òå ì’ÿñî é ñâàðèëèñÿ.Ëþäè ïðîñèëè, ùîá ¿ì äàëè õî÷ ê³ñòî÷êó, ùîá çâàðèòè. Ç ò³º¿ êîíÿêè ì’ÿñî ä³ñòà-ëîñÿ ³ íàì.

 íàøîìó ñóñ³äñòâ³ áóëà Ìàðóñÿ, ìè òîâàðèøóâàëè, õîäèëè â ìàéäàí. Òå,ùî íàì äàâàëè â ìàéäàí³, ìè íå ¿ëè, à â ãîðíÿòêàõ íîñèëè äîäîìó. Ìàìà òîïèòüó ïå÷³, à ÿ âèëèâàþ â ãîðùèê-ïîâ³äåðíèê, ùîá ò³º¿ þøêè âèñòà÷èëî íà âñþ ñ³ì’þ.¯ëè ìèøåé, ñóñë³â, àëå ïòàõ³â íå ìîãëè çëîâèòè.

À â 1947-ó ðîö³ òàêîæ áóëî íå ç ìåäîì: ÿ ç ñåñòðîþ äîãëÿäàëà øîâêîïðÿä³â,³ íàì çà öå äàëè ïî 25 ìåòð³â óñÿêî¿ òêàíèíè. Ìè ïîíàøèâàëè äëÿ ä³â÷àòîê ñï³äíè-÷îê, ùîá ïðîäàâàòè ³ çà ò³ ãðîø³ êóïèòè õë³áà. ¯çäèëà ç áðàòîì ó Á³ëîðóñ³þ,íàì³íÿëè áàðàáîë³ ³ æèòà, ïðè¿õàëè íà öèñòåðíàõ. Ãðàá³æíèêè ñêèäàëè ç âàãîí³âëþäåé, à ¿õí³ ðå÷³ çàáèðàëè. Ìè äî¿õàëè âäàëî, õî÷ áóëè ³ç ïóõëèìè íîãàìè. Ïî-ñ³ÿëè ãîðîõ, àëå â³í ÷îìóñü íå ç³éøîâ, òî ìè ï³ñëÿ ðîáîòè íà ôåðì³ ï³ä âå÷³ð óñ³õîäèëè â ïîëå âèáèðàòè ãîðîøèíè. ³í áóâ ñîëîäêèé, íà÷å âèïðÿæåíèé. À ÷îìóíå ç³éøîâ – íà çíàþ. Ãîëîä áóâ âåëèêèé.

Ç íîâîãî âðîæàþ êîëãîñï íàìîëîâ ³ äàâàâ ëþäÿì ïî 400 ãðàì áîðîøíà.Òàêîæ ¿ëè áóð’ÿíè, ëèñòÿ ç ãèëüíàêà, âîíî äóæå æèâêå, êîðèñíå. Áîðîøíî ç íüîãîãóñòå, çàì³ñèø, íà÷å ³ç çåðíà, à ÿê ñïå÷åø, òî íà÷å êîðîâ’ÿ÷èé ïîñë³ä, çåëåíèé.Áóëà âæå êîðîâà, áàòüêî ãîíèâ ïàñòè, ìàòè äóìàëà, ùî áàòüêî çàãóáèâ ïëåöèêà,ï³äíÿëà òà äî ðîòà, à òî áóâ ñóõèé ïîñë³ä â³ä êîðîâè. Òîä³ ¿æó øóêàëè ó âñüîìó.

82

ѲÄ×ÅÍÍß

Íà êîíþøíÿõ ë³ïèëè, ì³ñèëè ç ê³íñüêîãî ïîñë³äó ë³ïàêè ³ íèìè òîïèëè â ïå÷³ ³ âëåæàíö³. À â êîãî áóëà é ãðóáêà, ïî ñîëîìó õîäèëè âíî÷³. Íàñ äîãàíÿëè, ñîëîìóâèäèðàëè, à ðÿäíà ðîçð³çàëè. Òîïèëè ³ ãëüîäîì, à â³í êîëþ÷èé.

Çåðíî çâîçèëè â äåðæàâó, ëþäÿì äàëè ò³ëüêè ïî 200 ãðàì íà òðóäîäåíü,³ ãðîøåé ïî òðè êîï³éêè. À ï³øëà îòðèìóâàòè, òî é òå â³äðàõóâàëè çà áåçä³òíå,ÿ ùå íå îäðóæåíà áóëà. Áóëè âåëèê³ ïîäàòêè, õî÷ íà áàçàð³ êóïè, à çäàé. Ïîäàòêèáóëè íà âñå, ùî áóëî â ãîñïîäàðñòâ³. dz ñâèí³ é øêóðó çäàé, à êîëè æ ¿¿ ³ç ñàëîìç’¿ëè, òî õî÷ ³ç ñåáå çäåðè, à çäàé. Îòàêå áóëî íàøå òîä³øíº æèòòÿ, à ñüîãîäí³íàì ïðî íüîãî íàãàäóº òåïåð³øíº, âîíî íå êðàùå.

Çàïèñàâ Ì.Øóëÿê.4 êâ³òíÿ 2003 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÍÀÄÎËÈÍÑÜÊÎÃÎ Ïîðôèðà Äìèòðîâè÷à,

1914 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Äîáðîâîäè Óìàíñüêîãî ðàéîíó Êè¿âñüêî¿

(íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.)

Êîëåêòèâ³çàö³ÿ ñ³ëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà? Öå áóëî çðîáëåíî ïðàâèëüíî, àëåïîìèëîê áóëî äîïóùåíî äóæå áàãàòî, ïîò³ì ¿õ âèïðàâëÿëè. Ðîçïîâ³äàòè º ïðî ùî,àëå ÿ ïî÷íó ç ñüîãîäí³øíüîãî æèòòÿ. Íåäàâíî íàñ âåëè äî êîìóí³çìó, à òåïåðòÿãíóòü íàçàä, ó ìèíóëå, äî êàï³òàë³çìó, à íå â ñâ³òëå ìàéáóòíº, õî÷à íèí³øíÿâëàäà ïðèêðèâàºòüñÿ òàêèìè æ îá³öÿíêàìè. Íå òðåáà íàñ âåñòè, ìè ñàì³ çíàºìîêóäè éòè, ñàì³ äîðîãó çíàéäåìî.

Âñå æèòòÿ íàñ äåðóòü íà øìàòêè ³, ÿê ñîáàêàì, âèêèäàþòü. Ìîæå, ÿêèéñüñåëÿíèí ÷è ðîá³òíèê â Óêðà¿í³ õî÷å ó ÿêóñü ªâðîïó? Ìîæå, â³í ñïîä³âàºòüñÿ,ùî ºâðå¿ ï³ä ¿õí³ìè ç³ðêàìè âñë³ä çà ìåíîðîþ ç íàøîãî çîëîòà âèâåçóòü ³ íàñ íàçåìëþ îá³òîâàíó? Òî âîëüíîìó âîëÿ, à ñïàñåííîìó ðàé. Ó íàø äåìîêðàòè÷íèé÷àñ ¿äü íà âñ³ ÷îòèðè ñòîðîíè, à ÿêùî õî÷åø, òî é äî ñàìîãî ÷îðòà â çóáè. Àëå³íøèõ òóäè íå òÿãíè. Äëÿ íàñ íåìà äðóãî¿ áàòüê³âùèíè, íàì íå òðåáà ÷óæî¿çåìë³, õî÷ ÿêà á âîíà áàãàòà áóëà. ªâðå¿ æ ÷îìóñü òóäè íå ïîñï³øàòü, à õìàðà-ìè çíîâó ñóíóòü äî íàñ, íàâ³òü ç ²çðà¿ëþ. Ðâóòüñÿ â íàøó Âåðõîâíó Ðàäó³ ïðèéìàþòü òàê³ çàêîíè, ùîá ñàìèì óñå ïîñêóïîâóâàòè, à íàñ çíîâó ç òîðáàìèïóñòèòè ïî ñâ³òó æåáðàêàìè. Äîñèòü, óæå íàïðîñèëèñÿ, ïîðà áóòè âäîìà éâèðîùóâàòè õë³á.

 ðîêè êîëåêòèâ³çàö³¿ ïðè¿çäèëè ç ðàéîíó, àã³òóâàëè, ïðèìóøóâàëè, ïîãðîæó-âàëè. ß çíàâ ùå ïðèâàòíó âëàñí³ñòü, à â 1929 ðîö³ âæå îðãàí³çîâóâàëèñü êîëãîñ-ïè. Ó íèõ ï³øëè á³äí³, à íàçèâàòè ¿õ ëåäàðÿìè íå ìîæíà. Íå áóäó ðîçïîâ³äàòè÷îìó í³÷îãî íå ìàëè – ïðî öå ïèñàíî-ïåðåïèñàíî íå ò³ëüêè â ðàäÿíñüê³é ë³òåðà-

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

83

òóð³, à é ó äîðåâîëþö³éí³é. ² öå íå âèãàäêà, à ä³éñí³ñòü, ÿêó íå äàñòü çàïåðå÷èòèñàì íàðîä. Çâè÷àéíî, áóëè é ëåäà÷³ òà ùå é ÷èìàëî, àëå ùîá ó òàê³é ê³ëüêîñò³, ÿêòåïåð ïðèïèñóþòü – äàðóéòå. Ç ÷àñîì ó êîëãîñïè ï³øëà é ðåøòà. Á³äí³ – äîáðî-â³ëüíî, à çàìîæí³ ïîîãèíàëèñü.

Ñïî÷àòêó êîëåêòèâ³çàö³þ çáèðàëèñü ïðîâåñòè çà äâà ðîêè, àëå ï³ä’þäæåí³âèêîíàííÿì ïëàíó, ïðîâåëè ¿¿ çà îäèí ð³ê. Ç ñåëà âèñåëÿëè ò³ëüêè òèõ, õòî ÷èíèâîï³ð, êóðêóë³â. ²íøèõ ò³ëüêè ïîëÿêàëè, ³ âîíè äîáðîâ³ëüíî ñàì³ ïîçäàâàëè íàæèòå.Ùîïðàâäà, íà ì³ñöÿõ ðîáèëè ïåðåãèíè. Öå ïðèâåëî äî ïîãàíèõ íàñë³äê³â. Ïðîïåðåãèíè ä³çíàâñÿ Ñòàë³í ³ íàïèñàâ ñòàòòþ “Çàïàìîðî÷åííÿ â³ä óñï³õ³â”.

ß áðàâ ó÷àñòü ó êîëåêòèâ³çàö³¿. Ïîìèëîê äîïóñòèëè áàãàòî, àëå âîíè âèï-ðàâëÿëèñÿ. 1931 ðîêó áóëà ïîñóõà, âèãîð³ëè ïîñ³âè, í³÷îãî íå âðîäèëî, âñå çàãèíó-ëî. ßê ïîñ³ÿëè â ãðóäêè, òàê í³÷îãî é íå âçÿëè. Àëå ëþäåé, ðîá³òíè÷èé êëàñ³ â³éñüêî òðåáà áóëî ÷èìîñü ãîäóâàòè, òîìó ïëàíè çäà÷³ çá³ææÿ äîâîäèëèñÿ äîäâîðó, ³ òóò çíîâó-òàêè áóëè ïåðåãèíè. Íà âåëèêó ðîäèíó íàêëàäàëè âåëèêèé ïî-äàòîê, çàáèðàëè âñå, ùî ìîæíà áóëî âçÿòè. Ëþäè ïîìèðàëè. Íà çàë³çíè÷í³ ñòàíö³¿ñïîðÿäæàëè îáîçè ç õë³áîì. Îá³áðàí³ äî çåðíèíè ñåëÿíè ãîäóâàëèñÿ, õòî ÷èìì³ã. ̄ ëè, ùî ïîòðàïëÿëî ï³ä ðóêó.

Íàñ ëèøèëîñÿ ï’ÿòåðî ä³òåé, íàéìåíø³é äèòèí³ áóëî ï³âòîðà ðîêó. Äâîº ñòàð-øèõ ç îäðóæåííÿì â³ää³ëèëèñü, çàëèøèëîñÿ òðîº. À áàòüêè ïîìåðëè ùå 1928ðîêó â³ä òèôó. ¯ñòè íå áóëî í³÷îãî, ÿ ùî ì³ã, òå é ä³ñòàâàâ, ç äåðåâ çàøìîðãóâàâëèñòÿ, ï³ê îëàäêè. Ùîá íå âìåðòè ç ãîëîäó, ÿ âèð³øèâ íà äåÿêèé ÷àñ âè¿õàòè çÓêðà¿íè. Ïî¿õàâ ó Ëåí³íãðàäñüêèé òîðãîâèé ïîðò, ïðàöþâàâ òàì äîêåðîì. Äàë³âèð³øèâ ïîñòóïèòè äî ó÷èëèùà, ï³ñëÿ ÿêîãî 1936 ðîêó ìåíå ïðèçâàëè äî àð쳿.Äåìîá³ë³çóâàâñÿ âæå ï³ñëÿ â³éíè, â 1947 ðîö³, òîä³ òàêîæ áóëî íåëåãêî, îñîáëèâîç õàð÷àìè.  1932–1933-õ ðîêàõ ó ñåëàõ îðãàí³çîâóâàëè ïàòðîíàòè äëÿ ä³òåé, ÷è¿áàòüêè ïîâìèðàëè. ijòè òàì íå âìèðàëè.

À ïåðåãèíè áóëè ÷åðåç òå, ùî êîæåí õîò³â âèñêî÷èòè ïîïåðåä ³íøîãî, ùîáçðîáèòè ïîá³ëüøå, ÿêíàéêðàùå ³ ÿêíàéøâèäøå, à âèõîäèëî íàâïàêè. ² ùå îäíàâåëèêà ïîìèëêà áóëà äîïóùåíà; êîëè ç ì³ñòà ïðè¿õàâ óïîâíîâàæåíèé äëÿ ïåðå-â³ðêè ñòàíîâèùà íà ñåë³, òî äîïîâ³â, ùî âîíî æèâå é ïðîöâ³òàº. Ìèíóëî âæå ï³âñòî-ë³òòÿ, ÿê íåìຠÑòàë³íà, Óêðà¿íà òåæ ïðîöâ³òàº, ÿê ³ â 1932–1933-õ ðîêàõ.

À ÷èì òåïåð íàø³ äåïóòàòè êðàù³ çà òîä³øí³õ óïîâíîâàæåíèõ, ùî ¿õ íàäñè-ëàëà Ìîñêâà? Ìè âæå é ïî ðàä³î íàñëóõàëèñü, ³ ïî òåëåâ³çîðó íàäèâèëèñü ³ íàâëàñí³é âèñîõë³é øêóð³ â³ä÷óëè ¿õíþ “òóðáîòó”. ³ä íå¿ âæå ì³ëüéîíè âè¿õàëè çÓêðà¿íè íå ò³ëüêè çà êîðäîí, à é íà öâèíòàð. ³äíîâèëèñÿ Øåâ÷åíêîâ³ ÷àñè, êîëèöàð³ ³ ¿õíÿ ñâèòà áóäóâàëè ñîá³ çà íàðîäí³ ãðîø³ ðîçê³øí³ ïàëàöè, ÿê öå ìè áà÷èìîé òåïåð, â íàøèõ ïðåçèäåíò³â, à íàðîä æèâå, ìàáóòü, ã³ðøå, í³æ çà öàðàòó.

Çàïèñàâ Ì.Øóëÿê.1 ëèïíÿ 2002 ð.

84

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÍÀÇÀÐÅÍÊÎ Êàòåðèíè ßê³âíè,

1918 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ìîí÷èíö³ íà Õàðê³âùèí³)

Âî âðåìÿ ãîëîäà 1933 ã. ïðîæèâàëà ÿ íà Êóáàíè.Ñðåäè ãëóáîêèõ ïðè÷èí ãîëîäà ìîãó âûäåëèòü ïðèâÿçàííîñòü óêðàèíñêî-

ãî õëåáîðîáà ê ñâîåé çåìëå, åãî õîçÿéñòâåííóþ ñàìîñòîÿòåëüíîñòü, ïîýòîìóè ãîëîäàë íå êàêîé-íèáóäü íàðîä Ñåâåðíîãî Êàâêàçà, à â áîëüøèíñòâå – óêðàèí-öû Êóáàíè. Õîçÿåâà íå ìîãëè ïðèâûêíóòü ê âñåîáùåìó (êîëëåêòèâíîìó) òðó-äó. Åäèíîëè÷íîå õîçÿéñòâîâàíèå ñîõðàíÿëîñü äî 1933 ã.  ýòî âðåìÿ ñòàëèçàáèðàòü ïðàêòè÷åñêè âñþ ìîëîäåæü íà ñòðîèòåëüñòâî äîðîã, ãäå î÷åíü ìíî-ãèå ïðîñòî óìèðàëè. Íà÷àëàñü ýïèäåìèÿ õîëåðû. Êóáàíü áûëà ïîä âîåííûìíàäçîðîì, âûñåëÿëè öåëûå ñåëà. Îäíàêî õëåáîçàãîòîâêè ïðîäîëæàëèñü. Ëþäèãîëîäàëè, íî ïîñëåäíèå ñåìåíà (çàïàñû) áåðåãëè äëÿ ïîñåâà. Ïðîäîëæàëè ðàñ-êóëà÷èâàòü, çàäåðæèâàëè ëþäåé è ñóäèëè çà íåâûïîëíåíèå õëåáîñäà÷è. Äàæåðàññòðåëèâàëè.

Âñïîìèíàþ, ÷òî â ìîåì ñåëå ìíîãèå õîçÿåâà äîëãî äåðæàëèñü çà çåìëþ, íîèç-çà õîëåðû, âîåííîãî íàäçîðà, ðàññòðåëîâ, ëþäüìè îâëàäåë ñòðàõ, ìíîãèå ïå-ðååçæàëè. À òå, êòî îñòàâàëñÿ, áîëåëè, óìèðàëè. Âûñåâàëè ïîñëåäíåå. Ó ìåíÿ âòî âðåìÿ ïîãèáëè ìàìà, Íèíà Ïåòðîâíà, è îòåö, ßêîâ Èâàíîâè÷, ìëàäøàÿñåñòðà Åâäîêèÿ (3 ãîäà). À íà ðóêàõ îñòàëñÿ 7-ëåòíèé áðàò Âèòàëèé.

ß è áðàò ñ äåòüìè ñîñåäåé (ñåìüè Êàáàëîâûõ) óåõàëè íà ñòðîèòåëüñòâî.Ñóäüáà ìåíÿ áðîñàëà ïî÷òè ïî âñåé Óêðàèíå è â êîíöå-êîíöîâ îêàçàëàñü â Õàðü-êîâñêîé îáëàñòè. Äåòåé ìîèõ ñîñåäåé Êàáàëîâûõ ñóäüáà ïðèâåëà â Äíåïðîïåò-ðîâñêóþ îáëàñòü. À èõ ðîäèòåëè ñóìåëè ïåðåæèòü è ãîëîä 1946–1947 ãã. è óìåðëèâ 50-õ ãîäàõ.

Çàïèñàëà Ê.Àãàÿí.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÍÀÇÀÐÅÍÊÀ Ëàâðåíò³ÿ Äàâèäîâè÷à,

1916 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Âîäîëàçüêå Ìåæ³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

 1932–1933 ðð. ãîëîäó ìîãëî á íå áóòè – óðîæàé, õî÷ ³ íåâåëèêèé, à áóâ.Âñå çåðíî çàáðàëè. ² òå, ùî äëÿ ïîñ³âó, òåæ çàáðàëè.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

85

Ãîëîä, íà ìîþ äóìêó, áóâ øòó÷íèé. Ëþäè âìèðàëè. Ç êîæíîãî äâîðó âìèðà-ëî ïî 2–4 ÷îëîâ³êè. Êîæíîãî äíÿ ìîæíà áóëî ïî÷óòè ã³ðêèé ïëà÷. Öå îçíà÷àëî,ùî òóò õòîñü ïîìåð. Ïî âóëèöÿõ ¿çäèëè ³ çáèðàëè ïîìåðëèõ.

Ëþäè ïóõëè, íà ðîáîòó íå õîäèëè. Ó ïóõëèõ ç ãîëîäó ëþäåé øê³ðà ëîïàëîñü³ òåêëà ð³äèíà. À ë³êè áóëè äëÿ âñ³õ îäí³ – õ³íà.

ß ââàæàþ, ùî öåé ãîëîä áóâ ïðîñòî øê³äíèöòâîì.Çàïèñàëà Í.Áîðîâåíñüêà.

1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÍÀÇÀÐÅÍÊÎ Ìà𳿠Ãðèãîð³âíè,

1918 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ñòåïàí³âêà íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³)

ѳì’ÿ â íàñ áóëà âåëèêà. Æèëè ìè òîä³ â ñ.Ñòåïàí³âêà.Çàáèðàëè õë³á ó ëþäåé ³ óñå, ùî áóëî. Äî íàñ òåæ ïðèéøëè àêòèâ³ñòè. Ëàâðî

Ñîëüíèê ñêàçàâ: “²äè ç õàòè”. Õàòà âæå áóëà íå íàøà (áàòüê³â íå áóëî âäîìà),çàáðàëè ³ íàøó êîð³âêó.

Âìèðàëî ëþäåé áàãàòî, áóëè ïóõë³, àëå ó íàñ â ñåë³ í³õòî ç ãîëîäó íå âìåð,õî÷à áóëî äóæå âàæêî. ¯ëà ÿ, â îñíîâíîìó, òðàâó. Ëþäè âèëèâàëè õîâðàõ³â ç í³ð,ëîâèëè ðèáó. Áóâ òàêèé âèïàäîê, êîëè îäèí äÿäüêî íà¿âñÿ áàãàòî ðèáè ³ ïîìåð.À ìè ¿ëè ïîòðîõó é âèæèëè.

Áóëà ó íàñ æ³íêà Ãîðïèíà Êîâàëü. Òàê âîíà ¿ëà ä³òåé.  íå¿ ïîìåð ñèí, ³ âîíàéîãî ç’¿ëà. Ïîò³ì çàìàíþâàëà äî ñåáå áðîäÿ÷èõ ä³òåé ³ ¿ëà. Àëå îäíîãî ðàçóêèíóëàñü âîíà íà õëîï÷èêà, à â³í âò³ê. Îòî òîä³ é âèÿâèëîñÿ, ùî âîíà ¿ñòü ëþäåé.À äî òîãî í³õòî é íå çäîãàäóâàâñÿ, áî áåçïðèòóëüíèõ ä³òåé áóëî áàãàòî, ³ í³êoìóäî íèõ íå áóëî ä³ëà. ijòè ¿¿ ñàì³ ³ ïîêàðàëè – çàáèëè êàì³ííÿì íà ñìåðòü.

Çàïèñàëà Ë.Íåä³ëüêî.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÍÀËÈÂÀÉÊÎ (ó ä³âîöòâ³ ÑÒÅÏÀÍÅÍÊÎ)

³ðè Ìèêîëà¿âíè(ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê)

Ãîëîä 1932–1933 ãã. ÿ ïåðåæèëà â ñ.Êàìåíêà íà Ñóìùèíå. ñåìüå íàøåé áûëî 6 ÷åëîâåê. Íî âî âðåìÿ ãîëîäà ÿ ïðîæèâàëà ñî ñâîèìè

ðîäèòåëÿìè (îòöîì, ìàòåðüþ) è ñåñòðîé. Åùå áûëè ñòàðøèå áðàò è ñåñòðà,

86

ѲÄ×ÅÍÍß

êîòîðîå óåõàëè â íåèçâåñòíîì íàïðàâëåíèè íà çàðàáîòêè â íà÷àëå ãîëîäà. Ðîäè-òåëè áûëè îáû÷íûìè ðàáî÷èìè: ìàìà – äîÿðêîé, ïàïà – òðàêòîðèñòîì.

Âñå õîçÿéñòâî íàøå çàêëþ÷àëîñü â êîðîâå, áëàãîäàðÿ êîòîðîé âñÿ íàøàñåìüÿ è ïåðåæèëà ãîëîä. Äî êîëëåêòèâèçàöèè ó îòöà ìîåãî çåìëè áûëî î÷åíüìàëî, íå õâàòàëî äàæå äëÿ òîãî, ÷òîáû âûðàñòèòü ñàìûå íåîáõîäèìûå îâîùè.Ãîëîä â ñåëå íà÷àëñÿ ãäå-òî îñåíüþ 1932 ãîäà. Óðîæàé áûë î÷åíü ìàëåíüêèé èòîò âûâåçåí èç ñåëà. Íèêàêîé ïîìîùè ãîëîäàþùèì êðåñòüÿíàì â ñåëå íå áûëî.

Ñåëî ìàëåíüêîå, çàæèòî÷íûõ ëþäåé â íåì íå áûëî, ïîýòîìó ãîëîä ïåðåæè-âàëè âñå îäèíàêîâî. Ñïàñàëèñü îäíîñåëü÷àíå îò ãîëîäà, êòî êàê ìîã. Êîðìèëèñüîòðóáÿìè, çàâàðåííûìè â ìîëîêå, äðàëè ïòè÷üè ãíåçäà, â âåñåííèé è ëåòíèéïåðèîäû ëîâèëè è åëè íàñåêîìûõ.

Ìû âûæèëè, áëàãîäàðÿ íàøåé êîðîâå-êîðìèëèöå. Ïîìíþ, ëåòîì ëîâèëè ìàé-ñêèõ æóêîâ, æàðèëè èõ íà êîñòðå è åëè. Êàê-òî íàøëè ãíåçäî ñ ïòè÷üèìè ÿéöà-ìè. Êàæäûé äåíü õîäèëè ïðîâåðÿòü, íå ïîÿâèëèñü ëè ïòåíöû, è êîãäà ïòåíöûâûëóïèëèñü – çàáðàëè èõ è ñúåëè (ýòî áûëè ïòåíöû ñêâîðöà). Áûâàëî, íà ïîëÿõâîðîâàëè æèòî, ïøåíèöó. Îò ãîëîäà ìíîãèå ñåëü÷àíå óìèðàëè, áûë è êàííèáà-ëèçì. Óáèâàëè ñàìûõ ìàëåíüêèõ â ñåìüå è áîëüíûõ ñòàðèêîâ, ÷òîáû ïðîêîð-ìèòü îñòàëüíûõ ÷ëåíîâ ñåìüè. Ê ñ÷àñòüþ, â íàøåé ñåìüå íè÷åãî ïîäîáíîãî íåáûëî. Ñàìûì òÿæåëûì âðåìåíåì ãîëîäà, êîíå÷íî, áûëà çèìà. Åñëè ëåòîì ìîæíîáûëî õîòü ÷òî-òî óêðàñòü íà ãîñïîëÿõ, òî çèìîé åëè îäíè îòðóáè. Ãîëîä äëèëñÿî÷åíü äîëãî.  òîò ïåðèîä âðåìåíè â ñ.Êàìåíêå íå áûëî íèêàêèõ ó÷ðåæäåíèé.Âñå ýòî áûëî â ñîñåäíåì ñåëå. Íî â ïåðèîä ãîëîäà ìû â øêîëó íå õîäèëè, òàêêàê íå áûëî äåíåã íà îáóâü, à èäòè íóæíî áûëî äàëåêî.

Çàïèñàëà Î.Òðîöüêî.2002 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÍÀËÈÂÀÉÊÀ ²âàíà

(ì. Ïîëòàâà)

ÍÀÑ ÂÐßÒÓÂÀËÈ ÄÂÀ ËÀÍÒÓÕÈ ÑÓÕÀвÂ

Îäíîãî ðàçó àêòèâ³ñòêà Îðèøêà Ñîðîêîâà ðàçîì ç äâîìà õëîï÷àêàìè–êîìñîìîëüöÿìè âëåò³ëà äî íàøî¿ õàòè ³ ïî÷àëà øóêàòè õë³á. ßê ìàìà íå äîâî-äèëà, ùî íåìà é çåðíèíè, òà é ñëóõàòè íå õîò³ëà. Ïîë³çëà íà ãîðèùå ³ äåñüó çàêóòêó çíàéøëà ãëå÷èê ç êâàñîëåþ. Ùî áóëî, âàæêî ïåðåïîâ³ñòè. Àêòèâ³ñòêàêðè÷àëà íà âñå ñåëî, ùî Ëóøêà – ñàáîòàæíèöÿ, ñõîâàëà àæ ï’ÿòü ê³ëîãðàì³âêâàñîë³, ùî çà òàêèé çëî÷èí òðåáà Íàëèâàéê³â âèñëàòè íà Ñîëîâêè. Ìàòè, çà-ëèâàþ÷èñÿ ñë³çüìè, ïîÿñíþâàëà, ùî òî êâàñîëÿ ïîçàòîð³øíÿ, ïîòî÷åíà æóêàìè,

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

87

ùî âîíà ïðîñòî çàáóëà ïðî íå¿. Íå çíàþ, ÷è òî òîä³ â ñ³ëüðàä³ áóâ ïîì³ðêîâàíèéãîëîâà, ÷è ìîæå, ÷åðåç òå, ùî ì³é áàòüêî áóâ ðîá³òíèêîì, ïðàöþâàâ íà ë³ñî-êîìá³íàò³, à âñå-òàêè íàñ íå âèñåëèëè ç õàòè, à ïðèçíà÷èëè äî íàñ íà ïîñò³éóïîâíîâàæåíîãî êîìóí³ñòà Êîøìàíà, ñòóäåíòà îñòàííüîãî êóðñó Õàðê³âñüêîãî³íñòèòóòó çàë³çíè÷íîãî òðàíñïîðòó. Íà íàøå ùàñòÿ, óïîâíîâàæåíèé áóâ ùè-ðîþ ³ ÷óéíîþ ëþäèíîþ. ßêáè íå â³í, òî, ìàáóòü, íå âèæèëè á ó òîé ñòðàøíèéòðèäöÿòü òðåò³é.

Íàéæàõëèâ³øå òðàïèëîñÿ (öÿ ïîä³ÿ ³ òåïåð ìåí³ ÷àñòî ñíèòüñÿ), êîëè îäíàìîÿ ðîäè÷êà ïîðóáàëà ñâîº ìåðòâå äèòÿ ³ çâàðèëà ç íüîãî õîëîäåöü. À ïî÷èíà-ëîñÿ âñå ç òîãî, ùî äÿäüêî ²âàí Ãíàòîâè÷ ìàâ ï’ÿòü äåñÿòèí çåìë³, ïàðó êîíåé,êîð³â÷èíó òà ï’ÿòåðî ä³òåé. Õàòà, ùîïðàâäà, ãàðíà áóëà, âåëèêà, ï³ä áëÿøàíèìäàõîì. Äÿäüêî ²âàí êàòåãîðè÷íî â³äìîâèâñÿ âñòóïàòè äî êîëãîñïó. Òîä³ â³ä³áðà-ëè ó íüîãî çåìëþ, êîíåé, êîðîâó, ðåìàíåíò, ïîãðîæóâàëè âèñèëêîþ íà Ñîëîâêè.Ùîá ïåðåæèòè ëèõîë³òòÿ, â³í, âçÿâøè íàéñòàðøó äîíüêó Ãàëèíêó, ïîäàâñÿ äî Õàð-êîâà. Êîëè àêòèâ³ñòè âèìåëè äî çåðíèíè ó êîìîð³, é ó õàò³ í³÷îãî íå ëèøèëîñÿ¿ñò³âíîãî, îïóõëà ò³òêà, îïóõëè é ä³òè. Çà òèæäåíü ïîìåðëî òðîº. Íàéìåíøå, ï³âòî-ðàð³÷íå, òåæ äîæèâàëî îñòàíí³ äí³. ³ä ãîðÿ ò³òêà âòðàòèëà ðîçóì, â÷èíèëà íåéìî-â³ðíå, à ïîò³ì ³ ñàìà â ìóêàõ ïîìåðëà.  äÿäüêîâ³é õàò³ ðîçì³ñòèëàñü àðò³ëüíàêîíòîðà. Ç êîëèøíüî¿ âåëèêî¿ ñåëÿíñüêî¿ ñ³ì’¿ ëèøèëîñÿ æèâèìè ò³ëüêè äâîº. Òàêåâèìèðàííÿ ñïîñòåð³ãàëîñÿ â áàãàòüîõ ðîäèíàõ. Á³ëüøå ïîëîâèíè íàøîãî ñåëà“ïåðåñåëèëèñÿ” íà öâèíòàð.

Ìè òîä³ âèæèëè, ìîæíà ñêàçàòè, äèâîì. Çàâäÿêè äîáðîò³ óïîâíîâàæåíîãîÊîøìàíà. Îäíîãî ðàçó, ïîâåðíóâøèñÿ ç ñòîëèö³ â ñåëî, â³í ïîðàäèâ áàòüêîâ³âçÿòè íà ê³ëüêà äí³â â³äïóñòêó, ùîá ïî¿õàòè ç íèì äî Õàðêîâà íà õë³áçàâîä çàñóõàðÿìè. Ò³ äâà ëàíòóõè ñóõàð³â, ùî âîíè ïðèâåçëè, âðÿòóâàëè íàñ â³ä ãîëîäíî¿ñìåðò³.

Íàðîäíà ãàçåòà. – 1993. – ¹ 26.

ѲÄ×ÅÍÍßÍÀËÜÎÒ Ìàðèíè Ñïèðèäîí³âíè,

1925 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Îëåêñàíäð³âêà íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³)

Ðàí³øå ÿ æèëà â Õàðê³âñüê³é îáëàñò³, ñåë³ Òàðàí³âêà, é ï³ä ÷àñ ãîëîäó òåæ.Æèëè òàêîþ ñ³ì’ºþ – áàòüêî, ìàòè, áðàò, ñåñòðà ³ ÿ.  õàçÿéñòâ³ áóëà îäíà

êîíÿ÷êà òà ïàðó ê³ç ùå äåðæàëè. Áóëà â íàñ ñâîÿ çåìëÿ, ê³ëîìåòðè çà äâà, òî òàì¿¿ îáðîáëÿëè. Òóò, á³ëÿ õàòè, ó íàñ áóëî 20 ñîòîê. À íà â³ääàëåíí³, ìîæå, ñîòîê 15.

Ãîëîä áóâ ó íàñ â 1932-ìó, 1933-ìó.

88

ѲÄ×ÅÍÍß

ßê âàøå ñåëî ãîëîäóâàëî, òî âëàäà âàì äîïîìàãàëà?Âëàäà íàì í³ÿê íå äîïîìàãàëà. À ùå ãðàáèëà. Äóæå ãðàáèëè ëþäåé. Íàêëà-

äàëè âåëèê³ íàëîãè. ßê íå áóëî ÷èì çàïëàòèòè, ëþäåé âèãàíÿëè ç õàòè. Çèìîþ.Íå äèâëÿ÷èñü íà ñ³ì’þ. Ïðÿìî ç õàòè íàäâ³ð.

Íå ïàì’ÿòàºòå, õòî áóâ íàéá³ëüø æîðñòîêèì ïðè îáøóêàõ? Íàïðèêëàä, ÿê íå âèêîíàâ òè ïëàí çäà÷³ õë³áà, òî âîíè ïðèõîäèëè, ë³çëè íà

ãîðèùå. Çàáèðàëè âñå. Íå äèâëÿ÷èñü, ùî ä³òè ïëà÷óòü, çàáèðàëè âñå. Õòî ãîëîäóâàâ á³ëüøå? Ãîëîäóâàëè âñ³. Ìåðëè. Òàì, äå ó íàñ ãîðoä áóâ, ëþäè ç ãîëîäó âìèðàëè, ¿õ

í³õòî íå õîðîíèâ. ̄ ì òàì êðèñè ïîîáãðèçàëè ³ íîñè, ³ âóõà, ïîîáãðèçàëè âñå. ßê ñïàñàëèñü âàø³ îäíîñåëüö³ â³ä ãîëîäó? Õòî ÿê. Òðàâó âñÿêó ¿ëè. Ëèñòÿ ç áóðÿêà. гçàëè, âàðèëè. Çåðíà ÿêîãîñü äî-

ì³øóâàëè. Ïðÿìî íà ïëèò³ òàê ³ ïåêëè, ïðÿìî áåç í³÷îãî. ßê ïåðåæèëà ãîëîä âàøà ñ³ì’ÿ? Íó, íàøà ñ³ì’ÿ áóëà íå äóæå âåëèêà. Ïîò³ì ïðèñîºäèíèâñÿ çÿòü – ñåñòðà

çàì³æ âèéøëà. Çÿòü ðîáèâ â ãoðîä³. Òî â³í ïîëó÷àâ ïàéîê ÿêðàç ó 33-ìó ãîä³³ ïðèâîçèâ äëÿ ìåíå. Êàðòîøêà, áóðÿê. ß áóëà ñàìà íàéìåíøà.

À ÷è áóëè â âàøîìó ñåë³ âèïàäêè, ùî ëþäè ¿ëè ëþäåé? Áóëè. Áóëè. ×óëà, ùî áóëè. ßêèé ïåð³îä ãîëîäó äëÿ âàøîãî ñåëà áóâ íàéòÿæ÷èì? ˳òî, çèìà 33-ãî? Öå áóëî âæå çèìîþ. ˳òîì ùå ÿêîñü ïåðåáèâàëèñÿ, à çèìîþ áóëî ñàìå

íàéòÿæ÷å. ßê äîâãî òðèâàâ ãîëîä ó âàøîìó ñåë³? Ãîëîä òðèâàâ, ïîêè ë³òîì íå ïî÷àëàñü ðîáîòà.³äí³ìàëè õóäîáó. Ó íàñ, íàïðèêëàä, êîíÿ÷êà áóëà, à êîëè êîëåêòèâ³çàö³ÿ íà-

÷àëàñÿ, òî íàøîãî ïàïêó ãàíÿëè â ñ³ëüñîâºò, ùîá â³í â³äâîçèâ â ðàéîí íà÷àëü-ñòâî. ³í îäâ³ç ðàç, îäâ³ç äâà, à ïîò³ì ïðè¿æäæຠòàêèé ãîëîäíèé. Éîìó êàæóòüçíîâó ¿õàòè. ³í ñêàçàâ: “²äüòå ñàì³”. Òàê âîíè âçÿëè íàøó êîíÿ÷êó ³ ïî¿õàëè.Ïðè¿õàëè àæ íî÷÷þ, ñëàáà âîíà òàêà áóëà, ìîêðà. Ïàïêà ¿¿ óêðèâ, íàïî¿â. Äðóãèéðàç çíîâó ïîñèëàþòü. ³í ïî¿õàâ. À íàçàä ïðèéøîâ ç îäíèì áàò³æêîì – êîíÿ÷êóó íüîãî çàáðàëè ³ îäïðàâèëè ó êîëõîç.

Ùî âè çíàºòå ïðî òå, ÿê ïåðåæèëè ãîëîä ïðåäñòàâíèêè âàøî¿ âëàäè –ãîëîâà êîëãîñïó, ãîëîâà ñ³ëüðàäè?

À ÷îãî ¿ì ãîëîäóâàòè?!  ¿õ ðóêàõ âñå áóëî. Âîíè íå ãîëîäóâàëè. À ëþäèéøëè â êîëãîñï äëÿ òîãî, ùîá ùîñü óêðàñòè, æìåíþ ÿêóñü çåðíà ÷è ÷îãîñü ³íøî-ãî ¿ñò³âíîãî.

Ìîæåòå íàçâàòü ñ³ì’¿, ÿê³ äóæå ñòðàæäàëè â³ä ãîëîäó? Áàãàòî áóëî òàêèõ ñ³ìåé. Ðÿäîì áóëè. ¯õ çèìîþ âèêèíóëè ïðÿìî íà ñí³ã.

Êóäè âîíè ïîä³âàëèñÿ, íå ìîæó ñêàçàòè, íå ìîæó. Ìîæåòå ñêàçàòè, ÿê ïåðåæèâàëè ãîëîä ëþäè ïîõèëîãî â³êó, ñòàðèêè?

Âàæêî ¿ì áóëî?

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

89

Âàæêî. Äóæå âàæêî. Îä³òüñÿ í³ â ùî. Õîäèëè, ïðîñèëè. Õîäèëè, êðàëè. Çà òå¿õ áèëè. Ñòðàøåííî áóëî.

Ãîëîä çàê³í÷èâñÿ, òî ÿêå ãîñïîäàðñòâî ó ñ³ì’¿ îñòàëîñÿ?Íå áóëî í³÷îãî. ͳ÷îãî. Êîíÿ÷êó ÿê çàáðàëè, òàê ³ âñå. ͳ÷îãî íå áóëî â íàñ.

 êîëõîç ïàïêà íå õîäèâ, íå ñõîò³â, çäîðîâ’ÿ óæå áóëî íå òå. Òàê íà ò³é çåìåëüö³³ òðóäèëèñÿ. Ãîðoä áóâ ïðè õàò³, à òîé çàáðàëè – ï³øîâ ó êîëõîç.

ßê çì³íèëîñÿ ï³ñëÿ ãîëîäó âàøå æèòòÿ, æèòòÿ âàøî¿ ñ³ì’¿? ñåë³ îðãàí³çóâàëàñÿ ïåêàðíÿ, ïàïêà ï³øîâ îõîðîíÿòè ìàãàçèí.ßê ñêàçàâñÿ ãîëîä íà ïîäàëüø³é âàø³é äîë³?Ïîêè ìè î÷óõàëèñü òðîøêè, ãîëîäí³ áóëè, ãîë³, áîñ³. ßê ìîãëî íå ïîâë³ÿòè?!

Ìàãí³òîôîííèé çàïèñ çðîáèëà Ì.²âàí÷åíêî.2002 ð.

C²Ä×ÅÍÍß... Íàòà볿 Ìèõàéë³âíè,

1915 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê)

Ðîäèëàñü ÿ â Åêàòåðèíîñëàâå.  òîò ãîëîä ÿ òîãäà ó÷èëàñü â êóëèíàðíîìó÷èëèùå íà ïîâàðà, à ïðàêòèêó îòðàáàòûâàëà â ðåñòîðàíå. Ìíå ãîëîäàòü íåïðèøëîñü. Íàïðîòèâ, â òî âðåìÿ ìû åëè è îñåòðèíó, è èêðó, è äð. Íî äðóãèå ëþäèî÷åíü ãîëîäàëè.  ãîðîäå åùå íå òàê, à âîò â ñåëàõ – áåäà. Ïîìíþ, êàê-òî ìíåíóæíî áûëî ïîåõàòü â ñåëî. Ïîìíþ, åäåì, à ïî îáåèì ñòîðîíàì äîðîãè ëåæàòìåðòâûå ëþäè. Ïóõëûå, ìóõ öåëàÿ êó÷à, è íèêòî òðóïû íå ïîäáèðàåò. È õëåá íàïîëÿõ ñòîèò íåóáðàííûé. Ñêîëüêî õëåáà áûëî è õëåáîçàãîòîâîê áûëî, íå çíàþ.

Äîðîæêà â ñåëå óæå òîãäà, ïîìíþ, çàðîñëà. Íèêòî òóäà íå åçäèë è íèêòîîòòóäà íå âûõîäèë. Â ñåëå áûë ãîëîä ñòðàøíûé. Ïðî ëþäîåäñòâî íå ñëûøàëà.Ìàëåíüêèå äåòè, ïîìíþ, âîçèëèñü â ãðÿçè. Âñå ÷óìàçûå, æèâîòû áîëüøèå, êðóã-ëûå. Ïîìíþ êàê óåçæàëà, àæ ïëàêàëà. Â ãîðîäå òàêîãî íå áûëî. À òàì ëþäè åëèâñå, ÷òî ìîãëè. Äàæå òðàâó.

Ôàìèëèþ ñâîþ íàçâàòü è ïîäïèñûâàòü ðàññêàçàííîå îòêàçûâàþñü. Áîþñü.Çàïèñàëà Í.Ãîð人âà.

1999 ð.

90

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÍÀÒÀÐÎÂί Ìà𳿠Ïàâë³âíè,

1924 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Ïàâëîãðàä íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³)

Ðîäèëàñü â ã.Êðèâîì Ðîãå Äíåïðîïåòðîâñêîé îáë. Çäåñü æå ïåðåæèëàãîëîä 1933 ã.

Ñåìüÿ íàøà ñîñòîÿëà èç 4 ÷åëîâåê – ïàïû, ìàìû áðàòà è ìåíÿ. Æèëè âñâîåì äîìå, õîçÿéñòâà íå áûëî, êðîìå êîðîâû, áëàãîäàðÿ êîòîðîé áîëåå-ìå-íåå ïðîäåðæàëèñü âî âðåìÿ ãîëîäà. Ìîëîêà êîðîâà íå äàâàëà, ïîòîìó ÷òîáûëà ñòàðîé, à êîãäà åå ïàïà çàðåçàë, åëè ìÿñî, øêóðó, êîñòè – âñå òÿíóëè, êàêìîãëè. Øêóðà áûëà æåñòêîé. ×òî îñîáåííî çàïîìíèëîñü – èç íåå ìàìà âàðè-ëà áóëüîí. Îòåö ðàáîòàë íà çàâîäå ãðóç÷èêîì. Àäìèíèñòðàöèÿ õîòü íåìíîãî,íî ïûòàëàñü îáåñïå÷èòü ðàáî÷èõ ïàéêîì (1 êã ñàõàðà, 5 êã ìóêè è 3 êã êðóïûíà ìåñÿö). Ìóêà áûëà î÷åíü òåìíîé ñ ïðèìåñüþ îòðóáåé, øåëóõè; ñ íåå ìàìàïåêëà ëåïåøêè, êîòîðûå áûëè òâåðäûìè è êðåïêèìè. Íî íåñìîòðÿ íè íà ÷òî,ìû ñ áðàòîì áûëè ðàäû è ýòîìó. Êàæäûé â ñåìüå ïîëó÷àë ïî îäíîé ëåïåøêåíà âåñü äåíü.

Âñïîìèíàþ, ÷òî êòî-òî óãîñòèë îòöà íåñêîëüêèìè êîíôåòàìè, è îí èõ ïðèíåñäîìîé. Ýòî áûë íàñòîÿùèé ïðàçäíèê. Ìû ñ áðàòîì ðàçäåëèëè èõ ïîðîâíó è åëèîêîëî äâóõ ìåñÿöåâ: ðàçâîðà÷èâàëè, ëèçàëè íåñêîëüêî ðàç è îïÿòü çàâîðà÷èâàëè.

Ëþäè âûæèâàëè, êàê ìîãëè, åëè êîøåê, ñîáàê, ïòèö.Çàïèñàëà À.Öèïëåíêîâà.

20 ëèñòîïàäà 1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÍÀÒÎ×²É Îëüãè Ìèõàéë³âíè,

1908 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Äí³ïðîäçåðæèíñüê Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Ó 1932–1933 ðð. ÿ ìåøêàëà ó ì.Çàïîð³ææ³. ѳì’ÿ íàøà ñêëàäàëàñÿç 2 îñ³á: ÷îëîâ³êà Þð³ÿ òà ìåíå. ×îëîâ³ê íàðîäèâñÿ 1905 ð., ïðàöþâàâ ³íæåíå-ðîì-áóä³âåëüíèêîì. ß ïðàöþâàëà â õ³ðóðã³÷íîìó â³ää³ëåíí³ áîëüíèö³.

Áàòüêî ³ ìàòè ìî¿ æèëè â ñ. Êîò³âêà, â 100 êì îä Äí³ïðîïåòðîâñüêà. Ó íèõáóëî 10 ä³òåé: 6 äî÷îê ³ 4 ñèí³â.

Ìè ç ÷îëîâ³êîì æèëè ó áàðàö³. Íà ÷åðäàêó áóëî âóã³ëëÿ, âñå ñèïàëîñÿ. ê³ìíàòö³ – ðîçêëàäóøêà òà â³äðî ç êðóæêîþ íà òàáóðåò³. Ç áàòüêàìè çâ’ÿçê³âÿ íå ìàëà. ͳÿêî¿ ³ñòîòíî¿ äîïîìîãè ãîëîäóþ÷èì íå áóëî. Òà ÿêà òàì äîïîìîãà?

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

91

 áîëüíèö³ â³äðî âîäè çàêèï’ÿòÿòü ³ 2 ñòàêàíè äàâëåíîãî â³âñà ç ìóêîþ âñèï-ëÿòü. Ðîçêîëîòÿòü, âîíî òàêå, ÿê ï³ñïà, òðîøêè êðîõìàëüíå. Õâîðèì äàâàëè.ß òåæ áóðäó òó ¿ëà. Îâåñ êóïóâàâñÿ. Íå êðóãëå çåðíî, à ïðèäàâëåíå. Âäîìàòåæ òàêå êîëîòèëè. Ïðî êàðòîøêó çàáóëè ³ ÿê òî çâåòüñÿ! Âñ³ ñòðàæäàëè â³äãîëîäó. Áóâ âðà÷ Øòîê, ó íüîãî äâîº ä³òåé áóëî. Òî â³í êàçàâ: “ßê ÿ ìîæóëÿãàòü íà ÷èñòó ïîñò³ëü, ÿê òàì ëåæàòü íà çåìë³?” Ïîë³ç íà ÷åðäàê é ïî-â³ñèâñÿ. Êîëè éîãî õîðîíèëè, ïî âóëèö³ âåçëè, ä³òè éîãî íà áàëêîí³ ñòîÿëè,äèâèëèñÿ ³ íå çíàëè, ùî òî ¿õí³é áàòüêî… Áåðäè÷åâñüêèé – õîðîøèé áóâ íà-÷àëüíèê (çàâ³äóþ÷èé áîëüíèöåþ). Äðóæèíà éîãî – òåæ âðà÷, â õ³ðóð㳿 ðàáî-òàëà. ³í ç óìà ç³éøîâ.

Ìàìà ìîÿ âìåðëà îä ãîëîäà. ¯é áóëî 52 ãîäà.  íå¿ æåëóäîê áîë³â. Ñëàáàáóëà. Áðàò ñòàðøèé óìåð. Áàòüêî ïîìåð â 84 ãîäè… Õî÷à âåñü íàø ð³ä – äîâãî-æèòåë³.

 33-ìó òðóï³â âàëÿëîñü áàãàòî, äåñÿòêàìè ëåæàëè íà ïîëó â áîëüíèö³. Ïðÿìîï³äáèðàëè íà âóëèö³ ïà÷êàìè. Íå çíàþ, õòî öèì çàéìàâñÿ. Êóäèñü ¿õ â³äâîçèëè.

Áóëî ³ òàêå, ùî ïîì³æ òðóï³â áóëè é æèâ³. Òðîõè ðóêîþ âîðóõíå – éîãîâ òåïëó âàííó. ³í îæèâàâ. Êóäèñü ¿õ äàë³ â³äïðàâëÿëè… Ïîìåðëèõ áóëî äóæå,äóæå áàãàòî. Îé, áàãàòî, ÿ æ êàæó, â áîëüíèö³ òðóïè ðÿäàìè êëàëè… Ñåðåäòðóï³â ä³òåé òà ëþäåé ïîõèëîãî â³êó íå áóëî. Òðóïè – äîðîñëèõ ëþäåé.

Çàïèñàëà ².Äîäàðóê.2002 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÍÀÓÌÅÍÊÎ Ãàëèíè Ñòåïàí³âíè,

1912 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Áîãóñëàâ Ïàâëîãðàäñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Ìåí³ áóëî íà òîé ÷àñ îäèíàäöÿòü ðîê³â. Íàñ áóëî ø³ñòü äóø ó ñ³ì’¿ – áàòüêî,ìàòè ³ ÷åòâåðî ä³òåé. Íàéìåíøèé áðàòèê ëåæàâ ó êîëèñö³. Áóëî öå çèìîþ. Äîíàñ ó õàòó çàéøëè òðè ÷îëîâ³êè, ïî÷àëè ðèòèñÿ ó âñ³õ êóòêàõ, øòèðëÿëè â äîë³â-êó, â ïîäóøêè. Âèìàãàëè â³ääàòè âñå çåðíî. Áàòüêî ïðèñÿãàâñÿ, ùî âñå, ùî áóëî,âæå â³ääàâ. Çíàéøëè äåñü äâ³ æìåí³ êóêóðóäçè òà é òó çàáðàëè. Âàæêî áóëîæèòè. Áàòüêî ââå÷åð³ ìîëîâ ó æîðíàõ ÿêåñü çåðíÿòêî, íàâ³ÿíå ç ñîëîìè, ìàòèç òîãî âàðèëà þøêó.

Íàñòóïíèé ð³ê áóâ íåóðîæàéíèé. Ó íàñ â ñ³ì’¿ õë³áà íå áà÷èëè. Ìàòè ïîñè-ëàëà íàñ çáèðàòè, ÿêó çíàéäåìî, ÿãîäèíêó, ãðèáî÷îê, òðàâèíêó. Ùî ¿ëè, à ùîñóøèëè íà çèìó. Ñò³ëüêè òî¿ çåëåí³ ïåðå¿ëà, ùî âñå æèòòÿ ïîò³ì â³äâåðòàëî, õî÷àãë³ä ëþáëþ é äîñ³. Îäíå ö³êàâî, ÷è ¿ëè ä³òè òèõ äÿäüê³â, ùî òðóñèëè çåðíî, òóçåëåíü ³ç ãóñ³ííþ.

92

ѲÄ×ÅÍÍß

Òðèäöÿòü òðåò³é ð³ê òåæ áóâ ñòðàøíèé äëÿ íàøî¿ ñ³ì’¿. Íàâ³òü ñâîþ ñîáàêóѳðêà ç’¿ëè. Âë³òêó áóëî ëåãøå. Ïåêëè ëèï’ÿíèêè ³ç ëèñòÿ ëèïè, ïåêëè ãàðáóçè…Òîãî ðîêó é ïîìåð íàéìåíøèé áðàò Ãðèöüêî. ³í ð³ñ êâîëèì, õâîðèì, ¿æ³ áóëîäóæå ìàëî.

2002 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÍÀÓÌÅÍÊÎ (â ä³âîöòâ³ ÂÄÎÂÈ×ÅÍÊÎ)

Ìà𳿠Ïàíòåëåéìîí³âíè,1925 ð. íàðîäæåííÿ

(ñ. Æàá’ÿíêà Ëèñÿíñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.)

Á²ÄÓÂÀËÀ 33-ãî ² 47-ãî1933 ð. â íàñ çàáðàëè âîë³â, êîðîâó, ñâèíþ ç ïîðîñÿòàìè, ñêðèíþ, ë³æêî, íàâ³òü

ëàâó ç õàòè... À ùå õîò³ëè â³ä³áðàòè â ñ³ì’¿ êîæóõà. ³í äóæå ãàðíèé áóâ, îáøè-òèé â³çåðóíêàìè, âèð³çàíèìè ç òîíêî¿ øê³ðè. Òîä³ ìàòè íàä³ëà êîæóõ íà ñåáå,ï³äïåðåçàëàñÿ ³ ç³ìêíóëà ðóêè òàê, ùî ðîç÷åïèòè ¿õ “àêòèâ³ñòè” íå çìîãëè. Äîâãîòóçàëè æ³íêó, àëå êîæóõ òàêè íå â³ä³áðàëè.

Çåðíî øóêàëè ñêð³çü, íàâ³òü ó ë³æêó, äå ëåæàëè ãîëîäí³ õâîð³ ä³òè. Ðîç³áðàëèõë³â ³ êëóíþ.

Äàë³ ìàìó ïðèìóñèëè êîïàòè ÿìè äëÿ òèõ, õòî âæå ïîìåð îä ãîëîäó. Âîíàâèêîïàëà 40 ÿì, á³ëüøå íå áóëî ñèë – õîäèòè íå ìîãëà ñïóõëèìè íîãàìè, à ùå â³äòÿæêî¿ ïðàö³ ëîïíóëà ñóäèíà.

Ó ñ³ì’¿ òîãî ðîêó ïîìåðëè áàòüêî, áàáóñÿ é 2 ä³òåé. Ìåí³ ïîùàñòèëî âèæèòè.À 1947-ãî â ìåí³ ñïóõëè íîãè. Ùîá óðÿòóâàòèñÿ â³ä ãîëîäíî¿ ñìåðò³, ïåêëà

ìëèíö³ ç ãè÷êè, êðîïèâè, àêàö³¿, ïîëîâè.Ñëàâãîðîäñüêèé Ïåòðî. Á³äóâàëà 33-ãî ³ 47-ãî. –

Íàðîäíà ãàçåòà. – 1997. – ¹ 22.

ÐÎÇÏβÄÜÍÀÓÌÎÂί ³ðè ßê³âíè,

1918 ð. íàðîäæåííÿ(Õåðñîíùèíà)

ϳä ÷àñ ãîëîäîìîðó ïðîæèâàëà ÿ â ñåë³ Êåëåãå¿ Ãîëîïðèñòàíñüêîãî ð-íó íàÕåðñîíùèí³. Ó 1933 ðîö³ ìåí³ áóëî 15 ðîê³â. Ïðàöþâàëà ó êîëãîñï³ ³ ïàì’ÿòàþ,ÿê òÿæêî ïðîõîäèëè ðîêè ãîëîäîìîðó ó íàøîìó ñåë³.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

93

Íàâêîëî áóâ ãîëîä ³ õîëîä. ˳òîì ëþäè ìîãëè ùå ïåðåáèòèñÿ ëîáîäîþ, êî-çåëüöåì, à çèìîþ çîâñ³ì íå áóëî ÷îãî ¿ñòè. Äåêîëè òåðëè êîðìîâèé áóðÿê ³ ðàçîì³ç ÿ÷ì³ííîþ êðóïîþ âàðèëè êðóòó êàøó – öå áóëà ñâÿòêîâà ñòðàâà íà Âåëèêäåíü.Öÿ êàøà áóëà ã³ðøà, í³æ çàðàç äàþòü ñâèíÿì.

Íà ðîáîòó õîäèëè ãîëîäí³ ³ çàäàðîì.  êðàìíèö³, ùî áóëà á³ëÿ “ñòàðî¿ øêî-ëè”, âèäàâàëè ò³ëüêè ðîáî÷èì ïî 200 ã õë³áà. Ïîêëàäåø éîãî çà ïàçóõó, ïîêèä³éäåø íà ðîáîòó, òî ïî êðèõò³ õë³á ç’¿ñè ³ íå äîòåðïèø äî îá³äó, ïîêè íàìçâàðÿòü êàíäüîð. Êàíäüîð âàðèëè ç âîäè ³ ïøîíà, äå éîãî íå áóëî âèäíî.

Êëèìåíêî Íàä³ÿ Âàñèë³âíà, ßñòðóá Ñòåïàí Àíäð³éîâè÷, ßñòðóá ÑàôðîíÑîéîéîâè÷ òà ³íø³ õîäèëè ïî õàòàõ ³ç ùóïàìè ³ òðóñèëè âñ³ òîðáèíêè, â³äáèðàëèâñå: ¿æó, îäÿã, çàëèøàëè ëþäåé ãîëîäíèìè. Õòî ðîáèâ ó êîëãîñï³, òîé ÿê-íåáóäü³ çì³ã âèæèòè ó öåé ð³ê, à õòî ñèä³â äîìà, òîé ïóõíóâ ç ãîëîäó ³ âìèðàâ. Äåÿê³ëþäè õîäèëè ³ øóêàëè ¿æó, ùîá ïðîæèòè, òà â äîðîç³ ãèíóëè, âìèðàëè; çà íèõ í³õòîíå òóðáóâàâñÿ, âîíè í³êîìó íå áóëè ïîòð³áí³.

Çàïèñàëè Î.Êóöåíêî, Ñ.Ìîðîçþê, Ô.Ìîðîçþê. 2007 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÍŲÐÍί Îëÿíè ²âàí³âíè,

1909 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. ×åðâîíèé ìàÿê Ñîëîíÿíñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

ß âèðîñëà ó çàìîæí³é ðîäèí³. Êîëè ïðèéøëà êîëåêòèâ³çàö³ÿ, íàøó çåìëþ“ðîçêóðêóëèëè”. Çà÷èòàëè ð³øåííÿ êîìíåçàìó òà é âèãíàëè ç õàòè, ó ãîëèé ñòåï.

Ãîëîä ó 33-ìó ñàìà âëàäà é âëàøòóâàëà. Çàñóõè íå áóëî. Ïðàâäà, ìåíøåïîñ³ÿëè, áî á³ëüøå ì³òèíãóâàëè, í³æ ïðàöþâàëè. Òå, ùî âðîäèëî, çàáðàëè. Òà íåò³ëüêè íàäëèøêè, à âèãðåáëè âñå äî÷èñòà ó êîìîðàõ.

À çèìà æ ÿêà äîâãà! ² ñ³ì’¿ áóëè òîä³ âåëèê³. Ìè âèæèëè ò³ëüêè òîìó, ùî÷îëîâ³ê áóâ ðîá³òíèêîì, éîìó äàâàëè õë³áíèé ïàéîê.

Æèëè íà ñòàíö³¿. Çäàâàëîñÿ, ùî âåñü ëþä çíÿâñÿ ç ì³ñöÿ ³ ¿äå êóäèñü ñâ³ò çàî÷³. Ãîëîä ãíàâ ëþäåé ó ïîøóêàõ õàð÷ó. Õòî ìàâ ÿê³ñü ðå÷³, â³ç ¿õ ì³íÿòè â ñåëî.À òàì ñàìèì íå áóëî ÷îãî ¿ñòè, ³ ëþäè éøëè äî ì³ñòà, ñïîä³âàþ÷èñü, ùî âäàñòüñÿäåñü âëàøòóâàòèñÿ íà ðîáîòó çà øìàòîê õë³áà.

Õîäèëè ñòðàøí³ ÷óòêè ïðî ãðàá³æíèê³â, ïðî ëþäî¿äñòâî. Ëþäè ç’¿ëè êîò³â³ ñîáàê – â ñåë³ ñòîÿëà äèâíà òèøà: í³ ï³âíÿ÷îãî êóêóð³êàííÿ, í³ ñîáà÷îãî ãàâêîòó.Àæ ìîòîðîøíî ñòàâàëî. Íàâåñí³ õòîñü ³ç îäíîñåëü÷àí ïðèí³ñ çâ³ñòêó, ùî éøëàçèìîþ äî ìåíå ñåñòðà ç 2 ä³òüìè. Òà íå ä³éøëà, ïîìåðëà ç ãîëîäó ó ñóñ³äíüîìóñåë³. À äâîõ íàï³âçàìåðçëèõ ä³òåé ï³ä³áðàëà ñ³ëüñüêà ðàäà ³ êóäèñü â³äïðàâèëàäî äèòÿ÷îãî ïðèòóëêó. Òàê ³ çãèíóëè ò³ ä³òè.

94

ѲÄ×ÅÍÍß

Òåïåð ðîçïèòóþòü ñòàðèõ ëþäåé: ÷è áóâ ãîëîä ó 33-ìó, ÷è éîãî íå áóëî?À âè ïîäèâ³òüñÿ, ÷è áàãàòî ëþäåé â Óêðà¿í³ 1932-ãî, 1933-ãî ðîê³â íàðîäæåííÿ?ß äóìàþ, ùî äóæå ìàëî. Ó íàøîìó ñåë³, â óñÿêîìó ðàç³, æîäíà íîâîíàðîäæåíàäèòèíà íå âèæèëà. Ó òîìó ÷èñë³ ³ ìîÿ äîíå÷êà Ìàð³éêà...

Çàïèñàëà Ë.Íåâ³ðíà.1998 ð.

ÑÏÎÃÀÄÈÍÅÂÌÈÂÀÊÎ (â ä³âîöòâ³ ÁÎÐÈÑÅÍÊÎ)

³ðè ²âàí³âíè(ñ. ßðîø³ Ãëîáèíñüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.)

Íàðîäèëàñÿ ÿ â1922 ðîö³ â ñåë³ ßðîø³. 1933 ðîö³, êîëè áóâ ãîëîä, áàòüêî ïðàöþâàâ ó êîíþøí³, à ìàòè ëàíêè ïîëî-

ëà. Òî ìàòåð³ äàäóòü, áóëî, õë³áà á³ë³øîãî, à áàòüêó – ÷îðí³øîãî. Ìàòè áóëà ðîäîì³ç Ãàíí³âêè. Òî âîíè ï³äóòü òóäè ³ ïðèíåñóòü çâ³äòè âóçëèê áîðîøíà. Òî çâàðÿòüãàëóøêè.

Ó íàñ êîðîâà áóëà. Òî ó íàñ í³õòî íå âìåð ç ãîëîäó.Îäíîãî ðàçó äî íàñ âñêî÷èâ îäèí ÷îëîâ³ê ³ çàáðàâ ìàëÿñíèê (³ç ìàëÿñó ñïåêëà

ìàòè). À ÿ êðè÷ó: “Îé, Áîæå! Ìàìî, âêðàëè ìàëÿñíèê!” À âîíà: “Òà íåõàé!Ùî æ çðîáèø!”

 ñåë³ áàãàòî ëþäåé ìåðëî â³ä ãîëîäó.Êîëè ²âàíà Ãðèãîðîâè÷à Ãëàäèðà ñåñòðà (¿é áóëî ðîê³â äåâ’ÿòü-äåñÿòü) éøëà

äî ßðîø³âñüêî¿ øêîëè, Êîñîãëÿäè (÷îëîâ³ê ³ æ³íêà) çàìàíèëè ¿¿ ³ çàð³çàëè.  ïå÷³ó ÷àâóíö³ âîíè ãîòóâàëè...

Öèõ ëþäåé ïîò³ì çàáðàëè, òî é íå âåðíóëè.Çàïèñàí³ ãðóïîþ “Àðõ³âàòîð–100”.

2003 ð.

ÑÏÎÃÀÄÈÍÅÂÌÈÂÀÊÎ (â ä³âîöòâ³ ÄÓÌÀ) ªâäî곿 Àíäð³¿âíè

(ñ. ßðîø³ Ãëîáèíñüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.)

 íàø³é ñ³ì’¿ áóëî òðîº ä³òåé – áðàò Àíäð³é, 1925 ðîêó íàðîäæåííÿ, ÿ (íàðî-äèëàñÿ ó 1928 ðîö³) ³ áàòüêîâà äî÷êà (ìàáóòü, 1920 ðîêó íàðîäæåííÿ). Æèëèó á³äíîñò³.

Ìîþ ìàò³ð çâàëè Ìîòðîíà Àíäð³¿âíà. Íàø áàòüêî, Äóìà Àíäð³é Êàëåíèêî-âè÷, ïðàöþâàâ íà ïîøò³ â Ïèðîãàõ, çàâ³äóâà÷åì ïîøòè.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

95

Îäíîãî äíÿ â³í çáèðàºòüñÿ éòè íà ðîáîòó. Êàæå: “Äóíþ, óæå æ ÿã³äêè ñòèã-íóòü. Õîä³ìî. ß òåáå ïîíåñó ó ñàäîê. Óæå ÿã³äêè ñòèãíóòü.” À ÿ ðàäà, ùî áàòüêîâçÿâ íà ðóêè.

Çàéøîâ òîé ÷îëîâ³ê, ÿêèé ïîøòó ðîçíîñèâ, Êîëîä³é Ïåòðî Ïåòðîâè÷.²äóòü âîíè â ñàäîê ³ ìåíå íåñóòü íà ðóêàõ. Íàðâàëè ìåí³ ÿã³äîê. Çàëèøèâ

ìåíå áàòüêî âäîìà. À ñàì ï³øîâ íà ðîáîòó. îá³ä ïðèá³ãຠìàòè (îá³äó ùå íå áóëî) ³ êðè÷èòü, òóæèòü ó äâîð³, ùî çàáðà-

ëè â ì³ë³ö³þ áàòüêà. ͳ çà ùî. Çàáðàëè áàòüêà ñåðåä á³ëîãî äíÿ ³ ïðèâåëèó “Ïîïîâ³ õàòè”. (“Ïîïîâ³ õàòè” – äîâã³ ñòàðèíí³ áóä³âë³ ç âõîäîì ç îäíîãî áîêó³ ç ³íøîãî áîêó – áóëè íà òîìó ì³ñö³, äå ijäåíêè çàðàç æèâóòü. ϳï ÷è âò³ê, à â òèõõàòàõ, â äåÿêèõ ê³ìíàòàõ, çà÷èíÿëè çàòðèìàíèõ. ßê â’ÿçíèöÿ áóëà).

Ìàòè ïðèéøëà, çàõâàòèëà ìåíå é áðàòà. ² ï³øëè ìè, á³ãîì ïîá³ãëè òóäè.Ïðèá³ãàºìî. À âîíè êàæóòü: “Óæå éîãî íåìàº.” “À äå æ â³í?” Êàæóòü: “Ó Ãëî-áèíå ïîãíàëè éîãî åòàïîì. Âîíè êàæóòü, ùî ïî ñïðàâåäëèâîñò³, â³í ìóñèâ áóòèùå çà÷èíåíèé. À éîãî âæå ïîãíàëè”.

Ìàòè âðàíö³ ñïåêëà íàì ÿê³ñü òàì îëàäêè, íå çíàþ, ³ç ÷îãî. ² êàæå: “ijòêè,âè ñèä³òü. Áî Íàäÿ çàõâîð³ëà òèôîì. Ëåæèòü íà ïå÷³. Ðîòîì ³ íîñîì ³äå êðîâ.Òàê âè íå âèõîäüòå ç õàòèíêè. Íå âèõîäüòå”. (Òàì ñâåêëè çâàðèëà âàì ó ÷à-âóíö³). Êàæå: “À ÿ æ ï³äó íà Ãëîáèíå”.

Ïðèá³ãຠó Ãëîáèíå, ó ì³ë³ö³þ. Ãëÿíóëà, à ì³ë³ö³îíåð ó áàòüêîâîìó êîñòþì-÷èêîâ³. Òàì ÿêèéñü ÷èñòåíüêèé êîñòþì÷èê áóâ ó áàòüêà. (Âîíè âæå ñòÿãëè òîéï³äæàê áàòüêà. ² óæå ì³ë³ö³îíåð ó êîñòþì³).

À ìàòè é óïàëà. À â³í òîä³ äî íå¿ ï³äñêî÷èâ: “Âè – Äóìèíà æ³íêà? Âè –Äóìèíà æ³íêà?” ³í øâèäêî çíÿâ òîé ï³äæàê ³ â³ääàâ ìàì³ ó ðóêè. Àëå âæå í³÷î-ãî ó ï³äæàö³ íå áóëî. Äî öüîãî òàì áóëî áàãàòî äîêóìåíò³â ó ï³äæàö³ ³ ãðîø³ ÿê³ñüòàì áóëè.

Òîä³ æ âîíà ïëà÷å: “Äå æ â³í?”À ì³ë³ö³îíåð êàæå: “²ä³òü. Ïàëàòêè íà áåðåç³ ïîñòðîºí³. ²ä³òü. ³í òàì ó ïà-

ëàòêàõ”. Ïîá³ãëà ìàìà òóäè, ó ò³ ïàëàòêè. (Öüîãî ðîçêàçóâàòè íå ìîæíà). Ïîîáèäâà áîêè ëåæàòü, ÿê ñíîïè, îäèí êîëî äðóãîãî, ëþäè. Ò³ ïîìèðàþòü, ò³ äîäè-õàþòü. Ëåæàòü ëþäè.

Ìàòè á³æèòü ³ êðè÷èòü: “Äóìà!” Ïàëàòêè áóëè íàä áåðåãîì. Îòî ¿õ òóäèçâîçèëè. Ïîâíî áóëî òàì ëþäåé...

(Êàæå ìàìà: “Õâàòàþòü çà ðóêè, çà íîãè. Êîæåí ïðîñèòü: “Äàéòå êóñî÷îêõë³áà! Äàéòå êóñî÷îê õë³áà!”)

Âîíà á³ãëà ìàëî íå äî êðàþ. Îäèí ÷îëîâ³ê êàæå: “Âè – Äóìèíà æ³íêà? Éîãîïîâåçëè âæå íà êëàäîâèùå”.

Éîãî ïîáèëè òóò ùå, â “Ïîïîâèõ õàòàõ”, à òîä³ ïîãíàëè íà Ãëîáèíå. Íàïåâíå,êîëè éîãî ãíàëè, òî âåñü ÷àñ áèëè.

Ìàìà á³æèòü, á³æèòü. Á³æèòü, á³æèòü. Êàæóòü: “Îòî ï³äâîäà. Îòî òà ï³äâî-äà. Îòî òà ï³äâîäà”. ßê ñíîïè íàêëàäåíî. Îñü æå òóò íàêèäàëè âîíè ¿õ. Òèì, õòî

96

ѲÄ×ÅÍÍß

êèäàâ ìåðòâèõ íà ï³äâîäè ³ âèâîçèâ ¿õ, äàâàëè ïî ñòî ãðàì õë³áà. Òàê âîíè êèäà-ëè ³ ìåðòâèõ, ³ òàêèõ, ÿê³ ùå äèõàëè.

Âîíà ï³äá³ãàº. ßìà âèðèòà òðàêòîðîì. ² õëîïö³ ï³äêëàëè ðå÷³ ï³ä ãàðáó ³ ïå-ðåêèíóëè òóäè. Âèñèïàëè ëþäåé, ÿê ñíîï³â.

Ìàìà ïîêðè÷àëà, ïîêðè÷àëà êîëî ò³º¿ ÿìè òà òàê ³ ï³øëà äîäîìó. Òà âïà-ëà êðè÷èòü, òóæèòü. Ìè òåæ êðè÷èìî. Íó, ó÷îðà æ áàòüêî áóâ æèâèé-æèâ³-ñ³íüêèé, çäîðîâèé-çäîðîâ³ñ³íüêèé. Ïîáèëè, âáèëè éîãî í³ çà ùî. Ïðèçíàëè, ùîâ³í – “âðàã íàðîäó”. ßêèé æå â³í “âðàã íàðîäó?”, ÿê â³í í³êîëè í³÷îãî... Êîì³ð-íèêîì òðîõè ïðàöþâàâ, íà÷àëüíèêîì ïîøòè ïðàöþâàâ. Áóâ óáèòèé çà ñâîºð³äíå æèòî. Çà ñâîº ð³äíå æèòî. Öå íå òå, ùî äåñü ó êîëãîñï³ ÷è ó êîãîñü-òàìó ãîðîä³.

Ó íàñ íà ãîðîä³ áóëî ïîñ³ÿíå æèòî. Òî áàòüêî, òî ìàìà çàíîñèòü ìåíå ó òåæèòî. Ðÿäíèíêó ïðîñòåëÿòü. ² òàì íà ðÿäíèíö³ ïîñòàâëÿòü ìåí³ âîäè÷êè. ² îòîòàì ÿ “ïàñóñÿ”. Âèìèíàþ çåðíÿòêà ³ ¿õ ¿ì.

Ï’ÿòü ðîê³â òîä³ ìåí³ áóëî.² îòî æ áàòüêî óçÿâ ³ êàæå: “Ñíîïèê æèòà ñêîñèìî, îá³ìíåìî, çìåëåìî, ³ âè

äîæèâåòå”.Äî âå÷îðà ñêîñèëè. Óâå÷åð³ îá³ìíÿëè ç ìàìîþ. ² ïîñòàâèëè ó ï³÷.Ò³ëüêè âîíè ïîðîçõîäèëèñÿ íà ðîáîòó, êîëè òóò ñòóê ó äâåð³. À âîíè çàùåï-

íóò³. (Ìè ç Àíäð³éêîì çàù³ïàëèñÿ.)“³äù³ïàéòå!” (À íàì æå áóëî íàêàçàíî, ùîá í³õòî äâåðåé íå â³äùèïàâ).Ìè íå â³äù³ïàëè. Òàê âîíè âèòÿãëè â³êíî ç ðàìîþ ³ âë³çëè äâîº. (ß çíàëà ¿õ.

Ñâî¿, ñåëÿíñüê³. Êèðèëî Êîëîä³é áóâ ³ Òóðÿðÿ â÷èòåëåì áóâ. ß äîâãî íå ìîãëà íàíüîãî äèâèòèñÿ).

³äù³ïíóëè äâåð³. Çàáðàëè òó ñîëîìêó, ÿêà çàëèøèëàñÿ â³ä ñíîïà. Âèòÿãëè ³çïå÷³ îòå æèòî. ² òîä³ æ çðàçó çàáðàëè ìîãî áàòüêà. Äçâîíèëè âîíè ó ì³ë³ö³þ ÷èêóäè ïîäçâîíèëè.

Çà ñâîº ð³äíå æèòî éîãî óáèëè. (Êèðèëî Êîëîä³é áóâ, ÿêèé æèâ ó íàñ ïîñóñ³äñòâó, öå â³í âèäàâ íàñ).

Ñåñòðà Íàäÿ ïîìåðëà â îäèí äåíü ³ç áàòüêîì. Ìàòè ïðèá³ãëà ç Ãëîáèíå,òóæèëà. Êîëè äî Íàä³, à Íàäÿ âæå ìåðòâà. Íå çíàþ, äå ïîõîâàëè Íàäþ.

Ñóñ³äêà Ìàð³ÿ ï³çí³øå ðîçïîâ³ëà, ùî âîíà ïðèõâîð³ëà ³ íå ï³øëà íà ðîáîòó.Òîä³ ïðèéøëè ¿¿ øóêàòè, ÷îãî âîíà íà ðîáîòó íå ïðèéøëà. Òàê âîíà âñêî÷èëà âÿêóñü ÿìó. Òà ñèä³ëà ó ÿì³.

À Íàäÿ ï³øëà äî äâîþð³äíîãî áðàòà ñâ ìàòåð³ íà ãîðîä ³ âèðâàëà òàìêóù öèáóë³. Òàê Ìèòðîôàí Ãðèãîðîâè÷ Íåâìèâàêî ¿¿ ïîáèâ. Íàãíàâ ¿¿ íà ´àíêó.Ïîâ³äáèâàâ ¿é ïå÷³íêè. Òàê îòî íîñîì ³ ðîòîì éøëà êðîâ ó íå¿. Çà îäèí êóùöèáóë³! Îäèí êóù öèáóë³ âèðâàëà. Òî ¿¿ òàê ïîáèëè! Áàáóñÿ áîÿëàñÿ, ùî òî áóâòèô, òà áîÿëàñÿ çàðàçèòèñÿ.

Ìàð³ÿ æ áà÷èëà ³ ðîçïîâ³ëà ìàì³, ùî í³ÿêèé òî íå áóâ òèô ó Íàä³.Òà ñòðàõ³òòÿ. Öå æàõ! Ãîëîäîâêà – ã³ðøà, í³æ â³éíà.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

97

Ìàìà âèêîñèëà òå æèòî. Âîíî âæå äîñòèãëî. Ñêëàëà éîãî â êîïèö³. Çàïàëè-ëà òå æèòî ³ êàæå: “Íåõàé äî Áîãà õâàëà ï³äå!” (Ñòðèìóº ñëüîçè). “À ãîñïîäà-ðÿ ç’¿ëè. Òî íåõàé ï³äå äî Áîãà õâàëà!”

Òàê îòî áàòüêà ïîçáóëèñÿ. Òà òàê ³ ãîðþâàëè.Áðàò Àíäð³é íåçàáàðîì ïîìåð â³ä ãîëîäó. Íå áóëî óæå í³÷îãî í³äå ¿ñòè. Âæå

³ ÿ áóëà íà ãðàí³ ñìåðò³. Ëåæàëà íà ïå÷³, óæå çîâñ³ì óìèðàëà.Ïðèéøëà ñóñ³äêà ³ êàæå: “Îöå, Ìîòðå, ÿê õî÷åø. Àëå òâîÿ îñòàííÿ äèòèíà

íå ïîâèííà ïîìåðòè”.Ìàìà ïëà÷å. Çàëèøèëàñÿ âäîìà.Êîëè ïðèõîäÿòü íà ðîáîòó âèãàíÿòè. Ïðèéøëè òðè ÷îëîâ³êè.ß ëåæó íà ïå÷³ ïóõëà. Íåìຠ÷îãî é ãðàìèíè ç’¿ñòè.×îëîâ³êè ïèòàþòü: “×îãî òè íå ï³øëà íà ðîáîòó?” Âîíà êàæå: “ßê æå ÿ ï³äó,

êîëè öÿ äèòèíà ïðè ñìåðò³? Óìèðàº, áî íåìຠ÷îãî ¿ñòè.”³í òîä³ – äî ñêðèí³.À ó íàñ ùî òàì ó ñêðèí³? (Áàòüêî âñå â Ðîñ³þ ïîâèâîçèâ, ïîïðîì³íþâàâ Äå

ùî íå áóëî, ÿê³ õóñòèíè, ñï³äíèö³ – âñå ïðîì³íÿâ. Ïðèâ³ç òàì ÿêèõñü â³äõîä³â ³çÐîñ³¿. Ïðîì³íÿëè øâåéíó ìàøèíêó ³ âñå. Äóìàëè, ùî ïðîòðèìàþòüñÿ. Êóäè òàìïðîòðèìàòèñÿ! Çà äåñÿòîê êàðòîïëèí. À ùî òî äåñÿòü êàðòîïëèí íà ñ³ì’þ?

Âñå ïîïðîì³íþâàëè. Âñå îäíî ç ãîëîäó óñ³ ïîâìèðàëè. Áàòüêà âáèëè.Àíäð³éêî âìåð. Íàäþ ïðèáèëè, òî âîíà òåæ ïîìåðëà.

Ìàìà, áàáóñÿ ³ ÿ çàëèøèëèñÿ.À âîíè ï³äñêî÷èëè: “Äàâàé êëþ÷ â³ä ñêðèí³!” Ìàìà êàæå: “Íåìຠó ìåíå

êëþ÷à ³ íåìຠí³÷îãî ó ñêðèí³.”À â³í ïðèá³ã òà êàæå: “Äàâàé ñîêèðó! ß ðîçðóáàþ â³êî.” À òîä³ ë³çå íà ñò³ëåöü

³ òÿãíå ðóøíèê. Òÿãíå ðóøíèê ³ç ³êîí. Òî áóâ Íàäòî÷³é ²âàí. (“Øêàïîþ” éîãîïðîçèâàëè). ² òÿãíå ðóøíèê ³ç ³êîí. À ìàìà êàæå: “Òÿãíè, òÿãíè! Ìîæå íà íüîìóïîâ³ñèøñÿ!”

Ðóøíèê â³í ò³ëüêè ïîñìèêàâ, àëå íå çíÿâ.Ìàìà ìàëî íå ïîïàëà äî â’ÿçíèö³. Çà íüîãî.Óæå ï³ñëÿ òîãî, ÿê ïðîéøëî âñå öå. Òà ¿õàëè ç ðîáîòè. Òàê âîíè ÿê çàâåëèñÿ

íà ï³äâîä³. Òàê ìàìà âõîïèëà ñàïó òà äî íüîãî: “ß òåáå çàðóáàþ!”Áàáè æ òîä³ ñõîïèëè ìàìó çà ðóêè. Âèõîïèëè ñàïó... À òî á âîíà ùå ó â’ÿç-

íèöþ ïîïàëà...1933-é ð³ê ïðîõîäèâ ñòðàøíå, òðàã³÷íî â ßðîøàõ.ß îöå áà÷ó, ÿê Ãëàäèð Ìàð³ÿ ²âàí³âíà á³æèòü ñåëîì. Ðîçïàòëàíà. À âñ³ æ ëþäè

âèá³ãàþòü. ² êðè÷èòü âîíà: “Ðÿòóéòå! Ëþäîíüêè, ðÿòóéòå!” Ñê³ëüêè ìîæíà?² âñ³ æ âèá³ãàþòü. ijòâîðà òîä³ îñîáëèâî. ß âèá³ãëà, äèâëþñÿ: ðîçïàòëàíà

³ êðè÷èòü: “Éøëà ä³â÷èíà ³ç øêîëè ³ íå ñòàëî ¿¿.”À íåïîäàë³ê òîãî ì³ñöÿ, äå Îëüãà ²âàí³âíà æèâå, æèëè ÷îëîâ³ê ³ éîãî äðóæèíà.

Áåçíîñè. ¯¿ çâàëè Õèìêà. Òî÷íî. À éîãî çâàëè – ÷è Ìèøêî? Íå äóæå ïàì’ÿòàþ.Áóëà ó íèõ ìàëåíüêà äèòèíà.

98

ѲÄ×ÅÍÍß

ß çíàþ, ùî ÿê ïðè¿õàëà ì³ë³ö³ÿ, ¿õ âèâîäèëè. Âèòÿãëè ³ç ïå÷³ ÷àâóíè ³ç ì’ÿñîìîö³º¿ ä³â÷èíè. Êîðæèêîì çàìàíèëè. ijâ÷èíêó òó çâàëè, ïî-ìîºìó, ͳíà. Çàìàíèëèêîðæèêîì ä³â÷èíó.

³äðàçó ¿¿ ìàòè íå êèíóëàñÿ. ijâ÷àòêà æ íå ñêàçàëè, ùî ¿¿ çàìàíèëè. À ï³çí³øåêèíóëàñÿ.

À òîä³ ïðè¿õàëà ì³ë³ö³ÿ, ¿ì íàä³ëè íàðó÷íèêè. Çíàþ, ÿê ãíàëè ¿õ äî ìàøèíè.ß áà÷èëà, ÿê ¿õ ó ìàøèíó âïèõàëè. ² òàê ¿õ äåñü çàâåçëè. Òî ùå òà Õèìêà ùå

é ëèñòà äî íàñ ïðèñèëàëà. (Âîíà áàòüêîâ³ áóëà ÿêàñü äâîþð³äíà ñåñòðà). ¯õ çàñ-ëàëè ó çàñëàííÿ.

À ïåðåä öèì âîíè ç’¿ëè ñâîþ ð³äíó äèòèíó. Ó íèõ Ãàëÿ áóëà. Âîíà áóëàäâîþð³äíà ñåñòðà... Çàõîäèòü áàòüêî òóäè...

Ïðèõîäèòü áàòüêî äîäîìó ³ êàæå ìàì³: “Äî ÷îãî æ äîâîäèòü îöåé ãîëîä! Òèá áà÷èëà! ß çàéøîâ ïðîâ³äàòè, ùî âîíè òàì ðîáëÿòü. Âèñêî÷èëà Õèìêà, ³ âñ³íîãè ó íå¿ ó êðîâ³. Äî ÷îãî öå ãîëîä îöåé äîâîäèòü!”

Òàê â³í æå òîä³ íå äóìàâ, ùî âîíè îöå äèòèíó ñâîþ çàäàâèëè ÷è çàð³çàëè.Ùî âîíè ¿é ðîáèëè... À ïîäóìàâ ùîñü ³íøå, ùî òàê íåîõàéíî...

À âîíà é êàæå: “Òè çíàºø, Àíäð³þ, Ãàëÿ æ ïîìåðëà”.“À äå æ âîíà?” – ïèòຠ¿¿ ì³é áàòüêî.À âîíà êàæå: “À ìè ¿¿ îíî ïîõîâàëè ó ñàäî÷êó.”Â³í ¿é êàæå: “Äèâèñü, ùîá íå áóëî íåïðèºìíîñòåé!”² îòî êàæóòü, ÿê ëþäñüêîãî ì’ÿñà âîíè âæå ñêóøòóâàëè, òî ... Òàêå ñòðàõ³òòÿ!Âìèðàëè ñ³ì’ÿìè.Êàçàëè, ùî ÿêèéñü Ìèøêî ³ Ìàðóñÿ æèëè (äåñü òàì, äå æèâå Íàñòÿ Êîñò³âíà,

òàì áóëà õàòà ïåðåä Íàñòåþ Êîñò³âíîþ, òóäè). Îáîº ðàçîì ïîìåðëè. Îáîºìîëîä³, ïðè¿õàëè ³ç Ðîñ³¿ ñþäè íà çàðîá³òêè. Òà îáîº ïîìåðëè.

ϳêóëÿ ßêîâà âáèëè – äâåð³ ïîêëàëè íà íüîãî ³ áèëè ãèðÿìè çà òå, ùî í³áèòî³ç-çà íüîãî â êîëãîñï³ íå ñòàëî êîðîâè. À âîíè ñàì³ òó êîðîâó äåñü ÷è çàð³çàëè, ÷èïðîïèëè, ÷è ÷îðò ¿õ çíà. À âîíè áèëè ãèðÿìè ïî òèõ äâåðÿõ, ïîêè éîãî íå âáèëè.

À òî çíàþ, ùî ó íàñ òàêå áóëî. Ìàìà çâàðèëà ÿêèéñü êàíäüîð – òàì îäíàïøîíèíà, äðóãå – çåëåíå ïøîíî. Âñèïàëà ìèñî÷êó òîãî ñóïó. À ïîðó÷ ç ãîëîäóâìèðຠìàòè áàòüêà Àíäð³ÿ (áàáóñÿ). Âîíà âìèðຠç ãîëîäó. Òà ÿê äàñòü âîíàìåí³ ïî ò³é ìèñî÷ö³. Ðóêîþ ÷è íîãîþ. Òàê ÿê ÿ ïî÷àëà òóæèòè òà êðè÷àòè. Íå çàáàáóñåþ, ùî áàáóñÿ âìèðàº. À òóæó òà êðè÷ó, ùî âîíà âèáèëà òîé ñóïèê. Ùîâæå æ éîãî á³ëüøå íåìàº. Òàêà áóëà ãîëîäíà.

Öå ñòðàõ ëþäñüêèé, òà é óñå. Áîäàé áè íå äîæèâàëè äî öüîãî íàø³ îíóêè³ íàø³ ä³òè.

Âèæèëè ìè ÷óäîì. Ìàìà õîäèëà íà ðîáîòó. Íà ðîáîò³ âæå ñòàëè äàâàòè ùî-íåáóäü ¿ñòè. Îñîáëèâî äàâàëè ãàëóøêè.

Òî öå æ ìàìà âèï’º þøêó. À ãàëóøêó çàõîâຠó ïàçóõó ³ ïðèíåñå äîäîìó.² ìåí³ â³ääàñòü.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

99

À òîä³ ñòàëà áðàòè ìåíå íà ðîáîòó. Ìàòè ö³ëèé äåíü ïðàöþº, à ÿ ëàçþ.À òàì îäíà áàáóñÿ, òàêà ñòàðà, âîíà ïåðå¿õàëà ñþäè ³ç Êðèìó, Êîëîä³é Õàðèòèíà,âàðèëà ¿ñòè íà ñòåïó, â êîëãîñï³.

Ìàòè ïî¿äå êîðîâàìè ÷è âîëàìè. À ÿ ëàçþ æ òóò. Òî áàáóñÿ Õàðèòèíà êàæåìåí³: “Íà, íà, Äóíþ, òà éäè, íà”. ßê ãàëóøå÷êè çâàðÿòüñÿ, äຠìåí³. À ÿ æ ðàäà,à ÿ æ ðàäà...

Çàïèñàí³ ãðóïîþ “Àðõ³âàòîð–100”.18 ñåðïíÿ 2003 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÍÅÂÌÈÂÀÍί (â ä³âîöòâ³ ÄÅÍÈÑÅÍÊÎ)

Ñòåïàíèäè Ãðèãîð³âíèòà ÐÎ˲ÍÑÜÊί Îëèòè

(ñ. Æàá’ÿíêà Ëèñÿíñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿(íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.)

30.05.1984 ðîêó ÿ ïðèéøîâ äî Ñòåïàíèäè Ãðèãîð³âíè Íåâìèâàíî¿(Äåíèñåíêî), æèòåëüêè ñåëà Æàá’ÿíêà, ùîá ç ¿¿ óñò ïî÷óòè ³ çàïèñàòè ðîç-ïîâ³äü ïðî ¿¿ òðàãåä³þ, ïðî òå, ÿê ¿¿ ñóñ³äêà Ëèêåðà Äèøëåâà çàðóáàëà,çâàðèëà ³ ç’¿ëà ¿¿ äèòèíó – øåñòèð³÷íó Ìàðóñþ.

Ñòåïàíèäà Ãðèãîð³âíà çàïëàêàëà ³ ñêàçàëà: “Ñïàñèá³ âàì, ùî õî÷ âèçà³íòåðåñóâàëèñü öèì, à òî æ âñ³ ìîâ÷àòü, âñ³ ðîáëÿòü âèä, ùî í³÷îãî íå ñòàëîñÿ.À ðîáèëîñÿ æ òàêå, ùî ñòðàøíî é çãàäàòè.

Êîëè ÿ âçíàëà, ùî ìîþ äèòèíó çàðóáàëè ³ ç’¿ëè, ÿ âïàëà ³ áèëàñÿ ãîëîâîþ îáçåìëþ”, – ïëà÷ó÷è, ðîçïîâ³äàëà Ñòåïàíèäà Ãðèãîð³âíà. Öÿ íåùàñíà æ³íêàáóëà ïðèðå÷åíà íà ñòðàøíó äóøåâíó ìóêó äî ê³íöÿ ñâîãî æèòòÿ, àäæå â³äîäí³º¿ ò³ëüêè äóìêè, ùî òâîþ äèòèíó çàðóáàëè ³ ç’¿ëè, ìîæíà çáîæåâîë³òè.

Æèòåëüêà ñåëà Æàá’ÿíêà Îëèòà ÐÎ˲ÍÑÜÊÀ ñêàçàëà: “Éîãî (Ñòàë³íà)òðåáà áóëî ðóáàòü ç í³ã äî ãîëîâè, à íå ñóäèòü”.

Çàïèñàâ Ï.Ñëàâãîðîäñüêèé. ñ.Áóæàíêà.18 òðàâíÿ 1988 ð.

Ïîíàä Ò³êè÷åì. – 2003. – 23 âåðåñíÿ.

100

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÍÅÃËßÄÀ Òîäîñà Ôåäîðîâè÷à

(ñ. Ïèëÿâà Ñòàðîñèíÿâñüêîãî ð-íó ³ííèöüêî¿(òåïåð Õìåëüíèöüêà) îáë.)

ÑÒÎвÍÊÈ Ç ÙÎÄÅÍÍÈÊÀ. ÇÀ ÇÃÀÄÊÀÌÈ ÐÎÄÈײÂÖ³ çàïèñè ç 1930-õ ðîê³â ä³ä çáåð³ãàâ îñîáèñòî ñàì, à ïîò³ì, êîëè ïîìåð, òî

[âîíè çàëèøèëèñÿ ó äî÷êè] – Àíàñòàñ³¿ Ôåäîð³âí³ Íåãëÿä, ÿêà ïåðåáóâຠòåïåð óÏèëÿâñüêîìó áóäèíêó-³íòåðíàò³, – ãîâîðèòü ³êòîð Çàõàðîâè÷ Íåãëÿä. – ͳíàÂàñèë³âíà – ìîÿ äðóæèíà, éîãî ò³òêè ïëåì³ííèöÿ, ÿêà âèõîâóâàëàñü ó éîãî ðîäèí³ùå ç äèòÿ÷èõ ðîê³â. ̄ ¿ âîíè âèõîâóâàëè, â÷èëè, ðîñòèëè, ³ ç ÷àñîì óñ³ ö³ çàïèñè, ÿê³çáåð³ãàëèñÿ, çàëèøèëè ¿é.

“̳é ä³ä, Òîäîñ Ôåäîðîâè÷, áóâ ðåïðåñîâàíèé ó 1937-ìó ðîö³, – ðîçïîâ³äàºÍ³íà Âàñèë³âíà Ãðèöàê, ó÷èòåëüêà-ïåíñ³îíåðêà ó Ïèëÿâ³. ³í òàêîæ íàðîäèâñÿ óöüîìó ñåë³. Áóâ ó÷àñíèêîì ³ìïåð³àë³ñòè÷íî¿ â³éíè, çâ³äêè ïîâåðíóâñÿ ³íâàë³äîì,áåç ïðàâî¿ íîãè, ìàâ ÷åòâåðî ìàëåíüêèõ ä³òåé. Áàáóñÿ áóëà õâîðà. Ó 1933-ìó ðîö³àêòèâ³ñòè øàñòàëè ïî õàòàõ ³ çàáèðàëè âñå, ùî ìîãëè. Íå îáìèíàëè ³ éîãî õàòè.² îñü ó öèõ çàïèñàõ, ÿê³ çáåð³ã öåé ñóìí³âíèé áëîêíîò-ùîäåííèê, ä³äóñü Òîäîñçàíîòóâàâ, õòî, êîëè ³ ùî çàáèðàâ íàñèëüíî â³ä íüîãî, â³äðèâàâ â³ä éîãî ä³òåé”.

– Ñêàæ³òü, áóäü ëàñêà, äå âñå öå çáåð³ãàëîñü, áî æ áóëè ÷àñè, ùî íåìîæíà áóëî òàê³ çàïèñè òðèìàòè?..

– ³í ì³ã çáåðåãòè, âñå çáåð³ãàâ. Âñå ïèñàâ îñîáèñòî ñâîºþ ðóêîþ, ùîâ íüîãî áóëî, õòî ïðèõîäèâ ³ çàáèðàâ. Çàïèñè º íàâ³òü ³ çà 1946-é ð³ê. Ìàþ÷èîñâ³òó ÷îòèðè êëàñè, áóâ ãðàìîòíîþ ëþäèíîþ, çíàâ, êóäè ³ ÿêó çàÿâó íàïèñàòè.Çàâæäè çàëèøàâ ó ñåáå êîï³þ.

– ×è çíàëà ì³ñöåâà âëàäà ïðî òå, ùî Òîäîñ Ôåäîðîâè÷ Íåãëÿä â³â òàê³çàïèñè?

– ͳ, í³õòî íå çíàâ, â³í í³êîìó í³÷îãî ïðî öå íå ãîâîðèâ.Ñïðàâà â òîìó, ùîâ íüîãî âñå áóëî, â³í áóâ õàçÿ¿í. Ïðèéøîâ ç â³éíè, ïîáóäóâàâñÿ.  íüîãî áóëè êîí³,êîðîâà, ïëóã, â³í áóâ ìàéñòðîì-ñòåëüìàõîì, ïîêðèâàâ õàòè. ² ò³ëüêè ÷åðåç òå, ùîíå ï³øîâ ó êîëãîñï, ó íüîãî âñå çàáðàëè. ßê ïðèãàäóâàâ, ÷àñòî ç³ øïè÷àêàìèì³ñöåâ³ àêòèâ³ñòè ïðèõîäèëè íà éîãî îá³éñòÿ ³ êðóãîì øòðèêàëè íèìè, øóêàþ÷è,ìîæå, ùî ùîñü º äåñü çàêîïàíå.

– Óæå â ðàäÿíñüê³ ÷àñè âè çíàéîìèëè ç öèìè çàïèñàìè ó÷í³â, ïåäàãîã³âøêîëè, ñâî¿õ îäíîñåëü÷àí?...

– Êîìó öå áóëî ö³êàâî?– ßê öå êîìó? Öÿ òåìà äîâãèé ÷àñ â ³ñòî𳿠áóëà á³ëîþ ïëÿìîþ, à öå –

êðîâ ³ á³ëü íàøèõ ä³äóñ³â, áàòüê³â…– Ìè ïðè ðàäÿíñüê³é âëàä³ âçàãàë³ íå ìàëè ïðàâà ïðî öå ãîâîðèòè, à òèì

á³ëüøå – ïîêàçóâàòè ö³ çàïèñè. ß 1946 ðîêó íàðîäæåííÿ, ðîñëà ç äèòÿ÷èõ ðîê³â

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

101

êîëî ä³äóñÿ. Ìàìà ç òàòîì áóëè ìîëîä³, ï³øëè â ñ.²âàí³âö³ ðîáèòè â ðàäãîñï.×îãî âîíè ç Ïèëÿâè ï³øëè â ²âàí³âö³? Áî áîÿëèñÿ êîëãîñïó. ijä çíàâ, ùî öå çàêîëåêòèâíå ãîñïîäàðñòâî, áà÷èâ, ÿê òóäè çàãîíèëè óñ³õ ïðèìóñîâî, çàáèðàëè ó íèõìàéæå âñå ñâîº. ³í âçàãàë³ ñâî¿õ ä³òåé â÷èâ, ùîáè í³êóäè íå ë³çëè, í³ íà êîãî íåïèñàëè äîíîñ³â, í³ íà êîãî ³ í³ íà ùî íå çàç³õàëè. Òî ò³ëüêè òîä³ áóäåòå ÷èñòèìè.Êîëãîñïó âîíè áîÿëèñÿ: â³í ³íâàë³ä áåç íîãè, áàáà – ñòàðà âæå æ³íêà, à ä³òè áóëèùå ìàëèìè. Êàçàâ, ùî í³êóäè íå ï³äå. Ó íüîãî áóëî ñâîº ïîëå, íàâ³òü ó íàø³é ñ³ì’¿º äîêóìåíòè ïðî òå, ùî ùå éîãî áàòüêî êóïèâ ïîëå. Ó 30-õ ðîêàõ öþ çåìëþ êîíô³ñ-êóâàëè ³ ïåðåäàëè ñóñ³äàì. Òàì áóëè ïîñàäæåí³ àêàö³¿, ÿê³ º ùå òàì ³ äîòåïåð.

– Êàæóòü, ùî ö³êàâà ñòîð³íêà æèòòÿ âàøîãî ä³äóñÿ ïîâ’ÿçàíà ç öàðåì.– Öàð Ìèêîëà äàâ íàøîìó ä³äîâ³ âñå. ßê ÿ óæå ãîâîðèëà, â³í ó 1914 ðîö³ áóâ

íà â³éí³, äå ñòàâ ³íâàë³äîì, ï³ñëÿ ÷îãî ë³êóâàâñÿ â øïèòàë³ ó Ñàíêò-Ïåòåðáóðç³.Éîãî íàãîðîäèëè Ãåîð㳺âñüêèì õðåñòîì. Äî ðå÷³, â³í òàêîæ ïðî íàãîðîäó çáåð³ãäîêóìåíòè. Ïîðàíåíèõ ñîëäàò³â â³äâ³äàâ öàð, êîæíîìó ç íèõ [íàäàâ] äîïîìîãó.ijäóñü ÷àñòî ïðèãàäóâàâ öþ çóñòð³÷ ç öàðåì, ÿêèé ö³êàâèâñÿ éîãî ðîäèíîþ, óìî-âàìè æèòòÿ. Öàð âèäàâ íàøîìó ä³äó äîêóìåíòè, çã³äíî ç ÿêèìè óæå â Ïèëÿâ³ â³íâçÿâ âñ³ ë³ñîìàòåð³àëè. ßê ïðèéøîâ ç â³éíè,òî ïîáóäóâàâ õàòó, êëóíþ. Âçÿâ, çã³äíîç öàðåâèì äîçâîëîì, òåðí³ò – ïîêðèòòÿ íà õàòó. Äîòåïåð öèì òåðí³òîì, ÿêèéàêòèâ³ñòè çíÿëè ç éîãî õàòè, ïîêðèòèé â Îëåêñ³¿âö³ êîëãîñïíèé ìëèí. ßê ïî÷à-ëàñü êîëåêòèâ³çàö³ÿ, òî ä³äà ç ñ³ì’ºþ âèãíàëè ç õàòè, àëå â³í í³êóäè íå éøîâ ç³ñâîãî îá³éñòÿ, à æèâ ó êóðåí³. Íà ãîðîä³ çðîáèâ êóð³íü ³ òàì æèâ ç³ ñâî¿ìè ÷îòèð-ìà ìàëåíüêèìè ä³òüìè. Áóâ íà ñâîºìó îá³éñò³ äîòè, ïîêè íå äîáèâñÿ, ùîáè éîãîïîñåëèëè ó âëàñíó õàòó. ² ïîñåëèëè éîãî ò³ëüêè òîìó, ùî ïèñàâ ó Âåðõîâíó ÐàäóÓêðà¿íè ³ îáëàñíó ðàäó, ³ êîﳿ óñ³õ ëèñò³â äóæå àêóðàòíî çáåð³ãàâ.

– Òåïåð îá³éñòÿ òàì ÷èº?– Ëþäèíà òàì ïîáóäóâàëàñÿ. ßê â³í çàáèðàâ ñâîþ õàòó, òî ïèñàâ ³ äî Ì.Õðó-

ùîâà ³ â Ìîñêâó, ó ð³çí³ ³íñòàíö³¿. Ñêð³çü ïèñàâ ³ ñâîãî äîì³ãñÿ, õî÷à íåëåãêî áóëîöüîãî äîìîãòèñÿ. Íàïðèêëàä, íàïèøå ëèñòà ó Âåðõîâíó Ðàäó, ÿêîãî íàçàä â³äïðàâ-ëÿòü äëÿ “âæèòòÿ çàõîä³â ³ âèâ÷åííÿ ïèòàííÿ” ó ñ³ëüñüêó ðàäó. À íà ì³ñö³ – õàòèòàê ³ íå ïîâåðòàþòü. ³í çíîâ ïèøå. ² îñü êîëè âæå ïðè¿õàâ âèêîíàâåöü, óæå íåîäèí ðàç ïðè¿æäæàâ, í³áè âñå áóëî âèð³øåíî ïîçèòèâíî, àëå ÿê ò³ëüêè â³í ïî¿õàâ,òî âñå çàëèøèëîñü òàê, ÿê áóëî òîä³. ²íøîãî ðàçó ä³ä ïîïðîñèâ âèêîíàâöÿ ïîñèä³-òè äîòè, ïîêè ä³ä íå çàáðàâ óñ³ ñâî¿ ïîæèòêè ³ ïîñåðåä çèìè íå ïåðåéøîâ ó ñâîþõàòó. Õàçÿéêà, ÿêà çàéìàëà éîãî õàòó, ïî÷àëà ïëàêàòè, à ä³äóñü ç áàáóñåþ ñêàçà-ëè, ùî âîíè áóäóòü äî âåñíè æèòè ó âàíüê³ðö³, à ¿é ç ä³òüìè çèìó ïåðåçèìóâàòè,à òîä³ éòè…

– Òî áóëà ñ³ì’ÿ àêòèâ³ñò³â?– Òàê, òî áóâ êîìñîìîëüñüêèé ÷è ïàðò³éíèé àêòèâ³ñò ó ïðîäçàãîí³ ïî çàãîò³âëÿõ.– ßê ñòàâèëèñü, ñêàæ³ìî, êåð³âíèêè ñåëà, êîëãîñïó, çðåøòîþ, é ðàéî-

íó, äî âàøîãî ä³äóñÿ? ßê ïðàâèëî, òàêèõ ïðàâäîøóêà÷³â, ÿê³ ïèøóòü ñêð³çü,ó êîðèäîðàõ âëàäè íå ëþáëÿòü.

102

ѲÄ×ÅÍÍß

– Ïðè ðàäÿíñüê³é âëàä³ â³í ç êåð³âíèêàìè íå ñï³ëêóâàâñÿ, à ò³ëüêè ïèñàâçàÿâè. Ñåðåä ñòàðøèõ ëþäåé â³í êîðèñòóâàâñÿ àâòîðèòåòîì ó ñåë³, áî áóâ â³ðó-þ÷èì. Äî íüîãî çâåðòàëèñü ëþäè, éøëè ç³ ñâî¿ìè á³äàìè, à â³í ¿ì äîïîìàãàâó íàïèñàíí³ çàÿâè ÷è ëèñòà. ²íêîëè çàÿâè ïèñàâ â³ä ¿õíüîãî ³ìåí³.

– ijä, âñå-òàêè, çà ðàõóíîê ÷îãî âèæèâ ç òàêîþ ñ³ì’ºþ ó ðîêè ãîëîäîìîðó?– ³í áóâ øâåöü, øèâ óñ³ì ÷îáîòè, õòî äî íüîãî çâåðòàâñÿ. Ñâî¿õ ñèí³â

òàêîæ ïðèâ÷èâ äî öüîãî ðåìåñëà. Äî íüîãî ëþäè íåñëè øèòè âçóòòÿ çâ³äóñ³ëü.³í ìàâ ñïåö³àëüí³ êîëîäêè ð³çíèõ ðîçì³ð³â, ëàòàâ âçóòòÿ. Àëå â ðîêè ãîëîäîìîðóâ íüîãî [çàáðàëè] ï³ä÷èñòó âñå, áî çíàëè, ùî éîìó õòîñü ùîñü ïðèíåñå. Ó Ïèëÿâ³æèëî áàãàòî ºâðå¿â, ÿê³ íåñëè éîìó ðîáîòó. Ðîçêàçóâàâ ä³äóñü, ùî âîíè ïðèíå-ñóòü ÷îòèðè ÿáëóêà, òî â³í áóâ òàêèì çàäîâîëåíèì, áî êîæí³é äèòèí³ äàâ ïîÿáëóêó, ³ âîíî âæå áóëî ñèòå. Çà ðàõóíîê òîãî, ùî â íüîãî áóëà ñïåö³àëüí³ñòüâ ðóêàõ, ïîòð³áíà òàê ëþäÿì, òî ³ âèæèëè. Ó ò³ ÷àñè íàøîãî ä³äóñÿ íàçèâàëè “³íäó-ñîì”, áî â³í íå áóâ áàãà÷åì, êóðêóëåì, à ìàâ ³íäèâ³äóàëüíå ãîñïîäàðñòâî. ϳçí³øåâèéøëà ÿêàñü ïîñòàíîâà, çã³äíî ç ÿêîþ âñ³ì “³íäóñàì” äàëè ñòàòóñ ðîá³òíèê³â.

– ³í ó êîëãîñï íå áàæàâ éòè?– ͳ! Ñêàçàâ, ùî íå ï³äå.– Àëå âñå æ òàêè æèòòÿ, ìàáóòü, ñêëàëîñü òàê, ùî â³í çìóøåíèé áóâ

ï³òè ó êîëãîñï?– ³í ïðàöþâàâ ó â³ää³ëêó áóðÿêîðàäãîñïó â ñ.²âàíê³âö³. À â êîëãîñï³ í³õòî

ç éîãî ä³òåé íå ïðàöþâàâ, à çà òðè ê³ëîìåòðè õîäèëè â ñ.²âàíê³âö³.– Çà ùî ³ ÷îìó âîíè òàê áîÿëèñÿ êîëãîñïó?– Î÷åâèäíî, çà òå, ùî êîëãîñï áóäóâàâñÿ, àáî æ îðãàí³çîâóâàâñÿ çà ðàõóíîê

¿õíüîãî ìàéíà, ÿêå çàáèðàëè íàñèëüíî ³ ïðèìóñîâî. ijä çàâæäè â÷èâ íàñ: “ͳêîëèíå ñì³éñÿ í³ ç êîãî, í³ â êîãî íå êðàäè, í³êîãî íå îñóäæóé”.

– ѳì’ÿ áóëà âåëèêîþ?– Øåñòåðî ÷îëîâ³ê.– ßê ñêëàëàñÿ äîëÿ öèõ ä³òåé?– Ïî-ð³çíîìó. Ñòàðøîãî ñèíà çà íåâèðîáëåíèé ì³í³ìóì âèñëàëè íà çîëîò³

ïðè¿ñêè, äå â³í â³äáóâ êàòîðæíèõ ðîá³ò â³ñ³ì ðîê³â. ϳñëÿ ÷îãî ïðè¿õàâ ó ñ.²âàíê³âö³,ïîáóäóâàâñÿ, æèâ ³ç ñ³ì’ºþ. ϳä ÷àñ â³éíè òðîº ä³òåé áóëè âèñëàí³ â ͳìå÷÷èíó,à íàéìåíøó íå âçÿëè, áî ¿¿ òàêîæ âèñëàëè çà íåâèðîáëåíèé ì³í³ìóì.

– Ó Ïèëÿâ³, ïàì’ÿòàþ, ðîê³â äåñÿòü ÷è á³ëüøå àðõåîëîãè â öåíòð³ ñåëà,ïðîâîäèëè ðîçêîïêè ³ çíàéøëè á³ëÿ êîëèøíüîãî ïðèì³ùåííÿ ñ³ëüñüêî¿ ðàäèðîçáèò³ ³ çàêîïàí³ æîðíà.

– ijä çáåð³ã æîðíà. ³í çáåð³ãàâ âñå òå, ùî ì³ã. Éîãî ùå äåñü º ïëóã, êóëüòè-âàòîð, ÿêèé ó ò³ ÷àñè áóâ çàêîïàíèé, à òåïåð ñòî¿òü ó êîìîð³. Æîðíà äî öüîãî ÷àñóùå º. Ïàì’ÿòàþ, êîëè ÿ áóëà ùå ìàëîþ, òî ä³ä ìåíå ñòàâèâ íà ìóð ³ êàçàâ, ÿêùîõòîñü áóäå éòè, òî òè ïî÷èíàé ñï³âàòè. À â³í áðàâ çåðíî êóêóðóäçè ³ ìîëîâ éîãîíà æîðíàõ. Æîðíà, ÿê ¿õ êðóòÿòü, òî æ ÷óòè, ³ ì³ã õòîñü éòè âóëèöåþ ³ äîíåñòè.À ÿê ÿ ïî÷èíàëà ñï³âàòè, òî ä³ä ïåðåñòàâàâ ìîëîòè, à ïîò³ì çíîâó ìîëîâ.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

103

– [Æíèâà ñêîðáîòè], ÿê íàçèâàþòü ðîêè ãîëîäîìîðó â Óêðà¿í³, çàëè-øèëè ñë³ä ÷è íå â êîæíîìó ñåë³. ×è º ì³ñöå ó Ïèëÿâ³, äå çàõîðîíåíî òèõ,õòî ïîìåð ó ðîêè ãîëîäîìîðó?

– Ìîÿ ìàìà ó 33-ìó ðîö³ çàëèøèëàñü êðóãëîþ ñèðîòîþ, – ãîâîðèòü ³êòîðÇàõàðîâè÷ [Ãðèöàê]. – Ïîìåð áàòüêî, ïîìåðëà ìàòè, ïîìåðëè òðîº áðàò³â. Ò³ëüêè÷åðåç òå, ùî âîíè íå ï³øëè â êîëãîñï, òî ïðèéøëè äî íèõ ³ âñå âè÷èñòèëè äîãðàìèíêè…

– ͳõòî â ñåë³ íå çíàº, äå õòî ïîõîâàíèé ó ðîêè ãîëîäîìîðó, – äîäຠéîãîäðóæèíà [ͳíà Âàñèë³âíà]. – ßê óæå ãîâîðèâ ì³é ÷îëîâ³ê, ¿ì ñêàçàëè, ùî â öüîìóì³ñö³ ïîõîâàíî, à äå êîíêðåòíî ¿õ ìîãèëè, òî ïðî öå í³õòî í³÷îãî íå çíàº. À õîâàëèÿê? Âìèðàëè, äå õòî ³ ÿê ïîïàëî, òî òàê ³ õîâàëè. Ùîáè áóëè âñ³ çàêîïàí³ â çåìëþ,õîâàëè óñ³õ íà êëàäîâèñüêó. ͳ÷îãî òåïåð òàì íå âñòàíîâëåíî, ÿê ³ â ³íøèõ ñåëàõ.̳ñöå çàðîñëî ÷àãàðíèêàìè. ß ó ñâ áàáóñ³ çàïèòóâàëà, äå æ íàøà ðîäèíàçàõîðîíåíà, à âîíà â³äïîâ³ëà: “Äóìàºø, ÿ çíàþ, ÷è ÿ âæå òóäè ïîïàäó”...

– ͳíî Âàñèë³âíà, âè âèõîâóâàëèñü ç äèòèíñòâà á³ëÿ ä³äà ç áàáóñåþ?– Òàê. ³í ìåíå íàâ÷èâ ùå äî øêîëè òàáëè÷ö³ ìíîæåííÿ, íàâ÷èâ ìåíå ÷èòà-

òè, ïèñàòè. Ó òîé ÷àñ, êîëè ÿ ï³øëà â øêîëó, ìî¿ ðîâåñíèêè ïèñàëè ùå ãàëî÷êè,ïàëè÷êè, à ÿ âæå ÷èòàëà â³ëüíî ³ ïèñàëà. Ïðàâäà, êàë³ãðàô³ÿ ó ìåíå áóëà ïîãàíà.Êîëè ìåí³ âèïîâíèëîñü ñ³ì ðîê³â, òî ÿ ïðèéøëà â Îëåêñ³¿âñüêó øêîëó ó ïåðøèéêëàñ, äå ïðîâ÷èëàñü äâ³ íåä³ë³, ï³ñëÿ ÷îãî äèðåêòîð øêîëè Í.Ô.Êâàøà âèêëèêàâä³äóñÿ â øêîëó ³ ñêàçàâ: “Âè íå ïðîòè, ÿêùî âàøó âíó÷êó ìè ïåðåâåäåìî äîäðóãîãî êëàñó, áî âîíà çíຠòå, ÷îãî ùå íå çíàþòü ¿¿ ðîâåñíèêè? Òîìó ÿ ó ïåðøîìóêëàñ³ áóëà äâ³ íåä³ë³, ³ ìåíå ïåðåâåëè â³äðàçó ó äðóãèé êëàñ. Ïîê³éíèé ÌèõàéëîÔåäîðîâè÷ Êóøïåëà áóâ çàâó÷åì, à éîãî äðóæèíà, Ëàðèñà ²âàí³âíà, áóëà ìîºþïåðøîþ â÷èòåëüêîþ. Âèïóñêíèé êëàñ çàê³í÷èëà ç çîëîòîþ ìåäàëëþ.

Êîçåëüñüêèé ²âàí.Â.Ãðèöàê: “ ðîêè ãîëîäîìîðó ïîìåð ä³ä, ïîìåðëè áàáóñÿ,ïîìåðëî òðîº ìî¿õ äÿäüê³â…”. – Êîëîñ. – 2003. – 9 ñåðïíÿ.

ѲÄ×ÅÍÍßÍÅÄÎËÓÆÊÎ Îëåíè,

1925 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Ìà곿âêà Äîíåöüêî¿ îáë.)

“Ó íàø³é ñ³ì’¿, ÿêà ìåøêàëà â ñåë³ Êóëèêîâà Áàëêà Îäåñüêî¿ (íèí³ Ê³ðî-âîãðàäñüêà) îáëàñò³, äî 1933 ðîêó áóëî äåâ’ÿòü ÷îëîâ³ê, à çà íåïîâíèé ð³ê ëè-øèëîñÿ øåñòåðî, – ðîçïîâ³ëà Îëåíà Íåäîëóæêî ñâî¿é îíóö³ Îëåí³ Îë³éíèê. –Êîëè ïî÷àâñÿ ãîëîäîìîð, äî íàñ ïðèéøëà êîì³ñ³ÿ ñ³ëüðàäè øóêàòè ïðîäóêòè. Íåçíàþ, ÷è òî ïð³çâèùà, ÷è íàçâèñüêà, àëå êëèêàëè íåïðîõàíèõ ãîñòåé ϳí÷óêîì,Íèêîíîì òà Êîâïàêîì. Âîíè äîâãî íèøïîðèëè â ïîðîæí³é õàò³ é çíàéøëè êâàøå-

104

ѲÄ×ÅÍÍß

íó êàïóñòó. Ìàáóòü, ϳí÷óê áóâ äóæå ãîëîäíèé, áî íà â³äì³íó â³ä ñâî¿õ òîâà-ðèø³â, îäðàçó ñòàâ ¿ñòè êàïóñòó. Êàæóòü ëþäè, ùî ãîëîäíèé îðãàí³çì òîãî íåâèòðèìàâ ³ çà ê³ëüêà äí³â ϳí÷óê ïîìåð. À Íèêîí òà Êîâïàê ïðèéøëè ç îáøóêîìçíîâó ³ çíàéøëè íà ãîðèù³ òîðáèíó ñóøåíèõ âèøåíü. Ñïóñòèâøèñü, âîíè ïî÷àëèæàä³áíî ¿õ ¿ñòè, à âñå, ùî ëèøèëîñÿ, çàáðàëè ç ñîáîþ.

Íàâåñí³, ÿê ò³ëüêè ñòàëè òàíóòè ñí³ãè, âñå ñåëî âèéøëî â ïîëå íà ïîøóêè÷îãîñü ¿ñò³âíîãî. Çíàõîäèëè ãíèëó êàðòîïëþ, áóðÿê, ç ÿêèõ ïîò³ì ïåêëè ìëèíö³.À êîëè ïî÷àëà çåëåí³òè òðàâà, çáèðàëè ëîáîäó, êðîïèâó, ê³íñüêèé ùàâåëü. ³äñìåðò³ íàñ ³ áàãàòüîõ íàøèõ ñóñ³ä³â âðÿòóâàëà êîðîâà. ßê âîíà çàëèøèëàñÿ æèâàâ òîìó ïåêë³, íåçðîçóì³ëî.

Ó áàòüêà áóëî äåñü ïðèõîâàíî òðîõè êóêóðóäçè. Âíî÷³, ùîá í³õòî íå áà÷èâ,â³í õîäèâ äî ñâ ñõîâàíêè, íàáèðàâ ñêëÿíêó êóêóðóäçè, à ìàòè âàðèëà ñóï. Éîãîä³ëèëè íà âñ³õ. Õî÷åø, ìîæåø â³äðàçó ¿ñòè, à çìîæåø – ðîçòÿãóé íà ö³ëèé äåíü,áî á³ëüøå í³õòî í³÷îãî íå äàñòü. Äóæå âèðó÷àëà íàñ ñòàðøà ñåñòðà Êàòÿ. Ùîäíÿâðàíö³ âîíà õîäèëà â ïîëå, â ë³ñ, â ïîñàäêó íà ïîøóêè ¿æ³. Íàâåñí³ öå ïî÷àëèðîáèòè âñ³ ä³òè. ̳é áðàòèê áóâ ùå çîâñ³ì ìàëåíüêèì ³ íå ì³ã, ÿê ñòàðø³ ñåñòðè,ñàìîñò³éíî äîáóâàòè ñîá³ ¿æó – 1933-ãî â³í ïîìåð.

Êîëè ïøåíèöÿ âèêèíóëà êîëîñ, ìîÿ ñåñòðà Ëþáà ³ ¿¿ ïîäðóãà ñóñ³äêà Ìîòÿï³øëè â ïîëå ðâàòè êîëîñêè. ¯õ çàñòàâ ãîëîâà ñ³ëüðàäè. Çà 200 ãðàì³â ïøåíèö³,à ñàìå ñò³ëüêè âñòèãëè ç³áðàòè ä³â÷àòà, ¿õ çàñóäèëè, Ëþáó – íà ð³ê, à Ìîòþ, ùîáóëà ñòàðøîþ, – íà äâà ç ïîëîâèíîþ. Àëå ä³â÷àòàì ïîòàëàíèëî: â³äñèä³âøè11 ì³ñÿö³â, âîíè ïîâåðíóëèñÿ äîäîìó”.

Çàïèñàëà Î.Íåäîëóæêî.Îêñàíà Êîæåì’ÿêà. Ùîá óðÿòóâàòè ñâîº íåìîâëÿ

â³ä ãîëîäó, æ³íêà ãîäóâàëà éîãî âëàñíîþ êðîâ’þ. –ѳëüñüêà øêîëà. – 2002. – ¹ 43–44. – 27 ëèñòîïàäà.

ѲÄ×ÅÍÍßÍÅÄÎ˲ ˳䳿

(ñ. Äàø³â ²ëë³íåöüêîãî ð-íó ³ííèöüêî¿ îáë.)

IJײ ÐÎÇÊÓÐÊÓËÈËÈÊîëè âèéìàþ ç ïîøòîâî¿ ñêðèíüêè “Íàðîäíó ãàçåòó”, ïåðåäóñ³ì øóêàþ ðóá-

ðèêó “Ãîëîñ æåðòâ òîòàë³òàðèçìó”. ² êîòÿòüñÿ ñëüîçè. Áî ïåðåæèëà òå “ñâ³òëåìèíóëå”, äîñ³ íåñó éîãî íà ñâî¿õ ïëå÷àõ, äàðìà ùî ìåí³ âæå çà 70.

Áàòüêî ì³é áóâ íåáàãàòèì, àëå ïðàöüîâèòèì ãîñïîäàðåì. Êîëè éîìó ä³ñòà-ëîñÿ òðîõè çåìë³, í³÷îãî íå ìàâ, îêð³ì ìîçîëèñòèõ ðóê. Ðàçîì ç ³íøèìè ÷îëîâ³-êàìè, òàêèìè, ÿê â³í, ïðèäáàëè íà ÷îòèðüîõ 2 êîíåé. Çãîäîì – 2 íà äâîõ. À êîëèâ áàòüêà áóëè âæå ñâî¿õ ïàðà êîíåé, êîðîâà ³ 2 ñâèíåé, éîãî íàçâàëè êóðêóëåì.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

105

² ðîçêóðêóëèëè: ñàìîãî ïîãíàëè äî Ñèá³ðó, æèâí³ñòü îä³áðàëè, à ìàìó ³ íàñ,6 ä³òåé, âèêèíóëè ç õàòè íà ñí³ã.

Îñîáëèâî çàïàì’ÿòàëîñÿ, ÿê “àêòèâ³ñò” ó ãàë³ôå, ç íàãàíîì íà áîö³ âèí³ñìîãî íàéìåíøîãî áðàòà ïðÿìî ç êîëèñêîþ ³ ïîñòàâèâ ¿¿ ï³ä êóùåì áóçêó. (Öåé æå“àêòèâ³ñò” ï³ä ÷àñ îêóïàö³¿ ñëóæèâ í³ìöÿì â óïðàâ³, ðàçîì ³ç íèìè é âè¿õàâ).

Ìàìà çìóøåíà áóëà íàïèñàòè çàÿâó ïðî âñòóï äî êîëãîñïó, ùîá ÿêîñü óðÿ-òóâàòè íàñ â³ä ãîëîäíî¿ ñìåðò³. À ¿é çàÿâèëè: “Ïðèéìåìî, ÿêùî çàî÷íî ðîçëó-÷èøñÿ ç³ ñâî¿ì ÷îëîâ³êîì”. Áîã äîïîì³ã íàì âèæèòè.

Ñê³ëüêè ïàì’ÿòàþ ñåáå, ïðàöþâàëà. Çáèðàëà êîï³éêó äî êîï³éêè, íåäî¿äàëà,æèëà íàï³âðîçäÿãíåíîþ â íàï³âõîëîäí³é îñåë³. Òà âåñü ÷àñ íîñèëà íåùàñí³ êîï³éêèäî îùàäêàñè, äå ãàðàíòóâàëè íàä³éíî çáåðåãòè ãðîø³. Äîâãèìè ðîêàìè ìð³ÿëàêóïèòè íîâåíüêó õàòó, à çàëèøèëàñÿ í³ ç ÷èì. Çíîâó “ðîçêóðêóëèëè”.

Íàðîäíà ãàçåòà. – 1997. – ¹23.

ѲÄ×ÅÍÍßÍÅÇÄÎÉÌÈÍÎÃÀ Îëåãà ³êòîðîâè÷à,

1922 ð. íàðîäæåííÿ(ñ-ùå Þð’¿âêà íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³)

Ìåí³ áóëî 10 ðîê³â, êîëè ðîçïî÷àëîñÿ öå ëèõî. Ñïî÷àòêó â ìî¿õ áàòüê³â ïî-â³äáèðàëè âñþ õóäîáó, ÿêó ìè òàê áåðåãëè, à ïîò³ì ³ íåâåëèêèé êëàïòè÷îê ãîðîäó.Ìè æèëè íà êðàþ âóëèö³, ³ êîëè ïî÷àëè õîäèòè ïî õàòêàõ ç îáøóêîì, áàòüêîç ìàò³ð’þ âñòèãëè çàõîâàòè ä³æêó çåðíà, ÿêå ïîò³ì ìè ¿ëè. гê âèäàâñÿ äîáðèé íàâðîæàé, àëå âñå çåðíî â³äáèðàëè, à çà ðîáîòó íå äàâàëè ëþäÿì àí³ ãðàìà. Ìè ¿ëèâñå, ùî ìîæíà áóëî ¿ñòè. Âñå îá³éøëîñÿ äîáðå. Âñÿ íàøà ñ³ì’ÿ âèæèëà, õî÷àìàéæå ïîëîâèíà æèòåë³â íàøîãî ñåëèùà âèìåðëà â ò³ ñòðàøí³ ðîêè.

Çàïèñàâ ².Æåâæèê.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÍÅËÜÃÈ (â ä³âîöòâ³ ÃÎÐÅÍÈ×)

ªâäî곿 Âëàñ³âíè,1924 ð. íàðîäæåííÿ

(ñ. Ìèêîëà¿âêà (ðàí³øå Âàñèë³âêà)Äí³ïðîïåòðîâñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

̳é áàòüêî çàéìàâ ÿêåñü ì³ñöå ïðè á³ëüøîâèêàõ â êîëãîñï³, àëå íàøà ñ³ì’ÿòàêîæ â³ä÷óëà ãîëîäí³ ñòðàæäàííÿ.

106

ѲÄ×ÅÍÍß

Ëþäè ââàæàëè, ùî ãîëîä ïî÷àâñÿ ÷åðåç òå, ùî ëþäè, ñïåö³àëüíî ïîñëàí³Ñòàë³íèì, çàáèðàëè ó ñåëÿí âñå, ùî ìîæíà áóëî. ² íå ò³ëüêè ó çàìîæíèõ – îêð³ìïðîäóêò³â çàáèðàëè ³íâåíòàð, îäåæó. Äåÿê³ ëþäè õîâàëè êóêóðóäçó â ñòð³õàõ, òà éçâ³äòè á³ëüøîâèêè âèñìèêóâàëè ¿¿ ãà÷êàìè; âèãð³áàëè çàõîâàíå ³ ç ïå÷åé…

Ãîëîä 1933 ð. áóâ ñòðàøíèé – õë³áà ³ êàðòîïë³ íå áóëî ìàéæå çîâñ³ì, ëþäèçáèðàëè ³ ¿ëè âñå, ùî ìîæíà áóëî â ïðèðîä³ çíàéòè ïîæèâíîãî – áóð’ÿí, æîâòåöü,ëîáîäó, ùàâåëü, çåìëÿí³ ãîð³õè, àêàö³þ, ïàñëüîí. Çàâäàííÿì ìî¿ì êîæíîãî äíÿáóëî íàçáèðàòè òðàâè, çàì³ñèòè ¿¿ ç âèñ³âêàìè ³ ñïåêòè òàê³ ìëèíö³.

Ó ìåíå áóëî áàãàòî ñåñòåð ³ áðàò³â, àëå ìàòåð³ ìè òîä³ íå áà÷èëè – âîíàéøëà íà ðîáîòó êîëè ìè, ä³òè, ùå ñïàëè, ³ ïðèõîäèëà, êîëè ìè âæå ñïàëè. Ìè,ä³òè, çíàëè, ùî ìàòè ïðèõîäèëà, áî ó õàò³ áóëî ùîñü çðîáëåíî. ² ãîëîäí³ ä³òè áóëèçìóøåí³ øóêàòè ùîñü ¿ñò³âíå. Îäíîãî ðàçó ìè çàáðàëèñü â ñóñ³äíþ õàòó ³ âêðà-ëè çâ³äòè êàðòîïëÿí³ êîæóøêè, øâèäêî ¿õ çâàðèëè ³ ïî¿ëè, à êîëè ñóñ³äè ñïîõâàòè-ëèñÿ, ïðèéøëè ¿õ çàáðàòè, òî áóëî âæå ï³çíî – ìè âæå ïî¿ëè òå ëóøïèííÿ. Çãàäóþ,ùî ìèëà â òîé ÷àñ íå áóëî çîâñ³ì, òîìó ïðàëè ãëèíîþ.

Ëþäåé âìèðàëî áàãàòî. Ìåðòâ³ ÿê ïàäàëè, òàê ³ ëåæàëè íà äîðîç³. Ïàì’ÿòàþ, ùîáàáà Ãóëåõîâà â ñåë³ âìåðëà òîä³, òàê ¿¿ ëåäâå ïðèêèäàëè çåìëåþ, òàê ùî ¿¿ íîãè áóëèâèäíî. Õîäèëè ÷óòêè, ùî â ñóñ³äíüîìó ñåë³ Ìèõàéë³âö³ çíàéøëè 5 ëþäñüêèõ ãîë³â.

 1934 ð. áóâ ãàðíèé âðîæàé – ñ³ì’ÿ îòðèìàëà ï³âì³øêà áîðîøíà – ³ öå áóëîñâÿòî, êîëè ìàòè ç íüîãî ùîñü ãîòóâàëà, òî ¿ñòè áàãàòî âîíà ä³òÿì íå äîçâîëÿëà.Ãîâîðèëà: “Áàãàòî íå ¿æòå, áî çàãèíèòå, êðàùå éä³òü ïîñï³òü, à ïîò³ì ùå ïî¿ñòå”.

Çàïèñàëà Ã.ªìåöü.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÍÅËÜÃÈ ²âàíà ²âàíîâè÷à,

1917 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ìèêîëà¿âêà (ðàí³øå Âàñèë³âêà) Äí³ïðîïåòðîâñüêîãî

ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Âñå æèòòÿ ÿ ïðàöþâàâ ó êîëãîñï³ (áóâ êîìáàéíåðîì). Ïàì’ÿòàþ, ùî â ðîêèêîëåêòèâ³çàö³¿ õîäèëè àêòèâ³ñòè ïî äâîðàõ, àã³òóâàëè çàïèñóâàòèñÿ äî êîëãîñïó.1933 ð. ÿ âæå òàì ïðàöþâàâ. Ùîá âèæèòè ³ íå ïîìåðòè ç ãîëîäó, êîëãîñïíèêèïðÿìî íà ïîëÿõ ¿ëè ñèðå çåðíî, ÿêå ¿ì äàâàëè ñ³ÿòè, àáî ÿêå çáèðàëè. Ëþäè íàìà-ãàëèñÿ âêðàñòè â êîëãîñï³, ùî ìîãëè. Îäèí øîôåð íàñèïàâ êðàäåíîãî áîðîøíàïîâí³ õîëîø³ øòàí³â, çàâ’ÿçàâøè ¿õ ìîòóçêàìè çíèçó, ùîá íå ðîçñèïàëîñÿ – òà-êèì ÷èíîì âðÿòóâàâ ñ³ì’þ â³ä ãîëîäó. Àëå ñóñ³äêà – Ìàð³ÿ Ëåâåíåöü, ÿêàïðàöþâàëà ó êîëãîñïí³é êëàäîâ³é, ðåòåëüíî ïåðåâ³ðÿëà âñ³õ êîëãîñïíèê³â, âñþäèçàãëÿäàëà, ùîá í³÷îãî íå âêðàëè.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

107

Ïàì’ÿòàþ, ùî â êîëåêòèâ³çàö³þ ç õàòè âèãíàëè ñóñ³äà Ãðèãîð³ÿ Îë³éíèêà,í³÷îãî íå äàëè âçÿòè ç ñîáîþ, õàòó çàêðèëè, à êëþ÷³ â³ääàëè Âëàñó Íåëüç³.Äî íüîãî âèãíàí³ ëþäè ñòóêàëè âíî÷³, ùîá â³í ¿ì â³ä³ìêíóâ õàòó – óçÿòè ùîñüïîæèâíå ³ ç îäåæ³.

ϳä ÷àñ ãîëîäîìîðó 1933 ð. ñòàëàñÿ ùå é òàêà ñòðàøíà ³ñòîð³ÿ.  ñóñ³äíüî-ìó ñåë³ îäèí ÷îëîâ³ê ïðîâ³â æ³íêó íà ðîáîòó ó ì³ñòî. Àëå ïî äîðîç³ ¿¿ õòîñüïåðåñòð³â, âáèâ ³ ïîò³ì ó ì³ñò³ ïðîäàâàâ ¿¿ ì’ÿñî. Òîé ãîëîä ó ñåë³ ïðèçâ³â äî òîãî,ùî ëþäè âòðà÷àëè ëþäñüêó ïîäîáó.

Çàïèñàëà Ã.ªìåöü.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÍÅÑÒÅÐÎÂί Êëàâ䳿 Êîñòÿíòèí³âíè,

1912 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Ìàðãàíåöü íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³)

 1931 ãîäó ÿ êàê ìåäñåñòðà, áûëà íàïðàâëåíà äëÿ ðàáîòû â äåòñêèéäîì â Õàðüêîâå.  òîò ìîìåíò òàì áûëî 160 äåòåé. Ñ îêòÿáðÿ 1932 ãîäà ïîøëàâîëíà ïîäêèäûâàíèÿ äåòåé â íàø äåòñêèé äîì, è óæå íà 1 ÿíâàðÿ 1933 ãîäàäåòñêèé äîì óâåëè÷èëñÿ ïî÷òè íà 200 êîåê. Îí ñîñòîÿë èç äâóõ êîðïóñîâ,à òðåòèé êîðïóñ áûë áàðàêîì ñòàðîé ïîñòðîéêè è èñïîëüçîâàëñÿ äëÿ õîçÿéñòâåí-íûõ íóæä. Ýòîò áàðàê ìû ïåðåîáîðóäîâàëè è â íåì ðàçìåñòèëè åùå 60 êîåê äëÿäåòåé â âîçðàñòå äî 4 ëåò, êîòîðûå ïîñòóïàëè ñ âîêçàëîâ è äîñòàâëÿëèñü ìèëè-öèåé. Ýòè äåòè áûëè áîëüíûå, èñòîùåííûå, îñëàáëåííûå. Ïî÷òè âñå îíè áîëå-ëè æåëóäî÷íî-êèøå÷íûìè çàáîëåâàíèÿìè íà ïî÷âå îñëàáëåííîãî ïèòàíèÿ, ìíî-ãî áûëî ñëó÷àåâ çàáîëåâàíèÿ êðîâè. Ñìåðòíîñòü ñðåäè äåòåé äîñòèãàëà 30%.

1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÍÈÆÍÈÊÀ Àíäð³ÿ,

1924 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ñòàð³ Áàáàíè Óìàíñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿

(íèí³ ×åðêàñüêà îáë.)

ÇÀÁÐÀËÈ ÍÀ²ÒÜ ÎÑÒÀÍÍÞ ÊÂÀÑÎËÈÍÓÁóëà ïðîäðîçãîðòêà. Âîíà ïî÷àëàñÿ 1932 ðîêó.  óðÿäó ñîâºòñüêî¿ äåðæàâè

áóëà ìåòà âèãðåáòè â ñåëÿí õë³á – âåñü, äî îñòàííüî¿ çåðíèíè. Ó ì ìàìè

108

ѲÄ×ÅÍÍß

çàáðàëè íàâ³òü îñòàííþ êâàñîëèíó, íåçâàæàþ÷è íà íàø äèòÿ÷èé ïëà÷. Íàéñò-ðàøí³øèé ãîëîä ïî÷àâñÿ â 1933 ðîö³. Ëþäè ïóõëè ç ãîëîäó, íå ìèíóëî öå é ìåíå.Íà îäíîìó ç êóòê³â æ³íêà çàð³çàëà ñâîþ ïëåì³ííèöþ. ̄ ¿ çíàéøëè âæå çâàðåíîþ âïå÷³. Íà íàø³é âóëèö³ ëþäåé âèìåðëî äóæå áàãàòî. Ñåðåä íèõ áóëè ñ³ì’¿ Éîñèïà³ Ñåðã³ÿ Ìîëîä÷àí³â. Ïîìåðëè áàòüêè ³ ä³òè. Âñÿ ñ³ì’ÿ âèìåðëà ³ â Êñåíÿ Àðòè-êóëè.  óñ³õ áóëî ùîíàéìåíøå ïî òðè, ÷îòèðè äèòèíè. Ìîëîä÷àíè áóëè ïðèõèñ-òèëè ñèð³ò, àëå é âîíè ïîâìèðàëè.

Ç ñ³ëüðàäè áóëà âèä³ëåíà ñïåö³àëüíà áðèãàäà àêòèâ³ñò³â, õîäèëè ïî âñ³õ äâî-ðàõ, øóêàëè çåðíî é ³íø³ ïðîäóêòè ç³ ùóïàìè â õë³âàõ ³ äå ò³ëüêè íàäóìóâàëè, àëåâ íàñ íå çíàéøëè í³÷îãî. Øóêàëè ïåðåâàæíî çà äîíîñîì. Âèêàçóâàëè ñóñ³äè, ç³çëîáè ³ ç á³ëüøîâèöüêîãî ïåðåêîíàííÿ â íåîáõ³äíîñò³ êîëåêòèâ³çàö³¿ òà ðîçêóðêó-ëåííÿ. Ñïåö³àëüíî õîäèëè ³ ðîçáèâàëè æîðíà.

Ïðî ïðèõ³ä êîìóíàð³â ïî çåðíî íàñ ïîïåðåäèëè. ̳é áàòüêî çàõîâàâ ì³øêè ç³çá³ææÿì íà äàõó õàòè, ïðèêëàâ ñîëîì’ÿíèêîì ³ êðîêâàìè. À ùå âíî÷³ âèêîïàâ íàãîðîä³ ÿìó, ñïóñòèâ ó íå¿ ñêðèíþ, íàñèïàâ çåðíà, çàêðèâ, çàãîðíóâ, çàñòðàïàòî-ðèâ ³ íà ò³é ä³ëÿíö³ ïîñ³ÿâ æèòî. Ïðèõîäèâ ãîëîâà ñ³ëüðàäè Ïåòðî Óäîä ç äâîìàòàêèìè æ, ÿê â³í, âèêîíàâöÿìè.  íàñ çàáðàëè êîáèëó ç ëîøàì, ðåìàíåíò, âîçà,ïëóãà, áîðîíè, ñòðàïàòîðà, âñå ³íøå ñ³ëüñüêîãîñïîäàðñüêå çíàðÿääÿ. Êîðîâè íåâçÿëè, áóä³âåëü òàêîæ íå çà÷åïèëè. Êîíåé ïîãíàëè äî âîäîïîþ, íàøà êîáèëà âòåêëàäîäîìó, àëå ¿¿ çàáðàëè çíîâó.

Ãîäóâàòè êîíåé êîëãîñï íå ìàâ ÷èì, ³ âîíè ìàéæå âñ³ ïîçäèõàëè, ëþäè ç íèõìàëè äåÿêó ïîæèâó, ñîáàêè ðîçðèâàëè ðåøòó. ϳä ÷àñ ðîçêóðêóëåííÿ â ѳë³âåÿ×îðíîïèñüêîãî âèòðóñèëè ç ðÿäíà îñòàííº, ïðî öå ìåí³ ðîçïîâ³â ñàì ѳë³âåé. ³íóðÿòóâàâñÿ êîëãîñïíèìè êîðìîâèìè áóðÿêàìè. Çà øê³ëüíîþ ñàäèáîþ â ÿìóñêèäàëè çäîõëèõ êîíåé, õóäîáó, à ïîò³ì ³ ïîìåðëèõ ä³òåé.

Ìîãî áàòüêà ïðàâë³ííÿ êîëãîñïó îáðàëî áðèãàäèðîì ³ çîáîâ’ÿçàëî îðãàí³çó-âàòè çá³ð òðóï³â òà çâîçèòè ¿õ äî ì³ñöÿ ïîõîâàííÿ. Òîä³ õîâàëè áóäü-äå, òîìó ùîíå áóëî êîìó êîïàòè ÿìè. Õîâàëè íà êëàäîâèù³ ³ íà ãîðîäàõ, áî íå áóëî êîìóé íåñòè. Çàãîðòàëè â áóäü-ÿê³ ÿìè, ðîâè. ѳì’þ “Ãàðàí³â” ìîºìó áàòüêîâ³ âèíîñèòèäî âîçà äîïîìàãàâ ³ ÿ. ϳä ñòîëîì áóëà ìåðòâà ä³â÷èíêà, ÿ ¿¿ ïîòÿãíóâ çà íîãó.Àëå òðóï íàñò³ëüêè áóâ ðîçêëàäåíèé, ùî íîãà âèðâàëàñÿ ç òóëóáà. Íà ïå÷³ ëåæà-ëà ìàòè, ¿¿ ãîëîâà çâèñàëà ç ÷åðåíÿ, ³ â í³é âîøåé áóëî ñò³ëüêè, ùî àæ êèø³ëî.¯õ áóëè, íàïåâíå, ñîòí³, ÿêùî íå òèñÿ÷³.

“Íåìà õë³áà, íåìà ñàëà, áî ñîâºòñüêà âëàñòü çàáðàëà”, – òàê³ òà ³íø³ ïðèïî-â³äêè ëþäè ïîâòîðþâàëè ç ã³ðêîþ ³ðîí³ºþ, ç ñóìíèì ãóìîðîì. ¯ëè êîð³ííÿ ç ëî-ïóõ³â, êàêèø. Ó ìîãî ìàéáóòíüîãî òåñòÿ áóâ ôðóêòîâèé ñàä. Ó íüîìó ðîñëîáàãàòî ÿáëóíü, ãðóø, ñëèâ ³ âèøåíü. Àðòèêóëà Ìèêîëà ïåðåä â³éíîþ áóâ òàêèìçàïåêëèì ñîâºòîô³ëîì, òàê çàõîïëþâàâñÿ òèìè ³äåÿìè, ùî ïåðåïèñàâ ó ñåë³ âñ³,äî íàéìåíøîãî, äåðåâà, íàâ³òü ò³, ÿê³ ùå íå ðîäèëè. Ùîá çàïëàòèòè ïîäàòîê,Ïàâëî Ëþáàðñüêèé ïðîäàâ êîðîâó, àëå âñå îäíî òèõ êîøò³â äëÿ ïîêðèòòÿ “áîðãó”

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

109

íå âèñòà÷èëî. ×åðåç ê³ëüêà ðîê³â, íå çíàéøîâøè ãðîøåé äëÿ ïîäàòêó, çàõîäèâñÿâèðóáóâàòè ñàä.

ß òîä³ õîäèâ äî øêîëè, íàñ âèõîâóâàëè â äóñ³ àòå¿çìó, ïåðåêîíóâàëè, ùî âñ³öåðêîâíîñëóæèòåë³ áðåõóíè.  êîæíîìó êëàñ³ áóëî â ñåðåäíüîìó ïî òðèäöÿòü ó÷-í³â. Êëàñ³â áóëî ïî îäíîìó êîæíîãî, òîä³ âæå áóëà äåñÿòèð³÷êà.  øêîë³ õë³áà íåäàâàëè, àëå âàðèëè ãàëóøêè, ìè çà íèìè ñòîÿëè â ÷åðç³. Äîòåïíèêè æàðòóâàëè:“÷åðïàê þøêè, äâ³ ãàëóøêè”. Áàãàòî áóëî á³äíèõ, òîìó âîíè â øêîëó õîäèëè áîñè-ìè, â êðàùîìó ðàç³ â äîâáàíêàõ ç ëåãêîãî äåðåâà – ëèïè, âåðáè, à êîëè â íèõ ³äåø,òî çåìëÿ àæ ãóäå. Óñï³øí³ñòü áóëà ð³çíîþ, à äåÿê³ ó÷í³ íàâ³òü ïî ê³ëüêà ðàç³âçàëèøàëèñÿ íàâ÷àòèñü ó òîìó ñàìîìó êëàñ³. Îñü ³ âñå, àëå áàãàòî ïîçàáóâàëîñÿ.

Çàïèñàâ Ì.Øóëÿê.×àñ. – 2001. – ¹45. – 23–29 ëèñòîïàäà.

ѲÄ×ÅÍÍßÍÈÆÍÈÊ Ãàííè Äàíèë³âíè

(ñ. Ñòàð³ Áàáàíè Óìàíñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.)

ÄÎ ÑÌÅÐÒ² ÍÅ ÇÀÁÓÄÓÌåí³ òîä³ áóëî ò³ëüêè ÷îòèðè ðîêè, àëå â äèòÿ÷³é ïàì’ÿò³ ñòðàøí³ ïî䳿 òèõ

ðîê³â çàïàì’ÿòàëèñÿ íàçàâæäè, òîìó ïðî òîé ãîëîä ìîæó äåùî ðîçïîâ³ñòè. Õî÷ïàì’ÿòàþ íåáàãàòî, àëå íà ìîº æèòòÿ öå òàê ïîä³ÿëî, ùî 1933 ð³ê äî ñìåðò³ íåçàáóäó.

Ìè æèëè êðàé ñåëà, íåïîäàë³ê ð³÷êè ³ ñòàâêà. Âóëèöü á³ëÿ íàñ áóëî íåáàãàòî,ëèøå äâ³, àëå õàò áóëî ÷èìàëî. ѳ쒿 â íèõ áóëè áàãàòîä³òí³, à áóëè é áåçä³òí³. íàø³é ñ³ì’¿ áóëî òðîº ä³òåé, à â ñóñ³ä³â ³ ïî âîñüìåðî, ³ ïî äåñÿòåðî. Íàøà ñ³ì’ÿõî÷ ³ ââàæàëàñÿ ñåðåäíÿöüêîþ, àëå ìè íàñïðàâä³ áóëè áëèæ÷å äî á³äíÿê³â. Áóëàâ íàñ êîðîâà, ³ íàì ùå ÿêîñü òåðï³ëîñÿ. ̳ðîøíèê ²âàí ßâòóõîâè÷ Íèæíèê ìî¿éìàì³ çà ìîëîêî äàâàâ òðîõè áîðîøíà, ìî¿ òàòî ³ ìàìà íàâ³òü äîïîìàãàëè ñóñ³-äàì ìîëîêîì. Ðîçíîñèòè éîãî äîðó÷àëè ìåí³, ³ ÿ òå äîâ³ð’ÿ âèïðàâäîâóâàëà.Íàéáëèæ÷èìè ñóñ³äàìè áóëè Ñëîáîäÿíèêè. Ùå îäíèõ íàçèâàëè “Ñèçîíè”. Âîíèâ ò³ ðîêè òàêîæ âñ³, íàïåâíå, ïîâìèðàëè, áî ïðî íèõ á³ëüøå í³õòî íå çãàäóâàâ.Àëå ïàì’ÿòàþ, ùî é äî íèõ ÿ íîñèëà ìîëîêî ³ äîáðå áà÷èëà, ÿê ìåðòâ³ – îäèí íàëàâ³, äðóãèé ï³ä ëàâîþ, à òðåò³é á³ëÿ ïîðîãà – óæå é çàõîëîëè.

À áóëè ùå é æèâ³. Âîíè â ãëå÷èêó çâàðèëè íàøó êèöüêó, ³ ìàìà ïîáà÷èëè,ïðîòå í³÷îãî íå ñêàçàëè, à ìè, ä³òè, ïëàêàëè. Ìàìà ïåðåêèíóëè ãëå÷èêà ³ êàæóòü:“Áà÷èø, äå òâîÿ êèöÿ?” Àëå Ñëîáîäÿíèê³â íå âðÿòóâàëî í³ ì’ÿñî íàøî¿ êèö³, í³ìîëîêî â³ä íàøî¿ êîðîâè – âîíè ç ãîëîäó ïîâìèðàëè âñ³. Òàêå ëèõî ñï³òêàëî³ ñ³ì’þ, íà ÿêó êàçàëè “Áàðàíè”. ß ¿ì íîñèëà ìîëîêî. Îäíå ç ä³òåé ëåæàëî ï³ä

110

ѲÄ×ÅÍÍß

ïðèï³÷êîì, äðóãå íà ëåæàíö³, à òðåòº êàæå, ùî ò³ äâîº ìîëî÷êà âæå íå ïèòèìóòü.Òðåòÿ ñ³ì’ÿ æèëà òðîõè äàë³, òî áóëè Êðàâö³. Ãîëîäíèé Ñåìåí ó Øòàôåðóí³âùîñü óêðàâ, ³ âîíè éîãî âòîïèëè. Âòîïëåíîãî çíàéøîâ Êèðèëþê ²âàí Òîäîñüîâè÷àæ ïî âåñí³, êîëè ëîâèâ ðèáó.  ò³é ñ³ì’¿ ïîìåðëè é óñ³ ðåøòà.

Çàïèñàâ Ì.Øóëÿê.Çà Óêðà¿íñüêó Óêðà¿íó. – 2006. – 21–27 ëèñòîïàäà.

ѲÄ×ÅÍÍßÍÈÆÍÈÊ (ó ä³âîöòâ³ ËÞÁÀÐÑÜÊÀ) Ãàííè Ïàâë³âíè

1928 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ñòàð³ Áàáàíè Óìàíñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.)

“ĪËÀ ÄÀÂÍΠ̲ÍÓÂØÈÕ Äͪɔ?Çðîáèâøè íåâåëè÷êèé åêñêóðñ ó íåäàâíº ìèíóëå, ñêàæåìî, ùî îñîáëèâèì

ç â³äçíà÷åííÿ ïîä³é ìèíóëîãî ñòîë³òòÿ áóëî 85–ð³÷÷ÿ æîâòíåâî¿ ñîö³àë³ñòè÷íî¿ðåâîëþö³¿. Ïðàâîíàñòóïíèöÿ óòâîðåíî¿ 1918 ðîêó â Ìîñêâ³ ÊÏ(á)Ó 7 ëèñòîïàäà2002 ð. â Êèºâ³ á³ëÿ Óêðà¿íñüêîãî äîìó âèòðóñèëà ç àðõ³âó ñâî¿ òðàäèö³éí³ ãàñëà.Íåäàðìà çà ÷àñ³â “ðîçâèíåíîãî” ñîö³àë³çìó ñï³âàëè: “Óâºçó òºáÿ ÿ â òóíäðó”.Àëå íå â ïàñàæèðñüêèõ “Ñ” íà åêñêóðñ³þ äî Ñàíäàðìîõó, ùîá ïîêàçàòè “ì³ñöåï³ä ñîíöåì” äëÿ óêðà¿íñüêèõ “êóðêóë³â” òà ³íòåë³ãåíö³¿.

Êàïåóøíèêè ïîâåçóòü íàñ ó âàãîíàõ-òåëÿòíèêàõ íà íîâèé ë³ñîïîâàë äëÿ â³äáó-äîâè êîíöåíòðàö³éíèõ òàáîð³â ñìåðò³, äå çíàõîäèëè çàãèáåëü íàø³ áàòüêè, ìà-òåð³, ñåñòðè, áðàòè. Íàì òåæ ïðîëÿæå øëÿõ ç ä³òüìè é îíóêàìè, çã³äíî ç³ ñòàë³-íñüêîþ êîíöåïö³ºþ íåäîâ³ðè äî íàñåëåííÿ, ùî ïåðåáóâàëî â îêóïîâàí³é í³ìöÿìèÓêðà¿í³. ³äòàê ³ âè, çã³äíî ç ò³ºþ æ ïîñòàíîâîþ, – “çðàäíèêè” é “âîðîãè íàðîäó”.

Ìîâ÷àçíó çãîäó íà öå äàâàëè ïîðòðåòè îñòàíí³õ ç ìîã³êàí – Ëåí³íà, Ñòàë³íà³ ñó÷àñíîãî âîæäÿ ÊÏÓ Ï.Ñèìîíåíêà. Íåçàïåðå÷íèì äîêàçîì öüîãî ñòàëà ñïðî-áà êîìóí³ñò³â ó Âåðõîâí³é Ðàä³ Óêðà¿íè â÷èíèòè ãåíîöèä ïàì’ÿò³ æåðòâ ãîëîäî-ìîðó. Íàéñòðàõ³òëèâ³øèé çëî÷èí çâàëþâàëè íà ïîñóõó ³ íåäîð³ä 1932 ðîêó. Áóëîòàêîæ íàìàãàííÿ çìåíøèòè ê³ëüê³ñòü æåðòâ ãîëîäîìîðó òà çàóâàæåííÿ, ùî äîíèõ ïîòðàïèëè é êîìóí³ñòè.

Ñâîþ ïîçèö³þ êîìóí³ñòè ï³äòâåðäèëè 2 áåðåçíÿ 2003 ðîêó â ̳æíàðîäíîìóïàëàö³ êóëüòóðè òà ìèñòåöòâ, äå ¿õí³ ïîïåðåäíèêè ðîçñòð³ëþâàëè óêðà¿íö³â, íîâèìèíàïàäêàìè íà íåîáõ³äí³ñòü âèçíàòè ãîëîä ãåíîöèäîì ³ çáåðåãòè éîãî â ïàì’ÿò³íàðîäó äëÿ ìàéáóòí³õ ïîêîë³íü. Íà öüîìó ç’¿çä³ ÷åðâîíèõ ³ç ãàñëîì “Ïîâñòàíü,Óêðà¿íî” ïðîçâó÷àëà ñêàðãà é ùîäî “òàòàðñüêî¿ îêóïàö³¿ Êðèìó”, àëå æîäíèìñëîâîì íå îáìîâèëèñÿ ïðî íåäàâíþ ðîñ³éñüêó îêóïàö³þ âñ³º¿ Óêðà¿íè. 14 òðàâíÿ2002 ðîêó â³äáóëîñÿ ñïåö³àëüíå çàñ³äàííÿ Âåðõîâíî¿ Ðàäè Óêðà¿íè, ïðèñâÿ÷åíå

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

111

âøàíóâàííþ ïàì’ÿò³ æåðòâ ãîëîäîìîðó 1930-õ ðîê³â. Òðàâíåâà äàòà íå âèïàäêî-âà, àäæå 6 òðàâíÿ 1932 ðîêó Ðàäà Íàðîäíèõ Êîì³ñàð³â ÑÐÑÐ ³ ÖÊ ÂÊÏ(á) óõâà-ëèëà ïîñòàíîâó ïðî ïëàí õë³áîçàãîò³âåëü âðîæàþ. Òîé äåíü ³ ñòàâ ïî÷àòêîìïðîãðàìè ñìåðò³ íà óêðà¿íñüê³é çåìë³.

Íàùàäêè òèõ, õòî âèñòóïàâ “íà áîé ñ Öåíòðàëüíîé Ðàäîé”, ëèöåì³ðíî “ñõè-ëÿþ÷è ãîëîâè ïåðåä ïàì’ÿòòþ æåðòâ ÿê ìèíóëèõ ðîê³â, òàê ³ ñüîãîäåííÿ”, êàïå-óøíèöüê³ âåðõîâíîðàä³âñüê³ ùóð³ ïîâò³êàëè ç ñåñ³éíî¿ çàëè, ùîá íå ãîëîñóâàòè çàâèçíàííÿ ãîëîäó ãåíîöèäîì.

Ùîðîêó â³äçíà÷àþ÷è 1917 ð³ê, óêðà¿íñüê³ êîìóí³ñòè íàìàãàþòüñÿ ç³òåðòèç ëþäñüêî¿ ïàì’ÿò³ 1932–1933 ðîêè, íàçèâàþ÷è ò³ æàõ³òòÿ ñïðàâàìè “äàâíî ì³íóâ-øèõ äíºé”. Ïîêëàäàþ÷è êâ³òè äî ïàì’ÿòíèêà Ò.Øåâ÷åíêîâ³ ³ âîäíî÷àñ â³äìîâ-ëÿþ÷è â çàõèñò³ ïðàâ óêðà¿íñüêîãî íàðîäó, êîìóí³ñòè äåìîíñòðóþòü íàäçâè÷àé-íèé öèí³çì íàâ³òü ó Äåíü ïîâåðíåííÿ ò³ëà Òàðàñà Øåâ÷åíêà íà Áàòüê³âùèíó.

Ìè íå äî÷åêàºìîñÿ â³ä êîìóí³ñò³â ïîêàÿííÿ ³ ñâ³ä÷åíü ïðî ò³ æàõ³òòÿ, ÿê³â÷èíèëè ¿õí³ ïîïåðåäíèêè, òîìó ïîäàºìî ðîçïîâ³ä³ ñâ³äê³â òîãî ÷àñó, ÿêèì ïîòà-ëàíèëî âèæèòè. ²õ àäðåñóºìî é êîìóí³ñòàì, ÷èþ ïàì’ÿòü çàñë³ïèëè á³ëüøîâèöüê³ïàðîâîçè, ùî ïðàãíóëè çðîáèòè â “êîììóíº îñòàíîâêó”.

Çà Óêðà¿íñüêó Óêðà¿íó. – 2006. – 21–27 ëèñòîïàäà.

ѲÄ×ÅÍÍßÍ.Ìàð³¿

(Ïîëòàâùèíà)

Ó ñåðïí³ 1931 ð. ìåíå ïðèçíà÷èëè íà ïîñàäó â÷èòåëÿ â øêîë³ ñ.Îâñþêèßáëóí³âñüêîãî ðàéîíó ×åðí³ã³âñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáëàñò³. ßêîñü óâå÷åð³ïàðò³éíå êåð³âíèöòâî ñåëà ñêëèêàëî çáîðè ïàðò³éíèõ àêòèâ³ñò³â ³ øê³ëüíèõ ó÷è-òåë³â ó ñ³ëüðàä³. Ïàðò³éíèé ÷èíîâíèê, ïðèñëàíèé ³ç ðàéêîìó ïàðò³¿, ãîâîðèâ ïðîíåîáõ³äí³ñòü êîëãîñï³â ³ íàïîëÿãàâ íà ïîòðåá³ ñòâîðèòè çåðíîâ³ ïîøóêîâ³ áðèãà-äè, ùîá óñå ç³áðàòè “äî îñòàííüîãî ôóíòà, äî îñòàííüî¿ çåðíèíè”. ß áà÷èëà, ÿêäâîº ÷ëåí³â ïàðò³¿ ïîâåðíóëè ñâî¿ ïàðò³éí³ êâèòêè ï³ñëÿ òîãî, ÿê ¿õ íàçâàëè “âîðî-ãàìè íàðîäó”. ¯õ òóò æå çààðåøòóâàëè.

Äðóãîãî äíÿ ñ³ëüñüê³ àêòèâ³ñòè ðîçä³ëèëèñÿ íà óäàðí³ áðèãàäè… Áðèãàäàçàéøëà äî õàòè ðîçêóðêóëåíîãî ñåëÿíèíà. Ãîñïîäàðÿ âæå áóëî âèñëàíî äî Ñèá³-ðó. Éîãî äðóæèíà, íà îñòàíí³é ñòà䳿 ñóõîò ëåãåí³â, áóëà ïðèêóòà äî ë³æêà, à â ¿¿äåâ’ÿòèð³÷íî¿ äîíüêè îáëè÷÷ÿ ³ âñå ò³ëî îïóõëè â³ä ãîëîäó. Õàòà áóëà çàíåäáàíàï³ñëÿ ðîçêóðêóëåííÿ. Øèáêè ïîâèáèâàíî, â³êíà ïîçàòèêàíî ñ³íîì. Âèñíàæåíàæ³íêà ç ãëèáîêî çàïàëèìè î÷èìà ìîâ÷êè ëåæàëà íà áðóäíîìó ë³æêó. ʳñòêè ¿¿áóëè îáòÿãíóò³ æîâòîþ øê³ðîþ, âîíà êàøëÿëà êðîâ’þ. ijâ÷èíêà íå õîäèëà äîøêîëè, áî íå ìàëà îäÿãó, âçóòòÿ ³ íàëåæíîãî ñîö³àëüíîãî ïîõîäæåííÿ.

112

ѲÄ×ÅÍÍß

Ïîøóêè çåðíà â³äáóâàëèñü òàê ñàìî. Çíàéøëè ï³âõë³áèíè. Ïî÷àëèñÿ ïèòàí-íÿ ðîñ³éñüêîþ ìîâîþ, ëàéêà òà îáðàçè: “ßêùî â õàò³ º õë³á, òî äå áîðîøíî?”ijâ÷èíêà ïîÿñíþâàëà, ùî õòîñü ïðèí³ñ ¿ì õë³á ïîïåðåäíüî¿ íî÷³ ³ ùî âîíà, òðè äí³í³÷îãî íå ¿âøè, ç’¿ëà ï³âõë³áèíè ç âîäîþ, à ðåøòó çàëèøèëà íà ïîò³ì. Õë³á çàáðà-ëè, íåçâàæàþ÷è íà áëàãàííÿ ä³â÷èíêè çàëèøèòè òðîõè äëÿ ¿¿ õâîðî¿ ìàòåð³. Áðè-ãàäèð ïîãðîæóâàâ âèñëàòè ä³â÷èíêó äî Ñèá³ðó, à êîëè âîíà íàáëèçèëàñü äîíüîãî, øòîõíóâ ¿¿ òàê ãðóáî, ùî âîíà âïàëà.

Óâå÷åð³ áðèãàäè ïîâåðíóëèñÿ äî ñ³ëüðàäè, ³ ìîÿ áðèãàäà, ÿêà ç³áðàëà íàé-á³ëüøå çåðíà, îäåðæàëà øìàò ÷åðâîíî¿ òêàíèíè, ùî íàçèâàâñÿ “ïðàïîðîì ïåðå-ìîãè”. Ñïå÷åíèé õë³á, â³âñÿíó êðóïó, ïøîíî ðîçäàâàëè êîìñîìîëüöÿì ³ êîìíåçà-ì³âöÿì, ôàêòè÷íî ëåäàðÿì, ÿê âèíàãîðîäó çà äîáðå âèêîíàíó ðîáîòó.

Äâ³ öåðêâè â ñ.Êðóïîäåðèíö³ áóëè çàïîâíåí³ çåðíîì ³ êàðòîïëåþ. Öåðêâèáóëè îòî÷åí³ êîëþ÷èì äðîòîì, ³ îçáðîºí³ ðîñ³éñüê³ âàðòîâ³ ñòåðåãëè íàãðàáîâàíåçåðíî ³ âäåíü ³ âíî÷³.

Ïîìåðëèõ çáèðàëè ñêð³çü, çâè÷àéíî ¿õ çàãîðòàëè ó ì³øêîâèíó, âàíòàæèëè íàìàøèíè àáî âîçè, ÿê êîëîäè, çâîçèëè äî âåëèêî¿ çàãàëüíî¿ ÿìè, ñêèäàëè â í忳 çàëèâàëè âàïíîì.

Êîëè ÿìà ö³ëêîì çàïîâíþâàëàñÿ ò³ëàìè, âèêîïóâàëè ³íøó. Äçâîíè ïî ïîìåð-ëèõ íå äçâîíèëè. ͳõòî çà íèìè íå ïëàêàâ, í³õòî íå ïðîâîäæàâ ¿õ äî ì³ñöÿ ñïî-÷èíêó. Ëèøå ìóõè ðî¿ëèñÿ äîâêîëî ìåðòâèõ ò³ë, ÿê³ âæå ðîçêëàäàëèñÿ. Ò³, ùîçáèðàëè ïîìåðëèõ, îäåðæóâàëè âèíàãîðîäó çà êîæíèé ðîáî÷èé äåíü, ÿêà ñêëàäà-ëàñü ç íåâåëèêî¿ ê³ëüêîñò³ êóêóðóäçè àáî ÿ÷ìåíþ.

Äåÿê³ ëþäè ¿çäèëè äî Ðîñ³¿ ³ ïðèâîçèëè áîðîøíî, ïøîíî òà ³íø³ ïðîäóêòè...Ìîÿ ìàòè òåæ çâàæèëàñÿ íà ïî¿çäêó äî Ðîñ³¿. Âîíà ä³ñòàëà òðîõè áîðîøíà, ïøî-íà ³ ïëÿøêó î볿, àëå íà êîðäîí³ ó íå¿ âñå çàáðàëè, çàïèñàâøè ïð³çâèùå é äîìàø-íþ àäðåñó. ̄ ¿ ñóâîðî ïîïåðåäèëè, ùîá âîíà á³ëüøå íå ¿çäèëà äî Ðîñ³¿ ïî õàð÷³ ³ íåðîçïîâ³äàëà óêðà¿íöÿì ïðî òå, ÿê æèâóòü ðîñ³ÿíè.

Ìîÿ ìàòè áóëà â ê³ëüêîõ ðîñ³éñüêèõ ñåëàõ ³ áà÷èëà, ùî ëþäè ìàëè òàì õë³á,êàðòîïëþ, ð³çíå çåðíî, ñàëî, ì’ÿñî, îë³þ, ìîëîêî, ÿéöÿ òà ³íø³ ïðîäóêòè, àëå âîíèáîÿëèñÿ ïðîäàâàòè âñå öå óêðà¿íöÿì ÷è òîðãóâàòè ç óêðà¿íöÿìè.

Äåÿê³ ðîñ³ÿíè óñå æ îáåðåæíî âñòóïàëè â òàê³ êîíòàêòè. Ìàòè êàçàëà, ùîÐîñ³ÿ áóëà í³áè çîâñ³ì ³íøèì êîðîë³âñòâîì. Âîíà áà÷èëà, ùî ëþäè òàì áóëèæèòòºðàä³ñí³, æèëè íîðìàëüíèì æèòòÿì, õîäèëè íà ðîáîòó, áóëè âñèì çàäîâî-ëåí³. ѳëüñüê³ ãó÷íîìîâö³ ãîðëàíèëè: “Æèòü ñòàëî ëó÷øå, æèòü ñòàëî âåñåëåé!”ϳä ÷àñ ïåðåáóâàííÿ â Ðîñ³¿ ìàòè íî÷óâàëà ïî ð³çíèõ ñåëàõ, â ð³çíèõ ñ³ì’ÿõ, äåâîíà ìîãëà ¿ñòè äîñõî÷ó õë³áà, êàïóñòÿíîãî ñóïó, ìîëîêà, ìîëî÷íî¿ êàø³ òà ³íøèõñòðàâ. Ðîñ³ÿíè í³÷îãî íå çíàëè ïðî ñèòóàö³þ â Óêðà¿í³, ³ ìàòè íå êàçàëà ¿ì í³÷îãîïðî òå, ùî â íàñ ðîáèëîñÿ.

Òåðåí ³êòîð. Ãîëîäîìîð: òåðîð Ìîñêâè ïðîòè óêðà¿íñüêî¿ íàö³¿.Ñëóõàííÿ íà Êîì³ñ³¿ Êîíãðåñó ÑØÀ ïî ãîëîäó íà Óêðà¿í³

1932–1933 ðð. – Óêðà¿íñüêå ñëîâî. – 1998. ×.45. – 12 ëèñòîïàäà.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

113

ѲÄ×ÅÍÍßÍÎÂÈÊÎÂÀ Îëåêñ³ÿ Ìèêîëàéîâè÷à,

1923 ð. íàðîäæåííÿ,(ñìò. Áàòóðèí Áàõìàöüêîãî ð-íó ×åðí³ã³âñüêî¿ îáë.)

ÁËÀÃÎÑËÎÂÈ, ÃÎÑÏÎÄÈ,ÏÐÀÂÄÈÂÎ ÎÏÈÑÀÒÈ Ò² ÄÀÂͲ ÏÎIJ¯!

Ñàì ÿ ç 1923 ðîêó. Òîìó ãîëîäîìîð çíàþ, òàê áè ìîâèòè, îñîáèñòî, àëå,ïåðø çà âñå õî÷ó êîðîòêî îïîâ³ñòè ïðî ñâîãî áàòüêà, áî ñàìå çàâäÿêè éîìó ä³ÿãîëîäîìîðó â íàø³é ñ³ì’¿ òðîõè ïîì’ÿêøèëàñü.

̳é áàòüêî, Íå÷îãà Ìèêîëà Ôåäîòîâè÷, öàðñüêó ñëóæáó â³äáóâàâ íà ×îðíî-ìîðñüêîìó ôëîò³. Òàì â³í ïðîéøîâ íàâ÷àííÿ â åëåêòðîë³í³éí³é øêîë³ ³ áóâ ó âèð³ïîä³é, êîëè òîïèëè åñêàäðó. (ϳçí³øå, â 1936 ð., äî íüîãî ïðè¿çäèâ ïèñüìåííèêÎ.ª.Êîðí³é÷óê ³ ðîçïèòóâàâ, ÿê â³äáóâàëèñü ò³ ïî䳿).

Íåçâàæàþ÷è íà òå, ùî áàòüêî áóâ ç ðîäèíè çàìîæíîãî êîçàêà, â³í áëèçüêîñïðèéíÿâ Æîâòíåâó ðåâîëþö³þ ³ ñòàâ àêòèâíèì ó÷àñíèêîì íà ¿¿ áîö³, à ìàþ÷èíåàáèÿêå ïðèðîäíå îáäàðóâàííÿ, øâèäêî áóâ âèñóíóòèé íà êåð³âí³ ïîñàäè â àð쳿ÿê ïîë³òïðàö³âíèê, ä³éøîâøè ïîñàäè êîì³ñàðà áðèãàäè. Óæå â ìèðíèé ÷àñ, â³äìî-âèâøèñü â³ä íàâ÷àííÿ â Àêàäå쳿 Ãåíåðàëüíîãî øòàáó, ïîâåðíóâñÿ â ð³äíå ñåëîÎáìà÷³â, äå ñòàâ ãîëîâîþ êîëãîñïó “×åðâîíà ç³ðêà”.

Íå çíàþ, ÿê áóëî â ³íøèõ ñåëàõ, àëå â íàøîìó êîëãîñï³ â òîé ÷àñ ïðàöÿ áóëàâ ðàä³ñòü, áî ëþäè íà ïîëå ¿õàëè ç ï³ñíÿìè ³ ïîâåðòàëèñÿ ç íèìè. Òàêîæ âåñåëîñïðàâëÿëè ³ ïðàçäíèêè Æîâòíåâî¿ ðåâîëþö³¿ òà 1-ãî Òðàâíÿ. Òà é çàðîá³òîê áóâòàêèé, ùî ìîæíà áóëî ïðîæèòè.

Àëå ïàì’ÿòàþ ³ ïðîòèëåæíå. ×àñòî â íàø³é õàò³ ïîÿâëÿëèñü ÿê³ñü ëþäè,³ âåëèñü ãó÷í³ ðîçìîâè ïðî òå, “çà ùî êðîâ ïðîëèâàëè” òà “çà ùî áîðîëèñü?”Áàòüêî çàâæäè ¿õ çàñïîêîþâàâ, ãîâîðÿ÷è, ùî ç ÷àñîì óñå íàëàãîäèòüñÿ, àäæåäëÿ òîãî ³ ðåâîëþö³þ ñòâîðèëè, ùîá óñ³ì áóëî äîáðå.

Àæ îñü íàñòóïèëè æíèâà 1932 ð., ³ ïðèéøëà ðîçíàðÿäêà íà õë³áîïîñòàâêó,³ öèôðà áóëà òàêà íåéìîâ³ðíî âèñîêà, ùî áàòüêî â³äïðàâèâñÿ â Áàòóðèí (òîä³ áóâðàéöåíòð), ùîá óòî÷íèòè.

Ïîâåðíóâñÿ çíåðâîâàíèé, îäðàçó ñêëèêàâ ïðàâë³ííÿ êîëãîñïó, äîïîâ³â ïðîñèòóàö³þ, ùî ñêëàäàºòüñÿ, ïðî òå, ùî ÿê³ñü çë³ ñèëè õî÷óòü ïîãóáèòè íàðîä,³ ÿêùî âèêîíàòè õë³áîïîñòàâêó, òî ³ ïîëîâè íå õâàòèòü, ³ íàðîäó çàãðîæóº ãîëîäíàñìåðòü. Çàïðîñèâ ó ÷ëåí³â ïðàâë³ííÿ ïîðàäè, àëå ò³ áóëè òàê ïðèãîëîìøåí³, ùîìîâ÷àëè òà ïëå÷èìà äâèãàëè.

Òîä³ â³í çàÿâèâ, ùî áåðå óñþ â³äïîâ³äàëüí³ñòü íà ñåáå ³ ðîçïîðÿäèâñÿ íåãàé-íî âèäàâàòè õë³á ïîäâ³ðíî ïî ê³ëüêîñò³ ¿äàê³â, îñê³ëüêè ñïèñêè ïî íàðàõóâàííþùå ò³ëüêè ðîçïî÷àëè ñêëàäàòè. Õë³á âèäàâàëè ëþäÿì ³ âíî÷³ ïðè ë³õòàðÿõ. Òðîõèá³ëüøå, í³æ çà äîáó âñ³ îòðèìàëè, ³ âæå ï³ä ê³íåöü ïîÿâèâñÿ “÷îðíèé âîðîí”.

114

ѲÄ×ÅÍÍß

Ñóäèëè çà ñàìîóïðàâñòâî òà çà ïîðóøåííÿ “ïåðøî¿” çàïîâ³ä³ “ïåðøèé õë³á –äåðæàâ³”.

ßê íà òîé ÷àñ, òî ïîêàðàííÿ áàòüêî îòðèìàâ ì³çåðíå – 3,5 ðîê³â ïîçáàâëåííÿâîë³ (ï³çí³øå êàçàâ, ùî çàâäÿêè “áðàò³øêàì”, ÿê³ äåñü òàì áóëè “íàãîð³”).À â öåé ÷àñ ³ â ñåë³ ÷àñó íå ãàÿëè. Íàéøëèñü ëþäè, ùî õîäèëè ïî õàòàõ òàçáèðàëè ï³äïèñè íà çàõèñò ñâîãî ãîëîâè. ², çíàºòå, ò³ ï³äïèñè îäíîñåëüö³â äîïî-ìîãëè áàòüêîâ³ äîñòðîêîâî çâ³ëüíèòèñÿ ç-ï³ä àðåøòó. ×åðåç 7 ì³ñÿö³â â³í ïîâåð-íóâñÿ äîäîìó, àëå âæå ³íøîþ ëþäèíîþ.

Òàê ðîçïî÷àâñÿ ãîëîäîìîð, ³ ÿê ç óñüîãî âèäíî, çàïëàíîâàíèé. Äîáðå ïàì’ÿ-òàþ, ÿê ìîëîäü ç ï³âäåííèõ îáëàñòåé òÿãíóëàñü ïî ñåëó, ïåðåõîäÿ÷è â³ä õàòè äîõàòè, âèïðîøóþ÷è ìèëîñòèíþ. ² ëþäè ä³ëèëèñü, ïîêè áóëî ÷èì, à òàì ³ â ñàìèõíå ñòàëî. Äîáðå ïàì’ÿòàþ, ÿê íàøà õàòà áóëà ù³ëüíî çñåðåäèíè îáâ³øàíà ïîðò-ðåòàìè ðåâîëþö³éíèõ ä³ÿ÷³â: Áëþõåðà, Êîñ³îðà, Ðóäçóòàêà, Òóõà÷åâñüêîãî,Ãàìàðíèêà òà áàãàòüîõ ³íøèõ, ³ ìè ç áðàòîì äîáðå ¿õ çíàëè â îáëè÷÷ÿ ³ ¿õ ³ìåíà.² ÿê íàñòàâ ÷àñ, êîëè ñò³íè ïî÷àëè îãîëÿòèñÿ, ³ âðåøò³ çàëèøèëèñÿ äâà íàéãî-ëîâí³ø³. ² ÿê áàòüêî îäíîãî ðàçó, äèâëÿ÷èñü íà îäíîãî ç íèõ, ïðîð³ê êð³çü çóáè:“Áàíàáàê!”

Òàê íàñòóïèëî áîë³ñíå ³ áåçïîâîðîòíå ïðîçð³ííÿ. ² ÿêáè â³í äîæèâ õî÷ áè äîíà÷àëà ãîëîäó, òî, íàïåâíå, ïîâòîðèâ áè ñëîâà Òàðàñà Áóëüáè: “ß òåáå ïîðîäèâ,ÿ òåáå ³ âá’þ”.

Çàâæäè áóâ íàñòîðîæ³, ùî “÷îðí³ àðõàíãåëè” ïðèéäóòü ³ ïî éîãî äóøó ³ çàáå-ðóòü, ÿê ïîáðàëè äîâêîëà ìåíø çíà÷íèõ, ÷èì â³í, ³ òîìó áóâ òðîõè çäèâîâàíèé,àëå çàâæäè ïðè ñîá³ ìàâ “áðàóí³íãà”, ³ ìè, âñÿ ñ³ì’ÿ, áóëà äóæå ñòóðáîâàíà, ùîâ³í éîãî çàñòîñóº. Àëå âñå îá³éøëîñÿ, ìàáóòü, çàâäÿêè ä³äó Ôåäîòó, ÿêèé, õî÷³ íàçèâàâ áàòüêà ñëóãîþ ñàòàíè, àëå ëþáèâ éîãî ³ ùèðî ìîëèâñÿ.

Ìàáóòü, íà öüîìó ñë³ä ïîñòàâèòè êðàïêó, àäæå ïîäàëüø³ äåòàë³ ãîëîäîìîðó1933 ð. äîáðå â³äîì³. ß ï³äòâåðäæóþ, ùî öåé àíòèíàðîäíèé àêò áóâ çàïëàíîâàíèé.

Ç ïîâàãîþ, Íîâèêîâ Îëåêñ³é Ìèêîëàéîâè÷. Öå ïð³çâèùå – áàòüê³â êîì³ñàð-ñüêèé ïñåâäîí³ì, ÿêîãî ÿ õîò³â ïîçáóòèñÿ ó 1958 ð., àëå ðàéîííå íà÷àëüñòâî, êóäèÿ çìóøåíèé áóâ çâåðíóòèñÿ, ìåí³ íå äîçâîëèëî ì³íÿòè ðîñ³éñüêå ïð³çâèùå Íîâè-êîâ íà íàøå êîçàöüêå Íå÷îãà. À Íå÷îãà-òî áóâ çíàìåíèòèì êîçàöüêèì ë³êàðåì,ó ÿêîãî áóëà ïðèïîâ³äêà: “Íå÷îãî, íå÷îãî, ïîïðàâèìñÿ”. ² ä³ä ïèøàâñÿ òèì ïð³çâè-ùåì. Òà ³ ÿ, ³ ìî¿ ä³òè, ³ âíóêè ñòàëè æåðòâîþ ðóñèô³êàö³¿, ÿ ëèø êàðòàþ ñåáå, ùîâ òîé ÷àñ íå áóâ íàñò³éëèâèì. Àëå æ òî áóâ ³íøèé ÷àñ.

Ñëàâà Óêðà¿í³![ϳäïèñ] Î.Íîâèêîâ

14 ñ³÷íÿ 2000 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

115

ѲÄ×ÅÍÍßÍÎÂÈÖÜÊί Ìà𳿠²âàí³âíè,

1919 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Êàçíà÷å¿âêà Ìàãäàëèí³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

ѳì’ÿ íàøà áóëà âåëèêà: áàòüêî, ìàòè, áðàò ç íåâ³ñòêîþ ³ ìè, 4 ä³òåé. Áàòüêîïðàöþâàâ íà êîëãîñïíîìó äâîð³, ìàòè â äèòñàäèêó íÿíüêîþ, áðàò â êóçí³,íåâ³ñòêà â êîëãîñï³.

1932–33 ðð. áóëè óðîæàéí³. Îðãàí³çîâóâàëè êîìóí³ñòè ãðóïè ëþäåé, ÿê³ó ñåëÿí çàáèðàëè çåðíî òà ³íø³ ïðîäóêòè. Çàáèðàëè íàâ³òü îäåæó.

ѳì’ÿ âèæèëà çà ðàõóíîê êîðîâè. Ìàòè çáèðàëà ìîëîêî, ñìåòàíó, ÿêó íå-â³ñòêà íîñèëà â Äí³ïðîïåòðîâñüê íà áàçàð, à çâ³äòè ïðèíîñèëà õë³á. Êîëè ¿æàçàëèøàëàñÿ â äèòñàäêó, ìàòè ¿¿ çàâæäè ïðèíîñèëà íàì. ²ç ìàêóõè ðîáèëèïîõëüîáêó. ²ç ñ³ì’¿ òîìó í³õòî íå ïîìåð, ïðîòå íîãè îò³êàëè. À ñóñ³ä ²âàí÷åíêîÑåìåí ïîìåð â³ä ãîëîäó.

1997 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÍÎÂÎÑÀÄ Ãàô³¿ Ñòåïàí³âíè,

1915 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Áàáàíè Óìàíñüêîãî ðàéîíó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.)

“Îòàêà íàøà äîëÿ, ¿¿ íå îá’¿äåø í³ âëàñíèì êîíåì, í³ ìàøèíîþ íå îáæåíåø,í³ äåðæàâíèì ë³òàêîì íå îáëåòèø...”

Ñàìå ó âåðåñíåâ³ äí³ 1993 ðîêó ìè âñåíàðîäíî â³äçíà÷àëè òðàã³÷íó äàòó –60-ð³÷÷ÿ ãîëîäîìîðó. Òîä³ âïåðøå íà îô³ö³éíîìó ð³âí³ áóëî âèçíàíî, ùîñòðàøíå ãîðå, ÿêå âïàëî-îáðóøèëîñÿ íà Óêðà¿íó â 1933–34 ðîêàõ, – ãîëî-äîìîð, òî áóâ çàïðîãðàìîâàíèé á³ëüøîâèöüêî-êîìóí³ñòè÷íèé ãåíîöèä ïðî-òè óêðà¿íñüêîãî íàðîäó. ×îðíà ñòîð³íêà â ³ñòî𳿠íàøî¿ íàö³¿ îçèâàºòüñÿíåïîïðàâíèì ãîðåì äîñ³. Çàãèíóëè ö³ë³ ðîäè, ñåëà, ïîâèìèðàëè ì³ñüê³ êâàð-òàëè, ç ÿêèìè ï³øëè â íåáóòòÿ òðàäèö³¿, çâ’ÿçîê ïîêîë³íü, ëþäñüêà ïàì’ÿòü...Ñêîøåí³ íàñèëüíèöüêèì ãîëîäîì, ìîðàëüíèì ïðèíèæåííÿì, ãîðåì âòðàò,òèñÿ÷³ óêðà¿íö³â ³ ïðåäñòàâíèê³â ³íøèõ íàö³îíàëüíîñòåé, ùî ïðîæèâàëèâ Óêðà¿í³, ïîëèøàëè ð³äí³ ì³ñöÿ, øóêàëè ïîðÿòóíêó. Íà òèõ, õòî âö³ë³â, ÷åêà-ëà ðàáñüêà ïðàöÿ â êîëãîñïàõ, íà îñîðóæíèõ áóäîâàõ êîìóí³çìó. À ïðî òå,ùî ïðèâåëîñü ïåðåæèòè, ðåêîìåíäóâàëîñÿ íå çãàäóâàòè. Òàê äîâãèé ÷àñãåíîöèä çàìîâ÷óâàâñÿ – ñìåðòåëüíèé çëî÷èí, ñêîºíèé äåðæàâîþ ïðîòèíàðîäó.

116

ѲÄ×ÅÍÍß

Òà ïðàâäà òàêè ïðèéøëà. Òåïåð ìè çíàºìî ìàéæå âñå, ÿê ïëàíîì³ðíîâèíîøóâàâñÿ ³ çëîâ³ñíî âò³ëþâàâñÿ ñàòàíèíñüêèé ïëàí âèíèùåííÿ óêðà¿íö³â.² âñå æ êîæíå æèâå ñâ³ä÷åííÿ ç òèõ ÷àñ³â ìຠçíà÷åííÿ, ÿêå âàæêî ïåðåîö³-íèòè – äëÿ ìàéáóòí³õ ïîêîë³íü äîñë³äíèê³â ³ çâè÷àéíèõ ãðîìàäÿí, ÿê³ ìó-ñÿòü áóòè ïèëüíèìè. Àäæå çàãðîçà íàö³îíàëüíîìó â³äðîäæåííþ ìîæåçðèíóòè, ÿê ³ ãîëîäîìîð, – ìàéæå áåçíåâèííî. Òîä³, çà îô³ö³éíîþ âåðñ³ºþ,ñòàâñÿ íåâðîæàé, à òåïåð íåâñèòèì³ ñîö³àë-êîìóí³ñòè çäàòí³ âèãàäàòèùî çàâãîäíî, àáè ëèøå ïîâåðíóòè íàçàä, äî òàêîãî ð³äíîãî ¿ì “ñîâºòñêî-ãî ãîñóäàðñòâà”. Ãàäàºìî, òèì, êîìó âîíî ùå ñíèòüñÿ ó ïîãàíèõ ñíàõ,âàðòî ïðî÷èòàòè ñïîãàä çâè÷àéíî¿ ñåëÿíêè Ãàô³¿ Ñòåïàí³âíè Íîâîñàä,1915 ðîêó íàðîäæåííÿ, ³ç ñåëà Áàáàíè Óìàíñüêîãî ðàéîíó ×åðêàñüêî¿îáëàñò³:

“Ó 1933 ðîö³ êîí³ ìàéæå âñ³ ïîçäèõàëè, ³ ïîëå îðàòè áóëî í³÷èì, òîìó íàñïðèìóøóâàëè êîïàòè ëîïàòàìè. Êîæíà æ³íêà ïîâèííà áóëà ñêîïàòè òðè ñîòêè çåìë³³ íà öüîìó ïîë³ ñ³ÿòè ÿ÷ì³íü. Éîãî âèâîçèëè â ïîëå, ùîá í³õòî íå çì³ã óêðàñòè,³ âèäàâàëè ì³ðêàìè – ïî êâàðò³. Ìè òå çåðíî ïîñ³ÿëè, ÿ÷ì³íü âèð³ñ, ³ ùå ÿêèé âðî-æàé áóâ! Êîñèëè, õòî ÷èì ìàâ, à õòî çáèðàâ ï³çí³øå, òîé êîñèâ êîñàðêîþ.

Âåñíîþ ³ âë³òêó ¿ëè, õòî ùî ì³ã. Ó íàñ áóëè ãàðáóçè, ìè ¿õ íàñóøèëè ³ áðàëèâ êèøåí³ íà ïîëå, äå ä³ëèëèñÿ ç òàêèìè æ ãîëîäíèìè á³äíÿêàìè.

Çà êîëåêòèâ³çàö³¿ â ëþäåé ïîâèäèðàëè âñå, ³ âîíè íå ìàëè ùî ¿ñòè. À â êîë-ãîñï³ âàðèëè ÿêóñü þøêó, àëå äàâàëè ò³ëüêè òèì, õòî â íüîìó ïðàöþâàâ. Ëþäèçìóøåí³ áóëè çàïèñóâàòèñü â íüîãî, ùîá âðÿòóâàòèñÿ â³ä ñìåðò³, ³ á³ëüøîâèêèòàê ëþäåé çàòÿãóâàëè ó êîìóíó.

À ÿ â òîé ð³ê ùå é îäðóæèëàñÿ. Äî êîëåêòèâ³çàö³¿ áóëî ç ÷îãî ñïðàâëÿòèâåñ³ëëÿ, òî ãóëÿëè òðè äí³, à ùå äàâí³øå âåñ³ëëÿ ñïðàâëÿëè ö³ëèé òèæäåíü.Ó ãîëîäîâêó áóëî íå äî âåñ³ëëÿ ³ íå äî ðîçê³øíî¿ ãóëÿíêè. Ìàìà íà æîðíàõ çìî-ëîòèëè ïøåíè÷êè, ñïåêëè ÷îòèðè ï³äïàëêè ³ çàõîâàëè ¿õ ï³ä ïîäóøêó. Àëå ïðèé-øëà ñóñ³äêà, ³ êîëè â õàò³ íå áóëî í³êîãî, òî âîíà îäíîãî ï³äïàëêà âêðàëà. Ìè äîìîëîäîãî òàê ³ ï³øëè áåç õë³áà. Ìîëîäèé íà âåñ³ëëÿ çàïðîñèâ ò³ëüêè ð³äíèõ,à ç ñóñ³ä³â ò³ëüêè íàéáëèæ÷èõ, áî âñ³õ áàæàþ÷èõ ïîäèâèòèñÿ ³ ïîãóëÿòè, ÿê öåáóëî ðàí³øå, ÷àñòóâàòè áóëî í³÷èì. Òàêå á³äíÿöüêå âåñ³ëëÿ áóëî â òîé ñòðàøíèéð³ê. Íå çàçíàëè ìè ùàñòÿ é ïîò³ì, òàê ùî é çãàäóâàòè ñóìíî.

Ó 1946–47 ðîêàõ òàêîæ áóâ ãîëîä, õî÷ ³ íå òàêèé, ÿê ó 30-õ, óñå æ ëþäèçìóøåí³ áóëè “êðàñòè”. Ãîëîäí³ êîëãîñïíèêè íà ñ³ëüñüê³é Ëèñîãîð³ çáèðàëè êî-ëîñêè. À çàéøëèé ó íàøå ñåëî ÷îëîâ³ê, ÿêîãî ïîò³ì ïðèçíà÷èëè ãîëîâîþ, Îëåê-ñàíäð Ïîë³ùóê, ìåíå çà ê³ëüêà êîëîñê³â çàãíàâ ó ñòàâîê. ßêáè íå Êàòåðèíà Áå-ñàðàá, òî ÿ á óòîíóëà. Êàòåðèíà âèòÿãëà ìåíå ç âîäè, çàêóòàëà â êóõâàéêó, ç³ãð³ëà,òàê ÿ ³ âèæèëà. ß òîìó íåëþäó, êîëè ìè ðàçîì áóëè â éîãî ðîäè÷êè ó ãîñòÿõ, ïðîöå íàãàäóâàëà, àëå â³í íàâ³òü ³ ñëîâà íå ñêàçàâ.

Ó 1947 ðîö³ çà ñåëîì íà Âàêàíö³ íàøà ñóñ³äêà ×åïêà Íàñòÿ Ïåòð³âíà, ùîáóëà îäðóæåíà ç Îëåêñîþ Øóëÿêîì, äëÿ ñâî¿õ ìàëåíüêèõ õëîï÷èê³â-äâ³éíÿò

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

117

ðàçîì ç ³íøèìè ëþäüìè ì’ÿëà êîëîñêè ³ æìåíþ çåðíà âêèíóëà â êèøåíþ. À òîéãîëîâà êðè÷èòü: “Âèñèïàé! Âèñèïàé!” ³ áàòîãîì ïî ñïèí³, òàê ùî âîíà àæ ïîñèí³-ëà. ³í çíóùàâñÿ òàêîæ ³ ç ä³òåé. ijâ÷àòîê, ÿê³ íà ïîë³ øóêàëè ñòèãëèõ ïîì³äîð³â,ñï³éìàâ ³ ïðèìóñèâ ¿õ ¿ñòè çåëåíü, íàâ³òü ç ïëîäîí³æêàìè. À ïîò³ì çàãíàâ íàñåðåäèíó ñòàâêà íà “âîäîï³é”. Òàêèé áóâ ñêàæåíèé, ùî õàé Áîã ìèëóº. Ó íàøîìóñåë³ ³ ñâî¿õ äóøîãóá³â âèñòà÷àëî, ³ íå ò³ëüêè ÷îëîâ³ê³â, à é æ³íîê.

Îäíà çàðóáàëà Ìàëåò³ÿ, ñâîãî ÷îëîâ³êà. ³í áóâ âåëèêèé ³ âàæêèé, òàê ùîâîíà éîãî â ëüîõ ëåäâå çàòÿãëà. Òàì ïîðóáàëà íà êóñî÷êè, âàðèëà òà ¿ëà. ¯¿ äî÷ö³áóëî 5 ðîê³â, ³ âîíà ïðîñèëà ìàìó: “Äàé ì’ÿñà”. Ëþäî¿äêà âï³éìàëàñÿ òîä³, êîëèíåñëà äî ñâîº ð³äíî¿ ñåñòðè ïîðóáàíó íîãó ³ ðóêó ñâîãî ÷îëîâ³êà. ² ùå îäíà æ³íêàâ÷èíèëà òàêèé æå ãð³õ. Âîíà çàìàíèëà äî ñåáå ñóñ³äñüêó ä³â÷èíêó, ñåñòðó ²âàíàÏåðåïåëèö³, ïîðóáàëà ³ ñòàëà âàðèòè. Áàòüêè ä³â÷èíêè ïî÷àëè øóêàòè ¿¿, òà çíàé-øëè âæå çàðóáàíó.

Á³ëÿ Õðàñèíè Àäàìåíêî, ó çàêðóò³ âóëèö³, æèëà ñ³ì’ÿ ç 12 äóø, ùî ïî-âóëè÷-íîìó – “Áàðàíè”. ¯õí³é áàòüêî çàìîòàâ ÷îòèðè ïîìåðë³ äèòèíè ó ñâèòó – ñèíàÎëåêñó, äî÷êó ßëèíó, íàéñòàðøó ßâäîøêó, à ÿê çâàëè ÷åòâåðòó, òî íå ïàì’ÿòàþ.Îëåêñà âæå ãàðíèé ïàðóáîê áóâ, àëå ïîâìèðàëè âñ³. ¯õ ïîâ³äíîñèëè ó ëüîõ, òàìóæå áóëî áàãàòî ïîìåðëèõ, ïîò³ì òîé ëüîõ çàñèïàëè.  æèâèõ çàëèøèëàñÿ ò³ëüêèÄàðêà, ¿¿ âðÿòóâàâ ð³äíèé äÿäüêî Êóçüìà Ëèñèé. ϳñëÿ ãîëîäîâêè âîíà âèéøëàçàì³æ â ñóñ³äíº ñåëî Ïóãà÷³âêó.

Ó Ñàøêè Ðèæà÷êè, íàøî¿ ñóñ³äêè, áóëî äâà áðàòè – Îëåêñà ³ Àíò³í Çàõàð-êîâ³. Áóëè çäîðîâ³, ÿê äóáè, àëå ³ âîíè ïîâìèðàëè. Òàì, äå Ðèæà÷êà, ñòîÿëà íîâàõàòà, â í³é æèëà æ³íêà, ïî-âóëè÷íîìó “Êóë³øèõà”.  íå¿ ïîìåðëè Ãîðïèíà, ßðèíà,ßâäîõà ç äèòèíîþ.

Ó â³éíó ìè âèãîäóâàëè ïîðîñÿ, àëå ñóñ³ä âèäåð éîãî ³ â³äí³ñ í³ìöÿì, ïðè-ð³êøè ìåíå, âäîâó ç òðüîìà ä³òüìè, íà ãîëîä. Çàõèñòèòè íàñ áóëî í³êîìó. ̳é÷îëîâ³ê çàãèíóâ â³ä í³ìö³â, à òîé ñóñ³ä ïðè í³ìöÿõ áóâ ïîë³öàºì. Êîëè âåðíóëàñÿ×åðâîíà àðì³ÿ, òî ñóñ³ä ïåðåéøîâ äî “êðàñíèõ”. Éîãî âæå äàâíî íåìàº, à ìèÿêîñü âèæèëè.

Îòàêà íàøà äîëÿ, ¿¿ íå îá’¿äåø í³ âëàñíèì êîíåì, íå îáìèíåø êîëãîñïíèìòðàêòîðîì, í³ ìàøèíîþ íå îáæåíåø, ³ äåðæàâíèì ë³òàêîì íå îáëåòèø... Ò³ëüêèë³òà íàø³ îáëåò³ëè, ÿê æîâòå ëèñòÿ âîñåíè, à ùàñòÿ ìè é íå áà÷èëè. Ìîæå,êîëèñü õî÷ íàùàäêè ïîáà÷àòü.

Çàïèñàâ Ì.Øóëÿê.×àñ.TIME. – 1995. – 15 âåðåñíÿ.

118

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÍÎÂÎÑÅËÜÖÅÂί Ì.Í.,

1923 ð. íàðîäæåííÿ(Äí³ïðîïåòðîâùèíà)

Ñòðàøíî çãàäóâàòè ò³ ðîêè.  ñ³ì’¿ íàñ áóëî ÷åòâåðî, à çàëèøèëîñü äâîº.Íà òîé ÷àñ ìåí³ áóëî ðîê³â 10. Õîäèëà â øêîëó. Çèìà áóëà ñòðàøíà. Ïðèéäó íàóðîêè – áà÷ó: ñóñ³ä ïîìåð çà ïàðòîþ… ² òàê æîäíîãî äíÿ íå áóëî, ùîá íå ïîìåðëîê³ëüêà ó÷í³â.

Áóëà â ñåë³ òàêà õàòêà, ùî îäèíàäöÿòü äóø ó ñ³ì’¿ – âñ³ âèìåðëè. Íîãèó âñ³õ ïóõëè, òåêëî ç íèõ. Òðîõè ðÿòóâàëà íàñ êóêóðóäçà, çàõîâàíà â ïîïåë³, àëå ³¿é ê³íåöü ïðèéøîâ. Çáèðàëè ìè ïóñò³ êà÷àíè, òîâêëè ¿õ ³ ìëèíö³ ç íèõ ïåêëè. Ïî-ìåðëè íåçàáàðîì ìî¿ áðàòèê ³ ñåñòðè÷êà ìåíø³. Áàòüêî ï³øîâ øóêàòè ¿æó òà íåïîâåðíóâñÿ á³ëüøå.

À ÿêîþ áóëî ðàä³ñòþ äëÿ íàñ, êîëè ìè çíàéøëè ãí³çäî ¿æàê³â. Çàïàëèëè ñî-ëîìó, ¿æà÷êà ó âîãîíü… Ñòðàøíî çãàäóâàòè, ç’¿ëè ìè éîãî, ùå é ïàëüö³ ïîîáëè-çóâàëè. À êîëè íàäâîð³ ïîòåïë³ëî, òðàâà çàçåëåí³ëà, òî õîäèëè ïî ïîñàäö³ ³ êðà-øàíî÷êè íà äåðåâàõ äðàëè, áðóíüêè ¿ëè, ãîðîáö³â ëîâèëè. À ïî ñóñ³äñòâó ñ³ì’ÿæèëà, òî âîíè ñâîþ ÷îòèðèð³÷íó äîíüêó çâàðèëè.

Õîâàëè ìåðòâèõ â îäíó ìîãèëó. Áóëî ³ òàê, ùî ãóêíå õòîñü: “Çà÷åêàéòå, äî÷-êà ïîìèðດ… Ïåðåä ë³òîì áàãàòî ëþäåé ïîìèðàëî, à êîëè æíèâ äî÷åêàëèñÿ, òîìëèíö³ ïåêëè æèòí³. Õòî áàãàòî ç’¿ñòü – æèâ³ò ðîçäóâàëî, ëþäèíà ïîìèðàëà.

Çàïèñàâ Ë.Êàðï³é.1990 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÍÎÌÈÐÎÂÑÜÊί (â ä³âîöòâ³ ÔÅÄߪÂί)

˳䳿 Ìèõàéë³âíè,1918 ð. íàðîäæåííÿ

(ì. Êðèâèé гã Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)Ãîëîä ïåðåæèëà â ñòàíèö³ Ñòàðîðîæäåñòâåíñüê³é íà Êóáàí³.

À ËÜÎͲ ÁÓËÎ ÂÑÜÎÃÎ ÄÅÂ’ßÒÜ...ß ðîäîì ç³ ñòàíèö³ Ñòàðîðîæäåñòâåíñüêî¿ íà Êóáàí³.Ó 30-õ ðîêàõ, ï³ä ÷àñ Âåëèêîãî ãîëîäîìîðó, ìåí³ áóëî 14 ðîê³â.  íàø³é ñ³ì’¿

áóëî 12 ä³òåé. Íàéñòàðø³é ñåñòð³ Íþñ³ – 24 ðîêè. Íàéìåíøèì áóâ áðàòèê Ëüîíÿ,éîìó áóëî 9 ðîê³â. Çà â³êîì ÿ áóëà ÷åòâåðòîþ. Ìàìà æèëà ç íàìè, à òàòî áóâó â’ÿçíèö³ ÷åðåç òå, ùî áóâ ñâÿùåííîñëóæèòåëåì.

Êîëè ðîçïî÷àâñÿ ãîëîäîìîð, ó íàñ ïîçàáèðàëè âñþ õóäîáó ³ õàð÷³.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

119

Ìè ç Ëåîí³äîì õîäèëè äî øêîëè, äå íàñ ãîäóâàëè ìàìàëèãîþ. Îäèí ÷åðïàêìè ïåðåäàâàëè ÷åðåç â³êíî øêîëè ìàì³, áî äèðåêòîð íå äîçâîëÿâ âèíîñèòè ç³øêîëè ¿æó.

 1933 ð. âìåð ì³é áàòüêî, éîìó áóëî 48 ðîê³â.  öüîìó æ ðîö³ âìåð Ëåîí³äó 9 ðîê³â.

Ó íàñ âäîìà íå áóëî í³ÿêèõ õàð÷³â, ³ òîìó ìè ¿ëè ã³ð÷àê – öå òàêà ðîñëèíàç òîâñòèì ñòåáëîì, ³ êîð³íü ëîïóõà ó ñèðîìó âèãëÿä³.

Äåêîòð³ ëþäè éøëè íà Êóáàíü, àëå â äîðîç³, äå áóëà âåëèêà ãðÿçþêà, â’ÿçëè,³, íåñïðîìîæí³ â³ä ãîëîäó âèë³çòè ç íå¿, ãèíóëè.

Çàïèñàâ Ã.Íîìèðîâñüêèé.1995 ð.

Áóÿí-îñòð³â: ˳òîïèñ íàøî¿ á³äè. –1995. – ¹ 1. – Êðèâèé гã. – Ñ.12.

ѲÄ×ÅÍÍßÍÎÑÅÍÊÎ Ãàííè ²âàí³âíè,

1929 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Âîäÿíå Ìàãäàëèí³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

1932–1933 ö³ ðîêè ïàì’ÿòàþ, â îñíîâíîìó, ç³ ñë³â ìàòåð³. Õîäèëè âñ³ ïóõë³³ âåñü ÷àñ õîò³ëè ¿ñòè. Âñå, ùî áóëî, ìàòè â³ääàâàëà ä³òÿì (áóëè ùå äâ³ ñòàðø³ñåñòðè), êàçàëà, ùî ñàìà ¿ñòè íå õî÷å. À ìè â³ðèëè. ß áóëà íàéìåíøåíüêà, ³ ìåíåï³äêîðìëþâàëà ñóñ³äêà. ¯¿ ÷îëîâ³ê áóâ áðèãàäèðîì ³ ïðèíîñèâ äîäîìó õàð÷³,³ êîëè éîãî íå áóëî âäîìà, âîíà ìåíå ãóêàëà ³ òèøêîì äàâàëà ÷îãî-íåáóäü ïî¿ñòè.

 öåé ïåð³îä áàòüêè ïðàöþâàëè â êîëãîñï³ çà òðóäîäí³, íà ÿê³ í³÷îãî íå äàâà-ëè.  ñåë³ õîäèëè áðèãàäè, ÿê³ øóêàëè çåðíî.  íèõ áóëè äîâã³ ñïèñè, ÿêèìè âîíèïðîòèêàëè çåìëþ â ñàäêó, íà ãîðîä³ â ïîøóêàõ çåðíà. Çàáèðàëè âñå, ùî çíàõîäè-ëè, äî êàðòîïëèíêè ³ çåðíèíêè. Çàáèðàëè òàêîæ ³ òêàíèíè ³ íîâ³ ñîðî÷êè. Ìàìàïîîäÿãàëà íà íàñ ïî òðè-÷îòèðè ñîðî÷êè, ùîá íå çàáðàëè. Íà âå÷åðþ ìàìàä³ñòàëà ÿêî¿ñü êðóïè ³ çâàðèëà êóòþ, àëå ³ òó çàáðàëè, ïðÿìî ³ç ïå÷³.

¯ëè ñïîðèø, ùèðèöþ, ³íø³ òðàâè – ¿õ ð³çàëè, ñóøèëè, ì’ÿëè ³ ïåêëè. Âèêîðèñ-òîâóâàëè çàì³ñòü ìóêè. Òàêîæ âèëèâàëè ³ ¿ëè õîâðàøê³â. Âåñíîþ ¿ëè êâ³òè àêàö³¿.

 1932–1933 ðð. âìèðàëî áàãàòî ëþäåé, îñîáëèâî ä³òåé. ß âòðàòèëà äâ³ñòàðø³ ñåñòðè. Îäíà ñåñòðà õîò³ëà ó ñóñ³äà ç³ðâàòè äåê³ëüêà àáðèêîñèí, â³í ¿¿ çàöå äóæå ïîáèâ, ³ ÷åðåç äåê³ëüêà äí³â âîíà ïîìåðëà. Îäíîãî ðàçó ìàìà ïðèíåñëàÿêî¿ñü ìóêè ³ íàïåêëà êîðæèê³â, â³ä ÿêèõ ìè ïîòðó¿ëèñÿ. Âíàñë³äîê öüîãî ïîìåðëàäðóãà ñåñòðà.

Ëþäè ðîçïîâ³äàëè ïðî âèïàäêè ëþäî¿äñòâà ³ òðóïî¿äñòâà.Çàïèñàëà Ë.Ñàíæàðà.

120

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÍÎ×ÍÈÊ Íà䳿 Ìèêîëà¿âíè,

1925 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Ôàñò³â Êè¿âñüêî¿ îáë.)

 1933-ìó ìåí³ áóëî 8 ðîê³â. Õî÷ó ðîçïîâ³ñòè ïðî äóæå ñóìí³ ïî䳿, ùî â³äáó-âàëèñü íà íàø³é, Ôàñò³âåöüê³é, âóëèö³ 1933 ðîêó. Àíàòîë³é Ðåçí³÷åíêî áà÷èâ³ ðîçïîâ³äàâ, ÿê ïðè¿õàâ ïî¿çä ãðóçîâèé, ³ ëþäåé âèñàäèëè ³ç âàãîí³â, ïîñòðî¿ëè âêîëîíó (ëþäè, îõîðîíà, íà ãîëîâàõ ÿêî¿ áóëè ôóðàæêè ç ÷åðâîíèìè îêîëèøàìè).Àëå êîëîíà çðàçó ðîçïàëàñü. Öå áóëè ìîëîä³ ÷îëîâ³êè, îäÿãíåí³ â ÷èñòèé îäÿã³ äóæå âèñíàæåí³. Âîíè ðîç³éøëèñÿ ïî äâîðàõ ³ ïðîñèëè ¿ñòè. Çðèâàëè ëèñòÿç äåðåâ ³ ¿ëè, ëþäè âèíîñèëè ¿æó, õòî ùî ì³ã, áî ñàì³ áóëè ãîëîäí³.

ß âèéøëà íà âóëèöþ. Îò çàéøîâ ³ äî íàñ ìîëîäèé ÷îëîâ³ê ³ êèíóâñÿ äî âèøí³,íà ÿê³é áóâ êëåé, ³ ïî÷àâ çóáàìè ãðèçòè êëåé, áî ðóêè â³í óæå íå ì³ã ï³äíÿòè, ¿ëèö³ ëþäè êâ³òè – óæå öâ³ëè íàðöèñè. Ñóñ³äêà ñïèòàëà îäíîãî ÷îëîâ³êà, êóäè âîíèéäóòü. ³í ñêàçàâ: “Ó ðàäãîñï “×åðâîíîãâàð䳺öü” íà ðîáîòó. Áóâ â³í îäÿãíåíèéó âèøèòó ñîðî÷êó. Àëå í³õòî ç íèõ ç íàøî¿ âóëèö³ í³êóäè íå ä³éøîâ, âñ³ ëåæàëèìåðòâ³. Âèäîâèùå áóëî ñòðàøíå. Íà äðóãèé äåíü ÿ âèéøëà íà âóëèöþ, ³ í³áè õòîäðîâà ðîçêèäàâ ïî âñ³é âóëèö³. Õîðîíèëè ¿õ ÷åðåç äâà äí³ íà òðåò³é.  ê³íö³ âóëèö³ç ïðàâî¿ ñòîðîíè áóëà âåëèêà âåðáà. Ƴíêè âèêîïàëè âåëè÷åçíó ï³ä âåðáîþ ÿìó, âñóñ³äà áóëè êîí³. Ƴíêè õîäèëè ïî âñ³é âóëèö³ ³ çáèðàëè ìåðòâèõ, ëîæèëè íà ï³äâî-äó ³ çâîçèëè â ÿìó, âñå ðîáèëè æ³íêè, ìîÿ ìàìà òåæ õîäèëà. Ïðèéøëà äîäîìó³ äóæå ïëàêàëà.

Öå áóâ äåñü êâ³òåíü-ê³íåöü òðàâíÿ 1933 ð. Íà çàë³çíè÷í³é ñòàíö³¿ Ôàñò³â,çóïèíèâñÿ åøåëîí, äâåð³ â³äêðèëè ëþäè â ÷åðâîíèõ êàðòóçàõ. Ç â³äêðèòèõ âà-ãîí³â âèïîâçàëè ëþäè – öå áóëè ÷îëîâ³êè ³ ìîëîä³ õëîïö³. Âîíè ëåäâå éøëè ö³ºþâóëèöåþ, àëå âîíè çíàëè, êóäè éøëè. Âîíè éøëè â ðàäãîñï “×åðâîíèé ãâàð䳺öü.”Âîíè òóäè éøëè, áî ¿ì ñêàçàëè, ùî òàì äàäóòü ðîáîòó ³ ¿æó. Çâ³äêè áóëè ö³ ëþäè,í³õòî íå çíàâ, àëå ëþäè, ÿê³ ìåøêàëè íà ö³é âóëèö³ çíàëè, ùî âîíè õî÷óòü ¿ñòè, áî¿ëè âñå, ùî ìîãëè: ëèñòêè ç äåðåâ, êëåé íà äåðåâàõ, íàâ³òü òðàâó, ÿêà ò³ëüêè ïî÷è-íàëà âèðîñòàòè. ϳä³éøëè äî íàøîãî äâîðó äâà ÷îëîâ³êè. Îäèí ç íèõ ïîïðîñèâ¿ñòè. ß çàéøëà â õàòó ³ ïîïðîñèëà äëÿ ÷îëîâ³êà ïîïî¿ñòè. Ìàòè íàñèïàëà â òàð³-ëêó ñóïó, ÿ âçÿëà ëîæêó ³ ïîíåñëà. ß ò³ëüêè íàáëèçèëàñü, ÿê â³í ñõâàòèâ öþ òà-ð³ëêó ³ çà õâèëèíó âèïèâ éîãî, éîìó íàâ³òü íå ïîòð³áíà áóëà ëîæêà. Àëå ëþäè, ÿ곿ëè ³ ò³, ùî íàâ³òü íå ¿ëè, âñ³ ïîìåðëè ÷åðåç ï³âãîäèíè. Ö³ ëþäè ëåæàëè, íàïåâíå,äíÿ òðè ìåðòâ³. Ïîò³ì óïîâíîâàæåí³ íàêàçóâàëè áðàòè âîçè ³ çâîçèòè òðóïè íàîäíó êó÷ó. Öå âñå ðîáèëè æ³íêè. Âîíè âèêîïàëè ÿìó ³ ñêèäàëè òóäè òðóïè. Êîëèâîíè ¿õ çàêîïàëè, òî çåìëÿ ùå âîðóøèëàñÿ, áî íå âñ³ ëþäè ïîâìèðàëè”.

Ùå íà Çàâîêçàëë³ º õðåñò, ÿêèé íà ïðîõàííÿ ñâ³äê³â ãîëîäîìîðó 1932–1933 ðð.áóëî ïîñòàâëåíî òèì ëþäÿì, ÿê³ ïîìåðëè â³ä ãîëîäó, òèì ÷îëîâ³êàì òà ìîëîäèì

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

121

õëîïöÿì. Ïðèâîäÿ÷è ñâ³äê³â, ùîá ïîêàçàëè íàì ìîãèëó, äå áóëè ïîõîâàí³ ò³ ëþäè,òî âîíè ïîêàçóâàëè îäíå ³ òå ñàìå ì³ñöå. Âîíè êàçàëè íàì òàê: “Âîíà çíàõîäèòü-ñÿ íàïðîòè êîâáàíÿ (íàïðîòè âóë. ßêóáîâñüêîãî, ¹ 95) – öå ìàëå îçåðî, ÿêîãîçàðàç âæå íåìàº, à òàêîæ âîíè îð³ºíòóâàëèñü íà òå, ùî áóëî òðè âåðáè. Ö³ âåðáèáóëè ðîçòàøîâàí³ òðèêóòíèêîì. Îäíà âåðáà ñòîÿëà á³ëÿ òåïåð³øíüîãî õðåñòà(âóë. ßêóáîâñüêîãî, ¹ 95, íàïðîòè), äðóãà – íà òåïåð³øíüîìó êëàäîâèù³ ïî âóë.ßêóáîâñüêîãî, à òðåòÿ – íàïðîòè êëàäîâèùà íà öåãåëüíîìó çàâîä³ ïî âóë. ßêóáîâ-ñüêîãî”. Âñ³õ ñâ³äê³â ïðèâîäèëè íà òå ì³ñöå îêðåìî. Öå ñâ³ä÷åííÿ ëèøå îäí³º¿æ³íêè, ÿêà ëèøèëàñÿ â æèâèõ. Àëå â íàøîìó ôàñò³âñüêîìó ìóçå¿ çíàõîäÿòüñÿñâ³ä÷åííÿ ëþäåé, ÿêèõ âæå íåìຠâ æèâèõ. Öå ñâ³äêè: ϳíñüêèé Áîðèñ Ìàð’ÿíî-âè÷, Õèõëóøêî Íàä³ÿ Àíäð³¿âíà, Ìèõàéëîâà Ïàðàñêà Àíäð³¿âíà, Ðèáà÷óê ÎëüãàÌèêîëà¿âíà, Ëèíñüêèé Ìèêîëà Áðîí³ñëàâîâè÷, Íî÷íèê Íàä³ÿ Ìèêîëà¿âíà,Ðåçí³÷åíêî À.Ê., Êóâàëüäèíà Ê.Ì.

Ìè áóäåìî çàâæäè ïàì’ÿòàòè ¿õí³ ³ìåíà.Âîíè çàâæäè çàëèøàòüñÿ â íàø³é ïàì’ÿò³. Õî÷ ìè ò³ëüêè ðîçïî÷àëè ðîáîòó,

àëå ìè ïðîäîâæèìî ¿¿ ³ áóäåìî çãàäóâàòè ¿õ êîæåí ð³ê, óâ³÷íþâàòè ¿õíþ ïàì’ÿòü.² òèì ñâ³äêàì òàêîãî ñòðàøíîãî ïåð³îäó, ÿê ãîëîäîìîð 1932–1933 ðð. ìè ç ïèñü-ìåííèêîì Âîëîäèìèðîì ²âàíöåâèì õî÷åìî ïðèñâÿòèòè òàêèé â³ðø:

Âîñêðåñíóòü õðåñòè íà çàáóòèõ ìîãèëàõ,² çàïàäèíè, íà÷å ãîëîäí³ ðîòè,Ïðîñÿòü õë³áà ùîäåííî¿ ïàì’ÿò³,Áî çåìëþ öþ äàðóâàâ íàì Áîã –Ç íå¿ öâèíòàð çðîáèâ Ñàòàíà.À ç³ðêè îáåë³ñê³â ñâî¿ì ï’ÿòèêóòíèì– Í³õòî íå çàáóòèé! ͳùî íå çàáóòå! –Ìàðíîñëîâëÿòü: “Ðîçï’ÿòü íå áóëî!”Ñìåðòþ ñìåðòü òàê ïîòîï÷åìî?Áàòüêàìè – ä³ä³â?Ìè?! Ëþäè?!Ìè – ëþäè?...Âîñêðåñàþòü õðåñòè.

Çàïèñàëà ².Ãîí÷àðåíêî. Ïðîãðàìà òà ìàòåð³àëè Äðóãî¿ ì³æíàðîäíî¿ ìîëîä³æíî¿

íàóêîâî-ïðàêòè÷íî¿, ³ñòîðèêî-êðàºçíàâ÷î¿ êîíôåðåíö³¿“Ãîëîäîìîð 1932–1933 ðîê³â – ãåíîöèä ñòàë³íñüêîãî ðåæèìó

ïðîòè âëàñíîãî íàðîäó. Ñâ³äêè ñâ³ä÷àòü”.(25–26 ëèñòîïàäà 2003 ð., Êè¿â). – Êè¿â, 2003. – Ñ.31–32.

122

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÍÓÆÍί Ç.,

(ñ. Ãàííî-Òðåáèí³âêà Óñòèí³âñüêîãî ð-íó Îäåñüêî¿(íèí³ Ê³ðîâîãðàäñüêà) îáë.)

ÎÑÒÀÍÍß ÊÎÔÒÈÍÀ…Ó 1933-ìó ì³é áàòüêî ïðàöþâàâ áðèãàäèðîì ð³ëüíè÷î¿ áðèãàäè. Ëþäè

áóëè ñïóõë³, áåçñèë³, òîìó íîðìè ñ³âáè íå âèêîíàëè. Ââå÷åð³ – îäðàçó çàñ³äàííÿ.ϳñëÿ íüîãî ðàçîì ç áàòüêîì ïðèéøëè äâà “àêòèâ³ñòè”. Âèâåëè ç õë³âà íàøóãîäóâàëüíèöþ-êîðîâó. Ïåðåïèñàëè âñå, ùî áóëî â õàò³, ³ ïîâàíòàæèëè íà âîçà.Çàáðàëè íàâ³òü ìîþ ºäèíó êîôòèíó, à òàêîæ êîðîáêó êîëüîðîâèõ îë³âö³â. Çà ùî?

Òàêèõ âèïàäê³â â íàøîìó ñåë³ áóëî ÷èìàëî. Ïàì’ÿòàþ, ÷îëîâ³êà ì ïåð-øî¿ â÷èòåëüêè Äà𳿠Ïàâë³âíè çàðàõóâàëè äî ðîçðÿäó êóðêóë³â. À â íèõ áóëàïåðåêîñîáî÷åíà õàòà òà ñâèíÿ, ùî íî÷óâàëà â êîïèö³ ñîëîìè, áî íå ìàëè õë³âà.

À îñü ùå ôàêòè. Îäíà ç “àêòèâ³ñòîê” ââ³ðâàëàñÿ â õàòó Âîðîáéîâèõ, ïîáà-÷èëà õóñòèíó ç áàõðîìîþ ³ – çà ïàçóõó. Íàâ³òü áàíî÷êó ìåäó çàáðàëà â³ä ìàëî¿äèòèíè.

Ëþäè ìîâ÷àëè, áîÿëèñÿ. “Àêòèâ³ñò³â” âèñòà÷àëî â êîæíîìó ñåë³. Âîíè íåëþáèëè òðóäèòèñÿ. “Áóäóâàëè” êîëãîñïè, àëå ïðàöþâàòè â íèõ íå áàæàëè, âñåõîâàëèñÿ çà ÷óæèìè ñïèíàìè.

Íèí³ ìè çàãîâîðèëè ïðî ìèëîñåðäÿ. Ñëàâà Áîãó, ùî ïðèéøîâ äî íàñ òàêèé÷àñ. Òà ìåíå, ÿê ³ áàãàòüîõ íàøèõ îäíîñåëüö³â, íåïîêî¿òü äóìêà: ÿê âèÿâëÿòèìèëîñåðäÿ äî òèõ, õòî çàãàíÿâ ëþäåé äî ìîãèë, à íèí³ ñïîê³éíî äîæèâຠâ³êó?

ѳëüñüê³ â³ñò³. – 1991. – 21 ëþòîãî.

ѲÄ×ÅÍÍßÎÁÐÀÇÎÊ (â ä³âîöòâ³ ÏÅÊÊÀÐ) Äàðèíè Ñòåïàí³âíè,

1907 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Êðèâèé гã Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ (íèí³ Ê³ðîâîãðàäñüêà) îáë.)

ÙÎ ÐÎÁÈÒÜ Ç ËÞÄÜÌÈ ÃÎËÎÄÎÌÎÐÁóëî öå â ñ.²ñêð³âö³ Ïåòð³âñüêîãî ð-íó ʳðîâîãðàäñüêî¿ îáëàñò³. Êèºâ³ æèëà ëþäèíà, ÿêà êèíóëà ñåëî, ùîá ïðîãîäóâàòè ñ³ì’þ. Öþ ëþäèíó

çâàëè Ìèõàéëî. ³í ðîáèâ íà çàâîä³ ³ êîæíî¿ íåä³ë³ â³äñèëàâ ¿æó â ñåëî. ² îò â³íçâàæèâñÿ ïðîâ³äàòè áðàòà ³ ñ³ì’þ. Íàçáèðàâ êðèõ³ò õë³áà ³ ï³øîâ. ijéøîâøè äîñåëà, â³í íå ïîáà÷èâ æîäíî¿ õàòèíè –òàê âîíè áóð’ÿíîì ïîðîñëè. ² í³ äóø³ íà-âêðóãè. Íàñèëó äîáðàâñÿ äî õàòè. Ñïî÷àòêó ï³øîâ íà êóõíþ – í³êîãî. Ïîò³ì

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

123

ó ê³ìíàòó, ãëÿíóâ òóäè–ñþäè, áà÷èòü, ç ïå÷³ çâèñàþòü íîãè. Ìèõàéëî òîä³ êàæå:“ª òóò õòî æèâèé?”

Íà ïå÷³ ùîñü çàâîðóøèëîñü. ×åðåç ê³ëüêà õâèëèí ç ïå÷³ çëàçèëà îïóõëà ëþ-äèíà. Ìèõàéëî ïîäèâèñÿ ³ êàæå: “Áðàòå, öå òè? Ùî ó âàñ òóò êî¿òüñÿ?” À òîéäèâèòüñÿ ìîâ÷êè áîæåâ³ëüíèìè î÷èìà. Òîä³ Ìèõàéëî êàæå: “Íà, áðàòå, ïîêóø-òóé”. ² äຠéîìó õë³áà. À òîé äèâèòüñÿ, ñ쳺òüñÿ ³ êàæå: “Ïîãîäü, ùàñ òîïîðïðèíåñó”. Ìèõàéëî òîä³ éîãî òðÿñòè: “Ùî ç òîáîþ, áðàòå?” À â³í ñ쳺òüñÿ³ êàæå: “Ùàñ ùå é òîâàðèø³â ïðèâåäó”. Âèðâàâñÿ ³ íàäâ³ð ï³øîâ. Ìèõàéëî á³ãîìç õàòè â áóð’ÿí. Á³ãàâ, á³ãàâ ïî äâîðó ³ çãàäàâ ïðî ïîãðåáåöü çà õàòîþ ³ á³ãîìòóäè. ³äêðèâ éîãî, à òàì ïîâíî ëþäñüêèõ ãîë³â. ³í òîä³ ò³êàòè çâ³äòè. Áóð’ÿíà-ìè äîáðàâñÿ äî êðàþ ñåëà ³ áà÷èòü, ³äå áðàò ç òîâàðèøàìè. Îò Ìèõàéëî ³ âèð³-øèâ, ÿêùî çàðàç ïîá³æèòü, äîæåíóòü ³ âá’þòü. ßêùî âíî÷³ á³ãòè – íå ïîáà÷àòü.Îòàê â³í ñèä³â ³ ÷åêàâ íî÷³. À áðàò ç òîâàðèøàìè, íå çíàéøîâøè éîãî âäîìà,øóêàëè-øóêàëè â áóð’ÿí³ ³ ðîç³éøëèñü. À Ìèõàéëî âíî÷³ ïîá³ã â ãîðîä ³ á³ëüøåíå ïîâåðíóâñÿ â ñåëî.

1993 ð.Çàïèñàëà Ç.Ñêîðîïàäåíêî.

Áóÿí–îñòð³â:˳òîïèñ íàøî¿ á³äè. –1995. – ¹ 1. – Êðèâèé гã. – Ñ.10.

ѲÄ×ÅÍÍßÎÂIJÞÊ Îëåêñàíäðè ²âàí³âíè,

1921 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Òàðãàí Âîëîäàðñüêîãî ð-íó íà Êè¿âùèí³)

ß íàðîäèëàñÿ 1921 ðîêó â ðîäèí³ áóõãàëòåðà, ÿêèé íàñòðàæäàâñÿ â îêîïàõÏåðøî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè, ³ ìåäñåñòðè, êîòðà âèõîäèëà éîãî â ãîñï³òàë³ ó Êðåìåí-÷óö³. Âîíè áàãàòî íàñëóõàëèñÿ îá³öÿíîê á³ëüøîâèê³â ïðî ùàñëèâå ìàéáóòíº, òîæáàòüêî ïîãîâîðèâ ç íàéá³äí³øèìè ³ 23 òðàâíÿ 1922 ðîêó íà ñõîä³ á³äíîòè ó Òàð-ãàí³ áóëî ñòâîðåíî êîìóíó “Òðóä”. Äî íå¿ çàïèñàëèñÿ ñïî÷àòêó äåâ’ÿòü ñ³ìåé.Êîìóíàðàì âèä³ëèëè øìàò çåìë³. Òîä³øíÿ âëàäà Ñêâèðñüêîãî ïîâ³òó (Âîëîäàð-ñüêîãî ðàéîíó ùå íå áóëî) ï³äòðèìàëà êîìóíó ðåêâ³çîâàíîþ ó ïàí³â òåõí³êîþ,ðåìàíåíòîì, ³ ëþäè íàòõíåííî çàïðàöþâàëè, ìð³þ÷è ïðî ìèðí³ ³ çàìîæí³ ÷àñè.

Êîìóíà ðîçðîñòàëàñü. Çáóäóâàëè ë³òí³é êëóá, ¿äàëüíþ. Âëàäà âñ³ëÿêî éøëàíàçóñòð³÷, â³ääàþ÷è êîìóíàðàì ïåðåâàãó íàä îäíîîñ³áíèêàìè. Àæ äî 1929 ðîêó,êîëè Ñòàë³í íàäóìàâ çðîáèòè âåëèêèé ïåðåëîì â ñ³ëüñüêîìó ãîñïîäàðñòâ³ ç³ ñòâî-ðåííÿì êîëãîñï³â. Íà ñåëÿí ñòàëè òèñíóòè: àáî â êîëãîñï, àáî...

Îëåêñàíäðà ²âàí³âíà çìîâêëà. Ùîñü ï³äñòóïèëî äî ãîðëà – äóøèòü ñëüîçà.– Çíàºòå, áàòüêî áóâ òàêèì ìð³éíèêîì. 1929 ðîêó ç³áðàëè ãàðíèé óðîæàé.

16 æîâòíÿ â³í ïðèéøîâ óâå÷åð³ äîäîìó ³, çàçâè÷àé, ñòàâ ðîçïîâ³äàòè ìåí³, ÿê

124

ѲÄ×ÅÍÍß

ãàðíî áóäå ó ìàéáóòíüîìó. Àëå ðàïòîì â³ä÷èíèëèñÿ äâåð³, äî õàòè çàéøëè ñåð-äèò³ äÿäüêè ³ ñêîìàíäóâàëè: “Îäÿãàéñÿ!”. Áàòüêî ëèøå ìîâèâ: “ß ïîâåðíóñÿ³ ðîçïîâ³ì êàçêó äî ê³íöÿ”.

Íå ïîâåðíóâñÿ. Òî ïîò³ì óæå ÿ ä³çíàëàñÿ, ùî â³í íå ñõâàëþâàâ ïðèìóñîâîãîâñòóïó äî êîëãîñïó, ïðî ùî é çàÿâèâ íà íàðàä³ â ðàéîí³. Çà öå é ïîïëàòèâñÿ. Ìèäîâãî íå çíàëè, äå â³í ³ ùî ç íèì: â³ñòåé â³ä íüîãî íå íàäõîäèëî, à îðãàíè ìîâ÷à-ëè, êóäè ëèøå ìè íå çâåðòàëèñÿ. Àæ ÷åðåç 64 ðîêè îäåðæàëè îô³ö³éíå ïîâ³äîì-ëåííÿ: “Çàñóäæåíèé ïîñòàíîâîþ “òð³éêè” ... â³ä 26.02.31 ðîêó çà ñòàòòÿìè...Ðåàá³ë³òîâàíèé 13 ëþòîãî 1993 ðîêó...”.

Éîìó ³íêðèì³íóâàëè àíòèðàäÿíñüêó ïðîïàãàíäó. Ãîñïîäè, ³ öå òîìó, õòî ñâÿòîâ³ðèâ ó íîâå æèòòÿ ï³ñëÿ ðåâîëþö³¿, ÿêå ç 29-ãî ðîêó çâåðíóëî íà õèáíó äîðîãó.

ß ïåðåæèëà ò³ ñòðàøí³ ðîêè, àëå äîâãî ìîâ÷àëà. Áî ïðî öå íå ìîæíà áóëîãîâîðèòè âãîëîñ. Àæ êîëè ñòàëî â³äîìî ïðî âñþ çëî÷èííó ñòàë³íñüêó ïîë³òèêó,òîä³ é çàãîìîí³ëè ïðî ãîëîä–33. Ïàì’ÿòàþ, ìè ç ÷îëîâ³êîì îäåðæàëè æóðíàë“Îãîíåê” ¹ 51 çà 1987 ð³ê ³ ïðî÷èòàëè â íüîìó ñòàòòþ “Ñêîëüêî æå íàñ òîãäàáûëî?”. ßêîñü íåñì³ëèâî àâòîð òîðêíóâñÿ ³ òåìè ãîëîäó-33, çàÿâèâøè: “Ýòîòâîïðîñ – áåëîå ïÿòíî íàøåé èñòîðèè”.

×îãî æ öå á³ëå, ïîäóìàëîñÿ íàì. Ìè æ ñâ³äêè ò³º¿ òðàãå䳿. ² íå ëèøå ìè. Ùåæèâ³ ÷èìàëî ¿¿ ñâ³äê³â ó íàøîìó ñåë³. ² ÿêùî ïåðåáóäîâà ñêîëèõíóëà ãëàñí³ñòü, òîòðåáà â³äòâîðèòè âñþ ïðàâäó ïðî ïåðåæèòå. ß, â÷èòåëüêà ³ñòîð³¿, ìàþ áîðãïåðåä ñâî¿ìè ó÷íÿìè, áî íå äîíåñëà äî íèõ òå, ùî ïåðåæèëà ñàìà, íàøå ñåëî éÓêðà¿íà â ö³ëîìó.

×îëîâ³ê, Ñòåïàí Ìèõàéëîâè÷, ï³äòðèìàâ ìåíå. ³í íà ôðîíò³ í³÷îãî íå áîÿâ-ñÿ, êîëè ç áîÿìè ³øîâ ÷åðåç Àëüïè â Àâñòð³¿, çà ùî íàãîðîäæåíèé ìåäàëëþ “Çàâ³äâàãó”. ³í ïîãîäèâñÿ: ùîá ãîâîðèòè ïðî ãîëîä, ñâ³ä÷åíü îäí³º¿ ëþäèíè ìàëî.Òðåáà îá³éòè ñåëî, çàïèñàòè î÷åâèäö³â òà ³ìåíà óᳺííèõ ãîëîäîì.

Âðàíö³ ÿ ï³øëà äî ñóñ³äêè Àë³ñè Àíòîí³âíè Ìàñëî – ãðàìîòíî¿ ³ ïàðò³éíî¿æ³íêè. Âñÿ ¿¿ ñ³ì’ÿ ïîìåðëà â ãîëîäîâêó, à ¿¿, ä³â÷èíêó, çàáðàëè â ³íòåðíàò. Ïåðåäâ³éíîþ âîíà ïîñòóïèëà â ïåäó÷èëèùå, òà íå áóëî çà ùî â÷èòèñÿ ñèðîò³. ϳøëàïðàöþâàòè â êîëãîñï.

– ßê íå áî¿òåñÿ, äàâàéòå ðàçîì ïðàöþâàòè ïî ñêëàäàííþ ñïèñê³â ïîìåðëèõó ãîëîäîâêó, – ñêàçàëà ÿ ¿é. – Çâè÷àéíî, ìîæóòü ðîçïðàâèòèñÿ, ÿê êîëèñü ç ìî¿ìáàòüêîì...

– Íå áîþñü ÿ ¿õ, õàé õî÷ äî ñò³íêè ìåíå ñòàâëÿòü, – â³äïîâ³ëà ñóñ³äêà. – Õòîñüæå ìຠçðîáèòè öå.

Ïåðøîþ ìè â³äâ³äàëè Ïàðàñêó Ùóð, êîòðà áóëà ëàíêîâîþ ³ ìàëà äîáðó ïà-ì’ÿòü. ² ïî÷àëè çãàäóâàòè, äå áóëà ÷èÿ õàòà, õòî ó í³é æèâ ó ò³ ðîêè, ÿêîþ áóëà òà÷è òà ñ³ì’ÿ. Ó÷í³âñüêèé çîøèò, â ÿêèé ëÿãàëè ò³ çàïèñè, øâèäêî íàïîâíþâàâñÿ³ìåíàìè çàãóáëåíèõ ãîëîäîì îäíîñåëüö³â.

ß ñàìà ç ãîëîâîþ ïîðèíóëà â ò³ ñïîãàäè. Ïåðåä î÷èìà ïîñòàâàëà òî òà, òî³íøà ñ³ì’ÿ, â ÿê³é ñêîíàëè ëþäè â³ä ãîëîäó. Íå ìîæó çàáóòè âäîâó, ìàò³ð ÷îòèðüîõ

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

125

ä³òåé, ÿêó çàáðàëè â òþðìó çà æìåíþ ç³áðàíî¿ ï³ä êîïèöåþ ñîëîìè ïøåíèö³.Ëÿãàëà ñïàòè ³ ïðèõîäèëè âèä³ííÿ: ìó÷åíèêè ïðîñòÿãàëè äî ìåíå ðóêè ³ ïðîñèëè:“Íå çàáóäü çàïèñàòè é ìåíå”.

Ïîáóâàëè ìè ³ â õàò³ ôðîíòîâèêà Ìèêîëè Ìèêèòåíêà. ²íâàë³ä â³éíè òåæ íà-á³äóâàâñÿ ó äèòèíñòâ³. Éîãî ìàòè âçèìêó 33-ãî õîäèëà ³ç ñóñ³äêàìè âå÷îðàìèäî ñêèðòè òðóñèòè çåðíî. Òà îäíîãî âå÷îðà óïàâ ìåðçëÿê ç³ ñêèðòè ³ ïðèâàëèâ ¿¿.Çíåñèëåí³ æ³íêè â³äãðåáëè ¿¿ âæå ìåðòâó. À â í³é ùå âîðóøèëàñÿ äèòèíà...

Ìèêîëà Éîñèïîâè÷ ç áîëåì ïðèãàäàâ öå ³ ñêàçàâ: “Ñêëàäàéòå ñïèñêè, à ÿïîñòàðàþñü çë³ïèòè ÿêîãîñü ïàì’ÿòíèêà”.

³í íå áóâ ïðîôåñ³éíèì ñêóëüïòîðîì. Àëå âèð³çàâ óñ³ëÿêèõ ïòàõ³â ³ç äåðåâà,ìóðóâàâ ëþäÿì ãðóáêè ³ ïå÷³, ùîñü ë³ïèâ íà ìîãèëàõ â ³íøèõ ñåëàõ. Öå îáíàä³ÿ-ëî íàñ. Ìè ñêëàëè ñïèñêè – â³äòâîðèëè ³ìåíà 360 ïîìåðëèõ ç ãîëîäó îäíîñåëüö³â.Äî òîãî ñóìíîãî ðåºñòðó íå çàíåñåíî ê³ëüêà äåñÿòê³â íåìîâëÿò ³ ä³òåé äîøê³ëü-íîãî â³êó, ³ìåíà ÿêèõ íå çáåðåãëèñÿ â ïàì’ÿò³. Îäèí çîøèò ç³ ñïèñêàìè ïåðåäàëèãîëîâ³ ñ³ëüñüêî¿ ðàäè Îëåêñàíäðó Óøèíñüêîìó, à ³íøèé ïîìàíäðóâàâ ó Êè¿â äîïèñüìåííèêà Âîëîäèìèðà Ìàíÿêà, ÿêèé áóâ îäíèì ç ôóíäàòîð³â Òîâàðèñòâà“Ìåìîð³àë” é àêòèâíî çàéìàâñÿ çáîðîì ìàòåð³àë³â äëÿ Êíèãè-ìåìîð³àëó ïðîãîëîä-33.

Ìàõ³í÷óê Ìèêîëà. Ñêîðáîòíèé á³ëü ³ ïàì’ÿòêà æèâèì. –Óðÿäîâèé êóð’ºð. – 2008. – ¹52.– 20 áåðåçíÿ.

ÎÂÑßÍÍÈʲ Ñ.(ñ. Ðàéê³âøèíà ßãîòèíñüêîãî

ð-íó Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.)

ÄͲ ÑÊÎÐÁÎÒÈ ² ÏÀÌ’ßÒ²  ÐÀÉÎͲÏîõìóðèé äåíü ³ ïëà÷ íåáà. Ñõèëåíèé ïðàïîð ç òðàóðíîþ ñòð³÷êîþ, ìåðòâî-

ñ³ðèé öåìåíò ñèìâîë³÷íèõ íàäãðîáê³â. Áåççàõèñíèé ïåðåä â³òðîì ³ äîùåì âîãîíüñâ³÷å÷îê... ² îêðàºöü õë³áà, ùî éîãî çà çâè÷àºì êëàäóòü íà ìîãèëó...

Ñëîâà áåçñèë³. Ìàáóòü, òîìó í³õòî ç æèâèõ ñâ³äê³â, î÷åâèäö³â ãîëîäîìîðó –ðàéê³âùèíö³â – íå çãîäèâñÿ ñòàòè òîãî äíÿ ïåðåä ì³êðîôîíîì, àáè îïðèëþäíèòèñâî¿ ñïîãàäè ïðî 1933-é. ͳõòî íå íàâàæèâñÿ: í³ÿêà ñèëà, í³ÿêà âîëÿ íå ñòðèìàºòîãî êëóáêà, êîòðèé çðàäëèâî ï³äêî÷óºòüñÿ äî ãîðëà. ² çàì³ñòü âóñò çàãîâîðÿòüî÷³, çàì³ñòü ñë³â ïîòå÷óòü ñëüîçè.

Ãîâîðèëè òîãî ñóáîòíüîãî äíÿ ³íø³: ãîëîâà ñ³ëüñüêî¿ Ðàäè íàðîäíèõ äåïó-òàò³â Ì.². Ïîãèáà, äèðåêòîð ßãîòèíñüêîãî äåðæàâíîãî ³ñòîðè÷íîãî ìóçåþ Î.Ñ.Íå-ïîðîæí³é, óðîäæåíåöü Ðàéê³âùèíè, àìàòîð-³ñòîðèê ñâîãî ñåëà Ï.Ñ.Êàëèòà, ä³òè,ñâÿùåíèê. Òà âñ³ì ñëîâàì ïåðåäóâàëà õâèëèíà ìîâ÷àííÿ – ºäèíîãî äëÿ ëþäåéâñüîãî ñâ³òó âèÿâó ñêîðáîòè ³ æàëþ.

126

ѲÄ×ÅÍÍß

À ïîò³ì ï³øëè ñïîãàäè. Çãàäóâàëèñü ïåêó÷³ ñòîð³íêè ³ñòî𳿠– âñ³º¿ êðà¿íè,êîëè çà õâèëèíó ïàäàëè ìåðòâèìè íà çåìëþ 17 ÷îëîâ³ê ñåëà; íå áóëî í³ â³éíè, í³ñóø³, à áëèçüêî 1000 äóø (1928 ð.) îäíîãî ç íàéáàãàòøèõ ñ³ë Ïîëòàâùèíè(íà 204 äâîðè – âñüîãî 15 íåçàìîæíèê³â) ó 1933-ìó çàëèøèëàñü ëåäü òðåòèíà –êîãî çàáðàâ ãîëîä, êîãî – õîëîä. Áàãàòî ñ³ìåé ç Ðàéê³âùèíè áóëî âèâåçåíî íàϳâí³÷ ó ïåð³îä êîëåêòèâ³çàö³¿, à â³äõîäèâ ïåðøèé âàëîê “ïåðåñåëåíö³â” ñàìå â³äñ³ëüñüêîãî êëóáó, äå ìèíóëî¿ ñóáîòè â³äáóâñÿ ì³òèíã-ðåê⳺ì ïàì’ÿò³ æåðòâãîëîäîìîðó, õòî ñàì óò³ê â³ä âñ³õ öèõ ñòðàõ³òü. 321 – òàêîþ öèôðîþ âèçíà÷àºòüñÿäàíèíà, âçÿòà ãîëîäîì ó ñåëàõ Ðàéê³âùèíñüêî¿ ñ³ëüðàäè, 59 íåâèííèõ äèòÿ÷èõäóø çëåò³ëî â òîé ð³ê íà íåáåñà: ñâî¿õ ðîâåñíèê³â ç 33-ãî øêîëÿð³ çãàäàëèïî³ìåííî. Ìîòîðîøíà ïåðåêëè÷êà...

Íåãîëîñíî çâåðòàâñÿ äî çåìëÿê³â ç ìèíóëîãî îäíîñåëåöü Ãàâðèëî ²âàíîâè÷Êàëèòà. Ôðàãìåíòè çàïèñ³â éîãî ñïîãàä³â ïðî ãîëîä ó Ðàéê³âùèí³ ³ ïî䳿, ùî éîìóïåðåäóâàëè, ïðîçâó÷àëè ó ïðîíèçëèâ³é òèø³.

Î.Ñ.Íåïîðîæí³é íàãàäàâ ïðèéøëèì Øåâ÷åíê³âñüê³ ñëîâà:“Ëþòóº ãîëîä â Óêðà¿í³.Ëþòóº â êîæíîìó ñåë³...”

Íàïèñàí³ âîíè á³ëüøå ñòà ðîê³â òîìó ³ ïðî çîâñ³ì ³íø³ ïî䳿. Òà íàâðÿä ÷èñòàëî á íàâ³òü Òàðàñîâîãî òàëàíòó, ùîá ïîâí³ñòþ ïåðåäàòè ñòðàõ³òòÿ ³ ñìóòîêâñåóêðà¿íñüêî¿ òðàãå䳿 1933-ãî. Ïîåò æàõíóâñÿ á, àáè çì³ã ïîäèâèòèñü íà òóÓêðà¿íó...

Çíîâó æ òàêè ç äèòÿ÷èõ âóñò çâó÷èòü ìåíþ-33. Ñëóõ íå õî÷å öüîãî ïðèéìà-òè, íå òå ùî øëóíîê...

Äî ï³äí³ææÿ ïîñòàìåíòó ëÿãàþòü íåàáèÿê³ îñ³íí³ êâ³òè. Á³ëüøå äëÿ öèõì³ëüéîí³â áåçíåâèííî çàìó÷åíèõ ìè í³÷îãî íå ìîæåìî çðîáèòè, îêð³ì ÿê øàíó-âàòè ³ ïàì’ÿòàòè. ² íåõàé â³÷íà ïàì’ÿòü íàðîäó áåðåæå ö³ ñòðàøí³ ïî䳿 ÿê ïðî-êëÿòòÿ ìèíóëîìó ³ ïåðåñòîðîãó ìàéáóòíüîìó.

ßãîòèíñüê³ â³ñò³. – 1993. – 16 âåðåñíÿ.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

127

ÎÂ×ÀÐÅÍÊÎ Îëåêñàíäð Êîñòÿíòèíîâè÷(1913–1984 ðð.)

(ñ. Óñïåíêà Îíóôð³¿âñüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿(íèí³ Ê³ðîâîãðàäñüêà) îáë.)

Ñϲ ÆÀÉÂÎÐÎÍÊÀÆàéâîðîíêó ì³é!Ç’ÿâèñü íàä³ ìíîþ ó âèñîê³ì íåá³,Çàñï³âàé íà ïðîùàííÿ ñâîþ ðàä³ñíó ï³ñíþ.Áëàãîñëîâè íåþ æèâóùèõ!

²Ç ÑÏÎÃÀIJ ÁÀÒÜÊÀ ² Ìί ÑÏÎÃÀÄÈ ÐÀÍÍ²Õ Ë²Ò̳é áàòüêî, Îâ÷àðåíêî Êîñòÿíòèí Ôåäîðîâè÷, íàðîäèâñÿ ó 1881 ðîö³ â ñ³ì’¿

êîð³ííèõ ìåøêàíö³â ñåëà Óñïåíêè, äå, êð³ì íüîãî, áóëî ùå ï’ÿòåðî ä³òåé: äâàñèíè ³ òðè äî÷êè. Ç ìàëèõ ë³ò, çàëèøèâøèñü ñèðîòîþ, áàòüêîâ³ äîâåëîñÿ ïðàöþ-âàòè ó íàéìàõ – ñïî÷àòêó ó ñ³ëüñüêîãî áîãîìàçà Ëèòâèíîâà Ñòåïàíà, à ïîò³ìäåñÿòü ðîê³â íà êîíþøí³ ì³ñöåâîãî ïîïà Ïîñòðèãàíÿ Ñòåïàíà. Òàì æå, â ì³ðóï³äðîñòàííÿ, áàòðàêóâàëè éîãî áðàòè é ñåñòðè. Âàæêèì áóëî ñèð³òñüêå æèòòÿ,òà âñ³ äî çð³ëîãî â³êó çàëèøèëèñÿ æèâ³.

Ó äâàäöÿòü ðîê³â áàòüêî îäðóæèâñÿ ç äî÷êîþ Ñåðåäè Îëåêñ³ÿ – Ñòåïàíèä³.Òåùà áàòüêîâà áóëà â³äîìîþ íà òîé ÷àñ øåïòóõîþ.

Äî ìîãî íàðîäæåííÿ 7 êâ³òíÿ (25 áåðåçíÿ çà ñò.ñò.) 1913 ðîêó â ñ³ì’¿ áóëè âæå÷åòâåðî ä³òåé: äâà ñèíè – ²âàí òà Âàñèëü ³ äâ³ äî÷êè – ³ðà òà Ìîòðÿ. ß íàðîäèâñÿâ äåíü Áëàãîâ³ùåííÿ, êð³ì òîãî, áóâ äåíü Ñâÿòî¿ Ïàñõè. Òàêèé çá³ã äâîõ âåëèêèõñâÿò áóâຠäóæå ð³äêî, òîìó ìî¿é ïîÿâ³ íà ñâ³ò áîæèé áàòüêè áóëè ðàä³, ³ ìàòèïîâ³ðèëà â ñèëó ñâÿòèõ, ùî ÿ áóäó ùàñëèâèé. Òîãî æ íàãàäàëà ìàòåð³ é öèãàíêà.Ìåíå íàçâàëè Îëåêñ³ºì, òîìó ùî íàïåðåäîäí³ ìîãî íàðîäæåííÿ áóâ äåíü “ÒåïëîãîÎëåêñè”.

ϳñëÿ ìåíå, ó 1916 ðîö³, ó ìî¿õ áàòüê³â íàðîäèâñÿ ñèí Ôåäîñü, ÿêèé íåâäîâç³ïîìåð. Ìåí³ ëåäü-ëåäü ïðèâèäæóºòüñÿ, ÿê â³í ëåæàâ ìåðòâèì ó õàò³ íà ñòîë³.Îñòàíí³ì ó íàø³é ðîäèí³ ç’ÿâèâñÿ íà ñâ³ò ó 1919 ðîö³ ì³é áðàò Ãðèãîð³é.

Ïî-âóëè÷íîìó íàñ íàçèâàëè Þð÷åíêè – ïî ³ìåí³ äàëåêîãî ïðåäêà – ïðàïðà-ä³äà Þðêà, ÿêèé ïðîâ³â äâàäöÿòü ï’ÿòü ðîê³â íà ñëóæá³ ïðè Ìèêîë³ ². ϳçí³øå öåïð³çâèñüêî ç³ãðàëî ðÿò³âíó ðîëü ó äîë³ íàøî¿ ñ³ì’¿.

Ç áàòüêîâî¿ ð³äí³ ñåñòðè ïîâèõîäèëè çàì³æ, îäèí áðàò íåâäîâç³ ï³ñëÿ îäðó-æåííÿ çàõâîð³â òèôîì ³ ïîìåð ðàçîì ç äðóæèíîþ, à íà ñàäèá³ áàáè Þð÷èõè –áàòüêîâî¿ ìàòåð³ – çàëèøèëèñÿ ç íåþ äâà ñèíè: ì³é áàòüêî ³ éîãî áðàò ²âàí.Çåìë³ áóëî âñüîãî îäèí íàä³ë, ³ áàáà Þð÷èõà ðîçä³ëèëà ñàäèáó ïîð³âíó ì³æ ñèíà-ìè – ²âàí çàëèøèâñÿ æèòè ó õàò³ ç ìàò³ð’þ, à ì³é áàòüêî ïîáóäóâàâ íà äðóã³éïîëîâèí³ ñàäèáè óæå äëÿ ñâ ñ³ì’¿ õàòó, ùî íàçèâàëîñÿ ï³âñàäèáè. Éîìó æâ³äõîäèëî 1/2 íàä³ëà çåìë³ (2,72 ãà).

128

ѲÄ×ÅÍÍß

Îòàê ñêëàëîñÿ ïîõìóðå æèòòÿ ìîãî áàòüêà – íå âñòèã âèïðîñòàòèñÿ â³äñèð³òñüêîãî ïîíåâ³ðÿííÿ, ÿê éîãî âæå îáñ³ëè ñ³ìåéí³ òóðáîòè. ѳì’ÿ ðîñëà, àëåïðèêëàñòè ðóêè íå áóëî äî ÷îãî, îêð³ì ÿê ³òè ó íàéìè äî ïîì³ùèê³â Êîðäóáàíî-âèõ òà Öóðêåí³â.

Âåñíîþ 1905 ðîêó íàø³ ñåëÿíè áðàëè ó÷àñòü ó ðîçãðîì³ ñóñ³äí³õ ïîì³ùèöü-êèõ ìàºòê³â Ìàíâåëîâà, Êóçüìèöüêîãî, Ñåðäþêà. Îðãàí³çàòîðîì ñàìîâ³ëüíîãîðîçïîä³ëó õóäîáè ³ ìàéíà ïîì³ùèêà Ñòðåëü÷åíêà 19 ãðóäíÿ òîãî æ ðîêó áóâóñïåíñüêèé ñåëÿíèí ß.³ííèê. ϳä ÷àñ öèõ ïîä³é çàãèíóëî ø³ñòü á³äíÿê³â, ÷àñòèíàáóëà òÿæêî ïîðàíåíà.

Ó ñ³÷í³ 1906 ðîêó äî Óñïåíêè ïðèáóâ êàðàëüíèé çàã³í, ÿêèé ó÷èíèâ ðîçïðàâóíàä ñåëÿíàìè. Àêòèâíèõ ó÷àñíèê³â âèñòóï³â áóëî çààðåøòîâàíî é çàñóäæåíî äîð³çíèõ ñòðîê³â êàòîðæíèõ ðîá³ò.

ϳñëÿ ñòîëèï³íñüêî¿ ðåôîðìè ïðîöåñ êëàñîâîãî ðîçøàðóâàííÿ ñåëÿíñòâà ïðè-ñêîðèâñÿ. Áàãàòî á³äíÿê³â ïðàöþâàëî â íàéìàõ àáî ïîïîâíþâàëè ëàâè ïðîëå-òàð³â ó ì³ñòàõ. Äåõòî ç ìåøêàíö³â ñåëà øóêàâ êðàùî¿ äîë³, ¿äó÷è äî Ñèá³ðó, àëåç ÷àñîì ïîâåðòàâñÿ íàçàä çîâñ³ì ðîçîðåíèì.

Óæå íàïåðåäîäí³ Ïåðøî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè àã³òàö³éíî-ðåâîëþö³éíó ðîáîòóñåðåä óñïåíö³â ïðîâîäèëè ñåëÿíè Ä.Ñ. Êóäåëÿ ³ Ê.Ñ. Ñîëîâéîâ.

³éíà ùå á³ëüøå çàãîñòðèëà êëàñîâ³ ñóïåðå÷íîñò³ íà ñåë³. Ìàéæå âñå äî-ðîñëå ÷îëîâ³÷å íàñåëåííÿ ìîá³ë³çóâàëè äî àð쳿, ó áàãàòüîõ æèòåë³â çàáðàëèòÿãëîâó ñèëó ³ âîçè. Íåçàäîâîëåííÿ ïîë³òèêîþ öàðñüêîãî óðÿäó ñåðåä ñåëÿí íà-ðîñòàëî. Ëþòíåâà ðåâîëþö³ÿ 1917 ðîêó íå çì³íèëà íà êðàùå ñòàíîâèùå ñåëÿí –â³ä Òèì÷àñîâîãî óðÿäó çåìë³ âîíè òàê ³ íå îòðèìàëè.

Ìîãî áàòüêà òàêîæ ìîá³ë³çóâàëè, ³ â³í ñëóæèâ ó ì³ñò³ Ñåâàñòîïîë³ â áåðå-ãîâ³é îõîðîí³, à ï’ÿòíàäöÿòèð³÷íèé ñòàðøèé áðàò ²âàí óæå äðóãèé ð³ê íàéìèòó-âàâ ó õåðñîíñüêîãî ïàíà Ôàëüö-Ôåéíà (íèí³ – çàïîâ³äíèê Àñêàí³ÿ-Íîâà).

ϳñëÿ ïåðåìîãè Æîâòíåâî¿ ðåâîëþö³¿, â ïåðøèõ ÷èñëàõ ñ³÷íÿ 1918 ðîêó,â ïðèì³ùåíí³ çåìñüêî¿ øêîëè â³äáóâñÿ áàãàòîëþäíèé ì³òèíã, äå áóëî îáðàíîÓñïåíñüêó ðàäó, ï³ä êåð³âíèöòâîì ÿêî¿ ïî÷àâñÿ ðîçïîä³ë ì³æ ñåëÿíàìè ïîì³ùèöü-êèõ òà öåðêîâíèõ çåìåëü.  êîì³ñ³þ ïî ðîçïîä³ëó çåìë³ áóâ îáðàíèé ³ ì³é áàòüêî.Ãîëîâîþ êîì³ñ³¿ îáðàëè Æàäàíà ²âàíà Êèðèëîâè÷à – ñòàðøîãî áðàòà áàòüêîâîãîñâîÿêà Áîðèñà Æàäàíà.

Äëÿ îðãàí³çàö³¿ áîðîòüáè ç êîíòððåâîëþö³ºþ áóëî óòâîðåíî âîëðåâêîì ó ñêëàä³9 ÷îëîâ³ê. Ãîëîâîþ éîãî ñòàâ Ä.Ñ. Êóäåëÿ, ñåêðåòàðåì – Ê.Ñ. Ñîëîâéîâ.

Ó áåðåçí³ 1918 ðîêó Óñïåíêó çàõîïèëè êàéçåð³âñüê³ â³éñüêà. Âîëðåâêîì ï³øîâó ï³äï³ëëÿ. Îêóïàíòè â³äíîâèëè ä³ÿëüí³ñòü çåìñüêî¿ âîëîñíî¿ óïðàâè. Íà ñåëÿíáóëà íàðàõîâàíà êîíòðèáóö³ÿ ó ðîçì³ð³ 20 òèñÿ÷ êàðáîâàíö³â. ̳é ä³ä – ÑåðåäàÎëåêñà, ïðîäàâ âîëè ³ âí³ñ ãðîø³ â çàñòàâó ãðîìàä³ äëÿ ñïëàòè âíåñêó.  öåé ÷àñÄ.Ñ. Êóäåëÿ ïðîâîäèâ ñåðåä ñåëÿí ïîâ³òó âåëèêó ðîáîòó ïî îðãàí³çàö³¿ îïîðóîêóïàíòàì. Íå ðàç â³í ç’ÿâëÿâñÿ ³ â Óñïåíö³. 22 ñåðïíÿ 1918 ðîêó á³ëÿ ð³äíîãîñåëà éîãî ñõîïèëè ãåòüìàíö³ ³ âáèëè.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

129

 ãðóäí³ 1918 ðîêó â ñåëî âñòóïèëè ï³äðîçä³ëè ×åðâîíîãî êîçàöòâà. Áóëîâ³äíîâëåíî ðàäÿíñüêó âëàäó. Ðåâêîì î÷îëèâ áîðîòüáó ñåëÿí çà çä³éñíåííÿ ðåâî-ëþö³éíèõ ïåðåòâîðåíü – ðîçïîä³ëÿâ çåìë³, îðãàí³çîâóâàâ äîïîìîãó á³äíÿöüêèì³ ñåðåäíÿöüêèì ãîñïîäàðñòâàì ó ïðîâåäåíí³ ñ³âáè.

Ó òðàâí³ 1919 ðîêó â ñåëî âäåðëèñÿ áàíäè Ãðèãîð’ºâà. Íà ïî÷àòêó ÷åðâíÿæèòåë³ ñåëà çà äîïîìîãîþ ïàðòèçàíñüêîãî çàãîíó ï³ä êîìàíäóâàííÿì Â.Â. Ñâèñ-òóíà, ÿêèé ä³ÿâ íà òåðèòî𳿠Êàòåðèíîñëàâñüêî¿ ãóáåðí³¿, âèãíàëè ãðèãîð’¿âö³â.Áàãàòî óñïåíö³â, â ò.÷. À.Ä. Êóäåëÿ, Ï.Ì. Ìóñ³ÿêà, Î.Ì. Êóøí³ðîâ âñòóïèëèó öåé çàã³í. Êð³ì òîãî, îðãàí³çóâàëèñÿ ì³ñöåâ³ ïàðòèçàíñüê³ çàãîíè, êóäè ïîïàëèñèíêè çàìîæíèõ õàçÿ¿â, ó ÿêèõ áóëà â³ä³áðàíà çåìëÿ. ×åðåç äåÿêèé ÷àñ ö³ çàãîíèïåðåòâîðèëèñÿ ó çâè÷àéí³ áàíäè, ùî çàéìàëèñÿ ïîãðàáóâàííÿìè òà ðîçáîºì.Îðóäóâàëè âîíè ó íàâêîëèøí³é ì³ñöåâîñò³, à òàêîæ ñÿãàëè äàëåêî íà Ïîëòàâùè-íó. Îñîáëèâî ó öüîìó â³äçíà÷èâñÿ ²âàí÷åíêî Êèðèëî Éîñèïîâè÷, ïî ïð³çâèñüêóÂîðîæêà. Ñâ³é çàã³í â³í íàçèâàâ “Êðóòîðîæêà”. Ïðî éîãî ä³ÿííÿ ùå äîâãî-äîâãîïàì’ÿòàëè.

Ç áîêó ïîä³áíèõ áàíä ïîøèðèëîñÿ âîðîæå ñòàâëåííÿ äî ìîãî áàòüêà çà éîãîïðè÷åòí³ñòü äî ðîçïîä³ëó çåìë³. Áàíäèòè ïîñòàâèëè çà ìåòó éîãî âáèòè.

… Öå òðàïèëîñÿ íà ïî÷àòêó âåðåñíÿ 1919 ðîêó, âíî÷³. ß ç áðàòàìè ²âàíîìòà Âàñèëåì ³ áàòüêîì ñïàëè íà äîë³âö³ â ñîëîì³ ó ïåðåäí³é ê³ìíàò³, ³ðà òà Ìîò-ðÿ – íà ïå÷³. Ìàòè ç ìàëåíüêèì Ãðèøåþ â³äïî÷èâàëè â çàäí³é. Ñèëüíèé óäàðó ñ³íåøí³ äâåð³ ðîçáóäèâ íàñ. Ìàòè íå çíàëà, ùî ²âàí áóâ äîìà ³, ïîäóìàâøè, ùîâ³í ïîâåðíóâñÿ ç ãóëÿíêè, âèñêî÷èëà ó ñ³íè, ùîá â³äêðèòè äâåð³. Íà ùàñòÿ íåâñòèãëà òå çðîáèòè – ïðèéøîâñÿ äðóãèé óäàð êîðîìèñëîì ó ïåðåäï³÷íå â³êíîïåðåäíüî¿ ê³ìíàòè. Óñ³ ïåðåëÿêàëèñÿ. Ìè ç áðàòàìè ðîçë³çëèñÿ ïîï³ä ëàâîþ, íàïå÷³ òðóñèëèñÿ ñåñòðè, áàòüêî ñòîÿâ ó êóòêó ³ ò³ëüêè òóïöþâàâ íîãàìè. Áàíäèòèñòàëè ñòð³ëÿòè ç îáð³ç³â ó ïðè÷³ëêîâ³ â³êíà. Íà ùàñòÿ í³õòî íå ïîñòðàæäàâ, àëåïåðåëÿêàíèõ äî ñìåðò³ íàñ ïðèâåëè äî ïàì’ÿò³ ò³ëüêè ñóñ³äè, ÿê³ ç³ ñõîäîì ñîíöÿç³éøëèñÿ äî íàøî¿ õàòè.

ϳñëÿ òàêîãî ïåðåïîëîõó áàòüêî áîÿâñÿ âñòàâëÿòè â³êíà. Òðîº â³êîí íàãëóõîçàáèëè é çàìàçàëè ãëèíîþ. Çàëèøèëè ò³ëüêè îäíå, ïåðåäï³÷íå, ùîá ìàòåð³ áóëîâèäíî òîïèòè ó ïå÷³.

×åðåç äåÿêèé ÷àñ ³ñòîð³ÿ ïîâòîðèëàñÿ. ϳçíî ââå÷åð³, êîëè âñÿ ðîäèíà ðîç-ì³ñòèëàñÿ ó çàäí³é ê³ìíàò³ íà äîë³âö³ âå÷åðÿòè, ó â³êíî ãðÿíóâ ïîñòð³ë. Ìè çíîâó,õòî äå, ïðèòà¿ëèñÿ. Íà ïîñòð³ë øâèäêî çá³ãëèñÿ ñóñ³äè é áàíäó ðîç³ãíàëè. ϳñëÿöüîãî âèïàäêó îðãàí³çóâàëè âíî÷³ ïî÷åðãîâå ïàòðóëþâàííÿ æèòåë³â ïî âñüîìóñåëó.

Ó æîâòí³ 1919 ðîêó Ñëèçüêîâóõ Ä.Ò., Êóäåëÿ À.Ñ., Ëèòâèíåíêî ².². ñòâîðèëèçàã³í äëÿ áîðîòüáè ç äåí³ê³íöÿìè. Ïåðøèé á³é, ùî ñòàâñÿ íà ïî÷àòêó ëèñòîïàäà,çàê³í÷èâñÿ ïåðåìîãîþ ñåëÿí. Òà ÷åðåç ê³ëüêà äí³â áëèçüêî òèñÿ÷³ îçáðîºíèõ äîçóá³â á³ëîãâàðä³éö³â íàëåò³ëè íà ñåëî ³ â÷èíèëè çâ³ðÿ÷ó ðîçïðàâó. ϳäãîðíîãî Â.,Òàðàíöÿ Ô., Ñêàëüêà Ô., Ñòåëüâàãó Ì. òà Ñòåëüâàãó Â. äåí³ê³íö³ çà ñåëîì ïðèìóñèëè

130

ѲÄ×ÅÍÍß

âèêîïàòè ñîá³ ìîãèëó, ï³ñëÿ ÷îãî ¿õ ïîðóáàëè. Ìåí³ ³ äîñ³ ââèæàºòüñÿ, ÿê ¿õ áîñè-ìè ãíàëè ñåëîì ïî âæå ìåðçë³é çåìë³, ÿê ñì³ëèâî âîíè éøëè íà ñìåðòü, íå ñõè-ëèâøè ãîëîâè.

31 ãðóäíÿ 1919 ðîêó äåí³ê³íö³ áóëè îñòàòî÷íî âèáèò³ ³ç ñåëà. Àëå â ì³ñò³Êðåìåí÷óê äèñëîêóâàâñÿ ¿õ âåëèêèé çàã³í, çâ³äêè âîíè ùå äîâãî çä³éñíþâàëèíàá³ãè íà ñåëî, ãðàáóâàëè, ïîëþâàëè çà àêòèâ³ñòàìè. Ó á³ëîãâàðä³éö³â ó ÷èí³ öàð-ñüêîãî îô³öåðà ñëóæèâ óðîäæåíåöü Óñïåíêè Êóøí³ðîâ, ÿêèé ëþòî íåíàâèä³âðàäÿíñüêó âëàäó. ³í âèð³øèâ çíèùèòè âñ³õ àêòèâ³ñò³â ñåëà. Ñåðåä æèòåë³â çàëè-øèëèñÿ éîãî àãåíòè, ïî ñèãíàëó ÿêèõ ïðèáóâàâ îçáðîºíèé çàã³í. Òàê â ¿õ ðóêèïîïàâ ãîëîâà êîì³ñ³¿ ïî ðîçïîä³ëó çåìë³ Æàäàí ².Ê.  öåé ÷àñ ó ñåëî ïî÷àëèïîâåðòàòèñÿ ñîëäàòè ³ç ïîëîíó, ÿêèõ çâ³ëüíèëà ðåâîëþö³ÿ, ùî â³äáóëàñÿ â ͳìå÷-÷èí³. Ïðèéøîâ ³ç òàêîãî ïîëîíó ³ áàòüê³â ñâîÿê Æàäàí Áîðèñ. ijçíàâøèñü, ùîéîãî áðàòà ñõîïèëè á³ëîãâàðä³éö³, Áîðèñ ïîäàâñÿ äî íüîãî íà ïîáà÷åííÿ. Ïðèçóñòð³÷³ áðàòè äîìîâèëèñÿ, ùî Áîðèñ çàð³æå êàáàíà ³ ïðèâåçå Êóøí³ðîâó íà âè-êóï. Òàê íàñòóïíîãî äíÿ ³ çðîáèëè. Àëå ²âàíà âæå â æèâèõ íå áóëî. Éîãî ³ ùåäåê³ëüêà ÷îëîâ³ê ðàíî-âðàíö³ âèâåëè íà ì³ñò, â³äðóáàëè ðóêè ³ êèíóëè ó Äí³ïðî.

Ç â³ä³áðàíèõ âîç³â ñïîðÿäæàëè îáîç ³ âèâîçèëè íàãðàáîâàíå ó Êðåìåí÷óê.Âîäíî÷àñ ðîçøóêóâàëè àêòèâ³ñò³â, ÿê³ ïåðåõîâóâàëèñü íà äí³ïðîâñüêèõ îñòðîâàõòà ïî áàéðàêàõ. Íà ñåë³ í³ÿêî¿ âëàäè íå áóëî. Óêîð³íþâàâñÿ ì³ñöåâèé áàíäèòèçì.Ïàðòèçàíñüêèé çàã³í ²âàí÷åíêà Äàíèëà dzíîâéîâè÷à (ïî-âóëè÷íîìó – Ç³íåöü) ïðî-äîâæóâàâ çàéìàòèñÿ ðîçáîºì. ²íøèé çàã³í – ˳íåíêà ²âàíà (ïî-âóëè÷íîìó – Ãàâ-ðèëåíêî) áîðîâñÿ çà âñòàíîâëåííÿ ðàäÿíñüêî¿ âëàäè. ˳íåíêî íàâîäèâ â³äïîâ³äí³ïîðÿäêè ³ éîãî âæå ñïðèéìàëè ÿê ãîëîâó ñåëà. dzíö³ âñ³ëÿêî ÷èíèëè îï³ð ïî÷èíàí-íÿì Ãàâðèëåíêà, à ïîò³ì éîãî âáèëè. Ïàì’ÿòàþ, ÿê ó ñåë³ íàñï³âóâàëè ó ò³ ÷àñèêîðîòåíüêó ï³ñíþ:

Îé, ÿáëó÷êî íà âåðøå÷êó âèñèòü,À ²âàí Ãàâðèëåíêî çà ñâîáîäó ëåæèòü.Îé, ÿáëó÷êî, êóäè êîòèøñÿ?Âæå äåí³ê³íñüêà âëàäà íå âîðîòèòüñÿ.

Òà ñóñ³äñòâî äåí³ê³íö³â ñåëî ùå â³ä÷óâàëî. ß áîë³ñíî ïðèãàäóþ îäèí ³ç ñ³÷íå-âèõ äí³â 1920 ðîêó. Îï³âäí³ âñÿ ñ³ì’ÿ áóëà ó õàò³, êð³ì áàòüêà, ÿêèé ïîðàâñÿ á³ëÿñêîòèíè. ²âàí ïë³â êîðçèíó, ìàòè ãîòóâàëà îá³ä, à íàñ ÷åòâåðî ñèä³ëî íà ïå÷³³ íÿíü÷èëîñÿ ç ìàëåíüêèì Ãðèøåþ, ÿêîìó âæå âèïîâíèëîñÿ äåñÿòü ì³ñÿö³â.  öåé÷àñ äî äâîðó ï³ä’¿õàëî òðîº âåðøíèê³â ó â³éñüêîâ³é ôîðì³. Ïðèâ’ÿçàâøè êîíåéá³ëÿ âîð³ò, âîíè øâèäêî çàéøëè â õàòó ³ íàêèíóëèñÿ íà ñòàðøîãî áðàòà: “Òóòæèâå Þð÷åíêî Êîñòü?”. ²âàí â³äïîâ³â, ùî òóò ïðîæèâຠÎâ÷àðåíêî Êîñòü. Íàøóì ó õàòó ââ³éøîâ áàòüêî. Íà ïîðîç³ äåí³ê³íö³ çàïèòàëè éîãî ïð³çâèùå. Áàòüêîâ³äïîâ³â. ³ä÷óâøè êðèòè÷í³ñòü îáñòàíîâêè, ó äâ³ð ç³éøëèñÿ ñóñ³äè, ÿê³ ï³äòâåð-äèëè, ùî Þð÷åíêî Êîñòü òóò íå ïðîæèâàº. Äåí³ê³íö³ ïîñ³äàëè íà êîíåé ³ ïîñêàêàëèó íàïðÿìêó Êðåìåí÷óêà.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

131

Ñõâèëüîâàíèé òèì, ùî òðàïèëîñÿ, áàòüêî âèéøîâ íà ïîäâ³ð’ÿ, ïîò³ì çíîâóçàéøîâ ó õàòó, íàêèíóâ íà ñåáå ñ³ðÿê, âèéøîâ çà êëóíþ, ïîñòîÿâ, ùîñü ïîäóìàâ³ çíîâó ïîâåðíóâñÿ äî õàòè. Ñêèíóâøè ñ³ðÿê, ñ³â ³ òÿæêî çàäóìàâñÿ, îáõîïèâøèãîëîâó ðóêàìè. Ìè, ïåðåëÿêàí³, ñèä³ëè íà ïå÷³, ìîâ÷êè äèâèëèñÿ îäíå íà îäíîãî³ ñêîñà ïîãëÿäàëè íà çàæóðåíîãî ð³äíîãî áàòüêà. Ìàòè õîäèëà ïî õàò³ ³ ã³ðêîïëàêàëà. Ñòàðøèé áðàò óæå íå ïë³â êîðçèíó, à ò³ëüêè êðóòèâ ¿¿ â ðóêàõ ³ òèõåíüêîñï³âàâ ñâîþ óëþáëåíó ï³ñíþ:

Ïîðà, ìîÿ ìàòè, ìåíå îæåíèòè,Áî ïðèéäå í³÷êà òåìíà – íåìà ç êèì ãîâîðèòè.

Ãí³òþ÷ó îáñòàíîâêó ïîðóøèëè ñóñ³äè, ÿê³ çàéøëè äî õàòè ³ ïîðàäèëè áàòü-êîâ³ íà äåÿêèé ÷àñ ïîêèíóòè äîì³âêó. Óñ³ì áóëî çðîçóì³ëî, ùî ïðè¿æäæàëè çàáàòüêîì, àëå ïð³çâèùå íàçâàëè ïî-âóëè÷íîìó, ùî ³ âðÿòóâàëî áàòüêîâ³ æèòòÿ.Áàòüêî, ïîãëÿíóâøè íà íàñ, ñóñ³äàì â³äïîâ³â: “³ä ñâî¿õ ä³òåé í³êóäè íå ï³äó. Ùîáóäå – òå é áóäå”.

ϳñëÿ òîãî ñòðàøíîãî äíÿ äåí³ê³íö³ á³ëüøå ó ñåë³ íå ç’ÿâëÿëèñÿ. Îäíàê ì³ñöåâ³³íôîðìàòîðè ï³äòðèìóâàëè ç íèìè çâ’ÿçîê, à ñåëÿíè, ÿê ïîâèíí³ñòü, õóðàìè âîçè-ëè ó Êðåìåí÷óê äðîâà äëÿ ¿õí³õ ïîòðåá. Ïðèéøëà ÷åðãà âåçòè äðîâà ³ ìîºìóáàòüêîâ³. Ñóñ³äè ïîðàäèëè éîìó íå ¿õàòè, à ïîñëàòè ñòàðøîãî ñèíà ²âàíà. Êóøí³-ðîâ îñîáèñòî ïåðåâ³ðÿâ îáîç, ³ êîëè ä³éøëà ÷åðãà äî ìîãî áðàòà, ñïèòàâ: “×èé òèñèí?”. Òîé ñì³ëèâî â³äïîâ³â: “ß ñèí ×îðíåíêà Ðîìàíà Ñàâåëüîâè÷à ²âàí”. Àëå,âñå-òàêè, ²âàíà çàòðèìàëè, àæ ïîêè îêðåì³ õóðîâèêè íå ï³äòâåðäèëè, ùî öå õëî-ïåöü ³ âîëè ×îðíåíêà Ð.Ñ., ÿêèé ëåæèòü äîìà õâîðèé. ϳñëÿ öüîãî áðàòà â³äïóñ-òèëè, ³ â³í îï³âíî÷³ ïðè¿õàâ äîäîìó. Ìàòè âæå âèïëàêàëè âñ³ ñëüîçè, âèãëÿäàþ÷èñèíà, îá³éøëà âñ³õ âîðîæîê. Êàðòè ñêð³çü ãîâîðèëè îäíå é òåæ ñàìå – “êàç¸ííûéäîì” ³ “íåïðèÿòíîñòü”.

Íåçàáàðîì â ñåë³ áóâ çíîâó ñòâîðåíèé ðåâêîì, ÿêèé ïîâ³â ð³øó÷ó áîðîòüáóç áàíäèòèçìîì. Áàíäà òðüîõ áðàò³â dzíö³â ïðîäîâæóâàëà íåïîêî¿òè ñåëà. Ðåâ-êîì çààðåøòóâàâ ²âàí÷åíêà dzíîâ³ÿ, ³ íà ñõîä³ ñåëÿí á³ëÿ âîëîñíî¿ óïðàâè éîãîðîçñòð³ëÿëè, ÿê áàòüêà áàíäèò³â. À ñ³÷íåâîãî âå÷îðà çà ñåëîì, á³ëÿ Îìåëüíè÷-êà, áóëè ðîçñòð³ëÿí³ Òàëàä³îí Ò.ß., Ìàð÷åíêî Ä.Ñ., Ëèòâèíîâ Àíäð³é Êîðí³éîâè÷òà éîãî ìåíøèé áðàò.

 öåé ÷àñ âåëèêó äîïîìîãó ðåâêîìó â áîðîòüá³ ç áàíäèòèçìîì ³ âñòàíîâ-ëåíí³ âëàäè ïîäàâàëè á³éö³ òà êîìàíäèðè Ïåðøî¿ ê³ííî¿ àð쳿 – áóäüîí³âö³, ÿê³ïðÿìóâàëè ÷åðåç íàøå ñåëî íà ïîëüñüêèé ôðîíò.

 ëþòîìó 1920 ðîêó â ñåë³ âèíèê ïàðòîñåðåäîê ó ñêëàä³ øåñòè ÷îëîâ³ê,éîãî î÷îëèâ Êóäåëÿ À.Ñ. Âë³òêó òîãî æ ðîêó ïî÷àâ ä³ÿòè êîìíåçàì, ÿêèé äîïî-ìàãàâ îðãàíàì âëàäè âò³ëþâàòè â æèòòÿ çàêîíè, êîíòðîëþâàâ ðîçïîä³ë çåìë³ì³æ áåççåìåëüíèìè òà ìàëîçåìåëüíèìè ñåëÿíàìè, äîïîìàãàâ ðîäèíàì ÷åð-âîíîàðì³éö³â ³ ïàðòèçàí³â, íàëàãîäæóâàâ êóëüòóðíî-îñâ³òíþ ðîáîòó. ³äâåäåíàñåëÿíàì çåìëÿ çì³íþâàëà ñâ³é âèãëÿä, ³ ñåëî ï³ñëÿ âîºííî¿ ðîçðóõè ñòàëî øâèäêîâ³äðîäæóâàòèñÿ.

132

ѲÄ×ÅÍÍß

Áàòüêî îäåðæàâ íà â³ñ³ì äóø ñ³ì’¿ ø³ñòü äåñÿòèí îðíî¿ çåìë³, ï³âäåñÿòèíèñ³íîê³ñíèõ óã³äü. ѳì’ÿ áóëà ïðàöåëþáíà ³ ìàéæå âñÿ ïðàöåçäàòíà. Ãîñïîäàð-ñòâî ðîñëî íå÷óâàíèìè òåìïàìè. ϳä ê³íåöü 1920 ðîêó ìè ìàëè ïàðó âîë³â, êîðî-âó ç áóç³âêîì, â³âöþ ç ÿãíÿì, â³ç íà çàë³çíîìó õîäó, äð³áíèé ñ³ëüñüêîãîñïîäàð-ñüêèé ³íâåíòàð. Ç âåñíè òîãî ðîêó ÿ ñòàâ ïàñòóõîì.  ñåë³ çàâæäè ìàéæå âñ³ï³äë³òêè ñòàâàëè ïàñòóõàìè: ïàñëè ñâèíåé, ãóñåé, îâåöü, ðîãàòó õóäîáó. Ðîáîòàáóëà ïîñèëüíà äëÿ õëîï’ÿò, àëå ÿ ìð³ÿâ íàâ÷àòèñÿ, ³ òîìó öå íàñò³ëüêè çðîáèëîâ³äáèòîê íà ìî¿é ïîäàëüø³é äîë³, ùî ÿ ïðîêëÿâ òîé äåíü, êîëè ñòàâ ïàñòè â³âö³.

1921 ð³êÇàñóøëèâèé 1921 ð³ê ïðèí³ñ íåâðîæàé, ³ â æèòò³ ñåëà íàñòàâ ïîõìóðèé ïåð³-

îä. Ùîá âðÿòóâàòèñÿ â³ä ãîëîäó, ñåëÿíè ñòàëè çáóâàòè òÿãëî. Áàòüêî ïðîäàâ íàäåðå¿âñüêîìó ÿðìàðêó âîëè çà äâà ì³ëüéîíè ðóáë³â, êîòð³ ïðèí³ñ äîäîìó ó äâîõì³øêàõ ³ç Äìèòðîì Îíèñèìîâè÷åì – ÷îëîâ³êîì ð³äíî¿ ñåñòðè Îëåíè.

Äìèòðî Îíèñèìîâè÷ äîâîäèâñÿ áàòüêîâ³ êóìîì ³ õðåùåíèì áàòüêîì ìåí³³ âñ³ì ìî¿ì áðàòàì ³ ñåñòðàì. Éîãî ïîâàæàëè ó ñåë³, â³í áóâ ñòàðîñòîþ ñ³ëüñüêî¿ãðîìàäè.

Òðè äí³ ³ òðè íî÷³ ñèä³ëè áàòüêî ç êóìîì òàºìíî ó õàò³ ³ ðàõóâàëè ò³ ãðîø³, ÿê³ùå áóëè, ³ íå â îäí³é âàëþò³. Êîëè ïî â³äïîâ³äíèì êóðñàì çâåëè âñå äî ðóáëÿ, òîâèÿâèëîñÿ, ùî âîëè áóëè ïðîäàí³ çà 1 ìëí 800 òèñ. ðóáë³â – íà 200 òèñ. ðóáë³âáàòüêà îáäóðèëè.

ϳñëÿ öüîãî áàòüêî ïðîäàâ çàë³çíîãî âîçà ³ êóïèâ çíîâó äåðåâ’ÿíîãî òà áè÷-êà-áóç³âêà, ùîá íàâåñí³ áóëî ÷èì ³ç äâîðó âè¿õàòè. Ðåøòó ãðîøåé, ïðèáëèçíî1 ìëí 200 òèñ. ðóáë³â, áàòüêî â³ääàâ êîì³ñ³¿, ÿêà çàéìàëàñÿ çàêóï³âëåþ õë³áà.

1922 ð³êÍàñòàëà ñòðàøíà âåñíà 1922 ðîêó. Õë³áà íà çäàí³ ãðîø³ í³õòî íå îòðèìàâ,

äîâåëîñÿ áàòüêîâ³ ïðîäàòè îñòàíí³ ìàíàòêè òà êóïëÿòè ð³çí³ ïîñë³äè. Ùîá íåïîìåðòè ç ãîëîäó, òîâêëè ó ñòóï³ êóðàé, áàäèëëÿ êóêóðóäçè, ç ÷îãî ïåêëè ìàíòî-íè-ùîäåííèêè. Ïîðó÷ ç ãîëîäîì ëþòóâàëà åï³äåì³ÿ âèñèïíîãî é ÷åðåâíîãî òèôó.Ñåðåä íàñåëåííÿ ïî÷àëàñÿ âåëèêà ñìåðòí³ñòü, áóëè âèïàäêè, êîëè âèìèðàëè ö³ë³ñ³ì’¿, çàëèøàþ÷è â ãîñïîäàðñòâ³ æèâèõ òâàðèí – â³ä âîë³â äî ïòèö³. Íàøó ñ³ì’þïåðåìîðèëî ãîëîäîì, ïåðåêà÷àëî òèôîì, àëå âñ³ âèæèëè òà âèäóæàëè. Ùîá íåïðîïàëà õóäîáà, ðîçêðèâàëè ïîâ³òêè, â ÿêèõ âîíà äîãëÿäàëàñÿ, ³ ñòàðîþ ñîëîìîþ ¿¿ïðîãîäîâóâàëè.

Äóæå âàæêî äàâàëàñÿ ñ³âîîðàíêà. Êîïàëè âðó÷íó, çàñ³âàëè ÷èì ò³ëüêè ìîã-ëè, àëå á³ëüøå êóêóðóäçîþ, ñîíÿøíèêîì ³ êàâóíàìè, ÿê³ âðîäèëè íà ñëàâó. Ïîò³ì,ïðîòÿãîì óñüîãî æèòòÿ, ÿ íå áà÷èâ ñò³ëüêè êàâóí³â, ñê³ëüêè ¿õ âðîäèëî òîãî ë³òàíà íàø³é íèâ³. ¯õ îáðèäëî âîçèòè ò³ºþ á³äíîþ êîð³âêîþ, çàïðÿæåíîþ â äåðåâ’ÿ-íîãî âîçà, ÿêèé ³ äîñ³ ââèæàºòüñÿ ìåí³ ñâî¿ìè ñêðèï³ííÿì ³ âàæê³ñòþ. Îäíàêòèìè êàâóíàìè áàòüêî áàãàòî â ÷îìó îáêèäàâñÿ – ïëàòèâøè ïî 700 øòóê çà

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

133

îäíó äåñÿòèíó, á³ëüøó ïîëîâèíó çåìë³ áóëî çîðàíî íà çÿá ï³ä ìàéáóòí³é óðîæàé1923 ðîêó. Çà äîðîñëîãî áóç³âêà, êàâóíè òà ôðóêòè áàòüêî êóïèâ ïàðó áè÷ê³â –âèïóñê³â (íà âåñíó – òðåòÿ÷êè).

Ò³º¿ æ îñåí³, ó âåðåñí³, ïîìåð ì³é ä³ä Ñåðåäà Îëåêñà Ñ. íà 75-ìó ðîö³ æèòòÿ.

1923 ð³êÐîñëè íà ñëàâó áè÷êè, ÿêèìè âñ³ ìèëóâàëèñÿ, âáà÷àþ÷è â íèõ âîë³â, áóëà

é êîðîâà, òà áàòüêî âèð³øèâ êóïèòè â³âöþ, à öå îçíà÷àëî, ùî íàâåñí³ ìåí³ çíîâóòðåáà ¿¿ ïàñòè.

 ãîñïîäàðñòâ³ áóâ ³ ï³äñâèíîê, âñ³ ìð³ÿëè ïîëàñóâàòè íà Âåëèêäåíü äîìàø-íüîþ êîâáàñîþ é ñàëîì. Òà ãóáè ìè ðîçêàòàëè äàðåìíî, áî òîãî íå ñòàëîñÿ.Áàòüêîâ³ äóæå íå ïîäîáàâñÿ ñêðèïó÷èé äåðåâ’ÿíèé â³ç, òîìó â³í ïðîäàâ êàáàíà³ êóïèâ íîâîãî çàë³çíîãî âîçà, ùå é ãàðíî ðîçìàëüîâàíîãî. Ïî éîãî öîêîò³ííþñòàëåâèìè òàð³ëêàìè çäàëåêó ìîæíà áóëî âèçíà÷èòè, ùî âæå ïîâåðòàºòüñÿ íàøáàòüêî ç ïîëÿ ÷è ç ÿêî¿ñü äîðîãè äîäîìó.

Áóëî çîâñ³ì ïîìèëêîâèì ð³øåííÿ áàòüêà íåâîëèòè ìåíå ç ðàííüî¿ âåñíè äîï³çíüî¿ îñåí³ â³âöåþ, ÿêó ïàñòè îäíó íåìîæëèâî. Äîâåëîñÿ âëó÷àòèñÿ â îòàðó äîìî¿õ ñòàðøèõ äðóç³â, áàòüêè ÿêèõ, ïî-ðîçóìíîìó, íàáèðàëè îâåöü òåðèòîð³àëüíîïî ñåëó çà â³äïîâ³äíó ïëàòó. Òàê, ïàñó÷è ñâîþ â³âöþ, ÿ ôàêòè÷íî ïàñ îòàðó, ïðè-íîñÿ÷è äðóçÿì çàðîá³òîê. ß áóâ ìîëîäøèé çà ñâî¿õ òîâàðèø³â íà 3–4 ðîêè, àëåìåí³ ä³ñòàâàëîñÿ á³ëüøå. Îòàðà çàâæäè íîðîâèëà çàáðåñòè íà ïîñ³âíó ïëîùó,ç áîêó ÿêî¿ áóëî ìîº ïîñò³éíå ì³ñöå.

Ïðîêëèíàâ ÿ òó â³âöþ, à ðàçîì ³ç íåþ ³ ñâîþ äîëþ. Ïðàâäà, íàâåñí³ âîíàïðèâåëà äâîõ ÿãíÿò, à öå îçíà÷àëî, ùî äî çèìè ó ãîñïîäàðñòâ³ âæå áóäå òðè â³âö³,ìíîþ äîãëÿíóò³.

3 ñåðïíÿ ó ñåë³ òðàïèëàñÿ âåëèêà ïîæåæà.  öåíòð³ ñåëà, äå ñàäèáà ßêîâåí-êà ³êòîðà Òàðàñîâè÷à, çàãîð³ëèñÿ õàòè. ³òåð äóâ ó íàïðÿìêó âóëèö³, é õàòèïîãîð³ëè äî ñàäèáè Ìàò÷åíêà Ìèêîëè Ïåòðîâè÷à. Òà õàòà áóëà êðàéíÿ, ï³ä ÷å-ðåïèöåþ, ³ íà í³é ïîæåæà çóïèíèëàñÿ. Ñòðàøíå áóëî ëèõî. ß ïðèãíàâ â³âö³ äîäî-ìó, ñõîâàâñÿ íà ïå÷³ ³ äèâèâñÿ ó â³êîíöå, ÿê òÿãíóëèñÿ â³ä ïîæåæ³ ãóñò³ êëóáèäèìó. Ëþäè âèñòàâëÿëè íà õàòè òà ñêèðòè õë³áà ³êîíè, ïîêëàäàþ÷èñü â³äâåñòèá³äó â³ä ñåëà â ïîëå ÷è íà ëóêè.

Íàáëèæàëàñÿ îñ³íü. Áàòüêî íàäóìàâ â³ääàòè ìåíå äî øêîëè. Ðàäîñò³ ìî¿éíå áóëî ìåæ! ß çàïèñàâñÿ äî ïåðøîãî êëàñó ï³ä íîìåðîì ø³ñòíàäöÿòü. Öå áóëàïåðøà ï³ñëÿ ðîçðóõè é ãîëîäó îñ³íü, êîëè äî øêîëè áóâ âåëèêèé íàïëèâ ïåðå-ðîñòê³â – õëîïö³â òà ä³â÷àò òðèíàäöÿòè-ï’ÿòíàäöÿòè ðîê³â. Ìåí³ ìèíóëî ò³ëüêèäåñÿòü, ³ ìî¿õ ðîâåñíèê³â íàë³÷óâàëîñÿ òðîõè á³ëüøå äåñÿòè ç 72-õ çàïèñàíèõó÷í³â. ijâ÷àò âèÿâèëîñÿ ò³ëüêè ÷åòâåðî. Îäíà ç íèõ – äî÷êà íàøîãî ïîïà ÒîíÿÓñîâà. Çàïèñ âåëà â÷èòåëüêà çåìñüêî¿ øêîëè Îäàðêà Ãíàò³âíà – æîðñòîêàé âèìîãëèâà æ³íêà, ÿêà âèêîðèñòîâóâàëà ó âèõîâàíí³ òèõ, õòî ïîãàíî íàâ÷àâñÿ,÷îòèðèãðàííó ë³í³éêó, ³ òîìó ìåí³ äóæå íå õîò³ëîñÿ äî íå¿ ïîïàñòè.

134

ѲÄ×ÅÍÍß

Ïåðøîãî äíÿ íàâ÷àííÿ â³ä Îäàðêè Ãíàò³âíè ìè ä³çíàëèñÿ, ùî íàñ ðîçä³ëÿ-þòü íà äâ³ ãðóïè: óñ³, õòî çàïèñàâñÿ ç 1-ãî ïî 37-é íîìåðè âêëþ÷íî, çà âèíÿòêîììåíå, â³äõîäÿòü äî ïåðøî¿ ãðóïè, ÿêó áóäå íàâ÷àòè ó äîì³ êîëèøíüîãî ïîïà Ïî-ñòðèãàíÿ éîãî äî÷êà Êî÷åâñüêà ˳çà Îëåêñàíäð³âíà; äðóãà æ ãðóïà – âêëþ÷àþ-÷è ìåíå! – çàëèøàºòüñÿ ó çåìñüê³é øêîë³ ó Îäàðêè Ãíàò³âíè. Ìåíå öå àæ í³ÿê íåâëàøòîâóâàëî. Áîÿ÷èñü Îäàðêè Ãíàò³âíè ³ ïðèíöèïîâî â³äíîñÿ÷è ñåáå äî ïåðøî¿ãðóïè, ÿ ñì³ëèâî ï³øîâ äî ïîïîâî¿ õàòè. Äóìàâ, ùî òàê âîíî é áóäå. Àëå ÎäàðêàÃíàò³âíà ïðèéøëà ñë³äîì, âçÿëà ìåíå çà ðóêó ³ â³äâåëà äî çåìñüêî¿ øêîëè. Òàêÿ ñòàâ ¿¿ ó÷íåì.

Ìî¿ìè ðîâåñíèêàìè ó êëàñ³ áóëè Êîæóøêî Ãðèãîð³é ²âàíîâè÷, ϳâòîðàöüêèéÏàâëî Ìèõàéëîâè÷, Çóáåöü Äìèòðî Éîñèïîâè÷, Á³ëîä³ä Áîðèñ Êîñòÿíòèíîâè÷,˳êàðåíêî Ãàøêà ²âàí³âíà, ªìåöü ³ðà é Óñîâà Òîíÿ. Ç ïåðøèõ äí³â íàñ ó÷èëèðàõóâàòè äî äåñÿòè, ÷èòàòè, ñêëàäàòè ñëîâà, äîäàâàòè, â³äí³ìàòè. Íà ùàñòÿ,íàóêà äàâàëàñÿ ìåí³ ëåãêî. Áàòüêî êóïèâ îäèí õ³ì³÷íèé îë³âåöü, äâà çîøèòèâ ë³í³þ é êë³òèíó, áóêâàð “Ñîíå÷êî”, ÿêîãî ÿ íå âèïóñòèâ ³ç ðóê, ïîêè âñüîãî íåïåðå÷èòàâ ³ íå âèâ÷èâ íàïàì’ÿòü. Íà çîøèòàõ áóëà òàáëèöÿ ìíîæåííÿ, ÿêó ÿ òåæïî÷àâ ó÷èòè. ×îðíèëà íå áóëî çà ùî êóïèòè, òîìó äîâîäèëîñÿ ðîáèòè éîãîç áóçèíè, ÿêó êðàâ ó ñóñ³ä³â, áî äîìà íå ðîñëà.

Ò³º¿ æ îñåí³, ïîâåðòàþ÷èñü îäíîãî ðàçó ³ç øêîëè, ÿ ïîì³òèâ, ÿê ïîïåðåäóìåíå â³òåð òèõåíüêî ìåòåëÿâ ãàðíîãî ñèíåíüêîãî ïàï³ðöÿ. ß íàçäîãíàâ éîãî, âçÿâó ðóêè ³ … îá³ìë³â. Öå áóëà ãðîøîâà êóïþðà âàðò³ñòþ äåñÿòü ì³ëüéîí³â êàðáî-âàíö³â!!! Îçèðíóâøèñü, ÷è í³õòî íå ïèëüíóº, ÿ ïîäóìàâ ïðî áàòüêà, ÿêèé ïðîäàââîëè çà äâà ì³ëüéîíè, à òóò òîá³ çðàçó ï’ÿòü ïàð âîë³â! Ùî æ ìåí³ ðîáèòè? Õî-÷åòüñÿ ìàòè ùå õî÷à á äâà çîøèòè, ÷îðíèëêó-íåâèëèâàéêó òà ô³îëåòîâå ÷îðíè-ëî, ÿêå ìàëîñÿ ó îêðåìèõ ó÷í³â, áî ç áóçèíè ïîãàíî ïàõëî. Íå ïðèçíàâøèñü í³êî-ìó äîìà ïðî çíàõ³äêó, ÿ çàâ÷àñíî âèð³øèâ ðîçáàãàò³òè – êóïèòè âñå íåîáõ³äíåäëÿ íàâ÷àííÿ, à îäåðæàíó íà çäà÷ó ùå âåëè÷åçíó ñóìó ãðîøåé äåñü çàõîâàòè ³,â ì³ðó ïîòðåáè, âèòðàòèòè íà ñåáå, ùîá íå áóòè çàëåæíèì â³ä áàòüêà.

 êîòðèé ðàç, ïðîäóìàâøè âñå äî äð³áíèö³, ÿ íåçàáàðîì ï³øîâ äî êðàìíèö³.Ïðîäàâöåì ïðàöþâàâ Òêà÷åíêî Àíòîí ßêîâè÷, ÿêîìó ÿ ïîäàâ ñâî¿ äåñÿòüì³ëüéîí³â, çàìîâèâ ïîêóïêó ³ ïðèãîòóâàâ âåëèêó òîðáèíó äëÿ ëèøêó ãðîøåé.

Àíòîí ßêîâè÷ ä³ñòàâ ìåí³ ÷îðíèëêó-íåâèëèâàéêó, íàïîâíèâ ¿¿ ô³îëåòîâèì÷îðíèëîì, äàâ îäíå ïåðî “86”, îäèí çîøèò ó êë³òèíó, à íà çäà÷ó – äâ³ öóêåðêè“ëàìïàñå”. ß îá³ìë³â á³ëüøå, í³æ òîä³, êîëè ãðîø³ çíàéøîâ.  ðîò³ â³ä ëàìïàñåñòàëî ã³ðêî, à íà äóø³ âàæêî. Äîìà í³êîìó íå æàë³âñÿ.

ϳä ê³íåöü äðóãî¿ ÷âåðò³ ÿ ëåãêî ðàõóâàâ äî ñòà, âèð³øóâàâ áóäü-ÿê³ çàäà÷³íà âñ³ ÷îòèðè 䳿, âèâ÷èâ íàïàì’ÿòü âñþ òàáëèöþ ìíîæåííÿ. Íà êàðò³ ñâ³òó, ùîâèñ³ëà â êëàñ³, áåç çàòðóäíåííÿ çíàõîäèâ â³äîì³ äåðæàâè, ¿õ ñòîëèö³ ³ âåëèê³ ì³ñòà,ìîðÿ òà îêåàíè. ß ñòàâ ïåðøèì ó÷íåì ñâ â÷èòåëüêè. Îäàðêà Ãíàò³âíà ïðàê-òèêóâàëà âèêëèêàòè ìåíå äî äîøêè, á³ëÿ ÿêî¿ ñòîÿëè âæå 3–5 íåñïðîìîæíèõâèð³øèòè çàäà÷ó ïåðåðîñòê³â. ß øâèäêî é ïðàâèëüíî ñïðàâëÿâñÿ, ï³ñëÿ ÷îãî ÿñåíîâà

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

135

ë³í³éêà â÷èòåëüêè âëó÷íî õîäèëà ïî ñïèíàõ ìî¿õ îäíîêëàñíèê³â, ðîçãàíÿþ÷è ¿õ çàïàðòè. À íà ïåðåðâ³ âæå ÿ îäåðæóâàâ â³ä íèõ ïîï³ä áîêàìè ìîâ÷àçí³ ñòóñàíè, ïðîÿê³ íå æàë³âñÿ í³ â÷èòåëüö³, í³ âäîìà.

1924 ð³êϳä ÷àñ çèìîâèõ êàí³êóë ó ìåíå çàãîñòðèâñÿ ðåâìàòèçì, ³ ÿ çë³ã. Öÿ õâîðîáà

ïðîÿâëÿëàñÿ â õðîí³÷í³é ôîðì³ ³ áóëà ó ìåíå âæå á³ëüøå òðüîõ ðîê³â ïîñò³éíèìëèõîì. Ùå âçèìêó 1920 ðîêó, êîëè âèïàëî áàãàòî ñí³ãó, à íà íîãè âçóòè áóëîí³÷îãî, ìàòè äîçâîëèëà òðîõè ïîãóëÿòè â áàòüêîâèõ ÷îáîòÿõ. ß âèðâàâñÿ íà âó-ëèöþ ³ ç ðàäîù³â ãóëÿâ äî òèõ ï³ð, ïîêè íå çàêëÿê. Ìåíå ï³ä³áðàëè ââå÷åð³ íàìåðçë³é çåìë³, ï³ñëÿ ÷îãî íàéìåíøå ïåðåîõîëîäæåííÿ âèêëèêàëî õâîðîáó. Ïðî-ëåæàâøè òðè òèæí³, ÿ ï³øîâ äî øêîëè é óñï³øíî çàê³í÷èâ òðåòþ ÷âåðòü, à ï³ñëÿâåñíÿíèõ êàí³êóë óæå çíîâó ïàñ â³âö³ ³ íå ò³ëüêè ñâî¿.

Çðîçóì³âøè ó ìèíóëîìó ñåçîí³, ùî õòîñü çàì³ñòü ìåíå îòðèìóº ïëàòó, áàòü-êî ç ñóñ³äîì íàáðàëè 80 ãîë³â îâåöü ³ç ïðèëåãëèõ äâîð³â. Öþ îòàðó ÿ ïàñ ç ñèíàìèòîãî ñóñ³äà, ìî¿ìè ðîâåñíèêàìè. Âîíè ì³íÿëèñÿ, ÿ æ ïàñ êîæåí äåíü, ðîçóì³þ÷è,ùî çàðîáëþ äî 40 ïóä³â çåðíà, çà ùî ìîæíà áóäå é îä³òèñÿ, é âçóòèñÿ.

Ùå íà ïî÷àòêó ðîêó â íàø³é õàò³ ç’ÿâèëàñÿ ãàñîâà ëàìïà “ñåìåðèê”, ÿêóáàòüêî êóïèâ ó Êðåìåí÷óö³ çà ï³âòîðà ì³ëüéîíè êàðáîâàíö³â. Âåëèêó ðàä³ñòüðîçä³ëÿëè ç íàìè ³ áëèçüê³ ñóñ³äè, ÿê³ ïðèõîäèëè ïîäèâèòèñÿ, ÿê âîíà ÿñêðàâîñâ³òèòü. Äî öüîãî êîðèñòóâàëèñÿ êàãàíöåì, â ÿêèé çàëèâàëè òâàðèííèé æèð, òàëàìïàäêîþ íà î볿. Òîìó öÿ íîâèíà í³áè â³äêðèâàëà íîâó ñòîð³íêó ó íàøîìó æèòò³.Ó 1924 ðîö³ òâåðäîþ âàëþòîþ ñòàâ ðàäÿíñüêèé ÷åðâîíåöü. Óñÿ ³íøà âàëþòàâòðàòèëà ñèëó ³ áóëà çíÿòà ç ô³íàíñîâîãî îá³ãó.

Ó êâ³òí³ áàòüêî âèð³øèâ óñòàíîâèòè â³êíà, ÿê³ ç 1919 ðîêó áóëè çàáèò³ ³ çàìà-çàí³ ãëèíîþ. Ìè íåíà÷å âèéøëè íà âîëþ ï³ñëÿ ï’ÿòèð³÷íî¿ òåìíèö³. Öå áóëî äëÿñ³ì’¿ çíà÷íîþ ïî䳺þ, ÿêó âèð³øèëè â³äçíà÷èòè.

1 òðàâíÿ áàòüêî çàïðîñèâ äî ñåáå áëèçüêèõ ñóñ³ä³â ³ ðîäè÷³â. Âåëèêà é âåñåëàêîìïàí³ÿ ç³áðàëàñÿ ó ìîëîäîìó êâ³òó÷îìó ñàäêó. Óñå áóëî ãàðàçä, òà ò³ëüêè ñïèð-òíîãî íå áóëî – âàðèòè ñàìîãîí ñòðîãî çàáîðîíÿëîñÿ. Àëå öå íå âïëèíóëî íà íàñòð³éëþäåé. ϳñëÿ ãðîìàäÿíñüêî¿ â³éíè öå, íà ìî¿é ïàì’ÿò³, áóëî ïåðøå ãóëÿííÿ çà âñ³ìàçâè÷àÿìè, õî÷ ³ ïèëè õë³áíèé êâàñ òà ÷èñòó âîäó. ϳä âå÷³ð ðîçãîð³ëèñÿ òàíö³,à ñï³âàëè òàê ãàðíî, ùî ñï³â äîêîòèâñÿ äî ãîëîâè ñ³ëüñüêîãî êîìíåçàìó Íåê³çàÞõèìà, ÿêèé íå çàáàðèâñÿ ïðè¿õàòè ç³ ñâî¿ìè ïîì³÷íèêàìè òðóñèòè ñàìîãîí. Ïåðå-íþõàâøè âñ³ ïëÿøêè òà ÷àðêè ³ í³÷îãî íå çíàéøîâøè, âîíè çí³ÿêîâ³ëè, à êîìïàí³ÿîáðàçèëàñÿ. ßêáè áóëè ï’ÿí³, òî, ìîæå, ä³éøëî á ³ äî á³éêè. Òà îá³éøëîñÿ ìèðíî.Ìîÿ äÿäèíà, Ìîêðèíà Ëåîíò³¿âíà, íàëèëà êîì³ñ³¿ ïî ÷àðö³ ÷èñòî¿ âîäè, ïîñàäèëà çàñò³ë ³ ïðèãîñòèëà, ÷èì áóëî. Íåïðîõàí³ ãîñò³ ïî÷óâàëè ñåáå íåïðèºìíî, òà ä³âàòèñÿáóëî í³êóäè – âèïèëè ïî ÷àðö³ ³ ïîñï³øèëè ãåòü ³ç äâîðó, à êîìïàí³ÿ ïðîäîâæóâàëàãóëÿííÿ. Íà äðóãèé äåíü, âðàíö³, âñ³, ïî çâè÷àþ, ïðèéøëè ïîõìåëèòèñÿ ò³ºþ æâîäîþ òà é ðîç³éøëèñÿ ïî ñâî¿ì ñïðàâàì ç³ ñâ³òëèìè ãîëîâàìè.

136

ѲÄ×ÅÍÍß

10 òðàâíÿ ïðèçâàëè â ×åðâîíó àðì³þ ñòàðøîãî áðàòà ²âàíà, 1902 ðîêó íà-ðîäæåííÿ. Öå áóâ îñîáëèâèé ïðèçîâ – âåñíÿíèé (äî öüîãî ïðèçèâàëè ò³ëüêè âî-ñåíè) ³ ïîâ’ÿçóâàâñÿ ³ç çá³ëüøåííÿì ÷èñåëüíîñò³ àð쳿. Äîëÿ çàêèíóëà ²âàíà ñëó-æèòè ó äàëåêèé Òóðêåñòàí, íà éîãî íàéï³âäåííó òî÷êó – ôîðòåöþ Êóøêà,â 146-é êàâàëåð³éñüêèé ïîãðàíçàã³í. Äîâåëîñÿ âîþâàòè ²âàíîâ³ ç êîíòðàáàíäèñ-òàìè é áàñìà÷àìè, òàì æå çàãèíóâ éîãî òîâàðèø Àíäð³ºíêî. Íà êëàäîâèù³ ð³äíî-ãî ñåëà ×èêàë³âêà ó 1925 ðîö³ éîìó áóëà íàñèïàíà ìîãèëà.

ß ïðîäîâæóâàâ ïàñòè îòàðó, ÿêó çðîäó-â³êó ïàñëè äî 14 ëèñòîïàäà. ² õî÷ÿ íå íàâ÷àâñÿ ó ÷åòâåðò³é ÷âåðò³ ïåðøîãî êëàñó ³ âæå ïðîïóñòèâ ïåðøó ÷âåðòüäðóãîãî, ìåíå ïðèéíÿëè äî äðóãîãî êëàñó, àëå âæå äî ³íøîãî â÷èòåëÿ – ÁóçüêàÌèõàéëà Êàëèíîâè÷à. Íå äèâëÿ÷èñü íà òå, ùî áóâ äîâãî â³äñóòí³é, ïðîïóùåíèéìàòåð³àë âèâ÷èâ ³ çíîâó çàéíÿâ ñâîº ì³ñöå ë³äåðà. Íà öåé ÷àñ ÿ âæå áóâ âçóòèé³ îäÿãíåíèé – ìåí³ êóïèëè ÷îáîòè-âèòÿæêè ³ ï³äæàê ³ç äîìîòêàíîãî ïðîâàëåíîãîñóêíà, ÷îãî íå áóëî ó ìî¿õ îäíîêëàñíèê³â.

1925 ð³êÍàâåñí³, ï³ñëÿ êàí³êóë, áàòüêî çíîâó íàáðàâ îòàðó, à öå çíà÷èëî, ùî, íå çàê³í-

÷èâøè äðóãèé êëàñ, ó òðåò³é ïîïàäó ãëèáîêî¿ îñåí³. ß çíîâó ïàñ â³âö³, ïðîêëèíàþ-÷è ¿õ ³ ñâîþ äîëþ, áî äóæå õîò³ëîñÿ ó÷èòèñÿ.

Öåé ð³ê âèÿâèâñÿ ìàëîâðîæàéíèì. Ãîëîäó, ÿê òàêîãî, íå áóëî, àëå ó íàðîä³éîãî íàçâàëè íåäîðîäîì. Ìåíå äóæå òóðáóâàëà ñëóæáà áðàòà, ÿ ÷àñòî ïèñàâéîìó ëèñòè, ó ÿêèõ ðîçïîâ³äàâ ïðî ñâîþ íåçä³éñíåííó ìð³þ. ²âàí â³äðåàãóâàâòèì, ùî ïåðåäïëàòèâ ìåí³ ç Ìîñêâè “Êðåñòüÿíñêóþ ãàçåòó”, ÿêó ÿ ïî÷àâ ðåãó-ëÿðíî îäåðæóâàòè. ß ëþáèâ ¿¿ ÷èòàòè, ³ öå ç³ãðàëî ïîçèòèâíó ðîëü ó ìîºìó ðîçó-ìîâîìó ðîçâèòêó.

Ç ëèñò³â áðàòà ÿ ä³çíàâñÿ, ùî ï³ñëÿ ñìåðò³ Â.². Ëåí³íà íà êëè÷ ïàðò³¿ éøîââåëèêèé ïðèïëèâ â ¿¿ ðÿäè, ³ ùî ²âàí òåæ âèð³øèâ âñòóïèòè äî ïàðò³¿. Áàòüêî ïðèçà-äóìàâñÿ é ïî÷àâ ðîçïèòóâàòè äîâ³ðåíèõ éîìó ëþäåé, ùî çà öèì ìîæå ñòàòèñÿ.Íàéáëèæ÷å äî áàòüêà ïî äóõó ³ ïî ð³äí³ ñòîÿâ éîãî êóì Äìèòðî Îíèñèìîâè÷. ³íáóâ ÷àñòèì ãîñòåì ó íàø³é õàò³ ³, ÿê ëþäèíà ãðàìîòíà, ÷èòàâ áàòüêîâ³ ëèñòè, àíà-ë³çóþ÷è òå, ùî ïèñàâ ²âàí.  îäíîìó ç ëèñò³â òîé ³ ñïîâ³ùàâ, ùî âñòóïèâ äî ïàðò³¿á³ëüøîâèê³â. Äìèòðî Îíèñèìîâè÷, êîëè ïðî÷èòàâ òàêå, îá³ìë³â, à ïîò³ì ñêàçàâáàòüêîâ³:

– Öå æ, êóìå Êîñòü, ó âàø³é ñ³ì’¿ îá’ÿâèâñÿ ÷îðò-àíòèõðèñò, ó ÿêîãî íà ëîá³ïîâèíí³ âèðîñòè ðîãè. Öå – âåëèêå ãîðå äëÿ âàøî¿ ñ³ì’¿.

ßê õðåùåíèé áàòüêî, Äìèòðî Îíèñèìîâè÷ íàïèñàâ ²âàíîâ³ ëèñòà, ó ÿêîìóâèìàãàâ âèáóòè ç ðÿä³â ïàðò³¿ íåãàéíî. Ç òîãî ÷àñó íå ïðèïèíÿëàñÿ ïèñüìîâàïåðåïàëêà äâîõ áàòüê³â, ç îäíîãî áîêó, ³ ²âàíà – ³ç äðóãîãî ïî ïàðò³éíîìó ïèòàí-íþ ³ ïðîäîâæóâàëàñÿ äî ê³íöÿ éîãî ñëóæáè.

 áåðåçí³ ì³ñÿö³ ïîìåðëà ìîÿ áàáà, Ñåðåäèõà Ãàííà, ùî áóëà çíàòíîþ øåï-òóõîþ. Ìåí³ äîâåëîñÿ ïðîâîäæàòè ¿¿ â îñòàííþ ïóòü, íåñó÷è êîðîãâó ñâÿòî¿

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

137

Âàðâàðè-âåëèêîìó÷åíèö³. Áóëà âåëèêà ÷åñòü äëÿ òàêèõ ï³äë³òê³â, ÿê ÿ, ïðîíåñòèõðåñò ÷è êîðîãâó íàâêîëî öåðêâè àáî äî ð³÷êè íà Õðåùåííÿ.

Ó öüîìó æ ðîö³ íàøå ñåëî âäðóãå ïîòåðï³ëî â³ä ñòèõ³éíîãî ëèõà – íàä ñåëîìïðîí³ññÿ ñìåð÷. Öå òðàïèëîñÿ íà äåíü Óñïåí³ÿ áîãîìàòåð³ – 28 ñåðïíÿ – ï³ñëÿòîãî, ÿê ó öåðêâ³ â³äïðàâèëè ñëóæáó ³, çà çâè÷àºì, òàì æå ëàøòóâàëèñÿ îá³äàòè.Ëþäè ïîì³òèëè, ùî íàä ñòåïîì, â ðàéîí³ Ìîðîç³âêè, âèñ³â âåëèêèé ñèíüî-áëàêèò-íèé ñòîâï, ÿêîìó âãîðó êðàþ íå âèäíî áóëî, à çíèçó ïî-ç쳿íîìó çâèâàâñÿ éîãîïðîçîðèé õâ³ñò, ùî íàáëèæàâñÿ äî ñåëà. Äåñü î òðåò³é ãîäèí³ äíÿ îäíî÷àñíî ç³ñë³ïó÷îþ áëèñêàâêîþ ãðÿíóâ ãð³ì òàêî¿ ñèëè, ùî íàâêðóãè âñå ïîìåðêëî, ³ ç³ðâà-ëàñÿ çëèâà. Âîäà, ùî çá³ãàëà ç³ ñòåï³â, íå âì³ùàëàñÿ â êàíàâàõ ³ áóðëèëà ñóö³ëü-íèì ïîòîêîì. Êàì’ÿíèé ì³ñò íà áîëüøàêó, âèñîòà ÿêîãî ñÿãàëà çà òðè ìåòðè,çàáèëî ñíîïàìè, ãàðáóçàìè ³ ÷èì ïîïàëî. Ç ïîëÿ çíîñèëî âñå, ùî áóëî íà øëÿõóñòèõ³¿. Âîäà éøëà ÷åðåç ì³ñò. Íà ϳñêó çðóéíóâàëî áàãàòî ñàäèá.  îêðåìèõãîñïîäàðñòâàõ çàãèíóâ óæå îáìîëî÷åíèé õë³á. Íàäâå÷³ð óñ³ ñ³íîê³ñí³ óã³ääÿ áóëèçàòîïëåí³ âîäîþ, ÿê ïðèáóòíîþ.

Íàø ãîðîä áóâ çàìóëåíèé á³ëüø í³æ íà 30 ñì. Ïîäâ³ð’ÿì âîäÿíèé ïîò³êäîõîäèâ ó âèñîòó äî îäíîãî ìåòðà òà, íà ùàñòÿ, çàñêèðòîâàíîìó õë³áîâ³ øêîäèçàâäàëî ìàëî. Íåçàáàðîì ï³ñëÿ öüîãî ìè éîãî îáìîëîòèëè, ³ ùå äîâãî äèâóâàëè-ñÿ òîìó, ÿê â³í çáåð³ãñÿ.

Íà ñåðåäèí³ äâàäöÿòèõ ðîê³â âåëèêî¿ ïîïóëÿðíîñò³ ñåðåä íàñåëåííÿ íàáóëèÿðìàðêè. Äâà ðàçè íà ì³ñÿöü âîíè ïðîõîäèëè â Îíóôð³¿âö³ ³ â Ïàâëèø³, òðè ðàçèâ Äåðå¿âö³ ³ â Ìëèíêó. Äåê³ëüêà ðàç³â ÿðìàðîê ïðîâîäèëè ³ â Óñïåíö³, òà ÷îìóñüó íàø³ì ñåë³ â³í “íå ïðèæèâñÿ”. Àëå îäèí ³ç íèõ, â ê³íö³ ë³òà, ìåí³ çàïàì’ÿòàâñÿíàçàâæäè.

Íà ÿðìàðîê ç³áðàëîñÿ áàãàòî ëþäó. Ìàãàçèíè âèâåçëè ð³çí³ òîâàðè, ó òîìó÷èñë³ ³ êîíäèòåðñüê³ âèðîáè, â³ä ÿêèõ ëîìèëèñÿ ñòîëè. Ãðîøåé ó ìåíå, çâè÷àéíî,íå áóëî, àëå öóêåðêè é ïå÷èâî âàáèëè ñâî¿ì àðîìàòîì íàñò³ëüêè, ùî íå âèñòà÷à-ëî ñèëè äèâèòèñÿ íà íèõ ñïîê³éíî. Ïðîòÿãíóâøè ó íàòîâï³ ðóêó äî ñòîëó ³ ïèëüíîäèâëÿ÷èñü íà ïðîäàâöÿ, ÿ ñõîïèâ äâ³ öóêåðêè, â³äá³ã ó ñòîðîíó ³ øâèäêî ¿õ ç’¿â.Âîíè áóëè òàê³ ñîëîäê³, ùî çàõîò³ëîñÿ ùå. Êîëè ÿ âäðóãå ïðîòÿãíóâ ðóêó, ïðîäà-âåöü íà âåñü ÿðìàðîê çàêðè÷àëà:

– Àõ òè, ñó÷èé ñèíó! Õ³áà æ ìîæíà äâà ðàçè êðàñòè â îäèí ³ òîé æå äåíü!ß âï³çíàëà òåáå – òè Þð÷åíê³â!

 ìî¿é äóø³ âñå îá³ðâàëîñÿ â³ä ñîðîìó. ß ìèòòþ îïèíèâñÿ äîìà íà ïå÷³,í³áèòî ò³ëüêè òóò ³ ñèä³â. Íåçàáàðîì ïðèéøîâ áàòüêî ³ ñòàâ ðîçïèòóâàòè, äå ÿ áóâ³ ùî ðîáèâ.

– Íà ïå÷³ ñèä³â, – êàæó ÿ.– Àëå æ ïðîäàâåöü òåáå âï³çíàëà? – íàïîëÿãàâ áàòüêî.ß â³äïîâ³â, ùî ÿ íå Þð÷åíêî, à Îâ÷àðåíêî, à Þð÷åíê³â ó ñåë³ áàãàòî. À ïðî

ñåáå ïîäóìàâ, ùî ùàñëèâ³ ò³ ëþäè, ÿê³ ìàþòü äâà ïð³çâèùà.Ìî¿ òóðáîòè çàëèøàëèñÿ ò³ æ ñàì³ – äî Êóçüìè ïàñ îòàðó, à ïîò³ì ï³øîâ ó

øêîëó äî òðåòüîãî êëàñó. ß çíîâó ïîïàâ äî Îäàðêè Ãíàò³âíè. Ùå ð³ê òîìó ÿ ç³ïñóâàâ

138

ѲÄ×ÅÍÍß

ñâîþ êàë³ãðàô³þ: ùîá øâèäøå îñâî¿òè ïðîïóùåíå, ñòàâ ïèñàòè êâàïëèâî, ùåé äð³áíèìè áóêâàìè ç íàõèëîì òî âë³âî, òî âïðàâî, íà ùî Ìèõàéëî Êàëèíîâè÷ íåçâåðòàâ óâàãè. Îäàðêà Ãíàò³âíà îäðàçó öå ïîì³òèëà ³ â ïåðøèé æå äåíü ñ³ëà á³ëÿìåíå çà ïàðòó, âçÿëà ìîþ ðóêó â ñâîþ ³, ÿê ïåðøîêëàñíèêà, çíîâó â÷èëà ïèñàòè.Âîíà ùå äåê³ëüêà äí³â ïðîðîáëÿëà òå ñàìå, àëå ïèñàòè êðàùå ÿ âæå íå çì³ã. Ïëþ-íóâøè, Îäàðêà Ãíàò³âíà ñåðäèòî ñêàçàëà, ùî ñâ³é ïî÷åðê ÿ ç³ïñóâàâ íàçàâæäè.

Òðåò³é êëàñ, ÿê ³ ïîïåðåäí³, çàê³í÷èâñÿ äëÿ ìåíå ç ïðèõîäîì âåñíÿíèõ êàí³-êóë. Íà ìîº íàâ÷àííÿ â ñ³ì’¿ äèâèëèñÿ ñêîñà. Áðàò Âàñèëü çàëèøèâñÿ íåãðàìîò-íèé, ³ðà é Ìîòðÿ äî øêîëè òåæ íå õîäèëè. Íàéñòàðøîìó, ²âàíó, äîâåëîñÿ çàê³í-÷èòè ïåðøèé êëàñ çåìñüêî¿ øêîëè ùå äî ðåâîëþö³¿. Óñ³ ïîãëÿäè íà íàâ÷àííÿâ ñ³ì’¿ áóëè îäí³ – øêîëà õë³áîì ãîäóâàòè íå áóäå, òðåáà ò³ëüêè ïðàöþâàòè.À ïðèêëàñòè ðóêè áóëî äî ÷îãî – ðàçîì ³ç áðàòîì Âàñèëåì ó ìî¿ îáîâ’ÿçêèâõîäèëî äîãëÿäàòè ñêîòèíó. Áàòüêà õâèëþâàëî ³íøå – ðîñëè ÷îòèðè ñèíè, ÿêèõòðåáà çàáåçïå÷èòè îêðåìèìè ãîñïîäàðñòâàìè. Ó íàøîìó ñåë³ çà â³äñóòí³ñòþçåìåëüíî–ñàäèáíîãî ôîíäó ä³ëÿíîê äëÿ çàáóäîâíèê³â íå íàð³çàëè. Òðåáà áóëîøóêàòè â³ëüí³ çåìë³ ³ òóäè ïåðåñåëÿòèñÿ. Öèì ïèòàííÿì áàòüêî çàéìàâñÿ âæåá³ëüøå ðîêó, ïîäàâøè çàÿâó ó â³äïîâ³äí³ îðãàíè.

1926–1927 ðîêèÍà ïî÷àòêó 1926 ðîêó ä³ëÿíêè äëÿ çàáóäîâíèê³â áóëè âèä³ëåí³ íà êîíô³ñêî-

âàí³é ó ïàíà Ãðèä³íà çåìë³ ì³æ ñåëàìè Ìàð’¿âêà òà Çèáêå. Óñ³ ïåðåñåëåíö³, à ¿õó ñåë³ âèÿâèëîñÿ á³ëüøå äâàäöÿòè, ïî÷àëè óçàêîíþâàòè íîâ³ ì³ñöÿ ïðîæèâàííÿ.

 ëþòîìó 1926 ðîêó ïîâåðíóâñÿ äîäîìó ñòàðøèé áðàò.  ñåë³ áóëî âåëèêîþïî䳺þ, êîëè õòîñü ïîâåðòàâñÿ ç³ ñëóæáè â ×åðâîí³é àð쳿. Ïðèáóëîãî ÷åðâîíî-àðì³éöÿ òóò æå çàïðîøóâàëè íà áóäü-ÿêó ðîáîòó. ²âàíà íåâäîâç³ îáðàëè ãîëîâîþñ³ëüñüêîãî òîâàðèñòâà âçàºìîäîïîìîãè íåçàìîæíîãî ñåëÿíñòâà ³ íà ãðîìàäñüêèõçàñàäàõ äîðó÷èëè âåñòè ó ñ³ëüñüêîìó áóäèíêó ìîëîä³ áîðîòüáó ç äîñâ³òêàìè, ÿê³ñò³éêî ïðîöâ³òàëè.

 öåé ÷àñ åêîíîì³êà ñåëà çðîñòàëà øâèäêèìè òåìïàìè, ÷îìó ñïðèÿëà ³ íîâàåêîíîì³÷íà ïîë³òèêà. Çàìîæí³ ñåëÿíè îðãàí³çîâóâàëèñÿ ó ñï³ëüí³ òîâàðèñòâà ï³äíàçâîþ “ÑÎÇ”, ùî îçíà÷àëî – ñï³ëüíèé îáðîá³òîê çåìë³. Âæå âë³òêó 1926 ðîêóâ íàøîìó ñåë³ òàêîìó òîâàðèñòâó âäàëîñÿ êóïèòè òðàêòîð “Ôîðäçîí”, ÿêîãî âñåíàñåëåííÿ çóñòð³ëî ÿê ñâÿòî, éäó÷è çà íèì ÷åðåç óñå ñåëî. Éîãî ïðèêðàñèëèìàëåíüêèìè ïðàïîðöÿìè ³ çàêëè÷íèìè ëîçóíãàìè. Ïåðøèì òðàêòîðèñòîì áóâíàø îäíîñåëü÷àíèí, Ñëþñàð Ïåòðî Àâðàìîâè÷, áàòüêà ÿêîãî íåçàáàðîì ðîç-êóðêóëèëè, à íà éîãî ñàäèá³ ðîçòàøóâàâñÿ ïåðøèé ó ñåë³ êîëãîñï “Ðàäÿíñüêèéõë³áîðîá”.

…³âö³ ìî¿, â³âö³! Íàâåñí³ ÿ çíîâó áðîäèâ ³ç âàìè â ðàíêîâèõ òóìàíàõ çàñåëîì, ñóìíî ïðîðàõîâóþ÷è ÷àñîâó â³äñòàíü äî Êóçüìè, êîëè çíîâó çìîæó ï³òèäî øêîëè ³ æàä³áíî íàâ÷àòèñÿ. Òà íå çíàâ ÿ ³ íå â³äàâ, ùî òà îñ³íü ó øêîë³ áóäåäëÿ ìåíå îñòàííüîþ.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

139

ϳñëÿ Êóçüìè ìåíå ïðèéíÿëè äî ÷åòâåðòîãî êëàñó, à ç ïî÷àòêó îñåí³ óæåï³øîâ äî øêîëè ³ ìåíøèé áðàò Ãðèøà. Ìåíå îáðàëè ó÷í³âñüêèì ñòàðîñòîþ.  òóïîðó íå áóëî ó øêîë³ í³ â³äðà äëÿ âîäè, í³ êóõëÿ, ùîá ¿¿ íàïèòèñÿ. Äëÿ ¿õ êóï³âë³äîðó÷èëè ìåí³ çáèðàòè ç ó÷í³â ïî 3–5 êîï³éîê. Ùå ó ìî¿ îáîâ’ÿçêè âõîäèëî ñë³äêóâà-òè çà ïðèáèðàííÿì ó êëàñàõ, ïðèçíà÷àòè ÷åðãîâèõ. Äëÿ öüîãî ÿ ñêëàâ ñïåö³àëüíèéòàáåëü â îêðåìîìó çîøèò³. Àëå öå ïðîäîâæóâàëîñÿ íåäîâãî.

Îäíîãî ðàçó, ïîâåðíóâøèñü äîäîìó ç ïðîãóëÿíêè, ÿ íå âèÿâèâ ó êèøåí³ äâîõìîíåò 3 òà 5 êîï³éîê, ÿê³ ìåí³ çäàëè ó÷í³. ²ç-çà ñîðîìó ÿ íå ï³øîâ äî øêîëè,çáðåõàâøè áàòüêîâ³, ùî íå õî÷ó á³ëüøå íàâ÷àòèñÿ. Áàòüêî ìåí³ í³÷îãî íå â³äïîâ³â,àëå ÿ ïîáà÷èâ, ùî éîìó ïðèºìíî áóëî òàêå ïî÷óòè.

Íà öüîìó é çàê³í÷èëàñÿ ìîÿ íàóêà, ÿêó ÿ ëþáèâ ³ ïîâàæàâ, ÿêîþ ìàðèâ ³çìàëèõ ë³ò, ³ç-çà ÿêî¿, ÿê âèãëÿäàâ ÿñíîãî ñîíöÿ, ë³÷èâ äí³ â³ä Áëàãîâ³ùåííÿ äîÊóçüìè, ³ç-çà ÿêî¿ ïðîêëèíàâ óñ³õ îâåöü íà ñâ³ò³. ß ã³ðêî ïëàêàâ òîìó, ùî ñêàçàâáàòüêîâ³.

Òà äîâãî ñóìóâàòè íå áóëî êîëè.  ãîñïîäàðñòâ³ íàë³÷óâàëèñÿ ïàðà âîë³â,ïàðà áè÷ê³â, êîðîâà, ñåìåðî îâåöü, êóðè. Òâàðèíè âçèìêó ñèëüíî ïåðåìåðçàëè,áî äîãëÿäàëèñÿ ó ïðèì³òèâíèõ ïðèì³ùåííÿõ áåç ñòåë³ ³ äâåðåé, äå â³ëüíî ãóëÿâìîðîç ³ â³òåð. Çàã³í çàëèøàâñÿ øèðîêèé – íà âåñü äâ³ð ³ ïðîäîâæ ãîðîäó íà äå-ñÿòü ìåòð³â, àëå ³ â³í ñòàâàâ ò³ñíèì äëÿ õóäîáè. Ïîäâ³ð’ÿ íà ï³âñàäèá³ ìàéæå íåáóëî, íå çíàëè, êóäè õîâàòè ³íâåíòàð, íå áóëî äå ï³äí³ìàòè ñàðàé. Òàê³ óìîâè –çàéâèé ðàç ï³äêàçóâàëè áàòüêîâ³ ÿêíàéøâèäøå âè¿õàòè íà íîâå ì³ñöå ïðîæèâàííÿ.

Íàïðèê³íö³ ë³òà 1926 ðîêó íîâà çåìåëüíà ä³ëÿíêà áóëà þðèäè÷íî îôîðìëå-íà. Âîñåíè áàòüêîâ³ âäàëîñÿ ÷àñòèíó çåìë³ çäàòè â îðåíäó, à ÷àñòèíó, 10 äåñÿ-òèí, ï³äãîòóâàòè íà âåñíó ï³ä ÿðó ïøåíèöþ, áî îçèìî¿ òîä³ ùå íå ñ³ÿëè. Ïåðåñå-ëåííÿ âñ³õ ïðè÷åòíèõ äî íüîãî îäíîñåëü÷àí íàì³÷àëîñÿ íà îñ³íü 1927 ðîêó.

Àëå ñêëàëîñÿ ïî-³íøîìó. Íåçàäîâãî äî ïåðåñåëåííÿ ó ñåëî ïðè¿õàâ ³ç ðàéî-íó çåìëåâïîðÿäíèê, ùîá óòî÷íèòè äåÿê³ äåòàë³ íà ïëàí³ íîâèõ ä³ëÿíîê òà òèõ, ÿê³çàëèøàëèñÿ. Äîáðå çíàþ÷è áàòüêà, â³í çóïèíèâñÿ ó íàñ íà êâàðòèð³. Îö³íþþ÷èñåðéîçíå â³äíîøåííÿ áàòüêà äî çåìë³ ³ âçàãàë³ äî áîëþ÷èõ ïèòàíü òîãîäåííÿ,çåìëåâïîðÿäíèê ïîâ³â ³ç íèì â³äâåðòó ðîçìîâó. ³í ñêàçàâ, ùî ïåðåñåëÿòèñÿ íåìàºñåíñó. Íàïðèê³íö³ ðîêó â³äáóäåòüñÿ XV ç’¿çä ïàðò³¿, ÿêèé ïîâèíåí çàòâåðäèòèïåðøèé ï’ÿòèð³÷íèé ïëàí ðîçâèòêó íàðîäíîãî ãîñïîäàðñòâà. Áóäå âçÿòèé êóðñíà êîëåêòèâ³çàö³þ ñåëà, êîëè äð³áí³ îäíîîñ³áí³ ñåëÿíñüê³ ãîñïîäàðñòâà îá’ºäíà-þòüñÿ ó âåëèê³ êîëåêòèâí³ ñîö³àë³ñòè÷í³ ç³ ñï³ëüíèì îáðîá³òêîì çåìë³, ïðè öüîìóäåðæàâà íàäàñòü ñåëó âåëèêó äîïîìîãó.

Òàêà ïåðñïåêòèâà áàòüêîâ³ íå ñïîäîáàëàñÿ, òà ç ïîðàäàìè çåìëåâïîðÿäíèêàòðåáà áóëî ïîãîäèòèñü.

Ïåðøå é îñòàííº çáèðàííÿ âðîæàþ íà äâîõ ä³ëÿíêàõ ïðîõîäèëî äðóæíî. Ïîì³ð³ âèçð³âàííÿ êóëüòóð çáèðàëè âðîæàé ñïî÷àòêó äîìà, äå ïåðåâàæàâ ñóï³ñîê,à ïîò³ì ¿õàëè íà ì³ñöå ïåðåñåëåííÿ, äå íà ÷îðíîçåì³ ðîäèëî ï³çí³øå. Òàê ïðîòÿãîìñåçîíó ìè ïðîâîäèëè âñ³ ðîáîòè. Íà íîâ³é ä³ëÿíö³ ïîñò³éíî ïðîæèâàëè, ÷åðãóþ÷èñü,

140

ѲÄ×ÅÍÍß

áàòüêî ³ Âàñèëü. Òàì æå âîíè âèïàñàëè âîë³â, áî ó íàø³é ì³ñöåâîñò³ íå áóëî äå,îêð³ì íà îñòðîâàõ – ïëàâí³ çàëèøàëèñÿ ï³ä ïðèáóòíîþ âîäîþ ìàéæå äî æíèâ.Îâåöü çà â³äïîâ³äíó ïëàòó áàòüêî çàãíàâ, íàðåøò³, ÷àáàíàì â îòàðó, à ÿ ç ïî÷àòêóòðàâíÿ ïàñ êîðîâó é ìîëîäíÿê.

Íà ì³ñö³ ïåðåñåëåííÿ ìåí³ äîâåëîñÿ áóòè íå îäèí ðàç ï³ä ÷àñ ìîëîòüáè ÿðî¿ïøåíèö³, ÿêî¿ òàì íàìîëîòèëè 700 ïóä³â. Ïåðåâîçèëè ¿¿ ïî 70 ïóä³â ÷åðåç äåíü,ùîá äàòè ìîæëèâ³ñòü â³äïî÷èâàòè âîëàì. Ïøåíèöåþ çàñèïàëè ïîâí³ñòþ ïåðå-äíþ ê³ìíàòó, ï³ñëÿ ÷îãî íàì äîâåëè íîðìó çäà÷³ – 250 ïóä³â, ÿêó ìè âèêîíàëè.Ïøåíèöþ òîä³ ïðîäàâàëè ÷åðåç ì³ñöåâó êîîïåðàö³þ ïî 52 êîï³éêè çà ïóä. Çà 79ïóä³â áàòüêî êóïèâ Âàñèëåâ³ ÷îðíèé ä³àãîíàëåâèé êîñòþì.

 òîé ÷àñ ó êîîïåðàö³þ ïî÷àëè íàäõîäèòè äåøåâ³ é â³äì³ííî¿ ÿêîñò³ ïðîìèñ-ëîâ³ òîâàðè. Ãðîø³ áóëè äîðîã³ ³ â îá³ãó íåçðó÷í³. Ôóíò ñàëà íà ðèíêó êîøòóâàâ20–30 êîï³éîê, ÿéöå – îäèí äåñÿòîê – 10–15 êîï³éîê, à çà 1 êàðáîâàíåöü 50 êîï³éîêìîæíà áóëî íàáðàòè òêàíèíè íà ïðèñòîéíó âåðõíþ ñîðî÷êó. Îäíàê óëàøòóâà-òèñÿ íà ðîáîòó âäàâàëîñÿ íå êîæíîìó ³, ÷àñò³øå âñüîãî, çåìëåêîïîì, äàëåêî â³ääîì³âêè. Òàê â Àçåðáàéäæàí³, íà áóä³âíèöòâ³ çðîøóâàëüíèõ êàíàë³â ó ì³ñöåâèõáàãàò³¿â, îïèíèâñÿ ñòàðøèé áðàò ²âàí. ß æ, íóäüãóþ÷è, ïðîäîâæóâàâ äîãëÿäàòèçà ñêîòèíîþ ðàçîì ³ç Âàñèëåì. Ñåñòðè, ³ðà òà Ìîòðÿ, ïðÿëè ïîëîòíî, ç ÿêîãîâèãîòîâëÿëè ñï³äíþ òà ïîñò³ëüíó á³ëèçíó, à ç³ çâàëÿíîãî ñóêíà øèëè âåðõí³é îäÿã.Ãðèøà õîäèâ äî øêîëè.

Âñÿ ãðóïà ïåðåñåëåíö³â, â òîìó ÷èñë³ é áàòüêî, áóëà ïðèòÿãíåíà äî â³äïîâ³-äàëüíîñò³ ÷åðåç íàðîäíèé îêðóæíèé ñóä ïî ïîçîâó çà âèêîðèñòàííÿ çåìåëüíî¿ïëîù³ îðåíäàðÿìè. Àëå ñóä âèí³ñ ð³øåííÿ ïðî âèêîðèñòàííÿ çåìë³ íå çà äîãîâî-ðîì îðåíäè, à çà äîãîâîðîì ïåðåñåëåííÿ. Íà öüîìó ³ñòîð³ÿ ç ïåðåñåëåííÿìçàê³í÷èëàñÿ.

1928 ð³ê ñ³÷í³ ì³ñÿö³ áàòüêî ïðîäàâ øêîë³ äëÿ îïàëåííÿ æèòíþ ñîëîìó, ³ îäíîãî

âå÷îðà äî íàñ çàâ³òàâ ñàì äèðåêòîð, ̳ðîøíè÷åíêî Ã.Ñ. Ïîáà÷èâøè ìåíå, â³íñêàçàâ áàòüêîâ³, ùî ÿ ìàþ çä³áíîñò³, ³ òîìó ìåí³ íåîáõ³äíî â÷èòèñÿ. ³ääàâøè50 êàðáîâàíö³â çà ñîëîìó, äèðåêòîð ïðîäîâæèâ, ùî çà ÷àñ ë³òí³õ êàí³êóë ìåíåìîæíà ï³äãîòóâàòè äî ï’ÿòîãî êëàñó äâîð³÷íî¿ øêîëè, ùî çíàõîäèëàñÿ â íàøîìóðàéöåíòð³ â ñåë³ Êóöåâîë³âêà. Ïðè áàòüêîâ³é çãîä³ â³í ïîîá³öÿâ äîìîâèòèñÿç õîðîøèì ó÷èòåëåì Øóëüãîþ ².ß., ÿêèé ïðîæèâàâ íåäàëåêî â³ä íàñ íà êâàðòèð³Òðóøåíêà À.Â., ùîá òîé ç³ ìíîþ ïîïðàöþâàâ. ß ïîáà÷èâ, ùî ñëîâà ̳ðîøíè-÷åíêà áàòüêà çâîðóøèëè, ³ â³í, äèâëÿ÷èñü íà ìåíå ³ òÿæêî ç³òõàþ÷è, âèáà÷èâñÿïåðåä äèðåêòîðîì ³ ïîïðîõàâ éîãî äîïîìîãè. Ïî÷óâøè òàêå, ìåí³ íà î÷³ íàâåð-íóëèñÿ ñëüîçè, â äóø³ â³äðîäèëàñÿ îáðàçà íà ñàìîãî ñåáå, ùî êèíóâ íàâ÷àííÿ³ç-çà ï’ÿòè êîï³éîê, íà â÷èòåë³â, ³ç ÿêèõ í³õòî íå ïîö³êàâèâñÿ ìîºþ â³äñóòí³ñòþ, íàáàéäóæ³ñòü áàòüêà. Óæå äðóãèé ð³ê ÿ íå õîäèâ äî øêîëè. Ìî¿ òîâàðèø³ Á³ëîä³ä Á.Ê.³ Âåäì³äü Ã.Ï. íàâ÷àëèñÿ ó Êóöåâîë³âö³, Êîæóøêî Ã.²., ϳâòîðàöüêèé Ï.Ì., Ñêàëüêî ².,

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

141

Çóáåöü Ä. é äåÿê³ ³íø³ ïðîäîâæóâàëè íàâ÷àííÿ ó Ñîêîëüñüê³é ³ Êèøåíüê³âñüê³éøêîëàõ íà Ïîëòàâùèí³.

Íåçàáàðîì Øóëüãà ².ß. çàâ³òàâ äî íàñ. Ïðîâ³âøè ç³ ìíîþ ñï³âáåñ³äó ³ çà-äàâøè äåê³ëüêà ïèñüìîâèõ çàäà÷, ÿê³ ÿ óñï³øíî ðîçâ’ÿçàâ, â³í ñêàçàâ, ùî íà îñ³íüäî ï’ÿòîãî êëàñó ÿ áóäó ï³äãîòîâëåíèé. Ìî¿é ðàäîñò³ íå áóëî ìåæ. Àëå íåâäîâç³Øóëüãà çàõâîð³â ³ â ëþòîìó ì³ñÿö³ ïîìåð. Ðàçîì ³ç íèì ïîìåðëè ³ âñ³ ìî¿ íà䳿.×åðåç äåÿêèé ÷àñ áàòüêî äîìîâèâñÿ ç ³íøèì ó÷èòåëåì, Ìîòóçîì, àëå éîãî ï³ñëÿçàê³í÷åííÿ øêîëè ïåðåâåëè íà ³íøå ì³ñöå ðîáîòè. Òàê îá³ðâàëàñÿ íåâäàëà ñïðîáàçíîâó íàâ÷àòèñÿ, ³ íà öåé ðàç – íàçàâæäè.

Äóìêà ïðî òå, ùî ÿ íå íàâ÷àþñü, ìåíå ïîñò³éíî ïðèãí³÷óâàëà. Ïðè÷èíó òîãîÿ âáà÷àâ ó íåñê³í÷åííèõ ãîñïîäàðñüêèõ òóðáîòàõ. ×àñòî ïðèõîäèëî â ãîëîâó, àáèïî¿õàòè ñâ³ò çà î÷³, âëàøòóâàòèñÿ íà áóäü-ÿêó ðîáîòó ³ â÷èòèñü, â÷èòèñü, â÷èòèñü...

Ïåðøà ï’ÿòèð³÷êà íàáèðàëà øâèäêî¿ õîäè. Äåñü áóäóâàëèñÿ Õàðê³âñüêèéòðàêòîðíèé, Óðàëüñüêèé ìàøèíîáóä³âíèé, Ëóãàíñüêèé ïàðîâîçîáóä³âíèé çàâîäè,Ìàãí³òêà, ï³äí³ìàëèñÿ øàõòè Äîíáàñó. ßêùî, ùå ð³ê òîìó áóëî âàæêî çíàéòèðîáîòó, òî òåïåð ìîëîäü àã³òóâàëè ¿õàòè íà íîâîáóäîâè. Àëå, ç äðóãîãî áîêó, íåóÿâëÿëîñÿ, ÿê ìîæíà çàëèøèòè ð³äíå ñåëî, ð³äíó çåìëþ, ð³äíèõ áàòüê³â, áðàò³âòà ñåñòåð?!

Íà ñåë³ ïî÷èíàëàñÿ êîëåêòèâ³çàö³ÿ. ßêùî ó 1926 ðîö³ â “Ðàäÿíñüêîìó õë³áî-ðîá³” ñõîâàëèñÿ çàìîæí³ ñåëÿíè (ç ÷àñîì âîíè áóëè ðåïðåñîâàí³ àáî âèñåëåí³),òî íà ïðîòèëåæíîìó ê³íö³ ñåëà ç äâàäöÿòè äâîõ íåçàìîæíèõ ãîñïîäàðñòâ îðãàí³-çóâàëàñÿ íîâà àðò³ëü. 1 âåðåñíÿ áóëî ïðèéíÿòî ¿¿ ñòàòóò. Êîëãîñï íàçâàëè “Äí³ïðî”.Äëÿ êîëåêòèâíîãî ãîñïîäàðþâàííÿ éîìó âèä³ëèëè çåìåëüíèé ìàñèâ á³ëÿ Ãàðà-ãóëèíî¿ ìîãèëè, êóäè â³ä³éøëà ³ íàøà, á³ëüøå äâîõ äåñÿòèí, çåìëÿ ïåðøî¿ ä³ëüáè.Çàì³ñòü íå¿ ìè îòðèìàëè ³íøó ä³ëÿíêó íà ì³ñö³ ðåïðåñîâàíèõ ãîñïîäàðñòâ.

Âîñåíè ïîâåðíóâñÿ äîäîìó ñòàðøèé áðàò ²âàí. ѳì’ÿ çíîâó áóëà âñÿ â çáîð³,é ó áàòüêà ÷àñò³øå ñòàëà áîë³òè ãîëîâà, ÿê æèòè äàë³. Îáîõ ñèí³â ïîðà æåíèòè,äî÷îê âèäàâàòè çàì³æ. Íîâèõ ïðèñàäèáíèõ ä³ëÿíîê òàê ³ íå íàð³çàëè, íå äèâëÿ-÷èñü íà òå, ùî ²âàíó, ÿê äåìîá³ë³çîâàíîìó ÷åðâîíîàðì³éöþ, âèä³ëèëè äëÿ çàáó-äîâè ç ôîíä³â Äåðæë³ñíèöòâà ë³ñîìàòåð³àë òâåðäî¿ ïîðîäè – äóá.

1929 ð³ê²âàí îñòàòî÷íî âèð³øèâ æèòè ó ñåë³ ³, ùîá íå ñïåðå÷àòèñÿ ç áàòüêàìè, âèé-

øîâ ³ç ëàâ ïàðò³¿ á³ëüøîâèê³â. Àëå íà öüîìó áðàòîâ³ ñïîêîþ íå äîäàëîñÿ – ïî-÷àâñÿ òèñê ³íøîãî õàðàêòåðó. Áàòüêî ïîñò³éíî ñòàâ ³ç íèì âåñòè ðîçìîâó ïðîîäðóæåííÿ, ÷îãî ó íüîãî ùå ³ íå áóëî â çàäóì³. Íà ïîì³÷ áàòüêîâ³, ÿê çàâæäè,ïðèéøîâ éîãî â³ðíèé êóì Äìèòðî Îíèñèìîâè÷. Áàòüêè òîâêìà÷èëè îäíå ³ òå æ:“ßêáè òè, ²âàíå, îæåíèâñÿ, òà ùå é íà áàãàò³é ³ õàçÿéñüê³é äî÷ö³, òà ùå ÿêáè³ â ïðèéìè ï³øîâ...” Ïîâñÿêäåíí³ ðîçìîâè äàëè ñâ³é ðåçóëüòàò – ²âàí îäðóæèâñÿç ¯âãîþ – äî÷êîþ áàãàòî¿ âäîâè Ñèçüêîâî¿ Ãàííè, ÷îëîâ³ê ÿêî¿ çàãèíóâ íà â³éí³.Âîíà ìàëà îñîáèñòèé íàä³ë ³ç ÷àñó ñòîëèï³íñüêî¿ ðåôîðìè, àëå îðíî¿ çåìë³ ó íå¿

142

ѲÄ×ÅÍÍß

íå áóëî. Âåñ³ëëÿ ç³ãðàëè 12 ëþòîãî – òð³ùàëè ëþò³ ìîðîçè, ä³ñòàâàëè ñòð³õ ñí³ãîâ³çàìåòè.

Íåçàáàðîì â îäí³é ³ç çàâ³ðþõ ÿ ïðîìåðç ³ äóæå çàõâîð³â. ѳëüñüêèé ë³êàðÇóáåíêî ßê³â Àâä³éîâè÷, ÷îëîâ³ê ì ïåðøî¿ â÷èòåëüêè Îäàðêè Ãíàò³âíè, áóâëþäèíîþ äîáðîþ é ÷óéíîþ. Îáñòåæèâøè ìåíå, â³í ïîñòàâèâ ä³àãíîç – ïëåâðèò³ âèïèñàâ ðåöåïò íà ë³êè. Íàéáëèæ÷à àïòåêà áóëà ó Êðåìåí÷óö³, êóäè ìîæíàáóëî ³òè ò³ëüêè ï³øêè, áî âîëàìè âçèìêó íå ïî¿äåø, à íàéíÿòè êîíÿ êîøòóâàëîäóæå äîðîãî. Õîäèâ çà ë³êàìè â á³ëüøîñò³ áàòüêî, ³ ìîº çäîðîâ’ÿ ïîì³òíî ïî-ë³ïøóâàëîñÿ. Àëå ïðèéäåøíÿ âåñíà ïðèíåñëà ïîâíå áåçäîð³ææÿ, ³ á³ëüøå äâîõòèæí³â ÿ çàëèøàâñÿ áåç ë³ê³â. Çäîðîâ’ÿ çíîâó ïîã³ðøàëî íàñò³ëüêè, ùî íå õîò³ëî-ñÿ âæå ³ æèòè íà ñâ³ò³. Êîëè ïîòåïë³ëî, é ç’ÿâèëàñÿ äîðîãà, áàòüêî íàéíÿâ êîíÿ óÏóðàñà Ëàâðîíà Âàñèëüîâè÷à ³ ïîâ³ç ìåíå ó ðàéîííó ë³êàðíþ â ñåëî Îíóôð³¿âêà,äå âæå çíàõîäèâñÿ íàø ðàéöåíòð, áî Êóöåâîë³âñüêèé ðàéîí áóëî ë³êâ³äîâàíî.Ïðîâ³âøè ìåíå äî ë³êàðÿ, â³í ãó÷íîãîëîñíî âèìîâèâ:

– Ïîäèâ³òüñÿ íà íüîãî ³ ñêàæ³òü: ÿêùî ìîæíà éîãî âèë³êóâàòè, òî ÿ ïðîäàìîñòàíí³ âîëè ³ áóäó ë³êóâàòè, à ÿêùî í³ – òî õàé áóäå òå, ùî áóäå.

ϳñëÿ öèõ ñë³â ìåí³ ùå øâèäøå çàõîò³ëîñÿ âìåðòè, àáè ò³ëüêè ðîçâ’ÿçàòèðóêè áàòüêîâ³ ³ âñ³é ñ³ì’¿. ˳êàð ìåíå óâàæíî îáñòåæèâ ³, äèâëÿ÷èñü, òî íà ìåíå,òî íà áàòüêà, òàê æå ãîëîñíî ñêàçàâ:

– Õëîïåöü áóäå æèòè, àëå â³í äóæå ñëàáèé. Îêð³ì ë³ê³â éîìó ïîòð³áíå ÿê³ñíåõàð÷óâàííÿ, â ò³ì ÷èñë³ ìåä, ÿéöÿ, ìàñëî ³ íåîáõ³äíî îñòåð³ãàòèñÿ ñîíöÿ.

Íà äðóãèé äåíü, äîçíàâøèñü, äå ÿ áóâ, ìåíå íàâ³äàâ ßê³â Àâä³éîâè÷. ß ïî-âòîðèâ éîìó âñå, ùî ãîâîðèâ ðàéîííèé ë³êàð, äîäàâøè â³ä ñåáå, ùî íà ìåä, ìàñ-ëî ³ ÿéöÿ ìåí³ âæå ³ äèâèòèñÿ íå õî÷åòüñÿ. ßê³â Àâä³éîâè÷ ïîðåêîìåíäóâàâ ìåí³¿ñòè âñå ï³äðÿä, çàãîðÿòè íà ñîíö³, ò³ëüêè ïðè öüîìó ãîëîâó õîâàòè â çàò³íîê.ß ïî÷àâ âèêîíóâàòè ïîðàäè ñ³ëüñüêîãî ë³êàðÿ. Ìàòè âàðèëà ïîâíèé êàçàí ãðå÷à-íèõ ãàëóøîê, çàïðàâëÿëà ñàëîì ³ ñòàâèëà â êëóíþ, ùî áóëà á³ëÿ òîêó çà ñàäêîì.Òóäè æå ïðèíîñèëè â³äðî õîëîäíî¿ êîëîäÿçíî¿ âîäè. ßêùî êîëèñü êàçàíà ¿æ³ âèñòà-÷àëî âñ³é ñ³ì’¿ ïîñí³äàòè ÷è ïîâå÷åðÿòè, òî òåïåð çà äåíü éîãî ç’¿äàâ ÿ ñàì, çàïè-âàþ÷è õîëîäíîþ âîäîþ. ѳì’ÿ ïðàöþâàëà ó ïîë³, êð³ì Ãðèø³, ùî áóâ á³ëÿ ìåíå.

Òàê á³ëüøó ÷àñòèíó ë³òà ÿ ïðîâ³â ó ñàäêó, çàãîðÿþ÷è, çàïíóâøè ãîëîâó á³ëîþõóñòèíîþ. Ãðå÷àí³ ãàëóøêè ìàòè çì³íþâàëà íà êóðÿ÷èé áóëüéîí ³ ð³çí³ êàø³.ß â³ä÷óâ, ùî íàáèðàþñÿ ñèëè, ³ ï³ä ê³íåöü ë³òà çì³öí³â íàñò³ëüêè, ùî ïðèñòóïèâäî ïîëüîâèõ ðîá³ò.

Òðîõè ðàí³øå áàòüêî ÷àñòêîâî âèð³øèâ æèòëîâå ïèòàííÿ. Ïî ñóñ³äñòâó æèëà60-ð³÷íà áåçä³òíà âäîâà ì³ñöåâîãî áîãîìàçà Øåâ÷åíêî Êàòåðèíà Âàñèë³âíà. Áàòü-êî îôîðìèâ îïåêóíñòâî, ³ ìè âñ³ºþ ñ³ì’ºþ äîãëÿäàëè çà áàáóñåþ, à ùå íà ïî÷àò-êó âåñíè ðîçáèëè ¿¿ ñòàðó õàòó ³ ïî÷àëè áóäóâàòè íîâó. ³ä áîãîìàçà, ÿêèé çàöàðñüêèõ ÷àñ³â ìàâ çâ’ÿçêè ç áàãàòüìà êðà¿íàìè ñâ³òó, íàì ó ñïàäùèíó çàëèøèâ-ñÿ ÷óäîâèé ñàä, ùî çàéìàâ óñþ ñàäèáó ³ áóâ çàñàäæåíèé ð³çíèìè ñîðòàìè ÿêïëîäîâî-ÿã³äíèõ, òàê ³ äåêîðàòèâíèõ äåðåâ.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

143

Ñòàíîâèùå íà ñåë³ ç êîæíèì äíåì óñêëàäíþâàëîñÿ. Ç áîêó ïàðò³éíèõ ³ äåð-æàâíèõ îðãàí³â ïðîâîäèëàñÿ ðîáîòà íà áåçïåðñïåêòèâí³ñòü ñàìîñò³éíèõ ãîñïî-äàðñòâ ³ øëÿõ óêàçóâàâñÿ îäèí – âñòóïàòè ó êîëãîñï. Àëå éøîâ âåëèêèé îï³ðêóðêóë³â, ÿê³ ïåðåêîíóâàëè ñåëÿí íå ï³ääàâàòèñÿ àã³òàö³¿. Ïðèêëàäîì ïîêðàùåí-íÿ æèòòÿ áåç êîëãîñïó áóâ çíà÷íèé ïðèð³ñò ïîãîë³â’ÿ òâàðèí ó êîæíîìó îäíî-îñ³áíîìó ãîñïîäàðñòâ³. Õóäîáó íå áóëî äå ïàñòè. ×îòèðèñòà äåñÿòèí Áóò³âêè,ÿêó âèêîðèñòîâóâàëè ç 1 òðàâíÿ êîæíîãî ðîêó ï³ä âèïàñ, áóëè ïîâí³ñòþ çàáèò³òâàðèíàìè ³ ÷åðåç ì³ñÿöü ðîáèëèñÿ ÷îðíèìè. Ïëàâí³ äî æíèâ çàëèøàëèñÿ ï³äâîäîþ. Äîâîäèëîñÿ êîð³â ïàñòè â ïîëÿõ íà íàëèãà÷àõ, à âîëè â³äãàíÿòè íà âèïàñó ñòåïîâ³ ñåëà.

Ó òîìó æ ðîö³ êîëãîñï “Äí³ïðî” îäåðæàâ â³ä äåðæàâè îäèí òðàêòîð “Ôîðä-çîí” ³ ìîëîòàðêó ÌÎ900. Áàòüêî äîìîâèâñÿ ç ïðàâë³ííÿì êîëãîñïó çìîëîòèòèñâîº æèòî, áî ñîëîìà áóëà ïîòð³áíà, ùîá óêðèòè õàòó. ß òîä³ íàäèâèâñÿ íà òîãîòðàêòîðà, ùî êðóòèâ íà íàøîìó ãîðîä³ ìîëîòàðêó. Ìåíå âðàçèëî òå, ùî éîãî íåêóñàëè ìóõè, ÿê³ îáë³ïëþâàëè ò³ëî òâàðèíè ³ ðîç’¿äàëè ì³ñöÿìè äî êðîâ³.ß á íåíà÷å äåíü ³ í³÷ ïðàöþâàâ á³ëÿ òðàêòîðà, ÿêáè ò³ëüêè íå áà÷èòè íà òâàðèíàõòèõ ïðîêëÿòèõ ìóõ.

ϳä ê³íåöü ðîêó êîëåêòèâ³çàö³ÿ ä³éøëà äî ñåðåäíÿêà, êóäè â³äíîñèëè ³ ìîãîáàòüêà. Äî íèõ ïî÷àëè äîâîäèòè òâåðä³ çàâäàííÿ ïî ïðîäàæó äåðæàâ³ çåðíàé ì’ÿñà, ÿê³ ï³ä âïëèâîì êóðêóë³â âèêîíóâàëèñÿ íàäòî íåîõî÷å. Çåðíî áàòüêîçäàâ (áóëè çàëèøêè ùå ç 1927 ðîêó), à çàì³ñòü äîâåäåíîãî äî çäà÷³ îäíîãî âîëà,çäàâ êîðîâó, çàëèøèâøè ñ³ì’þ áåç ìîëîêà.

ϳä âïëèâîì àã³òàö³éíî¿ ðîáîòè, ÿêó ïðîâîäèëà âëàäà, âñå á³ëüøå ñåðåä-íÿê³â âñòóïàëè äî êîëãîñïó. Êð³ì óæå ³ñíóþ÷èõ “Ðàäÿíñüêîãî õë³áîðîáà”³ “Äí³ïðà” íà Äà÷³ îðãàí³çóâàâñÿ òðåò³é êîëãîñï “Çåëåíà ä³áðîâà”. “Ðàäÿíñüêèéõë³áîðîá” áóâ î÷èùåíèé â³ä êóðêóëüñüêèõ åëåìåíò³â ³ ïîíîâèâñÿ çà ðàõóíîêíåçàìîæíèõ ãîñïîäàðñòâ.

1930 ð³êÍàïðîâåñí³ â ñåë³ îðãàí³çóâàâñÿ ÷åòâåðòèé êîëãîñï “Êîëåêòèâ³ñò Óêðà¿íè”,

ÿêèé ðîçòàøóâàâñÿ íà äâîðèù³ Âèæí³âöÿ Îíèñüêà, ùî çíàõîäèëîñü ïîðó÷ ñàäè-áè ßêîâåíêà ²âàíà Êîðí³éîâè÷à.  öåé êîëãîñï ïîäàâ çàÿâó ³ ì³é áàòüêî. Ç íàøî-ãî ãîñïîäàðñòâà áóëè óñóñï³ëüíåí³ ïàðà âîë³â, íîâèé îäíîëåì³øíèé ïëóã, çàë³çíàòðüîõïëàøêîâà áîðîíà, ðîçïàøíèê íà 9 çóáíèõ ëàï, çàë³çíèé â³ç íà õîäó, ïîâí³ñòþïîñ³âíèé ìàòåð³àë ç ðîçðàõóíêó íà âëàñíó çåìëþ é ôóðàæ: ñ³íî, ñîëîìà, ïîëîâà,êîíöåíòðàòè – äëÿ óòðèìàííÿ âîë³â ïî íîðì³ äî íîâîãî óðîæàþ.

 “Êîëåêòèâ³ñò Óêðà¿íè” óâ³éøëè á³ëüø³ñòü ñåðåäíÿöüêèõ ãîñïîäàðñòâç óñüîãî Ïîäîëó é ÷àñòèíà ìåøêàíö³â íàâêîëî Ïàðàòó.

Ðàíî-âðàíö³ 9-ãî áåðåçíÿ ìè çóñòð³÷àëè â ïîë³ ïåðøó êîëãîñïíó âåñíó. Òÿãëî-âî¿ ñèëè áóëî äîñòàòíüî. Ìåí³ äîâ³ðèëè ìîëîäèõ, àëå âæå îá’¿æäæåíèõ êîíåé. Äåíüâèäàâñÿ ïî-âåñíÿíîìó òåïëèì ³ ñîíÿ÷íèì. Ïðàöþâàëè âñ³ ç âåëèêèì çàâçÿòòÿì,

144

ѲÄ×ÅÍÍß

íàâ³òü ëîøàê³â íå òðåáà áóëî ï³äãàíÿòè. Âîíè ëåãêî òÿãëè áîðîíè, çàëèøàþ÷è÷îðíèé ñë³ä ñâ³æî¿ çåìë³. Áîðîíóâàëè ãðóïîâèì ïîðÿäêîì, ³ òîìó çÿáëåâèéìàñèâ øâèäêî çì³íþâàâ ñâ³é âèãëÿä. ϳñëÿ áîðîíóâàííÿ ï³ä³éìàâñÿ ïàð –çåìëÿ ïî÷èíàëà äèõàòè. Ãîíè áóëè äîâãèìè, ³ ç êðàþ â êðàé ç ï³äíåáåññÿ íàññóïðîâîäæóâàëà ï³ñíÿ æàéâîðîíêà. ³í áóâ íå îäèí, ³ ïî ì³ð³ íàøîãî ïåðåñó-âàííÿ ïîëåì ñï³â îäíîãî ïåðåõîäèâ ó ñï³â ³íøîãî – â òàêèé ñàìî äçâ³íêèé ³ðàä³ñíèé. ßêàñü ñèëà òðèìàëà öèõ ìàëåíüêèõ ïîëüîâèõ ïòàøîê íåðóõîìî óâèñîêîìó íåá³ íà â³äñòàí³ ÷óòî¿ ï³ñí³ îäèí â³ä îäíîãî ïî âñüîìó ïîëþ, ùîáðàä³òè ðàçîì ç íàìè âåñíÿíîìó ïîäèõó ð³äíî¿ çåìë³, ïðîáóäæåííþ ïðèðîäè.Öåé ñï³â ïðèäàâàâ íàì íàòõíåííÿ, ï³äíåñåííÿ é çàäîâîëåííÿ â ðîáîò³, ùîóòîìà íå â³ä÷óâàëàñü. Ëèøå ïî çàê³í÷åííþ äíÿ ìè ç âåëèêîþ íàñîëîäîþñïàëè, à âðàíö³ çíîâó äðóæíî ç’ÿâëÿëèñü â ïîë³ – ³ òàê äåíü ó äåíü äî ïîâíîãîçàê³í÷åííÿ âåñíÿíî¿ êàìïàí³¿, ÿêà äëÿ ìåíå çà çëàãîäæåíîþ ðîáîòîþ ïðî-ìàéíóëà øâèäêî.

Íåçàáàðîì ó ãàçåò³ “Ïðàâäà” áóëî íàäðóêîâàíî ñòàòòþ “Ãîëîâîêðóæåíèåîò óñïåõîâ”, â ÿê³é íàãîëîøóâàëîñÿ íà ïåðåêðó÷åííÿõ ë³í³¿ ïàðò³¿ ó ïèòàíí³ êîëåê-òèâ³çàö³¿. Çâåðòàëàñü óâàãà íà ñóâîðå äîòðèìàííÿ ïðèíöèïó äîáðîâ³ëüíîñò³ ÿêâñòóïó äî êîëãîñïó, òàê ³ âèõîäó ç íüîãî.

ϳä âïëèâîì ö³º¿ ñòàòò³ ³ íå áåç ï³äáóðþâàííÿ çàìîæíèõ ñåëÿí ïî÷àâñÿ ìà-ñîâèé âèõ³ä ³ç êîëãîñï³â, íàñàìïåðåä, ñåëÿí-ñåðåäíÿê³â. Ìàéæå çîâñ³ì ðîçïàâñÿ“Êîëåêòèâ³ñò Óêðà¿íè”, â ÿêîìó çàëèøèëîñü âñüîãî 11 ãîñïîäàðñòâ áåç áóäü-ÿêî¿òÿãëîâî¿ ñèëè.

Ïðè¿õàâ ç êîëãîñïó ³ ì³é áàòüêî ç óñ³ì ñâî¿ì ³íâåíòàðåì. Éîãî ùå ìîæíàáóëî ïî äåÿêèì ïðèêìåòàì ðîçï³çíàòè. Ç æàëåì íàøà ñ³ì’ÿ äèâèëàñü íà âîë³â –â³ä ïîâñÿêäåííî¿ ðîáîòè âîíè äóæå ñõóäíóëè.

×àñòèíó ìàñèâó, ùî áóëà çàñ³ÿíà êîëãîñïîì, íåçàáàðîì ïî êóëüòóðàõ ïîñ³âóïîä³ëèëè ì³æ âèáóëèìè ãîñïîäàðñòâàìè ïðîïîðö³îíàëüíî ¿õ ¿äàêàì, à ÷àñòèíà, çêðàùèõ ä³ëÿíîê ïîñ³âó, çàëèøèëàñü çà êîëãîñïîì â³äïîâ³äíî òèì ãîñïîäàðñòâàì,ÿê³ â íüîìó çàëèøèëèñü.

Ïî òàêîìó æ ïðèíöèïó â òîä³øí³õ êîëãîñïàõ ðîçïîä³ëÿâñÿ ³ õë³á – íà ¿äîêà âñ³ì’¿, íåçàëåæíî â³ä òîãî, ÿê â³í ïðàöþâàâ ³ ÷è ïðàöþâàâ óçàãàë³. ϳäñóìîê çðîá-ëåíîãî ï³äâîäèëè ïî çàê³í÷åííþ ñâ³òëîâîãî äíÿ, ñòàâëÿ÷è ïðàöþþ÷îìó ïàëè÷êóâ òàáåë³ (â³äïîâ³äíî çà ï³âäíÿ – 1/2, çà ÷âåðòü – 1/4). ͳÿêèõ íîðì âèðîá³òêó ùåíå ³ñíóâàëî í³ äëÿ äîðîñëèõ, í³ äëÿ ï³äë³òê³â, ùî áóëî äëÿ á³ëüøîñò³ êîëãîñïíèê³âäóæå âèã³äíî. Êð³ì òîãî, ç’ÿâèëèñÿ ïðèñòîñîâàíö³, ÿê³ ïåðåä âñòóïîì äî êîëãîñ-ïó õîðîøèõ êîíåé ì³íÿëè íà ã³ðøèõ, à â êîãî áóëè ïîãàí³ – òèõ ïðîäàâàëè çîâñ³ì.

Âåñíà òîãî ðîêó ïðèíåñëà âåëèêèé ïàâîäîê. Âóëèöÿìè Êðþêîâà é Êðåìåí÷ó-êà ïëàâàëè íà ÷îâíàõ, ïåðø³ ïîâåðõè áóäèíê³â îïèíèëèñÿ ï³ä âîäîþ. Öå áóëà íàé-á³ëüøà ïîâ³íü â Óêðà¿í³ ïðîòÿãîì òèñÿ÷îë³òòÿ, ïðî ùî òîä³ ðîçïîâ³äàëîñÿ â íåâå-ëèê³é áðîøóð³. Âîäà ï³äíÿëàñÿ íà 40 ñì âèùå, í³æ â 1917 ðîö³ ³ íà áàãàòî á³ëüøå,í³æ â 1895 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

145

Ïðèáóòíà âîäà çàâäàëà â³ä÷óòíî¿ øêîäè äåðæàâíèì ï³äïðèºìñòâàì, îñîá-ëèâî ë³ñîñêëàäàì. Ïî âñüîìó ðîçëèâó ïëàâàëî áàãàòî ë³ñîìàòåð³àëó ³ ÷îãî ò³ëüêèíå ìîæíà áóëî áà÷èòè. Ìåí³ çàïàì’ÿòàëîñÿ, ÿê ïëèâëè âîëè, ïðèâ’ÿçàí³ äî ÿñåë,³ ÿê ïëèâ êóðÿòíèê ³ç êóðìè, çâåðõó ÿêîãî ñèä³â ï³âåíü ³ êóêóð³êàâ.

 íàøîìó ñåë³ ïðèáóòíà âîäà, íà ùàñòÿ, ëèõà íå íàðîáèëà. Áóëè ò³ëüêè ï³äòîï-ëåí³ äåÿê³ òåðèòîð³¿, îñîáëèâî ϳñîê. Ïîçäîâæ ñåëà âîäà âèéøëà íà ñàìèé øëÿõó âóëèöþ Âîäÿíîãî Ñâèðèäà, ùî íà Øàð³âö³, ³ ó âóëèö³ ²âàíèöüêîãî Ôåäîðà ³ Ìàð-÷åíêà Îëåêñàíäðà, ùî íà Ïîäîë³. Ïî ðóñëó Æàäàíîâî¿ áàëêè âîäà ä³éøëà äîêàì’ÿíîãî ìîñòó, ùî íà áîëüøàêó.

ϳñëÿ òàêî¿ ïîâåí³ ïî÷àëè áóäóâàòè äàìáè â Êðåìåí÷óö³ òà Êðþêîâ³.Ìè çíîâó ñòàëè ãîñïîäàðþâàòè ñàìîñò³éíî. Îòðèìàâøè â³äïîâ³äí³ ä³ëÿíêè

ïîñ³âíèõ ïëîù ïî êóëüòóðàì, äëÿ íàñ íå áóëî âåëèêèì çóñèëëÿì ¿õ äîãëÿíóòè,ç³áðàòè óðîæàé ³ îáðîáèòè çåìëþ íà íàñòóïíó ñ³âîâåñíó.  ãîñïîäàðñòâ³, êð³ìïàðè âîë³â, í³ÿêî¿ õóäîáè íå áóëî, òàê ùî ìåí³ ïàñòè áóëî í³êîãî, à âîëè ïàñ Âà-ñèëü íà îñòðîâ³ ìàéæå ö³ëîäîáîâî.

Çàëèøèâøèñü áåç ä³ëà, äîâåëîñÿ øóêàòè ïîá³÷íó ðîáîòó.  òîé ÷àñ â ñåëî÷àñòî íàâ³äóâàëèñü âåðáóâàëüíèêè, ³ íåâäîâç³ ÿ ç òîâàðèøàìè îïèíèâñÿ â ñ.Ëî-çîâàòêà, äå íà ì³ñö³ êóðêóëüñüêèõ çåìåëü âèíèêëî ï³äñîáíå ãîñïîäàðñòâî Êðå-ìåí÷óöüêîãî òðåñòó ñòîëîâèõ. Ïðàöþâàëè íà ïðîïîëþâàíí³ ð³çíèõ êóëüòóð çà1 êðá. 80 êîï. â äåíü. Ñóõèì ïàéêîì íàì ùîäíÿ âèäàâàëè õë³á ³ îñåëåäö³, ï³ñëÿ÷îãî õîò³ëîñÿ ïèòè. Âîäè âäîñòàëü íå áóëî, äîâîäèëîñü ïî ÷åðç³ ïîñò³éíî íîñèòè¿¿ ³ç ñåëà â³äðîì, ÿêîãî âèñòà÷àëî óñ³ì ïî ðàçó íàïèòèñÿ.

Ïðîïðàöþâàâøè 6 äí³â, ìè ïîâåðíóëèñÿ äîäîìó, à íàñòóïíîãî äíÿ íàì ïðè-âåçëè ãðîø³. Ñïëàòèëè ò³ëüêè çà 5 äí³â. Ìàáóòü, âðàõóâàëè òå, ùî, ïðàêòè÷íî,êîæåí äåíü îäèí ³ç íàñ áóâ âîäîíîñîì.

Ìàþ÷è âæå ñâî¿ çàðîáëåí³ ãðîø³, ÿ ï³øîâ ó Êðåìåí÷óê êóïèòè ñîá³ êàðòóç.Çà öèì ðàçîì ÿ ïîáóâàâ ó ì³ñò³ âäðóãå, à âïåðøå ïðè¿çäèâ ñþäè â 1928 ðîö³ç áàòüêîì âîëàìè. Êóïèâøè á³ëîãî êàðòóçà çà 1 êðá. 13 êîï., ÿ ïîâåðíóâñÿ äîäîìó³, ïðîãîëîäàâøèñü, ³ç âåëèêèì àïåòèòîì ¿â ïå÷åíó êàðòîïëþ.

 òîé ÷àñ â ïðîñò³é ñåëÿíñüê³é ñ³ì’¿ âèáèðàòè ¿æó íå äîâîäèëîñü. Íà ñí³äà-íîê, ÷àñò³øå âñüîãî, ïîäàâàâñÿ ÿêèé-íåáóäü ñóï àáî ïå÷åíà ÷è çâàðåíà â ìóíäè-ðàõ êàðòîïëÿ. Íà æàëü, íå â êîæí³é ñ³ì”¿ âîíà ùå é áóëà, áî ïîãàíî ðîäèëà. Íàîá³ä ïîñò³éíîþ ñòðàâîþ áóâ áîðù (ÿêùî ç êâàñîëåþ – òî äóæå äîáðå) ³ áóäü-ÿêàêàøà ÷è ëåì³øêà ç ïøåíè÷íî¿ àáî ãðå÷àíî¿ ìóêè, ïîìàùåíà ðîñëèííîþ î볺þ,ùî çáèâàëàñÿ â ì³ñöåâèõ îë³éíèöÿõ ç ëüîíó, ðèæ³þ, ñâèð³ïè, ã³ð÷èö³ ³ ð³äêî ç ñî-íÿøíèêà, ùî áóëî íàéñìà÷í³øå. Çà âå÷åðþ â³äïîâ³äàâ õë³á ç öèáóëåþ ÷è ÷àñíè-êîì àáî ç ðîçñîëîì.  êðàùîìó âèïàäêó âàðèëèñÿ ãàëóøêè.

ϳä îñ³íü êîæíîìó îäíîîñ³áíèêó äîâåëè òâåðäèé ïëàí õë³áîçäà÷³, ï³ñëÿ ÿêî-ãî ìàëî ùî çàëèøàëîñÿ â ãîñïîäàðñòâ³ äëÿ ïðîæèòêó. Çíîâó ñåðåäíÿêè ïîâåðòà-ëèñÿ äóìêàìè äî êîëãîñïó, êóäè ¿õ ïîñò³éíî ïðîäîâæóâàëè àã³òóâàòè ïàðò³éí³àêòèâ³ñòè. Àëå íå ìåíøå àêòèâíîñò³ ïðîÿâëÿëè ³ êóðêóë³, ï³äáóðþþ÷è: “Âñòóïàéòå,

146

ѲÄ×ÅÍÍß

âñòóïàéòå… Âæå ðàç âñòóïèëè, òà ðîçá³ãëèñÿ.” Äî ñåðåäíÿê³â ñòàëè ïðèìèêàòèìîðàëüíî íåñò³éê³ á³äíÿêè, ÿê³ â³ääàâàëè ¿ì ñâîþ çåìëþ â îðåíäó, íàâ³òü íå çíà-þ÷è, äå âîíà çíàõîäèòüñÿ, îäåðæóþ÷è çåðíî ç ïîëîâèíè.

Àëå áóëè é òàê³ á³äíÿêè, ùî ÷àñòî-ãóñòî íå âì³ëè çåðíîì ðîçóìíî ðîçïîðÿ-äèòèñÿ, ïðîïèâàëèñÿ, çíîâó çàëèøàþ÷èñü ãîëîäíèìè. ϳñëÿ òàêî¿ “îðåíäè” á³äíÿêèââàæàëè, ùî âîíè ïðàöþþòü íà ñåðåäíÿêà, ³ ì³æ öèìè ïðîøàðêàìè ñåëÿíñòâàòàêîæ â³äáóâàëèñÿ ðîçõîäæåííÿ, ÿê³ óì³ëî âèêîðèñòîâóâàëèñü êóðêóëÿìè â ñâî¿éàíòèêîëãîñïí³é ä³ÿëüíîñò³.

1931 ð³êÏèòàííÿ êîëåêòèâ³çàö³¿ ïðîäîâæóâàëî áóäîðàæèòè ñåëî ñâîºþ ³äåºþ êîëåê-

òèâíîãî ãîñïîäàðþâàííÿ. Äîáðîâ³ëüíèé âñòóï äî êîëãîñïó âòðà÷àâ ñâîþ ñóòü³ ñòàâàâ ôîðìàëüíèì. Îäèí ç îñíîâíèõ “ïðèíöèï³â” ñîö³àë³çìó: “Ñóâîðî äîáðî-â³ëüíî, àëå îáîâ’ÿçêîâî” âò³ëþâàâñÿ â æèòòÿ ÷åðåç ïðèìóøåííÿ, ÿê îäèí ³ç êðè-òåð³¿â óñòàíîâëåííÿ âëàäîþ ïîòð³áíèõ ïîðÿäê³â òà ï³äêîðåííÿ ¿é”.

Íàî÷íî öå ï³äòâåðäèëîñÿ, êîëè ä³éøëà ÷åðãà âñ³ì ñåðåäíÿêàì “âëèòèñÿâ ºäèíó ñ³ì’þ êîëãîñïíîãî ñåëÿíñòâà”. Äî ñ³ëüðàäè âèêëèêàëè ç íèõ íàéóïåðò³-øèõ, äå çàñ³äàâ ì³ñöåâèé àêòèâ íà ÷îë³ ç óïîâíîâàæåíèì ïî êîëåêòèâ³çàö³¿ ç ðàéîíó.Ïîîäèíö³ çàçèâàëè â êàá³íåò, à ðåøòà þðìèëàñÿ â êîðèäîð³, ï³äñëóõîâóþ÷è ðîç-ìîâó çà äâåðèìà. À òàì äîâãî íå öåðåìîíèëèñü: äàâàëè àðêóø ïàïåðó, îë³âåöü³ âèìàãàëè:

– Ïèøè çàÿâó, ùî äîáðîâ³ëüíî âñòóïàºø äî êîëãîñïó ³ îáîâ’ÿçóºøñÿ âèêîíó-âàòè âñ³ âêàç³âêè ïðàâë³ííÿ.

ßêùî äî êîãîñü öå íå äîõîäèëî, òî â êîì³ñ³¿ áóâ ùå îäèí “óïîâíîâàæåíèé” –öå âåëèêèé ñåëÿíñüêèé âàëÿíîê, â ÿêîìó ëåæàëà ï’ÿòèôóíòîâà ãèðÿ. ßê ò³ëüêèâàëÿíîê ïóñêàëè â õ³ä, óïåðò³ñòü ñåðåäíÿêà ïðîõîäèëà, ³ â³í ïîãîäæóâàâñÿ íà “äîáðî-â³ëüíèé” âñòóï äî êîëãîñïó. Àëå íàéá³ëüø ñò³éêèì – âàëÿíîê íå äîïîìàãàâ.

Ìîºìó áàòüêîâ³ ñòàëî âäðóãå çðîçóì³ëî, ùî ³íøîãî âèõîäó íåìàº, ÿê âñòó-ïàòè äî êîëãîñïó. Àëå...  ãîñïîäàðñòâ³, êð³ì âîë³â, í³ÿêî¿ õóäîáè íå áóëî. Áàòüêîóæå äàâíî çàäóìàâ ¿õ ïðîäàòè é êóïèòè êîðîâó. Ïîêè â³í çáèðàâñÿ öå çðîáèòè,ïðîäàæ áóäü-ÿêî¿ òÿãëîâî¿ ñèëè çàáîðîíèëè: ìîæíà áóëî ïðîäàòè âîëè ò³ëüêè íå-ëåãàëüíî, íå çíàþ÷è, ÷èì öå ìîæå ñê³í÷èòèñÿ. Âñòóïàþ÷è äî êîëãîñïó, âîëèòðåáà óñóñï³ëüíèòè, à çíà÷èòü, íå êóïèòè êîðîâó, çàëèøèòè ñ³ì’þ áåç ìîëîêà. ßêáóòè? Ñàì³ æ àêòèâ³ñòè ³ ïîðàäèëè áàòüêîâ³ ïðîäàòè âîëè ï³äï³ëüíèì áàðèøíè-êàì, à íà âèðó÷åí³ ãðîø³ ïðèäáàòè õîðîøîãî êîíÿ ç óïðÿææþ òà êîðîâó.

 îäèí ³ç ñ³÷íåâèõ âå÷îð³â ï³ä âåëèêó ñí³ãîâó çàâ³ðþõó ç’ÿâèâñÿ ó íàñ àê-òèâ³ñò Ãîí÷àð Âàñèëü ßêîâè÷. Áàòüêî çàïðÿã âîëè, íàêëàâ ó ñàíè ñ³íà, ÿê äëÿä³ëà, ³ âè¿õàâ ³ç äâîðó. Çà âîð³òüìè â³í ïåðåäàâ âîëè Ãîí÷àðåâ³, ÿêèé, íàêîòèâøèíà ãîëîâó â³äëîãó ñ³ðÿêà ³, âìîñòèâøèñü ó ñ³í³, ðîçòàíóâ ó ñí³ãîâ³é õóðòîâèí³. Ìèâñ³ºþ ñ³ì’ºþ ñòîÿëè é äèâèëèñÿ âñë³ä, íàìàãàþ÷èñü ðîçãëåä³òè ó òåìðÿâ³ ñâî¿âîëè, ÿêèõ áóëî äî ñë³ç øêîäà.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

147

Íåçàáàðîì Âàñèëü ßêîâè÷ ïðèí³ñ áàòüêîâ³ 400 êðá. çà ïðîäàí³ âîëè. ßðìî³ ñàíè, íà æàëü, ïðîïàëè.

Áàòüêî äîâ³ðèâ ìåí³ ñõîâàòè ãðîø³ â ñòð³ñ³ ñàðàþ, ùîá çíàâ ò³ëüêè ÿ îäèí.ß âèéøîâ íà ïîäâ³ð’ÿ ³ äîâãî õîäèâ íàâêîëî ñàðàþ, áî, çäàâàëîñÿ, äå á ãðîø³ íåñõîâàâ, ¿õ ìîæíà âèÿâèòè. Íàðåøò³ ñóíóâ çãîðòîê ï³ä ëàòó, ï³äñòðèáíóâøè, øòîâ-õíóâ éîãî äàë³ ³, íå îãëÿäàþ÷èñü, ï³øîâ äî õàòè.

Êóïèòè êîíÿ íå áóëî âåëèêîþ ïðîáëåìîþ, áî ëþäåé, ùîá ïðîäàòè ³ â êîëãîñï³òè ç ÷èì ïîïàëî, òðàïëÿëîñü áàãàòî.

Íåçàáàðîì áàòüêî ï³äøóêàâ õîðîøó êîáèëó ðîê³â 6-òè çà 150 êðá. òà çîâñ³ìíîâó óïðÿæ ³ç ãàðíîþ äóãîþ çà 30 êðá. ï³ñëÿ ÷îãî ñêàçàâ ìåí³ ïðèíåñòè ãðîø³ âõàòó. ß ïðîøàðèâ ï³âñòð³õè ñàðàþ, àëå ¿õ íå áóëî. Ïîâåðíóâøèñü äî õàòè, ç âåëè-êèì ñóìîì ñêàçàâ áàòüêîâ³, ùî ãðîø³ õòîñü çàáðàâ. Ïî÷óâøè öå, áàòüêî, ñèäÿ÷èíà îñëîí³, í³÷îãî ìåí³ íå â³äïîâ³â, à ò³ëüêè òÿæêî ç³òõíóâ, ïîõèëèâøè ãîëîâó íàñò³ë. ß ã³ðêî çàïëàêàâ, ñòîÿ÷è á³ëÿ íüîãî, íå â³ðÿ÷è òîìó, ùî ñòàëîñÿ. Ïîò³ì çíîâïîá³ã äî ñàðàþ, ïåðåâ³ðèâ ùå ðàç êîæíó ï’ÿäü ñòð³õè, çàñîâóþ÷è â íå¿ íà ñê³ëüêèìîæëèâî ðóêó. Êîëè é öå íå ïðèíåñëî ðåçóëüòàòó, ÿ ïîâòîðèâ òå ñàìå, ñòîÿ÷è íàäðàáèí³. Íàðåøò³, ãðîø³ çíàéøîâ ³ ñòð³ìãîëîâ âñêî÷èâ äî õàòè. Áàòüêî âñå òàêæå ñèä³â á³ëÿ ñòîëó çàæóðåíèé. Ïîáà÷èâøè ó ìåíå â ðóêàõ çãîðòîê, â³í ïîâåñå-ë³øàâ ³ ò³ëüêè é çàïèòàâ, ÿê öå ìîãëî ñòàòèñÿ. À íàäâå÷³ð â³í ïðèâ³â ó ïîâí³éóïðÿæö³ êîáèëó, ÿêà íàì óñ³ì ñïîäîáàëàñü. Íàçâàëè ìè ¿¿ Âåíåðîþ.

Íàáàãàòî âàæ÷å áóëî êóïèòè êîðîâó. Äîâåëîñÿ ñõîäèòè íå íà îäèí ÿðìàðîê,äå ùå âîíè ïðîäàâàëèñü, ³ ò³ëüêè ï³ä âåñíó, ó Ìëèíêó, ìè íàðåøò³, çàëèøèëè ñâ³éâèá³ð. Êîðîâó êóïèëè ÷åðâîíî-ñòåïîâî¿ ïîðîäè çà 160 êðá. Òàêî¿ ó íàøîìó ãîñïî-äàðñòâ³ ùå íå áóëî. Íåçàáàðîì âîíà îòåëèëàñü, ³ ìè áóëè ç ìîëîêîì.

ϳäõîäèëè âåñíÿí³ ðîáîòè. Êîëåêòèâ³çàö³ÿ, íàáèðàþ÷è øèðîêîãî ðîçìàõó, çó-ñòð³÷àëà âåëèêå íåçàäîâîëåííÿ ç áîêó ñåëÿí-ñåðåäíÿê³â ÿê òèõ, ùî æèëè ñàìî-ñò³éíî, òàê ³ òèõ, ùî “äîáðîâ³ëüíî” âñòóïèëè äî êîëãîñïó. Âîíè ùå çàëèøàëèñÿï³ä âïëèâîì êóðêóë³â, ÿê³ âîðîæî ñòàâèëèñü äî ðàäÿíñüêî¿ âëàäè ³ ÷èíèëè îï³ðíîâèì ïîðÿäêàì. Âèìàãàëîñÿ ð³øó÷îñò³ é íàñòèðëèâîñò³ àêòèâ³ñò³â ó ïðîâåäåíí³ìàñîâî-ïîë³òè÷íî¿ ðîáîòè. Íà äîáðîâ³ëüí³ñòü óæå íå íàä³ÿëèñÿ, ³ òîìó ìåòîäîðãàí³çàö³¿ êîëãîñï³â íàáóâàâ á³ëüø ñóâîðîãî õàðàêòåðó.

Ïåðåä âèõîäîì ó ïîëå â íàøå ñåëî ïðèáóâ óïîâíîâàæåíèé ç ðàéîíó ÑâèñòóíÂ.Â., ÿêèé çíàâ ìîãî áàòüêà ùå ç 1918 ðîêó ïî êîì³ñ³¿ ïî ðîçïîä³ëó çåìë³, çà ùîáàòüêà ³ â ÷àñ êîëåêòèâ³çàö³¿ ïîâàæàâ âåñü ñ³ëüñüêèé àêòèâ. Òàêå ñòàâëåííÿ äîñåáå áàòüêî â³ä÷óâàâ, ³ âîíî äàâàëî çðîçóì³òè, ùî äàë³ øëÿõ îäèí – â êîëãîñï.

Êîì³ñ³ÿ íà ÷îë³ ³ç Ñâèñòóíîì ñàìà íå ñïàëà ³ íå äàâàëà ñïàòè ³íøèì. Ïðèòàê³é ùîäåíí³é íàïîëåãëèâ³é àã³òàö³éíî-îðãàí³çàòîðñüê³é ðîáîò³ îï³ð ñåëÿí-ñåðåäíÿê³â áóâ çëîìëåíèé. Ðîçïî÷àâñÿ ìàñîâèé âñòóï äî êîëãîñïó. Àëå, çíîâó æòàêè, âñòóïèëè íå âñ³.

Íà öåé ÷àñ êîëãîñï “Êîëåêòèâ³ñò Óêðà¿íè” áóâ ïîâí³ñòþ ðîçôîðìîâàíèé.Çàëèøàëèñÿ ä³þ÷èìè “Çåëåíà ijáðîâà” (õóò³ð Äà÷à), “Äí³ïðî” íà ñõîä³ ñåëà òà

148

ѲÄ×ÅÍÍß

“Ðàäÿíñüêèé õë³áîðîá” – íà çàõîä³. Áóëè îðãàí³çîâàí³ êîëãîñïè “Çåëåí³ ëóê蔳 “Âåñåëèé ïîä³ë”, ùî òåðèòîð³àëüíî ðîçì³ñòèëèñÿ ï³ñëÿ “Äí³ïðà”. Êîëãîñï “1 Òðàâíÿ” îðãàí³çóâàâñÿ íàâêîëî Ïàðàòó íà ì³ñö³ “Êîëåêòèâ³ñòà Óêðà¿íè”, çì³íèâ-øè ò³ëüêè ì³ñöå êîíòîðè íà ïîäâ³ð’ÿ ðåïðåñîâàíîãî êóðêóëÿ Áóçüêà Ñ. Êîëãîñï“Íîâå æèòòÿ” âèíèê íà Âàðèí³, êóäè óâ³éøëè ³ ò³ ñåëÿíè, ùî ïðîæèâàëè âçäîâæáîëüøàêà. Òàêèì ÷èíîì, â ñåë³ ç’ÿâèëîñÿ 7 êîëãîñï³â, ùî ïî÷àëè ñàìîñò³éíîãîñïîäàðþâàòè.

Äîòðèìóþ÷èñü ïðèíöèïó òåðèòîð³àëüíîñò³, áàòüêî âñòóïèâ äî êîëãîñïó“Âåñåëèé Ïîä³ë”. Ìè æèëè íà âóëèö³, ÿêó íàçèâàëè Ïîä³ë. Öå áóëà ñåðåäèíàñåëà, éîãî öåíòð, äå áóëè ìàãàçèí, øêîëà, öåðêâà, à íà ãàëÿâèí³ íàâïðîòè ìàãàçè-íó ùîíåä³ë³ ïðîâîäèâñÿ áàçàð. Ìàáóòü çà öå ³ íàçèâàëè Ïîä³ë âåñåëèì. Ïåðøèìãîëîâîþ íàøîãî êîëãîñïó áóâ Êîäàê Ôåä³ð Îëåêñ³éîâè÷, ÿêèé òóò æå ïðîæèâàâ.Óìîâè çàëèøàëèñÿ ò³ æ: êîæåí âñòóïàþ÷èé, êð³ì òÿãëîâî¿ ñèëè, ïîâèíåí çàáåçïå-÷èòè çåðíîì ñ³âáó ó â³äïîâ³äíîñò³ äî ñâ óñóñï³ëüíåíî¿ çåìë³, à äëÿ òÿãëà –ïîòð³áíó ê³ëüê³ñòü ãðóáèõ êîðì³â ³, ïî ìîæëèâîñò³, êîíöåíòðàò³â.

Ïî÷èíàëîñÿ ä³éñíî íîâå æèòòÿ. Òÿãëîâî¿ ñèëè áóëî áàãàòî, â òîìó ÷èñë³êîíåé ó õîðîøîìó ñòàí³. Ðîáî÷èõ ðóê òàêîæ âèñòà÷àëî, áî íàñåëåííÿ Óñïåíêèíàë³÷óâàëî á³ëüøå 4000 ÷îëîâ³ê, à îðíî¿ çåìë³ áóëî ìàëî – äî 3200 äåñÿòèí.Ïðèêëàñòè âñ³ ðîáî÷³ ðóêè íå áóëî äå, áî ïðîñàïí³ êóëüòóðè ùå íå âïðîâàäæóâà-ëèñü ó ïîëüîâó ñ³âîçì³íó, îñê³ëüêè ¿¿ ó êîëãîñïàõ ùå íå áóëî. Ðîáîòà á³ëüøå íàãà-äóâàëà ñåçîííó. Óñ³ºþ áðèãàäîþ âèõîäèëè íà ïðîïîëþâàííÿ, ÿêå ïðîâîäèëè íåìåíøå 3 ðàç³â. Öå ³ áóëî îñíîâîþ àãðîòåõí³êè ïî çíèùåííþ áóð’ÿí³â.

Ç ïî÷àòêîì ïîëüîâèõ ðîá³ò êîæíîìó ùîäíÿ âèäàâàëè ïî ñêèáö³ õë³áà, à çãî-äîì âàðèëè ³ ñòðàâó. Öå ïðèâàáëþâàëî òèõ, õòî íå ñï³øèâ ïðàöþâàòè. À òàê³áóëè. Ïðî¿âøè ãðîìàäñüê³ ôîíäè çåðíà, ùî çàñèïàëèñÿ âñ³ºþ ãðîìàäîþ íà âèïà-äîê ñòèõ³éíîãî ëèõà, âîíè ïî÷àëè îðãàí³çîâàíî ñòàâèòè âèìîãó ñåðåäíÿêó, ÿêùîâ éîãî îñîáèñòîìó ãîñïîäàðñòâ³ ùå çàëèøàëèñÿ ÷è êîðîâà, ÷è êóðè, ÿêáè â³í ³ ¿õóñóñï³ëüíèâ, áî ìîëîêà òà ÿº÷í³ òàêîæ õîò³ëîñÿ. Íà ö³é îñíîâ³ â êîëãîñïàõ ç’ÿâè-ëèñÿ íåïîðîçóì³ííÿ ì³æ ñåðåäíÿêîì ³ íåçàìîæíèì ñåëÿíèíîì. Ö³ ñóïåðå÷êèïðèâåðíóëè óâàãó çàñ³âøèõ ó ï³äï³ëë³ êóðêóë³â, ÿê³ íå çàáàðèëèñÿ çàéíÿòèñÿ öüêó-âàííÿì îäíèõ ïðîòè ³íøèõ.

Áóëè é ³íø³ ìåòîäè, ÿê áè ãðîìàäñüêå ç’¿ñòè. Ó ìåíå â ïàì’ÿò³ ç ïðèâîäóöüîãî çàëèøèëîñÿ òàêå. Íàâïðîòè íàñ æèâ Áåçñìîëüíèé Ï.À., òåæ ÷ëåí íàøîãîêîëãîñïó.  ñàðà¿ öüîãî ñóñ³äà óòðèìóâàëè êîëãîñïíèé ìîëîäíÿê. Îäíîãî ðàçó(öå áóëî âçèìêó) â çàã³í äî òåëÿò, ùî ãð³ëèñÿ íà ñîíö³, çàéøîâ Ëàäîâèð ÃàâðèëîÀâð[àìîâè÷], òåæ ÷ëåí êîëãîñïó, ³ ñòàâ áèòè ÷îðíîãî áè÷êà çàë³çíèì øâîðíåìïî íîãàõ. Íå âñòîÿâøè, áè÷îê óïàâ. ×åðåç äåÿêèé ÷àñ ó çàã³í çàïðîñèëè Òðóøåí-êà Òàðàñà Âîëîäèìèðîâè÷à, ÿêèé âèêîíóâàâ îáîâ’ÿçêè êîëãîñïíîãî âåòë³êàðÿ.Áè÷êà äîð³çàëè ÿê ïàðàë³çîâàíîãî â³ä ñîíÿ÷íèõ ïðîìåí³â, à ì’ÿñî ï³øëî íà õàð-÷óâàííÿ. Ïîò³ì òàêèé “ïàðàë³÷” ïî÷àâ áèòè íå ò³ëüêè ÷îðíèõ, à é ðÿáèõ òà ñ³ðèõòâàðèí.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

149

ϳñëÿ âåñíÿíî-ïîëüîâèõ ðîá³ò ÿ ïî÷àâ äîãëÿäàòè êîíåé. ¯õ áóëî áàãàòî –á³ëüøå ñòà ãîë³â. Ïî ÷åðç³ ÷åðåç òèæäåíü ïðèçíà÷àëè äâîõ ÷îëîâ³ê³â ¿õ ïàñòè.Ñïóòóâàòè êîíåé çàáîðîíÿëîñÿ, âèã³í íà ïàøó áóâ ïîãàíèé, ³ êîí³ áðîäèëè ïî âñ³ìñ³íîê³ñíèì óã³ääÿì, ùî áóëè â³äîêðåìëåí³ â³ä ïàñîâèñüêà îäí³ºþ áîðîçíîþîäíîëåì³øíîãî ïëóãà. Óòðèìàòè êîíåé íà âèïàñ³ áóëî äóæå âàæêî, ïðàêòè÷íîíåìîæëèâî, îñîáëèâî âíî÷³. Ç âåëèêèìè çóñèëëÿìè ¿õ ö³ëîäîáîâî äîâîäèëîñÿçãàíÿòè îõëÿï, ì³íÿþ÷è ï³ä ñîáîþ âòîìëåíèõ êîíåé íà ñâ³æèõ. Öå áóëà íåñòåðïíàðîáîòà, ùî â³äáèëà ó ìåíå íàçàâæäè áàæàííÿ ¿õ ïàñòè.

 êîëãîñï³ ïðàöþâàëà âñÿ íàøà ñ³ì’ÿ. Ïîñò³ëüêè ðîáî÷èõ ðóê áóëî äîñ-òàòíüî, ùî é íå çàâæäè áóëà ðîáîòà, ÿ âèð³øèâ ïîøóêàòè ¿¿ íà ñòîðîí³. Íåçàáà-ðîì íàñ ç³áðàëîñÿ äî äåñÿòè ÷îëîâ³ê, ³ ìè óêëàëè äîãîâ³ð íà çàãîò³âëþ 1000ñêëàäîìåòð³â øåëþãó äëÿ âèãîòîâëåííÿ êîðçèí. Ïðàöþâàëè íà ïðèäí³ïðîâ-ñüêèõ îñòðîâàõ, ÿê³ ïîâèíí³ áóëè ïåðåéòè â äåðæë³ñíèöòâî. Çà äâà ì³ñÿö³ ìèç áðàòîì ²âàíîì çàðîáèëè ïî 160 êàðáîâàíö³â. Íàì ïîçàçäðèëè âñ³ êîëãîñïíèêè,áî âîíè í³÷îãî íå çàðîáèëè, êð³ì îäí³º¿, çàïèñàíî¿ â òàáåëü, ïàëè÷êè çà êîæåíñâ³òëîâèé äåíü.

×åðåç äåÿêèé ÷àñ ÿ çàâåðáóâàâñÿ íà áóä³âíèöòâî äàìáè â ì. Êðåìåí÷óö³.Àëå òóò ìåí³ íå ïîâåçëî. ß ïîïàâ ó áðèãàäó òàêèõ ðîáîòÿã, ùî âæå ïðî¿õàëè âñ³íîâîáóäîâè ³ ñêð³çü ðîáîòà áóëà ¿ì íå äî âïîäîáè. ͳ÷îãî íå çàðîáèâøè çà ø³ñòüäí³â, ÿ ïîâåðíóâñÿ äîäîìó ðàçîì ³ç Øåâ÷åíêîì ²âàíîì, ÿêîãî ñï³òêàëà òà æäîëÿ. Íåâäîâç³ íàñ çíîâó ç³áðàëîñÿ ÷îëîâ³ê äåñÿòü òàêèõ, ùîá êóäè-íåáóäü çà-âåðáóâàòèñÿ, òà âåðáóâàëüíèêè â ñåëî íå ïðè¿æäæàëè. Âèð³øèâøè øóêàòè ðîáî-òó ñàìîñò³éíî, ïî¿õàëè â ì³ñòî Äí³ïðîäçåðæèíñüê. Íà öåé ðàç ÿ áóâ ³ç áðàòîìÂàñèëåì.

dzéøîâøè íàäâå÷³ð ç ïàðîïëàâà, ìè â³ä÷óëè çàïàõ êîêñîõ³ìçàâîäó, ÿêèé í³êî-ìó íå ñïîäîáàâñÿ. Îäíàê âèõîäó íå áóëî – òðåáà äåñü ïðàöåâëàøòîâóâàòèñÿ,à ïîêè ùî äî ðàíêó âèð³øèëè çàíî÷óâàòè á³ëÿ Äí³ïðà íà ñâ³æîìó ïîâ³òð³. Àëåïîðÿä ³ç ì³ñöåì, ÿêå íàì ïðèãëÿíóëîñÿ, çâîçèëè ð³çíå ñì³òòÿ é ôåêà볿 ç ì³ñüêèõòóàëåò³â. Ñòîÿâ òàêèé ñìîð³ä, ùî ìè äîâãî íå âñèä³ëè ³ ï³øëè øóêàòè á³ðæóïðàö³. Áåç çàéâèõ çóñèëü ìè ¿¿ çíàéøëè. Íå äèâëÿ÷èñü íà ï³çí³é ÷àñ, íàñ ðîç-ì³ñòèëè íà íî÷³âëþ â ÷èñòèõ áàðàêàõ, âèäàâøè êîæíîìó íîâèé êîìïëåêòïîñò³ëüíî¿ á³ëèçíè. Çàäîâîëåí³ òàêèì ïðèéîìîì, ìè øâèäêî çàñíóëè. Á³ëüø³ñòü³ç íàñ, ÿêùî íå âñ³, â òàêèõ êîìôîðòíèõ óìîâàõ ñïàëè âïåðøå.

Ðàíî-âðàíö³ ìè ç’ÿâèëèñÿ äî áóäèíêó, äå çàñ³äàëà êîì³ñ³ÿ ïî ïðèéîìó íàðîáîòó. Àëå öå áóâ íå êîëãîñï, ³ êîì³ñ³ÿ ïðàöþâàëà íå ç³ ñõîäîì ñîíöÿ, à ç 9-¿ãîäèíè ðàíêó, ÷îìó ìè çäèâóâàëèñÿ. Äîâåëîñÿ äîâãî ÷åêàòè. Òà, ðîçïî÷àâøèðîáîòó, êîì³ñ³ÿ ïðàöþâàëà øâèäêî é îðãàí³çîâàíî.  îñíîâíîìó, ïåðåâ³ðÿëè ñòàíçäîðîâ’ÿ. Óñ³õ óñïåíö³â íàïðàâèëè íà íîâîáóäîâó – âàãîíîáóä³âíèé çàâîä ³ìåí³ãàçåòè “Ïðàâäà”. Êîðîáêà çàâîäñüêîãî êîðïóñó áóëà âæå ãîòîâà, ³ ïî÷èíàâñÿìîíòàæ óñòàòêóâàííÿ. Ìè ïðèáèðàëè ïðèì³ùåííÿ, ðîáèëè îòâîðè â ñò³íàõ ³ ïå-ðåêðèòòÿõ äëÿ ð³çíèõ êîìóí³êàö³é. Áóëî âàæêî, îñîáëèâî ÿêùî äîâáàòè áåòîí,

150

ѲÄ×ÅÍÍß

àëå â ïîð³âíÿíí³ ç 14 -ãîäèííîþ ïðàöåþ â ïîë³, ðîáî÷èé äåíü ïðîõîäèâ øâèäêî,³ áóëî óäîñòàëü ÷àñó, ùîá â³äïî÷èòè äî íàñòóïíî¿ çì³íè.

Òà äîâãî ïðàöþâàòè íàì íå äîâåëîñÿ. Îäíîãî ðàçó, ³äó÷è íà ðîáîòó, ìèáà÷èëè, ÿê âåëèêèì êðàíîì çà äîïîìîãîþ ëåá³äêè òÿãëè â çàâîäñüê³ âîðîòà âå-ëè÷åçíó äèíàìî-ìàøèíó. Òðîñè íå âèòðèìóâàëè ïåðåâàíòàæåííÿ – ëîïàëèñÿ,à òîâñò³ êðþêè ðîçãèíàëèñÿ. Ìè òðîõè ïîäèâèëèñÿ íà öå âåëèêå é âàæêå ÷óäî-âèñüêî ³ ï³øëè íà ñâîº ðîáî÷å ì³ñöå. Ïðîéøëî íåáàãàòî ÷àñó ÿê öþ ìàõèíóâòÿãëè íà çàâîäñüêå ïîäâ³ð’ÿ, ï³äíÿëè âãîðó ³ ïî÷àëè ïîâîë³ ïåðåì³ùàòè âçäîâæêîðïóñó. Ïîð³âíÿâøèñü ³ç òèì ïðèì³ùåííÿì, äå ìè çíàõîäèëèñü, ¿¿ îïóñòèëè íàñò³íó ³ â³ä÷åïèëè â³ä êðàíà. Ìè çàí³ì³ëî äèâèëèñÿ íà öåé ñòðàøíèé ãðóç, ùî âèñ³âíàä íàøèìè ãîëîâàìè. Íàì çäàâàëîñÿ, ùî ñò³íà îñü-îñü ëîïíå â³ä òàêîãî íàâàí-òàæåííÿ ³ íàñ çàæèâî çàâàëèòü ó ö³ì êàçåìàò³. Ãëÿíóâøè îäèí íà îäíîãî ³ íåïðîìîâèâøè í³ ñëîâà, ìè, ÿê ãîðîáö³, âèëåò³ëè ó â³êíî ³ íàâïðîñòåöü ï³äòþïöåìíàïðàâèëèñü äî áàðàêà, äå êîæåí çäàâ ñâîþ ïîñò³ëü êîìåíäàíòó. ×åðåç ãîäèíóâñ³ áóëè íà ïðèñòàí³, äå âæå ïàðîïëàâ ïîäàâàâ ãóäîê íà â³äïðàâëåííÿ. Âñòèãëèñ³ñòè âñ³, àëå íå âñ³ âçÿëè êâèòêè, áî íå áóëî çà ùî. Ñë³ä â³äì³òèòè, ùî â òîé ÷àñêâèòêè ïåðåâ³ðÿëè íå ïðè âõîä³, à ïðè âèõîä³. Íà ïðèñòàí³ ñåëà Äåðå¿âêà, äå ìèñõîäèëè, ÿê ò³ëüêè ïàðîïëàâ ï³ä÷àëèâ ï³ä ñàìèé áåðåã, áåçá³ëåòí³ “çàéö³” ïî÷àëèñòðèáàòè ç êîðìè. Íå ïîùàñòèëî ò³ëüêè Êóøí³ðîâó Ïåòðó: â³í ï³ðíóâ ó âîäóç ãîëîâîþ â îäÿç³, ÷èì âèêëèêàâ âåñåëèé ñì³õ ïàñàæèð³â.

Äîìà íàñ íå ÷åêàëè. Áàòüêî ³ ìàòè ñèä³ëè íà ëàâ³ çàñìó÷åí³ é ìîâ÷àçí³, í³áèïèòàþ÷è, ÷îãî ìè ïðèéøëè.  ñåë³ íàñòóïèëî íàï³âãîëîäíå æèòòÿ, ÿêå âèìàãàëîïîøóêó øìàòêà õë³áà äåñü íà ñòîðîí³, áî â äîìàøí³õ ãîñïîäàðñòâàõ éîãî âæåìàéæå íå áóëî. Ç êîëãîñïó çåðíà íå îäåðæàëè, ãðîøåé òåæ.  ðîáî÷èõ òàáåëÿõêîëãîñïíèê³â ñòîÿëè îäí³ ïàëè÷êè, ÿêèìè ñèòèé íå áóäåø. Ñåëÿíè çíîâó ïî÷àëèçàëèøàòè êîëãîñïè â ïîøóêàõ ðîáîòè òà ïîðÿòóíêó â³ä ãîëîäíî¿ ñìåðò³.  ïàì’ÿò³ùå æèëî ãîëîäóâàííÿ 1922 ðîêó, ³ êîæåí ñòàâ ðÿòóâàòèñÿ, ÿê ì³ã. Áàãàòî ëþäóõîäèëî â ïîëå çáèðàòè êîëîñêè, ÿê³ çàëèøèëèñü ï³ñëÿ æíèâ. Çà äåíü ¿õ ìîæíàáóëî íàçáèðàòè ñò³ëüêè, ùîá óðàç ïî¿ñòè. Êîëîñêè ì’ÿëè ðóêàìè, ïîò³ì çåðíîòîâêëè â ñòóï³. Ç îäåðæàíî¿ ìàñè ïåêëè ìàíòîíè. Ìè âæå ¿õ ¿ëè â 1922 ðîö³, ³ âîíèíàãàäóâàëè ìåí³ ñòðàøíó ãîëîäíó ñìåðòü. Äî òîãî æ íàøó ñ³ì’þ ñï³òêàëî ëèõî –çâ’ÿçàíå â ñíîïè ³ çàñêèðòîâàíå æèòî õòîñü ïîäïàëèâ, ³ âîíî çãîð³ëî, âèíóâàòö³âòàê ³ íå çíàéøëè.

Ðîçäóìóâàòè, ÿê æèòè äàë³, áóëî í³êîëè. Ìè ç Âàñèëåì çíîâó çàâåðáóâàëèñÿ –öüîãî ðàçó ïî¿õàëè íà çàãîò³âëþ ôàøèí äëÿ óêð³ïëåííÿ áåðåã³â Äí³ïðà. Ïðàöþ-âàëè íà îñòðîâàõ ó ãèðë³ ð³÷êè Âîðñêëè, êâàðòèðóâàëèñÿ â ñåë³ Ïåðåâîëîøèíîìóó îäíîãî õàçÿ¿íà. ³í â³äâ³â íàì ïðîñòîðó ê³ìíàòó, äå ìè ñïàëè ïîêîòîì íà äîë³âö³,ï³ä³ñëàâøè òîâñòèé øàð ñîëîìè. Íà îñòðîâè ïåðåïðàâëÿëèñÿ ðèáàëüñüêèì ÷îâ-íîì, íèì æå âîçèëè ³ ôàøèíè. Ïðîäóêòè îäåðæóâàëè ñóõèì ïàéêîì, çà ÿêèì¿çäèëè â ì³ñòî Êðåìåí÷óê ïî ÷åðç³ ç³ ñâî¿ì áðèãàäèðîì Á³ëîóñîì ²âàíîì Ôåäî-ðîâè÷åì.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

151

Ðîáîòà âåñü ÷àñ ãîð³ëà â ðóêàõ ³ ïðîõîäèëà â õîðîøîìó íàñòðî¿. Êîæíèé ïðà-öþâàâ íà ñîâ³ñòü, ÿê äëÿ ñåáå. Ñâ³æå ïîâ³òðÿ é âîäà ïðèäàâàëè ñèëè. Çàðîá³òîêó äåíü ñêëàäàâ 4–5 êàðáîâàíö³â, ³ç ÿêèõ 1 êàðáîâàíåöü â³äõîäèâ íà ¿æó. Ìåíþ áóëîîäíîìàí³òíå. Íà ñí³äàíîê ³ âå÷åðþ ãîòóâàëè ïî ÷åðç³ áóäü-ÿêèé ñóï, à íà îá³äïîñò³éíî áóëè îñåëåäö³ ³ æèòí³é õë³á. Ïðàöþâàëè äî ï³çíüî¿ îñåí³, ïîêè é íàñòàëèìîðîçè. Óæå ïîòð³áíî áóëî òîïèòè õàòó, àëå íå öå áóëî ãîëîâíèì.  íàø³é ñîëîì’ÿ-í³é ïîñòåë³ çàâåëèñÿ âîø³, ÿê³ íàì íå äàâàëè ñïîêîþ, îñîáëèâî âíî÷³. Äîâîäèëîñüáåç óñÿêîãî ñîðîìó çí³ìàòè ³ç ñåáå íàò³ëüíó á³ëèçíó ³ ïðè ãàñîâ³é ëàìï³ çíèùó-âàòè ãàä³â.

Ïîâåðíóâøèñü äîäîìó, ìè ðîçðàõîâóâàëè íà çàðîáëåí³ ãðîø³ ÿêîñü ïåðåæè-òè çèìó. Ïîêè áóëè â³äñóòí³, â ñåë³ â³äáóëèñÿ çì³íè. Êîëãîñïè “Çåëåíà ä³áðîâà”,“Äí³ïðî”, “Çåëåí³ ëóêè” ³ “Âåñåëèé ïîä³ë” îá’ºäíàëèñÿ â îäèí êîëãîñï “Äí³ïðî”.Ïåðåä òèì ãîëîâà íàøîãî êîëãîñïó Êîäàê Ô. óçÿâ íà ñåáå â³äïîâ³äàëüí³ñòü –áåç äîçâîëó âèùåñòîÿ÷èõ îðãàí³â ðîçäàâ êîëãîñïíå çåðíî ÷ëåíàì êîëãîñïó.Êîäàêà ñóäèëè, ³ â³í â³äáóâàâ ïîêàðàííÿ, ïðèìóñîâî ïðàöþþ÷è â Ãëîáèíñüêîìóöóêðîâîìó ðàäãîñï³.

×åðåç äåÿêèé ÷àñ ³ñòîð³ÿ ïîâòîðèëàñÿ. Êîëãîñïè “Ðàäÿíñüêèé õë³áîðîá”,“Íîâå æèòòÿ” ³ “1 Òðàâíÿ” îá’ºäíàëèñÿ â îäèí êîëãîñï “Øëÿõ Ëåí³íà”. Ïåðåäîá’ºäíàííÿì êåð³âíèêè êîëãîñïó “1 òðàâíÿ” Ïîëèâ’ÿíèé Õàðëàíò³é ³ ÆàäàíÁîðèñ (ì³é äÿäüêî) òàêîæ áåç äîçâîëó ðîçäàëè õë³á ñâî¿ì ÷ëåíàì êîëãîñïó,à ñàì³ çíèêëè â íåâ³äîìîìó íàïðÿìêó. Îðãàíè âíóòð³øí³õ ñïðàâ ¿õ ðîçøóêóâàëè,àëå çíàéòè íå çìîãëè, ïîêè âîíè ñàì³ íå ïîÿâèëèñÿ ó ñåë³. ¯ì í³÷îãî íå áóëî,³ òîìó ïîò³ì ñòàâ â óæèòêó âèðàç, ÿêèé ïðè ñêðóòíîìó ñòàíîâèù³ æàðòîìà âèñëîâ-ëþâàëè: “Õàðëàí óò³ê, ³ ÿ âòå÷ó”. Ìîâëÿâ, í³÷îãî íå áóäå.

 íîâîñòâîðåíèõ êîëãîñïàõ áóëî ñò³ëüêè áðèãàä, ñê³ëüêè ââ³éøëî äî íèõ êîë-ãîñï³â, ³ ò³ áðèãàäè ùå äîâãî çàëèøàëèñÿ ï³ä íàçâîþ ñâî¿õ ïîïåðåäíèê³â.

Êîëãîñï “Äí³ïðî”, äî ÿêîãî òåïåð ìè íàëåæàëè, î÷îëèâ Áóçüêî Êàëåíèê ßêî-âè÷, ùî áóâ àêòèâ³ñòîì. ³í ïî÷àâ ïëàíîì³ðíî ðîçïîä³ëÿòè òÿãëîâó ñèëó òà ³íâåí-òàð ó â³äïîâ³äíîñò³ äî çåìåëüíî¿ ïëîù³, ÿêà íàëåæàëà áðèãàäàì. ϳñëÿ òàêîãîðîçïîä³ëó íå êîæíèé êîëãîñïíèê óæå ì³ã ïîáà÷èòè ñâîº óñóñï³ëüíåíå ìàéíî ÷èêîíÿ, ùîá ñêàçàòè, ùî öå éîãî. Ïî áðèãàäàõ ïîñò³éíî áóëè êîíþõè é âîëîâèêè,ÿêèì ãîòóâàëè îá³ä, ÷îìó ìîæíà áóëî ïîçàçäðèòè.

 öåé ÷àñ íàéñòàðøèé áðàò ²âàí äåñü ïðàöþâàâ ó Äí³ïðîäçåðæèíñüêó, ñåñò-ðà Ìîòðÿ áóäóâàëà Äí³ïðîãåñ. ß ç áðàòîì Âàñèëåì õîäèâ íà ð³çí³ ðîáîòè ó ñâîþáðèãàäó.  á³ëüøîñò³ âèïàäê³â ðîáîòè íå áóëî, ³ íàì äàâàëè íàðÿä ïðè íåîáõ³ä-íîñò³ â ³íø³ áðèãàäè, íàé÷àñò³øå â ïåðøó “Äí³ïðà”, ùî áóëà â³ä íàñ çà ÷îòèðèê³ëîìåòðè. Áðèãàäèðîì ö³º¿ áðèãàäè áóâ ßëîâ Òèìîô³é Ìèêîëàéîâè÷. Îäíîãîðàçó ìåí³ ç Âàñèëåì â³í ïîñòàâèâ çàâäàííÿ çàñ³êàòè ï³äëîãó â êîíþøí³, äå ÿìèáóëè òàê³, ùî ìîæíà ïîâèêðó÷óâàòè íîãè íå ò³ëüêè ñîá³, à é êîíÿì. Ðîçêîïàâøèï³äëîãó ³ äîäàâøè ñâ³æî¿ ãëèíè, ìè ñïëàíóâàëè ïîâåðõíþ íèæ÷å ï³ä êðàé, ïîòðó-ñèëè æèòíüîþ ñîëîìîþ, ïðèìî÷óþ÷è âîäîþ, ³ çàñ³êëè øòèêîâèìè ëîïàòàìè äî

152

ѲÄ×ÅÍÍß

òàêî¿ òâåðäîñò³, ïîêè âîíè ñòàëè â³äñêàêóâàòè. Òèìîô³é Ìèêîëàéîâè÷, ïðèéìà-þ÷è ðîáîòó, ç³çâàâ ñâî¿õ êîëãîñïíèê³â ³ ïîñòàâèâ íàñ ¿ì ó ïðèêëàä. Ïîò³ì âèäàâäîâ³äêó, äå ñòîÿëî íå ïî îäí³é ïàëè÷ö³, à ïî 1,25 òðóäîäíÿ. Öå áóëà íîâà îïëàòàïðàö³, ùî âïðîâàäæóâàëàñÿ â êîëãîñïàõ ïî 6–ðîçðÿäí³é òàðèôí³é ñ³òö³. Ðîçðÿäèáóëè òàê³: ² – 0,25 òðóäîäíÿ; ²² – 0,50; ²²² – 0,75; ²V – 1,0; V – 1,25; V² – 1,50.Ðîáîòà îö³íþâàëàñü áðèãàäèðîì ïî ¿¿ çàê³í÷åííþ ³ âèçíà÷àëàñü íå ïî íîðì³, à ïî¿¿ âàæëèâîñò³ é â³äíîøåíí³ äî íå¿ ñàìîãî êîëãîñïíèêà. À öå çíà÷èëî, ùî çà îäíó³ òó æ âèêîíàíó ðîáîòó ï³äë³òêó çàïèñóâàëè “ìåíøó ïàëè÷êó”, í³æ äîðîñëîìó.Íàïðèêëàä, îðàòè îäíîëåì³øíèì ïëóãîì – ïðè õîðîø³é ðîáîò³ çà ñâ³òëîâèé äåíüï³äë³òêó äî 16 ðîê³â çàïèñóâàëè 1 òðóäîäåíü, à äîðîñëîìó – 1,25. Ñïî÷àòêó çäà-âàëîñÿ, ùî îïëàòà ïðàö³ áóëà ïðîãðåñèâíîþ, àëå íåçàáàðîì âîíà ñòàëà îñíîâ-íèì äæåðåëîì, ùî ïîðîäæóâàëî ëåäàðÿ é ñïåêóëÿíòà, ï³äëàáóçíèêà é ãîðëîõâà-òà. Ïðîòå, êîëãîñïíèê-òðóä³âíèê ñòàðàâñÿ ïðàöþâàòè á³ëüøå é êðàùå, íàä³þ-÷èñü, ùî, ìîæå, ùîñü äàäóòü íà çàðîáëåí³ òðóäîäí³. Òà, íà ïðåâåëèêèé æàëü, öÿíàä³ÿ “à ìîæå...” òàê ³ çàëèøàëàñÿ ëèøå îäí³ºþ ³ îñíîâíîþ ïëàòîþ çà éîãîíåëåãêó ³ íåâäÿ÷íó, àëå ÷åñíó ³ ñàìîâ³ääàíó ïðàöþ.

Çà óâåñü 1931 ð³ê êîëãîñïíèêè íå îäåðæàëè í³÷îãî, êð³ì òîãî, ùî ö³íîþ ñâî¿õïîíåâ³ðÿíü âèäàëè ¿ì Êîäàê Ô., Ïîëèâ’ÿíèé Õ., Æàäàí Á. Ôàêòè÷íî âæå íàñòó-ïèâ ãîëîä, ³ ëþäè ïðîäîâæóâàëè çàëèøàòè ñåëî. Çàá³ãàþ÷è âïåðåä, ñêàæó, ùîá³ëüø³ñòü ³ç íèõ âèæèëà. Ò³ æ, ùî çàëèøèëèñü â ñåë³, áóëè ïðèðå÷åí³, àáî ¿õ ÷åêàëàäîâãà é âèñíàæëèâà áîðîòüáà ç³ ñìåðòþ.

Ëþäè ùå íå âìèðàëè. Âîíè áóäóòü ïîìèðàòè ï³çí³øå, àëå ñìåðòü âæå ñòîÿ-ëà íà ïîðîç³ êîæíî¿ îñåë³, äàþ÷è çðîçóì³òè ùå âñ³ì æèâèì, ùî âîíà ñèëüí³øà,æîðñòîê³øà ³ áåçïîùàäí³øà ò³º¿, ùî áóëà â 1922 ðîö³.

Âæå ï³çí³øå, â ðîêè â³éíè, ãåðîéñüêèì áóâ ïîäâèã òîãî, õòî çàêðèâàâ ñîáîþàìáðàçóðó, ðÿòóþ÷è ³íøèõ. Õ³áà íå òàê ïîñòóïèëè Êîäàê, Ïîëèâ’ÿíèé ³ Æàäàí,êîãî âðÿòóâàâøè â³ä ãîëîäíî¿ ñìåðò³, à êîìó ïðîäîâæèâøè æèòòÿ õàé ò³ëüêè é äî33-ãî. ß ùå íå ðàç çãàäàþ ¿õ äîáðèì ñëîâîì, òèì á³ëüøå, ùî ïîò³ì, ó 33-ìó,ïîä³áíèé â÷èíîê ³ç êåð³âíèê³â êîëãîñïó í³õòî íå ïîâòîðèâ. Áóäü ìîÿ âîëÿ, ÿ á ¿õ³ìåíàìè íàçâàâ ó ñåë³ âóëèö³.

1932 ð³êÃîëîä ³ õîëîä, íå âùóõàþ÷è, ïåðåòíóëè â ÷àñ³ íîâó êàëåíäàðíó äàòó, ïî-

ã³ðøóþ÷è ç êîæíèì äíåì ³ áåç òîãî á³äíå æèòòÿ ñåëÿí. Ïðî ïðàâî êîæíî¿ ëþ-äèíè íà æèòòÿ òîä³ ùå íå ãîâîðèëè; ïðî ïðàâî êîæíîãî íå âìåðòè ç ãîëîäóí³õòî íå ìàâ ïðàâà íå ò³ëüêè ñòàâèòè âèìîãó, à é äóìàòè ïðî öå. Çà ïîä³áí³ðîçìîâè ÷è ðîçäóìè “øèëè” êðèì³íàëüíó ñïðàâó ³ “çâàííÿ” êëàñîâîãî âîðîãà.Ñêàðæèòèñÿ íå áóëî êóäè ³ íå áóëî êîìó. Ìàñîâî¿ ñìåðòíîñò³ ùå íå áóëî, áîëþäè, íàâ÷åí³ ãîëîäîì 1922 ðîêó, ñòàëè á³ëüø çàïàñëèâ³: â ñàðàÿõ ÷è ÷óëàíàõï³ä ñòåëåþ, äå ðàí³øå çáåð³ãàëè ñàëî, âèñ³â êóðàé, âîñåíè çàãîòîâëåíèé, ñàì³ æï³äñîáí³ ïðèì³ùåííÿ áóëè çàïîâíåí³ áàäèëëÿì êóêóðóäçè ÷è ³íøèõ ðîñëèí, áî

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

153

áóëà ãîòîâí³ñòü ñòàòè òðàâî¿äíèìè ³ñòîòàìè, àáè ò³ëüêè âèæèòè.  îäíîîñ³á-íèê³â ùå çàëèøàëîñÿ òðîõè çåðíà, ÿêå íå âñòèãëè çàáðàòè ç ÷åðåí³ ïå÷³ ç-ï³äãîëîäíèõ ä³òåé “óäàðíèêè”.

ͳáè ïðèñêîðþþ÷è ÷àñ, äèâëÿ÷èñü ÷åðåç ñí³ãîâ³ çàìåò³ë³, ñåëÿíè òåðïåëèâîâèãëÿäàëè âåñíó. Êîæíà âåñíà ïðèíîñèëà õë³áîðîáó âåëèê³ íà䳿–íà䳿 íà âðîæàé.×è º ðîáîòà áëàãîðîäí³øà é êðàùà ÷èì ðîáîòà ñ³âà÷à, êîëè çåðíî ïàäຠó ñâ³æóçåìëþ – íà ùàñòÿ, íà çäîðîâ’ÿ, íà æèòòÿ – ï³ä äçâ³íêèé ñï³â æàéâîðîíêà! íàðîä³ êàæóòü, ùî æàéâîðîíîê çàâæäè ñï³âຠíà âðîæàé. Öüîãî ðîêó – ò³ëüêèá éîãî ä³æäàòèñü. Íàä³ÿ ïðèáàâëÿëà ñèëè, à â³ðà äàâàëà çìîãó æèòè.

Óæå â íàø³ äí³ ñèí çàäàâ ìåí³ áåçãëóçäî-æàðò³âëèâó çàãàäêó: íàï³âæèâèé³ íàï³âìåðòâèé – îäíå é òå æ? ³äïîâ³äàþ, ùî òàê. Ïåâíî, ì³æ öèìè ñëîâàìèìîæíà ïîñòàâèòè çíàê ð³âíÿííÿ? Ïîãîäæóþñü. “Òàê òîä³, çàêðåñëèâøè ç îáîõñòîð³í “íàï³â”, æèâèé ð³âíÿºòüñÿ ìåðòâîìó?” – çàïèòàâ ñèí, ï³äâîäÿ÷è æàðò äîàáñóðäó. “Òàê ³ áóëî â ãîëîäîâêó,” – â³äïîâ³â ÿ ñèíîâ³. Áî ò³, ùî ùå äèõàëè, á³ëüøñõîæ³ áóëè íà ìåðòâèõ, í³æ íà æèâèõ.

Ïåðñïåêòèâ âèæèòè â ñåë³ âñ³é íàø³é ðîäèí³ ìàéæå íå áóëî. Áðàò Âàñèëüïîäàâñÿ ï³øêè â Äí³ïðîäçåðæèíñüê, â³äøóêàâ ²âàíà ³ ç âåëèêèì òðóäîì óëàøòó-âàâñÿ íà ðîáîòó. Âîíè, ïðàêòè÷íî, ïåðåáèâàëèñÿ íà îäíîìó ïàéêó, áî ðîáîòèáóëî ìàëî: ìàñîâèõ ñåçîííèõ ðîá³ò óçèìêó íå ïðîâîäèëè.

Íåâäîâç³ ïîâåðíóëàñÿ ³ç çàðîá³òê³â ñåñòðà Ìîòðÿ – âîíà çàõâîð³ëà åêçå-ìîþ. ̄ ¿ íîãè, ùî ùå â÷îðà ì³ñèëè áåòîí Äí³ïðîãåñó, áóëè ïîêðèò³ ðàíàìè.

ß çíîâ ãîòîâèé áóâ ï³òè ç äîìó íà âñ³ ÷îòèðè ñòîðîíè, àëå òàêà íàãîäà íåòðàïëÿëàñÿ: äîâ³äêè ïðî ì³ñöå ïðîæèâàííÿ áåç äîçâîëó êîëãîñïó ñ³ëüñüêà ðàäàâæå íå âèäàâàëà, à êîëãîñï í³êîãî íå â³äïóñêàâ. Äîçâîëÿëîñÿ â³ä’¿æäæàòè ò³ëüêèïî îðãàí³çîâàíîìó íàáîðó íà áóäü-ÿêå ï³äïðèºìñòâî ÷è íîâîáóäîâó, ÿêèé ïî-÷èíàâñÿ ç ïðèõîäîì âåñíè. ² ìåí³ í³÷îãî íå çàëèøàëîñÿ, ÿê ÷åêàòè òàêîãî ùàñëè-âîãî äíÿ.

Äîìà óæå ê³íö³ ç ê³íöÿìè íå çâîäèëè. Îñíîâíèì ïðîäóêòîì õàð÷óâàííÿ áóëèìàíòîíè. ×àñò³øå âñüîãî ¿õ ãîòóâàëè ç áàäèëëÿ êóêóðóäçè, ÿêå ñóøèëè â ïå÷³,ñë³äêóþ÷è, ùîá âîíî íå ïðèñìàëèëîñÿ, ïîò³ì òîâêëè â ñòóï³ é ïðîñ³âàëè íà ñèòî. îòðèìàíèé ïóõêèé ïèëîê äîäàâàëè òðîõè, ÿêùî áóëî, áîðîøíà ³ âèðîáëÿëè“êîòëåòè”. ¯õ ïåêëè íà çàë³çíîìó ëèñò³ â ïå÷³, ïîìàçàâøè áóäü-ÿêèì æèðîì.×àñò³øå âñüîãî öå áóâ øìàò ñòàðîãî ñàëà, ùî âèñ³â ó ÷óëàí³ ð³ê ÷è äâà äëÿãîñïîäàð÷èõ ïîòðåá.  êîãî ³ öüîãî íå áóëî – ëèñò çàñòåëÿëè ñîëîìîþ, àáî æèòí³ìîêîëîòîì, àáè ò³ëüêè ìàíòîíè íå ïðèãîð³ëè. Ãîòóâàëè ¿õ ùîäíÿ, çà ùî âîíè ùåíàçèâàëèñü “ùîäåííèêàìè”.

6 òðàâíÿ â ñåëî ïðè¿õàâ âåðáóâàëüíèê äëÿ îðãàí³çîâàíîãî íàáîðó ëþäåé íàøàõòè Äîíáàñó. Áàæàþ÷èõ áóëî áàãàòî, ³ âðàíö³ íàñòóïíîãî äíÿ âñ³ çàâåðáîâàí³âèðóøèëè ï³øêè äî ñòàíö³¿ Ïàâëèø. Òàì íàñ ÷åêàëà ìåäêîì³ñ³ÿ. Çà ñòàíîì çäî-ðîâ’ÿ íà øàõòó ìåíå íå ïðîïóñêàëè. Ó êðàéíüîìó â³ä÷àþ, ïëà÷ó÷è, ìåí³ âäàëî-ñÿ óìîâèòè êîì³ñ³þ, ùî çàëèøàòèñÿ â ñåë³ ð³âíîçíà÷íî ïîìåðòè ç ãîëîäó. Ìåí³

154

ѲÄ×ÅÍÍß

çðîáèëè âèíÿòîê ³ âèäàëè ïðî¿çí³ äîêóìåíòè. ×åðåç ê³ëüêà ãîäèí ãðóïà äî¿õàëàäî ñò. Êîðèñò³âêà, äå òðåáà áóëî ðîáèòè ïåðåñàäêó äî Äí³ïðîïåòðîâñüêà. Ïî¿çä,ÿêîãî äî÷åêàëèñÿ ï³ä âå÷³ð, ïðèáóâ ïåðåïîâíåíèé. Óñ³ âàãîíè çâåðõó áóëèîáë³ïëåí³ ñèäÿ÷èì ëþäîì, ÿê ìóõàìè. Ç âàãîí³â í³õòî íå âèõîäèâ, ³ íàì çàëèøè-ëîñÿ âèäèðàòèñÿ íà âåðõ ³ ñòðèáàòè ç âàãîíà íà âàãîí ó ïîøóêàõ â³ëüíîãî ì³ñöÿ.Òàê ìè ä³ñòàëèñÿ äî Äí³ïðîïåòðîâñüêà, äå íàñ ÷åêàëà ùå îäíà ïåðåñàäêà íàïî¿çä Îäåñà–̳ëëåðîâå. ³í ïðèáóâ òàêèé ñàìî ïåðåïîâíåíèé ³ çíîâ íàøå ì³ñöåáóëî çâåðõó âàãîíà. Íà ñò. ßñèíóâàòà â ïðèìóñîâîìó ïîðÿäêó çàéâèõ ïàñàæèð³âçíÿëè ³ ïîñàäèëè â äîäàòêîâèé ïî¿çä äî ñò. Äåáàëüöåâå, ó âàãîí³ ÿêîãî ï³ñëÿ äâîõáåçñîííèõ íî÷åé ÿ ñîëîäêî çàñíóâ íà òðåò³é ïîëèö³.

Óäîñâ³òà, ùå çîâñ³ì ñîííèì, ÿ â³ä÷óâ, ÿê õòîñü íèøïîðèòü ó ìî¿é áîêîâ³éêèøåí³. ß ïîâåðíóâñÿ íà äðóãèé á³ê, âíàñë³äîê ÷îãî ñîíÿ÷íèé ïðîì³íü âäàðèââ î÷³, ³ ïðîêèíóâñÿ. Ó âàãîí³ í³êîãî íå áóëî, ïî¿çä ñòîÿâ ó òóïèêó íà çàïàñí³é êî볿.ß ïåðåâ³ðèâ ñâî¿ êèøåí³: âîíè áóëè ïóñò³. Óñ³ ìî¿ äîêóìåíòè ³ 30 êàðáîâàíö³âóêðàëè, çàëèøèâøè ò³ëüêè ïðî¿çíèé êâèòîê. ß ï³øîâ äî íà÷àëüíèêà âîêçàëó, ïî-êàçàâ êâèòîê ³ ðîçïîâ³â ïðî êðàä³æêó. ³í â³äïîâ³â, ùî íàøà ãðóïà ùå íå ïî¿õàëà,áî äî ñò. Äîíáàñ-Àíòðàöèò ïî¿çä â³äïðàâèòüñÿ íå ðàí³øå 12-¿ ãîäèíè äíÿ. ×àñóáóëî âäîñòàëü, ³ ÿ ïîïðÿìóâàâ íà ðèíîê. Ïî äîðîç³ çóñòð³â ñâî¿õ îäíîñåëü÷àíÄóäåíêà Âàñèëÿ ³ç Øàð³âêè ³ Ãóñàðà Äåíèñà ç Äà÷³. Âîíè ¿ëè á³ëèé õë³á, â³äð³çó-þ÷è íà õîäó ñêèáêè ç 3-ê³ëîãðàìîâî¿ õë³áèíè, ÿêà íà ðèíêó êîøòóâàëà 30 êàðáî-âàíö³â. ßê âîíà ¿ì ä³ñòàëàñÿ – íåâ³äîìî, àëå ÿ çíàâ, ùî ãðîøåé ó íèõ íå áóëî.Ìî¿ êèøêè âæå äàâíî âñ³ ãîëîñíî êàâ÷àëè, àëå çàìîðèòè ¿õ áóëî í³÷èì.

Îï³âäí³ âè¿õàëè ç Äåáàëüöåâîãî. Ñâîþ ñòàíö³þ Äîíáàñ-Àíòðàöèò, êóäè ïðè-¿õàëè âíî÷³, ïðîñïàëè. Äîâåëîñÿ ïîâåðòàòèñÿ ï³øêè, ³ ò³ëüêè ç³ ñõîäîì ñîíöÿ ä³ñòà-ëèñÿ äî Áîêîâñüêîãî øàõòîóïðàâë³ííÿ, äå íàñ óæå äàâíî ÷åêàëè.

Íàãîäóâàâøè ãàðÿ÷èì ñí³äàíêîì ³ç äâîõ ñòðàâ ³ íàïî¿âøè ñîëîäêèì ÷àºì,íàì âèäàëè ïî 5 êàðáîâàíö³â àâàíñó ³ íàïðàâèëè íà ìåäêîì³ñ³þ, äå âñ³õ, êð³ììåíå, óñïåíö³â ïðèçíà÷èëè âèá³éíèêàìè ó øàõòó “7-á³ñ”. ß íàãàäóâàâ æèâîãîòðóïà, ê³ñòêè ÿêîãî ñâ³òèëèñÿ ÷åðåç âëàñíó øê³ðó, ³ áåç êîì³ñ³¿ ìîæëèâî áóëîâèçíà÷èòè ñòàí ìîãî çäîðîâ’ÿ. ßê ³ â Ïàâëèø³, ÿ ñòàâ ïðîñèòèñÿ íà áóäü-ÿêóðîáîòó, àáè ò³ëüêè â øàõòó. Ìîº ïðîõàííÿ çàäîâîëüíèëè, çàðàõóâàâøè â áðèãàäóóêð³ïëþâà÷³â.

Íàñ ïîñåëèëè â áàðàêàõ, ïî ÷èñòîò³ é îõàéíîñò³ çíà÷íî ã³ðøèõ äí³ïðîäçåð-æèíñüêèõ.  ï³ñëÿîá³äí³é ÷àñ ÿ ðàçîì ³ç ãðóïîþ ñïóñòèâñÿ â øàõòó íà ãëèáèíó400 ì. ³ä çá³ðíîãî ïóíêòó íàñ ðîçâåëè ïî áðèãàäàõ. Òàê ÿ ñòàâ øàõòàðåì.

Ïåðøà ðîáî÷à çì³íà ìåí³ âèäàëàñÿ çà ð³ê. Òàì, ï³ä çåìëåþ, âñÿ áðèãàäàñèä³ëà êîëîì ³ ïî ÷åðç³ “òî÷èëà” àíåêäîòè. Çà ðîáîòó, ïðî ÿêó ÿ ùå íå ìàâ óÿâ-ëåííÿ, í³õòî íå âçÿâñÿ, ïîêè ðåâóí íå ñïîâ³ñòèâ ïðî çàê³í÷åííÿ çì³íè. Òàê ïðîéø-ëî ùå 3–4 äí³, ï³ñëÿ ÷îãî áðèãàäèð ïîïåðåäèâ: “Çàâòðà, õëîïö³, íàáèðàéòå ïî-á³ëüøå ãàí÷³ðîê – òðåáà ïîòðóäèòèñÿ”. Íå çíàþ÷è ñâî¿õ îáîâ’ÿçê³â ³ íå óÿâëÿþ-÷è, ùî ìîæíà ãàí÷³ðêàìè êð³ïèòè, ÿ íàáèâ íèìè çàçäàëåã³äü ïîâí³ êèøåí³ ³ íà-

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

155

ñòóïíîãî äíÿ ñïóñòèâñÿ ç áðèãàäîþ â øàõòó. Áðèãàäèð ïðîâ³â íàñ äî îäí³º¿ ç ëàâ,ÿêà áóëà âæå óêð³ïëåíà é ïðèéíÿòà äî ðîáîòè, ïðî ùî ãîâîðèëè â³äïîâ³äí³ ïîçíà÷-êè ôàðáàìè íà êîæí³é îïîð³, ³ ïîñòàâèâ çàäà÷ó: ïîçíà÷êè ñòåðòè, íå çàëèøàþ÷è³ ñë³äó, ùî âîíè áóëè. Öå áóâ ïåðøèé íåïîñèëüíèé òðóä â ìîºìó æèòò³, áî íå ì³ãçðîçóì³òè éîãî ñóò³, à òå çàâçÿòòÿ, ³ç ÿêèì áðèãàäà “íàâàëèëàñü” íà îïîðè, ïðè-ìóñèëî ìåíå ïðàöþâàòè ÷åðåç ñèëó, àáè ò³ëüêè íå ââàæàëè ñèìóëÿíòîì.

ϳä ê³íåöü çì³íè ðîáîòó âèêîíàëè, à âðàíö³ ÿ ïîáà÷èâ íà òàáåë³, ùî âèâ³øó-âàâñÿ ïî çàê³í÷åííþ ï’ÿòèäåíêè, çàðîá³òîê êîæíîãî ÷ëåíà áðèãàäè, â òîìó ÷èñë³³ ñâ³é – 10–15 êðá. â äåíü. Çà òàêó îïëàòó ìîæíà áóëî ïðàöþâàòè, àëå ï³ñëÿçðîáëåíîãî ìåí³ âáà÷èëîñÿ ùîñü òàêå, ï³ñëÿ ÷îãî ðîáèëîñÿ ñòðàøíî. ß äóæåáîÿâñÿ òóáåðêóëüîçó, óêóñó ñêàæåíî¿ ñîáàêè é ãàäþêè, ïîïàñòè â òþðìó. Ö³ ÷î-òèðè “áîþñü” í³êîëè íå ïîêèäàëè ì ãîëîâè, äå á ÿ íå áóâ. ß âèð³øèâ íàñòóïíî¿çì³íè ïîãîâîðèòè ïðî òå, ùî çðîáëåíî, ç áðèãàäèðîì. Àëå ñêëàëîñÿ ïî-³íøîìó.

Ïðèéøîâøè âèìîðåíèì ó áàðàê, ÿ íàòðàïèâ íà ïðàö³âíèêà ñàí÷àñòèíè, ÿêèéïåðåâ³ðÿâ ñòàí æèòëà é çäîðîâ’ÿ øàõòàð³â. Îáñòåæèâøè ìåíå, â³í ðåêîìåíäó-âàâ íàñòóïíîãî äíÿ íà ðîáîòó íå âèõîäèòè, à ç’ÿâèòèñÿ çðàíêó â ïîë³êë³í³êó äîãîëîâíîãî ë³êàðÿ, ùî ÿ ³ çðîáèâ. Ãîëîâíèé ë³êàð óâàæíî ìåíå îáñòåæèâ ³ äîâãîðîçïèòóâàâ, çâ³äêè ÿ, ÿê æèâ, ÷èì õâîð³â. ß äîêëàäíî ðîçïîâ³â, ùî ó ñâî¿ 19 ë³òóæå âñòèã êîâòíóòè íåìàëî ãîðÿ, ïåðåæèâøè äâ³ ãîëîäîâêè, ÷åðåç ùî ³ áóâîñëàáëåíèé îðãàí³çì, ùî õâîð³â ³ õâîð³þ ðåâìàòèçìîì ³ ïëåâðèòîì. Ïðî ãîëîä,ùî óæå ëþòóâàâ ó íàøèõ êðàÿõ, ãîëîâíèé ë³êàð íå çíàâ ³ íå ïîâ³ðèâ. “Öüîãî íåìîæå áóòè â íàø³é ðàäÿíñüê³é äåðæàâ³”, – ð³øó÷å ï³äêðåñëèâ â³í ³ á³ëüøå íåçàõîò³â ìåíå ñëóõàòè. Îäíàê êàòåãîðè÷íî çàáîðîíèâ ïðàöþâàòè ï³ä çåìëåþ.

Ç âèñíîâêàìè ë³êàðÿ ÿ ï³øîâ äî áðèãàäèðà. Òîé ïîðåêîìåíäóâàâ ìåí³ çâåð-íóòèñÿ â áþðî ïî îõîðîí³ ïðàö³. Ïîãîâîðèâ ÿ ç áðèãàäèðîì ³ ïðî âèêîíàíó ðîáîòóç äîïîìîãîþ ãàí÷³ðîê, âèñëîâèâøè äóìêó, ùî öå ïîãðîæóº òþðåìíèì óâ’ÿçíåí-íÿì. ³í óñì³õíóâñÿ, ïîêëàâ ðóêó ìåí³ íà ïëå÷å ³ âæå ñåðéîçíî, ÿê çíàâåöü, ñêà-çàâ: “Øàõòà, õëîï÷å, öå òåìíèé ë³ñ, êóäè íå ïðîáèâàºòüñÿ í³ ñîíÿ÷íå ñâ³òëî âäåíü,í³ ì³ñÿ÷íå âíî÷³. Íå á³éñÿ!”

Áþðî ïî îõîðîí³ ïðàö³ íàïðàâèëî ìåíå ïðàöþâàòè íà ä³ëÿíêó ñîðòóâàííÿ,ùî çíàõîäèëàñü ïîðÿä øàõò 14–15, êóäè ÿ ùå âñòèã ó äðóãó çì³íó. Âàãîíåòêè, ùîï³äí³ìàëèñÿ ³ç çàáîþ, ÿ ïîâèíåí áóâ â³ä÷åïëÿòè â³ä êàíàòà ³ íàïðàâëÿòè íàâ³äïîâ³äí³ åñòàêàäè â çàëåæíîñò³ â³ä òîãî, ÷èì âîíè çàâàíòàæåí³. Ðîáîòà áóëàâåñåëà, íà ñâ³æîìó ïîâ³òð³, àëå çàðïëàòà ñêëàäàëà 37–40 êðá. Õàð÷óâàííÿ æó ì³ñÿöü çàáèðàëî ìàéæå 90 êðá. Òðåáà áóëî øóêàòè ÿêîãîñü âèõîäó. ×åðåç äåíü-äâà â³í ñòàâ î÷åâèäíèì ñàì. Ùîäíÿ ÿ îòðèìóâàâ 800 ã ñ³ðîãî õë³áà, ïîëîâèíóÿêîãî íå ç’¿äàâ. Íà ðèíêó òàê³ ï³âõë³áèíè âèðèâàëè ç ðóê çà 4 êðá., à õë³áèíóìîæíà áóëî ïðîäàòè ³ çà 10 êðá.  ¿äàëüí³ â äîñòàòí³é ì³ð³ áóëî ð³çíèõ ñòðàâ,îñîáëèâî êóêóðóäçÿíèõ, à ìàìàëèãó ìîæíà áóëî ¿ñòè, ñê³ëüêè äóø³ áàæàíî.

Íåçàáàðîì ÿ îäåðæàâ ëèñòà â³ä áàòüêà. ³í ïèñàâ, ùî äîìà äî¿ëè îñòàíí³éñí³ï áàäèëëÿ ³ ïîâí³ñòþ ïåðåéøëè íà ï³äí³æíèé êîðì: ùàâåëü, êîçåëüêè, äèêó

156

ѲÄ×ÅÍÍß

öèáóëþ. Ç äíà âîäîéìèù ï³äí³ìàëè ìîëþñêè, ëîâèëè ðèáó, ¿ëè öâ³ò àêàö³¿. Íàùàñòÿ, ìàëè ñâîº ìîëîêî, ùî, â îñíîâíîìó, ³ òðèìàëî ¿õ íà á³ëîìó ñâ³ò³. Ùåáàòüêî ïèñàâ, ùî âîíè õâèëþþòüñÿ, ùî â ìåíå âêðàëè äîâ³äêó, ïî ÿê³é ìîæíàâëàøòóâàòèñÿ íà ðîáîòó. “Öå çàãðîæóº íåïðèºìíèìè íàñë³äêàìè. ßêùî òîá³ òàìïîãàíî – ïîâåðòàéñÿ äîäîìó, áî ìè çà òîáîþ ñêó÷èëè. ¯ñòè íåìà ÷îãî, òà ë³òîÿêîñü ïåðåêàëàòàºìî – à òàì áóäå âèäíî”, – ïèñàâ áàòüêî.

ß áóâ âèíåí, ùî ïîâ³äîìèâ áàòüêîâ³ çà ñâîþ äîðîæíþ ïðèãîäó. Òà ï³ñëÿïðèáóòòÿ íà ì³ñöå ðîáîòè ÿ íàïèñàâ çàÿâó äî øàõòîóïðàâë³ííÿ, à ÷åðåç äåíü – äîì³ñöåâî¿ ãàçåòè “Êðàñíèé ëó÷”, ùîá äîâ³äêó, âèäàíó íà ìîº ïð³çâèùå, ââàæàëèíåä³éñíîþ. Òàêå îãîëîøåííÿ áóëî îïóáë³êîâàíå, à íà ì³ñöå ðîáîòè ðåäàêö³ÿãàçåòè âèñëàëà âèïèñêó.

×åðåç äåÿêèé ÷àñ íà ñîðòóâàííÿ ³ç øàõò 7–8 ïåðåâåëè ³ ìî¿õ çåìëÿê³â, ÿê³ íåâèòðèìàëè ï³äçåìíèõ ðîá³ò – Äóäåíêà ²âàíà é Ìóñ³ÿêó Àíäð³ÿ, òðîõè ï³çí³øå –ßêîâåíêà Ïàâëà ³ Øåâ÷åíêà Âàñèëÿ.

Âàæêà ïðàöÿ õë³áîðîáà. Àëå ìè ïåðåêîíàëèñÿ, ùî òðóä øàõòàðÿ çàñëóãîâóºíàéêðàùèõ ñë³â ïîõâàëè é çàõîïëåííÿ. Òóò ïðàöþâàëè ìóæí³, òåðïëÿ÷³ ³ ñèëüí³äóõîì ëþäè. Çâè÷àéíî, òðàïëÿëèñÿ ³ òàê³, äëÿ ÿêèõ øàõòà áóëà “òåìíèì ë³ñîì”.Àëå, â îñíîâíîìó, – öå áóëè áîãàòèð³-ãåðî¿. ² íå ò³ëüêè ò³, ùî ïðàöþâàëè â çàáî¿.Íåäàëåêî â³ä íàøîãî ì³ñöÿ ðîáîòè çàâàíòàæóâàëè âóã³ëëÿì âàãîíè. Ðîáèëîñÿ öåâðó÷íó ç äîïîìîãîþ òà÷êè ³ äîùàíîãî ïîìîñòó. Äî ìàëîãî âàãîíà ïðèêð³ïëÿëèîäíîãî, à äî âåëèêîãî – äâîõ ðîá³òíèê³â. Öå ñóìë³ííèé, ÷åñíèé ³, íà ì³é ïîãëÿä,ñàìèé íàî÷íèé òðóä ïî âñüîìó Äîíáàñó, äå íå ïðîõîäèâ ìåòîä “øàõòà–òåìíèéë³ñ”, à ò³ëüêè íàä³ÿ íà ñâî¿ ìîçîë³ ³ âèòðèìêó. Íàì äóæå õîò³ëîñü òàêîæ áóòèòàêèìè, òà ìè âèñíàæåí³ ³íøîþ äîëåþ ³ òîìó – áåçñèë³. Ìåí³ ³ ìî¿ì òîâàðèøàìçàëèøàëîñÿ ïðàöþâàòè òàì, êóäè ïîøëþòü, ³ êîæåí äåíü äóìàòè, ÿê ïðîæèòè íàòàêó ìàëó çàðïëàòó.

Ïðàöþþ÷è íà øàõò³, äàëåêî â³ä äîìó, ìè âñå ÷àñò³øå çãàäóâàëè ñåëî ³ ð³äíóçåìëþ. Âäèõàþ÷è âóã³ëüíó ê³ïòÿâó, íàì íî÷àìè ñíèëîñÿ êîëîñèñòå ïîëå, ùî ïàõ-ëî õë³áîì ³ êëèêàëî äî ñåáå. Çîð³ æ áóëè òóò íå òàê³ òèõ³ é ëàã³äí³, ÿê ò³, ùîâ³äáèâàëèñÿ â äí³ïðîâñüêèõ ïëåñàõ, à âèñ³ëè ñòðîãî åëåêòðè÷íèìè ëàìïî÷êàìèíàä ÷îðíèìè òåðèêîíàìè.

Ç ëèñò³â, ùî îäåðæóâàâ â³ä áðàò³â, ÿ çíàâ, ùî ¿ì òàêîæ íå ëåãêî. ²âàí³ Âàñèëü ïðàöþâàëè çåìëåêîïàìè òàì æå, â Äí³ïðîäçåðæèíñüêó. Ðîáîòà â íèõçàê³í÷óâàëàñÿ, ³ âîíè íåçàáàðîì ïîâåðíóòüñÿ â ñåëî. “ßêùî òîá³ òàì ïîãàíî –¿äü äîäîìó. Çåìëÿ – ãîä³âíèöÿ íàøà, ³ æèòòÿ â êîëãîñï³ ïîâèííî ïîêðàùàòè,”–ïèñàëè áðàòè.

Ïðî ïîâåðíåííÿ äîäîìó ðîçìîâè ç òîâàðèøàìè íå áóëî. Óñå, ùî ìè çàðîá-ëÿëè, â³äõîäèëî íà ¿æó, àëå óìîâè íàøîãî ïðîæèâàííÿ ïîã³ðøàëè.  áàðàêàõ çà-âåëîñÿ ñò³ëüêè êëîï³â ³ òàðãàí³â, ùî íå äàâàëè çìîãè ñïîê³éíî â³äïî÷èâàòè. Äî-âîäèëîñÿ âíî÷³ íå âèìèêàòè ñâ³òëî ³ çíèùóâàòè öèõ ïàðàçèò³â. Ìè ïî÷àëè ñêàð-æèòèñü, ³ îäíîãî ðàçó äî íàñ çàâ³òàâ ñåêðåòàð ïàðò³éíî¿ îðãàí³çàö³¿ øàõòè.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

157

ß ÿêðàç ñèä³â ³ ÷èòàâ ëèñòà â³ä áàòüêà, ÿêîãî ùîéíî îäåðæàâ. ³í ïðèñ³â á³ëÿìåíå, ïîö³êàâèâøèñü, ùî ïèøóòü ³ç äîìó. ß çà÷èòàâ ëèñòà. Äîáðîäóøí³ñòüó ñåêðåòàðÿ ïðîéøëà ³ â³í, çì³íèâøèñü íà îáëè÷÷³, ñòàâ ìåíå ïåðåêîíóâàòè, ùîöüîãî íå ìîæå áóòè, ùî ëèñòà ïèñàâ íå áàòüêî, à ÿêèéñü êëàñîâèé âîðîã, ùî áóâíåçàäîâîëåíèé ðàäÿíñüêîþ âëàäîþ.

ß çàïåðå÷èâ ïàðò³éöþ, ùî òðîõè á³ëüøå ì³ñÿöÿ òîìó îñîáèñòî ¿â ò³ ùîäåí-íèêè ç áàäèëëÿ êóêóðóäçè, ÿê³ ìàòè ãîòóâàëà êîæíîìó ñòðîãî ïî íîðì³, ùî ãàðÿ-÷èì ïî¿äêîì áóâ çâàðåíèé ³ç óñÿêèõ äîì³øîê â³äâàð, ÿêèé á³ëüøå íàãàäóâàâøë³õòó, ùî âàðèëè ì³ñöåâ³ òêàë³ äëÿ ôàðáóâàííÿ ïîëîòíà.

Íàøà ðîçìîâà íàáðàëà ñåðéîçíîãî õàðàêòåðó. Ñåêðåòàð àêöåíòóâàâ óâàãóïðèñóòí³õ íà “ðåâîëþöèîííóþ áäèòåëüíîñòü” ³ “ïðîèñêè èìïåðèàëèçìà”, ÿ æáåç óñÿêîãî ïîë³òè÷íîãî ï³ä´ðóíòÿ ãîâîðèâ ïðî ñåëî é ãîëîä. Íå äî÷åêàâøèñüðîçóì³ííÿ, ïîë³òïðàö³âíèê ï³øîâ â³ä íàñ, òàê ³ íå ñêàçàâøè, ÿê íàì äàë³ çæèâàòèñÿç êëîïàìè é òàðãàíàìè. Ìåíå íàñòîðîæèëî òå, ùî òóò, çà 600 êì â³ä äîìó, í³õòîíå çíàº, ùî â³äáóâàºòüñÿ â ñåëàõ Ïðèäí³ïðîâ’ÿ.

Ïîäàëüø³ íàø³ ñêàðãè óñï³õó íå ìàëè. Ìè ñòàâàëè ëåäâå íå êëàñîâèìè âî-ðîãàìè, ùî ï³äðèâàëè òðóäîâó äèñöèïë³íó, òà ùå é â³ä “âîðîã³â” ëèñòè îäåðæóâà-ëè. Òà òðåáà áóëî òåðï³òè. Êîæåí äåíü ìè ìàëè øìàòîê õë³áà ³ â³äíîñíî íåïîãà-íå õàð÷óâàííÿ. Àëå â ïàì’ÿò³ âñå ÷àñò³øå ïðîõîäèëî ùå çîâñ³ì íåäîâãå æèòòÿ,ïðîéíÿòå òóðáîòîþ ïðî õë³á, à á³ëüøå ïðî éîãî íåäîñòà÷ó.

 êîæí³é ñåëÿíñüê³é ðîäèí³ õë³á áóâ ñâÿòèíåþ. ² íåäàðåìíî, ñ³äàþ÷è äîñòîëó, çà ñòàðèì çâè÷àºì ò³ëüêè áàòüêîâ³, à â éîãî â³äñóòí³ñòü ñòàðøîìó ñèíó,äîçâîëÿëîñü áðàòè õë³áèíó ³, ïåðåõðåñòèâøè ¿¿ íîæåì, â³äð³çàòè îêðàºöü, ïîö³ëó-âàòè éîãî ³ â³äêëàñòè â ñòîðîíó – íà “÷îðíèé äåíü”. ϳñëÿ öüîãî áàòüêî â³äð³çàâñêèáêè ³, ïî÷èíàþ÷è ç³ ñòàðøîãî çà â³êîì, äàâàâ êîæíîìó â ðóêè. ßêùî â³ä ñêèá-êè ïàäàëà êðèõòà, òî âîíà áåðåæíî ï³äí³ìàëàñü òèì, êîìó áóëà ïðèçíà÷åíà,³ ïðèéìàëàñü éîãî âóñòàìè. Öå ùå ðàç ãîâîðèëî ïðî òå, ÿêèì äîðîãèì áóâ õë³á³ ÿêå çíà÷åííÿ â³í ìàâ äëÿ æèòòÿ ëþäèíè. ² ìåí³ íå â³ðèëîñÿ – íå õîò³ëîñÿ â³ðèòè,ùî é äàë³ áóäå òàêå â³äíîøåííÿ äî òèõ, õòî éîãî âèðîùóº.

Ïîïðàöþâàâøè ùå íåäîâãî, ìè ïðèéøëè äî âèñíîâêó, ùî òðåáà ïîâåðòàòèñÿäîäîìó. Òàì íåçàáàðîì ðîçïî÷íóòüñÿ æíèâà, ³ ìè íå ìîãëè áóòè îñòîðîíü. Àëåãðîøåé íà äîðîãó íå áóëî. Ùî ðîáèòè? Âèõ³ä øâèäêî çíàéøëè.  ¿äàëüí³ øàõòè¹7, êóäè âõ³ä áóâ â³ëüíèé, çàë³çí³ ëîæêè çíàõîäèëèñÿ íà ñòîë³, ³ êîæåí áðàâ ¿õñàìîñò³éíî.  ¿äàëüíþ øàõòè ¹14 òàêîæ âõ³ä áóâ â³ëüíèé, àëå çà ëîæêó çàëèøàëèçàñòàâó â 50 êîï. Ãðîø³ ïîâåðòàëè ï³ñëÿ çäà÷³ ¿¿ â áóôåò. Ëîæêó ìîæíà áóëî çäàòèíå îäíó, ìîòèâóþ÷è òèì, ùî â÷îðà ïîñï³øàâ òà çàáóâ. Çãàäàâøè ñëîâà áðèãàäèðà,ùî “øàõòà–òåìíèé ë³ñ”, ìè áðàëè ëîæêè â îäí³é ¿äàëüí³ ³ çäàâàëè â ³íøó. Íå ïàì’ÿ-òàþ ñê³ëüêè ìè òèõ ëîæîê ïåðåíîñèëè, àëå íà êâèòêè íàì âèñòà÷èëî. Òàê ðîáèòèáóëî ãð³õ, òà ³íøîãî âèõîäó íå áóëî – äîäîìó ïîâåðòàòèñÿ òðåáà.

10 ëèïíÿ, â³ä÷óâàþ÷è óæå ïî÷àòîê æíèâ, ßêîâåíêî Ïàâëî, Äóäåíêî ²âàí,Ìóñ³ÿêà Àíäð³é, Øåâ÷åíêî Âàñèëü òà ÿ “ç³ðâàëèñÿ” ³ç øàõòè. Òèõî çäàâøè

158

ѲÄ×ÅÍÍß

ïîñò³ëüíó á³ëèçíó êîìåíäàíòîâ³ áàðàêà ³ çàëèøèâøè éîìó õë³áí³ êàðòêè íà 20äí³â, ìè îäåðæàëè â³äïîâ³äí³ äîâ³äêè, ùî í³÷îãî íå âèíí³. Íå ïðèâåðòàþ÷è óâàãè,ïîêèíóëè áàðàê ³ ï³øêè, íàâïðîñòåöü, âçÿëè íàïðÿìîê íà ñò. Ùîòîâå, îáìèíàþ÷èñò. Áîêîâî-Àíòðàöèò ³ Êðàñíèé Ëó÷, äå ìåøêàëî êåð³âíèöòâî øàõòè.

Âðàíö³ íàñòóïíîãî äíÿ ìè âæå áóëè â Äåáàëüöåâîìó, çâ³äêè áëèçüêî 16-¿ãîäèíè â³äïðàâëÿâñÿ ïî¿çä äî Äí³ïðîïåòðîâñüêà. ×àñó áóëî âäîñòàëü. Õëîïö³ï³øëè ïîáðîäèòè ïî ñåëèùó, ÿ æ ³ç ßêîâåíêîì çàëèøèâñÿ íà âîêçàë³. Ñôîòîãðà-ôóâàâøèñü íà “ï’ÿòèõâèëèíö³”, ìè çðó÷íî ðîçòàøóâàëèñÿ íà øòàáåë³ ñîñíîâèõêîëîä. Ç Ïàâëîì ó ìåíå áóâ îäèí íà äâîõ ÷åìîäàí, äå ëåæàëî ïî õë³áèí³, ïîïëÿøö³ ï³ñíîãî ìàñëà, ïî áðèòâ³ ³ ïî 10 êðá. Áóëè ùå äð³áí³ ãðîø³ ñð³áëîì, ùîòîä³ ö³íèëîñÿ. Òðîõè ïîñèä³âøè, ÿ ï³øîâ ïðîãóëÿòèñÿ ïî ïåðîíó, òà íåçàáàðîìïîâåðíóâñÿ ïîäèâèòèñü, ÷è íå çàñíóâ ì³é òîâàðèø. Íåïîì³òíî íàáëèçèâøèñü,ÿ õîò³â ç³ì³òóâàòè êðàä³æêó ÷åìîäàíà, àëå ïîáà÷èâøè, ùî Ïàâëî áëèìຠî÷èìà,ÿ çðîçóì³â, ùî â³í íå ñïèòü. Ïîáðîäèâøè ùå á³ëüøå ãîäèíè, çíîâ ïîâåðíóâñÿ äîßêîâåíêà. Ïàâëî õîäèâ íàâêîëî øòàáåëþ, ðîçøóêóþ÷è ÷åìîäàí, àëå éîãî íåáóëî. Òèì ³ çàïàì’ÿòàëàñÿ ìåí³ ñò.Äåáàëüöåâå, ùî òàì ìåíå äâà ðàçè îá³êðàëè.

Íà ïîñàäêó â ïî¿çä ç³áðàëàñÿ âåëèêà þðáà ìîêðèõ ³ áðóäíèõ ëþäåé, áî ïðîé-øîâ ñèëüíèé ãðîçîâèé äîù. Ó ìåíå ³ Ïàâëà ðå÷åé íå áóëî, òîìó íàì óäàëîñÿëåãêî ïðîòèñíóòèñÿ ó ñâ³é âàãîí. ²íø³ òîâàðèø³ â ìåòóøí³ çàãóáèëèñÿ, ³ ÷è ñ³ëèâîíè – ìè íå çíàëè.

Íàñòóïíîãî ðàíêó, ÿê ò³ëüêè ç³éøëî ñîíöå, ìè ïðèáóëè â Äí³ïðîïåòðîâñüê.Íà ïåðîí³ çóñòð³ëè Øåâ÷åíêà ³ Ìóñ³ÿêó, Äóäåíêà æ íå áóëî. Òðîõè ïî÷åêàâøè³ íå ä³æäàâøèñü, ìè çðîçóì³ëè, ùî ²âàí íå ñ³â ó ïî¿çä.

Äàë³ çðó÷í³øå äîáèðàòèñü ïàðîïëàâîì, òîìó íàïðàâèëèñü â á³ê ïðèñòàí³.² âæå ïîêèäàëè ïåðîí âîêçàëó, ÿê ðàïòîì îñòîâï³ëè: íàì íàçóñòð³÷ äâà ïðàö³âíè-êè äîðîæíüî¿ ì³ë³ö³¿ âåëè íàøîãî äðóãà ²âàíà. Ëþäè, ùî áóëè íà ïåðîí³ é ó âàãî-íàõ, ³ç ö³êàâ³ñòþ çà íèìè ñïîñòåð³ãàëè, áî ä³éñíî áóëî íà ùî çâåðíóòè óâàãó:Äóäåíêî íàãàäóâàâ ÷èñòîêðîâíîãî íåãðà. Çà äâà ì³ñÿö³ ðîáîòè íà øàõò³ â³í í³ðàçó íå óìèâñÿ. Ó ñïåö³âö³, ùî áóëà íàñêð³çü ïðîñî÷åíà âóã³ëëÿì, â³í ñïàâ, çà ùîéîãî íå òðèâîæèëè êëîïè é îáìèíàëè òàðãàíè, òàêèì ñàìî õîäèâ ó ¿äàëüíþ, äåéîãî ïðîïóñêàëè ïîçà ÷åðãîþ, ùîá ò³ëüêè íå çàáðóäíèòèñÿ. Òàêèì â³í áóâ³ â îòî÷åíí³ ì³ë³ö³îíåð³â.

Ìè ï³ä³éøëè äî íèõ, â³äðåêîìåíäóâàëèñÿ, ðîçïîâ³ëè, õòî ìè é çâ³äêè ¿äåìî³ ùî Äóäåíêî – íàø òîâàðèø. ̳ë³ö³îíåðè ïîäèâèëèñÿ òî íà íàñ, òî íà “íåãðà”³ ²âàíà â³äïóñòèëè.

Ïî äîðîç³ äî Äí³ïðà Äóäåíêî ðîçïîâ³â, ùî ç íèì òðàïèëîñü. Êîëè ïî÷àëàñÿïîñàäêà â ïî¿çä, â³í ï³øîâ øëÿõîì íàéìåíøîãî îïîðó: ïîá³ã äî òîãî âàãîíà, äåìàéæå íå áóëî ëþäåé. Ïðîðâàâøè êîðäîí êîíäóêòîð³â, ²âàí óñêî÷èâ ó âàãîí³ çàêðèâñÿ â êóïå, äå í³êîãî íå áóëî. Ïîò³ì ë³ã ñïàòè â á³ëîñí³æíó ì’ÿêó ïîñò³ëü,à íà ñòóê ó äâåð³ í³êîìó íå â³äêðèâàâ. Ïðî¿õàâøè ÿê ïàí äî ê³íöÿ, â³í âèéøîâç êóïå, äå íà íüîãî ÷åêàëè äâà ì³ë³ö³îíåðè.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

159

– ×îãî âîíè äî ìåíå ïðè÷åïèëèñÿ? Õ³áà ÿ çíàâ, ùî òî áóâ ñïàëüíèé âàãîí?” –çðîáèâ ï³äñóìîê ñâî¿é ³ñòî𳿠²âàí.

Ìè ðîçñì³ÿëèñÿ, ïîäóìàâøè, ùî ³íêîëè, ïðèêèíóâøèñü äóðíèêîì, ìîæíàâèéòè ç³ ñêðóòíîãî ñòàíîâèùà.

Íåçàáàðîì óñ³ áóëè ç êâèòêàìè íà ïàðîïëàâ. Ùå áóâ ÷àñ, ³ ÿ ï³øîâ ïðîãóëÿ-òèñÿ ïîíàä Äí³ïðîì, äå áóëè ï³ùàí³ áàðõàíè, ÿê³ íàãàäóâàëè ïóñòåëþ. Íåäàëåêîïîïåðåäó ïîì³òèâ õëîïöÿ, ùî çàõîâàâñÿ â³ä ìåíå çà êóùåì ëîçè. ß ï³øîâ éîìóíàçóñòð³÷, àëå â³í õîò³â ìåíå óíèêíóòè. ß çì³íèâ íàïðÿìîê ³ çóñòð³âñÿ ç íèì â³÷-íà-â³÷. Öå áóâ ì³é îäíîñåëü÷àíèí ³ áëèçüêèé äðóã Øåâ÷åíêî Ïåòðî Ôåäîðîâè÷.Ìàòè ïîìåðëà â íüîãî â 1930 ðîö³, à áàòüêî, Ôåä³ð Ðîìàíîâè÷, âèãíàâ éîãîç äîìó. ³í ïîáóâàâ íà áàãàòüîõ íîâîáóäîâàõ, àëå ä³éøîâ äî òàêîãî ñòàíó, ùîíàãàäóâàâ äèêó ëþäèíó ÷è æåáðàêà – áóâ áðóäíèé, çàðîñëèé ³ îá³ðâàíèé. Ïåòðîñòîÿâ ïåðåä³ ìíîþ ³ ã³ðêî ïëàêàâ, ïîçàçäðèâøè, ùî ÿ ¿äó äîäîìó. ß çàïðîïîíóâàâéîìó ¿õàòè ðàçîì, ïîîá³öÿâøè êóïèòè êâèòîê, àëå â³í ùå á³ëüøå ñòàâ ïëàêàòè³ ò³ëüêè é ñêàçàâ, ùî â íüîãî íåìຠð³äíî¿ ìàòåð³, à áàòüêî ³ â õàòó íå ïóñòèòü. Öåäóæå áîëÿ÷å áóëî ÷óòè, àëå äîïîìîãòè éîìó ÿ í³÷èì íå ì³ã. Ïîáà÷èâøè, ùîïàðîïëàâ óæå øâàðòóâàâñÿ äî ïðè÷àëó, ÿ ðîçïðîùàâñÿ ç Ïåòðîì ³ ï³øîâ íàïîñàäêó.

Ïîïóòíî âèð³øèâ ïðîâ³äàòè ñâî¿õ áðàò³â. Íà ïðèñòàí³ Äí³ïðîäçåðæèíñüêàìè íåñïîä³âàíî çóñòð³ëèñÿ. Äîäîìó â³äïðàâëÿëèñÿ Âàñèëü ³ ¯âãà, à ²âàí ¿õ ïðî-âîäæàâ. ß çàëèøèâñÿ ç ²âàíîì, çàíî÷óâàâ ó íüîãî â ñåëèù³ Ðîìàíêîâå, äå â³íêâàðòèðóâàâ. Ìè ç áðàòîì äàâíî íå áà÷èëèñÿ ³ äîáðèõ ï³âíî÷³ íàì áóëî ïðî ùîïîãîâîðèòè. Âðàíö³, ÿê ³ ââå÷åð³, ïî¿âøè ìàìàëèãè ³ç ñîëîäêèì ÷àºì, ùî áóëîìîºþ óëþáëåíîþ ñòðàâîþ ³ â Äîíáàñ³, ÿ ïîïðîùàâñÿ ç áðàòîì ³ ï³øîâ äî ïðè-ñòàí³. ²âàí ïîîá³öÿâ íåçàáàðîì òàêîæ ïîâåðíóòèñÿ äîäîìó.

×åðåç äåê³ëüêà äí³â ñ³ì’ÿ áóëà â ïîâíîìó ñêëàä³, é äóìêà áóëà íà âñ³õ îäíà:ùå á³ëüøå ëþáèòè çåìëþ, ïðàöþâàòè íà í³é, áî ò³ëüêè âîíà ðîäèòü õë³á, â³äÿêîãî çàëåæèòü æèòòÿ.

 íàø³é áðèãàä³ “Âåñåëèé Ïîä³ë” áðèãàäèðîì áóâ ì³é äâîþð³äíèé áðàò,ϳäãîðíèé Ïàâëî Ïåòðîâè÷. Ðîáî÷èõ ðóê ³ òÿãëà áóëî ùå äîñòàòíüî. Çáèðàííÿóðîæàþ ïðîõîäèëî îðãàí³çîâàíî é øâèäêî, áî íå áóëî ÷îãî çáèðàòè. Ñàì ð³êïîêàçóâàâ íà íåâðîæàé, îñîáëèâî çåðíîâèõ. Ïîäàâàëè íàä³þ ò³ëüêè êóêóðóäçàé ñîíÿøíèê, íà ïëîù³ ÿêèõ âèïàâ õîðîøèé äîù.

ϳñëÿ êîðîòêèõ æíèâ ïî÷àëèñÿ ñ³íîê³ñí³ ðîáîòè. Ïî êîëãîñïó òîä³ çàãîòîâ-ëÿëîñÿ ïî 7–8 òèñ. öåíòíåð³â ñ³íà, ùî áóëî îñíîâíîþ êîðìîâîþ áàçîþ äëÿ âñüîãîòâàðèííèöòâà.

ß ³ç çàäîâîëåííÿì ïðàöþâàâ íà ñêèðòóâàíí³ ñ³íà, áî ëþáèâ öþ ðîáîòó, ùîäóðìàíèëà çàïàõîì ð³çíîòðàâ’ÿ ³ âëàñíîãî ïîòó. ѳíî ïåðåâîçèëè ïàðîê³ííèìèãàðáàìè, ïðèòÿãóþ÷è éîãî ðóáëåì – ìàæàð òîä³ íå áóëî. ß óì³ëî íàêëàäàâñ³íî, ùîá ãàðáà í³äå íå ïåðåêèíóëàñü. Ðîáîòà ãîð³ëà â ðóêàõ ³ áóëà çàðîá³òíàâ òðóäîäíÿõ, ò³ëüêè ¿õ, ÿê ³ ðàí³øå, í³õòî íå îïëà÷óâàâ. Æèëè âñå ò³ºþ æ íà䳺þ:

160

ѲÄ×ÅÍÍß

“À ìîæå ...”, ³ñíóþ÷è çà ðàõóíîê ï³äí³æíîãî êîðìó ³ òîãî, ùî âðîäèëî íà âëàñíèõñàäèáàõ.  îñîáèñòîìó êîðèñòóâàíí³ çåìë³ áóëî â³ä 0,25 ãà äî 1 ãà íåçàëåæíî â³äê³ëüêîñò³ ÷ëåí³â ðîäèíè, ùî âáà÷àëîñÿ äóæå íåñïðàâåäëèâèì. Íà îäíîìó ãåê-òàð³ ìîæíà áóëî ïðîòðèìàòèñÿ âåëèê³é ñ³ì’¿, à âæå íà 0,25 ãà – í³. Áàãàòî ñåëÿíçàëèøàëî êîëãîñïè ³ ïî ö³é ïðè÷èí³. ϳä îñ³íü ó êîëãîñï³, â îñíîâíîìó, áóëè ñàì³ë³òí³ ëþäè, æ³íêè, ï³äë³òêè ³ ä³òè.

ß â ñâî¿ 19 ðîê³â ó áðèãàä³ çàëèøèâñÿ íàéñòàðøèì. Ç ï³äë³òê³â, íà 3–5 ðîê³âìîëîäøèõ ìåíå, ÿ îðãàí³çóâàâ ëàíêó äëÿ ðîáîòè ç ïîñò³éíèì òÿãëîì. Äëÿ öüîãîêîæåí ³ç íàñ ïðèõîäèâ ó áðèãàäó ñïîçàðàííÿ, ùîá ä³ñòàëèñÿ êðàù³ êîí³. Ùîäíÿìè âèõîäèëè â ïîëå ç 10-ìà ïëóãàìè. ²íø³ æ îðàëè âîëàìè ³ òèìè ê³íüìè, ùîçàëèøàëèñÿ ï³ñëÿ íàñ.

Òèì, õòî ïðàöþâàâ, âàðèëè îá³ä. À ïî ñóáîòàõ äî íàñ ï³äõîäèâ áðèãàäèðÏàâëî Ïåòðîâè÷ ³ ãîâîðèâ:

– Çàâòðà, õëîïö³, áóäå îá³ä ñìà÷í³øèé. Õòî âèéäå?² ìè âñ³ âèõîäèëè â íåä³ëþ.Òàê ïðîìàéíóëè 68 äí³â, çà ÿê³ ìè ïîîðàëè é ïîñ³ÿëè ïîâí³ñòþ îçèì³ áåç

æîäíîãî âèõ³äíîãî. Êóøí³ðîâ Ãàâðèëî Îñòàïîâè÷ àáî Òàëàä³îí ßê³â Ãàâðèëî-âè÷ ïî çàê³í÷åííþ êîæíîãî ðîáî÷îãî äíÿ ñòàâèëè íàì òðóäîäí³ ïî ò³é æå òà-ðèôí³é ñ³òö³, à, â³ðí³øå, çà ñâî¿ì ðîçñóäîì. Ìåí³ çàïèñóâàëè íà 0,10–0,15, à ³íîä³íà 0,25 òðóäîäí³ á³ëüøå, í³æ ÷ëåíàì ì ëàíêè. Óïåðøå çàïðîâàäæåíó ïðåì³þêîëãîñïó – 2-ì³ñÿ÷íå ïîðîñÿ – çà ñóìë³ííó ðîáîòó ïðîòÿãîì óñ³º¿ îñ³ííüî¿ êàì-ïàí³¿ ïðàâë³ííÿ ïðèñóäèëî ìåí³. Àëå â³ä ïîðîñÿòè ÿ â³äìîâèâñÿ, áî íå áóëî ÷èìãîäóâàòè, à çàð³çàòè é íà¿ñòèñÿ ÿ íå äîäóìàâñÿ.

ϳñëÿ çàê³í÷åííÿ ñ³âáè îçèìèõ îðãàí³çîâàíî ïåðåéøëè íà çÿáëåâó îðàíêó. ìî¿é ëàíö³ ïî÷àëè çìàãàòèñÿ, õòî ðàí³øå â³çüìå êðàùèé ïëóã òà óïðÿæ. Äîõî-äèëî äî òîãî, ùî, ïðèéøîâøè âäîñâ³òà äî áðèãàäè, ëÿãàëè íà ÷åï³ãó ùå ïîñïàòè.Òàê ïðîäîâæóâàëîñÿ äî ãëèáîêî¿ îñåí³. Êîëè ñòàëà ïðîìåðçàòè çåìëÿ, ïåðå¿æäæà-ëè íà ³íøå ïîëå, ïðîáóþ÷è îðàòè, àëå âîíà ³ òàì áóëà ìåðçëà. Ìè çíîâó øóêàëè³íø³ ä³ëÿíêè, àëå âæå íå çíàõîäèëè. Áàæàííÿ ïðàöþâàòè áóëî íàñò³ëüêè âåëèêèì,ùî íå õîò³ëîñÿ â³ðèòè, ùî ïðèéøëè ïåðø³ ìîðîçè, ³ âæå äóæå õîëîäíî äîñèïàòèâðàíö³ íà ïëóç³. Ùå çà çâè÷êîþ çàáèðàëè äîäîìó óïðÿæ, ùîá íå ä³ñòàëàñÿ ³íøîìó,àëå ñêîðî âèïàâ ñí³ã ³ âàæêî áóëî ðîçð³çíèòè, äå ïîëå îðàíå, à äå í³.

Òàê çàê³í÷óâàâñÿ 1932 ð³ê.Ìîæíà ùå äîäàòè, ùî âè¿æäæàëè â ïîëå òàê ðàíî, ùî ðóëüîâèé íå áà÷èâ êî볿,

ïî ÿê³é â³â òð³éêó êîíåé, çàïðÿæåíó â 11-ðÿäíó ñ³âàëêó. Çàñ³âàëè ïî 6–7 ãà çà ñâ³òëî-âèé äåíü. Æàòêîþ êîñèëè ïî 5–6 ãà, âðó÷íó çåðíîâèõ – äî 1 ãà, òðàâè – 0,5 ãà.Â’ÿçàëè çà æàòêîþ ïî 5–6 ê³ï, çíîñèëè é ñêëàäàëè ïî 25 ê³ï. Ö³ íîðìè íà îäíîãîïðàöþþ÷îãî ùå íå áóëè óçàêîíåí³, àëå âîíè ç’ÿâëÿëèñÿ âíàñë³äîê íàøî¿ ñóìë³ííî¿ïðàö³.

Óæå íàçð³ëî ïèòàííÿ ïðîâîäèòè îïëàòó ïðàö³ ïî ê³ëüêîñò³ çðîáëåíî¿ ðîáîòè, ùî,ôàêòè÷íî, âæå ðîáèëîñÿ, âçÿâøè ¿¿ ñåðåäí³é ïîêàçíèê. Éîãî é íàçèâàëè íîðìîþ

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

161

âèðîá³òêó, ï³äâ³âøè ï³ä íüîãî â³äïîâ³äíèé ðîçðÿä îïëàòè ïðàö³ â çàëåæíîñò³ â³äçàòðà÷åíèõ çóñèëü. Çâ³äñè â êîëãîñï³ ³ áåðå ïî÷àòîê â³äðÿäíà îïëàòà, âèõîäÿ÷èç íîðìè çà âèêîíàíó îäèíèöþ ðîáîòè, òîáòî: 1 ãà, 1 ö, 1 êîïà ³ ò. ³í., à ïîêè ùîâîíà ãîòóâàëàñÿ äëÿ âïðîâàäæåííÿ ç âåñíè 1933 ðîêó ó âñ³õ êîëãîñïàõ. Òà äîâåñíè òðåáà áóëî äîæèòè – ïîïåðåäó ñòîÿëà çèìà.

ßêùî âë³òêó é âîñåíè ëþäñüêèé îðãàí³çì ùå áóëî ÷èì ï³äòðèìàòè, òî ç ïðè-õîäîì çèìè ñìåðòí³ñòü ð³çêî çá³ëüøèëàñÿ. Âåëèêîþ ïðèìàíêîþ äëÿ âñòóïó äîêîëãîñïó âñå æ çàëèøàâñÿ ÷åðïàê ãàðÿ÷î¿ þøêè, ÿêó ïîäàâàëè íà îá³ä ïðàöþþ-÷èì. À ò³, õòî çàëèøàâñÿ æèòè îäíîîñ³áíî, áóëè ïðèðå÷åí³: ïëàí õë³áîçäà÷³ ¿ìáóâ íåïîñèëüíèé, óäàðíèêè âèãð³áàëè â íèõ óñå äîòëà, çàëèøàþ÷è áåç íà䳿,íàïðèçâîëÿùå.

Ìè æ, ïîâ’ÿçóþ÷è âñ³ ñâî¿ á³äè ç íåâðîæàºì, óæå íå íàä³ÿëèñÿ ùî–íåáóäüîäåðæàòè çà íàêîïè÷åí³ çà òðè ðîêè òðóäîäí³, àëå áóëè âïåâíåí³, ùî áóäóºìîñâîº ùàñòÿ, ñâîþ êðàùó äîëþ. ² âàæêî íèí³ óÿâèòè, ÿê ó òîé ÷àñ ñàìîâ³ääàíàïðàöÿ ìåæóâàëà ç ãîëîäíîþ ñìåðòþ.

Æîðñòîêå âèïðîáóâàííÿ íà âèæèâàííÿ ïðîäîâæóâàëîñÿ. Ñê³ëüêè ùå òàêáóäå ³ ùî íàñ ÷åêຠó 1933 ðîö³ ìè íå çíàëè, ìåðòâ³ âæå ïðî öå íå äóìàëè,à âëàä³ áóëî íå äî òîãî. Äëÿ íå¿ ãîëîâíèìè çàëèøàëèñÿ ïîêàçíèêè ðîñòó âñüîãî,êð³ì ñìåðòíîñò³.

Âèêîíàííþ ïëàíó ïðîäàæó õë³áà äåðæàâ³ êðàþ íå âèäíî áóëî. ßêùî ïëàí³ âèêîíóâàâñÿ, òî äîâîäèâñÿ çóñòð³÷íèé ïëàí. Ò³ëüêè, äÿêóþ÷è äîùó, êîëãîñï“Äí³ïðî” éîãî íàðåøò³ âèêîíàâ, âèéøîâ ó ïåðåäîâ³, çà ùî áóâ çàíåñåíèé íàðàéîííó Äîøêó ïîøàíè ³ íàãîðîäæåíèé Ïåðåõ³äíèì ÷åðâîíèì ïðàïîðîì ðàéêîìóïàðò³¿ é ðàéâèêîíêîìó.

Êîëãîñï “Øëÿõ Ëåí³íà” çà íåâèêîíàííÿ ïëàíó õë³áîçäà÷³ áóâ çàíåñåíèé íà“÷îðíó äîøêó” ç âðó÷åííÿì éîìó ðîãîæàíîãî ïðàïîðà, ùî îçíà÷àëî ñîðîì íàâåñü ðàéîí.

1933 ð³êÇ ïðèõîäîì 1933 ð. ðîáîòà ïî çàãîò³âë³ õë³áà äåðæàâ³ íå ïðèïèíÿëàñÿ. Íà-

âïàêè, óäàðí³ áðèãàäè ç êîæíèì äíåì “ïîë³ïøóâàëè” ñâ³é îðãàí³çàòîðñüêèé äîñâ³ä.¯õ ïåðåêèäàëè ç îäíîãî ñåëà â ³íøå, äå âîíè îñêàæåí³ëî çàáèðàëè âñå äî çåðíèíèâ òèõ ãîñïîäàðñòâàõ, ÿê³ íå õîò³ëè âñòóïàòè äî êîëãîñïó.

Óïåðò³ñòü îäíîîñ³áíèê³â âàæêî áóëî çðîçóì³òè, îñê³ëüêè âîíè ïðèð³êàëè íàãîëîäíó ñìåðòü ñåáå ³ ñâî¿õ í³ â ÷îìó íå âèííèõ ä³òåé. Æèòòÿ ñåëÿíèíà áóëîïîñòàâëåíå â òàê³ óìîâè, ùî àëüòåðíàòèâè êîëãîñïó íå áóëî íå ò³ëüêè íà ÷àñãîëîäó, à é íà ìàéáóòíº. ² òîìó çàëèøàòèñÿ ï³ä âïëèâîì ì³ñöåâèõ êóðêóë³â áóëîáåçãëóçäî, òèì á³ëüøå, ùî ¿õ â ñåë³ íå çàëèøèëîñü: îäíèõ ðåïðåñóâàëè, ³íøèõâèñëàëè çà ìåæ³ Óêðà¿íè, à á³ëüø³ñòü ñàìîâ³ëüíî ïîêèíóëà ñåëî, ïîñåëèâøèñüó ïîáëèçüêèõ ì³ñòàõ, ïðîäîâæóþ÷è íîðìàëüíå æèòòÿ – äàëåêå â³ä ãîëîäó, äàëåêåâ³ä æèòòÿ òèõ, õòî ï³ääàâàâñÿ ¿õí³ì ï³äáóðþâàííÿì. Ïðèñë³â’ÿ: “Ñèòèé ãîëîäíîìóíå òîâàðèø” ñïðàöüîâóâàëî ò³ëüêè â îäíó ñòîðîíó.

162

ѲÄ×ÅÍÍß

Ç 1-ãî ñ³÷íÿ ìåíå ïðèçíà÷èëè ñòàðøèì âèêîíàâöåì 2-¿ ä³ëüíèö³ ñåëà Óñïåí-êè.  ñåë³ áóëî óòâîðåíî òðè òàêèõ ä³ëüíèö³, ³ äî ì â³äíîñèëèñü 250 ãîñïî-äàðñòâ íà òåðèòî𳿠â³ä Êóøí³ðîâà Äìèòðà Îíèñèìîâè÷à íà Ïîäîë³, óâåñü ϳñîêäî Ïàðàòó, íàâêîëî Ïàðàòó, Ëåäà÷à, Áîëüøàê. Ìåí³ áóëè ï³äïîðÿäêîâàí³ 11 ÷î-ëîâ³ê – ìîëîäøèõ âèêîíàâö³â.  íàø îáîâ’ÿçîê âõîäèëî îðãàí³çîâóâàòè òÿãëîâóñèëó ç ³íäèâ³äóàëüíîãî ñåêòîðà äëÿ ïîòðåá êîëãîñïó. Öÿ ðîáîòà áóëà íà ãðî-ìàäñüêèõ çàñàäàõ, äî ÿêî¿ çàëó÷àëè ïî ÷åðç³ ãðîìàäÿí ñåëà òåðì³íîì íà òðèì³ñÿö³. Çà íå¿ íå ïëàòèëè í³ ãð³øìè, í³ ïàëè÷êàìè-òðóäîäíÿìè. Òà é ïðî ÿêó îïëà-òó ìîæíà áóëî ãîâîðèòè, ÿêùî îñíîâíèì îáîâ’ÿçêîì íàøèì ñòàëî ïîõîâàííÿëþäåé. Âèìèðàëè ö³ëèìè ñ³ì’ÿìè, áàãàòî ïîìåðëèõ ç’ÿâëÿëîñÿ íà ñ³ëüñüêèõ äî-ðîãàõ. ²ç-çà ö³º¿ ïîâèííîñò³ ÿ íå çì³ã çàâåðáóâàòèñÿ íà ðîáîòó. Äîâîäèëîñÿ âåñü÷àñ ìîòàòèñÿ ïî ñåëó ³ ÷åðñòâ³òè â³ä ëþäñüêîãî ãîðÿ.

Íàñòóïàâ áåðåçåíü, ïðî ùî óæå íàãàäóâàâ âåñíÿíèé ïðîì³íü ñîíöÿ.  îäèí³ç òàêèõ äí³â ïðè¿õàâ äî ñ³ëüñüêî¿ ðàäè ÿêèéñü óïîâíîâàæåíèé ç îáëàñíîãî öåíò-ðó (ì. Õàðê³â). ³í âèêëèêàâ ìåíå äî êàá³íåòó ³ ïîñòàâèâ òåðì³íîâå çàâäàííÿ: íà4 ãîäèíè äíÿ ñêëèêàòè ç ì ä³ëüíèö³ íà çáîðè â ñ³ëüðàäó âñ³õ îäíîîñ³áíèê³âó ñïðàâ³ âåñíÿíî¿ ïîñ³âíî¿ êàìïàí³¿. Çà íèìè ùå çàëèøàëàñÿ çåìëÿ, âèä³ëåíàâ îêðåìèé ìàñèâ, ÿêà ïîâèííà áóòè çàñ³ÿíà êîæíèì ãîñïîäàðåì çîêðåìà, äëÿ÷îãî òðåáà áóëî ïðîâåñòè â³äïîâ³äíó ðîáîòó. ×àñó áóëî íàäòî ìàëî, ³ ÿ ïîñï³øèââèêîíóâàòè âêàç³âêó.

Âåñíÿíå ñîíöå ïðîãð³ëî çåìëþ, ³ áóðõëèâ³ ïîòîêè òàëî¿ âîäè íåñëèñü ç³ ñòå-ïó ÷åðåç ñåëî íà ëóãîâ³ ïðîñòîðè. Îá³éøîâøè óñ³õ (à íà ìî¿é ä³ëüíèö³ îäíîîñ³á-íèê³â áóëî íàéá³ëüøå), ÿ çðîáèâ âèñíîâîê, ùî íà çáîðè í³õòî íå ïðèéäå. Êîæíàõàòà, ÿêó ÿ â³äâ³äàâ, íàãàäóâàëà ëàçàðåò: ëåæàëè ïîêîòîì íà ïå÷³, â ë³æêàõ, à òîé íà ñîëîì’ÿí³é äîë³âö³ ïóõë³ â³ä ãîëîäó ëþäè. Ç íèõ ìàëî âæå õòî ðîçìîâëÿâ.

Âåñü ìîêðèé ³ çàáîâòàíèé â³ä áåçäîð³ææÿ íàäâå÷³ð ïîâåðíóâñÿ ÿ äî ñ³ëü-ðàäè. Ó ù³ëèíó â³äõèëåíèõ äâåðåé ïîáà÷èâ ó êàá³íåò³ óïîâíîâàæåíîãî, ãîëîâóé ñåêðåòàðÿ. Ç îäíîîñ³áíèê³â í³êîãî íå áóëî. Ìàþ÷è íåîõàéíèé âèãëÿä, ÿ ¿ì íåïîêàçàâñÿ é ïîïðÿìóâàâ äîäîìó. Ïåðåîäÿãíóâøèñü ó ñóõó á³ëèçíó, ç’¿â ìàíòîíçà âåñü äåíü, çàïèâàþ÷è óçâàðîì, ³ ï³øîâ ñïàòè ó íîâó õàòó, ÿêó í³ÿê íå äàâàëèäîáóäóâàòè çëèäí³.

Áàáêà Êàòðÿ ÷åêàëà íà ìåíå ³ òåæ íàïî¿ëà óçâàðîì. ß çàãàñèâ ëàìïó, àëåíàòÿãòè êîâäðó íà ñåáå íå âñòèã. Çíàäâîðó ðîçäàâñÿ îêðèê:

– Ñò³é! Ñïàòè íå ëÿãàéòå, â³äêðèâàéòå äâåð³!Áóëî ì³ñÿ÷íî, ³ â ïåðåäí³÷íå â³êíî ÿ ïîáà÷èâ äâîõ îçáðîºíèõ ÷îëîâ³ê³â, ÿê³

ìåí³ ùå ðàç ïîâòîðèëè:– ³äêðèâàé, òè çààðåøòîâàíèé.³äêðèâøè äâåð³, ÿ ñòàâ îäÿãàòèñÿ. Îäèí ³ç òèõ, õòî ïðèéøîâ ïî ìåíå, áóâ

ä³ëîâîä ñ³ëüðàäè Îðåë Ìèõàéëî Þõèìîâè÷, äðóãèé – ³ç ïðàö³âíèê³â ðàéì³ë³ö³¿,íåçíàéîìèé. Íà çàïèòàííÿ “Ùî òðàïèëîñü ?” âîíè â³äïîâ³ëè, ùî ¿õ ïðèñëàâ óïîâíî-

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

163

âàæåíèé îáëïðîêóðîðà, ùîá âîíè äîñòàâèëè ìåíå äî íüîãî. ϳä êîíâîºì ìåíåïîâåëè äî ñ³ëüðàäè.

Ìåí³ â ãîëîâó ïðèõîäèëè âñÿê³ äóìêè, à á³ëüøå âñüîãî îäíà: öå – òþðìà, ùîáóëà äëÿ ìåíå ñòðàøí³øà âñüîãî. ß íå âèêîíàâ çàâäàííÿ ç³áðàòè îäíîîñ³áíèê³â³ ùå ã³ðøå – íå äîïîâ³â ïðî ðåçóëüòàò îáõîäó óïîâíîâàæåíîìó, â ÷îìó âáà÷àâñâîþ âåëèêó ïðîâèíó.

Çà ñóìíèìè äóìêàìè ÿ íå ó÷óâñÿ, ÿê ïðîéøîâ äâà ê³ëîìåòðè ³ ïåðåñòóïèâïîð³ã ñ³ëüðàäè. Ïî êîðèäîðó, ð³æó÷è òåìðÿâó, õîäèâ ïðèãí³÷åíèé íàçàä – âïåðåäñàì ãîëîâà Ãîí÷àðîâ Ìèðîí ²ëë³÷.  íàï³ââ³äêðèò³ äâåð³, äå ñâ³òèëîñÿ, áóëî âèä-íî ñèäÿ÷îãî çà ñòîëîì óïîâíîâàæåíîãî, ÿêîìó ³ ïðåäñòàâèëè ìåíå ìî¿ êîíâî¿ðè.Äâåð³ çà÷èíèëèñÿ, ³ ÿ çàëèøèâñÿ îäèí íà îäèí ³ç âèñîêèì ïðåäñòàâíèêîì âèñîêî¿âëàäè. Çðàçó æ çàïèòàííÿ:

– Êòî âû òàêîé ?ß íàçâàâ ïð³çâèùå, ³ì’ÿ òà ïî áàòüêîâ³.– Äà íåò! Êòî âû òàêîé ïî äîëæíîñòè?Ó “ïðîêóðîðà”, ìàáóòü, áóëè ñâî¿ çàêîíè: â³í íå âáà÷àâ ð³çíèö³ ì³æ ïîñàäîþ

òà ãðîìàäñüêîþ çàñàäîþ. Àëå ÷àñ áóâ íå òîé, ùîá â³äïîâ³ñòè, ùî ïîñàäè ó ìåíåí³ÿêî¿ íåìàº.

– Ñòàðøèé âèêîíàâåöü 2-¿ ä³ëüíèö³, – òèõî â³äêàçàâ ÿ.– Êàêîå çàäàíèå âàì áûëî äàíî ìíîþ?– dzáðàòè îäíîîñ³áíèê³â íà çáîðè äî ñ³ëüðàäè.– Âû ýòî ñäåëàëè?– ͳ.– Ïî÷åìó?– Ëþäè âñ³ ïóõë³ ëåæàòü.– Êàê ýòî ïóõëè? Êòî ïóõëè?Óïîâíîâàæåíèé ï³äíÿâñÿ ç-çà ñòîëó ³ âäàðèâ ïî íüîìó êóëàêîì òàê, ùî ç³

ñòîëó âñå ïîëåò³ëî ðàçîì ç ÷îðíèëüíèöåþ íà ï³äëîãó, à âèñÿ÷à ãàñîâà ëàìïàçàãîéäàëàñÿ. ß ïðîòÿæí³øå é ùå òèõ³øå ïîâòîðèâ:

– Ïóõë³... ëþäè ïóõë³.Óïîâíîâàæåíèé áëèæ÷å ï³äñòóïèâ äî ìåíå, âäàðèâ ùå ðàç ïî ñòîëó ³ ñêàæåíî

âèêðèêíóâ:– ß çàâòðà âûçîâó ìåäýêñïåðòèçó, ïðîâåðèì âñåõ, è, åñëè ïóõëûõ íå îêà-

æåòñÿ, ÿ òåáÿ ñàì ðàññòðåëÿþ êàê ïîäëåöà, êàê âðàãà íàðîäà.Íàêèíóâøèñü íà ìåíå, ñõîïèâ çà ïëå÷³, ïîâåðíóâ äî âèõîäó ³ øòîâõíóâ òàê,

ùî ÿ ï³øîâ ïîòè÷, ñÿãíóâøè äðóãèõ äâåðåé. ³äêðèâøè ¿õ, ïàäàþ÷è, ïî÷óâ:– Ìèðîí, çàêðîé åãî â õîëîäíóþ!Ìèðîí ²ëë³÷ óñå òàê æå íåðâîâî-çáóäæåíî õîäèâ ïî êîðèäîðó, î÷³êóþ÷è ì

é ñâ ó÷àñò³.Ùå ãóä³ëè â ãîëîâ³ äæìåë³ ³ áîë³ëî ì³æ ëîïàòêàìè, àëå ³íø³ äóìêè ñâåðäëèëè

ãîëîâó, êîëè ÿ îïèíèâñÿ ï³ä çàìêîì ó õîëîäí³é ³ òåìí³é êîìîðö³. Ñìåðòü õîäèëà

164

ѲÄ×ÅÍÍß

ïîðÿä ùîäíÿ, àëå áóëî ïðèêðî, ùî òàê áåçãëóçäî ïðèéøëà âîíà ïî ìåíå.Ñìåðòí³ñòü ó ñåë³ áóëà âèñîêà. Çàëèøàëîñÿ áàãàòî ïóñòèõ õàò. ßêùî ç ðîäè÷³âí³õòî ïîìåðëèõ íå õîðîíèâ, çíà÷èòü òàêèõ óæå íå áóëî, àáî áóëè íåñïðîìîæí³.Ìè, âèêîíàâö³, ïåðåâ³ðÿþ÷è ñâî¿õ ï³äîï³÷íèõ, ÿê ³ òåðèòîð³þ ä³ëüíèö³, âèÿâëÿëèìåðòâèõ, âèâîçèëè íà êëàäîâèùå çàêëÿêë³ òðóïè, õîâàþ÷è ñïî÷àòêó ïî îäíîìó, àïîò³ì äî òðèäöÿòè â îäíó ÿìó. ßêùî âèìèðàëà âñÿ ñ³ì’ÿ, òî äîìîâèíîþ ñòàâàâïîãð³á íà ¿õ ïîäâ³ð’¿. Óñå öå â³äáóâàëîñÿ ïîâñÿêäåííî íà ìî¿õ î÷àõ, ïðî öþ æàõ-ëèâ³ñòü íåìîæëèâî áóëî íå äóìàòè, òèì á³ëüøå òóò, íà ñàìîò³, â çàêðèò³é êî-ìîðö³. Äëÿ ìåíå âæå ñòðàøíà áóëà íå òþðìà, à íåìèíó÷à ãîëîäíà ñìåðòü. Íàìî¿é ä³ëüíèö³ óæå áóâ ïîä³áíèé âèïàäîê: ìîëîäøèé âèêîíàâåöü Ãðèãîðåíêî Ôåä³ð²âàíîâè÷ íå çì³ã âèä³ëèòè ïî ñâîºìó äåñÿòêó ï³äâîäè íà âèâ³ç õë³áà. Éîãî çà-àðåøòóâàëè é â³äïðàâèëè äî ðàéì³ë³ö³¿, äå â³í íåçàáàðîì ³ ïîìåð â³ä ãîëîäó íà21-ìó ðîö³ æèòòÿ. ß ç íèì ïî÷èíàâ õîäèòè äî 1-ãî êëàñó ïî÷àòêîâî¿ øêîëè, ïîò³ìòîâàðèøóâàëè. ³í áóâ îäðóæåíèé, ³ çàëèøèëàñÿ ñèðîòîþ ìàëåíüêà äîíüêà. Ùåç ïåðøîãî çíàéîìñòâà ç óïîâíîâàæåíèì, ÿ çðîáèâ âèñíîâîê, ùî â³í – ñïðàâæí³éâîðîã íàðîäó, ÿêèé ïðîáðàâñÿ â îðãàíè âëàäè ³ øêîäèâ á³äíîìó ñåëÿíñòâó.

Íå ìîæó ñîá³ óÿâèòè, ÷èì áè ñê³í÷èëàñÿ öÿ ïåðøà â ìîºìó æèòò³ àðåøòàí-òñüêà í³÷, ÿêáè íåâäîâç³ á³ëÿ ìåíå íå îïèíèëîñÿ âñå ïðàâë³ííÿ êîëãîñïó “Äí³ïðî”:ãîëîâà Æàäàí Ñ.À., ðàõ³âíèê Ëîòàðü ².Ô., Êîâàëåíêî Ì.Ã. ³ ³íø³.  êîì³ðö³ ïîòåï-ë³øàëî é ïîâåñåë³øàëî. Çàâ’ÿçàëèñÿ æàðò³âëèâ³, ÿê íå ïåðåä äîáðîì, ðîçìîâè.Ç ìåíå õèõîòàëè, ùî â³äìîâèâñÿ îäåðæàòè ïðåì³þ – äâîì³ñÿ÷íå ïîðîñÿ – çàîñ³ííþ ïîñ³âíó êàìïàí³þ.

– Õî÷ áè ç’¿â áóâ, à òàê ïîìðåø ãîëîäíèé, – çíóùàëîñÿ ïðàâë³ííÿ.Ìåí³ æ ñì³øíî áóëî, ùî ¿õ ïðèçâàëè â ñ³ëüðàäó ç ì³øêîì êîíòîðñüêèõ êíèã,

ÿê³ áóëè ïåðåâ³ðåí³ óïîâíîâàæåíèì. Çà ìèíóë³ äí³ â êíèãàõ íå áóëî çàïèñàíî í³ïðèáóòêó, í³ âèäàòêó, à âèâåäåí³ çàëèøêè ïî êîæíîìó âèäó ïðîäóêö³¿ ïîçíà÷àëèñüïîçäîâæíüîþ ðèñêîþ: â êîìîðàõ í³÷îãî íåìà. Öüîãî âæå áóëî çàíàäòî, ùîá çðî-áèòè ÿêèéñü ðîçóìíèé âèñíîâîê: ïîãîäà íàãàäóâàëà, ùî íà ïîðîç³ êîæíîãî ãîñïî-äàðÿ ñòîÿëà òðåòÿ êîëãîñïíà âåñíà, ïðî ï³äãîòîâêó äî ÿêî¿ íåìàëî âæå ïèñàëèöåíòðàëüí³ òà ðåñïóáë³êàíñüê³ ãàçåòè. ² îñü öåé ãîðå-óïîâíîâàæåíèé í³÷îãî êðà-ùîãî íå çì³ã ïðèäóìàòè, ÿê çàêðèòè ïðàâë³ííÿ êîëãîñïó ï³ä çàìîê, ïîðóøóþ÷èâñÿê³ ñòàòóòí³ ôîðìè â ðîáîò³, ÿê³ ò³ëüêè âïðîâàäæóâàëèñÿ â êåð³âíèöòâî êîëãîñ-ïàìè.

Çà ðîçìîâàìè ïðîìàéíóëà í³÷, ³ ÷åðåç çà÷èíåí³ â³êîííèöÿìè â³êíà â êîì³ðêóïðîáèëèñü ðàíêîâ³ ñóò³íêè. Òðèâîæíå ñ³ðå ñâ³òëî íàãàäàëî ìåí³, õòî ÿ ³ ùî ìåíåî÷³êóº. Ãí³òþ÷³ äóìêè é ðîçìîâè ïðèñóòí³õ îá³ðâàëè ðàïòîì â³ä÷èíåí³ äâåð³, ³ òîéñàìèé êîíâî¿ð ïîâ³â ìåíå çíîâó äî óïîâíîâàæåíîãî.

Äîïèò ðîçïî÷àâñÿ ïî òîìó æ ñöåíàð³þ, ùî é çâå÷îðà.– Êòî âû òàêîé?ß âæå ñì³ëèâî â³äïîâ³äàþ:– Ñòàðøèé âèêîíàâåöü 2–¿ ä³ëüíèö³ ñåëà Óñïåíêà.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

165

– Ñêîëüêî ó âàñ ìëàäøèõ èñïîëíèòåëåé?– Íà ìî¿é ä³ëüíèö³ 11 ìîëîäøèõ âèêîíàâö³â.– Âî-î-î! Òàêîé àðìèåé âîåâàòü ìîæíî!ß ç òðóäîì ïîäàâèâ óñì³øêó.– Òû ïèñàòü óìååøü?– Ïèñàòè óì³þ.– Êàðàíäàø, áóìàãà ó òåáÿ åñòü?– ͳ îë³âöÿ, í³ ïàïåðó ó ìåíå íåìàº.– Âîò òåáå êàðàíäàø, áóìàãà. Êàæäîìó ìëàäøåìó èñïîëíèòåëþ íàïèøè

ïî åãî äåñÿòêó ñïèñîê è ñ ðîñïèñÿìè äîñòàâèòü ìíå. Ïîíÿòíî?– Çðîçóì³ëî.– Ìîæåòå èäòè âûïîëíÿòü.ß ç ðàä³ñòþ âèëåò³â ³ç êàá³íåòó ³ â êîðèäîð³ ñï³òêàâ áàòüêà, ÿêèé ïðèéøîâ

ñþäè, ä³çíàâøèñü ïðî ì³é àðåøò â³ä áàáè Êàòð³. Çàñïîêî¿âøè éîãî, ùî ç³ ìíîþâñå ãàðàçä, ³ âèïèâøè êðóæêó ïðèíåñåíîãî óçâàðó, ÿ ïîá³ã âèêîíóâàòè äîðó÷åííÿ.

Äî îá³äó ÿ ïðåäñòàâèâ óïîâíîâàæåíîìó â³äîìîñò³ ç óñ³ìà ï³äïèñàìè.– Âîò òàê è íàäî âñåãäà äåëàòü. Ìîæåòå áûòü ñâîáîäíûì, – ñêàçàâ óïîâ-

íîâàæåíèé.Ïîëåãøåíî ç³òõíóâøè, ÿ ï³øîâ äîäîìó, äå ìåíå ç õâèëþâàííÿì ÷åêàëè.Íà çáîðè í³õòî ç îäíîîñ³áíèê³â òàê ³ íå ç’ÿâèâñÿ, à óïîâíîâàæåíîãî ÿ á³ëüøå

íå áà÷èâ. ³䒿æäæàþ÷è, â³í ÷åðåç ïðàâë³ííÿ êîëãîñïó ³ ñ³ëüñüêó ðàäó ïîñòàâèâçàäà÷³ ùîäî ïðîâåäåííÿ âåñíÿíî¿ êàìïàí³¿ íå ò³ëüêè â îäíîîñ³áíîìó ñåêòîð³,à é ó ñàìîìó êîëãîñï³.

Òà êîëãîñïè íå áóëè ãîòîâ³ ïðîâåñòè òðåòþ á³ëüøîâèöüêó âåñíó, õî÷à âæåøèðîêî ïðîâîäèëàñÿ ìàñîâî-ïîë³òè÷íà ðîáîòà ñåðåä ñåëÿí. Óêàçóâàëîñÿ íà âèï-ðàâëåííÿ ïîìèëîê, ÿê³ áóëè äîïóùåí³ îêðåìèìè êåð³âíèêàìè ÂÊÏ (á). Ó ñòàòò³2-ãî ñåêðåòàðÿ ÖÊ ÊÏ(á)Ó Ï.Ï. Ïîñòèøåâà, ùî áóëà îïóáë³êîâàíà â öåíòðàëü-íèõ ãàçåòàõ Óêðà¿íè, ãîâîðèëîñÿ, ùî êîëãîñïàì áóäóòü äîâåäåí³ òâåðä³ ïëàíèïîñòàâêè õë³áà äåðæàâ³ ç òàêèì ðîçðàõóíêîì, ùîá éîãî âèñòà÷èëî äëÿ ïðîæèò-êîâîãî ì³í³ìóìó êîëãîñïíèê³â, à òàêîæ äëÿ ñàìèõ êîëãîñï³â íà ïîñ³âí³, ôóðàæí³³ ïðîäîâîëü÷³ ïîòðåáè. Äëÿ ïîë³ïøåííÿ îðãàí³çàö³éíî¿ ðîáîòè é ãîñïîäàðþâàííÿâ êîëãîñïè íàïðàâëÿëèñÿ 25 òèñÿ÷ êîìóí³ñò³â.

Íàñòàíîâè ïàðò³¿ êîëãîñïíèêè ñïðèéíÿëè ç íà䳺þ, àëå ö³ çàõîäè â ä³éñíîñò³æèòòÿ íå ïîêðàùèëè. Íàâåñí³ ïîðó÷ ³ç âåëèêîþ ñìåðòí³ñòþ ñòàëè ïîãîëîâíîïàäàòè òâàðèíè: íå áóëî ÷èì ¿õ ãîäóâàòè ³ íå áóëî êîìó ¿õ ïîðàòè. Äîâîäèëîñÿñêîòèíó ï³äâ’ÿçóâàòè â³ðüîâêàìè, áî òà, ùî çëÿãëà, âæå íå ï³äí³ìàëàñü. Äîõëèõòâàðèí âèòÿãàëè çà áðèãàäó íà áåðåã, äå âíî÷³ ¿õ øìàòóâàëè ãîëîäí³ ëþäè. Öåáóëà ñâîãî ðîäó “âîâ÷à ñàí³òàð³ÿ”.

×àñ ³øîâ, âåñíà âñå á³ëüøå âõîäèëà ó ñâî¿ ïðàâà, à ïîñ³âíîãî ìàòåð³àëóâ êîëãîñï³ òàê ³ íå áóëî. Âèð³øèëè âèøóêàòè éîãî ñåðåä ñåðåäíÿê³â, â ò³ì ÷èñë³³ ñåðåä òèõ, ùî áóëè ÷ëåíàìè êîëãîñïó, ïîñòàâèâøè ¿ì âèìîãó: çäàòè ïðîòÿãîì

166

ѲÄ×ÅÍÍß

2–3 äí³â ó êîëãîñïíó êîìîðó ïî 150 êã çåðíà íà ãåêòàð óñóñï³ëüíåíî¿ çåìë³. ϳäöþ øêîëó ïîïàâ ³ ì³é áàòüêî.

9 ö ïîñ³âíîãî ìàòåð³àëó áàòüêî çäàòè íå ì³ã, áî âæå äðóãèé ð³ê íå áà÷èâ éîãîâäîìà. Íàâ³òü ìèø³ – ³ ò³ ç³éøëè ç êîìîðè òà õàòè, áî ¿ì í³÷îãî áóëî ãðèçòè. Òàêåñòàíîâèùå áóëî ó êîæíîãî.

Ïðîéøëî òðè äí³. ͳõòî çåðíà â êîëãîñï íå çäàâ.  òàêèõ âèïàäêàõ çàáèðàëèïðèìóñîâî. Àëå “óäàðíèêè” ìîãëè “ïðàöþâàòè” â òèõ ãîñïîäàðñòâàõ, ÿê³ íå áóëè÷ëåíàìè êîëãîñïó. Âèð³øóâàëîñÿ öå îïåðàòèâíî: çáèðàâñÿ àêòèâ, ñ³ëüðàäà,ïðàâë³ííÿ êîëãîñïó ³ âèêëþ÷àëè ïîòð³áíå ãîñïîäàðñòâî, à â³ðí³øå, ãîñïîäàðÿ ç³ñâîãî êîëåêòèâó. Òàê ³ç íàìè ³ ïîñòóïèëè: âèêëþ÷èëè ç êîëãîñïó, à ñë³äîì çà ð³øåí-íÿì çàëåò³ëà äî íàñ óäàðíà áðèãàäà, ÿêà ïîïåðåêèäàëà âñ³ ãîðøêè íà ãîðèù³,â êîìîð³ ³ â õàò³, àëå çåðíà íå çíàéøëè.

Íà öåé ÷àñ çàê³í÷èëèñÿ ìî¿ íåâäÿ÷í³ ïîâíîâàæåííÿ ñòàðøîãî âèêîíàâöÿ.Ìîæíà áóëî á ïðèñòóïèòè â êîëãîñï³ äî ðîáîòè, äå êîæåí äåíü äàâàëè ÷åðïàêãàðÿ÷î¿ þøêè. Àëå íàøà ñ³ì’ÿ çàëèøèëàñü áåç ìîæëèâîñò³ íà æèâîò³ííÿ.

Íàñòóïíîãî äíÿ áàòüêî ï³øîâ äî ñ³ëüðàäè ³ âçÿâ äîâ³äêè äëÿ ìåíå ³ Âàñèëÿ,ïî ÿêèõ ìè çìîãëè á óëàøòóâàòèñÿ êóäè-íåáóäü íà ðîáîòó. Àëå êóäè ³òè ÷è ¿õàòè,ÿêùî íà äâà-òðè äí³ â äîðîãó íå áóëî øìàòêà õë³áà ÷è ñóõàðÿ? ² ùî ÷åêຠòàì íàíàñ? Äîìà ùå áóëà íàä³ÿ íà ìîëîêî, ÿêå çàëèøàëîñÿ áóòè îñíîâîþ âèæèâàííÿ.Îäíàê õë³áà – õî÷ ìàíòîíà – ùîäåííèêà! – õîò³ëîñÿ çàâæäè.  á³ëüøîñò³ âè-ïàäê³â øëóíîê ïðèéìàâ çàïðàâëåíó ÷èì-íåáóäü êèï’ÿ÷åíó âîäó àáî óçâàð. Òîìóöå ìåíå çàñòåðåæóâàëî, àáè çàëèøèòèñÿ âäîìà ³ ïðàöþâàòè â êîëãîñï³.

³ä÷óâàþ÷è áåçï³äñòàâí³ñòü ä³é ùîäî íàñ ç áîêó ñ³ëüñüêî¿ âëàäè ³ ç³ñëàâ-øèñü íà ïðàöüîâèòèé õàðàêòåð óñ³º¿ ðîäèíè, ÿ â³ä ³ìåí³ ñ³ì’¿ íàïèñàâ çàÿâó íàâñòóï äî êîëãîñïó, âèñëîâèâøè âåëèêå ïðîõàííÿ, çãàäàâøè îñ³ííþ ïîñ³âíó êàì-ïàí³þ, äå ÿ â³äçíà÷èâñÿ, çàñ³ÿâøè ÷èìàëèé êëèí îçèìèíîþ, ùî óæå âåñåëîïîêðèâàâñÿ çåëåíèì êèëèìîì.

ϳäïèñàâøè çàÿâó, áàòüêî ïîí³ñ ¿¿ äî ïðàâë³ííÿ êîëãîñïó, äå â öåé ÷àñ ïðîõî-äèëî çàñ³äàííÿ. ßê³ òàì ïèòàííÿ ðîçãëÿäàëèñÿ – ÿ íå çíàþ, àëå â³í ïîâåðíóâñÿäîäîìó àæ óâå÷åð³ ç ïëà÷åâíèì ðåçóëüòàòîì: íà çàÿâó áóëà íàêëàäåíà ðåçîëþ-ö³ÿ ãîëîâè êîëãîñïó Áóçüêà Êàëåíèêà: “Ïîêè óòðèìàòèñü”. Òàêà ðåçîëþö³ÿ ìåíåìîðàëüíî âäàðèëà ñèëüí³øå óïîâíîâàæåíîãî îáëïðîêóðîðà. Ìåí³ çîâñ³ì áóëîíåçðîçóì³ëî, çà ùî íàñ âèêëþ÷èëè ç êîëãîñïó ³ ÷îìó íå ïðèéìàþòü çíîâó. Îäíàêðåçîëþö³ÿ äàâàëà íàä³þ, ùî öå ëèøå “ïîêè”. Ïîðâàâøè çàÿâó íà øìàòêè, ÿ íà-ïèñàâ äðóãó ïî çðàçêó ïåðøî¿ ³ ïîïðîñèâ áàòüêà íàñòóïíîãî äíÿ â³äíåñòè ¿¿ äîïðàâë³ííÿ.

Ïîïèâøè ñâ³æîãî ìîëîêà, âñÿ ñ³ì’ÿ ïîëÿãàëà ñïàòè, òà äî ìåíå ñîí íå ïðè-õîäèâ. Ãí³òèëè ð³çí³ äóìêè ïðîòÿãîì óñ³º¿ íî÷³, ÿêà çäàëàñÿ äóæå äîâãîþ. Íåñïàâ òàêîæ ³ áðàò Âàñèëü. Ïåðåä ñâ³òàíêîì â³í ñêàçàâ, ùî çðàíêó ï³äåìî ç äîìóøóêàòè ðîáîòó. Íà ÿêóñü ìèòü ñîí çäîëàâ íàñ, òà ç³ ñõîäîì ñîíöÿ, çà çâè÷êîþ,ìè ïðîñíóëèñÿ é âèéøëè íà ïîäâ³ð’ÿ. Áàòüêî âæå ïîðàâñÿ ïî ãîñïîäàðñòâó.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

167

Ïàõëî ïðèºìíîþ âåñíÿíîþ ïðîõîëîäîþ. Âåëèêèé ÷åðâîíèé äèñê ï³ä³éìàâñÿ ç-çàÄí³ïðà, ïðîñòèëàþ÷è ïëåñîì äî íàñ ÿñêðàâó äîð³æêó. Ùî êðàùå çà ñõ³ä ñîíöÿìîæå áóòè â ð³äí³ì êðà¿?! ² ÷è ñóäèëîñÿ ìåí³ ç áðàòîì éîãî ùå òóò çóñòð³÷àòè?Ïðèðîäà âæå ïîâí³ñòþ ïðîêèíóëàñÿ â³ä çèìîâî¿ ñïëÿ÷êè, ³ çåìëÿ, çäàâàëîñü, ìàëàî÷³, äèâèëàñÿ íà íàñ, áëàãàëà íàøèõ ðóê ³ äîð³êàëà íàì çà òå, ùî âèð³øèëè ¿¿ïîêèíóòè. Æèòè á òà æèòè! À ïîìèðàòè íå õî÷åòüñÿ!

Íàãàäàâøè áàòüêîâ³ ïðî çàÿâó, ÿêó òðåáà íåãàéíî â³äíåñòè äî êîëãîñïó, ìèç Âàñèëåì íå çìîâëÿþ÷èñü, – ÷è ïðîùàþ÷èñü, ÷è â³ä÷óâàþ÷è ïðîâèíó â³ä íàäó-ìàíîãî – çàéíÿëèñÿ ïðèáèðàííÿì: â³í ó ñàäêó, à ÿ íà ïîäâ³ð’¿. Òà ñîíöå øâèäêîï³ä³éìàëîñÿ âãîðó, íàãàäóþ÷è, ùî ÷àñ ³äå. Ñìóòîê, ùî íàõëèíóâ óêîòðå, ðîçòðèâî-æèâ äóøó, ùî ãðàáë³ ñêîâçíóëè ç ðóê. ß ïîãëÿíóâ ó ñàäîê, øóêàþ÷è ì³æ äåðåâàìèáðàòà. Òîé ñòîÿâ íåðóõîìî, ç³ïåðøèñü ïëå÷åì äî áàòüêîâî¿ ãðóø³. Áóëî çðîçóì³ëî,ùî é ó Âàñèëÿ ðóêè äî ðîáîòè íå çä³éìàþòüñÿ. Ùî â ìåíå, ùî â íüîãî äóìêà áóëàîäíà ³ òà æ: êóäè éòè – òî éòè, àáè ò³ëüêè íå áà÷èòè òîãî, ùî çàëèøàºòüñÿ äîìà³ ïðîðî÷èòü ãîëîäíó ñìåðòü. Àëå, âñå-òàêè, õîò³ëîñÿ ä³æäàòèñÿ áàòüêà.

Òàê ïðîòÿãëîñÿ äî îá³äó. Ïðèéøîâøè, áàòüêî ñêàçàâ, ùî çàÿâó íàøó ïðèé-íÿëè, àëå óïåâíåíî í³õòî í³÷îãî íå ïîîá³öÿâ.

Êîâòíóâøè ïî êóõëþ óçâàðó, ùî áóëî ñí³äàíêîì ³ îá³äîì, ìè ç Âàñèëåì ï³øëè,ÿê êàæóòü, ñâ³ò çà î÷³, íå âçÿâøè â äîðîãó í³ÿêèõ ïðîäóêò³â, áî ¿õ íå áóëî, íåïîïðîùàâøèñü ³ç ð³äíèìè, áî öå ò³ëüêè á óñ³õ çàñìóòèëî, ³ íå ñêàçàâøè, êóäèéäåìî, áî é ñàì³ òîãî íå çíàëè.

ϳäíÿâøèñü íà êðóòó ãîðó, ùî âèñî÷³ëà çà íàøèì ãîðîäîì, ìè îáåðíóëèñÿ.Ó êðàù³ ÷àñè ìè ìàéæå êîæåí äåíü áóâàëè òóò ³ ìèëóâàëèñÿ ð³äíèìè ïðîñòîðà-ìè. Çâ³äñè áóëî âèäíî á³ëüøó ÷àñòèíó ñåëà, âñ³ óã³ääÿ â³ä ×èêàë³âêè äî Äåðå¿â-êè, ãîëóáèé Äí³ïðî, ³ ò³ëüêè äåñü äàëåêî çà íèì, â ïîëòàâñüêèõ ñòåïàõ, çåìëÿñõîäèëàñü ç íåáîì. Äí³ïðî âèéøîâ ³ç áåðåã³â ³, ðîçëèâàþ÷èñü, ç’ºäíàâ ïðîòîêàìè÷èñëåíí³ îçåðà. Ïðèáóòíà âîäà ï³äêðàäàëàñÿ äî ñåëà, çàòîïëþþ÷è ò³ ãîðîäè, ùîâèõîäèëè â ïëàâí³. Óòâîðåí³ îñòð³âêè ïîêðèâàëèñÿ çåëåííþ, ÿê ³ ñõèë ãîðè, ³ ò³ëüêèãîðîäè ñ³ð³ëè ñâîºþ íåäîòîðêàí³ñòþ, ³ ñàìå ñåëî íå ãîìîí³ëî.

Òàê ìîâ÷êè, ³ç êëóáêîì ó ãîðë³, ìè ïîïðîùàëèñÿ ç ð³äíîþ äîì³âêîþ, ç óñ³ìòèì, ùî ¿¿ îòî÷óâàëî, ³ ï³øëè â íàïðÿìêó øèðîêî¿ äîðîãè, ÿêó íàçèâàëè áîëüøàêîì.

Íà ïîëÿõ ïðîâîäèëàñü âåñíÿíà îðàíêà, ÿêî¿ çàëèøèëîñü â³ä îñåí³ íåìàëî,à ðÿäîì îçèìå ïîëå âæå áóéíî ïîêðèëîñÿ òåìíî-çåëåíèì êèëèìîì. Íàä íàìèâèñîêî âãîð³, íà÷å ãðóäî÷êà, çàñòèã æàéâîðîíîê ³ ïîëèâàâ ñòåï äçâ³íêîþ é æàë³-ñëèâîþ ï³ñíåþ. ², ÷è òî â³í, ÷è òî âæå ³íøèé ïðîäîâæóâàâ ñï³âàòè, áî ñê³ëüêè áìè íå éøëè, öÿ ìàëåíüêà ïòàøêà âåñü ÷àñ ìåðåõò³ëà â íåá³ ñïåðåäó íàøî¿ äîðî-ãè ³ ð³çàëà âóõà æóðáîþ, óòðèìóþ÷è íàñ éòè íåâ³äîìî êóäè.  äóøó äîäàâ ñìóò-êó ãóë ïðîâîä³â, ùî äîí³ññÿ ç áîëüøàêà. ³ä ñòðàõó ìè çóïèíèëèñÿ. Îñü òóò,íàâïðîòè Ãàðàãóëèíî¿ ìîãèëè, äå ùå ï’ÿòü ðîê³â òîìó áóëà íàøà çåìëÿ 1-¿ ä³ëüáè –2 äåñÿòèíè, äå ìåí³ íå îäèí ð³ê äîâîäèëîñÿ ñòåðåãòè áàøòàí, à âîñåíè ðàçîì ³çÂàñèëåì îðàòè, òåïåð çåëåí³â âåëèêèé êëèí õîðîøî¿ îçèìèíè, ùî âõîäèâ äî

168

ѲÄ×ÅÍÍß

1-¿ áðèãàäè íàøîãî êîëãîñïó. Öå ãîâîðèëî ïðî òå, ùî äëÿ òèõ, õòî âèæèâå ï³ñëÿöüîãî ñòðàøíîãî ãîëîäó, õë³á áóäå. ͳáè â ðèôìó íàøèì äóìêàì: “Õë³á áóäå!Õë³á áóäå!” âåñåë³øîþ ÷óëàñÿ æàéâîðîíêîâà ï³ñíÿ, àëå ðàäîñò³ íàì âîíà íå ïðè-áàâëÿëà. Ìè ñòîÿëè, ÿê óêîïàí³, íå â çìîç³ çðóøèòè ç ì³ñöÿ â ÿê³éñü ðîçãóáëå-íîñò³: êóäè ìè éäåìî, êîëè âñå ïîêàçóº íà êðàùå – íà æèòòÿ? Àëå äî òîãî êðà-ùîãî òðåáà áóëî äîæèòè, à ¿ñòè õîò³ëîñÿ ñüîãîäí³. Ïîðèâ õîëîäíîãî â³òðó çíîâóïîëîñíóâ ñåðöå òðèâîæíèì ãóëîì ïðîâîä³â, ïîðàäèâøè íå ãàÿòè ÷àñó, áî íàñ÷åêຠäîâãà é íåâ³äîìà äîðîãà.

Çðóøèâøè ç ì³ñöÿ, ìè íåâäîâç³ îïèíèëèñÿ íà áîëüøàêó. Áèòèé øëÿõ, ùîïðÿìóâàâ ç Êðåìåí÷óêà äî Äí³ïðîïåòðîâñüêà ³ äàë³ äî Çàïîð³ææÿ, áóâ äî 40ìåòð³â â øèðèíó ³ íàøèì ñòåïîì ïðîñòèðàâñÿ ð³âíî äî ñàìîãî ãîðèçîíòó ³ç çàõî-äó íà ñõ³ä. Ö³ºþ äîðîãîþ ïðîéøëî íå îäíå ïîêîë³ííÿ â³ëüíîãî êîçàöòâà, íå îäíåëèõîë³òòÿ ãíàëî ëþäåé ó ïîøóêàõ êðàùî¿ äîë³, ³ íå äóìàëîñü ³ íå ãàäàëîñü, ùî âïîøóêàõ øìàòêà õë³áà öÿ äîðîãà â³ä³ðâå â³ä äîìó ³ ìåíå.

Ùå ðàç îãëÿíóâøèñü ó á³ê ñåëà, ìè ï³øëè áîëüøàêîì íà ñõ³ä, çàëèøàþ÷èïîçàä ñåáå ð³äí³ ïîëÿ. Ò³ëüêè îäíà æàéâîðîíêîâà ï³ñíÿ, ùî ëèíóëà ç íåáà, íàñ íåïîêèäàëà ³ ðóõàëàñü ç íàìè â òðèâîæíó íåâ³äîì³ñòü, ùå é ùå ðàç, ïðîõàþ÷èïîâåðíóòèñÿ íàçàä.

Ïðîéøîâøè ì³ñò ÷åðåç Îìåëüíè÷îê, ìè îïèíèëèñÿ ïåðåä ×îðíèì ë³ñîì.Íà éîãî óçë³ññ³ ðîçòàøóâàâñÿ ðàäãîñï “×åðâîíèé ïàðòèçàí”, ÿêèé âèíèê çà ðàõó-íîê çåìåëü ðåïðåñîâàíèõ êóðêóë³â, ùî ç³áðàëè â îäí³ óã³ääÿ, ïåðåñóâàþ÷è ãðî-ìàäñüê³ ìåæ³ îäíîãî ñåëà íà äðóãå. Òåðèòîð³þ Óñïåíñüêî¿ ãðîìàäè áóëî çðóøå-íî íà 200 äåñÿòèí ó Ìëèíê³âñüêó, Ìëèíê³âñüêó – ó Äåðå¿âñüêó ³, òàêèì ÷èíîì, íàóòâîðåíîìó ìàñèâ³ çåìë³ âèíèê äàíèé ðàäãîñï, â ÿêèé âõîäèëî äâà â³ää³ëåííÿ:Äåðå¿âñüêå, êóäè ìè ïðèéøëè, ³ Ïåòð³âñüêå.

Íà òåðèòî𳿠ðàäãîñïó íàñ çóñòð³â ˳êàðåíêî Îëåêñ³é Þõèìîâè÷ – íàø çåì-ëÿê, ÿêèé áóâ íà ð³ê ñòàðøèé â³ä ìåíå. ß éîãî äîáðå çíàâ, áî ðàçîì ãóëÿëè íàäîñâ³òêàõ. Âàñèëü æå çóñòð³÷àâñÿ ç éîãî ñòàðøîþ ñåñòðîþ Ïàðàñêîþ, ç ÿêîþ áîäðóæèâñÿ, ÿêáè íå ãîëîä.

˳êàðåíêî íàì ïîðàäèâ ï³òè äî ϳääåðèã³íñüêîãî, äå áóëî ðîçòàøîâàíå äðóãåâ³ää³ëåííÿ ðàäãîñïó.

– Òàì ìîæíà ïðàöåâëàøòóâàòèñü, – ñêàçàâ â³í.Êð³ì òîãî, ìåí³ îñîáèñòî òåçêî çàïðîïîíóâàâ çàëèøèòèñü òóò, â êîíòîð³, ïðà-

öþâàòè ðàõ³âíèêîì ïî ìàòåð³àëüí³é ÷àñòèí³. Íà öþ ïîñàäó ˳êàðåíêî êëèêàâìåíå ùå ð³ê òîìó, òà ÿ ÷îìóñü îñòåð³ãàâñÿ ¿¿. Õî÷à ³ áóëà ó ìåíå çä³áí³ñòü äîìàòåìàòèêè, òà ïñóâàëà ¿¿ êàë³ãðàô³ÿ, ÿêó ÿ ïîãóáèâ ùå â äðóãîìó êëàñ³ ³ íå ì³ãá³ëüøå âèïðàâèòè ò³ëüêè òîìó, ùî âñÿê³ ðîçðàõóíêè â ìî¿é ãîëîâ³ ïðîõîäèëèäàëåêî øâèäøå, í³æ âñòèãàëà ïèñàòè ðóêà.

³äìîâèâøè ˳êàðåíêîâ³ ³ çà öèì ðàçîì ³ äÿêóþ÷è éîìó çà äîáðå ñëîâî, ìèïîâåðíóëè çíîâó íà ï³âäåíü ³ ïîíàä Îìåëüíè÷êîì, ùî îìèâàâ ïðèñàäèáí³ ä³ëÿíêèÌëèíêà, ïîïðÿìóâàëè â á³ê Ïåòð³âêè.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

169

³äñòàíü öÿ áóëà ê³ëîìåòð³â â³ñ³ì. Ñîíöå âæå ñòîÿëî íà ïîëóäåíü, ³ ìè íà-ìàãàëèñÿ íå äóìàòè ïðî ¿æó. Îäíàê ïðî íå¿ íàãàäóâàëè íàø³ êèøêè, ÿê³ êàâ÷àëèòàê, íåíà÷å òàì áóëî ïîâíî æèâèõ â’þí³â. Âàñèëü ä³ñòàâ ³ç êèøåí³ çåðíà êóêó-ðóäçè ³ äàâ ìåí³, ñêàçàâøè:

– Êèäàé ó ðîò ïî îäí³é ³ ñòàðàííî ðîçìèíàé çóáàìè.ϳñëÿ ïåðøèõ ç’¿äåíèõ çåðíèí êèøêè çàõâèëþâàëèñÿ ùå á³ëüøå, âèñëîâëþ-

þ÷è íåâäîâîëåííÿ ãîëîâ³, ùî âæå é óçâàðó ¿ì íå äàþòü.²äó÷è ïîâîë³ ïîíàä Îìåëüíè÷êîì, ìè æóâàëè ò³ ö³ëþù³ çåðíà, ³ öå ïðèäàâàëî

íàì ñèëè. Âàñèëü çàïàññÿ íèìè ç ê³íñüêîãî ôóðàæó, êîëè ïðàöþâàâ êîíþõîì, ³ ÿ íàâ³òü íå çíàâ, ùî áóäå ùî ïåðåêóñèòè. “Çà îá³äîì” íå ïîì³òèëè, ÿê ä³ñòàëè-ñÿ ϳääåðèã³íñüêîãî. Çàõîò³ëîñÿ ïèòè ³ ìè, ïîáà÷èâøè â îäíîìó äâîð³ æ³íêó,ïîïðîñèëè ó íå¿ âîäè. Êîëè íàïèëèñÿ äî ïîâíî¿ íàñîëîäè, æ³íêà çàïèòàëà, õòî ìè³ çâ³äêè éäåìî. ijçíàâøèñü, ùî ìè ç Óñïåíêè, âîíà çðàä³ëà:

– ß òåæ ç Óñïåíêè, ïîê³éíîãî Ãîí÷àðà Ñâèðèäà äî÷êà Ìàðôà, ò³ëüêè òóòîäðóæåíà. ß äîáðå çíàþ âàøîãî áàòüêà, â³í çà ìåíå ñòàðøèé ðîê³â íà ï’ÿòíàä-öÿòü. À æèëè ìè íà Ðåï’ÿõ³âö³, à âè íà Ïîäîë³.

Ƴíêà çá³ãàëà â õàòó ³ âèíåñëà íàì ïî íåâåëèêîìó ñîëîíîìó îã³ðêó, à çà õë³áñêàçàëà:

– Âèáà÷òå, áî ³ â íàñ íåìàº.Ìè ¿¿ ùèðî ïîäÿêóâàëè é ðóøèëè äî êîíòîðè, ùî áóëà âæå íå òàê äàëåêî,

ïðàâîðó÷ çà ïîâîðîòîì.Ùå ðàç âåëèêå ñïàñè᳠˳êàðåíêîâ³, áî íàì ä³éñíî ïîùàñòèëî: Âàñèëÿ ïðè-

çíà÷èëè ¿çäîâèì, à ìåíå – ïðèöåïíèì äî òðàêòîðèñòà íà ïð³çâèùå Áîðù, ÿêèéáóâ ðîäîì ³ç Ìàð’¿âêè. Ìàð’¿âêà áóëà äëÿ ìåíå â³äêðèòà ùå â 1927 ðîö³, ÿêó ìèíå ðàç ïðî¿æäæàëè, áóâàþ÷è íà ì³ñö³ ñâîãî ïåðåñåëåííÿ, ùî çíàõîäèëîñÿ ì³æ×åðâîíîþ Ôåäîð³âêîþ é Çèáêèì. Öå âñå íàãàäóâàëî ìåí³ ïðî ùîñü áëèçüêåé ð³äíå, ³ òîìó ç Áîðùåì ìè øâèäêî çäðóæèëèñÿ.

Ðîçêâàðòèðóâàëè íàñ ïî õàòàõ ðåïðåñîâàíèõ ÷è âèñëàíèõ ãîñïîäàð³â. Ïðè-öåïíèõ ïîñåëèëè ðàçîì ³ç òðàêòîðèñòàìè, ³ òîìó ç Âàñèëåì ìè â îäíó õàòó íåïîïàëè. Òà áóëè áåçìåæíî ðàä³ ³ öüîìó: íàñòóïíîãî äíÿ ï³äéîì î 6 ãîäèí³ ðàíêó,ï³ñëÿ ÷îãî ñí³äàíîê, à ïîò³ì – ðîáîòà. ß ë³ã ñïàòè, ³ âñ³ ïîãàí³ äóìêè çàëèøèëèìîþ ãîëîâó. Ùå ñàì íå â³ðèâ òîìó, ùî òðàïèëîñÿ, ùî äåê³ëüêà ãîäèí íàçàä ïðîöå ò³ëüêè ìð³ÿëè. ß âæå ñêàçàâ ñâî¿ì êèøêàì, ùî çðàíêó ìè áóäåìî ïîñò³éíîçàáåçïå÷åí³ ¿æåþ, ùîá âîíè çàäàðìà ìåíå íå òóðáóâàëè é äàëè ìîæëèâ³ñòü ñïî-ê³éíî çàñíóòè. Ç íà䳺þ íà êðàùå ÿ íåçàáàðîì çàñíóâ ñîëîäêèì ñíîì.

 öþ ïåðøó í³÷ ó ϳääåðèã³íñüêîìó ïðèñíèâñÿ ìåí³ ñîí, ÿêèé çàëèøèâñÿ óïàì’ÿò³ íà âñå æèòòÿ. Óâ³ ñí³ ÿ ïîáà÷èâ ñòàðøîãî áðàòà ²âàíà, ÿêèé ùå íà ïî÷àò-êó ðîêó ï³øîâ ó Äí³ïðîäçåðæèíñüê íà çàðîá³òêè, ³ á³ëüøå ìè ïðî íüîãî í³÷îãî íåçíàëè. Çíàëè ëèøå òå, ùî çãîäîì äî íüîãî ïî¿õàëà éîãî äðóæèíà ¯âãà ç³ ñâîºþìîëîäøîþ ñåñòðîþ Ìàð³ºþ. Ñíèëîñÿ ìåí³, ùî í³áèòî ÿ ïðèéøîâ äî ²âàíà ó òîéñàìèé ðîáî÷èé áàðàê ó ñåëèù³ Ðîìàíêîâå, êîëè ïðîâ³äóâàâ éîãî ó ëèïí³ 1932 ð.

170

ѲÄ×ÅÍÍß

²âàí ëåæàâ íåðóõîìî íà ëàâ³. ³í áóâ ÷îðíèé, ìîâ çåìëÿ, ³ á³ëÿ íüîãî í³êîãî íåáóëî. ³ä ñòðàøíîãî ñíó ÿ ñòðèâîæèâñÿ é ïðîêèíóâñÿ.

Áóâ óæå ðàíîê, ³ íåçàáàðîì ÿ ï³øîâ äî ¿äàëüí³, ùî çíàõîäèëàñÿ ïîðÿä ³çíàøèì í³÷ë³ãîì. Íà ñí³äàíîê ïîäàëè ð³äåíüêèé ñîºâèé ñóï ³ ãðàì 150 õë³áà, ùîíà ïåðøèé ðàç áóëî äóæå äîáðå. Ïîñí³äàâøè íå ç òèì àïåòèòîì, ùî äóìàëîñüçâå÷îðà, ÿ ç Áîðùåì ï³øîâ íà òðàêòîðíèé äâ³ð, äå ñòîÿëî äåê³ëüêà òðàêòîð³â“Ôîðäçîí”.

Çàïðàâèâøè òðàêòîðà ïàëüíèì ³ âîäîþ, ìè âè¿õàëè â ïîëå. Âîíî çíàõîäèëî-ñÿ çðàçó æ çà õóòîðîì ³ îòî÷óâàëîñü áåçêðàéí³ì ãîðèçîíòîì. Ñê³ëüêè áóëî âèäíî –ïðîñòåëÿëàñÿ íåçîðàíà çåìëÿ. Ìè â³äðàçó ïî÷àëè îðàíêó.

Òàê ðîçïî÷àâñÿ ì³é ïåðøèé ðîáî÷èé äåíü ó òîìó ãîëîäíîìó 33-ìó ðîö³.ϳñëÿ ï³äíåâ³ëüíîñò³ ³ çîáîâ’ÿçàëîâêè, ùî ñóïðîâîäæóâàëèñÿ øòóðì³âùèíîþ³ ñòðàõîì óñ³ òðè ì³ñÿö³ ðîáîòè ñòàðøèì âèêîíàâöåì, ÿ, íàðåøò³, â³ä÷óâ ñåáåâ³ëüíèì ³ âåñåëèì íà øèðîê³ì, ÿê íà ñâî¿ì ð³äí³ì, ïîë³ (ùå é íà òðàêòîð³!),îáðîáëÿþ÷è éîãî ³ çãàäóþ÷è ò³ ïîïåðåäí³ ðîêè, êîëè äîâîäèëîñÿ îðàòè íå îäèíðàç ñâî¿ìè ð³äíèìè âîëàìè, íà êîòðèõ áóëî æàëêî äèâèòèñÿ, ÿê ³ç íèõ, çàïðÿæåíèõó ÿðìî, ñìîêòàëè êðîâ ïðîêëÿò³ ìóõè...

×àñ çà ðîáîòîþ ëåò³â âåñåëî ³ øâèäêî, ³ ÿ íå â÷óâñÿ, êîëè ïðèâåçëè íà îá³äïî ÷åðïàêó òîãî æ ñàìîãî ñîºâîãî ñóïó é ïàéêó õë³áà, òðîõè á³ëüøîãî, í³æ íàñí³äàíîê. Ò³ëüêè ï³ä ÷àñ ¿æ³ äî ìåíå äîëèíóëà æàéâîðîíêîâà ï³ñíÿ – íå æàë³ñëè-âà, ÿê íàïåðåäîäí³, à âåñåëà, æèòòºðàä³ñíà. Âîíà çáàäüîðþâàëà, äîäàâàëà áóðþòèõ ïî÷óòò³â, çà ÿêèìè ãàðàíòóâàëîñÿ æèòòÿ.

Ïîîá³äàâøè, ìè çíîâó ïðèñòóïèëè äî ðîáîòè, çà ÿêîþ íå çàì³òèëè, êîëè íà-ñòàâ âå÷³ð. Ïîâåðíóâøèñü íà òðàêòîðíèé ñòàí ³ íàâ³âøè çàë³çíîìó êîíþ “ïîâíèéòóàëåò”, ìè ï³øëè âå÷åðÿòè.

 ¿äàëüí³ ÿ çóñòð³âñÿ ç Âàñèëåì. Ïî éîãî çîâí³øíîñò³ áóëî âèäíî, ùî â³í áóâñòîìëåíèé, áî õîäèâ ö³ëèé äåíü ïî ð³ëë³, áîðîíóþ÷è âåñíîîðàíêó ìîëîäèìèëîøàêàìè.

ß ðîçïîâ³â Âàñèëåâ³ ïðî ñîí, ³ íàñ îãîðíóâ ñìóòîê. Âàñèëü ò³ëüêè é ïðîìîâèâ:– Á³ëüøå âñüîãî, ùî ²âàíà âæå íåìຠâ æèâèõ.Ïîñóìóâàâøè, ìè ðîç³éøëèñÿ ïî êâàðòèðàõ íà â³äïî÷èíîê, ³ ÿ òàê ³ íå çàïè-

òàâ Âàñèëÿ, äå éîãî í³÷ë³ã. ß äîâãî íå ì³ã çàñíóòè – óñå äóìàâ ïðî ²âàíà, ïðîéîãî íåëåãêå ç ðàííüîãî äèòèíñòâà æèòòÿ, ³ òÿæê³ äóìêè íàñóâàëèñÿ ç òàêîþãóñòîòîþ, ùî ëèøå âäîñâ³òà ìåíå çäîëàâ ñîí.

Íîâèé äåíü ïðîõîäèâ ïî ñöåíàð³þ äíÿ ïðîæèòîãî ³ òàê äåíü çà äíåì, ïîêèâñå â îêðóç³ íå áóëî çîðàíî. ×àñòî òðàïëÿëîñÿ ö³ëèìè äíÿìè ìåðçíóòè â³ä õîëîä-íîãî ïðîíèçëèâîãî âåñíÿíîãî â³òðó, ÿêèé íåð³äêî íàãàíÿâ òàêîãî æ õîëîäíîãî äîùó,à ³íîä³ ³ ç ìîêðèì ñí³ãîì. Äî íèòêè ìîêðèé îäÿã òðåáà áóëî õî÷ áè ÿê-íåáóäüï³ñëÿ ðîáîòè ïðîñóøèòè, ³ á³ëÿ ìàëåíüêî¿ ãðóáêè âå÷îðàìè ñòîÿëà âåëèêà ÷åðãàâ á³ëüøîñò³ òàêèõ, ÿê ÿ, áî íå áóëî ó ùî ïåðåîäÿãíóòèñÿ, ùîá ç³ãð³òè äóøó. Îä-íàê êîæíîìó ç íàñ çäàâàëîñÿ, ùî öå ÿâèùå òèì÷àñîâå, ïîêëàäàëèñÿ, ùî âåñíà –

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

171

íå îñ³íü, ³ îñü-îñü ç’ÿâèòüñÿ âåñåëå âåñíÿíå ñîíöå ³ âñ³õ îá³ãð³º, à æàéâîðîíêîâàï³ñíÿ ðîç⳺ âñ³ íåçãîäè. Àëå ³ íàñòóïíîãî äíÿ ñîíöå ñåðäèëîñÿ, à æàéâîðîíîêóñå ð³äøå ï³äí³ìàâñÿ â íåáî. Òàê ïðîéøëà ìàéæå âñÿ âåñíà 1933 ðîêó, ÿêà çàëè-øèëàñÿ â ìî¿é ïàì’ÿò³ õîëîäíîþ é äîùîâîþ.

Òà íàéâàæ÷å áóëî òîä³, êîëè òðàêòîð âèìàãàâ ðåìîíòó ³, ÷àñò³øå âñüîãî,ïðÿìî â ïîë³. Ñïåö³àë³ñò³â íà òîé ÷àñ ùå áóëî ìàëî, ³ îñíîâíà â³äïîâ³äàëüí³ñòüëÿãàëà íà òðàêòîðèñò³â, ÿê³ íàìàãàëèñÿ ñâîº÷àñíî ðîáèòè âñå íåîáõ³äíå, àáèóíèêíóòè ïðîñòî¿â. Àëå ïîâñÿêäåííà ðîáîòà âñå á³ëüøå çàëèøàëà â çàã³íö³ íà-ï³âðîç³áðàí³ ìàøèíè, ÿê³ ðåìîíòóâàëèñÿ, â îñíîâíîìó, çà äîïîìîãîþ ìîëîòà, ëîìà³ çóáèëà. Äóìàþ÷è ïðî çàï÷àñòèíè, ÿ ïðèéøîâ äî âèñíîâêó, ùî âñå-òàêè ó òðàê-òîðà º “ìóõè”, ÿê³ íå äàþòü éîìó ñïîê³éíî ïðàöþâàòè.

Ïðèöåïíîìó òåæ áóëî íåëåãêî, îñîáëèâî ÿêùî òðàêòîð ëàìàâñÿ äàëåêî â³äõóòîðà: òðåáà áóëî íà ñâî¿õ ðóêàõ ïðèíåñòè äî ì³ñöÿ ðåìîíòó ³ âîäè íå îäíåâ³äðî, ³ ìàñòèëà, ³ çàï÷àñòèíó – ï³ä òèì æå õîëîäíèì äîùåì â ðîçêâàøåíèõ÷îáîòÿõ, çàëèøàþ÷è ³íîä³ â³ä íèõ ó ìîêð³é ð³ëë³ ï³äìåòêè.

Îäíàê âåñíîîðàíêó çàê³í÷èëè â÷àñíî. Ïàðàëåëüíî ç íåþ ïðîõîäèëà ñ³âáàðàíí³õ çåðíîâèõ. Íàì äîâåëîñÿ ñ³ÿòè âèêî-îâåñ íà êîðì õóäîá³. ² âñå éøëî â³äíîñíîäîáðå, ÿê ³ â ïåðø³ äí³, òà îäíîãî ðàçó ñê³í÷èëîñÿ ðàïòîâî é ñòðàøíî.

ßê çàâæäè, â îá³äíþ ïîðó ïðèâåçëè îá³ä. Êóõàðêà ïîäàëà òðàêòîðèñòóòàð³ëêó ñóïó ³ç øìàòêîì õë³áà, à íà ìåíå, ïîäèâèâøèñü, ñêàçàëà:

– À òîá³ íåìà í³÷îãî.гçîíóëà ïî ñåðöþ òàê, ùî ÿ ëåäâå íå ïîäàâèâñÿ ñëèíîþ, ÿêî¿ áóëî ïîâíèé

ðîò ³ç ò³º¿ ìèò³, ÿê ÿ ïîì³òèâ ùå íà ãîðèçîíò³ äî íàñ ñïðÿìîâàíó áðè÷êó ç ö³ºþäîâãîæäàíîþ ¿æåþ. Ñêàçàëà, íà÷å é íå ïîì³òèëà, ùî ç íå¿ íå çâîäèâ î÷åé, ÿêò³ëüêè âîíà ï³ä’¿õàëà. Ïðîìîâèëà áàéäóæå, áåçñåðäå÷íî, áåç ñï³â÷óòòÿ, ì³æ ³íøèì,ïðîñòî òàê, íà÷å íå ÿ ç ðàä³ñòþ ãîòîâèé áóâ óçÿòè ç ¿¿ ðóê òîé ñàìèé, õî÷ óæå é íåãàðÿ÷èé, àëå ùå òåïëèé ñóï ³ øìàòîê õë³áà, ÷îãî õîò³â òàêîæ, ÿê ³ ì³é òðàêòîðèñò.“À òîá³ íåìà í³÷îãî” – íà÷å ìåíå òóò íåìàº.

Îáðàçëèâà ã³ðêîòà ëÿãëà íà ñåðöå, é ðîçóì³ííÿ òîãî, ùî ðÿò³âíà ïîðö³ÿ ìåí³íå ä³ñòàëàñü, íå ñïðèéìàëîñü, íå õîò³ëî ñïðèéìàòèñÿ ðîçóìîì. Êîæíîãî äíÿîá³äàòè æàäàëîñÿ â³äðàçó ï³ñëÿ ñí³äàíêó, âå÷åðÿòè – ï³ñëÿ îá³äó. Öüîãî ðàçóðèòì ïîðóøèâñÿ, ³ äîæèòè äî âå÷îðà òðåáà áóëî ìàòè ñèëè.

Íåñòåðïíî äîâãî é îáòÿæëèâî ÷åêàâ ÿ, ïîêè Áîðù, íàðåøò³, ïîê³í÷èòüç îá³äîì. Ìè ïðîäîâæèëè ñ³ÿòè âèêî-îâåñ, ³ â³ä òîãî, ùî ¿æà ìåí³ íå ä³ñòàëàñü,¿ñòè õîò³ëîñÿ ñèëüí³øå òîãî âèïàäêó, êîëè á îá³äó íå áóëî çîâñ³ì. Ìîÿ ðóêà íåâè-ìóøåíî, ìèìîâ³ëüíî ïðîñòÿãíóëàñü äî ïîñ³â-ìàòåð³àëó, ³ æìåíÿ â³âñà îïèíèëàñüâ ìî¿é êèøåí³. ß ñòàâ éîãî ¿ñòè, êèäàþ÷è ïî îäí³é çåðíèí³ â ðîò ³, ðîçæîâóþ÷è.Îâåñ áóâ ïðîòðàâëåíèé ³ ìàâ íåïðèºìíèé çàïàõ, àëå øëóíîê éîãî ïðèéìàâ ³çâåëèêîþ íàñîëîäîþ. Ðîçóì íå çàñòåð³ãàâ â³ä íàñë³äêó – í³ â³ä òîãî, ùî çåðíîâêðàâ, í³ â³ä òîãî, ùî âîíî îòðóéíå.

172

ѲÄ×ÅÍÍß

Ïîâåðíóâøèñü ó çàã³íö³ ó çâîðîòíèé íàïðÿìîê, Áîðù çóïèíèâ òðàêòîðà³ ï³ä³éøîâ äî ñ³âàëêè, íà÷åáòî ïåðåâ³ðÿþ÷è, ÷è âñ³ òðèáêè âèêèäàþòü çåðíî. Ïîò³ìíåïîì³òíî íàáðàâ ó êàðòóç â³âñà ³ ñêàçàâ:

– Âèñèï ó áàãàæíèê, à ââå÷åð³ çàáåðåø ³ ï³äñìàæèø.Íàñòð³é ó ìåíå ï³äíÿâñÿ, àëå äîñèòü øâèäêî áóâ ïîäàâëåíèé: ÿê ìîæíà ñìà-

æèòè ïîñ³âíå – êðàäåíå! – çåðíî? Ïðî öå íå ìîæíà áóëî é äóìàòè!ß íå õîò³â ñîá³ óÿâèòè, ÷èì ì³ã çàê³í÷èòèñü òîé íàì³ð. Òà, ÿê êàæóòü:

“Íå øóêàé ñîá³ ëèõà, âîíî ñàìå òåáå çíàéäå”. Òàê ³ ñòàëîñÿ.Ñîíöå ñòîÿëî íà ï³äâå÷³ðîê, êîëè äî íàñ ï³ä’¿õàâ âåðõè ì³ë³ö³îíåð. dzñêî÷èâ-

øè ç êîíÿ, â³í íàêàçàâ Áîðùó çóïèíèòèñü, ð³øó÷å ï³ä³éøîâ äî áàãàæíèêà ³ â³äêðèâêðèøêó...

Ôàêò, î÷åâèäíèé – êðàäåíèé ïîñ³âìàòåð³àë! ͳ÷îãî, íå ïèòàþ÷è, ì³ë³ö³îíåðïðèìóñèâ ìåíå ç³áðàòè ó ãàí÷³ðêó çëîïîëó÷íå çåðíî. Çàâ’ÿçàâøè, â³í â³ääàâ éîãîÁîðùó ³ ñêàçàâ:

– Âû àðåñòîâàííûé! Âïåðåä íà Îíóôðèåâêó. À âû, – öå âæå äî ìåíå, –îñòàâàéòåñü çäåñü è ñòîðîæèòå ñöåï. – ϳñëÿ öüîãî ñ³â íà êîíÿ ³ ïîãíàâ ï³äêîíâîºì òðàêòîðèñòà äî ðàéöåíòðó.

ß íå ì³ã îòÿìèòèñÿ â³ä òîãî, ùî â³äáóëîñÿ, ³ äîâãî ñòîÿâ øîêîâàíèé, äèâëÿ-÷èñü ¿ì âñë³ä, ïîêè ïîñòàò³ íå çíèêëè â Ëîçîâàòö³. ѳâøè á³ëÿ òðàêòîðà, ðîçäó-ìóâàâ, ùî ìåí³ ðîáèòè, òà âèõîäó íå çíàõîäèâ.

...Ñîíöå âæå ñõîâàëîñÿ çà ãîðèçîíòîì, ³ ïîòÿãëî âå÷³ðíüîþ ïðîõîëîäîþ.Ó ñòåïó í³êîãî íå áóëî. Íàâêðóãè ñòîÿëà ìåðòâà òèøà, ÿêà øâèäêî ³ âñå ãóñò³øåçì³øóâàëàñÿ ç òåìðÿâîþ, îá³éìàþ÷è ìåíå âñå á³ëüøå ³ âñå ñèëüí³øå. Äàâèëîõîëîäîì çîðÿíå íåáî, ³ ðîáèëîñü ìîòîðîøíî ÷è â³ä òèõî¿ òåìðÿâè, ÷è â³ä òîãî,ùî ñòàëîñÿ. Ñòðàõ âõîäèâ ó ìîþ äóøó ³ í³áè ï³äêàçóâàâ: “Õòî òè òàêèé? ×îãî òèòóò ñèäèø ³ ÷îãî ÷åêàºø? ϳñëÿ ìåíå ïðèõîäèòü ò³ëüêè ñìåðòü! ²äè çâ³äñè, ïîêèæèâèé, íà âñ³ ÷îòèðè ñòîðîíè, äîêè âîíè äëÿ òåáå â³äêðèò³”.

Íàáðàâøèñü ñèëè âîë³, ÿ ï³äâ³âñÿ, ï³ä³éøîâ äî ñ³âàëêè, êèíóâ ó êèøåíþ ùåæìåíþ â³âñà ³ ï³øîâ ó á³ê õóòîðà, íåñó÷è â ñîá³ á³ëü ³ ïåðåä÷óòòÿ íåïîïðàâèìîãîãîðÿ, ùî ÷åêຠìåíå ³ ìîãî òîâàðèøà.

Çà ñóìíèìè äóìêàìè ÿ íå ïîì³òèâ, êîëè â í³÷í³é òåìðÿâ³ ç’ÿâèâñÿ õóò³ð.×åðåç äåÿêèé ÷àñ ÿ çóïèíèâñÿ á³ëÿ õàòè, äå ìè ç Âàñèëåì ïèëè âîäó ³ ëàñóâàëè-ñÿ ñîëîíèì îã³ðêîì. Ïîñòîÿâøè òðîõè, ÿ çàéøîâ ó äâ³ð ³ ïîñòóêàâ ó ïåðåäï³÷íåâ³êíî, â ÿêîìó íåçàáàðîì ïîêàçàëàñÿ ò³òêà Ìàðôà. ß ïîïðîñèâñÿ ïåðåíî÷óâàòè,ÿê ïåðåõîæèé, íà ùî âîíà â³äïîâ³ëà, ùî íå ìîæå ïóñòèòè â õàòó, áî áî¿òüñÿ íå-çíàéîìèõ ëþäåé. ³äïîâ³äü òàêà áóëà ìåí³ òÿæêîþ, òà ÿ íå îáðàçèâñÿ, áî âæåñòîÿëà ãëóõà í³÷, ³ áàãàòî ð³çíîãî ëþäó áðîäèëî ïî äîðîãàõ, ðÿòóþ÷èñü â³äãîëîäíî¿ ñìåðò³.

ß âèéøîâ ³ç äâîðó ³ ï³øîâ äî ñâîãî í³÷ë³ãó, äå âñ³ âæå äàâíî ñïàëè.  êîðè-äîð³ íåçíàéîìèé ñòîðîæ òîïèâ ï³÷êó ³, ùîá íå íóäüãóâàòè ³ âåñåë³øå ïðîâåñòèí³÷, âïóñòèâ ìåíå ïîãð³òèñÿ.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

173

Ïî÷àëàñÿ òèõà ðîçìîâà. Ñòîðîæ çàïèòàâ, çâ³äêè é êóäè éäó, íà ùî ÿ â³äïîâ³â,ùî ðîäîì ³ç ×èêàë³âêè ³ ïðèéøîâ ñþäè â ïîøóêàõ ðîáîòè. ß íàâìèñíî íå ãîâî-ðèâ éîìó ïðàâäè, áî ñåðöå çíåìàãàëîñÿ êðó÷èíîþ, à ãîëîâó ñâåðäëèëà îäíà ³ òàæ äóìêà: ùî áóäå ç Áîðùåì ³ ç³ ìíîþ çà ñâ³äîìî ñêîºíèé çëî÷èí? Òà ÿêèìè áòÿæêèìè äóìè íå áóëè, ¿õ ïåðåïë³òàëà ùå îäíà äóìêà – ãîëîäíà, ùî ïðîíèçóâàëàâåñü îðãàí³çì, íåñó÷è õîëîä ïî âñ³ì ò³ë³ ³ ðîáëÿ÷è âèñíîâîê, ùî äëÿ ëþäèíèíåìຠñòðàøí³øîãî âîðîãà, í³æ ãîëîä. Ìî¿ êèøêè âæå äâàíàäöÿòèé ðàç ïåðåãðà-ëè ãîëîäíèé ìàðø, íàãàäóþ÷è ìîçêó, ùîá ÿ ñâîºþ ðóêîþ ïîäàâ ó ñâ³é ðîò õî÷à áçåðíèíó, õî÷à á ïðîòðàâëåíó.

Ñòîðîæ òîïèâ ï³÷êó ñîëîìîþ âèêî-â³âñà, â ÿê³é ïîïàäàëèñÿ çåðíà. Ä³ä ¿õâèòðóøóâàâ, ï³äñìàæóâàâ íà ïëèò³, ïîò³ì ç’¿äàâ.

Ïðîñòåæèâøè çà ä³ÿìè ñòîðîæà, ÿ ï³äñ³â áëèæ÷å äî ï³÷êè ³ ñòàâ òåæ ïðî-òðóøóâàòè ñîëîìó, íåïîì³òíî ï³äñèïàþ÷è ç êèøåí³ îâåñ. dzáðàâøè ïîò³ì éîãî íàäîë³âö³ ³ ïðîâ³ÿâøè â äîëîíÿõ, ÿ ðîçñòåëèâ éîãî íà ïëèò³, äå âîíî íåâäîâç³ ïðî-ñìàæèëîñü.

Ñòîðîæ çàäð³ìàâ, à ÿ, òàêèì ÷èíîì ïîâå÷åðÿâøè é ç³ãð³âøèñü, âèéøîâ íàïîäâ³ð’ÿ, ï³ñëÿ ÷îãî õîò³â òàêîæ ïðèëÿãòè á³ëÿ ï³÷êè. Àëå ïåðø³ ñóò³íêè ãîâîðè-ëè, ùî íåçàáàðîì áóäå ñâ³òàòè. Ðàíêîâà ïðîõîëîäà ðîçâ³ÿëà ñîí, ³ â ìåíå øâèäêîâèíèêëî áàæàííÿ éòè äîäîìó.

³äñòàíü â 4–5 êì äî Ìëèíêà ÿ ïðîéøîâ øâèäêî. Ñêð³çü ñòîÿëà ìåðòâàòèøà, ³ õ³áà ùî ïîëîõëèâèé çàºöü, çëÿêàâøèñü ÷îãîñü, ïåðåá³ãàâ äîðîãó ³, ïîáà-÷èâøè ìåíå, íàäàâàâ ñîá³ ùå á³ëüøîãî ñòðàõó.

Ç Ìëèíêà ïîïðÿìóâàâ äî ð³äíîãî ñåëà ñòåïîì. Íà ñõîä³ ñâ³òîâå çàðåâî³ ðàííÿ çîðÿ ïðîâ³ùàëè ïî÷àòîê íîâîãî äíÿ.

Îñü ³ Ìîðîç³âñüêà ãîðà ïîçàäó, îñü ³ ð³äí³ ïîëÿ, ìíîþ ñõîäæåí³. Íà íèõ âåñå-ëî çåëåí³ëà îçèìà, à íà ÷îðíèõ ìàñèâàõ ç’ÿâèëèñÿ ñõîäè ÿðèõ êóëüòóð. Ç áîêóñåëà ïîäóâ â³òåðåöü, í³áè â³òàþ÷èñü. Óñå öå çâåñåëÿëî äóøó ³ ï³ä³éìàëî íàñòð³é.ß ïåðåòíóâ ùå ñîííèé áîëüøàê, ÿêèé, ÿê ³ ðàí³øå, ñòóðáîâàíî ãóä³â ïðîâîäàìè,³ çâåðíóâ íà Êîñèé øëÿõ, ùî ïîáëèçó ÿðó â³â ó ñåëî ïðÿìî äî íàøî¿ áðèãàäè. Íàï³äéîì³ ìåíå çóñòð³ëî ñîíöå, ÿêå øâèäêî ï³ä³éìàëîñÿ âãîðó, ïîñï³øàþ÷è îá³ãð³òèçåìëþ ³ ïðèíåñòè ðàä³ñòü ëþäÿì, ùî âæå ïåðåãóêóâàëèñÿ ïî âñüîìó ïîë³.

ϳñëÿ ï³äéîìó äîðîãà ï³øëà ïî óçâèøø³, ³ ïåðåä òèì, ÿê ñïóñêàëàñÿ â ñåëî,ÿ ïîâåðíóâ ó á³ê êëàäîâèùà, çâ³äêè âæå ñòåæêà ï³äãàíÿëà ìåíå äî ñâ ãîðè.Ïîçàäó â ï³äíåáåññ³ ðàä³â ìîºìó ïîâåðíåííþ æàéâîðîíîê.

Ïðîòÿãîì âñ³º¿ äîðîãè ÿ í³ ðàçó íå çáàâèâ êðîêó ³ í³ ðàçó íå îãëÿíóâñÿ íàçàä,õî÷ ³ â³ä÷óâàâ õîëîä ó ñïèí³ â³ä ñêîºíîãî çëî÷èíó. Çóïèíèâñÿ ò³ëüêè íà ïî÷àòêóïîëÿ – íà ñâî¿é ãîð³. Ñòîÿâ ÿê âêîïàíèé ³ äîâãî – äîâãî òðèâîæíèì ïîãëÿäîìóäèâëÿâñÿ â ð³äíó äîì³âêó. Òà í³ äîìà, í³ íà ñóñ³äñüêèõ ïîäâ³ð’ÿõ íå ïîáà÷èâæèâî¿ äóø³. Ñåëî, ñê³ëüêè áóëî âèäíî, çì³íèëî ñâ³é âèãëÿä, ïîòîïàþ÷è ó áóð’ÿíàõ,ëÿêàëî ñâî¿ì ìîâ÷àííÿì ³ ïóñòîòîþ. Ëèøå ãîëóáèé Äí³ïðî í³÷èì íå çì³íèâñÿ ³,ÿê ³ äîñ³, òðèìàâ çàëèòèìè ïðèáóòíîþ âîäîþ ïëàâí³.

174

ѲÄ×ÅÍÍß

ß ñïóñòèâñÿ ó ñâ³é ãîðîä ³ çóïèíèâñÿ ïåðåä âèøíåâèì ñàäîì, ùî áóâ ó ïî-âíîìó ðîçêâ³ò³. ×óäîä³éíèé äóõìÿíèé çàïàõ íàïîâíèâ ìî¿ ãðóäè ö³ëþùîþ ñèëîþ,³ ÿ ìèòòþ, àëå ç îñòðàõîì, îïèíèâñÿ â áàòüê³âñüê³é õàò³.

ѳì’ÿ áóëà íå â ïîâíîìó çáîð³. Íà îáëè÷÷ÿõ ïðîãëÿäàâñÿ ñóì ³ íåðàä³ñíåïåðåæèâàííÿ. Ñèäÿ÷è íà ëàâ³, áàòüêî ñâî¿ì ïîãëÿäîì ïåðøèé ìåíå çóñòð³â ³,òÿæêî ç³òõíóâøè, ïðîìîâèâ:

– Ïðîïàâ ³ öåé õëîïåöü, óæå âåñü ïóõëèé.Ç òîãî ÷àñó, ùî áóâ â³äñóòí³é äîìà, ÿ í³ ðàçó íå áà÷èâ äçåðêàëà ³, çàãëÿíóâøè

â ìàëåíüêå ëþñòðî, ùî ëåæàëî íà ï³äâ³êîíí³, ñåáå íå âï³çíàâ: îáëè÷÷ÿ áóëî áëèñ-êó÷å, ìîâ ñêëÿíêà ³ çäàâàëîñÿ, îñü-îñü ëîïíå, ³ ç íüîãî ïîòå÷å âîäà. Ìàòè ñèä³ëàíà ëåæàíö³, íå çâîäèëà ç ìåíå î÷åé, ðàä³þ÷è, ùî æèâèé, ïîò³ì ñêðèâèëàñü ³ çàõ-ëèïàëà. Ìàáóòü, ¿é çðîáèëîñÿ îáðàçëèâî, ùî â öåé äåíü, Âåëèêäåíü Ñâÿòî¿ Ïàñ-õè, âîíà çàâæäè â³äçíà÷àëà äåíü ìîãî íàðîäæåííÿ, à öüîãî ðàçó â ñ³ì’¿ íå áóëî í³êðèõòè õë³áà, í³ ñâÿ÷åíîãî ñàëà, í³ ÷åðâîíî¿ êðàøàíêè. ß ùå á³ëüøå çàñóìí³âàâ-ñÿ â ñóò³ ðåë³ã³éíèõ ñâÿò ³ çàáîáîí³â, ùî îá³öÿëè öàðñòâî íà ò³ì ñâ³ò³, à ÷îìóïðàöüîâèò³ ëþäè, äî ÿêèõ â³äíîñèëàñü ³ íàøà ñ³ì’ÿ, ïîâèíí³ ìó÷èòèñÿ íà ö³ì,êîíêðåòíî¿ â³äïîâ³ä³ íå äàâàëè. ß ùå ðàç ïðîêëÿâ òó öèãàíêó, ùî ïðîðî÷èëà ìåí³ùàñëèâå æèòòÿ, áî ó ñâî¿ 20 ë³ò ÿ çàëèøàâñÿ á³ëÿ ñìåðò³.

Ñåñòðè ³ðà é Ìîòðÿ, ÿê äâà ñêåëåòè, ñèä³ëè ìîâ÷êè, äèâëÿ÷èñü íà ìåíåç íà䳺þ, ùî ÿ ïîâåðíóâñÿ ç ÷èìîñü òàêèì, ï³ñëÿ ÷îãî æèòè ñòàíå êðàùå. Ò³ëüêèìåíøèé áðàò Ãðèøà, â ÿêîãî ñâ³òèëèñÿ íàñêð³çü âñ³ ê³ñòêè, ïîêàçàâñÿ ìåí³ æâàâ³-øèì. ³í äíÿìè ïðîïàäàâ ó ïëàâíÿõ, óæèâàþ÷è âñÿêó çåëåíü, ÿêà ò³ëüêè áóëà¿ñò³âíîþ.

Çíåìîæåíèé äîðîãîþ, ÿ çàõîò³â ñïàòè. Ðîçïîâ³âøè òðîõè ïðî ñåáå ³ Âàñèëÿ³ âèïèâøè êóõîëü ìîëîêà, ÿêèé ïîäàëà ìåí³ ìàòè, ÿ áîÿçíî ñïèòàâ áàòüêà ïðî²âàíà ³ ïðî âñòóï äî êîëãîñïó. Áàòüêî â³äïîâ³â, ùî â³ä ²âàíà í³÷îãî íå ÷óòè.

– À â êîëãîñï íàñ ïðèéíÿëè, ³ ìè ïî÷àëè õîäèòè íà ðîáîòó. Õòî ïðàöþºâ êîëãîñï³, òîìó äàþòü äâà ðàçè ãàðÿ÷î¿ ¿æ³ – âðàíö³ ³ íà îá³ä, à äîäîìó çàì³ñòüõë³áà ïðèíîñèìî ï³âê³ëîãðàìà ñîðãî. Çà öèõ óìîâ ìîæíà ïðàöþâàòè, òà ò³ëüêèâæå íå âèñòà÷ຠñèëè, – ïðîäîâæèâ áàòüêî.

Áàòüêîâ³ ñëîâà ïðîíèçàëè ìåíå ñòðóìîì ÿêî¿ñü íà䳿 íà æèòòÿ. ß ï³øîâó ïåðåäíþ ê³ìíàòó, äå ïàõëî ñâ³æèì âåñíÿíèì ïîâ³òðÿì, ³ ë³ã íà äîë³âêó, çàñòåëåíóçàïàøíîþ òðàâîþ. Çàáóâøè ïðî âñå, â³äðàçó çàñíóâ.

×è äîâãî ñîí âîëîä³â ìíîþ, ÷è í³, òà ÷åðåç äâîº äâåðåé äî ìåíå äîí³ññÿæàë³áíèé ìàòåðèíñüêèé ïëà÷. ß ï³äâ³âñÿ ³ ç âåëèêèì ñòðàõîì ïîïðÿìóâàâ ó çàä-íþ ê³ìíàòó. Íà ñâî¿õ ì³ñöÿõ áóëè áàòüêî é ìàòè, ³ðà é Ìîòðÿ. Ãðèø³ íå áóëî. Íàîñëîí³ á³ëÿ ïðè÷³ëêîâî¿ ñò³íè ñèä³ëà ñâàõà – òåùà ñòàðøîãî áðàòà ²âàíà.  î÷àõêîæíîãî áóëè ñëüîçè – ïëàêàëè çà ²âàíîì, ÿêîãî âæå íå áóëî â æèâèõ. Íàéñòàð-øèé áðàò ïîìåð ó Äí³ïðîäçåðæèíñüêó íàïåðåäîäí³ òîãî, êîëè ÿ áà÷èâ éîãî óâ³ñí³ ëåæà÷èì ÷îðíèì íà ëàâ³.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

175

Íåïîïðàâèìå ãîðå âäàðèëî ïî íàøèõ ñåðöÿõ ³ çàëèøèëî âåëèêó ïå÷àëü íàâñå æèòòÿ.

Íàñòóïíîãî äíÿ ÿ ï³øîâ íà ðîáîòó ó ñâîþ äðóãó áðèãàäó, ùî íàçèâàëàñÿ“Çåëåí³ ëóêè”, ³ ñòàâ ïðàöþâàòè ¿çäîâèì. Áóëî ïîì³òíî, ùî ëþäåé çàëèøèëîñÿìåíøå. Ç ìî¿õ òîâàðèø³â íå áóëî â æèâèõ Ïàí÷åíêà Ïåòðà Ñàâåë³éîâè÷à ³ Ãàëå-òè Ìèõàéëà Ãðèãîðîâè÷à.  ñåë³ íå áóëî ñ³ì’¿, äå íå áóëî ïîê³éíèêà. Óìèðàëèâ îñíîâíîìó ìàë³ ä³òè ³ ñòàð³, à, â³ðí³øå, ò³, õòî ùå, àáî óæå íå ì³ã ïðàöþâàòè,à òèì, õòî ì³ã, çàëèøàëèñÿ íà䳺þ íà âèæèâàííÿ äâà îïîëîíèêè ð³äêî¿ ñòðàâè, ùîáóëè ïîäà÷êîþ âðàíö³ ³ íà îá³ä çà âæå íåïîñèëüíó ïðàöþ, ÿêà êîæíîãî äíÿ â³äáðà-êîâóâàëà ïðàöþþ÷èõ äî ñìåðòíèê³â.

ϳä ê³íåöü ðîáî÷îãî äíÿ äîâîäèëîñÿ ï³äí³ìàòè çíåäóæåíèõ ëþäåé ³ äîñòàâ-ëÿòè ç ïîëÿ â áðèãàäó ÷è äîäîìó áóäü-ÿêîþ ïîâîçêîþ.  á³ëüøîñò³ âèïàäê³âëþäèíà íå â çìîç³ áóëà çàáðàòèñÿ íà â³ç, à ï³äñîáèòè ¿é íå ñïðîìîæí³ áóëè ò³, õòîùå ñòîÿâ íà íîãàõ. ×àñò³øå âñüîãî ¿õ êëàëè íà ÷åï³ã îäíîëåì³øíîãî ïëóãà ³ òà-êèì ÷èíîì òðàíñïîðòóâàëè äî ñåëà. ßê ïîõîðîííà ïðîöåñ³ÿ, éøëè ìè ç ïîëÿ çàòàêèì âîçîì ÷è ïëóãîì, ðîçìîâëÿþ÷è ùå ç æèâèì ñìåðòíèêîì, áî ð³äêî õòî çíèõ ñòàâàâ íà íîãè ³ âèæèâàâ. Áóëî ïðèêðî, ùî õîðîíèëè íå ïî-õðèñòèÿíñüêè.Ïîìåðëèõ ìàéæå í³õòî íå âèâîçèâ íà êëàäîâèùå, áî â æèâèõ íå áóëî íà öå ñèëè,ÿê ³ íå âèñòà÷àëî ¿¿ çðîáèòè òðóíó ³ ñïóñòèòè ïîê³éíèêà â ìîãèëó. Òðóïè çàãîðòàëèâ ïðîñòèðàëà é ïðèäàâàëè çåìë³ íà ñâî¿õ ñàäèáàõ, ÷àñò³øå â ïîãðåáàõ. Ïåðåæèâ-øè ñòðàõ³òòÿ ñüîãîäí³, êîæåí ³ç æèâèõ íàä³ÿâñÿ íå âìåðòè çàâòðà. Òà ïðèõîäèâíîâèé äåíü, ³ çàëèøàëîñÿ ëþäåé ìåíøå.

Îäíèì ³ç ãîëîâíèõ êðèòåð³¿â âèæèâàííÿ áóëà ñïðîìîæí³ñòü ëþäåé òðèìàòè-ñÿ íà íîãàõ ³ ÿê îñîáëèâ³ñòü – ñòàòè íà íîãè. Çà áóäü-ÿêó ö³íó òðåáà áóëî ðóõàòè-ñÿ ³, çâè÷àéíî, ïðàöþâàòè. Ç äðóãîãî áîêó, ñòèìóëîì ï³äíÿòèñÿ áóâ ÷åðïàê çâà-ðåíîãî áóëüéîíó, ùî ÷åêàâ êîæíîãî ïðàöþþ÷îãî â áðèãàä³. Ðàíîê ïî÷èíàâñÿ ç³ñí³äàíêó, ïîò³ì ðîáîòà, îá³ä, íà ÿêèé ïîäàâàëè òå, ùî é íà ñí³äàíîê, ³ çíîâó ðîáî-òà äî çàõîäó ñîíöÿ. Ïîâíèé ñâ³òëîâèé äåíü áóâ íîðìîþ äíÿ òðóäîâîãî äëÿ êîæ-íîãî ïðàöþþ÷îãî, ÿê áè õòî ñåáå íå ïî÷óâàâ – ³íàêøå ¿ñòè íå äàâàëè. Âåëèêèõçóñèëü êîøòóâàëî ä³ñòàòèñÿ äî ïîëÿ, ÿê ³ äîáèòèñÿ äîäîìó – ÷àñò³øå ñâî¿ìõîäîì ³ íå îäèí ê³ëîìåòð. ² òàê çà äíåì ïðîõîäèâ íîâèé äåíü.

Âñÿ ïðåñà ³ ìàñîâî-ïîë³òè÷íà ðîáîòà ïàðò³¿ áóëè ñïðÿìîâàí³ íà òå, ùîá óñÿçåìëÿ áóëà çàñ³ÿíà, áî äåðæàâà íàäàëà ñåëó âåëèêó äîïîìîãó â ïîñ³âíîìó ìàòå-ð³àë³ ÿê ðàíí³õ, òàê ³ ï³çí³õ çåðíîâèõ êóëüòóð. Ïî óðîæàþ êîëãîñïíèêàì îá³öÿëèäàòè õë³á. Ïðî ãîëîä íå ïèñàëîñü ³ íå ãîâîðèëîñü. Õòî ç êîëãîñïíèê³â îäåðæèòüõë³á, áóëî íåâ³äîìî: äóø³ äîáðî¿ ïîëîâèíè ç íèõ óæå áóëè ó Áîãà, à õòî äîæèâå äîóðîæàþ – áóëî â³äîìî ò³ëüêè éîìó.

Çà ïîñ³âíèì ìàòåð³àëîì ìåí³ íå ðàç äîâîäèëîñÿ ¿çäèòè íà ñòàíö³þ Ïàâëèø.Òóäè ç’¿æäæàëîñÿ áàãàòî ëþäó ç Îíóôð³¿âñüêîãî ³ Íîâî-Ãåîð㳿âñüêîãî ðàéîí³â.ßêèõ ò³ëüêè âèò³âîê ãîëîäíèõ ëþäåé òàì íå ìîæíà áóëî áà÷èòè! Îäèí â îäíîãîêðàëè ç ïîâîçêè òîðáè ç ¿æåþ ÷è ïëÿøêè ç ìîëîêîì. Êîìó âäàâàëîñÿ âõîïèòè

176

ѲÄ×ÅÍÍß

òàê³ ëàñîù³ ó ñâî¿ ðóêè, òîé íàìàãàâñÿ â³äðàçó æ ñõîâàòè éîãî â ðîò – áåçïîâî-ðîòíî, íå äèâëÿ÷èñü íà òå, ùî éîãî âæå ì³ã áèòè ïîòåðï³ëèé. Íå ïëà÷ó÷è, íåîáðàæàþ÷èñü íà òîãî, õòî áèâ, âèçíàþ÷è ñåáå âèííèì.

Ùå ñì³øí³øà êàðòèíà ñïîñòåð³ãàëàñÿ ó ñàìîìó çåðíîñõîâèù³. Òóäè çàõîäè-ëè âîäíî÷àñ ìàéæå âñ³ ïðè¿æäæ³, ëÿãàëè ïîêîòîì íà âîðîõ çåðíà, íàãð³áàþ÷èéîãî â ì³øêè, à ðàçîì ç òèì ³ ó ñâî¿ øòàíè, ÿê³ ïðè ñòóïí³ áóëè çàâ’ÿçàí³ øâîðêà-ìè. Ç òàêèì òÿãàðåì ëþäè íå â çìîç³ áóëè ñòàòè íà íîãè, êà÷àëèñÿ ó âîðîñ³,âèêëèêàþ÷è çàãàëüíèé ñì³õ. Äîâîäèëîñÿ “ðîçâàíòàæóâàòèñÿ”, äîïîìàãàþ÷è îäèíîäíîìó çí³ìàòè âçóòòÿ ç ïóõëèõ í³ã. Ãîëîä ïðèìóøóâàâ ëþäåé çàéìàòèñÿ òàêîþñïðàâîþ, àëå ç áîêó êåð³âíèê³â äåðæàâíî¿ çàñ³êè êàðàþ÷èõ ä³é íå ïðîâîäèëîñü,áî áóëà âïåâíåí³ñòü, ùî ëþäèíà íåñïðîìîæíà áóäå ùîñü âèíåñòè.

 öåé ÷àñ çì³öíþâàëèñü êåð³âí³ êàäðè êîëãîñï³â. Íà ñåë³ ç’ÿâèëèñÿ “äâàäöÿòè-ï’ÿòèòèñÿ÷íèêè”. Ãîëîâîþ ñ³ëüðàäè ñòàâ Ëÿøåíêî Ñàì³éëî Óñòèìîâè÷, ÿêèé äîöüîãî ïðàöþâàâ ó ðàéêîì³ ïàðò³¿. Ãîëîâîþ êîëãîñïó ïðèçíà÷èëè Çóáöÿ ÑâèðèäàÏèëèïîâè÷à – ðàõ³âíèêà ñ³ëüñüêîãî ñïîæèâ÷îãî òîâàðèñòâà. Êîëèøí³é ãîëîâàêîëãîñïó Áóçüêî Êàëåíèê ßêîâè÷ î÷îëèâ íàøó äðóãó áðèãàäó. Ðåøòó òðè áðèãàäèòàêîæ î÷îëèëè íîâ³ ëþäè.

Óñå ì³íÿëîñÿ â êðàùó ñòîðîíó, òà ò³ëüêè íå ñòàíîâèùå â êîæí³é ñ³ì’¿. Ñìåðòüïðîäîâæóâàëà êîñèòè ëþäåé, ³ áóëî îáðàçëèâî é íåçðîçóì³ëî, ÷îìó ¿õ, ùå â÷îðàïðàöþþ÷èõ, ñüîãîäí³ íå ìîæíà áóëî ðÿòóâàòè, ïðîÿâè áîäàé íàéìåíøó òóðáîòóêåð³âíèêàìè â³ä íàéíèæ÷îãî äî íàéâèùîãî ð³âíÿ. ×îìó êîëãîñïíå êåð³âíèöòâîíå â³äïîâ³äàëî çà æèòòÿ ñâî¿õ òðóä³âíèê³â, âèêîðèñòîâóþ÷è óáîã³ ïðîäîâîëü÷³ðåñóðñè? Çà ëîçóíãîì “Õòî íå ïðàöþº – òîé íå ¿ñòü” âîíè çàáóâàëè ñâî¿õ òðó-äàð³â, ÿê³ ùå â÷îðà ïðàöþâàëè, àëå ïî-ëþäñüêè íå æèâèëèñü, ÿêèõ ñüîãîäí³ í³ê÷åì-íèìè âåçëè íà ÷åï³ãàõ ç ïîëÿ êîëãîñïíîãî, ÿê âîçÿòü íà ëàôåò³ ãåðî¿â ç ïîëÿáðàí³, ÿê³ çàâòðà áóäóòü ïîçáàâëåí³, ÿê íåïðàöþþ÷³, ðÿò³âíîãî ÷åðïàêà þøêè ³,ïðèðå÷åí³, ìîâ÷êè é ñâ³äîìî áóäóòü ÷åêàòè ñìåðòü? ×îìó á ¿ì, ó êîãî ùå æåâð³-ëî æèòòÿ, íå äîñòàâèòè ïàéêó ¿æ³ äîäîìó çà ñóìë³ííó é áåçêîðèñíó ïðàöþ? Âò³ëå-íèé ó æèòòÿ äðóãèé ëîçóíã: “³ääàìî âñ³ ñèëè íà âèêîíàííÿ...” âèêîðèñòîâóâàâñÿâ ïîâíîìó ðîçóì³íí³ öèõ ñë³â: ñèëè â³ääàâàëè, íå îäåðæóþ÷è çàì³ñòü í³÷îãî.

Ç êîæíèì äíåì ñèëè çàëèøàëè ³ íàøó ñ³ì’þ. Ñåñòðà ³ðà áóëà ïîñò³éíèìïîñòà÷àëüíèêîì ÿêîãî-íåáóäü ¿ñòâà. Íå ïðîïóñêàþ÷è æîäíîãî ÿðìàðêó ÷è áàçà-ðó, âîíà âèíîñèëà óñÿê³ ïîæèòêè ³ ì³íÿëà çà áåçö³íîê íà ñêëÿíêó ÿêî¿-íåáóäü êðó-ïè ÷è ñóõèõ ôðóêò³â, ùî âæå áóëî íîðìîþ äëÿ ï³âòîðàâ³äðîâîãî êàçàíà, ùîáïðîêèï’ÿòèòè é ïèòè, ïîêè æèâ³ò íå ñòàíå òâåðäèé. À ¿ñòè âñå îäíî õîò³ëîñÿ.

Áàòüêîâ³ ñïàëî íà äóìêó ïðîäàòè, â³ðí³øå, – ïîì³íÿòè êîðîâó, ÿêà ò³ëüêè éóòðèìóâàëà ñ³ì’þ. ͳõòî ç íàñ éîìó íå ïåðå÷èâ, ³ â ñåðåäèí³ òðàâíÿ ÿ ç áàòüêîìïîâåëè êîðîâó â Îíóôð³¿âêó, äå ¿¿ ïðîäàëè, áî âîíà áóëà íà âåñü ÿðìàðîê ïîêàçíà –÷åðâîíî-ñòåïîâî¿ ïîðîäè ùå é ç äâîì³ñÿ÷íèì òåëÿì. Òàì æå êóïèëè ³íøó êîðîâóç òîð³øí³ì òåëÿì, ÿêà òåæ äî¿ëàñÿ. Òåëÿ íà äðóãèé äåíü çàð³çàëè, ïîêëèêàâøèäëÿ öüîãî ñïðîìîæíîãî äÿäüêà. Àëå íàñòóïíîãî äíÿ ìè ãóðòîì íå çìîãëè çäî¿òè

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

177

êîðîâó áåç òåëÿòè. Òàê íàøà ñ³ì’ÿ çàëèøèëàñÿ áåç ìîëîêà. Òåëÿòèíà äîâãî çáå-ð³ãàòèñÿ íå ìîãëà, à ç äîáðå ïðîñîëåíî¿ áóëüéîí âèõîäèâ ã³ðêèé ³ áóâ âàæêèé äëÿøëóíêà. Òåïåð ìè ïîâí³ñòþ óñâ³äîìèëè ö³íó ìîëîêà, ÿêîãî âæå í³äå íå â³çüìåø.ß ì³ã ò³ëüêè çãàäóâàòè, ÿê ñòàâèâ êðóæêó ñâ³æîãî ìîëîêà íà í³÷ ó õîëîäíó âîäó,à âðàíö³ ïèâ ³ç ìîëîäîþ öèáóëåþ, ùî í³áè öå ìåíå ³ ï³äòðèìóâàëî ïðîòÿãîì äíÿ.

ß ïðîäîâæóâàâ ïðàöþâàòè ¿çäîâèì. Êîæíîãî ðàíêó ïðèíîñèâ äîäîìó ñâîþïàéêó: ë³òð ãàðÿ÷îãî áóëüéîíó ³ ï³âê³ëîãðàìà ñîðãî, ÷îãî ç íåòåðï³ííÿì ÷åêàëè.óðøå áóëî ââå÷åð³, áî íà ãîëîäíèé øëóíîê ñîí íå ïðèõîäèâ, à â³äïî÷èòè ÿêîñüòðåáà áóëî. Äîâîäèëîñÿ ÷àñòî ïèòè îäíó êèï’ÿ÷ó âîäó, àáè ò³ëüêè çàñíóòè õî÷íåíàäîâãî, ÿêùî íå íàçàâæäè.

×åðåç îñòàíí³ ñèëè òðåáà áóëî êð³ïèòèñÿ. Çàëèøàëîñÿ çîâñ³ì ìàëî – ì³ñÿöÿäâà – ³ áóäå õë³á! Æèòî âæå âèêèäàëî ñòð³ëó ³ áóéíî êîëîñèëîñÿ. Íà ïëîäîâèõäåðåâàõ áóëî áàãàòî çàâ’ÿç³. Ãîëóáèé Äí³ïðî ïîâîë³ âõîäèâ ó ñâî¿ áåðåãè, çàëèøà-þ÷è â îçåðàõ áåçë³÷ ðèáè.  ãîðîä³, êð³ì æèòà, í³÷îãî íå ðîñëî, íå ðàõóþ÷è áóð’ÿíó,áî í³÷îãî íå ñàäèëè. Àëå óäîñòàëü ñåðåä ð³çíîòðàâ’ÿ áóëî ùàâëþ ³ äèêî¿ öèáóë³;ñìà÷íèì çäàâàâñÿ ðîã³ç ³ öâ³ò àêàö³¿ ³, âçàãàë³ âñå òå, ùî íàçèâàëîñÿ ï³äí³æíèìêîðìîì ³ áóëî íå ñò³ëüêè ¿ñò³âíèì, ÿê íå îòðóéíèì. Æèòòÿ, äîáðîáóò óæå õîäèëèäåñü ïîðÿä: ¿õ ä³ñòàâàëè äóìêîþ ³, çäàâàëîñÿ, ìîæíà áóëî äî íèõ äîòÿãíóòèñÿðóêîþ. Ò³ëüêè á ïðîòðèìàòèñü. Ò³ëüêè á íå âìåðòè. Ò³ëüêè á... Ò³ëüêè...

Íåçàáàðîì ñ³ì’ÿ çíîâó áóëà â ïîâíîìó çáîð³. Áðàò Âàñèëü, ä³çíàâøèñü, ùîìè ïðèéíÿò³ äî êîëãîñïó, ïîâåðíóâñÿ äîäîìó ³ ñòàâ ïðàöþâàòè êîíþõîì. ³í æèâïðè êîíþøí³ ³ äîìà íå ïîêàçóâàâñÿ. Ñåñòðà Ìîòðÿ, ÿê ³ äîñ³, ñòðàæäàëà åêçå-ìîþ. Áàòüêè çîâñ³ì îñëàáíóëè. Âåëèêà íàä³ÿ çàëèøàëàñÿ íà ñòàðøó ñåñòðó ³ðó³ ìåíøîãî áðàòà Ãðèøó, ÿê³ â ñ³ì’¿ ùå áóëè æâàâ³øèìè.

Íà âñå æèòòÿ çàëèøèâñÿ â ïàì’ÿò³ âå÷³ð 30-ãî òðàâíÿ. Ïîâåðíóâøèñü ç ðî-áîòè, ÿ ó÷óâ, ùî ï³ä äèìàðåì â ñ³íÿõ ùîñü â êàçàí³ âàðèòüñÿ é âèâåðãຠäóæåïðèºìíèé çàïàõ, ÿêîãî â ñ³ìåéíîìó ìåíþ íå áóëî. Âèÿâèëîñü, ùî ³ðà ³ Ãðèøàíàëîâèëè çâè÷àéíèì ðÿäíîì ìàëåíüêî¿ ðèáêè, ³ç ÿêî¿ âàðèâñÿ ñóï. Ç âåëèêèìàïåòèòîì ñ³ì’ÿ ïîâå÷åðÿëà ³ êîæåí ì³öíî çàñíóâ. ² í³êîìó íå ïåðåäâ³ñòèâ ñîí,ùî íàø ð³äíèé áàòüêî á³ëüøå íå ïðîêèíåòüñÿ.

Ìåðòâîãî áàòüêà ðàíî-âðàíö³ ïåðøîþ ïîì³òèëà ìàòè ³ ñïîâ³ñòèëà íàñ ñâîºþòóæáîþ. Âåëèêå ãîðå âäðóãå ïðèéøëî â íàøó ñ³ì’þ ³ çàëèøèëî â ñåðö³ êîæíîãîíåçàæèâàþ÷ó ðàíó. Îáðàçà çà íåñïðàâåäëèâî òÿæêå ïðîæèòå æèòòÿ ³ ïðèêð³ñòüçà íàøó íåñïðîìîæí³ñòü çáåðåãòè áàòüêà ïîñèëþâàëè á³ëü.

ß íå ï³øîâ íà ðîáîòó. Ñòàëè ðàäèòèñü, äå áàòüêà ïîõîðîíèòè. Âåëèêèõ çó-ñèëü êîøòóâàëî âèêîïàòè ìîãèëó íà êëàäîâèù³, àëå òðóíè íå áóëî ç ÷îãî çðîáèòèòà é íå áóëî êîìó. Ïðîòå, ÿê êàæóòü, îäíå ëèõî íå áóâàº. Äî íàñ ïðèéøëà, ïëà÷ó-÷è, ò³òêà Îëÿíà ³ ñïîâ³ñòèëà, ùî ïîìåð ¿¿ ÷îëîâ³ê – ð³äíèé êóì íàøîãî áàòüêà –Äìèòðî Îíèñèìîâè÷, ÿêèé ïåðåíîñèâ íàñ äî áîæîãî õðàìó, áóäó÷è âñ³ì íàìõðåùåíèì áàòüêîì. Ò³òö³ Îëÿí³ òàêîæ õîò³ëîñÿ ïîõîðîíèòè ÷îëîâ³êà íà êëàäî-âèù³, àëå êîïàòè ìîãèëó íå áóëî êîìó.

178

ѲÄ×ÅÍÍß

Áðàò Âàñèëü ïðè¿õàâ ³ç áðèãàäè ïàðîþ êîíåé. Çàìîòàâøè â á³ë³ ðÿäíà ³ íàñè-ëó ïîêëàâøè íà âîçà ñâî¿õ áàòüê³â, ìè âèâåçëè ¿õ íà êëàäîâèùå, äå é çàõîâàëè âîäí³é ìîãèë³, çàëèøèâøè íàâ³÷íî ïå÷àëü ó ñâî¿õ ñåðöÿõ. ² çíîâó áóëî ïðèêðî:íà÷å é íå çàñëóæèëè íàø³ áàòüêè, ùîá ïîõîâàòè ¿õ ïî-ëþäñüêè â òðóí³ ³ â îêðå-ìèõ ìîãèëàõ.

Óáèò³ ãîðåì ³ çíåñèëåí³ ãîëîäîì ïîâåðíóëèñÿ ìè ç êëàäîâèùà. ßê äîæèòèäåíü ³ ÿê æèòè çàâòðà?  ìåíå ç’ÿâèëàñÿ äóìêà, ÿêáè ñüîãîäí³ îòðèìàòè çàâò-ðàøíþ ïàéêó, ¿¿ ÷àñòèíîþ ïîâå÷åðÿòè, à ðåøòó çàëèøèòè íà ñí³äàíîê, ùîá ÿ çì³ãï³äíÿòèñÿ íà ðîáîòó.

ϳñëÿ çàõîäó ñîíöÿ ÿ ï³øîâ äî êîìîðè áðèãàäè. Òàì ï³ä ãàñîâîþ ëàìïîþñèä³ëè ³ ùîñü ðàõóâàëè áðèãàäèð Áóçüêî Êàëåíèê ßêîâè÷ ³ Îðåë Ïåòðî Âàñèëüî-âè÷, ÿêèé ïðàöþâàâ âîëîâèêîì. Ïðèâ³òàâøèñü ³ ïðèñ³âøè ï³ä ñò³íîþ íàâïî÷³ïêè,ÿ äåÿêèé ÷àñ ìîâ÷êè ñëóõàâ ¿õí³ ðîçìîâè, ï³ñëÿ ÷îãî çâåðíóâñÿ äî áðèãàäèðàç ïðîõàííÿì, ùî ïðèâåëî ìåíå äî íüîãî.

Îáåðíóâøèñü â ì³é á³ê, Áóçüêî ñóâîðî çàïèòàâ:– À ñüîãîäí³ äå áóâ?– Õîðîíèâ áàòüêà, – â³äïîâ³â ÿ.– Íó òå ³ ¿æ!, – ç ñåðöåì âèïàëèâ Êàëåíèê ³ ïðîäîâæèâ ï³äðàõóíêè.Ïðèãîëîìøåíîãî òàêîþ â³äïîâ³ääþ, ìåíå ùå ñèëüí³øå âäàâèëî â ñò³íó. Âòðà-

òèâøè îñòàííþ íàä³þ çà âåñü äåíü ùîñü ç’¿ñòè ³, ïðèð³êøè ñïîä³âàþ÷ó íà òå æðîäèíó, ÿ ìàéæå íå â³ä÷óâ îáðàçè. Ç’ÿâèëàñÿ ÿêàñü áàéäóæ³ñòü çà ñâîþ äîëþ, çàáåçñèëëÿ ùîñü çì³íèòè â êðàùó ñòîðîíó. ³ä÷óâàþ÷è áåççàõèñí³ñòü ³ áåçïîðàäí³ñòü,â ãîëîâ³ ïðîÿâèëàñü áåçòÿìí³ñòü ñâîãî æèâîò³ííÿ, ÿêà âêàçóâàëà íà íåìèíó÷³ñòü.

Äåÿêèé ÷àñ ÿ ñèä³â, íå ðåìñòâóþ÷è, â³ä÷óæåíî, ïîêè äî ì ñâ³äîìîñò³ íåñòàëè äîõîäèòè ï³äðàõóíêè áðèãàäèðà: ñê³ëüêè âñüîãî çáåðå áðèãàäà çåðíà, ñê³ëüêèïî ïëàíó çäàäóòü äåðæàâ³, ñê³ëüêè òðåáà çàëèøèòè íà ïîñ³â, íà ôóðàæ, íà ïðîäî-âîëü÷³ ôîíäè ³ – ùî ìåí³ ³ çàðàç ïàì’ÿòàºòüñÿ – ñê³ëüêè çåðíà çàëèøèòüñÿ íàòðóäîäí³ êîëãîñïíèêàì.

Ùå î÷ìàí³ëî ì³ðêóþ÷è, ÿ ïàðàëåëüíî ç áðèãàäèðîì äàâ âîëþ ñâî¿ì ìàòå-ìàòè÷íèì çä³áíîñòÿì ³ çàïåðå÷èâ Êàëåíèêó, íà ùî òîé ºõèäíî ìåí³ â³äïîâ³â:

– Ùî òè òÿìèø ó öüîìó ä³ë³?Íàïåðåê³ð ñêàçàíîìó, ÿ â³äøóêàâ â êèøåí³ îãðèçîê îë³âöÿ é êëàïòèê ïàïåðó

³ ïîêëàâ íà íüîãî ñâî¿ ðîçðàõóíêè. Ùîñèëè ï³ä³éìàþ÷èñü íà íîãè ç çàïåðå÷ëèâîþïðàâîòîþ ñâî¿õ ì³ðêóâàíü, âèêëàäåíèõ óæå ïèñüìîâî, ÿ õîò³â ïîäàòè ¿õ Êàëåíè-êó, àëå ðîçïëàñòàâñÿ ïåðåä ñòîëîì áðèãàäèðà, çðîíèâøè äî éîãî í³ã ñâî¿ ðîçðà-õóíêè é êàðòóç. Áàæàííÿ äîâîäèòè ñâîþ ïðàâîòó ó ìåíå ïðèïèíèëîñÿ.

ϳäíÿâøèñü ç-çà ñòîëó, Êàëåíèê íàáðàâ ³ç ä³æêè ë³òðîâèé ÷åðïàê ñîðãî, âè-ñèïàâ ó ì³é êàðòóç ³ ñêàçàâ:

– ²äè ³ âå÷åðÿé.Äîòÿãíóâøèñü ðóêîþ äî ñòîëó, ÿ âõîïèâñÿ çà éîãî í³æêó ³, ñÿê-òàê ï³äíÿâ-

øèñü, ïîäèáàâ äîäîìó, íåñó÷è çîëîò³ çåðíà.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

179

Äîìà ç íåòåðï³ííÿì íà ìåíå ÷åêàëè. Çàñèïàâøè ñîðãî â ñòóïó, ñòàëè éîãîòîâêòè. Ïðîêèï’ÿòèâøè òîâ÷åíå, ùî íàçèâàëîñÿ áóëüéîíîì, ³ ïðèãîòóâàâøè ìàí-òîíè, ìè ïîâå÷åðÿëè, ïîì’ÿíóâøè ñâîãî ð³äíîãî áàòüêà, ÿêèé âæå ïåðøó í³÷ ñïàââ³÷íèì ñíîì ó ñâî¿é ìîãèë³ ç³ ñâî¿ì ð³äíèì êóìîì.

Âðàíö³ ÿ ï³øîâ íà ðîáîòó, àëå ÷åðåç ñëàá³ñòü êîíåé ìåí³ íå äîâ³ðèëè, à íà-ïðàâèëè íà ïðîïîëêó ÿðî¿ ïøåíèö³ óäâîõ ³ç ñòàðøîþ äî÷êîþ Ñìèðíî¿ Ìîòð³ –Ìàð³ºþ, íà äâà ðîêè ìîëîäøîþ â³ä ìåíå. Ïîëå çíàõîäèëîñü çà áîëüøàêîì, ìàé-æå â ê³íö³ íàøîãî ñòåïó, ³ áóëî çàðîñëå îñîòîì, ÿêèé âàæêî âèðèâàâñÿ ç êîðåíåì.Ìè çðèâàëè éîãî ïðè çåìë³, íàõèëÿþ÷èñü äî ï³çíüîãî îá³äó, ïîêè íå çàñíóâàëîî÷³. ¯æó íàì í³õòî íå îá³öÿâ ïðèâåçòè, òîìó ïåðåêóñèëè ùàâëåì ³ êîçåëüêàìè.Òðîõè ïåðåïî÷èâøè, ìè ïðîäîâæèëè ðîáîòó ³ íàäâå÷³ð çðîçóì³ëè, ùî ìîæåìîòóò çàëèøèòèñÿ íàçàâæäè. Çíåñèëåí³, ìè äîáðåëè äî áîëüøàêà ³ ïîâåðíóëè íàÊîñèé øëÿõ, àëå äèáàòè äàë³ áóëè óæå íåñïðîìîæí³: íîãè ïîíàëèâàëèñÿ ³ áóëèòàê³ âàæê³, ùî ¿õ íåìîæëèâî áóëî ïåðåñòàâëÿòè. Ìè ïîëÿãàëè íà äîðîç³ ç íà䳺þ,ùî õòîñü áóäå ¿õàòè ³ íàñ ï³äáåðå.

Íà íàøå ùàñòÿ òàê ³ òðàïèëîñÿ. Íåâäîâç³ ïîâåðòàâñÿ ç ïîëÿ â íàøó áðèãà-äó Ãîí÷àð Ãðèãîð³é Íèêèôîðîâè÷ – ì³é äðóã ³ òîâàðèø, íà ð³ê ìîëîäøèé â³äìåíå, à íà âèãëÿä ùå ïðè ñèë³. Ñì³øíî é áîëÿ÷å áóëî äèâèòèñÿ, ÿê ìè ç Ìàð³ºþïðîáóâàëè çàáðàòèñÿ íà â³ç òà òàê ³ íå çìîãëè. Âåëèêèõ çóñèëü íàì äîïîìîãòèêîøòóâàëî ³ Ãðèãîð³þ. Íàðåøò³ óêëàâøè ëåäü íå â îáí³ìêó, Ãðèãîð³é ïîâ³ç íàñó áðèãàäó. Äîðîãîþ òîâàðèø æàðòóâàâ:

– Ïîãàíî, ùî â íàø³é öåðêâ³ ïîïà íåìà – ìîæíà áóëî á ïîïóòíî çà¿õàòè ³ âàñîáâ³í÷àòè. ß á óæå ³ áîÿðèíîì áóâ ó òåáå, ÿê ó ñâîãî äðóãà.

Ó áðèãàä³ íà íàñ ïîäèâèëèñÿ, ÿê íà äîõîäÿã, ³ áðèãàäèð ðîçïîðÿäèâñÿ ðîç-âåçòè ïî äîì³âêàõ.

Îïèíèâøèñü ó áàòüê³âñüê³é õàò³, ÿ î÷èìà ïî÷àâ øóêàòè ì³ñöå, çâ³äêè êðàùåëåò³òè ìî¿é äóø³ äî Áîãà. Âèçíà÷èâøèñü ïðîâåñòè ñâ³é îñòàíí³é ÷àñ ó ïåðåäí³éê³ìíàò³ íà ïîìîñò³ á³ëÿ â³êíà, ÿ ä³éøîâ òóäè ïî ñò³í³ ³ ë³ã.

 òîìó, ùî ïðèéøîâ ê³íåöü, ñóìí³âó íå áóëî. Áóëî îãèäëèâî, ùî òàê ìàðíîé áåçäàðíî ïðîéøëà ìîÿ ìîëîä³ñòü, à, â³ðí³øå, ùå é íå âñòèãëà ïðîéòè. Ùîÿ áà÷èâ íà ñâ³ò³, êð³ì ñòðàæäàíü? Ïîñò³éíî ïðèãí³÷óâàëè íåãàðàçäè, ùî âèïëè-âàëè îäí³ çà äðóãèìè, ³ áóëà ïîñò³éíà áîðîòüáà çà âèæèâàííÿ, ÿê ó ïðèðîä³. Àëåçàðàç ïðèðîäà ç óñ³ºþ ñèëîþ ãîâîðèëà ïðî ³íøå. Âåñíà ïðîáóÿíèëà ñîêîâèòîþçåëåííþ, ïèøíèì öâ³òîì ³ ï’ÿíèì äóõìÿíîì, ïðîøóì³ëà ãðîçàìè, áëàãîñëîâ-ëÿþ÷è ñèòí³ñòþ é ùåäð³ñòþ ë³òî, áàãàòñòâîì ³ áëàãîïîëó÷÷ÿì îñ³íü. Óæå ë³òîêîëîñèëîñÿ âèñîêèìè õë³áàìè – íà ùàñòÿ, íà äîëþ, íà äîáðî. Ðàä³ëà äóøàãîëîäíîãî õë³áîðîáà: îñü-îñü çàãóïàþòü ö³ïè, çàøåëåñòèòü çîëîòèñòà ñîëîìà³ áóäå-áóäå õë³á! ² â³ä öüîãî ùå á³ëüøå õîò³ëîñÿ æèòè. ...Àëå íå ìîãëîñÿ: âñó-ïåðå÷ çäîðîâîìó ãëóçäó, âñóïåðå÷ â³÷íîìó ïðèçíà÷åííþ õë³áîðîáà çàáåçïå÷ó-âàòè æèòòÿ äîâîäèëîñÿ éîìó ñâ³äîìî ÷åêàòè íåïðîõàíó ïðîêëÿòó ³ ñêàæåíóñìåðòü…

180

ѲÄ×ÅÍÍß

Á³ëüøå äâîõ òèæí³â ÿ ïðîâàëÿâñÿ íà ïîìîñò³, àëå ñìåðòü íå ïðèõîäèëà. Çäî-ðîâ’ÿ í³ ã³ðøàëî, í³ êðàùàëî. ¯æà áóëà îäíà ³ òà æ: ùàâåëü ³ êîçåëüêè ðîñëè âñàäêó, ç ëóê³â Ãðèøà ïðèíîñèâ íåîáìåæåíî äèêî¿ öèáóë³, à ç îçåðà – êîð³ííÿ î÷å-ðåòó, îñ³êíÿãó, ðîãîçó, ùî âèäàâàëèñÿ ñîëîäêèìè. Êîæåí äåíü âàðèëè õî÷ ³ ð³äåíü-êèé, à âñå-òàêè ðèáíèé ñóï.

×åðåç äåÿêèé ÷àñ ìåí³ ïîêðàùàëî, ³ ÿ ñòàâ á³ëüøå âîðóøèòèñÿ: âèõîäèâ íàïîäâ³ð’ÿ ³ íàâ³òü çì³ã óæå ñàì ä³éòè äî ñàäó ³ ìèëóâàòèñÿ æèòîì, ÿêå óñ³õ íàñíàéá³ëüøå çâåñåëÿëî. Êîëîñêè áóëè äîð³äí³, çåðíî íàëèâàëîñÿ é óæå ìàëî ïîëî-âèíó ñâ ôîðìè. Îðãàí³çì ïðèéìàâ éîãî ³ç çàäîâîëåííÿì – êðàùå áóäü-ÿêî¿ ¿æ³.³ä÷óâàâñÿ ñìàê ñïðàâæíüîãî õë³áà, ï³ñëÿ ÷îãî ïîì³òíî çäîðîâ³øàëî. Çáàâëÿòèíåäîñòèãëå çåðíî óáà÷àëîñÿ íåðîçóìíî ³, íà÷åáòî, êîæíèì ³ç íàñ çàñóäæóâàëîñü,îäíàê óñ³, êðàäüêîìà îäèí â³ä îäíîãî, ëóçàëè êîëîñêè, íàáèðàþ÷èñü ñèëè.

ß ñòàâ æâàâ³øèì, îïóõë³ñòü ïî âñüîìó ò³ë³ ìàéæå ç³éøëà, çàòå ïðè õîäüá³òîðîõò³ëè âñ³ ìî¿ ê³ñòêè, ÿê³ ìîæíà áóëî ïåðåë³÷èòè, áî ò³ëî ñâ³òèëîñÿ íàñêð³çü,³, çäàâàëîñÿ, âîíè á ðîçñèïàëèñü, ÿêáè íå øê³ðà, ùî òðèìàëà îðãàí³çì ó ö³ëîìóºäèíèì.

 ñ³ì’¿ çðàä³ëè, ùî ÿ ñòàâ íà íîãè. Ñåñòðà ³ðà ÷àñò³øå ñòàëà ìåí³ ãîâîðèòè,ùî òðåáà á³ëüøå ðóõàòèñÿ.

– ß îñü á³ëüøå òåáå õîäæó ³ êðàùå ñåáå ïî÷óâàþ. Äàâàé çàâòðà ïðîéäå-ìîñü â Ìëèíîê íà áàçàð, ùîñü âèì³íÿºìî ³ áóäå, ùî ïî¿ñòè, – ñêàçàëà âîíàîäíîãî ðàçó.

ß ïîãîäèâñÿ.Ðàíî-âðàíö³ ÿ ðóøèâ ó äîðîãó. Ïîòðîõó âèäðàâøèñü íà ãîðó, ä³éøîâ ñòåæ-

êîþ äî êëàäîâèùà ³ çâåðíóâ ó á³ê Êîñîâîãî øëÿõó. Ó ñòåïó ùå í³êîãî íå áóëî.Íàáëèçèâøèñü äî ðîçäîð³ææÿ, ÿ ïîáà÷èâ ëåæà÷îãî ÷îëîâ³êà, ÿêèé êîíâóëüñèâíîêîð÷èâñÿ. ϳä³éøîâøè áëèæ÷å, ÿ çàâìåð: öå áóâ Ãîí÷àð Ãðèãîð³é , ì³é òîâàðèø,ÿêèé òðè òèæí³ òîìó ï³ä³áðàâ ìåíå ³ç Ñìèðíîþ íà öüîìó æ øëÿõó. Ãðèøà áóâíåïðèòîìíèé: íà ìî¿ ñëîâà íå ðåàãóâàâ, à òå, ùî ãîâîðèâ, íåìîæëèâî áóëî çðîçó-ì³òè. ß çíàâ, ùî ê³ëüêà äí³â íàçàä ïîìåðëà éîãî ìàòè, à áàòüêî – ñê³ëüêè ïàì’ÿ-òàþ – áóâ áîæåâ³ëüíèé: ñ³ìîõ ä³òåé ÷àñòî âèãàíÿâ ç äîìó, ³ âîíè íî÷óâàëè ïîïðîâàëëÿõ, ò³ëüêè é íàä³þ÷èñü íà ñâîþ ìàò³ð, ÿêà íîñèëà ¿ì ¿ñòè. Ïîäóìàâøèïðî éîãî æàõëèâå äèòèíñòâî ³ íåìèíó÷ó ñìåðòü, êëóáîê ï³äñòóïèâ äî ãîðëà.ß ïîïðîùàâñÿ ç òîâàðèøåì – äîïîìîãè â³í óæå íå ïîòðåáóâàâ.

ijéøîâøè äî áàçàðó, ìåí³ íå ðàç ïåðåõîò³ëîñÿ ¿ñòè, à íà áàçàð³ êèøêè çàêàâ-÷àëè, ïî÷óâøè ð³çíîìàí³òí³ çàïàõè. ¯ñòâà áóëî áàãàòî, ³ âñå ë³çëî â î÷³, àëåâ êèøåí³ íå áóëî í³ ãðîøà. Ïðîéøîâøè äåê³ëüêà ðÿä³â, ÿ çóñòð³â ³ðó. Âîíà ïðèé-øëà ðàí³øå ìåíå, íåçâàæàþ÷è íà òå, ùî éøëà ñåëîì ³ âèéøëà ï³çí³øå ç äîìó. Íàöåé ðàç ³ðà âçÿëà ìàòåðèí³ ðóøíèêè, ÿê³ òóò áóëè í³êîìó íå ïîòð³áí³. Ç âåëèêèìïðîõàííÿì íàì âäàëîñÿ çà íèõ âèì³íÿòè äâà øìàòî÷êè ïðîâàðåíîãî ê³íñüêîãîì’ÿñà, ïåâíî, ³ç äîõëî¿ òâàðèíè. Ì’ÿñî âèÿâèëîñü äóæå ñîëîíèì, àëå ìè éîãî

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

181

ç àïåòèòîì ç’¿ëè, ï³ñëÿ ÷îãî çàõîò³ëîñÿ ïèòè. Çàãàñèâøè ñïðàãó õîëîäíîþ êîëî-äÿçíîþ âîäîþ, ÿ â³ä÷óâ ñâîº ò³ëî îòÿæ³ëèì.

Áóëà îá³äíÿ ïîðà, êîëè ìè ðóøèëè äîäîìó. ³ðà, ÿê ³ ñþäè, ïîïðÿìóâàëàñåëîì, à ÿ çíîâó ï³øîâ íàâïðîñòåöü – ÷åðåç ãîðó. Ñîíöå íåðóõîìî âèñ³ëî â çåí³ò³,íà íåá³ – í³ õìàðèíêè, áî íàâ³òü ëåãåíüêèé â³òåðåöü çàëèøèâñÿ äåñü çà ìîðÿìè. î÷àõ ÷îðí³ëî â³ä ñïåêè – íàâêîëî íà÷å âñå çóïèíèëîñÿ é òð³ùàëî ï³ä ïðîì³ííÿìñîíöÿ.

ß çàëèøèâ ïîçàäó Ìëèíîê ³ ñòàâ ï³äí³ìàòèñÿ íà Ìîðîç³âñüêó ãîðó. Ìî¿ íîãèçðîáèëèñÿ âàæêèìè ³ â³äìîâëÿëè ïåðåñóâàòèñÿ. Õîò³ëîñÿ ëÿãòè é ïåðåïî÷èòè,õî÷à á òð³øå÷êè. Óçâ³ç áóâ äîâæèíîþ ç ê³ëîìåòð ³ íå çîâñ³ì êðóòèé, òà ìåí³äîâåëîñÿ ðàç³â äåñÿòü ëÿãàòè íà çåìëþ ïîêè éîãî ïîäîëàâ.

Ïî óçâèøø³ éòè áóëî íàáàãàòî ëåãøå, àëå íåâäîâç³ äîðîãà ïåðåéøëà â ñïà-äèíó. Ìåíå ïîíåñëî, íà÷å õòîñü øòîâõàâ ó ñïèíó. ß íå âñòèãàâ ïåðåñòàâëÿòèíîãè ³ ïàäàâ. Ç òðóäîì, äîáðàâøèñü äî áîëüøàêà, çâåðíóâ íà Êîñèé øëÿõ. Ïîïðàâèé á³ê â³ä íüîãî êîëîñèëîñÿ æèòî, ïîäåêóäè íàëèòå äî ïîâíîãî çåðíà. Îñüòóò, òðè òèæí³ òîìó ìè ç Ìàð³ºþ âàëÿëèñÿ í³ê÷åìí³ ïîïåðåê äîðîãè. ×è âèñòà-÷èòü ñíàãè öüîãî ðàçó ïåðåáîðîòè ï³äéîì? Ïðîòè ãîðè íîãè íå õîò³ëè ï³ä³éìàòè-ñÿ, ³ ÿ âïåðøå áðÿçíóâñÿ ï³ä ñàì³ñ³íüêå æèòî. Äîòÿãíóâøèñü ðóêîþ äî êîëîñêà,ÿ ðîç³ì’ÿâ éîãî ³ êèíóâ çåðíÿòêà â ðîò. Ïîâòîðèâøè öå ðàç–äðóãèé, ÿ â³ä÷óâïðèëèâ ñèëè, äîñòàòíüî¿, ùîá çâåñòèñÿ íà íîãè ³ ïðîéòè äåê³ëüêà êðîê³â. Àëåçíîâó âïàâ ³ çíîâó, ï³äæèâèâøèñü çåðíàìè, ï³äíÿâñÿ é ïåðåì³ñòèâñÿ óïåðåä...

Ñê³ëüêè ðàç³â òàê áóëî – íå ïàì’ÿòàþ, àëå äî ñèõ ï³ð â³ä÷óâàþ ñìàê òèõçåðíèí, ùî äàëè çìîãó ïîäóæàòè ï³äéîì.

Êîëè äîðîãà âèð³âíÿëàñü ï³ä íîãàìè, çíîâó éòè ñòàëî ëåãøå. Ïîïåðåäóç’ÿâèëîñÿ ðîçäîð³ææÿ, äå òðåáà çâåðíóòè ó á³ê êëàäîâèùà. Ïîòðîõó ä³éøîâøèäî íüîãî, ÿ çàäóá³â: ïðàâîðó÷ äîðîãè, ïîðó÷ ³ç êîëîñèñòèì ëàíîì æèòà, ëåæàâóæå ìåðòâèé ì³é òîâàðèø Ãîí÷àð Ãðèøà. Íàä éîãî ò³ëîì ðî¿ëèñÿ ìóõè, à ç âèñîêîãîíåáà ëèíóëà äçâ³íêà ï³ñíÿ æàéâîðîíêà, â³ä ÿêî¿ ïðîõîäèâ ìîðîç ïî ò³ëó, íàãàíÿþ÷èñòðàõ, æóðáó ³ æàëü.

ß çâåðíóâ ³ç Êîñîãî øëÿõó, ïðîéøîâ äåê³ëüêà êðîê³â ³ óïàâ. Ìåíå ùå á³ëüøåïðîéíÿëî õîëîäîì, ³ ð³çí³ äóìêè ïî÷àëè ñìóòêîì îêóòóâàòè ìîþ ùå æèâó äóøó.ß çãàäàâ âñ³õ, ç êèì ïðàöþâàâ, à íà ñüîãîäí³ ïîìåðëèõ. Ïîñòàëè ïåðåä î÷èìà âñ³ðîäè÷³, ÿêèõ çàáðàâ ãîëîä, ð³äíèé áàòüêî ³ ð³äíèé áðàò. Çãàäàëèñÿ íàïóòòÿ ²âàíàëþáèòè çåìëþ, “â³ä ÿêî¿ çàëåæèòü âñå íàøå æèòòÿ”. Ùî ìè íå òàê ðîáèëè íà í³é,ùî ïîâèíí³ ïîìèðàòè? Õ³áà íå ëþáèëè? Õ³áà íå ïîëèâàëè ïîòîì, çð³ñøèñü ³ç íåþïîìèñëàìè, íàä³ÿìè, âñ³ì ñâî¿ì æèòòÿì? ×îìó ðàé îá³öÿâñÿ íà ò³ì ñâ³ò³, à íåáóëî éîãî íà ö³ì, ùî ç³ãð³âàâñÿ ñîíöåì? ×îìó? ×îìó?...

Äóìêàì êðàþ íå áóëî ³, ÷è â³ä ¿õ òÿæêîñò³, ÷è â³ä áåçñèëëÿ, ï³äíÿòèñÿ ÿ íåì³ã. Ñîíöå ñïóñêàëîñÿ äî ãîðèçîíòó, ³ ÿ äîáðå ðîçóì³â, ùî ìåíå î÷³êóº, ÿêùîçàñòàíå òóò í³÷, õî÷ âîíà áóëà â ö³ äí³ ³ íàéêîðîòøà. Ñìåðò³ ÿ íå áîÿâñÿ – íå ðàçäèâèâñÿ ñì³ëî ¿é â î÷³ – ³ öüîãî ðàçó óïîêîðèâñÿ ñâî¿é íåìèíó÷îñò³. Ðÿäîì ç³

182

ѲÄ×ÅÍÍß

ìíîþ ëåæàâ ì³é òîâàðèø, à ç äðóãîãî áîêó, òðîõè äàë³, íà êëàäîâèù³, ïîêî¿ëîñÿï³âñåëà ùå íåäàâíî çäîðîâèõ ³ ïðàöüîâèòèõ, íåâìèðóùèõ ³ æèòòºðàä³ñíèõ, ñå-ðåä ÿêèõ áóëà ñâ³æà ìîãèëà ìî¿õ áàòüê³â – ð³äíîãî ³ õðåùåíîãî. ² öå ìåíåçàñïîêîþâàëî.

ß ëåæàâ äîë³ëèöü ³ ñêîð³øå â³ä÷óâ, í³æ ïîáà÷èâ, ùî á³ëÿ ìåíå õòîñü ñòî¿òü.ϳäâ³âøè î÷³, ÿ óãëåä³â Êàòðþ – äðóæèíó ìîãî äâîþð³äíîãî áðàòà Êóøí³ðîâàßêèìà. Âîíà òàêîæ ïîâåðòàëàñü ç ìëèíê³âñüêîãî áàçàðó. Êàòðÿ ò³ëüêè é çàïèòàëàìåíå:

– Äàë³ íå â çìîç³?Íå ï³ä³éìàþ÷è ãîëîâè, ÿ â³äïîâ³â:– Íå ìîæó. Ïðèéøîâ ê³íåöü.Êàòðÿ çàïëàêàëà. ijñòàâøè ç êîøèêà æìåíþ ïø³íêè, ïîñèïàëà ìåí³ á³ëÿ

îáëè÷÷ÿ ³, õëèïàþ÷è â õóñòèíó, ï³øëà ñîá³ äàë³.Íå ñò³ëüêè ñâ³äîìî, ÿê ³íñòèíêòèâíî, ÿ ïî÷àâ âèçáèðóâàòè êóêóðóäçó ³ êèäà-

òè â ðîò, ïîêè íå çàëèøèëîñÿ æîäíî¿ çåðíèíè. ß çíîâó â³ä÷óâ ïðèëèâ òî¿ ñèëè, ùîäàëà çìîãó ï³äíÿòèñÿ íà íîãè. Ïîãëÿíóâøè ùå ðàç íà ìåðòâîãî òîâàðèøà,ÿ ïîáð³â ó á³ê êëàäîâèùà. Íå òàê äàâíî âîíî áóëî îáíåñåíå ãëèáîêèì ðîâîì, çàÿêèì ïðîõîäèëà ñòåæêà ïðÿìî äî íàøî¿ ãîðè. Ôîðñóâàòè ð³â ÿ íå çâàæèâñÿ³ ï³øîâ ³íøîþ äîðîãîþ, â îáõ³ä. Ïîäîëàâøè îäíó ñòîðîíó ãðîáê³â, ÿ îïèíèâñÿó âèñîêîìó é ãóñòîìó æèò³, êîòðå ñ³ÿâ âîñåíè 13-ðÿäíîþ ñ³âàëêîþ. ϳñëÿ äåííî¿ñïåêîòè ðîçãóëÿâñÿ â³òåð, ³ æèòî áóéíî êîëèõàëîñÿ, íàãàäóþ÷è õâèë³ Äí³ïðà, ùîìîãóòíüî ñèí³â óäàëèí³. ßäðåí³ êîëîññÿ, çëèâàþ÷èñü, çàêðèâàëè ñòåæêó, âåëè÷à-âî êîëèõàëè ìåíå â ñâî¿õ îá³éìàõ, äÿêóþ÷è, ÿê ñ³âà÷à, áåçïîñåðåäíüî ïðè÷åòíî-ãî äî ¿õ ñèëè, ÿêó âîíè çîâñ³ì ñêîðî â³ääàäóòü ëþäÿì. Ëåäâå òðèìàþ÷èñü íàíîãàõ, ÿ óòîïàâ ³ âèðèíàâ ó öüîìó áåçìåæíîìó õë³áíîìó ìîð³, ïîêè æìóò êîëîñ-ñÿ, ÿê ãðåá³íü âèñîêî¿ äí³ïðîâî¿ õâèë³, íå âäàðèâ ìåíå â îáëè÷÷ÿ. ß âïàâ. Ïðèñïðîá³ ï³äíÿòèñÿ ðóêè é íîãè çàïëóòàëèñÿ â ñòåáëàõ æèòà. ß íàãàäóâàâ ðèáó, ùîïîïàëà â ñ³ò³. Êîòèòèñÿ â ñòîðîíó ðîâó, äå ðîñëè ñîñîíêè é øîâêîâèö³, ïî ñòîâáó-ðó ÿêèõ ìîæíà ï³äâåñòèñÿ, òàêîæ íå äàâàëè ê³íö³âêè. Äî òîãî æ ÿ âòðàòèâ îð³ºí-òàö³þ: êîëîññÿ ç³ìêíóëèñÿ íàä³ ìíîþ, ÿê ó ë³ñ³ äåðåâà, çàëèøàþ÷è âóçåíüêó ñìóãóñèíüîãî íåáà. Íà䳿 íà ïîðÿòóíîê íå áóëî í³ÿêî¿.

Ñìåðòå ìîÿ, â êîòðèé ðàç òè ïðèéøëà ïî ìåíå? ×îìó íàçäîãíàëà ñàìå òóò –íà öüîìó ïîë³, ùî éîãî ñ³ÿâ, ïîñåðåä ãóñòèõ õë³á³â, ñèëüí³øèõ çà òåáå?

Æàéâîðîíêó ì³é! Ç’ÿâèñü íàä³ ìíîþ ó âèñîê³ì íåá³, çàñï³âàé íà ïðîùàííÿñâîþ ðàä³ñíó ï³ñíþ. Áëàãîñëîâè íåþ æèâóùèõ!

Íå ðîçóì³þ÷è, ÿê êðàùå ðîçïîä³ëèòè îñòàíí³ ñèëè, ÿ áåçòÿìíî ñìèêàâñÿâ æèò³, íàâ³÷íî ºäíàþ÷èñü íèì ³ çåìëåþ ç âñåñâ³òîì...

Áðàò Ãðèøà, ä³çíàâøèñü â³ä ñåñòðè ³ðè, ùî ÿ ùå â îá³ä âèéøîâ ³ç Ìëèíêà³ ïîâèíåí äàâíî áóòè äîìà, ïîäàâñÿ ìåí³ íàçóñòð³÷. ³í ÷óäîì íàòðàïèâ íà ìåíåâ æèò³ é ö³íîþ âåëèêèõ çóñèëü ïðèâ³â äîäîìó. Áàòüê³âñüêà õàòà âæå îñâ³òëþâà-ëàñü ÷åðâîíèì ñîíöåì, ÿêå õîâàëîñÿ çà ×èêàë³âñüêó ãîðó.  ïåðåäí³é ê³ìíàò³

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

183

ÿ ë³ã íà òîé æå ïîì³ñò áåç íà䳿, ùî çìîæó êîëè-íåáóäü ï³äíÿòèñÿ. Íàëèò³ íîãè,çäàâàëîñÿ, áóëè íå ìî¿, à ëåæàëè ïîðÿä íåðóõîìî, ÿê äâ³ âàæê³ êîëîäè. ß ò³ëüêèé â³ä÷óâàâ, ùî âîíè çäàâëþâàëèñÿ êàëüñîíàìè, ÿê³ ñòÿãòè áóëî íåìîæëèâî. ³ðàðîçïîðîëà ¿õ íà ìåí³ ³ çàì³íèëà áàòüêîâèìè, ïðîñòîð³øèìè.

Øâèäêî íàñóâàëàñÿ ÷åðâíåâà çîðÿíà í³÷. Íà áåðåç³ ó âîäÿíèõ çàðîñòÿõ áåí-òåæèëàñü î÷åðåòÿíêà. Æàáè êâàêàëè òî ïîîäèíö³, òî õîðîì, íà÷åáòî îáóðåí³ òèì,ùî ¿ì íå äàþòü óâîëþ íàïèòèñÿ âîäè, â ÿê³é ñèä³ëè. Òà ïîò³ì âîíè çàñïîêî¿ëèñü,³ íàâêðóãè âñå çàâìåðëî. Äçâ³íêà òèøà âñå ïàäàëà é ïàäàëà òåì³ííþ ç³ ñòåë³³ ðîç’¿äàëà äóøó ñïîãàäàìè. ×è òî áóëè âîíè, ÷è ñîí, ÷è ìàðåâî?

ß áà÷èâ, ÿê ìèìî õàòè á³ëîãâàðä³éö³ ãíàëè áîñèõ àêòèâ³ñò³â íà ðîçïðàâó,ïîò³ì ñòð³ëÿëè, ö³ëÿ÷èñü ó ìîãî áàòüêà. ß ïàñ â³âö³, à áàòüêî ç õðåùåíèì ïåðåðà-õîâóâàëè äâà ì³øêè ãðîøåé, ïîêè Îäàðêà Ãíàò³âíà íå ïîâåëà ìåíå äî øêîëè,âçÿëà ìîþ ðóêó ó ñâîþ ³ â÷èëà ïèñàòè. Îäíî÷àñíî ãîð³ëî ñåëî, à äîùîâèé ñìåð÷çíîñèâ ³ç ïîë³â êîïè õë³áà, çàáèâàþ÷è ñíîïàìè êàì’ÿíèé ì³ñò. Íà ñõèë³ ãîðè çíî-âó ïàñëèñÿ â³âö³, àëå âæå áåç ìåíå – ìîëîäèìè ëîøàêàìè ÿ áîðîíèâ ïîëå ï³äâåñåëèé ñï³â æàéâîðîíêà, à ò³ëüêè â³í íå ñï³âàâ, à òüîõêàâ. Çàòîïëåíèìè ïîâ³ííþïëàâíÿìè íåñëî ïàðó âîë³â, íà ÿðì³ êîòðèõ ñèä³â ï³âåíü. Ìîëîäà öèãàíêà ãàäàëàé ãàäàëà ìàòåð³ ìîþ ùàñëèâó äîëþ, à ñåëîì á³ãëè ëþäè çà âïåðøå ïîáà÷åíèìòðàêòîðîì, ÿêîãî ïîâí³ñòþ îáë³ïèëè ìóõè. Àëå, òî áóâ íå òðàêòîð – òî áóâ ïî¿çä³ éîãî îáë³ïèëè íå ìóõè, à ëþäè, ùî ¿õàëè íà øàõòè Äîíáàñó, ðÿòóþ÷èñü â³äãîëîäó. ß ñòðèáàâ ³ ñòðèáàâ ç âàãîíà íà âàãîí, ïîêè íå çâàëèâñÿ â ñòâîë øàõòè,äå ìåíå çóñòð³â áðèãàäèð ³ ñêàçàâ, ùî øàõòà – “ýòî òåìíûé ëåñ”, à ïàðòîðãíàçâàâ ìîãî áàòüêà êëàñîâèì âîðîãîì. Ðÿäîì ç’ÿâèâñÿ óïîâíîâàæåíèé îáëïðî-êóðîðà, â³ä³áðàâ ó ìåíå äâîì³ñÿ÷íå ïîðîñÿ ³, ðîçìàõóþ÷è ðåâîëüâåðîì, îá³öÿâðîçñòð³ëÿòè “êàê âðàãà íàðîäà”. À ÿ âñå çâîçèâ ³ çâîçèâ çàêëÿêë³ òðóïè ëþäåé,ÿêèì íå âèñòà÷àëî ìîãèë. Íåâäîâç³ ç’ÿâèâñÿ Áîðù ³, â³äñèïàâøè ìåí³ ç ñ³âàëêèïðîòðàâëåíîãî çåðíà, ï³øîâ ï³ä êîíâîºì ³ç ñòåïó. Íàñòóïíî¿ ìèò³ ìåíå â³ç äîáàòüêîâî¿ õàòè Ãîí÷àð Ãðèøà, à íàä³ ìíîþ çíîâó ñï³âàâ æàéâîðîíîê ³ çíîâóïî-ñîëîâ’¿íîìó. Äîìà áóëè âñ³, à ò³ëüêè áàòüêî ñèä³â íå, ÿê çàâæäè, ³ç ìàò³ð’þ,à ïðîòè ïðè÷³ëêîâîãî â³êíà ç ²âàíîì ³, ïîáà÷èâøè ìåíå, ïðîñòÿãíóâ ðóêè, ãóêàþ-÷è äî ñåáå. ² áàòüêî, ³ ²âàí áóëè ðîæåâ³, ïîò³ì áàãðîâ³ëè ñèëüí³øå é ñèëüí³øå,í³áè çãîðàëè. ß íàìàãàâñÿ ñòóïèòè â ¿õ ñòîðîíó, òà íîãè ìåíå íå ñëóõàëèñü ³ ...ÿ â³äêðèâ î÷³.

Âåëèêå ÷åðâîíå ñîíöå, âèãëÿäàþ÷è ç-çà Äí³ïðà, äèâèëîñÿ íà ìåíå ó ïðè-÷³ëêîâå â³êíî, îïîâ³ùàþ÷è, ùî íîâèé äåíü íàñòàâ. Ó â³äêðèò³ ñ³íåøí³ äâåð³ äèõà-ëà ðàíêîâà ðîñÿíà ïðîõîëîäà. ϳä ñòð³õîþ õàòè ðàä³ñíî ùåáåòàëà ëàñò³âêà. Çàâåðáîëîçîì çàëèâàâñÿ ñï³âîì íàø ñîëîâåéêî – îñü ÷îìó âñþ í³÷ ìåí³ æàéâîðî-íîê ñï³âàâ ïî-ñîëîâ’¿íîìó! ͳäå ñîëîâ’¿ íå ñï³âàþòü òàê, ÿê íàø. ³í äîâãî-äîâãî, çàâîðîæóþ÷è, âèñâèñòóâàâ âèòîí÷åí³ êîë³íà, ùå ³ ùå ðàç âèòÿãóâàâ ç íèõíàé÷àð³âí³ø³ ïåðëà, óùóõàâ íà ìèòü, ïåðåêîíóþ÷èñü ó â³ðíîñò³ îáðàíèõ ãàì³ ðàïòîì áèâ – ð³çàâ ñëóõ òüîõêàííÿì, åëåêòðèçóþ÷è é ïàðàë³çóþ÷è âñå äîâêîëà.

184

ѲÄ×ÅÍÍß

Æàéâîðîíêà â ïîë³ ìåí³ âæå íå ïî÷óòè... ×è äîâãî ñóäèëîñÿ ñëóõàòè íàñìåðòí³ì îäð³ ñîëîâåéêà? Ùî ìåí³ çàëèøèëîñÿ íà ö³ì ñâ³ò³? ² ÷è çàëèøèëîñü?Êîòðèì ïî ÷åðç³ ç íàøî¿ ðîäèíè ï³äó ãîëîäíèì â ³íøèé ñâ³ò? Çãàäàþ êîæíîãîç íèõ, ïîì’ÿíó äîáðèì ñëîâîì...:

1. Áîíäàð Ãàííà Ôåäîð³âíà – ð³äíà ò³òêà 2. Áîíäàð ²âàí Ìèêèòîâè÷ – äâîþð³äíèé áðàò 3. Áîíäàð Àíòîí Ìèêèòîâè÷ – äâîþð³äíèé áðàò 4. Êóøí³ðîâà Îëÿíà Ôåäîð³âíà – ð³äíà ò³òêà 5. Êóøí³ðîâ Äìèòðî Îíèñèìîâè÷ – õðåùåíèé áàòüêî 6. Êóøí³ðîâà Òåòÿíà Äìèòð³âíà – äâîþð³äíà ñåñòðà 7. Êóøí³ðîâ Âàñèëü Äìèòðîâè÷ – äâîþð³äíèé áðàò 8. Ãîð䳺íêî Òåòÿíà Ôåäîð³âíà – ð³äíà ò³òêà 9. Ãîð䳺íêî Ïåòðî Ñàâè÷ – ¿¿ ÷îëîâ³ê10. Ãîð䳺íêî Âàñèëü Ïåòðîâè÷ – äâîþð³äíèé áðàò11. Ãîð䳺íêî Àíòîí Ïåòðîâè÷ – äâîþð³äíèé áðàò12. Æàäàí Ãàííà Îëåêñ³¿âíà – ð³äíà ò³òêà13. Æàäàí Áîðèñ Êèðèëîâè÷ – ¿¿ ÷îëîâ³ê14. Æàäàí Ïàðàñêà Áîðèñ³âíà – äâîþð³äíà ñåñòðà15. Æàäàí Îëåêñà Áîðèñîâè÷ – äâîþð³äíèé áðàò16. Æàäàí Ãàííà Áîðèñ³âíà – äâîþð³äíà ñåñòðà17. Îâ÷àðåíêî ²âàí Ôåäîðîâè÷ – ð³äíèé äÿäüêî18. Îâ÷àðåíêî ²âàí Êîñòÿíòèíîâè÷ – ð³äíèé áðàò19. Îâ÷àðåíêî Êîñòÿíòèí Ôåäîðîâè÷ – ð³äíèé áàòüêî20. ...Äåâ’ÿòíàäöÿòü... Äåâ’ÿòíàäöÿòü íàéð³äí³øèõ, íàéáëèæ÷èõ ðîäè÷³â, íàéäî-

ðîæ÷èõ ³ìåí. Áóòè ìåí³ äâàäöÿòèì ó öüîìó ã³ðêîìó ñïèñêó. À ÿêùî çãàäàòèðîäè÷³â á³ëüø äàëåêèõ, îäíîë³òê³â, äðóç³â, îäíîñåëü÷àí. Ñê³ëüêè ¿õ ïîìåðëî –í³õòî íå ë³÷èâ. Ò³ëüêè çà ïåðø³ ì³ñÿö³ ðîáîòè ñòàðøèì âèêîíàâöåì ò³ëüêè ç ìä³ëüíèö³ ò³ëüêè îñîáèñòî ìíîþ âèâåçåíî íå îäíó ñîòíþ òðóï³â íà êëàäîâèùå àáîïîõîâàíî ìî¿ìè ðóêàìè íà ¿õ âëàñíèõ ïîäâ³ð’ÿõ. À ñê³ëüêè ïî ñåëó? Ïî ñåëàõ?Ïî Óêðà¿í³? Áîæå, Áîæå, ÿêùî òè º ³ âñå áà÷èø !.. Íà ò³ì ñâ³ò³ ðîäó á³ëüøå, í³æíà ö³ì. Ìàáóòü, òîìó ïîìèðàòè íå ñòðàøíî. ß äàëåêî íå ïåðøèé ³, ìàáóòü, íåîñòàíí³é. Ìîæíà ñïîê³éíî çàêðèâàòè î÷³. Àëå ÷îìó òàê íåñïðàâåäëèâî – ÷îìó âòàêîìó øïàðêîìó ðîçïàë³ ðîçùåáåòàâñÿ ñîëîâåéêî? ϳä éîãî ñï³â – íåìîâ íåìàºïîðÿä ãîðÿ – íàëèòà êðàñîþ áóÿëà ïðèðîäà. Ç íåéìîâ³ðíî-øàëåíîþ æàãîþ âîíàòÿãíóëàñü äî æèòòÿ, âèðóâàëà, í³ êðàïë³, íå ñï³â÷óâàþ÷è ëþäÿì, ÿêèõ êîñèëàëþòà, ãîëîäíà, áàéäóæà é íåùàäíà ñìåðòü.

– Êâ³òíå æèòî, ñàäè öâ³òóòü,Ãîëóᳺ íåáî,Ìîëîäîìó êîçà÷åíüêó

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

185

Ïîìèðàòè òðåáà”, – ñï³âàâ ì³ñÿöü òîìó ó áåçòÿìñòâ³ äåâ’ÿòíàäöÿòèð³÷íèéì³é òîâàðèø Ìóñ³ÿêà Àíäð³é. Íà øàõò³ ç íèì áóëè ðàçîì. Ïîìåð... Ò³ëüêè íåçðî-çóì³ë³ ñëîâà ï³ñí³: “ïîìèðàòè òðåáà” – ÷îìó òðåáà ³ êîìó òðåáà? Êîìó íåîáõ³äíàáóëà ñìåðòü ì³ëüéîí³â?

ß ëåæàâ, íå ñï³âàþ÷è. Ìåí³ ñï³âàâ ñîëîâåéêî. À âò³ì, õòî êðàùå ñï³âàº:ñîëîâåéêî ÷è æàéâîðîíîê? Òà ùî öå ÿ? Ëåæó â ïîâí³é ñâ³äîìîñò³, à çàáðåëîâ ãîëîâó áåçãëóçäå çàïèòàííÿ. ßñíà ð³÷: êîæåí ñï³âຠïî-ñâîºìó ãàðíî. Ïðèçíà-þñü ò³ëüêè ñîá³: ñîëîâ’¿íà ï³ñíÿ – äëÿ ñåðöÿ, æàéâîðîíêîâà – äëÿ äóø³. Æàéâî-ðîíîê ïðîñëàâëÿº ð³äíó çåìëþ, ùî ðîäèòü õë³á, ³ õë³áîðîáà. Áóëè á ñèëè – áóâ áèâ ïîë³, äå øóìëÿòü õë³áà, ³ ðàä³â áè ç íèì, ïðàöþþ÷è, ìèëóâàâñÿ, äèâëÿ÷èñü.Ñîëîâåéêî æ îñï³âóº ëþáîâ, êðàñó ïðèðîäè, â³÷í³ñòü æèòòÿ.

Îòî æ òî é âîíî – â³÷í³ñòü... Ò³ëüêè º â³÷í³ñòü æèòòÿ, à º öàðñòâî â³÷íîñò³.ß áëèæ÷å äî äðóãîãî. Äî íüîãî çàëèøèëîñü çîâñ³ì ìàëî... Ñêîðî ÿ â íüîìóðîçòàíó...

 î÷³êóâàíí³ ñìåðò³ ïðîéøëî äåê³ëüêà áîë³ñíî äîâãèõ äí³â ðîçäóì³â. Òàîäíîãî ðàçó ðàïòîâî â³äáóâñÿ ð³øó÷èé ïîâîðîò ó ìîºìó æèòò³ íàçàâæäè.

 ïåðåäîá³äíþ ïîðó ÷åðåç â³äêðèòå â³êíî äî ìåíå äîí³ññÿ ÷îëîâ³÷èé ãîëîñ,ùî êîãîñü çàïèòóâàâ, äå ÿ ìåøêàþ.

– Îöå éîãî õàòà, áî áàòüêî âæå ïîìåð, – â³äïîâ³ëà æ³íêà.Ïî ãîëîñó âï³çíàâ íàøó íåäàëåêó ñóñ³äêó ˳êàðåíêî Ìàðôó. ×åðåç õâèëèíó

äî õàòè çàéøîâ ìîëîäèé ÷îðíÿâèé ÷îëîâ³ê. Ïîáà÷èâøè ìåíå, ïîõèòàâ ãîëîâîþ,ïðèâ³òàâñÿ, ïîò³ì çàïèòàâ ïð³çâèùå, ³ì’ÿ òà ïî áàòüêîâ³. ß â³äïîâ³â.

– À æèòè ùå õî÷åø? – ³ç âîãíèêîì â î÷àõ çàïèòàâ â³í.– À õòî æ íå õî÷å æèòè, – â³äïîâ³äàþ, – òà ùå â òàêîìó â³ö³? ß ïî-ñïðàâæ-

íüîìó ùå é íå æèâ.– Òîä³ âñòàâàé ³ íå çàëåæóéñÿ, – ³ ñòàâ ìåíå ïîâîë³ ï³äâîäèòè, ñòàâëÿ÷è íà

íîãè.Ìåí³ áóëî ³ ñòðàøíî, ³ ñì³øíî, ³ æàëêî ñåáå, òà â³í âñå-òàêè ìåíå ï³äíÿâ

³ ïðîâ³â ïîìàëó ïî õàò³.– Ëÿãàòè íå òðåáà, ïîòðîõó ïðîõîäæóéñÿ, õî÷ ³ç ö³ïêîì. À çàâòðà ï³äè äî

áðèãàäè, çâ³äêè òåáå ïîâåçóòü ó êîíòîðó êîëãîñïó. Òàì áóäåìî ðîçìîâëÿòè. Ïðàâ-ë³ííÿ êîëãîñïó âèð³øèëî íàïðàâèòè òåáå íà òåðì³íîâ³ êóðñè êîì³ðíèê³â ïî ïðèéî-ìó çåðíà íîâîãî óðîæàþ. À ñüîãîäí³, õî÷ ³ çàðàç, ä³éäè äî ìîëî÷íî¿ ôåðìè – òîá³äàäóòü òðè ë³òðè ö³ëüíîãî ìîëîêà îñü ïî öüîìó ðîçïîðÿäæåííþ, – ³ ïîäàâ ìåí³àðêóøà. Ïîïðîùàâøèñü, ï³øîâ ³ç õàòè.

ß áóâ ñòðèâîæåíèé ³ âîäíî÷àñ ðàäîñò³ ìî¿é íå áóëî ìåæ. Ç äîïîìîãîþ áðàòàÃðèø³, ÿêèé ò³ëüêè ùî ïîâåðíóâñÿ ç ïëàâåíü ç ðèáîþ, ùàâëåì ³ äèêîþ öèáóëåþ,ÿ ïðîéøîâñÿ ïî ïîäâ³ð’¿, ïîò³ì ó ñàäîê, ðîáëÿ÷è ïåðåïî÷èíîê.

Íàäâå÷³ð, âçÿâøè â³äðî, Ãðèøà ïîâ³â ìåíå äî ôåðìè. Òàì ÿ çóñòð³âñÿ ³ççàâ³äóþ÷èì Ãîí÷àðîâèì Ìèðîíîì ²ëë³÷åì, ùî áóâ ãîëîâîþ ñ³ëüðàäè íà ïî÷àòêóðîêó, êîëè ÿ ìàâ ñïðàâó ç óïîâíîâàæåíèì îáëïðîêóðîðà. Ç Ãîí÷àðîâèì ï³ñëÿ

186

ѲÄ×ÅÍÍß

àðåøòó ÿ íå ñï³ëêóâàâñÿ ³ òîìó áóâ ðàäèé çóñòð³÷³. ³í çíàâ, ùî ÿ ïîâèíåí ïðèéòèçà ìîëîêîì ³ ïîâ³äîìèâ, ùî äî ìåíå ïðèõîäèâ Äåì÷åíêî – “äâàäöÿòèï’ÿòèòè-ñÿ÷íèê”, â ìèíóëîìó ïðàö³âíèê ìîñêîâñüêîãî ìåòðîïîë³òåíó. Öÿ íîâèíà ï³ääàëàìåí³ ùå á³ëüøå ñèë, áî ÿ âæå ìàéæå òðè ðîêè âèãëÿäàâ òàêèõ ïðàö³âíèê³â³ ïîêëàäàâ íà íèõ, ÿê íà ãðàìîòíèõ ëþäåé, âåëèê³ íà䳿 ó ðîçâèòêó êîëãîñïíîãîâèðîáíèöòâà.

Ìèðîí ìåí³ ïîâ³äàâ, ùî, êîëè íà çàñ³äàíí³ ïðàâë³ííÿ êîëãîñïó ìîâà çàéøëàïðî âèñóíåííÿ êàíäèäàòóðè íà êóðñè êîì³ðíèê³â, áðèãàäèð äðóãî¿ áðèãàäè Áóçü-êî Êàëåíèê ñêàçàâ, ùî º òàêèé çä³áíèé õëîïåöü, à ò³ëüêè â³í çíàõîäèòüñÿ íà ãðàí³ñìåðò³ – ³ íàçâàâ ìîº ïð³çâèùå. Êàëåíèêó, ìàáóòü, çàïàì’ÿòàëèñÿ ò³ òî÷í³ ðîçðà-õóíêè, ÿê³ ÿ äîâ³â éîìó â êîìîð³ â äåíü ñìåðò³ áàòüêà. Çâè÷àéíî, é ïðàâë³ííþáóëî â³äîìî ïðî ìîþ ñóìë³ííó ïðàöþ, îñîáëèâî â îñ³ííþ ïîñ³âíó êàìïàí³þ,óäîñòîºíó ïåðøî¿ êîëãîñïíî¿ ïðå쳿.

Ãîí÷àðîâ íàëèâ ó â³äðî íå òðè, à ï’ÿòü ë³òð³â ìîëîêà, ³ ìè ç Ãðèøåþ ïîäèáà-ëè äîäîìó. Äîðîãîþ íà íàñ íàñ³â âå÷³ð, ³ äâ³ñò³ ï’ÿòäåñÿò ìåòð³â ïóò³ ìè ïîäîëà-ëè, ÿê óæå ñòåìí³ëî. Íàïèâøèñü ìîëîêà, âñ³ ïîëÿãàëè ñïàòè. ß äîâãî íå ì³ãçàñíóòè – óñå äóìàâ, ÿê äîáðàòèñÿ äî áðèãàäè, à ùå á³ëüøå õâèëþâàëî, ÷è çìîæóçàáðàòèñÿ íà â³ç. Òà ñîí ìèë³øèé âñüîãî, ³ ÿ çàñíóâ.

Óäîñâ³òà ìåíå ðîçáóäèëà âåñåëèì ùåáåòàííÿì ëàñò³âêà, ï³äêàçóþ÷è, ùîâæå ãàñíå âðàí³øíÿ çîðÿ, ³ ñêîðî ç³éäå ñîíöå. Ñåñòðà é áðàò äîïîìîãëè çâåñòèñÿíà íîãè, à äî áðèãàäè âèð³øèâ ä³éòè ñàì. Âèïèâøè ñòàêàí ìîëîêà ç ìîëîäîþöèáóëåþ, ÿ, ñïèðàþ÷èñü íà ö³ïîê, âèéøîâ ³ç äîìó. Öåé ïóòü äëÿ ìåíå áóâ äóæåâàæêèé. ß çíîâó çãàäàâ íåäîáðèì ñëîâîì òó öèãàíêó, ùî ïðîðî÷èëà ìåí³ ùàñëè-âå æèòòÿ. Àëå ÿ ïåðåì³ùàâñÿ íàçóñòð³÷ ñîíöþ ³ íà÷å õòîñü ï³äêàçóâàâ, ùî òàì,íà ñõîä³, ãîðèòü ìîÿ çîðÿ.

Íà áðèãàäí³ì ïîäâ³ð’¿ ï³ä³éøîâ äî äâîðîâîãî ˳íåíêà Ïðîêîïà Ìèõàéëîâè-÷à, ÿêèé çàïðÿãàâ êîíåé ó íåâåëèêîãî âîçà. Ìîæíà áóëî óæå ³ ¿õàòè, òà ÿ âñåõîäèâ ³ õîäèâ êðóãîì, ïðèì³ðÿþ÷èñü, ÿê íà íüîãî âèë³çòè. Ïðîê³ï ïîñï³øàâ ³, íåä³æäàâøèñü, ç³ñêî÷èâ ç âîçà, ñõîïèâ ìåíå îäí³ºþ ðóêîþ çà øê³ðêè ³ ïîãðóçèâ.

Á³ëÿ ïðàâë³ííÿ äâîðîâèé çàêèíóâ â³æêè çà âóøàê ³ çàéøîâ ó êîíòîðó. ß ñòàââîâòóçèòèñÿ íà âîç³, ì³ðêóþó÷è, ÿê çë³çòè, ïîêè ÷åðåç ïîëóäðàáîê íå âèïàâ íàçåìëþ. ϳäíÿâøèñü ïî êîëåñó íà íîãè, ïîìàëó çàéøîâ ó êîíòîðó.  êîðèäîð³ íàñò³íàõ áóëè ðîçâ³øåí³ ïëàêàòè ³ç çàêëèêàìè ÖÊ ÂÊÏ(á): “Çðîáèìî âñ³ êîëãîñïèá³ëüøîâèöüêèìè, à âñ³õ êîëãîñïíèê³â – çàìîæíèìè”.

 öåé ÷àñ äî êîíòîðè íàâ³äàâñÿ áðèãàäèð òðåòüî¿ áðèãàäè Á³ëîóñ ²âàí Ôåäî-ðîâè÷, ç ÿêèì ÿ äâà ðîêè òîìó óêð³ïëþâàâ áåðåã Äí³ïðà á³ëÿ Ïåðåâîëîøèíî. ³íïðèâ³òàâñÿ ç³ ìíîþ, âçÿâ çà ðóêó ³ ïîâ³â ó êàá³íåò ãîëîâè êîëãîñïó. Íå ïèòàþ÷èì çãîäè, ñêàçàâ Ñâèðèäó, ùî õî÷å âçÿòè ìåíå ó ñâîþ áðèãàäó ðàõ³âíèêîì.Çóáåöü íå çàïåðå÷èâ, àëå çàñòåð³ã, ùî çà ìîº æèòòÿ òðåáà â³äïîâ³äàòè ãîëîâîþ.

ß ïîâåðíóâñÿ ç êîíòîðè ïðÿìî â áðèãàäó, ìèíàþ÷è ñâîþ õàòó. Íà áðèãàäí³ìäâîðèù³ Ïðîê³ï ëåãåíüêî çñàäèâ ìåíå ç âîçà, çàâ³â ó ìàëåíüêó ê³ìíàòó áðèãàä-íî¿ êîíòîðêè ³ ñêàçàâ:

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

187

– Îöå òóò áóäå òâîº ïîñò³éíå ì³ñöå ðîáîòè. Äëÿ â³äïî÷èíêó òîá³ çðîáèìîë³æêî, à ç äîìó ïðèíåñåø ïîñò³ëü.

Îêðèëåíèé ïîâîðîòîì äîë³, ÿ, çäàâàëîñÿ, ëåò³â äîäîìó, õî÷, íàñïðàâä³, ëåò³-ëè îäí³ äóìêè â çàâòðàøí³é äåíü, óÿâëÿþ÷è, ÿêèì â³í áóäå, à ñàì ëåäâå ïåðåñó-âàâ íîãè. Äîìà, âèñëóõàâøè ìåíå, ìàòè, ðàä³þ÷è, çàïëàêàëà é ñêàçàëà:

– Ðîáè, ñèíó, òå, ùî òîá³ êàæóòü – ìîæå õî÷ òè çàëèøèøñÿ æèâèé.Ñòàíîâèùå â ñ³ì’¿ áóëî êðèòè÷íèì. Ñåñòðà ³ðà, ùî áóëà æâàâ³øà â³ä óñ³õ,

íà÷å ï³äì³íèëà ìåíå – îïóõëà ³ çëÿãëà. Ñåñòðó Ìîòðþ ïðîäîâæóâàëà “ç’¿äàòè”åêçåìà. Ïðî ë³êè íå áóëî ÷îãî é äóìàòè. ¯¿ ò³ëî âñå á³ëüøå ïîêðèâàëîñÿ ðàíàìè³ äîâåëîñÿ ïîñòðèãòèñü. Áðàò Âàñèëü í³÷èì ñ³ì’¿ äîïîìîãòè íå ì³ã, æèâ ó áðè-ãàä³, ïðàöþþ÷è êîíþõîì, ³ äîìà ìàéæå íå ç’ÿâëÿâñÿ. Ìàòè áóëà ñëàáà ³ ¿é ëåäâåâèñòà÷àëî ñèë ïîðàòèñÿ ç êîðîâîþ. Ïîñò³éíèì ãîäóâàëüíèêîì ñ³ì’¿ çàëèøàâñÿíàéìåíøèé áðàò Ãðèøà, ÿêîìó âæå âèïîâíèëîñÿ 14 ðîê³â. ³í ìàéæå âåñü ÷àñïðîïàäàâ ó ïëàâíÿõ, ïðîãîäîâóþ÷èñü ï³äí³æíèì êîðìîì, äîñòàâëÿâ éîãî äîäî-ìó, ëîâèâ ðèáó. Êîðîâó ïàñòè íå áóëî êîìó ³ òîìó äåðæàëè ¿¿ â ñò³éë³. Òðàâè áóëîóäîñòàëü ó ñàäêó, äå ùå ìîãëà ¿¿ íàðâàòè ìàòè, à Ãðèøà ïðèíîñèâ ¿¿ ùå é ç ëóê³â.

Óçÿâøè ñêðîìíó ïîñò³ëü, ÿ çàëèøèâ ð³äíó õàòó ³ ïåðåñåëèâñÿ ó áðèãàäíóê³ìíàòó, äå äëÿ ìåíå âæå áóëî çðîáëåíå ë³æêî, à ç íàñòóïíîãî äíÿ – 26 ÷åðâíÿ1933 ðîêó – íà ìåíå ÷åêàëî çîâñ³ì íîâå æèòòÿ, ùî é âèçíà÷èëî âñþ ìîþ ïîäàëü-øó òðóäîâó ä³ÿëüí³ñòü.

Íàñàìïåðåä, òðåáà áóëî ñêëàäàòè ï’ÿòèäåííó çâåäåíó â³äîì³ñòü íà êîæíî-ãî ïðàöþþ÷îãî çã³äíî ïîäàíèõ áðèãàäèðîì òàáåë³â. Ïåðøà òàêà ðîáîòà îõîïèëàïåð³îä ç 21 ïî 25 ÷åðâíÿ. ͳÿêèõ ïðàâèë, ÿê ³ íîðìàòèâ³â, òîä³ ùå íå áóëî, ³ ÿ öþðîáîòó âèêîíàâ çà äâà äí³, ñïèðàþ÷èñü íà ëîã³êó ìèñëåííÿ é êì³òëèâ³ñòü, à çìàòåìàòèêîþ ó ìåíå áóëî âñå ãàðàçä. Ñòàðøèé ïî îáë³êó òðóäîäí³â â êîëãîñï³Êîðîáêà ßê³â Äìèòðîâè÷, ÿêîìó ÿ ïîäàâ ñâîþ ïåðøó âèêîíàíó ðîáîòó, îçíàéî-ìèâøèñü ç íåþ, çàóâàæåíü íå çðîáèâ, à ò³ëüêè çàïèòàâ:

– Õòî òîá³ ï³äêàçàâ ñàìå òàê ðîáîòè?– ͳõòî, – â³äïîâ³â ÿ.– Òîä³ òàê ³ ðîáè.ß ³ç çàäîâîëåííÿì ïîâåðòàâñÿ ç êîíòîðè êîëãîñïó, òà íàñòð³é ì³é ç³ïñóâàâñÿ,

êîëè ïî äîðîç³ çà¿õàâ äîäîìó ³ ïîáà÷èâ ³ðó. Ñåñòðà ëåæàëà ìîâ÷êè é íåðóõîìî,çóñòð³âøè ìåíå ïîãëÿäîì, óñì³õíóëàñÿ, í³áè ãîâîðÿ÷è:

– Îñü òàê, áðàòèêó.Íà÷å îáîâ’ÿçêîâî õòîñü ïîâèíåí áóòè â ñ³ì’¿ ñìåðòíèêîì.ß æ çà äåê³ëüêà äí³â â³ä÷óâ ñåáå íàáàãàòî çäîðîâ³øèì: ïóõë³ñòü ìàéæå

ñïàëà, çà âèíÿòêîì í³ã. Äî êîë³í âîíè íàëèâàëèñÿ, çäàâàëîñÿ, ùå ñèëüí³øå,³ â ãîì³ëêàõ ïðîñî÷óâàëàñü ÷èñòà âîäà, ðîáëÿ÷è ï³ä íîãàìè êàëþæó â³ä íàïðó-æåíî¿ ñèäÿ÷î¿ ðîáîòè. Àëå âæå ìîæíà áóëî âïåâíåíî êîíñòàòóâàòè, ùî ãîëîäíàñìåðòü â³ä ìåíå â³äñòóïèëà íàçàâæäè.  öüîìó âåëèêó ðîëü ç³ãðàëî êèñëå ìîëî-êî, ùî ïîñò³éíî ñòîÿëî äëÿ ïðàöþþ÷èõ êîëãîñïíèê³â ó ìî¿é áðèãàäí³é ê³ìíàò³,

188

ѲÄ×ÅÍÍß

ÿêå ÿ ïèâ äîñõî÷ó. Êð³ì òîãî, ùîäíÿ äîÿðêè ãîòóâàëè ìåí³ òðè ï³âê³ëîãðàìîâèõîëàäêè íà ìîëîö³, ïîëîâèíó ÿêèõ ÿ â³äíîñèâ äîäîìó.

Íà ãîðîä³ ïîëîâ³ëî æèòî, ³ âæå ìîæíà áóëî, ïî á³äíîñò³, éîãî ñóøèòè é ìîëî-òèòè âðó÷íó ÷è òîâêòè â ñòóï³ òà ïåêòè ö³ëüíîìó÷í³ îëàäêè. Òà á³äà â òîìó, ùîöüîãî ðîáèòè âæå â á³ëüøîñò³ âèïàäê³â í³õòî íå ì³ã, à ö³ëå çåðíî, õî÷ ³ âàðåíå, áóëîâàæêèì äëÿ øëóíêà ³ òîìó íåáåçïå÷íèì. Áàãàòüîõ ùå çàáðàëà ñìåðòü ñàìå ïî ö³éïðè÷èí³, áî ñòðèìàòèñÿ ãîëîäí³é ëþäèí³ â³ä ñïîêóñè íà¿ñòèñÿ – äóæå âàæêî.

Ëîçóíã “Õòî íå ïðàöþº – òîé íå ¿ñòü”, ÿê ³ ðàí³øå, ïîñò³éíî çâàâ ëþäåéó êîëãîñï íà äâ³ ïàéêè ¿æ³. ß, êîëè õîò³ëîñü ³ ñê³ëüêè õîò³ëîñü, ïèâ êèñëå ìîëîêî³ íå ì³ã çðîçóì³òè, ÷îìó á éîãî, ÿêîãî â äîñòàòí³é ì³ð³ áóëî ò³ëüêè â ìî¿é áðèãàäí³éê³ìíàò³, íå ðîçäàòè òèì, õòî ïðàöþâàâ, à òåïåð ëåæàâ, î÷³êóþ÷è ñìåðò³. Õ³áà íåâîíè ðàçîì ç óæå ïîìåðëèìè ³ ùå ïðàöþþ÷èìè, ðîáèëè êîëãîñï á³ëüøîâèöüêèì,à ñåáå çàìîæíèìè, îäåðæóþ÷è íàòîì³ñòü ïàëè÷êó â òàáåë³ ³ äâà ÷åðïàêè þøêèäåíü ó äåíü ïðîòÿãîì îñòàíí³õ òðüîõ ðîê³â? ¯õ ùå ìîæíà áóëî âðÿòóâàòè, ÿê³ ðàí³øå òèõ, ùî âæå ñïàëè â³÷íèì ñíîì, ³ âîíè ñâîºþ áåçïëàòíîþ ïðàöåþ íåîäèí ðàç êîëãîñï çðîáèëè á á³ëüøîâèöüêèì.

Íå çíàéøëîñÿ â ïðàâë³íí³ Êîäàêà, Ïîëèâ’ÿíîãî, Æàäàíà, à, ìîæå, áóëà ñóâî-ðà ïàðò³éíà äèðåêòèâà, áî ãàñëîì “Õòî íå ïðàöþº – òîé íå ¿ñòü” – ÷èòàé: “ö³íîþæèòòÿ” – çì³öíþâàëè òðóäîâó äèñöèïë³íó, íà îñíîâ³ ÿêî¿ ñïîä³âàëèñÿ çáåðåãòèâñ³ çàñ³ÿí³ ïîëÿ â³ä ðîçêðàäàííÿ ³ ïðîâåñòè çá³ð óðîæàþ áåç áóäü-ÿêèõ óòðàò.Ïðî òå, ùî íå âèñòà÷àëî ðîáî÷î¿ ñèëè ³ õòî áóäå çáèðàòè óðîæàé, òåæ í³äå íåãîâîðèëîñÿ. Çàòå ìè çíàëè, ùî âèêîíàòè ïîñòàâëåí³ çàâäàííÿ ïîâèíí³ ñòðîãî ïîïëàíó: ÿê ïðîäàæ õë³áà äåðæàâ³, ÿê çàáåçïå÷åííÿ ïîñ³âíèì ìàòåð³àëîì, ôóðà-æåì, ïðîäîâîëü÷èìè ôîíäàìè ³ – íàðåøò³! – âèäàòè êîëãîñïíèêàì íà òðóäîäí³çàðîáëåíèé õë³á.

Äëÿ âèêîíàííÿ òàêîãî çàõîäó (äóìàºòüñÿ, ùî íå ç ³í³ö³àòèâè ì³ñöåâî¿ âëàäè)áóëà ïðîâåäåíà – â êîòðèé ðàç! – òàê çâàíà ÷èñòêà êîëãîñïó â³ä òàê çâàíèõ ÷ó-æèõ åëåìåíò³â. Íà çàñ³äàíí³ ïðàâë³ííÿ îáãîâîðþâàëàñü îñîáà êîæíîãî êîëãîñï-íèêà, çîêðåìà, àëå ÷óæèõ óæå íå çíàéøëè. ² – çíîâó æ òàêè – ïðî ïðè÷èíè áåç-âèííî ïîìåðëèõ íà çàñ³äàíí³ – í³ ñëîâà, ïðî ëåæà÷èõ ³ ïóõëèõ – òåæ. Ëèøå öèôðèìîâ÷êè ãîâîðèëè ñàì³ çà ñåáå: íà ïî÷àòêó êîëåêòèâ³çàö³¿ ó ñåë³ íàë³÷óâàëîñÿ4500 ÷îëîâ³ê íàñåëåííÿ, íà ë³òî 1933 ð. – 2500 ÷îëîâ³ê. Äå ïîä³ëîñÿ 2000 ëþäåé?Öÿ öèôðà ã³ðêà ³ áîë³ñíà. Ãîëîä äîëàâ êîæíîãî ñåëÿíèíà, ñìåðòü çà÷åïèëà êîæíóñ³ì’þ. Àëå é ñåðåä ãîëîäíèõ çäîðîâ³øèìè áóëè ò³, õòî çíàõîäèâñÿ áëèæ÷å äî“êîðìóøêè”. ß ñàì ó öüîìó ïåðåêîíàâñÿ á³ëÿ á³äîíà ç êèñëèì ìîëîêîì. ß ñòàâãàðàíòîâàíèì æèëüöåì, õî÷ ìî¿ ê³ñòêè ùå òðèìàëèñÿ êóïè çà ðàõóíîê øê³ðè ³ ùåäîâãî òîðîõò³ëè ïðè õîäüá³, âèìàãàþ÷è â³ä ìåíå, ÿê â³ä õàçÿ¿íà, õî÷ êàïëþ æèðóâ ñóãëîáè.

Ç êîæíèì äíåì ¿æà ñòàâàëà á³ëüø ð³çíîìàí³òíîþ. Ó òîãî, õòî ì³ã îáñàäèòè-ñÿ, ç’ÿâëÿëàñÿ ãîðîäèíà, àëå íàéá³ëüøó ðàä³ñòü çàâäàâàëà øîâêîâèöÿ, ÿêà íåâñòèãàëà äîçð³âàòè, áî áóëà äóæå ñîëîäêîþ ëàñóíêîþ äëÿ îõëÿëîãî îðãàí³çìó.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

189

Çà ðîáîòîþ ïðîõîäèâ äåíü ³ íàñòàâàâ ³íøèé ó ò³é æå ïîñë³äîâíîñò³. Äî ñõî-äó ñîíöÿ ÿ â³äâ³äóâàâ ñâî¿õ ð³äíèõ, ïðèíîñÿ÷è ¿ì ñêðîìíèé ïàéîê. Á³ëüøå âñüîãîâèêëèêàëà òðèâîãó ñåñòðà ³ðà, ÿêà âæå âòðàòèëà äàð ìîâè. 10 ëèïíÿ âîíàïîìåðëà íà 29-ìó ðîö³ æèòòÿ.

Âäîñâ³òà, ïðèéøîâøè äîäîìó, ÿ çàñòàâ á³ëÿ íå¿ ð³äíó ìàò³ð, ùî ãîëîñèëà,ïðîñòÿãàþ÷è ðóêè äî ñâÿòèõ îáðàç³â, ÿêèõ ó õàò³ áóëî á³ëüøå, í³æ òðåáà. Ìàòèïåðåêîíóâàëà âñ³õ ñâÿòèõ “Íàâ³ùî, Áîæå, òè òàê ðîáèø” ³ ùî êðàùå áóëî á ¿¿çàáðàòè äî ñåáå, à äî÷êà õàé áè æèëà. Òà îáðàçè ìîâ÷àëè, ³ ïðîõàííÿ ìàòåð³áóëè äàðåìí³. Ç íàìè çàëèøàëîñÿ ùå îäíå íåïîïðàâíå ãîðå.

³ðó ïîõîâàëè â òîé æå äåíü íà êëàäîâèù³, çðîáèâøè äëÿ íå¿ ñêðîìíó òðóíó.Òî áóâ îñòàíí³é òðàóð â íàø³é ñ³ì’¿ â³ä ãîëîäó ó òîìó ñòðàøíîìó 33-ìó ðîö³, áîâ äåíü ñìåðò³ ³ðè â íàø³é õàò³ ç òîâ÷åíî¿ òà âðó÷íó ìîëîòî¿ ìóêè ç íàøîãîíîâîãî óðîæàþ áóâ óïåðøå ñïå÷åíèé ÷èñòî æèòí³é õë³á...

 ñåë³ ùå ãîëîä ëþòóâàâ ³ íàáèðàâ íîâèõ îçíàê: ñòàëè íåâ³äîìî êóäè çíèêà-òè ä³òè. Âèÿâèëèñÿ âèïàäêè ëþäî¿äñòâà.  õàòàõ Æàäàíà Ì. ³ Ãóñàð Íàòàëêèçíàéøëè ì’ÿñî ç òàêèõ ä³òåé, ùî ñìàæèëîñÿ â ïå÷³, çà ùî ëþäîæåð³â ñóäèëè.

Áóëè âèïàäêè, êîëè ãîëîä ïðèìóøóâàâ ëþäåé â ïîë³ ñòðèãòè êîëîñêè, òà âîíèïîïàäàëèñÿ â ðóêè íàä³éíèõ îõîðîíö³â, ÿê³ áåçæàë³ñíî ¿õ áèëè é êèäàëè â ï³äâàëè,äå ò³ é çíàõîäèëè ñâîþ ñìåðòü. Óñå öå ðîáèëîñÿ, ùîá çáåðåãòè âåñü óðîæàé õë³áà,áåçïîùàäíî äî æèâî¿ ëþäèíè, ùî ñ³ÿëà éîãî ÿê äëÿ äåðæàâè é êîëãîñïó, òàê ³ äëÿñåáå.

Ç äàâí³õ-äàâåí óñ³ íà䳿 ñåëÿíèíà áóëè ïîâ’ÿçàí³ ç õë³áîì. Êàæóòü, ùî íàä³ÿïîìèðຠîñòàííüîþ.  33-ìó íàä³ÿ íà óðîæàé æèëà ³, çâåëè÷åíà áóéí³ñòþ ëàí³â,ïåðåðîñòàëà ó òâåðäó âïåâíåí³ñòü, ùî õë³á áóäå é áóäå áàãàòèé.

Òà íåòåðï³ííÿ ä³æäàòèñü æíèâ ãàëüìóâàëîñÿ ÷àñîì. Çà îñòàíí³ äâà ðîêè,ìîâ â³äñòàâøè â³ä ðèòìó â³÷íîñò³, ÷àñ âîëî÷èâñÿ ïî çåìë³, óïîâ³ëüíþþ÷èñü ³çêîæíèì äíåì, äîçâîëÿþ÷è æîðñòîêèì æîðíàì ãîëîäîìîðó áåçïîùàäí³øåïåðåìîëîòè ëþäñüê³ äîë³: îäíèõ – äî ñìåðò³, ³íøèõ – äî äîâ³÷íî¿ áîë³ñíî¿ïàì’ÿò³ ïðî íèõ.

Õë³á âðîäèâ íà ñëàâó. Íà çáèðàííÿ óðîæàþ ï³äíÿëîñÿ (ùå ðàç íàãîëîøóþ öåñëîâî – ï³äíÿëîñÿ) óñå ñåëî.  ïîëå âèéøëè é ò³, ùî ìîãëè áîäàé ðà÷êóâàòè.Áóõãàëòåð³ÿ é ³íø³ ñòðóêòóðè óïðàâë³ííÿ áóëè çàêðèò³.

ß òàêîæ ïðàöþâàâ íà æíèâàõ. Áîëÿ÷å áóëî áà÷èòè, ÿê çíåñèëåí³ ëþäè, ïîäâîº – òðîº ó÷åïèâøèñü çà ñí³ï, çíîñèëè ¿õ ó êîïè. Çäàâàëîñÿ, íå âîíè íîñèëèñíîïè, à ñíîïè ¿õ. À òðåáà ùå áóëî óì³ëî ñêëàñòè êîïó, ùîá âîíà íå ïðîìîêëà íàâèïàäîê äîùó. Õòî ÿê ì³ã, àëå â³ä ùèðîãî ñåðöÿ ÷è ñîâ³ñò³, â³ääàâàâ ñâ³é áëàãî-ðîäíèé òðóä äëÿ çàãàëüíîãî äîáðà. Òàêà ñàìîâ³ääàí³ñòü ³ çãóðòîâàí³ñòü âñåëÿëàíàä³þ, ùî ìàéáóòíº ñåëà – çà êîëåêòèâíèìè ãîñïîäàðñòâàìè.

Ç êîæíèì äíåì äåêîðàö³ÿ ïîëÿ çì³íþâàëàñÿ. dz ñõîäó íà çàõ³ä, ïî õîäó ñîí-öÿ, âèðîñòàëè ð³âíèìè ðÿäàìè êîïè. Íà ï’ÿòèé äåíü ³ç ï³äâîçó ê³ï ïóñòèëè â õ³äìîëîòàðêó, ñêèðòóâàëè ñîëîìó, â³äïðàâëÿëè çåðíî äåðæàâ³ íà Äåðå¿âñüêèé ïðèé-

190

ѲÄ×ÅÍÍß

ìàëüíèé ïóíêò. Çàê³í÷èâøè çáèðàííÿ íà îäí³ì ïîë³, ïåðåõîäèëè íà ³íøå, ³ êðàþðîáîòè íå áóëî âèäíî. Íà ÷åðç³ ñòîÿëî çáèðàííÿ ÿðèõ êóëüòóð, îñîáëèâî ðàäóâàâÿ÷ì³íü, ïîñ³âè ÿêîãî ç êîæíèì äíåì æîâò³øàëè, ñõèëÿþ÷è êîëîññÿ äî ñàìî¿ çåìë³.Ïîëÿ ì³íÿëè ñâ³é êîë³ð ó çàëåæíîñò³ â³ä çàñ³ÿíî¿ êóëüòóðè. Ïî÷èíàëà öâ³ñòè ãðå÷-êà, ÿê³é íå âèäíî áóëî ê³íöÿ-êðàþ. Âîíà âàáèëà äî ñåáå ñâî¿ì öâ³òîì ³ çàïàõîì.

Äåñü ÷åðåç òèæäåíü â îá³äíþ ïîðó ðàïòîâî ï³øîâ ïðîëèâíèé ãðîçîâèé äîù.Õîâàòèñÿ íå áóëî äå, ÿê ò³ëüêè ï³ä êîïàìè. Òà öå í³êîãî íå âðÿòóâàëî – óñ³ ïðî-ìîêëè äî íèòêè, ³ íà öüîìó ðîáî÷èé äåíü çàê³í÷èâñÿ. Äîäîìó ÿ äîáèðàâñÿ, íåïîïàäàþ÷è çóá íà çóá, áî äîù îáìèâàâ ìåíå ùå é ïî äîðîç³ ç³ ñòåïó. Äîìà ÿñóøèâ íà ñîíö³ âñ³ ñâî¿ çàïèñè. Çðîáëåí³ õ³ì³÷íèì îë³âöåì, ¿õ ðîçìèëî íà ïàïåð³,ùî äîâåëîñÿ ïåðåïèñóâàòè ïî-íîâîìó, à äåùî ³ â³äíîâëÿòè â ïàì’ÿò³.

Äåñü íà äåñÿòèé äåíü æíèâ íà ïîäâ³ð’¿ áðèãàäè çàãóëà ìîëîòàðêà ÑÎ-28 íàê³íñüê³é òÿç³. Ïîâåðòàþ÷èñü ââå÷åð³ ç³ ñòåïó, êîæåí íàìàãàâñÿ îáîâ’ÿçêîâî çà-ãëÿíóòè äî áðèãàäè, ùîá ïîäèâèòèñÿ íà òîé âîðîõ õë³áà, ùî âèðîñòàâ íà òîêó, áîöå ïîäàâàëî íàä³þ, ùî çîâñ³ì ñêîðî ñâÿòèíÿ ç’ÿâèòüñÿ íà ñòîë³ â éîãî õàò³.

Ôðîíò ðîá³ò ðîçøèðþâàâñÿ. Ïîðÿä ³ç çáèðàííÿì õë³áà ïî÷àëè îðàíêó. À ùåïîòð³áíî áóëî äîãëÿäàòè çà ï³çí³ìè êóëüòóðàìè: ï³äãîðòàòè êàðòîïëþ, êóêóðóäçó³ ò. ï. Êð³ì ïîëüîâèõ ðîá³ò ï³äñï³ëè ðîáîòè íà ïëàâíÿõ, äå êîñèëè ò³ëüêè âðó÷íó,³ äîâåäåíå äî ïëàíó ñ³íî òåæ âèâîçèëè íà Äåðå¿âñüêèé ïóíêò.

Äåñü ïîñåðåäèí³ æíèâ ïðàâë³ííÿ êîëãîñïó, ðîçóì³þ÷è ñòàíîâèùå, – íàðåøò³! –âèð³øèëî ñòèìóëþâàòè ñóìë³ííó ïðàöþ êîëãîñïíèêà, âèäàâøè êîæíîìó çà äå-ñÿòü äí³â ïî îäíîìó ê³ëîãðàìó ìóêè íà òðóäîäåíü. ³äïðàâëåí³ îäíîãî ðàçó äâ³ï³äâîäè ç îäí³ºþ òîííîþ çåðíà â Êóöåâîë³âêó, äå ïðàöþâàâ ïàðîâèé ìëèí, äîîá³äó ïîâåðíóëèñÿ ç ìóêîþ, ÿêó ââå÷åð³ ï³ñëÿ ðîáîòè ðîçäàëè ëþäÿì. Öå áåçïåðåá³ëüøåííÿ ñòàëî âåëèêîþ ïî䳺þ ³ ïðèíåñëî áåçìåæíó ðàä³ñòü êîëãîñïíè-êàì. Óæå íà äðóãèé äåíü áóëî ïîì³òíî, ùî ëþäè ï³äíåñëèñÿ äóõîì ³ ïîæâàâ³øà-ëè. À ùå ÷åðåç äåíü íå îäíà óêðà¿íñüêà ï³ñíÿ ëèíóëà ñòåïîì ³ç êðàþ â êðàé,ï³ä³éìàþ÷èñü â ãîëóáå íåáî äî ñàìîãî ñîíöÿ.

ϳñí³ ñï³âàëè ðàä³ñí³ é æàðò³âëèâ³, àëå ÷àñò³øå çâó÷àëè ñóìí³. Á³ëü ìèíóëîãîä³ä³â – ïðàä³ä³â íàøèõ òóæëèâî ïîñèëþâàëàñü ãîëîäîìîðîì, ùî ò³ëüêè-íî ìè-íóâ, à â áàãàòüîõ äóøàõ ùå é äîñ³ âåëàñü óòðîáíà áîðîòüáà çà âèæèâàííÿ. Ùåïðîéäå áàãàòî ÷àñó, äîêè îðãàí³çì çì³öí³º, ³ íå âèñòà÷èòü ë³ò, ùîá çàáóòèïåðåæèòå.

Çà ðîáîòîþ ïðîë³òàëè äí³. Ïðîòÿãîì âñ³õ æíèâ ìåí³ äîâîäèëîñÿ áóòè â ïîë³á³ëÿ ëþäåé ³ âåñòè îáë³ê âèêîíàíî¿ ðîáîòè êîæíèì êîëãîñïíèêîì çîêðåìà,. Íàïî÷àòêó ñåðïíÿ êîëãîñï âèêîíàâ ïëàí õë³áîçäà÷³. ßê ïàëêó òóðáîòó ïðî íèõ â³ä÷ó-ëè êîëãîñïíèêè ãóìàíí³ñòü äåðæàâè: ³ç ïðèéìàëüíîãî ïóíêòó âåðíóëè çàéâ³ âèâå-çåí³ òðèñòà ê³ëîãðàì³â çåðíà. Çà ïåðøå ï³âð³÷÷ÿ áóëî íàðàõîâàíî ïî 3 êã çåðíà íàòðóäîäåíü, ùî ñïðèéíÿëîñÿ íåïåðåäàâàíîþ ðàä³ñòþ.

Ìàáóòü, ïî ö³é ïðè÷èí³ âñå ÷àñò³øå ñòàëà çâó÷àòè ï³ñíÿ. Ëþäè ñï³âàëè íåò³ëüêè éäó÷è ç ðîáîòè, à é íà ðîáîòó ³, îñîáëèâî âå÷îðàìè, ñï³âàëà ìîëîäü. Ìè

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

191

ðàä³ëè îäèí îäíîìó, ùî âèæèëè, ùå íå â³ðÿ÷è òîìó, ùî ïîíåâ³ðÿííÿ çàëèøèëèñÿïîçàäó ³ íå òðåáà á³ëüøå äóìàòè ïðî ¿æó.

Àëå ïîðÿä ç ðàä³ñíèìè äóìêàìè ³ ïëàíàìè íà ìàéáóòíº ïîñò³éíî â ñåðö³áóëà ñêîðáîòà çà ïîìåðëèìè, îñîáëèâî ó òèõ, õòî ³ç ñ³ì’¿ çàëèøèâñÿ îäèí.À òàêèõ áóëî íåìàëî.

Õòî ïåðåæèâ ãîëîä, òîé íå ì³ã âèêèíóòè ç äóø³ ö³ ãí³òþ÷³ ñòðàæäàííÿ.Ïîìåðëèõ â³ä ãîëîäó çãàäóâàëè çàâæäè, ñ³äàþ÷è äî ñòîëó, à ç ðîêàìè, êîëè ñò³ëáàãàòøàâ, á³ëü áóâ ùå ñèëüí³øèì.

ßêáè âñòàëè é íà¿ëèñÿ,Õî÷ ïîêóøòóâàëè,Ùîá íå çîâñ³ì ãîëîäíèìè,Ó çåìë³ ëåæàëè.

Ãåðî¿çì êîëãîñïíèê³â íà ïîëÿõ íà ïî÷àòêó òðèäöÿòèõ ÿ ï³çí³øå ïîð³âíþâàâ ³çãåðî¿çìîì êîð÷àã³íö³â, êîëè ïðî÷èòàâ êíèãó Ì.Îñòðîâñüêîãî “ßê ãàðòóâàëàñÿñòàëü”. Òà íå íàðîäèâñÿ ùå ïèñüìåííèê, ÿêèé áè çì³ã ïðî âñå, ùî â³äáóâàëîñÿíà ñåë³ â ïåðø³ ðîêè êîëåêòèâ³çàö³¿, íàïèñàòè ÏÐÀÂÄÓ â êíèç³ “ßê çáèðàâñÿóðîæàé”.

Ç ³ñòî𳿠Óêðà¿íè â³äîìî, ùî í³ îäíà ç âîºí íå ïðèíåñëà ñò³ëüêè ëþäñüêèõæåðòâ, ñê³ëüêè çàâäàâ ãîëîä, øòó÷íî çðîáëåíèé íåâ³äîìî êèì, çà ÿêèé í³õòî íåïîí³ñ í³ íàéìåíøî¿ êàðè, àáî õî÷ áè ïîïðîñèâ ïðîáà÷åííÿ â íàðîäó óêðà¿íñüêîãî.

Ïðî ãîëîä òðåáà ïàì’ÿòàòè, ïðî íüîãî òðåáà ãîâîðèòè, îñîáëèâî ìîëîäîìóïîêîë³ííþ, ùîá âîíî çíàëî ã³ðêó ïðàâäó ïðî 33-é ð³ê.

ϳñëÿ âèêîíàííÿ ïëàíó ïðîäàæó õë³áà äåðæàâ³ é âèäà÷³ éîãî êîëãîñïíèêàìàâàíñîì íà òðóäîäí³ “äâàäöÿòèï’ÿòèòèñÿ÷íèê” Äåì÷åíêî â³äáóâ ó Ìîñêâó. Íàïðîùàííÿ ÿ éîìó ïðèãîòóâàâ ãîñòèíåöü: äâà â³äðà ïåðøîñîðòíèõ àáðèêîñ, ÿê³áóëè ò³ëüêè ó ìåíå íà âñå ñåëî. Äåì÷åíêî çàëèøèâñÿ çàäîâîëåíèé ìî¿ì ïîäà-ðóíêîì, ³ ìè ðîçïðîùàëèñÿ íàçàâæäè. ϳçí³øå ÿ øêîäóâàâ, ùî íå âçÿâ éîãî àäðå-ñè äëÿ ëèñòóâàííÿ. Éîãî òîâàðèø Ïîïåíêî çàëèøèâñÿ ó ñåë³ é î÷îëèâ êîëãîñï“Øëÿõ Ëåí³íà”.

Âîñåíè âñå ÷àñò³øå ïîðóøóâàëîñÿ ïèòàííÿ ï³äãîòîâêè êîëãîñïíèõ êàäð³â.Ïðàâë³ííÿ êîëãîñïó ñâî¿ì ð³øåííÿì íàïðàâèëî ìåíå íà 6-ì³ñÿ÷í³ êóðñè ðàõ³â-íèê³â, ùî ðîçïî÷èíàëè ñâîþ ðîáîòó ïðè Îíóôð³¿âñüê³é ðàéêîëãîñïøêîë³ (ÐÊØ)ç 1 ëèñòîïàäà. Êð³ì ìåíå, íà êóðñè áðèãàäèð³â-ð³ëüíèê³â íàïðàâèëè Ãîí÷àðàÌàêñèìà ßêîâè÷à, òà çàâ³äóþ÷ó ÑÒÔ – Çàëî¿ëî Ãàëèíó Ñòåïàí³âíó – â ìàé-áóòíüîìó ìîþ äðóæèíó. Êîëãîñï “Øëÿõ Ëåí³íà” íàïðàâèâ ó÷èòèñÿ íà ðàõ³â-íèê³â – Êóÿíà Îíèñüêà, íà áðèãàäèð³â-ð³ëüíèê³â – Ãîð䳺íêà Òèõîíà Ìèõàéëî-âè÷à, íà çàâ³äóþ÷îãî ÑÒÔ – Êèðè÷åíêà Ãðèãîð³ÿ Àíòîíîâè÷à. Íåâäîâç³ Ãîí÷àðÌàêñèì ïî ÿê³éñü ïðè÷èí³ â³äìîâèâñÿ â³ä íàâ÷àííÿ ³ çàì³ñòü íüîãî êóðñàíòîìñòàâ Ãîí÷àðîâ Àâðàì ²ëë³÷. Òîâàðèø³ ïî íàâ÷àííþ áóëè ñòàðø³ â³ä ìåíå íà7–15 ðîê³â ³ ìàéæå âñ³ îäðóæåí³.

192

ѲÄ×ÅÍÍß

Çà äåê³ëüêà äí³â íàñ â³äâåçëè ï³äâîäîþ â Îíóôð³¿âêó, äå ïîçíàéîìèëè ç óìî-âàìè íàâ÷àííÿ. Äèðåêòîð ðàéêîëãîñïøêîëè Âîëîäèìèð Ñîêîëîãîðñüêèé ïåðåêà-çàâ ïðàâë³ííþ íàøèõ êîëãîñï³â, ùîá âîíè íàïðàâèëè ñâî¿õ ïðåäñòàâíèê³â äëÿóêëàäåííÿ äîãîâîðó êâàðòèðóâàííÿ ç ì³ñöåâèìè æèòåëÿìè. Êð³ì òîãî, íà êîæíî-ãî êóðñàíòà íåîáõ³äíî áóëî ïðèâåçòè ïî îäíîìó öåíòíåðó áîðîøíà òà êàðòîïë³³ ïî 160 êðá.

Íàçàä ïîâåðòàëèñÿ ï³øêè. Ìèìî ñâ õàòè – í³áè ³ íå ãóä³ëè ó ìåíå íîãè –ÿ ïîïðÿìóâàâ ó êîíòîðó, ùîá äîïîâ³ñòè ãîëîâ³ òå, ùî ãîâîðèâ Ñîêîëîãîðñüêèé.Ñâèðèä óâàæíî ìåíå âèñëóõàâ, àëå í³÷îãî íå â³äïîâ³â.

Íàïåðåäîäí³ çàíÿòü ÿ çíîâó çàéøîâ äî Çóáöÿ, í³áè â³ä÷óâàþ÷è, ùî ò³ëüêèÿ ïîâèíåí ïðèâåçòè äèðåêòîðó ÐÊØ àáî ïðîäóêòè, àáî ÿêóñü â³äïîâ³äü. Öüîãîðàçó ãîëîâà êîëãîñïó ìåí³ ñêàçàâ:

– Íå âñå âîäíî÷àñ ðîáèòüñÿ; äîðîãó äî ðàéîíó âè çíàºòå, ïî ÿê³é ìîæíà éòè,ÿêùî íå ãóðòîì, òî ïîîäèíö³ – ÿê õòî çàõî÷å. À ìè ñàì³ âèêðî¿ìî ÷àñ, ùîáïðèâåçòè âàì óñå íåîáõ³äíå.

Òàêà â³äïîâ³äü áóëà äëÿ ìåíå ïðèêðîþ, àëå íàñò³ëüêè çðîçóì³ëîþ, ùî ÿ âèð³-øèâ â ìàéáóòíüîìó äî ãîëîâè êîëãîñïó íå ç³ ñâî¿ìè ïèòàííÿìè á³ëüøå íå çâåðòà-òèñÿ. À íàñòóïíîãî ðàíêó âñ³ êóðñàíòè – óñïåíö³ ïðèáóëè ï³øêè â ðàéöåíòð íàçàíÿòòÿ.

Ïåðøèé äåíü íàâ÷àííÿ ïîêàçàâ, ùî ïðîãðàìà ïåðåâàíòàæåíà. Ò³ëüêè ââå-÷åð³ ï³øëè ãóðòîì øóêàòè íî÷³âëþ, òà ïóñòèòè äî õàòè íàñ í³õòî íå íàâàæèâñÿ,áî ñïðèéìàëè ÿê ÿêóñü áàíäó. Øóêàòè æ êâàðòèðè ïîîäèíö³ íå äîäóìàëèñÿ.

Ïîäðàòóâàâøè äî ï³çíüîãî âå÷îðà ñîáàê, ìè çàéøëè äî ñ³ëüñüêî¿ ðàäè, äå³ êîðîòàëè í³÷ íà ñòîëàõ ³ ñò³ëüöÿõ.

Âðàíö³ â øêîë³ ðîçïîâ³ëè ïðî ñâî¿ ïðèãîäè äèðåêòîðîâ³, òà â³í ïðî íèõ óæåçíàâ. Íàñòóïíîãî äíÿ ïðî íàñ ïèñàëà ðàéîííà ãàçåòà “Óäàðíà ïðàöÿ”, àêöåíòóþ-÷è íà òå, ùî ³íîä³ áóâàº, êîëè “íå âñå âîäíî÷àñ ðîáèòüñÿ”.

Íà äðóãó í³÷ íàñ ïîñåëèëè â õàò³ îäí³º¿ âäîâè, äå â çàäí³é ê³ìíàò³ ðàçîì çíåþ óæå ïðîæèâàëè äâà êâàðòèðàíòè, à ïåðåäíþ, ïðîñòîðó, âîíà íåîõî÷å çàïðî-ïîíóâàëà íàì. Áóëî âèäíî, ùî ìè òóò äîâãî íå çàòðèìàºìîñÿ. Òàê ÿê â ê³ìíàò³íå òîïèëîñÿ, äîâåëîñÿ ïðèéíÿòè ñâ³æèé “öåðêîâíèé äóõ”: íå ðîçäÿãàþ÷èñü, ðîç-òàøóâàëèñÿ, õòî, äå çì³ã, à ïîëîâèíà – íà õîëîäí³é ïå÷³. Ïðî òå, ùî íå âå÷åðÿëè³ äî ðàíêó íå ç³ãð³ëèñÿ, ìè âæå í³êîìó íå ñêàðæèëèñÿ.

Íàñòóïíîãî äíÿ Çàëî¿ëî Ãàëèíó äåñü âçÿëè íà êâàðòèðó, à ìè çíîâó ïîâåðíó-ëèñÿ â õîëîäíó ê³ìíàòó, äå ñòàëî çðîçóì³ëî âñ³ì, ùî òðåáà ¿¿ ïðîòîïèòè. Ïðèòÿã-íóâøè ç âóëèö³ ñóõó êîëîäó, çàãîòîâèëè äðîâ, çàòîïèëè. ³ä òåïëà ñòàëî âåñåë³øå,àëå ùå õîò³ëîñÿ ¿ñòè.

– Ìîæíà êàðòîïë³ íàïåêòè, òàê ¿¿ íåìàº, – ñêàçàâ Òèõ³í Ãîð䳺íêî.– Ìîæíà é ïèð³æê³â íàïåêòè, òàê áîðîøíà íåìàº, – äîäàâ Îíèñüêî Êóÿí.– ß ï³äó äî ñóñ³ä³â – êâàðòèðàíò³â ³ ùî-íåáóäü ïîçè÷ó, – ìîâèâ Êèðè÷åíêî

Ãðèãîð³é ³ ìèòòþ çíèê çà äâåðèìà.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

193

Ìè ðîçñì³ÿëèñÿ, òà íåâäîâç³ â³í ïîâåðíóâñÿ ç êàðòîïëåþ òà ùå é ç áîðîøíîì.Õîðîì âèð³øèëè âàðèòè ãàëóøêè.  õàçÿéêè ïîïðîñèëè êàçàí, ³ ðîáîòà çàêè-

ï³ëà. Îíèñüêî, ïî ñòàðøèíñòâó, çàì³ñèâ ò³ñòî – â íüîãî öå äîáðå âèõîäèëî, ðåøòà÷èñòèëà êàðòîïëþ. Ãàëóøêè âäàëèñÿ íà ñëàâó, à ÿêáè áóëî ÷èì çàìàñòèòè, áóëèá ùå ñìà÷í³ø³. Êàçàí ïîñòàâèëè ñåðåä ñòîëó, ëîæêàìè ñüîðáàëè þøêó ³ ëîâèëèêàðòîïëþ, à ãàëóøêè íàíèçóâàëè íà çàãîñòðåí³ ïàëè÷êè. Âîíè, íà÷å âàðåíèêèâ ñìåòàí³, ñàì³ ïëèâëè â ðîò, ³ ìè íà¿ëèñÿ âïåðøå çà îñòàíí³ òðè äí³ ³ ùå é íà òðèäí³ íàïåðåä. Òà êàçàí áóâ ï³âòîðàâ³äåðíèé, ³ Ãðèøà çàëèøêîì ñòðàâè ïðèãîñòèâñóñ³ä³â, äå ïîçè÷èâ ïðîäóêòè.

Õàð÷óâàííÿ íàñ õâèëþâàëî, áî íå ò³ëüêè â óñïåíñüêèõ êîëãîñïàõ “íå âñåâîäíî÷àñ ðîáèëîñÿ”. Ùå ïðîéøëî 3–4 äí³, ïîêè ç ÿêîãîñü ñåëà íå ïðèâåçëè ïðî-äóêòè, ³ â øêîë³ â³äêðèëè ¿äàëüíþ ç òðüîõðàçîâèì õàð÷óâàííÿì. ¯æà áóëà ìàéæåîäíîìàí³òíà: ñóï, êàøà, ÷àé. Ì’ÿñíèõ ñòðàâ íå áóëî. Àëå íàâ³òü òå, ùî ïèëè ÷àé,à íå âîäó, âñ³õ ðàäóâàëî.

Çàëèøàëîñÿ íåâèð³øåíèì ïèòàííÿ æèòëà. Õàçÿéêà-âäîâà áóëà íå äóæå íàìðàäà, ³ ìè çàéíÿëèñÿ ñàì³ ïîøóêàìè ³íøî¿ êâàðòèðè. Íåâäîâç³ Ãîí÷àðîâ Àâðàìäåñü óëàøòóâàâñÿ, à ìè â÷îòèðüîõ ïîñåëèëèñÿ íåïîäàë³ê â³ä øêîëè (òðåòÿ õàòàâ³ä ñ³ëüãîñïâ³ää³ëó) ó âäîâè Ñîëîìêè Õèìêè. Ç íåþ ïðîæèâàëè ¿¿ 18-òè ð³÷íèéñèí ³ íåâ³ñòêà Íàòàëêà ç òðüîõð³÷íèì õëîï÷èêîì – äðóæèíà ñòàðøîãî ñèíà, ÿêèéáóâ çàñóäæåíèé çà êðàä³æêó ôðóêòîâèõ ñàäæàíö³â ó êîëãîñï³ ³ â³äáóâàâ ïîêàðàí-íÿ äåñü íà Äàëåêîìó Ñõîä³.

Ãîñïîäèíÿ âèä³ëèëà íàì ïåðåäíþ ïîëîâèíó õàòè, êóäè áóâ ïðîõ³ä ÷åðåç ê³ìíà-òó, äå æèëè âîíè. Ãðóáà îá³ãð³âàëà îáèäâ³ ê³ìíàòè, êð³ì òîãî, áóëà ùå ï³÷ ³ ëåæàí-êà. Ïî òèì ì³ðêàì, öå áóëî äëÿ íàñ æèòëî ç óñ³ìà âèãîäàìè, à ãîëîâíå – áàáàÕèìêà é ò³òêà Íàòàëêà áóëè ÷óéíèìè ëþäüìè, ³ ÿ âñå æèòòÿ ¿õ çãàäóâàâ äîáðèìñëîâîì.

Àæ òåïåð ìè â³ä÷óëè ñåáå ïîâí³ñòþ â êî볿 ñòóäåíòñüêîãî æèòòÿ. Íàâ÷àííÿäàâàëîñÿ ìåí³ ëåãêî, õàð÷óâàííÿ âèñòà÷àëî, â õàò³ áóëî òåïëî – ÷îãî ùå êðàùî-ãî? Âå÷îðàìè ãóëÿëè íà âóëèö³, äå áóëî ÷óòè íå îäíó ï³ñíþ, ùî, çäàâàëîñÿ, ñï³âà-ëà âñÿ Îíóôð³¿âêà. Ñï³âàëà âå÷îðàìè ³ ð³äíà Óñïåíêà, êóäè ìè ùîñóáîòè ïîâåð-òàëèñÿ ïðè áóäü-ÿê³é ïîãîä³ ï³øêè, à â ïîíåä³ëîê ³ç 5-òè ãîäèí ðàíêó çíîâó âèðó-øàëè äî ðàéöåíòðó. Õîäüáà áóëà äëÿ íàñ ÿê âèä ñïîðòó, ³ òîìó 20 êì íå áóëèâàæêèìè. Òèì ³ çàê³í÷óâàâñÿ äëÿ ìåíå òîé ñòðàøíèé 1933 ð³ê.

1934 ð³êÍàâ÷àííÿ ïðîäîâæóâàëîñÿ â ò³ì æå ðóñë³. Îäíå ëèøå íàñ õâèëþâàëî: ïðî-

äóêò³â í³ ç “Äí³ïðà” í³ ç “Øëÿõó Ëåí³íà” òàê ³ íå ïðèâåçëè. Äèðåêòîð ÐÊØ ïåðå-äàâàâ “ïðèâ³òè” íàøèì ãîëîâàì êîëãîñï³â ÿê ÷åðåç íàñ, òàê ³ ëèñòîâíî, àëå äà-ðåìíî. Ñòàâàëî ïîïåðåä ãîðëà õàð÷óâàííÿ â ¿äàëüí³, áî ñîâ³ñòü ï³äêàçóâàëà, ùîïî¿äàºìî íå ñâî¿ õàð÷³. ×è íà íàñ êîñî äèâèëèñÿ, ÷è íàì öå ò³ëüêè çäàâàëîñÿ, àëåâ³ä÷óâàëè ìè ñåáå íåêîìôîðòíî, ³ òîìó íàâ³òü ïðîìàéíóëà äóìêà çàëèøèòè øêîëó.

194

ѲÄ×ÅÍÍß

Íàáðàâøèñü ñèëè âîë³, ÿ â îäèí ³ç âèõ³äíèõ ï³øîâ äî ãîëîâè êîëãîñïó. Ðîçïî-â³âøè ïðî íàâ÷àííÿ, ÿ çíîâó íàãàäàâ éîìó çà ïðîäóêòè. Ñâèðèäó ñëóõàòè òàêåáóëî íå äî âïîäîáè, òà â³äïîâ³äü áóëà óæå ³íøîþ:

– Öå íå äîñèòü ñêëàäíà ñïðàâà, ùîá âàì ñàìèì ³ç íåþ íå âïîðàòèñü.Òàêó â³äïîâ³äü ãîëîâè ÿ ñïðèéíÿâ ÿê äîçâ³ë äëÿ ä³é. Ðàíî-âðàíö³ â ïîíåä³ëîê

ìè ç ¿çäîâèì Ëàêîâèì Çàõàðîì íàáðàëè 3 ö ïøåíèö³ ³ â³äâåçëè â Îíóôð³¿âêóâ ïàðîâèé ìëèí. ³í áóâ îäèí â ðàä³óñ³ 20–30 êì, ³ òîìó íàïëèâ ëþäåé áóâ âåëè-êèé, òèì á³ëüøå, ùî íàáëèæàëèñÿ гçäâÿí³ ñâÿòà, ³ êîæíà ñ³ì’ÿ íàìàãàëàñÿ ñïåê-òè êíèø³ äî Ñâÿòîãî âå÷îðà ³ç ñâ³æîãî áîðîøíà. Âèäàâøè êâèòàíö³þ, íàñ ïîñòà-âèëè â ÷åðãó íà ñåðåäó.

Ó øêîë³ çà òðè ïðîïóùåí³ óðîêè ìåí³ ïîñòàâèëè òðè “í”, ùî áóëî íåïðèºìíî,áî ÿ íå ëþáèâ ïîðóøóâàòè äèñöèïë³íó. Çàíÿòòÿ ïðîäîâæóâàëèñÿ ò³ëüêè äî ïðè-ñìåðê³â, áî äëÿ îñâ³òëåííÿ íå áóëî ãðîøåé.

Óâå÷åð³ â ñåðåäó ìè ç Ãîí÷àðîâèì Àâðàìîì ï³øëè ìîëîòè ïøåíèöþ. Ìëèíáóâ çàáèòèé ëþäüìè é ì³øêàìè. “Ïåðåâåðíóâøè” éîãî, ñâî¿õ ì³øê³â íå çíàéø-ëè. Ìè ðîçóì³ëè, ùî ìëèí “ïåðåâåðòàâ” ñò³ëüêè, ñê³ëüêè áóëî ëþäåé, àëå ôàêòçàëèøàâñÿ ôàêòîì. Ùå äâ³ íî÷³ ï³äðÿä ìè ïðîâåëè â ïîøóêàõ ñâ ïøåíèö³, àëåáåçóñï³øíî. Âèð³øèëè ïîäàòè äèðåêòîðîâ³ øêîëè êâèòàíö³þ ìëèíà. Ñîêîëîãîð-ñüêèé, âèñëóõàâøè íàñ, ¿¿ çàáðàâ ³ íàì, ðàïòîâî, ïîëåãøàëî, íà÷å ãîðà ç ïëå÷åéçâàëèëàñÿ.

Çàëèøàëîñü ïðèâåçòè êàðòîïëþ. Ïåðåãîäèâøè íàñòóïíèé âèõ³äíèé, ÿ çíîâóï³øîâ äî Çóáöÿ, ³ òîé âèä³ëèâ íà ïîíåä³ëîê ï³äâîäó.

Íàáðàâøè ï’ÿòü ëàíòóõ³â êàðòîïë³ â ï³äâàë³ ïåðøî¿ áðèãàäè, ìè ç ¿çäîâèì²âàí÷åíêîì Ïåòðîì Îëåêñ³éîâè÷åì íà ñàíÿõ âðàíö³ âè¿õàëè äî Îíóôð³¿âêè.Ëàíòóõè ïðèêðèëè ñ³íîì, ùîá êàðòîïëÿ íå ïîìåðçëà, òà ³ êîíåé ó äîðîç³ òðåáàãîäóâàòè áóëî.

Ïîãîäà âèÿâèëàñÿ ãàðíîþ: íåñèëüíèé ìîðîç ³ òèõà ñí³æíà äîðîãà ïðèäàâàëè¿çä³ çàäîâîëåííÿ, ³ ìè íå â³ä÷óëè, êîëè îïèíèëèñÿ íà ï³ä’¿çä³ äî Îíóôð³¿âêè. Ëàí-ã³âñüêà ãîðà áóëà êðóòà ³ ñëèçüêà, êîí³ íàìàãàëèñÿ éòè øâèäøå, ï³äãàíÿþ÷è ñåáåáàðêàìè, ùî áèëè ïî çàäí³õ íîãàõ. Ïåòðî, áóäó÷è ¿çäîâèì äîñâ³ä÷åíèì ³ ïðèçäîðîâ’¿, ùîá ñàíè íå ï³øëè ïîïåðåäó óïðÿæêè, ïóñòèâ êîíåé ó ãàëîï. Ñàíè ìàé-æå ï³äíÿëî íàä äîðîãîþ, çàíåñëî âïðàâî, âäàðèâøè îá ìåðçëó çåìëþ, ïîò³ì ùåç á³ëüøîþ ñèëîþ âäàðèëèñü çë³âà, ï³ñëÿ ÷îãî ïåðåâåðíóëèñÿ. Ëàíòóõè ïîêîòèëè-ñÿ ç ãîðè, ðîçâ’ÿçóþ÷èñü.

Êîòèëèñÿ ç ãîðè ³ ÿ ç Ïåòðîì. Êîëè î÷óõàëèñÿ, ïîáà÷èëè óñ³ÿíèé êàðòîïëåþóçâ³ç, ïåðåáèòèé íàòðîº ïîëîçîê, ùî âàëÿâñÿ ïîðÿä ³ç íàìè. Óíèçó, ï³ä ãîðîþ, äåçíàõîäèëàñÿ áðèãàäíà êîíþøíÿ, ñòîÿëè íàø³ êîí³ ç ðîçáèòèìè âùåíò ñàíüìè.Ëþäè, ÿê³ òàì áóëè ³ âñå áà÷èëè, çàñïîêîþâàëè êîíåé, à íàì çàñïîêîþâàòèñÿáóëî í³÷îãî: óñå ïîêàçóâàëî íà òå, ùî ñêîðî çâ³äñè íå âèáåðåìîñÿ.

Îáòðóøóþ÷è íà õîäó îäèí îäíîãî â³ä ñí³ãó ³ ñëóõàþ÷è äæìåë³â, ùî ãóä³ëèâ ãîëîâ³, ìè ç³éøëè äî êîíþøí³. Äîáð³ ëþäè ïîîá³öÿëè íàì äàòè ñâî¿ ñàíè, ³ ìè

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

195

ç Ïåòðîì ñòàëè çáèðàòè êàðòîïëþ, ÷îãî ðîáèòè äóæå íå õîò³ëîñÿ. Òà ä³âàòèñÿáóëî í³êóäè. Äîáðå, ùî êàðòîïëÿ õî÷ ³ áóëà ðîçñòåëåíà ïî âñüîìó ñïóñêó, àëåÿêîñü ëåæàëà êóïêàìè.

Ò³ëüêè íàäâå÷³ð ìè ïðèáóëè äî ¿äàëüí³, äå ðîçâàíòàæèëèñü. Ðîçïðîùàâøèñüç Ïåòðîì, ÿ ï³øîâ íà êâàðòèðó, äå ìåíå, ÿê ñâîãî ð³äíîãî, çóñòð³ëè áàáà Õèìêàé ò³òêà Íàòàëêà. ß ðîçïîâ³â ¿ì ïðî ñâîþ ïðèãîäó, â³ä ÷îãî ò³òêà Íàòàëêà ñì³ÿëàñÿ,à áàáà Õèìêà, ïåðåæèâàþ÷è, àæ ïëàêàëà. Ïîò³ì, òðîõè çàñïîêî¿âøèñü, ïîñòàâè-ëè íà ñò³ë ³ç äâîõ ñòðàâ ¿æó, íà ÿêó ÿ ç âåëèêèì àïåòèòîì íàêèíóâñÿ. Ïîêè âïðàâ-ëÿâñÿ ëîæêîþ, áàáà Õèìêà ñèä³ëà íàïðîòè ³ âåñü ÷àñ äèâèëàñÿ íà ìåíå, ÿê ìîã-ëà öå ðîáèòè ð³äíà ìàòè, ëþáóþ÷èñü ÷è æàë³þ÷è. Ò³òêà Íàòàëêà ïîäàëà ñòàêàíêîìïîòó, ÿêèì ÿ çàêóñèâ ñèòíó ¿æó. Áàáà Õèìêà ïîðàäèëà ñïàòè:

– ³äïî÷èíü ç òàêî¿ äîðîãè, çàáóäü ïðî ïðèãîäó ³ çàâòðà ç ÿñíîþ ãîëîâîþï³äåø äî ñâ øêîëè.

Ïîäÿêóâàâøè çà ¿æó ³ çà ï³êëóâàííÿ, ÿ íåçàáàðîì çàñíóâ ñîëîäêèì ñíîì, íåïî÷óâøè, êîëè ïîâåðíóëèñÿ ìî¿ òîâàðèø³.

Âðàíö³ ÿ ðîçïîâ³â ïðî âèïàäîê ó äîðîç³ Ãîí÷àðîâó. Àâðàìó áóëî í³ÿêîâî, ùîíå âçÿâ ó÷àñò³ â äîñòàâö³ êàðòîïë³, íà ùî â³äïîâ³â:

– Òè âæå õî÷ íå äóìàé ïðî áîðîøíî – ÿ ëàíòóõè áóäó øóêàòè ñàì, – ùî ìåí³ïðèºìíî áóëî â³ä íüîãî ïî÷óòè.

Àëå ¿ñòè ñâîþ êàðòîïëþ ³ ñâ³é õë³á óæå ìàéæå íå áóëî êîëè, îñîáëèâî ìåí³. ëþòîìó ì³ñÿö³ Êèðè÷åíêà Ãðèøó ïðèçâàëè íà â³éñüêîâó ñëóæáó, ³ íà êâàðòèð³áàáè Õèìêè íàñ çàëèøèëîñÿ òðîº: ÿ, Òèõ³í ³ Îíèñüêî. À íåçàáàðîì óñ³õ êóð-ñàíò³â ðîçïóñòèëè ïî êîëãîñïàì íà ïðàêòèêó íà òðè äí³ ³ ò³ëüêè îäíèì ðàõ³âíè-êàì áóëî çàÿâëåíî: áåç âèðîáíè÷îãî ïëàíó êîëãîñïó â øêîëó íå ç’ÿâëÿòèñÿ.

Äëÿ ìåíå öå áóëî íîâèçíîþ. Éäó÷è äîäîìó, ÿ âñþ äîðîãó äóìàâ, ç ÷îãîðîçïî÷àòè, ç êèì ïîðàäèòèñü.  êîëãîñï³ íå áóëî ãðàìîòíîãî ôàõ³âöÿ, à ÿ çàé-ìàâñÿ ëèøå îáë³êîì òðóäîäí³â ³ ëèøå â áðèãàä³ ç ÷åðâíÿ ïî ëèñòîïàä. Öå äàñòüìåí³ çìîãó íàáðàòè âåñü êîìïëåêñ ðîá³ò, ùî ïîâèíí³ âèêîíàòèñÿ ïðîòÿãîì 1934 ð.³ çàïëàíóâàòè íà íèõ â³äïîâ³äíó ê³ëüê³ñòü òðóäîäí³â, ÿê³ íåîáõ³äíî âèðîáèòè.

Ç öüîãî ÿ ³ ðîçïî÷àâ ïåðøèé äåíü ïðàêòèêè. Ðîçáèâøè êîëãîñïíå âèðîáíèöòâîíà ãàëóç³ ³ ðîçïèñàâøè êîæíó ïî îá’ºìó, ÿ çàïëàíóâàâ íà íèõ â³äïîâ³äíó ê³ëüê³ñòüòðóäîäí³â. ³äïîâ³äíó, íà ì³é ïîãëÿä, áî í³ ïðî ÿêó òåõíîëîã³þ çâåäåííÿ ïëàíóòîä³ ùå íå ìàëè óÿâè, à ÿ ëèøå âèêîðèñòîâóâàâ ò³ çíàííÿ, ùî íàáóâ íà êóðñàõ.Äî òîãî æ – ùî çà ðàõ³âíèê áåç ðàõ³âíèö³? ¯¿ ó êîëãîñï³ íå áóëî, à ÿêáè é áóëà, òîðàõóâàòè íà í³é íå âì³â, áî â øêîë³ ùå íå â÷èëè. Äîâåëîñÿ ïðîâåñòè äåíüó ìàòåìàòè÷íèõ ðîçðàõóíêàõ íà êëàïòèêàõ ïàïåðó, ÿêîãî òàêîæ áóëî îáìàëü.

ϳä ê³íåöü äíÿ äî ìåíå ï³ä³éøîâ Çóáåöü. Ñâèðèä ïðàöþâàâ ðàõ³âíèêîì ñïî-æèâ÷îãî òîâàðèñòâà ³ ìàâ óÿâëåííÿ ïðî ïëàí. Òîìó, îçíàéîìèâøèñü ³ç ìî¿ìèðîçðàõóíêàìè, äàâ â³äïîâ³äí³ âêàç³âêè, ³ íàñòóïíîãî äíÿ ÿ âñå ïåðåðîáèâ çàíîâî.Òà íàäâå÷³ð ãîëîâà âïåâíèâñÿ, ùî ñïåöèô³êà êîëãîñïíîãî âèðîáíèöòâàâ³äð³çíÿºòüñÿ â³ä ñïîæèâ÷îãî òîâàðèñòâà.

196

ѲÄ×ÅÍÍß

Òðåò³é äåíü ðîçðàõóíê³â òàêîæ íå ïðèí³ñ ðåçóëüòàòó. Ïðàêòèêà çàê³í÷èëàñü,òðåáà áóëî ¿õàòè íà êóðñè, à ïëàíó íå áóëî. ß íå çíàâ, ùî ðîáèòè.

Òà ÿê áè ÿ íå áðàâ íà ñåáå â³äïîâ³äàëüí³ñòü, ïèòàííÿ ïëàíóâàííÿ íå áóëîìî¿ì îñîáèñòèì ÷è êîëãîñïó. Ïëàíîâà ñèñòåìà ãîñïîäàðþâàííÿ ò³ëüêè çàïðî-âàäæóâàëàñÿ ïî âñ³é êðà¿í³ â óñ³õ ãàëóçÿõ íàðîäíîãî ãîñïîäàðñòâà. Òîìó íå âè-ïàäêîâî ìåí³, ÿê ìàéáóòíüîìó ôàõ³âöþ, ïîñòàâèëè â øêîë³ òàêå çàâäàííÿ. Ïëà-íóâàííÿ êîëãîñïíîãî âèðîáíèöòâà áóëî ï³ä êîíòðîëåì ðàéêîìó ïàðò³¿, ñåêðåòà-ðåì ÿêîãî áóâ Ñèäîøåíêî.  êîëãîñïàõ óæå áóëè ïàðò³éí³ îñåðåäêè, ÿê³ î÷îëþâà-ëè “äâàäöÿòèï’ÿòèòèñÿ÷íèêè”, ùî çàëèøèëèñÿ íà ñåë³ çà ñâî¿ì áàæàííÿì.Ç òàêèìè, ÿê Êîìëèê, Êîë³íüêî, Äðåíîâ ÿ áóâ äîáðå çíàéîìèé. Àëå ¿õ çàëèøèëîñÿìàëî, à, â îñíîâíîìó, ïàðòîðãàìè áóëè ì³ñöåâ³ àêòèâ³ñòè.

 òîé ÷àñ, êîëè ÿ êîïò³â íàä ïëàíîì, Ñèäîøåíêî ïðîâ³â ðàéîííó íàðàäó, íàÿê³é ïàðòîðãàì êîëãîñï³â áóëî ðîç’ÿñíåíî, ÿê ñêëàäàòè ïëàí. ßêðàç ï³ñëÿ òðüîõäí³â ì áåçóñï³øíî¿ ðîáîòè â êîíòîðó ³ íàãðÿíóâ ïðÿìî ç íàðàäè ïàðòîðã êîë-ãîñïó Âîðîíåöü Ñåðã³é Ìàòâ³éîâè÷. ßê äîñâ³ä÷åíîãî êîìóí³ñòà, éîãî ïðèñëàëèäî íàñ ³ç Ìëèíêà, äå ïàðòîñåðåäîê áóâ óòâîðåíèé ðàí³øå.

 êîíòîð³, íå çíàþ÷è, ùî ç òèì ïëàíîì ðîáèòè, ñèä³â íå ò³ëüêè ÿ, à ³ ãîëîâàÇóáåöü ç îáë³êîâöåì ïî òðóäîäíÿõ Êîðîáêîþ ß.Ä. Îçíàéîìèâøèñü ³ç ðîçðàõóí-êàìè, Âîðîíåöü âèñëîâèâ ñâîº íåçàäîâîëåííÿ ÷îìóñü ò³ëüêè ìåí³. ß õîò³â áóëîçàïåðå÷èòè, àëå íå çì³ã, áî ðîçóì³â, ùî â êîëãîñï³ íå áóëî êîìó öþ ðîáîòó âèêî-íàòè. À çí³ìàòè ³ç ñåáå â³äïîâ³äàëüí³ñòü áóëî ñîðîìíî. ß ïîâèíåí öåé ïðîêëÿòèéïëàí ñêëàñòè!!!

Óçÿâøè àðêóø ïàïåðó, Âîðîíåöü ùîñü íàïèñàâ ³ ïîäàâ éîãî Ñâèðèäó, ñêàçàâøè:– Îöèõ ëþäåé òðåáà âèêëèêàòè äî êîíòîðè íåãàéíî. Ïðîâåäåìî â³äíîñíî

ïëàíó êîðîòêó íàðàäó.ϳñëÿ ñë³â ïàðòîðãà â ìî¿õ î÷àõ ðîçâèäíèëîñÿ ³ ÿ âæå áà÷èâ, ÿê ðîñòóòü íà

âåðá³ ãðóø³.Ó äðóã³é ïîëîâèí³ äíÿ äî êîíòîðè ç’ÿâèëèñÿ ëàíêîâ³, ïåðåäîâèêè êîëãîñïó,

ïðàâë³ííÿ. Âàæêî áóëî öå çáîðèùå íàçâàòè íàðàäîþ. Ïî-ïåðøå, çà 2–3 ãîäèíèëþäåé ò³ëüêè ç³áðàëè é ï³äãîòóâàòèñÿ äî ä³ëîâî¿ ðîçìîâè íå áóëî ÷àñó. Òà é äîÿêî¿ ðîçìîâè ãîòóâàòèñÿ, êîëè îäíå ñëîâî ÏËÀÍ áóëî äëÿ âñ³õ íîâå. Ãðóø³ç âåðáè îáñèïàëèñü, ³ òåïåð óæå íå ò³ëüêè ÿ ³ç Çóáöåì, à é áðèãàäèðè ç ëàíêîâèìèíå çíàëè, ùî ðîáèòè ³ ç ÷îãî ïî÷èíàòè. Âèð³øèëè â³äïóñòèòè í³÷ íà ðîçäóìè,à çðàíêó ç³ ñâî¿ìè ì³ðêóâàííÿìè ç³áðàòèñÿ çíîâó ³ ïðîäîâæèòè ïðàöþâàòè. Äîìî-âèëèñÿ íà îá³ä íå ðîçõîäèòèñü, à îðãàí³çóâàòè õàð÷óâàííÿ çà ðàõóíîê êîëãîñïóâ ñóñ³äí³é ç êîíòîðîþ õàò³.

Íàñòðîþ â ìåíå íå áóëî, ³ ÿ â³ä÷óâàâ, ùî ³ íàñòóïíîãî äíÿ áóäóòü òàê³ æïóñò³ áàëà÷êè. ² òàê, íàïåâíå, âîíî ³ áóëî á, ÿêáè ï³ñëÿ íàðàäè ìåíå íå ïîðàäóâàâÂîðîíåöü:

– ß çàáóâ òîá³ â³ääàòè îñü ö³ âêàç³âêè, ÿê³ ìåí³ â÷îðà âðó÷èâ íà÷àëüíèêðàéçåìâ³ää³ëó òîâàðèø Îëåíè÷, – ³ ïðîòÿãíóâ àðêóøà.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

197

Öå ÿêðàç ³ áóëà ³íñòðóêö³ÿ ïî ñêëàäàííþ âèðîáíè÷èõ ïëàí³â íà 1934 ð³ê.Âîíà íå áóëà ùå îáøèðíîþ, àëå îõîïëþâàëà îñíîâíèé íàïðÿìîê êîëãîñïíîãîâèðîáíèöòâà, ÿêèé, â îñíîâíîìó, ñêëàäàâñÿ ³ç äâîõ ãàëóçåé: ðîñëèííèöòâà é òâà-ðèííèöòâà. Àëå â íàø³ì êîëãîñï³ áóëè ùå òðè â³òðîâ³ ìëèíè òà äâ³ êóçí³.

Àæ òåïåð, îçíàéîìèâøèñü ç ³íñòðóêö³ºþ, ìåí³ ñòàëî çðîçóì³ëî â³ä ïî÷àòêóé äî ê³íöÿ, ÿêó ðîáîòó ïîâèíåí âèêîíàòè.

Íàñòóïíîãî ðàíêó, äîâ³âøè ïîëîæåííÿ ³íñòðóêö³¿ ðàéçåìâ³ää³ëó äî âñ³õ ïðè-ñóòí³õ, ÿ â³ä÷óâ ñåáå áäæîëîþ ó âåëèêîìó äðóæíüîìó âóëèêó. Îäíèõ ò³ëüêè áðè-ãàäèð³â-ð³ëüíèê³â ÿ ì³ã êîíêðåòíî çàâàíòàæèòè, ùîá êîæåí íàáèðàâ âèòðàòè òðó-äîäí³â, âèõîäÿ÷è ç êîìïëåêñó ðîá³ò íà 1 ãà êîæíî¿ êóëüòóðè, çîêðåìà, â³ä ïî÷àò-êó ³ äî ê³íöÿ ¿¿ âèðîùóâàííÿ, ï³ñëÿ ÷îãî ìîæíà áóëî çðîáèòè äëÿ êîæíî¿ áðèãàäèçâåäåííÿ, ùî âæå ³ áóëî á äëÿ íå¿ ïëàíîì, à, çâ³âøè ïî áðèãàäàõ ó ö³ëîìó, áóâ áèïëàí êîëãîñïó.

Ïðàöþâàëè íàñò³ëüêè îðãàí³çîâàíî, ùî íå ïîì³òèëè, êîëè ïðèéøîâ ÷àñîá³äàòè. Äî ñòîëó, ùî áóâ óæå íàêðèòèé ïî ñóñ³äñòâó, òàêîæ ñ³ëè äðóæíî.

ͳõòî íå ïîì³òèâ, çâ³äêè ó áðèãàäèðà Ëèòâèíîâà Ô.Ê. ç’ÿâèâñÿ âåëèêèé êî-øèê, ïîâíèé ñàìîãîíó. ³í ïîñòàâèâ éîãî íà â³êí³, ñ³âøè ïîðÿä. Ñâèðèä, ïî-âñüîìó,çíàâ ïðî çàò³þ, áî âåñü ÷àñ ÷îìóñü âèãëÿäàâ, à ïîò³ì, çàñïîêî¿âøèñü, ñêàçàâ,çâåðòàþ÷èñü äî òîãî æå Ëèòâèíîâà:

– Òàê, âîíî, Ôåäüêà, ³ ñòàêàí÷èê³â ùå òðåáà. Àíó-ó-ó, ëþá³ êóõàðî÷êè...Öå, ìàáóòü, áóëà ïåðøà â êîëãîñïíîìó æèòò³ êîìàíäà êóõîâàðàì ïîäàâàòè

íà ñò³ë íå ò³ëüêè ¿æó. Ñòàêàíè øâèäêî ç’ÿâèëèñÿ íàïðîòè êîæíîãî, íàïîâíèëèñÿ,à ñë³äîì ïðîçâó÷àâ ³ òîñò ãîëîâè êîëãîñïó, ÿêèé áóâ çàíàäòî êîðîòêèì, àëå ïîë³òè÷íîãëèáîêèì:

– Âèï’ºìî, øàíîâí³ äðóç³, çà òå, ùîá íàø êîëãîñï áóâ á³ëüøîâèöüêèì, à âñ³íàø³ êîëãîñïíèêè ñòàëè çàìîæíèìè. À ùîäî ïëàíó – ìè ïîâèíí³ éîãî ñêëàñòè çà3–5 äí³â.

– Òàê âîíî ³ áóäå, – ëóêàâî äîäàâ Ëèòâèíîâ.Ïîöîêàâøèñü, âèïèëè, ìàéæå íå ñêðèâèâøèñü, ï³ñëÿ ÷îãî ñòàëè âïðàâëÿòè-

ñÿ ëîæêàìè, ñïîðîæíÿþ÷è êîæåí ñâ³é ïîëóìèñîê, ï³ñëÿ ÿêîãî ïîäàâàëè äðóãèé.Öÿ “ðîáîòà” ïðîõîäèëà óñï³øí³øå, í³æ òà, íàä ÿêîþ ïîò³ëè äî îá³äó.

Øâèäêî óïîðàâøèñü ç ¿æåþ, ÿ ï³øîâ íà ðîáî÷å ì³ñöå, çàëèøàþ÷è âñ³õ çàñòîëîì. ϳñëÿ øóìó é ìåòóøí³, ùî öàðèëè ï³âäíÿ, ïðàöþâàëîñÿ ëåãêî. ×åðåçäåÿêèé ÷àñ äî ìåíå äîëèíóëî: “Ðåâåëà áóðÿ, ãðîì ãðåìåë...”, ³ ìåí³ çäàëîñÿ, ùîñòåëþ òàì ñêîðî ç³ðâå. ϳñëÿ ö³º¿ ï³ñí³ çâó÷àëà ³íøà, ³ òàê äî ñàìîãî âå÷îðàïðîäîâæóâàëîñÿ “çâåäåííÿ ïëàíó”. Ðîçõîäèëèñÿ, õòî êóäè, àëå â êîíòîðó í³õòîíå çàéøîâ. ϳçí³øå ç’ÿâèâñÿ Âîðîíåöü, ÿêèé ö³ëèé äåíü äåñü ¿çäèâ, ³ çàïèòàâ, ùîçðîáëåíî. ß ïîÿñíèâ ñèòóàö³þ. Ïàðòîðã çíîâó âèñëîâèâ ìåí³ íåçàäîâîëåííÿ³ ï³øîâ, à ñë³äîì çà íèì ï³øîâ äîäîìó ³ ÿ.

Çðàíêó ðîáîòó ïðîäîâæèâ, êîëè ùå í³êîãî íå áóëî. À íåçàáàðîì ïîîäèíö³ÿê³ñü ïîæîâàí³ ñòàëè ñõîäèòèñü âñ³ ³íø³. Äèâèëèñÿ îäèí íà îäíîãî, íà÷å íå ñâî¿ìè

198

ѲÄ×ÅÍÍß

î÷èìà, õîäèëè ç êóòêà â êóòîê, ìîâ, ùîñü øóêàþ÷è. Ïðèéøîâ òàêèé ñàìî ³ ãîëîâàêîëãîñïó. Çðàçó æ íàêîòèâñÿ íà Ëèòâèíîâà:

– ß æ êàçàâ òîá³, Ôåäüêà, – ïî ñòàêàí÷èêó! – òà é äîñèòü, à òè òàêè ñïîðîæ-íèâ óñ³ ïëÿøêè, ùî íåìຠ÷èì ³ ïîõìåëèòèñÿ. À íå çàâàäèëî á.

Ó âàæêèõ ãîëîâàõ äóìêè áóëè íå ïðî ïëàí. Ïîøóì³âøè òðîõè, ñòàëè ðîçõî-äèòèñü, à êîëè ÿ ï³øîâ îá³äàòè, òî âñ³ áóëè òàì. Ñèä³ëè êóïàìè, ³ á³ëÿ êîæíî¿ áóâñâ³é êîøèê. Çà ïîõì³ëëÿì òîñò íå ï³äí³ìàëè. Ìåí³ òàêîæ ä³ñòàëàñÿ ÷àðêà.

Ïîîá³äàâøè, ÿ ï³øîâ ó êîíòîðó. Çãîäîì òóäè ïîîäèíö³ – ïî äâîº ç³éøëèñÿ³ âñ³ ïîõì³ëüíèêè. Îäíàê çàáåçïå÷èòè âñ³õ ðîáîòîþ ÿ íå çì³ã, òà ³ ¿ì çíîâó áóëî íåäî íå¿. Äî ìåíå ñòàëî äîõîäèòè, ùî íåìຠñåíñó êîæíîìó ðîçïîâ³äàòè é ïîêàçó-âàòè, à ïîò³ì ïåðåâ³ðÿòè – ñêîð³øå öå çðîáèòè ñàìîìó. Äî òàêî¿ æ äóìêè ïðèé-øîâ ³ Âîðîíåöü, ÿêèé ùå òðè äí³ òîìó ãîâîðèâ ³íøå.

Ïðè÷èíè íåïîðîçóì³ííÿ êðèëèñÿ íå ñò³ëüêè â ðîáîò³, ÿê ó ¿¿ îðãàí³çàö³¿. Ðàõ³â-íèê êîëãîñïó, Ëîòàð ²âàí Ôåäîðîâè÷, ïðàöþâàâ ïî ïðîñò³é ñèñòåì³ êîëãîñïíîãîîáë³êó. Íàñ æå â øêîë³ ãîòóâàëè çà ïîäâ³éíîþ, ùî ¿¿ íàçèâàëè “àìåðèêàíêà”. êîëãîñïè íàäñèëàëè âñ³ ôîðìè îáë³êó çà ö³ºþ íîâîþ ñèñòåìîþ, íàäõîäèëèâ³äïîâ³äí³ äèðåêòèâè â³ä âèùåñòîÿùèõ îðãàí³â, ÿê³ òðåáà áóëî áðàòè ï³ä îñîáèñ-òèé êîíòðîëü â ïåðøó ÷åðãó ãîëîâ³ êîëãîñïó é ðàõ³âíèêîâ³. Íà æàëü, öüîãî íåðîáèëîñÿ, áî â íèõ í³õòî íå ì³ã ðîç³áðàòèñÿ, à, ìîæå, íå áóëî áàæàííÿ. Óñ³ ðîçïî-ðÿäæåííÿ íàêîëþâàëèñÿ íà ãîñòðèé êðþ÷îê, ùî êð³ïèâñÿ íà ñò³í³ á³ëÿ â³êíà, äåñòîÿâ ðîáî÷èé ñò³ë ðàõ³âíèêà êîëãîñïó. Òóò æå ñòîÿëà øàôà ç áóõãàëòåðñüêèìèäîêóìåíòàìè, çàìêíóòà é çàïå÷àòàíà ñóðãó÷åì. Ëîòàð ².Ô. óæå íå ïðàöþâàâ.Éîãî çâ³ëüíèëè ç ðîáîòè ùå äî ìîãî íàâ÷àííÿ. Éîãî ðîáîòè ÿ íå ðîçóì³â, ùåïðàöþþ÷è îáë³êîâöåì. Áóëî, êîëè íå ïðèéäó â êîíòîðó, â³í ñèäèòü ³ ëóùèòü êà-áà÷êè, íà÷åáòî ³ íåìà éîìó ùî ðîáèòè. Âîíî â ä³éñíîñò³ òàê ³ áóëî, áî ïðîñòàñèñòåìà îáë³êó âèìàãàëà íåáàãàòî ÷àñó ³ íå âèìàãàëà í³ÿêîãî êîíòðîëþ, êð³ì“ïðèáóòîê – âèòðàòà – çàëèøîê”, ùî áóëà íå çàâæäè â³ðíîþ, áî ìîãëà ñàìà ïîñîá³ ãóáèòèñÿ ï³ä ÷àñ ï³äðàõóíê³â, ³ íàâ³òü çà ìèíóëèé äåíü ìàëî õòî ïîâåðòàâñÿäî ïåðåðàõóíê³â, íàä³þ÷èñü íà ðåâ³ç³éíó êîì³ñ³þ, ÿêà, âèÿâèâøè íåïðàâäèâ³öèôðè, ïðèéìå ¿õ çà òåõí³÷í³ ïîìèëêè.

Ïðî âñå öå ÿ ùå é ùå ðàç ïåðåäóìàâ, ñ³âøè çà ñò³ë, ÿêèé, ÿ ðîçóì³â, ÷åêàâ íàìåíå ï³ñëÿ çàê³í÷åííÿ êóðñ³â.

Çàëèøàëàñÿ äóìêà, ùî äîïîìîãè ìåí³ ÷åêàòè íåìຠâ³ä êîãî ³ êîíñóëüòóâà-òèñÿ íåìຠó êîãî. Íà ì³é ÷àñ êîëãîñï – öå ãàëóçåâå ãîñïîäàðñòâî, ùî ò³ëüêèñòຠíà íîãè, ³ éîãî íå ìîæíà ïîð³âíÿòè ç ôàáðèêîþ ÷è çàâîäîì, äå ïðàöþº êâàë³-ô³êîâàíèé ÷è îá³çíàíèé ïî ñïåö³àëüíîñò³ ðîá³òíèê.  êîëãîñï³ æ áóëè ñàìîó÷êè,³ ÿ áóâ îäíèì ³ç òèõ ïåðøèõ ôàõ³âö³â, ÿêèõ ãîòóâàëà ðàéêîëãîñïøêîëà. Íà ìåíåâæå ÷åòâåðòèé äåíü äèâèëèñÿ ÿê íà ñïåö³àë³ñòà, íàä³þ÷èñü, ùî ò³ëüêè ÿ íàêðåñ-ëþ öåé ïðîêëÿòèé ïåðøèé ïëàí. À ÿ çàïëóòàâñÿ, ÿê ìóõà â ïàâóòèíí³, ³ êðóòèâñÿ,ÿê á³ëêà â êîëåñ³, íå çðóøèâøè ïèòàííÿ ç ì³ñöÿ.  ÿêèé óæå ðàç ìåí³ áóëî âñåÿñíî é çðîçóì³ëî, òà çíîâó ïîòðàïëÿâ ó ÿêèéñü çàìêíóòèé ùå é òåìíèé êóò.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

199

Á³ëüøå íå ðîçäóìóþ÷è, ÿ ð³øó÷å çíÿâ ³ç ãâ³çäêà êðþ÷îê ³ç äèðåêòèâíèìèäîêóìåíòàìè ³, ñèñòåìàòèçóþ÷è, ðîçêëàâ ¿õ íà ñòîë³, ïåðå÷èòàâ. Çäåá³ëüøîãî,öå áóëè íàñòàíîâè ðàéçåìâ³ää³ëó: ñòðóêòóðè ïîñ³âó ïëîù³ ïî êóëüòóðàì, ïëàíîâà¿õ óðîæàéí³ñòü, ñòðîêè ¿õ âèêîíàííÿ ïî ïåð³îäó ðîáîòè, ïî÷èíàþ÷è ç ïîñ³âí çàê³í÷óþ÷è çáèðàííÿì óðîæàþ, çàãîò³âëÿ ³ âèâ³ç ó ïîëå ì³ñöåâèõ äîáðèâ ³ ðÿä³íøèõ ðîá³ò, ÿê³ òðåáà áóëî âêëþ÷àòè äî âèðîáíè÷îãî ïëàíó êîëãîñïó ³ ïðî ÿê³ÿ äî öüîãî íå ìàâ óÿâè. Óñå öå âèìàãàëî ðîçðàõóíê³â ³ ï³äðàõóíê³â, êîðåêòóâàííÿòîãî, ùî âæå çðîáëåíî, îñîáëèâî ïî òðóäîäíÿõ.

Óñå ãëèáøå âíèêàþ÷è â ñóòü äîêóìåíò³â, ìåí³ âñå á³ëüøå ñòàâàëî î÷åâèä-íèì, ùî áóõãàëòåð³ÿ – öå ìîçîê âèðîáíèöòâà, ùî öèôðàìè – íåðâàìè ïîâ’ÿçàíèéç óñ³ìà ðîáî÷èìè ï³äðîçä³ëàìè – îðãàíàìè, çà ÿêèìè ñòîÿëè æèâ³ ëþäè. À ðàçòàê, òî öèôðè òåæ ïîâèíí³ áóòè æèâ³ – íå ïóñò³ ³ íå äóò³.

ϳä âå÷³ð ÿ îá´ðóíòîâàíî âèñëîâèâ ñâî¿ ì³ðêóâàííÿ Çóáöþ, äîäàâøè, ùî“âåñåëó êîìïàí³þ” á³ëüøå ñêëèêàòè íå òðåáà, à õàé áðèãàäèðè ïðèøëþòü äîìåíå ëèøå ñâî¿õ îáë³êîâö³â. Ãîëîâà ïîãîäèâñÿ.

Çíîâó ïî÷èíàþ÷è âñå ñïî÷àòêó, äîáðó ïîëîâèíó ñïðàâè ÿ âæå çíàâ íàïàì’-ÿòü. Ïðîòå á³ëüøå òðüîõ òèæí³â ìåí³ ùå äîâåëîñÿ êîïò³òè íàä ïëàíîì, ïîêèä³éøîâ äî ê³íöÿ, äå ñòàâèëèñÿ äâà ï³äïèñè, ùî çàòâåðäæóâàëè çðîáëåíå, ³ ñòàâè-ëàñü êðàïêà â êîï³òê³é ³ íàïîëåãëèâ³é ðîáîò³.

ß ñèä³â çà ñòîëîì, äîâãî äèâèâñÿ íà ñâîº òâîð³ííÿ ³ ñàì ñîá³ íå â³ðèâ, ùî,íàðåøò³, ïðèéøîâ ê³íåöü ìî¿ì ìèòàðñòâàì ïî ðàí³øå íåâ³äîìîìó øëÿõó ³ ùî çàê³í-÷èëîñÿ âñå ïîâíîþ ïåðåìîãîþ ïåðø çà âñå íàä ñàìèì ñîáîþ, õàé ³ íåâ÷àñíî.ß ðàä³â çà ñåáå, ùî çì³ã òàêè ñêëàñòè ïåðøèé ó ñâîºìó æèòò³ âèðîáíè÷èé ïëàíêîëãîñïó ùå áóäó÷è êóðñàíòîì ðàéêîëãîñïøêîëè, ³ ùî öåé ïëàí áóâ ïåðøèì³ â æèòò³ êîëãîñïó.

Ç âåëèêîþ ãîðä³ñòþ ³ õâèëþâàííÿì ÿ éîãî ï³äïèñàâ, ïîñòàâèâøè ñïåðåäóñëîâà “áóõãàëòåð” âåëèêó æèðíó ïàëè÷êó é äàòó: 2 áåðåçíÿ 1934 ð.

Äóìêàì ìî¿ì ³ ìð³ÿì ùå íå áóëî ê³íöÿ, êîëè ¿õ îá³ðâàâ ãîëîâà êîëãîñïó, ùîââ³éøîâ çàïèòàòè, ÿê ïðîñóâàþòüñÿ íàø³ ñïðàâè. Çàì³ñòü â³äïîâ³ä³ ÿ ïîäàâ éîìóçàê³í÷åíèé ïëàí, ïîêàçóþ÷è âíèçó íà ñëîâî “ãîëîâà” – ìîâëÿâ: “ϳäïèøè!”

Äëÿ Çóáöÿ öå áóëî íåñïîä³âàíêîþ. ³í äîâãî êðóòèâ ïëàí â ðóêàõ, âäèâëÿþ-÷èñü ó öèôðè. Óæå, êîëè ñòåìí³ëî, ñêàçàâ:

– ²äè äîäîìó, â³äïî÷èíü ³ ïðîâ³òðè ìîçîê. À çàâòðà íà 10-òó ðàíêó ÿ ñêëè-êàþ ïðàâë³ííÿ äëÿ îáãîâîðåííÿ é çàòâåðäæåííÿ öüîãî ïëàíó. Ò³ëüêè áóäåø â³äïî-â³äàòè çà êîæíó íàïèñàíó öèôðó.

Ïî äîðîç³ äîäîìó ÿ ìàéæå íå äóìàâ ïðî ñêàçàíå Ñâèðèäîì, áî êîæíà öèôðàáóëà äåòàëüíî îá´ðóíòîâàíà. Ìåíå âæå õâèëþâàëî òå, ÿê áóäó äîáèðàòèñÿ äîÎíóôð³¿âêè, áî ïî÷àëîñÿ âåëèêå òàíåííÿ ñí³ãó, óòâîðþþ÷è áåçäîð³ææÿ ³ áóðõëèâ³âîäÿí³ ïîòîêè. Ïîâå÷åðÿâøè, ë³ã ñïàòè ³ íåçàáàðîì çàñíóâ, ÿê êàæóòü, ìîâ ï³ñëÿìàêó. Íà ïðåâåëèêèé æàëü, í³÷îãî íå ïðèñíèëîñÿ.

200

ѲÄ×ÅÍÍß

Ïðàâë³ííÿ ç³áðàëîñÿ â ðîçøèðåíîìó ñêëàä³.  îñíîâíîìó, öå áóëà òà æ “âå-ñåëà êîìïàí³ÿ”, ùî íå òàê äàâíî áóëà ïðè÷åòíà äî çâåäåííÿ ïëàíó. Àëå òîä³ âîíèáóëè ìåí³ êîëåãàìè ïî ðîáîò³, à òåïåð, ïîâàæí³ é ñåðéîçí³, ìàëè âèãëÿä ñóää³â.Îðàòîð ³ç ìåíå áóâ í³êóäèøí³é. Àëå ïðîñòèìè ñëîâàìè, áåç óñÿêî¿ ïîë³òè÷íî¿ï³äîñíîâè, ÿ äîïîâ³â ïðèñóòí³ì ñâîº áà÷åííÿ ïëàíîâîãî êîëãîñïíîãî âèðîáíèöò-âà, ïîñèëàþ÷èñü íà äèðåêòèâí³ ìàòåð³àëè. Îïåðóþ÷è öèôðàìè, í³ ðàçó íå îãëÿ-íóâñÿ äî ïëàíó, ùî âèñ³â ïîçàäó ìåíå. Òèøà â çàë³ çàñ³äàííÿ ³ âåëèêà óâàãà, ³çÿêîþ ìåíå ñëóõàëè, âèëèâàëèñÿ â ì³é àâòîðèòåò ñåðåä ïðàâë³ííÿ êîëãîñïó.

ϳñëÿ äîïîâ³ä³ òèøà â çàë³ ñòàëà ùå äçâ³íê³øîþ ³ õâèëèíó-äâ³ íàðîäæóâàëîñÿùîñü íîâå, ÷îãî â êîëãîñïíîìó æèòò³ ùå íå áóëî.

– ×è º â êîãî çàïèòàííÿ? – ïîðóøèâ òèøó ãîëîâà êîëãîñïó.Çàïèòàíü áóëî áàãàòî, òà ÿ âïåâíåíî é ÷³òêî íà íèõ â³äïîâ³â, ï³ñëÿ ÷îãî ïî÷à-

ëîñü îáãîâîðåííÿ. Âèñòóïèëè, â á³ëüøîñò³, áðèãàäèðè ð³ëüíè÷èõ áðèãàä. ϳäñó-ìîê ï³äâ³â Çóáåöü. Ñâèðèä, ÿê ëþáèâ öå ðîáèòè, äåòàëüíî âñå óçàãàëüíèâ ³, ÿêòðåáà áóëî, íàäàâ ïëàíó ïîë³òè÷íîãî çàáàðâëåííÿ ³ òîãî æ çíà÷åííÿ éîãî âèêî-íàííÿ. ³äçíà÷èâøè ìîþ ñóìë³ííó ïðàöþ, ãîëîâà ñêàçàâ:

– Ìè ïîâèíí³ ñüîãîäí³ çàòâåðäèòè íàø ³ñòîðè÷íèé 1-é ïëàí, à éîãî çì³ñòäîâåñòè äî êîæíîãî êîëãîñïíèêà.

Ïëàí îäíîñòàéíî áóâ çàòâåðäæåíèé ïðàâë³ííÿì, ï³ñëÿ ÷îãî ãîëîâà éîãî ï³äïè-ñàâ, ïîñòàâèâ äàòó – 3 áåðåçíÿ 1934 ð. ³ çàâ³ðèâ êîëãîñïíîþ êðóãëîþ ïå÷àòêîþ.

Çàñ³äàííÿ ïðàâë³ííÿ êîëãîñïó, â ÿêîìó ÿ âïåðøå áðàâ áåçïîñåðåäíþ ó÷àñòü,ñòàëî äëÿ ìåíå äîðîãîâêàçîì ó âèð êîëãîñïíîãî æèòòÿ, ÿêå ò³ëüêè ïî-ñïðàâæíü-îìó ðîçêðèâàëîñÿ ïåðåä³ ìíîþ.

Îêðèëåíèé óñï³õîì, ÿ ïîñòðèáàâ äîäîìó, äîëàþ÷è âåñíÿí³ ñòðóìêè, íå ñêà-çàâøè ïðàâë³ííþ, ÿê ³ ÷èì íà äðóãèé äåíü áóäó äîáèðàòèñÿ â Îíóôð³¿âêó. Âåëèêóðàä³ñòü, ùî ïëàí áóâ ìíîþ óñï³øíî ñêëàäåíèé ³ çàòâåðäæåíèé ïðàâë³ííÿì, ðàï-òîì çàòüìèâ ñìóòîê, ³ ç’ÿâèëàñÿ æàë³ñòü äî ñåáå, ùî ñòàëà ãí³òèòü äóøó ÿê ³ òà,ùî áóëà â äèòèíñòâ³, êîëè ïàñ â³âö³, à íå õîäèâ äî øêîëè, ÷è òà, ùî íå òàê äàâíîãí³òèëà â ãîëîäîâêó: ÷îìó âîíî òàê? ×îìó í³õòî ç ïðàâë³ííÿ íå ïîö³êàâèâñÿ, ÿêè-ìè ïîòîêàìè ìåí³ çàâòðà ïëèâòè äî Îíóôð³¿âêè ó ñâî¿õ äðàíèõ ÷îáîòÿõ, ÿê ³ òå,÷è òðåáà âçàãàë³ öå ðîáèòè. Ìîæå ìåíå âæå â³äðàõóâàëè ç êóðñ³â? Äàâàëîñÿ òðèäí³, à ÿ ïðîñèä³â ìàéæå ì³ñÿöü çà öèì ïðîêëÿòèì ïëàíîì. Õ³áà â öüîìó ìîÿïðîâèíà? ×îìó â ÐÊØ íå ïîö³êàâèëèñÿ ìîºþ â³äñóòí³ñòþ?

Äóìêè ðî¿ëèñÿ â ãîëîâ³, ïîêè é äîáðàâñÿ äîäîìó, ïîêè é çàñíóâ. À 4-ãî áå-ðåçíÿ, ðàíî ïðîêèíóâøèñü, ñòàâ çáèðàòèñÿ â äîðîãó, ïðî ÿêó äóøà ìîÿ íåäîáðåâ³ùóâàëà, à ò³ëüêè ñêàçàòè íå ìîãëà: “Íå éäè, ïåðåãîäè, ïîò³ì ï³äåø”. Ïðî öåò³ëüêè ñêàçàëà ð³äíà ìàòè, ñòàâëÿ÷è íà ñò³ë ñí³äàíîê:

– Êóäè òè éòèìåø ïî òàêîìó, îäíå áåçäîð³ææÿ, ³ òå÷å âîäà, ìîæíà ï³ðíóòèïî ñàì³ âóõà. Õ³áà âæå ñâ³ò êðèêîì çàéøîâñÿ?

Òà ñëîâà ëåò³ëè ïîçà ìî¿ìè âóõàìè. ͳ÷îãî íå â³äïîâ³âøè ìàòåð³, â³ä³ðâàâñÿâ³ä ñí³äàíêó, áî íå õîò³ëîñÿ ¿ñòè. Âñòàâ, îäÿãíóâñÿ, íàïíóâ íà ãîëîâó êàðòóç-

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

201

êàï³òàíêó ç âåëèêèì êîçèðêîì, â ÿêîìó ïðîõîäèâ óñþ çèìó ³, ïîïðîùàâøèñü, áóâòàêèé.

Íàäâîð³ âèëà çàâ³ðþõà, îáäàþ÷è ìîêðèì ñí³ãîì, òà ÿ íå çîâñ³ì ¿¿ ðîçãàäàâ.Êîëè âèéøîâ ³ç ñåëà, íå äàâàëî ÷èì äèõàòè, à ï³ä êîçèðêîì ð³çàëî é ïåêëî, ùîíåìîæëèâî áóëî ðóõàòèñÿ. Äîðîãó çàíîñèëî ñí³ãîì, ùî ïîïåðåäó í³÷îãî íå áà÷èâ –ò³ëüêè ÷óâ, ÿê ñâèùå çàâ³ðþõà. ß çíÿâ ç ãîëîâè êàï³òàíêó, ³ ìåí³ ïåðåñòàëî ïåêòèé ð³çàòè ëîá, ñòàâ ñì³ëèâ³øå éòè, íåñó÷è â îäí³é ðóö³ ïóñòîãî êîøèêà ³ç ïëàíîì,à â äðóã³é êàï³òàíêó.

Ïî íåãîä³ çóñòð³÷àëèñÿ ëþäè, ÿê³, äèâëÿ÷èñü íà ìåíå, ìàáóòü, äóìàëè: “Õàéìè – äîäîìó, à â³í êóäè? ßêèéñü äóðåíü, áî é øàïêó çíÿâ”. Êîëè ðîçìèíàëèñÿ,îáåðòàëèñÿ âñë³ä îäèí îäíîìó, çãàäóþ÷è ñîáàêó, ÿêó õàçÿ¿í ó òàêó ïîãîäó íàâóëèöþ íå âèïóñòèòü.

ϳä íîãàìè, íà ùàñòÿ, âåëèêèõ ïåðåøêîä íå áóëî, ïîêè ïîçàäó íå çàëèøèâñÿõóò³ð Ðîºâå. Ïîïåðåäó ìåíå áóðëèâ øèðîêèé ïîò³ê, ÿêèé äîëàòè, â ìîºìó îäÿç³áóëî á íåðîçóìíî. Âîäà çá³ãàëàñÿ ç óñ³õ ñòîð³í â öþ ãëèáîêó áàëêó ³ ç øóìîìñòð³ìãîëîâ íåñëàñü ñòåïîì ó ñòîðîíó íàøîãî ñåëà, ÷åðåç ñåëî â ïëàâí³, â ãîëó-áèé Äí³ïðî, ÿêèé â³êàìè çáèðàâ âåñíàìè ö³ ïîòîêè òàëî¿ âîäè, ùîá íåñòè ¿õ äàë³â ñèíº ìîðå. ß ñòîÿâ áåçïîì³÷íî ïåðåä ñòèõ³ºþ ³ çãàäóâàâ Òàðàñà Øåâ÷åíêà,ÿêèé ïèñàâ ïðî êîçàêà, ùî øóêàâ ñâ äîë³ “ïî ò³ì áîö³ ìîðÿ”, à “çóñòð³âñÿç ãîðåì”.

Ìàáóòü, ìåí³ çàëèøèëîñÿ á ò³ëüêè ô³ëîñîôñòâóâàòè ïðî êðóãîîá³ã âîäèâ ïðèðîä³ òà çãàäóâàòè ñëîâà âåëèêîãî Êîáçàðÿ ³ ð³äíî¿ ìàòåð³, ÿêáè íå ¿õàëèâîçîì â Îíóôð³¿âêó õîðîø³ ëþäè ç Êóöåâîë³âêè. Íà ¿õí³õ êîë³íàõ ÿ ôîðñóâàâ ïîò³ê,à äàë³ – çíîâó ï³øêè, áî ¿õ áóëî ø³ñòü ÷îëîâ³ê ³ êîí³, áóëî âèäíî, ùî çàìîðåí³.

Íàñòð³é çàëèøàâñÿ õîðîøèé, ïîêè íå ä³éøîâ äî Ïîï³âñüêèõ õóòîð³â. Çàâ³ðþ-õà êóäèñü ðàïòîâî çíèêëà, òðîõè ðîçïîãîäèëîñÿ, ³ íàâ³òü äå-íå-äå ïðîáèâàâñÿñêóïèé ïðîì³íü ñîíöÿ. Òîìó øèðî÷³íü, íà ÿêó ðîçëèâñÿ Îìåëüíè÷îê, ì³é ç³ð îõî-ïèâ ïîâí³ñòþ, ðîáëÿ÷è âèñíîâîê, ùî äîðîãè âë³âî, êóäè òðåáà áóëî éòè, äëÿ ìåíåíå ³ñíóº. Çàëèøàëîñÿ áðàòè ïðàâîðó÷ ³ ïîíàä ãîðîþ äîáèðàòèñÿ ÷åðåç Êàëà÷³â-êó. Òà íåâäîâç³ ì³é øëÿõ ïåðåãîðîäèëà øèðîêà êàíàâà, ïî ÿê³é í³ññÿ áóðõëèâèéïîò³ê. Íà ìîº ùàñòÿ íàä êàíàâîþ ëåæàëà çàâàëåíà âåëèêà âåðáà, ³ ÿ âæå ïîïðÿ-ìóâàâ äî íå¿, ÿê äå íå â³çüìèñü, ç’ÿâèëîñÿ ìîëîäåíüêå ä³â÷à é óïåâíåíî ï³øëî ïîâåðá³ íà òîé á³ê. ß çóïèíèâñÿ ³ ñòàâ ñïîñòåð³ãàòè. ijâ÷èíêà ìàéæå áóëà íà ò³ìáîö³ òà ¿é, ìàáóòü, çàõîò³ëîñÿ øâèäøå ñòàòè íà çåìëþ: çàäð³áîò³ëà íîãàìè, ï³äãà-íÿþ÷è ñåáå, íîãà ñêîâçíóëà ïî âåðá³ â ìîìåíò ñòðèáêà, ³ âîíà ï³ðíóëà ïî ïîÿñó âîäó. Íå ðîçãóáèâøèñü, ä³â÷à â÷åïèëîñÿ ðóêàìè â êðóòèé áåðåã ³, âèäðÿïàâøèñü,øâèäêî ïîá³ãëî â îäíó ç õàò õóòîðà, ùî ïî÷èíàâñÿ ïî òîé á³ê êàíàâè. Öå ñòàëîñÿòàê øâèäêî, ùî ÿ íå âñòèã ³ çðåàãóâàòè. Òà âò³ì, ïîä³áíå òðåáà áóëî ðîáèòè³ ìåí³. Íàìàãàþ÷èñü íå äèâèòèñÿ âíèç ³ â³äãàíÿþ÷è â³ä ñåáå òå, ùî áà÷èâ, ÿ ä³éøîâïî âåðá³ íà òîé á³ê ³ íà ïîâíó ñèëó â³äøòîâõíóâñÿ â³ä äåðåâà. Êîëè îïèíèâñÿ íàçåìë³ é îãëÿíóâñÿ íàçàä, çàâìåð: â ³íøîìó âèïàäêó íà ñò³ëüêè á íå ñòðèáíóâ.

202

ѲÄ×ÅÍÍß

Ïîòîêè é ðîçëèâè âîäè ìåíå â³äâîäèëè â³ä ïðÿìî¿ äîðîãè. Íå áóëî âèäíî ¿ìí³ ê³íöÿ, í³ êðàþ ³ íåìîæëèâî çàçäàëåã³äü çîð³ºíòóâàòèñÿ, äå êðàùå ì³ñöå áðîäó.ß ïåðåì³ùàâñÿ, âñå á³ëüøå â³äõèëÿþ÷èñü âïðàâî, áî ç ãîðè âîäà á³ãëà íå â îäíî-ìó ì³ñö³. Ïîäîëàâøè îäèí ïîò³ê, ÿ íàòèêàâñÿ íà äðóãèé, ïîâåðòàâñÿ íàçàä, çíîâóéøîâ óïåðåä, ³ íå áà÷èëîñü âèõîäó ç öüîãî âîäíîãî ëàá³ðèíòó. Íàâêðóãè îäí³ïëàâí³, çàëèò³ âîäîþ, íå âèäíî æèâî¿ äóø³ ³ í³÷îãî íå ÷óòè, êð³ì øóìó âîäè, òàõ³áà äå êðÿêíå âîðîíà, ÷è çàñòðåêî÷å ñîðîêà. ² ò³ëüêè çð³äêà ÷óòè áóëî æàéâî-ðîíêà, òà â³í âèñîêî âèñ³â ó íåá³, ùî íåìîæëèâî çàïðèì³òèòè â ñ³ð³é ³ìë³, à éîãîðàä³ñíèé ñï³â ëåäâå-ëåäâå äîëèíàâ äî ì äóø³. Âåñíà ðîçìàøèñòî êðîêóâàëàçåìëåþ, íàïóâàþ÷è ¿¿, æèâëÿ÷è, âîëîä³þ÷è. Òåïëèé âåñíÿíèé äåíü êèíóâ ó çàáóò-òÿ ðàíêîâó çàâ³ðþõó, ³ ò³ëüêè á ðàä³òè ñâ³æîìó â³òåðöþ ³ äçþð÷àííþ ñòðóìê³â,ÿêáè âîíè íå áóëè òàê³ áóðõëèâ³ é øèðîê³, à, ìîæå, ùîá ÿ íå áóâ ó ¿õí³ì ïîëîí³. Äîì êâàðòèðè çàëèøàëîñÿ íå á³ëüøå ï’ÿòè ê³ëîìåòð³â, à ÿ âñå õîäèâ òî ïîíàäîäí³ºþ òå÷³ºþ ç êðàþ â êðàé, òî ïîíàä ³íøîþ, íå çíàõîäÿ÷è áðîäó, ïðîêëèíàþ÷èñâîþ äîëþ ³ òó öèãàíêó, ùî íàãàäàëà ìàòåð³ ïðî ìîº ùàñëèâå æèòòÿ.

ßêáè äåíü íå ñõèëÿâñÿ íà âå÷³ð, òî, ìàáóòü, ìî¿ì ïåðåáðîäàì ê³íöÿ á íåáóëî. Àëå ñîíöå êîòèëîñÿ äî ãîðèçîíòó, ³ç-çà ÿêîãî âèïîâçàëà òîâñòà òåìíà õìà-ðà. Âîíà îáâîë³êàëà éîãî, ãîòóþ÷èñü ïðîêîâòíóòè ó ñâîþ ÷îðíó ïàùó. Ñïî÷àòêóáóëî âèäíî, ÿê ñîíöå îïèðàëîñÿ, îáäàþ÷è õìàðó áàãðÿíöåì, à ïîò³ì ð³çêî ñòàëîìåðêíóòè, ³ ïîâ³ÿëî ïðîõîëîäîþ. Öÿ êàðòèíà íàãàäàëà ìåí³ áîðîòüáó æèòòÿ ç³ñìåðòþ, ³ â ìî¿é äóø³ â³äêðèëèñÿ íåçàãîºí³ ðàíè ãîëîäîìîðó.

Ùî ðîáèòè äàë³? Íàñóâàëàñÿ òåìíà í³÷, à ÿ, ÿê ³ äîñ³, äîáðèõ ï³âäíÿ íàãàäó-âàâ Ðîá³íçîíà Êðóçî. Àëå òîé áóâ íà áåçëþäíîìó îñòðîâ³, à ìåíå íå òàê óæå éçäàëåêó îòî÷óâàëè õàòè, ò³ëüêè á äî íèõ äîáðàòèñÿ. Øóêàòè áðîäó áóëî äàðåì-íî, íî÷óâàòè òóò áåçãëóçäî. Çàëèøàëîñÿ éòè âà-áàíê. Çóïèíèâøèñü á³ëÿ íàé-áëèæ÷î¿ êàíàâè, ÿ ì³öíî ïåðåâ’ÿçàâ êîøèêà ç ïëàíîì ³, íå äîâãî äóìàþ÷è, ïåðå-êèíóâ éîãî íà äðóãèé á³ê, òèì ñàìèì óêàçàâøè ñîá³ íàïðÿìîê ðóõó. Òåïåð óæå³íøî¿ äîðîãè ìåí³ íå áóëî. Òðîõè ðîç³ì’ÿâøèñü, ðîç³ãíàâñÿ, àëå â îñòàííþ ìèòüçóïèíèâñÿ, áî áóëî ñòðàøíî. Òàêèõ ñïðîá áóëî äåê³ëüêà. Òà êîøèê ëåæàâ íà ò³ìáåðåç³ ³ ìåíå çîáîâ’ÿçóâàâ íà ñì³ëèâ³ñòü.

dzáðàâøè âñ³ ñèëè, ñòðèáíóâ äî íüîãî, ÿê äî ÷îãîñü íàéäîðîæ÷îãî, çàïëþ-ùèâøè î÷³ ³, ïðîñòÿãíóâøè ðóêè âïåðåä, ïîêè íèìè íå â÷åïèâñÿ ó òîé á³ê êðó÷³.Öå ñòàëîñÿ çà ñåêóíäó ÷è äâ³, àëå âñå æèòòÿ ìåí³ òîé ïîë³ò óâèæàâñÿ. Íîãèâèùå êîë³í ïëþñíóëèñÿ â êàíàâó, ³ ÷îðíèé õîëîäíèé ïîò³ê ï³äõîïèâ ¿õ, çàáèðàþ÷èìåíå äî ñåáå. ß çãàäàâ ïðî ä³â÷à ³, ïëàçóþ÷è é ðà÷êóþ÷è, âèáðàâñÿ íà áåðåã.

Ìîêðîìó ³ çàáîâòàíîìó óæå íå òðåáà áóëî øóêàòè êðàùîãî øëÿõó, ³ ÿ ï³øîâíàâïðîñòåöü, âáð³ä, äîëàþ÷è ðîâè ³ êàíàâè, ÿê ³ çàëèò³ ïëàâí³. ß á³ëüøå áà÷èâ,í³æ â³ä÷óâàâ õîëîä, áî çà áàæàííÿì ÿêíàéøâèäøå ä³ñòàòèñÿ ðàéöåíòðó, çîñåðå-äèâ óñþ óâàãó íà òå, ùîá íå çàãóáèòè ÷îáîòè, ÿê³ ãðóçëè ó ÷âàíí³ ³ íå õîò³ëèòÿãíóòèñÿ çà íîãàìè, áî ò³ çàäóá³ëè, õîäèëè â íèõ ùå é îêðåìî â³ä õîäüáè, ÿêïîðøí³, âèãàíÿþ÷è ÷åðåç õàëÿâè áàãíþêó.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

203

Ò³ëüêè, ä³ñòàâøèñü “ìàòåðèêà”, â³ä÷óâ, ùî çìåðç. ß íàìàãàâñÿ ïðèñêîðèòèõîäó, àëå øâèäøå éòè íå ì³ã, áî íîãè âñå òàê æå õîäèëè õîäóíîì ó ÷îáîòÿõ,÷àâêàþ÷è. Çíÿòè âçóòòÿ ³ ïåðåìîòàòè îíó÷³ íå íàâàæèâñÿ, áî ïîò³ì íå çì³ã áèâçóòèñÿ. ß ë³ã íà çåìëþ, çàäðàâøè íîãè âãîðó, ³ çàëèøêè âîäè âèëèâ íà ñåáå. ×è,ìîæå, öå ïîëåãøàëî õîäüáó, ÷è òå, ùî í³ã óæå íå â³ä÷óâàâ, áî áóëè äåðåâ’ÿí³,îäíàê á³ã ÿ ÷îìóñü äîâãî, ïîêè íå ïîòðàïèâ íà âóëèöþ, äå êâàðòèðóâàâ, à ïîò³ì³ äî ñàìî¿ õàòè. Ïåðåä õâ³ðòêîþ ðàïòîì çàâìåð, ïîäóìàâøè, ùî í³ ðàçó íå çàãëÿ-íóâ ó êîøèê – ÿê òàì ïëàí? Ìîæå çàãóáèâ àáî ç íèì ùîñü òðàïèëîñÿ?

Çàêëÿêëèìè ïàëüöÿìè ÿ íå çì³ã ðîçâ’ÿçàòè ìîòóçêó ³ ðîç³ðâàâ ¿¿ çóáàìè.Ïëàí ëåæàâ íà ì³ñö³ ³ íàâ³òü íå ìîêðèé. Òîä³ ÿ ùå íå ì³ã ðîçóì³òè, ùî ç ïëàíîìí³÷îãî íå ìîæå òðàïèòèñü, à ìîæå òðàïèòèñü ç ëþäüìè, ÿêùî éîãî íå âèêîíàòè.

Çíåñèëåíèé, ÿ çàâàëèâñÿ äî õàòè ³, ïåðåñòóïèâøè ïîð³ã, âïåðøå çà âåñü äåíüóñâ³äîìëåíî äîçâîëèâ ñîá³ âïàñòè.

Áàáà Õèìêà ç íåâ³ñòêîþ Íàòàëêîþ ³ îíóêîì ó òîé ÷àñ âå÷åðÿëè. Ìî¿é ïîÿâ³ñïî÷àòêó çäèâóâàëèñü, òà êîëè ó ìåíå ï³äêîñèëèñÿ íîãè, çëÿêàëèñÿ. Êèíóâøèâå÷åðÿòè, ï³äá³ãëè äî ìåíå ³ ³ç ñëîâàìè “Áîæå-Áîæå” ñòÿãëè ÷îáîòè ³ çíÿëè îäÿã.Óêëàâøè íà ëåæàíêó, áàáà Õèìêà çàõîäèëàñÿ ìåíå ðîçòèðàòè. Ò³òêà Íàòàëêàä³ñòàëà ÷èñòó á³ëèçíó ÷îëîâ³êà, à ì³é îäÿã, ïðîìèâøè, ðîçâ³ñèëà ñóøèòè íà òåïë³éïå÷³. Ïîáà÷èâøè, ùî ãðóáà òîïèëàñÿ (öå áóëà íåä³ëÿ), ÿ çðîçóì³â, ùî ìî¿ äðóç³ íåõîäèëè äîäîìó, à äåñü òóò. Êîëè òðîõè îêëèãàâ, ìåíå çàïðîñèëè äî ñòîëó, ïîñòà-âèëè ïîëóìèñîê áîðùó, êàøó ç ãàðÿ÷èì ìîëîêîì ³, ùîá ç³ãð³âñÿ, íàëèëè ñòàêàíñàìîãîíó. Ñàì³ ñ³ëè äîâå÷åðþâàòè.

Íåçàáàðîì ç’ÿâèëèñÿ Òèõ³í ³ Îíèñüêî. ̳é ïðèõ³ä áóâ äëÿ íèõ íåñïîä³âàíèé,òàê ÿê äóìàëè, ùî ÿ çàëèøèâ íàâ÷àííÿ ïî ÿê³éñü ïðè÷èí³. ß ïîö³êàâèâñÿ íîâèíà-ìè øê³ëüíîãî æèòòÿ, ³ âîíè æâàâî ïî÷àëè ðîçïîâ³äàòè.

Çà ÷àñ ì â³äñóòíîñò³ ä³éñíî áàãàòî âîäè ñòåêëî â ñèíº ìîðå. Ìàéæå ì³ñÿöüòîìó çàê³í÷èâ ðîáîòó 17 ç’¿çä ÂÊÏ(á). Íàïåðåäîäí³ ç’¿çäó ÿ ñòàâ êîìñîìîëü-öåì ³ òåïåð çîáîâ’ÿçàíèé áóâ âèâ÷èòè éîãî ìàòåð³àëè â îá’ºì³ òîãî, ùî âæåïðîéøëè â øêîë³. Òðåáà áóëî íàäîëóæóâàòè ïî âñ³ì ïðîô³ëþþ÷èì äèñöèïë³íàì ³,îñîáëèâî, ïî îñíîâí³é – ðàõ³âíèöòâó, äå ìíîþ ïðîïóùåíî á³ëüøå ñòà ãîäèí. Á³ëüøåâñüîãî áóëî ïðèêðî, ùî çà öåé ÷àñ ó øêîë³ â÷èëè ðàõóâàòè íà ðàõ³âíèö³, à ÿ ¿¿ ùå³ â ðóêàõ íå òðèìàâ. ×è âñòèãíó íàâåðñòàòè ïðîïóùåíå? Äóìêàì êðàþ íå áóëî,òà çàñïîêîþâàëà îäíà: ìåíå â êîëãîñï³ ÷åêàþòü, ÿ òàì ïîòð³áåí.

Íàñòóïíîãî äíÿ ïåðåä çàíÿòòÿì ìåíå îáñòóïèëè, ÿê íîâà÷êà, äàþ÷è ð³çí³îö³íêè ìî¿é â³äñóòíîñò³. Ãóðò ïîì³òèëè âèêëàäà÷³, ³ äî íàñ ï³ä³éøëè Ïîëîâèé ².Í. –ïî ðàõ³âíèöòâó, Êàëèíÿê Í.À. – ïî àãðîíî쳿, à ïîò³ì ³ ñàì äèðåêòîð ÐÊØ,çàïèòàâøè, õòî öåé õëîï÷èñüêî. Éîìó â³äïîâ³ëè. Ñîêîëîãîðñüêèé ï³ä³éøîâ áëèæ÷åäî ìåíå.

– ×îìó òàê äîâãî òåáå íå áóëî â øêîë³? – çàïèòàâ â³í.– Ñêëàäàâ âèðîáíè÷èé ïëàí êîëãîñïó, – â³äïîâ³â ÿ ³ ïîäàâ äèðåêòîðó çãîðòîê.– Ùî, ñàì ñêëàäàâ?

204

ѲÄ×ÅÍÍß

– Ñàì.Äèðåêòîð ðîçãîðíóâ çãîðòîê, ïðîá³ã î÷èìà, óñì³õíóâñÿ:– Çíà÷èòü, ñàì – êàæåø? Öå ìè ïåðåâ³ðèìî, – ³ âæå ì³ðÿþ÷è ìåíå ñåðéîç-

íèì ïîãëÿäîì, äîáàâèâ:– ßêùî ñàì, òî ìîëîäåöü! Áóòè òîá³ áóõãàëòåðîì!Óæå òðîõè ï³çí³øå ÿ ä³çíàâñÿ, ùî âèìîãà äèðåêòîðà: “áåç ïëàíó â øêîëó íå

ïîâåðòàòèñÿ”, – çîâñ³ì íå çíà÷èëà, ùîá éîãî ñêëàäàâ êóðñàíò.ß ç ãîëîâîþ ï³ðíóâ ó íàâ÷àííÿ. Íà îñòàíí³ ãðîø³ êóïèâ ðàõ³âíèöþ ³ øâèäêî

ç íåþ îñâî¿âñÿ. Äåê³ëüêà âèõ³äíèõ ïðîâ³â çà ï³äðó÷íèêàìè, íå áóâàþ÷è âäîìà, òàïðîïóùåíèé ìàòåð³àë äî ê³íöÿ îñâî¿òè çà áðàêîì ÷àñó áóëî íå ï³ä ñèëó.

Âåñíà âïåðò³øå òåïë³øàëà, çåëåí³ëà çåìëåþ, øåëåñò³ëà äåðåâàìè, à çàñ³ÿí³ïîëÿ çì³íþâàëè ñâîº îáëè÷÷ÿ. Òÿãëî â ñåëî, áî ñêó÷àëè çà ð³äíåþ ³ õîò³ëîñÿ áóòèó âèð³ âåñíÿíèõ ðîá³ò.

Ïîâåðòàþ÷èñü ùîñóáîòè äîäîìó, ìè ç õâèëþâàííÿì ïðîõîäèëè õóò³ð Ðîºâå,ïðîá³ãàëè – õòî ïåðøèé! – éîãî îêðà¿íó, áî çà íåþ â³äêðèâàëîñÿ íàøå ñåëî. Óêâ³òíåâ³ äí³ äîáèðàëèñÿ çàñâ³òëà ³, ïîêè ñîíöå òîðêàëîñÿ íåáîêðàþ, ìèëóâàëèñÿð³äíèìè ïðîñòîðàìè. Äí³ïðî, ðîçëèâøèñü, íàïóâàâ âåñíÿíèìè âîäàìè íàø³ ïëàâí³â³ä ×èêàë³âêè äî Äåðå¿âêè, ³ ïîãîæèì âå÷îðîì ìè ùå âñòèãàëè áà÷èòè âäàëèí³áåçêðàéíþ ãîëóáó áëàêèòü ÷è òî íåáà, ÷è âîäè, áî ïðîòèëåæíîãî áåðåãà íå áóëîâèäíî.

Íàøèì êðàºì âîäà çàòîïëþâàëà ãîðîäè ³ ï³äñòóïàëà äî õàò òàê áëèçüêî, ùîáåðåãîì ÿâëÿëîñÿ ñåëî, à ñàìå ñåëî çàâæäè áóëî ð³äíèì áåðåãîì, äå á ìè íåáóëè, çâ³äêè á íå ïîâåðòàëèñÿ.

ß â äèòèíñòâ³ çàòÿìèâ ñîá³, ùî ìè æèâåìî íà êðàþ ñâ³òó, à â³í âåñü çíàõî-äèòüñÿ íà çàõîä³, áî òóäè çàâæäè ¿õàëè, òóäè ïðîâîäæàëè, çâ³äòè ïîâåðòàëèñÿ.Ñåëî ³ ðîçòàøîâàíå â³ä ñõîäó ñîíöÿ â íàïðÿìêó äàëåêî¿ äîðîãè. ²ç çàõîäó, äëÿêðàùîãî íàïóòòÿ ÷è òåïë³øî¿ çóñòð³÷³, ñåëî áóëî øèðîêå – çàãëèáëþþ÷èñü õóòî-ðîì Âàðèíå â ñòåï, ïðîñòåëÿëîñÿ â³ä ïëàâí³â äî áèòîãî øëÿõó, îáàá³÷ íüîãî çá³ãàëîâ äîëèíó ³ ï³ä³éìàëîñÿ âãîðó. Ó á³ê öåíòðó, ïî÷èíàþ÷è ç Ïàðàòó, âîíî çâóæóâàëî-ñÿ, â³äò³ñíÿþ÷èñü ñòåïîâèì óçâèøøÿì äî ïëàâí³â, ³ ïîï³ä ãîðîþ îäí³ºþ âóëèöåþ –Ïîäîëîì ³ Øàð³âêîþ – òÿãíóëîñÿ äî ñâîãî ïî÷àòêó ùå äîáðèõ äåñÿòü ê³ëîìåòð³âäî õóòîðà Äà÷à, äå-íå-äå òðîõè ðîçãàëóæóþ÷èñü.

ß æèâ ñàìå íà ò³é âóëèö³, ³ âîíà áóëà äëÿ íàñ ñåëîì, à âóëèöÿìè ìè íàçèâàëèïðî¿çäè, ùî â³äõîäèëè â³ä íå¿ ó ñòåï ³ â ïëàâí³. Ïðîäîâæ íàøîãî êðàþ ¿õ áóëîá³ëüøå äåñÿòè ïî îáèäâ³ ñòîðîíè, ³ âîíè íàçèâàëèñÿ ³ìåíàìè òèõ ëþäåé, õòîïðîæèâàâ ïîðó÷. Äåÿêèìè âóëèöÿìè çâîçèëè óðîæàé ç ïîë³â, à ç ïëàâåíü – ñîêî-âèòó òðàâó ÷è ïàõó÷å ñ³íî ³ ãàíÿëè ÷åðåäó. ²íø³ ñëóæèëè ò³ëüêè âîäîñòîêàìè,³ ð³äêî êîëè âåñíîþ ÷è ï³ä ÷àñ çëèâè íå çàìóëþâàëî ãîðîäè, ùî ìåæóâàëè ç íèìè,ÿê ³ ñàìå ïåðåõðåñòÿ.

Ïîêè ä³ñòàâàëèñÿ ñåëà, çîð³ âæå êóïàëèñÿ â äí³ïðîâñüêèõ ïëåñàõ, ëàã³äíîçàñâ³òëþþ÷è éîãî êð³çü âåðáîë³ç, ùî òÿãíóâñÿ ïîçäîâæ ³ â³ää³ëÿâ ñåëî â³ä ïëàâí³â.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

205

À ÿêùî âèñ³â ì³ñÿöü, òî ñë³ä éîãî ñóïðîâîäæóâàâ íàñ ïî âîäíîìó äçåðêàëó, ïðè-êðèâàþ÷èñü òèì æå âåðáîëîçîì. Äåñü äàëåêî íà îñòðîâàõ ñïåðå÷àëèñÿ çàãí³çä³âëÿ äèê³ êà÷êè òà ãóñè, à ïîðÿä, çà î÷åðåòîì, ãîëîñíî ðàä³ëè ÷è ïðîÿâëÿëè,íåçðîçóì³ëî ÷îìó, íåâäîâîëåííÿ æàáè. Áðåõàëè íàââèïåðåäêè ñîáàêè. Êîæíåäåðåâöå ÷è êóùèê áóëè çíàéîì³ ³ øåïîò³ëè íàì ïðèÿçíî, â³òàþ÷èñü. ϳùàíèéøëÿõ áóâ ïðîõîëîäíèé, àëå ïðèºìíèé äëÿ áîñèõ í³ã ³ ïîäåêóäè ÷îðí³â ê³çÿêàìè.Õàòè äèì³ëè äèìàðÿìè, ðîçíîñÿ÷è çàïàõ âå÷åð³, äîìàøíüîãî òåïëà é çàòèøêó.À ñê³ëüêè éøëè ñåëîì, ñò³ëüêè é ÷óëè ñîëîâ’¿íó ï³ñíþ. Äèõàëîñÿ ëåãêî, çâîðóø-ëèâî, íà ïîâí³ ãðóäè, ³ õîò³ëîñÿ ñï³âàòè.

 ð³äí³é îñåë³ é ïîâ³òðÿ ñîëîäøå, ³ çåìëÿ áëàãîäàòí³øà. Ìè çðîñòàëè íà í³é,ïåñòóþ÷è ¿¿ ñâî¿ìè ðóêàìè, â³ääàþ÷è ¿é äóøó; çðîñòàþ÷è, óðîñòàëèñÿ, ïóñêàþ÷èêîð³ííÿ, ÿêå, ïåðåïë³òàþ÷èñü îäíå ç îäíèì, íóðèëîñÿ â ãëèáèíó, ðîáëÿ÷è íàñ íå-ðîçðèâíèìè ç íåþ. À ç ãëèáèíè â³ê³â äàëåêèìè ïåðåäçâîíàìè äîë³òàâ äî íàñãîì³í ñèâî¿ äàâíèíè, æèòòÿ-áóòòÿ íàøèõ ïðåäê³â, ùî êðîïèëè çåìëþ ñâî¿ìïîòîì ³ êðîâ’þ. Ìè õîäèëè òèìè ñòåæêàìè, ùî âîíè ïðîòîïòàëè, ³ òèìè äîðîãà-ìè, ùî âîíè ïðîêëàëè. Òîìó ö³ äâ³ ãëèáèíè áóëè ñâÿòèìè ³ ºäíàëè íàñ ³ç çåìëåþíàâ³÷íî.

À ãîëîâíå – áóëè ëþäè. Êîæíîãî ðàçó ñòð³÷àëèñÿ ³ç çåìëÿêàìè òàê, ÿê çóñ-òð³÷àþòüñÿ äàâí³ äðóç³, áîäàé äíÿ íå áà÷èëèñü. Õîò³ëîñÿ á³ãòè, â³ä³ðâàòèñÿ â³äçåìë³ ³ ëåò³òè øâèäøå-øâèäøå â îá³éìè íàéð³äí³øîãî, íàéäîðîæ÷îãî, íàéìèë³-øîãî. ×è º íà ñâ³ò³ êðàé â³ä òîãî êðàùèé, äå íàðîäèâñÿ!?

…Ìàáóòü, ãîðÿ ÿ çàçíàâ ùå ìàëî: ï³ä ê³íåöü íàâ÷àííÿ çàõâîð³â ìàëÿð³ºþ. òîé ÷àñ áóëà ¿¿ åï³äåì³ÿ, ³ õâîðîáà òîðêíóëàñÿ ìàéæå êîæíî¿ ñ³ì’¿. ˳êóâàëèñÿ,õòî ÿê ì³ã. Ìåíå âîíà íàñòèãëà ïî äîðîç³ â ñåëî. Ëåäâå äîáðàâøèñü äîäîìó, ÿ íåìàâ óÿâëåííÿ, ÷è ïîïàäó çíîâó íà íàâ÷àííÿ â òàêîìó ñòàí³, òà ðàïòîâî ïðèéøëîïîëåãøåííÿ. Íà äðóãèé âå÷³ð ìàëÿð³ÿ çíîâó ìåíå ïåðåòðÿñëà ³ òàê æå â³äïóñòè-ëà. Òàê ïîâòîðþâàëîñÿ äåê³ëüêà âå÷îð³â â îäèí ³ òîé æå ÷àñ, ùî äàëî çìîãóä³ñòàòèñÿ ðàéöåíòðó. ß çíîâó ïðîïóñòèâ çàíÿòòÿ ³ äî çàê³í÷åííÿ êóðñ³â âèð³øèâäîäîìó íå õîäèòè. ß íàçâàâ õâîðîáó “ãåíåðàë Òðóñîâ” ³ ïåðåáóäóâàâ ñâ³é ðîçïî-ðÿäîê äíÿ â çàëåæíîñò³ â³ä íå¿. Àëå â³ä òîãî êðàùå íå ñòàëî. “Òðóñîâ” ïðèõîäèâäî ìåíå êîæíó í³÷ ³ òåë³ïàâ â îäí³ ³ ò³ æ ãîäèíè. Øòóðì ìîãî îðãàí³çìó ïî÷èíàâ-ñÿ ç ìîðîçó, â³ä ÿêîãî íå ïîïàäàâ çóá íà çóá, ïîò³ì êèäàëî â æàð, ìàðèëî, ï³ñëÿ÷îãî íåïðèòîìí³â ³ çàñèíàâ. ϳñëÿ ñíó áîë³ëî âñå ò³ëî, ³ íèëè ñóãëîáè. ß âæå íåâ³ðèâ ó òå, ùî “ãåíåðàë” êîëè-íåáóäü ìåíå ïîêèíå, à æèòè õîò³ëîñÿ ùå á³ëüøå,ùî âæå ïðèìèðèâñÿ, ìîâ, òàê òîìó ³ áóòè. Ìåíå òðóñèëî á³ëüøå äåñÿòè äí³â,ïîêè ó øêîë³ é íå îãîëîñèëè, ùî íàñòóïíîãî äíÿ â³äáóäåòüñÿ åêçàìåí.

Äî åêçàìåíó ÿ í³ ìîðàëüíî, í³ ô³çè÷íî ãîòîâèé íå áóâ. Ìàëî òîãî, ùî áàãàòîïðîïóñòèâ, à òóò ùå é ïðîêëÿòèé “Òðóñîâ”. Ïðèéøîâøè â îñòàíí³é äåíü çàíÿòòÿíà êâàðòèðó, ÿ îáêëàâñÿ ï³äðó÷íèêàìè é çîøèòàìè, íàä³þ÷èñü ùå ùîñü âèâ÷èòè,àëå ç ãîëîâè íå âèõîäèëà äóìêà ïðî òå, ùî âíî÷³ äî âòðàòè ñâ³äîìîñò³ ìåíå áóäå

206

ѲÄ×ÅÍÍß

òðÿñòè ìàëÿð³ÿ. dzáðàâøè êíèãè é çîøèòè, ÿ ïîøïóðèâ ¿õ ï³ä ë³æêî, ñòàâëÿ÷è òèìêðàïêó âñ³é ñâî¿é íàóö³. Òèõ³í ³ Îíèñüêî ò³ëüêè ïåðåãëÿíóëèñÿ.

– ³çüìè ñåáå â ðóêè, – ïîðàäèëè äðóç³.– Ùî áóäå – òå é áóäå, – â³äïîâ³â ÿ. – Íå íà¿âñÿ, – íå íàëèæåøñÿ.... Çà øèðîêèì ñòîëîì, ïîêðèòèì ÷åðâîíèì ïîêðèâàëîì, ñèä³ëè âñ³ íàø³

âèêëàäà÷³. Áóëè ïðåäñòàâíèêè ðàéêîìó ïàðò³¿, ðàéâèêîíêîìó òà ³íøèõ ðàéîííèõîðãàí³çàö³é. Ãîëîâîþ êîì³ñ³¿ áóâ ìåí³ âæå çíàéîìèé “äâàäöÿòèï’ÿòèòèñÿ÷íèê”Êîìëèê, ÿêèé ïðàöþâàâ ó ðàéçåìâ³ää³ë³. ³í ÷àñòî ïðè¿æäæàâ â íàø êîëãîñï,³ ÿ ç íèì ñï³ëêóâàâñÿ, ïðàöþþ÷è îáë³êîâöåì ó òðåò³é áðèãàä³.

Àëå çíàéîìñòâî ç ãîëîâîþ êîì³ñ³¿ ìåíå íå çàñïîêîþâàëî. ß í³êîëè íå áóâ óòàê³é îáñòàíîâö³. Âîíà íàãàäóâàëà ìåí³ ÿêåñü äèêòàòîðñòâî, â³ä ÿêîãî õîëîíóëîìîº ò³ëî ³ ðîáèëîñÿ ñòðàøíî. Äóøó ãí³òèëî é õîò³ëîñÿ âèðâàòèñÿ çâ³äñè, áî çäà-âàëîñü, ìåíå áóäóòü ïðîãàíÿòè êð³çü ñòð³é ñîëäàò.

Âèêëèêàëè ïî àëôàâ³òó, òîìó î÷³êóâàííÿ áóëî çàíàäòî äîâãèì ³ âàæêèì, ïîêèíàçâàëè ìîº ïð³çâèùå. Íå ïàì’ÿòàþ÷è, ÷è¿ìè íîãàìè ìåíå âèíåñëî íà òå íåùàñ-íå ì³ñöå ïåðåä êîì³ñ³ºþ, íà÷å òàì âèð³øóâàëàñÿ ìîÿ äîëÿ.

– ßêå ïèòàííÿ ïåðøèì ñòîÿëî íà ïîðÿäêó äåííîìó XVII ç’¿çäó ÂÊÏ(á) ...?– Íå çíàþ, – øâèäêî â³äïîâ³â ÿ, íå äàâøè Êîìëèêó äîãîâîðèòè, ï³ñëÿ ÷îãî

ïîäóìàâ: “Çâ³ò ÖÊ ÂÊÏ(á), ç ÿêèì âèñòóïèâ Ñòàë³í.” Òà áóëî âæå ï³çíî.– ßêèé ìîæå áóòè íåäîë³ê ó ðîáîò³ ïðàâë³ííÿ êîëãîñïó é ó Âàñ, ÿê ðàõ³âíèêà,

êîëè âñ³ ðîáîòè ïðîõîäÿòü äîáðå, îñîáëèâî ïðè çáèðàíí³ óðîæàþ? – ïîñòóïèëîäðóãå çàïèòàííÿ.

– ßêùî âñ³ ðîáîòè éäóòü çëàãîäæåíî ³ â ïðàâë³íí³ ëþäè ãðàìîòí³, òî í³ÿêèõíåäîë³ê³â ó ðîáîò³ íå áóäå, – â³äïîâ³â ÿ.

– Ðîçêàæè íàì, áóäü ëàñêà, ÿê òîá³ âäàëîñÿ ñêëàñòè âèðîáíè÷èé ïëàí êîë-ãîñïó, – çàïèòàâ Êîìëèê ³, âæå çâåðòàþ÷èñü äî ÷ëåí³â êîì³ñ³¿, äîäàâ: – Öåé õëî-ïåöü ïðîòÿãîì ì³ñÿöÿ çàéìàâñÿ ñàìîíàâ÷àííÿì ³ ïðàêòè÷íî äîì³ãñÿ òîãî, ÷îãîùå íå ðîáèâ í³õòî ç íàøèõ âèïóñêíèê³â.

Ñîêîëîãîðñüêèé ïîãîäæåíî êèâíóâ ãîëîâîþ.Òàêîãî ïîâîðîòó ïî䳿 ÿ íå ÷åêàâ. ß íàñòðî¿âñÿ â³äïîâ³äàòè “íå çíàþ”, áî

î÷³êóâàâ çàïèòàíü ïî ïðîïóùåíîìó ìàòåð³àëó, à òóò – ðîçêàæè ïðî ïëàí! ³íìåí³ ùå é äîñ³ ñíèâñÿ é çíàâ éîãî íàïàì’ÿòü, ÿê â³ðø.

ß çíàâ, ùî Âîðîíåöü ÷àñòî áóâàâ ó ðàéîí³ ³, ìàáóòü, â³í ðîçïîâ³â ïðî ìåíåÊîìëèêó é Ñîêîëîãîðñüêîìó.

Åêçàìåí ïðîäîâæóâàâñÿ äî ñàìîãî âå÷îðà ³ çàê³í÷èâñÿ íà äðóãèé äåíü âîá³äíþ ïîðó, ï³ñëÿ ÷îãî îãîëîñèëè ðåçóëüòàòè. Ìîæíà áóëî çðîáèòè âèñíîâîê:õòî áóâ ïîë³òè÷íî ï³äêîâàíèé, òîé îäåðæàâ êâàë³ô³êàö³þ áóõãàëòåðà êîëãîñïó –òàêèõ áóëî äâîº. Õòî ïðèéøîâ íà êóðñè ïîì³÷íèêîì ðàõ³âíèêà, òîé ñòàâ ðàõ³âíè-êîì – òàêèõ áóëà á³ëüø³ñòü. ×îòèðüîõ ÷îëîâ³ê âèïóñòèëè îáë³êîâöÿìè ïî òðóäî-äíÿõ. Îäèí îäåðæàâ äîêóìåíò “ïðîñëóõàâ ï’ÿòèì³ñÿ÷í³ êóðñè ³ ... í³÷îãî íå

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

207

çàñâî¿â”. Ìåí³ îäíîìó ïðèñâî¿ëè êâàë³ô³êàö³þ ïîì³÷íèêà ðàõ³âíèêà. ×åðåç äâàì³ñÿö³ âñ³ âèïóñêíèêè ï³äëÿãàëè ïåðåàòåñòàö³¿.

ϳñëÿ öåðåìîí³¿ âðó÷åííÿ ïîñâ³ä÷åíü âåñü âèïóñê øêîëè (108 ÷îëîâ³ê),ñôîòîãðàôóâàëè íà îäíó âåëèêó ôîòîêàðòêó, âðó÷èâøè ïîò³ì êîæíîìó íà ïàì’ÿòü.Öå áóëî ïåðøîãî òðàâíÿ 1934 ðîêó íàä ñàìèì îçåðîì â Îíóôð³¿âñüêîìóäåíäðîïàðêó.

ϳñëÿ ôîòîãðàôóâàííÿ â ïðèì³ùåíí³ ðàéçåìâ³ää³ëó áóâ îðãàí³çîâàíèé îá³ä ³çâèïèâêîþ, ÿêèé çàòÿãíóâñÿ ìàéæå äî ðàíêó. Öå, ìàáóòü, çëÿêàëî ìîãî “Òðóñî-âà”, ÿêèé íå ïðèéøîâ äî ìåíå íà ìóøòðó, ³ ÿ âæå çðàä³â, ùî õâîðîáà ìåíå çàëè-øèëà. Ïîõìåëÿòèñÿ çáèðàëèñÿ íåîðãàí³çîâàíî ³ ëèøå ï³ñëÿîá³äíüî¿ ïîðè ðîçïðî-ùàëèñÿ ç âèêëàäà÷àìè, øêîëîþ, îäèí ç îäíèì ³ ðîç³éøëèñÿ ãðóïàìè ïî ñâî¿ìñåëàì.

 íàø³é ãðóï³ ç ï’ÿòè ÷îëîâ³ê ò³ëüêè ìåíå ³ ìîþ ìàéáóòíþ äðóæèíó Çàëî¿ëîÃàëèíó òðÿñëà ìàëÿð³ÿ. Âîíà, ÿê ³ ÿ, âñÿ ñâ³òèëàñÿ, ³ ïðîêëÿòèé “ãåíåðàë” ¿¿, ÿê³ ìåíå, íàâ³ùàâ â îäèí ³ òîé æå ÷àñ. Òà ïî äîðîç³ â³í íàñ ìèëóâàâ.

Íàì áóëî âåñåëî. ²øëè â íàñòðî¿, ³ç ï³äíåñåííÿì, ÿê ï³ñëÿ âèêîíàíî¿ âàæëè-âî¿ ðîáîòè. Ñâ³òèëî ñîíöå, çåëåí³ ïîëÿ, ÿê ³ íàñ, ëîñêîòàâ òåïëèé â³òåðåöü. Çäàâà-ëîñÿ, ìè éøëè íå ò³ëüêè äîäîìó, à é â ÿêåñü íîâå é ùàñëèâå æèòòÿ. Ðàä³ñòüâèðèâàëàñÿ ç íàøèõ ãðóäåé, ëåò³ëà ñòåïîì, äî ð³äíîãî ñåëà, ³ éîãî â³äãîëîñêîìçâîðóøëèâî ïîâåðòàëîñÿ â íàø³ ñåðöÿ ç â³ðîþ ó ñâ³òëå ìàéáóòíº.

Ñîíöå õèëèëîñÿ äî ãîðèçîíòó, êîëè ìè ñïóñêàëèñÿ â ñåëî. Á³ëÿ õóòîðà Âàðè-íå ìåíå íàçäîãíàâ “Òðóñîâ” ³ äîâåëîñÿ äîâãåíüêî ïåðå÷åêàòè. Íàïèâøèñü ï³ñëÿìóøòðè äîñõî÷ó äæåðåëüíî¿ âîäè, ï³øîâ ïîìàëó äàë³, çàáóâøè ïðî âñå: ³ ïðîãîëóáèé Äí³ïðî, ³ çîðÿíå íåáî, ³ òèõó óêðà¿íñüêó í³÷ ³ç ñâ³òëîþ òðàâíåâîþ íàñîëî-äîþ. ß çíîâó â ö³é êðàñ³ â³ä÷óâ ñåáå ÷óæèì ³ íåïðèì³òíèì, áî íå ì³ã, íå õîò³âðîçóì³òè, ÷îìó â æèòò³ ³ â ïðèðîä³ òàêîæ ïîðÿä ³ç äîáðîì ïîâèííî ñóñ³äñòâóâàòèçëî. Íàâ³ùî ëþäèíà íàðîäæóºòüñÿ íà á³ëèé ñâ³ò, ÿêùî ¿é òðåáà ìó÷èòèñÿ, ³ çà ùîêàðàºòüñÿ Áîãîì? Çíîâó íåäîáðèì ñëîâîì çãàäàâ öèãàíêó.

Äîïëåíòàâøèñü äîäîìó, ë³ã ñïàòè, íå çíàþ÷è, ç ÷îãî ïî÷àòè çàâòðàøí³é äåíü.Òà ðàíî-âðàíö³, ÿê ³ ðàí³øå, ìåíå ðîçáóäèëà ëàñò³âêà. Äëÿ íå¿ â æèòò³ í³áèòî íåáóëî í³ÿêèõ íåãàðàçä³â: çàâæäè ïåðøîþ çóñòð³÷àëà íîâèé äåíü ñâî¿ì âåñåëèìùåáåòàííÿì, ³ âñÿ æèâà é íåæèâà ïðèðîäà äîâêîëà ïðîêèäàëàñÿ, íåçâàæàþ÷è íàñàìîïî÷óòòÿ ÷è õâîðîáó.

Îêëèãàâøè ï³ñëÿ “Òðóñîâà”, ÿ ï³øîâ ó ñàäîê. Ùî ìîæå áóòè êðàùèì ³ ïðè-ºìí³øèì çà öåé äóõìÿíèé á³ëèé öâ³ò, ÿêèé äðóæíî ãóä³â áäæîëàìè, ùî çàïîâíèëèâñ³ á³ë³ êâ³òêîâ³ ÷àøå÷êè óêðà¿íñüêèõ âèøåíü ³ àáðèêîñ?!!

Çàïèñàâ Îëåêñ³é Îëåêñ³éîâè÷ Îâ÷àðåíêî, ñèí. ʳíåöü 70-õ ðîê³â ÕÕ-ãî ñò.

208

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÎÃ²É Ì.Õ.,

1921 ð. íàðîäæåííÿ.(ñ. Ðàäñåëî Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Òðèäöÿò³ ðîêè áóëè íàäçâè÷àéíî ñòðàøíèìè äëÿ íàøî¿ ñ³ì’¿. 1931 ð. ðåïðåñóâàëè íàøîãî áàòüêà, Êîøîâîãî Õàðèòîíà Ô³ëàòîâè÷à. Íàøó

ñ³ì’þ ââàæàëè êóðêóëüñüêîþ. Çàñòàâèëè çâåñòè ³ çíåñòè äî êîëãîñïó âñå: òðîºêîíåé, äâ³ êîðîâè, ñâèíåé, õë³á, îäåæó, ðåìàíåíò. Áàòüêî âñå â³äâ³ç, ò³ëüêè çàëè-øèâ õë³áà äëÿ ñ³ì’¿ òà îäåæó. Õë³á ïðèêîïàëè. Òàê îò, êîëè çíàéøëè õë³á, òîáàòüêà çàáðàëè, ³ íå âåðíóâñÿ â³í ³ ïî öåé äåíü; çàëèøèëàñÿ íàøà ìàìà, ÏàðàñêàÏàâë³âíà (íèí³ âæå ïîê³éíà), ç ñ³ìîìà ä³òüìè íà ðóêàõ. Íàéìåíø³é, Íàä³, òîä³áóëî 2 ðîêè. Îäåæó çàáðàëè, âñå ç äîìó çàáðàëè. Ñïàëè ìè íà ãîë³é ÷åðåí³,âêðèâàëèñü ïðÿäèâ’ÿíèì ë³æíèêîì.

Íå çíàþ, äå áðàëèñü ñèëè ó íàøî¿ ìàìè, ùîá âñ³õ íàñ ÷èìîñü ãîäóâàòü.×îãî ò³ëüêè âîíè íå ì³øàëè ó “õë³á”. Ìè ç ðàíêó äî âå÷îðà ëàçèëè ïî ïîëÿõ,âèøóêóâàëè êà÷àíè, çáèðàëè íàñ³ííÿ ëîáîäè, ùèðèö³, ð³çàëè ð³çóõó (êîð³íö³). Âñåöå ìàìà ïåðåòîâêóâàëà, ïåðåì³øóâàëà, äîáàâëÿëà æìåíüêó ÿêîãîñü ÷îðíîãîáîðîøíà ³ ïåêëà ìàòîðæåíèêè. ² ìè ¿ëè ³ íå íà¿äàëèñÿ. Æèâîòè ó íàñ áóëè âåëèê³,ðîçäóò³, áî çàì³ñòü ¿æ³ ïèëè âîäó. Ìåí³ áóëî òîä³ 12 ðîê³â. Íàéá³ëüøîþ ìð³ºþäëÿ ìåíå, ìî¿õ áðàò³â òà ñåñòåð áóëî – íà¿ñòèñÿ õë³áà. ß íå çíàþ, ÷èì æèëàíàøà ìàìà. Âîíè í³êîëè ïðè íàñ íå ¿ëè. Á³ëüøî¿ á³äè, íåñòàòê³â, çëèäí³â, ÿê³ áóëèó íàñ ó ö³ ðîêè, ìàáóòü, íå áóëî í³äå. ² öå äàëà íàì ðàäÿíñüêà âëàäà.

Ìî¿ áðàòè ³ ñåñòðè âèæèëè âñ³. ͳõòî ç ãîëîäó íå âìåð. Äÿêóþ÷è íàø³éìàì³. ßêî¿ òðàâè òà ã³ëîê âîíà ò³ëüêè íå âàðèëà ³ íå ïàðèëà, ùîá ìè âèæèëè. À ò³,ùî íàñ ðîçêóðêóëþâàëè – Éîíüêè, Òêà÷åíêè, Ëèòâèíè õîäèëè â íàø³é îäåæ³, ÷åð-âîíîùîê³. ¯ì áóëî äîçâîëåíî âñå. Îäíîãî ðàçó ìàìà âàðèëà ÿêóñü áàëàíäóç ëîáîäè òà ð³çóõè, à âîíè çàéøëè â õàòó. Ïî÷àëè ñ³êàòèñü äî ìàìè. Ìè ñèäèìîíà ïå÷³ ïðèíèøêë³. Ìàìà âèòÿãëè ãîðùèê ç ïå÷³, ïëà÷óòü. Òàê âîíè âèìî÷èëèñüóòðüîõ ó òîé ãîðùèê ³ ï³øëè. Ìàìà ¿õ ïðîêëèíàëè. Âñå æèòòÿ äî 1976 ð., ïîêè íåâìåðëè, ïðîêëèíàëè ³ ïëþâàëè âñë³ä ¿ì ³ ¿õí³ì ä³òÿì. Äî êîëãîñïó íå âñòóïàëè äîê³íöÿ ñâîãî æèòòÿ, íåíàâèä³ëè âëàäó, ñê³ëüêè æèëè. Ùå íàñ âðÿòóâàëî, ìîæëèâî,òå, ùî ìåíå ç ñåñòðîþ Ãàëåþ çàáðàëè ñëóæèòü äî Êàì’ÿíñüêîãî äî õàçÿ¿â ãëÿä³òüä³òåé. ß âæå ¿ì òàê ãîäèëà. Òàê âîíè ìåíå ³ ãîäóâàëè ³ ïðèîä³ëè òðîõè. Àëå âñåð³âíî ÿ íå íà¿äàëàñü, õë³á õîâàëè êðóãîì.

² âñå ìîº æèòòÿ òàêå. À òàì â³éíà òà çàáðàëè â Ãåðìàí³þ. Òðè äîâãèõ ðîêè.Äóìàëà, ùî äîäîìó íå ïîïàäó. À ï³ñëÿ â³éíè çíîâó ãîëîä áóâ, à òàì çàì³æ âèé-øëà, ³ òàê âñå æèòòÿ ³ ãîðþþ. Íå çíàëà ÿ, äëÿ ÷îãî íà ñâ³ò ðîäèëàñü. Îäíà ò³ëüêèâ³äðàäà â ìîºìó æèòò³ – öå â³ðà â Áîãà.

Çàïèñ: Ã.Ëàòèïîâà.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

209

ѲÄ×ÅÍÍßÎòÐÅÍÊÎ Ìà𳿠Õîì³âíè,

1924 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Æàá’ÿíêà Ëèñÿíñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà îáë.)

Ðîçïîâ³äຠÌ.Õ.Îã³ðåíêî (ðîäîì ç Áóæàíêè):“Ó 33-ìó ðîö³ â Áóæàíö³ ÷åðåç ð³÷êó Ò³êè÷ áóâ ì³ñòîê ³ êëàäêà. Ìè â øêîëó

õîäèëè ÷åðåç êëàäêó – òàê áóëî áëèæ÷å. ϳäõîäÿ÷è äî íå¿, ãóðòîì ä³òè êðè÷àëè:“Á³æ³ì á³ãîì ÷åðåç êëàäêó, áî â î÷åðåò³ ç òîãî áîêó ìîæå ñèä³òè Ëóøïà÷èõà, ÿêà¿ñòü ä³òåé”. ² ìè á³ãîì ïðîá³ãàëè ÷åðåç êëàäêó ³, íå ñïèíÿþ÷èñü, á³ãëè íàãîðó àæäî øêîëè.

Ëóøïà÷èõà – öå ïî-âóëè÷íîìó. Ïð³çâèùå ¿¿ ÿ íå ïàì’ÿòàþ. ijéñíî, âîíà ¿ëàëþäåé. ϳçí³øå ìåí³ äîâåëîñÿ çóñòð³òèñÿ ç íåþ äóæå áëèçüêî.

ß ç áàòüêîì ³øëà äî ì ñòàðøî¿ çàì³æíüî¿ ñåñòðè Îë³ìï³àäè (à ìè çâàëè ¿¿ßëèìï³éêà). Æèëà âîíà çà ð³÷êîþ. Íå äîõîäÿ÷è äî ìîñòó, ìè ïîáà÷èëè, ÿê ³çñ³ëüðàäè âèéøîâ ì³ë³ö³îíåð. ³í ñêàçàâ áàòüêîâ³, ùî òðåáà ïîñâ³ä÷èòè ïî îäí³éñïðàâ³. Êîëè ìè çàéøëè â ñ³ëüðàäó, òàì áóâ äðóãèé ì³ë³ö³îíåð ³ îäèí ïîíÿòèé.Êîëî ñòîëó ñòîÿëà õóäà ç ñòðàøíèì ïîãëÿäîì ïðîâàëÿíèõ î÷åé Ëóøïà÷èõà. Ðîòó íå¿ áóâ ñòðàøíèé, êðèâèé.

̳ë³ö³îíåð ñêàçàâ ¿é: “Îñü º äâà ïîíÿòèõ. Ãîâîð³òü âñþ ïðàâäó, ÿê öå áóëî.ßêùî íå áóäåòå ãîâîðèòè, ìè âàñ çàñòàâèìî ãîâîðèòè – çàêëàäåìî ïàëüö³ âäâåð³, ³ âè âñå îäíî íàì âñå ðîçêàæåòå”. Ëóøïà÷èõà ÿê çàðåãî÷å òàêèì ñòðàø-íèì ñì³õîì ³ êàæå: “Íàùî çàêëàäàòü ìî¿ ïàëüö³ â äâåð³, ÿ ³ òàê âàì âñþ ïðàâäóñêàæó. Òàê, ÿ ¿ì ëþäåé. ß ç’¿ëà Êðîòèêà Âàñèëÿ, Á³ëîêóðà…” ² íàçâàëà òðåòüîãî÷îëîâ³êà, ³ì’ÿ ÿêîãî ÿ íå çàïàì’ÿòàëà. “ßêáè âè ïîïðîáóâàëè, ÿêå äîáðå ëþä-ñüêå ì’ÿñî, – êàæå Ëóøïà÷èõà, – òî âè òåæ ¿ëè á éîãî. Äàâàéòå çàðàç ï³äåìî äîìåíå äîäîìó ÿ óãîùó âàñ. Ó ìåíå â ïå÷³ º êàçàí ëþäñüêîãî òóøåíîãî ì’ÿñà³ õîëîäåöü”. ̳ë³ö³îíåðè âñå öå çàïèñàëè. Îäèí ì³ë³ö³îíåð êàæå Ëóøïà÷èñ³: “Âèæ³íêà, âè ïîâèíí³ áóòè áåðåãèíåþ ñ³ì’¿, à âè ¿ñòå ëþäåé. Òàêîãî ñòðàõ³òòÿ ùåñâ³ò íå ÷óâ ³ íå áà÷èâ”.

̳ë³ö³îíåðè íàïèñàëè ïðîòîêîë, ÿêîãî ï³äïèñàâ ì³é áàòüêî ³ äðóãèé ïîíÿòèé.Ëóøïà÷èõó çàáðàëè â Ëèñÿíêó, ³ á³ëüøå ¿¿ í³õòî í³äå íå áà÷èâ.

– Öå ïðàâäà ³ ïðî öå îáîâ’ÿçêîâî òðåáà íàïèñàòè”, – ñêàçàëà íà çàê³í÷åííÿíàøî¿ ðîçìîâè Ìàð³ÿ Õîì³âíà.

Ïîò³ì ÿ ä³çíàâñÿ, ùî Ëóøïà÷èõà, ðàçîì ³ç ñâî¿ì ÷îëîâ³êîì Çàõàðêîì Íå÷è-òàéëîì ïî¿ëè ñâî¿õ ä³òåé ³ ïî÷àëè ¿ñòè ÷óæèõ.

Çàõàðêà Íå÷èòàéëà âáèëè ëþäè íà ÷óæîìó ãîðîä³, äå â³í âèäîâáóâàâ ò³ëüêè-ùî ïîñàäæåíó êàðòîïëþ.

Çàïèñàâ Ï.Ñëàâãîðîäñüêèé, ñ.Áóæàíêà.19 æîâòíÿ 1995 ð.

Ïîíàä Ò³êè÷åì. – 2003. – 23 âåðåñíÿ.

210

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÎÃÐÈÇÜÊÎ Ìà𳿠Àíäð³¿âíè

(ñ. Àíäð³¿âêà Ñëîâ’ÿíñüêîãî ð-íó Äîíåöüêî¿ îáë.)

Á³ëÿ ñòàðîâèííîãî ì³ñòå÷êà Ãàäÿ÷, ùî íà Ïîëòàâùèí³, óïðîäîâæ ë³âîãî áå-ðåãà ð³÷êè Ïñåë äîâãîþ âóçüêîþ ñòð³÷êîþ òÿãíåòüñÿ ñåëî. Ç îäíîãî áîêó – ëóêè,ç ³íøîãî – ë³ñ. Äîâêîëà ìàëüîâíè÷à îêðóãà. Çà Ïñëîì, ï³ä ãîðîþ, ñòî¿òü ãàé çâåëåòåíñüêèìè ëèïàìè. Ïîâ³òðÿ ÷èñòå, çàïàøíå. Îñîáëèâî âë³òêó. Ïî⳺ â³òå-ðåöü ç ë³ñó – õâîºþ òà æèâèöåþ ïàõíå, äèõíå ç áîêó ð³÷êè – ãîëîâà ïàìîðî÷èòü-ñÿ â³ä ïàõîù³â ëèïîâîãî öâ³òó. Ç âåñíè íà ëóêàõ ñèëà-ñèëåííà êâ³ò³â ó ãóñò³éòðàâ³. Á³ë³ ëåëåêè íåñï³øíî ïîõîäæàþòü…

Ãàðíî.À çâåòüñÿ òå ñåëî Âåëüá³âêîþ. Îòóò ÿ íàðîäèëàñü, òóò ïðîìàéíóëî

ìîº ñóìíå äèòèíñòâî. ×îìó ñóìíå, ïèòàºòå? À ÿêèì æå âîíî áóäå áåç ð³äíî¿ìàòåð³. Âèïîâíèëîñü ìåí³ âñüîãî ñ³ì ðîê³â, à áðàòîâ³ Ãðèãîð³þ – ø³ñòü, êîëèâîíà ïîìåðëà. Îðèíîþ ¿¿ çâàëè, ä³âî÷å ïð³çâèùå – Ãëóõîòà, à âæå êîëè çà áàòü-êîì ìî¿ì áóëà – Îãðèçüêî. Òàòî íåçàáàðîì îæåíèâñÿ âäðóãå, íà Ìà𳿠Ñàðàïèí.Íàðîäèëàñÿ ñåñòðà Ãàëÿ, à ÷åðåç òðè ðîêè é âîíà ñòàëà ñèðîòîþ. Á³äíèé áàòüêî,íàá³äóâàâñÿ â³í ç íàìè, ä³òüìè…

Õàçÿéñòâî ó íàñ áóëî ÷èìàëå, ðîáîòè âèìàãàëî áàãàòî. Òðèìàëè êîðîâó, îâåöü,ñâèíåé. Ìàëè êîíÿ. Ó äâîð³ ñòîÿëà êëóíÿ, äâ³ êîìîðè, ñâèíàðíèê, ïîâ³òêà äëÿîâåöü, äâà ïîãðåáè, âîç³âíÿ, çàãîðîäà äëÿ õóäîáè, äðîâ³òíÿ. Áóâ ñâ³é øìàòîêë³ñó, êðàé ñàäèáè. Ðîñëè òàì äóáè, áåðåçè. Âåëè÷åçíèé äóá, ó äâà îáõâàòè, ñòî-ÿâ ó äâîð³. ßê äîâåëîñü éîãî ïðîäàòè, òî äâ³ íåä³ë³ îáêîïóâàëè, ùîá çâàëèòè.ßêðàç â³òåð ñèëüíèé çä³éíÿâñÿ, äóá ÿê óïàâ – ó ä³äà Ãðèí³, íàøîãî ñóñ³äà ÷åðåçäîðîãó, ê³íü â³ä ëÿêó ç ïðèâ’ÿç³ ç³ðâàâñÿ.

Çåìë³ ó áàòüêà áóëî ñ³ì äåñÿòèí. Ìàëè äâà ãîðîäè. Îäèí – á³ëÿ õàòè, òóòâ îñíîâíîìó êàðòîïëþ ñàäèëè. ²íøèé áóâ íà ëóêàõ, êðàé ñåëà. Çåìëÿ òàì çàðàçâîëîãà, ðîäþ÷à. Âèðîùóâàëè íà íüîìó ãîðîäèíó. Êîæåí ïðèêðàøàâ ñâ³é ãîðîäêâ³òàìè, öå ÿê çìàãàííÿ áóëî – õòî êðàùå. Òîæ öâ³ëè ïîì³æ ãîðîäèíîþ ðÿäêèãâîçäèê, ÷îðíîáðèâö³â, êðàñîë³, ìàéîðö³â, êîðîëåâîãî öâ³òó, ïàõó÷îãî ãîðîøêó.Ñòðàõ, ÿê ëþáèëà ÿ êâ³òè!

Ëþäè â ñåë³ æèëè äðóæíî, ãîñïîäàðþâàëè. ѳÿëè æèòî, ïøåíèöþ, ãðå÷êó,ïðîñî. Êîíîïëþ ñ³ÿëè â íàéá³ëüø çðó÷íèõ äëÿ íå¿ ì³ñöÿõ: á³ëÿ îçåðà Ðèáíîãî, “íàÏîäîë³” ³ “â äóáàõ”. Âèðîùóâàëè òåõí³÷íå, ïîò³ì ðîáèëè îë³ôó. Ó êîæíîãî îáî-â’ÿçêîâî áóâ ñâ³é áàøòàí ç êóðåíåì ³ êâ³òàìè ïîì³æ äèíü ³ êàâóí³â.

Âåëüá³âêà áóëà âåëèêèì, áàãàòîëþäíèì ñåëîì. Çâè÷àéíà ñ³ì’ÿ íàë³÷óâàëàñ³ì, â³ñ³ì ³ á³ëüø ÷îëîâ³ê. Ñèíè æåíèëèñü ³ äîâãî íå â³ää³ëÿëèñü, äîêè íå áóäóâà-ëè ñîá³ õàòó, ÷àñòî ïîðó÷ ç áàòüêàìè. Òîæ íà êîæíîìó êóòêó ñåëà áóëî ïî äå-ê³ëüêà ðîäèí ç îäíàêîâèìè ïð³çâèùàìè. Íà íàøîìó íàë³÷óâàëîñü ø³ñòü äâîð³â

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

211

Ñàóò³â, ÷îòèðè Òðîùèíñüêèõ, ñò³ëüêè æ Äðîáîò³â. Ìàëè “Ãëóõîòÿíñüêèé êóòîê”,áî òóò æèëè ïåðåâàæíî Ãëóõîòè.

Ó Âåëüá³âö³ ñòâîðèëè äâà êîëãîñïè. Áàòüêî â àðò³ëü íå ï³øîâ. ³ääàâ óñå:çåìëþ, ðåìàíåíò, êîíÿ, âîçà – àëå äî êîëãîñïó íå âñòóïèâ. ϳøîâ ïðàöþâàòèñïî÷àòêó ó çàãîò³âåëüíó êîíòîðó, ïîò³ì íà òîðôîðîçðîáêè. Ó íàñ çìåíøèëè ïðè-ñàäèáíó ä³ëÿíêó, âèðóáàëè ë³ñ á³ëÿ ñàäèáè. Äóáè ä³ñòàëèñü Ïàâëîâ³ Ãëóõîò³, ÿêèéî÷îëþâàâ ì³ñöåâó êîìñîìîëüñüêó îðãàí³çàö³þ. ³í ñîá³ ç íèõ õàòó çáóäóâàâ, àëåæèâ ó í³é íåäîâãî. ϳä ÷àñ â³éíè áóâ ïîë³öàºì ³ âò³ê äî Àìåðèêè.

Äîáðå çàïàì’ÿòàëîñü, ÿê âîñåíè òðèäöÿòü äðóãîãî ðîêó ó ëþäåé ïî÷àëèçàáèðàòè õë³á. Çäàâàëè, ïîêè áóëî ùî, à ïîò³ì ïî÷àëè õîâàòè. Áàòüêî çí³ñ â³ñ³ìíàä-öÿòü ïóä³â ïøåíèö³ ó õàòó íà ãîðèùå é ïðèêðèâ ñîëîìîþ. Àëå äàðìà, çíàéøëèé òàì. Çàëèøèëàñü ó íàñ êàðòîïëÿ, òðîõè êâàñîë³. Äåñü ïîä³ëàñü êîðîâà. Ñìàæèëèêîíîïëÿíå çåðíî, ðîçòèðàëè ³ ìàñòèëè íèì êàðòîïëþ. Âàðèëè þøêó ç êâàøåíî¿êàïóñòè. Çãîäîì ³ öüîãî ñòàëî íå âèñòà÷àòè.

Ñõîäèâ ñí³ã, ³ ëþäè ïî÷àëè õîäèòè äåñü ê³ëîìåòð³â çà ï’ÿòíàäöÿòü äî Ëþ-òåíüêè â ðàäãîñï, øóêàòè òàì ãíèëó êàðòîïëþ, ùî ëèøèëàñü ç ìèíóëîãî ðîêó íàïîë³. Õîäèëè é ìè, ä³òè. ² äîñ³ íå ìîæó çðîçóì³òè – íàùî áóëî ä³òåé ïðîãàíÿòè çòîãî ïîëÿ? Áîæå, ÿê ìè áîÿëèñÿ òîãî îá’¿æä÷èêà! Ò³ëüêè-íî ç’ÿâèòüñÿ â³ääàë³êíà êîí³ – òàê ³ ïîïàäàºìî ïðÿìî íà ìîêðó çåìëþ. Ëåæàëè, äîêè íå ¿õàâ ñîá³ ãåòü.Ïðèíåñåìî äîäîìó ò³º¿ ãíèëî¿ êàðòîïë³, çâàðèìî, çì³øàºìî ç òîâ÷åíîþ ñîëîìîþ³ ïå÷åìî îëàäêè. À âîíè æ âîíþ÷³! À ùî çðîáèø – ¿ñòè õî÷åòüñÿ.

Êîí³ äîõëè â êîëãîñï³, òîæ ëþäè ¿ëè çäîõëÿòèíó, àëå é öüîãî íå çàâæäè ä³ñòàâà-ëîñü.

Ïîòåïë³ëî, äå-íå-äå ç’ÿâèâñÿ ùàâåëü. Íàçáèðàºìî éîãî ³ âàðèìî ç òîâ÷å-íîþ ñîëîìîþ. Îñü òàê ³ æèëè.

Îäíîãî ðàçó ÿêèéñü ãàëàñ íà âóëèö³ ç÷èíèâñÿ. Âèá³ãëà ÿ, äèâëþñü, þðáàâóëèöåþ ñóíå, à ïîïåðåäó Ìèõàéëà Ãëóõîòó, õëîïöÿ ðîê³â ñ³ìíàäöÿòè, âåäóòüïîï³ä ðóêè. Îáëè÷÷ÿ ó íüîãî âñå â ñèíöÿõ, àæ ÷îðíå, à íà øè¿ øìàòîê ì’ÿñà íàìîòóçêó âèñèòü. Âèÿâëÿºòüñÿ, âêðàâ â³í ó ñóñ³ä³â, â Îðèøêè Ãëóõîòè, òåëÿ, áî¿ñòè âæå í³÷îãî áóëî. À ñ³ì’ÿ âåëèêà – îäíèõ ä³òåé øåñòåðî, Ìèõàéëî íàéñòàð-øèé. ̄ ëè âîíè òîãî òåëÿ âíî÷³. ³êíà êîâäðàìè ïîçàâ³øóâàëè, àëå âñå îäíî õòîñüïîáà÷èâ ³ çàÿâèâ ó ñ³ëüðàäó. Îñü çà öå õëîïöÿ é âîäèëè ïî ñåëó. Äóæå Ìèõàéëàòîä³ ïîáèëè, íåâäîâç³ â³ä öüîãî â³í ³ ïîìåð.

ßê õîò³ëîñÿ ¿ñòè! Âæå âåñíà áóëà ó ðîçïàë³, à ìè, ä³òâîðà, ïðèéäåìî ç³ øêîëè –³ íà Ïñåë, ïî “øïè÷àêè”, òîáòî, ìîëîäèé î÷åðåò ¿ñòè. Áîâòàºìîñü ó âîä³ êîëîáåðåãà, â âîíà ùå õîëîäíà, àæ ïàëüö³ äóá³þòü. Ïðîòå íà öå íå çâàæàëè, àáèíà¿ñòèñü. ßâ³ð ï³äð³ñ – ¿ëè é éîãî.

Òà ãîëîä íå îáäóðèø! Ñòàëè â ìåíå íîãè ïóõíóòè é áîë³òè. Òóò ÿêðàç ñåçîíïîëîòòÿ ðîçïî÷àâñÿ. Ïî÷óëà ÿ, ùî ó ðàäãîñï³ ëþäåé íàéìàþòü êàðòîïëþ ïîëî-òè, à çà öå äàþòü â äåíü 50 ã õë³áà ³ ãàðÿ÷ó ñòðàâó. Âçÿëà ÿ ñàïà÷êó, í³êîìó í³÷îãîíå ñêàçàëà, áî íå äî ìåíå òîä³ áóëî, ³ ï³øëà â ðàäãîñï. Áóëî ìåí³ òîä³ òðèíàäöÿòü

212

ѲÄ×ÅÍÍß

ðîê³â. Ñèëüíî áîë³ëè íîãè. Ëåäâå ï³ä âå÷³ð ä³ñòàëàñü äî ðàäãîñïíîãî ãóðòîæèò-êó, à òàì ì³ñöü íå âèñòà÷àº, í³äå ïåðåíî÷óâàòè. ϳøëà ÿ äî ðàäãîñïíî¿ ñòàéí³ ³êðàäüêîìà âèñïàëàñü ó ñîëîì³ á³ëÿ êîíåé. Ïðîêèíóëàñü âðàíö³ – íåìຠñàïà÷êè,õòîñü âêðàâ. Ùî ðîáèòè? Õòî æ ìåíå â³çüìå íà ðîáîòó áåç ñàïà÷êè? Äîâåëîñüïîâåðòàòèñü äîäîìó.

…Éøëà çíîâó äî ðàäãîñïó ñîñí³âñüêèì ïîëåì. Áà÷ó, ëþäè ùîñü â³ääàë³êðîáëÿòü, à íà äîðîç³ áðè÷êà ñòî¿òü. ϳäõîäæó – íà áðè÷ö³ ì³øêè ëåæàòü, à çâåð-õó ùîñü ó á³ëîìó âóçëèêó, õàð÷³, ìàáóòü. Âõîïèëà ÿ òîãî âóçëèêà ³ êèíóëàñü ò³êà-òè. Á³ãëà íå îãëÿäàþ÷èñü, áî äóæå áîÿëàñü, ùî ñï³éìàþòü. ѳëà ïîò³ì ó æèò³,ðîçâ’ÿçàëà âóçëèê – à òàì ö³ëå áàãàòñòâî: øìàòîê õë³áà ³ êóñåíü ñàëà. Íåç÷ó-ëàñü, ÿê ³ ç’¿ëà âñå òå, òà é çàñíóëà. Ïðîêèíóëàñü âæå íàäâå÷³ð ³ ï³øëà äî ðàäãîñ-ïó. Ïåðåíî÷óâàëà çíîâó â ñòàéí³. Âðàíö³ ç³áðàëè íàñ, ï³äë³òê³â, ÷îëîâ³ê ç ï’ÿòíàä-öÿòü. ³äâåëè íàì îêðåìó â³ä äîðîñëèõ ä³ëÿíêó ïîëÿ, íàãëÿäà÷à, é ïî÷àëè ìèïîëîòè êàðòîïëþ. Ñòð³íóòüñÿ ïàã³íö³ ìîëîäîãî ñîíÿøíèêà, ÷è ìîëî÷àþ – äëÿ íàñâåëèêà ðàä³ñòü, âèðâåìî ³ òóò æå ç’¿ìî. Òðè÷³ íà äåíü äàâàëè íàì ïî 50 ã õë³áà³ âàðèëè þøêó. Òàì ò³º¿ þøêè áóëî – äåê³ëüêà êàðòîïëèí òà âîäà. Îäíàê ñïàñèá³é çà öå, áåç íå¿ çàãèíóëà á. Ìè ùå ì³æ ñîáîþ äîìîâëÿëèñü ³ âåñü õë³á çà äåíüâ³ääàâàëè êîìóñü îäíîìó – òîé íà¿äàâñÿ, à ïîò³ì ÷åðãà ³íøîãî íàäõîäèëà. Óâå-÷åð³, ï³ñëÿ ðîáîòè, á³ãàëè äî âåëèêèõ êàçàí³â, ó ÿêèõ âàðèëè ñâèíÿì êàðòîïëÿíåëóøïèííÿ. Íàñ ïðîãàíÿëè, àëå âñå-òàêè âäàâàëîñü ³íêîëè ïðÿìî ãîëèìè ðóêàìèâèõîïèòè ëóøïèííÿ ç êàçàíà ³ ç’¿ñòè.

Òàê ìèíóëî, ìàáóòü, äí³â ï’ÿòü-ø³ñòü. Âåñü ÷àñ ó ìåíå äóìêà ïðî áðàòàÃðèøó áóëà, ùî çàëèøèâñÿ âäîìà, æàëêóâàëà äóæå, ùî ñèäèòü â³í òàì ãîëîä-íèé. Çåêîíîìèëà ÿ ÷îòèðè øìàòî÷êè õë³áà äëÿ íüîãî ³ ï³øëà îäíîãî ðàçó äîäîìó,ïîíåñëà éîìó öåé ãîñòèíåöü. Íîãè â ìåíå âæå íå òàê áîë³ëè íà òîé ÷àñ, àëåñëàáê³ñòü íå ïðîõîäèëà.

Éøëà ÷åðåç Êîðèíåöüêèé õóò³ð. Áà÷ó – æ³íêà íà ãîðîä³ ïîëå, ïîáà÷èëà ìåíåé ãóêàº:

– Ãàëþ, Ãàëþ!ϳä³éøëà ÿ äî òèíó. Âîíà ìåí³:– ßê òåáå çâàòè?– Ìàð³ÿ.– À ìåí³ çäàëîñÿ, íà÷å ïëåì³ííèöÿ ìîÿ. Êóäè òè éäåø?Ðîçïîâ³ëà ÿ. Âîíà òàê ïîäèâèëàñü ïèëüíî íà ìåíå:– ¯ñòè äóæå õî÷åø?– Äóæå.– Òî õîä³ì, ÿ òåáå íàãîäóþ.Äàëà âîíà ìåí³ ïî¿ñòè, à ïîò³ì çàïðîïîíóâàëà äîïîìîãòè ¿é ãîðîä ïîëîòè.

Õîò³ëà, ìàáóòü, äîáðå æ³íêà ï³äãîäóâàòè ìåíå òðîõè, òà é ñàìà, âèäíî, ñëàáàáóëà, áî ÿê ïîëîëè ïîò³ì, âñå çóïèíÿëàñü ³ â³äïî÷èâàëà. Ïîëîëè ìè ç íåþ äîâå÷îðà. Ñòîìèëàñü ÿ, à æ³íêà çàïðîøóº ùå íà ê³ëüêà äí³â çàëèøèòèñü ó íå¿.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

213

ß, ìîæå, ³ çãîäèëàñÿ á, òàê áðàòà æàëêî, ÿê â³í òàì, á³äíèé, áåç õë³áà? Íà äðóãèéäåíü âðàíö³ ï³øëà ÿ äîäîìó.

ijéøëà äî Âåëüá³âêè, à íàçóñòð³÷ æ³íêà çíàéîìà:– Çâ³äê³ëÿ öå òè?Ñêàçàëà ÿ, ùî õë³áà íåñó áðàòîâ³.– Òàê òè é íå çíàºø? Á³äíà äèòèíà, íåìຠâæå òâîãî Ãðèø³, ïîìåð â³í,

íåùàñíèé…Ìåíå ìîâ õîëîäíîþ âîäîþ õòîñü îáëèâ. Ïîá³ãëà äîäîìó, ïëà÷ó, à â ãîëîâ³

äóìêà îäíà: öå â³í ïîìåð ÷åðåç òå, ùî ÿ ç õë³áîì çàï³çíèëàñü. Àëå òðàïèëîñü³íøå. Ãðèøà ïàñ ó ëþäåé êîðîâó, çà öå éîãî ãîäóâàëè. Íîãè â íüîãî òåæ áóëèïóõë³ ³ â³í îäíîãî ðàçó íå âñòèã çà êîðîâîþ, êîëè âîíà çàá³ãëà äî ÷óæîãî ãîðîäó.Çà öå éîãî ïîáèëè, ³ Ãðèøà â òîé æå äåíü ïîìåð. Æàëêî ìåí³ éîãî áóëî. Äî öüîãî÷àñó íå ìîæó çãàäóâàòè éîãî áåç ñë³ç.

Âæå ï³ñëÿ â³éíè äðóæèíà ìîãî øê³ëüíîãî â÷èòåëÿ, Ñîô³ÿ ªâäîêèì³âíàÁàêàé, ðîçïîâ³äàëà ìåí³ ïðî Ãðèøó. Ïðèéäå, áóëî, â³í äî íèõ äîäîìó é ñèäèòü íàãàíêó. Âèéäå Ñîô³ÿ ªâäîêèì³âíà, à â³í ï³äâåäåòüñÿ ³ íåñì³ëèâî òàê:

– Äîáðèé äåíü!À î÷³ ãîëîäí³-ãîëîäí³…– Çäðàñòóé, Ãðèøî. À ÷îãî òè ïðèéøîâ?– Òà òàê, ìîæå, ïî÷èòàòè ùîñü äàñòå…À â³í êíèæêè ëþáèâ äóæå ÷èòàòè, ³ â÷èâñÿ äîáðå.Äàñòü âîíà éîìó êíèæêó ³ ïèð³æå÷îê âèíåñå. ³í òàê íåñì³ëèâî â³äìîâëÿºòüñÿ,

ïîò³ì â³çüìå:– Ñïàñèá³ âàì.×åðåç äåíü-äâà áà÷èòü Ñîô³ÿ ªâäîêèì³âíà – çíîâó Ãðèøà íà ñõ³äöÿõ ñèäèòü.

Òî âîíà çíîâó éîãî ïî÷àñòóº. Æàëêî éîãî áóëî…Íåçàáàðîì ó íàøèõ ñóñ³ä³â ï³äðîñëà ìîëîäà êàðòîïëÿ. Ó íàñ ùå íå áóëî, ìè

ñàäèëè ï³çí³øå. Òî ÿ êðàäüêîìà âèðèþ äåê³ëüêà êàðòîïëèí ³ ç’¿ì ¿õ ïðÿìîñèðèìè.

Ùå ðèáà íàñ ðÿòóâàëà. Ëîâèëè ¿¿ ó Ïñë³, à á³ëüøå ó “áàëêàõ”, òîáòî çàãëèáè-íàõ íà ëóç³, äå ï³ñëÿ âåñíÿíî¿ ïîâåí³ âîäà çàëèøàëàñü. ¯¿ çáîâòóâàëè é ëîâèëèíåâåëèêèõ ùó÷îê ê³ìëÿìè àáî ÷åðïàêàìè. Ðèáà òðàïëÿëàñü ³ â êàð’ºðàõ, ÿê³óòâîðþâàëèñü ï³ñëÿ òîðôîðîçðîáîê íà ëóêàõ.

Îäíîãî ðàçó áàòüêî é êàæå ìåí³:– À õîä³ì, ìîæå, ðèáè íàëîâèìî.ϳøëè ìè çðàíêó, ³ çàñòàâ íàñ âåëèêèé äîù. Ïîâåðíóëèñü äîäîìó ìîêð³,

³ â ìåíå çàáîë³ëè íîãè. Íà ñë³äóþ÷èé äåíü ëåäâå ï³äâåëàñÿ ç ë³æêà, à íîãàìèé êðîêó ñòóïèòè íå ìîæó. ß ¿õ ìàéæå çîâñ³ì íå â³ä÷óâàëà. Ùî âîíî áóëî – ³ äîñ³íå çíàþ, ìàáóòü, â³ä íåäî¿äàííÿ òà ïðîñòóäè. ß í³÷îãî íå ìîãëà ðîáèòè, íàâ³òüðóõàòèñü. Âåñü ÷àñ ñèä³ëà çà ñòîëîì, ïîêëàâøè ïåðåä ñîáîþ ðóêè. Ò³ëüêè ïî-õèëþñü âïåðåä – ïî÷èíàëàñü çàäóõà. Îòàê ïðîñèä³ëà ìàéæå òðè ì³ñÿö³ – ëèïåíü,

214

ѲÄ×ÅÍÍß

ñåðïåíü ³ âåðåñåíü. Ñèäÿ÷è é ñïàëà. Ïðèõîäèâ ôåðøàë, ùîñü ðàäèëè ñóñ³äè,àëå í³÷îãî íå äîïîìàãàëî. Ïëàêàëà, õîò³ëîñÿ âìåðòè. Ïîò³ì ÿêîñü íåïîì³òíîñòàëî ìåí³ ëåãøå, ÿ ïîâîë³ îäóæàëà, õî÷ äîâãî ùå â³ä÷óâàëà ñëàáê³ñòü.  øêî-ëó òîãî ðîêó ï³øëà ï³çíî, à òàì ìåíå âæå ³ç ñïèñêó âèêðåñëèëè, áî ââàæàëè, ùîÿ ïîìåðëà.

Áàãàòî ëþäåé òîä³ çàãèíóëî â³ä ãîëîäó. Ó íàøèõ ñóñ³ä³â, Ãëóõîò³â, ïîìåðëèä³ä, áàòüêî ³ ï’ÿòåðî ä³òåé. Ó Ïðèñòóï³â – áàòüêî, ìàòè ³ ä³òè: Óëÿíà, Ïðîê³ï³ Âàñèëü. Çàëèøèëîñü ò³ëüêè äâîº ä³â÷àò – Ãàëÿ ³ Ñåðàôèìà. Ó Ìàëàõóò³â ïîìåð-ëè Íàòàëêà, ßâäîõà, Ìàð³ÿ ³ Ãàëÿ, â æèâèõ çîñòàëèñü áàòüêî, ìàòè é ñèí Êóçüìà.Îãðèçüêè ïîõîâàëè ðàçîì ç áàòüêàìè ñèíà ²âàíà, äî÷îê Ìàð³þ òà Ãàííó...

Ñòðàøí³ ÷àñè áóëè…Çàïèñàâ Î.Çàäí³ïðîâñüêèé.

1992 ð.Çàäí³ïðîâñüêèé Îëåêñàíäð. Ãîëîä â ³ñòî𳿠Óêðà¿íè:

êîðîòêèé íàðèñ (Õ–ÕÕ ñò.). – Äîíåöüê:Óêðà¿íñüêèé êóëüòóðîëîã³÷íèé öåíòð, 1999. – Ñ. 61–66.

ѲÄ×ÅÍÍßÎÄÈÍÖÎÂί Àíòîí³íè ²âàí³âíè,

1913 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê)

ß ðîäîì èç Åëèñàâåòãðàäà (íûíå Êèðîâîãðàäà) Äíåïðîïåòðîâñêîé îáëàñ-òè. Âðåìÿ ãîëîäà 1932–1933 ãã. ìíå íàèáîëåå çàïîìíèëîñü. ß æèëà òîãäà óæå âÄíåïðîïåòðîâñêå (áûâøåì Åêàòåðèíîñëàâå). Âûøëà çàìóæ. Ãîëîä áûë ñòðàø-íûé. Ìû æèëè òàì, ãäå ñåé÷àñ Êàéäàêè. Ïîñêîëüêó ìóæ ðàáîòàë â ãîðîäå, òîìû æèëè íà êâàðòèðå ó åãî ñåñòðû. Ïîìíþ, îêîëî íàøåãî äîìà (òàì ñåé÷àñóë.Ê.Ëèáêíåõòà) äàâàëè õëåá. Î÷åðåäè áûëè ñòðàøíûå. Ëþäè – çëûå.

Ëåòîì ÿ ñàìà õîäèëà óäèòü ðûáó, à ìîÿ ñîñåäêà – Äàðüÿ Áîðèñîâíà, äåëàëàïèðîã ñ ðûáîé íà äâå ñåìüè. Òàê è ïîëó÷àëîñü – åëè ïèðîã ñ ðûáîé, à òîè ñ áåðåçîâûìè èëè äðóãèìè ïî÷êàìè. Êàøòàíû æàðèëè, ïèðîæêè ñ êðàïèâîéäåëàëè. Ãîëóáåé è äðóãèõ ïòèö ëîâèëè. Ëþäè óìèðàëè. Ó íàñ çèìîé â 33-ì ãîäóìíîãî ïîóìèðàëî, è ðîäñòâåííèêè ìóæà óìåðëè. Ìíîãî, î÷åíü ìíîãî óìåðëîëþäåé.

[ϳäïèñ] À.ÎäèíöîâàÇàïèñàëà Í.Ãîð人âà.

1999 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

215

ѲÄ×ÅÍÍßÎÄÐÈÍ Â³ðè Ôåäîð³âíè(Ôàñò³âñüêèé ð-í Êè¿âñüêî¿ îáë.)

Ìåí³ áóëî 8 ðîê³â, àëå òîé ãîëîä ïàì’ÿòàþ äîáðå. ѳì’ÿ áóëà âåëèêà, øåñòå-ðî ä³òåé, à ¿ñòè í³÷îãî. Ìè õîäèëè íà ñòàâ, âèðèâàëè êîð³í÷èêè ðîãîçè, ò³, ùî óâîä³, ñóøèëè, òîâêëè ó ñòóï³ ³ ç òîãî ïåêëè ìëèíö³. Ó Á³ë³é Öåðêâ³ ðîçäîáóâàëèâ³äõîäè ç ïðîñà, ïîëîâó – òåæ òîâêëè ¿õ. Òà õ³áà òèì íà¿ñòèñÿ ìîæíà áóëî? Îäíàñóñ³äêà òåæ ìàëà øåñòåðî ä³òåé, ñòàðøèõ çàëèøèëà äîìà, à äâîõ ìåíøèõ ïîñà-äèëà â ïî¿çä, ³ âîíè ïî¿õàëè íå çíàòè êóäè. Âîíà áà÷èëà, ùî âñ³õ íå ïðîãîäóº,ïîìðóòü. Ñïîä³âàëàñü, ìîæå, òàê õî÷ âèæèâóòü. Àëå á³ëüøå ïðî òèõ ä³òåé, ùîïî¿õàëè, í³õòî í³÷îãî òàê ³ íå ïî÷óâ.

– Õ³áà ìàòè òàê ìîæå çðîáèòè?– Ùå ã³ðøå ðîáèëè. Íàâ³òü ¿ëè ä³òåé...– ² òàêå ìîæå áóòè?!– Òîä³ âñå ìîãëî áóòè. Ó íàøèõ ñóñ³ä³â áóâ õëîï÷èê, òàêèé ãàðíèé õîäèâ.

² äâîº ñòàðøèõ, âîíè âæå ¿çäèëè äî Êèºâà ³ ùîñü íàìàãàëèñÿ ðîçäîáóòè. ßêîãîñüäíÿ òîãî ìåíøåíüêîãî íå ïîáà÷èëè, à ñòàðø³ õâàëÿòüñÿ (âîíè òåæ ³ùå ìàë³ áóëè):“Àãà, à ìè ñüîãîäí³ ì’ÿñî ¿ëè, ìàìà çàð³çàëà Âîëîäþ”. Àëå æ òîä³ í³õòî íåçâåðòàâ óâàãè íà òå, ùî äåñü ïîä³ëàñÿ äèòèíà. Òîä³ ÿêùî âìèðàëè – òî íà â³çìåðòâèõ ñêëàäàëè, çâîçèëè â çàãàëüíó ÿìó, í³õòî í³ çà êèì íå ïëàêàâ.

Ó íàñ â ñ³ì’¿ ïîìåð íàéìåíøèé Ïåòðèê. ϳíó ïóñòèëî ç ðîòà, á³äíåíüêå,³ ïîìåðëî... ß öåé ìîìåíò äîáðå ïàì’ÿòàþ. À ÿê óæå ï³øëà ëîáîäà, òî ¿¿ ¿ëè.À áàòüêî, áóâàëî, ïðèíåñå òðîõè õë³áà, ðîçä³ëèòü éîãî ì³æ íàìè, òà ÿêèé æå â³íáóâ äîáðèé, òîé õë³á! Íà ÿê³ñü ïàéêè äàâàëè, âæå íå ïàì’ÿòàþ. Îòæå, ÿêîñüâèæèëè. Àëå áàãàòî, áàãàòî ëþäåé â ñåë³ âèìåðëî!

– ß çíàþ, ùî òîãî ðîêó âðîäèâ íîðìàëüíèé âðîæàé.– Òàê. Àëå çàáðàëè âñå. Øóêàëè, çíàõîäèëè, õî÷à õîâàëè ³ â ÿìè â ñàðà¿ òà

íà ãîðîä³. Øòðèêàëè çåìëþ òàêèìè çàë³çíèìè øïè÷êàìè – ùóïàìè.– À ùî âè äóìàëè ïðî âñå òå òîä³?– Õ³áà ãîëîäíèé ìîæå äóìàòè? ³í ïîãëèíóòèé îäíèì áàæàííÿì: íà¿ñòèñÿ.

Äëÿ òîãî æ ³ áóâ çðîáëåíèé ãîëîä, ùîá ëþäè í³ ïðî ùî íå äóìàëè.Çàïèñàâ ß.Êëüîö, îíóê.

“³ñíèê Ñêâèðùèíè”. – 1994. – 2 ëèïíÿ.

216

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÎÊÑÅËÅÍÊÀ Ôåäîðà Ïåòðîâè÷à,

1923 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Áóëàõ³âêà Ïàâëîãðàäñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

ϳä ÷àñ ãîëîäîìîðó ó íàñ â ñåë³ òâîðèëîñü ùîñü æàõëèâå. Ñåëî í³áè çàâ-ìåðëî, í³ ãàâêàííÿ ñîáàê, í³ íÿâ÷àííÿ êîò³â – ïóñòêà.

Ëþäè ïóõëè ïî õàòàõ. Ñåëÿíè ¿ëè òóõëå ê³íñüêå ì’ÿñî, ãíèëó êàðòîøêó,ñîáàê, ñèëîñ, ãíèë³ áóðÿêè, ð³çí³ òðàâè. Âë³òêó íàñ äóæå ï³äòðèìóâàâ ë³ñ, ÿêèéçíàõîäèòüñÿ â 3 êì â³ä ñåëà, òàì ìîæíà áóëî íàçáèðàòè õî÷ ÿêèõ-íåáóäü ÿã³ä ÷èãðèá³â.

[ϳäïèñ] Ô.ÎêñåëåíêîÇàïèñàëà Î.Áîíäàð.

1999 ð.

ËÈÑÒ-ѲÄ×ÅÍÍßÎëåêñ³ÿ

(ì. Êèñëîâîäñüê, Ðîñ³ÿ) äî Êèºâà (Óêðà¿íà)

Ãîëîä ïåðåæèâ ó ñ.Ðóáàí³âêà Âåëèêîëåïåòèñüêîãî ð-íó Îäåñüêî¿ (íèí³Õåðñîíñüêà) îáë. òà â ì.Çàïîð³ææ³.

Çäðàâñòâóé, ìèëàÿ Ñàøà! Çäðàâñòâóé, ìîÿ äîðîãàÿ ñåñòðè÷êà!Äàâíî óæå ÿ ïîëó÷èë îò òåáÿ áîëüøîå è î÷åíü ãðóñòíîå ïèñüìî. Îíî âñêî-

ëûõíóëî ìîþ íåðâíóþ ñèñòåìó, êàê óðàãàí. Ìîè ðîäèòåëè (äà è ÿ ñ íèìè)â ïîëíîé ìåðå õëåáíóëè òîãî “ãîëîäîìîðà”, î êîòîðîì ñâèäåòåëüñòâóåò òâîåïèñüìî è âûðåçêè èç óêðàèíñêèõ ãàçåò. È ÿ íå ìîã ñîñðåäîòî÷èòüñÿ, ÷òîáûíàïèñàòü òåáå. Êàê ñÿäó, ñðàçó æå ìîêðûì ðÿäíîì íàêðûâàþò ìåíÿ òÿæêèåâîñïîìèíàíèÿ, ÿ íå ìîãó ñîñðåäîòî÷èòüñÿ, ÷òîáû ïèñàòü òåáå. ß ïîìíþ, êàêïîñëå âîéíû ÿ ïðèøåë ê òâîåé ìàìå. È íà âîïðîñ: “Íó, ÿê æå òè æèâ?” ß, íàâåðíîå,÷àñ ïðîïëàêàë, íå ìîã íè÷åãî ñêàçàòü.

Áîæå! Çà ÷òî æå òàêàÿ êàðà ïîñòèãëà ìîèõ (äà ðàçâå òîëüêî ìîèõ!) ðîäèòå-ëåé? Îíè áûëè î÷åíü òðóäîëþáèâûå è òðóäèëèñü íå ïîêëàäàÿ ðóê, íå æàëåÿ íèñèë, íè çäîðîâüÿ. Îòöó è ìàìå áûëî îêîëî òðèäöàòè ëåò, êîãäà îíè ðåøèëè îòäå-ëèòüñÿ îò áîëüøîé ñåìüè äåäà Ôóðäàêà. À êàê îòäåëèòüñÿ? Íàäî ñòðîèòü õàòó.À õàòû â Ðóáàíîâêå ñòðîÿò èç “öåãëû” (çäåñü, íà Êàâêàçå, “öåãëó” íàçâàþò“ñàìàíîì”). Öåãëà äåëàåòñÿ èç ñìåñè ðàñòâîðåííîé â âîäå ãëèíû è ñîëîìû.Äëÿ ïîëó÷åíèÿ òàêîãî ìàòåðèàëà íóæíû âåäü íå òîëüêî ãëèíà è ñîëîìà, íî, ïðåæäåâñåãî, âîäà. À âîäû â äîñòàòî÷íîì êîëè÷åñòâå â Ðóáàíîâêå, êàê èçâåñòíî, íåò.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

217

È îòåö ðåøèë âûêîïàòü íà ñâîåì ó÷àñòêå êîëîäåö. Òû êîãäà–íèáóäü ïðîáîâàëàêîïàòü ÿìó? Ýòî èçíóðÿþùå òðóäíàÿ ðàáîòà. È îòåö âûêîïàë êîëîäåö! Ãëóáè-íîé 12 ñàæåíü – îêîëî 24 ìåòðîâ). Âîäà ïîøëà îáèëüíàÿ, íî ãîðüêîâàòàÿ. Ïèòüè ãîòîâèòü ïèùó íåëüçÿ. Ñêîòèíà, ïðàâäà, ïèëà, ìîæíî áûëî â íåé ñòèðàòü, íî,ñàìîå ãëàâíîå, åå ñ èçáûòêîì õâàòàëî íà ïðîèçâîäñòâî öåãëû.  øèðîêîé ÿìåðàñïóñêàëè îïðåäåëåííîå êîëè÷åñòâî ãëèíû, äîáàâëÿëè ñîëîìó è ìåñèëè íîãà-ìè! Êîãäà ýòà ñìåñü äîñòàòî÷íî ðàâíîìåðíî ïåðåìåøèâàëàñü, äåëàëè öåãëó. òàêóþ ôîðìî÷êó (îáúåìîì, êàê äâà êèðïè÷à, ïîëîæåííûõ äðóã íà äðóãà ïëàø-ìÿ), îòåö íàêëàäûâàë ïîëó÷åííûé ðàñòâîð, à ìàìà óòðàìáîâûâàëà åãî â ôîð-ìî÷êå. Ôîðìî÷êà ïîäíèìàëàñü ââåðõ è íà çåìëå îñòàâàëàñü öåãëûíà. Ñêîëüêîæå íàäî áûëî ñäåëàòü òàêèõ öåãëûí, ÷òîáû ïîòîì èç íèõ ñëîæèòü õàòó!? Ìîê-ðûå öåãëûíû íà çåìëå âûñûõàëè è ïîòîì äëÿ ïîëíîãî âûñûõàíèÿ èç íèõ ñêëà-äûâàëè íåáîëüøèå ïèðàìèäêè.  Ðóáàíîâêå äîñòàòî÷íî ñîëíöà, è ÷åðåç íåêî-òîðîå âðåìÿ ýòè èçäåëèÿ äîñòèãàëè êàìåííîé òâåðäîñòè. Ìàòåðèàë äëÿ õàòûáûë ãîòîâ. Ñêîðî ñêàçêà ñêàçûâàåòñÿ, íî âñå æå îòåö è ìàìà õàòó ñëîæèëè.Õîðîøàÿ áûëà õàòêà! Çàãëÿäåíüå! Êðûøó ïîêðûëè ÷åðåïèöåé, ìàìà ñ ïðèñó-ùèì åé íîðîâîì îøòóêàòóðèëà åå ãëèíîé, ñìåøàííîé ñ êîíñêèì íàâîçîì, ïîáå-ëèëà åå, ïîäâåëà âíèçó ÷åðíîé ïîëîñêîé, è õàòà ïîëó÷èëàñü íà ðàäîñòü. Íàì îíàêàçàëàñü ëó÷øå âñåõ õàò â Ðóáàíîâêå.

Ñàøåíüêà! Èçâèíè çà ìíîãîñëîâèå. Ýòî íå áîëòëèâîñòü, à ìîÿ äóøåâíàÿáîëü. Èçâèíè çà ïî÷åðê: ïëîõî âèæó è íå î÷åíü ñëóøàåòñÿ ðóêà.

Ñîâåòñêèì ëþäîåäàì íàøà õàòêà áûëà êàê áîëÿ÷êà íà íîñó: “²ø, êóðêóëÿ-êà! Ðîçðîñòàºòüñÿ!” È íàõëûíóë ãîëîäîìîð. Ïîñòåïåííî ëþäîåäû âûãðåáëèâñå çåðíî, êîòîðîå áûëî íà ãëàçàõ, à ïîòîì ñòàëè ìóðûæèòü îòöà. Âûçâàëè âñåëüñîâåò è òðåáîâàëè: “Ñäàâàé ïëàí õëåáîçàãîòîâêè, à òî çàãðåìèøü íà Ñîëîâ-êè”. È íàêîíåö, ìàìà ñêàçàëà îòöó: “Çäåñü, Âàëÿ, æèçíè íå áóäåò. Ïîêà íå çàãðå-ìåë íà Ñîëîâêè, çàïðÿãàé ëîøàäêó è óåçæàé êóäà-íèáóäü íà çàðàáîòêè”. Òàê îí èñäåëàë! È, êîãäà ïðèøëè ëþäîåäû íà äðóãîé äåíü è óâèäåëè, ÷òî îòöà íåò, î÷åíüñîêðóøàëèñü: “ Âò³ê, ñóêèí ñèí! Áóëî á â÷îðà çàáèðàòü”. È ñòàëè òðåáîâàòü, ÷òî-áû ìàìà óõîäèëà èç äîìà. “Íó êóäè æ ÿ ï³äó? Ó ìåíå æ äâîº ä³òåé”. Ëþäîåäàìäî ýòîãî äåëà íå áûëî è, íàêîíåö, îäèí èç ëþäîåäîâ çàëåç íà ïå÷ü, óïåðñÿ íîãàìèâ êîìèí è ðàçðóøèë ïå÷ü. Âñå! Æèòü â íàøåé õàòå áûëî óæå íåëüçÿ. Ñîáðàëàìàìà êîå-êàêóþ îäåæäó â óçåë, âçÿëà ìîåãî ìëàäøåãî áðàòà çà ðó÷êó, à ÿ âçÿëåãî çà äðóãóþ, è ñïîçàðàíêó óøëè ïî äîðîãå â Ëåïåòèõó.  òîò æå äåíü ê âå÷åðóìû ïðèøëè ê Âàì â Åêàòåðèíîâêó – òâîé îòåö, ñïàñèáî åìó, íàñ íå âûãíàë, è ìûïåðåíî÷åâàëè ó Âàñ. Òîãäà æå ÿ ïîçíàêîìèëñÿ è ñ òîáîþ...

ß óæå íå ïîìíþ, êàê ìû äîáðàëèñü äî Ëåïåòèõè, êàê ñåëè íà ïàðîõîä, êàêäîáðàëèñü äî Çàïîðîæüÿ (òàì îòåö ðàáîòàë ïëîòíèêîì íà ñòðîéêå áàðàêîâ).Îòåö æèë â îáùåæèòèè, è íàñ òóäà ïîìåñòèòü áûëî íåëüçÿ. Íàøëè êàêóþ-òîçàõóäàëóþ çåìëÿíêó è ïîñåëèëèñü â íåé. Îòåö ïîëó÷àë 800 ã õëåáà – è âñå – íà÷åòûðåõ ÷åëîâåê...

218

ѲÄ×ÅÍÍß

Âî âðåìÿ îñåííåé ðàñïóòèöû êðûøà â çåìëÿíêå ïðîâàëèëàñü. Îòåö êîå-êàêçàäåëàë ïðîâàë, è ìû ñòàëè òàì æèòü, êàê ïåùåðíûå ëþäè. Ìîé ìëàäøèé áðà-òèê çàáîëåë òÿæåëîé äèñïåïñèåé è óìåð. ß ïîñòóïèë â ÔÇÓ (ôàáðè÷íî-çàâîäñ-êîå ó÷èëèùå), ãäå ñòàë ó÷åíèêîì âàíùèêà – òÿæåëåéøàÿ è âðåäíåéøàÿ ðàáîòàïî îáñëóæèâàíèþ ýëåêòðîëèòè÷åñêèõ âàíí. Òàì ÿ ïîëó÷àë 600 ã õëåáà è ïðî-ïóñê â ñòîëîâóþ, ãäå ãîòîâèëè ñóï è âòîðîå èç ñîëåíûõ áàêëàæàíîâ (áîëüøåíè÷åãî íå çàêëàäûâàëè). ß î÷åíü îñëàá è îïóõ.  ýòî âðåìÿ óìåð ìîé îòåö.Áûëî åìó 43 ãîäà. È ìû îñòàëèñü ñ ìàìîé âäâîåì. Ìàìà ìíîãî øèëà, è ó íàñïîÿâèëèñü êîå-êàêèå äåíüãè. Ìàìà ðåøèëà èñêàòü êàêîå-òî æèëüå ïîïðèëè÷íååè, íàêîíåö, êóïèëà çà 80 ðóá. çåìëÿíêó ó äåäà, äâà ñûíà êîòîðîãî óìåðëè, è îíñêàçàë, ÷òî õî÷åò ïîåõàòü óìèðàòü íà ðîäèíó.

Ê òîìó âðåìåíè ê íàì ïðèáèëàñü òåòÿ Ãàëÿ ñî ñâîèìè òðåìÿ äåâî÷êàìè(Ìèëîé, Äóñåé è Êëàâîé). Ìèëå áûëî, ïîæàëóé, ëåò ïÿòíàäöàòü, à Êëàâå ëåòøåñòü. Ìóæà òåòè Ãàëè çàáðàëè çà íåâûïîëíåíèå ïëàíà õëåáîçàãîòîâêè, à òåòþÃàëþ ñ äåòüìè âûâåçëè â ñòåïü, ñáðîñèëè ïîä ñêèðäó ñîëîìû è ïîñîâåòîâàëè:“Èëè çäåñü ñäûõàé, èëè óõîäè êóäà õî÷åøü”. È îíà ïðèáèëàñü ê íàì. Ïîñòóïèëàðàáîòàòü íà çåìëÿíûå ðàáîòû íà ñòðîþùóþñÿ ãàâàíü. Îïóñòèëàñü, îãðóáåëà è,íàêîíåö, íå âûäåðæàëà – âçÿëà ñðåäíåíüêóþ (Äóñþ ) è íî÷üþ òàéíî ñêðûëàñü.Ìàìå ïåðåäàëè îò íåå ñòðàøíóþ çàïèñêó: “Ãàøà! Íå áåðè ¿õ – õàé äîõíóòü!”Ìàìà, êîíå÷íî, âçÿëà èõ, è îíè ñòàëè æèòü ñ íàìè. Ìàìå óäàëîñü óñòðîèòüÌèëó â ìàãàçèí óáîðùèöåé. Åé òàì äàëè õëåáíóþ êàðòî÷êó íà 600 ã. ß èç-çàòÿæåëîãî èñòîùåíèÿ áûë ïåðåâåäåí èç âàíùèêîâ â ëàáîðàíòû. Íàêîíåö ÿ îôîð-ìèë ìàìó íà ñâîå èæäèâåíèå (400 ã õëåáà), è íàì ñòàëî íåñêîëüêî ëåã÷å æèòü.ß ïîñòóïèë íà âå÷åðíåå îòäåëåíèå ðàáôàêà, ïîñëå îêîí÷àíèÿ êîòîðîãî ïîñòóïèëâ Õàðüêîâñêèé ãîñóäàðñòâåííûé óíèâåðñèòåò (ÕÃÓ ). È íàì çàáðåçæèë ëó÷ ñâåòàâ êîíöå òóííåëÿ íàøåãî õîæäåíèÿ ïî ìóêàì.

Ïîñëå îêîí÷àíèÿ óíèâåðñèòåòà â 1941 ãîäó ïîøåë â àðìèþ. Òàê ìû ñ ìà-ìîé ïåðåæèëè ãîëîäîìîð. Èç òåõ âûðåçîê (ãàçåòíûõ), ÷òî òû ïðèñëàëà, ìåíÿïîòðÿñëà ôîòîãðàôèÿ ïàìÿòíèêà, íà êîòîðîì èçîáðàæåíà äî ïðåäåëà èñòîùåí-íàÿ æåíùèíà, ñèäÿùàÿ ïîä êðåñòîì ñ ìåðòâûì ðåáåíêîì íà ðóêàõ. Âå÷íàÿ ïà-ìÿòü ìó÷åíèêàì – íàøèì íåñ÷àñòíûì çåìëÿêàì! Òîëüêî çà òî, ÷òî îíè òÿæåëîòðóäèëèñü íà ñâîåé çåìëå, èì ïðèøëîñü ïðîéòè ÷åðåç âñå êðóãè àäà ïðîêëÿòîãîãîëîäîìîðà.

Ìèëàÿ Ñàøà! Ìíå òðóäíî áûëî ïèñàòü ýòî ïèñüìî. Ìîæåò, è íå íàäî áûëîïèñàòü åãî, íî... “Êîìó ïîâåì ïå÷àëü ìîþ?”...

[ϳäïèñ] Àëåêñåé.8 êâ³òíÿ 2003 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

219

Îëåñü Î.

ÒßÆÊÎ ÒÅÐÏ²Â ß Â²Ä ÃÎËÎÄÓ ÌÓÊÈÒÿæêî òåðï³â ÿ â³ä ãîëîäó ìóêè,Ïëàêàâ, õîäèâ, ïðîñòÿãàþ÷è ðóêè,Âðåøò³ é õîäèòü ÿ íå çì³ã,Ëåäâå ä³éøîâ ³ óïàâ íà ïîð³ã.Âñòàâ áè, ï³äâ³âñÿ...Òà çðàäèëè ñèëè...Ïëàêàëè ä³òè, áàáè ãîëîñèëè.Ôåä³ð, ì³é ñèí, íà ëåæàíö³ ëåæàâ...Çâ³ñíî – êàë³êà; òåðï³â ³ ìîâ÷àâ.Ðà÷êè ï³ä âå÷³ð ïîë³ç ÿ ïî äâîðó,Ëåäâå äîáðàâñÿ ³ âë³ç ó êîìîðó,Íà÷å óæå ïåðåì³ã ÿ é á³äó...¯ñòè íå õî÷åòüñÿ, ñìåðò³ âæå æäó.Âðàíö³ íà äðóãèé äåíü çèðêíóâ ó ðóêè:Õòîñü ìåí³ ñóíå êàâàëîê ìàêóõè!Õòî öå? Öå òè, ì³é ñóñ³äà, Ïåòðî...Áîã õàé â³ääÿ÷èòü òîá³ çà äîáðî.Ñëèíà ï³øëà. Çàòðóñèëèñÿ ðóêè.Áîæåíüêî ìèëèé! Êàâàëîê ìàêóõè!Äå òè? ϳøîâ âæå... Àæ íàãëî îíóêÂèõîïèâ â ìåíå êàâàëîê ³ç ðóê!Õò³â ÿ ñõîïèòèñü, ïîá³ãòè, äîãíàòè,Âèðâàòè ç ðîòà! Íàâêîë³øêè ñòàòè...Âæå ÿ ï³äâîäæóñü ³ ïàäàþ çíîâ...Âïàâ íåïðèòîìíèé, ïðîêèíóâñÿ – êðîâ.Ìàáóòü çàáèâñÿ... Âæå áëèçüêî äî êðàþ...Êðóòèòüñÿ âñå íàâêðóãè... óìèðàþ...Äå æ òà ìàêóõà? ×è ç’¿â, õî÷ îíóê,Ìîæå, ³ â éîãî õòîñü âèðâàâ ³ç ðóê.

14 òðàâíÿ 1992 ð.Ñàìîñò³éíà Óêðà¿íà. – 2001. – ¹5. – Æîâòåíü.

220

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÎËÅØÊÀ Ãðèãîð³ÿ Îëåêñàíäðîâè÷à,

1916 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê)

Ðîäèëñÿ ÿ íà Ïîëòàâùèíå â ñ.Îëåøêè (ïîçäíåå ïåðåèìåíîâàííîìâ Âåëèêèé Øëÿõ, Â’ÿçîâêó) â áåäíîé êðåñòüÿíñêîé ñåìüå. Ó îòöà áûëî 0,25 ãàçåìëè, à ïîñëå ðåâîëþöèè äàëè åùå 7,5 ãà. Âñêîðå îòåö îáçàâåëñÿ êîðîâîþ,ïàðîþ âîëîâ è äåñÿòêîì îâåö. Ê 1925 ã. îí óæå ñòàë èìåíîâàòüñÿ ñåðåäíÿêîì.

 1928 ã. íà÷àëàñü êîëëåêòèâèçàöèÿ. Êðåñòüÿíå, êîòîðûå ïîñëå ðåâîëþöèèïîëó÷èëè çåìëþ è áîëüøèìè ñîáñòâåííûìè óñèëèÿìè ñîçäàâàëè ñåáå õîðîøóþ(çàæèòî÷íóþ) æèçíü, î÷åíü íå õîòåëè èäòè â êîëõîç. Îòäàòü çåìëþ, ðàáî÷èéñêîò è èíâåíòàðü â êîëõîç è õîäèòü òóäà íà ðîáîòó? Îíè âèäåëè â ýòîì êàçåíùèíó,òåì áîëåå, ÷òî â ïàìÿòè åùå áûëà æèâà ïàíùèíà.

Ìîé îòåö íå õîòåë ðàññòàâàòüñÿ ñî ñâîèì õîçÿéñòâîì. Áûëè è äðóãèå ñåëÿ-íå, êòî ñîïðîòèâëÿëñÿ âñòóïëåíèþ â êîëõîç. Êòî ñðàçó æå ïîøåë â êîëõîç? Òå,êòî íè÷åãî íå èìåë. Ïîøëè è íåêîòîðûå ðàáîòÿùèå, êòî áûñòðî ðàçîáðàëñÿ,÷òî ïðîòèâèòüñÿ áåñïîëåçíî. Ñîïðîòèâëÿþùèìñÿ ïðèñûëàëè íàëîã, çà íèì –âòîðîé, òðåòèé è ò.ä., ïîêà ìîé îòåö ñ ñåðåäíÿêà ñòàë ñíîâà áåäíÿêîì. Âñÿòðàãåäèÿ îòöà çàêîí÷èëàñü ñ õëåáîì. ×àñòü õëåáà äëÿ ïîñåâà âåñíîé îí çàêîïàëïîä ñîëîìîé. Íî êòî-òî ïîäñìîòðåë è çàÿâèë. Ïðèåõàëè, çàáðàëè õëåá, à îòöóäàëè 4 ãîäà òþðüìû. Ïîáûâ ïîëãîäà â òþðüìå, îòåö óìåð. Ïîñëå ýòîãî ÿ óãîâî-ðèë ìàòü âñòóïèòü â êîëõîç. Äîìà ãîëîäàëè, îæèäàÿ óðîæàÿ. Ïèòàëèñü òðàâîþ,êðàïèâîþ, ñâåêëîþ, ìóêîé. Âñå ýòî ïåêëè. Âêóñ îòâðàòèòåëüíûé, íî åëè. Ýòîáûë 1932 ãîä. Íåêîòîðûå ïóõëè, â ò.÷. è ÿ. Íî âñêîðå ñòàëè ñðåçàòü êîëîñêè ñíåäîçðåâøèõ õëåáîâ, è ýòî ñïàñàëî. Çåðíî ìîëîëè âðó÷íóþ ïðèìèòèâíûìè æåð-íîâàìè ïî íî÷àì (çà ýòè æåðíîâà ìîæíî áóëî ïîïàñòü ïîä ñóä). Ê îñåíè ÿ ðåøèëóåõàòü â Äíåïðîïåòðîâñê, ãäå æèëà ìîÿ ñåñòðà. Ìíå òîãäà áûëî 16 ëåò. Ñðàçóæå ïîñòóïèë â ìóçûêàëüíîå ó÷èëèùå, ïîäðàáàòûâàë. Æèë â áîëüøîé íóæäå. ïåðâûå êàíèêóëû ëåòîì 1933 ã. ïðèåõàë äîìîé. Âîò òîãäà è óãîâîðèë ìàòüâñòóïèòü â êîëõîç. Íî ïåðåä óðîæàåì ñåìüÿ òîæå ïóõëà.

5 æîâòíÿ 1998 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

221

ѲÄ×ÅÍÍßÎ˲ÉÍÈÊ Àííè Òèìîô³¿âíè,

1917 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. ²âàí³âêà Ïåòðèê³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

“Íàðîäèëàñÿ ÿ â ñ.Íîâèé Îðëèê Êèøåíüê³âñüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ Ïîë-òàâñüêà) îáëàñò³.  ÷àñ ïðîæèâàííÿ íà äàí³é òåðèòî𳿠ÿ çàñòàëà ãîëîäîìîð 1932–33 ðð., òîä³ ìåí³ âèïîâíèëîñÿ 15 ðîê³â.  íàø³é ñ³ì’¿ áóëî 7 ä³òåé, ÿ – ñàìà ñòàð-øà. Áàòüêî, Îë³éíèê Òèìîô³é Äîðîô³éîâè÷, ìàòè – Âàðâàðà ßê³âíà. ѳì’ÿ ìàëàñâîþ çåìëþ – 1 ãà, êîíÿ, êîðîâó, êóðåé ³ äåÿê³ çíàðÿääÿ ïðàö³ – ïëóã, ãàðáó, àëåç ÷àñîì âñå äîáðî çàáðàëè äî êîëãîñïó.

 1932 ð. â ñ.Íîâèé Îðëèê áóëî âåëèêå ùàñòÿ – âðîäèëà äóæå äîáðå ïøåíè-öÿ. Àëå âåñü âðîæàé çàáðàëè, ³ â ñåë³ ðîçïî÷àâñÿ ãîëîä. ͳ ç ÿêî¿ ñòîðîíè íå áóëîäîïîìîãè ñ³ì’ÿì, ÿê³ ãîëîäóâàëè. ͳõòî íå çàãëÿäàâ äî äâîðó, áî í³êîìó íå áóëîäî öüîãî ä³ëà. Ïðèõîäèëè äî ñ³ì’¿ îäíîñåëüö³ ç êîëãîñïó ³ ïðè¿æäæàëî ç ðàéîíóêåð³âíèöòâî çàáèðàòè îñòàííþ çåðíèíó. Âñ³ ò³, õòî ïðèõîäèâ ç âëàäîþ, ëàçèëèñêð³çü: ³ ïî ïå÷³ ³ ïî ñàðàÿõ... Ìàòè íàñ îá³éìàëà, à ìè ñèä³ëè òà ïëàêàëè. Íà òîé÷àñ ãîëîäóâàëè íå âñ³, à ëèøå ò³, â êîãî âñå ïîçàáèðàëè, à ò³, õòî çàáèðàâ, íå ìàëèóÿâè, ùî òàêå ãîëîä. Êîëè íå áóëî ÷îãî ¿ñòè, íàñ ñïàñàâ ðîã³ç, à âåñíîþ ÷è êâ³òî÷êà÷è áóòîí÷èê, ëèøå öèì ëþäè ñïàñàëèñÿ â³ä ãîëîäó.

Çà ÷àñ ãîëîäó íàøà ñ³ì’ÿ ïîíåñëà äóæå âåëèê³ âòðàòè, ïîìåðëè âñ³, êð³ììàòåð³, Àííè Òèìîô³¿âíè ³ ñåñòðè Òåòÿíè, ñ³ì’ÿ çàëèøèëàñÿ áåç áàòüêà, òðüîõáðàò³â ³ äâîõ ñåñòåð (Ïðîê³ï, Ñåìåí, ²âàí, Ìàð³ÿ ³ Äóíÿ).

Ãîëîäîìîð â ñåë³ òðèâàâ ö³ëèé ð³ê, à íàéëþò³øèì áóâ âçèìêó. Æåðòâàìèãîëîäîìîðó ñòàëî áàãàòî ëþäåé, ÷èñåëüí³ñòü ÿêèõ áóëà âåëèêîþ.  êîæí³é õàò³ñåëÿíèíà âìèðàëî 3–4 ëþäèíè.

Ç êîëèøí³õ ñóñ³ä³â, ÿê³ çàãèíóëè ï³ä ÷àñ ãîëîäîìîðó – ñ³ì’ÿ Çàá³ÿêè Âàñèëÿ,ç ÿêî¿ ïîìåðëè ñèíè ²âàí, Ñòåïàí ³ äîíüêà Îëüãà. Çàãèíóëà âñÿ ñ³ì’ÿ ÇóáåíêàÀðòåìà.

ϳñëÿ ãîëîäîìîðó ò³, õòî âèæèâ, ïî÷àëè éòè äî êîëãîñï³â, òàì ¿ì äàâàëè õî÷ÿêóñü çåðíèíó, ò³ëüêè çàðàäè öüîãî ³ âèæèâàëè äàë³ ñ³ì’¿”.

ϳä ÷àñ áåñ³äè ç Àííîþ Òèìîô³¿âíîþ ç ¿¿ î÷åé íå ïåðåñòàâàëè ëèòèñÿñëüîçè...

Çàïèñàëà ².Âëàùåíêî.2002 ð.

222

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÎÌÅËÜ×ÀÊÀ Ìèêîëè Ïàâëîâè÷à

(ì. Ìàëèí íà Æèòîìèðùèí³)

ÏÅÐÅÊÀÇÈ Ð²ÄÍÈÕ ²Ç ñ.ÂÈÃÍÀÍÊÀ ËÞÁÀÐÑÜÊÎÃÎ ð-íó²ÍÍÈÖÜÊί (ÒÅÏÅÐ ÆÈÒÎÌÈÐÑÜÊÀ) îáë.

ÏÐÎ ÃÎËÎÄÙîðîêó íà Ïðîâîäè â ñåë³ íà öâèíòàð³ çáèðàþòüñÿ ëþäè, ùîá ïîì’ÿíóòè

áëèçüêèõ ð³äíèõ, ÿê³ ïîìåðëè â òîé ÷è ³íøèé ÷àñ. Ïåðåä òèì ÿê ïðîéòè äî ìîãè-ëîê ñâî¿õ ïîìåðëèõ ðîäè÷³â ÷è áàòüê³â, âñ³ çáèðàþòüñÿ á³ëÿ âåëèêîãî Õðåñòà(ïðèáëèçíî 4 ìåòðà) ³ ðîçñòåëÿþòü á³ëå ïðîñòèðàäëî íà âåëèêèé ìîãèëüíèé íà-ñèï (éîãî ðîçì³ð ñÿãຠâ³ä 10 äî 20 ìåòð³â) ëþäè íàêëàäàþòü ñòðàâè, êðàøàíêè³ íà öåíòð âåëèêó õë³áèíó, ñâÿùåíèê Àíò³í ðîçïî÷èíຠïàíàõèäó.

Òîä³ ÿ çàïèòàâ ó ò³òêè: “×îìó ñàìå òóò ïðîõîäèòü ïàíàõèäà ³ ùî öå çà ì³ñöå?”.Ò³òêà â³äïîâ³ëà, ùî öå çàãàëüíå ì³ñöå ïîõîâàííÿ îäíîñåëü÷àí, ÿê³ ïîìåðëè â 1932–1933 ðð. Âîíà ðîçïîâ³ëà, ùî òóò ïîõîâàí³ ìî¿ áàáóñÿ ³ ä³äóñü. Ó ñåðïí³ 1933 ð.â õàò³ íå áóëî ³ îêðàéöÿ õë³áà, àëå ïåðåä öèì ðîäèíó áóëî ðîçêóðêóëåíî.  îá³éñò³áóëî 2 êîðîâè, ÷åòâåðî êîíåé, 3 ïîðîñÿò, êóðè, ãóñè, êà÷êè, 6 äåñÿòèí çåìë³ òà³íøå. ѳì’ÿ áóëà âåëèêà: ä³ä, áàáà, ¿õí³ ä³òè – ñèí, òðè äîíüêè, íåâ³ñòêà, íåáîãàÃàííà (ñèðîòà), îíóê Ìèõàéëî. Ïîðó÷ æèëà ðîäèíà Äåíèñåíê³â, ÿêà áóëà äóæåçàìîæíîþ. Ãîëîâà ñ³ì’¿ Êèðèëî ç äðóæèíîþ ìàëè 11 ä³òåé. Íå äèâëÿ÷èñü íà öå,¿õ òàêîæ áóëî ðîçêóðêóëåíî, êîíô³ñêîâàíî âñå ìàéíî ³ áóä³âëÿ, à áàòüêà é ìàò³ðâèñëàíî â Ñèá³ð. Òîä³ ì³é ä³ä Þðêî ç áàáîþ Ãàííîþ âçÿëè äî ñåáå âñ³õ 11 ä³òåéâ õàòó. ϳñëÿ öüîãî â õàòèí³ æèëî 19 ÷îëîâ³ê Ñïàëè, äå ìîãëè: íà ïå÷³, äåðåâ’ÿíî-ìó íàñòèë³ ç ñîëîìîþ ³ íà ãëèíÿí³é ï³äëîç³. Ùå äî ïî÷àòêó ãîëîäó ¿ëè êàðòîïëþ,êóëåø³, ïåêëè ï³äïàëêè.  1933 ðîö³ í³÷èì áóëî çàñàäèòè ãîðîäè – âñå áóëî çàá-ðàíî, ³ äëÿ òîãî, ùîá õàð÷óâàòèñÿ, ðâàëè ëîáîäó, çáèðàëè íàñ³ííÿ ç ëîáîäè³ ³íøèõ òðàâ, ðîçòèðàëè òå òðàâ’ÿíå íàñ³ííÿ, äîáàâëÿëè æìåíþ ïîòåðò³ â³âñà³ âèï³êàëè õë³áö³-ìëèíö³.

Âðîæàé òîãî ðîêó áóâ äóæå ãàðíèì, àëå íàâêîëî ïîë³â íà êîíÿõ ¿çäèëè ëàíîâ³³ç çàë³çíèìè ëàíöþæêîâèìè íàãàéêàìè, ³ íåìîæëèâî áóëî ï³òè íàáðàòè êîëîñê³â.Ñóñ³äêà (ùå ìàëåíüêà ä³â÷èíêà) ïàñëà äâîº ãóñåé ³ çàñíóëà, ãóñè ï³øëè â æèòî,à ëàíîâèé, ÿêèé ï³ä’¿õàâ íà öåé ÷àñ, ïîáèâ áàòîãîì ä³â÷à, ÿêå îí³ì³ëî íà âñå æèòòÿ.

 ñ³ì’¿ òåæ ïî÷àëè â³ä÷óâàòè íåäî¿äàííÿ: ïóõëè íîãè, ðóêè, âèãëÿäàëè ê³ñòêè.² îñü íàéïåðøà òðàãåä³ÿ, êîëè â îäí³é õàò³ áóëî 5 ïîê³éíèê³â: áàáà Ãàííà, äÿäüêî²âàí, éîãî äðóæèíà Ãàííà, íåáîãà Ìàð³ÿ ³ ìàëèé ñèí Ìèõàéëî. ¯õ ïîãðóçèëè íàâ³çîê áåç äîìîâèí ³ ïîâåçëè íà öâèíòàð, òàì ïðîñòî âèêèíóëè ó çàãàëüíó ÿìó. Ò³ëüêèó ñ.Âèãíàíö³ â ïåð³îä ãîëîäîìîðó ïîìåðëî ïîíàä 1,5 òèñÿ÷³ ÷îëîâ³ê. Ïðîæèâàëî6 òèñÿ÷ æèòåë³â, à â êîæí³é ñ³ì’¿ áóëî â³ä 5 äî 16 ä³òåé, ³ êîæíà ñ³ì’ÿ çàçíàëà âåëèêîãî

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

223

ãîðÿ. Òîìó ³ äîñ³ íà Ïðîâ³äíèé äåíü çáèðàþòüñÿ ëþäè, ùîá âøàíóâàòè ïàì’ÿòüïîìåðëèõ.

Çàïèñàâ ².Êóöàê³âñüêèé.Ëèñòîïàä 2003 ð.

Ïðîãðàìà òà ìàòåð³àëè Äðóãî¿ ì³æíàðîäíî¿ ìîëîä³æíî¿íàóêîâî-ïðàêòè÷íî¿, ³ñòîðèêî-êðàºçíàâ÷î¿ êîíôåðåíö³¿

“Ãîëîäîìîð 1932–1933 ðîê³â – ãåíîöèä ñòàë³íñüêîãî ðåæèìóïðîòè âëàñíîãî íàðîäó. Ñâ³äêè ñâ³ä÷àòü”.

(25–26 ëèñòîïàäà 2003 ð.). – Êè¿â, 2003. – Ñ.44–45.

ѲÄ×ÅÍÍßÎÌÅËÜ×ÅÍÊÎ Ãàëèíè

(ñ. Ëèñÿíêà Çâåíèãîðîäñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.)

ÇÃÀÄÀªØ – ² ÑÅÐÖÅ ÁÎËÈÒÜ...ͳêîëè íå çàáóòè êîëåêòèâ³çàö³¿ òîãî ëèõîâ³ñíîãî òðèäöÿòü òðåòüîãî...̳é áàòüêî, Àðòåìåíêî Ïàâëî Ìàêñèìîâè÷, çà ó÷àñòü ó ðåâîëþö³éíèõ

ïîä³ÿõ 1905 ðîêó â³äáóâ çàñëàííÿ â Ñèá³ðó. Ïîâåðíóâøèñü ³ç çàñëàííÿ, î÷î-ëþâàâ çàã³í ïîâñòàíö³â, ÿê³ âèñòóïàëè ïðîòè êàéçåð³âñüêèõ â³éñüê. ϳçí³øåó÷èòåëþâàâ.

Ç ïåðøèõ äí³â êîëåêòèâ³çàö³¿ ìè âñòóïèëè äî êîëãîñïó “Íîâå áóä³âíèöòâî”.Çäàëè âåñü ñâ³é ñ³ëüñüêîãîñïîäàðñüêèé ðåìàíåíò, âîçà, êîáèëó Ìàøêó, ñàðàé, óÿêîìó íà äåÿêèé ÷àñ ðîçì³ñòèëè êîëãîñïíèõ êîíåé. ϳçí³øå íàø ñàðàé ðîç³áðàëèé íà êîëãîñïí³é çåìë³ çáóäóâàëè íîâèé.

Ãîëîâà êîëãîñïó Êðèâîðîò, ÿêîãî çâàëè è ñåë³ “Êîçà”, çàïðîïîíóâàâ òàòîâ³â³ääàòè ï³ä êîíòîðó ³ õàòó. Òàòî íå ïîãîäèâñÿ, áî ìàâ ÷åòâåðî ä³òåé, êóäè ç íèìèïîä³òèñü. ² íàæèâ ñîá³ âîðîãà.

Âæå ï³ñëÿ æíèâ òà ìîëîòüáè 1932 ðîêó ïî÷àëà ëþòóâàòè òàê çâàíà “×åðâî-íà ì³òëà”. Çà ðîçïîðÿäæåííÿì âëàñòåé àêòèâ³ñòè õîäèëè ïî õàòàõ, âèøóêóþ÷èáóäü-ÿêå çåðíî. Çàë³çíèìè øâîðíÿìè êîëóïàëè äîë³âêó, âàëÿëè ïðèï³÷êè, ïå÷³,ãðóáè, ðèëèñÿ ñêð³çü ïî ïîäâ³ð’ÿõ, øóêàëè â ïîâ³òêàõ, íà ãîðèùàõ, íà ãîðîäàõ.Âñå, ùî çíàõîäèëè, çàáèðàëè äî çåðíèíêè.

Óïîâíîâàæåíîþ â Ëèñÿíö³ â³ä öåíòðó, ìàáóòü, ç Ìîñêâè, áóëà Äÿ÷ó÷êà. ²ì’ÿ¿¿ í³õòî íå çíàâ. Îäÿãíåíà â ÷îðíó øê³ðÿíêó, ó øòàíÿõ, ó êàðòóç³ ³ ÷îáîòÿõ. Íàðåìåí³ ïðè áîö³ âèñ³â ðåâîëüâåð. Õîäèëà Äÿ÷ó÷êà ñåëîì, çàãëÿäàëà ñêð³çü ³ çà-áèðàëà âñå äî çåðíèíè. Áóëà é íà Çàãðåáë³. Çàéøëà äî õàòè Õàðèòîíà é ÊèëèíèÄðà÷åíê³â. Ó íèõ áóëî ï’ÿòåðî ä³òåé. ×åòâåðî á³ëüøèõ, à îäíå â êîëèñö³. Îáøó-êàëà óïîâíîâàæåíà ñêð³çü ³ í³÷îãî íå çíàéøëà. Òîä³ ïîë³çëà íà ï³÷. Òàì ñèä³ëè

224

ѲÄ×ÅÍÍß

ä³òè – ÷îòèðíàäöÿòèð³÷íèé õëîï÷èê ³ òðè ä³â÷èíêè. Ñèä³ëè âîíè á³ëÿ ìàê³òðè,â ÿê³é áóëî òðîõè ïøåíèö³. ijòè áðàëè ¿¿ ïó÷êàìè é ¿ëè. Äÿ÷ó÷êà ïîáà÷èëà ïøåíèöþ³ ïî÷àëà òÿãòè ìàê³òðó äî ñåáå. ijòè â÷åïèëèñÿ çà ìàê³òðó ç îäíîãî áîêó, à âîíàç äðóãîãî. Çëÿêàíà ìàëå÷à êóñàëà ¿¿ çà ðóêè. Äÿ÷ó÷êà êðè÷èòü äî áàòüê³â: “Óáºð³òºñâà¿õ ùºíêîâ! Àõ! Âîò, ùºíê³!” ³ âèäåðëà-òàêè ìàê³òðó, âèñèïàëà ïøåíèöþ, ñ³ì’ÿîñòàëàñÿ áåç çåðíèíè â õàò³.

Ç ãîëîäó âìåðëè áàòüêî, ñèí ³ äî÷êà òà ìàëåíüêå, ùî áóëî â êîëèñö³. ijâ÷èí-êó ³ ìàëå çàâåçëè âîçèêîì íà öâèíòàð, à áàòüêà ³ õëîïöÿ çàêîïàëè çà õàòîþ. Æèâ³îñòàëèñü ìàò³ð ³ äâ³ ä³â÷èíêè. Ïðî öå ìåí³ ðîçïîâ³ëà äî÷êà Õàðèòîíà é ÊèëèíèÌàð³ÿ. Âîíà é äîñ³ ìåøêຠó öüîìó äâîð³. À ìàê³òðà çáåð³ãàºòüñÿ ÿê ïàì’ÿòêàïðî òå ëèõîë³òòÿ. Ó ñóñ³äíüîìó äâîð³ âìåðëî ï’ÿòåðî ä³òåé ³ áàòüêî: ïîõîâàëè ¿õòåæ á³ëÿ õàòè.

Íàéçàïåêë³øå øóêàëè óïîâíîâàæåíà Äÿ÷ó÷êà òà òîé ñàìèé “Êîçà” Êðèâî-ðîò. Â³í ³ íî÷àìè âèñòåæóâàâ, øïèãóâàâ, íèøïîðèâ, ï³äñëóõîâóâàâ, à ïîò³ì âèäà-âàâ. Õîäèâ ³ â íàñ ï³ä â³êíàìè.

Íåçàáàðîì ó íàø³é ñ³ì’¿ ñòàëîñÿ âåëèêå ëèõî: çààðåøòóâàëè áàòüêà. ϳâðî-êó áåç æîäíî¿ ïðîâèíè ïðîñèä³â ó òþðì³. Ïîêè ùå áóâ ó Çâåíèãîðîäö³, ìàìàâîçèëà òàêó-ñÿêó ïåðåäà÷ó, à êîëè ïåðåâåëè äî Êèºâà, äî Ëóê’ÿí³âñüêî¿ â’ÿçíèö³,òî í³ ãðîøåé íà äîðîãó, í³ õàð÷³â, ùîá ï³äòðèìàòè éîãî, íå áóëî, áî é ñàì³ áóëèíàï³âãîëîäí³.

Ïîâåðíóâøèñü, áàòüêî ðîçïîâ³â, ùî äóæå áèëè, íå äàâàëè ñïàòè. Ãîäóâàëèâêðàé ïîãàíî ÿêîþñü áàëàíäîþ. Õë³áíîãî ïàéêà íå áóëî. Áàòüêî òðèìàâñÿ áàäüî-ðî. ³ðèâ, ùî öå ñêîðî ñê³í÷èòüñÿ. Ïî÷àâ “ãëàäøàòè”. Êîëè ïðèéøîâ òþðåìíèéë³êàð, áàòüêî éîìó ïîõâàëèâñÿ. ˳êàð ñêàçàâ, ùîá â³í íå ðîáèâ çàðÿäêè, áåð³ãñèëè é ìåíøå âæèâàâ ð³äèíè, áî ïóõíå. Áàòüêî çàæóðèâñÿ, çàíåïàâ äóõîì.À òàêèõ, ÿê â³í, ïóõëèõ, ó êàìåð³ áóëî âæå ÷èìàëî.

Íà ùàñòÿ, ó êâ³òí³ éîãî âèïóñòèëè. Êàçàâ, ùî õî÷ íîãè áóëè, ÿê âàëÿíêè,ùîäóõó ïîá³ã âóëèöÿìè Êèºâà ïîäàë³ â³ä ò³º¿ ñòðàøíî¿ áóä³âë³.

Âçèìêó 1931–1932 ðîê³â ÿ âåëà ë³êíåï. Òðèäöÿòü æ³íîê óñï³øíî çàê³í÷èëèíàâ÷àëüíèé ð³ê. Âñ³ ÷èòàëè é ïèñàëè. Ïî÷àëîñÿ íàâ÷àííÿ âîñåíè 1932 ðîêó, àëåë³êíåï ïðîïðàöþâàâ ê³ëüêà ì³ñÿö³â. Ãîëîäíèì æ³íêàì áóëî íå äî íàóêè.

Íàáëèæàëàñÿ òðàã³÷íà âåñíà, ÿêà íåñëà ñòðàõ³òëèâå ëèõî. Âèñíàæåí³ ãîëî-äîì, ñïî÷àòêó ìåðëè ä³òè é ñòàðèêè. ͳõòî íàä íèìè âæå íå ïëàêàâ, íå òóæèâ.Íà ãîðîäàõ êîïàëè ÿìè é õîâàëè ìåðòâèõ áåç òðóí. Ãîëîäíà ñìåðòü êîñèëà ëþ-äåé. Ïîìåðëè íàø³ ðîäè÷³ Áîðèñåíêè. Ìàëèé ãîëîäíèé Âàíÿ ââå÷åð³ ï³øîâ äîð³÷êè ³ ñ³â íà ãðåáë³ á³ëÿ âîäÿíîãî ìëèíà. Çàïàìîðî÷èëàñü ó íüîãî ãîëîâà, øó-áîâñíóâ ó âîäó ³ âòîíóâ. Ïîìåð ßê³â, éîãî æ³íêà é ä³òè. Ç ñ³ì’¿ çàëèøèëàñü îäíàäîíüêà Ëþáà. Ïîìåð äâîþð³äíèé áðàò Ãàâðèëî.

Ïîõîâàëè Ïèëèïà ³ éîãî ä³òåé ªâãåíà ³ ªâãåí³þ.  òîìó äâîð³ áóëî ÷èìàëîãàëàñëèâî¿ ä³òâîðè. Âñå çàìîâêëî. Ñòàëà ïóñòêîþ õàòà Çîçóëèõè. Ïîìåðëà Õà-ðèòèíà é ¿¿ áàòüêè. Âòðàòèëà ÷îëîâ³êà ³ ä³òåé ßðèíà, ùî æèëà á³ëÿ Óñò³ Òåë³æåíêî.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

225

Ïîìåðëà Ìåëàíêà Òèùèê. Òðîº âìåðëî â ñ³ì’¿ Ñàìñîíà. Ïåðåñòàâèëèñü Òåë³-æåíêè: ²âàí, ßê³â, ä³òè ßêîâà, Êóçüìà. Ïîìåðëè ñòàð³ Ðè÷êè, Ãåðøóí, Àõ³í,Ñîëîíè – íà îäí³é âóëèö³ á³ëüøå ñòà ñ³ìäåñÿòè ÷îëîâ³ê. Âñ³õ íå ïåðåë³÷èòè.

Ïî¿ëè âñå: êîò³â, ñîáàê, ìèøåé, ùóð³â. Âæå í³÷îãî áóëî ¿ñòè. Ïî÷àëîñÿëþäî¿äñòâî.

Ìàìà ÷àñòî íàãàäóâàëà, ùîá ÿ áóëà îáåðåæíà. Çíàþ÷è, ÿê á³äóþòü Æèëè,ïðîñèëà, ùîá ÿ äî íèõ íå çàõîäèëà. Îäíîãî äíÿ – öå áóëî ó ñóáîòó – ßðèíêàï³øëà äîäîìó. Ò³òêà, çàëèøèâøè äèòèíó íà ÷îëîâ³êà, òåæ ï³øëà â Áóäè ùå ïîõàð÷³. Ñí³ãó âæå íå áóëî.

Ìåíå ïîñëàëè â ì³ñòå÷êî. ²øëà ÿ ãëóõîþ áåçëþäíîþ âóëèöåþ, äå áóëî ïî-íàä äåñÿòîê ïóñòîê, â ÿêèõ âèìåðëè ëþäè. Ðàïòîì ïîáà÷èëà äÿäüêà Ïåòðà. Õó-äèé àæ ÷îðíèé, çàðîñëèé, çñóòóëåíèé, ñòðàøíèé. Îñîáëèâî ìåíå âðàçèëè éîãîî÷³ – íàëèò³ êðîâ’þ, ç ÿêèìîñü çâ³ðÿ÷èì, õèæèì, íåñàìîâèòèì áëèñêîì. Àæìîòîðîøíî ñòàëî. Ñêàçàâ, ùîá ÿ çàéøëà é çàáðàëà ÿêóñü êíèæêó. ß ïîãîäèëàñü³ øâèäåíüêî ï³øëà äàë³. Äîâãî ñòîÿâ Æèëà ³ äèâèâñÿ ìåí³ âñë³ä, ïåâíî ùîñüîáì³ðêîâóþ÷è.

Ïîâåðòàþ÷èñü äîäîìó, ÿ ï³øëà äî éîãî õàòè, äå áëèìàâ êàãàíåöü. Âçÿëàñüçà ðó÷êó äâåðåé. Ò³ëüêè öîêíóëà êëÿìêà, ðàïòîì çãàäàëèñü ò³ ñòðàøí³ î÷³. Äâåð³â³ä÷èíèëèñÿ. Ó ñ³íÿõ ³ç ñîêèðîþ â ðóêàõ ïîáà÷èëà Ïåòðà. Ìåíå íåìîâ â³òðîìçìåëî. Íå øóêàþ÷è ñòåæêè, íàâìàííÿ, á³ãëà âíèç äî ð³÷êè, à çà ìíîþ ãíàâñÿÆèëà. ×óëà ò³ëüêè õðèïêå:

– Ãàëþ! Ãàëþ! ϳäîæäè! ϳäîæäè!Âòðàòèâøè íàä³þ äîãíàòè ìåíå, âåðíóâñÿ. Ïåðåëÿêàíà, çàäèõàíà ïðèá³ãëà

ÿ äîäîìó, ðîçïîâ³ëà ïðî âñå ìàì³. Äîâãî ò³º¿ íî÷³ ìè íå ìîãëè çàñíóòè.À âðàíö³ – ñòðàøíà íîâèíà. Ïåòðî Æèëà çàðóáàâ ñâîþ ï’ÿòèð³÷íó Ìàíþ.

Ðîçòîïèâ ó ïå÷³, íàâàðèâ ì’ÿñà, íà¿âñÿ ³ ë³ã ñïàòè. Ðàíåíüêî ïîâåðíóëàñÿ äîäîìóæ³íêà. ×îëîâ³êà çàñòàëà íà ïå÷³. Áóâ âåñåëèé, ãîâ³ðêèé. Çàïèòàëà, äå æ äèòèíà.³äïîâ³â:

– Ó ñóñ³ä³â.Ñêàçàâ, ùî âêðàâ ïîðîñÿ, íàâàðèâ. ѳäàé, ìîâëÿâ, ¿ñòè. Ƴíêà ëàÿëà, äîêîðÿ-

ëà çà ñêîºíå. ³äãîðíóëà ðÿäíî, ÿêèì áóâ íàêðèòèé òàï÷àí, ³ – æàõíóëàñÿ...Ó íî÷âàõ ëåæàëà ïîðóáàíà Ìàíÿ. Ðó÷åíÿòà ñòèð÷àëè âãîðó, âîëàëè ïðî äîïîìî-ãó... Ó íåùàñíî¿ ìàòåð³ çàïàìîðî÷èëîñü â ãîëîâ³. Âîíà çàãîëîñèëà ³ êèíóëàñüíàäâ³ð. Çá³ãëèñÿ ñóñ³äè. Æèëó çàáðàëè. ³í ðåãîòàâ, ìàõàâ ðóêàìè, ùîñü äîâî-äèâ. Çáîæåâîë³â. Ïðèêîïàâøè îñòàíêè äèòèíè, Æèëèõà çðåêëàñÿ ñòðàøíî¿ îñåë³.ϳñëÿ òîãî âèïàäêó ßðèíêà âæå ùîäåííî õîäèëà äîäîìó.

Ãîëîäí³ ëþäè éøëè ç ñ³ë ó Ëèñÿíêó íà áàçàð, ñïîä³âàþ÷èñü õî÷ ùîñü ðîçäî-áóòè. Âòðàòèâøè îñòàíí³ ñèëè, ïàäàëè, ïðîñòÿãàëè äî ïåðåõîæèõ ðóêè, ïðîñèëè¿ñòè, ñòîãíàëè é ó ãîëîäíèõ ìóêàõ óìèðàëè. Òèõ, ùî êîíàëè, ï³äáèðàëè, àáèÿêñêèäàëè íà âîçè é êóäèñü âèâîçèëè. À íà äðóãèé äåíü íà ¿õíüîìó ì³ñö³ áóëè âæå³íø³, íà ÿêèõ ÷åêàëà òàêà æ ñóìíà äîëÿ.

226

ѲÄ×ÅÍÍß

Îäíîãî ðàçó ÿ ïîáà÷èëà íà âîç³ ÿê³ñü äèâí³ êîøèêè. Ïðèäèâèëàñü – à òîëþäñüê³ ðåáðà é ê³ñòêè, ³ äîñ³ ìîòîðîøíî, ÿê çãàäàþ.

×àñòî âîçèëè íà öâèíòàð ìåðòâèõ ïðîñòî ãàðáîþ, òàì ñêèäàëè äî ñï³ëüíèõÿì ³ çàêîïóâàëè. Ìîãèë íå íàñèïàëè.

Ëþäè áîæåâîë³ëè, ¿ëè ñâî¿õ ìåðòâèõ ä³òåé ÷è áàòüê³â, äåõòî ëîâèâ ³ âáèâàâ÷óæèõ çíåñèëåíèõ ëþäåé, çàïðîøóþ÷è ¿õ íà í³÷.

Ó ñüîìîìó êëàñ³ íà ïî÷àòêó ðîêó íàñ áóëî òðèäöÿòü ó÷í³â. Çàê³í÷èëè øêîëó –äâàíàäöÿòü. Ðåøòà ïîìåðëè â³ä ãîëîäó.  ê³íö³ ðîêó ñêëàäàëè ³ñïèòè. Íà ³ñïèòèïðèõîäèëè, êîëè õòî ì³ã. Ïàì’ÿòàþ, ÿê ñêëàäàòè óêðà¿íñüêó ë³òåðàòóðó, ïðèéøëàÿ îäíà. Ïðèéìàâ ó÷èòåëü Ïèëèï ²âàíîâè÷ Êèðè÷åíêî ç àñèñòåíòîì Æóêîì. Íàöüîìó é ñê³í÷èëîñü. Çàê³í÷èëè øêîëó áåç âèïóñêíîãî âå÷îðà.

Íàðåøò³ íàâåñí³ ç’ÿâèëàñü çåëåíü, à ðàçîì ç íåþ ³ íàä³ÿ íà ïîðÿòóíîê, ¿ëèêðîïèâó, ùàâåëü, öâ³ò àêàö³¿, ëåâóðäó, ïø³íî÷êó, ëèñòÿ äåðåâ – âñå, ùî ïîòðàïëÿëîï³ä ðóêó.

Áàãàòî âìåðëî ëþäåé ó Ëèñÿíö³. Ìè äèâîì çàëèøèëèñÿ æèâ³. Òàê, ÿê ³ âñ³,¿ëè ìåðçëó êàðòîïëþ òà ùàâåëü, â³ä ÿêîãî äóæå áîë³â øëóíîê. Ðâàëè öâ³ò á³ëî¿àêàö³¿, ñóøèëè, ìîëîëè, ïåêëè ìëèíö³ ³ ¿ëè òà ÷àìð³ëè: äóæå áîë³ëà é ïàìîðî÷è-ëàñü ãîëîâà. Ïðîáóâàëè ð³÷êîâ³ ñêîéêè. Ñèðèõ ¿ñòè íå ìîãëè, à ï³ñëÿ âàð³ííÿ âîíèñòàâàëè òâåðä³, ÿê ãóìîâ³, í³ âêóñèòè, í³ ðîçæóâàòè.

Íàâåñí³ ìè ïîñàäèëè ãðÿäêó öèáóë³. Äåíü ³ í³÷ ñòåðåãëè, áî ãîëîäí³ ëþäèï³äïîâçàëè, âèãð³áàëè öèáóëþ ³ ¿ëè ¿¿ ïðîñòî ³ç çåìëåþ.

Ùå äàëåêî äî æíèâ, äî òîãî äîâãîî÷³êóâàíîãî õë³áà. Òÿãíóòüñÿ âàæê³ãîëîäí³ äí³. Òàíå íàä³ÿ íà âèæèâàííÿ. Òà îòåëèëàñÿ êîðîâà. Ìîëîêî é çåëåíàöèáóëÿ – òî áóâ óâåñü íàø ïîðÿòóíîê.

Ò³, ùî äîæèëè äî æíèâ, ¿ëè çåðíî ³, äîñõî÷ó íà¿âøèñü, òàêîæ âìèðàëè. Ìåðëè³ â³ä ïåðøîãî õë³áà...

Çãàäàºø – ³ äîñ³ áîëèòü ñåðöå...2000 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÎÌÅËÜ×ÅÍÊÀ Ãðèãîð³ÿ,

1911 ð. íàðîäæåííÿ(ñìò. Ëîöìàíî-Êàì’ÿíêà, íèí³ â ñêëàä³ ì.Äí³ïðîïåòðîâñüêà)

1933 ð³ê áóâ âðîæàéíèì. Àëå òîä³ íàâåñí³ â³ä ãîëîäó çàãèíóëî íàéá³ëüøåëþäåé. Çàáèðàëè â ëþäåé óñå äî÷èñòà.

Îñê³ëüêè ÿ âñòóïèâ íà ï³äãîòîâ÷³ êóðñè äî ²íñòèòóòó ïðîôåñ³éíî¿ îñâ³òè,ìåíå âêëþ÷èëè äî áðèãàäè ç õë³áîçàãîò³âåëü. Õîäèìî ïî õàòàõ òà ïèòàºìî õà-çÿ¿íà: “×è íå çàõîâàâ äåñü õë³á?”, íèøïîðèìî ñêð³çü – íà ãîðèù³, â ñàðà¿, õîäèìî

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

227

ç³ ùóïàìè. Øóêàºìî, ïîêè íå âïåâíÿºìîñÿ, ùî òàêè íåìàº. Ó áðèãàä³ ç õë³áîçà-ãîò³âåëü áóëî 5–6 ÷îëîâ³ê. Î÷îëþâàâ ¿¿ ïàðò³ºöü, ðîá³òíèê. Öå áóâ “äâàäöÿòèï’ÿ-òèòèñÿ÷íèê”, ùî ââàæàâ ñåáå, ìàáóòü, ãåðîºì. À ïî ñóò³ áóâ çëî÷èíöåì, ÿêèéâ³äáèðàâ õë³á ó ëþäåé.

Çà÷åïèâ 1933 ð. ³ íàøó ñ³ì’þ. Ïóõë³ áóëè ìàòè é íàéìåíøèé áðàò. ѳì’ÿâåëèêà – áàòüêî, ìàòè, 7 ä³òåé ³ áàòüêîâà ñåñòðà.. Ó íàéìàõ, äå ÿ ñëóæèâ, ìåí³ï³ñëÿ ñëóæáè ïîäàðóâàëè òåëè÷êó. Ç íå¿ âèðîñëà ÷óäîâà êîðîâà. Ìàëà æèðí³ñòüìîëîêà 4,8%. Öå ð³äê³ñíå ÿâèùå! Íàøå ìîëîêî í³êîëè íå ñêèñàëî, ò³ëüêè â ñïåêó,òà é òî íå çðàçó. ² òî ç ò³º¿ êîðîâè ìè é æèëè. À ï³ä ÷àñ êîëåêòèâ³çàö³¿ óñå â íàñçàáðàëè, é êîðîâó òåæ. ² íàâåñí³ ìàòè áóëà ïóõëà, ëåäü âèæèëà, ÿê ³ áðàò.

Êîëè ïî÷àëàñÿ ñóö³ëüíà êîëåêòèâ³çàö³ÿ, ó íàø³é Ëîöìàíî-Êàì’ÿíö³ áóëî 960äâîð³â. Äåê³ëüêà äåñÿòê³â ãîñïîäàð³â ðîçêóðêóëèëè. Àëå ïîíàä 900, ïîïåðâàõ,áóëè ó êîëãîñï³. Òóäè â³ääàëè êîíåé, êîð³â, ðåìàíåíò – óñå, ³ áóêâàëüíî âñå âãîëîäíèé ð³ê ïðîïàëî. Âäîìà æ ëþäèíà îäíó êîðîâó ÿêîñü áè ïðîãîäóâàëà. Òóäèæ õóäîáó çâåçëè, à êîðì³â ¿é íå çàâåçëè. ² êîðîâè, à îñîáëèâî êîí³, ìàñîâî äîõëè.Áóëà íàâ³òü ó 1932–1933 ðð. ñïåö³àëüíà áðèãàäà, â îáîâ’ÿçêè ÿêî¿ âõîäèëî ï³äí³ìàòèêîíåé. Õîäÿòü, áóëî, ç äðþ÷êîì. ϳäí³ìàþòü êîíåé ï³ä æèâ³ò: “Ðàç-äâà! Âçÿëè!”ϳäí³ìóòü, ïîñòàâëÿòü. Òðîõè ï³äãîäóþòü. ×åðåç äåÿêèé ÷àñ ê³íü çíîâó ïàäàº.Ìàéæå óñ³ êîí³ îòàê çàãèíóëè.

×åðåç 5 ðîê³â, êîëè ÿ âæå çàê³í÷óâàâ óí³âåðñèòåò, ïîö³êàâèâñÿ: “ßê æå íàøêîëãîñï?” Ó íüîìó çàëèøèëîñÿ 54 äâîðè! Ðåøòà ñåëÿí ïåðåòâîðèëàñÿ íà ðîá³ò-íèê³â, ïåðåéøëè ó Äí³ïðîïåòðîâñüê. Ò³, ùî ëèøèëèñÿ â êîëãîñï³, óñ³º¿ çåìë³ íåçìîãëè îáðîáëÿòè.

Çàïèñàâ Ð.Âîëîõ.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÎÌÅËÜ×ÅÍÊÀ ²âàíà Äàíèëîâè÷à,

1919 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Æåì÷óæíå Þð’¿âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Ìî¿ áàòüêè – Äàíèëî Ãðèãîðîâè÷ òà ªâäîê³ÿ Ïèëèï³âíà áóëè äîñèòü çàìîæ-íèìè. Âîíè ìàëè êîðîâó, ïëóã, êîíåé, â³ç. Àëå ïîò³ì, ÿê ÿ ïàì’ÿòàþ, ïî÷àëèâ ëþäåé çàáèðàòè ¿õíº äîáðî, à õòî íå â³ääàâàâ, òîãî â³äïðàâëÿëè â Ñèá³ð. ², ùîáíå ïîïàñòè â òîé äàëåêèé êðàé, ìî¿ áàòüêè âòåêëè â Ñóõà÷³âêó Äí³ïðîïåòðîâ-ñüêî¿ îáëàñò³ äî áàòüê³â ìîãî áàòüêà. Ïîò³ì ïîâåðíóëèñÿ â ñ.Æåì÷óæíå Þð’¿â-ñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáëàñò³. Ìàòè òà áàòüêî ï³øëè äî êîëãîñïó. Ìàòèïðàöþâàëà äîÿðêîþ, à áàòüêî – íà çàãîò³âë³ ñ³íà. Òà ï³øëè âîíè äî êîëãîñïó, áîäàâàëè òàì ïî 400 ã õë³áà, ìàòè íàâ³òü ïîëó÷àëà áàëàíäó (1 ë íà äîðîñëó ëþäèíó).

228

ѲÄ×ÅÍÍß

Íà ä³òåé íå äàâàëè. Âñå íåñëè âîíè äîäîìó, áî ä³òè ïóõëè, à áóëî íàñ, ä³òåé, òðîº –Íàä³ÿ, 13 ðîê³â, Îëüãà, 15 ðîê³â, òà ÿ, 14 ðîê³â.

Âåñíîþ ¿ëè ³ òðàâó, òà é çà òó ãàíÿëè, ùîá íå âèòîïòóâàëè.À â ì äðóæèíè, Ëó곿 Ìèòðîôàí³âíè, (íèí³ ïîê³éíî¿) â öåé ãîëîä ïîìåðëà

ìàòè, à ïîò³ì ïîìåð ³ áàòüêî. Ëèøèëàñÿ âîíà, ¿¿ ñåñòðà Êñåí³ÿ, òà ùå 2 áðàòè.Ñåñòðà äîãëÿäàëà ìîþ æ³íêó, áî òà áóëà äóæå ñëàáåíüêà. Âîíà ïðàöþâàëà³ â êîëãîñï³ çà òðóäîäí³, çàðîáëÿëà çåðíà. ßê ãîâîðèëà, ãîëîäó á íå áóëî, ÿêáè íåçàáèðàëè âñå çåðíî áðèãàäè ïî õë³áîçàãîò³âëÿõ. Ó íèõ çàáðàëè íàâ³òü æìåíüêóêâàñîë³ ó ãîðùèêó. ¯¿ ñòàðø³ áðàòè âè¿õàëè äî ì³ñòà. Ñåñòðà âàðèëà áàëàíäó.Îñîáëèâî ãîëîä äîï³êàâ çèìîþ. Ó êîæí³é õàò³ áóâ ìåðòâåöü, õîâàëè íàâ³òü á³ëÿõàòè, áî íå áóëî í³ÿêèõ ñèë â³äíåñòè íà êëàäîâèùå. À ïîò³ì, ÷åðåç äåÿêèé ÷àñ,ìîþ äðóæèíó ðàçîì ç áðàòîì çàáðàëè â ì³ñòî íà Äîíáàñ – òàì ñòàíîâèùå áóëîêðàùå, áî òî áóëî ì³ñòî.

20 æîâòíÿ 1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÎÌÅËÜ×ÓÊ Î.

(ñ. Ìàêàð³âêà Ïîï³ëüíÿíñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿(íèí³ Æèòîìèðñüêà) îáë.)

² ÄÎѲ ÆÈÂÅ Â ËÞÄßÕ ÑÒÐÀÕ70 ðîê³â îää³ëÿþòü íàñ â³ä íàéá³ëüøî¿ òðàãå䳿, ÿêó äîâåëîñü ïåðåæèòè óê-

ðà¿íñüêîìó íàðîäó. Ìåí³ áóëî òîä³ òðèíàäöÿòü ðîê³â. Ïàì’ÿòàþ, ÿê ó ñåëî ç öåíòðóíà¿õàëè óïîâíîâàæåí³, ñêëèêàëè çáîðè. Óñ³ì æèòåëÿì çâåë³ëè âñòóïàòè äî êîë-ãîñïó, çâîçèòè òóäè ñâ³é ðåìàíåíò, çâîäèòè êîíåé, êîð³â, ³íøó õóäîáó.

Àëå ëþäè çóñòð³ëè öþ ïðîïîçèö³þ, ì’ÿêî êàæó÷è, áåç åíòóç³àçìó, áî êîìóõî÷åòüñÿ â³ääàâàòè òå, ùî áóëî íàæèòå âàæêîþ ïðàöåþ? Âñ³õ, õòî ñóïðîòèâèâñÿð³øåííþ ïàðò³¿ ïðî óñóñï³ëüíåííÿ îäíîîñ³áíèõ ñåëÿíñüêèõ ãîñïîäàðñòâ, ïî÷àëèâèñèëàòè â Êàçàõñòàí.

Ñòðàøíî ñòàëî â ñåë³: ðåâëè íåäîºí³ êîðîâè, ç õàò äîíîñèëîñÿ ãîëîñ³ííÿãîëîäíèõ ä³òåé, á³ëÿ ñ³ëüðàäè ïëàêàëè íåùàñí³ æ³íêè…

Ó òèõ, õòî íå õîò³â ¿õàòè â Êàçàõñòàí, ñ³ëüñüê³ àêòèâ³ñòè çàáèðàëè çåðíî,êàðòîïëþ, îâî÷³. Âñå, ùî ìîæíà áóëî ¿ñòè, âèì³òàëè.

² â ñåë³ ðîçïî÷àâñÿ ãîëîä. Àáè âèæèòè, ëþäè çáèðàëè íà ïîëÿõ òîð³øíþãíèëó êàðòîïëþ, ¿ëè ëèñòÿ, öâ³ò àêàö³¿, äîì³øóâàëè â õë³á ïîëîâó, ìàêóõó, øê³ðêóãàðáóç³â. Çíàõîäèëèñü é òàê³, ùî ¿ëè ä³òåé. Âñ³ ïî÷àëè ïóõíóòè ç ãîëîäó.

ϳäâîäà òîä³ ùîäåííî îá’¿æäæàëà âóëèö³ ³ ï³äáèðàëà ïîìåðëèõ. ×àñòî íàöâèíòàð â³äâîçèëè ùå æèâèõ – ñêèäàëè â îäíó âåëèêó ÿìó…

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

229

À çåðíî ç ðîäþ÷èõ ìàêàð³âñüêèõ ïîë³â òèì ÷àñîì âèâîçèëè: ìîâëÿâ, òîëèøêè…

Çà ï’ÿòü ÷è äåñÿòü ç³ðâàíèõ ó ïîë³ êîëîñê³â ëþäåé çàñóäæóâàëè äî óâ’ÿçíåííÿ,à òî é äî ñòðàòè.

 ñåë³ íà äîâã³ ðîêè ïîñåëèâñÿ ñòðàõ, ñòðàõ ãîëîäíî¿ ñìåðò³. Ñåëÿíè íåçâ³ëüíèëèñÿ â³ä íüîãî ³ äî ñèõ ï³ð, âñòàíîâèòüñÿ ó ïåðåäí³âîê ñïåêà ÷è çàäîùèòüï³ä ÷àñ æíèâ – à ¿ì óñå ïðèâèäæóºòüñÿ, ùî éäå ç³ ñâîºþ êîñîþ ñìåðòü…

Îñü òàê ”íàéãóìàíí³øèé” ó ñâ³ò³ êîìóí³ñòè÷íèé ëàä ï³ä³ðâàâ ãåíîôîíä óêðà¿í-ñüêî¿ íàö³¿. Íå çàáóâàéìî öüîãî, äîáð³ ëþäè!

Ïåðåìîãà. – 2002. – 6 ãðóäíÿ.

ѲÄ×ÅÍÍßÎÌÅËßÍÅÍÊÀ ²âàíà

(ì. Çàïîð³ææÿ)

ÒÅ ËÈÕÎ˲ÒÒß ÍÅÌÎÆËÈÂÎ ÇÀÁÓÒȳä³ðâàâ ëèñòîê ó êàëåíäàð³ ³ ïî÷óâ ïîçèâí³ ³ç Êèºâà – ó ïàì’ÿò³ çíîâó çðèíó-

ëà òðàã³÷íà ïîä³ÿ, çàáóòè ÿêî¿ íå ìîæó äîíèí³, õî÷à â³äòîä³ ìèíóëî ïîíàä65 ðîê³â. Öþ äàòó òîð³ê â³äçíà÷èëà âñÿ Óêðà¿íà – ãîëîäîìîð 1933 ðîêó…

Ïðîòÿãîì 1932–1935 ðîê³â ÿ ñëóæèâ ó 13-ìó ïðèêîðäîííîìó çàãîí³ ì.Ïî-ëîöüêà, íà Ïîëüñüêîìó êîðäîí³. Ïåðåäâåñíÿíî¿ ïîðè 1933 ðîêó áóâ êóðñàíòîìïîëêîâî¿ øêîëè, äèñëîêîâàíî¿ â ì³ñòå÷êó Áóòêîâèùà.

dz ñòð³õ êàïîòèòü, ñîíå÷êî çåìëþ ç³ãð³âàº, à â ìåíå äóøà áîëèòü: îñü óæåäðóãèé ì³ñÿöü íåìຠæîäíî¿ çâ³ñòî÷êè í³ ç äîìó, í³ â³ä äðóç³â. Ùî ñòàëîñÿ? Àäæåäîòè ÿ ðåãóëÿðíî îòðèìóâàâ ëèñòè. Ñêàçàâ ïðî öå íà âå÷³ðí³é ïåðåâ³ðö³, à ìåíå÷åðåç äåíü âèêëèêàëè â îñîáëèâèé â³ää³ë: ïèøè àâòîá³îãðàô³þ, òà äåòàëüíî. Òàêàôîðìà äîïèòó òîä³ ïðàêòèêóâàëàñÿ, ùîá âèÿâèòè ÿêèéñü “êðèì³íàë”. À ùå÷åðåç äåÿêèé ÷àñ âèêëèêàâ äî ñåáå íà÷àëüíèê øêîëè ï³äïîëêîâíèê ̳íàºâ.

– Õòî òàêèé Ìàðê³ÿí? – çàïèòàâ ìåíå ëàã³äíî, ïî áàòüê³âñüêîìó, òðèìàþ÷èâ ðóêàõ òåëåãðàìó.

– Öå ì³é ð³äíèé äÿäüêî, ìàìèí áðàò.– Êð³ïèñÿ, ñèíêó, ïî¿äåø ìàìó õîðîíèòè. (Çà ëþäñüêó äîáðîòó êóðñàíòè

ïîâàæàëè é ëþáèëè ̳íàºâà. Çãîäîì, ï³ä ÷àñ ÷èñòêè ïàðò³¿, â³í áóâ íàçâàíèé“âîðîãîì íàðîäó” ³, ùîá íå ïîòðàïèòè â ëàáåòè êàò³â, çàñòðåëèâñÿ).

Òîãî æ äíÿ îôîðìèëè ìåí³ äîêóìåíòè: âèäàëè ïðîâ³àíò, à äðóç³ “ïîíàñîâóâàëè”òðîÿ÷îê ó êèøåíþ òà ãðóäîê öóêðó â ðå÷îâèé ì³øîê, ñòàðøèíà – ÷åòâåðòèíó ñàëà.

² îñü ÿ â äîðîç³ ç ïàêåòîì, ÿêèé ñêàçàíî âðó÷èòè, íå ðîçêðèâàþ÷è, ãîëîâ³ñ³ëüðàäè (ó íüîìó ïðî äîïîìîãó ñ³ì’¿). ϳä ÷àñ ïî¿çäêè ÿ ïîáà÷èâ, ÿêîþ á³äíîþ

230

ѲÄ×ÅÍÍß

ñòàëà Á³ëîðóñ³ÿ, ìàéæå ñòàð÷èõà, àëå ïîìåðëèõ â³ä ãîëîäó íà âîêçàëàõ áóëîíåáàãàòî. Çàòå íà óêðà¿íñüêèõ âîêçàëàõ òðóïè ï³äáèðàëè, ÿê äðîâà, ³ âèâîçèëè äîÿêèõîñü ÿì, ó ãëèíèùà. Æàõíå âèäîâèùå!

Íà ñòàíö³¿ ßñèíóâàòà ó âàãîí ï³äñ³ëà ñòàðåíüêà. Ïîçíàéîìèëèñÿ: çåìëÿ÷êà.¯äå äî ñèíà íà øàõòó ³ì.Ñêðèïíèêà (äî ðå÷³, ÿ òàì øàõòàðþâàâ). Ìåí³ æ òðåáàó Ãðîä³âêó, âèõîäèòè íà ñòàíö³¿ Æåëàííà. Âæå ïåðåä ñàìèì âèõîäîì áàáóñÿïîøåïêè ïîðàäèëà: “Íå éäè, ñèíêó, õóòîðàìè, êðàùå ñòåïîì. Áî çãîëîäí³ë³ ãàíÿ-þòüñÿ çà çäîðîâèìè, óáèâàþòü ³ ¿äÿòü”.

Õî÷ ÿêà áóëà òåì³íü, à ñ³ì ê³ëîìåòð³â ñòåïîâîãî áåçäîð³ææÿ ïðîéøîâ çà ãîäèíó.Ó ñåëî çàéøîâ íå öåíòðàëüíîþ âóëèöåþ, à çãîðè, ÷åðåç âèã³í. Á³ëÿ Çåéêîâîãî ïàë³-ñàäíèêà ñ³â íà æåðäèíó, çàêóðèâ. Ó äâîð³ ìàéíóëà ÷èÿñü ïîñòàòü, âèéøëà íà âóëèöþ,ÿêîþ ìåí³ éòè, àëå, ïîñòîÿâøè, ùåçëà. Ïîäóìàëà, ìàáóòü, ùî ÿ ç³ çáðîºþ, áî â³äöèãàðêè ìîãëà çáëèñíóòè ç³ðêà íà êàøêåò³. Ò³º¿ æ ìèò³ ÿ ïîäàâñÿ äî ð³äíî¿ äîì³âêè.

Êëÿìêà íå äîïîìîãëà, ñê³ëüêè íå ñòóêàâ, äîâåëîñÿ ñàìîìó â³äêèäàòè ãà-÷îê. Ðèïíóëè äâåð³, áëèñíóâ ñ³ðíèê – ³ á³ëÿ ñòîëó, íà ñîëîì’ÿí³é ìàò³, ÿ ïîáà÷èâäâîõ ³ùå æèâèõ ìåðö³â. Öå áóëè ñåñòðè÷êà Âåêëóøà ³ áðàòèê Ñåìåíêî. Ç ïå÷³ñïîâçëà ò³òêà Ìîòðÿ, ñõîæà íà ÿêóñü ïðèìàðó, – ñàì³ ëèøå î÷³ áëèùàëè. Çàãîëî-ñèëà… Ìàòè ÷åêàëà ìåíå äîîñòàíêó, à áàòüêî íå æäàâ – çíàâ, ùî ç³ ñëóæáè íåâèðâóñü, òîæ òèõî ï³øîâ. Ïðî Ñòåïàíêà ÿ â ò³òêè íå çàïèòàâ – áà÷èâ, ï³äõîäÿ÷è,õðåñò ó ñàäî÷êó. Ñÿê-òàê çàñïîêî¿â ñâî¿õ äîðîãèõ ³ êèíóâñÿ ãîòóâàòè ñí³äàíîê –íà òå âîíè áóëè íåçäàòí³. Íà÷èñòèâ áóëüáè (ÿ ç Á³ëîðóñ³¿ ïðèâ³ç ö³ëå â³äðî, áîçíàâ, êóäè ³ ÷îãî ¿äó), çâàðèâ êàðòîïëÿíèé ñóï. Êîæíîìó äàâ ïî òàð³ëö³, ïî ÷àøö³ñîëîäêîãî ÷àþ ³ ïî øìàòî÷êó õë³áà.

ß ïåðåæèâ ãîëîäíèé 1921 ð³ê ³ çíàþ, ÿê ìàìà ðÿòóâàëà íàñ îä ãîëîäíî¿ ñìåðò³:äàâàëà ¿ñòè ïîòðîõó, àëå ÷àñòî, áî ³íàêøå ìîæíà áóëî ïîìåðòè. Òàê ³ ÿ ðîáèâóïðîäîâæ äíÿ. Ïîò³ì öþ ñïðàâó äîðó÷èâ ò³òö³, à ñàì ï³øîâ äî äÿäüêà Ìàðê³ÿíà –ïîäÿêóâàòè çà âñå, ùî â³í äëÿ íàñ çðîáèâ: öå æ â³í íå äàâ îäâåçòè ìàìó, òàòà³ áðàòèêà ó ãëèíèùå, à ïîõîâàâ ¿õ ïî-ëþäñüêè, ó âëàñíîìó ñàäî÷êó.

Íàñòóïíîãî äíÿ â³äí³ñ ÿ ïàêåòà ãîëîâ³ ñ³ëüðàäè. Íà áàçàð÷èêó êóïèâ êâà-ñîë³, öèáóë³-ñ³ÿíêè, áóðÿ÷ê³â, à âäîìà ïîâèð³çàâ ç áóëüáè â³÷êà. ² âñå öå ìè ïîñà-äèëè â ãîðîä³.

Äî õðåñòà ïðèáèâ òàáëè÷êó: òóò ïîõîâàí³ ïîìåðë³ â³ä ãîëîäó Îìåëÿíåíêî Â.À.(1888–1933), Îìåëÿíåíêî À.². (1890–1933) ³ Îìåëÿíåíêî Ñ.Â. (1928–1933).

Ï’ÿòîãî äíÿ âè¿õàâ ³ç Ãðîä³âêè. Ó ÷àñòèíó ïðèáóâ ñâîº÷àñíî, ïðî ùîé äîïîâ³â íà÷àëüíèêîâ³ øêîëè. Õîðîøà áóëà ëþäèíà.

À ÷åðåç äåñÿòü äí³â îòðèìàâ ëèñòà â³ä áðàòèêà Ñåìåíà. ³í ïèñàâ, ùî ïðè-âåçëè ¿ì ïóä áîðîøíà, á³äîí÷èê î볿 (3 ë³òðè), â³äðî êàðòîïë³, 3 êðóãè ìàêóõè ³ 30êàðáîâàíö³â; òà ùå, ùî ïðèéøëè òðè êîìñîìîëüö³ ³ çàìàçàëè íà òðàôàðåò³ äâàñëîâà. ß äîãàäàâñÿ, ÿê³ ñàìå. Ìîëîäåöü, õëîï÷èíà. À òî á ÿ çíîâó íå îäåðæàâëèñòà.

Ñëîâî Ïðîñâ³òè. – 1999. – ×.1

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

231

ѲÄ×ÅÍÍßÎÌÅËßÍÅÍÊΠͳíè Ãàâðèë³âíè,

1903 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Äðàá³âêà Êîðñóíü-Øåâ÷åíê³âñüêîãî ð-íó

Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.)

Öüîãî ãîðÿ, ÿêå ÿ ïåðåæèëà, ³ âîðîãîâ³ íå ïîáàæàºø. Òàêîãî äóøåâíîãî áîëþíå ìîæíà ïåðåêàçàòè ñëîâàìè. ß ìàëà äîíå÷êó Ìàð³éêó òà äâîõ ñèí³â. Æèëè ìèíàä ð³÷êîþ ³ â ãîëîäîâêó íå ñèëüíî ãîëîäóâàëè, òîìó ùî ì³é ÷îëîâ³ê ëîâèâ ðèáó,÷èì ìè ³ õàð÷óâàëèñÿ.

 ñåë³ æèâ íàø íåäàëåêèé ðîäè÷ ²âàí Äæóð, ïðî ÿêîãî õîäèëè ÷óòêè, ùî â³íëþäî¿ä. À ç íèì æèëà ÿêàñü ÷óæà æ³íêà, òåæ ëþäî¿äêà. Îäíîãî äíÿ ìîÿ Ìàð³é-êà, ¿é áóëî 9 ðîê³â, ï³øëà ì³íÿòü ðèáó íà ìàòåð³þ. Äæóð ïî äîðîç³ çàìàíèâ ¿¿â ïøåíèöþ, äå é çàäàâèâ. Ïðî÷åêàëà ÿ äèòèíó äî âå÷îðà, òà é êèíóëàñÿ øóêàòè.Ëþäè ï³äêàçàëè, ùîá øóêàëà ó Äæóð³â. Çàõîäèìî äî õàòè, à â ñ³íÿõ ñò³íêè âñ³â êðîâ³, ³ çàïàõ ì’ÿñà âàðåíîãî. Ó êàçàí³ âàðèëîñÿ ì’ÿñî ç Ìàð³éêè.  ñàäêó çíàé-øëè â³äðóáàíó ãîëîâó òà ê³ñòî÷êè ì äèòèíî÷êè. Ñêëàâøè âñå â ì³øîê, òàê³ ïîõîðîíèëè ¿¿. Íà Äæóðó çàÿâèëè â ñ³ëüñüêó ðàäó, çàáðàëè ¿õ íå çíàþ êóäè.À ó ìåíå êàì³íü íà ñåðö³ íà âñå æèòòÿ çàëèøèâñÿ.

Çàïèñàëà Â.Âîëîøèíà.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÎÍÈØÊÎ Íà䳿 Ìàò⳿âíè,

1930 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Íîâîñåë³âêà Áëèçíþê³âñüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿ îáë.)

Ãîëîä 1932–33 ðîê³â ÿ ìàéæå íå ïàì’ÿòàþ, àëå ï³çí³øå ìåí³ ìàìà ðîçïîâ³ëèïðî ìî¿õ äâîþð³äíèõ áðàòà òà ñåñòðó. Âîíè áóëè â ³íòåðíàò³, ùî ï³ä Õàðêîâîì.Òàê ¿õ òà ùå áàãàòî ³íøèõ ä³òåé, ùîá âîíè íå ìó÷èëèñü â³ä ãîëîäó, ïîêèäàëèó âåëèêó ÿìó. Áðàò çóì³â âòåêòè. Ñåñòðó âðÿòóâàòè éîìó íå äàëè. ijòè â ÿì³áóëè ùå æèâ³, àëå âñ³ âîíè òàì çàäèõíóëèñÿ. Áðàò ïðèéøîâ ï³øêè ç Õàðêîâàäîäîìó (à öå á³ëüøå 100 ê³ëîìåòð³â) ³ âñå ðîçïîâ³â.

Çàïèñàâ Ñ.Øàïîâàëåíêî.1999 ð.

232

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÎÍÈÙÅÍÊÎ Êèëèíè ªï³ôàí³âíè,

1911 ð. íàðîäæåííÿ(ñ-ùå Ãóáèíèõà íà Ìèêîëà¿âùèí³)

Æèâó â Ãóáèíèñ³ ç 1932 ðîêó, à ðàí³øå æèëà â Ìèêîëà¿âö³.Íå áóëî ó ìåíå áàòüê³â, áóëà ñèðîòîþ. Äîáð³ ëþäè ïðèéíÿëè äî ñåáå, ó íèõ

³ æèëà. Áóëî íàñ âñüîãî 3 äóø³: áàòüêî, ìàòè ³ ÿ ó ïðèéìàõ. Â êîëãîñï³ ðîáèëè –áóðÿêè ïîëîëè.

Õàçÿéñòâî, õî÷ ³ íåâåëèêå, òà ó íàñ áóëî: êîðîâà, ñâèí³, êóðè, áðè÷êà, ïëóã, òàâ 1929 ðîö³ çàáðàëè âñå â êîëãîñï. Òà âñå æ áóâ õë³á ³ äî õë³áà. À íàñòàëà ãîëîäîâ-êà – ³ í³÷îãî íå ñòàëî. Çåìë³ ñïî÷àòêó 70 ñîòîê áóëî, ïîò³ì ó êîëãîñï ÷àñòèíóîäð³çàëè – çàëèøèëîñü 50.

Ç îñåí³ 1932 ðîêó ïî÷àëàñÿ ãîëîäîâêà, à â 1933-ìó ëþäè ñòàëè ïóõíóòü áåçõë³áà é óìèðàòè. Íå äàâàëè íàì í³÷îãî, íàâ³òü ðèáó çàáîðîíèëè â ñòàâêàõ ëîâè-òè. Òà õòî òàì ïðî íàñ òóðáóâàâñÿ? Äîïîìîãè í³ÿêî¿ ëþäÿì íå áóëî.

Óïîâíîâàæåí³ ç ðàéîíó çàñòàâëÿëè ì³ñöåâèõ ðîáèòè îáøóêè â äîì³âêàõ ñå-ëÿí, à ñàì³ âæå ðîáèëè òðóñ: ç ùóïàìè õîäèëè ïî äâîðàõ ³ òèìè çàë³çÿêàìè øòðè-êàëè çåìëþ, ðîçâàëþâàëè ïå÷³, ïðèï³÷êè, äîâáàëè ãîðèùà é äîë³âêè, øòðèêàëèï³ä õàòàìè, íà ãîðîäàõ. Ïðîâ³ðÿòü òàê óñå, ïîò³ì îïèñóþòü, ùî â õàò³ òà íà äâîð³çàëèøèëîñÿ. Óñå äî íèòêè. Çàáèðàëè íàâ³òü ³ç ãîðøê³â òà ç ïîäóøîê, í³ áóðÿêà, í³êàðòîïëèíè íå çàëèøàëè. ßê ùîñü çàõîâàºø – òî é ç’¿ñè.

Õòî áóâ æîðñòîê³øèì ïðè âèëó÷åíí³ ìàéíà? Íó, ãîëîâà ñ³ëüñîâºòà, ïàðò³éí³ –çàáèðàëè âñå, äî öóðïàëêà: ³ çåðíî, ³ áîðîøíî, ³ êâàñîëþ. Âñå, âñå. Ùå õîäèëèáðèãàäèðè – àêòèâ³ñòè, òà çàãëÿäàëè íàâ³òü ó ãîðùèêè, ùîá íå çàñòðÿëà äåñüçåðíèíà – âñå õë³á øóêàëè. À äå âîíè éîãî ä³âàëè, íå çíàþ. Ìîæå, äåñü ³ âèêèäà-ëè. Ìàëî òàêèõ îäíîñåëüö³â áóëî, ùî íå ãîëîäóâàëè – ìîæå, â òàêèõ ùîñü ³çõóäîáè çàëèøèëîñÿ, ÷è áóâ ñåïàðàòîð. Á³ëüø³ñòü æ òàêèõ áóëî, ùî ãîëîäóâàëè.À ñïàñàëèñÿ òèì, ùî ðâàëè êîçåëüêè, êàêèø, ðîã³ç. Êîí³ äîõëè – á³ãëè é îäð³çàëèøìàòêè, ðóáàëè êóñêè ì’ÿñà ³ ¿ëè. Çíàþ, ç ñîêèðàìè ï³äóòü ëþäè, íàðóáàþòü ³¿äÿòü. Íå äàé Áîã!

ѳì’ÿ íàøà ãîëîäóâàëà, àëå æèâ³ îñòàëèñÿ. Ì’ÿñî, ùî âèêèäàëè – òî ¿ëè,êîçåëüêè ¿ëè, êàêèø – ïàñëèñÿ. ϳäåìî íàðâåìî øïè÷àê³â – ³ â êîðçèíó. Òà éìàìà ¿çäèëè â Ïîëòàâó, òàì òåæ áóëî ãîëîäíî, àëå íå òàê, ÿê ó ñåë³. Ìàìà âåçëèòóäè ïëàòêè ïðîäàâàòè, êåðîñèí ïðîäàâàëè ³ êóïëÿëè õë³á. Òà õ³áà æ éîãî äîêó-ïèøñÿ – äîðîãî.

Áóëî, áóëî é òàêå ñòðàøíå ÿâèùå ÿê êàí³áàë³çì. Îò Ùèãë³ æèëè á³ëÿ êëàäî-âèùà, çàìàíþâàëè ëþäåé ³ ð³çàëè. Ïåòëþðè ñåñòðó çàð³çàëè, êèíóëèñÿ ð³äí³ – àñàì³ êîñò³ çîñòàëèñÿ. Òàê âîíè ¿ëè ëþäåé ³ íà êëàäîâèù³ ê³ñòêè çàêîïóâàëè. Áàãà-òî ëþäåé ç’¿ëè.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

233

Âåñíà 1933 ðîêó áóëà íàéòÿæ÷èì ÷àñîì ãîëîäîìîðó, âæå ï³øëà çåëåíü, àëåùå íå áóëî í³÷îãî, ùî ìîæíà áóëî á ç’¿ñòè.

Îñ³ííþ 1932 ð. ïî÷àâñÿ ãîëîä, îñ³ííþ 1933 ð. êîí÷èëîñÿ æàõ³òòÿ, áî ï³øîâõë³á. Õòîçíà ñê³ëüêè ëþäåé çàãèíóëî. ѳ쒿 âèìèðàëè – õàòè ïóñò³ îñòàâàëèñÿ.Ìåðòâ³ ëåæàëè â êîæíîìó äâîð³. Ñê³ëüêè òèõ ìåðòâÿê³â âàëÿëîñÿ, ¿õ í³êîìó áóëîõîâàòè íà êëàäîâèù³. Íå ò³ëüêè ó äâîðàõ, à é ïîï³ä òèíàìè, ³ ñåðåä âóëèö³ ëåæàëèòðóïè. ¯õ äîâãî íå õîâàëè, òàê ñòðàøíî áóëî äèâèòèñÿ… Ëþäè êîïàëè ÿìè íàãîðîäàõ ³ õîâàëè òàì. Êîæåí äâ³ð ðÿñí³â õðåñòàìè. Á³ëüø³ñòü, ìàáóòü, ïîìåðëà óñåë³. À ñ³ëüñüêà âëàäà íå ãîëîäóâàëà. ×îãî á òî âîíè ãîëîäóâàëè? Âîíè æ òÿãëè çëþäåé. ѳëüñüêà æ ³íòåë³ãåíö³ÿ òàê ñàìî ïåðåæèâàëà ãîëîä, ÿê ³ âñ³, õ³áà ùî âèäà-âàëè ¿ì ïàéêè, òà äîáðå íå áóëî, õ³áà ùî ÿêåñü íà÷àëüñòâî – òî âæå êðàùå æèëî.

Áóëà øêîëà, ³ ÿñëà òåæ áóëè ó ñåë³, ðîáèëè âîíè òîä³, õî÷ ÿê âàæêî áóëî.ѳëüñüêà âëàäà äî ëþäåé áàéäóæå ñòàâèëàñü, ìè ¿ì íå íóæí³ áóëè.

ijòè, ëþäè ïîõèëîãî â³êó æèëè òàê, ÿê ³ âñ³. ijòåé â ÿñëà – ñàìèõ ìàëåíüêèõ –íîñèëè. À ñòàðø³ äîìà ïóõëè â³ä ãîëîäó.

ϳñëÿ ãîëîäîìîðó íå áóëî ó íàñ í³÷îãî, í³ÿêîãî ãîñïîäàðñòâà. Àëå òðåáàáóëî ÿêîñü æèòè, ñòàëè îáæèâàòèñÿ, ñòÿãóâàëè, ñêóïëÿëè, êîðîâó êóïèëè, êîçó,ïòèöþ. Ïðàöþâàëè ìè, ÿê âîëè. Òà âñå æ êðàùå ñòàëè æèòü.

Çàïèñàëà Ã.Ðóäåíêî.2002 ð.

ÐÎÇÏβÄÜÎÍÈÙÅÍÊÎ Ìà𳿠ʳíäðàò³âíè,

82 ðîêè(ñ. Êðóæèí ͳæèíñüêîãî ð-íó ×åðí³ã³âñüêî¿ îáë.)

Ç á³ëëþ â ñåðö³ òà ñëüîçàìè íà î÷àõ çãàäóþ òîé ãîëîäíèé ð³ê.Ðîäèíà áóëà âåëèêà. Ïðîæèâàëè â ñåë³ Êðóæèí ͳæèíñüêîãî ðàéîíó ×åðí³-

ã³âñüêî¿ îáëàñò³.Ìàìà ïðàöþâàëà â ïîë³ äàëåêî â³ä äîì³âêè. Çà âàæêó ïðàöþ â ïîë³ ¿é äàâàëè

øìàòî÷îê õë³áà. ijòè êîæíèé äåíü á³ãàëè äî ìàìè, äîëàþ÷è â³äñòàíü á³ëüøåòðüîõ ê³ëîìåòð³â, ùîá ä³ñòàòè êðèõ³òêó õë³áöÿ. Ïðîõîäÿ÷è âçäîâæ çîëîòèñòî¿íèâè, áóëî äóæå âàæêî ñòðèìàòèñü, ùîá íå ç³ðâàòè êîëîñîê, àëå çà öå äóæå ñóâî-ðî êàðàëè, òîìó ïðèõîäèëîñü, ñòèñíóâøè çóáè, ³òè äàë³.

Âë³òêó áóëî òð³øå÷êè êðàùå, àäæå íàâêîëî ñò³ëüêè ð³çíèõ ðîñëèí. Íàéá³ëü-øå çáèðàëè êâ³òêè êîíþøèíè, áî ç íèõ ïåêëè ìëèíö³. Çãàäóþ, ÿê³ æ âîíè ñìà÷í³áóëè! À ùå ìè âàðèëè þøêó ç áðóíüîê ëèïè, ¿ëè ñòðàâè ç êâ³ò³â ïîäîðîæíèêà. ë³ñ³ çáèðàëè ÿãîäè òà ãðèáè. Îò æàëü, ùî íå áóëî ïîðÿä í³ÿêîãî âîäîéìèùà,à òî ùå ³ ðèáó ìîæíà áóëî á [ëîâèòè].

234

ѲÄ×ÅÍÍß

Êîæíèé äåíü áóëî îáîâ’ÿçêîì äëÿ ä³òåé íàçáèðàòè ÿêîìîãà á³ëüøå êâ³ò³â òàáðóíüîê. Öå âñå âèñóøóâàëè, ùîá ïîò³ì âçèìêó áóëî õî÷à á òðîõè ïîïî¿ñòè.

Òîìó çàðàç, êîëè ÿ éäó ïî âóëèö³ ³ áà÷ó, ùî õòî-íåáóäü êèäຠõë³á ÷è òîï÷åéîãî, òî çãàäóþ ïðî ãîëîäîìîð. Òà äóìàþ, ùî ÿêáè ö³ ëþäè ïåðåæèëè ãîëîäî-ìîð, òî âîíè í³êîëè íå êèäàëè á õë³á.

Çàïèñàëà Ê.Áåðåãîâà. Ïðîãðàìà òà ìàòåð³àëè Äðóãî¿ ì³æíàðîäíî¿ ìîëîä³æíî¿

íàóêîâî-ïðàêòè÷íî¿, ³ñòîðèêî-êðàºçíàâ÷î¿ êîíôåðåíö³¿“Ãîëîäîìîð 1932–1933 ðîê³â – ãåíîöèä ñòàë³íñüêîãî ðåæèìó

ïðîòè âëàñíîãî íàðîäó. Ñâ³äêè ñâ³ä÷àòü”.(25–26 ëèñòîïàäà 2003 ð., Êè¿â). – Êè¿â, 2003. – Ñ.12–13.

ѲÄ×ÅÍÍßÎÍÈÙÅÍÊÀ Î.

(ì. Ôàñò³â íà Êè¿âùèí³)

ÑÅËÎ Ç “×ÎÐÍί ÄÎØÊÈ”Ëó÷èí íà Æèòîìèðùèí³ – ñåëî ìîãî äèòèíñòâà. Ç íèì ïîâÿçàí³ íàéñâ³òë³ø³

ñïîìèíè. ͳêîëè íå çàáóäó îò³ äáàéëèâî ïîá³ëåí³ ÷åïóðí³ õàòè, ÿê³, íåíà÷å ëåáåä³,âèïëèâàëè ³ç òàêèõ æå äîãëÿíóòèõ ñàäê³â, äå òàê ãàðíî ðîäèëè ñëèâè. Ïåðåáè-ðàþ â ïàì’ÿò³ ³ìåíà ðîäè÷³â, ñóñ³ä³â, îäíîêëàñíèê³â. Ùî òàì íå êàæ³òü, à ç âåð-øèíè ïðîæèòèõ ë³ò äèòèíñòâî çàâæäè âèäàºòüñÿ ïðåêðàñíîþ êàçêîþ…

Àëå íå ìîæó çàáóòè ³ òðàã³÷íèõ ñòîð³íîê ³ñòî𳿠ñâîãî ð³äíîãî ñåëà. ² íàé-òÿæ÷å çãàäóâàòè ïðî òðèäöÿòü òðåò³é... ² äîñ³ çíàõîäÿòüñÿ ëþäè, ÿê³ òîé íåáà÷å-íèé ãîëîä íàìàãàþòüñÿ ñïèñàòè íà ñóõî⳿, ñïåêó, íåäîð³ä... ßêèé òàì íåäîð³ä,êîëè äÿäüêî Ìàòâ³é ó ãóðò³ òàêèõ æå ëó÷èíñüêèõ ñåëÿí, ÿê ³ â³í ñàì, ïàì’ÿòàþ,âñå “á³äêàâñÿ”: ìîâëÿâ, òàêèé õë³á íà ìî¿ì ïîë³ äîçð³âàº, ùî é íå çíàþ, êóäè éîãîä³âàòèìó...

Íàñïðàâä³ ãîëîäîì á³ëüøîâèöüêà ïàðò³ÿ âèð³øèëà ïîñòàâèòè íà êîë³íà óêðà¿í-ñüêå ñåëÿíñòâî çà éîãî íåáàæàííÿ âñòóïàòè â êîëãîñïè. ßê æå ëó÷èíöÿì áóëîâ³ääàâàòè â òîé ñï³ëüíèé êîòåë çåìëþ, ç ÿêîþ âîíè ïîâ’ÿçóâàëè ñâî¿ â³êîâ³÷í³ íà䳿,ÿê çâîäèòè òóäè ñâîþ õóäîáó, çâîçèòè ðåìàíåíò, íà ÿêèé â³ääàëè ñò³ëüêè ïðàö³³ çäîðîâ’ÿ?

ßê îò³ ÷îðí³ êðóêè íà Ëó÷èí, òà é íà ³íø³ ñåëà, íàëåò³ëè òîä³ “äâàäöÿòèï’ÿ-òèòèñÿ÷íèêè” (òîé, ÿêîãî ì³ñòî ïðèñëàëî â Ëó÷èí, – çäàºòüñÿ, Êîâàëüîâ, ãîâî-ðèâ, ùî òðåáà âïåðåä ïîñ³ÿòè ïðîñî, à òîä³ âæå äî ñ³âáè ñòåëüâàãè ïðèñòóïàòè!),ðîçêóðêóëþâà÷³, êîëåêòèâ³çàòîðè. Òà é äîìîðîùåí³ “àêòèâ³ñòè” ñòàðàëèñÿ, îñîá-ëèâî ãîëîâà êîìíåçàìó À.Êèðè÷îê, à òàêæå Øàíèãà, Çàë³êàí òà Êîìêà. “Âàøåñëîâî, òîâàðèù ìàóçåð”, – çäàºòüñÿ ö³ ñëîâà á³ëüøîâèöüêîãî ïîåòà-òðèáóíà

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

235

Ìàÿêîâñüêîãî ñàìå ïðî íèõ áóëè ñêàçàí³, áî âñ³ âîíè çàãàíÿëè ñåëÿí ó êîëãîñïèñèëîþ.

Ó ïîáóò ñåëÿí óâ³éøëè íå çíàí³ ðàí³øå ñëîâå÷êà: “êóðêóëü”, “ñàáîòàæíèê”,“÷åðâîíèé ò³ê”, “÷åðâîíà âàëêà”, “÷îðíà äîøêà”...

Îñîáëèâî äîñòàâàëîñÿ òèì ñåëÿíàì, ùî ìàëè ïî ê³ëüêà ãåêòàð³â çåìë³, ïðàöþ-âàëè íà í³é â³ä ñâ³òàííÿ äî ñìåðêàííÿ, çàïðîâàäæóâàëè íîâ³ òåõíîëî㳿, à îòæå –³ âðîæà¿ ìàëè âèù³.

Òà é á³äíèì áóëî íåïåðåëèâêè. Ïàì’ÿòàþ îäíîãî äíÿ ç òðåòüî¿ â³ä íàñ âó-ëèö³ äîí³ññÿ ïëà÷, ãîëîñ³ííÿ. Âæå ïîò³ì ìè äîâ³äàëèñÿ, ùî òàì “ðîçêóðêóëþâà-ëè” ðîäèíó Âîðóøêà. Âæå çãàäàí³ ìíîþ ñ³ëüñüê³ “àêòèâ³ñòè”, çàáðàâøè â ñ³ì’¿íàéêðàùèé îäÿã òà âçóòòÿ, ñèëîì³öü ïîñàäèëè ¿¿ íà ï³äâîäè ³ ïîâåçëè â Ñèá³ð...

Ìî¿é ò³òö³ Òåòÿí³ äîâãèé ÷àñ ÿêîñü âäàâàëîñÿ ïåðåõîâóâàòèñÿ, àëå âðåøò³-ðåøò ¿¿ ç ÷îëîâ³êîì ï³éìàëè ³ òåæ â³äïðàâèëè òóäè, äå Ìàêàð òåëÿò íå ïàñ. Äÿäüêîòàê ³ çàãèíóâ òàì, à ò³òö³ ÿêèìîñü ÷óäîì âäàëîñÿ ç òîãî ïåêëà âèðâàòèñÿ.

Îñü òàêîþ áóëà “àã³òàö³ÿ” çà êîëãîñïè. ² â Ëó÷èí³ ¿õ àæ òðè ñòâîðèëîñÿ. Àëå¿õ ðàäøå áóëî á íàçèâàòè òàáîðàìè äëÿ íåâ³ëüíèê³â. Ç íèõ òàê ñàìî, ÿê ³ ç îäíî-îñ³áíèõ ãîñïîäàðñòâ, âèêà÷óâàëè âñå, àáè ò³ëüêè âèêîíàòè òàê çâàí³ “òâåðä³ çàâ-äàííÿ”. Êîëãîñïàì íå çàëèøàëè íàâ³òü íåäîòîðêàíå – ïîñ³âí³ òà ñòðàõîâ³ ôîíäè.À çàëèøèòèñÿ áåç íàñ³ííÿ – çíà÷èòü íå ìàòè ìàéáóòíüîãî.

Ëþäè ñòàðøîãî â³êó, áåçïåðå÷íî, ïàì’ÿòàþòü òàê çâàí³ “÷îðí³ äîøêè” (ïðàâ-äà, ¿õ ïèñàëè òîä³ ç îáîõ âåëèêèõ ë³òåð). Íà íèõ çàíîñèëèñÿ êîëãîñïè, ÿê³ íåâèêîíóâàëè ïëàí³â õë³áîçàãîò³âåëü, ÿê çðåøòîþ ³ ³íøèõ âàæëèâèõ ïëàí³â. Ãîðåáóëî ãîñïîäàðñòâó, ÿêå ïîòðàïëÿëî íà òó ä³éñíî ÷îðíó äîøêó. Ðàäÿíñüêà âëàäàäî òàêèõ áóëà îñîáëèâî æîðñòîêîþ. Êîëãîñïíèê³â òà é óñ³õ ëþäåé ç òèõ ñ³ë ïðè-ð³êàëè íà ãîëîäíó ñìåðòü. Îñü ó Ïîï³ëüíÿíñüê³é ðàéãàçåò³ “Ïðàïîð êîëãîñïíè-êà” çà 15 æîâòíÿ 1932 ðîêó ìîæíà ïîáà÷èòè îòå ñòðàõîâèñüêî – “÷îðíó äîøêó”.Íà íå¿ ïîòðàïèëè êîëãîñïè “13-ð³÷÷ÿ Æîâòíÿ” ç Ðîìàí³âêè, “Ìàÿê” ³ç Ïàâîëî÷³,“Íîâèé øëÿõ” ³ç Êðèâîãî òà “Ïðàöÿ” ç íàøîãî Ëó÷èíà.

Ñòðàøíîþ âèÿâèëàñÿ äîëÿ âñ³õ öèõ ãîñïîäàðñòâ, àäæå ç íèõ âèêà÷àëè òîä³âñå äî çåðíèíè. Òà é ç îñåëü ëó÷èíö³â çàáðàëè âñå, ùî ò³ëüêè ìîæíà áóëî ¿ñòè.

 ïåðø³ ðîêè ³ñíóâàííÿ êîëãîñï³â, ïðàâäà, êîëãîñïíèêàì âèäàâàëè çà êàòîð-æíó ðîáîòó õî÷ ïî ïóäó çåðíà ÷è áîðîøíà. Àëå ñê³ëüêè âåëèêà ðîäèíà (à òîä³ âñ³òàê³ áóëè) ìîæå ïðîæèòè ç òèõ 16 ê³ëîãðàì³â õë³áà? ßêùî æ õòîñü óìóäðÿâñÿä³ñòàòè òðîõè çåðíà, òî éîãî çìîëîòè íå ìîæíà áóëî, áî òàêèõ çðàçó æ çàïèñóâàëèâ êóðêóë³.

Äåõòî âèãîòîâëÿâ ñîá³ æîðíà, ÿê³ ñòàâèëè äåñü ó ëüîõó, ÷è â ïîãðåá³, àáè“òîâàðèù ìàóçåð” Êèðè÷îê íå óçíàâ ïðî íèõ, áî ³íàêøå Ñèá³ðó íå ìèíóòè. ² ìåí³,òîä³ ùå ìàë³é, äîâîäèëîñÿ ïîòàé íîñèòè çåðíî íà Çàë³ññÿ, äå â îäíîãî ÷îëîâ³êàáóëè ñâî¿ æîðíà...

Àáè âðÿòóâàòèñÿ â³ä ãîëîäíî¿ ñìåðò³, ëó÷èíö³ ðâàëè ç êîð³ííÿì ñèòíÿã òàðîã³ç, ñóøèëè ³ ïåðåìåëþâàëè ¿õ, äîäàâàëè äî ÿêèõîñü âèñ³âîê ÷è ïîëîâè ³ ïåêëèç öüîãî ìåñèâà ÿêóñü áàëàáóøêó, ÿêó ³ â ðîò íå ìîæíà áóëî çàïõíóòè.

236

ѲÄ×ÅÍÍß

 ñåë³ ãåòü ïåðåâåëèñÿ ñîáàêè òà êîòè, áî âñ³õ ¿õ âèëîâèëè ³ ïî¿ëè. Íàâ³òüãîðîáö³â, ÿê ó 60-õ ðîêàõ ó Êèòà¿, íå çàëèøèëîñü.

Äî âåñíè òðèäöÿòü òðåòüîãî âñ³ ìåøêàíö³ ñåëà ïîïóõëè ç ãîëîäó – çâè÷àéíîçà âèíÿòêîì á³ëüøîâèê³â òà “àêòèâ³ñò³â”, ÿê³ ÷àñòèíó íàãðàáîâàíîãî â ëþäåéïðîäîâîëüñòâà ïðèâëàñíþâàëè.

² ìî¿ îäíîñåëü÷àíè ïî÷àëè âèìèðàòè. ²äåø ñåëîì – òî äåñü ï³ä òèíîì âà-ëÿºòüñÿ òðóï, à òî é ïîñåðåä äîðîãè. ×àñòî ïî ê³ëüêà äí³â ëåæàëè âîíè òàì, àæïîêè íå íàçáèðîâóâàëîñÿ ç äåñÿòîê – òîä³ ¿çäîâèé êèäàâ ¿õ íà ï³äâîäó, çâîçèâ íàöâèíòàð ³ ñêèäàâ ó âåëèêó ÿìó...

Ò³ëüêè íà íàøîìó êóòêó, ÿêèé ó íàðîä³ íàçèâàëè “Çàòÿãàë³âêîþ”, â òîìóñòðàøíîìó òðèäöÿòü òðåòüîìó ïîìåðëî á³ëüøå ï³âñòà ÷îëîâ³ê.

Òàê, ó ñ³ì’¿ Þõèìà Îíèùåíêà, êð³ì ãîñïîäàðÿ, ïîìåðëî äâîº ñèí³â, íåâ³ñòêàòà îíóêè. Êîñà ãîëîäíî¿ ñìåðò³ âèêîñèëà äâ³ ñ³ì’¿ Îïàíàñþê³â ³ ðîäèíó êîâàëÿÏëàòîíà. Ãàïêà, Âàñèëü òà Àíäð³é Ñîá÷åíêè... Áðàò ³ ñåñòðà Ïðèõîäíþêè. Ñàê³ Ïàðàñêà Ìèêîëàé÷óêè... Êàòåðèíà ²âàíîê, ¿¿ ñèí, íåâ³ñòêà òà îíóêè... ßê æèâ³ïîñòàþòü ïåðåä ìíîþ ò³ æåðòâè çëî÷èíó, â÷èíåíîãî á³ëüøîâèöüêèì ðåæèìîìïðîòè óêðà¿íñüêîãî íàðîäó (ìîæå, äåêîãî ÿ òðîõè íå òàê íàçâàëà, áî çà 70 ðîê³âìîæíà äåùî ïðèçàáóòè).

Ñüîãîäí³ íàø³ êîìóí³ñòè, ÿê³ ïðîãîëîñèëè ñåáå ñïàäêîºìöÿìè ÊÏÐÑ, â³äìîâ-ëÿþòüñÿ çàñóäèòè çëî÷èíè ñâî¿õ ïîïåðåäíèê³â, ñòâåðäæóþòü, ùî âîíè º ºäèíîþñèëîþ, ÿêà ñòî¿òü çà íàðîä, áîðåòüñÿ çà éîãî ùàñòÿ. ßêå áëþçí³ðñòâî!

Íà ìîº ãëèáîêå ïåðåêîíàííÿ, æîäíà ÷åñíà ëþäèíà íå ìîæå ïåðåáóâàòèâ ðÿäàõ ïàðò³¿, ÿêà ïðèíåñëà ñâîºìó íàðîäîâ³ ñê³ëüêè ãîðÿ...

Ïåðåìîãà. – 2003. – 3 áåðåçíÿ.

ѲÄ×ÅÍÍßÎÍÈÙÅÍÊÎ Îëüãè Îïàíàñ³âíè,

1919 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Ôàñò³â íà Êè¿âùèí³)

ß áóëà ñâ³äêîì ãîëîäîìîðó â ñåë³ Ëó÷èí íà Æèòîìèðùèí³, à ïîò³ìó ì.Ôàñòîâ³, îñê³ëüê³ â 1933 ðîö³ áàòüêè ïåðå¿õàëè äî Ôàñòîâà. Öåé ïåð³îäâ ³ñòî𳿠íàçèâàþ “×îðíèì ëèõîë³òòÿì”.

Àïîãåþ çóáîæ³ííÿ ñåëÿí äîñÿãëî â 1932–1933 ðîêàõ. Êîëãîñïè áóëè óáîã³,ñåëÿíè çëèäåíí³. ͳõòî í³ íà êîãî âæå íå ñïîä³âàâñÿ. Êîæåí ðÿòóâàâñÿ, ÿê ì³ã.Ïî¿ëè õóäîáó, ïòèöþ, ñîáàê, êîò³â, âîðîí ³ ãîðîáö³â. dz ñòàâê³â ïîâèòÿãàëè êîð³ííÿ,ÿê³ ìîëîëè ÷è òîâêëè ðàçîì ç ïðîñÿíîþ àáî ãðå÷àíîþ ïîëîâîþ, ³ ïåêëè òàê³áàëàáóøêè. ß, áóäó÷è ïóõëîþ ³ ãîëîäíîþ, ïðîáóâàëà ¿õ ¿ñòè, àëå íå çìîãëà... Àëåäåõòî ¿â ³ òàêå. Òèíè ïîïàëèëè. Ñåðåä çèìè ³ áëèæ÷å äî âåñíè ëþäè ñòàëè ìàñîâî

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

237

“ïîïðàâëÿòèñÿ”.  ñåë³ íå áóëî, êð³ì àêòèâ³ñò³â, æîäíî¿ ëþäèíè, ó ÿêî¿ íå ïóõëè áíîãè.  áàãàòüîõ îáëè÷÷ÿ ñïî÷àòêó áóëè ÿê ó ñêåëåò³â, à ïîò³ì ñòàëè áëèìàòèâ³ä ïóõëèíè. Ïîò³ì ç’ÿâèëèñÿ ìåðö³.

Ìåðö³... ̄ õ ìîæíà áóëî ïîáà÷èòè ñêð³çü, çàéøîâø³ ó õàòó äî ñóñ³äà, ï³ä òèíîì,ïðîñòî ñåðåä âóëèö³. Çà íèìè í³õòî íå ïëàêàâ ³ íå ïîáèâàâñÿ. ͳõòî ¿õ íå îïîðÿäæó-âàâ â îñòàííþ ïóòü, íå ðîáèâ “ç òðüîõ äîùîê õàòó”. Âîíè ìîãëè ëåæàòè äíÿìèòàì, äå ê³í÷èëèñÿ ¿õí³ ñòðàæäàííÿ, àæ ïîêè ïðèçíà÷åíèé àêòèâ³ñòàìè ÷îëîâ³ê çàïàéêó õë³áà íå ïðè¿æäæàâ ï³äâîäîþ, çâàëþâàâ âñ³õ äîêóïè ³ âèâîçèâ íà öâèíòàð,â îäíó ÿìó. ² ð³äêî õòî ìàâ ùå ñèëó, ùîá ñâî¿õ ðîäè÷³â ïîõîâàòè â îêðåì³é ìîãèë³.

Òàêîæ ïðèãàäóþ òå, ùî áàãàòî æèòåë³â Ôàñòîâà, ðÿòóþ÷èñü â³ä ãîëîäó, éøëèíà ñòàíö³þ â íà䳿 ñ³ñòè íà ïîòÿã ³ äîáðàòèñÿ äî áóäü-ÿêîãî ì³ñòà, àáî äî Êèºâà.Òàê òðàïèëîñü ³ç ñóñ³äêîþ Îëüãè Îïàíàñ³âíè – ßùåíêî Ìàð³ºþ, ÿêà áóëà âðÿ-òîâàíà â³ä ãîëîäíî¿ ñìåðò³ ºâðåéêîþ, ïðèëàøòóâàâøè Ìàð³þ â Êèºâ³ñëóæíèöåþ.

Çàïèñàëà ².Êîâàëü÷óê. Ïðîãðàìà òà ìàòåð³àëè Äðóãî¿ ì³æíàðîäíî¿ ìîëîä³æíî¿

íàóêîâî-ïðàêòè÷íî¿, ³ñòîðèêî-êðàºçíàâ÷î¿ êîíôåðåíö³¿“Ãîëîäîìîð 1932–1933 ðîê³â – ãåíîöèä ñòàë³íñüêîãî ðåæèìó

ïðîòè âëàñíîãî íàðîäó. Ñâ³äêè ñâ³ä÷àòü”.(25–26 ëèñòîïàäà 2003 ð., Êè¿â). – Êè¿â, 2003. – Ñ.31.

ѲÄ×ÅÍÍßÎͲʲªÍÊÎ (ó ä³âîöòâ³ ÁÎÁÈÐ)

Êëàâ䳿 Îëåêñàíäð³âíè,1914 ð. íàðîäæåííÿ

(ñ. Íîâîïîêðîâêà ͳêîïîëüñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Ðîäèëàñÿ ÿ â ñ.Îëåêñàíäð³âêà Êðèâîð³çüêîãî ïîâ³òó Êàòåðèíîñëàâñüêî¿ ãó-áåðí³¿ (ñó÷àñíèé Øèðîê³âñüêèé ð-í Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.). Çàê³í÷èëà 4 êëàñèì³ñöåâî¿ öåðêîâíî-ïðèõîäñüêî¿ øêîëè. Äàë³ íå íàâ÷àëàñÿ, áî øêîëà çíàõîäèëàñÿâ ³íøîìó ñåë³, à áàòüêî íå ïóñòèâ. Äî òîãî æ ïîìåðëà ìàòè, à â ñ³ì’¿, êð³ì ìåíå,áóëî ùå òðîº ä³òåé, òîìó ìóñèëà äîãëÿäàòè çà íèìè.

ѳì’ÿ áóëà çàìîæíüîþ, ìîæíà íàâ³òü ñêàçàòè êóðêóëüñüêîþ, õî÷à íàéìèò³âíå ìàëè. Çãàäóþ, ùî êîëè â 1929 ðîö³ îðãàí³çîâóâñÿ ì³ñöåâèé êîëãîñï, òî áàòüêîäîâãî íå ïîãîäæóâàâñÿ âñòóïàòè äî íüîãî, áî ìàâ ÷èìàëå [âëàñíå] ãîñïîäàð-ñòâî: 50 äåñÿòèí çåìë³, ïëóã, ãðàáàðêè, áîðîíè, 3 êîíÿ, 10 êîð³â; ðîçâîäèëè ñâè-íåé, êóðåé ³ ò.ä. Îäíîãî ðàçó áàòüêî, à â³í áóâ ëþäèíîþ æîðñòîêîþ, ñèëüíîïîáèâ ìåíå çà òå, ùî â ëàéö³ íà õóäîáó ÿ ñêàçàëà: “À ùîá âàñ ñêîð³øå â³ääàëèâ êîëãîñï!”

238

ѲÄ×ÅÍÍß

ϳçí³øå íàøó ñ³ì’þ ðîçêóðêóëèëè. Çàáðàëè âñå: ³ õóäîáó, ³ õàòó, ³ ðåìàíåíò.Íà 2 ãàðáè íàâàíòàæèëè çá³ææÿ ³ â³äâåçëè â áàëêó, êóäè ïåðåñåëèëè âñ³õ êóð-êóë³â. Òàì ìè âèêîïàëè çåìëÿíêó ³ æèëè äåÿêèé ÷àñ.

Çãîäîì áàòüêî îäðóæèâñÿ íà ³íø³é æ³íö³ ³ äåñü â 1931–1932 ðð. ìà÷óõà â³ä³ñëà-ëà ìåíå íà çàðîá³òêè, áî â ñ³ì’¿ í³÷îãî áóëî ¿ñòè. Õîäèëà ç ³íøèìè ä³â÷àòàìèâ ñóñ³äíº ñåëî, ÿêå áóëî ºâðåéñüêîþ êîëîí³ºþ. Òî÷íî íå ïàì’ÿòàþ, àëå òîä³ òàì,ìàáóòü, ùå íå áóëî êîëãîñïó, òî ìè ï³äðîáëÿëè â ëþäåé, â ¿õ âëàñíèõ ãîñïîäàð-ñòâàõ. Íàé÷àñò³øå ïîëîëè ÷è æàëè, çà öå íàñ ãîäóâàëè, à òàêîæ äàâàëè äîäîìóïðîäóêòè – áîðîøíî ïøåíè÷íå àáî æ êóêóðóäçÿíå, êàðòîïëþ ³ ò.ï.

Ðàçîì ç îäí³ºþ ç ºâðåéñüêèõ ñ³ìåé ïåðå¿õàëà â ñ.Âîéíäîðô Ñòàë³íäîðô-ñüêîãî ð-íó, êóäè ãîñïîäàðÿ íàïðàâèëè ãîëîâóâàòè â êîëãîñï³. ß ãëÿäèëà çà ä³òüìè.Òàì æå âèéøëà çàì³æ çà Îí³ê³ºíêà Îìåëÿíà Þõèìîâè÷à, à ïîò³ì ðàçîì ç ÷îëî-â³êîì ³ ä³òüìè ïåðå¿õàëè â ñ.Íîâîïîêðîâêó ͳêîïîëüñüêîãî ð-íó.

Çàïèñàëà Í.̳ùàí÷óê.1996 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÎÍÎÏÊÎ Ãàëèíè Ñòåïàí³âíè,

1922 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Ï’ÿòèõàòêè íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³)

Ðîäèíà íàøà áóëà íåçàìîæíîþ. Ìàòè ïîìåðëà, êîëè ìåí³ áóëî ÷îòèðè ðîêè.ß áóëà ñåðåäíüîþ â ñ³ì’¿. Áðàòó Ìèøêó íà òîé ÷àñ âèïîâíèëîñÿ ñ³ì ðîê³â, ìà-ëåíüêîìó Ñåðã³éêó – 3 ðîêè. Ðàçîì ç íàìè æèëè ä³ä ç áàáîþ. Áàòüêî ïðàöþâàâíà çàë³çíèö³.

Ãîëîä çàñòàâ íàñ ó 1932 ðîö³. Òÿæê³ ÷àñè íàñòóïèëè ç ïåðøèìè ïàìîðîçêà-ìè. Õàð÷³, ÿê³ ìè ìàëè ç ë³òà òà îñåí³, çàê³í÷èëèñÿ. Íà ãîðèù³ ó íàñ áóëî ê³ëüêàãîðùèê³â íàñ³ííÿ ñîíÿøíèêà, ãàðáóçà, êóêóðóäçè, íåáàãàòî êàðòîïë³ òà öèáóë³.² öå âñå, ùî ìè ìàëè íà çèìó äëÿ âåëèêî¿ ðîäèíè, â ÿê³é ïðàöþâàâ ëèøå áàòüêî.

Ìè (ÿ ³ áðàò Ìèøêî) õîäèëè âíî÷³ ðîçêîïóâàòè ñèëîñí³ ÿìè, íàáèðàëè òàìò³º¿ ìàñè, ³ áàáóñÿ ç öüîãî âàðèëà íàì ¿ñòè. Àëå ïîò³ì âëàäà ïî÷àëà îõîðîíÿòè ò³ÿìè, ³ ìè ïåðåñòàëè òóäè õîäèòè. Áàòüêî ïî¿õàâ äî ñ.Âåðõîâöåâå ³ âèì³íÿâ êóêó-ðóäçó òà íàñ³ííÿ íà â³äðî êàðòîïë³. Áàáóñÿ âàðèëà íàì ïî äåê³ëüêà êàðòîïëèí,³ òå ðàçîì ç æìåíüêîþ íàñ³ííÿ áóëî íàøîþ ¿æåþ. Áàòüêî çóì³â ïðèñòðî¿òè ìî-ëîäøîãî áðàòà, ÿê íåïîâíîãî ñèðîòó, â ³íòåðíàò â ì.Ñàêñàãàí³, ³ íàì ñòàëî æèòèäåùî ëåãøå.  ñ³÷í³ ïîìåð ä³ä. ijäà ïîõîâàëè â çàãàëüí³é ìîãèë³, â ÿê³é áóëîïîõîâàíî ùå áëèçüêî 20 ÷îëîâ³ê.

Ïî âåñí³ çáèðàëè ñâ³æó òðàâó, êîð³íö³, ÿãîäè. Òèì ³ õàð÷óâàëèñÿ. ˳òîì ó íàñïî÷àëè ðîäèòè ôðóêòîâ³ äåðåâà, àëå ìè íå ¿ëè í³ ÿáëóê, í³ ãðóø, âèøåíü – çàïàñàëè¿õ, ñóøèëè.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

239

Íà íàø³é âóëèö³ ïîìåðëî áàãàòî íàðîäó, á³ëüøå ä³òè òà ñòàð³. Ïîìåðëà íàøàñóñ³äêà òüîòêà Ìàð³ÿ, â ÿêî¿ çîñòàëîñÿ 2 ä³òåé. Ùî ç íèìè ñòàëîñÿ – íåâ³äîìî.Òÿæêèé áóâ ÷àñ, àëå íàøà ðîäèíà âæå á³ëüø-ìåíø çàïàñëàñÿ ¿æåþ, ³ ãîëîä ìèïåðåæèëè âæå áåç âòðàò.

20 ãðóäíÿ 1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÎÍÓÔвªÍÊÎ ªâäî곿 Ñòåïàí³âíè,

1919 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ëèõ³âêà Âåðõíüîäí³ïðîâñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

1933 ð³ê áóâ íàéæàõëèâ³øèì ó ìîºìó æèòò³. Áóëà ÿ ä³â÷èíîþ-ï³äë³òêîì, ÿêà÷åðåç òÿæêó õâîðîáó â äåñÿòü ðîê³â ëèøèëàñü ìàòåð³, íàäçâè÷àéíî ðàíî ä³çíà-ëàñÿ ïðî òå, ÷îãî, ÿêî¿ ïðàö³ êîøòóº êðèõòà õë³áà, áî äîâîäèëîñÿ ðàçîì ç áàòü-êîì óòðèìóâàòè ãîñïîäàðñòâî. Ãîñïîäàðñòâî íàë³÷óâàëî äåê³ëüêà ñâèíåé, ïòè-öþ òà íåâåëè÷êèé êëàïòèê âëàñíîãî ãîðîäó, êîòðèé áàòüêîâ³ äîâîäèëîñü âñ³ìàïðàâäàìè òà íåïðàâäàìè çáåð³ãàòè é íà ïî÷àòêó 30-õ ðîê³â. Ïðèïóñêàþ äóìêó,ùî öüîìó â äåÿê³é ì³ð³ ñïðèÿâ àâòîðèòåò áàòüêà, íåâòîìíîãî òðóä³âíèêà, êîëèø-íüîãî á³éöÿ ×åðâîíî¿ àð쳿. Òàê, çâè÷àéíî, á³ëüøó ÷àñòèíó äíÿ äîâîäèëîñÿ ïðà-öþâàòè â êîëãîñï³, àëå ÿêèéñü ÷àñ ùå çàëèøàâñÿ, àáè ïðèñâÿòèòè éîãî âëàñí³éä³ëÿíö³. Íåîáõ³äí³ñòü â í³é áàòüêî àðãóìåíòóâàâ ìåí³ òèì, ùî çà áóäü-ÿêèõ óìîâòðåáà ìàòè ùîñü ñâîº, âëàñíå.

Æèòè â á³ëüø-ìåíø íîðìàëüíèõ óìîâàõ íà òó ì³çåðíó ê³ëüê³ñòü ïðîäóêò³â,ùî ¿õ âèäàâàâ êîëãîñï çã³äíî ç â³äïðàöüîâàíèìè òðóäîäíÿìè, áóëî ìàéæå íå-ìîæëèâî. Êð³ì òîãî, áàòüêîâ³ íàâ³òü íåîäíîðàçîâî ïîãðîæóâàëè ïðåäñòàâíèêè“ïàðò³éíîãî àêòèâó”, ïðîòå â³í óïåðòî äîòðèìóâàâñÿ ñâ ïîçèö³¿, ³ ÷³ïàòè áàòü-êà íå ñòàëè, î÷åâèäíî, ðîçóì³þ÷è òÿæêó äîëþ êîëèøíüîãî “âîÿêà” çà ðàäÿíñüêóâëàäó, îñîáëèâî ï³ñëÿ òîãî, ÿê ëèøèâñÿ áåç äðóæèíè, ñìåðòü ÿêî¿ äóæå áîëÿ÷åâäàðèëà ïî ÷îëîâ³êîâ³.

Ðàí³øå â³í í³êîëè íå íàïèâàâñÿ, à ï³ñëÿ ¿¿ ñìåðò³ ðîáèâ öå ìàéæå ñèñòåìà-òè÷íî, ï³ñëÿ ÷îãî êëÿâ ïîãàíèìè ñëîâàìè âñå íà ñâ³ò³, àëå êîëè â³äõîäèâ, çíîâóçàâçÿòî áðàâñÿ çà ðîáîòó, áåç ÿêî¿ ñåáå íå óÿâëÿâ. Öþ æ ðèñó ïðèâèâ é ìåí³, òèìá³ëüøå, ùî æèòè â ñåë³ ïî-³íøîìó áóëî íåìîæëèâî.

Òàêå âàæêå, àëå âñå-òàêè æèòòÿ òðèâàëî äî 1933 ð. Òîãî ðîêó, äîáðå ïàì’ÿ-òàþ, âðîæàé ÿê â êîëãîñï³, òàê ³ íà îñîáèñò³é ä³ëÿíö³, áóâ ÷è íå íàéêðàùèé çàîñòàíí³ ðîêè. Ëþäè ïðàöþâàëè ùå çàâçÿò³øå. Àëå ï³ñëÿ çáîðó âðîæàþ äî íàñïðèéøëè ïðåäñòàâíèêè-ïàðò³éö³ ç³ çëîùàñíîãî “àêòèâó” ³ öüîãî ðàçó íå äàëè ìîæ-ëèâîñò³ áàòüêîâ³ íàâ³òü ñïåðå÷àòèñÿ, áî ïðèâåëè ç ñîáîþ ÍÊÂÑö³â ³ ïî÷àëè êîí-ô³ñêîâóâàòè ì³øêè ç çåðíîì, êàðòîïëåþ. Ôàêòè÷íî âåñü óðîæàé. Êàçàëè, ùî öå

240

ѲÄ×ÅÍÍß

“èçëèøêè, ïîäëåæàùèå èçûìàíèþ â ðàéîí”. “Èçëèøêàìè” ÷åðåç ê³ëüêà äí³â âè-ÿâèëàñÿ é õóäîáà, ç ÿêî¿ çàëèøèëè ò³ëüêè êóðåé. Àëå ÷èì ¿õ áóëî ãîäóâàòè, áî ³ âêîëãîñï³ íå âèäàâàëè í³ íàì, í³ âñ³ì ³íøèì îäíîñåëüöÿì àí³÷îã³ñ³íüêî êðèõò, ùîâîíè çàðîáëÿëè çà â³äïðàöüîâàí³ òðóäîäí³. Íà÷àëüñòâî (ãîëîâà êîëãîñïó òà ì³ñöåâ³ïàðò³éí³ ä³ÿ÷³), õî÷à äîâåëîñÿ ä³çíàòèñÿ, ùî âîíè àæ í³ÿê íå ãîëîäóâàëè, êèâàëèíà äèðåêòèâó “çâåðõó”, ùî âèìàãàëà ïåðåðîçïîä³ëó âðîæàþ òóäè, äå â äåðæàâ³áóëè ìàñîâ³ íåâðîæà¿. Àëå íå âñå æ â³äáèðàòè! Íà öå ä³ÿ÷³ â³äïîâ³äàëè, ùî íåìàþòü æîäíî¿ ìîæëèâîñò³ ñïåðå÷àòèñÿ ç âèùèìè ³íñòàíö³ÿìè, êîòð³ ñòâåðäæó-âàëè, ùî ç íàøèõ êîëãîñï³â â³äáèðàþòü ëèøå âñòàíîâëåíó íîðìó, à çà îñîáèñò³ä³ëÿíêè òèõ, õòî ¿õ ìàâ, âçàãàë³ ìîâè íå áóëî, áî ïðî ¿õ ë³êâ³äàö³þ ïîïåðåäæóâàëèâñ³õ ³ íåîäíîðàçîâî.

Äîõîäèëè ÷óòêè, ùî â ³íøèõ ñåëàõ ñòàíîâèùå áóëî àæ í³ÿê íå êðàùèì. Ìî¿éðîäèí³ äîâåëîñÿ âèð³çàòè ïòèöþ, àëå öüîãî âèñòà÷èëî ëèøå íà äåê³ëüêà äí³â,ïîò³ì ïî÷àâñÿ ñïðàâæí³é æàõ. Äîâîäèëîñÿ áà÷èòè, ÿê ìàéæå íà âñ³õ äåðåâàõáóëà îá³ðâàíà êîðà, àáè ùîñü ç íå¿ çâàðèòè. Ëþäè ó âåëèê³é ê³ëüêîñò³ âìèðàëè,äåÿê³ ïåðåä öèì ëèøàëèñÿ ðîçóìó. Äóæå íå ïîùàñòèëî ê³øêàì, ñîáàêàì, ïàöþ-êàì òà ³íøèì òâàðèíàì, ÿêèõ âèð³çàëè íà ì’ÿñî. Ñïî÷àòêó ìåíå âèâåðòàëî, êîëèêîøòóâàëà òàêó “ÿê³ñíó ¿æó”, ïîò³ì öå óâ³éøëî â íîðìó. Íå çäàâàëîñÿ ÷èìîñüíàäçâè÷àéíèì, êîëè äîõîäèëè ÷óòêè ç ³íøèõ ñ³ë ïðî òå, ùî ëþäè ¿ëè âìåðëèõðîäè÷³â ³ òàêå ³íøå. Öå áóâ ñïðàâæí³é æàõ, ëþäè â áóêâàëüíîìó ñåíñ³ õîäèëèïóõëèìè. ß ëÿêàëàñÿ, êîëè áà÷èëà, â ÿêó æàëþã³äíó ïîäîáó ïåðåòâîðèâñÿ ì³éáàòüêî, ðàí³øå çàñìàãëèé, çàãàðòîâàíèé íå îäíèì äåñÿòêîì ëèõîë³òü. Òåïåð æåâ³í ñòàâ ñòàðèì ä³äîì. Ìåí³, ÷îòèðíàäöÿòèð³÷í³é ä³â÷èí³, çäàâàëîñÿ, ùî éîãî î÷³îñü-îñü âèïàäóòü ç îðá³ò. Ïðîòå é ìåí³ ³ áàòüêîâ³, óâàæàþ, ïðîñòî äèâîì âäàëîñÿâèæèòè (íà â³äì³íó â³ä ïðèáëèçíî ïîëîâèíè ìåøêàíö³â ñåëà).

Çàïèñàâ Î.Øèøàöüêèé.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÎÍÓÔвªÍÊÎ Í.

(ì. Ñâàòîâå Äîíåöüêî¿ (íèí³ Ëóãàíñüêà) îáë.)

Òîé ñòðàøíèé ãîëîäíèé ð³ê íàâ÷èâ ìåíå ³ ëþäåé ìîãî ïîêîë³ííÿ ö³íóâàòèõë³á, áåðåãòè éîãî, ÿê íàéäîðîæ÷å áàãàòñòâî.

Ç âåëè÷åçíèìè òðóäíîùàìè ïåðåæèëè çèìó, àäæå ñ³ì’ÿ áóëà âåëèêà, à ïðî-äóêò³â îáìàëü. Âåñíîþ ³ âë³òêó ðâàëè ëîáîäó, êàëà÷èêè, ëèñòÿ áóðÿêó. ² òóøèëàöå ìàìà ó âåëèêîìó ÷àâóí³. Áóëà ó íàñ äîìà âåëèêà ñòóïà. Áåçñèë³, ïðèõîäèìî ç³øêîëè ³ ïî ÷åðç³ ñòàºìî íà òó ñòóïó. Òîâêëè íå çåðíî. ͳ, à êóêóðóäçÿí³ êà÷àíèáåç çåðíà. Ò³ êà÷àíè, ùî çàðàç ó êðàùîìó âèïàäêó ³äóòü ó ïëèòêó. ϳäñóøèòü ¿õ

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

241

ìàìà íà ïå÷³, à ìè òîâ÷åìî, ñ³ºìî “áîðîøíî”. Ïðîö³äèòü ìàìà òðàâó ÷è áóðÿê óñèò³, äîäຠòóäè òîãî “áîðîøíà” ³ ë³ïèòü êîðæèêè, ÿê³ ïîò³ì çàï³êຠó ïå÷³.À ïîò³ì äຠíàì ïî îäíîìó âðàíö³, â îá³ä ³ óâå÷åð³. ²íêîëè âàðèëà êóêóðóäçÿíóþøêó áåç êàðòîïë³. À êðóïó, ïî 100 ãðàì³â, äàâàëè áàòüêó, ìàì³ ³ ñòàðø³é ñåñòð³íà òðóäîäåíü.

Ñâÿòàìè áóëè äí³, êîëè äàâàëè ãàíóñîâèé, à ùå êðàùå – êóêóðóäçÿíèé õë³á.Ïðèíåñóòü éîãî áàòüêè äîäîìó, ðîçä³ëÿòü ïî 30–50 ãðàì³â, ³ ÿêèé æå â³í ñìà÷-íèé! Ñàìèé äîðîãèé ³ êðàñèâèé òîðò íå çäàºòüñÿ çàðàç òàêèì ñìà÷íèì, ÿê òîéøìàòî÷îê êóêóðóäçÿíîãî õë³áà.

Íàø áóäèíîê áóâ ï’ÿòèì â³ä êîëãîñïíîãî ïîëÿ, íà ÿêîìó ñòèãëà çîëîòà ïøå-íèöÿ 1933 ðîêó. Ìè ðàçîì ç ñóñ³äñüêèìè ä³òüìè ùîäíÿ á³ãàëè äèâèòèñÿ, êîëè æòà ïøåíèöÿ äîñòèãíå. Ò³ëüêè äèâèëèñÿ, áî áóâ ñóâîðèé áàòüê³âñüêèé íàêàç – íåáðàòè í³ çåðíèíêè. ² çàðàç ïåðåä î÷èìà ñòî¿òü òå ïîëå.

² îñü òó ïøåíèöþ ñêîñèëè. Ïîâ’ÿçàëè ñíîïè. Òà ìîëîòèòè íå äàâàëè ÷àñò³äîù³. Êîëãîñïíèêè ðàç ïî ðàç ðîçêëàäàëè ñíîïè ñóøèòèñÿ, à ìè ïóõëè â³ä ãîëîäó.

² îñü ïðèéøîâ äîâãîæäàíèé äåíü. Áàòüêè îäåðæàëè â êîëãîñï³ áîðîøíî, ³ ìàìàñïåêëà âåëèê³, á³ë³, çàïàøí³ õë³áèíè. Ìè íå ìîãëè äî÷åêàòèñÿ, êîëè æ íàì äàäóòüéîãî ïîêóøòóâàòè. À ìàìà äàëà íàì ïî ìàëåñåíüêîìó øìàòî÷êó, à ïàëÿíèö³ çà÷è-íèëà ó ê³ìíàò³. Íå ïåðåäàòè, ÿê ìè çàãëÿäàëè ó â³êíà ò³º¿ ê³ìíàòè. Ìåíø³ ïëàêàëè,ïðîõàëè ùå õë³áà, à ìè, ñòàðø³, çàñïîêîþâàëè ¿õ, áî çíàëè, ùî áàãàòî õë³áà ¿ñòè íåìîæíà – ïîâìèðàºìî. Ç òîãî ÷àñó ìè âçíàëè ö³íó áåçö³ííîãî õë³áà.

×åñòíèõ Â. Ãîëîä 33-ãî. Ñâ³ä÷åííÿ î÷åâèäö³â. –Ëåí³íñüêèì øëÿõîì. – 1990. – 28 ëèïíÿ.

ѲÄ×ÅÍÍßÎÏÀËÀÒÅÍÊÎ (ó ä³âîöòâ³ ØÅÐÑÒÞÊ)

Ìà𳿠Ïàâë³âíè,1927 ð. íàðîäæåííÿ

(ñ. Êèòàéãîðîäêà Òîìàê³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Âðîæàé 1933 ð. áóâ äóæå äîáðèé. Àëå óñå çàáðàëà äåðæàâà, íàâ³òü êâàñî-ëþ.  ãîëîä 1932–1933 ðð. ëþäè ëåæàëè ï³ä äåðåâàìè é ïîìèðàëè. Çà íàøèìñåëîì áóëà ÿìà, êóäè çâîçèëè ïîìåðëèõ.

Îäèí ì³é áðàò, Ïåòðî (1912 ð. íàðîäæåííÿ) ïîìåð ó 1932 ð., äðóãèé – Ìèêî-ëà (1920 ð. íàðîäæåííÿ) çàãèíóâ â³ä ãîëîäó ó 1947 ð.

Íàø îäíîñåëåöü, Êëèìåíêî Ñàãàê³é Íàóìîâè÷ ó 1933 ð. ïîõîâàâ áàòüê³â³ 2 ñâî¿õ ñèí³â. Ïîò³ì ï³øîâ ç äîìó, ³ á³ëüøå éîãî í³õòî íå áà÷èâ. Ó Êîìïàí³éöÿÀíäð³ÿ Âàñèëüîâè÷à â 1933 ð. ïîìåðëè ìàòè, áàòüêî é 4 ä³òåé.

Âåðåñåíü 1997 ð.

242

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÎÏÀÑÅÍÊÎ Ìà𳿠²âàí³âíè,

1915 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ìàëîìèõàéë³âêà Ïîêðîâñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Íàøà ñ³ì’ÿ ñêëàäàëàñÿ ç 6 ÷îëîâ³ê. Áóâ ó íàñ íàä³ë çåìë³, ÿêèé ìè íå çàñàä-æóâàëè, áî í³÷èì áóëî. 1932 ð. âîñåíè âåñü óðîæàé ç êîëãîñï³â âèâåçëè, à ïîõàòàõ õîäèëè àêòèâ³ñòè ³ çàáèðàëè âñå çåðíî, íàâ³òü â³íè÷êîì âèì³òàëè, ùîá ëþäÿìíå çàëèøèëîñÿ í³ çåðíèíêè. Òàê ëþäåé ïðèð³êàëè íà ãîëîäíó ñìåðòü. Ïàì’ÿòàþ,¿ëè ìè ìåðçë³ áóðÿêè (ùî âèêîïóâàëè äåñü íà ïîë³), òðàâó, õîâðàõ³â. Òà õîâðàõ³â³ òèõ áóëî îáìàëü, áî âðîæàé áóâ ïîãàíèé, ÷èì áóëî ¿ì æèâèòüñÿ.

Ìîþ ñòàðøó ñåñòðó â³äïðàâèëè íà Äîíáàñ íà ðîáîòó, à ÿ ñàìà ï³øëà â ñ.Ïðî-ñÿíó â íàéìè, äå ïðàöþâàëà íå çà ãðîø³, à ò³ëüêè çà ¿æó, ùîá õî÷ òðîõè ïî¿ñòè,àáè íå âìåðòè ç ãîëîäó. Äâ³ íàéìåíø³ ñåñòðè÷êè çàëèøèëèñÿ ç áàòüêàìè. ¯ëèòâàðèí, ÿê³ çäèõàëè – ÷è òî êîðîâà, ÷è ê³íü. ͳõòî íå äóìàâ, â³ä ÷îãî çäîõëàòâàðèíà. Âàæëèâî áóëî íå ïðîãàâèòè õî÷ êóñî÷îê ì’ÿñà äëÿ ä³òåé. Ìî¿ ñåñòðèáóëè ïóõë³ ç ãîëîäó. Îäíîãî ðàçó ÿ ïðèéøëà äîäîìó ïîãîñòþâàòè ³ ïðèíåñëàòðîõè ñóõàð³â, ùî íàõîâàëà ó íàéìàõ. Ìåíøåíüêà ï³ä³éøëà äî ìåíå ³ ïëà÷ó÷èñêàçàëà: “Ïîðóáàé íàñ, Ìàð³º, äîêè ìè áóäåìî ìó÷èòèñÿ?!”

Îñü òàêå ñòðàõ³òòÿ ïåðåæèëè ìè ó 1933 ðîö³...Çàïèñàâ À.Âàíæà.

1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÎÐËÀ Ñ.Ï.

(ñ. Ëîçîâàòêà íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³)

Ó íàñ â ñåë³ æèâ ÷îëîâ³ê, â 1933-ìó ðîö³ ãîëîä äëÿ íüîãî í³÷îãî íå çíà÷èâ.³í ùå ñïðîìàãàâñÿ ïðîäàâàòè ì’ÿñî, êîâáàñó. Âñ³ óäèâëÿëèñü, çâ³äêè âñå öå âíüîãî. Ïîò³ì óçíàëè, ùî â³í âáèâàâ ëþäåé ³ ïðîäàâàâ ¿õ ì’ÿñî, ÿêå ³ ñàì ¿â.

 ìåíå ó 33-ìó ðîö³ ïîìåðëè âñ³: ³ áàòüêî, ³ ìàòè, ³ òðè ñåñòðè, ³ 4 áðàòè.Ïàì’ÿòàþ, áàòüêî íà áàëêàõ ³ â ïîñàäêàõ íàçáèðàâ ï³âì³øå÷êà íàñ³ííÿ áóð’ÿí³â,ìàòè ç òîãî çâàðèëà áàëàíäó, ³ ìè ç âåëèêîþ ðàä³ñòþ ¿ëè, õî÷ ìàòè äàëà íàìïîòðîøêó. À ÷åðåç äâà äí³ ïðèéøëè ëþäè (÷è êîìñîìîëüö³, ÷è êîìóí³ñòè) ³ çàáðàëèíàâ³òü òîé ì³øå÷îê. ϳñëÿ òîãî, ÿê ïîìåð áàòüêî, ÷åðåç äåíü (ÿ çíàþ, ùî öå –âåëèêå ÷óäî, ñàìå á³ëüøå â æèçí³ â ìåíå, ÿ éîãî ïàì’ÿòàþ âñå æèòòÿ) ïðè¿õàëàò³òêà ìîÿ, ìàìèíà ñåñòðà. Çàáðàëà äî ñåáå â Òóëó. Òàê ÿ ³ âèæèâ, à ïðè¿õàëà á÷åðåç 2–3 äí³ – ìåíå á óæå íå áóëî...

Çàïèñàâ Ñ.Ãàëåòêà.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

243

ѲÄ×ÅÍÍßÎÐÎÁ×ÅÍÊÎ (â ä³âîöòâ³ ÊÎÐͲªÍÊÎ)

Îëåêñàíäðè Ñòåïàí³âíè,1914 ð. íàðîäæåííÿ

(ñ. Ãà¿ Ðîìåíñüêîãî ð-íó ×åðí³ã³âñüêî¿ (íèí³ Ñóìñüêà) îáë.)

ÑÏÎÃÀÄÈ ÏÐÎ ÌÈÍÓËÅÌàìî, ðîçêàæèòü ïðî ñâîþ ðîäèíó, ïðî ñåáå, ÷èì âè çàéìàëèñü â ò³

÷àñè.Íàðîäèëàñÿ ÿ íà õóò.Âåðòèëÿêîâîìó. Õóòîðîê áóâ òàêèé ìàëåíüêèé. Ðîçòà-

øîâàíèé â³í ÿêðàç ï³ä Îëåêñ³¿âêîþ Ðîìåíñüêîãî ð-íó, íåäàëåêî â³ä Áîáðèêà. Ñ÷è-òàëîñÿ, 7 êì. Áàòüêè ùå äî ìîãî íàðîäæåííÿ æèëè â Áàëÿñíîìó, çà 1 êì â³äÂåðòèëÿêîâîãî, à êîëè çàäóìàëè ä³ëèòèñÿ (â íèõ áóëî òðè áðàòè), òî áàòüêî ïðà-öþâàâ ó Áîáðèêó â ë³êàðí³. Áàòüêà çâàëè Ñòåïàíîì Ìèêîëàéîâè÷åì. Êîëè áàòü-êà âèñèëàëè â 1931 ð., òî òîä³ éîìó áóëî 63 ãîäà, à ìàì³ áóëî 53 – âîíà íà 10 ãîäìîëîäøà. Ïîìåðëè âîíè ÷åðåç äâà ðîêè â çàñëàíí³...

 ð³ê ñìåðò³ ä³äà áàòüêî ì³é îæåíèâñÿ, òà ³ ìîëîäøèé áðàò îæåíèâñÿ òåæ âòîé æå ð³ê. Âæå âñ³ ñòàëè æîíàò³. Ñàìèé ñòàðøèé áðàò ²âàí îæåíèâñÿ ùå ðàí³øåíà 5 ðîê³â. Ó íüîãî âæå áóëè âåëèê³ ä³òè. Òîæ òðåáà áóëî ùîñü äóìàòè. Òîæòðåáà áóëî ðîçõîäèòèñÿ. Òðè áðàòè ðàçîì... Òîæ ñòàëè ä³ëèòèñÿ. Áàòüêî õîò³âõàçÿéíóâàòè ñàìîñò³éíî.

Áàòüêî ðîçñ÷èòàâñÿ ç ë³êàðíåþ. Ïîâåðíóâñÿ íà õóò³ð ³ äàâàé õàçÿéíóâàòè.Á³ëÿ íàñ áóâ ë³ñ. Äàâàé ë³ñ ïèëÿòü, ïî÷àëè âîçèòè. ² äàâàé ñòðî¿òüñÿ. ² çáóäóâàëèíîâèé äâ³ð: õàòó, 2 êîìîðè, ñàðàé õîðîøèé. ² ùå îäèí ñîëîì’ÿíèé äâ³ð êóïèëè íà³íøîìó õóòîð³, Âåðòåëÿêîâîìó, áëèæ÷å äî Îëåêñ³¿âêè, òàì âñüîãî áóëî 5 õàò. Òàìõàòà áóëà ï³ä ñîëîìîþ. Ñàðà¿ áóëè ï³ä ñîëîìîþ. ² òîä³ áðàòè ïîòÿãëè æåðåáêè.² ìîºìó áàòüêîâ³ ÿêðàç ïîïàâ òîé ñîëîì’ÿíèé äâ³ð. À ñàìîìó ìåíøîìó – Ñåðã³þïîïàâ òîé íîâèé äâ³ð. Ñàìîìó ñòàðøîìó ä³ñòàëîñÿ îñòàâàòèñü íà ñòàðîìó ïîäâî-ðèù³. Òàê ïîòÿãíóëè âîíè æåðåáêè. Òàê ³ êàçàëè: âñå áóëî ïî-õîðîøîìó, ìè íå ñïîðèëè.

²íø³ ä³ëèëèñü, òàê ìîãî áàòüêà ïðèãëàøàëè, ùîá ïîä³ëèâ. À òî ñïîðèëè, ëà-ÿëèñü. Áàòüêî âñå äèâóâàâñÿ, ÿê òàê ïî-áðàòñüêè íå ïîìèðÿòüñÿ, òåæ áóëè òðèáðàòè. ßê ïîä³ëèëè çåìëþ, ÿ íå çíàþ. Ó áàòüêà çàãàëîì áóëî 60 ãà. Áàòüêî òîä³âæå îæåíèâñÿ. Òîä³ áóëî óæå 2 ÷è 3 ä³òåé. Ìàìó çâàëè Ìàð³ÿ.

À ïîêè ä³ëèëèñÿ, ïîêè ïåðåõîäèëè ñþäè, òî îòàì ó íèõ â õóòîð³ Áàëÿñíîìóïîìåðëî 2 ä³òåé. Ìàìà, ñê³ëüêè æèëà, âñå çà õëîï÷èêîì ³ ä³â÷èíêîþ æàë³ëà, êà-çàëà, ùî ä³â÷èíêà áóëà òàêà êðàñèâà, òàêà êðàñèâà... Çàõâîð³ëà é ïîìåðëà. ² õëîï-÷èê ïîìåð. Îáîº ïîìåðëè ìàëåíüêèìè, ÿ íå çíàþ, ïî ñê³ëüêè ¿ì ãîä áóëî. ̳éñòàðøèé áðàò ²âàí (áóâ íàáàãàòî ñòàðøèé çà ìåíå). ² ìîëîäøèé çà íüîãî áðàòÌèõàéëî (â³í 1905 ð. íàðîäæåííÿ). Ùå áóâ Ïàâëî (1911 ð. íàðîäæåííÿ). ß æíàðîäèëàñÿ 1914 ðîêó.

244

ѲÄ×ÅÍÍß

Õàçÿéñòâî â íàñ áóëî: 2 êîíåé, 2 êîð³â, 1 ïàðà âîë³â. Âñå áóëî. Ãóñè, êóðè,óòÿòà. Ñòàâîê ñâ³é âåëèêèé áóâ, äî ñàäó ï³äõîäèâ.

Íà õóò. Áàëÿñíîìó æèëè Êîðí³ºíêè (òðè äâîðè), äÿäüêî Ñåðã³é òàì îñòàâñÿ,ßê³â, éîãî ñèí. Êð³ì Êîðí³ºíê³â ùå 3 Êóëèêè æèëè. Ðèáà÷åíê³â (2 äâîðè). Äèêàëî,Ïîëóÿíîâ (1 äâ³ð). Îòîæ, âëàñíå, ³ âåñü õóò³ð.

ßê ãîñïîäàðþâàëè, ÿê çåìëþ îáðîáëÿëè? 60 ãà – öå æ áàãàòî.Òàê, ïîìàãàëè ëþäè. Íà ñåçîí ëþäåé íàéìàëè. Ïëàòèëè ëþäÿì. Íàéìàëè

çà ÿêèéñü òàì ñí³ï. Êîñèëè, ìîëîòèëè. Ïî äîìîâëåíîñò³. Áóëà ñâîÿ (ãóðòîâà)ïàðîâà ìîëîòàðêà. Äÿäüêè ßê³â, Ñåðã³é òà íàø áàòüêî, òà ùå òàì áóëî òðè äâî-þð³äíèõ áðàòè (Ëåâîíò³é, Ìèõàéëî ³ Êóçüìà). Òàê âîíè ãóðòîì êóïèëè ïàðîâóìîëîòàðêó, òà é ìîëîòèëè. Íó, öå, êîíå÷íî, âæå áëèæ÷³ ÷àñè. À áàòüêî ðîçïîâ³-äàâ, ùî ÿê íå áóëî òî¿ ìîëîòàðêè, òî ìîëîòèëè ÿêèìîñü òîï÷àêîì òà ö³ïàìè (ÿ éíå çíàþ). Ðîçïîâ³äàâ, ùî äåíü, áóâà, ìîëîòèìî, à í³÷ ⳺ìî. ³ÿëîê íå áóëî. ßêò³ëüêî áóâ â³òåð, òàê í³÷ ³ â³ÿëè. Äåíü ³ í³÷ ðîáèëè. À ÿê êóïèëè òó ìîëîòàðêó, òàêñòàëî ëåãøå. À ÿê ñòàâ ñàì æèòü, êóïèâ êîñàðêó. Êîñèëè êîñàðêîþ.

ѳÿëè â îñíîâíîìó õë³á. Òà é åñïàðöåò ñ³ÿëè äëÿ êîíåé. ѳíà òðåáà æ áóëî.À âçàãàë³ ö³ 60 ãà çàñ³âàëè çåðíîì (ïøåíèöåþ, ãðå÷êîþ, ïðîñîì). Òàê ³ ãîñïî-äàðþâàëè.

ß çàïàì’ÿòàëà, ùî ìàìà ðîçêàçóâàëà, ÿê ò³ëüêè ÿ íàðîäèëàñÿ, òî â³éíà ïî-÷àëàñÿ. Áàòüêà íà â³éíó òîä³ íå çàáðàëè, òîìó ùî øòàòíèõ âðà÷³â íå áðàëè.Òîìó â³í ïðîäîâæóâàâ ãîñïîäàðþâàòè. Áàòüêî êàçàâ, ùî éîãî ùàñòÿ çàâàëÿëîñÿ –øòàòíèõ ë³êàð³â íå áðàëè. À òóò â 1917 ãîä³ ïðèéøëà ðåâîëþö³ÿ. Íó à ïîò³ì,â 1918 ðîö³, ÿê ðåâîëþö³ÿ ïðèéøëà â Óêðà¿íó, ÿê á³ëüøîâèêè ç’ÿâèëèñÿ, òî ïî÷à-ëèñü òàê³ “ïåðåõîäè” – òî á³ëüøîâèêè, òî äåí³ê³íö³, ïåòëþð³âö³. Òàêå áóëî ïåðå-æèâàííÿ, ùî íå çíàºø... Âíî÷³ ïðèõîäÿòü äî òåáå â õàòó: “ßêà òîá³ âëàñòü íðà-âèòüñÿ? ßêó òè âëàñòü õî÷åø?” Íó òàì, áóëî, ñêàæóòü ëþäè, ùî áîÿëèñÿ, ùîñêàçàòü. Òî ³ ñêàæóòü: “Ùî ìåí³ òà âëàñòü? Àáè áóëî á ìåí³ íàáðàòü íà êîôòó òàíà ñï³äíèöþ. À áóäå ÿêà âëàñòü, êîìó, ÿê õî÷å. À ìåí³ áóëî á äå ùî íàáðàòü.Ùîá æèòè ìîæíà áóëî”.

 1921 ðîö³ ó íàñ ãîëîäîâêè íå áóëî. Öå áóëî â Êàòåðèíîñëàâ³ (Äí³ïðîïåò-ðîâñüêó). Õîäèëè äí³ïðîïåòðîâö³, õåðñîíö³ õîäèëè. Îäíîãî ë³òà òàê äî íàñ ä³â÷à-òà çàáðåëè. Æèëè â íàñ. Áàòüêè íàéíÿëè. Ç âåñíè ñïî÷àòêó îäíà ïðèéøëà. ¯éñêàçàëè, ùîá [¿õàëà] ùå îäíà. Òàê âîíà ëèñòà ïîñëàëà. [Òî òà] ïîäðóãà ïðè¿õàëà.Òàê âîíè ë³òî æèëè â íàñ äî Ïîêðîâè.

À êîëè â 20-õ ðîêàõ á³ëüøîâèêè ïðèéøëè äî âëàäè, òî ïî÷àëî âîíî óñòàòêî-âóâàòèñÿ. ³éíà çàê³í÷èëàñÿ, ³ ìîæíà áóëî æèòè. À çåìëþ çàáðàëè. Öå áóëîâ 1919 ðîö³. Ïðèíåñëè áóìàæêó áàòüêîâ³ ³ç ñ³ëüðàäè: “Éäè â³äì³ðÿé ìåí³ ñò³ëüêî-òî çåìë³”. Ñâî¿ æ ëþäè ïðèõîäèëè. Áàòüêî éäå ³ â³äì³ðÿº çåìëþ: òîìó 5 ãà, òîìó8 ãà. Ñò³ëüêè, ñê³ëüêè õòî ÿêó áóìàæêó ïðèíåñå. ² íå ïðîòèä³ÿâ. Õ³áà æ ìîæíàáóëî ? Òàêå ÿâèùå áóëî ñêð³çü, ùî çåìëþ òðåáà ä³ëèòè. Ñîá³ çàëèøèâ 12 ãà. Òàêàíîðìà áóëà. Òàê âîíè ³ çàëèøèëèñÿ ïî 30-ò³ ðîêè.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

245

À â 30-ò³ ðîêè äàâàé ïèñàòèñÿ â êîëãîñï. À íàñ â êîëãîñï ³ íå ïðèéìàëè.Ëèøèëè âèáîð÷èõ ïðàâ. “Êóëàê” (“êóðêóëü”)... À “ëèøåíèõ” â êîëãîñï íå ïðèé-ìàëè. Ìåíå òà Ïàâëà îäèí àòå¿ñò ïðèõîäèâ îïèñóâàòè – âñå ùî áóëî â õàò³,â õë³â³. Êîáèëà áóëà, ñâèí³. Ñòîëè æ ïîçàáèðàëè. Øàôà áóëà êðàñèâà, òåæ çàáðàëè.Îïèñóâàëè âñå, âèíîñèëè ç õàòè. À òîä³ ïðè¿æäæàþòü, òîðãè íàâîäÿòü, à ç òîðã³âðîçïðîäóþòü.

Òîä³ ïðèñëàëè çàâäàííÿ – 600 ïóä³â õë³áà çäàòè. Òà ùå é êóëüòóðàìè. Ñê³ëüêèæèòà, ñê³ëüêè ÿ÷ìåíþ. Õë³á ìè òîé âèâåçëè. Ïðèäðàëèñÿ äî íàñ, ùî íå òèìèêóëüòóðàìè âèâåçåíà õë³áîïîñòàâêà. Òà é ç õàòè âèãíàëè. Öå áóëî â 30-ìó ðîö³.

ßê öå ñòàëîñÿ?Ïðèéøëè â çèìíþ ïîðó, íà ïåðøèé òèæäåíü ïîñòó, õîëîäíî òàê áóëî. Öå áóâ

ëþòèé ì³ñÿöü. ³ä÷óâàëè ìè, ùî ç õàòè âèæåíóòü, íå ïåðøèõ íàñ âèãàíÿëè. Áóëàùå äðóãà ïîñòàâêà, òà êóäè æ òàì áóëî âèïëàòèòè? Òîìó ìè çíàëè, ùî ç õàòèâèæåíóòü... Òî ï³øëè òà íàéíÿëè â Çàñóëë³ êâàðòèðó. Áàòüêî ï³øîâ ïî Çàñóëëþ òàé çíàéøîâ. Òà é äàâàé æå ïåðåâîçèòè. Òàì ìè ç òèæäåíü ïîæèëè, ÿ òóäè ïî¿õàëà.

Ç òðüîõ áðàò³â Ìèøà ï³øîâ â òðóäàðì³þ (ïðèéøîâ ñàìå éîãî ïðèçèâ). Êðàñíó Àðì³þ íå áðàëè, òîìó ùî “êóðêóëü”. À ñòàðøèé äîìà áóâ, 2 ä³òåéâ íüîãî áóëî (Íàñòóñÿ òà Ãàëÿ). ² Ïàâëî áóâ äîìà. ² òîãî – â òðóäîâó àðì³þ.

² ïðèéøëè îò âèãàíÿòè ç õàòè. Õîëîäíî áóëî íà äâîð³. À ²âàí äî öüîãî êîæíî-ãî äíÿ ïðè¿æäæàâ äî íàñ. Íàãðóæàâ ñàíè ³ ïðè¿æäæàâ. ijæêè ïðèâ³ç, õë³áà, äðîâ –âñüîãî. Ñàìå ïðè¿õàâ, à áàòüêî ³ êàæå, ùîá çàâòðà íå ïðè¿æäæàâ: “Õîëîä îòàêèé.Õàé êîáèëà â³äïî÷èíå, òà é òè”. À íà ðàíîê, ò³ëüêè ïîâèäí³ëî íàäâîð³, éäå ²âàí âõàòó. Áàòüêî ò³ëüêè-íî âñòàâ, à ÿ òîïëþ ï³÷. Áàòüêî êàæå: “²âàíå, ÿ æ òîá³ êàçàâ,ùîá òè íå ïðè¿æäæàâ. Íó ÷îãî æ òè ïðè¿õàâ?” – “Òîãî, ùî ç õàòè âèãíàëè”.

– ßê ñàìå? Ïðè¿õàëè. Òîæ Ìàðóñÿ (²âàíîâà æ³íêà) çàõîäèëàñÿ ïðàòè, òà ò³ëüêè ïðèé-

øëà ç³ ñòàâêà (òîä³ ìîäè íå áóëî ïðàòè â õàò³), ç ïðà÷êè, ÿê ¿õ âèãàíÿþòü.Íó, ùî æ, ²âàí êàæå: “Îäÿãàéòå ä³òåé, îäÿãàéòåñü ñàì³. Ïåðåâåçåìî âàñ, ÿê

ï³ä³éäå ï³äâîäà”. ² îò çíà÷èòü â òó õóðòîâèíó ç äâîìà ìàëåíüêèìè ä³òüìè ...Ðå÷åé âæå íå áóëî. ßêåñü áóëî áàðàõëî, òî âæå “ñïëàâèëè”. Óæå òàêîãî â õàò³í³÷îãî íå áóëî. ² ìåáë³â íå áóëî. Áóëè âæå òîðãè. Ïîïðîäàëè.

² ïåðåâåçëè ¿õ äî Ëàêèçè. Äâîõ ä³òîê â õóðòîâèíó. À òàì áóëà òàêà õàòà.Âõîäèø ó ñ³íè – íàë³âî õàòà, íàïðàâî õàòà.  îäí³é Ëàêèçà æèâ. À äðóãó é íåòîïèëè, áî í³÷èì áóëî òîïèòè, òà ³ íà ùî æ âîíà? Òàê íàñ â òó ïîñåëèëè.

Âèêîíóâàâ ö³ äîðó÷åííÿ ãîëîâà ñ³ëüðàäè Õîëîä ²ëëÿ Ìàðêîâè÷. Ñåêðåòàðáóâ ç Îëåêñ³¿âêè (íå çíàþ ñåêðåòàðÿ). À ïðèõîäèâ âèêîíóâàòè öåé âèðîê – âèãà-íÿòè ç õàòè (òåæ íå çíàþ), áî ìåíå äîìà íå áóëî. Îòæå, ïåðåñåëèëè òóäè â õàòó.

²âàí ç òèæäåíü ïîáóâ. Àäðåñ ó íüîãî áóâ ó Äîíáàñ³. Áàòüêî (íåâ³ñò÷èí òåñòü)áóâ íà Äîíáàñ³. Òîìó, ùî ñèíà ïîñàäèëè. À íåâ³ñòêà íàøà áóëà ç³ Ñòîâïîâùèíè,çà Çàñóëëÿì. Òåñòü òóäè ïî¿õàâ, òàì õîðîøî óñòðî¿âñÿ. Ïî¿õàâ â³í äî ñèíà, ïîáà-ëàêàâ ç íèì ³ òîä³ äîäîìó íå ïî¿õàâ, à ïî¿õàâ ïðÿìî íà Äîíáàñ. Òàì â íüîãî áóâ

246

ѲÄ×ÅÍÍß

÷è ïëåì³ííèê, ÷è áðàò äâîþð³äíèé, òàì éîãî ³ âëàøòóâàëè. Ñêîò ïàñ, ³ ²âàí Ëèò-âèíîâ á³ëÿ íüîãî. À ïîò³ì õîò³â ñ³ì’þ çàáðàòè, òà íå âïîðàâñÿ. À íåâ³ñòêà ïðèé-øëà ç Çàñóëëÿ, áóëà ç íàìè.

Ïî÷àëè õîäèòè íà ðîáîòó. Âîíà ðîáèëà. ß ïðàöþâàëà â àãðîøêîë³.² áàòüêî ïî÷àâ òóäè õîäèòè íà ðîáîòó. Ò³ëüêè ïî÷àâ. ϳøëà ÿ ÷îãîñü íà ñâ³é õóò³ðÁàëÿñíèé, à ìåí³ îäèí ÷îëîâ³ê é êàæå: “Ñàøà, ñêàæè áàòüêîâ³, õàé áàòüêî ó¿çæàº,áî éîãî øóêàþòü. ² ÿê éîãî çíàéäóòü, òî éîãî ïîñàäÿòü”. Áàòüêî áóâ òàêèé íà-ñòîé÷èâèé ³ í³êîìó í³÷îãî íå â³ðèâ, ìîâ, êîìó ÿ íóæíèé. ß éîìó êàæó: “Òàòó, ìåí³êàçàëè, ùî âàñ øóêàþòü.” –”Êîìó ÿ ïîòð³áåí? Áàëàêàéòå... ß ñâîº â³äáóâ”.² ïî÷àâ õîäèòè â àãðîøêîëó íà ðîáîòó. ² öå ñê³ëüêè â³í òàì ïîõîäèâ, íå çíàþ.Ìàáóòü, ç ì³ñÿöü.

² òîæå êóáèøêà (ìîçîê – Óïîðÿäíèêè) âàðèëà?! ×îãî æ áóëî ...ç ì³ë³ö³ºþ!...²äå ç ðîáîòè, à ì³ë³ö³îíåð ÿêèéñü ñòî¿òü íà âîðîòÿõ ³ êàæå: “Ìè Êîðí³ºíêà øó-êàºìî, à â³í îñü ³äå”. Òàê ³ ïîñàäèëè. À ìè äîìà ÷åêàºìî. ² í³õòî í³÷îãî íå çíàº.Âæå âå÷³ð, í³õòî íå ïðèéøîâ äîäîìó. À ÿ òîä³ âæå ïðàöþâàëà â Çàñóëë³. Ïðèéø-ëà ÿ ç ðîáîòè, íåìຠáàòüêà íàøîãî. Íà äðóãèé äåíü ïðèõîäæó, íåìຠáàòüêà.ß ïîá³ãëà äî äâîþð³äíèõ ñåñòåð, ÿê³ ó ì³ñò³ æèëè (äî÷êè ñòàðøîãî áðàòà ßêîâà).ß ââå÷åð³ ïðèá³ãëà äî Ãàë³, à âîíà êàæå: “Éîãî ñüîãîäí³ íà ðîáîò³ íå áóëî”. Êîëèíà äðóãèé äåíü ïðèõîäæó âæå ç ðîáîòè, à ìåí³ çàïèñî÷êó ïåðåäàëè: “Ïðèíåñ³òüìåí³ áîðùó”. ³í ïîñèä³â òàì, ìàáóòü, òèæí³â çî äâà, à òóò âèñèëêà.

À îðãàí³çóâàëàñÿ âèñèëêà òàê. Çàõîäÿòü â õàòó, ïåðåïèñóþòü ñ³ì’þ. ßêáèáàòüêî íå ñèä³â, òî íàñ, ìîæå, é íå çà÷åïèëè á. À òî ïðèéøëè, ïåðåïèñàëè ñ³ì’þ.Âîíè íå õîò³ëè íàñ ïåðåïèñóâàòè, òîìó ïîêèíóëè íàñ, í³ÿêî¿ ñòîðîæ³. Ó äÿäüêàÑåðã³ÿ ïåðåïèñàëè, òàê ñòîðîæó ïîñòàâèëè, à íàñ òàê ïîêèíóëè. ß òîä³ ìàì³ êàæó:“Äàâàéòå çîñòàíåìîñü. Ðàç ñòîðîæó íå ïîñòàâèëè, ï³øëè. Îäÿãàéòåñü”. ³äâå-ëà ¿¿ äî çíàéîìî¿. À ñàìà – äî òþðìè. Áàòüêà íå áà÷èëà. Ïåðåäà÷ó áðàëè,à ïîñï³ëêóâàòèñü íå äàâàëè. Íå ïóñêàëè òóäè. Ò³ëüêè çàïèñêó, ùî íàïèøåø,³ îáðàòíî. ß ä³æäàëàñÿ âå÷îðà. Íàïèñàëà, ùî íàñ ïåðåïèñàëè ³ ìàþòü âèâîçèòè.³í â³äïîâ³â, ùî íå ò³ëüêè íàñ, ïîâåçóòü ëþäåé. Òîìó ÿêåñü æèòòÿ òàì áóäå.Ïðèõîäæó ÿ ââå÷åð³ äîäîìó, à ìàìà êàæå: “Òà ÿê æå òàê, ï³øëè äîäîìó”.À ÿ êàçàëà, ùî òðåáà ñèä³òè òóò, òóò òðåáà çàëèøèòèñÿ.

“À ÿê æå òàê îñòàòüñÿ? Ìè æèëè ç íèì, â³í í³êîëè ìåíå íå çîáèäèâ í³÷èì.À ÿê ïðèéøëîñÿ äî ãîðÿ, òî ÿ ç íèì íå ñõîò³ëà ¿õàòè?!” Ïåðåíî÷óâàëè æ ìè òàì,à íà ðàíîê óäâîõ ïðèéøëè íà Çàñóëëÿ, ïåðåíî÷óâàëè òàì.

Ñòîðîæ³ íå áóëî. Íó ÿ ³ ï³øëà. Öå â³ä Áîáðèêà 6 êì. Òàì õóò³ð ˳ñêè íàøèõçíàéîìèõ. Ïð³çâèùå íå ïàì’ÿòàþ. Çíàþ, ùî ¿¿ Õðèñòåþ çâàëè. Ïðèéøëà ÿ òóäè,äîìà íåìà í³êîãî. Âîíè äåñü áóðÿêè ñàïóâàëè. ß æ äàâàé ÷åêàòè. Ñîíöå ïîâåð-íóëîñÿ âæå íà âå÷³ð, êîëè âîíè ïîâåðíóëèñÿ: “Äàâàé çàíî÷óºø”. À ÿ â³äìîâèëà-ñÿ. Âçÿëà òàì íàâîëî÷êè íà ïîäóøêè, ñàëà òà é ïîá³ãëà. Òàê ³ á³ãëà äî Áîáðèêà.Çíàéîì³ ïðîïîíóâàëè: “Çàéäè ïåðåíî÷óé”. À ÿ – í³. Çàøëà äî êîëîäÿçÿ, âîäèíàïèëàñÿ. Êàæó, ìîâ, äîäîìó òðåáà. ß çîñòàëàñÿ ïåðåíî÷óâàòè â Áîáðèêó

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

247

ó çíàéîìèõ ëþäåé á³ëÿ öåðêâè. Ëÿãàþ ñïàòè, ïðîøó ëþäåé ìåíå æ ðàíî ðîçáóäèòè,ìåí³ æ òðåáà áóëî éòè.

Ïðèá³ãëà ÿ â Çàñóëëÿ, à ¿õ âæå íå áóëî. Ïóñòà õàòà. Òàì áóëè ìàìà, íåâ³ñòêàç 2 ä³òüìè. Âèéøëè õàçÿ¿, êàæóòü: “Òè çîñòàëàñÿ îäíà. Òåïåð íå äàéñÿ íà î÷³,òîìó ùî òåáå ìîæóòü ïîâåçòè â äðóãó ñòîðîíó. Òè âæå âçðîñëà, íåîáîâ’ÿçêîâîòåáå âåçòè äî áàòüê³â”. Öå éøîâ 1931 ð³ê. Ìåí³ òîä³ áóëî 17 ðîê³â. Ìîãëè ìåíåïîâåçòè â ³íøó ñòîðîíó. À åøàëîí (ïîòÿã – Óïîðÿäíèêè) âæå â³äïðàâèâñÿ. Âîíèêàçàëè, ùî åøàëîí áóäå â³äïðàâëÿòèñÿ ðàíî âðàíö³. Êàçàëè, ùî òè ïîêè äî íèõäîá’ºøñÿ, òî åøàëîí ï³äå. À òè îñòàâàéñÿ, íå äàéñÿ íà î÷³”.

À Íàñòóíÿ íàøà çàëèøèëàñü. Ç ï³äâîäàìè, ùî ¿õ âåçëè, ïîâåðíóëàñÿ. Ìàìà³ Ìàðóñÿ ïðîñèëè ¿¿, ìîâ, Ñàøà îñòàëàñü, òî îñòàâàéñÿ ³ òè. Âîíà ñîãëàñèëàñü.

Âîíà ç òèìè ï³äâîäàìè ïîâåðíóëàñÿ. ² æèëà ó òèõ õàçÿ¿â. À òå ìàëå ïî¿õàëî.À ìàòè ¿¿ Ìàð³ÿ ïî¿õàëà ïðÿìî òóäè. Ïîâåçëè ¿õ ïðÿìî íà Óðàë, â Âåðõîòóð’º. Äâîºä³á ïî¿çä éøîâ ïî ë³ñó: Òó-òóê-òó-òóê-òó-òóê... À ïîñëºäíÿ ñòàíö³ÿ Íîâàÿ Ëÿëÿ. ¯õòóäè ïðÿìî ³ ïîâåçëè.  Íîâ³é Ëÿë³ ¿õ âèãðóçèëè, à äàë³ âåçëè íà ï³äâîäàõ. À òàìùå 15 êì ë³ñîì, à äàë³ í³ÿê ¿õàòè íå ìîæíà, ïî òàêèõ ñòîð÷àêàõ, ïî ïåíüêàõ.˳ñ äð³ìó÷èé.

Îäèí-ºäèíèé áàðàê áóâ çáóäîâàíèé ó ë³ñ³. Ãóðòîæèòîê. Òàê êàçàëè, ùî íàáè-ëè éîãî ÿê îñåëåäö³â. ³äðàçó æ íà äðóãèé äåíü ïèëÿëè ë³ñ, ç òàêèõ æå ñàìèõ, ùîïðèâåçëè, áàãàòî áóëî ïëîòíèê³â. ² äàâàé ðîáèòè õàòè. ² òàêèé ïîñüîëîê â òðèðÿäè. Õàòè â òðè ðÿäè...

ßê æå òàì ëþäè æèëè? Ùî ¿õ çàñòàâëÿëî ïðàöþâàòè?˳ñ ïèëÿëè ëþäè. ˳ñ áóâ íà áóä³âíèöòâî. Òóò æå é áóäóâàëè. Ïèëÿëè ë³ñ

³ áóäóâàëè õàòè. ß íå çíàþ, ÷è ïëàòèëè ¿ì çàðïëàòó. Ãîäóâàëè ÿê ñîáàê. Âàðèëèòàì æå. Ãîëîäí³ áóëè. Ðîçá³ãàëèñÿ. ò³êàëè. Ïî¿õàëà íåâ³ñò÷èíà ìàòè òóäè. Ðàéîíòîé íàçèâàâñÿ “105-é êâàðòàë”. Ïî êâàðòàëàõ âîíî áóëî.

² îñü ï³ñëÿ ðîêó çàñëàííÿ, â 1932 ðîö³, ÿ ïî¿õàëà òóäè. Êîëè ïðè¿õàëà, òîïîáà÷èëà ïîáóäîâàí³ õàòè. Ëþäÿì äàâàëè ìàëåíüêèé ïàéî÷îê, ëþäè ãîëîäóâà-ëè. Âåñíîþ ÿ ïðè¿õàëà, òàê áàãàòî âæå ïîìåðëî. Õîðîíèëè ¿õ òàì æå áëèçü ïî-ñüîëî÷êà, â ë³ñ³. Òàì áîëîòî, áîëîòèñòå ì³ñöå – òî òîé õðåñò ëåæèòü, òîé âïàâ,à òîé áîêîì âèâåðíóâñÿ. Ìàìà ïèñàëà, ùî êîëè ïîìåð áàòüêî â 1933 ðîö³, òîâèêîïàëè ÿìó, çàïëàòèëà ãðîø³ òèì, ùî êîïàëè ÿìó, òî ïîêè âèíåñëè éîãî ç õàòè,òî áóëî âîäè ï³â’ÿìè, òî òàê â âîäó é ïîêëàëè. Áàòüêîâ³ íà òîé ÷àñ áóëî 65,à ìàì³ ñïîâíèëîñü 54.

À ÿ ïî¿õàëà ìîëîäîþ â 17 ãîä.ß ñàìà ñåáÿ âèíþ, ùî â òîé ÷àñ íå òðåáà áóëî æàë³òè ãðîøåé, òðåáà áóëî

ñóíóòè ñîòíþ ÷è äâ³ (âîíè òîãî, ìàáóòü, ò³ëüêè ³ õîò³ëè). À ÿ ïîáîÿëàñü. À òàìâîíè í³ äî ÷îãî íå áóëè íóæí³. Íóæíî áóëî ¿ì ïðåäëîæèòü. Ìàìà âñå æ òàêèõîò³ëà ïî¿õàòè. ß âñå æ òàêè ìàìó çàáðàëà ³ ïîâåçëà ¿¿. Ìè ñóòêè ¿õàëè. À áàòüêîîñòàâñÿ. Ìîæíà áóëî á ³ áàòüêà çàáðàòü. Êóäè ¿õàòü? ͳ÷îãî íåìàº. ͳ õàòè.Áàòüêà êîìåíäàíò îòïóñêàâ òîä³, ÿê ïî¿õàëà. Äî÷ö³ äÿäüêà Ñåðã³ÿ êîìåíäàíò

248

ѲÄ×ÅÍÍß

êàçàâ: “Äåäà çàáèðàé. À áàáêà åùå òðóäîñïîñîáíàÿ”. ijäó òîä³ áóëî 63.ß ³ âèð³øàëà çàáðàòè ìàìó. Ïðèâåçëà æ ¿ì äîêóìåíò, ïîñâ³ä÷åííÿ îñîáè. Ïð³çâèùåæ, êîíå÷íî, ÷óæå – Ñàìñîíåíêî. Öå ìåí³ âäàëîñü îôîðìèòè, ÷åðåç äâîþð³äíóñåñòðó, ä³ñòàòè ñïðàâêó. ß ïî¿õàëà äî íèõ, ÿê ä³ñòàëà ñïðàâêó. À çÿòü áóâ ç ßëî-âîãî Áîêó, ç ò³º¿ ñòîðîíè, òî â³í êàæå: “Îñü ÿ ïî¿äó, ïîáà÷ó áðàòà Ìèøó, áðàòâ íüîãî òàì áóâ, õàé â³í â³çüìå ñïðàâêó íà ìàìó íà ïð³çâèùå Ñàìñîíåíêî”.

Ïðèâåçëà ÿ ¿ì ñïðàâêó, ðèçèêíóëà æ ¿õàòè. ¯õàëè ìè ñóòêè ïî¿çäîì. ѳäàëèòóò æå â Íîâ³é Ëÿë³, ¿õàëè ìè äî Ãîðè Áëàãîäàò³, à òàì çðîáèëè ïåðåñàäêó.À òàì óæå äî¿õàëè äî Ñâåðäëîâñüêà. Ìè ùå íå äî¿õàëè äî Ñâåðäëîâñüêà, ÿêïî÷àëè ïåðåâ³ðÿòè äîêóìåíòè â ïî¿çä³, ³ íàñ âèñàäèëè ç ïî¿çäà. Íàñ òîä³ ÷èìàëîâèñàäèëè ç ïî¿çäà. ² ïî÷àëè â³äðàçó æ äîïèòóâàòè. Ìåíÿ ñàìó ïåðøó âèçâàâ.Äîïðàøóâàâ äîâãî. Ùîñü êðóòèâ. ʳëüêà ðàç³â âèñòàâëÿëè çà äâåð³. Ïîò³ì: “Çàõîäü.Êîëè òè ïðè¿õàëà?” Ðîçêàçóþ ¿ì âòðåòº, â³í íå â³ðèòü, êàæå: “Òè – ïîñåëåíêà”.

ß êàæó: “ͳ, ÿ íå ïîñåëåíêà, ÿ äî ð³äíèõ ïðè¿õàëà”. ³í êðóòèâ-êðóòèâ,à ïîò³ì â³äïóñòèâ, ñêàçàâ: “Ïîåçæàé. Ïåðâîé ïîåäåøü”. ß âèéøëà, ñ³äàþ. Äèâ-ëþñü, êîëè ïîâåäóòü ìàìó. Äèâëþñü, âåäóòü. ² âîíè ò³ëüêè çàéøëè â êàá³íåò³ çðàçó æ çàïèòàëè: “Ç ÿêîãî òè êâàðòàëó?” Â³í ³ ìåíå òåæ ïèòàâ, ç ÿêîãî ÿ êâàð-òàëó. ß â³äïîâ³äàëà, ùî ÿ íå ç êâàðòàëó, à ÿ ò³ëüêè ïðè¿æäæàëà äî ð³äíèõ. À ìàìóÿê çàïèòàëè, òî âîíà çðàçó æ â³äïîâ³ëà, ùî ç 105-ãî. “À ÷îãî òè ¿äåø? “Äî ìåíåäî÷êà ïðè¿õàëà, ³ ÿ íå õî÷ó â³ä íå¿ â³äñòàòè. ² ¿äó ç íåþ”.

Òîä³ äî ì³ë³ö³îíåðà: “²äè, çíàéäè”. À â³í ñïèòàâ: “À äå äî÷êà?”“Òàê âè æ âèçèâàëè. Äå æ âîíà?” À ìåíå âæå æ â³äïóñòèëè, êîëè ³äå ì³ë³ö³îíåð ïî ñòàíö³¿: “Àíó, ï³øëè ç³ ìíîþ”.

ß ³äó ³ äóìàþ: “Íåâæå? ...” Ò³ëüêè âõîäæó â êàá³íåò, â³í çðàçó æ: “Òè êàçàëà, ùî ñàìà ¿äåø, à òè ³ ìàò³ð

âåçåø. Íàâ³ùî òè ìàò³ð âåçåø?” – “Ìàòè ñîãëàñèëàñü ³ ¿äå”.“À òåïåðü, – êàæå, – è òåáÿ ïîñàäèì âìåñòå ñ ìàòåðüþ”. Íó, ùî æ...

À ìàìà òîä³ çëÿêàëàñü (íåá³äîâà ëþäèíà, íåðîçáèòíà), îáìàíóòü íå çìîãëà.Êîëè ÿ âæå ïðè¿õàëà äî òüîò³ íà õðàìîâå ñâÿòî ³ ðîçêàçàëà, òî òüîòÿ ïèòàëè, ùîïîëó÷èëîñÿ, ÿ ðîçêàçóâàëà, òî òüîòÿ ñèäèòü òà êàæå: “Íàäî ïðàâäó êàçàòè”.Çíà÷èòü, áðåõàòü íå ìîæíà, ãð³õ. Íàäî ïðàâäó êàçàòè. Òîä³ ³ ñêàçàëè ïðàâäó...

À äàë³ ïîñàäèëè é ìåíå ç íèìè. Ñèä³ëè ìè ç òèæäåíü ïðè ì³ë³ö³¿.Ïîò³ì ùå äîäàëè òàêèõ æå, ïîò³ì ùå. ß õîäèëà íà ðîáîòó. Áóëà ñàìå âåñíà.

Êàðòîøêó ñàäèëè ï³ä ïëóã. Âðàíö³ çàõîäèòü ì³ë³ö³îíåð: “Àíó, ï³øëè íà ðîáîòó”.À òî äîïîìàãàëà æ³íö³ êîïàòè ãîðîä.

À ìàìó çàáðàëè. Ïîáóëè ìè ç òèæäåíü ïðè ì³ë³ö³¿, à ïîò³ì âèâåçëè íàñó øòðàôíó ðîòó ï³ä Ñâåðäëîâñüêîì.  Íèæíüîìó Òàã³ë³ âèñàäèëè íàñ ç ïî¿çäà.Âèâåçëè òóäè. Òàì êîëî ìåíå ìàìà ç òèæäåíü ïîáóëà, à ïîò³ì ïîâåçëè îáðàòíî,íà 105-é.

À ÿ ùå ç ì³ñÿöü õîäèëà íà ðîáîòó òàì, äåïî ðîáèëè, êàìí³ íîñèëè íîñèëêàìè.À ïîò³ì ìåíå â³äïóñòèëè.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

249

Ïðè¿õàëà â Áîðîçåíêó, òàì ÿ æèëà. Áóâ òàì òàêèé Ïë³øêî. Òîé Ïë³øêî â³íñàì ðîãèíñüêèé. ³í â Ðîãèíöÿõ æèâ. Òðîº ä³òåé áóëî. Áóâ ìîò. Ïî¿õàâ â Ïåðå-õðåñò³âêó, çíàéøîâ òàì ðîáîòó â ðàäãîñï³. Ñòàâ òàì êîì³ðíèêîì â ðàäãîñï³.Íàïëîäèâ ä³òåé â Ðîãèíöÿõ (íà ùî âîíè çäàëèñÿ?!) – 2 ä³â÷àòîê ³ õëîïåöü. À â³íòàì çëèãàâñÿ ç ...³ îæåíèâñÿ, âçÿâ æ³íêó ç äèòèíîþ. Ìè ÿêðàç êîëî Ïåðåõðåñò³â-êè æèëè. À ìè êîëè â Ïåðåõðåñò³âö³ æèëè, òî áàòüêî ì³é ³ ïîçíàéîìèâñÿ ç íèì.À ÿê ïîçíàéîìèâñÿ?  Ïåðåõðåñò³âö³ òàì âèíîêóðíèé çàâîä. ² ñïèðò òàì áóâ.À öåé êëàäîâùèêîì ðîáèâ. À â íàñ êîñàðêà. ² äî êîñàðêè ùîñü òðåáà. Òîé ùîñüäàñòü. Áàòüêî òàê ç íèì ³ ïîçíàéîìèâñÿ.

À ÿê â³í â Áîðîçåíö³ îïèíèâñÿ? Òàì æå áóëà åêîíîì³ÿ äî ðåâîëþö³¿. À ïîò³ì, êîëè òàì ïî÷àëè ðîçðóøàòè, –

ñîâõîç, òî ÿ íå çíàþ, ÷îãî â³í ïåðå¿õàâ ñþäè. À òóò Íîâãîðîäñüêà áóëà áàðèíÿ.Òåæ äåðæàëà çåìëþ. ß íå çíàþ, ÷îãî â³í ïåðå¿õàâ ñþäè, ùî â³í òóò ðîáèâ, ÷èë³ñíèêîì ñòàâ, íå çíàþ. Æèâ òóò. Òîä³ â³í ³ ïðèþòèâ ìåíå ó òàêîìó òÿæêîìóñòàí³. ijòåé ó íèõ íå áóëî (ó íå¿ áóëà íàãóëÿíà ä³â÷èíà). Òèõ òðüîõ â³í ïîêèíóâ.Òàê òóò ó Áîðîçåíö³ ä³òåé âæå íå áóëî. Âîñïèòóâàëè òó ä³â÷èíó, ÿêó ó Áîáðèêóíàðîäèëà. Çâàëè ä³â÷èíó ªëèçàâåòà.

Òàì ìè ³ æèëè. Â³í ¿çäèâ äî íàñ âðàç-âðàç. Ïðè¿õàâ ðàç, ÿ ïàì’ÿòàþ, ìîâ,ÿ òàêèé íåùàñíèé, òàêèé á³äíèé. Ìîâëÿâ, ïîâå÷åðÿþ ó âàñ, à çàâòðà õòîçíà, ùîðîáèòè. Íó ³ äàâàé æóðèòüñÿ ñâî¿ì ãîðåì. ̳é áàòüêî ðîçæàë³âñÿ. 10 ïóä³â æèòàíàâàæèâ éîìó. ²âàí ïðè¿æäæàâ ï³ñëÿ â³éíè, òî ïèòàâ, ùî æ òî æèòî? À ÿ êàæó:“Ùî òî æèòî, ïðîïàëî òà ³ âñå”. Òà õ³áà ò³ëüêè æèòî?! À êîçó ÿêó? Âè÷èíåíóðîç÷èíèâ. À ùî ÿ ðîáèòèìó?

Òî â³í íàì äåùî áóâ çîáîâ’ÿçàíèé. Òî ÿê áóëà âèñèëêà, íàñ ïåðåïèñàëè, ³äó äîòþðìè ³ çóñòð³ëàñÿ ç íèì. À â³í ïåðåä òèì äí³â çà 3 ïðè¿æäæàâ äî íàñ, âçÿâ ó íàñ êîçó.

Ïðè¿õàâ, êàçàâ, ùî äóáà ìè ä³ñòàëè, à îñü íàòîâêòè íåìà êîìó é êîëè.ß ñêàçàëà, ùî ïðèéäó ³ íàòîâ÷ó ï³ñëÿ íåä³ë³. Òîä³ ³äó ÿ áàçàðîì, êîëè â³í ¿äå.

ß é êàæó, ùî íàñ ñüîãîäí³ ïåðåïèñàëè, áóäóòü âèâîçèòè. À â³í êàæå: – Íå ¿äüòå, íå ¿äüòå. – Òà íó ÿê æå æ òàê? – À òàê. Ïðè¿æäæàéòå äî ìåíå. ß âàñ çàáåðó. ² æèâ³òü ó ìåíå.Ïî÷èíàâñÿ âæå ãîëîäíèé 1932-é ð³ê.Îòîæ, ïîáàëàêàëà ÿ ç íèì. ϳøëà ÿ äî òþðìè. À òóò òàêå çâåðøèëîñÿ. Íà

äðóãèé äåíü çàáðàëè-ïîâåçëè. ß ïðèéøëà íà äðóãèé äåíü äîäîìó. À òàì í³êîãî.ß ïîïëàêàëà-ïîïëàêàëà. Ùî æ ìåí³ ðîáèòü? Õàçÿ¿í ³ õàçÿéêà: “Ò³ëüêè îñòàâàéñÿ,òåáå ìîæóòü çàâåçòè â äðóãó ñòîðîíó”. Íó ÿ òîä³ ³ ï³øëà äî Ïë³øêà, êîëè ïðè¿õà-ëà ç Óðàëó. ßê ìåí³ òàì æèëîñÿ? Æèëè òðóäíî. Ïåðøèé ð³ê ùå í³÷îãî, à ÿê ââ³éøëèâ 33-é ð³ê, òàê òðóäíî áóëî. 1932–1933 ðîêè ïðîõîäèëè ç âåëèêèìè òðóäíîùàìè.Ó íüîãî òàì áóëî ùî ¿ñòè. Êîðîâà â íüîãî áóëà.

Òà â³í ùî çàäóìàâ? Ãàäà êóñîê â³í áóâ, á³ëüøå í³÷îãî... Ìîðî÷èòü äàâàéìåí³ ãîëîâó. Òîãî â³í íå ïîäóìàâ, ùî ìåí³ 18-é ãîäîê. À â³í äàâàé ìåí³ ãîëîâó

250

ѲÄ×ÅÍÍß

ìîðî÷èòè, äàâàé ó¿äåìî ³ îæåíèìîñü. Ìè ç òîáîþ ñòàíåìî îäíå ò³ëî, à òà ñòàðàëÿðâà í³÷îãî íå ñòî¿òü. Çàëèöÿòèñü ïî÷àâ. Íàùî â³í ìåí³ çäàâñÿ?!

Òàêå ìåí³ âèòâîðÿâ! À ïîëþáîâíèöÿ òóò, â õóòîð³, ó íüîãî áóëà. Êîæíîãî äíÿç æ³íêîþ á³éêà. Êîæíîãî äíÿ ñêàíäàë. ² â³í ¿äå äî ò³ºé ïîëþáîâíèö³. ² ìåí³ òåæãîëîâó ìîðî÷èòü. Ðàç ó õàò³ ñêàíäàëÿòü, à ÿ â ñàðà¿ ïîðàþñü, êîðîâ³ ì³øàþ.ßê-òî ðàç â ñàðàé çàñêàêóº ³ äî ìåíå òà êàæå ïðî ñåáå: “Ãàä òè! ²ä³îò òè! Õ³áà íåìîæíà æèòü òèõî-ìèðíî? Îòàêèé ñêàíäàë, ñóºòà...” ß òî ñëóõàþ ³ äîáèðàþ,÷îãî â³í õî÷å. Õî÷ ³ ìîëîä³ñ³íüêà áóëà, ³ äóìàþ: “Íà êîé ÷îðò òè ìåí³ çäàâñÿ”.ß òîä³ ì³øàëà êîðîâ³, ñëóõàëà-ñëóõàëà, ³ òîä³ êàæó: “Äÿäþ (ÿ éîãî äÿäüîþçâàëà), îñü ñêàæ³òü ìåí³, êîëè ÿ âàñ íå ïîñëóõàëà?”

À òàì ÷óþ, ñêàíäàë ³äå. Êàæó, ùî ìåí³ í³ äî ÷îãî ì³øàòüñÿ, â ìåíå æ ùåìàòåðèíå ìîëîêî íà ãóáàõ íå îáñîõëî. Íàùî ìåí³ âì³øóâàòüñÿ â âàøó ñ³ì’þ,íàùî âîíî ìåí³ çäàëîñÿ? Òàê â³í, ãàä, ùî â³í ò³ëüêè íå ðîáèâ!

À â 1932–1933 ðîêè áà÷èëà ãîëîäíèõ ëþäåé. Éäó, áà÷ó – òàì ëþäèíàëåæèòü, òàì âïàëà ³ ëåæèòü. ² çàêîïóâàëè òàì æå.

ß òóò ç âåñíè 33-ãî, â òðàâí³ ì³ñÿö³ âèéøëà çàì³æ. ß âæå òóò áóëà. ²äåìîç ñâåêðóõîþ, òî äèâëþñü, íà äîðîç³ ëåæèòü ÷îëîâ³ê ³ êîïàþòü ÿìó. À â ì³ñòî,áóâà, âè¿äåø, òî ïîï³ä çàáîðàìè ï³äâîäà ³äå (ñàìà áà÷èëà) íàêèäàëè íà íå¿ ãîðóòðóï³â ³ ïîâåçëè. ßìó âèêîïàëè, òàê ¿õ ³ çàãðåáëè.

À â Áîðîçåíö³ òåæ ãîëîä áóâ. Õë³áà íå áóëî.Ãîëîä áóâ â³ä òîãî, ùî âåñü õë³á âèâåçëè. Õîäèëè áðèãàäè, çàáèðàëè.Óðîæàé 33-ãî ðîêó áóâ íîðìàëüíèé. À çàáèðàëè âñå é âèâîçèëè. À áðèãàäè

áóëè òàê³, ùî çàõîäèëè äî õàòè, ùî õîò³ëè, òå é áðàëè. Çàáèðàëè, ³ íå áóëî çàêîíóí³ÿêîãî. Çàáåðå, ³ í³÷îãî òè éîìó íå ñêàæåø. ² õîäèëè áðèãàäè ç ñ³ëüñüêî¿ ðàäè,ïðèñèëàëè ³ ïðåäñòàâíèêà. Ïðèøëþòü ïðåäñòàâíèêà: “Âåçè õë³á, äàâàé, ñê³ëüêèäàâàé, òî äàâàé”. Çàáèðàëè âñå. À òî ùå, êð³ì òîãî, çàñêî÷èòü áðèãàäà â õàòó,³ ñàì³ çàáåðóòü. Îòî æ ïîçàáèðàëè â ëþäåé. ² ëþäè çàëèøèëèñü ãîëîäí³.

Êàðòîøêó õîâàëè. Áî ç ïîãðåá³â âèáèðàëè. Õîâàëè, çàêîïóâàëè. Òàê õîäèëèç³ ùóïàìè. Õîäÿòü, ùóïàþòü. Òàêå ðîáèëîñÿ... Áåçâëàñòÿ. Îòî é ³ çðîáèëè ãî-ëîä. À â Ìîñêâ³ ãîëîäó íå áóëî. Òàì õë³á áóâ äåøåâèé. À ó íàñ ëþäè ãîëîäóâà-ëè. Ó Ðîìíàõ ëþäè ãîëîäóâàëè. Õòî ïðàöþâàâ, òî ïàéêè äàâàëè. Îäèí äåíüäàäóòü, à òðè äí³ íåìàº.

À íà áàçàð âîçèëè ç Ìîñêâè ìóêó.  Ìîñêâ³ õë³áà âèñòà÷àëî, êîëè ÿ òàì¿õàëà, òî òàì òàê³ âåëèê³ áóõàíêè, òàê³ çäîðîâ³ êèðïè÷èíè áðàëà íà áàçàð³.ß, ìàáóòü, øòóê 8 õë³áèí ïðèâåçëà. Òàê òàì õë³á äåøåâèé áóâ. Ïî 2–50 áðàëàêèðïè÷èíè. Òàê â Ìîñêâó òó äîáðàòüñÿ áóëî äóæå-äóæå òðóäíî. ß ¿õàëà ç îäíèìä³äîì, òàê òðè äí³ õîäèëè çà á³ëåòàìè (äàæå íå ÿ õîäèëà, à õðåùåíèé ì³é áàòüêîõîäèâ.  Ðîìíàõ õîäèëè, îäèí äåíü õîäèâ – íå âçÿâ, äðóãèé äåíü õîäèâ – íå âçÿâ.Òîä³ ³ êàæå ìåí³, ìîâ, ÿ çàìîðèâñÿ, íå ï³äó. ²äè ùå òè. Çàïèòàéñÿ áðàòü íå íà öþñòîðîíó, à êðàùå ÷åðåç Õàðê³â–Íîâàÿ Ëÿëÿ. ß ³ ï³øëà ³ âçÿëà. À â öþ ñòîðîíó,â Ìîñêâó, íå ìîæíà áóëî âçÿòè.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

251

ßê âè ïåðåæèëè 33-é ð³ê? Îòîæ ÿ âåñíîþ âèéøëà çàì³æ. Äà éîãî íå õîäèòü?! Îòîæ â³í, òîé ïðèäóðîê

Ïë³øêî, íàïàäàâ íà ìåíå, äàâàé, ìîâ, ç’ºäíàºìîñÿ âäâîõ. Ïî æîðíà ìè ³äåìî, àáîùå êóäèñü, à â³í ìåí³ òîðî÷èòü-òîðî÷èòü: ÿê ìè ãàðíî æèòèìåìî, ìîâ, íîãè ìèòè-ìó, þøêó ïèòèìó, ÿê ó ìåíå áóäå òàêà æ³íêà. Íó, ÿ ñëóõàëà-ñëóõàëà, à ïîò³ì êàæó:“Äÿäþ, îöå ùîá ÿ îä âàñ á³ëüøå öüîãî íå ÷óëà, áî ìåí³ òðåáà æèòè íà ñâ³ò³”.

“Äà, äà”, – çàäàäàêóâàâ. Òàê â³í [äî ÷îãî] äîäóìàâñÿ? Ó äâ³ð ÿê â’¿æäæàòè,òàê ñóñ³ä æèâ. ² â òîìó äâîð³ ïàðóáîê áóâ. ² îñü â îäíî âðåìÿ ïðèéøîâ äî íüîãîäðóãèé òîâàðèø. Äèâëþñÿ, õàçÿ¿í ï³øîâ-ï³øîâ äî íèõ, òàê æâàâî ï³øîâ. Ìåí³ ³íòå-ðåñíî, ÷îãî â³í ç íèìè áóäå áàëàêàòè, ÷îãî â³í òàê æâàâî ïîøàãàâ. ß âèéøëà õìèçáðàòè, à ë³ñà áóëà âèñîêà òàêà, ïðèãíóëàñÿ ÿ ³ ñëóõàþ, ùî â³í ç íèìè áàëàêàº. Êîëèâ³í, ãàä, íàïó÷ຠòèõ õëîïö³â îáåñ÷åñòèòè ìåíå. Òî ÿ ïîäóìàëà, ùî â³í áóäü-ùîçðîáèòü. Âè¿õàâ â³í ãîðîä îðàòè, à æ³íêà âèéøëà ³ ãîâîðèòü: “Íå äîïîìàãàé ìåí³,ÿ ñàìà áóäó ðîáèòü”. À ó íüîãî áóëà ïîëþáîâíèöà íà õóòîð³. ³í çàâåðòຠêîíåéñþäè, à âîíà çàâåðòຠ¿õ â ³íøó ñòîðîíó. Òî â³í ÿê õâàòèâ ¿¿ áèòè, òàê áèâ, ùîÿ äóìàëà, ùî â³í ¿¿ âáèâ. Âîíà âïàëà, à â³í íîñîì ¿¿ íà êàì³íü, òàê áèâ, íó à ÿ òàê ñòîþó äâîð³, äèâëþñÿ, ³ íå á³æó ðîçáîðîíÿòè. Çíàþ, ùî áèòèìº é ìåíå. Ðàç ÿ ðîçáîðî-íÿëà, â÷åïèëàñÿ, òî â³í ³ ìåí³ äàâ, ùî ÿ ëåäü íå ñêðóòèëàñü. Îñü â³í ¿¿ íàáèâ-íàáèâ,òî âîíà ëåæàëà, ÿ äóìàëà, ùî, ìàáóòü, óáèâ. Òîä³ âñòàëà, ï³äâåëàñÿ ³ ï³øëà äîäî÷êè. ß òîä³ íàïëàêàëàñü. Ñòàëà ³ ñòîþ ó äâîð³, ùî ìåí³ îñòàºòüñÿ ðîáèòü...

Êîëè éäå Ñîíüêà Ëóê’ÿí÷èõà. Âîíà äî ìåíå íîñèëà øèòè. Êîôòó ïðèíåñå,òî ³íøå. Òîä³ íå øèòòÿ ¿é òðåáà, à ãîð³ëêè ¿é òðåáà áóëî. Âîíà çíàëà, ùî ÿ ãîð³ë-êîþ òîðãóâàëà. Íàáåðó â ìàãàçèí³ òà é òîðãóþ-ïåðåïðîäóþ ïî ïëÿøö³. ²äå, à ÿñòîþ ó äâîð³, âîíà é êàæå: “Ùî, õàçÿéêà âñå ïîðîáèëà, ùî é ðîáèòü íåìà ÷îãî?”

“ͳ÷îãî, – êàæó, – íå ðîáèëà”. ² äàâàé ¿é ðîçêàçóâàòè ñâîº æèòòÿ. Êàæó, ùîõàçÿéêó â³í íàáèâ-íàáèâ, âîíà é ï³øëà. ß íå çíàþ, ùî ðîáèòü, ÿê æèòè. À âîíàâæå ï³äñèëàëà îäíîãî ðàçó ³ ïðèâîäèëà éîãî –Àíäð³ÿ, æåíèõà. Òîä³ â³í ³ ïðè-¿æäæàâ. ² ïðèõîäèâ. Ïðèõîäèâ â³í 2 ðàçè, òàê ìåíå íå áà÷èâ.

Îäí³º¿ íåä³ë³ ïðèéøîâ, ìåíå íåìàº, ïðèéøîâ äðóãî¿ íåä³ë³, ìåíå çíîâ íåìàº.À òîä³ ïðè¿æäæàº, êîëè ÿ ïðè¿õàëà. ß é íå äóìàëà éòè çàì³æ. À òîä³, ÿê òàêåïîëó÷èëîñÿ, òî ÿêáè íå òà Ñîíüêà, òî äå á ÿ ä³ëàñÿ, ÿ á òàê é æèëà (íå çíàþ äî÷îãî á äîæèëàñÿ). Ñîíöå âñòàëî, ÿ ñòàëà ðîçêàçóâàòè, à âîíà êàæå: “ß õîò³ëàòåáå â³ä ö³º¿ ñ³ì’¿ âèðâàòè, òàê òè êàðüîæèøñÿ. Íó ³ ñèäè òóò, äî ÷îãî òóò òèäîñèäèøñÿ?”

ß òîä³ ïîäóìàëà îòàê, ïîäóìàëà, òàêå æ âîíî òóò ³ º. Òîä³ é êàæó: – Çíàºø, ùî, ñêàæè éîìó, õàé ïðèõîäèòü. ϳäó. – À òè íå áðåøåø? – ͳ, íå áðåøó. Êóäè æ äàë³ òåðï³òè?Òàê âîíà éîìó ïåðåêàçàëà. ßêðàç áóëî ñâÿòî Ìèêîëàÿ âåñíÿíîãî. Òàê â³í

³ ïðèá³ã íà äðóãèé äåíü. ß âèéøëà ó äâ³ð äî õàçÿéêè (ÿ ñàìà â õàò³ áóëà) ³ êàæó:“Òüîòþ, îöå æ ïðèéøîâ äî ìåíå, ùîá âçÿòè. Ùî ðîáèòü?”

252

ѲÄ×ÅÍÍß

– Çíàºø ùî, ìîÿ äèòèíî. Êîëè ïðèéøîâ, òî éäè, òî áóäå òîá³ ÿêèéñü ïðèòó-ëîê. Áî òè áà÷èø, ÿêå ìîå æèòòÿ... Òàê [òîé] ³ çíèùèòè ìîæå.

– Òîæ ùî ìåí³ êàçàòè? – ß ñàìà çàéäó â õàòó, ç íèì ïîáàëàêàþ.ϳøëà âîíà â õàòó. Öå áóâ â³âòîðîê, ÷è ñåðåäà. Ïîò³ì âîíà êàæå:– Ïðèõîäü

â íåä³ëþ, òàì ìè ï³äåìî ïîäèâèìîñÿ. Òà õàé Áîã ïîìàãàòèìå”.Òî â³í é ïðèéøîâ â íåä³ëþ. Çàáðàâ íàñ ç õàçÿ¿íîì, ç õàçÿéêîþ. ß ï³øëà.

² ïîäèâèëèñÿ. Âîíî òàêå áóëî çàïóùåíå. Õàòà, ÿê êóçíÿ. ×îðíà.Äîë³âêà òàì íåìàçàíà. Ñòðàøíå-ñòðàøíå. À ìåí³ òóò æèòè. Íó ùî æ? Òàêà

ìîÿ äîëÿ. Êóäè æ ä³âàòèñÿ? Ðîçïèñàëèñÿ ìè, ïîâ³í÷àëèñÿ. ͳ÷îãî òåæ íå áóëî¿ñòè. Áóâ 33-é ð³ê. À â ãîñïîäàðñòâ³ â íèõ í³÷îãî íå áóëî. Êîáèëà îäíà áóëà. ͳêîðîâè, í³ ñâèí³, îäíà êîáèëà.

À äî æíèâ ñÿê-òàê ìè äîæèëè, áóëî â íèõ ì³øê³â çî äâà æèòà. ßê ìåíå âçÿâ,òàê îòî íà æîðíàõ ìîëîëè, ñïå÷åìî õë³áà. Íó, à êàðòîøêè íå áóëî, ãîëîäóâàëè.Êîëèñü òàì ìîëîêà êóïèø, é í³ çà ùî áóëî êóïóâàòè.

Òàêå æèòòÿ áóëî. À æíèâà ò³ëüêè-íî óáðàëè, ùå õë³áà íå ïîìîëîòèëè, ÿêïðèæàëè-ïðè¿õàëè, çàáðàëè Àíäð³ÿ. Âåçå ãîëîâà êîëãîñïó éîãî, äî¿õàëè îñü ñþäè,äå Êðèöÿ çàðàç æèâå (äî Ñèíüêîâîãî ÿðó), à ãîëîâà êîëãîñïó ³ êàæå éîìó: “Òè æ,äóðà÷óãà, ìåí³ òåáå æàëêî. Äî òåáå æ çàâòðà ïðè¿äóòü, çàáåðóòü îòîé õë³á, ÿêùîíå çàïèøåøñÿ â êîëãîñï. Çàïèñóéñÿ â êîëãîñï. ßê òè ï³äåø, òàê çà òîáîþ âñ³ï³äóòü. Çàïèøèñü, à òî çàâòðà ïðè¿äóòü, ïîìîëîòÿòü òâ³é õë³á, ³ îñòàíåøñÿ òè íàãîëîäíó ñìåðòü”. Äຠêàðàíäàøà, ³ íà êîë³í³ òîé çàÿâó íàïèñàâ, â³ääàâ éîìó.

Êîíÿ çàâåðíóâ ³ ïðè¿õàëè äîäîìó. Òî é íà äðóãèé äåíü âæå â êîëãîñï ïðèéíÿ-ëè. Âäâîõ ìè ñêëàëè áîðîíó, ïëóã, êóëüòèâàòîð íà â³ç ³ ïî¿õàëè íà áðèãàäó. Òîä³ó íèõ áóëî 3 ãà çåìë³. Îñü íà öüîìó ïîäâîðèù³. Çàðàç òàì 3-ÿ áðèãàäà. Ç òèõ ï³ðâîíà ñòàëà êîëãîñïíîþ. Îòàê çà äîáó âåñü õóò³ð ï³øîâ ó êîëãîñï, çàñíóâàâñÿêîëãîñï. Áóëî òàê, ùî í³êóäè áóëî ä³âàòèñÿ.

Îòàêå òîá³ ä³ëî. Òðóäíî áóëî, äóæå òðóäíî. Òà ùå é áàòüêî òàêèé áóâ. Òî,ïðîñòè, Ãîñïîäè, òà é ãîä³.

À ÿê æå áàòüêè òàì?Ïèñàëè ìåí³ ëèñòè. Ìàìà ïèñàëà, ïðîñèëà ïîñèëîê. Áàòüêî áóâ òàì ñòîðî-

æåì.  1933 ð. ïîìåð áàòüêî, éîìó íà òîé ÷àñ áóëî 65, ìàì³ ñïîâíèëîñü 55. Òîãî æ,1933 ð., ïîìåðëà é ìàìà.

ѳ÷åíü 1995 ð.Ìàãí³òîôîíèé çàïèñ çðîáèâ Ï.Îðîá÷åíêî, ñèí.

³äòâîðåííÿ òåêñòó: Î.Âåñåëîâà, Â.Âåñåëîâ. Âåðåñåíü 1998 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

253

ѲÄ×ÅÍÍßÎÑÀÄ×ί Ôðîñèíè,

1914 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Êîðñóíü-Øåâ÷åíê³âñüêèé Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë. )

ÏÅÊËÎ ÇÀ̲ÑÒÜ ÐÀÞÃîëîä ïåðåæèëà â ñ.Ìåëüíèê³âêà íà ×åðêàùèí³.ß ïàì’ÿòàþ óêðà¿íñüêå ñåëî ç òèõ ÷àñ³â, êîëè â íüîìó ñïðàâä³ â³äïî÷èâàëî

ñåðöå. Á³ëåíüê³ õàòè, ñàäêè âèøíåâ³... Ëþäè ïðàöüîâèò³, îõàéí³. Áîðîíü Áîæå,ùîá ó õàò³ íå áóëî ðóøíèê³â ÷è æ³íêà àáî ÷îëîâ³ê íå íîñèëè âèøèâàíêó.  áóäåíüïðàöþâàëè, â ñâÿòà â³äïî÷èâàëè, éøëè äî öåðêâè. Îäíå îäíîãî øàíóâàëè. ijâ÷à-òà é õëîïö³ âå÷îðàìè ñï³âàëè, òàíöþâàëè.  òàêîìó ñåë³ – Ìåëüíèê³âö³ Ñì³ëÿí-ñüêîãî ð-íó íà ×åðêàùèí³ – ÿ íàðîäèëàñÿ 1914 ðîêó é âèðîñëà.

1928-ãî ïî÷àëàñÿ òàê çâàíà ñóö³ëüíà êîëåêòèâ³çàö³ÿ. Îá³öÿëè ðàéñüêå æèòòÿòèì, õòî âñòóïèòü äî êîëãîñïó. ßê ³ â ³íøèõ ñåëàõ, ó íàøîìó ñòâîðèëè øòàá,óïîâíîâàæåí³ ç ðàéîíó òà ñ³ëüñüê³ àêòèâ³ñòè ðîçãîðíóëè ñâîþ ä³ÿëüí³ñòü. Äî øòàáóâèêëèêàëè ñåëÿí, çäåá³ëüøîãî âíî÷³, áî âäåíü ëþäè ïðàöþâàëè. Çàïèñóâàòèñÿ âêîëãîñï íå õîò³ëè, àáè íå â³ääàâàòè âñå íàæèòå âàæêîþ ïðàöåþ.

Ïàì’ÿòàþ õàòèíó, â ÿê³é ðîçì³ñòèëè øòàá. Ïîðó÷ ðîñëî äåðåâî, à íà íüîìóáóëî ëåëå÷å ãí³çäî. Ùîâåñíè ïðèë³òàëè ïòàõè ñþäè, âèâîäèëè ä³òîê. Ðàä³ëè ãîñ-ïîäàð³. Ïðèëåò³ëè ëåëåêè é òîä³, êîëè â õàò³ ä³ÿâ øòàá, òåæ ïòàøåíÿò âèñèäæó-âàëè. Òà ÿêîñü îäèí ³ç øòàáèñò³â óçÿâ äðîáîâèê ³ âèñòð³ëèâ ó ëåëåêó. Ðîçêèíóâïòàõ âåëèê³ êðèëà ³ âïàâ íà çåìëþ.

Òàê ðîçïðàâëÿëèñÿ ç óêðà¿íñüêèì ñåëîì. Ñòèõëè âå÷îðàìè ï³ñí³, ëþäè õîäè-ëè ñóìí³, ñòðèâîæåí³.

À íåçàáàðîì, íàâåñí³ 1933-ãî, îïèíèëèñÿ â ñòðàøíîìó ïåêë³ çàì³ñòü îá³öÿ-íîãî ðàþ. Ïî¿ëè âñå, ùî áóëî: êîò³â, ñîáàê, âîðîí. Êîëè ïî÷àëî ç’ÿâëÿòèñÿ çåëåíåëèñòÿ íà äåðåâàõ – çðèâàëè éîãî é âàðèëè. ×àñòî ä³òè íå ìàëè ñèë ïîõîâàòèïîìåðëèõ áàòüê³â. À óïîâíîâàæåí³ ç ðàéîíó çíîâó àã³òóâàëè, òî÷í³øå – ãíàëè íàðîáîòó.  ïîë³ òðåáà áóëî ïðàöþâàòè.

Íåïîäàë³ê â³ä íàñ æèëà æ³íêà ç 2 íåïîâíîë³òí³ìè ä³òüìè. Ïðèéøëè é äî íå¿,ùîá âèãíàòè â ïîëå. ³ä÷èíèëè äâåð³ õàòè – àæ íà ï³äëîç³ ëåæèòü ìåðòâà ãîñïî-äèíÿ. ijòè ëåæàëè á³ëÿ ìàòåð³. Òåæ áóëè ìåðòâ³.

²íø³ ä³òëàõè, ñïóõë³, áðîäèëè ñåëîì, áàãàòî áóëî òàêèõ, ÿê³ íå ìàëè ñèë àí³õîäèòè, àí³ ùîñü ïîïðîñèòè.

Ó öåðêâàõ Êàíàäè ïîìèíàëè ïîìåðëèõ â³ä ãîëîäîìîðó â Óêðà¿í³. À Ìîñêâàìîâ÷àëà.

Ãàäàþ, óêðà¿íñüêå ñåëî òàê íå â³äðîäèëîñÿ é äîñ³. Íàðîäíà ãàçåòà. – 1998. – ¹ 35 (367).

254

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÎÑÈÏÅÍÊÎ Àíàñòàñ³¿ Ñòåïàí³âíè,

1918 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Êóêîâè÷³ Ìåíñüêîãî ð-íó ×åðí³ã³âñüêî¿ îáë.)

ß ïàì’ÿòàþ ò³ ñòðàøí³ ãîëîäí³ ðîêè. Ãîëîäóâàëî ìàéæå âñå ñåëî, âìèðàëèä³òè ³ äîðîñë³. Íàø áàòüêî ïîìåð ðàíî. Çàëèøèëàñÿ ìàòè ³ç ø³ñòüìà ä³òüìè –ï’ÿòü õëîïö³â ³ ÿ. Äÿêóþ÷è òîìó, ùî íàø äÿäüêî, Îñèïåíêî Îëåêñ³é, áóâ ãîëîâîþêîìóíè (à ìàòè â³äðàçó ï³ñëÿ ñìåðò³ áàòüêà, ÿêðàç ïåðåä ïî÷àòêîì ãîëîäó, çàïè-ñàëàñÿ â êîìóíó), íàø³é ñ³ì’¿ ïðèâåçëè æèòà, ùîá ä³òè íå ïîìåðëè ç ãîëîäó. Ö³ñòðàøí³ ãîëîäí³ ðîêè ìè ïåðåæèëè, àëå â³éíà ïîáðàëà ìî¿õ áðàò³â. Îäèí ³ç íèõ –Ãåðîé Ðàäÿíñüêîãî Ñîþçó ²âàí Ñòåïàíîâè÷ Îñèïåíêî – çàãèíóâ íà ôðîíò³,ó ͳìå÷÷èí³ áóâ óáèòèé òàêîæ áðàò Ãàâðèëî.

Ó Ìàí³ Îíóøíèêîâî¿ (Êîðÿâêî, ÿêà ó 1951 ðîö³ áóëà óäîñòîºíà çâàííÿ ÃåðîÿÑîö³àë³ñòè÷íî¿ Ïðàö³) ïîìåðëè ç ãîëîäó áðàòè. ̄ õ â³äâåçëè íà âîç³ íà êëàäîâèùå,êèíóëè ó ÿìêó, çàêîïàëè ³ – âñå. Ïàì’ÿòàþ, ùî äóæå ñòðàæäàëà â³ä ãîëîäó ñ³ì’ÿÇþêàí³íîâî¿ Ëèñîâåòè. ß, áóâàëî, óêðàäó âäîìà ñêèáî÷êó õë³áà, ïîíåñó íèøêîìíà ðîáîòó ³ äàì ¿é. Àëå ùî òàì òà ñêèáî÷êà õë³áà? Ñòðàøíå ïåðåæèëè ëþäè, íåäàé Áîã!

Çàïèñàëà Î.Ñèäîðåíêî.28 ëèïíÿ 2007 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÎÑÒÀÏÅÍÊÎ Âàðâàðè Ïèëèï³âíè,

1908 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ãàâðèë³âêà Ïîêðîâñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Ïåðåæèëà çà ñâîº æèòòÿ äâ³ ñâ³òîâ³ â³éíè, ðåâîëþö³þ, ãîëîä 1921–1923 ðð.,ãîëîäîìîð 1932–1933, ãîëîä 1946–1947 ðð.

Ãîëîä 1932–1933 ðð. ïåðåæèëè íàáàãàòî ñïîê³éí³øå, í³æ ãîëîä 1946–1947 ðð.Äî êîæíîãî äâîðó òîä³ ïðèõîäèëè óïîâíîâàæåí³, çàáèðàëè çåðíî, ³ âçàãàë³ âñå òå,ùî áóëî ¿ñò³âíèì. Íå ìîæíî áóëî äåñü ùîñü ä³ñòàòè. Äåðæàâà íàì íå äîïîìàãàëà.Áàãàòî ëþäåé ïîìåðëî.

Àëå êîæåí âèêðó÷óâàâñÿ, ÿê ì³ã. ²ëè âñå, ùî áà÷èëè: ð³çí³ òðàâè, ë³ïèëè êóêó-ðóäçÿí³ êîðæèêè, âèëèâàëè õîâðàøê³â.

Çàïèñàëà Ñ.Ïàäóí.1997 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

255

ѲÄ×ÅÍÍßÎÑÒÀÏÖß Ìèêèòè

(ìîãî ïðàïðàä³äà)

 1932–33 ðîêàõ ìåøêàâ â ñåë³ Áåðåçíà Âîëîäàðñüêîãî ðàéîíó Êè¿âñüêî¿îáëàñò³. Çâ³ñíî, ùî õë³áà íå áóëî, àëå íàøà ñ³ì’ÿ æèëà ìåäîì ç ïàñ³êè ³ ïðèõîâàíèìèîâî÷àìè. Âñ³ ðîäîâ³ êîøòîâíîñò³ âèì³íÿëè íà õë³á. Âñòóïèâ äî êîëãîñïó ³ âèæèâ.

Çàïèñàëà Î.Òêà÷åíêî, ïðàâíó÷êà. Ïðîãðàìà òà ìàòåð³àëè Äðóãî¿ ì³æíàðîäíî¿ ìîëîä³æíî¿

íàóêîâî-ïðàêòè÷íî¿, ³ñòîðèêî-êðàºçíàâ÷î¿ êîíôåðåíö³¿“Ãîëîäîìîð 1932–1933 ðîê³â – ãåíîöèä ñòàë³íñüêîãî ðåæèìó

ïðîòè âëàñíîãî íàðîäó. Ñâ³äêè ñâ³ä÷àòü”(25–26 ëèñòîïàäà 2003 ð., Êè¿â). – Êè¿â, 2003. – Ñ.27–28.

ѲÄ×ÅÍÍßÎÑÒÐÅÍÊÎ Îëüãè Ìàêñèì³âíè,

1919 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê)

Ãîëîä äîâåëîñÿ ìåí³ ïåðåæèòè â ñ.Ìîãèëüîâ³ Öàðè÷àíñüêîãî ðàéîíóíà Äí³ïðîïåòðîâùèí³. Ó íàø³é ñ³ì’¿ áóëî ø³ñòü ÷îëîâ³ê: áàòüêî, ìàòè,ñòàðøèé áðàò, äâ³ ìî¿ ìîëîäø³ ñåñòðè òà ÿ. Áàòüêî áóâ ÷ëåíîì ïàðò³¿, ãîëîâîþñ³ëüðàäè. Ìàòè ïðàöþâàëà â êîëãîñï³. Ñòàðøèé áðàò ïðàöþâàâ íà òðàêòîð³. Ìèç ñåñòðàìè õîäèëè äî øêîëè.

Ãîñïîäàðñòâî íàøå áóëî ìàéæå òàêå, ÿê ³ ó âñ³õ: êîðîâà, ê³íü, êóðè, ñâèí³. Ïðà-öþâàëè íà îãîðîä³. Äî êîëåêòèâ³çàö³¿ ó ìîãî áàòüêà áóâ îäèí ãåêòàð çåìë³. Ãîëîäðîçïî÷àâñÿ â ñåë³ ó 1933 ðîö³, àëå áóëî âæå òÿæêî é ó 1932-ìó. Äîïîìîãè ãîëîäóþ-÷èì íå ïîäàâàëîñü âçàãàë³. Îáøóêè ç âèëó÷åííÿ çåðíà ³ ïðîäóêò³â â îñåëÿõ ñåëÿíçä³éñíþâàëè ÿê ñâî¿ îäíîñåëüö³, òàê ³ ç ðàéîíó, àëå ïåðåâàæíî ïðè¿æäæàëè ç ðàéîíó.Äî íàñ ïðèõîäèëè 2 ðàçè. Âñ³ âîíè áóëè îäíàêîâ³. Âèêîíóâàëè òå, ùî â³ä íèõ âèìàãà-ëè. Âñ³ íàø³ îäíîñåëüö³ áóëè â îäíàêîâèõ óìîâàõ, ïîòåðïàëè â³ä ãîëîäó. À ñïàñàëèñÿâ îñíîâíîìó òèì, ùî äàâàâ îãîðîä òà ãîñïîäàðñòâî. ̄ ëè ìàêóõó, äðàëè êóêóðóäçó íàáîðîøíî, ëîâèëè ðèáó. Ñëàâà Áîãó, í³õòî â íàø³é ñ³ì’¿ íå ïîìåð. Áóëî âàæêî, àëå ìèïåðåæèëè öå ëèõî. Âèðó÷àëî òå, ùî áðàòó çà ðîáîòó äàâàëè ïàéêè, â³í ¿õ ïðèíîñèâäîäîìó. Âåñü 1933 ð³ê áóâ æàõëèâèì äëÿ âñ³õ. Ãîëîä òðèâàâ äîòè, äîêè íîâèé âðî-æàé íå âèð³ñ, ïîò³ì ñòàëî òðîõè ëåãøå. ³ä ãîëîäó â ñåë³ çàãèíóëî äî 40 ëþäåé.Ïðåäñòàâíèêè æ âëàäè æèëè äîáðå, áàãàòî çàáèðàëè âñüîãî ¿ñò³âíîãî â ëþäåé ³ïðèâëàñíþâàëè. Â÷èòåë³, ë³êàð³, ñâÿùåíèêè, ÿê ³ âñ³, ïåðåáèâàëèñÿ òèì, ùî áóëî. ³äñ³ëüñüêî¿ âëàäè ðàéîííà âèìàãàëà çäàâàòè õë³á, í³÷îãî íå ïðèõîâóâàòè, ïîãðîæóâàëà.

256

ѲÄ×ÅÍÍß

Ëþäÿì ïîõèëîãî â³êó áóëî ùå âàæ÷å, í³æ ìîëîäèì, äåÿê³ ïîìèðàëè, áî íåáóëî ÷îãî ¿ñòè. Ó íàñ â êîëãîñï âñå çàáðàëè, çàëèøèëàñÿ ò³ëüêè êîðîâà. 1933-éáóâ íàäçâè÷àéíî äîâãèì ³ âàæêèì ðîêîì, àëå ïîñòóïîâî âñå íàëàãîäèëîñü, õîäè-ëè ðîáèòè â êîëãîñï, ïðàöþâàëè íà îãîðîä³, ñòàëî ëåãøå. Ãîëîâíå, ùî ìè öåïåðåæèëè, âñ³ çîñòàëèñü æèâ³.  33-ìó âðîæàé áóâ íåïîãàíèé, àëå éîãî ïîâèâîçèëè³ç ñåëà, ãîëîäîìîð “âëàñò³” ñàì³ çðîáèëè.

Çàïèñàâ Î.Äåðáåäà.2002 ð.

ÎÑÜÌÀ×ÊÀ Òîäîñü?*²äó ñåëîì, ³ î÷³ ïëà÷óòü,Áî ñâ³òó Áîæîãî íå áà÷àòü,Áî âæå é íå âï³çíàþ ëþäåéÓ ð³äíîìó ñåë³ ñâîéîìó.Õ³áà, õ³áà æ öå òå ñåëî,Ùî áóéíèì õìåëåì õìåëþâàëî,Ùî ÷åáðåöåì ï’ÿíêèì öâ³ëî² ó ëþáèñòêó ïîòîïàëî?Òà æ ëþäè â öüîìó öàðñòâ³ òüìèÆèâå é ìåðòâå âæå ïîç’¿äàëè,Òåïåð ïîëþþòü çà ëþäüìè,ßê³ ùå òðóïàìè íå âïàëè…

ѲÄ×ÅÍÍßÎÑÜÌÓØÊÀ ²âàíà

(ì. Êè¿â)

ÌÎÒÎÐÎØÍÎ ÇÃÀÄÓÂÀÒÈÃîëîä ïåðåæèâ ó ñ.Ïóùà-Âîäèöÿ íà Êè¿âùèí³. Íàïåðåäîäí³ ãîëîäîìîðó ìîãî áàòüêà â³éñüêêîìàò ìîá³ë³çóâàâ íà ÿêóñü

ïåðåï³äãîòîâêó, à íàñ – ï’ÿòåðî ä³òåé ³ ìàò³ð ëèøèëè áåç áóäü-ÿêî¿ ï³äòðèìêè.Õî÷à áóëî íå äî íàâ÷àííÿ, õîäèëè äî øêîëè, áî òàì äàâàëè ïî ìèñö³ ÿêîãîñüñóïó. Âäîìà â íàñ áóëà ÷àñòèíà á³áë³îòåêè, çàëèøåíà êîëèñü ä³äîâ³ ãîñïîäàðåìäà÷³, äå â³í ñòîðîæóâàâ. ² õî÷ ÿê³ ö³êàâ³ òàì áóëè êíèæêè, ³ õî÷ ÿê øêîäà áóëî ¿õ,àëå ³íêîëè áðàâ ÿêóñü äî øêîëè ç íà䳺þ, ùî õòîñü ³ç äðóç³â äàñòü çà íå¿ õî÷ìèñêó ñóïó ÷è êóñåíü õë³áà.

* Àâòîðñòâî ñï³ðíå. ³ðø ïðèñëàíî óïîðÿäíèêîì ç³ çíàêîì çàïèòàííÿ.

___________________________

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

257

²íîä³ õë³á ïðèâîçèëè äî ìàãàçèíó. Ùå çàòåìíà ÿ ³ ñåñòðè õîäèëè çàéíÿòè÷åðãó. Õë³á ó ëþò³ ìîðîçè ç Êèºâà âîçèëè ê³íüìè ³, ïîêè äîâîçèëè, õë³áèíà ñòàâà-ëà ñõîæîþ íà öåãëèíó. Àëå é òàêó íå çàâæäè ìîæíà áóëî êóïèòè. Êîëè ùàñòèëî,ìàòè, áóâàëî, ïîá’º õë³áèíó ñîêèðîþ íà êðèõòè, ïîä³ëèòü íà êóïêè, à äàë³ – ÿêõî÷åø: àáî ç’¿æ ñâîþ ÷àñòêó òàê, àáî çâàðè â êàçàí³. Ñâîþ êóïêó ìàòè â³ääàâà-ëà íàéñëàáø³é äîíüö³, ÿêà âæå íå ìîãëà ³ õîäèòè. Ïðè öüîìó êàçàëà: “¯æòå ä³òè,à ÿ êîëèñü ¿ëà”. Çãîäîì ñàìà çàñëàáëà òàê, ùî çëÿãëà. Ïîâåçëè äî Êèºâà â ë³êàð-íþ. Àëå ïîêè äîâåçëè, æîäíèõ îçíàê æèòòÿ íå ëèøèëîñÿ. Ñêàçàëè çàíåñòè ¿¿â ìîðã. Òà ðàïòîì ñòóäåíò-ïðàêòèêàíò äîäèâèâñÿ, ùî ðîáèòè ðîçòèí çàðàíî.Ïîêëàëè ìàò³ð ó ïàëàòó, òðîõè ï³äë³êóâàëè, ³ ÷åðåç òèæäåíü ÷è äâà âîíà âæå áóëàâäîìà. Íåâäîâç³ çíîâó ëåæàëà â õîëîäí³é ïîñòåë³ æîâòà, ÿê â³ñê, ³ ÿ ùîðàíêóïðèñëóõàâñÿ, ÷è äèõàº. Êîëè ÷óëè, ùî ìàòè ÷èòຠìîëèòâó, íà ðàäîùàõ ïëàêàëè.Ìàòè ìîëèëàñÿ çà íàñ, áî ìè âæå ïî÷èíàëè ïóõíóòè.

Ìàáóòü, Áîã ïî÷óâ òó ìîëèòâó é äîïîì³ã. Ùîïðàâäà, ÿ äîñ³ ïèòàþ â íüîãî,÷è ãð³õ áóëî òîä³ êðàñòè, àáè âðÿòóâàòè ìàò³ð ³ âñ³õ íàñ. À òîä³ íå ïèòàâ...

Îäíîãî äíÿ ìè ç ñåñòðîþ ïîáà÷èëè, ùî äî ñóñ³äíüîãî áóäèíêó ï³ä’¿õàëèï³äâîäè ç ì³øêàìè, â ÿêèõ áóëî áîðîøíî. Çàïðèì³òèëè, äî ÿêî¿ ê³ìíàòè ¿õ çàíåñ-ëè. Ö³ëèé äåíü õîäèâ ÿ íàâêîëî òîãî áóäèíêó, à íàñòóïíî¿ íî÷³ âçÿâ äåùî ç áàòü-êîâîãî ³íñòðóìåíòó (â³í áóâ òåñëÿ) ³ ï³øîâ ñïðîáóâàòè ùàñòÿ. ϳä áóäèíîê ìîæ-íà áóëî ï³äë³çòè. ijñòàâñÿ ÿ ï³ä òó ê³ìíàòó, äå ëåæàëè ì³øêè ç áîðîøíîì, ïðî-ñâåðäëèâ ï³äëîãó, âñòàâèâ ìåòàëåâó òðóáêó ³... ç íå¿ â òîðáèíó ïîñèïàëîñÿ áî-ðîøíî. ͳ÷ áóëà ìîðîçíà, àëå â³ä ñòðàõó ÿ íå â³ä÷óâàâ õîëîäó. ×óâ ëèøå, ÿê äåñüíåïîäàë³ê êàõèêຠñòîðîæ. Çàâìèðàëè ðóêè. À áîðîøíî ïîòðîõó ñèïàëîñÿ, ñèïà-ëîñÿ. Íàðåøò³, òîðáà ïîâíà! Äâ³ æìåí³ áîðîøíà ç’¿â, òðåòþ ðîçì³ñèâ ³ çàë³ïèâíåþ ä³ðêó. Êðàäüêîìà ïîâåðíóâñÿ äîäîìó.

Ðàíêîì íàâàðèëè ãàëóøîê, íàãîäóâàëè ìàò³ð, òðîõè ïî¿ëè ñàì³. Ñòàðøà ñåñòðàçàáîðîíèëà áàãàòî ¿ñòè, ùîá íå âìåðòè. Êîëè ¿ëè, í³õòî íå ïèòàâ, äå âçÿëîñÿ áîðîø-íî, ëèøå ñòàðøà ñåñòðà ðàç ó ðàç äèâèëàñÿ íà ìåíå ³ ìîâ÷êè õèòàëà ãîëîâîþ.

Íå ïàì’ÿòàþ, ñê³ëüêè ðàç³â ÿ ëàçèâ ï³ä òîé ðÿò³âíèé áóäèíîê. Êîëè ïðè¿õàâáàòüêî, ³ ñåñòðè ðîçïîâ³ëè éîìó ïðî ìî¿ “âèò³âêè”, ÿ ïîäóìàâ, ùî òàòî ïîõâàëèòüìåíå ÿê ðÿò³âíèêà ñ³ì’¿. Àëå ñòàëîñÿ ³íàêøå. “Çëîä³éñòâî – òî íå ä³ëî!” – ñóâîðîñêàçàâ áàòüêî ³ íàêàçàâ á³ëüøå íå ëàçèòè ï³ä áóäèíîê.

Òèì ÷àñîì á³ëüøîâèöüêà âëàäà âèêîðèñòîâóâàëà ãîëîä ÿê çàñ³á âèêà÷óâàòèâ íàñåëåííÿ çîëîòî é ñð³áëî. Íà Õðåùàòèêó áóâ ñïåö³àëüíèé ìàãàçèí, äî ÿêîãîëþäè çìóøåí³ áóëè íåñòè îáðó÷êè, ñåðåæêè, ³íø³ äîðîã³ ðå÷³, à äåõòî – äîëàðè,îòðèìàí³ â³ä ðîäè÷³â ç-çà êîðäîíó.  öüîìó ìàãàçèí³ áóëè ð³çí³ ïðîäóêòè. Áàòüêîíàø òîä³ ïðàöþâàâ ïîøòàðåì é ³íêîëè çàíîñèâ ãðîøîâ³ ïåðåêàçè, ùî íàäõîäèëèç-çà êîðäîíó íàø³é çíàéîì³é ºâðåéñüê³é ñ³ì’¿ Ðîâ³íñüêèõ, ÿê³ çíàëè, ùî òàêå á³äó-âàííÿ, ³ ñï³â÷óâàëè òàêèì, ÿê ìè. Ðîâ³íñüêèé ³ äàâàâ áàòüêîâ³ ê³ëüêà “áîí³â”(ó áàíêó çàì³ñòü äîëàð³â äàâàëè “áîíè”). Çà íèõ ìè ìîãëè êóïèòè ïðîäóêòè, ³ öåðÿòóâàëî íàñ â³ä ãîëîäíî¿ ñìåðò³.

258

ѲÄ×ÅÍÍß

Âë³òêó 1933 ðîêó âèìèðàëè ñåëà, à â Êèºâ³ ïî âóëèöÿõ ï³äáèðàëè òðóïè, çâî-çèëè íà Ïîä³ë äî Âîñêðåñåíñüêî¿ öåðêâè (çðóéíîâàíî¿ 1935 ðîêó), à çâ³äòè âåçëèõîâàòè.

...Íèí³ æèòòÿ ìîº âæå íà âå÷³ð ïîâåðíóëî. Àëå äîñ³ âíî÷³ ³íîä³ ïðèâèäæó-þòüñÿ æàõè òèõ ðîê³â. Êîëè áóâàþ â Ïóù³-Âîäèö³, ñïèíÿþñÿ á³ëÿ òîãî áóäèíêó,ç-ï³ä ÿêîãî âèíîñèâ òîðáèíó áîðîøíà, ³ ñòèñêàºòüñÿ ñåðöå. ×àñòî ç âäÿ÷í³ñòþçãàäóþ ñ³ì’þ Ðîâ³íñüêèõ...

À ùå ÷àñîì óäèâëÿþñÿ â îáëè÷÷ÿ “âîæäÿ ñâ³òîâîãî ïðîëåòàð³àòó” ³ õî÷óçàïèòàòè: “Çà ùî á³ëüøîâèêè òàê çíóùàëèñÿ ç íàøîãî íàðîäó?”...

Íàðîäíà ãàçåòà. – ¹37.

ѲÄ×ÅÍÍßÎÒÐÎÕ Ãàííè Îëåêñàíäð³âíè,

1919 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Êóêîâè÷³ Ìåíñüêîãî ð-íó ×åðí³ã³âñüêî¿ îáë.)

̳é áàòüêî, Îòðîõ Îëåêñàíäð Îëåêñ³éîâè÷, 1881 ð. íàðîäæåííÿ, ïðîïàâ áåç-â³ñòè äåñü ó Ñèá³ðó, áî éîãî ðàçîì ç ³íøèìè îäíîñåëüöÿìè çàïðîòîðèëè òóäèàêòèâ³ñòè. Çàëèøèëèñÿ ìè ç ìàò³ð’þ âäâîõ. Ùîá íå ïîìåðòè ç ãîëîäó, çàêîïàëèö³ëó ä³æêó êâàñîë³ – íåþ é ðÿòóâàëèñÿ.

Ïàì’ÿòàþ, ùî ç ãîëîäó ïîìåð Óäîâåíêî Ñèë³ôîíò Ôåäîðîâè÷. Âèìåðëà ñ³ì’ÿÑêîðîõîäà Òèìîô³ÿ ²âàíîâè÷à: äî÷êà Óëÿíà, ñèí Êîëÿ ³ â³í ñàì.

Êîëè ñ³ëüñüê³ àêòèâ³ñòè ïðèõîäèëè çàáèðàòè ¿ñò³âíå, ³ í³÷îãî áóëî âçÿòè, òîâîíè íå ãðåáóâàëè í³÷èì: çàáèðàëè ñêðèí³, ïîäóøêè, ïåðèíè ³ òàêå ³íøå. Ó íàñòàêîæ âèëó÷èëè ö³ ðå÷³, òî ìè ñïàëè íà øàìîòóõàõ. Õîò³ëè ç ìàòåðèíèõ ïëå÷åéçäåðòè íàâ³òü õóñòêó, àëå ìàòè íå äàëà. Ñåðåä ðåêâ³çèòîð³â áóëè: Óëèÿí÷èê³â Ìàê-ñèì, Óëèÿí Ïàí÷åíêî (öåé ïîò³ì êàÿâñÿ, ùî õîäèâ ïî õàòàõ, çàáèðàþ÷è îñòàííº).

Áàòüêî ï³ä ïîëîì çàõîâàâ êàëà÷èêè ³ êâàñîëþ. Çàáðàëè, áóëî, âñå öå, à ïîò³ìñêàçàëè:

– ßê çàïëàòèø çà ö³ õàð÷³, òî â³ääàìî òîá³.Áàòüêî ïîçè÷èâ ó ñóñ³ä³â ãðîø³ ³ âèêóïèâ. Áóëî òàêå ñòðàõ³òòÿ. Äóìêà

ó ìåíå òàêà: ãîëîä áóâ ñïðîâîêîâàíèé íàâìèñíå.Ó Õðóùà Êîñòÿíòèíà áóëî áàãàòî ä³òåé, êîëè òðîº ç íèõ ïîìåðëî ç ãîëîäó,

â³í ïîñêëàäàâ ¿õ íà ïëóãà, ïîâ³ç íà êëàäîâèùå, ïîêëàâ ìåðòâèõ ä³òåé ó ÿìó³ ïî¿õàâ íà ðîáîòó – îòàê õîðîíèëè ïîìåðëèõ.

Ó êîãî ³ç ñåëÿí í³÷îãî áóëî âçÿòè, òî âèêèäàëè ³ç õàò, â³äðèâàëè ñ³íè. Çàíåïîñëóõ âëàä³ ì³é áàòüêî ïîòðàïèâ ó äàëåê³ ñèá³ðñüê³ êðà¿. Á³ëüø³ñòü òàêèõ, ÿê³ ì³é áàòüêî, çàëèøèëèñü òàì íàâ³êè. ß ïàì’ÿòàþ ïåðåñåëåíñüêó ï³ñíþ, ï³ñíþâèãíàíö³â, ëþäåé, ÿêèõ â³ä³ðâàëè â³ä ð³äíî¿ çåìë³:

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

259

Çàâåçëè ìåíå íà Óðàë,Ó ãîðîä ×åëÿá³íñüê,ßêáè âè, ëþäè, çíàëè,ßêèé òàì ãîëîä.Íåìà õë³áà ³ âîäè,Ó ðîò³ âèñèõຠâ³ä íóäè.Íàçâîçèëè ñþäè ëþäåé²ç óñüîãî ñâ³òó.ª ³ ãàðí³, ³ ïîãàí³–Óñÿêîãî öâ³òó.ª ³ õëîïö³ ìîëîäöþâàò³,Òà íå äèâèñü, ùîá ïîæàðòóâàòè.Õîäÿòü, ÿê çâ³ðþêè – ¿ñòè õî÷óòü, òà íåìà ÷îãî,Òî é ëàìàþòü ðóêè.

Ð.S. Áàáóñÿ Ãàííà – íàòóðà ïîåòè÷íà, åíåðã³éíà, ó ñâî¿ ðîêè äîáðå ïàì’ÿòàºâñå ïðîæèòå. Ìîæå çàáóòè òå, ùî áóëî ê³ëüêà äí³â ÷è ðîê³â òîìó, àëå ãîëîäí³òðèäöÿò³ ðîêè íàâ³êè âêàðáóâàëèñÿ â ¿¿ ïàì’ÿò³. Íàçâàëà ùå îäíå “áëþäî” òèõñòðàøíèõ ë³ò: ðâàëè êàøêó ç îïóöüîê, çàïðàâëÿëè ìàêóõîþ ³ ¿ëè.

Ðîñòå ùàâåëü íà ëóç³ ñåðåä òðàâ,Ñòåáëî öèáàòå, äîâãóâàòå ëèñòÿ.  ðîêè ãîëîäí³ ÿê â³í âèðó÷àâ,Êîëè õîò³ëîñü, òàê õîò³ëîñü ¿ñòè!Õóäåíüê³ ðóêè øìîðãàëè â ðóêàâÇåëåíó êàøêó, àæ êîòèëàñü ñëèíà.Íåñëè äîäîìó, ÿê âåëèêèé ñêàðá,Áî ç ãîëîäó âæå ïóõíå âñÿ ðîäèíà. î÷àõ òóìàí ó ìàìè â³ä ïëà÷ó –Íà íå¿ äèâëÿòüñÿ ä³òêè ìàëåíüê³. –Îñü çàðàç ÿ ëàäî÷îê ñïå÷ó² áóäå âàì ùî ¿ñòîíüêè, ð³äíåíüê³...... Ðîñòå ùàâåëü íà ëóç³ ñåðåä òðàâ.² êîæíå ë³òî, õòî ñ³íöå çàãîòîâëÿâ,Ñóõèé ùàâåëü ñòàðàííî âèáèðàâ² â ñòîðîíó íåïîòð³á âèêèäàâ.Íå áóäå éîãî ¿ñòè õóäîáèíà:Íåñìà÷íå ³ òâåðäå, íåíà÷å äð³ò.À ¿ëà æ áî êîëèñü éîãî ëþäèíà,Ðÿòóþ÷è ðîäèíó, Óêðà¿íó, ñâ³ò...

Çàïèñàëà Î.Ñèäîðåíêî.30 ÷åðâíÿ 2007 ð.

260

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÏÀÂËÅÍÊÎ Â.Í.

(ñ. Ïðåîáðàæåííå íà Ëóãàíùèí³)

Ìåí³ áóëî òîä³ äåñÿòü ðîê³â. Íà Ñóìùèí³, çâ³äêè ÿ ðîäîì, íå ïåðåäà-òè, ÿêèé áóâ ãîëîä. Çàëèøèëèñÿ ìè òîä³ óäâîõ ç áðàòîì äâîþð³äíèì, ñòàðøèìíå íàáàãàòî çà ìåíå. Ìîÿ ìàìà âìåðëà ðàí³øå, à áàòüêî ïîìåð â³ä ãîëîäóó òîìó òðèäöÿòü òðåòüîìó. ²øîâ â³í äîäîìó ç ðîáîòè. À ïðàöþâàâ ñòîðîæåì íàêîëãîñïí³é ïòàõîôåðì³. Ìåòð³â äâ³ñò³ íå ä³éøîâ äî äîìó. Âïàâ ³ ïîìåð. Ñóñ³äéîãî çíàéøîâ òà ñàì ³ çàõîðîíèâ.

Ùî òàì õë³áà, ìàêóõè íàâ³òü íå áóëî. Áóð’ÿí ¿ëè, êóêóðóäçÿí³ êà÷àíè.Îäíèì ñëîâîì, õòî ùî çíàéäå.  êîëãîñï³ áóëè áóðòè ãíèëî¿ êàðòîïë³, òî ìè ¿¿ïåðåáèðàëè ³ ¿ëè.

Ðîçïîâ³äü ïðî òðèäöÿòü òðåò³é ð³ê, ìàáóòü, òðåáà ïî÷àòè ç òîãî ÷àñó, êîëèïî÷àëàñÿ êîëåêòèâ³çàö³ÿ. Îäí³ äîáðîâ³ëüíî éøëè ó êîëãîñï, â³äâîäèëè ñâîþ õó-äîáèíó. À õòî íå çàïèñóâàâñÿ äî êîëãîñïó, òèõ âíî÷³ çàáèðàëè ç äîìó, çàêðèâàëèäî êîëãîñïíîãî àìáàðó, à ïîò³ì êîëîíîþ ãíàëè äî ðàéöåíòðó, à êóäè äàë³ – âæå íåçíàþ. À ¿õí³õ êîíåé, êîð³â, áèê³â, ³íøó æèâí³ñòü çãàíÿëè ó êîëãîñïíèé ãóðò. ² ÷å-ðåç ð³ê ìàéæå âñ³ êîí³, âñÿ âåëèêà ðîãàòà õóäîáà â êîëãîñï³ ïåðåäîõëà. ß áóâ òîä³õëîï÷èíîþ ³ áàãàòî ÷îãî íå ðîçóì³â, àëå äóìàþ, ùî öå áóëî çðîáëåíî íàâìèñíå.Çãàäóþ, ÿê êîíÿì äàâàëè ÿê³ñü óêîëè ³ êîðîâàì òåæ. Õóäîáà ãèíóëà ï³ñëÿ íèõ.Õòî öå ðîáèâ, íå çíàþ, àëå, ìàáóòü, âîðîãè íàðîäó.

Ñåëà ïîçàðîñòàëè áóð’ÿíàìè. Òàêèõ äîð³ã, ÿê çàðàç, òîä³ íå áóëî, à áóëè ëèøåíåøèðîê³ ñòåæêè. ² êîëè ïðèéøîâ ãîëîä, òî ñê³ëüêè ÿ áà÷èâ ëþäåé îáàá³÷ öèõñòåæèíîê. Òîé ìåðòâèé ëåæèòü, òîé ¿ñòè ïðîõàº, òîé ïëà÷å. Ëþäåé ³ õóäîáó íåâñòèãàëè õîðîíèòè. Çàïàõ â³ä òðóï³â ïî ñåëó ñòîÿâ, ÿê íà ñêîòîìîãèëüíèêó.

Áóëè â ñåë³ äâà ÷îëîâ³êè, ÿêèõ ÿ çâó ï³ðàòàìè. ¯ì âèäàâàëè íåáàãàòî õë³áà,³ âîíè çáèðàëè òðóïè òà õîðîíèëè. Áóëè âèïàäêè, ùî âîíè êëàëè äî ñâ áðè÷êèùå æèâîãî ÷îëîâ³êà, ùîá â³äâåçòè íà êëàäîâèùå, ³ ãîâîðèëè: “Òàì çäîõíå”.

Íà äîðîãàõ ïîìèðàëè, íà ðîáîò³, â õàòàõ. Ùî ìîæå áóòè æàõëèâ³øèì –ëþäè ëþäåé ¿ëè. ϳøëè ìè ç áðàòîì ïî õóòîðàõ ìèëîñòèíþ ïðîñèòè. Áðàò áóâäîðîñë³øèé çà ìåíå. Îò ìè ³ õîäèëè â³ä õóòîðà äî õóòîðà, â³ä õàòè äî õàòè,ïðîñèëè ¿ñòè. Íå ó âñ³õ áóëî, ùî ¿ñòè, à â êîãî áóëî – îáîâ’ÿçêîâî ä³ëèâñÿ ç íàìè,ä³òüìè. Òî ìàòîðæåíè÷ê³â äàäóòü ç áåðåñòêà ÷è àêàö³¿, à â êîãî áóëè ùå êîðîâè,òî é ìîëî÷êà ç ÿêèìîñü áóð’ÿíîì äàäóòü.

Òàê îò. Çàõîäèìî ìè â îäíó õàòó. Áà÷èìî, ÷îëîâ³ê ëåæèòü íà ëàâ³. ̳é áðàò³ êàæå: “Äÿäþ, äàéòå ìèëîñòèí³, äàéòå ÷îãîñü ïî¿ñòè”. – “Çàðàç, ä³òî÷êè, çàðàç”.ϳäâ³âñÿ ç ëàâè ä³ä, ÿê çàðàç ïàì’ÿòàþ, çäîðîâèé ³, ìàáóòü, äóæå ñèëüíèé, Áåðåç ï³äëîãè ìàêîãîíà ³ çàìàõóºòüñÿ íà áðàòà, ùî ñòîÿâ ïîïåðåäó. Äîáðå, ùî â³í÷åðåç ùîñü ïåðå÷åïèâñÿ ³ íå ïîïàâ áðàòîâ³ ïî ãîëîâ³, à âäàðèâ ïî ïëå÷ó.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

261

Ïåðåëÿêàí³, ïîâèñêàêóâàëè êóëåþ ç õàòè, òà íà âóëèöþ. Á³æèìî äîðîãîþ ³ íåîçèðàºìîñÿ. Àæ òóò íàçóñòð³÷ ¿äå â³çîê, à â íüîìó äâà ÷îëîâ³êè, ìàáóòü, ÿêåñüíà÷àëüñòâî, áî ³ ê³íü äîáðå âãîäîâàíèé, ³ âîíè äîáðå çîäÿãíåí³. Ìè ¿ì ïî÷àëèêðè÷àòè. Çóïèíèëèñÿ ³ ïèòàþòü, ùî òðàïèëîñÿ. Ðîçïîâ³ëè âñå, ÿê áóëî. Áðàò ³ ñè-íåöü íà ïëå÷³ ïîêàçàâ. Ïðèõîäèìî çíîâó íà öå ïîäâ³ð’ÿ. Øóêàºìî – íåìຠä³äà.Çíàéøëè ó ñàäêó. À â³í ï³ä à´ðóñ ë³ã ³ ëåæèòü. ϳäíÿëè éîãî ö³ äâà ÷îëîâ³êà ³ ïîâåëèâ õàòó. Çðîáèëè îáøóê. ² ï³ä ï³÷÷þ çíàéøëè òðè ëþäñüê³ ãîëîâè. Äâ³ æ³íî÷³ ³ îäíó÷îëîâ³÷ó. Äîïðîñèëè éîãî. À â³í ùî ðîáèâ – âáèâàâ ëþäåé, âàðèâ õîëîäåöü, íàáàçàð éîãî íîñèâ ³ ñàì ¿â. ² íàñ òàêà äîëÿ ÷åêàëà, òà âèïàäîê âðÿòóâàâ.

³ä ãîëîäó ëþäè âòðà÷àëè ðîçóì. Áà÷èâ îäíîãî ðàçó, ÿê ëþäè, ùî âìèðàëèíà äîðîç³, êóñàëè îäèí îäíîãî. Áà÷èâ æ³íêó, ùå æèâó, à íà ¿¿ íîç³ áóëî âèð³çàíîì’ÿñî.

ßêáè ó ëþäåé ó òðèäöÿòü äðóãîìó íå ïîâèãð³áàëè âñå ìàéæå äî êðèõòè, òîöüîãî æàõó ³ íå áóëî á. À âçèìêó ïðîâîäèëèñÿ îáøóêè. Øóêàëè òèõ, õòî ïðèõîâóºõë³á. Òèõ, ó êîãî éîãî çíàõîäèëè, ñàäèëè âñ³ºþ ñ³ì’ºþ ç ä³òüìè íà ñàíè ³ âèâîçèëèðîçäÿãíåíèõ äàëåêî â ïîëå. À çèìà áóëà ëþòà, òî ëþäè òàì ³ çàìåðçàëè. Ö³ë³ñ³ì’¿ âèâîçèëè çà äîíîñàìè, àáî ÿêùî õòîñü ó ð³äí³ áóâ ç áàãàò³¿â.

Äîðîñë³ ïîìèðàëè ç ãîëîäó, à âñå æ îñòàííþ êðèõòó â³ääàâàëè íàì, ä³òÿì. íàøîìó ñåë³ áàãàòî ä³òåé çàëèøèëèñÿ ñèðîòàìè, òî äëÿ íàñ áóëî îðãàí³çîâàíîùîñü íà çðàçîê äèòÿ÷îãî áóäèíêó çà ðàõóíîê êîëãîñïó. Òî íàñ ÷èì ìîãëè, ï³äãî-äîâóâàëè. Òà é ìèëîñòèíþ õîäèëè ìè ïðîñèòè. Îòàê ÿ ³ âèæèâ.

• • •Ò³, õòî ïåðåæèâ òîé, 1933-é, í³êîëè íå çàáóäóòü éîãî. Òîæ ³ íàùàäêè ïîâèíí³

ïàì’ÿòàòè, ÿêó ã³ðêó ÷àøó âèïèëè ¿õ áàòüêè, ä³äè ³ ïðàä³äè. Òîìó ìè çâåðòàºìî-ñÿ äî òèõ ëþäåé, ÿê³ ïàì’ÿòàþòü ãîëîäíèé 33-é. Íàïèø³òü äî ðåäàêö³¿, ïîä³ë³òüñÿñâî¿ìè ñïîãàäàìè ç ÷èòà÷àìè ðàéîíêè. Ö³ ëèñòè áóäóòü æèâèìè ïàì’ÿòêàìèòîãî, ùî âèí³ñ íà ñâî¿õ ïëå÷àõ áàãàòîñòðàæäàëüíèé íàðîä.

×åñòíèõ Â. Ãîëîä 33-ãî. Ñâ³ä÷åííÿ î÷åâèäö³â. –Ëåí³íñüêèì øëÿõîì. – 1990. – 28 ëèïíÿ.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÀÂËÅÍÊÎ Ãàííè Ãðèãîð³âíè,

1907 ð. íàðîäæåííÿ(Äí³ïðîïåòðîâùèíà)

Ó ãoðîä³ ìîæíà áóëî ïðîæèòü, ïîòðîøêó äàâàëè õë³á, à â ñåë³… Ó ñ.Êàì’ÿ-íèñòà â Ï’ÿòèõàòñüêîìó ð-í³ ï³øëà ä³â÷èíà ïî ñèòî äî ñóñ³äêè, à ¿¿ çàð³çàëè òàìòà é ç’¿ëè. Ãîðå, ãîðå. Îé, òàêå òâîðèëîñÿ íà á³ëîìó ñâ³ò³, ñòðàøíî âñïîìèíàòè.

262

ѲÄ×ÅÍÍß

Ó Ìèõàéë³âö³, ÿ ÷óëà òîä³, ùî ¿ëè ä³òåé.  1933-ìó ïîãîëîâíî âñ³ âèìåðëè. ijòåéæèâèìè çàêîïóâàëè ó Ìèøóðèíîìó Ðîç³. Âèâîçèëè ¿õ íà áðè÷êàõ çà ñåëî ³ çàêî-ïóâàëè. Îäí³ ùå é ïðîêèäàëèñÿ òà ïðîñèëè, ùîá íå çàêîïóâàëè, áî âîíè ùå æèâ³.Òà íå ïåðòèñÿ æ ÷îëîâ³êàì íàçàä, êîëè ïîìðå äîõîäÿãà çîâñ³ì, òîä³ ùå ðàç ïðè-âîçèòè ¿õ, âîíè æ ³ ñàì³ ïóõë³ õîäèëè. Òàê îòî é çàêîïóâàëè æèâèìè.

À ùî ¿ëè? Ùî ìè ò³ëüêè íå ¿ëè. Òîâêëè êóðàé, ìëèíö³ ïåêëè, òàêå êîëþ÷å,à êîâòàëè æ éîãî, áî ¿ñòè õîò³ëè.

ß ç ãoðîäà ïðè¿õàëà â Ìèõàéë³âêó â îòïóñê. ¯ñòè òóò í³÷îãî. Áóëî â ìåíåãðîøåé ñê³ëüêèñü. ϳøëà ÿ â Ëèõ³âêó, êóïèëà êàðòîïëþ, à ä³â÷èíà (äî÷êà ìîÿìàëåíüêà) ùî ¿ñòèìå? Ëþäè êàæóòü: ÿê æå òè ç ìàëåíüêîþ áóäåø ³òè äîäîìó?Çàéøëà äî ò³òêè ÿêî¿ñü â õàòó, à ñàìà õî÷ó âèéòè. Ò³òêà ïîáà÷èëà òà êàæå: “Éäè,ó ìåíå º ùî ¿ñòè”. ß ï³øëà…

Ó ãîðîäaõ íå òàê, õî÷ ïî êðèõ³òö³ äàâàëè, à â ñåëàõ… Êîøìàðíà áóëà ãîëî-äîâêà. Ó ñóñ³ä³â äÿäüêà çàáðàëè ïðÿìî íà äîðîç³ (ÿê êóðêóëÿ), à õëîï÷èê éîãîïîìåð òîä³.

Êðàëè ä³òîê, íå áóëî ÷îãî ¿ñòè…Óáèâàëè íåâèííèõ ëþäåé. Îé-îé ñê³ëüêè. Çà í³÷ 260 äóø (öå òîä³ ò³ëüêè

“ìè” çíàëè, íå äàé, Áîã, õòî ïî÷óº). Ó òþðìè ¿õ ïîñàäèëè, ³ ïî îäíîìó âáèâàëè.Ó Ìèõàéë³âö³ áðàòà ìîãî çàáðàëè, ³ ïî ñåé äåíü éîãî íåìà.

…Ç ãoðîäó ïðè¿õàëà, â ìåíå íå áóëî í³÷îãî, ïóõëà ç ãîëîäó, íîãè ÿê êîëîäèáóëè, òàê³ âîäÿí³, ò³ëüêè äîòðîíåøñÿ äî øê³ðî÷êè òîíåíüêî¿, à âîäà á³æèòü. Äè-òèíó í³÷èì áóëî ïîãîäóâàòü. À â ñóñ³äêè áóëî õë³áöÿ òð³øå÷êè ³ ñîëîí³ îã³ðêè.Òàê ÿ äàì ¿ì (äèòèí³ é ìàòåð³) êðèõ³òêó, à òî äåðæó íà ïîò³ì.

Äðóãèé ðàç ïðèáóëà â ñåëî ÿ â 41-ìó, åâàêóþâàëè íàñ, òóò ³ ïðîæèëà. Õîò³ëàâè¿õàòü. Ðîáèëà â àðò³ë³. Êàòîðæàíñüêà ðîáîòà – äåíü ïðîðîáèø, ºë³ íà íîãàõñòî¿ø, ³ í³÷ ðîáè. Ëþäè ïîãîëîâíî ò³êàëè ³ç ñåëà â ãoðîä. À ³ç ñåëà â ãoðîä³ íåïðèéìàþòü, áî â ñåë³ í³êîìó â êîëãîñï³ ðîáèòü.

Ëþäè âñòóïàëè â êîëãîñïè. À õòî íå õîò³â, íà êàòîðãó â³äïðàâëÿëè. ßê ò³ëüêèïàðò³ºöü ¿äå â ñåëî, ëþäè ñ³äàëè ï³ä ìîñòîì ³ âáèâàëè. Õîðîøî ïðîõîäèëà êîëåê-òèâ³çàö³ÿ.

Äóæå òÿæêå áóëî æèòòÿ.Çàïèñàëà Ò.Ðó÷êà.

1993 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

263

ѲÄ×ÅÍÍßÏÀÂËÅÍÊÀ ²âàíà Çàõàðîâè÷à,

1924 ð. íàðîäæåííÿ(ñ-ùå Ãóáèíèõà Íîâîìîñêîâñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Ç ãîëîäó 1932–1933 ðîê³â ïîìåðòè ìåí³ ³ ìî¿é òåïåð³øí³é äðóæèí³ íå äàëèÿñëà, îðãàí³çîâàí³ ó íàñ â Ãóáèíèñ³. ßê íå ñêóäíî-á³äíî, à òàêè êîðìèëè. Ìè òîä³áóëè ìàë³, ³ âåñü òîé æàõ äî íàñ íå äóæå äîõîäèâ. À êàðòèíè áóëè ñòðàøí³ –ëþäè ç ãîëîäó çàìåðòâî ïàäàëè íàâ³òü ïîñåðåä âóëèöü, ö³ë³ äâîðè âèìèðàëè.À ùå ì³ë³ö³ÿ çàáðàëà âñ³õ ðîçóìíèõ òà îñâ³÷åíèõ ëþäåé. Áóâàëî, âíî÷³ ïðè¿äóòüïî êîãîñü ç íèõ, òî âæå òîãî á³äîëàõó ³ íå ïîáà÷èø ³ íå ïî÷óºø ïðî íüîãî. Õîäèëà÷óòêà, ùî ¿õ áåç ñë³äñòâà ðîçñòð³ëþâàëè äåñü çà ñóñ³äí³ì ñåëîì.

Áàãàòî áóëî âèïàäê³â ëþäî¿äñòâà. Á³ëÿ íàñ æèëà ñ³ì’ÿ – áàòüêî ç ìàò³ð’þ òàñèí ç äî÷êîþ. Òîæ ëþäè ðîçêàçóâàëè, ùî êîëè ïîìåðëà ìàòè, òî âîíè ç’¿ëè ¿¿ïå÷³íêó. Òàê ¿õ äîâãî ïîò³ì äðàæíèëè ³ “ïå÷³íêîþ” íàçèâàëè.

1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÀÂËÅÍÊÀ Ìàðêà Íèêèôîðîâè÷à,

1917 ð. íàðîäæåííÿ(ñìò. Ïåðåùåïèíå Íîâîìîñêîâñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Ìíå áûëî 15 ëåò, êîãäà íàñòóïèë ãîëîä 1932–1933 ãã.  òîì, 1932 ãîäó, óìåðìîé îòåö, è ìåíÿ âîñïèòûâàë ìîé äåä. Ãîëîä áûë áåçæàëîñòíûì. Ìàìà ðàáî-òàëà â ìåñòíîé øêîëå ó÷èòåëüíèöåé ïåíèÿ, à äåä áûë âèðòóîçîì èãðû íà áàÿíå,áëàãîäàðÿ ÷åìó ìû âûæèâàëè.

Äåä ïðèíîñèë äîìîé êîíñåðâû è êóñîê õëåáà. Êîãäà ìàòü ñïðàøèâàëà: “Îò-êóäà ýòî?” – äåä îòâå÷àë: “Çàðàáîòàë”. Òàê ïðîäîëæàëîñü íåñêîëüêî ìåñÿöåâ,ïîêà âîèíñêóþ ÷àñòü íå çàêðûëè. Ïîòîì ìû ñ ìàìîé óçíàëè, ÷òî äåä ïðîñèëìèëîñòûíþ, èãðàÿ íà áàÿíå. Ñíà÷àëà åìó áðîñàëè îáúåäêè, à ïîòîì ñòàëè ïðè-ãëàøàòü èãðàòü ïî âå÷åðàì, è çà ýòî ñîëäàòû äàâàëè ïàåê.

Çàòåì âîèíñêóþ ÷àñòü çàêðûëè, è ìû îïÿòü ñòàëè æèòü âïðîãîëîäü. Åëèâñå, ÷òî ìîæíî áûëî, âàðèëè ÷åðâåé è äåëàëè ñàëàò èç òðàâû è ëèñòüåâ. Æåâàëèáåðåçîâûé êëåé – ýòî áûë äåëèêàòåñ.

Îäíàæäû ÿ ïîéìàë â ëåñó âîäÿíóþ ÷åðåïàõó (â íàøåé ìåñòíîñòè î÷åíü ìíî-ãî ëåñîâ è áîëîò). È íàì ïðèøëîñü óáèòü åå è ñúåñòü, òàê êàê åñòü óæå áûëîíå÷åãî. ×åðåç 4 ìåñÿöà óìåð ìîé äåä, è ìû ñ ìàìîé îñòàëèñü âäâîåì. Çàêîí÷èëñÿãîëîä, ñåëî îïóñòåëî. Ìíîãèå ïîãèáëè â ðåçóëüòàòå ýòîãî çëîïîëó÷íîãî ãîëîäà.

[ϳäïèñ] Ì.Ïàâëåíêî8 ãðóäíÿ 1999 ð.

264

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÏÀÂËÅÍÊÎ Ìàðôè Ìèêèò³âíè,

1927 ð. íàðîäæåííÿ(ñ-ùå Ãóáèíèõà Íîâîìîñêîâñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Ñïåö³àëüíî äëÿ ä³òåé â êîæíîìó ñåë³ áóëè îðãàí³çîâàí³, ÿê ïðî íèõ êàçàëè,ÿñëà, ùîá ä³òëàõè íå ïðîïàëè ç ãîëîäó. Íàñ òàì ï³äêîðìëþâàëè. Òàì ìè âèêîíó-âàëè ³ äåÿêó ðîáîòó, õî÷à ÿêà ç íàñ òîä³ áóëà ðîáîòà…

ß ïàì’ÿòàþ, ùî îäíîãî ðàçó ä³òåé ïî÷àëè çáèðàòè äî îá³äó, à ìåí³ íàøàâèõîâàòåëüêà ³ êàæå: “²äè, Ìàðôî, äîäîìó, áî ó âàñ º ùî ¿ñòè”. ß, çâè÷àéíî,çðàä³ëà, ïðèá³ãëà äîäîìó, à ìàìà ìåíå ïîáà÷èëè ³ ïî÷àëè ïëàêàòè. Òàì ìàìàïåêëà áëèíè ç êîðè, êîìïîò ç ã³ëî÷îê ôðóêòîâèõ äåðåâ – ñëèâè ³ âèøí³, ìàëèíè.

Ãîðîá’ÿ÷³ ³ ãîëóáèí³ êðàøàíêè ìè äðàëè, ñëîâîì âñå, ùî õî÷ òðîõè áóëî¿ñò³âíèì.

1996 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÀÂËÅÍÊÎ Îëåêñàíäðè Ìèõàéë³âíè,

1919 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Âåñåëà óðêà íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³)

Ãîëîäîìîð ìè ïåðåæèëè äóæå òÿæêî.  ìî¿õ áàòüê³â ïîçàáèðàëè âñå ìàéíî,íàâ³òü äâîõ ãóñàê³â – ³ òèõ çàáðàëè. Áàòüêî ñïðîáóâàâ ãðàá³æíèê³â çóïèíèòè, àëåéîãî ïîáèëè ³ íàêëàëè íà íàñ øòðàô, ÿêèé ìè íå â çìîç³ áóëè âèïëàòèòè.

Áàãàòî ëþäåé ïîïóõëè ç ãîëîäó é ïîâìèðàëè. Ëþäè áóëè áåçñèë³, íå ìîãëèíàâ³òü âèêîïàòè ìîãèëè ïîìåðëèì. Òðàïëÿëèñü é âèïàäêè êàí³áàë³çìó. Íàøàñóñ³äêà, ó ÿêî¿ ïîìåðëà äèòèíà, çàõîâàëà ¿¿ â áî÷êó ³ ãîäóâàëà íåþ îñòàíí³õ òðüîõä³òåé.

Çàïèñàâ ².Æåâæèê.1998 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

265

ѲÄ×ÅÍÍßÏÀÂËÅÍÊÎ Óëÿíè Ïðîõîð³âíè,

1917 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ïîãðåáè Âàñèëüê³âñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.)

Ðîäèëàñü ÿ 28 ãðóäíÿ 1917 ðîêó ³ ïðîæèëà 70 ðîê³â, ³ çàõîò³ëîñü ìåí³îïèñàòè, ùî ÿ áà÷èëà â ñâî¿õ ïðîæèòèõ ðîêàõ.

ijä ì³é, Êëèì Ïàâëîâè÷, áóâ ñèðîòîþ ùå ç ÷îòèðüîõ ðîê³â, ìàâ òðîøêèçåìë³, áàòðàêóâàâ ³ ïîò³ì îæåíèâñÿ, âçÿâ ñèðîòó. Íàðîäèëèñü ó íèõ òðè ñèíè³ òðè äî÷êè. Çåìë³ áóëî äóæå ìàëî. Ñòàðøèé ñèí óáèòèé íà â³éí³ â 1914 ðîö³,â íüîãî òåæ îñòàëèñü ñèðîòè.

Ìî¿ áàòüêî ³ ìàòè ìàëè íàñ øåñòåðî, ñêóäíå æèòòÿ áóëî ó íàñ, á³äíÿê³â,çåìåëüêè òðîøêè ³ òî íà íàéêðóò³øîìó ãîðáêó. Ñïîìèíàþ, ùî â 1921-ìó ðîö³öèáóëüêó çåëåíó ¿ëè áåç õë³áà.  1925-ìó ðîö³ áàòüêî âñòóïèâ â êîìíåçàì, íà-ä³ÿâñÿ íà ëó÷÷å.  1928-ìó ðîö³ ïðîéøîâ çåìëåóñòð³é, ä³ëèëè çåìåëüêó, òî íàìâä³ëèëè òðè ãåêòàðè ãàðíî¿ ð³âíî¿, àëå íåäîâãî öå áóëî.

 1930 ðîö³ – êîëåêòèâ³çàö³ÿ, çàáðàëè çåìëþ, çàáðàëè êîíÿ, âîçà ³ ïëóãà, ÿêèéáàòüêî êóïèâ çà äâà ðîêè. Çðîáèëè áàòüêà ñåðåäíÿêîì ³ äàâàé íàñ ãðàáèòè ³ òàêãðàáèëè, ùî íå ïîêèíóëè í³ çåðíèíè, í³ æìåí³ ìóêè, í³ êóñî÷êà õë³áà. Îäåæóïîãðàáóâàëè, ÿêó ìàòè íàøà ä³â÷èíîþ çàðîáèëà, áî âîíà òåæ ñèðîòîþ çðîñòàëà³ ðîáèëà â ïàíà Ñë³ïóøîâà, ÿêèé òîä³ æèâ ó Âàñèëüêîâ³, äå ñåé ÷àñ ó÷èëèùå.Ãðàáèëè, êîãî ïîïàëî.  1932 ðîö³ ìàìà íàøà ¿çäèëà íà Êàöàïùèíó, ïðèâîçèëàîòòóäîâà õë³áà ³ íàñ ãîäóâàëà, íàñ áóëî âæå ï’ÿòåðî.

 1933 ðîö³ ïîñòèãëà óæàñòü Óêðà¿íó. Õë³áà âæå íå áóëî, êàðòîïë³ òåæ íåáóëî, âñå îãðàáèëè ³ âèâåçëè õòîçíà êóäè. ² íàñòàëà ñòðàøíà ãîëîäíà ñìåðòü, íàâóëèöÿõ ëþäè âàëÿëèñÿ, äå ìåðòâ³, äå æèâ³. À ïóõë³, ñòðàõ áóâ, ä³òåé çàâîäèëè,çàíîñèëè, êèäàëè, äå õòî ïîïàâ.  íàñ ñóñ³ä Àâðàìåíêî Éîñèï Ãðèãîðîâè÷ õëîï-öÿ Âàíþ, òàêîãî æ çà â³êîì, ÿê ÿ, çàâ³ç â Êè¿â ³ ïîêèíóâ, Âàíÿ íå ïîâåðíóâñÿ.Äðóãèé – ßøà, äîìà âìåð, à ä³â÷èíêó Ãàëþ â³ääàëè Ãàéäèñ³ Âàðö³. Âîíà çâàðèëàòå äèòÿ ³ ç’¿ëà, îñòàëèñü Éîñèï ³ Ìàð³ÿ áåç ä³òîê, àëå ÿêîñü âèæèëè ³ âæå àæâ 1938 ðîö³ ðîäèëè ñîá³ Ãðèøó, ÿêèé ³ ñüîãîäí³ æèâå.

Ñòðàøíî òîä³ áóëî âóëèöåþ ïðîéòè: ñêð³çü âàëÿëèñÿ ìåðòâ³ ëþäè.Çàñíóâàëè êîëãîñïè, êîìóíè. Òèõ, õòî âèõîäèâ íà ðîáîòó, ãîäóâàëè âàðåíîþ

âîäîþ, äàâàëè ïî îäí³é ëîæö³ âèêè. ̄ ëè ìè ïîëîâó, ñîëîìó, çåëåíü, ê³íñüêèé ùà-âåëü, àêàö³þ. ¯ëè, õòî ùî ïîïàâ, áî í³ õë³áà, í³ êàðòîïë³ íå áóëî. Îãðàáèëè íàøóÂêðà¿íó, ³ òàê âñå “áàòüêî Ñòàë³í” õîò³â, ùîá óêðà¿íö³â âèäóøèòè.

Îðãàí³çóâàëè êîìóíó â ñåë³ Áàðàõòè, äå æèâ ì³é äÿäüêî – ìàìèí áðàò, ÿêèéòåæ ð³ñ ñèðîòîþ. Îæåíèâñÿ, ìàâ ïàðó êîíåé ³ äâ³ êîðîâè, çâàëè éîãî ÒåðåøêîÌîðãóí, æ³íêà – Îëåêñàíäðà, ìàëè äåñÿòåðî ä³òåé. Òðóäèëèñü, çðîáèëè õàòêó,³ ùî æ – íàçâàëè öüîãî Òåðåøêà êóðêóëåì, âèäíî, òîìó, ùî ä³òåé áàãàòî áóëî.

266

ѲÄ×ÅÍÍß

Äàâàé éîãî ðîçêóðêóëþâàòü, ëàìàòü òó õàòî÷êó, ùî âîíè çðîáèëè, ðîçêèäàëèõàòó, ä³òîê íà äâ³ð âèêèíóëè. Äÿäèíà ìîÿ íå âèäåðæàëà – ðîç³ðâàëîñü ñåðäå÷êîâ³ä ãîðÿ, ³ òàì æå ïîìåðëà. Áåðóòü äÿäüêà ìîãî Òåðåøêà ç äåñÿòüìà ä³òêàìè,âèâîçÿòü çà Óðàë íà çàñëàííÿ. Çà ùî, ïèòàºòüñÿ, òàêà êàðà á³äíèì ëþäÿì? Óìè-ðຠäÿäüêî Òåðåøêî çà Óðàëîì, îñòàþòüñÿ á³äí³ ñèðîòè-ä³òè, ³ òàì æå ìåíø³çàãèáàþòü, à ñòàðø³ ÷åòâåðî âåðòàþòüñÿ íà Âêðà¿íó. Àëå ¿ì ì³ñöÿ íå áóëî, òîõòî â ïðèéìè, õòî íà ðîáîòè. À æèëè â ãóðòîæèòêàõ. Çàðàç ¿õ îñòàëîñü äâîº –Ãðèøà ³ Àíòîí³íà.

 ìàìè ì áóëè ùå é ñåñòðè, ÿê³ òåæ ïîìåðëè ç ãîëîäó. Áóëè Ìåäèê Òðè-ôîí ³ æ³íêà Ãàëÿ, òðè ñèíî÷êè – ßøà, Ñåðüîæà ³ Âàíÿ. Ö³ â ñåë³ Áàðàõòè ïîìåðëè³ ïîõîðîíåí³ á³ëÿ õàòè â ñàäó. Áîéêî Ìàðôà ç ÷îëîâ³êîì áóëà âèâåçåíà íà Àìóð.×îëîâ³ê ¿¿, Âàñèëü Áîéêî, òàì ³ ïîìåð. Ìàðôà ç ä³òêàìè âåðíóëàñü íà Âêðà¿íó ³òóò ïîìåðëà ç ãîëîäó, ïîìåðëè ³ ï’ÿòåðî ¿¿ ä³òîê. ßê ñòðàøíî çãàäóâàòè òå ãîðå,à ÿ æ âñå áà÷èëà, ³ í³÷èì áóëî ïîìîãòè ïóõëèì ³ ãîëîäíèì, áî ³ ñàì³ áóëè ãîëîäí³.

Îñòàëîñü çîâñ³ì ìàëî ëþäåé æèâèõ. À õòî öå ðîáèâ? Ñòàë³í òî êîìàíäó-âàâ. À ãðàáèâ õòî, à âáèâàâ õòî ëþäåé? Íå ò³ áàíäèòè, ùî ï³ä ³ì’ÿì êîìñîìîëó?×è ìîæóòü ÷åñí³ ëþäè óáèâàòè ñâî¿õ ëþäåé? ͳ. Òî ò³ëüêè áàíäèòè – ñòàë³íñüê³íàéìèòè. Ìè æ òî – óêðà¿íö³, ïîðà ñõàìåíóòüñÿ, ëþáèòü äðóã äðóãà, ãîðÿ ³ çëà íåðîáèòè í³êîìó, à íàîáîðîò – çàõèùàòü ³ äîïîìàãàòü òîâàðèøó ³ äðóãó. Íî ò³, õòîâìåð, òî íå áà÷èâ á³ëüøå, à õòî ïåðåæèâ, òîé ³ùå íàáà÷èâñÿ.

Äîæèëè äî 1941 ðîêó, ïî÷àëàñü â³éíà, ³ í³ìåöü çàë³ç íà Âêðà¿íó, ïðèêàçóâàâ,äóøèâ ³ âáèâàâ. óòëåð ç³ ñâî¿ìè åñåñ³âöÿìè äàâ ïðèêàç çàáèðàòü ìîëîäü â Ãåð-ìàí³þ. Õòî ïî¿õàâ, à õòî õîâàâñÿ, õòî â³äêóïëÿâñÿ, à õòî ç í³ìöÿìè òÿãàâñÿ, õòîíàñ ëîâèâ, õòî â³äïðàâëÿâ íà á³ðæó – ïîë³öà¿, äóðàêè é ïðåäàòåë³.

Ìåíå íàçíà÷èëè ùå ç ïåðâèõ ðàç³â íà Ãåðìàí³þ, íî ÿ âñå õîâàëàñü, òðîõè â³ääîêòîð³â â³äêóïëÿëàñü ³ âñå ñë³äèëà, ÿê õòî ïîâîäèòüñÿ ç ëþäüìè. Äî â³éíè áóëèêîìñîìîëêè – öå ìî¿ ïîäðóãè, ó â³éíó ç ïîë³öàÿìè ãóëÿëè ³ äàæå çàì³æ âèõîäèëèçà íèõ. ϳñëÿ â³éíè, ÿê íàø³ ïðèéøëè, çíîâ ñòàëè àêòèâ³ñòêàìè. Êðèâîøåÿ Ñòå-ïàí Ìàðêîâè÷ ïðè í³ìöÿõ ñï³âàâ óòëåðó “ìíî㳺 ëºòà”, ïðè íàøèõ – ñòàâ ó÷èòüä³òåé â øêîë³ ³ ùå ñ³ëüñüêèì ñóääåþ ñòàâ, ³ ñîðîìó íåìà.

Ìè æèëè êðàéí³ â³ä ïîëÿ, òî ÿê³ áóëè õëîïö³-ïàðòèçàíè íàø³ íà ö³é òåðèòîð³¿,ùî í³ìåöü çàõâàòèâ, ïåðåáèðàëèñü íà Æèòîìèðùèíó äî ïàðòèçàí³â, â íàñ êîæíî-ãî äíÿ áóëè íîâ³. Ìàòè ïåêëà õë³á ³ äî õë³áà, ³ âèðÿäæàëà ¿õ. Áàòüêî òåæ äåùîïîìàãàâ. Îò îäíîãî ðàçó çàõîäÿòü äî íàñ âòðüîõ, êàæóòü, ùî ¿ì òðåáà éòè ÷åðåçÕîâðàòêó íà Êóëèáàáó íî÷÷þ. Òðåáà éòè, à äîðîãè íå çíàþòü. Íàøà ìàòè áóëàðîçóìíà ³ â³äâàæíà, ñêàçàëà: “ß âàñ ïîâåäó”. Ç âå÷îðà íàëîæèëà ¿ì â òîðáèïðîäóêò³â ³ ïîâåëà. Âåëà òàê, ùîá íå çóñòð³òè í³ í³ìö³â, í³ ïîë³öà¿â. Ïîâåëà ÷åðåçäâ³ð Ãðèöàÿ Ïàâëà, òàì áóëà ñòåæêà, äå ðàí³øå õîäèëè íà ðîáîòó â ñàä. Ïîò³ìñàäîì ³ â Õîâðàòêó, ïîêàçàëà ¿ì äîðîãó ç Õîâðàòêè íà Êóëèáàáó, ³ íàäñâ³ò ïîâåð-íóëàñü äîäîìó. Ò³ëüêè ïåðåñòóïèëà ïîð³ã õàòè, à çà íåþ ïîë³öàé – Øïå÷êîþçâàâñÿ – ³ êàæå: ”Êóäè âîäèëà ïàðòèçàí³â, â Õîâðàòêó? Çàðàç çàïàëèìî õàòó

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

267

³ í³êîãî íå âèïóñòèìî ç õàòè”. Ìè âñ³ íà êîë³íà ïîïàäàëè ïåðåä íèì: “Çìèëóéñÿ,äàìî òîá³, ùî ñêàæåø”. Â³í ³ êàæå: “Äàâàé îâåñ äëÿ ìîãî êîíÿ ³ ñàëî, ÿêå ó âàñ º”.Áàòüêî â³ääàâ óâåñü îâåñ ³ áîäíþ ñàëà, àáè â³í æàíäàðìàì í³÷îãî íå ñêàçàâ.Îêàçóºòüñÿ, ùî öüîãî Ãðèöàÿ Ïàâëà äî÷êà Ôåäîñüêà â òîé ÷àñ ãóëÿëà ³ áà÷èëàìîþ ìàò³ð ³ òðüîõ ìóæ÷èí ³ ñêàçàëà ïðî òå öüîìó Øïå÷êó. ² â³í ñë³äèâ çà ìàò³-ð’þ, ïîêóäà âîíà âåðòàëàñü äîäîìó, ³ äîñë³äèâ àæ äî õàòè. Òåïåð öÿ ñàìà Ôå-äîñüêà ùå é ñóñ³äêîþ º ìåí³. ß ¿é íàïîìèíàþ, ùî âîíà îâ÷àðêà Øïå÷êîâà. Âîíàóò³êàº, íå ñëóõàº, à ëþäÿì êàæå, ùî ñâîþ æèçíþ ñïàñàëà. Äîáðå, ñïàñàé ñâîþæèçíþ, íî ³ äðóãîãî íå ãóáè. À ñê³ëüêè îò³ â ÷îðíèõ êîñòþìàõ ã³òëåð³âñüê³ ïîë³öà¿çãóáèëè ëþäåé, ä³òåé! Ìîëîäèõ ðîçñòð³ëþâàëè ò³ Øïå÷êè ³ Þðêè – áàíäèòè.

 1943 ðîö³ çà òèõ, õòî óò³êàâ â³ä âè¿çäó äî ͳìå÷÷èíè, ñòàëè çàáèðàòè çà-ëîæíèê³â. Çàáðàëè ³ ìî¿õ áàòüêà ³ ìàò³ð, çà÷èíèëè â äîì³, äå íå áóëî í³ îäíîãîâ³êíà ö³ëîãî, à áóâ ëþòèé ì³ñÿöü, ³ çèìà õîëîäíà. ß ïîæàë³ëà áàòüê³â ³ ïî¿õàëàñàìà ó âîºííèé ãîðîäîê. Êîëè ïðèéøëà, ìåíå çà÷èíèëè, à áàòüêà ³ ìàò³ð âèïóñòè-ëè. ×åðåç äâà äí³ íàñ â³äïðàâèëè íà ͳìå÷÷èíó. Âåçëè â òîâàðíÿêàõ, çàìêíåíèõàæ äî ñàìî¿ Í³ìå÷÷èíè, ÿê çàêëþ÷üîííèõ.  ͳìå÷÷èí³ áóëî âàæêî, ðîáîòà âàæ-êà: ç íî÷³ äî íî÷³, à ¿ñòè ìàëî: ê³ëî õë³áà íà òèæäåíü, íà çàâîäàõ òðóäíî áóëî,à õòî â õàçÿ¿â – òîìó ëó÷÷å. Ëþäè òàì óñÿê³ áóëè – ³ ëèõ³, ³ äîáð³, àëå íàì õîò³ëîñüïîøâèäøå äîäîìó.

Íî, ñëàâà Áîãó, ê³í÷èëàñü â³éíà. Õòî çàãèíóâ, à õòî ³ ïîâåðíóâñÿ äîäîìó.Ðîçâàëÿí³ íàø³ ãîðîäà ³ á³äí³ ñåëà, çíîâ ãîëîä íà Óêðà¿í³. Çíîâ Ñòàë³í ïðàâèòüäåðæàâîþ. Íàëîãè çà âñÿêó äåðåâèíêó, ïî äâ³ ³ ïî òðè òèñÿ÷³ ïîäàòêó, íà ïîçèêóíå ï³äïèøåøñÿ – áóäåø ñèäèòè â ñ³ëüðàä³ òðè äí³ ÷è é òèæäåíü, íå ïóñòÿòüäîäîìó, ïîêè íå ï³äïèøåøñÿ. À ÷èì çäàòè òó ïîçèêó, ÿê ãðîøåé íå áóëî?

 íàñ, ó Ïîãðåáàõ, ãîëîâîþ ñ³ëüðàäè áóâ Æóê Îëåêñà Äàíèëîâè÷, ìó÷èâëþäåé íàëîãàìè ³ ïîçèêîþ. Ì’ÿñî, øêóðó òâàðèíè, ìîëîêî – âñå â³ääàé , ÷è ºâ òåáå êîðîâà, ÷è íåìàº, à âñå ð³âíî â³ääàé. Öåé áóâøèé ãîëîâà ³ ñüîãîäí³ æèâåâ Êàëèí³âö³, ë³ñíèêóº, õî÷ óæå ³ íà ïåíñ³¿. Êîìóí³ñò â³ä â³éíè ³ äî öüîãî ÷àñó. Ƴíêàéîãî í³ ðàçó ñàïîþ íå âäàðèëà â ë³ñ³, à ïåíñ³þ ïîëó÷àº, ùî íà÷å ðîáèëà. Áóëàäîìîõàçÿéêà, à ãðîø³ ïîëó÷ຠÿê ðîáî÷à. Òàê³ â íàñ êîìóí³ñòè. Æóê ùå é ðîçáà-çàðþâàâ äðîâà áåç îðäåðà, ãðîø³ áðàâ â êàðìàí, òàê æå ³ ìàòåð³àë äëÿ ñòðîéêè.ß îäíà ó ë³ñ³ ðîáèëà, à â³í íàïèøå äóø 80 àáî 100 ³ ïîðîçïèñóºòüñÿ, à ãðîø³ â êàðìàí.

Ñê³ëüêè íåïðàâäè ðîáèëè òàê³ êîìóí³ñòè, ³ ïî ñüîãîäí³ ðîáëÿòü, áî íàæèâà-þòüñÿ íåïðàâäîþ, ãðàáóíêîì ãîñóäàðñòâà. Âîíè âæå ñòàð³, à ç ðîáîòè íå éäóòü,áî äîõîä äîáðèé íà ðîáîò³, ³ ¿õ ìîæíà íàçèâàòè êîìóí³ñòàìè?! Ãîñóäàðñòâåííèéãðàáèòåëü, à ìè âñå áîÿëèñÿ ñêàçàòè, áî â³í êîìóí³ñò, éîìó á³ëüøå ïîâ³ðÿòü –³ á³äíèõ ëþäåé äî â³äïîâ³äàëüíîñò³, àáî ³ äî â’ÿçíèö³. Öå äîáðå, ùî áóäòî ñòàëàñâîáîäà ñëîâà, òî ³ ìè, ñòàð³, çàâîðóøèëèñü. À òî âñå áîÿëèñü ³ äóìàëè, ùîêîìóí³ñòàì âñå äîñòóïíî – ³ êðàñòè, ³ î÷åâèäÿ÷êè áðàòè.

Ïèøó çíîâó çà ï³ñëÿâîºíí³ ãîäà. Ëþäè ãîëîäí³. Õòî íà Çàïàä ¿õàâ ïî çåðíî,ïî êàðòîïëþ... Ìîðîçè – 35 ãðàäóñ³â, à ìè íà áðåâíàõ àáî âóã³ëë³, ¿äåìî íà

268

ѲÄ×ÅÍÍß

Çàïàä, ³ ïîò³ì äîäîìó. Õîëîäíî, ê³ñòî÷êè ïðîâ³âຠâ³òåð, ñêîâóº ìîðîç, à ìè ¿äåìî,ùîá íå äàòè óìåðòè ç ãîëîäó ³ ð³äíèì ³ ñîá³. À ïðèêàç â³ä Ñòàë³íà: çäèõàé, à íåâ³çüìè í³ çåðíÿòè, í³ êîëîñêà. Íàøà ìàòè, òà ñàìà, ÿêà ãîäóâàëà ïàðòèçàí³â,âîäèëà ¿õ ó äîðîãó, ñê³ëüêè ãîðÿ â³ä ïîë³öà¿â ïåðåíåñëà, ñèíà ç ôðîíòó íå ä³æäà-ëàñÿ, à ùå áóëè äâà íåâåëèêèõ õëîï÷èêè, ÿê³ ¿ñòè õîò³ëè. Âîíà ï³øëà, íàçáèðàëàæìåíþ êîëîñê³â, à ñòîðîæ ïîòÿãíóâ ¿¿ äî êîëãîñïó, ³ ïî ïðèêàçó æèäà dzí÷åíêàñîá³ðàëèñü â³äïðàâèòè ìàò³ð íà Ñèá³ð. Àëå äàâ Áîã, ùîá ìàòè âòåêëà ³ õîâàëàñüäî ñàìî¿ çèìè, áîÿëàñü âèéòè ó äâ³ð. Á³äíà çàáîë³ëà ç ãîðÿ ³ ïîìåðëà. Íå áà÷èëàäîáðîãî æèòòÿ, ò³ëüêè ãîðå áóëî çà ãîðåì.

Ñòàë³í òà éîãî êîìóí³ñòè, êîìñîìîëüö³ ðîáèëè ãîðå ³ ñòðàæäàííÿ ëþäÿì,ñëîâà íå äàâàëè ñêàçàòè, â òþðìè ñàäîâèëè. Íî ñ³÷àñ íà÷å ñâîáîäà ñëîâà. À ÿ÷óþ ïî ðàä³î ñê³ëüêè êîìóí³ñò³â â îáêîìàõ, ðàéêîìàõ ïðàâèëè äåðæàâîþ. À âîíèíå êîìóí³ñòè, à ãðàá³æíèêè, ïîçàëàçèëè íà âèù³ ïîñàäè ³ äîâîäÿòü äî ðóéíóâàííÿíàøó ñòðàíó.

²ùå õî÷åòüñÿ çíàòè, ÷îãî â íàñ ñò³ëüêè ìîëîä³ áåç ðîáîòè? Ðîáîòè-òîâ íàø³é ñòðàí³ âèñòà÷èòü äëÿ âñ³õ, à ðîáèòè íå õîòÿòü. À áåç ðîáîòè ãðîøåéíåìà, í³õòî ¿ì íå ïëàòèòü, à ¿ñòè òðåáà äàòè é âèïèòü. Ùî ðîáèòü? ²òè êðàñòè?² êðàäóòü. ² í³õòî ¿õ íå ïðèòÿãຠäî â³äïîâ³äàëüíîñò³. Êðàäóòü, íàñèëóþòü, ¿õí³õòî íå ïðèáîðêóº, ì³ë³ö³ÿ íå ñë³äèòü, à çàðïëàòó ïîëó÷àº. ×åðåç ï’ÿíèöü³ ñòàðóõè íå ìàþòü ñàõàðó ³ êîíôåò, íà÷å âîíè âèíîâí³ â öüîìó. À ñàìîãîíùèêèâàðÿòü ñàìîãîí ³ òèñÿ÷³ ìàþòü, áî â íàñ ñïåêóëÿö³ÿ òàêà, í³äå íåìà òàêî¿, à äåãîñïîäàð³ ïîðÿäêó, äå âîíè? ijëÿòüñÿ ç òèìè, õòî ñàìîãîí âàðèòü, äå äð³æäæ³ïðîäàþòü, óæå ³ ñàõàð íà òîëêó÷ö³ 2,50 ê³ëî, àáî 3 ðóáë³. ×óëà ÿ ïî òåëåâ³çîðó,ùî çàïèòóâàëè ðîáî÷èõ êîíôåòíî¿ ôàáðèêè, ñê³ëüêè âèðîáëÿþòü êîíôåò? Ò³â³äïîâ³ëè, ùî ñò³ëüêè, ÿê ³ ðàí³ø ÷è é ùå á³ëüøå, à äå ò³ êîíôåòè, íå çíàþòü,êóäè ä³âàþòüñÿ...

Ïèòàþ: “×è â íàñ â Óêðà¿í³ ÷îãîñü íå äîñòàº?” Óñå º – ³ õë³á, ³ êàðòîøêà,ñàõàð, ³ âñå, ùî ïîòð³áíå â æèòò³, à äëÿ ëþäåé íåìà, ò³ëüêè ñïåêóëÿíòàì óñå º.À äå ìèëî? Íåâæå çàâîäè ñòîÿòü, íå ðîáëÿòü ³ ùî ï³âðîêó íåìà ìèëà, à çàïðàëüíèì ïîðîøêîì äóøàòüñÿ â ÷åðãàõ. Êóäè âñå ä³âàºòüñÿ?

ß, ñòàðåíüêà, ïðîøó ñòàâèòè íà ðóêîâîäÿù³ ðîáîòè ÷åñíèõ ðîçóìíèõ ³ ã³äíèõëþäåé.

Óñå ìîº, ùî ìîãëà, ùî ìàëà çíàòè, óñå òå îïèñàëà.[ϳäïèñ] Ó.Ïàâëåíêî

1997 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

269

ѲÄ×ÅÍÍßÏÀÂËÅÍÍί Àíàñòàñ³¿ ²âàí³âíè,

1923 ð. íàðîäæåííÿ(ñ-ùå Ãóáèíèõà Íîâîìîñêîâñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

ßê õîäèëè çàáèðàòè õàð÷³ ó ñåëÿí – ãîëîâà êîëãîñïó, ì³ë³ö³îíåð ³ ùå ÿê³ñüëþäè ç ãâèíò³âêàìè, òî âñ³ íàø³ ïðèïàñè çàáðàëè, çàáðàëè ³ êîíåé. À ÿê õîäèëèðîçêóðêóëþâàòè, òî íàñ âæå íå ÷³ïàëè – íàøà õàòà ³ ñàðàé ³ êëóíÿ áóëè ï³ä ñîëî-ìîþ, à öå çíà÷èëî, ùî ìè ³ íå êóðêóë³ ³ íå ñåðåäíÿêè. Ìåíå íàâ³òü ïðèéíÿëè äîÿñåë.

Íà íàøîìó êðà¿ áóëà îäíà ñ³ì’ÿ. ϳä ÷àñ ãîëîäó âñ³ ëþäè õîäèëè õóä³ òàïóõë³, à âîíè (Ñèäîðåíêè, çäàºòüñÿ ¿õ çâàëè), çäîðîâ³ òàê³, ïîâí³. Òàê ëþäè ïðè-ì³òèëè, ùî êîëè ÿê³ñü ì³íÿëè çàáð³äàëè äî íàñ ³ íåíàðîêîì ïðîñèëèñÿ äî íèõïåðåíî÷óâàòè, òî òóäè âîíè çàõîäèëè, à çâ³äòè âæå – í³. Çâè÷àéíî, í³÷îãî äîêàçà-òè í³õòî íå çóì³â, àëå æ ëþäåé íå ïðîâåäåø – âñ³ ïðî öå çíàëè. Õî÷à ¿ì òàêí³÷îãî é íå áóëî.  1935 ð. âîíè ïåðå¿õàëè â ³íøå ñåëî.

À ùå â òîìó ðîö³ íàøîãî áàòüêà áàíäèòè ÷óòü íå âáèëè. ³í ïîâåðòàâñÿç Ìèêîëà¿âêè (ñóñ³äíº ñåëî), í³ñ òðîõè êóêóðóäçè (êà÷àí³â ïóñòèõ). ² êîëè ìàéæåïîëîâèíó äîðîãè ïðîéøîâ, âèñêî÷èëî äâîº ç ñîêèðàìè, ïîãíàëèñü çà íèì, â³íëåäâå â³ä íèõ âò³ê. Ïîò³ì êàçàâ, ùî îäíîãî, çäàºòüñÿ, âï³çíàâ – òî áóâ êîëèøí³éîäíîñåëü÷àíèí.

2000 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÀÂËÈÊ Ìà𳿠Ñàâ³âíè,

1921 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ëåùèíö³ Ïîãðåáèùåíñüêîãî ð-íó ³ííèöüêî¿ îáë.)

ß çàñòàëà ãîëîä 1932–1933. Ìíå áûëî 11 ëåò, íî âåñü óæàñ òåõ ëåò ïîìíþî÷åíü õîðîøî, âåäü ýòî áûëè ñàìûå ñòðàøíûå âîñïîìèíàíèÿ äåòñòâà.

ß æèëà ñ ïàïîé è ìàìîé, áûëà åäèíñòâåííûì ðåáåíêîì â ñåìüå è ïîýòîìóìîè ðîäèòåëè (ïóñòü çåìëÿ èì áóäåò ïóõîì), îòäàâàëè ìíå ïîñëåäíåå, ëèøü áûìíå ñîõðàíèòü æèçíü, ÿ èì çà ýòî âå÷íî áëàãîäàðíà. Âåäü òî, ÷òî òâîðèëîñü óíàñ â ñåëå, íå ðàññêàçàòü áåç ñîäðîãàíèÿ. Ëþäè ãèáëè îäèí çà äðóãèì, ÷àùåâñåãî ýòî áûëè äåòè, õîòÿ èõ ðîäèòåëè äåëàëè âñå âîçìîæíîå è íåìûñëèìîå äëÿèõ ñïàñåíèÿ.

Íà îêðàèíå íàøåãî ñåëà æèëà ñåìüÿ èç 9 ÷åëîâåê.  ýòîé ñåìüå íå áûëîìàòåðè – îíà óìåðëà â ðåçóëüòàòå êàêîé-òî áîëåçíè, è âîñüìåðûõ äåòåé âîñïè-

270

ѲÄ×ÅÍÍß

òûâàëà áàáóøêà. Êîãäà âñå çàïàñû ïèùè áûëè èñ÷åðïàíû, ñòàðøàÿ ñåñòðà ïðåä-ëîæèëà áàáóøêå óáèòü ñåáÿ, ÷òîáû ïðîêîðìèòü ìëàäøèõ. Áàáóøêà íå ñîãëàñè-ëàñü, íî êîãäà ñòàëî ñîâñåì õóäî, è äåòè ïðîñòî íà ãëàçàõ ñòàëè ïóõíóòü îòãîëîäà, Ñâåòà (òàê çâàëè òó ñòàðøóþ ñåñòðó) ïîâåñèëàñü â ñàðàå è îñòàâèëàçàïèñêó áàáóøêå, ÷òîáû òà åå òåëî ðàñ÷ëåíèëà è ðàñïðåäåëèëà òàê, ÷òîáû ýòî-ãî ìÿñà õâàòèëà íàäîëãî. Ñâåòà î÷åíü ïðîñèëà íå ãîâîðèòü äåòÿì, ÷òî ñ íåéñëó÷èëîñü, à ñêàçàòü, ÷òî îíà ïîøëà èñêàòü ïèùó.

Ñëó÷àåâ, ïîäîáíûõ ýòîìó, áûëî î÷åíü ìíîãî, íî ÿ íå ìîãó ðàññêàçûâàòüäàëüøå, ìîå ñåðäöå íå âûäåðæèò ýòîé ïûòêè. ß è òàê, ñæàâ íåðâû, ðàññêàçûâà-ëà. Áîëüøå íè÷åãî ñêàçàòü íå ìîãó. Èçâèíèòå.

[ϳäïèñ] Ì.Ïàâëèê27 ëèñòîïàäà 1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÀÂËÈ×ÅÍÊÎ Ì.

(Ïîëòàâùèíà)

×èòàþ ïðî ãîëîäîìîð, ðåïðåñ³¿. ßê ñòðàæäàëè ëþäè â³ä ñòàë³íùèíè! Ìè íåìàºìî ïðàâà ïðî öå ìîâ÷àòè. ß, ñêàæ³ìî, ñòðàæäàþ é íèí³ ðàçîì ç òèìè ëþäü-ìè. Áóäüìî æ ìèëîñåðäíèìè! Õàé íå ïîâòîðÿòüñÿ í³êîëè ò³ æàõëèâ³ ÷àñè! ² äóæåäîáðå, ùî ñòâîðþºòüñÿ íàðîäíèé ô³ëüì ïðî “Ãîëîä-33”...

ѳëüñüê³ â³ñò³. – 1990. – 20 ëèïíÿ.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÀÂËÞÊ Ïåëàãå¿ Îëåêñàíäð³âíè,

1926 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ïå÷èíî-Ñîô³¿âêà Ìàãäàëèí³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Ïàì’ÿòàþ, ÿê ï³ä ÷àñ êîëåêòèâ³çàö³¿ ñïî÷àòêó ó íàñ çàáðàëè êîíÿ, ïîò³ì êî-ðîâó, à çãîäîì – é óñþ çåìëþ. Çàáðàëè õóäîáó, êîðîâó (ÿê çðîçóì³ëî, êîðìèëèöþóñ³º¿ ðîäèíè), ïî÷àëèñÿ òÿæê³ äí³. Õë³áà íå áóëî. Òîâêëè â ñòóï³ çåðíà êóêóðóäçè,ÿ÷ìåíþ, ïðîñ³þâàëè. Âàðèëè êàøó. Õë³á áóâ ò³ëüêè ïî âåëèêèõ ñâÿòàõ. Ñóï, áîðù¿ëè âïðèêóñêó ç êàøåþ.

 1933 ð. óðîæàé áóâ íîðìàëüíèé, àëå ëþäÿì í³÷îãî íå äàâàëè, ³ ñåëÿíè (³ ÿòàêîæ ç íèìè) âèìóøåí³ áóëè éòè ³ â³ÿòè ïîëîâó â ñêèðòàõ. Ðîçðèâàëè ìèøèí³íîðè; íàâ³þâàëè ³ íàçáèðóâàëè 2–3 ñêëÿíêè çåðíà. Ïðàâë³ííÿ êîëãîñïó íå äîçâî-ëÿëî íàâ³òü ç ïîëîâè â³ÿòè çåðíî, îá’¿æä÷èêè íà êîíÿõ ãàíÿëè ä³òåé â³ä ñêèðò.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

271

Äî íàñ äîäîìó ïðè¿æäæàëè àêòèâ³ñòè, øóêàëè é çàáèðàëè óñå çíàéäåíå (êðóïó,çåðíî). Áàòüêè ïðàöþâàëè.  ñ³ì’¿ òðîº ä³òåé. Äîñ³ íå ðîçóì³þ, ÿê ìè äîòÿãíóëèäî 1934 ðîêó, êîëè íà òðóäîäåíü ñòàëè âèäàâàòè ïî 150–200 ã çåðíà, òî öèì õî÷òðîõè ïîêðàùèëè ñòàíîâèùå.

Íà ñåë³ ïðîâîäèëè êîíòðàêòàö³þ – õîäèëà ëþäèíà, ÿêà äèâèëàñÿ íà íàñàä-æåííÿ ãîðîäèíè, íàçíà÷àëà, ñê³ëüêè ³ ùî òðåáà çäàòè ç êîæíîãî íàä³ëó.

Çàïèñàâ Â.Øóëèê.1999 ð.

ÏÀË²É Âàëåíòèí Îëåêñàíäðîâè÷(ñ. Êîðí³¿âêà Âåñåë³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿

(íèí³ Çàïîð³çüêà) îáë.): ëèñò äî Ãóðòîâîãî Ãðèãîð³ÿ Îëåêñàíäðîâè÷à(ì. Òîð÷èí íà ³ííè÷÷èí³)

... Ñêàçàòü, ÷òî ãîëîä 1947 ãîäà áûë òÿæåëûì, æèòåëè ñåëà, ïðàâäà, íå âñå,îïðîâåðãàþò. À ãîëîä 1933 ãîäà, äåéñòâèòåëüíî, áûë æåñòî÷àéøèì, è, ïî íåêî-òîðûì âåðñèÿì, èñêóññòâåííî ñîçäàííûì.

Èç èñòîðèè ñåëà [Êîðíèèâêè] èçâåñòíî, ÷òî â íåì â 30-õ ãîäàõ ïðîæèâàëîîêîëî 3500 ÷åëîâåê èëè 760 ñåìåé.  ãîëîäíûé 1933 ãîä èç íåãî âûåõàëî îêîëîïîëîâèíû æèòåëåé, à 1/3 ÷àñòü æèòåëåé óìåðëè ñ ãîëîäà... Ïîìíÿò â ñåëå, ÷òîîäíà æåíùèíà – Êèðèëåíêî ñî ñâîåé ñîñåäêîé åëè äåòåé. Ïåðâàÿ æåíà óìåðøå-ãî Øèÿíà Ñò.Ê. çàìàíèâàëà äåòåé, ïðîñÿùèõ ìèëîñòûíþ, ðåçàëà, æàðèëà ìÿñîè íîñèëà åìó ïåðåäà÷ó â òþðìó. Öåëûìè ñåìüÿìè óìåðëè Ïàðõîìåíêè, Âåðå-äîâñêèå, Ïðîñêóðû, Ïèëèïåíêè, Ñòàðèêè.

Öåðêîâü áûëà ëèêâèäèðîâàíà â 1934 ãîäó. Øêîëó, ÷òî áëèæå ê Ãàâðèëîâî,óíè÷òîæèëè â 1970 ãîäó. Êíèãè ïàìÿòè î ãîëîäå 1933 ãîäà, ê ñîæàëåíèþ, íåò.Åñòü ìóçåé ÂÎÂ: èìåþòñÿ ôîòîãðàôèè, íàãðàäû, íàãðàäíûå ëèñòû. Âîò, ïîæà-ëóé, è âñå, óâàæàåìûé Ãðèãîð³é Àëåêñàíäðîâè÷, ÷òî ÿ ñìîã óçíàòü î òåõ äàëå-êèõ è ñòðàøíûõ, ïî òåì âðåìåíàì, ãîäàõ.

Ñ ïî÷òåíèåì ê Âàì Â.Ïàëèé.ñ. Êîðíååâêà1992 ã.

Çàïèñàâ À.Áîíäàð÷óê.

272

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÏÀÌÏÓÕÈ Ìèêîëè

(ì. Æìåðèíêà ³ííèöüêî¿ îáë.)

ÆÈÂ Ó ÑÎÞÇ²ß íàðîäèâñÿ 1918 ð. â ñ.Öèáóëåâå Ìîíàñòèðèùåíñüêîãî ð-íó íà ×åðêà-

ùèí³, à îòæå áà÷èâ “ñòàíîâëåííÿ” ÑÐÑÐ, “ïåðø³ ï”ÿòèð³÷êè”, “áóä³âíèöòâîêîìóí³çìó”.

Ïàì’ÿòàþ 1924–1930 ðð., òàê çâàíèé ÍÅÏ, äåñÿòêè ÿòîê, ùî òîðãóâàëè ÷èìçàâãîäíî, à ïîò³ì êóäèñü çíèêëè. Ïàì’ÿòàþ êîëåêòèâ³çàö³þ, ðîçêóðêóëåííÿ, ñòà-ë³íñüêå “ãîëîâîêðóæåíèå îò óñïåõîâ”. Òîä³ áðèãàäèðè, àãðîíîìè, ñ³ëüñüêå íà-÷àëüñòâî íå ìàëè ó ñâî¿õ äâîðàõ í³ êîðîâè, í³ ñâèí³, àëå íå á³äêàëèñÿ, ÿê áèâèæèòè. Âèêîíóâàëè êîìàíäè ç ðàéîíó, î 5–6 ãîä. ðàíêó õîäèëè ïî õàòàõ, âèãàíÿëèëþäåé íà ðîáîòó â êîëãîñï ³ çà öå ìàëè âñüîãî âäîñòàëü.

Çíàþ, ÿê ëþäè ç³ ñïóõëèìè íîãàìè ïàäàëè íà âóëèöÿõ, çäàâàëè äîðîã³ ñåðöþðå÷³ äî òîðãñ³í³â. Îäèí ÷îëîâ³ê, âèì³íÿâøè çà çîëîòî õë³áà, âèéøîâ ç òîãî ìàãà-çèíó é ïî÷àâ ¿ñòè. Òóò æå é ïîìåð.

Êîëè íàïðèê³íö³ 30-õ ïî÷àëèñÿ ðåïðåñ³¿, ò³ëüêè ç Öèáóëüê³âñüêîãî öóêðîçàâî-äó, äå ïðàöþâàëî 1200–1300 ÷îëîâ³ê, âèâåçëè ïîíàä ïîëîâèíó ðîá³òíèê³â.

Íàñëóõàâñÿ îá³öÿíîê, ùî “íàøå ïîêîëåíèå áóäåò æèòü ïðè êîììóíèçìå”,ùî áóäå âèêîíàíî ïðîäîâîëü÷ó ïðîãðàìó. À ÿê êðè÷àëè “ïðî ñâºòëîº áóäóùºº!”

ß ëþáëþ ñâîþ Áàòüê³âùèíó Óêðà¿íó, àëå ïðèêðî ³ íàâ³òü ñë³çíî ìåí³, ùî íåâñ³ ìîæóòü çáàãíóòè: âîíà – íàøå ìàéáóòíº.

Íàðîäíà ãàçåòà. – 1996. – ¹ 18.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÀÍÀÑÅÍÊÎ Ïàëàæêè Âàñèë³âíè,

1901 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ëóêà Ëîõâèöüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.)

 ñòðàøíèé ãîëîäíèé 33-é ð³ê ÿ ëèøèëàñÿ ç òðüîìà ä³òüìè: Ìàíüêîþ,Ãðèøåþ é Âàíüêîì (11, 10 ³ 3 ðîê³â). ×îëîâ³ê – Ìèêèòà, ÿê êóðêóëü, áóâ âèñëàíèéâ 1931 ðîö³, êîðîâó òà êîíÿ çàáðàëè, à ìåíå ç ä³òüìè, òîä³ ùå çîâñ³ì ìàëåíüêèìè,âèãíàëè ç õàòè, âñ³ áîÿëèñü íàñ ïðèéíÿòè. Äîáðå, ùî çà ñåëîì áóëà êèíóòà âñ³ìàíå òî õàòà, íå òî çåìëÿíêà. Òàì ³ îñåëèëèñÿ, à ç ðå÷åé í³÷îãî áðàòè íå äîçâîëè-ëè, ñêàçàëè, ùî òî âñå êîëãîñïíå. Ùàñòÿ, õî÷ ìåíå ç ä³òüìè íå âèñëàëè.Ìóæèê³â çàáðàëè, äîâãî òðèìàëè çà÷èíåíèìè â ñ³ëüðàä³, à ïîò³ì êóäèñü â³äïðà-âèëè. Ïîò³ì ìè ä³çíàëèñÿ, ùî ðèòè Á³ëîìîðêàíàë áóëè âîíè ïîñëàí³. Òà é íàñ,

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

273

äðóæèí ³ ä³òåé êóðêóë³â, ç³áðàëè íà ñòàíö³¿ Þñüê³âö³ äëÿ â³äïðàâêè â Ñèá³ð.À êóäè ìåí³ ç òðüîìà ä³òüìè? ßê ¿õ âðÿòóâàòè? Äîáðå, ùî ñåñòðà Ïàðàñêà çãî-äèëàñÿ ëèøèòè â ñåáå ñòàðøó äî÷êó, áðàò ²âàí çàïðîïîíóâàâ çàëèøèòè â ñâî¿éñ³ì’¿ ìåíøåíüêîãî – Âàíüêà. Äóìàëà, ùî âæå á³ëüøå í³êîëè íå áóäó áà÷èòè ñâî¿õä³òîê. Ñê³ëüêè ¿õàëè äî ñòàíö³¿, òî ñò³ëüêè é äîðîãè íå áà÷èëà çà ñë³çüìè.À æ³íîê, ä³òåé ç³áðàëîñÿ! Êðèê, ñëüîçè… Âæå é âàãîíè òîâàðí³ ïîäàëè, êîëèðàä³ñíà çâ³ñòêà – íàø ðàéîí âèêîíàâ ³ ïåðåâèêîíàâ ïëàí çäà÷³ ïðîäóêòîâîãî ïî-äàòêó, ³ í³êîãî ç ðàéîíó â³äïðàâëÿòü íå áóäóòü. Ëþäè íåìîâ çáîæåâîë³ëè, êèíóëè-ñÿ âðîçò³÷. ² ìè ç Ãðèøåþ äåñü ï³ä ðàíîê äîáðåëè äî ñâ çåìëÿíêè. dzáðàëàÿ çíîâó ñâî¿õ ä³òîê äîêóïè. ßêîñü ïåðåáèâàëèñÿ, à òóò öåé ãîëîä. ß â êîëãîñï³ çàòðóäîäí³ ç ðàíêó äî âå÷îðà. ßê æèòè? Íåìຠ÷îãî í³ ïðîäàòè, í³ âèì³íÿòè. Âñåìîº áàãàòñòâî – ä³òè. Äîáðå, ùî äî÷êà âæå âåëè÷åíüêà – 11 ðîê³â, òî ç³ìíîþ íà ðîáîòó. Ùîñü ç íåþ òà çàðîáèìî. ×è êóñåíü õë³áà íàïîëîâèíóç ëîáîäîþ, ÷è êóõîëü êóëåøó. À õëîïö³ ö³ëèìè äíÿìè â ïîë³, ñèäÿòü á³ëÿ í³ðîê,õîâðàøê³â âèëèâàþòü. À çãîäîì ³ ¿õ íå ñòàëî. Ïî ñåëó í³ ê³øêà íå ïðîá³æèòü,í³ ñîáàêà íå çàãàâêàº. Âñ³õ ïî¿ëè. À â ñòàðøî¿ ì ñåñòðè Ïàðàñêè ÷îëîâ³êãîëîâîþ ñ³ëüðàäè áóâ. Âîíè íå ãîëîäóâàëè. Çàáîðîíÿâ â³í ìåí³ ³ ìî¿ì ä³òÿì³ ï³äõîäèòè äî ¿õíüîãî äâîðó. Íàâ³òü áèâ ¿¿ çà öå. Òî âîíà, áóëî, íàìîâèëàõëîïöÿì ì³ñöå, äå âîíè ¿¿ ïîâèíí³ áóëè ÷åêàòè, êîæíîãî äíÿ ùîñü òà é ïðèíå-ñå, êîëè ÷îëîâ³ê ç äîìó éøîâ. Òà ò³ëüêè ùå çàñâ³òàº, ÿê õëîïö³ âæå â çàçíà÷å-íîìó ì³ñö³, çàëÿæóòü â áóð’ÿí³ ³ ÷åêàþòü. Êîëè é äî âå÷îðà. ² ëåæàòüòèõåíüêî, íå ðîçìîâëÿþòü, íå ñì³þòüñÿ, ò³ëüêè î÷³ ãîëîäí³ äèâëÿòüñÿ – ÷è íåç’ÿâèòüñÿ ò³òêà Ïàðàñêà. ßêáè íå âîíà, òî á …

Äîáðå, ùî ì³é ÷îëîâ³ê Ìèêèòà áóâ ó òþðì³. Òàì õî÷ ïðàöþâàâ, òà õë³áäàâàëè. Òî é æèâèé ëèøèâñÿ. À ÷îëîâ³êè, ùî áóëè â ñåë³, âèìåðëè. Áàáè òà ä³òè.Ëèøèëèñÿ – ÷îëîâ³ê Ïàðàñêè òà ãîëîâà êîëãîñïó. À òàê òðàïèëîñÿ, ùî ïðèéøëàäî ìåíå æèòè áàáà ³ðêà, ñâåêðóõà ìîÿ. Çîâñ³ì îõëÿëà, ò³ëüêè íà ñîíå÷êî ³ âè-ïîâçàëà. Ïðîñòè ìåíå, Ãîñïîäè, êîëè ÿ â äóìêàõ æàë³ëà øìàòîê äëÿ íå¿. Ñàìàäàâàëà, à ñåðöå ùåì³ëî, öå á æå ä³òêàì êðàùå äàëà! Ïðîñòè ìåíå, Ãîñïîäè, ùîâ äóìêàõ æàë³ëà øìàòîê õë³áà!!!

À îñü ³ îñ³íü, âðîæàé çáèðàòè ÷àñ, ïîëÿ îáåð³ãàëèñÿ, îõîðîíó âèñòàâèëè.Áîÿòüñÿ ëþäè äî ïîëÿ ï³ä³éòè. Êîëè âèéøëè çáèðàòè âðîæàé, à é çåðíèíó áîÿçêîâ ðîò âçÿòè. Ïîáà÷å õòî, ðîê³â äåñÿòü ìîãëè äàòè, àáî é á³ëüøå. Òóò âðîæàéç³áðàëè, äåõòî òèõåíüêî çáèðàâ êîëîñêè, àëå íå äîçâîëÿëè. ² Ìàíüêà ïðîêðàëàñÿíà ïîëå, ùå æ äèòèíà. ¯¿ ï³éìàëè, òà òàê áèëà îõîðîíà, ùî ñîðî÷êà ïðèêèï³ëàêðîâ’þ äî ñïèíè. Äóìàëà, ùî é íå âèõîäæó ÿ ¿¿, ùî ïîìðå.

É äî öüîãî ÷àñó äÿêóþ Áîãîâ³, ùî â öåé ëþòèé ÷àñ âñ³õ ä³òåé çáåðåãëà.Çàïèñ: Ë.Ôåäîñ³ºíêî.

1979 ð.

274

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÏÀÍÀÑÞÊ Ëþáîâ³ Àíäð³¿âíè,

1921 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Áîðîäà¿âêà Âåðõíüîäí³ïðîâñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Òàòî, ìàìà, áàáóñÿ ïîâìèðàëè çà äâà òèæí³. À ÿ çàëèøèëàñÿ ó õàò³ ñàìà,12 ðîê³â ìåí³ áóëî. Ùî ìîæó ðîáèòè? ͳäå í³÷îãî íåìà ïî¿ñòè, ðàíî éäó ç õàòè,äî âå÷îðà õîäæó ïî ñàäêàõ ³ “ïàñóñÿ” – çåëåíü ¿ì, øóêàþ êâàñåöü, à éîãî âàæêîçíàéòè, áî íå îäíà ÿ õîäæó. ̄ ì ëèñòÿ ëèïè, âîíè ã³ðê³, àëå ¿ì. Øóêàþ ëîáîäó ³ òåæ¿ì. Ñëîâîì ÿê ê³çêà æèëà. Ïîò³ì çàñëàáëà, ëåæó ñëàáà (öå áóëî â ëèïí³).×åðåøí³ âèñòèãëè, à ÿ íåãîäíà âñòàòè, äî äåðåâà ä³ñòàòèñü. Ƴíêà ïðèéøëà,÷åðåøåíü ïðèíåñëà. Î÷³ ¿ëè á, à â ðîò³ ã³ðêîòà, ÿê ïîìè¿... Íå ìîæó í³÷îãî ¿ñòè.Òà ñàìà æ³íêà ïðèíåñëà ìåí³ ìåäó, ³ ìåä ÿ íå ìîãëà ¿ñòè çðàçó – â ðîò³ òàêàã³ðêîòà. Ïîò³ì çíîâó æ³íêà ïðèéøëà, çíîâ ìåäó ïðèíåñëà, ³ ÿ âæå ïî÷óëà â ðîò³ñîëîä. Ƴíêà òà é êàæå: “Öå äîáðå, ùî òè âæå ïî÷óëà íà ñìàê ìåä, áóäåø âèäó-æóâàòè”. Òà æ³íêà ðÿòóâàëà ìåíå â³ä ñìåðò³, ÿ çàâæäè ¿é áóëà âäÿ÷íà, êîëè âîíàæèâà áóëà, íå ìîæó òàêî¿ äîáðîòè çàáóòè.

1998 ð.

ÏÀÍ× ÏåòðîÇ ÙÎÄÅÍÍÈʲÂ. Ð²Ê 1933-É

Ùå äèâí³øèì º òå, ùî òðàã³÷í³ ïî䳿 1933-ãî ðîêó â ñåë³ Ïèðîãè Ãëî-áèíñüêîãî ðàéîíó Ïîëòàâñüêî¿ îáëàñò³, ÿê³ áóëè îïèñàí³ 4 ëèïíÿ 1991 ðîêóâ ãàçåò³ “Ãîëîñ Óêðà¿íè” (¹ 128) â ñòàòò³ “Ç ùîäåííèê³â. гê 1933-é”,òàê ³ çàëèøèëèñÿ íåïîì³÷åíèìè.  ö³é ñòàòò³ áóëè âì³ùåí³ óðèâêè ç ùî-äåííèêà 1933-ãî îäíîãî ³ç êîðèôå¿â óêðà¿íñüêî¿ ïðîçè Ïåòðà Ïàí÷à, 100 ðîê³âç äíÿ íàðîäæåííÿ ÿêîãî ìèíàëî â òîìó ðîö³.

Ìàëîéìîâ³ðíî, ùî áàãàòî ëþäåé ÷èòàëè ¿¿ â òîé ÷àñ, àáî çìîæóòüçíàéòè ¿¿ â Ãëîáèíñüê³é ðàéîíí³é á³áë³îòåö³ (ñ³ëüñüê³ á³áë³îòåêè áóëè áåç-æàëüíî çíèùåí³ ðàçîì ç êëóáàìè êó÷ì³âñüêîþ “ðåôîðìàòîðñüêîþ ÷óìîþ”).Òî æ ÿ ïîäàþ ïóáë³êàö³þ ç “Ãîëîñó Óêðà¿íè” ïîâí³ñòþ.

Ó âñòóïíîìó ñëîâ³ ñâ ãàçåòíî¿ ïóáë³êàö³¿ ²âàí ²ëüºíêî íàïèñàâ:“Ó êâ³òí³ 1933 ðîêó Ïåòðî Ïàí÷ ïðàöþâàâ ó âè¿çí³é ðåäàêö³¿ ãàçåòè“×åðâîíà Àðì³ÿ” â ñåë³ Ïèðîãè Ãëîáèíñüêîãî ðàéîíó Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ Ïîë-òàâñüêà) îáëàñò³. Ò³º¿ òÿæêî¿ âåñíè ãàçåòà øåôñòâóâàëà íàä êîëãîñïàìè.

Ïèñüìåííèê çóñòð³÷àâñÿ ç êîëãîñïíèêàìè, îäíîîñ³áíèêàìè, áà÷èâ íàâëàñí³ î÷³ òðàãåä³þ ñåëà, äîâåäåíîãî ïåðåãèíàìè, íàñèëüñòâîì ³ ïðîñòî-

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

275

òàêè íåîáìåæåíèì ³ íåçáàãíåííèì ðîçáîºì áþðîêðàòè÷íî-êîìàíäíî¿ ñè-ñòåìè äî êðàéíüî¿ ìåæ³. Ó ìèðíèé ÷àñ, íà ñïîêîíâ³÷íèõ áàãàòèõ ÷îðíîçå-ìàõ, ùî íå îáä³ëÿëè óðîæàÿìè ñåëÿí, ïîìèðàëè ç ãîëîäó õë³áîðîáè ³ ¿õíÿíàä³ÿ – ä³òè, ç ðóê ÿêèõ øâîíäåðè â³ä êîëåêòèâ³çàö³¿ âèäèðàëè îñòàííþêàðòîïëèíó.

Ö³ åï³çîäè ç äîêóìåíòàëüíîþ òî÷í³ñòþ âîñêðåøàþòü òðàãåä³þ é á³ëü1933-ãî.

 àðõ³â³ ïèñüìåííèêà º íà÷åðê îïîâ³äàííÿ íà òåìó ãîëîäó, àëå, ïåâíàð³÷, ïðî éîãî ïóáë³êàö³þ â ò³ ÷àñè íå ìîãëî áóòè é ìîâè”.

“Âóëèöåþ éøëè êîëãîñïíèêè, âîíè ùå ðàí³øå ïîì³òèëè, ÿê ñåðåä ìåðö³âï³äíîñèëàñÿ äîãîðè ÷èÿñü ðóêà ³ êâîëî, í³áè êîãîñü êëèêàëà äî ñåáå”.

Òÿãëî áóëî äîâåäåíî äî çíåñèëåííÿ. Ò³ëüêè ïåðåä ñ³âáîþ êîíåé çâåëè íàíîãè. Ç ÌÒÑ çà óìîâîþ îäåðæàëè äëÿ çàñ³âêàìïàí³¿ ø³ñòü òðàêòîð³â, à â Ïèðî-ãàõ – 4 êîëãîñïè: “Íîâå æèòòÿ”, “Çãîäà”, “³ìåí³ Øåâ÷åíêà”, “³ìåí³ Âîðîøèëîâà” [...]

Ó ñåë³ õë³áà íåìàº, à ÿêùî é º, òî íåãëàñíèé. Ïðîòå º á³ëüø çàáåçïå÷åí³êîëãîñïíèêè, º – ìåíø. Êîëãîñï ³ìåí³ Âîðîøèëîâà íàëàäèâ ãðîìàäñüêå õàð÷ó-âàííÿ: íà êîæåí òðóäîäåíü äî 8 êâ³òíÿ îäåðæóâàëè 200 ãðàì³â õë³áà ³ îá³ä (ïðè-âàðîê). Ùîéíî â³ä äåðæàâè îäåðæàëè 17 öåíòíåð³â æèòà é êóêóðóäçè íà õàð÷ó-âàííÿ. Òåïåð ãîëîâà êîëãîñïó ïëàíóº òàê: õë³áà ïî 400 ãðàì³â (300 íà îá³ä ³ 100 íàâå÷åðþ) ³ ïðèâàðîê òðè÷³ íà äåíü. Ãðîìàäñüêèì õàð÷óâàííÿì îõîïëåí³ (â ÿñëàõ)óñ³ ä³òè ç 4 ì³ñÿö³â äî 4 ðîê³â. Øêîëÿð³â ãîäóþòü â øêîë³. ²íøèõ ÷ëåí³â ðîäèíè –ìàëîìîæíèõ – ãîäóº êîëãîñï.

– Ó íàñ óñ³ âîíè îáðàõîâàí³. – êàæå ãîëîâà êîëãîñïó. – ß âæå òàê ïðèêèíóâ,ùî âèñòà÷èòü ïðîòÿãòè, àæ äîêè çàê³í÷èìî ïðîïîëêó áóðÿê³â.

– À ïîò³ì?– Òàì óæå ï³äå öèáóëÿ, áóðÿê, ðåäèñêà... À ïîò³ì ùå é äåðæàâà... Âîíà

â³çüìå äî óâàãè.Äèòÿ÷³ ÿñëà (ìàéäàí). ³êíàìè äî âóëèö³ ñòî¿òü âåëèêà õàòà. ×èñòåíüêî ï³äìå-

òåíèé äâ³ð. Îä÷èíÿºìî ç ³ðîþ äâåð³ ³ íàçóñòð³÷:À âæå, âåñíà, à âæå êðàñíà,²ç ñòð³õ âîäà êàïëå...Ó ïåðø³é õàò³ íà íèçåíüêèõ îñëîíàõ ðàçî÷êàìè, ìîâ ëàñò³âêè íà äðîò³, ñè-

äÿòü ä³òè. Âîíè ùå â ñâî¿õ ð³çíîìàí³òíèõ êîñòþì÷èêàõ, ó õóñòî÷êàõ, ó êàðòóçè-êàõ. Öå äèòÿ÷³ ÿñëà àðò³ë³ “Íîâå æèòòÿ”. ijòè òóò ç³áðàí³ â³ä ï³âòîðà äî ï’ÿòèðîê³â. ijòè ò³ëüêè äâîõ áðèãàä, ³íøèõ òðüîõ áðèãàä – ó äðóãîìó ê³íö³ ñåëà, áëèæ÷åäî äâîð³â êîëãîñïíèê³â.

Á³ëÿ ä³òåé õîäèòü òðè íÿíüêè ³ îäíà êóõîâàðêà. Íÿíüêè ïåðåâàæíî ç ìîëî-äèõ ä³â÷àò. Êóõîâàðêà ïîÿñíþº:

– Òîð³ê õîäèëè á³ëÿ ä³òåé æ³íêè. Òàê âîíî ã³ðøå. Áóëà é ä³â÷èíà. Òî óñ³ ä³òèäî íå¿ òàê ³ ëèïíóòü. Öüîãî ðîêó çàïèòàëè âæå ä³òåé, êîãî áàæàþòü. Òàê óñ³ çà“òüîòþ”, çà ä³â÷èíó. Òåïåð ó íàñ ä³â÷àòà.

276

ѲÄ×ÅÍÍß

– Ùî âè ¿ì âàðèòå?– Îöå áîðùó íàâàðèëà ïî äâà îïîëîíèêà, à âîíî ìàëî. Áî æ ò³ëüêè áóðÿ÷êè

òà êàðòîïåëüêè òðîõè ³ ïøîíà ïî 15 ãðàì³â. Äèòèíà ç’¿ñòü ³ çíîâó ðóêó ï³äíîñèòü:– Äîáàâîöüêè!.. Ãîëîäí³!ijòè âèñíàæåí³, æîâò³, õóäåíüê³, àëå áàäüîð³. Øóðà â³ðø³ ïî÷àëà ÷èòàòè.

Âîíà ïðî÷èòàëà àæ ÷îòèðè â³ðøèêè, àëå äîáðàòè çì³ñòó áóëî òðóäíî. Íàääâåðèìà ïîðòðåò Ò. Øåâ÷åíêà.

– Õòî öå, Øóðî?– Øåâ÷åíêî, ùî ïðî öàð³â.Ó äðóã³é ê³ìíàò³ ÷èñòåíüê³ “äà÷êè”, äëÿ ñïàííÿ óäåíü. Ùå äàë³ – ¿äàëüíÿ ç

íèçåíüêèìè ñòîëàìè é îñë³í÷èêàìè.  îêðåì³é ê³ìíàòö³ òðîº ä³òåé, ùî ñëàáóþòüíà øëóíêè. Ìîæëèâî, â³ä âæèâàííÿ ñàìèõ áóðÿê³â. Ìåíøîìó ï³âòîðà ðîêó. Âîíîìຠäèê³ áîæåâ³ëüí³ î÷³ ³ ñòàðå, âæå âèñíàæåíå æîâòå îáëè÷÷ÿ. Âîíî ÿêîñü ñêðþ-÷èëîñü, ìîâ åìáð³îí, óòêíóëîñÿ ó ïîäóøêó ³ ïèùèòü íå ïî–äèòÿ÷îìó, à ìîâ ìà-ëåíüêà ÿêàñü òâàðèíêà. Íà íüîìó á³ëåíüêà ñîðî÷êà.

– À ïîáà÷èëè á, ó ÿêîìó äðàíò³ ¿õ ïðèíåñëà ìàòè.  íèõ òàê ïîâ’¿äàâñÿ áðóä,ùî îñü óæå äâà äí³ íå ìîæåìî í³ÿê â³äïàðèòè.

Äâîº ³íøèõ ä³òåé óòêíóëèñÿ ëè÷êàìè â ïîäóøêó, ñïëÿòü, ù³ëüíî ïðèòèñíóâ-øèñü íà îäí³é äà÷ö³. Îêðåìî âîíè íå ìîæóòü ñïàòè. [...]

Ùå äàë³, ïî ö³é æå âóëèö³ “ÿñëà” (ìàéäàí) äâîõ áðèãàä êîëãîñïó ³ìåí³ Âîðî-øèëîâà. ×èñòî, òåïëî, óâàæíî. ijòè ñèäÿòü çà ñòîëèêàìè. Âîíè ÷åêàþòü íà îá³ä.Àëå ¿ñòè ìàéæå í³÷îãî. Áóðÿê âàðåíèé ³ áîðùèê. ͳ æèð³â, í³ ìîëîêà. [...]

Õàòà, ïåðåä ïîðîãîì îæåðåä ñîëîìè, ï³ä ñîëîìîþ, ïðîòè ñîíöÿ ãð³þòüñÿÏàâëóøêà, Ìèêèòà ³ ñîïëèâèé ²âàí. ̄ õí³ áàòüêè ïîâìèðàëè ö³º¿ çèìè â³ä ãîëîäó.

ijòè â÷èëèñÿ â øêîë³ – ïðîñÿòü îë³âöÿ é ïàïåðó.Äàþ ïî îäíîìó àðêóøèêó, à ³ðà – ïî îë³âöåâ³ ÷åðâîíîìó ³ ïî 25 êîï³éîê íà

êóï³âëþ ÷îðíèõ îë³âö³â. ²âàí ïëà÷å, ñê³ìëèòü, ïðîñèòü ³ ñîá³ ãðîøåé. Äàþ. Ïðî-ñèòü ¿ñòè.

– Ùîá Òèõîí ²âàíîâè÷ (çàâ. ¿äàëüíåþ) äàâàâ íå ïî 100 ãðàì³â õë³áà, à ïî 200. Òèõîí ²âàíîâè÷ ïðîïîíóº ³òè õëîïöÿì (à ¿ì 10, 14, 16 ðîê³â) íà ãîðîä çáèðà-

òè êà÷àíè â êóïó, òîä³ áóäå äàâàòè ïî 200 ãðàì³â.Ïàâëóøêà áëàêèòíîîêèé, ç ïðèºìíîþ äèòÿ÷îþ ïîñì³øêîþ. Õèòðî ïðîñèòü

õë³áà âïåðåä. Ìèêèòà ñ³ðèé, âèñíàæåíèé, çàìó÷åíèé. Ìîâ÷èòü. ²âàí ç ìàëåíü-êèì, ÿê ó ìàâïè, ëè÷êîì, ñëèíÿâèé ³ ñîïëèâèé, âåñü ÷àñ ïðèøåëåïóâàòî ñê³ìëèòü.

Îäâîäèìî íà ãîðîä.Ìèêèòà ïî÷èíຠïðàöþâàòè. Ïàâëóøêà òîðãóºòüñÿ. Íàðåøò³ áåðåòüñÿ é ñîá³

çà êà÷àíè. ²âàí ïðèøåëåïóâàòî äèâèòüñÿ íà ãîðîä, ïîò³ì ïî÷èíຠïëàêàòè:– ¯ñòè õî÷åòüñÿ.Äîìîâèëèñÿ, ùî ìè ïðèéäåìî ïåðåâ³ðÿòè. Àëå çà äâ³ ãîäèíè ìè çóñòð³ëè

ïîïåðåäó ²âàíà á³ëÿ ä³æêè ç ëóøïàéêàìè ç áóðÿê³â àæ íà äðóãîìó êóòêó ñåëà.³í áðàâ áðóäí³ ëóøïàéêè ³ ãðèç ¿õ ç çåìëåþ.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

277

Ïàâëóøó çóñòð³ëè â ñóñ³äíüîìó ñàäêó. Â³í ³øîâ äî ÿìè, ç ÿêî¿ âèêîïàëèó êóðêóëÿ õë³á. Ó Ïàâëóø³ íèçüêî çâèñàëè äîâã³ ðóêàâè éîãî âåëèêîãî ï³äæàêà.Ç-ï³ä òàêî¿ æ øàïêè ìèëî âèãëÿäàëè áëàêèòí³ î÷åíÿòà. Ïàâëóøà øóêàâ ïîæèâè.[...]

16.V².[1933]ÒðóïÓ ñóñ³äíüîìó õë³âö³, íà ïîäâ³ð’¿ àìáóëàòîð³¿, ä³òè íàòêíóëèñÿ íà òðóï ÿêî¿ñü

áàáè. Òðóï ëåæàâ òàì óæå òðåò³é äåíü.Ñüîãîäí³ ÿ ïîáà÷èâ öåé òðóï íà ìàëåíüê³é ïîâîçî÷ö³. Õëîïåöü â³ç éîãî íà

êëàäîâèùå õîâàòè.  ÿùèêó áóëà ñ³ðà êóïà áðóäíî¿ îäåæ³, çâåðõó ëåæàëà ïàðà÷îá³ò, ãîëîâà, çàâ’ÿçàíà á³ëîþ õóñòêîþ, çàâèñàëà íàïåðåä, îäíà áðóäíà æîâòàíîãà çâèñàëà ÷åðåç áèëüöå ïîçàäó ³ ï³äîøâîþ ÷åðêàëà îá çåìëþ.

Á³ëÿ àìáóëàòî𳿠ñòîÿëè æ³íêè ³ ëóñêàëè íàñ³ííÿ. Òðóï æ³íêè í³ÿêîãî âðàæ³í-íÿ íà íèõ íå çðîáèâ.

Ƴíêó öþ çíàéøëè â ïîë³, íà ð³ëë³. ²øëà âîíà ³ç ñóñ³äíüîãî ñåëà.Ãîëîâà ñ³ëüðàäè ðîçïîâ³â:– Âåñíîþ îöå, ÿê ïî÷àëî â³äòàâàòè, òàê ¿õ (òðóïè), ÿê ïî÷àëè çâîçèòè ñþäè

íà ñë³äñòâî. Îäíîãî ðàíêó âèõîäæó, à ¿õ ïîï³ä òèíîì ñòî¿òü òðóï³â ï’ÿòíàäöàòü.Ö³ëèé áàòàëüéîí. À âîíî îòî îñòàííÿ çàâ³ðþõà ÿê çíÿëàñÿ. ² êîãî çàõîïèëà âñòåïó, òàì ³ ïîõîâàëà. Ö³ëèé áàòàëüéîí. Ïîïðèòóëÿëè äî òèíó, âîíè é ñòîÿòü. [...]

Ñüîãîäí³ ïîõîâàëè áëàêèòíîîêîãî Ïàâëóøêó. Îá’¿âñÿ ñèðèõ áóðÿê³â, à ïîò³ìáîðùó íà êóõí³ 3–4-¿ áðèãàä, äå éîìó âèäàâàëè ñòî ãðàì³â õë³áà ³ ïðèâàðîê.

ß ïåðåõîäèâ ÷åðåç äâ³ð ö³º¿ êóõí³, ïåðåä ñàìèì íîñîì ðîç÷èíèëèñÿ ç òð³ñêîìäâåð³, ³ êóõîâàðêà, ñåðäèòà ³ çëà, â ïëå÷³ âèïõàëà öüîãî ñàìîãî Ïàâëóøêó:

– I íå âìèðຠòàêå ëåäàùî.³í, ñï³òêíóâøèñü, óõîïèâñÿ çà ñò³íó ³ çàïëàêàâ. Íà íüîìó áóâ òîé ñàìèé

äîâãîðóêàâèé ï³äæàê. Êîëè ÿ ïîáà÷èâ óïåðøå, ÿê â³í ï³ä ñîëîìîþ âðàíö³ ãð³âñÿïðîòè ñîíöÿ – ó íüîãî õèòðóâàòî áëèñêàëè ç-ï³ä øàïêè áëàêèòí³ î÷åíÿòà.

Çàðàç éîãî î÷³ áóëè ñóìí³. Îñòàíí³ õîëîäí³ äí³, à îñîáëèâî íî÷³ ïîãàíî â³äáè-ëèñÿ íà Ïàâëóøö³. ³í ñõóä ³ ïîñ³ð³øàâ. Ìàáóòü, íå êîæíî¿ íî÷³ â³í ñïàâ ó òåïë³éõàò³.

Ïàâëóøêà íàãíàâ ìåíå íà âóëèö³ ³ îáðàæåíèì òîíîì çàïèòàâ:– Äÿäþ, à äå ÿ öþ í³÷ áóäó ñïàòè?– Äî ò³òêè éäè.– Âîíà âèãàíຠìåíå. Çàéä³òü, ñêàæ³òü ¿é, ùîá íå âèãàíÿëà.– Ïàâëóøêî, òè, ìàáóòü, ïîãàíî âåäåø ñåáå, ÷åðåç òå âîíà é âèãàíÿº òåáå.

À ìåí³ íå ìîæíà âì³øóâàòèñÿ ó âàø³ ñïðàâè.Íàäâîð³ äóâ õîëîäíèé â³òåð, çàõîäèëà í³÷. Ïàâëóøêà éøîâ çà ìíîþ, ÿê

ïîáèòå öóöåíÿ, ³ ùîñü áóðìîò³â îáðàæåíî ñîá³ ï³ä í³ñ.Ñüîãîäí³ Ïàâëóøêè âæå íåìàº. Ïàâëóøêà ïîìåð.

278

ѲÄ×ÅÍÍß

À òðè äí³ òîìó äî ê³ìíàòè çàéøîâ âèñîêèé, äîñèòü âðîäëèâèé ³ ùå ìîëîäèéñåëÿíèí ç êîðîòåíüêîþ áîð³äêîþ ³ æóðíèìè î÷èìà. Çà÷èíèâøè çà ñîáîþ äâåð³,â³í âèíóâàòî çóïèíèâñÿ ³ ïîòåð ðóêè:

– I õîëîäíî, ³ ãîëîäíî.– À ÷îãî ãîëîäíî? Ó êîëãîñï³ ïðàöþºòå?– Ïðàöþâàâ ïî ñòîëÿðñòâó, òà öå ðóêó âæå â³äíÿëî é íå ìîæó. Äîâåäåòüñÿ

ïîìèðàòè, – êàæå â³í ïðî öå òàê ñàìî ñïîê³éíî, ÿê áè ñêàçàâ – äîâåäåòüñÿ ïðî-ïóñòèòè äåíü-äðóãèé. Äîêè ïðàöþâàâ, õî÷ îá³äàâ.

– À ñâîþ îñåëþ ìàºòå?– ß õîäèâ íà Âîëãó. Óæå òðåò³é ð³ê òàì ïðàöþâàâ, à îöå âèñëàëè íàçàä.

Ùîéíî ïðè¿õàëè – í³ÿêèõ çàïàñ³â, à âîíî ðóêà ùîñü, – ³ â³í êðóòèòü ðóêîþ, ñêîð-÷óþ÷è ïàëüö³.

ß äàâ éîìó øìàòîê õë³áà. ³í ïîêëàâ éîãî â êèøåíþ, ùå òðîõè ïîñòîÿâ³ ï³øîâ.

Ñüîãîäí³ éîãî ïîõîâàëè.³í êîëèñü ìàâ äîáðó îñåëþ â ê³íö³ ñåëà. Êîëè ïî÷àëàñÿ êîëåêòèâ³çàö³ÿ,

ñïðîäàâñÿ ³, çàáðàâøè æ³íêó é òðüîõ ä³òåé, ïîäàâñÿ â ñâ³òè.Òðè äí³ òîìó â³í ëåæàâ íà ïå÷³, òðîº éîãî ä³òåé (íàéñòàðøîìó 8 ðîê³â) ñèä³ëè

ç ïóõëèìè ç ãîëîäó íîãàìè íà ëåæàíö³. Ìàòè ¿õíÿ ï³øëà ä³ñòàòè õë³áà â äðóãåñåëî. ³í çàõîò³â óñòàòè ç ïå÷³, îá³ïåðñÿ íà ñëàáó ðóêó, íå âòðèìàâñÿ ³ âïàâ àæ íàäîë³âêó. Ç äîë³âêè â³í óæå íå ï³äâ³âñÿ. Òàê ³ ïðîëåæàâ òðóïîì òðè äí³, àæ äîêè íåïîâåðíóëàñÿ æ³íêà.

Ó÷îðà âíî÷³ ïîìåð íà ïå÷³ êîëãîñïíèê. ³í áóâ ñëàáèé ³ òèõî ïîìåð. Ƴíêàïåðåëÿêàëàñÿ ³ âíî÷³ âèñêî÷èëà íàäâ³ð ³ ïî÷àëà ãîëîñèòè. ͳõòî íå ïðèõîäèâ.

Âîíà êèíóëàñü äî ñóñ³ä³â, ùîá ³øëè äî íå¿ äî õàòè, áî âîíà ñàìà áîÿëàñÿçàéòè, àëå í³õòî íå ï³øîâ. Âîíà çíîâó ïîâåðíóëàñÿ íà ïîäâ³ð’ÿ é, óìë³âàþ÷è â³äñòðàõó ³ ðîçïà÷ó, ïî÷àëà ãîëîñèòè ùå äóæ÷å. Öå ïî÷óâ ãîëîâà êîëãîñïó. ³í ï³øîâäî íå¿ ³ ç âåëèêèì çóñèëëÿì çàâ³â äî õàòè, äå ëåæàâ íà ïå÷³ ìåðòâèé êîëãîñïíèê.[...]

Óïðàâà êîëãîñïó Âîðîøèëîâà óõâàëèëà âçÿòè âñ³õ ä³òåé äîøê³ëüíîãî â³êó íàãðîìàäñüêå õàð÷óâàííÿ... Ïðîòå â ñàìîìó êîëãîñï³ çîñòàëîñÿ õàð÷³â ò³ëüêè íàòðè äí³. Íàä³þòüñÿ, ùî äîïîìîæå ðàéîí.

– À ÿê íå äîïîìîæå?Ãîëîâà êîëãîñïó çëÿêàíî âèòð³ùèâ î÷³:– Äîïîìîæå! [...]Ó îäíîîñ³áíèêà çàáðàëè êîíÿ. Â³í ³ êàæå:– Ìåíå îï³øèëè. Êóäè òåïåð ÿ ãîäåí.Ó äåíü óðî÷èñòîãî âèõîäó êîëãîñïíèê³â ó ïîëå – îäíîîñ³áíèê³â ç³ãíàëè íà

êîëãîñïí³ äâîðè çàêèäàòè ÿìó. Êîëè îäíîîñ³áíèêè ïî÷àëè ïðîñèòèñÿ íà îá³ä,ç íèõ ïî÷àëè ãëóçóâàòè:

– Ó âàñ æå íåìຠ÷îãî ¿ñòè. Âè æ êàæåòå, ùî ãîëîäóºòå.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

279

À ãîñïîäàðíèê “Íîâîãî æèòòÿ” ïåðåâåðøèâ ó ñâîºìó íàõàáñòâ³ ïî âèêðèâ-ëåííþ ïàðò³éíî¿ ³ ðàäÿíñüêî¿ ë³í³¿. Êîëè îäíîîñ³áíèêè ïî÷àëè ãîâîðèòè, ùî ¿ì æåòðåáà ñâî¿ ãîðîäè êîïàòè, â³í íàõàáíî â³äêàçàâ:

– Õî÷ êîïàé, õî÷ íå êîïàé, âñå ºäíî ìè ó âàñ çåëåíöåì çàáåðåìî! Ó îäíîîñ³áíèêà Êíèøà, á³äíÿêà, âîñåíè ïðèéøëè ³, íå ñòàâëÿ÷è äî íüîãî

í³ÿêèõ âèìîã ùîäî õë³áîçàãîò³âåëü ÷è ³íøîãî ÿêîãîñü ïîäàòêó (ç îãîðîäèíè ³ ãð³øìèâ³í âèêîíàâ ïëàí, ñàìîîïîäàòêóâàííÿ ³ çóñòð³÷íèé: 24 êðá.+44 êðá.+44 êðá.,à ç õë³áà – íåäîâèêîíàâ ùîñü ïóä³â 10), ðîç³áðàëè êîì³ð÷èíó: äàõ óçÿëè íà ïàëèâîäî ØÊÌ (øêîëè êîëãîñïíî¿ ìàéñòåðíîñò³. – Ì.Î.)., à ñòåëþ – äî êîëãîñïó íàæîëîáè. Ïîò³ì ïðèéøëè, ñïóñòèëè ç öåïó ñîáàêó, ïðèñòðåëèëè, à öåï çàáðàëè.

– Ïðèéøëè, – êàæå Êíèø Ñâèðèä, – ðîçáèëè, çàáðàëè ³ íå ñêàçàëè çà ùî.Îäíîîñ³áíèê ç ÷åðâîíèì çàñìàëåíèì îáëè÷÷ÿì, êðåìåçíèé, ãîâîðèòü ãîëîñíî,í³áè áàëàêàºø ç íèì ÷åðåç íèâó. Íàâîäÿ÷è öèôðè, â³í äëÿ ï³äòâåðäæåííÿ çèðêàºâ á³ê äðóæèíè, àëå òàêèì ñåðäèòèì ïîãëÿäîì, íåìîâáè âîíà éîìó ìîæåçàïåðå÷èòè.

Éîãî äðóæèíà, äð³áíåíüêà ç îáëè÷÷ÿ, ç ãîñòðåíüêèì íîñèêîì ³ ãàðíåíüêèìèî÷èìà, çàòóðêàíà, òèõåíüêà ³ áî¿òüñÿ õî÷ áè íåíàðîêîì ïåðåáèòè ñâîãî ÷îëîâ³êà,ùî êîëèñü ó öàðñüê³é àð쳿 ñëóæèâ àðòèëåðèñòîì. Êîëè æ âîíà ïðîáóº âñòàâèòèé ñâîº ñëîâî, Ñâèðèä ñåðäèòî çèðêຠ³ ïðèêðèêóº:

– ß ñê³í÷ó, òîä³ òè áóäåø ãîâîðèòè... Íó ÿê áóëî íàñ ó áàòüêà òðîº ñèí³â, òîÿ ñîá³ â³äêóïèâ ó äâîõ áðàò³â îöå êëàïòèê... ß öå êàæó ïî-ùèðîñò³: õî÷ â³ðòå, õî÷í³, – ÿê ÿ âàñ íå çíàþ, ³ âè ìåíå íå çíàºòå, íó âîîá÷å, ÿê, ìîæíà ñêàçàòè, òîâàðèøâîºííèé êîìàíäèð, ³ ÿ ñëóæèâ êîëèñü â àðòèëåð³¿, ñêàçàòü áè, â öàðñüê³é ñëóæá³,íó öå æ òîä³ òàêå ïðàâèëî áóëî, ùî áðàëè... ß, êîíå÷íî, òàê äóìàþ: ðàçðîáëþ, òîáóäå ³ äëÿ ìåíå, ³ äëÿ äåðæàâè... ß æ éîãî íå ïåðåäàâ äðóã³é äåðæàâ³, à âîíè ç³ìíîþ ïîâîäÿòüñÿ, ñêàçàòè á, ãðóáî: ³äå ãîëîâà àðò³ë³ ÷è áðèãàäèð, íàø³ æ, çíàþÿ éîãî, çíຠâ³í ìåíå, òàê ³ íå ïîêëîíèòüñÿ, – ìîâëÿâ, òè îäíîîñ³áíèê, âîðîã.

– À ÿ òàê äóìàþ, ÿê íàì ïàðò³ÿ êàæå, ùî îäíîîñ³áíèê – ìàéáóòí³é êîëãîñï-íèê, òî âîíè ïîñòóïàþòü íåïðàâèëüíî... ß íå ïðîòè êîëåêòèâó. Õ³áà ÿ ïðîòè êîë-ãîñïó? Íó ÿ òàê äóìàþ: ÿê Ëåí³í ñêàçàâ – íå âñå çðàçó, ïîòðîøêó, íà îäíó ñòó-ïåíüêó, ïîò³ì íà äðóãó, à ïîò³ì ³ âñå – îöå ïðàâèëüíî. Íå â îäèí æå ð³ê òðåáà óñ³ìñòàòè êîëãîñïíèêàìè.

– Îï’ÿòü æå, íàñòðî¿ëè ôàáðèê ³ çàâîä³â, ìîæå, ìåí³ é ïðèºìíî ïîíîñèòè÷èñòåíüê³ êàëîø³ ³ ãàðíèé ï³äæàê, à ÿê ¿ñòè í³÷îãî áóäå, òàê ³ ï³äæàê íå íóæåí.Ñîáàêà áóâ íà öåïó – ïðèñòðåëèëè. Öå æ äî îäíîîñ³áíèêà ïðèéøëà...

À ÿ ïðîòè êîëãîñïó í³÷îãî íå ìàþ. Ò³ëüêè æ òðåáà çàñ³ÿòè, ïîñàäèòè ³ òîä³é ñêàçàòè: “Ïðèéì³òü, ÿ âàø”.

À ÿê ÿ ïîñ³þ, êîëè ìåí³ íå âêàçàëè, äå ñ³ÿòè? Òåïåð îò ñàäèòè êàðòîïëþ,ïëàí çàñàäèòè 18 ñîòîê. Òàê ÷èì æå ÿ çàñàäþ? Ç îñåíè çàáðàëè é êàðòîïëèíè íåçîñòàâèëè. Ïðîñèâ, õî÷ äëÿ ä³òåé ç öåáåðêó çîñòàâòå – ³ ñëóõàòè íå çàõîò³ëè.À ìè ÿê âîþâàëè, áóâàëî, ³ íàñòóïàºìî, ³ â³äñòóïàºìî, íó âîºííèõ çàáèðàºìî

280

ѲÄ×ÅÍÍß

â ïîëîí, à ìèðíîãî íàñåëåííÿ ³ òî íå òðîãàëè, íå òî ùî ä³òåé. Òàê ÿ äóìàþ, ùîäåðæàâà ìóñèòü æå äîïîìîãòè. Ïðàâäà, ÿ íåäîâèêîíàâ çäà÷ó õë³áà, ðàç ó ìåíåóðîäèëî ò³ëüêè 60 ïóäoâ, à ìåí³ íàëîãó – 90 ïóäîâ.

Ó òðèäöÿòü ïåðøîìó ðîö³ ÿ, ïðàâäà, çàêîïàâ ÷îòèðè ïóäè ïøåíèö³, ÿ íå òàêùîá õîâàòè, ÷è ùîá çãíèëà äåñü ï³ä äîùåì, à ñõîâàâ, ñêàçàòè á, ó ïîâ³òö³, âèêî-ïàâ ÿìó, ïîñòàâèâ ä³æêó, îáñèïàâ ¿¿ ñóõîþ ïîëîâîþ, ïîñòàâèâ ì³øîê, ³ çíîâó çâåð-õó – ïîëîâîþ... Íó âæå ïî–õàçÿéñüêîìó çðîáèâ. Âèðèëè. ... À â êîëãîñï íàì,çâè÷àéíî, òðåáà éòè, áî âæå íå òå, ùî áåðóòü çà ãîðëî, à é ä³ðî÷êó â ãîðë³ ðîá-ëÿòü, ùîá ³ äèõàòè âæå í³ÿê áóëî. À âîíî ò³ëüêè äóðíèé ó äîëîí³ ïëþº, êîëè ïîâîä³ ïëèâå...

Âõîäèòü ñóñ³äà ³ ìîâ÷êè ñ³äຠá³ëÿ ïå÷³, çãîäîì âõîäèòü ùå îäèí, çàïàëþº“êîçÿ÷ó í³æêó” ³ îïóñêàºòüñÿ íà êàðÿ÷êè á³ëÿ äâåðåé.

– Îò íåõàé ³ âîíè ñêàæóòü, ÿê, ìîæíà ñêàçàòè, îäíîîñ³áíèêè, ÷îãî ìè îõëÿëè?Òîé, ùî ñèäèòü íà êàðà÷êàõ, òðóñèòü çàäîì ³, ïîëóïàâøè î÷èìà, â³äêàçóº:– Îá ÷îì ãîâîðèòü. ßêáè âîíî éøëî â êîëãîñï – íå øêîäà. Ó ìåíå âçÿëè

êàðòîïë³ 35 ïóäîâ, à â êîìîðó ïîñòóïèëî 11 ïóäîâ. Âîò ó ÷îìó âîïðîñ.Çàõîäèòü ÷åòâåðòèé – öåé òåæ îäíîîñ³áíèê. Âîíè òåïåð òðèìàþòüñÿ ãóðòó,

ÿê ëàñò³âêè ïåðåä ïåðåëüîòîì ó âèð³é. [...]

24.V².[19]33.– Íó êîëè æ âè ãàäàºòå äî êîëãîñïó?– À êîëè? Îáñ³þñÿ, ïîñàäþ ãîðîä ³ òîä³ é äî êîëãîñïó, ùîá íå øòðèêàëè î÷³:

ïðèéøëè, ìîâëÿâ, ãîäóé âàñ. À òî âæå í³õòî íå ñêàæå. Âñå çðîáëþ ïî-ãîñïî-äàðñüêîìó.

Äðóãèé îäíîîñ³áíèê ñêàðæèòüñÿ, ùî â íüîãî çàáðàëè êâàøåí³ áóðÿêè é îã³ð-êè, õî÷ â³í ³ âèêîíàâ óñ³ ïîäàòêè. Ãîëîâà ñ³ëüðàäè:

– Íó ÿ æ âàì äàâ ñïðàâêó. Âàì óæå æ ïîâåðíóëè?Îäíîîñ³áíèê:– Ïîâåðíóëè... ͳ÷îãî íå ïîâåðíóëè.– Íó ÿ æ âèäàâ ñïðàâêó ³ âàì, ìàáóòü, óæå ïîâåðíóëè.– Òà âè æ çíàºòå, ùî í³÷îãî íå ïîâåðíóëè.– Íå çíàþ. À ñïðàâêó ÿ äàâ.Äðóãèé îäíîîñ³áíèê êàæå:– ß ìàâ òîð³ê áàãàòî êàðòîïë³. Âèêîíàâ ïëàí ïî çàãîò³âë³ íàéá³ëüøèé, ³ ùå

íàêëàëè – âèêîíàâ. Ðåøòó êàðòîïë³ äåðæàâ ó ÿì³, îäêðèòî. Ïðèõîäèëà êîì³ñ³ÿ,áà÷èëà êàðòîïëþ, íå áðàëà ³ í³÷îãî íå êàçàëà. Ïîò³ì óêðàëè ó îäíîãî êîëãîñïíèêàêîðîâó. Ïî÷àëè ïî ñåëó øóêàòè ì’ÿñà. Ïðèéøëè é äî ìåíå.

– Ìîæå ï³ä êàðòîïëåþ? À íó âèêèäàé.– Âèêèäàëè. ͳ÷îãî íå çíàéøëè. Íó à êàðòîïëþ, êàæóòü, çàáåðåìî.– Áåð³òü, àëå æ ìåí³ òðåáà íà íàñ³ííÿ.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

281

Ãîëîâà ñ³ëüðàäè:– ß æ òîá³ ïîâåðíóâ äâà öåíòíåðè. Îäèí öåíòíåð íà õàð÷³, à äðóãèé óçÿâ äî

çàêðèòîãî ðîçïîä³ëüíèêà íà çáåðåæåííÿ. Ùîá íå ïî¿â äî ïîñàäêè.Îäíîîñ³áíèê:– Õ³áà ÿ çìîæó îáñàäèòè îäíèì öåíòíåðîì 0,25 ãà, ùî ìåí³ ïî ïëàíó äîâåäåíî?– Îáñàäèø.– Êîëè æ òðåáà õóäî-á³äíî – 2,5 öåíòíåðà. À âè æ çàáðàëè ï’ÿòü öåíòíåð³â.

ßê æå òåïåð áóòè? [...]Ñüîãîäí³ ïîìåðëî äâîº êîëãîñïíèê³â ³ç àðò³ë³ Âîðîøèëîâà. Îäèí ñòàðèé

³ äðóãèé ìîëîäèé. Àðò³ëü ïîñëàëà âîçà îäâåçòè ¿õ íà êëàäîâèùå. Âåçëè ïîâçêóõíþ 3–4-¿ áðèãàä, à â öåé ÷àñ íà êóõí³ â ïå÷³, äå çâå÷îðà ïåêëè õë³á, íåñïîä³âàíîâèÿâèëè Ìèêèòó, ³ç òèõ òðüîõ áåçïðèòóëüíèõ, ùî ¿õ ÿ ïîáà÷èâ óïåðøå ï³ä ñîëî-ìîþ ïðîòè ñîíöÿ. Ìèêèòà áóâ ñåðåä íèõ ñòàðøèé, íàéìåíøèé – ãîëóáîîêèéÏàâëóøêà. Ïàâëóøêà âæå ïîìåð. Éîãî ïîõîâàëè. Ìèêèòó ñüîãîäí³ çíàéøëè âïå÷³, â³í áóâ áåç îçíàê æèòòÿ. Âèòÿãëè éîãî ç ïå÷³, ñàìå â öåé ÷àñ ¿õàëà ïîâç äâ³ðï³äâîäà ç äâîìà òðóïàìè íà öâèíòàð. Êîëãîñïíèêè, ùî áóëè íà êóõí³, âèð³øèëèñêîðèñòàòèñÿ ç ö³º¿ ï³äâîäè, âèíåñëè Ìèêèòó ³ ïîêëàëè äî òèõ äâîõ òðóï³â íàâîçà. Íà äâîð³ äóâ õîëîäíèé â³òåð ³ éøîâ äîù. Ìèêèòà ëåæàâ íåïðèêðèòèé. Äîùðîñèâ éîìó îáëè÷÷ÿ, â³ç òðóñèâñÿ ïî ãðóäêàõ, ïîðÿä ç ê³íüìè éøîâ ïîñìóòí³ëèéâèñíàæåíèé êîëãîñïíèê. Éîãî ëÿêàëè ö³ òðóïè, ùî ùå â÷îðà ïðàöþâàëè ç íèì íàïîë³, ³ ùî òàêîæ, ÿê ³ â³í, îäåðæóâàëè ò³ëüêè ïî 200 ãðàì³â õë³áà òà ïðèâàðîê.

Êîëãîñïíèê îçèðíóñÿ íà ñâî¿õ êîëèøí³õ ïîïë³÷íèê³â ³ çóïèíèâñÿ. Ç âîçà ì³æòðóïàìè ï³äíåñëàñÿ ðóêà â äðàíîìó ï³äæàö³. Âóëèöåþ éøëè êîëãîñïíèêè, âîíèùå ðàí³øå ïîì³òèëè, ÿê ñåðåä ìåðö³â ï³äíîñèëàñÿ äîãîðè ÷èÿñü ðóêà ³ êâîëî, í³áèêîãîñü êëèêàëà äî ñåáå.

Êîëãîñïíèêè îòî÷èëè âîçà. Íà íèõ ïîìóòí³ëèìè â³ä ÷àäó î÷èìà äèâèâñÿÌèêèòà.

– Ùî âè ðîáèòå? – ç ñåðöåì çàïèòàâ îäèí. – Æèâèõ ç ìåðöÿìè õîâàºòå?Õ³áà äîçâîëèëà ïàðò³ÿ õîâàòè æèâèõ ç ìåðöÿìè?

³çíèê ïåðåëÿêàíî êë³ïàâ î÷èìà. ³í íå â³ä÷óâàâ ñåáå çà âèíóâàòîãî, áî æéîìó Ìèêèòó ïîêëàëè ìåðòâîãî. Àëå ïî÷óòòÿ ïðèãí³÷åíîãî òàêîãî ïðèìèðåííÿç³ ñìåðòþ âðàçèëî, ³ áîëÿ÷å âðàçèëî ³ éîãî.

Ìèêèòó çíÿëè ç âîçà é çàíåñëè äî ñóñ³äíüî¿ õàòè.– Ìîæå, é ö³ ùå æèâ³? – ïîòîðñàâ â³çíèê êîëèøí³õ ñâî¿õ ïîïë³÷íèê³â. Àëå ï³ä

ðóêàìè áóëè âæå çàêëÿêë³ òðóïè. ³í çíîâó ïîòÿã äî öâèíòàðÿ. [...]

24.V².[19]33.Ñüîãîäí³ Ìèêèòà, ÿêîãî ìàëî â÷îðà íå ïîõîâàëè æèâöåì, ïîìåð. Òåïåð éîãî

âæå õîâàëè îäíîãî. Á³ëÿ ¿äàëüí³ ãîäóºòüñÿ òåïåð ò³ëüêè îäèí ²âàí. [...]Ïèñüìåííèê ïåðåáóâàâ â Ïèðîãàõ íå îäèí äåíü. ³í çì³ã ïîáà÷èòè

³ â³ä÷óòè âñþ ãëèáèíó ñòðàæäàííÿ ñåëÿí.

282

ѲÄ×ÅÍÍß

ϳäòâåðäæåííÿ ôàêòó â³äâ³äóâàííÿ Ïåòðîì Ïàí÷åì íàøîãî ñåëà ÿ çíàé-øîâ ó 2003 ðîö³ â ðóêîïèñíîìó “Íàðèñè ³ñòî𳿠ñåëà Ïèðîã³â”, ÿêîãî íàïèñàâêîëèøí³é â÷èòåëü Ïèðîãiâñüêî¿ øêîëè Ãóäèì Ïàâëî Àðõèïîâè÷: “³ä÷óòíà áóëàñèñòåìàòè÷íà äîïîìîãà øåô³â – á³éö³â ³ êîìàíäèð³â 75 ñòð³ëåöüêîãî ïîë-êó 25 ×àïàºâñüêî¿ äèâ³ç³¿. Ó 1933 ðîö³ â íàïðóæåíó ïîðó ïîñ³âíî¿ â Ïèðîãàõïðàöþâàëà âè¿çíà ðåäàêö³ÿ äèâ³ç³éíî¿ ãàçåòè. Ðåäàêòîðîì ãàçåòè áóâ âèç-íà÷íèé óêðà¿íñüêèé ïèñüìåííèê Ïåòðî Ïàí÷. Çà ðîêè äîâîºííèõ ï’ÿòèð³-÷îê êîëãîñïè ³ìåí³ Âîðîøèëîâà òà “Íîâå æèòòÿ” åêîíîì³÷íî çì³öí³ëè...”

Äàë³ Ïàâëî Àðõèïîâè÷ ïîâ³äîìëÿº ê³ëüê³ñòü êîíåé, êîð³â, îâåöü, ñâèíåé, êó-ðåé. ² í³ ñëîâà ó öüîìó íàðèñ³ íå ñêàçàíî ïðî ê³ëüê³ñòü æåðòâ ãîëîäîìîðó! Çàòåº çàïèñ, ÿê ñòâîðþâàëè êîëãîñïè:

“Ïðîòè ñîö³àë³ñòè÷íèõ ïåðåòâîðåíü íà ñåë³ ëþòî áîðîëèñÿ êóðêóë³.Ó Ïèðîãàõ, ÿê ³ ïî ³íøèõ ñåëàõ, âîíè çíîâó îáðîáëÿëè äåñÿòêè äåñÿòèíçåìë³, ìàëè áàãàòî êîíåé, õóäîáè, ðåìàíåíòó. Êóðêóë³ ñïåêóëþâàëè õë³áîì,õîâàþ÷è éîãî â³ä äåðæàâè.

Çà ð³øåííÿì çàãàëüíèõ çáîð³â ñåëÿí ó êóðêóë³â áóëî êîíô³ñêîâàíî ìàé-íî, ÷àñòèíà ¿õ áóëà âèñëàíà çà ìåæ³ Óêðà¿íè.

30 ñ³÷íÿ 1930 ðîêó â Ïèðîãàõ â³äáóëèñÿ çáîðè ñåëÿí, íà ÿêèõ áóëî ïðèé-íÿòå ð³øåííÿ ïðî ñòâîðåííÿ â ñåë³ ñ³ëüñüêîãîñïîäàðñüêî¿ àðò³ë³. Îðãàí³çà-òîðàìè êîëãîñïó áóëè êîìóí³ñòè, êîìíåçàì³âö³, ñåëÿíè-á³äíÿêè”.(Ãóäèì Ï.À. âêàçàâ ëèøå 6 ïð³çâèù. – Î. Ì.)

“Ïðî ñâîº áàæàííÿ âñòóïèòè äî êîëãîñïó çàÿâèëè á³ëüøå 200 ñåëÿí.Íîâîóòâîðåíîìó êîëãîñïó áóëî ïðèñâîºíî ³ì’ÿ Ê. ª. Âîðîøèëîâà.

Âåëèêó ðîëü ó ñòâîðåíí³ ³ çì³öíåíí³ ïåðøîãî êîëãîñïó â³ä³ãðàâ ïîñëà-íåöü ïàðò³¿ äâàäöÿòèï’ÿòèòèñÿ÷íèê ç Äîíáàñó Ïàí³÷èâ”. (ßêàñü í³ñåí³òíè-öÿ: ùîá êðàùå ïðàöþâàëîñÿ ñåëÿíàì, ùîá ç³ãíàòè ¿õ ó êîëãîñï, ïîòð³áåí áóâ ùå³ øàõòàð ç Äîíå÷÷èíè!!! – Î. Ì.).

“Êóðêóë³ ³ ¿õ ïðèõâîñòí³ øêîäèëè êîëãîñïó, øèðèëè ïðîâîêàö³éí³ ÷óò-êè. Âåñíîþ 1930 ðîêó ï³äáóðåí³ âîðîãîì æ³íêè ðîç³áðàëè ïî äâîðàõ óñóñ-ï³ëüíåíèõ ðàí³øå êîíåé ³ êîð³â. Îêðåì³ ñåëÿíè âèéøëè ç êîëãîñïó. Âë³òêó,ï³ä ÷àñ æíèâ, ó äîñòèãàþ÷èõ õë³áàõ â³äøóêàëè êîëãîñïíèêè çàáèò³ ó çåìëþøâîðí³, çíàõîäèëè â ñíîïàõ ï³ä ÷àñ ìîëîòüáè çóáêè áîð³í.

Àëå êîëãîñïíèêè, êåðîâàí³ ïàðò³ºþ, ìóæíüî ïåðåáîðþâàëè òðóäíîù³.Âë³òêó 1930 ðîêó â ñåë³ áóëî ñòâîðåíî ùå îäíó ñ³ëüñüêîãîñïîäàðñüêó àðò³ëü –“Íîâå æèòòÿ”. Êð³ì òîãî, îðãàí³çîâàí³ áóëè íåâåëèê³ ÑÎÇè ³ìåí³ Ïåðøîãîòðàâíÿ, òà “×åðâîíèé ëàí”. Ó 1931 ðîö³ àðò³ëü “Íîâå æèòòÿ” ³ ÑÎÇèîá’ºäíàëè â îäèí êîëãîñï “Íîâå æèòòÿ”.

Çàïèñàâ Îëåêñàíäð Ìàò⳺öü.2004 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

283

ѲÄ×ÅÍÍßÏÀÍ×ÅÍÊÀ Âàñèëÿ ªðåì³éîâè÷à,

1925 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Âåðõí³é Òîêìàê ×åðí³ã³âñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ (íèí³ Çàïîð³çüêà) îáë.)

 ãîäû ãîëîäà ó íàñ áûëà áîëüøàÿ ñåìüÿ – âñåãî 8 ÷åëîâåê: îòåö, ìàòü,ðîäèòåëè îòöà è ÷åòâåðî äåòåé. Îòåö ðàáîòàë ñòîðîæåì íà òîêó (òàì õðàíè-ëîñü çåðíî). Îäíàæäû, óõîäÿ äîìîé, îí âçÿë â êàðìàí ïðèãîðøíþ çåðíà.Îá ýòîì óçíàëè, çåðíî çàáðàëè, à îòöà ñóäèëè. Ñèäåë â ÄÎÏÐå (òþðüìå).

Âî âðåìÿ ãîëîäà àäìèíèñòðàöèÿ çàáèðàëà âñå, èñêàëè âåçäå, â äîìå îòî-äâèãàëè ìåáåëü, çàãëÿäûâàëè âî âñå áàíêè, ïåðåêàïûâàëè âî äâîðå. Íàøàñåìüÿ ñïðÿòàëà çåðíî íà ïîñåâ â ïîäâàëå, çàêîïàëè â çåìëþ è íà òî ìåñòî, ãäåçàêîïàëè, ïîñòàâèëè ÿùèê. Ýòî çåðíî íå íàøëè.

Çàïèñàëà Î.×èñòÿêîâà.1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÀÍ×ÅÍÊÀ Îëåêñ³ÿ (ì. Ìà곿âêà Äîíåöüêî¿ îáë.)

Òàìàð³ Ôåäîð³âí³ Ãðàôîâ³é, ìî¿é áàáóñ³, òîä³ áóëî 14 ðîê³â. Æèëà ¿¿ ñ³ì’ÿ âñåë³ Êèðèë³âêà íà ʳðîâîãðàäùèí³. Áàòüêî áóâ ïðîñòèì ðîá³òíèêîì â êîëãîñï³,íà øè¿ â ÿêîãî “âèñ³ëè” æ³íêà, øåñòåðî ä³òåé ³ ñòàðà ìàòè. Áàáóñÿ áóëà îäí³ºþ ³çñòàðøèõ, òîìó â³äïî÷èíêó â íå¿ ìàéæå íå áóëî. Âë³òêó ïðàöþâàëà íà ïîë³,à âçèìêó – íà ôåðì³. ϳçíî âîñåíè 1932 ðîêó ñòàëè ïðèõîäèòè óïîâíîâàæåí³³ çàáèðàòè âñå, ùî áóëî. Âîíè âñòèãëè ïîáóâàòè ñêð³çü: â õàò³, â ñàðàÿõ, â ïîãðåá³.Æîäíà ù³ëèíà íå âèïàëà ç ïîëÿ ¿õíüîãî çîðó. ϳñëÿ òàêèõ â³çèò³â â äîì³ íå ëèøà-ëîñÿ àí³ êðèõòè. ѳ쒿 äîâîäèëîñÿ ñóòóæíî – ¿ëè òðàâó, êðîïèâó. Ìîëîäø³ áåçê³íöÿ ïðîïàäàëè â ë³ñ³ ÷è íà ïîñàäö³: ëîâèëè ¿æàê³â, õîâðàõ³â. Ò³º¿ çèìè ò³ëüêèâ ¿õí³é ðîäèí³ ïîìåðëî ÷åòâåðî.

Îñâ³òà Óêðà¿íè. – 1998. – 25 ëèñòîïàäà.

284

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÏÀÍ×ÅÍÊÎ Ðà¿ñè Îìåëÿí³âíè,

1920 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Êîâïàí³âêà Ìàãäàëèí³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Áàòüêî ì³é, Ïàí÷åíêî Îìåëÿí Ëàð³îíîâè÷, ïðàöþâàâ ó ñ³ëüñüêîìó ãîñïî-äàðñòâ³, à ìàòè, Òåòÿíà Êîðí³¿âíà, âèõîâóâàëà ä³òåé. ѳì’ÿ áóëà áàãàòîä³òíà, ñêëà-äàëàñÿ ç ñåìè îñ³á – áàòüêà, ìàòåð³, òðüîõ ñèí³â ³ äâîõ äîíüîê.

Äóæå òÿæê³ áóëè ÷àñè. Õîäèëè ïî õàòàõ ³ çàáèðàëè âñå, ùî çíàõîäèëè ð³çí³àêòèâ³ñòè é óïîâíîâàæåí³.

Íà ïîäâ³ð’¿ ó íàñ ñòîÿâ ñàðàé, óêðèòèé î÷åðåòîì. Áàòüêî ïîñòàâèâ äðóãóêðèøó, âèéøëà ïîäâ³éíà, óñåðåäèí³ áóëî ïóñòî, ³ â òó ïóñòîòó õîâàëè õë³á. Òàêîæõë³á õîâàëè ï³ä ñîëîìó, à âíî÷³ âñòàâàëè ³ áðàëè. Òîé õë³á òàì íå çíàéøëè. Áóëèó íàñ æîðíà, íà ÿêèõ ìîëîëè çåðíî. Öèìè æîðíàìè òàêîæ ìîëîëè çåðíî ³íøèìëþäÿì, çà öå áðàëè ÷àñòèíó õàð÷³â. Òàê ³ ïåðåçèìóâàëè, à âåñíîþ ï³øîâ ñòàð-øèé áðàò ó ñ.Ïðîëåòàð³é íà çàðîá³òêè, õîò³â âëàøòóâàòèñÿ êîíþõîì. Êîëè éøîâ÷åðåç ïîëå, òî íàòðàïèâ íà çàïàäèíó ó çåìë³, òàì áóëè çàêîïàí³ ì³øêè ç ïøåíè-öåþ. Âíî÷³ áàòüêî ç áðàòîì ïî¿õàëè íà òå ïîëå ³ ïðèâåçëè ïøåíèöþ äîäîìó. Öåâðÿòóâàëî ñ³ì’þ â³ä ãîëîäíî¿ ñìåðò³. Òàêîæ ëîâèëè ðèáó âîëîêîì. À ñåëî ãîëî-äóâàëî ³ âèìèðàëî. Áóëè íàâ³òü âèïàäêè ëþäî¿äñòâà.

Çàïèñàëà Í.̳ðîøíè÷åíêî.24 ëèñòîïàäà 1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÀÍ×ÅÍÊÎ Ñòåïàíèäè Äìèòð³âíè,

1921 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ìèêîëà¿âêà Íîâîìîñêîâñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

 1921 ð. â Ìèêîëà¿âö³ áóëà ñèëüíà çàñóõà. Ïøåíèöÿ “çãîð³ëà” âñÿ, ÷åðåç ùîñòàâñÿ ãîëîä. Ëþäåé ïîìåðëî äóæå áàãàòî. Ó ñóñ³ä³â ïîìåð áàòüêî, çàëèøèëà-ñÿ ìàòè ç äî÷êîþ. ß ïîòàéêè áðàëà ó ìàòåð³ êóñîê õë³áà ÷è êðóæå÷êó ìîëîêàäëÿ ñóñ³äñüêî¿ ä³â÷èíêè.  Ãóáèíèõó (ñóñ³äíº ñåëî) ¿çäèëè ì³íÿòè îäåæó íà ïøîíîòà ³íø³ ïðîäóêòè.

 1922 ð. áàòüêî çàõîò³â íà âèñåëêó, äå äàâàëè 10 ãà çåìë³, à â Ìèêîëà¿âö³áóëî ïî 1 ãà. Õî÷ ìàòè é íå õîò³ëà íà âèñåëêó, áî é õàòó ïîáóäóâàëè ³ ñêîòèíóïðèäáàëè, îáæèëèñÿ, âñå æ âè¿õàëè.

Êîëè ïî÷àâñÿ ãîëîä 1932–1933 ðð., á³äíÿê³â çìóøóâàëè çàáèðàòè âñå ó ëþ-äåé. Ó íàñ çàáðàëè êîíåé, çåðíî. Áàòüêî ç ãîëîäó ïîìåð.  Ìèêîëà¿âö³ æèëà

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

285

áàáóñÿ, òî é ïåðå¿õàëè äî íå¿. Âñòóïèëè äî êîëãîñïó, àëå ìàò³ð óáèâ ãð³ì, ³ ìè,ä³òè, ïîïàëè äî ïàòðîíàòó. ¯ñòè íå áóëî ÷îãî, áî í³÷îãî íå äàâàëè, ³ í³÷îãî ìè íåîòðèìóâàëè. Ãîëîäí³ ëþäè ìåðëè. Õîâàëè ¿õ áåç òðóí. À ¿ñòè áóëî â òèõ, õòîçàáðàâ çåðíî. Ó ò³òêè ÷îëîâ³ê áóâ êîì³ðíèêîì ³ êðàâ, ç òîãî ³ æèëè. Òàêîæâàðèëè âèêó.

Ç ì³ñòà ïðèõîäèëè ëþäè, ì³íÿëè íà ôàðáó ³ âñÿêó âñÿ÷èíó, áóðÿê ³ çåðíî.Êîëè äîæèëè äî âðîæàþ 1934 ð., ïåðøèìè âðîäèëè êàáàêè (ãàðáóçè – Óïîðÿä-íèêè). Íà¿ëèñü ¿õ, áàãàòî 甿ëè, ³ íàïàëà íà ëþäåé æîâòóõà.

Çàïèñàëà Î.Øåâ÷åíêî.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÀÏÅÍÊÀ Ìèõàéëà ßêèìîâè÷à,

1921 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Êàðë³âêà íà Ïîëòàâùèí³)

ß, Ïàïåíêî Ìèõàéëî ßêèìîâè÷, íàðîäèâñÿ â ñåë³ Çóáàí³ Ãëîáèíñüêîãîðàéîíó Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë. ßê ñâ³äîê ãîëîäîìîðó 1933 ðîêó,ÿ ââàæàþ, ùî íå ìàþ ïðàâà ïîìåðòè, íå íàïèñàâøè î÷åâèäíó ïðàâäó ïðî öþòðàãåä³þ.

 1932 ðîö³ ì³é áàòüêî, ßêèì Ïèëèïîâè÷, ³ ìàòè, Ìàðòà Ðîä³îí³âíà, ðîçïðî-äàëè ñâîº ãîñïîäàðñòâî é íà êîíÿõ ïî¿õàëè íà çàë³çíè÷íó ñòàíö³þ Ñàãàéäàê,çàáðàëè ìåíå ³ áðàòà Âîëîäèìèðà, 1919 ð. íàðîäæåííÿ, ç ñîáîþ.

Òàì ìè ñ³ëè â ïî¿çä é ïî¿õàëè íà Êàâêàç â íàïðÿìêó Íàëü÷èêà.  Ëîçîâ³éáóëà ïåðåñàäêà. Ìè çàéøëè ó âîêçàë, ³ ÿ ïàì’ÿòàþ, ùî ïî çàëó õîäèâ ì³ë³ö³îíåð,ÿ éîãî ïîáà÷èâ âïåðøå. ϳä ñò³íàìè âîêçàëó ëåæàëè ìåðòâ³ ëþäè, ç íèõ òåêëàâîäà, í³õòî ¿õ íå ïðèáèðàâ, ïî ñò³íàõ ëàçèëè âîø³, íå ìîæíà áóëî ïðèòðîíóòèñÿ äîñò³íêè é ñèä³íü ëàâ. Ëþäåé ñêèäàëè ç äàõ³â âàãîí³â, ïî¿çä³â, ó íèõ çàáèðàëè êóêó-ðóäçÿíó ìóêó, ùî âîíè âåçëè ç Êàâêàçó.

Íàì êâèòêè íå êîìïîñòóâàëè, íå äàâàëè ìîæëèâîñò³ âè¿õàòè ç Óêðà¿íè. Ìàòèçíÿëà ç ïàëüöÿ çîëîòó îáðó÷êó, äàëà ì³ë³ö³îíåðó ³ â³í íàñ ïîñàäèâ ó ïî¿çä.

Ïðè¿õàëè íà ñòàíö³þ Ïðîõëàäíàÿ, ç³éøëè ç ïî¿çäà é ï³øëè ï³øêè â ñåëî Íîâî-³âàí³âêà á³ëÿ ð³÷êè Óðâàíü. Òàì ãîëîäó íå áóëî. Íàñ, ÿê á³æåíö³â, ëþäè âçÿëè íàêâàðòèðó, áàòüêî ï³øîâ íà çàâîä âèïàëþâàòè âàïíî, à ìàòè õîäèëà ïî õàòàõ,ìàçàëà õàòè é ïå÷³, íàì äàâàëè ìîëîêî é ìóêó ç êóêóðóäçè. Ïåêëè ìè îëàäêèç íå¿, ³ òàê³ âîíè áóëè ñìà÷í³ – íàì òàê çäàâàëîñü.

Ç íàáëèæåííÿì âåñíè 1933 ðîêó áàòüêà âèêëèêàëè ó ñ³ëüðàäó é çàïðîïîíó-âàëè ¿õàòè íàçàä. Íàñ çâèíóâà÷óâàëè â òîìó, ùî ìè êèíóëè çåìëþ é ïî¿õàëè,à òðåáà ñ³ÿòè, é “äàíà âêàç³âêà âñ³õ õîõë³â â³äïðàâèòè íà áàòüê³âùèíó”. Ìè íå

286

ѲÄ×ÅÍÍß

õîò³ëè ¿õàòè, é íàñ, áàãàòî ñ³ìåé, ñèëîþ ïîãðóçèëè íà ï³äâîäè ç ðå÷àìè, âèâåçëèíà ñòàíö³þ Ïðîõëàäíàÿ é ïîñàäèëè â ïî¿çä. Ïåðåä òèì ìàòè â³äêðèëà ñóíäóêé ïðîäàëà âñ³ ðå÷³ ç íüîãî, à òóäè çàñèïàëè ìóêó é ïîâåçëè.

Êîëè ïðè¿õàëè â Çóáàí³ íà áàòüê³âùèíó, òî â íàø³é õàò³ æèëà ñ³ì’ÿ: ÊîïèöÿÀííà ç ñèíàìè. Îäèí ³ç íèõ, Òîëÿ, ëåæàâ óæå ìåðòâèé, ³ éîãî íå õîðîíèëè. Ëþäèáóëè íà÷å áåç ñâ³äîìîñò³, áåç ïî÷óòò³â, ó ïîâí³é áàéäóæîñò³ â³ä ãîëîäó, áî õàð÷ó-âàëèñü ëèøå ðîãîçîì é ñ³ëëþ.

Ãîëîâà ñ³ëüðàäè, ïîáà÷èâøè íàñ, ùî ìè ùå ìàºìî ñèëó é ñâ³æ³, äàâ íàìíàðÿä âåñíîþ 1933 ðîêó çáèðàòè ìåðòâèõ ïî 4-é áðèãàä³ é çâîçèòè ¿õ íà êëàäîâè-ùå.  ñåë³ áóëî 450 õàò, à â³äïîâ³äíî, é ñ³ìåé. Ìè ïðèñòóïèëè äî ñâî¿õ îáî-â’ÿçê³â. Íàì äàëè ï³äâîäó, 2 êîíåé. Áàòüêî íà êëàäîâèù³ êîïàâ ÿìó, à ìè óòðüîõòÿãàëè â³äðîì ç íå¿ çåìëþ. Êîëè ÿìà áóëà ãîòîâà, ¿õàëè ïî âóëèöÿõ ç õàòè â õàòóé çáèðàëè ïîìåðëèõ ùå âçèìêó. Êîëè çàõîäèëè â õàòó, òàì áóëî ïðèáðàíî, âèñ³ëèðóøíèêè, ³êîíè, êèëèìè, à áëîõè çàñèïàëè íàì ëèöÿ.  õàòàõ áóâ ñòðàøíèéñìîð³ä. Ìåðòâ³ ëåæàëè íà ïå÷³, íà ëåæàíö³, íà ñïàëüíîìó ïîëó ³ íà ï³äëîç³.Áàòüêî ïðèäóìàâ âäîñêîíàëåííÿ. Âçÿâ áàðîê â³ä êîíåé, çðîáèâ ïåòëþ íà ê³íö³é ò³ºþ ïåòëåþ çà÷³ïëÿâ çà ï’ÿòêó íà íîç³, áî ðóêè ãðóçëè â ðîçêëàäåíîìó òðóï³,³ ìè òÿãëè, òðóï ïàäàâ ç ïå÷³ íà ëåæàíêó é íà ï³äêëàäåíó êîâäðó, à ïîò³ì íàçåìëþ. Áàòüêî áðàâ çà êîâäðó ç áîêó ãîëîâè, à ìè ç Âîâêîþ áðàëè á³ëÿ í³ã.Ìàòè ï³äâàæóâàëà, é âèíîñèëè íà ï³äâîäó. Êîëè íàáèðàëè ïîâíó ï³äâîäó, ¿õàëèíà êëàäîâèùå é ïëå÷àìè ïåðåêèäàëè ï³äâîäó â ÿìó. Òóäè ëåò³ëè òðóïè, à ìèñîëîìîþ ëåäü–ëåäü ïðèòðóøóâàëè çâåðõó ³ ¿õàëè çíîâó. É ö³ëèé ì³ñÿöü âîçèëè.ß äîáðå ïàì’ÿòàþ, ùî â ÿìó âõîäèëî ïî 27–30 òðóï³â, ³ êîëè ÿìà áóëà ïîâíîþ,íàãîðòàëè çâåðõó ãîðáî÷îê çåìë³. Êîïàëè íàñòóïíó ÿìó é òàê âèêîíàëè äî 20ÿì, ïîêè é ñàì³ íå âèñíàæèëèñü.  îäí³é õàò³ (Âëàñåíêî Äóí³) áóëî 11 òðóï³â,ñåðåä ÿêèõ áóâ ïàðóáîê ³ áàòüêî, ìàòè ³ äî÷êè. Ïîìèðàëè â³ä îäíîãî ÷ëåíàñ³ì’¿, à òî ïî òðè – ÷îòèðè ëþäèíè. Êîðîòøå êàæó÷è, ç 450 õàò çàëèøèëîñüç ëþäüìè 200 õàò, à âñ³ ³íø³ ñòîÿëè ïóñò³, ï³ä î÷åðåòîì é ñîëîìîþ. Âåñíîþòàì ïîð³ñ ñòðàøíèé áóð’ÿí, é áóëà äàíà âêàç³âêà ðîç³áðàòè ïóñò³ îñåë³ é íàì,ä³òÿì, áóëà çàáàâà: ìè ëàçèëè ïî ãîðèùàõ ç íîæàìè, ïåðåð³çàëè ïåðåâåñëà íàäàõàõ, é ïîêð³âëÿ ïàäàëà íà çåìëþ, à íàì öå äîñòàâëÿëî çàäîâîëåííÿ, âèêèäàëèðå÷³ ³ç ñóíäóê³â íà âîçèê ³ âîçèëè çäàâàòè â ìàãàçèí çàãîò³âåëüíèêó é äî¿çäèëèñÿäî òîãî, ùî ïîïàëè â ì³ë³ö³þ.

 áóäèíêó Êîðïîøåíèõ Ôåäîðà íàáðàëè ï³ä âåðõîì â ñ³íÿõ ê³ñòîê ö³ëèé âî-çèê ³ ïîâåçëè çäàâàòè ê³ñòêè é çàòè÷êó ç òðóá. Á³ëÿ ìàãàçèíó ìóæèêè ïðèñòàëèäî íàñ, äå áðàëè ê³ñòêè. Ìè ñêàçàëè äå, âîíè âèêëèêàëè ì³ë³ö³þ. Âèÿâèëîñü, ùîòî ê³ñòêè ç ëþäåé: òàì âèìåðëà âåëèêà ñ³ì’ÿ, çàêîïóâàëè ïîìåðëèõ íà ãîðîä³,à äâîº, ùî çàëèøèëèñü, òî÷íî âèêîïóâàëè, âàðèëè ³ ¿ëè. Îäíà æ³íêà, ÿêà ¿ëà öåì’ÿñî, Îðèíà Ìèí³âíà, ïîìåðëà â 1990 ðîö³. ß ÷àñòî ïðè¿æäæàþ â ñåëî Çóáàí³ íàïîìèíêè ñâî¿õ ð³äíèõ ³ ïðåäê³â, òî íà êëàäîâèù³, äå çàêîïóâàëè ëþäåé âåëèêèìèãðóïàìè, ÿìè ãëèáèíîþ â êîë³íî. ß ðîçêàçóþ ³ ïîêàçóþ ëþäÿì öþ ïëîùó, äå

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

287

ëåæàòü ö³ áåçíåâèíí³ æåðòâè. Áàãàòî ëþäåé ïðè¿çäÿòü â ñåëî ³ øóêàþòü ñâî¿õðîäè÷³â, äå âîíè çàêîïàí³ ³ ïèòàþòü ìåíå, à ÿ íå çíàþ, â ÿê³é ÿì³ âîíè ëåæàòü.

Îäíà æ³íêà, Ãîí÷àð Ìàð³ÿ, ïîêèíóëà ñâîþ äî÷êó, 5 ðîê³â, Ìàðóñþ, ³ç ñåëàóðâàëà íà Äîíáàñ. Öÿ äèòèíà õîäèëà ãîëîäíà ïî ñåëó, ³ ¿é í³õòî íå ì³ã í³÷îãîäàòè, áî â ñåëàõ í³÷îãî íå áóëî ¿ñòè, ³ êîëî öåðêâè, êîëè ìè âåçëè ï³äâîäó âîíþ-÷èõ òðóï³â, íàñ ïîãóêàëè, ùîá âçÿëè öþ äèòèíó (Ìàðóñþ), âæå ìåðòâó. ̳é áàòü-êî, ßêèì Ïèëèïîâè÷, êèíóâ íà ï³äâîäó öåé òðóïèê çâåðõó, ³ ìè ïî¿õàëè, à íà êëà-äîâèù³ ïåðåêèíóëè ãàðáó ç òðóïàìè â ÿìó, ÿêà áóëà âæå ìàéæå ïîâíà, ³ öÿ ä³â÷è-íà óïàëà ñàìå âåðõíÿ, íàêðèëè ñîëîìîþ ³ ïî¿õàëè çà ÷åðãîâîþ õîäêîþ. ² êîëè¿õàëè óæå äðóãîþ âóëèöåþ, êîëî ìëèíà, íàñ çíîâó õòîñü ïîãóêàâ, ùîá âçÿëè ä³â÷è-íó ìåðòâó ï³ä â³ÿëêîþ. Ìè ç ìî¿ì áðàòîì ï³øëè ïî íå¿, òî öå áóëà òà ñàìà Ìàðó-ñÿ, âä³òà â êðàñíåíüê³ì â æîâòèé öâ³òî÷îê ïëàòòÿ÷êîâ³ (ñèòöåâîìó). Âîíà âèë³ç-ëà ç ÿìè, à ðÿäîì áóâ ìëèí, òî âîíà ï³øëà òóäè ³ ðèëàñü â ñîíÿøíèêîâ³ìëóøïèíí³, øóêàþ÷è ñîá³ ¿æ³, ³ òàì ïîìåðëà.

Ç ðîêàìè ïðè¿õàëà â ñåëî ¿¿ ìàòè, òàêà ðîçê³øíà, øóêàòè ìîãèëó Ìàðóñ³, òîáàòüêî ¿¿ âèãíàâ ³ç äâîðó, à âîíà êàçàëà, ùî âîíà íåâèííà, ³ âîíà ñàìà á òåæ ç íåþ,äèòèíîþ, çàãèíóëà. Ìîãî áðàòà æ³íêà, Ïàïåíêî Êàòåðèíà ²âàí³âíà, ÿêà æèâå âì³ñò³ ÒèâðîⳠ³ííèöüêî¿ îáëàñò³, ðîçïîâ³äàëà ìåí³, ùî ¿¿ çàìàíèëà â õàòó ñóñ³äêà³ õîò³ëà çàð³çàòè, à õòîñü ñêàçàâ ¿¿ áàòüêàì, ³ âîíè óñï³ëè ¿¿ ñïàñòè, êîëè òà âæå ¿¿äàâèëà. Òó æ³íêó çàñóäèëè, áî âîíà ¿ëà ä³òåé, àëå ïð³çâèùå ¿¿ íå ìîæó íàçâàòè, áîâ ñåë³ æèâóòü 2 ¿¿ äî÷êè, óæå âîíè ñòàð³.

Îäíîãî ðàçó äî íàñ çàéøîâ ïóõëèé ìóæèê ³ ïîïðîñèâ áàòüêà, ùîá â³í éîãî÷îâíîì ïåðåâ³ç íà òîé á³ê ð³÷êè Õîðîëà â ñåëî Äåí÷åíêè, à òàòî éîìó ñêàçàâ, ùîâ³í ïóõëèé â³ä ãîëîäó ³ ñèëè íå ìàº, íàêàçàâ ìåí³ ïîâåçòè. ß ïîâ³ç éîãî, à â³íêàæå: “Íàðâè ìåí³ â òîðáèíêó ðîãîçó. ß âèë³ç ³ç ÷îâíà, âîäè áóëî äî êîë³íà, ³ ñòàâðâàòè, àëå âèðâàòè çðàçó íå ì³ã, áî íå áóëî ñèëè. Àëå 10 ðîãîçèí âèðâàâ, äàâéîìó, à â³í íîæåì ïîð³çàâ ðîã³ç íà êîðîòê³ êóñêè. À òîä³ äèâëþñÿ, ù â³í ïåðåõî-äèòü ÷îâíîì òóäè, äå ÿ ðâàâ ðîã³ç ³ õî÷å ìåíå ñõâàòèòü ³ çàð³çàòü. ß ïîêèíóâ÷îâåí ³ ñòàâ âèáðîäæóâàòè íà îñòð³â. Á³ã îñòðîâîì äóæå çëÿêàíèé ³ êðè÷àâ: “Ðÿ-òóéòå!” Âäîìà òàòî öå ïî÷óâ ³ ïîïðîñèâ ñóñ³äñüêîãî õëîïöÿ (Êîïèöþ ªâãåíàÃðèãîðîâè÷à, 1920 ð. íàðîäæåííÿ) ïî¿õàòè ³ ìåíå çàáðàòè. Ïðî öå çàÿâèëèâ ñ³ëüñüêó ðàäó, àëå äðóãîãî äíÿ òîé ìóæèê óæå ïîìåð.

̳é áàòüêî ðàí³ø ðîáèâ íà øê³ðÿíîìó çàâîä³, ³ íà ãîðèù³ íàøîãî áóäèíêóâèñ³ëè ñóõ³ ÿëîâ³ øêóðè, ïîáèò³ ì³ëëþ çà äàâí³ñòþ. Áàòüêî ä³ñòàâ îäíó øêóðóç áóãàÿ, íàìî÷èâ ¿¿, à ïîò³ì ð³çàâ íà ëºíòè, øèðèíîþ â äîëîíþ. ß äåðæàâ öþ ëºíòóçà îäèí ê³íåöü, à áàòüêî çà äðóãèé, ìèëèâ ¿¿ ìèëîì ³ áðèâ áðèòâîþ, à ïîò³ì ð³çàâíà êóñî÷êè – ðîìáèêè – ³ íà ñêîâîðîäó, à ïîò³ì ï³âäíÿ â ïå÷³ ñìàæèëè öþ øêóðó³ ¿ëè ÿê õðóñòèêè, ï³ñëÿ ÷îãî ó íàñ íå ùîêàõ ïîÿâèâñÿ ðóì’ÿíåöü, âèäíî, â æèâ³òïîïàëî ùîñü ì’ÿñíå, ³ ñèë ñòàëî á³ëüøå, à òî ¿ëè ðîã³ç ³ ñ³ëü òà òîâêëè êà÷àíèç êóêóðóäçè áåç çåðíà ³ òå äåðåâî ïåêëè ³ ¿ëè, ëèñòÿ ç áåðåñòà. Ãîðîáö³â, ãðàê³â,âîðîí, êîò³â, ñîáàê âæå íå áóëî. Äî íàñ ÿêîñü ïðèéøëà íàøà ðîäè÷êà, Ïàïåíêî

288

ѲÄ×ÅÍÍß

Êàòðÿ ²âàí³âíà, 1917 ð. íàðîäæåííÿ, ïîïðîñèëà â íàñ êóñîê øêóðè, òî áàòüêî äàâ¿é, äå òîíøå, íà íîãàõ êóñêè â³äð³çàâ, à âîíà í³÷îãî íå ìîãëà çðîáèòè, ïîñìàëèëàñîá³ ÷óá ³ áðîâè â ïå÷³, à áóëà ïóõëà, ÿê êîëîäêà.

Ìîÿ äðóæèíà, Ãàííà ßê³âíà, 1918 ð. íàðîäæåííÿ, ¿¿ ñåñòðà Ìàð³ÿ, 1921 ð.íàðîäæåííÿ, ³ ìàòè, Êîâí³ð Îëåíà Ëåîíò³¿âíà, â³ä ãîëîäó ç áðàòîì Êîâí³ðîì Ãíà-òîì ³ éîãî ñ³ì’ºþ ç 4 ÷îëîâ³ê, ò³êàëè íà ñòàíö³þ Äíî â Ðîñ³þ. Òàì ¿õ ëþäè ïðèé-íÿëè â ñ³ì’þ ç 7 ÷îëîâ³ê, âàðèëè êàðòîïëþ, òîâêëè ¿¿ â ñòóï³ ³ ãîäóâàëè ¿õ, äàëè ¿ìðîáîòó. Öå äóæå âàæëèâî, ùî ëþäè ðÿäîâ³ îñòàâàëèñü ëþäüìè ïî â³äíîøåííþäî á³æåíö³â. Ùî õàðàêòåðíî: ³ íà Êàâêàç³ â Áàëêà𳿠íàñ òåæ ãîñòèííî çóñòð³÷àëèëþäè.

Áàòüêî æ³íêè, Êîâí³ð ßê³â Ãíàòîâè÷, âçÿâ ó áàíêó êðåäèò ï³ñëÿ æîâòíåâîãîïåðåâîðîòó ³ êóïèâ 7 äåñÿòèí çåìë³ é íå õîò³â ³òè â êîëãîñï, áî ìàâ â³ääàòèïîçè÷êó. Çà öå éîãî â 1930 ðîö³ âíî÷³ çàáðàëè, ïîãðóçèëè â ïî¿çä ³ ïîâåçëè çèìîþâ Îðåíáóðã, à ïî äîðîç³ â³äêðèëè âàãîíè, âñ³õ ðîçäÿãíåíèõ âèãíàëè íà ìîðîç³ ïî¿õàëè. É ö³ëèé åøåëîí ëþäåé çàìåðç. Äåÿê³ íàêðèâàëèñü òðóïàìè ³ ñïàñëèñÿ.Ñêàçàëè ëþäÿì: “Íå øóêàéòå, áî íå çíàéäåòå, âñ³ òàì çàãèáëè”. Îöå ôàøèñòè âêóá³, à ÿ âîþâàâ ³ íå çíàâ, êîãî òðåáà áóëî ñòð³ëÿòè.

Ùî ÿ äîáðå ïàì’ÿòàþ, öå òå, ùî á³ëüøîâèêè íå äàâàëè í³êîìó äîêóìåíò³â –ñïðàâîê íà âè¿çä ç Óêðà¿íè, ëþäè áóëè ïðèðå÷åí³ íà çàãèáåëü.

Â÷åíèì òðåáà çâåðíóòè óâàãó íà òå, ùî ëþäèíà, ÿêà ïîìèðຠâ³ä ãîëîäó,âòðà÷ຠâñÿêèé æàëü, ïî÷óòòÿ ³ ïàì’ÿòü.

Ïî¿õàëà ìîÿ ìàìà â Õàðê³â ì³íÿòè äóêà÷³ ³ çîëîò³ ãðîø³ íà õë³á. Ïðèâåçëà2 ôðàíçîë³ ³ á³äîí÷èê –3 ë³òðè ìåëÿñè çà ñåðãè ³ äóêà÷³ ñð³áí³, ïðè¿õàëà ³ ïèòàºìåíå: “Äå ä³âñÿ áðàò Âîëîäüêà ³ äå áàòüêî?” ß ëåæàâ íà ïîëó, óæå íå õîäèâ³ êàæó: “Íå çíàþ”. À Âîëîäüêà ïîêèíóâ ñåëî ³ ï³øîâ çà 45 âåðñò â ñåëî Êèáåé÷³Ìèðãîðîäüêîãî ðàéîíó, äå áóâ ñïèðòîçàâîä íà êàðòîïë³, ³ âîíè, ãðóïîþ þíàê³â,ï³øëè òóäè äî ÿì ç áàðäîþ ³ ¿ëè öþ ãíèëó áàðäó ç êàðòîïë³, à áàòüêî ëåæàâ íàïå÷³, äå ³ ÿ, â õàò³, à ÿ íå çíàâ, ùî â³í òàì ïîìèðຠâ³ä ãîëîäó.

Ìàìà ïîë³çëà íà ï³÷, à áàòüêî óæå íå áàëàêàº, à ùå æèâèé, âîø³ ëàçÿòü ïîíüîìó ³ ïî ñò³íàõ. Âîíà ñêîðî ïîá³ãëà äî ñóñ³äêè, Áîéêî Ìàðèíè Ïàíô³ë³âíè, ñòÿã-íóëè éîãî ç ïå÷³, â øàïëèê ïîñàäèëè, íàëèëè òåïëî¿ âîäè, çîãð³ëè êèï’ÿòîê, ðîçâå-ëè ç ìåëÿñîþ. ² ÿ ñàì ùå ïèâ ñîëîäêó âîäó, à áàòüêîâ³ ëîæêîþ ðîçêðèâàëè ðîò³ ç ÷àéíèêà ëèëè éîìó ñîëîäêó âîäó. ² â³í â³äêðèâ î÷³. Òàê éîãî ñïàñëè. Öå æàõ,ïðî ÿêèé ïîâèíí³ áóëè á çíàòè êîìóí³ñòè.

 øêîëó çî ìíîþ õîäèëè ä³òè ñ³ëüñüêî¿ åë³òè. Öå – Õîìåíêî Àíòîí, ÊóëèêÊèðèëî, Ñàìîéëåíêî Ìèõàéëî, Âåðåùàê Ôåä³ð, ³ Êðèõò – ïàðòîðã.

² ùå áóâ çåìëåì³ð, ÿêèé â íàñ ñòîÿâ íà êâàðòèð³ ç ñ³ì’ºþ, ¿ì äàâàëè ïàéîê,âîíè ïåêëè áëèíè ó íàñ â ïå÷³, à ìè ïîìèðàëè. ijòè åë³òè â øêîë³ ¿ëè ïèð³æêè, à ìèñëèíó êîâòàëè. Âîíè íå ìåðëè. ϳçí³øå ìîÿ ìàìà â øêîë³ âàðèëà ¿ñòè ó÷íÿì: ñóïç ïøîíà, ÿ, ÿê çäóìàþ, ÿêèé áóâ äîáðèé öåé ñóï, ùî òàð³ëêó âèëèçóâàëè, à äàâàëèéîãî âñüîãî ïî îäíîìó ÷åðïà÷êó.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

289

Êîëè æèòî íà ïîë³ ñòàëî æîâò³òè, òî êîëãîñï ïîñèëàâ çð³çàòè êîëîñêè, ñóøè-ëè ¿õ ³ ìîëîòèëè, ìîëîëè æèòíº áîðîøíî, ³ ïîñåðåä ñåëà ñòîÿëî 2 êîòëà, òàìâàðèëè âåëèê³ æèòí³ ãàëóøêè, ³ âñ³, õòî îñòàâñÿ æèâèé, ë³çëè íà âèã³í äî êîòë³â, áîòàì äàâàëè ãàëóøêè. Âîíè áóëè âåëèê³, á³ëüøå êóëàêà, ëþäè ¿ëè, ³ áàãàòî òàìóìèðàëè, òîä³ äàâàëè óæå ïî 1 ãàëóøö³. À áóëî é òàêå, ùî ëåæàâ ï³ä äåðåçîþïîìåðëèé, à êîëî íüîãî ëåæàëà ãàëóøêà. ßêèé öå ñòðàõ. Öå æàõ. ͳõòî íå õî÷åâ³ðèòè â öå çëîä³ÿííÿ íàä íàøèì óêðà¿íñüêèì íàðîäîì. Áî ãîëîäó íå áóëî í³ íàÊàâêàç³, í³ â Ðîñ³¿.

[ϳäïèñ] Ì.Ïàïåíêî20 áåðåçíÿ 1993 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÀÐÕÎÌÅÍÊÀ ²âàíà Ñåìåíîâè÷à,

1922 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê)

Áàòüêî ì³é ïðàöþâàâ íà ìåòàëóðã³éíîìó çàâîä³, ìàòè íà òîé ÷àñ áóëà áåçðîáîòè.  ÷àñè ãîëîäó 1932–1933 ðîê³â ìè æèëè â ïðèâàòíîìó äîì³ ó Êàé-äàêàõ. Ãîëîä áóâ òÿæêèé, à â ñ³ì’¿ áóëî, êð³ì ìåíå, ùå òðîº ä³òåé. Áàòüêó íàçàâîä³ âèäàâàëè õë³á, àëå éîãî íå âèñòà÷àëî, òîìó ÷àñòèíà ðå÷åé ç äîìó âèì³-íþâàëàñÿ íà ïðîäóêòè. Ìàòè ãîëîäóâàëà, â³ääàâàëà îñòàííº ä³òÿì.

Ó áåðåçí³ 1933 ðîêó áàòüêà çâ³ëüíèëè ç çàâîäó çà òå, ùî â³í çàãóáèâ ùîñüç óí³ôîðìè (÷åðåâèêè ÷è ðîáó). Òîä³ ç öèì áóëî ñóâîðî. Ó Äí³ïðîïåòðîâñüêóðîáîòè íå áóëî, ³ âñÿ ñ³ì’ÿ çà ïîðàäîþ áàòüêîâîãî áðàòà, ïåðåáðàëàñÿ äî Êèºâà,(äå òîé æèâ). Áðàò ïîîá³öÿâ äîïîìîãòè áàòüêîâ³ ç æèòëîì ³ ðîáîòîþ. Áàòüêî³ ìàòè âëàøòóâàëèñü íà øâåéíó ôàáðèêó, ñ³ì’ÿ æèëà â ðîá³òíè÷îìó ãóðòîæèòêó.Íà ôàáðèö³ âèäàâàëè ïàéîê, äî ÿêîãî âõîäèëî îêð³ì õë³áà, ùå é áîðîøíî, ïøîíî³ öóêîð. Öå é äîïîìîãëî íàì âðÿòóâàòèñÿ â³ä ãîëîäó.

Çãàäóþ, ùî êîëè íàøà ñ³ì’ÿ ïðè¿õàëà äî Êèºâà, â ïåðøèé æå äåíü ÿ ïîáà÷èâñòðàøíó òà âðàæàþ÷ó êàðòèíó: âîçè, ÿê³ ïåðåâîçèëè ìåðö³â. Ïîò³ì ê³ëüêà ðàç³âáà÷èâ ïîìåðëèõ ïðÿìî íà âóëèöÿõ. Áàòüêî ðîçïîâ³äàâ, ùî ãîâîðèòè ïðî ãîëîäíà÷àëüñòâî çàáîðîíÿëî.

[ϳäïèñ] ².Ïàðõîìåíêî

290

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÏÀÒËÀÕÈ Êàòåðèíè Äìèòð³âíè,

1920 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. ªëèçàâåò³âêà Öàðè÷àíñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Ñåìüÿ ó íàñ áûëà áîëüøàÿ – äâà ñûíà è äâå äî÷åðè. ß áûëà ñàìîé ìëàä-øåé. Áðàò Êîëÿ óìåð ñðàçó æå. Ðîäèòåëè ðàáîòàëè â êîëõîçå. Îòöà ÷óòü íåçàñóäèëè, íî åãî ñïàñ áðàò ñåñòðû, êîòîðûé çàíèìàë äîëæíîñòü çàìåñòèòåëÿïðåäñåäàòåëÿ êîëõîçà. Ó íàñ áûëà êîðîâà, Çîðüêîé çâàëè. Õîòåëè êîðîâóçàáðàòü, íî îòåö êàæäóþ íî÷ü åå ñòîðîæèë, ñïàë â ñàðàå.

 îñíîâíîì, âûæèëè çà ñ÷åò ìîëîêà. Åùå â ãíèëèùå êàðòîøêó ñîáèðàëè.Ìíîãî îäíîñåëü÷àí óìåðëî.  îñíîâíîì, äåòåé è ñòàðèêîâ. Ñëûøàëè, ÷òî äàæåñëó÷àè ëþäîåäñòâà áûëè.

[ϳäïèñ] Ê.Ïàòëàõà8 ñ³÷íÿ 2000 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÀÒËÀÕÈ Îêñàíè ²âàí³âíè,

1906 ð. íàðîäæåííÿ(Äí³ïðîïåòðîâùèíà)

Ðîäèëàñü ÿ â ñ.Íîâî-Ïîäêðÿæ Öàðè÷àíñêîãî ð-íà Äíåïðîïåòðîâñêîé îáëàñò³.Ïîìíþ, â 1932–33 ãã. ñèëüíûé ãîëîä áûë. Ìû ñ ìóæåì òîãäà â êîëõîçå

ðàáîòàëè, è òàì äàâàëè ïîåcòü. Ó íàñ òîãäà óæå äâîå äåòåé áûëî (äî÷ü, 1929ã.ð. è ñûí, 1931 ã.ð.). Íî äåòè è ìû, ñëàâà Áîãó, âûæèëè. Æèëè áåäíî, íè÷åãî íåáûëî â õàòå. Õàòà-ìàçàíêà, ïå÷ü è ïëèòà – âîò è âñå, ÷òî ñòîÿëî â õàòå. Ýòîïîçæå, â êîíöå 1933 ã. êîëõîç íàì äàë çåìëè ó÷àñòîê äëÿ ñòðîèòåëüñòâà íîâîéõàòû. Òàì ðàíüøå ñòîÿëà ñòàðàÿ õàòà-ìàçàíêà, íî áûëà óæå áåñõîçíîé, âñÿñåìüÿ â íåé âûìåðëà.

 ñåëå âîîáùå ìíîãî ëþäåé ïóõëî ñ ãîëîäà, óìèðàëî ìíîãî. Òîãäà, ïîìíþ,õîäèëè åùå êîìñîìîëüöû ñî ùóïàìè – òàêèìè äëèííûìè æåëåçíûìè ïàëêàìè,îíè èìè ïðîòûêàëè çåìëþ, êðûøó õàòû, èñêàëè ñïðÿòàííîå çåðíî.

Çàïèñàâ Î.×åïóðêî.27 ëèñòîïàäà 1999 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

291

ѲÄ×ÅÍÍßÏÀÙÅÍÊÎ Ãàëèíè Ïàíòåëåéìîí³âíè

(ñåëà Íîâîñåë³âêà òà Îìåëüíèê Îð³õ³âñüêîãî ð-íóÄí³ïðîïåòðîâñüêî¿ (íèí³ Çàïîð³çüêà) îáë.)

̳é áðàò, Êîðõîâèé Ïàâëî, ÷îðíèé ³ îïóõëèé â³ä íåäî¿äàííÿ, ³øîâ ÷åðåç ãî-ðîä ñâîãî îäíîñåëüöÿ, âçÿâ ÿáëóêî ³ êàðòîïëèíó, ³ çà öå áóâ çàêàòîâàíèé ñâî¿ìçåìëÿêîì. Ç ãîëîäó â öüîìó ñåë³ âìåðëè Íàóì, Ãàííà, Êèëèíà Êðÿ÷êè, ÌîòðÿÏàùåíêî òà ¿¿ ìàòè. Áëóêàþ÷è ñòåïîì ó ïîøóêàõ ÷îãîñü ¿ñò³âíîãî, âïàëà ³ ïî-ìåðëà ä³â÷èíà Ïàðàñêà Ïàùåíêî. À ùî ïðî ä³òåé, òî é ãîä³ ãîâîðèòè, áî âîíèãèíóëè ùîäíÿ äåñÿòêàìè, ³ ¿õ çàêîïóâàëè, ÿê ùåíÿò, äå äîâåäåòüñÿ. Íå ïðèâåäè,Áîæå, êîëè õòî íå âèòðèìóâàâ ³ éøîâ çáèðàòè êîëîñêè íà êîëãîñïíå ïîëå. Çàæìåíþ ï³ä³áðàíèõ êîëîñê³â ó òþðìó ïîñàäèëè áðàò³â Ôåäîðåíê³â.

ñ.ÎìåëüíèêÒîãî ñòðàøíîãî ðîêó â êîëãîñï³ “Ñèãíàë” ïîâí³ñòþ âèìåðëà ñ³ì’ÿ Ïàâëà

Á³ëîóñà. ¯õ íàâ³òü í³êîìó áóëî çàêîïàòè íà êëàäîâèù³, ïðèêèäàëè ïîïåëîì á³ëÿõàòè, à ñîáàêè çíàéøëè òðóïè ³ òÿãàëè ïóñòèðÿìè. Äâà ïàðóáêè Ìèêîëà Êîëÿäà³ Ñåðã³é Êàëåíèê ç â³ä÷àþ ï³øëè øóêàòè õàð÷³â ó ñóñ³äíº ñåëî Áóðÿê³âêó, à òàì ¿õïîëîâèëè ëþäîæåðè ³ ïî¿ëè. Ïîìåðëè â Îìåëüíèêó ç ãîëîäó ²âàí Ìîõíàðèëî,Õàðèòèíà Êîëÿäà, Ñåðã³é Ìîõíàðèëî ³ éîãî òð³éêî ä³òîê, ÿêèõ íå âçÿëè â êîë-ãîñïí³ ÿñëà ï³ñëÿ ñìåðò³ áàòüêà, áî â³í ìàâ ñòàðåíüêîãî â³òðÿêà... Ùå ïîìåðëèáðàòè Ñèðîòåíêè – Ìåôîä³é, ²âàí òà Ïåòðî. Çà æìåíþ êîëîñê³â ïîòðàïèâ äîâ’ÿçíèö³ Çàõàð³é Á³ëîãóá òà òàì ³ ñêîíàâ...

Çàïèñàâ ².Ñóõàð.Ìèõàéëþòà Îëåêñàíäð. Áîëèòü ìåí³ ñåðöå. Ãîëîä–33:

ñïîãàäè ³ ðîçäóìè. – Ãîëîñ Óêðà¿íè. – 1993.– 2 âåðåñíÿ.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÀÙÅÍÊÎ (â ä³âîöòâ³ ×ÅÐÅÂÀÍÜ) ²ðèíè Ëóê³âíè,

1923 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Êàì’ÿíå÷å òåïåð Íîâîàðõàíãåëüñüêîãî ð-íó

ʳðîâîãðàäñüêî¿ îáë.)

1933-é вÊ: ÃÎËÎÄ Â ÓÊÐÀ¯Í²Ìåí³ áóëî 10 ðîê³â. ² äîñ³ äóøà ñõëèïóº ã³ðêèìè ãîëîäíèìè ñëüîçàìè äåñÿòè-

ð³÷íî¿ äèòèíè. ² äîñ³ íå ìîæó íà¿ñòèñÿ õë³áà íàñóùíîãî...Äîáðå ïàì’ÿòàþ äåñÿòèõàòñüê³ âå÷îðè, êîëè àã³òàòîð Íåä³ëüêî â³â àã³òàö³þ

çà êîëãîñï ³ êàçàâ êàì’ÿíåöüêèì ñåëÿíàì: “Âè íå óÿâëÿºòå, ÿêå æèòòÿ áóäåâ êîëãîñï³, âàðåíèêè ñàì³ â ðîò ñêàêàòèìóòü”. Íà òó îá³öÿëüíó “ô³ëîñîô³þ”

292

ѲÄ×ÅÍÍß

íåãðàìîòí³ ñåëÿíè ðîçøèðþâàëè î÷³ ³ í³ÿê íå ìîãëè âòîðîïàòè, ÿê æå òàêå ìîæåáóòè. À ÿê áóëî íàñïðàâä³, ðîçêàæó äàë³. Òà ñïî÷àòó òðîõè ïðî òîä³øíº ñåëî³ íàøó ðîäèíó.

Äóæå äîáðå ïàì’ÿòàþ ïîðó ñåëÿíñüêîãî äîñòàòêó, ìàáóòü ê³íöÿ ÍÅÏó, äåñü1928-é ð³ê. Íà ñ³ëüñüêîìó áàçàð³ âðàæàëè óÿâó âåëè÷åçí³ êó÷óãóðè ÿºöü, âèù³äèòÿ÷îãî çðîñòó, ñêëàäåí³ ïðÿìî íà çåìë³. Ïîðÿä ïðîäàâàëèñü ãîëîâè ìàñëà,â³äðà ñìåòàíè ³ ñèðó, äîâæåëåçí³ ãîñòèíö³ ç âàðåíîãî öóêðó â ïàïåðîâèõ îáãîðò-êàõ – ¿õ äîâåëîñÿ ò³ëüêè áà÷èòè, íàâ³òü ó ðóêàõ òðèìàëà íå êîæíà äèòèíà, áî íåâñ³ ìàëè çà ùî òå êóïèòè. Ùî âæå êàçàòè ïðî äîðîã³ ñóâî¿ êðàñèâåííèõ øåðñòÿ-íèõ òêàíèí ³ç ãàðíèìè òêàíèìè ðèñóíêàìè, ôàðáîâàí³ áàâîâíÿí³ òêàíèíè, íåì³ðÿ-íó ñòðîêàò³ñòü ð³çíîãî ñèòöþ, áåçë³÷ äð³áíèõ ³ âåëèêèõ ïðåãàðíèõ õóñòîê ó ºâðå¿â³ òüìó-òüìóùó âñÿêîãî ³íøîãî êðàìó.

Ñåëÿíè òîä³ îáðîáëÿëè ñâî¿ ïîëÿ, íàä³ëåí³ ðàäÿíñüêîþ âëàäîþ, ñòàðàííîòðóäèëèñÿ íà íèõ ³ ìàëè â äîñòàòêó âñÿêîãî çá³ææÿ, âäîâîëü õë³áà ³ äî õë³áà,äîñòàòíüî êîðì³â ³ ôóðàæó, òðèìàëè õóäîáó – ñâèíåé, êîð³â, îâåöü, ïòèöþ, ìàëèäîáðèõ êîíåé – ³ ñ³ëüêîãîñïîäàðñüêó ïðîäóêö³þ íà ïðîäàæ. Àëå â ö³íîâ³é ïîë³-òèö³ íå âñå áóëî ÿê ñë³ä. Îòðèìàòè ïðèñòîéíèé ïðèáóòîê çà âèðîáëåíó ïðîäóê-ö³þ, çà âèðîùåíå çåðíî, äîãëÿíóòó õóäîáó ñåëÿíèí íå ì³ã. Êîøò³â íà òå, ùîáïðèäáàòè â ðîäèíó ùîñü ³ç êðàìîâîãî áàãàòñòâà áàçàðó, í³êîëè íå áóëî. Ïðè-íàéìí³ ó íàø³é ðîäèí³, ó íàøèõ ðîäè÷³â ³ ñóñ³ä³â-îäíîñåëüö³â ó âæèòêó áóëèïåðåâàæíî ðå÷³ äîìàøíüîãî âèðîáíèöòâà – ³ç äîìîòêàíîãî ëëÿíîãî ³ êîíîïëÿ-íîãî ïîëîòíà, ñâèòè é êîæóõè ñ³ëüñüêîãî “³íäïîøèâó”. Íà òå, ùîá ùîñü êóïèòè,íàâ³òü íàéíåîáõ³äí³øå, â óñ³õ îäíàêîâî íå âèñòà÷àëî ãðîøåé. Âèðó÷åí³ ç äåøå-âèõ ïðîäàæ³â êîï³éêè íàé÷àñò³øå ³øëè íà ñïëàòó ïîäàòê³â, ïðèäáàííÿ ãàñó,ñîë³, ñ³ðíèê³â, à ï³çí³øå – ùå é íà îáîâ’ÿçêîâ³ äåðæàâí³ ïîçèêè. Íàâ³òü ìèëîêóïóâàëè äóæå ð³äêî ³ åêîíîìèëè éîãî, à ïîëîòíÿíèé îäÿã çîëèëè ñîíÿøíèêî-âèì ïîïåëîì ó æëóêòàõ ³ ïðàëè íà ð³÷êàõ. Ãîëîâè ìèëè ñëàáêèì â³äâàðîìëóãó ç òîãî æ ñîíÿøíèêîâîãî ïîïåëó àáî ç ïîïåëó êàðòîïëÿíîãî áàäèëëÿ,ïîëîñêàëè â³äâàðîì ãîð³õîâîãî ëèñòÿ, æ³íêè é ä³â÷àòà – â³äâàðîì ëþáèñòêó.À áàçàðíå ðîçìà¿òòÿ òîâàð³â çàïàì’ÿòàëîñü, ÿê ÷óæà íåäîñòóïíà ðîçê³ø, ÿêîþáóëî áàãàò³ íåï³âñüê³ ÷àñè.

̳é áàòüêî, ìàëîãðàìîòíèé íàï³âñèðîòà ç äâîìà êëàñàìè îñâ³òè ó ïî÷àò-êîâ³é øêîë³, íå ðîçóì³â ïîë³òèêè, ÿêà íàñóâàëàñü íà ñåëÿíèíà ç Ìîñêâè. À íàçåìë³ òðóäèòèñÿ ëþáèâ, ëþáèâ ãàðíèõ ìîëîäèõ êîíåé ³ ìàâ òàêó ïàðó, òðèìàâêîðîâó ³ ñâèíåé ó ãîñïîäàðñòâ³. Çåìë³ áóëî 3 ãåêòàðè ðàäÿíñüêîãî íàä³ëó 1918ðîêó òà ùå òàêèé æå íàä³ë äÿäüêà Ïðîêîïà, áàòüêîâîãî áðàòà, ÿêèé ó÷èâñÿ íàòîé ÷àñ ó Êè¿âñüêîìó ìåä³íñòèòóò³. Îòî ³ âñå ðîäèííå áàãàòñòâî.

Áàòüê³â áàòüêî, ä³ä Ìèêèòà, ó ìîëîä³ ðîêè áóâ íàéìèòîì ó áàãàòîãî ñ³ëüñüêî-ãî äÿäüêà, ¿çäèâ ³ç õóðîþ â Êðèì ³ òàê çàðîáèâ ñîá³ íà õàçÿéñòâî. ѳì’ÿ ä³äàìàëà øåñòåðî ä³òåé – 3 ñèíè ³ 3 äî÷êè. ijä Ìèêèòà çàãèíóâ, ðåìîíòóþ÷è êðèëàâ³òðÿêà: ìëèí ó òîé ÷àñ áóëî íåîáà÷íî çàïóùåíî â ðîáîòó. Íàéìåíøîìó, Ëóö³,

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

293

òîä³ áóëî ò³ëüêè 2 ðîêè. Ç óñ³õ ä³òåé âèâ÷èâñÿ îäèí Ïðîê³ï. Ìîÿ ìàòè áóëà êðóã-ëîþ ñèðîòîþ.

Ó íàøîìó ñåë³ ëþäè ïî÷àëè ãîëîäóâàòè ùå ç 1929 ðîêó, ³ íàøà ñ³ì’ÿ òåæ –³ç ïî÷àòêîì êîëåêòèâ³çàö³¿. Òîä³ ñåëÿíè-ñåðåäíÿêè íå ïîñï³øàëè çàïèñóâàòèñÿâ ÑÎÇ – ñï³ëüíèé îáðîá³òîê çåìë³ – ³ ¿õ îáêëàäàëè íåïîñèëüíèìè ïîäàòêàìè, ïðè-ð³êàþ÷è ñ³ì’¿ íà ãîëîäóâàííÿ. Çàïèñóâàëèñÿ ó ÑÎÇ á³äí³ø³ é ëåäà÷³ø³ ñåëÿíè, ÿê³íå âì³ëè ÷è íå õîò³ëè ïðàöþâàòè, àáî íå âñòèãàëè ç ðîáîòîþ. Íà ¿õí³õ êîëåêòèâ-íèõ ïîëÿõ ùå âîñåíè 29-ãî ðîêó ïîçàìåðçàëè íåç³áðàí³ âðîæà¿ êàðòîïë³ òà áó-ðÿê³â. Çèìîþ ò³ êîðåíåïëîäè äîâáàëè ç ìåðçëî¿ çåìë³ ãîëîäóþ÷³ ³ òèì ðÿòóâàëèñÿâ³ä ñìåðò³.

Áóëè îêðåì³ ïðàêòè÷í³, õèòð³ø³ ³ç ñåëÿí-ñåðåäíÿê³â, ÿê³ ùîñü òðîõè çàðîáèëèäëÿ ñ³ì’¿, çóì³ëè ïðèõîâàòè â³ä âëàñòåé, ³ ñàì³ ïîñï³øàëè çàïèñàòèñÿ ó ÑÎÇ, ùîáîìèíóòè ðîçîðåííÿ-ðîçêóðêóëåííÿ. Âîíè áîäàé ÷àñòêîâî çáåðåãëè ñâî¿ ñ³ìåéí³ñòàòêè â³ä ïîãðàáóâàííÿ âëàäîþ. Àëå âñå çàëåæàëî â³ä ì³ñöåâîãî íà÷àëüñòâà,ì³æ ÿêèì òåæ áóëè ³ õèòðóíè, ³ ñàìîäóðè, òîìó ïðèéìàëè â ÑÎÇ íå â³äðàçó ³ íåâñ³õ: ñïî÷àòêó òðåáà áóëî îá³áðàòè áàãàòøèõ, óð³âíÿòè ¿õ ³ç òèìè, ùî âæå â ÑÎdz, –à òîä³ âæå ïðèéìàòè ³ ¿õ.

Òèõ ñåðåäíÿê³â, õòî âïåðòî â³äìîâëÿâñÿ âñòóïàòè äî ÑÎÇó, ³ ìîãî áàòüêàòåæ, ùîíî÷³ âèêëèêàëè ó øòàá êîëåêòèâ³çàö³¿ ³ ïðîïîíóâàëè äîáðîâ³ëüíî çàïèñàòè-ñÿ â òîé ÑÎÇ. Á³ëüø³ñòü ñòîÿëè íà ñâîºìó, ¿õ òðèìàëè äî ðàíêó ³ â³äïóñêàëè ïîäó-ìàòè, à ââå÷åð³ çíîâó âèêëèêàëè äî øòàáó. Ùîá òàêè æ íå çàïèñóâàòèñÿ, ùîáïåðåñèä³òè – ³ äàë³ çíîâ îðàòè ñâîþ çåìåëüêó, ì³é áàòüêî âò³ê ³ç ñåëà, ïåðåõîâóâàâ-ñÿ â Òàëüíîìó ó çíàéîìèõ ºâðå¿â. Òèì ÷àñîì êîìíåçàì³âö³ îá³áðàëè íàøó ðîäèíóäîùåíòó: ³ùå âîñåíè 1929 ðîêó çàáðàëè õë³á ³ç êîìîðè, îâî÷³ ç ïîãðåáà, ïîâèòðó-øóâàëè âñ³ êðóïè ³ç òîðáèíîê. Îäÿã ³ ïîäóøêè ìàòè âñòèãëà â³äíåñòè äî ñâîãîáðàòà Ñåìåíà, à â³í ÿê ñèðîòà çíà÷èâñÿ á³äíÿêîì, ³ äî òîãî æ áóâ óæå ó ÑÎdz.

Ñåðåäíÿêè ³ çàìîæí³ ñåëÿíè, ÿêèõ ââàæàëè êóðêóëÿìè ³ ÿê³ òàê ³ íå ï³øëè äîÑÎÇó, çàçíàëè ïîãðàáóâàíü ³ ðîçîðåííÿ. Ãðàáóþ÷è ñ³ì’¿ ñåðåäíÿê³â, àêòèâ³ñòè-êîìíåçàì³âö³ çàáèðàëè ó íèõ ³ç äîìó âñå ¿ñò³âíå ³ âñå êðàùå ç îäÿãó, çàëèøèëèò³ëüêè òå, â ùî áóëè ãîñïîäàð³ âäÿãíóò³. Çàáèðàëè íàâ³òü ïîðîæí³ ëàòàí³ ì³øêè: óÑÎdz ìàëî ïðèãîäèòèñü óñå. Ãîëîâíå, ùî äåñÿòü ðîê³â òîìó äàëà ñåëÿíàì âëà-äà, çåìëþ, – òåïåð â³ä³áðàëè íàçàä. Íàéáëèæ÷³ ðîêè ï³ñëÿ òîãî âñ³ ò³ â³ä³áðàí³çåìë³ ïóñòóâàëè ³ ãóä³ëè áóäÿêàìè.

Ó òèõ áóäÿêàõ áóëî ðîçäîëëÿ áäæîëàì, âçÿòêè ìåäó áóëè íåî÷³êóâàíî ùåäð³,³ áäæîëÿð³ ñîç³âñüêèõ ïàñ³ê ä³ñòàâàëè ñîòè, ïåðåïîâíåí³ ìåäîì, íàâ³òü ³ç-ï³ä âó-ëèê³â. À äî äÿäüê³âñüêèõ äóïëÿíîê ³ áîðòåé ïî ãàÿõ ³ ïåðåë³ñêàõ óæå íå áóëîêîìó äîâ³äóâàòèñü, õî÷ áóëî çà ÷èì.

Êîãî ââàæàëè êóðêóëåì, âèñåëèëè ³ç ñåëà àæ ó Ñèá³ð àáî íà ϳâí³÷íèé Óðàë.Çèìîþ ö³ë³ ñ³ì’¿ ç ìàëåíüêèìè, äð³áíèìè ä³òêàìè ñàäîâèëè íà ñàíè, âèâîçèëèâ ÿð çà ñåëî ³ ïåðåêèäàëè òàì ñàíè ó ñí³ã. Äî òàêîãî ì³ã äîäóìàòèñÿ ñ³ëüñüêèéñåêðåòàð Ñïèðèäîí Êó÷åðåíêî, òà é êîìíåçàì³âöÿì äî òîãî áóëî íåäàëåêî. Âîíè

294

ѲÄ×ÅÍÍß

çà òåïëà õèæèìè çãðàÿìè õîäèëè ïî äâîðàõ, çàë³çíèìè ïðóòàìè ïðîøòðèêóâàëèçåìëþ, øóêàëè çàõîâàíèé õë³á òà âñ³ëÿê³ ïðèêîïàí³ ïîæèòêè. À çèìîþ ïðèéøëà÷åðãà âèãàíÿòè íåùàñíèõ ³ç äîì³âîê ïðÿìî íà ìîðîç, ó ñí³ã. Òàê ó÷èíèëè ç ðîäè-íîþ Øê³ëüíîãî Ëåâêà – éîãî çâàëè Ëüîâêîþ, – ñïîê³éíèé ïðàöüîâèòèé ÷îëîâ³ê,ÿêèé ìàâ ÷åòâåðî ÷è ï’ÿòåðî ä³òåé, ùå çàìîëîäó íàäáàâ íåïîãàíå ãîñïîäàðñòâî³ íå õîò³â â³ääàâàòè éîãî ñîç³âñüêèì íåçäàðàì. Òîä³ ç òîãî çàñí³æåíîãî ÿðó â³í ç³ñâî¿ìè äð³áíèìè ä³òêàìè ïîâåðíóâñÿ â ñåëî, ó ñâîþ ïîðîæíþ ï³ñëÿ êîìíåçàì³âö³âõàòó. À ï³çí³øå, óæå â êîëãîñï³, òîé Ëüîâêà ïðàöþâàâ òîêîâèì, áóâ ðîçòîðîïíèì³ ìåòêèì, äîáðå ïîðÿäêóâàâ íà òîêó, âì³â äàâàòè ëàä óñ³ì ñïðàâàì ³ âñ³ì ëþäÿì,õòî ïðèõîäèâ òóäè íà ðîáîòó, à çáèðàëîñÿ òàì ÷àñîì äî 30 ïðàö³âíèê³â.

³ä³áðàíà ó ñåëÿí çåìëÿ íà ïî÷àòêó êîëåêòèâ³çàö³¿ ïî ê³ëüêà ðîê³â çàëèøàëà-ñÿ íåîáðîáëåíîþ ³ íåçàñ³ÿíîþ. Ñèëåíí³ áóð’ÿíè, ÿêèìè âîíà çàðîñòàëà, êîëþ÷³áóäÿêè ñÿãàëè äâîõ-òðüîõ ìåòð³â çàââèøêè. ̳æ íèìè ðîñëè êîëîñêè ïàäàëèö³çåðíîâèõ, îçèìèõ ³ ÿðèõ. ˳òîì ìè ç ìàìîþ õîäèëè áîñ³ â òèõ õàùàõ, ÿê ó äæóí-ãëÿõ, ³ ïîêðàäåìö³ çáèðàëè êîëîñêè, õîâàþ÷èñü â³ä îá’¿æä÷èê³â. Âîíè ìîãëè ïî-áèòè ãîëîäíèõ ëþäåé íàãàéêàìè ³ â³ä³áðàòè òîðáèíêè ç êîëîñêàìè. Öå ïðè òîìó,ùî çàëèøàëèñÿ íåç³áðàíèìè âðîæà¿ íàâ³òü îáðîáëåíèõ ³ çàñ³ÿíèõ óã³äü. Ñàìåòàì ó âñ³ ãîëîäí³ òðèäöÿò³ ðîêè, â çèìè 29/30-ãî, 30/31-ãî, 31/32-ãî ³ 32/33-ãîðîê³â ãîëîäóþ÷³ ëþäè âèðóáóâàëè ñîá³ ìåðçëó êàðòîïëþ ³ áóðÿêè íà ïîæèâó.

Ó 1929–1930 ðîêàõ áóëè ðîçêóðêóëåí³ ðîäè÷³ ìîãî áàòüêà, ðîäèíè âñ³õ òðüîõñåñòåð ³ ñòàðøîãî áðàòà Ïåòðà. Äÿäüêî Ïåòðî Ìèêèòîâè÷ ×åðåâàíü îäðóæèâñÿç á³äíîþ ä³â÷èíîþ. Âîíè âçÿëèñü äîãëÿäàòè äî ñìåðò³ äâîõ ë³òí³õ áåçä³òíèõëþäåé ³ âñïàäêóâàëè íåâåëèêå ¿õíº ãîñïîäàðñòâî, õàòó ³ òðîõè çåìë³. Çà ò³ íå-áàãàò³ çàðîáëåí³ ñòàòêè äÿäüêà ³ ðîçêóðêóëèëè – çà ÷óæó õàòó é ÷óæó çåìëþ,ÿêó äÿäüêî Ïåòðî ìàëî íå çóáàìè ãðèç, ïðàöþþ÷è íà í³é ç ðàíêó äî íî÷³, áîïî-ñåëÿíñüêè ëþáèâ çåìëþ ³ ðîáîòó á³ëÿ íå¿.

Óñ³ ðîçêóðêóëåí³ ðîäè÷³ áóëè áàãàòîä³òí³, ìàëè â³ä òðüîõ äî âîñüìè ä³òåé,³ òðè ¿õí³ ðîäèíè, êð³ì ðîäèíè ò³òêè Ôðîñèíè, áóëî âèãíàíî ç³ ñâî¿õ äîì³âîê. Äâ³ðîäèíè âèñåëèëè ³ç ñåëà: îäíà, ò³òêè ßëîñîâåòè, îïèíèëàñü íà ϳâí³÷íîìó Óðàë³,³íøà – äÿäüêà Ïåòðà – â Á³ëîðóñ³.

Âîñüìåðî ä³òåé ìàëà íàéñòàðøà ò³òêà Îäàðêà. Âîíà ó 15 ðîê³â âèéøëà çàì³æó ñóñ³äíº ñåëî Ñâåðäëèêîâå çà ïðàöüîâèòîãî íåâåëè÷êîãî ÷îëîâ³êà – êîâàëÿ Ìóñ³ÿíà ïð³çâèùå Êîâàëü. Âîíè ÷åñíî ³ ñòàðàííî ïðàöþâàëè: äÿäüêî Ìóñ³é ó êóçí³, àò³òêà Îäàðêà âäîìà ïî ãîñïîäàðñòâó, ³ íàäáàëè ÿê³ñü íàéíåîáõ³äí³ø³ ñòàòêè, õî÷çàìîæíèìè íå ñòàëè. Àëå çà òå íàéíåîáõ³äí³øå, ñâî¿ìè ðóêàìè çàðîáëåíå, ¿õðîçêóðêóëèëè. ¯ì äîâåëîñÿ âñòóïèòè â êîëãîñï. ¯õíþ ðîäèíó ³ç ñåëà íå âèâåçëè,õî÷ ç³ ñâ õàòè âèãíàëè.

Ò³òêà ßëîñîâåòà ³ ¿¿ ÷îëîâ³ê Éîñèï Êó÷åðåíêî áóëè ðîçêóðêóëåí³ ³ âèñëàí³ çàæàòêó é ñ³âàëêó, ñï³ëüí³ íà ÷îòèðè ñåëÿíñüê³ ãîñïîäàðñòâà – çà ïðàãíåííÿ äîêóëüòóðè çåìëåðîáñòâà, çà ïåðø³ ñïðîáè ïîëåãøèòè ÷îðíó ïðàöþ íà çåìë³. ßêáèáóâ ðîçóì ó òîä³øí³õ êîìíåçàì³âö³â, òî õ³áà òðåáà áóëî òàêîãî ñåëÿíèíà ç éîãî

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

295

÷åñíèìè òðóäîâèìè ìîçîëÿìè çðèâàòè ç çåìë³, äî ÿêî¿ â³í ïðèêèï³â ñåðöåì,³ âèñèëàòè äåñü íà Óðàë? Òàê â³í æå é íà Óðàë³ íå ñèä³â, ñêëàâøè ðóêè, à òðèìàâ2–3 êîðîâè, òàáóí îâåöü, ïàñ ¿õ íà ïóñòèðÿõ, êîñèâ ñ³íî, ³ çíîâó, âæå é òàì çàæèâçàìîæíî, ÷èíèâ îâå÷³ øêóðè, ùå é ä³òÿì ó ð³äíå ñåëî êîæóõè âèñèëàâ.

Ó äîêóìåíòàõ, ùî ñóïðîâîäæóâàëè ³ç ñåëà öþ ðîäèíó, çíà÷èëîñÿ: ÉîñèïÊó÷åðåíêî ìàâ 60 ãåêòàð³â çåìë³ ³ 15 íàéìèò³â. Ñèíîâ³ â ì³ë³ö³¿ ïîêàçàëè äîíîñ,ï³äïèñàíèé äâîþð³äíèì áðàòîì Éîñèïà Ñïèðèäîíîì Êó÷åðåíêîì – ëåäàð áóâ,çëîáëèâà é íåäîáðà ëþäèíà, ðîáèâ ñåêðåòàðåì ñ³ëüñüêî¿ ðàäè.

Òàêà òîä³ áóëà çàçäð³ñíà ïðàâäà. Àëå âèñëàí³ íå ïîñòðàæäàëè â³ä ãîëîäó,õî÷ ïîìèðàëè â³ä âèñíàæëèâî¿ ïðàö³ ³ õâîðîá. Äÿäüêî Éîñèï Êó÷åðåíêî ïîìåðó çàñëàíí³, íà ϳâí³÷íîìó Óðàë³. À ò³òêà ßëîñîâåòà ïîâåðíóëàñÿ â ñåëî, êóïèëàñîá³ ìàëåíüêó õàòêó ³ ïðîæèëà ó í³é ñàìà äî 101 ðîêó. ijòè äî íå¿ ò³ëüêèíàâ³äóâàëèñü.

À ç ðîçêóðêóëåíî¿ ðîäèíè ò³òêè Ôðîñèíè Ìèêèò³âíè Ìàéäàíèê, çàëèøåíî¿â ñåë³, á³ëüø³ñòü ïîìåðëè ó 33-ìó: äâîº ìåíøèõ ä³òåé, ï³äë³òêè Ïåòðî ³ Îêñàíà,äÿäüêî ßê³â ³ ò³òêà Ôðîñèíà. Âèæèëè òðîº: íàéñòàðøèé îäðóæåíèé ñèí Òèìîõà,ÿêèé æèâ îêðåìî, òà ³íø³ ñòàðø³ ä³òè, íà òîé ÷àñ óæå äîðîñë³ ²âàí ³ Ìàð³ÿ.Ö³ äâîº âèæèëè, áî âè¿õàëè ³ç ñåëà. Á³ëüøå â ñåëî âîíè íå ïîâåðòàëèñÿ.

Äåñü óæå ïåðåä ñâîºþ ñìåðòþ, âåñíîþ 33-ãî, ãîëîäíà, äóæå õâîðà, ìàéæåâòðàòèâøè ðîçóì â³ä ãîëîäíèõ ñòðàæäàíü ³ ïåêåëüíî¿ òðàãå䳿 íàâêîëî, ò³òêà Ôðî-ñèíà ïðèéøëà äî íàñ, ÿêîñü ïðèäèáàëà, – íà áàòüê³âñüêå îá³éñòÿ, äå ìåøêàâ ¿¿íàéìåíøèé áðàò Ëóêà ç ðîäèíîþ. Ñêàçàëà, ùî ìåíø³ ä³òè âæå ëåæàòü ³ íå âñòà-þòü. ¯ñò³âíîãî ó íàñ òîä³ íå áóëî í³÷îã³ñ³íüêî, íå áóëî ùî äàòè ç’¿ñòè âìèðàþ÷³éëþäèí³. Ò³òêà ñèä³ëà íà ñò³ëüö³ ó ÿêîìóñü ëàõì³òò³ ³ íå â³ä÷óâàëà, ùî ç íå¿ âèëè-âàëàñÿ áðóäíà ð³äèíà, ñò³êàëà ïî ñò³ëüöþ äîäîëó. Ó íå¿ ùå âèñòà÷èëî ñèëè çàéòèäî ñåáå äîäîìó â öåíòð ñåëà. Êîëè ïîìåðëè ¿¿ ä³òè, êîëè âìåðëà âîíà, ìè íåçíàëè, òîä³ í³õòî íå ïåðåêàçóâàâ, à ñèë, ùîá çàéòè êóäèñü, äîâ³äàòèñü, ó ãîëîä-íèõ ëþäåé íå áóëî.

Íàøà ñ³ì’ÿ âèæèëà çàâäÿêè çóñèëëÿì ìàòåð³, Âàðêè Ñèäîð³âíè ×åðåâàíü.Óæå îïóõëà â³ä ãîëîäó, âîíà ïðîäîâæóâàëà ðîçäîáóâàòè ³ ïðèíîñèòè äîäîìó ùîñüáîäàé õî÷ òðîõè ïðèäàòíå äëÿ âæèâàííÿ. ×àñòî íà ò³ ïðîìèñëè õîäèëà ç ìàìîþ³ ÿ. Çèìîþ ìè ¿ëè ìåðçëó êàðòîïëþ, ÿêó âèðóáóâàëè ñîêèðîþ ç-ï³ä ñí³ãó íà ñî-ç³âñüêîìó ïîë³, – ³ ìåðçë³ áóðÿêè, ÿê³ òåæ äîâáàëè ³ç-ï³ä ñí³ãó. Âèðóáàí³ ìåðçë³äðóçêè çáèðàëè ïåðåì³øàíèìè ç çåìëåþ, ìèëè, âàðèëè ³ ÷îðíèìè ¿ëè. Âåñíîþçíàõîäèëè ïîæèâó ó ñòàðèõ ïîêèíóòèõ êàãàòàõ íà áðèãàäíîìó äâîð³ ó ÑÎdz –ãíèëó ïîçàòîð³øíþ êàðòîïëþ, ñïðåñîâàíó â ñìåðäþ÷³ êîðæ³, á³ëàñò³ â³ä êðîõìà-ëþ. Î÷èñòèòè òó ñóì³ø âäàâàëîñÿ ò³ëüêè òðîõè, àëå íå â³ä çàïàõó, ¿¿ âàðèëè ³ òàêñìåðäþ÷îþ ³ ¿ëè.

ßê çàçåëåí³ëî, ëþäè â ñåë³ ïåðåêëþ÷èëèñÿ íà çåëåíü. Àëå ò³, õòî ¿â ëîáîäóð³çíèõ âèä³â ³ êîíþøèíó òà ³íøå ð³çíîòðàâ’ÿ, – ³ í³÷îãî á³ëüøå, áî ³íøîãî íå áóëî, –ìàñîâî âìèðàëè.

296

ѲÄ×ÅÍÍß

Ó íàø³é ñ³ì’¿ âæèâàëè ò³ëüêè ëèñòÿ áåðåñòà – â³í ð³ñ ó äâîð³ – òà ëèñòÿ ëèïè,çà ÿêèì òðåáà áóëî õîäèòè ó ë³ñ. Îáøìîðãàíå ëèñòÿ ñóøèëè, òîâêëè íà áîðîøíî,ïåðåñ³âàëè ³ çàì³øóâàëè íà âîä³. ²ç òàêîãî çåëåíîãî ò³ñòà ïåêëè çåëåíî-÷îðí³ îëàä-êè. Ìàìà ïåêëà ¿õ íà ñêîâîð³äö³, çìàùóþ÷è ¿¿ øìàòî÷êîì âîñêó, ùîá íå ïðèñòà-âàëè. Êîëè âï³êàëèñÿ, îëàäêè ñòàâàëè àæ ÷îðíèìè, àëå áóëè ïîæèâíèìè, à ãîëîâ-íå – íå øê³äëèâèìè. À ð³äêó ñòðàâó âàðèëè ò³ëüêè ³ç æàëêî¿ êðîïèâè. Òî òåæ áóëîñïàñ³ííÿ, áî êðîïèâà ï³äòðèìóâàëà ñåðöå ³ î÷èùàëà êðîâ îòðóºíèõ â³äõîäàìèãîëîäíèõ ëþäåé.

À ùå òîâêëè ñòðèæí³ êóêóðóäçÿíèõ êà÷àí³â, ïðîñ³þâàëè ³ äîì³øóâàëè òó ïè-ëþêó äî çåëåíîãî ëèñòÿíîãî áîðîøíà. Àëå øëóíîê íå ì³ã ïåðåòðàâëþâàòè òàêóñóì³ø, ³ êèøê³âíèê çâ³ëüíèòèñÿ â³ä ¿¿ øëàê³â òåæ íå ì³ã. Ïàì’ÿòàþ, ÿê êðè÷àâ ì³éìåíøèé áðàò â³ä áîëþ â æèâîò³, ïî¿âøè òàêèõ îëàäê³â ³ç êóêóðóäçÿíîþ ïîëîâîþ.

Ãîëîä áóâ íàãëîþ, íåïðèðîäíîþ íàðóãîþ íàä ïðàöüîâèòèì óêðà¿íñüêèì ëþ-äîì, ùî æèâ íà ùåäð³é ðîäþ÷³é çåìë³. Ó íàñ áóëà êîìîðà, äå çñèïàëè çåðíî, éîãîáóëî çàâæäè áàãàòî. Õòî á ì³ã ïîäóìàòè, ùî íàñòàíóòü òàê³ òðàã³÷í³ çì³íè?

Àëå æ áàòüêî íå çàïèñàâñÿ ó ÑÎÇ ³ âè¿õàâ ³ç ñåëà. À ìàòåð³ íàêàçàâ: “Íåñì³é çàïèñóâàòèñü, áî âá’þ”. Ìàáóòü, äóìàâ, ùî ñêîðî âñå ìèíåòüñÿ, ³ çíîâóáóäå ìîæëèâ³ñòü õàçÿéíóâàòè, ÿê äîñ³.

Íå ìèíóëîñÿ – îáåðíóëîñü ïåðåñë³äóâàííÿìè ³ ãðàáóíêàìè. Ìåòê³øèõ, õòîçäîãàäàâñÿ ³ çì³ã çðàçó çàïèñàòèñÿ äî ÑÎÇó, òèõ íå òàê ïîãðàáóâàëè. À â íàñçàáðàëè àáñîëþòíî âñå äî çåðíèíè. ² ïðèõîäèëè ùîíî÷³ çà ìàìîþ, ùîá ³øëà âøòàá êîìíåçàìó. Òàì äåðæàëè ¿¿ ö³ëó í³÷, àëå íå áèëè, áî ìàìà áóëà ñèðîòà. ¯éáóëî 12 ðîê³â, ÿê çàëèøèëàñü áåç áàòüê³â ³ç ï’ÿòüìà ìåíøèìè ä³òüìè. ¯¿ ÷îëîâ³êËóêà ×åðåâàíü òåæ âèð³ñ áåç áàòüêà. Î÷åâèäíî, ÷åðåç òå íàøà ñ³ì’ÿ íå ï³äëÿ-ãàëà ðîçêóðêóëþâàííþ, à çíà÷èëàñü ó ñåðåäíÿêàõ. Àëå æ ³ç õàòè çàáðàëè âñåëàõì³òòÿ – âåñü íåáàãàòèé îäÿã, ÿêèé ìàìà íàìàãàëàñü ïðèõîâàòè, ðÿäíà, ì³øêè;çàëèøèëîñü ò³ëüêè òå, ùî áóëî íà íàñ. Íåîäíîðàçîâî îáøóêóâàëè âñå îá³éñòÿ³ çàáèðàëè âñå ¿ñò³âíå, ùî çíàõîäèëè.

Àëå ìè âèæèëè. Ìîÿ ò³òêà Ìàðèíà, ìàìèíà ìåíøà ñåñòðà, áóëà â êîëãîñï³,¿ì òàì äàâàëè ¿ñòè, âîíà ïîòðîøêè ³ íàñ ï³ääåðæóâàëà. Ìàáóòü, îòå “ïîòðîøê蔳 äîïîìîãëî íå çãàñíóòè â íàñ âîãíèêàì æèòòÿ.

Æàõëèâ³ êàðòèíè ãîëîäó 33-ãî óñå ùå ñòîÿòü ïåðåä î÷èìà. Ó øêîë³ ñåëàÊàì’ÿíå÷îãî áóëà ¿äàëüíÿ, ³ ó÷íÿì äàâàëè ÿêóñü ñüîðáó. Òóäè ïðèõîäèëè ãîëîäí³ëþäè ç â³ä÷àºì ³ íà䳺þ.

Ïàì’ÿòàþ ³ äîñ³, ÿê íà ïðèçüá³ ò³º¿ ñòîëîâêè ñèä³ëà Íþñÿ ×åðåâàíü ³ç ìåí-øèì áðàòîì, çîâñ³ì ïóõë³, î÷³ â îáîõ ÿê îñîêîþ ïðîð³çàí³, íå âèäíî áóëî òèõ î÷åé³ç ïóõëÿòèíè. Ìàìà ¿õíÿ íà òîé ÷àñ óæå ïîìåðëà, ¿¿ ïîõîâàëè áåç òðóíè. À âîíèÿêèìîñü ÷óäîì óðÿòóâàëèñÿ ³ âèæèëè.

Íåìîâ ³ òåïåð ïåðåä î÷èìà ³íøå ñòðàøíå âèäèâî: â ê³íö³ íàøî¿ âóëè÷êè, á³ëÿõàòè Ãàííè Ãóäçèõè ëåæàëà ìåðòâà æ³íêà ç³ ñí³ïêîì ñîëîìè ï³ä ãîëîâîþ – éîãîõòîñü ïîêëàâ ¿é, ìàáóòü, ³ùå æèâ³é.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

297

Íà ïîäâ³ð’¿ äÿäüêà Ñåìåíà Áåçä³òíîãî âìèðàëà ñóõîðëÿâà âèñîêà æ³íêà –²ðèíà Ãàðáàðåíêî, ïîñåðåä êàëþæ òåïëî¿ äîùîâî¿ âîäè. ˳òîì 33-ãî ïîñò³éíîéøëè äîù³, ÷àñòî ñë³ï³: ³ ñîíöå ñâ³òèòü, ³ äîù ³äå, ðÿñíèé òà ìîêðèé, à ëþäè ãî-ëîäí³ ïàäàëè îáëè÷÷ÿì ïðÿìî ó ìîêâó ³ òàê ñåðäåøí³ ïîìèðàëè.

À íà öâèíòàð³ í³êîìó áóëî ÿìè êîïàòè, òî çàøïîðòóâàëè ìåðòâèõ ÿê ïîïàëî,áåç äîìîâèí ³ ïî ê³ëüêà òðóï³â â îäíó ÿìó. Òóäè çâîçèëè ³ ëåäü æèâèõ, áåçïîì³÷-íèõ ³ áåççàõèñíèõ. Íàø ãîðîä áóâ äî öâèíòàðÿ, òî ÿê ïî⳺ â³òåð ³ç ï³âíî÷³, –í³÷èì áóëî äèõàòè, òàêèé ñòðàøåííèé ñìîð³ä â³ä ðîçêëàäåíèõ òðóï³â ïîøèðþ-âàâñÿ âñþ âåñíó é ë³òîì àæ äî îñåí³. Ñê³ëüêè òîä³ âèìåðëî ëþäåé, ñê³ëüêè õàò-ïóñòîê çîñòàëîñÿ, – âàæêî ïåðåë³÷èòè. ² âñå æ ìè ï³äðàõóâàëè ç áàòüêîì: íàíàøîìó êóòêó â³ä Ãàííè Ãóäçèõè äî Íåðóáàéñüêèõ âîð³ò ïîìåðëî 58 äóø – öå –ëèøå â îäíîìó çàâóëêó, à â óñüîìó ñåë³ Êàì’ÿíå÷îìó ñê³ëüêè, ñòðàøíî ïîäóìàòè!

×îìó, ÷îìó í³ÿêîãî ä³ëà íå áóëî âëàñòÿì äî òîãî, ùî ñîòí³ é òèñÿ÷³ ä³òåé,ï³äë³òê³â, æ³íîê, ÷îëîâ³ê³â, ñòàðèê³â – ïóõëèõ, í³áè íàäóò³ ñêëÿí³ ñòàòó¿, – ïàäàëèñêð³çü, íà ãîðîäàõ, íà âóëèöÿõ, ó õàòàõ, ïàäàëè ³ ïîìèðàëè. À ç³ øòàáó êîìíåçàìóõîäèëè äâîðàìè ³ç çàë³çíèìè ñïèñàìè ³ êðîìñàëè çåìëþ, øóêàëè çàêîïàíå çåðíî,à éîãî æ íå áóëî. Êîëè çàñòàâàëè â êîãîñü íà ñòîë³ ö³ëóøêó õë³áà ÷è â ãîðùèêóïðèãîðùó ÿêî¿ñü êðóïè, òî âñå çàáèðàëè, ùîá ëþäè çàëèøàëèñÿ ãîëîäí³ é çàïèñó-âàëèñÿ ó êîëãîñï. Íàø áàòüêî çàïèñàâñÿ â òîé êîëãîñï àæ ó 1934 ðîö³, ÿ âæåõîäèëà ó 4-é êëàñ.

Ó 29-ìó ðîö³ ó íàñ áóëà ïàðà êîíåé. ßê ïî÷àëàñü êîëåêòèâ³çàö³ÿ ³ç â³äáèðàí-íÿì ðóõîìî¿ ³ íåðóõîìî¿ âëàñíîñò³, áàòüêî òó ïàðó ïðîäàâ ³ êóïèâ êîíÿêó.Ó 30-ìó ïðîäàâ ³ êîðîâó. ²ç óñ³õ íàñ ó ðîäèí³ âèðó÷åí³ ãðîø³ ïðèãîäèëèñÿ îäíîìóãîñïîäàðåâ³: ïåðåõîâóþ÷èñü ó Òàëüíîìó, çà 20 ê³ëîìåòð³â â³ä Êàì’ÿíå÷îãî –“ó çíàéîìèõ æèä³â”, – â³í ñàì âèêîðèñòàâ ò³ êîøòè ó ïåðø³ ðîêè íàñèëüíî¿ êîëåêòè-â³çàö³¿.

Íàøó êîíÿêó â 33-ìó ðîö³ âêðàëè ³ ç’¿ëè íåäàëåê³ ñóñ³äè. Òîä³ çàêîíè íåä³ÿëè, ó ëþäåé íå áóëî í³ÿêèõ ïðàâ íà çàõèñò.

ªäèíå, ÷îãî ïðàãíóëè íåðîçóìí³ çëî÷èíí³ ìîæíîâëàäö³, áóëî çàãíàòè âñ³õó êîëãîñï – ó “ñêàðá” – òàê íàø áàòüêî íàçèâàâ òîä³øí³é ÑÎÇ. Ïðàãíóëè îáåççå-ìåëèòè óñ³õ, îá³áðàòè ³ çðîáèòè âñ³õ ïîê³ðíèìè ìîâ÷àçíèìè ðàáàìè, ùî é áóëîäîñÿãíóòî ïî çàâåðøåíí³ êîëåêòèâ³çàö³¿.

Ùå ñòðàøí³øå áóëî â 1937–38-õ ðîêàõ, êîëè ïî÷àëèñü ìàñîâ³ ðåïðåñ³¿ –çà êîñèé ïîãëÿä, çà ãîñòðå ñëîâî, à ÷àñòî í³ çà ùî çàáèðàëè íåâèííèõ ëþäåé –³ ãíî¿ëè ¿õ, çíóùàëèñÿ íàä íèìè â òàáîðàõ ³ òþðìàõ.

Ì äâîþð³äíî¿ ñåñòðè ßâäîí³ ³ç ñåëà Ñâåðäëèêîâîãî ó 37-ìó áóëî àðåøòî-âàíî ÷îëîâ³êà Êðèâîøèºíêà ²âàíà. ³í ïðàöþâàâ ó ô³íâ³ää³ë³ àãåíòîì, áóâ, ìà-áóòü, áåçïàðò³éíèé, ðîçóìíèé ³ òèõèé ÷îëîâ³ê. 10 ðîê³â â³äìó÷èâñÿ â³í ó òàáîð³äåñü ó Ñèá³ðó. Ïîâåðíóâñÿ áåç ºäèíîãî çóáà – âñ³ âèáèëè áëþñòèòåë³ ïîðÿäêó,äîìàãàþ÷èñü ç³çíàííÿ â íåñîä³ÿíîìó. Éîãî áèëè; éîìó, ëåæà÷îìó, íà ãðóäè ñòðè-áàëè êîâàíèìè ÷îá³òüìè ç³ ñòîëó éîãî ìó÷èòåë³. ßêèõ ò³ëüêè êàòóâàíü éîìó

298

ѲÄ×ÅÍÍß

äîâåëîñÿ ïåðåòåðï³òè â òþðì³ çàðàäè íåïðàâäèâîãî ï³äïèñó íà äîêóìåíò³, ùîâ³í – “âîðîã íàðîäó”. À òàêèõ íåëþäñüêèõ çíóùàíü çàçíàëè òèñÿ÷³ íåâèííèõ óê-ðà¿íö³â, ³ òèñÿ÷³ íå âèòðèìàëè ¿õ, íå ïîâåðíóëèñÿ, íå ðîçïîâ³ëè ïðî ïåðåíåñåíå...

Ïîâåðíóñÿ ùå äî äîë³ ×åðåâàíÿ Ïåòðà Ìèêèòîâè÷à, ìîãî äÿäüêà, ùî “ðîç-áàãàò³â”, äîãëÿäàþ÷è ñòàðèõ áåçä³òíèõ ëþäåé. Ðîçêóðêóëåíèé, â³í âè¿õàâ ó Á³ëî-ðóñ³þ ³ç ñ³ì’ºþ, ³ âñ³ âîíè çàëèøèëèñÿ òàì, õî÷ çãîäîì ³ áóëè ðåàá³ë³òîâàí³. Çàíèõ çàñòóïèëèñÿ êàì’ÿíåöüê³ ñóñ³äè – â÷èíîê íåìàëî¿ â³äâàãè, ÿê íà ò³ ÷àñè:ïî÷àëè ïèñàòè, ùî “êóðêóëü” Ïåòðî ×åðåâàíü í³÷èì íå ì³ã çàâèíèòè, áî é“áàãàòñòâî” ñâîº óáîãå íå ñàì íàæèâ, à çàðîáèâ ó ñïàäîê, ùî ìàâ ÷óæó õàòó³ ç ÷óæîãî ïîëÿ ç³ãíàëè éîãî ñ³ì’þ.

Íå ïîâ³ðèâ äÿäüêî Ïåòðî âëàñòÿì, íå ïîâåðíóâñÿ â ñåëî, ó ñâî¿ ïîêèíóò³çëèäí³ ï³ñëÿ ðåàá³ë³òàö³¿. À éîãî íåâåëèêà õàòêà ÿê ñâ³äîê òîãî “áàãàòñòâà”, ùîìóëÿëî êîìóñü î÷³, çáåðåãëàñÿ äî ñüîãîäí³. Ó 1982 ðîö³ ó í³é æèëà ìîÿ äÿäèíàÃîëüêà Áåçä³òíà. Ìåí³ ïðèéøëîñÿ òàì áóòè, áî ïðèâåçëè ¿¿ ñèíà Àíàòîë³ÿ Ãðè-ãîðîâè÷à Áåçä³òíîãî, ³ç Àôãàí³ñòàíó â öèíêîâ³é äîìîâèí³ – ïðàïîðùèêà 45 ðîê³â.Íà òîìó ïîõîðîí³ çãàäàëîñÿ íåìàëî êàðòèí äèòèíñòâà, á³ëüøå ñóìíèõ, ÿê³ çàïà-ì’ÿòàëèñÿ ùå ç 30-õ ðîê³â.

Ïàì’ÿòàºòüñÿ âñå ³ç äàëåêèõ äèòÿ÷èõ ðîê³â – ³ äîáðå, ³ çëå. Àëå îñîáëèâîçãàäóºòüñÿ ãîðå – âîíî íå çàáóâàºòüñÿ. ßêå âîíî òÿæêå, òå ïåðåæèòå ãîðå,ãîëîäíå ³ õîëîäíå, ïîðîäæåíå íåëþäñüêîþ, áåçäóøíîþ, æîðñòîêîþ áàéäóæ³ñòþäî ñóäåá ì³ëüéîí³â óêðà¿íö³â. Ìîÿ ïàì’ÿòü îáòÿæåíà ñïîãàäàìè ïðî ñòðàøí³íåäàâí³ òðàãå䳿 óêðà¿íñüêîãî íàðîäó. Óñâ³äîìëåííÿ âñ³õ òèõ çëî÷èí³â ìîº ñóì-ë³ííÿ íåðîçðèâíî ïîâ’ÿçóº ³ç çàìèñëàìè ³ âò³ëåííÿìè “ìóäðîãî âîæäÿ ³ â÷èòåëÿ”âñ³õ ÷àñ³â ³ íàðîä³â É.Â.Ñòàë³íà òà éîãî çàïîïàäëèâèõ ïàðò³éíèõ ïðèñï³øíèê³â.

Çàïèñàâ Â.Ïàùåíêî.Âåñíà 2007 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÅÄ×ÅÍÊÀ ²âàíà Àíäð³éîâè÷à,

1915 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. ²ëë³íêà Òîìàê³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

ϳä ÷àñ ãîëîäó áóâ ÿ ó ì.Àðòåì³âñüêó Äîíåöüêî¿ îáë. Ç 18 ðîê³â ïî÷àâ ïðà-öþâàòè â Äîíáàñ³ îáõ³äíèêîì íà çàë³çíèö³ “Äí³ïðîïåòðîâñüê–Ðîñòîâ”. Ç ëþòîãî1933 ð. ñòàíö³ÿ ïî÷àëà çàïîâíþâàòèñÿ ëþäüìè, ÿê³ ¿õàëè ³ç ñ³ë ð³çíèõ îáëàñòåé,øóêàþ÷è ðîáîòó íà Äîíáàñ³. Ëþäè áóëè îïóõë³, ÷îðí³ â³ä áðóäó, âèñíàæåí³. Âîíèïðîñèëè õë³áà. Ïî âåñí³ ïðèïëèâ ãîëîäíèõ ëþäåé çá³ëüøèâñÿ. Á³ëüøå âñüîãî ìåíåâðàæàëî òå, ùî ì³ë³ö³ÿ òà ïðàö³âíèêè ÄÏÓ çàáîðîíÿëè ãîëîäóþ÷èì ïðîñèòè õë³áà.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

299

Íà çáîðàõ ÷è â ðîçìîâàõ êîìóí³ñòè í³ ñëîâîì íå çãàäóâàëè í³ ïðî æàõëèâ³êàðòèíè ãîëîäó, í³ ïðî âèïàäêè ãîëîäíî¿ ñìåðò³. Íà÷å ÿêàñü ñèëà çàáîðîíÿëà ¿ìçâåðòàòè óâàãó íà òå, ùî á³æåíö³ ç ñ³ë ìðóòü íà î÷àõ.

ßêîñü ìåí³ äîâåëîñÿ ïîçíàéîìèòèñÿ ç ä³äóñåì ç Ïîëòàâùèíè. ³í ðîçïîâ³âìåí³ ïðî ñòðàøí³ âèïàäêè, ÿê³ â³äáóëèñÿ ó ¿õíüîìó ñåë³. Éîãî ðîçïîâ³äü ÿ çàïàì’ÿ-òàâ íà âñå æèòòÿ. Ãîëîä ó éîãî ñåë³ äîâ³â ëþäåé äî òîãî, ùî ëþäè ñòàëè ¿ñòèëþäåé. Òðîº îäíîñåëü÷àí ñòâîðèëè áðèãàäó ³ ñòàëè âáèâàòè ëþäåé, ÿê³ â³ä ãîëî-äó âæå íå ìîãëè äàòè îïîðó. ßêîñü óâå÷åð³ âîíè íàïàëè íà áàòüêà ñåêðåòàðÿñ³ëüðàäè. Àëå ùîñü ñòàëî ¿ì íà çàâàä³, ³ âîíè íå äîáèëè ñòàðîãî. Éîãî ñèí çà-òåëåôîíóâàâ ó ðàéîí, ³ âðàíö³ âæå ïðè¿õàëè ïðàö³âíèêè ÄÏÓ ³ ï³øëè äîäîìó äîâêàçàíèõ ìîëîäèê³â. Ïðè îáøóêó ó íèõ áóëî çíàéäåíî áàãàòî ê³ñòîê, ãîë³â ³ ëþäñü-êèõ ðóê, à ó îäíîãî ç íèõ â ïå÷³ ñòîÿëè äâà ÷àâóíè, â ÿêèõ âàðèëîñü ëþäñüêåì’ÿñî. Íàéøëè òðóïè äâîõ ïîð³çàíèõ ä³òåé. Íà ïèòàííÿ, ÷è¿ öå ä³òè, âîíè â³äïîâ³-ëè, ùî öå ¿õ ä³òè, ÿê³ ïîõëÿëè â³ä ãîëîäó, ³ âîíè ¿õ äîáèëè, ïî÷àëè âàðèòè ³ ¿ñòè.Ïðàö³âíèêè ÄÏÓ çàáîðîíèëè âåñòè ðîçìîâè ïðî öå íà ñåë³, à òèõ ìîëîäèê³âçàáðàëè ç ñîáîþ äî ðàéöåíòðó. ¯õ á³ëüøå í³õòî ³ í³êîëè íå áà÷èâ.

[ϳäïèñ] ².Ïåä÷åíêî1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÅÐÂ²É Ãàëèíè ²âàí³âíè,

1925 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Íîâîïàâë³âêà Ìåæ³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Íàñ â ñ³ì’¿ áóëî òðîº – ìàòè, ÿ ³ ìîëîäøèé áðàòèê. Ïðî òîé æàõëèâèé ãîëîäÿ ìîæó äåùî ðîçïîâ³ñòè.

Ìîÿ ìàòè ïðàöþâàëà â÷èòåëüêîþ ó ñ³ëüñüê³é øêîë³. Âîíà îäåðæóâàëà 50 ãöóêðó, áðóñîê ìèëà ³ 200 ã ðèñó. Àëå öüîãî áóëî íåäîñòàòíüî äëÿ òîãî, ùîá ïðî-ãîäóâàòèñÿ. Ìàòè âèíåñëà íà áàçàð âñ³ ñâî¿ êîøòîâíîñò³, çîëîò³ ïðèêðàñè, êîòð³¿é ïîäàðóâàâ ì³é áàòüêî (ÿêîãî ÿ íå áà÷èëà), çà òå ìîæíà áóëî îäåðæàòè ê³ëüêàê³ëîãðàì³â áîðîøíà ÷è æèðó. Òàê ùî ÿ íàñàìïåðåä âåëèêîãî ãîëîäó íå â³ä÷óâà-ëà, àëå æ òàê ìîãëè æèòè îäèíèö³.

Ëþäè íàøîãî ñåëà, ÿê ðîçïîâ³äàëà ìåí³ ìàòè, ¿ëè ëèñòÿ ëèïè, àêàö³¿, ùàâåëü,êðîïèâó òà ³íø³ ðîñëèíè, ùî òîä³ ñêëàäàëè îñíîâíèé “ðàö³îí” ñåëÿíñüêèõ ðîäèí.Ñëèìàê³â (ÿê³ òðàïëÿëèñÿ ëèøå â äåÿêèõ ì³ñöÿõ) âàðèëè, þøêó ñïîæèâàëè, àõðÿù³ äð³áíî ðóáàëè, ïåðåì³øóâàëè ç ëèñòÿì ³ ¿ëè. Öå çàïîá³ãàëî íàáðÿêíåííþò³ëà òà ñïðèÿëî âèæèâàííþ.

Îòàêà ìîÿ ðîçïîâ³äü ïðî ò³ æàõëèâ³ ðîêè.Çàïèñàëà À.Òåðåõà.

1998 ð.

300

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÏÅÐÅÂÅÐÒÓÍ Ëþáîâ³ Àíòîí³âíè,

1919 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Øïåíä³âêà Êàãàðëèöüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.)

Ëþäè ïàäàëè, ÿê ìóõè. Ìåðëè ä³òè, âåëèê³ ³ ñòàð³. Îêðåìî í³êîãî íå õîâàëè,à âèêîïóâàëè ÿìó ³ âêèäàëè òðóïè ïðÿìî ç ï³äâîäè, íàâ³òü æèâèõ çàáèðàëè.

Âåñü õë³á, çåðíî, ñêîòèíó çàáèðàëè. Äåõòî ç ëþäåé õî÷ ³ íàìàãàâñÿ ñõîâàòèó âóçëèêó ïøîíà ÷è æèòà, âñå çàáèðàëè.

 êîãî ç ñåëÿí íå çîñòàëîñÿ é õàòè, òî âîíè æèëè â çåìëÿíêàõ, ÿê³ âèêîïóâà-ëè, í³áè ïîãð³á. ̄ ëè ñèðó ìåðçëó êàðòîïëþ ³ áóðÿêè, ÿê³ çáèðàëè íà ïîë³. Õîäèëèòàêîæ ÷åðåç ÿðè ó ñåëî Ñòàâè íà âèíîêóðíþ, äå áóëî áàãàòî â³äõîä³â ç áðàãè.Ëþäè æìåíÿìè íàãð³áàëè, ðàçîì ³ç çåìëåþ ³ ñêëÿíêàìè, ³ ¿ëè, äåÿê³ íà öüîìóì³ñö³ ³ âìèðàëè, à äåõòî äîõîäèâ äîäîìó.

 îäí³é ñ³ì’¿ âñ³ ïîâìèðàëè, çîñòàâñÿ ëèøå îäèí õëîï÷èê, ÿêèé ëåæàâ íàëàâ³ ç ïóõëèìè íîãàìè. ϳäíÿòèñÿ â³í âæå â³ä ãîëîäó íå ì³ã. Âñå, ùî â íüîãî áóëî –öå ëèøå îäíà ïîäóøêà ï³ä ãîëîâîþ. ² îò âá³ãëà äî õàòè áàáà ³ çàáðàëà â íüîãî öþïîäóøêó, ñêàçàâøè, ùî â³í âñå îäíî ïîìðå, à ¿é ùå æèòè òðåáà.

ϳøëè ïî ñåëó ÷óòêè, ùî ëþäè ñòàëè ¿ñòè ëþäåé. Àêòèâ³ñòè ïðèìóñèëè ìåä-ñåñòåð õîäèòè ³ äèâèòèñÿ, õòî ¿ñòü ëþäåé, òî öèì ëþäÿì äàâàòè óêîë, ÿêèé âáè-âຠëþäèíó. ² îäíîãî ðàçó, ñïðàâä³, ó îäí³é ñ³ì’¿ â ïîãðåá³ çíàéøëè äèòÿ÷³ ÷åðåïè.Ö³ ëþäè ïî¿äàëè ä³òåé.

Çàïèñàëà ².Çàãîðîäíÿ.2003 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÅÐÅÂÅÐÒÓÍ Îêñàíè Îëåêñ³¿âíè,

1919 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Øïåíä³âêà Êàãàðëèöüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.)

Öå áóëî äóæå ñòðàøíî.  ê³íö³ îñåí³, íà ïî÷àòêó çèìè âñ³ çàïàñè, ùî ìè çàãîòî-âèëè íà çèìó, êîíô³ñêóâàëè. Õòî ùî çì³ã äåñü çàõîâàòè, ÷è çàðèòè äåñü ó çåìë³, òåëèøå çàëèøèëîñü. Ñïî÷àòêó áóëî íå äóæå òÿæêî ç ïðîäóêòàìè. À ïîò³ì êîëè âñ³çàïàñè çàê³í÷èëèñü, ëþäè ïî÷àëè ïîìèðàòè. Ïî÷àëè øóêàòè ÿê³ñü êîð³í÷èêè, ãíèëóêàðòîïëþ, áóðÿêè, ìîðêâó. Âèæèòè áóëî âàæêî. Ãîëîä äîâîäèâ íàðîä äî ëþäî¿äñòâà.Ñïî÷àòêó ¿ëè ñîáàê, êîò³â, òîáòî âñ³õ òâàðèí. À ïîò³ì ä³éøëî ³ äî ëþäåé.

Íà îêðà¿í³ íàøîãî ñåëà áóëà ìîëîäà ñ³ì’ÿ, â íèõ áóëî äâîº ìàëåíüêèõ ä³òåé.Ùî â íèõ áóëî íà óì³, ìè íå çíàºìî. ×è, ìîæå, òå, ùî ä³òè âñå îäíî çàãèíóòü, ÷è,ìîæëèâî, ùî ³íøå? Âîíè âèð³øèëè ¿õ ç’¿ñòè.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

301

 ñåë³ ïðèçíà÷èëè ÷îëîâ³êà, ÿêèé ¿çäèâ êîíÿêîþ ³ çáèðàâ òðóïè. Éîìó çà öåïëàòèëè, àëå í³õòî íå çíàâ, ùî éîìó âñå æ òàêè ïëàòèëè, ìàáóòü, ¿æåþ. Íàâ³òüòèõ, õòî ùå áóâ æèâèé, â³í òàêîæ çàáèðàâ. Òðóïè ñêèäàëè â îäíó ÿìó.  ÿì³ ¿õáóëî ïî ÷åòâåðî, ïî ï’ÿòåðî äóø.

Õîäèëè â ñóñ³äíº ñåëî Ñòàâè, äå çíàõîäèâñÿ öóêðîçàâîä. Òàì âîíè çáèðàëèâ³äõîäè. Ö³ â³äõîäè êèï’ÿòèëè ³ ¿ëè, à õòî íå ñòðèìóâàâñÿ, ¿â ¿õ ñèðèìè, é íà òîìóæ ì³ñö³ îäðàçó ïîìèðàâ.

Àëå é öå íå ï³äòðèìóâàëî æèòòÿ, ëþäè ïóõëè é ïîìèðàëè.Õòî çàëèøèâñÿ ï³ñëÿ öèõ òÿæêèõ ðîê³â, áóëè é ðàä³ é ñóìí³. Ðàä³ òîìó, ùî

âñå æ òàêè ïåðåíåñëè òÿæêó ìóêó. Ñóìí³ òîìó, ùî ¿õ äðóç³, áàòüêè, ðîäè÷³ çàãè-íóëè. À ¿õ äóæå áàãàòî çàãèíóëî çà ò³ ðîêè.

Çàðàç æèâó â çëàãîä³, òåïë³, äîáð³. Ìåí³ âæå 88 ðîê³â. Ìàþ ä³òåé ³ îíóê³â,à òàêîæ ïðàâíóê³â. Áîþñÿ, ùîá íå ïîâòîðèëîñÿ çíîâó òàêå ëèõî, ùîá ðîäèíà íåçàçíàëà éîãî. Çàðàç íàâ÷àþ ö³íóâàòè æèòòÿ òàêå, ÿêå âîíî º.

Çàïèñàëà Ò. Øàíäðåíêî.2003 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÅÐÅÂ’ßÇÊÎ Ëþáîâ³ ²âàí³âíè,

1924 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Âåðõíüîäí³ïðîâñüê íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³)

Ãîëîä ìåí³ äîâåëîñÿ çàçíàòè ó ñ.Ñóñë³âêà Âåðõíüîäí³ïðîâñüêîãî ðàéîíóÄí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáëàñò³.

Áàòüêî ³ ìàòè ìàëè ï’ÿòåðî íàñ, ä³òåé. 1929 ð., ï³ä ÷àñ êîëåêòèâ³çàö³¿, îäíàäèòèíà âìåðëà, âìåðëà ³ ìàòè. Îñòàëîñü 3 ä³â÷èíè ³ õëîïåöü. Çåìëÿ ñòîÿëà íåî-ðàíà. Áóâ ó íàñ îäèí ê³íü, ïëóã ³ æàòêà, ðàçîì ç ñóñ³äîì ñïðÿãàëèñü ³ îáðîáëÿëèçåìëþ.

Äî êîëåêòèâ³çàö³¿ áàòüêî íàø, Ïåðåâ’ÿçêî ²âàí Ìàòâ³éîâè÷, ìàòè, Ìîâ÷àíÔåêëà ßê³âíà, ïðàöþâàëè íà ïàíà Øèøêó. É äîñ³ ç òîãî ðîäó – äåïóòàòè. Áàòüêîïðîðîáèâ íà ïàíà 9 ðîê³â, ìàòè – 6, òàì ³ ïîæåíèëèñü. ϳñëÿ 1921 ðîêó ïàí Øèøêàäàâ ¿ì çåìëþ – 10 äåñÿòèí ³ êîíÿêó.

Ãîëîä ó íàøîìó ñåë³ ðîçïî÷àâñÿ ç ïî÷àòêó 30-õ ðîê³â, ïîëÿ çàñ³âàòü áóëîí³÷èì, îäíîîñ³áíèêè ïàëèëè âñå, ùî ìàëè. ͳÿêî¿ äîïîìîãè ãîëîäóþ÷èì íå áóëî.Íàâïàêè, ç ðàéîíó óïîâíîâàæåí³ ðîáèëè îáøóêè, ãðàáóâàëè ñåëÿí, òà ñï³â÷óâàëü-íèêè, ñâî¿ ãðàáèëè íà ñâîþ ðóêó. Ìîæíà ñêàçàòü, ùî óñ³ áàãà÷³ ïîâò³êàëè. Ñòàðîñòàò³ëüêè íå ãîëîäóâàâ, éîãî ð³äíÿ ³ ñ³ì’ÿ – âîíè æ áóëè ñï³â÷óâàëüíèêàìè. ïåð³îä 1932–33 ðð. áóëè ñõîäêè, îðãàí³çîâóâàëè îáù³ ðîáîòè êîëãîñïó, îðàëè,ñ³ÿëè, ó 1934 ðîö³ äàâàëè âæå äåùî íà òðóäîäí³. Äàâàëè ñåìåíà çàñ³âàòü ãîðîäè.Ñïàñàëèñÿ îäíîñåëüö³ â³ä ãîëîäó ïî-ð³çíîìó. Æèëè, ÿêùî ìàëè ùîñü ç’¿ñòè.

302

ѲÄ×ÅÍÍß

Êóðàé òîâêëè, ïîëîâó, øêóðêè ç äèí³, ïóñò³ êà÷àíè. Ìàãàçèí³â íå áóëî, íå çíàëè,ùî òàêå ãðîø³. Êîðîâà ñòî¿ëà – 3–5 ðóáë³â, à ãðîøåé íå áóëî çîâñ³ì. Îñòàâñÿæèâèé íàø áàòüêî ³ ÷åòâåðî ä³òåé. Àëå áóëè ñ³ì’¿, ùî ïîâí³ñòþ ïîäîõëè. Áóëî âíàøîìó ñåë³ 3 ñ³ì’¿, ÿê³ ëîâèëè ëþäåé ³ ¿ëè. Ãîëîä òðèâàâ ó íàøîìó ñåë³ ç 1930-ãîïî 1933-é ð³ê, äî âðîæàþ 1934-ãî ðîêó. Íå ìîæíà é ïîñ÷èòàòü, ñê³ëüêè ëþäåé âñåë³ çàãèíóëî, á³ëüøà ïîëîâèíà. Áóëî õàò òðèäöÿòü, îñòàëîñü 16, ³ òî â õàòàõ íåâñ³. Äîõëà é ñêîòèíà, ëþäè ¿ëè äîõëó ñêîòèíó. Ïðåäñòàâíèêè ì³ñöåâî¿ âëàäè, ãî-ëîâà êîëãîñïó, ãîëîâà ñ³ëüðàäè, àêòèâ³ñòè ó ñåë³ ñïàñàëè ñâî¿ äóø³, íå ðîçêîøíîæèëè, íî ç ãîëîäó íå ïîìåðëè. Îäíîñåëü÷àíàì íå ïîìàãàëè. Ïðåäñòàâíèêè íå-çåìåëüíî¿ âåðñòâè: â÷èòåë³, ë³êàð³, ñâÿùåíèêè ó íàñ òåæ ãîëîäóâàëè, íó, íå òàê,ÿê êîëãîñïíèêè. Â÷èòåë³ òîæå ãîëîäóâàëè, ïîìåð â÷èòåëü ³ éîãî ìàòè. Â÷èòåë³âìàëî, ëþäè â ñåë³ íåïèñüìåíí³.

Âåñíîþ 1933 ðîêó îðãàí³çóâàëè â ñåë³ ÿñëà. Õòî íå ïëàòèâ íàëîãè, çàáèðàëèó ñ³ëüñîâºò ³ – ïî êàìåðàì. Ñèëüíî òåðï³ëè ëþäè â³ä ñìåðòåëüíîãî ãîëîäó. Òàðà-ñåíêî Ëåâêî ìàâ øåñòåðî ä³òåé, ïîäîõëè âñ³. Òàê ñàìî ³ Êîâàëåíêè. Ïåðøèìèïîìèðàëè ä³òè é ëþäè ïîõèëîãî â³êó. Áàòüêè ä³òåé êîðìèëè, à ñàì³ âìèðàëè.ijòåé-ñèð³ò çáèðàëè â ïðèþò. ϳñëÿ ãîëîäó, îêð³ì êðîë³â ³ 1 ãà çåìë³, á³ëüøåí³÷îãî ó íàñ íå áóëî äî 1936 ðîêó.

Ó 13 ðîê³â ÿ âæå ðîáèëà â êîëãîñï³. 40 ãîä ñòàæó çàðîáèëà.Çàïèñàâ Ï.×îðíîáàé.

2002 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÅÐÅ̲ÄÜÊÀ Ñòåïàíà Ïåòðîâè÷à,

1922 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Âîäîëàçñüêå Ìåæ³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Íàñ áóëî 8 ÷îëîâ³ê â ñ³ì’¿. Áàòüêî â êîëãîñï³ íå ðîáèâ, ïðàöþâàâ íà ñåáå.³í âèïëàòèâ âñþ êîíòðàêòàö³þ, àëå éîãî âèçâàëè äî âîëîñò³ ³ ñêàçàëè, ùîá çà 24ãîäèíè çäàâ õë³áà ³ ì’ÿñà 12 ïóä³â. Äî íàñ ç êîëãîñïó ïðè¿õàëè çàáèðàòè õë³á çêîëãîñïó. Øòðèêàëè ñêð³çü ï³êàìè. Çàáèðàëè ðå÷³ (ðîçêóðêóëþâàëè). Çàáðàëè âíàñ êîðîâó ³ áè÷êà.

Íàì íå áóëî ÷îãî ¿ñòè, ³ ìè âñ³ ï³øëè ïðàöþâàòè â êîëãîñï. Äàâàëè íàì ïî100 ã çåðíà (æèòà). Ëþäè íå íà¿äàëèñÿ, ïóõëè ç ãîëîäó. Áóëè â íàñ ÷îëîâ³êè–àêòèâ³ñòè, ÿê³ õîäèëè ïî äâîðàõ ³ âèãàíÿëè ëþäåé íà ðîáîòó. À ëþäè áóëè âèñíà-æåí³, õóä³ ³ íå ìîãëè éòè â êîëãîñï. ¯ëè ðîã³ç, ùàâåëü, êîçåëüêè, ëîáîäó. À â êîë-ãîñï³ äàâàëè áàëàíäó.

Ó íàøîìó ñåë³ áóëè âèïàäêè êàí³áàë³çìó. Ä³ä ³ áàáà çàìàíþâàëè ä³òåé òîõë³áîì, òî ì’ÿñîì, à ñàì³ âáèâàëè ¿õ, âàðèëè é ¿ëè. Êîëè ëþäè ïðî öå ä³çíàëèñÿ,òî çàêèäàëè êàì³ííÿì öèõ çâ³ð³â.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

303

 íàñ âèìåðëî ï³âñåëà.  ñåë³ íå çàëèøèëîñü æîäíî¿ ê³øêè, æîäíî¿ ñîáàêè. ñòàâêó íå ñòàëî ðèáè.

Çàïèñàëà Í.Áîðîâåíñüêà.1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÅÐÅÑÓÍÜÊΠ˳䳿 ²âàí³âíè,

1922 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Êè¿â)

Õî÷ó îïèñàòè âñå, ùî ÿ áà÷èëà, ïåðåæèëà â ñâîºìó äèòèíñòâ³ – ñòðàøíèéãîëîäîìîð 1932–1933 ðîê³â ³ ñòàë³íñüêó êîëåêòèâ³çàö³þ.

ß êèÿíêà, ìåí³ 83 ðîêè. Íàðîäèëàñü ÿ íà Êè¿âùèí³, â 1932-ìó ìåí³ áóëî 10ðîê³â, â 1933-ìó – 11. Âñå áà÷èëà ³ âñå çíàþ.

 1932-ìó ðîö³ áóâ äóæå ãàðíèé óðîæàé. Àëå Ñòàë³í ñâî¿ìè óêàçàìè îáêëàâóñ³õ ñåëÿí âåëè÷åçíèìè íàëîãàìè – ç îãîðîäà âåëèêó ê³ëüê³ñòü çåðíà, îãîðîäèíèíà êîæíèé äâ³ð. Çäàòü ó ãîñóäàðñòâî 200 ÿºöü, 170 êã ì’ÿñà, 25 êðá. ïîçèêè – öåêîæíîãî ðîêó. Ñåëÿíè ïðàöþâàëè ó êîëãîñï³ ³ îòðèìóâàëè 4 êîï. ³ 60 ã çåðíà íàòðóäîäåíü. Òà é ò³ êîï³éêè ³ 60 ã í³êîëè íå âèïëà÷óâàëèñü, à îñ³ííþ ëþäè ðîçïëà-÷óâàëèñü ç äåðæàâîþ. Ùî çîñòàëîñü, çàêëàëè â êîì³ð÷èíè, ïðèñòåáíèêè, õòîñüùîñü ïðèêîïàâ á³ëÿ õàòè. Òà Ñòàë³í äàâ íàêàç êîìóí³ñòàì çàáðàòè â ñåëÿí âñå,ùî ç³áðàëè íà ãîðîäàõ.

Òîä³ ïðè¿çäèëà ó êîæíèé äâ³ð ï³äâîäà ç ÷åðâîíèì ïðàïîðîì, ³ êîìóí³ñòè ãðó-çèëè íà â³ç âñå, ùî áóëî â îñåë³: çåðíî, êàðòîøêó, äàæå â ãëàäèøêàõ ôàñîëþé ³íø³ áîáîâ³. Ïîðîëè øòèêàìè ³ íàõîäèëè ó êîãî ùî áóëî çàêîïàíî. Ó íàø³é õàò³ïîäîâáàëè øòèêàìè ò³ëüêè ï³÷ ³ ãðóáó, áî áàòüêî áóâ íà ôðîíò³, ó Ïåðøó ñâ³òîâóâ³éíó ìàâ òðè Ãåîð㳺âñüê³ õðåñòè ñåðåáðÿí³, ó ìàòåð³ âçÿëè íîâèé êîæóõ.

Íàëîãàìè îáêëàäàëè êîæíå äåðåâî â ñàäêó, òî ëþäè âèðóáóâàëè ñàäêè. êîëãîñï³ íå äàâàëè çáèðàòè êîëîñêè íà ïîë³, òà áóëè âèïàäêè, êîëè ÿê çëîâëÿòü,áóëî, ëþäèíó, òî äàâàëè 3 ðîêè òþðìè. À ÿê íå âèïëàòèø íàëîãè, òî çàáèðàëèêîðîâó ç äâîðó. Ìîÿ ìàìà ìîëîêî, ùî âèäî¿òü, ÿéöÿ, ùî êóðè çíåñóòü – íîñèëàïðîäàâàòü íà áàçàð, ùîá âèïëàòèòè íàëîã. Íàñ, ìåíøèõ, áóëî òðîº. ² íà òðüîõáóëè îäí³ ÷îáîòè, òîìó áàòüêî ùå ïë³â äóáîâ³ ïîñòîëè, ùîá íå ðâàëèñü ÷îáîòè.Õîäèëè ìè áîñÿêîì â³ä ëüîäó äî ëüîäó ó ÿêèõîñü îïîðêàõ.

Êîëè íàñòàâ 1933 ð³ê, óæå ï³ñëÿ гçäâà íå áóëî ùî ¿ñòè, ëþäè ñòàëè ãîëî-äàòü, ïóõíóòè. Ñòàëè ¿ñòè ïîëîâó, æîëóä³, â³ä ÿêèõ óìèðàëè. Âæå â áåðåçí³ ³ êâ³òí³ïîâàëüíî óìèðàëè äîðîñë³ ëþäè, ä³òè. Òðóïè ëåæàëè â õàòàõ, íà äîðîãàõ, ïî ë³ñàõ,ïî ïîëÿõ, à õòî õîò³â âòåêòè â Ðîñ³þ ³ ñïàñòèñü â³ä ñìåðò³, (áî â Ðîñ³¿ ãîëîäó íåáóëî), òî íàøèõ ñåëÿí-óêðà¿íö³â âèêèäàëè ç âàãîí³â, ³ âîíè íà ðåëüñàõ ïîìèðàëè.

304

ѲÄ×ÅÍÍß

Ì ìàòåð³ ïëåì³ííèê çàáðàâ ñ³ì’þ é ó òîâàðíÿêó óò³ê íà Óðàë, ³ òàì âîíèñïàñëèñü. Êîìóí³ñòè òåïåð êàæóòü, ùî òî áóâ íåóðîæàé, ³ í³ÿêîãî ãîëîäó íå áóëî.Òà ñê³ëüêè æ Ñòàë³í ç êîìóí³ñòàìè çíèùèëè íàøîãî íàðîäó, ìèðíîãî íàñåëåííÿÓêðà¿íè!

Íà Ñîëîâêè ëþäåé âèâîçèëè ó òîâàðíÿêàõ ó 30-ãðàäóñí³ ìîðîçè ³ òóäè ïðè-âîçèëè óæå òðóïè. Ìîãî äÿäüêà íà Ñîëîâêàõ ðîçñòð³ëÿëè ðàçîì ç ïîïîì, ùîïðàâèâ ó öåðêâ³, öåðêâó íàøó ðîçêèäàëè, à ¿õ ðîçñòð³ëÿëè ÿê òðîöüê³ñò³â. À ñê³ëüêè³íòåë³ãåíö³¿ ïîãèáëî ³ âñÿêîãî ëþäó! À òåïåð êîìóí³ñòè Ñèìîíåíêî, ³òðåí÷èõàòà ßíóêîâè÷ ç Ìåäâåä÷óêîì õîòÿòü çíîâó ç’ºäíàòèñÿ ç Ðîñ³ºþ. Ðîñ³ÿ âñþ äîðî-ãó ç Óêðà¿íè âèñìîêòóâàëà, âèòÿãàëà æèëè. À òåïåð íàø³ “áðàòè”, ùî íàì ðîá-ëÿòü? Êîìóí³ñòè íàøèõ âîÿê³â ÓÏÀ îáçèâàþòü ôàøèñòàìè, à ¿õ Âëàñîâ í³ìöÿìçäàâ äèâ³ç³þ ³ íà îêóïîâàí³é òåðèòî𳿠óáèâàëè íàøå óêðà¿íñüêå íàñåëåííÿ ðàçîìç ôàøèñòàìè, ãðàáèëè ñåëÿí ó íàøèõ îáëàñòÿõ. Áàãàòî ñ³ë ðîçì³ùåí³ â ë³ñíèõçîíàõ. Ïî ë³ñàõ ñòîÿëè ïàðòèçàíñüê³ îòðÿäè, ³ ñåëÿíè ïàðòèçàíàì äîïîìàãàëè,÷èì ìîãëè, â îñíîâíîìó, ïðîäóêòàìè. ßê í³ìö³ óçíàâàëè, ùî ñåëÿíè äîïîìàãà-þòü ïàðòèçàíàì, òîä³ â êîæíå ñåëî ïðèñèëàëè ïî 200 âëàñîâö³â ³ 5–8 í³ìö³â,³ âîíè òîä³ çãàíÿëè â õàòè ëþäåé, çàêðèâàëè, îáëèâàëè áåíçèíîì ³ æèâèìè ñïà-ëþâàëè.  íàø³ì ñåë³ â îäèí äåíü óáèëè 260 äóø. Òàê ÿêó âëàäó õîòÿòü êîìó-í³ñòè?! Ç íèìè íåñóòü ÷åðâîíèé ïðàïîð ò³, êîòð³ æèðóâàëè òîä³ ³ æèðóþòü òåïåð.À ÿê æèëè ëþäè â ñòàë³íñüê³ âðåìåíà, ÿê³ îòðèìóâàëè 40 êðá. çàðïëàòè, öå –óáîðùèö³ ³ 70 êðá. ë³ôòüîðè ³ ñòîðîæà, ÿê âîíè æèëè íà ö³ çàðïëàòè? À ó êîìóí³ñ-òè÷íèõ íîìåíêëàòóðíèê³â áóëè çàêðèò³ ìàãàçèíè ³ îêðåì³ ïåêàðí³. Êîëãîñïíèê³âæå â òîé ÷àñ ñóäèëè çà æìåíþ êîëîñê³â ÷è 5 áóðÿê³â íà 3 ðîêè òþðìè. ß çà ñâî¿83 ðîêè íàáà÷èëàñü óñüîãî. À ïëºííèõ íàøèõ ñóäèëè çà òå, ùî âîíè ïîïàëèó ïëºí ³ âèæèëè, – ó êîíöëàãåðÿ. Óêðà¿íö³â â³äïðàâëÿëè íà çàñëàííÿ. Òàê íàø çÿòüâ³äáóâ 6 ðîê³â, äå â³í áóâ òàêèì íåì³÷íèì, ùî ïðè¿õàâ ³ç çàñëàííÿ ³ ïîìåð. Âñüîãîíå îïèøåø, ùî çà ñâîº æèòòÿ 83-ð³÷íå áà÷èëà ³ çíàþ.

Ìàòè ïåêëà õë³á ï³ñëÿ гçäâà óæå ç êàðòîïëåþ, òà îò ÿê ó ëþäåé âèãðåáëè âñåç äîì³âîê, òî ëþäè ³ íàøà ñ³ì’ÿ ÿêîñü æèëè äî гçäâà. Ó êîãî áóëà ïîëîâà ãðå÷àíà,ñóõ³ ëóøïàéêè, æîëóä³, â³ä ÿêèõ ïîìèðàëè. Òà ï³ñëÿ гçäâà ëþäè ñòàëè ïîìèðàòèö³ëèìè ñ³ì’ÿìè. Òðóïè ëåæàëè ï³ä òèíàìè, ïî âóëèöÿõ, ïî ë³ñàõ, ïî äîðîãàõ. Íàãðóæàëè¿õ íà ï³äâîäó, ³ íå áóëî êîìó çàêîïàòè ò³ òðóïè. Õòî óæå äîæèâ äî âåñíè, ìè, òðîº ä³òåé,õîäèëè íà ïîëå ³ òàì âèêîïóâàëè êîð³ííÿ ïèð³þ òà ¿ëè ÿê³ñü ïîëüîâ³ áóðÿ÷êè – íàïîäîᳺðåäüêè. Áóëî, ÿêîñü, íà¿ëèñü ³ íà ÷åòâåðåíüêàõ ïðèë³çëè äîäîìó ç áëþâîòîþ. Ó áàòüêàáóëè ïóõë³ íîãè. Òðîõè ñïàñëî íàñ òå, ùî ìàòè â³äíåñëà ó “Òîðãñ³í” áàòüêîâ³ Ãåîð-㳺âñüê³ õðåñòè ³ çîëîòó îáðó÷êó, ³ òàì çà òå ºâðå¿ äàëè ¿é òðîøêè ìóêè, õë³áà ³ êðóïè.

Òà ÿê ñòàëî ëèñòÿ íà äåðåâàõ ³ òðàâà, òî ¿ëè âñÿêó òðàâó. Ìè õîäèëè çðèâàòèëèïîâå ëèñòÿ, íàðâåìî òîðáî÷êè ³ íà ÷åòâåðåíüêàõ ïðèïîâçàºìî äîäîìó. Ìàòèïîñóøèòü ³ ïå÷å çåëåí³ ïðÿíèêè. ̄ ëè áåðåçîâ³ áðóíüêè ³ ëèñòÿ.  ñåëàõ íå áóëî í³êîò³â, í³ ñîáàê, í³ ïòèöü. Äîéøëî äî òîãî, ùî ëþä³ ¿ëè ëþäåé, ä³òåé – áóëî áàãàòîëþäîæåðñòâà.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

305

À Ñèìîíåíêî ³ ³òðåíêî, ³íø³ êîìóí³ñòè êàæóòü, ùî òî áóâ íåóðîæàé. Ö³ëþäè íå õîòÿòü ïðèçíàòü ñòðàøíèé ãîëîäîìîð.  íàøèõ ñåëÿí-óêðà¿íö³â íå áóëîïàñïîðò³â, áî òàê áóëî âèã³äíî Ñòàë³íó. Õòî õîò³â óò³êòè â Ðîñ³þ, áî òàì ãîëîäóíå áóëî, òî íàøèõ óêðà¿íö³â âèêèäàëè ç âàãîí³â, ³ âîíè íà ðåëüñàõ ïîìèðàëè.

ß 2 ðàçè ïî òåëåâ³çîðó áà÷èëà, ÿê îäèí ãåíåðàë âèñòóïàâ ³ êàçàâ, ùî íå-ïðàâäà, ùî áóâ ãîëîä. ² äðóãèé ðàç áà÷èëà, ÿê äðóãèé ãåíåðàë òåæ êàçàâ, ùî íåáóëî ãîëîäó. À ÷è ò³ ãåíåðàëè çíàþòü, ùî ñåëÿíèí ïðè Ñòàë³í³ îòðèìóâàâ 4 êîï.íà òðóäîäåíü? ×è çíàþòü ïðî òå ò³, õòî õîäèòü ç Ñèìîíåíêîì íà ì³òèíãèç ÷åðâîíèìè ïðàïîðàìè ³ ïîðòðåòàìè Ëåí³íà ³ Ñòàë³íà? Öå ëþäè, ÿê³ æèðóâàëèòîä³ ³ æèðóþòü òåïåð. Ç ãîëîäó æ ïîìåðëî á³ëüøå ëþäåé, ÷èì ó Äðóãó ñâ³òîâóâ³éíó.

Ùå õî÷ó çàïèñàòè ï³ñíþ, ÿêó ìè ñï³âàëè, ÿê õîäèëè ó øêîëó. ² áóëî íàøåäèòèíñòâî ³ áîñîíîãå ³ ãîëîäíå, ÿê éøëè ç³ øêîëè òî ñï³âàëè: “Éîñèô Ñòàë³í,ïîäèâèñÿ, äî ÷îãî ìè äîæèëèñÿ. Êëóíÿ ðàêîì, õàòà áîêîì, à êîáèëà ç îäíèìîêîì. Ñàëî, ìàñëî ³ ïøåíèöþ â³äïðàâèëè çà ãðàíèöþ…”. ² òåïåð ïîìíþ öþ ï³ñíþ.

Ñòàë³í ç êîìóí³ñòàìè ðîçðóøèëè âñ³ öåðêâè òà õîò³ëè çíèùèòè âåñü óêðà¿í-ñüêèé íàðîä. Ñê³ëüêè ðîçñòð³ëÿëè íà Ñîëîâêàõ íàøîãî ëþäó... Âñå íåâîçìîæíîîïèñàòè... Áóâ öå ãåíîöèä.

[ϳäïèñ] Ë.Ïåðåñóíüêî25 ëèñòîïàäà 2006 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÅÐÅÑÓÍÜÊÎ Îëåíè Êîðí³¿âíè

(ñìò. Ñîô³¿âêà íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³)

Îé! Êîëè áóâ ñòðàøåííèé ãîëîä, íå ò³ëüêè, äèòèíî ìîÿ, ¿ëè áóðÿêè, öå íàé-êðàùà ¿æà áóëà, à é ëþäåé.

Ó íàñ ÷åðåç õàòó æèëè Êàæàíè, áàãàòîä³òíà ñ³ì’ÿ. Ëþäè â òîé ÷àñ, ÿê ìóõè,ìåðëè. ²äå ÷îëîâ³ê, óïàâ, éîãî â³äòÿãëè â ñòîðîíó ³ âñå. Òîä³ ï³äâîäà ¿äå, çáèðàºóñ³õ, ïîò³ì ïîâêèäàþòü â ÿìó, à çàãîðòàòü ñèëè â ëþäåé íåìàº. Òîä³ êîïà÷àìäàëè òðîøêè ãàðÿ÷åíüêî¿ âîäè, àáî þøêè, à ðîäè÷àì ïîìåðëèõ ìóêè ïîæóâàòè,ò³ëüêè òî íå ìóêà, à çìåëåí³ êàëà÷èêè òà òðîøêè âèæàòê³â âèêè, îòå âñå çàï’þòüâîäîþ ãàðÿ÷åíüêîþ ³ çàãîðòàþòü ëþäåé.

À Êàæàíè âñ³ æèâ³ ³ í³õòî íå âìåð. Êîæíîãî ðàíêó ñòàðèé Êàæàí ¿çäèâ äîãoðîäó. ×îãî ¿çäèâ, í³õòî íå çíàâ. À êîëè Ïåòðî ²âàíîâè÷ ç ñóñ³äíüîãî ñåëà òàìáóâ, òî é ïîáà÷èâ, ÿê Êàæàí òîðãóâàâ ïèð³æêàìè. ³í äî íüîãî ï³ä³éøîâ,òà é êàæå:

– À ùî, ñóñ³äó, ïèð³æêè ïî÷³ì ó òåáå?– Òà íåìàº, âæå ñê³í÷èëèñÿ!

306

ѲÄ×ÅÍÍß

– Òà ùå îí â êîðçèí³ º.– Òà òî ÿ äîäîìó âåçó!– Îé, ñóñ³ä, ùîñü íåçðîçóì³ëå, ÿêå æ äîäîìó, ÿê âè íèìè òîðãóâàëè!À êîëè äî íèõ â õàòó Õèìà çàéøëà, áî ¿é ïî äîðîç³ ïîãàíî ñòàëî, ãîëîäíà

áóëà, òî ïî÷óëà çàïàõ ì’ÿñà. Òî ââ³éøëà â ñ³íè ³ çíåïðèòîìí³ëà, à êîëè â³äêðèëàî÷³, òî ëåæàëà â ïîãðåá³, à Ñàøêî ñîêèðó ãîñòðèâ. ϳä³éøîâ äî íå¿ òà õîò³â óäà-ðèòè, à ëåçî é ñòàëî. ³í ïî ìîëîòîê ï³øîâ, à âîíà âèë³çëà ç òîãî ïîãðåáà, äîçàáîðó ä³éøëà, à òàì ï³äâîäîþ ¿õàëè ÿêðàç ³ çàáðàëè ¿¿.

Ò³ëüêè â õàò³ äîìà äî òÿìè ïðèéøëà ³ çÿòþ ðîçïîâ³ëà, â³í áóõãàëòåðîìâ êîëãîñï³ ïðàöþâàâ, òî óñå çíàâ. Òîä³ ïàòðóëÿ âèçâàëè ³ äî Êàæàí³â ÷åðåç äåíüï³øëè, òî íå çíàéøëè 3 ä³òåé íàéìåíøèõ ³ Ãîðïèíó ãîðáàòó. Îòàêå-òî áóëî,ïèð³æêè ç ëþäñüêîãî ì’ÿñà ¿ëè.

Çàïèñàëà Ñ.Ëàãíî.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÅÐÅßÑËÎÂÅÖÜ Ïëàí³äè ²âàí³âíè

(ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê)

Ìîÿ ìàòü â 1933 ã. ðàáîòàëà ïîñóäîìîéêîé íà õëåáîçàâîäå, è êîãäà êòî-òî÷òî-ëèáî íå äîåäàë, òî îíà ñîáèðàëà ïèùó â áèäîí÷èê, íàêðûâàëà êóñêîì õëåáàè íåñëà äîìîé. Íàñ áûëî â ñåìüå 3 äåòåé. Îòåö áûë ñòîëÿðîì. Òî, ÷òî ìàòüïðèíîñèëà âðåìÿ îò âðåìåíè, íàñ è ñïàñëî. Èíîãäà õîäèëè èñêàòü ÷òî-íèáóäüïîåñòü, ïîïðîøàéíè÷àëè. Îäèí ðàç âñòðåòèëè ñòàðåíüêîãî äåäóøêó, îí ïîïðî-ñèë äàòü åìó õîòü íåìíîãî ïîåñòü. Ìû íå ìîãëè îòêàçàòü åìó, äàëè êóñî÷åêõëåáà è ëóêîâèöó. Îí âñå ñ æàäíîñòüþ ñúåë, ïîáëàãîäàðèë, à îòîéäÿ íåäàëåêî îòíàñ, ñâàëèëñÿ è óìåð (òàê êàê íåëüçÿ áûëî ñðàçó òàê ìíîãî åñòü ïîñëå äîëãîãîãîëîäàíèÿ).

Õëåá (çåðíî) çàáèðàëè ó âñåõ, õîäèëè è çàáèðàëè. Çàáèðàëè ñêîòèíó, çàáèðà-ëè âñå, ÷òî ìîæíî áûëî. Ãîâîðÿò, ÷òî âî âðåìÿ ãîëîäà çåðíîõðàíèëèùà áûëèïîëíûå, î÷åíü ìíîãî â íèõ áûëî çåðíà.  1933 ã. ëþäè îò ãîëîäà óìèðàëè âàëîì.

Çàïèñàâ Í.Ïðàí³øâ³ë³.1998 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

307

ѲÄ×ÅÍÍßÏÅÒÐÅÍÊÎ (ó ä³âîöòâ³ ÔÅÑÞÍ)

Âàñèëèíè Òèìîô³¿âíè,1917 ð. íàðîäæåííÿ

(ñ. Êóêîâè÷³ Ìåíñüêîãî ð-íó ×åðí³ã³âñüêî¿ îáë.)

Ó áàòüêà ³ ìàòåð³ íàñ, ä³òåé, áóëî òðîº: áðàòè Ñåðã³é (1913 ð. íàðîäæåííÿ)òà Ïåòðî (1911 ð. íàðîäæåííÿ). Íàøà ðîäèíà æèëà çàìîæíî, áî òðóäèëèñÿ âñ³ âïîò³ ÷îëà. Àëå ïðèéøîâ ÷àñ, êîëè òðåáà áóëî âñòóïàòè â êîëãîñï, à áàòüêî, ÿê ³áàãàòî ³íøèõ ñåëÿí, íå ñõîò³â. Òîä³ íàñ ðîçêóðêóëèëè, âèãíàëè ³ç õàòè. Óñÿ ðîäè-íà òèíÿëàñü ïî ñóñ³äàõ, äîïîìàãàþ÷è ¿ì â óñüîìó.

Àêòèâ³ñòè, êð³ì òîãî, ùî âèêèíóëè ç õàòè, çàáðàëè âñå íà ñâ³ò³: çåðíî, ìóêó,êàðòîïëþ. Íàâ³òü ðóêàâ ñàëà, ÿêèé äàâ äÿäüêî Ïèëèï ³ç Ñàïîí³âêè, òåæ ïîòÿãëèç ñîáîþ. Ìàòè ñòàëà êðèêîì êðè÷àòü, íå â³ääàâàëà òîé ðóêàâ, òî Êóãóí íàâ³òüïàëüö³ ¿é ó äâåð³ çàùåìëþâàâ ³ òàêè çàáðàâ. ¯ëè ìè òîä³ òàêå: ðâàëè ëîáîäó,êîíþøèíó, çàïàðþâàëè ïîëîâó. Ìàòè, íàìàãàþ÷èñü âðÿòóâàòè ä³òåé, ùî, áóëî,ïîïàäå, â³ääຠíàì. À ñàìà îïóõëà â³ä ãîëîäó. Íà òîé ÷àñ ïðè¿õàâ çíîâó äÿäüêîÏèëèï, ïîäèâèâñÿ íà òàêå áåçõë³á’ÿ, òà é êàæå:

– Öå æ òè, ßâäîõî, óìðåø ÷è ùî?– Òà... ä³òåé æàëêî...Ìåòíóâñÿ äÿäüêî ó Ñàïîí³âêó, íàáðàâ ãëå÷èê³â ìîëîêà êèñëîãî, ïðèâ³ç ìóêè.

Öå áóëî ö³ëå áàãàòñòâî. Îòàê ìè ³ âèæèëè.Íåçàáàðîì ï³ñëÿ ãîëîäó áóëî ïåðåñåëåííÿ â Õåðñîíñüêó îáëàñòü. Íàøà

ðîäèíà ïî¿õàëà äî áàòüêîâî¿ ñåñòðè Ñòåïàíèäè, ÿêà âè¿õàëà òóäè íàáàãàòî ðàí³-øå. Ó íå¿ ³ ¿¿ ÷îëîâ³êà áóëà âåëè÷åçíà êëóíÿ, ïîâíà çåðíà, î볿 òà ³íøèõ ïðîäóêò³â.Àëå òîãî ë³òà, êîëè ìè ïåðå¿õàëè, òàì, ó Õåðñîí³, áóâ íåâðîæàé. Îá’¿âøè äÿäüêàé ò³òêó, ìè çíîâó ïîâåðíóëèñü äîäîìó, æèëè ó äâîþð³äíîãî äÿäüêà, áàòüêîâîãîáðàòà Îâðàìà. Ò³ñíîòà, çëèäí³, âîø³. Çîëèëè ó æëóêòàõ îäÿã, ïðàëè íà Ëåâîø³ó äðàíèõ ÷îáîòÿõ. Îòî âèëëþ âîäó ç ÷îáîòà ( à íàäâîð³ ìîðîçèùå! ) ³ çíîâó ïåðó.Îòàê ³ æèëè, íå äîâåäè, Ãîñïîäè!

Íàâïðîòè íàñ æèëà ñ³ì’ÿ Þùåíêà ²âàíà. Òàê ³ç ãîëîäó á³äóâàëè, ùî ïîìåð²âàí, éîãî äðóæèíà Ãàííà, äî÷êè Ìàðòà, Õèìà, Òåòÿíà, ñèí Ñòåïàí. Âèæèëè ëèøåäî÷êè ³ðêà òà Îëüãà.

Çàïèñàëà Î.Ñèäîðåíêî.31 ëèïíÿ 2007 ð.

308

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÏÅÒÐÅÍÊÎ (â ä³âîöòâ³ ÇÀÃÎÐÎÄÍß)

Ãàííè Òåðåøê³âíè(ñ. Ãðåá³íêè íà Êè¿âùèí³)

Áóëà æ³íêîþ åìîö³éíîþ, òîæ êîëè íà ¿õíüîìó ïîäâ³ð’¿ ç’ÿâèëèñÿ íåïðîõàí³ãîñò³, òî íå äèâëÿ÷èñü íà ñâî¿ ìîëîä³ ë³òà, âëàøòóâàëà ¿ì äîáðÿ÷ó ñâàðêó.Ïîêàðàííÿ óíèêëà ò³ëüêè çàâäÿêè ñâîºìó þíîìó â³êó.

¯¿ áàòüêî, Çàãîðîäí³é Òåðåøêî Ñåðã³éîâè÷, ÿêîñü çóñòð³â ñâîãî çíàéîìîãî,ßêîâà Øàìàíñüêîãî, ÿêèé ïîïåðåäèâ: “dzéäè ç äîìó, áî òè ïðèçíà÷åíèé íà âèñèë-êó”. Áàòüêî âò³ê äî ðàäãîñïó “Òåðåçèíå”, ùî ï³ä Á³ëîþ Öåðêâîþ. Íàñòóïíîãîäíÿ ï³ñëÿ âòå÷³ áàòüêà, äî õàòè Çàãîðîäí³õ ïðè¿õàëè äâîìà ï³äâîäàìè àêòèâ³ñòè.Ñåðåä íèõ Ãàííà Òåðåøê³âíà âï³çíàëà Çåëåíñüêîãî Ìèõàéëà, Æåëÿêà Ñåðã³ÿ,Óñåíêà Êîíîíà, Êîçåíêî Ñîëîì³þ òà ñóñ³äà, Êîðí³ºíêà Ëóêó. Êåðóâàâ íèìèÇåëåíñüêèé. Âñþ ñ³ì’þ âèãíàëè ç õàòè, çàáðàëè êîðîâó. Âñå çá³ææÿ ñêëàëè íàï³äâîäè. Íà ñëüîçè ³ ïðîõàííÿ í³õòî íå çâåðòàâ óâàãè, òîä³ Ãàííà Òåðåøê³âíà íåñòåðï³ëà ³ çàâåëà íåñòåðïíó ñâàðêó ç [ãîëîâîþ ñ³ëüðàäè] Ìèõàñåì.

ϳøëè Çàãîðîäí³ ïîíåâ³ðÿòèñÿ ïî ëþäÿõ. Êîëè âñå òðîõè çàòèõëî, ïîâåðíóâ-ñÿ áàòüêî, Òåðåøêî Ñåðã³éîâè÷. ³í âëàøòóâàâñÿ íà öóêðîâèé çàâîä, ³ ñ³ì’ÿâèíàéíÿëà êâàðòèðó áëèæ÷å äî öåíòðó.

Îäíîãî âå÷îðà äî õàòè çàâ³òàëè ãîëîâà êîëãîñïó ³ì.Øåâ÷åíêà Ðîçåíáåðã òàêóòêîâèé àêòèâ³ñò Á³ëèê Ìèêîëà. Äî ðå÷³, ñàìå Á³ëèê ðîçêóðêóëþâàâ ò³òêó ÃàííèÒåðåøê³âíè, Òåòÿíó, íàâ³òü êîæóõà çäåð ç ¿¿ ïëå÷åé.  òîé âå÷³ð çàïðîïîíóâàëèáàòüêîâ³ ï³òè äî êîëãîñïó íà ðîáîòó, à ùå ïîîá³öÿëè â³ääàòè â³ä³áðàíó õàòó. Òàê³óìîâè âëàøòîâóâàëè áàòüêà, ³ â³í ïåðåéøîâ íà ðîáîòó äî êîëãîñïó, äå éîìóäîðó÷èëè ïîðàòè ðîáî÷èõ âîë³â. ѳì’ÿ äóæå ðàä³ëà ç òîãî, ùî ïîâåðíóëàñÿ äîð³äíî¿ õàòè.

Õîò³ëà Ãàííà Òåðåøê³âíà ïðîäîâæèòè íàâ÷àííÿ ó Ãðåá³íê³âñüê³é ñåðåäí³éøêîë³, àëå ¿¿, ÿê êóðêóëüñüêó äî÷êó, âèêëþ÷èëè ³ç øêîëè, à áàòüêî ïî÷àâ õâîð³òè³ ïîìåð ó 1938 ðîö³.

Çàïèñàâ Ì.Òàðàí.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÅÒÐÅÍÊÎ Ìà𳿠Ôåäîð³âíè

(ñ. Ãàíí³âêà Øèðîê³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Òî áûëî ñòðàøíîå âðåìÿ. Åñòü áûëî íå÷åãî, âñå çàïàñû ïðîäîâîëüñòâèÿ çàáè-ðàëèñü â ïîëüçó ãîñóäàðñòâà. Çàáèðàëè âñå, ÷òî ìîæíî áûëî çàáðàòü.  íàøåé

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

309

ñåìüå îòåö â 1933 ã. ïîøåë íà çàðàáîòêè â ãîðîä è íå âåðíóëñÿ. Ìàòü íàøà îñòàëàñüñ 3 äåòüìè íà ðóêàõ, îòâåëà íàñ â ãîðîä íà âîêçàë, ñêàçàëà, ÷òî ñêîðî âåðíåòñÿ äà èóøëà. Íàâåðíîå, äóìàëà, ÷òî íàì êòî-íèáóäü äà ïîìîæåò. Íàñ ïîäîáðàëè (à ïî-ñêîëüêó ìû áûëè ðàçíîãî âîçðàñòà), ðàçúåäèíèëè è îòïðàâèëè â äåòñêèå äîìà. Íà-âåðíîå òîëüêî áëàãîäàðÿ ýòîìó, ìû âûæèëè, ò.ê. äåòåé â äåòñêèõ äîìàõ íåìíîãîêîðìèëè.

Êîãäà ÿ áûëà óæå â äåòñêîì äîìå, òî ïîçíàêîìèëàñü òàì ñ ìàëü÷èêîìÂàíåé. Íàìíîãî ïîçæå ÿ óçíàëà îò íåãî åãî èñòîðèþ. Åãî ðîäèòåëè â ãîëîä 1933 ã.íå âûæèëè è îñòàëèñü îíè îäíè ñ áðàòîì Êîëåé. Âàíå òîãäà áûëî ëåò 7–8, Êîëå –ìåíüøå. ×òîáû õîòü êàê-òî ïðîêîðìèòüñÿ, õîäèëè ïîïðîøàéíè÷àòü, çàõîäèëèâ äîìà, ïðîñèëè ÷òî-íèáóäü ïîåñòü. Ïîäîøëè êàê-òî ê îäíîìó äîìó, è Êîëÿ (êàêìëàäøèé), ïîøåë ïðîñèòü ìèëîñòûíþ, äóìàëè, ÷òî ìëàäøåãî áîëüøå ïîæàëåþò.Âàíÿ îñòàëñÿ íà óëèöå æäàòü íåäàëåêî îò òîãî äîìà. Êîëÿ óøåë è íå âåðíóëñÿ.Âåðîÿòíî, åãî ñúåëè.

Çàïèñàâ Í.Ïðàí³øâ³ë³.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÅÒÐÅÍÊÀ Íè÷èïîðà Àíäð³éîâè÷à,

1915 ð. íàðîäæåííÿ (ñ. Ìèñàéë³âêà Áîãóñëàâñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.)

ÐÎÇÊÓÐÊÓËÅÍÍß 1929 ðîö³ ïî÷àâñÿ íàñòóïíèé åêñïåðèìåíò íàä íàðîäîì: ë³êâ³äàö³ÿ êóðêó-

ëÿ, ÿê êëàñó. Ó Áîãóñëàâ ïðèáóâ ïîñëàíåöü ³ç ÖÊ ïàðò³¿ íà ïð³çâèùå Ñåð㳺íêî, –ð³øó÷èé, íåâòîìíèé, ç õèæèì ïîãëÿäîì, ç æîðñòîêèì ñåðöåì. Òóò çðàçó æíàëåæíî îö³íèëè éîãî é ñêàçàëè:

– ¯äüòå, òîâàðèøó, â Ìèñàéë³âêó, òàì áóäå äî ÷îãî äîêëàñòè ðóê. ×åðåçãîäèíó â³í óæå áóâ ó ñåë³. Çàéøîâ ó ñ³ëüðàäó ³ ñêàçàâ:

– Ïîêëè÷òå ìåí³ ãîëîâó êîìíåçàìó. Êîëè òîé ç’ÿâèâñÿ, çàïèòàâ:– Áàãàòî â ñåë³ êóðêóë³â?– Êîæåí äåñÿòèé. Íå õâàòèòü ³ ïàëüö³â, ùîá ïåðåðàõóâàòü.–  òàêîìó ðàç³ çàñóêóé ðóêàâè ³ áóäåì ÷èñòèòè ñåëî äî ê³ñòîê. À çàðàç

ñêëèêàé çáîðè êîìíåçàìó. Âèêîíàâåöü á³ãàâ ïî ñåëó é âèãóêóâàâ:– Êîìíåçàìè, íåçäàðè, ïðè¿õàâ óïîâíîâàæåíèé àæ ³ç ñòîëèö³ äóøèòü êóð-

êóë³â! Íåâäîâç³ çàë ó ñ³ëüñüêîìó êëóá³ áóâ ïîâåí.  ïðåçè䳿 ñèä³ëè Ñåð㳺íêî³ ùå ê³ëüêà îñ³á ç íà÷àëüñòâà. Ñåð㳺íêî âçÿâ ñëîâî:

– Òîâàðèø³ êîìíåçàìè, âè íàä³éíà îïîðà ðàäÿíñüêî¿ âëàäè, á³ëüøîâèöüêî¿ïàðò³¿ íà ñåë³. Ïåðåä íàìè ïîñòàâëåíà çàäà÷à: ë³êâ³äóâàòè êóðêóëÿ, ÿê êëàñó.

310

ѲÄ×ÅÍÍß

Êóðêóëü – êðîâîïèâåöü, çàëèâ âàì çà øêóðó ñàëà, òåïåð ïðèéøîâ ÷àñ ðîçðàõóí-êó. Íà âèñèëêó ¿õ, íà Ñîëîâêè, â íåïðîëàçíó ñèá³ðñüêó òàéãó, õàé ãðèçóòü òàìêàì³íü, õàé âèþòü ÿê ãîëîäí³ øàêàëè. Ö³ ñëîâà áóëè, ÿê ñèãíàë äî àòàêè.  çàë³çíÿëàñü ñïðàâæíÿ áóðÿ. Âñ³ íàïåðåá³é ç³ñêàêóâàëè ç ì³ñöü, êðè÷àëè, ï³äá³ãàëè äîñöåíè.

– Ìàçèëà íà âèñèëêó, Ñåìåíþðó, Âàêóëó… Îñîáëèâî àêòèâíè÷àëà ÃðèçóíÍàä³ÿ, ïî-âóëè÷íîìó “Ñòàðóõà”, íàìàãàþ÷èñü çàïèñàòè äî êóðêóë³â óñ³õ ñóñ³ä³â –ñåðåäíÿê³â. À Ñåð㳺íêî ñï³øèâ ïèñàòè, âæå äîïèñóâàâ çîøèò, à âèõîð íàáèðàâñèëè. Âðàç çóïèíèâñü, êèíóâ îë³âåöü, ï³äíÿâ ðóêó: “Òèõî!” Àëå â çàë³ êëåêîò³ëî,êóäè òàì çóïèíèòè. Òîä³ â³í ñêëàâ êóëàê ³ âäàðèâ ïî ñòîëó ç òàêîþ ñèëîþ, ùî àæøèáêè ó â³êíàõ çàäçåëåí÷àëè. Çàòèõëî.

– Íà ñüîãîäí³ äîñèòü, çàïèñàíî âæå â³ñ³ìäåñÿò ñ³ìåé. Ñïðàâèìîñÿ ç öèìè³ â³çüìåìîñÿ çà âñ³õ îñòàíí³õ. Íà ïîñ³âíó â ñåë³ íå îñòàâèìî æîäíî¿.

Íà äðóãèé äåíü äîâãèé ñïèñîê áóëî ïîäàíî â ðàéîí. Çâ³äòè ïðèéøëà ïîäÿêà,àëå ñêàçàëè, ùî ç-çà áðàêó âàãîí³â êóðêóë³â âèñèëàòèìóòü ïîåòàïíî, à íàçàâòðàíàêàçàëè äîñòàâèòü íà çàë³çíè÷íó ñòàíö³þ äåñÿòü ñ³ìåé.

Âðàíö³ äâ³ ãàðáè â ñóïðîâîä³ àêòèâ³ñò³â, Ñåð㳺íêà òà ì³ë³ö³îíåðà ç ãâèí-ò³âêîþ ï³ä’¿æäæàëè äî äâîð³â êóðêóë³â: âèãîíèëè ç õàò³â. Äîíîñèâñÿ ïëà÷,êðèê, ïðîêëÿòòÿ. Çàéøëè é äî Ìàçèëà. Ñòàðà, íèçüêà íåâåëè÷êà õàòà, çåìëÿ-íà äîë³âêà, ï³ä ñò³íîþ ëàâè, ï³ë äîùàíèé çàì³ñòü êðîâàò³. Ðÿäî÷îê ³êîí íàñò³í³. Ãîñïîäàð ïîðàºòüñÿ á³ëÿ õóäîáè. Çàìîëîäó á³äíÿê, ÿê ³ êîìíåçàìè, òàáóâ äáàéëèâèé, íåâòîìíèé òðóä³âíèê. Ñêëàäàâ êîï³éêó äî êîï³éêè, êóïèâ äðó-ãîãî êîíÿ, êîðîâó, à ñàìå ãîëîâíå – äîêóïîâóâàâ çåìëþ, ùî áóëà íà âàãó çî-ëîòà, òîìó ³ îõðåñòèëè éîãî êóðêóëåì. ѳì’ÿ âåëèêà, ä³òè äð³áí³, îäíî â êî-ëèñö³. Ñèäÿòü íà ëåæàíö³, æäóòü ñí³äàòè. Õàçÿéêà âèòÿãëà ç ïå÷³ êðóãëåíüê³æèòí³ ïàëÿíèö³, ðîçêëàëà íà ëàâ³, íàêðèëà á³ëåíüêèì ðóøíè÷êîì. Ñåð㳺íêîñóâîðî ñêàçàâ:

– Âèá³ðàéòåñü ç õàòè, âàøîãî òóò í³÷îãî íåìàº.– Êóäè? – ïèòຖ Ïîáà÷èòå, ³ íå çàòðèìóéòåñü; âèõîäüòå, â ÷³ì ñòî¿òå.Ïî÷àëè âñ³õ íàñèëüíî âèãîíèòü.– Çàáèðàé äèòèíó ç êîëèñêè, ä³äà – çâîäüòå ç ïîñòåë³, âñ³ – äî ãàðáè.Ãîñïîäàðêà âçÿëà ïàëÿíèöþ â ðóêè, àëå “Ñòàðóõà” âèðâàëà:– Íå ñì³é, õë³á ï³äå â êîëãîñïíó êîìîðó!”.– Ãðàá³æíèêè, íåëþäè, áåçâ³ðíèêè! – íå âòåðï³â Ìàçèëî.– Çàìîâ÷è, íà â³÷í³é ìåðçëîò³ áóäåø ãîñïîäàðþâàòü.À Ìàçèëèõà-òàêè ïðîñèòü ó Ñåð㳺íêà:– ³äëîì³òü õî÷ êóñî÷îê õë³áà â äîðîãó, ðîçæóþ òà â òðÿïî÷êó, òà äàì õî÷

äèòÿò³, õàé ññå.– Äî êóðêóëåíÿò æàëîñò³ íå ïîâèííî áóòè.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

311

Âñ³õ âèïðîâàäèëè, ì³ë³ö³îíåð çàêðèâ õàòó íà çàìîê. Ñòàðèé íåì³÷íèé Ìàçèëîâèéøîâ ç äâîðà ³ âïàâ.

– ³äòÿãí³òü ç äîðîãè ³ õàé òóò ãèíå.Âïàëà íà êîë³íà ãîñïîäàðêà, ïðèòèñëà äèòèíó äî ãðóäåé, ïëà÷å, àæ çåìëþ

òîïèòü. Ïðîùàºòüñÿ ç óñ³ì ð³äíèì. Ïðèéøëè äî ãàðáè, ïîñàäæàëè ñòàðèõ ³ ìà-ëèõ. ϳäõîäÿòü ïðîùàòèñü ðîäè÷³, ñóñ³äè, ³ âñÿêèé õî÷å ùîñü äàòè â äîðîãó. Àëåâñ³õ â³äãîíèëè. Çàñêðèï³ëè êîëåñà, ðóøèëè ï³ùàíîþ äîðîãîþ äî Áîãóñëàâà.Ïî¿õàëè, ÿê íà â³ðíó ñìåðòü. Çà òå, ùî ðîáèëè â³ä çîð³ äî çîð³, ùî íå áóëî êîëèïîìîëèòèñÿ é Áîãó.

[ϳäïèñ] Í.Ïåòðåíêî1990 ð.

ßÊ ÁÓÄÓÂÀËÈÑÜ ÊÎËÃÎÑÏÈ Ó ÑÅ˲Îëåíêà ïðèéøëà ³ç øêîëè, à ìàòè ñàìå òîïèëà â ïå÷³ ³ ïëàêàëà.– ×îãî âè ïëà÷åòå, ìàìî? – ñïèòàëà.– À ÿê ìåí³ äî÷êî, íå ïëàêàòè, êîëè â íàñ çàáèðàþòü ó êîëãîñï çåìëþ, ÿêó

íàì îñòàâèëè áàòüêè é ä³äè ³ ÿêà íàñ ãîäóâàëà. ßê æå íàì æèòè áåç ñâ çåìë³?ßê ðèá³ áåç âîäè.

À Îëåíêà ¿é êàæå:– Ïîñëóõàéòå, ìàìî, ùî íàì êàçàâ ó÷èòåëü, Àíò³í Éîñèïîâè÷:–  êîëãîñï³ òàê áóäå äîáðå, ùî íàæìåø êíîïî÷êó – ³ â òàð³ëî÷êó ïîëåòÿòü

âàðåíèêè, à íàæìåø äðóãó, òî ç’ÿâèòüñÿ êîâáàñà.– Òî â³í, Îëåíêî, æàðòóâàâ.– ͳ, ìàìî, Àíò³í Éîñèïîâè÷ äóæå ñåðéîçíèé. Êîëè ìè ÷èòàëè áàéêó “Âîðî-

íà é ëèñèöÿ”, ÿ çàñì³ÿëàñü, áî áóëî ñì³øíî, à â³í òàê ìåíå âäàðèâ ë³í³éêîþ ïîäîëîí³, ùî àæ ñëüîçè ïîòåêëè. ² öå â³í ñêàçàâ, ùî ï³ñëÿ êîëãîñïó íàñòàíå êîìóíà,³ òîä³ ó íàøîìó ñåë³ áóäå ðàé.

Ìàòè ñêàçàëà:– À çàïèòàé éîãî, êîëè íàñòàíå òà êîìóíà.Íà äðóãèé äåíü Îëåíêà é çàïèòàëà. Àíò³í Éîñèïîâè÷ â³äïîâ³â:– Íå çíàþ, ìîæå, ÷åðåç äåñÿòü, à, ìîæå, ÷åðåç ñòî ðîê³â. Íàì ïðî öå í³õòî

íå êàæå, áî íå çíàº.Êàæå ìàòè Îëåíö³:– Îòî âàì ó÷èòåëü ñêàçàâ ïðàâäó. ³í âàì êàæå òå, ùî éîãî çàñòàâëÿþòü

êàçàòè, áî ÿêùî íå ï³äêîðèòüñÿ, òî çí³ìóòü ç ðîáîòè.Óâå÷åð³ ìàò³ð ïîçâàëè íà çáîðè. Íå â³äïóñêàëè äîäîìó âñþ í³÷, çàñòàâëÿëè,

ùîá çàïèñàëàñü ó êîëãîñï. Âïîâíîâàæåíèé ç ðàéîíó ïðèãðîçèâ:– ßêùî íå ï³äïèøåøñÿ, â³äïðàâèìî â Ñèá³ð ÷è íà Ñîëîâêè.² íå äàâàëè ñóïîêîþ êîæíîãî äíÿ. Ïî ðàä³î ³ â ãàçåòàõ ïèñàëè, ùî êîëãîñï –

ñïðàâà äîáðîâ³ëüíà, à òÿãëè â íüîãî, ÿê áèêà íà áîéíþ. À äàë³ ïî÷àëà ö³ëà áðè-ãàäà ïðèõîäèòè â õàòó ³ ñèä³ëè âñþ í³÷, ïðèìóøóþ÷è çàïèñàòèñü. Õòî çìîæå

312

ѲÄ×ÅÍÍß

âèòðèìàòè òàêèé øàëåíèé íàòèñê? Çàïèñóâàëèñü îäèí ïî îäíîìó, çàïèñàëàñü³ Îëåí÷èíà ìàòè. Âèñòîÿâ ëèøå îäèí – Îâðàìåíêî ²âàí Òðîõèìîâè÷, ùî éîìóíå ðîáèëè, íå çäàâñÿ. Òàê ³ âìåð îäíîîñ³áíèêîì.

[ϳäïèñ] Í.Ïåòðåíêî1990 ð.

ÑÏÎÃÀÄ ÏÐÎ ÊÎËÅÊÒȲÇÀÖ²Þ: ÊÐÎÊ ÄÎ ÊÎÌÓͲÇÌÓ Ìèñàéë³âêà íåïîäàë³ê ñòàðîâèííîãî ì³ñòà Áîãóñëàâà. ×àñòèíà ñåëà ñõîâà-

ëàñÿ â ãëèáîêèõ ÿðàõ, à äðóãà â³ëüíî ðîçêèíóëàñü íà ð³âíèí³ ³ ï³ä³éøëà âïðèòóë äîêðàñóí³ – ð³÷êè Ðîñü. Âåëèêå ³ çàìîæíå áóëî ñåëî, ñïîêîíâ³êó ñëàâèëîñü óì³ëèìè³ çàâçÿòèìè õë³áîðîáàìè. Íàâêîëî ñåëà, ñê³ëüêè îêîì êèíåø, ð³âíà, ÿê êàðòà,ðîäþ÷à çåìëÿ. Áóëî, âèéäåø â ïåðåäæíèâ’¿, îãëÿíåøñÿ – ñòîÿòü, ÿê ë³ñ, æèòà éïøåíèö³. Òÿæêèé êîëîñ ãíå â äóãó óïðóãå ñòåáëî. Òàê áóëî â³êàìè.

 1929 ðîö³ çâàëèëàñü íà ñåëî á³äà: êîëåêòèâ³çàö³ÿ. Ìîâ áóðÿ, ùî âèðèâຠçêîð³ííÿì ìîãóòí³ äóáè, ïîêð³âëþ çðèâຠç îñåëü, íåïîïðàâíî ðóéíóº âñå íà ñâî¿éäîðîç³. Çàõâèëþâàëîñü, çàãîìîí³ëî ñåëî.

Ìîâ ÷îðí³ êðóêè, íàëåò³ëè óïîâíîâàæåí³ ç ðàéêîì³â, øàõòàð³, “äâàäöÿòèï’ÿ-òèòèñÿ÷íèêè” ç Äîíáàñó, ì³ë³ö³ÿ, åíêàâåäèñòè, âñ³ ç çàðÿäæåíèìè íàãàíàìè âêîáóðàõ, ìîâ íà ôðîíò. Çíàëè äîáðå, ùî âèðâàòè ç ðóê ãîñïîäàðÿ çåìëþ íå òàêëåãêî, ³ áåç çáðî¿ òóò íå îá³éòèñü.

Ñåðåä ö³º¿ çãðà¿ îñîáëèâî ïîì³òíèì áóâ óïîâíîâàæåíèé ç ÖÊ ïàðò³¿ ÀðòåìÀêóëîâ: ñêóëàñòèé, êðåìåçíèé, ç ïîêàòèì, ÿê ó Ñòàë³íà, ëîáîì, øèðîêèì ïðè-ïëþñêíóòèì íîñîì, ç õèæèì ïîãëÿäîì ç ñ³ðèõ íàâèê³ò î÷åé. Íàêàçàâ ñêëèêàòèíà çáîðè ñåëî. Âèêîíàâåöü Ñåìåí õîäèâ âóëèöÿìè é âèãóêóâàâ:

– Àíó, âñ³ íà çáîðè, ïðè¿õàâ âåëèêèé ÷îëîâ³ê ç ñòîëèö³, áóäå ãîâîðèòü ç íàìè!Âñ³ éøëè, àäæå ÷àñ áóâ äîëåíîñíèé, ³ íåâäîâç³ øèðîêèé ìàéäàí çàïîëî-

íèëà ëþäñüêà ìàñà. Çà ñòîëîì á³ëÿ ñ³ëüðàäè ñèä³â Àêóëîâ ç ê³ëüêîìà îäíî-äóìöÿìè ³ äóìàâ: ÿê ïðîñòî áóëî âèð³øóâàòè âñå â ãðîìàäÿíñüêó â³éíó:ç îãîëåíîþ øàáëþêîþ íà ãàðÿ÷îìó êîí³ ëåò³òè â á³é ç ïåòëþð³âöÿìè, äåíèê³í-öÿìè, ðóáàòè – àáî òè éîãî, àáî â³í òåáå. À â Ãóá×Ê ùå ïðîñò³øå: ñòàâèëèêîíòðó äî ñò³íêè ³ íàæèìàëè êóðîê. À ÿê çàðàç ï³ä³éòè äî ö³º¿ ð³çíîøåðñòíî¿ìàñè, ùî ¿é ñêàçàòè, ùîá çà÷åïèòè çà æèâå, ïîïàñòè íå â áðîâó, à â îêî. Ëþäèæäàëè, ïîãëÿäè âñ³õ áóëè çâåðíóò³ íà íüîãî. Âñòàâ ³ ãîëîñíî, íå ïîñï³øàþ÷è,ùîá ïî÷óëè âñ³, çàãîâîðèâ:

– ß äóæå âäÿ÷íèé âàø³é àêòèâíîñò³: áà÷ó âñå ñåëî íà ìàéäàí³. Ñëóõàéòåæ: ïðèéøîâ ÷àñ â êîðåí³ çì³íèòè ëèöå ñåëà. Äîêè âè áóäåòå îäíîîñ³áíèêàìè,äîêè âàì æèòè â çëèäíÿõ, ç íåñïîêîºì äèâèòèñü ó ìàéáóòíº? Äèâëþñü ÿ íà âàñ³ íå áà÷ó í³ îäíîãî ðàä³ñíîãî óñì³õíåíîãî ëèöÿ. Ãîðå, êëîïîòè ÷îðíîþ ò³ííþëåæàòü íà íèõ. Âè áîðñàºòåñü, ÿê ìóõè â ïàâóòèíí³, ùîá âèðâàòèñü ç íåäîë³, ÿêæèòè, ÿê ïðîãîäóâàòè é îäÿãòè ñ³ì’þ, çà ùî êóïèòè ïëóãà, áîðîíó, ùîá çàñ³ÿòè

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

313

ï³ñíó çåìëþ. Âè ï’ºòå ã³ðêó ÷àøó äî äíà ³ íå áà÷èòå âèõîäó ³ç ö³º¿ ñêðóòè. ×èìîæíà òàê äàë³ æèòè? ͳ!

Çàìîâê íà ñåêóíäó.– Ïàðò³ÿ á³ëüøîâèê³â, íàø ìóäðèé âîæäü òîâàðèø Ñòàë³í âêàçóþòü íîâó,

ùå íåçâ³äàíó í³êèì äîðîãó ÿñíó, ïðÿìó, â³ðíó äî ñï³ëüíîãî êîëãîñïíîãî æèòòÿ.Âñÿ çåìëÿ ñòຠâëàñí³ñòþ êîëãîñïó, à ñåëÿíèí-îäíîîñ³áíèê – êîëãîñïíèêîì.

Íà õâèëèíó â³í çàìîâê, ìîâ÷àâ ³ ìàéäàí.– Ïðåäëîæóþ: âñüîìó ñåëó, ÿê îäí³é ëþäèí³, âñòóïèòè â êîëãîñï. Ïðîøó

ï³äõîäèòü äî ñòîëà é çàïèñóâàòèñü.ͳõòî íå ï³äõîäèâ. Âèð äóìîê òðóñèâ äóøó, ÿê ïðîïàñíèöÿ – ÿê öå çàëèøè-

òèñü áåç çåìë³, â³÷íî¿, ÿê ñàìå æèòòÿ, ïåðåäàíî¿ áàòüêàìè é ä³äàìè? Öå âñåð³âíî, ùî ïåðåæèòè æàõëèâå ïîæàðèùå, ùî çíèùèëî âîãíåì âñå íàäáàíå, çàëè-øèâøè êóïó ïîïåëó. À ÿêèì áóäå æèòòÿ â êîëãîñï³, äî ÿêîãî òàê ïàëêî êëè÷åóïîâíîâàæåíèé, ÷è íå ïðèéäå â³í ç íàãàíîì ³ íå çàáåðå âñå âèðîùåíå äëÿ òèõ,õòî äàëåêèé â³ä çåìë³, àëå ¿ñòè õî÷å?

Ãëóõèé ãîì³í ïðîêîòèñÿ ïî ëþäñüêîìó ìîð³. Ïîñèïàëèñü çàïèòàííÿ: – Êîëãîñï – ñïðàâà äîáðîâ³ëüíà ÷è ïðèìóñîâà?– Äîáðîâ³ëüíà!– Ïëàòèòèìóòü çà çðîáëåíå ÷è âñ³ì îäíàêîâî?– Ïëàòîþ âñ³ áóäóòü çàäîâîëåí³. – À ùî ìàòèìóòü ñòàð³ é ìàë³, õâîð³?–  îá³ä³ íå îñòàíóòüñÿ.– À ÷è ìîæíà áóäå âèéòè ç êîëãîñïó?– Áàæàþ÷èõ íå áóäå. Çàâîä íå ïðèéìå.Ñòàðèé ñèâîáîðîäèé ä³ä ï³äíÿâ ðóêó.– Ëþäè äîáð³, ìîº ñëîâî òàêå: õàé çíຠòîâàðèø óïîâíîâàæåíèé, ùî íàñ

ó êîëãîñï íå çàìàíèòè í³ ñîëîäêèìè îá³öÿíêàìè, í³ îáëóäíèìè ñëîâàìè, í³ ïîãðî-çàìè, õàé òàê ³ ïåðåêàæå õî÷ ³ ñàìîìó Ñòàë³íó.

– Ïðàâäà, ïðàâäà!Ïî÷óëîñü ñõâàëüíî. Àêóëîâ çàñîâàâñü, ÿê íà ãàðÿ÷³é ñêîâîð³äö³, ïðîøèï³â:– Òðóõëÿòèíà, íàï³âòðóï, êîíòðà, ÿ ïîâåðíó òîá³ ãîëîâó, âèðâó òâ³é ÿçèê.Òà â öþ ìèòü ï³äá³ã äî ñòîëà ìîëîäèé þíàê:– Ñëóõàéòå, ï³äí³ì³òü ðóêè, õòî õî÷å âñòóïèòè â êîëãîñï.Ç äåñÿòîê ðóê ì³æ íàòîâïîì ï³äíÿëîñü âãîðó. Îãëÿíóëèñü, õòî öå ï³äíÿâ

ðóêè: íàéë³íèâ³ø³, ï³çíî âñòàâàëè, ðàíî ëÿãàëè. – ³ä³éäè ãåòü â³ä ñòîëà, – ëþòóâàâ Àêóëîâ, – õòî äàâàâ òîá³ ïðàâî ïèòàòè,

àã³òóâàòè ïðîòè ðàäÿíñüêî¿ âëàäè. Òàêèõ çà ãðàòè.² êèíóâ ñëîâî, ÿê êàì³íü, ó íàòîâï á³ëüøîâèöüêå, ð³øó÷å:– Ïîïåðåäæàþ âñ³õ: õòî ñòàíå ñóïðîòè íàñ, – áóäå æîðñòîêî ïîêàðàíèé. –

Ðîç³éäèñü!

314

ѲÄ×ÅÍÍß

² ï³øîâ ãåòü, äóìàþ÷è, ùî íà ñâ³äîì³ñòü íå ïîêëàäàòèñü, ëèøå íà ñèëó. Òàíàòîâï ñòîÿâ, ÿê ïðèêóòèé äî ìàéäàíó, êëåêîòàâ, ìîâ âóëêàí, àæ ïîêè íå ç³éøëàâå÷³ðíÿ ç³ðêà.

[ϳäïèñ] Í.Ïåòðåíêî1990 ð.

ÁÀÒÜÊβ ÏÎÍŲÐßÍÍßÊîëè 1932 ð. â êîëãîñï³ “Íîâå æèòòÿ” ïî÷àëè ìîëîòèòè ³ íàñèïàëè êóïó çåð-

íà, á³ëÿ íå¿ îäðàçó âèøèêóâàëàñÿ âàðòà: óïîâíîâàæåíèé ³ç ðàéïàðòêîìó, ê³ëüêààêòèâ³ñò³â òà ì³ë³ö³îíåð ³ç ãâèíò³âêîþ. Õë³á âèâîçèëè ïîñï³õîì. Ïðèìóñèëè é áàòüêàâàíòàæèòè ì³øêè. Êîëè çåðíà â êóï³ ëèøèëîñÿ ìàëî, áàòüêî íå ñòåðï³â ³ ñêàçàâ:

– Ëþäè äîáð³! Ùî ìè ðîáèìî? Âñå â³ääàìî, à ÿê çèìóâàòè äîâåäåòüñÿ?Óïîâíîâàæåíèé ï³äñòðèáíóâ, ìîâ îøïàðåíèé. ² êèíóâñÿ äî áàòüêà:– Ïðîòè âëàäè àã³òóºø, ïðîòè ïàðò³¿? Äî â’ÿçíèö³ á òåáå, à ùå êðàùå – äî

ñò³íè ³ êóëþ â ëîá!Óñ³ çëÿêàíî ìîâ÷àëè. À çà ê³ëüêà ì³ñÿö³â ëèøèëèñÿ í³ ç ÷èì. ͳ â ïîë³, í³

â ñåë³ í³÷îãî íå çîñòàëîñÿ. Á³ëüøå òîãî, â ðàéîí³ çàÿâèëè, ùî ïëàíè õë³áîçàãîò³âë³íå âèêîíàíî. ²ç íàøîãî ñåëà ùå âèìàãàëè 500 ö. À êîëè ïðèéøëè äî íàøî¿ îñåë³,òîé æå âïîâíîâàæåíèé âèìàãàâ ³ç áàòüêà öåíòíåð.

– Äå ìåí³ éîãî âçÿòè? – ðîçâ³â ðóêàìè òàòî. – ѳì’ÿ ìîÿ ãîëîäíà. Êîëãîñïìåí³ íå äàâàâ, íà ïîòèëèö³ ÿ íå ñ³ÿâ.

Ñêîëóïàëè ï³äëîãó, ñò³íè, çðóéíóâàëè ï³÷, ïîøêîäèëè ñòð³õó, ïîøòðèêàëè çåìëþâ ãîðîä³, ñàäó. Âèëàÿëèñÿ, ìîâëÿâ, ñõîâàâ òàê, ùî íå çíàéäåø, ³ íàêàçàëè áàòü-êîâ³ ïðèéòè äî øòàáó, ùîá òàì ïîãîâîðèòè “ïî äóøàõ”.

Øòàáîì íàçèâàëè õàòó ðîçêóðêóëåíîãî ñåëÿíèíà. ßê ò³ëüêè ïåðåñòóïèâ áàòüêî¿¿ ïîð³ã, îäðàçó çóñòð³ëè çàïèòàííÿì:

– Ùî, âæå îääàâ öåíòíåð?– Îääàì òîä³, êîëè ìàòèìó. Êîëè ìåí³ êîëãîñï äàñòü.Ðîçäÿãëè äî á³ëèçíè ³ âêèíóëè äî õîëîäíî¿ êîìîðè. À òàì óæå áóëî ê³ëüêà

÷îëîâ³ê. Ó ðîçáèòå â³êíî â³ÿëî ñí³ãîì, äî ê³ñòîê ïðîáèðàâ ìîðîç. ͳ÷ – ìîâ ð³ê.Ðàíêîì çàïèòàëè áàòüêà:

– Ùî, âèñòà÷èëî ÷àñó íà ðîçäóìè? Òî â³ääàñè öåíòíåð?Íå äî÷åêàâøèñÿ â³äïîâ³ä³, óïîâíîâàæåíèé çàïàëèâ ñ³ðíèê ³ ï³äí³ñ äî áàòüêî-

âîãî îáëè÷÷ÿ, øè¿, âîëîññÿ. Ó õàò³ ïîâ³ÿëî ñìàëåíèì. Áàòüêî ñêðèï³â çóáàìè îäáîëþ, àëå ìîâ÷àâ. Óäîìà éîãî ëåäâå âï³çíàëè. ² ëèöå, ³ âñÿ ãîëîâà ïîêðèëèñÿâîäÿíèñòèìè ïóõèðÿìè. Äîâãî ìó÷èâñÿ.

À âîñåíè ëþäè â ñåë³ ïî÷àëè âìèðàòè. Õàòè ïîðîæí³ëè. Çðàíêó äî âå÷îðà2 ï³äâîäè çâîçèëè äî áðàòíüî¿ ìîãèëè çàìó÷åíèõ ãîëîäîì. Áàòüêî ñïî÷àòêó äóæåñõóä, îñëàá, ïîò³ì ïî÷àâ ïóõíóòè. Áóâàëî, ÿê çí³ìå ÷îáîòè – íîãè ñõîæ³ íà êîëîäè.Ïîò³ì ³ âåñü ñïóõ, ïî÷îðí³â. Âñòàâ äî ñõ³ä ñîíöÿ ³ ïîïðÿìóâàâ äî çàë³çíèö³. Àëåíå ä³éøîâ äî íå¿, âïàâ ñåðåä ïîëÿ. Äÿêóâàòè Áîãîâ³ ³ ëþäÿì, ÿê ¿õàëè ï³äâîäîþ, –

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

315

ïðèâåçëè äîäîìó. Äîâãî ìè îäòèðàëè éîãî, ïîò³ì âèñàäèëè íà òåïëó ï³÷. Óðÿòó-âàëè. Àëå íå íàäîâãî. Äîæèâ áàòüêî äî Âåëèêîäíÿ. Ùå é ïðèâ³òàâ íàñ.À íà çàâòðà ñïî÷èâ... Ìàòåðèíó ðóêó ï³äí³ñ äî ñâî¿õ âóñò, íàñ, ä³òåé, ïîãëàäèâ ïîãîë³âêàõ ³ ïðîñèâ çàïàì’ÿòàòè äí³ ÷îðíîãî ëèõîë³òòÿ, çàïîä³ÿíîãî êîìóí³ñòàìè.

Íàðîäíà ãàçåòà. – 1996. – ¹1.

ÑÌÅÐÒÜ ÁÀÒÜÊÀÓ ÷àñ ãîëîäîìîðó ÿ áóâ ñòóäåíòîì ïåäàãîã³÷íîãî ³íñòèòóòó. Íåñòåðïíèì

áóëî æèòòÿ: 200 ãðàì³â õë³áà-ñóðîãàòó, îá³ä, íå âàðòèé êîï³éêè; ãóðòîæèòêè-áà-ðàêè ³ç ñîáà÷èì õîëîäîì âçèìêó. Ñòóäåíòè, ÿê³ íå ìàëè äîïîìîãè ç äîìó, õîäèëè,ÿê ò³í³. ̳æ íèìè áóâ ³ ÿ. Íåâñèïóùå îêî ÎÃÏÓ – ÍÊÂÄ ïèëüíî ñòåæèëî çà ñòó-äåíòñüêîþ ìàñîþ, âèðèâàþ÷è ç ¿¿ ðÿä³â êîæíîãî, õòî âèñëîâëþâàâ íåâäîâîëåííÿ.

Âåñíîþ 33-ãî, ò³ëüêè-íî ÿ âèéøîâ ç àóäèòî𳿠íà ïåðåðâó, àæ áà÷ó, êîðèäîðîì³äå ì³é ìîëîäøèé áðàò Ñòåïàí – ñóìíèé, ñòðèâîæåíèé. ß äî íüîãî:

– Ùî òðàïèëîñü? – Ïîìåð áàòüêî ç ãîëîäó. Ñòðàøíà çâ³ñòêà ïðèãîëîìøèëà. Âðàç í³áè õòîñü ëåùàòàìè çàòèñ ñåðöå,

âñå íàâêîëî ïîòåìí³ëî, ÿ íåìîâ çàêàì’ÿí³â.– Ïîñï³øàéìî, áðàòå, õîâàòè áàòüêà, – ìîâèâ Ñòåïàí.×åðåç ê³ëüêà õâèëèí ìè âæå áóëè íà çàë³çíè÷íîìó âîêçàë³, äîáèðàëèñü äî-

äîìó. Äîðîãîþ áðàò ðîçêàçóâàâ: – Ìèíóëî¿ îñåí³ êîëãîñï íåäîâèêîíàâ ïëàí õë³áîçàãîò³âë³, õî÷ çàáðàëè âñå

äî çåðíèíè. ßê ÷îðí³ âîðîíè, íàëåò³ëè â ñåëî óïîâíîâàæåí³ ç ðàéîíó. Îðãàí³çóâà-ëè ç àêòèâó áðèãàäè ³ ï³øëè ç ëîïàòàìè, ëîìàìè øóêàòè ïî äâîðàõ õë³á. Íàíàøîìó êóòêó áðèãàäó î÷îëèâ Ëåéáà. Çàéøëè é äî íàñ.

– Çäàé ï’ÿòü ïóä³â õë³áà â äåðæàâó. Òè éîãî ñõîâàâ. Òðåáà ï³äòðèìàòè ð³äíóíàøó á³ëüøîâèöüêó ïàðò³þ ³ óðÿä, – ñêàçàâ áàòüêîâ³ Ëåéáà.

– Õàé ð³äíà ïàðò³ÿ çàðàç ï³äòðèìຠíàñ. Ëþäè ç ãîëîäó ãèíóòü.Áàòüêî çàâæäè ãîâîðèâ ïðàâäó â î÷³. – Çàìîâ÷è, – çàâåðåùàâ Ëåéáà. – À òî ÿ âèðâó â òåáå ÿçèê.Òà áàòüêî íå ìîâ÷àâ: :

– Âè çàáðàëè â ìåíå âñå, çàãíàëè â êîëãîñï. ß äåíü ïðè äí³ õîäæó íà ðîáîòó,à íå ìàþ í³ ãðàìà õë³áà, í³ êîï³éêè ãðîøåé. ß, ÿê ³ âñ³, äóðíîðîá. À òè ùå ïðèé-øîâ âèäèðàòè îñòàíí³é øìàòîê.

– ß áà÷ó, õòî òè. Òè – âîðîã ðàäÿíñüêî¿ âëàäè, òåáå – â òþðìó, –ðåïåòóâàâ Ëåéáà, ÿê íàâ³æåíèé, á³ãàþ÷è ïî õàò³.

– Çà âñÿêó ö³íó çíàéòè â íüîãî õë³á, – íàêàçàâ àêòèâ³ñòàì. :Ò³ âçÿëèñÿ çà ðîáîòó: êîëóïàëè äîë³âêó, ñò³íè, ëàçèëè ïîï³ä ñòð³õîþ, ðîçêîïó-

âàëè çåìëþ íà ãîðîä³. ͳ÷îãî íå çíàõîäèòè. Àëå Ëåéáà ïîì³òèâ íà ïîëèö³ ãîð-ùèê, çíÿâ, çàãëÿíóâ â íüîãî. Òàì áóëà æìåíÿ ïðîñà.

– Îñü êóäè çàõîâàâ, – òîðæåñòâóâàâ Ëåéáà.

316

ѲÄ×ÅÍÍß

Íàïðàâèâñÿ äî âèõîäó, ùîá âèñèïàòè ïøîíî â ì³øîê. Òà ìàòè ïåðåãîðîäèëàäîðîãó. Îáîìà ðóêàìè â÷åïèëàñü â ãîðùèê:

– Íå â³ääàì. Äóøó ðàí³øå çàáåðåø, í³æ îöå ïðîñî. ß òèæäåíü êîë³íêóâàëàïî ïîë³, ïî çåðíèí³ çáèðàëà.

Îäèí ³ç àêòèâ³ñò³â óõîïèâ ¿¿ çà ïîïåðåê ³ êèíóâ íà äîë³âêó. Ìàòè âäàðèëàñüãîëîâîþ îá ïîð³ã. Ïîòåêëà êðîâ. Àëå öå áðèãàäó íå ñòðèâîæèëî. Ñïóñòèëèñüó ëüîõ. Òàì â êóòî÷êó ñòîÿëî â³äðî äð³áíî¿ êàðòîïë³. Çàáðàëè òåæ.  õàò³ íå îñòà-ëîñü í³ çåðíèíè, í³ ïèëèíè. À ïîïåðåäó – çèìà, âåñíà, äî æíèâ ùå äàëåêî. Óæåç-çà âîð³ò Ëåéáà êðèêíóâ áàòüêîâ³:

– Ùîá óâå÷åð³ ïðèéøîâ ó øòàá. Òàì ïîãîâîðèìî ïî äóøàõ.ßê ñòåìí³ëî, áàòüêî ï³øîâ ó øòàá. ̳ñòèâñÿ â³í ó õàò³ ðîçêóðêóëåíîãî

³ âèñëàíîãî Âàêóëè.Çà ñòîëîì ñèä³â Ëåéáà ³ ê³ëüêà àêòèâ³ñò³â. – Õë³á çäàñè? – çðàçó ñïèòàâ Ëåéáà. – À äå ÿ éîãî â³çüìó? Âè æ îñòàííº çàáðàëè. – Òà ìè òåáå ñêðóòèìî â áàðàíÿ÷èé ð³ã, – ñêðåãîòíóâ çóáàìè Ëåéáà. –

 êîìîðó éîãî!Ðîçäÿãëè áàòüêà äî á³ëèçíè ³ êèíóëè â õîëîäíó êîìîðó. Òàì óæå ñèä³ëî ê³ëüêà

îñ³á. Òðèìàëè âñþ í³÷. Âðàíö³ ïî÷àëè âèêëèêàòè ïî îäíîìó. – Âæå íàäóìàâ, äå ñõîâàíèé õë³á? – Ëåéáà çâ³â ðîçëþ÷åíèé ïîãëÿä íà áàòü-

êà. – Ïðèçíàâàéñÿ! – Õ³áà ñåðöå âèéìåòå ç ãðóäåé.Ëåéáà ï³äñêî÷èâ äî áàòüêà, çàïàëèâ ñ³ðíèêà ³ ï³äí³ñ äî éîãî îáëè÷÷ÿ. ¯äêèé

çàïàõ íàïîâíèâ ê³ìíàòó. Áàòüêî çàñè÷àâ îä áîëþ. Âñå ëèöå ³ øèÿ âêðèëèñÿ âîäÿ-íèñòèìè ïóõèðÿìè. Òàêèì â³í ³ ïîâåðíóâñÿ äîäîìó. Ö³ëèé òèæäåíü ïðîëåæàâ âãàðÿ÷ö³. Êîëè ï³äâ³âñÿ, ï³øîâ í³÷íèì ñòîðîæåì äî êîíåé. Íà êîíþøí³ ³ ïîìåð...

Îñü ìè âæå á³ëÿ ñâ õàòè. Íàçóñòð³÷ âèéøëà ìàòè. Á³äíà, ÿê âîíà ç÷îð-í³ëà, ³ ãîëîñ ìîâáè íå ¿¿, ³ ïîãëÿä çàòóìàíåíèé. À íîãè, ÿê êîëîäè – ëåäâå ïåðå-ñòóïຠíèìè.

– Îé, ñèíó! Òåáå òàê âèãëÿäàâ áàòüêî, òàê æäàâ. Õîò³â ïîãîâîðèòè ç òîáîþ.ϳñëÿ ìîâ÷àíêè çàïèòàëà ñòèõà: – Òè é êóñî÷êà õë³áà íå ïðèâ³ç ç Êèºâà? – ͳ, ìàìî, – â³äïîâ³â, à ñåðöå çàéøëîñÿ ùåìîì. – ßêáè õî÷ ðàçî÷îê âêóñèòè, ïîæóâàòè, ÿ á ³ ï³ääóæ÷àëà.Çàéøëè â õàòó. Áàòüêî ëåæàâ íà ëàâ³. Äîáð³ î÷³ çàêðèò³ òÿæêèìè ïîâ³êàìè,

ì³öíî ñòóëåí³ âóñòà, ðîáîòÿù³ ðóêè ñêëàäåí³ íà ãðóäÿõ. ß ñòàâ íà êîë³íà ³ ïðèïàâïîö³ëóíêîì äî ðóê, ÿê³ â äèòèíñòâ³ ïåñòèëè, ãëàäèëè ìåíå.

– Òàòî÷êó, ð³äíèé, äîðîãèé, â³äêðèé õî÷ íà õâèëèíó ñâî¿ ÿñí³ î÷³, ïðîìîâ äîìåíå õî÷ ñëîâå÷êî!..

Ïåêó÷èé æàëü, ÿêîãî ùå íå â³ä÷óâàâ çðîäó, ïåðåïîâíèâ ìîº ñåðöå.Ìàòè âçÿëà ìåíå çà ðóêó:

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

317

– Äîñèòü ïëàêàòè. Ñë³çüìè áàòüêà íå ï³äíÿòè. Âè, ä³òè, ùå ìîëîä³, âàìòðåáà ùå æèòè, òðåáà âèæèòè. À çàðàç áåð³òü ëîïàòó òà éä³òü íà êëàäîâèùå,òàì íàø çÿòü ²ëüêî Ðîìàíîâè÷ êîïຠÿìó, ïîìîæåòå éîìó. Íåìຠäîìîâèíè,í³ â ùî ïîêëàñòè áàòüêà.

Ò³ëüêè-íî ìàòè çàê³í÷èëà ñóìíó ìîâó, ÿê äî õàòè çàéøîâ íàø ñóñ³ä ÒðîõèìÎëåêñ³éîâè÷.  îäí³é ðóö³ – ïèëî÷êà, â äðóã³é ùîñü çàãîðíóòå â ãàçåòó.

– Ïðèéøîâ äîïîìîãòè. Äîáðîþ ëþäèíîþ áóâ ïîê³éíèê. ͳêîãî íå ñêðèâ-äèâ. Öàðñòâî íåáåñíå éîãî äóø³. Çí³ìåìî äâåð³ â ïîâ³òö³ ³ çðîáèìî äîìîâèíó.À öå îñü êóñî÷îê êðîëÿ÷îãî ì’ÿñà äëÿ ï³äòðèìêè.

– Íå òðåáà, âè æ â³äðèâàºòå â³ä ñâ ñ³ì’¿, – êàæå ìàòè. – Ó òàêèé òÿæêèé ÷àñ òðåáà ä³ëèòèñÿ, – ñêàçàâ ñóñ³ä.Òðîõèì Îëåêñ³éîâè÷ ïî÷àâ ðîáèòè äîìîâèíó, à ÿ ï³øîâ íà êëàäîâèùå.Çà ê³ëüêà êðîê³â â³ä íàñ ÷îòèðè êîëãîñïíèêè êîïàëè ìîãèëè – ãëèáîê³, øè-

ðîê³. Íàä íèìè ç ãâèíò³âêîþ ñòîÿâ âàðòîâèé. Îäèí ç êîïà÷³â, Âàñèëü Ïåòðîâè÷,ÿêîãî ìîæíà çóñòð³òè é ñüîãîäí³, ï³ä³éøîâ äî íàñ ³ ðîçïîâ³â:

– Ç ðàíêó äî âå÷îðà äâîìà ãàðáàìè ïðèâîçÿòü ìåðö³â ³ ñêèäàþòü ó ÿìè. Íåâñòèãàºìî êîïàòè.

– À ÷îãî öå íàä âàìè ïîñòàâëåíî âàðòó? – çàïèòàâ ²ëüêî Ðîìàíîâè÷. – À ìè, ÿê àðåøòîâàí³, – â³äïîâ³â Âàñèëü Ïåòðîâè÷. – Ó ìåíå çàãèíóâ ê³íü

ç ãîëîäó. Çàïð³ã, à â³í óïàâ. Ïðèá³ãëî íà÷àëüñòâî, ÿê âèçâ³ðèëîñÿ íà ìåíå: òèíàâìèñíå çàáèâ êîíÿ. Õî÷åø ðîçâàëèòè êîëãîñï? Ñóäèòè áóäåìî. ² öå òåïåð íàì,ÿê êàðà...

Ó öåé ÷àñ ï³ä’¿õàëè ãàðáè ç ìåðöÿìè, ³ Âàñèëü Ïåòðîâè÷ ï³øîâ äîïîìàãàòè.Á³ëÿ îäí³º¿ ãàðáè ¿çäîâèì áóâ Ãíàò Ðîìàíîâè÷, ð³äíèé áðàò íàøîãî çÿòÿ,

à á³ëÿ äðóãî¿ – Çàõàð.ϳäõîäèòü Ãíàò Ðîìàíîâè÷ ³ êàæå çÿòþ: – Ïðèâ³ç ÿ äî ÿìè íàøîãî ð³äíîãî áðàòà Àíäð³ÿ, äðóæèíó ³ äâîõ ¿õí³õ ä³òîê.

Âèìåðëè âñ³. ²äè ïîïðîùàºøñÿ.²ëüêî Ðîìàíîâè÷ ï³øîâ ïðîùàòèñÿ. Äî ìåíå ï³ä³éøîâ Ìàêàð. – Õî÷åòå áàòüêà ïîõîâàòè îêðåìî? – çàïèòóº ìåíå. – Òàêà äóìêà, – â³äïîâ³äàþ. – Õîò³â ³ ÿ, òàê ÿê âè, ïîõîâàòè ñâîþ ìàò³ð îêðåìî, òà íå âäàëîñü. Ó÷îðà

ââå÷åð³ ÿ ïðèâ³ç ¿¿ ðàçîì ç ³íøèìè, ñêèäàâ óñ³õ ó ñï³ëüíó ìîãèëó, à ìàò³ð ïîêëàâçâåðõó. Äóìàâ: ñüîãîäí³ ðàíåíüêî âèêîïàþ ìîãèëêó ³ ïîõîâàþ îêðåìî. Ïðè¿æäæàº-ìî ðàíî, à ìàòåð³ âæå íåìàº. Äå æ âîíà ä³ëàñü? Ïåâíî, äóìàþ, çâ³ðèíà ïîòÿãëà.ϳøîâ ïî êëàäîâèùó øóêàòè. Àæ éäå Ìèõàéëî Ôåäîðîâè÷:

– Ùî òè øóêàºø, Ìàêàðå? – Ìàòåð³ çà í³÷ íå ñòàëî. – ² íå øóêàé, áî òè ¿¿ òóò íå çíàéäåø. Â÷åðà ï³çíåíüêî ÿ éøîâ ÷åðåç êëàäî-

âèùå ³ áà÷èâ, ÿê ï³ä’¿õàâ Ëóêà â³çêîì, ïîêëàâ òðóï íà íüîãî ³ ïîâ³ç äîäîìó.Òî, ïåâíî, áóëà òâîÿ ìàòè. ß – äî Ëóêè. Ñèä³â â³í íà ëàâ³, ëåäü æèâèé.

– Äå æ òè ä³â ìàò³ð? – çàïèòóþ.

318

ѲÄ×ÅÍÍß

³í ìîâ÷èòü, ìîâ íå äî íüîãî. ×óþ, ùîñü çàøêâàð÷àëî â ïå÷³. Çàãëÿíóâ, òàìãîðùèê, à ç íüîãî âèãëÿäàþòü ïàëüö³. Ïî÷àâ ÿ øóêàòè ïî õàò³, ³ íà ãîðèù³, ï³äâèâîäîì, çíàéøîâ ãîëîâó ìàòåð³. Ïðèí³ñ ³ îí çàêîïàâ. Òàêå òî. Ñòàë³í äîâ³âíàðîä äî ëþäî¿äñòâà. ×è áóëî òàêå íà ñâ³ò³?

ϳñëÿ òàêî¿ ðîçïîâ³ä³ ñòàëî ìîòîðîøíî. Ìàêàð ïî÷îâãàâ äî ãàðáè. Ìèç ²ëüêîì Ðîìàíîâè÷åì äîêîïàëè ÿìó. Òîä³ â³í ï³øîâ íà ôåðìó, çàïð³ã ó â³ç êëÿ÷ó.ϳ䒿õàëè äî äâîðó, ïîêëàëè íà â³ç äîìîâèíó, ³ âñ³ ðóøèëè âèðÿäæàòè áàòüêàâ îñòàííþ ïóòü.

Ïîïðîùàëèñü. Îïóñòèëè â ìîãèëó ïðèãîðù çåìë³. – ³÷íà òîá³ ïàì’ÿòü, äîðîãèé, ð³äíèé, íåçàáóòí³é!

³ñò³ Áîãóñëàâùèíè. – 1993. – 24 ëèïíÿ.

ÏÀÌ’ßÒÜ 33-ÃÎ: ÀÍÄвÉÊÎÎé, ÿê òÿæêî áóëî çóñòð³÷àòè ãîëîäíîìó ëþäó Íîâèé, 33-é, ð³ê. Ó êîæí³é

õàò³ òà é ìðåöü, à ³íø³ çîâñ³ì ñïóñò³ëè. À â Ãîðïèíè Âàðåíè÷êè íàðîäèëîñü äèòÿ,îäíåíüêå íà âñå ñåëî. ² ò³ëüêè ç’ÿâèëîñü íà Áîæèé ñâ³ò – çðàçó æ ³ ¿ñòè ïðîñèòü.À â íå¿ ãðóäè ïðèñîõëè, ëåäâå íîãàìè âîëî÷èòü. Ïîêëàëà â êîëèñêó, êîëèøå òàïðèñï³âóº:

Ñïè, ì³é ñîêîëèêó, ñïè.Ãóáîíüêè ñòèñíè ù³ëüíåíüêî,Ãóáêè ìàëåíüêèé ñòóëè.Çàêðèé î÷åíÿòà ãàðíåíüêî.Ñïè, ìîº çîëîòêî, ñïè.Æäè, ìîÿ ïòàøå÷êî, æäè.Æèòå÷êî âñﳺ íà ïîë³.Õë³áà â íàñ áóäå äîâîë³.Æäè, ì³é Àíäð³º÷êó, æäè.

Íå âòèõຠäèòÿ, æàë³áíèì ãîëîñî÷êîì áåðå çà ñåðöå ìàò³ð:– Ïòàøå÷êî ìîº ìèëå, ùî æ ÿ ïîêëàäó ó òâ³é ðîòèê, – âòåðëà ñëüîçè.– ϳäó ïðîñèòè ìèëîñòèí³, – ð³øèëà, – çàéäó â õàòè é ñêàæó: íîâîíàðîäæå-

íîãî Àíäð³éêà ïîðÿòóéòå, ëþäè äîáð³. Ìèíóëà ñåëî, ï³øëà â Áîãóñëàâ. Çàéøëàâ ïåðøó õàòó. Íà äîë³âö³ ëåæàòü äâîº ìåðòâèõ, à æ³íî÷êà îïóõøà, ÷îðíà íà âèä,ñèäèòü íà ëàâ³ ëåäü æèâà. Ïåðåõðåñòèëàñü Ãîðïèíà ³ ìîâ÷êè ï³øëà äàë³. Çàéøëàâ äðóãó õàòó, ðîçïîâ³ëà.

– Áîã äàñòü, – êàæóòü. ijéøëà àæ äî ñóêîííî¿ ôàáðèêè, íå ðîçäîáóëà í³÷îãî.ѳëà, âèïëàêàëàñü. ×è éòè äàë³, ÷è âåðíóòèñÿ. À ÷îãî ïîâåðòàòèñü? Áà÷èòè, ÿêóìèðàòèìå ñèíî÷îê. ϳøëà âíèç äî Ðîñ³. Ïåðåñòóïèëà ïîð³ã ïåðøî¿ õàòè, áà-÷èòü: ñ³ì’ÿ ºâðåéñüêà. Ñòàðåíüêà, ïåâíî, ìàòè, ñèäèòü íà äèâàí³, ìîëîäà, ÿêâèäíî, äî÷êà, îä³âຠäâîõ ä³â÷àòîê ðîê³â äî äåñÿòè. Âñ³ ãàðíåíüê³, âåñåëåíüê³,

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

319

ù³÷êè ÷åðâîíåíüê³, ê³ñêè çàïëåòåí³, ÿê ëÿëå÷êè. ² äóõ ó õàò³ òàêèé ïðèºìíèé, àæâäèõíóòè ãëèáîêî õî÷åòüñÿ.

– Íå áóäó ïðîòÿãàòè ðóêó çà ìèëîñòèíþ, áàãàò³ íå äàäóòü. Íà ðîáîòó ïðî-ñèòèìóñÿ. Âêëîíèëàñü íèçåíüêî, ñòîþ á³ëÿ ïîðîãà. Âñ³ äèâëÿòüñÿ ç ö³êàâ³ñòþ,æäóòü ñëîâà.

– À ÷è íå òðåáà âàì, ëþäîíüêè, ðîá³òíèö³, äîïîìîãè â äâîð³?– Òðåáà, – êàæóòü, – ³ äðîâ ðóáàòè, ³ ïðàòè, ³ õàòó ïîìàçàòè. Òà õ³áà ç ó âàñ,

æ³íî÷êî, º ñèëà. Ùå âìðåø ó íàø³ì äâîð³.– Âñå ðîáèòèìó, í³ â³ä ÷îãî íå â³äìîâëþñü, íàêàçóéòå.Âèíåñëè êóïó áðóäíî¿ á³ëèçíè.– Çðîáè, ùîá áóëà á³ëåíüêà, ÿê ñí³ã.Ïåðå, íàìèëþº, âèæèìàº, íîñèòü âîäó. Îáëèâàºòüñÿ ïîòîì, ëåäâå ñòî¿òü íà

íîãàõ.– Êîëè á, Ãîñïîäè, íå âïàñòè.Ïîïðàëà öå, ï³äíîñÿòü ùå. îá³ä ïðèõîäèòü ãîñïîäàð. ϳä ðóêîþ äâ³ õë³áèíè, ïàõó÷³ òà ïóõê³. Ïîêëàâ

íà ñò³ë, ùîñü ìîâèâ ïî-ñâîºìó. Ãëÿíóëà íà íüîãî ³ çðàçó æ ï³çíàëà: Àðîí. Öå æâ³í âñþ îñ³íü ¿çäèâ ó ñåëî, ÿê óïîâíîâàæåíèé â³ä ïàðò³¿, ³ çàáèðàâ õë³á äî çåðíèíè.À òåïåð ìຠõë³áíó êàðòêó ³ ùîäíÿ îäåðæóº â ìàãàçèí³ äâ³ õë³áèíè.

Ïîãëÿíóâ íà ìåíå ÷îëîâ³ê íå ïî-äîáðîìó é ïèòàº:– Çâ³äêè, æ³íêî?– Ç Ìèñàéë³âêè, – êàæó.– À ìåíå áà÷èëà â ñåë³ íà çáîðàõ, ÷è íàðàäàõ?– ͳ, – êàæó, – íå áà÷èëà, íà çáîðàõ íå áóâàþ.Äóìàþ: ñêàæó ïðàâäó – áóäå ã³ðøå. ѳëè îá³äàòü, ³ òàêèé çàïàõ ðîçí³ññÿ ïî

õàò³ ³ â³ä áîðùó, çàïðàâëåíîãî ñàëîì, ³ â³ä êàø³.– ßê³ ùàñëèâ³ ëþäè, – äóìàþ, ìîæå, é ìåíå ïîçâóòü. ͳ, íå ïîçâàëè. Íåäî¿äêè

ïîâèêèäàëè â ïîìè¿.Äîðîáèëà äî âå÷îðà, ïî÷àëî âæå òåìí³òè. Êàæóòü:– Äîäîìó âæå éäè, ó íàñ íî÷óâàòü íå áóäåø.² äàþòü ñóõàðèêà. Ëå÷ó ÿ, ÿê ïòàøêà, äîäîìó, ïàäàþ, âñòàþ.– ×è çàñòàíó ùå æèâåíüêèì, Ãîñïîäè, çáåðåæè éîìó æèòòÿ.Âá³ãëà â õàòó. Ìîâ÷èòü. Ñòðàõ ìåíå îïîâèâ. Äî êîëèñêè, âçÿëà çà ãîë³âêó,

òåïëåíüêà. Îáåçñèë³ëî ãåòü ³ ãîëîñî÷êà íå çâåäå. Øâèäåíüêî ðîçæóâàëà êóñî-÷îê ñóõàðèêà, çàâåðíóëà â òðÿïî÷êó ³ â ðîòèê éîìó. ßê æå âîíî îïîâèëî ñâî¿ìèìàëåíüêèìè ãóáàìè, ÿê æå âèñèñຠòà ç ðàäîñò³ í³æêàìè – ðó÷êàìè âîðóøèòü.Âèññàëî äî êàì³í÷èêà ³ çàñíóëî.

Âñòàëà ëåäü ñâ³ò-ðàíåíüêî, âêëàëà â ðîòèê, ùî îñòàëîñü, à ñàìà äî ì³ñòà.Ïðèéøëà, à âîíè ùå é íå âñòàëè.

– Áóäåø ñüîãîäí³ äðîâà ðóáàòü. – Êàæóòü. Äàëè ñîêèðó, ïîêàçàëè ì³ñöå.Ö³ëèé äåíü êîëîëà ñóõó, òâåðäó ãðàáèíó. À ââå÷åð³ çíîâó ñóõàðÿ.

320

ѲÄ×ÅÍÍß

– Ùàñëèâ³ ö³ ëþäè íà íàøîìó íåùàñò³ ³ òàê³, íå ïî¿äàþòü õë³áà, íà ñóõàð³ïåðåâîäÿòü. Äëÿ íèõ ãîëîäó íåìຠ³ â ïîìèí³.

Ö³ëèé òèæäåíü ÿ õîäèëà, ïîêè ãåòü âèáèëàñü ³ç ñèë, à â ñóáîòó íå ï³øëà,ïîáà÷èëà, ùî íå ä³éäó äî ì³ñòà. Òðîøêè â³äïî÷èëà çà ñóáîòó é íåä³ëþ. Ïðèõîä-æó â ïîíåä³ëîê.

– Ó íàñ óæå º äðóãà ðîá³òíèöÿ, – êàæóòü, – òè, âèäíî, ë³íèâà, äåíü á³æèø,à òðè äí³ ëåæèø.

Îáëèëàñü ÿ ñëüîçàìè òà é ñòîþ.– ²äè ç Áîãîì, – êàæóòü, – íàéìàéñÿ â ³íøèõ.Âèéøëà ÿ íà äîðîãó ³ òàê òÿæêî íà äóø³, ùî ðîçñòóïèñü çåìëÿ – ³ ÿ áåç

âàãàíü çíèêíó ç öüîãî ñâ³òó.[ϳäïèñ] Í.Ïåòðåíêî

1990 ð.

ÃÎËÎÄÎÌÎÐ Ó ÌÈÑÀÉ˲ÂÖ²Ìèñàéë³âêà îäâ³êó ñëàâèëàñÿ çàâçÿòèìè, âì³ëèìè õë³áîðîáàìè. Àëå áàãàòî

¿õ áóëî âèñëàíî íà Ñîëîâêè, äå é çàãèíóëè. Âñ³õ ³íøèõ ñèëîì³öü ïîòÿãëè äî êîë-ãîñïó. Íàñòàëî æèòòÿ ùå òÿæ÷å, í³æ çà êð³ïàöòâà.

Ðàíêîì, áóâàëî, æåíóòü ãîñïîäàðîê íà ðîáîòó, êîòðà íå âñòèãëà ï³÷ âèòî-ïèòè – áåðóòü â³äðî ç âîäîþ, çàëèâàþòü âîãîíü, à ¿¿ â ñïèíó âèøòîâõóþòü³ç õàòè.

Ùî â ïîë³ çáåðóòü òà çìîëîòÿòü – óñå, í³áè ì³òëîþ âèìåòóòü, ó çàãîò³âëþ.Êð³ì òîãî, íàêèíóëè ñåëó äîäàòêîâèé ïëàí çäà÷³ çåðíà. Îðãàí³çóâàëè áðèãàäèàêòèâ³ñò³â. ϳøëè âîíè ïî äâîðàõ øóêàòè çá³ææÿ. Êîëóïàëè ï³äëîãó, ñò³íè, ëàçè-ëè ïîï³ä ñòð³õàìè, øòðèêàëè çàë³çîì ïî ãîðîäàõ. Óïîâíîâàæåíèé ³ç ñòîëèö³ ãîð-ëîïàíèâ: “Ìè ×åðâîíó àðì³þ ³ ðîá³òíè÷èé êëàñ íå çàëèøèìî áåç õë³áà!” “Ìè çàáóäü-ÿêó ö³íó âèêîíàºìî íàêàç òîâàðèøà Ñòàë³íà!” – õèçóâàëàñÿ îäíà àêòèâ³ñò-êà, çíàéøîâøè íà ïîëèö³ îäèí-ºäèíèé ê³ëîãðàì ïðîñà. À ³íøà òèì ÷àñîì çíÿëàç ³êîí ðóøíèê, ç³ ñòîëó – ñêàòåðòèíó.

Íî÷àìè âèêëèêàëè ëþäåé, çíóùàëèñÿ íàä íèìè é âèìàãàëè çäàâàòè õë³á.Äåêîãî ðîçäÿãàëè äî á³ëèçíè ³ êèäàëè äî õîëîäíî¿ êîìîðè, ïîò³ì ñàäæàëè ï³äðîçïå÷åíó ãðóáó é íå äîçâîëÿëè ðóõàòèñÿ…

Âîñåíè 1932-ãî ëþäè ïî÷àëè ïóõíóòè, ïàäàòè íà âóëèöÿõ. Íà êëàäîâèù³ êî-ïàëè øèðîê³ ãëèáîê³ ÿìè é ñêèäàëè äî íèõ òðóïè. Äâîìà ãàðáàìè, çàïðÿæåíèìèê³íüìè, ùîäíÿ ¿çäèëè ïî ñåëó, çáèðàëè ïîìåðëèõ ³ çâîçèëè íà êëàäîâèùå. Îäí³ºþ¿çäèâ Ãíàò Ëîãâèíåíêî, ³íøîþ – Ìàêàð Êàïóñòåíêî. Êîëè Ãíàò çàéøîâ äî áðàòàÀíäð³ÿ, ùîá çàáðàòè ìåðòâèõ äðóæèíó òà äâîº ä³òåé, Àíäð³é çàêðè÷àâ: “Äàéìåí³ õî÷ ðàç óêóñèòè õë³áà – ³ òîä³ ÿ ïîìðó!” Ãíàò â³äëîìèâ îêðàéöÿ. Àíäð³éïåðåõðåñòèâñÿ ³ ìîâèâ: “Êëàäè é ìåíå â ãàðáó. Ïîêè äîâåçåø, ÿ ïîìðó”.

Íà ìàëåíüê³é âóëè÷ö³, ùî çâàëàñÿ Ëîãâèí³âêîþ, áóëî îäèíàäöÿòü äâîð³â. Òóòãîëîä ñêîñèâ äåâ’ÿòíàäöÿòü ÷îëîâ³ê. Òðè ñ³ì’¿ ïîâí³ñòþ âèìåðëè.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

321

Òðàïëÿëèñÿ âèïàäêè ëþäî¿äñòâà.  Ìàêàðà Êàïóñòåíêà ïîìåðëà ìàòè. áðàòí³é ìîãèë³ â³í óâå÷åð³ ïîêëàâ ¿¿ ç ñàìîãî âåðõó, ùîá çàâòðà ðàíêîì ïîõîâàòèîêðåìî. Àëå ðàíêîì òàì ¿¿ íå âèÿâèâ. ϳøîâ øóêàòè êëàäîâèùåì, ãàäàþ÷è, ùîâèòÿãëè ç ÿìè çâ³ð³. Àæ òóò îäíîñåëåöü çàïèòóº: “Ùî øóêàºø, Ìàêàðå? “Ìàò³ð”.“ß áà÷èâ, ÿê ñþäè â³çêîì ï³ä’¿æäæàâ… ³ êëàâ íà íüîãî ÷èéñü òðóï. Ìîæëèâî,òâîþ ìàò³ð”. (²ì’ÿ òà ïð³çâèùå îäíîñåëüöÿ íå íàçèâàºòüñÿ çóìèñíå). Ìàêàðïîñï³øèâ äî òîãî, ÷èº ïð³çâèùå éîìó íàçâàëè. Çàõîäèòü ó õàòó, à òîé ñèäèòüç ïîõèëåíîþ ãîëîâîþ. Ïîñåðåä õàòè – äâà òðóïè.  ïå÷³ ãîðèòü. Çàçèðíóâ òóäèÌàêàð, à òàì ç ãîðùèêà âèçèðàþòü ëþäñüê³ ïàëüö³. “³ääàé ìàò³ð!” – çàêðè÷àâÌàêàð. Òîé ìîâ÷èòü. “³ääàé, áî çàäóøó!” Ïîò³ì çàçèðíóâ ï³ä âèâ³ä ³ ïîáà÷èâìàòåðèíó ãîëîâó. Çíÿâ ³ç ñåáå ñîðî÷êó, îáãîðíóâ, â³äí³ñ íà êëàäîâèùå ³ ñõîâàâ.

² öå íå ïîîäèíîêèé âèïàäîê.Âåñíîþ ëþäè ¿ëè òðàâó, ëèñòÿ, êâ³òè. ijòè ïàäàëè ç äåðåâ ³ âáèâàëèñÿ. Ò³, õòî

íå ì³ã âèë³çòè, ïîìèðàëè â³ä ãîëîäíî¿ ñìåðò³. Äåõòî ç áàòüê³â, ùîá íå áà÷èòè, ÿêïîìèðຠäèòèíà, â³äâîçèëè ¿¿ íà âîêçàë, îñîáëèâî íà êè¿âñüêèé, ³ òàì ëèøàëè.Îäèí çíàéîìèé (ïð³çâèùå òàêîæ íå íàçèâàºìî) ïîâ³ç ï’ÿòèð³÷íîãî ñèíà, à òîéí³áè â³ä÷óâ íàì³ð áàòüêà ³ ì³öíî â÷åïèâñÿ çà ïîëó. Áàòüêî ïîâ³â éîãî íà äðóãèéïîâåðõ ó áóôåò. À òàì ï³ä ñêëîì áóëè ðîçêëàäåí³ ïðîäóêòè: õë³á, êîâáàñà ³ íàâ³òüöóêåðêè. Õëîï÷èê ïîáà÷èâ ¿õ ³ çàáóâ ïðî âñå íà ñâ³ò³. Òèì ÷àñîì áàòüêî ñõîâàâñÿó íàòîâï³ é çíèê.

À â êíèæêàõ ä³òÿì ïèñàëè, ùî âîíè íàéùàñëèâ³ø³ ó ñâ³ò³.Íàðîäíà ãàçåòà. – 1993. – ¹ 26.

ÑÒÎòÍ( öèõ ðîçïîâ³äÿõ ì³é äîâãèé ç³ ñòðàøíèìè ìóêàìè øëÿõ

æèòòÿ ³ ñòîã³í, ³ ñëüîçè, âèëèò³ ç ñåðöÿ ðàçîì ³ç ñëîâàìè)

Ãîëîäîìîð 33-ãî. Ðîçïîâ³äü ïðî ÂàñüêàÂàñüêî æèâ ó ÿðàõ àæ á³ëÿ ïðîâàëëÿ. Áàòüêè ïîìåðëè ç ãîëîäó, ³ â³í îñòàâñÿ

îäèí. Éîãî çàáðàëè áóëè â ïðèþò, àëå é òàì íå äàâàëè ¿ñòè, ³ â³í óò³ê. Æèâ îäèíó õàò³, ðàíî éøîâ äî øêîëè. Á³ëÿ ñòàðî¿ øêîëè ðîñëî äâ³ âèñîê³ àêàö³¿ é ñòàðàäóïëèñòà êó÷åðÿâà ëèïà. Ãîëîäí³ ó÷í³ ëàçèëè, ÿê áäæîëè, ïî âåðõàõ ³ îáðèâàëèá³ë³ öâ³òè ³ ¿ëè, à ³íø³ îá÷óõðóâàëè íà ëèï³ ìîëîäå ëèñòÿ ³ òåæ ¿ëè. Çàäçâîíèâäçâîíèê, çàéøëè â êëàñ. Ó÷èòåëü, Êàðïî Îêñåíò³éîâè÷, íàãëÿíóâ, ùî íå âñ³ç’ÿâèëèñü ³ çàïèòàâ: “À ÷îìó íåìຠÌàðèíêè ³ ²âàíêà?” Éîìó ñêàçàëè, ùî âîíèâæå ïîìåðëè.

Âåñíîþ ïî÷àëàñü ñ³âáà íà ïîë³.  êîëãîñï³ íàïåêëè õë³áà, ùîá äàòè òèì, õòîáóäå ñ³ÿòè. Ó÷èòåëü ï³øîâ äî ãîëîâè êîëãîñïó ³ êàæå: “Äàéòå íà øêîëó õî÷ îäíóõë³áèíó, ä³òè â³ä áåçñèëëÿ íå ìîæóòü ïðèéòè äî øêîëè”. Ãîëîâà ðîçñåðäèâñü.“ß, – êàæå, – íàï³ê õë³áà äëÿ ñ³âà÷³â, à íå äëÿ øêîëÿð³â”. Àëå çìèëóâàâñü ³ îäíóõë³áèíó â³äïóñòèâ. Íåñå â÷èòåëü ï³ä ðóêîþ ïàëÿíèöþ, à âîíà òàê ãàðíî ïàõíå,³ ó÷í³ á³æàòü çà íèì ³ òàê ðàä³þòü, ùî ïîïàäå ïî êóñî÷êó õë³áà. Ó â÷èòåëüñüê³é

322

ѲÄ×ÅÍÍß

ïîä³ëèëè íà ìàëåíüê³ êóñî÷êè, ùîá õâàòèëî âñ³ì. Âèð³øèëè ðîçäàòè íà âåëèê³éïåðåðâ³. Ïîçàù³ïàëè äâåð³ ³ ï³øëè íà óðîê. Âàñüêî âñå áà÷èâ ³ âèð³øèâ ïðîáðà-òèñü ó â÷èòåëüñüêó, çàáðàòè ³ íà¿ñòèñü õë³áà. Âèéíÿâ øèáêó é ç òðóäîì, àëåïðîë³ç. Ïî÷àâ æàä³áíî ¿ñòè. À ïîò³ì øìàòî÷êè â êàðìàíè ³ äàæå çà ïàçóõó³ çà÷èñòèâ äî êðèøêè. Âèáðàâñü íàçàä ³ ÷èìäóæ ãîðîäàìè íàâïðîñòåöü äîÐîñ³. Çàáðàâñÿ â ãóñò³ êóù³, ðîçêëàâ íà òðàâ³ õë³á ³ ¿â, äî¿äàâ ³ íå ì³ã óòîëè-òè ãîëîä. ² éîìó çäàâàëîñü, ùî íåìຠí³÷îãî êðàùîãî íà ñâ³ò³, ÿê íà¿ñòèñüõë³áà.

Çàäçâîíèâ íà âåëèêó ïåðåðâó äçâîíèê. Çàéøëè â ó÷èòåëüñüêó, à íà ñòîë³ïóñòî. Õòî âçÿâ? Âàñüêî, áî éîãî íå áóëî íà óðîö³. Âñ³ ïîá³ãëè øóêàòè. Îäí³ äîéîãî õàòè, äðóã³ â ë³ñ, òðåò³ äî Ðîñ³. Ïðèá³ãëè äî ð³÷êè ³ ÷óþòü ùî â êóùàõ ñêðå-êî÷óòü ñîðîêè, âèäíî çíàéøëè çäîáè÷. Ïðîáðàëèñü òóäè ³ áà÷àòü: Âàñüêî ëå-æèòü ìåðòâèé, à ñîðîêè çáèðàþòü êðèøêè. Âñþ ïàëÿíèöþ ç’¿â Âàñüêî. Øëóíî-÷îê ó íüîãî áóâ óæå ñëàáèé, çíåñèëåíèé, íå çì³ã âèòðèìàòè ³ ïðîðâàâñÿ íà êóñî÷-êè. Ñòîÿòü íàä íèì ³ ïëà÷óòü. Øêîäà, òà ùå é äóæå, ³ õë³áà ³ Âàñüêà. Ùî ðîáè-òè? Áà÷àòü: äîðîãîþ äÿäüêî Ìàêàð âåçå ïîâíó ãàðáó ìåðö³â äî êëàäîâèùà.Ãóêàþòü: “Äÿäüêó, ï³ä’¿äüòå òà çàáåð³òü ìåðòâîãî ó÷íÿ”. Ïðèéøîâ äÿäüêîÌàêàð, âçÿâ Âàñüêà íà ðóêè ³ ïîêëàâ ó ãàðáó. ² ïîâ³ç éîãî ³ âêèíóâ ó ãëèáî÷åçíóáðàòñüêó ìîãèëó, äî ïîëîâèíè íàïîâíåíó ìåðöÿìè.

Ñòî¿òü Âàñüêîâà õàòà ïóñòêîþ, ³ òàêèõ õàò áóëî â ñåë³ âæå á³ëüøå ñîòí³.À ñê³ëüêè ïîìåðëî â ñåë³ ç ãîëîäó ëþäåé, – òî é íå çë³÷èòè.

“ÄÎÁÐβËÜÍΔÙå äîáðå é íå ðîçâèäí³ëîñü, ÿê ó õàòó – âèêîíàâåöü.– Äÿäüêó, íà çáîðè.– Îò ãîðå, ëó÷øå á ÿ îöå äâ³ êîïè æèòà çìîëîòèâ ö³ïîì, í³æ ìó÷èòèñü íà òèõ

çáîðàõ. Ñõîäè, Êàòåðèíî, ùå òè, õî÷ îäèí ðàç.– Ƴíîê çâàòè íå äîçâîëåíî. ³ä íèõ ãâàëòó àæ äî íåáà ÷óòè.²âàí ÷óõຠïîòèëèöþ, îäÿãຠñâèòèíó, ñ³ðó ïîëèíÿëó øàïêó ³ éäå.Çáîðè â õàò³ ðîçêóðêóëåíîãî ³ âèñëàíîãî äåñü íà ϳâí³÷ Ñåìåíþðè, êîëèñü

÷èñò³é ³ îõàéí³é, à òåïåð áðóäí³é, íåìåòåí³é, çàäèìëåí³é, ç âèáèòèìè â äîë³âö³ÿìàìè. Ëþäåé íàáèòî áèòêîì, ÿê ñ³ðíèê³â ó ïà÷ö³. Çà ñòîëîì ñèäèòü óïîâíîâà-æåíèé ç ðàéîíó Êóéá³äà, ïîðó÷ ç íèì ê³ëüêà ñ³ëüñüêèõ àêòèâ³ñò³â:

– Õòî âæå íàäóìàâñü, ï³äõîäüòå çàïèñóâàòèñü.Êóéá³äà îáìàöóº ïðèñóòí³õ õèæèì ïîãëÿäîì. Âñ³ ìîâ÷àòü, ÿê âîäè â ðîò

íàáðàëè. ×óòè ò³ëüêè ¿õ âàæêå äèõàííÿ òà ãóïàííÿ ñåðäåöü â ãðóäÿõ. Êóéá³äóëÿêຠöÿ ìîâ÷àíêà, âîíà íàãàäóº íàïðóæåíó òèøó ïåðåä ñòðàõ³òëèâîþ áóðåþ:îñü-îñü ãóðêíå íàä ãîëîâîþ ìîãóòí³é ãð³ì, ñïàëàõíóòü áëèñêàâèö³. Óïîâíîâàæå-íèé ïîïðàâëÿº êàáóð ç íàãàíîì, ùî âèäèìàºòüñÿ ççàäó ç-ï³ä êîæàíî¿ òóæóðêè.Äຠçðîçóì³òè, ùî â íüîãî, êð³ì ñë³â, º ùå é çàðÿäæåíà çáðîÿ. ²âàí òèõåñåíüêî,ùîá íå çâåðíóòè íà ñåáå óâàãó, ïðî÷èíèâ äâåð³ ³ ñòàâ á³ëÿ ïîðîãà.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

323

– Íå õîâàéñü, ²âàíå, çà ÷óæó ñïèíó, ï³äõîäü äî ñòîëà ³ íå çâîë³êàé, íå â³äêëà-äàé, ç ðàä³ñòþ, ç åíòóç³àçìîì çàïèñóéñü â êîëãîñï.

²âàí ïåðåñòóïຠç íîãè íà íîãó:– Âè ìåí³ ñêàæ³òü ïðàâäó, ÷åñíî, â³äâåðòî: êîëãîñï ñïðàâà äîáðîâ³ëüíà ÷è

ïðèìóñîâà?– Êàçàâ, ³ ùå ðàç ïîâòîðþþ: ö³ëêîì äîáðîâ³ëüíà, ÷óºòå âñ³ – ö³ëêîì äîáðî-

â³ëüíà!– ßêùî òàê – ÿ â êîëãîñï íå ïèøóñü, – ð³øó÷å ñêàçàâ ²âàí ³ êðàäüêîìà

ãëÿíóâ íà Êóéá³äó. Ïîì³òèâ, ÿê ãàðÿ÷à êðîâ õëèíóëà â éîãî îáëè÷÷ÿ, ³ âîíî çðîáè-ëîñü ÷åðâîíå, ÿê ñï³ëà âèøíÿ, ðîò ñêðèâèëî, à ïîãëÿä – ÿêáè ì³ã, ñïàëèâ áè éîãî.Íà ê³ëüêà õâèëèí çàïàíóâàëà òèøà. Òðîõè çàñïîêî¿âøèñü, Êóéá³äà çàãîâîðèâ:

– Òè æ, ²âàíå, á³äíÿê, ãîëîäðàíåöü, îá³äðàíèé, ãîëîäíèé, çãîðáëåíèé. Çà âñåñâîº æèòòÿ òè íå ï³çíàâ ðàäîñò³, íå áà÷èâ ñîíöÿ. ² îñü òåïåð, êîëè òîá³ â³äêðèòàäîðîãà äî ùàñòÿ – òè îñë³ï ³ îãëóõ, óïåðñÿ, ÿê áèê. Òè ëëºø âîäó íà ìëèí êëàñî-âîãî âîðîãà, òè ï³äêóðêóëüíèê!

– Äî ùàñòÿ íå ñèëóþòü, – â³äïîâ³â ²âàí.Êóéá³äà ñòóêíóâ êóëàêîì îá ñò³ë, àæ ó â³êíàõ çàäçåëåí÷àëè øèáêè.– Íà Ñîëîâêè âèøëåìî. Òàì áóäåø òðóáèòè ç êóðêóëÿìè â îäíó äóäêó. Ãðèç-

òèìåø êàì³íü!³í îêèíóâ ïîãëÿäîì ëþäñüêó ìàñó é çàäóìàâñÿ: òðåáà ëàìàòè ¿õ ïîîäèíö³.

Ïðèêàçàâ:– Ðîçõîäüòåñü! Íà äðóãèé äåíü áðèãàäà ïðèéøëà äî ²âàíîâî¿ õàòè. Õàòèíà á³äíà, àëå ÷èñ-

òåíüêà. Íà ñò³í³ ðÿäî÷êîì ³êîíè.– Áîãàì ìîëèøñÿ, ìð³ºø ïðî öàðñòâî íåáåñíå, à çåìíå, êîëãîñïíå, õî÷åø

îá³éòè.Êóéá³äà ðîçãîðíóâ ïîðòðåò Ñòàë³íà é ïî÷åïèâ íà ñò³í³:– Îñü êîìó òðåáà êëàíÿòèñü, îñü êîãî òðåáà ñëàâèòè äåíü ³ í³÷.²âàí ãëÿíóâ íà ïîðòðåò, ïîäóìàâ:– ßêå íåíàâèñíå ëèöå, â çóáàõ ëþëüêà, äâà êîðîòåíüê³ âóñèêè, çàáðóäíåí³

íèêîòèíîì, ïîêàòèé ëîá, ÷îðíà øåâåëþðà íà ãîëîâ³ ³ ïîãëÿä, ÿê ó áàíäèòà.– dzéäè ç î÷åé, ñóïîñòàòå!– Î, òåïåð ³ â õàò³ ³ íà äóø³ ïîâåñåë³øàëî, ³ òåïåð íå â³äìîâèøñÿ.– Äîáðîâ³ëüíî íå çàïèøóñü, – ïîâòîðèâ ²âàí.– Íó, ïåíÿé íà ñåáå, ÷îëîâ³÷å. Áóäå êàÿòòÿ – òà íå áóäå âîðîòòÿ.Ãðþêíóëè äâåðèìà ³ ï³øëè ç õàòè.– Êàòåðèíî, ÿê òè ãàäàºø, ùî íàì æäàòè?– Îé, ²âàíå, çàæåíóòü íàñ æèâèìè â ìîãèëó.Ñë³äóþ÷îãî äíÿ, ò³ëüêè ç³éøëî ñîíöå – ó äâ³ð çàâåðòຠö³ëà áðèãàäà, à çà

íåþ ¿çäîâèé âåäå ïàðó êîíåé, çàïðÿæåíèõ â ïëóã. Ïîçàäó ãëèáîêà, ÷îðíà áîðîçíà.

324

ѲÄ×ÅÍÍß

Îáîðàëè ïîäâ³ð’ÿ, õàòó, ïîâ³òêó, ëüîõ. Êðèíèöþ æ îñòàâèëè çà áîðîçíîþ. Ïîò³ìï³ä³éøëè äî âîð³ò ³ ïðèáèëè ÿêóñü äîùå÷êó. Àæ ï³ñëÿ öüîãî çàéøëè â õàòó.

– Îñü òâîº, ²âàíå, îäíîîñ³áíå ãîñïîäàðñòâî, îáîðàíå íàâêîëî. Ìàºø ïðàâîõîäèòè ò³ëüêè äî áîðîçíè. Ïåðåñòóïèø – âåëèêèé øòðàô, à òî é òþðìà. Æèâè, ÿêíà áåçëþäíîìó îñòðîâ³.

Êóéá³äà é äåÿê³ ç àêòèâ³ñò³â ãîëîñíî çàñì³ÿëèñü.–Òî öå íå âñå, – ïðîäîâæóâàâ Êóéá³äà, – íà âîðîòÿõ ó òåáå ïðèáèòà äîùå÷-

êà. Áåðåæè ¿¿, ÿê îêà â ëîá³. Âòðàòèø – äâ³ñò³ êàðáîâàíö³â øòðàôó. Îñü íà ñüîãîäí³³ âñå.

² ï³øëè ç õàòè. ϳä³éøîâ ²âàí äî âîð³ò ³ ÷èòàº: “Òóò æèâå çë³ñíèé âîðîã ðà-äÿíñüêî¿ âëàäè, ï³äêóðêóëüíèê ²âàí Àâðàøêî”.

Çàéøîâ ó õàòó, ñ³â íà ëàâó, çàäóìàâñÿ. ² òàê òÿæêî çðîáèëîñü íà äóø³, ùîðîçñòóïèñü çåìëÿ – ³ â³í ç ðàä³ñòþ ïðîâàëèâñÿ á êð³çü íå¿. Öå áóëî íå êàÿòòÿ.

– Äî ÷îãî ìè äîæèëèñü, ùî 䳺òüñÿ íà ñâ³ò³?– Íå æóðèñü, ÷îëîâ³÷å, âñå ïåðåíåñåì, à äîùå÷êó áóäåì áåðåãòè, ÿ âäåíü,

à òè âíî÷³.Íà äðóãó í³÷ õòîñü ç àêòèâ³ñò³â êèíóâ ó â³êíî êàì³íü. ²âàí â³äá³ã â³ä âîð³ò äî

õàòè, à äîùå÷êó ³ âêðàëè. Âèçâàëè äî ñ³ëüðàäè, çàïëàòèâ øòðàô. Îòðèìàâäîùå÷êó ³ âæå ñàì ïðèáèâ äî âîð³ò. Òàêèé íàêàç. ×åðåç ïàðó äí³â çíîâó áðèãàäàâ õàòó.

– Íàâ÷èâñÿ ÷îãî-íåáóäü, ²âàíå, çà ö³ äí³? – ïèòàþòü.²âàí ðîçâ³â ðóêàìè:– ͳ÷îãî íîâîãî íå íàäóìàâ.Êóéá³äà çèðê ó â³äðî.– ªãå, ²âàíå, áà÷ó, òè âîäó áåðåø, ÷åðåç áîðîçíó ïåðåñòóïèâ. ³äíåñè

³ âèëèé â êðèíèöþ ³ ïëàòè øòðàô.Íàéøëè â çàï³÷êó ïà÷êó ñîë³, êóïëåíó õòîçíà êîëè.– À ñîë³ äå ä³ñòàâ? Íà áàçàð õîäèâ? Ïëàòè øòðàô. Çàáðàëè é ñ³ëü. Ö³ëèé

ì³ñÿöü íå äàâàëè ñóïîêîþ. Ïðèõîäèëè ³ âäåíü, ³ ñåðåä íî÷³. Âèñòàâëÿëè ñòîðîæó,ï³äêðàäàëèñü, ñë³äêóâàëè çà êîæíèì éîãî êðîêîì. Ñåðåä í³÷íî¿ òèø³ áóëîêðè÷àòü:

– Ëîâè, â’ÿæè ï³äêóðêóëüíèêà!Çìàðí³â ²âàí, âòðàòèâ ñîí, â³äìîâëÿâñü â³ä ¿æ³. Äàë³ ïî÷àâ ðîçìîâëÿòè ñàì

ç ñîáîþ. Êàòåðèíà áðàëà éîãî çà ðóêè, ïðîñèëà:– Çàïèø³ìîñü, ÷îëîâ³÷å, ïîêëàä³ìî êðàé öèì ìóêàì.²âàí í³÷îãî íå â³äïîâ³äàâ. Òî âïàäàâ ó ãëèáîêó æóðáó, òî îñì³õàâñü. À îäíî-

ãî äíÿ, êîëè â³í çàäð³ìàâ, Êàòåðèíà, îãëÿäàþ÷èñü, ïîá³ãëà â ë³ñ, íàðâàòè íà áîðùïø³íêè. Íåäîâãî é áàðèëàñü. Ïîâåðòàºòüñÿ íàçàä ³ áà÷èòü ç ïàãîðáà: ²âàí á³ãàºç ñîêèðîþ êðóãîì õàòè ³ á’º â³êíà, ò³ëüêè ñêëî äçåëåíü÷èòü. Âîíà ï³äòþíöåì, àæòóò ó äâ³ð áðèãàäà. Çóïèíèëèñü, äèâëÿòüñÿ, ÿê íà äèâî.

– Ñèìóëþº, âäຠäóðíèêà, çíàºìî òàêèõ, – êàæå Êóéá³äà.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

325

– Ðÿòóéòå, ëþäè äîáð³, îñè çà¿äàþòü ìåíå äî ñìåðò³, – êðè÷èòü ²âàí, –íàë³çëè ï³ä ñîðî÷êó, æàëÿòü, îé!

Çðèâຠç ñåáå âñþ îä³æ, òîï÷å íîãàìè. Êóéá³äà ï³ä³éøîâ äî íüîãî âïëîòíó.Áà÷èòü: î÷³ â ²âàíà ìîâáè íàëèò³ îëîâîì, îáëè÷÷ÿ áë³äå, ÿê êðåéäà, ³ âåñü â³íäðèæèòü, ÿê â³ä ïðîïàñíèö³.

– Ñïðàâä³ ç óìà ñï’ÿòèâ! – ãîâîðèòü óïîâíîâàæåíèé, ³ â ãîëîñ³ éîãî â³ä÷ó-âàºòüñÿ ðàä³ñòü.

– ʳíåöü, ñêàæó, íåïîãàíèé. Çàïèñóé â êîëãîñï â÷îðàøí³ì äíåì, êîëè â³í ùåáóâ ïðè ñâîºìó óì³. À òè îñü òóò ðîçïèøèñü çà íüîãî, – çâåðíóâñÿ äî îäíîãîç àêòèâ³ñò³â ³ äîäàâ:

– Âñå ñòàëî íà ñâîºìó ì³ñö³. Çàðàç íà ïîøòó ³ òåëåãðàìó äî òîâàðèøàÑòàë³íà. Êîëåêòèâ³çàö³ÿ â ñåë³ ñóö³ëüíà.

ÑϲÂÅÖÜ Ç ÁÎÃÓÑËÀÂÀÑòîÿâ â³í ï³ä ñòàðèì îñîêîðîì ³ íåçðÿ÷èìè î÷èìà äèâèâñÿ â íåáî, í³áè øó-

êàâ ó íüîìó ñîíöÿ. ² òàêèé â³í áóâ âèñíàæåíèé, ùî ê³ñòêè ñòèð÷àëè ç-ï³ä øê³ðè,ìîâ ñó÷êè íà ñóõîìó äåðåâ³. ³í íå ïðîñòÿãàâ ðóêè çà ìèëîñòèíåþ, áî äîáðåçíàâ, ùî ëþäÿì í³÷îãî äàòè. Ç ñâîãî ñåðöÿ â³í âèëèâàâ âëàñíèé ³ ëþäñüêèé á³ëü.Íàâêîëî íüîãî âæå ñòîÿâ ÷èìàëèé ãóðò ëþäåé, ùî ïðèáàâëÿâñÿ êîæíî¿ õâèëèíè.² áóëî äèâíî, äå áåðåòüñÿ ñèëà â ö³º¿ âêðàé çíåñèëåíî¿ ëþäèíè, ùîá òàê ìóæíüîãîâîðèòè ïðàâäó.

Íà êðàé âåñåëèé, òèõèé Ñòàë³í – êàò íàêèíóâ ëèõî!…

Íàòîâï çàøóì³â, ÿê ë³ñ ïåðåä áóðåþ, â ñåðö³ êîæíîãî çàêèïàëà íåíàâèñòü.Ðàïòîì, ìîâ ãðîáèêè ç-ï³ä çåìë³, ç’ÿâèëîñü òðè åíêàâåäèñòè â ñ³ðèõ íîâèõ øèíå-ëÿõ, â ãîëóáèõ êàðòóçàõ ç ÷åðâîíèìè îêîëèøàìè, â áëèñêó÷èõ õðîìîâèõ ÷îáî-òÿõ. Âîíè ç ëþò³ñòþ ââ³ðâàëèñü â íàòîâï, ãîòîâ³ ðîçòîïòàòè âñå.

– Ðîç³éäèñü, ñòð³ëÿòü áóäó! – íåñàìîâèòî çàêðè÷àâ âèðÿ÷êîîêèé, ðîçìàõóþ-÷è çáðîºþ. Äðóãèé, ç áè÷à÷îþ øèºþ, âõîïèâ ñï³âöÿ çà ãðóäè ³ òàê ñòðóñîíóâ, ùîñòàðåíüêà ëàòàíà îä³æ ðîç³ðâàëàñü íà êëàïò³.

– Çàðàç ìè íà òâî¿ âóñòà ïî÷åïèìî òàêèé çàìîê, ùî òè çàí³ì³ºø íàçàâæäè!Âîíè âõîïèëè éîãî ï³ä ðóêè ³ ïîâåëè äî òþðìè. Ñï³âåöü ïðó÷àâñÿ, íàìàãàþ-

÷èñü çâ³ëüíèòèñü ç òåíåò, òà öóïê³, äóæ³ ðóêè ëàìàëè éîãî ê³ñòêè. Ëþäè, íå â³äñòó-ïàþ÷è, éøëè çà íèì. ³í íå áà÷èâ, àëå ÷óâ òóï³ò ¿õ í³ã.

– Íå çàáóâàéòå ìî¿õ ï³ñåíü, ëþäè! – ïîâòîðþâàâ â³í.² çíèêëè çà ïîâîðîòîì.³äêðèëèñü òÿæê³ òþðåìí³ äâåð³, âêèíóëè ñï³âöÿ â õîëîäíèé, òåìíèé ³ áðóä-

íèé ï³äâàë. Ñòàâ â³í íà êîë³íà â êàìåð³ ç çàãðàòîâàíèìè â³êíàìè ³ ï³äíÿâ íåçðÿ÷³î÷³ äî íåáà.

– Ãîñïîäè, çâ³ëüíè ì³é íàðîä â³ä ñòàë³íñüêîãî ³ãà, â³ä íåáà÷åíî¿ æîðñòîêîñò³³ ñâàâîë³.

326

ѲÄ×ÅÍÍß

² ìîëèâñü â³í äîâãî, íåâòîìíî, ³ ñëîâà éîãî ëèëèñü, ÿê ÷èñòà äæåðåëüíàâîäà, àæ ïîêè íå çàãóð÷àëè äâåð³ ³ íå ïîçâàëè éîãî ç òåìíèö³:

– ²äè, âïåðåä ³äè, àæ ïîêè êîëþ÷à ïðîâîëîêà íå çóïèíèòü òåáå, – ñêàçàâíàäçèðàòåëü ³ øòîâõíóâ ïðèêëàäîì ó ñïèíó.

гâíî îï³âíî÷³, êîëè íàä âåëè÷åçíîþ êðà¿íîþ ïðîëóíàâ “²íòåðíàö³îíàë”, ï³äâå-ëè ñï³âöÿ äî ñâ³æîâèðèòî¿ ìîãèëè. Ïðîëóíàâ ïîñòð³ë, ³ ìàëåíüêèé êóñî÷îê ñâèí-öþ îñòàâèâ ñë³ä â éîãî ñåðö³. Íå ñòàëî á³ëüøå ñï³âöÿ ï³ä ñòàðèì îñîêîðîì, ò³ëüêèÐîñü øóìèòü äåíü ³ í³÷, í³áè òóæèòü çà ëþäèíîþ, ùî ç³ãíàíà ç á³ëîãî ñâ³òó çàëþäñüêå ùàñòÿ, çà ïðàâäó.

[ϳäïèñ] Ïåòðåíêî

ÌÀÐͲ ÍÀIJ¯Ãíàò Äóäàðèê áóâ äîâ³ðëèâîþ ëþäèíîþ. Ïðèéìàâ íà â³ðó âñå, ùî ïèñàëîñü

â ãàçåòàõ, ùî ãîâîðèâ íà çáîðàõ óïîâíîâàæåíèé ç ðàéîíó. ² ïðàâäà, ç³ âñüîãîâèìàëüîâóâàëàñü íàäçâè÷àéíî ïðèâàáëèâå ìàéáóòíº: âñå ñï³ëüíå, âñüîãî âäîñ-òàëü, êîëåêòèâ, ÿê îäíà äðóæíà ñ³ì’ÿ. Ãíàò çàïèñàâñÿ ó êîëãîñï ïåðøèì ³ áóâãîðäèé ç öüîãî.

–  ãóðò³, – ãîâîðèâ, – ëþäÿì âñå ï³ä ñèëó. Àæ òåïåð, ëþäè äîáð³, âèæåíåìç ñåëà çëèäí³ ³ áóäåì ¿ñòè çîëîòèìè ëîæêàìè.

Çàòå éîãî äðóæèíà Ìàðèíà áóëà ³íøî¿ äóìêè. ¯é äî áåçêðàþ æàëü áóëî ñâî-ãî ìàëåíüêîãî êëàïòèêà çåìë³, òÿæêî çäîáóòî¿ ä³äàìè, áàòüêàìè, ïîëèòî¿ ¿õ ïî-òîì. Âîíà ëþáèëà ¿¿, ÿê ñâîþ äóøó, ïðèïàäàëà äî íå¿, ÿê íåìîâëÿ äî ìàòåðèíèõãðóäåé. ² òåïåð îñòàòèñü áåç íå¿, â³ääàòè ¿¿ â ÷è¿ñü, ìîæëèâî, ë³íèâ³ ðóêè? Âîíàæèëà, ÿê ó ãàðÿ÷ö³, ³ ñò³ëüêè ïðîëèëà ñë³ç, ùî ç íèõ ïîò³ê áè íåâåëè÷êèé ñòðó-ìî÷îê.

– Íå ïå÷àëüñÿ òàê, æ³íêî, ïîò³øèâ ¿¿ Ãíàò, – òîâàðèø Ñòàë³í õî÷å íàì ò³ëüêèäîáðà.

– Â³í – ãðàá³æíèê, â³í çàáèðຠó íàñ óñå, à íå äຠí³÷îãî. ³í çðîáèòü íàñãîëîäðàíöÿìè, ñòàðöÿìè – ³ ä³òåé íàøèõ, ³ âíóê³â.

– Âèêèíü ç ãîëîâè ö³ íåäîáð³ äóìêè. Òè ùå íå ïðîáóâàëà ÿáëóêà, à âæåêðèâèøñÿ. Äàé ìåí³, âðåøò³, ñïîê³é.

Âæå äâà ðîêè ñåëî ãîñïîäàðþº ñï³ëüíî. Âèõîäèëè íà ðîáîòó ùîäíÿ. Ïðà-öþâàëè ÷åñíî, çàâçÿòî, äî ñüîìîãî ïîòó. Îñîáëèâî Ìàðèíà: äå á íå ñòàëà, â íå¿â ðóêàõ âñå ãîð³ëî. À ùî ìàëè? Çàïèñóâàëè âèõ³ä, ³ íà öüîìó ê³í÷èëîñü. ͳ ãðàìàõë³áà, í³ êîï³éêè ãðîøåé. Âñå, ùî çáåðóòü ç íèâè – çàáåðóòü ó çàãîò³âëþ.

Ïðàâäà, îñòàëîñü â Äóäàðèêà òðèäöÿòü ñîòîê ïðèñàäèáíî¿ çåìë³ – êóñîêâèñíàæåíî¿ ãëèíÿíî¿ ãîðè, òà íåìຠ÷èì ¿¿ í³ çàñ³ÿòè, í³ çàñàäèòè. Çàì³ñòüðàäîñò³, ÿêó òàê ÷åêàâ, – â ä³ì çàéøîâ ñóì, áåçíàä³ÿ.

Êîëãîñï õèð³â, ÿê òóáåðêóëüîçíèê. Ãèíóëè êîí³, íå îòðèìóþ÷è ¿æ³, ñâ³òèëèðåáðàìè êîðîâè ³ ðåâ³ëè, íå âãàâàþ÷è, àæ ñëóõàòè ñóìíî. Îáåçñèëþâàëèñü³ õâîð³ëè ëþäè, ëåäâå âæå äèáàþ÷è íà ïîëå.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

327

Âîñåíè òðèäöÿòü äðóãîãî ðîêó, êîëè âèì³òàëè îñòàííº çåðíî â çàãîò³âëþ,Ïàíàñ Êëî÷îê ñêàçàâ:

– Ùî ìè ðîáèìî, ëþäè, ó íàñ æå ä³òè!Ñêàçàâ ÷îëîâ³ê ïðàâäó, òà âíî÷³ ïðèì÷àëè â ãîëóáèõ êàðòóçàõ, âõîïèëè,

³ Ïàíàñ ÿê ó âîäó âïàâ. À òóò ùå áðèãàäè õîäÿòü ïî õàòàõ, øòðèêàþòü çàë³çÿêà-ìè äîë³âêè, ñò³íè, çàãëÿäàþòü ï³ä ñòð³õó, øóêàþòü çåðíà.  êîãî çíàéäóòü â ãëå-÷èêó ê³ëîãðàì ïðîñà ÷è â³äðî â ëüîõó êàðòîïë³ – çàáèðàþòü â çàãîò³âëþ.

Íàáëèæàâñÿ æàõëèâèé òðèäöÿòü òðåò³é ð³ê. Òîé ð³ê, ÿêîãî Óêðà¿íà íå çàáóäåäî ñòðàøíîãî ñóäó. ¯ëè ëþäè âñå: ³ ëèñòÿ íà äåðåâàõ, ³ òðàâó, ³ äàæå, ñòðàøíîâèìîâèòè, ñâî¿õ ä³òåé. Îñü äî ÷îãî äîâåëà ñòàë³íñüêà êë³êà âåëèêèé òðóäîëþáè-âèé íàðîä.

Ãíàò çðîçóì³â, ùî ñòî¿òü íà ñàì³ì êðàº÷êó áåçîäí³. Äìóõíå â³òðåöü, ³ â³íïîëåòèòü ñòîð÷ ãîëîâîþ âíèç. ² â ö³ äí³ ñàìèì íåéìîâ³ðíèì, ñàìèì ñòðàøí³øèìáóëî òå, ùî âìèðàëè ìîâ÷êè, íå ïðîòåñòóþ÷è, íå îáóðþþ÷èñü, ìîâ â³ä ÷óìè.Ñòàë³íó ïîâåçëî: çóì³â ï³äñòóïí³ñòþ, õèòð³ñòþ íàöüêóâàòè ëþäèíó íà ëþäèíó,ïîñ³ÿòè íåíàâèñòü, âèðâàòè ç ñåðöÿ ëþäåé âñå íàéäîðîæ÷å, ùî â íüîìó áóëî.

Ïåðåä Íîâèì ðîêîì îïóõøèé ç ãîëîäó, ÷îðíèé, ÿê çåìëÿ, ñèä³â Äóäàðèê íàëàâ³ ³ ïîãëÿäàâ ó â³êíî. Áà÷èâ, ÿê øëÿõîì ïðî¿õàëà ãàðáà, íàãðóæåíà ìåðöÿìè, ÿêïîâåðíóëà íà êëàäîâèùå, äå âæå âèðèò³ áóëè âåëè÷åçí³ ãëèáîê³ ÿìè. Ïîäóìàâ,ùî ëèøå òèæäåíü òîìó â³í ïîêëàâ îòàê æå íà ãàðáó ñâîþ îñòàííþ äî÷å÷êóËþäî÷êó. À ùî æ äàë³?

Íå ó÷óâñü, êîëè â õàòó çàéøëà Ìàðèíà ³ âòîìëåíà ñ³ëà íà ëàâó.– ² äå òè õîäèø äî öüîãî ÷àñó? Âæå á ç Êèºâà ìîæíà âåðíóòèñü. À âæå

òóðáóâàâñÿ: íå âïàëà òè, áóâà, ñåðåä ïîëÿ.– Ëåäâå äîòóïàëà, Ãíàòå. Äóìàëà âæå ï³ä âåðáàìè é ïîìèðàòè áóäó.– Íàçáèðàëà?– Íåìà âæå ÷îãî çáèðàòè, ³ ïòèö³ í³÷îãî êëþíóòè.ϳä³éøëà äî ñòîëó ³ âèâåðíóëà ç êàðìàí³â ç äåñÿòîê ïðîñÿíèõ êîëîñî÷ê³â.

Âèì’ÿëè, âêèíóëè â ãîðùèê ³ çâàðèëè. Öå áóâ ³ ñí³äàíîê, ³ îá³ä, ³ âå÷åðÿ.Âíî÷³ ñí³ã òîâñòèì øàðîì ïîêðèâ çåìëþ. Á³äêàëàñü Ìàðèíà: çáèðàëàñü ³òè

ïåðåêîïóâàòè êàðòîïëÿíó ïëîùó – íå âèéøëî.ßê íå õî÷åòñÿ âìèðàòè, ÿêà òÿæêà ãîëîäíà ñìåðòü!Ãíàò âèë³ç íà ï³÷, çíàéøîâ òåïëó ëàòî÷êó é ïðèë³ã.  äóìêàõ øóêàâ ïîðÿòóí-

êó, õâàòàâñü çà âñå, ÿê óòîïàþ÷èé çà ñîëîìèíêó.– À çíàºø, Ìàðèíî, ùî ÿ íàäóìàâñü: íàïèøó ëèñò Ñòàë³íó. Éîìó íåâ³äîìî,

ùî â íàñ 䳺òüñÿ, ß ðîçïîâ³ì çà âñå, ñòàíó, íà êîë³íà, ³ç ñëüîçàìè íà î÷àõ ïðî-ñèòèìó: ïîðÿòóé, áàòüêó, íå äàé çàãèíóòè. ² â³í äîïîìîæå íå ò³ëüêè íàì,à âñüîìó ñåëó.

– Âñå â³í çíàº, òà ñåðöÿ íå ìàº. À ÿê º – òî êàì³ííå.Âñþ í³÷ Ãíàò íå ñòóëÿâ î÷åé – âñå äóìàâ, ÿê ñêëàñòè ëèñò. Ñëîâà ï³äáèðà-

ëèñü òÿæêî, ìîâ êàìåí³, ÿêèõ íåñèëà çðóøèòè ç ì³ñöÿ:

328

ѲÄ×ÅÍÍß

“Äîðîãèé, ð³äíèé íàø áàòå÷êó! Ïèøå òîá³ êîëãîñïíèê Ãíàò Äóäàðèê ç-ï³äÊèºâà. Ìè ïîìèðàºì ç ãîëîäó, öåáòî ÿ ç äðóæèíîþ, áî ÷åòâåðî ä³òîê âæå ïîõî-ðîíèëè. À â àðò³ëü ìè çàïèñàëèñü ïåðø³ ³ ðîáèëè äåíü ïðè äí³. À íå îòðèìàëè í³ãðàìèíè, í³ êîï³é÷èíè. ² òåïåð âæå íåçäóæàþ ³ õàòè ïåðåéòè, à äóæå õî÷ó äîæäà-òèñü, ùîá íà¿ñòèñü õë³áà. Äîïîìîæè íàì, äîðîãèé, ïåðåæèòè öåé ã³ðêèé ÷àñ,çìèëóéñÿ, ïîðÿòóé íàñ, ñïàñè â³ä ñìåðò³”.

³í ê³ëüêà ðàç ïåðå÷èòàâ ³ îñòàâñÿ çàäîâîëåíèé.– Àãà, îñü ùî: õàé íå áàðèòüñÿ ç äîïîìîãîþ, áî ïðèøëå, à íàñ âæå íå áóäå

íà á³ëîìó ñâ³ò³. ßê öå áóäå ñóìíî.Çàê³í÷èâ, ï³äïèñàâ. Ãóêíóâ äðóæèíó:– À òåïåð, æ³íêî, øâèäåíüêî éäè íà ïîøòó ³ ïîøëè çàêàçíèì ³ ïîÿñíè: öå äî

Ñòàë³íà. Õàé çíàþòü âñ³, ç êèì áóäå ãîâîðèòè Ãíàò Äóäàðèê.Òåïåð äëÿ íüîãî íàñòóïèëè íàïðóæåí³ äí³ ÷åêàííÿ. Âñå ïðèêèäàâ â óì³: äå â

öþ õâèëèíó çíàõîäèâñÿ ëèñò. Íà òðåò³é äåíü âðàíö³ ñêàçàâ Ìàðèí³:– ß ïåâíèé, ùî òîâàðèø Ñòàë³í âæå ðîçïå÷àòàâ êîíâåðò. Ïðî÷èòຠ³ ç ãí³âîì

ìîâèòü äî âñ³õ: áåçäóøí³ âè ëþäè, âàñ ìàëî ðîçñòð³ëÿòü.  öþ æ ìèòü íàãîäóé-òå ëþäåé õë³áîì! Îõ, ³ çàâåðòÿòüñÿ æ òîä³ âñ³, ÿê ìóõà â êèï’ÿòêó. Ñòàë³í –ñåðéîçíà ëþäèíà.

– Ïîêè ñîíöå ç³éäå – ðîñà î÷³ âè¿ñòü, – ç³òõíóâøè, ñêàçàëà Ìàðèíà.Ïðîõîäèâ òèæäåíü, äðóãèé, à â³äïîâ³ä³ íå áóëî. Äóäàðèê óæå íå ì³ã çë³çòè ç

ïå÷³. Ò³ëüêè õòî ñòóêíå äâåðèìà – ó íüîãî âæå é æèâå íàä³ÿ. Àæ ÷åðåç òðè íåä³ë³â õàòó çàéøëà ëèñòîíîøà.

– Äÿäüêó, âàì ëèñò ³ç Ìîñêâè.Ãíàò áåçì³ðíî çðàä³â, çàõâèëþâàâñÿ, âõîïèâ îáîìà ðóêàìè êîíâåðò, ïðèòèñ

äî ãðóäåé:– Äîæäàâñÿ âðåøò³, ùàñòÿ çàâ³òàëî â íàøó õàòó. À òè, Ìàðèíî, íå â³ðèëà,

ïîêàðàòü áè òåáå çà öå. ²äè æ çàðàç äî ñóñ³ä³â, çâè â íàøó ãîñïîäó. Õàé ïî÷óþòüóñ³. Ïî÷àëè ñõîäèòèñü ëþäè, Ãíàò â³äêðèâ êîíâåðò:

– Ñëóõàéòå, ëþäè äîáð³. Ñëóõàéòå ñëîâî äîðîãî¿, âåëèêî¿ ëþäèíè. “Øàíîâ-íèé òîâàðèø Äóäàðèê! ³äïîâ³äàºìî íà âàø ëèñò. Äåðæàâà â³ääàëà ó âàø³ ðóêèçåìëþ áåçêîøòîâíî ³ íàâ³÷íî. ßêùî âè é âàøà äðóæèíà, íå ïîêëàäàþ÷è ðóêãîñïîäàðþâàòèìåòå, íèâà âàì äàñòü âñå, ùî ïðîñèòå â íàñ”. Ëèñò âèïàâ ç Ãíà-òîâèõ ðóê. Ñóñ³äè, íå çðîçóì³âøè â³ä êîãî ëèñò, ðîçõîäèëèñü. À â³í âñå äèâèâñü,ìîâáè â çàáóòò³, íà ñïèñàíèé àðêóø ïàïåðó. ² îñü éîìó ïîêàçàëîñü, ùî ñëîâàçàâîðóøèëèñü ³ ïî÷àëè, íà÷å ìèø³, ðîçá³ãàòèñü ïî ïå÷³. Äàë³ â íèõ ç’ÿâèëèñüêðèëà ïëèâ÷àñò³, ÿê ó êàæàí³â, ³ âîíè ïîëåò³ëè ³ ïî÷àëè ÷³ïëÿòèñü íàâêîëî ïîðòðå-òà Ñòàë³íà íà ñò³í³. Äóäàðèê âòóïèâ î÷³ â ïîðòðåò ³ çäèâóâàâñÿ, í³áè àæ çëÿêàâñü.Îáëè÷÷ÿ Ñòàë³íà îæèëî, õèæ³ î÷³ çàá³ãàëè. ³í ãîëîñíî íà âñþ õàòó çàõ³õ³êàâ³ çàïàëèâ ëþëüêó. Âóñòà éîãî ùîñü ãîâîðèëè, ÿê âèäíî, îáðàçëèâå, àëå Ãíàò íåì³ã âòÿìèòè. À ãóñòèé äèì ÷îðíîþ õìàðîþ âàëèâ ç ëþëüêè ïî õàò³, çàáèðàâñüíà ï³÷, çàáèâàâ äóõ.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

329

– Íå ïàëè, ²ðîäå, â ìî¿é õàò³, ÷óºø?Òà Ñòàë³í âæå íå õ³õ³êàâ, â ãîëîñíî ðåãîòàâ, ïîêàçóþ÷è íà íüîãî ïàëüöåì.² Äóäàðèê ëþòî ïî÷àâ ïðîêëèíàòè éîãî:– Ùîá òè áóâ íå ðîäèâñÿ íà á³ëèé ñâ³ò!Ùîá áè áóâ çàäèõíóâñÿ ïðè ïåðøîìó ïîäèõó!Ùîá òè áóâ óäàâèâñÿ ïåðøèì ãëîòêîì ìîëîêà ç ãðóäåé ìàòåð³!Ïðîêëèíàâ, àæ ïîêè âòîìèâñÿ ³ çàòèõ. ² îñü éîìó âèäèòüñÿ: ñòî¿òü â³í ñåðåä

ñâîãî äâîðó ÷èñòîãî, âèìåòåíîãî. Ç õàòè âèéøëà Ìàðèíà ç ä³òüìè: âåñåëà, ãàðíà,ÿê ó äåíü îäðóæåííÿ, ³ ãîâîðèòü éîìó:

– ²äè, õàçÿ¿íå, â õàòó, òà áóäåìî îá³äàòè, ñâÿòî æ âåëèêå ñüîãîäí³.² â³í, áåçìåæíî ðàäèé, âçÿâ ä³òîê çà ðóêè ³ ïåðåñòóïèâ ÷åðåç ïîð³ã. Òà âìèòü

âïàëà áåçïðîñâ³òíÿ òåìðÿâà, ³ ñìåðòü õîëîäíîþ ðóêîþ òîðêíóëàñÿ éîãî ÷îëà.[ϳäïèñ] Í.Ïåòðåíêî

²ÄÏËÀÒÀÁóëà â ìåíå ñ³ì’ÿ: ÷îëîâ³ê ³ ï’ÿòåðî ä³òîê. Âñ³ ïîìåðëè ç ãîëîäó. ×îëîâ³êà

ïîõîâàëà â ïåðøèé äåíü òðèäöÿòü òðåòüîãî, à ÷åðåç òèæäåíü ³ ä³òè ïî÷àëè â³äõî-äèòè îäíå çà îäíèì, çà ì³ñÿöü ³ ïåðåáðàëèñü. Òàê ³ ëåæàòü íà êëàäîâèù³ ìîãèëêàïðîç ìîãèëêó. Îé, ÿê æå òÿæêî áóëî ¿ì âìèðàòè, íåùàñëèâèì ìî¿ì ñèíî÷êàì ³äî÷å÷êàì. Âîíè æ ÿê ò³ äð³áí³ ïòàøåíÿòêà, ùå é ñâ³òà íå áà÷èëè. Ïðîñòÿãàëè äîìåíå áåçêðîâí³ õóäåíüê³ ðó÷åíÿòà – ¿ñòè ïðîñèëè, äî ãðóäåé ìî¿õ òóëèëèñü. Ñåð-öå á ñâîº ïîêëàëà ïåðåä íèìè, ÿêáè ìîãëà. Òî ñòàðøåíüê³ õî÷ ðîçóì³ëè, ùî â õàò³íåìຠ÷èì ³ îêà çàïîðîøèòè, à Îêñàíêà æ íå çíàëà öüîãî. Âñþ í³÷ ïëàêàëà òà¿ñòè ïðîñèëà, ³ àæ ÿê ç³éøëî ñîíå÷êî, ñòóëèëà ãóáîíüêè ³ çàòèõëà íàâ³êè. ßêà æ òîòÿæêà, ëþäîíüêè, ñìåðòü ãîëîäíà, ìàáóòü, òÿæ÷î¿ â³ä íå¿ íå çíàéòè. À òåïåðîñòàëàñü ÿ îäíà, ÿê áèëèíêà â ïîë³. Âñþäè ãîëîä, â êàæä³é õàò³ ìåðòâåöü. ßêèéó íàñ ìàëåíüêèé êóòî÷îê, âñüîãî äâàíàäöÿòü õàò, â âæå äâàäöÿòü äóø âèâåçëèãàðáîþ â áðàòñüêó ìîãèëó. ² çà ùî, ñêàæ³òü, ìèëîñåðäíèé Ãîñïîäü íàêëàâ íà íàñòÿæêå ëèõî?

Îëåíà éøëà ïîëåì äî ãîðîõâÿíî¿ ñêèðòè ñîëîìè, ùî ÷îðí³ëà àæ ãåí ï³ä ë³ñîì.Íîãè ïî êîë³íà âãðóçàëè â ñí³ã. гçêèé õîëîäíèé â³òåð ãóëÿâ ïî ïîëþ, êðóòèâ,âèõðèâ, îáñèïàâ, ìîâ ïåêó÷èì âîãíåì, ëèöå, ïðîáèðàâñÿ êð³çü îäåæó äî ò³ëà.Ðóêè, íîãè äåðåâ’ÿí³ëè, òà íåâãàìîâíèé ãîëîä ãíàâ ³ ãíàâ. Òàì, â ñîëîì³, ïîâèíí³îñòàòèñü îäèíîê³ çåðíÿòêà ãîðîõó, ³ òðåáà ¿õ â³äøóêàòè. Âîíè áóëè òàê³ ñìà÷í³,ùî ëó÷øîãî, çäàâàëîñü, íà ñâ³ò³ íå çíàéòè.

– Ðÿòóéòå, ðÿòóéòå! – äîí³ñ â³òåð ãîëîñ íåâ³äîìî çâ³äêè. Âîíà çóïèíèëàñü,ïî÷àëà ïðèñëóõàòèñü, à ïîò³ì ïîâåðíóëàñü ³ ï³øëà íà íüîãî.

– ²äó, éäó ðÿòóâàòü, òà íå çíàþ êóäè, – îáçèâàëàñü ÿêîìîãà ãîëîñí³øå.–  êðèíèö³ ÿ, â êðèíèö³! – äîíîñèëîñü, ìîâáè, ç ï³äçåìåëëÿ.Âæå çà êîëãîñïó ñåðåä ïîëÿ âèêîïàëè ãëèáî÷åçíó êðèíèöþ â çðóá. Âîíà

áóëà ãåòü çàìåòåíà ñí³ãîì, ëèøå ïðîç á³ê ÷îðí³ëà âóçåíüêà ù³ëèíà.

330

ѲÄ×ÅÍÍß

– Õòî òàì? – ïðèãíóëàñü ÿê íàéíèæ÷å.– Öå ÿ, Ïðîê³ï.– Ïðîê³ï? – ïåðåïèòàëà ³ âìèòü â³ä÷óëà, ÿê ëþòà íåíàâèñòü çàêèï³ëà â ãðóäÿõ

äî ö³º¿ ëþäèíè. Çãàäàëîñü, ñòàëî ïåðåä î÷èìà: ç áðèãàäîþ àêòèâ³ñò³â – ãðàá³æ-íèê³â çàéøîâ ó õàòó, êîëóïàâ äîë³âêó, ñò³íè, ëàçèâ ïîï³ä ñòð³õîþ, øóêàþ÷è ñõîâàíî-ãî õë³áà. Íà ïîëèö³ â ãëå÷èêó áóëî ê³ëîãðàì ïðîñà, âõîïèâ, âèñèïàâ ó ì³øîê.

–  äåðæàâó ï³äå, â çàãîò³âëþ.– Ïîæàë³é, áóäü äîáðèé, íå ìåíå, à ä³òåé ìî¿õ, ãëÿíü íà íèõ, ÿê³ âîíè, á³äí³, –

ìîëèëà, ñòîÿ÷è íà êîë³íàõ.– Ó íàñ º öèôðà, ïëàí: ø³ñòü òèñÿ÷ ïóä³â. Âèìåòåìî ì³òëîþ äî çåðíèíè,

à ïåðåä òîâàðèøåì Ñòàë³íèì â áîðãó íå îñòàíåìîñü.À òîä³ ï³ä³éøîâ äî ñòîëà ³ ñòÿãíóâ ùå é ñòàðåíüêó ñêàòåðòèíó.Ïëà÷óòü íà õîëîäí³é ëåæàíö³ ìî¿ ä³òêè, âòèðàþòü äð³áí³ ñëüîçè. ϳäñ³ëà ÿ äî

íèõ, ïðèãîðíóëà é ïîäóìàëà: âìåðòè á ìåí³, ä³òî÷êè, ïîïåðåä âàñ ³ íå áà÷èòèâàøèõ ìóê. Òà íå ñóäèëîñü òàê.

Îëåíà ñòàëà êîë³íüìè íà ñí³ã ³ ïèëüíî âäèâëÿëàñü ó ù³ëèíó, ùîá âãëåä³òèéîãî íà äí³. À â³í ðîçêàçóº:

– Áóâ ÿ îöå â Êèºâ³, êóïèâ äâ³ õë³áèíè. Ïðè¿õàâ óíî÷³ íà ïîëóñòàíîê ³ äóìàþ:áóäó áðàòèñü äîäîìó. ² ï³øîâ íàâïðîñòåöü ïîëåì. ² çàáóâ, ñêàæó òîá³, çà öþïðîêëÿòó êðèíèöþ, ÿêó æ ñàì ³ êîïàâ. ² áà÷èø, ùî âèéøëî. Òà Áîã ìèëîñòèâèéïîñëàâ òåáå, ãîëóáêî, ³ òè ïîðÿòóºø ìåíå. ßê íå â çìîç³ ñàìà – ãóêíåø ëþäåé.

– Íå æäè, ñîáàêî, ùîá ÿ òåáå ñïàñàëà! Õàé êðîâ òâîþ ïî êðàïëèí³ âèññóòüãàäþêè, õàé ÷åðâè ðîçòî÷àòü òâîº ïîãàíþùå ò³ëî.

³í ïî÷àâ ïëàêàòü.– ß â³ääàì òîá³ îäíó õë³áèíó, ò³ëüêè íå êèäàé ìåíå.– Õàé ñâÿòèé õë³á ñòàíå òîá³ ïîïåðåä ãîðëà, à ìåí³ âæå í³êîìó ä³ëèòü éîãî.Âîíà ïîâåðíóëàñü ³, ëåäâå âîëî÷à÷è íîãàìè, ïîòóïöþâàëà äî ñêèðòè, à íà-

âçäîã³í çà íåþ íåñëîñü ³ íåñëîñü:– Ðÿòóéòå!Ââå÷åð³, êîëè ïîâåðòàëàñü äîäîìó, ïîáà÷èëà íàä êðèíèöåþ âèñîêó êó÷óãó-

ðó ñí³ãó, ³ ìåðòâà òèøèíà ïàíóâàëà íàâêîëî. Îëåí³ ñòàëî ñòðàøíî â³ä âä³ÿíîãî.Âñå æèòòÿ âîíà ïðàãíóëà ðîáèòè ëþäÿì äîáðî. Ïîêëàëà íà ñåáå õðåñò ³ ïîâåð-íóëà äî ñåëà.

[ϳäïèñ] Í.Ïåòðåíêî

ÑÒÀÍÖ²ß ÌÈÐÎͲÂÊÀÑüîìîãî ñ³÷íÿ òðèäöÿòü òðåòüîãî ðîêó äîâãèé òîâàðíèé ïîòÿã íàáëèæàâñÿ

äî Ìèðîí³âêè.  ê³ëüêîõ âàãîíàõ ¿õàëè ãîëîäí³, îá³äðàí³, ÷îðí³, ÿê çåìëÿ, ëþäè.¯çäèëè âîíè øóêàòè øìàòîê õë³áà ïî íåîñÿæí³é êðà¿í³. Íå âñ³ì ¿ì ñóäèëîñÿ ïî-âåðíóòèñÿ äîäîìó. Áàãàòüîõ ñìåðòü ñï³òêàëà â äîðîç³, ³ îñòàëèñü âîíè íàâ³÷íîíà äàëåêèõ íåâ³äîìèõ ñòàíö³ÿõ.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

331

Íàäâîð³ ìîðîç, àæ òð³ùàòü äåðåâà, àæ âèäçâîíþº ìåòàë. Ñåðäèòèé â³òåðâèñâèñòóº, âèõðèòü ñí³ãîì, äìå êð³çü ù³ëèíè, ñèïëå â íåçàáèò³ â³êíà äð³áíèé, ÿêï³ñîê, ñí³ã ïðÿìî â î÷³, çà êîì³ð, â ðóêàâè. Ïàñàæèðè òóïîòÿòü íîãàìè, äìóõàþòüâ ðóêè, òóëÿòüñÿ ù³ëüíî îäèí äî îäíîãî, ùîá íå çàäóá³òè.

 êóòî÷êó, ç³ãíóâøèñü, ñèäèòü, ìîâáè çàêàì’ÿí³ëà, æ³íêà. Ëèöå ïðèïóõëå,à â î÷àõ áåçíàä³ÿ, ñóì.

– Çâ³äêè, ò³òî÷êî, ïîâåðòàºòåñü? – ïèòàþòü.– Ç Âîðîí³çüêî¿.– ×è é òàì òàê ãîëîäóþòü, ÿê ó íàñ?– Âèñòà÷ຠé òàì ëèõà, òà íå òàêå âîíî âåëèêå, ÿê íà Áîãóñëàâùèí³.– ßêà æ òàì ö³íà õë³áèíè?– ß íå êóïóâàëà. Äå ìåí³ âçÿòè ãðîøåé?  êîëãîñï³ ïëàòÿòü òðóäîäíÿìè,

à âîíè, ÿê ãîð³øêè–ñâèñòóíö³. ̳ñÿöü òîìó ïîõîâàëà ÷îëîâ³êà, îä ãîëîäó âìåð.Çàáðàëà âñþ éîãî îä³æ ³ îñü âèì³íÿëà ÷îòèðè õë³áèíè. ² òàê æàë³þ, ùî íå âäà-ëîñü ðîçäîáóòè ï’ÿòî¿. ijòîê ó ìåíå ï’ÿòåðî, ëåäü æèâåíüêèõ çàëèøèëà.

– Ñòàíö³ÿ Ìèðîí³âêà! – äîíîñèòüñÿ ÷èéñü ãîëîñ. Ïîòÿã ïðèòèøóº õ³ä, çóïè-íÿºòüñÿ.

Âðàç ç ãóðêîòîì â³äñîâóþòüñÿ äâåð³, ³ â âàãîí âñêàêóþòü äâà åíêîâåäèñòè âãîëóáèõ êàðòóçàõ ç ÷åðâîíèìè îêîëèøàìè, â ñ³ðèõ øèíåëÿõ, ç-ï³ä ÿêèõ ççàäóâèäèìàþòüñÿ êàáóðè ç íàãàíàìè.

– Àíó, ðîçâ’ÿçóéòå êëóíêè, òà ïîøâèäøå, ïåðåâ³ðÿòè áóäåìî, ïåðåùóïàºìîâñå äî íèòî÷êè.

Ðâóòü ç ðóê, âèòðóøóþòü íà ï³äëîãó, òîï÷óòü íîãàìè. ϳäñêî÷èëè é äî æ³íêè.– Ñïåêóëÿíòêà? Ðóøàé çà íàìè.Âõîïèëè çà êëóíî÷îê, âèðèâàþòü.– Íå â³ääàì!– ³ääàñè!Îáõîïèëà îáîìà ðóêàìè, ïðèòèñëà äî ãðóäåé. Çàãîìîí³ëè ëþäè:– Õ³áà âîíà ñïåêóëÿíòêà?  íå¿ ï’ÿòåðî ä³òåé. Çàëèøòå ¿¿.Õèæî äî âñ³õ:– Õòî òàì îáçèâàºòüñÿ, ïðåä’ÿâè äîêóìåíò!Ïîòÿãëè æ³íêó ÷åðåç âàãîí, íà ïåðîí. Âïàëà, à äàë³ ïîâîëîêëè ïî ñí³ãó ó ñâ³é

â³ää³ë.– Íå â³ääàì! – äîíîñèòü â³òåð. À äàë³ ÷óòíî: ïî÷àëà áëàãàòè, ïðîñèòè

³ ñèíî÷êàìè, ³ ñîêîëèêàìè, ³ áàòå÷êàìè íàçèâàòè.– Ïîæàë³éòå íå ìåíå, – ä³òîê ìî¿õ íåùàñëèâèõ, ìîæå æ ³ ó âàñ º ñèíî÷êè

é äî÷å÷êè.ßê äî êàìåíÿ.– Ùîá âàñ áëèñêàâèöÿ íà ïîï³ë ïåðåâåëà, – ïðîêëÿòòÿ ñëàëèñü ¿ì óñë³ä.Ïîòÿã íà ñòàíö³¿ çàòðèìóºòüñÿ àæ íà ãîäèíó, íàáèðຠâóã³ëëÿ, íàïîâíþºòüñÿ

âîäîþ. À æ³íêó âèãëÿäàþòü óñ³, òóðáóþòüñÿ çà íå¿. Êîëè á, äóìàþòü, íå ñï³çíè-ëàñü. Àæ áà÷àòü: ³äå, ïîõèòóþ÷èñü, ïîï³ä êîë³ÿìè ³ áåç êëóíî÷êà.

332

ѲÄ×ÅÍÍß

– Íå ïîâåðíóëè?– ͳ, ùå é àêò ñêëàëè, ñóäèòè, êàæóòü, áóäåìî.– Òî ñ³äàéòå, áî çàðàç ðóøàòèìå.Âîíà çàïåðå÷ëèâî ïîõèòàëà ãîëîâîþ.– Öå ìîÿ îñòàííÿ çóïèíêà. Ç ÷èì æå ïîâåðíóñÿ òåïåð äî ñâî¿õ ìàëåíüêèõ,

ãîëîäíèõ ëàñò³â’ÿòîê?Òà âñå ëàìຠðóêè, òà ç íåñïîêîºì îãëÿäàºòüñÿ íàâêîëî, ìîâáè øóêàº

÷îãîñü. Ðóøèâ ïîòÿã, çàñòóêîò³ëè êîëåñà. Ãëÿíóëà æ³íêà äåñü òóäè, â äîëèíó,çàìåòåíó á³ëèì ñí³ãîì, ïðèòèñëà äî ãðóäåé ðóêè, ïðîøåïîò³ëà:

– Íå îñóä³òü, ä³òè, ñâîþ ìàò³ð, ùî çàëèøàþ âàñ ñèðîòàìè.À äàë³ øâèäêî ñòàëà íà êîë³íà ³ ïîêëàëà ñâîþ ãîëîâó íà õîëîäíó ñòàëüíó

ðåéêó. À ïîòÿã ãóâ ïðîòÿæíî, äîâãî, ìîâáè, çà óïîê³é ¿¿ äóø³.[ϳäïèñ] Í.Ïåòðåíêî

ÏÀÌ’ßÒÜ 33-ÃÎ: ²Ç ÇÀÏÈÑÎÊ ÃÍÀÒÀ ÐÎÌÀÍÎÂÈ×À 20.Õ.–1932 ð. Ó Âàêóëèí³é õàò³, äå íåäàâíî áóâ øòàá, ãóëÿº â³òåð. Ðîçá³ãëè-

ñÿ àêòèâ³ñòè, ÿê ãîëîäí³ êðèñè. À ÿê âîíè òåðîðèçóâàëè ëþäåé, ìó÷èëè, ðîçïèíàëè.Âèçâóòü ëþäèíó, íàé÷àñò³øå âíî÷³ çâ’ÿæóòü ³ á’þòü äî âòðàòè ñâ³äîìîñò³: “Äàâàéõë³á”.

Òêàëè÷ó Ñåìåíó ï³äïàëèëè áîðîäó, ùå é ñüîãîäí³ îáëè÷÷ÿ â ïóçèðÿõ. Áàá³Õòîäîñüö³ âèêðóòèëè ðóêó. Àëå, ùî äàòè? Îñòàëàñü ëèøå äóøà â ò³ë³.

Ùî îñòàëîñü ðîáèòè â³ðíèì íàéìèòàì Ñòàë³íà?Óæå ãîëîä ¿õ áåðå çà ãîðëî.Íà÷àëüíèê øòàáó – Â³êòîð Ìèõàéëîâè÷ Äåðóí – óò³ê ³ç ñ³ì’ºþ ç ñåëà. Ãîëî-

âà ñ³ëüðàäè Òàðàñîâ – îá³êðàâ ñ³ëüñüêó êàñó, â ÿê³é áóëî òðèäöÿòü òèñÿ÷,³ ïîäàâñü àæ ó Ñàìàðñüêó îáëàñòü, çâ³äêè ðîäîì.

Çàÿäë³ àêòèâ³ñòè Ãðèçóí Ëóêà ³ Áåçðóêà Íàä³ÿ âæå îïóõëè ç ãîëîäó.Ìîâ÷àòü, æäóòü íåìèíó÷î¿ ãèáåë³. Ïîñ³ÿëè â³òåð – ïîæèíàéòå áóðþ.

30/Õ²².–1932 ð. ʳí÷àºòüñÿ âæå ãðóäåíü ì³ñÿöü, à ñí³ãó íåìàº. Ñàìà ïðèðî-äà ìîâáè õî÷å ïîëåãøèòè òÿæêó ëþäñüêó äîëþ. Ò³ëüêè ïî÷èíຠðîçâèäíÿòèñü –ç ñåëà íåïðåðèâíèì ïîòîêîì ³äóòü ³ ³äóòü íà ïîëå ëåäâå æèâ³ îïóõë³, ÷îðí³, ÿêçåìëÿ, ëþäñüê³ ïîñòàò³. ßê òÿæêî ïåðåñòóïàòè ¿ì áåçñèëèìè íîãàìè, äîëàòèñèëó ñóïðîòèâíîãî â³òðó!

Îäí³ ïðÿìóþòü òóäè, äå ùå íåçîðàí³ íèâè, ³ âèçá³ðóþòü îäèíîê³ êîëîñî÷êè,ùî îñòàëèñü ïî æíèâàõ, äðóã³ íàïðàâëÿþòüñÿ äî ñêèðò ïåðåòðóøóâàòè ñîëîìó,øóêàþ÷è â í³é îäèíîê³ çåðíÿòêà, òðåò³ ç ëîïàòêàìè ïåðåêîïóâàòè êàðòîïëÿí³é áóðÿêîâ³ ïëîù³.

ϳøëà é ìîÿ äðóæèíà Ïàëàæêà. Ö³ëèé äåíü ïðîõîäèëà, ³ êîëè âæå ïî÷àëîòåìí³òè, ïðèíåñëà æìåíþ ïðîñÿíèõ êîëîñî÷ê³â. Âèì’ÿëè çåðíÿòà, âêèíóëè â ãîð-ùèê, çâàðèëè. Öå áóâ ³ ñí³äàíîê ³ îá³ä, ³ âå÷åðÿ.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

333

ͳ÷ òÿæêà ³ äîâãà. Çàäð³ìàºø ³ ÷óºø, ÿê ãîëîä ãàäþêîþ ññå ï³ä ñåðöåì.Ïî÷àëîñü ìàñîâå âèìèðàííÿ ëþäåé.

31/Õ²².–1932.  ìîºìó õë³â³ êîëãîñïíà êîíþøíÿ. Áóëî äâàäöÿòü êîíåé,à îñòàëîñü ñ³ì. Ùîäíÿ ãèíå òÿãëî, íåìà ôóðàæó. À ëþäè âàðòóþòü: âïàäå ê³íü,íå âñòèãíå é çàõîëîíóòè, à âæå éîãî ä³ëÿòü, ðâóòü íà êóñêè. Ìåí³ òåæ äîñòàëàñüïå÷³íêà.  õàò³ çàïàõó – íàâåðíóòèñü íå ìîæíà, àëå çâàðèëè ³ ç’¿ëè,çàòóëèâøè íîñà.

1/²–1933 ð. Íàñòóïèâ ð³ê, ÿêîãî Óêðà¿íà íå çàáóäå äî Ñòðàøíîãî ñóäà.“ òðèäöÿòü òðåòüîìó ãîäó ëþäè ìåðëè íà õîäó”, – êàæå íàðîäíà ïðèêàçêà.

Âðàíö³ ìåíå âèçâàâ ãîëîâà êîëãîñïó ²âàí Øíóðåíêî ³ êàæå:– Îñü ùî, Ãíàòå Ðîìàíîâè÷ó, ³äè â êîëãîñïíèé äâ³ð, çàïðÿãàé ó íàéá³ëüøó

ãàðáó ïàðó äóæ÷èõ êîíåé ³ áóäåø çâîçèòè ìåðö³â íà êëàäîâèùå.  äîïîìîãó òîá³ –Ãëóõèé Ìàêàð. ßìè âæå âèêîïàí³. Îäåðæóâàòèìåø ïàéîê: òðèñòà ãðàì õë³áà.Âàø ó÷àñòîê –“ßðè”, íà äðóãó ïîëîâèíó ñåëà ïðèçíà÷èìî ³íøèõ.

Ìèñàéë³âêà – âåëèêå ñåëî, â³ñ³ìñîò äâîð³â íàë³÷óâàëî. Âñüîãî â ñåìè ê³ëî-ìåòðàõ â³ä ñòàðîâèííîãî ì³ñòà Áîãóñëàâà. Îäíèì áîêîì ïðèòèðàºòüñÿ äî êðà-ñóí³-ð³÷êè Ðîñü, äðóãèì äî ð³âíèõ, ÿê êàðòà, íåîçîðèõ ëàí³â, à ç³ ñõîäó – äî â³êî-âîãî äð³ìó÷îãî ë³ñó “Ëó÷êè”. Ñïîêîíâ³êó ñëàâèëîñü ñåëî äáàéëèâèìè, çàâçÿòè-ìè ãîñïîäàðÿìè. Áóëî, ï³ñëÿ æíèâ òà îáìîëîòó â³äïðàâëÿº íà ðèíîê ñò³ëüêè õë³áà,ùî çàäîâîëüíèëî áè íå îäèí Áîãóñëàâ. ² ùå: ëþäè â ñåë³ áóëè âåñåëî¿ âäà÷³ç íåâè÷åðïíîþ ëþäñüêîþ äîáðîòîþ â ñåðö³. À ùî áà÷èø òóò ñüîãîäí³?…

Êàæó ñâîºìó íàïàðíèêó:– Ïî÷íåìî ç “Ëîãâèí³âêè”. Öå ìàëåñåíüêà âóëè÷êà, âñüîãî îäèíàäöÿòü õàò.Íàéïåðøå, çàõîäæó äî ñâîãî ð³äíîãî áðàòà Àíäð³ÿ. ßê ãëÿíóâ – ÷óá íà ãî-

ëîâ³ ñòàâ äèáîì, îá³éíÿâ ³ ñòðàõ ³ á³ëü. Íà äîë³âö³ ëåæàòü äâîº ïîìåðëèõ ä³òîê, àíà ëàâ³, ñêëàâøè íà ãðóäÿõ ðóêè, äðóæèíà. Áðàò ñèäèòü â ¿¿ íîãàõ ³ îïóñòèâ, ìîâáèâ äð³ìîò³, ãîëîâó. Òà âìèòü ñõîïèâñü ³ ïðîñòÿãíóâ äî ìåíå ðóêè:

– Ðÿòóé ìåíå, áðàòå.ß â³äëîìèâ ï³âïàéêè ñâ ³ äàâ éîìó. ³í ïðîêîâòíóâ ¿¿ îäíèì ìàõîì.Çàáðàëè ìè ìåðö³â, ñêëàëè íà ãàðáó é ïî¿õàëè äàë³. Çàéøëè â äâ³ð Ãðèçóíà

Ëóêè. Öÿ ëþäèíà á³äóâàëà ö³ëèé ð³ê. ͳêîëè éîãî ñ³ì’ÿ íå íà¿äàëàñÿ õë³áà, äàæåíà âåëèêå ñâÿòî. Êîëè îðãàí³çîâóâàëè êîëãîñï – â³í çàïèñàâñÿ ïåðøèì ³ äóæå áóâãîðäèé ç öüîãî. Ãîâîðèâ óñ³ì:

– ijæäàëèñü, ïðèéøëî ñâÿòî é íà íàøó âóëèöþ. Àæ òåïåð áóäåì ¿ñòè çîëî-òèìè ëîæêàìè. Çàéøëè â õàòó, à âîíè âñ³ ìåðòâ³ – ï’ÿòü äóø.

×åðåç äîðîãó õàòà Ïåòðåíêà Çàõàðà, ñòàðà, íèçåíüêà, ëåäâå ñòð³õîþ íå òîð-êàºòüñÿ äî çåìë³. Ùîá çàéòè â íå¿, òðåáà äîáðå ïðèãíóòèñü. ѳ쒿 ó íüîãî â³ñ³ìäóø, àëå çàñòàëè æèâèì ò³ëüêè îäíîãî õëîï÷èêà – Êîðí³éêà. Ñèäèòü äèòèíàâ êóòî÷êó íà ïå÷³, æäå ñìåðò³, âæå é íå ïëà÷å.

– Ïî¿äåì ç íàìè, Êîðí³éêó, – êàæó éîìó. À â³í ó êðèê:– ß íå õî÷ó, ÿ áîþñü.

334

ѲÄ×ÅÍÍß

– ͳ, – çàñïîêîþþ, – íå äî ÿìè, â ñ³ëüðàäó îäâåçåì, ìîæå òåáå â ïðèþòâ³äïðàâëÿòü, à òàì ³ áîðùèêó ³ õë³áà êóñî÷îê äàäóòü.

Çë³ç ç ïå÷³, ÿ éîãî íà ðóêè é äî ãàðáè. Îïóñò³ëî â Çàõàðà â õàò³, íà÷å, ÷óìàòóò ïîõîäèëà.

Ç öüîãî ìàëåíüêîãî êóòî÷êà âèâåçëè ø³ñòíàäöÿòü äóø. Ñê³ëüêè æ, ëþäóçàáåðå ãîëîä ïî âñüîìó íàøîìó âåëèêîìó ñåë³? – ïîäóìàâ ÿ.

6/².–1933 ð. ª â ñåë³ òðè äâîðè, ùî äî ðåâîëþö³¿ âèáðàëèñü ç ò³ñíîòè ³ ïîñå-ëèëèñü íà ñâî¿é çåìë³ ñåðåä ïîë³â. Òðåáà çàãëÿíóòè é òóäè. ϳ䒿æäæàºìî äîîñåë³ Òðîõèìà Ãðàáîâñüêîãî. Ðàí³ø, áóëî, ¿äåø áèòîþ äîðîãîþ ³ ëþáóºøñÿ öèìäâîðîì: á³ëÿ âîð³ò äâ³ ñòðóíê³, âèñîê³ òîïîë³ âåðõîâ³òòÿì ñÿãàþòü àæ äî õìàð.Êó÷åðÿâèõ ÿáëóíü, ãðóø, ñëèâ – ³ áóä³âë³ íå âèäíî, à â äâîð³ äáàéëèâà ðóêà ãîñ-ïîäàðÿ íàâåëà ³äåàëüíèé ïîðÿäîê.

Òåïåð îñòàëèñü îäí³ òîïîë³, âîíè í³áè ñóìóþòü, ôðóêòîâ³ äåðåâà âñ³ âèðó-áàí³, òèí ðîçëàìàíèé, à âîð³ò çîâñ³ì íåìàº. Æàõëèâà ïóñòêà…

Òðîõèì áåçä³òíèé, æèëè óäâîõ ç äðóæèíîþ. Çàéøëè â äâ³ð. Õóðäåëèöÿ íàìå-ëà ïî ïîÿñ ñí³ãó. ѳíåøí³ äâåð³ ïðî÷èíåí³, ³ òóò ïîâíî ñí³ãó. Çàéøëè â õàòó.Ñèäèòü îäèí íà õîëîäí³é ëåæàíö³ ³ íà÷å äð³ìàº. Òîðêàþñü ðóêîþ ïî ïëå÷ó:

– Òðîõèìå, äå æ äðóæèíà?– Òàì, ó ïîâ³òö³, âîíà âæå òèæäåíü, ÿê óìåðëà.– ѳäàé íà ãàðáó, òî çàâåçåì òåáå â ñåëî. Áóäåø æèòè òàì, õàò³â ïóñòèõ

áàãàòî, ìè ñþäè á³ëüøå íå ïðè¿äåìî. Òðóäíî äîáèðàòèñü.Ïîãîäèâñÿ ³ ïîêàçóº ðóêîþ ï³ä ëàâó. Ïîãëÿíóëè, à òàì ñèäèòü çàé÷åíÿ.– Çàáåð³òü ³ éîãî. Ó ÿìó âñêî÷èëî, ÿ ïîðÿòóâàâ éîãî. Çàáðàëè çàäóá³ëå ò³ëî

Ãàïêè, ïîñàäèëè íà ãàðáó Òðîõèìà, à çàé÷åíÿò³ çâ’ÿçàëè íîãè ³ äàëè éîìó â ðóêè.Ïîêè äîâåçëè äî êëàäîâèùà, Òðîõèì óìåð.

– Ùî áóäåì ðîáèòè ç çàé÷åíÿì? – ïèòàþ Ìàêàðà.– ³äïóñò³ì éîãî, õàé ãóëÿº ïî øèðîêîìó ïîëþ.7/².–1933 ð. Ó Ìàêàðà âìåðëà ìàòè. Áóëà âæå ïîõèëîãî â³êó, òà é ãîëîä

ï³äòî÷èâ. Ïîìó÷èëàñü, ïîêàøëÿëà ïàðó íåä³ëü òà âñå ïðîñèëàñü:– Äå òà ñìåðòü çàáàðèëàñü, êîëè á óæå çàáðàëà ìåíå ç öüîãî ñâ³òó. Ðîçêàçóº

äîðîãîþ Ìàêàð, ÿêèé òåðíîâèé øëÿõ ïðîéøëà âîíà:–  ìîëîäîñò³ òðîº ä³òåé âìåðëî â³ä äèôòåð³¿, à ÷îëîâ³ê â³ä çàïàëåííÿ ëå-

ãåí³â. Âèéøëà çà äðóãîãî – öå âæå çà ìîãî áàòüêà, – ÿ íàðîäèâñÿ, à éîãî çàáðàëèíà ³ìïåð³àë³ñòè÷íó â³éíó. ×åðåç òðè ì³ñÿö³ ïðèéøëà ïîõîðîíêà. Õàçÿéíóâàëà îäíà³ ìåíå íà ïîëå âîçèëà: ³ îðàëà, ³ ñ³ÿëà, ³ êîïàëà, ³ ìîëîòèëà. À ùå òðàïèëîñüíåùàñòÿ – ïîæàð, âñå äîòëà çãîð³ëî. Ïåðåä ñìåðòþ áàæàëà ìàòè íåáàãàòî: íà-¿ñòèñü áè ââîëþ õë³áà.

Âæå âå÷îð³ëî. Ñêèäàºìî â ÿìó òðóïè, à Ìàêàð ³ êàæå:– Ìàò³ð ìîþ ïîêëàäåìî ç ñàìîãî âåðõó. Çàâòðà âèêîïàþ ÿìó ³ ïîõîðîíþ ¿¿

îêðåìî. ² õðåñò äóáîâèé ïîñòàâëþ.8/².–1933 ð. Ïðèâåçëè âðàíö³ íà êëàäîâèùå ïåðøó ïàðò³þ ìåðö³â.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

335

– Çóïèí³ìîñü, – êàæå Ìàêàð, – ÿ â³äøóêàþ ñâîþ ìàò³ð. Ìè æ çàëèøèëè ¿¿çâåðõó. Øóêàâ, øóêàâ – íåìàº.

– Ìîæå, õàçÿéíóâàëî òóò âîâ÷å ñòàäî. ϳäó ïîãëÿíó ïî êëàäîâèùó. Õîäèòü,çàãëÿäຠïî êóùàõ. Àæ îñü ³äå Ìèõàéëî Ãàéäàºíêî.

– Ùî øóêàºø, Ìàêàðå?– Ìàò³ð.– Â÷îðà, ÿê ïî÷àëî òåìí³òè, äî ö³º¿ ÿìè ï³ä’¿æäæàâ Ìàíäîëÿ ç ñâîºþ ïîâî-

çî÷êîþ. ß áà÷èâ íà âëàñí³ î÷³, ÿê â³í âèêèíóâ íà íå¿ òðóï ³ ïîâ³ç äîäîìó. Òî,ïåâíî, é áóëà òâîÿ ìàòè.

ß ïî÷àâ ðîçãðóæàòè ãàðáó, à Ìàêàð ÷èìäóæ ïîäàâñü äî Ìàíäîë³. Òîé òåææèâ îäèíîêî ñåðåä ïîëÿ.

Çàéøîâ ó õàòó. Ñòàðèé ñèäèòü íà ëàâ³, à äâ³ ä³âî÷êè òðóòü ñóõå ëèñòÿ – ¿æóãîòóþòü ³ òîæå ëåäü æèâ³ òà òåïë³.

– ³ääàé ìîþ ìàò³ð.Ïîâ³ñèâ ãîëîâó, ìîâ÷èòü, ìîâ íå äî íüîãî. Áà÷ó, â ïå÷³ òîïèòüñÿ ³ ÷óòíî:

ùîñü êèïèòü. Ïîãëÿíóâ – àæ ç ãîðùèêà âèãëÿäàþòü ëþäñüê³ ïàëüö³. Ïî÷àâ øó-êàòè, çíàéøîâ ï³ä âèâîäîì ìàòåðèíó ãîëîâó. Ñêèíóâ ñîðî÷êó, îáêóòàâ ³ ïðèí³ñ íàêëàäîâèùå. Òóò ³ çàõîðîíèâ.

9/².–1933 ð. Ïî¿õàëè íà äðóãèé êóòîê ñåëà, ùî çâåòüñÿ “Ñóõèì”. ¯äåìî âóëè-öåþ, àæ ÷óºìî: õòîñü ãóêàº. Çóïèíèëèñü, ñòî¿òü íà ãîðá³ á³ëÿ ñâ õàòè ²âàíÎâðàìåíêî, ïî-âóëè÷íîìó “ªâàñü”.

– ² â ìî¿é ãîñïîä³ º ïîìåðë³, çàáåð³òü, áóäüòå äîáð³.ϳäõîäèì äî âîð³ò. Íà âîðîòÿõ ïðèáèòà äîùå÷êà ç äèêòó, ùå ïî ïî÷àòêó

êîëåêòèâ³çàö³¿, à íà í³é íàïèñ: “Òóò æèâå çàïåêëèé âîðîã ðàäÿíñüêî¿ âëàäè Îâðà-ìåíêî ²âàí. Âñåíàðîäíà éîìó ãàíüáà”. Äâ³ð îáîðàíèé ãëèáîêîþ áîðîçíîþ, âæåçàðîñëîþ áóð’ÿíîì. Ïèòàºìî:

– ×îìó æ òè, ²âàíå, íå â³ä³ðâåø ò³º¿ äîùå÷êè ³ íå çàãîðíåø áîðîçíè, ùîá,áóâà, â òåìðÿâ³ íîãè íå çëàìàòè?

– Õàé áóäå, ÿê ïàì’ÿòêà. Áà÷èòèìóòü âñ³, õòî æèòèìå ï³ñëÿ íàñ, ùî ÷åêàëîêîæíîãî, õòî îïèðàâñÿ êîëãîñïó.

– Òî òè æ òàêè çàïèñàâñü òîä³ â êîëãîñï? – ïèòàþ.– ͳ. ×óòü íå çäóð³â â³ä íåëþäñüêîãî íàòèñêó, à êîëãîñï îñòàâñü áåç ìåíå.

Àëå âîíè ïîñëàëè òåëåãðàìó Ñòàë³íó, ùî â Ìèñàéë³âö³ êîëåêòèâ³çàö³ÿ ñóö³ëüíà.Ìåíå, ìîâáè, é íà ñâ³ò³ íå áóëî. À òåïåð âæå îñòàâñÿ îäèí. Ñüîãîäí³ ïðîâîäæàþ¿õ, à òàì ³ ìåí³ äîðîãà äî ÿìè.

Çàáðàëè ìè ïîìåðëèõ, ïîäóìàëè íàä óñèì, ùî ïðîøóì³ëî, ïðîíåñëîñü,ïîëàìàëî, ïîâèêîð÷îâóâàëî ³ çàëèøèëî òàê³ ñòðàõ³òëèâ³ íàñë³äêè. Òîðêíóëèáàòîãîì êîí³: – “Ãåé, ãåé, ïî¿õàëè äàë³…”.

[ϳäïèñ] Í.Ïåòðåíêî

336

ѲÄ×ÅÍÍß

ÏÀÌ’ßÒÜ 33-ÃÎ: ÏÅÐÅÑÅËÅÍֲ 1933-ìó ðîö³ áàãàòî áàòüê³â âèâîçèëè ñâî¿õ ä³òåé. Îäí³ – íàä³þ÷èñü íà

ïîðÿòóíîê, äðóã³, ùîá íå áà÷èòè ¿õ ìóê.Ó Ñèäîðà Ìàðêîâè÷à áóëî ÷åòâåðî. Îäíî âìåðëî ïåðåä Íîâèì ðîêîì.

Îñòàíí³ õîäèëè ëåäü-ëåäü. Êàæå â³í ñâî¿é äðóæèí³:– Çàâòðà ¿äó â Êè¿â, çàáåðó ç ñîáîþ Ïåòþ ³ çàëèøó íà âîêçàë³.Äðóæèíà çàïëàêàëà: – Õàé ëó÷÷å âìðå íà ìî¿õ î÷àõ. Õî÷ çíàòèìó, äå éîãî ìîãèëêà ³ áóäó õîäèòè,

ïîêè æèòèìó.– Éîãî ï³äáåðå ì³ë³ö³ÿ ³ â³äïðàâèòü â äèòÿ÷èé ïðèþò.– Îé, ÷îëîâ³÷å, õ³áà íàáóäóþòü ñò³ëüêè ïðèþò³â, ùîá ðîçì³ñòèòè â íèõ ì³ëüéî-

íè, ÷è õàð÷³â çàïàñòè? ×è âëàäà â íàñ òàêà, ùîá ïîòóðáóâàòèñü ïðî òèõ, õòî âãîð³? ³ä íå¿ ò³ëüêè á³ëüøîãî ëèõà ìîæíà ÷åêàòè.

Òà Ñèä³ð Ìàðêîâè÷ ä³ÿâ ïî-ñâîºìó. Âðàíö³ ðîçáóäèâ ñèíî÷êà.– Âñòàâàé, Ïåòþ, ïî¿äåìî â Êè¿â, íàêóïèìî õë³áà, êîíôåòîê.Çðàä³â õëîï÷èê, ñõîïèâñü ç ïîñòåë³. Ìàòè íà äîðîãó ñïåêëà ëèïåíèê ç ëèïî-

âîãî ëèñòÿ òà ìåðçëî¿ êàðòîïëèíè, óìèëà éîãî, ðîç÷åñàëà ãîë³âêó, íàä³ëà ÷èñ-òåíüêó á³ëèçíó, îáö³ëóâàëà, îáïëàêàëà. ² âèïðîâàäèëà àæ çà ñåëî. ² äîâãî, àæïîêè íå çíèêëè, äèâèëàñü ¿ì óñë³ä.

 îá³äíþ ïîðó áóëè âæå â Êèºâ³ íà âîêçàë³. Ëþäåé òóò ìîðå. ² ïðîòîâïèòèñüí³ÿê ³ â âîêçàë³ ³ íàâêîëî íüîãî. Çìó÷åí³, ÷îðí³, áàãàòî ç íèõ îïóõë³. Âñ³ ç³áðàëèñüâ Ðîñ³þ øóêàòè êóñêà õë³áà.

Ó Ñèäîðà Ìàðêîâè÷à îäíà äóìêà, ÿê áè ðîçñòàòèñü ç ñèíîì. À Ïåòÿ, ìîâáèðîçãàäàâøè íàì³ð áàòüêà, ì³öíî òðèìàºòüñÿ ðó÷åíÿòàìè çà ïîëè. Ïîâ³â éîãî íàäðóãèé ïîâåðõ â áóôåòíó. À òóò íà ïðèëàâêàõ ï³ä ñêëîì âñå òàêå áàæàíå, äîðîãå:³ ïèð³æå÷êè, ³ êîâáàñà, ³ áóáëèêè, ³ êîíôåòêè. Ðîçá³ãëèñÿ äèòÿ÷³ î÷³, çàáóëîñü çàâñå íà ñâ³ò³. Ñõèëèâñü íèçåíüêî òà òè÷å ïàëü÷èêîì òî â òå, òî â äðóãå: À áàòüêîòèì ÷àñîì – â³ä íüîãî ³ íà ïåðîí. Ñõàìåíóâñü Ïåòÿ, çàïëàêàâ, çàá³ãàâ. ͳõòî íàíüîãî íå ãëÿíå, ó êîæíîãî ñâ³é êëîï³ò. Òàê ³ äåíü ìèíóâ. Ñåðåä íî÷³ îá’ÿâëÿþòü:âñ³ì ïàñàæèðàì çàëèøèòè âîêçàë “äëÿ óáîðê³”. Íàäâîð³ ìîðîç, õîëîäíèé â³òðþ-ãàí, õóðäåëèöÿ. Òóïîòÿòü çìó÷åí³ ëþäè íîãàìè, äìóõàþòü ó çàäóáë³ ðóêè. Ïåòÿãåòü â³ä³éøîâ, ñ³â ïðÿìî íà ñí³ã, ðó÷åíÿòà ïðèòèñ äî ãðóäåé. Ñïî÷àòêó òàê áóëîõîëîäíî, ùî òóïîò³â â³ä äðèæàê³â, à ïîò³ì ³ òåïëî, ³ ñïàòü çàõîò³ëîñü. Ñõèëèâ íàïëå÷å ãîë³âêó ³ çàñíóâ íàâ³÷íî.

Ñèäîð Ìàðêîâè÷ çáèðàâñÿ â³äâåñòè îñòàíí³õ, òà òàê ñóäèëîñü, ùî âæå é çàâîðîòà íåçäóæàâ âèéòè. ×åðåç òèæäåíü âìåðëà äðóæèíà, à çà íåþ ç íåâåëèêèì³íòåðâàëîì ³ âñ³ ä³òè. Îñòàâàâñÿ îäèí â ÷îòèðüîõ ñò³íàõ. Ïîðÿòóíêó íå æäàâ. Áîäîìà õîëîäíî, íàéòÿæ÷à ç óñ³õ ñìåðòåé, ñìåðòü â³ä ãîëîäó, ñòîÿëà ïåðåä î÷èìà.Äóìàâ Ñèä³ð Ìàðêîâè÷, äîð³êàâ ñàì ñîá³: ÷îìó, êîëè ùå áóëà ñèëà â ðóêàõ, â³í íåâèêîíàâ ñâîãî áàòüê³âñüêîãî îáîâ’ÿçêó, íå ñòàâ íà çàõèñò³ ñâ ñ³ì’¿ ³ ñàìîãîñåáå. Àëå ïðîòè êîãî éîìó áóëî âèñòóïèòè ³ ÿê âèñòóïèòè?  Êðåìë³ ñèä³â äèðè-

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

337

ãåíò, êóìèð çëà – Éîñèï Ñòàë³í, à ïî-ñóñ³äñüêè ä³ÿâ áåççàñòåðåæíèé âèêîíàâåöüéîãî âîë³, àêòèâ³ñò Íèêàíîð Ïîë³êàðïîâè÷, ùî çàáðàâ ó éîãî õàò³ îñòàííþ çåðíè-íó. Àëå âèéøëî òàê, ùî çàãèíóâ òîé, ó êîãî çàáðàíî, ³ òîé, õòî çàáðàâ. ² âåçëè ¿õìåðòâèìè â îäí³é ãàðá³ äî áðàòñüêî¿ ìîãèëè. Îñòàëèñü ïóñòêàìè ³ õàòà ÑèäîðàÌàðêîâè÷à ³ õàòà Íèêàíîðà Ïîë³êàðïîâè÷à. Òà íåíàäîâãî. Ïðè¿õàëî â ñåëî ê³ëüêàñ³ìåé ïåðåñåëåíö³â ³ç Ðîñ³¿ äåñü àæ ç-ï³ä Âîëîãäè. Îäíà ç íèõ çà¿õàëà â äâ³ðÑèäîðà Ìàðêîâè÷à, ìîâáè ó ñâ³é âëàñíèé. ² ïðèáóëè íå ç ãîëîäíîãî êðàþ: á³ëÿâîçà ïðèâ’ÿçàíà êîðîâà, íà âîç³ ëåæèòü âãîäîâàíà ñâèíÿ, ê³ëüêà ì³øê³â, ïî çàâ’-ÿçêó íàïîâíåíèõ õàð÷àìè. Çàéøëè â õàòó, â ïîâ³òêó, â ëüîõ, ïðèãëÿäàþòüñÿ äîâñüîãî. À çà íèìè çðàçó æ â ñ³ëüðàäó äèðåêòèâà – íàêàç ç Ìîñêâè: “Ïîä âàøóë³÷íóþ îòâºòñòâºííîñòü ñîçäàòü íîðìàëüíèº óñëîâ³ÿ äëÿ æèçí³ ïºðºñºëºíöåâ”.

Òóò ÿê òóò ç’ÿâèëèñü ³ ãîëîâà ñ³ëüðàäè é ãîëîâà êîëãîñïó ³ òàê äî íèõ äîá-ðåíüêî, ÷óéíî: êàæ³òü, ÷èì äîïîìîãòè, ùî âàì òðåáà. Íà äðóãèé äåíü ïðèñëàëèêîëãîñïíèöü, ùîá ³ õàòó âèìàçàëè, ³ ñàæó â äèìàðÿõ âèòðóñèëè, ïîâèì³òàëè, ïî-ïðèáèðàëè. Áóä³âåëüíèêè ïðèéøëè ç ñîêèðàìè é ïèëêàìè, ñòàþòü, ðåìîíòóþòüäâåð³, â³êíà, âè÷èñòèëè â³ä áðóäó êðèíèöþ. Òóò æå îäíà ï³äâîäà ïðèâåçëà äðîâ,à äðóãà ñîëîìè äëÿ õóäîáè.

² âñå çì³íèëîñü. Áàâëÿòüñÿ â äâîð³ ä³òè, äçâåíÿòü ¿õ âåñåëåíüê³ ãîëîñî÷êè, àâ õàò³ ïðèºìíèé çàïàõ â³ä æàðåíîãî é âàðåíîãî. Êàæå íîâèé õàçÿ¿í ñâî¿é äðóæèí³:

– Ïîñìîòð³, Àãàôüÿ, çäºñü íàìíîãî ëó÷øå, íºæåë³ òàì, â Ðîñ³¿. ² êàæäèé,³ íàðîä ¿õ ãîñòºïð³³ìíèé, ïîñëóøíèé.

Íå ñòàëî íà ñïîêîíâ³÷í³é, ïðàïðàä³âñüê³é çåìë³ ðîäó ×óìà÷åíê³â. Îá³ðâàâ-ñÿ, ÿê òîíåíüê³ íèòêè. À íà éîãî ì³ñöå ïðèéøîâ ³ óòâåðäèâñÿ, ãëèáîêî ïóñòèâøèâ çåìëþ êîð³ííÿ, ³íøèé ð³ä ç ïð³çâèùåì Âîëêîòðóáîâ.

[ϳäïèñ] Í.Ïåòðåíêî 1990 ð.

ÏÈËÜÍÓÂÀËÎ ÎÊÎ ÃÏÓÍåñòåðïíèì áóëî æèòòÿ ñòóäåíò³â ó ÷àñè ãîëîäîìîðó. Ìàëè 200 ã õë³áà-

ñóðîãàòó, îá³ä, íå âàðòèé ö³º¿ íàçâè. Æèëè ó áàðàêàõ, äå âçèìêó äîøêóëÿâ ñîáà-÷èé õîëîä. Á³ëüø³ñòü íå îäåðæóâàëà äîïîìîãè ç äîìó, òîæ õîäèëè, ìîâ ò³í³.À íåâñèïóùå îêî ÎÃÏÓ – ÍÊÂÄ ïèëüíî ñòåæèëî çà ñòóäåíòñòâîì, âèðèâàþ÷èç éîãî ðÿä³â êîæíîãî, õòî ïîñì³â âèñëîâèòè ÿêåñü íåâäîâîëåííÿ.

² õî÷à á³ëüøîâèçì îäãîðîäèâñÿ áåòîííîþ ñò³íîþ â³ä ðåøòè ñâ³òó, õîâàþ÷èñâî¿ ñòðàõ³òëèâ³ çëî÷èíè, øèëà â ì³øêó íå ñõîâàºø – çà êîðäîíîì çíàëè ìàéæåïðî âñå. Óêðà¿íö³ â Êàíàä³ òà é ó ³íøèõ êðàÿõ ïåðåéìàëèñÿ ìóêàìè ñâî¿õñï³ââ³ò÷èçíèê³â. dzáðàëè ïðîäóêòè é â³äïðàâèëè ïîìèðàþ÷èì îä ãîëîäó. Òàê áóëîíàâàíòàæåíî ïåðøèé ïàðîïëàâ, ùî ï³øîâ ÷åðåç îêåàí äî Óêðà¿íè. Àëå êîëè íà-áëèçèâñÿ Îäåñè, Ñòàë³í çâåë³â áåðåãîâ³é îõîðîí³ â³ä³ãíàòè éîãî. Ãàçåòè ïèñàëè,ìîâëÿâ, ñâ³òîâèé êàï³òàë³çì ïðîâîêóº ðàäÿíñüêó äåðæàâó, ïîøèðþþ÷è ïë³òêè ïðîÿêèéñü ãîëîäîìîð â Óêðà¿í³, íàâ³òü íàïðàâëÿëè íàì êîðàáë³ ç ïîäà÷êàìè, ùî ¿õ

338

ѲÄ×ÅÍÍß

êîæíà ðàäÿíñüêà ëþäèíà â³äêèíå ç ãí³âîì ³ ïðåçèðñòâîì. Ñòóäåíòè ÷èòàëè öåáëþçí³ðñòâî, îáóðþâàëèñÿ â äóø³, àëå ìîâ÷àëè – êîæíîìó âóñòà ñêîâóâàâ ñòðàõ.

Íàðåøò³ íå ñòåðï³â Àíò³í Ëóãîâåöü: “Ñê³ëüêè ëþäåé óðÿòóâàëà á öÿ äîïîìîãà!Ìîæëèâî, é ñòóäåíòàì ùîñü ä³ñòàëîñü áè. À òîé ïàðîïëàâ – ëèøå ïåðøà ëàñò³âêà.Äàë³ äîïîìîãà íàäõîäèëà á çâ³äóñ³ëü. ×îìó æ ìè ìîâ÷èìî, ÿê ðèáà? ×îìó òàê çà-òóðêàí³, ïåðåëÿêàí³? Íàáðàòèñÿ á ñì³ëèâîñò³ é âèéòè íà âóëèö³! Äîâîë³ òåðï³òè çíó-ùàííÿ!”

Íå ìèíóëî é 2 ãîäèí, êîëè äî ê³ìíàòè, äå áóëî öå ñêàçàíî, çàéøîâ êîìåíäàíòãóðòîæèòêó ³ç 2 åíêàâåä³âöÿìè é äî Àíòîíà: “Çáèðàéñÿ, ï³äåø ç íàìè”. Õëîïåöüï³äâ³âñÿ, îáâ³â ïîãëÿäîì óñ³õ ìåøêàíö³â ê³ìíàòè, øóêàþ÷è ñåðåä íèõ çðàäíèêà.² ï³øîâ. Íàçàâæäè.

Íàðîäíà ãàçåòà. – 1996. – ¹ 49.

“ÒÎÂÀÐÈØ ÊÎÌÅÍÄÀÍÒ”Íà âèñîê³é ãîð³ íà Ïîäîë³ – Êèðèë³âñüêèé ñîáîð. Ïîðó÷ ãóðòîæèòîê ñòó-

äåíò³â – ìåäèê³â. Êîëèñü, ÿê äçâîíèëè äçâîíè ³ áåçê³íå÷íèì ïîòîêîì ³øëè ñþäèâ³ðóþ÷³, òóò æèëè ìîíàõè. Òåïåð íà äâåðÿõ ñîáîðó âèñèòü çàìîê. Òîâñò³ éîãîñò³íè íåùàäíî ðóéíóº íåãîäà, êð³çü ïîðæàâ³ëó ïîêð³âëþ ñòðóìî÷êàìè â äîùîâóïîðó ëëºòüñÿ âîäà. Íàä íåîö³íåííèì ïàì’ÿòíèêîì Õ²² ñòîë³òòÿ íåìຠòóðáîòëè-âîãî ëþäñüêîãî îêà. Êîìó äóìàòè ïðî ñâÿòèíþ, êîëè â Êèºâ³ ³ âñþäè ïî Óêðà¿í³ëþòóº ñòðàõ³òëèâèé ãîëîä?

Çáîêó â³ä ñîáîðó â ãóù³ â³êîâèõ ëèï ñòî¿òü ê³ëüêà íåâåëè÷êèõ, â öåðêîâíîìóñòèë³ áóäèíê³â. À àæ ó ê³íö³ íàä êðóòèì îáðèâîì äîâãèé äâîïîâåðõîâèé áóäèíîêç çàãðàòîâàíèìè â³êíàìè. Öå ïñèõ³àòðè÷íà ë³êàðíÿ – “Êèðèë³âñüêà”, ÿê çâóòü ¿¿âñþäè.

ʳëüêà ñîò áîæåâ³ëüíèõ ³ òèõî ³ áóéíî ïîì³øàíèõ íå âãàâàþòü í³ âäåíü, í³âíî÷³: òî áîë³ñíèé ñòîã³í, òî áåçâ’ÿçí³ âèêðèêè, òî áåçêîíå÷íå òóæ³ííÿ. Ç äðóãîãîïîâåðõó ç êðàéíüî¿ ïàëàòè ÷èéñü õðèïëèé ãîëîñ øëå ïðîêëÿòòÿ Ñòàë³íó.

Ãîëîä ï³äêîñèâ ³ âñþ ñòóäåíòñüêó ìàñó: îáåçêðîâèâ, îáåçñèëèâ, âèðâàâç ñåðöÿ âñ³ äîáð³ íàì³ðè, ðàäóæí³ íà䳿, ç ÿêèìè âîíè äîáèðàëèñü äî Êèºâà. Íà ¿õìîëîä³ ðîêè, ÿê íà í³æíó êâ³òêó, âäàðèâ ìîðîçîì ãîëîä.

 ê³ìíàò³ íàñ äåñÿòü. Ãðèöü ×óìàê íàéêðåìåçí³øèé ì³æ íàìè. ² éîìó, á³äíîìó,íàéã³ðê³øå. Ùî äëÿ íüîãî öåé ìàëåñåíüêèé äâ³ñò³ãðàìîâèé êóñî÷îê õë³áà, ìîâ-áè äâà ñêëàäåí³ äîêóïè äèòÿ÷³ ïàëü÷èêè? Öÿ ñóì³ø ÿ÷ìåíþ, ñî¿, êóêóðóäçè, âèêè –ãëåâêà, òÿæêà, àëå ñìà÷í³øà çà ìåä. Âêóñèø äâ³÷³ – ³ íåìàº: ¿â ÷è íå ¿â...

Íà ñò³í³ â ÷îðíîìó ôóòëÿð³ âèñèòü Ãðèöüêîâà ñêðèïêà, ç äîìó ïðèâ³ç. Ãðèöüáåðå ï³äðó÷íèê, “çóáðèòü” ëàòèíü, à âîíà íå ë³çå â ãîëîâó. Áåðå ñêðèïêó, ãðàº,ìîâáè, ïëà÷å.

– Òè á ÷³ð³êàâ õîòü âåñåë³øàº, – ñåðäèòüñÿ Ñàøêî Çàìóëà.– ßê çàòàíöþºø, – ãðàòèìó “ãîïàêà”.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

339

Ç ïåðøîãî ïîâåðõó äîí³ññÿ ä³â÷à÷èé ãîëîñ. dzáðàëèñü â ìàëåíüê³é ê³ìíàòö³ –êóõí³. ijâ÷àòà, ÿê³ñü âèòðèâàë³ø³, ïîâîðîòê³ø³, ùîñü äåñü ðîçäîáóäóòü, çâàðÿòü.Ðóì’ÿíöþ íà ù³÷êàõ íåìàº, àëå ³íêîëè é ïîñì³øêà ç’ÿâèòüñÿ íà ëè÷êó, ÿê îòåñîíå÷êî, ùî ïðîãëÿäຠç-çà ãóñòèõ õìàð. Îñü ³ ñþ í³÷ âîíè íå ñïàëè, à äåñüó ñòîëîâ³ ÷èñòèëè, ìèëè ³ ïðèíåñëè ç äåñÿòîê êàðòîïëèí. Ãðèöü êàæå:

– ϳäó ïîãðàþ, ìîæå, âãîñòÿòü.ϳøîâ ³ âæå ÷óòè:– Äîáðèé âå÷³ð, ä³âêè, âàì×óì÷à-î-ðà, ÷óì÷îðà,Âàñ ÷îòèðè, à ÿ ñàì –Êó-êó!Ãðàâ, ñï³âàâ – ³ äàðîì.Êàæóòü ä³â÷àòà:– Íå îá³æàéñÿ, ãîëóá÷èêó, ó íàñ ò³ëüêè ïî îäí³é êàðòîïëèíö³, ùî æ ìè òîá³

âä³ëèìî.– Õ³áà øêóðî÷êó, – æàðòóº Ëåñÿ.Ïîâåðíóâñÿ Ãðèöüêî, ñòàâ á³ëÿ â³êíà, ïîãëÿäຠâíèç. Òàì äîðîãîþ ïëèíå

áåçêîíå÷íèé ïîò³ê ëþäåé, äçâîíÿòü, òîðîõòÿòü òÿæêèìè êîëåñàìè òðàìâà¿,ãóäóòü àâòîìàøèíè.

Ãðèöüêî êëè÷å íàñ óñ³õ:– ϳä³éä³òü ñþäè, ïîãëÿíüòå – îí âíèçó, ï³ä ãîðîþ, â íàøîãî êîìåíäàíòà

âèðîñëà êàïóñòà. Êîëè á ïîòåìí³ëî – ñïóùóñü ³ ç³ðâó ãîëîâêó, ìîæå, õî÷ òðîõèóòîëþ ãîëîä.

Íàäâîð³ çàäîùèëî, àëå Ãðèöü çä³éñíèâ ñâ³é íàì³ð. Êàðàáêàâñü ï³ä ãîðó âæå,ñêîâçàâñü, ïàäàâ, çàáðóäíèâ ãðÿççþ âñþ âåðõíþ îä³æ. Âèòÿã ç-ï³ä ïîëè íåâåëè÷êóñèíþâàòó êàïóñòèíó, ïîêëàâ íà ñò³ë, ïîð³çàâ íà êóñî÷êè.

– Ñìàêóéòå, õëîïö³.óðêóâàòà, àëå íå îñòàëîñü ³ êðèõòè.– Íà äðóãó í³÷ ï³äåìî ãóðòîì, – âèð³øèëè.Ñêèíóâ Ãðèöü îä³æ ³ çàâàãàâñÿ: ÷è çàðàç ³òè ïî÷èñòèòè, ÷è õàé íà ðàíîê.– Ðàíêîì îä³òðó öåé áðóä, õàé ï³äñîõíå, – ìîâèâ ³ ë³ã ñïàòè.Âñòàâ ðàí³øå âñ³õ, âõîïèâ îä³æ ³ â òóàëåò. Ò³ëüêè ïî÷àâ ÷èñòèòè – àæ êîìåí-

äàíò.– À, çëîäþãî, ïîïàâñü, çàðàç ÿ â÷èíþ íàä òîáîþ ñàìîñóä. Äî ñìåðò³ á³ëüøå

íå ïðîòÿãíåø ðóêó çà ÷óæèì äîáðîì!Ãðèöüêî â³ä íåñïîä³âàíêè é ñòðàõó îñòîâï³â, îä³æ âèïàëà ç ðóê.– Îí³ì³â? Çàðàç ÿ ðîçâ’ÿæó òîá³ ÿçèêà. Ðîç÷åðâîí³ëèé â³ä ëþò³ êîìåíäàíò

ï³äñêî÷èâ ³ òàê âäàðèâ Ãðèöÿ ïî ëèö³, ùî íèæíÿ ÷åëþñòü â³ä³éøëà íà á³ê. Ùåç á³ëüøîþ ñèëîþ â³í âäàðèâ ç äðóãîãî áîêó. Ãðèöü çíåïðèòîìí³â ³ âïàâ. Êîìåí-äàíò ñòàâ íàä íèì, âèð³øóþ÷è, ùî ðîáèòè äàë³. Ãðèöü çàâîðóøèâñü ³ ñòàâ ï³ä³éìà-òèñü íà íîãè.

340

ѲÄ×ÅÍÍß

– Ïðèçíàâàéñÿ, áî äîá’þ.– Òîâàðèø êîìåíäàíò…– ßêèé ÿ òîá³ òîâàðèø, ìîëîêîñîñå! Çàðàç çàáèðàé ðå÷³ ³ ãåòü ç ãóðòîæèòêó,

ãåòü ç òåõí³êóìó, ùîá ³ äóõó òâîãî íå áóëî áëèçüêî!Ãðèöüêî çàïëàêàâ.– ß á³ëüøå íå áóäó, ëèø îäíó ç³ðâàâ, ðîçðàõóþñü, ïðîñò³òü, ãîëîä çàñòàâèâ,

ÿ ùèðî êàþñü.– ²äè çà ìíîþ, – íàêàçàâ êîìåíäàíò ³ çàâ³â ó ñâ³é êàá³íåò.– Ñê³ëüêè òîá³ ðîê³â?– سñòíàäöÿòü.– Áàòüêî º?– Ìàòè æèâà, à áàòüêî âìåð ç ãîëîäó.– Ìîæó ïðîñòèòü ëèøå ïðè îäí³é óìîâ³: ÿêùî áóäåø âèêîíóâàòè âñ³ ìî¿

çàâäàííÿ. ³í ïðîíèçóâàâ éîãî êîëþ÷èì ïîãëÿäîì, æäàâ. Ãðèöü âàãàâñÿ. Êîìåí-äàíò âõîïèâ îáîìà ðóêàìè éîãî ãîëîâó ³ òàê êðóòîíóâ, ùî àæ ó øè¿ çàòð³ùàëî.

– ³äïîâ³äàé.– Áóäó, – ïðîö³äèâ êð³çü çóáè Ãðèöü.– Çàâäàííÿ, õëîï÷å, òàêå: òè ïîâèíåí áóòè âñþäè, âåðò³òèñü, ÿê äçèãà, ³ ïðè-

ñëóõàòèñü, ùî ãîâîðÿòü ñòóäåíòè. ² äîêëàäàòè ìåí³.– Ïðî âñå, ùî ãîâîðÿòü?– ͳ, äóðíþ, ò³ëüêè òå, ùî ïðîòè âëàäè êàæóòü, çðîçóì³â? Àëå í³êîìó í³

ñëîâà ïðî íàøó ðîçìîâó. ijçíàþñü – ñìåðòü.Êîæíîãî ðàíêó ïî ÷åðç³ îäèí ç íàñ çáèðຠõë³áí³ êàðòî÷êè – ³ éäå â ìàãàçèí.

Ñüîãîäí³ ÷åðãà çà Ãðèöåì. ϳøîâ, ïðèí³ñ íèçåíüêó, ìàëåíüêó õë³áèíêó, ùå é çàãîð³ëó.– À äîâ³ñî÷îê áóâ? – ïèòຠÑàøêî ³ ïî÷èíຠä³ëèòè.– Íå áóëî. Õàé ÿ íå äîæèâó äî çàâòðà, ÿêùî îáìàíþþ.Âñ³ áåðóòü ïî ïàéö³. Ñàøêî îñòàíí³é.– Íåâèã³äíî ä³ëèòü, – êàæå Ñàøêî, – çàâæäè ÿ â çàãîí³, ìåí³ çàëèøàºòüñÿ

íàéìåíøà.– Íà äðóãèé ðàç áðàòèìåø ïåðøèé, – îá³öÿºìî ìè.Ñàøêî äîâãî äèâèòüñÿ íà ñâîþ ïàº÷êó, ïîò³ì ïîñèïຠçâåðõó ñ³ëëþ, áåðå

÷àøêó âîäè é ñìàêóº. Êàæå ç ã³ðêîòîþ:– Õ³áà öå æèòòÿ, äðóç³ ìî¿, õ³áà öå íàóêà, öå ñïðàâæíÿ ìóêà. ß ïåâåí: â³äêîëè

ñâ³ò ñâ³òîì òàêèõ íåùàñëèâèõ ñòóäåíò³â, ÿê ìè, íå áóëî. À ìè ìîâ÷èìî, ìè í³ì³,ÿê ðèáà. Ìè ç óñ³ì ìèðèìîñü, ÷è ùî. Äå æ íàøà ã³äí³ñòü? Äàâàéòå çàê³í÷èìî:äîáàâ íàì õë³áà, íå ìó÷ íàñ! Âèéäåìî âñ³ íà âóëèöþ, íàñ ñîòí³ òèñÿ÷, â íàñ ñèëà,íàñ í³õòî íå çäîëàº. Ïîáà÷èëè á: õèæàê çëÿêàºòüñÿ íàøîãî ãí³âó.

Âñ³ ìîâ÷àëè, äóìàëè. Ãðèöüêî íåïîì³òíî çíèê. Ïðîéøîâ êîðèäîðîì ³ âñêî-÷èâ â êàá³íåò êîìåíäàíòà. ³í ñëîâî â ñëîâî ïåðåêàçàâ Ñàøêîâ³ ñëîâà.

– Íàïèøè íà áóìàç³ é ï³äïèøè, – íàêàçàâ êîìåíäàíò.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

341

Îï³âíî÷³, êîëè ìè ëåæàëè íà êîéêàõ, âêðèâøèñü ç ãîëîâîþ, â ê³ìíàòó çàéøîâêîìåíäàíò ç äâîìà ïðàö³âíèêàìè ÍÊÂÄ. ϳäõîäÿòü äî Ñàøêîâî¿ êîéêè.

– Âñòàâàé, îä³âàéñü.– Êóäè? – çàïèòàâ Ñàøêî.– Ìîâ÷àòü! – îäèí âèòÿã ç êàáóðó íàãàí, – òè àðåøòîâàíèé.Ñàøêî îáâ³â ïîãëÿäîì âñ³ êîéêè, äóìàþ÷è, õòî çðàäíèê. Ïîò³ì íàõèëèâñü,

ùîá óçÿòè ï³äðó÷íèê ç àíàòî쳿. ÍÊÂÄèñò âäàðèâ éîãî ïî ðóö³.– Íå äîçâîëåíî!Âèéøëè òèõî, ÿê ³ çàéøëè. À ìè âñ³ ìîâ÷àëè ³ äî ðàíêó í³õòî íå ñòóëÿâ î÷åé.

Íå ñòàëî Ñàøêà, ïóñòóº éîãî êîéêà, ñòî¿òü, ÿê äîê³ð âñ³ì íàì çà ìîâ÷àíêó.² øêîäà íàì òîâàðèøà, áîëèòü çà íèì ñåðöå, ³ íå âèéäå â³í í³êîëè ç ãîëîâè.À â³äïîâ³ä³ íà ïèòàííÿ: “Õòî çðàäíèê?” – “Âñå íåìດ.

[ϳäïèñ] Í.Ïåòðåíêî1990 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ 33-ÃÎ: “ÏÐÎÙÀÉ, ÓÊÐÀ¯ÍÎ!”Îñü óæå äâà ðîêè, ÿê Ñàâà Áåñïàëèé òðóäèòüñÿ â êîëãîñï³. ² öåé ð³ê, ÿê ³

ìèíóëèé, â÷àñíî ³ ç³áðàëè âðîæàé, ³ çìîëîòèëè, íàñèïàëè íà òîêàõ ÷èñòîãî, äîðî-ãîãî, ÿê ùèðå çîëîòî, çåðíà. Òà íå âñòèãëè îáòðóñèòè ç îäåæ³ ãîñòþê³â, ÿê çðàéîíó íàõëèíóëà ö³ëà äþæèíà óïîâíîâàæåíèõ: Ãðîáîâåöü, Âîëüïåðò… Ñòàëè,ÿê âàðòîâ³, á³ëÿ êóï çåðíà, î÷åé ç òîê³â íå ñïóñêàþòü, íàêàçóþòü, âèìàãàþòü:“Ïåðøà çàïîâ³äü – õë³á äåðæàâ³!”

Âèõîäèòü: ìè ñ³ÿëè é ìîëîòèëè, à õàçÿºâà – âîíè.Áåçêîíå÷íèì ïîòîêîì ï³ä’¿æäæàþòü àâòîìàøèíè, ï³äâîäè – ³ ïîïëèâ õë³á íà

åëåâàòîðè. ϳä÷èñòèëè, ï³äìåëè äî çåðíèíè, ³ óïîâíîâàæåíèõ, ÿê âîäà çìèëà.Îïóñò³ëî ïîëå, çàïàõëî îñ³ííþ, ïîâ³ÿëî õîëîäíèì ç ï³âíî÷³. Çãðà¿ ÷îðíîãî

âîðîííÿ ïåðåë³òàþòü ç ì³ñöÿ íà ì³ñöå, øóêàþ÷è ïîæèòêó. Áåçíàä³ÿ, ñóì íàâèñëèíàä ñåëîì. Öå òðèäöÿòü äðóãèé ð³ê – ïî÷àòîê ãîëîäîìîðó.

Ïóñòî ñòàëî â Ñàâèíîìó äâîð³: í³ õóäîáè í³ ïòèö³. ² â õàò³, õî÷ ãîëèé ïåðå-á³æè. Ñèäÿòü ç äðóæèíîþ ñóìí³, ÿê í³÷, ïîãëÿäàþòü íà äð³áíèõ ä³òîê. ßê äàë³æèòè, ùî âä³ÿòè? Êàæå Ñàâà:

– ϳäó äî êîëãîñïíîãî äâîðó òà ä³çíàþñü, ùî ìè ç òîáîþ, Ìàðòî, çàðîáèëèçà ð³ê.

– Ìàáóòü òå, ùî é òîð³ê, ÷îëîâ³÷å, ëàíòóõ òðóäîäí³â.Óçÿâ ì³øå÷îê ï³ä ðóêó é ïîáð³â. Íàéïåðøå, äî çåðíîâî¿ êîìîðè.– Ùî ñêàæåòå, Ñàâî? – ïèòຠêîì³ðíèê.– Òà çà çàðîá³òêîì ïðèéøîâ.Ïåðåâåðíóâ êîì³ðíèê óñ³ áîìàãè, ðîçâ³â ðóêàìè.– Íåìຠâàñ ó ñïèñêàõ.– ßê æå öå òàê, – îáóðèâñÿ Ñàâà, – äåíü-ó-äåíü ç Ìàðòîþ áóëè íà ïîë³, ðóêè

îñü â ìîçîëÿõ.

342

ѲÄ×ÅÍÍß

– Íå çíàþ, éä³òü â êîíòîðó, ñïðàâëÿéòåñü.ϳøîâ Ñàâà â áóõãàëòåð³þ:– Ãëÿíüòå, áóäü-ëàñêà, ñê³ëüêè â ìåíå òðóäîäí³â.– ѳìñîò óäâîõ ç Ìàðòîþ.– À ùî çàðîáèëè?Áóõãàëòåð ïîêëàöàëà íà ðàõ³âíèö³, ï³äðàõóâàëà:– Âèéøëî, Ñàâî, òàêå: âè îñòàëèñü âèíí³ êîëãîñïîâ³ â³ñ³ìäåñÿò ê³ëîãðàì³â

çåðíà ³ ï’ÿòäåñÿò êàðáîâàíö³â ãðîøåé.– Îöå òàêèé çàðîá³òîê? Ìîæå, âè ïîìèëèëèñü, àäæå æ ñ³ìñîò…– Ç’¿ëè, ÿê âèäíî, íàïåðåä, – ïîÿñíþº áóõãàëòåð, – ÿêáè áóëî ìåíø òðóäî-

äí³â, òî áóëî á ìåíø ³ áîðãó.Îá³äà é á³ëü âäàðèëè ïðÿìî â ñåðöå:– Òà ÷è ìè ðàáè, ÷è êð³ïàêè?– Îé, íå ãîâîð³òü ïðè ìåí³ òàêèõ ñòðàøíèõ ñë³â, – áîÿçêî îãëÿäàþ÷èñü, ìîâèëà

áóõãàëòåð, – áî ïîïàäåì îáîº â òþðìó.Ïðèéøîâ Ñàâà äîäîìó, êèíóâ ì³øîê ï³ä ëàâó, ç³òõíóâ òÿæêî:– Ç ÷èì, Ìàðòî, ï³øîâ, ç òèì ³ ïðèéøîâ. Äàâàé äóìàòè, ùî ðîáèòè äàë³:

ñìåðò³ æäàòè, ÷è ò³êàòè çâ³äñè.– Ó íàñ æå í³ êóñêà õë³áà, í³ êîï³éêè ãðîøåé.– Îñòàâñÿ ùå êîæóøîê, çàâòðà ïîíåñó íà áàçàð.Ðàíåñåíüêî âñòàâ, ï³øîâ íà áàçàðíó ïëîùó, æäå ïîêóïöÿ. Àæ áà÷èòü: ³äå

Ãðàáîâåöü. ϳä ðóêîþ äâ³ áóõàíêè ñâ³æîãî, ò³ëüêè-íî ñïå÷åíîãî ïàõó÷îãî õë³áà.Âèäíî, â ìàãàçèí³ íà õë³áíó êàðòêó îòðèìàâ. ϳä³éøîâ, óçÿâ êîæóøêà, îä³â, ïðè-ì³ðÿâ.

– Íà÷å íà ìåíå øèòèé, ñê³ëüêè ïðîñèø?Äèâèòüñÿ Ñàâà íà õë³á ³ ç ïðîõàííÿì â ãîëîñ³:– Îäíó ëèø õë³áèíêó, ä³òè ç ãîëîäó âìèðàþòü.Ãðàáîâåöü ð³øó÷å:– Õë³áà íå äàì, ñ³ì’þ ñâîþ íàäãîëîäü íå îñòàâëþ. Ï’ÿòü êàðáîâàíö³â äàì.

Çàêèï³ëî â ãðóäÿõ Ñàâè, âèðâàâ ç éîãî ðóê êîæóøêà.– ²äè, ³ðîäå, ç-ïåðåä î÷åé. Òè îáäåð íàñ, êðîâ âèö³äèâ, ãîëîä íàì äàâ.– Äåðæè ÿçèê çà çóáàìè, áî çà ãðàòè ïîïàäåø, – çàëþòóâàâ Ãðàáîâåöü.– Íå ò³ëüêè òþðìà, à é ïåêëî âæå ìåí³ íå ñòðàøíå.ϳøîâ ç êîæóøêîì ïîï³ä ðÿäàìè. Áà÷èòü: ïåðåêóïêà òîðãóº ëèïåøèêàìè,

ìàêóõîþ.– Çàì³íè, áóäü äîáðà, íà êîæóøîê.– À ìèø³ ä³ð íå ïîïðî¿äàëè?– Ö³ëåíüêèé.Âçÿëà, îáäèâèëàñü.– Äàì òðè ëåïåøèêè.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

343

À âîíè òàê³ òîíåñåíüê³, ëàìàþòüñÿ íà äîëîí³: ç ëèïîâîãî ëèñòÿ, ìåðçëî¿ êàð-òîïë³ æîìó.

– Òî æ ï’ÿòü äàé. Öå æ óäÿãàéêà, ïîñëóæèòü äîâãî.– Äàâàé êîæóøêà – îäåðæóé ïëàòó.Ïðèí³ñ Ñàâà âèòîðã, ïîêàçàâ.– Òðåáà ïðèáåðåãòè íà äîðîãó. À çàðàç çáèðàéìîñü òà ðóøàéìî äî ñòàíö³¿,

ïîêè íîãè íîñÿòü.Äðóæèíà çâ’ÿçàëà âñå ó âóçëèê, îä³ëà ä³òåé. Ñòàëè ïåðåä ³êîíàìè íà êîë³íà,

ïîìîëèëèñü Áîãó. ßê ãîäèòüñÿ – ïåðåä íåâ³äîìîþ äàëåêîþ äîðîãîþ, ïðèñ³ëè íàëàâó, ïîïëàêàëè ³ ðóøèëè ç õàòè. Âèéøëè çà âîðîòà, ùå îãëÿíóëèñü, õîò³ëîñü îñ-òàâèòè â ïàì’ÿò³ âñå äî äð³áíèö³.

– Ïðîùàé, ð³äíå áàòüê³âñüêå äâîðèùå. ×è ïîâåðíåìîñü ùå äî òåáå?² íàâïðîñòåöü ïîëåì äî çàë³çíè÷íî¿ ñòàíö³¿. Íåäîâãî é æäàëè. ×åðåç ãîäèíó

ïðèáóâ ïîòÿã “Êè¿â–Ëåí³íãðàä”.– Íà öåé ³ ñÿäåìî, ùî Áîã äàñòü, òå é áóäå, – ñêàçàâ Ñàâà.ϳä³éøëè äî âàãîíà.– Âàø³ á³ëåòè? – ñåðäèòüñÿ êîíäóêòîð, – íå ïóùó, âìèðàþòü ó âàãîíàõ,

à ìåí³ ìîðîêà.ϳøëè äî äðóãîãî. Íà äâåðÿõ ñòàðåíüêà æ³íêà, ñèâå âîëîññÿ âèáèâàºòüñÿ

ç-ï³ä õóñòèíè, ëèöå çñóøåíå, çìîðùåíå, âèäíî, õâîð³ñòü ï³äòî÷óº.– Ïóñòè íàñ, ãîëóáêî, – ïðîñèòü Ìàðòà, – çæàëüñÿ íàä ìî¿ìè ä³òî÷êàìè.– Êóäè æ âàì ¿õàòè?– Êóäè î÷³ áà÷àòü.–Çàõîäüòå. Áà÷ó âàøå ãîðå. Âñÿ Óêðà¿íà â á³ä³.ѳëè ó âàãîí. Ïàñàæèð³â, ÿê ñ³ðíèê³â ó ïà÷ö³, ³ âñå íàø ëþä. Ðîçíîñèòü éîãî

ã³ðêà äîëÿ, ÿê îñ³íí³é ð³çêèé â³òåð ñóõå ëèñòÿ. Ðóøèâ ïîòÿã. Çà â³êîì áåçêðà¿ïîëÿ, ë³ñè, ñèíº äîðîãå íåáî.

– Ïðîùàé, Óêðà¿íî, ð³äíà íàøà çåìëÿ!Êàæå Ìàðòà:– ϳäó ïî âàãîíàõ ïðîñèòü ìèëîñòèíþ. Ìîæå, ÿêà äîáðà äóøà ïîä³ëèòüñÿ

îñòàíí³ì.Âçÿëà íàéìåíøîãî, ʳíäðàòèêà, çà ðóêó, íàâ÷àº:– Îñü òàê, ñèíî÷êó, ïðîñòÿãàé ðóêó ³ ãîâîðè; ³ íå ñï³øè â³äõîäèòü: “Ïîæàë³é-

òå, ëþäè äîáð³, ìåíå ³ ìî¿õ ìàëåíüêèõ ñåñòðè÷îê, ïîìèðàºìî ç ãîëîäó. ² âêëî-íèñü íèçåíüêî, ³ ïîäÿêóé çà ìèëîñòèíþ”.

À ñàìà éäå çà íèì ³ çà ñëüîçàìè é ñâ³òà íå áà÷èòü.[ϳäïèñ] Í.Ïåòðåíêî

1990 ð.

344

ѲÄ×ÅÍÍß

ÖÅÐÊÂÀ ÃÎвËÀ, ÌΠѲ×ÊÀÐîçïîâ³ì, ÿê ó ñåëÿí Ìèñàéë³âêè â³ä³áðàëè íàéäîðîæ÷ó ñâÿòèíþ – öåðêâó.Çáóäîâàíà ðóêàìè ïðàä³ä³â, ñòîÿëà âîíà íà âèñîêîìó ïàãîðá³. Êîëè îæèâàëè

äçâîíè – ³ ñòàð³, é ìàë³ äîâãèì ïîòîêîì ³øëè ñëóõàòè ñëóæáó Áîæó, î÷èñòèòèäóøó â³ä ãð³õ³â. Áàãàòîþ áóëà íàøà öåðêâà: çîëîò³ ÷àø³, äîðîã³ ðèçè, íàéäàâí³ø³ªâàíãå볿 â ïîçîëî÷åíèõ îïðàâàõ... Ëþäè í³÷îãî íå øêîäóâàëè äëÿ õðàìó.

1926 ðîêó òðåáà áóëî ïîôàðáóâàòè ïîêð³âëþ. Âçÿëèñÿ çà öå ÿê³ñü íåçíàé-îìö³. Ñïî÷àòêó ïèëüíî ðîçäèâèëèñÿ, à ïîò³ì, îäíîãî ðàçó âíî÷³ çëàìàëè çàìêè,ïîãðàáóâàëè õðàì ³ ï³äïàëèëè. Îï³âíî÷³ öåðêâà ãîð³ëà, ÿê âåëåòåíñüêà, ñÿþ÷à àæäî íåáà, ñâ³÷êà. Âñ³ âóëèö³ áóëè îñâ³òëåí³. Îòåöü ²âàí ñïðîáóâàâ ïðîáðàòèñü óõðàì, ùîá âèíåñòè ÷óäîä³éíó ³êîíó Áîæî¿ ìàòåð³, àëå âäèõíóâ äèìó ³ òóò æåâïàâ. Éîãî ëåäâå âðÿòóâàëè.

Çàæóðèëîñÿ ñåëî. Ñâÿùåíèê êàæå: çáóäóºìî îñü òóò, çáîêó, ïðîñòîðó äåðå-â’ÿíó õàòó ³ ìîëèòèìåìîñÿ. Íåâäîâç³ çáóäóâàëè, ïî÷àëè ïðàâèòè ñëóæáó.À áåçáîæíèêè íå ñïàëè.  íåä³ëþ, ò³ëüêè-íî çàñï³âàâ õîð, êîìñîìîëüñüêèé àê-òèâ³ñò, ðàçîì ç òàêèìè, ÿê ñàì, ëþòî ñõîïèëè ñâÿùåíèêà ³ êðè÷àëè: “Ùîá äóõóòâîãî òóò íå áóëî!” Çâ³ñíî, çà íèìè ñòîÿëà á³ëüøîâèöüêà âëàäà.

Öåðêâà áóëà çàñòðàõîâàíà íà âåëèêó ñóìó ãðîøåé. Ëþäè ìð³ÿëè, ùî ¿õ îäåð-æàòü, ïî÷íóòü áóäóâàòè íîâó, âæå é ì³ñöå îáðàëè â öåíòð³ ñåëà. Òà ç ðàéîíó“ïîðàäèëè”: “Çáåð³òü çáîðè ³ ïîñòàíîâ³òü çàì³ñòü öåðêâè çáóäóâàòè ñ³ëüñüêèéêëóá”. Òàê ³ áóëî çðîáëåíî. Ñêëèêàëè ç ï³âòîðà äåñÿòêà áåçáîæíèê³â, ò³ é ïî-ñòàíîâèëè. Çáóäóâàëè êëóá. ijòè é ìîëîäü òàì ñï³âàëè, òàíöþâàëè ³... âèðîñ-òàëè êîëþ÷èì áóð’ÿíîì. Çäàâàëîñÿ, âæå í³êîëè íå áóäå ïîâåðíåííÿ äî çàêîíóÁîæîãî.

Ó íåçàëåæí³é Óêðà¿í³ ëþäè, âæå í³êîãî íå áîþ÷èñÿ, çíîâó ïîâåðíóëèñÿäóøåþ äî Áîãà. Ïî÷àëè áóäóâàòè öåðêâó ³ â íàøîìó ñåë³.

Íàðîäíà ãàçåòà. – 2000. – ¹ 41(4).

ÑÅËÎ ÍÅÍÀ×Å ÏÎÃÎвËÎ... Ìèñàéë³âêà – âåëèêå çàìîæíå ñåëî. Ñïîêîí â³êó ñëàâèëîñÿ âîíî âì³ëèìè,

çàâçÿòèìè õë³áîðîáàìè. Òóò ðîäþ÷èé ÷îðíîçåì. Áóâàëî, ïåðåä æíèâàìè âèé-äåø íà íèâó, ïîãëÿíåø – æèòà é ïøåíèö³ ñòîÿòü, ÿê ë³ñ. Çåìëÿ ïëàòèëà ùåäðîãîñïîäàðåâ³ çà éîãî ïðàöþ. ϳñëÿ îáìîëîòó õë³áà áóëî âäîñòàëü ³ äëÿ ñåáå, ³ íàïðîäàæ.

Òà îñü ïðîêîòèëàñÿ êîëåêòèâ³çàö³ÿ, âèðâàëà çåìëþ ç ðóê õë³áîðîáà. Íà êîë-ãîñïí³é, òîáòî ÷óæ³é íèâ³, ïðàöþâàëè áàéäóæå, õî÷à é íå ë³íóþ÷èñÿ. ͳ÷èÿ çåìëÿïî÷àëà ã³ðøå ðîäèòè. 1932 ðîêó, õî÷à é ïîâèì³òàëè âñ³ çàñ³êè, êîëãîñï íå âèêîíàâïëàíó õë³áîçàãîò³âë³. Ðàéîííà ãàçåòà “Øëÿõ êîëãîñïíèêà” òîä³ ïèñàëà, ùî â Ìè-ñàéë³âö³ º õë³á, ³ éîãî áàãàòî, àëå êëàñîâèé âîðîã çàêîïàâ ó çåìëþ, ñïîä³âàºòüñÿçàäóøèòè ãîëîäîì ìîëîäó ðàäÿíñüêó äåðæàâó, çàëèøèòè áåç õë³áà ðîá³òíè÷èéêëàñ ³ ×åðâîíó àðì³þ. Ó Ìèñàéë³âêó ÷îðíèìè êðóêàìè íàëåò³ëè äåñÿòêè óïîâíî-

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

345

âàæåíèõ, ùîäíÿ ñêëèêàëè çáîðè, óòâîðþâàëè øòàáè, áðèãàäè àêòèâ³ñò³â, âèêëè-êàëè é ìîðäóâàëè ëþäåé, ç ëîïàòàìè ³ øòðèêàëêàìè éøëè äî ¿õí³õ îñåëü øóêàòèõë³áà. Êîëóïàëè â õàòàõ äîë³âêè, ñò³íè, ðîçêèäàëè ñîëîì’ÿí³ ïîêð³âë³, êîïàëè âãîðîäàõ òà ñàäêàõ – çíàõ³äîê íå áóëî. Òîä³ ïî÷àëè â³äáèðàòè îñòàííº ç ëüîõ³â,ãîðùèê³â, ãëå÷èê³â... Óñå âèòðóñèâøè, ÷åðâîíà âàòàãà ç ïðàïîðîì ï³ä ìóçèêóçàëèøèëà ñåëî.

Íàñóâàëàñÿ ñòðàøíà çèìà, à çà íåþ – ùå ñòðàøí³øà âåñíà 1933-ãî. Ëþäèñïóõàëè é ïîìèðàëè – òèõî, ìîâ çà ÿêóñü òÿæêó ïðîâèíó. Çà ÿêó? Ñîòí³ õàò çàëè-øàëèñÿ ïîðîæí³ìè. Áóëî äèâíî ³ ñòðàøíî. Äâ³ ãàðáè ùîäíÿ ¿çäèëè ñåëîì ³ çâîçè-ëè ìåðö³â äî áðàòñüêèõ ìîãèë.

Ñüîãîäí³ á³ëÿ íèõ ñòî¿òü ïðîñòåíüêèé, âèòåñàíèé ç êàìåíþ, àëå ïðîìîâèñ-òèé ïàì’ÿòíèê ç íàïèñîì – “Æåðòâàì ãîëîäîìîðó 33-ãî â³ä îäíîñåëüö³â”.

Íàðîäíà ãàçåòà. – 2000. – ¹ 41(4).

ÏÀÌ’ßÒÜ 33-ÃÎ. Ç ²ÑÒÎв¯ ÌÈÑÀÉ˲ÂÊÈÇ äàâí³õ äàâåí â ÿðàõ ñåëà ³ñíóº íåâåëè÷êà âóëè÷êà, ùî çâåòüñÿ “Ëîãâèí³â-

êà”.  ÷àñ ãîëîäîìîðó òóò áóëî îäèíàäöÿòü äâîð³â. Ãîëîä çàáðàâ â³ñ³ìíàäöÿòüäóø. Òðè ñ³ì’¿: Ëîãâèíåíêà Àíäð³ÿ, Ãðèçóíà Ëóêè, Ïåòðèêà Çàõàðà âèìåðëè ïîâ-í³ñòþ. Óÿâ³òü ñîá³ ìàñøòàáè ñìåðòíîñò³ ïî âñüîìó âåëèêîìó ñåë³. Äâ³ ãàðáèçðàíêó äîï³çíà íå âñòèãàëè çâîçèòè òðóïè ó âåëèê³ ìîãèëè. Âîçèâ áðàò Àíäð³ÿ –Ãíàò Ðîìàíîâè÷. Çàéøîâ â³í â õàòó äî ð³äíîãî áðàòà é áà÷èòü: ëåæèòü ïðÿìî íàäîë³âö³ ìåðòâà áðàòîâà äðóæèíà ³ äâîº ä³òîê. Àíäð³é ùå æèâèé. Ïîáà÷èâøèáðàòà, â³í çàêðè÷àâ:

– ³äëîìè ìåí³, áðàòå, õë³áà íà îäèí êóñåíü, õî÷ îäíó êðèøå÷êó!Ãíàò âèòÿã ç êàðìàíà íåâåëè÷êèé îäåðæàíèé äëÿ ï³ääåðæêè, êóñî÷îê õë³áà,

ùîá ïîä³ëèòèñü ç áðàòîì. Àíäð³é ñõîïèâñÿ, ùîá á³ãòè çà õë³áîì, àëå âïàâ, çàõ-ðèï ³ çàòèõ.

ßêùî ñüîãîäí³ çãàäàòè ïðî òå ñòðàõ³òòÿ, ùî òîä³ òâîðèëîñü, òî ðîáèòüñÿ íåëèøå ñòðàøíî, à é äèâíî: ñèíè áà÷èëè, ÿê óìèðàëè ó ñòðàøíèõ ìóêàõ ¿õ ñòàð³áàòüêè é ìàòåð³, ³ ä³òè ³ ñàì³ æäàëè âèäèìî¿ ñìåðò³ ³ ìîâ÷àëè, ÿê ðèáà â âîä³.Òîòàë³òàðíà ðåïðåñèâíà á³ëüøîâèöüêà ñèñòåìà òàê íàñòðàõàëà ðîçñòð³ëàìè,òþðìàìè, ëàãåðÿìè ì³ëüéîíè ëþäåé, ùî âîíè ïîê³ðíî ïîêëàëè ñâî¿ ãîëîâè ï³äñîêèðó êàòà.

Çàðàç çì³íèëàñü Ëîãâèí³âêà: ñòîÿòü â ðÿäî÷îê ãàðí³, ïðîñòîð³, öåãëÿí³ áóä³âë³.Ëèøå ì³æ íèìè îäíà ñòàðåíüêà, äåðåâ’ÿíà õàòèíà, â ÿê³é æèâå îäèíîêî ïåíñ³î-íåðêà. ª â ãîñïîäàð³â ³ â õë³âàõ, ³ â êîìîðàõ, ³ â ëüîõàõ. Ïðî ãîëîä íå ìîæå áóòèé ìîâè. Ïîêëàëè âæå é òðóáè, ïî ÿêèõ ñêîðî â êîæíó õàòó ï³äå ãîëóáå ïàëèâî.² âñå çà ñâî¿ êîøòè. ͳ êîëãîñï, í³ ðàéîí íå äàâ ³ êîï³éêè. Îäíå, ùî áåíòåæèòü,íåïîêî¿òü ëþäåé – öå íåñòà÷à ãðèâåíü. Çà ðîáîòó ðîçðàõîâóþòüñÿ õë³áîì, ïåíñ³î-íåðè âèãëÿäàþòü ïåíñ³¿ äîâãî. Ïèòàííÿ ñòî¿òü íåâ³äñòóïíî: ùî çðîáèòè, ùîááóëè é ãðîø³. Ïåñèì³ñòè, ÿê³ âòðàòèëè íàä³þ – íå æäóòü ëó÷øîãî. Îïòèì³ñòè

346

ѲÄ×ÅÍÍß

êàæóòü: ïîòåðïèìî, ëþäè, ³ â íàñ áóäå âñå. Òðåáà ò³ëüêè “ùîá êîëãîñï î÷îëèâóì³ëèé, çàâçÿòèé ãîñïîäàðíèê”, ùîá ïîêàçàâ ëþäÿì â³ðíèé øëÿõ äî êðàùîãî.Ïðèì³ðîì, ÿê Äàíèëåíêî â Êàðàïèøàõ. ² ïðåçèäåíòîì ùîá îáðàòè ëþäèíó íåáàëàêóíà é êðèêóíà, ùî ò³ëüêè â쳺 áðåõàòè, íåçä³áíîãî í³÷îãî çðîáèòè, à âì³ëî-ãî, ÷åñíîãî íàïîëåãëèâîãî êåð³âíèêà – ïàòð³îòà Óêðà¿íè, ùî ñòàíå íà ÷îë³ ìàñ,çãóðòóº ¿õ ³ ïðèâåäå äî ùàñëèâîãî æèòòÿ.

[ϳäïèñ] Í.Ïåòðåíêî1990 ð.

 ÊÀÌÅÐÀÕ ÍÊÂÄÀðåøò

Íà äðóãèé äåíü Çåëåíèõ ñâÿò äî õàòè çàéøîâ åíêàâåä³âåöü ³ ñêàçàâ, ùîìåíå àðåøòîâàíî. ß çàïèòàâ, ÷è º â íüîãî äîçâ³ë. ³í ïîïëåñêàâ äîëîíåþ ïîêàáóðó íàãàíà ³ ìîâèâ: “Äîçâ³ë îñü òóò”.

Âèéøëè. ß ïîïåðåäó, â³í – çà ìíîþ, íå õîâàþ÷è çáðîþ. Çàâ³â ïðÿìî äî íà-÷àëüíèêà ðàéâ³ää³ëó ÍÊÂÄ. Òîé ñèä³â çà ñòîëîì, ÿê ïàâóê ó çàñ³äö³, î÷³êóþ÷è,êîëè â ïàâóòèííÿ çàëåòèòü ³ çàäçèæ÷èòü áåçïîðàäíà ìóõà. ³í áóâ ì³öíèì, øèðî-êîïëå÷èì, ç ðóì’ÿíöåì íà ùîêàõ. ßê ó íèõ âîäèòüñÿ, çì³ðÿâ ìåíå õèæèì ïîãëÿ-äîì ê³ëüêà ðàç³â ç ãîëîâè äî í³ã, ïîò³ì óçÿâ äî ðóê ì³é äîïèñ ï³ä çàãîëîâêîì“Êîëãîñïíå ïåêëî” ³ ñêàçàâ:

– Òè òóò ïîêàçàâ ñâîº ëèöå, âèâåðíóâ ñâîþ äóøó – âîðîæó äî âñüîãî ðà-äÿíñüêîãî. Òè ùàñëèâå æèòòÿ êîëãîñïíèê³â íàçèâàºø ïåêëîì? ²ç òàêèìè â íàñðîçìîâà êîðîòêà.

ß ïîÿñíþâàâ, ùî í³÷îãî çëîãî íå âä³ÿâ, ïèñàâ ïðàâäó, ëèøå ïðî òå, ùî áà÷è-ëè ìî¿ î÷³, ùî ÷óëè ìî¿ âóõà, äàþ÷è ñâîþ îö³íêó ïîáà÷åíîìó é ïî÷óòîìó.À â³ä÷óòè íà ñâî¿é øêóð³ âæå äîâåëîñÿ áàãàòî íàñèëüñòâà, æîðñòîêîñò³, íåïðàâ-äè ñêð³çü, äå ëþäèíà íàìàãàëàñÿ â³äñòîÿòè ñâîº ïðàâî, ïðàãíåííÿ äî âîë³.ß áà÷èâ, ÿê åíêàâåä³âåöü ñòð³ëÿâ ó æ³íîê, ÿê³ çáóíòóâàëèñÿ, áî íå õîò³ëè éòè äîêîëãîñïó. Áà÷èâ, ÿê ó ñåë³ âèìåëè âñå äî çåðíèíè. ϳä ÷àñ ñìåðòåëüíî¿ áèòâèç ôàøèñòàìè áà÷èâ, ÿê “çàãðàäîòðÿä” ñòð³ëÿâ ó ñïèíè ñîëäàò³â, ÿê³ â³äñòóïèëèêðîê íàçàä ïåðåä âîðîæèì òàíêîì. À òåïåð îñü ³ç êîëãîñïíèê³â-äóðíîðîá³â çäè-ðàþòü ïî òðè øê³ðè. ϳäñóìîâóþ÷è ñêàçàíå, íàçâàâ åíêàâåä³âö³â çëî÷èíöÿìè.

×åðâîíîùîêèé ï³äñòðèáíóâ, ìîâ â³ä ðîçïå÷åíîãî çàë³çà, ñõîïèâ ÷àâóííó ïî-ï³ëüíè÷êó ³ æáóðíóâ ó ìåíå. Ç îáëè÷÷ÿ ïîòåêëà êðîâ. Àëå òî áóëè ëèøå êâ³òî÷-êè. ßã³äêè – ïîïåðåäó.

Ñë³äñòâîÇà òðè äí³ îôîðìèëè ñïðàâó äëÿ ïåðåäà÷³ äî â³éñüêîâîãî òðèáóíàëó.Ñë³ä÷èé, ÿêèé çàéìàâñÿ ìîºþ ñïðàâîþ, ïðèáóâ íåùîäàâíî ç Âîëîãäè, àëå

âæå ïî÷óâàâ ñåáå ïîâíîâëàäíèì ãîñïîäàðåì íà íàø³é çåìë³. ×èòàþ÷è ì³é ðóêî-ïèñ, ãí³âàâñÿ, áî â “õîõëÿöêîì íàðå÷³¿” áóëè íåçðîçóì³ë³ äëÿ íüîãî ñëîâà. Òàê ³ íåçì³ã äî ïóòòÿ ïðî÷èòàòè, àëå çðîçóì³â îäíå: â ëèñò³ – “êîíòððåâîëþö³ÿ”. Âèìàãàâ,

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

347

ùîá ÿ ïåðåêëàâ òîé òåêñò ðîñ³éñüêîþ ìîâîþ, à ÿ â³äìîâèâñÿ. Ó êàá³íåò³ áóâ ùåîäèí, âçÿâñÿ ðîçòëóìà÷óâàòè. ³äìîâèâñÿ ÿ é òîä³, êîëè ï³äñóíóëè ìåí³ íà ï³äïèñòåêñò çâèíóâà÷åííÿ. Ñë³ä÷èé ïîñòóêàâ ïàëüöåì ïî ñòîëó ³ ñêàçàâ, ùî ò³, õòîìîðî÷àòü ¿ì ãîëîâè, çãîäîì ñòàþòü øîâêîâèìè. Ãð³çíî çàÿâèâ, ùî äຠí³÷ íàðîçäóìè, ïîêëèêàâ âàðòîâîãî ³ òîé â³äâ³â ìåíå äî êàìåðè ¹ 2.

Òàì àðåøòîâàíèõ áóëî, ìîâ îñåëåäö³â ó áî÷ö³, äèõíóòè – í³÷èì, ïîâåðíó-òèñü – í³ÿê, À â êóòêó – äàðóéòå, “ïàðàøà”. ß îñòîâï³â. Òàê, í³áè âêîïàíèé,ïðîñòîÿâ ö³ëó í³÷.

Ðàíêîì äî íàñ çàâ³òàâ ïðîêóðîð ³ çàïèòàâ, ÷è áóäóòü äî íüîãî ÿê³ñü ïèòàííÿ,ñêàðãè. Íàð³êàíü áóëî áåçë³÷. Îäí³ ðîçïîâ³äàëè, ùî âæå ï³âðîêó ¿õ òðèìàþòü òóòáåç æîäíî¿ ïðîâèíè, ³íø³ á³äêàëèñÿ, ùî ï³ä ÷àñ ñë³äñòâà ¿ì ïåðåáèòî ê³ñòêè íàðóêàõ ÷è íîãàõ, ùî ¿õ ìîðÿòü ãîëîäîì. Ïðîêóðîð íàñóïèâ áðîâè:

– Íåâèííèõ òóò íåìà. Âèçíàâàéòå ñâî¿ ïðîâèíè – â³äïðàâëÿòü ó Ëóê’ÿí³â-ñüêó òþðìó. Òàì áóäå âàì, ÿê íà êóðîðò³.

3 öèì ³ ï³øîâ.Äåíü ìèíóâ ó òÿæêèõ ðîçäóìàõ, à âíî÷³ ïîêëèêàëè íà äîïèò. ß ³ öüîãî ðàçó

ñêàçàâ, ùî äóìêè ñâ íå çì³íèâ, í³ÿêèõ ïàïåð³â ï³äïèñóâàòè íå áóäó. ³ä ñë³ä÷î-ãî òõíóëî, ìîâ ³ç áàðèëà. Âçÿâ íàðó÷íèêè, ùî ëåæàëè íà ñòîë³, ñõîïèâ ìî¿ ðóêè,ïî÷àâ äî áîëþ êðóòèòè, íàìàãàþ÷èñÿ çàêóâàòè. ß ÷èíèâ îï³ð. Òîä³ ðîçëþ÷åíèéêàò ïî÷àâ áèòè ìåíå â îáëè÷÷ÿ, ïî ãîëîâ³... Îáîðîíÿþ÷èñü, ÿ çà÷åïèâ ðóêîþéîãî íîñà ³ ðîçäåð. Òîä³ åíêàâåä³âåöü ñõîïèâ òàáóðåòêó, íåþ áèâ ìåíå ùîñèëè.ß âïàâ íà ï³äëîãó, ùå ÷óâ, ÿê áèâ âàæêèé ÷îá³ò ó æèâ³ò, ãðóäè, ïîò³ì çíåïðè-òîìí³â. Êîëè îòÿìèâñÿ, ìåíå çíîâó çìóøóâàëè ï³äïèñàòè çãàäàíó “áîìàãó”.³äêàçàâ, ùî ë³ïøå ïîìðó – ÷åñíî.

Òðè íî÷³ ç ìåíå âèéìàëè äóøó, â³äáèâàëè ò³ëî â³ä ê³ñòîê, çàñèïàëè òþòþíîìî÷³, ùîá âòðàòèâ ç³ð. À äàë³ ùå ï³âðîêó òðèìàëè ï³ä ñë³äñòâîì. Íàðåøò³, òàê ³ íåâèáèâøè ç ìåíå ï³äïèñó, çàïðîòîðèëè “íà êóðîðò” – ó Ëóê’ÿí³âñüêó â’ÿçíèöþ.

Äî òðèáóíàëóÓæå áóâ ãðóäåíü 1944 ðîêó.  äâåðÿõ â’ÿçíèö³ â³ä÷èíèëàñÿ òàê çâàíà “êîð-

ìóøêà”, íàãëÿäà÷ íàçâàâ ìîº ïð³çâèùå ³ äîäàâ: “Ñ âºùàì³”. ß çíàâ – äî òðè-áóíàëó.

Âèéøîâøè íà á³ëèé ñâ³ò, äèõàâ íà ïîâí³ ëåãåí³, íåìîâ ïèâ äæåðåëüíó âîäóâ æíèâà. Ïðîë³òàâ ëàïàòèé ñí³ã, ïàäàâ íà ðóêè, îáëè÷÷ÿ. Ìåíå âåëè äî íåâåëèêîãîáóäèíêó ç âàæêèì â’ÿçíè÷íèì ñìîðîäîì, áðóäíèìè â³êíàìè, ñ³ðèìè ñò³íàìèé äàâíî íåìèòîþ ï³äëîãîþ. Íåâèñîêèé ñò³ë áóâ ïîêðèòèé ÷åðâîíîþ çàÿëîæåíîþòêàíèíîþ. Íàä íèì íà ñò³í³ âèñ³â ïîðòðåò âîæäÿ á³ëüøîâèçìó. Çà ñòîëîì ñèä³ëîòðîº. Òîé, ùî â öåíòð³, îãîëîñèâ ñêëàä òðèáóíàëó ³ çàïèòàâ ìåíå, ÷è íå ìàþâ³äâîäó ùîäî ñêëàäó. Òèì ÷àñîì ÿ ïèëüíî âäèâëÿâñÿ â îáëè÷÷ÿ êàï³òàíà ³ íàìà-ãàâñÿ ïðèãàäàòè, äå ÿ éîãî áà÷èâ.

– Ùî òè äèâèøñÿ íà ìåíå, ÿê òåëÿ íà íîâ³ âîðîòà? – íåâäîâîëåíî ïðîö³äèâãîëîâà òðèáóíàëó.

348

ѲÄ×ÅÍÍß

² òóò ÿ çãàäàâ. Ó ëþòîìó 1933 ðîêó á³ëÿ ñòàíö³¿ ó Ôàñòîâ³ â³í çàá³ã ó “òîâàð-íÿê” ³ ãðàáóâàâ ïàñàæèð³â, ÿê³ ¿õàëè ç äàëåêîãî Ëåí³íãðàäà ³ âåçëè ïî äâ³–òðèõë³áèíè. Òîä³ áóâ ùå ðÿäîâèì.  îäí³º¿ æ³íêè, ìàòåð³ ï’ÿòüîõ ä³òåé, âèðâàâ ç ðóêêëóìà÷îê ³ ïîòÿã ç âàãîíà íà ïëàòôîðìó. Íåùàñíà âäàðèëàñÿ ãîëîâîþ îá ðåéêó³ á³ëüøå íå ï³äâåëàñÿ.

– Ìàþ â³äâ³ä, ìàþ! – ãîëîñíî ìîâèâ ÿ.Âñ³ íàñòîðîæèëèñÿ, ìîâ ¿æàêè.– Äî êîãî?– Äî ãîëîâè òðèáóíàëó. ³í íå ìຠïðàâà ñóäèòè ³íøèõ...ß ðîçïîâ³â óñå, ùî áà÷èâ.– Áðåõíÿ! – ñêèï³â êàï³òàí, óäàðèâøè êóëàêàìè îá ñò³ë.Ó íèõ íà ñòîë³ ëåæàâ ì³é ðóêîïèñ ïðî êîëãîñïíå ïåêëî. ×èòàëè îêðåì³ ñëîâà,

ñëîâîñïîëó÷åííÿ, äîïèòóâàëèñÿ, ÿê ÿ ¿õ ðîçóì³þ ³ íàâ³ùî âæèâ. Ùå çàïèòàëè,÷îìó íå ï³øîâ ó ïàðòèçàíè. ß â³äêàçàâ:

– Íå çíàâ äîðîãè. Øêîäà, ùî ç òîáîþ íå çóñòð³âñÿ – ìîæå, òè ïîêàçàâ áè. – ³í øóêàâ äîðîãó äî áàíäåð³âö³â, – ñêàçàâ êàï³òàí.Òàêîãî âèñíîâêó â³í ä³éøîâ, ïðî÷èòàâøè ðÿäêè ìîãî â³ðøà “Óêðà¿íà”.À âò³ì, âèðîê óæå áóâ ãîòîâèé, éîãî òðåáà áóëî ò³ëüêè çà÷èòàòè – ìåíå

çàñóäæåíî íà äåñÿòü ðîê³â ïîçáàâëåííÿ âîë³ ó âèïðàâíî-òðóäîâèõ òàáîðàõ.Ïîâåëè äî êàìåðè “äåñÿòèë³òîê”. ³ä÷èíèëè âàæê³ äâåð³ ³ çíîâó ÿ îïèíèâñÿ

â áåçïðîñâ³òí³é òåìðÿâ³.

“ßãðèíëàã” Ïåðåä Íîâèì ðîêîì ðîçâàíòàæóâàëè Ëóê’ÿí³âñüêó â’ÿçíèöþ, ãîòóâàëè íàñ

åòàïóâàòè â Çàïîëÿð’ÿ. Çà âñþ í³÷ íå ñòóëèâ î÷åé. Îáñ³äàëè íàéòÿæ÷³ äóìè: ÷èñòóïëþ ùå êîëè-íåáóäü íà ð³äíó çåìëþ, ÷è â³÷íà ìåðçëîòà âïàäå íà ìî¿ ãðóäè?À ðàíêîì çåêè êîëîíàìè éøëè äî çàë³çíèö³, äå âæå ÷åêàâ íàñ “òîâàðíÿê”. Ïåðåäòèì, ÿê çàéòè äî âàãîíó, ÿ âçÿâ ïðèãîðùó çåìë³, çàãîðíóâ ó õóñòèíó. Áà÷ó – òàêçðîáèëè é ³íø³.

¯õàëè ïîíàä òèæäåíü. Ðàíêîì íàïóâàëè âîäîþ, äàâàëè ïàº÷êó ìåðçëîãî õë³áà,ùî çäàâàâñÿ ñìà÷í³øèì îä ìåäó. Ïðèâåçëè àæ íà áåðåã Á³ëîãî ìîðÿ. ʳíöåâîþáóëà çóïèíêà “ßãðèíëà´”. À òàáîð³â òàì – ÿê ãðèá³â ï³ñëÿ äîùó. Îáíåñåí³ âèñî-êîþ îãîðîæåþ, êîëþ÷èì äðîòîì, ç âåæàìè äëÿ âàðòîâèõ. Íåïîäàë³ê – âåëè÷åç-íå òàá³ðíå êëàäîâèùå “Êóäüìà” (çà ïð³çâèùåì ïåðøîãî ïîõîâàíîãî). Áëèæ÷å äîìîðÿ ðîçêèíóëîñü ì³ñòî Ìîëîòîâñüê ç âóçåíüêèìè âóëè÷êàìè, ïîñï³õîì çðîáëå-íèìè ðóêàìè çåê³â áóäèíêàìè, ñõîæèìè íà ñ³ð³ êîðîáêè. Äå-íå-äå ðîñëè îäèíîê³äåðåâöÿ, òàê³ íåùàñí³, ÿê ³ çåêè. Äóøèëè ¿õ âàæê³ ñ³ð³ õìàðè, ÿê³ íèçüêî ïëèâëè çÀðêòèêè, îòîæ ðîñëè ïîêðó÷åí³, ç îïóùåíèì ã³ëëÿì. Íàä ñàìèì ìîðåì, ùî ï³íè-ëîñÿ ³ ðåâëî, ìîâ çâ³ð, âèñî÷³â âåëåòåíñüêèé, ïîòóæíèé â³éñüêîâèé çàâîä çà íî-ìåðîì 402. Ï’ÿòü öåõ³â îêðóãëî¿ ôîðìè õîâàëè ñâî¿ âåðõè â ãóñòèõ õìàðàõ. Òâåð-äî ³ íåïîðóøíî ñòîÿâ çàâîä íà ê³ñòêàõ çåê³â, à ç³ ñâîãî ÷åðåâà âèêèäàâ ñìåðòî-íîñíó çáðîþ. 1937 ðîêó, â ÷àñè “ºæîâùèíè”, íà öå íåïðîõîä³øå áîëîòî, íà ÿêå íå

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

349

íàñì³ëþâàëàñÿ ñ³äàòè íàâ³òü ïåðåë³òíà ïòèöÿ, ç³ãíàëè ïîâíî “âîðîã³â íàðîäó”.Çåêè ãèíóëè â³ä ìîðîçó, ÿê ìóõè. Äîáèâàëà òÿæêà êàòîðæíà ïðàöÿ, ãèäêà áàëàí-äà ç ðèá’ÿ÷èõ òåëüáóõ³â ç ìàëåíüêèì êóñíåì õë³áà, íåñòåðïíèé òàá³ðíèé ðåæèì.Òóáåðêóëüîç, ã³ïåðòîí³ÿ, öèíãà, ïîäàãðà òà ³íø³ õâîðîáè ÷³ïëÿëèñÿ äî çíåñèëåíî-ãî ò³ëà, ìîâ ðåï’ÿõè äî âîâíè. “Êóäüìà” ðîçøèðþâàëàñÿ íå äíÿìè, à ãîäèíàìè.Çàì³ñòü çàìó÷åíèõ ïðèâîçèëè âñå íîâèõ. Ïðèâåçëè é íàñ.

Ó òàáîð³ áóëî íàñ 15 òèñÿ÷. Ìàéæå âñ³ – “ïîë³òè÷í³ çëî÷èíö³”. Î ÷åòâåðò³éðàíêó ï³ä³éìàëè, íà ìîðîç³ ïðîâîäèëè ïåðåâ³ðêó, ùî òðèâàëà ïðîòÿãîì äâîõ ãî-äèí, ïîò³ì ó ¿äàëüí³ äàâàëè ìèñêó áàëàíäè, à ïîò³ì – îá’ºêò ðîáîòè. ̳ñòî ùåñïàëî, à çåêè âæå âîëî÷èëè íîãàìè, ãóïàëè ãóìîâèìè ï³äîøâàìè îá áðóê³âêó. ðóêàõ – ëîì, êèðêà, ëîïàòà. ³òåð ïðîíèçóâàâ äî ê³ñòîê, à îá³ãð³òèñÿ ÷è ïðîñó-øèòèñÿ í³äå. Ïîâåðòàëèñÿ, êîëè ì³ñòî âæå ñïàëî. ß çàõâîð³â íà ïíåâìîí³þ. Ìå-äè÷íî¿ äîïîìîãè í³ÿêî¿, à òåìïåðàòóðà – äî ñîðîêà. Ñïîä³âàâñÿ ò³ëüêè íà Áîãà.² â³í äîïîì³ã âèæèòè.

Äî ê³íöÿ òåðì³íó çàëèøàëîñÿ çîâñ³ì íåáàãàòî, êîëè, ìîâ ãð³ì ç íåáà, ïî÷óëèçâ³ñòêó ïðî ñìåðòü Ñòàë³íà. Âñ³, õòî çàëèøàëèñÿ â Êðåìë³, íàì óæå çäàâàëèñÿçîâñ³ì íå ñòðàøíèìè. Ãàäàëè, ùî êîð³ííÿ òîòàë³òàðíîãî á³ëüøîâèöüêîãî ðåæèìóï³äðóáàíå.

Çàáèðàëè ìåíå ç äîìó â äí³ Çåëåíèõ ñâÿò, ó òàêó ïîðó é ïîâåðíóâñÿ. Íàðîäíà ãàçåòà. – 1999. – ¹38(421).

ÏÅÒÐÅÍÊÎ Íè÷èï³ðÅϲÃÐÀÌÀ ÍÀ ÑÒÀ˲ÍÀ

Òåáå ³ áàòüêîì ³ ñîíå÷êîì âçèâàëè,² äåíü ³ í³÷, ÿê Áîãà, ïðîñëàâëÿëè –Ãàð÷àëè, âèëè àæ äî õðèïîòè,Ùîá êàòà â òðåòº íåáî ï³äíåñòè.Òè é äëÿ ëþäåé çàêîí³â “çîëîòèõ”Òüìó – òüìóùó íàïèñàâ.ßêà ïðåìóäð³ñòü â íèõ:– Íå âîðóõíèñü ³ íå ñï³çíèñü,Íå ïèñíè ³ íå çà³êíèñü;Ðîáè óäàðíî – òîíêî ¿æ.Æèâèì, ÿê êàæóòü, ç øêóðè ë³çü.Ïðèçíàòèñü, ³ íàðîä òåáå âïîäîáàâ,² çãàäóº íå ð³äêî, à ÷àñòåíüêî:Òî êàòîì, òî ïàäëþêîþ âçèâàº,Áî ïîïàäèñü òîá³ – íå âèðâåøñÿ æèâåíüêèé.

350

ѲÄ×ÅÍÍß

Òè àâòîìàòîì ïðîñòðî÷èâ íàì ãðóäèÉ õîëîäíèì ïîãëÿäîì äèâèâñü, ÿê ìè ñòðàæäàëè.Òà çíàé, ïðîêëÿòèé, ìè æèâó÷³ ëþäè,Ìè íåìîâ ðÿñò, ç-ï³ä ñí³ãó ïðîðîñòàëè.Óñ³ æ êàòè, ó ò³ì ÷èñë³ ³ òè,Ïàðàë³÷åì ðîçáèò³, óïàäóòü.Íå ÿ ä³æäó – ïîáà÷àòü ä³òè, âíóêè,ßê íà òâ³é ÷åðåï êàì³íü íàêëàäóòü.

[ϳäïèñ] Í.Ïåòðåíêî1941 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÅÒÐÎÂί (ó ä³âîöòâ³ ÊÀÐÊÀÍÎÂÀ)

dzíà¿äè Ñåìåí³âíè,1913 ð. íàðîäæåííÿ

(Ñòàíèöÿ Íåêðàñîâñüêà Êðàñíîäàðñüêîãî êðàþ)

ÒÎ, Î ×ÅÌ ß ÌÎË×ÀËÀß, Êàðêàíîâà Çèíàèäà Ñåìåíîâíà, ðîäèëàñü â 1913 ãîäó â ñåìüå áàòðàêà

â ñòàíèöå Òåíãèíñêîé Óñòü-Ëàáèíñêîãî ðàéîíà Êðàñíîäàðñêîãî êðàÿ.  1918ãîäó ìîé îòåö, Êàðêàíîâ Ñåìåí Ìîèñååâè÷, âñòóïèë â ðÿäû Êðàñíîé Àðìèè èïîøåë çàùèùàòü Ñîâåòñêóþ ðåñïóáëèêó îò áåëîãâàðäåéöåâ. Ìàòü, ÊàðêàíîâàÒàòüÿíà Ìàêñèìîâíà, îñòàëàñü ñ òðåìÿ äåòüìè è æäàëà ÷åòâåðòîãî. Íàøà ñòà-íèöà ïåðåõîäèëà èç ðóê â ðóêè. Òî áåëûå çàõâàòÿò âëàñòü, òî êðàñíûå ïðèäóò.Êîãäà áåëûå ñòàëè ó âëàñòè, îíè ðàññòðåëÿëè âñåõ ðàáîòíèêîâ Ñîâåòà, ðàñ-ñòðåëèâàëè è ïîðîëè âñåõ áîëüøåâèêîâ.  ñòàíèöå ëþäè ðàçäåëèëèñü íà äâàëàãåðÿ – êàçàêè è ìóæèêè. Êàçàêè áûëè çà áåëûõ, ìóæèêè, èëè èõ åùå íàçûâàëèáîëüøåâèêàìè, çà êðàñíûõ. Âîò ýòè ìóæèêè äîëæíû áûëè áåçðîïîòíî ðàáîòàòüíà êóëàêîâ áåñïëàòíî íà ïîëÿõ è äîìà.

 1918 ãîäó ìàìà ðîäèëà ìàëü÷èêà. Íà òðåòèé äåíü åå ïîãíàëè íà êóêóðóçó.Ïîãîäà áûëà ïëîõîé, ëèë õîëîäíûé äîæäü. Ìàìà ñäåëàëà íåáîëüøîé øàëàøèêè ïîëîæèëà ðåáåíêà. Êàçàê ðàçâàëèë øàëàøèê, îòõëåñòàë ìàìó ïëåòêîé, êðè÷à:“Ïóñòü áîëüøåâèê ïîäûõàåò!”

Ìàìà ïîøëà ê àòàìàíó Ìîòûùèíó ïðîñèòü îòîáðàííûå êàçàêàìè âåùè.Àòàìàí ïðèêàçàë: “Âûáðîñèòü áîëüøåâè÷êó èç õàòû íà óëèöó è äàòü åé 150øîìïîëîâ. Êòî ïóñòèò áîëüøåâè÷êó â õàòó, áóäåò ñòðîãî íàêàçàí”.

Ïîðîëè òàê: âåëè îáðå÷åííîãî íà êîíþøíþ, êëàëè íà ëàâêó, ïðèâÿçûâàëèðåìíÿìè è áèëè æåëåçíûìè øîìïîëàìè, ïîêà íå óáüþò äî ñìåðòè. Ïðèøëîâðåìÿ èäòè ìàìå íà ïîðêó, îíà íå ïîøëà è ñïðÿòàëàñü.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

351

Íå íàéäÿ ìàìó, íàñ âûãíàëè íà óëèöó. Áûëà îñåíü, ëèë äîæäü, ìû ñåëè íàçàâàëèíêó ó õàòû, ãäå æèëè äåäóøêà è áàáóøêà, è ãðîìêî ïëàêàëè. Íî÷üþ äå-äóøêà ïóñòèë íàñ â õàòó. Óòðîì îïÿòü ïðèøëè çà ìàìîé, íî îíà óñïåëà óéòè.Äåäóøêó áèëè ïðèêëàäîì äî òåõ ïîð, ïîêà ó íåãî íå ïîëèëàñü èçî ðòà è íîñàêðîâü. Äåäóøêà óìåð.

Ïîòîì êàçàêè ïîéìàëè ìàìó è ïîâåëè åå ïîðîòü. Åé äàëè 50 øîìïîëîâ, è îíàáûëà ìåðòâàÿ. Êîãäà íàì ñêàçàëè: “Äåâ÷àòà, âàøó ìàìêó áåëûå çàïîðîëè!” –ìû áåãîì òóäà. Óæàñ!!! Ìàìà ëåæàëà â ëóæå êðîâè, êðîâü ñìåøàëàñü ñ ãðÿçüþ,íèêàêèõ ïðèçíàêîâ æèçíè íå áûëî.

Íàñ ñòåãàëè ðîçãàìè, íî ìû óïàëè íà ìàìó, è íàñ íå ìîãëè îòîðâàòü. Êòî-òîïðèâåç òåëåæêó, ïîëîæèëè ìàìó íà òåëåæêó, è áåç ëîøàäè ëþäè ñàìè îòâåçëè ååê áàáóøêå. Îáìûëè, ïîëîæèëè íà ëàâêó, çàæãëè ñâå÷è, ïî îáû÷àþ îíà äîëæíàáûëà ïåðåíî÷åâàòü íî÷ü, à íà äðóãîé äåíü – õîðîíèòü. Ñîáðàëñÿ íàðîä, ïðèãî-òîâèëèñü åå âûíîñèòü, ìû ïîäíÿëè óæàñíûé êðèê. È âäðóã ìàìà îòêðûëà ãëàçà.Ìû âñå çàìåðëè, íå âåðèëè ñåáå. Äà ìàìà îæèëà, íî ïîäíÿòüñÿ íå ñìîãëà. Ååïàðàëèçîâàëî, øåâåëèëàñü òîëüêî ãîëîâà. Îíà ïðîëåæàëà ÷åòûðå ãîäà. Ìûëå÷èëè åå òðàâàìè.

Æèòü áûëî íå÷åì. Ñàìûå ìàëåíüêèå ìàëü÷èê è äåâî÷êà óìåðëè îò ãîëîäà.Ñòàðøàÿ ñåñòðà ñòàëà õîäèòü ê êàçàêàì â íàéìû, òîëüêî ÷òîáû ïðîêîðìèòüñÿ,çà êóñîê õëåáà. ß óõàæèâàëà çà ìàìîé. Íàñòóïèëî ëåòî, ïîñïåëà ïøåíèöà, áà-áóøêà ïîñîâåòîâàëà ìíå ïîéòè â ïîëå ñîáèðàòü êîëîñêè. Íî ïøåíèöà áûëà óá-ðàíà òàê, ÷òî íå áûëî íè îäíîãî êîëîñêà. Ïðèõîäèëîñü ïîä ñòðàõîì ñìåðòèäåðãàòü êîëîñêè èç êîïåøåê. ×òîáû õîçÿåâà íàñ íå âèäåëè, ìû âñòàâàëè ÷óòüñâåò è äî ñîëíûøêà óæå áûëè äîìà. Ïîìîëîòèì êîëîñüÿ, ñâàðèì êàøè, ìàìóíàêîðìèì è ñàìè íàåäèìñÿ. Ïîòîì ìíå áàáóøêà ïîñîâåòîâàëà íàìîëî÷åííûåçåðíà ïîíåñòè íà ìåëüíèöó è îáìåíÿòü èõ íà ìóêó. Êàçàêè ìåíÿ ïðîãîíÿëè,à ÷åðêåñû ñêàçàëè: “Ñïëÿøè íàóðñêóþ”. ß ñòàëà ïëÿñàòü, ïåòü. Îíè ìíå íàñû-ïÿò ïîëíóþ ñóìêó ìóêè, ÿ ðàäà. Ïðèäó äîìîé, íàïåêó ïûøåê ïðÿìî íà ðæàâîéæåëåçÿêå. Êàêîé áûë âêóñíûé õëåá!

Òàê ÿ ñòàëà õîäèòü íà ìåëüíèöó êàæäûé äåíü, òàíöåâàëà, ïåëà è ýòèì çàðà-áàòûâàëà ñåáå íà ïèòàíèå è êîðìèëà áîëüíóþ ìàòü. Ïîòîì ïðèøëè íàøè, òîåñòü ÷àñòè Êðàñíîé àðìèè. Íàì äàëè êâàðòèðó, ìàìó âûëå÷èëè, ìû ñòàëè õî-äèòü â øêîëó. Ïîòîì âñòóïèëè â ïèîíåðû, â êîìñîìîë. Îòöà áåëûå êàçíèëè. Àìû âñåé ñåìüåé òàê àêòèâíî ðàáîòàëè, âûïîëíÿëè âñå ïîðó÷åíèÿ ïàðòèè è êîì-ñîìîëà. Íàì òàê äîðîãà áûëà ýòà âëàñòü, çà êîòîðóþ ïîãèá îòåö, è ìû âûíåñëèñòîëüêî ìó÷åíèé. Íàì äàëè çåìëþ, íî îáðàáàòûâàòü åå áûëî íå÷åì.

Ïðèøëîñü îòäàâàòü çåìëþ êóëàêó. Îí ïàõàë, ñåÿë, ÷òî-òî íàì äàâàë, íîíàì íå õâàòàëî õëåáà íà ãîä. Ìàìà øëà ê êóëàêàì, áðàëà ïøåíèöó â äîëã, àïîòîì îòäàâàëà ñ ïðîöåíòàìè äà åùå è äîëæíà áûëà îòðàáîòàòü. È òàê ìûâå÷íî áûëè â êàáàëå.  1929 ãîäó íà÷àëàñü êîëëåêòèâèçàöèÿ. Êðåñòüÿíå, îñî-áåííî áîãàòûå, íå õîòåëè èäòè â êîëõîç. Íàì, áåäíîòå, äåâàòüñÿ íåêóäà, ìû

352

ѲÄ×ÅÍÍß

ïåðâûå âñòóïèëè. Êîëëåêòèâèçàöèÿ ïðîõîäèëà òàêèì îáðàçîì: Êîìñîìîëüöû,ïèîíåðû íàêàçûâàëè âñåì æèòåëÿì ïðèéòè â êëóá íà ñîáðàíèå. Íàñ çàðàíååïðåäóïðåäèëè, ÷òî âñå áåäíÿêè, êîìñîìîëüöû, ïàðòèéöû äîëæíû ñåñòü â ðàç-íûõ ìåñòàõ êëóáà è ïðè ãîëîñîâàíèè ïîäíÿòü ðóêè çà êîëõîç. Òàê ìû è äåëàëè.Êòî çà? Ìû ïîäíèìàëè ðóêè, à îñòàëüíûå ðóê íå ïîäíèìàëè. Êòî ïðîòèâ? Íåò.Ïðèíÿòî ïðåäëîæåíèå âñåì âñòóïèòü â êîëõîç.

Íî ëþäè íå øëè â êîëõîç, òîãäà íà÷àëè ñèëîé çàáèðàòü ñêîò, èíâåíòàðü. Êòîñîïðîòèâëÿëñÿ, òîãî ñàæàëè è ñåìüÿìè âûñûëàëè â Ñèáèðü. Ñ÷èòàëè èõ çëî-ñòíûìè êóëàêàìè. Ñîãíàëè ñêîò, ñòàùèëè èíâåíòàðü. Ïîìåùåíèÿ äëÿ ñêîòà íåò,êîðìà íåò, ñåìÿí äëÿ ïîñåâà íåò, ñêîò íà÷àë äîõíóòü. Íà÷àëàñü âåñíà, íóæíîáûëî ïàõàòü è ñåÿòü, à êðåñòüÿíå-êóëàêè îòêàçûâàëèñü âûõîäèòü â ïîëå.

Âûøëè ïàðòèéöû, êîìñîìîëüöû è áåäíîòà. Ñ êðàñíûìè çíàìåíàìè, ñ ïåñ-íÿìè. Ìû âçÿëè ëîøàäåé ïîä óçäöû è ïîøëè ïðîâîäèòü ïåðâóþ êîëõîçíóþ áî-ðîçäó. Êàçàêè-êóëàêè âçÿëè äóáèíêè è íà÷àëè áèòü âñåõ, êòî øåë ïî ïåðâîé áî-ðîçäå. Âûçâàëè ìèëèöèþ, ðàçîãíàëè âñåõ êóëàêîâ. Ìíîãèõ ïîñàæàëè è ñîñëàëè.Ñîçäàâàëîñü íåäîâîëüñòâî. Êóëàêè íà÷àëè óáèâàòü êîìñîìîëüöåâ, ïàðòèéöåâ,àêòèâèñòîâ, 25-òûñÿ÷íèêîâ.

Ðàáîòà â êîëõîçå íå ëàäèëàñü. Òðàêòîðîâ åùå íå áûëî, ëþäè íå õîòåëè ðà-áîòàòü, ñ÷èòàÿ: “ýòî íå ìîå”. Ïîëÿ çàðîñëè ñîðíÿêàìè. Ñîçäàëè êîììóíó “Òåí-ãèíñêèå âñõîäû”, â íåå âîøëà ÷àñòü ñòàíè÷íèêîâ. Ñòàùèëè âñå â êó÷ó. Ñêîòïîäîõ, ïàõàòü áûëî íå÷åì, ëþäè íå çíàëè, ÷òî äåëàòü. Êîììóíà íåäîëãî ñóùå-ñòâîâàëà, ðàçâàëèëàñü. Îñòàëñÿ êîëõîç èì. Óðþïèíà.

ß ïîäðîñëà, â 1932 ãîäó ìåíÿ êîìñîìîëüñêàÿ îðãàíèçàöèÿ ïîñëàëà ó÷èòüñÿâ Óñòü-Ëàáèíñêèé ïåäàãîãè÷åñêèé òåõíèêóì.  òîò ãîä óðîæàé áûë ñðàâíè-òåëüíî õîðîøèì, ìû ïîëó÷èëè ïøåíèöó íà òðóäîäåíü, è ëþäè, íå âñòóïèâøèå âêîëõîç, òîæå ñîáðàëè óðîæàé. Íà÷àëè âûïîëíÿòü ïëàí õëåáîçàãîòîâîê. Âûïîë-íèëè âñå ïëàíû. Äàëè íåñêîëüêî âñòðå÷íûõ ïëàíîâ. Âûãðåáëè ó âñåõ âñå, ÷òîáûëî. Áûëè ñîçäàíû êîìñîäû èç 25 ÷åëîâåê – ÷ëåíû ïàðòèè, êîìñîìîëüöû èàêòèâèñòû, çèìîé îíè ñòàëè õîäèòü ïî äâîðàì è çàáèðàòü ïîñëåäíåå. Áðàëèçåðíî, ëåçëè â ïîäâàë, áðàëè êàðòîôåëü, êàïóñòó, ïîìèäîðû, èç ïå÷è áðàëè ëå-ïåøêè è õëåá. Ëîìîì ëîìàëè ïå÷è, ðûëè â äîìå ÿìû, ðàçáèâàëè ñòåíû – èñêàëèõëåá. Ýòî áûë ïîëíûé ãðàáåæ è ðàçáîé. Ëþäè íåíàâèäåëè ýòè êîìñîäû, áðàëèïàëêè è ãíàëè ñî äâîðà, íî çà ýòî ñàæàëè è ññûëàëè â Ñèáèðü. Ìåíÿ ïîòðÿñ îäèíñëó÷àé. Ó õîçÿèíà çàáðàëè êîðîâó, ëîøàäü, âåùè, à ó íåãî äî÷ü áûëà áîëüíàÿòóáåðêóëåçîì. Òàê èç-ïîä íåå âçÿëè âñþ ïîñòåëü, îñòàâèëè åå íà ãîëûõ äîñêàõ.Îíà âñòàëà è íà÷àëà êàøëÿòü, èçî ðòà ïîøëà êðîâü. Îíà ñêîðî óìåðëà. ß îòêà-çàëàñü ðàáîòàòü â êîìñîäå – ìåíÿ èñêëþ÷èëè èç êîìñîìîëà, ïðèøèëè ìíåÿðëûê “ñàáîòàæíèöà”.

Çèìîé íà÷àëñÿ ñïëîøíîé ãîëîä, ëþäè óìèðàëè ñåìüÿìè.  ó÷èëèùàõ ñòóäåí-òàì äàâàëè 700 ãðàììîâ õëåáà-ñóððîãàòà. ß êàæäóþ íåäåëþ õîäèëà äîìîé,30 êèëîìåòðîâ ïåøêîì, è íîñèëà ñýêîíîìëåííûé õëåá ìàìå, ÷òîáû ñïàñòè åå îò

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

353

ãîëîäà. Ìîÿ ïîäðóãà æèëà â ñòàíèöå Íîâî-Ëàáèíñêîé, ÿ äîëæíà áûëà ê íåé çàéòè,è ìû âìåñòå ïîøëè áû â ó÷èëèùå. Îíà æèëà îêîëî êëàäáèùà. Âäðóã ÿ óñëûøàëàñòîíû è ïîøëà íà çâóê. ß óâèäåëà îãðîìíóþ ÿìó, à â íåé êîïîøèëèñü è ñòîíàëèïîëóæèâûå ëþäè. Ëåçëè äðóã íà äðóãà è èçäàâàëè ñòðàøíûå âîïëè.

Ìåíÿ îõâàòèë óæàñ, ÿ áðîñèëàñü áåæàòü. Áåæàëà è âñþ äîðîãó ïëàêàëà.Ïðèøëà â îáùåæèòèå, ðàññêàçàëà äåâî÷êàì. Ìû ïîäíÿëè òàêîé ïëà÷, âñå äóìà-ëè î ñâîèõ ðîäíûõ, íå ïîñòèãëà ëè èõ òàêàÿ ó÷àñòü. Óòðîì ìåíÿ âûçâàëèê äèðåêòîðó. ß ðàññêàçàëà, êàê áûëî. Ó äèðåêòîðà íàõîäèëñÿ ìèëèöèîíåð, îíçàêðè÷àë: “Òû ÷òî, çàíèìàåøüñÿ ñàáîòàæåì? Èñêëþ÷èòü èç ó÷èëèùà êàê ñàáî-òàæíèöó!” Ìåíÿ âûðó÷èëè äèðåêòîð, Öýïëÿ Ýäóàðä Ôðàíöåâè÷, è çàâó÷, Áîò-âèíêî Íèêîëàé Åâñòàôüåâè÷. Íî ñòðîãî-íàñòðîãî ïðåäóïðåäèëè, ÷òîáû ìîë÷à-ëà, è âçÿëè ñ ìåíÿ ïîäïèñêó. Êàê ìåíÿ íå ïîñàäèëè, íå çíàþ. Âîò ÿ âñþ æèçíüè ìîë÷àëà. Ðòà íåëüçÿ áûëî îòêðûòü.

Ëþäè ïîåëè êîøåê, êðûñ, ìûøåé, ëÿãóøåê, åëè âñå, ÷òî ìîæíî.  ñòàíèöåÒåíãèíñêîé æèëà îäíà ñåìüÿ – æåíùèíà ñ òðåìÿ äåòüìè. Ýòà æåíùèíà, äîâå-äåííàÿ ãîëîäîì äî áåçóìèÿ, óáèëà ñâîþ ìàëåíüêóþ äî÷ü è ïèòàëàñü åå ìÿñîì.Áðîäÿ÷àÿ ñîáàêà âûòàùèëà ãîëîâó äåâî÷êè è ñ ãîëîâîé ïðîáåæàëà ïî ñòàíèöå.Òàê æèòåëè óçíàëè, ÷òî ñëó÷èëîñü ñ ýòîé äåâî÷êîé. Æåíùèíà ýòà óìåðëà, ôàìè-ëèþ åå ÿ íå ïîìíþ.

Äî ÷åãî áûë äîâåäåí íàðîä – ýòî óæàñíî. Âåñíîé 1933 ãîäà íàñ, ñòóäåíòîâ,ïîñëàëè ëèêâèäèðîâàòü íåãðàìîòíîñòü ñðåäè çàêëþ÷åííûõ â òþðüìå.  êàìå-ðàõ áûëî íàáèòî íàðîäó, êàê ñåëüäåé â áî÷êå. Âñå ñòîÿëè âïëîòíóþ äðóãê äðóãó. Íè ñåñòü, íè ëå÷ü íåëüçÿ áûëî. Òóò æå ñòîÿëà ïàðàøà, êóäà îíè èñïðàæ-íÿëèñü. Çëîâîííûé çàïàõ, äóõîòà, íå õâàòàëî êèñëîðîäà. Áîëåå ñëàáûå óìåðëèñðàçó. Ìåíÿ óâèäåëè íàøè ñòàíè÷íèêè, ïëà÷óò, öåëóþò ìåíÿ, ñïðàøèâàþò î ñâî-èõ äåòÿõ è áëèçêèõ – æèâû ëè îíè. ß âìåñòå ñ íèìè íàïëàêàëàñü, ïîòîì ïîøëàê äèðåêòîðó, ðàññêàçàëà âñå è î÷åíü ïðîñèëà áîëüøå íàñ òóäà íå ïîñûëàòü.Áîëüøå íàñ â òþðüìó äëÿ ëèêâèäàöèè íåãðàìîòíîñòè íå ïîñûëàëè.

 1934 ãîäó ÿ çàêîí÷èëà ïåäàãîãè÷åñêîå ó÷èëèùå, ìåíÿ ïîñëàëè ðàáîòàòüâ ñòàíèöó Íåêðàñîâñêóþ ó÷èòåëüíèöåé íà÷àëüíûõ êëàññîâ, ãäå ÿ ïðîðàáîòàëàâñþ æèçíü.

ß íèêîãäà íèêîìó îá ýòîì íå ðàññêàçûâàëà. Âàì íàïèñàëà âñå, ÷òî çíàëà.Âñïîìíèëà âñå óæàñû òîãî âðåìåíè, è ñàìîé ñòàëî ñòðàøíî. Êàê òîëüêî ìûâûæèëè?

Ñåëüñêàÿ æèçíü. – 1989. – 6 èþëÿ.

354

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÏÅÒÐÎÂί Ìàði¿,1928 ð. íàðîäæåííÿ

(ì. Çíàì’ÿíêà Îäåñüêî¿ (íèí³ Ê³ðîâîãðàäñüêà) îáë.)

ÁIÄÓÂÀËÀ ÂÑß ÓÊÐÀ¯ÍÀß íàðîäèëàñÿ 1928 ðîêó. Ï’ÿòèði÷íîþ äiâ÷èíêîþ âèõîâóâàëàñÿ â êîëãîñïíî-

ìó äèòñàäêó â ñ.Áîâòèøêà Îëåêñàíäðiâñüêîãî ð-íó íà ʳðîâîãðàäùèí³. Ðàç íàäåíü ¿ëè ðiäêèé êóëiø áåç ñîëi. Íàøèìè “ñíiêåðñàìè” áóëè ïàñëüîí òà “êàëà÷è-êè”, æóéêàìè – ìîëîäi âèøíåâi ëèñòî÷êè. Ìîÿ ðîäèíà æèëà áiëÿ ÿðó. Òîæ ÷àñòîäîâîäèëîñÿ áà÷èòè, ÿê äîðîñëi äÿäüêè ñêèäàëè òóäè, ìîâ äðîâà, òðóïè ïîìåðëèõç ãîëîäó. ßê çàäóáiëi òiëà ïàäàëè é óäàðÿëèñÿ îäíå îá îäíå, ÿ ÷óëà íàâiòü óâi ñíi,çäðèãàëàñÿ é ïëàêàëà.

Êîëè íàñòàâ ÷àñ iòè äî øêîëè, â ìåíå íå áóëî íi îäÿãó, íi âçóòòÿ. Îäíîãîðàçó, êîëè ìàòè âäîñâiòà ïiøëà íà êîëãîñïíi áóðÿêè, ÿ ñàìà ïîøèëà ñîái ñïiäíè÷êóç ìàðëi, ùî ñëóãóâàëà çàâiñîþ äî ïiäïi÷÷ÿ. Íå òiëüêè ÿ áóëà òàêîþ. Âñå ñåëî.Âåñü ðàéîí. Âñÿ Óêðà¿íà. Òåïåð ìåøêàþ íà âóëèöi, ùî íîñèòü iì’ÿ Ïåòðîâ-ñüêîãî...

Ìåð Îäåñè Åäóàðä Ãóðâiö – ºâðåé. Òà âií ïðîéíÿâñÿ áîëÿìè íàøîãî íàðîäó,íà ùî íå çäàòíi êåðiâíi ÿíè÷àðè, ìàíêóðòè. Ãàäàþ, âií êåðóâàâñÿ ëþäÿíiñòþé ïîðÿäíiñòþ, îòîæ ç éîãî iíiöiàòèâè çìiíåíî â ìiñòi âñi ñîâºòñüêi òîïîíiìè.

À ìè? ßêèé ñîðîì...Íàðîäíà ãàçåòà. – 1997. – ¹ 4.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÅÒÐÓÍßÊ Ìà𳿠Ãðèãîð³âíè,

1928 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Áóëàõ³âêà Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

 1933-ìó ð. ìåí³ áóëî âñüîãî 5 ðîê³â. Îäíå çàïàì’ÿòàëîñÿ: äóæå õîò³ëîñÿ¿ñòè, à òîìó ÿ âåñü ÷àñ ïðîñèëà ó ìàìè õî÷ áè ìàëåñåíüêèé øìàòî÷îê õë³áà.

Ìîÿ ìàìà ðîçïîâ³äàëà ïðî ñòðàõ³òòÿ ãîëîäîìîðó 1933 ð. Ëþäè ïàäàëè, ÿêïîëîâà, äå õòî éøîâ, òàì ³ ïàäàëè íà õîäó â³ä ãîëîäó. Óðîæàé â òîìó ðîö³ áóâäîáðèé, àëå í³÷îãî ç òîãî óðîæàþ ëþäè íå îäåðæàëè. Òà ìàëî òîãî, çàáèðàëè âëþäåé âñå, ùî â íèõ áóëî. Çàãëÿäàëè êðóãîì, ïî âñ³õ êóòî÷êàõ, ïðèï³÷êàõ ³ çàï³÷-êàõ. ² ÿêùî çíàõîäèëè õî÷ ìàëåñåíüêèé âóçëè÷îê ÷è òî êâàñîë³, ÷è òî ãàðáóçîâî-ãî íàñ³ííÿ, ÷è ùå ùîñü – çàáèðàëè âñå. Ùå õ³áà ùî õòîñü çóì³â õî÷ ùî-íåáóäüçàêîïàòè, ³ íå çíàõîäèëè øóêà÷³ ñõîâàíêè, îòî é ðàä³ëè ëþäè òîìó.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

355

Ãîâîðÿòü, ùî õîò³ëè çíèùèòè óêðà¿íñüêó íàö³þ.Äóæå áàãàòî ëþäåé óìèðàëî. Ãîëîä çàáèðàâ, íå äèâëÿ÷èñü, ÷è äîðîñë³, ÷è

ìàë³, ÷è ñòàð³. Ìåðòâ³ ëþäè âàëÿëèñü âñþäè: íà âóëèöÿõ, íà ïîäâ³ð’ÿõ, â õàòàõ³ äå ò³ëüêè ¿õ íå áóëî…

Ëþäè íà÷å ïîäóð³ëè â³ä ãîëîäó, îáêðàäàëè îäèí îäíîãî. Áóâ òàêèé âèïàäîê.Ƴíêà çà ïð³çâèùåì Áàðîøêà ïðîäàëà ìàéæå çà áåçö³íü ñâîþ êîð³âêó, ùîá êóïè-òè õî÷ ÿêèõîñü êðóï³â äëÿ ñèíà íà ñóïèê. Äî íå¿ â õàòó çàë³çëè 2 õëîïö³-îäíîñåëü-÷àíè-áóëàõ³â÷àíè, ïîð³çàëè ¿¿ (äóìàþ÷è, ùî çàð³çàëè äî ñìåðò³), çàáðàëè â íå¿ ò³ãðîø³. Ƴíêà âèæèëà, àëå ñèíîê ïîìåð. À â ñóñ³äíüîìó ñåë³ ìàòè ïîñëàëà õëîï-÷èêà äî ñâ êóìè ùîñü â³äíåñòè. Òà ÷åêàëà, ÷åêàëà éîãî äîäîìó, à éîãî âñåíåìà. ϳøëà øóêàòè ³ çíàéøëà ó êóìè ïîðóáàíîãî íà êóñî÷êè, à â êàçàí³ óæåìàéæå çàêèï³ëà âîäà, ùîá âàðèòè éîãî…

Òÿæêèé òîä³ áóâ ÷àñ. Ìàìà æèëà òîä³ á³ëÿ êëàäîâèùà ³ áà÷èëà, ÿê áàãàòîçàêîïóâàëè ìåðòâèõ – ïî äåê³ëüêà òðóï³â â îäíó ÿìó.

Çàïèñàëà À.̳íåíêîâà.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÅÒÞÕÀ Ìèêîëè Àðòåìîâè÷à,

1926 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Êóáëè÷ Òåïëèöüêîãî ð-íó ³ííèöüêî¿ îáë.)

ϳä ÷àñ ãîëîäîìîðó 1932–1933 ðîê³â íàøà ðîäèíà ìåøêàëà â ñ.Êîðà-áåë³âêà Ãàéñèíñüêîãî ð-íó íà ³ííè÷÷èí³. Áàòüêî áóâ ïðàöüîâèòîþ ëþäèíîþ,³ òîìó ìè æèëè íåïîãàíî. Àëå îäíîãî äíÿ äî íàøî¿ õàòè ïðèéøëè ÿê³ñü ëþäè³ íàêàçàëè áàòüêîâ³, ùîá â³ääàâ âñþ íàøó õóäîáó. Ïîò³ì çàë³çëè íà ãîðèùå, ïîâè-òÿãàëè çâ³äòè óñå çåðíî, ùî òàì ñóøèëîñÿ. Ç ëüîõó ïîâèíîñèëè ä³æêó çàñîëåíîãîì’ÿñà ³ âñ³ îâî÷³, ÿê³ ìî¿ áàòüêè íàãîòóâàëè äî çèìè.

 íàøî¿ ðîäèíè çàëèøèëîñÿ ëèøå 2 ì³øêè çåðíà òà êîðîâà. À ÷îìó âîíèçàëèøèëè êîðîâó, ÿ íàâ³òü é äîñ³ íå çíàþ. Òî áóëî ñõîæå íà ÿêåñü ÷óäî. Çâ³ñíîäëÿ íàøî¿ ðîäèíè ç 5 ÷îëîâ³ê (áàòüêà, ìàòåð³, òðüîõ ñèí³â) òå, ùî çàëèøèëîñÿ,áóëî ïðÿìî¿ äîðîãîþ äî ãîëîäó. Àëå ñàìå ñòðàøíå áóëî ïîïåðåäó.  íàøîìóñåë³ âñ³õ îáäåðëè äî îñòàííüîãî ì³øêà çåðíà ÷è â³äðà êàðòîïë³. Êîëè ïî÷àâñÿãîëîä, ìè ãîäóâàëèñÿ ò³ëüêè ìîëîêîì íàøî¿ êîðîâè. À ç òèõ äâîõ ì³øê³â çåðíà,ùî çàëèøèëèñÿ, áàòüêî îäèí çàõîâàâ, à ç äðóãîãî çðîáèëè áîðîøíî. Ìàòè ïîòðî-õó äîäàâàëà òîãî áîðîøíà äî ïåðåìåëåíî¿ êóêóðóäçè òà ïåêëà ìàëåíüê³ êîðæè-êè. Îò òàê ìè õàð÷óâàëèñÿ. Òà ÿ íå çíàâ, ùî êî¿ëîñÿ íàâêðóãè, áî çàõâîð³â ³ íåâèõîäèâ ç õàòè. À â ñåë³ â òîé ÷àñ âèðóâàâ ñòðàøíèé ëþòèé ãîëîä. ² òåïåð ìåí³íå äèâíî, ÷îãî äî íàñ ÿêîñü óâ³ðâàëàñÿ þðáà ñòðàøíèõ ðîçëþ÷åíèõ ëþäåé, ÿê³

356

ѲÄ×ÅÍÍß

âáèëè ìîãî áàòüêà, ïåðåãîðíóëè ó õàò³ óñå çíèçó äîãîðè ³ çàáðàëè ì³øîê çàõîâà-íîãî çåðíà, êîðîâó òà áîðîøíî.

Ìàòåð³ îäí³é áóëî äóæå òÿæêî ãîäóâàòè òðüîõ õëîïö³â. ² òîìó ìè äîïîìàãà-ëè ¿é, ÿê ìîãëè. Òà ùî ìîãëè õëîïö³ ïî 10 òà 7 ðîê³â? ß ç áðàòàìè õîäèâ ïî ïîëÿõ,çáèðàâ ìåðçëó êàðòîïëþ, çåðíÿòêà. Âñå, ùî íàì ùàñòèëî ç³áðàòè, íåñëè äîäî-ìó. Íàâåñí³ áóëî òðîøêè ëåãøå – ïî÷àëèñÿ òðàâè. Ìàòè ãîòóâàëà íàì êðîïèâ’ÿ-íèé áîðù. ̄ ëè ìè ð³äêî, ³ òîìó ì³é ñòàðøèé áðàò çàõâîð³â, ëåæàâ ñëàáèé äåê³ëüêàì³ñÿö³â, ïîêè íå ïîìåð. Òàê, ÷åðåç òîé ãîëîä íàøà ðîäèíà âòðàòèëà áàòüêà³ ñèíà.

[ϳäïèñ] Ì.ÏåòþõÇàïèñàâ Ñ.Ëàâðèíåíêî.

1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÈËÈÏ’ÞÊÀ Äåì’ÿíà Âàñèëüîâè÷à,

1910 ð. íàðîäæåííÿ(Êè¿âùèíà)

 1932-ìó õë³áà ó ëþäåé áóëî âäîñòàëü. Àëå Êîìïàðò³ÿ âèãàäàëà äóæå âè-ñîê³ ïîäàòêè, îñîáëèâî áàãàòî òðåáà áóëî çäàâàòè äåðæàâ³ õë³áà. Âèêîíàëà ëþ-äèíà ïëàí, íàïðèêëàä, çäàëà 2 öåíòíåðè. Íàñòóïíîãî äíÿ âèìàãàþòü ùå öåíòíåðçäàâàòè. Çàâ³ç ùå öåíòíåð. Äàë³ çíîâó íàêàç: çäàâàé ùå, äå õî÷ áåðè. Õòî õèòð³-øèé áóâ, çäîãàäàâñÿ øâèäêî, ùî õîâàòè òðåáà. Àëå òàê ï³øëè ïî äâîðàõ òðóñèòè!Ëþäè çàëèøàëèñÿ áåç çåðíèíè, áåç êàðòîïëèíè, áåç êâàñîëèíè...

Ó Êèºâ³ â³äêðèâñÿ êîìåðö³éíèé ìàãàçèí, äå õë³á ïðîäàâàëè, òî õòî ìàâ ÿêóêîï³éêó, ¿çäèâ. Òà õë³á áóâ äóæå äîðîãèé. Áóâàëî, ïðè¿çäèëè, øóêàëè òîãî õë³áà, àâðàíö³, ÿê ðîçâèäíèòüñÿ, ò³ëüêè òðóïè ïî Õðåùàòèêó âàëÿëèñÿ. ̳ë³ö³ÿ ìàøèíîþçàáèðàëà ¿õ ³ êóäèñü âèâîçèëà. Àëå ïî ñåëàõ ãîëîäóâàëè á³ëüøå. Áóâàëî, çàõî-äèø ó ñåëî, ó ïåðøó âóëèöþ, à íà í³é ïîñåðåäèí³ õðåñò ñòî¿òü, ÷îðíîþ ãàí÷³ðêîþïåðåâ’ÿçàíèé – öå îçíà÷àëî, ùî ñåëî âèìåðëî ïîâí³ñòþ, æîäíî¿ æèâî¿ äóø³â íüîìó. Áóëî áàãàòî îòàêèõ ñ³ë – öâèíòàð³â. À òîé õë³á, ùî ó ëþäåé çàáðàëè,ïîçñèïàëè ó ÿê³ñü êîìîðè, çåðíî òå ç³ãð³ëîñÿ ÷è, ÿê ó íàñ êàæóòü, ãîð³ëî, ³ éîãîâèñèïàëè ó Äí³ïðî. À ëþäè ¿ëè êîò³â, ñîáàê. Òà íàâ³òü ëþäåé, áóëè ö³ë³ áàíäè, ùîëîâèëè æ³íîê òà ä³òåé. Àáî é ïðîñòî çäè÷àâ³ë³ ëþäè, ùî áîæåâîë³ëè â³ä ãîëîäó.Ëþäèíà ïðîñòî íå ìèñëèëà, ùî ðîáèòü. Äîâåëè äî òàêîãî Ñòàë³í ³ Êîìïàðò³ÿ. Öåñïåö³àëüíî çðîáèëè. Ó Ãðó糿 áóëî, ìàáóòü, êðàùå, íàø³ ïðîâ³äíèêè-çàë³çíè÷íèêèïðèâîçèëè çâ³äòè ìóêó, ì’ÿñî, ãðå÷êó. ß â òîé ÷àñ æèâ ó Êèºâ³ ó ïðîâ³äíèêà íàêâàðòèð³, ìåíå êîëãîñï â³äïðàâèâ íà êóðñè. À ïîò³ì æèâ íà Æèòîìèðùèí³, òîé òàì ãîëîä áóâ. Ëþäè õîäèëè ç ïàëè÷êàìè, ùîá íå âïàñòè. Ó ìåíå â³ä ãîëîäó

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

357

ïîìåðëî ø³ñòü ñåñòåð. Øåñòåðî! Äåñÿòåðî íàñ áóëî, ÷åòâåðî âèæèëî. Îòàê áó-äóâàëè ìè ñîö³àë³çì. Ó 31-ìó ïîñèëàëè ç ðàéêîìó êîìïàðò³¿ ñåêðåòàð³â íà ñåë³àã³òóâàòè çà êîëãîñï. Ìîâëÿâ, çäàâàéòå ó êîëãîñï âñå, ùî ó âàñ º. Ëþäè ïèòà-þòü: “À ç ÷èì æå ìè ëèøèìîñÿ?” “Ç êîëãîñïîì”, – êàçàëè. Ëþäè ÷èíèëè îï³ð. Òîùî ðîáëÿòü á³ëüøîâèêè? Òðîõè çàìîæí³øèõ, òàêèõ, ùî ìàëè ñ³÷êàðêè àáî â³òðÿ-êè, ÷è ùå ùîñü òàêå, âèêèäàëè ç õàò ³ âèñåëÿëè êóäèñü äàëåêî. Íà ñòàíö³þ ¿õ,ó âàãîí – ³ íà ϳâí³÷, ç ìàëèìè ä³òüìè, áåç ìàéíà. Ðîçïðàâèëèñÿ îòàê, ïîñòðàõàëèëþäåé, à âîíè âñå îäíî íå éäóòü ó êîëãîñïè. Òî äàâàé ïîäàòêè íàêëàäàòè, òàòàê³, ùî é íå ïðîäèõíåø. Ãðîøåé ó ñåëÿí íå áóëî, çàðïëàòè íå ïëàòèëè, ïî÷àëèâîíè ïðîäàâàòè âñå, ùî â êîãî áóëî, àáè ö³ ïîäàòêè âèïëàòèòè. Ïîçáóâàëèñÿëþäè âñüîãî, à â êîëãîñïè íå éäóòü. Òî òîä³ õë³áîçàãîò³âëåþ çàäóøèëè – çåðíîçàáðàëè ³ ãîëîä çðîáèëè. Áðèãàäè êîìñîìîëüö³â ³ ïàðò³éö³â ³ç çàë³çíèìè øòèðÿìèõîäèëè, ïåðåâ³ðÿëè çåìëþ, âèòðóñèëè ³ç ñ³ë âñå ³ öèì ïðèðåêëè íàðîä íà ãîëîä.̳æíàðîäíèé ×åðâîíèé Õðåñò ïðî öå çíàâ, òà Ñòàë³í ñâ³òó áðåõàâ, ùî öå, ìîâ-ëÿâ, íà ì³ñöÿõ ïåðåãèíè, òðàïëÿþòüñÿ äóðí³ âèêîíàâö³, ó íèõ â³ä óñï³õó çàïàìîðî-÷èëîñÿ â ãîëîâ³.

À ëþäè òàêè â êîëãîñïè ï³øëè, áî ä³âàòèñÿ áóëî í³êóäè, çåìëþ â íèõ çàáðà-ëè. Çà äåíü çàðîáëÿëè ïî òðèñòà ãðàì³â ïîñë³äó, òàê íàçèâàëè òå çåðíî, ÿêå áóëîâ³äõîäàìè, áî êðàùå çåðíî çàáèðàëè íà ïîñ³âíó. ² çà òå ðîáèëè ö³ëèé äåíü. Òàêìè áóäóâàëè ñîö³àë³çì.

³ñíèê Ñêâèðùèíè. – 1994. – 2 ëèïíÿ.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÈÐÎÃÀ Ìèõàéëà Òàðàñîâè÷à,

1919 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Íîâîâ’ÿç³âêà íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³)

 ñòðàøí³ ðîêè ãîëîäîìîðó ìè ¿ëè ëîáîäó, êðîïèâó, ëîâèëè ÿù³ðîê, õîâðàøê³â,¿æàê³â. Âåñíîþ 1933 ðîêó áóëî ÷îãîñü áàãàòî ÿù³ðîê, ¿õ âàæêî áóëî âï³éìàòè, àëåìè ñòàðàëèñÿ, ïîò³ì ïåêëè ¿õ íà âîãíèù³, ä³ëèëè ì³æ ñîáîþ ³ ¿ëè. Ìè, ä³òè, áóëèñòðàøí³: íà âèñîõëèõ í³æêàõ – âåëè÷åçí³ æèâîòè. Îäèí ç áðàò³â ñïóõ ³ ïîìåð. Ìèõîäèëè íà ñêîòîìîãèëüíèê ³ ¿ëè ì’ÿñî, ÿêå çíàõîäèëè, õî÷à âîíî äóæå íåïðèºìíîïàõëî. Äóæå ÷àñòî ëîâèëè ñèëêàìè ð³çíèõ ïòèöü.

Çàïèñàâ ².Æåâæèê.1998 ð.

358

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÏÈÑÀЪÂί Þ볿 ²âàí³âíè,

1913 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê)

Íàðîäèëàñü ÿ ó ñ.Ìîëî÷àíñüêå. Âîíî òàêîæ ìàëî íàçâó Ãàëüïøòåéí. Öåáóëî îáóìîâëåíî òèì, ùî öå ñåëî áóëî öåíòðîì í³ìåöüêîãî íàö³îíàëüíîãî ðàéî-íó. Íàøå ñåëî áóëî çàñåëåíî, â îñíîâíîìó, í³ìöÿìè. Êîëåêòèâ³çàö³ÿ, ÿê çâ³ñíî,ïðîâîäèëàñü íàñèëüíèöüêèìè øëÿõàìè, ðåøòó æ í³ìö³â ç ñåëà âèâåçëè íàñèëü-íèöüêèìè æ øëÿõàìè íà ϳâí³÷. Ïîëîâèíà õàò çàëèøèëàñÿ ïîðîæí³ìè, äî íèõìàëè ïðèáóâàòè óêðà¿íñüê³ ÷è ðîñ³éñüê³ ñåëÿíè.

Ãîëîäóâàííÿ ïî÷àëîñÿ ó 1932 ð. â³äðàçó æ ï³ñëÿ æíèâ.  êîëãîñïíèê³â áóëàõî÷ ÿêàñü ìîæëèâ³ñòü ðÿòóâàòèñÿ ãîðîäèíîþ, â÷èòåë³ (ÿ òîä³ ñàìå â÷èòåëþâà-ëà) òà ðîá³òíèêè ì³ñöåâîãî çàâîäó ñ³ëüñüêîãîñïîäàðñüêèõ ìàøèí çàëèøèëèñÿíà âëàñíó äîëþ. Ñâ³é ïîðÿòóíîê çíàõîäèëè, îòðèìóþ÷è 200 ã õë³áà íàéã³ðøî¿ÿêîñò³ òà 1 ë êàïóñòÿíî¿ þøêè íà äåíü. Ïóõë³ ëþäè áóëè ïåðåä Íîâèì ùåðîêîì, ïî÷àëîñÿ ìàñîâå âèìèðàííÿ, çäåá³ëüøîãî öå òîðêàëîñÿ ðîá³òíèê³âçàâîäó òà ¿õ ðîäèí.

Ìàþ÷è â òîé ÷àñ ÷îëîâ³êà òà äâîõ ä³òåé, ÿ íå ïîìåðëà â³ä ãîëîäó. ² ....ðîäèíà òàêîæ ëèøå çàâäÿêè òîìó, ùî äàëåê³ ðîäè÷³ ç-çà êîðäîíó ìàëè ìîæ-ëèâ³ñòü ïåðåñèëàòè ïðîäóêòè õàð÷óâàííÿ íàì ÷åðåç ìåë³òîïîëüñüêèé “òîðãñ³í”.Ïî ñàäêàõ â íàøîìó ñåë³ âìèðàëî áåçë³÷ íåâ³äîìèõ ñåëÿí, ùî éøëè çäåá³ëüøîãîç Êðèìó, Àçîâñüêîãî óçáåðåææÿ, Êóáàí³ ó ïîøóêàõ õë³áà.

ͳìö³ – êîëãîñïíèêè ç ñ. Ìîëî÷àíñüêå æîðñòîêî íå ãîëîäóâàëè. Íå âìèðàëèìàñîâî, áî ç áëàãîä³éíîãî òîâàðèñòâà (ùî â ͳìå÷÷èí³) îäåðæóâàëè áåçêîø-òîâí³ ïàêóíêè ç õàð÷àìè. Âñ³õ, êîòð³ 1933 ð. êîðèñòóâàëèñÿ äîïîìîãîþ ç áîêóͳìå÷÷èíè, âèâîçèëè ç òåðèòî𳿠Óêðà¿íè ö³ëèìè ðîäèíàìè. Ìåí³ íå âäàëîñÿ óíèê-íóòè àðåøòó, áî ÍÊÂÑ îäåðæàííÿ ïîä³áíî¿ äîïîìîãè ðîçö³íþâàëî ÿê çëî÷èí íàêîðèñòü ³íîçåìíî¿ äåðæàâè.

Çàïèñàâ Î.Êàëþæíèé.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßϲÃÓÐÍÎÂί Ãàëèíè Ìèêîëà¿âíè,

1912 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê)

Ñåé÷àñ ìíå 86 ëåò. Âñïîìèíàþ îäèí ñëó÷àé, ñâÿçàííûé ñ ðàñêóëà÷èâàíèåìêðåñòüÿíèíà Ïåòðà â ñåëå, ãäå ÿ òîãäà æèëà (íàçâàòü ñåëî îòêàçàëàñü. –

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

359

Óïîðÿäíèêè). Òîò êðåñòüÿíèí áûë ïðåñòàðåëûì.  åãî õàòå êîìèññèÿ, âåðîÿòíî,íàøëà çåðíî. Ïðèåõàë âûåçäíîé ñóä è êðåñòüÿíèíà ñóäèëè. È íèêòî èç îäíîñåëü-÷àí íå îïðîâåðã îáâèíåíèå, íå âñòàë íà åãî çàùèòó. Õîòÿ òîò è âûñòóïàë â ñâîåîïðàâäàíèå. Âî âðåìÿ ñóäà ìíîãèå ïëàêàëè. Âèäèìî, îäíîñåëü÷àíå çíàëè, ÷òîÏåòð íå âîð, íî ïîáîÿëèñü ñêàçàòü ïðàâäó. Ïåòðó òîãäà íåîáõîäèìî áûëî ñäàòü2 ïóäà çåðíà, à â ñëó÷àå åãî íåcäà÷è èìóùåñòâî åãî ìîãëî ïîéòè íà ðàñïðîäàæó.

Âî ìíîãèõ õàòàõ ñèäåëè îïóõøèå îò ãîëîäà ëþäè, à âåñíîé ñòàëè ïîìèðàòü.Âåñíîé çåìëþ îáðàáàòûâàëè âñå, êòî ìîã, õîòÿ íà òðóäîäíè ïîëó÷àëè ãäå-òî ïî600 ã ìóêè.

Çàïèñàëà Î.Ìàéáàõ.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßϲÄÄÓÁÍί Îëåêñàíäðè Ãðèãîð³âíè,

1927 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Áîðîäà¿âêà Âåðõíüîäí³ïðîâñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

 1933-ìó ìåí³ áóëî 6 ðîê³â, à áðàòèêó 3, êîëè ïîìåðëè ç ãîëîäó ä³ä, áàáóñÿ,áàòüêî ³ ìàìà. Òàê ÷³òêî çàïàì’ÿòàëîñÿ: ìàìà ñóøèòü ëóøïàéêè ç áóðÿêà, çì³øóºç ïîëîâîþ ³ ïå÷å êîðæ³. Îò óæå ïî÷àëè êîñèòè õëåá, ³ ç ïåðøîãî âðîæàþ íàìîëî-òèëè ìóêè, ñïåêëè õë³áà, â êîëãîñï³ é äàâàëè ëþäÿì. Öå áóëî ë³òî 1933 ð. Àëåìàìà áóëà âæå ïóõëà, òîé õë³á ¿¿ íå âðÿòóâàâ. À íàñ ç áðàòèêîì çàáðàëè äîäèòÿ÷èõ ÿñåë ïðè êîëãîñï³. ×åðåç ð³ê ³ áðàòèê ïîìåð. Ëèøèëàñÿ ÿ íà ñâ³ò³ ñàìà...

Ó ÿñëàõ ìè (ñèðîòè) æèëè àæ äî â³éíè.  1941 ð. íàñ ðîçäàëè ïî ðîäè÷àõ.Âæå ïîò³ì ³ âñå ñâîº æèòòÿ ÿ í³êîëè ³ í³äå íå ÷óëà ïðî òîé ñòðàøíèé ãîëîä,

ÿêèé îñèðîòèâ ³ ìåíå ³ ùå òèñÿ÷³ ³ òèñÿ÷³ ä³òåé, çàáðàâ ó ìîãèëó ñò³ëüêè ëþäåé.Çàáóòè ïðî öå íå ìîæíà.

1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßϲÄÎÏÐÈÃÎÐÈ ²âàíà Àíäð³éîâè÷à,

1921 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Õàðê³â)

Ìî¿ áàòüêè áóëè ñåëÿíàìè, ÿê³ ïîìåðëè â³ä ãîëîäó òîãî çëîùàñíîãî 1933 ð.Òîä³ ïîìåðëè, êð³ì áàòüêà ³ ìàòåð³, ùå 3 ìî¿ ñåñòðè ³ 2 áðàòè. ß ñàì ñòàâ áåç-ïðèòóëüíèì ³ ñêèòàâñÿ ïî âñüîìó Ðàäÿíñüêîìó Ñîþç³. Òîä³ ÿ áóâ ùå ìàëèì, àëåê³ëüêà ôàêò³â îñîáëèâî âð³çàëèñÿ â ìîþ ïàì’ÿòü.

360

ѲÄ×ÅÍÍß

Âåñíà 1933 ðîêó. Ïî âñ³é Óêðà¿í³ ïàíóº ãîëîä. Ñåëÿíè êèäàþòü ñâî¿ ð³äí³õàòè, ñåëà. Âîíè, ïóõë³ â³ä ãîëîäó, ³äóòü äî âåëèêèõ ì³ñò ç íà䳺þ, ùî òàì çìî-æóòü ä³ñòàòè øìàòîê õë³áà ³ âðÿòóâàòè ñâîº æèòòÿ. Àëå â ì³ñò³ ¿õ âèëîâëþºì³ëèö³ÿ, âàíòàæèòü íà àâòîìàøèíè, âèâîçèòü çà ì³ñòî ³ ñêèäຠó ïðîâàëëÿ. Ëþäèãèíóëè ó âåëèê³é ê³ëüê³ñò³.

 Õàðêîâ³ ÿ áà÷èâ, ÿê íà ʳíí³é ïëîù³ ëåæàëà ïóõëà â³ä ãîëîäó æ³íêà. ̄ ¿ æèâóòî÷èëè ÷åðâè. Ïî òðîòóàðàõ ïðîõîäèëè ëþäè, êëàëè ¿é ïî êðèõò³ õë³áà, àëå íå-ùàñíà æ³íêà éîãî íå ¿ëà, áî ¿é áóëî âæå áëèçüêî äî ñìåðò³. Âîíà ïëàêàëà ³ ïðîñè-ëà ë³êàðñüêî¿ äîïîìîãè, ÿêî¿ ¿é í³õòî íå äàâ. Ïî âñ³õ âóëèöÿõ Õàðêîâà ëåæàëîáàãàòî ïîìåðëèõ â³ä ãîëîäó ëþäåé – ï³ä îãîðîæàìè ³ íàä ð³÷êîþ Æóðàâë³âêîþ.

Ó âîñüìîìó ðàéîí³ Õàðêîâà ìåíå çàòðèìàâ ì³ë³ö³îíåð ³ ïðèâ³â äî ðàéîííîãîóïðàâë³ííÿ ì³ë³ö³¿, äå ìåíå ïîñàäèëè â òþðåìíó êàìåðó. Ïåðåíî÷óâàâøè òàì,ÿ ÷åêàâ âðàíö³, ÿê óñ³ â’ÿçí³, íà ïàéêó õë³áà, àëå éîãî íàì íå äàëè. Êàìåðà áóëàïåðåïîâíåíà, âñ³ áóëè âòîìëåí³ òà ãîëîäí³. Âðàíö³ æ âèïóñòèëè íàñ íà ïîâ³òðÿ.Ó äâîð³ ñòîÿâ ÿêèéñü áóäèíîê ç ÷åðâîíî¿ öåãëè. ß ï³øîâ äî íüîãî ³ ïîáà÷èâ, ùîäî ï³äâàëó â öüîìó áóäèíêó ÷åðåç â³êíî áåç ðàì éøîâ æîëîá, îááèòèé áëÿõîþ.ß ïîäóìàâ, ùî òóò âèâàíòàæóþòü ïðîäóêòè äëÿ ì³ë³ö³¿ ³ ñòàâ çàãëÿäàòè äî ï³äâà-ëó. Ìåí³ ïðèñâ³÷óâàëî ñîíöå, ³ ÿ âèðàçíî áà÷èâ, ùî ï³äâàë áóâ ïåðåïîâíåíèé ïî-ìîðäîâàíèìè ëþäüìè – æ³íêàìè ³ ÷îëîâ³êàìè. Ñòàðèõ ñåðåä íèõ ÿ íå áà÷èâ, öåáóëè ëþäè âèêëþ÷íî ìîëîäøîãî â³êó. Âèäíî áóëî, ùî ¿õ ïîìîðäîâàíî íå â ï³äâàë³;¿õ ïðèâåçåíî ñþäè ³ ñêèíåíî ÷åðåç â³êíî áåç ðàì ³ æîëîá. Ìåíå îõîïèâ âåëèêèéæàõ. ß âò³ê ç òîãî ì³ñöÿ, áî áîÿâñÿ, ùî õòîñü ç ì³ë³ö³¿ ìîæå ìåíå çàòðèìàòè.ß, íàïåâíî, ïðèïëàòèâñÿ á ñâî¿ì æèòòÿì, ÿêáè ÿêèéñü ì³ë³ö³îíåð çäîãàäàâñÿ, ùîÿ ïîáà÷èâ âåñü òîé æàõ ó ï³äâàë³.

Ç òþðìè âîñüìîãî ðàéîíó ì³ë³ö³¿ ìåí³ ÿêîñü âäàëîñÿ âèðâàòèñÿ. Òîä³ ÿ çàëè-øèâ Õàðê³â ³ ÷åðåç Á³ëãîðîä, Âîâ÷àíñüê òà ³íø³ ì³ñòà ïîäàâñÿ â Ðîñ³þ. Äå ÿ íåáóâ, âñþäè ÿ áà÷èâ ìî¿õ çåìëÿê³â-óêðà¿íö³â – ãîëîäíèõ, ïóõëèõ, ìåðòâèõ. Íàêîæí³é ðîñ³éñüê³é ñòàíö³¿ âàëÿëèñÿ ìåðòâ³ óêðà¿íñüê³ ñåëÿíè. ßê áåçïðèòóëüíèé,ÿ òèíÿâñÿ òîä³ ïî ð³çíèõ ì³ñöåâîñòÿõ Ðîñ³¿, Óêðà¿íè, Êàâêàçó. Ñêð³çü ò³ ñàì³ êàð-òèíè: ïóõë³ â³ä ãîëîäó ³ ìåðòâ³ ìî¿ çåìëÿêè.

Çàïèñàëà Î.Äåðåâ’ÿíêî.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßϲÄÏÀÍÞÊÀ ßêîâà Âîëîäèìèðîâè÷à,

1921 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Áîêîâå Äîëèíñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿

(íèí³ Ê³ðîâîãðàäñüêà) îáë.)

 1933 ð. ìåí³ áóëî 12 ðîê³â. Íàâ÷àâñÿ â øêîë³. Áàòüêè ïðàöþâàëè ó êîë-ãîñï³, ÿêèé îðãàí³çóâàëè ó 1929 ð. â ñ. Áîêîâå. Íàøà ñ³ì’ÿ ñêëàäàëàñÿ ç 4 îñ³á:

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

361

áàòüêà, ìàòåð³, ìåíå ³ ñåñòðè. 1933–1934 ðð. áóëè äóæå âàæê³ äëÿ íàñ. Ðîäèíàçàëèøèëàñü áåç çàïàñó ïðîäóêò³â õàð÷óâàííÿ.

Âèæèëè ò³ëüêè òîìó, ùî äîâîäèëîñü ëîâèòè äëÿ õàð÷óâàííÿ êîò³â, ñîáàê.Âèëèâàëè âîäîþ ç í³ð õîì’ÿê³â, ïåêëè ïåðåï³÷êè ³ç ïîëîâè, æîëóä³â, êîðè äåðåâ. øêîë³ áóëî îðãàí³çîâàíî 2-ðàçîâå õàð÷óâàííÿ äëÿ ä³òåé. Ïðîäóêòàìè áóëè áà-ëàíäà ç ìàêóõè òà äåê³ëüêîõ êàðòîïëèí. Áàòüêè ëåäâå íå ïîìåðëè, áóëè ïóõë³ çãîëîäó. Çàãàëüíó ê³ëüê³ñòü ïîìåðëèõ íå ïàì’ÿòàþ, àëå â ñåë³ áóëî äóæå áàãàòîïîìåðëèõ. Ëþäè ìåðëè íà äîðîãàõ, â ë³ñîïîñàäêàõ.  êîëãîñï³ áóëà îðãàí³çîâàíàáðèãàäà ç ñåëÿí, ÿêà ï³äáèðàëà ïîìåðëèõ ³ õîðîíèëà íà ñ³ëüñüêîìó êëàäîâèù³(áåç äîìîâèí, ó ñï³ëüí³é ÿì³). Áóëè âèïàäêè, êîëè õîðîíèëè æèâèõ íåïðèòîìíèõëþäåé. Áàãàòî ïîìåðëî òîä³, êîëè íàâåñí³ ç’ÿâèëèñü ïåðø³ ôðóêòè, íåäîñòèãë³ðàíí³ çåðíîâ³ êóëüòóðè. Ëþäè õàð÷óâàëèñü çåëåííþ, â³äáóâàëîñü çàïàëåííÿ øëóí-êîâî-êèøêîâîãî òðàêòó, ³ âîíè ãèíóëè.

Ïðè÷èíó ãîëîäîìîðó ÿ óñâ³äîìèòè òîä³ íå ì³ã. ϳçí³øå ç ðîçïîâ³äåé áàòüê³â,ðîäè÷³â ÿ çðîçóì³â, ùî öåé ãîëîä áóâ ñòâîðåíèé øòó÷íî.

Çàïèñàâ À.Ñóïðóí.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßϲÊÓËÜ Ñòåïàíèäè Ñåð㳿âíè,

1911 ð. íàðîäæåííÿ(Ïîëòàâùèíà)

Ëþäè õîäèëè ãîëîäí³, ïëàêàëè, ïðîñèëè ¿ñòè. Áóâàëî, éäåø ³ ñàì íåãîäíèé,à âîíî ïðîñèòü. À ùî òè äàñè, êîëè é ñàì ãîëîäíèé? Ìåðëî áàãàòî äóæå. Áîãîëîäí³ áóëè é ìåðëè ç ãîëîäó. Ìåðëè âñ³ ï³äðÿä – ³ ñòàð³, ³ ä³òè. ѳ쒿 âèìèðàëè.

Ó Êîçàê³â (òàì, äå æèâå Ïð³ñüêà ìàëà, Äàâèä³âñüêà, êàæóòü), ó ò³é õàòö³æèëî ÷îëîâ³ê ø³ñòü. Óñ³ âèìåðëè – ³ áàòüêî, ³ ìàòè, ³ ä³òè. ß íå çíàþ, ÿê ¿õ çâàëè.Çíàëà, òàê ïîçàáóâàëà.

ijä Õàðèòîí Âàñåíêî ³ éîãî ð³äíèé áðàò, ä³ä Õàðëàíò³é Âàñåíêî ïîìåðëèç ãîëîäó. ijòè ¿õí³ ïîìåðëè. Ñèíè Ãðèöüêî ³ Ìàêàð ç ãîëîäó âìåðëè ó ä³äà Õàðè-òîíà. Ó Õàðëàíò³ÿ Ìàêñèì ³ Ñåìåí ïîìåðëè.

Ó ä³äà ϳñíåíêà – ²âàí, Àíòîí, ³ ä³ä, ³ áàáà, ³ äî÷êà Íàñòÿ ïîìåðëè.À Áèöþê, êàæóòü, ä³òåé ïîð³çàâ òà ïî¿â. ijòåé ÿ íå çíàþ, ÿê çâàëè. Êàçàëè,

ùî ïîìåðëè âñ³, ³ ïî¿ëè âîíè ñâî¿õ. Êàæóòü, ï³ñëÿ òîãî ÿê â³í ïîð³çàâ ³ ä³òåé,³ æ³íêó, ïðèâåçëè éîãî äî ñ³ëüðàäè íà âîçèêó, òàê â³í ³ âìåð êîëî ñ³ëüðàäè.

Õîâàëè ïîìåðëèõ íà êëàäîâèù³. Áóëî, ìàòè ìîÿ õîäèëà êîïàëà ÿìè. Ó íàñáàáóñÿ âìåðëà... Êàðòîïåëüêó ïî÷àëè ðèòè... ²ç ïøåíèö³ êîëîñî÷ê³â íàìèíàëè òàñóïó çâàðèëè. Òà áàáóñÿ ñòàðà áóëà. Âîíà íà¿ëàñÿ òîãî ñóïó... ³ âìåðëà.

362

ѲÄ×ÅÍÍß

À ì³é áàòüêî, ìàòè ³ ÿ, óòðüîõ çîñòàëèñÿ. Áóâàëî, ç ñâåêëè îëàäê³â íàïå÷å-ìî òà ìîëîêà (âæå êîðîâà òåëèëàñÿ) áóëî ïîòðîøêó. ² òàê ³ âèæèëè. Áàòüêî ìàëîíå âìåð òàêîæ. ßê íà¿âñÿ êà÷àí³â... Òà áóâ òóò ë³êàð. ² ë³êàð âðÿòóâàâ...

Ïàì’ÿòàþ, ÿê “áóêñèðè” õîäèëè. Ó íàñ â ïîâ³òö³ áóëà ä³æêà ïøåíèö³. Áàòüêîïðèäáàâ. Òî â³í (Ìàëÿðåíêî Òèõ³í) é äîñ³ æèâèé. Áðàâ. Áàáóñÿ íå äàâàëà. Òàê â³í¿¿ ÿê òóðíóâ, ùî òà á³äíà é íîãè çàäðàëà. À âîíà ïëà÷å: “Íàì æå ¿ñòè í³÷îãî”. “áóêñèðàõ” áóëè ³ Ìàð³ÿ, ³ Âàðêà. (Âîíè âæå ïîìåðëè). Âîíè õîäèëè. ² äåñÿòü,³ ï’ÿòü, ³ â³ñ³ì. Âñÿê áóëî. ² ïðîñî ïåðåâ³ÿëè, ó íàñ áóëî ó õàò³... Ïåðåâ³ÿëè âñå äîãðàìà ³ çàáðàëè.

×èì êîëãîñï äîïîìàãàâ? Êîëãîñï òîä³ ò³ëüêè ïî÷èíàâñÿ.Äå ÿêèé ñóõàðèê, äå ùî íå º, äå ÿêèé âóçëèê – òî âñå çàáèðàëè. Óñå. Ó õàòó

ÿê çàéøëè, òî âè÷èñòèëè óñå äî ãðàìà, âñå. Îòàêèé áóâ ãîëîäîìîð.Ò³, ùî ãðåáëè, â õàòó äî ñåáå íåñëè. Ñîá³. Äóøà æ ãîëîäí³øà. Òî íåñëè

ñîá³... Çàïèñàëè Î.Ìàò⳺öü, Ò.Êàïèíîñ.

27 âåðåñíÿ 1993 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßϲÍ×ÓÊ Íà䳿

(dz ñïîãàä³â Íà䳿 ϳí÷óê (1922 ð. íàðîäæåííÿ),çàïèñàíèõ îíóêîþ Ì.Êëåí òà ¿¿ ïîäðóãîþ Ã.Ëàâðèíåíêî):

“Íà ïî÷àòêó 30-õ ðîê³â ìîÿ ðîäèíà ìåøêàëà â ñåë³ Ðóáàíè Áóöüêîãîðàéîíó Êè¿âñüêî¿ îáëàñò³. Áàòüêî – Âàñèëü ϳí÷óê – ìàâ â³ñ³ì ãåêòàð³â çåìë³òà â³ñüìîõ ä³òåé. Ðàäèâ éîìó ÿêîñü äîáðèé òîâàðèø: “²äè äî êîëãîñïó, à òî áóäåòîá³ ïîãàíî”. Ïîêè áàòüêî ðîçäóìóâàâ, ïðèéøëè íàñ ðîçêóðêóëþâàòè. Äâîõ êî-íåé, êîðîâó, îâåöü, êóðåé, â³ç òà áîðîíè â³äòÿãëè äî êîëãîñïó. Íå ïîñîðîìèëèñÿíàâ³òü ñêàòåðòèíó ç³ ñòîëó çíÿòè.

Ó ìàìè, Ôåîäîñ³¿ Ëóê³âíè, áóëè äîâã³ òîâñò³ êîñè. Óïîâíîâàæåíèé ñõîïèâ ¿¿çà êîñè ³ ïî÷àâ òðÿñòè: “Òè ó âîëîññ³ çîëîòî õîâàºø”.

Ïîëåì á³ëÿ íàøîãî ñåëà éøîâ ÿêèéñü ÷îëîâ³ê. Ñàìå òîä³ êîëîññÿ ïî÷èíàëîíàëèâàòèñÿ çåðíîì. ×îëîâ³ê íå âèòðèìàâ, ïî÷àâ çðèâàòè êîëîñêè òà ¿ñòè. Çà öèìéîãî ³ çàñòàâ êîìñîìîëüñüêèé ïàòðóëü. Àêòèâ³ñòè ïîáèëè ÷îëîâ³êà òàê, ùî â³íòàì æå é ïîìåð.

Íàéñòðàøí³øèé ñïîãàä – ÿê âìåðëè áàòüêî ³ ñåñòðà. Ìè âñ³ºþ ñ³ì’ºþ ñïàëèíà ï³äëîç³ â õàò³, ï³äñòåëèâøè òðîõè ñ³íà. Ðàíêîì ÿ ïðîêèíóëàñÿ, à âîíè ìåðòâ³.

Äóæå ñòðàøíî áóëî äèâèòèñÿ íà ãîëîäíèõ ä³òåé. Âîíè ñïóõàëè, øê³ðêà íàñïóõëèõ ò³ëüöÿõ òð³ñêàëàñÿ, ³ çâ³äòè á³ãëà âîäà. Ñòàðøèé áðàò âæå íå ì³ã õîäèòè,ëåæàâ íà ïå÷³. Ïîïðîñèâ, ùîá ÿ ïîäàëà éîìó âîäè, àëå ÿ ùîñü ðîáèëà ³ ï³øëà íå

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

363

îäðàçó. À êîëè ïðèíåñëà – â³í óæå ïîìåð. Òîæ â³ä÷óòòÿ ïðîâèíè ïåðåñë³äóº ìåíåâñå æèòòÿ.

Ñóñ³äñüê³ õëîï÷àêè ÿêîñü ïðèá³ãëè é ñêàçàëè, ùî çà ñåëîì ïîìåð íàø îäíî-ñåëåöü. Íàñòóïíîãî äíÿ ï³øëè éîãî çàáèðàòè, ùîá ïîõîâàòè, à âñå ì’ÿñî ç ÷îëî-â³êà âæå õòîñü çð³çàâ.

Ìîÿ ñóñ³äêà (ÿ êëèêàëà ¿¿ áàáîþ Ïàðàñêîþ) ìàëà äâîõ ä³òåé ðîê³â äî äâà-íàäöÿòè. Êîëè ä³òè ïîâìèðàëè, áàáà Ïàðàñêà ¿õ íå ïîõîâàëà, à â³äíåñëà ó ïîãð³á,à ïîò³ì â³äð³çàëà ïîòðîõó äèòÿ÷îãî ì’ÿñà ³ ¿ëà. Àëå öå ¿¿ íå âðÿòóâàëî. Íåçàáà-ðîì æ³íêà òàêîæ ïîìåðëà. Îäíîãî ðàçó, ùå íà ïî÷àòêó ãîëîäó, ñóñ³äêà çàð³çàëàìàëåñåíüêå òåëÿ ³ â³ääàëà íàì ç íüîãî øêóðó: íå ñìàëåíó, ç øåðñòþ. Ìàòè ¿¿â òàêîìó âèãëÿä³ çâàðèëà, à ìè, çãîëîäí³ë³, ïðîáóâàëè ùîñü âãðèçòè.

 ãîëîä 33-ãî ëþäè éøëè ïîìèðàòè äî ÿðó, à ï³ä ÷àñ äîù³â ÷è ïîâåí³ ¿õí³òðóïè çíîñèëî â ð³÷êó.

Îñòàííüîþ ïîìåðëà ìàòè. ²ç óñ³º¿ ðîäèíè çàëèøèëàñü ÿ îäíà”.Îñâ³òà Óêðà¿íè. – 1999. – ¹ 48–49. – 24 ëèñòîïàäà.

ѲÄ×ÅÍÍßϲÍ×ÓÊÀ Ñòåïàíà

(ì. Êè¿â)

ÙÅ ÐÀÇ ÏÎÒÎÉÁ²× ÃÎËÎÄÓÓ ìî¿é ñâ³äîìîñò³ çáåðåãëàñÿ ïàì’ÿòü ïðî ïî䳿, çâ’ÿçàí³ ç àáñîëþòíî øòó÷-

íèì ãîëîäîì â Óêðà¿í³ ó 1933 ðîö³. ß òîä³ áóâ ùå çîâñ³ì ìàëåíüêèé õëîï÷èê –òðåòÿ äèòèíà â ùå ìîëîä³é ñ³ì’¿ ìî¿õ áàòüê³â. Áàòüêîâ³ áóëî 32, à ìàòåð³ – 35ðîê³â. Îòî ¿ì òî é äîâåëîñÿ îï³êóâàòèñÿ íåçíàíèìè ãîëîäóþ÷èìè ïî òîé á³êïîëüñüêî-ðàäÿíñüêîãî êîðäîíó.

Ðîáèëîñÿ öå ÷åðåç ðåë³ã³éí³ ãðîìàäè, à òîä³ âñ³ ïîñï³ëü áóëè â³ðóþ÷³. Íåçíàþ, ÿê³ çàõîäè âæèâàëèñÿ ó Ïðàâîñëàâí³é öåðêâ³, êóäè â÷àùàâ ì³é áàòüêî, à îòìàòè áóëè ºâàíãåë³ñòêîþ, ³ íàñ òðüîõ âîäèëè íà ðåë³ã³éí³ ç³áðàííÿ ó ìîëèòîâíèéä³ì. Íà â³äì³íó â³ä öåðêâè, òàì óñÿ ñëóæáà âåëàñÿ óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ. Ç ïåâíî-ãî ÷àñó â êîë³ ºâàíãåëüñüêèõ õðèñòèÿí äîì³íóþ÷îþ ñòàëà ïðîáëåìà ãîëîäóâ Óêðà¿í³. Ïðî íå¿ ç òðèâîãîþ ïèñàëà ïðåñà, àëå ïîÿâèëèñÿ é æèâ³ ñâ³äêè òà æåðò-âè ãîëîäó – ç Æèòîìèðùèíè é Êè¿âùèíè. Ó íàø³é ë³ñèñò³é ì³ñöåâîñò³ òîä³ ùåáàãàòüîì âäàâàëîñÿ íåëåãàëüíî ïåðåéòè êîðäîí.

Ïàì’ÿòàþ îäíó íàøó ä³â÷èíêó ðîê³â ê³ëüêàíàäöÿòè, ÿêà âèâ÷èëà íàïàì’ÿòüâ³ðø “Ãîëîä â Óêðà¿í³” ³ ê³ëüêà ðàç³â ç â³äïîâ³äíèì åìîö³éíèì íàñòðîºì äåêëà-ìóâàëà éîãî íà ñëóæá³ Áîæ³é. Äîáðå çíàþ, ùî öåé â³ðø áóëî íàäðóêîâàíî ó æóð-íàë³ “Ïîñëàíåöü ïðàâäè”, áî, íàâ÷èâøèñü ãðàìîòè, ÿ é ñàì ÷èòàâ éîãî. Íàçâàíèé

364

ѲÄ×ÅÍÍß

æóðíàë âèäàâàâñÿ, ìàáóòü, ó Ëüâîâ³, ³ íå çàâàäèëî á éîãî â³äøóêàòè ó ìàòåð³à-ëàõ êîëèøí³õ ñïåöôîíä³â. Òîé æóðíàë äîâãî áóâ ó íàñ äîìà, à ïîò³ì äåñü ïîä-³âñÿ.  ïàì’ÿòü âð³çàëèñÿ éîãî ì’ÿê³ æîâò³ îáêëàäèíêè.

Çðîçóì³ëî, ùî éøëîñÿ íå ò³ëüêè ïðî êîíñòàòàö³þ ñàìîãî ñòðàõ³òëèâîãî ÿâè-ùà ãîëîäó, ùî âèäàâàëîñÿ íàì òîä³ ÷èìîñü íåéìîâ³ðíèì. Ïàðàô³ÿíè ïðèéíÿëèð³øåííÿ çáèðàòè õàð÷³ ³ âñå, ùî ò³ëüêè ìîæíà, äëÿ äîïîìîãè ãîëîäóþ÷èì. Íåáóëî æîäíî¿ ñ³ì’¿, æîäíî¿ äîðîñëî¿ ëþäèíè, ÿê³ íå âíåñëè á ñâîþ ÷àñòêó ó ñï³ëüíèéäàðóíîê ãîëîäóþ÷èì. Äåõòî ñóøèâ ñóõàð³, ãàäàþ÷è, ùî äîïîìîãà áóäå íàäàíàíåãàéíî. Áàãàòø³ â³äâàíòàæóâàëè ì³øêàìè æèòî òà ïøåíèöþ.

Ìî¿ æ áàòüêè äî çàìîæíèõ íå íàëåæàëè, òîæ ñóøèëè ïðîñî ³ òîâêëè éîãî âñòóï³, ïåðåâàæíî óâå÷åð³ òà äîñâ³òà. Íàòîâêëè éîãî ñò³ëüêè, ñê³ëüêè ìàòè ìîãëàäîâåçòè – ê³ëîãðàì³â ç 30. Âëàñíèõ êîíåé ó íàñ íå áóëî. Ùîïðàâäà, ìè, ä³òè,äóæå øâèäêî ðîñëè, ³ íà íàñ íå íàëàçèâ ùå äîñèòü ïðèñòîéíèé îäÿã, îñîáëèâîì³é, áî í³êîìó áóëî äîíîøóâàòè – äàë³ â íàñ íàðîäæóâàëèñÿ ò³ëüêè ä³â÷àòêà.Òîæ áàòüêî é ìàòè ãàäàëè, ùî é öåé äèòÿ÷èé îäÿã ãîëîäóþ÷èì áóäå ïîòð³áíèé.Ïàì’ÿòàþ, ó ìåíå áóâ ãàðíèé çåëåíèé êîñòþì÷èê, ïîøèòèé “ï³ä ãàëñòóê” ç ëîäçü-êîãî øåðñòÿíîãî ìàòåð³àëó. Ëîäçü òîä³ áóâ òêàöüêîþ ñòîëèöåþ Ïîëüñüêî¿ äåð-æàâè. Òîæ ³ öåé êîñòþì÷èê çàøèëè â ÿêóñü êîëüîðîâó øìàòó, ³ ÿ éîãî í³ñ ï³äðóêîþ.

Ó äîì³ ìîëèòâè íàâïðîòè âõ³äíèõ äâåðåé áóëà ê³ìíàòêà, ùî íàçèâàëàñÿ âàíü-ê³ðîì. Öå ùîñü íà çðàçîê ãàðäåðîáíî¿ ÷è ê³ìíàòè â³äïî÷èíêó. Òàê îò ó öåé âàíüê³ðâ³ðóþ÷³ ³ çíîñèëè äàðîâàí³ ãîëîäóþ÷èì ïîæèòêè – ïåðåâàæíî ì³øêè ç áîðîøíîìòà çåðíîì. ³í áóâ çàáèòèé ïî ñàìó ñòåëþ, àëå òàì ùå çíàéøëîñÿ ì³ñöå äëÿìàòåðèíîãî “âóçëà” ³ ìîãî ëåãêîãî ïàêóíêà.

Ç ðîçïîâ³äåé ñòàðøèõ ÿ çíàâ, ùî ïîä³áíà àêö³ÿ çä³éñíþâàëàñÿ ó òðüîõ ïðà-âîñëàâíèõ öåðêâàõ ì³ñòà. À ùå áóëà Óêðà¿íñüêà ëþòåðàíñüêà öåðêâà, ùî ìàëàñâ³é îñ³ä ó áóäèíêó “Ïðîñâ³òè”, ââàæàé, â óêðà¿íñüêîìó ì³ñüêîìó êëóá³. Ñïîâ³ä-íèêàìè ö³º¿ êîíôåñ³¿ áóëè ïåðåâàæíî áàãàò³, òàê çâàí³ êóëüòóðí³ ãîñïîäàð³, óê-ðà¿íñüê³ ³íòåë³ãåíòè òà íàï³â³íòåë³ãåíòè, à ïîì³æ íèìè ³ äåÿê³ åì³ãðàíòè ç³ Ñõ³äíî¿Óêðà¿íè, ïåðåâàæíî â³éñüêîâèêè àð쳿 ÓÍÐ òà êîëèøí³ ÷èíîâíèêè. Òîæ â³ðóþ÷³ö³º¿ íå íàäòî ÷èñëåííî¿ öåðêâè äàðóâàëè õë³á ç îñîáëèâîþ “âåðâîþ” (ñëîâî “âåð-âà” ð³âíîçíà÷íå òåïåð³øíüîìó ïîíÿòòþ åíòóç³àçì).

 ö³é ãóìàí³òàðí³é àêö³¿ í³ÿêî¿ ó÷àñò³ íå áðàëè ïîëüñüêà êàòîëèöüêà ïàðàô³ÿòà ³óäåéñüêèé êàãàë, ÿêèé ðîçïîðÿäæàâñÿ ÿê ñèíàãîãîþ, íàéá³ëüøîþ ñïîðóäîþì³ñòà – êîëèøí³ì êíÿæèì çàìêîì, ÿêîãî á³ëüøîâèöüêà âëàäà ç ÿêîãîñü äóðóïîâí³ñòþ çíèùèëà âæå â 60-õ ðîêàõ. ¯é, áà÷òå, áóëà ïîòð³áíà ì³öíà ñåðåäíüîâ³÷-íà öåãëà, ÿêó, îäíàê, íå ìîæíà áóëî ö³ëîþ âèêîëóïàòè ç ìóðó ÷åðåç ÿêèéñü íåé-ìîâ³ðíî ì³öíèé ðîç÷èí, ÿêèì êîðèñòóâàëèñÿ íàø³ ïðàäàâí³ çîä÷³. Îòæå, âèõî-äèòü, ùî â íàøîìó íåâåëè÷êîìó ì³ñò³ áóëî àæ ñ³ì ðåë³ã³éíèõ îñåðåäê³â. Ç íèõï’ÿòü – óêðà¿íñüê³, ³ âñ³ âîíè ç³áðàëè ÷èìàëî õàð÷³â òà âñ³ëÿêèõ ³íøèõ ïîæèòê³âäëÿ ñâî¿õ ãîëîäóþ÷èõ ñõ³äíîóêðà¿íñüêèõ áðàò³â-îäíîïëåì³ííèê³â.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

365

Âñå ç³áðàíå äîáðî â äóæå êîðîòêîìó ÷àñ³ âèâåçëè, ³ âîíî, çâè÷àéíî, ïîòðà-ïèëî çà êîðäîí. ͳõòî ç íàñ íå ñóìí³âàâñÿ, ùî âîíî ï³øëî çà ïîòð³áíèìè àäðåñà-ìè. Àëå ìè òîä³ áóëè äóæå íà¿âí³ ëþäè ³ íå çíàëè, ùî òàêå Ðàäÿíñüêèé Ñîþç.Òðîõè ä³çíàëèñÿ “çîëîòî¿ îñåí³” 1939 ð., êîëè ç³ ñõîäó ïðèéøëè “âèçâîëèòåë³”,³ çàñóìí³âàëèñÿ â òîìó, ùî õî÷ äåùèöÿ ïåðåïàëà ãîëîäóþ÷èì, ïðî ÿêèõ ìè òàêòóðáóâàëèñÿ.

Òåïåð ÿ ïåðåêîíàíèé, ùî â³ä íàøèõ äàð³â óêðà¿íöÿì íå ä³ñòàëîñÿ í³÷îãî.Âîíè ï³øëè ó ôîíä “áîðþùåãîñÿ ìåæäóíàðîäíîãî ïðîëåòàðèàòà”, àáî áóëè çãíîºí³äåñü íà ÿêîìóñü ïîëóñòàíêó ó ãëèáèí³ “ìàòóøê³ Ðàññº³”.

Ñàìîñò³éíà Óêðà¿íà. – 1999. – ×.39–40. – Æîâòåíü.

ѲÄ×ÅÍÍßϲÑÊË²ß Ðîìàíà Ðîìàíîâè÷à

(ì. Òåðí³âêà Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Ùå íàïåðåäîäí³ ãîëîäó 1932–1933 ðîê³â ó Ïîëîííîìó Æèòîìèðñüêî¿ îá-ëàñò³ ñòàëî ÿê ó ïóñòåë³: ñòîäîëè, õë³âè, êîìîðè ñ³ëüðàäà âèâîçèëà äî ì³ñòà.Êîíåé ëþäè ïîëîâèëè, ïîð³çàëè é ïî¿ëè. Êóðåé, îâåöü ïîð³çàëè ³ ïî¿ëè ëþäè, àáîïîçàáèðàëà âëàäà. Ïñ³â òà êîò³â òàêîæ áóëî ç’¿äåíî, àáî çàáðàíî íà õóòðîçàãî-ò³âëþ. Íîâîãî êîæóõà ïðîäàâàëè çà ï’ÿòü ñêëÿíîê ãîðîõó, à êèëèì – çà áóõàíåöüõë³áà. Îäåæà ÷è ³íø³ ðå÷³, â êîãî âîíè áóëè, ïðîäàâàëèñÿ ìàéæå çàäóðíî. Õë³áó òîé ÷àñ êîøòóâàâ ïî 150 êðá. çà ê³ëî. Õòî ìàâ êîðîâó, òðèìàâ ¿¿ â õàò³ òà æèâñàìèì ìîëîêîì. Ðÿòóíêó íå áóëî: ëþäè ïóõëè òà ìåðëè. Íà ïóõëèõ øê³ðà òð³ñêà-ëàñÿ. ²ç ðàí á³ãëà ð³äèíà ÿê âîäà, â ðàíàõ çàâîäèëèñÿ ÷åðâè. ² íå áóëî ðÿòóíêó,ïîêè íå ïðèõîäèëà ñìåðòü. Ïåðøèìè âìèðàëè çäîðîâ³ ÷îëîâ³êè.

Òðè ñ³ìåéñòâà â íàøîìó ñåë³ ¿ëè ëþäåé. ¯õ çààðåøòóâàëè, ³ á³ëüøå ïðî íèõí³õòî í³÷îãî íå çíàº. Ìåðòâ³ ëþäè ëåæàëè ñêð³çü, äå õòî âìåð. Ò³ëüêè íàâåñí³ ¿õïî÷àëè çàáèðàòè.

Íà ñåë³ áóâ âèïàäîê, êîëè îäèí ÷îëîâ³ê, (ÿêîãî æèâèì âêèíóëè äî ÿìèç òðóïàìè), ïðèéøîâ äî ñâ³äîìîñò³, âèë³ç ç ÿìè òà äîë³ç äî êðàéíüî¿ õàòè ó ñó-ñ³äíüîìó ñåë³. Ãîñïîäàð ö³º¿ õàòè âï³çíàâ éîãî, öå áóâ òåñëÿð, ùî ðîáèâ éîìó öþõàòó. Ó ãîñïîäàðÿ äî¿ëàñÿ êîðîâà, â³í âèí³ñ éîìó ìîëîêà, ³ ïðîòÿãîì òðüîõ òèæí³âñàìèì ìîëîêîì âðÿòóâàâ ÷îëîâ³êà.

ϳä ÷àñ ãîëîäîìîðó 1932–33 ðîê³â ó ñåë³ ç 1532 ëþäåé âèìåðëî 813.Çàïèñàëà ².Àçàðîâà.

1999 ð.

366

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßϲÑÊÓÍÎÂί Ìà𳿠²âàí³âíè,

1922 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ñåð㳿âêà íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³)

Áóëî ìåí³ òîä³ 10 ðîê³â.  íàø³é Ñåð㳿âö³ ëþäè ñòðàøåííî ãîëîäóâàëè. Ùîáÿêîñü çàãëóøèòè ãîëîä, çáèðàëè íà ïîëÿõ ãíèëó êàðòîïëþ. Ç íå¿ âàðèëè áàëàíäó.Ò³, â êîãî áóëè äðîáîâèêè, ñòð³ëÿëè âîðîí òà ãîðîáö³â. Ó ñåë³ ïðîöâ³òàëî çëî-ä³éñòâî, ãðàáåæ³, ðîçáî¿. Îñü ³ â íàø³é ðîäèí³ âêðàëè îñòàíí³é ëàíòóõ áîðîøíà.Íàñ âðÿòóâàëî ò³ëüêè òå, ùî âæå ïî÷àâ æîâò³òè ÿ÷ì³íü. Éîãî âíî÷³ êðàëè ³ ðîáè-ëè ìëèíö³. À ï³çí³øå áàòüêî ³ ñàì áóâ âèìóøåíèé êðàñòè – êîëè ñ³ÿëè ãðå÷êó,ïðèõîâàâ 2 ì³øêè. Âíî÷³ òàºìíî íà ñàìîðîáíîìó ðó÷íîìó ìëèíêó çåðíî ïåðå-ìîëîëè, íàâ³òü íå ïåðåñ³ÿâøè. ² ê³ëüêà ì³ñÿö³â äóæå åêîíîìíî ïåêëè ìëèíö³.

Çàïèñàëà Ë.Ïðóäêà.1998 ð.

ϲÑÍÀ ͳíà(ì. Êðèâèé гã Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

ÇÀÊÀÐÁÎÂÀÍÀ ÏÀÌ’ßÒÜ ÏÎÊÎ˲ÍÜÎñòàíí³ì ÷àñîì ñòàâ îñîáëèâî ïîì³òíèì ³íòåðåñ äî âèñâ³òëåííÿ ïîä³é ïî-

÷àòêó 30-õ ðîê³â, äå îäí³ºþ ç á³ëèõ ïëÿì çíà÷èòüñÿ òåìà “ãîëîäîìîð”. Äîâãèé÷àñ ââàæàëîñÿ, ùî äîêóìåíòàëüíèõ ñâ³ä÷åíü ãîëîäíîãî ëèõîë³òòÿ íå ³ñíóº. Àëåäåìîêðàòè÷í³ çì³íè â ñóñï³ëüñòâ³ â³äêðèëè äâåð³ ñåêðåòíèõ ôîíä³â ³ñòîðè÷íèõ òàïàðò³éíèõ àðõ³â³â. ² ïåðåä ñâ³òîì, à â ïåðøó ÷åðãó ïåðåä íàìè – íàùàäêàìè òîãîïîêîë³ííÿ, ïîñòàëà æàõëèâà êàðòèíà çëî÷èíó ïðîòè ñâîãî íàðîäó. Ãîëîä áóââ Óêðà¿í³, íà ϳâí³÷íîìó Êàâêàç³, â Êàçàõñòàí³...

Àëå Óêðà¿íó ç ¿¿ ðîäþ÷èìè ÷åðíîçåìàìè â³í ïîí³âå÷èâ íàéá³ëüøå. Ïðî öåñâ³ä÷àòü òåêñòè ÷èñëåííèõ äîêóìåíò³â ³ç çàñ³äàíü ïàðò³éíèõ êîì³òåò³â òà áþðîîáêîì³â, çâåäåíü ì³ñüêâèêîíêîì³â òà ïðîêóðàòóðè, äîâ³äîê ðàéîííèõ òà îáëàñ-íèõ çäîðîââ³ää³ë³â. Ñåðåä äæåðåë ³íôîðìàö³¿ º é ëèñòè ñåëÿí äî ð³çíèõ óñòàíîâòà êåð³âíèê³â.  íèõ â³äîáðàæåíî âñ³ ïî÷óòòÿ íåëóêàâèõ ïðàöüîâèòèõ ëþäåé –³ íåðîçóì³ííÿ, ³ â³ä÷àé, ³ ùèð³ñòü, é îáðàçà, ³ ñïîä³âàííÿ. Àäæå çàãàëüíå âèñíà-æåííÿ îðãàí³çìó ñÿãàëî òàêî¿ ìåæ³, êîëè â³ä ñìåðò³ ìîãëà âðÿòóâàòè âæå íåïðîñòî ¿æà, à ñïåö³àëüíå ìåäè÷íå õàð÷óâàííÿ.

×è íå íàéòÿæ÷å ñòðàæäàëè â³ä ãîëîäó ä³òè, îñîáëèâî â øêîëàõ-³íòåðíàòàõ,äèòÿ÷èõ áóäèíêàõ, ïðèòóëêàõ, êîëîí³ÿõ, ÿê³ íå ìàëè æîäíèõ çàïàñ³â ïðîäóêò³â³ ö³ëêîì çàëåæàëè â³ä çîâí³øíüîãî ïîñòà÷àííÿ. Äèòÿ÷³ ³íòåðíàòè â ðàéîíàõ, ùîíå âèêîíàëè ïëàí õë³áîçàãîò³âåëü, ùå íà ïî÷àòêó òðèäöÿòü ïåðøîãî ðîêó áóëî

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

367

çíÿòî ç ïîñòà÷àííÿ õë³áîì òà ïðîäóêòàìè äëÿ ãàðÿ÷èõ ñí³äàíê³â. Ïîêàçîâèì óöüîìó ïëàí³ º ëèñò ó÷í³â Ïå÷åðñüêî¿ øêîëè Áðàöëàâñüêîãî ðàéîíó äî ÂÓÖÂÊóïðî ãîëîäóâàííÿ ó ëèñòîïàä³ 1931 ðîêó, äå âîíè ïèøóòü: “Äîðîã³ íàø³ ïîâîäèð³!..Ñêîðî íàáëèæàþòüñÿ Æîâòíåâ³ ñâÿòà, íàì òðåáà ðàä³òè, à ó íàñ ç ãîëîäó â î÷àõïîæîâêëî, â øëóíêó áîëèòü â³ä òîãî ñì³òòÿ, ÿêå ìè çàðàç ¿ìî, áî ó íàñ çàáðàëèíå ò³ëüêè õë³á äî çåðíà, à é êàðòîïëþ, êâàñîëþ ³ âñå, ùî ìîæíà ¿ñòè... Çà îäÿã ìèâæå ìîâ÷èìî, à ïðîñèìî íå ãóáèòè íàñ ãîëîäîì. Ìè íà䳺ìîñÿ, ùî Ðàäÿíñüêàâëàäà íå äàñòü íàì çàãèíóòè ³ íå áóäå íàñ ãîäóâàòè êóëÿìè çàì³ñòü õë³áà, ÿêãîäóâàëè íàøèõ áàòüê³â öàð³. Ìè â³ðèìî, ùî Ðàäÿíñüêà âëàäà íàì ïîìîæå³ ñïàñå â³ä ãîëîäíî¿ ñìåðò³”.

Äèòÿ÷³ áóäèíêè ïî Óêðà¿í³ âèíèêàëè âñþäè, ÿê ³ â êðèâàâ³ ðîêè ãðîìàäÿí-ñüêî¿ â³éíè.

Òîìó â³äðàäíî áà÷èòè, ùî á³ëü ñâî¿õ äàëåêèõ îäíîë³òê³â òà ¿õ áëèçüêèõ íåïðîéøîâ íåïîì³÷åíèì äëÿ íèí³øíüîãî þíàöòâà. Ñòàíîâëåííÿ ¿õ îñîáèñòîñòåéïðîõîäèòü òåæ íå â ëåãêèé äëÿ óêðà¿íñüêîãî íàðîäó ÷àñ, ¿õí³é ïîãëÿä ç ñåðåäèíè90-õ ðîê³â ó ò³ äàëåê³ ÷àñè – öå çàêàðáîâàíà ïàì’ÿòü ïîêîë³íü ïðî ïåðåæèòå.

Òèì ö³íí³ø³ ñâ³ä÷åííÿ, ç³áðàí³ òà çáåðåæåí³ ä³òüìè. Òèì á³ëüø íåìàëîâàæ-íî, ùî â öåé ñêðóòíèé åêîíîì³÷íèé ÷àñ âîíè çìîãëè çíàéòè ñèëè é îïóáë³êóâàòè¿õ. Ö³ ñâ³ä÷åííÿ âæå íå ëÿæóòü ó òåêè ÷èñëåííèõ àðõ³âíèõ ôîíä³â ìåðòâèì âàí-òàæåì. Âîíè â÷èòèìóòü ðîçóì³òè ³ â³ä÷óâàòè ÷óæèé á³ëü, ïðèìóñÿòü á³ëüø â³äïî-â³äàëüíî äóìàòè ³ ïðî ñüîãîäåííÿ, ³ ïðî çàâòðàøí³é äåíü, ³ ïðî â³ääàëåíå ìàé-áóòíº, ÿêå öèì ï³äë³òêàì áóäóâàòè.

Áóÿí–îñòð³â:˳òîïèñ íàøî¿ á³äè. –1995. – ¹ 1. – Êðèâèé гã. – Ñ. 3–4.

ѲÄ×ÅÍÍßϲÑÍÎÃÎ Ðîä³îíà Ôåäîðîâè÷à,

1910 ð. íàðîäæåííÿÍàðîäèâñÿ ÿ â îäíîìó ç ñ³ë á³ëÿ Ïîëîííîãî Æèòîìèðñüêî¿ îáëàñò³. Òàì

³ ïðîæèâàâ, ïðàöþþ÷è íà ôåðì³ êîëãîñïó. Âîñåíè 1932 ð., êîëè ðàéîí íå âèêîíàâïëàíó õë³áîçàãîò³âåëü, ïî ñåëàõ ï³øëè çàãîíè êîìóí³ñò³â. Ùóïàìè òà áóðàìèïðîøòðèêóâàëè çðóøåíó çåìëþ, ñò³íè, ãîðèùà. Ëþäè ùå ÿêîñü ïåðåáèâàëèñÿãîðîäèíîþ, ïî÷àëè ¿ñòè êîëãîñïíèõ êîíåé, àëå ò³ áóëè îãîëîøåí³ “ñîöèàëèñòè-÷åñêîé íåïðèêîñíîâåííîé ñîáñòâåííîñòüþ”, ç³ãíàí³ â ñòîéëà, ³ äî íèõ âèñòàâëå-íà îçáðîºíà îõîðîíà. Êîð³â, îâåöü, ê³ç, ïòèöþ, ÿêó âèâåçëè â êîëãîñï, ëþäè ç’¿ëè.Êîòè òà ñîáàêè áóëè â³äëîâëåí³ çà ïëàíîì õóòðîçàãîò³âë³ àáî ç’¿äåí³ ëþäüìè.Àëå öüîãî áóëî çàìàëî, ùîá ï³äòðèìàòè âèñíàæåíèõ ëþäåé. Ëþäè ïóõëè â³äãîëîäó. Äåÿêèõ çíàõîäèëè íà âóëèöÿõ, äåÿê³ íàâ³òü íå ìîãëè õîäèòè ³ óìèðàëè

368

ѲÄ×ÅÍÍß

â ñâî¿õ õàòàõ. Ç íàøîãî âåëèêîãî ñåëà (1530 ìåøêàíö³â) âèìåðëî 30% – 510 îñ³á,ç ÿêèõ 78 – ä³òè â³êîì äî 15 ðîê³â.

Ùå íàïåðåäîäí³ ãîëîäó íà ñåë³ ñòîÿëè ÿê â ïóñòåë³ ñòîäîëè, õë³âè, ñòàéí³,êîìîðè. ѳëüðàäà ðàçáèðàëà, âèâîçèëà ¿õ äî ì³ñòà ³ ïðîäàâàëà íà ïàëèâî. Òèì,ÿê³ âñòóïèëè äî êîëãîñïó, íà ðîáîò³ âàðèëè òà äàâàëè ¿ñòè áóðäó – âàðåíó âîäó,çàáîâòàíó ìóêîþ. Íîâîãî êîæóõà ïðîäàâàëè çà 5 ñêëÿíîê ãîðîõó, à êèëèì – çàáóõàíåöü õë³áà. Îäåæà ÷è ³íø³ ðå÷³ – â êîãî âîíè áóëè – ïðîäàâàëèñÿ ìàéæåçàäóðíî. Õë³á ó òîé æå ÷àñ êîøòóâàâ ïî 150 êðá. çà ê³ëîãðàì. Ñóøèëè ãðå÷àíóàáî ïðîñÿíó ïîëîâó, òîâêëè ¿¿ â ñòóï³, ïîò³ì ïåêëè êîðæ³. Ñòóïè òà ðó÷í³ æîðíàâëàäà çàáèðàëà, íèùèëà. Õòî ìàâ êîðîâó, òðèìàâ ¿¿ â õàò³ òà æèâ ñàìèì ìîëî-êîì. Êîëè íàñòàëà âåñíà, âàðèëè òà ¿ëè êðîïèâó.

1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßϲÒÍÈ×ÓÊ Â³ðè Ìóñ³¿âíè,

1924 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Çâîíåöüêå–íà–Äí³ïð³ Ñîëîíÿíñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Áàòüêè ïîìåðëè, æèëà ÿ ç ä³äîì ³ áàáóñåþ. Âîíè âèõîâóâàëè. Òîä³ áóâ êîë-ãîñï “Âñåñâ³òíÿ dzðêà”. Âñå çàáðàëè â êîëãîñï – ³ êîðîâó, ³ áè÷êà, ³ êóðåé. Çàáðà-ëè âñå äî íèòêè. ijä õîäèâ ó øòîïàíîìó êàøêåò³. Ðâàëè òðàâó, âàðèëè ç íå¿ ñóï,äîáàâëÿëè òóäè òðîõè âèñ³âîê (ÿêùî áóëè).

Ä³ä ³ áàáà ïîìåðëè, à ìåíå âçÿëà ñóñ³äêà, ÿêó ïîò³ì, â 1947 ð., ïîñàäèëè âòþðìó çà ñêëÿíêó ïøåíèö³. ß çàëèøèëàñü ñàìà. Õîäèëà ïî ñåëàõ, ïðîñèëà óëþäåé, õòî ùî äàñòü, òàê ³ âèæèëà. Áîÿëèñü îäèí îäíîãî, õîâàëèñü, ùîá ùîñüç’¿ñòè.

Çàáèðàëè ëþäåé áåç ñóäó é ñë³äñòâà. É äîñ³ ïðî íèõ í³÷îãî íåâ³äîìî, äåâîíè ³ ÷è æèâ³ çîñòàëèñü… Îòàê³-òî áóëè ñòàë³íñüê³ ÷àñè.

1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏËÀÊÈÄÈ Ãàô³¿,1915 ð. íàðîäæåííÿ

ÕÀÒÀ ÎÏÓÑÒÅËÀÎäíàæäû, êîãäà ÿ âûäîèëà êîðîâó, êî ìíå ïîäîøåë Ïèëèï. Åãî ñåìüþ íàçû-

âàëè “Øìàòêè”, îíè æèëè â Ñåëèñêîì. Îí áûë âûñîêèé è õóäîé êàê ùåïêà,

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

369

ãîëîäíþùèé, ïîòîìó è âûïèë ìîëîêî äî äíà. ß ïîøëà ê ìàìå è ïëà÷ó, ãîâîðþ,÷òî Ïèëèï ìîëîêà íå îñòàâèë íèñêîëå÷êî. Ìàìà ãîâîðèò: “Ïóñòü, öûö, ìîæåò,òîëüêî è òîãî ÷òî âûïèë, ìîæåò, îíî â åãî æèçíè ïîñëåäíåå”. È òî áûëà ãîðüêàÿïðàâäà, ïîòîìó ÷òî íà ñëåäóþùåå óòðî òîò áåäîëàãà óìåð. Óìåðëè è åãî îòåö,áðàò Ìèêîëà è ñåñòðû.

Íàøè ñîñåäè Óäîäû âîçëå õàòû âàðèëè ÷åðåïàõó, ïîçâàëè ìåíÿ. ß ìàìåðàññêàçàëà, êàê òî áåäíîå áîæüå ñîçäàíèå ìó÷èëîñü. Ìàìà çàðóãàëà ìåíÿ, ãî-âîðèò: “Çà÷åì òû òóäà ïîøëà, îíè æå ìîãëè è òåáÿ ñâàðèòü è ñúåñòü, êàê òó÷åðåïàõó!” À òå Óäîäû – Èâàí, Âàñèëü, Ìàðèÿ è Ìîòðÿ-òàêè ïîóìèðàëè.

Ïåòðî Êîçèí, åãî íàçûâàëè Ïåòð Âåëèêèé, à ïî ïðîçâèùó “Ãîäçü”, ñáðîñèëèõ è ÿìó è îáðàòèëñÿ ê ìåðòâûì: “Âû ïåðåïèñûâàåòå íà ìåíÿ õàòó?” äà è ïîñå-ëèëñÿ â íåé. Ïåòðî õîäèë ïî õàòàì è êðàë, êðàäåíûì êîðìèë ñâîþ ñåìüþ, ïîòî-ìó åãî äî÷êè îñòàëèñü æèâû.

Íàñ âñåõ ñïàñëà êîðîâà, íî òîò Ïåòð Âåëèêèé, îí áûë äåéñòâèòåëüíî áîëü-øîé, ïðèøåë è ê íàì óêðàñòü êîðîâó, à ÷òîáû íèêòî íå ìåøàë, ñíàðóæè çàïåðäâåðè õàòû. Îí ñòàë îòâÿçûâàòü êîðîâó, à îíà çàìû÷àëà. Ìàìà óñëûøàëà, âû-áèëà îêíî, âûñêî÷èëà è áðîñèëàñü ñïàñàòü êîðìèëèöó. Îíà åùå â õàòå ñõâàòèëàìàêîãîí è ñòàëà èì áèòü Ïåòðà Âåëèêîãî, äà òàê, ÷òî îí åëå íîãè óíåñ.

Êàê-òî Ïåòð Âåëèêèé ïðèøåë êî ìíå, åñòåñòâåííî, íå íà âå÷åðíèöû, ïîòî-ìó ÷òî òîãäà áûëî íå äî ïîñèäåëîê, äà è æåíàòûì áûë, äà è âîðîâ â ãîñòè íèêòîíå ïðèãëàøàë. Òîãäà îáëàãàëè áîëüøèìè íàëîãàìè è ïðèõîäèëîñü ïðîäàâàòüâñå, ÷òîáû èõ çàïëàòèòü. Êòî íå ìîã, ó òîãî çàáèðàëè ñêîò èëè ÷òî-òî äðóãîå.ß íå óñïåëà óïëàòèòü âåñü íàëîã, ïîøëà ê ñîñåäó çàíÿòü ïÿòü ðóáëåé, à Ïåòðîíå ñòàë äîæèäàòüñÿ è çàáðàë ìîþ òåëêó, íî ýòî åìó íå óäàëîñü. ß ïîæàëîâà-ëàñü áðàòó, îí ñõâàòèë ëîïàòó, îòíÿë ó òîãî ìàðîäåðà òåëêó, à ñàìîãî ñòàëáèòü ëîïàòîé è òåì, ÷òî ïîïàëî ïîä ðóêó. Áèë ïî ãîëîâå, ïî ðóêàì è òàê ãíàëàæ äî åãî õàòû. Òîò õàïóãà êðè÷àë, êàê çâåðü, îäíàêî åãî çàùèùàòü íå âûøåëíèêòî, òàê êàê îí âñåì ëþäÿì ïðè÷èíÿë ëèøü çëî è íåìàëîå. Âîðþãà çíàë, ÷òîåãî áóäóò ñóäèòü, è ÷òîáû íà äîïðîñàõ íå ìó÷èëè, îòðàâèëñÿ. Íî äóøåãóáîâáûëî ìíîãî è ïîñëå íåãî, îíè áûëè åùå õóæå, èõ íàçíà÷àëè òî÷íî òàêèå æå èçðàéîíà. Äà è òîãäà áûëî òàêîå áåñïðàâèå, ÷òî êòî ÷òî õîòåë, òî è äåëàë, òàêæå, êàê è ñåé÷àñ.

ß õîäèëà â øêîëó, ó÷èëàñü õîðîøî, íî çàêîí÷èëà òîëüêî òðè êëàññà. Êóäà æåïîéäåøü äàëüøå ó÷èòüñÿ, åñëè ñàïîãè îáóâàëèñü ïîïåðåìåííî è íå âî ÷òî áûëîîäåòüñÿ. Ìàìà ãîâîðèò, ÷òî ó÷èòüñÿ íóæíî õëîïöàì, à äåâ÷àòàì äëÿ ïðÿëêèäîñòàòî÷íî è òðåõ êëàññîâ. Ìíå óæå èñïîëíèëîñü 16 ëåò è ìåíÿ íàçíà÷èëè ñåëü-ñîâåòîâñêèì óïîëíîìî÷åííûì. ß âèäåëà, êàê ðàéêîìîâñêèå ñòàâëåííèêè ñòàñ-êèâàëè â ñåëüñîâåò ëþäñêîå äîáðî, äàæå óáîãèå ïîæèòêè. Íàíåñóò ïîëíîå ïî-ìåùåíèå è ïàäàþò óñòàâøèå, êàê óáèòûå. Îäíàêî óæå ê óòðó â ñåëüñîâåòå îòëþäñêîãî èìóùåñòâà íå îñòàâàëîñü íè÷åãîøåíüêè – òå êîëëåêòèâèçàòîðû ðàñ-òàñêèâàëè ëþäñêîå äîáðî ïî ñâîèì äîìàì, òàê ÷òî îò íåãî íå îñòàâàëîñü

370

ѲÄ×ÅÍÍß

è ñëåäà, è òàê áûëî åæåäíåâíî, à òàêèõ, êàê Ëàäèì Ãóòàõ è Ìàëåòèé Àäèìåíêî,íèêòî è íå ñóäèë áû.

Ìîé áðàò, ßêîâ Êîëîìèåö, áûë óæå ïîëóæèâîé è íà êàðà÷êàõ åëå ïåðåëåç÷åðåç îãîðîä ê ñîñåäêå Îëÿíå (äåâè÷üÿ ôàìèëèÿ Áîíäàðåíêî), ÷òîáû âûðâàòüçåëåíóþ ëóêîâè÷êó. Îëÿíà õîòü è áûëà õðîìàÿ, íî íà ãîëîäíîãî íàëåòåëà ÿñòðå-áîì, ñõâàòèëà òî äèòÿ, äâàæäû óäàðèëà î çåìëþ è óáèëà. Ïîçæå ðåáåíîê Îëÿ-íû ïåðåëåç â ìîé îãîðîä, çà ÷åñíîêîì. ß ãîâîðþ õðîìîé: “Òàê ÷òî, è ìíå òâîåãîðåáåíêà óáèòü, êàê òû óáèëà ìîåãî òðåõëåòíåãî áðàòèêà? À îíà îòâå÷àåò:“ß òåáå çàïëàòþ”. ß íå ñòàëà òåõ äåíåã áðàòü, íî è çëà ðåáåíêó íå ïðè÷èíèëà,òîëüêî íà Îëÿíå ïîáèëà áîëüøóþ ïàëêó.

Áûëî è òàêîå. Îäèí èç êîìíåçàìîâöåâ ïðèâåë Ñïèðèäîíà â ñåëüñîâåò è çàïåðåãî â õëåâó. À çà ÷òî – íå ïîìíþ, âîçìîæíî, çà òî, ÷òî íå ïîêëîíèëñÿ èëè íåïîáëàãîäàðèë çà òî, ÷òî âûãðåáëè èç åãî õàòû âñå ïîä ìåòåëêó. Ìåíÿ çàñòàâèëèñòåðå÷ü, ÷òîáû òîò Ñïèðèäîí íèêóäà íå ñáåæàë. Íî÷üþ îí ðàçîáðàë õëåâ è óä-ðàë, à óòðîì êîìíåçàìîâöû íàáðîñèëèñü íà ìåíÿ ñ êðèêîì: “Ãäå àðåñòîâàííûé?”À ÿ ãîâîðþ: “Îí âåäü çäîðîâûé ìóæèê, à ÿ åùå äåâ÷îíêà, ðàçâå æ ÿ ìîãëà åãîóäåðæàòü. ß æå ãîâîðèëà, ÷òî çðÿ ìåíÿ ñòàâèòå ñòåðå÷ü åãî. Äàæå åñëè áû õîòå-ëà çàäåðæàòü, òî îí ìåíÿ øâûðíóë áû, êàê êàêîãî-òî öûïëåíêà, äà è ïîøåë áûêóäà íàäóìàë”.

Íà íèæíåé óëèöå áûëà æåíùèíà, åå íàçûâàëè Ñàíòóëèõà. Îíà â íàøå ñåëîïðèåõàëà ñ êàêîãî-òî äðóãîãî ñåëà. Ó òîé æåíùèíû áûëî òðîå äåòåé, íî âñå îíèóìåðëè, è õàòà îïóñòåëà. Ó íåå ðîäíûõ, íàâåðíîå, íå áûëî, òàê êàê íà ïîõîðîíûè ïîñëå òîãî íå ïðèåçæàë íèêòî. Åå ìóæà, Êàðëà Êîçèíåíêî, ðåïðåññèðîâàëèïðîñòî íè çà ÷òî. Îí â öåðêâè ïåë â õîðå è ñêàçàë î íîâûõ õîçÿåâàõ: “Ãäå æå îíîâñå âîçüìåòñÿ, åñëè îíè íå õîòÿò ðàáîòàòü!” Åãî âûäàëà êàêàÿ-òî ó÷èòåëüíèöà,ýòî áûëî â íà÷àëå òðèäöàòûõ ãîäîâ.

Çà ðå÷êîé, ñî ñòîðîíû ñåëà Ïóãà÷åâêè âîçëå Ãîëàñà Âîëîùåíêî æèë Ñàêèé,ó íåãî áûëà ëåâàäà, õàòó ïîñòðîèë, õëåâû, íî âñå ýòî çàáðàëè, è îí âûíóæäåíáûë íà ñâîåì ïîäâîðüå âûêîïàòü çåìëÿíêó, ÷òîáû òàì êàê-òî óêðûòüñÿ õîòü îòäîæäÿ è ïåðåíî÷åâàòü. Åãî õîòåëè âûñåëèòü è èç òîé çåìëÿíêè, ãîâîðÿò: “Ìûòåáÿ è òàì íàéäåì!”, à îí îòâå÷àåò: “Òàê ÿ â ïðóä ïîéäó!” Ïîñëå ýòîãî ðàñêó-ëà÷íèêè åãî óæå íå òðîãàëè.

Òîãäà âñÿêîå áûëî. Àðîíîâà ìàòü ãîâîðèëà: “Ó ìåíÿ åñòü ñûíî÷åê, îí îáîìíå ïîçàáîòèòñÿ”, à îí åå óáèë è çàêîïàë. Íî ÿìà áûëà ìåëêàÿ, ñîáàêè òðóïâûðûëè, è òàê ëþäè óçíàëè î òîì, êàê ñûíî÷åê ïîçàáîòèëñÿ î ìàìå. Áîëüøåâñåãî õàò áûëî â Ñåëèñêîì, â íåì áûëî è áîëüøå âñåãî ìíîãîäåòíûõ ñåìåé,îíè ñîñòîÿëè èç äåñÿòè, à òî è èç ïÿòíàäöàòè äóø, íî âñå îíè ïîóìèðàëè.

Îäíîãî ÷åëîâåêà çâàëè Ðîãà, ïîòîìó è âñþ óëèöó íàçûâàëè Ðîãàèâêîé. Íàíåé æèëè Øàáåëüñêèå, îíè áûëè î÷åíü êðåïêèå, íî è îíè âñå âûìåðëè – Âàñèëü,Âèêòîð... èç äåâî÷åê áûëà òîëüêî Ñàøêà. Âñå õëîïöû áûëè, êàê äóáû, íî è îíèâñå óìåðëè. Óìåðëà æåíà Èâàíà Ñóõîìóäà Íàñòÿ ñ ñûíîì. Óìåðëè Èâàí, Èëüêî,

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

371

Ãîëèòà. Óìåð è Ñóõîìóä Ñòåïàí ñ Ñåêëåòîé è äî÷êîé. Òàêàÿ æå ñóäüáà Ñóõî-ìóäîâ Ìèëèÿíà è Ãàííû. Ó Êîçèíåíêî Íàòàëêè óìåðëà âñÿ ñåìüÿ, ìóæ Þõèì.Ñòàðøèå áðàòüÿ ÷òî-òî ãäå-òî ðàçäîáóäóò ñúåñòíîå è íèêîìó íå äàþò. Ñàìûéìàëåíüêèé, òðåõëåòíèé Ïàâëèê íà êàðà÷êàõ ïîëçåò ê íèì è ãîâîðèò: “Äàéòå õîòüïåðåä ñìåðòüþ, õîòü ÷òî-íèáóäü, õîòü íåìíîæêî, ïîòîìó ÷òî ÿ óæå áóäó ïîìè-ðàòü...”, íî íèêòî åìó íè÷åãî íå äàë, è îí âñêîðå óìåð..

Çàâîðèòíûé Ìèêèòà óìåð ñ ãîëîäà, íå õîòåë ðàáîòàòü. Ãîðäåé ñêàçàë ìåð-òâîìó ñûíó, êîòîðîãî â ÿìó ïîñàäèëè: “Íå õîòåë ðàáîòàòü, ñèäåë, òàê ñèäè è òóò,ïîòîìó ÷òî ìîæíî áûëî êàê-òî øåâåëèòüñÿ õîòü íåìíîãî è ñïàñòèñü”. À Ëà-äûì Ãóòàõ õîòü è áûë ãàâêóíîì, íî è ñåìüÿ åãî – äî÷êè Ãàííà, Êàòåðèíà è òðîåìàëûõ äåòåé, è ñàì îí òàêæå óìåðëè.

Êàðïî è Íàòàëêà Êîëîìèåö èìåëè 16 äåòåé, òðèæäû èìåëè áëèçíåöîâ (áûëèè ñìåøàííûå áëèçíåöû – ìàëü÷èêè ñ äåâî÷êàìè), íî òðèíàäöàòü èç øåñòíàäöàòèäóø óìåðëè. Èç áëèçíåöîâ îñòàëîñü òîëüêî îäíî äèòÿ, èç ïîñëåäíèõ. Ó ßêîâàÊîçèíåíêî ïîñëå ñìåðòè ïåðâîé æåíû áûëà âòîðàÿ, îò îáåèõ æåí áûëîâîñåìíàäöàòü äåòåé, íî âñå îíè óìåðëè ñ ãîëîäà...

Ìû õîäèëè â ïîëå, ñîáèðàëè ìåðçëóþ êàðòîøêó. Îíà â õàòå ðàçìîðîçèòñÿ,ìû øêóðêè îòáðàñûâàëè, à ñàìó òåðëè íà òåðêó è ïåêëè îëàäüè. Òî æå ñàìîåäåëàëè è èç öâåòà àêàöèè, òåðëè åãî â ìàêèòðå. Ìíå òîãäà áûëî 18 ëåò, ÿ ðàáî-òàëà íà ëîøàäÿõ, çà ðàáîòó äàâàëè 200 ãðàììîâ èñïå÷åííîãî õëåáà, åãî äàâàëèòîëüêî òåì, êòî ðàáîòàë â ïîëå. Íî ÷òî òàì òå ãðàììû äëÿ ãîëîäíîãî òðóäÿãè?À íóæíî æå ÷òî-òî ïðèíåñòè åùå è äîìîé, äëÿ ðîäíûõ.

Ïðåäñåäàòåëü êîëõîçà “Ïåðåìîãà” Ñåëèí ãîâîðèë, ÷òî êòî áóäåò ðàáîòàòü÷åñòíî, òîò óìðåò, à êòî áóäåò ðàáîòàòü è íåìíîãî ïðèâîðîâûâàòü, òîò âûæè-âåò. Ìû â ýòîì óáåäèëèñü, ïîýòîìó êòî ìîã, òîò è âîðîâàë. Íå õîòåëà óìèðàòüè ÿ – ïðè ïîñåâíîé ñ ïîëÿ ïðèíîñèëà ïî ìèñêå çåðíà. Çàïðÿ÷ó åãî â ìåøî÷êå,çàðîþ â çåìëþ âîçëå äåðåâà è ïîìå÷ó ìåñòî, ÷òîáû íå çàáûòü, ãäå çåðíîâ ìåøî÷êå ëåæèò. Óêðàäåøü òó ìèñêó çåðíà è èäåøü íî÷üþ, ÷òîáû íèêòî íåóâèäåë è íå îòíÿë, íåñåøü, ÷òîáû ñïàñòè æèçíü ñåáå è ñåìüå. Çà êèëî óêðàäåí-íîãî çåðíà äàâàëè ãîä òþðüìû, çà äâà êèëî äâà ãîäà. Ñåìåíó Ãóëå çà òðè êèëî-ãðàììà äàëè òðè ãîäà òþðüìû. Òîãäà ó ëþäåé è æåðíîâà çàáèðàëè, ðàçáèâàëèèõ, ÷òîáû ëþäè íå ìîëîëè, çàïðåùàëè è äåëàòü æåðíîâà, ÷òîáû çåðíî ñäàâàëèãîñóäàðñòâó. Íî ëþäè âñå-òàêè èõ äåëàëè, â ìåøêàõ íîñèëè â äàëåêèå ñåëà, íàñòàíöèè è êóäà-òî âîçèëè, ïîòîìó ÷òî íóæíî áûëî ïîêóïàòü ïðîäóêòû.

Çà Êîçèíàìè äî ñàìîãî êàðüåðà áûëà ñâåêëà, åå ïðîðûâàëè, è ëþäè ëèøíèåêîðåøêè íîñèëè äîìîé. Íî êòî-òî äîíåñ, ÷òî ëþäè áåðóò è ñâåêëó ïîáîëüøå,òîãäà ïîä âå÷åð èõ óæå ïîäñòåðåãàëè, íà çàïðóäå çàäåðæèâàëè. Ãàííà Øìàëèé-êà òîíåíüêóþ ñâåêîëêó íàáðîñàëà çà ïàçóõó, íî åå ïîéìàëè è âûòðÿñëè òå êî-ðåøêè, ÷òîáû ïðèâëå÷ü ê ñóäó. Êîãäà æå óâèäåëè, ÷òî òî ñòåáåëüêè òîíþñåíü-êèå, èç ïðîðâàííûõ, òîãäà åå îòïóñòèëè.

372

ѲÄ×ÅÍÍß

Ó æåíùèí íîãè ïóõëè ñ ãîëîäà, è áåäíÿãè áûëè âûíóæäåíû ñïàñàòüñÿ òåì,âîçëå ÷åãî ðàáîòàëè. Íî åñëè êòî-òî ïîïàäàëñÿ ñ êðóïíåíüêîé ñâåêëîé, èëè óæåñ áîëüøîé â ñåðåäèíå ëåòà èëè ïðè ñáîðå îñåíüþ, òî áåäû áûëî íå ìèíîâàòü.

Ïîìíþ ñëó÷àé, ïðèêëþ÷èâøèéñÿ ñî ìíîé. Êàê-òî çà ×åðíå÷èì ïîçäíî âå-÷åðîì ÿ íàáðàëà ñ âåäðî ñàõàðíîé ñâåêëû äà è íåñó äîìîé. È âäðóã åäåò êàêîé-òî ìóæèê ïîäâîäîé, êàæåòñÿ, Äåðêà÷, è ïðåäëàãàåò ïîäâåçòè. ß ñåëà è êëóìà-÷îê ïîëîæèëà, äà ñðàçó è íå äîãàäàëàñü, ïî÷åìó îí ìåíÿ ïðèãëàñèë. Íî ïî äîðî-ãå îí íà÷àë ÷òî-òî âîð÷àòü, è ÿ ïîíÿëà, ÷òî ìåíÿ æäåò äàëüøå. Äåðêà÷ áûëóâåðåí, ÷òî ÿ îò íåãî ñáåæàòü íå ñìîãó, ïîòîìó è íå îãëÿäûâàëñÿ, à ÿ ýòèìâîñïîëüçîâàëàñü è ïîä ãðîìûõàíèå ïîäâîäû ïîòèõîíüêó ïî îäíîé ïîâûáðàñû-âàëà èç ìåøî÷êà âñþ ñâåêëó.

Ïðèåõàëè ìû â ñåëî, Äåðêà÷ îñòàíàâëèâàåòñÿ âîçëå ñåëüñîâåòà è ãîâîðèò,÷òîáû ÿ ñ ìåøêîì êðàäåíîé ñâåêëû øëà çà íèì â ñåëüñîâåò. À ÿ âçÿëà ïóñòîéìåøîê è íàáðîñèëàñü íà íåãî êàê ìîêðûì ðÿäíîì: “Êàêèå áóðÿêè? ×åãî òû êîìíå ïðèñòàë?! Òû ìåíÿ âçÿë, ÷òîáû ïîäâåçòè, à íà äåëå, ÷òîáû ïîñàäèòü âòþðüìó? Çà ÷òî?!” À îí óâèäåë, ÷òî ÿ îñòàâèëà åãî â äóðàêàõ, è ÷òî åìóñàìîìó ñîëîíî ïðèäåòñÿ, äà êàê óäàðèò êàðòóçîì îá çåìëþ, äà êàê çàìàòå-ðèòñÿ, òàê áåñíîâàëñÿ, ÷òî ïðÿìî êèïåë, íî íå áèë. Íà òîì åãî âûñëóãà íà ìíåè çàêîí÷èëàñü.

Ìîé çàðàáîòîê áûë íå òîëüêî íà ïîëå, íî è âîçëå êîðîâû. ß íîñèëà ìîëîêîíà Êîçèíñêèé êàðüåð, ìåíÿëà íà õëåá. Ðàçîëüþ ãëå÷èê ìîëîêà íà äâîèõ, äàäóòìíå çà íåãî ïî êóñî÷êó õëåáà, è òî óæå áûëî ÷åì ÷åðâÿ÷êà çàìîðèòü. Ñúåìòîãî õëåáà, åùå è äîìîé íåñó, ïîòîìó ÷òî è ñåìüþ íàäî ñïàñàòü. Õëåá èç êàðü-åðà íîñèëà òîæå íî÷üþ, ÷òîáû íèêòî íå îòíÿë. ß áûëà õóäàÿ, íî íîãè íå ïóõëè,ïîòîìó ÷òî ïèëà ìîëîêî, îíî âñå-òàêè íå âîäà. Âûïüþ ñ ëèòð ìîëîêà, íåìíîãîõëåáà, äà òàê è ñïàñëàñü.

Íî íå âñåì ïîñ÷àñòëèâèëîñü âûæèòü â òå ñòðàøíûå ãîäû. Ëþäè ñ ãîëîäàïàäàëè, ñëîâíî ïîäêîøåííûå. Äëÿ óìåðøèõ âûãðåáóò ìàëåíüêóþ ÿìêó, è áåçãðîáà òàê è çàñûïàþò. À åñëè äî êëàäáèùà áûëî äàëåêî, õîðîíèëè äîìà, â îãî-ðîäå, âîçëå õàòû.

Ìîé îòåö â çíàê ïðîòåñòà ïðîòèâ ãîëîäîìîðà îòðàâèëñÿ. Ãîâîðèë: “Êàê ýòîòàê, ÷òîáû âñå áûëî è âñå îòíÿëè, îñòàâèëè ëþäåé íè ñ ÷åì, ñ ãîëûìè ðóêàìè èíà âåðíóþ ñìåðòü, íà ìóêè?! Ëó÷øå óìåðåòü, ÷åì òàê ìó÷èòüñÿ!” Âûïèë ëèò-ðîâóþ êâàðòó ìåëÿñû, ïîòîì ïî ñòåíå ñïîëç è óïàë, ìåëÿñíàÿ îòðàâà âñå â íåìâíóòðè ñîæãëà è îí, ãîðåìû÷íûé, óìåð.

Çàïèñàâ Ì.Øóëÿê.13 ñåðïíÿ 1996 ð.

Çåðêàëî íåäåëè. – 1999. – 18 äåêàáðÿ.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

373

ѲÄ×ÅÍÍßÏËÀÖÊÀËÜÍί Ïîë³íè ²âàí³âíè

(ñ. Òàâð³éñüêå – Ãëàäê³âêà Ãîëîïðèñòàíñüêîãî ð-íóÎäåñüêî¿ (íèí³ Õåðñîíñüêà) îáë.)

ÃÎËÎÄ – 33 Î×ÈÌÀ IJÒÅÉ – 93“Íàðîäèëàñÿ ÿ â 1924 ðîö³ ó ñåë³ Ìàë³ Êëèíè, – çãàäóº Ïëàöêàëüíà Ïîë³íà

²âàí³âíà. Æèëè ìè çàìîæíî: áóëî ó íàñ ÷åòâåðî êîíåé, êîðîâà, äåÿêà ïòèöÿ, â³ÿë-êà, ïëóã, áîðîíè; ìàëè ìàëåíüêó êóçíþ. Ïàì’ÿòàþ ç³ ñë³â ìàòåð³, ùî ó íàñ ³ùåáóëî ó ñòåïó ï’ÿòäåñÿò äåñÿòèí çåìë³, à êîëî õàòè ùå òðè äåñÿòèíè. Êîæåí ð³êìè ñ³ÿëè ïøåíèöþ, êóêóðóäçó, ñàäæàëè êàðòîïëþ. Ó 1929 ðîö³ äî íàñ ïðèéøëèç êîëãîñïó ëþäè ³ çàáðàëè âñå: ³ õóäîáó, ³ ïòèöþ, ³ ïøåíèöþ, à çàëèøèëè íàì ò³ëüêèõàòó òà ó í³é ï’ÿòü ãîëîäíèõ ðîò³â, ÿê³ âåñü ÷àñ õîò³ëè ¿ñòè. ß áóëà íàéñòàðøà,³ òîìó ìåí³ ïðèõîäèëîñÿ äîãëÿäàòè ìîëîäøèõ áðàò³â òà ñåñòåð, áî ìàìà âåñü÷àñ õâîð³ëà, ³ ¿é òÿæêî áóëî íàñ äîãëÿäàòè. À áàòüêî áóâ âåñü äåíü íà ðîáîò³.

Ùîá íå âìåðòè ç ãîëîäó, ìàìà õîäèëà äî îë³éí³ ³ ïðîñèëà ìàêóõè. Çáèðàëèìè ïî ñòåïó òðàâó, õîäèëè ó Õåðñîí, ùîá êóïèòè õî÷ áè òðîõè êðóïè. ßêùî âäà-âàëîñÿ äåñü ä³ñòàòè êóêóðóäçè, ìîëîëè ¿¿ íà æîðíàõ ³ ïåêëè ìàëåíüê³ êîðæèêè.

Ïåðåæèâàëè ãîëîä, õòî ÿê ì³ã.  êîãî áóëà êàðòîïëÿ – òîâêëè ¿¿, âàðèëè ñî-ëîäêèé áóðÿê ³ ïèëè âîäó çàì³ñòü êîìïîòó, áî öóêðó íå áóëî, à ñàõàðèí áóâ äóæåäîðîãèé. Áàãàòî ëþäåé õîäèëè ïîï³ä õàòàìè ³ ïðîñèëè ¿ñòè, à ùå á³ëüøå âìèðàëèç ãîëîäó. Îñü òàê ìè æèëè â ñòðàøí³ ðîêè ãîëîäîìîðó”.

Çàïèñàâ Ñ.Ðåì³ííèé.· · ·

Âèíèùóþ÷è íàñåëåííÿ Óêðà¿íè, âëàñò³ âïðàâíî ïðèõîâóâàëè ñïðàâæíþ ìåòóñâî¿õ â÷èíê³â. Òàê áóëî çá³ëüøåíî åêñïîðò ïøåíèö³ á³ëüøå í³æ óòðè÷³. Öå ñïðà-âèëî íàëåæíèé âïëèâ: çà êîðäîíîì íå ìîãëè óÿâèòè, ùîá çåðíî, çá³ææÿ ïðîäàâà-ëà äåðæàâà, â ÿê³é ãîëîäíîþ ñìåðòþ ãèíóëè ì³ëüéîíè. Òå, ùî íàêîïè÷óâàëîñÿâ íàðîä³ ïðîòÿãîì äåñÿòê³â ³ ñîòåíü ïîêîë³íü, ñòîë³òòÿìè ³ òèñÿ÷îë³òòÿìè, âñåíàéêðàùå ³ íàéö³íí³øå áóëî çíèùåíî ³ ùåçëî çà äóæå êîðîòêèé ³ñòîðè÷íèé ÷àñ.Íàéã³ðê³øå ³ íàéã³ðøå ç óñüîãî, ùî ò³ëüêè ìîæíà óÿâèòè, ñòàëîñÿ: ï³ä³ðâàíî áóëîæèòòºñïðîìîæí³ ñèëè íàðîäó – éîãî ãåíîôîíä.

Óïîðÿäêóâàâ Ô.Ìîðîçþê.18 ëþòîãî 1995 ð.

374

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÏËÅÂÀÊÀ Ìèêîëè ²âàíîâè÷à,

1915 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ñóõàí³âêà Ï’ÿòèõàòñüêîãî ðàéîíó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

ß âæå áàãàòî é ïðèçàáóâ, áî æ áóâ ðàíåíèì ³ êîíòóæåíèì ó â³éíó, àëå ùå÷àñòî ³ ïëà÷ó, êîëè ç áàáîþ çãàäàºìî ò³ ñòðàøí³ ðîêè. Äà, áóëî ñòðàõ³òòÿ, ùî éñïîìèíàòü âàæêî.  ãîëîä 20-õ äâîõ ìè ïîõîðîíèëè – ñåñòðó ³ ìàò³ð. Äà, ïîìåð-ëà ìàòè íàøà, áî âñå íàì â³ääàâàëà. Ùî äå çäîáóâàëè ç áàòüêîì, òî ä³ëèëà íàêó÷êè, ùîá íàäîâøå õâàòàëî. Ñåñòðè ðîçêàçóâàëè, ùî ÿ áóâ íàéìåíøèì, ³ ìåíåâñ³ì áóëî øêîäà, òî ìåí³ á³ëüøå é ïåðåïàäàëî.

1933-é ÿ, ÿê çàðàç, áà÷ó. Ëþäè òîä³ ñèïàëèñÿ, ÿê ìóõè. Ïîìåðëèõ íå âñòèãà-ëè âèâîçèòè. Ïîïåðâàõ òî áëèçüê³ õîâàëè, à òîä³, ÿê â êîæí³é õàò³ áóëî ïî äâàìåðö³ â äåíü, òî ïðîñòî ðèëè ÿìó ³ òóäè çâîçèëè. Ìåíå òîä³ âèêëèêàëè ³ äàëèíàðÿä âçÿòè êîíåé ³ ãðàáàðêó ³ êîæíîãî ðàíêó îá’¿çäèòè âñ³ äâîðè òà çáèðàòüìåðòâèõ. dz ìíîþ ùå îäèí ÷îëîâ³ê õîäèâ. ß é ñàì, òà é â³í òîæå, ëåäâå íîãàìèâîëî÷èëè, à âñå æ õîäèëè. ³í çà¿äå äî ìåíå, òà é ï³äåìî ç äâîðó â äâ³ð. Õòî ñàìâèíåñå ìåðöÿ, à â êîãî âæå íåìà êîìó ³ âèíåñòè, òî éäåìî ñàì³, çà íîãè ³ çà ðóêèâ³çüìåìî òà é òÿãíåìî íà ãðàáàðêó. Áóëî 4–5 ÷îëîâ³ê êîæåí äåíü, òî é âèâåçåìî¿õ. À îò ðàç çàõîäèìî â îäíó õàòó, à òàì ëåæàòü äâîº, ìè ÷îëîâ³êà âèíåñëè, âæåâçÿëè ³ æ³íêó, à âîíà ùå âîðóøèòüñÿ. ß òàê çëÿêàâñÿ áóâ, à òîé äÿäüêî, ùî áóâ ç³ìíîþ, òà é êàæå: “Áåðè ³ ïîíåñëè, áî âîíà äî âå÷îðà âìðå”. ß áîÿâñÿ, òà ñëóõàâ³ í³ñ. À â îäí³é õàò³ áàòüêè ïîìåðëè, à ä³òè ùå áóëè æèâ³ – òðîº. À õòî æ ¿õâ³çüìå? Ó êîæíîãî òå ñàìå. Òàê âîíè á³äí³ ëàçèëè, äå ïîïàëî, òàê ³ ïîìåðëè.Äóæå áàãàòî ä³òåé ìåðëî. Áî íàâàðÿòü ëîáîäè, â³ä íå¿ æèâîòè ïîðîçäóâàº, ÿêáàðàáàíè, ³ ëåæàòü âñ³ ïîêîòîì. Àáî é êðó÷åíó áåðåçêó âàðèëè, ùàâåëü, öâ³òç äåðåâ.

Ùå êîëè áàòüêî áóâ æèâèé, òî áóâ ñòîðîæåì, öèáóëþ çåëåíó ñòåð³ã íà ãî-ðîä³. À ðàç æäåìî éîãî äîäîìó, à éîãî âñå íåìà. ϳøëè øóêàòü ³ çíàéøëè âð³â÷àêó, à â ðóêàõ ùå é òîðáèíî÷êà ìàëåñåíüêà ç çåðíè÷êîì ÿ÷ìåíþ. Òî â³í, äåñòîðîæóâàâ (áóëà òàì ñîëîìà), íàâ³ÿâ ç ïîëîâè ³ í³ñ äîäîìó. Òà òàê ³ íå äîí³ñ,ïîìåð. Îé, Ãîñïîäè, à í³ñ æå íàì, ä³òÿì. Ñòàðø³ ñåñòðè ìî¿ õîäèëè ï³äðîáëÿòüçà õàð÷³, òî, áóëî, é ìåí³ ïðèíåñóòü, òà é ïèòàþòü: “À ùî, Ìèêîëî, õî÷åøü æèòü?”À ÿ ¿ì: “Õî÷ó!” À õòî æ íå õîò³â?!

Îòàê ³ ïåðåæèâ öåé ãîëîä. Òà ò³ëüêè äóøà áîëèòü, áî ÷àñòî ³ ó ñí³ áà÷ó òóãðàáàðêó ç òðóïàìè, à ç íå¿ çâèñàþòü íîãè, ðóêè. Òàê, àæ âîëîññÿ ï³äí³ìàºòüñÿäèáîì.

Çàïèñàëà Ò.Ñèñîºâà.1990 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

375

ѲÄ×ÅÍÍßÏËÈÑÊÎÍÎÑÀ Âîëîäèìèðà ßêîâè÷à,

1922 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Áîãóñëàâ Ïàâëîãðàäñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Áóëî òîä³ ìåí³ 10 ðîê³â. Äîìà – ï’ÿòåðî ä³òåé. Áàòüêè ïðàöþâàëè â êîëãîñï³.Âîñåíè 1932 ð., â ëèñòîïàä³-ãðóäí³, äî íàøîãî äâîðó ï³ä’¿õàëà ï³äâîäà. Íà

ï³äâîä³ áóëî òðè ÷îëîâ³êè. Îäèí çàëèøèâñÿ íà âîç³, à äâîº ââ³éøëè äî õàòè. Áàòüê³âíå áóëî âäîìà, âîíè ïðàöþâàëè â êîëãîñï³. Îäèí ÷îëîâ³ê çàïèòàâ ìåíå: “Äå áàòüêîõîâຠõë³á?” ß í³÷îãî íå â³äïîâ³â, áî õë³áà â íàñ íå áóëî. Òîä³ âîíè ñàì³ ñòàëèøóêàòè, ùóïîì ñòàëè øòðèêàòè â õë³â³, êîëî êîðîâè, íàâêðóã õàòè, íà ãîðîä³.ß çëÿêàâñÿ ¿õ ³ í³÷îãî íå ãîâîðèâ, áî öå áóëè ñòðàøí³ ëþäè, âîíè ñèëüíî ëàÿëèñÿ. õàò³, íà ïå÷³ çíàéøëè äâà êëóíêè ç õë³áîì.  îäíîìó êëóíêó áóëî áîðîøíî, òîâîíè çàëèøèëè, à êëóíîê ç çåðíîì çàáðàëè íà ï³äâîäó. Ñòàëè øóêàòè íà ãîðèù³,àëå í³÷îãî íå çíàéøëè, ò³ëüêè 2 íåâåëèê³ êóñêè â³êîííîãî ñêëà ³ ¿õ òàêîæ çàáðàëèíà ï³äâîäó. Ò³ äâà, ÿê³ øóêàëè, ñèëüíî ëàÿëèñÿ, ïîáèëè ñîáàêó, áî â³í ¿ì íå äàâàâøóêàòè ùóïîì ï³ä ñâîºþ áóäêîþ. Íà öüîìó é ïî¿õàëè.

33-é ð³ê ìè ïåðåæèëè, ëèøèëèñÿ âñ³ æèâ³, áî â íàñ áóëà êîðîâà, îòèì ìîëî-êîì ìè é âðÿòóâàëèñÿ, à õë³áà çîâñ³ì íå áóëî. Êîëè ïî÷àëèñÿ æíèâà, áàòüêèï³øëè íà ðîáîòó â êîëãîñï. Ìàìà – íà ëàíêó, õî÷ ³ íîãè ó íå¿ áóëè ïóõë³, à ìåí³äàëè çàâäàííÿ íàçáèðàòè êîëîñê³â, ùîá ùî-íåáóäü çâàðèòè ç íèõ. ß âçÿâ òîðáèí-êó ³ ï³øîâ çáèðàòè íà ñòåðí³. Íàçáèðàâ íåáàãàòî. Çáèðàâ, íå áîÿâñÿ, áî íå çíàâ,ùî öüîãî íå ìîæíà ðîáèòè, ïðîñòî ìåí³ í³õòî í³÷îãî íå ñêàçàâ. Òóò éäå ïðîñòîíà ìåíå ÿêèéñü ÷îëîâ³ê, ÿ íå çíàâ, ÷îãî â³í õî÷å. ³í ñõîïèâ ìåíå çà ðóêó, âèäåðòîðáèíêó ç êîëîñêàìè ³ ñòàâ ìåíå áèòè òîþ òîðáèíêîþ ïî ãîëîâ³, ïî î÷àõ, ïî÷îìó ïîïàëî. ß êðè÷àâ ³ ïðîñèâñÿ, òîä³ â³í êèíóâ ìåíå íà çåìëþ, âèñèïàâ ìåí³ïðîñòî â î÷³ âñå ç òîðáèíêè ³ ñòàâ ìåíå áèòè íàãàºì. Íåïîäàë³ê ïðîõîäèâ øëÿõ,éøëè ÿê³ñü æ³íêè. Âîíè ñòàëè êðè÷àòè. Òîé ÷îëîâ³ê ìåíå ïîêèíóâ ³ ï³øîâ. Ƴíêèï³ä³éøëè äî ìåíå, ï³äíÿëè, îáòåðëè, áî ç íîñó éøëà êðîâ.

Çàïèñàëà Â.Êó÷ìà.1998 ð.

376

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÏ˲ÑÎÂÑÜÊί Åëüâ³ðè Êèðèë³âíè,

1920 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Êðèâèé гã Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

 1933 ÿ ïðîæèâàëà ñïî÷àòêó â Õðèñòîôîð³âö³, ïîò³ì â Ëîçîâàòö³ íàÄí³ïðîïåòðîâùèí³. Áàòüêî ðîáèâ ÷îáîòàðåì, ìàòè ïðàöþâàëà ïî ãîñïîäàð-ñòâó âäîìà. ϳä ÷àñ ãîëîäó ïîìåð ì³é ìåíøèé áðàò Ìèøêî.  Õðèñòîôîð³âö³ïîìåðëà ðîäèíà Êîâàë³â, íàøèõ ñóñ³ä³â ÷åðåç äâ³ð. Âë³òêó 1933-ãî áà÷èëà, ÿêâåçëè ÷åðåç ñåëî ÷îëîâ³êà, ÿêèé íà÷åáòî ¿â ëþäåé.  Ãåéê³âö³ ó íüîãî â ï³äâàë³íà÷å çíàéøëè ä³æêó ç çàñîëåíîþ æ³íêîþ. Êàçàëè, ùî â³í áóâ ïîåòîì. Íàñ ëÿêà-ëè, ùîá ìè äàëåêî íå çàá³ãàëè, áî âï³éìàþòü ³ ç’¿äÿòü. Õî÷à íå ïàì’ÿòàþ, ùîáâ ñåë³ õòîñü êîãîñü ç’¿â. Ëþäåé â ñåë³ ïîìåðëî ÷èìàëî, ìàéæå êîæåí òèæäåíü íàâóëèö³ êîãîñü õîâàëè.

Âåñü ÷àñ ìàéæå äî ê³íöÿ ë³òà 1933 ð. áóëî äóæå âàæêî, ïîò³ì ìè ïåðå¿õàëèäî ðîäè÷³â â Ëîçîâàòêó, é ñòàëî òðîõè êðàùå. ̳é áðàò áóâ ìàëåíüêèé é çàâæäèïðîñèâ ¿ñòè, â³í á³ãàâ é øóêàâ ¿ñò³âíå. Îäíîãî ðàçó ïðèí³ñ ÿêî¿ñü êîðè é êîð³ííÿ,ïðîïîíóâàâ ìåí³, àëå ÿ íå ñòàëà ¿ñòè. ³í ïî¿â ¿õ ³ á³ëüøå íå õîò³â ¿ñòè. Ùî éîìóäàâàëè, òå â³í õîâàâ. Ïî÷àâ ïóõíóòè é ï³ä âåñíó ïîìåð. Ó íàøîãî ñóñ³äà Êîâàëÿáóëà õâîðà äî÷êà, ïîò³ì çëÿãëà é äðóæèíà. Âîíè ïîìåðëè, à â³í áóâ äóæå ñëàáêèé³ ïîâ³ñèâñÿ. Áàòüêî ¿çäèâ, ïðîáóâàâ âèì³íþâàòè ðå÷³ íà ïðîäóêòè, àëå öå áóëîäóæå âàæêî.

[ϳäïèñ] Å.Ïë³ñîâñüêàÇàïèñàâ Î.Êðèìåíêî.

1997 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÎÃÎЪËÎÂÀ Î.Ñ.

(ñ. Êîçàöüêå Áåðèñëàâñüêîãî ð-íó íà Õåðñîíùèí³)

Õîâàëè òàê. Âèêîïàëè ÿìó äå-íåáóäü. ² â ãîðîäàõ õîâàëè, ³ â äâîðàõ. Äå áóëèìóæèêè, õîâàëè íà êëàäîâèù³, à òî – äå ð³â÷àêè, äå â ñòåïó, âèêîïàëè ÿìó, çàðèëèòà é óñå.

Ãåéêî Ñåðã³é.Ïàì’ÿòü ïðî ãîëîäîìîð.Íå áóëî ïîðÿòóíêó í³çâ³äêè. –

Óðÿäîâèé êóð’ºð. – 2007. – ¹ 221. – 24 ëèñòîïàäà.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

377

ѲÄ×ÅÍÍßÏÎÃÎвËί Ã.².

(ì. Áåðèñëàâ íà Õåðñîíùèí³)

Ó 1932 ðîö³ ï³ñëÿ ðîçêóðêóëþâàííÿ áàãàòî ëþäåé çáîæåâîë³ëî. À ÿ òîä³á³ãàëà ñï³âàòè ó áåðèñëàâñüêó Óñïåíñüêó öåðêâó. Òàê ëþäåé õîäèëî áàãàòî ïî-ì³øàíèõ ó öåðêâó. Òàì òîä³ îòåöü Ôåä³ð ñëóæèâ, òàê â³í òèõ ëþäåé âè÷èòóâàâ –÷èòàâ ìîëèòâè ç íåâåëèêî¿ êíèæå÷êè òàêî¿, ³ ëþäè âèë³êîâóâàëèñü. Òàê ä³éøëî äîòîãî, ùî ëþäè íå â ë³êàðíþ éøëè, à äî îòöÿ Ôåäîðà. Îòæå, õòîñü ³ äîí³ñ, ³ çàáðàëàéîãî ì³ë³ö³ÿ, ³ á³ëüøå â³í íå ïîâåðíóâñÿ.

Êîëèñü á³ãëà ÿ äî öåðêâè. Ñï³øó, à íàçóñòð³÷ ÿêàñü æ³íêà éäå. ² ëåòèòü â³òðîìçâ³äê³ëÿñü ãàçåòà. Ƴíêà ï³ä³áðàëà ¿¿, ñ³ëà íà ëàâêó. ß äóìàëà, âîíà ¿¿ ÷èòàòèìå, àâîíà ñèäèòü ³ òó ãàçåòó ¿ñòü-¿ñòü. ² òóò æå ïîìåðëà.

Çàðàç íàóêîâöÿìè äîêóìåíòàëüíî äîâåäåíî, ùî ãîëîäîìîð 1932–1933 ðîê³âáóâ øòó÷íèì, îðãàí³çîâàíèì êîìóí³ñòè÷íîþ âëàäîþ ïðîòè óêðà¿íñüêîãî ñåëÿí-ñòâà, ðîáîòÿù³ ïðåäñòàâíèêè ÿêîãî íå õîò³ëè éòè äî êîëãîñï³â òà ðàäãîñï³â, çà-äàðìà â³ääàâàòè íàæèòå ñâî¿ì ïîòîì ³ êðîâ’þ. Òà ñèëè áóëè íåð³âí³. Òîä³øí³éñåêðåòàð ÖÊ óêðà¿íñüêèõ êîìóí³ñò³â Ìåíäåëü Õàòàºâè÷ â³äâåðòî ³ öèí³÷íî çàÿ-âèâ: “̳æ ñåëÿíàìè ³ íàøîþ âëàäîþ òî÷èòüñÿ æîðñòîêà áîðîòüáà. Öå áîðîòü-áà íà ñìåðòü. Öåé ð³ê ñòàâ âèïðîáóâàííÿì íàøî¿ ñèëè ³ ¿õíüî¿ âèòðèâàëîñò³.Ãîëîä äîâ³â ¿ì, õòî òóò ãîñïîäàð. ³í êîøòóâàâ ì³ëüéîíè æèòò³â, àëå êîëãîñïíàñèñòåìà ³ñíóâàòèìå çàâæäè. Ìè âèãðàëè â³éíó!”

Ãåéêî Ñåðã³é.Ïàì’ÿòü ïðî ãîëîäîìîð. Íå áóëî ïîðÿòóíêó í³çâ³äêè. –

Óðÿäîâèé êóð’ºð. – 2007. – ¹ 221. – 24 ëèñòîïàäà.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÎÃвÁÍÈÊ Âàðâàðè Ïàâë³âíè,

1925 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Äìóõàéë³âêà Ìàãäàëèí³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Ñåëî íàøå áóëî äóæå âåëèêå, äî 4 òèñ. äâîð³â. Áàòüêî ïðàöþâàâ â êîëãîñï³.Êð³ì ìåíå, â íàø³é ñ³ì’¿ áóëî ùå øåñòåðî ä³òåé. ѳì’þ âñþ íå ïðîãîäóºø, ³ ìèïîâèíí³ áóëè õîäèòè ïî äâîðàõ ³ ïðîñèòè õî÷ òð³øêè ïîïî¿ñòè.

Õîäèëà â íàøîìó ñåë³ ïî äâîðàõ êîì³ñ³ÿ ç ñ³ëüðàäè çàáèðàòè õë³á. Ó íàñáóëî ñõîâàíî òðîõè çåðíà â ñêðèí³. Òîãî, ùî ìè çàëèøèëè íà ïîñ³â íà íàñòóïíèéð³ê. Öÿ êîì³ñ³ÿ çíàéøëà â íàñ öþ æìåíþ çåðíà, ùî ìè âèðîñòèëè íà ñâîºìó

378

ѲÄ×ÅÍÍß

ãîðîä³. Ìàìà ïëàêàëà ³ íå äàâàëà çàáèðàòè, àëå ñòàðøèé ç êîì³ñ³¿ âäàðèâ ¿¿ áàòî-ãîì. Áàòüêà â öåé ÷àñ âäîìà íå áóëî.

̳é ìîëîäøèé áðàò ëîâèâ ãîðîáö³â (õî÷ öå áóëî äóæå âàæêî), â³í õîò³â õî÷÷èìîñü äîïîìîãòè ñâî¿é ðîäèí³. Íàø áàòüêî ïîìåð ÷åðåç 2 ì³ñÿö³, éøîâ ³ âïàâíà äîðîç³, ìàìà ïîìåðëà ÷åðåç òèæäåíü ï³ñëÿ áàòüêà. Ìåí³ áóëî ñòðàøíî, ùî ìèçàëèøèëèñÿ áåç áàòüê³â, ñòðàøíî áóëî äèâèòèñÿ íà ñâî¿õ áðàò³â ³ ñåñòåð. ¯ëè ìèëîáîäó ³ êàëà÷èêè. ß íå çíàëà, ùî ìåí³ ðîáèòè ³ çìóøåíà áóëà â³äâåçòè ¿õâ ñèð³òñüêèé ä³ì, òàê âîíè ³ âèæèëè.

Íà ïî÷àòêó æíèâ íå áóëî â ëþäåé ñèë. Âñ³ áóëè âèñíàæåí³, ãîëîäí³. Ëþäèìåðëè, ÿê ìóõè.

1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÎÄÎËßÍÀ Ñòåïàíà ²âàíîâè÷à

(ñ. Ñëîáîäèùå íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³)

 30-ò³ ðîêè ÿ ïðàöþâàâ ñåêðåòàðåì ñ³ëüñüêî¿ ðàäè. Ç ãîëîäó âìåðëè ñîòí³ëþäåé. Ùîäåííî õîðîíèëè äåñÿòêàìè â îäíîé ÿì³. Ùîá íå âîçèòè òðóïè íà êëàäî-âèùå, ÿêå áóëî ï³ä ë³ñîì, ïî÷àëè õîðîíèòè ïðîñòî íà ïîë³, óòâîðèâøè íîâå êëàäî-âèùå. ßê ñåêðåòàð ñ³ëüñüêî¿ ðàäè ÿ â³â êíèãó ðåºñòðàö³¿ âñ³õ ïîìåðëèõ ç ãîëîäó.³â ùîäåííî ³ àêóðàòíî âïèñóâàâ ïðè÷èíó ñìåðò³ – “â³ä ãîëîäó”. ² îò îäíîãîðàçó â ñ³ëüñüêó ðàäó ïðè¿õàâ ç ðàéîíó ñï³âðîá³òíèê ÍÊÂÑ ³ ïîïðîñèâ ïîêàçàòèêíèãó ðåºñòðàö³¿ ïîìåðëèõ. Ïîäèâèâñÿ êíèãó ³ áóâ äóæå íåçàäîâîëåíèé ê³ëüê³ñòþïîìåðëèõ â³ä ãîëîäó. ³í äàâ ìåí³ ñòðîê äî ðàíêó, ùîá ÿ óñå ïåðåïèñàâ ÿê ïî-òð³áíî. Ö³ëó í³÷ ïðàöþâàâ ÿ ç ãîëîâîþ ñ³ëüñüêî¿ ðàäè, ïåðåïèñóþ÷è êíèãó, ïðèïè-ñóþ÷è ïîìåðëèì ç ãîëîäó ÿê³ ò³ëüêè çíàëè õâîðîáè ³ ïðè÷èíè ñìåðò³. Ðàíî çíîâóïðè¿õàâ òîé æå ñï³âðîá³òíèê ÍÊÂÑ. Ïîäèâèâñÿ êíèãè, êèâíóâ ñõâàëüíî ãîëîâîþ.À ñòàðó êíèãó ÿ ñïàëèâ â éîãî ïðèñóòíîñò³.

Áàáêà Õàðèòèíà äîïîìàãàëà ãîëîäóþ÷èì, ÷èì ò³ëüêè ìîãëà.  êîëãîñï âîíàíå âñòóïèëà, áî áóëà âæå â ðîêàõ, ââàæàëàñü îäíîîñ³áíèêîì. Ìàëà êîðîâó, ÿêèéñüïóä õë³áà, êàðòîïëþ. Á³ëÿ íàñ ïî ñóñ³äñòâó æèëà ñ³ì’ÿ êîëèøíüîãî ïîïà.  íüîãîáóëè ä³òè, ÿê³ îïóõëè ç ãîëîäó. Âîíè ïðèõîäèëè, ïðîñèëè ïî¿ñòè. Áàáêà Õàðèòèíà¿ì äàâàëà, ùî ìîãëà. ² îò ÿêîãîñü äíÿ â áàáö³ âìåð ñîáàêà, ³ éîãî íå âñòèãëèçàêîïàòè. Äî íå¿ ïðèéøëè ò³ ä³òêè òà ïîïðîñèëè òîãî ñîáàêó, ùîá ç’¿ñòè. Áàáêàäàëà ¿ì ãëå÷èê êèñëîãî ìîëîêà ³ øìàòîê õë³áà. Âîíè âçÿëè é ï³øëè. À ñîáàêóäîõëîãî-òàêè òåæ âçÿëè ³ ïîòÿãëè äîäîìó.

Çàïèñàëà Ì.Êàðõàí³íà.1998 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

379

ѲÄ×ÅÍÍßÏÎÉÄÈ Ãàííè Ëàð³îí³âíè,

1923 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Äí³ïðîâî-Êàì’ÿíêà Âåðõíüîäí³ïðîâñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

 ñ³ì’¿ Ëàð³îíà òà Âåêëè Ïîéä³â ÿ áóëà 10-þ, îñòàííüîþ äèòèíîþ. Ñåëîíàøå âåëèêå, ãàðíå, ðîçòàøîâàíå íà áåðåç³ ð³÷êè. Çåìëÿ âèñíàæåíà. Øâèäêàð³÷êà Äí³ïðî ãîðòàëà êàì³ííÿ. Ïëàâí³, ëóêè íàâêðóãè. Òà äîáðèõ äîñòàòê³â ìàéæåâ æîäí³é ñ³ì’¿ íå áóëî. ѳ쒿 âåëèê³, âðîæàþ âèñòà÷àëî ëåäü äî âåñíè äîòÿãòè.

Ïàì’ÿòàþ 1933 ð³ê. Ñòàðø³ áðàòè – Ôàíàñ³é, Ãðèöüêî òà Îëåêñ³é ïî¿õàëè äîÊèºâà íàâ÷àòèñÿ â ÔÇÍ. ѳì’ÿ ëåäü çâîäèëà ê³íö³ ç ê³íöÿìè. Æèëè âïðîãîëîäü. Òå,ùî ç³áðàëè ç ãîðîäó (ãîðîõ, êâàñîëþ òà ³íøå) ìàìà çàìêíóëà â ñêðèíþ ³ ñêàçàëà,ùî öå íàñ³ííÿ áóäå íà âåñíó. Ìè òîâêëè â ñòóï³ îáäåðò³ êà÷àíè êóêóðóäçè, ðîçâîäèëèâîäîþ ³ ïåêëè îëàäêè. Ç ñóõîãî öâ³òó àêàö³¿ âàðèëè ùîñü ïîä³áíå äî êàø³.

Òà ÿêîñü îäíîãî äíÿ äî õàòè ïîñòóêàëè. Ìàìà â³ä÷èíèëà. Òî áóëè ëþäèç ì³ñòà òà ñ³ëüñüêèé ãîëîâà. “Ìè ïî õë³áîçàãîò³âë³,” – ïîÿñíèëè âîíè. ² ïî÷àëèâèòðóøóâàòè ç ãëå÷èê³â (ìàòè çàõîâàëà çà êîìèíîì òà â ñ³íÿõ ó ñîëîì³ íàñ³ííÿ)âñå. Äî çåðíèíè ïîâèñèïàëè ³ç ñêðèí³, çàáðàëè âñå. Ïàì’ÿòàþ, ÿê ïëàêàëà ìàìà.Öå òàê ñòâîðþâàëè êîëãîñïíèé íàñ³ííºâèé ôîíä (ÿê íàì ãîâîðèëè). Âñå âàíòà-æèëîñü íà ï³äâîäè òà âèâîçèëîñÿ. Êóäè? – Íàì íå êàçàëè.

Çèìà – íàéòÿæ÷èé ÷àñ. Ëþäè ïóõëè â³ä ãîëîäó. Âèìèðàëè ñ³ì’¿. Òàê, íàøñóñ³ä Äâ³ðíèê ²âàí ³ âñÿ éîãî ñ³ì’ÿ ïîìåðëè ç ãîëîäó. Ìî¿õ äâîõ áðàò³â – Çàõàðêàòà ²âàíà – òåæ çàáðàâ 33-é ð³ê. Áàòüêî õîäèâ äî ì³ñòà, äå ìåøêàëà äî÷êà Ñåðà-ôèìà, ùîá õî÷ ùîñü ïîä³áíå äî ¿æ³ ïðèíåñòè äîäîìó.  ñ.Ìèøóðèí гã õîò³âçàíî÷óâàòè òà äóæå ïîñï³øàâ ³ ò³ëüêè òîìó çîñòàâñÿ æèâèé. Áî æ ïî÷àëè ïðîïà-äàòè ëþäè. ϳøîâ – ³ íå ñòàëî.  îäí³é õàò³, ùî ñòîÿëà íà êðàþ ñåëà, æèëîìîëîäå ïîäðóææÿ ç áàòüêàìè, òóäè çàçèâàëè çàíî÷óâàòè ïðî¿æäæèõ òà ï³øèõ.Íåâäîâç³ âèêðèëîñü, ùî òàì âáèâàëè ³ ¿ëè ëþäåé.  êàçàíàõ áóëî çíàéäåíî ÷àñ-òèíè ëþäñüêîãî ò³ëà, ê³ñòêè. Ãîëîâè âáèòèõ ëþäåé çàêîïóâàëè ï³ä ãàíêîì. Ñóñ³-äêà, â ÿêî¿ çíèêëà 10-ð³÷íà äèòèíà, çíàéøëà òàì ¿¿ îñòàíêè òà íåäîãîð³âøå ó ïå÷³ïëàòòÿ÷êî. ³ä òàêîãî ãîðÿ âîíà çáîæåâîë³ëà.

Òà íàñòàëà âåñíà, ³ ëþäè êèíóëèñü äî îçåð, â îìåëüíèê. Òàì êîïàëè êîð³ííÿÿêèõîñü òðàâ, ñóøèëè ¿õ, òîâêëè ³ ïåêëè ìëèíö³. Ëþäè áóëè äðóæí³, ïðàöüîâèò³. êîãî ùî áóëî ç íàñ³ííÿ, ÷óäîì çáåðåæåíå, ïîñ³ÿëè ³ ÷åêàëè âðîæàþ.  1934 ð.âæå ïàì’ÿòàþ ³ õë³á. Ìàòè íàì, ä³òÿì, äàâàëà ïî øìàòî÷êó ç ñ³ðíèêîâó êîðîáî÷-êó îäèí ðàç íà äåíü. Îòæå, ãîëîä òðèâàâ íà ñåë³ ìàéæå ð³ê. Íå ìîæíà ñêàçàòè,ùî çèìà 1934 ð. áóëà ç äîñòàòêàìè. Ñêîòèíà áóëà âèð³çàíà. Çåìëþ îáðîáëÿëèðóêàìè: ìîòèêà, âèëà – îò ³ âñ³ çíàðÿääÿ ïðàö³.

Ëèñòîïàä 1997 ð.

380

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÏÎÊÎÒÈËÎ Ìà𳿠Îëåêñàíäð³âíè,

1915 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ìèí³âêà Ìàãäàëèí³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

– Øàíîâíà Ìà𳺠Îëåêñàíäð³âíî, ðîçêàæ³òü, áóäü ëàñêà, ïðî ïî䳿,êîòð³ â³äáóâàëèñÿ íà ñåë³ â 1932–1933 ðîêàõ.

– Ó íàñ ÿìè êîïàëè. Ó íàñ áàáè êîïàëè, áî íå áóëî æ ìóæèê³â. Êîïàëà ÿ, íàñáóëî ÷îòèðè áàáè ³ êîïàëè ÿìè… Ïðèâîçÿòü îòèõ óæå æ íåãîäÿùèõ, òèõ, ùîïîìåðëè, òà ùå é æèâèõ ïðèâîçèëè... Ïðèâîçÿòü, òàêà òà÷êà â íèõ. Íàêëàäåíîòàì. Ïîäóøåíî ¿õ òàì íà âîç³, âèòÿãàþòü äîøêó, ñòàâëÿòü. Çãîðòàþòü â ÿìó,çãîðòàþòü, à ìè ïëà÷åìî, áî ùå æ âîðóøàòüñÿ. Ãîâîðÿòü íàì: “Ïðèãîðòàéòå,ïðèãîðòàéòå, çàêèäàéòå”. “Òî íå âàøå ä³ëî! ” “Íå íàøå ä³ëî? Íàì æå áîðîøíàäàäóòü, çà òå, ùî ìè êîïàëè... ”. Ïðèãîðíåìî ¿õ. Íîâó ÿìó êîïàºìî. Ïî øèþ.Ïîçàãîðòàëè ¿õ ³ ïî¿õàëè çíîâó øóêàòè â ñåë³ òèõ, íåãîäÿùèõ. ² ìè äðóãó ÿìóêîïàºì. Ïðèâîçÿòü çíîâó. Çãîðòàºìî. ² òîä³ âæå ê³í÷èëîñÿ. Ïî¿õàëè…

À ìè ïîïëà÷åìî. Ïîäèâèìîñÿ, ÿê âîíè çàãîðòàëè. ϳøëè, ³ íàì áîðîøíà ïîï’ÿòü ê³ë äàäóòü çà òå, ùî êîïàëè. ß êîïàëà. ² ä³â÷àòà, òàê³ ÿê ³ ÿ.

Õîäèëè íà ðîáîòó. Òåæ áîðîøíà íàì äàâàëè. Òî ïî ï’ÿòü ê³ë, òî ïî ø³ñòü.Ñê³ëüêè äàäóòü. Åãå. Áðàò Ñåìåí áóâ â àð쳿. Äàâàëè 15 ê³ëîãðàì êðàñíî-àðì³éñüê³é ñ³ì’¿ çà òå.

– Îòî, ÿê âè êàçàëè, ùî áàòüêî ñõîâàâ äåñü â îãîðîä³?– Ñõîâàâ. Ïîçàáèðàëè âñå, ùî â êîãî áóëî. Äå â êîãî êâàñîëÿ, í³÷îãî íå

ïîîñòàâëÿëè ñ³ì’¿. À â íàñ áåðåñòÿí³ âåðåéêè áóëè. Ãëèáîêà êîïàíêà áóëà. Òàêòàòî ïîñòàâèëè ä³æêó òóäè. Âîäè íå áóëî, ìè æ íà ãîð³ æèëè. Íàñèïàëè òóäèäåñÿòü, à, ìîæå, ³ á³ëüøå öåáåðîê ïøåíèö³, ïîçàêðèâàëè êëåéîíêîþ, ïîçàêèäàëèõâîðîñòîì òå, ùî çîñòàëîñÿ.

Ìè íå äóæå ãîëîäóâàëè. ß çàðîáëÿëà, çà áðàòà äàâàëè. ² ïðèõîâàëè òðîõè.À äîìà íå áóëî í³÷îãî.

– Ç äîìó ïîçàáèðàëè âñå, ùî áóëî?– Çàáèðàëè âñå ï³ä÷èñòó. Íå áóëî í³÷îãî, íå çàëèøèëè. Ï’ÿòåðî îâå÷îê îñ-

òàëîñÿ, ìè äåðæàëè. Êîðîâó çàáðàëè, áèê³â çàáðàëè, âñå ïîçàáèðàëè. Îòî òàê ìèæèëè.

– À ïî âàø³é âóëèö³ áàãàòî ïîìåðëî, âè çíàºòå?– À ÷îãî æ íå çíàþ? Çíàþ. Áðàò Òàðàñ. Äÿäüêî Êîñòÿ. ² êîíåé ¿ëè, ³ ñîáàê

¿ëè, ³ ê³øîê ¿ëè. ² ïîìåðëè. Òà ñê³ëüêè ¿õ ïîìåðëî, Ãîñïîäè! Ƴíêà çîñòàëàñü.² õëîïåöü ¿¿ çîñòàâñÿ. À â³í óìåð. Äðóãèé áðàò òîæå óìåð. Ç ãîëîäó ìóæèê³âòàêèõ áàãàòî ïîìåðëî, ñòðàøíå ñê³ëüêè.

Îòî òàêå áóëî.Ñîáàê ¿ëè. Ãîðîáö³â ëîâèëè. ¯ñòè æ í³÷îãî íå áóëî.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

381

– Êàçàëè, ùî ëþäåé ¿ëè? Áóëè òàê³ âèïàäêè?– ¯ëè ä³òåé. Áàòüê³â ïî¿ëè. Òà ¿ëè âñå.– À òå çåðíî, ùî áóëî, òî âñå âèâåçëè?– Íå çàëèøèëè í³÷îãî. Âñå ïîâèâîçèëè. Ïîâèòÿãàëè âñå, ùî áóëî.À ÿê õîâàëè, íå â³ääàâàëè, òî ùî? Àðåøòîâóâàëè, â òþðìó ñàäæàëè?– Çàáèðàëè. Õòî ñõîâàâ, òî çàáèðàëè, âèòÿãàëè. Âñå ïîçàáèðàëè, äå ùî áóëî.

À ÿê íå â³ääàâàëè, òî àðåøòîâóâàëè. Áðàòà ìîãî çàñóäèëè äî ðîçñòð³ëó, äÿäüêàçàñóäèëè äî ðîçñòð³ëó. Äàíèëî Êóë³÷êî æèâ êîëî íàñ, äî ðîçñòð³ëó çàñóäèëè. Òóòáóâ Äåë³íü. Òåæ çàáðàëè. Íå âåðíóâñÿ â³í. Äî ðîçñòð³ëó éîãî. Äÿäüêà çàñóäèëè,áóâ áðèãàäèðîì, äàâ êîìóñü øàïêó ïøåíèö³. Çà òå éîãî. Áðàò Ïàâëî áóâ êîì³ð-íèêîì, êîìóñü òàì ìàêóõè äàâ. Äàíèëà Êóâ³êà – òåæ äî ðîçñòð³ëó. ͳõòî íåâåðíóâñÿ. Îòî òàêå áóëî.

– ² íå áóëî í³ÿêî¿ ïîùàäè í³ ä³òÿì, í³êîìó?– Òà í³êîìó… Ãîñïîäè! ͳêîìó, í³êîìó… Íåâ³ñòêà áóëà ç äèòèíêîþ. Ïîìåðëè

îáîº. Ãîëîä… Íåìà æ ÷îãî ¿ñòè.– Âè âèæèëè, ùî ÿìè êîïàëè?– Ìè ñïàñëèñÿ òèì, ùî íàì äàâàëè, ÿ çàðîáëÿëà. Ìåí³ âæå 18 ãîä áóëî.

Ïîñàäèëè ãîðoä. Ñâåêëà íàðîñëà. Ï’ÿòü îâå÷îê áóëî, êðàïëÿ ìîëîêà áóëà.– Êîëè áóëî íàéâàæ÷å? Îñ³ííþ, çèìîþ ÷è âåñíîþ?– ßê âæå óðîäèëî. Êîëîñêè ðâàëè.– À íàéá³ëüøå âåñíîþ ïîìåðëî?– Âåñíîþ õóäøå âñüîãî áóëî. Îòàêå. Âåñíîþ áàãàòî âìåðëî.– Ñêîòèíó òåæ ïîâèð³çàëè?– Ñêîòèíó ïîâèð³çàëè, ñêîòèíó ïîçàáèðàëè. Êîíåé ïîçàáèðàëè. Âèð³çàëè. ̄ ëè.– Ïðÿìî òàê â õàòó çàõîäèëè, òî çàáèðàëè? Ïî êóòêàõ ëàçèëè? ßêùî

òàì ì³øå÷îê õòî çàõîâàâ, òî øóêàëè ñêð³çü?– Ëàçèëè. Ïî êóòêàõ øàðèëè. Âèøóêóâàëè. Çàáèðàëè âñå. Áîæå, ñîõðàíè!

Íè÷îã³ñåíüêî íå çîñòàâëÿëè.– À ÷èì âîíè ìîòèâóâàëè? Ùî âîíè êàçàëè?– ͳ÷îãî íå êàçàëè. Çàáèðàëè ³ âñå. Ò³, ùî çàáèðàëè, òî æèëè ³ ¿ëè.– À õòî çàáèðàâ? Ãîëîâà ñ³ëüðàäè, ÷è õòî ³íøèé?– À ò³ æ ïàðò³éí³ áóëè. Ñò³ëüêè ãîðÿ áóëî.Âèìèðàëè ö³ëèìè ñ³ì’ÿìè, òàê? Áàãàòî áóëî òàêèõ âèïàäê³â, ùî âñÿ

ñ³ì’ÿ âèìèðàëà, òàê?Âèìèðàëè ñ³ì’ÿìè. ² ä³òåé ¿ëè, ³ áðàò³â ð³çàëè… Âñå áóëî…– Âàæêèé áóâ ÷àñ? Áàãàòî âèìåðëî? Ïîëîâèíà âèìåðëà â ñåë³?– Âðåì’ÿ áóëî âàæêå. Ïîâèìèðàëî áàãàòî. Ìóæèê³â ìàëî çîñòàëîñÿ. Áàáè,

ä³òè… ßêðàç á³ëÿ íàñ æèâ Ôåäîñ³é Êðþêà. Äâîº ä³òîê áóëî â íüîãî. Äÿäüêîòàêèé õîðîøèé áóâ, çäîðîâèé. Ïîñàäèòü, áóâàëî, âåñíîþ ä³òîê íà òðàâè÷êó. Âîíèñèäÿòü òà ¿äÿòü. ßêðàç êîëî íàñ.

– Òðàâó ¿ëè, òðàâó?

382

ѲÄ×ÅÍÍß

– ¯ëè òðàâó. Ðâóòü øïîðèø òà ¿äÿòü. ijòêè ïîðîáèëèñü òàê³ ïóçàò³. ß ìàì³êàæó: “Ïîíåñè òè ¿ì õî÷ îëàäêè…” À âîíî, á³äíå, ïõíå äî ðîòà ö³ëå… Ïîìåð-ëè… À âîíà, Îðèøêà, îñòàëàñü. À â³í, ÿê ï³øîâ ï³ä ãîëîä, òî òåæ íå ïîâåðíóâñÿ,Ôåäîñ³é. Ìàáóòü, ïîìåð. Âîíà ï³øëà æ äî áàòüêà, à áàòüêî òðîøêè ëó÷÷å æèâ.Îñòàëàñü ó íüîãî, æèâà îñòàëàñü, à ï³ñëÿ ïî¿õàëà â ãoðîä, ï³øëà çàì³æ çà ÁîéêàÌàêàðà. Æèëè â ãoðîä³. Äâîº ä³òåé â íèõ. Ïîò³ì ïðè¿õàëè, â Ïåðåùåïèí³ æèëè.Áóëè â íàñ. Âîíà áóëà ó ìàìè õðåùåíèöÿ, öÿ Îðèøêà.

– À õîäèëè íà ðîáîòó, òàì ùîñü äàâàëè?– Õîäèëè. ² ÿ æ õîäèëà. Äàâàëè íàì çà òó ðîáîòó òî ï’ÿòü ê³ë, òî äåñÿòü…

Êîëè âðîäèëî, òî êîëîñêè çáèðàëè. À çà êîëîñêè ãàíÿëè, äóæå ãàíÿëè. Áîæå,ñîõðàíè! À ìè ïëà÷åìî, ¿ñòè õî÷åìî. ¯ì êàçàëè: “×îãî æ ãàíÿåòå? Õàéçáèðàþòü”.

– Ò³, ùî ãàíÿëè, â³äáèðàëè êîëîñêè?– ³äáèðàëè. Áóëî ñòðàøèëèùå. Õàé Ãîñïîäü íå äîâîäèòü í³êîãî.

Ìàãí³òîôîííèé çàïèñ çðîáèëà À. Êîâòóí.2003 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÎ˲ÙÓÊÀ Âàñèëÿ Ñèëîâè÷à

(ñ. Ãàéâîðîí Âîëîäàðñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.)

Ïîë³ùóê Âàñèëü Ñèëîâè÷ íà ïî÷àòêó 60-õ ðîê³â ìèíóëîãî ñòîë³òòÿ ïðàöþ-âàâ áðèãàäèðîì ð³ëüíè÷î¿ áðèãàäè â êîëãîñï³ ³ì.Øåâ÷åíêà. Ðîçìîâà ó íàñ áóëàï³ä ÷àñ âèìóøåíîãî ïðîñòîþ íà ñêèðòóâàíí³ ñîëîìè: ïðîéøîâ äîù, ñîëîìà áóëàìîêðà, àëå â³äïóñêàòè ëþäåé ç ðîáîòè â³í áîÿâñÿ. ß ñïèòàâ ó Âàñèëÿ Ñèëîâè÷àïðî òîé ÷àñ, ³ â³í, ïî÷èíàþ÷è ç ï³âí³÷íîãî çàõîäó ñåëà, íàçèâàâ ïð³çâèùà ãîñïî-äàð³â, ê³ëüê³ñòü ÷ëåí³â ñ³ìåé ³ ê³ëüê³ñòü ïîìåðëèõ. ß ï³äðàõîâóâàâ ³ íàðàõóâàâ470 îñ³á. Öÿ öèôðà ñòîñóâàëàñÿ ëèøå ïðàâîãî áåðåãà ð³÷êè Áåðåçÿíêè. Ñê³ëüêèïîìåðëî ëþäåé íà ë³âîìó áåðåç³ (çà ãðåáëåþ), ìåí³ íåâ³äîìî. Òðóïè ç ò³º¿ ÷àñòèíèñåëà âèâîçèëè íà ³íøèé öâèíòàð.

Íà öþ òåìó ó ìåíå áóëà ðîçìîâà ç ë³ñíèêîì ³ðè÷åì Êèðèëîì. ʳëüêîñò³ïîìåðëèõ â³í íàçâàòè íå ì³ã, àëå ãîâîðèâ, ùî òàì ãîëîäí³ ¿ëè òðóïè, ïîìåðëîç ãîëîäó äóæå áàãàòî.

Êîëãîñïíèê Ïåëåõ âåñíîþ 1933-ãî ðîêó ùîäíÿ îáõîäèâ ñåëî ³ ïåðåâ³ðÿâ, ÷èíåìຠïîìåðëèõ – çà âèâåçåíèé òðóï éîìó äàâàëè ÷åðïàê áàëàíäè. ÃîëîäíèéÏåëåõ âèâ³ç íà öâèíòàð äâîõ æèâèõ æ³íîê – Êðåìåíåöüêó ßðèíó ³ ÄîáðèäíèêÌàðòó. Öåé ôàêò ï³äòâåðäèâ Ïîë³ùóê Â.Ñ. Îáîõ öèõ æ³íîê ÿ äîáðå çíàâ.Êðåìåíåöüêà ßðèíà ïîìåðëà â 1973-ó ðîö³, à Äîáðèäíèê Ìàðòà – ï³çí³øå.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

383

Áàãàòî ëþäåé ïîìåðëè ó æíèâà, íà¿âøèñü ñâ³æîãî õë³áà. Ñåðåä òàêèõ ïîìåð³ Ïåëåõ. Ó Ãàéâîðîí³ ìàòè ç’¿ëà ñâîþ äèòèíó. Õàòà ö³º¿ íåùàñíî¿ áóëà á³ëÿ òåïå-ð³øíüîãî ïîäâ³ð’ÿ Áëèíäàðóêà ²âàíà Õîìîâè÷à.

Ç ðîçïîâ³äåé î÷åâèäö³â ïðèãàäàâ Ì.Ïîë³ùóê. 2005 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÎ˲ÙÓÊÀ Ìèêîëè

...Ñåëî Ãàéâîðîí Âîëîäàðñüêîãî ðàéîíó Êè¿âñüêî¿ îáëàñò³, äå ÿ âèð³ñ, ðîç-ä³ëåíå ïðèòîêîþ Ðîñ³ Áåðåçÿíêîþ. Ç ïðàâîãî áåðåãà ñåëà çà ïîëîâèíó 1933 ðîêóíà öâèíòàð âèâåçëè 470 ãàéâîðîíö³â. Öþ öèôðó ÿ ÷óâ â³ä Áàéáàðîíà Ãðèãîð³ÿ,ÿêèé æèâ á³ëÿ öâèíòàðÿ, ³ â³ä Òîêàðåíêà Òàðàñà Äåì’ÿíîâè÷à. ϳçí³øå, â 1962ðîö³, Ïîë³ùóê Âàñèëü Ñèëîâè÷ ïåðåðàõóâàâ ïîìåðëèõ ó Ãàéâîðîí³ (ö³º¿ ÷àñòèíèñåëà) ïî ïîäâ³ð’ÿõ: âèéøëà öÿ æ öèôðà.

Ç ë³âîãî áåðåãà ïîìåðëèõ âèâîçèëè â ³íøå ì³ñöå. Êîëè öÿ òåìà ñòàëà ìîæ-ëèâîþ äëÿ îáãîâîðåííÿ, ÿ ïðîñèâ ñâîþ çåìëÿ÷êó, ³ðè÷ Ãàííó Êèðèë³âíó, ðîçïè-òàòè ó áàòüêà ïðî ïîìåðëèõ â 1933 ðîö³ íà ë³âîìó áåðåç³ ñåëà, ùîá ìàòè ïîâíóöèôðó çàìó÷åíèõ ãîëîäîì ó íàøîìó ñåë³ â ÷àñ êîëåêòèâ³çàö³¿. ³ðè÷ Êèðèëîâ³äìîâèâñÿ â³ä òàêèõ ñïîãàä³â. ³í ëèøå ï³äòâåðäèâ ôàêò ëþäî¿äñòâà çà ãðåá-ëåþ (òàê ó íàñ íàçèâàëè ë³âîáåðåæíó ÷àñòèíó ñåëà) ³ ñêàçàâ, ùî áî¿òüñÿ íå çàñåáå (éîìó òîä³ áóëî âæå 90 ðîê³â), à çà âíóê³â, áî íàùàäêè ãðàá³æíèê³â ÷àñóêîëåêòèâ³çàö³¿ æèâóòü ó Êèºâ³ ³ çàéìàþòü âèñîê³ ïîñàäè. Ñïîãàäàìè ïîìåðëèõ íåïîìîæåø, à âíóêàì “òîâàðèø³” ìîæóòü ïîìñòèòèñÿ.

Ó Ãàéâîðîí³ æèâ ²ùóê Çàõàð Îëåêñ³éîâè÷. Çà ð³ê äî ñâ ñìåðò³ â³í âèñòó-ïèâ íà öâèíòàð³ â äåíü çàãàëüíèõ ïîìèíîê, 9-ãî òðàâíÿ, ³ çà÷èòàâ ñïèñîê ïîìåð-ëèõ ãàéâîðîíö³â ó 1933 ðîö³. Êîëè ÿ ïî÷óâ ïðî öåé âèïàäîê, òî ïðîñèâ Ìèêîëó –ñèíà Ç.Î.²ùóêà çíàéòè òîé ñïèñîê ³ çðîáèòè ç íüîãî êîï³þ. Ì.Ç.²ùóê òîãî ñïèñêàíå çíàéøîâ. Äóìàþ, ùî ñ³ëüñüêà ðàäà ïðî öå äîáðå çíàº, òà ÷è äàñòü òàêó ³íôîð-ìàö³þ.

Æàõëèâ³ ðîçïðàâè “ñëóã íàðîäó” íàä íàøèìè ïðèáîðêàíèìè ñåëÿíàìè ó 1933ðîö³ óÿâëÿþ ç ðîçïîâ³äåé ³ ãîëîäíîãî â³ä÷àþ ó 1947 ðîö³.

Ïðî ãîëîä ó 1933 ðîö³ ÿ âïåðøå ïî÷óâ â³ä Ãîíòàðóê Îëåêñàíäðè Ãàâðèë³âíè,ÿêà ï³ñëÿ â³éíè äîïîìàãàëà ìî¿é ìàòåð³ äîãëÿíóòè íàñ: ÿ áóâ ïîêàë³÷åíèé, à ñåñ-òðà – ìàëà. Öÿ æ³íêà ó 8 ðîê³â ëèøèëàñÿ êðóãëîþ ñèðîòîþ ³ âèðîñëà â ðîäèí³ñâÿùåíèêà. Âîíà áóëà çîâñ³ì íåãðàìîòíà. ϳñëÿ ãðîìàäÿíñüêî¿ â³éíè âèéøëàçàì³æ çà íàéìèòà. “гäíà ðàäÿíñüêà âëàäà” äàëà ìîëîäÿòàì ñàäèáó ³ øìàòîêïîëÿ. Âîíè çáóäóâàëè õàòèíó ç òðüîìà â³êîíöÿìè (êîæíå ïëîùåþ ìàéæå ï³âêâàä-ðàòíîãî ìåòðà). Öþ õàòèíó ÿ äîáðå ïàì’ÿòàþ. Äî ãîëîäó â ö³º¿ ïàðè âæå áóëî

384

ѲÄ×ÅÍÍß

òðîº ä³òîê. “Çâ³ëüíåí³” â³ä ïàíñüêî¿ íåâîë³ íå çàõîò³ëè çàïèñóâàòèñü ó êîëãîñï.“Çà áîðãè” âîñåíè 1932 ðîêó ó íèõ çàáðàëè âñ³ ïðîäóêòè ³ ïðèìóñèëè ÷îëîâ³êà äîðîáîòè ó êîëãîñï³. Ó ãðóäí³ ÷îëîâ³ê Îëåêñàíäðè ïîìåð. Öüîãî áîðöÿì çà ñïðà-âåäëèâ³ñòü áóëî ìàëî. ̄ õ äèâóâàëà æèâó÷³ñòü Îëåêñàíäðè, ³ ó áåðåçí³ 1933 äî íå¿ïðèéøëè ç îáøóêîì. Çíàéøëè ãîðùèê ïøåíèö³ ó äèìàð³. Íå âáëàãàëà “êîíòðà”ëèøèòè îñòàííº, ¿¿ ïîáèëè ³ çàáðàëè “ëèøêè”. Ãîíòàðóê Î.Ã. íàçèâàëà ñâî¿õ “áëà-ãîä³éíèê³â”: ÷óæèé ³ç íàãàíîì ³ ñ³ëüñüê³ Îñàä÷óê Ãðèãîð³é, Ôóðìàíåíêî Îëåê-ñàíäð ³ Êîñþê Âàñèëü Êèðèëîâè÷. Íåçàáàðîì ï³ñëÿ òîãî, ÿê “òîâàðèø³” â³ä íå¿çàáðàëè “ëèøêè” ïðîäóêò³â, â³ä ãîëîäó ïîìåðëè ¿¿ ä³òè, ³ âîíà çàëèøèëà ñåëî.Âåðíóëàñü ó ñåëî â ÷àñ â³éíè ³ ïîìåðëà äåñü ó ê³íö³ 60-õ ÷è íà ïî÷àòêó70-õ ðîê³â.

Ó 1933 ðîö³ íà öâèíòàð âèâåçëè æèâèìè Êðåìåíåöüêó ßðèíó ³ ÄîáðèäíèêÌàðòó. ϳñëÿ ö³º¿ àêö³¿ “â ³ì”ÿ ëþäèíè ³ äëÿ áëàãà ëþäèíè”, ß.Êðåìåíåöüêà ùåïðîæèëà 40 ðîê³â (ïîìåðëà â 1973 ðîö³), à Ì.Äîáðèäíèê ïðîæèëà á³ëüøå50-òè ðîê³â (ïîìåðëà ó Ôàñòîâ³).

Ó Ãàéâîðîí³ â 1933 ðîö³ áóâ êàí³áàë³çì. Çíàþ ì³ñöå, äå áóëà õàòà íåùàñíî¿,ÿêà ç’¿ëà ñâîþ äèòèíó.

Ñåëî Á³ë³¿âêà, çâ³äêè ðîäîì ìîÿ ìàòè, áóëî á³ëüøå â³ä Ãàéâîðîíà. ³äñòàíüì³æ öèìè ñåëàìè áëèçüêî ï³âê³ëîìåòðà. ×àñòèíó ïîëÿ ç ÿðîì, ïî ÿêîìó ïðîò³êàºïðèòîêà Áåðåçÿíêè, íà ÿê³é ñòîÿâ âîäÿíèé ìëèí, çàðàç íàçèâàþòü “Ïóñòîõîþ”.Ç ë³âîãî áåðåãà ö³º¿ ïðèòîêè áóëà ñàäèáà ðîçêóðêóëåíîãî Ðîñ³éñüêîãî, à ç ïðàâîãîáåðåãà áóëè õàòêè á³äíèõ ñåëÿí. ß ïàì’ÿòàþ ðÿäîê öèõ ïîðîæí³õ õàòèí, êîëîÿêèõ áóëè âèøíåâ³ ñàäêè. Âæå äàâíî â³ä âñüîãî öüîãî íåìà í³ ñë³äó.

Ùîá âèæèòè, ðîçêóðêóëåíèé ìàòåðèí áàòüêî ó â³ö³ 71 ðîêó ï³øîâ ïðàöþâàòèó “Ëåí³íñüêó êóçíþ”, à áàòüê³â áàòüêî, ìàéæå òàêîãî æ â³êó, ï³øîâ êîâàëþâàòè óÑêâèð³. Áàòüêîâîãî áàòüêà â 1933 ðîö³ çàäóøèëè ó Ãàéâîðîí³ çà ïóä âèêè, ÿêó â³íïðèí³ñ äëÿ íàøîãî ïîðÿòóíêó, àëå íàñ ó ñåë³ âæå íå áóëî. Çàðàç áàãàòî ëþäåé íåñïðèéìàþòü ñïîãàä³â ïðî ãîëîäîìîðè â ÷àñ ïàíóâàííÿ “âëàäè òðóäÿùèõ”. Âîíèç îáóðåííÿì ãîâîðÿòü ïðî òåïåð³øí³é “ãîëîäîìîð”, ÿêèé âæå çàáðàâ ³ç íåçàëåæ-íî¿ Óêðà¿íè á³ëüøå äâîõ ì³ëüéîí³â ãðîìàäÿí ÓÐÑÐ. Äóìàþ÷³ ëþäè ðîçóì³þòü,ùî öå ôàðèñåéñòâî ìèíå, à íàñë³äêè ïàíóâàííÿ òóò ÷óæèíö³â ïîòð³áíîçàäîêóìåíòóâàòè, ³ ö³ äîêóìåíòè ïîòð³áíî çàâ³ðèòè ̳æíàðîäíèìè îðãàí³çà-ö³ÿìè. ×èì øâèäøå öå áóäå çðîáëåíî, òèì êðàùå äëÿ íàøî¿ áàãàòîñòðàæäàëüíî¿Â³ò÷èçíè.

[ϳäïèñ] Ì.Ïîë³ùóê.5 ñåðïíÿ 1999 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

385

ѲÄ×ÅÍÍßÏÎ˲ÙÓÊ (ó ä³âîöòâ³ ÊÎÇÈÍÅÍÊÎ)

Îëåíè Çàõàð³âíè,1923 ð. íàðîäæåííÿ

(ñ. Ñòàð³ Áàáàíè Óìàíñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.)

ÏÒÀÕ ÑÒÐÀØÍί ÑÌÅÐÒ²Îá³áðàíèì äî íèòêè ëþäÿì äîïîìàãàëè… õ³áà ùî âìåðòè.Ó ìîãî ä³äà áóâ äîáðîòíèé ìëèí, àëå ïðèéøëà íîâà âëàäà ³ çðóéíóâàëà òîãî

ìëèíà òàê, ùî â³ä íüîãî íå çàëèøèëîñÿ é ñë³äó. Õ³áà ùî Ãèâ³âñüêèìè íàçèâàþòüãðåáëþ ³ ñòàâîê, ÿê³ çíàõîäÿòüñÿ ñåðåä ìàëüîâíè÷î¿ ì³ñöåâîñò³ á³ëÿ ë³ñêà Áàð’ÿ-êó. À ï³ñëÿâîºííèé êîìóí³çì ïðèí³ñ íàì ï’ÿòèð³÷êè íà áàãíåòàõ ³ íîâ³ íåùàñòÿ,ëèõà òà ãîëîäîìîðè.

Ïðî ãîëîä 1932–1933 ðîê³â ïàì’ÿòàþ. Ïðî íüîãî é ðîçïîâ³ì. Ìåí³ òîä³ áóëîâæå äåñÿòü ðîê³â, ³ ÿ âæå õîäèëà äî øêîëè.

 ðîêè êîëåêòèâ³çàö³¿ ïòàõ ñòðàøíî¿ ñìåðò³ ïðîëåò³â ³ íàä íàøèì ñåëîì, ³ íåîáìèíóâ, ìàáóòü, æîäíî¿ õàòè. ³í çà÷åïèâ ñâî¿ì ÷îðíèì êðèëîì ³ ðîäèíó ìî¿õáàòüê³â. Òà äàâñÿ ìåí³ âçíàêè íåíàñèòíèé êðóê íå òàê áóð÷àííÿì ïîðîæíüîãîøëóíêà äèòèíè, ÿê âåëèêîþ ñìåðòí³ñòþ îäíîñåëüö³â. Íå ç³ ñâ ÷è Ãîñïîäíüî¿âîë³ ïåðåä÷àñíî íà òîé ñâ³ò ï³øëè íåâèíí³ äóø³ ³ ðîäèíè ìî¿õ áàòüê³â – äÿäüêîÒàðàñ, à ïîò³ì òàê³ æ íåâèíí³ ³ç ñ³ì’¿ ñàìèõ áàòüê³â. Ïåðøèì ïîìåð ãîäóâàëüíèê –íàø òàòî. Éîãî çâàëè Çàõàðêîì. Ìåíå íà öâèíòàð³ äî òðóíè òàòà íå äîïóñòèëè,ùîá ëþäè íå çãëÿäàëèñÿ. Äî íîâî¿ ñóìíî¿ òàòîâî¿ õàòè íåçàáàðîì â³äâåçëè ³ éîãîäâîõ ñèíî÷ê³â-áëèçíÿò – Äìèòðèêà òà ²ñàéþ.

Òîä³ äåÿêó äîïîìîãó äàâàëè á³äíÿêàì ³ íàéìèòàì, ÿê³ ïðàöþâàëè â êîëãîñï³.À ðîçêóðêóëåíèì áàãàòèì ³ îá³áðàíèì äî íèòêè ñåðåäíÿêàì äîïîìàãàëè õ³áàùî ò³ëüêè âìåðòè. Íà ïîëÿõ íàøîãî ñåëà â ò³ ðîêè í³ âåëèêîãî íåâðîæàþ, í³íàéìåíøîãî íåäîðîäó íå áóëî. Ëþäè ùå äîâã³ ðîêè ïîâòîðþâàëè, ÿê çâèíóâà-÷åííÿ á³ëüøîâèêàì çà ãîëîäîìîð ñëîâà êîëãîñïíèêà Ôåäîðà Êîçèíà: “Ëþäè!Âàêàíåöü â³ä õë³áà ñòîãíå!”, òàê òîä³ âðîäèëè ïøåíèö³.

ϳñëÿ ñìåðò³ ìîãî òàòà ìåíå äî ñåáå âçÿëà äðóæèíà çãàäàíîãî êîëãîñïíèêàÎëÿíà. Àëå ³ â ¿¿ êîìîð³ çåðíà íå çìîãëè çíàéòè íàâ³òü ìèø³, âðîæàé íà ÿêèõ òîéð³ê ïîáèâ óñ³ ðåêîðäè. Ìè â çàï³÷êó ñòåðåãëè îñòàíí³ çàïàñè ãðå÷àíî¿ êðóïè. Àëåñóñ³äêà, íà ÿêó ïî-âóëè÷íîìó êàçàëè “Ïóðøèõà”, ò³ çàïàñè ÿêîñü óõèòðèëàñü óê-ðàñòè. Õî÷ ÿê áóëî øêîäà ò³º¿ ðÿò³âíî¿ ãðå÷êè, âñå-òàêè íåçð³âíÿííî á³ëüøå áóëîæàëü ò³º¿ æ³íêè, ÿêà ï³ñëÿ ïîëîã³â ïîìåðëà ðàçîì ç íåìîâëÿì. ßê íàì íå áóëîñêðóòíî, ðîäèí³ äîïîìîãëà êîðîâà.

Çàïèñàâ Ì.Øóëÿê.12 ñåðïíÿ 1996 ð.

Îñâ³òà Óêðà¿íè. – 1998. – 25 ëèñòîïàäà.

386

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÏÎËÊÎÂί Ìàð³¿,1926 ð. íàðîäæåííÿ

(ì. Ìà곿âêà Äîíåöüêî¿ îáë.)

ϳä ÷àñ ãîëîäîìîðó ìåøêàëà â Õàðê³âñüê³é îáëàñò³.Çèìà áóëà õîëîäíà òà æîðñòîêà. Ùîá õî÷ òðîõè ç³ãð³òèñÿ, õîäèëè â ñòåï ïî

áóð’ÿíè. Ìåí³ áóëî ñ³ì ðîê³â, ñåñòð³ – 10, áðàòó – 13. ×àñòî ò³ â’ÿçàíêè áóð’ÿí³âáóëè çàâá³ëüøêè ç íàñ, à çãîðàëè ìèòòºâî. Áàòüêè ïðàöþâàëè â êîëãîñï³, äå ¿õòðîõè ãîäóâàëè. Àëå âñþ ¿æó âîíè ïðèíîñèëè äîäîìó äëÿ ä³òåé. ßê ò³ëüêè ïî÷àâïðîðîñòàòè î÷åðåò, ä³òëàõè ë³çëè â õîëîäíó âîäó, ðâàëè éîãî ïàãîíè òà ¿ëè. Ëîâè-ëè õîâðàõ³â. Áóâàëî, ïðèíåñåø äâîõ-òðüîõ õîâðàõ³â, à ìàòè çâàðèòü ç íèõ ñóï.Çíàëè á âè, ÿêèì ñìà÷íèì áóâ òîé ñóï.

Çàïèñàâ Þ.Ïîïêîâ, îíóê.Îñâ³òà Óêðà¿íè. – 1999. – ¹48–49. – 24 ëèñòîïàäà.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÎËÎÆÀÉ Ìà𳿠Ñåð㳿âíè,

1908 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Âèøíåâåöüêå Ñèíåëüíèê³âñüêîãî ð-íó íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³)

Íàðîäèëàñü ÿ â ñ.Âèøíåâåöüêîìó Ñèíåëüíèê³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâ-ñüêî¿ îáëàñò³. Çàê³í÷èëà 4 êëàñè, ïàñïîðòà íå ìàëà. Íàøå ñåëî áóëî íåâåëèêå. 1933 ð. çèìà áóëà äóæå õîëîäíîþ, ñí³ãó áóëî áàãàòî. Âçèìêó ïîìåð ì³é áàòüêî,Ïîëîæàé Ñåðã³é Ìèõàéëîâè÷.

 êîëãîñï³ ÿ ïðàöþâàëà ç 1929 ð. Çíàþ, ùî íîðìà õë³áîçäà÷³ ì³íÿëàñÿ. Ïàì’ÿ-òàþ “÷åðâîí³ âàëêè”, êîëè ï³äãàíÿëè ï³äâîäè ³ çàáèðàëè âñå.

Ãîëîä ñòàâñÿ òîìó, ùî áóëî äóæå âåëèêå äåðæàâíå çàìîâëåííÿ íà õë³á. Ëþäèíå õîò³ëè â³ääàâàòè äîáðî, áî çíàëè, ùî öå ¿õ ïðèð³êຠíà ãîëîä. Àëå “÷åðâîí³âàëêè” íàñèëüíî çàáèðàëè âñå, ùî çíàõîäèëè. Íå áóëî ì’ÿñà, òî çàáèðàëè ñâèíþ÷è êîðîâó, çàãëÿäàëè â êîæåí êóòî÷îê, ëàçèëè ïî ãîðùèêàõ, çðèâàëè ï³äëîãó. Âñå÷èñòî âèãðåáëè – äî ãîðîøèíêè. Ïîÿñíþâàëè öå òèì, ùî ðîá³òíèêè â ì³ñòàõ ãîëî-äóþòü. À êîëè ïðèéøîâ ãîëîä, êîëè ñòàëî õîëîäíî, ëþäè ïî÷àëè ìåðòè, ÿê ìóõè.

Êîëè íàñòàâ ãîëîä, òî â íàøîìó ñåë³ ïîìåðëè ìàéæå âñ³ äîðîñë³. Ìåðòâ³³ íàï³âìåðòâ³ ëþäè âàëÿëèñÿ ïî äîðîãàõ ³ íà âóëèöÿõ. Îñîáëèâî äîï³êàâ ãîëîäçèìîþ. ¯ëè âèñóøåíå ïîì’ÿòå êîëî÷èííÿ ç âîäîþ, öå áóâ ãàðÿ÷èé õàð÷. Õë³áðîáèëè ç äåðåâ’ÿíîãî ïîïåëó, äîäàþ÷è òóäè òðîõè áîðîøíà, ¿ëè ëîïóõè. ijòèâìèðàëè ç ãîëîäó ðàçîì ç áàòüêàìè. Âèæèâàëè â òèõ ñ³ì’ÿõ, äå ìàòè ðîáèëà

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

387

äîÿðêîþ. Ó ãð³ëêàõ âäàâàëîñÿ ïðîíåñòè õî÷ ñêëÿíêó ìîëîêà, íåçâàæàþ÷è íàîáøóê. À ÿêùî çíàõîäèëè, òî äóæå áèëè, êàë³÷èëè ëþäåé, ³ í³õòî íå êàðàâ çà öå.Ñåëî ïåðåòâîðèëîñÿ íà êëàäîâèùå, ó êîæí³é õàò³ áóâ ìåðòâåöü. Õîâàëè ëþäåéïðÿìî ó äâîðàõ, áî íå áóëî ñèë äîíåñòè äî êëàäîâèùà. Ðÿòóâàëèñÿ ëþäè òèì,ùî âè¿æäæàëè.

Ñìåðòü íå îìèíóëà ³ ìîþ ñ³ì’þ. Ïîìåðëè ì³é ä³äóñü òà áàáóñÿ, Ìàð³ÿ òàÃðèãîð³é Æóðàâë³, ïðè÷îìó ä³äóñü ïîìåð íà ïðè÷³ëêó. Ïîìåðëî äóæå áàãàòîëþäåé. Âìèðàëè ö³ëèìè ñ³ì’ÿìè.

2000 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÎËÒÀÂÅÖÜ (â ä³âîöòâ³ ÊÍÈØ) ªâãåí³¿ Ñåìåí³âíè,

1921 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Íîâîìîñêîâñüê Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Ìîº äèòèíñòâî ó ò³ òÿæê³ ðîêè (1932–1933) ïðîéøëî â ñ.Ãîëóá³âö³Ïåðåùåïèíñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâùèíè. Áàòüêè-ñåëÿíè áóëè òðóä³âíèêà-ìè. ¯õíº ïðèâàòíå ãîñïîäàðñòâî áóëî á³äíèì. Àëå òå, ùî áóëî â ãîñïîäàðñòâ³,ñ³ì’þ ìîãëî ïðîãîäóâàòè. Áàãàòñòâîì ñ³ì’¿ áóëà êîðîâà. Ïîâ³äîìëåííÿ ïðî ïî-äàòêè íà íàø äâ³ð ïðèõîäèëè ç ñ³ëüñüêî¿ ðàäè ñâîº÷àñíî. Áàòüêè ÷àñòêîâî ðîçðà-õóâàëèñÿ ç öèìè ïîäàòêàìè, à ñâî¿é ñ³ì’¿ ìàéæå í³÷îãî íå çàëèøàëîñÿ. À êîëèâæå áóëè íå â çìîç³ ñïëà÷óâàòè ïîäàòêè, òî ïðèéøëè âèêîíàâö³ ñ³ëüñüêî¿ ðàäè³ çàáðàëè êîðîâó. Íàñ â ñ³ì’¿ áóëî 4 ä³òåé. Ìè âñ³ ïëàêàëè, õâàòàëèñü çà êîðîâó,àëå íà öå àêòèâ³ñòè íå çâåðòàëè óâàãè.

Ñòðàõ³òòÿ ãîëîäó ðîçïî÷àëîñÿ ç âåñíè 1933 ð. Ìàòè ãîòóâàëà ÿêåñü âàðèâîç âèñ³âîê, ìàêóõè. Òàê äîæèëè äî ÷àñó öâ³ò³ííÿ àêàö³¿, ¿ëè ¿¿ êâ³òêè, ïîò³ì – çåëåí³âèøí³, àáðèêîñè, òðàâó (“êàëà÷èêè”), êîìèø.

Ëþäè áóëè ïóõëèìè, õîäèëè ÿê ïðèìàðè. Âèìèðàëè ñ³ì’ÿìè.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÎËÜÎÂί (â ä³âîöòâ³ ÊÐÎÒ) ˳䳿 Êèðèë³âíè,

1929 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Òåë³æåíö³ Ñòàðîñèíÿâñüêîãî ð-íó ³ííèöüêî¿

(íèí³ Õìåëüíèöüêà) îáë.)

Àé, íàá³äèëèñÿ ëþäè… Ç’¿ñòè íåìà ÷îãî, âêðèòèñü íåìà ÷èì, ãîëîäíî ³ õî-ëîäíî. Ìàìà êàçàëè: “Ëÿãàéòå, ä³òè, ñïàòè, ìîæå, íå òàê ¿ñòè áóäå õîò³òèñü”.

388

ѲÄ×ÅÍÍß

À ñïàòè òåæ á³äà, òàê õîëîäíî, àæ íà ñò³íàõ ñí³ã. Ìàìà âðàíö³ ç³ ñò³í íà ïå÷³ç³øêðÿáóâàëà ìèñêó ñí³ãó. Íàñ, 4 ä³òåé ìàëèõ, ñïàëè âñ³ íà ïå÷³. Ïðèãàäóþ, ÿêïðèéøîâ äî íàñ ðîäè÷, Ñòåïàí Êðó÷îê (â³í ïîìåð ó ãîëîä 1946 ð.), ïðîñèòü:“Äàé, Êàòåðèíî (öå ìàìà), ùîñü ç’¿ñòè. Áî ÿ êîëî êîîïåðàö³¿ âêðàâ 2 áàðàáîëüêè,ñàìå ïðèâåçëè â êîëãîñï, òî âæå ç’¿â. À òàê õî÷ó ¿ñòè!” Ìàìà, áóâàëî, ùîñüäàäóòü, ÿê íå áóëî òàòà. Áî òàòî ñâàðèâñÿ: ñâî¿ì ä³òÿì íåìà. Ìåðëè ëþäè. ²âàíê³âöÿõ, ÷óëè, æ³íêà ç’¿ëà ñâîþ äèòèíó. ͳõòî ¿¿ íå ñóäèâ.

Çàïèñàëà Ë.Ñåðäóíè÷.2007 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÎËÜÙÀÍÀ Î.Ä.

(Õåðñîíùèíà)

ϳä ÷àñ ãîëîäó æèâ ó ñåëàõ Ëþáèì³âêà, ×åðâîíèé Ìàÿê íà Õåðñîíùèí³.Óðîæàé â 1932 áóâ, ïðîæèòè ìîæíà áóëî. Òàê óñå çàáðàëè. ² õóäîáó, ³ çåðíî.

ß õîäèâ óíî÷³ çà 18 êì íà êóêóðóäçÿíå ïîëå. Íàçáèðàþ êà÷àí³â, à îõîðîíà ¿çäèòüäîâêîëà íà ìàøèí³ òà ç êóëåìåòà ïî êóêóðóäç³. Ïàì’ÿòàþ, ïðèéøîâ ÿ ñàìåç êóêóðóäçè, ï³äõîäèòü îäèí ÷îëîâ³ê ³ç ñåëà, â³í ðîçêóðêóëåíèé áóâ, ³ ïðîñèòü.ß äàâ éîìó êà÷àíà, à â³í ñèðèì óçÿâ ³ ãðèçå.

Ãåéêî Ñåðã³é.Ïàì’ÿòü ïðî ãîëîäîìîð. Íå áóëî ïîðÿòóíêó í³çâ³äêè.–

Óðÿäîâèé êóð’ºð. – 2007. – 24 ëèñòîïàäà.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÎËßÊÎÂί ³ðè Àíäð³¿âíè,

1920 ð. íàðîäæåííÿ(ñìò. Ìàãäàëèí³âêà Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

ѳì’ÿ íàøà áóëà âåëèêà: áàòüêî, ìàòè ³ 9 ä³òåé. Áàòüêî ³ ìàòè âåëè ñâîºãîñïîäàðñòâî, çà ùî ³ ïîïëàòèëèñÿ. Íàñ âèçíàíî êóðêóëÿìè ³ çàáðàíî âñå: çåðíî,õóäîáó, çíàðÿääÿ ïðàö³, îäÿã.

̄ ëè ìè ð³çíå íàñ³ííÿ äèêèõ òðàâ, âèëèâàëè õîâðàõ³â, ¿ëè ðîã³ç, ëîáîäó, êàëà-÷èêè. ²ç óñ³º¿ ñ³ì’¿ çàëèøèëàñÿ ò³ëüêè ÿ.

1997 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

389

ÑÏÎÃÀÄÈÏÎËßÊÎÂί Ñîô³¿ Òèìîô³¿âíè,

1916 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ïèðîãè Ãëîáèíñüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.)

 1933 ðîö³ ÿ íàâ÷àëàñÿ â 7 êëàñ³. Âë³òêó ìåíå ïîñëàëè äî ï³îíåðñüêîãîòàáîðó, â Ìàíæåë³þ. Áóëî ãîëîäíî... ϳøêè òóäè éøëè. ²ç Ïèðîã³â â ñàìó Ìàí-æåë³þ ï³øêè éøëè. Òàì äî íàñ âóðêè âë³çëè, ìè ò³ëüêè òèæäåíü ïîáóëè òàì.À ïîò³ì íàñ îá³êðàëè. Çàáðàëè âñ³ ïðîäóêòè íàø³... À ìè ùî...?. ² òîä³ ìè âèð³-øèëè äîäîìó éòè. À ùî íàì ðîáèòè? À ãîëîäí³ ââ³éøëè... Íàçàä ï³øêè ³ òóäèï³øêè. Ïðèéøëè ìè äîäîìó. Òîä³ ìåíå ïîñòàâèëè òóò, â êîëãîñï³, ÿê í³áè “áðèãà-äèð ïî æó÷êàõ”. Îöå Þ볿 Òèìîô³¿âíè ìàìà áóëà áðèãàäèðîì, à ìåíå âçÿëàïîì³÷íèêîì.

À ä³òêè, ÿê³ çáèðàþòü æó÷êè, òàê³ õóä³ òà ïóõë³. À âîíè çáèðàëè æó÷êèó ïëÿøêè. Ñê³ëüêè õòî íàçáèðຠæó÷ê³â: ÷è ïîëîâèíó ïëÿøêè. À õòî ïîâíó íàçáè-ðàâ. Òîä³ ìàëÿñ äàâàëè. ßêùî íàçáèðàâ ïîâíó ïëÿøêó æó÷ê³â, äàâàëè ïîâíó ïëÿø-êó ìàëÿñà. ßêùî íàçáèðàâ ïîëîâèíêó ïëÿøêè æó÷ê³â – ïîëîâèíó ïëÿøêè ìàëÿ-ñà. Íó ÿ âæå òàê ãîäèëà, òàê ãîäèëà. Ïëÿøêè áóëè ï³âë³òðîâ³. Òîä³ ä³òè íå ìîãëèï³äíåñòè á³ëüøîãî. Ò³ëüêè îòî ï³âë³òðè.

² âîíî æ á³äíå îòî íå áà÷èëî, à âñå-îäíî íàõèëÿºòüñÿ òà çáèðàº. Ìîæåé í³÷îãî íå íàçáèðàòè. À ìåí³ òðåáà áóëî ïèñàòè, ùî íàçáèðàëî ïëÿøêó. Òàêÿ òîä³ ïèøó, ùî ïëÿøêó, ïëÿøêó...

Ìåí³ Þ볿 Òèìîô³¿âíè ìàìà ñêàçàëà:” Ïèøè, Ñîíþ, ùîá ä³òÿì ùî-íåáóäüäàòè... Ùîá äèòèíà õî÷ ìàëà ñàìîãî ñóïó ïî¿ñòè”.

Òàê ìè òàê ³ çðîáèëè. ß òàê ³ ïèñàëà, ïèñàëà...² âè çíàºòå, ÿê³ áàòüêè áóëè íåõîðîø³. Âîíî, á³äíå, ïðèíåñå òîé ìàëÿñ, à âîíè

çàáåðóòü... À òîä³ æ àáðèêîñèêè áóëè ìîëîäåíüê³. Òî æ âîíè çàáåðóòü òà àáðèêî-ñè ïîâàðÿòü, à ä³òêàì í³÷îãî íå äàäóòü. Òî ä³òêè ïîâìèðàëè, à âîíè, áàòüêè,ïîçàëèøàëèñÿ.

À â ¿õ ïî äâîº ä³òåé ïîâìèðàëî, ïî òðîº ïîâìèðàëî. Áàãàòî òóò ñ³ìåé ïîâè-ìèðàëî. À ò³ ñëàá³ áóëè – íå õîò³ëè éòè íà ðîáîòó, àæ í³ÿê.

Íó ïóõëå, êóäè æ âîíî ï³äå? Íå ï³äå, íå ï³äå...Îäíîãî ðàçó ïðèéøëà äî ìåíå Ïîëÿ Ïàëàìàðåíêî ³ êàæå: “Ñîíÿ, ó ìåíå

â³ò÷èì â³ä³áðàâ óâåñü ìàëÿñ ³ ìåí³ ç ìàò³ð’þ íå äàâ í³ ãðàìèíêè. Ïî¿ëè ç àáðèêî-ñàìè”. Çåëåíèìè áóëè àáðèêîñè.

Íó, ÿ ¿é êàæó: “Ìîÿ äèòèíî÷êî, ÿ çàðàç ñêàæó, õàé áðèãàäèðøà äàñòü òîá³ùå. ϳäè äî Íèêèôîð³âíè – âîíà òîá³ äàñòü”.

Òî æ âîíà ï³øëà ³ ÿ ïîïðîñèëà: îòàê ³ îòàê, çíàºòå ...Ñòðàøíå, ñòðàøíå ... Âîíà æ, äèòèíà, ïðîïàëà. Âæå ïóõëà òàêà áóëà. Ç í³ã

òåêëî. ² âè çíàºòå, âîíî, á³äíåíüêå, òîä³ âæå ÷è íà òðåò³é, ÷è íà ÷åòâåðòèé äåíüâìåðëî. Íó, ïóõëå áóëî, íîæå÷êè ïîëîïàëèñÿ...

390

ѲÄ×ÅÍÍß

Áàãàòî, áàãàòî ä³òåé ïîìåðëî... 1933 ðîö³ â êîæí³é õàò³ ïîìåðëî ïî 3–4 (5–6) îñ³á.Ïîìåðëè áðàòè Òîðóáàðà ²âàí òà Ãðèãîð³é.Ïîìåðëà Êàòÿ Íåñòåðåíêî. Ïîìåð ¿¿ ÷îëîâ³ê Îëåêñàíäð Íåñòåðåíêî. ³í

áóâ çäîðîâèì äÿäüêîì ³ ïðàöþâàâ. Ïóõëèì áóâ, ç õàòè íå âèéäå.À ó íàñ â 33-ìó ðîö³ áóëà êîð³âêà. Íàñ áóëî ï’ÿòåðî. Òàê ò³ëüêè îäí³ áóëè

æîíàò³, ³íø³ – îäðóæåí³. ß ò³ëüêè áóëà ç áðàòîì. ² äîìà ìè áóëè óäâîõ. Ìàòè ìîÿïîìåðëà, êîëè ìåí³ áóëî ÿêðàç äåñÿòü ðîê³â. À áàòüêî ïîìåð ðàí³øå, êîëè ìåí³áóâ îäèí ð³ê.

À òàê ÿ òîä³ æèëà ç áðàòîì. ³í áóâ õîðîøèì õóäîæíèêîì, ïðàöþâàâó ðåäàêö³¿. Éîìó äàâàëè ïàéîê. ² íà öåé ïàéîê ìè òîä³ æèëè.

Ìîÿ ñåñòðà dzíà æèëà â Áîðèñàõ. Òàì ¿é äàâàëè (¿¿ ÷îëîâ³ê áóâ ãîëîâîþêîëãîñïó) êîðìîâ³ áóðÿêè. Òî âîíà, áóëî, äàñòü íàì äåñÿòîê òèõ áóðÿ÷ê³â êîðìî-âèõ ... ϳøêè ï³äó... ² òàì æìåíüêó ÷îãîñü. Â³í – áðèãàäèð, òî, ìîæå, é ïîïàäàëîéîìó ùî... Òàê âîíà ìåí³ äàñòü... ² á³ãîì æå ïîëþ ö³ëèé äåíü òàì. À òîä³³ ââå÷åð³, ïîêè ñîíöå çàéäå (ÿ â êîëãîñï³ ïîëîëà).

Ó Êèðè÷åíê³â âìåð áàòüêî, âìåðëà ìàòè. Áàòüêà çâàëè Âàñèëü ²âàíîâè÷.À ìàòè áóëà Òåòÿíà ²âàí³âíà. ² òðîº ä³òåé ïîìåðëî – Ãðèøà, ßøà ³ Ìàðóñÿ. Äâàõëîïö³ ³ îäíà ä³â÷èíà.  îäí³é õàò³ îòî ï’ÿòåðî ¿õ áóëî, ³ âñ³ ïîìåðëè.

Îöå âñÿ âóëèöÿ, âñÿ âèìåðëà. Îöå ïîíàä áåðåãîì. Ó äâà ðÿäè òóò áóëî.Õàòà ïîâç õàòó, õàòà ïîâç õàòó áóëà...

Ó 33-ìó ëþäåé âèìåðëî á³ëüøå â äâà ðàçà, ÿê áóëî âèáèòî îöå ó â³éí³â 1941–1945 ðîêàõ. Ó êîæí³é õàò³ 5–6 äóø. Ìåíøå íå áóëî ÿê 3–4 äóø³. À íàâ³éí³ õàé âçÿëè ñòî äóø ç íàøîãî ñåëà... À ï³äðÿä òóò âñ³ ìåðëè, ï³äðÿä, ï³äðÿä,ï³äðÿä... Ñòðàøíå.

Õîâàëè òàê. Áðèãàäèð áóâ. Çàïðÿæóòü êîí³. Ïðè¿õàëè ñþäè äî íàñ. Òàì óìåðÒîðóáàðà Ãðèøà ³ ²âàí (áðàòè). Ãðèøà âìåð. À Âàíüêî ùå êîëî íüîãî ëåæàâ. Ùåäèâèâñÿ. À âîíè éîãî íà õîäîê – ³ íà êëàäîâèùå. ³í ïðîñèòü: “ß ùå, ìîæå, áóäóæèâèé... Òà ÿ âæå áóäó ¿ñòè ...” Áóëè îöå ã³ð÷à¿, ã³ð÷àêè... â áåðåç³. ³í êàæå:“ß íàðâó. ß ùå áóäó æèòè.” À âîíè éîãî âêèíóëè â ÿìó, ³ âñå...

Òå ñòàðå êëàäáèùå âæå çàðîñëî áóçêîì. Òàê òàì êëàëè ïî äåñÿòü äóø âîäíó ÿìó, ïî ï’ÿòü äóø êëàëè â îäíó ÿìó. Âåçóòü ³ êèäàþòü. ² íå çàãîðòàëè, ïîêèíå íàâåçóòü ïîâíó ÿìó. Òîä³ çàãîðòàþòü.

Òà ñòðàøíå áóëî, ñòðàøíå. Éîãî âàæêî çãàäóâàòè...Ïîìåð â³ä ãîëîäó â÷èòåëü Ñåìåíåíêî Ïîðôèð³é ßêèìîâè÷. Òîä³ âñ³ ìåðëè.Òîä³ æ áóëè ó íàñ ó øêîë³ “áóêñèðè”, íàçèâàëèñÿ âîíè ÐÊØ. Òàì íà áóõãàë-

òåðà â÷èëèñÿ ä³â÷àòà. Íàâ÷àëèñÿ ó ò³é øêîë³, äå öå çàðàç “ñòàðà” øêîëà. Ñåìå-íåíêî Ïîðôèð³é ßêèìîâè÷ áóâ áàãàòèì ÷è ùî. Éîãî çíÿëè ç ðîáîòè. ² â³í çàëè-øèâñÿ áåç í³÷îãî.

Áàãàòî Ãóäèì³â âèìåðëî ïî ö³é âóëèö³. Ãóäèì Ãðèöüêî Íàçàðîâè÷, ßê³â Íà-çàðîâè÷ (éîãî áðàò). Áî ¿õ æå ïîðîçêóðêóëþâàëè, íå áóëî ó íèõ óæå ÷îãî ... Ñòðàøíå

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

391

áóëî. Áàòüêî ¿õ ïîìåð ó 1933 ðîö³, ðàí³øå ñèí³â. Ö³ õëîïö³ ùå ìàë³ áóëè.Ó 33-ìó âîíè ïîìåðëè âñ³. ³ä ãîëîäó.

(Âåñü íàø ð³ä áóâ Ãóäèìè. Ãóäèìè ìåí³ ïî áàòüêîâ³, ïî ìàòåð³ áóëè ìåí³ð³äí³ âñ³).

Ó 33-ìó Îëåíà, ìîÿ ñåñòðà, ÷åðåç äîðîãó æèëà. Òîä³ íîãè ó íå¿ áóëè ïóõë³.À íå âèïîëîëà ðÿäê³â, òèõ, ùî ¿é äàâàëè. Òàê âîíè ¿¿ (Ãóäèì Îëåíó Òèìîô³¿âíó),³ Áóãàºíêî ªâãåí³þ Ñâèðèä³âíó, ³ Êîâïàê Îëüãó Ïàíòåëåéìîí³âíó çà÷èíèëè òóò óö³é õàò³ (äå Íàñòÿ Ðàñóëèõà æèëà. Çàðàç ö³º¿ õàòè íåìàº). ² âîíè ¿õ çà÷èíèëè çàòå, ùî ðÿäê³â íå âèïîëîëè. Íîðìè íå âèêîíàëè. À âîíè áóëè ïóõë³-ïóõë³.

À áðèãàäèðîì áóâ òîä³ Äìèòðî Þõèìîâè÷ Êîâïàê. ³í òîä³ ¿õ çà÷èíèâ,³ âîíè òàì ñèä³ëè òðè äí³. Ãîëîäí³... À òàê³ äîù³ áóëè, ñòðàøíå.

À ìåí³ í³ÿê â³ä÷èíèòè, áî ÿ áîþñÿ. ³í æå íà êîíÿõ êðóãîì ¿äå. Îö³ æ “áóê-ñèðè”. “Áóêñèðè” – ò³, ùî âèáèðàëè âñå, ó íàñ õë³á ³ âñå. Øóêàëè ³ õîäèëè ³çùóïàìè ïî äâîðàõ. ² îòî äå ÿìà, äå ùóï ïðîéäå, çíà÷èòü: òóò º ÿìà. Îäêîïóþòüÿìó ³ òàì íàéäóòü áóðÿêè ÷è ùî, ³ çàáèðàþòü.

Ó Ãóäèì Îëåíè Òèìîô³¿âíè áóëè òðîº ä³òåé – Âàñÿ, Ëþäà ³ Ëþáà. Âîíèïîìåðëè â³ä ãîëîäó, áî ¿õíþ ìàò³ð çà÷èíèëè ó õàò³ ³ ïîçàáèâàëè â³êíà ³ äâåð³. ² ¿ìí³ÿê áóëî âèéòè. Âîíè, á³äíåíüê³, ñèä³ëè.

À òîä³ ÿêîñü ÿ ï³ä³éøëà äî â³êíà. Ïðèá³ãëà. À ñàìå éøîâ äîù. Äóìàþ “í³õòîíå ïðèéäå”. Ñòàâí³ ïîçàáèâàí³. Êàæó: “ijâ÷àòà, ÿ í³÷îãî íå ìîæó çðîáèòè”.

Êîëè ï³ä³éøëà Îëåíà äî â³êíà. (À âîíî äîù, áëèñêàº). ² êàæå: “Ùîá íàñ Áîãïîáèâ òóò! Íàùî íàì ãîëîäíèìè áóòè?”

Íó, òîä³ âîíà ä³éøëà äî â³êíà. ³ä÷èíèëîñÿ â³êíî. ß äî íüîãî íå òîðêàëàñÿ.Òàê âîíè òîä³ âèë³çëè ³ç ö³º¿ õàòè. Óñ³ òðîº. Âîíè áóëè ïóõë³. Îäíà îäíó ï³äñàä-

æóâàëè. À îñòàííþ âèòÿãëè çà ðóêè.Îëåíà ìîÿ ï³øëà äîäîìó. Òóò çàõîâàëàñÿ ó ñîíÿøíèêàõ. À Îëüãà ï³øëà íà

ñòàíö³þ. Òàì ó íå¿ áóëè ÿê³ñü çíàéîì³. Âîíà ä³éøëà äî Ñòåïàíåíîê ³ óìåðëàâ æèò³. Óìåðëà â æèò³. Àæ ÿê êîñèëè, òîä³ ¿¿ çíàéøëè... Áî í³õòî æ íå áà÷èâ. ² òî䳿¿ çíàéøëè...

Îöå ìàòè Ìà𳿠Îïàíàñ³âíè Êîòëÿð ïðèéíÿëà ñîá³ ïðèéìàêà ³ç ßëèíö³â, Áî-ñîãî Ìèõàéëà. (Ó íå¿ áàòüêî âìåð ðàíî). Òàê â³í òàê ¿õ îáèæàâ. ¯õ áóëî òðîºä³òåé – Ìàð³ÿ, Âàðÿ ³ ßøêî. ßøêî (ñàìèé ìåíøèé ñèí) âìåð ùå äî ãîëîäó.

Áîñèé ñòàâ áðèãàäèðîì. ² ÿê â³í ç öèõ ä³â÷àò çíóùàâñÿ! Îöÿ á³äíà Ìàð³ÿáóëà ïóõëà-ïóõëà. ²ç í³ã òåêëî. À ÿ áóëà ñóõà, õóäà-õóäà. Ìàð³ÿ ñóõà íå áóëà. Òàê¿¿ äÿäüêî óçÿâ. Êàæå: “Ó íàñ áóäåø ãóñè ïàñòè. Òàê ÿ òåáå ï³äõàð÷óþ. Ùîá òè óìåíå íå âìåðëà”.

Ïîëîïàëèñÿ íîãè. Îòüîêè â³ä³éøëè. Âîíà ï³øëà äî äðóãîãî äÿäüêà, àæó Ãëîáèíå. Äÿäüêî Ìèêîëà ïðèéíÿâ ¿¿ òàì. Òîæå âîíà ïîáóëà òàì òðîõè.

Âîíà ïî÷àëà îïóõàòè. Ëîïàºòüñÿ øê³ðà, ³ á³æèòü âîäà. Àæ áëèùàòü. Ò³ëîëîïàºòüñÿ, ³ âîäà ³äå ñòðàøíå.

392

ѲÄ×ÅÍÍß

Òîä³ ó äÿäüêà âîíà ïîáóëà òèæäåíü. À â³í ³ êàæå: “Ùî æ, Ìàðóñÿ, ³äè äîäî-ìó, áî ÿ áîþñÿ, ùîá òè ó ìåíå íå âìåðëà”.

Òàê âîíà ï³øëà äîäîìó. Ñþäè ïðèéøëà. Òîä³ âîíà óæå îäòóõëà, íîãè ¿¿ ïîîä-òóõàëè. ² Áîñèé ïîñèëàâ ¿¿ íà ðîáîòó. Äå íàéâàæ÷à ðîáîòà – òàì ³ âîíà.

Òàê ìàòè ñÿäå ç íèì òà ¿ñòü. À ¿ì íå äàþòü ¿ñòè. À âîíè õîäÿòü êðóãîì õàòè³ äèâëÿòüñÿ...

Ìàð³ÿ Îïàíàñ³âíà ñòðàøíå ïåðåæèëà. ² Âàðÿ Îïàíàñ³âíà. (Òîä³ âîíè áóëèÊîòëÿðè, à çàðàç âîíà – Áóéìèñòð)... Öüîãî çàáóòè íå ìîæíà.

Çàïèñàâ Î. Ìàò⳺öü.22 âåðåñíÿ 1993 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÎÍÎÌÀÐÅÍÊÎ Ìà𳿠Ìàêñèì³âíè,

1915 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Áóëàõ³âêà Ïàâëîãðàäñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

 íàø³é ñ³ì’¿ ðîñëî òðîº ä³òåé. Á³ëÿ íàñ áóëà åêîíîì³ÿ Ãèíîâà, â ÿê³é ïðàöþ-âàëà âñÿ ìîÿ ð³äíÿ. Áàòüêî – á³ëÿ êîíåé. Øêîëè â ñåë³ íå áóëî.

ϳñëÿ ðåâîëþö³¿ áàòüêàì äàëè çåìëþ. Âîíè ëþáèëè çåìëþ, ðàä³ëè, ùî ïðà-öþâàëè äëÿ ñåáå. Ó 1925 ð. ó ñåë³ ïî÷àëè ñòâîðþâàòè êîìóíó. Âñå ç äîìó ïîçà-áèðàëè â êîìóíó, íàâ³òü ïîñóä. Âñ³ õîäèëè ¿ñòè äî ¿äàëüí³. ß íå õîò³ëà éòè, ïëàêà-ëà, à ïîò³ì ï³øëà.

Ó ìåíå áóâ ìîëîäøèé áðàò Øóðà. Êîëè â ñåëî ïðèãíàëè ïåðøèé òðàêòîð, òîáóâ âåëèêèé ïðàçíèê, ãðàëà ìóçèêà. Çàâ³äóþ÷èé êîìóíîþ Îíè÷åíêî â òîé âå÷³ðíàêàçàâ Øóð³ ¿õàòè â Ïàâëîãðàä ç ÿêèìîñü ïàêåòîì. À Ïàâëîãðàä – çà 20 êì â³äíàøîãî ñåëà. Áóëî ï³çíî, õëîïåöü ïîáîÿâñÿ ¿õàòè âíî÷³ é â³äìîâèâñÿ. Òîä³ ãîëîâàçàáîðîíèâ éîìó ¿ñòè â ¿äàëüí³. Áðàò ì³é ³ç-çà öüîãî ïîâ³ñèâñÿ. À õîäèâ â³í íà òîé÷àñ â 9-é êëàñ.

ϳçí³øå êîìóíà ïî÷àëà ðîçá³ãàòèñÿ.Ó 1929 ð. íàñòóïèëà êîëåêòèâ³çàö³ÿ, ïðàöþâàëè ö³ëèìè ñâ³òëîâèìè äíÿìè.

À ãðîøåé íàì íå ïëàòèëè, ò³ëüêè â³äì³÷àëè òðóäîäí³.Ó 1933 ð. ÿ çàê³í÷èëà 6 êëàñ³â. ϳøîâ îãðîìíèé ãîëîä, ÿêèé ïðèí³ñ áàãàòî

ãîðÿ. Ìè ïðàöþâàëè â³ä ðàíêó äî ï³çíüîãî âå÷îðà, â’ÿçàëè â äåíü ïî 116 ñíîï³â. Òàâåñü âðîæàé ó íàñ çàáðàëè. Ùîá âðÿòóâàòèñÿ â³ä ãîëîäó, òåðëè êóêóðóäçó íà æîð-íàõ, äîäàâàëè òóäè òðîøêè ïîëîâè ³ ïåêëè òàêèé õë³á. À áóëî é òàêå, ùî ¿ëè ñîáàêòà ê³øîê. Ëþäè ç íàøîãî ñåëà ¿çäèëè â ³íø³ ñåëà ó ïîøóêàõ ÷îãîñü ¿ñò³âíîãî.

Íàâ³òü íå çíàþ, ÿê ìè òîä³ âèæèëè… Â äåíü ìåðëî ïî 1–2 ëþäèíè. Êëàëè ¿õâ îäíå ðÿäíî ³ õîâàëè â îäíó ÿìó. Ïîìèíîê íå áóëî, ÿê³ òàì òîä³ ïîìèíêè…

Çàïèñàâ Î.Äèòþê.1998 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

393

ѲÄ×ÅÍÍßÏÎÍÎÌÀÐÅÍÊÎ Ò.Ì.

(ì. Áåðèñëàâ íà Õåðñîíùèí³)

Ïîìåðëèõ õîâàëè íà êëàäîâèùàõ, ïî ì³ñöþ ïðîæèâàííÿ, äå ïîáëèæ÷å. Êîëèó äåíü áóëî áàãàòî ìåðö³â, àáî ïîìåðëèé íå ìàâ ðîäè÷³â, àáî áóâ áåç³ìåííèé, òîéîãî êëàëè ó çåìëþ â îäíó çàãàëüíó ìîãèëó. Ó Áåðèñëàâ³ òàêå ì³ñöå áóëî á³ëÿáàëêè, íåïîäàë³ê öåãåëüíîãî çàâîäó.

Ãåéêî Ñåðã³é.Ïàì’ÿòü ïðî ãîëîäîìîð. Íå áóëî ïîðÿòóíêó í³çâ³äêè. –

Óðÿäîâèé êóð’ºð. – 2007. – ¹ 221. – 24 ëèñòîïàäà.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÎÏÈÊÀ Ïåòðà Ïåòðîâè÷à,

1921 ð. íàðîäæåííÿ(õóò. Âèñîêèé Êðèíè÷àíñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

ß íàðîäèâñÿ â ñåë³ Ìàëî-Ñîô³¿âêà íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³.ϳä ÷àñ ãîëîäó 1933 ð. ïðàöþâàâ ó êîëãîñï³ ïàñòóõîì òà ñòîðîæåì.Êîëãîñï áóâ ñòâîðåíèé äåñü â ê³íö³ 20-õ ðîê³â. Ëþäè íå õîò³ëè òóäè éòè,

òîìó ¿õ ïðèìóøóâàëè äî öüîãî – äàâàëè çàâäàííÿ ïî çäà÷³ õë³áà. Öèõ çàâäàíüäàâàëè áàãàòî – çðîáèâ îäíå, äàâàëè äðóãå. Íàâ³òü êîëè õë³áîçá³ð çàê³í÷óâàâñÿ,çàâäàííÿ äàâàëè. Òèõ, õòî íå âèêîíóâàâ, çàáèðàëè êóäèñü, ³ ò³ ëþäè çíèêàëè, òàêñòàëîñÿ ç ìî¿ìè ñóñ³äàìè Êîáèìêàìè. Òàêîæ õîäèëè òà ãðîìèëè “êóðêóë³â”.

ϳä ÷àñ ãîëîäó 1932–33 ðîê³â ïðîäóêòè çàáèðàëè ñèëîþ. Õîäèëè ïî õàòàõ,îáøóêóâàëè âñ³ êóòêè, ³ âñå, ùî çíàõîäèëè, çàáèðàëè. ßêùî í³÷îãî íå çíàõîäèëè,ïî÷èíàëè ëþòóâàòè, ìîãëè ³ ïîáèòè.

Ïî ñåëàõ õîäèëè ãîëîäóþ÷³ ç ³íøèõ ñ³ë òà õóòîð³â. Äåÿê³ êðàëè êîò³â. Ó íàñâ ñåë³ òåæ áóëè âèïàäêè, êîëè ¿ëè êîò³â òà ñîáàê. ¯ëè âñå, íàâ³òü êàçàëè, ùîâ ïîñàäö³ (ë³ñîñìóç³) çëîâèëè ÿêîãîñü ëþäî¿äà.

Ñìåðò³ áóëè.  ìîãî áðàòà, ÿêèé æèâ íà õóòîð³ ï³ä Êðèâèì Ðîãîì, âìåðëîòðîº ä³òåé.

[ϳäïèñ] Ï.ÏîïèêÇàïèñàâ Â.Òîëñòîêîðîâ.

1999 ð.

394

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÏÎϲËß Êàçèìèðà Ñòåïàíîâè÷à,

1934 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Êðàìàòîðñüê Äîíåöüêî¿ îáë.)

Õî÷ó ðîçïîâ³ñòè ïðî òå, ùî ìî¿ ä³äóñü ³ áàáóñÿ ïî áàòüêîâ³é ³ ìàòåðèí³é ë³í³¿ïîìåðëè ç ãîëîäó ó 1933 ð. À â 1937-ìó áóâ ðåïðåñîâàíèé ì³é áàòüêî, ÿêèé ïî-ìåð ó êîíöòàáîð³ â 1945 ð. À â 1947-ìó ïîìåðëè â³ä ãîëîäó ìîÿ ìàòè òà ¿¿ ð³äíàñåñòðà. ² ëèøå ó 1953 ð. ÿ ä³çíàâñÿ, ùî ìîãî áàòüêà íåìຠñåðåä æèâèõ. Ç äíÿàðåøòó ìè íå îòðèìàëè â³ä íüîãî æîäíîãî ëèñòà, ³ ìàòè òàê ³ íå â³äàëà, äå â³í ³ çàùî çàñóäæåíèé. À ÿ íàâ³òü íå çíàþ, ÿê çâàëè ìî¿õ áàáóñü.

ß ïîâí³ñòþ ï³äòðèìóþ âèìîãó ùîäî ñóäó íàä ÊÏÐÑ ³ ãîòîâèé âèñòóïàòèñâ³äêîì íà ãðîìàäñüêèõ ñëóõàííÿõ.

Íàðîäíà ãàçåòà. – 1994. – ¹ 13.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÎÏËÀÂÑÜÊί ͳíè ßê³âíè,

1920 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ñåð㳿âêà Ñîëîíÿíñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).

Ìåí³ íà ÷àñ ãîëîäó áóëî 10 ðîê³â. Ìàòè ìîÿ ïðàöþâàëà íà ð³çíèõ ðîáîòàõ óêîëãîñï³, áàòüêî òåæ áóâ ðÿäîâèì êîëãîñïíèêîì. Æèëè ìè âòðüîõ: ìàìà, áàòüêî ³ ÿ.

Ó ìîãî áàòüêà íå áóëî çåìë³, îêð³ì êëàïòèêà á³ëÿ õàòè, êîíåé òåæ íå áóëî.Ò³ëüêè êîð³âêà é äåñÿòîê êóðåé.

Ãîëîä ðîçïî÷àâñÿ ç ñåðåäèíè 1932 ðîêó. Íå äàâàëè ëþäÿì í³÷îãî çà ðîáîòó,íàâïàêè – âñå â³äáèðàëè. Çàñòàâëÿëè çäàâàòè ìîëîêî, ÿéöÿ, íó, âñå, ùî áóëî.

ß ïàì’ÿòàþ ñåðåä òèõ, õòî õîäèâ ïî õàòàõ ç îáøóêàìè, Êîâàëÿ ÑòåïàíàÌàòâ³éîâè÷à òà Ðèíäó Îëåêñ³ÿ Ïåòðîâè÷à. Êîíå÷íî, ãîëîä íå çà÷åïèâ òèõ, õòîáóâ ïðè âëàñò³.

Ñïàñàëèñÿ â³ä ãîëîäó ñåëÿíè ïî-ð³çíîìó, õòî äå ùî íàéäå. Íàøà ìàìà ïåê-ëà ÿê³ñü ìàòîðæàí÷èêè ç ëîáîäîþ, òà îòî òàê ³ æèëè. Ñàì³ ìè âèæèëè ç ãîðåìïîïîëàì.

Ñåðåäèíà 1932–33 ðîê³â áóëà ñàìèì òÿæêèì ïåð³îäîì. Ùîá íàêîðìèòè êî-ð³âêó, ìàìà òÿãëà ñîëîìó ç³ ñòð³õè. Ãîëîä òðèâàâ äåñü äî ê³íöÿ1933-ãî – ïî÷àòêó1934 ðîê³â. Âèìåðëî ëþäåé ìàéæå ï³âñåëà.

Â÷èòåëÿì ³ ë³êàðÿì áóëî òàê ñàìî âàæêî, ÿê ³ âñ³ì ³íøèì, âîíè òåæ ãîðþâà-ëè. Øêîëà áóëà â ñåë³, àëå íå ïðàöþâàëà, áî õ³áà äî íàâ÷àííÿ áóëî,êîëè ¿ñòèõîò³ëîñÿ?! ² äîðîñë³, é ä³òè ïîìèðàëè ç ãîëîäó. Ó Ìèêèòåíêà ²âàíà Âàñèëüîâè÷àéîãî 4 ä³òåé òà äðóæèíà âìåðëè. Çàëèøèâñÿ â³í îäèí. Áî â íüîãî îñ³ííþ 1932

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

395

ðîêó çàáðàëè âñå, ùî áóëî. À çàáèðàâ Ðèíäà Î.Ï. òà ùå ê³ëüêà îäíîñåëüö³â.Îò â³ä ãîëîäó é âèìåðëà âñÿ ñ³ì’ÿ. ѳì’ÿìè âèìèðàëè.

Ñòðàæäàëè, âàæêî ñòðàæäàëè ñòàð³, ä³òÿì áóëî ùå âàæ÷å, áî ¿æ³ íå áóëî,à âîíè æ ðîñòóòü.

dz ñïàäîì ãîëîäó ïîòèõåíüêó îêëèãàëè, ïî÷àëè ãîñïîäàðþâàòè, àëå áóëî äóæåé äóæå òÿæêî.

Çðîçóì³ëî, ùî ãîëîä âïëèíóâ íà çäîðîâ’ÿ ëþäåé. Õîðîøîãî í³÷îãî íå áóëî,öå ÿñíî. Íà ñòàð³ñòü âñå â³ä÷óòí³øèìè ñòàëè áîëÿ÷êè, çàðîáëåí³ ï³ä ÷àñ ãîëîäó.

Çàïèñàëà Î.Ãîëîâàòåíêî.2002 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÎÏÎÂί Âàëåíòèíè Ìèõàéë³âíè

(ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê)

ϳä ÷àñ ãîëîäó íàøà ñ³ì’ÿ ìåøêàëà â Äí³ïðîïåòðîâñüêó. Íàñ áóëî 6 îñ³á.Ó ìåíå áóëî 2 áðàòè é ìîëîäøà ñåñòðà. ß ç ä³òåé áóëà ñòàðøà.

Áàòüêî ïðàöþâàâ áóõãàëòåðîì, àëå òÿæêî õâîð³â íà òóáåðêóëüîç. Ïðàöþâàâó ð³çíèõ ì³ñöÿõ. Ìàòè çàéìàëàñÿ äîì³âêîþ.

Êîëè ìè æèëè â Êðèâîìó Ðîç³ äî ïåðå¿çäó â Äí³ïðîïåòðîâñüê ó ä³äà íà êâàð-òèð³, äî íàñ óâ³ðâàëèñÿ ÿê³ñü ëþäè, âèñåëèëè íàñ, çàñòàâèëè ç³áðàòè ðå÷³, à ìà-ìèíó øâåéíó ìàøèíêó íå äîçâîëèëè âçÿòè, õî÷à íàñ, ä³òåé, áóëî ÷åòâåðî. Äîçâî-ëèëè ëèøå âèéíÿòè ç ïå÷³ ãàðÿ÷èé õë³á. Öå âîíè òàê ðîçêóðêóëþâàëè ìîãî ä³äà.Ó íüîãî ùå áóëè ê³íü ³ êîðîâà.

 Äí³ïðîïåòðîâñüêó íàì âèäàâàëè íîðìó õë³áà (äåñü 200–300 ã). Á³ëüøåí³ÿêî¿ òàêî¿ äîïîìîãè ÿ íå çíàþ. ß íå áà÷èëà òîä³ òàêó ëþäèíó, ÿêà á íå ñòðàæäà-ëà â³ä ãîëîäó. Êóïóâàëè ïðîäóêòè õàð÷óâàííÿ â îñíîâíîìó íà ðèíêó, àëå òàìâîíè äóæå áóëè äîðîã³. Õàð÷óâàëèñü áåðäÿíñüêîþ òþëüêîþ, âîíà áóëà íàéäå-øåâøà, òîìó ¿ëè ¿¿ áàãàòî é çàïèâàëè âåëèêîþ ê³ëüê³ñòþ âîäè. Ëþäè õâîð³ëè íàäèñòðîô³þ, ¿õ ìîæíà áóëî ïîáà÷èòè ëåæà÷èìè íà âóëèö³, ðîçïóõëèìè â³ä ãîëîäó.Ñïàñàëèñü êóñòàðíèöòâîì é ãîðîäàìè. Äå ³ïîäðîì, òàì áóëè òîä³ ãîðîäè.Ó ìàòåð³ áóëà ãðèæà, òîìó ÿ ñàìà îáðîáëÿëà, ïîëîëà ãîðîä. Ñàäæàëà îâî÷³.

Âñ³ îäíàêîâî âàæêî ïåðåæèâàëè ãîëîä. Äèòñàäêè, øêîëè ïðàöþâàëè. ß íà-â÷àëàñÿ â øêîë³, ùî â³äêðèëàñü â 1933 ðîö³. Âîíà áóëà ïåðøà ó ì³ñò³.  1935 ðîö³çàê³í÷èëà äåñÿòèð³÷êó. ijòÿì, ëþäÿì ïîõèëîãî â³êó, íàïåâíî, áóëî íàéâàæ÷å, í³æìîëîäèì ³ ñèëüíèì, àëå â³ä ãîëîäó ñòðàæäàëè óñ³. Ïîìåð áàòüêî, à ÿ ÿêðàç çàê³í-÷èëà øêîëó. Ìàìà ìîÿ äî ðåâîëþö³¿ ïðàöþâàëà íà êîíôåòí³é ôàáðèö³. Ó íå¿ áóëàïðîôåñ³ÿ çàãîðòàëüíèö³ öóêåðîê. ßê, áóëî, ðîçïîâ³äàëà ìàìà, ï³ä ÷àñ ãîëîäó õî-äèëè ïî öåõàõ, áà÷èëè ìàñëî, øîêîëàä, öóêåðêè, à âçÿòè í³÷îãî íå ìîæíà áóëî.

396

ѲÄ×ÅÍÍß

Ó ñòàë³íñüê³ ÷àñè çà öå íàâ³òü ìîãëè çàïðîòîðèòè ó òàá³ð. Âàæêî áóëî íà âñå öåäèâèòüñÿ ï³ä ÷àñ ãîëîäó é í³÷îãî íå áðàòè. ªäèíèìè ñîëîäîùèìè áóëî òå, ùî ìèçìî÷óâàëè õë³á ó öóêð³ ³ ¿ëè.  1935 ðîö³ ìàòè äî ö³º¿ ïðîôåñ³¿ ïîâåðíóëàñü. Ìåíåæ âëàøòóâàâ äðóã ìîãî áàòüêà íà ìåòàëóðã³éíèé çàâîä ³ì.Ïåòðîâñüêîãî. ß áóëàçâ’ÿçêîâîþ ì³æ òîêàðåì é íîðìóâàëüíèêîì-åñê³çåðîì, ìàëà çàìàëüîâóâàòè äå-òàë³ â åñê³ç³. Ðîáîòà áóëà âàæêà.  1936 ð. çàâîä ïðàöþâàâ ó 3 çì³íè. Ìåíå òîä³ïåðåâåëè ïî çíàéîìñòâó â êîíòîðó.  1936 ð. ç îãîëîøåííÿ ÿ ä³çíàëàñü ïðî â³äêðèò-òÿ âå÷³ðí³õ êóðñ³â àíãë³éñüêî¿ ìîâè. Çàïèñàëàñü é ÷åðåç ð³ê çàê³í÷èëà ¿õ. Çíàëàìîâó äîñêîíàëî.  1937 ðîö³ ïîñòóïèëà â ³íñòèòóò, ïðèéíÿëè áåç åêçàìåí³â.Âèäíî, áóâ ñëóõ ³ äîáðà âèìîâà.

25 ÷åðâíÿ 1941 ð., êîëè ÿ ç³ ñâîºþ ãðóïîþ çäàâàëà îñòàíí³é åêçàìåí, ïðîçâó-÷àëà áîéîâà òðèâîãà é ïî÷àëàñü åâàêóàö³ÿ. ß âñòèãëà çäàòè åêçàìåí é îòðèìàëàäèïëîì. Ìåí³ ïîùàñòèëî, ùî ñèä³ëà â ³íñòèòóò³ ç àìåðèêàíêîþ Åììîþ. Ìèç íåþ çäðóæèëèñü é òîìó â³ëüíî ñï³ëêóâàëèñü àíãë³éñüêîþ.  1944 ð. ïîñòóïèëà íàðîáîòó â ìåä³íñòèòóò ñòàðøèì âèêëàäà÷åì àíãë³éñüêî¿ ìîâè. Íàïèñàëà õðåñòî-ìàò³þ äëÿ ìåäèê³â.

ß áóëà ó÷àñíèöåþ Âåëèêî¿ Â³ò÷èçíÿíî¿ â³éíè, íå áîéîâèõ ä³é, à òèëó. Äâàìî¿õ áðàòè áóëè ñàïîæíèêàìè, ïîìåðëè ó â³ö³ äî 50 ðîê³â. Ñåñòðà ïîìåðëà 10ðîê³â òîìó.

Çàïèñàëà Î.Ñàâåíêî.2002 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÎÏÎÂί ªâè Êèðèë³âíè

(ñ. Ìàëîïîëîâåöüêå Ôàñò³âñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.)

...Âîíè ïî÷àëè øóêàòè. Øóêàëè ñêð³çü. Õòî â ëüîõó, õòî íà ïîäâ³ð’¿, õòî âñòð³ñ³ ³ â îáòóëüöÿõ, à õòî íà ãîðîä³. À Ãðàáêî, áóäü â³í íåëàäíèé, øóêàâ ó õàò³ –âèñòóêóâàâ ïàëèöåþ ïî ïîëó, âèãîðòàâ ç ïå÷³ ïîï³ë, çàëàçèâ ï³ä ï³÷ ³ øòèðÿâ øòè-ðåì çåìëþ – çàãëÿäàâ â êîæí³ñ³íüêèé êóòî÷îê... Ïî÷àëè âñå çàáèðàòè.  íèõ íåâèñòà÷èëî ì³øê³â, òî... ç íàøèõ ïîäóøîê ïîçí³ìàëè íàâîëî÷êè.

Çàïèñàëà Ë.Ëàæåâñüêà. Ïðîãðàìà òà ìàòåð³àëè Äðóãî¿ ì³æíàðîäíî¿ ìîëîä³æíî¿

íàóêîâî-ïðàêòè÷íî¿, ³ñòîðèêî-êðàºçíàâ÷î¿ êîíôåðåíö³¿“Ãîëîäîìîð 1932–1933 ðîê³â – ãåíîöèä ñòàë³íñüêîãî ðåæèìó

ïðîòè âëàñíîãî íàðîäó. Ñâ³äêè ñâ³ä÷àòü”.(25–26 ëèñòîïàäà 2003 ð., Êè¿â). – Êè¿â, 2003. – Ñ.33.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

397

ѲÄ×ÅÍÍßÏÎÏÎÂÈ× (â ä³âîöòâ³ ÏÀÙÅÍÊÎ) ijíè Ôåäîñ³¿âíè,

1930 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Êðèâèé гã Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

ÌÀÌÀ-ÐßÒ²ÂÍÈÖßÐîäîì ÿ ç ì.Êðèâîãî Ðîãó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáëàñò³. Íàøà ñ³ì’ÿ æèëà íà

æèëêîï³ ðóäíèêà ³ì.Ê.˳áêíåõòà.Çà ðîçïîâ³ääþ ì ìàòóñ³, òî áóâ ñòðàøíèé ð³ê. Íàñ áóëî øåñòåðî: 3 ä³òåé

(äâîº øåñòè ³ îäèí òðüîõ ðîê³â) ³ 3 äîðîñëèõ: ìàìèíà ñåñòðà, 15 ðîê³â, ³ áàáóñÿ.Áàòüêà âæå íå áóëî – â³í òðàã³÷íî çàãèíóâ ó øàõò³ 1931 ð.

ϳñëÿ ñìåðò³ áàòüêà ìàìà êóïèëà êîðîâó, ÿêà âðÿòóâàëà íàñ óñ³õ â³ä ãîëîäó.Ìàìà ùå çàïðîñèëà ³ ðîäè÷³â. Âîíè áóëè äóæå ïóõë³ â³ä ãîëîäó (ñ. Çàðóääÿ-Îðëîâå Ï’ÿòèõàòñüêîãî ð-íó).

ßêîñü ìàìà ï³ä³áðàëà íà âóëèö³ ä³â÷èíêó ðîê³â 12. Çàïèòàëà ¿¿ ïð³çâèùå, äåáàòüêè. ijâ÷èíêà â³äïîâèëà, ùî çâàòè ¿¿ Êëàâà, à áàòüê³â íå ïàì’ÿòàº. Òàê ³ âè-ðîñëà ç íàìè Êëàâà, ìàìà ¿¿ äóæå ëþáèëà. Ïîò³ì Êëàâà âèéøëà çàì³æ ³ æèëà âðàäãîñï³ “Çåëåíèé ßð” Ï’ÿòèõàòñüêîãî ð-íó. Òàì âîíà ïðîæèëà äîâã³ ðîêè. Ó íå¿áóëî 3 ñèí³â, ÿê³ çàðàç æèâóòü òàì ç³ ñâî¿ìè ñ³ì’ÿìè.

Âðÿòóâàëà ìàìà ³ ð³äíîãî áðàòà ìîãî áàòüêà òà éîãî äðóæèíó. Íàñ òîä³áóëî âñüîãî 14 ÷îëîâ³ê. Êîæåí äåíü óñ³ì âèñòà÷àëî ïî ñêëÿíö³ ìîëîêà. Öå³ âðÿòóâàëî óñ³õ íàñ â³ä ãîëîäó. Âñå æèòòÿ âñ³, õòî áóâ ç íàìè, áóëè âäÿ÷í³ ìàì³.À ¿é íà òîé ÷àñ áóëî 33 ðîêè.

Îò êîðîòåíüêî ³ âñå, ùî ðîçïîâ³äàëà íàì íàøà ìàìà. Âîíà ïî÷èíàëà ñâîþä³ÿëüí³ñòü â 1927 ð. â ñåðåäí³é øêîë³ ¹32 íà ðóäíèêó ³ì.Ê.˳áêíåõòà. ¯¿ ïð³çâè-ùå, ïî áàòüêîâ³ – Ïàùåíêî-Àñêîëüäîâè÷ ³ðà Îëåêñàíäð³âíà. Ïîìåðëà âîíà1981 ð.

Áóÿí-îñòð³â: ˳òîïèñ íàøî¿ á³äè. – 1995. –¹ 1. – Êðèâèé гã. – Ñ.15.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÎÏÎÂʲÍί Îëåêñàíäðè ²âàí³âíè,

1912 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Ñèíåëüíèêîâå íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³)

Ðîäèíà íàøà ñòàíîâèëà ï’ÿòü îñ³á. Áàòüêî ì³é ïðîïàâ ï³ä ÷àñ ãîëîäîìîðó.ß çàéìàëàñÿ òîðã³âëåþ, ÷îëîâ³ê ìàéñòðóâàâ âçóòòÿ. Á³ëüøó ÷àñòèíó ÷àñó ïðî-âîäèëà âäîìà, íàãëÿäàþ÷è çà äâîìà ä³òüìè: ñèíîì Àíàòî볺ì òà äî÷êîþ dzíà¿äîþ.

398

ѲÄ×ÅÍÍß

Äî ãîëîäó ãîñïîäàðñòâî íàøå áóëî íåçíà÷íèì ³ ñêëàäàëîñÿ, â îñíîâíîìó, çêóðåé òà ãóñåé. Çåìë³ íå áóëî, îêð³ì ò³º¿, ùî çíàõîäèëàñÿ á³ëÿ áóäèíêó.

Ãîëîä ðîçïî÷àâñÿ ïðèáëèçíî 1932 ð. Äåðæàâà íàäàâàëà äîïîìîãó ó âèãëÿä³õë³áíèõ ïàéê³â: ùîá îòðèìàòè ïàéîê, òðåáà áóëî âèñòîÿòè âåëè÷åçíó ÷åðãó, àïîò³ì ïðîñë³äèòè, ùîá í³õòî íå âèðâàâ öåé êóñåíü õë³áà ïðÿìî ç ðóê.  îáøóêàõó ãîñïîäàðñòâàõ ïðèéìàëè ó÷àñòü ÷óæ³, àëå áðàòü âæå íå áóëî ÷îãî.

³ä ãîëîäó ñòðàæäàëè íå âñ³. Áóëè é òàê³, êîãî öå ëèõî îá³éøëî.  îñíîâíî-ìó, öå áóëè ïðåäñòàâíèêè ì³ñöåâî¿ âëàäè òà ïðàö³âíèêè “êîìîð”. Çâè÷àéíî, ùî ¿õðîäèíè òàêîæ íå çíàëè, ùî òàêå “ïóõíóòè ç ãîëîäó”.

Ùîá âèæèòè, äîâîäèëîñÿ çáèðàòè ëîáîäó, ï³äáèðàòè ïøåíèöþ íà äîðîç³,¿ñòè ëèñòÿ.  ¿æó ãîäèëîñÿ âñå. Ò³, õòî äîæèâ äî 1933 ð., áóâ íàéâèíîñëèâ³øîþëþäèíîþ. Äåñü òðåòèíà íàñåëåííÿ ì³ñòå÷êà íå äî÷åêàëàñÿ ùàñëèâî¿ ãîäèíè.

ϳä ÷àñ ãîëîäó ïðàöþâàëè øêîëè. Àëå â÷èòåë³ é ó÷í³ áóëè íàñò³ëüêè âèñ-íàæåí³, ùî äîâîäèëîñÿ ïðèïèíÿòè çàíÿòòÿ. Îäíîãî ðàçó ì³é áàòüêî ç ñóñ³äîìïî¿õàëè äî ì³ñòà Äí³ïðîïåòðîâñüêà îôîðìëÿòè ïåíñ³þ. ̄ õ äîâãî íå áóëî. Ñóñ³äïîâåðíóâñÿ, à áàòüêà âñå íå áóëî. Ñóñ³ä í³÷îãî íå ñêàçàâ, áî ó ì³ñò³ âîíè îôîðì-ëÿëè äîêóìåíòè îêðåìî. ß äóæå õâèëþâàëàñÿ, áî äî öüîãî ÷àñó ó òàòóñÿ ïóõ-íóëè â³ä ãîëîäó íîãè. Ùå é äèâíèé ñîí ïðèñíèâñÿ: íåìîâ ì³é áàòüêî õîäèòüç ïàëèöåþ é ïðîñèòü õë³áà. ß ðîçïîâ³ëà ñîí îäí³é áàáö³, ³ âîíà ñêàçàëà, ùî òàòîìåðòâèé. ß íå ïîâ³ðèëà, â³äíåñëà éîãî ôîòîêàðòêó äî ÍÊÂÄ. Òà öå íå äîïî-ìîãëî – ìîãî òàòà òàê ³ íå çíàéøëè.  ÷àñ ãîëîäó ëþäè áóëè, ìîâ çâ³ð³. Áóëîäóæå áàãàòî âèïàäê³â, êîëè âáèâàëè ñóñ³ä³â, ì’ÿñî ¿ëè, à çàëèøêè éîãî ïðîäà-âàëè íà áàçàð³. Òðàïëÿëîñÿ é òàêå, ùî ãîëîäí³, íåìîâ âîâêè, ç’ºäíóâàëèñÿâ ãðóïè é æèëè â ë³ñî÷êàõ, íàï³âçåìëÿíêàõ. Êîëè ¿õàâ àâòîáóñ, âîíè çàòðèìóâàëèéîãî é çàáèðàëè ñèëîþ ç ñîáîþ äåê³ëüêà ÷îëîâ³ê. Öèõ ëþäåé ç’¿äàëè, ³ í³õòîí³÷îãî íå ì³ã âä³ÿòè…

Ãîëîä òÿæêî â³äáèâñÿ íà çäîðîâ’¿, íà ô³çè÷íîìó ñòàí³ ëþäåé, ìîðàëüíî ïðè-ãíîáèâ î÷åâèäö³â ñòðàøíîãî ëèõîë³òòÿ.

Çàïèñàëà Ä.Êàëèíîâè÷.2001 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÎÐÔÈÌÅÍÊÀ Ãðèãîð³ÿ Ìèõàéëîâè÷à

(ñ. Êàëèí³âêà Ïîêðîâñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Êîëè áóâ ãîëîä â 1933 ð., ÿ õîäèâ â ï’ÿòèé êëàñ.  øêîë³ íàñ ãîäóâàëèïîãàíî – ñóïîì ç ñîëîíèõ îã³ðê³â. ijòè õîäèëè â øêîëó ìàéæå ãîë³.  êëàñ³ áóëî19 ó÷í³â. ijòè ïóõëè ³ ïîìèðàëè â³ä ãîëîäó. Òàê ¿õ çàëèøèëîñÿ âñüîãî äåâ’ÿòåðî.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

399

Ó íàñ áóëà âåëèêà ñ³ì’ÿ – ÷îòèðíàäöÿòü ä³òåé. Òðîº âìåðëî çðàçó, à îñòàíí³ïîñòóïîâî ï³çí³øå. Âçàãàë³ ïîìåðëèõ áóëî äóæå áàãàòî, à ñê³ëüêè òî÷íî – òîä³ íàöå íåñèëà áóëî çâåðòàòè óâàãó.

Çàïèñàëà Á.Êóáðàê.2 ãðóäíÿ 1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÎÒÀÏÅÍÊÎ (ó ä³âîöòâ³ ËÀÂÑÜÊÀ)

Ìà𳿠Ãðèãîð³âíè,1925 ð. íàðîäæåííÿ

(ñ. Êóêîâè÷³ Ìåíñüêîãî ð-íó ×åðí³ã³âñüêî¿ îáë.)

Ó ò³ ñòðàøí³ ðîêè áóëî òàêå, ùî òèõ, õòî íå õîò³â ³òè â êîëãîñï, âèãàíÿëè çõàò. Îòî æ áàòüêî ³ ìàòè (îáîº 1887 ð. íàðîäæåííÿ) ï³øëè â êîëãîñï, ä³ä ïîìåðâ³ä òàêî¿ äîñàäè – óñå íàæèòå â³ääàé ó êîëãîñï!

Àëå îäèí ÷îëîâ³ê, ÿêîãî âèãíàëè ³ç õàòè, ïîïðîñèâñÿ â ìî¿õ áàòüê³â, ùîáâîíè äîçâîëèëè ñêëàñòè êîïè éîãî æèòà ó íàø³é êëóí³. Áàòüêè é ïîãîäèëèñü:ì³ñöÿ íå ïåðåëåæàòü. Òîä³ é íàëåò³ëè, íà÷å çãðàÿ âîðîí, ò³, õòî ï³äì³òàâ óñå ÷èñ-òî ç õàòè. Áðèãàäà íà ÷îë³ ç Êðîõîþ (â³ò÷èì Ìàíüêè Êðîøèíî¿ ) çàáðàëà óñå, ùîìîæíà ¿ñòè. Ìàòè áëàãàëà çàëèøèòè õî÷ ì³øîê ïøîíà ³ ñîíÿøíèêó (ÿêèé,äî ðå÷³, íå ï³äëÿãàâ ðåêâ³çèö³¿): íó, íàñèï õî÷ ñîíÿøíèêó ä³òÿì ó ðåø³òöå, – í³,çàáðàëè âñå.

Îäíîãî ðàçó ìàòè ï³øëà ó Ìåíó, ùîá âèì³íÿòè õë³áà. Êîëè ïîâåðòàëàñÿäîäîìó, íàçóñòð³÷ ¿é âèá³ã ì³é ñòàðøèé áðàò ³ êðè÷èòü:

– Áàòüêî ïîìåð!ϳäá³ãëà ìàòè äî íüîãî (à â³í ëåæàâ íà äîë³âö³) – ñïðàâä³... Îé, ãîðåíüêî!

Êîëè õîðîíèëè áàòüêà, ÿ äîáðå ïàì’ÿòàþ, ùî ëåæàëà ó òðàâ³ ³ ïëàêàëà.Õòîñü ïîçè÷èâ ìàòåð³ ñòàêàí ïøîíà, çà íüîãî âîíà é “çàïå÷àòàëà” áàòüêà

â öåðêâ³. Óñë³ä çà áàòüêîì ïîìåðëà ³ ìîÿ ñåñòðà Ãàëÿ, ¿é áóëî ðîê³â äâà. Ó ìà-òåð³ íàñ áóëî ÷åòâåðî. ßê ìè âèæèëè, Ãîñïîäü Áîã îäèí çíàº. ¯ëè é ïîëîâó, ïåðå-ì³øàíó ç ÷èìîñü òà çàïàðåíó.

Ïîò³ì íàñ ïðèéíÿëè-òàêè çíîâó â êîëãîñï. Ìè, ä³òè, ï³øëè â äèòñàäîê, òàìâàðèëè þøêó. Îòî ÿêîñü ³ âèæèëè.

Çàïèñàëà Î.Ñèäîðåíêî.12 òðàâíÿ 2007 ð.

400

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍß ÏÎÒÀÏÅÍÊÎÑÀ Ãðåêà

(ì. Ìàëèí íà Æèòîìèðùèí³)

Âçèìêó, êîëè ñ³ì’¿ íå áóëî â ùî âäÿãíóòèñÿ, êîìóí³ñòè õîäèëè â íàøîìóîäÿç³, ò³ëüêè äèâîì, çàâäÿêè ìåøêàíöÿì ñåëà Çàðóääÿ, ðîäèíà íå çàãèíóëà.

Íà ì³ñö³, äå ñòîÿëà “êóðêóëüñüêà” õàòà, çàëèøèâñÿ ïóñòèð, òå ì³ñöå ìîæíàâï³çíàòè ëèøå ïî äâîõ òîïîëÿõ, ÿê³ áà÷èëè ò³ çëîä³ÿííÿ.

Êîëåêòèâ³çóâàâøè âñ³õ ó êîëãîñï³, äóð³ñòü ÷è äèâàöòâî ò³º¿ âëàäè íà öüîìóíà çóïèíèëîñü. Íàâ³òü ÿêùî áóëà ñâèíÿ, òî ïåâíó ê³ëüê³ñòü ñàëà ÷è ì’ÿñà çàáè-ðàëè, øêóðó íåîäì³ííî òðåáà áóëî îáîâ’ÿçêîâî â³ääàòè. ßêùî áóëî ôðóêòîâåäåðåâî, òî ³ ôðóêòè ÷àñòêîâî çàáèðàëè. Çãîäîì ïðàïðàä³ä ³ç ñ³ì’ºþ çáóäóâàëèíîâèé áóäèíîê, àëå æèòòÿ íà ñåë³ íå ïîë³ïøèëîñü.

Ïðàïðàä³ä çãàäóâàâ: “Ìè ðîáèëè â êîëãîñï³, ÿê êð³ïàêè – òðóäîäíÿìè (6 äí³âíà òèæäåíü), çà äåíü äàâàëè 0,5 êã ïøåíèö³, ÷è ùå ÷îãîñü; æèâèìè ãðîøàìèçàðîáëåíå íå äàâàëè. Ðîá³òíèê áóâ âèùèé çà ñåëÿíèíà, òîáòî ó íüîãî áóâ ïàñ-ïîðò, à ïðîñòèé ñåëÿíèí áóâ ïðèêóòèé äî çåìë³. Âë³òêó òà âîñåíè, êîëè âñ³ áóëè íàïîëÿõ, êîì³ñàðè ðîçâàæàëèñü, ùî ïðèâîäèëî ó ãí³â ñåëÿí, êîëè òðåáà áóëî â³ääà-âàòè óðîæàé. ß ïðîñòî âòðàòèâ â³ä÷óòòÿ, ùî ÿ õàçÿ¿í ñâ çåìë³, ïðîñòî íå áóëîí³ÿêî¿ ³í³ö³àòèâè ïðàöþâàòè”.

Çäàâíà ì³é ð³ä ñëàâèâñÿ ñâîþ ïðàöüîâèò³ñòþ, àëå ùîá ðîçâèíóòè òà ïåðå-äàòè ñâ³é äîñâ³ä íàùàäêàì, ìî¿ ð³äí³ íåíàâèä³ëè òà ç êàìåíåì íà äóø³ ðîáèëè íàðàäÿíñüêó âëàäó, ÿêà â³ääÿ÷èëà ¿ì ãîëîäîì, ñìåðòþ...

Çàïèñàâ Ä.Ëèòâèíåíêî, ïðàâíóê. Ïðîãðàìà òà ìàòåð³àëè Äðóãî¿ ì³æíàðîäíî¿ ìîëîä³æíî¿

íàóêîâî-ïðàêòè÷íî¿, ³ñòîðèêî-êðàºçíàâ÷î¿ êîíôåðåíö³¿“Ãîëîäîìîð 1932–1933 ðîê³â – ãåíîöèä ñòàë³íñüêîãî ðåæèìó

ïðîòè âëàñíîãî íàðîäó. Ñâ³äêè ñâ³ä÷àòü”.(25–26 ëèñòîïàäà 2003 ð., Êè¿â). – Êè¿â, 2003. – Ñ.45–46.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÎÕÂÀËÈ ²âàíà Òèìîô³éîâè÷à,

1929 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Áåðåçíÿêè Õîðîëüñüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿

(íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.)

Âàì ïèøó, äîðîã³ íàùàäêè, ùîá âè çíàëè: ³ñòîðè÷íå íàøå, âæå ìèíóâøå òåæàõëèâå âðåì’ÿ, êîëè æèâ³ ëþäè ìó÷èëèñü ³ñêóñòâåíîþ ãîëîäîâêîþ – òî áóëî

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

401

ãîðå – âàæêèé êàì³íü çíóùàòåëüñòâà ç ñâ³äîìî æèâèõ ëþäåé. Íà ã³ðêó äîëþíàì (ñòàðøîìó ïîêîë³ííþ) âèïàëà ÷àøà ïîëèíó â ò³ ÷îðí³ äí³ 1932–1933 ðîê³â.

Íåùàñí³ ëþäè ÷èì ñïàñàëèñü? Áåðåñòêà ëèñòÿì, ùàâëåì, ìîëîäèì ðîãî-çîì, ìàëåíüêîþ ðèáêîþ, ãíèëèì êðîõìàëåì íà êàðòîïëÿíèõ êàãàòàõ êîëãîñïíî-ãî óñòðîþ òà êà÷àíàìè øåëþõè ç-ï³ä êóêóðóäçÿíîãî çåðíà. À ÿê ïðèéøëî âðåì’ÿöâ³ò³ííÿ àêàö³¿ – öå áóëè ñëüîçè ðàäîñò³ ³ ñïàñ³ííÿ, öå áóâ òîé ÷àñ, ùî ò³, ÿê³ ïîêèîñòàëèñü â æèâèõ, ðàä³ëè ïîðÿòóíêó. À óçÿâøè äóìêîþ òå, ùî ïåðåñòðàæäàëè,ëÿãàâ äóøåâíèé æàõ. ² í³áè ïîâåðõ ñåðöÿ.

Ïðè òâåðä³é ïàì’ÿò³ ñâî¿é ÿ óÿâëÿþ, ùî â³äáóâàëîñÿ òîä³ òóò íà ì³ñöÿõ: òèíèî÷åðåòòÿ ³ ëîçîâ³ ïîâàëÿí³ íà ñâÿòó çåìëþ, äî êîæíî¿ óáîãî¿ õàòèíè – â³äêðèòèéøëÿõ íàâïðîñòåöü, ìóñîðó â êîæíîìó äâîð³, íåñ÷åòíà ñèëà çàãðÿçí³ííÿ. Øèáêèó â³êíàõ çäåá³ëüøîãî ïîâèáèâàí³, âàëÿëèñü ãîñòð³ îñêîëêè ñêëà. Ïî óêàçàí³þñòàë³íñüêîãî ðåæèìó íàâîäèëè “ïîðÿäîê” ÷èñòêè. Çàáèðàëè äî ïîñë³äíüî¿ çåð-íèíè ñâÿòîãî õë³áà, çàáèðàëè ñêîòèíó, ñâèí³, âñ³õ âèä³â ïòèöþ. Âèâîäèëè ç êîíþ-øåí êîí³, çàïðÿãàëè ó âîçè ³ íàãðóæàëè ð³çíèé ðåìàíåíò: ïëóãè, áîðîíè, ðàëè,êàòêè ³ áàãàòî-áàãàòî ³íøîãî. Òîé õë³á (çåðíî) ãîñïîäàð³ õîâàëè ð³çíèìè çàñîáà-ìè, [à ãîñïîäàð³â ïðèòÿãàëè] äî çàñóäæåííÿ ñòðîãèì ðåæèìîì àêòèâ³ñò³â “óäàð-íî¿ áðèãàäè” òà ¿õ ïîìîùíèêàìè ç ïðîëåòàð³â. Áðèãàäîþ âèêà÷íèê³â êåðóâàâ“æåëàíèé ã³ñòü” – êîìóí³ñò Ôðîëîâ Ïàâëî Ñåìåíîâè÷, ïðèñëàíèé, í³áè, âëàäîþ³ç Áðÿíñüêî¿ îáëàñò³. ², îðãàí³çóâàâøè ç òóòåøí³õ “ñòàõàíîâö³â” áëîê íàä³éíèõ,ñòàëè íàâîäèòè “ñîâºò-ïîðÿäêè”.

Ç äçâ³íèö³ öåðêâè ñêèíóëè äçâîíè, ïîòðîùèëè Áîæ³ ³êîíè, çàáðàëè öåðêîâí³ñâ³òèëüíèêè ³ ðóøíèêè. Òóòåøí³ìè ÷ëåíàìè áðèãàäè áóëè: ä³ä Ïàâëþ÷êà, áàáàÄðàãóíêà, áàáà Êîíîí÷ó÷êà ³ áàãàòî äðóãèõ. Çà “óäàðíó” ïðàöþ âñ³õ òóòåøí³õ÷ëåí³â áðèãàäè áóëî ñôîòîãðàôîâàíî íà çí³ìîê äî òîä³øíüî¿ ãàçåòè. ² òà ãàçåòàáóëà ïðèäáàíà ä³äîì Áîêàíîì, Ïåðåï³÷àºì Ôåäîðîì Îìåëÿíîâè÷åì. Çáåð³ãà-ëàñü òàéíî àæ äî 1942 ðîêó, à äàëüøå íîìåð ãàçåòè ç òèì çí³ìêîì ñêðèâñÿ. Ïîðîçïîâ³ä³ ä³äà Áîêàíà â áðèãàä³ áóëî ÷ëåí³â 58–62 îñîáè. Ùî âîíè âèòâîðÿëè?!Çäîâáóâàëè çåìëþ ùóïàìè (çàë³çíèìè ãîñòðèìè ïðóòàìè), ëîìàìè äîâáàëè –øóêàëè çåðíî-õë³á. Êîìèíè â õàòèíàõ âàëÿëè, äâåð³ ç êðþ÷ê³â çí³ìàëè, ãîðøêèáèëè íà ÷åðåï’ÿ, õâàòêè ³ êî÷åðãè òðîùèëè. Âèëèâàëè ïèòòºâó âîäó, â òîé æåñàìèé ïîñóä ìî÷èëèñü ñå÷÷þ.

Äà, òî áóëè ÷îðí³ (ñåðåä ñâ³òëîãî äíÿ) æàõëèâ³ äí³ ìó÷åííÿ. ² òà áóäü-ÿêàîñîáà, ùî âèéøëà íà ïîâåðõíþ, íå çàáóäå òîãîä³øíüîãî “ðàþ” äî ñàìî¿ ñìåðò³.À ïàì’ÿòü ó êì³òëèâèõ – öå óñíà ³ñòîð³ÿ òèõ ðîê³â ñòðàõ³òòÿ. Òèõ ëþäåé-ìó÷å-íèê³â, ÿê³ íå õîò³ëè çàïèñóâàòèñü äî êîìóíè, äàæå ïðè íàæèì³ íàñèëüñòâà, â³äïðàâ-ëÿëè ï³ä êîíâîºì íà Ñîëîâêè ïî åòàïó, ïðèøèâàþ÷è íåùàñíèì ëèïî-ïîë³òèêóìïðè “ïðàâäèâîìó” ëîçóíãîâ³ “âîðîã íàðîäó”.

ϳä öåé ëîçóíã ïîïàâñÿ ³ ì³é áàòüêî, Òèìîô³é Ãíàòîâè÷. Çàáðàëè òðóä³âíèêà,çàáðàëè õë³áîäàðà. À ìè çàëèøèëèñü íåì³÷í³, ïóõë³, ãîëîäóþ÷³. Íàïàëà âæå íàíàñ îñòàâøèõñÿ êðîâ’ÿíà ð³çü. Âè, ìîëîäå ïîêîë³ííÿ, ìîæåòå çàïèòàòè íàñ (ëþäåé

402

ѲÄ×ÅÍÍß

ïîõèëîãî â³êó), ùî òàêå ð³çü? ß âàì â³äïîâ³ì ïðîñòèì ñëîâîì, áî ³ ñàì ïåðåæèâòó ã³ðêîòó âåëèêîãî-âåëèêîãî ñòðàæäàííÿ. гçü íàïàäຠíà òó ëþäèíó, ÿêà íåæèâèòüñÿ õàð÷óâàííÿì äí³â 9–12. Òîä³ ëþäèíà õó䳺, ïóõíå ³ ñò³êຠâëàñíîþ êðî-â’þ ÷åðåç çàäí³é êàíàë. À äàëüøå ï³äõîäèòü ñìåðòü.

Âåðíóñü óÿâëåííÿì ïàì’ÿò³ â ò³ ìèíóòè ã³ðêîòè, ùî íàïèñàí³ âèùå. Áàòüêàçàáðàëè. Ìàòè ï³øëà-ïîë³çëà íåãîäÿùà äî ñâîãî áðàòà â ñ.Õîìåíêè. À ìè, ä³òè,íà ïðî³çâîë îñòàëèñü (â÷îòèðüîõ) íà ïóñòîìó äâîðèù³ äîìà. Ìàð³ÿ (ñòàðøà ñå-ñòðà, 1923 ð. íàðîäæåííÿ) ñ ãîëîäó ðàïòîâî ïîìåðëà, ñë³äîì âñêîðîñò³ ïîìåðëèìî¿ áðàòè – Ãðèãîð³é (1925 ð. íàðîäæåííÿ), Ìèõàéëî (1927 ð. íàðîäæåííÿ). ß, ñàìèéìåíøèé íåùàñíèê, îñòàâñÿ îäèí. Òðóïè áðàò³â ëåæàòü íàäâîð³ á³ëÿ õàòèíè, ïðè-êðèò³ êóñêîì âàë³âêè (ñàìîòêàíü ç êîíîïåëü). ß, ï³äñòàâèâøè ìàëåíüêèé ñò³ëü÷èêá³ëÿ ñ³íåøíèõ äâåðåé, çàêðèâ çàñóâíåì ³ íàêèíóâ êðþ÷îê íà íî÷íå âðåì’ÿ. ѳâøèíà ãîëó ëóòêó â³êíà, âçÿâøèñü ïî ìàëåíüêèé ë³êîòü ñâ ïðàâî¿ ðóêè çà çàë³çí³ãðàòè, òàê ã³ðêî çàïëàêàâ äèòÿ÷èìè ñëüîçàìè. Äð³ìàþ÷è, çàñíóâ. Ðàíêîì ïîÿâè-ëàñÿ ìîÿ õðåùåíà – Àãàô³ÿ Íåñòåð³âíà, ìåí³ ïðèíåñëà ìàëåíüêèé äåðóíåöü-ëàäîøèê, ³ ÿ íå ñ÷óâñÿ, êîëè é êîâòíóâ [éîãî], áî äóæå-äóæå ¿ñòè õîò³â. Õðåùåíàìîÿ íå áóëà ïóõëà, áî áóëà æ³íêîþ àêòèâ³ñòà ï³ä òå âðåì’ÿ. Íî! ³í, [¿¿ ÷îëîâ³ê],²âàí Ìàòâ³éîâè÷, áóâ ñòðîãèì, áåçæàë³ñíèì. Ìîæíà ïî-ïðîñòîìó ñêàçàòü ò³ëüêèîäíî ñëîâî – êàò!

Íàãîäèâñÿ ï³äáèðàëüùèê òðóï³â ç âîçîì-ä³ë³æàíîì (îäíîêîíêà), ä³ä Ñàíüêî×îðíÿâñüêèé ³ çàáðàâ [ò³] ìàëåíüê³ òðóïè íà ï³äâîäó. Ñêèíóâ âèñîõø³ ò³ëà, ñàì³ê³ñòî÷êè, í³áè äðîâà, ç ìî¿õ áðàò³â. Õðåùåíà ìîÿ, õî÷ ìåíå (âæå ç 4-õ) ñòàëàêðàäüêîìà ï³ääåðæóâàòü. À äàëüøå ïîâåðíóâñÿ áàòüêî ç Ñîëîâê³â, ë³ã íà ñòàðóëàâêó ãîëó, ï³ä ãîëîâó ï³äìîñòèâ ñíîïèê ñîëîì’ÿíèé çàì³ñòü ïîäóøêè. Ïðîéøîâäåíü, ÿê áàòüêî äîìà áîëüíèé ëåæèòü. Ïðèêëþ÷èëàñü õâîðîáà – êàòàð æîëóäêà.Ðàíè çíóòð³ æîëóäêà. Äàëüøå ñòàâ ïîìèðàòè â ñâî¿ 28 ðîê³â ïðè òàêîìó “ñîëîä-êîìó æèòò³”. ϳä ïîñë³äí³ ìèíóòè ñóùåñòâà ìåíå ïîêëèêàâ äî ñåáå, ùîá ïîïðî-ùàòüñÿ ³ ñêàçàâ: “Ìîæëèâî, òè îñòàíåøñÿ â æèâèõ, òî çíàé, ùî ìè ïðîïàëè çîâñ³ìíåâèíí³, ìè – íå “âîðîãè íàðîäó”. À ä³éñíèõ âîðîã³â íàðîäó, ïðîéäå âðåìÿ, âàì,ä³òè, âèÿñíèòü ñàìà ³ñòîð³ÿ”. Ïîìåð áàòüêî.

Ïðèë³çëà ñëàáà-ñëàáà ìàòè. Ïðèíåñëà-ïðèòÿãëà â ðîãîçÿíîìó êîøè÷êóòð³øêè ìàëåíüêèõ ðèáèíîê-êàðàùàò. Äîáèðàþ÷èñü äî â³êíà, äå ÿ ñèæó, âïàëà³, ëåæà÷è, ãóêຠòèõî: “Îòïèðàé äâåð³, ÿ çàáåðóñü â õàòó”. Îòêèíóâ çàïîðè, êàæó:“Áàòüêî ïðèáóâ äîäîìó, éîãî â³äïóñòèëè. Àëå âñêîðîñò³ ïîìåð”. Ìàòè äî íüîãî,à áàòüêî âæå õîëîäíèé. Ïîñëàëà ìåíå äî õðåùåíî¿, ùîá ïðèéøëà. Õðåùåíà ïðè-áóëà, äîâ³äàâøèñü ñóò³ (÷è æèâèé, ÷è ìåðòâèé).

Ñòàëè ãîòîâèòüñÿ âèïðîâîæàòü áàòüêà çà ìåæó â³÷íîñò³. ϳ䒿õàâ ä³ä Ñàíü-êî, çàáðàâ ñóõå ò³ëî ³ êèíóâ íà âîçà, ïîâåðõ ðàí³øå íàêèäàíèõ òðóï³â. Õèòàþ÷èñü,ïëóòàºìî çà òèì âîçîì äî êëàäîâèùà. Àëå ñïåðåä³ ïî äîðîç³ çóñòð³ëàñü ëåæà÷àáàáóøêà Êàñÿíêà. Âîíà âèë³çëà ðà÷êè íà äîðîãó. ijä Ñàíüêî äî íå¿, à âîíà ùåìàëîñòü äèøèòü. ϳäáèðàëüùèê, íå äèâëÿ÷èñü í³ íà ùî, âçÿâ áàáóøêó, ñêèíóâ íà

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

403

âîçà. À ìó÷åíèöÿ çàêðè÷àëà ìàëîñòü, êàæå: “Ñàíüêî! Ìîæëèâî, ÿ ùå áóäó æèòü”.Òîé â³äïîâ³â: “Ïîãàíÿé ðàçîì ç îòèìè íà òîé ñâ³ò, ùîá ìåí³ äðóãèì ðàçîì íåâåðòàòüñÿ!” Òà òàê [¿¿] æèâó âêèíóëè â òðàíøåþ-ìîãèëó ç äðóãèìè òðóïàìè,ñåðåä ÿêèõ ³ ì³é áàòüêî íàçàâæäè îñòàâñÿ ìîëîäèì ò³ëüêè â ïàì’ÿò³ áåçñìåðò-íîñò³, áî â³í ³ äðóã³ ëþäè, äîðîñë³ ³ ä³òè, áóëè çîâñ³ì íåâèíîâíèêè. Àëå, á³äîëàøí³,çàïëàòèëè íàéäîðîæ÷èì – êðîâ’þ ³ æèòòÿì.

³ä Áîãà, äîáðèõ ëþäåé ³ â³ä ñåáå – Öàðñòâî ¿ì íåáåñíå!· · ·

P.S. Ïðîøó ó âàñ, ìîëîäø³ ëþäè, ïðîáà÷åííÿ, ìîæëèâî, ùî íå òàê íàïèñàâçì³ñòîâíî. Àëå â³çüì³òü äî óâàãè òå, ùî ÿ ìàþ ïî÷àòêîâó îñâ³òó. Âñüîãî-íà-âñüîãî 4 êëàñè äîâîºííî¿ ïîðè, ç 1936 ïî 1940 ðîêè. Äàëüøå âñå ïåðåõðåñòèëàâ³éíà.

Ç äóøåâíîþ ïîâàãîþ äî âàñ.[ϳäïèñ] ².Ïîõâàëà

Âåðåñåíü 2008 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÎÙÓÏÀÉËÎ Òåòÿíè Çàõàð³âíè,

1928 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Æîâò³ Âîäè Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Ñåìüÿ íàøà áûëà íåáîëüøîé – ìàòü, ÿ, áðàò Äàíèë è ñåñòðà Êëàâäèÿ. Äà-íèë áûë óæå âçðîñëûì, ó íåãî áûëà ñâîÿ ñåìüÿ. Æèë îí îòäåëüíî â äðóãîìíàñåëåííîì ïóíêòå. Ðàáîòàë â ïåêàðíå íà Äîëèíñêîì. Ñòàðøàÿ ñåñòðà Êëàâàðàáîòàëà ñ ìóæåì Êîñòåé íà ñëèâî÷íîì çàâîäå, òàì ñåïàðèðîâàëè ìîëîêî. Æèëèîíè äàëåêî îò íàñ. Ìàòü íå ðàáîòàëà – íèãäå íå áðàëè, äà è ìåíÿ íå íà êîãîáûëî îñòàâèòü. Íèêàêèõ ñðåäñòâ ê ñóùåñòâîâàíèþ ó íàñ íå áûëî. Ñïàñèáîáðàòó è ñåñòðå – íå áðîñèëè â áåäå. Ðàáîòà ó íèõ áûëà òÿæåëàÿ, íî íèêòî íåæàëîâàëñÿ, íàîáîðîò, áîÿëèñü ïîòåðÿòü ìåñòî. Öåëóþ íåäåëþ ìû èõ æäàëè, íèî ÷åì äðóãîì íå äóìàëè. Âåäü îíè ïðèíîñèëè ïðîäóêòû íàì ñ ìàòåðüþ. Êëàâàïîòèõîíüêó íà ðàáîòå ñëèâàëà îòõîäû, îñòàâàâøèåñÿ îò ñáèâêè ìàñëà, ïîíåì-íîãó ïðèíîñèëà ñûðà, ìîëîêà. Âñå ýòî îíà ñëèâàëà â áèäîíû (îäèí – íàì ñìàìîé, à äðóãîé – ñâîåé ñåìüå). Êîãäà ê êîíöó íåäåëè áèäîí îêàçûâàëñÿ ïîë-íûì, îíà ïðèíîñèëà åãî íàì. Ïðèõîäèëà íî÷üþ, ÷òîáû íèêòî íå óâèäåë è íåîòîáðàë, ïîòîìó ÷òî ëþäè áûëè ãîëîäíûå, îò÷àÿâøèåñÿ, ãîòîâûå íà âñå.

Äàíèë ïðèíîñèë èç ïåêàðíè õëåáíûå îòõîäû (êðàþõè è êîðêè õëåáà). Òîæåïðèõîäèë ðàç â íåäåëþ è òîæå òàéêîì. Áðàòà è ñåñòðó ìû ñ ìàìîé æäàëè, êàêÁîãà. Ïîìíþ, ÿ ñèäåëà íà õîëîäíîé ïå÷è, â äîìå òåìíî è íåóþòíî, æäåì, êîãäàòèõî ïîñòó÷àò â îêíî. Êîãäà óñëûøó ñòóê, òî ìíå óæå è íå õîëîäíî è íå ñòðàøíî.

404

ѲÄ×ÅÍÍß

È ìàìà êàê áû îæèâàëà. Õëåá, êîòîðûé ïðèíîñèë Äàíèë, ìû áðîñàëè â áèäîíñ ìîëî÷íûìè îòõîäàìè. Áèäîí âìåùàë â ñåáÿ ëèòðîâ 20. Ýòî ñåé÷àñ êàæåòñÿ,÷òî ìíîãî, íî ìû ðàñòÿãèâàëè ýòè 20 ëèòðîâ íà öåëóþ íåäåëþ. Áèäîí Êëàâàïîäàâàëà â äâåðü è ñðàçó óõîäèëà, ïîòîìó ÷òî äîìà åå æäàëà ñåìüÿ, à ñ óòðà –ñíîâà íà ðàáîòó.

Åëè 2 ðàçà â äåíü: ñåãîäíÿ ÷óòü-÷óòü, çàâòðà ÷óòü-÷óòü, è òàê äî êîíöàíåäåëè. Íî ìû áûëè ðàäû è ýòîìó. Ó ìíîãèõ ëþäåé è ýòîé ìàëîñòè íå áûëî.Ëþäè ïóõëè è óìèðàëè. Ïóõëè ñíà÷àëà íîãè, òðóäíî áûëî ïåðåäâèãàòüñÿ, ïîòîìîïóõàëî âñå òåëî. Òîëüêî íàøèõ áëèæíèõ ñîñåäåé óìåðëî 10 ÷åëîâåê. Óìèðàëèè äåòè, è âçðîñëûå.

[ϳäïèñ]Çàïèñ: Å.Ìàðóíåíêî.

19 æîâòíÿ 1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÐÈÉÌÀÊÀ ²âàíà Ëåîí³äîâè÷à,

1924 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ãîðîäèùå Ïàâëîãðàäñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Äî ðåâîëþö³¿ ñåëî Ãîðîäèùå, â ÿêîìó ÿ íàðîäèâñÿ, ìàëî ³íøó íàçâó – Ëèõà-÷îâå çà ³ì’ÿì ïîì³ùèêà Ëèõà÷îâà. ̳æ òîä³øí³ì ñåëîì ³ Ïàâëîãðàäîì ïðîò³êà-ëà ð³÷êà Âîâ÷à.  òîé ÷àñ ó ñåë³ áóëî áëèçüêî 400 õàò ãîñïîäàð³â, ÷îòèðèêëàñíàøêîëà.

Áóâ ó ñåë³ êîëãîñï ³ìåí³ Îðäæîí³ê³äçå, ñòâîðåíèé 1930 ð. Äî êîëåêòèâ³çàö³¿áàòüêè ìî¿ ìàëè íåâåëèêèé êëàïòèê çåìë³, ïîò³ì áàòüêî â³ääàâ éîãî ó êîëãîñï,à ñàì ïðàöþâàâ ó ì³ñò³ â³çíèêîì ó â³ää³ëåíí³ çâ’ÿçêó. Ìàòè áóëà äîìîãîñïî-äàðêîþ.

Íàøà õàòà ñòîÿëà ïðè äîðîç³ Ïàâëîãðàä–Äí³ïðîïåòðîâñüê, ³ ÿ ÷àñòî áà÷èâ,ÿê âåçëè çäàâàòè çåðíî. ̄ õàëî ê³ëüêà ï³äâ³ä, íà ïåðø³é áóâ ÷åðâîíèé òðàíñïàðàíò,¿õàëè ç ãàðìîøêîþ, ç ï³ñíÿìè.

ϳä ÷àñ ãîëîäîìîðó ìè õë³áà íå õîäèëè ïðîñèòè, áî áàòüêî ³íêîëè ïðèâîçèâäîäîìó ÷àñòèíêó çåêîíîìëåíîãî ôóðàæó, ìè òå âàðèëè òà ¿ëè.

Ïîðÿä ç íàìè áóäóâàëè ðîá³òíèêè ë³í³þ åëåêòðîïåðåäà÷. Âîíè áðàëè ìåíåâ ñòåï, ³ òàì ÿ ëîâèâ õîâðàõ³â. Âàðèëè ¿õ ³ ¿ëè. Òîä³ ÿ âïåðøå ¿â ì’ÿñî ¿æàêà (âîíîâèÿâèëîñü äóæå ã³ðêèì). ̄ ëè ð³çíó ãîðîäèíó: êàðòîïëþ áóðÿêè, öèáóëþ...

Äîðîñë³ ðîçïîâ³äàëè, ùî íà ñåëàõ ìðóòü ëþäè ç ãîëîäó, ùî â ñóñ³äíüîìóñåë³ Ìåæèð³÷ çíàéøëè ëþäî¿ä³â, ÿê³ òîðãóâàëè ëþäñüêèì ì’ÿñîì.

Ïàì’ÿòàþ, ÿê âåñü ÷àñ ïîâç íàø äâ³ð éøëè ãîëîäóþ÷³ ³ ïðîñèëè õë³áà. Ìàòèâèíîñèëà ¿ì çàâæäè, ùî ìîãëà. Òàê ðîáèëè âñ³ íàø³ ñóñ³äè.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

405

Áàòüêî êàçàâ, ùî ó ïàâëîãðàäñüêîìó “Çàãîòçåðí³” ï³ä ÷àñ ãîëîäó çåðíî ïî-ëèâàëè âîäîþ: âîíî ÷îðí³ëî ³ ïðîðîñòàëî, ï³ñëÿ ÷îãî éîãî âèâîçèëè ó áàëêè ³ òàìâèñèïàëè. Êð³ì òîãî, â³çíèê³â ïðèìóøóâàëè ãðóçèòè ñîëîíó ðèáó (âåëèê³ ëÿù³,÷àáàêè) íà ï³äâîäè, ïîëèâàëè êàðáîëêîþ ³ âèâîçèëè ó áàëêè. Íà÷àëüñòâî êàçàëî,ùî ¿ñòè òó ðèáó íå ìîæíà, âîíà ïîð÷åíà. Àëå áàòüêî ðèáó ³íêîëè êðàâ, ³ ìè ¿¿ ¿ëè,³ ç íàìè í³÷îãî íå ñòàâàëîñÿ.

Õòî äàâàâ íàêàçè çíèùóâàòè çåðíî ³ ðèáó ³ ùî öèì ëþäÿì áóëî – ìåí³íåâ³äîìî.

Çàïèñàâ Î.Äèòþê.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÐÈÉÌÀÊÀ ²âàíà Ïàíòåëåéìîíîâè÷à,

1924 ð. íàðîäæåííÿ(Ïîëòàâùèíà)

Ç ÷àñó íàéñòðàøí³øîãî ³ íàéæîðñòîê³øîãî âèíèùåííÿ óêðà¿íñüêîãî íàðîäóâ 1932–1933 ðð. ìèíóëî 70 ðîê³â. Òà öÿ ã³ðêà ðàíà ïðîäîâæóº êðîâîòî÷èòè ³ çà-ðàç, íàãàäóþ÷è âñ³ì íàì ïðî ñòðàõ³òëèâ³ ÷àñè ïðàâë³ííÿ “áàòüêà âñ³õ íàðîä³â”,êîëè ëþäñüê³ æèòòÿ âçàãàë³ íå ö³íóâàëèñÿ ³ áóëè í³êîìó íå ïîòð³áí³. Òà ïàì’ÿòüæèâà, ÿê ³ ñïîìèí ïðî ò³ êðèâàâ³ ÷àñè – ìîãèëè, äå ïîõîâàí³ çàêàòîâàí³, ðîçñòð³-ëÿí³, ïîìåðë³ â³ä ãîëîäó. Òàêèõ ïîõîâàíü íåìàëî íà íàø³é áàãàòîñòðàæäàëüí³éçåìë³…

Ïðî îäíå ç íèõ ïîâ³äîìèâ íàø³é ðåäàêö³¿ æèòåëü Ïèðîã³â ²âàí Ïàíòåëåéìî-íîâè÷ Ïðèéìàê. Ñàì â³í ðîäîì ç Îïðèøîê, òà ó äàëåêîìó 1931-ìó éîãî ðîäèíà(áàòüêî, ìàìà ³ äâà ìîëîäø³ áðàòè) ïåðå¿õàëè äî Ãëîáèíîãî, äå ñ³ì’ÿ æèëà äî1939 ðîêó.

– Ó 1932-ìó ìåí³ áóëî 8 ðîê³â, ÿ íàâ÷àâñÿ ó 2-ìó êëàñ³ Ãëîáèíñüêî¿ øêîëè¹4. Òîä³ âàæêî æèëîñÿ âñ³ì, íå ò³ëüêè íàø³é ðîäèí³, – ðîçïîâ³äຠ²âàí Ïàíòå-ëåéìîíîâè÷. Ñòðàøíèé ãîëîä ïàíóâàâ íà Óêðà¿í³. Ëþäè â ïîøóêàõ êðàùîãî æèòòÿ³ õî÷à á ÿêî¿-íåáóäü ¿æ³ òàºìíî íàìàãàëèñÿ ïî¿çäàìè ä³ñòàòèñÿ äî Á³ëîðóñ³¿. Äîâ-ãó äàëåêó äîðîãó â õîëîäíèõ òîâàðíèõ âàãîíàõ á³ëüø³ñòü ç íèõ íå âèòðèìóâàëè³ çàìåðçàëè, íå äî¿æäæàþ÷è äî ì³ñöÿ ñïàñ³ííÿ. Ç öèìè òðóïàìè ïîòð³áíî áóëîùîñü ðîáèòè – íå âåçòè æå ¿õ äî Á³ëîðóñ³¿. Íà ñòàíö³ÿõ, äå çóïèíÿëèñÿ ïî¿çäè,ò³ëà íåùàñíèõ âèòÿãóâàëè ç âàãîí³â ³ òóò æå íà ì³ñöÿõ çàêîïóâàëè.

ª òàêå ïîõîâàííÿ ³ ó Ãëîáèíîìó. Ðîçòàøîâàíî âîíî äåñü ïðèáëèçíî çà àâòî-êîëîíîþ Ïîëòàâñüêîãî ñïîæèâ÷îãî òîâàðèñòâà. Òóò ó äàëåê³ 30-ò³ ðîêè íà ì³ñö³êîëèøí³õ çàâàëåíèõ ïîãðåá³â óòâîðèëèñÿ ÿìè, êóäè ³ ñêèäàëè ò³ëà íåùàñíèõïîìåðëèõ.

406

ѲÄ×ÅÍÍß

– Äóæå õîò³ëîñÿ á, ùîá öå ì³ñöå áóëî óâ³êîâ³÷íåíå, ùîá íà íüîìó ðîñëèêâ³òè, ÿê ñèìâîë íàøî¿ ïàì’ÿò³ ïðî òèõ, õòî çàãèíóâ â³ä ãîëîäó òà õîëîäó. Öåì³ñöå ñâÿùåííå, ³ ìè íå ìàºìî ïðàâà òîïòàòèñÿ ïî íüîìó, – ñêàçàâ íà çàê³í÷åííÿ²âàí Ïàíòåëåéìîíîâè÷ Ïðèéìàê.

Ïðèéìàê ²âàí Ïàíòåëåéìîíîâè÷ äîïîâíèâ ³ âí³ñ òàê³ ïîïðàâêè:“...Íà ñòàíö³¿ Ãëîáèíå, äå çóïèíÿëèñÿ ïî¿çäè, ò³ëà íåùàñíèõ âèòÿãóâàëè áàã-

ðàìè (êðþêàìè) ³ ñêëàäàëè íà ï³äâîäó òà â³äâîçèëè äî ðîâó, ÿêèé çíàõîäèâñÿíåäàëåêî â³ä ñòàíö³¿¿, ³ òàì çàêîïóâàëè.

Öå ïîõîâàííÿ çíàõîäèòüñÿ íà ä³ëÿíö³ çåìë³, îáìåæåíî¿ ìîñòîâèì ïåðåõî-äîì (ÿêèé çáóäîâàíî íà çàë³çíè÷í³é ñòàíö³¿ Ãëîáèíå) òà ñòàðèì ïåðå¿çäîì ³ çàë³ç-íè÷íèì ïîëîòíîì òà âóëèöåþ Êàðëà Ìàðêñà (àâòîäîðîãîþ), à íå çà àâòîêîëîíîþÏîëòàâñüêîãî ñïîæèâ÷îãî òîâàðèñòâà (ÿê âêàçàíî â ñòàòò³)”.

Òîæ ì³ñöå ïîõîâàííÿ â³äîìå. Ïîòð³áíî ëèøå âñòàíîâèòè ïàì’ÿòíèé çíàê íàöüîìó ì³ñö³. ² ùîðîêó âøàíîâóâàòè ì³ñüêîþ ãðîìàäîþ ïàì’ÿòü æåðòâ ãîëîäî-ìîðó 1933-ãî ðîêó.

Ïîïñóé Òåòÿíà. ϳä íàøèìè íîãàìè – ìîãèëè çàãèáëèõ. –Ðàéîíí³ â³ñò³. – 2002. – 7 ãðóäíÿ.

ÏÐÈÊÀÇÊÈ ×ÀѲ ÃÎËÎÄÎÌÎÐÓÎé, ÿáëó÷êî – ïå÷åðèöÿ.Âñ³õ ðîçóìíèõ, õàçÿ¿â ó “ºæîâ³ ðóêàâèö³”.Îé, ÿáëó÷êî âèñîêî ³ íèçüêî.ÄîáèâຠÓêðà¿íó ãèäîë Ñòàë³íèñüêî.Îé, ÿáëó÷êî íà ïàïåð³.Ðîçâåëèñÿ â Óêðà¿í³ ëþäîæåðè.Îé, ÿáëó÷êî, îé êèñëèöÿ.Íåìà â õàò³, í³ â êîìîð³ – ó äóø³ òåìíèöÿ.Îé, ÿáëó÷êî – îé ãíèëèöÿ.Íåìà õë³áà í³ êóñî÷êà – îäíà ÷åìåðèöÿ.Îé, ÿáëó÷êî, îé ÷åðâèöÿ.ßê íàëîâèìî ìèøåé, áóäå ñìàæåíèöÿ.Îé, ÿáëó÷êî – ìîòèëèöÿ.Íàëîâèëè êîìàð³â, ò³ëüêè á íå âäàâèòüñÿ.Îé, ÿáëó÷êî, îé ã³ð÷èöÿ. õàçÿ¿â ñâèíÿ÷à ¿æà – ëîáîäà é ùèðèöÿ.Îé, ÿáëó÷êî – íå ïàøíèöÿ.Íåìà â õàò³, í³ â ãîðîä³ – îäíà ïàâóòèöÿ.Îé, ÿáëó÷êî, îé ò³ðîëüêà.Âñå çàáðàëè ãóëüòÿ¿ ó Ãðàáñüêîãî Ïîëüêà.Îé, ÿáëó÷êî, îé êðàñîëüêà.Íå çîñòàëàñü íàâ³òü ãíèëà áàðàáîëüêà.

Çàïèñàâ Ï.Òêà÷óê.2007 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

407

ѲÄ×ÅÍÍßÏÐÈÑßÆÍÎÃÎ Ìèêîëè

(ñ-ùå Äí³ïðîâñüêå Âåðõíüîäí³ïðîâñüêîãî ð-íóÄí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

À ÌÈ ÌÀ˲ ÁÓËÈ ² ÃÎ˲1933 ðîêó ìåí³ íå áóëî ùå é 8 ë³ò, àëå äîáðå çàïàì’ÿòàëèñÿ ò³ ïî䳿.˳òî é îñ³íü 1932-ãî ïîäàðóâàëè ùåäðèé óðîæàé çåðíîâèõ òà ãîðîäèíè, çà-

áåçïå÷èâøè ëþäÿì áåçòóðáîòíó çèì³âëþ òà íàñòóïíó âåñíó. Àëå çíàéøëèñÿ³óäè, ÿê³ ïîëàìàëè òàê³ íà䳿 ïðîñòîãî ëþäó.

Áàòüêè ìî¿ ùî÷àñò³øå ãîâîðèëè ïðî òàê çâàíó äåðæàâíó õë³áîçàãîò³âëþ,íåïîêî¿ëèñÿ ó çâ’ÿçêó ç öèì. ² íåäàðìà. Íåâäîâç³ â öåíòð³ íàøîãî ñ.Âåëèêà ßáëó-í³âêà, ùî íà ×åðêàùèí³, ç’ÿâèëèñÿ ï³äâîäè. Íèìè ïðè¿õàëè ç ðàéöåíòðó “çàãîò³-âåëüíèêè”, à òî÷í³øå – ãðàá³æíèêè. Âîíè íèøïîðèëè ïî âñ³õ çàêóòêàõ ñåëÿíñüêèõïîõìóðèõ õàòèí. Äî îñåëü çàõîäèëè, íå ïèòàþ÷èñÿ äîçâîëó.  ðóêàõ òðèìàëè äå-ðåâ’ÿí³ ìîëîòêè, ùî íèìè ñòóêàëè â ñò³íè, òà çàë³çí³ ïàëèö³ – ùîá øòðèêàòè, ïðîêî-ëþâàòè ï³äëîãó â õàòàõ, ñ³íÿõ, êîìîðàõ é ïðîñòî íà ïîäâ³ð’¿ çåìëþ.

Ïðè¿õàëè é äî íàñ – âîçîì, ç³ çáðîºþ â ðóêàõ. Äîáðå çàïàì’ÿòàâ ÿ ¿õí³ ÷åð-âîí³ óñì³õíåí³ ïèêè. Çàáðàëè â íàñ 3 ì³øêè êóêóðóäçè â êà÷àíàõ, ï³âòîðà ì³øêàÿ÷ìåíþ, ì³øîê æèòà, 2 â³äåð ãðå÷êè òà êëóìàê ïðîñà – âñå, ùî áàòüêè íàæèëèòÿæêîþ ïðàöåþ òà êðèâàâèìè ìîçîëÿìè. Ìàòè ðèäàëà: “×èì ÿ ä³òåé ãîäóâàòè-ìó? “À ìè ìàë³ áóëè ³ ãîë³”, – ÿê ïèñàâ Òàðàñ Øåâ÷åíêî. Áàòüêî íå ïëàêàâ.Ïðîêëèíàâ ðàäÿíñüêó âëàäó, ìàòþêàâ á³ëüøîâèöüêèõ ïîñ³ïàê ³ ïîãðîæóâàâ íà-ïèñàòè íà íèõ ñêàðãó Ñòàë³íîâ³...

Íàâåñí³ â³ä ãîëîäó ïîìåðëè ìàìà é ñåñòðà, ³ íàñ ëèøèëîñÿ ÷åòâåðî. Ìàìóùå ÿêîñü îäâåçëè íà öâèíòàð, à ñåñòðó ïîõîâàëè á³ëÿ õàòè ï³ä âèøíåþ, ùî ¿¿ëþáèëè ä³â÷èíêà ³ íàçèâàëà “ìîÿ âèøíÿ”.

Ïðî ñìåðòü îäíîñåëüö³â äîêëàäíî íàïèñàòè íå ìîæó, àëå çíàþ, ùî ñîòí³ïîìåðëî ¿õ, ó ò³ì ÷èñë³ é ä³òè. ß ïåðåæèâ æàõè Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿, òîðòóðè ã³òëåð³â-ñüêèõ êàò³âåíü, øèáåíèö³ ç ïîâ³øåíèìè íà íèõ çåìëÿêàìè... Ñï³â÷óòòÿ äî íèõ –áëèçüêèõ ³ ð³äíèõ, áðàò³â ³ ñåñòåð íàøèõ ïî âñ³é ñòðàæäåíí³é Óêðà¿í³ – áåçìåæí³³ ñâÿò³.

Íàðîäíà ãàçåòà. – 1995. – ¹ 25.

408

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÏÐÈÒÓËÈ Ìà𳿠Ñåìåí³âíè,

1902 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ìèðîëþá³âêà Øèðîê³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Ó áàòüê³â áóëî ÷åòâåðî ä³òåé. Æèëè ó çåìëÿíö³. Ìàëè 12 ãà çåìë³. ѳÿëè,îáðîáëÿëè. Âñå ãàðíî ðîñëî. Áóëî äâîº êîíåé. ß áóëà ñàìà ñòàðøà. Êîíÿ âîäèëàó ïëóæêó, áî ìè ïëóæêóâàëè êàðòîøêó, êóêóðóäçó. Ðîñëî âñå. ѳÿëè 10 äåñÿòèíæèòà, 1 äåñÿòèíó â³âñà.

Ïðåäñåäàòåëü íà Óêðà¿í³ áóâ Ïåòðîâñüêèé. Äàâàëè íàä³ëè. Ìè ç ×åðêàñüêî¿îáëàñò³, à ïåðå¿õàëè íà ïåðåñåëåííÿ â ʳðîâîãðàäñüêó, áî òóò áóëè ïóñò³ çåìë³.Âèêîïàëè çåìëÿíêó ³ æèëè â í³é, õàçÿéíóâàëè. Ðîáèëè, ³ âñå â íàñ áóëî. Æèëèäîáðå. Ìîëîòèëêà áóëà îäíà íà âñå ñåëî. Æèëè äðóæíî. Õî÷ ìè é îäÿãàëèñüâ ðÿäíà, àëå ïðàöþâàëè ñàìîñò³éíî, ³ íàì æèëîñÿ äîáðå.

Äå âçÿëàñÿ öÿ êîëåêòèâ³çàö³ÿ? Ïî÷àëè â³äáèðàòè çåðíî.Ó ëþäåé çàáèðàëè âñå: ³ õë³á, ³ ñóøåí³ êàáà÷êè, äèí³. Êîëîòèëè íàñ, çàáèðàëè

âñå. Çèìà, âèãîíèëè íàñ ç õàò³â, ìàë³ ä³òè ïëàêàëè, âìèðàëè. Õîäèëè áðèãàäè.Áóëî, çàõîâàºìî ì³øîê ïøåíèö³ ó ñí³ã, ³ òå íàéäóòü. Ìè áóëè â çåìëÿíö³, à âîíèâñå çàáèðàëè. Êîëè íàñòàëà âåñíà, òî ëþäè ïî÷àëè, ÿê ìóõè, ïàäàòü â³ä ãîëîäó.À õóäîáó çàáèðàëè â êîëãîñï. Çàáðàëè êîíåé, âåñü ³íâåíòàð. ² æèâîñèëîì çàñòà-âèëè éòè çàïèñóâàòèñü ó êîëãîñï, à õòî íå õîò³â, òîãî âèñåëÿëè çà ìåæ³ îáëàñò³.Âåñíîþ ëþäè çàëèøèëèñü áåç í³÷îãî. Éøëè â ñòåï, ðâàëè ùàâåëü, äàâ Áîã, ùîâ³í âðîäèâ, ïàðèëè, à òîä³ òîâêëè ³ ïåêëè ìîòîðæåíèêè ³ç ùàâëþ. À òîä³ íàéøëèïðè äîðîç³ íàñ³ííÿ ç ëîáîäè, òà ïåêëè éîãî ³ ¿ëè. Ïîò³ì õîäèëè â ñòåï, ëîâèëèõîâðàøê³â. Âàðèëè ¿õ, òóøèëè. Íàìèºìî, ³ ñòàâèìî â æàð íà í³÷, à óòðîì ¿ìî.Êîìó ïîïàäàëîñÿ âñå öå, òî òîé ³ âèæèâ. À â êîãî íå áóëî é öüîãî, òî ò³ ïîâìèðà-ëè. Ðâàëè îâñþæîê. Ìîëîëè, ñóøèëè ³ ïåêëè êîðæèêè. ² òàê îñòàëèñÿ æèâ³. ßêáèòðàâó íå ¿ëè, òî ïîìåðëè á. Áóëî òàêå, ùî ëþäè ëþäåé ¿ëè. Ìàòåð³ ¿ëè ñâî¿õ ä³òåé.Óìîì ì³øàëèñÿ æ³íêè. ² ùîá äèòÿ íå ìó÷èëîñü, âîíà éîãî ¿ëà.

Õàòè ïîçàêðèâàëè. Ëþäåé âèãàíÿëè.  êîëãîñï íå éäåø – âèñåëÿþòü, ãîâî-ðÿòü, ùî òè ï³äòðèìóºø êóðêóë³â…

Çàïèñ: Ë.Êàñüÿíåöü.1993 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

409

ѲÄ×ÅÍÍßÏÐÈÕÎÄÜÊÎ Àëëè Ëóê’ÿí³âíè

(ì. Êè¿â)

ß, Ïðèõîäüêî Àëëà Ëóê’ÿí³âíà, íàðîäèëàñü 16 ãðóäíÿ 1937 ð. â ì.Âîâ÷àíñüêóÕàðê³âñüêî¿ îáë. â ñ³ì’¿, ÿêà ïåðåæèëà ðîçêóðêóëåííÿ òà ãîëîäîìîð 1932–33 ðð. ó äâîõ ðîäèíàõ – áàòüêà ³ ìàòåð³.

̳é ä³äóñü ïî ìàì³, Õàéëî Îìåëÿí Ãðèãîðîâè÷, 1888 ð. íàðîäæåííÿ, (ì. Âîâ-÷àíñüê) çàëèøèâñÿ ñèðîòîþ (áåç ìàòåð³) â ï³âòîðà ðîêè, â ñ³ì’¿ áóëî 4 ä³òåé.Ïðàä³ä îäðóæèâñÿ ç óäîâîþ ç 3-ìà ä³òüìè, ùå ç’ÿâèëîñü äâîº ä³òåé ñï³ëüíèõ.

Áàáóñÿ, ªôðîñèí³ÿ Äìèòð³âíà, òåæ çàëèøèëàñü ñèðîòîþ â 15 ë³ò, ³ êð³ì íå¿,íàéñòàðøî¿, ùå 4 ä³òîê â ìîãî ïðàä³äà áóëî, ÿêèé òåæ âäðóãå îäðóæèâñÿ, ìàâç íîâîþ äðóæèíîþ ñï³ëüíèõ 2 ä³òåé.

Òîæ îäðóæèëèñü ìîëîä³ áåç áàãàòîãî ñïàäêó. Ãîëîâíå – çäîðîâ’ÿì Áîã íåîáä³ëèâ îáîõ, çà ðîáîòó ëþáó áðàëèñü ³ âì³ëè âñå-âñå äîëàäíî ðîáèòè. ijä ïðà-öþâàâ ïëîòíèêîì, áóäóâàâ õàòè, ñàðà¿, ðîáèâ âñå-âñå ïî äåðåâó. Âñòàâàâ ðàí³øåñîíöÿ, ïåðåðîáëÿâ âñþ ðîáîòó ïî ãîñïîäàðñòâó äî òîãî, ÿê ³òè íà çàðîá³òêè. 1922 ð. çáóäóâàëè ñâîþ õàòó, ùî é äî öüîãî ÷àñó ñòî¿òü íà âóë.Êàë³í³íà,27 â ì. Âîâ÷àíñüêó.

ijòåé áóëî 11-ðî, àëå äî 1932 ð. çàëèøèëîñü 7-ðî, ðåøòà ïîìåðëè: ñèí ²âàíï³ä³éìàâ âîçà ó âîä³ ³ íàä³ðâàâñÿ â 14 ë³ò, äî÷êó Ìàðóñþ çàñòàëè â îã³ðêàõ (7 ë³òáóëî) ³ ïîáèëè, òà é ïîìåðëà, à äâ³éêî ïîìåðëè ìàëèìè.

Äî êîëåêòèâ³çàö³¿ ä³ä ìàâ êîíÿ, ïàðó âîë³â, êîðîâó, ïîðîñÿò, ïòèöþ. Á³ëÿ õàòè80 ñîòîê çåìë³ ³ â ïîë³ äåñü 1,5–2 ãà – íåáàãàòî. Âñ³-âñ³ ä³òè çìàëå÷êó ïðàöþâà-ëè, äå õòî âæå ì³ã. Ìîÿ ìàìà ó 7–8 ðîê³â âæå âîçèëà ñíîïè ç ïîëÿ íà áè÷êàõ:äîðîãà íåð³âíà, ñïóñêè ç ãîðè äåñü ìåòð³â 200–300, òðåáà çíàéòè, äå òîðìîçèòè,áî äîðîãà íå ïî ð³âí³é ì³ñöåâîñò³ ê³ëîìåòð³â çà 4–5, ä³äóñü íàãðóçèòü, à äîìà âñÿñ³ì’ÿ ðîçãðóæຠçá³ææÿ.

 êîëãîñï çàïèñàòèñü ä³äóñü íå çàõîò³â, ³ òîä³ éîìó äîâåëè çäàòè õë³á. ³íçäàâ. Òîä³ äîâåëè ùå á³ëüøó ê³ëüê³ñòü, àëå ñò³ëüêè õë³áà âæå íå áóëî, òî íå ì³ãçäàòè. Òîä³ ä³äóñÿ àðåøòóâàëè ÷è ÿê êóðêóëÿ ÷è ï³äêóðêóëüíèêà, (áî òàê³ ÿðëèêèòîä³ îáèäâà âæèâàëèñü), ³ ïîñàäèëè â òþðìó ñïî÷àòêó ó Âîâ÷àíñüêó, à ïîò³ì çàñó-äèëè íà 5 ðîê³â ³ âèñëàëè â ì.Õàðê³â, ñèä³â â³í ó Õîëîäí³é Ãîð³ (â³äîì³é áàãàòüîìòþðì³).

Ãîñïîäàðñòâî, ðåìàíåíò ð³çíèé – êîñàðêè, ìîëîòàðêè – âñå çàáðàëè. ijéøëîäî ¿æ³ – òî â³ä çåðíà ³ äî ïîðîñÿ÷î¿ êàðòîïë³, êâàñîë³ âñå-âñå âèãðåáëè ³ çàõîò³ëèâèñåëèòè âñþ ñ³ì’þ ç õàòè – íà âèñåëåííÿ íå ïðîïîíóâàëè, à òàê: “²äè ç õàòè,ñâ³ò çà î÷³. Áàáóøêà ñêàçàëà: “Ç õàòè ñâ íå ï³äó í³êóäè”. ² íå ï³øëà. Òîä³ âîíèâ õàòó çàãíàëè îòàðó îâåöü, ³ îòî ç â³âöÿìè ³ äîâåëîñü æèòè, çèìóâàòè, îâåöü òèõùå é ñòîðîæóâàëè, ùîá “âîðîãè” (ó ñâî¿é æå õàò³) íå íàøêîäèëè òâàðèíàì.

410

ѲÄ×ÅÍÍß

Áàáóøêà áóëà ãîñïîäèíÿ äîáðà, çàãîòîâëÿëà “ïðèäàíå” ä³â÷àòàì ïðî çàïàñ³ êîëè ïîáà÷èëà, ùî áóäóòü ðîçêóðêóëþâàòè, íàéêðàù³ ðå÷³ â³äíåñëà äî ñåñòðèñâîãî ÷îëîâ³êà íà çáåð³ãàííÿ. Ïî÷àëà âñå, ùî çàëèøèëîñü, ì³íÿòè â Ðîñ³¿, ÿêà â³äíàñ çíàõîäèòüñÿ íà â³äñòàí³ 7 êì, çà Ðèáíèì øëÿõîì. Òàì ïðîñèëà ìèëîñòèíþ,áî ãîëîäó òàì íå áóëî. Òóäè õîäèëè ç ä³òüìè áóðÿêè ïîëîòè çà ¿æó, ³íø³ êóëüòóðèïîëîëè. À êîëè âæå í³÷îãî íå çàëèøèëîñü, ï³øëà çà ðå÷àìè äî ðîäè÷êè, àëå òàñêàçàëà ùî ¿¿ îá³êðàëè, ³ í³÷îãî íå â³ääàëà.

Îò òîä³ é ïî÷àëè ïîìèðàòè â ñ³ì’¿ ï³äðÿä: 21-ð³÷íèé Õàéëî ªãîð Îìåëÿíî-âè÷, îäðóæåíèé, éîãî äî÷êà Ãàëÿ (1 ð³ê 5 ì³ñÿö³â). Ïðàöþâàâ â³í âèá³éíèêîìêðåéäè (ó íàñ êðåéäÿí³ ãîðè), ç ÿêî¿ âèïàëþâàëè âàïíî. Íîðìà – 1 òîííà, ³ êîëèðîá³òíèê íîðìó âèêîíຠ– âèäàâàëè 150 ã õë³áà. ³í îäèí äåíü íåäîâèêîíàâ – íåäàëè í³÷îãî, äðóãèé íå âèêîíàâ, – òåæ í³÷îãî íå äàëè. Ïî äîðîç³ çë³ã, äîòÿãëè íàòà÷ö³, ¿ñòè í³÷îãî áóëî, ³ â³í ïîìåð. Ïîìåðëà ³ éîãî ìàëåíüêà äîíå÷êà. Õàéëîͳíà Îìåëÿí³âíà (17 ðîê³â áóëî), éäó÷è ç ë³êàðí³, ïîìåðëà ï³ä êóùèêîì. Õàéëî³ðà Îìåëÿí³âíà (10 ðîê³â) ³ Õàéëî Îëåíà Îìåëÿí³âíà (8 ðîê³â) íå ä³æäàëèñü,ïîêè áàáóøêà ùîñü ïðèíåñå, ¿õ ïîõîâàëè ñàì³ ä³òè, çàìîòàâøè â ÿêóñü ðÿäíèíóòà é íå êîïàâøè ÿìè, áî ñèëè íå ìàëè, à òàê ïðèñèïàëè á³ëÿ ñâ³æèõ ìîãèë, ùîé í³æêè âèãëÿäàëè.

Ìîÿ ìàìà çãàäóâàëà ñëîâà ñåñòðè Îëåíêè: “ßêà áóëà ùàñëèâà Ìàðóñÿ (óáèòàçà îã³ðêè), ¿¿ òàê ãàðíî ïîìèíàëè, à ÷è íàñ õî÷ êîëèñü õòîñü ïîì’ÿíå êóñî÷êîì õë³áà?”

Õ³áà òàêå çàáóäåø!..”Ìàìà ìîÿ – Õàéëî ªâäîê³ÿ Îìåëÿí³âíà, íàðîäæåííÿ 18 ëþòîãî 1918 ð.,

áóëà ï’ÿòîþ äèòèíîþ â ñ³ì’¿, ì³öíà çäîðîâ’ÿì, ðîçóìíà, ðîáîòÿùà, àëå â øêîë³â÷èëàñü ëèøå 1 ð³ê, âì³ëà ïèñàòè ³ ÷èòàòè. Ïî¿õàëà âîíà ç áàáóñåþ â Õàðê³âïðîâ³äóâàòè ä³äóñÿ â òþðì³, à ¿õàòè äîäîìó íå çàõîò³ëà.  íèõ áóëî 3 êðá., ³ ìàìà¿õ âèïðîñèëà â áàáóøêè. Ö³ëó í³÷ ñòîÿëà â ÷åðç³ çà õë³áîì, çðàíêó êóïóâàëà õë³á-êèðïè÷èê ç êóñî÷êîì, êóñî÷îê ç’¿äàëà, õë³áèíó ïðîäàâàëà ³ çíîâó ñòîÿëà â ñë³äó-þ÷³é ÷åðç³ çà õë³áîì. Íî÷óâàëà â ï³ä’¿çäàõ, â òóàëåòàõ, íà âóëèö³, â ÷åðãàõ, ³íîä³ïðîâ³äóâàëà â òþðì³ ñâîãî áàòüêà. Öå ¿é ñïàñëî æèòòÿ.

×åðåç ê³ëüêà ì³ñÿö³â âîíà âåðíóëàñü äîäîìó, äå çàëèøèëàñü ùå æèâà, àëåïóõëà îñòàííÿ ñåñòðà – Àíàñòàñ³ÿ (íàðîäèëàñü 20 ñåðïíÿ 1921 ð.). ¯¿ ñïàñëàìîëîäà ìîðêâà, îãîðîä ñëàáî ïîñàäèëè, à ìîðêâó ïîñ³ÿëè ãóñòî. Éäó÷è ç äîìó,âèíîñèëè Íàñòþ íà ðÿäí³, êëàëè ïó÷îê ìîðêâè á³ëÿ íå¿. Âîíà ç’¿äàëà ìîðêâó³ âæå íà âå÷³ð ñàìà çàëàçèëà â õàòó.

Íåâäîâç³ âèïóñòèëè ä³äóñÿ, ÷è òî ÿê òðóä³âíèêà, ÿêèé ÷åñíî ïðàöþâàâ, ÷è òîñïðàâó ïåðåãëÿíóëè… Çàñòàâ æèâèìè äâîõ äî÷îê, à â õàò³ ïî ñàìå ñêëî (òîâùè-íà ïîíàä 1 ì) ãíîþ ï³ñëÿ îòàðè îâåöü. Äî ê³íöÿ ñâî¿õ äí³â ä³äóñü â êîëãîñï íåï³øîâ, ïðàöþâàâ ó ìåæàõ ì³ñòà, íàâ³òü â ³íøèõ ðàéîíàõ îáëàñò³ áóäóâàâ, ðåìîí-òóâàâ. ßñíî, ùî í³ â³í, í³ áàáóøêà íå ìàëè í³ ïåíñ³¿, í³ æîäíî¿ êîï³éêè.

Òüîòÿ Ìàðèíà (1906 ð. íàðîäæåííÿ), âòðàòèëà ÷îëîâ³êà ³ ñèíà Ìèêîëó…ijéøëà äî ì.Âîâ÷àíñüêà â ïîøóêàõ ïðèñòàíèùà ³ çóñòð³ëà âä³âöÿ Ïîìàçóíà

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

411

Ñòåïàíà ªëèñåéîâè÷à, ÿêèé âòðàòèâ æ³íêó ³ 4 ä³òîê, ïîêè áóâ â òþðì³ çà íåçäà÷óõë³áà ó ïðèçíà÷åí³é âåëèê³é ñóì³. Áàòüêî ì³é, Ïðèõîäüêî Ëóê’ÿí Ñåðã³éîâè÷, íà-ðîäèâñÿ 10 ÷åðâíÿ 1912 ð. â ñ.Äåãòÿðíå Âîâ÷àíñüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿ îáë.ó ñ³ì’¿, ÿêà ñêëàäàëàñÿ ç 8 îñ³á: ä³äóñÿ, Ñåðã³ÿ Îõð³ìîâè÷à, 1872 ð. íàðîäæåííÿ,áàáóñ³ Êèëèíè, ðîâåñíèö³ ä³äóñÿ, 4 äîíüîê ³ 2 ñèí³â.  êîëãîñï íå ï³øëè, ìàëè2 áè÷êè, êîðîâó, â³âö³, ïòèöþ, îãîðîä ñîòîê 70 ³ â ïîë³ íàä³ë. Íà 1933 ð³ê 3 äîíüêèâæå áóëè îäðóæåí³, ìàëè ÷îëîâ³ê³â, ä³òîê, à òðîº ä³òåé – íåîäðóæåí³. ijäóñÿç ñ³ì’ºþ âèãíàëè ç õàòè, ³ âîíè ç áàáóñåþ ï³øëè äî äî÷êè Íàòàë³, ÿêà áóëà îäðó-æåíà â ñ.Ãðàôñüêå Âîëîêîí³âñüêîãî ð-íó Êóðñüêî¿ îáë. ³äñòàíü ì³æ ñ. Äåãòÿð-íèì ³ âèùåçãàäàíèì ñåëîì – 7 êì.  ðîñ³éñüêèõ ñåëàõ ãîëîäó íå áóëî, ³ öå âðÿòó-âàëî æèòòÿ ñòàðèì. ²íø³ ÷ëåíè ñ³ì’¿ áåç äîêóìåíò³â õîäèëè â ïîøóêàõ ¿æ³, ðîáîòè,à ¿õ ñêð³çü âèãàíÿëè.

Ñòàðøà áàòüêîâà ñåñòðà, Îäàðêà Ñåð㳿âíà, (1900 ð. íàðîäæåííÿ), âòðàòèëà÷îëîâ³êà ³ 2 ñèí³â – ïîìåðëè ç ãîëîäó. Âîíà çóñòð³ëà Ïðèõîä÷åíêà Ôåäîðà ²ëë³÷à,ÿêèé ïîõîâàâ äðóæèíó ³ çàëèøèâñÿ ç 3 ä³òüìè. ³í äîáðàâñÿ äî Ëóãàíñüêî¿ îáë.³ äîìîâèâñÿ, ùî éîãî â³çüìóòü íà ðîáîòó, òî â³í ³ çàáðàâ ç ñîáîþ ò³òêó Îäàðêó, äåâîíè é âðÿòóâàëèñü â³ä ãîëîäó. 2 ñèíè çàãèíóëè ó â³éíó.

Íà âóëèö³ Êàë³í³íà (êîëèøíÿ íàçâà – ñ.×àï볿âêà) áàãàòî ïîñòðàæäàëî ëþ-äåé. 32 öèõ ÿ òî÷íî çíàþ: äâîþð³äíà ñåñòðà ìîãî ä³äà – Øàáåëüíèê Ãàííà Íà-çàð³âíà (1888 ð. íàðîäæåííÿ) âòðàòèëà 4 ä³òîê, áî ¿¿ ³ ÷îëîâ³êà ïîñàäèëè â òþðìó,à âîíè ïîìåðëè. Ïîìàçóíà Ñòåïàíà ªëèñåéîâè÷à (1897 ð. íàðîäæåííÿ) ðîçêóð-êóëèëè, ïîñàäèëè â òþðìó, à æ³íêà çàëèøèëàñü ç 4 ä³òüìè. ¯¿ çàðóáàëè çëî䳿 âìàñêàõ (ïî ãîëîñó âîíà ï³çíàëà îäíîãî é íàçâàëà ³ì’ÿ), 4 ä³òîê çàáðàëè â äèòáó-äèíîê. ϳñëÿ ïîâåðíåííÿ Ñòåïàí ªëèñåéîâè÷ çíàéøîâ ëèøå îäíó äî÷êó ˳äó(1929 ð. íàðîäæåííÿ), ÿêà ïîìåðëà â³ä ðîä³â â 23 ðîêè. 8 ä³òåé ç ö³º¿ âóëèö³ áàòüêèâ³äâåçëè â Õàðê³â ³ òàì çàëèøèëè. Ëèøå îäíà äèòèíà çíàéøëàñü äåñü ÷åðåç35–40 ë³ò. Ñòðàøíà ³ñòîð³ÿ, âîíà âñå îñíîâíå çãàäàëà, àëå ìàòè ¿¿ íå ïðèçíàëà.

2003 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÐÈÕÎÄÜÊÀ Âàñèëÿ ²âàíîâè÷à,

1924 ð. íàðîäæåííÿ(ñ-ùå Þð’¿âêà íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³)

ß ïàì’ÿòàþ, ÿê äî ìîãî áàòüêà ïðèéøëè ÷åòâåðî ÷îëîâ³ê ³ çàáðàëè íàøóêîð³âêó, à âñå ³ç-çà òîãî, ùî áàòüêî â³äìîâëÿâñÿ éòè äî êîëãîñïó. Ïîò³ì äî íàñùå äåê³ëüêà ðàç ïðèõîäèëè ö³ ëþäè, øóêàëè é çàáèðàëè âñå çåðíî. ̳é áàòüêîçàêîïàâ ì³øîê ïøåíèö³ ï³ä õàòîþ, àëå éîãî çíàéøëè. Áàòüêà äóæå ñèëüíî ïîáè-ëè ³ â³äïðàâèëè ó â’ÿçíèöþ íà 2 ðîêè. Ìè çàëèøèëèñü ç ìàò³ð’þ, àëå âîíà íå

412

ѲÄ×ÅÍÍß

â ñèëàõ áóëà íàñ ïðîêîðìèòè, òîìó ÿ ç áðàòîì õîäèëè ³ çáèðàëè êîð³íö³ ³ òðàâó,ÿêó ïîò³ì âàðèëè ³ ¿ëè.

Çàïèñàâ ².Æåâæèê.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÐÈÕÎÄÜÊÎ Îëåíè Ïàâë³âíè,

1920 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Êî÷åðåæêè Ïàâëîãðàäñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Ó íàø³é ñ³ì’¿ áóëî 5 ä³òåé, ç íèõ ï³ñëÿ ãîëîäó çàëèøèëîñÿ ëèøå äâîº. Ìî-ëîäøà ìîÿ ñåñòðà çíèêëà â 1932 ðîö³: ï³øëà äî ñâ ïîäðóãè ³ íå ïîâåðíóëàñÿ.Ìè äîâãî á³ãàëè â ïîøóêàõ ïî âñüîìó ñåëó, àëå òàê ¿¿ ³ íå çíàéøëè. Äî ñèõ ï³ð ÿíå çíàþ, ùî ç íåþ ñòàëîñÿ. Äâà ìî¿ áðàòè ïîìåðëè â³ä ãîëîäó.

ß äîáðå ïàì’ÿòàþ, ÿê äî íàñ ïðèõîäèëè ÿê³ñü ëþäè ³ çàáèðàëè îñòàíí³ êðèõòè ¿æ³.[ϳäïèñ] Î.Ïðèõîäüêî

Çàïèñàëà Î.Áîíäàð.1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÐÈ×ÈÍÈ Àíòîíà Êèðèëîâè÷à

(ñ. Êîâàë³âêà íà Êè¿âùèí³)

Áóâ â³í ñâ³äêîì òîãî ñòðàøíîãî ëèõîë³òòÿ ³ íå ì³ã áåç õâèëþâàííÿ ðîç-ïîâ³äàòè ïðî ïåðåæèòå íèì òÿæêå äèòèíñòâî.

Çãàäóº: “Áåç áóäü-ÿêîãî ñóìí³âó, ãîëîä 1932–1933 ðîê³â áóâ ñòâîðåíèé á³ëüøî-âèêàìè øòó÷íî, àáè çíèùèòè ëþäåé. Àäæå äëÿ òîãî, àáè âèæèòè, ëþäè çáèðàëèíà áîëîò³ îñîêó, î÷åðåò ðâàëè ç êîð³ííÿì, øóêàëè ìåðçëó êàðòîïëþ ³ âñå öå ¿ëè.Ëþäè, íàâ³òü ó ìîðîç, õîäèëè íå ëèøå ãîëîäíèìè, à é íàï³âîäÿãíåíèìè ³ áîñèìè,áî âëàäà ñòâîðèëà òàê³ óìîâè æèòòÿ, ùî íå áóëî í³ îäåæèíè, ùîá íàêèíóòè íàïëå÷³, í³ õî÷à á ÿêî¿ñü âçóâàíêè. Óæå íå áóëî ÷îãî â³ääàâàòè ó õë³áîçàãîò³âëþ,³ áàòüêà ïîñàäèëè â òþðìó, äóìàëè: â³í ïðèõîâóº çåðíî. Ìàòè ³ íàñ, òðîº ä³òåé,çàëèøèëèñÿ ñèðîòàìè, áåç ¿æ³, ãîëèõ ³ áîñèõ. Äî ñèõ ï³ð íå çíàþ, ÿê íàì âäàëîñÿâèæèòè. Òàêà, ìàáóòü, áóëà Áîæà âîëÿ. Ò³ëüêè íà íàø³é âóëèö³ ïîìåðëî ø³ñòíàä-öÿòü õëîïö³â, ç ÿêèìè ìè òîâàðèøóâàëè”.

Çàïèñàâ Ì.Òàðàí.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

413

ѲÄ×ÅÍÍßÏÐÈØÅÄÜÊÀ Âàñèëÿ Ïèëèïîâè÷à,

1923 ð. íàðîäæåííÿ(ñìò. Âàðâà ×åðí³ã³âñüêî¿ îáë.)

Ãîëîä ñòàâñÿ òîìó, ùî âåñü õë³á ó ëþäåé áóâ çàáðàíèé, íàâ³òü áóëî çàáðàíîðåøòó õë³áà òà ìóêó. Ç âåñíè äî ë³òà 1933 ð. òðèâàâ ãîëîä. À õë³áîçàãîò³âë³ïðîõîäèëè òàê: ó êîëãîñï ïðè¿æäæàëè ç ðàéîíó óïîâíîâàæåí³ ³ çàáèðàëè íàâ³òüïîñ³âíèé ìàòåð³àë. Íàéòÿæ÷îþ áóëà âåñíà 1933 ð.

Ïîìåðëè ç ãîëîäó: Êèñëÿê Îðèøêà ç äâîìà ä³òüìè – Âîëîäåþ ³ Âàðåþ(í³ìîþ). Ìàòè, âèñíàæåíà ãîëîäîì, íàïðèê³íö³ æèòòÿ ç³éøëà ç ãëóçäó.

Ãîëîäóþ÷èõ ä³òåé ï³ääåðæóâàëè, ÿê ìîãëè, áàòüêè. ijäè é áàáè â³ääàâàëèâñþ ¿æó ñâî¿ì ä³òÿì òà îíóêàì, à ñàì³ âíàñë³äîê òîãî ïîìèðàëè.

Çàïèñàëà Â.Îìåëÿíåíêî. 7 æîâòíÿ 1995 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÐÎÊÎÏÅÍÊÀ Ãàâðèëà Íèêèôîðîâè÷à,

1922 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Æäàí³âêà Ìàãäàëèí³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

ϳçíüî¿ îñåí³ 1932 ð. áàòüêî ïðèí³ñ ï³âì³øêà áîðîøíà. Òå âèäàëè éîìó íàö³ëèé ð³ê.

Ó ëþòîìó 1933 ð. áàòüêî ïî÷àâ ïóõíóòè ç ãîëîäó, ìàìà ³ ÿ ç ñåìèë³òíèìáðàòîì ñòðàøåííî ñõóäëè.

Òðîõè äîïîìîãëà ò³òêà. Ìàìà õîäèëè äî íå¿ â Ìàãäàëèí³âêó çà 12 êì ùî-òèæíÿ ³ ïðèíîñèëà ïîòðîõó òî êðóï, òî áîðîøíà, ñèðó, ñêîëîòèíè, à â ïîãðåá³ ó íàñùå çáåð³ãàëàñÿ äåùèöÿ áóðÿê³â, ìîðêâè, ñîëîíèõ îã³ðê³â. Çà öå âñå ìàìà ðàí³øåâ³äíåñëà ç õàòè ð³çí³ ðå÷³ íà îáì³í.

Çàïèñàëà Ì.Êàðõàí³íà.1998 ð.

414

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÏÐÎÊÎÏÅÍÊÎ (â ä³âîöòâ³ ×ÅÒÂÅÐÒÎÊ)

Ëó곿 Ëàð³îí³âíè,1894 ð. íàðîäæåííÿ

(ñ. Ìîøîðèíå Çíàì’ÿíñüêîãî ð-íó Îäåñüêî¿(íèí³ Ê³ðîâîãðàäñüêà) îáë.)

Ñåëî íàøå ðàí³øå íàçèâàëîñü Øàáëèíèì.Ãîëîä ðîçïî÷àâñÿ ç îñåí³. Ñïî÷àòêó áóâ â³í íå òàêèì äîøêóëüíèì. Ëþäè

ðÿòóâàëèñÿ òèì, ùî íà äîðîãàõ ³ ó ïîë³ â³äøóêóâàëè ìåðçë³, íàï³âçîãíèë³ ïðè-îðàí³ áóðÿêè, ïåêëè ÷è âàðèëè ³ ¿ëè ¿õ. Õî÷à òî áóëî íå äóæå ñìà÷íî, àëå õî÷à áòðîõè ï³äòðèìóâàëî ñèëè ëþäåé. Àëå ³ âîíî øâèäêî âè÷åðïàëîñÿ.

Òîä³ ¿ëè âñå, ùî ìîãëè âãðèçòè çóáè ³ õî÷ ÿêîñü ïåðåòðàâèòè øëóíîê.  ñ³ì’¿áóëî äâîº ä³òåé, Ñòàí³ñëàâîâ³ – 10, Ìà𳿠– 8 ðîê³â. Ìàòè ïåêëà çàì³ñòü õë³áà äëÿä³òåé êîðæèêè. Âîíè áóëè ³ç âàðåíîãî êàðòîïëÿíîãî ëóøïèííÿ íàâï³ë ç âèñ³âêà-ìè. Çàì³ñòü æèðó ÷è î볿 â ¿æó âæèâàëè ìåëÿñó – äðàãëèñòó ðå÷îâèíó, â³ä ÿêî¿î÷èùàþòü öóêîð, ç äóæå íåïðèºìíèì çàïàõîì. ³ä òàêî¿ ¿æ³ ä³òè íåçàáàðîì ïî-õâîð³ëè.  íàñ íå áóëî ñèëè äèâèòèñÿ íà ìóêè ñâî¿õ ä³òåé, ³ ÷îëîâ³ê, çàáðàâøèâñå, ùî ìè ïðèäáàëè, ïîâ’þ÷èâøè íà ñåáå ñàêâè ³ç æ³í÷èíèìè ñóêíÿìè, âèøèòèìèðóøíèêàìè òà ñîðî÷êàìè, ñâî¿ì îäÿãîì ³ íîâèìè ÷îá³òüìè, ï³øîâ óãëèá êðà¿íèíà ðîçäîáóòîê õë³áà.

Äîâãî íå ïîâåðòàâñÿ â³í äî ð³äíî¿ õàòè, äàëåêî ïîáóâàâ. Ìè ëåäâå äî÷åêà-ëèñÿ éîãî ïîâåðíåííÿ. ijòè ñõóäëè äî íåéìîâ³ðíîñò³, à ÿ âæå ëåäâå õîäèëà –ñïóõëà äî ïîëîâèíè – ðÿòóâàëà ä³òåé, à çà ñåáå òóðáóâàëàñÿ â îñòàííþ ÷åðãó.

Ïîâåðíóâñÿ ÷îëîâ³ê ³ ïðèí³ñ õë³áà – ï³âêëóíî÷êà. Öå âñå, ùî âäàëîñÿ éîìóâèì³íÿòè çà ñâ³é êðàì ïî äàëåêèõ ñâ³òàõ. Ñàì â³í òåæ íåéìîâ³ðíî âèñíàæèâñÿäîðîãîþ, àäæå áåð³ã äîðîãîö³ííèé õë³á äëÿ ñ³ì’¿.

Ðîçòÿãíóëè ò³ ë³÷åí³ ê³ëîãðàìè õë³áà íà äîâãèé ÷àñ, ìàéæå äî âåñíè. Êîëèïî÷àëàñÿ ïåðøà çåëåíü, ìîëîäà òðàâè÷êà, òî ðâàëè, âàðèëè ³ ¿ëè âñå, ùî íå îò-ðóéíå: ëîáîäó, ùèðèöþ, êðîïèâó. Òèì ³ æèëè. Âë³òêó ä³òè ïî÷àëè á³ãàòè íà íåäà-ëåê³ ïîëÿ ³ ñòðèãëè êîëîñêè – öå òåæ áóëà õî÷ ÿêàñü ¿æà.

Òàê ³ ïåðåæèëè âñ³ òîé ñòðàøíèé ð³ê. Õâàëèòè Áîãà, âñå ïåðåæèëè, à ùîáóëî, òî êðàùå âàì, ä³òêè, íå çíàòè éîãî.

Çàïèñàëà ïðàâíó÷êà.1990 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

415

ѲÄ×ÅÍÍßÏÐÎÊÎÏÅÍÊÎ Îëåêñàíäðè Ñòåïàí³âíè,

1923 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Êîæóõ³âêà Òåïëèöüêîãî ð-íó ³ííèöüêî¿ îáë.)

Ïî÷àëàñÿ êîëåêòèâ³çàö³ÿ, ïî äâîðàõ õîäèëè ãóðòîì àêòèâ³ñòè, ÿê ÷îðíàñìåðòü. Ñïî÷àòêó â íàñ çàáðàëè êîíÿ, íà äðóãèé äåíü êîðîâó, à íà òðåò³é ïðèéø-ëè ç ï³êàìè ³ äóðíî ïåðåêîïàëè âåñü äâ³ð ³ ãîðîä. Ãëàâàð öèõ àêòèâ³ñò³â, ÀëüîøêàÊðàñþê, ñàì ïîë³ç ï³ä ï³÷, çíàéøîâ òàì ïóä â³äõîä³â, ÿê³ áàòüêî çàõîâàâ íà íàé-÷îðí³øèé äåíü, ³ ñàì êàøêåòîì âèãð³á óñå äî çåðíèíè. Áàòüêî çàïëàêàâ: “Íó,ä³òè, òåïåð ïîìèðàòè áóäåìî”. ϳçíî ââå÷åð³ ïðèéøîâ ïîñèëüíèé, çàáðàâ áàòüêàâ ñ³ëüðàäó. Á³ëüøå áàòüêî íå ïîâåðíóâñÿ. ¯õ, äÿäüê³â, óæå áóëî òàì íàïõàíî ïî-âíó áóçóðó – òàê íàçèâàëàñü ñ³ëüñüêà òþðìà. Ðàíêîì ¿õ óñ³õ ïîâåçëè â Ëåïåòèõó,ÿê âîðîã³â íàðîäó. Ïðèõîäèòü ïîñèëüíèé, êàæå ìàì³: “Âåçè ñâîºìó ìóæèêó ñó-õàð³â”. Ìàìà ëèøèëà íàì, òðüîì ä³òÿì ç áàáóñåþ, áëþäöå êâàñîë³. ϳøëà ìàìàç æ³íêàìè â Ëåïåòèõó, àëå ¿õ òàì óæå íå áóëî. ¯õ ñòåïîì ïîãíàëè “íà Ñîëîâêè”,òàê òîä³ êàçàëè, àëå íàñïðàâä³ ïîïàâ ì³é áàòüêî àæ ó Êðàñíîÿðñüê, íà ë³ñîðîç-ðîáêè (ìè ïðî òå ä³çíàëèñü ïîò³ì). Ïðèéøëà ìàìà äîäîìó, à â õàò³ ïîçàáèâàí³â³êíà ³ äâåð³. Äå ä³òè? Íàñ ìàìà çíàéøëà â ÷è¿éñü ïóñò³é õàò³. Ìè, ïëà÷ó÷è,ðîçêàçàëè ìàì³, ùî áåç íå¿ â õàòó âäåðñÿ Êðàñþê ç³ ñâîºþ áàíäîþ, ïîçðèâàëè³êîíè – ìàìèíå áëàãîñëîâ³ííÿ, êèíóëè íà äîë³âêó ³ òîïòàëè íîãàìè. Ïîáèëè ãîð-ùèêè, çàáðàëè òå áëþäöå êâàñîë³, ïîðâàëè ïîäóøêè, âèïóñòèëè ïóõ. Ïîò³ì Êðà-ñþê ñòÿãíóâ ç íàñ ðÿäíî, ï³ä ÿêå ìè ïîõîâàëèñü ç³ ñòðàõó, ³ êàæå: “Àíó, áàáêî,çàáèðàé ñâî¿õ ùåíÿò ³ ãåòü ç íàøî¿ õàòè!” ͳ÷ òåìíà, õîëîäíà: êóäè éòè? Çàéøëè â÷èþñü ïóñòó õàòó, à òàì óñÿ ñ³ì’ÿ ëåæèòü ìåðòâà. Òðîº ä³òîê íà ïå÷³, à ìàòè íàïîëó.  îäíî¿ ä³â÷èíêè ãîë³âêà çâ³ñèëàñÿ ç ïå÷³, ðîòèê â³äêðèòèé, ³ î÷³ äèâëÿòüñÿ.Áàáóñÿ ïåðåõðåñòèëàñÿ ³ çàâåëà íàñ ó öþ õàòó. Ðàíêîì ï³ä’¿õàâ õòîñü âîçîì ³ çàá-ðàâ ìåðòâèõ. Ó ö³é õàò³ ³ çíàéøëà íàñ ìàìà, ã³ðêî çàïëàêàëà: “ijòêè ìî¿, òàòà âæåíåìà, òàòî äàëåêî, íå çíàòè, ÷è é æèâèé, à ÷èì æå ÿ âàñ ãîäóâàòèìó?” ϳøëè ìè ïîñåëó ç ïðîñòÿãíóòîþ ðóêîþ, àëå í³õòî âæå í³÷îãî íå äàâàâ.

Ðàç ÿ çàáðåëà íà êëàäîâèùå, òàì áóâ ñóõèé áóð’ÿí, íèì ìè ïàëèëè ï³÷. Áà÷ó –íàä ÿìîþ, êóäè êèäàþòü ìåðòâèõ, ñòî¿òü âèñîêèé ä³ä. ³í ïîêëèêàâ ìåíå, ÿ áîÿ-ëàñü, àëå ï³ä³éøëà, ³ â³í ìåí³ êàæå: “Äèòèíî, òè âèæèâåø, à ÿ, ñòàðèé, ïîìðó. Òîæäèâèñü ó öþ ÿìó, ñê³ëüêè òóò ëþäåé çàìîðäîâàíèõ. Òè áóäåø æèòè, ðîçêàæè ¿ìóñ³ì, ÿê ó ëþäåé íåâèííèõ çàáðàëè æèòòÿ”. ß òèõ ñòðàøíèõ ñë³â íå çàáóëà ïîñüîãîäí³. Ïàì’ÿòàþ, îáíÿëà ìàìó ³ ïëà÷ó: “Õî÷ó ¿ñòîíüêè”. Ñòàëà ãðèçòè ñ³ëü³ çàïèâàëà âîäîþ, ùå á³ëüøå îïóõëà. Ìàìà âæå ç õàòè íå âèõîäèëà, ñèä³ëà íàëåæàíö³, î÷³ ÿê³ñü êàëàìóòí³, íå ¿¿ î÷³. Êàæå ìåí³: “ϳäè íà Ïðè÷åïèë³âêó, ïðèíåñèìåí³ ïëÿøêó âîäè ç òàìòî¿ êðèíèö³”. Âçÿëà ÿ âåëèê³ äðàí³ ÷îáîòè, ìàìèíó êîõòó,ÿêà òÿãëàñü çà ìíîþ ïî çåìë³, ³ ï³øëà íà äðóãèé êðàé ñåëà. Àæ óâå÷åð³ ïîâåðíóëàñü

416

ѲÄ×ÅÍÍß

ÿ äî ò³º¿ ÷óæî¿ õàòè, äå ìè æèëè. Ìàìà íàïèëàñÿ ç ïëÿøêè ³ êàæå: “Äîíþ, à òåïåðáóäåìî ïðîùàòèñÿ, ÿ áóäó âìèðàòè”. Ëÿãëà íà ïîëèêó, à ÿ ïîë³çëà íà ï³÷. Íå áóëîìåí³ æàëêî, íå áóëî ñòðàøíî, ò³ëüêè äóæå õîò³ëîñÿ ¿ñòè. Âðàíö³ ìåíå ðîçáóäèâÿêèéñü äÿäüêî: “Âñòàâàé, òâîÿ ìàòè ïîìèðດ. ß êèíóëàñü äî ìàìè, ñòàëà êðè-÷àòè: “Íå êèäàé ìåíå, ìàìî÷êî!” ß ìàìó ñòðèâîæèëà, âîíà ðîçïëþùèëà î÷³,àëå ñêàçàòè í³÷îãî íå ìîãëà. Ìàìà äîâãî âìèðàëà, ìó÷èëàñü ñìåðòíîþ ìóêîþ.ϳ䒿õàëè âîçîì, çàáðàëè ¿¿ ó òó ñòðàøíó ÿìó. ß ëèøèëàñü îäíà â ÷óæ³é õàò³ –êðóãëà ñèðîòà.

Çàïèñàëà Ì.³â÷àðóê.1993 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÐÎÊÎÏÅÍÊÎ Òåêë³ Ëåâèê³âíè,

1900 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Êîæóõ³âêà Òåïëèöüêîãî ð-íó ³ííèöüêî¿ îáë.)

Ïîìåð ÷îëîâ³ê ì³é Âàíÿ… Çà íèì ïîâìèðàëè ä³òêè: Ïàâëèê, äâîõ ðîê³â³ ³ðà, ï³âðîêó. Ìàëåñåíüêà ìîÿ ä³â÷èíêà õò³ëà ññàòè, àëå æ òî áóâ ïîðîæí³é ì³øîê,ç íüîãî é êàïêè íå âèäóøèø. Îáîõ ¿õ ÿ çàíåñëà íà öâèíòàð ñàìà. ßê ïðèéøëàõîðîíèòè äîíþ, òî áóëà ñâ³æà ìàëåíüêà ÿìêà íà ÷èþñü äèòèíó. À ÿ çáîêó âèäîâ-áàëà ä³ðî÷êó é çàïõàëà ¿¿ òóäè. À íà Ïàâëèêà ñàìà âèêîïàëà ÿìêó.

Òîä³ âìåð Ãðèøà. Ìè ç Ãàíþòîþ âêèíóëè éîãî â ïîãð³á ³ çàêèäàëè ñì³òòÿì.Ëèøèëèñü ìè äâîº ç íåþ. ßêîñü âîíà ïîïðîñèëà, ùîá ÿ ¿é çìèëà ãîëîâó. Çìèëàÿ ¿¿, ÷åøó. Îò âîíà é êàæå: “Ðîç÷³ñóé ìåíå øâèäøå, áî ÿ áóäó âìèðàòè”. Òî¿ íî÷³â ñóáîòó âîíà ³ âìåðëà.

Çàïèñàëà Ì.³â÷àðóê.1996 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÐÎÕÂÀÒÈËÎ Ãàëèíè ²âàí³âíè,

1910 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Êðèìêà íà Ìèêîëà¿âùèí³)

Ìàòè íàøà ïðàëà, à áàòüêî êóâàâ. Ó ñ³ì’¿ íàñ áóëî äåâ’ÿòü ä³òåé ³ ñ³ì äåñÿ-òèí çåìë³. Äî øêîëè õîäèëè ïî ÷åðç³ é íåäîâãî. Íà îäíó íîãó ÷åðåâèê âçóºø, à íàäðóãó – ÷îá³ò äðàíèé, æóïàí ñòðàøåííèé çîäÿãíåø.

ß ãîëîäîâêó 1933 ðîêó äî ìîãèëè íå çàáóäó. ×îëîâ³ê ì³é ïîäàâñÿ íà çàðî-á³òêè, ïî÷àëàñÿ ðîçêóðêóëêà.  õàòó ââ³éøëè “áóêñèðè”. Íàñ âèãíàëè íà äâ³ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

417

ß íàïíóëà ïàëüòî, òî âîíè çíÿëè ç ìåíå. Áðàò³â ìî¿õ, ÿê êóðêóëüñüêèõ ñèí³â,çàáðàëè ñïî÷àòêó â ñåëî, à ïîò³ì âæå é äàë³ â³äïðàâèëè. Áàòüêà ñèëóâàëè âñòó-ïàòè â êîëãîñï, à â³í íå õîò³â. ß â ñåë³ áóëà çà êîëþ÷èì äðîòîì, àëå âòåêëà, áîïîñòîâèé áóâ ï’ÿíèé.

À îñü ùî áóëî ç íàøîþ ñóñ³äêîþ. ϳøëà âîíà íà äðóãèé äåíü гçäâà â öåð-êâó, ïîêè òàì áóëà, íàëåò³ëè “áóêñèðè”, çàë³çëè â õàòó, ðîçáèëè ÿê º – â³êíà, äâåð³,êîìèí.  ïå÷³ áóâ áîðù ó ãîðùèêó, âèâåðíóëè, ãîðùèê ðîçáèâñÿ, áîðù ïðîïàâ.Íåäàëåêî êîëî íàñ æèâ ²âàí Õîìè÷ Êàïåë, ñ³ì’ÿ â íüîãî áóëà: ï’ÿòåðî ä³òåé. Âêîëãîñï íå õîäèâ ³ éòè íå õîò³â. Ðîçêóðêóëèëè, ðîçáèëè, ðîçíåñëè âåñü éîãî äâ³ð –â³í òîä³ âèêîïàâ çåìëÿíî÷êó á³ëÿ êîëãîñïíîãî äâîðó. À âæå ïî÷àâñÿ ãîëîä. ²âàíÕîìè÷ ïåðøèé ïîìåð. Íà ì³ñöåâîìó êëàäîâèù³ â ðÿäí³ éîãî ïîõîâàëè. À Ãàëèíà –éîãî äðóæèíà, çàëèøèëàñü ç ï’ÿòüìà ä³òüìè â çåìëÿíö³. ² êîíèíó ³ ê³øîê äîõëèõçáèðàëà. À ïîò³ì â³äâåçëà ñâî¿õ ä³òåé ó ãîðîä ³ ïîêèíóëà, à Òàí³ – íàéñòàðø³éä³â÷èíö³, áóëî âæå ñ³ì ðîê³â.  íå¿ ÿ é âèïèòàëà àäðåñó. Äâîº ä³òî÷îê ïîâåðíóëî-ñÿ â çåìëÿíî÷êó, à îäíå äåñü ïîä³ëîñÿ. ijòè æèëè ó ò³é çåìëÿíî÷ö³. Áóëî, âèë³-çóòü íàâåðõ ³ ÷åðåïî÷êàìè ãðàþòüñÿ, àáî ïî ñåëó õîäÿòü, ùîá õî÷ ùî-íåáóäüäàëè. Õîäèëè, õîäèëè, à ïîò³ì ¿õ íå ñòàëî. Çàãëÿíóëè æ³íêè â çåìëÿíî÷êó – âîíèëåæàòü ó ñîëîìö³, ÿê ó ãí³çäå÷êó. Ñîëîìà ìîêðà, à â ä³òîê – äèçåíòåð³ÿ. ² çàáðà-ëè ¿õ ó êîëãîñïíó õàòó æèòè. Ñïî÷àòêó çàáðàëà ¿õ îäíà æ³íêà, ïîò³ì ³íøà.  ìåíå÷îëîâ³ê ãóëÿâ, ä³òåé íå áóëî, çàáðàëà ÿ òîä³ öèõ ä³òî÷îê äî ñåáå. Õëîï÷èê áîñèé,à ä³â÷èíêà ëàíòóõîì îáêèíåíà.  ìåíå êîðîâêà áóëà. ² ïî÷àëà ÿ ç òèìè ä³òî÷êà-ìè æèòè. ijâ÷èíêà â øêîëó õîäèëà, à ÿê âæå ä³âêîþ ñòàëà, òî â ³íøå ñåëî âòåêëà³ ïî ñâ³òó ïîøèëàñü. À õëîï÷èê ñëóõíÿíèé áóâ, ÿ éîãî â³ä ñìåðò³ ïîðÿòóâàëà,êîëè â³í ðàõ³òîì çàõâîð³â. ² ëàíêó êèíóëà, éîãî äî áàáîê âîäèëà. ÎäóæàâÂàñèëüêî. Òàê ó ìåíå ³ âèð³ñ.

1990 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÐÎÕÎÐÅÍÊÀ ²âàíà Ôåäîðîâè÷à,

1924 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Äîíåöüê)

Ãîëîä ïåðåæèâ ó ñ.Øåíäåð³âêà Êîðñóíü-Øåâ÷åíê³âñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.Ñåðåä äîêóìåíò³â ãîëîäîìîðíîãî ãåíîöèäó óêðà¿íö³â ó 1932–1933 ðîêàõ º

³ ñâ³ä÷åííÿ ÷îëîâ³êà ì ñåñòðè Ïðîõîðåíêà ²âàíà Ôåäîðîâè÷à, ÿêèé íàðîäèâñÿó 1924 ðîö³ â ñåë³ Øåíäåð³âêà Êîðñóíü-Øåâ÷åíê³âñüêîãî ðàéîíó Êè¿âñüêî¿ îá-ëàñò³. ³í áóâ ó÷àñíèêîì Âåëèêî¿ Â³ò÷èçíÿíî¿ â³éíè, çàê³í÷èâ Êè¿âñüêèé ³íñòèòóòõàð÷îâî¿ ïðîìèñëîâîñò³ ³ âñå æèòòÿ ïðîïðàöþâàâ ó Äîíáàñ³, äå âïðîäîâæ òðüîõäåñÿòê³â ðîê³â î÷îëþâàâ Äîíåöüêå îáëóïðàâë³ííÿ õë³áîïåêàðíî¿ ïðîìèñëîâîñò³.

418

ѲÄ×ÅÍÍß

Çà ñâî¿ çàñëóãè ïåðåä ³ò÷èçíîþ áóâ â³äçíà÷åíèé áàãàòüìà îðäåíàìè ³ ìåäàëÿ-ìè. ²âàí Ôåäîðîâè÷ çàëèøèâ ïî ñîá³ ñïîãàäè ïðî ãîëîäîìîð ó éîãî ð³äíîìó ñåë³.Ïðîïîíóºìî ÷èòà÷àì óðèâîê ç öèõ çàïèñ³â:

Ïðî íàøå ñåëî“Øåíäåð³âêà ñëàâèëàñÿ ñâî¿ìè ðîäþ÷èìè ãðóíòàìè, ìàëüîâíè÷îþ ïðèðî-

äîþ ³ ïðàöüîâèòèìè ëþäüìè. Íàçâà, ÿê ââàæàþòü ì³ñöåâ³ æèòåë³, ï³øëà â³ä í³ìö³â,ÿê³ ê³ëüêà ñòîë³òü òîìó ñëóæèëè ó ñóñ³äíüîãî ïîëüñüêîãî ìàãíàòà ³ îçíà÷àëà“ãàðíå ñåëî”. Íåäàëåêî â³ä íàñ ì³ñòå÷êî Ñòåáë³â – áàòüê³âùèíà ²âàíà Íå÷óÿ-Ëåâèöüêîãî, ïîðó÷ – ñëàâåòíèé Êîðñóíü, à òðîõè äàë³ ñâÿùåíí³ äëÿ óêðà¿íö³âÌîðèíö³ ³ Êèðèë³âêà, äå íàðîäèâñÿ ³ æèâ Òàðàñ Øåâ÷åíêî. Ó Øåíäåð³âö³ áóëàñåðåäíÿ øêîëà, ³ òóäè äî ïåðøîãî êëàñó ÿ ï³øîâ âîñåíè 1931 ðîêó. Êîëåêòèâ³çà-ö³ÿ ó íàñ ïðîõîäèëà ìëÿâî. Àëå 1932-ãî âñå çì³íèëîñÿ. Ïåðåäóñ³ì ëþäè ïåðå-ñòàëè ñï³âàòè. Òðèâîãà çàïàíóâàëà ñêð³çü. Çãîäîì ç’ÿâèëèñÿ ç âîçàìè ÿê³ñü ÷î-ëîâ³êè ³ ïî÷àëè çàáèðàòè ó ñåëÿí çåðíî, êàðòîïëþ, êâàñîëþ òà ³íøå çá³ææÿ. Òèõãîñïîäàð³â, ÿê³ íàìàãàëèñÿ ïðèõîâàòè çåðíî, çàáèðàëè â Êîðñóíü çàêðèòîþ ìà-øèíîþ, ³ âîíè äîäîìó á³ëüøå íå ïîâåðòàëèñü.

Óæå çà ê³ëüêà òèæí³â çåðíî, êàðòîïëÿ ³ ³íøå çá³ææÿ áóëè ïîâí³ñòþ âèâåçåí³ç ñåëà. Íå ëèøèëîñÿ í³÷îãî, íàâ³òü íà íàñ³ííÿ.

Êîð³â ó Øåíäåð³âö³ çãîäîì âèð³çàëè, áî ¿õ í³÷èì áóëî ãîäóâàòè. ̳é ä³ä Ãðèöü-êî ïîêèíóâ ðîáîòó â êîëãîñï³ ³ ïåðåéøîâ ó Ñòåáë³âñüêèé ðàäãîñï. Òàì âèäàâàëèãðîø³ çà êîæíèé â³äðîáëåíèé äåíü ³ äâ³÷³ ãîäóâàëè. Âðàíö³ äàâàëîñÿ ïîòðîõóð³äêî¿ ïøîíÿíî¿ þøêè, à óâå÷åð³ – ïî êóõëþ îäâ³éîê ç-ï³ä ìîëîêà. ijä Ãðèöüêî÷àñòî áðàâ ìåíå ç ñîáîþ ó ðàäãîñï. ²íêîëè ìè çàëèøàëèñÿ òàì íà í³÷. Ñïàëè íàñîëîì³ ó âåëèêîìó äîâãîìó ïðèì³ùåíí³ êîëèøíüî¿ ïîì³ùèöüêî¿ åêîíî쳿, äå â³êíàáóëè íåçàñêëåí³, ³ ëþäè ïîòåðïàëè â³ä õîëîäó.  ö³é âåëèê³é ôåðì³ ïåðåáóâàëîîäíî÷àñíî ïîíàä 300 îñ³á. Âñ³ ïðàãíóëè çàðîáèòè ÿêèõîñü 30–40 êîï³éîê, à ãîëîâíå –ïî¿ñòè ïøîíÿíî¿ þøêè ³ç çàë³çíî¿ ìèñêè ³ âèïèòè óâå÷åð³ êóõîëü îäâ³éîê.

ijä äàâ ìåí³ çàë³çíó áàíêó ³ ñêàçàâ, ùîá ÿ çáèðàâ ãîðîøèíè, ðîçñèïàí³ ïîïîëþ, – íå äëÿ ðàäãîñïó, à äëÿ ñåáå. ß òàê ïîò³ì ³ ðîáèâ, àëå ùî òàì ìîãëàíàçáèðàòè äèòèíà, ÿêà ùå é áîÿëàñÿ, ùî ¿¿ çààðåøòóþòü.

 åï³öåíòð³ ëèõàÓ 1932 ðîö³ æèòåë³ ñåëà ùå òðîõè òðèìàëèñÿ íà çàëèøêàõ ãîðîäèíè, ìåðç-

ëèõ áóðÿêàõ òîùî. Àëå äàë³ ñåëÿíè ïî÷àëè ïóõíóòè ç ãîëîäó ³ âìèðàòè. ¯õ ñïî-÷àòêó õîâàëè íà öâèíòàð³, à âçèìêó ³ íàâåñí³ 1933-ãî, êîëè òðóïè òðàïëÿëèñÿ ³ íàâóëèöÿõ, ìåðö³â çàêîïóâàëè òàì, äå ¿õ çíàõîäèëè. Ïðîñòî í³êîìó áóëî â³äâåçòèñòðàäíèê³â äî îñòàííüî¿ äîì³âêè. Áàãàòî îäíîñåëüö³â, ïîêèíóâøè õàòè, ïîäàëè-ñÿ ó Äîíáàñ. Îäíà çà îäíîþ ïîïîâçëè æàõëèâ³ ÷óòêè: æèòåë³ Ï³äë³ññÿ òà ×åðíå-÷îãî âàðèëè â êàçàíàõ ³ ç’¿äàëè ä³òåé... Íà âóëèö³ áóëî ñòðàøíî – ñêð³çü ëåæàëèíåïðèáðàí³ òðóïè. Ôåäü Ñòîãí³é, ó ÿêîãî áóëà êîíÿ÷èíà, ñê³ëüêè ì³ã, çâîçèâ ò³ëàëþäåé, ùîá ïîò³ì ïðèòðóñèòè ¿õ çåìëåþ. Àëå ìåðö³â áóëî äóæå áàãàòî. Òîæ

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

419

ó ðîçïà÷³ â³í çàð³çàâ òó êîíÿêó, ç’¿â ¿¿, à äàë³ ³ ñàì ïîìåð â³ä ãîëîäó. Íà íàø³éâóëèö³ ç 30 äâîð³â “æèâèìè” çàëèøèëèñÿ 12. Õî÷à ³ â íèõ ïîâìèðàëî ïî 2–3 îñîáè.

Íà âóëèö³ á³ëÿ ñòàâêà Ïðîê³ï Æàðêî çâàðèâ ó êàçàí³ ñâîþ äî÷êó, ç’¿â òóëóá,ïî÷àâ ¿ñòè í³æêè ³ ðó÷êè. Ñóñ³äè ñï³éìàëè éîãî “íà ãàðÿ÷îìó” ³ çàêîëîëè âèëàìè,à ãîëîâó ä³â÷èíêè ç äîâãèìè ÷îðíèìè êîñàìè ïîõîâàëè â ÿì³ á³ëÿ õàòè. Íàâåñí³,êîëè ç’ÿâèëàñÿ ëîáîäà, à òàêîæ ñòàëà êâ³òíóëè àêàö³ÿ, ëþäè çàõîäèëèñÿ ñóøèòè³ ì’ÿòè ¿¿ öâ³ò, ïåêòè ç íüîãî êîðæèêè, âàðèòè þøêó ç ëîáîäîþ. ß ç ìàò³ð’þ õîäèâíà áóðÿêîâå ïîëå, ïîëîâ ðÿäêè ³ çáèðàâ øê³äíèê³â – äîâãîíîñèê³â. Çà öå íàìäàâàëè ð³äêó þøêó ç çàò³ðêîþ àáî ïøîíîì. Íàì íàëèâàëè äâ³ ìèñî÷êè, à äîáàâêèíå áóëî. ϳñëÿ òàêî¿ ¿æ³ ¿ñòè êîðò³ëî ùå äóæ÷å.

Íàâêîëî áóðÿêîâî¿ ïëàíòàö³¿ áóëî âèðèòî ð³â÷àêè, â ÿê³ ïàäàëè äîâãîíîñèêè,à íàä ð³â÷àêàìè ñòîÿëè äåðåâ’ÿí³ êîðèòà ç ìåëÿñîþ, òîáòî â³äõîäîì öóêðîâè-ðîáíèöòâà. Âîíà áóëà îòðóºíà äëÿ òîãî, ùîá íèùèòè äîâãîíîñèê³â. Áàãàòî ëþ-äåé çíàëè, ùî öþ ìàñëÿíèñòó ñîëîäêó ð³äèíó ñïîæèâàòè íå ìîæíà, àëå ïîïðèâñå âîíè ¿¿ ¿ëè ³ òóò æå ïîìèðàëè. Òðóïè çàêîïóâàëè òàì, äå çàñòèãëà ñìåðòü. Íàñíà ñâ³ò³ òðèìàëà êîðîâà. Ìè ¿¿ ïîñò³éíî îõîðîíÿëè ³ çàìèêàëè íà íàä³éíèé çàìîê.² âñå æ òàêè Ïðîê³ï Ñòîãí³é, ÿêèé â÷èâñÿ ó ìîãî áàòüêà øåâñüêîãî ðåìåñëà ³ áóâíàøèì ñóñ³äîì, ï³ä³áðàâøè êëþ÷à, çàë³ç äî íàøî¿ êîðîâè ³, ïðèñìîêòàâøèñü äî ¿¿ä³éîê, âèññàâ âñå ìîëîêî. Ìàòè âðàíö³ ëåäâå â³ä³ðâàëà éîãî â³ä âèìåí³. Áàòüêîâèòÿãíóâ éîãî ç ïîâ³òêè íàäâ³ð, ³ â³í ÷åðåç ï³âãîäèíè ïîìåð, áî áóâ ïóõëèé ³ ïåðå-áðàâ ìîëîêà. Íà ðÿäíèí³ áàòüêî ç áðàòîì â³äíåñëè éîãî íà ê³íåöü ãîðîäó ³ òàìçàêîïàëè ï³ä äåðåâîì. Íàéñòðàøí³øèé ãîëîä áóâ íàâåñí³ 1933 ðîêó.

ß áóâ î÷åâèäöåì ñìåðò³ áàãàòüîõ ðîäèí, äî ÿêèõ ìåíå ïîñèëàëà ìàìà, ùîáÿ â³äí³ñ ðîäè÷àì ÷è ñóñ³äàì ãîðùèê æèòòºäàéíîãî ìîëîêà. Ìàìà áóëà äóæåäîáðîþ, àëå â³ä ãîëîäó âñ³õ óðÿòóâàòè íå ìîãëà.

ß äóæå äîáðå ïàì’ÿòàþ çáîæåâîë³ëîãî â³ä ãîëîäó Ìàêàðà ϳñíÿêà. ³í,ãåòü ñïóõëèé, çóïèíÿâñÿ á³ëÿ êîæíîãî òðóïà íà øèðîê³é âóëèö³ ñåëà ³ ãóêàâ:

– Âñòàâàé, ³äè âå÷åðÿòè!Çãîäîì ³ â³í ïîìåð ïðîñòî íà ´àíêó êðàìíèö³.– Âàíþ, – ÿêîñü ñêàçàëà ìàòè, – ñõîäè ïðîâ³äàé Ãðèøó, áî ùîñü äîâãî íå

çàõîäèòü òâ³é òîâàðèø.ß ï³øîâ äî äðóãà, à éîãî ìàòè ñêàçàëà, ùî â³í ñïèòü ï³ä ï³÷÷þ ³ âæå ï’ÿòèé

äåíü íå âñòàº. ß çàõîäèâñÿ éîãî áóäèòè, àëå â³í óæå áóâ ìåðòâèé...

Ñêîðáîòí³ âèñíîâêèÍåçâàæàþ÷è íà òå, ùî ïðèéøëî ë³òî 1933 ðîêó ³ ç’ÿâèëàñÿ ñÿêà-òàêà ïîæèâ-

íà çåëåíü, ãîëîä ïðîäîâæóâàâ êîñèòè ëþäåé. Âìèðàëè âäîìà, íà âóëèö³, â ïîë³. Ñòåáë³âñüêîìó ðàäãîñï³ ñïàëàõíóëà åï³äåì³ÿ. Âñ³, õòî ì³ã, ò³êàëè çâ³äòè. Ìåðö³âòàì íàë³÷óâàëè äåñÿòêàìè.  ðàäÿíñüê³é ³ñòî𳿠³ ïðåñ³ ïðî ãîëîäîìîð 1932–1933ðîê³â í³÷îãî íå ðîçïîâ³äàëîñü. Ëèøå â íåçàëåæí³é Óêðà¿í³ â ãàçåòàõ ³ ë³òåðàòóð-íèõ òâîðàõ ïî÷àëè ç’ÿâëÿòèñÿ ïðàâäèâ³ ïóáë³êàö³¿ ïðî óêðà¿íñüêèé ãîëîäîìîð,

420

ѲÄ×ÅÍÍß

â³ä ÿêîãî çàãèíóëè, çà ð³çíèìè äàíèìè â³ä 7,5 äî 10 ì³ëüéîí³â íàøèõ ñï³ââ³ò÷èç-íèê³â.  íàøîìó ñåë³ çàãèíóëî á³ëüøå ïîëîâèíè éîãî æèòåë³â. Òàê áóëî ñêð³çü.Îñòàíí³ì ÷àñîì äåÿê³ ïåðåâåðòí³ ³ á³ëüøîâèöüê³ çàïðîäàíö³ íàõàáíî ñòâåðäæó-þòü, ùî í³ÿêîãî ãîëîäîìîðó íå áóëî, ³ ùî éîãî âèäóìàëè óêðà¿íñüê³ íàö³îíàë³ñòè.ßê æå ìîæíà òàê òîïòàòè ïðàâäó? ß ñàì áóâ ñâ³äêîì òèõ æàõëèâèõ ïîä³é ³ õî÷óùîá ïðî íèõ çíàëè ³ ïàì’ÿòàëè ìî¿ íàùàäêè”.

...Îñü òàê³ ñâ³ä÷åííÿ çàëèøèâ ì³é ðîäè÷, ²âàí Ôåäîðîâè÷ Ïðîõîðåíêî. Öàð-ñòâî éîìó íåáåñíå.

˳ñîâåíêî Ìèêîëà. Ñâ³äîê çâèíóâà÷åííÿ. –“Óðÿäîâèé êóð’ºð”. – 2007. – ¹222. – 23 ëèñòîïàäà.

ÏÐÎÖÜ ß.ÇÀÁÓÒÒÞ ÍŠϲÄËßÃÀª:

ÃÅÍÎÖÈÄ ×È “ÏÎÐÓØÅÍÍß ÏÐÀ ËÞÄÈÍÈ”?“Ìû ïîøëè ñîçíàòåëüíî íà ãîëîä,

èáî íàì íóæåí áûë õëåá”.Ê. Âîðîøèëîâ.

Ìàéæå 30 äåëåãàò³â êðà¿í – ÷ëåí³â ÎÎÍ ï³äïèñàëè ñï³ëüíó çàÿâó äî 70-¿ð³÷íèö³ ãîëîäîìîðó â Óêðà¿í³ 1932–1933 ðîê³â. Íåçàáàðîì âîíà áóäå îïóáë³êîâà-íà ÿê îô³ö³éíèé äîêóìåíò 58-¿ ñåñ³¿ Ãåíåðàëüíî¿ àñàìáëå¿ ÎÎÍ. Ó í³é âïåðøå â³ñòî𳿠ãîëîäîìîð â Óêðà¿í³ âèçíàºòüñÿ òðàãå䳺þ, ñïðè÷èíåíîþ ä³ÿìè òîòàë³-òàðíîãî ðåæèìó. Àëå â áàãàòüîõ âèêëèêຠçàíåïîêîºííÿ òå, ùî ñëîâî “ãåíîöèä”÷îìóñü ï³äì³íåíî ëîÿëüíèì âèçíà÷åííÿì “ïîðóøåííÿ ïðàâ ëþäèíè”. Òîìó, íàìîþ äóìêó, ö³ëêîì âèïðàâäàíî Ñâ³òîâèé êîíãðåñ óêðà¿íö³â çâåðíóâñÿ äî ñï³ëüíîòè³ç çàêëèêîì íå âäàâàòèñÿ äî åâôåì³çì³â ó õàðàêòåðèñòèö³ íàéñòðàøí³øîãîçëî÷èíó ïðîòè Óêðà¿íè òà ¿¿ íàðîäó ³ íàçâàòè ðå÷³ ñâî¿ìè ³ìåíàìè.

Âèêîíóþ÷è Ïðåçèäåíòñüêèé óêàç ùîäî âøàíóâàííÿ ïàì’ÿò³ æåðòâ ãîëîäîìî-ðó, îðãàíè ì³ñöåâîãî ñàìîâðÿäóâàííÿ âêëþ÷èëèñÿ â çá³ð äîêóìåíò³â òà ñâ³ä÷åíüïðî öåé æàõëèâèé çëî÷èí á³ëüøîâèçìó. Âñòàíîâëåíî òèñÿ÷³ æåðòâ ³ â Øèøàöü-êîìó ðàéîí³. Ç âîë³ ð³çíèõ ïîñòèøåâèõ, êîñ³îð³â, êàãàíîâè÷³â, áåçïîñåðåäíüîâ íàøîìó ðàéîí³ – ãëóñê³íèõ, ëåéòåð³â, òðîöüêèõ – áåçâèííèìè æåðòâàìè íà Øè-øà÷÷èí³ ñÿãàëî ùîíàéìåíøå 5000–6000 îñ³á. Íà ÷îìó áàçóºòüñÿ öå ïðèïóùåí-íÿ? Çà ïåðåïèñîì 1926 ðîêó â ðàéîí³ ïðîæèâàëè 47000 ÷îëîâ³ê. Çà äàíèìè íà1940 ð³ê ó ðàéîí³ âæå çàëèøèëîñÿ ëèøå 39000 íàñåëåííÿ. гçíèöÿ – 8000. ßêùîâçÿòè äî óâàãè ïðèðîäíèé ïðèð³ñò íàñåëåííÿ, äåÿê³ çì³íè â òåðèòîð³àëüí³é êîíô³-ãóðàö³¿ ðàéîíó, òî ïîòð³áíî çðîáèòè ïîõèáêó íà äåê³ëüêà òèñÿ÷. Ó ðåçóëüòàò³é ìàòèìåìî ò³ öèôðè, ùî íàðîäèëèñÿ âèùå. ̄ õ ³ñòèíí³ñòü ï³äòâåðäæóþòü ³ ïîïå-ðåäí³ äàí³ ðåçóëüòàò³â îïèòóâàííÿ â ñåëàõ ðàéîíó. Âæå âñòàíîâëåíî ìàéæå 3000

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

421

æåðòâ ãîëîäîìîðó. À ñê³ëüêè çàëèøèëîñÿ ëåæàòè â íàøâèäêóðó÷ âèêîïàíèõìîãèëàõ ó ñàäêàõ òà â ïîãðåáàõ áåç³ìåííèìè? Íå çë³÷èòè... Áî âìèðàëè ëþäè çãîëîäó, ÿê ìóõè. Ïîîäèíö³ ³ ñ³ì’ÿìè, ìàéæå ö³ëèìè ñåëàìè. Öå êðàñíîìîâíîï³äòâåðäæóþòü ôàêòè.

Áóëî êîëèñü íà òåðèòî𳿠íàøîãî ðàéîíó ñåëî Öàïè. Õòî éîãî ïàì’ÿòàº? Âîíîìàéæå ïîâí³ñòþ âèìåðëî ï³ä ãîëîä, à ïîò³ì ³ çîâñ³ì ùåçëî ç êàðòè ðàéîíó.

Äî òèõ ñ³ë, ùî íàéá³ëüøå çà÷åïèëà êîñà ñìåðò³, íàëåæàòü íàñåëåí³ ïóíêòè,ðîçòàøîâàí³ íà òåðèòî𳿠Æîðæ³âñüêî¿ ñ³ëüñüêî¿ ðàäè. ̳ñöåâ³ äîñë³äíèêè-åíòó-ç³àñòè âñòàíîâèëè, ùî òàì â³ä ãîëîäó ïîìåðëî ëåäü íå 500 îñ³á. Íàéá³ëüøå ïî-òåðï³ëî ñåëî Ïàâë³âêà – 264 æåðòâè ïðàâëÿ÷îãî ñòàë³íñüêî-á³ëüøîâèöüêîãîðåæèìó. Òàì âèìèðàëè ñ³ì’ÿìè ïî 5–8 äóø. Öå ðîäèíè Êîðîáîê, Êàí³ñòðàò³â,Êóðî÷îê, Ãîëóáèöüêèõ, Ðîñòîâñüêèõ. Ó Êîëîäÿæíîìó ãîëîäíîþ ñìåðòþ âèìåðâåñü ð³ä Ðÿáê³â – ÷îòèðè ñ³ì’¿, 18 äóø. Íå çàëèøèëîñü ñë³äó â³ä ðîäèíè ²âàíàËóöÿ – â³ñ³ì äóø, Ïåòðà Ðåçèíêè – ï’ÿòü ÷è ø³ñòü ÷ëåí³â ñ³ì’¿. Îñü òàêèìè áóëè“æíèâà ñêîðáîòè”.

Ëþòóâàâ ãîëîä ³ íà òåðèòî𳿠Âîñêîá³éíèöüêî¿ ñ³ëüñüêî¿ ðàäè. Áëàãîäàòíèéêðàé, äå ÷è íå íàéìàñí³ø³ íà öåíòðàëüí³é Óêðà¿í³ ÷îðíîçåìè, à òóò ëþäåé êîñèëàæàõëèâà ìîðîâèöÿ. Íà ñüîãîäí³ âäàëîñÿ âñòàíîâèòè òàêó çàãàëüíó ê³ëüê³ñòüæåðòâ: 615 îñ³á! 116 ³ìåí çàïèñàëà ç äîïîìîãîþ ó÷í³â ì³ñöåâî¿ øêîëè ç óñò î÷å-âèäö³â ïîä³é õóäîæí³é êåð³âíèê ñ³ëüñüêîãî áóäèíêó êóëüòóðè Ê. Øàáàëà. Ó öèõñïèñêàõ çíà÷àòüñÿ Îìåëÿí Ëàâð³íåíêî ç äðóæèíîþ ³ ø³ñòüìà ä³òêàìè, ÔåäîòÄìèòðåíêî ç äðóæèíîþ Óëÿíîþ ³ ï’ÿòüìà ä³òêàìè, Ìèõàéëî Áàáàê ç äðóæèíîþ³ ÷îòèðìà ä³òêàìè. Ãîëîä ñêîñèâ ³ ñ³ì’þ Êîñòÿ Ïîãîð³ëîãî (âñüîãî â³ñ³ì îñ³á).Íàâåäåíî æàõëèâ³ âèïàäêè êàí³áàë³çìó. Ìàðôà Âåðòåëåöüêà çáîæåâîë³ëà ç ãî-ëîäó ³ çàð³çàëà áðàòà òà ñóñ³äñüêó äèòèíó. Ëþäè ¿¿ âáèëè. Ó ñåë³ Ðîìàíêè îäíàæ³íêà òåæ çáîæåâîë³ëà ç ãîëîäó ³ ç’¿ëà äâîõ ñâî¿õ ä³òåé.

Ãîëîäíîþ ñìåðòþ âìèðàëè ëþäè ³ â ñóñ³äí³õ ñåëàõ. Ó Õàðåíêàõ ïðîïàâö³ëèé ñåëÿíñüêèé ð³ä Âàñèëÿ Ìàíà÷èíñüêîãî – 11 äóø. Òàêà æ ñàìà äîëÿ ñï³òêà-ëà â öüîìó ñåë³ é ðîäèíó Àíäð³ÿ Òîâñòîë³òà – ç ãîëîäó ïîìåðëî âîñüìåðî îñ³á.Ó Ïîðñêàë³âö³ âèìåðëè ç ãîëîäó ðîäèíè Ìèêîëè Þð÷åíêà òà Òðîõèìà Òàðàäàÿ –äåñÿòü òà â³ñ³ì îñ³á.

Ó Òèùåíêàõ ïîêîÿòüñÿ ÷åòâåðî áðàò³â ³ ñåñòåð Õàðèòèíè Ñàìàð. Äåñüó ïîãðåáàõ óïîêîºí³ Ìàðôà Êîðåöüêà ³ ¿¿ øåñò³ðêî ä³òîê, Äåíèñ ³ Îäàðêà Âëàñåí-êè... Íå çë³÷èòè âñ³õ æåðòâ ò³º¿ ñàòàíèíñüêî¿ ñèñòåìè, ùî çàêëèêàëà íà íàø³áëàãîñëîâåíí³ çåìë³ ãîëîä ³ ñìåðòü.

ßê âèäíî ç ïðîâåäåíèõ ó ðàéîí³ îïèòóâàíü, æåðòâàìè ãîëîäó íàé÷àñò³øåñòàâàëè ä³òè. ¯õ ë³ê – íà òèñÿ÷³.

Ñê³ëüêîõ õë³áîðîá³â íå äîðàõóâàëàñÿ øèøàöüêà çåìëÿ, ñê³ëüêè âèäàòíèõ â÷å-íèõ, ìèòö³â íå çàÿâèëè ïðî ñåáå, áî íàâ³êè çàëèøèëèñÿ ëåæàòè äåñü ïîï³äòèííþ÷è â ïîãðåáàõ äëÿ áóðÿê³â òà êàðòîïë³? ͳõòî é í³êîëè âæå íå äàñòü â³äïîâ³ä³.

422

ѲÄ×ÅÍÍß

Ó ïåðåâàæí³é á³ëüøîñò³ ñ³ëüñüêèõ ðàä â³äïîâ³äàëüíî ïîñòàâèëèñÿ äî çáîðóñâ³ä÷åíü ïðî ïî䳿 30-õ òà âñòàíîâëåííÿ ³ìåí æåðòâ ãîëîäîìîðó.

512 îñ³á, ÿê³ çàãèíóëè ãîëîäíîþ ñìåðòþ ó 1932–1933 ðîêàõ, âèÿâëåíî íàòåðèòî𳿠ßðåñüê³âñüêî¿ ñ³ëüñüêî¿ ðàäè. ϳäòâåðäèëèñÿ âèñíîâêè îäíîãî ç ïåð-øèõ çàðóá³æíèõ äîñë³äíèê³â ãîëîäîìîðó â Óêðà¿í³ Ðîáåðòà Êîíêâåñòà, ùî ßðåñüêèíàëåæàòü äî òèõ ñ³ë-ñòðàæäàëüö³â, ùî íàéá³ëüøå ïîòåðï³ëè â³ä ëþäî¿äñüêî¿ ñòà-ë³íñüêî¿ ñèñòåìè. Ãîðå öüîãî ñåëà äóæå áëèçüêî äî ñåðöÿ ñïðèéìàâ ãåí³àëüíèéê³íîðåæèñåð ñó÷àñíîñò³ Îëåêñàíäð Äîâæåíêî.

Ïîâåðõîâî, íà ì³é ïîãëÿä, ïðîâåäåíî îïèòóâàííÿ Øèøàöüêîþ ñåëèùíîþðàäîþ. ͳêîëè íå ïîâ³ðþ, ùî æåðòâàìè ãîëîäîìîðó â Øèøàêàõ òà äîâêîëèøí³õñåëàõ ñòàëî ò³ëüêè 23 îñîáè.  êóöåíüêîìó ñïèñêó íå çíà÷èòüñÿ ÷èìàëî òèõæåðòâ, ³ìåíà ÿêèõ çíàþ îñîáèñòî. ² õòî ïîâ³ðèòü, ùî â Õâîùîâîìó ãîëîä çà÷å-ïèâ ò³ëüêè îäíó ðîäèíó, ùî í³õòî íå ïîìåð ãîëîäíîþ ñìåðòþ â ò³ ðîêè â ×åð-íèø³âö³ òà Ãðèãîð³âùèí³?

Òàê ñàìî âèêëèêຠíåäîâ³ðó é îïèòóâàííÿ, ïðîâåäåíå Âåëèêîïåðåâ³çüêîþñ³ëüñüêîþ ðàäîþ. Íåâæå â Ñàìàðÿõ, Ïåëàãå¿âö³, Âåëèêîìó Ïåðåâîç³ áóëî ò³ëüêè24 æåðòâè ãîëîäîìîðó? Íå â³ðèòüñÿ... Òèì á³ëüøå, êîëè äîâ³äóºøñÿ ç ³íôîð-ìàö³¿, ùî â ñàìîìó Âåëèêîìó Ïåðåâîç³ ïîìåðëî ç ãîëîäó ëèøå ï’ÿòåðî îñ³á.Ïåðåêîíàíèé, ùî öå äóæå äàëåêå â³ä ³ñòèíè ³ ìîæó ëåãêî äîêàçàòè ïðîòèëåæíåêîæíîìó ç òèõ, õòî áðàâ ó÷àñòü ó òîìó “îïèòóâàíí³”.

Ùå íå ï³çíî ³, ìåí³ çäàºòüñÿ, í³êîëè íå áóäå ï³çíî âèïðàâèòè ö³ ÿâí³ íåäîðîá-êè îðãàí³â ì³ñöåâîãî ñàìîâðÿäóâàííÿ. Ïîòð³áíî çðîáèòè âñå ìîæëèâå, ùîá âñòà-íîâèòè á³ëüø-ìåíø ðåàëüíó ê³ëüê³ñòü çàãèáëèõ â³ä ãîëîäîìîðó, ìàòè îá’ºêòèâ-íó, à íå ñïîòâîðåíó êàðòèíó çëî÷èíó ïðîòè íàøîãî íàðîäó. Ïîâåðõîâ³ áþðîêðà-òè÷í³ çâ³òè í³êîìó íå ïîòð³áí³.

Âèùå çãàäóâàëîñÿ ïðî äèòÿ÷ó ñìåðòí³ñòü ï³ä ÷àñ ãîëîäîìîðó. À ñê³ëüêèñèð³òîê òà áåçïðèòóëüíèõ ïîðîäèâ á³ëüøîâèöüêèé ðåæèì! Ïîò³ì ïàðò³ÿ, íàìàãà-þ÷èñü îá³ëèòè ñåáå, ãîëîñíî çàÿâëÿëà, ÿê òóðáîòëèâî âîíà ï³êëóºòüñÿ ïðî ï³äðî-ñòàþ÷å ïîêîë³ííÿ. Áàãàòî ãàëàñëèâèõ ðàïîðò³â ïðî öå áóëî ³ â íàøîìó ðàéîí³.Ùî òî áóëî çà “ï³êëóâàííÿ”, âè ìîæåòå ñàì³ ïåðåñâ³ä÷èòèñÿ. Îñü ëèøå äåê³ëüêàöèòàò ç íàøî¿ ðàéîííî¿ ãàçåòè çà 1935 ð³ê.

Ïî÷íåìî ç ïåðøî¿ çàì³òêè, ùî îçàãëàâëåíà “Áåçäóøíå ñòàâëåííÿ äî ä³òåé”.Äàë³ ÷èòàºìî: “Ïðè ßðåñüê³âñüêîìó êîëãîñï³ ³ìåí³ Øåâ÷åíêà º ïàòðîíîâàí³ ä³òè,12 îñ³á. Óïðàâà êîëãîñïó öèõ ä³òåé ðîçïðèä³ëèëà ïî êîëãîñïíèêàõ, çàêëþ÷èâøèäîãîâîðè ç êîëãîñïíèêàìè. Óìîâè öèõ ä³òåé íàéã³ðø³, áî êåð³âíèêè êîëãîñïó ò³ëüêèçàêëþ÷èëè äîãîâîðè íà ïàïåð³, à äîïîìîãè ä³òÿì íåìàº. Ãîëîâà êîëãîñïó Çàäî-ðîæíèé íå çàáåçïå÷èâ õàð÷óâàííÿì ä³òåé. ² ä³òè, òàê³ ÿê Øåï³òüêî Î., æèâå âêàíöåëÿ𳿠íà ñòîëàõ. Öå áà÷èòü ñàì Çàäîðîæíèé ³ í³÷îãî íå ìîæå çðîáèòè. ijòèâñ³ áîñ³, õîäÿòü ðîçä³ò³, ñàì³ ãîòîâëÿòü ñîá³ ¿ñòè, à äî øêîëè íå õîäÿòü”.

Ó íîìåð³ çà 19 æîâòíÿ òîãî æ ðîêó ìîæíà ïðî÷èòàòè òàêå: “ êîëãîñï³ ³ìåí³Êîì³íòåðíó çîâñ³ì íå òóðáóþòüñÿ çà ïàòðîíîâàíèõ ä³òåé. Íåìà òåïëîãî îäÿãó,

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

423

âçóòòÿ, õàð÷óâàííÿ íåÿê³ñíå, áóâàþòü âèïàäêè, êîëè ä³òè çîâñ³ì íå ãîòîâëÿòü¿æ³, âèõîâàòåëüêè òåæ íåìàº, ä³òè áåç äîãëÿäó...”.

À ïîðó÷ íà ò³é æå ñòîð³íö³ ùå îäíà ïîä³áíà ³íôîðìàö³ÿ òàêîãî çì³ñòó: “ѳìîñ³á ïàòðîíîâàíèõ ä³òåé êîëãîñïó ³ìåí³ Òåëüìàíà õîäÿòü äî øêîëè áåç ï³äðó÷-íèê³â, íå ìàþòü í³ÿêîãî øê³ëüíîãî ïðèëàääÿ”.

ßê áà÷èìî, ãîëîä íå çàâåðøèâñÿ 1933 ðîêîì. ³í çáèðàâ ñâî¿ æåðòâèé ï³çí³øå. Îòà ïàòðîíîâàíà ä³òëàøíÿ – òî âñå íåùàñí³ ñèð³òêè, ÿê³ äèâîì óö³ë³ëè³ ÿê³ ïîò³ì ìàëè ùèðî äÿêóâàòè ð³äí³é êîìóí³ñòè÷í³é ïàðò³¿ çà ¿õíº ùàñëèâå äè-òèíñòâî, ïðîâåäåíå âïðîãîëîäü, áîñîí³æ ³ áåç êàðòóçà íà ãîëîâ³. Îñü òàêà âîíàã³ðêà ïðàâäà.

Ïðè öüîìó ïðîøó ÷èòà÷³â âðàõóâàòè, ùî òî âæå áóâ 1935-é. À ùî òâîðèëîñÿ âíàøèõ çðàäÿí³çîâàíî-ñêîëåêòèâ³çîâàíèõ ñåëàõ ó 1933–1934 ðîêàõ! Òî áóëî ùîñüñòðàøí³øå çà ïåêëî. Ñàìå òàêó îö³íêó ÷óâ â³ä áàãàòüîõ ëþäåé, ÿêèì ó ãîëîäïîùàñòèëî âèæèòè. ² íå ìàþ íàéìåíøèõ ï³äñòàâ íå â³ðèòè â îá’ºêòèâí³ñòü ñêà-çàíîãî íèìè.

À ÿê ïðàâäèâî, íà äîêóìåíòàëüí³é îñíîâ³ â³äòâîðåíî ïî䳿 ñòðàøíîãî ëèõîë³ò-òÿ â áàãàòüîõ ñåëàõ íàøîãî ðàéîíó â êíèç³ Ñîô³¿ Äåíèñåíêî “Ò³í³ íåçàáóòèõ ïðåäê³â”,ùî â 2002 ðîö³ âèäàíà ðåäàêö³éíî-âèäàâíè÷èì öåíòðîì “Ïñüîë”! Ïðîòå öÿ êíèãà,ùî âèñîêî îö³íåíà ãðîìàäñüê³ñòþ òà ïîë³òè÷íèìè ä³ÿ÷àìè íàéâèùîãî ðàíãó, ìàé-æå íåäîñòóïíà äëÿ ÷èòàöüêîãî çàãàëó ÷åðåç ì³çåðíèé òèðàæ (âñüîãî 700 ïðè-ì³ðíèê³â). ×è âèêîíຠâîíà ñâîþ ì³ñ³þ? ×è äîíåñå ïðàâäó äî ì³ëüéîí³â? Î÷åâèä-íî, ùî í³, áî ¿¿ íåìຠíàâ³òü ó á³áë³îòåêàõ ðàéîíó. Ïðî ïîøèðåííÿ ïîä³áíèõ âèäàíüìàëà á ïîäáàòè äåðæàâà. Àëå âîíà, íàâïàêè, ïðîäîâæóº äóøèòè óêðà¿íñüêå êíèãî-äðóêóâàííÿ.

À äî ÿêîãî ºçó¿òñòâà âäàâàëàñÿ òîä³øíÿ âëàäà, ðîçêîëþþ÷è ëþäí³ñòü íàòàáîðè ³ çàîõî÷óþ÷è äîíîñè. Öå êðàñíîìîâíî ³ëþñòðóþòü ñëîâà îäíîãî ç òîä³øí³õçâåðõíèê³â ×óáàðÿ: “Ðàäà Íàðîäíèõ Êîì³ñàð³â Óêðà¿íñüêî¿ Ñîö³àë³ñòè÷íî¿ Ðà-äÿíñüêî¿ Ðåñïóáë³êè ïîñòàíîâèëà âèçíàòè çà ìîæëèâå: òèì, õòî âêàæå íà çàõî-âàíèé õë³á ó ÿìàõ, âèäàâàòè ÷àñòèíó öüîãî õë³áà â ðîçì³ð³ 15 â³äñîòê³â”. ² ï³äãëÿ-äàëè, ³ âèêàçóâàëè... À îäåðæóâàëè ò³ â³äñîòêè íàé÷àñò³øíå â³ðí³ ñëóãè ïàðò³¿ –êîìñîìîëÿòà òà ïðîäçàãîí³âñüê³ äóøîãîáè.

Ó 1933 ðîö³, íà ÿêèé âèïàâ ï³ê ñìåðòíîñò³, ñ³ëüðàäàì áóëî äàíå ðîçïîðÿä-æåííÿ ïðè ðåºñòðàö³¿ ñìåðò³ íå âêàçóâàòè ¿¿ ïðè÷èí. À ðîêîì ï³çí³øå íàä³éøëîíîâå ðîçïîðÿäæåííÿ: âñ³ êíèãè ÇÀÃÑ ïðî ðåºñòðàö³¿ ñìåðòåé çà 1932–1933 ðîêèâèñëàòè â ñïåö÷àñòèíè. Òàì âîíè, ³ìîâ³ðíî, ³ áóëè çíèùåí³, ùîá í³õòî é í³êîëè íåçì³ã äîâ³äàòèñÿ ïðî ñïðàâæíþ ê³ëüê³ñòü æåðòâ ãîëîäîìîðó.  ð³çíèõ äæåðåëàõìîæíà çíàéòè íàéð³çíîìàí³òí³ø³ äàí³. Íàâåäó ò³ëüêè îäí³ ç íèõ. Çà îö³íêàìèòîâàðèñòâà “Ìåìîð³àë ³ì.Â.Ñòóñà” â Óêðà¿í³ â³ä òðüîõ ãîëîäîìîð³â çàãèíóëî12–14 ì³ëüéîí³â ëþäåé.

Öå áóëî ñïðàâæíº ëèõî äëÿ íàøîãî íàðîäó. Âîíî ùå é äîñ³ ïîçíà÷àºòüñÿ íàéîãî ñîö³îïñèõîëî㳿 òà ìåíòàë³òåò³. Ëåñü Òàíþê, â³äîìèé ïîë³òèê òà êóëüòóðîëîã,

424

ѲÄ×ÅÍÍß

ñòâåðäæóº, ùî â 26 ðàéîíàõ Óêðà¿íè âçàãàë³ íåìຠëþäåé, íàðîäæåíèõ ó 1933ðîö³. À ìè äèâóºìîñÿ, ÷îìó âèìèðàþòü óêðà¿íñüê³ ñåëà...

Íå ìîæó íå çãàäàòè â ö³é ñòàòò³ ïðî Áîãäàíà Ñêðîáóòà, ÿêèé ñüîãîäí³ âõî-äèòü äî ñêëàäó ÷³ëüíî¿ ãðóïè óêðà¿íñüêèõ äîñë³äíèê³â ãîëîäîìîðó. Òîãî ñàìîãî,êîòðîãî âèäâîðèëè ç Êîâàë³âêè çàòÿò³ ì³ñöåâ³ îðòîäîêñè òà ïðåäñòàâíèêè ÿâíîíå óêðà¿íñüêî¿ âëàäè çà òå, ùî íà ïî÷àòêó 90-õ ðîê³â ìèíóëîãî ñòîë³òòÿ â³íïî÷àâ çáèðàòè ñïèñêè æåðòâ ãîëîäîìîðó ³ âèìàãàòè óâ³÷íåííÿ ¿õíüî¿ ïàì’ÿò³.Ò³, õòî ÷èíèâ ðîçïðàâó íàä ö³ºþ ëþäèíîþ (äî ðå÷³, ë³êâ³äàòîðîì àâà𳿠íà ×îðíî-áèëüñüê³é ÀÅÑ) çà ïîë³òè÷í³ ïîãëÿäè, ùå é ñüîãîäí³, î÷åâèäíî, çàëèøàþòüñÿïðè ñâî¿é âëàäí³é äóìö³, ùî í³ÿêîãî ãîëîäó íà íàøèõ çåìëÿõ íå áóëî. Öå ïðàâî¿õíüî¿ ñîâ³ñò³. Àëå á³äà, ùî âîíè é äàë³ ïðîäîâæóþòü ôîðìóâàòè ãðîìàäñüêóäóìêó.

Çàëèøàºòüñÿ ò³ëüêè íàãàäàòè äëÿ äåêîãî ³ç çàõèñíèê³â âèêðèâëåíî¿ ñóñï³ëü-íî¿ ìîðàë³ îñü ùî. Êîëè ìàòè, äîâåäåíà ãîëîäîì äî áîæåâ³ëëÿ, âáèâຠ³ ïî¿äàºñâîþ êðîâèíêó, à ê³ñòî÷êè õîðîíèòü, íàñèïຠãîðáèê çåìë³, à ïîò³ì, ãîëîñíî òó-æà÷è, êàºòüñÿ ïåðåä Áîãîì, âèìîëþþ÷è ïðîùåííÿ çà ñâ³é çëî÷èí, ¿¿ ìîæíà çðî-çóì³òè ³ íàâ³òü ïðîñòèòè. Àëå í³êîëè, çà æîäíèõ îáñòàâèí íå ìîæíà ïðîñòèòè òóäèÿâîëüñüêó ñèñòåìó, ùî ïîðîäèëà ³íêâ³çèö³þ XX ñòîð³÷÷ÿ, ïðèêðèâàþ÷èñüôàðèñåéñüêèìè ëîçóíãàìè ïðî äåìîêðàò³þ ³ ëþáîâ äî íàðîäó.

ѳëüñüêå æèòòÿ. – 2003. – 28 ëèñòîïàäà.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÓÃÀ×À Î.

(ì. Êè¿â)

Ìàòè äîöåíòà ÍÒÓÓ “Êϲ” Íåäçåëüñüêîãî Ñòàí³ñëàâà ²ëë³÷à ïðè çóñòð³÷³ðîçïîâ³äàëà, ùî ó íå¿ ç äâàíàäöÿòè ä³òî÷îê ó ãîëîäîâêó 1932–1933 ðîê³â âèæèëîäâîº – Ñòàí³ñëàâ (1918 ð. íàðîäæåííÿ) òà éîãî ñòàðøèé áðàò (1916 ð. íàðîäæåí-íÿ, äîöåíò ÍÒÓÓ “Êϲ”). Óñ³ ìåíø³ ïîìåðëè. Ñòàðøèì áóëî âèæèòè ëåãøå, áîâîíè äåñü á³ãàëè, ùîñü ¿ñò³âíå çíàõîäèëè, ÿêîñü âëàøòîâóâàëèñÿ, à ìåíøèõ³ ç õàòè áóëî ñòðàøíî âèïóñêàòè, áî íà ä³òëàõ³â ïîëþâàëè çãîëîäí³ë³ ³ çäè÷àâ³ë³îäíîñåëüö³.

Áóëî öå íà ʳðîâîãðàäùèí³.[ϳäïèñ] Î.Ïóãà÷.

9 êâ³òíÿ 2006 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

425

ѲÄ×ÅÍÍßÏÓÑÒÎÂ²É Óñòèíè Ïîòàï³âíè

(ì. Ôàñò³â íà Êè¿âùèí³)

 Êðàñíîë³ñàõ æèëà ìàòåðèíà ñåñòðà, çâàëè ¿¿ Âàêóëåíêî Ïàðàñêà. Îäíîãîðàçó, êîëè áàòüêî ïðèâ³ç áðàãó, ìàìà ïîñëàëà ìåíå â Êðàñíîë³ñè, â³äíåñòè ãëå÷èêáðàãè ò³òö³. ß çàéøëà äî ò³òêè â õàòó, â³ääàëà, à â äóø³ çàõîëîëî: íà ñòîë³ ëåæàëèìàëåíüê³ äèòÿ÷³ ðó÷êè – âîíà ç’¿ëà ñâîþ äèòèíó. ß ñèëüíî çëÿêàëàñü é êàæó ¿é,ùî áóäó éòè, à âîíà êàæå: “Íå ïîñï³øàé, ïîãóëÿé òðîøêè”, – à ñàìà íà ñò³ëñîêèðó êëàäå. ß ñêàçàëà, ùî ìåí³ òðåáà âèéòè ïî íóæä³. Âîíà ìåíå â³äïóñòèëà,à ÿ, âèéøîâøè ç õàòè, ÿê ïîá³ãëà, òî àæ äîìà äóõ ïåðåâåëà.

Çàïèñàëà Ë.Ëàæåâñüêà. Ïðîãðàìà òà ìàòåð³àëè Äðóãî¿ ì³æíàðîäíî¿ ìîëîä³æíî¿

íàóêîâî-ïðàêòè÷íî¿, ³ñòîðèêî-êðàºçíàâ÷î¿ êîíôåðåíö³¿“Ãîëîäîìîð 1932–1933 ðîê³â – ãåíîöèä ñòàë³íñüêîãî ðåæèìó

ïðîòè âëàñíîãî íàðîäó. Ñâ³äêè ñâ³ä÷àòü”.(25–26 ëèñòîïàäà 2003 ð., Êè¿â). – Êè¿â, 2003. – Ñ.32.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÓÑÒβÉÒÀ ²âàíà Ïàâëîâè÷à

(ñ. Ìàëîïîëîâåöüêå Ôàñò³âñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.)

Îäíîñåëüö³ äóìàëè, ÿêùî ÿ âèêîíàâåöü, òî ó ìåíå çåðíî íå çàáèðàëè. ͳ,âîíè äóæå ïîìèëÿëèñÿ. ß òàêîæ çäàâàâ äåê³ëüêà ðàç, à ïîò³ì ùå é øóêàëè êîì-íåçàìè. Ïðè¿õàëè âäåíü. Øóêàëè ñêð³çü: ³ íà ãîðèù³, ³ â ëüîõó, ³ â õàò³, ³ íà ïîäâ³ð’¿,³ íàâ³òü íà ãîðîä³. Çíàéøëè ³ çàáðàëè âñå äî çåðíèíè. Ìàìà ïëàêàëà ³ ïðîñèëà,ùîá çàëèøèëè. ß ãîâîðèâ: “Çàëèøòå, ÿ æ ó âàñ ïðàöþþ”, à âîíè â³äïîâ³äàëè, ùî“òðåáà âèêîíàòè ïëàí”.

Çàïèñàëà Ë.Ëàæåâñüêà. Ïðîãðàìà òà ìàòåð³àëè Äðóãî¿ ì³æíàðîäíî¿ ìîëîä³æíî¿

íàóêîâî-ïðàêòè÷íî¿, ³ñòîðèêî-êðàºçíàâ÷î¿ êîíôåðåíö³¿“Ãîëîäîìîð 1932–1933 ðîê³â – ãåíîöèä ñòàë³íñüêîãî ðåæèìó

ïðîòè âëàñíîãî íàðîäó. Ñâ³äêè ñâ³ä÷àòü”.(25–26 ëèñòîïàäà 2003 ð., Êè¿â). – Êè¿â, 2003. – Ñ.33.

426

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÏÓÑÒÎÂÎÉÒ Àíàñòàñ³¿ Ñòåïàí³âíè,

1924 ðîêó íàðîäæåííÿ(ñ. Êèñëÿíêà Ñèíåëüíèê³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

 íàø³é ñ³ì’¿ â 1933-ìó ðîö³ áóëè ìàìà Ìàðôà, áàòüêî Ñòåïàí ³ íàñ, òðîºä³òåé. ß – íàéñòàðøà áóëà, à ùå áðàòè – Ìèêîëà ç 1927-ãî ³ ²âàí – ç 1920-ãî.

Ïåðåä òèì, ÿê áàòüêî âñòóïèâ â êîëãîñï, â³í ïðàöþâàâ íà çåìë³ îäíîîñ³áíî,³ ìè âñ³ ïîìàãàëè éîìó. Áóëà â íàñ òîä³ ³ õóäîáà. Êðàñèâó êîðîâó, ÿê ïî÷àëè âæåîðãàí³çîâóâàòü êîëãîñï, ó íàñ â³ä³áðàëè. Ìàìà íàøà òîä³ çà íåþ ñèëüíî æàë³ëè,âîíà áóëà ïîëòàâñüêî¿ ïîðîäè ³ äàâàëà äóæå áàãàòî ìîëîêà, äî¿òü ¿¿ òðåáà áóëîðàç³â 4–5 â äåíü. À íà ôåðì³ íå ñë³äèëè çà íåþ, ³ êîðîâà çäîõëà, áî ¿é ìîëîêîïîï³ä øêóðó ï³øëî.

Ãîëîä â ñåë³ ïî÷àâñÿ äåñü ç îñåí³ 1932-ãî, à íàéâàæ÷å áóëî çèìîþ, âåñíîþòîä³ âæå ñòàëî ëåãøå: ïî÷àëèñü êîçåëüö³ òà ðÿáö³, ÿê³ ìè øóêàëè, ðâàëè òà é ¿ëè ¿õ.

Áóëî, áàòüêî ì³é (ðîáèâ â³í òîä³ ó êîëãîñï³ íà ñòåïó, à òèì, õòî ðîáèâ, âèäà-âàëè ïî ê³ëîãðàìó ÿêîãî-íåáóäü çåðíà ÷è ïøîíà ÷è ÷îãîñü ³ùå), òà ùå áàòüêîëîâèëè õîâðàøê³â. Íå çíàþ, ÿê áè ìè âèæèëè, ÿêáè íå îò³ õîâðàøêè. ² îòî, áóëî,ïðèíåñå áàòüêî íàø âñå äîäîìó, à ìàìà ç çåðíà òîãî âàðÿòü íàì ÿêóñü êàøó ÷èïîõëüîáêó, à õîâðàøê³â ñòóøèòü â íåâåëèêîìó êàçàíêó. ² îòî, áóëî, ìàìà 2–3 õîâðàøêè äàþòü áàòüêîâ³ íà ñòåï, à âñå æ îñòàëüíå – íàì, ä³òÿì, à ñàì³ íåäî-¿äàëè, ³ ó íèõ àæ íîãè ïî÷àëè ïóõíóòü.

Ùå íàì äóæå ïîìàãàâ ìàìèí áðàò Ãðèöüêî Ðåáåìêî. ³í òîä³ ðîáèâó Ñèíåëüíèêîâîìó íà çàë³çí³é äîðîç³ òà ïîìàãàâ íàì õàð÷àìè, ÷èì âæå æ ì³ã.

Øêîëà òîä³ â íàñ â 1932 ð. íå ðîáèëà, à ï³øëà ÿ â øêîäó âæå àæ ó 1933 ð.Òîä³ â÷èòüñÿ äóæå âàæêî áóëî. Êíèæêà áóëà îäíà íà 3–4 ÷îëîâ³ê, ³ ïèñàëè íàãàçåòêàõ ì³æ ðÿäêàìè ³ ïî íàïèñàíèõ çîøèòàõ ³ äå ò³ëüêè ìîæíà áóëî.

² â÷èòåë³, ³ ë³êàð³ òåæ ïåðåæèâàëè ãîëîä, ÿê ³ âñ³ ëþäè â íàøîìó ñåë³. À íàøãîëîâà êîëãîñïó – Î.Ñîñíà, ÷èì ì³ã, ëþäÿì ïîìàãàâ ³ í³êîëè íå ëàÿâñÿ í³ íà êîãî.

Çàïèñàëà Ò.Ïóñòîâîéò.2002 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

427

ѲÄ×ÅÍÍßÏÓÕÀËÜÑÜÊί Ìà𳿠Ñåìåí³âíè,

1921 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Êóäàø³âêà Öàðè÷àíñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Íàðîäèëàñÿ ÿ â ñ.Ñà¿âêà Ñà¿âñüêî¿ ñ³ëüñüêî¿ ðàäè Ï’ÿòèõàòñüêîãî ð-íó Äí³ïðî-ïåòðîâùèíè.

 ãîëîäí³ 1932–1933 ðîêè ìåí³ áóëî ìàéæå 12, òîìó äóæå äîáðå âñå ïàì’ÿ-òàþ. ßêáè íå õë³áîçàãîò³âåëüí³ çàãîíè, ìîæíà áóëî á ìåíøå ëþäÿì ãîëîäóâàòè.Âîñåíè â íàñ âðîäèëî òðîõè îâî÷³â, àëå ñ³ì’ÿ áóëà äóæå âåëèêà (7 ÷îëîâ³ê), òî äîÍîâîãî ðîêó ìè âñå ïî¿ëè.  êîëãîñï³ äàâàëè òðîøêè ìóêè òà ùå ÿêî¿ñü êðóïè,ãîðîõó. Êð³ì òîãî, ìè ñ³ÿëè ðèæ³é, âðîäèâ â³í íåïîãàíî. Áèëè ç íüîãî îë³þ ³ æàðè-ëè, ìàñòèëè ñòðàâè. Âàðèëè ÿêåñü âàðèâî ç âîäè òà ãíèëî¿ êàðòîïë³ àáî êàðòîï-ëÿíîãî ëóøïèííÿ, âêèäàëè ùå êóïêó ÿêî¿ñü êðóïè, àáî íàñ³ííÿ ç ëîáîäè, áåðåçêè.Çì³øóþ÷è ìóêó ç ìàêóõîþ òà ðè泺âîþ î볺þ, ïåêëè ìàòîðæåíèêè íà âîä³. Ïîêèíå óñóñï³ëüíèëè êîðîâó â ÑÎdz, ìàëè ìîëîêî ³ áóëî ëåãøå: ìàìà ïðîäàâàëàìîëîêî ³ õàð÷óâàëèñÿ á³ëüø-ìåíø íåïîãàíî, àëå ïîò³ì ñòàëî âñå íàáàãàòî ã³ðøå.

Íàñ áóëî ï’ÿòåðî ä³òåé òà áàòüêî ç ìàò³ð’þ, òî âîíè íàìàãàëèñÿ, ùîá ìèáóëè æèâèìè, à ñàì³, îñîáëèâî òàòî, áóëè ïóõë³ òà ñëàá³. ß õîäèëà äî øêîëè, äåä³òè áóëè âñ³ ÿê³ñü íåâåñåë³, íåãîâ³ðê³, ñëàá³ ³ âñ³ äóæå õîò³ëè ¿ñòè.  êîëãîñï³äåÿêèì ñåëÿíàì âèäàâàëè â ÑÎdz âàðèâî – çàò³ðêó, çàïðàâëåíó ðè泺âîþ î볺þ,ùîá ï³äòðèìàòè ¿õ.

Ñìåðòíèõ âèïàäê³â ìàéæå íå áóëî, êð³ì äâîì³ñÿ÷íî¿ äèòèíè â ñ³ì’¿ Ìàíê³â:(ó òüîò³ ²ííè íå áóëî ìîëîêà, à êóïóâàòè íå áóëî ìîæëèâîñò³, òîìó äèòèíàïîìåðëà). Ëþäè äóæå á³äóâàëè.

Çàïèñàëà Ë.Áîíäàðåíêî.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏÓØÍί ßâäîõè ²âàí³âíè,

1923 ð. íàðîäæåííÿ(ñìò. Ìåæîâà Ïîêðîâñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

ϳä ÷àñ ãîëîäîìîðó 1932–1933 ðð. ÿ ïðîæèâàëà â ñ.Ãàâðèë³âêà Ïîêðîâ-ñüêîãî ð-íó. ѳì’ÿ ñêëàäàëàñÿ ç 12 ÷îëîâ³ê. Áóâ ó ñåë³ ñòðàøíèé ãîëîä. Ñåðåä ëþäóãîâîðèëè, ùî íà ñåëî íàêëàëè ÷îðíó äîøêó.  íàøî¿ ñ³ì’¿ çàáðàëè êîðîâó, ïîðîñÿ.Ïîìåðëà ìîÿ ìàìà, äâ³ ñåñòðè, ìîëîäøèé áðàò. Áàòüêî ç³ ñòàðøèì áðàòîìïîäàëèñü íà çàðàá³òêè, ÿ õîäèëà äî øêîëè. Çàíÿòòÿ â øêîë³ íå ïðîâîäèëèñü,

428

ѲÄ×ÅÍÍß

àëå ¿ñòè îäèí ðàç íà äåíü øêîëÿðàì äàâàëè. ß áðàëà ç ñîáîþ ìåíøó ñåñòðó ³ ¿ëàç íåþ â øêîë³ ç îäí³º¿ ìèñêè. Çàëèøàëè ìè â ìèñö³ ùå é äëÿ ìàìè, îäíà÷å äîðî-ãîþ äîäîìó ³íêîëè ç’¿äàëè òå, ùî íåñëè ìàì³.

Íà ïëîù³ â ñåë³ çáóäóâàëè ñàðàé, ³ âñå çåðíî, çàáðàíå â ëþäåé, òàì òðèìàëè.Õòîñü ðîçëàìàâ òîé ñàðàé, ³ âíî÷³ ìè õîäèëè äî òîãî ñàðàþ. ²íêîëè âäàâàëîñüíàáðàòè çåðíà â òîðáèíêó.

Êîëè ïîìåðëà ìàìà, íàñ ç ìåíøîþ ñåñòðîþ çàáðàâ ñòàðøèé áðàò, ÿêèé íàòîé ÷àñ âæå æèâ ñàìîñò³éíî. Âë³òêó, êîëè âèðîñëî æèòî, ìîÿ ìåíøà ñåñòðà ç’¿ëàáàãàòî çåðíà æèòà ³ ïîìåðëà. ß æ ¿ëà øîâêîâèöþ, ëèñòêè ÷àñíèêó, áóëà äóæåïóõëà, àëå âèæèëà.

Âèìåðëà ïîëîâèíà ñåëà.[ϳäïèñ] ß.Ïóøíà

Çàïèñàëà Ë.Çàïîðîæ÷åíêî.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÏØÅÍÈØÍί ˳䳿 Ìàêàð³âíè,

1920 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Íîâîìîñêîâñüê Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

 ìî¿é ïàì’ÿò³ çáåðåãëèñÿ ïî䳿 1933 ð. òàêèìè åï³çîäàìè: Îñ³íü 1932 ð.áóëà âðîæàéíà áóðÿêàìè, êàðòîïëåþ ³ ð³çíèìè îâî÷àìè. Íà ïðèâàòíèõ ä³ëÿíêàõçåìë³ âðîæàéí³ áóëè ³ çåðíîâ³ êóëüòóðè. Òàê, íàïðèêëàä, äîáðå âðîäèëî ïðîñî,êóêóðóäçà, ÿ÷ì³íü. ×åðåç ñâ³é â³ê â òîé ÷àñ ÿ íå çîâñ³ì ðîçóì³ëà, ÷îìó íà âñå öåáóëè íàêëàäåí³ ïîäàòêè. ßêùî õòî ç ãîñïîäàð³â çäàâàâ ñâîþ ÷àñòêó, òî ÷åðåçäåÿêèé ÷àñ ïðèõîäèëî ïîâ³äîìëåííÿ ïðî òå, ùî ñë³ä ùå ðàç çäàâàòè ö³ ïîäàòêè.Ëþäè ÷àñòêîâî õîâàëè çåðíî, êàðòîïëþ, ùîá çáåðåãòè õàð÷³ äëÿ ïðîæèâàííÿñ³ì’¿ âçèìêó. ßêùî çíàõîäèëè çàõîâàíå, ëþäåé ñóäèëè, à ñ³ì’¿ âèâîçèëè íà Óðàë.ßê³ñü “êîì³ñ³¿” õîäèëè ïî äâîðàõ, âèÿâëÿþ÷è, ùî ùå ìîæíà âçÿòè íà ïîäàòêè.Çàáèðàëè íàâ³òü òå, ùî çíàõîäèëè â ãîðùèêàõ, ä³æêàõ, íàâ³òü êâàñîëþ. Ïàì’ÿ-òàþ, ùî ÿêîþñü ìåòàëåâîþ çàãîñòðåíîþ ïàëèöåþ äîâáàëè ï³äëîãó, ï³÷, ïðîñòó-êóâàëè ñò³íè; â òàêèé ñïîñ³á øóêàëè ñõîâàíå çåðíî.

Äî çèìè äîæèëè ãîðîäèíîþ, à ïîò³ì ãîëîäóâàëè. Ïåðøèìè ïîïóõëè áóëèáàòüêè ³ âåñíîþ 1933 ð. ïîìåðëè. ijòåé â ñ³ì’¿ áóëî òðîº. ͳíà ³ Òàíÿ ïîìåðëè.Ìåíå âðÿòóâàëè ðîäè÷³, ÿê³ æèëè íà Êàâêàç³ ³ áóëè â çìîç³ äîïîìîãòè.

Çàïèñàâ Ä.ªâñòèãíåºâ.1998 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

429

ѲÄ×ÅÍÍßÐÀÄ×ÅÍÊÀ Àíäð³ÿ ßêèìîâè÷à,

(1900–1982)ÑÓÌÎÌ Â²ÞÒÜ ÍÀز ×ÀÑÈ

Íàäòî ìàëî ïîä³áíèõ ëþäñüêèõ äîêóìåíò³â çàëèøèëîñÿ â³ä ò³º¿ åïîõè.Ç îãëÿäó íà ìîæëèâ³ñòü îáøóêó é àðåøòó, ëþäè áîÿëèñÿ äîâ³ðÿòè ñâî¿ äóìêè éïî÷óâàííÿ íàâ³òü ïàïåðîâ³. Äèâîâèæíèì ³ ð³äê³ñíèì º òîé ôàêò, ùî ïðèòàìàííàÀ.Ðàä÷åíêîâ³, ÿê â÷åíîìó, îðãàí³÷íà ïîòðåáà àíàë³çóâàòè é óçàãàëüíþâàòè äîâ-êîëèøí³ñòü, âèÿâèëàñü, âî÷åâèäü, ñèëüí³øîþ çà ³íñòèíêò ñàìîçáåðåæåííÿ.Íà ùàñòÿ, éîãî îáìèíóëà òðàã³÷íà äîëÿ – â³í íå áóâ ðåïðåñîâàíèé, õî÷à é çàçíàâíåìàëî òÿæêèõ ïåðåæèâàíü, ïðî ùî òàêîæ ðîçïîâ³â ó ùîäåííèêó.

Ïèñüìåííèê ²âàí Ãíàòþê, ÿêèé áóâ îñîáèñòî çíàéîìèé ç ó÷åíèì â îñòàíí³éïåð³îä éîãî æèòòÿ, âïîðÿäêóâàâ ³ ï³äãîòóâàâ äî äðóêó íåâåëè÷êó ÷àñòèíó éîãîùîäåííèêà, âèäàòè ÿêèé îêðåìîþ êíèæêîþ ïîêè ùî íå âäàºòüñÿ ÷åðåç áðàêêîøò³â.

Ïîäàºìî ôðàãìåíòè ùîäåííèêà À.Ðàä÷åíêà:

1933 ð³ê. 15 ëþòîãî, ñ.Âåðõ³âíÿ.Â÷îðàøí³ ïàðò³éíî-êîìñîìîëüñüê³ çáîðè ñåëà Âåðõ³âíÿ ãëèáîêî ñõâèëþâà-

ëè ìåíå, âèêëèêàëè áàãàòî äóìîê ³ åìîö³é. Îñü äå, ÿê ó êðàïë³ âîäè, â³äáèâàºòü-ñÿ íàøà åïîõà â³òðÿíà. Îñü äå ñóòü âñüîãî íàøîãî æèòòÿ ñó÷àñíîãî.

Íà çáîðè â÷îðà ïðè¿õàâ ÷ëåí áþðî Ðóæèíñüêîãî ðàéïàðòêîìó Îíîïð³é÷óê³ äèðåêòîð Ðóæèíñüêî¿ ÌÒÑ Ìîðîçþê. Íà çáîðàõ ñòîÿëî îäíå ïèòàííÿ: ï³äãî-òîâêà äî âåñíÿíî¿ çàñ³âêàìïàí³¿ âåðõîâåíñüêîãî êîëãîñïó. Ðîáèëè çâ³ò ãîëîâà êîë-ãîñïó ³ ñåêðåòàð êîìñîìîëüñüêîãî îñåðåäêó. ϳñëÿ çâ³ò³â áóëè çàïèòàííÿ, à ïîò³ìïî÷àëè âèñëîâëþâàòèñÿ. Âèñëîâëþâàëèñÿ ñ³ëüñüê³ ïàðò³éö³ ³ êîìñîìîëüö³, ò³, ùîáà÷àòü ñåëî ùîäíÿ, â íüîìó æèâóòü ³ äóæå äîáðå çíàþòü éîãî ñòàí.  ¿õí³õâèñòóïàõ ÿ ÷óâ îáåðåæí³ñòü ³ áîÿçê³ñòü, äåÿêó íàòÿãíóò³ñòü. Òà îñü âèñòóïàºäèðåêòîð Ðóæèíñêî¿ ÌÒÑ ³ ïî÷èíຠðîçãîéäóâàòè, ðîç’ÿòðþâàòè ñ³ëüñüê³ ðàíè,êîïèðñàòè äóø³ öèõ ñ³ëüñüêèõ êîìóí³ñò³â. Âæå ãîâîðèâ çàãàëîì ñïîê³éíî, ò³ëüêèì³ñöÿìè ï³äâèùóâàâ òîí, ðîáëÿ÷è ïðèòèñê íà îêðåìèõ ôðàçàõ. Ëþäèíà öÿ, ÿêâèäíî, òâåðäà, íåäóðíà ³ ñîë³äíà. Âñå ÿ ñïðèéìàâ íîðìàëüíî ³ ñïîê³éíî.

Òà îñü, ï³ñëÿ âñ³õ âèñòóï³â, áåðå ñëîâî ÷ëåí áþðî Ðóæèíñüêîãî ÐÏÊ. Ïî÷àâòèõî. ³í äåäàë³ ñòàâ ï³äâèùóâàòè òîí ³ ïðîñòî íà î÷àõ ì³íÿòèñÿ. ³í âòðàòèâëþäñüêèé îáðàç, îñêàæåí³â ³ âèøê³ðèâ çóáè ïî-çâ³ðÿ÷îìó. ß âòðàòèâ áóäü-ÿêèéñïîê³é. Ñèä³â ³ ñåðöå ìåí³ áèëîñÿ, çàâìèðàëî, õîëîíóëî. Öåé ïðåäñòàâíèê ðàéîííî-ïàðò³éíîãî êåð³âíèöòâà âòðàòèâ çîâñ³ì ð³âíîâàãó. Çðîáèâñÿ ÷åðâîíèì, ÿê ðàê, î÷³íàëèëèñÿ êðîâ’þ, ç’ÿâèëèñÿ ð³çê³ íåðâîâ³ ðóõè, ³ â³í ñòðàøåííèìè ³ñòåðè÷íèìèâèêëèêàìè ïî÷àâ çàëÿêóâàòè òèõ ñ³ëüñüêèõ êîìóí³ñò³â. Öåé êðèê, öå ëÿêàííÿ, öÿ

430

ѲÄ×ÅÍÍß

³ñòåðèêà, ùî ìåæóâàëà ç ïàìîðî÷íèì ñòàíîì, çðîáèëà ñâîº ä³ëî: âñ³ ñëóõà÷³ïðèíèøêëè íà îðàòîðà.

Ùî æ, íàñ³ííÿ íå ç³áðàëè ó âèçíà÷åíèé ÷àñ, êîí³ â ïîãàíîìó ñòàí³. Àëå íàéãî-ëîâí³øå – öå çáèðàííÿ ïîñ³âíîãî õë³áà. Îñü âæå íàáëèæàºòüñÿ òåðì³í, êîëè òðåáàçàê³í÷óâàòè çá³ð íàñ³ííÿ, à ñåëî âèêîíàëî ïëàí ò³ëüêè íà 57%. Íà ðàéîí òèñíåîáëàñòü. Ïàðò³ÿ ðóáà ïîñòàâèëà ïèòàííÿ ïåðåä ñâî¿ìè ÷ëåíàìè, ùî àäì³í³ñòðóâàòèç êîëãîñïíèêàìè íå ìîæíà, ùî ó âñüîìó âèíí³ ò³ëüêè ñàì³ êîìóí³ñòè, ³ îò ç öüîãîçðîáëåíî ò³ëüêè îäèí âèñíîâîê – òèñíóòè íà ÷ëåí³â ïàðò³¿. ÖÊ ÂÊÏ(á), òîáòî Ñòàë³í,ñòðàøåííî òèñíå íà ÖÊ ÊÏ(á)Ó (íåäàâíî çíÿòî ç ðîáîòè [â] Óêðà¿í³ ñåêðåòàð³âðàéêîì³â ó òðüîõ îáëàñòÿõ), ÖÊ ÊÏ(á)Ó òèñíå íà îáëàñò³, âèêëþ÷àþ÷è ç ïàðò³¿òèõ êåð³âíèê³â, äå ñïðàâà ñòî¿òü íåáëàãîïîëó÷íî, îáëàñò³ òèñíóòü íà ðàéîíè,à ðàéîíè âæå äîáèðàëèñü äî îñòàííüî¿ ³íñòàíö³¿ – ñ³ëüñüêèõ ïàðòîñåðåäê³â.

² îò ÿ â÷îðà áóâ ñâ³äêîì öüîãî ³ñòåðè÷íîãî íàòèñêó.Êðèê ïðåäñòàâíèêà ïàðò³éíîãî êîì³òåòó, ïåðåñèïàíèé íàéñòðàøí³øèìè ïåð-

ñïåêòèâàìè äëÿ òèõ, ùî íå âèêîíóþòü éîãî íàêàçó, òðèâàâ äîâãèé ÷àñ. Íàåëåêò-ðèçóâàííÿ, ùî éîãî ïî÷àâ ùå Ìîðîç, ä³éøëî ñâîãî àïîãåþ ó âèñòóï³ Îíîïð³é÷ó-êà ³ äîâåëî äî òîãî, ùî ñ³ëüñüê³ êîìóí³ñòè, ÿê ìàí³ÿêè, çàã³ïíîòèçîâàí³ öèìè àä-ì³í³ñòðàòîðàìè, ðîáèëè ùî çàâãîäíî. ß âèðàçíî áà÷èâ, ÿê àäì³í³ñòðóâàííÿ áåç-ïîñåðåäíüî ç êîëãîñïíèêàìè ïåðåéøëî äî àäì³í³ñòðóâàííÿ áåçïîñåðåäíüîç ïàðò³éöÿìè. ͳ íàéìåíøî¿ ñïðîáè íå áóëî ãîâîðèòè äî ïàðò³éíî¿ ñâ³äîìîñò³,âèêëèêàòè åíòóç³àçì ³ ñïîê³éíî, ïî-ä³ëîâîìó, àëå òâåðäî âèð³øèòè ñïðàâó.

Çáîðè çàê³í÷èëèñÿ î ïåðø³é ãîäèí³ íî÷³. Íà öèõ çáîðàõ ðîçáèëè âñ³õ ïàðò³éö³âíà áðèãàäè ³ ïîñòàâèëè âèìîãó çàðàç æå ï³òè íà ñåëî, ç³áðàòè íàðîä ³ íà ðàíîêç³áðàòè ñê³ëüêè ìîæíà íàñ³ííÿ, öèì ïîêàçàâøè øàëåíó êàìïàí³þ, ãàðÿ÷êîâóðîáîòó â ñåë³, íàïðàâëåíó íà òå, ùîá íåãàéíî ç³áðàòè ïîñ³âíèé ìàòåð³àë…

Ñüîãîäí³ ÿ ðîçïèòóâàâ, ó ÿêîìó ñòàí³ ç³áðàííÿ íàñ³ííÿ. Ñòðàøíî ñëóõàòè.Êàæóòü, ùî íåñóòü îñòàíí³ ê³ëîãðàìè ç õàòè.  ñåë³ áàãàòî ãîëîäóþ÷èõ, ëþäèìàéæå íå ¿äÿòü, â êîãî º ÿêåñü çåðíî, òî ìóêó ì³øàþòü ³ç ïîëîâîþ, áóðÿêàìè,êàðòîïëÿíèìè ëóøïàéêàìè, ç ÷èì ïîïàëî. Æåáðàöòâî äî òîãî ä³éøëî, ùî íàäåíü, êàæóòü, äî õàòè çàõîäèòü äî 20 äóø. ß áà÷èâ ä³òåé ó øêîë³: ìàðí³, ñèí³,îáäåðò³, ðîççóò³…

² òå ñåëî ìຠç³áðàòè ùîñü ³ç 2000 ïóä³â íàñ³ííºâîãî ìàòåð³àëó. ßê æèòèìåëþä, ùî ¿ñòèìå? ßê æèâå, ùî ¿ñòü – öå çîâñ³ì íå ö³êàâèòü. Ìîæëèâî, ïðî öåé çíຠÑòàë³í, òî ñïðàâà, âèäíî, ñòî¿òü “âà-áàíê”. Îò åïîõà!..

23 ëþòîãî, ñ.Âåðá³âêà.Çàðàç ïðîâîäèòüñÿ íàñ³ííºçàãîò³âëÿ (õë³áîçàãîò³âëÿ ¹2). Çàáèðàþòü

îñòàííº…

16 áåðåçíÿ, ñ.Âåðõ³âíÿ.Ùîá íå áóëî çð³âíÿë³âêè, â òèõ ñåëàõ, äå ïîãàíî âðîäèëî, äå ëþäè ïîãàíî

ïðàöþâàëè â êîëåêòèâ³, õë³áà íå çàëèøèëè çîâñ³ì. Òóò º ñåëî Êàðàá÷³¿â. Íàðîä

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

431

ïåðåòâîðèâñÿ íà æåáðàê³â, ðîçë³çñÿ ³ ñêð³çü æåáðàêóº. Ìðóòü ìàñàìè. Ùîäíÿõîâàþòü 4–5 ÷îëîâ³ê. Ïî ³íøèõ ñåëàõ òðîõè, ìîæå, ìåíøå, ïðîòå ðîáèòüñÿ òåñàìå. Ç Êàðàá÷³ºâà çàáðàëè õëîïö³â íà Äîíáàñ, ö³ë³ ðîäèíè ïåðåñåëÿþòüñÿ íàÄàëåêèé Ñõ³ä. ß áà÷èâ, ÿê ó÷îðà ¿õàëè ç³ ñâî¿ìè ïîæèòêàìè. Áà÷èâ çàïëàêàí³ î÷³â æ³íîê, ä³òåé, áà÷èâ, ÿê îäèí ïàðóáîê ðèäàâ, ¿äó÷è äîðîãîþ. Òÿæêî ¿ì êèäàòèñâîþ áàòüê³âùèíó, ñâîº ñåëî ³ ¿õàòè ñâ³ò çà î÷³…

27 ÷åðâíÿ, ñ.Áèñòðèê Ðóæèíñüêîãî ðàéîíó.…Ãîëîä äîâîäèòü äî áîæåâ³ëëÿ.  óñ³õ ñåëàõ º âèïàäêè ëþäî¿äñòâà. Îäíà

ìàòè çàð³çàëà ñâîþ ñåìèë³òíþ ä³â÷èíêó. Äðóãà – ñâîãî ñèíà çàðóáàëà. “Äàéòåíàì õî÷ äâà òèæí³ ïðîäåðæàòèñÿ”, – êàæóòü êîëãîñïíèêè, – òàì óæå êàðòîïëÿï³äñﳺ”. Ìðóòü ïåðåâàæíî ÷îëîâ³êè òà ä³òè. Ƴíêè äîâøå òðèìàþòüñÿ… Òåïåðáîÿòüñÿ, ùî í³êîìó áóäå çáèðàòè óðîæàé. ²ç âåëèêîãî ñåëà – äî 600 äâîð³â –ãîëîâà êîëãîñïó íàðàõîâóº ïðàöåçäàòíèõ êîñàð³â ò³ëüêè 60 ÷îëîâ³ê. Ïî÷àëè äà-âàòè ïîòðîõó áîðîøíà çà âèêîíàíó íîðìó íà áóðÿêàõ. Öå ëþäåé òðîõè ï³äòðè-ìóº. Âñ³ õîäÿòü ÿê ñîíí³. Ãîâîðèëè ïðî ãîòóâàííÿ êîíåé ³ ìàøèí äî æíèâ. Ïðîëþäåé ìîâ÷àòü – áîÿòüñÿ ãîâîðèòè. Ñòðàøíî ³ ãàíåáíî.

30 ÷åðâíÿ, ñ.Âåðõ³âíÿ.…Çà îô³ö³éíèìè äàíèìè ó Âåðõ³âí³ ç ãîëîäó ïîìåðëî ùîñü ³ç 150 äóø. ×è-

ìàëî, î÷åâèäíî, íå ðåºñòðîâàíî. Ëþäè áåðóòü â ðîã³æêó ïîìåðëèõ, îñîáëèâîä³òåé, âèíîñÿòü íà êëàäîâèùå ³ çàêîïóþòü áåç ðåºñòðàö³¿. Íàøà ñòàòèñòèêà ñìåð-òåé âåëüìè íå òî÷íà. Öå òðåáà áóäå ìàòè íà îö³ ìàéáóòí³ì ³ñòîðèêàì, äåìîãðà-ôàì, åêîíîì³ñòàì ³ ïîë³òêàì-ïðîôåñ³îíàëàì…

Õîäèâ ñüîãîäí³ ÿ â äèòìàéäàí÷èê ³ â äèòÿñëà. Àõ, ÿêèé æàõ! ß áà÷èâ òèõ,äëÿ êîãî ìè áóäóºìî ñîö³àë³çì, ìàéáóòíº, ÿñíå é ïðåêðàñíå æèòòÿ, ³ òî âñå ä³òèêîëãîñïíèê³â, ùî ïðàöþþòü íà ïîë³. ¯õí³ ä³òè ìðóòü. ß íå ì³ã äîâãî äèâèòèñÿ íàöþ ñòðàøíó ìàëå÷ó, íà öèõ òðüîõë³òí³õ ä³ä³â òà áàáóñü. Âñ³ âîíè â áðóä³ ³ â äðàíò³.Òàì ñìîð³ä, ÷àä.

Ìàðàçì, çäè÷àííÿ, çâèðîäí³÷àííÿ!...Íà ñåëàõ çäàþòü ìîëîêî äåðæàâ³.  Ðóæèí³ º ìàñëîçàâîä, ùî ïåðåðîáëÿº

âåðøêè íà ìàñëî. Öå ìàñëî, êàæóòü, ³äå íà åêñïîðò. ² îò äîðîñë³, ä³òè òèñÿ÷àìè,äåñÿòêàìè, ñîòíÿìè òèñÿ÷, ì³ëüéîíàìè ìðóòü, à ìîëîêî éäå ç ñåëà. Ïðàâäà,÷àñîì äàþòü íàçàä ïåðåã³í, àëå çà òàêó ñàìó ö³íó, ÿê ³ íåçáèðàíå ìîëîêî. Âåðøêèñîá³ çàëèøàþòü äàðîì.

Ïðî ïóõëèõ ëþäåé, ïðî ãîëîäíó ñìåðòü, ïðî ëþäî¿äñòâî, ñèñòåìàòè÷í³ ñåê-ðåòí³ çâåäåííÿ ³äóòü äî Ñòàë³íà, Êàãàíîâè÷à. Âîíè éäóòü óæå íå ïåðøèé ì³ñÿöü.Ïðî öå âæå âîíè çíàþòü. Îòæå, ñìåðòü íå ò³ëüêè êîíñòàòóþòü, à äàþòü ñàíêö³þíà äàëüøå âèìèðàííÿ. Ñòðàøíî, æàõëèâî!

ß öüîãî íå ðîçóì³þ, íå õî÷ó ðîçóì³òè ³ íå âèïðàâäàþ!ͳÿêîãî âèïðàâäàííÿ, áî íåìຠí³ÿêî¿ ïðàâäè. Íå áà÷ó ÿ òóò ëþäåé, õòî âèï-

ðàâäຠä³òîóáèâö³â. Õòî âèïðàâäຠâèìîðþâàííÿ ëþäåé ãîëîäîì? Õòî? ͳ, ÿ íå

432

ѲÄ×ÅÍÍß

ìîæó! Çàêðèþ ÿ ñâ³äêà ìî¿õ ñòðàøíèõ ñòðàæäàíü. Íå ìîæó á³ëüøå. Õàé ñóäèòü³ñòîð³ÿ. Áîëèòü ìîº ñåðöå.

Ñàìîñò³éíà Óêðà¿íà. – 1999. – ¹ 25–26. – Ëèïåíü.(Çà ìàòåð³àëàìè ãàçåòè “Óðÿäîâèé êóð’ºð”

â³ä 14 ³ 16 âåðåñíÿ 1993 ðîêó).

ѲÄ×ÅÍÍßÐÀÄ×ÅÍÊÀ Îëåãà Îëåêñàíäðîâè÷à,

1923 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Çíàìåí³âêà Íîâîìîñêîâñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Ìî¿õ áàòüê³â, ÿê ³ áàãàòüîõ, íå îá³éøîâ ïðîöåñ ðîçêóðêóëþâàííÿ. Áàòüêà æâçàãàë³ ëåäâå íå â³äïðàâèëè íà êàòîðãó, çàâàäèòè ÷îìó äîïîìîãëî ëèøå âòðó-÷àííÿ ãîëîâè êîëãîñïó. Òà é òî çà òèõ îáñòàâèí, ùî áàòüêî íå çîâñ³ì ç³ ñâ âîë³òóäè âñòóïèâ.

Ðîêè ãîëîäîìîðó áóëè æàõëèâèìè òà ñïðîâîêîâàíèìè. Á³ëüø³ñòü ñåëÿíïåðåéìàëàñÿ êðàä³æêàìè â êîëãîñï³ é ëèøå äåÿêèì çà òàêèõ îáñòàâèí âäàëîñÿâèõîäèòè “ñóõèì ç âîäè”, á³ëüø³ñòü æå áóëè çàñóäæåí³ é çàãèíóëè.

Áàãàòüîì âäàëîñÿ ÿêîñü ðÿòóâàòèñÿ ÷åðåç òå, ùî ÿêèìîñü ÷èíîì ä³ñòàâà-ëèñÿ äî ðîñ³éñüêèõ çåìåëü òà çäîáóâàëè ¿æó. Íàáàãàòî ã³ðøå áóëî òèì, õòî ìàââåëèê³ ñ³ì’¿. Ïðèãàäóþ, ÿê íàø ñåëÿíèí Ìèêîëà Çàêîòþê ï³øîâ ó ðîçäîáóòêè.Êîëè æ ïîâåðíóâñÿ ç õàð÷àìè, òî çàñòàâ æ³íêó ³ ÷åòâåðî ä³òåé âæå ïîìåðëèìè,à â ãðóäí³ ïîìåð ³ ñàì. Íå òî â³ä ãîëîäó, íå òî â³ä âåëèêîãî âàíòàæà íà äóø³.

Áóëè â ñåë³ ëþäè, ùî é íå ãîëîäóâàëè çîâñ³ì.  îñíîâíîìó, öå ñòîñóâàëîñÿïðîâ³äíèõ ä³ÿ÷³â êîëãîñïó, êîòð³ ÷åðåç ñâî¿ çâ’ÿçêè “âèáèâàëè” ¿æó. Àëå ïðîñòî-ìó ñåëÿíñòâó ó êðàùîìó âèïàäêó äîâîäèëîñÿ ðÿòóâàòèñÿ ãíèëîþ êóêóðóäçîþ,ÿêîþ ³íîä³ çàáåçïå÷óâàâ êîëãîñï. Ó íàñ â ãîñïîäàðñòâ³ íå çàëèøèëîñü æîäíî¿õóñòêè çàéâî¿, áî âñå ãàí÷³ð’ÿ áàòüêîâ³ äîâåëîñü ðîçïðîäàòè â ³íøèõ ì³ñöÿõ.Òà é íà òîé ì³çåð, ùî âèðó÷èëè, ¿æ³ í³ÿê íå âèñòà÷àëî. Áàòüêè õîäèëè ïóõë³,ä³òÿì (áóâ ùå áðàò Ãðèãîð³é, íà 3 ðîêè ñòàðøèé çà ìåíå, çàãèíóâ â 1943 ð. íàâ³éí³), ä³ñòàâàëîñÿ âñüîãî òðîøêè á³ëüøå. ßê âäàëîñÿ âèæèòè ³ íàì ³ áàòüêàì,íàâ³òü íå çíàþ. ßêèìîñü ÷óäîì.

 ñåë³ âçàãàë³-òî âèìåðëî ÷àñòêîâî áëèçüêî 15 ñ³ìåé. Öå, çâè÷àéíî, æàõè,àëå â ïîð³âíÿíí³ ç òèì, ùî ä³ÿëîñÿ â ñóñ³äí³õ ñåëàõ (ÿê ìåí³ ðîçïîâ³äàâ áàòüêî),òî ìåíøå. ß äîáðå çàïàì’ÿòàâ, ÿê³ íà ñìàê îëàäêè ç ãíèëî¿ êóêóðóäçè òà ç òðàâè.

Çàïèñàâ Î.Êàëþæíèé.1998 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

433

ѲÄ×ÅÍÍßÐÀÄ×ÓÊ Ãàëèíè Ñòàí³ñëàâ³âíè

(ñ. Âàñèë³âêà íà ʳðîâîãðàäùèí³)

Öå áóëà ÿêàñü êàòîðãà. Ïðàöþâàëè íà êîëãîñïíîìó ïîë³, à âäîìà áà÷èëèãîëîäí³ î÷³ ä³òåé. Òîìó ëþäè ÷àñòî âíî÷³ çð³çàëè íîæíèöÿìè êîëîñêè. Ïðàöþ-þ÷³ íà òîêó ëþäè çà ïàçóõîþ ÷è â êèøåíÿõ íîñèëè çåðíî äîäîìó, ùîá ÿêîñüïðîãîäóâàòèñü.

Ïàì’ÿòàþ òàêèé âèïàäîê. Áóëà ó íàñ òàêà æ³íêà – ßêèì³âíà. Æèëà âîíà áåç÷îëîâ³êà, ìàëà äâîõ äîíüîê. Íå äèâëÿ÷èñü íà òå, ùî âñ³õ íàñ ç³áðàëè ³ ïîïåðåäè-ëè ïðî òå, ùî êîãî ñï³éìàþòü – áóäóòü ñòð³ëÿòè, âîíà ïðîäîâæóâàëà áðàòè çåð-íî, ùîá íå ãîëîäóâàòè ðàçîì ç ä³òüìè. Îäíîãî ðàçó íà¿õàëà ì³ë³ö³ÿ, êîëè âñ³ïîâåðòàëèñü ç ðîáîòè, ³ ïðè ïåðåâ³ðö³ ó íå¿ çíàéøëè çåðíî.

Áóâ ñóä. Ïàì’ÿòàþ, ÿê ãîëîñèëè ³ áëàãàëè ëþäè, ùîá çì³íèòè âèðîê. Âèäíîáóëî, ùî ñóääÿ ñàì âàãàâñÿ. Òîìó ßêèì³âí³ äàëè 12 ðîê³â Ñèá³ðó. Êóäèñü ³ ä³òêèçíèêëè. Íå ïàì’ÿòàþ, ÷è ç íåþ ï³øëè, ÷è õòîñü ñîá³ âçÿâ.

Àëå ëþäè ³ ï³ñëÿ òîãî ïðîäîâæóâàëè êðàñòè. Íå òîìó, ùî áóëè çëî䳿, à òîìóùî òðåáà áóëî ÿêîñü âðÿòóâàòèñü, âèæèòè, ïðîêîðìèòè ä³òåé.

Çàïèñàâ ².ßëîâåíêî.1990 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÐÀÇÂÎÄÎÂί Àë³íè

(ì. Ìà곿âêà Äîíåöüêî¿ îáë.)

Ðîäèíà ìîãî ä³äóñÿ ç äåñÿòè ÷îëîâ³ê (øåñòåðî ä³òåé) æèëà òîä³ â ñåë³Í³êîëüñüêîìó ï³ä Âîëíîâàõîþ. Ïðàöþâàëè âñ³ – â³ä ìàëîãî äî âåëèêîãî. Ìàëèäâîõ êîíåé ³ êîðîâó. Òîìó â ðîêè êîëåêòèâ³çàö³¿ ïîòðàïèëè ï³ä ðîçêóðêóëåííÿ.Çàáðàëè âñå: âðîæàé ç ãîðîäó, çàãîò³âëþ íà çèìó â ïîãðåá³, õóäîáó ³ íàâ³òü ì³øå÷êèç íàñ³ííÿì òà ñóõèìè òðàâàìè, ÿêèìè áàáóñÿ ë³êóâàëà ðîäèíó â³ä óñÿêèõ áîëÿ-÷îê. Õë³á æå â ñåë³ âèäàâàëè ò³ëüêè òèì, õòî â³äðîáèâ ñâîþ äåííó íîðìó â êîë-ãîñï³ – ñïî÷àòêó ïî 500 ã íà äåíü, à áëèæ÷å äî çèìè – 150 ã. Íîðìè [ðîá³ò] áóëèäóæå âåëèêèìè, ³ íà ñâî¿ ãîñïîäàðñòâà â ëþäåé íå âèñòà÷àëî í³ ñèë í³ ÷àñó. Ò³,õòî íå ì³ã ïðàöþâàòè (ñòàð³ ³ ä³òè), à òàêîæ ò³, õòî íîðìè íå âèêîíóâàâ, íå îòðè-ìóâàëè í³÷îã³ñ³íüêî. Ñìåðòü ñòàëà çâè÷íèì ÿâèùåì. Ëþò³ ãîëîäí³ ëþäè ÷àñòîâëàøòîâóâàëè ñàìîñóäè, äî ñìåðò³ çàáèâàþ÷è í³ â ÷îìó íå âèííèõ. Íå â çìîç³á³ëüøå òåðï³òè âåñü öåé æàõ, ñ³ì’ÿ ìîãî ä³äóñÿ ï³øêè ïîäàëàñÿ øóêàòè êðàùîãîæèòòÿ â ì³ñò³, äå áóëî íå òàê ãîëîäíî. Òàê äîëÿ çàíåñëà ¿õ ó Ìà곿âêó. À êîëè

434

ѲÄ×ÅÍÍß

÷åðåç ï³âðîêó ïðàä³ä âèð³øèâ ïðîâ³äàòè ð³äíå ñåëî, â³í éîãî íå âï³çíàâ – ïîðîæíºòà áåçëþäíå. À ¿õí³é ä³ì, äîáðèé ñ³ëüñüêèé áóäèíî÷îê, ì³ñöåâà âëàäà ïðèëàøòó-âàëà ï³ä ôåðìó äëÿ ñêîòèíè.

Îñâ³òà Óêðà¿íè. – 1998. – 25 ëèñòîïàäà.

ѲÄ×ÅÍÍßÐÀÊÎ¯Ä Îëüãè Ñïèðèäîí³âíè,

1909 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Êîðîãîä ×îðíîáèëüñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.)

Ãîëîä çàñòàë ìåíÿ â ñâîåì ñåëå. Çèìà áûëà î÷åíü òÿæåëîé, ïîòîìó ÷òîîñåíüþ 1932 ã. ñåëÿíå áûëè âûíóæäåíû ïðîäàòü õëåá ãîñóäàðñòâó, à ïðîùå ãî-âîðÿ, çåðíî ó ëþäåé çàáðàëè. Òå ñåìüè, â êîòîðûõ áûëè ìóæ÷èíû, êîå-êàê äîÿíâàðÿ ïåðåáèâàëèñü ñ êàðòîøêè íà õëåá èç ïîëîâû. Íî ÿ ñ äåòñòâà ñòàëà èíâà-ëèäîì (ñëîìàëà íîãó â òðåõ ìåñòàõ, êîãäà ìíå áûëî 2 ãîäà), æèëà ñî ñâîåéìàìîé. Íàì áûëî îñîáåííî òÿæåëî, òàê êàê ëþäè õîäèëè íà êîëõîçíûå ïîëÿ çàìåðçëîé êàðòîøêîé, à ìû íå ìîãëè – ìàìà áûëà êîëõîçíèöåé, à ÿ – êàëåêîé.Ìàìà îòäàâàëà ìíå âñå, ÷òî òîëüêî áûëî â äîìå, à ñàìà ïîäáèðàëà îñòàâøèå-ñÿ êðîøêè, ãîâîðèëà, ÷òî íå õî÷åò åñòü. Íî ÿ âñå ðàâíî äåëèëà ïîðîâíó.  äå-êàáðå ÿ íà÷àëà îïóõàòü îò ãîëîäà. Íå ïîõóäåëà, à íàîáîðîò, ðàñïóõëà, íîãè èðóêè ó ìåíÿ ñòàëè êàê ñòåêëÿííûå. Íî îñòàëàñü æèâîé, áëàãîäàðÿ áðàòó, ïðè-åõàâøåìó èç Ìîñêâû â íà÷àëå ôåâðàëÿ. Áðàò ïðèâåç ìåøîê ìóêè (êàêèì îáðà-çîì îí åãî äîâåç, íå çíàþ), ìåíÿ çàáðàë â Ìîñêâó, òàì îí ðàáîòàë íà ãðàáàðêàõ(ýòî ïîâîçêà ñ ëîøàäüþ äëÿ ïåðåâîçêè çåìëè).  Ìîñêâå ãîëîäà íå áûëî,ÿ áûñòðî âûçäîðîâåëà, à äî òîãî ñèëüíî áîëåëà îò ãîëîäà.

Çà çèìó 1932–1933 ãã. â ñ. Êîðîãîä íå îñòàëîñü íè îäíîãî êîòà, íè îäíîéñîáàêè. Îíè íå ïîäîõëè, ïðîñòî èõ ñúåëè ëþäè, òàê êàê æèçíü ëþäåé äîðîæå,îñîáåííî äåòåé æàëåëè ðîäèòåëè. Âûìåðëà â òó çèìó òðåòüÿ ÷àñòü ñåëÿí.Ïîìîãàòü äðóã äðóãó ëþäè íå ìîãëè, ïîòîìó ÷òî íå áûëî ÷åì ïîìîãàòü. Âåñíîéñòàëî ëåã÷å, ïåêëè ëåïåøêè èç ëîáîäû è âàðèëè áîðù èç êðàïèâû è ùàâëÿ.

1999 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

435

ѲÄ×ÅÍÍßÐÀÒÓØÍÎÃÎ Îëåêñàíäðà

(ñ. Òàøëèê Ñì³ëÿíñüêîãî ð-íó ×åðêàñüêî¿ îáë.)

ÒÀÍÊÈ ÇÀ̲ÑÒÜ ÑϲÄÍÈÖÜÌàìà ðîçïîâ³äàëà, ÿê³ æàõè äîâåëîñÿ ¿é ïåðåæèòè. Îñîáëèâî 1933 ð³ê. Ëþäè

ïîìèðàëè ìàñîâî, òàê øâèäêî, ùî ¿õ íå âñòèãàëè çâîçèòè íà öâèíòàð äî âåëèêî¿ñï³ëüíî¿ ÿìè. Õîâàëè é ó êàíàâàõ, íà ãîðîäàõ.

Ìàìà â äâîìà ïîäðóãàìè çàâåðáóâàëèñÿ â ðàäãîñï ïîáëèçó Ñì³ëè ïîëîòèáóðÿêè. Òàì äâ³÷³ íà äåíü äàâàëè ÿêóñü áàëàíäó ç ÷îðíîãî öâ³ëîãî áîðîøíà ³ ïîøìàòêó õë³áà. Ñàïàþòü, áóâàëî, æ³íêè, ãîëîâà â êîòðî¿ñü çàïàìîðî÷èòüñÿ, âïàäåâîíà íèöü íà çåìëþ. ϳäâåäóòü ¿¿, äàäóòü ïîïèòè âîäè, âîíà çíîâó áåðåòüñÿ äîðîáîòè.

Óñ³ òðîº áóëè áîñ³ é ãîë³. ßêùî é ìàëè ðàí³ø ÿêóñü îäåæèíó, ïðîì³íÿëè ¿¿ íàïðîäóêòè. Òàê íà òðüîõ çàëèøèëàñÿ â íèõ îäíà ñï³äíèöÿ. Îäÿãàëè ¿¿, êîëè êîòðà³øëà äîäîìó â ñåëî àáî äî ì³ñòà. À ùîäíÿ íîñèëè ãíèë³ ì³øêè ç â³äð³çàíèìäíîì.

ßêîñü íàéñòàðøà ç ïîäðóã îäÿãëà ñï³äíèöþ é ïîíåñëà äîäîìó, ñèíîâ³, âóç-ëèê ç õë³áîì. Äåíü ÷åêàëè ¿¿, äâà, òèæäåíü. Íàðåøò³ ïîâåðíóëàñÿ. Âîëîññÿ ñèâå,îáëè÷÷ÿ ÷îðíå, ëèøå î÷³ áëèùàòü. ßê íàðåøò³ äîïèòàëèñÿ, ñêàçàëà, ùî ëþäèâ ñåë³ ç’¿ëè ¿¿ õëîï÷èêà.

Íå çíàëè ò³ æ³íêè, ùî ³íàêøå é áóòè íå ìîãëî çà ñòàë³íñüêî-á³ëüøîâèöüêî¿âëàäè. Ùî õë³á âèâîçèëè çà êîðäîí ñîòíÿìè åøåëîí³â, ùî ïðàãíóëè âèðîáëÿòèòàíê³â á³ëüøå, í³æ óñÿ ªâðîïà ðàçîì, àáè ¿¿ çàâîþâàòè. Íå äî ñï³äíèöü áóëî.

Íàðîäíà ãàçåòà. – 1997. – ¹ 30. – Ëèïåíü 1997 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÐÀØʲÂÑÜÊί Ãàííè

(ñ. Ìàëîïîëîâåöüêå Ôàñò³âñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.)

Òðàïëÿëèñÿ âèïàäêè êàí³áàë³çìó ³ â ì.Ôàñòîâ³.“Ìàòè íàñ í³êóäè íå ïóñêàëà ç äîìó, áîÿëàñü, áî â ñåë³ êðàëè ä³òåé ³ ¿ëè” .

Çàïèñàëà Ë.Ëàæåâñüêà. Ïðîãðàìà òà ìàòåð³àëè Äðóãî¿ ì³æíàðîäíî¿ ìîëîä³æíî¿

íàóêîâî-ïðàêòè÷íî¿, ³ñòîðèêî-êðàºçíàâ÷î¿ êîíôåðåíö³¿“Ãîëîäîìîð 1932–1933 ðîê³â – ãåíîöèä ñòàë³íñüêîãî ðåæèìó

ïðîòè âëàñíîãî íàðîäó. Ñâ³äêè ñâ³ä÷àòü”.(25–26 ëèñòîïàäà 2003 ð., Êè¿â). – Êè¿â, 2003. – Ñ.33.

436

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÐÅÁ×ÅÍÊÀ Ôåäîðà ²âàíîâè÷à,

1923 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Ïàâëîãðàä íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³)

Ðîäèëñÿ ÿ â ñ.Áóëàõîâêà Ïàâëîãðàäñêîãî ðàéîíà Äíåïðîïåòðîâñêîéîáëàñòè. Ãîëîä 1932–1933 ãã. è ãîëîä 1946–1947 ãã. ïåðåæèë çäåñü æå.  1932–33 ãã.æèë ó òåòêè Ïîëèíû, ñåñòðû ìàòåðè. Òàê ñëîæèëîñü, ÷òî îòöà ó ìåíÿ íå áûëî,à ìàòü, êàê ãîâîðèëà òåòêà, óìåðëà âñêîðå ïîñëå ìîåãî ðîæäåíèÿ. Òàê ÿ îñòàë-ñÿ ñèðîòîé.  ñåìüå, ãäå ÿ æèë, áûëî åùå òðîå ñûíîâåé: ñòàðøåìó áûëî 11 ëåò,ñðåäíåìó – 9, ìëàäøåìó – 5 ëåò. Òåòêà ðàáîòàëà â êîëõîçå, à åå ìóæ åçäèëâ Ïàâëîãðàä íà ðàáîòó. Íèêàêîé ïîìîùè ñ ðàáîòû îí íå ïîëó÷àë, à íà çàðàáî-òàííûå äåíüãè â ãîðîäå çàêóïàë êîå-êàêèå ïðîäóêòû.

Õîçÿéñòâî áûëî èç 3 êóðèö, êîòîðûå íå íåñëèñü.Õîðîøî ïîìíþ, êàê áåãàëè ñ ìàëü÷èøêàìè â ïîëå èñêàòü ÷òî-íèáóäü ñúå-

äîáíîå, õîäèëè äàæå òîãäà, êîãäà ïîëå áûëî ïîä òîíêèì ñëîåì ñíåãà, à çåìëÿìåðçëàÿ. Íàõîäèëè ìåðçëóþ êàðòîøêó, êîðíè êàêèõ-òî ðàñòåíèé.

 ñåëå ïî÷òè âñå õîäèëè ïóõëûå, âàëÿëèñü òðóïû.2 æîâòíÿ 1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÐÅÂÈ Ìèêîëè Àíòîíîâè÷à,

1908 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Õèëüê³âêà Ïîêðîâñüêî-Áàãà÷àíñüêîãî (òåïåð Õîðîëüñüêîãî) ð-íó

Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.)

“Ëþäè åëè êîðó, òðàâó è äàæå ñâîèõ äåòåé… À âàì Èîñèô Âèññàðèîíîâè÷,íèêòî íå ñîîáùàë”, – òàê íàïèñàë âîæäþ ìîëîäîé óêðàèíñêèé êîëõîçíèê, çà ÷òîáûë àðåñòîâàí è îòïðàâëåí â ëàãåðü. Ðîâíî 55 ëåò íàçàä ñêîí÷àëñÿ ñîâåòñêèéäèêòàòîð Èîñèô Ñòàëèí.

“Äîðîãîé Èîñèô Âèññàðèîíîâè÷!Òàê êàê âû ÿâëÿåòåñü íàøèì äðóãîì, ó÷èòåëåì è îòöîì, òî ó ìåíÿ ÿâèëàñü

ñìåëàÿ ìûñëü íàïèñàòü âàì âñþ ïðàâäó. Íå òó ïðàâäó, êîòîðóþ ïèøóò â ãàçå-òàõ è êîòîðîé âû ïîëüçóåòåñü… Ïîòîìó ÷òî âû îò íàñ äàëåêî è ïðî íàøå ãîðåè ñòðàäàíèå íå çíàåòå. Ìû, êîëõîçíèêè, íå æèâåì, à ñóùåñòâóåì. È ñóùåñòâóåìòîëüêî äëÿ ðàáîòû äëÿ ãîñóäàðñòâà, íî òîëüêî íå äëÿ ñåáÿ. Òàêîé òÿæåëîé æèç-íè Óêðàèíà íå çíàëà â èñòîðèè ñâîåé. Íàø êîëõîçíûé íàðîä îáîðâàí, áîñûé,

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

437

è õóæå âñåãî – íàø íàðîä ãîëîäåí. Äî êàêèõ ïîð ýòî áóäåò?” (çäåñü è äàëååñòèëèñòèêà ñîõðàíåíà).

Ýòèìè ñòðî÷êàìè íà÷èíàåòñÿ ïèñüìî 32-ëåòíåãî Íèêîëàÿ Àíòîíîâè÷à Ðåâû,æèòåëÿ ñåëà Õèëüêîâêà áûâøåãî Ïîêðîâñêî-Áàãà÷àíñêîãî (íûíå Õîðîëüñêîãî)ðàéîíà Ïîëòàâñêîé îáëàñòè, êîòîðîå îí îòïðàâèë 1 ìàÿ 1940 ãîäà ïî àäðåñó:Ìîñêâà, Êðåìëü. ÖÊ ÂÊÏ(á). Ëè÷íî Èîñèôó Âèññàðèîíîâè÷ó Ñòàëèíó.

Ñòîèò ëè ãîâîðèòü î òîì, ÷òî ïî óêàçàííîìó àäðåñó ïèñüìî íå äîøëî...Çàòî âñêîðå ïîñëå åãî îòïðàâêè ê ìîëîäîìó êîëõîçíèêó íàãðÿíóëî ÍÊÂÄ. À óæå÷åðåç íåñêîëüêî ìåñÿöåâ, 9 îêòÿáðÿ, Íèêîëàé Ðåâà çà àíòèñîâåòñêóþ àãèòàöèþáûë ïðèãîâîðåí óãîëîâíîé êîëëåãèåé îáëàñòíîãî ñóäà ê øåñòè ãîäàì ëàãåðåéñ ëèøåíèåì îáùåñòâåííûõ ïðàâ ñðîêîì íà òðè ãîäà ïîñëå îòáûòèÿ íàêàçàíèÿ.

Èç ìàòåðèàëîâ ñóäåáíîãî äåëà, êîòîðîå õðàíèòñÿ â àðõèâàõ ÓïðàâëåíèÿÑÁÓ â Ïîëòàâñêîé îáëàñòè, âèäíî, ÷òî ïðîòèâ Íèêîëàÿ ñâèäåòåëüñòâîâàëè åãîæå îäíîñåëü÷àíå – è ïðîñòûå êîëõîçíèêè, è “ïðåäàííûå äåëó ïàðòèè êîììóíèñòû”(ïðàâäó î “âåðíûõ ëåíèíöàõ” è õîòåë äîíåñòè äî âîæäÿ âñåõ íàðîäîâ àäðåñàò).Öåíà òàêèì ñâèäåòåëüñòâàì íàì èçâåñòíà, íî èìåííî íà íèõ áûëî ïîñòðîåíîîáâèíåíèå.

“ß ÷óâ, ÿê Ðåâà ãîâîðèâ: Õë³áà íåìàº, à äåðæàâà ç íàñ äåðå øêóðó. Õë³á ãîñó-äàðñòâî çàáðàëî, à íàðîä îñòàâñÿ ãîëîäíèé”, – çàïèñàë äîçíàâàòåëü ñëîâà îäíîãîèç î÷åâèäöåâ. “Ðåâà íà âîïðîñ, ïî÷åìó îí íå êîììóíèñò, îòâåòèë: “ß â ïàðòèèäîëãî íå áóäó, ìåíÿ èç íåå èñêëþ÷àò, ïîòîìó ÷òî ÿ ëþáëþ ïðàâäó”, – ðàññêàçûâàëàîá àíòèñîâåòñêèõ íàñòðîåíèÿõ îáâèíÿåìîãî ÷ëåí ïîëåâîä÷åñêîé áðèãàäû.

Êàê ñâèäåòåëüñòâîâàë äðóãîé îäíîñåëü÷àíèí, Íèêîëàé Ðåâà ÿêîáû ðàñïðî-äàë õîçÿéñòâî, äåíüãè ïîëîæèë íà ñáåðåãàòåëüíûå êíèæêè â äðóãîì ðàéîíå,à ñàì âûåõàë èç ñåëà è óñòðîèëñÿ ðàáîòàòü íà ïðîèçâîäñòâå. Íî, ïîÿâèâøèñü÷åðåç íåêîòîðîå âðåìÿ äîìà, îïÿòü ïðîäîëæàë óêëîíÿòüñÿ îò íàëîãîâ. “Ïîëüçó-åòñÿ àâòîðèòåòîì ñðåäè ëè÷íîñòåé, íåäîâîëüíûõ ñîâåòñêîé âëàñòüþ. ÍèêîëàéÐåâà – áîëüøîé ìàñòåð ñî÷èíÿòü âñåâîçìîæíûå æàëîáû è çàÿâëåíèÿ â àäðåñðóêîâîäÿùèõ îðãàíîâ”, – óòâåðæäàë äèðåêòîð ìåñòíîé çàãîòêîíòîðû, ÷ëåíÂÊÏ(á). À íåóäîâëåòâîðåííîñòü ñîâåòñêîé âëàñòüþ, ïî åãî ñëîâàì, ïîäñëåä-ñòâåííûé íà÷àë ïðîÿâëÿòü åùå âî âðåìÿ ñëóæáû â Êðàñíîé Àðìèè: ïî ñëóõàì,ñîëäàò Ðåâà ÿêîáû âñòóïàë â ñïîð ñ ïîëèòðóêîì âî âðåìÿ ïîëèòçàíÿòèé, ïîýòîìóåãî, äåñêàòü, êàê ïîëèòè÷åñêè íåáëàãîíàäåæíîãî è äåìîáèëèçîâàëè.

Íà ñàìîì äåëå â 1931 ãîäó Íèêîëàé, ïðîñëóæèâ â àðìèè âñåãî ãîä, áûëêîìèññîâàí ïî ñîñòîÿíèþ çäîðîâüÿ è âåðíóëñÿ äîìîé íà õóòîð Òåðíîâùèíà Õèëü-êîâñêîãî ñåëüñîâåòà, ãäå ïîñëå ðåâîëþöèè ïîñåëèëèñü åãî ðîäèòåëè. Çäåñü îíèèìåëè ñâîé êóñîê çåìëè, íà êîòîðîì ðàáîòàëè áîëüøèì äðóæíûì ñåìåéñòâîì –ìàòü-äîìîõîçÿéêà, îòåö (áûâøèé øàõòåð) è øåñòåðî äåòåé. Ñåìüÿ ïðèíàäëå-æàëà ê áåäíÿêàì.

Íèêîëàé èìåë âñåãî äâà êëàññà îáðàçîâàíèÿ, íî îò ïðèðîäû îáëàäàë îñòðûìóìîì. Îí ÿâëÿëñÿ ñåëüêîðîì ðàéîííîé ãàçåòû, ïèñàë äàæå â ðåñïóáëèêàíñêîå

438

ѲÄ×ÅÍÍß

“Ñòàëèíñêîå çíàìÿ”. Ïîìîãàë îäíîñåëü÷àíàì ðàçðåøàòü ñïîðû.  êîëõîçå òðó-äèëñÿ íà ðàçíûõ ðàáîòàõ. Âìåñòå ñ æåíîé âîñïèòûâàë ìàëåíüêèõ ñûíà è äî÷ü,à òàêæå äî÷ü ñóïðóãè îò ïåðâîãî áðàêà. Íî ñîñåäè íå çàáûëè, ÷òî îí æåíèëñÿíà äî÷êå öåðêîâíîãî ñòàðîñòû, áûâøåãî óïðàâëÿþùåãî èìåíèåì ïîìåùèêàÑòàðèöêîãî. Âñïîìíèëè Íèêîëàþ è òî, ÷òî îí “íå îòíîñèëñÿ ê êîëõîçó, êàê ñëå-äóåò”, è âûåçæàë íà çàðàáîòêè â Õàðüêîâ è Õàáàðîâñêèé êðàé.

Îòïðàâèòü Íèêîëàÿ Ðåâó â èñïðàâèòåëüíî-òðóäîâîé ëàãåðü â Âîëãîãðàäñ-êóþ îáëàñòü “ïîìîãëè” îäèííàäöàòü ÷åëîâåê, ïîäòâåðäèâøèõ åãî àíòèñîâåòñ-êóþ äåÿòåëüíîñòü, ïðè÷åì ÷åòâåðî èç íèõ èìåëè î÷íóþ ñòàâêó ñ ïîäñëåäñòâåí-íûì. Ê ñ÷àñòüþ, Íèêîëàé Àíòîíîâè÷ âûæèë è, îòáûâ íàêàçàíèå, îñòàëñÿ æèòüâ Âîëãîãðàäñêîé îáëàñòè Ðîññèè, ðàáîòàë ïëîòíèêîì.  1965 ãîäó îí íàïðàâèëïðîòåñò ñ ïðîñüáîé î ïåðåñìîòðå åãî äåëà.  òîì æå ãîäó ïîñòàíîâëåíèåìïëåíóìà Âåðõîâíîãî ñóäà ÓÑÑÐ áûë ðåàáèëèòèðîâàí. Óâû, åãî äàëüíåéøàÿñóäüáà íåèçâåñòíà.

“Â ñëåäóþùåì, 1941 ãîäó, â íàøåé äåðåâíå â ïåðâûé êëàññ ïîéäåò òîëüêîòðîå äåòåé. Âîò ÷òî íàäåëàëè â 1933-ì!”

Ïèñüìî Íèêîëàÿ Ðåâû áûëî íàïèñàíî çà ãîä äî Âåëèêîé Îòå÷åñòâåííîé âîéíû.“Äàæå âû, ïðàâèòåëè, íå ãîâîðèòå ïðàâäó.  1933 ãîëîäíîì ãîäó, êîãäà ëþäè

åëè êîðó èç äåðåâà, òðàâó è äàæå ñâîèõ äåòåé, ñîòíè òûñÿ÷ ëþäåé óìåðëè ñãîëîäà – è âñå ýòî íà ãëàçàõ êîììóíèñòîâ, êîòîðûå åçäèëè â ìàøèíàõ ïî íàøèìòðóïàì, íàãëî õâàëÿ æèçíü. Ñàìè, êîíå÷íî, áûëè õîðîøåé óïèòàííîñòè. Êàê íåñòûäíî áûëî: â íàèñâîáîäíåéøåé â ìèðå ñòðàíå è òàêîå òâîðèëîñü! Íàðîä óìè-ðàåò èç ãîëîäó íå ïîòîìó, ÷òî áûë íåóðîæàé, à ïîòîìó, ÷òî ó íåãî õëåá áûëçàáðàí ãîñóäàðñòâîì, è ýòîò õëåá ëåæàë íà ñêëàäàõ “Çàãîòçåðíî”, ýëåâàòîðàõ,ïåðåãîíÿëñÿ íà äóðìàí-ñïèðò.

Âû, Èîñèô Âèññàðèîíîâè÷, ñàìè ãîâîðèòå, ÷òî ÷åëîâåê – ýòî åñòü ñàìûéöåííûé êàïèòàë. È ýòîò êàïèòàë èç ãîäà â ãîä ïðåâðàùàåòñÿ â íàâîç, ïîòîìó÷òî â 1933 ãîäó, êîãäà íàðîä ãîëîäíûé ñîáèðàë çåðíà êóêóðóçû âîçëå ñêëàäà“Çàãîòçåðíî” íà ñòàíöèè Õîðîë, åãî ñòðåëÿëè, êàê ñîáàê. Âûçûâàëè èç ãîðîäàÕîðîë ýñêàäðîí êîííîé ìèëèöèè, êîòîðàÿ ñ îáíàæåííûìè øàøêàìè ãíàëà íàñ,ãîëîäíûõ. À õëåá â ñêëàäàõ áûë. Áûëî çåðíî, áûëà ìóêà, à ëþäè óìèðàëè îòãîëîäà. Çíà÷èò, ýòî áûëî ñäåëàíî âñå îò ãîñóäàðñòâà óìûøëåííî, ãîñóäàðñòâî îáýòîì çíàëî. Ïîòîìó ÷òî è â Ìîñêâå íåìàëî íàøèõ çåìëÿêîâ ïîìåðëî ïóõëûõîò ãîëîäà, è âî âñåõ áîëüøèõ ãîðîäàõ.  ðåçóëüòàòå îñòàëîñü ìíîãî ïóñòûõ ñåëè õóòîðîâ. Äëÿ îñòàâøèõñÿ â æèâûõ äåòåé ñîçäàëèñü ïðèþòû.  ñëåäóþùåì,1941 ãîäó, â íàøåé äåðåâíå ïîéäåò â øêîëó â ïåðâûé êëàññ òîëüêî òðîå äåòåé. Âîò÷òî íàäåëàëè â 1933 ãîäó!

Çà ñìåðòíîñòü â 1933-ì ñåëüñîâåò ñïðàâêè íå äàåò, ïîòîìó ÷òî çà 50 ëåò íåóìåðëî ñòîëüêî ëþäåé, ñêîëüêî â òîò ñòðàøíûé ãîä. Êòî îñòàëñÿ â æèâûõ, òîóæå ýòîò ÷åëîâåê “ïîð÷åííûé”, ÿ çíàþ ïî ñåáå. Âñå ìû, êîëõîçíèêè, áûëè ïóõ-ëûå, óïàëè íà íîãè, ïîòåðÿëè çðåíèå, ñòàëè ÷àùå ïîñåùàòü áîëüíèöó...

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

439

Âñå ýòî äåëàëîñü íà ãëàçàõ êîììóíèñòîâ. Êàê èì íå ñòûäíî, ÷òî îíè íåìîãëè îñàæäàòü âåðõîâíûå âëàñòè è òðóáèòü î òàêîì ãîðå. Äàæå çà ãðàíè-öåé, êàê ñîîáùàëîñü â “Èçâåñòèÿõ”, çíàëè îá ýòîì. Çíà÷èò, âðàãàìè íàðîäàâñå äåëàëîñü áåç ïîìåõè. À Âàì, Èîñèô Âèññàðèîíîâè÷, íàâåðíîå, íèêòî íåñîîáùàë. Êîììóíèñòû áîëüøå áîëåëè çà ñâîþ øêóðó. Ïîòîìó ÷òî, åñëè ñòà-íåò êòî çàñòóïàòüñÿ çà íàðîä õîòü ñëîâîì, òî åãî ñóäüáà ðåøèëàñü âìåñòåñ íàìè á...

Òåïåðü ïîëó÷èëîñü òî æå ñàìîå: êîëõîçû ïîëó÷èëè îò 140 äî 900 ãðàììîâõëåáà íà òðóäîäåíü, è ãîñóäàðñòâî çàêðûëî ïðîäàæó ìóêè è õëåáà. Æåëåçíàÿäîðîãà íå äàåò áèëåòîâ, ÷òîáû ïîåõàòü êóäà-ëèáî è êóïèòü.  Ìîñêâó íå ïóñêàþò,â Êèåâ, â Õàðüêîâ òîæå.  ñàìîì äåëå, íåõîðîøî ïóñòèòü â òàêèå êðàñèâûåãîðîäà èññóøåííûõ, îáîðâàííûõ ëþäåé ñ ìåøêàìè. À òàì åùå óâèäèò âåðõîâíàÿâëàñòü è èíîñòðàíöû. À íàðîä, êàê âèäíî, íàäî âûäóøèòü.

Ïîëíûå ñòàíöèè çàáèòû ýòèìè ìîùàìè, íàðîä îñàæäàåò âàãîíûè âîêçàëû, èõ øòðàôóþò ñàìûì áåññîâåñòíûì îáðàçîì. Íàðîä áðîñàåòñâîè õàòû, êîëõîçû è åäåò èñêàòü ñ÷àñòüÿ – è âñå ýòî ÷åðåç õëåá.

Ðàáîòàåì ìû çäîðîâî, íåóáðàííîãî íå îñòàâëÿåì íè÷åãî. Âñå ðàáîòû ïî-äåëàíû, à õëåáà íåò è äåíåã íåò. Äà åùå ñïàñèáî çà íàëîãè ïðÿìî íåâûíîñè-ìûå. ß âèäåë, êàê ñóäèëè îäíîãî êîëõîçíèêà çà òî, ÷òî îí íå óïëàòèë íàëîãèè êîòîðûé óæ íå ïîõîæ è íà ÷åëîâåêà, à êàêèå-òî ìîùè â ëîõìîòüÿõ. Íî íåò ïîùàäûíèêîìó”.

“Æèâåì êàê ðàáû”Âî âðåìÿ äîïðîñà Íèêîëàé Ðåâà îáúÿñíèë ñëåäîâàòåëþ:“Ïîâåðíóâøèñü ó ñåëî ³ç çàðîá³òê³â, ÿ ïîáà÷èâ, ùî â õàò³ íåìà i êóñêà õë³áà,

ä³òè ãîë³–áîñ³, i ìåí³ ñòàëî ñòðàøíî. Ùîá çàïîá³ãòè ïîâòîðåííÿ ãîëîäó, ÿ íàïè-ñàâ âîæäþ íàðîäà, òîâàðèùó Éîñèïó ³ññàð³íîâè÷ó Ñòàë³íó ëèñòà. Îïèñàâ óñå,ùî ñàì áà÷èâ i ïåðåæèâ, i òå, ùî íèí³ ïåðåæèâàþòü êîëãîñïíèêè. Ëèñòà ïèñàâñàì, í³õòî ìåíå íå íàïðàâëÿâ. Ïðî öå ðîçïîâ³â ê³ëüêîì êîëãîñïíèêàì íà òîéâèïàäîê, ùîá, ÿêùî ÿ êóäèñü ïîä³íóñü, çíàëè, ùî çà ëèñò â³äïîâ³äàþ ÿ îäèí.Ïèñàâ ³ç òèõ ì³ðêóâàíü, ùîá öåíòðàëüíà âëàäà ïåðåâ³ðèëà ðîáîòó ïðåäñòàâíèê³ââëàäè íà ì³ñöÿõ. Ïîò³ì, êîëè âæå â³äïðàâèâ ëèñòà, çðîýóì³â, ùî éîãî çàòðèìàþòü,i ìåí³ áóäå êðèøêà”.

 ñóäåáíîì ïðèãîâîðå, âûíåñåííîì Íèêîëàþ Ðåâå, íàïèñàíî: “Êëåâåòàë íàÊîììóíèñòè÷åñêóþ ïàðòèþ áîëüøåâèêîâ è åå ðóêîâîäñòâî.  çàâåðøåíèå ñâî-åé àíòèñîâåòñêîé äåÿòåëüíîñòè, íàïðàâëåííîé íà äèñêðåäèòàöèþ ïàðòèè è ïðà-âèòåëüñòâà, Ðåâà 1 ìàÿ 1940 ãîäà íàïðàâèë â àäðåñ ÖÊ ÂÊÏ(á) òîâàðèùó Ñòà-ëèíó ïèñüìî êëåâåòíè÷åñêîãî êîíòððåâîëþöèîííîãî õàðàêòåðà, â êîòîðîì íàíî-ñèë îñêîðáëåíèÿ Êîììóíèñòè÷åñêîé ïàðòèè áîëüøåâèêîâ è åå ðóêîâîäñòâó”.

Íî åùå äî ïðèãîâîðà Íèêîëàé Ðåâà ïîëíîñòüþ ñîãëàñèëñÿ ñ ïðåäúÿâëåí-íûìè åìó îáâèíåíèÿìè. “×òî ñî ìíîé ïîëó÷èëîñü, êîãäà ÿ ïèñàë, ñàì íå

440

ѲÄ×ÅÍÍß

çíàþ”, – ñîçíàëñÿ îí â ñóäå. Ïðîñèë òîëüêî íå íàêàçûâàòü ñòðîãî, ïîòîìó ÷òî“ïèñüìî íå êîíòððåâîëþöèîííîå, îíî ïðî æèçíü”.

Îäíàêî ñîâåòñêàÿ âëàñòü íå ìîãëà ïðîñòèòü “âîëüíîäóìñòâà” áîðöó çà ñî-öèàëüíóþ ñïðàâåäëèâîñòü. Óäèâëÿåò äðóãîå: êàêèå íàäî áûëî èìåòü ìóæåñòâîè ãðàæäàíñêóþ ïîçèöèþ, ëèáî íå äîðîæèòü æèçíüþ, ÷òîáû íàïèñàòü Ñòàëèíó:“Íåò, íàâåðíî, íè â îäíîé ñòðàíå ìèðà òàêîãî èçäåâàòåëüñòâà íàä íàðî-äîì. Êàêèõ-ëèáî ïðàçäíèêîâ èëè äíÿ îòäûõà ìû â êîëõîçå íå çíàåì Æèâåì,êàê ðàáû, – òîëüêî äëÿ ðàáîòû è äëÿ òîãî, ÷òîáû ãîëîäàòü èç ãîäà â ãîä èïåðåíîñèòü òÿãîñòè, íóæäû. Èíîé ãîä, õîðîøî óðîäèò õëåá, ÷òî íà òðó-äîäåíü ïðèõîäèòñÿ äâà êèëîãðàììà, òî íàøèì âëàñòÿì ðàéîííûì êàæåòñÿýòî ìíîãî, è íàñ ñèëîþ çàñòàâëÿþò ýòîò õëåá ïðîäàòü â ãîñóäàðñòâî.Íàðîä äåðæàò íà ñîáðàíèÿõ ïî òðîå ñóòîê, ïðèîñòàíîâèâ âñþ ðàáîòó,ïîêà ìàõèíàöèÿìè è çàïóãèâàíèåì íå äîáüþòñÿ ïðîäàæè.

Íàïèñàííîå çäåñü, Èîñèô Âèññàðèîíîâè÷, ïðàâäà, òîëüêî íå âñå îõâà-÷åíî, ïîòîìó ÷òî âñåãî îïèñàòü íåëüçÿ, ýòî ìîæíî òîëüêî ðàññêàçàòü...

ß äóìàþ, ÷òî ýòî ïèñüìî ê Âàì íå äîïóñòÿò, à ìåíÿ çà òàêóþ “êîíòð-ðåâîëþöèþ” çàãîíÿò ê áåëûì ìåäâåäÿì, êàê êàêîãî áàíäèòà. Íî ïðîøóÂàñ, Èîñèô Âèññàðèîíîâè÷, äàòü íàì æèçíü. È ñàìîå îñíîâíîå – õëåá.Ïîòîìó ÷òî íàì îáèäíî, ÷òî ñàìè âûðàùèâàåì õëåá, à åãî íå åäèì. Èëèóñòàíîâèòü ìèíèìóì íà òðóäîäåíü õëåáà. Ïîòîìó ÷òî â íàøåì êîëõîçå“Ëåíèíñêèé øëÿõ” ïîëó÷èëè ïî 900 ãðàìì çà òðóäîäåíü, à íà ýòîì õëåáåäàëåêî íå çàåäåøü. Âû æå ñàìè ñêàçàëè íà ²² ñúåçäå êîëõîçíèêîâ, ÷òîè âîñåìü êèëîãðàììîâ ìàëî íà òðóäîäåíü.

Åùå ïðîøó Âàñ, åñëè íå âåðèòå â òî, ÷òî ÿ íàïèñàë, ïðèøëèòå êî ìíåÂàøåãî äîâåðåííîãî ÷åëîâåêà èëè â ñåëüñîâåò – ïóñòü ïðîâåðèò.

È ïðîøó Âàñ, Èîñèô Âèññàðèîíîâè÷, äàéòå ìíå îòâåò íà ïèñüìî, ïðî-÷èòàéòå åãî ñàìè è ïîìîãèòå íàøåìó ãîðþ, ÷òîáû ìû óçíàëè, ïîìîãóò ëèíàì ïðàâèòåëüñòâî è ïàðòèÿ èëè íåò. Îá ýòîì ïèñüìå ÿ ðàññêàçàë ìíî-ãèì êîëõîçíèêàì. Åñëè Âû è Âàø îòåö ïåðåæèâàëè òàêèå òðóäíîñòè, òîïîâåðèòå íàì.

Ïîäïèñûâàþñü ñîáñòâåííîðó÷íî Ðåâà Í.”.Ñ ìîìåíòà íàïèñàíèÿ ïèñüìà ïðîøëî áåç ìàëîãî 68 ëåò. Íî ÷èòàòü åãî áåç

äóøåâíîé áîëè äî ñèõ ïîð íåëüçÿ...Âîëêîâà Àííà. “Ëþäè åëè êîðó, òðàâó è äàæå ñâîèõ äåòåé…

À âàì, Èîñèô Âèññàðèîíîâè÷, íèêòî íå ñîîáùàë”. –Ôàêòû. – 2008. – 5 ìàðòà.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

441

ѲÄ×ÅÍÍßÐÅÂÈ Ïð³ñüêè Ëóê³âíè,

1902 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ãåðìàí³âêà Îáóõ³âñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.)

 íàø³é ñ³ì’¿ ïîìåðëà ìîÿ ñåñòðà, Áåìà Ãàëèíà Ëóê³âíà, ¿¿ ÷îëîâ³ê, ÁåìàÀðñåí³é, à ÷åðåç äåê³ëüêà äí³â ïîìåðëè ¿õ äåê³ëüêà ä³òî÷îê. Ïîò³ì ïîìåðëè ñåñòðè,Øåðåìåò Îëåíà Ëóê³âíà, Ñèäîðåíêî Îëåíà, Íàòàøà ³ Ñàøà, ä³òè Îêñàíèïîìåðëè ï³ñëÿ ìàìè ó ìåíå íà ðóêàõ.

Çàïèñàâ Î.Ùåðáàíü.2002 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÐÅÌÅÍÍί Ìà𳿠Àíäð³¿âíè

(ñ. Òàâð³éñüêå -Ãëàäê³âêà Ãîëîïðèñòàíñüêîãî ð-íóÎäåñüêî¿ (íèí³ Õåðñîíñüêà) îáë.)

ÃÎËÎÄ – 1933 Î×ÈÌÀ IJÒÅÉ – 1993“ ãîëîäíèé 1933-é ìåí³ áóëî 12 ðîê³â, – ðîçïîâ³äຠÌàð³ÿ Àíäð³¿âíà Ðåìåí-

íà. Ç âåñíè, â êîãî áóâ õë³á, çàáðàëè âåñü. Ìàìà çàêîïàëà ï³ä ï³÷ òðîõè õë³áà,àäæå òðåáà áóëî ÿêîñü æèòè. Ó íàñ â ñ³ì’¿ áóëî ñåìåðî ä³òåé. Àëå òàê ³ íåäî÷åêàëèñü ìè ñêóøòóâàòè òåïëîãî ùîéíî ñïå÷åíîãî õë³áà. Îäíîãî ðàçó âðàíö³ïðèéøëè ÿê³ñü ëþäè ³ çàáðàëè âñå äî çåðíèíè. Ãîëîäóþ÷³ æ çáèðàëè ð³çí³ ðîñ-ëèíè: êðîïèâó, öâ³ò äåðåâ, áåðåñòó, ëîáîäó âàðèëè ³ ¿ëè. Àëå öüîãî, çâè÷àéíî,áóëî çàìàëî, ùîá âèæèòè. Ëþäè ïî÷àëè ïóõíóòü. Áóëè âèïàäêè, êîëè áàòüêè¿ëè ñâî¿õ ä³òåé, à ä³òè – ñâî¿õ ñòàðèõ áàòüê³â. Ïàì’ÿòàþ, ÿê îäíîãî ðàçó, êîëèéøëà äî øêîëè, ìåíå ïîêëèêàëà äî õàòè ÿêàñü æ³íêà. Òåïåð íå ðîçóì³þ, ÿê ÿ,çíåñèëåíà, çóì³ëà âèðâàòèñÿ ³ âòåêòè â³ä íå¿. ¯¿ ñòðàøí³ î÷³ ùå äîâãî ïåðå-ñë³äóâàëè ìåíå óñ³ ñí³.

Êîëè â êîëãîñï³ ïîñ³ÿëè, çà òå, ùîá ëþäè éøëè íà ïîëå ïðàöþâàòè, ¿ì âèäà-âàëè 100 ã õë³áà ³ 100 ã ìàêóõè. Íà ðîáîòó éøëè âñ³ ä³òè, ïî÷èíàþ÷è ç 10 ðîê³â,³ ñòàð³ ëþäè, êîòð³ ëåäâå ìîãëè õîäèòè. Áî õî÷ òó ÷îðíó, ãëèâêó ìàñó ³ íå ìîæíàáóëî íàçâàòè õë³áîì, òà âñå æ… Ì³é òàòî ïîìåð ó ò³ ñòðàøí³ ðîêè, áî âñå, ùîîäåðæóâàâ çà ðîáîòó, â³ääàâàâ íàì.

ßê ïî÷àëèñÿ æíèâà, ëþäè íî÷àìè õîäèëè íà ïîëå êðàñòè êîëîñêè. ² öèì õî÷òðîõè ï³äòðèìóâàëè æèòòÿ â ñâîºìó ò³ë³. Çáèðàëè â ë³ñ³ ãðèáè ³ ÿãîäè. Ñóøèëè,ùîá ÿêîñü ìàòè áîäàé íàéìåíøó íàä³þ íà ìàéáóòíº.

442

ѲÄ×ÅÍÍß

Íåáàãàòî ëþäåé âèòðèìàëè ö³ âèïðîáóâàííÿ, àëå âîíè âæå í³êîëè íå çìî-æóòü âèêðåñëèòè ò³ ðîêè ³ç ñâ ïàì’ÿò³.

Çàïèñàëà Î.Ðåìåííà.Óïîðÿäêóâàâ Ô.Ìîðîçþê.

18 ëþòîãî 1995 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÐÈÁÀËÊÈ Îëåêñàíäðà ²âàíîâè÷à,

1917 ð. íàðîäæåííÿ (ì. Àë÷åâñüê íà Ëóãàíùèí³)

Õî÷ó îïèñàòü áûëü ñëîáîäû Êîëÿäèâêè, ò.å. êðåñòüÿí Êîëÿäèâêè ñ 1929 ã.ïî 1932 ã. ×òî ïîìíþ, ÷òî áà÷èâ, ÷òî ðàññêàçàëè ìîè ïîêîéíûå áàòüêî è ìàòèð.

ß, Ðèáàëêà Îëåêñàíäð ²âàíîâè÷, ðîäèâñÿ â 1917 ã. â ñëîáîäå ÊîëÿäèâêàÍîâî-Àéäàðñêîãî ðàéîíà Äîíåöêîé (òåïåðü Ëóãàíñêàÿ) îáëàñòè. Ñëîáîäà áóëà7-ìè âåðñò äîâæèíîé è 4-õ øèðèíîé, ïðîòåêàëî ÷åðåç íåå äâå ðè÷êè – Þâñóãè Ãðåìó÷àÿ. Î÷åíü êðàñèâàÿ áóëà ñëîáîäà. Äàæå ñëîáèäñüêà ìîëîäåæü òàêóïèñíþ ñïèâàëà:

“Øóëüãà ãîðèòü, Øóëüãà ãîðèòü, íà çàâîä ïàëàº.Êîëÿä³âêà ó äîëèí³ âñÿ çîëîòîì ñÿº”.

Øóëüãà – öå òîæå ñëîáîäà, à çàâîä – öå Àëåêñàíäðîâñêèé êîíçàâîä.À òåïåð îïèøó, ÷òî ñòàëîñÿ ñ öèåþ ñëîáîäîé, ëþäüìè â 1929 ãîäó. Íà÷à-

ëîñü ðàñêóëà÷èâàíèå áîãàòûõ ëþäåé, â êîòîðûõ áûëè òðàêòîðà àìåðèêàíñêîéìàðêè “Ôîðäçîí” ñ æåëåçíûìè êîëåñàìè, ìîëîòèëêè, ìåëüíèöû, âàëüöîâêè,ìàñëîáîéíè, áàãàòî ñêîòà è çåìëåîáðàáàòûâàþùåãî èíâåíòàðÿ. Òàêèõ ëþäåéáûëî â ñëîáîäå ÷èìàëî. Èõ â 1929 ãîäó çèìîé áåçîãîâîðî÷íî ãðóçèëè íà ïîäâî-äû – ñòàðîãî è ìàëîãî – è âûâîçèëè íà ñáîðíûé ïóíêò â Ãàéäàð. À èìóùåñòâîè õàòû çàáèðàëè â îðãàíèçîâàííûå êîëõîçíûå äâîðû, äå ñêîò ïðîïàâ îä õîëîäó èãîëîäó, à òåõíèêà è èíâåíòàðü ïîðæàâèëû è ïðèéøëè â íåãîäíîñòü. À ëþäåé âÀðõàíãåëüñüêó îáëàñòü âûâåçëû, â òàéãó. Òàì îíè è ïîãèáëè îò õîëîäà è ãîëîäà.

À òåïåð îïèøó, êàê âåçëè èõ èç ñëîáîäû äî Ãàéäàðþ. Ðàññòîÿíèå – 25 âåðñò.Çà 12 âåðñò ïî ïóòè ê Ãàéäàðþ åñòü òàê çâàíûé Øèðîêèé ßð. Òàì ïèäâîäûîñòàíîâèëè è äàëè êîìàíäó âñåì ðàçäåòüñÿ äî íàòåëüíîãî áåëüÿ, íåâçèðàÿ íàâîçðàñò, ñôîòîãðàôèðîâàëè. Ïîòîì ïî êîìàíäå îäåëèñü è ïðîäîëæàëè ïóòü.

À òåïåð ïðî ñåáÿ, ò.å. ïðî íàøó ñåìüþ.Íàñòóïûâ 1932-ûé ãîä. Ïîëíàÿ íàñèëüíàÿ êîëëåêòèâèçàöèÿ. Ó áàòüêà 5 äóø

ñåìüè, äâè ïàðû âîëèâ, îäíà ëîøàäü, îäíà êîðîâà, 20 îâåö, äâîå ñâèíåé, èíäûêû,âóòÿòà, êóðû. Êîëû áàòüêîâè ïðåäëîæèëè çèìîé âñòóïèòü â êîëõîç, òî áàòüêî íåäàâ ñîãëàñèÿ. Åãî íî÷üþ çàáðàëè â ñåëüñîâåò, ðàçäåëè äî íàòåëüíîãî áåëüÿ

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

443

è ïîñàäèëè â ïóñòóþ êîìîðó. È âèí òàì ñûäèâ äî óòðà, îáìîðîçèâñÿ âåñü,à óòðîì â ñåëüñîâåòå åãî ïîáèëè è ïóñòèëè äîäîìó. Ïîñëå öüîãî âèí çàõâîðèâè ëåæàâ â Ñòàðîáèëüñêîé áîëüíèöå äî àïðåëÿ ìåñÿöà.

À â íàñ çàáðàëè âñþ õóäîáó è âåñü õëåá, à 2 ìàÿ 1932 ãîäà âûâåçëè íàñ èçñâîåé õàòû íà êðàé ñëîáîäû â õàòó áåç âèêîí è äâåðåé è ïîëóðîçêðûòó. Òàì ìûïðîæèëè äî èþëÿ ìåñÿöà. Äåâî÷êà, 1925 ã. ðîæäåíèÿ, óìåðëà ñ ãîëîäà. ß îïóõ.Áàòüêî íàéíÿâ ïèäâîäó, è íî÷üþ ìè âûåõàëû â ãîðîä Àë÷åâñê áåç íèÿêûõ äîêó-ìåíòîâ, òàê ÿê òîäè èõ íå äàâàëû. Íî ìè ïîâñòðàèâàëûñÿ íà ðîáîòó, à æèëûâ ñàðàå â ñåëå Êàì’ÿíêà, â òðåõ êèëîìåòðàõ îò Àë÷åâñêà. À ïîâñòðàèâàëûñÿíà ðîáîòó áëàãîäàðÿ òîìó, ùî áàòüêî â òî âðåìÿ ñ÷èòàâñÿ ãðàìîòíûì, åãîñ îõîòîé âçÿëû íà ðîáîòó â îäèí êîííûé äâèð áóõãàëòåðîì. Æèçíü íàøà ïèøëàíàëàæèâàòüñÿ, íî íåäîâãî áàòüêî ïðîæèâ.

Âñå éøëî ïî ëîçóíãó Ëåíèíà: “Êóëàêà óíè÷òîæèòü, ÿê êëàñîâîãî âðàãà!”È íàä êðàñèâîé ñëîáîäîé â 1933 ã., êîòîðóþ îïóñòîøèëè îò ëþäåé ãîëîäîì,ïîâèñ ÷åðíûé ôëàã, à ñëîáîäà çàðîñëà áóð’ÿíîì, ïî êîòîðîìó õîäûëû âîâêû.

À òåïåð çíîâó ïðî ñåáå. àðìèþ ìåíå íå áðàëû äî 1939 ãîäà, òàê êàê ÿ ñûí êóëàêà, à ïîòîì ìåíå

çàáðàëè â 1939-ìó, 19 íîÿáðÿ. Ñëóæèâ ÿ âî Âëàäèìèð-Âîëûíñüêîìó â 38-é ëåã-êîé òàíêîâèé áðèãàäå. Êîí÷èâ ïîëêîâó øêîëó íà ìåõàíèêà-âîäèòåëÿ “Ò-34”. Òàìïî÷àëàñü âèéíà, îòñòóïàëè ìû ç áîÿìè äî ñòàðîé ãðàíûöè. Óæå ïèä Íîâîãðàä-Âîëûíñüêîì íàñ îñòàëîñü ìàëî. È íàñ îòïðàâèëè íà ôîðìèðîâêó â Êèåâ, â Äàð-íûöþ.  îáùåì, ÿ îò Âëàäèìèð-Âîëûíñüêà äî Ñòàëèíãðàäà âñå âðåìÿ áóââ äåéñòâóþùåé àðìèè Þãî-Çàïàäíîãî ôðîíòà. Íà Âîðîíåæñêîì, Ñòåïíîì è Äîí-ñêîì, è îò Ñòàëèíãðàäà äî Áåðëèíà.

Äåìîáèëèçóâàâñÿ â 1946 ã. â Àâñòðèè. Ñòîþ íà ó÷åòå â Ñîâåòå âåòåðàíîâ3-é òàíêîâîé àðìèè, òðè ðàçà ïðèãëàøàëè íà âñòðå÷ó âåòåðàíîâ â ã.Ìîñêâó.È âäðóã ìåíå ïðèçíàþò: “Ïîëèöàé ã. Êèåâà”. 4 ôåâðàëÿ 1991 ã. âûçûâàþò ìåíÿâ ïðîêóðàòóðó ê ñëåäîâàòåëþ â ïðèñóòñòâèè êàêîãî-òî ìàéîðà â âîåííîé ôîðìå.Ñëåäîâàòåëü ãîâîðèò: “Ñ âàìè íàäî ïîãîâîðèòü â ïðèñóòñòâèè ìàéîðà, ãäå âûáûëè ñ 1942 äî 1943 ãîäà”. ß åìó ïðåäñòàâèë âîåííûé áèëåò, â êîòîðîì áûëîçàïèñàíî, ç ÿêîãî âðåìåíè è ïî ÿêå âðåìÿ, â ÿêîìó íàïðàâëåíèè è â ÿêûõ ÷àñòÿõÿ áóâ. Ìàéîð êàæå: “Öå íå äîêàçàòåëüñòâî” è äûâûòüñÿ íà ìåíÿ íå÷åëîâå÷åñ-êèì âçãëÿäîì. Âäðóã ðàçäàåòñÿ òåëåôîííûé çâîíîê. Ñëåäîâàòåëü îòâå÷àåò, ÷òîâñå-âñå äàííûå åñòü, îí ñèäèòü ó ìåíÿ ñî ñëåçàìè. Ïîòîì ñëåäîâàòåëü ñïðî-ñèë: “Ó âàñ åñòü ôîòîãðàôèè âîåííîãî âðåìåíè 1942 èëè 1943 ãîäà?” Ê ñ÷àñ-òüþ, âîíà áóëà â ìåíå, ÿ åìó ïðèíèñ.  ã. Âîðîíåæå ìè ôîòîãðàôèðóâàëèñüýêèïàæåì 15.²²².1942 ã. Ñëåäîâàòåëü ïðèçíàë öå ÿê äîêóìåíò, à ìàéîð – íè.ß ïåðåñòàâ ïëàêàòü è ïîñëàâ åãî ê ÷åðòÿì. Îí íà ìåíå ÿðîñòíî îáðóøèâñÿ:“ßê âû ìîãëè ïîëó÷èòü äâå ìåäàëè çà âçÿòèå Áåðëèíà è çà îñâîáîæäåíèå Ïðà-ãè?” ß åìó ñêàçàë: “Âî-ïåðâûõ, âûïîëíÿëè çàäàíèå, ò.å â íàñòóïëåíèå øëè, íèê-òî íå ïðîñèë íàãðàä, à, âî-âòîðûõ, ÷àñòü àðìèè øëà íà Áåðëèí, à ÷àñòü – íà

444

ѲÄ×ÅÍÍß

Ïðàãó. Âîò è íàãðàäèëè ìåíÿ è çà Áåðëèí è çà Ïðàãó”. ß åãî óïðåêíóë: “Ñ âàøèìçâàíèåì ÿ á òàêèé âîïðîñ íå çàäàâàâ”. Âäðóã ðàçäàåòñÿ åùå òåëåôîííûé çâî-íîê è çäîðîâî ÷óòû èç òðóáêè: ÿê âèí, òîáòî ÿ, ÷óâñòâóå ñåáå. Ñëåäîâàòåëüîòâå÷àåò: “Íîðìàëüíî”. Ìàéîð óãðîæàå àðåñòîì. ß â îòâåò: “Áóäåò çíàòü Ñî-âåò âåòåðàíîâ 3-é òàíêîâîé àðìèè, êîòîðûé âîçãëàâëÿåò ãåíåðàë-ïîëêîâíèê, äâàæ-äû Ãåðîé Äðàãóíñêèé”. Ìàéîð ïðèòèõ.

Çâèäêèëÿ öÿ ïðîâîêàöèÿ âçÿëàñü? ß äâà ãîäà äîáûâàâñÿ ïîñòàâûòû ìåíè âìîþ õàòó òåëåôîí. Äî êîãî òèëüêû íå îáðàùàâñÿ, à âîíû ðèçíè ïðè÷èíè âûñ-òàâëÿþòü. ß ðåøèâ ïîèõàòè â ã.Êèåâ â ìèíèñòåðñòâî ñâÿçè ÓÑÑÐ. Öå áóëî â1989 ã. â ñåíòÿáðå ìåñÿöå. Íî ê ìèíèñòðó ñâÿçè ÿ íå ïîïàâ, à ïîïàâ äî çàì.ìè-íèñòðà Öàðþêà Áîðèñà Êîíñòàíòèíîâè÷à, êîòîðûé îò ìåíÿ îòìàõíóâñÿ. Ïîñëåâñèõ öèõ ñîáûòèé ÿ íàïèñàë ïèñüìî â “Ðîáî÷ó ãàçåòó” è ðèçêî êðèòûêóâàâ ìå-ñòíûõ è îáëàñòíûõ ïàðòîêðàòèâ. Âîò ìåíå è âçÿëè íà òàêèé èñïóã. ß íàïèñàâïèñüìî â àðõèâ Ìèíèñòåðñòâà îáîðîíû ÑÐÑÐ. Íàïèñàâ â ïèñüìå, â ÿêèõ ÷àñòÿõñëóæèâ, êîëû ïðèçâàí â àðìèþ è êîëû äåìîáèëèçóâàâñÿ. Æäàâ îòâåò áèëüøåãîäà, íî âîíû âèñëàëè îòâåò íà ãîðâîåíêîìàò. ß ÿâèâñÿ â ãîðâîåíêîìàò. Ìíåñêàçàëè: “Âàøè ñëîâà è òî, ÷òî çàïèñàíî â âàøåì âîåííîì áèëåòå, ïîäòâåðäè-ëîñü”. Íî ãàçåòà “Òðóä” íå îïóáëèêîâàëà ìîå ïèñüìî, à, íàâåðíîå, âåðíóëà ïèñüìîòåì, íà êîãî ÿ æàëóâàâñÿ. È ðåøèëè ìåíÿ ïîòðÿñòè, ïîòîìó ÷òî ìåñòíûì âëàñ-òÿì áîëüøèå ïðàâà äàëè. Õîòü êóäà æàëóéñÿ, à æàëîáó ðàññìàòðèâàòü áóäóòüòå, íà êîãî æàëóþòñÿ. Òàêàÿ ñèñòåìà äàëà ðàçãóë ìåñòíûì âëàñòÿì è âî âðåìÿêîëëåêòèâèçàöèè – ÷òî õîòåëè, òî è òâîðèëè.

Äî ñâèäàíèÿ. Èçâèíèòå çà ïëîõîé ïî÷åðê: ðóêè òðóñÿòüñÿ. Çðåíèå ïîãàíå.Íî õî÷åòüñÿ ðàññêàçàòü ïåðåæèòîå áåççàêîíèå. Íàøà æèçíü, ÿêà âîíà áóëà, òàêàè îñòàëàñÿ, òèëüêè â äðóãèé ôîðìè. Äîâãî æäàòü ùå ñïðàâåäëèâîñòè...

1992 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÐÈÁÊÈ Óëÿíè Ïåòð³âíè,

1917 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Çâîíåöüêå-íà-Äí³ïð³ Ñîëîíÿíñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Ðàí³øå, â ãîëîä, ÿ æèëà â ³íøîìó ñåë³. Áàòüêî çàãèíóâ ó ðåâîëþö³þ. Ìàòèïîìåðëà. Íàñ (çàëèøèëîñÿ 3 ñåñòðè ³ áðàò) âèõîâóâàëà áàáóñÿ.

Ïî÷àëàñü êîëåêòèâ³çàö³ÿ, âñ³õ çãàíÿëè â êîëãîñï. Ó ñåëÿí çàáèðàëè ³ êîð³â³ êîíåé, âèøêð³áàëè âñå ç ãîðùèê³â. Áàáóñÿ ïðàöþâàëà â êîëãîñï³, ³ ÿ ç íåþ õîäèëàâ ñòåï.

 16 ðîê³â ï³øëà íàâ÷àòèñÿ íà âèõîâàòåëÿ. Îòðèìóâàëà ïàéîê – 200 ã õë³áà.Íàçáèðàþ õë³á çà òèæäåíü ³ ïîñèëàþ â ñåëî, ùîá ñåñòðè íå ïîìåðëè ç ãîëîäó.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

445

Âñ³õ ä³òåé ñåëà (ó êîãî íå áóëî áàòüê³â), çàáèðàëè â äèòÿ÷³ áóäèíêè. ¯ëè òðàâó,ìèøåé, ìåðçëó êàðòîïëþ. Âñ³ ìè âèæèëè.

Íå äàé, Áîã, êîìóñü òàêå ïåðåíåñòè.Çàïèñàëà Í.Êóäðÿâåöü.

1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÐÈÁ×²É Ìà𳿠Ãíàò³âíè,

1929 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ìèøóðèí гã Âåðõíüîäí³ïðîâñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Ïðî ãîëîäîìîð 1932–1933 ðð. ðîçïîâ³ì ç³ ñë³â ì ìàòåð³ – Ðèá÷³é Ñòåïà-íèäè. Áàòüêî ó 1929 ð. âè¿õàâ ó Äí³ïðîïåòðîâñüê, à ñ³ì’þ çàáðàâ òóäè îñ³ííþ1932 ð. Ïî¿õàëè îñòàíí³ì ïàðîïëàâîì, ñàìå ïåðåä òèì, ÿê çàìåðç Äí³ïðî. Ìàòè÷àñòî ïðè¿çäèëà ç Äí³ïðîïåòðîâñüêà äîäîìó, áî æàëêî áóëî êèäàòè õàòó.  ñâîþõàòó äîçâîëèëà çàõîäèòè é íî÷óâàòè ðîçêóðêóëåí³é ñóñ³äö³ – Ôåäîñ³¿ Ëèñèí, ÿêàïåðåõîâóâàëàñÿ ç ä³òüìè ó ïðîâàëëÿõ. Îäíîãî ðàçó 1933 ð. âîíà ïðè¿õàëà â Ìè-øóðèí гã ï³ä âå÷³ð ³ ï³øëà äî ñâ õàòè, äå ñïîä³âàëàñÿ ïîáà÷èòè Ôåäîñ³þ. ñ.Ìèøóðèí гã âîíè æèëè íà Ïî÷åïèë³âö³ – òàê íàçèâàëàñÿ òà ÷àñòèíà ñåëà.Êîëè çàéøëà äî õàòè, òî ïîáà÷èëà òàì äâîõ íåçíàéîìèõ ëþäåé – ÷îëîâ³êà³ æ³íêó. Ïðèâ³òàëèñÿ. Ñïèòàëà â íèõ ïðî òå, õòî âîíè òàê³. Âîíè â³äïîâèëè, ùîïîáà÷èëè ïóñòó õàòó, çàéíÿëè ¿¿ òà é æèâóòü. À ìàòè ñêàçàëà, ùî âîíà õàçÿéêàöüîãî äâîðèùà. Òîä³ âîíè â³äïîâèëè: “ßêùî âè õàçÿéêà ³ ïðè¿õàëè, òî çàëèøàé-òåñü íî÷óâàòè”. Ìàòè âèð³øèëà çàëèøèòèñÿ. Âîíè ¿¿ ùå ÷èìîñü íàãîäóâàëè.Ƴíêà ç ÷îëîâ³êîì íå áóëè í³ ïóõëèìè, í³ õóäèìè, à íàâ³òü ïîâíåíüêèìè. À ò³ëüêè÷îìóñü ¿é áóëî äóæå òðèâîæíî íà äóø³, õî÷ öå áóëà ¿¿ âëàñíà õàòà. Îñîáëèâî ¿¿íåïîêî¿â ÷îëîâ³ê, æ³íêó â³í íàçèâàâ ìàìîþ, ³ âåñü ÷àñ òî âèõîäèâ, òî çàõîäèââ õàòó çíîâó. Îñü â³í âèéøîâ, à ïåðåä òèì ñêàçàâ: “Âæå çàðàç çàéäó ³ áóäåìîëÿãàòè ñïàòè”. À ï³ä ñò³íîþ ñòîÿëà ëàâà, íà í³é ùîñü ëåæàëî, ëàâà áóëà íàêðèòàðÿäíîì. À ìàòè ìîÿ íåíàðîêîì ïîêëàëà ðóêó, ðóêà ñïðèñíóëà, ³ âîíà â³ä÷óëàùîñü âîëîãå. Òîä³, ÿê òà æ³íêà â³äâåðíóëàñÿ, âîíà øâèäêî â³äâåðíóëà ðÿäíî³ ïîáà÷èëà êóñêè ì’ÿñà. Áóâ ãîëîä, à â íèõ òàê³ âåëèê³ êóñêè ì’ÿñà. À ó äâîð³í³ÿêîãî ãîñïîäàðñòâà íåìàº. Âîíà òîä³ äóæå çëÿêàëàñÿ. Êîëè òîé ÷îëîâ³ê çíîâóçàéøîâ ³ ïèòàº: “Íó ùî, áóäåìî âæå ëÿãàòè ñïàòè?” À ìàòè ìîÿ êàæå: “ß âæåòàê ñòîìèëàñÿ, ùî é íå çàñíó, îñü âèéäó íà äâ³ð, ïîò³ì çàéäó é òàê çàñíó, ùî é äîðàíêó íå çáóäèòå”. Âîíà âèéøëà ç õàòè ³ ãîðîäàìè, ñê³ëüêè äóõó áóëî, ÷êóðíóëàçâ³äò³ëÿ äî êóì³â ñâî¿õ, ÿê³ æèëè ÷åðåç 3 õàòè. Êîëè ïðèá³ãëà, ñèëüíî ïîñòóêàëà.Êóìà â³ä÷èíèâøè äâåð³, ñêàçàëà: “Çâ³äòè òè? Íà òîá³, Ñòåïàíèäî, ëèöÿ íåìດ.Ìàòè ¿é âñå ðîçïîâ³ëà. Êîëè âîíè ðàíêîì ç êóìîþ òà ùå îäíèì ñóñ³äîì ïðèéøëè

446

ѲÄ×ÅÍÍß

íà òå äâîðèùå, òî òèõ ëþäåé òàì âæå íå áóëî. Ñóäÿ÷è ç óñüîãî, ìîæíà ãàäàòè,ùî öå áóëè ò³ ñàì³ Íîð Ìàðôà ç ñèíîì Ôåäîòîì, ïðî ÿêèõ ðîçïîâ³äàëà ÐîñüÃàííà Ôåäîð³âíà. Àäæå ñåëî áóëî âåëèêèì, ³ ëþäè, ÿê³ ìåøêàëè â ð³çíèõ éîãî÷àñòèíàõ, ìîãëè íàâ³òü í³êîëè íå áà÷èòè îäèí îäíîãî.

Íàñ, ìàëèõ, ìàòè ëÿïàëà, êîëè ìè íå ñëóõàëèñü, áî íàñ áóëî ï’ÿòåðî. “ßê íåáóäåòå ñëóõàòè, îäâåçó âàñ â Ìèøóðèí гã, äî Ãîëóáêè”, – ëÿêàëà íàñ ìàòè.Ëþäè â ñåë³ ãîâîðèëè, ùî Ãîëóáêà (ïð³çâèùå ÿêî¿ áóëî Ãîëóá) â 1933 ð. ëîâèëà,âáèâàëà ³ ¿ëà ÷óæèõ ä³òåé. Òàì, ïî ñóñ³äñòâó, ç Ãîëóáêîþ ïðîïàëà ä³â÷èíà 16-òèðîê³â, ä³â÷èíà áóëà ãàðíà, íå õóäà. À ÷åðåç äåÿêèé ÷àñ ìàòè ä³â÷èíè ïîáà÷èëà âÃîëóáêè õóñòêó ñâ äî÷êè. Òîä³ ìàòè ò³º¿ ä³â÷èíè ï³äá³ãëà äî Ãîëóáêè ³ çàêðè-÷àëà: “Êóäè òè ä³ëà ìîþ äèòèíó?”  ñàìî¿ Ãîëóáêè áóëî 4 ä³òåé. Ùå îäíà íå-ùàñíà ìàòè – áàáà Õîëîäíèõà – äî îñòàíí³õ äí³â ñâîãî æèòòÿ áóëà âïåâíåíà, ùî¿¿ ñèíà çàíàïàñòèëà ñàìå Ãîëóáêà.

Çàïèñ: Ä.Ìàíüêî.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÐÈÆÅÍÊÀ Ïåòðà Êóçüìè÷à,

1916 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Ïàâëîãðàä íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³)

Ãîëîä ïåðåæèâàâ ÿ ó ñåë³ Êî÷åðåæêè Ïàâëîãðàäñüêîãî ð-íó Äí³ïðî-ïåòðîâñüêî¿ îáëàñò³. ѳì’ÿ çàéìàëàñÿ ñ³ëüñüêèì ãîñïîäàðñòâîì. Áóëè ó íàñêîí³, âîëè, êîðîâà; ðåìàíåíò: ïëóã, áîðîíè, ñ³ÿëêà, â³ÿëêà. Çåìë³ áóëî ó áàòüêà18 äåñÿòèí. À â ïåð³îä êîëåêòèâ³çàö³¿ çàëèøèëàñü ëèøå îäíà êîíÿêà, ³ òó çàáðàëè.

Ãîëîä â ñåë³ ðîçïî÷àâñÿ 1930 ðîêó ³ òðèâàâ äî 1934-ãî. ͳÿêî¿ äîïîìîãèí³õòî ãîëîäóþ÷èì íå äàâàâ, à çàáèðàëè âñå, ùî ó ëþäåé çàðîáëåíå òÿæêîþ ïðà-öåþ áóëî. Îáøóêè ðîáèëè îäíîñåëü÷àíè – àêòèâ ï³ä êåð³âíèöòâîì ïðåäñòàâíèêàðàéîíó Áðîäñüêîãî. Ïðè âèëó÷åíí³ çåðíà ³ ìàéíà âñ³ áóëè æîðñòîê³. Àêòèâ íåñòðàæäàâ â³ä ãîëîäó, à ðåøòà – âñ³ ñòðàæäàëè.

Ñïàñàëèñÿ, õòî ÿê ì³ã. Ò³êàëè íà Äîíáàñ, Êàâêàç, â ³íø³ ì³ñòà. Äÿäüêî Ïèëèïç æ³íêîþ âè¿õàëè íà Êàâêàç, ò³òêà Ìàðôà – â ì.Ïëàâñüê (Ðîñ³ÿ).  Ñóõóì³ó äÿäüêà áóâ ó÷àñòîê íà ãîð³, äå áóëè îäí³ êàìí³. Íîñèëè çåìëþ êîðçèíàìè. Ïèëèïðîáèâ íà çàë³çí³é äîðîç³. Ïðîäàâàëè îâî÷³ ³ ôðóêòè. À éîãî ñèí çàê³í÷èâ ìåä³íñòè-òóò ç ÷åðâîíèì äèïëîìîì. Áóâ íà ïðèéîì³ ó Ñòàë³íà, ³ êîëè áóëà â³éíà ç Êèòàºì, òîðîáèâ òàì õ³ðóðãîì. Âòåêòè ³ç ñåëà ìîæíà áóëî ò³ëüêè íà ïî÷àòêó ãîëîäó.

Ïîìåðëè îä ãîëîäó ìî¿ ä³äóñü, áàáóñÿ, òàòî, ìàòè, Ìàð³ÿ, ²âàí ³ Íàä³ÿ, 3-õðîê³â. Îäèí ÿ âèæèâ. Ó íàø³é ì³ñöåâîñò³ áóâ ³ êàí³áàë³çì. Ç 1930 ðîêó ïî 1933 ð³êáóëî äóæå òÿæêî. Òàêî¿ ñ³ì’¿ íå áóëî, äå õòî á íå çàãèíóâ.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

447

Ãàðíî ïåðåæèëè ãîëîä ò³ëüêè ò³, õòî áóâ ïðè âëàä³. Ïðàâäà, ãîëîâà êîëãîñïóÑîëîâ’ÿíåíêî ç ëþäüìè ïîâîäèâñÿ íåïîãàíî, àëå í³ÿêî¿ ðîë³ â³í íå â³ä³ãðàâàâ,ç íèì íå ðàõóâàëèñÿ. ѳì’þ Ìîñêàëåíêà Îìåëÿíà âèãíàëè ç õàòè, ¿õ áàáóñ³áóëî 100 ðîê³â. Øóêàëè ó íèõ ãðîø³, çíóùàëèñÿ, âèðèâàëè âîëîññÿ. Âñå öå ðî-áèâ àêòèâ³ñò Ãîí÷àð. À ñåñòðà Ìîñêàëåíêà âè¿õàëà ç Êî÷åðåæîê ³ í³êîëè íåïðè¿æäæàëà òóäè. ijòè, ëþäè ïîõèëîãî â³êó óìèðàëè îä ãîëîäó, à ¿õ òðóïè â êîëîäÿç³ âêèäàëè.

ϳñëÿ ãîëîäó ñ³ì’¿ íå áóëî. Ãîëîä ïîãëèíóâ. Ùå ï³ä ÷àñ ãîëîäó áàòüêî çàá-ðàâ ñâîþ êîíÿêó ç êîëãîñïó, ùîá ç’¿ñòè. Éîãî âï³éìàëè, ìåíå ïîñàäèëè â òþðìó,à ùî òðàïèëîñü ç áàòüêîì – íåâ³äîìî. Ïðè¿õàëà æ³íêà – óïîâíîâàæåíà ×ʳ ðîçïîðÿäèëàñÿ, ùîá ä³òåé ðîçêèäàëè ïî êîëîí³ÿõ. Âèâåçëè â Õàðê³â, ïîò³ìâ Îõòèðêó. Ãîâîðèëè, ùîá íå ïåðåæèâàëè, íàñ íàêîðìëÿòü, âä³íóòü. Æèëè òàìäîáðå, â÷èëèñÿ. Íàñ, 16 õëîïö³â, â³äïðàâèëè â Îõòèðêó â ³íòåðíàò ¹ 73/12, òàì ÿïðîáóâ 4 ðîêè. Òàì áóëî äóæå ãàðíî, ìè ó÷èëèñÿ, êîðìèëè äîáðå, áóëà âîºííàôîðìà íà íàñ, â³éñüêîâà äèñöèïë³íà. Ó÷èëèñÿ íà çîîòåõí³ê³â òà àãðîíîì³â. Òàìÿ ïîëó÷èâ ïðîôåñ³þ çîîòåõí³êà. ϳñëÿ íàñ öåé ³íòåðíàò ë³êâ³äóâàëè, à ðóêîâîäñòâî³ ïðåïîäàâàòåë³â â 1937 ðîö³ ïîñòð³ëÿëè. ϳñëÿ â³éíè ÿ ïî¿õàâ â öåé ³íòåðíàò, ùîáîäáëàãîäàðèòü çà ãàðíå âîñï³òàí³º ³ ä³çíàâñÿ ïðî öå.

Ç ³íòåðíàòó ìåíå íà êàí³êóëè â³äïóñòèëè äî äÿäüêà äîäîìó. Ïî äîðîç³ áà÷èâáàãàòî òðóï³â íà çåìë³, à â Ëîçîâ³é – ö³ëèé ñîñòàâ ³ç ïëàòôîðì, íà ÿêèõ áóëèòðóïè.  Ïàâëîãðàä³ ï³øîâ ó á³ê Âåðáîê, ³ íå äîõîäÿ÷è äî ñåëà, çóñòð³â ä³äà,ÿêèé ãëÿíóâ íà ìåíå ³ ñêàçàâ, ùîá ÿ íå éøîâ ó ñåëî, áî ç’¿äÿòü. Îò òàê³ ðîá³òüâèñíîâêè, ùî òàì ä³ÿëîñÿ. Öå áóëî íå ò³ëüêè â Êî÷åðåæêàõ, à é â óñ³õ ñåëàõ.

Áóäó÷è â ì.Õàðêîâ³ (òîä³ òàì áóëà ñòîëèöÿ Óêðà¿íè), áà÷èâ êëàäîâèùå, äåíàâêðóã ìåðòâ³ ëåæàòü, à ëþäè âæå íå ðåàãóþòü íà öå, ïåðåñòóïàþòü ÷åðåçòðóïè ³ éäóòü. Ö³ ëþäè ¿õàëè ³ç ñ³ë ³ ïîìèðàëè â ì³ñòàõ.

À â ³íòåðíàò³ çàâõîç çèìîþ ïîñëàâ ìåíå ³ ùå îäíîãî õëîïöÿ ïî¿õàòü êîíÿêîþðîçáèðàòü ä³ì íà äðîâà. Ïî¿õàëè ìè òóäè, óâ³éøëè â õàòó, à òàì ëåæàëà íà êðî-âàò³ ìîëîäà æ³íêà ³ äâîº ä³òåé êîëî íå¿. Âîíà íàì êàæå: “Ìè ùå æèâ³, íå ðîçáè-ðàéòå ä³ì”. Òàê ìè íàçàä ïî¿õàëè, õîò³ëè äîïîìîãòè, ñêàçàëè, ùî òàì æèâ³ ëþäè,à çàâõîç êàæå, ùî ç ïàðòêîìó ñêàçàëè, ùî òàì íåìຠæèâèõ.

À ðÿäîì ç Îõòèðêîþ º âåëèêå ñåëî Õóõðà, íàñ ïîñëàëè òóäè áóðÿêè ïîëîòü.Ìè ïîáà÷èëè, ùî òå âåëèêå ñåëî âñå ìåðòâå, õàòè ïóñò³. Äâîº ìóæèê³â ¿çäÿòü³ çáèðàþòü òðóïè, áðîñàþòü â ïóñò³ êîëîäÿç³ òà ÿìè.

 êîæíîìó ãîðîä³ áóâ ìàãàçèí, íàçèâàëè éîãî “Òîðãñ³í”, òàì áóëî âñå: õë³á,êîâáàñà, ñàëî, ò³ëüêè ïðîäàâàëè æ íå çà ãðîø³, à çà çîëîòî ³ ñåðåáðî. Ö³ ìàãàçèíèáóëè ºâðå¿â.

Ãîëîä 1932–1933 ðîê³â ó 100 ðàç³â ã³ðøèé, í³æ â³éíà. Ó â³éíó ïîãèáëî íàÓêðà¿í³ 7 ì³ëüéîí³â, à â ãîëîäîìîð 10 ì³ëüéîí³â, ³ öå, â îñíîâíîìó, ä³òè ³ ñòàð³ ëþäè.² öå íå òå, ùî õë³áà íå áóëî, õë³á áóâ, àëå éîãî çàáèðàëè, äàæå ç ãîðùèê³â. Ëþäèõîâàëè, àëå âñå îäíî àêòèâ çíàõîäèâ. Ðîáèëè öå ñâî¿ ëþäè (îòáðîñû îáùåñòâà)

448

ѲÄ×ÅÍÍß

ï³ä ðóêîâîäñòâîì ïðåäñòàâíèê³â ç ðàéîíó. ϳñëÿ ãîëîäó íå çàëèøèëîñÿ íàøî¿ñ³ì’¿, à áëèçüê³ ðîç’¿õàëèñÿ ïî ñâ³òó.

Çàïèñàëà Þ.Äåì÷åíêî.2002 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÐÈÕÒÈÊÀ ßêîâà Îðåñòîâè÷à,

1905 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. ³ííèöüê³ Ñòàâè Ãðåá³íê³âñüêîãî ð-íó

Ïîëòàâñüêî¿ (òåïåð Êè¿âñüêà) îáë.)

“̳é áàòüêî, Ðèõòèê Îðåñò ßêîâè÷, ïîìåð â 1918 ðîö³. Éîìó òîä³ áóëî âñüî-ãî 40 ðîê³â. ß çàê³í÷èâ òðüîõêëàñíó öåðêîâíî-ïðèõîäñüêó øêîëó. ϳñëÿ ñìåðò³áàòüêà ïî÷àâ ñàì ãîñïîäàðþâàòè.

 1919 ðîö³ ïðèéøîâ âèêîíàâåöü ³ ÷åðåç øèáêó ó â³êí³ ïîâ³äîìèâ, ùîá ÿéøîâ íà ìàéäàí, äå ïðîâîäèòèìóòü ñ³ëüñüêèé ñõ³ä. Òàì ñòîÿëè òðè ÷åðâîíî-àðì³éö³ íà êîíÿõ. Êîëè ñåëÿíè ïîñõîäèëèñÿ íà ìàéäàí, îäèí ³ç ÷åðâîíîàðì³éö³âçàãîâîðèâ: “Ãðàæäàíå, ìû ïðèáûëè ê âàì îðãàíèçîâûâàòü Ñîâåò. Äëÿ ÷åãî Ñî-âåò? Ñîâåò äëÿ òîãî, ÷òîáû ó âàñ áûëè ñåÿëêè, ïëóãè, êóëüòèâàòîðû!” Çà ñêàçà-íå ÿ ãîòîâèé áóâ ï³äíÿòè îáèäâ³ ðóêè. Òà é óñ³ ïðèñóòí³ ëþäè áóëè òàêîæ çà òàêèé“Ñîâºò”.

Ïîò³ì â³í çíîâó çàãîâîðèâ: “Íî äëÿ òîãî, ÷òîáû óòâåðäèòü Ñîâåò, íàì íóæ-íà ñèëà. Îñîáåííî íàì íóæíû ëîøàäè. À ïîýòîìó íàì íóæíî ñîçäàòü êîìèññèþèç òðåõ ÷åëîâåê, êîòîðàÿ óñòàíîâèò, ñêîëüêî ìîæíî âçÿòü ëîøàäåé â ñåëå. Ëî-øàäè áóäåì áðàòü ó òåõ, ó êîãî èìååòñÿ íå ìåíåå òðåõ èëè ÷åòûðåõ”. ² òóòïî÷àëàñÿ ñóïåðå÷êà. Ó ìîãî ä³äà ßêîâà óçÿëè êîíÿêó, à âñüîãî â ñåë³ ¿õ âçÿëèòðè. ϳçí³øå ìåí³ ñòàëî â³äîìî, ùî ó ñåë³ Ìàð’ÿí³âêà êîíåé ×åðâîí³é àð쳿 íåäàëè çîâñ³ì, à â Êñàâåð³âêó ÷åðâîíîàðì³éö³â ³ çîâñ³ì íå âïóñòèëè.  ñåë³ Ïèí÷óêèì³æ ÷åðâîíîàðì³éöÿìè ³ ñåëÿíàìè â³äáóëàñÿ á³éêà.

Êîëè ïî÷àëàñÿ êîëåêòèâ³çàö³ÿ, â íàøîìó ñåë³ îðãàí³çóâàëè êîëãîñï “Óêðà¿-íåöü”. ̳é ä³ä â³äìîâèâñÿ âñòóïàòè äî êîëãîñïó. ³í ìàâ â³òðÿêà ³ õîò³â ãîñïîäà-ðþâàòè ñàìîñò³éíî. Ìàòè òàêîæ íå õîò³ëà âñòóïàòè, àëå ïî÷àëè òèñíóòè, ïîãðî-æóâàòè, ³ âîíà çìóøåíà áóëà ñòàòè êîëãîñïíèöåþ. Çäàëè êîíÿ, çåðíî, ãðîø³, ñàíèïàðîê³íí³, æàòêó òà ³íøèé äð³áíèé ³íâåíòàð. Ïîñòàâèëè ìåíå ìåëüíèêîì. À êîëèä³æäàëè âåñíè, äàëè ìåí³ ñâèíîìàòêó ³ äâà ï³äñâèíêè, àáè ÿ îðãàí³çóâàâ ñâèíî-ôåðìó. Öåé êîëãîñï äîâãî íå ïðî³ñíóâàâ. Óæå â 1931 ðîö³ ëþäè ïî÷àëè âèõîäèòèç íüîãî. Ç áîêó âëàäè ïî÷àëèñÿ ðåïðåñèâí³ ä³¿. Ìîãî ä³äà àêòèâ³ñòè âèãíàëèç õàòè. ϳçí³øå çàâ³òàëè ³ äî ìåíå. Âèãðåáëè ç õàòè âñå, ùî áóëî – äî îñòàííüî¿çåðíèíè, à ñàìîãî çààðåøòóâàëè ³ âèñëàëè â Àðõàíãåëüñüêó îáëàñòü. Ïî äîðîç³

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

449

ÿ âò³ê ç ïî¿çäà, äîáðàâñÿ äî Âîëîãäè, à ïîò³ì ïî÷àâ äîáèðàòèñÿ ³ äî Óêðà¿íè.Ìåíå çëîâèëà ì³ë³ö³ÿ, ïî÷àëèñÿ äîïèòè. Âðåøò³-ðåøò, ÿêèìîñü ÷èíîì ìåíå â³äïðà-âèëè íà ðîáîòó äî Ìîñêâè. Ïðàöþâàâ ï³ä ïðèñê³ïëèâèì êîíòðîëåì, âòåêòè íå ìàâæîäíî¿ ìîæëèâîñò³.

Êîëè âæå ï³ñëÿ ãîëîäó ïîâåðíóâñÿ â ð³äíå ñåëî, òî ïîáà÷èâ éîãî íàï³âæè-âèì. Áàãàòî ìî¿õ ðîäè÷³â ïîìåðëè ç ãîëîäó.  ñåë³ ñòîÿëî äåê³ëüêà õàò çîâñ³ìïóñòèõ – òàì ïîìåðëè âñ³. ß äÿêóâàâ Áîãó, ùî äàâ ìåí³ ìîæëèâ³ñòü âèæèòè, ùîÿ íå ðîçä³ëèâ äîëþ áàãàòüîõ ìî¿õ îäíîñåëüö³â.

Çà ÷àñ ïàíóâàííÿ ðàäÿíñüêî¿ á³ëüøîâèöüêî¿ âëàäè áàãàòî ïðèéøëîñÿ ìåí³÷óòè, ÿêà âîíà äîáðà, ÿê âîíà òóðáóºòüñÿ ïðî ùàñëèâå æèòòÿ ëþäåé, ³ òîä³ ÿïîäóìêè ãîâîðèâ ñîá³, áî âãîëîñ, ïðè ëþäÿõ ãîâîðèòè áóëî ñòðàøíî: “Öå æ òàâëàäà, ÿêà â³ä³áðàëà ó íàøèõ ñåëÿí çåìëþ, õóäîáó, çåðíî ³ çàñòàâèëà ¿õ âìèðàòèãîëîäíîþ ñìåðòþ. Ãàíüáà òàê³é âëàä³!”

Çàïèñàâ Ì.Òàðàí.

вÆÊÎ À.².ÐÅÀËÜͲ ʲËÜʲÑͲ

ÎÁÑßÃÈ ÅÒÍÎÃÅÍÎÖÈÄÓ Â ÓÊÐÀ¯Í²(ôðàãìåíòàðíî)

 ðîçâèòîê ðîçêðèòòÿ ïðîáëåìè ïî ôàêòè÷íîìó îá´ðóíòóâàííþ êîíêðåòíî¿÷èñåëüíîñò³ æåðòâ óêðà¿íñüêîãî ãîëîäîìîðó òà ³íøèõ ôîðì ãåíîöèäó â ìåæàõÓêðà¿íè ³ åòí³÷íî-óêðà¿íñüêèõ ðàéîíàõ Ðîñ³¿ äî 1938 ð. (Êóðñüêà, Îðëîâñüêà, Âîëãî-ãðàäñüêà îáëàñò³ òà Êóáàíü) ïðîïîíóºòüñÿ íàìè íèæ÷å êîíêðåòíèé íàïðÿìîêâèâ÷åííÿ öüîãî ïèòàííÿ.

Áåç öüîãî áóëî á íåìîæëèâèì óÿâëåííÿ ôîðìóâàííÿ äèíàì³êè ñàìî¿ ïðîá-ëåìè, ÿêà âèêëàäàºòüñÿ íèæ÷å.

Íà÷íåìî ç òîãî, ùî ³ìïåðñüêà âëàäà çàâæäè íàäàâàëà âåëèêîãî çíà÷åííÿêàðòîãðàô³÷íîìó ³ ïëàíîâîìó çîáðàæåííþ âñ³º¿ íàçåìíî¿ ñåë³òåáíî¿ ñèòóàö³¿ íàâåëèêîìàñøòàáíèõ òîïîãðàô³÷íèõ ïëàíøåòàõ, îñîáëèâî ô³êñóâàííþ ¿õ ðîçì³ð³â³ ñàìîãî õàðàêòåðó ïîñåëåíü òåðèòî𳿠Óêðà¿íè ³ ï³âäåííî¿ ÷àñòèíè Ðîñ³¿, ÿêà çàâ-æäè áóëà çàñåëåíà, ïîâí³ñòþ ÷è ÷àñòêîâî, óêðà¿íñüêèì åòíîñîì. Íà îñíîâ³ òà-êèõ ïëàí³â âåëèñÿ çàâæäè âñ³ ãîñïîäàðñüê³, çåìëåâïîðÿäí³ ðîáîòè ³ â³éñüêîⳠ䳿.Âæå ç 17–18 ñò. âèùå çàçíà÷åíà òåðèòîð³ÿ áóëà ïîêðèòà òð³àíãóëÿö³éíîþ ìåðå-æåþ, ç äîïîìîãîþ ÿêî¿ âèêîíóâàëèñÿ òîïîãðàô³÷í³ çéîìêè âñ³õ ìàñøòàá³â, îñîá-ëèâî âåëèêîìàñøòàáí³. Ïåðåâàæíî äëÿ â³éñüêîâèõ ïîòðåá âèêîíóâàëîñü êàðòó-âàííÿ òåðèòî𳿠⠓òðüîõâåðñòíîìó” ìàñøòàá³. Ç 1917 ð. äî 1920 ð. ñòâîðþâàëè-ñÿ óæå ³ òîïîãðàô³÷í³ êàðòè-ïëàíøåòè ìàñøòàáó 1:25000 ç çîáðàæåííÿì ñèòóàö³¿âêëþ÷íî äî îêðåìèõ áóäîâ ³ ñàäèá. Òîïîãðàô³÷í³ ïëàíøåòè ïåðåâàæíî “òðüîõ-

450

ѲÄ×ÅÍÍß

âåðñòíîãî” ìàñøòàáó âèêîðèñòîâóâàëèñÿ ³ â ðåâîëþö³éí³ ÷àñè ³ ãðîìàäÿíñüêî¿â³éíè (1918–1924 ðð.). Âîíè âèêîðèñòîâóâàëèñü, ÿê ðåãóëÿðíèìè àðì³ÿìè, òàê³ îêðåìèìè òà áîéîâèìè çàãîíàìè. ϳñëÿ âèùå çàçíà÷åíèõ ïîä³é íà ïðîòÿç³ âñüî-ãî ÷àñó (àæ äî 1930–1932 ðð.) òîïîãðàô³÷íèé ìàòåð³àë áóâ ìàéæå ïîâí³ñòþ îíîâ-ëåíèé ³ ñêîðåãîâàíèé. Òðåáà â³äçíà÷èòè, ùî ñàìå â òîé ÷àñ ïî÷àëà ñïîñòåð³ãàòè-ñÿ ñòàëà òåíäåíö³ÿ çðîñòàííÿ ê³ëüêîñò³ ñ³ëüñüêîãî íàñåëåííÿ, ÿê çà ðàõóíîê ïðè-ðîäíîãî ïðèðîñòó, òàê ³ çà ðàõóíîê ïåðåñåëåííÿ (ïîâåðíåííÿ) ÷àñòèíè óêðà¿íö³â çì³ñò â ñåëà, êîòð³ ðàí³øå, ïåðåâàæíî âèïàäêîâî, òóäè ïîòðàïèëè. Öå çàñâ³ä÷åíîïåðåïèñîì íàñåëåííÿ â 1926–1927 ðð. Åòí³÷íèé óêðà¿íñüêèé ñêëàä â ñ³ëüñüê³éÓêðà¿í³ íå çì³íèâñÿ ³ ñÿãàâ: â 1998–1999 ðð. 95–97% îñ³á óêðà¿íñüêî¿ íàö³îíàëü-íîñò³.  óêðà¿íñüêèõ àäì³í³ñòðàòèâíèõ ðàéîíàõ Ðîñ³¿ (Êóðùèí³, Ïîâîëæ³, Êóáàí³,ï³âäåííîãî Ñèá³ðó òà Äàëåêîãî Ñõîäó, â³äíåñåíîãî äî “çåëåíîãî êëèíó”) ï³ä ÷àñïåðåïèñó íàñåëåííÿ (1926–1927 ðð.) áóâ çàô³êñîâàíèé òàêîæ âèñîêèé ïðîöåíòåòí³÷íèõ; óêðà¿íö³â (43–62%). Ïåðøîïðè÷èíîþ âñ³õ ëèõ, ÿê³ ñóïðîâîäæóâàëè íàòåðåíàõ ³ìïå𳿠öåé åòíîñ, áóëî òå, ùî â óêðà¿íñüê³é íàö³¿ ðîñ³éñüêèé óðÿä çàâæäèâáà÷àâ ïîòåíö³àëüíèõ ñåïàðàòèñò³â ç âåëè÷åçíèì íàõèëîì äî ³íäèâ³äóàëüíîãîçåìëåðîáñòâà ³ íåïîê³ðíîñò³ ÷óæîçåìí³é âëàä³. Öå âñå ïîâí³ñòþ âñòóïàëî â ñó-ïåðå÷í³ñòü ç ìàí³àêàëüíèìè áàæàííÿìè âñ³õ ðîñ³éñüêèõ óðÿä³â ïî âèòâîðåííþºäèíî¿ ìàíêóðòíî¿ ñï³ëüíîòè â ìåæàõ ³ìïåð³¿.  òîé æå ÷àñ á³ëüøîâèöüêî-ñåì³-òñüêèé óðÿä Ðîñ³¿, ïî÷èíàþ÷è ç 1917 ð., ìàâ íàì³ðè ôóíäàìåíòàëüíî ðîçðàõóâà-òèñÿ ç âñåñâ³òí³ìè “õàáàäîâñüêèìè” ãîñïîäàðÿìè çà àêòèâíó ³ âåäó÷ó ðîëü ñåì³ò-ñüêî¿ åë³òè â çä³éñíåíí³ æîâòíåâîãî ïåðåâîðîòó ³ ïðèâåäåíí³ äî âëàäè ñåì³òñüêî-á³ëüøîâèöüêîãî óðÿäó Ëåí³íà. Òàêîþ ïëàòîþ ìàëî ñòàòè “â³äíîâëåííÿ õîçàð-ñüêîãî êàãàíàòó” â “ïñåâäî³ñòîðè÷íèõ” éîãî ìåæàõ, ùî ïîâí³ñòþ ñï³âïàäàëîç ñó÷àñíèìè ðîçòàøóâàííÿìè óêðà¿íñüêî¿ íàö³¿ â ï³âäåííî-çàõ³äí³é ÷àñòèí³ ³ìïåð³¿.“Çà÷èñòêè” ³ “ðîç÷èñòêè” âèçíà÷åíî¿ òåðèòî𳿠â³ä “õîõëÿöüêèõ ãàä³â” áóëî ðîç-ïî÷àòî çðàçó æ ï³ñëÿ ðåâîëþö³¿ â ðîêè ãðîìàäÿíñüêî¿ â³éíè òà ³íòåðâåíö³¿ ï³âí³÷íî-ñõ³äíîãî ñóñ³äà â ìåæàõ Óêðà¿íè. Òîä³ á³ëüøîâèöüêèì êîì³ñàðñüêèì êîðïóñîì,ùî íà 80–90% ñêëàäàâñÿ ç ºâðå¿â, óæå çà êîðîòêèé ÷àñ áóëî çíèùåíî á³ëüøå1 ìëí óêðà¿íö³â. Ñó÷àñí³ æ çåìë³ òîä³øíüî¿ Ïàëåñòèíè ùå áóëè ìàëî ñïðèÿòëèâ³äëÿ ìàñîâîãî ïðîæèâàííÿ öèâ³ë³çîâàíîãî “áîãîì îáðàíîãî íàðîäó” â ñèëó íå-ñïðèÿòëèâîãî òàì êë³ìàòó òà ¿õ ìóñóëüìàíñüêîãî îòî÷åííÿ, ÿêå í³êîëè íå ïîñòó-ïàëîñÿ ñâî¿ìè ³íòåðåñàìè ³ òåðèòîð³ÿìè. Òîìó äëÿ êåð³âíèê³â ì³æíàðîäíîãîºâðåéñüêîãî “áîìîíäó” âåëè÷åçíèé ³íòåðåñ ìîãëè ÿâëÿòè ò³ëüêè òåðèòî𳿳ñòîðè÷íî¿ Õîçà𳿠â ìåæàõ ñó÷àñíî¿ Óêðà¿íè.

Âðàõîâóþ÷è âñå öå, ³ìïåðñüêèé óðÿä, ïðîäîâæóþ÷è âæå ðîçïî÷àò³ “çà÷èñò-êè”, ïî÷àâ íåãàéíî ç 1928–1933 ðð, âæèâàòè 䳺âèõ çàõîä³â ïî íåäîïóùåííþ îô³-ö³éíîãî çàñâ³ä÷åííÿ âåëèêî¿ íàÿâíîñò³ óêðà¿íñüêîãî åòíîñó íå ò³ëüêè â Óêðà¿í³, àé â ìåæàõ Ðîñ³¿. 3 ö³ºþ ìåòîþ, ïåðø çà âñå, â ìåæàõ îñòàííüî¿ áóëè çàêðèò³óêðà¿íñüê³ øêîëè, òåõí³êóìè, ó÷èëèùà, çàáîðîíåíî óêðà¿íñüêå êíèãîäðóêóâàííÿ,âèäàííÿ ãàçåò ³ æóðíàë³â òà ³íøå. Öå ñòàëî ïåðøèì åòàïîì ãåíîöèäó ïðîòè

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

451

óêðà¿íñüêîãî íàñåëåííÿ íà òåðèòîð³ÿõ ñàìî¿ Ðîñ³¿. Ïîäàëüøèìè ñòàëè çàõîäè ïîòîòàëüíîìó âèëó÷åííþ ïðîäóêò³â õàð÷óâàííÿ ó íàñåëåííÿ ï³ä âèãëÿäîì “õë³áî-çàãîò³âåëü”, ùî ñïðèÿëî çìåíøåííþ íàñåëåííÿ ÷åðåç ï³äâèùåíó ñìåðòí³ñòü³ çíèæåííÿ íàðîäæóâàíîñò³. Âäàâàëàñÿ âëàäà ³ äî ðîçñòð³ë³â òà âèñåëåííÿ óê-ðà¿íö³â íà ϳâí³÷ òà â Ñèá³ð. Ö³ 䳿 ìîæíà êâàë³ô³êóâàòè ÿê ãåíîöèä, òîìó ùîâîíè áóëè íàïðàâëåí³ ò³ëüêè ïðîòè óêðà¿íö³â, ÿê³ ïðîæèâàëè â ñàì³é Ðîñ³¿ äî 1932–1933 ðð. ³ áóëè íà 70–80% çàìó÷åí³ øòó÷íî òàì ñòâîðåíèì ãîëîäîìîðîì. Ôàê-òè÷íî öå áóëà ðåïåòèö³ÿ 䳺âèõ ñàòàíèíñüêèõ çàõîä³â ïåðåä òîòàëüíèì âèíèùåí-íÿì óêðà¿íö³â íà ìàòåðèêîâ³é Óêðà¿í³ (ïî ñó÷àñí³é ãåíîöèäí³é òåðì³íîëî㳿 öåòèïîâ³ åòí³÷í³ “çà÷èñòêè”).

Íàéâàãîì³øèì ñâ³ä÷åííÿì öèõ ïîä³é ì³ã áè ñòàòè äåòàëüíèé àíàë³ç ³ ñï³âñòàâ-ëåííÿ äèíàì³êè òåðèòîð³àëüíî¿ ³íôðàñòðóêòóðè ðîçì³ùåííÿ óêðà¿íö³â íà ¿¿ñ³ëüñüêèõ òåðåíàõ Óêðà¿íè äî ãîëîäîìîðó 1932–1933 ðð. ³ ï³ñëÿ íüîãî (äåñü äî1938–1939 ðð.) ÷åðåç âèâ÷åííÿ ³ ñï³âñòàâëåííÿ âåëèêîìàñøòàáíèõ êàðòîãðàô³÷-íèõ ìàòåð³àë³â (òîïîãðàô³÷íèõ ïëàíøåò³â ìàñøòàáó 1:25000, àáî ³íøèõ ïëàíî-âî–òîïîãðàô³÷íèõ ïëàíøåò³â áëèçüêèõ ìàñøòàá³â, âèãîòîâëåíèõ äî 1933 ð. ³ ï³ñëÿíüîãî) ç àíàëîã³÷íèìè ìàòåð³àëàìè ï³çí³øèõ çí³ìàíü. Îñîáëèâó óâàãó, ìàáóòü,ïîòð³áíî áóëî á çâåðíóòè íà òàêèé ìàòåð³àë, ñêëàäåíèé íàïåðåäîäí³ Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿â³éíè ãåíåðàëüíèìè øòàáàìè Ðàäÿíñüêîãî Ñîþçó òà Ãåðìàí³¿, êîëè âæå çàñòî-ñîâóâàëèñü àåðîôîòîçí³ìàííÿ ïðè äîïîìîç³ íàéïåðåäîâ³øî¿ öåéñ³âñüêî¿ îïòèêè.Íà îñíîâ³ òàêèõ êàðòîãðàô³÷íèõ ìàòåð³àë³â âåëè ñâî¿ îïåðàö³¿ í³ìåöüê³ ³ ðàäÿíñüê³â³éñüêà, à òàêîæ àìåðèêàíñüêà àâ³àö³ÿ ï³ä ÷àñ “÷îâíèêîâèõ” ðåéñ³â ì³æ ³òàë³é-ñüêèìè, àíãë³éñüêèìè àåðîäðîìàìè ç îäíîãî áîêó ³ òàêèìè æ àåðîäðîìàìè, ùîáóëè íà òåðèòî𳿠Ïîëòàâñüêî¿ îáëàñò³ â Óêðà¿í³ (ìì.Ïîëòàâà, Ïèðÿò³í, Ìèðãî-ðîä). Òîïîãðàô³÷íèé ìàòåð³àë ïåð³îä³â 1938–1940 ðð. ñòâîðþâàâñÿ íàïåðåäîäí³ñàìî¿ â³éíè, ³ áóâ äîñèòü òî÷íèé, òàê ÿê îáèäâ³ ñòîðîíè (ðàäÿíñüêà òà í³ìåöüêà)ðåòåëüíî ãîòóâàëèñÿ äî â³éíè. Ñêëàäàííÿ ïëàíøåò³â âåëîñÿ ç óðàõóâàííÿì ïî-ïåðåäí³õ çí³ìàíü ùå äî 1933 ð., ÿê³ çíàõîäèëèñÿ â òîïîãðàô³÷íèõ òà ãåîäåçè÷íèõôîíäàõ îáîõ êðà¿í. Ïîçíà÷êè íà á³ëüøîñò³ òîïîïëàíøåò³â 1938–1953 ðð. ³ ï³çí³øèõàíàëîã³÷íèõ ìàòåð³àë³â, ñâ³ä÷àòü ïðî òå, ùî öå áóëà ò³ëüêè êîðåêòóðà òîïîãðàô³÷íèõìàòåð³àë³â, ñòâîðåíèõ ùå äî 1932–1933 ðð. Âèõîäÿ÷è ç âèùå ñêàçàíîãî, äîñèòüâ³ðîã³äíî, ùî ãîëîäîìîð äàíîãî ïåð³îäó âí³ñ âåëèê³ çì³íè â ³íôðàñòðóêòóðó ðîç-ñåëåííÿ íà óêðà¿íñüêèõ òåðèòîð³ÿõ óæå íàïåðåäîäí³ Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè â íà-ïðÿìêó çíèêàííÿ ç öèõ òåðèòîð³é áàãàòüîõ áóä³âåëü ñ³ë, õóòîð³â òà ö³ëèõ ñ³ëüñüêèõôðàãìåíò³â. Ñâ³äêàìè çíèêàííÿ ìîæóòü áóòè çàì³íè ïîçíà÷îê íà ïëàíøåòàõ ïðîê³ëüê³ñòü ïîäâ³ð’¿â òà îêðåìèõ áóä³âåëü. Âñå öå, îäíîçíà÷íî, íå ìîãëî íå âðàõî-âóâàòèñÿ ïðè ï³äãîòîâö³ äî â³éñüêîâèõ ä³é ç îáîõ áîê³â. Òîìó ìîæíà ñòâåðäæó-âàòè, ùî ñï³âñòàâëåííÿ çí³ìàíü äî 1933 ð. ³ ï³ñëÿ íüîãî º àáñîëþòíèì íåçàïå-ðå÷íèì ôàêòîì îáñÿã³â çì³íè åòí³÷íî-ñåë³òåáíî¿ ñèòóàö³¿ â Óêðà¿í³.

Àâòîð äàíîãî ìàòåð³àëó áóâ ñâ³äêîì íàÿâíîñò³ ñë³ä³â ëþäñüêèõ îñåëü, ÿê³âèìåðëè ï³ä ÷àñ ãîëîäîìîðó ³ ïðî ùî ùå “ïîøåïêè” ãîâîðèëè ëþäè, ÿê³ óö³ë³ëè

452

ѲÄ×ÅÍÍß

â³ä íüîãî ùå äî ïî÷àòêó Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éí³. Áóäó÷è ö³êàâîþ äèòèíîþ ³ ÷óþ÷èòàºìí³ ðîçïîâ³ä³ ïðî ö³ òðàã³÷í³ ïî䳿 äîðîñëèõ ëþäåé, óæå ç øåñòèð³÷íîãî â³êóé íà ïðîòÿç³ íàñòóïíèõ ðîê³â â³í ñàì ç òàêèìè æ îäíîë³òêàìè, âèÿâëÿëè â ìåæàõíàâêîëèøí³õ ñ³ë ³ ïîáëèçó ¿õ ÷èñëåíí³ ñë³äè ëþäñüêèõ äîãîëîäîìîðíèõ ïîñåëåíü,ùî é çàðàç ùå çáåðåãëèñÿ, ÿê â ðåëüºô³, òàê ³ â ïàì’ÿò³ áàãàòüîõ æèâèõ ùå ìåø-êàíö³â öèõ áóâøèõ ïîñåëåíü. Óæå òîä³ ìåøêàíö³ öèõ ñ³ë, ùî âèæèëè, óêàçóâàëèíà ì³ñöÿ íàé÷èñëåíí³øèõ çàõîðîíåíü æåðòâ. Öå áóâø³ êîëîäÿç³, ïîãðåáè ³ “ãëèíè-ùà”. (Ðîçïîâ³äü ïðî ñåáå, ðîâåñíèêà ãîëîäîìîðó, áóäå ïðèâåäåíî äàë³ â íàñòóï-íîìó ñïîãàä³).

Ñë³äè êîëèøí³õ ïîñåëåíü áîë³ñíèìè øðàìàìè ùå äîâãî áóäóòü âèä³ëÿòèñÿ,ÿê â ìåæàõ òåðèòî𳿠òàêèõ õóòîð³â ³ ñ³ë, äå æèâ àâòîð ñïîãàä³â äî 14 ðîê³â, òàê³ ïî ³íøèõ ñóñ³äí³õ àíàëîã³÷íèõ ïîñåëåííÿõ Óêðà¿íè. Ö³ ñïåöèô³÷í³ óêðà¿íñü곓ðàíè” ó âèãëÿä³ æîâòóâàòî-ðîæåâèõ ³ æîâòèõ ãëèíèñòî-öåãëÿíèõ ïëÿì – ñë³ä³âçðóéíîâàíèõ îñåëü õë³áîðîá³â íà ò³ë³ æèðíèõ ³ ñàìèõ ïîòóæíèõ ãîðèçîíò³â ÷îðíî-çåì³â ñâ³òó – â õóòîðàõ, ñåëàõ òà ïîáëèçó ¿õ, ÿê ³ñíóþ÷èõ, òàê ³ â ñâî¿é á³ëüøîñò³âæå çíèêëèõ ç ëèöÿ çåìë³, ùå äîâãî áóäóòü í³ìèì äîêîðîì – “âîëàííÿì” äîñâ³òîâî¿ ãðîìàäñüêîñò³ – ñòðàøíèì çàñòåðåæåííÿì, à ñàìå â òàêîìó ïëàí³: “Òóòïîìåðëî ñòðàõ³òëèâîþ ãîëîäíîþ ñìåðòþ ç ïðîÿâàìè “êàí³áàë³çìó” ö³ë³ ïîêîë³í-íÿ õë³áîðîá³â, ãîäóâàëüíèê³â ëþäñòâà, ùî âåëè ñâ³é òèñÿ÷îë³òí³é ðîäîâ³ä çäîòðèï³ëüñüêèõ ÷àñ³â (îðà÷³â, îð³¿â-àð³¿â), ÿê³ íà ïðîòÿç³ òèñÿ÷îë³òíüî¿ äîêóìåí-òàëüíî çàô³êñîâàíî¿ ³ñòî𳿠öèõ çåìåëü íå ïàì’ÿòàëè æîäíîãî ç ôàêò³â ãîëîäíî¿ñìåðò³, òèì á³ëüøå ìàñîâî¿, òèì á³ëüøå ç ôàêòàìè ëþäî¿äñòâà”.

Ðåòðîñïåêòèâíèé àíàë³ç âèùåçãàäóâàíîãî òîïîãðàôî-ïëàíîâîãî ìàòåð³àëóâ õðîíîëîã³÷í³é ïîñë³äîâíîñò³ ³ ñï³âñòàâëåííÿ éîãî ç åï³çîäè÷íèìè ³ ëîêàëüíèìèäàíèìè îêðåìèõ ñâ³äê³â òîãî÷àñíèõ ïîä³é, ùî äèâîì äîæèëè äî íàøèõ äí³â, ì³ãáè ñòàòè êëþ÷îâèì ìàòåð³àëîì äëÿ óñòàíîâëåííÿ íàéá³ëüø â³ðîã³äíî¿ öèôðèæåðòâ ãåíîöèäó 1932–1933 ðð. Óæå íà öüîìó åòàï³ ìîæíà ïåðåäáà÷èòè ùî âîíàáóäå áëèçüêîþ àáî á³ëüøîþ, í³æ òà, ùî áóëà îçâó÷åíà â êîíãðåñàõ ÑØÀ ³ Êàíà-äè â 70-õ ðîêàõ ³ áóëà íàçâàíà äåïóòàòîì Âåðõîâíî¿ Ðàäè Óêðà¿íè ïîåòîì Àíäð³ºìÌàëèøêîì, â ê³ëüêîñò³ 15 ìëí ÷îëîâ³ê. Äóæå â³ðîã³äíî, ùî àìåðèêàíñüê³ ³ êà-íàäñüê³ â÷åí³ ïðè îáãðóíòóâàíí³ òàêî¿ öèôðè, á³ëüø çà âñå, âèõîäèëè ç ïîð³âíÿëü-íîãî òîïîãðàô³÷íîãî àíàë³çó ïëàíøåò³â ïåð³îäó äî 1933 ð. òà ç á³ëüø ï³çí³øîþàíàëîã³÷íîþ ³íôîðìàö³ºþ, ³ ÿêà, ³ìîâ³ðí³øå çà âñå, çíàõîäèòüñÿ, à ìîæëèâî, ùåé çàðàç º â àðõ³âàõ öèõ êðà¿í. Òîìó ìîæíà ïðèïóñòèòè, ùî àíàëîã³÷í³ ìàòåð³àëèçíàõîäÿòüñÿ ³ â ôîíäàõ Ðîñ³¿.

Äåòàëüíî àíàë³çóþ÷è âåëèêîìàñøòàáíèé òîïîãðàô³÷íèé ìàòåð³àë ð³çíèõ ðîê³âï³ñëÿ 1933 ð. ³ âòðàòèâøè íàä³þ ìàòè âèõ³äíèé ìàòåð³àë (òîáòî çí³ìêè äî 1933 ð.),íà îñíîâ³ ÿêîãî âèêîíóâàëîñÿ êàðòóâàííÿ òåðèòî𳿠Óêðà¿íè â ïåðåäâîºíí³ ³ ï³ñëÿ-âîºíí³ ðîêè, êåðóþ÷èñü âëàñíèìè ñïîãàäàìè ³ ï³äêàçêàìè äåÿêèõ ñâî¿õ ñó÷àñ-íèê³â, áóëà íàìè ïðîâåäåíà ñïðîáà ðåêîíñòðóêö³¿ ñèòóàö³¿ ðîçñåëåííÿ íàðîäó äî1933 ð. íà ïðèêëàä³ îäíîãî ñåëà, ÿêå ï³çí³øå ìàëî âæå ñòàòóñ õóòîðà Ïåòðàø³âêè.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

453

Ïðè öèõ ³ ïîäàëüøèõ ðåêîíñòðóêö³ÿõ ôàêò³â ðîçñåëåííÿ íàðîäó Óêðà¿íè â äîãî-ëîäîìîðíèé ÷àñ âðàõîâóâàëîñÿ òå, ùî ñ³ëüñüêèé ëþä òîä³ íå ìàâ í³ÿêèõ ïàñ-ïîðò³â ³ áóâ çàêð³ïëåíèé (ÿê ñïðàâæí³ “êð³ïàêè”) çà ñâî¿ìè ñåëàìè â ñ³ëüñüêèõðàäàõ, àðò³ëÿõ, “êîìóíàõ” ÷è ï³çí³øå â êîëãîñïàõ. Òîáòî âñÿêà çì³íà ù³ëüíîñò³³íôðàñòðóêòóðè ðîçì³ùåííÿ íàñåëåííÿ ìîãëà ïîÿñíþâàòèñÿ ò³ëüêè ôàêòàìè âè-ñåëåííÿ ëþäó â “äàëåê³ êðà¿” àáî íàñèëüíèöüêîþ ñìåðòþ, òîáòî ãîëîäîìîðîì.Ïðèðîäíà ñìåðòí³ñòü â³ä çàõâîðþâàííÿ ÷è ñòàðîñò³ ïåðåêðèâàëàñÿ òîä³ ç íàä-ëèøêàìè âèñîêî¿ íàðîäæóâàí³ñò³. Åï³äåì³÷í³ ìîðè â öåé ÷àñ ñïîñòåð³ãàëèñÿ ð³äêî,à, ïî ïåðåêàçàõ ñòàðîæèë³â õóòîð³â çà ïàì’ÿò³ ¿õ ä³ä³â ³ ïðàä³ä³â, òàê³ ÿâèùà íåñïîñòåð³ãàëèñÿ âçàãàë³. Íàñåëåííÿ áóëî êîíñåðâàòèâíèì ïî â³äíîøåííþ òîãî-÷àñíèõ ñîö³àëüíî-ðåâîëþö³éíèõ ïîä³é. ×àñò³øå äåÿê³ ñåëÿíè ïðèéìàëè ó÷àñòü âçáðîéíèõ çàãîíàõ ì³ñöåâîãî ôîðìóâàííÿ, ùî, ÷àñò³øå çà âñå, ï³äòðèìóâàëè îòà-ìàí³â Ñ.Ïåòëþðó, Çåëåíîãî, Ãðèãîð’ºâà, Ëèñòîïàäà òà ³í. Àëå ïðîöåíò ¿õ íå ïå-ðåâèùóâàâ 12–15%. Ö³ ó÷àñíèêè, ÿê ïðàâèëî, çàâæäè ïîâåðòàëèñÿ â ñâî¿ õóòîðè³ ñåëà äî ñâî¿õ ñ³ìåé.

Âèõîäÿ÷è ç âèùå âèêëàäåíî¿ ñèòóàö³¿, çà äåìîãðàô³÷íó êîíñòàíòó ð³çíèõ ðîç-ðàõóíê³â ïî äèíàì³ö³ íàñåëåííÿ öèõ ³ ïðèëåãëèõ äî íèõ ³íøèõ õóòîð³â, à òàêîæâðàõîâóþ÷è ñë³äè çàáóäîâ, çàïóñò³ë³ ñàäè, ãîðîäè, ê³ëüê³ñòü âèäîáóòîãî ì³ñöåâî-ãî áóä³âåëüíîãî ìàòåð³àëó (ãëèíè, ñóãëèíêó, ï³ñêó òà ³í.), ùî ÷àñòêîâî çàô³êñîâàí³³ íà òîïîãðàô³÷íîìó ìàòåð³àë³, âèãîòîâëåíîìó âæå ï³ñëÿ 1933 ð., ìè ç íåçíà÷íîþâ³ðîã³äíîþ ïîõèáêîþ â³äçíà÷àºìî äëÿ äîãîëîäîìîðíîãî ÷àñó òàê³ öèôðè ïîê³ëüêîñò³ ñàäèá ³ ëþäó, ïîâ’ÿçàíîãî ç íàìè (ïî õóò. Ïåòðàø³âêà –182 ïîäâ³ð’ÿ ³ ïîõóò.Ñîêîë³âùèíà – 150 ïîäâ³ð’¿â). Îêð³ì öüîãî, âàðòî âðàõîâóâàòè ñïåöèô³÷í³ïîñåëåííÿ ñåëÿí íà â³ääàë³ â³ä îñíîâíèõ õóòîð³â ñåðåä ïîë³â, çà 0,5–1,5 êì â³äíèõ. Öÿ ñèòóàö³ÿ âèíèêëà, â îñíîâíîìó, ï³ñëÿ ñòîëèï³íñüêèõ àãðàðíèõ ðåôîðì.Âèõîäÿ÷è ç âèùå íàâåäåíèõ ôàêò³â òà âðàõîâóþ÷è òå, ùî ñåëÿíñüê³ ðîäèíè òîä³áóëè äîñèòü ÷èñëåíí³ (â³ä 5 äî 12 ÷îëîâ³ê), òî ó â³äïîâ³äíîñò³ äî òåíäåíö³é äèíà-ì³êè äåìîãðàô³÷íî¿ ³íôðàñòðóêòóðè íàïåðåäîäí³ ãîëîäîìîðó íà ïåðøîìó õóòîð³(ç óðàõóâàííÿì ïîëüîâèõ ðîçñåëåíü ïîáëèçó íèõ) ïðîæèâàëî áëèçüêî 900 ÷îë., íàäðóãîìó – áëèçüêî 700 ÷îë.

ϳñëÿ àíàë³çó òîïîãðàô³÷íîãî ìàòåð³àëó çà ïîñòãîëîäîìîðíèé ïåð³îä âæåçàô³êñîâàíî íà äîñòóïíèõ äëÿ âñ³õ çàö³êàâëåíèõ äîñë³äíèê³â ìàòåð³àëàõ, ùî òóòâ³äïîâ³äíî íàðàõîâóâàëîñü â ïåðøîìó õóòîð³ ò³ëüêè 32 ïîäâ³ð’ÿ, â äðóãîìó– 35ïîäâ³ð’¿â. ×èñåëüí³ñòü ðîäèí òîä³ âæå ð³äêî ïåðåâèùóâàëà 2–5 ÷îë. (äèâ. ñïèñîê¹1). ³äïîâ³äíî íà òåðèòî𳿠ïåðøîãî ïðîæèâàëî 110–120 ÷îë., äðóãîãî – 100–108 ÷îë. Äðóãà ñâ³òîâà â³éíà, ùî ïðîéøëà ïî öèõ çåìëÿõ, ìàëî âïëèíóëà íà ñòàí¿õ äåìîãðàô³¿, òàê ÿê óæå í³ íà ùî áóëî âïëèâàòè, õî÷ ïåðøèé õóò³ð áóâ ñïàëåíèéí³ìöÿìè äîòëà. Ìåøêàíö³â õóò. Ïåòðàø³âêè íà â³éí³ 1941–1945 ðð.çàãèíóëî 10÷îëîâ³ê, õóò. Ñîêîë³âùèíà – 8 ÷îëîâ³ê. ßêùî ï³ä ÷àñ ãîëîäîìîðó ãèíóëè ä³òè,æ³íêè, ÷îëîâ³êè ³ ñòàð³ ëþäè, òî â ÷àñ Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè ò³ëüêè ÷îëîâ³êè. Ñå-ðåäí³é â³ê ëþäåé, ùî çàãèíóëè ï³ä ÷àñ ãîëîäîìîðó, ïî ïðèáëèçíèõ ðîçðàõóíêàõ,

454

ѲÄ×ÅÍÍß

ñêëàäàâ 8–15 ðîê³â, òîä³, ÿê ï³ä ÷àñ â³éíè çàãèíóëè, â îñíîâíîìó, ò³ëüêè ÷îëîâ³êèâ³êîì 38–40 ðîê³â. Ò³, ùî çàãèíóëè â³ä ãîëîäîìîðó ³ â³éíè, öå âñå ëþäè îäí³º¿óêðà¿íñüêî¿ íàö³îíàëüíîñò³. ϳäòâåðäæåííÿì òàêî¿ âèñîêî¿ åôåêòèâíîñò³ “çà÷èñ-òêè” óêðà¿íñüêèõ òåðèòîð³é ÷åðåç ãîëîäîìîð òà ³íø³ ðåïðåñèâí³ çàõîäè º òîéôàêò, ùî âêàçàí³ õóòîðè ï³ñëÿ ïîâòîðíîãî ðîçêð³ïà÷åííÿ íàñåëåííÿ â 1950–1957 ðð.,òîáòî ï³ñëÿ âèäà÷³ êîæíîìó äîðîñëîìó ìåøêàíöþ, ÿêèé çàëèøèâñÿ â æèâèõ,ïàñïîðò³â, ö³ õóòîðè çîâñ³ì çíèêëè ç ëèöÿ çåìë³. Òàì òåïåð ïîëå ç³ ñëàáèìè ñë³äàìèìèíóëèõ ëþäñüêèõ ïîñåëåíü, íåâã³ääÿ – ïàñîâèñüêà àáî îá’ºêòè íàôòîãàçîâèõïðîìèñë³â.

Âñ³ á³ëüø-ìåíø ðåàëüí³ êàðòèíè â³äòâîðåííÿ òîãî æàõëèâîãî ëèõîë³òòÿ, íàíàøó äóìêó, ìîæëèâ³ øëÿõîì íàóêîâîãî àíàë³çó âåëèêèõ ìàñèâ³â àðõ³âíèõ³ òîä³øí³õ ïóáë³öèñòè÷íèõ ìàòåð³àë³â (â îñòàíí³õ ìîæëèâà âåëèêà ïåðåêðó÷åí³ñòüðåàëüíîñò³) ç âðàõóâàííÿì ñïîãàä³â ó÷àñíèê³â ³ ñâ³äê³â òèõ ïîä³é òà ïåðåêàç³â,ùî ïåðåäàí³ ÷åðåç ðîäè÷³â òèõ ëþäåé, êîòð³ æèëè â ö³é ì³ñöåâîñò³ àáî ïîáëèçóíå¿ ðàí³øå, ³ â ñ³ì’ÿõ ÿêèõ áóëè æåðòâè ãîëîäîìîðíî¿ ñìåðò³.

Âæå ïðèáëèçíèé àíàë³ç òàêèõ îáñòàâèí ïîâí³ñòþ â³äêèäຠïðîâîêàö³éí³îô³ö³éí³ çàÿâè ðîñ³éñüêèõ ÷èíîâíèê³â ñàìîãî âèñîêîãî ðàíãó ïðî òå, ùî òàêèé æåãîëîäîìîð â öåé ÷àñ â³äáóâàâñÿ ³ â Ðîñ³¿ ñåðåä åòí³÷íèõ ðîñ³ÿí (íàñïðàâä³ â³í íåäîòîðêíóâñÿ íàâ³òü òèõ åòí³÷íèõ ðîñ³ÿí, ùî æèëè êîìïàêòíî â Óêðà¿í³). Ïðî îñ-òàííº ìîæå ñâ³ä÷èòè òà âåëèêà ê³ëüê³ñòü ðîñ³éñüêèõ ïîñåëåíü íà òåðèòî𳿠Õàð-ê³âñüêî¿ îáëàñò³, ÿê³ ìàéæå íå ïîñòðàæäàëè â³ä ãîëîäîìîðó â 1932–1933 ðð. (Ïåðâî-ìàéñüêèé, áóâø³ Ñòàðîâ³ð³âñüêèé òà Ñàâèíñüêèé ðàéîíè). ßêùî àíàë³çóâàòèñïðàâæí³ â³äîì³ ôàêòè öüîãî õàðàêòåðó â Ðîñ³¿, òî âîíè ÷³òêî ïðèâ’ÿçóþòüñÿ ò³ëüêèäî ðàéîí³â, äå á³ëüø³ñòü ñêëàäàëè óêðà¿íö³. Òàêà ïîçèö³ÿ ñó÷àñíîãî ðîñ³éñüêîãîóðÿäó º ñâ³äîìèì øëÿõîì çìåíøåííÿ ïðÿìî¿ ñïàäêîºìíî¿ â³äïîâ³äàëüíîñò³ çàçä³éñíåííÿ çëî÷èí³â ïîïåðåäí³ìè ðîñ³éñüêèìè óðÿäàìè, ³ ïåðø çà âñå, çà ãîëîäî-ìîðè íà åòí³÷íèõ óêðà¿íñüêèõ òåðèòîð³ÿõ ³ íàìàãàííÿì ñïîòâîðèòè, çàòóìàíèòèñòðàøåíí³ ôàêòè ö³º¿ òðàãå䳿 ïî íåóêðà¿íñüêèõ òåðèòîð³ÿõ, äå òàê³ ÿâèùà íå áóëèçàãàëüíèìè òà àíòèåòí³÷íî âèðàæåíèìè. Õî÷à òðåáà ìàòè çàâæäè íà óâàç³, ùîóðÿä òîä³øíüî¿ ³ìïå𳿠íà 90% ñêëàäàâñÿ íå ç ðîñ³ÿí, à ç ³íîðîäö³â ïåðåâàæíîîäí³º¿ åòí³÷íî¿ ÷è åòí³÷íî-çì³øàíî¿ ãðóïè, ùî òÿæ³ëà äî ïðî³ñòîðè÷íèõ ñâî¿õòåðèòîð³é Ïàëåñòèíè ÷è Õîçàð³¿.

Âèõîäÿ÷è ç â³äîáðàæåíî¿ äèíàì³êè äåìîãðàôè÷íî-ñåë³òåáíî¿ êàðòîãðàô³÷-íî¿ ñèòóàö³¿ íà âåëèêîìàñøòàáíèõ òîïîãðàô³÷íèõ ïëàíøåòàõ (â îñíîâíîìóâ ìàñøòàá³ 1:25000) çà äîãîëîäîìîðí³ ³ ïîñòãîëîäîìîðí³ ÷àñè (äî 1930–1932 ðð.,1934–1941 ðð. ³ íà ê³íåöü 1947–1953 ðð.) ³ ïîð³âíþþ÷è öå ç ïðèâåäåíèìè òóòðåàëüíèìè ôàêòàìè âèìèðàííÿìè ò³ëüêè ïî äâîõ ñåëàõ Äèêàíñüêîãî ð-íó Ïîëòàâ-ñüêî¿ îáëàñò³ – Ïåòðàø³âö³ ³ Ñîêîë³âù³íè (â ïåðøîìó ïîìåðëî áëèçüêî 800 ÷îë.,â äðóãîìó – áëèçüêî 700 ÷îë.) ³ ïðèéìàþ÷è äî óâàãè òå, ùî â òîé ÷àñ â ìåæàõÓêðà¿íè áóëî áëèçüêî 10000 âåëèêèõ, ìàëèõ ³ äóæå äð³áíèõ ñ³ë ³ õóòîð³â, òî

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

455

çàãàëüíà öèôðà æåðòâ öüîãî ãåíîöèäó º íå ìåíøîþ çà 15 ìëí ÷îë. Òàêå ñòâåðä-æóþòü ³ ³íø³ äîñë³äíèêè, ùî ïóáë³êóþòü çàðàç ñâî¿ ìàòåð³àëè.

Âàðòî çàâæäè ïàì’ÿòàòè, ùî ÿêðàç òàêà öèôðà âïåðøå áóëà îïðèëþäíåíà â70-õ ðîêàõ äåïóòàòîì Âåðõîâíî¿ ðàäè Óêðà¿íè ïîåòîì Ìàëèøêîì À., íà îñíîâ³³íôîðìàö³¿, ùî ðàí³øå ïðîçâó÷àëà â êîíãðåñàõ ÑØÀ ³ Êàíàäè. Íà íàøó äóìêó,öÿ öèôðà áóëà îäåðæàíà òàì â³äîìèìè àìåðèêàíñüêèìè äîñë³äíèêàìè óêðà¿íñü-êîãî ãåíîöèäó Ðîáåðòîì Êîíêâåñòîì ³ Äæåéìñîì Ìåéñîì. Á³ëüø çà âñå, âîíè ³áóëè ò³, õòî ïåðøèìè ïðîàíàë³çóâàëè âèùåçãàäàíèé òîïîãðàô³÷íèé ìàòåð³àë ïîòåðèòî𳿠Óêðà¿íè, ÿêèé òîä³ ïîòðàïèâ â ÑØÀ â³ä í³ìåöüêèõ ãåîäåçè÷íèõ ñëóæáï³ñëÿ çàê³í÷åííÿ Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè, ÿê âîºííèé òðîôåé. Âñ³ ³íø³ ìàòåð³àëè, çàñòâåðäæåííÿì íàøèõ ñïåö³àë³ñò³â ç ãåîäå糿, ³ áóëè âèâåçåí³ ³ç Óêðà¿íè â Ìîñêâóâ Ãîëîâíå óïðàâë³ííÿ ãåîäå糿 ³ êàðòîãðàô³¿ äåñü ó 1950–1957 ðð. ç ìåòîþ óíèê-íåííÿ êîëè-íåáóäü â³äïîâ³äàëüíîñò³ çà ãåíîöèäíó çì³íó äåìîãðàô³÷íî¿ ñèòóàö³¿ âÓêðà¿í³. Ñâ³äêàìè öüîãî ìîãëè á áóòè âåòåðàíè ãåîäåçè÷íî¿ ñëóæáè Óêðà¿íè, àëåâîíè óõèëÿþòüñÿ çàÿâèòè ïðî öå, áîÿ÷èñü ùå é çàðàç ïåðåñë³äóâàíü ïðî³ìïåðñüêîíàëàøòîâàíèõ êåð³âíèê³â.

Òðåáà â³äçíà÷èòè, ùî íàø³ ð³çíîìàí³òí³ íàìàãàííÿ îäåðæàòè â ñâîº ðîçïî-ðÿäæåííÿ âèùåíàçâàí³ ìàòåð³àëè îô³ö³éíèì øëÿõîì, íå ìàëà óñï³õó. ² öå ï³ñëÿòèõ âèìîã ïðåçèäåíòà, ïîñòàâëåíèõ ïåðåä âñ³ºþ ãðîìàäñüê³ñòþ ïðî äåòàëüíåâèâ÷åííÿ ïðè÷èí ³ íàñë³äê³â öèõ ïîä³é â “þâ³ëåéíèé ãîëîäîìîðñüêèé ð³ê”. Âèõî-äÿ÷è ç öüîãî, äëÿ òàêîãî âèâ÷åííÿ äàíèõ ïîä³é ìîãëè á áóòè â³äêðèò³ âñ³ áåçâèíÿòêó ñïåöôîíäè é àðõ³âè äëÿ äîñë³äíèê³â, õî÷à á â íàø³é äåðæàâ³. Àëå öüîãîùå íå â³äáóâàºòüñÿ.

Êåðóþ÷èñü ³íñòðóêö³ÿìè ïî çàñåêðå÷åííþ ³íôîðìàö³¿ â òîòàë³òàðí³ ÷àñè, ñó-÷àñí³ ÷èíîâíèêè, ïî âñ³é â³ðîã³äíîñò³, ñóìóþ÷è çà íèìè, âñå ðîáëÿòü â íàïðÿìêóíåäîïóùåííÿ äîñë³äíèê³â äî öèõ ìàòåð³àë³â. Òà ïî-³íøîìó íå ìîæå é áóòè, êîëèãîëîâíèì êåð³âíèêîì âñüîãî àðõ³âíîãî â³äîìñòâà äî öüîãî ÷àñó º êîìóí³ñòêà óíçáóðãÎ., äóõîâíèì îáîâ’ÿçêîì ÿêî¿ º çä³éñíåííÿ âêàç³âîê ñâîãî ïàðò³éíîãî êåð³âíèöòâàïî çàì³òàííþ ñë³ä³â êðèâàâîãî çëî÷èíó êîìóí³ñòè÷íîãî ðåæèìó. Òîìó äàðåìíîíàì ñïîä³âàòèñÿ íà òå, ùî âîëÿ ïðåçèäåíòà íà â³äêðèòòÿ àðõ³â³â ³ ñïåöôîíä³â äëÿòàêèõ äîñë³äæåíü ìîæå áóòè á³ëüøå ðåàë³çîâàíîþ, í³æ áàæàííÿ ïîñòêîìóí³ñòè÷-íî¿, îäíî÷àñíî ïîâí³ñòþ êîìóí³ñòè÷íî¿ ïðîõàáàä³âñüêî¿ íîìåíêëàòóðè çàì³òàòèñë³äè çëî÷èí³â. Ïðåçèäåíò â öüîìó ïèòàíí³, ÿê ³ â áàãàòüîõ ³íøèõ, ïðîÿâëÿº àáñî-ëþòíó ìëÿâ³ñòü ³ íåïîñë³äîâí³ñòü.

Ìîæëèâèì áè áóâ òàêèé åôåêòèâíèé íàïðÿìîê ïî ïîâíîìó ê³ëüê³ñíîìóäîêóìåíòàëüíîìó îáãðóíòóâàííþ ãåíîöèäó óêðà¿íñüêî¿ íàö³¿ â ÷àñòèí³ àíòèãî-ëîäîìîðíî¿ àêö³¿.

– Áåçïåðåøêîäíî íàäàòè â ðîçïîðÿäæåííÿ ³ñòîðèê³â-äîñë³äíèê³â ãîëîäî-ìîðó òà Óêðà¿íñüêîìó íñòèòóòó íàö³îíàëüíî¿ ïàì’ÿò³ óâåñü âåëèêîìàñøòàáíèéòîïîãðàôî-êàðòîãðàô³÷íèé ðåòðîñïåêòèâíèé ìàòåð³àë äëÿ éîãî ïîäàëüøî¿

456

ѲÄ×ÅÍÍß

³íòåðïðåòàö³¿. Ìàþòüñÿ, ïåðø çà âñå, íà óâàç³ òîïîïëàíøåòè ìàñøòàáó 1:25000³ áëèçüêèõ äî öüîãî ìàñøòàá³â, çîêðåìà, ìàòåð³àëè, ùî ñêëàäàëèñÿ ùå äî 1933 ð.

– Íà âèïàäîê â³äñóòíîñò³ äåÿêèõ âèä³â òàêîãî ìàòåð³àëó â Óêðà¿í³ çðîáèòèçàïèòè-âèìîãè ïðî íàäàííÿ òàêèõ êîï³é ç ôîíä³â áóâøèõ ó÷àñíèê³â Äðóãî¿ ñâ³òî-âî¿ â³éíè, ïåðø çà âñå, äëÿ Óêðà¿íñüêîãî ³íñòèòóòó íàö³îíàëüíî¿ ïàì’ÿò³ Óêðà¿íè.Ï-íó Þõíîâñüêîìó ².Ð. äîðó÷èòè ðîçðîáêó ñïåö³àëüíî¿ íàóêîâî¿ òåìàòè÷íî¿ðîáîòè ç äàíîãî ïèòàííÿ íà áëèæ÷³ 2–3 ðîêè, â³äïîâ³äíî ïðîô³íàíñóâàâøè ¿õ.

– ̳í³ñòåðñòâî îñâ³òè çîáîâ’ÿçàòè íà â³äïîâ³äíèõ ôàêóëüòåòàõ (³ñòîðè÷íèõ,ô³ëîëîã³÷íèõ, ãåîãðàô³÷íèõ òà ³í.) ðåêîìåíäóâàòè äëÿ ðîçðîáêè ñòóäåíòàìè òåìèäèïëîìíèõ ³ êóðñîâèõ ðîá³ò ç ãîëîäîìîðíîãî ïèòàííÿ íà îñíîâ³ êàðòîãðàôî-òîïîãðàô³÷íîãî ³ àðõ³âíîãî ïëàíîâî-òåêñòîâîãî ìàòåð³àëó òà ðåçóëüòàò³â ïîëüî-âèõ äîñë³äæåíü. Ðåçóëüòàòîì öüîãî ïîâèííî á ñòàòè âñòàíîâëåííÿ ïîâíèõ ñïèñê³âæåðòâ ãîëîäîìîð³â ïî êîæíîìó õóòîðó òà ñåëó Óêðà¿íè, à òàêæå óñòàíîâëåííÿì³ñöü ïîõîâàííÿ öèõ æåðòâ.

̳ñöåâèì îðãàíàì âëàäè íà îñíîâ³ â³äíîâëåíèõ ñïèñê³â æåðòâ ãîëîäîìîðóâñòàíîâèòè ïî³ìåíí³ ñïåö³àëüí³ ñòåëè ÷è çíàêè íà òåðèòîð³ÿõ ³ñíóþ÷èõ, çíèêàþ-÷èõ ³ âæå çíèêëèõ íàñåëåíèõ ïóíêò³â ïîðó÷ ç àíàëîã³÷íèìè çíàêàìè æåðòâàìÄðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè äëÿ ñïðàâæíüîãî óÿâëåííÿ ñó÷àñíèõ ïîêîë³íü ïðî ê³ëüê³ñíåñï³ââ³äíîøåííÿ æåðòâ êîìóí³ñòè÷íîãî òà ôàøèñòñüêîãî òåðîð³â.

Ïðè öüîìó çàóâàæóºìî, ùî â³äïîâ³äí³ ñëóæáè Óêðà¿íè îá´ðóíòîâóþòü ñâî¿íåáàæàííÿ íàäàòè òîïîãðàô³÷íèé ìàòåð³àë çí³ìàííÿ äî 1933 ð. éîãî â³äñóòí³-ñòþ. Öå º äóæå ñóìí³âíèì, òàê ÿê ìàéæå íà êîæíîìó òàêîìó, ùå ³ñíóþ÷îìóïëàíøåò³ ñòîÿòü ïîçíà÷êè “ìàòåð³àëè, ñêîðåãîâàí³ ïî çí³ìêàõ 1930 ð.  íàóêîâî-äîñë³äí³é ïðàêòèö³ â³äîìî, ùî, ÿêùî º ïîñèëàííÿ íà ïåðøå äæåðåëî, òî äî íüîãîìîæå çâåðíóòèñÿ êîæíèé íàñòóïíèé äîñë³äíèê ³ â³äìîâà ç öüîãî ïèòàííÿ âëàñíè-êà òàêî¿ ³íôîðìàö³¿ ìîæå ââàæàòèñÿ ñïðàâæíüî¿ ò³ëüêè òîä³, êîëè òàêèõ ìàòåð³-àë³â óæå íàñïðàâä³ íå ³ñíóº. ³äìîâà â äàíîìó æ âèïàäêó íå ìîæå ñïðèéìàòèñÿñïðàâæíüîþ òîìó, ùî â³éñüêîâ³ øòàáè âñ³õ ñòîð³í Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè øèðîêîâèêîðèñòîâóâàëè òîïîãðàô³÷í³ çí³ìêè ïåðåäâîºííèõ ðîê³â ÿê í³ìåöüêèõ, òàê ³ ðî-ñ³éñüêèõ òîïîãðàô³÷íèõ ñëóæá. Ìîæëèâî, ùî ïåðåä â³éíîþ ñòâîðåííÿ òîïîîñíî-âè òåðèòî𳿠Óêðà¿íè â ìàñøòàá³ 1:25000 âèêîíóâàëèñÿ ñï³ëüíî îáîìà ñòîðîíàìè(ðîñ³éñüêîþ òà í³ìåöüêîþ). Ïðî öå ñâ³ä÷èòü íåäàâíî îïóáë³êîâàíà â ïðåñ³ äîìî-âëåí³ñòü ì³æ Áåð³ºþ òà Ìþëëåðîì â 1938 ð. Âèêëàäåííÿ âñüîãî âèùå íàâåäåíî-ãî ìຠçà ìåòó àêòèâ³çóâàòè äîñë³äæåííÿ ïðî ê³ëüê³ñíå îáãðóíòóâàííÿ óêðà¿íñü-êîãî åòíîãåíîöèäó, ïðèâ’ÿçàíîãî äî êîæíîãî ñåëà ÷è õóòîðà Óêðà¿íè (³ñíóþ÷èõ÷è âæå ïîâí³ñòþ ñòåðòèõ ç ëèöÿ çåìë³). Âíàñë³äîê öüîãî ïîâèíí³ áóòè ñêëàäåí³ðåêîìåíäàö³¿ ïî ñïîðóäæåííþ òàì â³äïîâ³äíèõ ïåðñîí³ô³êîâàíèõ ñòåë. Îñíîâíè-ìè íàïðÿìêàìè íà øëÿõó äî öüîãî ïîâèííå ñòàòè âñåá³÷íå ñïðèÿííÿ äåðæàâíèõ³ ãðîìàäñüêèõ îðãàí³çàö³é â íàïðÿìêó íàêîïè÷åííÿ ïåðñîí³ô³êàö³¿ òà ïðèâ’ÿçêàäî ì³ñöåâîñò³ êîíêðåòíî¿ ðåòðîñïåêòèâíî¿ ³ îïåðàòèâíî¿ ³íôîðìàö³¿ äëÿ ïîäàëü-øî¿ ¿¿ ïåðåäà÷³ òà ³íòåðïðåòàö³¿ â Óêðà¿íñüêîìó ³íñòèòóò³ íàö³îíàëüíî¿ ïàì’ÿò³.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

457

Äî òåêñòó äîäàþòüñÿ:Ñïèñêè 1–5*.Äîäàòîê 1 (êàðòà-ñõåìà)*.Äîäàòîê 2 (ðåã³îíàëüíà ñèòóàö³éíà êàðòà ìàñøòàáó 1:25000)*.Äàí³ ñïîãàäè ³ëþñòðóþòüñÿ âåëèêîìàñøòàáíèìè êàðòîãðàô³÷íèìè ñõåìà-

ìè ìàñøòàáó 1:25000, äå â³çóàëüíî íàíåñåí³ ì³ñöÿ ñàäèá ìåøêàíö³â ñåëà Ïåò-ðàø³âêà, ùî ïîâí³ñòþ âèìåðëè, àáî äå ðîäèíè ÷àñòêîâî îáåçëþäíåí³ áóëè ãîëî-äîìîðîì, à òàêîæ ò³ ñàäèáè, ùî áóëè ðîçòàøîâàí³ íà ïîëÿõ ïîáëèçó öüîãî ñåëà(“ñòîëèï³íñüê³ ïîñåëåííÿ”) ³ ÿê³, çà ðîçïîâ³äÿìè î÷åâèäö³â, òàêîæ çíèêëè ï³ñëÿãîëîäîìîðó (äèâ. ñïèñêè 2–4).

Ñïèñîê ¹1Ìåøêàíö³ õóò. Ïåòðàø³âêà, ÿê³ çàëèøèëèñÿ â æèâèõ ï³ñëÿ 1932–1933 ðð.,

àáî íàðîäèëèñÿ ï³ñëÿ íüîãî Áóöüêèé (Àðñåíò³é, Ëóêåð³ÿ, Ãðèöüêî, Äìèòðî, Âàñèëü, Ñàøêî, Êàòåðèíà, Ìàð³ÿ, Âëà-

äèñëàâ) – 9 ÷îë.Ãàëóøêà (Ìàð³ÿ, Òåòÿíà, ²âàí, Îëåêñàíäð, ͳêà) – 5 ÷îë.Ãàï÷è÷ (Ëèâêî, Ëèâ÷èõà, Òåòÿíà, Ñàøêî, ³êòîð); Õóäîë³é (çÿòü) – 6 ÷îë.Ãàï÷è÷ (Ãðèöüêî, Ãðèöèõà, Íàòàëêà, Êàòåðèíà, Ìèõàéëî, Ãàëüêà) – 6 ÷îë.Ãíîéîâèé (Òàðàñ, Êëàâä³ÿ, ²âàí, Îëåêñàíäðà, Àíòîí³íà, Ëþáà, ˳íà) – 7 ÷îë.Ãîíòîâèé (Ñòåïàí, Îëåíà, Îëåêñ³é, Àíäð³é, ²âàí, ³êòîð, ˳äà) –7 ÷îë.Ãîí÷àðåíêî (Ôåä³ð, Ãàëÿ, Ôåäüêî, Îëÿ, Ãàëÿ) – 5 ÷îë.Ãîí÷àðåíêî (Âåêëà, ͳíà) – 2 ÷îë.Ãîí÷àðåíêî (Âåêëà, dzíüêî, Íàòàëêà, ³êòîð) – 4 ÷îë.Ãîí÷àðåíêî (Ïåòðî, Òåòÿíà, Îëåêñ³é, Ëþáà, ³ðà, ͳíà, Ìèêîëà, ³êòîð, ˳äà) – 9 ÷îë.ijä Ðîìàí ³ áàáà Ðîìàíèõà – 2 ÷îë.ʳáëèöüêà – 1 ÷îë.ʳáëèöüêèé (Ïèëèï, Ãàëüêà, Ãàëüêà, Âàëÿ, Ãàÿ) – 4 ÷îë.Êîñòåöêî (ìàòè, äâ³ äîíüêè) – 2 ÷îë.Êðàâ÷åíêî (Êàëèíà, ²ëüêî) – 2 ÷îë.Êðàâ÷åíêî (²âàí, Þðêî, ˳äà, Âàëÿ) – 4 ÷îë.Ìàêàðåíêî (Îðèøêî, ²âàí) – 2 ÷îë.Ìîñÿæ (Êèðèëî, Ìîñÿæêà, Îëüãà, Ìàð³ÿ, ²âàí, Êëàâä³ÿ) – 6 ÷îë.Ìîñÿæ (Àíòîí, Ïàëàøêà, áàáà Ìèêîëèõà, Âàëÿ) – 5 ÷îë.Íåòóäèõàòà (²âàí, Ïð³ñüêà, ²âàí, Ãàëÿ, Ìàð³éêà) – 5 ÷îë.Íåòóäèõàòà (Ëåâêî, Îäàðêà, Ìèêîëà, Îëåêñ³é, Ìèõàéëî) – 5 ÷îë.ϳñòóí (Õàðèòèíà, Îíèñüêà, ²âàí, Íàñòÿ, Âàíüêî) – 4 ÷îë.Ïëþéêî (Ìàð³ÿ, Íåëÿ) – 2 ÷îë.Ïîäà (Ëþáà, Ñàøêî, Ìàð³éêà) – 3 ÷îë.Ïîïðÿíè÷êà (Ìàð³ÿ, Ãàëüêà) – 2 ÷îë.Ïðÿä÷åíêî (Âàñèëü, Õðèñòÿ – Øòåôàíè, Àíäð³é, Âàðâàðà) – 4 ÷îë.Ïðÿä÷åíêî (³ðêà, ³êòîð) – 2 ÷îë.

* Ñïèñêè 4, 5 òà äîäàòêè 1, 2 â³äñóòí³

_________________________

458

ѲÄ×ÅÍÍß

гæêî (Àíòîí, Íàòàëêà, Îëåêñàíäð, Ãåîðã³é) – 4 ÷îë. :Ñàâ÷åíêî (Âîëîäèìèð, Ãàëüêà, Ìèêîëà, Ðà¿ñà) – 4 ÷îë.Ñìîëÿãà (Êóçüìà, Ãàëèíà, Àíàòîë³é, Íåëÿ) – 4 ÷îë.Óäîâè÷åíêî (Ãðèöüêî, Ìàð³ÿ) – 2 ÷îë.Óäîâè÷åíêî (Äìèòðî, Îëåêñàíäðà, ªãîð, Ëþáêà, Ëåîí³ä, Íåëÿ) – 6 ÷îë.Óäîâè÷åíêî (ßê³â, Îêñàíà) – 2 ÷îë.Ôåä³é (Ñåìåí, Äîìàõà, ²âàí, Ãðèöüêî, ˳çà, Îëåêñàíäðà) – 6 ÷îë.Ôåä³é-Êàòÿê (Îëåêñ³é, Ìàð³ÿ, Íàñòÿ, ͳíà, Ìàðóñÿ, ˳äà) – 6 ÷îë.Öèáóëüêà (ßê³â, Ñòåïàíèõà) – 2 ÷îë.Öèáóëüêà-Ðèæà÷îê (Ìàðèíà, ²âàí, Êàòåðèíà) – 3 ÷îë.Öèáóëüêà (Äìèòðî, Ãàëüêà, Ìàð³éêà) –3 ÷îë.Âñüîãî ïðîæèâàëî íà ê³íåöü 1946 ðîêó 162 ÷îë.

Ñïèñîê ¹2Ñèòóàö³éí³ äàí³ ïðî âîëîäàð³â-ðîäèí ñàäèá ³ ê³ëüê³ñíèé ñêëàä ëþäåé,

ùî áóëè â öèõ ðîäèíàõ ³ ïîâí³ñòþ âèìåðëè ï³ä ÷àñ ãîëîäîìîðó 1932–1933 ðð.,àáî çíèêëè áåçâ³ñòè (áåç³ìåíí³ æåðòâè)*

Ïîáëèçó Ñàâ÷åíîê (2 ñàäèáè) – 14–15 ÷îë.Çà ñàäèáîþ Ãðèöüê³â (3 ñàäèáè) – 18–22 ÷îë.Çà äâîðèùåì Êèáëèöüêî¿ (1 ñàäèáà) – 5 ÷îë. ñàäêàõ Ïîïðÿíè÷êè (3 ñàäèáè) – 7–10 ÷îë.Çà ñàäèáîþ ä³äà Âàñèëÿ Öèáóëüêè (2 ñàäèáè) – 11 ÷îë.Çà ñàäèáîþ ä³äà Ìèêîëè Öèáóëüêè (2 ñàäèáè) – 16 ÷îë. ìåæàõ ñàäèáè ³ ãîðîä³â áàáè Ñïåïàíèäè (3 ñàäèáè) – 15–18 ÷îë. ìåæàõ ñàäèáè ä³äà Øòåôàíåíêà (1 ñàäèáà) – 3 ÷îë. ìåæàõ îãîðîäó ³ ñàäó Ëåâêà Íåäóäèõàòè (2 ñàäèáè) – 7 ÷îë. ìåæàõ áðèãàäíî-êîëãîñïíîãî äâîðó (1 ñàäèáà) – 5 ÷îë.Ïîáëèçó ñàäèáè áàáè Ïàëàøêè (3 ñàäèáè) – 18 ÷îë.̳æ ñàäèáàìè Ìîñÿæ³â òà Óäîâèíî÷èíîê (2 ñàäèáè) – 11 ÷îë.̳æ ñàäàìè ¥îíòîâèõ òà ϳñòóí³â (2 ñàäèáè) – 11–19 ÷îë.̳æ ñàäèáàìè Ãàï÷è÷³â Ëèâêà òà Ãðèöüêà (2 ñàäèáè) – 3–5 ÷îë.̳æ ñàäèáàìè Ãðèöüêà Ãàï÷è÷à òà Áóöüêîãî Àðñåíò³ÿ (1 ñàäèáà) – 5–8 ÷îë.Ïîáëèçó äâîðó Ãîí÷àðåíêî Ïåòðà (3 ñàäèáè) – 5–7 ÷îë.̳æ ñàäèáàìè Ôåä³ÿ òà Ãîí÷àðåíêî (2 ñàäèáè) – 3–7 ÷îë. ìåæàõ ñàäèá Êðàâ÷åíêî Êèëèíè òà Îðèøêè (3 ñàäèáè) – 3–8 ÷îë. ìåæàõ ñàäèáè Ãîí÷àðåíêî Âåêëè (2 ñàäèáè) – 5–8 ÷îë.Ïî äîðîç³ â ñåëà Áàðàáàø³âêó òà Êîâàíüê³âêó (8 ñàäèá ñïðàâà òà 5 ñàäèá çë³âà) – 20–30 ÷îë.Çà ñàäèáàìè Ñàâ÷åíîê òà гæê³â ñàäèáè áðàò³â Áàëàáîí³â (4 ñàäèáè) – 7–9 ÷îë.Çà ñàäèáîþ áàáè Êîçà÷êè (1 ñàäèáà) – 3–5 ÷îë.Çà ñàäèáîþ Íàçàð³â (2 ñàäèáè) – 7–8 ÷îë.Ïîáëèçó ñàäèáè Êèáëèöüêîãî Ïèëèïà, äå áóâ øèíîê (2 ñàäèáè) – 6–8 ÷îë. Ó Ñåìåíîâ³é áàëö³ (2 ñàäèáè) – 6–8 ÷îë.

* Ö³ ïðèáëèçí³ äàí³ ³ç ñë³â ëþäåé, ùî çàëèøèëèñÿ íà ö³ì õóòîð³ ï³ñëÿ ãîëîäîìîðó ³ íàìè áóëèçàô³êñîâàí³ – 1940–1947 ðð.

___________________________

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

459

Õèìêèíå äâîðèùå (1 ñàäèáà) – 3 ÷îë.Íà çåìëÿõ áóâøîãî ïîì³ùèêà ªðìàêà ïîáëèçó áàëêè Âåðáàëêà (19 ñàäèá) –50–70 ÷îë.Óðî÷èùå Ñàëàòè* (22 ñàäèáè) – 45–85 ÷îë.Óðî÷èùå Ëèñàêè* (20 ñàäèá) – 30–60 ÷îë.Óðî÷èùå Áîíäàð³* (28 ñàäèá) – 70–80 ÷îë.Íà ï³âí³÷í³é îêîëèö³ õóò. Ïåòðàø³âêè çà ñàäèáîþ Ñàâ÷åíîê– ñàäèáà гæêî Àíäð³ÿ

(ìàòè Îðèøêà ç’¿ëà â³ä ãîëîäó ï’ÿòåðî ñâî¿õ ä³òåé ³, çáîæèâîë³âøè, ïîìåðëà, à ñàì Àíäð³éçàãèíóâ â çàñëàíí³ íà Ñîëîâêàõ).

Âñüîãî 400–530 ÷îëîâ³ê (çà äåÿêèìè äàíèìè öÿ öèôðà ñÿãຠ750 ÷îë.

Ñïèñîê ÇÏð³çâèùà ðîäèí õóòîðà Ïåòðàø³âêà, â ÿêèõ ÷àñòêîâî âèìåðëè ÷ëåíè

ñ³ìåé ï³ä ÷àñ ãîëîäîìîðó 1932–1933 ðð.Ãàëóøêà – 3 ÷îë.Ãåðøêî – 11 ÷îë.Ãíàòêî – 5 ÷îë.Ãíîéîâèé Ãíàò – 6 ÷îë.Ãîëóáêà – 4 ÷îë.Êàøóáà – 8 ÷îë.ʳáëèöüê³ – 4 ÷îë.Ìàêàðè – 4 ÷îë.Ïîïðÿíè÷êà – 4 ÷îë.Ñàâ÷åíêî – 4 ÷îë.Ñåð㳺íêî – 7 ÷îë.Ñåð㳺íêî (äðóã³) – 8 ÷îë.Ñìîëÿãà – 1 ÷îë.Òþòþííèê – 10 ÷îë.Óäîâè÷åíêî Ãðèöüêî – 3 ÷îë.Ôåäîò – 6 ÷îë.Øàïî÷êà – 8 ÷îë.Âñüîãî 90 ÷îë.

[ϳäïèñ] À. гæêî

*  öèõ æèòëîâèõ óðî÷èùàõ ñïîñòåð³ãàëèñÿ íåïîîäèíîê³ âèïàäêè êàí³áàë³çìó.

_________________________

460

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßвÇÍÈÊ Ìà𳿠Òèò³¿âíè,

1925 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Ïàâëîãðàä Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

ß ðîäèëàñü â ñåëå Áóëàõîâêà Ïàâëîãðàäñêîãî ðàéîíà Äíåïðîïåòðîâñ-êîé îáëàñòè. Çäåñü ìåíÿ è çàñòàë ãîëîä.  ñåìüþ íàøåé áûëî 8 ÷åëîâåê âìåñòåñ ðîäèòåëÿìè.  õîçÿéñòâå áûëà êîðîâà. Ìàòü óïðàâëÿëàñü ñ êîðîâîé, ÷àñòüþìîëîêà ìû ïèòàëèñü, à ÷àñòü ìàòü ýêîíîìèëà, åçäèëà â Äíåïðîïåòðîâñê ïðîäà-âàòü. Íà äåíüãè, ïîëó÷åííûå îò ïðîäàæè, ïîêóïàëà ïðîäóêòû (õëåá, èìåâøèéôîðìó êàðàâàåâ), ñêëàäûâàëà â ìåøîê è ðàñïðåäåëÿëà íà íåäåëþ.

Õîäèëè ìû íà ïîëå ñîáèðàòü êàðòîøêó, ñâåêëó, ìîðêîâü, ðàííåé âåñíîé åëèòðàâó, öâåò àêàöèè, áèëè ãîëóáåé, ñèíèö. Äåëàëè ëåïåøêè èç òðàâû.

Âî âðåìÿ ãîëîäà óìåðëà ìîÿ ñåñòðà-áëèçíåö, ïîòîìó ÷òî áûëà î÷åíü ñëàáà.Ñëó÷àëîñü äàæå, ÷òî ñòàðèêè âûæèâàëè, à ìîëîäûå óìèðàëè. Ëþäè ñòðàøíî ïóõëè.

 øêîëó õîäèëà ÿ â ñîñåäíåå ñåëî, õîäèëè ìû, äåòè, ïî î÷åðåäè – íå õâàòàëîîäåæäû. Ñíà÷àëà ìàìà óïðàâëÿëàñü ñ êîðîâîé, à êîãäà îñâîáîæäàëèñü âàëåíêèè ôóôàéêà, òî ìû øëè â øêîëó. Çàêîí÷èëà ÿ 3 êëàññà.

24 æîâòíÿ 1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÐÎÄÀÊ Ìà𳿠²âàí³âíè,

1925 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Êè¿â)

Áàòüêè ìî¿ æèëè ó Âîëîäàðñüêîìó ðàéîí³ íà Êè¿âùèí³ ³ ââàæàëèñÿñåðåäíÿêàìè. Ìàëè êîð³âêó, êîíÿ÷êó, ïîðîñÿòêî ³ òðîõè äîìàøíüî¿ ïòèö³. ϳä÷àñ êîëåêòèâ³çàö³¿ âñå çàáðàëè äî êîëãîñïó, äå ³ ñêîòèíà, ³ ïòèöÿ ïîäîõëè ç ãîëî-äó. Âåñíîþ 1933 ðîêó ñòàë³íñüêà “÷åðâîíà ì³òëà” óñå âèìåëà ç äâîðó äî çåðíè-íè. Ó áàòüê³â íàñ áóëî ÷åòâåðî. ѳì’ÿ ãîëîäóâàëà. Âñþ çèìó äî öüîãî ìàòè,êîëè ÷èñòèëà êàðòîïëþ íà áîðù, òî ïàðîñòî÷êè íà í³é çð³çóâàëà òðîøêè ãëèáøå,ùîá âåñíîþ ïîñàäèòè ¿õ íà ãîðîä³, àëå ãîëîä ïðèìóñèâ âàðèòè ³ ö³ ëóøïàéêè. Ìèáóëè ïóõë³, à ñòàðøèé áðàòèê, íàâïàêè, âèñîõ äî ñêåëåòèêà. Áàòüêè áóëè â ðîç-ïà÷³. ßêîñü áàòüêî, íå áóäó÷è òåñëåþ, çðîáèâ ãðàáë³, ö³ïà ³ ïîí³ñ ó Âîëîäàðêó íàáàçàð. Ïîêóïö³â íå áóëî. ×îëîâ³êîâ³, ÿêèé ïîðó÷ ïðîäàâàâ ïðîñî, ïðèãëÿíóëèñÿáàòüêîâ³ øòàíè, ³ â³í çàïðîïîíóâàâ îáì³íÿòè ¿õ íà ïðîñî.

Áàòüêî ïîãîäèâñÿ. Ç òîðáèíêîþ ïðîñà, ãðàáëÿìè, ö³ïîì ³ â ï³äøòàíèêàõ ³øîâäîäîìó äâàíàäöÿòü ê³ëîìåòð³â, àëå ñîðîìíî áóëî éòè ðîçäÿãíóòèì ÷åðåç ð³äíåñåëî, ³ â³í ÷åêàâ, ïîêè ñòåìí³º, ó ë³ñî÷êó çà ñåëîì.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

461

Êîëè çàéøîâ äî õàòè ³ ãëÿíóâ íà ïîðîæíå ì³ñöå â³ä ñòóïè, òî îòîðîï³â ³ ò³ëüêèïðîìîâèâ: “Çàáðàëè!” Ïðèñ³â íà ëàâêó á³ëÿ ñòîëó, ñêðèï³â çóáàìè – ñòðàøíî íàíüîãî áóëî äèâèòèñü. Ðàïòîì ñõîïèâ íîæà ³ ðâîíóâñÿ á³ãòè ç õàòè, àëå ìàòè éîãîçàòðèìàëà.

Ïðîñî ìè äàâèëè ïëÿøêîþ, ïðîòå áåçíàä³éíî. Ïîò³ì áàòüêî ïðèí³ñ êîëåñîâ³ä âîçà, ùî ÿêèìîñü ÷èíîì çàëèøèëîñÿ ï³ñëÿ ðîçêóðêóëåííÿ, ³ êà÷àëè éîãî ïîïðîñó íà ñòîë³ – íà ðàíîê ìàëè ïðèãîðù ïøîíà. Ñí³äàëè ïøîíÿíîþ þøêîþ, ÿêî¿íå áà÷èëè âæå áàãàòî ì³ñÿö³â...

Óðÿäîâèé êóð’ºð. – 2003. – ¹ 210. – 7 ëèñòîïàäà.

ѲÄ×ÅÍÍßÐÎÆÅÍÊÀ Áîðèñà ²âàíîâè÷à

(ñ-ùå Áîðîâà Ôàñò³âñüêîãî ðàéîíó íà Êè¿âùèí³)

ÆÈŠѲÄ×ÅÍÍß ÏÐÎ ÊÎÌÓͲÑÒÈ×ÍÈÉ “ÐÀɔֳ ñïîãàäè ñ³ì ðîê³â ÷åêàëè íà îïðèëþäíåííÿ. Íàïèñàâ ¿õ ì³é ïîê³éíèé òàòî.

7 ðîê³â éîãî âæå íåìຠïîðó÷ ç íàìè. Ïèøó÷è ¿õ, áàòüêî äóæå ïðîñèâ: “Ñèíêó,â³ääàé ¿õ êóäèñü äî ðåäàêö³¿, àáè ëþäè çíàëè ïðàâäó, áî ó ò³ æàõè ùå é íå âñ³â³ðèòèìóòü. Àëå âñå öå áóëà ïðàâäà, ³ ìåí³ é ñàìîìó íå â³ðèòüñÿ, ùî ÿ ÷åðåç âñåöå ïðîéøîâ”. Ïðè öèõ ñëîâàõ ç î÷åé õâîðîãî áàòüêà ÷àñòî òåêëè ñëüîçè…

Ïðî ãîëîäîìîð íà Óêðà¿í³ 1932–33 ðð. ñêàçàíî ³ íàïèñàíî íåìàëî, àëå ÿ õî÷óäîïîâíèòè äî öüîãî, ÿêå áóëî ñòàâëåííÿ êîìóí³ñò³â äî ñ³ëüñüêî¿ ³íòåë³ãåíö³¿ â òîé ÷àñ.

Ìîÿ ìàòè, ijõòÿðüîâà Ìàð³ÿ Îëåêñàíäð³âíà, áóëà, ÿê êàçàëè, ùå “äîðåâî-ëþö³éíîþ â÷èòåëüêîþ”.

Áóäó÷è ñåëÿíñüêîþ ä³â÷èíîþ, âîíà ñêëàëà åêñòåðíîì åêçàìåí íà ñ³ëüñüêóâ÷èòåëüêó ³ äî ðåâîëþö³¿ ïðàöþâàëà â ñ.Ðîçà볿âêà íà Êè¿âùèí³. ϳñëÿ ðåâîëþö³¿ïðàöþâàëà â ð³çíèõ ñåëàõ Ôàñò³âñüêîãî ð-íó.  1932 ð. â÷èòåëþâàëà â ñ.ÂåëèêàÌîòîâèë³âêà. Ìè æèëè ç ìàò³ð’þ (ÿ òîä³ áóâ ó 5 êëàñ³) â ïðèì³ùåíí³ ñòàðî¿øêîëè, äå áóâ îäèí êëàñ ³ â÷èòåëüñüêà êâàðòèðà.

Âîñåíè 1932 ð. ï³øëè ÷óòêè, ùî â Êèºâ³ äàþòü ÿê³ñü ïðîäîâîëü÷³ ïàéêè. ßê³,ÿ ³ çàðàç íå çíàþ. Â÷èòåë³ øêîëè çâåðíóëèñÿ äî ðàéîííîãî êåð³âíèöòâà ç ïðîõàí-íÿì, ùîá ¿ì íàäàëè ÿêóñü ïðîäîâîëü÷ó äîïîìîãó. Ó â³äïîâ³äü ïî÷óëè, ùî äîïî-ìîãó íàäàâàòèìå ¿ì ì³ñöåâèé êîëãîñï. Ìè îòðèìàëè â³ä êîëãîñïó 3 ïóäè ïøå-íèö³. Öå áóâ ïàéîê íà óâåñü ð³ê. ßê çàðàç ïàì’ÿòàþ, ùî òà ïøåíèöÿ áóëà ðîçä³ëåíàíà äâà íåâåëè÷êèõ ì³øå÷êè.

Áóâ ó ñåë³ êîâàëü íà ïð³çâèùå Âåðåñ. Íåâäîâç³ ï³ñëÿ òîãî, ÿê ìè îòðèìàëèòó ïøåíèöþ, â³í ïîðàäèâ íåãàéíî ñõîâàòè çåðíî, òîìó ùî éîãî â³äáåðóòü. Ìàòè,çâè÷àéíî, íå ïîâ³ðèëà. Àäæå öåé ïàéîê áóâ ö³ëêîì çàêîííèì. Àëå ïðî öþ ðîçìîâó

462

ѲÄ×ÅÍÍß

ðîçïîâ³ëà ìåí³. Ó ìåíå ç’ÿâèëàñÿ äóìêà, ùî âñå ìîæëèâå. Ïîðàäèâøèñü, ìè âèð-³øèëè îäèí ì³øå÷îê ñõîâàòè. Àëå êóäè?... ² òóò ÿ çàïðîïîíóâàâ âèñèïàòè çåðíîâ ù³ëèíó ì³æ ëåæàíêîþ (ÿêà ð³äêî êîëè òîïèëàñÿ) ³ ñò³íîþ. Øèðèíà ¿¿ áóëà 1/2öåãëèíè. Ìè âèñèïàëè òîé ì³øå÷îê, à çâåðõó çàêëàëè öåãëîþ ³ çàìàñòèëè ãëèíîþ.

ϳñëÿ öüîãî, äåñü ÷åðåç òèæäåíü, äî íàñ “íàãðÿíóëà” êîì³ñ³ÿ, ÿêà “âèòðÿñ-ëà” ó ëþäåé äî îñòàííüî¿ çåðíèíêè. Íà ÷îë³ êîì³ñ³¿, ÿêà ñêëàäàëàñÿ ç ñ³ëüñüêèõ“àêòèâ³ñò³â”, áóâ ïðåäñòàâíèê ðàéêîìó ïàðò³¿. Îñíîâíèì éîãî “àòðèáóòîì” áóâíàãàí. ³í òðèìàâ ó ðóêàõ ÿêèéñü ïàï³ð ³ äîïèòóâàâ ìàò³ð: “Âè ïàéîê îòðèìàëè?“Òàê”, – â³äïîâ³ëà ìàòè. –“À äå â³í?” Âîíà ïîêàçàëà íà ì³øå÷îê.

“Òàê âè æ îòðèìàëè 3 ïóäè”, – â³äêàçàâ “ðàéêîì³âåöü”. Âîíà â³äïîâ³ëà, ùî÷àñòèíó çìîëîëà ³ ç’¿ëà, à ÷àñòèíó â³ääàëà ñâî¿ì ñòàðèì áàòüêàì, ÿê³ ïðîæèâàëèâ ñóñ³äíüîìó ñ.Âåëèêà Ñí³òèíêà. Âîíè ùå òðîõè ïîõîäèëè ïî êâàðòèð³, çàãëÿäà-þ÷è â óñ³ ãîðøêè, ïîò³ì çàáðàëè òîé ºäèíèé ì³øå÷îê ç ïøåíèöåþ ³ ï³øëè. Òóò ìèçðîçóì³ëè, ùî â íàñ íàä³ÿ ò³ëüêè íà òå, ùî ñõîâàëè. Áóëî â íàñ ùå äâ³ êîçè, àëåîäíó â³äðàçó, ÿê ò³ëüêè ïî÷àâñÿ ãîëîä, óêðàëà ñóñ³äêà, ³, çâè÷àéíî æ, ç’¿ëà, à äðó-ãó ìè âæå òðèìàëè â õàò³. ϳä âåñíó ïî÷àâñÿ ãîëîä, ëþäè ïóõëè ³ ïîìèðàëè. Ìèä³ñòàâàëè ïî ñêëÿíö³ ïøåíèö³, ³ éøëè äî ñóñ³äà, â ÿêîãî áóëà ñòóïà, ³ òîâêëè ¿¿ íàáîðîøíî. Ìàòè âàðèëà òàê çâàíó “çàò³ðêó”, öå ùîñü ïîä³áíå íà êëåéñòåð.Äîäàâøè äî öüîãî òðîøêè ìîëîêà, ìè ìàëè ñâîþ “ñòðàâó”. Êð³ì òîãî, ùîäåííîá³ëÿ íàøèõ äâåðåé ñèä³ëî äåê³ëüêà ìàìèíèõ ó÷í³â, ñïóõëèõ â³ä ãîëîäó, ³ âîíà ¿ìäàâàëà ïî ìèñö³ ò³º¿ çàò³ðêè. Áàãàòî ç íèõ, ñòàâøè âæå äîðîñëèìè, ãîâîðèëè, ùî¿õ âðÿòóâàëà â³ä ãîëîäíî¿ ñìåðò³ â÷èòåëüêà Ìàð³ÿ Îëåêñàíäð³âíà. Òàê ìè äîæè-ëè äî íîâîãî âðîæàþ. ß õîäèâ íà ïîëÿ, äå âæå áóëî âñå ç³áðàíå, ³ çáèðàâ êîëîñêè.(dz ìíîþ õîäèâ òàêîæ íèí³ æèâèé ùå Ïåíäþð, ³ì’ÿ ÿêîãî ÿ âæå íå ïàì’ÿòàþ).

Öå áóëà íåáåçïå÷íà ðîáîòà, ïîçàÿê “çà êîëîñêè” ñóäèëè. Íàø³ çàïàñè çàê³í-÷óâàëèñÿ, à òóò – íîâà á³äà. Íàñ âèñåëÿþòü ³ç êâàðòèðè ³ êàæóòü, ùî â ïðè-ì³ùåíí³ áóäå ñ³ëüñüêà ðàäà. Íà ùàñòÿ, íàñ ïðèéíÿëà ñ³ì’ÿ Ïàïêè Êîñòÿíòèíà,³ ìè ïîñåëèëèñÿ â íüîãî ó íàäâ³ðíîìó ñàðà¿.

ϳñëÿ ãîëîäó ïî÷àâñÿ âèñèïíèé òèô. Ìàòè çàõâîð³ëà íà òèô. ß íå ãîâîðèâí³êîìó ïðî öå ³, ïîïðîñèâøè â êîëãîñï³ êîíÿ, â³äâ³ç ¿¿ â ñåëèùå Áîðîâà, äå áóâòèôîçíèé áàðàê. Ó ñåëèù³ áóâ ºäèíèé ë³êàð Âàñèëåâñüêèé, äóæå ÷óéíà ëþäèíà.ß ùîäåííî ïðèõîäèâ äî òîãî áàðàêó (öå áóëà ÿêàñü ñòàðà äîðåâîëþö³éíà äà÷à)³ çàãëÿäàâ ó â³êíî. Òàì ñòîÿëè ãîë³ òàï÷àíè ç äîùîê. ×îëîâ³êè é æ³íêè ëåæàëèïîðÿä, âñ³ áóëè ç ïîñòðèæåíèìè ãîëîâàìè ³ ìàéæå ãîë³. ßê ïîò³ì ðîçïîâ³äàëàìàòè, öå ðîáèëîñü äëÿ òîãî, àáè ÿêîñü óíèêíóòè âîøåé. Õâîðèõ òàì í³õòî íåë³êóâàâ, áî íå áóëî ÷èì. Æèâèé çàëèøàâñÿ ëèøå òîé, õòî ïåðåáîðîâ õâîðîáó.

Ìàòè âèæèëà ³ îòðèìàëà ðîáîòó â÷èòåëüêè â çàë³çíè÷í³é øêîë³ ñåëèùàÁîðîâà. Òàì âîíà ïðàöþâàëà äî ³ ï³ñëÿ â³éíè. Æèëè ìè äóæå á³äíî.

ß ïðîéøîâ óñþ â³éíó â³ä ïî÷àòêó é äî ê³íöÿ. Çàëèøèâñÿ æèâèé. Çàê³í÷èâòåõí³êóì, ³íñòèòóò. Äî âèõîäó íà ïåíñ³þ ïðàöþâàâ ³íæåíåðîì.

Ñàìîñò³éíà Óêðà¿íà. – 1999. – ¹25–26.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

463

ѲÄ×ÅÍÍßÐÎÌÀÍ Îëåíè,

1921 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ïåòðîâå Ñîô³¿âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Ïàì’ÿòàþ, ïðèéøîâ äî íàñ äÿäüêî, ³ ìàìà íàòîâêëè â ñòóï³ ãîëÿê³â (êóêó-ðóäçÿíèõ êà÷àí³â áåç çåðíà) ³ íàïåêëè êîðæèê³â, à ÿ äóæå áàãàòî ç’¿ëà, ³ áóâ ñèëü-íèé çàïîð, òàê âñå áîë³ëî, ùî ÿ íå ìîãëà éòè, îáïåðëàñü îá ñò³ë ³ äóæå ïëàêàëà,³ êðè÷àëà: “Äÿäþ Àíäð³é, ñïàñàéòå ìåíå!”. À ìåí³ áóëî òîä³ ò³ëüêè 7 ðîê³â...

Çàïèñàëà Ã.Ðóäåíêî.1990 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÐÎÌÀÍÅÍÊÀ Ìàêñèìà Äìèòðîâè÷à,

1919 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Íåäîãàðêè íà Ïîëòàâùèí³)

Ïðîæèâàëè ìè â ñ.Íåäîãàðêè, ñiì’ÿ ñêëàäàëàñÿ ç 7 îñ³á. 1933 ð³ê ïåðåæèëèäóæå òÿæêî, íå äèâëÿ÷èñü íà òå, ùî ñiì’ÿ áóëà ðîáîòÿùà, ³ âñ³ òðóäèëèñÿ â êîë-ãîñï³ ³ì.Ñòàë³íà. ϳä âåñíó ó íàñ çàëèøèëàñü 2 ä³æêè êâàøåíèõ áóðÿê³â, à òî“õî÷ øàðîì ïîêîòè”.  áóðÿêîâèé êâàñ ìàòè íàð³çàëà êðîïèâè, êóëüáàáè, òð³øêèáóð’ÿíà, ³ òàêèì ÷èíîì âàðèëîñü ùîñü íà çðàçîê áîðùó. Áàòüêî ÿêèìîñü ÷èíîìêóïèâ (÷è âèì³íÿâ) ó Ìèðãîðîä³ 4 øêóðè âåëèêî¿ ðîãàòî¿ õóäîáè ³ ì³øîê âèñ³âîê.Òîä³ ìè “çàæèëè”, ïî÷àëè âàðèòè ùîñü íà çðàçîê ñóïó ç øêóð, à ó âèñ³âêè äîäà-âàëè òð³øêè áóðÿêà ³ âèï³êàëè õë³á. ßê áàòüêî íå íàìàãàâñÿ çàáåçïå÷èòè ñiì’þõî÷à á ÿêèìîñü õàð÷àìè, áåç âòðàò íå îá³éøëîñÿ – ïîìåð áðàò, ä³äóñü ³ áàáóñÿ,ðåøòà áóëè ïóõë³. Âçàãàë³ ïî ñåëó ïîìåðëî 478 ÷îëîâ³ê (çã³äíî ç îïèòóâàííÿìñòàðîæèë³â, ÿêå [â íàø ÷àñ] ïðîâåëà Ðàäà âåòåðàí³â). Çà îô³ö³éíèìè äàíèìè, â ñåë³ïîìåðëî 393 ÷îëîâ³ê, ç íèõ – áàãàòî ä³òåé.

Ãîëîä íà Óêðà¿í³ áóëî âèêëèêàíî øòó÷íî. Îäíîîñ³áíèõ ãîñïîäàð³â ðîçêóð-êóëèëè, à êîëãîñïè íå íàáðàëè ñèëè, òà é, ÷îãî ãð³õà òà¿òè, òàêèì øëÿõîì õîò³ëèçìóñèòè íåïîê³ðíèõ éòè ïðàöþâàòè â êîëãîñïè, áî òèì, õòî òàì ïðàöþâàâ, âèäà-âàëè õî÷ ÿêóñü ¿æó (áàëàíäó). Àëå áàãàòî çàëåæàëî ³ â³ä êåð³âíèê³â êîëãîñï³â.Ó íàñ â ñåë³ áóëî 4 êîëãîñïè, àëå íàéìåíøå ëþäåé ïîìåðëî ó êîëãîñï³ ÐÑ×À, áîòàì âáîë³âàëè çà ëþäåé, òà áóëî îðãàí³çîâàíî 3-ðàçîâå õàð÷óâàííÿ, ³ ïðîäóêòèáóëè á³ëüø ÿê³ñí³, ëþäÿì âèäàâàëè ïî 150 ã õë³áà òà äåÿê³ êðóïè.

 òîé ñòðàøíèé 1933 ð³ê ëþäè áóëè äîâåäåí³ äî â³ä÷àþ, çðîñëà ê³ëüê³ñòüïîãðàáóâàíü, æåáðàöòâî, áóëè âèïàäêè êàí³áàë³çìó. ß ïàì’ÿòàþ îäíó ñiì’þ,

464

ѲÄ×ÅÍÍß

ïî-âóëè÷íîìó ¿õ çâàëè Ìàøîðè. Ïðî íèõ éøëà äóðíà ìîâà, ìîâ, ùî âîíè óáèâà-þòü ³ ïî¿äàþòü ëþäåé, ïðî ùî áóëî çàÿâëåíî â ì³ë³ö³þ. Âè¿õàâøè, ïðàö³âíèêèì³ë³ö³¿ ïðîâåëè îáøóê, ïðè ÿêîìó áóëî âèÿâëåíî ó íèõ â ä³æö³ 7 ëþäñüêèõ ãîë³â.Òèõ ëþäåé çàáðàëè ³ á³ëüøå â ñåë³ âîíè íå ç’ÿâèëèñü.

Çàïèñàâ À.Ñóïðóí.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÐÎÌÀÍÅÖÜ ªâãåí³¿ Ñåìåí³âíè,

1907 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Âåëèêîìèõàéë³âêà Ïîêðîâñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

ß âèéøëà çàì³æ ìîëîäîþ â 1926 ð. Ó ìîãî ñâåêðà áóëî 16 äåñÿòèí çåìë³, â³íçâèê ãîñïîäàðþâàòè íà çåìë³ ³ íå õîò³â éòè äî êîëãîñïó. Áàòüêî ïîáóäóâàâ íàìõàòó, äàâ êîíÿ, êîðîâó, ñ³ëüñüêîãîñïîäàðñüêîãî ðåìàíåíòó, ÷åòâåðî îâåöü.

ßê ïî÷àëàñÿ ïðèìóñîâà êîëåêòèâ³çàö³ÿ, òî ó áàòüêà çàáðàëè çåìëþ, õë³á,íàâ³òü ãàí÷³ðêè ïîçàáèðàëè, ùîá éøîâ ó êîëãîñï, àëå â³í íå çäàâñÿ. Êîëè áàòüêàâæå é ç õàòè âèãíàëè, â³í ïî¿õàâ íà Äîíáàñ, äàëè äîâ³äêó, ùî â³í ìàëî³ìóùèéñåðåäíÿê, òî â³í ç ö³ºþ äîâ³äêîþ âëàøòóâàâñÿ òàì íà ðîáîòó. Íàëÿêàí³ ö³ºþðîçïðàâîþ, ìè ïîñòóïèëè äî êîëãîñïó. Àëå â 1932 ð. ³ â íàñ âñå ïîçàáèðàëè:³ çåðíî, ³ ïðÿäèâî, ³ êîðîâó. Æàë³òüñÿ òîä³ íå áóëî êîìó, áî òèõ, õòî æàë³âñÿ,â³äñèëàëè äàëåêî...

Ó ìåíå òîä³ âæå áóëî äâîº ä³òåé, ãîäóâàòè ¿õ íå áóëî ÷èì. Îäíîãî ðàçóÿ ³ ùå äåê³ëüêà æ³íîê, ðÿòóþ÷è ä³òåé â³ä ãîëîäó, ï³øëè äî êîëãîñïíîãî äâîðó,â³äáèëè çàìîê òà é ïîçàáèðàëè ñâî¿õ êîð³â. Àëå íàñ äîãíàëè, ïîáèëè, à êîð³âçàáðàëè íàçàä ó êîëãîñï. ̄ ñòè çîâñ³ì íå áóëî ÷îãî, ä³òè ç ãîëîäó ïîïóõëè, ñèí ì³éïîìåð, à çãîäîì ³ ñòàðøà äî÷êà. ϳñëÿ öüîãî ÿ çìóøåíà áóëà ç ìåíøîþ äîíå÷-êîþ ïåðå¿õàòè â Ëóãàíñüêó îáëàñòü, äå ïðîæèëà äâà ðîêè.

Ïàì’ÿòàþ æàõëèâèé âèïàäîê â 1932 ð., êîëè Áóòåíêî Ãàííà, ÿêà ìàëà ÷îòè-ðüîõ ä³òåé, íàáðÿêëèõ ç ãîëîäó, òî âîíà äâîõ çàð³çàëà, ïîðóáàëà òà çàõîâàëà ì’ÿ-ñî â ä³æå÷êó, à ïîò³ì ¿ëà òå ì’ÿñî ñàìà ³ ãîäóâàëà íèì ³íøèõ ä³òåé. Òàê âîíèé âèæèëè.

Çàïèñàâ ª.Ãàø³é.1998 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

465

ѲÄ×ÅÍÍßÐÎÌÀÍ×ÓÊ ªâãåí³¿ Ñòåïàí³âíè,

1924 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ñòàðèé Õìåðèí ªì³ëü÷èíñüêîãî ð-íó Æèòîìèðñüêî¿ îáë.)

 1932 ð. ÿ æèëà â ñ.Ñòàðèé Õìåðèí íà Æèòîìèðùèí³. Íàøó ñ³ì’þ ðîçêóð-êóëèëè, çàáðàëè âñþ çåìëþ ³ ðåìàíåíò, à áàòüêà âèñëàëè â Ñèá³ð. ϳñëÿ öüîãîìîÿ ìàòè âèéøëà çàì³æ çà ³íøîãî ÷îëîâ³êà, ³ ìè ñòàëè æèòè â íüîãî.

Ãîëîä â ñåë³ ïî÷àâñÿ âîñåíè 1932 ð. Äî öüîãî â áàãàòüîõ ùå áóëè ÿê³ñüçàïàñè òà ùå áàãàòî ëþäåé æèëè òèì, ùî ïðèíîñèëè ç ë³ñó, – ãðèáàìè, ÿãîäàìè.Àëå â áàãàòüîõ áóëè áàãàòîä³òí³ ñ³ì’¿, ³ çàïàñè øâèäêî ñê³í÷èëèñÿ.  íàø³é ñ³ì’¿â³ò÷èì òà ìàòè ïðàöþâàëè ó êîëãîñï³ ³ ³íîä³ îäåðæóâàëè òðîõè ïîãàíîãî õë³áà,äàâàëè ¿ì êàðòîïëþ òà áóðÿêè.  îñíîâíîìó, ¿ëè òå, ùî âäàâàëîñÿ ïðèõîâàòè çîñåí³ – êàðòîïëþ, áóðÿêè, ôàñîëþ, ñóøêó (ôðóêòè), ñóøåí³ ãðèáè. Àëå ïîò³ìïî÷àëèñÿ îáøóêè, ÿê³ ïðîâîäèëè, â îñíîâíîìó, ñ³ëüñüê³ àêòèâ³ñòè òà ì³ë³ö³ÿ, êîëèïðè¿æäæàëà â ñåëî (îñê³ëüêè âîíî çíàõîäèëîñÿ â ñòîðîí³ â³ä øëÿõó, ó ë³ñ³). ϳä÷àñ öèõ îáøóê³â çàáðàëè áàãàòî õàð÷³â, äî òîãî æ ìè áóëè ñ³ì’ºþ ðîçêóðêóëåíîãî,òî äî íàñ îñîáëèâî ÷àñòî ïðèõîäèëè ç îáøóêàìè.

Äî âåñíè ÿêîñü ïðîòÿãíóëè, à êîëè ïîòåïë³ëî, ïî÷àëè çáèðàòè êîð³ííÿ, òðàâó,êðîïèâó, êîðó. Âàðèëè öå ³ ÿêîñü ¿ëè. Êîëè áóëè íà áàçàð³ â ì³ñò³, òî ìàòè ³íêîëèâèì³íþâàëà çà ðå÷³ òðîõè õë³áà, àëå öå áóëî äóæå íåáåçïå÷íî, áî òàì áóëî áàãàòîïàòðóë³â ì³ë³ö³¿.

 íàøîìó ñåë³ áóëî áàãàòî ïîìåðëèõ, àëå ìåíøå, í³æ ó ñóñ³äí³õ ñåëàõ (Òàø-êè, Ñåðáè, ²ëëÿø³âêà, Âåëèêà Öâ³ëëÿ), òàê ÿê ö³ ñåëà çíàõîäèëèñÿ íà øëÿõó ³ òóäè÷àñò³øå, í³æ äî íàñ, ïðè¿æäæàëè ç îáøóêàìè. Äî òîãî æ íàøå ñåëî áóëî ðîçòà-øîâàíå ïîñåðåä ë³ñó, â ÿêîìó ìîæíà áóëî çíàéòè ÿêóñü ¿æó àáî âïîëþâàòè ÿêóñüïòèöþ ÷è á³ëêó.

1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÐÎÌÅÍÑÜÊί Ëþáîâ³ Ñåð㳿âíè

(ñ. Òàâð³éñüêå -Ãëàäê³âêà Ãîëîïðèñòàíñüêîãî ð-íóÎäåñüêî¿ (íèí³ Õåðñîíñüêà) îáë.)

ÃÎËÎÄ – 33 Î×ÈÌÀ IJÒÅÉ – 93Ñòàðèé ÷óìàöüêèé øëÿõ, à òåïåð àâòîìîá³ëüíà òðàñà Ñêàäîâñüê–Ãîëà Ïðèñ-

òàíü, ïåðåòèíຠÃëàäê³âêó (â ìèíóëîìó Êåëåãå¿) íà äâ³ ìàéæå ð³âí³ ïîëîâèíè, öå,

466

ѲÄ×ÅÍÍß

òàê áè ìîâèòè, ãåîãðàô³÷íèé öåíòð ñåëà, àëå º ùå ³ äâà àäì³í³ñòðàòèâíèõ. Äîïåðåáóäîâè öå áóëî îäíå ñåëî Ãëàäê³âêà, àëå â 1994 ðîö³ êåð³âíèöòâó îáëàñò³çäàëîñÿ, ùî îäí³º¿ ñ³ëüñüêî¿ ðàäè äëÿ ñåëà çàìàëî, ³ çðîáèëî äâ³: îäíó çë³âà, äðó-ãó – ñïðàâà â³ä øëÿõó. Òàê ùî íà÷àëüñòâà â ñåë³ äîñòàòíüî, íå òå, ùî íàø³ ä³äèæèëè ç îäíèì ñòàðîñòîþ.

Àâòîáóñíà çóïèíêà, ì³æ ³íøèì, çàëèøèëàñü îäíà, ïðàâäà, é òó ðîç³áðàëèâ ðîêè ïåðåáóäîâè, òîìó ùî â ñåë³, ÿê ³ â äåðæàâ³, âëàäè í³ÿêî¿: õòî ùî çàäóìàâ,òå é ðîáèòü. Ìîæå, âîíî é â³ðíî: íàâ³ùî òà çóïèíêà, ÿêùî íåìຠàâòîáóñ³â,êàñèð³â, êîíòðîëåð³â. Äîáèðàþòüñÿ ñ³ëü÷àíè äî ì³ñòà – õòî ÿê çó쳺.

² çãàäàëèñÿ ìåí³, ñòàðîìó, êó÷óãóðè, äå, áóâàëî, ðîçãîðíåø ðóêàìè ÿìêó,à âîíà ÷åðåç ê³ëüêà õâèëèí íàïîâíèòüñÿ âîäîþ, òà òàêîþ ÷èñòîþ ³ õîëîäíîþ,õî÷ ³ ñîíöå ïå÷å íåñòÿìíî.

À äí³ïðîâñüê³ îñåëåäö³ çíàëè ïî óñ³õ óñþäàõ, à äå âîíè çàðàç?… Çãóáèëè,âèòðàâèëè. Òåïåð Äí³ïðî, ùî ïîìèéíà êàíàâà. Âñå â íüîãî çëèâàþòü – âñÿêóíå÷èñòü òà îòðóòó. Ñê³ëüêè çàâîä³â ³ ôàáðèê, òà äîäóìàëèñü íàâ³òü àòîìí³ ñòàíö³¿áóäóâàòè. Îäíó á³ëÿ ×èãèðèíà íàðîä íå äàâ ïîáóäóâàòè, à äðóãó – ×îðíîáèëü-ñüêó – äîâãî áóäåìî ïàì’ÿòàòè, (à êîëèñü êîçàêè ç Äí³ïðà âîäó ïèëè). ² ñâåðä-ëèòü â ãîëîâ³ ïî÷àòîê îòîãî âñüîãî, êîëè ñïî÷àòêó çàãàíÿëè äî ñï³ëüíî¿ êàçàðìè –êîëãîñïó, à ïîò³ì äî ñï³ëüíî¿ ìîãèëè – íàçâàíî¿ ìîðîì – ÃÎËÎÄÎÌÎÐÎÌ 1932–1933 ðîê³â. “Äåõòî ³ çàðàç ââàæàº: äëÿ ÷îãî, ìîâëÿâ, ïîðóøóâàòè òåìó ÒÎÃÎÃÎËÎÄÓ, êîëè é çàðàç ó òàê³é ñêðóò³ æèâå íàðîä Óêðà¿íè? Àëå, ìîæå, ñàìåòîìó é ïîòð³áíà íàì ïàì’ÿòü ïðî 33-é ð³ê? Ìîæå, öÿ ïàì’ÿòü íàãàäóº äåêîìó, ùîíå ìîæíà òàê íåîáà÷íî, òàê íåîãëÿäíî ïîâîäèòèñÿ ç âåëè÷åçíèìè ìàñàìè íàðî-äó? ßêùî â³ñ³ì ì³ñÿö³â ìîãëè çàáðàòè â³ñ³ì ì³ëüéîí³â, òî öå ùîñü ìຠîçíà÷àòèäëÿ íàøî¿ âëàäè ì³ñöåâî¿ ³ âèùî¿? Öå æ óðîê…” – ñêàçàëà ôóíäàòîð, – çàñíîâíèêÀñîö³àö³¿ äîñë³äíèê³â ãîëîäó-ãåíîöèäó 1932–1933 ðîê³â â Óêðà¿í³ ˳ä³ÿ Êîâàëåíêî-Ìàíÿê êîðåñïîíäåíòîâ³ Îëåêñàíäðîâ³ Êàâóíåíêó çà ë³÷åí³ äí³ äî êîí÷èíè.

Öåé óðîê ìè îïðàöüîâóºìî ó Òàâð³éñüê³é ñåðåäí³é øêîë³, êîëåêòèâ ÿêî¿ ïåð-øèì íà Õåðñîíùèí³ îðãàí³çóâàâ îñåðåäîê ç âèâ÷åííÿ ãîëîäó-ãåíîöèäó â ñâîºìóñåë³, ñâîºìó ðàéîí³ ³ ñâî¿é îáëàñò³.

À, ìîæå, öüîãî ãîëîäó íà Õåðñîíùèí³ é íå áóëî? Ìîæå, âîíà ùàñëèâî ïåðå-æèëà öå ëèõîë³òòÿ? Àëå æ í³, ãîëîä áóâ ³ òóò.

Îñü ñóìíà ðîçïîâ³äü, êîëèøíüîãî êîìñîìîëüñüêîãî âàòàæêà êîëãîñïó ³ìåí³Âîðîøèëîâà â³ñ³ìäåñÿòèð³÷íî¿ Ëþáîâ³ Ñåð㳿âíè Ðîìåíñüêî¿, à â ò³ äàëåê³ ðîêè –19-ë³òíüî¿ êîìñîìîëêè: “³ä ùèðîãî ñåðöÿ, ç ìîëîäåöüêèì çàïàëîì, íå øêîäóþ-÷è ñâ ìîëîäîñò³ – íàâ³òü çàì³æ íå õîò³ëà âèõîäèòè – âñþ ñåáå â³ääàâàëàðîáîò³. ³ðèëà ñòàðøèì òîâàðèøàì-êîìóí³ñòàì â íåîáõ³äí³ñòü ðîçêóðêóëþâàí-íÿ. Õîäèëà ïî õàòàõ, çíàõîäèëà êðè¿âêè ç õë³áîì, ÿêùî ìîæíà òàê íàçâàòè â³äðî÷è ãîðùèê çåðíà, çàõîâàíèé, ùîá íå âìåðòè ç ãîëîäó.

Ðîçïîâ³ì ïðî îäèí âèïàäîê, – çãàäóº Ëþáîâ Ñåð㳿âíà. – Çàõîäèìî äî Ãðèø³Øåâ÷åíêà ç Øàïðàíîì Ìèêîëîþ (òîä³ â³í áóâ ñòàðøèì ó ãðóï³), à íàçóñòð³÷ íàì

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

467

âèá³ãຠõëîï÷èê ³ ïîïåðåäæຠíàñ, ìîâëÿâ, íå ñêàæó, ùî ìàìà çåðíî â ãîðùèêàõçàõîâàëà â ïå÷³. ²íøîãî ðàçó ÿ çíàëà, äå â îäíèõ çåðíî çàêîïàíå, àëå íàâìèñíîïîâåëà íà ãîðîä, ùîá íå çíàéøëè. Âñÿê áóâàëî”.

“Íåâæå âñ³ òàê ïîê³ðíî íåñëè ñâîº æèòòÿ íà Ãîëãîôó? Íåâæå í³õòî íå ïðî-áóâàâ áîðîòèñü?” – çàïèòóþ ó ñï³âðîçìîâíèö³.

“×îìó æ í³õòî? Áóâ ³ â êîëãîñï³ ³ì.Âîðîøèëîâà áóíò. ² ÿêáè íå äîáð³ ëþäè,òî, ìîæå, é ìåíå âæå íå áóëî á”, – â³äïîâ³ëà Ëþáîâ Ñåð㳿âíà. “Çáóíòóâàâñÿíàðîä, îñîáëèâî æ³íêè. ϳøëè ç ïîëÿ â ñåëî ãðîìèòè êîëãîñï. ß ¿ì íàçóñòð³÷:“Ùî âè ðîáèòå, âàñ æå âñ³õ ïåðåñàäæàþòü ïî òþðìàõ, ïîæàë³éòå ä³òåé ñâî¿õ.À âîíè ç âèëàìè… Íå âñ³, ïðàâäà, òîä³ ùå îçâ³ð³ëè, çíàéøëèñü æ³íî÷êè – çàõèñ-òèëè. À ó Âåëèêîìó Êëèíó â öåé äåíü âáèëè ì³ë³ö³îíåðà íà ïð³çâèùå Êîíîòîï”.

Öå áóëà ðîçïîâ³äü âèêîíàâöÿ âîë³ “âîæäÿ âñ³õ ÷àñ³â ³ íàðîä³â”, â³ðíîãî ïðî-äîâæóâà÷à ³äåé Ëåí³íà, ÿêèé íàçèâàâ ñåëÿí “ðåàêö³éíèì” êëàñîì, ùî ï³äëÿãàºâèíèùåííþ (Ëåí³í Â.². Ïîâíå ç³áðàííÿ òâîð³â. – Ò.36. – Ñ.318). Áî ùå â 1918 ðîö³ñåëÿíèíà, ÿêèé íå çäàâ äåðæàâ³ ëèøêè çåðíà, Ëåí³í íàçâàâ âîðîãîì íàðîäó³ ïðèçíà÷èâ éîìó 10 ðîê³â òþðìè ç âèñèëêîþ ç îáùèíè.

Çàïèñàâ Ô.Ìîðîçþê.18 ëþòîãî 1995 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÐÎÑÜ Ãàííè Ôåäîð³âíè,

1922 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ìèøóðèí гã Âåðõíüîäí³ïðîâñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Ïðè÷èíîþ ãîëîäîìîðó 30-õ ðîê³â ââàæàþ êîëåêòèâ³çàö³þ.  ñåë³ â òîé ÷àññòâîðþâàëîñÿ 5 êîëãîñï³â (Ìèøóðèí гã â òîé ÷àñ ìàâ 12 êì ó äîâæèíó). Çåìëÿðîçïîä³ëÿëàñÿ ç óðàõóâàííÿì ê³ëüêîñò³ ÷îëîâ³÷îãî íàñåëåííÿ. Òîìó ó ìî¿õ áàòüê³âáóëî âñüîãî 2 äåñÿòèíè, â ïîð³âíÿíí³ ç îäíîñåëüöÿìè öå áóëî íåáàãàòî. Òîìóáàòüêîâ³ ïðèõîäèëîñÿ çàðîáëÿòè íà õë³á çà äîïîìîãîþ â³òðÿêà òà ìîëîòàðêè –â³í ìîëîâ çåðíî çåìëÿêàì. Îñ³ííþ 1932 ð. ìîëîòàðêó òà â³òðÿê çàáðàëè äî êîë-ãîñïó, à òàêîæ çàáðàëè âñ³ ¿ñò³âí³ çàïàñè, ÿê³ áóëè â õàò³. Äî áîëþ âðàçèëî òå, ùîêîëè øóêàëè çåðíî é âçàãàë³ ¿ñò³âí³ ïðèïàñè, çàâàëèëè ï³÷.

Ç õàòè ìî¿õ áàòüê³â çðîáèëè õàòó ë³êíåïó. Áàòüêà çàáðàëè äî â’ÿçíèö³ ÿêêóðêóëÿ. Éîìó âäàëîñÿ âèæèòè. ² â³í ïðèéøîâ äî æ³í÷èíîãî áðàòà ó ñóñ³äíºñåëî. Áðàò áóâ òàì ãîëîâîþ êîëãîñïó “Êîìóíàð”. ×åðåç ì³ñÿöü (îñ³ííþ 1932 ð.)äðóæèíó ç äèòèíîþ â³í çàáðàâ äî ñåáå. ×åðåç ð³ê íà ïðîõàííÿ ãîëîâè êîëãîñïó“×åðâîíèé ïàðòèçàí”, Õåéëèêà Àíòîíà Ôåäîðîâè÷à, áàòüêî ïîâåðíóâñÿ äîäîìó³ ç ñîáîþ ïðèâ³ç ñ³ì’þ.

468

ѲÄ×ÅÍÍß

Íàéâðàçëèâ³øèì ìî¿ì ñïîãàäîì òîãî ÷àñó º òå, ÿê õîðîíèëè ìîþ ïîäðóæêó,10-ð³÷íó Ïàøó Òåðíîâó. Áàòüêà Ïàø³, ÿê êóðêóëÿ, â³äïðàâèëè äî Ñèá³ðó, ìàòè³ äâà áðàòè ïîìåðëè ùå íà ïî÷àòêó îñåí³. Ñàìîòí³é ä³â÷èíö³ ¿¿ äðóç³ íîñèëè ¿ñòè –ùàâåëü òà êîçåëüêè, îñòàíí³ äí³ ä³â÷èíà âæå áóëà ïóõëà ³ íå ìîãëà õîäèòè. Êîëèâîíà âìåðëà, ä³òè õîðîíèëè ¿¿ ñàì³, äî êëàäîâèùà ¿¿ òÿãëè íà ðÿäíèíàõ. Ïîò³ìðóêàìè ðîçðèëè çåìëþ, ïîñòëàëè ðîìàøêè, ïîêëàëè ³ çàñèïàëè çåìëåþ.

Ïðèãàäóþ äâà âèïàäêè êàí³áàë³çìó. Íà äðóãîìó ê³íö³ ñåëà æèëà áàáàÃîëóáêà (ïð³çâèùå ¿¿ Ãîëóá). Áàáó Ãîëóáêó íå áóëî ïðèòÿãíóòî äî êðèì³íàëüíî¿â³äïîâ³äàëüíîñò³, àëå áóëî äåê³ëüêà âèïàäê³â, ùî ïðÿìî âêàçóâàëè íà òå, ùî âîíàëþäî¿äêà.

Íà ï³âäåííî-çàõ³äí³é îêðà¿í³ ñåëà (çàðàç öÿ òåðèòîð³ÿ çàòîïëåíà âíàñë³äîê ñòâî-ðåííÿ Äí³ïðîäçåðæèíñüêîãî âîäîñõîâèùà) â ð.Äí³ïðî âïàäàëà íåâåëèêà ð³÷êàÎìåëüíèê. Âîíà áóëà íàñò³ëüêè âóçåíüêà, ùî ëþäè, ÿê³ æèëè íà ð³çíèõ áåðåãàõ, ï³ä÷àñ îáðîáêè ñâî¿õ ãîðoä³â ìîãëè ïî÷óòè îäèí îäíîãî ³ íàâ³òü íå êðè÷àòè äëÿ öüîãî.

Íàâïðîòè íàñ æèëà ñ³ì’ÿ Íîð – ìàòè Ìàðôà ³ ñèí Ôåäîò. Äåÿêèé ÷àñ ñåëîìõîäèëè ÷óòêè, ùî âîíè ëþäî¿äè. Äî íèõ ïðèéøëè ç îáøóêîì âñòðèâîæåí³ öèì ëþäè. õàò³ áóëî çíàéäåíî êàçàíêè ç îñòàíêàìè ç’¿äåíèõ ëþäåé. ×àñ áóâ òàêèé, ùî ïîö³é ñïðàâ³ íå áóëî âëàøòîâàíî í³ÿêîãî ãó÷íîãî ïðîöåñó. Íîð³â ïðîñòî ðîçñòð³ëÿëèíà îêðà¿í³ ñ³ëüñüêîãî êëàäîâèùà, ïåðåä öèì âîíè ñàì³ ñîá³ âèðèëè ìîãèëó.

Çàïèñ: Ä.Ìàíüêî.1998 ð.

ÐÓÄÅÍÊÎ Ãàííà(ì. Êè¿â)

ÑÓÁ’ªÊÒÈÂÍÈÉ ÏÎÃËßÄ ÍÀ ÒÐÀÃÅIJÞÃÎËÎÄÎÌÎÐÓ 1932–33 ÐÎʲÂ

...Ãîëîä â Óêðà¿í³ 1932–33 ðîê³â áóâ ïîë³òè÷íèì ãîëîäîì. ² ñïðàâä³ – öå áóâãîëîä íàðîäîâáèâ÷èé, ùî éîãî Ñòàë³í ç³ ñâî¿ìè îäíîäóìöÿìè âèêîðèñòàâ ÿê ñïîñ³áï³äêîðèòè ñîá³ óêðà¿íñüêå ñåëÿíñòâî.

Ãîëîä 1932–1933 ðîê³â â Óêðà¿í³ ñòàíîâèâ ïîä³þ, ÿêó â ñâ³ò³ ö³ëêîâèòî ç³ãíî-ðîâàíî àáî çîâñ³ì ïåðåêðó÷åíî. Äî ñüîãîäí³ äåêîòð³ “ôàõ³âö³”-ðàäÿíîëîãè çàòÿ-òî äîòðèìóþòüñÿ îô³ö³éíîãî ðàäÿíñüêîãî çàïåðå÷åííÿ ôàêòó ãîëîäó, õî÷ ñàì³ðàäÿíñüê³ äîñòîéíèêè òåïåð óæå ãîâîðÿòü ñóõèì ä³ëîâèì òîíîì.

ßê â³äîìî, áåç ìèíóëîãî íåìຠìàéáóòíüîãî. Äå ãàðàíò³¿, ùî â íàøîìó ñâ³òëî-ìó ìàéáóòíüîìó íå â³äáóäåòüñÿ ùîñü ñõîæå íà ãîëîäîìîð 1932–33 ðîê³â?... Ñàìåïðîáëåìà ìèíóëîãî ³ ìàéáóòíüîãî çìóñèëà ìåíå íàïèñàòè öüîãî â³ðøà. ß äóæåõî÷ó, ùîá ëþäè ïðî÷èòàëè éîãî é çàìèñëèëèñÿ: “À é ñïðàâä³, ìè ñàì³ òâîðèìîñâîº æèòòÿ...”

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

469

²×ÍÈÉ ÑÏÎÌÈÍÂæå 70-èé ð³ê ìèíàºÂ³ä òèõ ÷àñ³â ãîëîäîìîðó.À ñïîãàäè âñå ïðèïèíàþòü,Íåíà÷å á’þòüñÿ õâèë³ â ìîð³.Çàêàðáóâàëèñÿ íàçàâæäèÓ êâîë³é ïàì’ÿò³ äèòÿ÷³éÐîêè æàõàþ÷î¿ ïðàâäè,ßêî¿ êðàùå á ³ íå áà÷èòü...Ò³º¿ ïðàâäè, ùî äëÿ âëàäèÁóëà òåõí³÷íèì ïðîöâ³òàííÿì² áîðîòüáîþ ïðîòè ëþäó,Ñêàæåíèì Ñòàë³íà áàæàííÿì.Çðîáèëè ëþäÿì ãîëîä øòó÷íèéÏðè òîííàõ æèòà ³ ïøåíèö³,Ïðè âðîæàÿõ áëàãîïîëó÷íèõ.Òå âñå õîâàëè ó òåìíèöÿõ.Õîâàëè, â ð³êè âèêèäàëè,Àáî íà çâàëèùàõ çãíèâàëàÏøåíèöÿ, ùî â ëþäåé ïîêðàëè...Áàãàòî âåðñ³é âèñóâàëèÙîäî ïî÷àòêó ðîê³â æàõó,Õòîñü êàæå: “Öå âñå ðîçïî÷àëèÇ-çà âïëèâó êîëåêòèâ³çàö³é!”“ͳ! Øòó÷íèé ãîëîä íàì çðîáèëè,Ùîá ó êîëãîñïàõ áóëè ëþäè,À óêðà¿íö³ íå õîò³ëè ³òè â êîëãîñïè çâ³äóñþäè!”À õòîñü ðîçäóìóº é ââàæàº,Ùî öå áóâ ðóõ íàðîäîâáèâ÷èé,Àáè âñ³õ çíèùèòü óêðà¿íö³âßê íàö³þ, àëå íå âèéøëî!Òà áóäåìî ìè ãîâîðèòèÏðî ëþä â ÷àñè ãîëîäîìîðó,Ïðî òå ÿê âàæêî áóëî æèòè,Àëå æ òÿãíóëèñÿ âñ³ âãîðó!!!² îñü æàõëèâèé 32-èé:Óñå â áàãàòèõ çàáèðàþòü:Ïøåíèöþ, êîíåé, æèòî, ïëóãè...À á³äíèõ òåæ íå çàáóâàþòü.ͳõòî íå ìîæå çðîçóì³òè,Ùî êî¿òüñÿ ³ ùî äî ÷îãî:

470

ѲÄ×ÅÍÍß

Ïîòð³áíî á³ãòè, ÷è ñèä³òè,×è íå ðîáèòè âæå í³÷îãî?²òè â êîëãîñïè íå áàæàþòü.Äëÿ ÷îãî öå íå ðîçóì³þòü.Ïðî êîëåêòèâ³çàö³þ íå çíàþòü,² ïðî æèòòÿ ìèíóëå ìð³þòü.“Íå õî÷åòå ³òè çà íàìè, –Ñêàçàëà ðàïòîì âëàäà ãð³çíî, –Òîæ ãîëîäóéòå ³ á³ñ ç âàìè,² êàéòåñÿ äîêè íå ï³çíî!”² ïî÷àëîñü: ùîá ïðîêîðìèòèñü,²øëè ðîáîòó âñ³ øóêàòè,Òà âèäàëè íàêàç: “Ñåëÿíàìͳäå ðîáîòè íå äàâàòè!!!”À ¿ëè ùî? À ùî áóëî:Ãíèëó êàðòîïëþ, áóðÿêè,Áóð’ÿíè, ëèñòÿ, êîð³íö³,Êîìàõ ³ íàâ³òü ñëèìàê³â...À êîìóí³ñòè ñîëîâ’¿â ñòð³ëÿëè² âèíèùèëè ìàéæå âñ³õ.Ëþäåé öÿ ïòàøêà çâåñåëÿëಠâèêëèêàëà ðàä³ñòü, ñì³õ.ßêèé òàì ñì³õ, êîëè õîò³ëîñü ¿ñòè?² ñèë ïîâîðóõíóòèñü íå áóëî.“Áîäàé âàì ãðåöü, î êëÿò³ êîìóí³ñòè!” –Òàê äóìàëî â òîé ÷àñ ñåëî.Íå âèòðèìàâøè, ïîìèðàëèÑïî÷àòêó ä³òè, ïîò³ì ¿õ áàòüêè,² â³øàëèñü, é òîïèëèñü – çàãèáàëè.Áðàëè â îäèí ê³íåöü êâèòêè...² çàðàç, â äâàäöÿòü ïåðøîìó ñòîë³òò³,Ïîäóìàéòå âè ïðî ä³òåé ñâî¿õ,Ïîäóìàéòå, äëÿ êîãî ³ ÿê æèòè,Àáè â ñåðöÿõ çàâæäè áóâ ñì³õ!

Ïðîãðàìà òà ìàòåð³àëè Äðóãî¿ ì³æíàðîäíî¿ ìîëîä³æíî¿íàóêîâî-ïðàêòè÷íî¿, ³ñòîðèêî-êðàºçíàâ÷î¿ êîíôåðåíö³¿

“Ãîëîäîìîð 1932–1933 ðîê³â – ãåíîöèä ñòàë³íñüêîãî ðåæèìóïðîòè âëàñíîãî íàðîäó. Ñâ³äêè ñâ³ä÷àòü”.

(25–26 ëèñòîïàäà 2003 ð., Êè¿â). – Êè¿â, 2003. – Ñ.23–24.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

471

ѲÄ×ÅÍÍßÐÓÄÅÍÊÎ Îäàðêè,

1906 ð. íàðîäæåííÿ(Äí³ïðîïåòðîâùèíà)

ijä ó íàñ ðîçïóõ ç ãîëîäó, íå ì³ã í³ â ùî âçóòèñü, òàê ìîòóçêàìè îáâ’ÿçóâàâíîãè ³ õîäèâ. À ìè ïóõë³ – ³ íîãè, ³ æèâ³ò, ñòðàõ îäèí, âìèðàëè ïðÿìî íà äîðîç³.Áàòüêî ï³øîâ íà çàðîá³òêè ç ñåñòðîþ â ñòîðîíó Ïîëòàâè, òà òàê ³ íå ä³éøîâ,ïîìåð ïî äîðîç³. Ñïàñèá³ äîáðèì ëþäÿì, ïîõîâàëè. Àëå æ áåç òðóíè, ÿìó âèðèëè,êóôàéêîþ îáëè÷÷ÿ íàêðèëè, é âñå.

1993 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÐÓÄÅÍÊÀ Ñ.

(ñ. Õðîëè Õàðê³âñüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿ îáë.)

ÑÌÅÐÒÜ Ó Â²ÊÍÀ ÇÀÇÈÐÀËÀ… ÑÏÎÃÀÄÈ Î×ÅÂÈÄÖß…Îñòàíí³ì ÷àñîì ìè áàãàòî ÷îãî ä³çíàºìîñÿ ç ìèíóëîãî, ïðî ùî ðàí³øå çà-

áîðîíÿëîñÿ íàâ³òü çãàäóâàòè. Íà ïî䳿 1932–1933 ðîê³â òàêîæ áóëî íàêëàäåíîòàáó. Ïðî æàõëèâèé ãîëîä (ÿê òåïåð â³äîìî, ñòâîðåíèé øòó÷íî) áîÿëèñÿ íàâ³òüñëîâî ñêàçàòè ñâî¿ì ä³òÿì áàòüêè, íå êàæó÷è âæå ïðî ï³äðó÷íèêè ç ³ñòîð³¿, çàÿêèìè ìè â÷èëèñÿ â øêîëàõ òà âóçàõ. Öüîãî ðîêó ìèíຠ60 ðîê³â â³ä ÷îðíèõ äí³âãîëîäîìîðó, îðãàí³çîâàíîãî ³ ñïðÿìîâàíîãî ïðîòè óêðà¿íñüêîãî ñåëÿíñòâà. Äóæåìàëî çàëèøèëîñü ñâ³äê³â òèõ òðàã³÷íèõ ïîä³é. Òèì âàæëèâ³øå çáèðàòè äîêóïè¿õí³ æèâ³ ñâ³ä÷åííÿ, àáè íå çàáóëîñü òå, ùî ìè ïåðåæèëè. ͳ, öå ïîòð³áíî íå äëÿ³ñòî𳿠– öå ïîòð³áíî äëÿ ìàéáóòíüîãî. Ùîá âæå í³êîëè íå äîïóñòèòè ïîâòîðåííÿòðàãå䳿 ìèíóëîãî.

…Äîáðå ïàì’ÿòàþ 20-ò³ ðîêè, ÷àñè ÍÅÏó, êîëè ï³ñëÿ ðîçðóõè âîºííîãî êî-ìóí³çìó íàø³ ñåëà ³íòåíñèâíî çàïðàöþâàëè, ïî÷àëè ðîçâèâàòèñÿ ³ çáàãà÷óâàòè-ñÿ, çàáåçïå÷óâàòè ñåáå ³ ì³ñòà ïðîäóêòàìè. Òà îñü íàñòàâ 1929 ð³ê, êîëè ³íêâ³çè-òîðñüêà ðóêà êðèâàâîãî ðåæèìó íàêèíóëà íà ñåëî çàøìîðã ïðèìóñîâî¿ êîëåêòè-â³çàö³¿. Ñïî÷àòêó äî á³ëèõ âåäìåä³â â³äïðàâèëè òàê çâàíèõ êóðêóë³â, à ïîò³ì îãî-ëîñèëè ï³äêóðêóëüíèêàìè óñ³õ, õòî ñóìí³âàâñÿ, íå õîò³â ³òè â êîëåêòèâíå ðàá-ñòâî. Áàãàòüîõ ñóäèëè àáî é ïðîñòî âèñèëàëè ç ñåëà, ðîçïðîäóþ÷è é ðóéíóþ÷è¿õí³ ãîñïîäàðñòâà, ãðàáóþ÷è îáæèò³ ñàäèáè. Òàê çâàí³ êóðêóëüñüê³ òà ñåðåäíÿöüê³áóä³âë³ ÷àñòî ïðîñòî ðîçáèðàëèñÿ íà äðîâà. Óñóñï³ëüíþâàëè íå ò³ëüêè êîíåé òàêîð³â, à íàâ³òü ñâèíåé ³ êóðåé, õî÷à ó êîëãîñïàõ íå áóëî íàëåæíî¿ ìàòåð³àëüíî¿áàçè äëÿ ¿õ óòðèìàííÿ. Öå âèêëèêàëî åï³äå쳿 ³ ïàä³æ õóäîáè.

472

ѲÄ×ÅÍÍß

³ä òàêîãî “ãîñïîäàðþâàííÿ” ñåëî ïî÷àëî ð³çêî çàíåïàäàòè, à îòæå çìåí-øèëèñü ïîñòàâêè ñ³ëüñüêîãîñïîäàðñüêî¿ ïðîäóêö³¿ äåðæàâ³. ² îñü íîâèé, óæå ñìåð-òåëüíèé óäàð: ç óðîæàþ 1932 ðîêó êîëãîñïíèêàì íå âèäàëè æîäíîãî ê³ëîãðàìàçåðíà, à âåñü õë³á âèâåçëè â “äåðæàâí³ çàñ³êè”. À äàë³ ïî÷àëè âèòðóøóâàòè ³çñåëÿíñüêèõ õàò âñå ¿ñò³âíå: êâàñîëþ, êðóïè, êàðòîïëþ ³ ò.ä.

Ó òîé ÷àñ ÿ â÷èòåëþâàâ ó ð³äíîìó ñåë³ Á³ëóõ³âêà Êàðë³âñüêîãî ðàéîíóíà Ïîëòàâùèí³, ÿêà òîä³ âõîäèëà äî Õàðê³âñüêî¿ îáëàñò³. Äîáðå ïàì’ÿòàþ, ÿêâïåðøå äî ñ³ëüðàäè ïðèâåçëè ç ñòåïó çàìåðçë³ òðóïè – ÷îëîâ³êà ³ æ³íêó ñåðåäí³õë³ò. Ïîò³ì íà óçá³÷÷ÿõ øëÿõ³â ùå ³ ùå ç’ÿâëÿëèñü ìåðòâ³ – âæå é ïîðàõóâàòè ¿õáóëî íåìîæëèâî. Öå áóëè çäåá³ëüøîãî äîðîñë³ ëþäè, ÿê³ íàìàãàëèñÿ äîáðàòèñÿäî Õàðêîâà, áî ÷óëè, ùî òàì í³áèòî ðîá³òíèêàì âèäàþòü õë³áíèé ïàéîê. Òà ¿õ÷àñòî ïåðåñòð³âàëè êîðäîíè â³éñüêîâèõ, ÿê³ ïîâåðòàëè ëþäåé íàçàä ó ãîëîäí³ñåëà. Íå ìàþ÷è ñèëè êóäèñü ³òè, ëþäè ÷àñòî ãèíóëè ïðîñòî íà äîðîãàõ, ¿õ çàñè-ïàëî ñí³ãîì.

Äàë³ âñå ÷àñò³øå ïîìèðàëè ³ íàø³ ì³ñöåâ³ ñåëÿíè. Ó øêîë³ ïðîäîâæóâàëèñüçàíÿòòÿ, àëå ³ â ¿¿ â³êíà ñìåðòü çàçèðàëà. Âæå ñê³ëüêè ðîê³â ìèíóëî, à é äîñ³ó âóõàõ òðåìòèòü äèòÿ÷èé ãîëîñ, ïî÷óòèé íà îäíîìó ç óðîê³â: “²âàí òà Ìèêîëàâæå íå ïðèéäóòü äî øêîëè, áî â÷îðà ïîìåðëè…”.

Ó íàñ, ÿê ³ ³íøèõ ñåëàõ, ïîñò³éíî ä³ÿëè ïîõîðîíí³ êîìàíäè ç 3–4 ÷îëîâ³ê.Âîíè ùîäíÿ ¿çäèëè ï³äâîäîþ ïî âóëèöÿõ, ï³äáèðàëè ïîìåðëèõ, ñêëàäàþ÷è íà âîçàê³ëüêà ìåðö³â, ³ õîðîíèëè íà êëàäîâèù³ çäåá³ëüøîãî ó ñï³ëüíèõ ÿìàõ. Íàéá³ëüøàñìåðòí³ñòü áóëà â òðàâí³-÷åðâí³. Áàãàòî ñ³ìåé âèìèðàëî ïîâí³ñòþ. Äèâíî, àëå÷àñò³øå ãèíóëè çäîðîâ³, êðåìåçí³ ÷îëîâ³êè – ìàáóòü, òîìó, ùî ìàëè á³ëüøó ïî-òðåáó ó õàð÷àõ. Îäí³ ç íèõ ïóõëè, íàáóâàþ÷è çåìëèñòîãî êîëüîðó, à ³íø³ õóäíóëè,ñòàþ÷è ñêåëåòàìè. Ëþäè “çàñèíàëè” âñþäè – â õàòàõ, ï³ä òèíàìè, íà ãîðîäàõ.ßñíà ð³÷, í³ÿêèõ ïîõîðîííèõ ðèòóàë³â íå â³äïðàâëÿëîñÿ, ò³ëüêè ï³äâîäà òà êîìàí-äà òèõî ðóõàëèñü, âèêîíóþ÷è ñâîþ ðîáîòó.

Ïåðåä î÷èìà ùå îäíà æàõëèâà êàðòèíà: ãîëîäí³ ï³äë³òêè-õëîïö³, ÿê³ âæåäåñü ó ÷åðâí³ çàë³çëè íà ãîðîä â ÷èþñü êàðòîïëþ, êâîëèìè ïàëüöÿìè âèãð³áàþòüáóëüáè. À ãîñïîäàð ãîðîäó â³ä÷àéäóøíî áîðåòüñÿ ç íèìè, àëå ò³ í³ÿê íå ðåàãó-þòü íà éîãî ëàéêó òà ñìèêàííÿ, à ìîâ÷êè ç áîæåâ³ëüíèìè î÷èìà âòóïèëèñüó çåìëþ, êîíâóëüñ³éíî ïîðïàþ÷è ¿¿ çàäåðåâ’ÿí³ëèìè ðóêàìè.

Ó íàø³é Á³ëóõ³âö³, ÿê ³ ó ñóñ³äí³õ ñåëàõ Ãðÿêîâå òà ³íøèõ, òðàïëÿëèñÿ æàõ-ëèâ³ âèïàäêè ëþäî¿äñòâà. Íàéòðàã³÷í³øå òå, ùî òðàïëÿëîñÿ çäåá³ëüøîãî ç ìàòå-ðÿìè, ÿê³, âòðàòèâøè ðîçóì, ð³çàëè ñâî¿õ ä³òåé, ãîòóâàëè ñîá³ ¿æó, à äàë³ é ñàì³êîíàëè àáî ¿õ çàáèðàëà ç ñåëà ì³ë³ö³ÿ.

Ìîæå, õòîñü ñïèòàº: à ÿê æå â÷èòåë³ æèëè? Ùîì³ñÿöÿ íàì âèäàâàëè ïàéîêïî 6–7 ê³ëîãðàì³â ÿêîãîñü áîðîøíà. Íà óòðèìàíö³â – ùå ïî 3 ê³ëîãðàìè. ²íøèõïðîäóêò³â íå âèäàâàëè. Íàéá³ëüø ïîòåðïàëè ìîëîä³ â÷èòåë³, ÿê³ ñâîãî ãîñïîäàð-ñòâà íå ìàëè.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

473

Îòàêîãî-òî ëèõà çàçíàëî íàøå óêðà¿íñüêå ñåëî ï³ä ÷àñ ñòàë³íñüêî¿ òèðàí³¿.Öå âæå òåïåð, îñòàíí³ìè ðîêàìè, ñòàëî â³äîìî, ùî ãîëîä áóâ ñïåö³àëüíî ñïëàíî-âàíèé ó êàá³íåòàõ Êðåìëÿ, àáè ïðèäóøèòè ñåëÿíèíà, çðîáèòè ç íüîãî ðàáà.À òîä³ ìè í³÷îãî íå ðîçóì³ëè, òà é íå ìîæíà áóëî ùîñü ãîâîðèòè íà öþ òåìó.Ò³ëüêè é äóìàëè, ÿê áè äî÷åêàòèñÿ íîâîãî âðîæàþ.

Ñëîá³äñüêèé êðàé. – 1993. – 30 ñ³÷íÿ.

ѲÄ×ÅÍÍßÐÓÄÅÍÊÎ Ò.Ì.

(ñ. Äóä÷àíè íà Õåðñîíùèí³)

Æèëà â íàøîìó ñåë³ âäîâà Õ³âðÿ Ðóäåíêî – òðîº ìàëåíüêèõ ä³òåé íà ðóêàõ,òà ùå îäèí ñèí êàë³êà. Âñå ãîñïîäàðñòâî â íèõ – çåìåëüíèé íàä³ë ³ êîíÿ÷èíàç ëîøàì. Ðîáèëà æ³íêà ç ä³òüìè, ÿê ïðîêëÿòà. Âñþ ÷îëîâ³÷ó ðîáîòó òÿãëà ñàìà,ñ³ì’ÿ ïåðåáèâàëàñÿ ñÿê-òàê. ² çíàéøîâñÿ “ãðàìîòíèé”, ñêàçàâøè, ùî ¿¿ ñ³ì’ÿêóðêóëüñüêà. Çàáðàëè âñå. ϳøëà ñ³ì’ÿ ïîï³äòèííþ.

Ãëàâîþ áàãàòîä³òíî¿ òðóäîâî¿ ñ³ì’¿ áóâ Ïåòðî Çàé÷èê. Ìàâ çåìë³ äîñòàò-íüî, ñê³ëüêè éîìó âëàäà âèä³ëèëà íà ê³ëüê³ñòü ¿äàê³â. Ìàâ Ïåòðî ïàðó êîíåé. Íàçåìë³ ïðàöþâàâ âèêëþ÷íî ñàì ç ä³òüìè. Õîäèâ, ïàì’ÿòàþ, çàâæäè â ñòàðîìóîäÿç³, ïðîïàõëèé êîíþøíåþ. Íàâ³òü ñïàâ á³ëÿ êîíåé ó êîðçèí³ ç ïîëîâîþ.×è áàãàòî ñ³ì’ÿ æèëà? Íå ñêàçàâ áè, àëå é íå ãîëîäóâàëà. Âñå îäíî ³ éîãî îãîëî-ñèëè êóðêóëåì, âñå íàæèòå êîíô³ñêóâàëè, à ñ³ì’þ êóäèñü âèâåçëè, ìàáóòü, òàê³ ïðîïàëà í³ çà öàïîâó äóøó.

̳é äÿäüêî, ²âàí Ðóäåíêî, ìàâ â³ñüìîõ ä³òåé. Êîëè íàøà ñ³ì’ÿ îñèðîò³ëà, â³íç äîáðèõ ïî÷óòò³â âçÿâ íà ñâî¿ íàòðóäæåí³ ïëå÷³ ùå é íàñ, äîïîìàãàâ, ÷èì ò³ëüêèì³ã. Íà çåìë³ ñâî¿é ïîðÿäêóâàâ áåç ÷躿ñü ñòîðîííüî¿ äîïîìîãè. ³í òåæ âèÿâèâñÿ“êóðêóëåì”, “âîðîãîì”.

Òàêà äîëÿ ñï³òêàëà é Àíäð³ÿ Òèêâó, Êàðïà Íàäòî÷³ÿ, Ãðèãîð³ÿ Äàâèäåíêà…² ïðèãàäóþ: êîíô³ñêîâàíå ìàéíî ÷àñòêîâî ïåðåäàëîñÿ êîìíåçàì³âñüêèì àê-

òèâ³ñòàì – ÿê âèíàãîðîäà çà ó÷àñòü ó áîðîòüá³ ç “êëàñîâèìè âîðîãàìè”, à ðåø-òó ðîçïðîäóâàëè ç àóêö³îí³â. Öå áóâ ÿêèéñü â³äüîìñüêèé øàáàø, ðîçãóë ÿêî¿ñüçëî¿ íåðîçóìíî¿ ñèëè, ñòðàõ çàö³ïåíèâ äóøó áàãàòüîõ ñåëÿí.

Çàïèñàëà Ë.Ñåðåáðÿêîâà.1993 ð.

474

ѲÄ×ÅÍÍß

ÐÓÄÈÉ ÂàñèëüÇÀ ÌÀÐÊÑÎÌ ² ËÅͲÍÈÌ

“Äëÿ âñ³õ òåïåð ñòàëî î÷åâèäíèì, ùî ðóéí³âíèé ðóõ,ñòâîðåíèé êðàéí³ìè ë³âèìè ïàðò³ÿìè, ïåðåòâîðèâñÿ ó â³äêðèòå

ðîçá³éíèöòâî ³ âèñóíóâ íàïåðåä óñ³ ïðîòèñóñï³ëüí³ çëî÷èíí³ åëåìåíòè, ðîçîðÿþ÷è÷åñíèõ òðóä³âíèê³â ³ ðîçáåùóþ÷è ìîëîäå ïîêîë³ííÿ”.

Ïåòðî Ñòîëèï³í “Íà ìîãèë³ íå çàïëà÷å ͳõòî ïî ìåí³,Õ³áà ÷îðíèé êðóê çàêðÿ÷å,Õ³áà õìàðîíüêà çàïëà÷å Äîùåì ïî ìåí³”.

Ñ.Ðóäàíñüêèé Ñüîãîäí³ îêðåì³ çàõèñíèêè Ëåí³íà ³ç øêóðè ðâóòüñÿ, àáè äîâåñòè, ùî êîë-

ãîñïè, ÿê³ ñòàëè ñâîºð³äíèìè êîíöòàáîðàìè ÷è ãåòòî äëÿ ì³ëüéîí³â ñåëÿí, – öåâèòâ³ð ñàòàíèíñüêîãî óìà Ñòàë³íà, à ²ëë³÷, ìîâëÿâ, äî öüîãî íåïðè÷åòíèé, áî â³íìð³ÿâ ïðî “ñóñï³ëüñòâî öèâ³ë³çîâàíèõ êîîïåðàòîð³â”. Ç öüîãî ïðèâîäó ¿ì ã³äíóâ³äïîâ³äü äàëà íå õòî ³íøèé, à íàéáëèæ÷à ïîäðóãà ³ ñîðàòíèê Ëåí³íà Í.Ê.Êðóïñüêà,ÿêà, âèñòóïàþ÷è íà Äðóãîìó ç’¿çä³ êîëãîñïíèê³â-óäàðíèê³â 12 ëþòîãî 1935 ðîêó,ïðÿìî çàÿâèëà: “Êîëè ïîìèðàâ Âîëîäèìèð ²ëë³÷, â³í áóâ óïåâíåíèé, òâåðäî âïåâ-íåíèé, í³ õâèëèíè â íüîãî ñóìí³â³â íå áóëî, ùî ïåðåìîæå â íàø³é Êðà¿í³ Ðàäêîëãîñïíèé ëàä... ² òóò, òîâàðèø³, îñîáëèâî ÿñêðàâî âèÿâèëàñÿ ÿñíà äóìêà,òâåðä³ñòü ó ïðîâåäåíí³ ëåí³íñüêèõ çàïîâ³ò³â ç áîêó òîâàðèøà Ñòàë³íà”. Îòæå,ÿñíî: Ëåí³í áóâ ³í³ö³àòîðîì ³ òâîðöåì, Ñòàë³í – ëèøå âèêîíàâöåì. Òà é íå íà-ñò³ëüêè ðîçóìíèì áóâ íåäîâ÷åíèé ñåì³íàðèñò Ñòàë³í, àáè âèíàéòè êîëãîñïè, ÿê ³âçàãàë³ ðàäÿíñüêó òàá³ðíó ñèñòåìó, äå íå ò³ëüêè â’ÿçí³â, à é ï³îíåð³â, òîáòî ä³òåé,òà õóäîáó óòðèìóâàëè â òàáîðàõ. Òâîðöåì ö³º¿ ³äå¿ áóâ á³ëüø ìóäðèé Ëåí³í, à òîé,â ñâîþ ÷åðãó, çàïîçè÷èâ ¿¿ ó Ìàðêñà, ÿêèé óæå â “Ìàí³ôåñò³ êîìóí³ñòè÷íî¿ ïàðò³¿”ïèñàâ ïðî óñóñï³ëüíåííÿ ñåëÿíñüêîãî ìàéíà ³ â ìàéáóòíüîìó âèíèùåííÿ ñåëÿí-ñòâà, ÿê êëàñó. ²äåÿ êîëãîñï³â áóëà íàñò³ëüêè ïåðñïåêòèâíîþ äëÿ òîòàë³òàðíèõðåæèì³â, ùî ¿¿ ñïðèéíÿëè áåç âàãàíü ³ â³ðí³ ó÷í³ òà äðóç³ êîìóí³ñòà Ñòàë³íà –ôàøèñò óòëåð òà äèêòàòîð Ìàî Öçåäóí (äî ðå÷³, ï³øëè öèì øëÿõîì ³ â ì³ë³òà-ðèñòñüêîìó ²çðà¿ë³, ñòâîðèâøè àíàëîãè êîëãîñï³â – ê³áóöè). Âîíî é çðîçóì³ëî –ãðàáóâàòè ñï³ëüíó êîìîðó â ñòîêðàò ëåãøå ³ áåçïå÷í³øå, í³æ ë³çòè, “ÿêî òàò³”,â ïðèâàòí³ êîìîðè äî ãîñïîäàð³â.

Àëå öþ ñï³ëüíó êîìîðó íà ïåðøèõ ïîðàõ òðåáà áóëî ùå é íàïîâíèòè. ×èì?Ñàìî ñîáîþ, çáèðàíèì ðîêàìè áàãàòñòâîì ³ç ³íäèâ³äóàëüíèõ êîìîð ¿õ âëàñíèê³â.² âèëó÷àòè éîãî òðåáà áóëî íàñèëüíî, ïðèáðàâøè ç äîðîãè òèõ, õòî öüîìó ïåðå-øêîäæàº, òîáòî ñàìèõ âëàñíèê³â. À öå – íå ñ³ëüñüêà ëåäà÷à ³ ï’ÿíà ãîëîòà,à íàéá³ëüø ïðàöüîâèò³ ãîñïîäàð³, ÿê³ ñòâîðþâàëè ñâîº áàãàòñòâî òÿæêîþ ïðàöåþ

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

475

³ ñîëîíèì ïîòîì. Äîáðîâ³ëüíî âîíè òîãî÷àñíèì ðåêåòèðàì âëàñíîãî äîáðà â³ääàòèíå õîò³ëè. Îñü ³ çðîäèâñÿ â ïàðàíî¿÷í³é ãîëîâ³ Ñòàë³íà äèÿâîëüñüêèé çàìèñåë:“ë³êâ³äóâàòè êóðêóëüñòâî ÿê êëàñ”. Ïðè öüîìó, äî êóðêóë³â çàðàõóâàëè é òèõ, õòîÿêîñü çóì³â çà ñâîº æèòòÿ ïðèäáàòè êîíÿ÷èíó òà ³íøó ÿêóñü õóäîáó, ïðèêóïèòèäàëåêî íå çàéâó äåñÿòèíó çåìë³.

ßê óæå ãîâîðèëîñÿ, í³õòî ç âëàñíèê³â äîáðîâ³ëüíî ³ç ñâî¿ì ìàéíîì ðîçëó÷è-òèñÿ íå áàæàâ (îñü âîíî, ìàðêñîâå ïåðåäáà÷åííÿ, ùî ñåëÿíñüêà ìàñà, ÷³ïëÿþ-÷èñü çà âëàñí³ñòü, íà â³äì³íó â³ä ãîëîãî òà áîñîãî ïðîëåòàð³àòó, º îñíîâíèì ãàëü-ìîì íà øëÿõó äî êîìóí³çìó!). Òîæ ³ íå äèâíî, ùî âæå íàâåñí³ 1930 ðîêó, ï³ñëÿïî÷àòêó ìàñîâî¿ êîëåêòèâ³ç³ö³¿ (òîáòî, ìàñîâîãî ãðàáóíêó ñåëÿíñüêèõ ñòàòê³â)íå çíàéøëîñÿ ñåëà íà Ïîä³ëë³, ÿêå á íå çàíóðòóâàëî ïðîòåñòàìè ïðîòè ãðàá³æ-íèöüêî¿ ïîë³òèêè á³ëüøîâèöüêî¿ âëàäè. Ñïî÷àòêó öåé ïðîòåñò âèëèâñÿ ó ëèñò³âêèòà ïðîêëàìàö³¿: “Ãåòü êîìóí³ñò³â! Õàé æèâå ñàìîñò³éíà Óêðà¿íà!”, “Íàñòàâ ÷àññåëÿíñüêî¿ ðåâîëþö³¿. Ãåòü Ðàäè! Ãåòü ðàäÿíñüêó âëàäó!”. Òîä³ æ íàðîäèëèñÿ é÷àñò³âêè, ñïðÿìîâàí³ ïðîòè âëàäè ³ êîëãîñï³â: “Áàòüêî â ÑÎdz, ìàìà â ÑÎdz, ä³òèïëà÷óòü íà ïîðîç³, íåìà õë³áà, íåìà ñàëà, áî ñîâºòñüêà âëàñòü çàáðàëà, ÿê ùå ð³êâîíà ïîáóäå, òî é êàðòîïë³ âæå íå áóäå”. Àáî: “Óñòàíü, Ëåí³í, ïîäèâèñÿ, äî ÷îãîìè äîæèëèñÿ, êëóíÿ ðàêîì, õàòà áîêîì, ê³íü â êîëãîñï³ ç îäíèì îêîì, à íà õàò³ñåðï ³ ìîëîò, à ó õàò³ ñìåðòü ³ ãîëîä, í³ êîðîâè, í³ ñâèí³, ò³ëüêè Ñòàë³í íà ñò³í³”.

Ùå ÷åðåç ÿêèéñü ïðîì³æîê ÷àñó ñåëÿíè ïî÷àëè çáèðàòèñÿ íà ñõîäêè òà ì³òèí-ãè, íà ÿêèõ âèð³øóâàëè íå â³ääàâàòè õë³áà äàðìî¿äàì ³ ë³êâ³äóâàòè êîëãîñïè,çàáðàâøè íàçàä ñâîº ìàéíî òà çåìëþ. Íàñòóïíîþ àêö³ºþ ñòàëè á³ëüø àêòèâí³ñåëÿíñüê³ âèñòóïè, êîëè ñåëÿíè, îçáðîºí³ êîñàìè, âèëàìè, ö³ïàìè òà äðþ÷êàìè,âèãàíÿëè ç ñ³ë êîìóí³ñò³â, êîìñîìîëüö³â, ïðèñëàíèõ ç ì³ñò äâàäöÿòèï’ÿòèòèñÿ÷-íèê³â, à êîëè ò³ îïèðàëèñÿ, çàñòîñîâóâàëè ïðîòè íèõ ³ ô³çè÷íó ñèëó. Íàéìàñîâ³øè-ìè áóëè âèñòóïè ñåëÿí â ñåëàõ Ìèòêè Áàðñüêîãî ðàéîíó, ×åòâåðòèí³âö³-Ëàäè-æèíñüêîãî, Ñàâèíöÿõ, Çÿòüê³âöÿõ, Ãðåá³âöÿõ-Áåðøàäñüêîãî, Æîëîáàõ, Ãîðèø³âö³,Êîìàðãîðîä³, Ìàðê³âö³, ³éò³âö³, Êèñëèöüêîìó-Âàïíÿðñüêîãî, Êîçèíöÿõ, Ãîð䳿âö³,Îëåêñàíäð³âö³-Òðîñòÿíåöüêîãî, ×óêîâ³, Çÿíüê³âöÿõ, Ñàì÷èíöÿõ, Ìà÷óñ³-Áðàö-ëàâñüêîãî, Çàëèâàíùèí³, ×åêåëåï³âö³, Êîðäèë³âö³-Êàëèí³âñüêîãî, Ñåìêàõ,Êà÷àí³âö³-Õì³ëüíèöüêîãî òà â äåñÿòêàõ ³íøèõ ñ³ë óñ³õ áåç âèíÿòêó ðàéîí³â îá-ëàñò³. Çîêðåìà, â îäíîìó ëèøå Áðàöëàâñüêîìó ðàéîí³ ïîâñòàëî 27 ñ³ë, à â 13ðàéîíàõ ³ííèöüêîãî îêðóãó – 416 ñ³ë. Ñåðåä íàéá³ëüø àêòèâíèõ íà òåðåí³ íèí³ø-íüî¿ Òèâð³âùèíè áóëè ñåëÿíè Òèâðîâà, Ðàõí³â, Ñòîÿí³â, Âåëèêî¿ Âóëèãè, äåïîâñòàííÿ â³äáóâàëèñÿ â ïåð³îä ç 12 ïî 20 áåðåçíÿ.

Ïðîòè ïîâñòàëèõ ñåëÿí áóëè êèíóò³ êàðàëüí³ çàãîíè â ñêëàä³ ãåïåóøíèê³â³ ïàðòàêòèâ³ñò³â, ÿê³ äî ïåðøîãî êâ³òíÿ êóëÿìè çàñïîêî¿ëè ïîâñòàíö³â, à òèõ, õòî íåçàãèíóâ â³ä êóë³, çààðåøòóâàëè ³ çàáðàëè äî ÷åê³ñòñüêèõ êàò³âåíü, ç ÿêèõ îäí³ºþç íàéá³ëüøèõ ³ íàéæàõëèâ³øèõ â Óêðà¿í³ áóëà â³ííèöüêà, ðîçòàøîâàíà íà âóëèö³Äçåðæèíñüêîãî. Òóò ñåëÿí ï³ääàâàëè íåëþäñüêèì òîðòóðàì, çàñòîñîâóþ÷è òàê³âèòîí÷åí³ êàòóâàííÿ, ÿêèõ íå çíàëî é òåìíå ñåðåäíüîâ³÷÷ÿ. Öå ðîáèëîñÿ, ùîá

476

ѲÄ×ÅÍÍß

“âèáèòè” ³ìåíà ñï³ëüíèê³â, ÿêèõ ï³ñëÿ öüîãî òåæ çààðåøòîâóâàëè, êàòóâàëè ³ òà-êèì ÷èíîì çäîáóâàëè ³ìåíà íîâèõ ñï³ëüíèê³â. Ëàíöþæîê òÿãíóâñÿ äàë³, âèÿâëÿ-þ÷è âñå íîâèõ é íîâèõ “âîðîã³â ðàäÿíñüêî¿ âëàäè”.

Òàêèì ÷èíîì áóëè çààðåøòîâàí³, äîïèòàí³ ³ çàñóäæåí³ äî ð³çíèõ òåðì³í³âêàòîðãè â òàáîðàõ Êðàéíüî¿ Ï³âíî÷³ òà Ñèá³ðó ñîòí³ ó÷àñíèê³â ñåëÿíñüêèõ ïî-âñòàíü ç ðàéîí³â Íàäáóææÿ. Õî÷à, ôàêòè÷íî, ìàëî õòî ïîòðàïèâ íà ì³ñöå â³äáó-âàííÿ êàòîðãè, áî ðåïðåñîâàíèõ òóò æå, â êàò³âíÿõ ÄÏÓ é ðîçñòð³ëþâàëè. Çîê-ðåìà, òàêà äîëÿ ñï³òêàëà ñåëÿí Òèâð³âñüêîãî ðàéîíó Ìåëüíèêà Ñòàí³ñëàâà Áåð-íàðäîâè÷à ³ Ôðîñ³íñüêîãî Ëåîïîëüäà Âîéöåõîâè÷à ç Ãí³âàí³, ×åðíåöüêîãî Äàíè-ëà Ñåâàñòÿíîâè÷à, Äÿ÷åêà Ãíàòà Òèìîô³éîâè÷à ç Ãóòè Êðàñíÿíñüêî¿, Ãðèçó Âà-ñèëÿ ²âàíîâè÷à, Òðà÷óêà Îëåêñ³ÿ Âàñèëüîâè÷à, Âîçíþêà Ñèäîðà Ôåäîðîâè÷à çØåðøí³â, Êîãóòà Òèìîô³ÿ Òèìîô³éîâè÷à ç Áóøèíêè, Ãîëîâàòþêà Âàñèëÿ Âàñè-ëüîâè÷à, Ãàéäó÷åíêà ²ëëþ Ôèëèìîíîâè÷à ç Ðàõí³â Ïîëüîâèõ, Ñîáêà ÉîñèïàÊàçèìèðîâè÷à ç Ñóòèñîê, Ìåëüíèêà Áåðíàðäà ²âàíîâè÷à ç Âîðîøèë³âêè òà äå-ñÿòê³â ³íøèõ. Âñ³ âîíè áóëè çààðåøòîâàí³ ï³ñëÿ ïðèäóøåííÿ ïîâñòàííÿ ³ ð³øåí-íÿì Îñîáëèâî¿ íàðàäè ïðè Êîëå㳿 ÄÏÓ ÓÐÑÐ óâ’ÿçíåíî ³ çàòèì çíèùåíî, çàâèíÿòêîì ².Ô.Ãàéäó÷åíêà, ÿêèé áóâ çàñóäæåíèé 25 ëþòîãî 1931 ðîêó, à ðîçñòð³-ëÿíèé àæ 21 òðàâíÿ 1938 ðîêó.

Àðåøòè ëàâèíîþ ïðîêîòèëèñÿ ïî âñüîìó Íàäáóææþ, íå ïðîìèíóâøè æîä-íîãî ñåëà ÷è õóòîðà. Íàïðèêëàä, â ñåë³ Ñòîäóëüöÿõ Æìåðèíñüêîãî ðàéîíó áóëèçààðåøòîâàí³ ³ ð³øåííÿì Îñîáëèâî¿ íàðàäè ÄÏÓ â³ä 1 áåðåçíÿ 1931 ðîêó çàñóä-æåí³ äî çàñëàííÿ â ðàéîíè Êðàéíüî¿ Ï³âíî÷³, äå âîíè íåâäîâç³ é çàãèíóëè, òðèðîäè÷³ ïðîâ³äíîãî ë³êàðÿ Òèâð³âñüêî¿ öåíòðàëüíî¿ ë³êàðí³ Â.².Ñòàõìè÷à – ÌèêîëàÀíòîíîâè÷, ßê³â ²âàíîâè÷ òà Ãðèãîð³é Îëåêñàíäðîâè÷ Ñòàõìè÷³, à òàêîæ Âà-ñèëü Ïåòðîâè÷ ˳ùèíñüêèé.

À ëàíöþæîê ðåïðåñ³é, ÷³ïëÿþ÷èñü ëàíêàìè îäíà çà îäíó, òÿãíóâñÿ äàë³³ íåâäîâç³ äîòÿãíóâñÿ äî íîâèõ “âîðîã³â ðàäÿíñüêî¿ âëàäè” – çàìîæíèõ ñåëÿí-õë³áîðîá³â.

[ϳäïèñ] Â.Ðóäèé

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

477

ÐÓÄÈÉ Âàñèëü“ÖÅÐÊÎÂͲ Ö²ÍÍÎÑÒ² ÂÈËÓ×ÀÒÈ,

À ÑËÓÆÈÒÅ˲ ÖÅÐÊÂÈ ÐÎÇÑÒвËÞÂÀÒÈ!..”“...ïðåäïèñàòü âñå íå òîëüêî â Êðåìåíåöêîì óåçäå,íî è ïî âñåé Ïîäîëüñêîé ãóáåðíèè (êàïëèöû),íàõîäÿùèåñÿ ïðè äîìàõ ïîìåùèêîâ, ÿêî äàþùèå ïðèáåæèùå åðåòè÷åñòâóþùèì óíèåé ïîïàì,âëåêóùèì ñîáîþ ïðîñòîìó íàðîäó ñóå ìóäðåííûì áëÿäîñëîâèåì äóøåãóáñòâîì çàïå÷àòàòü...”

Àðõèìàíäðèò Ãàâðèèë“Ì’ÿçè ïîêðó÷åí³,Ïàì’ÿòü çàìó÷åíà,Êðîâ ñïîïåëèëà ÷îëî.Ñîíöå ðîçïå÷åíå,Ñòîã³í ïðèðå÷åíèõ, –ßê òàêå ñòàòèñü ìîãëî?”î. Âàñèëü Áîãäàí Ìåíäðóíü.

(“Íà õðåñò³”)“Ïîñòîÿííî ïîääåðæèâàåòñÿ ñâÿçü âåðóþùèõ ÷ëåíîâ ÑÏÓñ Ìîñêîâñêèì Ïàòðèàðõàòîì”.

Àëåêñàíäð Ìîðîç, Ïðåäñåäàòåëü ÑÏÓ Íà ïî÷àòêó áåðåçíÿ 1930 ðîêó áóâ çààðåøòîâàíèé ³ â³äâåçåíèé ó “÷îðíîìó

âîðîí³” ñâÿùåíèê Ñòðî¿íåöüêî¿ ïðàâîñëàâíî¿ Ð³çäâî Áîãîðîäè÷íî¿ öåðêâè îòåöüͳêòàð³é. Ñåëî áóëî øîêîâàíå – òàêîãî òèõîãî, áëàãîïðèñòîéíîãî, ïîðÿäíîãî,äîáðîãî ³ ìèëîñåðäíîãî ÷îëîâ³êà ãîä³ áóëî øóêàòè. ² ðàïòîì â³í âèÿâèâñÿ “âîðî-ãîì Ðàäÿíñüêî¿ âëàäè”.

Íå âñòèãëè ñåëü÷àíè çâèêíóòè äî öüîãî íåùàñòÿ, ÿê òðàïèëàñÿ ³íøà ïîä³ÿ:“÷îðíèé âîðîí” â³äâ³ç ó ³ííèöþ ñòàðîñòó ðåë³ã³éíî¿ ãðîìàäè – ï’ÿòäåñÿòèäåâ’ÿòè-ð³÷íîãî Ìîòðóêà Õàðèòîíà Ãðèãîðîâè÷à, áàòüêà ï’ÿòüîõ ä³òåé. 18 áåðåçíÿ öüîãîæ ðîêó éîãî, ÿê ³ îòöÿ ͳêòàð³ÿ, çàñóäæåíî ð³øåííÿì îñîáëèâî¿ íàðàäè ãåïåó³ â³äïðàâëåíî âìèðàòè íà Ñîëîâêè...

Àäâåíòèñòñüêîìó ïðåñâ³òåðó Áîíäàðåíêó ïîñòàâèëè óëüòèìàòóì: àáî ïðè-âñåëþäíî çðåêòèñÿ ñâîãî ñàíó, àáî áóòè çâèíóâà÷åíèì â àíòèðàäÿíñüê³é ïðîïà-ãàíä³. ² ïðåñâ³òåð ñêîðèâñÿ, îïóáë³êóâàâøè â ðàéîíí³é ãàçåò³ “Óäàðíèê ñîöáóä³â-íèöòâà çðå÷åííÿ:

“ß áóâ á³áë³éíèì ðîá³òíèêîì àäâåíòèñò³â 7-ãî äíÿ ïî Òèâð³âñüêîìó ðàéîíó.Çð³êàþñü ñâîãî ñàíó ³ áàæàþ íàäàë³ ïðàöþâàòè íà êîðèñòü ïðîëåòàðñüêî¿ äåð-æàâè. ß.Ë.Áîíäàðåíêî”.

³í ñïîä³âàâñÿ, ùî ìຠñïðàâó ç ïîðÿäíèìè ëþäüìè, ÿê³ âèêîíóþòü äàí³îá³öÿíêè. Îäíàê íå âñòèãëà ùå âèñîõíóòè äðóêàðñüêà ôàðáà íà ãàçåòíèõ øïàëüòàõ,

478

ѲÄ×ÅÍÍß

ÿê äîâ³ðëèâîãî ïðåñâ³òåðà çàáðàâ “÷îðíèé âîðîí”. Ñóä... âèðîê...âèñèëêà... Á³ëüøåéîãî í³õòî í³êîëè âæå íå áà÷èâ.

Íà ïî÷àòêó 20-õ ðîê³â ëèøå íà òåðåí³ ñó÷àñíîãî Òèâð³âñüêîãî ðàéîíó áóëîñ³ìäåñÿò ç ëèøêîì öåðêîâ äëÿ â³ðóþ÷èõ ð³çíèõ êîíôåñ³é. Äî ê³íöÿ òðèäöÿòèõ,çàâäÿêè ñòàðàííÿì á³ëüøîâèöüêî¿ âëàäè, ¿õ çàëèøèëîñÿ âñüîãî ø³ñòü. Íàéäîâ-øå ïðîòðèìàëàñÿ ïðàâîñëàâíà öåðêâà â ñåë³ Ïèëÿâà, àëå é âîíà â 1935 ðîö³ áóëàçàêðèòà. Ñâÿùåíèêó Á³ëåöüêîìó ïîùàñòèëî óíèêíóòè àðåøòó, áî, íå äî÷³êóþ-÷èñü, êîëè çà íèì ïðè¿äå “÷îðíèé âîðîí”, îòåöü Ëåîí³ä, ÿêîìó âèïîâíèëîñÿ âñüî-ãî 33 ðîêè (²ñóñ³â â³ê), ç äðóæèíîþ Äàð³ºþ ïåðåáðàâñÿ â Øèðîêó Ãðåáëþ (íèí³Â³ííèöüêèé ðàéîí) ³ âëàøòóâàâñÿ ïðàöþâàòè ë³ñîðóáîì. Àëå â 1937 ðîö³ ëèõàäîëÿ íàçäîãíàëà éîãî. 24 âåðåñíÿ ÷îðíà ìàøèíà áåçïëàòíî â³äâåçëà éîãî â íå-â³äîì³ñòü, çâ³äêè â³í óæå íå ïîâåðíóâñÿ.

Ïîä³áíà äîëÿ ñï³òêàëà é ñâÿùåíèêà Äìèòðà Ìèñêåâè÷à, îäðóæåíîãî íàð³äí³é ñåñòð³ Á³ëåöüêîãî Îëüç³ Ñåð㳿âí³. ϳñëÿ çàêðèòòÿ öåðêâè éîãî áóëî âèñëà-íî äî Êàëèí³âêè, äå â³í ï³øîâ ïðàöþâàòè ë³ñîðóáîì. Òà é òóò åíêàâåäå íå çàëè-øèëî éîãî â ñïîêî¿. ßê ðîçïîâ³ëà äðóæèíà Ìèñêåâè÷à, “÷îðíèé âîðîí” ðàçîì çîòöåì Äìèòðîì çàáðàâ òàêîæ ñâÿùåíèê³â Ìèñëèáîðñüêîãî ³ Ðàä糺âñüêîãî òàùå â³ñ³ì äóõîâíèõ îñ³á, âèñëàíèõ ïåðåä öèì â Êàëèí³âêó. Íàñòóïíèé óðîæàéåíêàâåäå ç³áðàëî ùå ðÿñí³øèé: áóëî îäíî÷àñíî çààðåøòîâàíî 16 ñâÿùåííî-ñëóæèòåë³â, âèñëàíèõ ïåðåä öèì äî Êàëèí³âêè äëÿ “ïåðåâèõîâàííÿ” ô³çè÷íîþïðàöåþ. Æîäåí ç íèõ ï³ñëÿ àðåøòó òàê ³ íå ïîâåðíóâñÿ äîäîìó, áî, ÿê â³äîìî,ç ìîãèëè íå ïîâåðòàþòüñÿ.

Öå ëèøå ê³ëüêà ïðèêëàä³â òîãî, ÿê á³ëüøîâèöüê³ ñàòðàïè ðåâíî âèêîíóâàëèâêàç³âêè àíòèõðèñòà Ëåí³íà ³ éîãî â³ðíîãî ïîñë³äîâíèêà Ñòàë³íà. Áî æ õ³áà íåñàòàíèíñüêèìè ìîæíà íàçâàòè ä³ÿííÿ âîæäÿ ñâ³òîâîãî ïðîëåòàð³àòó, ÿêèé ïî-âåë³â ãðàáóâàòè öåðêâè, ðîçñòð³ëþâàòè âñ³õ ³íàêîìèñëÿ÷èõ ³ öåðêîâíîñëóæèòåë³â,çîêðåìà?19 áåðåçíÿ 1922 ðîêó ó “Ëèñò³” îêðåìèì ÷ëåíàì ÖÊ” â³í äຠäåòàëüí³íàñòàíîâè:

“... ìè ìîæåìî (³ òîìó ïîâèíí³) ïðîâåñòè âèëó÷åííÿ öåðêîâíèõ ö³ííîñòåé ³çíàéá³ëüø ñêàæåíîþ ³ íåùàäíîþ åíåð㳺þ, íå çóïèíÿþ÷èñü ïåðåä ïðèäóøåííÿìÿêîãî çàâãîäíî îïîðó”. Àäæå îñíîâíèì çàâäàííÿì á³ëüøîâèöüêî¿ ïàðò³¿ ¿¿ âîæäüââàæàâ “ö³ëêîâèòå ïîçáàâëåííÿ öåðêâè, ÿê ïîë³òè÷íîãî îïîíåíòà, ìàòåð³àëüíî¿áàçè”. Äëÿ òîãî, ùîá çä³éñíèòè öþ ìåòó, âîæäü âèìàãຠðîçñòð³ëþâàòè âñ³õ ñâÿ-ùåííîñëóæèòåë³â, ÿê³ ÷èíèòèìóòü îï³ð ïðè âèëó÷åíí³ öåðêîâíèõ ö³ííîñòåé.

 ³íøîìó ëèñò³ ÷ëåíàì ïîë³òáþðî ÖÊ ÐÊÏ(á) ³ ãîëîâ³ ÂÓÖÂÊ Ì. Êàë³í³íó,òàêîæ äàòîâàíîìó áåðåçíåì 1922 ðîêó, Ëåí³í ïðÿìî âêàçóº íà íåîáõ³äí³ñòü ñêî-ðèñòàòèñÿ ãîëîäîì äëÿ åêîíîì³÷íîãî ³ ïîë³òè÷íîãî ðîçãðîìó öåðêâè.

² çàïîïàäëèâ³ áîëüøåâèêè-àíòèõðèñòè â Óêðà¿í³ êèíóëèñÿ îäèí ç-ïåðåä äðó-ãîãî âèêîíóâàòè íàñòàíîâè âåðõîâíîãî ñàòàíè-âîæäÿ. 14 êâ³òíÿ 1922 ðîêó áóëîñòâîðåíî Öåíòðàëüíó êîì³ñ³þ ç âèëó÷åííÿ öåðêîâíèõ ö³ííîñòåé ïðè ÂÓÖÂÊ, äîñêëàäó ÿêî¿ óâ³éøëè íàðêîì þñòèö³¿, ãåíåðàëüíèé ïðîêóðîð ÓÑÐÐ Ì. Ñêðèïíèê

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

479

(ãîëîâà), ãîëîâà óêðà¿íñüêîãî ÄÏÓ ³ íàðêîì âíóòð³øí³õ ñïðàâ Â.Ìàíöåâ òà íàðêîì-çåì ÓÑÐÐ Ì. Âëàä³ì³ðîâ. Öåíòðàëüí³é êîì³ñ³¿ íàäàâàëèñÿ âñ³ ïîâíîâàæåííÿ – àæäî àðåøòó ³ ðîçñòð³ëó òèõ îñ³á, ÿê³ íå ò³ëüêè ÷èíÿòü îï³ð, à é íàâ³òü çàï³äîçðþ-þòüñÿ â óòàþâàíí³ ö³ííîñòåé àáî ³íâåíòàðíèõ îïèñ³â öåðêîâíîãî ìàéíà. Òîæ âðåçóëüòàò³ ö³º¿ êàìïàí³¿, ÿêà ïðîõîäèëà äî ëèïíÿ 1922 ðîêó, áóëî âèëó÷åíî ³ â³äïðàâ-ëåíî ç Óêðà¿íè â Ìîñêâó 3 ïóäè, 3 ôóíòè ³ 75 çîëîòíèê³â çîëîòà, ïîíàä 3105 ïóä³âñð³áëà, 125 êðá. çîëîòîì ³ 8615 êðá. ñð³áëîì, 858 ä³àìàíò³â çàãàëüíîþ âàãîþ1469 êàðàò³â, ³íø³ êîøòîâíîñò³ – âñüîãî íà ñóìó á³ëüø í³æ 834 òèñ. êðá. çîëî-òîì.  íàñòóïí³ ðîêè ãðàá³æ öåðêîâíîãî ìàéíà òàêîæ òðèâàâ. Ñê³ëüêè çà öåé ÷àñáóëî ðîçñòð³ëÿíî îñ³á äóõîâíîãî çâàííÿ, ðàäÿíñüêà ñòàòèñòèêà çàìîâ÷óº.

À çàòèì íàñòàëà ÷åðãà ñàìèõ öåðêîâíèõ ñïîðóä, áàãàòî ç ÿêèõ ÿâëÿëè ñî-áîþ àðõ³òåêòóðí³ øåäåâðè – ïàì’ÿòíèêè óêðà¿íñüêîãî çîä÷åñòâà, ÿê ³ ïîì³ùèöüê³ïàëàöè, ÿê³ òàêîæ ïåðåä öèì áóëè çðóéíîâàí³.

Îñü ÿê çãàäóº öå ñâÿòîòàòñòâî êîëèøí³é áðèãàäèð ïðèì³ñüêîãî ßðèø³âñüêî-ãî êîëãîñïó Ìàð³ÿ Ìóðàâéîâà, ÿêó çà âèñîê³ âðîæà¿ â ïîâîºíí³ ðîêè íåîäíîðàçî-âî çàíîñèëè íà îáëàñíó Äîøêó ïîøàíè:

“Ó íàñ â ñåë³ áóëà äóæå ãàðíà òðèêóïîëüíà Äìèòð³ºâñüêà öåðêâà, ÿêà ³ñíó-âàëà ùå ç 1772 ðîêó. À â í³é çíàìåíèòà ³êîíà Áîæî¿ Ìàòåð³ Êàçàíñüêî¿, ñòâîðåíàâ 1762 ðîö³, ç íàïèñîì âíèçó “Ðàäóéñÿ, ÿêî íîñèøè íîñÿùåãî âñå”.  ÷åñòü ö³º¿³êîíè ùîðîêó 8 ëèïíÿ â³äáóâàëèñÿ óðî÷èñòå áîãîñëóæ³ííÿ, õðåñíèé õ³ä ³ âîäîñâÿ-÷åííÿ, íà ÿê³ ñõîäèëèñÿ íå ò³ëüêè ëþäè ç ßðèø³âêè, Þðêîâåöü, Òàðàáàí³âêè, Ñòó-äåíèö³, à é ïðèõîäèëè â³ðóþ÷³ ç á³ëüø â³ääàëåíèõ ñ³ë.

Òîãî ïàì’ÿòíîãî ñâÿòêîâîãî äíÿ 1933 ðîêó á³ëÿ öåðêâè áóëî îñîáëèâî ëþä-íî. Òàòî ùå çâå÷îðà íàòÿêíóëè, ùî ìຠâ³äáóòèñÿ ÿêåñü äóæå ö³êàâå âèäîâèùå,áî ñåêðåòàð ïàðòîñåðåäêó çîáîâ’ÿçàâ ç’ÿâèòèñÿ íà ñâÿòî âñ³õ ïàðò³éö³â ³ êîìñî-ìîëüö³â, â òîìó ÷èñë³ ³ éîãî, õî÷ â³í íå áóâ í³ ñåðåä òèõ, í³ ñåðåä ³íøèõ, à ëèøå âàêòèâ³. ² ùå âîíè òàºìíè÷å ñêàçàëè, ùî áóäóòü òàì îäí³ºþ ç ãîëîâíèõ ä³éîâèõîñ³á. Òîä³ ìàìà é ïðèñ³êàëèñü: “Ùî òà ÷îãî?” ² òàòî ç³çíàëèñü, ùî çàâòðà öåðêâóáóäóòü “áîìáèòè” – çí³ìàòè õðåñòè ³ âñå ³íøå. ² ùî ñàìå éîìó äîâ³ðåíî ë³çòè íàäçâ³íèöþ. Ïî÷óâøè öå, ìàìà (à âîíè â ìåíå âîëüîâèìè ³ ð³øó÷èìè áóëè) íàêèíó-ëèñÿ íà òàòà ³ çàÿâèëè, ùî ÿêùî â³í íà òàêå ñâÿòîòàòñòâî ð³øèòüñÿ, òî í³ âîíà, í³ä³òè âçàãàë³ éîãî çíàòè íå õî÷óòü, ³ õàé óæå ñüîãîäí³ çàáèðàºòüñÿ ç õàòè ãåòü.

Îòîæ òàòî é íå ï³øëè. À ìè ç ìàìîþ ï³øëè ïîäèâèòèñÿ, ÷è çíàéäåòüñÿõòîñü, ùî ïðèñòàíå íà öþ ñàòàíèíñüêó ñïðàâó. ßê çàðàç ïàì’ÿòàþ: ïðèéøëèïàðò³éö³ Òàáà÷íþê, Ñêàêóí, Áîíäàð, Êðèøòîôîðîâ, Êîçëîâ, Íåì³ðîâñüêèé, Êîëü-öîâ – ç íèõ ìàéæå ïîëîâèíà íå ñ³ëüñüê³. Ïðè¿õàâ òàêîæ ÿêèéñü ïðåäñòàâíèê îá-êîìó ïàðò³¿. Ç’ÿâèëèñü êîìñîìîëüö³ Áóðîâ, Êñåíè÷îâà, Âîëêîíîâè÷, Òêà÷óê,Êðèøòîôîðîâ, Çàõàð÷óê, Çàâàëüíþê. Ñåðåä ïàðò³éö³â ñòîÿëè çàâøêîëîþ Ãàð-äåëü ³ â÷èòåëü Âóãåðí³÷åê – òåæ ïðè¿æäæ³, à á³ëÿ íèõ îòèðàëàñÿ äóæå õâàëåíàêîìñîìîëüñüêà àêòèâ³ñòêà, çàâÿñëàìè Êñåíè÷ Ëþñÿ, ÿêà ï³çí³øå, ï³ä ÷àñ â³éíè,òàê ñàìî àêòèâíî ñëóæèëà â í³ìö³â.

480

ѲÄ×ÅÍÍß

ß õî÷ ³ ìàëîþ áóëà, àëå íå ìîãëà áàéäóæå îáìèíóòè òàêó ïîä³þ, ÿêà ñõâè-ëþâàëà ³ çáóðèëà âñå ñåëî. Ëþäè äèâèëèñÿ, ÿê ãîëîâà êîëãîñïó Àâêñåíò³é Ñêà-êóí, ãîëîâà ñ³ëüðàäè Âàñèëü Çàâàëüíþê ðîçïîðÿäæàëèñÿ, à Áîéêî, ÿêèé çãîäîìñòàâ çàâãîñïîì, ³ ùå õòîñü ç êîìñîìîëüö³â, ùî çàì³íèâ ìîãî òàòà, çí³ìàëè õðåñ-òè, äèâèëèñÿ ³ ïðîêëèíàëè ¿õ, ïðîñÿ÷è íà àíòèõðèñò³â Áîæó êàðó. Àëå, ùî ì³ãçðîáèòè Ãîñïîäü, ÿêùî õðàìè â òîé ÷àñ ðóéíóâàëè ïî âñ³é êðà¿í³? Íó à ïîò³ìõðåñòè ³ îòó çíàìåíèòó ³êîíó òà âñå öåðêîâíå ìàéíî ïîâàíòàæèëè íà ï³äâîäè³ ïîâåçëè ó ³ííèöþ. À ç öåðêâè òîãî æ ðîêó çðîáèëè êîëáóä, ÿêèé â³äêðèëè8 æîâòíÿ, äàâøè éîìó íàçâó “Êîëáóä ³ìåí³ òîâàðèøà Ïîñòèøåâà êîëãîñïó “Êîëîñ”.Çàâ³äóþ÷èì éîãî ñòàâ êîìñîìîëåöü ç 1929 ðîêó Âóãåðí³÷åê”.

Ïðî òå, äî ÿêèõ íåïîïðàâíèõ âòðàò äëÿ ëþäåé ïðèçâîäèëî òàêå ñâàâ³ëëÿ,ñâ³ä÷èòü õî÷à á îïèñ ðîçãðàáîâàíîãî á³ëüøîâèêàìè öåðêîâíîãî ìàéíà îäí³º¿ç ñåðåäí³õ çà âåëè÷èíîþ ³ ê³ëüê³ñòþ ïðèõîæàí öåðêâè – Ñëîáîäî-Ñóòèñüêî¿(Òèâð³âñüêèé ðàéîí) Ñâÿòî-Óñïåíñüêî¿, ãðîìàäà ÿêî¿ íàëåæàëà äî Óêðà¿íñüêî¿àâòîêåôàëüíî¿ ñîáîðíîïðàâíî¿ õðèñòîâî¿ öåðêâè.  öüîìó îïèñ³ – 48 íàéìåíó-âàíü, ç íèõ – 11 õîðóãîâ, 3 âåëèêèõ âèíîñíèõ õðåñòà, 15 ³êîí â ðàìàõ, 5 øàô,8 åï³òðàõèë³â, 8 ðèç ³ 9 ï³äðèçíèê³â, 25 ðóøíèê³â, 9 õóñòîê, 9 ëàìïàäîê, 3 ÷àø³,2 ïàí³êàäèëà, 6 äçâ³íê³â, 80 êíèæîê öåðêîâíîãî çì³ñòó, 2 øëþáíèõ â³íö³â ³ ò.ï.À êð³ì öüîãî, çíÿòî öåðêîâí³ õðåñòè, äçâîíè ³ çðóéíîâàíà äîòëà ñàìà áàãàòîîôîðìëåíà ñïîðóäà õðàìó. ×è áàãàòî öå, ìîæíà ñóäèòè õî÷à á ç òîãî ôàêòó, ùîçà äåñÿòü ðîê³â íåçàëåæíîñò³ Óêðà¿íè â³ðóþ÷èì íå âäàëîñÿ çáóäóâàòè íîâèé õðàì³ ïîïîâíèòè éîãî â³äïîâ³äíèì ìàéíîì. Òàê ñàìî çà òàêèé æå â³äòèíîê ÷àñó íåçìîãëè ï³äíÿòè âèùå ïåðøîãî ïîâåðõó íîâó ñïîðóäó çðóéíîâàíî¿ â 30-³ ðîêè Âîç-íåñåíñüêî¿ öåðêâè ïðèõîæàíè Òèâðîâà. À ùå æ òðåáà ïðèäáàòè ìàéíî, ðîçïèñà-òè õðàì çñåðåäèíè... Äî ðå÷³, íå îäíà öÿ öåðêâà, à àæ ÷îòèðè, âêëþ÷àþ÷è ðèìî-êàòîëèöüêèé êîñòåë, áóëè ñïëþíäðîâàí³ ³ ðîçãðàáîâàí³ á³ëüøîâèêàìè íà ïî÷àòêóòðèäöÿòèõ ðîê³â. Òàêà ñàìà äîëÿ ñïîñòèãëà é ³íø³ õðàìè ïî ñåëàõ ³ ì³ñòå÷êàõ.Ïðèì³ðîì, ó Âîðîøèë³âö³ ç ÷îòèðüîõ õðàì³â íå çàëèøèëîñÿ æîäíîãî, â Êðàñíî-ìó ç 12 öåðêîâ óö³ë³ëà âñüîãî îäíà, â Øåðøíÿõ ç öåðêâè â ÷åñòü ÂîçäâèæåííÿÕðåñòà Ãîñïîäíüîãî áóëî “âèëó÷åíå” íàäçâè÷àéíî ö³ííå ³ ð³äê³ñíå ªâàíãå볺 Ìîñ-êîâñüêîãî äðóêó âèäàííÿ 1757 ðîêó, â Òèâðîâ³ ç Ìèêîëà¿âñüêî¿ öåðêâè, ÿêà áóëàçðóéíîâàíà äîòëà, çàáðàíî çíàìåíèòó ÷óäîòâîðíó ³êîíó Òèâð³âñüêî¿ Áîæî¿ Ìà-òåð³, ÿêà âèïðîì³íþâàëà äèâíå ñÿéâî ³ íà ïîêëîí³ííÿ äî ÿêî¿, ïî÷èíàþ÷è ç 1740ðîêó, ç’¿æäæàëèñÿ òà ñõîäèëèñÿ â³ðóþ÷è ç óñ³õ óñþä. Òóò æå â Òèâðîâ³ áóëî çàê-ðèòî é ìîíàñòèð, ³ äóõîâíå ó÷èëèùå, ÿêå ãîòóâàëî â÷èòåë³â. Òàê ñàìî áóëîçàêðèòî ìîíàñòèð ³ äóõîâíå ó÷èëèùå â Øàðãîðîä³, æ³íî÷èé ³ ÷îëîâ³÷èé ìîíàñòèð³â Áàð³...

Çãàäóþòüñÿ ðÿäêè ç â³ðøà Ìàêñèì³ë³àíà Âîëîøèíà: Íèêòî íå äåëàë áîëåå êðîâàâîé È ñòðàøíîé ðåâîëþöèè, ÷åì ìû. Ïðè âñåì óïîðñòâå Ñåðãèåâîé âåðû

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

481

È Ñåðàôèìîâûõ ìîëèòâ, íèêòî Ñ òàêîé õóëîé íå ïîòðîøèë ñâÿòûíè, Òàê ñòðàøíî íå êîùóíñòâîâàë, êàê ìû.

Äî âñüîãî öüîãî äîäàìî ùå ê³ëüêà ñòàòèñòè÷íèõ äàíèõ: ç 80 òèñÿ÷ ñâÿùåííî-ñëóæèòåë³â ïðàâîñëàâíî¿ öåðêâè, ÿê³ íàðàõîâóâàëèñÿ â Ðîñ³éñüê³é ³ìïå𳿠äî Æîâ-òíåâîãî ïåðåâîðîòó, íà ïî÷àòîê 30-õ ðîê³â çàëèøèëîñÿ âñüîãî ê³ëüêà òèñÿ÷, ç 160ºïèñêîï³â – âñüîãî ñ³ì. Áóëî çàêðèòî 1000 ìîíàñòèð³â, 60 ñåì³íàð³é, 17500 öåð-êîâ. ²ç 20 òèñÿ÷ öåðêîâ, ÿê³ óíèêëè ö³º¿ ó÷àñò³ â 20–30-³ ðîêè, â 1961–1964 ðîêèáóëî çàêðèòî 10 òèñÿ÷, à â ïåð³îä äî 1985 ðîêó – ùå 1300 õðàì³â, òîáòî, íà âñ³éòåðèòî𳿠íåîçîðî¿ êîìóí³ñòè÷íî¿ ³ìïåð³¿ ç ¿¿ ÷âåðòþ ì³ëüÿðäà íàñåëåííÿ çàëèøè-ëîñÿ âñüîãî 8700 õðàì³â, òîáòî, 23 â³äñîòêè äî ³ñíóþ÷èõ ðàí³øå. Ñë³ä íàãàäàòè,ùî òàêîãî æàõëèâîãî ðîçãðîìó çàçíàëè â ïåðåâàæí³é á³ëüøîñò³ õðàìè ³ ¿õ ñëóæè-òåë³ íà òåðåí³ Óêðà¿íè.  Ðîñ³¿ öåé óðàãàííèé áîëüøåâèöüêèé ñìåð÷ çàâäàâ çíà÷íîìåíøîãî ëèõà.

Àëå îñîáëèâî ñòðàøíèõ ðóéíàö³é çàçíàëà Óêðà¿íñüêà öåðêâà, ïðîòè ÿêî¿áîëüøåâèöüêèé óðÿä êèíóâ âñþ ìîãóòí³ñòü ñâîãî ðåïðåñèâíîãî àïàðàòó. ßêùîÐîñ³éñüêà öåðêâà çàçíàâàëà âñ³ëÿêèõ óòèñê³â òà ãðàáåæ³â ç áîêó âëàäè, òî Óêðà¿í-ñüêà àâòîêåôàëüíà öåðêâà âçàãàë³ áóëà ïîâí³ñòþ çíèùåíà ùå â 1930 ðîö³. Ðåïðå-ñîâàíî ìèòðîïîëèòà Â.Ëèïê³âñüêîãî, 34 ºïèñêîï³â, 11 òèñÿ÷ ñâÿùåíèê³â. Äðóãèìåòàïîì áóëà ë³êâ³äàö³ÿ â 1946 ðîö³ óêðà¿íñüêî¿ ãðåêî-êàòîëèöüêî¿ öåðêâè. Ïðèöüîìó ðåïðåñîâàíî ìèòðîïîëèòà Éîñèïà Ñë³ïîãî, 10 ºïèñêîï³â, 1400 ñâÿùåíèê³â,800 ìîíàõ³â ³ ìîíàõèíü, âñå öåðêîâíå ìàéíî ïåðåäàíî ÐÏÖ. Ïðèì³ðîì, ³ç 41ìîíàñòèðÿ ³ ïðèìîíàñòèðñüêèõ õðàì³â Âàñèë³àíñüêîãî ÷èíó Ãàëèöüêî¿ ïðîâ³íö³¿,ÿê³ ùå ³ñíóâàëè â 1945 ðîö³, íà ïî÷àòîê 90-õ ðîê³â íå çàëèøèëîñÿ æîäíîãî. Ùî æñòîñóºòüñÿ ³ííè÷÷èíè, òî âñ³ ãðåêî-êàòîëèöüê³ õðàìè äî îñòàííüîãî áóëè çíè-ùåí³ ùå â 20-³ ðîêè.

² âæå ïåðåä òèì, ÿê ïîñòàâèòè îñòàííþ êðàïêó íà ö³é òåì³, çãàäàºìî ê³ëüêàðÿäê³â ç â³ðøà ðîñ³éñüêîãî ïîåòà Á. Ñëóöüêîãî:

 ãðàôå “ïðåñòóïëåíèå” – åïèñêîï!  ãðàôå “ïðåñòóïëåíèå” ïîï! È âñÿ ìíîãî÷èñëåííûì ñïèñêîì Ïðîôåññèÿ â ëàãåðü èäåò!Äî ðå÷³, íå ïðîñòî â ëàãåðü. Óêðà¿íñüêèõ öåðêîâíîñëóæèòåë³â áîëüøåâèöüêà

âëàäà â³äïðàâëÿëà, çäåá³ëüøîãî, ïðÿìî â ìîãèëó.Âèùå ãîâîðèëîñÿ, ùî â Ðîñ³¿ óäàð ïî ðåë³ã³¿ áóâ çíà÷íî ñëàáøèì, à â öåíòð³

âçàãàë³ ëèøå êðàº÷êîì çà÷åïèâ öåðêâó. ² íà öå áóëè îñîáëèâ³ ïðè÷èíè. Ùå â 1927ðîö³ ìèòðîïîëèò Ñåðã³é (Ñòðàãîðîäñê³é), ñêîðèñòàâøèñü àðåøòîì ìèòðîïîëèòàÏåòðà (Ïîëÿíñüêîãî), ÿêèé ìàâ çàéíÿòè ïàòð³àðøèé ïðåñòîë ï³ñëÿ ñìåðò³ Ïàòð³-àðõà Òèõîíà, ï³øîâ íà ñëóæáó äî áîëüøåâèöüêî¿ âëàäè ³ ïðè äîïîìîç³ ÃÏÓ ïðè-ñâî¿â ñîá³ àäì³í³ñòðàòèâíó âëàäó íàä öåðêâîþ. Á³ëüøå òîãî, â³í íàâ³òü ïî÷àââ³äëó÷àòè â³ä öåðêâè ºïèñêîï³â, ÿê³ â³äìîâèëèñÿ ïðèñÿãíóòè íà â³ðí³ñòü Ñòàë³íó.

482

ѲÄ×ÅÍÍß

Ç öüîãî ÷àñó öåðêîâíîñëóæèòåë³, ï³äïîðÿäêîâàí³ Ñåðã³þ, ïî÷àëè ñï³âðîá³òíè÷à-òè ç âëàäîþ, ùî äàëî ïðàâî íîâîìó ïàòð³àðõó–ñàìîçâàíöþ â 1930 ðîö³ çàÿâèòè³íîçåìíèì æóðíàë³ñòàì, ùî â Ðîñ³¿ öåðêâà íå ïåðåñë³äóºòüñÿ. Á³ëüøå òîãî, Ìîñ-êîâñüêà Ïàòð³àðõ³ÿ íàâ³òü éäå íà ò³ñíå ñï³âðîá³òíèöòâî ç ÊÄÁ ï³ñëÿ òîãî, ÿê4 âåðåñíÿ 1943 ðîêó “ïàòð³àðõ” Ñåðã³é âçÿâ ó÷àñòü â ñåêðåòí³é íàðàä³ íà äà÷³Ñòàë³íà ç ó÷àñòþ Ìîëîòîâà, Áå𳿠òà ³íøèõ âèñîêîïîñòàâëåíèõ êàãåá³ñò³â. ϳñëÿöüîãî âîæäü âèä³ëèâ óðÿäîâèé ë³òàê ³ íàêàçàâ äîñòàâèòè ç êîíöòàáîð³â ëîÿëüíèõºïèñêîï³â, ÿê³ çàëèøèëèñÿ â æèâèõ, äëÿ îáðàííÿ íîâîãî ïàòð³àðõà. 11 âåðåñíÿòîãî æ ðîêó 19 â³ðíîï³ääàíèõ ºïèñêîï³â çà âêàç³âêîþ ÊÄÁ âîçâåëè Ñåðã³ÿ â ñàíïàòð³àðõà Ìîñêîâñüêîãî ³ âñºÿ Ðóñ³. Ìîñêîâñüêó Ïàòð³àðõ³þ ¿¿ ð³äíèé áàòüêîÑòàë³í ³ ð³äíà ìàìà Áåð³ÿ íàçâàëè “Ðóññêàÿ Ïðàâîñëàâíàÿ Öåðêîâü”, çàì³ñòüòðàäèö³éíîãî – “Ðîññèéñêàÿ”, õî÷à íàñïðàâä³ ¿é á³ëüøå á ï³ä³éøëà íàçâà “Ñî-âºòñêàÿ”. Äëÿ çä³éñíåííÿ âçàºìî䳿 ì³æ äåðæàâíèìè îðãàíàìè ³ ¿õ ðåë³ã³éíèìï³äðîçä³ëîì áóëî ñòâîðåíî “Ñîâºò ïî äºëàì ÐÏÖ”, îáåð-ïðîêóðîðîì ÿêîãî ïðè-çíà÷åíî íà÷àëüíèêà ç â³ää³ëó ÍÊÄÁ ïîëêîâíèêà äåðæáåçïåêè (çãîäîì – ãåíå-ðàë-ëåéòåíàíòà) Ã.Ã.Êàðïîâà. Ç öüîãî ÷àñó çãàäàíèé áåð³ºâñüêèé êàò ñòàâ ñåð-äå÷íèì äðóãîì ïàòð³àðõà Ñåðã³ÿ , à ç 1945 ðîêó – éîãî íàñòóïíèêà ïàòð³àðõàÀëåêñ³ÿ (ѳìàíñêîãî), ÿêèé, çà éîãî æ ñëîâàìè, â³ä÷óâàâ äî êðèâàâîãî ÷åê³ñòà“ïðèâ’ÿçàí³ñòü” ³ “íåçãëàäèìó ëþáîâ”. Ùå ïîëóì’ÿí³øó ëþáîâ Àëåêñ³é I â³ä÷ó-âàâ äî ñâîãî õðåñíîãî áàòüêà Ñòàë³íà, ÿêèé íàãîðîäèâ éîãî çà â³ðíîï³ääàíñüêóñëóæáó 4 îðäåíàìè Òðóäîâîãî ×åðâîíîãî Ïðàïîðà. Òà é áóëî çà ùî.  óñ³õ öåð-êâàõ çà íàêàçîì Àëåêñ³ÿ ïðîñëàâëÿëè Ñòàë³íà á³ëüøå, í³æ âñ³õ ñâÿòèõ. Íàâ³òüï³ñëÿ ñìåðò³ âåðõîâíîãî äóøîãóáà, íàâ³òü ï³ñëÿ ðîçâ³í÷àííÿ íà ÕÕ ³ ÕÕ²² ç’¿çäàõÊÏÐÑ éîãî “êóëüòó îñîáè”, ðàäÿíñüê³ öåðêîâí³ ä³ÿ÷³ çàëèøèëèñÿ â³ðíèìè íåçà-áóòí³é ïàì’ÿò³ ñâîãî Îòöÿ – “Âåëèêîãî Âîæäÿ”. ² íèí³ Ìîñêîâñüêà Ïàòð³àðõ³ÿ,î÷îëþâàíà “Ïàòð³àðõîì âñºÿ Ðóñ³”, â³ðíî ñëóæèòü ÷åêà-êàãåáå ³ ðîñ³éñüêîìóóðÿäó. Öå é íå äèâíî. Àäæå ìàéæå âñ³ âèù³ öåðêîâí³ ÷èíè áóëè ³ º àãåíòàìè ÊÄÁ³ ¿¿ íàñòóïíèö³ – ÔÑÁ, à ñàì ñüîãîäí³øíèé ïàòð³àðõ Àëåêñ³é ²² (åñòîíåöüÀ.Ì.гä³ãåð, îáðàíèé â 1990 ðîö³) íàñïðàâä³ º àãåíòîì Äðîçäîâèì, çàâåðáîâà-íèì ùå 28 ëþòîãî 1958 ðîêó ³ íàãîðîäæåíèé çà â³ðíó ñëóæáó ê³ëüêîìà îðäåíàìè,ïî÷åñíîþ ãðàìîòîþ ÊÄÁ ÑÐÑÐ òà ³íøèìè âèñîêèìè â³äçíàêàìè. ³í íàñò³ëüêèö³ííèé äëÿ âëàäè, ùî ìຠäâà áðîíüîâàíèõ óðÿäîâèõ ÇÈËà, ïðåçèäåíòñüêóîõîðîíó, êðåìë³âñüêèé ñïåöçâ’ÿçîê.

Íå íàáàãàòî â³äñòàâ îä ñâîãî ñòàðøîãî òîâàðèøà ñüîãîäí³øí³é êåð³âíèêÓêðà¿íñüêî¿ Ïðàâîñëàâíî¿ öåðêâè Ìîñêîâñüêî¿ ïàòð³àðõ³¿, òîáòî Ðîñ³éñüêî¿ öåðê-âè â Óêðà¿í³, Âîëîäèìèð (Ñàáîäàí), ÿêèé â óñüîìó ïðîâîäèòü ìîñêîâñüêó ïîë³-òèêó â Óêðà¿í³ ³, òèì íå ìåíø, êîðèñòóºòüñÿ âèñîêèì ïîêðîâèòåëüñòâîì Ïðåçè-äåíòà íàøî¿ “íåçàëåæíî¿” äåðæàâè. Öå ñàìå çàâäÿêè Âîëîäèìèðó áóëî çíèùåíîóí³êàëüíèé îðãàí ó ³ííèö³, à ñàì õðàì ïåðåäàíî Ðîñ³éñüê³é öåðêâ³, öå ç éîãîáëàãîñëîâ³ííÿ â óñ³õ ðîñ³éñüêèõ öåðêâàõ â Óêðà¿í³, âçàãàë³, ³ â Íàäáóææ³, çîêðå-ìà, ç öåðêîâíèõ àìâîí³â ïðîïîâ³äóþòüñÿ ïë³òêè ïðî íåëåã³òèìí³ñòü (íåçàêîíí³ñòü,

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

483

íåêàíîí³÷í³ñòü) óêðà¿íñüêî¿ öåðêâè, ÿêà, ìîâëÿâ, º àíòèõðèñòîâîþ, à óêðà¿íñüêàìîâà, íà ÿê³é âåäåòüñÿ áîãîñëóæ³ííÿ, – “òåëÿ÷îþ”, “ïëåáåéñüêîþ”, “âàðâàðñü-êîþ” ³ òîìó íåïðèéíÿòëèâîþ Ãîñïîäîì Íåáåñíèì. Ñàìå òàê³ ñëîâà ìåí³ íåîäèí ðàç äîâîäèëîñü ÷óòè îä â³ðóþ÷èõ, ÿê³ â³äâ³äóþòü ðîñ³éñüê³ öåðêâè â ñå-ëàõ Ïèëÿâ³, Äçâîíèñ³ ³ Êîëþõîâ³ Òèâð³âñüêîãî ðàéîíó, ì³ñòàõ ³ííèö³, Õì³ëüíè-êó ³ Áàð³, à òàêîæ ñâÿùåíèêà ðîñ³éñüêî¿ öåðêâè â ñåë³ Êàïë³âö³ Õîòèíñüêîãîðàéîíó íà Áóêîâèí³.

· · ·  äîêóìåíò³, ï³äïèñàíîìó àðõ³ìàíäðèòîì Ãàâðè¿ëîì (äîäàòîê äî “Ïî-

äîëüñêèõ Åïàðõèàëüíûõ Âåäîìîñòåé” ¹28, 1886 ð.), éäåòüñÿ ïðî íèùåííÿóêðà¿íñüêî¿ ãðåêî-êàòîëèöüêî¿ öåðêâè.

Íå ò³ëüêè Ñîö³àë³ñòè÷íà, à âñ³ ë³â³ ïàðò³¿ (ÿê, äî ðå÷³, é Ïðåçèäåíò Óêðà¿íèË. Êó÷ìà) â ñâî¿é ïîë³òèö³ îð³ºíòóþòüñÿ íà Ìîñêîâñüêèé Ïàòð³àðõàò, ââàæàþ÷èñë³äîì çà ñâÿùåíèêàìè ÐÏÖ óêðà¿íñüê³ ïðàâîñëàâí³ öåðêâè íåêàíîí³÷íèìè. ² öåï³ñëÿ òîãî, ÿê ùå â 1687 ðîö³ ñîáîð â Êîíñòàíòèíîïîë³ âèçíàâ íåçàêîííèì íà-ñèëüíèöüêå ïðèºäíàííÿ Óêðà¿íñüêî¿ ïðàâîñëàâíî¿ öåðêâè äî Ìîñêîâñüêîãî ïàòð³-àðõàòó, à çàòèì ó 1924 ðîö³ öþ íåçàêîíí³ñòü ï³äòâåðäèâ ñâî¿ì Òîìîñîì Âñå-ëåíñüêèé ïàòð³àðõ Ãðèãîð³é.

Äåòàëüí³øå ïðî öå âè ìîæåòå ïðî÷èòàòè â êíèæö³ â³äîìîãî ïðàâîçàõèñíèêà,ñâÿùåíèêà Ãëåáà ßêóí³íà “Ïîäëèííûé ëèê Ìîñêîâñêîé Ïàòðèàðõèè”.

[ϳäïèñ] Â.Ðóäèé

ѲÄ×ÅÍÍßÐÓÄ×ÅÍÊÀ Ïàâëà

(ñ. Ñîñí³âêà Ãàäÿöüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.)

ÍÀÑ ÕÎÒ²ËÈ ÇÐÎÁÈÒÈ ÁÈÄËÎÌͳáè çàðàç áà÷ó òîé íåäáàëî îáòåñàíèé ñîêèðîþ äåðåâ’ÿíèé õðåñò, ùî ñòî-

ÿâ íàä ãîðáèêîì ñâ³æîíàñèïàíî¿ ìîãèëè çà îêîëèöåþ ñåëà – íà âèãîí³, ÿê íàçèâà-ëè öå ì³ñöå ó íàø³é Ñîñí³âö³. ²ç ðîçïîâ³ä³ ñâ õðåùåíî¿ ÿ äîâ³äàâñÿ, ùî òàìïîõîâàíèé ÷îëîâ³ê ³ç ñóñ³äíüîãî ñåëà. Ãíàíèé ãîëîäîì, â³í ïðèéøîâ ó Ñîñí³âêóïðîñèòè ìèëîñòèí³. ßêàñü æ³íêà äàëà éîìó îëàäêè ç äîì³øêîþ ëèïîâî¿ òèðñè.×îëîâ³ê æàä³áíî ¿õ ç’¿â, ùî é âèêëèêàëî çàâîðîò êèøîê. Òàê éîãî íà ì³ñö³ ñìåðò³é ïîõîâàëè.

Ùå â îñ³íí³ äí³ òà âçèìêó 1932 ð. ïî ñåëàõ íàøîãî Ãàäÿöüêîãî ð-íó ä³ÿëèñïåö³àëüí³ êîì³ñ³¿ ïî çàãîò³âë³ õë³áà – “ïðîäðîçâåðñòö³”, òîáòî â³äáèðàíí³ ó ñåëÿíçåðíà. Òîæ âåñíà 1933-ãî ñòàëà äëÿ óêðà¿íñüêîãî ñåëÿíñòâà âåëèêèì ëèõîì-á³äîþ.ϳçí³øå â ïðè÷èíàõ ãîëîäîìîðó ðàäÿíñüêà âëàäà çâèíóâà÷óâàëà òèõ æå ñ³ëüñüêèõ

484

ѲÄ×ÅÍÍß

òðóäàð³â, øóêàþ÷è ñåðåä íèõ ñàáîòàæíèê³â ³ êóðêóë³â, í³áè öå âîíè ñïðè÷èíèëèãîëîä, ïðèõîâóþ÷è õë³á.

À ñåëî íàøå, îòî÷åíå ñîñíîâèìè ë³ñàìè, áóëî ïðàöüîâèòèì ³ çàìîæíèì.Ïðîòå òàê çâàíèõ êóðêóë³â, ÿê³ á åêñïëóàòóâàëè íàéìàíó ðîáî÷ó ñèëó, íå áóëî.Òà ðîçíàðÿäêà çãîðè âèìàãàëà â³äøóêàòè ïåâíó ê³ëüê³ñòü “êóðêóëüñüêèõ” ñ³ìåé.² îò ïðåäñòàâíèêè ³ç ðàéîíó ðàçîì ³ç ñ³ëüñüêèìè “àêòèâ³ñòàìè” çàõîäèëèñÿçä³éñíþâàòè ðîçêóðêóëåííÿ. Âñå ðóõîìå ³ íåðóõîìå ìàéíî ì³öíèõ ãîñïîäàð³âáóëî êîíô³ñêîâàíå, à éîãî âëàñíèêè – ñ³ì’ÿìè âèñëàí³ íà Ñîëîâåöüê³ îñòðîâè.

Íåìàëî ÷åñíèõ ïðàöüîâèòèõ ñ³ëüñüêèõ òðóäàð³â ðîçêóðêóëþâàëè íà ò³éï³äñòàâ³, ùî äàõ ¿õí³õ áóä³âåëü áóâ ï³ä áëÿõîþ àáî ÷åðåïèöåþ. Öüîãî âèñòà÷àëî,ùîá ñåëÿí óæå ââàæàëè âîðîãàìè ðàäÿíñüêî¿ âëàäè!

Îòîæ ³ç ïðèõîäîì âåñíè ëþäè â Ñîñí³âö³ òà íàâêîëèøí³õ ñåëàõ ïî÷àëè ïóõ-íóòè, ïîìèðàòè. Îñîáëèâî õóòêî ãèíóëè ÷îëîâ³êè é ä³òè. Âèï³êàëè ÿê³ñü îëàäêè çìîëîäèõ áðóíüîê ³ ëèñòî÷ê³â, ùî ïî÷àëè âèÿâëÿòèñü íà äåðåâàõ, äîì³øóâàëèòóäè ð³çíó òðàâó, ùî ïðîáèâàëàñü ³ç çåìë³. Òðàïëÿëîñÿ, ùî äî òàêîãî “õàð÷ó” –çàäëÿ ïðîäàæó – äîáàâëÿëè ÿêóñü ñòàðàííî ïðîòåðòó òèðñó... Áàãàòî ìî¿õ îäíî-ë³òê³â íå âèòðèìàëî öüîãî ëèõà, ä³òè çãàñàëè, ÿê ñâ³÷êè... Íàøà ñ³ì’ÿ âèæèëàäèâîì. À ï³ñëÿ ãîëîäîìîðó âëàäà ïî÷àëà çàì³òàòè éîãî ñë³äè.

À áóëî öå òàê. Îäí³º¿ íî÷³ äî ñâÿùåíèêà Ñîñí³âñüêî¿ öåðêâè ïðèáóâ ³ç ðàéîíóàâòîìîá³ëü “÷îðíèé âîðîí”, – åíêàâåäèñòè âèìàãàëè â³ä ñâÿùåíèêà ðåºñòðàö³é-íèé ñïèñîê ïîìåðëèõ ñåëÿí. Ñâÿùåíèê áóâ äîñèòü ïîðÿäíîþ ëþäèíîþ. Íà âèìîãóâèäàòè öåðêîâíèé ðåºñòð æåðòâ ãîëîäîìîðó, â³í ñêàçàâ, ùî öåé äîêóìåíò éîìó íåíàëåæèòü, òî âëàñí³ñòü ãðîìàäè. Òîä³ ïðèáóëüö³ ïîñàäèëè éîãî â ìàøèíó ³ ïîâåçëèâ ãàäÿöüêó â’ÿçíèöþ. Ëèøå çãîäîì ÿ ä³çíàâñÿ, ùî â³í áóâ ñòðà÷åíèé.

ϳñëÿ ãîëîäîìîðó íà Ïîëòàâùèí³, çîêðåìà íàâêîëî Ñîñí³âêè ³ Ãàäÿ÷à, áà-ãàòî ñòîÿëî ïîðîæí³õ õàò. Áåçë³÷ òàêîæ áóëî ³ ìîãèë, ÿê³ çãîäîì ïîçàòîïòàíî,çðóéíîâàíî. Òà îáèäëèòè õë³áîðîáñòâî íå âäàëîñÿ, ìè âèñòîÿëè.

Íàðîäíà ãàçåòà. – 1993. – ¹ 17.

ÐÓÄ×ÅÍÊÀ Ïàâëà(ì. Êè¿â)

Ö²ÍÀ ÎÊÐÀÉÖßßêîñü ïîáà÷èâ íà òðîòóàð³ êèìîñü âèêèíóòèé ñâ³æèé îêðàºöü áàòîíó. Ïîäó-

ìàëîñÿ: ðàí³øå äîáðîïîðÿäíà ëþäèíà íå ìîãëà äîçâîëèòè ñîá³ òàêîãî áëþçí³ð-ñòâà...

² ìåí³ ïðèãàäàëîñÿ âåñíà 1933-ãî ðîêó ãîëîäîìîðó â Óêðà¿í³.Âåëèêå ìàëüîâíè÷å ñ.Ñîñí³âêà ðîçêèíóëîñÿ íà Ïîëòàâùèí³ çà 7 êì îä Ãà-

äÿ÷à. Ïîíàä äîëèíîþ Ïñëà âîíî çäàâàëîñÿ êàçêîâèì, à ëþäè æèëè òàì âåñåë³,

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

485

äîòåïí³, ïðàöüîâèò³ òà æèòòºðàä³ñí³. Ðîçïî÷àëîñÿ ðîçêóðêóëþâàííÿ, ïðèìóñîâàêîëåêòèâ³çàö³ÿ, à äàë³ – ãîëîäîìîð. Äçâîíè íà Ñîñí³âñüê³é Ïîêðîâñüê³é öåðêâ³ãóëè íåâãàâàþ÷è – õîâàëè ïîìåðëèõ.

ß, âîñüìèð³÷íèé õëîï÷èíà, íå ì³ã çáàãíóòè, êóäè ç ëþäñüêèõ îñåëü çíèê õë³á.Ç íàâêîëèøí³õ ñ³ë äî íàøîãî ïðèõîäèëè æåáðàêè, ïðîñèëè õî÷ ìàëåíüêèé îê-ðàºöü, à ¿ì îäêàçóâàëè: “Áîã äàñòü”. Ó ðîçìîâàõ ñ³ëüñüêèõ ÷îëîâ³ê³â ÷àñòî ÷óâìàëîçðîçóì³ë³ ñëîâà: “âèìåëè”, “âèêà÷àëè”, “õë³áîçäà÷à”. ² õî÷ ìåí³ ¿õ í³õòîíå ïîÿñíþâàâ, àëå íåñëè âîíè â ñîá³ ÿêóñü òðèâîãó. Ìîòîðîøíî ñòàâàëî, êîëèáà÷èâ ñïóõëèõ ÷îëîâ³ê³â ³ æ³íîê, ÿê³ ïîâ³ëüíî ïåðåñóâàëèñÿ â ñâî¿õ îñåëÿõ, ñà-äèáàõ. Íåì³÷í³, çíåñèëåí³ æåáðàêè ïîäåêóäè ñèä³ëè, à òî é ëåæàëè ï³ä òèíàìèòà ïàðêàíàìè.

Ó íàø³é ñ³ì’¿ áóëî ÷åòâåðî ëþäåé: áàòüêè òà ìè ç ìîëîäøîþ ñåñòðîþ. Òàòîïðàöþâàâ ðàõ³âíèêîì ó ñïîæèâ÷³é êîîïåðàö³¿, à òàì äàâàëè ì³çåðíèé õë³áíèé ïàé-îê. Éîãî ïðèíîñèâ äîäîìó. Ìàìà ëèøàëà áàòüêîâ³ íåâåëè÷êó ÷àñòêó, ðåøòó â³ääà-âàëà íàì, ä³òÿì. À ñàìà ñóøèëà çåëåíü, ðîçòèðàëà íà ïîðîøîê ³ ¿ëà çàì³ñòüõë³áà. Ìàìèí³ ðóêè é íîãè ñïóõëè, ñàìà ëåäü ðóõàëàñÿ. Ùîïðàâäà, íàì òðîõèäîïîìîãëà áàòüêîâà ñåñòðà, ÿêà ùå 1918 ðîêó âè¿õàëà ç ÷îëîâ³êîì çà êîðäîí. Çàíåâåëèêó ñóìó àíãë³éñüêèõ ôóíò³â ñòåðë³íã³â áàòüêî êóïèâ ó Ãàäÿöüêîìó “Òîðãñ³í³”õë³áà òà ùå äåÿêèõ ïðîäóêò³â.

Ñîñí³âêó â ðàéîí³ íàçèâàëè çàìîæíèì ñåëîì, ëþäåé òàì ïîìåðëî çíà÷íîìåíøå, í³æ ó ñóñ³äí³õ. À ùî ðîáèëîñÿ ó Âåëüá³âö³, Ëþòåíüö³, Âåïðèêó, Ñàðàõ,Ðàø³âö³ – ñòðàøíî çãàäóâàòè. ̳æ öèìè ñåëàìè â ë³ñàõ, ãàÿõ òà áàéðàêàõ ìîæ-íà áóëî íàòðàïèòè íà íåïîõîâàí³, ñïîòâîðåí³ ãðèçóíàìè òðóïè ëþäåé. Âîíè øó-êàëè â ë³ñàõ ÷îãîñü ¿ñò³âíîãî òà é çàãèíóëè ãîëîäíîþ ñìåðòþ.

×åðåç äâà ðîêè Ñîñí³âêó òà íàâêîëèøí³ ñåëà ñï³òêàëî íîâå ãîðå. Ëþäåéïî÷àëà êîñèòè äåçèíòåð³ÿ. Ïîìèðàëè, áî âèñíàæåíèé ëþäñüêèé îðãàí³çì âèÿ-âèâñÿ áåççàõèñíèì ïåðåä àãðåñèâíîþ ³íôåêö³ºþ. Çíîâó ùîäíÿ ãóëè öåðêîâí³ äçâîíè,ñïîâ³ùàþ÷è ïðî ñìåðòü ïðèõîæàí. Òîä³ ï³øëè ç æèòòÿ ìî¿ äðóç³, îäíîêëàñíèêè,ÿê³ âèæèëè ï³ä ÷àñ ãîëîäîìîðó.

Ïåðåä³ ìíîþ äîñ³ ò³ æàõëèâ³ êàðòèíè, í³áè áà÷èâ ¿õ äâà-òðè ðîêè òîìó.Íàðîäíà ãàçåòà. – 1998. – ¹ 39.

ѲÄ×ÅÍÍßÐÓÄÜ (Ïàëàæêà) Ïîë³íè

(Õåðñîíùèíà)

Ïðèõîäèòü äî ìåíå îäíîãî ðàçó êàâàëåð, ìîëîä³ æ áóëè, à ÿ íå ìîæó ï³äâå-ñòèñü. “Ùî ç òîáîþ?” – ïèòàº. “Ãîëîäíà. ¯ñòè õî÷ó, – êàæó. – Íàïåâíî, ïðèé-

486

ѲÄ×ÅÍÍß

äåòüñÿ çäèõàòè”. Ïîäèâèâñÿ õëîïåöü ³ ï³øîâ äîäîìó. Íå çíàþ, ÿê âñå áóëî, àëåâ³äðî êàðòîïë³ â³í ïðèí³ñ.

“Çàâòðà éäåìî ðîçêóðêóëþâàòè îäíîîñ³áíèê³â ³ çàãîòîâëÿòè õë³á äëÿ äåð-æàâè,” – ãîâîðèòü Éîñèï Ñèäîðåíêî Ëþá³ ³ àêòèâó ñ³ëüñüêî¿ ðàäè.

“³ðà ³ Ìàð³ÿ Êðàñíîùîê ï³äóòü äî Ïîë³íè Ðóäü ³ ¿¿ áàòüêà â êîëãîñï ³ì. Ñòà-ë³íà, à òè, äî÷êî, ðàçîì ç Êëèìåíòîì ³ Ìèêîëîþ Øàïðàíîì ï³äåø äî ÁóëþêàÃðèãîð³ÿ ³ äî ñòàðîãî Øåâ÷åíêà ç êîëãîñïó ³ì.Âîðîøèëîâà”.

“Òðóäèëèñÿ ñåñòðè – àêòèâ³ñòêè ðàçîì ç áðèãàäîþ äî ïîòó, àëå í³÷îãî íåçíàéøëè, – çãàäóº Ïîë³íà Ðóäü, – áî í³÷îãî é íå áóëî, òî çàáðàëè ñòóïó ³ ðîçáèëè¿¿ â äâîð³ íà ïåíüêó”, à â öåé ÷àñ áàòüêà â ñ³ëüñüê³é ðàä³ ïåðåâèõîâóâàâ ì³ñöåâèéàêòèâ³ñò Þð³é Ôîðîùóê:

“ß âèá’þ ³ç âàñ äóðü, – êðè÷èòü, ÿê íàâ³æåíèé. – Ïîêàæó âàì, ÿê ñàáîòóâà-òè ñîâºöüêó âëàäó. ³äêðèâàé ðîòà. – ãîðëàíèòü ³ òèêຠíàãàíîì”. Áåçãðàìîòíèéáóâ, äóðåíü, àëå ç íàãàíîì ³ ïðè âëàä³.

Ëþáà ðàçîì ç Êëèìåíêîì ïðèéøëè äî Áóëþê³â, ñ³ì’ÿ æ áî âåëèêà, ï³äìåëèâñå äî çåðíèíè. Ìàòè, íåïðèòîìí³þ÷è, êðè÷àëà: “Öå æ äëÿ ä³òåé”. Òîä³ Êëèìåí-êî íàñòàâèâ ðåâîëüâåð ³ çàãíàâ ¿¿ ï³ä ï³÷.

“À ÿ, – çãàäóº ñèí Äìèòðî, – çëÿêàâøèñü, íå çíàþ ÿê, âèõîïèâ öåé ðåâîëüâåð³ ò³êàòè. Áà÷ó, ùî äîæåíóòü, à òóò òðàïèâñÿ êîëîäÿçü – “æóðàâåëü,” ÿ é æáóðíóâéîãî òóäè.”

“Ïî äîðîç³ äî Øåâ÷åíêà íàñ çóñòð³â éîãî ñèí Ãðèãîð³é, – çãàäóº ËþáîâÑåð㳿âíà, – ³ ïîïåðåäæàº:

“Íå ñêàæó, ùî ìàìà â ãîðùèêàõ çàõîâàëà â ïå÷³.” ² ñì³õ, ³ ãð³õ.Çàïèñàëè Ñ.Ìîðîçþê, Ô.Ìîðîçþê.

ѲÄ×ÅÍÍßÐÓÊÎÂÑÜÊÎÃÎ Ïåòðà Ñòåïàíîâè÷à,

1925 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Áîãóñëàâ Ïàâëîãðàäñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Íàøà ñ³ì’ÿ áóëà äîñèòü âåëèêîþ – áàòüêî, ìàòè, ÷åòâåðî ä³òåé ³ áàáóñÿ.Áàòüêè ïðàöþâàëè â êîëãîñï³ – ìàìà â ëàíö³, à áàòüêî äîãëÿäàâ êîíåé. Äî êîëåê-òèâ³çàö³¿ íàøà ñ³ì’ÿ áóëà äóæå á³äíîþ, àëå êîíÿ ìàëè, òîìó äëÿ áàòüêà öå áóëàçâè÷àéíà ñïðàâà.

Çèìîþ 1932–1933 ðð. îäíîãî ðàçó áàòüêî ïðèéøîâ äóæå çàñìó÷åíèé –â îäèí äåíü çðàçó çäîõëè äâ³ êîáèëè â³ä ãîëîäó. Ïîò³ì áàòüêà ùå é ëàÿëè çàíåäîãëÿä. Òà íå ò³ëüêè õóäîáà ãîëîäóâàëà. Òÿæêî áóëî é íàì. Áóëè äí³, êîëè ïèëèñàìó âîäó. Âèð³çàëè âñå æèâå, ùî áóëî âäîìà. Ìàìà íàâ³òü õîò³ëà íàïèñàòèëèñòà Ñòàë³íó, ïðîñèòè äîïîìîãè, òà áàòüêî íå äàâ.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

487

Ïðè¿æäæàëè äî íàñ ³ ñïåêóëÿíòè. Õë³á ïðîäàâàëè ïî â ñåëàõ ïî 10–11 ðóá. çàê³ëî. Òà ÿê³ â íàñ ãðîø³? Ñàì³ òðóäîäí³.

Âñþ çèìó íàéñòàðøà ñåñòðà õâîð³ëà, äóìàëè, ùî é íå âèæèâå, òà áàáóñÿâ³äïî¿ëà â³äâàðîì øèïøèíè òà ìàëèíîâèõ ã³ëî÷îê. Ñàìà æ áàáóñÿ, çäàâàëîñÿ,æèëà íà îäíîìó ïîâ³òð³, âñå, ùî áóëî ¿ñò³âíå – â³ääàâàëà íàì. Ñàìå ç íåþ ìèõîäèëè â ë³ñ çáèðàòè ãðèáè, ÿã³äêè, êðîïèâó, áåðåçîâ³ áðóíüêè, ãë³ä, êîðó äåðåâ.Íàéñìà÷í³øèìè äëÿ íàñ áóëè ìåëÿñåíèêè – ñìàæåííÿ ç áóðÿêà, ùî ìàëè ñîëîä-êèé ïðèñìàê.

Âæå â äèòèíñòâ³ ÿ â³ä÷óâ, ùî òàêå ãîëîä. Ïîñò³éíî õîò³â ¿ñòè. ² äîñ³ áîþñÿòîãî â³ä÷óòòÿ.

Ïðî âèïàäêè ëþäî¿äñòâà â íàøîìó ñåë³ ÿ íå ÷óâ, à îñü ñìåðò³ â³ä ãîëîäóòðàïëÿëèñÿ. Íàøà ñóñ³äêà áàáà Ãàííà, ÿêà âèõîâóâàëà ðîçóìîâî â³äñòàëó äîíüêó,ð³äêî êîëè âèõîäèëà. Òà ÿêîñü ¿¿ íå áóëî âèäíî âæå äí³ òðè-÷îòèðè, ³ áàòüêî âèð³øèâï³òè ïîäèâèòèñÿ, ùî òàì ñòàëîñÿ. ßê ÿ ä³çíàâñÿ âæå ï³çí³øå, ³ áàáà ³ ¿¿ äî÷êàïîìåðëè. Õîâàëè ¿õ âñ³ºþ âóëèöåþ, ïðèíåñëè, õòî ùî ì³ã. Ñòîÿëè ñàìå ìîðîçè, â ¿õõàò³ áóëî õîëîäíî, ùî ³ çáåðåãëî òðóïè. Äëÿ ïîìèíê³â ìîÿ ìàòè çâàðèëà êóòþç æìåí³ ïøåíèö³.

Òàê³ ìî¿ íàéâèðàçí³ø³ ñïîãàäè òèõ ðîê³â.1997 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÐÓÌÈËÎÂί (â ä³âîöòâ³ ÓÑÈÊ) Ìà𳿠Ãàâðèë³âíè,

1924 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Íîâîìîñêîâñüê íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³)

ß ðîñëà â çâè÷àéí³é ñ³ëüñüê³é ñ³ì’¿ â ñ.Êóëåá³âêà Íîâîìîñêîâñüêîãî ðàé-îíó, ñ³ì’ÿ ñêëàäàëàñü ç ñåìè ÷îëîâ³ê. Ïðàöþâàëè òÿæêî, îáðîáëÿëè ñâîþçåìåëüíó ä³ëÿíêó, àëå ìð³ÿëè ïðî êðàùå â ìàéáóòíüîìó.

Ðîçïî÷àòà êîëåêòèâ³çàö³ÿ ïðèíåñëà ãîðå â ñ³ì’þ.  äâîð³ áóëà êîðîâà, ê³íü,ïëóã, ñ³âàëêà, áîðîíà. ² â óñ³õ ÷ëåí³â ñ³ì’¿ – ðîáîòÿù³ ðóêè. Áàòüêè íå äàâàëèçãîäè íà îá’ºäíàííÿ â êîëåêòèâíå ãîñïîäàðñòâî, ³ öå ñòàëî ïðè÷èíîþ òîãî, ùîç äâîðó çàáðàëè âñå ìàéíî ³ óðîæàé, ç³áðàíèé ç íàøî¿ çåìë³. Íàâ³òü êâàñîëþ òàöèáóëþ ïîâèì³òàëè ç ãîðùèê³â.

Çèìà áóëà äóæå òÿæêîþ. Ïåðåæèâàëè òèì, ùî çìîãëè ñõîâàòè. À íàâåñí³1933 ð. ïî÷àëîñü ãîðå – íàñòàâ ãîëîä. Ìè áóëè ïóõë³. Ëþäè âèìèðàëè ñ³ì’ÿìè,à äåÿê³ çàëèøàëè ñâî¿ äâîðè ³ éøëè â ñâ³ò øóêàòè ïîðÿòóíêó.

Çàïèñàâ Ä.ªâñòèãíåºâ.1998 ð.

488

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÐßÁÅÍÊÀ ³êòîðà Ñåðã³éîâè÷à,

1919 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Êðèâèé гã Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Ìåñòî ìîåãî ðîæäåíèÿ – ñ.Íåäàéâîäà Äíåïðîïåòðîâñüêîé îáë.Ñàì ãîëîä 30-õ (31–33 ãã.) ÿ íå çàñòàë, íî áûë ïðè÷àñòåí ê íåìó.  íà÷àëå

1931 ã., êàæåòñÿ, â ôåâðàëå, ìîåãî îòöà – Ðÿáåíêî Ñåðãåÿ Áîðèñîâè÷à – àðåñòî-âàëè, âûçâàâ â ìèëèöèþ, è çàòåì êóäà-òî óâåçëè. Ñ òåõ ïîð íè ÿ, íè ìîÿ ìàòü,Ðÿáåíêî (ßðîøåâè÷) Åêàòåðèíà Ìèõàéëîâíà, åãî áîëüøå íå âèäåëè. Ëèøü ñïóñòÿäåñÿòîê ëåò îíà ñêàçàëà, ÷òî îí – “âðàã íàðîäà”, ðåïðåññèðîâàí çà ïîäðûâè äèâåðñèè â ñåëüñêîì õîçÿéñòâå (ðàáîòàë â êîëõîçå àãðîíîìîì-çîîòåõíèêîì).Äàæå ôîòîãðàôèé íèêàêèõ îòöîâñêèõ òîãî âîçðàñòà íå ñîõðàíèëîñü.

Ñïóñòÿ ìåñÿö, êîãäà åãî, êàê ãîâîðÿò, ðåïðåññèðîâàëè, íàñ ñ ìàòåðüþ âûñ-ëàëè â Õàðüêîâ, òàì ïîñåëèëè, êàê ñêàçàëè, â ðàáî÷åì îáùåæèòèè, íî ÿ ïîìíþ,÷òî ýòî áûëî äàëåêî íå îáùåæèòèå, õîòÿ ðàíåå òàêîãî íèêîãäà íå âèäåë.  êî-ðèäîðàõ õîäèëè îõðàííèêè, à íà äâåðÿõ ñòîÿëè ðåøåòêè, à êîìíàòà êàê îäíàáîëüøàÿ îäíîêîìíàòíàÿ êâàðòèðà ïî ñîâðåìåííûì ìàñøòàáàì. Âîò òîãäàêòî-òî ïóñòèë ñëóõè, ÷òî â ñòðàíå íà÷àëñÿ ãîëîä, à âå÷åðîì çàáåæàëà îõðàíàè íà ãëàçàõ ó âñåõ èçáèëà ìóæ÷èíó ëåò 50-òè. Âèäèìî, ÷òî îí ïóñòèë òàêîé ñëóõ.Âîò òîãäà-òî è íà÷àëàñü ïàíèêà. Îíà óñèëèëàñü, êîãäà íàñ ïåðåñòàëè êîðìèòüíà òðåòèé äåíü, à ÷åðåç äåíü âñå ýòî “îáùåæèòèå-çàòî÷åíèå” îêîí÷èëîñü: íàñâñåõ ðàñôîðìèðîâàëè, ïîñàäèëè íà ïîåçä, è ìû óåõàëè ïî âûíóæäåíèþâ Ñèáèðü.

Ñïóñòÿ ìíîãî ëåò, â 1954 ã. áûëà àìíèñòèÿ “êóðêóëÿì” è ñåìüÿì ðåïðåñ-ñèðîâàííûõ. Ìàìà óæå óìåðëà. È ÿ ñàì óåõàë è ïîñåëèëñÿ â Ñòàâðîïîëüå.

 1969 ã. óåõàë íà çàðàáîòêè, çàòåì ðåøèë âåðíóòüñÿ äîìîé, ÷òîáû áûòüïîáëèæå ê ðîäèíå. Òàêèì îáðàçîì ñóäüáà çàíåñëà ìåíÿ â ã. Êðèâîé Ðîã.

È åùå: â 1989 ã., 12 èþíÿ, êî ìíå äîìîé ïðèøëî ïèñüìî èç Âåðõîâíîãî Ñîâå-òà ÓÑÑÐ î òîì, ÷òî àðåñò è êàçíü îòöà áûëè íåçàêîííû. Íî ìíå ëåã÷å íå ñòàëî.

Äëÿ ìåíÿ ýòîò ãîëîäîìîð áûë ñâÿçàí ñî ñìåðòüþ îòöà; íàì è ìíå èñêàëå-÷èëè ñóäüáó. Ìíå î÷åíü æàëü, ÷òî íåëüçÿ íè÷åãî âåðíóòü íàçàä è èçìåíèòü.

Çàïèñ: À.Êàäàë.1992 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

489

ѲÄ×ÅÍÍßÐßÁÅÖÜ Îëüãè Ëóê³âíè,

1918 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Äðàá³âêà Êîðñóíü-Øåâ÷åíê³âñüêîãî ð-íó

Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.)

Ç óñüîãî ïåðåæèòîãî ìíîþ â ïàì’ÿò³ íàçàâæäè çàêàðáóâàëîñü öå: ë³òíüîãîäíÿ ìåí³ áóëî õîëîäíî, â î÷àõ – òüìÿíî, àäæå ìîòîðîøíî. Ìåíå, îïóõëó, íåñïðî-ìîæíó âæå õîäèòè, çà÷èíÿëè â õàò³ íà âåñü äåíü. ß ïîâçàëà ïî çàêóòêàõ, íèøïî-ðèëà ó ìèñíèêó ï³ä ïðèï³÷êîì ³, íå çíàõîäÿ÷è í³÷îãî ¿ñò³âíîãî, îáãðèçàëà ñò³íè.Íàäâå÷³ð ïîâåðòàëàñÿ ç ïîëÿ ìàòè, ïðèíîñèëà â ãîðøåíÿò³ êóëåøó ÷è çàò³ðêè,íàä³ëÿëà òèì óñ³õ: ìåíå, áðàòèêà ³ ñåñòðè÷êó. Àëå â³ä òîãî íàì ùå á³ëüøå õîò³-ëîñÿ ¿ñòè. Ìàòè äèâèëàñÿ íà íàñ ³ êîâòàëà ñëüîçè. Õòî ç íàñ íà ÷åðç³? Ëèøèëîñÿòðîº ç ñ³ì’³. ×îòèðüîõ ç ä³äîì ³ áàáîþ îäâåçëè çà ñåëî îäí³ºþ ãðàáàðêîþ.

Çàïèñàëà Â.Âîëîøèíà.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÐßÁÓÕÈ Äàðèíè ²âàí³âíè,

1925 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Áîãóñëàâ Ïàâëîãðàäñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Íàðîäèëàñÿ ÿ òàì æå, äå é çàðàç ìåøêàþ. ѳì’ÿ íàøà íå áóëà äóæå á³äíîþ.Ìàëèìè ùîäíÿ ¿ëè êàðòîïåëüêó, ìàëè øìàòîê õë³áà. Æèëè â íåâåëèê³é õàòö³:áàòüêî, ìàòè, ÿ, ñòàðøà ñåñòðà Êèëèíà ³ ìîëîäøèé áðàò ²âàí.

 1933 ð. ìåí³ áóëî ëèøå 8 ðîê³â, òà äåÿê³ åï³çîäè çàïàì’ÿòàëèñÿ íà âñåæèòòÿ. Âçèìêó 1932 ð. áàòüêî ï’ÿíèé ïðîâàëèâñÿ â ð³÷êó, ëèõîìàíèëî éîãî á³ëüøåòèæíÿ, òà ÿê³ æ òîä³ ë³êè, òî òàê é ïîìåð. Óæå íàâåñí³ ç ¿æåþ áóëî ñóòóæíî. ßêèéöóêîð ÷è ì’ÿñî ìàòè ëåäâå çáèðàëà çàì³íèòè íà õë³á. Âë³òêó áóëî òðîøêè ëåãøå –òî ÿáëó÷êî, òî îã³ðîê. Òà âîñåíè ñï³òêàëî íîâå ãîðå – ìàòè ïîìåðëà â³ä òèôó.Âæå íàâ³òü íå ïàì’ÿòàþ ¿¿ îáëè÷÷ÿ, òà çíàþ, ùî ïðîñèëà äÿäüêà Ìèêîëó, ùîáäîãëÿäàâ çà íàìè. Äÿäüêî ÿêîñü êóïèâ ïóä ìóêè æèòíüî¿ – äàâ 100 êðá., à ¿¿ ì³ë³ö³ÿâ³ä³áðàëà. ßêáè íå äÿäüêî, íå çíàþ, ÿê çèìó ïåðåæèëè á. Áóëè òàêèìè õóäåíüêè-ìè, à ²âàí âñå ïðîñèâ ìîëîêà. Ðàç³â çî äâà äÿäüêî ïðèíîñèâ ïî ñêëÿíö³. ß òåæ÷åêàëà âåñíè. Çíàëà, ùî òîä³ ñòàíå ëåãøå. ̄ ëè ëîáîäó, êðîïèâó, ç ë³òà – ç’ÿâèëèñÿîâî÷³. Ñåñòðà Êèëèíà ï³øëà ïðàöþâàòè â êîëãîñï (¿é âæå áóëî 14 ðîê³â). Íà îñ³íüäÿäüêî ìàâ âæå ÿêóñü êàðòîïëèíó, ãàðáóçè, êóêóðóäçó. Âæå ìàëè ùî ¿ñòè, òàîäíà á³äà – ²âàíà íàøîãî íà çèìó çàáðàëè â ³íòåðíàò. ßê ìè íå ä³çíàâàëèñü, òàêéîãî âæå á³ëüøå é íå ïîáà÷èëè. Íå çíàþ, æèâèé â³í, ÷è ïîìåð.

490

ѲÄ×ÅÍÍß

×åðåç 5 ðîê³â Êèëèíà âèéøëà çàì³æ, âñòèãëà íàðîäèòè òðüîõ ñèí³â. Ñâîãîïåðâ³ñòêà Êèëèíà íàçâàëà ²âàíîì, áî áðàòà áóëî äóæå øêîäà. ×îëîâ³ê ¿¿ ï³øîâ íàôðîíò â ñåðïí³ 1941 ð., à ó æîâòí³ âæå é ïîõîðîíêó îòðèìàëà.

 ìåíå äî â³éíè áóâ õëîïåöü, òà òàê ³ íå äî÷åêàëàñÿ éîãî ï³ñëÿ ïåðåìîãè.ϳñëÿ â³éíè õëîïö³â ìàëî ïîâåðíóëîñÿ, ÿ çàì³æ òàê ³ íå âèéøëà. Âñå æèòòÿ – òîñòðàøíà ïðàöÿ.

 1946–1947 ðð. òåæ ç ¿æåþ áóëî ñêðóòíî, áî ìàëè ç ñåñòðîþ ùå òðüîõìàëåíüêèõ õëîïö³â. ² ñåñòðà ³ ÿ òÿæêî ïðàöþâàëè, âñå æ ìàëè ÿêóñü çåðíèíó,ÿêóñü êàðòîïëèíêó. Áóëî â íàñ 6 êóðî÷îê, à ÷åðåç 2 ðîêè ç’ÿâèëàñÿ êîðîâà. Òàê³ âðÿòóâàëèñü.

1997 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÐßÙÅÍÊΠ˳䳿 ²âàí³âíè,

1924 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ñòàâè Êàãàðëèöüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.)

ß äóæå äîáðå ïàì’ÿòàþ ãîëîä 1932–1933 ðîê³â. Ìè çîâñ³ì íå ìîãëè äóìàòèïðî ùîñü ³íøå, ÿê ò³ëüêè ïðî ¿æó. ß äóìàëà, ùî íàïåâíå í³êîëè íå íàñòàíå òîé÷àñ, êîëè ÿ äîñèòà íà¿ìñÿ õë³áà. Ïàì’ÿòàþ ïðîäîâîëü÷³ çàãîíè, ÿê³ ïðîõîäèëèñåëîì ³ ðîáèëè îáøóêè. Âîíè ïåðåâ³ðÿëè âñ³ çàêóòêè. Ó íàñ êà÷àíè çíàéøëèó ñòð³ñ³. Ç òèõ ï³ð çàâæäè ïåðåæèâàþ, à ÿêùî çàâòðà íå áóäå õë³áà?

Çàïèñàëè Ë.Áóðäèê, Ò.Øåïåëÿâåíêî. Ïðîãðàìà òà ìàòåð³àëè Äðóãî¿ ì³æíàðîäíî¿ ìîëîä³æíî¿

íàóêîâî-ïðàêòè÷íî¿, ³ñòîðèêî-êðàºçíàâ÷î¿ êîíôåðåíö³¿“Ãîëîäîìîð 1932–1933 ðîê³â – ãåíîöèä ñòàë³íñüêîãî ðåæèìó

ïðîòè âëàñíîãî íàðîäó. Ñâ³äêè ñâ³ä÷àòü”.(25–26 ëèñòîïàäà 2003 ð., Êè¿â). – Êè¿â, 2003. – Ñ.39.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÀÁÀÄÀØÀ Ìèõàéëà Ôåîäîñ³éîâè÷à,

1928 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Òåò³¿â Êè¿âñüêî¿ îáë.)

ÍÅÑÒÅÐÏÍÅ ÆÈÒÒß ÍÀ ÃÐÀͲ ÑÌÅÐÒ²  1933 ÐÎÖ²Áîëÿ÷å çãàäóþ òå ãîëîäíå ñòðàøíå äèòèíñòâî, êîëè ñ³ì’ÿ áóëà áåçñèëà

ïåðåä êîìóí³ñòè÷íîþ âëàäîþ, ÿêà ì³ëüéîíàìè âèíèùóâàëà óêðà¿íö³â, ïîâòîðþþ÷èöå íå îäèí ðàç.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

491

Óêðà¿íö³â äîëÿ íà óïðîäîâæ â³ê³â äîáðîì îáìèíàëà, àëå òàêîãî ïîâàëüíîãîâèíèùåííÿ â ¿õ ³ñòî𳿠íå áóëî. Çâ’ÿçàòè ïî䳿 òîãî÷àñí³ â îäèí ëîã³÷íèé ëàíöþãÿ íå ìîæó, à îêðåì³ ôðàãìåíòè òîãî ñòðàøíîãî ÷àñó – ïîìíþ:

–“Êðàñíàÿ ì³òëà” çàì³ò຅– “Ëåãêà êàâàëåð³ÿ” âèãð³á຅Ìè áóëè íàäâîð³ êîëî õàòè. Ìàòè ïîáà÷èëà, ùî â íàøå ïîäâ³ð’ÿ íàïðàâ-

ëÿºòüñÿ ï’ÿòü îñ³á – îäíà æ³íêà ³ ÷åòâåðî ÷îëîâ³ê³â. Âîíà çàãîëîñèëà: “²äóòüòðÿñòè õë³á!” – âá³ãëà äî õàòè â êóõíþ, ÿ ³ç ñåñòðîþ çà íåþ. Ìàòè ñòî¿òü â êóõí³³ ìè êîëî íå¿.  äâåðàõ äî êóõí³ çóïèíèëèñÿ 4 ÷îëîâ³êè, à æ³íêà ââ³éøëà â êóõíþ³ äî ìàòåð³: “³ääàâàé âñ³ ïðîäóêòè, ÿê³ º!” “Ëþäîíüêè, í³ÿêèõ ïðîäóêò³â íåìàº,ä³òè îñü ãîëîäí³!”

“ßê íåìàº, çàðàç çíàéäåìî” – ñêàçàëà öÿ æ³íêà-êîìóí³ñòêà ³ ïî÷àëà øóêàòèïî çàï³÷êàõ, íà ïå÷³, àëå í³÷îãî íå çíàéøëà. Òîä³ âîíà ïðîòÿãóº ðóêó äî çàòóëèïå÷³, ìàòè ïëà÷å, õàïຠ¿¿ çà ðóêó: “Çìèëóéòåñÿ, îñü ä³òè ¿ñòè õîòÿòü!” Öÿ êîìó-í³ñòêà ðóêîþ â³äøòîâõóº ìàò³ð ³ ïîêàçóº íà äâåð³: “Îí ñòîÿòü!” Ïðèáðàëà çàòóëó,ç ïå÷³ âèòÿãóº äåêî ³ç ãðå÷àíèêàìè, ïå÷åíèìè ³ç ìåëåíî¿ ãðå÷àíî¿ øîëóõè. Îäèíç öèõ ÷îëîâ³ê³â, ùî ñòîÿëè â äâåðÿõ, ï³äñòàâëÿº ì³øêà, ³ âîíà òóäè ¿õ âèñèïàº.Ìè, ä³òè, ãîðíåìîñÿ äî ìàòåð³ ³ ïëà÷åìî. Êîìóí³ñòêà çâåðíóëàñÿ äî ìàòåð³: “Êàæè,äå ùå º?” Ìàòè ìîâ÷àëà, ò³ëüêè ãîëîñíî ïëàêàëà. “ͳ÷îãî, ìè çíàéäåìî!” –âèéøëè ³ç õàòè ³ ï³øëè â õë³â (ñàðàé). Òàì ÷îëîâ³êè øòèðÿëè, øóêàëè çàêîïàíåçåðíî, ÿêîãî íå áóëî. Ùå ùîñü ìàòåð³ ïîãðîçèëè ³ ï³øëè.

Îñòàâøèñü áåç í³÷îãî, ñ³ì’ÿ áóëà ïðèðå÷åíà íà ñìåðòü. Ìàòè ï³øëà øóêàòèäîïîìîãè. Ùîá éøëè â êîëãîñï, áóëà ¿äàëüíÿ, äå ãîòîâèëè ïîõëüîáêó, à ïîðó÷â õàòí³é ïå÷³ ïåêëè õë³á, ùîá â îá³ä ïî êóñî÷êó äàâàòè. Òóò ïðàöþâàâ ìàòåðèíáðàò Îëåêñà. Ìàòè äóìàëà, ùî õî÷ ùîñü âèïðîñèòü ¿ñòè.

– Áðàòå ì³é, – çâåðíóëàñÿ ìàòè äî äÿäüêà Îëåêñè, – ïîðÿòóé, ä³òè ç ãîëîäóâìèðàþòü.

– Òóò íåìຠùî âçÿòè, – â³äïîâ³â â³í.– Òî õî÷ âèøêðåáêà ³ç ò³ñòà äàé, ñîá³ òî áåðåø?– Ñåñòðà, õàé ðóêè ò³ â³äñîõíóòü, ÿê³ ñîá³ íå áåðóòü.Òàê ìàòè ³ç í³÷èì ïîâåðíóëàñÿ äîäîìó, à ìè ¿¿ òàê ÷åêàëè...Áàòüêî çàáðÿê, îïóõ ³ íå ì³ã õîäèòè, ëåæàâ. ß ³ç ñåñòðîþ áóëè ìàë³ ³ äóæå

õóä³. Ìàòè ñàìà õîäèëà íà ð³÷êó, âáð³ä ³ ðóêàìè â áîëîò³ øóêàëà ð³÷êîâ³ ìîëþñ-êè-÷åðåïàøêè. Òðåáà áóëî áàãàòî ÷àñó çàòðàòèòè, ùîá òðîõè íàéòè, áî íà ð³÷ö³ëþäè øóêàëè ïîðÿòóíêó.

Êîëè ìàòè ïðèíîñèëà ÷åðåïàøêè ³ âèñèïàëà ï³ä ëüîõîì íàïðîòè ñîíöÿ, âîíèðîçêðèâàëè ñâî¿ äâ³ ïîëîâèíêè, âèñîâóâàëè ÿçèêè ³ ï³êîòèëè. Ìàòè çàïèòàëà óë³êàðÿ: “×è ìîæíà ¿ñòè ö³ ÷åðåïàøêè?” ³í â³äïîâ³â, ùî ìîæíà, àëå ùîá íå ëåæà-ëè íà ñîíö³. Êîëè ëåæàòü íà ñîíö³ – âèä³ëÿþòü ÿä. Ùîá ñïîæèâàòè, ðîçêðèâàëèäâ³ ïîëîâèíêè ÷åðåïàøêè, âèéìàëè îðàíæåâó ì’ÿêîòü, æàðèëè íà ñêîâîðîä³, ï³äëè-âàþ÷è âîäó. Öåé ñâîºð³äíèé çàïàõ çàïàì’ÿòàâñÿ ïî ñüîãîäí³øí³é äåíü. Ì’ÿêîòü

492

ѲÄ×ÅÍÍß

ï³ääàâàëàñÿ ðîçæîâóâàííþ âàæêî, áî áóëà ïðóæèíèñòà, ÿê ãóìêà. Îñü íà òàê³é¿æ³ âèæèâàëè.

Íàïðîòè íàøî¿ õàòè, ïî-ñóñ³äñòâó, ìàòè ç äî÷êîþ ñèíà ç’¿ëè. Ïðè¿õàëà ì³ë³ö³ÿç ë³êàðåì, äàëè âêîëà ³ óìåðòâèëè ìàò³ð. ¯¿ òðóï âêèíóëè, ÿê êîëîäó, íà â³ç, ùîïðî¿æäæàâ êîëî íàøèõ âîð³ò. Ìàòè çâåðíóëàñÿ äî íàñ ç íàñòàíîâîþ: “Íå âèõîäü-òå çà âîðîòà, áî ç’¿äÿòü”. Äî÷êà ïðàöþâàëà â ðàäãîñï³ “Òåò³¿âñüêèé” çà ïîõëüîá-êó. ̳ë³ö³ÿ ïî¿õàëà â ðàäãîñï, ùîá óìåðòâèòè äî÷êó.  öåé ÷àñ ïðîõîäèâ îá³ä âðàäãîñïí³é ¿äàëüí³. Âçíàâøè ìåòó ïðè¿çäó ì³ë³ö³¿, ïîäðóãè ¿¿ â³äêàçàëèñü â³ä îá³äóâ çíàê ïðîòåñòó. Äî÷êà çàëèøèëàñÿ æèâîþ ³ ïîìåðëà ó âîñüìèäåñÿòèõ ðîêàõ.

Çãàäóþ é òàêå: ïðèéøëà äî íàñ ò³òêà, ìàòåðèíà ñåñòðà, äóæå âèñíàæåíà –âèïèíàëèñÿ âñ³ ê³ñòêè, àëå äîïîìîãòè ìè í³÷èì íå ìîãëè. Âîíà çâåðíóëàñÿ äîìåíå, ùîá ³òè íà îãîðîä, òàì çðèâàëà âåðøêè âèñîêî¿ áóçèíè ³ â÷èëà, ÿê ¿õ ¿ñòè:âåðõíþ ÷àñòèíêó íàäëîìèòè, ùîá âîíà äåðæàëàñÿ íà çîâí³øí³é îáîëîíö³ ³ ïîòÿã-íóòè âíèç. Òàêèì ÷èíîì îäåðæàòè î÷èùåíó ì’ÿêó ñåðöåâèíó, ÿêó ïîò³ì ïî¿äàòè.ß ðîáèâ òå æ ³ ¿â. ×åðåç äåê³ëüêà äí³â ìàòè êàçàëà, ùî ò³òêà ïîìåðëà.

Îäíîãî ðàçó ï³øëè äî äÿäüêà Àðòåìà, ìàòåðèíîãî áðàòà, ùî æèâ áëèçüêîê³ëîìåòðà â³ä íàñ. Ìàòè äåðæàëà ìåíå çà ðóêó ³ íå â³äïóñêàëà â³ä ñåáå. Êîëèïðèéøëè äî äÿäüêà, íå âèïóñêàëà ³ç õàòè. Çâåðòàþ÷èñü äî ìåíå, ïîêàçóâàëà íàñóñ³äñüêó õàòó, ùî ç³âàëà êðîêâàìè, ïîëîâèíè ñîëîì’ÿíî¿ ïîêð³âë³ íå áóëî: “ßêáóäåø òóäè õîäèòè, òî îí ³ç ò³º¿ õàòè çëîâëÿòü ³ ç’¿äÿòü, áî âîíè ¿äÿòü êîò³â,ñîáàê ³ ¿æàê³â”.

ßê äî÷åêàëèñÿ âðîæàþ (ïîëîâèíà îãîðîäà áóëà çàñ³ÿíà æèòîì), õîò³ëîñÿäóæå íà¿ñòèñÿ. Ìàòè ñòåæèëà, ùîá áàãàòî íå ¿ëè ³ äàâàëà ïîðö³þ. Ãîâîðèëà, ùîáàãàòî ïîìèðຠëþäåé â³ä ïåðå¿äàííÿ ï³ñëÿ ãîëîäó.

1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÀÂ×ÅÍÊÀ Âàñèëÿ ²âàíîâè÷à

(ñ. Ðîãîçÿíêà Âåëèêîáóðëóöüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿ îáë.)

ÎÉ, ×Èß Æ ÒÎ ËÞÁÎÂ…Ðåïðåñ³¿. Ãîëîäîìîð. ³í õ³áà íå ðåïðåñ³¿ ìàñîâ³? Íà î÷àõ ä³òåé, áàòüê³â.

Óñüîãî ìèðó. Ó ð³äí³é áàòüê³âñüê³é õàò³, íàâ³òü. ×è âàðòî ùå é ùå ðàç ïîâòî-ðÿòè óñüîìó ñâ³òîâ³ â³äîìå: ì³ëüéîíè íåâèííèõ æåðòâ? ßê çîêðåìà ³ íà Óê-ðà¿í³. Íå ò³ëüêè äåñü çà ¿¿ ìåæàìè. Êðàïëÿ ç îêåàíó ñàìà ñîáîþ òàêà æ, ÿê³ âåñü îêåàí. Òàê æå ï³çíàºìî íå÷óâàíå â ñâ³ò³ âåëåòåíñüêå âèíèùåííÿ ëþäåéïî ñàì³é Ðîãîçÿíö³ òîãî òðàã³÷íîãî 1933-ãî ðîêó. Ïî çàïëàíîâàíîìó ³ â í³éãîëîäîìîðó. ²íàêøå ñêàçàòè íå ìîæíà. ² íåõàé çíຠïðî öå âñÿ Âåëèêîáåð-ëó÷÷èíà. ² íå ò³ëüêè âîíà. Áî ïåâåí – äî öüîãî ÷àñó íå âñå çíຠâîíà äîñòå-

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

493

ìåííî. Áî ùå íå âñå ñêàçàíî, íå âñå íàìàëüîâàíî òàê, ÿê òî âîíî áóëî íà-ñïðàâä³ ó òîé ÷îðíèé 33-é.

À áóëî æ… Ó âåðáí³é çåëåí³é ðÿñíîò³ êóþòü ëóíêî çîçóë³, á³ëÿ õàòè â í³áèìîëîêîì îáëèòèõ ñàäàõ çàëèâàþòüñÿ â ùàñò³ ñâî¿ì ñîëîâ’¿, à íàä ñõèëåíèìè äîâèãîíà íåíàëèòèìè êîëîñêàìè æèòà æàéâ³ð íåñàìîâèòî êëè÷å íà ïîëå éîãî ãîñ-ïîäàðÿ. Ò³ëüêè íà áóð’ÿíèñòèõ ãîðîäàõ, êóäè íå ä³ñòàòèñÿ íåì³÷íèì ðóêàì, äð³áíè-ìè “çàé÷èêàìè” âèãðàâàëî ïðîì³ííÿ áîæåñòâåííî ÷àð³âíîãî ñîíå÷êà òîãî ðàí-êó… Êîëè…

Êîëè ñïîðèøåâîþ âóëèöåþ ðóõàëàñü ñêðèïó÷à ï³äâîäà, çàïðÿæåíà ó âèñíà-æåíó ñ³ðó êîíÿ÷èíó, ïîðÿä ç ÿêîþ ñóìíî ïåðåäèáóâàâ áîñèìè íîãàìè â³çíèêíåâèçíà÷åíîãî â³êó – ä³äóñü ÷è çàðîñëèé ùå ðóõîìèé â äîðîç³ ìîëîäøèé. Ç îäíî-ê³ííîãî â³çêà, ïðèäàâëåíà ê³ëüêîìà ò³ëàìè ëþäñüêèìè ñõèëÿëàñÿ íåâåëèêà, ïåâ-íå, ä³âî÷à ãîë³âêà... ² ìàëî íå äî çåìë³ çâèñàëè âïëåòåí³ ó äîâãó ÷îðíó êîñó÷åðâîíà ³ ãîëóáà ñòð³÷êè... Âèñóíóòà ÷åðåç ïîëóäðàáîê ðóêà ó âèøèâàíîìóðóêàâ³ ç á³ëîãî ïîëîòíà í³áè õîò³ëà ïðèêðèòè áë³äå ç ÷îðíèìè áðîâàìè é çàïëþ-ùåíèìè î÷èìà ëè÷åíüêî... ×èº æ òî áóëî ùàñòÿ? ×èÿ îìð³ÿíà ëþáîâ? Óæå â³äâå-çåíîãî íà öâèíòàð ÷è òîãî, ëèñò â³ä ÿêîãî ç ïðèêîðäîííî¿ çàñòàâè óæå íå îòðè-ìàº, íå ïîö³ëóº, íå ïðî÷èòຠéîãî êîõàííÿ? Çàðàäè ÿêî¿ êîõàíèé îáåð³ãຠêîðäîíè³ò÷èçíè. Ñâîº ùàñòÿ. Ñâî¿õ ð³äíèõ. Ñâîþ äàëåêó Ðîãîçÿíêó. Ñâîº êîõàííÿ…

Ðÿñí³ ñëüîçè â³äâåðíóëè ìåíå â³ä êàðòèíè æèâî¿, ÿêî¿ ùå í³ îäèí õóäîæíèê íåíàìàëþâàâ... Äëÿ ñóäó âåëèêîãî é ñïðàâåäëèâîãî íàä óñ³ìà òèìè, õòî ÷èí³â àíòè-ëþäÿíå çëîä³éñòâî íàä íåâèííèìè äóøàìè. Íàä ñâÿòèìè äóøàìè ³ ðóêàìè, ùîñòîë³òòÿìè çàâàëþâàëè ñòîëè õë³áîì ³ âñÿêèì äîáðîì. Ùî îðàëè ³ êîñèëè, ïðÿëè³ òêàëè, øèëè é âèøèâàëè òà íî÷àìè òèõåñåíüêî ïðèñï³âóâàëè íàä êîëèñî÷êàìèíà âåðâå÷êàõ.

– Òî ÷èÿ æ âîíà îòî, ç òàêîþ êîñîþ íà âîç³? – ïèòàëè îäíå îäíîãî ïî ñåëó. –ϳäè ä³çíàéñÿ. Õîäèëà òóò ÷óæà ç òîðáèíî÷êîþ â³ä õàòè äî õàòè. Çíåïðèòîìí³ëàï³ä òèíîì – ³ êðàé íà òîìó. Ãîëîä...

À ðàíêîì ó ãóñòîìó òóìàí³ ïåðåä ïîðîãîì ÷è ñïðàâä³ æ³íêà íà êîë³íàõ, ÷èïðèâèä? Ãóáàìè âîðóøèòü, à í³ ñëîâà òîá³.. ² ñòðàøíî îïóõëå ò³ëî ¿¿ óæå é ðóê íåòðèìàëî, ùîá ï³äíÿòè. ͳ, íå âäàëîñÿ-òàêè ïîâåðíóòè äî æèòòÿ æíèöþ-òðóä³âíè-öþ Îëüãó Ìèçåðíó. Ùî äèâîì ÿêèìñü-òàêè ä³ñòàëàñÿ äî ì îñåë³ çà ê³ëüêà äå-ñÿòê³â ìåòð³â. À ùå... Òà äîñèòü. Ïðî âñ³õ íå ñêàçàòè. Ò³ëüêè çíîâó é çíîâó ïåðå-÷èòóþ îñü ñïèñîê ïîìåðëèõ â³ä ãîëîäó ó òîé ñòðàøíèé ð³ê. Ñòî ÷îòèðè ÷îëîâ³êè.Ïî îäíîìó íà äâ³ð ñåëà. Õî÷ íà êëàäîâèùå â³äïðàâëÿëèñÿ é ö³ë³ ñ³ì’¿.À ñê³ëüêè æ ïî ðàéîíó?

ßê òî é ÷àñòî áóâàëî, ³ öüîãîð³÷íîãî â³äâ³äàííÿ êëàäîâèùà õòîñü íàêëàäàºççàäó ìåí³ íà ïëå÷³ ðóêè, îá³éìຠëåãåíüêî. Ãëÿäü, – à ãðóäè òåïëî óñì³õíåíîãîâ îðäåíàõ ³ ìåäàëÿõ.

– Ñïàñèá³! ͳêîëè íå çàáóäó, Âàñèëþ ²âàíîâè÷ó, âàøîãî êóëåøèêó. Ùî âðÿ-òóâàâ ³ ìåíå òîä³… Ó÷íÿ Ðîãîçÿíñüêî¿ øêîëè.  òó ãîëîäîâêó ñòðàøíó.

494

ѲÄ×ÅÍÍß

– Òàêå íå çàáóòè, – ìîâèòü âåòåðàí â³éíè ³ ïðàö³ Ìèõàéëî Ãðèãîðîâè÷Êóçí³÷åíêî, êîòðèé ³ íèí³ çäðàâñòâóº.

À áóëî òå ïðîñòî ³ äóæå ñêëàäíî. Íàâ³òü, îé ÿê íåáåçïå÷íî. Ùå 32-ãî ðîêóÿê çàâ³äóâà÷ çãàäàíî¿ ïî÷àòêîâî¿ øêîëè ïîïðîñèâ ÿ â êîëãîñï³ á³ëüøå ãåêòàðàçåìë³. Çâ³ñíî, êîëãîñï ³ çàñ³ÿâ ñâî¿ì ïðîñîì. Òî áóëî òîä³ ð³äê³ñíå ðÿò³âíå ùàñòÿ,òî÷í³øå – áóëî ³ áóëî á. Òà ïðî öå íèæ÷å. Çãàäàíèé âåòåðàíîì “êóëåøèê” âðÿòó-âàâ óñ³õ ä³òåé, êîòð³ õîäèëè äî øêîëè. Íå ò³ëüêè ó÷í³â, äîøê³ëüíÿò òàêîæ.À äîðîñë³, ïðåñòàð³ë³? Äàòè ïøîíà íà ä³ì íå äîçâîëåíî áóëî é æìåí³. “Çà ê³ëî-ãðàì íà ñòîðîíó”, – âàì äåñÿòü ðîê³â, çàñòåð³ã ñòðîãî ìåíå òîä³øí³é íèí³ ïî-ê³éíèé ì³ñöåâèé ãîëîâà Ðîá³òíè÷î-Ñåëÿíñüêî¿ ²íñïåêö³¿ (ÐѲ). Òîìó äîçâîëÿëîñÿä³òÿì íåñòè äîäîìó â ìèñî÷ö³ ëèøå “äîáàâî÷í³ ïîðö³¿”, àáè ðÿòóâàòè âìèðàþ-÷èõ. Ãîòóâàëàñÿ êàøà é êðóòà, ùîá ìîæíà ¿¿ ð³çàòè íà êóñî÷êè – òàê çðó÷í³øåíåñòè çà ïàçóõîþ. Ãëÿäè, ä³æäå õòîñü íàëèòèõ êîëîñî÷ê³â, çåðíÿòîê âèìíå.

À äîíîñè ï³äëèõ ñâîº ä³ÿëè. Áî äîáðîçè÷ëèâî çàñòåð³ãຠóæå é ãîëîâà ñ³ëüðàäèÍèêèô³ð Éîñèïîâè÷ Êàí³âåöü:

–  ðàéîí³ çíàþòü. Äîíåñåíî íà âàñ, Âàñèëþ ²âàíîâè÷ó. Ïðè¿äóòü...Òà ÿ â³ðþ ó âàøó ÷åñí³ñòü. Çíàþ, ùî ¿ì ñêàçàòè. Ïðî á³äíÿöüêîãî ñèíà.

Äî ðå÷³: öå æ â³í ïîòóðáóâàâñÿ ç ñâ ³í³ö³àòèâè, ùîá ðàéÂÍÎ ïåðåâ³â ìåíåç òîä³øíüî¿ Äðóãîøåâ÷åíê³âñüêî¿ øêîëè â Ðîãîçÿíêó. Òàê çà÷àñòèëèñÿ ïåðåâ³ðêè:“æîäíîãî ê³ëîãðàìà – íà ñòîðîíó!”.. À íåâäîâç³ – íåæäàíå. ϳä âïëèâîìÌ. ͺêðàñîâà ÿ íàïèñàâ ³ íàä³ñëàâ äî Ìîñêâè ùå ðàí³øå â³ðø³ ïðî ñòðàæäàííÿñåëà. Àæ îñü ³ â³äïîâ³äü: “Âû âûñòóïàåòå ïðîòèâ íàøåãî ñòðîÿ”, – öèòóþ íåäî-ñë³âíî. À çàâ³äóþ÷èé òîä³øíüîãî Øèïóâàòñüêîãî â³ää³ëåííÿ çâ’ÿçêó ïîâ³äóº íà-øîìó ëèñòîíîø³, íèí³øíüîìó ³íâàë³äó â³éíè Òèìîô³ºâ³ ²²îë³êàðïîâè÷ó Ñàâ÷åíêó:

– Ùî òî çà Ñàâ÷åíêî Âàñèëü? Ïèøå â³í íå òå, ùî òðåáà...Íå ïðèõîâàâ íàâ³òü ðîçñåêðå÷åííÿ ëèñòóâàííÿ. À ùå ³íøå ïðèáàâèëîñü. Ïðî

ðîìàí Ì.×åðíèøåâñüêîãî “×òî äåëàòü?”, ÿêèì çàõîïëþâàâñÿ Ëåí³í, ÿ íàä³ñëàâëèñòà Ì.Ãîðüêîìó, ³ äî ðåäàãîâàíîãî íèì æóðíàëó “Ëèòåðàòóðíàÿ ó÷åáà” êî-ðîòêî: “Ïðîøó ðàñòîëêîâàòü ìíå ñëåäóþùåå: “Ìíå êàæåòñÿ, ÷òî ðîìàí ×åðíû-øåâñêîãî “×òî äåëàòü?” ìåñòàìè ïðîïèòàí èäåàëèçìîì. Îí ÷óòü ëè íå çàùè-ùàåò íðàâñòâåííûé áðàê, âîçíèêàþùèé ñàì ñîáîþ (íå óìûøëåííî), êîãäà äóøèäâóõ ëþäåé ñîåäèíÿþòñÿ â ðåçóëüòàòå çàâèñèìîñòè ÷åëîâåêà îò êàêîãî-òîâûñøåãî äóõà”.

– Ùî âàì íàïèñàâ Ìàêñèì Ãîðüêèé? –çàïèòóþòü ðàïòîì ìåíå øèïóâàòñüê³ïîøòîâèêè. À ÿ:

– Íå çíàþ. ͳ÷îãî â³í íå ïèñàâ ìåí³.– Òî ÿê æå òàê? Áà÷èëè ìè é ï³äïèñ éîãî íà êîíâåðò³: Ì.Ãîðüêèé.Ëèñò, ÿê áà÷èòüñÿ, òàêè áóâ îä âåëèêîãî ïèñüìåííèêà-ãóìàí³ñòà, òà êàíóâ ó

íåòðÿõ. ² ëèøå çäîãàäàòèñÿ ìîæíà áóëî ïðî éîãî çì³ñò. Ùî â³äïîâ³äü áóäå íàñòîð³íêàõ æóðíàëó, áî â 10 íîìåð³ éîãî çà 1934 ð³ê òàêè ç’ÿâèëàñÿ âîíà. Á³ëüøåñòîð³íêè äð³áíîãî øðèôòó, ùî çáåð³ãàþ é ïîíèí³: “Âû çàèíòåðåñîâàëèñü î÷åíü

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

495

âàæíûì âîïðîñîì ðîìàíà ×åðíüøåâñêîãî “×òî äåëàòü?”… É çàê³í÷óâàëàñÿñëîâàìè: “Ðîìàí ýòîò ìåñòàìè ãðàíè÷èò è ñ èäåàëèçìîì”. Òàê äîíîñè ïîïîâíè-ëèñÿ ùå íå îäíèì: “Âàñèëü ²âàíîâè÷ â³ðèòü ó Áîãà”, “÷èòຠá³áë³þ áàïòèñòà씳 òàêå ³íøå: “À ùå â÷èòåëü”. Öå – ëèøå ïðèâåçåí³ òàê çâàí³ ð³çí³ êåð³âíèêè ñåëà…Íå ìî¿ îäíîñåëü÷àíè. Íàâïàêè. Òî â³ä ¿õ ³ìåí³ áàïòèñò – ñòàðîæèë ²âàí Ôàíäåº-âè÷ Ïóñòîâàðîâ, ïðèêëàâøè ìåí³ äî ãðóäåé ðóêó, ïðîìîâèâ:

– Îòóò ó âàñ, Âàñèëþ ²âàíîâè÷ó, Áîã. Õî÷ âè, ìîæå, é íå â³ðèòå â íüîãî.Áî âè äóæå äîáðèé äëÿ âñ³õ ëþäåé…

Äîáðèé. ×è íå òîìó íå ðàç âèêëèêàâñÿ äî ïðèáóëîãî â ñåëî ó öèâ³ëüíîìóç êîáóðîþ ïðè áîö³. Íà “êîðîòêó áåñ³äó”. À çëîðàäí³ ïî ñåëó ïðî â÷èòåëÿ: “³íóæå îäí³ºþ íîãîþ íà Ñîëîâêàõ”. Ìîæå, é çà ÷èòàííÿ ñâÿòîãî ïèñüìà. Àëå âäî-ìà, íå áàïòèñòàì. ×èòàâ ³ ïåðå÷èòóâàâ. Áî â÷èëî âîíî äîáðó ³ ëþáîâ³ äî ëþäåé.Âðÿòóâàâ áè é ñåëî â³ä ãîëîäîìîðó. Òàê ïîãðîçè æ ÿê³! Ñòåæåííÿ. Äîíîñè. Åïî-õà. Ñèá³ð! Õî÷ ä³òè, çà âèêëþ÷åííÿì ê³ëüêîõ ó ñåë³, ïîâòîðþþ, âèæèëè. Ïîíèí³ éñâÿòèé îòîé “êóëåøèê” ó ¿õí³é äóø³ æèâå. Âèæèëè é ëþäè, ÿê³ â òîä³øíüîìóÀíäð³¿âñüêîìó ñâèíîðàäãîñï³ õàð÷óâàëèñÿ ñÿê–òàê ñâèíÿ÷èì “áóëüéîíîì” ³ êà-øåþ... Äîáðî äëÿ ÿêî¿ àêóðàòíî ïðàâèëîñü àâòîìàøèíàìè ÷åðåç óìèðàþ÷å ñåëîâ ðàäãîñï... ×èì íå çàïëàíîâàíèé ãîëîäîìîð?..

Íà ÷îòèðüîõ â³òðàõ, íàâ³òü áåç ïðèì³òèâíî¿ îãîðîæ³, í³ìóº ðîãîçÿíñüêå êëà-äîâèøå, â íåâèäèìèõ ìîãèëàõ ÿêîãî ïîêîÿòüñÿ íàø³ ä³äè, ïðàä³äè, áàòüêè é ìà-òåð³, ñåñòðè ³ áðàòè. Æåðòâè 33-ãî. ¯õ ³ìåíà â³äïðàâèâ ÿ äàâíî äî Êèºâà äëÿçàíåñåííÿ äî Êíèãè ïàì’ÿò³, ùî ìຠòàêè âèéòè ó ñâ³ò. À òèì ÷àñîì íàùàäêèæåðòâ ñòðàøíîãî ãîëîäîìîðó ïåðåëàçÿòü ïî íàäîãíóò³é íà óçá³÷÷ÿõ çàõëàìëå-íîñò³, àáè óêëîíèòèñü ð³äíèì. Õòî æèòòÿ ¿ì äàâ. Íå êàæåìî âæå ïðî â³äïðàâ-ëåííÿ íàëåæíî¿ ç óñèì ðèòóàëîì ïàíàõèäè íà ì³ñö³ ïîõîâàííÿ íàøèõ ïðåäê³â-ìó÷åíèê³â. Ïðî ñòâîðåííÿ íàä ¿õ ìîãèëàìè ïàì’ÿòíî¿ ñïîðóäè ç ¿õ ³ìåíàìè. Àäæå,ãîëîäîìîð Óêðà¿íè – íå ò³ëüêè ê³ëüê³ñòü ïîíàä ø³ñòü ì³ëüéîí³â âèíèùåíèõ.Òî íåçë³÷åííà ê³ëüê³ñòü îòèõ ñâÿòèõ ïî÷óòò³â ëþáîâ³, ìîëîäîãî êîõàííÿ, âåëèêèõìð³é ³ ñïîä³âàíü, çàòîïòàíî é ðîç³ï’ÿòî, íàñìåðòü ïîêàðàíî. Ëèøå çà îäíå: çàêðàñó ëþäñüêî¿ äóø³. À îòæå – çà ñïîâ³äóâàííÿ çàïîâ³òàì ²ñóñà Õðèñòà.

ͳ, íå õë³áîì ºäèíèì æèâå ëþäèíà. Õ³áà íå ÿñíî, êîìó äàâíî ïðî ñêàçàíåïîòð³áíî ïîäóìàòè ³ ä³ÿòè òàê, ÿê âåëèòü ñîâ³ñòü ³ çàãàëüíîëþäñüêà ìîðàëü.

³ä àâòîðà. Âïåâíåíèé, ùî, ïðî÷èòàâøè ö³ ðÿäêè, äåõòî çàñóìí³âàºòüñÿ.À ÷è íå çãóùóº, ìîâëÿâ, ôàðáè àâòîð. Òî æ â³äñèëàþ ¿õ äî êíè´è À. Ìàöåâè÷à“Ìèêîëà Ñêðèïíèê” ç ñå𳿠“Óñëàâëåí³ ³ìåíà” (Êè¿â, âèä-âî ÖÊ ÑÌÓ (ÌÄÑ)“Ìîëîäü”, 1990).  ö³é ïîâ³ñò³ ðîçïîâ³äàºòüñÿ ïðî æèòòÿ â³äîìîãî ïàðò³éíîãî,äåðæàâíîãî ³ ãðîìàäñüêîãî ä³ÿ÷à Ì.Î.Ñêðèïíèêà. Îñü ùî çãàäóº ñó÷àñíèêÌèêîëè Îëåêñ³éîâè÷à ðîñ³ÿíèí Ñ. Ëàòèøåâ: “Êàðòèíà, ÿêó ÿ ïîáà÷èâ êâ³òíåâîþðàíêó 1933 ð., ïîòðÿñëà ìåíå, 20-ë³òíüîãî ñòóäåíòà, ³ çàêàðáóâàëàñÿ ó ïàì’ÿò³ íàâñå æèòòÿ. Öå áóëî íà Âêðà¿í³ â ñ.ªôðåì³âö³ Õàðê³âñüêî¿ îáëàñò³ (Âîâ÷àíñüêîãîðàéîíó) â ãîëîäíå ëèõîë³òòÿ. ß çàâ³òàâ äî îäí³º¿ õàòè ³ îñòîâï³â.

496

ѲÄ×ÅÍÍß

Á³ëÿ ñàìî¿ ñò³íè íà äåðåâ’ÿí³é ëàâ³ ëåæàëà ìàéæå âèñîõëà äèòèíà ðîê³âï’ÿòè-øåñòè, íàä íåþ ñõèëèëàñÿ ìàòè, òðèìàþ÷è â ðóö³ íîæà ³ ñèëêóþ÷èñüâ³äð³çàòè äèòèí³ ãîëîâó. Í³æ ³ ðóêè áóëè çàêðèâàâëåí³, äèòÿ êîíâóëüñèâíî ñîâà-ëî íîãàìè…Íå ïàì’ÿòàþ, ÿê ÿ âèñêî÷èâ ç õàòè, ÿê äîâãî á³ã. Îïàì’ÿòàâñÿëèøå íà ïîðîç³ ñ³ëüðàäè. Ãîëîâà ³ äâà âèêîíàâö³, ÿê³ ùå íå âñòèãëè äî ðåøòèâèñíàæèòèñÿ, áàéäóæå ñêàçàëè, ùî âèïàäêè, êîëè áàòüêè ¿ëè ñâî¿õ ä³òåé,ó ªôðåì³âö³ íå ïîîäèíîê³… Ò³º¿ âåñíè íå áóëî äâîðó, äå á õòîñü íå ïîìåð â³äãîëîäó. Ïîìèðàëè ö³ëèìè ñ³ì’ÿìè, í³êîìó áóëî êîïàòè áðàòñüê³ ìîãèëè... Íàïî÷àòîê ëèïíÿ â ñåëàõ çàëèøèëîñü íå á³ëüøå ÷âåðò³ íàñåëåííÿ, òà é ò³ áóëèíåñïðîìîæí³ ïðàöþâàòè”...

7 ëèïíÿ 1933 ðîêó òó æ ªôðåì³âêó â³äâ³äàâ Ìèêîëà Îëåêñ³éîâè÷ Ñêðèïíèê,òîä³øí³é ãîëîâà Äåðæïëàíó ÓÑÐÐ ³ çàñòóïíèê Ãîëîâè ðàäè Íàðîäíèõ Êîì³ñàð³âÓÑÐÐ.  öåé ïåð³îä íà Ñêðèïíèêà ñèïàëèñÿ çâèíóâà÷åííÿ ó “áóðæóàçíîìó íàö³î-íàë³çìîâ³”, ïðàãíåíí³ “ïîñòàâèòè íàö³îíàëüíå ïèòàííÿ íàä ïèòàííÿì ñîö³àëüíèì”.Ñåëî íåíà÷å âèìåðëî. Ëèøå ï³äâîäà ¿çäèëà ïîï³ä äâîðàìè. ² õóä³ âèñíàæåí³ äÿäüêèçíîñèëè íà íå¿ âèñîõë³ òðóïè. ² â òîé æå ÷àñ ïðåäñòàâíèêè ì³ñöåâî¿ âëàäè âèêà-÷óâàëè õë³á ó ï³äêóðêóëüíèê³â, çàáèðàþ÷è ó ëþäåé îñòàííº çá³ææÿ. ßê çàñòóï-íèê ãîëîâè Ðàäíàðêîìó, Ì.Î.Ñêðèïíèê çàáîðîíèâ öå. ² öå áóâ îñòàíí³é äåíü éîãîæèòòÿ. Ïîâåðíóâøèñü äî Õàðêîâà, Ìèêîëà Îëåêñ³éîâè÷ ïîê³í÷èâ æèòòÿ ñàìî-ãóáñòâîì. Õòîçíà, ÷è íå áóëà îñòàííüîþ êðàïëèíîþ îòà êàðòèíà âñåëåíñüêîãîãîëîäîìîðó ó ªôðåì³âö³.

Ðàäÿíñüêèé ïàòð³îò. – 1991. – 13 ÷åðâíÿ.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÀÂ×ÈØÈÍί Îëüãè Îëåêñ³¿âíè

(1910–2002)(ì. Òàëüíå íà ×åðêàùèí³)

Æèëè ìè ó ñåë³ Íåìèð³âö³ Ãîðîäîöüêîãî ðàéîíó.  íàñ ³ç ÷îëîâ³êîìÂàñèëåì óæå áóâ ïåðâ³ñòîê Ìèõàéëî. Íàðîäèâñÿ ó 1933 ðîö³, êîëè ëþäè ïîìèðà-ëè ç ãîëîäó. À òóò êàæóòü çáèðàòèñÿ íà ïåðåñåëåííÿ: ³ çåìë³ ðîäþ÷³, ³ æèòè º äå.³äìîâëÿòè âëàä³ òîä³ áóëî íåáåçïå÷íî. Íå ïîñëóõàâñÿ ÷è íå òàê ñêàçàâ, ³ òèâæå âîðîã. Äîáðå, ùî ç íàìè ¿õàâ ì³é áðàò, à ùå ñ³ì’¿ Ãàëê³â, Âåøê³â, Ëîçîâ-ñüêèõ, Äóáàñ³â. Ç Ïðîñêóðîâà âè¿õàëè ïî¿çäîì ³ äîáðàëèñÿ äî Òàëüíîãî. ̳ñòå÷-êà ÿ íå ðîçäèâèëàñÿ – íàñ æäàëè ñàíüìè ¿çäîâ³. Íàâ³òü íå äóìàëà, ùî òóò äîâå-äåòüñÿ ìåí³ ïðîæèòè á³ëüøó ïîëîâèíó ñâîãî æèòòÿ. Ñí³ã, ìîðîç. Íå âñòèãëèâ³ä³ãð³ëèñÿ äîáðå ³ – â äîðîãó. Ïîñåëèëè íàñ íà õóòîð³ Êàãàðëèê Íîâîàðõàí-ãåëüñüêîãî ðàéîíó.  ãîëîäîâêó òóò ìàéæå âñ³ ëþäè âèìåðëè. Ò³ëüêè äâ³ ÷èòðè ñ³ì’¿ çàëèøèëîñÿ. Íåçàòèøíî íàì æèëîñÿ ó ìåðòâîìó õóòîð³. Áðàò Ìèõàéëî

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

497

ïåðå¿õàâ ó Òàëüíå. Âèáðàëèñÿ òóäè 1935 ðîêó Âåøêî ³ Ãàëêà. Ïðàöþâàëè íàêàìåíîëîìí³. Ó 1937 ðîö³ âñ³õ ÷îëîâ³ê³â-ïåðåñåëåíö³â îãîëîñèëè “âîðîãàìè íà-ðîäó” ³ ðåïðåñóâàëè. Õî÷ ¿õ ³ ðåàá³ë³òóâàëè, òà êîìó â³ä öüîãî ëåãøå, êîëè íåäàëè ëþäÿì ó ñâ³ò³ ïðîæèòè. Ìè ç ÷îëîâ³êîì Âàñèëåì òàêîæ ïåðåáðàëèñÿ ³ ïðà-öþâàëè â àãðîíîì³÷íîìó òåõí³êóì³ ð³çíîðîáî÷èìè.

Ìèöèê Â. Ðîêè òà äí³ ñìåðòåé ³ æàõó. –Çà óêðà¿íñüêó Óêðà¿íó. – 2007. – 5–11 ëèñòîïàäà.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÀÂ×ÓÊÀ ²âàíà

(ñ. Çóá³âùèíà Ñëàâóòñüêîãî ð-íó ³ííèöüêî¿(íèí³ Õìåëüíèöüêà) îáë.)

ÄÎ×ÅÊÀËÈÑß...Ìîÿ æèòòºâà íèâà íàäòî òåðíèñòà. ϳä ÷àñ ãîëîäîìîðó ëåæàâ îïóõëèé.

Ó ìîëîäîñò³ ìåíå çâ³ëüíèëè ç ïåäàãîã³÷íî¿ ðîáîòè ÿê áðàòà “âîðîãà íàðîäó”.Éîãî, òàêîæ ïåäàãîãà, äèðåêòîðà øêîëè, çâ³ëüíèëè çà òå, ùî ïîêîõàâ äî÷êóñâÿùåíèêà.

Äîêîòèëèñÿ ÷óòêè, ùî éîãî ðàçîì ç òåñòåì ïîâåçëè íà Äàëåêèé Ñõ³ä.ß íåãàéíî âè¿õàâ òóäè, ùîá ðîçøóêàòè. Òàì ñòàâ øëÿõîâèêîì, ïðàöþâàâ íà áó-ä³âíèöòâ³ Êîìñîìîëüñüêà-íà-Àìóð³, ì³ñòà, ùî çâîäèëè â’ÿçí³. Ñåðåä íèõ çóñòð³âëþäèíó, ÿêà çíàëà áðàòà ³ ðîçïîâ³ëà, ùî Äåìåíò³ÿ ðàçîì ³ç òåñòåì ðîçñòð³ëÿíîâ Ìîñêâ³.

Çãîäîì ïðàöþâàâ ó õàùàõ Óñóð³éñüêî¿ òàéãè. Òóò ðàçîì ç ìèñëèâöÿìè íà-òðàïèâ íà ðîçãîðíóòó çâ³ðàìè ìîãèëó. Ïî îäÿãó âñòàíîâèëè, ùî öå ïîõîâàííÿæ³íîê ð³çíèõ íàö³îíàëüíîñòåé. Óæå òîä³ äëÿ ñåáå ç’ÿñóâàâ: ñîâ³òñüêà êàò³âíÿ³íòåðíàö³îíàëüíà. À ïðàâà áóòè ðîçñòð³ëÿíèìè ð³âí³ â ÷îëîâ³ê³â ³ æ³íîê.

Òîìó ïðîãîëîøåííÿ ñàìîñò³éíî¿ Óêðà¿íè ÿ çóñòð³â ç³ ñëüîçàìè íà î÷àõ,ç â³ðîþ â òàëàíò âåëèêîãî óêðà¿íñüêîãî íàðîäó ³ â òå, ùî äåìîêðàò³ÿ – ºäèíîïðàâèëüíèé øëÿõ äëÿ íàñ. À ùî ñüîãîäí³? dz ñëüîçàìè äîâîäèòüñÿ ñïîñòåð³ãàòèçà ä³ÿìè êîìóí³ñòè÷íî¿ á³ëüøîñò³ ó Âåðõîâí³é Ðàä³.

1993 ð..

498

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÑÀÃÅÊ Ãàííè Òèìîô³¿âíè,

1920 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Âàðâàð³âêà íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³)

Ìè æèëè íà îêðà¿í³ ñåëà. Íàø áàòüêî áóâ çàìîæíèì ñåëÿíèíîì, ³ êîëè ïî÷à-ëàñÿ ïðèìóñîâà êîëåêòèâ³çàö³ÿ, â íàñ ïîçàáèðàëè âñå ìàéíî, à áàòüêà ïðîçâàëè“êóðêóëåì”. ³í äåê³ëüêà ðàç³â ïðîáóâàâ ïîâåðíóòè ñâîº ìàéíî, àëå çà öå íàíüîãî íàêëàëè øòðàô. Ç ìàëåíüêîãî ãîðoäó, ùî áóâ á³ëÿ õàòèíè, ìè íå ìîãëèç³áðàòè òàêèé âðîæàé, ùîá øòðàôè ñïëàòèòè. ² çà öå áàòüêà çàñóäèëè íà 1 ð³ê.Ãîëîä ìè ïåðåæèâàëè ç ìàò³ð’þ ³ áàáóñåþ. Ìîÿ áàáóñÿ íå âèòðèìàëà öüîãîëèõà ³ ïîìåðëà â ëèñòîïàä³ 1932 ð. Ùîá ÿêîñü ïðîæèòè, ìè ¿ëè âñå: êîð³íö³, òðàâó,ÿãîäè.

Çàïèñàâ ².Æåâæèê.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÀÄÊÎÂÑÜÊÎÃÎ Â.Ã.

(ì. Êè¿â)

ÃÎËÎÄ 1932–1933 ðð. æèçíè ÷åëîâåêà áûâàþò ìèíóòû êàêîãî-òî íåîñîçíàííîãî ìå÷òàòåëüíî-

ãî (ïîðîé è òÿãîñòíîãî) íàñòðîåíèÿ, êîãäà âíåçàïíî òåáÿ îñåíÿåò, âíåçàïíî ïî-ÿâëÿþòñÿ ìûñëè, îáðàçû ïðîøëîãî. Áûâàåò ýòî ïðè ñåìåéíîé âñòðå÷å, ðàçãîâî-ðå ñ òîâàðèùåì, ïåðåòðÿõèâàþùåì ñâîþ ïàìÿòü; â ðàññêàçàõ î áûëîì, î ñâîåéæèçíè íàïîìèíàþò óæàñíûå, ëåäåíÿùèå äóøó è ñåðäöå âîñïîìèíàíèÿ. Ó ìåíÿèíîãäà áûâàåò – èäåøü ïî óëèöå è âíåçàïíî òåáÿ îñåíÿåò ìûñëü – âîñïîìèíà-íèÿ î äàëåêîì ïðîøëîì ñ òðàãè÷åñêèìè ñîáûòèÿìè, íàâåâàþùèìè ãðóñòü èòîñêó; óäèâëÿåøüñÿ òîìó, ÷òî âñå ýòî âèäåë (ò.å. áûë ïàññèâíûì ñâèäåòåëåììíîãèõ ïîëèòè÷åñêèõ êàìïàíèé, èíöèäåíòîâ è îñòàëñÿ æèâ – äóìàåøü: íå âîñüìîåëè ýòî ÷óäî?). Îá îäíîì èç íèõ – íèæå.

 ñâîåé æèçíè, îñîáåííî â òðèäöàòûõ ãîäàõ (â ñâÿçè ñ ãîëîäîì â 1932–1933 ãã.,áåçæàëîñòíûìè ðåïðåññèÿìè 1937–1938 ãã.) ÿ ñëûøàë ïåññèìèñòè÷åñêèå âûñ-êàçûâàíèÿ ìîëîäûõ ëþäåé: “Ëó÷øå á ñîâñåì íå ðîäèòüñÿ èëè ðîäèòüñÿ íà âåêðàíüøå, èëè íà âåê ïîçæå”.

Ëåòîì 1933 ã. ÿ åõàë ïàññàæèðñêèì ïîåçäîì ñ ìåñòà ñòóäåí÷åñêîé ïðàêòèêèäîìîé â Êèåâ. Ïîñëå êîðîòêîé îñòàíîâêè íà îäíîé èç ñòàíöèé ïîåçä òðîíóëñÿ,

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

499

è ÿ óâèäåë èç îêíà âàãîíà, êàê âíåçàïíî ðàçâåðíóëàñü âîçìóòèâøàÿ âñå ìîåñóùåñòâî äðàìàòè÷åñêàÿ êàðòèíà ïàëà÷åñêîãî áåññåðäå÷èÿ ïðîâîäíèêîâ âàãî-íîâ: îíè ñòàðàëèñü ñáðîñèòü ñî ñòóïåíåê âàãîíîâ âñåõ, êòî èç ïîñëåäíèõ ñèëâöåïèëñÿ â ïîðó÷íè â íàäåæäå íàéòè ñïàñåíèå îò ãîëîäà (íåñìîòðÿ íà çàãðàäè-òåëüíûå îòðÿäû, ãîëîäàþùèå óõèòðÿëèñü ïðîíèêàòü â ãîðîä). Èçìîæäåííûåëèöà íåñ÷àñòíûõ áûëè ïîëíû ìîëüáû, îíè ÷òî-òî òèõî ãîâîðèëè, î÷åâèäíî, óìî-ëÿëè, à ïîäâûïèâøèå ïðîâîäíèêè ñî çâåðñêèìè ëèöàìè îðàëè ðóãàòåëüñòâà,îòðûâàëè èõ ðóêè îò ïîðó÷íåé è íîãàìè ñïèõèâàëè ëþäåé ñ ïîäíîæåê íàáèðàâ-øåãî ñêîðîñòü ïîåçäà. Õîòåëîñü ïëàêàòü, âèäÿ ýòî ÷åðíîå äåëî – æåñòîêîå ðàá-ñêîå óñåðäèå ïî îòíîøåíèþ ê ñâîèì, ïîïàâøèì â áåäó ñîîòå÷åñòâåííèêàì.

Ïðèåõàâ ïîä âå÷åð â Êèåâ, ïåðåõîäÿ ïðèâîêçàëüíóþ ïëîùàäü, ÿ ñòàë ñâè-äåòåëåì äðóãîé, íå ìåíåå óæàñíîé ñöåíû.  êîëüöå, îáðàçîâàííîì ìèëèöèåé,íàõîäèëàñü ãðóïïà ìîëîäûõ ëþäåé äî ïðåäåëà èñòîùåííûõ – îíè íàïîìèíàëèñêåëåòû, íà êîòîðûõ îáâèñàëè ïîðâàííûå èñïà÷êàííûå îäåæäû, èçìîæäåí-íûå ëèöà, äî ñòðàííîãî òîíêèå ðóêè, âèäíåâøèåñÿ ñêâîçü ïðîðåõè ðóêàâîâ.Âñå îíè áûëè â êàêîì-òî âîëíåíèè: îäèí èç íèõ, ìàõàâøèé ðóêàìè, î÷åâèäíî,ïðîòåñòîâàë ïðîòèâ âàðâàðñêîãî ñ íèìè îáðàùåíèÿ ìèëèöèîíåðîâ, êîòîðûåçëîáíî èõ õâàòàëè è ïðÿìî–òàêè áðîñàëè â êóçîâ ãðóçîâèêà, ÷òîáû âûâåçòèïîäàëüøå îò ãîðîäà, ãäå îíè íàéäóò ìó÷èòåëüíóþ ñìåðòü. Âîò òàêàÿ áûëàïîìîùü ãîëîäàþùèì.

Ëèäèÿ Âàñèëüåâíà – òåòóøêà ìîåãî äðóãà – âåñíîé 1933 ã. óòðîì øëà îòâíîâü îòñòðîåííîãî â 1929–1932 ãã. àðõèòåêòîðîì À.Ì.Âåðáèöêèìæåëåçíîäîðîæíîãî âîêçàëà ïî óë. Áåçàêîâñêîé (ñ 1919 ã. – óë. Êîìèíòåðíà)è óë. Ìàðèèíñêî-Áëàãîâåùåíñêîé (ñ 1937 ã. – óë.Ñàêñàãàíñêîãî) ê ñåáå äîìîé íàóë.Òàðàñîâñêóþ. Íà ýòîé óëèöå ïðîæèâàëî â ðàçíîå âðåìÿ ìíîãî èçâåñòíîé èí-òåëëèãåíöèè – ïðîôåññîðîâ Êèåâñêîãî óíèâåðñèòåòà ñâ.Âëàäèìèðà, âðà÷åé, þðèñ-òîâ, ïåäàãîãîâ, õóäîæíèêîâ, ïîýòîâ. Ïî ýòîìó ìàðøðóòó òåòÿ íàñ÷èòàëà óâè-äåííûõ åþ 14 òðóïîâ – æåðòâ ãîëîäà, ëåæàâøèõ íà òðîòóàðàõ âîçëå çäàíèé.À ñêîëüêî èõ áûëî âî äâîðàõ, íà ëåñòíèöàõ?!

Ìîé òîâàðèù – ñîó÷åíèê ïî òåõíèêóìó (Âîëîäÿ Ï.), ïðîæèâàâøèé â ñâîåìäîìå íà Ëóêüÿíîâêå, âèäåë äóøåðàçäèðàþùóþ êàðòèíó. Ðàíî óòðîì òåëåãè, çàï-ðÿæåííûå ëîøàäüìè, ïðîåçæàëè ê Ëóêüÿíîâñêîìó êëàäáèùó. Íà òåëåãàõ ëåæà-ëè íàâàëîì ãðóäû ïîêîéíèêîâ, ïîäîáðàííûõ íà óëèöàõ ãîðîäà. Òðóïû áûëè ïðè-êðûòû ðîãîæåé, íà íåêîòîðûõ òåëåãàõ áîëòàëèñü ñâèñàþùèå ðóêè.

Ëåòîì 1933 ã. ãîðîäñêèå æèòåëè ê ñâîåìó ïàéêó õëåáà, âûäàâàåìîìó ïîõëåáíîé êàðòî÷êå, ñìîãëè ïðèëîæèòü òàê íàçûâàåìûé êîììåð÷åñêèé õëåá. íåêîòîðûå ìàãàçèíàõ ïî ãîðîäó ïðèâîçèëè ñâåæèé, åùå òåïëûé, õëåá è ïðîäà-âàëè ïî êîììåð÷åñêîé öåíå – 3 ðóá. çà ïîëîâèíó áóõàíêè. Ó íàñ ïî óë.Æèëÿí-ñêîé, 55, òàêîé õëåá ïðèâîçèëè â ìàãàçèí, êîòîðûé ðàíåå (äî 1929 ã.) áûë ÷àñò-íûì ïðîäóêòîâûì ìàãàçèíîì ñòàðîãî ïðåäñòàâèòåëüíîãî êóëüòóðíîãî ºâðåÿ Ìàð-êîâà. Î÷åðåäü âûñòðîèëàñü ïî óë.Æèëÿíñêîé â ñòîðîíó óë.Òàðàñîâñêîé è áûëà

500

ѲÄ×ÅÍÍß

ñòîëü äëèííîé, ÷òî åå êîíöà íå áûëî âèäíî, õîòÿ è ñðàâíèòåëüíî áûñòðî äâèãà-ëàñü. Âîçìîæíî, ýòî áûëà ñàìàÿ äëèííàÿ î÷åðåäü â ìèðå. Áûëè ñëó÷àè, êîãäàëþäè, íàåâøèñü ýòîãî òåïëîãî ñûðîâàòîãî õëåáà, âñêîðå òóò æå óìèðàëè. Ãîëîäïðîäîëæàë ñîáèðàòü ñâîþ ñìåðòîíîñíóþ æàòâó.

Êàê-òî ñëó÷àéíî ëåòíèì äíåì 1933 ã. ÿ çàìåòèë çàêðûòûé ôóðãîí íà êîííîéòÿãå. Î÷åâèäíî, îí áûë ñ êîììåð÷åñêèì õëåáîì è ñëåäîâàë ê ìåñòó åãî ïðîäà-æè. Çà íèì çìåéêîé âûòÿíóëàñü è ñïåøèëà î÷åðåäü, â êîòîðîé íàõîäèëèñü ëþäèðàçíûõ âîçðàñòîâ. Âñå îíè äåðæàëè äðóã äðóãà çà òàëèþ, ÷òîáû ïîñòîðîííèé íåñìîã âëåçòü â î÷åðåäü. Äî ÷åãî æå ýòî áûëî æàëêîå, íåäîñòîéíîå ÷åëîâå÷åñêîé÷åñòè çðåëèùå!

Âñïîìèíàåòñÿ îïàñíûé â ìîåé æèçíè èíöèäåíò.  1937 ã. àðåñòîâàëèìîåãî îòöà, “âðàãà íàðîäà” ñ âûòåêàþùèìè îòñþäà ïîñëåäñòâèÿìè. Îòåö âÊàçàòèíå áûë íà÷àëüíèêîì ó÷àñòêà òÿãè (äåïî, ìàñòåðñêèå, ïîäâèæíîé ñîñòàâ –ïàðîâîçû, âàãîíû) íà ýòîì ó÷àñòêå ÞÇÆÄ. Íàì òîãäà î÷åíü ïîâåçëî – íàñ íåâûñëàëè, ìåíÿ íå îò÷èñëèëè èç èíñòèòóòà, à ëèøü ëèøèëè ñòèïåíäèè (â Ìîñêâåè Ëåíèíãðàäå â ëó÷øåì ñëó÷àå äåòåé âûñûëàëè â äåòäîìà, â õóäøåì – àðåñòî-âûâàëè âçðîñëûõ).

 ñåíòÿáðå ìåñÿöå ìàìà ïëà÷óùèì ãîëîñîì çàÿâèëà ìíå: “Íàì íå íà ÷òîæèòü, ìåíÿ îáëîæèë ôèíèíñïåêòîð, ÿ íå ìîãó øèòü ïëàòüÿ. Òåáå ñëåäóåò ïîñòó-ïàòü íà ðàáîòó”. ß âçÿë îòïóñê â èíñòèòóòå, çà ðàáîòîé îáðàòèëñÿ â “Âîäî-êàíàëïðîåêò”, ïðåäëîæèë ñâîè óñëóãè â êà÷åñòâå ãåîäåçèñòà – ÿ óìåë ðàáîòàòüñ íèâåëèðîì è òåîäîëèòîì. Ìåíÿ íàïðàâèëè â ðàñïîðÿæåíèå ãèäðîòåõíè÷åñêîéýêñïåäèöèè, íàõîäèâøåéñÿ â ñ. Ìàÿêè íà ð. Ñåâåðñêèé Äîíåö. Îíè çàíèìàëèñüèçûñêàíèåì èñòî÷íèêà âîäîñíàáæåíèÿ äëÿ ã. Êðàìàòîðñêà è Ñëàâÿíñêà. Ñîòðóä-íèêè ýêñïåäèöèè æèëè â õàòàõ, à îáåäàëè îáû÷íî â äðóãèõ. Îäíàæäû âî âðåìÿîáåäà èìåë ìåñòî íåîæèäàííûé ýïèçîä, êîòîðûé ìîã îêàçàòüñÿ äëÿ ìåíÿôàòàëüíûì. Îáåä áûë óæå çàêîí÷åí, â õàòå íàñ îñòàëîñü äâîå èç ýêñïåäèöèèè õîçÿéêà. Êîãäà ìû âñòàëè èç-çà ñòîëà, ïîáëàãîäàðèëè çà îáåä è ñîáðàëèñüóõîäèòü, òî õîçÿéêà (ïîæèëàÿ æåíùèíà) âíåçàïíî çàäàëà íàì âîïðîñ: “Ñêàæ³òü,÷îìó â íàñ òàêà áë… âëàäà?” ß óæàñíóëñÿ (âåäü áûë åùå 1937 ã., ìåíÿ áðîñèëîâ æàð è ÿ ñòàë åå îò÷èòûâàòü. Âñå îáîøëîñü áëàãîïîëó÷íî, íèêòî èç íàñ íåäîíåñ â ÍÊÂÄ. Åñëè áû ìîé ñîòðóäíèê äîíåñ, òî ÿ áû ïîëó÷èë 8–10 ëåò ëàãåðåéçà òî, ÷òî ñêðûë, à õîçÿéêå, âåðîÿòíåå âñåãî, áûë áû ðàññòðåë. ×åì ýòà èñòîðèÿíå ñþæåò äëÿ ðàññêàçà?

 1931–1935 ãã. ÿ ó÷èëñÿ â Êèåâñêîì æåëåçíîäîðîæíî-ñòðîèòåëüíîì òåõíè-êóìå.  1933 ã. ëåòîì ìåíÿ íàïðàâèëè íà ïðàêòèêó íà ñò. Ôàñòîâ. Òàì øëî êðóï-íîå ñòðîèòåëüñòâî: ñòðîèëè äåïî è ìàñòåðñêèå, ïðîêëàäûâàëè íîâûå æåëåçíî-äîðîæíûå ïóòè. ß òàì âèäåë ðàáîòàâøèõ è ïðèõîäèâøèõ íàíèìàòüñÿ íà ðàáîòóëþäåé ñ îïóõøèìè íîãàìè è æèâîòàìè. Íåêîòîðûå èç íèõ óìèðàëè â áëèæàé-ùåé ðîùå, â êóñòàðíèêå.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

501

ß òîãäà æèë íà âåðàíäå ó ñîó÷åíèêîâ ïî òåõíèêóìó – ñóïðóãîâ Áðûê. Êàêè â Êèåâå, òàê è â ïîñåëêå ñò. Ôàñòîâ õîäèëè ñëóõè î ðàñïðîñòðàíÿþùåìñÿëþäîåäñòâå, î òîì, ÷òî âûñëåæèâàþò òîëñòûõ ëþäåé, èõ óáèâàþò, ðàñ÷ëåíÿþòè êóñêàìè âàðÿò, ïðîäàþò íà áàçàðå. Äåëàþò ïèðîæêè ñ íà÷èíêîé èç ÷åëîâå÷å-ñêîãî ìÿñà è ïðîäàþò íà áàçàðå. Ñëóõè î òîì, ÷òî ëþäåé-ëþäîåäîâ ìèëèöèÿâûñëåæèâàåò, àðåñòîâûâàåò, ñóäèò è ðàññòðåëèâàåò. Òàê ÷òî ÿ õîäèë ïî óëèöàìñ îïàñêîé, ñòàðàëñÿ õîäèòü íå îäèí, åùå ñ êåì-ëèáî. Ìîé òîâàðèù, ïðîõîäèâ-øèé òàêæå ïðàêòèêó, íî íà ñò.Êàçàòèí, ðàññêàçûâàë î òîì, ÷òî ìàòü ñúåëà ñâî-åãî ðåáåíêà. Êàê-òî âå÷åðîì íà óëèöå ìîåãî òîâàðèùà íåñêîëüêî æåíùèí ñòàëèïðåñëåäîâàòü, åìó ñòàëî ñòðàøíî è ïðèøëîñü ñïàñàòüñÿ áåãñòâîì. Íå÷òîïîõîæåå ïðîèñõîäèëî è â Ôàñòîâå.

Âî âðåìÿ ó÷åáû â òåõíèêóìå – ãîëîäîâêè âåñíîé 1933 ã. ñî ìíîé ñëó÷èëñÿîáìîðîê, íî íåäîëãèé – âñåãî íåñêîëüêî ñåêóíä. Êàêàÿ ýòî áûëà ìðà÷íàÿ ñöåíàîæèäàíèÿ ìíîþ “îáåäà” â ñòîëîâîé òåõíèêóìà. Ñòóäåíòû è îäèí ïðåïîäàâà-òåëü (ïî ÷åð÷åíèþ) ìîë÷à, ñ óãðþìûìè ëèöàìè ñèäåëè çà áîëüøèì ñòîëîìè îæèäàëè, êîãäà ïîäàäóò ýòî æàëêîå ïîäîáèå “îáåäà”. Îí âêëþ÷àë ïåðâîå áëþäî –èç ñåðîâàòî-ìóòíîé ãîðÿ÷åé âîäèöû ñ êàêèìè-òî íåïîíÿòíûìè çåðíàìè; âòîðîåáëþäî – áëþäöå ñåðîé æèäêîé ìàññû (èç êàðòîøêè èëè ãîðîõà). Âñå ýòî áûëîáåç æèðîâ è õëåáà (âûäàâàëñÿ ïî êàðòî÷êàì). Õëåá – ýòî áûëî òîæå íåêîåïîäîáèå õëåáà ñâåòëîãî ñåðî-çåëåíîãî öâåòà, â íåãî åùå ïðèìåøèâàëè ìóêó èçìîëîòûõ êóêóðóçíûõ êî÷àíîâ, è õëåá êðîøèëñÿ.

Ìîÿ ìàìà âñÿ÷åñêè èçîùðÿëàñü, ÷òîáû íàñ õîòü êàê-òî ïðîêîðìèòü. Áûëèïðîäàíû ïèàíèíî, çîëîòûå óêðàøåíèÿ ñíåñåíû â “Òîðãñèí”. Êàê-òî ìàìà âçÿëàìåíÿ ñ ñîáîé â ýòîò ìàãàçèí. Êàêîå îáèëèå ðàçíûõ ïðîäóêòîâ! Íà ïðèëàâêàõâûñÿòñÿ ñòîëáû ðàçíîãî âèäà õàëâû (ïîäñîëíå÷íîé, âàíèëüíîé, øîêîëàäíîé),âèñÿò êîëáàñû ðàçíûõ ñîðòîâ, â ëàðÿõ – ðàçíîãî âèäà êðóïû. Çîëîòî íà ñïåöèàëü-íûõ âåñàõ âçâåøèâàëè è îöåíèâàëè â ðóáëÿõ.

Çàïîìíèëàñü òÿãîñòíàÿ ñöåíà îæèäàíèÿ óæèíà. Ïîñðåäèíå áîëüøîé êîìíà-òû (ìû òîãäà æèëè íà Æèëÿíñêîé, 55, êâ.2), ñòîëû, ïðèñëàííûå ïàïîé ñî ñò. Êàçà-òèí (îí ðàáîòàë òàì íà÷àëüíèêîì ó÷àñòêà òÿãè ÞÇÆÄ), ò.í. “áóðæóéêà” – ïå÷êà,èçãîòîâëåííàÿ èç ñòàëüíûõ ëèñòîâ, äûìîâàÿ òðóáà âûâåäåíà ÷åðåç îêíî. ß ñ ñåñò-ðîé Ëèäîé “ïîäïèðàëè” íåîáîãðåâàåìóþ êàôåëüíóþ ïå÷ü è âçèðàëè íà òî, êàêìàìà íà ýòîé “áóðæóéêå” ïåêëà “îëàäüè”, ñîñòîÿâøèå èç ñóððîãàòà êîôå, îòðóáåéè åùå ÷åãî-òî. Ìû òåðïåëèâî îæèäàëè, êîãäà ìàìà íàñ ïîçîâåò ê òðàïåçå.

Äëÿ ñåìåé æåëåçíîäîðîæíèêîâ ïîëàãàëèñü áåñïëàòíûå áèëåòû – îäèí ðàçâ ãîäó íà äàëüíåå ðàññòîÿíèå è ïîñòîÿííûå – íà ïðèãîðîäíûå ïîåçäà. Óëó÷øå-íèå íàøåé æèçíè íàñòóïèëî ïîñëå òîãî, êàê ìàìà ïîåõàëà â Ëåíèíãðàä çà ïðî-äóêòàìè. Òàì åé ïîìîãëè íàøè ðîäñòâåííèêè, ìàìà ïðèâåçëà îò íèõ äâà ÷åìî-äàíà ðàçíûõ ïðîäóêòîâ. Ïîçæå (âî âðåìÿ áëîêàäû 1941–1942 ãã.) âñå òå ðîä-ñòâåííèêè ïîãèáëè.

502

ѲÄ×ÅÍÍß

Åçäèë â Ëåíèíãðàä è ìîé òîâàðèù Æîðæèê Ê. (1914–1985). Îäíàêî åìó íåïîâåçëî. Íà îäíîé èç ñòàíöèé íà ïóòè èç Ëåíèíãðàäà â Êèåâ æóëèêè íà õîäóïîåçäà ëîâêî çàöåïèëè åãî ÷åìîäàí è âûòàùèëè ÷åðåç îêíî…

[ϳäïèñ] Â.ÑàäêîâñüêèéÇàïèñàëà Î.Âåñåëîâà.

2001 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÀÉÃÀÊ Í³íè Ïðîêîï³âíè,

1927 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê)

 ïåð³îä ãîëîäó ÿ ïðîæèâàëà â ñåë³ Ñòàðèé Îðëèê Ñîëîíÿíñüêîãî ðàéîíóÄí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáëàñò³.

 ñ³ì’¿ íàø³é íàðàõîâóâàëîñü 8 îñ³á: áàòüêî, ìàòè ³ 6 ä³òåé.Îñíîâíèì âèäîì ïðàö³ áóëà ðîáîòà â êîëãîñï³, ìè, ä³òè, äîïîìàãàëè âäîìà

ïî ãîñïîäàðñòâó. Âñüîãî çåìë³ íàøà ðîäèíà íà òîé ÷àñ ìàëà 1 ãåêòàð. Ãîñïîäàð-ñòâî ñêëàäàëîñÿ ëèøå ç îäí³º¿ êîðîâè, ³íøî¿ õóäîáè íå áóëî. Ãîëîäîâå ëèõî ñòà-ëîñÿ ï³ñëÿ çáîðó âðîæàþ 1932 ð. Âðîæàé áóâ âåëèêèé, àëå âñå ó ñåëÿí â³ä³áðàëè,ëþäè çàëèøèëèñÿ í³ ç ÷èì. Äîïîìîãà ãîëîäóþ÷èì äåðæàâîþ, ì³ñöåâîþ âëàäîþíå íàäàâàëàñü. Âñ³ íàìàãàëèñü âèæèòè, ÿê ìîãëè. ² âèæèâàëè ñàì³ áåç áóäü-ÿêî¿äîïîìîãè. Îáøóêè â õàòàõ òà ãîñïîäàðñòâàõ ñåëÿí ðîáèëè óïîâíîâàæåí³ ç ðàé-îíó. Îäíîñåëüö³ íå ìîãëè, íå îñì³ëþâàëèñü, ñîðîìèëèñü â³äáèðàòè ó “ñâî¿õ”.Âçàãàë³ âñå ñåëî ñòðàæäàëî â³ä ãîëîäó. Öå áóëî æàõëèâî. Êîæåí ðÿòóâàâñÿ, ÿêì³ã. Áóëè òàê³, ùî õîâàëè çåðíî ó çåìëþ. Àëå ïðèõîäèëè óïîâíîâàæåí³ é ð³çíèìèñïîñîáàìè çíàõîäèëè é â³äáèðàëè óñ³ çàïàñè.

Ìîÿ ðîäèíà ïåðåæèëà ãîëîä äóæå òÿæêî. ¯ëè êîð³ííÿ ðîñëèí, êóêóðóäçÿí³êà÷àíè áåç çåðíà, áèëè â ñòóï³ ³ ç òîãî ãîòóâàëè êóëåø³, âàðèëè êàøó.  íàø³éì³ñöåâîñò³ áóâ âèïàäîê êàí³áàë³çìó, ïðî ÿêèé ìåí³ â³äîìî. Îäèí ÷îëîâ³ê óáèâñâîþ ñåñòðó. Ïîò³ì ¿¿ ãîëîâó çíàéøëè â ë³ñ³. Öüîãî ÷îëîâ³êà çàáðàëè, ³ â³í íåïîâåðíóâñÿ.

Ãîëîä òðèâàâ ó íàñ â ñåë³ 1932–1933 ðîêè. ϳñëÿ 1933 ðîêó âñå ùå ïðîäîâ-æóâàëè ãèíóòè ëþäè. Çàãèíóëî ëþäåé äóæå áàãàòî.

Ïðåäñòàâíèêè ì³ñöåâî¿ âëàäè, ãîëîâà êîëãîñïó, ãîëîâà ñ³ëüðàäè ãîëîä ïåðå-æèëè íàáàãàòî ëåãøå (¿ëè õë³á). Â÷èòåë³, ë³êàð³ òåæ ïåðåæèâàëè ãîëîä, ÿê ³ êîë-ãîñïíèêè, äóæå òÿæêî. Ïðàöþâàëè ³ øêîëè, ³ äèòñàäêè, àëå òóäè ìàéæå í³õòî íåõîäèâ – áóëè íå â çìîç³. Äóæå áàãàòî âìèðàëî ä³òåé. Áàãàòî ëþäåé â³ä’¿æäæàëèäî ì³ñò, õî÷à â ì³ñòàõ òåæ áóâ ãîëîä. Äîíüêà îäí³º¿ æ³íêè, ÿêó ÿ çíàëà, ïðàöþâà-ëà ñëóæíèöåþ â ºâðåéñüê³é ðîäèí³. Çàâäÿêè ö³é ðîáîò³, âîíè çìîãëè ïðîãîäóâàòè

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

503

ñâî¿õ äîíå÷êó ³ ð³äíó ñåñòðó. Íàñë³äêè ãîëîäó ³ äëÿ íàñ, ³ äëÿ âñüîãî ñåëà áóëèäóæå òÿæêèìè.

Çàïèñàëà Î.²ëþøèíà.2002 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÀÊÅÂÈ×-ÄÀËËÀÑ ªâãåí³¿,

1925 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Ëîñ-Àíäæåëåñ, Êàë³ôîðí³ÿ, ÑØÀ)

Ãîëîä 1932–1933 ðîê³â ïåðåæèëà â Óêðà¿í³.

ÌÎß ÁÀÒÜʲÂÙÈÍÀÍàðîäèëàñÿ ÿ íà õóòîð³ Êàì’ÿíà Áàëêà íà Îäåùèí³.Ùàñëèâå äèòèíñòâî ìîãî æèòòÿ áóëî ò³ëüêè äî ï’ÿòè ðîê³â. Æèëè ìè ñïî-

ê³éíî ç âåñåëèìè ï³ñíÿìè, çîëîòèìè ïîëÿìè ï³ä ñèí³ì íåáîì. Çàãðîçà ç ï³âíî÷³ïîâ³ÿëà íà ìîþ Áàòüê³âùèíó. Êîìóí³ñòè çàãàðáàëè ìîþ Óêðà¿íó, ìîþ ñâîáîäó³ íàçâàëè íàñ âîðîãàìè íàðîäó (êóëàêàìè).

Óêðà¿íö³ ç äåìîêðàòè÷íèì ðîçóì³ííÿì áîðîëèñÿ çà ñâîþ ñâîáîäó ïðîòè êî-ìóí³çìó, ³ çà òå ¿õ òàê òÿæêî ïîêàðàëè. Æàõëèâèì òåðîðîì çàáðàëè âñå â³ä íàñ äîîñòàííüî¿ çåðíèíè, à íàì äàëè ãîëîäîìîð â ìî¿é Óêðà¿í³. Ìî¿ áàòüêè, ÿê ³ ³íø³, ÿêâîðîãè íàðîäó, áóëè çàñëàí³ íàâ³êè â Ñèá³ð. Áàãàòî çàãèíóëî ïî äîðîç³, à ÿê³ äî¿õàëè,òî ¿õ çàëèøàëè â ïðèì³òèâíèõ óìîâàõ â çàìåðçë³é òàéç³. Ñåëÿíàì áóëî çàáîðîíåíîïîêèäàòè ñâî¿ ñåëà ³ í³÷îãî ³íøîãî íå çàëèøàëîñü ¿ñòè, à ò³ëüêè áóð’ÿí.

1932–33 ðîêè. Ãîëîäîìîð. Âèíèùåííÿ óêðà¿íñüêîãî íàðîäó. Ïóñò³ õàòè, ïóñò³ïîëÿ, ïóñòà Óêðà¿íà, çàãèíóëî äåñÿòü ì³ëüéîí³â óêðà¿íñüêèõ íåâèííèõ ëþäåé.Ó öåé ÷àñ íå áóëî â³éíè. Àëå íå áóëî ñ³ì’¿ â Óêðà¿í³, ÿêà á íå çàçíàëà ãîðÿ.Òðàãåä³ÿ Óêðà¿íè òà ¿¿ íåùàñëèâà äîëÿ: ïåðåïîâíåí³ òþðìè, çàìó÷åí³ ñåëÿíè:ä³òè, æ³íêè ³ ÷îëîâ³êè áåç âñÿêî¿ îáîðîíè â³ä íàñèëüíèê³â–êîì³ñàð³â. Ñèá³ð, òóíä-ðà çàâæäè áóëè ïåðåïîâíåí³ óêðà¿íöÿìè, à ÿê³ ÿêîñü âèæèëè, òî äóìàþòü, ùîâîíè º ðîñ³ÿíè, õî÷à ïð³çâèùà ¿õí³ óêðà¿íñüê³. Ãîëîä áóëî ñòâîðåíî øòó÷íî, öåáóâ ñïðàâæí³é ãåíîöèä óêðà¿íñüêîãî íàðîäó.

Ìîÿ ñåñòðà, ¿¿ ÷îëîâ³ê ³ ÿ âèðâàëèñü äî Êèºâà, äå æèâ ì³é áðàò-ñòóäåíò.Ñòóäåíòè ïîâñòàâàëè ïðîòè êîìóí³ñò³â. ̳é áðàò ³ ùå 3000 ñòóäåíò³â ç éîãî óí³-âåðñèòåòó áóëè çààðåøòîâàí³ ³ âèñëàí³ íà òðè ðîêè íà òÿæêó ïðàöþ, ÿê ïîë³òè÷íîçàñóäæåí³. Ñåñòðà ïîìåðëà â³ä ãîëîäîìîðó â Óêðà¿í³, à áàòüêè çàãèíóëè â Ñèá³ðó.À ÿ îäíà õîäèëà ïî âóëèöÿõ, ïðîñèëà øìàòî÷îê õë³áà. ijòåé êðàëè ³ âáèâàëè, áîëþäè ¿ëè, ùî ìîãëè.

ßêîñü ÿ çàëèøèëàñü â æèâèõ, õòîñü ìíîþ îï³êóâàâñÿ ³ äîãëÿäàâ, ìîæëèâî,òî áóâ ÿíãîë. Ñòàðøèé áðàò ç äðóæèíîþ ïîâåðíóëèñü ç Óðàëó. ß ïåðåõîäèëà

504

ѲÄ×ÅÍÍß

ç ðóê â ðóêè ³ íå çíàëà, êîìó íàëåæàëà. Ïîíåâ³ðÿëàñü ïî ì³ñòå÷êàõ ç áðàòîì,ÿêèé ïîâåðíóâñÿ ç òþðìè ç ï³ä³ðâàíèì çäîðîâ’ÿì. Ïîë³òè÷íèé àðåøò íàêëàâ íàìîãî áðàòà ï³äîçðó, ³ â³í íå ì³ã æèòè â îäíîìó ì³ñö³ á³ëüøå, í³æ ø³ñòü ì³ñÿö³â.Òÿæêî áóëî â÷èòèñÿ, ³ ìåíå çíîâó â³ääàëè äî äèòÿ÷îãî áóäèíêó. Âñå ìîº æèòòÿÿ íå çíàëà ïîñò³éíî¿ ðîäèíè, ïîñò³éíî¿ õàòè, ïîñò³éíîãî âèõîâàííÿ â óêðà¿íñüêîìóäóñ³. Ïîíåâ³ðÿííÿ – öå áóëî ìîº æèòòÿ. Ëþäè âñ³õ íàö³é íà öüîìó ñâ³ò³ ìîãëèñêàçàòè, õòî âîíè º ³ ÿê³é êðà¿í³ íàëåæàòü, ò³ëüêè íå óêðà¿íö³, òîìó ùî ¿õ çðàçóíàçèâàëè íàö³îíàë³ñòàìè. Ìè ïîâèíí³ áóëè ïðèõîâóâàòè, ùî ìè º óêðà¿íö³ íà ñâî¿éð³äí³é çåìë³. Ðàäÿíñüêà âëàäà ³ íàöèñòè ͳìå÷÷èíè ðîçïî÷àëè â³éíó. Ìåíå, ÿê³íøèõ ï³äë³òê³â, âèñëàëè íà ïðàöþ äî ͳìå÷÷èíè. ß ïðàöþâàëà íà ôàáðèö³â Àâñòð³¿. Âåñü äåíü â õîëîäí³é âîä³ âèð³çóâàëà ç ìåòàëó ãâèíòè, à äëÿ ÷îãî ¿õâèêîðèñòîâóâàëè, ÿ íå çíàþ.

ϳñëÿ â³éíè, ÿê çåðíèíà, ÿ ëåò³ëà, êóäè â³òåð â³ÿâ, ³ íå ñóïåðå÷èëà, òîìó ùî³íøîãî íå çíàëà, ³ äóìàëà, ùî öå òàê ïîâèííî áóòè. Îïèíèëàñÿ â ²òà볿, äå ìåí³óñì³õíóëàñÿ äîëÿ – öå áóëî, ìîæå, ñïàñ³ííÿ. Ìîäà, â ÿêó ÿ òàê ëåãêî âòÿãíóëàñü,áî ÿ áóëà ìîëîäà ³ âèñîêà – âñå òå, ùî áóëî ïîòð³áíî äëÿ ìîäåë³. Áàãàòî ðîê³âÿ íå õîò³ëà íàâ³òü ³ çãàäóâàòè ïðî ìèíóë³ ñòðàæäàííÿ òà ãîëîäóâàííÿ. Àëå ãëèáî-êèé êîð³íü ìîãî ïîõîäæåííÿ íàçàâæäè çàëèøèâñÿ â ìî¿é äóø³.

Ëèñòîïàä 1998 ð.

ÓÊÐÀ¯ÍÎ, ÌÎß ÇÀÌÓ×ÅÍÀ ÍÅÍÜÊÎÁàòüêè ìî¿, ð³äí³ ìî¿,Äå º âàø³ ò³ëà?Ãîëîäîì çàìó÷åí³ ³ ìàñàìè çàõîâàí³,Çàêîïàí³ â ÷óæ³é êðà¿í³×è çàìåðçëè äåñü íàâ³êè íà ñèá³ðñüê³é çåìë³?Øóêàþ Âàñ, êëè÷ó, òà í³õòî ìåíå íå ÷óº,ͳõòî íå â³äãóêíåòüñÿ, í³õòî íå õî÷å çíàòèÏðî Âàøó äîëþ.À ò³ëüêè äâà ñòàðåíüê³ ðîç³ðâàí³ ïàï³ðö³:“Âèñëàí³ ïî óññóð³éñüê³é äîðîç³”.À äå æ òà äîðîãà?Òàê òÿæêî ïðèìèðèòèñü ç òâîºþ äîëåþ,Ìîÿ Óêðà¿íî,Ç òâî¿ìè ìóêàìè, ñòðàæäàííÿì,² íåñòðèìàí³ ñëüîçè íå äàþòü çàáóòèÇíèùåííÿ ì Áàòüê³âùèíè.Ïóñò³ õàòè, ïóñò³ ïîëÿ,Ïóñòà Óêðà¿íà.Çàìó÷åíà, ðîçáèòà.Îäèíîê³ òâî¿ ä³òî÷êè çàëèøèëèñü â æèòò³.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

505

Íàê³íåöü äîëÿ íàì óñì³õíóëàñü,Íåñïîä³âàíî çäîáóëè ìè ñâîáîäó – íåçàëåæí³ñòüÑêèíóëè ç íàñ ðàäÿíñüê³ êàéäàíè.Òåïåð ìè, çäàºòüñÿ, â³ëüí³À ùå íå çíàºìî, õòî ìè º òàê³,ßê ð³äíó ìîâó Áàòüê³âùèíè ó ñåðö³ íåñòè?!

ªâãåí³ÿ Ñàêåâè÷-ÄàëëàñËèñòîïàä 1998 ð.

ÓÊÐÀ¯ÍÑÜÊÈÉ ÃÎËÎÄÎÌÎÐÌèðí³, ïðàöüîâèò³ óêðà¿íö³Ç âåñåëèìè ï³ñíÿìèÇîëîòèìè ïîëÿìèϳä ñèí³ì íåáîì. ×îðí³ õìàðè, çàãðîçà ç ï³âíî÷³ ⳺ Íà ìèðí³ ãîðè, ñòåïè Óêðà¿íè.Êóë³ îáñòð³ëÿëè ìîþ Óêðà¿íóÇ çàãðîçîþ çàáðàëè ìîþ ñâîáîäó² çðîáèëè íàñ ðàáàìè. Æàõëèâèì òåðîðîì íàä íàìè Ìè â³ääàëè íàø õë³á äî îñòàííüî¿ çåðíèíè. Íàçàä íàì äàëè: òþðìè â Ñèá³ðó ³ Ãîëîäîìîð íà ìî¿é Óêðà¿í³.ijòî÷êè íåâèíí³, ïåðåëÿêàí³,Ïðîñòÿãíåí³ ìàëåíüê³ ðó÷êè,Âîíè íàâ³òü ³ íå ïðîñèëè á³ëüøå,À ò³ëüêè ïëàêàëè. Ñèðîòè íàâ³êè. Îõîïëåí³ áåçíàä³éí³ñòþ, Çàíóðåí³, ìè ùå íèæ÷å ëÿãëè Ïîê³ðíî ç áàéäóæ³ñòþ, ² îñòîâï³ííÿì.Ãîëîäîìîð – âèíèùåííÿ óêðà¿íñüêîãî íàðîäóÏîâ³ëüíî, òèõî,Ùîá í³õòî íå çíàâ,Íå ÷óâ ó ñâ³ò³ …

ªâãåí³ÿ Ñàêåâè÷-ÄàëëàñËèñòîïàä 1998 ð.

506

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÑÀÊÓÍÀ Âîëîäèìèðà Ïèëèïîâè÷à

(ì. Áåðäÿíñüê Çàïîð³çüêî¿ îáë.)

ÃÎËÎÄÎÌÎÐ 1932–1933 ÃÎÄÎÂÂ ÓÊÐÀÈÍÅ ÏËÀÍÈÐÎÂÀËÑß

Ìîÿ ìàìà, Ñàêóí (äåâè÷üÿ ôàìèëèÿ Ìåëüíèê) Àãàôüÿ ßêîâëåâíà ðîäè-ëàñü â 1913 ã. â ã.Ïåðâîìàéñêå Íèêîëàåâñêîé îáëàñòè.  ñåìüå êðåñòüÿíèíà-ñåðåäíÿêà îíà áûëà ñòàðøåé èç äåòåé. Áûëè ó íåå 3 áðàòà è ñåñòðà. Îòåö, êàêìíîãèå, âíà÷àëå âåðèë ñîâåòñêîé âëàñòè, çà ÷òî æåñòîêî ïîïëàòèëñÿ. Îí âñòóïèëâ êîîïåðàòèâ è âûêóïèë òðàêòîð â íàäåæäå ñòàòü õîçÿèíîì, îñòàâèâ äåòåé ãîëîä-íûìè. Åãî áðàò áûë àêòèâèñòîì, ñîâåòîâàë åìó âûéòè èç êîîïåðàòèâà, íî îòåöýòî ñäåëàòü îòêàçàëñÿ. Óìíåå ïîòîì îêàçàëèñü îòêàçàâøèåñÿ, ïîëó÷èëè ñâîþ÷àñòü, à îí âûïëàòèë çà òðàêòîð äî êîíöà, íà ñâîþ áåäó, à òðàêòîð ïîòîì çàáðàëè.

Áðàò îòöà ìàòåðè åùå çà ãîä äî ãîëîäîìîðà åìó ïîñîâåòîâàë íåçàìåòíîçàêàïûâàòü çåðíî íà ãëóáèíó áîëüøå 2 øòûêîâ. Àêòèâèñò ìàëåíüêîãî ãîðîäàçíàë î ïëàíèðóåìîì ãîëîäå, ÷òî áóäóò êîïàòü, èñêàòü õëåá ó ëþäåé èìåííî íà2 øòûêà. Òàê ïîòîì è áûëî. Êàê-òî ñðî÷íî ïðåäóïðåäèë: “Óáåãàé ñðî÷íî, ßêîâ,íî÷üþ ïðèäóò òåáÿ áðàòü”. Îòåö, ïðåäóïðåäèâ æåíó, óåõàë â Ìàêååâêó. Íî÷üþïðèøëè çà îòöîì. Íå çàñòàâ åãî äîìà, çàáðàëè ìîþ ìàòü, êàê ñàìóþ ñòàðøóþèç äåòåé. Äÿäüêà óñïåë åé øåïãóòü: “Íå ïðèçíàâàéñÿ, ãäå îòåö. Íå çíàåøü –è âñå”. Ïüÿíûå êîìñîìîëüöû-àêòèâèñòû ïûòàëè ìîëîäóþ äåâóøêó, âñòàâëÿëèåe ïàëüöû â äâåðè è äàâèëè. Îíà îòâå÷àëà: “Íå çíàþ”. Ïîñåäåëà îò ïûòîê. Òàêè îñòàëàñü íåãðàìîòíîé. Ïîíåâîëå íàïðàøèâàåòñÿ ïàðàëëåëü: èìåíåì ïðåäàòå-ëÿ Ïàâëèêà Ìîðîçîâà íàçâàíû óëèöû çà òî, ÷òî ïðåäàë âëàñòÿì îòöà è ìàòü. Îíäëÿ âëàñòåé – ãåðîé, îáðàçåö äëÿ ïîäðàæàíèÿ. Ìîÿ ìàòü íå ïðåäàëà ñâîåãîîòöà ïðè ïûòêàõ, îñòàëàñü íåãðàìîòíîé è ïðîæèëà â íèùåòå. Ýòî – èç èñòîêîâìîðàëüíîãî ðàçëîæåíèÿ ëþäåé: ïðåäàòåëü îáëàñêèâàåòñÿ, à ñòîéêèé ÷åëîâåêóíèæàåòñÿ è ïðåñëåäóåòñÿ. Ëåïèëñÿ îáðàçåö ñîâåòñêîãî ÷åëîâåêà äëÿ íàðîäà.

Ïîçæå, ÷òîáû âûæèòü, óåõàëè ìû âñåé ñåìüåé ñ ìàëåíüêèìè äåòüìèâ Ìàêååâêó Äîíåöêîé îáëàñòè. Òàêèõ ñåìåé áûëî íåìàëî.

Æèëè â áîëüøîì çàëå ñåìüÿìè, îòãîðàæèâàëèñü îäåÿëàìè. Òàì ìîÿ ìàìàïîçíàêîìèëàñü ñ ìîèì áóäóùèì îòöîì, ÷åëîâåêîì ñõîæåé ñóäüáû.  íàøåéñåìüå óìåðëî 4 äåòåé, íå äîæèâ äî ãîäà. ß ïåðâûé âûæèë. Ìàòü çà ñâîþ æèçíüíè ðàçó íå îäåëà êàïðîíîâûõ(!) ÷óëîê, íîñèëà òîëüêî ïðîñòûå. Âñe â ðàáîòå,â íèùåòå, ïåðåíåñëà 5 îïåðàöèé. Ïîìíþ ñëîâà ìàìû: “Äëÿ âëàñòè ÷åëîâåê –÷òî ìóõà, çàõî÷åò – ïðèõëîïíåò. Çàõî÷åò – çàñòàâèò ðàáîòàòü çà òàðåëêó êàíäeðà(ýòî êîãäà ïëàâàåò íåìíîãî çåðíà èëè îâîùåé â êèïÿòêå)”. Ìàìà ðàññêàçûâàëà,êàê çâåðñòâîâàëè ñîâåòñêèå ðóêîâîäèòåëè, êîãäà îíà ðàáîòàëà íà òÿæåëûõ çåì-ëÿíûõ ðàáîòàõ, íà âèíîãðàäíèêàõ. Çà òî, ÷òî íå ñìîãëà âûïîëíèòü íîðìó, íå

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

507

óñïåëà îòêðûòü 5 êóñòîâ èç 500, òî Ãàíóòèõà – íà÷àëüíèöà, ïðèêàçàëà íå äàâàòüçà äåíü ðàáîòû áóëêó ÷åðíîãî ñ îòñåâàìè õëåáà. Ìàìà ïîïàëà â áîëüíèöó. Òîëüêîòîãäà îòïóñòèëè îòöà èç àðìèè ñ îòìîðîæåííûìè íîãàìè, èíâàëèäà. Çàáðàëèåãî åùå è íà ôèíñêóþ âîéíó. Äóìàþ, èç èñòîðèè æèçíè ìàìû êèíîñöåíàðèñòìîã áû ñîçäàòü õîðîøèé ôèëüì î æèçíè òîãî ïîêîëåíèÿ. Ïèñàòåëü ìîã áû íàïè-ñàòü ðîìàí. Ìàìà óìåðëà â 1995 ãîäó.

24 ñåðïíÿ 1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÀËÈÌÎÍÅÍÊÀ Äìèòðà Ãðèãîðîâè÷à

(Äí³ïðîïåòðîâùèíà)

Ùî òàêå ñòàë³íñüêèé ãîëîäîìîð ³ ïðè÷èíè éîãî ñòâîðåííÿ â 1932–1933 ðð.?Òà é íå ò³ëüêè ö³ ðîêè, à ùå ïðîäîâæåííÿ éîãî â 1946–1948 ðð. òà ñòàë³íñüê³ðåïðåñ³¿ ç 1934 àæ ïî 1953ð., ïîêè íå âìåð Ñòàë³í?

Ùîá êîæíîìó ïðî ñòàë³íñüêèé ãîëîäîìîð 1932–1933 ðð. òà éîãî æîðñòîê³ñòüáóëî çðîçóì³ëî, òðåáà çíàòè, ùî ³äåÿ çíèùåííÿ óêðà¿íñüêîãî íàðîäó çàêëàäåíàùå ç ÷àñ³â ñòâîðåííÿ Êîìóí³ñòè÷íî¿ ïàðò³¿ á³ëüøîâèê³â íà ÷îë³ ç ³äåîëîãîì á³ëüøî-âèçìó – Ëåí³íèì ó 1901–1904 ðð. Ëåí³í òà éîãî ï³äðó÷íèé Òðîöüêèé ùå â ò³ äà-ëåê³ ÷àñè ââàæàëè, ùî óêðà¿íñüêèé ñåëÿíèí-ãîñïîäàð çåìë³ º çàïåêëèé âîðîã ¿õüäå¿ – ïîáóäîâè ì³ô³÷íîãî êîìóí³çìó. Îòîæ, ùå Ëåí³í ³ Òðîöüêèé ïðîïîíóâàëèñâî¿é ïàðò³¿ êîìóí³ñò³â-á³ëüøîâèê³â ñïðîëåòàðèçóâàòè ñåëÿí, îáäóðèòè ¿õ. À öåîçíà÷ຠ– ïîãðàáóâàòè ñåðåä á³ëîãî äíÿ âñ³õ ñåëÿí Óêðà¿íè, çàáðàòè ó íèõ âñå¿õíå ìàéíî, çåìëþ, õóäîáó ³ õë³á äî çåðíèíè, îãîëîñèòè ¿õ âîðîãàìè ðàäÿíñüêî¿âëàäè ³ âèâåçòè â Ñèá³ð, íà Êîëèìó òà íà Ñîëîâåöüê³ îñòðîâè Á³ëîãî ìîðÿ. Àëå¿ì íå ñóäèëîñÿ öüîãî çðîáèòè, áî ùå íå áóëè îäóðìàíåí³ ðîá³òíèêè ì³ñò, à òàêîæá³äíÿêè ³ ñåðåäíÿêè–ñåëÿíè.

Êîëè âæå á³ëüøîâèöüêà àã³òàö³ÿ íàòðàâèëà ðîá³òíè÷èé êëàñ ³ á³äí³øå ñåëÿí-ñòâî ïðîòè ñïðàâíèõ ãîñïîäàð³â óêðà¿íñüêîãî ñåëà, Ñòàë³í ð³øèâ âèêîíàòè ïëàíËåí³íà ³ Òðîöüêîãî ³ ñòâîðèâ êîì³òåòè íåçàìîæí³õ ñåëÿí. Ïðèñëàëè ç ì³ñò ðîá³ò-íèê³â-êîìóí³ñò³â, îáäóðåíèõ ³äåÿìè ì³ô³÷íîãî êîìóí³çìó, òàê çâàíèõ “äâàäöÿòè-ï’ÿòèñÿ÷íèê³â”. Áóëè ñòâîðåí³ áðèãàäè àêòèâ³ñò³â ïî çàãîò³âë³ õë³áà. Ùîá ÿêîñüóçàêîíèòè ñâî¿ ä³¿, ñ³ëüñüêà ðàäà íàêëàäàëà çîáîâ’ÿçàííÿ – ïðîäðîçêëàäêó äîêîæíîãî äâîðó. ßêùî ãîñïîäàð âèâåçå íàêëàäåíó íà íüîãî ê³ëüê³ñòü çåðíà, íà-êëàäàþòü äðóãó, òðåòþ... À ÿêùî ãîñïîäàð âæå íå ìຠ÷îãî çäàâàòè, òîä³ éîãîðîçêóðêóëþþòü, òîáòî ãðàáóþòü, ³ ÿê êóðêóëÿ ðàçîì ç³ âñ³ºþ ñ³ì’ºþ, õî÷ º é ä³òè-íåìîâëÿòà, âèâîçÿòü ó Ñèá³ð. Öåé ðîçá³é áóâ ³ çèìîþ, à òîìó ïðÿìî ç òîâàðíÿê³ââèêèäàëè ëþäåé ñ³ì’ÿìè â ñí³ã. Õîëîäíî, íåìຠ¿æ³. Òóò æå ëþäè ³ çàìåðçàëè.À òèõ ñåëÿí-ãîñïîäàð³â, ÿê³ íå ï³äëÿãàëè ðîçêóðêóëåííþ, çàïðÿãàëè äî êîëãîñï³â.

508

ѲÄ×ÅÍÍß

Õòî æ íå áàæàâ âñòóïàòè â êîëãîñï, îãîëîøóâóâñÿ ï³äêóëà÷íèêîì, éîãî òàêîæãðàáóâàëè òà â³äïðàâëÿëè äî Ñèá³ðó. À òèì ÷àñîì áðèãàäè àêòèâ³ñò³â ïðîäîâæó-âàëè çàáèðàòè ó ñåëÿí õë³á ³ âñå, ùî ò³ëüêè ìîæíà áóëî çàãðåáòè. Äîõîäèëî äîòàêîãî ðîçáîþ, ùî íàâ³òü âóçëè÷îê ñî¿ ÷è êâàñîë³ ³ç áàáóñèíî¿ ï³÷óðêè çàáèðàëè.ͳ ïëà÷, í³ áëàãàííÿ çàëèøèòè õî÷ òîé âóçëèê (áî óæå çàâòðà íå áóäå é êðèõ³òêè¿æ³ ä³òÿì) íå äîïîìàãàëè. Ðåãîòàëè ãðàá³æíèêè ³ íàâ³òü áîðù ³ç ïå÷³ âèòÿãàëè,õî÷ ÿêèé â³í áóâ ï³ñíèé òà íåïðèãëÿäíèé.

Ëþäè ïóõëè â³ä ãîëîäó, ÿê ò³í³, òèíÿëèñÿ ïî ñåëàõ, çáèðàëè âñå, ùî ìîæíàáóëî ¿ñòè. ¯ëè ñîáàê, êîò³â ³ íàâ³òü ëþäåé. Øóêàëè ò³ ì³ñöÿ, äå ðîñòå ùàâåëü,êîçåëüêè, ðâàëè ³ ¿ëè. Äóæå áàãàòî ëþäåé ìåðëî. ͳêîìó áóëî õîðîíèòè ïîìåð-ëèõ. Òîä³ ñòàë³íñüê³ “ñàí³òàðè” âèä³ëèëè ï³äâîäè-ãàðáè, ÿêèìè ¿çäèëè âóëèöÿìè ³çáèðàëè òðóïè, êèäàëè ÿê äðîâà ó ãàðáè. Áóëè íàâ³òü âèïàäêè, êîëè ùå æèâèõçàáèðàëè òà êèäàëè äî ìåðòâèõ. Õòî ùå ì³ã ãîâîðèòè, ïðîñèâñÿ, ùîá íå çàáèðà-ëè, áî ùå æ æèâèé, àëå íàãë³ àêòèâ³ñòè â³äïîâ³äàëè: “ßêùî æèâèé ñüîãîäí³ –çàâòðà ïîìðåø, à íàì çà òåáå óæå ñüîãîäí³ äàäóòü øìàòîê êóêóðóäçÿíèêà”.Òàê, çà êîæíèé òðóï, çàáðàíèé ç õàòè-ïóñòêè, ïëàòèëè àêòèâ³ñòàì-ãðîáîêîïà÷àìïî 200 ã ñïå÷åíîãî êóêóðóäçÿíèêà (êîðæà ç ïåðåìåëåíî¿ êóêóðóäçè ðàçîì ç ïîä-ð³áíåíèì êà÷àíîì).

Âñÿ ïðåñà òîãî ÷àñó óòàþâàëà öå ñòðàõ³òòÿ â Óêðà¿í³. Íå ìîæíà áóëî ãîâî-ðèòè, ùî öå ãîëîä, òðåáà áóëî êàçàòè, ùî ïðîñòî òðóäíîù³ çðîñòàííÿ íîâîãî,ñîö³àë³ñòè÷íîãî ñóñï³ëüñòâà. Òèõ, õòî îñìåëþâàâñÿ ñêàðæèòèñü íà ãîëîäîìîð,îãîëîøóâàëè “âîðîãàìè ðàäÿíñüêî¿ âëàäè, ³ “÷îðíèé âîðîí” âíî÷³ çàáèðàâ öèõëþäåé ³ âèâîçèâ áåçñë³äíî.

Ãàçåòè ³ æóðíàëè ðîçïîâ³äàëè ïðî òå, ùî ëþäè íà Óêðà¿í³ æèâóòü äîáðå ïðèâñ³õ äîñòàòêàõ ³ äÿêóþòü Ñòàë³íó òà éîãî ïðèá³÷íèêàì çà òàêå æèòòÿ. Äîëÿìåíå é ìîãî òîâàðèøà, Àíàòîë³ÿ Äåðåâ’ÿíêà, â 1933 ð., ÿê ñòóäåíò³â Ìîëî÷àí-ñüêîãî âåòåðèíàðíîãî òåõí³êóìó, çàíåñëà ó ñ. Øèíêàð³âêó Öàðè÷àíñüêîãî ð-íóÄí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáëàñò³ íà ïðàêòèêó ç âåòåðèíàð³¿. Òà êîëè ìè ï³øêè ç Öà-ðè÷àíêè ä³éøëè äî öüîãî ñåëà, ïîáà÷èëè ìåðòâå ñåëî. ßêà òàì ìîãëà áóòè âåòå-ðèíàðíà ïðàêòèêà, êîëè íå ò³ëüêè êîð³â, êîíåé òà ³íøî¿ õóäîáè íå áóëî, à é ëþäåéíà ñåë³ ìàéæå íå áóëî? Ïðîòå, ìè, 19-ë³òí³ þíàêè, âèð³øèëè ïðîéòè ñåëîì, ïîáó-âàòè ó õàòàõ, íà ïîäâ³ð’ÿõ ñåëÿí ³ ïîáà÷èòè íà âëàñí³ î÷³, êóäè ïðèéøëè ïðàêòè-êóâàòèñÿ. Ùî æ ìè ç Äåðåâ’ÿíêîì ïîáà÷èëè? Ñåðöå õîëîíå, ÿê çãàäóþ…

Çàéøëè äî ïåðøî¿ îñåë³ – ïóñòî, ïîñòóêàëè äî õàòè. Ïîâíå ìîâ÷àííÿ. ³äêðè-ëè äâåð³ ³ îñòîâï³ëè. Íà òàï÷àí³ ï³ä ñò³íîþ ç ïðàâîãî áîêó á³ëÿ äâîõ â³êîí ëåæèòüìåðòâà ìàòè, à íà ¿¿ îãîëåíèõ ãðóäÿõ ñèäèòü ìàëåíüêèé õëîï÷èê – ñàìèé ñêåëå-òèê. Ó ìàòåðèíèõ ìåðòâèõ ðóêàõ ê³ëüêà çåëåíèõ àáðèêîñèí.

Öå áóâ âæå ê³íåöü ÷åðâíÿ. Õëîï÷èêà çà íàøèì êëîïîòàííÿì çàáðàëèó ñ³ëüñüêó ðàäó. ßê ó íüîãî ñêëàëîñÿ ïîäàëüøå æèòòÿ, ÿ òàê ³ íå çíàþ. Äóæåòÿæêèì áóëî æèòòÿ ìàéæå âñ³õ ëþäåé â ðîêè ãîëîäîìîðó.

Çàïèñàëà À.̳íåíêîâà.1998 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

509

ѲÄ×ÅÍÍßÑÀËÎÂί Ïàðàñêî⳿ Àðõèï³âíè,

1906 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Äðàá³âêà Êîðñóíü-Øåâ÷åíê³âñüêîãî ð-íó

Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.)

Çãàäóâàòè ñòðàøíî, ò³ëüêè ç³ ñëüîçàìè äóìàòè òÿæêî. Ïîìåðëè òî¿ ãîëîäíî¿âåñíè òàòî, ìàìà, ïîìåðëè òàêîæ ìåíø³ áðàòèê ³ ñåñòðè÷êà. Çàëèøèâøèñü îäíà,á³ãàëà ÿ äî ñóñ³ä³â, ó ÿêèõ òð³øêè ï³äãîäîâóâàëàñÿ. ͳ ÷îëîâ³êà, í³ ä³òåé ó ìåíå íåáóëî. ß ³ ñàìà íå çíàþ, ÿê âèæèëà. Ñïàñèá³ ëþäÿì, ÿê³ ï³äòðèìóâàëè. ß ö³ëå æèòòÿïëà÷ó çà ñâîºþ ðîäèíîþ: çà ùî, çà ÿê³ ãð³õè òàêîþ ñìåðòþ âîíè ïîìåðëè?!

Çàïèñàëà Â.Âîëîøèíà.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÀËÎÌÀÒ²ÍÀ Àíàòîë³ÿ

(ì. Ìà곿âêà Äîíåöüêî¿ îáë.)

“Ó ì áàáö³ â ñåë³ Ñëîáîäà ³ííèöüêî¿ îáëàñò³ áóâ ñóñ³ä Ïàâëî Ðóäåí-êî. ßêîñü áàáóñÿ – Íàòàëÿ Âîëîäèìèð³âíà Ñîëîíåíêî – ïîáà÷èëà, ùî â³í â³çÿêóñü òà÷êó. Ïðîâåçå ï’ÿòü ìåòð³â ³ ëÿãຠíà çåìëþ, òî â³í â³ç ñâîãî äåñÿòè-ð³÷íîãî ñèíà, ïîìåðëîãî äâà òèæí³ òîìó. Âñ³ ö³ äí³ áàòüêî òðèìàâ òðóï äèòèíèäîìà, áî îòðèìóâàâ íà íüîãî ÷åðïàê ÷å÷åâèö³ ³ ñàì ç’¿äàâ. ² êîëè â³ä ñìîðîäó íåñòàëî âæå æèòòÿ ñóñ³äàì, âîíè ïî÷àëè âèìàãàòè âèâåçòè äèòÿ íà êëàäîâèùå.À ÷åðåç òèæäåíü íå ñòàëî ³ ñàìîãî Ïàâëà”.

Îñâ³òà Óêðà¿íè. – 1998. – 25 ëèñòîïàäà.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÀÌÎÉËÅÍÊΠͳíè Ïðîêîï³âíè,

1919 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Íîâîàíäð³¿âêà Âàñèëüê³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

ß ðàíî çàëèøèëàñÿ áåç áàòüê³â, ³ â ãîëîä 1932–1933 ðð. ó ìåíå íà ðóêàõ áóëîäâîº ìåíøèõ áðàò³â. Äîáðå ïàì’ÿòàþ, ùî êîëè â ãîëîä âçèìêó â êîëãîñï³ çäèõà-ëà êîðîâà, ¿¿ âåçëè íà ñêîòîìîãèëüíèê, à òàì óæå íà íå¿ ÷åêàëè ëþäè, ÿê³ äóæåõîò³ëè ¿ñòè. Êîðîâó ðóáàëè íà øìàòî÷êè, ùîá êîæíîìó áîäàé òðîõè ä³ñòàëîñÿ, áîñ³ì’¿ òîä³ â ñåë³ áóëè âåëèê³, ä³òåé áóëî áàãàòî. Îäíîãî ðàçó íà ñêîòîìîãèëüíèê

510

ѲÄ×ÅÍÍß

ïðèâåçëè êîíÿ. ß äóìàëà, ùî, ìîæå, õî÷ êóñî÷îê ç ãîëîâè ìåí³ ä³ñòàíåòüñÿ, òàêîëè âæå äîðîñë³ âñå ïîçàáèðàëè, ÿ é äî ãîëîâè íå âñòèãëà, áî îäíà æ³íêà ñõîïè-ëà òó ãîëîâó ³ âòåêëà. Òàê í³÷îãî ³ íå ïðèíåñëà ÿ äîäîìó áðàòàì. À ÿê æå òÿæêîìåí³ áóëî äèâèòèñÿ íà áðàò³â, ÿê³ âåñü ÷àñ ïðîñèëè ¿ñòè. Òàê ³ íå çáåðåãëàÿ ìåíøîãî áðàòà Âàñèëÿ, ïîìåð âçèìêó.

Ó íàøîìó ñåë³ áóëè ³ âèïàäêè êàí³áàë³çìó. Îäíîãî ðàçó ïîâåðòàëàñÿ ÿ äîäî-ìó ââå÷åð³, ïðîõîäèëà ïîâç õàòó, â ÿê³é æèëà Íàäòîêà ªâäîê³ÿ ç ï’ÿòüìà ä³òüìè.Ìåíå ïîãóêàëè Íàäòîêè – ä³ä Ñòåïàí òà áàáà ßâäîõà, ùîá ÿ äîïîìîãëà ¿ì â³ä÷è-íèòè äâåð³ â õàòó, áî ç õàòè ùîñü äàâíî í³õòî íå âèõîäèâ, ÷è æèâ³ õî÷. Êîëè ìèóâ³éøëè äî õàòè, òî ä³ä ³ áàáà êèíóëèñÿ äî ïå÷³, áî äóæå õîò³ëè ¿ñòè. Òàì âîíèçíàéøëè âàðåíå ì’ÿñî ó êàçàí³, ³ ïî÷àëè ¿ñòè. Çàïðîïîíóâàëè ³ ìåí³, òà âçÿâøè âðóêè êóñîê ì’ÿñà, ÿ ïîáà÷èëà ïàëü÷èêè äèòèíè, ³ ñòðàøíà çäîãàäêà îáïåêëà ìåíå,íà÷å âîãíåì. Íà ïå÷³ æ ìè ïîáà÷èëè Íàäòîêó ªâäîê³þ ³ ¿¿ 4 ä³òåé, à ï’ÿòîãî íåáóëî. Ïîò³ì â ñàðà¿ çíàéøëè ñâ³æîíàðèòó êóïêó çåìë³, â ÿê³é áóëà çàêîïàíà ãîë³â-êà äèòèíè. ªâäîê³ÿ çàðóáàëà íàéìåíøó äèòèíó, ùîá íàãîäóâàòè ³íøèõ.Òà, ïåðå¿âøè ì’ÿñà, ³ ñàìà ïîìåðëà.

Çãàäóþ ñâîþ ïîäðóãó, Êàëèíè÷åíêî Îëüãó Ìèõàéë³âíó, 1914 ð. íàðîäæåííÿ. ¿õí³é ñ³ì’¿ áóëî 5 ä³òåé, à êîëè ¿æ³ âæå íå çàëèøèëîñÿ, òî âîíà áðàëà ÿêó-íåáóäüíå çîâñ³ì ïîíîøåíó îäåæèíêó ³ íåñëà îáì³íþâàòè íà ïðîäóêòè ó Ìåæ³âñüêèéðàéîí. À áàãàòî ëþäåé ç íàøîãî ñåëà, ðÿòóþ÷èñü â³ä ãîëîäó, âè¿æäæàëè íà Äîí-áàñ. Ñòðàøíî áóëî íàì, òîä³ ùå çîâñ³ì þíèì, äèâèòèñÿ, ÿê áàãàòî ìåðëî ëþäåé.À õîðîíèòè æ ¿õ áóëî í³ çà ùî, ³íîä³ ³ í³êîìó, áî âèìèðàëè ëþäè ö³ëèìè ñ³ì’ÿìè.Ïî ñåëó ¿çäèëà ï³äâîäà, ÿêà çàáèðàëà ìåðòâèõ ³ â³äâîçèëà ¿õ äî âèðèòî¿ ÿìè, êóäèñêèäàëè ëþäåé, ÿê ñîáàê.

Òðîõè ëåãøå ñòàëî íàì, êîëè ç íîâîãî âðîæàþ äàëè ëþäÿì òðîõè çåðíà.Çàïèñàâ À.Âàíæà.

1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÀÌÎÉËÞÊÀ Âîëîäèìèðà

(Êè¿âùèíà)

Ìè ç áàòüêîì ïî¿õàëè äî ä³äà ³ áàáè â ñåëî ²â÷à íà ³ííè÷÷èí³. ...Êîëè [ÿ]âí³ñ õë³áèíó â ä³äîâó õàòó, îáîº ñòàðåíüêèõ êèíóëèñü äî íå¿ ³ ñòàëè âèðèâàòè òîéõë³á. Òàòî â³äáèâàâñÿ, à ïîò³ì çìóøåíèé áóâ â³äøòîâõíóòè ñâîãî áàòüêà é ñâîþìàò³ð, àæ ò³ ïîïàäàëè. Òîä³ â³äð³çàâ ïî ñêèáö³ ³ äàâ êîæíîìó, ÷åðåç ï³âãîäèíè ùåïî á³ëüø³é ñêèáî÷ö³ ³ òàê, ïîêè âîíè òðîõè çàñïîêî¿ëèñü. Âæå ï³çí³øå [¿ì] ïîÿñíè-ëè, ùî ÿêáè âîíè çðàçó íà¿ëèñÿ, òî òóò æå ³ ïîìåðëè á. ß ïîáà÷èâ íà ïå÷³ ÿêèéñü÷îðíèé êîðæ ³ áàáà ìåí³ ñêàçàëà, ùî öå “õë³á” ç ëèïîâîãî ëèñòÿ.” Öå áóëî âæå

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

511

íàâåñí³, ëþäè ¿ëè âñå, ùî ìîæíà âçÿòè äî ðîòà – òðàâó, ëèñòÿ. Ïåêëè ïåðåï³÷êèç ëîáîäè, áóð’ÿí³â, êðîïèâè. Ëþäè ðîçêîïóâàëè ñêîòîìîãèëüíèêè, â ÿêèõ ðàí³øåõîâàëè ïîìåðëèõ â³ä õâîðîá êîíåé, ð³çàëè ãíèëå ì’ÿñî, âàðèëè ³ ¿ëè. Îïóõë³ ëþäèíà õâîðèõ êîíÿõ çàñ³âàëè êîëãîñïí³ ëàíè. Äëÿ òîãî, ùîá âîíè ÿêîñü òðèìàëèñü íàíîãàõ, ¿ì äàâàëè ñêèáêó ÷îðíîãî õë³áà (áëèçüêî 200 ãðàì³â) ³ ìèñêóáàëàíäè ç ìåðçëèõ áóðÿê³â. ѳâáó âåëè äîâãî, àæ äî 25 ÷åðâíÿ.  ñåë³ çà òðèì³ñÿö³ ç 15 áåðåçíÿ äî 15 ÷åðâíÿ ç òðüîõ òèñÿ÷ ëþäåé ïîìåðëî 800. Òðàïëÿëèñüâèïàäêè ëþäî¿äñòâà. Âåñü 1933 ð³ê ëþäè â ñåë³ ò³ëüêè âìèðàëè, ÷óäîì íàðîäèëàñÿëèøå îäíà äèòèíà.

Çàïèñàëà À.Äåì÷óê. Ïðîãðàìà òà ìàòåð³àëè Äðóãî¿ ì³æíàðîäíî¿ ìîëîä³æíî¿

íàóêîâî-ïðàêòè÷íî¿, ³ñòîðèêî-êðàºçíàâ÷î¿ êîíôåðåíö³¿“Ãîëîäîìîð 1932–1933 ðîê³â – ãåíîöèä ñòàë³íñüêîãî ðåæèìó

ïðîòè âëàñíîãî íàðîäó. Ñâ³äêè ñâ³ä÷àòü”.(25–26 ëèñòîïàäà 2003 ð., Êè¿â). – Êè¿â, 2003. – Ñ.16.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÀÌÎÒÈÍί ͳíè ²âàí³âíè,

1920 ð. íàðîäæåííÿ(Æèòîìèðùèíà)

Ìåíÿ âîçìóùàåò, êîãäà íåêîòîðûå ëþäè ãîâîðÿò î òîì, ÷òî ãîëîäîìîðà íåáûëî. Áûë, êîíå÷íî æå, áûë! ß ñàìà áûëà ñâèäåòåëåì.  íàøåé ñåìüå áûëî5 ÷åëîâåê. Ïîìíþ, êîãäà áûëî ãîëîäíî, ìàìà åçäèëà â Ðîññèþ ìåíÿãü òþëü,êîâðû (âñå, ÷òî çàðàáîòàëà ó ïàíîâ â ñâîå âðåìÿ) íà õëåá. Ïîìíþ, êàê óìåðëàñîñåäêà. Äî ýòîãî ïðèåõàëà åå äî÷ü è çàáðàëà âñå ó ìàòåðè, ñàìà çàïåðëà åå íàêëþ÷ è óåõàëà. Êîãäà ñîñåäè êèíóëèñü, áûëî óæå ïîçäíî. Ëþäè áûëè ñëàáûåè áåñïîìîùíûå. Ó ìíîãèõ íå áûëî ñèë äîéòè äî êëàäáèùà, ÷òîáû ïîõîðîíèòüñâîèõ áëèçêèõ. Ïî ñåëó åçäèëà ïîäâîäà è ñîáèðàëà ìåðòâûõ, à ïîòîì èõ ñâàëè-âàëè â îäíó ÿìó è çàñûïàëè çåìëåé. Åùå ÿ ïîìíþ, êàê ñïåöèàëüíûé îòðÿä øåð-ñòèë ñåìüè è îòáèðàë âñå äî ïîñëåäíåãî êóñî÷êà. Íà ïå÷êå ëåæàëè áîëüíûåäåòè, òå èõ ïåðåâîðà÷èâàëè è îòáèðàëè ñïðÿòàííûå çåðíûøêè. Î òàêèõ âåùàõíåâîçìîæíî çàáûòü.

Òðåáà ïàì’ÿòàòè, ùîá íå ïîâòîðèëîñü. –Ïåðøîòðàâåíñüê³ íîâèíè. – 2007. – 23 ëèñòîïàäà.

512

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÑÀÌÎÕÂÀËÎÂί Ìàð³¿

(ì. Ìà곿âêà Äîíåöüêî¿ îáë.)

Ìà𳿠Ñàìîõâàëîâ³é (áàáóñ³ Íà䳿 Ìèêóë³íî¿), ÿêà ìåøêຠíèí³ â Ìà곿âö³,1933-ãî áóëî äåâ’ÿòü ðîê³â. ̄ õíº ñåëî Ðóäíþ, ùî ðîçêèíóëîñÿ íà ñàìîìó êîðäîí³ç Á³ëîðóññþ, îòî÷óâàëè ë³ñè.

“Ðàçîì ç³ ñòàðøîþ ñåñòðîþ Ãàííîþ òà ³íøèìè ä³òüìè, – çãàäóº ñòàðåíüêà, –õîäèëè ìè â ë³ñ, äå ç ðàííüî¿ âåñíè ³ äî ï³çíüî¿ îñåí³ çáèðàëè ùàâåëü, êðîïèâó,ë³êàðñüê³ òðàâè. Âäîìà âñå ñîðòóâàëè, ìèëè é ó âåëèêèõ ãîðùèêàõ âàðèëè â ïå÷³.Òàê õàð÷óâàëàñÿ ðîäèíà: ä³äóñü, áàáóñÿ, áàòüêî ³ ÷åòâåðî ä³òåé. Õë³áà íå áóëî.Çàì³ñòü íüîãî æ³íêè âèï³êàëè ïëÿöêè ç êàðòîïëÿíîãî æîìó, ùî ïðèâîçèëè ÷îëîâ³-êè ç êðîõìàëüíîãî çàâîäó çà 15 ê³ëîìåòð³â â³ä ñåëà. Äî æîìó äîäàâàëè ùå ç³áðàíóâ õâîéíèõ ë³ñàõ ñóì³ø êâ³òîê òà ëèñòÿ âåðåñó. Çáèðàëè òà ¿ëè òàêîæ êîð³íö³ à¿ðó,ùî ð³ñ íà áåðåãàõ âîäîéìèù, çàÿ÷ó êàïóñòó, äèêó öèáóëþ, ìîëîä³ ïàã³íö³ ñîñíèòà ð³çí³ òðàâè.

Ó ñåëî çàõîäèëî áàãàòî ñòîðîíí³õ. Âîíè éøëè ç ð³äíèõ ì³ñöü øóêàòè ïîðÿ-òóíêó â³ä ãîëîäó. Ëåäâå ïåðåñóâàþ÷è ñòîìëåí³ òà ñïóõë³ íîãè, ïðîñòÿãàþ÷è ñõóäë³ñëàáê³ ðóêè çà ïîäàÿííÿì, âîíè é ñàì³ íå çíàëè, êóäè éäóòü. Êóäè î÷³ äèâëÿòüñÿ –â ³íø³ ñåëà òà ðàéîíè, îáëàñò³, íàâ³òü â ³íø³ êðà¿ ï³øëè á, ÿêáè ¿õ ïðîïóñòèëè÷åðåç êîðäîí. Éøëè ç íà䳺þ çíàéòè øìàòîê õë³áà. ×àñòî çíåñèëåí³ âìèðàëèïðîñòî íåáà”.

Îñâ³òà Óêðà¿íè. – 2002. – 27 ëèñòîïàäà.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÀÌÎÕ²Íί Ò.,

(ì. Ñåâàñòîïîëü, Êðèì)

ÍÀÌ ÇÀÑϲÂÀËÈ ²ÍØί×èòàþ “ÍÔ ç ïåðøîãî ¿¿ íîìåðà. Êîëè îòðèìàþ ÷àñîïèñ – òî äëÿ ìåíå

ñâÿòî. Ñïàñèá³, õî÷ íà ñõèë³ ë³ò ìîæó ä³çíàòèñÿ ïðàâäó ïðî òå, ùî äåñÿòèë³òòÿ-ìè çàìîâ÷óâàëîñÿ. ß äâ³÷³ ïðî÷èòàëà êíèæå÷êó Ï.̳ð÷óêà “Óêðà¿íñüêà ïî-âñòàíñüêà àðì³ÿ”, âèäðóêîâàíó â “ÍÔ íàïðèê³íö³ 1991-ãî ðîêó. Òåïåð á³ëüøåçíàþ, ÿê ëþäè áîðîëèñÿ çà Óêðà¿íó. Ïðèãàäóþòüñÿ äèòèíñòâî ³ ï³ñíÿ, ÿêó ñï³âà-ëè â íàø³é õàò³ â äàëåê³ 20-ò³ ðîêè ³ ÿêó á³ëüø í³êîëè íå äîâåëîñÿ ÷óòè: “Âêðà¿íîìèëà, òè ì³é ðàþ! Òè ÷àð³âíè÷åíüêî ìîÿ...” Çãîäîì ó ò³é õàò³ çàñï³âàëè ³íøèõ“ï³ñåíü”: îðãàí³çîâóâàëè òóò çáîðè, ïåðåä ëþäüìè âèñòóïàëè “àêòèâ³ñòè”,àã³òóâàëè çàïèñóâàòèñÿ äî êîëãîñïó.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

513

Áàòüêî íàø íå âñòóïèâ äî êîëãîñïó. Íà öóêðîâîìó çàâîä³ ïðàöþâàâ ÷îáîòà-ðåì. À ó äâîð³ ìè ìàëè êîíÿ÷èíó, ïîðîñÿ, 7 îâåöü òà ç 10 êóðåé. Íàçèâàëè íàññåðåäíÿêàìè. ² äîêîòèëèñÿ ÷óòêè, ùî íàñ ìàþòü ðîçêóðêóëèòè. Õîâàëèñÿ, ïîñ-ò³éíî çàìèêàëè äâåð³. Àëå îäíîãî ðàçó íå âòèãëè çàìêíóòè. Äî õàòè âäåðëàñÿ“êîì³ñ³ÿ” (ç íàøèõ æå, ñ³ëüñüêèõ!) é ïîâèêèäàëà íà ñí³ã óñ³ íàø³ ðå÷³. Õóäîáóçàáðàëè äî êîëãîñïó, à ìè ï³øëè ñòàðöþâàòè ïî ÷óæèõ õàòàõ.

 øêîë³ ïîñò³éíî òîâêìà÷èëè ïðî “âîðîã³â íàðîäó”. À áðàòà íå õîò³ëè ïðèé-íÿòè äî ïåäàãîã³÷íîãî òåõí³êóìó, áî ñèí “êóðêóëÿ”.

ͳìö³ ïîâåðíóëè íàì ñàäèáó. Àëå ç 5 áóä³âåëü ëèøèëàñÿ ò³ëüêè õàòà. Äî íå¿êîëãîñï ïîñåëèâ á³äíÿêà – â îäíó ïîëîâèíó, à â ³íø³é â³äáóâàëèñÿ êîëãîñïí³ çáî-ðè, çáèðàëàñÿ ìîëîäü. Ìè îñåëèëèñÿ òàì, äå ïðîâîäèëè çáîðè, á³äíÿêà íå çà÷³-ïàëè. Ïîò³ì áàòüêî çáóäóâàâ éîìó õàòó â ³íøîìó ì³ñö³. Äîðîãî íàì îá³éøëîñÿïîâåðíåííÿ äîäîìó, àëå áàòüêî ñêàçàâ: “ß õî÷ ñïîê³éíî ïîìðó òóò”.

Íàðîäíà ãàçåòà. – 1994. – ¹39.

ѲÄ×ÅÍÍß

ÑÀÍÆÀÐÈ Ïàðàñêè Âàñèë³âíè,1920 ð. íàðîäæåííÿ

(ñ. Îëåêñàíäð³âêà Ìàãäàëèí³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Íàðîäèëàñÿ ÿ 1920 ð. íà õóòîð³ Çîëîòèé Ïîò³ê (çàðàç éîãî îá’ºäíàíîç ñ.Îëåêñàíäð³âêîþ).  ïåð³îä ãîëîäó ïðîæèâàëà òàì æå.

 1932–1933 ðð. áóâ âåëèêèé ãîëîä. Áóëè áðèãàäè ïî äåê³ëüêà ÷îëîâ³ê ³çñâî¿õ æå îäíîñ³ëü÷àí, ÿê³ õîäèëè ïî õàòàõ ³ çàáèðàëè âñ³ ïðîäóêòè. Âîíè ïðèáëèçíîçíàëè, â êîãî ùî ³ äå ïîòð³áíî øóêàòè.

 ñ³ì’¿ íàñ áóëî ï’ÿòåðî ä³òåé. Áàòüêè ïðàöþâàëè â êîëãîñï³, â³ä ÿêîãî, çâ³ñíî,äîïîìîãè ãîä³ áóëî ÷åêàòè. ¯ëè ìè êîìèø, ëîáîäó, ìèø³é, ç ÿêîãî âàðèëè êàøóàáî ðîáèëè ìóêó. Õîäèëè â ïîëå çèìîþ ïî ìèøàêè – òàì ìèø³ íàãîðòàëè êó÷êèíàñ³ííÿ ç ð³çíèõ òðàâ, ³íîä³ òðàïëÿëîñÿ çåðíî. Îäíîãî ðàçó ìàìà ç òàêîãî íàñ³ííÿçðîáèëà ìóêó ³ íàïåêëà ìëèíö³â. ß ³ ìåíøèé Àíòîí÷èê ç’¿ëè íàéá³ëüøå, ³ â íàñïîò³ì áóëè ãàëþöèíàö³¿ – òàêå äèâíå â³ä÷óòòÿ, ìàáóòü ó ìóêó ïîòðàïèëî íàñ³ííÿáëåêîòè. Âçàãàë³ â òîé ÷àñ íàñ³ííÿ ìèø³þ áóëî íàéïîøèðåí³øîþ ³ íàéêðàùîþ¿æåþ, êàøà ç íüîãî íàâ³òü íàãàäóâàëà ðèñîâó ñ³÷êó.

Îäíîãî ðàçó òðèð³÷íèé Àíòîí÷èê ï³øîâ çà áàòüêîì â ïîëå ³ çàáëóêàâ. Ìèøóêàëè éîãî ê³ëüêà äí³â, âæå ìàéæå âòðàòèëè íàä³þ. Ëþäè ðîçïîâ³äàëè, ùîâ ñóñ³äíüîìó ñåë³ áóëè âèïàäêè ëþäî¿äñòâà ³, ìàáóòü, éîãî âæå íåìຠæèâîãî.Ìè éîãî çíàéøëè ÷åðåç ê³ëüêà äí³â â ñóñ³äíüîìó ñåë³ â ïðèòóëêó, êóäè éîãî â³äâåëàÿêàñü æ³íêà. Éîãî ñïèòàëè: “Ùî æ òè ¿â ó ïîë³?”. ³í â³äïîâ³â: “Ñïîðèø, íàñ³ííÿç òðàâè, à ïîò³ì ñòîìèâñÿ ³ çàñíóâ”.

Çàïèñàëà Ë.Ñàíæàðà.

514

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÑÂÈÐÈÄÀ Àíäð³ÿ

(ì. ²âàíê³â Êè¿âñüêî¿ îáë.)

Ì²É Ä²Ä ÏÅÒÐÎ ÎÌÅËßÍÎÂÈ×Áóëî ìåí³ ðîê³â ï’ÿòü. Ïàì’ÿòàþ: ä³ä ëåæàâ íà êðàþ ïîëó, íà ãîëèõ äîøêàõ,

³ ïðîñèâ ìåíå ïîòîïòàòèñÿ ïî éîãî ñïèí³. ß îõî÷å òóïàâ ³ ïðèòàíöüîâóâàâ, à ä³äêðåêòàâ â³ä çàäîâîëåííÿ. Òî áóëî ë³êóâàííÿ â³ä, ÿê òåïåð êàæóòü, îñòåîõîíäðîçó.ijäîâà õàòà áóëà âåëèêîþ, íà 2 ñ³ì’¿. Ùîïðàâäà, â êîæí³é ïîëîâèí³ áóëî ëèøå ïîîäí³é ê³ìíàò³, ùî ñëóãóâàëà ³ êóõíåþ, ³ ¿äàëüíåþ, ³ â³òàëüíåþ. À õàòà áóëà âêðèòàáëÿõîþ ³ ïîòîïàëà â ñàäó, äå ðîñëè ðîçê³øí³ ãðóø³, âèøí³, ñëèâè, ëèïè òà êóù³-ìåäîíîñè.

Ùå ïàì’ÿòàþ, ÿê îäíîãî ðàçó, âë³òêó 1928 ÷è 1929 ðîêó ¿õàëè ìè âòðüîõ –ä³ä, áàòüêî ³ ÿ – íà ñ³íîê³ñ.ijä íà âîç³ äð³ìàâ, à áàòüêî ïðàâèâ ê³íüìè ³ íàñï³âó-âàâ: “Îé ãîðå ò³é ÷àéö³, ÷àéö³-íåáîç³, ùî âèâåëà ÷àºíÿòîê ïðè áèò³é äîðîç³”.Êàçàâ, ùî àâòîð ò³º¿ ï³ñí³ – ²âàí Ìàçåïà.

1930 ðîêó â íàñ “óòâåðäæóâàëè” êîìóí³ñòè÷íó âëàäó. Ãîñïîäàðÿ ç ìîçîëÿñ-òèìè ðóêàìè ³ âñþ éîãî ðîäèíó âèãíàëè ç õàòè, â³äïðàâèëè äî Ñèá³ðó. Ùîïðàâäà,íåâäîâç³ ñ³ì’ÿ ïîâåðíóëàñÿ äî ñåëà, øóêàëà ïðèòóëêó ïî ÷óæèõ õàòàõ. À ä³äâ³äáóâàâ ïîêàðàííÿ, íå çíàòè çà ùî.

Íà ïî÷àòêó â³éíè ä³ä ñòîðîæóâàâ íà Áîðèñï³ëüñüê³é ìåòåîñòàíö³¿. ²íêîëèïðàö³âíèêè äðóãî¿ çì³íè ïðîõàëè ïðîâåñòè éîãî äî ì³ñòà, áî ñàì³ áîÿëèñÿ éòèäîäîìó. Îäíîãî ðàçó ä³ä ðîçãîâîðèâñÿ: “À äëÿ ìåíå îäèí á³ñ – ùî Ñòàë³í, ùîóòëåð. Íå áà÷èâ äîáðà â³ä ïåðøîãî, íå áóäå éîãî ³ â³ä äðóãîãî. Ö³ ñëîâà áîðèñ-ï³ëüñüêà êîìñîìîëêà øâèäêî äîíåñëà “êóäè òðåáà”. Íàñòóïíîãî äíÿ ä³äà âè-êëèêàëè... Ïðèñóäèëè ðîçñòð³ëÿòè. Àëå êîëè êîíâî¿ð âèâ³â çà ì³ñòî, íå çì³ã âèêî-íàòè íàêàç: “²äè, ä³äó, ñâ³ò çà î÷³. Íå õî÷ó áðàòè íà äóøó ãð³õ”. Áóëè æ òàê³ ëþäè!Îòîæ ä³ä çàëèøèâñÿ æèâèì äî ÷åðãîâîãî ïðèñóäó.

ßêîñü ÿ çàïèòàâ éîãî, ÷è ïðè÷åòíèé äî àêö³¿ ïîìñòè é ïîêàðàííÿ á³ëüøî-âèöüêèõ çëî÷èíö³â, ÿê³ íèùèëè öâ³ò óêðà¿íñüêîãî ñåëÿíñòâà ³ âèñèëàëè ä³òåé íàìîðîç òà âèñåëÿëè äî Ñèá³ðó. ijä îäïîâ³â, ùî ïîêàçàâ íà îäíîãî ç íåã³äíèê³â,ÿêèé ó äí³ ãîëîäîìîðó âèäðàâ îñòàíí³ êîï³éêè ç-çà ïàçóõè ä³äîâî¿ äðóæèíèÃàííè. ×åðåç ê³ëüêà òèæí³â âîíà ïîìåðëà â³ä ãîëîäó.

1944 ðîêó ä³äà çíîâó çàñóäèëè äî ðîçñòð³ëó, ïîò³ì çàì³íèëè 10 ðîêàìè ïîç-áàâëåííÿ âîë³. ² á³ëüøå â³äîìîñòåé ïðî íüîãî ìè íå ìàëè.

Íàðîäíà ãàçåòà. – 1998. – ¹42.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

515

ѲÄ×ÅÍÍßÑÂÈÐÜ Â.².

(ñ. Ìèðîí³âêà Ï’ÿòèõàòñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Ñòðàøíî çãàäóâàòè ò³ ñòðàøí³ äí³ ãîëîäóâàííÿ. ß òîä³ áóëà ùå ìàëåíüêîþä³â÷èíêîþ, àëå òå, ïåðåæèòå, ïàì’ÿòàòèìó ³ òîä³, êîëè ïîìèðàòèìó.

Ñåëî íàøå áóëî âåëèêå, ëþäåé áàãàòî. Íàøà õàòèíà áóëà íà îêîëèö³ ñåëà.À äÿäüêî ì³é, ìàìèí áðàò, æèâ íà ³íøîìó ê³íö³. ²òè äî íüîãî òðåáà áóëî ÷åðåçáàçàðíó ïëîùó, ÿ äóæå áîÿëàñÿ õîäèòè äî äÿäüêà áåç ìàìè. Íà ïëîù³ çàâæäèëåæàëè ïóõë³ ³ ïîìåðë³ â³ä ãîëîäó ëþäè. Ùå ÷óòêà õîäèëà ïî ñåë³, ùî ó ñ³ì’¿ âÊîâàëåíê³â íàéìåíøà ä³â÷èíêà ïî÷àëà ïóõíóòè, ìàòè âçÿëà ¿¿ é çàð³çàëà, ç’¿ëèäèòèíó. Êîëè áàòüêî äîâ³äàâñÿ, ùî íåìຠäîíüêè é ùî â³í ¿¿ òåæ ¿â, íå âèòðèìàâ,ï³øîâ ³ êèíóâñÿ â êîëîäÿçü.

Áàòüêî ì³é ïîìåð ç ãîëîäó íàéïåðøèé â ñ³ì’¿, ìàòè êèíóëà éîãî ò³ëî, çàìî-òàíå â ðÿäíî, â ïîãð³á, ïîò³ì ïîìåðëè ùå áðàòèê ³ ñåñòðè÷êà. Ìàòè ïîõîâàëà ¿õï³ä äåðåâàìè, ìè òåæ ç ìàìîþ íå æèëè á, ÿêáè íå äÿäüêî Ñòåïàí. Ó äÿäüêà áóâîäèí ñèí, ²âàí, éîìó áóëî òîä³ ðîê³â, ìàáóòü, â³ñ³ìíàäöÿòü-äâàäöÿòü, ò³òêà Îëå-íà ïîìåðëà ùå äî ãîëîäó. ²âàí ç³áðàâ óñ³ õóñòêè ò³òêèí³, ùå é ìàìà äàëà éîìóñâî¿, ³ ïî¿õàâ ì³íÿòè íà õë³á, òàê ïðî ²âàíà ³ ïî öåé äåíü í³÷îãî íå ÷óòè. ×è, ìîæå,âèì³íÿâ õë³áà òà íå çàõîò³â ïîâåðíóòèñÿ äîäîìó, à, ìîæå, âáèëè çà êðàì. À ìèç ìàìîþ òàê ³ æèëè ç äÿäüêîì Ñòåïàíîì. Íàøå äâîðèùå âèì³íÿëè çà êâàñîëþ.À äÿäüêî âèêîïàâ çåìëÿíêó, ïîò³ì âèì³íÿâ ñâîº äâîðèùå çà äâà ñòàêàíè çåðíà.

×îãî ò³ëüêè ìè íå ¿ëè. Áóëè ëþäè, ÿê³ é íå ãîëîäóâàëè. Ìàòè ãîâîðèëà, ùîîäèí ãîñïîäàð, í³áè â³ä÷óâàâ, ùî áóäå ãîëîä, ³ âåñü ãîðîä çàñàäèâ áóðÿêîì³ çàñ³ÿâ ïðîñîì. Ìàìà áà÷èëà, êóäè òîé ãîñïîäàð âèâîçèâ ãíèëèé áóðÿê, òî âíî÷³ï³øëà òà ïåðåíåñëà â íàøó çåìëÿíêó, ³ ìè éîãî îáð³çàëè, âàðèëè é ¿ëè.Òàê ³ âèæèëè.

Çàïèñ: Â.Ñóêà÷.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÂÈÙ Ïàâëè,

1918 ð. íàðîäæåííÿÍÅÏÐÎÙÅÍÍÅ: ÃÎËÎÄͲ ҲͲ 33-ãî

Íàáëèæåííÿ âåëèêî¿ òðàãå䳿 óêðà¿íñüê³ ñåëÿíè ïåðåä÷óâàëè ùå çàäîâãî äîñòðàøíî¿ îñåí³ 33-ãî. Ðóéíóâàííÿ öåðêîâ íåñëî çà ñîáîþ äóõîâíèé çàíåïàä – öåïåðøèé åòàï ëåãàëüíîãî ðóéíóâàííÿ íàö³¿. Áóêñèðñüê³ çàãîíè, ÿê³ ãàñàëè ïîñåëàõ, ñêëàäàëèñÿ íàïîëîâèíó ç ì³ñöåâèõ àêòèâ³ñò³â – ëþäåé äóøåâíî

516

ѲÄ×ÅÍÍß

çâèðîäí³ëèõ. Áî ÿêå âèïðàâäàííÿ ìîæíà çíàéòè íåëþäñüê³é æîðñòîêîñò³ â÷èíê³â,ÿê³ âîíè ÷èíèëè ïðîòè ñâî¿õ îäíîñåëüö³â?!

Õòîñü, ìîæëèâî, çàïèòàº, ÷è ìàºìî ìè ïðàâî îö³íþâàòè 䳿 íàøèõ ïîïåðåä-íèê³â? ² ÿ âïåâíåíî â³äïîâ³ì – ìàºìî. Æàõëèâ³ òðàãå䳿, ÿê³ òâîðèëèñÿ ïî ñåëàõÓêðà¿íè é ÿê³ äîíîñÿòü äî íàñ î÷åâèäö³, – îñü ïðè÷èíà îñóäó.

ϳñëÿ ïîñòàíîâè Ðàäíàðêîìó ÑÐÑÐ ³ ÖÊ ÂÊÏ(á) â³ä 5 òðàâíÿ 1932 ðîêó ïðîïëàí õë³áîçàãîò³âåëü ³ç âðîæàþ 1932 ðîêó, çà ÿêîþ ïåðåäáà÷àëîñÿ çàãîòîâèòè1103 ìëí ïóä³â çåðíà, íà Óêðà¿íó ïðèïàäàëî 356 ìëí ïóä³â.

Çåðíî çàáðàëè ï³ä ì³òëó, àëå êðîâîæåðàì öüîãî áóëî ìàëî. Ïëàí íå âèêîíó-âàâñÿ, Ìîñêâà ëþòóâàëà. ² îñü òîä³ áóëî íàéñòðàøí³øå, àêòèâ³ñòè âäàâàëèñÿ äîíàéâèíàõ³äëèâ³øèõ ìåòîä³â ïîøóêó çåðíà, îçáðîþâàëèñÿ çàë³çíèìè ùóïàìè ³ ïðî-äîâáóâàëè âñå: ñò³íè, äîë³âêó, ñòð³õè, çåìëþ íà ïîäâ³ð’¿, â ñàäó, íà ãîðîä³.

…ß â 33-ìó ðîö³ âæå æàëà! Íàøà âóëèöÿ âèìåðëà ìàéæå âñÿ, à â íàñ áóëàêîðîâà, ³ ìè ñïàñëèñÿ. Ùå áóëî ïîëå ñâîº, â 32-ìó â îñ³íü ïîñ³ÿëè ìè æèòî,ïøåíèöþ, à íà äðóãèé ð³ê óæå öå æèòî – ïøåíèöÿ äîñòèãëè, õòî ìàâ ñèëó, õîäèëèïî ñâî¿õ çåìëÿõ, æàëè, – æ³íêè æíóòü, à ÷îëîâ³êè âîçàìè âîçÿòü íà êîëãîñïíèéò³ê… ² òàì ö³ïàìè äÿäüêè ìîëîòèëè. À ÿ âæå õîäèëà æàòè ç ìàò³ð’þ íà ñâîºïîëå. Ìàòè êàæå: “Éäè! Áî äå íàó÷èøñÿ? Áî íå áóäåø óì³òè íàâ³òü ñåðïàâ ðóêàõ òðèìàòè!” Ìåí³ âæå 15 ðîê³â áóëî! Ìàòè ìîÿ ßðèíà é ñóñ³äêà Òåòÿíàñàìå íà Ñïàñà æàëè, ³ ñï³âàëè öåðêîâíèõ ï³ñåíü… “Ïðåîáðàçèâñÿ ºñè íà ãîð³,Õðèñòå, Áîæå…” ² ïëà÷óòü, ³ ñï³âàþòü, ³ ìóñÿòü ðîáèòè â ñâÿòî…

Ó 1933 ðîö³ áóâ óðîæàé, àëå õîäèëè “àêòèâ³ñòè” ³ âñå çàáðàëè. Ëþäè õîâàëè¿æó, äå ìîãëè, íàâ³òü îïóñêàëè ì³øêè ç áîðîøíîì ó êðèíèö³, àëå “àêòèâ³ñòè”é òàì çíàõîäèëè, áóëè íàâ³òü òàê³, ùî øóêàëè â ïå÷³. ² ÿêùî â ãîðùèêàõ áóëàçâàðåíà ¿æà, ¿¿ çàáèðàëè ðàçîì ³ç ãîðùèêîì (ç³ ñâ³ä÷åíü Òàðàñåíêî (Êîðîëü) ͳíèÂàñèë³âíè ñ. Êðàñèë³âêà Áàõìàöüêîãî ðàéîíó). ßê çãàäóº Ëåâêî Ëóê’ÿíåíêî, éîãîáàòüêî, ùîá óðÿòóâàòè ðîäèíó, íà ñòåæö³ ïåðåä õàòí³ì ïîðîãîì âèêîïàâ ÿìó, â ÿêóçàêîïàâ êàðòîïëþ, äîáðå âòðàìáóâàâøè. Æîäíà êîì³ñ³ÿ, ÿêà ïðèõîäèëà ïî çåðíî,íå çäîãàäàëàñÿ ïðîùóïàòè ñòåæêó, õî÷ äâ³ð, ãîðîä ³ áóä³âë³ ïðîêîëóïàëèç âåëèêèì çàäîâîëåííÿì.

“Ïî õàòàõ íå áóëî í³÷îãî, âæå äàâíî çâàðèëè ³ ç’¿ëè ê³íñüêó çáðóþ, õîìóò,íàâ³òü áàòüê³â ïàñîê ç’¿ëè”, – òàê çãàäóº ïðî âåñíó 33-ãî îäèí ³ç î÷åâèäö³âó êíèæö³ Þð³ÿ Ìèöèêà “Óêðà¿íñüêèé ãîëîêîñò”.

Äîõîäèëî äî ëþäî¿äñòâà. ßê íàçâàòè òèõ, õòî äîâ³â äî òàêîãî?..Ñïî÷àòêó, äîêè ãîëîä íå íàáðàâ ìàñîâèõ îáåðò³â, ïî ñåëàõ ó êíèãàõ ðåºñò-

ðàö³¿ ñìåðòåé ñòàâèëè ïðè÷èíó ñìåðò³ ÁÁÎ (áºçáºëêîâèé îòüîê), – ùîá íå ïèñà-òè “â³ä ãîëîäó”. Áî, ÿê âèñëîâèâñÿ Ìîëîòîâ, “ͳêàêîãî ãîëîäà íà Óêðà³íº íºò”...

Ñëîâî Ïðîñâ³òè. – 2006. – 23–29 ëèñòîïàäà.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

517

ѲÄÊÈ ÃÎËÎÄÎÌÎÐÓ 1932–1933 ðð.(ç ñ.Êóêîâè÷³ Ìåíñüêîãî ð-íó ×åðí³ã³âñüêî¿ îáë.)

ÄÓÁÎÂÑÜÊÀ Ãàííà Ñòåïàí³âíà(1919 ð. íàðîäæåííÿ),

²ËËßØÈÊ ªâäîê³ÿ Ãðèãîð³âíà(1926 ð. íàðîäæåííÿ),

ÑÈÄÎÐÅÍÊÎ Âàðâàðà Óëÿí³âíà(1918 ð. íàðîäæåííÿ),

ÔÅÑÞÍ Ãàííà Ìàêàð³âíà(1924 ð. íàðîäæåííÿ),

Ö³ ñòàðåíüê³ íåì³÷í³ áàáóñ³ – ñóñ³äêè ì ìàìè. Ç íèìè ÿ ñï³ëêóþñÿ äîñèòü÷àñòî. ¯õ ðîçïîâ³ä³ ïðî ãîëîäîìîð 1932–1933 ðð. ï³äòâåðäæóþòü òå, ïðî ùîÿ ÷óëà: ³ ïðî ãîëîäíèõ îïóõëèõ ëþäåé, ÿê³, ìîâ êîëîäè, âàëÿëèñÿ ïðîñòî íà âóëè-öÿõ; ³ ïðî âåëèêå áàòüê³âñüêå ³ ìàòåðèíñüêå ãîðå, âèêëèêàíå ñòðàøíîþ ïåðåä-÷àñíîþ ñìåðòþ ãîëîäíèõ ä³òåé; ïðî ò³ îïóöüêè òà ãíèëó êàðòîïëþ; ïðî ðîçêóð-êóëåííÿ ³ íàñèëüíó êîëåêòèâ³çàö³þ...

Çàïèñàëà Î.Ñèäîðåíêî.2007 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÂßÒÅÍÊÎ Ìà𳿠Ìèêîëà¿âíè,

1926 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ìàð’¿âêà-2 Ñîô³¿âñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Ãîëîä çàñòàâ ìîþ ñ³ì’þ â ð³äíîìó ñåë³. Ïàì’ÿòàþ, ùî í³÷îãî áóëî ¿ñòè.Êîëè ñòàëî çîâñ³ì ïîãàíî ç õàð÷àìè, ìàëèõ ä³òåé ñòàëè çáèðàòè äîêóïè (ùîñüíà çðàçîê äèòñàäêà) ³ äâ³÷³ íà äåíü äàâàëè ïî ãðóäî÷ö³ êàø³ àáî ñêèáî÷ö³ õë³áà.Ìîÿ ìàòè äåÿêèé ÷àñ âàðèëè òó êàøó. Òðîº ìåíøèõ íàøèõ ä³òåé (ìî¿ äâà áðàòè³ ñåñòðè÷êà) õîäèëè â öåé äèòñàäîê, à ÿ áóëà ñòàðøà, ìåí³ ö³º¿ êàø³ íå äàâàëè.ßêîñü ìàòè çàõîâàëà ãðóäî÷êó êàø³ ó âîëîññÿ, çàêðóòèëà êîñîþ ³ ïðèíåñëà ìåí³.Àëå áîÿëàñÿ ñòðàøåííî, ùî ñï³éìàþòü. ϳçí³øå ñòàëî ùå ñòðàøí³øå: í³õòî âæåíå çáèðàâ ä³òåé, ëþäè â³ä ãîëîäó íå ìàëè ñèë íàâ³òü ðóõàòèñÿ.

Íàø³ ñóñ³äè (ó íèõ áóëî â ñ³ì’¿ 6 ëþäåé) íå ïåðåæèëè öåé ãîëîäîìîð çîâñ³ì –âñ³ ïîìåðëè. Òî áóëè ñòðàøí³ ì³ñÿö³.

22 ëèñòîïàäà 1999 ð.

518

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÑÅÌÅÍÅÖÜ Ëþäìèëè Ñèäîð³âíè

(ñ. Ïðåîáðàæåíêà Îð³õ³âñüêîãî ð-íóÄí³ïðîïåòðîâñüêî¿ (íèí³ Çàïîð³çüêà) îáë.)

Ó ìîãî ä³äà, Îëåêñ³ÿ Îëåêñ³éîâè÷à Ñåìåíöÿ, áóëî 20 äåñÿòèí çåìë³, øåñòå-ðî êîíåé, áðè÷êà, ñ³âàëêà, ïëóã, ³ öå – íà 12 äóø ä³òåé. Ïðàöþâàëè âñ³ íå ïîêëàäà-þ÷è ðóê. Æèëè, íàéìàíèõ ðîá³òíèê³â íå áðàëè, ïîäàòêè ñïëà÷óâàëè ñïðàâíî. Òàîñü ïðéøëè “òîâàðèù³”, âèãðåáëè âñå äî çåðíèíè-êâàñîëèíè. ijä âèâîäèâ ñâ³éñîðò æèòà, áóëà â íüîãî íåâåëèêà òîðáà ç äîð³äíèì çåðíîì. “Òîâàðèù³” çàáðàëè³ ¿¿, à êîëè ä³ä ïîá³ã ñë³äîì, áëàãàâ, ùîá íå çì³øóâàëè ñîðòîâå æèòî, éîãî ïîâàëè-ëè íà çåìëþ, ùå é çàáðàëè ³ ÷îáîòè... Ïîìåð ä³ä, ïðàöþþ÷è â êîìóí³ á³ëÿ ìîëî-òàðêè, ç ãîëîäó, ¿ñòè éîìó íå äàâàëè ³ ïðèìóøóâàëè ðîáèòè áåç çì³í. À ä³òèðîçáðåëèñÿ ñâ³òàìè, ùå é äîòåïåð ñë³äè áàãàòüîõ íåâ³äîì³.

Çàïèñàâ ².Ñóõàð.Ìèõàéëþòà Îëåêñàíäð. Áîëèòü ìåí³ ñåðöå.

Ãîëîä-33: ñïîãàäè ³ ðîçäóìè. –Ãîëîñ Óêðà¿íè. – 1993. – 2 âåðåñíÿ.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÅÌÅÍÈÙ Ãàííè Ñåìåí³âíè

(ñ. Ñòàâè Êàãàðëèöüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.)

Öÿ çà ìàñøòàáàìè, ìàáóòü, íàéá³ëüøà òðàãåä³ÿ â ³ñòî𳿠óêðà¿íñüêîãî íàðî-äó, ïîâ’ÿçàíà ç êîëåêòèâ³çàö³ºþ ñ³ëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà. Ïðèìóñèâøè ñåëÿíîá’ºäíàòèñÿ â êîëãîñïè, äåðæàâà ïî÷àëà âèìàãàòè â³ä íèõ ïðàêòè÷íî áåçîïëàò-íî¿ çäà÷³ ïðîäóêö³¿. Íå áóäó÷è ìàòåð³àëüíî çà³íòåðåñîâàíèìè â ðîáîò³ â êîëãîñ-ïàõ, ñåëÿíè ïåðåñòàëè åôåêòèâíî ïðàöþâàòè. Âòðàòè ïðè âèðîùóâàíí³, çáèðàíí³³ çáåðåæåíí³ ñ³ëüñüêîãîñïîäàðñüêî¿ ïðîäóêö³¿ íåéìîâ³ðíî çðîñëè, ùî ïîçíà÷èëîñüíà îáñÿç³ õë³áîçàãîò³âåëü. Ó ö³é ñèòóàö³¿ É.Ñòàë³í íàïðàâèâ âîñåíè 1932 ð.â Óêðà¿íó õë³áîçàãîò³âåëüíó êîì³ñ³þ, ÿêà âèëó÷àëà âñ³ çàïàñè çåðíà, â òîìó ÷èñë³ïîñ³âíîãî, àëå íå äîìîãëàñÿ âèêîíàííÿ öüîãî ïëàíó. Òîä³ áóëî âèð³øåíî âäàòèñÿäî øòðàôóâàííÿ “áîðæíèê³â”.

“Êîëè íà Óêðà¿íó íàñòóïèëî òàêå ëèõî, ìåí³ áóëî 7 ðîê³â.  ñ³ì’¿ íàñ áóëîøåñòåðî: ÿ, ìàòè, áàòüêî, 2 ñåñòðè ³ áðàò. Æèòè íàì áóëî äóæå âàæêî, ¿æ³ íåâèñòà÷àëî, ùîá ïðîãîäóâàòè âñþ ðîäèíó. Ìè õîäèëè ïî ïîëÿõ ³ ãîðîäàõ, øóêàëèìåðçëó êàðòîïëþ, áóðÿêè, îäíèì ñëîâîì, âñå òå, ùî çàëèøèëîñÿ íå âèáðàíèì ³ççåìë³. Àáè õî÷ ÿêîñü çàñïîêî¿òè îðãàí³çì â³ä ãîëîäó, ìè õîäèëè äî ë³ñó, ç êâ³òîê

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

519

àêàö³¿ âèãàíÿëè êîìàõ ³ ¿ëè. ¯ëè íàâ³òü êîð³ííÿ íåâ³äîìèõ ðîñëèí. Íà ïîëå, äåçàëèøèëîñÿ ñîíÿøíèêîâå íàñ³ííÿ, ìè õîäèëè ÷àñòî, âèäîâáóâàëè ç ìåðçëî¿ çåìë³íàñ³ííÿ, à âäîìà ìàìà íàì âàðèëà éîãî, ³ ìè òå ïèëè, ùî äóæå äîáðå âãàìîâóâàëîãîëîä.

ß ïåðåæèëà ñòðàøí³ ðîêè ñâîãî æèòòÿ, çàçíàëà áàãàòî ãîðÿ, ³ íå çíàþ ÿêâðÿòóâàëàñü â³ä ãîëîäíî¿ ñìåðò³. Òàêå íàâ³òü ñòðàøíî çãàäóâàòè”.

Çàïèñàëà Í.Ðÿùåíêî.2003 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÅÌÅÍÊÀ Þð³ÿ Ñåðã³éîâè÷à,

1920 ð. íàðîäæåííÿϳä ÷àñ ãîëîäó ÿ ïåðåáóâàâ â Àðõàíãåëüñüê³é îáëàñò³. Ðîçïîâ³ì ïðî äîëþ

äåêîãî ç ð³äíèõ, ÿê³ ïðîæèâàëè â òîé ÷àñ íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³.Ñåìåíêî Íèêàíîð ²âàíîâè÷ ïîìåð â³ä ãîëîäó íàâåñí³ 1933 ð. á³ëÿ ñ.Òàðàíîâå,

ïîâåðòàþ÷èñü äîäîìó ç Êðèâîãî Ðîãó, êóäè õîäèâ íà çàðîá³òêè õë³áà.Ñåìåíêî Ãíàò ²âàíîâè÷ ïîìåð ó â’ÿçíèö³ â Ìóñ³¿âö³ (êàìåðà 17), á³ëÿ Êðèâîãî

Ðîãó íàâåñí³ 1933 ð.Ñåìåíêî Ñòåïàí Ãîðä³éîâè÷ (ì³é äÿäüêî, ñåëÿíèí) ïîìåð â³ä ãîëîäó ó êâ³òí³

1933 ð.Ñåìåíêî (çà ÷îëîâ³êîì Øåâ÷åíêî) Ìàð’ÿíà Êîðí³¿âíà ïîìåðëà â³ä ãîëîäó

íà ïåðøèé äåíü Âåëèêîäíÿ â êâ³òí³ 1933 ð.Ñåìåíêî Ãîðä³é Êîðí³éîâè÷ (ä³ä ïî áàòüêîâ³) ïîìåð ãîëîäíîþ ñìåðòþ

ó êâ³òí³ 1933 ð.Íàï³âãîëîäí³ ðîá³òíèêè ³ ñëóæáîâö³ ó Êðèâîìó Ðîç³ ìàëè çìîãó ä³ñòàâàòè íà

õàð÷îâ³ êàðòêè 200–300–400 ã õë³áà. Ñåëÿíè ¿çäèëè äî ì³ñòà, ùîá ä³ñòàòè ê³ëî-ãðàì òàê çâàíîãî “êîìåðö³éíîãî õë³áà”. Îäíà÷å, ìàéæå çàâæäè äîâîäèëîñÿâ³ä’¿æäæàòè äîäîìó, íå êóïèâøè õë³áà ³ í³÷îãî ³íøîãî ¿ñò³âíîãî, ç íîìåðîì íàñïèí³ ÿê íå 900, òî ïîíàä 1000, íàïèñàíèì êðåéäîþ ó ÷åðç³. Áàãàòî ëþäåéç ÷åðãè, ïðîñòîÿâøè â í³é ìàéæå ö³ëèé äåíü ³ íå ä³ñòàâøè í³÷îãî, ðîçõîäèëèñÿ, à êðàìíèöÿ çàìèêàëàñÿ ïîðîæíüîþ.

1998 ð.

520

ѲÄ×ÅÍÍß

ÑÅÌÅÍ×ÅÍÊÀ Âàñèëÿ Ïèëèïîâè÷à,1913 ð. íàðîäæåííÿ

(ñ-ùå Ãóáèíèõà Íîâîìîñêîâñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

 1933 ðîö³ ïîìåðëà ç ãîëîäó ïðèáëèçíî 3-òÿ ÷àñòèíà ñåëà.  1929–1930ðîêàõ çàáèðàëè êîíåé, ðîçêóðêóëþâàëè.  1933 – âñå çàáèðàëè: ñâèíåé, æèâí³ñòü,ãîðîäèíó – âñå äî÷èñòà. Ñïåö³àëüíî ìîðèëè ãîëîäîì. Çàáèðàëè âñå, ùî â êîãîáóëî. Óðîæàé áóâ ãàðíèé, àëå âñå â³äïðàâëÿëè, à êóäè – íåâ³äîìî.

 1933 ðîö³ êóðêóë³â âèñëàëè ó Ñèá³ð, à ðåïðåñîâàíèõ í³êóäè íå âèñèëàëè,àëå êóäè âîíè ä³ëèñü – í³õòî íå çíàâ. Çàáðàëè äèðåêòîðà Õîíòîøåâñüêîãî ³ Þä-÷åíêà (âèêëàäàâ ãåîìåòð³þ). Çà ùî ¿õ âçÿëè – í³õòî íå çíàâ. Ìàáóòü, ðîçóìíèõïðèáèðàëè. Âîíè æ ñàì³ ¿ì ïîìàãàëè.

¯äóòü – õàòà ï³ä ñîëîìîþ – íå êóðêóëü. ×åðåïèöÿ, àáî çàë³çî, ÷è õî÷à êëóíÿ –êóðêóëü. Ñåðåäíÿê³â ðîçêóðêóëþâàëè. À êóðêóë³ ïî-¿õíüîìó – ðîçóìí³ ëþäè.ϳçí³øå âîíè âåðíóëèñÿ â ãîðîä, ïîñòðî¿ëè õàòè, ïîêóïëÿëè ìàøèíè ï³ñëÿ â³éíè.

À âçàãàë³ áóëî òÿæêî.Ëþäåé õîðîíèëè – âèðèëè ÿìó, çàãîðíóëè ó òðÿïêó é çàêîïàëè. Âèìèðàëè ö³ë³

ñ³ì’¿, ö³ë³ äâîðè. Áóëè òàê³, ùî çàãóêóâàëè ìîëîäèõ, à ïîò³ì ¿õ í³õòî íå áà÷èâ.  1947 ðîö³ äàâàëè ïàéîê. Ìåõàí³çàòîðè íå ãîëîäóâàëè.À êîëãîñïíèêè ðîáèëè çà ãàëóøêó ³ çà âèõîä-äåíü.

1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÅÌÅÍ×ÅÍÊÎ Ïàø³ Ôåäîð³âíè,

1921 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ãóáèíèõà Íîâîìîñêîâñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Âèêà÷êó õë³áà ïðîâîäèëè ç 1931 ð. äèðåêòîð øêîëè ³ ïðåäñòàâíèêè ç ðàéîíó(àêòèâ³ñòè).

Äîïîìàãàâ ìåí³ ï³ä ÷àñ ãîëîäó áðàò Àíäð³é, ÿêèé ïðàöþâàâ ó Äí³ïðîïåò-ðîâñüêó ðîçâîç÷èêîì õë³áà. Áóëè â ñåë³ îðãàí³çîâàí³ ÿñëà – ãîäóâàëè ä³òåé (çìà-ëå÷êó äî 8–9 ðîê³â).

Íà ðîáîòó õîäèëè íàâ³òü ä³òè. Ðîçêóðêóëþâàëè ðîáîòÿùèõ õàçÿ¿â.ϳä ðåïðåñ³¿ ïîïàëè â÷èòåë³ (2 îñîáè). Á³ëüøå ¿õ í³õòî íå áà÷èâ.¯ëè, ÿê äîæèâàëè äî âåñíè, âñå, ùî ðîñëî. Ðîçïàðþâàëè êîæ³ – ç òåëÿò

³ êîíåé. Âðîæàé ó íàñ òîä³ áóâ, àëå éîãî âèâîçèëè. Çáèðàëè íà ñòàíö³¿ êà÷àíè, ÿê³ãóáèëè ïðè çàãðóçö³. ̄ ëè áëèíè ç ìèø³ÿ.

Ëåãøå ñòàëî ï³ñëÿ 1933 ðîêó, áî â³í áóâ ñàìèé ñòðàøíèé. Âìèðàëè ëþäè,äîõëè ç ãîëîäó êîí³. ¯õ ïîò³ì ¿ëè ëþäè. Áóëè âèïàäêè ëþäî¿äñòâà.  îäí³é ñ³ì’¿

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

521

ïîìåðëà ìàòè, ³ ÷îëîâ³ê ñêîðìèâ ä³òÿì ¿¿ ïå÷³íêó. Íà âñå ñåëî áóëî 2–3 ïîä³áí³âèïàäêè.

Áàãàòî ëþäåé ïîìåðëî â ñåë³ ç ãîëîäó. 1947 ðîö³ áàòüêî áóâ òðàêòîðèñòîì – îäåðæóâàâ õë³á. Äàâàëè ïàéêè.

1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÅÌÅÍÞÒÈ Âàñèëÿ

(ì. Ãóëÿéïîëå Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ (íèí³ Çàïîð³çüêà) îáë.)

À Õ˲Á ÂÅÇËÈ ÍÀ ϲÂͲ×1914 ð. â Ãóëÿéïîë³ áóëî 16 òèñ.ìåøêàíö³â. Ñò³ëüêè æ ³ 1970-ãî. (Íèí³ öÿ

ê³ëüê³ñòü çðîñëà äî 20 òèñ.). ß íåîäíàðàçîâî çàïèòóþ ñåáå, õîò³â áè ïîö³êàâèòè-ñÿ ³ â íàóêîâö³â: ñê³ëüêè áóëî á íàñ, ÿêáè íå á³ëüøîâèöüêèé òåðîð 20-õ, 30-õ,40-õ, 50-õ ðîê³â ?..

Ëèøå íåäàâíî íàïèñàëè, ùî 1921-ãî, êîëè áóëà ïîñóõà, âèêà÷óâàâñÿ õë³á,çã³äíî ç òåëåãðàìîþ Óëüÿíîâà â³ä 28 ÷åðâíÿ 1921 ð. òà ïîñòàíîâîþ ÖÊ ÊÏ(á)Óâ³ä 4 ëèïíÿ òîãî æ ðîêó ïðî çá³ëüøåííÿ ïîñòà÷àííÿ çåðíà íà ϳâí³÷. Òîä³ ç Óêðà¿íèùîäîáè âèâîçèëè 55 âàãîí³â ïðîäîâîëüñòâà, çîêðåìà 7 – ç ãîëîäóþ÷î¿ Çàïîð³-çüêî¿ ãóáåðí³¿.

1922 ð. ìî¿é ìàì³ âèïîâíèëîñÿ 12. Òîæ ïàì’ÿòàº, ÿê ó äí³ ãîëîäîìîðó ïî-ìåðëà áàáóñèíà ñåñòðà, ³íø³ ðîäè÷³, çíàéîì³, ÿê ¿¿ áðàò ðàçîì ç äðóãîì õîäèëèç ëîïàòîþ ñòåïàìè, âèêîïóâàëè êîð³ííÿ òðàâ, ÿê³ ìîæíà áóëî ¿ñòè, ó òàêèé ñïîñ³áðÿòóâàëèñÿ. ijäóñ³â ãîðoä âèõîäèâ äî öâèíòàðÿ, äå áóëî âèêîïàíî âåëèêó ñï³ëüíóÿìó äëÿ ïîìåðëèõ. Àëå ÷àñîì ïðèâîçèëè äî íå¿ ùå æèâèõ. Îäíà æ³íêà íàâ³òüìàõàëà ç ÿìè ðóêîþ. Ìàìà ç ïîäðóãàìè-ä³â÷àòêàìè ïîáà÷èëè öå, àëå ä³ä íàñâà-ðèâ ¿õ, íàêàçàâ íå íàáëèæàòèñÿ äî ÿìè, ùå é áàòîãîì îäøìàãàâ. Àäæå âëàäàçàáîðîíÿëà ñïîñòåð³ãàòè ïîä³áíå.

² âñå æ áàãàòîä³òí³é ä³äóñåâ³é ñ³ì’¿ ïîùàñòèëî. Ìàìà ìîÿ âèïàäêîâî çíàé-øëà íà ãðåáë³ ñòàâêà, á³ëÿ êîëèøíüî¿ ïàíñüêî¿ åêîíî쳿, çîëîòó ñåðåæêó, çà íå¿ä³äîâ³ òà áàáóñ³ äàëè àæ ï³âì³øêà ïøîíà, ùî é óðÿòóâàëî ñ³ì’þ.

Íàðîäíà ãàçåòà. – 1997. – ¹ 28.

522

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÑÅÌÅÑÅÍÊÀ Ñåðã³ÿ Ãðèãîðîâè÷à,

1965 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Øèðîêå íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³)

(Ðîçïîâ³äü îíóêà ïðî æèòòÿ ñâîãî ä³äóñÿ)Ñåëî, äå æèâ ì³é ä³äóñü (íèí³ ñ.Øèðîêå), ãîëîäîìîð íå îá³éøîâ ñòîðîíîþ.

 ñ³ì’¿ áóëî ñ³ì ÷îëîâ³ê. Ìàòè ³íêîëè ïåêëà îëàäêè ïðÿìî íà ïå÷³ áåç êðàïëèíêèÿêîãîñü æèðó.

×àñ â³ä ÷àñó â êðàìíèö³ ïðîäàâàëè ÿê³ñü ï³äîçð³ë³ ê³ñòêè. Àëå òîé, õòî ¿õêóïóâàâ, ïðî ïîõîäæåííÿ òîâàðó íå äóìàâ, à â³ä÷óâàâ ñåáå ùàñëèâèì. Äîäàþ÷èäî ê³ñòîê òðàâó, ìîæíà áóëî çâàðèòè ö³ëêîì ¿ñò³âíó ñüîðáàíêó. Ùîäíÿ ÷åðåç ñåëîïðîõîäèëè ñîòí³ æåáðàê³â ç ïðîñòÿãíóòîþ ðóêîþ. ijäóñ³â ñóñ³ä (ñòîðîæ ñêëàäó)ãîëîäóâàâ ìåíøå. Àëå ÿêîñü íà éîãî õàòó íàïàëà þðáà ãîëîäíèõ ³ ðîçëþ÷åíèõëþäåé, ÿê³ ãåòü-÷èñòî ðîçãðàáóâàëè äîì³âêó.

Çàïèñàëà Ë.Ïðóäêà.21 ëèñòîïàäà 1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÅÐÁÎ×À ².,

1920 ð. íàðîäæåííÿ(ñìò. Áó÷à Êèºâî-Ñâÿòîøèíñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.)

ÙÎ Æ ÌÈ ÁÓÄÓÂÀËÈ?Äîæèâøè ïîõèëîãî â³êó, îçèðàþñÿ ó ìèíóëå. Ìåí³ 76. Çà öåé ÷àñ äîâåëîñÿ

ïåðåæèòè áàãàòî.Ó ñ.Íåòåðåáö³ íà ×åðêàùèí³ ìåøêàëà ðîäèíà Ïåòðà Êîâòóíà.  ñ³ì’¿

áóëî 11 ñèí³â ³ 2 äîíüêè. Çåìë³ ó íèõ áóëî 1,5 äåñÿòèíè. Çâ³ñíî, ñïî÷àòêó æèëèóáîãî. Àëå ï³äðîñòàëè ñèíè, íàáèðàëèñÿ ñèëè, â³ä áàòüê³â óñïàäêóâàëè ëþáîâ äîïðàö³. Îðåíäóâàëè çåìëþ â ³íøèõ.

Íàñòàëà âåñíà 1929 ðîêó. Îäíîãî ðàçó ìàìà êàæå áàòüêîâ³: “Äèâèñü, ï³øëèêîãîñü ðîçêóðêóëþâàòè. Ìàáóòü, Êîâòóí³â”. ß âèá³ã íà âóëèöþ. ² îñü ùî ïîáà-÷èâ. Äâîº ñòàðøèõ Ïåòðîâèõ ñèí³â áóëè çàïðÿæåí³ ó äâîê³ííèé â³ç ³ òÿãëè éîãî.Íà âîç³ ëåæàëè 2 ÷è 3 ÷èìîñü íàïîâíåí³ ì³øêè. Íà íèõ ñèä³â ñ³ëüñüêèé àêòèâ³ñò,ïîãàíÿâ çàïðÿæåíèõ. Ñòàðøèé Êîâòóí áóâ îäÿãíóòèé ó á³ë³ äîìîòêàí³ øòàíèé ñîðî÷êó, à íà ãîëîâ³ – íåîáìîëî÷åíèé ñí³ï ïøåíèö³. Ïîçàäó âîçà éøëè, ïîñì³õà-þ÷èñÿ, ì³ñöåâ³ ëåäàð³, òàê çâàí³ “êîìíåçàì³âö³”, é ÷àñòî âèãóêóâàëè, ùî òàêå áóäåêîæíîìó, õòî ïðèõîâóº â³ä äåðæàâè çá³ææÿ. Éøëè òàì ãîëîâà ñ³ëüðàäè, ïðåäñòàâ-

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

523

íèêè ðàéêîìó ïàðò³¿ òà ÍÊÂÑ. À çà íèìè, ðèäàþ÷è, á³ãëè äðóæèíè çàïðÿæåíèõ÷îëîâ³ê³â, ¿õí³ ä³òè. Ìåíå îõîïèâ æàõ. Ïîáà÷åíå çàïàì’ÿòàâ íà âñå æèòòÿ.

Ãîëîäíîãî 1933 ðîêó ìàñîâî âèìèðàëè ëþäè.  ñóñ³äíüîìó ñ.Äðàá³âö³ ç æèòòÿï³øëè 72% éîãî ìåøêàíö³â. Ó íàø³é ðîäèí³ ïîìåðëè áàáóñÿ é òðèð³÷íèé áðàòèê.Ðåøòó âðÿòóâàëà äîðîãà ³êîíà, ùî ¿¿ òàòî êóïèâ. Îáåðåæíî çíÿâ ñð³áíó îïðàâó ³ ç â³íöÿ Ìàòåð³ Áîæî¿ âèéíÿâ êîøòîâí³ êàìåí³. Âñå öå çäàëè äî “Òîðãñ³íó”,äå ìîæíà áóëî âèì³íÿòè ïðîäóêòè õàð÷óâàííÿ.

1936–1937 ðð. ìàéæå ùîíî÷³ äî ñåëà ç ðàéâ³ää³ëó ÍÊÂÑ ïðè¿çäèâ “÷îðíèé âî-ðîí”, çà âêàç³âêîþ ì³ñöåâèõ êîìóí³ñòè÷íèõ ïîñ³ïàê çàáèðàâ íåâèííèõ ëþäåé. Òàêíàâ³êè çíèêëè Ìèòðîôàí Ñåìåíåíêî, Ìèêîëà ѳðåíêî, Ïåòðî Ñåìåíåíêî, ³íø³ ñåëÿíè.

Íàñòàëî “ùàñëèâå êîëãîñïíå æèòòÿ”. Ïî çàê³í÷åíí³ 6-ãî êëàñó ÿ ïðàöþâàâó ÌÒÑ ïðè÷³ïëþâà÷åì. Çà äåíü çàðîáëÿâ ìàéæå òðóäîäåíü, éîãî îïëà÷óâàëè ñêëÿí-êîþ ïøåíèö³. Âòåêòè â³ä ö³º¿ ðàáñüêî¿ ïðàö³ êîëãîñïíèêîâ³ áóëî ìàéæå íåìîæëèâî,áî íå ìàâ ïàñïîðòà. Çàòå ìàâ îáîâ’ÿçîê ùîðîêó çäàòè äåðæàâ³ áåçêîøòîâíî 160 êãì’ÿñà, 250 ë ìîëîêà, 200 øò. ÿºöü, à ùå – øêóðó ç ïîðîñÿòè, õòî ìàâ 2 ÷è 3 â³âö³ –8 êã âîâíè. Òðåáà áóëî ïëàòèòè ïîäàòîê çà êîæíó ÿáëóíþ, ãðóøó, êóù êàëèíè ÷èñìîðîäèíè. ² çà íåâèðîáëåíó ê³ëüê³ñòü òðóäîäí³â. Õòî íå ì³ã çàïëàòèòè – á³ëÿïîðîãà çàáèâàëè ê³ëêè, òîáòî â³äáèðàëè ïðèñàäèáíó ä³ëÿíêó.

Ìîëîäü âñÿêèìè ïðàâäàìè é íåïðàâäàìè íàìàãàëàñÿ âòåêòè äî ì³ñòà,çàëèøàþ÷è ðîäþ÷ó çåìëþ áåç ïðàöüîâèòèõ ðóê.

ϳä ÷àñ â³éíè ìåí³ äîâåëîñÿ ïîáà÷èòè “çàãíèâàþ÷èé êàï³òàë³çì” ó äåðæà-âàõ ªâðîïè. Çíàþ, ùî öå òàêå. À ùî ìè áóäóâàëè – íå çáàãíó äîñ³. Îäíàê ââà-æàþ ñåáå ùàñëèâèì, áî âèæèâ.

Íàðîäíà ãàçåòà. – 1996. – ¹44.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÅÐÃŪÂÀ Àíäð³ÿ Îëåêñ³éîâè÷à,

1915 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Õàùåâå Íîâîìîñêîâñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Ñåìüÿ íàøà æèëà áåäíî. Îáðàçîâàíèÿ ÿ íå ïîëó÷èë. Ñ ìîìåíòà ñîçäàíèÿêîëõîçà ðàáîòàë òàì ðåìåñëåííèêîì.  íåðàáî÷åå âðåìÿ ïîìîãàë îòöó ïëåñòèêîðçèíû è âåíèêè äëÿ òîãî, ÷òîáû ïðîäàòü èëè îáìåíÿòü íà åäó.

 1933 ã. ïðèøåë ãîëîä. Ó æèòåëåé ñåëà îòíèìàëè âñå äî ïîñëåäíåé êðîø-êè. Ó íàñ çàáðàëè õóäóþ, ãîëîäíóþ, ïî÷òè äîõëóþ êîðîâó, êîòîðàÿ õîòü êàê-òîíàñ êîðìèëà. Ïðèõîäèëîñü ãîëîäàòü, ìû ïèòàëèñü ãîëóáÿìè, âîðîáüÿìè. Íàðîäóòðóäíî áûëî ïîíÿòü: óðîæàé âðîäå áû áûë íåïëîõèì, íî âñå ãîëîäàëè.

Çàïèñàâ Î.Ïî÷òîâèê.1999 ð.

524

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÑÅÐÃŪÂÀ Âîëîäèìèðà Ìàêàðîâè÷à,

1924 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Êè¿â)

Dz ÑÏÎÃÀIJ ÑÒÀÐÎÃÎ ÊÈßÍÈÍÀÍàðîäèâñÿ ÿ íà Ëóê’ÿí³âö³, äå é ìåøêàâ ïî âóë. Äåãòÿð³âñüê³é, 10 àæ äî 1958

ðîêó. Äâ³ð íàø ïî ïåðèìåòðó áóâ çàáóäîâàíèé îäíîïîâåðõîâèìè áóäèíêàìè áà-ðà÷íîãî òèïó, ïîñåðåä äâîðó ñòîÿâ äâîïîâåðõîâèé áóäèíîê, à â ãëèáèí³ äâîðó –îäíîïîâåðõîâèé îñîáíÿê êîëèøíüîãî õàçÿ¿íà öüîãî äâîðó Ñìèðíîâà.

Äâ³ð íàø áóâ ðîçòàøîâàíèé ÿêðàç íàâïðîòè Ëóê’ÿí³âñüêî¿ â’ÿçíèö³, ³ á³ëüø³ñòüéîãî ìåøêàíö³â ïðàöþâàëà ó â’ÿçíèö³ íà ð³çíèõ ïîñàäàõ – íàãëÿäà÷àìè, êîíþõà-ìè òîùî. Ìàòè ìîÿ, Ìàð³ÿ Ìàðê³âíà, òåæ ïðàöþâàëà â òþðì³: ñïî÷àòêó íàãëÿ-äà÷êîþ, à ïåðåä ñàìîþ â³éíîþ – çàâ³äóâà÷êîþ ïðàëüíåþ.

Â÷èòèñÿ ÿ ïî÷àâ â øêîë³ ¹ 61 â ê³íö³ âóëèö³ Äîðîãîæèöüêî¿ (òåïåð Ìåëüíè-êîâà), äå ïîò³ì ðîçòàøóâàëîñü ʲÐÒÓ. Ç 4-ãî êëàñó íàñ ïåðåâåëè â ³íøå,íîâîçáóäîâàíå ïðèì³ùåííÿ ïî ö³é âóëèö³, äå ñåðåäíÿ øêîëà ì³ñòèòüñÿ é äîñ³.

Îñîáëèâî çàïàì’ÿòàâñÿ ìåí³ 1933 ð³ê. Íà âóëèöÿõ Êèºâà ìîæíà áóëî áà÷èòèáàãàòüîõ ïîãàíî îäÿãíåíèõ ñåëÿí. Âîíè ïðè¿çäèëè â ì³ñòî, ùîá âðÿòóâàòèñÿ â³äãîëîäó. Ïàì’ÿòàþ òÿæêó ñöåíó íà ïî÷àòêó ë³òà 1933 ð.: á³ëÿ íàøîãî äâîðó íàâóëèö³ ëåæàâ ñòàðèé ñåëÿíèí, ÿêîìó õòîñü ïîêëàâ â ðîòà ïîëóíèöþ, ç’¿ñòè ¿¿ óæåâ³í íå ì³ã, ò³ëüêè ãóáàìè ðîç÷àâèâ. Òàê ³ ïîìåð ç ðîç÷àâëåíîþ ïîëóíèöåþ â ãó-áàõ. Ïî ì³ñòó ¿çäèëè ï³äâîäè, ï³äáèðàëè ïîìåðëèõ ñåëÿí, íàêðèâàëè ¿õáðåçåíòîì, âåçëè íà êëàäîâèùå, äå ñêèäàëè äî áðàòñüêèõ ìîãèë.

Ïðèãàäóºòüñÿ ë³òî 1933 ðîêó, êîëè ìè ç ìàìîþ ïî¿õàëè äî ¿¿ áðàòà ÏåòðàÌàðêîâè÷à Ñàáîäàøà â ñåëî Æåæåë³â ïîáëèçó Áåðäè÷åâà. Äÿäüêî ïðàöþâàâì³ðîøíèêîì íà ìëèí³, òîìó ìàìà ñïîä³âàëàñÿ, ùî â ãîëîäíèé ð³ê íàì áóäå ëåã-øå ïðîãîäóâàòèñÿ á³ëÿ äÿäüêà. Àëå ìëèí íå ïðàöþâàâ, áî í³÷îãî áóëî ìîëîòè.Ïî ñåëó õîäèëè íå ëþäè, à ¿õí³ ò³í³. ßêîñü äî íàñ â õàòó çàéøëà ñóñ³äêà. ß çäèâó-âàâñÿ, ùî ï³ä ÷àñ ãîëîäó âîíà òàêà òîâñòà: àëå ìàìà ìåí³ ïîÿñíèëà, ùî âîíàðîçïóõëà ñàìå â³ä ãîëîäó. Îñîáëèâî âðàæàëè ¿¿ íîãè: âîíè áóëè, ÿê äâ³ êîëîäè,à â äåê³ëüêîõ ì³ñöÿõ øê³ðà òð³ñíóëà, ³ ç òð³ùèí òåêëà ðîæåâà ñóêðîâèöÿ. Ñóñ³äêàñêàçàëà, ùî âîíà âæå òèæäåíü í³÷îãî íå ¿ëà ³ ïîïðîñèëà ¿ñòè. Ò³òêà Ãàïêà (äÿäè-íà) äàëà ¿é äâà ìëèíö³, ùî ¿õ íàïåêëà ç áîðîøíÿíîãî ïèëó é ëîáîäè. Öåé áîðîø-íÿíèé ïèë íà ïðîõàííÿ äÿäüêà ÿ ïîçì³òàâ ³ ç³áðàâ ç ïëîùèí äåðåâ’ÿíèõ êðîêâ, ùîï³äòðèìóâàëè äàõ ìëèíà. Îñü ³ç ö³º¿ ïèëþêè, ðàçîì ç ïàâóòèííÿì, ïàâóêàìèé òàðãàíàìè ò³òêà ïåêëà ìëèíö³, ïåðåä òèì çì³øóþ÷è ¿¿ ç ïîðóáàíîþ ëîáîäîþ ³ ùåç ÿêîþñü òðàâîþ. Öå áóëà íàøà ¿æà ïðîòÿãîì êîæíîãî äíÿ.  ñåë³ áóëî áàãàòîõàò, ÿê³ ñòîÿëè ³ç çàáèòèìè â³êíàìè é äâåðèìà.  öèõ õàòàõ àáî âñ³ ïîâìèðàëè,

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

525

àáî æ âè¿õàëè äåñü â ì³ñòà, ò³êàþ÷è â³ä ãîëîäó. Ñòðàøíî é íåçâè÷íî: íå áóëî í³ñîáàê, í³ êîò³â, íå ñï³âàëè ï³âí³, íå êóäàõêàëè êóðè, íå ÷óòíî áóëî ðåâ³ííÿ êîð³â.Ëþäè ðîçïîâ³äàëè ñòðàøí³ ôàêòè ïðî ëþäîæåðñòâî. Íàïðèêëàä, ÿê ñòàðøèé ñèíïîð³çàâ ïîìåðëó ìàò³ð, çâàðèâ ÷àñòèíó ¿¿ ì’ÿñà, ïî¿â ñàì, à òàêîæ íàãîäóâàâìîëîäøèõ áðàòà é ñåñòðó. Óñ³ ö³ ðîçïîâ³ä³ çàïàäàëè ãëèáîêî â äóøó. ß áîÿâñÿõîäèòè ñàì ïî ñåëó, ùîá ìåíå íå âáèëè ³ íå ç’¿ëè. Âîñåíè ìè ïîâåðíóëèñÿ äîÊèºâà, áî ó ìàìè çàê³í÷èëàñÿ â³äïóñòêà.

À îñü ùå îäèí âèïàäîê. ßêîñü â íåä³ëþ ìàìà ïðèéøëà ç áàçàðó, ñ³ëà â êóõí³³ ïî÷àëà ã³ðêî ïëàêàòè. ß ñïèòàâ, ùî ñòàëîñÿ. Ìàìà â³äïîâ³ëà, ùî âîíà ïîíåñëà íàáàçàð ïðîäàòè êàñòðóë³, ùîá êóïèòè ¿æó, àëå ¿õ í³õòî íå êóïèâ. ×îãîñü ³íøîãî íàïðîäàæ ó íàñ íå áóëî, ³ òîìó ìåí³ çàâòðà äîâåäåòüñÿ éòè â øêîëó áåç ñí³äàíêó.

Âå÷³ðí³é Êè¿â. – 1995. – 18 ñ³÷íÿ.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÅÐÃŪÂÀ Ë.ß.

(ñ. Áåðèñëàâ íà Õåðñîíùèí³)

Íàøà ä³ä³âñüêà õàòà áóëà òàì, äå çàðàç åëåâàòîð. Ó ãðóäí³ ì³ñÿö³ ïðèéøëèç ì³ñüêî¿ ðàäè ³ âèãíàëè íàñ ³ç õàòè. Ñêàçàëè, ùî òóò ïëàíóºòüñÿ åëåâàòîð,³ íàêàçàëè, ùîá óæå çàâòðà íàñ òóò íå áóëî. Áàòüêî ïðîñèâñÿ õî÷ äî âåñíè. ³äïî-â³ëè: “ßê äî çàâòðà íå âèáåðåøñÿ, òî âèøëåìî äî Á³ëî¿ Êðèíèö³, à òàì – äîÑèá³ðó”. Ïðè÷èíà ãîëîäó áóëà ïðîñòà: çàáðàëè êîìóí³ñòè é êîìñîìîëüö³ óñå.Ñàì³ ëåäàð³, ùî ò³ëüêè ¿ëè é ïèëè, â êàðòè ãðàëè, ðîçïóñòîþ çàéìàëèñÿ òà ãëóøè-ëè ñàìîãîí. Ñàì³ ðîáèòè íå õîò³ëè, à ò³ëüêè ¿ñòè ìîãëè. ̳ë³ö³ÿ îõîðîíÿëà ñàðàéíà åëåâàòîð³, ñêëàäè ó öåíòð³, òóäè óñüîãî ïîíàãð³áàëè ³ ðîç³áðàëè ñîá³, ùî õîò³-ëè. Ìè êàçàëè òîä³: “Íåìà õë³áà, íåìà ñàëà – êîíòðàêòàö³ÿ çàáðàëà”. Êîíòðàê-òàö³ÿ – öå áóâ ïîäàòîê, ÿêèì îáêëàäàëè çàìîæíèõ ëþäåé ³ ãðîøèìà ³ ïðîäóêòà-ìè. ßê âèêîíຠ÷îëîâ³ê êîíòðàêòàö³þ, òî çàâòðà ùå á³ëüøó íàêëàäóòü... ² òàê,ïîêè íå ðîçîðÿòü ÷îëîâ³êà, à òîä³ ó Ñèá³ð çàøëþòü.

Ãåéêî Ñåðã³é. Ïàì’ÿòü ïðî ãîëîäîìîð. Íå áóëî ïîðÿòóíêó í³çâ³äêè. –Óðÿäîâèé êóð’ºð. – 2007. – 24 ëèñòîïàäà.

526

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÑÅÐÃŪÂί (â ä³âîöòâ³ ÑËÞÑÀÐ) Àííè ªãîð³âíè,

1944 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Êåð÷ ÀÐ Êðèì)

Ãîëîä ïåðåæèëà íà õóò. Øêóìàòè Ñì³ë³âñüêîãî ð-íó ×åðí³ã³âñüêî¿ (íèí³Ñóìñüêà) îáë.

Íàðîäèëàñÿ ÿ 2 ÷åðâíÿ 1944 ð., àëå çàïèñàëè ìåíå 2 ëèïíÿ, òàê ÿê ä³òè,íàðîäæåí³ â äðóã³é ïîëîâèí³ ðîêó, ìàëè ïðàâî íà 3 ì áÿç³ íà ïåëüîíêè. Ìàì³ æ íåáóëî êîëè ïðîêîíòðîëþâàòè, òàê ÿê ó íå¿ áóâ òÿæêî õâîðèé ÷îëîâ³ê (ì³é áàòüêî)é ñèí, 16 ðîê³â. Áàòüêî óìåð 25 ñåðïíÿ 1944 ð. Éîìó áóëî 42 ðîêè. À âìåð â³í â³ä÷àõîòêè, ÿêó çàðîáèâ â ïîõîä³ íà Ô³íñüêó â³éíó, òà ùå é â ÷óæ³é õàò³.

×îìó â ÷óæ³é? Ïîìîãëè “õîðîø³” ëþäè. ̳é áàòüêî áóâ ³ç õîðîøî¿ òðóäîëþ-áèâî¿ ñ³ì’¿. Ó ä³äà, Ñëþñàðà Ìàêñèìà ²âàíîâè÷à, áóëî òðè ñèíè, çåìëÿ, õóäîáà³ çàçäð³ñòü âñüîãî õóòîðà: âîäÿíèé ìëèí. Íà ñâî¿é çåìë³ âîíè ðîáèëè ñàì³, ëþäåéíå åêñïëóàòóâàëè. Àëå í³ â êîãî íå ïðîñèëè, âñå ñàì³ äîáóâàëè. Òà é ìàìà ìîÿáóëè íå ç á³äíî¿ ñ³ì’¿. ijä, ßðîâèé-Õàð÷åíêî Çàõàð, áóâ ³ç ðåºñòðîâèõ êîçàê³â,à â 1939 ðîö³ éîãî âáèëè áàíäèòè, ùîá âèêðàñòè ó íüîãî ïîøòó. ³í áóâ íà÷àëüíè-êîì ïîøòè â ñ.Ñì³ëîìó, à âîçèâ ¿¿ ³ç ì.Ðîìíè. Ïî äîðîç³ ³ç Ðîìí³â â Áîðîçåíö³éîãî ³ âáèëè. Ó ìàìè áóëî ùå òðè áðàòè. ѳ쒿 áóëè íå ãîë³, íå ãîëîäí³, ó êîæíîãîñâîÿ õàòà, òîìó ùî ðîáèëè, íå ïîêëàäàþ÷è ðóê, ç ðàíêó ³ äî âå÷îðà.

² îñü â 30-õ ðîêàõ âñå ³ ïî÷àëîñü. Ó ìî¿õ áàòüê³â áóëî 3-º ä³òåé, 1926, 1928³ 1931 ðð. íàðîäæåííÿ.  1933 ð. 2-º ç íèõ âìåðëè: 1926 ³ 1931 ðð.íàðîäæåííÿ,³ ëåäâå ñïàñëè ñèíà, íàðîäæåíîãî 1928 ð. Ùî â³äáóâàëîñü ç íèìè, ÿ äîñòåìåííîíå çíàþ. Àëå ìàìà ìåí³ ãîâîðèëè, ùî êîëè ïðèõîäèëè íàñ òðóñèòè, òî ìàìàñõîâàëè çà ïàçóõó ñ³ìåíà äëÿ ïîñàäêè, òî ïðèéøëè ñóñ³äè ç ãàðìîøêîþ, áóáíîìâ êðàñíèõ êîñèíêàõ ³ çàáðàëè ç-çà ïàçóõè ñ³ìåíà. ̳é áàòüêî áóâ õîðîøèì ïëîò-íèêîì ³ çðîáèâ äèâàí, òî áðàòà (íåìîâëÿ) ñêèíóëè ç öüîãî äèâàíà. Äîðîø öåéäèâàí÷èê çàáðàâ ñîá³, òàê ÿê â³í éîìó ñïîäîáàâñÿ. Âèãíàëè ìîþ ñ³ì’þ ç õàòè.Çàéíÿëè ¿¿ ÷óæ³ ëþäè.

Áóëà ñ³ì’ÿ â Íåï볺âö³. À â ÷àñ âîéíè âåðíóëèñü äîäîìó. Áàòüêî ÿêèìñü÷èíîì áóâ çâ’ÿçàíèé ç Êîâïàêîì. Ìåí³ ãîâîðèëè ìàìà, ùî â³í ïðèõîäèâ ñàì äîáàòüêà ³ áàëàêàâ ç íèì. Àëå ìàìà íå çíàëè, à áàòüêî ¿é ïåðåä ñìåðòþ ïðî öåñêàçàëè. Êîëè æ óçíàëè â õóòîð³, ùî áàòüêî çâ’ÿçàíèé ç ïàðòèçàíàìè, òî äèâàíîääàëè íàçàä.

Ì³æ ³íøèì, õî÷ó ñêàçàòè, ùî Äîðîø ïåðåä ñìåðòþ äîæèâàâ äî òîãî, ùî(ïðîñò³òü íà ñëîâ³) ç’¿äàâ âñå, ùî éîìó ïîïàäàëîñü: ³ çåìëþ, ³ âñå ç-ï³ä ñåáå.Öå áóëà éîìó êàðà Ãîñïîäíÿ çà âñå. Öå ³ ÿ ïàì’ÿòàþ.

Çâè÷àéíî, ³ ï³ñëÿ â³éíè 1941–1945 ðîê³â áóëî íåëåãêî. ß äóæå òÿæêî áîë³ëà³ ç ñàìîãî ìàëêó íå áà÷ó îäíèì îêîì. À çàðàç ³ îäíèì âóõîì íå ÷óþ. Ïåíñ³ÿ 352 ãðí.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

527

Ç äèòèíñòâà ìåí³ êàçàëè, ùîá ÿ á³ëüøå 5 êã íå ï³ä³éìàëà. Àëå ÿ ÷åñíî ïðîïðàöþ-âàëà íà ð³çíèõ ðîáîòàõ – 40 ë³ò ñòàæó. Ó÷èòüñÿ íå çìîãëà ³ ÷åðåç íåñòàòêè ³ ïîçäîðîâ’¿. Æèâó, ÿê á³ëüø³ñòü.  Êåð÷ ïîïàëà (òóò æèâ ì³é áðàò). Çàðîáèëàõðóùîâêó.

P.S. Âîñòàííº ÿ áóëà â Øêóìàòàõ âîñåíè 2003 ð. Æàëü, òàêèé õóò³ð óìèðàº.Áóëî êîëî 100 ñ³ìåé, à çàðàç õî÷ áè 30 ÷îëîâ³ê îñòàëîñü.

Ç ïîâàãîþ äî Âàñ Ñåð㺺âà Àííà ªãîð³âíà.13 æîâòíÿ 2005 ð.

ÑÅÐòÉ×ÓÊ Âîëîäèìèð(ì. Êè¿â)

×ÎÌÓ ÂÎÍÈ ÍÅ ÕÎ×ÓÒÜ ÍÀÑ ÁÀ×ÈÒÈ,ÀÁÎ ²ÑÒÎÐ²ß ÍÀ ÑËÓÆÁ²  ²ÌÏÅÐÑÜÊί ÏÎ˲ÒÈÊÈ

²ñòîðè÷í³ ôàêòè ñâ³ä÷àòü: Ñòàë³í “òóðáóâàâñÿ” ïðî âñ³ íàðîäè, àëåîñîáëèâî ïèëüíîþ áóëà éîãî “óâàãà” äî óêðà¿íö³â.

Óòâåðäèâøèñü íà ðîñ³éñüêîìó ïðåñòîë³, ³ìïåðàòðèöÿ Êàòåðèíà ²², ÿê â³äî-ìî, îäðàçó æ äîðó÷èëà êíÿçåâ³ Â’ÿçåìñüêîìó çä³éñíèòè âåñü êîìïëåêñ íàëåæ-íèõ çàõîä³â, àáè ÿêîìîãà øâèäøå çìóñèòè óêðà¿íö³â “äåë³êàòíèì ñïîñîáîì çðó-ñèô³êóâàòèñÿ”. ² âæå ÷åðåç ñòî ðîê³â ì³í³ñòð âíóòð³øí³õ ñïðàâ Ðîñ³¿ Âàëóºâââàæàâ çà ïîòð³áíå ïåðåêîíóâàòè âåñü ñâ³ò, ùî óêðà¿íñòâà “íå áûëî, íåò è íåìîæåò áûòü”.

Ïðî öå çãàäàëîñÿ, êîëè ïîçíàéîìèâñÿ ç êíèæêîþ ïðîôåñîðà-³ñòîðèêà ç Ïåí-çè ³êòîðà Êîíäðàøèíà “Ãîëîä 1932–1933 ãîäîâ: òðàãåäèÿ ðîññèéñêîé äåðåâ-íè”, âèïóùåíîþ íåäàâíî â Ìîñêâ³. Öåé àâòîð, óçÿâøèñü äîñë³äèòè ãîëîä 1932–1933 ðîê³â ó Ïîâîëæ³, íà Äîíó é Êóáàí³, íå ïîáà÷èâ òàì, ÿê ìîæåìî ïåðåêîíàòè-ñÿ, óêðà¿íö³â, êîòð³ ïðèíàéìí³ â äâîõ îñòàíí³õ ðåã³îíàõ áóëè îñíîâíèìè ïåðøî-ïðîõ³äöÿìè-õë³áîðîáàìè: “Ðóññêèå, ìîðäâà, òàòàðû, èíãóøè è äðóãèå íàðîäûïðîæèâàëè òîãäà è ïðîæèâàþò â íàñòîÿùåå âðåìÿ â óêàçàííûõ ðåãèîíàõ Ðîñ-ñèè.  òî æå âðåìÿ â íàñòîÿùåé ðàáîòå äåëàåòñÿ àêöåíò íà ðóññêîå íàñåëåíèåÏîâîëæüÿ, Äîíà è Êóáàíè, ïîñêîëüêó èìåííî îíî èñòîðè÷åñêè îêàçàëîñü ñâÿçà-íî ñ çåðíîâûì õîçÿéñòâîì è ñòàëî ïîýòîìó ïåðâîî÷åðåäíûì îáúåêòîì ñòàëèí-ñêîé íàñèëüñòâåííîé êîëëåêòèâèçàöèè” (ñ. 51).

×îìó Êîíäðàøèí õî÷å ïåðåêîíàòè ÷èòà÷³â ó â³äñóòíîñò³ â öèõ ðåã³îíàõç ñàìîãî ïî÷àòêó õë³áîðîáñüêîãî îñâîºííÿ óêðà¿íö³â ³ íå ââàæຠ¿õ òóò “èñòîðè-÷åñêè ñâÿçàííûìè ñ çåðíîâûì õîçÿéñòâîì”, ñòຠçðîçóì³ëèì ç òîãî ïàíåã³ðèêà,ÿêèé àâòîð âì³ñòèâ ñàìîìó ñîá³ ó âëàñí³é êíèç³: “Â.Â. Êîíäðàøèí àêòèâíî âûñ-òóïàåò â ÑÌÈ è íàó÷íûõ èçäàíèÿõ, â òîì ÷èñëå è çà ðóáåæîì, ïðîòèâ èäåèóêðàèíñêèõ èñòîðèêîâ è ïîëèòèêîâ î “ãåíîöèäå ãîëîäîìîðîì” â 1932–1933 ãã.

528

ѲÄ×ÅÍÍß

óêðàèíñêîãî íàðîäà.  ñâîèõ ïóáëèêàöèÿõ íà ýòó òåìó îí çàêëþ÷àåò, ÷òî ãîëîä1932–1933 ãã. ÿâëÿåòñÿ îáùåé òðàãåäèåé âñåõ íàðîäîâ ÑÑÑÐ, è ýòà òðàãåäèÿäîëæíà íå ðàçäåëÿòü, à îáúåäèíÿòü íàðîäû” (ñ. 29).

Ç îãëÿäó íà òàêó ñàìîîö³íêó àâòîðà âæå íå âèíèêຠïîäèâó, ÷îìó â³í íåââàæàâ çà ïîòð³áíå çãàäàòè óêðà¿íö³â ñåðåä îñíîâíèõ õë³áîðîáñüêèõ åòíîñ³â óÏîâîëæ³, íà Äîíó é Êóáàí³. Àëå æ âîíè òàì áóëè – çà ïåðåïèñîì 1926 ðîêó â óñ³õ40 êóáàíñüêèõ ñòàíèöÿõ, ñêàæ³ìî, çàñíîâàíèõ ùå ïåðøèìè çàïîðîçüêèìè êîçà-êàìè-ïåðåñåëåíöÿìè íàïðèê³íö³ XV²²² ñòîë³òòÿ, óêðà¿íö³ ïåðåâàæàëè: Áàòóðèíñüêà(³ç çàãàëüíî¿ ê³ëüêîñò³ æèòåë³â 7086 îñ³á óêðà¿íö³â íàðàõîâóâàëîñÿ 5034), Áåðå-çàíñüêà (â³äïîâ³äíî 10885 ³ 9297), Áðþõîâåöüêà (12466 ³ 9698), Âàñþðèíñüêà (10443³ 9142), Âèùåñòåá볿âñüêà (3251 ³ 2400), ijíñüêà (12525 ³ 10316), Äÿäüê³âñüêà(7324 ³ 6665), ²âàí³âñüêà (14209 ³ 12983), ²ðê볿âñüêà (6473 ³ 5884), Êàí³âñüêà (17248³ 13878), Êàëüíèáîëîòñüêà (10998 ³ 8606), Êàòåðèíèíñüêà (13391 ³ 11824), Êèñëÿ-ê³âñüêà (13112 ³ 11416), Êîíåë³âñüêà (8712 ³ 7824), Êîðåí³âñüêà (15548 ³ 9313),Êðèë³âñüêà (9427 ³ 8146), Êóù³âñüêà (11865 ³ 9364), Ìåäâåä³âñüêà (18146 ³ 15222),Íåçàìà¿âñüêà (12133 ³ 10150), Ïàøê³âñüêà (18000 ³ 14166), Ïåðåÿñëàâñüêà (8781³ 7552), Ïëàñòóí³âñüêà (12 375 ³ 10528), Ïëàòíèð³âñüêà (13925 ³ 11628), Ïîëòàâñü-êà (14306 ³ 10985), Ïîïîâè÷³âñüêà (10715 ³ 7762), Ðîã³âñüêà (12475 ³ 10806), Ñåð-㳿âñüêà (4714 ³ 4127), Ñòàðîäåðåâ’ÿíê³âñüêà (7230 ³ 6529), Ñòàðîäæåðå볿âñüêà(5413 ³ 5158), Ñòàðîêîðñóíñüêà (12273 ³ 10477), Ñòàðîëåóøê³âñüêà (6521 ³ 5857),Ñòàðîìåíñüêà (22604 ³ 19736), Ñòàðîìèøàñò³âñüêà (9826 ³ 8171), Ñòàðîíèæ÷å-ñòåá볿âñüêà (12273 ³ 11356), Ñòàðîòèòàð³âñüêà (9536 ³ 8552), Ñòàðîùåðáèí³â-ñüêà (17001 ³ 14453), Òèìàøåâñüêà (12112 ³ 8961), Óìàíñüêà (20727 ³ 17008 óê-ðà¿íö³â), Øêóðèíñüêà (9749 ³ 8864).

Ó ö³ëîìó ïî Êóáàí³ òîä³ íàðàõîâóâàëîñÿ 915450 óêðà¿íö³â, à íà ϳâí³÷íîìóÊàâêàç³ – 3 ìëí106 òèñ. 852. Òîìó äëÿ íàñ âàæêî çðîçóì³òè ãîëîä â öèõ ñòàíèöÿõÿê òðàãåä³þ ò³ëüêè “ðîññèéñêîé äåðåâíè”. Òèì ïà÷å, ùî ñåðåä “îñîáëèâî íåáëàãî-ïîëó÷íèõ” ðàéîí³â ϳâí³÷íî-Êàâêàçüêîãî êðàþ ùîäî ïîøèðåííÿ öüîãî íåùàñòÿÊîíäðàøèí íàçèâຠòàê³ êóáàíñüê³, ÿê ªéñüêèé, Êàí³âñüêèé, Êîðåí³âñüêèé, Êðàñíî-äàðñüêèé, Ñòàðîìåíñüêèé, à òàêîæ ñòàâðîï³ëüñüêèé Êóðñàâñüêèé.

Çðîçóì³ëî, öå òàêîæ ïîäàºòüñÿ ÿê òðàãåä³ÿ ðîñ³éñüêîãî ñåëà. Îäíàê ïåðåïèñ1926 ðîêó çàô³êñóâàâ ó ªéñüêîìó ðàéîí³ 74037 óêðà¿íö³â ³ 23568 ðîñ³ÿí, ó Êàí³-âñüêîìó â³äïîâ³äíî 45451 ³ 8130, Êoðåí³âñüêîìó – 76422 ³ 36939, Êðàñíîäàðñüêî-ìó – 102831 ³ 18086, Ñòàðîìåíñüêîìó – 65488 ³ 9583, à â Êóðñàâñüêîìó – 57665³ 8767. Çðåøòîþ, íàì íåáàéäóæà äîëÿ é òèõ 35115 óêðà¿íö³â ó íàçâàíèõ Êîíäðà-øèíèì Àðìàâ³ðñüêîìó é 11514 â Êóðãàíèíñüêîìó ðàéîíàõ, äå ê³ëüê³ñíî íà òîé÷àñ óæå ïåðåâàæàëè ðîñ³ÿíè.

Ïîä³áí³ ôàêòè êîìïàêòíîãî óêðà¿íñüêîãî ðîçñåëåííÿ íà ïåð³îä Ãîëîäîìîðó1932–1933 ðîê³â ìîæåìî íàâåñòè é íà Äîíó, ³ â Ïîâîëæ³.  îñòàííüîìó ðåã³îí³, äîðå÷³, â Êàïóñòèíîÿðñüêîìó ðàéîí³ íàðàõîâóâàëîñÿ 49 â³äñîòê³â íàøîãî åòíîñó,ªëàíñüêîìó – 51,9, Êîòîâñüêîìó – 69,3, Êðàñíîÿðñüêîìó – 72,4, Ïîêðîâñüêîìó – 74,9,

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

529

Ñàìîéë³âñüêîìó – 79,3 Ìèêîëà¿âñüêîìó – 81, Âëàäèìèðñüêîìó – ìàéæå 90. Ò³ëüêèâ Íèæíüîâîëçüêîìó êðà¿ çà ïåðåïèñîì 1926 ðîêó íàðàõîâóâàëîñÿ 600 òèñÿ÷ îñ³á,ÿê³ ïðîäîâæóâàëè ³äåíòèô³êóâàòè ñåáå ç óêðà¿íñòâîì, ÷àñòèíà ç íèõ íàâ³òü íåðîçóì³ëà ðîñ³éñüêî¿ ìîâè, ïðî ùî ñâ³ä÷èòü òàêèé ôàêò: ó Äóáèíñüêîìó ðàéîí³íåâèêîíàííÿ ïëàí³â çäà÷³ çá³ææÿ ó 1929 ðîö³ ïîÿñíþâàëè òèì, ùî “óêðà¿íñüê³ëîçóíãè äî õë³áîçàãîò³âåëü áóëî çàòðèìàíî â ðàéâèêîíêîì³, à óêðà¿íöÿì ïîñëàíîïëàêàòè íà ðîñ³éñüê³é ìîâ³”.

Ùî ñòîñóºòüñÿ óêðà¿íñüêîãî ðîçñåëåííÿ íà Äîíó, òî òóò òàêîæ âåëèêàê³ëüê³ñòü ðàéîí³â ìàëà àáñîëþòíó á³ëüø³ñòü íàøîãî íàðîäó. Îñîáëèâî öå ð³çêîïðîÿâëÿëîñÿ â ãðóï³ òàãàíðîçüêèõ ðàéîí³â. ² âñ³ ö³ óêðà¿íö³ çàçíàëè âåëèêèõ âòðàòï³ä ÷àñ Ãîëîäîìîðó 1932–1933 ðîê³â.

Àëå òðåáà âèçíàòè: ïåðøèìè â³ä÷óëè íà ñîá³ öå ñòðàõ³òòÿ óêðà¿íö³ Êóáàí³.² ÿê òóò íå çãàäàòè ñòàíèöþ Ïîëòàâñüêó, íàñåëåííÿ ÿêî¿ âèñòóïàëî çà ðîçâèòîêð³äíî¿ êóëüòóðè, ñàìå òóò ³ñíóâàâ ïåðøèé Âñåðîñ³éñüêèé óêðà¿íñüêèé ïåäàãîã³÷-íèé òåõí³êóì. ̄ ¿ ïåðøîþ âèñåëèëè íà ϳâí³÷, çàñåëÿþ÷è â õàòè êîçàê³â-âåòåðàí³â×åðâîíî¿ àð쳿, à íàçâó çì³íþþ÷è íà Êðàñíîàðìºéñüêó, àáè í³÷îãî íå íàãàäóâàëîïðî óêðà¿íñüêå ïîõîäæåííÿ. Äðóãîþ òàêî¿ òðàãå䳿 çàçíàëà ùå îäíà óêðà¿íñüêàñòàíèöÿ Êóáàí³ – Óìàíñüêà. ϳñëÿ âèñåëåííÿ ¿¿ íàçâà áóëà çì³íåíà íàËåí³íãðàäñüêó.

Ùîäî íå÷îðíîçåìíî¿ çîíè ÐÔ, äå òàêîæ íå âèêîíóâàëè ïëàí³â õë³áîçàãîò³-âåëü, ïîä³áíèõ óõâàë Êðåìëÿ íå â³äíàõîäèìî...

Òàê, öå íå ïîâòîðèëîñÿ â ìàñîâèõ ìàñøòàáàõ â ÓÑÐÐ, áî â áàãàòüîõ âèïàä-êàõ òóò íå áóëî âæå êîãî âèñåëÿòè – ïîâèìèðàëè ö³ë³ ñåëà. ª äîêóìåíòè, ÿêèìèçàñâ³ä÷åíî ïðî âåëèêó ê³ëüê³ñòü ðîñ³éñüêîãî é á³ëîðóñüêîãî íàñåëåííÿ, ÿêåçàâåçëè â ñîòí³ îïóñò³ëèõ â³ä Ãîëîäîìîðó óêðà¿íñüêèõ ñ³ë.

À ùîäî “÷îðíèõ äîùîê”, òî âîíè áóëè çàâåäåí³ íå ò³ëüêè íà Êóáàí³, Äîíó,Ö×Î, Ïîâîëæ³ é ÓÑÐÐ, à é ó ϳâí³÷íîìó Êàçàõñòàí³ çà ³í³ö³àòèâîþ ðåñïóáë³-êàíñüêîãî êåð³âíèöòâà. Îäíàê, êîëè îçíàéîìèòèñÿ – ç ïåðåë³êîì íàñåëåíèõïóíêò³â, ÿê³ çàçíàâàëè òàêî¿ êàðè, òî îäðàçó æ ìîæíà ïåðåñâ³ä÷èòèñÿ, ùî âîíè,ÿê ïðàâèëî, – ç ïåðåâàæíîþ ê³ëüê³ñòþ óêðà¿íñüêîãî õë³áîðîáñüêîãî íàñåëåííÿ.Ïðèì³ðîì, ò³ ñåëà Óñòü-Êàìåíîãîðñüêîãî ÷è Ôåäîð³âñüêîãî ðàéîí³â, ÿêèõ öå ñòî-ñóâàëîñÿ, âèÿâèëèñÿ â îñíîâíîìó óêðà¿íñüêèìè, àäæå ñàìå óêðà¿íö³ â öüîìó ðå-ã³îí³ áóëè îñíîâíèìè âèðîáíèêàìè õë³áà. Ñêàæ³ìî, çà ïåðåïèñîì 1926 ðîêóÔåäîð³âñüêèé ðàéîí íàðàõîâóâàâ 28302 æèòåë³, ç ÿêèõ 25408 áóëè óêðà¿íöÿìè.

Çíàéîìëÿ÷èñü ç êíèæêîþ ïåíçåíñüêîãî ³ñòîðèêà ³êòîðà Êîíäðàøèíà, ïå-ðåêîíóºøñÿ ó òîìó, ÿê â³í íàìàãàºòüñÿ íàñàìïåðåä ï³äòðèìàòè íèí³øí³ ïîë³òè÷í³³íòåðåñè Ðîñ³¿, ùî ñòîñóþòüñÿ íåâèçíàííÿ Ãîëîäîìîðó 1932–1933 ðîê³â ãåíîöè-äîì óêðà¿íñüêîãî íàðîäó: “Ìû íå ïîääåðæèâàåì ìíåíèå óêðàèíñêèõ ïîëèòèêîâè èñòîðèêîâ î íàöèîíàëüíîì ãåíîöèäå ãîëîäîì íà Óêðàèíå â 1932–1933 ãã. È íåñîãëàñíû ñ èõ îïðåäåëåíèåì “ãîëîäîìîðà” êàê àêöèè, îðãàíèçîâàííîé ñòàëèíñ-êèì ðåæèìîì ñ öåëüþ “óìîðåíèÿ”, óíè÷òîæåíèÿ ìèëëèîíîâ æèòåëåé

530

ѲÄ×ÅÍÍß

Óêðàèíû... Ìû íå ðàçäåëÿåì ïîçèöèþ óêðàèíñêîé ñòîðîíû, ïîòîìó ÷òî íå íàé-äåíû äîêóìåíòû, â êîòîðûõ áû ãîâîðèëîñü î íàëè÷èè ó ñòàëèíñêîãî ðåæèìàçàìûñëà óíè÷òîæèòü óêðàèíñêèé íàðîä”.

Ó çâ’ÿçêó ç öèì âèíèêຠçàïèòàííÿ äî Êîíäðàøèíà: à äèðåêòèâí³ äîêóìåíòèïðî ë³êâ³äàö³þ óêðà¿í³çàö³¿ íà òåðåíàõ êîìïàêòíîãî ðîçñåëåííÿ óêðà¿íñòâà (ùîäî³íøèõ íàö³é í³÷îãî ïîä³áíîãî â 1932–1933 ðîêàõ íå áóëî â÷èíåíî) – âîíè õ³áà íåñâ³ä÷àòü ïðî òå, ùî ñòàë³íñüêèé ðåæèì ìàâ íà ìåò³ çíèùèòè ì³ëüéîíè óêðà¿íö³â,ïðèíàéìí³ äóõîâíî? ² òå, ùî ïåðåïèñ 1939 ðîêó ñòâåðäèâ çìåíøåííÿ óêðà¿íñüêî-ãî íàñåëåííÿ íà òåðèòî𳿠íèí³øíüîãî Êðàñíîäàðñüêîãî êðàþ íà 1 ìëí 437 òèñ.151 îñîáó ïîð³âíÿíî äî 1926 – öå íå ïðèìóøóº çàìèñëèòèñÿ ³ñòîðèêà Êîíäðàøèíàùîäî ö³ëåñïðÿìîâàíîñò³ óäàðó ïî óêðà¿íñüê³é íàö³¿?

À ïîñòàíîâà ÖÊ ÂÊÏ(á) ³ Ðàäíàðêîìó ÑÐÑÐ â³ä 22 ñ³÷íÿ 1933 ðîêó ïðîçàáîðîíó âè¿çäó ò³ëüêè óêðà¿íñüêîãî ³ êóáàíñüêîãî ñåëÿíñòâà çà õë³áîì â ³íø³ðåã³îíè – öå òàêîæ íå ñâ³ä÷åííÿ ö³ëåñïðÿìîâàíîãî ïðèðå÷åííÿ íà ãîëîäíó ñìåðòüóêðà¿íö³â? ßê æå òîä³ ðîçóì³òè îñü òàêå òâåðäæåííÿ Â. Êîíäðàøèíà: “Ïðÿìîéîðãàíèçàöèåé ãîëîäà ìîæíî íàçâàòü äðàêîíîâñêèå äèðåêòèâû Ñòàëèíà-Ìîëî-òîâà î áîðüáå ñî ñòèõèéíîé ìèãðàöèåé êðåñòüÿí, çàïèðàâøèå èõ â ãîëîäàþùèõñåëåíèÿõ è îáðåêàâøèå íà ãîëîäíóþ ñìåðòü. Èìåííî ïîýòîìó ãîëîä 1932–1933 ãã.ìîæíî ñ÷èòàòü îðãàíèçîâàííûì ãîëîäîì, è ýòîò ãîëîä – îäíî èç ñàìûõ òÿæêèõïðåñòóïëåíèé Ñòàëèíà” (ñ. 376).

Íà íàøó äóìêó, ò³ëüêè îçíàéîìèâøèñü ç âåëèêîþ ê³ëüê³ñòþ äîêóìåíò³â, ÿê³çàñâ³ä÷óþòü ãåíîöèä óêðà¿íñòâà, Êîíäðàøèí ì³ã ï³äñâ³äîìî íàïèñàòè é òàêå:“Ãîëîä ïîìîã Ñòàëèíó ëèêâèäèðîâàòü íà Óêðàèíå, ïî åãî ìíåíèþ, ïîòåíöèàëü-íóþ îïïîçèöèþ åãî ðåæèìó, êîòîðàÿ èç êóëüòóðíîé ìîãëà âûðàñòè â ïîëèòè÷åñ-êóþ è îïåðåòüñÿ ïðè ýòîì íà êðåñòüÿíñòâî. Íà ýòîò ñ÷åò èìåþòñÿ ôàêòû, â òîì÷èñëå â òðåòüåì òîìå äîêóìåíòàëüíîãî ñáîðíèêà “Òðàãåäèÿ ñîâåòñêîé äåðåâíè”,ïîñâÿùåííîãî ãîëîäîìîðó, ãäå õàðàêòåðèçóåòñÿ äåÿòåëüíîñòü â óêðàèíñêîì ñåëåîðãàíîâ ÃÏÓ” (ñ. 242).

Âèñòàâëÿþ÷è çà îñíîâíèé àðãóìåíò â³äñóòí³ñòü êîíêðåòíèõ äîêóìåíò³â ïðîñïëàíîâàíå íàðîäîâáèâñòâî óêðà¿íö³â, Â. Êîíäðàøèí ïîêëèêàºòüñÿ íà óõâàëó̳æíàðîäíî¿ êîì³ñ³¿ þðèñò³â, ÿêà, ìîâëÿâ, ä³éøëà âèñíîâêó, ùî “îíà íå â ñîñòî-ÿíèè ïîäòâåðäèòü íàëè÷èå ïðåäíàìåðåííîãî ïëàíà îðãàíèçàöèè ãîëîäà íàÓêðàèíå ñ öåëüþ îáåñïå÷åíèÿ óñïåõà ïîëèòèêè Ìîñêâû” (ñ. 18).

Íà æàëü, Êîíäðàøèí íå ïðîöèòóâàâ äàë³ öüîãî äîêóìåíòà, äå íàãîëîøóºòü-ñÿ: “Îäíàê á³ëüø³ñòü ÷ëåí³â êîì³ñ³¿ â³ðèòü, ùî ðàäÿíñüêà âëàäà – íàâ³òü ÿêùî áâîíà ³ íå ïëàíóâàëà ãîëîäó íàïåðåä – ðàç â³í çà³ñíóâàâ, âîíà íàïåâíî âèêîðèñòàëàöåé ãîëîä, ùîáè çìóñèòè ïðèéíÿòè ïîë³òèêó, ÿê³é âîíè ïðîòèâèëèñü”.

Êð³ì òîãî, ÷ëåíè ̳æíàðîäíî¿ êîì³ñ³¿ þðèñò³â (â í³é, äî ðå÷³, íå áóëî æîäíî-ãî óêðà¿íöÿ) íà ÷îë³ ç øâåäñüêèì ïðîôåñîðîì Äæåêîáîì Ñóíäáåðãîì ä³éøëè³ òàêîãî âèñíîâêó: “Õî÷ íåìຠïðÿìèõ äàíèõ, ùî ãîëîä ó 1932–1933 ðð. áóâ ñèñ-òåìàòè÷íî ï³äãîòîâëåíèé, ùîá çëîìèòè óêðà¿íñüêó íàö³þ ðàç ³ íàçàâæäè, îäíàê,

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

531

çã³äíî ç äóìêîþ á³ëüøîñò³ Êîì³ñ³¿, ðàäÿíñüê³ ÷èíîâíèêè ñâ³äîìî âæèëè öåéãîëîä, àáè çàâåðøèòè ¿õíþ ïîë³òèêó äåíàö³îíàë³çàö³¿ Óêðà¿íè”.

Òðåáà íàãîëîñèòè, ùî ïðîôåñîð Â. Êîíäðàøèí çàìîâ÷óº òîé ôàêò, ùî í³ÿêèõàðõ³âíèõ äîêóìåíò³â ðàäÿíñüêèé óðÿä ö³é êîì³ñ³¿ íå íàäàâ, óçàãàë³ â³äìîâèâñÿç íåþ ñï³âïðàöþâàòè, îðãàí³çîâóþ÷è ëèñòè ïðîòåñòó ïðîòè ¿¿ ä³ÿëüíîñò³ ç áîêóêîìóí³ñòè÷íèõ ³ñòîðèê³â. Àâòîð ìîíîãðàô³¿ òàêîæ íå íàâîäèòü ³ òèõ âèñíîâê³âêîì³ñ³¿, ÿê³ íà îñíîâ³ â³äêðèòèõ ïåðåïèñ³â 1926 ³ 1939 ðîê³â âèçíà÷àþòü äåìî-ãðàô³÷í³ çì³íè íàñåëåííÿ ÑÐÑÐ.

Òàê îò, ÿêùî çà âêàçàíèé ïåð³îä ê³ëüê³ñòü ëþäíîñò³ â Ðàäÿíñüêîìó Ñîþç³çá³ëüøèëàñÿ íà 16%, ó ÐÑÔÐÐ – íà 28%, ó Á³ëîðóñ³ – íà 11,2%, òî â ÓÑÐÐ âîíàçìåíøèëàñÿ íà 9,9%. ² öå áóëî âàãîìîþ ï³äñòàâîþ äëÿ àâòîðèòåòíèõ ïðàâíèê³âç ð³çíèõ êðà¿í ñâ³òó âèçíàòè Ãîëîäîìîð 1932 –1933 ðð. ö³ëåñïðÿìîâàíèì óäàðîìïðîòè óêðà¿íñòâà.

Íå ìîæíà îá³éòè óâàãîþ é ùå îäíå ïðèíöèïîâå ïèòàííÿ, ÿêå çà÷åïèâ ó ñâî¿éêíèæö³ Êîíäðàøèí. Âèçíàþ÷è, ùî “áåçäóìíàÿ êîëëåêòèâèçàöèÿ è ÷ðåçìåðíûåãîñïîñòàâêè ðàçîðèëè êàçàõñêèõ ñêîòîâîäîâ è çåìëåäåëüöåâ, âûçâàëè ìàññî-âûå îòêî÷åâêè â Êèòàé, ñìåðòíîñòü îò ãîëîäà ñîòåí òèñÿ÷ æèòåëåé Êàçàõñòà-íà”, öåé àâòîð íàãîëîøóº: “â òî æå âðåìÿ êàçàõñêèå ó÷åíûå íå ïîøëè ïî ïóòè èõóêðàèíñêèõ êîëëåã è ðàññìàòðèâàþò òðàãåäèþ 1932–1933 ãã. â ðóñëå ïîäõîäîâðîññèéñêèõ èññëåäîâàòåëåé” (ñ. 27).

Ó òîé æå ÷àñ ñàì Â.Êîíäðàøèí ñòâåðäæóº, ùî êàçàõè ìàëè ìîæëèâ³ñòü,ñêàæ³ìî, â Ïîâîëæ³ íàâ³òü ïðàöåâëàøòóâàòèñÿ ö³ëèìè ãîñïîäàðñòâàìè â ïåð³îäÃîëîäîìîðó. Íàïðèêëàä, ó Ñîðî÷èíñüêîìó ðàéîí³ Ñåðåäíüî-Âîëçüêîãî êðàþòðóäèëîñÿ 81 ãîñïîäàðñòâî â ê³ëüêîñò³ 391 îñîáè (ñ. 188).

Òîáòî êàçàõàì íå çàáîðîíÿëè øóêàòè ïðîäóêòè õàð÷óâàííÿ çà ìåæàìè ñâðåñïóáë³êè. Ïðî öå, äî ðå÷³, ñâ³ä÷àòü äåñÿòêè àðõ³âíèõ äîêóìåíò³â, âèÿâëåíèõó Êàçàõñòàí³. ² ò³ëüêè ñòîñîâíî ãîëîäíîãî óêðà¿íñüêîãî íàñåëåííÿ çíàõîäèìîäðàêîí³âñüê³, çà âèñëîâîì Êîíäðàøèíà, äèðåêòèâè ùîäî ïîçáàâëåííÿ éîãîìîæëèâîñò³ âðÿòóâàòèñÿ â³ä ñìåðò³ â ñóñ³äí³õ ðåã³îíàõ.

Ïðîôåñîð Â.Êîíäðàøèí ê³ëüêà ðàç³â çàïåâíÿº íàñ, ùî íå çíàéäåíî êîíêðåò-íèõ äîêóìåíò³â. Àëå öå íå àðãóìåíò, áî 20 ðîê³â òîìó íàñ òàêîæ çàïåâíÿëèç Ìîñêâè, ùî íåìຠòàºìíèõ äîäàòê³â äî ïàêòà Ìîëîòîâà-гááåíòðîïà ïðî ðîç-ïîä³ë ñôåð âïëèâó â ªâðîï³, ï³äïèñàíèõ ó Êðåìë³ 23 ñåðïíÿ 1939 ðîêó. Îäíàêçãîäîì ö³ äîêóìåíòè çíàéøëèñÿ. Ö³ëêîì î÷åâèäíî, ùî é çàÿâà Ìèêèòè Õðóùîâàíà ÕÕ ç’¿çä³ ÊÏÐÑ ïðî íàì³ð Ñòàë³íà âèñåëèòè âñ³õ óêðà¿íö³â äî Ñèá³ðó òàêîæêîëèñü çíàéäå äîêóìåíòàëüíå ï³äòâåðäæåííÿ. Çðåøòîþ, ÷îìó äîêóìåíòîì ïîä³á-íîãî õàðàêòåðó Êîíäðàøèí òà ³íø³ ðîñ³éñüê³ ³ñòîðèêè íå âèçíàþòü òåëåãðàìóÑòàë³íà ñåêðåòàðåâ³ ÖÊ ÊÏ(á)Ó Ìåíäåëþ Õàòàºâè÷ó â³ä 8 ëèñòîïàäà 1932 ðîêóïðî òå, ùî “Ïîë³òáþðî çàðàç ðîçãëÿäຠïèòàííÿ ïðî òå, ÿê ïîñòàâèòè íà êîë³íàóêðà¿íñüêîãî ñåëÿíèíà”?

532

ѲÄ×ÅÍÍß

Òðàãåä³ÿ Ãîëîäîìîðó ïîâèííà íå ðîçä³ëÿòè, à îá’ºäíóâàòè íàðîäè, ïîñò³éíîíàãîëîøóþòü ðîñ³éñüê³ àâòîðè. Àëå öå ñòàíåòüñÿ ò³ëüêè òîä³, êîëè âîíè â³ä³éäóòüâ³ä ³äåîëîã³÷íî¿ íàïðÿìíî¿, à âèçíàþòü ³ñòîðè÷í³ ðåà볿.

Äåíü. – 2008. – ¹222. – 5 ãðóäíÿ.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÅÐÄÞÊ Î.Þ.

(Êðèíè÷àíñüêèé ð-í Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Äóæå áàãàòî ëþäåé âèìåðëî â 1932–1933 ðîêàõ. Ìè ñàì³ íå ãîëîäóâàëè,ó íàñ æèâ ïðåäñòàâíèê âëàäè. À ä³òåé áàãàòî ìåðëî. ²äåø íà ðîáîòó â ÑÎÇ,à âîíî (äèòÿ) íà äîðîç³ ëåæèòü, ðîòèêîì ç³âàº. Òàê æàëêî ä³òåé.

Íà êðàþ ñåëà áàáà æèëà. Çàìàíþâàëà ëþäåé äî ñåáå, ïîò³ì âáèâàëà ³ ¿ëà.×îðíà, ñòðàøíà, ìîðäàòà. Ëþäè, ñëàá³ â³ä ãîëîäó, éøëè ïîðÿòóíêó øóêàòè.À ïîïàäàëè äî íå¿. ͳõòî ¿õ íå øóêàâ, íå êèäàâñÿ çà íèìè.

ßêîñü òà áàáà ïîãíàëàñÿ çà ñåìèë³òíüîþ ä³â÷èíêîþ, ïàä÷åðèöåþ áàáè Ñàí³.Òà âòåêëà. À çãàäóº òó áàáó-ëþäî¿äêó ³ æàõàºòüñÿ ïî öåé äåíü.

Óæå ó â³éíó õàòà çãîð³ëà, òðåáà áóëî íîâó ñòðî¿òè. Ç ìàëèìè ä³òüìè â ë³ñ ïîäðþ÷÷ÿ ï³øëè, íàñèëó äîòÿãëè. ˳ïèëè ç çåìë³, ãëèíè. Âäåíü ó ðàäãîñï³, à âíî÷³ìàçàëà, ãîðèùå íàêëàäàëà. À ¿ñòè ùî òîä³ áóëî?! Òàê óæå íàïëàêàëàñü, íàãîðþ-âàëàñü. À ï’ÿòåðî ä³òåé ï³äíÿëà, äâîº ñâî¿õ, òðîº – ïðèéîìíèõ. ͳêîëè â³ä ñòîëóíå â³äñàæóâàëà (÷óæèõ).

Çàïèñ: Î.Êó÷åð.

ѲÄ×ÅÍÍßѪÐÎÂÀ-ÔÈËÈÌÎÍÎÂÀ ²âàíà Ãàâðèëîâè÷à,

1912 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ñîô³¿âêà Íîâîòðî¿öüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿

íèí³ Õåðñîíñüêà) îáë.)

ß óðîæåíåöü ñ.Óñïåíîâêà Íîâîòðîèöêîãî ðàéîíà. Íàøå ñåëî Óñïåíîâêà áûëîîñíîâàíî äî ðåâîëþöèè íà çåìëÿõ íåìåöêîãî ýêîíîìèñòà Ôðèäðèõà Ôàëüö-Ôåéíà,öåíòðîì êîòîðîãî áûëà Àñêàíèÿ-Íîâà.

Ìîé îòåö äî êîëëåêòèâèçàöèè ðàáîòàë åçäîâûì ó ïîìåùèêà. Ñåìüÿ íàøàñîñòîÿëà èç äåâÿòè ÷åëîâåê, – îòåö, ìàòü è íàñ, ñåìåðî, äåòåé. Êîãäà äàëè çåì-ëþ, (ýòî áûëî â 1921 ãîäó), – îòåö íà÷àë îáçàâîäèòüñÿ õîçÿéñòâîì è çàíèìàòüñÿõëåáîðîáñòâîì. Ýòî âðåìÿ äîëãî íå ïðîäëèëîñü.  1929 ãîäó íàøà ñåìüÿ

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

533

ïîäâåðãëàñü ðàñêóëà÷èâàíèþ. Îòåö áûë âûñåëåí èç õàòû, à ìû ðàçáðåëèñü ïîõóòîðàì â ïîèñêàõ ïðèþòà. ß óøåë â ñîâõîç “Êðàñíûé ïåðåìîæåö” Àêèìîâñêî-ãî ðàéîíà Çàïîðîæñêîé îáëàñòè, ãäå ðàáîòàë òðàêòîðèñòîì äî 1931 ãîäà. Ïîñëåòîãî, êàê áûë ïîëó÷åí äîíîñ, ÷òî ÿ ñûí êóëàêà, ìåíÿ óâîëèëè, è ÿ âåðíóëñÿâ ñâîå ñåëî Óñïåíîâêà, ãäå ðàáîòàë òðàêòîðèñòîì.

 êîíöå 1932 è íà÷àëå 1933 ãîäà, êîãäà ðàçðàçèëñÿ ãîëîä, îòåö íå ïåðåæèëòðàãåäèè è óìåð îò ãîëîäà. Ìåíÿ òàêæå óâîëèëè èç ÌÒÑ, êàê ñûíà êóëàêà, è ÿïåðååõàë â ñîâõîç “Ñòåïíîé”.  1935 ãîäó âîçâðàòèëñÿ â Óñïåíîâêó, ãäå â 1938ãîäó ïîäâåðãñÿ ðåïðåññèè ïî ñò. 58 – ÊÐÄ ñðîêîì íà 10 ëåò. Îòáûâàë íàêàçàíèåíà Êîëûìå, íà çîëîòîíîñíûõ ïðèèñêàõ. Îñâîáîæäåí 28 ôåâðàëÿ 1948 ãîäà ñïîòåðåé çäîðîâüÿ. Ïîñëå îñâîáîæäåíèÿ çàñòàâèëè ðàáîòàòü êàê âîëüíîíàåìíî-ãî, ÷òîáû çàðàáîòàòü äåíüãè íà ïðîåçä, ò.ê. îïëàòó ïðîåçäà ÃÓËÀà Äàëüñòðîÿïðè îñâîáîæäåíèè íå îïëà÷èâàë. Âîçâðàòèëñÿ íà Óêðàèíó â ñåíòÿáðå ì-öå1948 ãîäà.

 íàøåì ñåëå Óñïåíîâêà â 1932–33 ãîäû óìåðëè îò ãîëîäà áîëåå ïîëîâèíûæèòåëåé. Óìåðëè ãîëîäíîé ñìåðòüþ öåëûå ñåìüè: Ñåðîâû, Àêèì÷èêîâû,Äåìåíòüåâû è ìíîãèå äðóãèå.

1932–1933 ãîäû – ýòî ãîäû óíè÷òîæåíèÿ óêðàèíñêîãî íàðîäà, – èíà÷å íå-âîçìîæíî ïðåäñòàâèòü âñå òî, ÷òî òâîðèë Ñòàëèí è åãî ñîðàòíèêè – ïðèñëóæíè-êè. Îäíèì èç âèäíûõ ñîðàòíèêîâ è èñïîëíèòåëåé ãåíîöèäà óêðàèíñêîãî íàðîäà –áûë Ëàçàðü Ìîèñååâè÷ Êàãàíîâè÷. Ñîáûòèÿ âðåìåíè ãîëîäîìîðà íàïîìèíàþòâðåìåíà íàøåñòâèÿ òàòàðî–ìîíãîëüñêîãî èãà ïîä ïðåäâîäèòåëüñòâîì õàíàÁàòûÿ ó 1240 ãîäó.

12 òðàâíÿ 1992 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÈÄÎÐÅÍÊÎ Éîñèïà

(Õåðñîíùèíà)

[ÂÅѲËËß Â ÊÅËÅÃů]“Âåñíÿíî¿ íåä³ë³ öüîãî 1933 ðîêó ìè âñ³ çàïðîøåí³ íà âåñ³ëëÿ äî íàøîãî

òîâàðèøà Äåì’ÿíà ”, – òàê ðîçïî÷àâ ñâîþ ïðîìîâó äî ñ³ëüðàä³âö³â Éîñèï [Ñèäî-ðåíêî]. Äåì’ÿí â öåé ÷àñ óìîâëÿâ Ìàð³þ ïðî âåñ³ëëÿ, äî ÿêîãî íàðå÷åíà âæåâèøèëà ìèëîìó ñîðî÷êó ³ ïîøèâêè íà ïîäóøêè, ÷îìó Äåì’ÿí áóâ áåçìåæíîðàäèé. Íå âñ³ éîãî òîâàðèø³ ïîõâàëüíî â³äíîñèëèñÿ äî öüîãî, à Ëþáà íàâ³òüïîêðèòèêóâàëà éîãî çà íàö³îíàë³çì, õî÷ â éîãî æèëàõ òåêëà óêðà¿íñüêà êðîâ ïîìàòåð³ – ïîëòàâö³ ³ ïîëüñüêà ïî áàòüêîâ³ – ïîëÿêó. Íà â³äì³íó â³ä Éîñèïà, â³í áóâîäíîëþáîì ³ íå çðàäæóâàâ ñâî¿é Ìà𳿠äî ñàìî¿ ñìåðò³, òîìó é ïîãîäèâñÿ ç óñ³ìà¿¿ ïðîõàííÿìè â³äíîñíî âåñ³ëëÿ.

534

ѲÄ×ÅÍÍß

Âæå â ÷åòâåð ïåêëè êîðîâàé; â ï’ÿòíèöþ ìîëîäèé ç õëîïöÿìè õîäèëè ç ë³ñêîþ(áóêåò ç ïàïåðîâèõ êâ³ò³â) äî ìîëîäî¿, äå âæå ¿õ ÷åêàëà ìîëîäà ç ïîäðóæêàìè,ïðèãîòóâàâøè äëÿ çóñòð³÷³ ñóë³þ ç âèíîãðàäíèì âèíîì, ÿêîãî áóëî âäîñòàëü; âñóáîòó ãóëÿëè ³ â ìîëîäîãî ³ â ìîëîäî¿, à â íåä³ëþ ç ñ³ëüñüêî¿ ðàäè, äå ¿õ ïðèâ³òàâòîâàðèø Ñèäîðåíêî, ï³øëè äî ìîëîäî¿, äå æ³íêè óæå ñï³âàëè ìîëîäèì ï³ñí³ –ïîáàæàííÿ: “Äàé, Áîæå, çäîðîâ’ÿ ñèíàì ³ äî÷êàì”, ³ “Óêðà¿íó ëþáèòè, ÿê ð³äíóíåíüêó, ³ íå çàáóâàòè ¿¿”, ãîñò³ çàïèâàëè êîæíå ïîáàæàííÿ âèíîì.

Çàõìåë³ëà Ëþáà äóìàëà ïðî ñâîþ äîëþ: “ ͳ, öèì øëÿõîì ÿ íå ï³äó, çàì³æ-æÿ ìåí³ í³ äî ÷îãî, áîðîòèìóñü çà íîâó âëàäó ³ íåâ³äîìèé êîìóí³çì”.

“ Íåâæå ÿ ïîä³áíèé äî òèõ ÷àºíÿò, ùî ïðè äîðîç³, ïðî ÿêèõ ñï³âàëè çà ñòîëîì³ ç ÿêèõ êîçàêè çâàðèëè þøêó,” – äóìàâ Éîñèï çà ñòîëîì íà ïî÷åñíîìó ì³ñö³.

Ï’ÿí³ æ ãîñò³ ñï³âàëè: “...ïèé, ìèëà, íå á³äà, áóäå ö³ëà ÷åðåäà. À ÿ õëîïö³â íåëþáèëà, áî é áóëà ìîëîäà...” Õòîñü òâåðåç³øèé çàñï³âàâ: “Õàé öâ³òå ÷åðâîíàêàëèíà...” ç ïîáàæàííÿì “...ùîá çãèíóëè íàø³ âîð³æåíüêè íà â³÷í³ â³êè”.

À â öåé ÷àñ ñåñòðè Ìàð³ÿ ×îïîê ³ Ïàëàæêà (Ïîë³íà) Ðóäü íåñëè íà äðàáèí³â êó÷óãóðè õîðîíèòè çàìîòàíîãî â ðÿäíî ï³ä³áðàíîãî íà äîðîç³ ìåðöÿ, áî ÷îëî-â³ê³â íå áóëî äîìà, ïðàöþâàëè â êîëãîñï³, íå âñ³ æ ãóëÿëè íà âåñ³ëë³.

Çàïèñàëè Ñ.Ìîðîçþê, Ô.Ìîðîçþê.2007 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÈÄÎÐÅÍÊÎ Î.².

(ñ. Êóêîâè÷³ Ìåíñüêîãî ð-íó ×åðí³ã³âñüêî¿ îáë.)

ÐÎÇÄÓÌÈ Â×ÈÒÅËÜÊÈÂåðõîâíà Ðàäà Óêðà¿íè, âøàíîâóþ÷è ïàì’ÿòü ì³ëüéîí³â ñï³ââ³ò÷èçíèê³â, ÿê³

ñòàëè æåðòâàìè Ãîëîäîìîðó 1932–1933 ðîê³â â Óêðà¿í³, øàíóþ÷è âñ³õ ãðîìàäÿí,ÿê³ ïåðåæèëè öþ ñòðàøíó òðàãåä³þ â ³ñòî𳿠óêðà¿íñüêîãî íàðîäó, ïðèéíÿëà ÇàêîíÓêðà¿íè “Ïðî Ãîëîäîìîð 1932–1933 ðîê³â â Óêðà¿í³”. Çã³äíî ñòàòò³ 1 öüîãî Çàêî-íó, “Ãîëîäîìîð 1932–1933 ðîê³â â Óêðà¿í³ º ãåíîöèäîì Óêðà¿íñüêîãî íàðîäó”,çã³äíî ñòàòò³ 2, “ïóáë³÷íå çàïåðå÷åííÿ Ãîëîäîìîðó 1932–1933 ðîê³â âèçíàºòüñÿíàðóãîþ íàä ïàì’ÿòòþ ì³ëüéîí³â æåðòâ Ãîëîäîìîðó, ïðèíèæåííÿì ã³äíîñò³ Óê-ðà¿íñüêîãî íàðîäó ³ º ïðîòèïðàâíèì”. Çàêîí “Ïðî Ãîëîäîìîð 1932–1933 ðîê³â âÓêðà¿í³” áóâ ï³äïèñàíèé Ïðåçèäåíòîì Óêðà¿íè Â. Þùåíêîì 28 ëèñòîïàäà 2006ðîêó. Çàñóäæåííÿ Ãîëîäîìîðó çíàéøëî ñâîº â³äîáðàæåííÿ â àêòàõ ïàðëàìåíò³âáàãàòüîõ êðà¿í ñâ³òîâî¿ ñï³ëüíîòè.

Ïðî Ãîëîäîìîð 1932–1933 ðîê³â, ÿê âåëè÷åçíó òðàãåä³þ ëþäñòâà, äîñë³äæåíî³ íàïèñàíî íåìàëî. Ñâ³ä÷åííÿ ëþäåé, ÿê³ ïåðåæèëè öå ëèõî ÷è áóëè éîãî î÷åâèäöÿìè,

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

535

äàþòü íàäçâè÷àéíî âàæëèâó ³íôîðìàö³þ, íàïîâíåíó ñòðàõ³òëèâèìè ôàêòàìè ìàñîâî-ãî ãîëîäóâàííÿ íàñåëåííÿ ×åðí³ã³âùèíè. Ö³ ôàêòè ³ äî ñüîãîäí³ êðàþòü äóøó áîëåì.

Òàê, ó áðîøóð³ ³ç ñå𳿠“Ïàì’ÿòü íàðîäó íåóᳺííà”: “Öå òâ³é, ßñþ, ä³ä”âì³ùåíî ðîçïîâ³ä³ î÷åâèäö³â Áàõìàöüêîãî, Áîðçíÿíñüêîãî, Âàðâèíñüêîãî, Ãîðîä-íÿíñüêîãî, ²÷íÿíñüêîãî, Êîçåëåöüêîãî, Êîðîïñüêîãî, Êîðþê³âñüêîãî, Êóëèê³âñü-êîãî, Ìåíñüêîãî òà âñ³õ ³íøèõ ðàéîí³â îáëàñò³. Íà îñíîâ³ öèõ ñâ³ä÷åíü ìîæíàçðîáèòè âèñíîâîê ïðî ìàñîâèé õàðàêòåð ãîëîäó – çëî÷èíó ïðîòè ëþäåé. Ðîç-ïîâ³ä³ æèòåë³â Ìåíñüêîãî ðàéîíó, à ñàìå: Áåðåçîâñüêî¿ Ìà𳿠Ñåìåí³âíè (1921 ð.í.)³ç ñ. Áåðåçíà, Äåðáèíñüêî¿ Âàëåíòèíè Ìèêîëà¿âíè (1926 ð.í.) ³ç ñ. Âîëîñê³âö³,Êîâàëåíêî Óëÿíè Àíäð³¿âíè (1936 ð.í.) ³ç ñ. Áëèñòîâà, Ìàõîâèê Àíèñ³¿ Êàëåíèê³â-íè (1921 ð.í.) ³ç ñ. Ëåí³í³âêà, Ñèòíèê Ì.À. (1915 ð.í.), Ñèòíèêà ².Ì. (1915 ð.í.)³ç ñ. Ñòåïàí³âêà, Òàðàí Í.Ô. (1922 ð.í.) ³ç ñ.Ãîðîäèùå, Òêà÷åíêà Ì.Â. (1927 ð.í.)³ç ñ. Ñèíÿâêà òà áàãàòüîõ ³íøèõ – º îáâèíóâà÷åííÿì ïðîòè ñòàë³íñüêîãî ðåïðå-ñèâíîãî ðåæèìó, çàâäàííÿì ÿêîãî áóëî çíèùåííÿ óêðà¿íö³â ÿê íàö³¿.

Ãîëîä, ñòâåðäæóþòü î÷åâèäö³, áóâ øòó÷íî ñòâîðåíèé, áî ó ëþäåé çàáèðàëèçåðíî, õë³á, âñå ¿ñò³âíå. ßê çãàäóº Ôåñþí Îêñåí³ÿ Âàñèë³âíà (1922 ð.í.), íàøàçåìëÿ÷êà, í³õòî íå çíàâ, êóäè ä³âàëîñÿ ëþäñüêå äîáðî. Ñåëÿíàì äàâàëè êâè-òàíö³¿ çà ñïëàòó ïîäàòê³â, à íàñòóïíîãî ì³ñÿöÿ àêòèâ³ñòè ïðèõîäèëè çíîâó. Íåíà-âèñíà áðèãàäà çàáèðàëà îñòàííº, à êîëè â êîìîðàõ ³ êëóíÿõ íå çàëèøàëîñÿ í³÷îãî,çàáèðàëè ðå÷³, äîõîäèëî íàâ³òü äî òîãî, ùî ðîçëàìóâàëè áóäèíêè.

Çàë³çíèìè øòèðÿìè êîëóïàëèñÿ â õàòàõ, â ñò³æêàõ ñîëîìè, â ñí³ãó, â êëóíÿõ,â õë³âàõ...

Æàõëèâó êàðòèíó ãîëîäó, ùî ïàíóâàâ ó ñ.Êóêîâè÷³ ó 1932–1933 ðîêàõ äîïîâ-íþþòü ìî¿ çáîëåí³ ³ ïåðåä÷àñíî çìàðí³ë³ îäíîñåëüö³. Çãàäóþòü òàêîæ ³ “Çàêîíïðî ï’ÿòü êîëîñê³â”, ÿê îõðåñòèëè éîãî ëþäè. Ìàºòüñÿ íà óâàç³ ïîñòàíîâà óðÿäó“Ïðî îõîðîíó ñîö³àë³ñòè÷íî¿ âëàñíîñò³” â³ä 7 ñåðïíÿ 1932 ðîêó. Öÿ ïîñòàíîâàïåðåäáà÷àëà çà êðàä³æêó êîëãîñïíî¿ âëàñíîñò³ ðîçñòð³ë ç êîíô³ñêàö³ºþ ìàéíà ÷èïîçáàâëåííÿ âîë³ íà òåðì³í, íå ìåíøèé äåñÿòè ðîê³â.

Ñïîâ³ä³ òèõ ëþäåé, ÿê³ ïåðåæèëè ãîëîä – öå íå ò³ëüêè ³ñòîðè÷íà ïðàâäà,à é ìîæëèâ³ñòü äëÿ íàñ, ñüîãîäí³ ñóùèõ, ñïðîáóâàòè îñÿãíóòè ðîçóìîì ³ â³ä÷óòèñåðöåì ò³ ñòðàæäàííÿ, ÿê³ âèïàëè íà äîëþ íàøèõ ñï³ââ³ò÷èçíèê³â. Çà êîæíèìðÿäêîì ñïîãàä³â – á³ëü, ñêàë³÷åí³ ëþäñüê³ äîë³ ³ ñëüîçè.

ßê ñâ³ä÷àòü äîñë³äæåííÿ, çîêðåìà, êíèãà Ðîáåðòà Êîíêâåñòà “Æíèâà ñêîð-áîòè” (Êè¿â, “Ëèá³äü”, 1993 ð.), ê³ëüê³ñòü æåðòâ ó ñïðàâæí³é â³éí³ ïðîòè ñåëÿí-ñòâà, ðîçâ’ÿçàí³é òîä³ Ñòàë³íèì ó ìåæàõ îäí³º¿ äåðæàâè, ïåðåâèùóâàëà çàãàëüíóê³ëüê³ñòü çàãèáëèõ ó âñ³õ êðà¿íàõ ï³ä ÷àñ Ïåðøî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè. Ïðè÷îìó,îçáðîºíà áóëà ëèøå îäíà ñòîðîíà, à âñ³ âòðàòè ïðèïàëè íà äîëþ ³íøî¿ ñòîðîíè.Á³ëüøå òîãî: äî ÷èñëà öèõ æåðòâ íàð³âí³ ç ÷îëîâ³êàìè ïîòðàïëÿëè ¿õ æ³íêè, ä³òèòà ëþäè ïîõèëîãî â³êó.

Ñëóõàþ÷è, ÷èòàþ÷è ³ ïåðå÷èòóþ÷è ñïîãàäè ë³òí³õ ëþäåé, ìî¿õ îäíîñåëüö³â(Ëàâñüêî¿ Ï.²., ²ëëÿøèê Ì.Ê., Òîâñòîï’ÿòà Ì.Ã., Òîâñòîï’ÿò (×è÷êàí) Â.Ã.,

536

ѲÄ×ÅÍÍß

Ïîòàïåíêî Ì.Ã., Þùåíêî Î.²., Îòðîõ Ã.Î., Áóëàíåöü ª.Þ. (ç³ ñë³â îíóêè), ²ëëÿ-øèê Ï.Ì., Îñèïåíêî À.Ñ., Òàðàíåöü Ã.Ò., Ïåòðåíêî (Ôåñþí) Â.Ò., Ãåòüìàí Í.².,Äóáîâñüêî¿ Ã.Ñ., ²ëëÿøèê ª.Ã., Ñèäîðåíêî Â.Ó., Ôåñþí Ã.Ì.), ó ÿêèõ çáîë³ëîñÿò³ëî ³ – ìàáóòü, íàéá³ëüøå – äóøà, â êîòðèé ðàç ïåðåêîíóºøñÿ â òîìó, ÿêà íåéìî-â³ðíî âàæêà äîëÿ âèïàëà ¿ì. Óñ³ ëèõà, óñ³ á³äè, óñ³ íåùàñòÿ êðèâàâîãî ³ æîðñòîêîãîXX ñò. âïàëè íà ¿õí³ ïëå÷³.

Áîñå, ãîëîäíå äèòèíñòâî íåïîì³òíî ïåðåðîñëî (êîìó ñóäèëîñÿ!) â òðèâîæíóþí³ñòü. À þí³ñòü, ùå íå íàâ÷åíà, ùå íå çì³öí³ëà, â³ä³ðâàíà â³ä ïëóãà ³ áîðîíè,íàï³âäèòÿ÷èìè ðóêàìè çìóøåíà áóëà òðèìàòè àâòîìàò, ñòîÿòè íà ñìåðòü ï³äÌîñêâîþ ³ Ëåí³íãðàäîì, òîïèòèñÿ â áîëîòàõ ³ ð³÷êàõ, çàìåðçàòè íà ñí³ãó, ãîð³òèâ òîïêàõ, áåçâ³ñòè ïðîïàäàòè â êîíöòàáîðàõ...

ϳñëÿâîºííà äîëÿ òåæ íå æàë³ëà í³ â÷îðàøí³õ ôðîíòîâèê³â – íàøèõ ñêàë³÷å-íèõ áàòüê³â, ÿê³ ðàíî ï³øëè ç æèòòÿ – í³ âä³â, íàøèõ çãîðüîâàíèõ ìàòåð³â,í³ ä³òåé.

Øâèäêî ç³ñòàðèëè ðîêè, àëå ñïðàöüîâàí³ ðóêè íå çíàëè ³ íå çíàþòü ñïî÷èíêó:Î, ðóêè ìàòåð³ ñâÿò³!Çãîðüîâàí³, ñïðàöüîâàí³,³òðàìè ðîçö³ëîâàí³,Ñîíå÷êîì ç³ãð³ò³Ó ðîáîò³ ë³òí³é,Ìîðîçàìè ïîòð³ñêàí³,Ëîçàìè ïîõâèñüêàí³,Çëèì ãîëîäîì çàíóäæåí³² íà çîð³ ðîçáóäæåí³,Êîëþ÷êàìè ïîêîëîò³,Ó øðàìàõ, à íå â çîëîò³,Ìîçîëÿìè óêâ³ò÷àí³,Ñåðïîì ³ ö³ïîì ì³÷åí³!Î, ðóêè ìàòåð³ ñâÿò³!Ñïðàöüîâàí³, çãîðüîâàí³,Âàì ñò³ëüêè âèïàëî â æèòò³...² ïðèïàäàþ äî âàñ çíîâó ÿ:– Äîäàéòå ìåí³ ñèëèÄîáðî òâîðèòè ëþäÿì,Òâîðèòü íîâå, êðàñèâå.Õàé òàê ³ áóäå. Òàê ³ áóäå!

² ùî æ ö³ ëþäè ìàþòü íà ñòàð³ñòü? Îäí³ áîëÿ÷êè: ô³çè÷í³ ³ ìîðàëüí³. Ô³çè÷í³,áî çäîðîâ’ÿ âòðà÷åíî áåçïîâîðîòíî, à ìîðàëüí³, áî ãðîø³, íàäáàí³ íåéìîâ³ðíîâàæêîþ ïðàöåþ, óêðàëè ò³, õòî çóì³â ³ êîìó äîçâîëåíî áóëî êðàñòè.

Äî ùåìó â ñåðö³ ìåíå ìó÷àòü òàê³ çàïèòàííÿ: ÷è ä³æäóòüñÿ íàø³ ñèâ³ æó-ðàâêè òà ñêàë³÷åí³ æóðàâë³ ìèëîñò³ â³ä íèí³øí³õ âëàäö³â; ÷è, â’¿õàâøè íà äîâ³ð’¿

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

537

îáäóðåíîãî ïîêîë³ííÿ â íîâó Âåðõîâíó Ðàäó, âëàäö³ äóæå ñêîðî çàáóäóòü ïðîêëÿòâè ³ îá³öÿíêè, ÿêèìè ùåäðî ðîçñèïàëèñÿ ïåðåä âèáîðàìè; ÷è áóäå êîëè-íå-áóäü íàëåæíî ïîøàíîâàíà ñòàð³ñòü ó íàø³é äåðæàâ³, ³ì’ÿ ÿê³é – Óêðà¿íà; ÷è âñòèã-íóòü ïîçáóòèñÿ äóøåâíèõ ìóê ò³, õòî ïåðåæèâ ãîëîä ³ ñüîãîäí³ ùå ñÿê-òàê âîëî-÷èòü íèòêó ñâîãî çãîðüîâàíîãî æèòòÿ; ÷è çíàéäóòü ¿õí³ çáîëåí³ äóø³ çàñïîêîºí-íÿ, ÷è, ìîæå, ÿê ³ ¿õí³ ðîâåñíèêè, ùî ï³øëè âæå çà ìåæó â³÷íîñò³, â³ä³éäóòü â ³íø³ñâ³òè ç âåëè÷åçíîþ îáðàçîþ íà öåé çãîðüîâàíèé á³ëèé ñâ³ò ???

2007 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÈÄÎÐÞÊ Ãàííè Ãíàò³âíè,

1923 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ùîðñüê Êðèíè÷àíñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Íàðîäèëàñÿ ÿ â ×åðí³ã³âñüê³é ãóáåðí³¿. Áàòüêî ìàâ øåñòåðî áðàò³â ³ îäíóñåñòðó. Ìè æèëè â òîé ÷àñ íåïîäàë³ê â³ä Øîñòêè, áàòüêî ³ äÿäüêè ïðàöþâàëè íàôàáðèö³, äå ðîáèëè ê³íîïë³âêó. Ó 1926 ð. ì³é áàòüêî ³ ùå äâà áðàòè òà äåÿê³ç áàòüêîâèõ çíàéîìèõ ïåðå¿õàëè íà Êàòåðèíîñëàâùèíó, ïî÷àëè õàçÿéíóâàòè íàïîðîæíüîìó ì³ñö³. Ó Áîæåäàð³âñüêîìó ð-í³ ñèëàìè ïåðåñåëåíö³â áóëî çáóäîâàíîñåëî Çåëåíèé ßð. Êîæåí ìàâ ñâ³é íàä³ë çåìë³ ³ îáðîáëÿâ éîãî ñâî¿ìè ñèëàìè.Ïðî öå ÿ çíàþ ç ðîçïîâ³äåé ñâ ìàìè.

Ìî¿ ïåðø³ ñïîãàäè äèòèíñòâà æàõëèâ³. Òîä³ âæå ³ñíóâàâ êîëãîñï, êîæåí äâ³ðìàâ çäàòè äåðæàâ³ 500 ïóä³â çåðíîâèõ äî êîëãîñïíî¿ êîìîðè. ̳é òàòî íå äîâ³ç8 ïóä³â, ³ íàñ ïðèéøëè ðîçêóðêóëþâàòè. Çåðíà íå çíàéøëè, àëå çàáðàëè âåñü îäÿã,ñèëüíî ïîáèëè áàòüêà ³ çàáðàëè ç ñîáîþ. ϳçí³øå ìè äîâ³äàëèñÿ, ùî éîãî ïîñà-äèëè äî â’ÿçíèö³. Ìàòè ìóñèëà éòè äî êîëãîñïó, òðåáà áóëî ãîäóâàòè 4 ä³òåé. êîëãîñï³ äàâàëè ïàéêó – 300 ã õë³áà ç âèñ³âêàìè, íà ö³é ïàéö³ òà íà êàðòîïë³ ìèïåðåáóëè çèìó. Çà çèìó âèìåðëà äåñü òðåòèíà ñåëà, àëå íàéá³ëüøå ëþäåé ìåðëîíàâåñí³.

Âåñíîþ ìîæíà áóëî âæå ¿ñòè ÿêóñü çåëåíü. Ìè ¿ëè êâ³òè àêàö³¿, ùàâåëü,êàëà÷èêè. Ìàòè âàðèëà çåëåíèé áîðù ç êðîïèâè, ùàâëþ.

Ó îäí³º¿ æ³íêè ïîìåð ÷îëîâ³ê, ïîò³ì – ÷åòâåðî ä³òåé. Äâîõ îñòàíí³õ âîíàâáèëà ³ ç’¿ëà ñàìà, ¿¿ çàáðàëè â áîæåâ³ëüíþ.

Âîñåíè 1933 ð. ïîâåðíóâñÿ äîäîìó òàòî, àëå éîãî çäîðîâ’ÿ áóëî ï³ä³ðâàíå÷åðåç òóáåðêóëüîç. Êîëè á íå ãîëîä, ìîæëèâî, éîãî âäàëîñÿ á âèõîäèòè, àëåâ õàò³ íå áóëî é êðàïë³ ìîëîêà. Õî÷ êîðîâà ³ áóëà, àëå âñå çäàâàëè äî êîëãîñïó.Òàòî ïîìåð, ìè æ óñ³ âèæèëè…

Çàïèñàëà Î.Êîáÿêîâà.

538

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÑÈËÊÈ Ïàâëà ²âàíîâè÷à

(ì. Õàðê³â)

ÊÀÊ ÎÒ ÑÎËÍÖÀ ÒÐÀÂÀ…(Âîñïîìèíàíèÿ î÷åâèäöà î 33-ì ãîäå)

“Êòî çàáûâàåò ïðîøëîå – íåäîñòîèí áóäóùåãî”, – ãîâîðèëè äðåâíèå.Îäíàêî äîëãèå ãîäû ìû äåëàëè âèä,÷òî òðàãè÷åñêîãî 1933-ãî íå áûëîó íàñ. Ôèêñèðîâàëèñü â ó÷åáíèêàõ ëèøü ïîáåäîíîñíûé òðóä è áîðüáàñ áàíäèòàìè.  ïîñëåàïðåëüñêèé ïåðèîä ìû íà÷àëè ïî-íàñòîÿùåìó ó÷èòüñÿó ñîáñòâåííîé èñòîðèè, îòêðûâàÿ âñå íîâûå åå ñòðàíèöû. Èñòîêè òðàãå-äèè åùå áóäóò èçó÷àòüñÿ ó÷åíûìè. À ñåãîäíÿ ìû ïðåäëàãàåì âíèìàíèþ÷èòàòåëåé âîñïîìèíàíèÿ âåòåðàíà òðóäà èç Õàðüêîâà, äàâíåãî ðàáêîðà“Ðàáî÷åé ãàçåòû”, î÷åâèäöà ñòðàøíîãî ãîðÿ.

Îí óìèðàë â ñîñåäíåé õàòå ñ ïîäñëåïîâàòûìè îêîøêàìè, íàä êîòîðûìèìîõíàòûìè áðîâÿìè íàñóïèëèñü êëî÷üÿ ñîëîìû. Õàòà ñòîÿëà ïóñòîé. Ñåìüÿâûìåðëà îò ãîëîäà, à Êîëÿ, ìîé ðîâåñíèê, îñòàëñÿ, äà íåíàäîëãî. Ìîÿ ìàòüâçÿëà åãî ê íàì, õîòü è ñâîèõ áûëî øåñòåðî. Êîëÿ îòîøåë çà íåäåëþ, ïîêà áûëîõîòü ÷òî-íèáóäü ïîëîæèòü “íà çóá”, à ïîòîì åãî òåòêà íàøëàñü è ñäàëà åãîâ ñèðîòñêèé äîì. Ñàìîé æå îñòàâàëîñü òðè äíÿ äî ñìåðòè: ãäå-òî â ìàå óïàëàïîä çàáîðîì – è ñìåðòü çàñòûëà â çåíèöàõ.

Óæå â èþíå â õàòó áåç ñòóêà ââàëèëñÿ ìóæèê. Èç Îëåøíè èëè Ëàíòðàòîâêè,÷òî íåäàëåêî îò Àõòûðêè. Çàðîñøèé ùåòèíîé è îïóõøèé.

Ëåæèò íà ïîëó, êðè÷èò, ñòîíåò. Òåëî îïóõøåå áëåñòèò, êîæà ëîïàåòñÿ, ðàñ-ïåðëî æèâîò, äàæå ðóáàøêà òðåùèò è ðàíû íà ñïèíå… Òàê íà ïîëó õðèïåë-õðèïåë äà è óòèõ. Åùå â÷åðà îí åäâà õîäèë èç õàòû â õàòó, ñ òðóäîì ïåðåñòàâëÿÿîòåêøèå íîãè. Ïðîòÿãèâàë âîëîñàòóþ ðóêó, ñèë íå áûëî óæå è íà ñëîâà. Õîòåëïîæèâèòüñÿ õîòü ÷åì-íèáóäü. Äà ó êîãî ðàçæèâåøüñÿ õîòü êðîøêîé? Êòîïîäàñò òåáå, êîãäà ïîëñåëà óæå âûìåðëî?

ß âïåðâûå óâèäåë, êàê ÷åëîâåê óìèðàåò ñ ãîëîäà. Ìó÷àåò, èñòÿçàåò åãîáîëü. Ñòîèì ñ Êîëåé îêîëî ïîêîéíèêà ïåðåïóãàííûå. À òóò áàáêà Ïàíàñèõà,ó êîòîðîé óìåðëî ïÿòåðî äåòåé è ìóæ, óñïîêîèëà íàñ:

– Èäèòå, äåòè, íå íàäî ñìîòðåòü íà ìó÷åíèêà.– À ìû òîæå óìðåì, áàáóøêà?– Íåò, äåòî÷êè. Âàì åùå æèòü äà æèòü.ß âñòðå÷àë òîãäà äåâÿòóþ âåñíó, áûë êàê ñ êðåñòà ñíÿòûé. È âèäåë, êàê

ìàëü÷èøêè ëîâèëè âîðîáüåâ, ïîäðîñòêè íàëîâ÷èëèñü áèòü ãðà÷åé. Çàãëÿíóâ õàòó – ìàòü ñòîíåò, ê ïîñóäå è íå ïðèêàñàëàñü, òàê è ñòîèò íàêðûòàÿ ïîëîòåí-öåì. Îäíè ìóõè, äà è òî êàêèå-òî äîõëûå. À ìàòü òèõî ïðîñèò:

– Ñûíîê, åñëè âûæèâåøü, ðàññêàæè îá ýòîì…

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

539

– À ÷åãî îíî òàê ãîëîäíî, ìà?– Áîã åãî çíàåò. È Ñòàëèí ÷åãî-òî ìîë÷èò.– Ìîæåò, è ÿ íå âûæèâó…– Ùàâåëü òàì, íà ëåâàäå, ìîæåò, îñòàëñÿ… Ïîëçè â ëîáîäó… òå äíè ÿ æåâàë êëåíîâûå è ëèïîâûå ëèñòüÿ. Ýòî áûëà åäà. ß äî ñèõ ïîð íå ìîãó ïîíÿòü, êàê ìû âûæèëè. Çàãëÿíó â ñòîëèê, ãäå âñåãäà

ëåæàëè ðæàíûå ïàëÿíèöû, ëåïåøêè, íà áûñòðóþ ðóêó èñïå÷åííûå ìàìîé íàñêîâîðîäå, à òåïåðü òàì – ïóñòî. Íè êóñî÷êà õëåáà, â ïîãðåáå íè áóðÿ÷êà, íèêàðòîøå÷êè.

Âûìèðàëè ñåìüè â ñåëàõ, è íåêîìó áûëî õîðîíèòü. Åëè äîõëóþ êîíèíóè ïàäàëü. Íè êîøåê íå îñòàëîñü, íè ñîáàê. Îïóñòåëè ñåëà. Ìíîãî óìåðëî è ìîèõðîäñòâåííèêîâ â ïîëòàâñêèõ ñåëàõ: Óäîâè÷åíêè, Ëàíäûêè, Ìàòÿøè.

Ïîêà áûëà ëîøàäü, îòåö çàðàáàòûâàë – íà ×óïàõîâñêóþ ñàõàðîâàðíþâîçèë òîðô èç Ìîñêîâñêîãî Áîáðèêà. Äî ðàññâåòà çàïðÿãàë, çàòåìíî âîçâðà-ùàëñÿ. Ïðèâîçèë êóñîê õëåáà íà ïàåê, äåëèë ïî êðîøêå. Êàçàëîñü, ÷òî ìûóæå íèêîãäà íå íàåäèìñÿ õëåáà. Ñëó÷àëîñü, ÷òî è ïàòîêè ïîëâåäðà èëè ñóõèõáû÷êîâ ïðèâåçåò.

Êàê-òî îòåö âçÿë è ìåíÿ ñ ñîáîé, ãîëîäíîãî. Ïîåõàëè íà ñàõàðîâàðíþ, ïî-ëó÷èëè íàðÿä, à îñòóäà – â Áîáðèê. Ïîëïàéêè õëåáà ÿ ñðàçó ñúåë. À ïîòîìïðèíÿëñÿ óìèíàòü ñîëåíûå áû÷êè.

Ñîëíöå ñàäèëîñü çà ãîðèçîíò. Ñåëî Êîíîâàëèê. Îíî ðàñêèíóëîñü íà âîçâû-øåííîñòè, õîðîøî âèäåí áûë êîíòóð ñàõàðíîãî çàâîäà, åãî òðóáà, êàçàëîñü,ïîêà÷èâàåòñÿ, à íàä íåé ïëûâóò òÿæåëûå ñâèíöîâûå òó÷è.

È òåïåðü, êîãäà ÿ áûâàþ â Êîíîâàëèêå, ãëÿíó â ñòîðîíó ñàõàðîâàðíè –è âñïîìèíàåòñÿ ïðîøëîå: òÿæåëàÿ, òðåâîæíàÿ äåòñêàÿ ïîðà òðèäöÿòü òðåòüîãî.

Ìíîãèå êðåñòüÿíå ïîäàëèñü òîãäà â Ïîëòàâó, Õàðüêîâ. Êòî áûë ïîçäîðîâåå,òîò ñìîã óñòðîèòüñÿ íà ðàáîòó, à äðóãèå òàê è óìåðëè ñ ãîëîäà, íå âîçâðàòèâ-øèñü â ñâîè äîìà.

Íå ìîãó íå ñêàçàòü î òîì, ÷òî áûëî ïåðåä 33-ì. Äîïîëíèòåëüíûé íàëîãâ 1932-ì íå ñìîã âûïëàòèòü ìîé îòåö. Òîãäà íàçíà÷èëè òîðãè. À ïåðåä ýòèì ãäå-òîçà ìåñÿö ñû÷-âåùóí íà îñèííèêå, çà õàòîé ñîñåäà Äìèòðèÿ è ó íàñ íà ñàðàå ïîíî÷àì âñå ïëàêàë è òóæèë… “Ýòî íå ê äîáðó, – ñêàçàëà ìàìà. – Èëè êîãî-òîâûçîâåò, èëè êàêîå-òî íåñ÷àñòüå ñëó÷èòñÿ. Âîí ïåðåä ñìåðòüþ Êàòåðèíû Ãðè÷-êîâñêîé ñû÷ âñå óõàë äà óõàë. Ïòèöà è òà ïðåä÷óâñòâóåò ÷åëîâå÷åñêîå ãîðå”.

 õìóðûé îñåííèé äåíü íåáî çàâîëîêëî ÷åðíî-ñåðûìè òó÷àìè, ïëûâøèìèíèçêî íàä çåìëåé, íî äîæäÿ íå áûëî. Îòåö è ìàòü áûëè â ñîñòîÿíèè êàêîãî-òîñòðàõà, øåïòàëèñü, æäàëè “ãîñòåé”. È âîò ñòàëè ñõîäèòüñÿ ëþäè. Êòî ïåøêîì,à êòî íà ïîäâîäàõ. Êàê íà ÿðìàðêó. Ïðèáûëè ïðåäñòàâèòåëè èç Çåíüêîâà, èçñåëüñîâåòà, èç êîìáåäà – ïðîäàâàòü çà äîëãè õîçÿéñòâî ìîåãî îòöà Èâàíà.Êòî-òî õîòåë çà áåñöåíîê ïðèîáðåñòè ÷òî-ëèáî, à äðóãèå ïðèøëè ïðîñòî ïîñî-÷óâñòâîâàòü íàøåìó ãîðþ.

540

ѲÄ×ÅÍÍß

…Âûâåëè ëîøàäü èç êîíþøíè, æåðåáåíîê âûáåæàë. Ïðîäàëè ñàðàé, âû-ãðåáëè çåðíî èç êàäêè, êàäêó çàáðàëè è ÷àí, ðæàâûé ïëóæîê è áîðîíêó. À âûòîð-ãîâàëè ëèøü òðåòü äîïîëíèòåëüíîãî. Ñòàëè øàðèòü â õàòå. Çàáðàëè ôàñîëü,êóêóðóçó, ìóêó, íåìíîãî ïîäñîëíå÷íèêà. Âñå âûãðåáëè. Äàæå èç ÷óãóíêà ïøåí-íóþ êàøó è òó êîíôèñêîâàëè. Ìàòü, ïîìíþ, êðåñòèëàñü íà ïîðòðåòû Áóäåííîãîè Âîðîøèëîâà. Òàê ïîðòðåòû îñòàâèëè.

Æåëåçíûìè êðþêàìè âûäåðíóëè íà ãðÿäêå êîðìîâóþ ñâåêëó. À îíà óðîäè-ëà âåëè÷èíîé ñ êîíñêóþ ãîëîâó. Íî ïîâûäåðãèâàëè, ïðîäàëè è ñâåêëó. À òîãäà –íàáðîñèëèñü íà êàïóñòó. Ðóáÿò, àæ òðåùèò. À ìàòü èì:

– Ñìèëóéòåñü, ëþäè, èëè ñîâñåì õîòèòå óìîðèòü ãîëîäîì?Âíÿëè åå ïëà÷ó.Ìîé îòåö – íåçàìîæíèê. Â 1928 ãîäó äàëè äåñÿòèíó êóëàöêîé çåìëè.

Ñ áðàòüÿìè êîå-êàê ñòÿíóëèñü íà õàòó, à ïîòîì íà ñàðàé è õëåâ. Òåïåðü æå – êàêáóðÿ ïðîøëà.

Êîíôèñêàòîðû ó ñîñåäà Äìèòðèÿ åùå è îêíà ïîâûáèâàëè, ïå÷ü ðàçâàëèëè.Çàáåæàë ÿ ê íèì è îñòîëáåíåë. Íå óçíàþ. Îêíà çàòûêàíû ñîëîìîé, ñòàðûìðÿäíîì. Âåòåð ãóëÿåò, à íà óöåëåâøåì êðàþ ïå÷è ñèäèò áëåäíàÿ æåíà Äìèòðèÿ,óêðûâøèñü ñòàðûì êîæóõîì, è ê íåé ïðèæàëèñü òðîå äåòîê.

Çèìó ìû êîå-êàê ïåðåæèëè, âûêîïàëè íà îãîðîäå êàðòîøêó, îñòàòêè ñâåêëûè êàïóñòû. À âåñíîé òðèäöàòü òðåòüåãî ýïèäåìèåé êîñèë ëþäåé ãîëîä.

Òÿæåëî ìíå âñïîìèíàòü ýòî. Íî ïóñòü çíàåò ìîëîäåæü, êàêàÿ ñóäüáà âûïà-ëà íàøåé þíîñòè.

Ìíå çàïîìíèëèñü òå âðåìåíà – áûëî ìíîãî ãðà÷èíûõ ãíåçä íà äåðåâüÿõ.ß ëàçèë ïî âåðáàì, îñîêîðàì, áèë âîðîáüåâ, ãàëîê, âîðîí, à ìàòü ïîòðîøèëà,âàðèëà ñóï, äîáàâëÿÿ ëîáîäó è êðàïèâó.

Òåìíîé íî÷üþ êòî-òî ëåãêî ïîñòó÷àë â îêíî. À ïîòîì âñå ñèëüíåå, àæ ñòåêëàçàäðîæàëè. ß ïðîñíóëñÿ. Îòåö ñòîÿë ó îêíà è ñïðàøèâàë:

– Êòî òàì?– Ýòî ÿ, äÿäÿ, Ïîëèêàðï èç Ìàòÿøåé, äåäà Ïàâëà ñûí.– Äà, óçíàë. À ÷òî òû õîòåë òàê ïîçäíî?– Îòêðîéòå. Âñå ðàññêàæó. Äà íå áîéòåñü.Çàñòó÷àë çàñîâ, ñåíîøíûå äâåðè îòêðûëèñü. Çàøåë ãðóçíûé ìóæ÷èíà.

Êîïòèëêó íå çàæèãàëè, ãîâîðèëè â òåìíîòå.– Ó Ìàòÿøà ÿ âûâåë êîðîâó, – çàøåïòàë Ïîëèêàðï, – íèêòî íå ñëûøàë, íå

âèäåë, õëåâ çàêðûë, äâåðè íà çàìîê... Äàâàé óáüåì ñêîòèíó, áóäåò ÷åì ïîæè-âèòüñÿ êàêîå-òî âðåìÿ.

– Íó è ãäå îíà? – âñòðåâîæèëñÿ îòåö.– Âî äâîðå, ó çàáîðà.– Ïîñëóøàé-êà, Ïîëèêàðï, âåäè åå êóäà õî÷åøü, ðåæü è åøü, à ÿ ëó÷øå

óìðó ñ ãîëîäó... Íå õî÷ó ïîçîðà ïåðåä ëþäüìè.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

541

Ïîñëå ýòîãî ðàçãîâîðà Ïîëèêàðï íåäîâîëüíî âûøåë èç õàòû, âûâåë êîðîâóñî äâîðà è ïóñòèë åå â ñòåïü, íåäàëåêî îò òîãî ñåëà, ãäå æèëè åå õîçÿåâà.À ïîòîì ÿ óñëûøàë îò îòöà, ÷òî íå ñòàëî Ïîëèêàðïà è åãî ñåìüè – âûìåðëè.

Ëåòîì òðèäöàòü òðåòüåãî ê íàì èç Ìîñêâû íàâåäàëñÿ îäíîôàìèëåö ÈâàíÕàëèìîíîâè÷. Íèêòî íå çíàë, êåì îí áûë. Âèäíî, íà÷àëüíèêîì êàêèì-òî, òàêêàê óãîùàë ìåíÿ ïðÿíèêàìè. Ãëÿíóë íà ñåëî, óìûëñÿ ñëåçàìè è ÷åðåç äâà äíÿïîñêîðåå îòáûë â ñòîëèöó, èáî ïî õóòîðó êàêîé-òî ìóæèê õîäèë ñ òîïîðîì, âñåçàìàíèâàë ãîñòÿ â ñâîþ õàòó.

 ñåëüñîâåòå ãîâîðèëè, ÷òî ó Èâàíà Õàëèìîíîâè÷à äëèííûé ÿçûê, à åùå îòîì, ÷òî â ñòîëèöå çíàêîìûå âñå ðàññïðàøèâàëè, êàê òàì íà Óêðàèíå. À îí,íåäîëãî äóìàÿ, è ðóáàíóë: “Îò Ñòàëèíà ëþäè ñîõíóò, êàê îò ñîëíöà òðàâà”. Êòî-òî è äîíåñ. Ñíà÷àëà ïðèãîâîðèëè åãî ê ðàññòðåëó, à ïîòîì çàìåíèëè íàêàçàíèå –äàëè äåñÿòü ëåò.  ñîðîê ïåðâîì ïðîñèëñÿ íà ôðîíò – íå âçÿëè. ×åðåç äîëãèõòðèíàäöàòü ëåò âåðíóëñÿ, çàõîäèë è ê íàì.  ëàãåðå áûë áóõãàëòåðîì. Äî ñèõïîð æèâåò â Ãàäÿ÷å.

À ÷òî æå Êîëÿ èç ñîñåäíåé õàòû, ãäå âñÿ ñåìüÿ âûìåðëà? Âîçâðàòèëñÿïîñëå âîéíû ñ ôðîíòà, ðàáîòàë â ìèëèöèè. Ñåé÷àñ Íèêîëàé Ïàíòåëåéìîíîâè÷Ñèëêà (ó íà íà õóòîðå âñå – Ñèëêè) – êàïèòàí â îòñòàâêå. Æèâåò â Çàïîðîæüå,íà çàñëóæåííîì îòäûõå.

Ñïðàøèâàåòå, ïî÷åìó ÿ òàê î òðèäöàòü òðåòüåì? Âíóê êàê ïðèáåæèò èçøêîëû, òàê è ñïðàøèâàåò: “Ïðàâäà ëè òî, ÷òî â ãàçåòàõ î òîì âðåìåíè ïèøóò,÷òî åëè ëþäåé ïî ñåëàì?” “Ïðàâäà”, – ãîâîðþ. ß âèäåë ýòîò ñòðàøíûé ãîëîä.È âîñïîìèíàíèÿ äî ñèõ ïîð æãóò ìåíÿ. Èíîãäà ñíèòñÿ ñåëî, âåñíà òðèäöàòüòðåòüåãî ãîäà. Èëè âäðóã óâèæó âîðîí è ãðà÷åé, èõ ãíåçäà, è îíè ìíå äî ñèõ ïîðêàæóòñÿ ðîäíûìè. À â ñíåæíóþ çèìó èëè â íåïîãîäó ÿ ïîäêàðìëèâàþ ýòèõïòèö. Âåäü îíè òàê äîðîãè ìíå: áëàãîäàðÿ èì ÿ îñòàëñÿ æèòü íà áåëîì ñâåòå.

È ïîâåðüòå: êîãäà ñíèòñÿ ãîëîäíîå ñåëî – çàáîëåâàþ, äî ñèõ ïîð âèæó ñâî-åãî îòöà íà îñîêîðå ó ïòè÷üåãî ãíåçäà, âñïîìèíàþ è ñîñåäåé. Íèêîãî èç íèõ óæåäàâíî íåò. Ïîâÿëè, êàê îò ñîëíöà òðàâà.

Ðàáî÷àÿ ãàçåòà. – 1989. – 16 ñåíòÿáðÿ.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÈËʲÍί Äà𳿠Êîñòÿíòèí³âíè,

1915 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ãàðêóøèíå Ñîëîíÿíñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

 ïåð³îä ãîëîäó 1932–1933 ðð. ÿ ïðîæèâàëà ó ð³äíîìó ñåë³. ñ³ì’¿, îêð³ì ìåíå, áóëè 2 áðàòè ³ 4 ñåñòðè. Ââàæàëèñÿ íå îñîáëèâî çàìîæ-

íèìè. Äî êîëåêòèâ³çàö³¿ ïðàöþâàëè òà ìàëè ñâ³é â³äñîòîê ç îáðîáëþâàíî¿ çåìë³.

542

ѲÄ×ÅÍÍß

Ñâ çåìë³ íå ìàëè. Àëå äî êîíô³ñêàö³¿ ìàëè 3 ïàðè êîíåé (2 ïàðè äëÿ ðîáîòè ³1 ïàðó äëÿ âè¿çäó), êîðîâó, 2 áðè÷êè, ñ³ëüñüêîãîñïîäàðñüêèé ³íâåíòàð (2 ïëóãè,â³ÿëêè). Äî 1932 ð. ïàí çóì³â âè¿õàòè ç ñåëà, à çåðíî â³ääàâ áàòüêîâ³ ³ íàêàçàâçàõîâàòè. Öå çåðíî ï³çí³øå ìè íî÷àìè ïåðåòèðàëè, à ïîò³ì îáì³íþâàëè ç ëþäü-ìè íà êàðòîïëþ ÷è ïðîñòî ðîçäàâàëè ãîëîäíèì ñóñ³äàì. Ãîëîä òîðêíóâñÿ íàñíåñèëüíî. Ñåëî äî êîëåêòèâ³çàö³¿ áóëî íåá³äíå. Êîëè òàê çâàí³ “êóðêóë³” ò³êàëèç ñåëà, òî áàãàòî ç íèõ ïðîñòî ñïàëþâàëè ñâî¿ ìàºòêè ðàçîì ç âðîæàºì, íå áàæà-þ÷è, ùîá âîíè ä³ñòàëèñÿ êîìóñü ³íøîìó.

Ç 1932 ïî 1933 ðîêè ÿ ïðàöþâàëà íà ð³çíèõ êîëãîñïíèõ ðîáîòàõ. Ãðîøåéí³õòî íå ïëàòèâ. Êîëè çàïàñè çåðíà çàê³í÷èëèñü, òî ïî÷àëè ðîáèòè çàò³ðêó. Ç 1932ïî 1933 ðð. â ñ³ì’¿ ïîìåðëî 2 ìàëåíüêèõ õëîï÷èê³â.

1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÈÏÀËÎ Îëåêñàíäðè Ïàâë³âíè,

1913 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê)

ß íàðîäèëàñÿ íà Ïîëòàâùèí³ ó ñ.Â’ÿç³âîê Ëóáåíñüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿(òåïåð Ïîëòàâñüêà) îáë. Ó 1930 ð. âè¿õàëè ìè çâ³äòè ³ óòâîðèëè êîìóíóâ Ëàçîðñüêîìó ðàéîí³. Êîìóíà ï³ñëÿ 1933 ð. ïåðåéøëà íà ñòàòóñ àðò³ë³ òà íàçè-âàëàñÿ ³ì.Ñòàë³íà.

Ó 1933 ð. äî íàñ íàõëèíóëî áàãàòî ëþäåé çâ³äóñ³ëü. Êîð³â âèãíàëè ç ñàðàþ –çàã³í äëÿ íèõ çðîáèëè íàäâîð³. Ëþäåé ïîì³ñòèëè â êîð³âíèêó, áî ¿õ í³äå áóëî ïî-ì³ñòèòè. ² íàì ïî÷àëè ïàéêó çð³çàòè. Äàâàëè ñïî÷àòêó ïî 1,1 êã õë³áà ÷îëîâ³êàìòà ïî 1 êã – æ³íêàì íà äåíü. ϳäë³òêàì òà ä³òÿì – ïî 400–700 ã.

ßê ïî÷àëè ó íàñ çð³çàòè ïàéêó, ëþäè íà çáîðàõ ñòàëè êðè÷àòè: “Íå ïðèéìà-òè á³ëüø ñòîðîíí³õ!” Ëþäè ö³ áóëè çäåá³ëüøîãî ç íàâêîëèøí³õ ñ³ë. Íàø ãîëîâà,Âàñèëü Ñàí³í, òîä³ ñêàçàâ: “Çíàºòå, òîâàðèø³, ÿ îäåðæóþ 1,2 êã. ß ïåðåä³ëþ,çîñòàíåòüñÿ ìåí³ 600 ã, ³ ÿ æèâèé áóäó. Ìè ïðèéìåìî ëþäåé – ³ ò³ æèâ³ áóäóòü.Ïî-³íøîìó íå ìîæíà ðîáèòè”.

Ëþäè ç ³íøèõ ñ³ë, ÿê³ ïðèõîäèëè äî íàñ, êàçàëè, ùî ëþäåé ó íèõ õîâàëè ïî10–15 äóø â îäí³é ÿì³ – âîíè ìåðëè ç ãîëîäó. Ãîëîä ëþòóâàâ ó Â’ÿç³âêó, ó ñ. Õî-ðóæ³âö³ – çà ÿêèéñü ê³ëîìåòð â³ä íàñ. Ó Õîðóæ³âö³ ëþäè ç ãîëîäó, êàæóòü, ³ ä³òåéñâî¿õ ¿ëè.

ßêîñü ó 1933 ð. íàø ãîëîâà, Âàñèëü Ìåôîä³éîâè÷, ¿õàâ â Ëóáíè ³ âçÿâ ìåíå,ùîá ÿ êîëî ï³äâîäè ñèä³ëà. Êîëè ï³äõîäèòü äî ìåíå ó Ëóáíàõ òàêèé îïóõëèé÷îëîâ³ê: “Äàé ìåí³, äèòèíî, õî÷ îòàêèé êóñî÷îê õë³áà…” À â íàñ æå ³ ìàñëî áóëî,

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

543

³ ñàëî, ³ õë³á. ß éîìó â³äð³çàëà ñàëà íîæèêîì. Õë³áà äàëà. ³í òå ç’¿â. Ïîò³ìäèâëþñÿ – ëþäåé êóïà. ² ÿ òóäè ï³øëà. Êîëè áà÷ó – òîé ÷îëîâ³ê âìåð. ß é êàæó:“Òà ÿ æ éîìó îñü íåäàâíî õë³áà äàëà, ³ ñàëà…”.

Îòîæ â³í, êàæóòü, íà¿âñÿ, ãîëîäíèé, ³ âìåð…1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÈÒÍÈÊÎÂί (â ä³âîöòâ³ ÒÎÐÓÁÀÐÀ)

Ìà𳿠Ïàðôåíò³¿âíè(ñ. Ïèðîãè Ãëîáèíñüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.)

ß íàðîäèëàñÿ 9 ëèïíÿ 1922 ðîêó ó ñåë³ Ïèðîãè.... Áóëè òàê³ ïàðò³éö³. dzáðàëè ÷è äåñÿòü, ÷è äâàäöÿòü ÷îëîâ³ê, ³ õîäèëè, òðó-

ñèëè õë³á. Ãîëîäîìîð áóâ. Õîäèëè ç øòèêàìè, êðþ÷êàìè. Øòðèêàþòü, øóêàþòüõë³áà. ²ç íàøîãî äâîðó (ä³äóñü â îäí³é ïîëîâèí³ õàòè æèâ, à â ³íø³é – ìè) ï’ÿòüï³äâ³ä âèâåçëè õë³áà. Âñå ÷èñòî âèâåçëè. ² õóäîáó çàáðàëè â êîëãîñï. Íå çàëèøè-ëîñÿ í³÷îãî. Òàê³ ãîëîäí³ ìè áóëè! ² ìàëî òîãî, ùî öå ïîçàáèðàëè, ùå é õîäÿòü,òðóñÿòü. Õîâàëè êóäè-íåáóäü. Òàê âîíè æ õîäÿòü ç øòèêàìè.

Òàê îòî ìè òàê ³ ïåðåæèëè ãîëîä. ãîëîäîâêó ñóñ³äè âèìåðëè. Âèìåðëà âñÿ ñ³ì’ÿ: dzí÷åíêî Ìàðôà (¿¿ ÷îëî-

â³êà áóëî âáèòî íà â³éí³ ó 1914 ðîö³), òðîº ä³òåé âìåðëî ³ ¿¿ áðàò Âàñèëü. Òàâèìåðëî áàãàòî ó íàñ.

Ïîìåðëè â³ä ãîëîäó dzí÷åíêî Ãðèãîð³é ²âàíîâè÷ (â³í áóâ çàìîæíèì, éîãîðîçêóðêóëèëè). Ïîìåðëà éîãî äðóæèíà Ïàðàñêà ³ òðîº ¿õí³õ ä³òåé – Ñàíüêà,Íàòàøêà ³ Ìèøêî. (dzí÷åíêè ñàì³ ïðàöþâàëè. Êîëè Ãðèãîð³é æåíèâñÿ, òî òåñòüäàâ éîìó ñòî ðóáë³â. Ðàí³øå 100 ðóáë³â – öå òåïåð äåñÿòü òèñÿ÷. Ðàí³øå êîï³éêèö³íèëèñÿ. ³í ñàì ïðàöþâàâ, à ó íüîãî âñå çàáðàëè. ßêèé æå â³í êóðêóëü? ³í ñàìïðàöþâàâ. Ó íüîãî íå áóëî ðîáî÷èõ).

Æèëè òóò ùå îäí³ Ç³í÷åíêè. Ñàøêî Àíòèïîâè÷. Ó áeðåç³. ¯õ çáèðàëèñÿ ðîç-êóðêóëþâàòè. Òàê âîíè âòåêëè. Ïîáà÷èëè, ùî òàêå. Ïîêèíóëè âñå (áóëà ó íüîãîñ³ÿëêà ³ ìàøèíà, ³ õóäîáè áàãàòî) ³ ñàì³ â Êðèì óòåêëè. ² âñÿ ¿õíÿ ñ³ì’ÿ çàëèøè-ëàñÿ æèâà. À òå âñå çàáðàëè â êîëãîñï.

Ðîçêóðêóëèëè dzí÷åíêà ßêîâà. Áàãàòüîõ ïîðîçêóðêóëþâàëè. Âîíè é íå êóð-êóë³. Ñàì³ âñå íàäáàëè. À â³äïðàâèëè ¿õ íà ϳâí³÷. Áàãàòüîõ â³äïðàâèëè íà áóä³-âíèöòâî çàë³çíèö³. (Îäèí ÷îëîâ³ê ïîâåðíóâñÿ çâ³äòè. ß ç íèì ïðàöþâàëà íà çà-âîä³. Òî â³í ³ êàæå: “Îöå ÷åðåç îäíó ðåéêó ³ íàø óêðà¿íåöü çàãèíóâ. Îöþ çàë³çíèöþáóäóâàëè. À ãîëîä òàêèé ñèëåííèé áóâ! Ïðîïàëè òàì ëþäè. Õòî é ïîâåðòàâñÿ,àëå á³ëüø³ñòü íå ïîâåðòàëàñÿ”).

544

ѲÄ×ÅÍÍß

Ïîìåð â³ä ãîëîäó Ïèòëåíêî ²âàí Çàõàðîâè÷ (ÿêèé æèâ ïî ö³é ñàì³é âóëèö³,êîëî dzí÷åíêà Ãðèãîð³ÿ ²âàíîâè÷à) ³ âñÿ éîãî ñ³ì’ÿ – äåâ’ÿòåðî ä³òåé, ³êòîð,Îëÿíà, ... (Âñ³õ ³ìåí íå ïàì’ÿòàþ.) Çàëèøèëîñÿ ëèøå äâîº – Ìèêîëà ³ éîãî ìàòè.

Ïîìåðëè â³ä ãîëîäó Òîðóáàðà Ñâèðèäîí, (äå Êàòåðèíà Ìàòðîñ çàðàç æèâå)³ éîãî äâîº ä³òåé, ³êòîð ³... ß âæå çàáóëà, ÿê çâàòè. Ïîìåðëè â³ä ãîëîäó Ãðåá³íüÌàðêî, éîãî äðóæèíà ßëîñîâåòà, ³ âñÿ ¿õ ñ³ì’ÿ. Éîãî ñèí áóâ îêðåìî, îöå ÏàâëàÌèêèòîâè÷à äðóæèíà – ç òîãî äâîðó. Òî âîíè æèâ³ çàëèøèëèñÿ, áî â Êðèì ïî¿õà-ëè. À áàòüêè çàëèøèëèñÿ òóò, òî ïîìåðëè.

Ïèòëåíêî Ñåìåí òåæ ïîìåð â³ä ãîëîäó. ³í æèâ ñàì (ç äðóæèíîþ ðîç³éøîâñÿ).Ïðèéíÿâ îäíó æ³íêó. Òî é âîíà âìåðëà, ³ â³í.

Ïèòëåíêî ßê³â ïîìåð, ³ ñ³ì’ÿ éîãî âñÿ âèìåðëà. Äðóæèíà çàëèøèëàñÿ.À äâîº ñèí³â ïîìåðëè.

Ãóäèì Àôàíàñ³é ³ éîãî äðóæèíà ïîìåðëè â³ä ãîëîäó. À äâîº ä³òåé çàëèøèëî-ñÿ. Àëå âîíè âè¿õàëè çâ³äòè, ¿õ âèðÿäèëè ³ç õàòè. Âîíè áàãàòåíüê³ áóëè. Äóí³ð³äíèé äÿäüêî. гäíèé äÿäüêî ¿¿ òóò æèâ ³ ïîìåð â³ä ãîëîäó.

Áàãàòî âèìåðëî, áàãàòî.À äå ¿õ õîâàëè? Âîíî áóëî íå äî öüîãî êîæíîìó. Áî ãîëîä òàêèé ñèëåííèé.

Îñü òóò íà ãîðîä³ áóâ ïîãð³á ³ ÿìà. Äâà ïîãðåáè áóëî. Òàê îäíèõ òóäè ïîâêèäàëè,à Âàñèëü îñòàíí³ì ïîìåð (êîëè áàòüêî ï³øîâ, à â³í ëåæèòü íà ïå÷³ ìåðòâèé) –òàê éîãî âèòÿãëè. Êèíóëè, à â³í ìåðòâèé, êèíóëè ïðèáëèçíî äî ò³º¿ ñîëîìè, ùîñòî¿òü àæ îí. Òàê òàì ïîãð³á áóâ. Êèíóëè òóäè éîãî, òàê â³í óñþ çèìî÷êó ñòîÿâ.ß, áóëî, ïîá³æó òà áîþñÿ. Ñòî¿òü Âàñèëü. Íå çàðèâàëè. Âîíî æ êîæíå õîäèëîïóõëå. Íå áóëî ÷îãî ¿ñòè.

Õîäèëè îöå, õòî çäîðîâ³øèé, ó Ãëîáèíå íà öóêðîçàâîä êðàñòè áóðÿêè. Äå æòîé çàâîä! À òîä³ ³ ç òîãî íàãíàëè. Ïðèêëàäàìè áèëè. É ìîÿ ìàòè (ÏàðàñêàÀíòîí³âíà) õîäèëà. Íå áóëî æ ÷îãî ¿ñòè. Íå áóëî æ í³÷îãî. Óÿâëÿºòå, ÿê íå áóëîí³÷îãî ¿ñòè? Õîäå êîæåí ³ ñàì ñîá³ íå ðàäèé. Ìàòè òðè ðàçè õîäèëà íà öóêðîâèéçàâîä ïî áóðÿêè, äâ³÷³ ïðèíåñëà. Òî ìè æèëè ïî òèæíþ. ×èñòèëè, ð³çàëè áóðÿêè(ÿê íà áîðù), æàðèëè ³ ¿ëè.

À òîä³ ìè çàõîâàëè ïøåíèö³ òð³øêè. Òî òîâêëè ³ êàíäüîð ¿ëè.Îäèí äÿäüêî òóò çàõîâàâ 250 êà÷àí³â êóêóðóäçè. Òî îòî íàì ïî äâà êà÷àí÷èêè

äàº, à ìè îòî ïîòîâ÷åìî ³ âàðèìî êàíäüîð. ³í ð³äêèé, à òàêè ãàðÿ÷åíüêèé.À òîä³ ïðèéøëà âåñíà. Áàòüêî ì³é (Ïàðôåíò³é Ìèêîëàéîâè÷ Òîðóáàðà) áðàâ

ìåíå ç ñîáîþ äî ð³÷êè. ² ìè íî÷âàìè ðèáó ëîâèëè.Âîäè ìè íå ïèëè, áî ïóõëè æ äîáðå ëþäè. Ïóõëèé êîæåí õîäèâ. Ó íàñ áóëà

êîðîâà. Áàòüêî íàêàçàâ: ìîëîêî ò³ëüêè ïèòè!Ó êîæíîãî êîðîâà áóëà, à âæå äî âåñíè íå áóëî í³ â êîãî êîðîâè. Ïîð³çàëè. Ùîá

âðÿòóâàòè äóø³. Ëèøå ó íàñ òà ùå â îäíîãî ÷îëîâ³êà êîðîâè çàëèøèëèñÿ. À òî âñ³ïîð³çàëè êîðîâè ³ íå âðÿòóâàëèñÿ. Äåõòî âðÿòóâàâñÿ, àëå á³ëüø³ñòü ïîìåðëè...

Òà â òàêîìó ãîð³! ßêáè éîãî ïîêàçàâ ó ê³íî, ÿêå á öå ñòðàøíå áóëî!

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

545

Îòî æ ìàòè çâàðèòü áîðù. Áóðÿ÷ê³â óêèíå òðîõè. ͳ êàðòîïë³, í³÷îãî. Âñå æïîçàáèðàëè. Ñÿäåìî ¿ñòè. À âîíî êîæåí æåíåòüñÿ çà òèì áóðÿ÷êîì.

À õîäèëè, ÿêáè âè áà÷èëè, ÿê³ ëþäè. Ñòðàõîëþäí³! Õóäå, ïóõëå, ëåäâå íîãèïåðåñòàâëÿº. Áóëè é òàê³, ùî ïàñëèñÿ íàâ³òü. Îòóò ïî ñóñ³äñòâó ñèäèòü õëîïåöü.ß ï³äó. Ïèòàþ: “Âàíüêî, ùî òè ðîáèø?” “Ïàñóñÿ.” Ïðÿìî â ñïîðèø³ ïàñåòüñÿ,ÿê õóäîáà... Ãîðå äóæå âåëèêå áóëî, äóæå âåëèêå ãîðå...

À ùå Êîòëÿð Àíòîí äåñü çíèê, à ä³òè éîãî ïîìåðëè â³ä ãîëîäó.Òðîõèì Êîòëÿð, éîãî äðóæèíà ³ ¿õ äî÷êà ïîìåðëè â³ä ãîëîäó. Òà òóò áàãàòî

ïîìåðëî â³ä ãîëîäó. Õàòè ïóñò³ëè äîáðå. Îòàêå ãîðå ó íàñ áóëî.Áàòüêî (Òèòêî), éîãî äðóæèíà (ìàòè Êîòëÿð Òåòÿíè Òèò³âíè) ³ òðîº ä³òåé

ïîìåðëî – Ïîëÿ, Êàòÿ ³ ¿õí³é áðàò.À ÿê ïîíàñèëàëè ðóñüêèõ, ³ç Âîðîíåæà... Ó öþ õàòó ïðèâåçëè ï’ÿòåðî ä³òåé

ìàëåíüêèõ, ³ æ³íêà õâîðà ïðè¿õàëà. Ïèòຠäÿäüêî ¿õ: “À ÷îãî âè ïðè¿õàëè?” Âîíèâ³äïîâ³ëè: “Íàì ñêàçàëè, ùî âè íå õî÷åòå ïðàöþâàòè. Òàê âàñ íàñåëÿòèìåìîòàì. Ùîá âè ïðàöþâàëè”. Çáðåõàëà äåðæàâà! Ùî ìè íå õîò³ëè ïðàöþâàòè.

À âîíè æ ó íàñ ãîëîä çðîáèëè, à ñêàçàëè öèì ðóñüêèì (âñ³ ³ç Âîðîíåæàáóëè), ùî ìè íå õî÷åìî ïðàöþâàòè. Òàê ìè âàñ íàñåëèìî, òî âè áóäåòå ïðàöþâà-òè. Íå ñêàçàëè ¿ì, ùî ó íàñ óñå ïîçàáèðàëè, òà ãîëîä ñèëåííèé. À ëþäåé æåòðåáà – çåìëÿ-òî ñòî¿òü! Òðåáà ïðàöþâàòè. Âèìåðëî æ ñò³ëüêè ëþäåé!

ѳìåé ñ³ì áóëî ³ç Âîðîíåæà. À ïîò³ì âîíè ðîçäèâèëèñÿ, ùî ¿ì çáðåõàëè, òîâîíè é ïîâò³êàëè âñ³. Êàæóòü: “Ó íàñ êðàùå æèòè, í³æ ó âàñ”. Áºë³êîâ ïîõîâàâäðóæèíó òóò, çàáðàâ ñâî¿õ ï’ÿòåðî ä³òåé ³ ïî¿õàâ ó Âîðîíåæ. Öåé íåäîâãî é æèâòóò. Ïîáà÷èâ, ùî òàêå ãîðå, òà é óò³ê.

Áóëè é òàê³ ðóñüê³, ùî ðîê³â ïî ï’ÿòü ó íàøîìó ñåë³ æèëè. Ðîçêóðêóëèëè âáåðåç³ îäíó ñ³ì’þ, òàì õàòà áóëà. Âîíè áàãàòåíüêî æèëè. Òî òà ñ³ì’ÿ äîâãåíüêîæèëà òóò. Ïåðåä â³éíîþ âîíè ïî¿õàëè äîäîìó. Òî âæå ñòàð³ òàê³ ïî¿õàëè, à ìîëîä³òåæ ³ç íèìè ïî¿õàëè...

Çàïèñàâ Î.Ìàò⳺öü.16 ñåðïíÿ 2003 ð.

ÑÏÎÃÀÄÈÑÈ×ÅÂÊÈ Îëåíè Àíäð³¿âíè,

1913 ð. íàðîäæåííÿ.(ñ. Øåâ÷åíêîâå Ìàëèíñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿

(íèí³ Æèòîìèðñüêà) îáë.)

Çâîäèòü áàáöÿ Îëåíà î÷³ äî îáðàç³â: “Áåðåæè, Áîæå, ìîþ ðîäèíó. À ÿ áåðåæó¿¿, ÿê ìîæó, íà çåìë³. ͳ ç êèì íå ñâàðþñü, ç óñ³ìà ìåí³ äîáðå. Îñü ³ äåâ’ÿíîñòîìèíóëî”, – ïðîêàçóº.

546

ѲÄ×ÅÍÍß

“Áîëåì îçèâàºòüñÿ â äóø³ ãîëîäíèé 33-é ð³ê. À äëÿ ìåíå â³í áóâ ³ùå íåñòåð-ïí³øèì, áî ïîðÿä áóëî ñïàñ³ííÿ, à ïîðÿòóâàòèñü ëþäè íå ìîãëè, ïóõëè â³ä ãîëîäó.Öå ïðî òå, êîëè â³äïðàâèëè íà ðîáîòè äî Á³ëîðóñ³¿. Íà ÿê³ æ òî ðîáîòè – íåçäîãàäóâàëèñü òîä³. Ëþäåé âèñàäèëè íà ñòàíö³¿ ³ ïîãíàëè â ïîõ³ä âàæêîïðîõ³äíè-ìè ë³ñîâèìè íåòðÿìè. Á³ëüøå äåâ’ÿíîñòà ê³ëîìåòð³â éøëè íåâ³äîìèìè ñòåæêà-ìè. Áëàãåíüêå âçóòòÿ øâèäêî ðîçïîâçëîñÿ, îáäåðò³ íîãè ïåðåòâîðþâàëèñü â êðè-âàâå ì³ñèâî. Ó êîãî áóâ “çàéâèé” îäÿã, ðîçðèâàâ éîãî, îáìîòóþ÷è íîãè, õî÷ òàêðÿòóâàëèñü.

Âåëèê³ ñêëàäè áóëè çàõîâàí³ â ãëóõèõ á³ëîðóñüêèõ ë³ñàõ. Ùî òàì, í³õòî íåçíàâ. Ïðèìóñèëè íàñ ðèòè ãëèáîê³ ðîâè. Ïðàöþâàëè ìåõàí³÷íî, äîï³êàâ ãîëîä.³ä íüîãî ïî÷àëè âæå ïóõíóòè ëþäè. À êîëè ïåðøèé ð³â áóëî âèêîïàíî, â³äêðèëèñêëàäè. Áîæå æ òè ì³é, Áîæå... Óñ³ ïîí³ì³ëè – ïðèì³ùåííÿ áóëè çàáèò³ ïðîäóêòà-ìè. ͳ, äëÿ íàñ ãîòóâàòè ç öüîãî ¿æó íå äîçâîëÿëè. Ìè ðîçãð³áàëè öå âñå äîáðîó ðîâè é çàñèïàëè çåìëåþ. Äèâèñü, õòîñü æìåíüêó ñèðî¿ ãðå÷êè âõîïèòü ÷è ÿêî¿ñü³íøî¿ êðóïè – îòî é óâåñü íà¿äîê. À íà ì³ñö³ çàêîïàíîãî â³äðàçó ïîñàäèëè äåðåâà,ùîá íå ò³ëüêè ñë³äó, í³ÿêîãî ñïîìèíó íå çàëèøèëîñÿ ïðî ñõîâàíå ï³ä çåìëåþ.À ñê³ëüêè á òî æèòò³â ìîæíà áóëî âðÿòóâàòè. Î÷åâèäíî íå ò³ëüêè â á³ëîðóñüêîìóë³ñ³ òâîðèëè ñâîþ ÷îðíó ñïðàâó ñëóæàêè ðåæèìó.

Çàïèñàâ Ä.Ëèòâèíåíêî. Ïðîãðàìà òà ìàòåð³àëè Äðóãî¿ ì³æíàðîäíî¿ ìîëîä³æíî¿

íàóêîâî-ïðàêòè÷íî¿, ³ñòîðèêî-êðàºçíàâ÷î¿ êîíôåðåíö³¿“Ãîëîäîìîð 1932–1933 ðîê³â – ãåíîöèä ñòàë³íñüêîãî ðåæèìó

ïðîòè âëàñíîãî íàðîäó. Ñâ³äêè ñâ³ä÷àòü”.(25–26 ëèñòîïàäà 2003 ð., Êè¿â). – Êè¿â, 2003. – Ñ.46.

ѲÄ×ÅÍÍßѲÐί Íàñò³ Êàðï³âíè,

1914 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Øàíäð³âêà Þð’¿âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Âåñü ÷àñ æèâó ó Øàíäð³âö³. Ïî÷àëà ïðàöþâàòè â 1921 ð. çà íÿíüêó, äîãëÿ-äàëà ä³òåé áàãàò³¿â. Çà öå ìåí³ äàâàëè ¿ñòè, à ÿ òð³øêè ïðèõîâóâàëà ³ íîñèëàäîäîìó, áî â ìåíå áóëè áðàòèêè ³ ñåñòðè÷êà. Ïîò³ì ó 1930 ð. ï³øëà ïðàöþâàòèâ êîëãîñï äîÿðêîþ, ï³ä ÷àñ ãîëîäó áóëà íà ö³é ðîáîò³. Áóëî äóæå òÿæêî, ¿ëè âñå,ùî ìîæíà: ëîáîäó çàïàðþâàëè, ëèñòÿ ç àêàö³¿, ó ë³ñ³ çáèðàëè ãðèáè.

̳é ñòàðøèé áðàò îäíîãî ðàçó, ïåðåãàíÿþ÷è õóäîáó ÷åðåç ïîñàäêó, ïîòðà-ïèâ â ÿìó, äå õòîñü çàõîâàâ çåðíî. ßê ìè çðàä³ëè ö³é çíàõ³äö³! Âíî÷³ âñ³ºþ ñ³ì’ºþïåðåíåñëè òå çåðíî äîäîìó. Ò³ëüêè çà ðàõóíîê öüîãî çåðíà íàøà ñ³ì’ÿ ³ âèæèëà(êð³ì ì ñåñòðè÷êè, ÿêà âìåðëà â³ä õâîðîáè).

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

547

 ñåë³ äóæå áàãàòî âèìåðëî ëþäåé â³ä ãîëîäó, ò³ëüêè áóëî é ÷óòè: “Òàìïîïóõëè, òàì âæå ñêîðî ïîìðóòü...”. Íàâ³òü áóëè âèïàäêè ëþäî¿äñòâà.

Ó íàñ íà ðîáîò³ õîäèëè ÷óòêè, ùî í³áèòî íàøó ðîá³òíèöþ, (ÿêà âæå òèæäåíüíå ç’ÿâëÿëàñÿ íà ðîáîòó), çàðóáàâ ÷îëîâ³ê, ÿêèé áóâ ó â³ä÷à¿ â³ä òîãî, ùî éîãîä³òè ïðîñèëè ¿ñòè.

Çàïèñàâ Þ.Êðèâîõàò.1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÊÈÄÀÐÅÍÊÎ Âàëåíòèíè Âàñèë³âíè,

1919 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Íîâî-Êè¿âêà Òîìàê³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Êîëè ïî÷àâñÿ ãîëîä, òî ó íàø³é ñ³ì’¿ ñêëàëîñü äóæå ñêðóòíå ñòàíîâèùå –çàâæäè íå âèñòà÷àëî ¿æ³, áî áàòüêè â êîëãîñï³ ïîëó÷àëè äóæå ìàëî. À ñ³ì’ÿ áóëàâåëèêà: 8 ä³òåé, áàòüêî, ìàòè òà ä³äóñü ç áàáóñåþ. Àëå íàì òðîõè äîïîìàãàëîòå, ùî ä³ä íàø âì³â òðîõè âîðîæèòè òà ë³êóâàòè òðàâàìè, ³ äî íüîãî ÷àñòî çâåð-òàëèñÿ ëþäè ç Ìàðãàíöÿ òà ñóñ³äí³õ ñ³ë. ijä ç íèõ í³÷îãî íå áðàâ, àëå ³íêîëèëþäè ùîñü ïðèíîñèëè, õòî ïøîíà, õòî êâàñîë³, õòî ìóêè, õòî ðèáè. Òîìó öå íàìäîïîìàãàëî, õî÷à é íå äóæå, áî âåëèêà áóëà ñ³ì’ÿ, ³ á³ëüøà ïîëîâèíà – ä³òè.

ß òîä³ ïî÷àëà íàâ÷àòèñÿ â ì.ͳêîïîë³ ó ïåäøêîë³. Àëå ï³ñëÿ 1933 ðîêó êèíó-ëà íàâ÷àííÿ, áî ìî¿ áàòüêè âñå, ùî â íèõ áóëî äîáðîãî ïî¿ñòè, â³ääàâàëè ìåí³ (öåõë³á, êàðòîïëþ, ðèáó), à ñàìè ïîò³ì òèæäåíü ãîëîäóâàëè. Ìåí³ áóëî ñîðîìíî òàêâ÷èòèñÿ, ÿ çíàëà, ùî ìàëåíüêà ñåñòðè÷êà Ðàÿ çàâæäè õî÷å ¿ñòè. Îñü ÷îìóÿ êèíóëà íàâ÷àííÿ ³ ïðàöþâàëà ó ñ³ëüñüêîìó ïîëîãîâîìó áóäèíêó ñàí³òàðêîþ.

Ó íàøèõ ñóñ³ä³â Õëèï³â â³ä ãîëîäó ïîìåðëè õëîï÷èêè, áóëè ùå äóæåìàëåíüê³. ¯õ ìàòè â³ä ãîðÿ äóæå ñóìóâàëà ³ òåæ ïîìåðëà.

1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÊÈÒÅÍÊÎ Îëåêñàíäðè Ïåòð³âíè,

1924 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê)

ϳä ÷àñ ãîëîäîìîðó æèëà â ñåë³ ×åðíåùèí³ Êîòîâñüêîãî ðàéîíó Äí³ïðî-ïåòðîâñüêî¿ îáëàñò³.

Ãîëîäîìîð ó íàñ íà ñåë³ ðîçïî÷àâñÿ ò³ëüêè ë³òîì 1933 ðîêó. Öå ÿ äóæåäîáðå ïàì’ÿòàþ, òîìó ùî íà ³íøèõ ñåëàõ â³í áóâ ùå ó 1932 ðîö³, à ó íàñ ï³çíî

548

ѲÄ×ÅÍÍß

ðîçïî÷àâñÿ, àëå ÿê ñòðàøíî áóëî!… Òîä³ ñ³ì’ÿ íàøà ñêëàäàëàñÿ ç ï’ÿòüîõ ÷î-ëîâ³ê. Öå áóëè ìàòè, áàòüêî, ñòàðøèé áðàò, éîãî çâàëè Âàñÿ, éîìó íà òîé ÷àñáóëî äåñü ðîê³â ï’ÿòíàäöÿòü, ñåñòðà, òåæ ñòàðøà, ¿é áóëî ðîê³â äâàíàäöÿòü, çâà-ëè ¿¿ Ôåíÿ, öå ñêîðî÷åíî â³ä ³ì’ÿ Ôåäîðà. Ùå áóëè ÿê³ñü òàì ðîäè÷³ äàëåê³.À ìåí³ òîä³ áóëî äåâ’ÿòü. ß íà òðè ðîêè çàìîëîäøå Ôåí³ – òàêè äåâ’ÿòü.

Áàòüêî ç ìàò³ð’þ ïðàöþâàëè â êîëãîñï³, à ä³òè õîäèëè â øêîëó. Áóëî â íàñ äâ³ïàðè êîíåé, äâ³ ïàðè âîë³â, êóðè áóëè, â³ÿëêà, ñ³ÿëêà… Âñå ó íàñ áóëî, ùîá çåìëþîáðîáëÿòè.

Íàñ ñ÷èòàëè çà êóðêóë³â, òàê òîä³ æ íàçèâàëè. Âñå áóëî, à ïîò³ì óñå çàáðàëè,ðîçêóðêóëèëè. ² çåìë³ â íàñ áóëî äîñòàòíüî: äâà ãåêòàðè, îãîðîäèê ìàëåñåíüêèé.Òà öå æ äî êîëåêòèâ³çàö³¿ áóëî, à ïîò³ì îäèí ãåêòàð îäðàçó â³äð³çàëè, ÿê íå ïðîñè-ëè ìè õî÷ òðîõè çàëèøèòè – íå çàëèøèëè, êàçàëè, ùî íàì ³ öüîãî âäîñòàëü,â ³íøèõ öüîãî íå áóëî. À ïîò³ì ³ öå çàáðàëè, ëèøå îãîðîäèê çàëèøèëè.

À êîëè ë³òîì ãîëîä ðîçïî÷àâñÿ – âçàãàë³ íåâìîãîòó áóëî. Ó ãîëîä í³õòî íàìíå äîïîìàãàâ. Êàæäèé ñàì çà ñåáå áóâ. ßêà òàì äåðæàâà?! Âîíà ò³ëüêè â³äáè-ðàëà âñå, ÿê ³ ì³ñöåâà âëàäà. ͳ êîëãîñï, í³õòî íå ïîìàãàâ. “Ïîë³öà¿” áóëè, ÿê³ âñåâ³äáèðàëè, âñ³ ç³ ñâî¿õ îäíîñåëüö³â. Ïðèõîäèëè ç ëîìàìè, âñå ëàìàëè. Âñ³, ó êîãîùî áóëî, â ïîãð³á õîâàëè. À âîíè æ ñàì³ òàê³ áóëè, çíàëè, äå ùî, òîìó îäðàçóâ ïîãð³á ³ ë³çëè ç ëîìàìè. Õîäèëè ç ïëåòüìè, ÿêùî õòîñü íå õîò³â ùîñü â³ääàâàòè –áèëè. ² ä³òåé áèëè, ³ ñòàðøèõ. Òàê ïîò³ì ³ ïðè í³ìöÿõ áóëî, òà ò³ëüêè æ òî í³ìö³áóëè, à òî ñâî¿. Ìè æ âñ³ ðàçîì ç íèìè æèëè. À ÷óæ³ – í³õòî íå ïðèõîäèâ, ò³ëüêèñâî¿. Æîðñòîêèìè áóëè, à ùî æ – óñ³ì æèòè õîò³ëîñü, à ¿õ çàñòàâëÿëè öå ðîáèòè.Âîíè âñå é â³ääàâàëè, ñîá³ í³÷îãî íå çàëèøàëè. Âñ³ áóëè äóæå á³äíèìè, âñ³ ñòðàæ-äàëè îäíàêîâî, ãîëîä âñ³õ çà÷åïèâ, òà ùå é òèô áóâ, ëþäè ìåðëè, ÿê ìóõè. ijäóñüì³é â³ä òèôó ïîìåð. À ñïàñàëèñÿ â³ä ãîëîäó íå âñ³. Ó êîãî, ùî áóëî, âñå ì³íÿëè,âèì³íþâàëè. Ò³, ó êîãî áóëî ùî ì³íÿòè – âèæèëè. Ìè âñ³ ñâî¿ âºù³ ïîì³íÿëè, îäèíâ³äð³ç, òàêèé íåâåëè÷êèé, òêàíèíè ì³íÿëè íà îäèí ñòàêàí ïøîíà, òà öå ñïî÷àòêóáóëî, à ïîò³ì âæå ñâî¿ì ì³íÿòè í³÷îãî áóëî, òà é í³ íà ùî. Ò³ëüêè çà¿æäæ³ ëþäèì³íÿëè. Ñïî÷àòêó ¿ëè êà÷àíè ç êóêóðóäçè, à ïîò³ì ³ öüîãî íå áóëî. ¯ëè ëèñòÿç äåðåâ, ùî ðîñëè íà êëàäáèù³. Ëþäè ïî íèõ ëàçèëè, íåìîâ ìàâïè, îáãëîäóâàëè.Ëèñòÿ îáðèâàëè, òîâêëè ó ñòóï³ ³ ðîáèëè ç íèõ áëèí÷èêè. Îäèí áëèí÷èê áóâ êîæ-íîìó íà äåíü. Âñ³ äåðåâà íà êëàäáèù³ ãîë³ ñòîÿëè, îáñìîêòàí³. Àëå æ âñ³ ïîìà-ãàëè äðóã äðóãó, îñîáëèâî ä³òÿì. Ó íàñ â ñ³ì’¿ âñ³ òðîº ä³òåé âèæèëè, à ðîäèòåë³ïîìåðëè.

Ëþäè ãîâîðèëè, ùî áóëè é òàê³ âèïàäêè, êîëè ëþäåé ¿ëè. Ëþäèíà ò³ëüêèïîìåðëà, ¿¿ çâàðèëè òà ç’¿ëè.

Ïîìíþ, ÿê íà çåìë³ ëþäè âìèðàëè. Âèõîäèëè ç äîì³â, ëîæèëèñÿ íà çåìëþ,ùîá õòîñü ¿ì äîïîì³ã, òà òàê ³ âìèðàëè. Éäåøü, áóâàëî, ïî ñåëó, òàì êîãîñüïîõîâàëè, òóò âæå õòîñü ïîìåð, ëåæèòü, à òàì âæå ñìåð䳺 òðóï. Ñòðàøíî áóëîäóæå. Íàéâàæ÷å – çèìîþ 1933–34 ðîê³â. Äóæå õîëîäíî, çàñí³æàíî, ³ ¿ñòè õîò³ëî-ñÿ. Ãîëîä áóâ ³ ë³òîì, ³ îñ³ííþ ³ çèìîþ. Ñê³ëüêè ïîìåðëî – íå ðàõóâàëà, äåñü

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

549

òðåòèíà ñåëà. Âñ³ ãîëîä òÿæêî ïåðåæèâàëè. Âñ³ áóëè á³äí³, ãàíÿëè ïîë³öà¿ âñ³õ.Êðàùå í³êîìó íå æèëîñÿ, âñ³ì îäíàêîâî: ³ âëàä³, ³ ãîëîâ³ êîëãîñïó, ãîëîâ³ ñ³ëüðà-äè, âñ³ì. Â÷èòåë³ äóæå á³äí³ áóëè, ó øêîëó òîä³ ìàëî õòî õîäèâ. Ñâÿùåíèêàìòðîõè êðàùå áóëî.  öåðêâó áàãàòî ëþäåé ïðèõîäèëè, ïðèíîøåí³ÿ áóëè, ìàëî, òàâñå îäíî áóëî ¿ì ùî ¿ñòè. ² ó âðà÷åé òåæ çàðîá³òîê áóâ, àëå íàáàãàòî ìåíøèé.Øêîëè òîä³ ïðàöþâàëè. Õîäèëè ìè, íî íå ðåãóëÿðíî, à âñ³ ïî î÷åðåä³, áî âàëÿíêèáóëè îäí³ íà âñ³õ.

Ãîëîâà êîëãîñïó, ñ³ëüðàäè – í³õòî íå ïîìàãàâ, âñ³ áóëè ò³ëüêè çà ñåáå, àëåé íå çäàâàëè í³êîãî óïîâíîâàæåíèì. ѳìåé, ëþäåé áàãàòî ïîìåðëî, áàãàòî ðîç’-¿õàëèñÿ. Ïîìíþ, ùî ä³òÿì ïîìàãàëè é ñòàðèêàì, àëå ñòàð³ ïîìèðàëè á³ëüøåâñ³õ. ijòÿì, çîâñ³ì ìàëåíüêèì, äàâàëè êàðòîøêó ç êîæóðîþ, ÿêùî áóëà, òîìóä³òè âèæèâàëè ÷àñò³øå äîðîñëèõ. Ç äîðîñëèõ âèæèâàëè ò³, ó êîãî ä³òåé ìàëîáóëî, òàê ÿê ä³òÿì âñå â³ääàâàëè. ϳñëÿ ãîëîäó ìè òàê ðîçêóðêóëåíèìè ³ çàëèøè-ëèñÿ. ͳÿêîãî õàçÿéñòâà íå áóëî, âñå â³ä³áðàëè. Ùî äîáóâàëè, òå ³ ¿ëè. Ïîò³ìç’ÿâèâñÿ îãîðîä, ÷óòü-÷óòü ïðèîä³ëèñÿ, îäåæà âæå íà êàæäîì áóëà, ïðîäîâæóâàëèõîäèòè ó øêîëó. Äàëüí³ ðîäè÷³ ïîâìèðàëè, áàòüêî ç ìàò³ð’þ ïîìåðëè, ðîäèòåë³áàòüêà âèæèëè, à ìàò³íêè – òåæ ïîìåðëè.

Ìè âñ³ ï³ñëÿ ãîëîäó ñïî÷àòêó ïåðåæèâàëè, ñòðàæäàëè. À òåïåð – öå ïðîñòîóæàñíîº ïðîøëîº, àäæå ñê³ëüêè ÷àñó âæå ïðîéøëî! Ñòðàøíî ³ âñïîìèíàòè. ßêïîò³ì áóëî íà ôðîíò³, òàê ³ â 33-ìó ðîö³. Òàê òîãäà í³ìö³ áóëè, à öå ñâî¿, ð³äí³!…

Çàïèñàëà Ã.Àáàêóíîâà.2003 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÊÎÐÈÍÈ Ôåäîðà Ôåäîðîâè÷à

(Äí³ïðîïåòðîâùèíà)

Êîëè ÿ áóâ ùå ìàëèì, ïðè çàòðèìàíí³ áàíäè, ÿêà îáêðàäàëà êðàìíèöþ,áóëî âáèòî ìîãî áàòüêà. Íà ïîõîðîíàõ ç ñ³ëüñüêî¿ ðàäè îá³öÿëè äîïîìàãàòè ìà-òåð³, ïîêè íå âèðîñòóòü ä³òè. Àëå òî áóëè ò³ëüêè îá³öÿíêè. ³äáèðàëè â óñ³õ âñåäî çåðíèíè. Çíàéøëè â òîðáèíî÷ö³ æìåíþ êâàñîë³ ³ òó çàáðàëè, õî÷ ÿê ìàòè íåïðîñèëà, ùîá çàëèøèëè äëÿ ä³òåé (òîáòî äëÿ íàñ ç ñåñòðîþ). Òà ç êðóïîþ, ÿêóìàòè ç ò³òêîþ Õàðèòèíîþ çàõîâàëè â ñí³ãó, ïîòàëàíèëî – íå çíàéøëè àêò³â³ñòè.Îòî ìàòè, áóâàëî, âîçüìå â³äðîâó êàñòðóëþ, âêèíå æìåíüêó êðóïè, øìàòî÷îêñâèíÿ÷î¿ øêóðè, ÿêà äåê³ëüêà ðîê³â ëåæàëà íà ãîðèù³, çâàðèòü ñóïèê-áàëàíäó –òà é íå ãîëîäí³.

ijëèâñÿ ÿ ç³ ñâî¿ì òîâàðèøåì. Ó íüîãî âäîìà áóëî çîâñ³ì ãîëîäíî, à òîìó,êîëè â³í ïðèõîäèâ äî íàñ, ìàòè ³ éîìó äàâàëà ñóïó, ä³ëÿ÷è ñâîþ ÷àñòêó. Áóëàâ íüîãî ìåíøà ñåñòðè÷êà, ÿê³é ÿ òåæ óõèòðÿâñÿ íó õî÷ òð³øêè ïåðåäàòè áàëàíäè.

550

ѲÄ×ÅÍÍß

Áóâàëî, îðãàí³çîâóâàâ ç òîâàðèøåì ïîõ³ä íà ðèáàëêó. Áðàâ òðîøå÷êè êðóïèç ñîáîþ òà êóñî÷îê ñâèíÿ÷î¿ øê³ðè. À ùå ó íàñ, ñëàâà Áîãó, áóëà êîð³âêà, ÿêà õî÷³ íåáàãàòî, íó äàâàëà ìîëîêà. Îòî æ â³çüìó íà ðèáàëêó ùå é ÷âåðòêó ìîëîêà,íàâàðèìî òàì ñóïó; òîä³ ÿ âæå òîâàðèøà íàãîäóþ, áî éîìó é ñâîþ ïîðö³þ â³ääàþ,çíàþ÷è, ùî â³í çîâñ³ì ãîëîäíèé.

Òîâàðèø ç ñåñòðîþ âèæèëè ³ äî öüîãî ÷àñó äÿêóþòü òà çãàäóþòü ìåíå çàòå, ùî ÿ íå äàâ ¿ì âìåðòè ç ãîëîäó. Ëþäåé â ñåë³ ïîìåðëî áàãàòî. Âèìèðàëèñ³ì’ÿìè. Ó êîãî áóëà êîðîâà, íàçèâàëè ¿¿ äðóãîþ ìàò³ð’þ, áî âîíà äîïîìàãàëàëþäÿì âèæèòè â ãîëîä. Õîäèëè â ë³ñ, äîâáàëè òàì äèêó ìîðêâó, ðîáèëè ç íå¿áëèíö³, ï³ñëÿ ÿêèõ ÷àñòî ñòàâàëî ïîãàíî.

Êîíÿ ³ áðè÷êó ó ìàòåð³ â³ä³áðàëè, à òîìó äîâîäèëîñü òÿãàòè âñå íà ñîá³.Òÿæêå áóëî æèòòÿ â ò³ ÷àñè. Äàé, Áîæå, ùîá òàêå í³êîëè íå ïîâòîðþâàëîñü.

Çàïèñàëà À.̳íåíêîâà.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÊÎÐÓÏÑÜÊί Á.

(ÑØÀ)

À ÑÂ²Ò ÌÎÂ×À ² ÌÎÂ×ÈÒÜ...Ñåëî Íîâîãðèãîð³âêà íà Òàâð³éùèí³ (òåïåð Çàïîð³çüêà) îáëàñòü – ïðîñòÿã-

ëîñÿ íà ñ³ì ê³ëîìåòð³â ó äîâæèíó ³ ÷îòèðè â øèðèíó. Ïîòîïàëî â àáðèêîñîâèõ òàâèøíåâèõ ñàäàõ. Íàâêîëî, ÿê äàëåêî ñÿãຠîêî, ñòåï. Äî íàéáëèæ÷èõ ñ³ë – íåìåíøå äåñÿòè ê³ëîìåòð³â. Âñÿ öÿ çåìëÿ íàëåæàëà íîâîãðèãîð³âöÿì. ×åðåç ñåëîïðîõîäèâ ñëàâíèé ×óìàöüêèé Øëÿõ, à ç³ ñõîäó â³ä Àçîâñüêîãî ìîðÿ, çàõîäèâëèìàí. Çà ñåëîì áóëà âèñîêà Êîçàöüêà ìîãèëà, à äàë³ ãëèáîêèé ÿð. Íåâ³äîìî,êîëè ñåëî çàñíóâàëîñÿ, àëå çàâäÿêè ñâîºìó ãåîãðàô³÷íîìó ïîëîæåííþ ïðîòÿãîìáàãàòüîõ ñòîë³òü âîíî áóëî ñâ³äêîì íàøî¿ ñëàâè ³ íàøèõ ïîðàçîê. Òà ïðàöüîâèò³ñåëÿíè, ìàþ÷è áàãàòî ðîäþ÷î¿ çåìë³, çàâæäè âì³ëè â³äáóäîâóâàòèñÿ ³ áóëè äóæåçàìîæí³. Ùå ïåðåä Ïåðøîþ ñâ³òîâîþ â³éíîþ ó ñåë³ áóëà ãàðíà öåðêâà, ë³êàðíÿ,öåðêîâíî-ïðèõîäñüêà øêîëà, äâ³ ÷îòèðèêëàñí³ øêîëè, ã³ìíàç³ÿ ³ ê³ëüêà êðàìíèöü.ßêùî á ç³áðàòè âñå ëèõî ðàçîì, ùî éîãî ïåðåæèëî ñåëî ïðîòÿãîì ê³ëüêîõ ñòîë³òü,òî âîíî áë³äíå ñóïðîòè òîãî ëèõà, ùî éîãî ïåðåæèëè íîâîãðèãîð³âö³ ó ïåðø³éïîëîâèí³ XX ñòîë³òòÿ, ñòîë³òòÿ âåëè÷åçíîãî ïîñòóïó â íàóö³ ³ òåõíîëî㳿. Ðàçîìç ãåí³ÿìè íàóêè öå ñòîë³òòÿ ïîðîäèëî ³ ãåí³ÿëüíèõ âèðîäê³â: Ñòàë³íà, ªæîâà,Áåð³þ, Êàãàíîâè÷à ³ ¿ì ïîä³áíèõ.

Íåâ³äîìî, ñê³ëüêè ïîêîë³íü Îíîï÷åíê³â ïðîæèâàëî ó öüîìó ñåë³. Ó äâàäöÿ-òèõ ðîêàõ ¿õ áóëî áàãàòî. ijä Îíîï÷åíêî ìàâ 200 äåñÿòèí ðîäþ÷î¿ çåìë³. Ëþáèâ¿¿ – ïàëüöÿìè ðîçòèðàâ, ùîá ðîäþ÷³øà áóëà. Âàæêî ïðàöþâàâ ñàì ³ ä³òåé ïðè-

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

551

â÷àâ äî ïðàö³. Ƴíêà âèõîâóâàëà ä³òåé ³ ñàìà âåëà âñå õàòíº ãîñïîäàðñòâî. Áðà-êóâàëî ðîáî÷èõ ðóê, ³ òîìó ä³òåé îäðóæóâàëè â äóæå ìîëîäîìó â³ö³. Ñèí Ôåäîòìàâ çàëåäâå 17 ðîê³â, ÿê éîãî îæåíèëè. Áàòüêî äàâ éîìó íàä³ë çåìë³, õóò³ð,³ Ôåäîò ç äðóæèíîþ Ìàðôîþ, íå æàë³þ÷è ðóê, âçÿëèñÿ äî ïðàö³ íà âëàñíîìóãîñïîäàðñòâ³. Ðîäèíà øâèäêî ïîá³ëüøóâàëàñÿ, ³ çà ê³ëüêà ðîê³â âîíè ìàëè øåñ-òåðî âëàñíèõ ä³òåé òà ùå ïðèéíÿëè çà ñâîþ ñèð³òêó Äóíþ. ijòè ï³äðîñòàëè,³ ðàä³ëî áàòüê³âñüêå ñåðöå – ñêîðî áóäå ïîì³÷.

Ïðèéøëà ³ ìèíóëà ðåâîëþö³ÿ. Íàñòóïèâ 1929 ð³ê. Ôåäîòîâ³ Îíîï÷åíêîâ³ ïðè-ë³ïèëè ÿðëèê “êóðêóëÿ – êëàñîâîãî âîðîãà íàðîäó” ³ çàñëàëè, ÿê ³ áàãàòüîõ ³íøèõ,äî Âîëîãäè. Âñþ çåìëþ, õàòó ³ âñå, ùî áóëî â í³é, ñîâºòñüêà âëàäà êîíô³ñêóâàëà,à æ³íêó ç ìàëîë³òí³ìè ä³òüìè âèâåçëè çà ñåëî ³ ïîñêèäàëè â ÿð. ʳëüêàíàäöÿòüðîäèí ³ç ñåëà çàçíàëè òàêî¿ ñàìî¿ äîë³.

Ìàðôà, ùå çîâñ³ì ìîëîäà æ³íêà, áóëà â ðîçïà÷³. ×èì ãîäóâàòèìå ä³òîê?Äå ïîêëàäå ¿õ ñïàòè?

Òðåáà çíàòè, ùî ñåëÿíàì áóëî ñóâîðî çàáîðîíåíî äàâàòè áóäü-ÿêó äîïîìî-ãó ðîäèíàì “âîðîã³â íàðîäó”. Àëå ñâ³ò íå áåç äîáðèõ ëþäåé, ³ îäèí ãîñïîäàðäîçâîëèâ Ìàðô³ ç ä³òüìè ïîñåëèòèñÿ ó êóðíèêó. ² Ìàðôà äÿêóâàëà Áîãîâ³, ùîä³òè ìàëè áîäàé ñòð³õó êóðíèêà íàä ãîëîâîþ, àëå ÿê æå ïðîãîäóâàòè ñåìåðîä³òåé?

Êîëî ñåëà áóëî ãëèíèùå, ³ Ìàðôà êîïàëà ãëèíó, ì³ñèëà ¿¿ áîñèìè íîãàìè. Öþãëèíó âîíà ïðîäàâàëà, à ÿê áóëà íàãîäà, òî ñàìà á³ëèëà ëþäÿì õàòè. Öå áóâ ¿¿ºäèíèé çàðîá³òîê, ³ ä³òè, õî÷ ³ ó âåëèêèõ çëèäíÿõ, âñå-òàêè áóëè ðàçîì ç ìàò³ð’þ.

Ïðèéøîâ 1932 ð³ê. Êîæåí ðÿòóâàâñÿ â³ä ãîëîäíî¿ ñìåðò³, ÿê ì³ã, ³ í³êîìó íåáóëà ïîòð³áíà ãëèíà – ºäèíå äæåðåëî æèòòÿ äëÿ Ìàðôè ³ ¿¿ ä³òåé. ijòè áóëè ãàðí³,ñëóõíÿí³ ³ äðóæí³. Âîíè ïîðîçëàçèëèñÿ, õòî êóäè. Æåáðà÷èëè, çáèðàëè, ùî ìîãëè,â ïîë³, ïîëþâàëè íà õîì’ÿê³â òà ãîðîáö³â. “Ïîëþâàííÿ” íà õîì’ÿêà âèãëÿäàëîòàê: íà ïîë³ òðåáà áóëî çíàéòè ¿õíþ íîðó. Òóäè íàëèâàëè âîäè, ³ ãðèçóí, ðÿòóþ-÷èñü â³ä ïîâåí³, âèëàçèâ íàâåðõ, é â³äðàçó ïîòðàïëÿâ ó çàçäàëåã³äü ïðèãîòîâàíóïàñòêó. Êóäè ñêëàäí³øîþ áóëà ïðîöåäóðà “ïîëþâàííÿ” íà ãîðîáö³â äëÿ òàêèõìàëèõ òà ùå é ãîëîäíèõ ä³òåé. Òðåáà áóëî äëÿ ïðèìàíè êðèõò õë³áà ÷è çåðíà, àòîìó, ùî õë³áà íå áóëî, òî ìóñèëè çíàéòè ÿêîãîñü çåðíà. Çåðíî ñèïàëè íà çåìëþ³ íàêðèâàëè íî÷âàìè. Ç îäíîãî áîêó íî÷âè ï³äïèðàëè ïàòè÷êîì, äî ÿêîãî áóâïðèâ’ÿçàíèé äîâãèé øíóð. “Ìèñëèâåöü”, òðèìàþ÷è â ðóö³ øíóð, õîâàâñÿ çà ð³ãáóäèíêó ÷è çà äåðåâî. ßê ò³ëüêè ãîðîáö³ ç’ÿâëÿëèñÿ ï³ä íî÷âàìè ³ ïî÷èíàëè êëþ-âàòè çåðíî, òðåáà áóëî íåãàéíî øàðïíóòè øíóð ³ íàêðèòè ¿õ íî÷âàìè. Òîä³ ìàòè¿õ ïàðèëà, ñêóáëà ³ âàðèëà þøêó, ÿê ³ ç õîì’ÿê³â. Õîì’ÿêè áóëè çàçâè÷àé æèðí³,à ãîðîáö³ õóä³, àæ ñèí³. Î÷åâèäíî, öèõ “äåë³êàòåñ³â” íå âèñòà÷àëî, ùîá íà¿ñòèñÿ³ òðåáà áóëî øóêàòè ³íøèõ çàñîá³â.

Íàéñòàðøèé äåñÿòèë³òí³é Âîëîäÿ, ç îïóõëèì â³ä ãîëîäó æèâîòèêîì, ïîìàí-äðóâàâ çà ñåëî äî çàë³çíè÷íîãî ïîëóñòàíêó. ×àñîì ïåðå¿æäæàþ÷³ ùîñü ¿ñò³âíîãîêèäàëè ä³òÿì ç ïîòÿã³â. Ó áóä³ ñèä³â çàë³çíè÷íèé ñëóæáîâåöü, à íåäàëåêî â³ä

552

ѲÄ×ÅÍÍß

íüîãî ïàñëàñÿ êîðîâà. Âîëîäÿ ïîïðÿìóâàâ äî êîðîâè, ï³äë³ç ï³ä íå¿ ³, âçÿâøè óðîò ä³éêó, ïî÷àâ ññàòè ìîëîêî. Òåïëå ìîëîêî æèòòÿì âëèâàëîñÿ ó éîãî çãîëîä-í³ëå ìàëåíüêå ò³ëüöå. ßê óãëåä³â ñëóæáîâåöü, ùî õëîï÷èê ññå êîðîâó, òî ìåðù³éïðèá³ã, â³ä³ðâàâ äèòèíó â³ä êîðîâè, ³ ïî÷àâ éîãî ³ç ñêàæåíîþ ëþòòþ áèòè. Âîëîäÿâòðàòèâ ïðèòîìí³ñòü. ʳëüêà ëþäåé, ùî áóëè ïîáëèçó, áàéäóæå äèâèëèñÿ íà ïî-áèòòÿ äèòèíè, àëå íå îáîðîíÿëè. Ãîëîäí³ ëþäè ï³äñâ³äîìî êîíñåðâóþòü åíåðã³þ,³ ¿õí³ çìèñëè ïðèòóïëåí³. Âñå æ òàêè âîíè ïîâ³äîìèëè Ìàðôó ïðî òå, ùî ñòàëîñÿ.Âîëîäþ ïåðåíåñëè äîäîìó íà êóðíèê, àëå òàì â³í íå ïðèéøîâ äî ñâ³äîìîñò³,ïîìåð. Áåç åìîö³é, áåç ñâÿùåíèêà ³ áåç òðóíè ïîõîâàëè ìàëîãî ìó÷åíèêà.

Äâà ìîëîäø³ áðàòè, âîñüìèë³òí³é Ïàâëóñü ³ øåñòèë³òí³é Àíàòîë³é ï³øëè âäâîõøóêàòè ÿêî¿ñü ¿æ³. Âîíè äóæå ëþáèëè îäèí îäíîãî ³ çàâæäè áóëè ðàçîì. ijéøëèäî Êîçàöüêî¿ ìîãèëè, àëå íàçàä âæå íå ïîâåðíóëèñÿ. ϳçí³øå ¿õ òàì çíàéøëèíåæèâèõ. Âîíè, îáíÿâøèñü, ïîìåðëè ãîëîäíîþ ñìåðòþ íà ìîãèë³ ñâî¿õ ïðåäê³â,õîðîáðèõ âî¿í³â, ÿê³ âìèðàëè â îáîðîí³ ñâ áàòüê³âùèíè ãåðîéñüêîþ ñìåðòþ.

Ó Íîâîãðèãîð³âö³, ÿê ³ ñêð³çü â Óêðà¿í³, â òîé ÷àñ áóëè ñïåö³àëüí³ êîìàíäèäëÿ çáèðàííÿ òðóï³â, à òàêîæ òèõ, õòî áóâ óæå áëèçüêèé äî ñìåðò³. ¯õ âèâîçèëè óòîé ñàìèé ÿð, ó ÿêèé òðè ðîêè òîìó ñêèäàëè êóðêóë³â. Íàï³âæèâèõ çàáðàëè Ìàð-ôó ç ñèíàìè Ìèêîëîþ, Îëåêñàíäðîì òà äîíÿìè ͳíîþ ³ Äóíåþ. Âñ³ âîíè äîòàêî¿ ì³ðè áóëè âèñíàæåí³, ùî âæå íå ðåàãóâàëè, ùî ç íèìè 䳺òüñÿ. Ìàðôà ÿêèéñü÷àñ áóëà íåïðèòîìíà, à ÿê î÷óíÿëà, òî ñèí³â óæå íå áóëî êîëî íå¿. ijâ÷àòêà ëåæà-ëè ìåðòâ³ ç â³äêðèòèìè î÷åíÿòàìè, à íàä íèìè êðóæëÿëè ÷îðí³ êðóêè. Çàêðèëàäîíÿì î÷³, ïåðåõðåñòèëà, ïîö³ëóâàëà:

– Ïðîùàéòå, ä³òî÷êè ìî¿... Ïðîñò³òü...Ñõëèïóâàëà áîë³ñíî, à ñë³ç óæå íå áóëî. dzáðàâøè îñòàíí³ ñèëè, âîíà ëèøèëà

ìåðòâèõ íåïîõîâàíèõ äî÷îê ³ ïîøêàíäèáàëà øóêàòè ùå æèâèõ ñèí³â.Ìàòè ³ ñèíè âèæèëè. Âîíè ïîìåðëè â Óêðà¿í³ ñâîºþ ñìåðòþ â îñòàíüîìó

äåñÿòèë³òò³. Îäíà òðåòèíà öüîãî âåëèêîãî, êîëèñü òàê áàãàòîãî ñåëà, âèìåðëàç ãîëîäó ó 1932–1933 ðîêàõ.

À ñâ³ò, ÿê ìîâ÷àâ, òàê ³ äîñ³ ìîâ÷èòü... Ñâîáîäà. – 1985. – 11 êâ³òíÿ.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÊÎÒÀÐÅÍÊÀ ²âàíà Àíäð³éîâè÷à,

1923 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ñàêñàãàíü Ï’ÿòèõàòñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Òóò íàðîäèâñÿ, òóò ³ ãîëîäîìîð 30-õ ïåðåæèâ.ßê ìè æèëè? Òÿæêî. Îñîáëèâî çàïàì’ÿòàëàñÿ ìåí³ âåñíà 1933 ðîêó. Çà çèìó

âñå ç’¿ëè, ùî â íàñ áóëî, ç ðå÷åé ì³íÿòè âæå íå áóëî ÷îãî òà é íå ì³íÿëè âæå

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

553

í³÷îãî. Îñòàíí³ á³ëüø-ìåíø ö³íí³ ðå÷³ áàòüêî ùå â ñ³÷í³ ì³ñÿö³ â³äí³ñ â Ï’ÿòè-õàòêè çà ãëå÷èê íàñ³ííÿ êóêóðóäçè òà äåê³ëüêà áóðÿê³â.

À ÿê æå âèæèëè? Ó íàñ â ñåë³ º ë³ñ. Õîäèëè çáèðàòè êðîïèâó, êð³ï, ëîáîäó.Ëîâèëè õîâðàøê³â, ¿æàê³â. Òîä³ áóëî ÷îãîñü áàãàòî ¿õ, ìàáóòü, ñàìà ïðèðîäàäîïîìàãàëà íàì.

Îäíîãî ðàçó ó íàñ ñòàâñÿ òàêèé âèïàäîê. Ìàëèé ñóñ³äñüêèé õëîï÷èê ²âàííàòðàïèâ â ë³ñ³ íà ìåðòâîãî êàáàíà ³ íà ðàäîùàõ, ùî â íüîãî áóäå ñò³ëüêè ì’ÿñà,â³í á³ã ïî ñåëó òà êðè÷àâ: “Ìàìî, ìàìî, òàì â ë³ñ³ íà ãàëÿâèí³ ï³ä ñòàðîþ ÿëèíîþëåæèòü êàáàí”. Ùî òóò çðîáèëîñÿ ç ëþäüìè, õòî ïî÷óâ ö³ êðèêè! Âñ³, õòî ì³ãïåðåñóâàòèñÿ, ðàçîì ç ðîäè÷àìè ïîá³ãëè äî ë³ñó. Ñõîïèëè òîãî õëîï÷èêà òà ïî-÷àëè äîïèòóâàòèñü â íüîãî, äå ëåæèòü êàáàí. Ìàòè õîò³ëà çàõèñòèòè ñèíà, àëå ¿¿â³äñóíóëè â³ä íüîãî ³ ñèëîþ âèïèòàëè öå ì³ñöå. Ò³, õòî ïîñèëüí³øå, ïðèá³ãëè ðàí³-øå òà âñòèãëè ùîñü ïåðåõîïèòè. Ïîò³ì ïî÷àëîñÿ ñòðàøíå: ëþäè ëàÿëèñÿ òà áè-ëèñÿ ì³æ ñîáîþ. Ïîêè íå âèð³øèëè ðîçïîä³ëèòè ì’ÿñî ïîð³âíó. Âèéøëî íåáàãàòî,àëå âñå æ òàêè.

Îñü òàê ìè ³ âèæèâàëè.[ϳäïèñ] ².Ñêîòàðåíêî

ѲÄ×ÅÍÍßÑÊÎ×ÊÀ Ôåîäîñ³ÿ Îñòàïîâè÷à,

1920 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Õàðê³â)

ÃÎËÎÄÎÌÎÐ – 33Ãîëîä ÿ ïåðåæèë íà õóòîðå Ïðåîáðàæåíêà Ìåæåâñêîãî ðàéîíà Äíåïðî-

ïåòðîâñêîé îáëàñòè.1932-é ãîä íè÷åì íå îòëè÷àëñÿ îò ïðåäûäóùèõ. Óðîæàé áûë ñðåäíèé,

è íè÷åãî íå ãîâîðèëî, ÷òî íàñòóïàþùèé 1933-é ãîä áóäåò äëÿ ìíîãèõ ïîñëåäíèì.Ëþäè çàáåñïîêîèëèñü ëèøü òîãäà, êîãäà âûÿñíèëîñü, ÷òî âåñü õëåá èç êîëõîçàóøåë â ãîñóäàðñòâî, è äåëèòü íà òðóäîäíè íå÷åãî. Âñå áðîñèëèñü íà ïîëÿ ñîáè-ðàòü êîëîñêè, à òàêæå îòáèðàòü çàïàñû çåðíà ó õîìÿêîâ è ñóñëèêîâ. Áûâàëî,íàéäåøü ãîðêó ñâåæåé çåìëè, ðàçðîåøü åå, à òàì êó÷êà ÷èñòîãî çåðíà, ñîáðàí-íîãî çàïàñëèâûì çâåðüêîì.

Ñêîðî ýòî ïðåêðàòèëîñü.  ñòðàíå áûë ââåäåí ñóðîâûé çàêîí îò 7 àâãóñòà1932 ã., ïî êîòîðîìó çà ëþáóþ êðàæó êîëõîçíîé ñîöèàëèñòè÷åñêîé ñîáñòâåííîñ-òè ïîëàãàëîñü ñóðîâîå íàêàçàíèå – 10 ëåò ëèøåíèÿ ñâîáîäû èëè ðàññòðåë. Ëþ-äåé, êîòîðûå ñîáèðàëè êîëîñêè, õâàòàëè è áåñïîùàäíî ñóäèëè. ß ïîìíþ íå-ñêîëüêî òàêèõ ñóäîâ è îñîáåííî ñóäåé, âñåõ â ÷åðíûõ îäèíàêîâûõ êîñòþìàõ,âàæíûõ, íàäóòûõ ñ òîð÷àùèìè èç-ïîä ïèäæàêîâ íàãàíàìè. Íà ìåíÿ, ìàëü÷èêà,

554

ѲÄ×ÅÍÍß

ýòè “÷åðíûå äüÿâîëû”, êàê íàçûâàëè èõ ìîè ðîäèòåëè, ïðîèçâîäèëè ñèëüíîåâïå÷àòëåíèå.

Íàñòóïèë ãîëîä, êîòîðûé áûë óæå âòîðûì â ìîåé ñîâñåì êîðîòêîé æèçíè.Ïåðâûé ãîëîä ÿ ïåðåíåñ â 1921 ãîäó è çíàë åãî òîëüêî ïî ðàññêàçàì ìàòåðè:“Òîãäà òû èìåë ñòðàøíûé âèä, – ðàññêàçûâàëà îíà, – îãðîìíûé âçäóòûé æèâîòè òàêèå òîíêèå, êàê âåðåâî÷êè íîæêè. Íèêîãäà íå äóìàëà, ÷òî èç òåáÿ âûéäåòíîðìàëüíûé ÷åëîâåê”.

Äâà ìîèõ áðàòà-ìëàäåíöà, Âàñèëèé è Ïåòð, îäèí ñòàðøå, à äðóãîé ìëàäøåìåíÿ, íå âûäåðæàâ ìóê ãîëîäà, óìåðëè, èõ òåëà ïîêîÿòñÿ íà Íîâîïàâëîâñêîìêëàäáèùå.

Íî ýòî áûëî â ïðîøëîì, â 20-å ãîäû, è çíàë ÿ åãî òîëüêî èç ðàññêàçîâ ñâîèõðîäèòåëåé. Òåïåðü ñîâñåì äðóãîå. Ìíå øåë 13-é ãîä, êîãäà îðãàíèçì ìîé ðîñè ôîðìèðîâàëñÿ, è êîãäà ìó÷èòåëüíî ÷óâñòâóåøü ñîñòîÿíèå ãîëîäà. Ïðåæäåâñåãî èñ÷åçëî ñàìîå äîðîãîå íà çåìëå – õëåá, è ïî óòðàì ìû óæå íå ïîëó÷àëèñ ñåñòðîé òðàäèöèîííîå ëàêîìñòâî – õëåá, íàìàçàííûé îëèåþ è ïîñûïàííûéêðóïíûìè êóñî÷êàìè ñîëè. Óòðîì, íà âåñü äåíü, âàðèëè áîëüøîé êàçàí êàðòîø-êè, à êîãäà åå íå ñòàëî, íà÷àëè âàðèòü îäíó êàïóñòó. Âñå ýòî áûñòðî ñúåäàëîñü,íî óòîëåíèÿ ãîëîäà íå ÷óâñòâîâàëîñü.

Êàê-òî îòåö è ãîâîðèò áàáóøêå: “ß ñëûõàë, ÷òî Éîñèï óêðàë èç êîëõîçíîãîàìáàðà ìåøîê ôàñîëè. Âû, ìàìî, ñõîäèòå ê íåìó, è ïóñòü îí õîòÿ áû Âàñ îáåñ-ïå÷èò îáåäàìè”.

Ñõîäèëà áàáóøêà ðàç íà îáåä, ñõîäèëà âòîðîé, à ïîñëå òðåòüåãî ðàçà ïðèõî-äèò è ãîâîðèò ñî ñëåçàìè íà ãëàçàõ: “Äåòè! Êàê õîòèòå, óìðó âìåñòå ñ âàìè, íîòóäà áîëüøå íå ïîéäó. Ìåíÿ Ìîòðÿ (íåâåñòêà) âûãíàëà è ñêàçàëà, ÷òî äåòÿìíå÷åãî êóøàòü, è äðóãèõ îíà êîðìèòü íå íàìåðåíà”.

Íàñòóïèëà çèìà, è âìåñòå ñ íåé íà çàíåñåííûé ãëóáîêèì ñíåãîì õóòîð Ïðå-îáðàæåíêà ïðèøåë ëþòûé ãîëîä. Ïåðâîé ñëåãëà áàáóøêà. Åå ëèöî è íîãè áûëèäî òîãî ïóõëûå, ÷òî ìû åå ñ òðóäîì óçíàâàëè. Ó ìåíÿ, íàîáîðîò, íîãè è ðóêèáûëè äî òîãî õóäûå, ÷òî ñâåòèëèñü íàñêâîçü, íî çàòî ïîÿâèëîñü ãîëîâîêðóæåíèåñ ïîòåðåé ñîçíàíèÿ. Íî äåòè, äàæå â ñòðàøíîå âðåìÿ, âñåãäà äåòè. Êðóãîìãîëîä, à âñå-òàêè ñîáèðàëèñü ãóëÿòü. Íî èãð íå áûëî, áûëè òîëüêî ðàçãîâîðû íàîäíó è òó æå òåìó – î õëåáå! Êòî-íèáóäü íà÷èíàåò: “Ïîìíèòå, êàê êîãäà-òîâîçüìåøü â ðóêè áóõàíêó õëåáà äà îòðåæåøü îò íåå ñàìóþ ëó÷øóþ ãîðáóøêó,äà íàòðåøü åå ÷åñíîêîì, êàêàÿ ýòî âêóñíîòà!” Äðóãîé ê ýòîé ãîðáóøêå ïûòàëñÿäîáàâèòü è êóñî÷åê ñàëà, íî íà íåãî øèêàëè, íå ñîãëàøàëèñü, õëåá, ìîë è òàêâêóñíûé, áåç ñàëà. Ìèõàéëî ßöóðà, ñàìûé ñòàðøèé ñðåäè íàñ, äî ãîëîäà áûë âìàãàçèíå ñ.Íîâîïàâëîâêà è âèäåë òàì íå òîëüêî õëåá, íî è êîëáàñó, ñåëåäêó,êîíôåòû. Ìû ñëóøàëè åãî ðàññêàç, ìîë÷à ãëîòàëè ñëþíó, à ìóêè ãîëîäà åùåáîëüøå òåðçàëè íàøè èçìó÷åííûå òåëà.

 øêîëå âíà÷àëå íàñ êîðìèëè êàêîé-òî ïèùåé è äàâàëè ìàëåíüêèå ïîðöèèõëåáà, ïî 30–40 ã, äî òîãî ïëîõîãî êà÷åñòâà, ÷òî ñûòûé áû ÷åëîâåê â ðóêè åãî íå

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

555

âçÿë. ß æèæó ïîåäàë, à õëåá – ýòè ìàëåíüêèå, ÷åðíûå ñûðûå êâàäðàòèêè, êëàëâ êàðìàí ñ òâåðäûì íàìåðåíèåì ïîêîðìèòü äîìà ðîäèòåëåé. Íà ïóòè ê äîìóãîëîä òàê æåñòîêî ìåíÿ òåðçàë, ÷òî ÿ ïîìèìî ñâîåé âîëè, îïóñêàë ðóêó â êàð-ìàí, îòùèïûâàë êðîõè ëèïêîãî õëåáà è áðîñàë èõ â ðîò.

“Áàáóøêà, ìàìà! – ß âàì õëåáà ïðèíåñ”, – êðè÷àë ÿ ïåðåñòóïèâ ïîðîãñâîåãî äîìà.

Áûñòðî âûêëàäûâàþ íà ñòîë êóñî÷êè êàêîé-òî ëèïêîé ìàññû è ïðèãëàøàþèõ êóøàòü – âåäü ýòî ÿ äëÿ íèõ ïðèíåñ. Íî îíè ïî÷åìó-òî îò åäû îòêàçûâàëèñü,à ìàòü ïîäõîäèëà êî ìíå, ãëàäèëà ïî ãîëîâå ñâîèìè ïóõëûìè îò ãîëîäà òåïëû-ìè ìàòåðèíñêèìè ðóêàìè è ãîâîðèëà: “Ñïàñèáî òåáå, ñûíîê, çà òâîå äîáðîåñåðäöå, çà òî, ÷òî òû íàñ íå çàáûâàåøü, íî ìû óæå åëè, êóøàé ñàì!” Ñëîâàìàòåðè ÿ ïðèíèìàë çà ïðàâäó è òóò æå âñå ñúåäàë, à ìàòü ñìîòðåëà íà ìîåñòðàøíî õóäîå òåëî, íà ìîå áëåäíîå èçìó÷åííîå ãîëîäîì ëèöî è ïëàêàëà. Ýòîáûëè ñëåçû ãîëîäíîé æåíùèíû è ìàòåðè, êîòîðàÿ âèäåëà ñòðàäàíèÿ ãîëîäíûõäåòåé, íî íè÷åãî íå ìîãëà ïîìî÷ü, è ïîýòîìó åå ìóêè áûëè áåñêîíå÷íû.

Âñêîðå â øêîëå ïðåêðàòèëèñü îáåäû, à äåòè íàñòîëüêî îáåññèëåëè, ÷òî íåìîãëè òóäà õîäèòü, è åå çàêðûëè. Íà õóòîðå ïîÿâèëèñü ïåðâûå æåðòâû ãîëîäà.Ïîïîëçëè ñëóõè, ÷òî íåêîòîðûå óìèðàþò íå ñâîåé ñìåðòüþ, èõ äóøàò ñâîè áëèç-êèå, ÷òîáû èçáàâèòüñÿ îò ëèøíèõ ðòîâ.  ñàìûõ äðóæíûõ è õîðîøèõ ñåìüÿõâîçíèêàëè ðóãàíü è äàæå äðàêè çà êàæäûé êóñî÷åê ñâåêëû èëè ëîæêó êàïóñòû.Òîò, êòî ëåã â ïîñòåëü è íå ìîã ïðèíèìàòü ó÷àñòèå â äåëåæêå ïèùè, à ýòî, êàêïðàâèëî, áûëè ñòàðûå ëþäè, òå îáðåêàëè ñåáÿ íà ñìåðòü, ïîëó÷àÿ âñå ìåíüøåè ìåíüøå ïèùè.

Íà îêðàèíå õóòîðà Ïðåîáðàæåíêè ñòîÿëà îäèíîêàÿ õàòà äÿäüêà Ïðèñóõè.Æèë îí ñ æåíîé, äåòåé ó íèõ íå áûëî. Îò ãîëîäà îí ñëåã â ïîñòåëü è óìåð.Ïîòîì âûÿñíèëîñü, ÷òî åãî çàäóøèëà ïîäóøêîé æåíà. Äåä Øàðàé õîäèë ïîõóòîðó, êàê ïðèâèäåíèå: îãðîìíûé, îïóõøèé, à åãî ëèöî áûëî ïîõîæå íà âîäÿíîéïóçûðü. Âíà÷àëå îí æèë òåì, ÷òî ëîâèë âîðîáüåâ íà ñâèíîôåðìå è êðàë ó ñâèíåéêîðì, à çàòåì îòðûë äîõëóþ ñâèíüþ, îáúåëñÿ è óìåð. Ïîñëå ýòîãî ñëó÷àÿ äîõ-ëûé ñêîò îáëèâàëè êàðáîëêîé è çàêàïûâàëè, íî ýòî íå ïîìîãëî. Ïî íî÷àì íàñêîòîìîãèëüíèêå ñíîâàëè êàêèå-òî ñòðàøíûå ÷åëîâå÷åñêèå òåíè, êîòîðûåîòðûâàëè äîõëûé ñêîò è óíîñèëè äîìîé.

Êóøàòü áûëî áîëüøå íå÷åãî. Îò ñëó÷àÿ ê ñëó÷àþ ìû åëè âàðåíóþ ñâåêëó,êîòîðóþ ìàòü òàéíî ïðèíîñèëà îò ñâèíåé, ðèñêóÿ æèçíüþ, èëè ÿ íàõîäèë ñâåêëó,ïîòåðÿííóþ íà äîðîãå ïðè ïîäâîçå êîðìà ê ñâèíîôåðìå. Ñâèíüÿì äàâàëè è ñâåêëóè ïîéëî èç îòðóáåé, ëþäÿì æå íå äàâàëè íè÷åãî. È ýòî òâîðèëîñü íå â êàêîì-íèáóäü ñêèôñêîì ãîñóäàðñòâå äî íàøåé ýðû, ýòî áûëî â ÕÕ âåêå, ïî÷òè â öåíòðåÅâðîïû è â ñàìîì “äåìîêðàòè÷åñêîì” ãîñóäàðñòâå ìèðà.

Ïîìíþ, âçðîñëûå, ãîëîäíûå è îïóõøèå, ñîáèðàëèñü, è ðàçãîâîð áûë îäèí –îá åäå è î òîì, çíàåò ëè îá ýòîì Ñòàëèí? Îäíè ãîâîðèëè, ÷òî îí íè÷åãî íå çíàåò,à äðóãèå óòâåðæäàëè, ÷òî Ñòàëèí âñå çíàåò, à åñëè íå çíàåò, òî ãðîø åìó öåíà

556

ѲÄ×ÅÍÍß

êàê ïðàâèòåëþ. Ñòàëèí – òîò æå öàðü, èëè äàæå õóæå, ãîâîðèëè íåêîòîðûå. Öàðüðàññòðåëÿë ëþäåé â Ïåòåðáóðãå 9 ÿíâàðÿ 1905 ã., à ýòîò óáèâàåò íàñ ãîëîäîì èðàññòðåëèâàåò çàêîíîì îò 7 àâãóñòà 1932 ã. è óæå íå ñîòíÿìè, à ìèëëèîíàìè.Íàèáîëåå ðåøèòåëüíûå, íî åùå íå ïîòåðÿâøèå âåðó â “öàðÿ-áàòþøêó” ïèñàëèæàëîáû Ñòàëèíó, ïî îòâåòà íåò êàê íåò.

Íàñòóïèë ìàðò 1933 ã. Ãîëîä íàáèðàëñÿ â ñèëå, çàòÿãèâàÿ ïëîòíåé è ñèëü-íåé ïåòëþ íà øåå õóòîðÿí. Áàáóøêà â ïîñòåëè, è îò íåå íå ñëûøíî íè æàëîá íèñòîíîâ. Íî îäíàæäû îíà çàìàõàëà ðóêàìè è íà÷àëà êðè÷àòü: “Ìàðèíà! Ìàðèíà!Ïî÷åìó òû íå äàåøü ìíå õëåáà, çà÷åì òû ïðÿ÷åøü åãî îò ìåíÿ? ”. Ìàòü íà÷à-ëà åå óñïîêàèâàòü: “Ìàìà! ×òî ñ Âàìè, êàêîé õëåá, ãäå âû åãî âèäèòå? ”Ó áàáóøêè íà÷àëèñü ãàëëþöèíàöèè. Êîãäà îíà ïðèøëà â ñåáÿ, òî åëå ñëûøíûìãîëîñîì ðàññêàçàëà, ÷òî ïåðåä íåé âäðóã ïîÿâèëàñü Ìàðèíà ñ êóñêîì õëåáà, íîêîãäà îíà ïðîòÿíóëà çà íèì ðóêè, òî òà íà÷àëà áûñòðî óäàëÿòüñÿ…

…ß ñïîëçàþ ñ ïå÷êè. Ìíå î÷åíü ïëîõî. Ìûñëè î åäå ïðèòóïèëèñü, íî çàòîâ ãëàçàõ êàêèå-òî æåëòûå êðóãè è ñèëüíûé øóì â óøàõ. Ïîëó÷àþ îò ìàòåðèêðîõîòíóþ äîëüêó ñâåêëû. Ñòîøíèëî, íî âñå æå ïîøåë ãóëÿòü. Íà óëèöå íå áå-ãàåì, à âåäåì âñå òîò æå ðàçãîâîð î åäå, î õëåáå, î ÷óäå, êîòîðîå çàêëþ÷àëîñüâ òîì, ÷òî âäðóã Ñòàëèí óçíàåò î íàøåì ãîëîäå è ïðèøëåò ìíîãî-ìíîãî õëåáà.×óâñòâóþ, êàê ïîäñòóïàåò ïðåäàòåëüñêîå ãîëîâîêðóæåíèå.  ãëàçàõ óæå íåæåëòûå êðóãè, à êàêèå-òî ÷åðíûå ïÿòíà… Ïðèõîæó â ñîçíàíèå óæå äîìà, íàëàâêå. Íàäî ìíîþ ìàòü, âñÿ â ñëåçàõ, ðÿäîì îòåö: “Ñëàâà òåáå, Ãîñïîäè! –Ãëîòàÿ ñëåçû, ñêàçàëà ìàòü, – ìû äóìàëè, ñûíîê, ÷òî òû óìåð, òàê äîëãî íåïðèõîäèë â ñîçíàíèå”.

Îêàçûâàåòñÿ, ïîòåðÿâ ñîçíàíèå íà óëèöå, ÿ òàê äîëãî ëåæàë áåç ÷óâñòâ, ÷òîõëîïöû ïîäóìàëè, ÷òî ÿ óìåð, ïåðåïóãàëèñü è áðîñèëèñü â íàø äîì ñ êðèêàìè:“Òèòêî Ìàðûíî! Âàø Ôåîäîñèé ïîìýð!”

…Êîãäà ÿ ïîäíÿëñÿ ñ ëàâêè, ìàòü äàëà ìíå ïîïèòü òåïëîé âîäû è ìàëåíü-êèé êóñî÷åê ñâåêëû, ïîâèäèìîìó, îòîðâàâ îò ñâîåé äîëè. Ïîñëå ýòîãî ñëó÷àÿîòåö ìíå ñêàçàë: “Ñûíîê! Òû äîëæåí ïîìî÷ü ìíå â îäíîì äåëå: ñëåäóé ïî ïÿ-òàì êëàäîâùèêà àðòåëè äÿäüêà Ìóñèÿ ßöóðû è èçìåðü äëèíó ÿçû÷êà àìáàðíî-ãî êëþ÷à. ß ñäåëàþ òàêîé æå êëþ÷, è ïîéäåì â êîëõîçíûé àìáàð çà êîðìàìè.Ïðàâèòåëüñòâî ñîâåòñêîå î íàñ çàáûëî, îáðåêëî íàñ íà ñìåðòü, çíà÷èò ìû äîëæ-íû ïîçàáîòèòüñÿ ñàìè î ñåáå. Ïîéìàþò ìåíÿ – ðàññòðåëÿþò, à òåáå âñåãî òîëüêîïî øåÿì äàäóò, äðóãîãî âûõîäà ó íàñ íåò”.

Ñ ýòîé ìèíóòû, ÿ, êàê çàïðàâñêèé ôèëåð, áóêâàëüíî ñëåäîâàë çà äÿäüêîìÌóñèåì, êàê òåíü, ïîêà íå íàñòèã åãî ó ìîåãî äÿäüêà Éîñûïà, êóäà îí ÷àñòîçàáåãàë. Ïðè ðàçãîâîðå êëþ÷ âåðòåë â ðóêàõ èëè ëîæèë íà ñòîë. Ïîäíÿâ ñîëî-ìèíêó ñ ïîëà, ÿ íåçàìåòíî èçìåðèë äëèíó ÿçû÷êà êëþ÷à. Âñêîðå îòåö ñìàñòå-ðèë âîëøåáíûé êëþ÷, îò êîòîðîãî çàâèñåëà æèçíü èëè ñìåðòü íàøåé ñåìüè.

Ìàðò 1933 ãîäà. Íî÷ü. Õîëîäíûé ïðîíèçûâàþùèé âåòåð ðâàë îáëàêà è êà-êèìè-òî ïðè÷óäëèâûìè îãðîìíûìè ñòàÿìè ãíàë èõ êóäà-òî íà þã, ê ×åðíîìó

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

557

ìîðþ. Ìåæäó ðàçðûâàìè îáëàêîâ òî ïîÿâëÿëàñü, òî èñ÷åçàëà õîëîäíàÿ, íåïðè-âåòëèâàÿ è òàêàÿ íåíóæíàÿ äëÿ íàñ ëóíà. Êîãäà îíà ïîÿâëÿëàñü, ÿ âèäåë ñïèíóîòöà ñ ìåøêîì â ðóêå, øàãàþùåãî â íåèçâåñòíîñòü áûñòðî è ðåøèòåëüíî. Êîãäàîíà èñ÷åçàëà, âåòåð, êàê ìíå êàçàëîñü, åùå áîëüøå óñèëèâàëñÿ, ïðîíèçûâàÿ ìîåõóäîå è ñëàáîå îò ãîëîäà òåëî íàñêâîçü. ß äðîæàë îò õîëîäà, îò ñòðàõà è îò òîãî,÷òî âäðóã, ñîâñåì íå âîâðåìÿ, ïîòåðÿþ ñîçíàíèå. Ïîäîøëè ê àìáàðó, îãëÿäåëèñüè çàòåì, ïî çàðàíåå ðàçðàáîòàíîìó ïëàíó, îòåö øàãíóë ê åãî äâåðè, à ÿ þðêíóë ïîäàìáàð. ß äîëæåí ñìîòðåòü â îáà, è åñëè áóäåò óãðîæàòü êàêàÿ-íèáóäü îïàñíîñòü –ñòó÷àòü îòöó.  ýòîì ñëó÷àå îí çàðûâàåòñÿ â çàêðîìàõ, ÿ çàìèðàþ ïîä àìáàðîì.Âåòåð óñèëèëñÿ. Ñêðèïåëè êàëèòêè, ñòó÷àëè ñòàâíè, øóìåëè äåðåâüÿ. Ëóíà òîîñâåùàëà ïðåäìåòû, òî ïîãðóæàëà èõ â òåìíîòó, äåëàÿ èõ èñêàæåííûìè è íååñòå-ñòâåííûìè. Âèæó: èäåò ÷åëîâåê, äî áîëè íàïðÿãàþ ãëàçà, íàäî ïîäàâàòü ñèãíàë,íî ýòî îêàçûâàåòñÿ âñåãî ëèøü ïåíü ñëîìàííîãî äåðåâà ó ïóñòîãî äîìà ðàñêóëà-÷åííîãî è âûñëàííîãî íà äàëåêèé, õîëîäíûé Ñåâåð êóëàêà Äåì÷åíêî. Íàêîíåö,âñå êîí÷èëîñü. Îòåö íåñåò íà ïëå÷àõ ìåøîê îòðóáåé, à ÿ â ðóêàõ äâà êóñêà ìàêó-õû (æìûõè). Äîìà íàñ âñòðå÷àëè ñî ñëåçàìè ðàäîñòè íà ãëàçàõ. Ìàòü íå ñïàëàäî óòðà, ïîêà íå ïðîïóñòèëà îòðóáè ÷åðåç ñèòî, îòäåëèâ ïîëîâó îò êàêîãî-òî âå-ùåñòâà, êîòîðîå ëèøü îòäàëåííî íàïîìèíàëî ìóêó, èç êîòîðîé íà÷àëè ãîòîâèòüêàøó-ðàçìàçíþ, íî îíà áûëà äîðîæå âñåãî íà ñâåòå – ýòî áûëà ñàìà æèçíü.

Îñìåëåâ è íåìíîãî ïîïðàâèâ çäîðîâüå, ìû ñ îòöîì äåëàåì “íàëåò” íà êîë-õîçíûé ãóñÿòíèê. Íàøèìè òðîôåÿìè áûëè íåñêîëüêî ãóñåé. Ðàäîñòè íå áûëîêîíöà, ìû íà÷àëè îæèâàòü: ïîäíÿëàñü ñ ïîñòåëè áàáóøêà, ïðîøëî ó ìåíÿ ãîëî-âîêðóæåíèå, ëó÷øå ñåáÿ íà÷àëè ÷óâñòâîâàòü ðîäèòåëè. Ñòðàøíûå, îïóõøèå ðóêèìàòåðè ïðèîáðåëè íîðìàëüíûé âèä.

Ïðîøëè äåñÿòèëåòèÿ. Äàâíî íåò óæå îòöà, Îñòàïà ßêèìîâè÷à, íî ÿ âñåãäàáóäó ïðåêëîíÿòüñÿ ïåðåä íèì è åãî ïàìÿòüþ çà åãî ñìåëîå ðåøåíèå, êîòîðîåñïàñëî íàì æèçíè è íå äàëî íàì ïîïàñòü íà õóòîðñêîå êëàäáèùå, êîòîðûå â òîòñòðàøíûé ãîä áûëî ñàìûì îæèâëåííûì ìåñòîì è óâåëè÷èëîñü òîëüêî çà îäíóçèìó âòðîå.

Íàøå ãîëîäàíèå áûëî ïîäîáíî ãîëîäàíèþ ëåíèíãðàäöåâ â äíè áëîêàäû.Ïðàâäà, ìû ãîëîäàëè îäèí ãîä, è ïî íàñ íå ñòðåëÿëè, íî è íè÷åãî íå äàâàëè.Ëåíèíãðàäöû ãîëîäàëè íåñêîëüêî ëåò, ïî íèì ñòðåëÿëè, êîå-÷òî äàâàëè. Íîîíè âîøëè â ìèðîâóþ èñòîðèþ êàê ãåðîè. Î íàøåì æå ãîëîäàíèè âû íå óñëû-øèòå è íå ïðî÷èòàåòå íè÷åãî. Ýòî ïîçîðíîå, ïðåñòóïíîå ÿâëåíèå áîëüøåâèêèòùàòåëüíî ñêðûâàëè, à ÷òî êàñàåòñÿ ñîâåòñêîé ïå÷àòè, òî îíà áûëà òàê çàæàòà,÷òî íå ïîìåñòèëà áû îá ýòîì íè îäíîé ñòðî÷êè, õîòÿ áû îò ãîëîäà âûìåðëà âñÿÓêðàèíà.

Ïðî÷èòàâ ýòè ñòðîêè, òû ñêàæåøü, à ãäå æå â ñåìüÿõ, êîòîðûå ãîëîäàëè,÷åñòü, ñîâåñòü, ëþáîâü ê ðîäíîìó ÷åëîâåêó! Î, ñûòûé òû ÷åëîâå÷å! Âñå ýòèáëàãîðîäíûå è âûñîêèå ïîíÿòèÿ è èäåàëû óáèâàþòñÿ ãîëîäîì, ÷åëîâåê äåãðà-äèðóåò äî ïîëîæåíèÿ ïåùåðíîãî æèâîòíîãî. ß ñòàðàþñü ïèñàòü òîëüêî ïðàâäó,

558

ѲÄ×ÅÍÍß

íî íå äî êîíöà, òàê êàê, íå èñïûòàâ ãîëîäà, òû ìåíÿ ïðîñòî íå ïîéìåøü è îñó-äèøü íàøó ñåìüþ, êîòîðàÿ ýòîãî íå çàñëóæèâàåò.

Ñûòûå è âñåì äîâîëüíûå ëþäè! Èñïûòàéòå âñå ýòî, õîòÿ ÿ âàì ýòîãî íåæåëàþ, è âû óçíàåòå, ÷òî ýòî ñòðàøíåå âîéíû, ýïèäåìèè, òÿæåëîé, ñìåðòåëüíîéáîëåçíè. Ãîëîä – ýòî ìóêà, êîòîðóþ ñðàâíèòü ñ ÷åì-ëèáî òðóäíî… Ýòî – êîãäàêàæäûé äåíü, êàæäûé ÷àñ è ìèíóòó, äíåì è íî÷üþ, êàæäàÿ êëåòêà âàøåãî îðãà-íèçìà ïðîñèò, êðè÷èò, è âîïèåò î åäå, è íåò âàì íè ñèë, íè ïîêîÿ, íè óòåøåíèÿ.È òàê äî íîâîãî óðîæàÿ. È ýòî âðåìÿ áóäåò êàçàòüñÿ âå÷íîñòüþ. Âèíîâíûå ëèáûëè, ìû, õóòîðÿíå, ÷òî îïóñòèëèñü äî çâåðèíîãî ñîñòîÿíèÿ? Íåò, íå âèíîâíû.Âèíîâíî áûëî ñîâåòñêîå, ñàìîå “äåìîêðàòè÷åñêîå” ïðàâèòåëüñòâî, êîòîðîåîðãàíèçîâàëî ýòîò ãîëîä è äîâåëî ëþäåé äî îò÷àÿíèÿ è ñêîòñêîãî ñîñòîÿíèÿ.

Ãîâîðèëè, ÷òî íàø õëåá óøåë çà ñòàíêè çà ãðàíèöó. Âîçìîæíî. Íî êàêèå áûïðåêðàñíûå öåëè íå ñòàâèëèñü, îíè áóäóò àíòèãóìàííûìè, ïðåñòóïíûìè, ïîòî-ìó, ÷òî â îñíîâå èõ ëåæàëè ñòðàäàíèå è ãèáåëü ìèëëèîíîâ ëþäåé. Âåëèêèé ïèñà-òåëü è ïñèõîëîã ÷åëîâå÷åñêîé äóøè Äîñòîåâñêèé â ðîìàíå “Áðàòüÿ Êàðàìàçî-âû” óñòàìè Èâàíà ñïðàøèâàåò Àëåøó, ñîãëàñåí ëè îí öåíîé ìóê è ñìåðòè îäíî-ãî òîëüêî ðåáåíêà ñïàñòè ÷åëîâå÷åñòâî? Íåò, Àëåøà, íå ñîãëàñåí. Íå ñîãëàñåíãóìàíèñò Äîñòîåâñêèé. À âîò Ñòàëèí è åãî ñîðàòíèêè–êîììóíèñòû ñîãëàñíûñòðàäàíèÿìè è ñìåðòüþ íå îäíîãî ðåáåíêà, à ìèëëèîíîâ ëþäåé ñïàñòè ÷åëîâå-÷åñòâî, òî áèøü ïîñòðîèòü êîììóíèñòè÷åñêîå îáùåñòâî â ÑÑÑÐ. Ïåòð ², ÷òîïîñòðîèë Ïåòåðáóðã íà êîñòÿõ ëþäåé, ïðîñòî àíãåë ïðîòèâ Ñòàëèíà, êîòîðûéñòðîèë óæå íå îäèí ãîðîä, à öåëóþ “íîâóþ” ñòðàíó íà êîñòÿõ ìèëëèîíîâ ëþäåé,äà òàê íè÷åãî è íå ïîñòðîèë. Âñå ðàçâàëèëîñü, êàê êàðòî÷íûé äîìèê.

…Â òî âðåìÿ , êîãäà ÿ áûë íà ãðàíè æèçíè è ñìåðòè è ìåäëåííî óìèðàë îòãîëîäà, îäèí èç ìîèõ íûíåøíèõ ïðèÿòåëåé ðîäîì èç Ñìîëåíñêîé îáëàñòè â òîâðåìÿ åë âñå, ÷òî äóøå áûëî óãîäíî, à î ãîëîäå äàæå íå ñëûõàë.

Ñëåäîâàòåëüíî, âñå îñòðèå ãîëîäà áûëî íàïðàâëåííî íà Óêðàèíó è åå íàðîä.5 áåðåçíÿ 1996 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÊÐÈÏÈÖÜ Î.Ô.

(ì. Áåðèñëàâ íà Õåðñîíùèí³)

Ëþäè ðâàëè òðàâó, ¿ëè. Âèùå àâòîñòàíö³¿ áóëà ë³êàðíÿ, êîëî íå¿ êàïëèöÿ. Òàìç êàðòîïë³ âèêèäàëè ëóøïèííÿ. Êóïà ñì³òòÿ òàì áóëà. Ëþäè ï³äáèðàëè òå âñå.Çà êèøêè òâàðèíè ìè àæ áèëèñü. Äå øêîëà (¹5. – Ñ.Ã.), òàì âèêèäàëè êóðèíí³êèøêè íà ñì³òíèê. Òàê ìè çà íèõ, çà áðóäí³, àæ áèëèñü.

Ãåéêî Ñåðã³é. Ïàì’ÿòü ïðî ãîëîäîìîð. Íå áóëî ïîðÿòóíêó í³çâ³äêè. –Óðÿäîâèé êóð’ºð. – 2007. – ¹ 221. – 24 ëèñòîïàäà.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

559

ѲÄ×ÅÍÍßÑÊÐÈÏʲÍί Ëþáîâ³ Ãðèãîð³âíè

(ì. Ìà곿âêà Äîíåöüêî¿ îáë.)

 30-ò³ ðîêè ÿ ïðîæèâàëà â ñåë³ Àôàíàñ³¿âêà íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³.Ëþäè âæå íå ïðîñèëè ïðî äîïîìîãó. Âîíè ëåæàëè â õîëîäíèõ íåîïàëåíèõ

õàòàõ ³ ÷åêàëè ñìåðò³. Íàø³ ñóñ³äè ïîâìèðàëè, çàëèøèâøè ÷îòèðüîõ ä³òåé â³êîìâ³ä ï’ÿòè äî äåñÿòè ðîê³â. Çðîçóì³ëî, ùî âîíè çîâñ³ì íå ìîãëè ñåáå çàáåçïå÷èòè¿æåþ. Êîëè ÿ ÿêîñü çàéøëà äî ¿õíüî¿ õàòè, ä³òè ëåæàëè íà ï³äëîç³, íå ðóõàþ÷èñü,ò³ëüöÿ ¿õí³ áóëè ïîêðèò³ â³äêðèòèìè âèðàçêàìè – ìàë³ ãíèëè æèâöåì.

Çàïèñàëà Î.Ñêðèïê³íà.Îñâ³òà Óêðà¿íè. – 1999. – 24 ëèñòîïàäà.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÊÐÈÏÍÈÊ Ìà𳿠Ãåðàñèì³âíè,

87 ðîê³â(ñ. Ìåäâåä³âêà íà ×åðêàùèí³)

Ñòðàøíî ïðî ãîëîä çãàäóâàòè. Òîä³ ñòðàøíå áóëî, íàâêðóãè ï³ä òèíàìè³ øëÿõàìè ìåðòâ³ ëåæàëè, çàðèâàëè ¿õ â ÿìè.

Îöå, ïðèãàäóþ, çàéøîâ õëîïåöü ïóõëèé, ïðîñèâñÿ íà íî÷³âëþ, àëå ä³ä éîãîíå ïóñòèâ, ïîáîÿâñÿ, ùîá â³í ó õàò³ íå âìåð. À õëîïåöü, âèõîäÿ÷è ç õàòè, âìåð íàïîðîç³. ijä éîãî â³äâ³ç â ïðîâàëëÿ. Íà äðóãèé äåíü ìè á³ãàëè äèâèòèñÿ, òà òàìéîãî íå áóëî. ijâñÿ êóäèñü.

Çàïèñ: À.Áàéáóç.1993 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÊÐÈÖÜÊÎÃÎ Àðêàä³ÿ ßêîâè÷à,

1931 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ãðåá³íêè Âàñèëüê³âñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.)

Íàðîäèâñÿ ÿ â ñ. гæêè Òàðàùàíñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë. Òàì ³ ïðîéøëèìî¿ ðîêè ãîëîäîìîðí³.

Îñê³ëüêè ÿ – ñèí “êóðêóëÿ”, ñèí ðîçêóðêóëåíîãî (ïîãðàáîâàíîãî), æåðòâàãåíîöèäó ãîëîäîìîðîì – 33, âåòåðàí ãîëîäîìîðó – 1933 òà ãîëîäó – 1947, òî

560

ѲÄ×ÅÍÍß

õî÷ó íàäàòè ñâî¿ áà÷åííÿ ³ ðîçäóìè ùîäî öèõ æàõëèâèõ ³ñòîðè÷íèõ ïîä³é íàÓêðà¿í³.

Äëÿ ìåíå, ÿê ìàëîë³òíüî¿ æåðòâè ãåíîöèäó ãîëîäîìîðîì-33, âñ³ ò³, õòî çíà-õàáí³ëî, áåçñîðîìíî, áåçâ³äïîâ³äàëüíî îá³ëÿº ãîëîäîìîð, ïðèõîâóº éîãî ³ñòèííåïîõîäæåííÿ ³ ïðè÷èíè, º íå õòî ³íø³, ÿê ëåäàð³, ìåðçîòíèêè, íåëþäè.

Êîëè ÿ âæå â ïåð³îä ñïàäó ãîëîäîìîðó, çîâñ³ì ùå ìàëåíüêèé (3 ðîêè), ãî-ëîäíèé ³ çíåñèëåíèé, ñèä³â ³ çàñìó÷åíî äèâèâñÿ ó â³êíî, ïî äîðîç³ éøëà âàòàãàñ³ëüñüêî¿ ãîëîòè, çóïèíèëàñü êîëî íàøî¿ õàòè ³ çàäîâîëåíî, ïåðåìîæíî ãîðëàíè-ëà: “Êóðêóë³, êóðêóë³!”, ÿ çàïèòàâ ìàò³ð: “Ìàìî, ùî âîíè òàêå êðè÷àòü – êóðêóë³,êóðêóë³?” Íà ùî ìàòè â³äïîâ³ëà: “Òà íåõàé ñîá³ êðè÷àòü, ñèíó, äóðí³ âîíè, áàíäèòè”.

Óæå ï³ñëÿ ãîëîäó, â ÷àñè ìîãî äèòèíñòâà, þíîñò³ ³ ìîëîäîñò³ ìåíå ìàòè÷àñòî áëàãàëà, àáè ÿ í³äå, í³êîìó, í³êîëè íå ïðîãîâîðèâñÿ, ùî ÿ ñèí “êóðêóëÿ”, ùîáóâ ïîãðàáîâàíèé âëàäîþ, áî ìè, ìîâëÿâ, òîä³ âðÿòóâàëèñü, âèæèëè ò³ëüêè òîìó,ùî ïåðåõîâóþ÷èñü, óíèêëè âèñåëåííÿ äî Ñèá³ðó íà êàòîðãó. “Áîðîíè òåáå, Áîæå,ñèíó, íå ãîâîðè, – áëàãàëà ìàòè, – ìîâ÷è”. ² ìîâ÷àâ ÿ, ìîâ÷àâ íàðîä ³ ìîâ÷àëàäåðæàâà ö³ëèõ 60 ðîê³â.

Ñüîãîäí³, êîëè ìè âæå ìîæåìî ñêàçàòè çàï³çí³ëó ïðàâäó ïðî ãîëîäîìîð-33,ïðî êóðêóë³â, òî äàâàéòå ðàçîì ç’ÿñóºìî, ùî öå áóâ çà çâ³ð òàêèé: êóðêóëü 30-õðîê³â, ³ âèçíà÷èìî, äëÿ ÷îãî ñàìå ðàäÿíñüêà âëàäà çâè÷àéíèõ, ïðàöüîâèòèõ, ÷åñíèõ,áåçíåâèííèõ ñåëÿí íàçâàëà êóðêóëÿìè?

Çã³äíî ç âèçíà÷åííÿì Óêðà¿íñüêî¿ ðàäÿíñüêî¿ åíöèêëîïå䳿 çà 1952 ð. (ñ. 513):“Êóðêóëüñòâî – öå ñ³ëüñüêà áóðæóàç³ÿ, íàéá³ëüø ÷èñëåííèé ïðîøàðîê áóðæóà糿â êàï³òàë³ñòè÷íîìó ñåë³. Êóðêóë³ – öå êàï³òàë³ñòè÷í³ ï³äïðèºìö³ â çåìëåðîáñòâ³,âåëèê³ çåìåëüí³ âëàñíèêè (ïîð³âíÿíî ç ñåëÿíàìè – ñåðåäíÿêàìè ³ á³äíÿêàìè), ÿê³îäåðæóþòü äîõîäè â³ä íàéìàíî¿ ðîáî÷î¿ ñèëè (íàéìèò³â), à òàêîæ âåëèê³ âëàñíèêèñ³ëüñüêîãîñïîäàðñüêèõ çíàðÿäü âèðîáíèöòâà ³ òîðã³âåëüíî-ïðîìèñëîâèõï³äïðèºìñòâ íà ñåë³, îðåíäàð³, ñ³ëüñüê³ ñêóïíèêè ³ ëèõâàð³. Êóðêóëü íàæèâàºòüñÿíà åêñïëóàòàö³¿ íå ò³ëüêè íàéìèò³â, à é á³äíÿöüêî-ñåðåäíÿöüêèõ ìàñ ñåëà. Êóð-êóë³ áóëè íàéëþò³øèìè âîðîãàìè ñîö³àë³ñòè÷íîãî áóä³âíèöòâà. Âîíè ñàáîòóâàëèçàõîäè ðàäÿíñüêî¿ âëàäè, îðãàí³çîâóâàëè ïîâñòàííÿ”. Îöå òàê îõàðàêòåðèçóâàëàÓÐÅ êóðêóëüñòâî â äîðåâîëþö³éí³é Ðîñ³¿.

À ñëîâíèê óêðà¿íñüêî¿ ìîâè Á.Ä. Ãð³í÷åíêà (Êè¿â, 1908 ð.) ïîäàº: “Êóðêóëü –ïðèáóëèé, çàõîæèé ç ³íøî¿ ì³ñöåâîñò³ ÷îëîâ³ê, ÿêèé ïîñåëèâñÿ íà ïîñò³éíå ïðîæè-âàííÿ”. Îöå ³ âñå. Ïîñåëèâñÿ, ïðèæèâñÿ íà íîâ³ì ì³ñö³ ÷îëîâ³ê, òîáòî ëþäèíà,ÿêà áåç ñòîðîííüî¿ äîïîìîãè, ñàìà, ñâî¿ìè ñèëàìè ñòâîðèëà ñîá³ óìîâè ïðîæè-âàííÿ.

À ùî æ ñîáîþ ä³éñíî ÿâëÿº òàê çâàíèé êóðêóëü 30-õ ðîê³â? ßê â³í çàðîäèâñÿ?Äî ðåâîëþö³¿ ì³é áàòüêî, ÿê ñòàðøèé ñèí ³ç âåëèêî¿ çá³äí³ëî¿ ñåëÿíñüêî¿ ñ³ì’¿,

õîäèâ ïî íàéìàõ, íàéìèòóâàâ.ϳä ÷àñ ðåâîëþö³¿ âñÿ ñ³ëüñüêà áóðæóàç³ÿ: ïàíè, ïîì³ùèêè, çåìëåâëàñíèêè,

åêñïëóàòàòîðè, ëèõâàð³, îðåíäàð³ áóëè ïîãðàáîâàí³, ïîãâàëòîâàí³, çíèùåí³, âèñëàí³

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

561

íà êàòîðãè ðåâîëþö³éíèì “ðîá³òíè÷èì êëàñîì”, à äåÿê³ âòåêëè çà êîðäîí. Ïàíñüê³åêîíî쳿 (ãîñïîäàðñòâà), ÿê ïðàâèëî, áóëè âùåíò ïîãðàáîâàí³ ³ çðóéíîâàí³ ðåâî-ëþö³îíåðàìè é ÷åðâîíèìè “äèÿâîëÿòàìè”. Äëÿ ÷îãî?  ñåë³ áóëî áàãàòî â³òðÿê³â,³ âñ³ âîíè äî îäíîãî áóëè çíèùåí³, à íàðîä ïåðåâåäåíèé íà æîðíà ³ ñòóïè.  30-õðîêàõ ³ æîðíà çíèùèëè, àáè ñåëÿíè íå ìîãëè ìîëîòü çåðíî ³ ñïàñàòèñÿ â³ä ãîëî-äîìîðó. Äî ðå÷³, æîðíà, ñòóïè ³ êðåñàëà çíîâó â³äðîäèëèñü ï³ä ÷àñ í³ìåöüêî¿îêóïàö³¿.

 êðà¿í³ ïî÷àëàñÿ ðîçðóõà, ãîëîä, ñìåðòü, ïðîäðîçâåðñòêè ³ âîºííèé êîìóí³çì,ùî îñòàòî÷íî ðîçîðèëî êðà¿íó. Ò³, õòî òâîðèâ ðåâîëþö³þ, çâèê ãðàáóâàòè, óáèâà-òè, ãâàëòóâàòè. Ïðàöþâàòè ï³ñëÿ êðèâàâîãî ðîçãóëó âæå íå õîò³ëè. Êðà¿íà æèëàçà ðàõóíîê ïîãðàáóâàííÿ âëàñíîãî ïðàöüîâèòîãî íàðîäó. Çàâîþâàííÿ ðåâîëþö³é-íèì ïðîëåòàð³àòîì “ñâ³òëîãî ìàéáóòíüîãî” ö³ëêîì ïðîâàëèëîñü.

Îòåòåð³ëèé â³ä íàñë³äê³â ðåâîëþö³¿ àâàíòþðèñò Ëåí³í çìóøåíèé áóâ ââîäèòèâ êðà¿í³ ÍÅÏ (íîâó åêîíîì³÷íó ïîë³òèêó) – ïîâåðíåííÿ äî ñòàðîãî ñòèëþ ãîñïîäà-ðþâàííÿ íîâèìè ìåòîäàìè ðåâîëþö³îíåð³â. ϳä ÷àñ ÍÅÏó ìîºìó áàòüêîâ³ ³ òà-êèì á³äíèì, ïðàöüîâèòèì ñåëÿíàì, ÿê â³í, ðàäÿíñüêà âëàäà íàä³ëèëà ç êîëèøíüî¿ïàíñüêî¿ çåìë³, çã³äíî ç ãàñëîì: “Çåìëÿ ñåëÿíàì” – 6 ãà çåìë³, ³, ÿê ³ âñ³ì çàáóäîâ-íèêàì, – 0,5 ãà ï³ä çàáóäîâó íà çåìëÿõ çðóéíîâàíî¿ ïàíñüêî¿ åêîíî쳿. Òîáòî ãîñïî-äàðþâàòè áàòüêî ïî÷àâ ç íóëÿ. Äåíü ³ í³÷ ïðàöþþ÷è íà ñâî¿é çåìë³, áåç áóäü-ÿêî¿íàéìàíî¿ ñèëè, áàòüêî ç ìàò³ð’þ ³ òàêèìè æ ñåëÿíàìè, ÿê ³ ñàì, çà 7 ðîê³â îáæè-ëèñü ñàì³, íàãîäóâàëè ñâî¿ ñ³ì’¿ ³ äåðæàâó, ïðèæèëè äåùî ç ñ³ëüãîñïìàéíà.

Êîìóí³ñòè÷í³ ëåäàð³, ïðîéäèñâ³òè Ðîñ³¿ òà Óêðà¿íè ïåðåëÿêàëèñü, ùî âòðà-÷àþòü âëàäó íàä âëàñíèì íàðîäîì – îñîáëèâî íàä íàðîäîì Óêðà¿íè – âòðà÷à-þòü äàðìîâå êîðèòî, ùî âîíè, âèÿâëÿºòüñÿ, çîâñ³ì íå ïîòð³áí³ ïðàöüîâèòîìóñåëÿíèíó – âëàñíèêó, ÿêîãî íàéá³ëüøå íà Óêðà¿í³ òà Êóáàí³, ùî ¿õíº áåçòóðáîòíå,ñóìáóðíå êåðóâàííÿ, ðîçãóëüíå ïàíóâàííÿ ìîæå çàê³í÷èòèñÿ, ïðèäóìàëè ³ âïðî-âàäèëè áàíäèòñüêó êîëåêòèâ³çàö³þ ç íå÷óâàíèì äëÿ ëþäñòâà ãåíîöèäîì, ãîëî-äîìîðîì, çíóùàííÿìè ³ êàòîðãàìè.

Çâè÷àéíî, ùî âîëåëþáíèé õàçÿéíîâèòèé íàðîä Óêðà¿íè, çà âèíÿòêîì êîìóí³ñ-òè÷íèõ ëåäàð³â òà çðàäíèê³â íàðîäó Óêðà¿íè ç ÷èñëà ñ³ëüñüêî¿ ãîëîòè, – ç íåäî-â³ðîþ ³ îáåðåæí³ñòþ ïîñòàâèëèñÿ äî çàïðîâàäæåííÿ êîìóí³ñòè÷íîþ Ìîñêâîþêîëåêòèâ³çàö³¿ ñåëà.

Äëÿ äîñÿãíåííÿ ñâ ìåòè, êîìóí³ñòè÷íà Ìîñêâà ìåòîäîì â³íèêà: ðîç÷ëå-íîâóé ³ ëàìàé – ðîçðîáèëà ïëàí îðãàí³çàö³¿ êîëãîñï³â øëÿõîì çíèùåííÿ íåïîê³ð-ëèâî¿ ÷àñòèíè ñåëÿí ãîëîäîìîðîì, ÷åðåç ïîãðàáóâàííÿ, ðîçäðîáèâøè ºäí³ñòüñåëÿíñòâà ïîä³ëîì íà êóðêóë³â, ñåðåäíÿê³â, íåçàìîæíèõ òà á³äíîòó (ëåäàð³â),çáóðèâøè ¿õ ì³æ ñîáîþ, çíèùèòè ¿õ ãîëîäîìîðîì ÷è âèñëàòè íà êàòîðæí³ ðîáîòèäî Ñèá³ðó, à ¿õ ê³ëüê³ñòü ïîïîâíèòè ðîñ³éñüêèìè ðåâîëþö³éíèìè ëåäàðÿìè-áîñÿ-êàìè, ùî íåïðèêàÿíî òèíÿëèñÿ ïî çá³äí³ë³é, ãîëîäí³é Ðîñ³¿.

Âàñèëü Ãîëîâêî ç Ðîìåí ö³ëêîì ïðàâäèâî, ðîçóìíî, ðîçñóäëèâî ñòâåðäæóº,ùî á³ëüøîâèêè âëàøòóâàëè (ñòâîðèëè) ãîëîä ö³ëêîì ñâ³äîìî, ùî öå áóëà

562

ѲÄ×ÅÍÍß

ïîë³òè÷íà àêö³ÿ, ìåòà ÿêî¿ ïîëÿãàëà â òîìó, ùîá ë³êâ³äóâàòè óêðà¿íñüêèé íàðîä.² ÿ ö³ëêîì ï³äòðèìóþ éîãî, ò³ëüêè õî÷ó äîïîâíèòè éîãî òâåðäæåííÿ òèì, ùî á³ëüøî-âèêè ìàëè ïëàí, ïåðø çà âñå, çíèùèòè ïðîãðåñèâíó, ïàòð³îòè÷íó, íåïîê³ðëèâó, ïðà-öüîâèòó ÷àñòèíó óêðà¿íñüêîãî ñåëÿíñòâà øëÿõîì ðîçøàðóâàííÿ ñåëÿíñòâà òà ðîç-áðàòó ñåëà ç ì³ñòîì, à â³ä öüîãî, çâè÷àéíî, çë³êâ³äóâàòè âñþ óêðà¿íñüêó íàö³þ.

À äàë³ Âàñèëü Ãîëîâêî äåùî ñïðîùåíî äîâîäèòü, ùî ñïî÷àòêó çàçíàëè âè-íèùóâàííÿ ³ ïîãðàáóâàííÿ íàéá³ëüø çàìîæí³ ñåëÿíè. À, òî÷í³øå, áóëî òàê. Ñïî-÷àòêó ìîñêîâñüê³ êîìóí³ñòè÷í³ âàðâàðè “ïî-áàòüê³âñüêè” çàïðîïîíóâàëè âñ³ìñåëÿíàì âñòóïàòè (îá’ºäíóâàòèñÿ) â êîëãîñïè. Ïåðøèìè ç ïîðîæí³ìè ðóêàìè íà÷óæå äîáðî âñòóïèëà ãîëîòà, ëåäàð³. Òèõ, õòî ³ç çàìîæíèõ ñåëÿí ïîãîäèâñÿ âñòó-ïàòè â êîëãîñïè ³ äåùî ç ìàéíà çäàâ äîáðîâ³ëüíî, ñïî÷àòêó íàçâàëè ñåðåäíÿêà-ìè ³ òèì÷àñîâî íå òóðáóâàëè, àáè íå ñòâîðþâàòè çàãàëüíîãî, ìàñîâîãî îïîðóñåëÿí. À ïðàöüîâèòèõ, âîëåëþáíèõ ñåëÿí, õî÷ âîíè áóëè ³ á³äí³ø³ çà ñåðåäíÿê³â,àëå íå ïîãîäèëèñÿ âñòóïàòè äî êîëãîñïó, íå ïîãîäèëèñÿ â³ääàâàòè ëåäàðÿì ñâîºìàéíî, çàðîáëåíå ïîòîì ³ êðîâ’þ, íàçâàëè êóðêóëÿìè ³ ïðèì³íèëè äî íèõ çëî-÷èíí³, ö³ëåñïðÿìîâàí³, æîðñòîê³ ì³ðè ãåíîöèäó: ïîãðàáóâàííÿ, ãîëîäîìîð, êàòó-âàííÿ, çíóùàííÿ, âèñèëêó òà êàòîðæí³ ðîáîòè äî Ñèá³ðó ÷è Ñîëîâê³â.

Çà òå, ùî ì³é áàòüêî íå ïîãîäèâñÿ â³ääàâàòè âëàñíå, ïîòîì ³ êðîâ’þ, ÷åñíîçàðîáëåíå ìàéíî äåðæàâíèì áàíäèòàì, éîãî çëî÷èííî, áåçï³äñòàâíî, íàäóìàíî íà-çâàëè êóðêóëåì, âîðîãîì íàðîäó. ßêîãî? Òåïåð ïîñóä³òü ñàì³: çà ÿêèìè ïàðàìåòðà-ìè áàãàòñòâà, êóðêóëüñòâà, ÷è åêñïëóàòàö³¿ ðîáî÷î¿ ñèëè ìîãî áàòüêà â³äíåñëè äîêóðêóë³â? Íå â³ääàâàòè çàðîáëåíå âëàñíîþ ïðàöåþ ìàéíî â³í ìàâ ö³ëêîâèòå ïðàâî,â³í çîáîâ’ÿçàíèé çàõèùàòèñü, â³í ìàâ ïðàâî íà ñàìîçàõèñò, ³ ÿ çà öå íèì ãîðäæóñÿ.

Ó íàñ çàáðàëè âñå: ïàðó êîíåé, âîçà, ñàíè, òðè ãîëîâè ðîãàòî¿ õóäîáè, ø³ñòüñâèíåé, äåñÿòü îâåöü, ïòèöþ, ³íâåíòàð, ñ³÷êàðíþ, ìàëåíüêó ê³ííó ìîëîòàðêó, õë³â,êëóíþ; ç õàòè çàáðàëè âñå äî íèòêè, äî çåðíèíè: ïîë³çëè íà ãîðèùå ³ çàáðàëèîñòàíí³ âóçëèêè êâàñîë³ ³ ìàêó. Äëÿ ïîêàçîâîãî ïîãðàáóâàííÿ “âîðîãà íàðîäó”,äëÿ öüêóâàííÿ ñåëÿí îäèí íà ³íøîãî, äëÿ ðîçáèðàííÿ õë³âà ³ êëóí³ êîìíåçàìèïðèãíàëè ³ç øêîëè øêîëÿð³â, âèõîâóþ÷è öèì íîâå ïîêîë³ííÿ çëîäþã, ÿíè÷àð³â, çðàä-íèê³â Óêðà¿íè. À ìè äèâóºìîñÿ, ÷îìó â íàñ íà ñüîãîäí³ òàê áàãàòî êðàëè, êðà-äóòü, ãðàáóþòü, ìàðîäåðíè÷àþòü. Îöå æ ò³ ñàì³ “÷åðâîí³ äèÿâîëÿòà”, êàäåá³-ñòè, ùî ñòàëè îë³ãàðõàìè, ÷èíîâíèêàìè, êåð³âíèêàìè äåðæàâè, òåïåð îáêðàäà-þòü, îáäèðàþòü äî íèòêè ïåíñ³îíåð³â, â÷èòåë³â, áþäæåòíèê³â, ìåäèöèíó Óêðà¿íè.

Çã³äíî ç òîä³øíüîþ ³íñòðóêö³ºþ ïðî ðîçêóðêóëåííÿ êîìíåçàìè çàëèøèëè íàìó õàò³ 1 (îäíó) ìèñêó åìàëåâó, ïî îäí³é ëîæö³ äåðåâ’ÿí³é, îäèí ñò³ë, äâà ñò³ëüö³.Áàòüêà áèëè, ðîçäÿãëè ³ ãàíÿëè áîñèì ïî ñí³ãó. Çà ùî? Îäÿã çàáðàëè êîìíåçàìè³ õîäèëè â íüîìó íà âèäó ó áàòüê³â ³ îäíîñåëüö³â, àáî æ ïðîïèâàëè, ïðîãóëþâàëè.

ß, òîä³ ùå çîâñ³ì ìàëåíüêèé, 2 ðàçè âìèðàâ ç ãîëîäó: ìåíå, ìàëåíüêîãî,ìîðèëè ãîëîäîì, ïóõëîãî ç ãîëîäó âèêèäàëè ç âëàñíî¿ áàòüê³âñüêî¿ õàòè. Êîëèÿ âìèðàâ ïåðøèé ðàç, òî ñóñ³äêà, Ãàííà Áóðêîâñüêà, òàºìíî äàëà ìàòåð³ äëÿ ìåíåñòàêàí ìîëîêà, ³ ÿ îæèâ, àëå æ íåíàäîâãî. Êîëè ÿ âìèðàâ ç ãîëîäó âäðóãå, òî,

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

563

ìàáóòü, óæå í³õòî í³÷îãî íå äàâ, áî çà ³íñòðóêö³ºþ ïðî ðîçêóðêóëåííÿ äóæå ñòðî-ãî çàáîðîíÿëîñÿ äàâàòè ¿æó ÷è áóäü-ÿêó äîïîìîãó óìèðàþ÷îìó êóðêóëþ ÷è ÷ëå-íàì éîãî ñ³ì’¿ ï³ä çàãðîçîþ, ùî ³ äî ñï³â÷óâàþ÷èõ êóðêóëþ áóäóòü ïðèì³íåí³ ò³ æçàêîíè ðåïðåñ³é, ÿê ³ äî êóðêóëÿ. Òîä³ ìàòè ï³øëà íà ãîðoä, çíàéøëà ï³ä êóùàìèêàðòîïë³ 6 (ø³ñòü) ìàëåíüêèõ êàðòîïëèí, ðîçì³ðîì ç êâàñîëèíó ³ íå çâàðèëà, áîâîíè ðîçïëèâëèñÿ á ó âîä³, à ñïåêëà. Îòàê ÿ âèæèâ äðóãèé ðàç. Òî ÷èì æå ÿ, ùåçîâñ³ì ìàëåíüêèé, âñòèã ïðîâèíèòèñÿ ïåðåä êîìóí³ñòè÷íîþ, øîâ³í³ñòè÷íîþÌîñêâîþ òà çðàäíèêàìè Óêðà¿íè, ÿðèìè ñëóæàêàìè Ìîñêâè?

Àáè íàñ íå âèñëàëè äî Ñèá³ðó íà êàòîðãó, áàòüêî ïåðåõîâóâàâñÿ. Éîãî çëî-âèëè, ïîáèëè, çàêðèëè â êîëãîñïíèé ëüîõ, àáè âèñëàòè íàñ âñ³õ ðàçîì. Áàòüêîâíî÷³ ùîñü òàì ðîçâàëèâ, âèáðàâñÿ ç ëüîõó ³ ìàí³âöÿìè, áî ïî äîðîç³ õîäèëè,ñòîðîæóâàëè êîìíåçàìè ³ â³äëîâëþâàëè ëþäåé, âò³ê íà áëèæí³é ðàäãîñï (çà 7 êìâ³ä ñåëà), ñòàâ òàì ïðàöþâàòè. Éîãî ïîáà÷èëè ÷åðãîâ³ êîìíåçàìè ³ â÷èíèëè äî-ïèò: õòî òàêèé, çâ³äêè? Áàòüêî íå ïðèçíàâàâñÿ, áî âîíè òîä³ á íàñ âñ³õ ðàçîìâ³äïðàâèëè íà êàòîðãó, çâ³äêè ìàëî õòî ïîâåðòàâñÿ. Òîä³ êîìíåçàìè ïî÷àëè éîãîáèòè, çâàëèëè íà çåìëþ ³ áèëè íîãàìè. À â òîé ÷àñ ïîâç íèõ ïðîõîäèâ êåðóþ÷èéâ³ää³ëêîì ðàäãîñïó í³ìåöü Ãåéíå, ÿê³é íå ñòåðï³â öüîãî òà é ñêàçàâ: “³í äîáðåïðàöþº. Çà ùî âè éîãî á’ºòå? Äàéòå éîìó ¿ñòè, ³ â³í áóäå ðîáèòü”. Ö³ ñëîâàêåðóþ÷îãî, í³ìöÿ, ïîä³ÿëè íà áàíäèò³â-êîìíåçàì³â, âîíè ñõàìåíóëèñü ³ ïåðåñòà-ëè áàòüêà áèòè. Áàòüêî çàëèøèâñÿ ïðàöþâàòè â ðàäãîñï³, íàâ³äóþ÷èñü äî íàñò³ëüêè íî÷àìè ³ ïðèíîñÿ÷è íàì ÿêóñü ¿æó, çâè÷àéíî, òå, ùî â³äðèâàâ â³ä ñåáå.Ïîò³ì íà ðàäãîñï ï³øëà ³ ìàòè, ³ îáîº òàì ïðàöþâàëè, íàâ³äóþ÷èñü äî íàñ ò³ëüêèíî÷àìè, êîëè-íå-êîëè, à ìè æèëè ãîëîäí³ ³ ãîë³, ÿê âîâ÷åíÿòà.

³ä ãîëîäó ³ æàõëèâèõ óìîâ æèòòÿ ó ìåíå ç’ÿâèâñÿ ðàõ³ò: òîíþñ³íüê³ ðó÷êè,í³æêè ³ âåëèêèé æèâ³ò. Äëÿ òîãî, àáè ìîæíà áóëî âèíåñòè ìåíå ç õàòè íà ïîâ³òðÿ,íà ñîíå÷êî, îñê³ëüêè â ìåíå íå áóëî øòàíö³â, òî íà ìåíå íàä³âàëè ìàòåðèíóêîôòî÷êó íàâïàêè. Íà ìî¿ í³æêè-ïàëè÷êè íàä³âàëè ðóêàâè êîôòè, à ñàìîþ êîô-òîþ îáìîòóâàëè, îáâ’ÿçóâàëè äåôîðìîâàíå ò³ëî.  òàê³ì îäÿç³ òà çíåñèëåíèéãîëîäîìîðîì ÿ çàñòóäèâñÿ, çàõâîð³â ³ âìèðàâ óæå òðåò³é ðàç, óæå ³ íå ãîâîðèâí³÷îãî. Âèæèâ ëèøå, äÿêóþ÷è ñ³ëüñüêèì áàáöÿì, ÿê³ ñâî¿ìè ë³êóâàëüíèìè ïðè-ïàðêàìè âåðíóëè ìåí³ æèòòÿ.

À ïîò³ì ùî? À ïîò³ì ïîòåêëè ñ³ð³ áóäí³ ðîçêóðêóëåíî¿, ðîçãðàáîâàíî¿ ñ³ì’¿ï³ñëÿ ãîëîäîìîðó.  ò³é ìèñö³ åìàëåâ³é, ÿêó íàì çàëèøèëè êîìíåçàìè, óòâîðèëà-ñÿ ó äí³ ä³ðî÷êà. Òî ìè öþ ä³ðî÷êó çàòèêàëè æèòí³ì êîëîñêîì ³ òàê îá³äàëè ç íå¿ñ³ì’ºþ ùå äîâãèé ÷àñ. À êîëè â ãëèíÿíîìó ãîðùèêó ïîÿâëÿëàñü ä³ðî÷êà, òî òîä³øèëè ìàëåñåíüêó òîðáèíî÷êó, íàñèïàëè â íå¿ ïøîíî çàøèâàëè, âñòàâëÿëè â îòâ³ð,ñòàâèëè ãîðùèê ïîäóøå÷êîþ â ïðîòèëåæíó ñòîðîíó â³ä æàðó. Ïøîíî ðîçâàðþ-âàëîñÿ, ðîçøèðÿëîñÿ ³ ù³ëüíî çàêðèâàëî îòâ³ð.

Áàòüêè ïðèäáàëè êîð³â÷èíó, çàâåëè êóðåé, ïîðîñÿ. ² ìè ç íèìè æèëè â îäí³éõàò³, õîäèëè â îäí³ äâåð³, àæ ïîêè ïåðåä ïðèçîâîì â àðì³þ ÿ ñâî¿ìè ðóêàìè íåïîáóäóâàâ õë³âà.

564

ѲÄ×ÅÍÍß

Ùî öå áóëî? Öå áóëà â³éíà êîìóíî-ôàøèñòñüêî¿ äåðæàâè, êåðîâàíî¿ Ìîñêâîþ,ïðîòè áåççàõèñíîãî íàðîäó Óêðà¿íè. Ìè, ùå çîâñ³ì ìàëåíüêèìè, íà ñâî¿é âëàñí³éçåìë³, ó âëàñí³é äåðæàâ³ çàçíàëè á³ëüøèõ ñòðàæäàíü, ìóê, ãîëîäó, õîëîäó, í³æ ä³òèí³ìåöüêèõ êîíöòàáîð³â, àäæå ¿õ òàì îäÿãàëè, ñÿê-òàê ãîäóâàëè, äàâàëè äå ñïàòè.

̳é çíàéîìèé, Àðêàä³é Ìèõàéëîâè÷ Äóñàíþê, 1921 ðîêó íàðîäæåííÿ, ç ³ííè÷-÷èíè, ò³ëüêè íà ïî÷àòêó 90-õ ðîê³â ç³çíàâñÿ, ùî éîãî áàòüêà òàêîæ ðîçêóðêóëèëè,ïîãðàáóâàëè. ³í ç³ ñëüîçàìè íà î÷àõ ðîçêàçóâàâ, ùî òîä³ â øêîë³ ³ç íàãðàáîâàíîãîó òàê çâàíèõ êóðêóë³â ìàéíà, ó÷íÿì äàâàëè ïî ñêëÿíö³ ÷àþ ç öóêðîì ³ õë³áîì.ijòÿì ðîçêóðêóëåíèõ áàòüê³â, ÿê “âîðîãàì íàðîäó”, ÷àþ íå äàâàëè, õî÷à ¿ëè õë³á³ ïèëè ÷àé, íàâ÷àëèñÿ çà ïðàöþ ðîçêóðêóëåíèõ, àáî æ ä³òåé ðîçêóðêóëåíèõ. À éîìóæ, ãîëîäíîìó, ïóõëîìó ç ãîëîäó, äóæå õîò³ëîñÿ òîãî ÷àþ. Êîëè ïðàö³âíèöÿ øêîëèçæàëèëàñü íàä ïóõëîþ ç ãîëîäó äèòèíîþ ðîçêóðêóëåíèõ ³ ñàìî÷èííî äàëà øêîëÿ-ðåâ³ ñêëÿíêó çàêðàøåíîãî ÷àºì îêðîïó – íàâ³òü áåç öóêðó! – òî íà äðóãèé äåíüïðàö³âíèöþ âèãíàëè ç ðîáîòè, à øêîëÿðà âèãíàëè ³ç øêîëè. ² ï³øîâ â³í çà 12 êì â³äñåëà íà ðàäãîñï, òàì ïàñ îâå÷êè çà õàð÷³, íî÷óâàâ ó æîëîá³ äëÿ òâàðèí. Ñòåïàíåí-êî Ìèêîëà Ïèëèïîâè÷, 1918 ðîêó íàðîäæåííÿ, æèòåëü ñìò. Ãðåá³íêè (âóë. Ðàäÿíñüêà,87) Âàñèëüê³âñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë., óðîäæåíåöü ñ.Øåëüïàõ³âêà Õðèñòèí³âñü-êîãî ð-íó ×åðêàñüêî¿ îáë., ÷àñòî çãàäóº, ÿê éîãî, ñèíà òàê çâàíîãî êóðêóëÿ, ó÷íÿ5-ãî êëàñó ³ ùå îäíîãî òàêîãî æ ó÷íÿ âèãíàëè ³ç øêîëè. Áóëî, êàæå, äóæå ïðîñòî.Îäíîãî äíÿ â êëàñ çàéøîâ äèðåêòîð øêîëè, Êðàâåöü, íàçâàâ íàø³ ïð³çâèùà³ çàÿâèâ: “Õëîï÷èêè, âè íå ìàºòå ïðàâà â÷èòèñÿ â íàø³é øêîë³, îñê³ëüêè âè ä³òèêóðêóë³â, âîðîã³â íàðîäó, âàì ì³ñöå íå òóò”. ² ï³øëè ä³òè ç ïëà÷åì äîäîìó.

Ïîò³ì ìè ïîïàëè ó æàõëèâèé âèð â³éíè, ÿê óæå òåïåð â³äîìî, ñïðîâîêîâàíî¿,ðîçâ’ÿçàíî¿ ò³ºþ æ êîìóí³ñòè÷íîþ Ìîñêâîþ, äëÿ îêóïàö³¿ íàðîä³â êðà¿í ªâðîïè,äëÿ çä³éñíåííÿ ñâîãî ëîçóíãó ç ã³ìíó “…Ìè âºñü ì³ð ðàçðóøèì…” Ìè íà ïî÷àòêóâ³éíè, ïîêèíóò³ íàøîþ “äîáëåñòíîé” ×åðâîíîþ àð쳺þ, ÿêà, ÿê ò³ëüêè í³ìåöü ñòðåëü-íóâ, ðîçá³ãëàñÿ âùåíò, ïåðåæèëè îêóïàö³þ. Öå ò³ëüêè ïîäóìàòè! ²ç àð쳿 ó 8 ìëí÷îëîâ³ê â ïåðø³ äí³ ðîçá³ãëîñÿ, ïåðåéøëî íà á³ê í³ìö³â, ùå é ï³ä çâóêè äèâ³ç³éíèõîðêåñòð³â, çäàëîñÿ â ïîëîí, äåçåðòèðóâàëî á³ëüøå 5 ìëí ÷îëîâ³ê. À ðåøòêè àð쳿ðâîíóëè çà Äí³ïðî, àæ äî Ìîñêâè ³, â³äñòóïàþ÷è, ùå ðàç íèù³âíî ïîãðàáóâàëè íàñ.À íàñ, óêðà¿íö³â, Ðîñ³ÿ çâèíóâà÷óâàëà, ïðåçèðàëà, ùî öå óêðà¿íö³ çäàëè (“ïðîäàë³”)Óêðà¿íó í³ìöÿì. Ìåíå áèâ í³ìåöü ïàëèöåþ çà òå, ùî ê³íü áóâ ñïóòàíèé, íàñ áèëèïîë³öà¿, ïî ìåí³, óò³êàþ÷îìó, í³ìåöü âèïóñòèâ ÷åðãó ç àâòîìàòà: ïðîìàõíóâñÿ.ß âèïàäêîâî çóñòð³÷àâñÿ â ë³ñ³ ç ïàðòèçàíàìè. Íàñ ãðàáóâàëè ³ í³ìö³. Ïî íàñ ñòð³ëÿëè,íàñ áîìáèëè ³ í³ìö³ ³ ñâî¿ – öå æ ôðîíò, áî¿, â³éíà.

ϳñëÿ “çâ³ëüíåííÿ” íàñ â 12 ðîê³â ïðèìóñîâî ïîãíàëè (ç ïîðóøåííÿì Êîí-ñòèòóö³¿) ãîëîäíèõ, îá³ðâàíèõ, áîñèõ íà áåçïëàòí³ íåïîñèëüí³ ðîáîòè äëÿ â³éíè,äëÿ ôðîíòó, äëÿ “ïåðåìîãè”, à ï³çí³øå íàì ïëàòèëè àæ ïî 200 ã çåðíà íà òðóäî-äåíü (çà ñâ³òëîâèé äåíü); ìè íà ñâî¿õ ìàëåíüêèõ ïëå÷àõ ðàçîì ç³ ñâî¿ìè ìàòåðÿ-ìè âèíåñëè âåñü òðóäîâèé òÿãàð â³éíè. ϳñëÿ “çâ³ëüíåííÿ” íàñ çíîâó âæå ñâî¿áèëè áàòîãàìè, ãàíÿëè ê³íüìè, â³äáèðàëè òîðáè, çà òå, ùî ìè íå éøëè íà ðîáîòó,

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

565

à éøëè ó ïîëå, àáè íàçáèðàòè êîëîñî÷ê³â, àäæå çà ñâ³òëîâèé äåíü ìîæíà áóëîíàçáèðàòè õî÷ 1 êã çåðíà, à íà êîëãîñïí³é ðîáîò³, ïðàöþþ÷è ñâ³òëîâèé äåíü, 1 êãçåðíà ìîæíà áóëî çàðîáèòè ò³ëüêè çà òèæäåíü, ³ âèäàâàëè çàðîáëåíå çåðíî àæï³çíüî¿ îñåí³, à ¿ñòè õîò³ëîñÿ çàðàç. ͳìö³ ä³òåé êîíöòàáîð³â, îñòàðáàéòåð³â îäÿãàëè,ãîäóâàëè, äàâàëè äå ñïàòè ùîäåííî ³ âåñü ÷àñ.

Ìè ìîëîëè çåðíÿòêà â æîðíàõ, òîâêëè â ñòóï³, ¿ëè áóð’ÿíè. Ç æîðåí ¿ëè õë³á,ñïå÷åíèé íàâï³ë ç êàðòîïëåþ, ãàðáóçîì, áóðÿêàìè. Ìè, ä³òè â³éíè, êðàëè ç êîðèòêîëãîñïíèõ ñâèíåé âàðåí³ áóðÿêè, ïðèâåçåí³ ç ðàäãîñïó, äîêè íàì íå çàáîðîíèëèçàõîäèòè â ñâèíàðíèê, àëå ñâèí³ âñå ð³âíî ïîäîõëè, à ìè âèæèëè. Ç ïðîòèëåæíî¿ñòîðîíè â³ä óòðèìóâàííÿ ñâèíåé, ç ñâèíàðíèêà çðèâàëè ñîëîì’ÿíó ïîêð³âëþ, ð³çàëèíà ñ³÷êó, ñ³÷êó çàïàðþâàëè þøêîþ ç âàðåíèõ áóðÿê³â, äîáàâëÿëè â ñ³÷êó âàðåí³áóðÿêè ³ äàâàëè ñâèíÿì. À ìè âæå êðàëè ó ñâèíåé. ² í³õòî íàñ ÷îìóñü í³ òîä³ íåïèòàâ ³ òåïåð íå ïèòàº: ÷è ïàìîðî÷èëèñü ó íàñ ãîëîâè â³ä ãîëîäó ³ ïðàö³? Áî“Ðîá³òíè÷à ãàçåòà” êîëèñü ïèñàëà, ùî â äåâ’ÿòèêëàñíèö³ ïàìîðî÷èëàñü ãîëîâàò³ëüêè òîìó, ùî âîíà ÷àñòî äîìà ñí³äàëà ò³ëüêè âåðì³øåëëþ ç êîâáàñîþ?!! Íàñâ øêîë³ íå ãîäóâàëè âçàãàë³ í³êîëè ³ í³÷èì. ß çà âñå ñâîº æèòòÿ íå ìàâ áóäü-ÿêãðàøêè ÷è íàâ³òü ì’ÿ÷èêà, çà âèíÿòêîì îäí³º¿. Õòîñü äàâ ìåí³ ñâèíÿ÷îãî ñå÷î-âîãî ì³õóðà. ß âèì’ÿâ éîãî ó ïîïåë³, âèñóøèâ, íàäóâ øàð, ðîçêðàñèâ éîãî. Îöå³ áóëà ìîÿ ïåðøà ³ îñòàííÿ ³ãðàøêà â ìî¿ äèòÿ÷³ ³ þíàöüê³ ðîêè.

 øêîëó õîäèëè ò³ëüêè îäèíèö³ ³, ÿê ïðàâèëî, â çèìîâ³ ì³ñÿö³, áåç çîøèò³â³ ï³äðó÷íèê³â. Ïèñàëè çàãîñòðåíèìè ïàëè÷êàìè ç ã³ëîê æîâòî¿ âåðáè; âìîêàëè ¿õó ñìåðäþ÷å “÷îðíèëî”, çâàðåíå ç ïëîä³â ÷îðíî¿ áóçèíè. Áóçèíîþ áóâ ïîêðàøåíèé³ íàø ïîëîòíÿíèé îäÿã. Ïèñàëè âïðàâè, äèêòàíòè, ðîçâ’ÿçóâàëè çàäà÷³ ³ âñå, âñå³íøå íà äðóêîâàíèõ ëèñòêàõ ³ç ñòàðèõ, áóäü-ÿêèõ êíèæîê. Äî ðå÷³, ïðè í³ìåöüê³éîêóïàö³¿ äåõòî ç íàñ õîäèâ ó øêîëó â çèìîâ³ ì³ñÿö³.  øêîë³, â êëàñ³ ïåðåä óðîêàìèìè ñï³âàëè “Îò÷å íàø” ³ ã³ìí “Ùå íå âìåðëà Óêðà¿íà”. À âîíî é ïðàâäà. Ôàøèñòâèãíàâ êîìóíî-ôàøèñòà, ó÷åíü ïåðåì³ã ñâîãî â÷èòåëÿ, îêóïàíò âèãíàâ îêóïàíòà.

[ϳäïèñ] À.Ñêðèöüêèé25 ëþòîãî 2003 ð.

ÑÏÎÃÀÄÈÑÊÓÁÀÊ Àíàñòàñ³¿ Ìàðê³âíè

(ñ. Ïðèâîâ÷àíñüêå Ïàâëîãðàäñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

...Ãîëîäîìîð ïî÷àâñÿ âåñíîþ 1933 ðîêó. Éîãî ïîÿâà áóëà äóæå íåçâè÷íîþ.Ëþäè, ÿê³ ìàëè ìîëîòàðêó ³ äâîõ êîíåé, íàçèâàëèñÿ êóðêóëÿìè. Ñîëäàòè õîäèëè ïî“êóðêóëÿõ” ³ çàáèðàëè ó íèõ âñå çåðíî ³ ìàéíî. Áóâ “êóðêóëåì” ³ ì³é ïðàä³ä Ñèòåí-êî Ìàðêî ²ïîë³òîâè÷. Éîãî ïðèìóøóâàëè õîäèòè ïî ñåëó ³ çàáèðàòè ó ëþäåé ¿õìàéíî. Òàê ÿê öå áóëà ãàíüáà äëÿ [íàøîãî] ðîäó, â³í â³äìîâèâñÿ ³ éîãî çàñëàëèâ Àðõàíãåëüñüê íà òðè ðîêè. Íà òîé ÷àñ ó ïðàáàáóñ³ áóëî âîñüìåðî ä³òåé, à çàëèøèëîñü

566

ѲÄ×ÅÍÍß

ò³ëüêè äâîº. Ñòàðøèé ñèí Âàñèëü ïî¿õàâ íà ôðîíò, òàì ³ çàãèíóâ. Ïîâåðíóâñÿ ïðàä³ä³ç çàñëàííÿ. Ñê³í÷èâñÿ Ãîëîäîìîð ï³ä æíèâà 1933 ðîêó.

Çàïèñàëà Ë. Êîëî쳺öü. Ïðîãðàìà òà ìàòåð³àëè Äðóãî¿ ì³æíàðîäíî¿ ìîëîä³æíî¿

íàóêîâî-ïðàêòè÷íî¿, ³ñòîðèêî-êðàºçíàâ÷î¿ êîíôåðåíö³¿“Ãîëîäîìîð 1932–1933 ðîê³â – ãåíîöèä ñòàë³íñüêîãî ðåæèìó

ïðîòè âëàñíîãî íàðîäó. Ñâ³äêè ñâ³ä÷àòü”.(25–26 ëèñòîïàäà 2003 ð., Êè¿â). – Êè¿â, 2003. – Ñ.18.

ÑËÀÁÅÍÜÊÈÉ Î.“×ÎÐͲ ÄÀÒÈ” ÑË²Ä Â²ÄÇÍÀ×ÀÒÈ ÑÊвÇÜ

Äåÿê³ çàñîáè ìàñîâî¿ ³íôîðìàö³¿, îáóðþþ÷èñü, ãëóçóþ÷è, çãàäàëè, ùî íà Âî-ëèí³ â³äçíà÷àþòü 65-ð³÷÷ÿ ãîëîäîìîðó. Ìîâëÿâ, íàâ³ùî öå. Àäæå Âîëèíü òîä³áóëà ï³ä Ïîëüùåþ ϳëñóäñüêîãî, ãîëîäîìîðó òàì íå áóëî.

Ñïðàâä³, Âîëèíü íàëåæàëà äî ñêëàäó Ïîëüù³. Ðåæèì ϳëñóäñüêîãî íåíà-âèä³â óêðà¿íö³â, òàê ñàìî, ÿê ³ âîíè éîãî. Àëå òàì óêðà¿íö³â íå âèíèùóâàëè ãîëî-äîì, ÿê öå ðîáèëè á³ëüøîâèêè â Óêðà¿í³. Äî ðå÷³, âèìîðþþ÷è ãîëîäîì “ñõ³äíÿê³â”,äðóãèì ê³íöåì äðþ÷êà êîìóí³ñòè âäàðèëè ïî “çàõ³äíÿêàõ”. Òîãî ðîêó äî Ïîëüù³ç ÑÐÑÐ áóëî çàâåçåíî âåëèêó ê³ëüê³ñòü äåøåâî¿ ïøåíèö³. Òàêèé “äðóæí³é” æåñòá³ëüøîâèê³â ç³ Ñõîäó ï³ä³ðâàâ åêîíîì³êó Çàõ³äíî¿ Óêðà¿íè. Àäæå ñàìå õë³áîðîáè-óêðà¿íö³ òàì âèðîùóâàëè íàéá³ëüøó ê³ëüê³ñòü òîâàðíîãî çåðíà.

À ùîäî òîãî, â³äçíà÷àòè íà Âîëèí³ öþ òðàóðíó äàòó ÷è í³ – çâ³ñíî, àäì³í³ñòðàö³ÿîáëàñò³ çðîáèëà ïðàâèëüíî. Àäæå é Êîíãðåñ ÑØÀ â³äçíà÷àâ íå ò³ëüêè 65-ð³÷÷ÿ,à é 50, 60-ð³÷÷ÿ çãàäàíîãî ãîëîäîìîðó, ÿêîãî â ÑØÀ òàêîæ íå áóëî. ³äçíà÷åííÿ,³ íå ò³ëüêè þâ³ëåéíèõ, ÷îðíèõ äàò ñòðàøíèõ çíóùàíü á³ëüøîâèê³â íàä ñâî¿ì íàðî-äîì ùå ðàç íàãàäຠíàùàäêàì, ùî íåñå ëþäñòâó êîìóí³ñòè÷íà ³äåîëîã³ÿ.

×îìóñü ò³ æ àâòîðè ç òèõ æå Ç̲ ìîâ÷àòü, êîëè íà Âîëèí³ êîìóí³ñòè ñâÿòêó-þòü ð³÷íèöó á³ëüøîâèöüêîãî ïåðåâîðîòó 1917 ð. â Ïåòðîãðàä³, ÿêèé ñòàâ ïåð-øîïðè÷èíîþ âñ³õ ìàéáóòí³õ ëèõ íàøîãî íàðîäó.

Íàðîäíà ãàçåòà. – 1999. – ¹ 2.

ѲÄ×ÅÍÍßÑ˲ÏÊÎ Îêñàíè Ñåìåí³âíè,

1925 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Êðåìåí÷óê íà Ïîëòàâùèí³)

Íàøà ñ³ì’ÿ ï³ä ÷àñ ãîëîäó æèëà â Êîçåëüùàíñüêîìó ðàéîí³ Õàðê³âñüêî¿(íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáëàñò³, ó ñåë³ Âèííèêè. Äî êîëåêòèâ³çàö³¿ ì³é áàòüêî áðàâ

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

567

â îðåíäó çåìëþ ó îäí³º¿ æ³íêè – ïîì³ùèö³, ÿêà æèëà íåäàëåêî, ó Êîáåëÿêàõ. Æèâó íàøîìó ñåë³ îäèí ïàí ç³ ñâîºþ ñ³ì’ºþ, â³í íàéìàâ íàéìèò³â, àëå òèì, êîìóâ ñåë³ áóëî ñóòóæíî, äàâàâ çðàçó ïîì³÷. Òà êîëè ïî÷óâ ùîñü íåëàäíå â äåðæàâ³,öåé ÷îëîâ³ê çðàçó ðîçïðîäàâ âñå ñâîº ìàéíî, çàáðàâ ãðîø³ ³ ç ñ³ì’ºþ âè¿õàââ Ñèá³ð. ̳é áàòüêî âåñü ÷àñ ïðàöþâàâ íà çåìë³ ðàçîì ç ìàìîþ ³ éîãî áàòüêàìè,íàéìèò³â íå ìàëè. Çàìîæíî íå æèëè, àëå ñâîþ ñ³ì’þ óñèì çàáåçïå÷óâàëè. Ùåé áàãàòî ïðîäóêö³¿ ïðîäàâàëè. Íàñ, ä³òåé, áóëî ÷åòâåðî – äâ³ ä³â÷èíè ³ äâà ñòàð-øèõ õëîïö³.  ãîëîäîìîð íàðîäèëàñü ñåñòðè÷êà, àëå âîíà âìåðëà â³ä ãîëîäó.

Ó áàòüê³â áóëè â õàçÿéñòâ³ ìëèí, äâ³ êëóí³ – õë³âè, â³ÿëêà, ñ³ÿëêà, ð³çíèé³íâåíòàð äëÿ îðàíêè. Ó áàòüêà áóëè ïàðà âîë³â ³ ïàðà êîíåé, õîðîøà êîðîâà, ÿêàäàâàëà çà ðàç íàäîþ íå ìåíøå 10 ë³òð³â ìîëîêà (õî÷ îäèí êîëãîñï ìîæå ïîõâà-ëèòèñü öèì?!).

Áóâ ó íàñ õîðîøèé ôðóêòîâèé ñàä. Çà ôðóêòè áàòüêè ïðèâîçèëè ç áàçàðóâåëèêó êóïó ãðîøåé, àëå çà öå âîíè íå ìàëè â³ëüíîãî ÷àñó, áóâàëî, ùî ñïàëè ïî3 ãîäèíè íà äîáó.

Ó 1930-õ ðîêàõ ïî÷àëàñü êîëåêòèâ³çàö³ÿ. Âåñíîþ 1933 ðîêó íà çáîðàõ â êîë-ãîñï³ áàòüêîâ³ ñêàçàëè, ùîá â³í ³ âñÿ éîãî ñ³ì’ÿ âñòóïàëè â êîëãîñï. Êîëãîñïçàáðàâ ó íàøî¿ ñ³ì’¿ âîë³â, êîíåé, à ìëèí ðîçëàìàâ.

Âåñü ðåìàíåíò, â³ÿëêó, ñ³ÿëêó òåæ çàáðàâ êîëãîñï. Áàòüêî ì³é ïî÷àâ ïðàöþ-âàòè á³ëÿ ñêîòà âîëîâèêîì, à ìàìà – ó ëàíö³ íà ïîë³. Óë³òêó 1933 ðîêó â ñ³ëüñüêóðàäó ïîñòóïèâ íàêàç, ùîá ïðè íàäõîäæåíí³ çàÿâ â³ä á³äíÿê³â, ñ³ëüðàäà çáèðàëàëþäåé, òàê çâàíèõ àêòèâ³ñò³â, ³ ùî âîíè ìàþòü ïðàâî ðîçêóðêóëþâàòè áàãàò³ñ³ì’¿. ̳é ð³äíèé äÿäüêî (ó íüîãî ïð³çâèùå òåæ Ñë³ïêî) õîò³â ïîñòóïèòè â êîìñî-ìîë, àëå éîãî òóäè íå ïðèéìàëè. Òîä³, ùîá âèñëóæèòèñü ïåðåä ïåðåä ñ³ëüðàäîþ,â³í ïèøå çàÿâó, ùî ì³é ä³äóñü íå õî÷å (íà÷åáòî) âñòóïàòè â êîëãîñï, áî º êóðêó-ëåì. Ìîºìó ä³äóñåâ³ áóëî òîä³ 80 ðîê³â, àëå öå áóëà çà÷³ïêà äëÿ òîãî Þäè. Â³í³ íà ³íøèõ ðîäè÷³â â ñåë³ íàïèñàâ. ß çíàþ, ùî 5 ñ³ìåé áóëè ðîçêóðêóëåí³, à ôàê-òè÷íî æîðñòîêî ðîçãðàáîâàí³. ϳñëÿ ö³º¿ çàÿâè ñ³ëüðàäà çáèðຠç áëèæí³õ ñ³ë òàêçâàíèõ àêòèâ³ñò³â, ÿê³ ìàëè çàâäàííÿ â³ä íå¿ – ðîçêóðêóëþâàòè áàãàòèõ ëþäåé.À âñå ìàéíî, ³ áóäèíêè ïîâèíåí ïðîäàâàòè êîëãîñï íà òîðãàõ.

Ïðèéøëè ³ äî íàøî¿ õàòè ò³ àêòèâ³ñòè, ³ ç íèìè áóâ îäèí êîìóí³ñò. Áàòüêîïî÷óâ, ùî âîíè õî÷óòü ðîçêóðêóëþâàòè íàøó ñ³ì’þ, òîä³ â³äðàçó ï³øîâ ó Êîçåëü-ùèíó äî ñâîãî òîâàðèøà. À ò³ àêòèâ³ñòè ïî÷àëè âèíîñèòè âñå, ùî ïîïàäàëîñü ï³ä¿õí³ ðóêè, ç íàøî¿ õàòè. ijäóñü ì³é ùå çà òèæäåíü äî öüîãî âìåð, à áàáóñþ âè-íåñëè ç õàòè äî òèíó á³ëÿ äîðîãè, âîíà òðîõè ïîæèëà ³ âìåðëà ç ãîëîäó ï³ä òèìòèíîì. Ò³ íåëþäè ³ ïðîñî, ùî áóëî ðîçñèïàíå íà äîë³âö³, ³ òå ïîâèì³òàëè äî çåðíè-íè é çàáðàëè. Îäåæ³ áàãàòî áóëî ó íàñ, âñå âîíè âèíåñëè ç ñîáîþ. Ìîÿ ìàìàáóëà âàã³òíà, ³ âñå ð³âíî íå ïîæàë³ëè ³ ¿¿. Êîëè ÿ ïîáà÷èëà, ùî îäíà æ³íêà õîò³ëàâèíåñòè ìîþ ïîäóøå÷êó, ÿ ï³äá³ãëà ³ âêóñèëà ¿¿ çà íîãó àæ äî êðîâ³. Âîíà ìåíåâäàðèëà, òà ìîÿ ìàìà äàëà ¿é ñòóñàíà ³ øòîâõíóëà ¿¿, â³ä³áðàëà ïîäóøêó ³ äàëàìåí³. ß ç ò³ºþ ïîäóøêîþ ö³ëèé ð³ê ïîñêèòàëàñü ïî âóëèöÿõ òà íà ïîë³. Ïîò³ì ò³

568

ѲÄ×ÅÍÍß

ìàðîäåðè ïî÷àëè âèâîäèòè êîðîâó ç õë³âó. Âîíà áóëà ó íàñ äóæå ñèëüíà ³ çäîðî-âà. Êîëè âèâîäèëè, âîíà ïðó÷àëàñü ³ áèëàñü, àëå âîíè öåïîì çàâ’ÿçàëè ¿é ìîðäó³ âèâåëè íàäâ³ð. ß ïîáà÷èëà, ùî ó íå¿ òåêëè ç î÷åé âåëèê³ ñëüîçè. Âîíà âñå æ òàêèâèðâàëàñü â³ä íèõ ³ ÿê ï³ä÷åïèòü ðîãàìè îäíîãî ä³äà, ùî òîé ï³äëåò³â óâåðõ³ äîáðå ãóïíóâñÿ íà çåìëþ. Òîä³ ò³ àêòèâ³ñòè øâèäêî ïðèíåñëè ðóøíèöþ ³ ï³äñòðå-ëèëè êîð³âêó. Çðàçó ïîðóáàëè ¿¿, ³, ÿê çë³ ñîáàêè, ïîõàïàëè ì’ÿñî.

Êîëãîñï âñå íàæèòå âàæêîþ ïðàöåþ íàøå ìàéíî ïðîäàâ íà òîðãàõ çà êîï³é-êè ³íøèì ñåëÿíàì. Õàòó òåæ êîìóñü ïðîäàëè, ³ íîâ³ “õàçÿ¿” íàñ òóäè íå âïóñêà-ëè. Áàòüêî ì³é ñêîðî ïðè¿õàâ ç Êîçåëüùèíè ³ ïîïðîõàâ îäíîãî çíàéîìîãî îäíî-ñåëüöÿ âïóñòèòè íàøó ñ³ì’þ õî÷ ó õë³â. Ïîò³ì çíîâó ï³øîâ ó Êîçåëüùèíó, ìàþ÷èíàä³þ íàéòè æèòëî äëÿ íàñ. Òà ò³ëüêè íå ñóäèëîñü. ³í òàì âèïèâ ëèøêó ãîð³ëêè,ïðîñòóäèâñÿ òà é âìåð. Ìàìà âñêîðîñò³ ðîäèëà ñåñòðè÷êó òàì, ó õë³âó, àëå â ñåë³ðîçêóðêóëåíèõ çíåâàæàëè, ³ ¿æó áóëî âàæêî ä³ñòàòè. ß ïðèíîñèëà ìàì³ õî÷ ëóø-ïàéêè ç êàðòîïë³, àëå, çâè÷àéíî, öå íå ìîãëî âðÿòóâàòè ñåñòðè÷êó. Âîíà 5 äí³âïîæèëà, ïîïëàêàëà ³ âìåðëà. Áðàòè òåæ ó õë³âó â³ä ãîëîäó âìåðëè. Ùå îäíàñåñòðè÷êà áóëà, òî âîíà çàõâîð³ëà ³ òåæ âìåðëà. Ìàìà ÿêîñü äîáðàëàñü äî áëèæ-íüîãî ñåëà äî ñâî¿õ áðàò³â ³ ó íèõ ïîìåðëà.

ß òîä³ õîäèëà ïîï³ä õàòàìè ³ ïðîñèëà õë³áà. Ìåíå íå ò³ëüêè ÷óæ³ ëþäè íåæàë³ëè, àëå é ðîäè÷³. Ì ð³äíî¿ ò³òêè ÷îëîâ³ê âèéøîâ ç õàòè äî ìåíå ³ íå òî ùîïîìîãòè ìåí³, à íîãîþ ï³ä çàä óäàðèâ ìåíå, ùî ÿ ïîëåò³ëà â³ä íüîãî. Ùå â³íñêàçàâ: “Êóðêóëüêà, ùîá á³ëüøå íå ïðèõîäèëà äî íàñ”. Íî÷àìè ÿ ñïàëà ç áðîäÿ-÷èìè ñîáàêàìè ó ÿê³éñü ñêèðò³ ñ³íà, ³ ñîáà÷êè ìåíå ç³ãð³âàëè ³ çàâæäè ç³ ìíîþáóëà â³äâîéîâàíà ìíîþ ïîäóøå÷êà.

Îäèí ðàç ÿ çóñòð³ëà íà äîðîç³ æ³íêó-öèãàíêó. Âîíà ïîáà÷èëà, ùî ÿ õóäà òàçàìó÷åíà ³ ïîðàäèëà ìåí³: “ßê ïðîñèø õë³áà ó ëþäåé, òî òàíöþé ïåðåä íèìè,³ âîíè äîáð³øèìè áóäóòü”. ², ñïðàâä³, öå ïîä³ÿëî.

Íîãè ó ìåíå áóëè ïóõë³, ³ ç íèõ âèõîäèëà âîäà, ÿ ÷óäîì âö³ë³ëà. Ùîá ç³ãð³òèñüâäåíü, ÿ ëÿãàëà â ê³íñüêèé íàâîç. Îäèí ðàç ìèìî ìåíå ïðîõîäèëè êîëãîñïíèö³,³ ç íèìè éøîâ ãîëîâà êîëãîñïó. Ƴíêè ìåíå ïîáà÷èëè ³ ïî÷àëè ïðîñèòè ãîëîâó, ùîáâ³í ïàòðîíàò îðãàí³çóâàâ ÷è ïîì³ã ÷èìîñü ìåí³, àëå â³í áóâ æîðñòîêèé ³ í³÷èììåí³ íå äîïîì³ã. ×îìóñü ³ ñ³ëüðàäà íå äîçâîëÿëà îðãàí³çóâàòè ïàòðîíàò äëÿ áåç-ïðèòóëüíèõ ä³òåé. ß ³ ñàìà ïðîõàëà ãîëîâó êîëãîñïó, ùîá ÷èìîñü äîïîì³ã, àëå â³íùå é ïîáèâ ìåíå, à îäèí õëîï÷èê áà÷èâ öå ³ ïîò³ì ï³ä³éøîâ äî ìåíå ³ äîïîì³ãíàïèñàòè ëèñòà â Ìîñêâó, ùîá ìåíå ñïàñëè â³ä ãîëîäó. ×åðåç äâ³ íåä³ë³ ïðè¿õàâîäèí ÷îëîâ³ê, íàéøîâ ìåíå, ³ ÿ ðîçïîâ³ëà éîìó, ùî ìåíå óñ³ îá³æàþòü, ³ ä³òèá’þòü ³ äðàæíÿòü êóðêóëüêîþ. ß ñïèòàëà: “Ùî òî, ï³ñòîëåò? Âè íå âá’ºòå ìåíå?”Ó íüîãî ç’ÿâèëèñü ñëüîçè íà î÷àõ, ³ â³í ñêàçàâ, ùî ìåíå âæå í³õòî íå îá³äèòü.² ñïðàâä³. ³í ç³áðàâ óñ³õ áåçïðèòóëüíèõ ñèð³ò ³ óñ³õ íàñ ïðèëàøòóâàâ ó ïàòðîíàò.Ãîëîâà êîëãîñïó ùå äî éîãî ïðè¿çäó õóòêî çíèê ³ç ñåëà, áî çíàâ, ùî òîé ÷îëîâ³êïðè¿äå. ² òîé ìóæ÷èíà æàëêóâàâ, ùî íå íàéøîâ ãîëîâó êîëãîñïó. Àëå â³í ï³øîâäî ñåêðåòàðÿ ïàðò³éíî¿ îðãàí³çàö³¿ (ïàðòîðãà) ³ ïîáèâ éîãî. ß ÷óëà ¿õíþ ðîçìîâó,

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

569

áî ÿ äðóæèëà ç äî÷êîþ ïàðòîðãà (âîíà ùå æèâà ³ æèâå ó Âèííèêàõ). Òîé ÷îëîâ³êïèòàâ ó ïàðòîðãà, ÷îãî â³í íå îðãàí³çóâàâ ïàòðîíàò. À òîé â³äïîâ³â, ùî ò³ áåçïðè-òóëüí³ ä³òè – ä³òè êóðêóë³â, ³ â³í íå õî÷å äîïîìîãòè íàì. Ìóæ÷èíà ñêàçàâ, ùîä³òè çà áàòüê³â íå â³äïîâ³äàþòü, ³ çà öå ïîáèâ éîãî. ß æèëà â ïàòðîíàò³, ³ ùåðîáèëà â êîëãîñï³ – ïàñëà êîëãîñïíèé ñêîò, à êîëè áóâ â³ëüíèé ÷àñ, õîäèëà äîøêîëè. Íå áóëî ùî îä³òè íà ñåáå. Òà ÿ õî÷ ïðîñòèíåþ çàâåðíóñÿ ³ â÷èëàñÿ òàê.Òà îäíîãî ðàçó â÷èòåëü âèçâàâ ìåíå äî äîøêè, ùîá ñïèòàòè ó ìåíå ùîñü, à íàìåí³, êîëè ÿ âñòàëà, ðîçâ’ÿçàëàñü ïðîñòèíÿ ³ ÿ ïîñòàëà ãîëîþ ñåðåä êëàñó. Ìåí³ñòàëî ñîðîìíî, ³ ÿ âèñêî÷èëà ó â³êíî. Çàê³í÷èëà äâà êëàñè ç ãîðåì ïîïîëàì.

ϳñëÿ â³éíè âåðíóòè áàòüê³âñüêó õàòó íå âäàëîñü, áî â ñ³ëüðàä³ ñêàçàëè, ùîâîíà ïðîäàíà âæå òðåò³é ñ³ì’¿. ² â íàø ÷àñ í³õòî ³ç ìî¿õ ðîäè÷³â, ÿê³ áóëè ðîçêóðêó-ëåí³, íå îòðèìàëè í³ êîï³éêè â³ä äåðæàâè çà ïîí³âå÷åíå æèòòÿ. Ùîá îäåðæàòèÿêóñü êîï³é÷èíó çà áàòüê³âñüêå ìàéíî, òðåáà íàì ñóäèòèñü ³ ïðèâîçèòè ñâ³äê³â,à âîíè âæå íå â çìîç³ ïðè¿õàòè. Êîëãîñïè áðàëè áåç ñóäó ÷óæå, à â³ääàâàòè íå ñï³øàòü.

Ñïàñèá³, äîáð³ ëþäè, ùî õî÷ çãàäóºòå íàñ. Íàì í³õòî íå ïîìîæå. ßêùî âè-ïóñòèòå êíèãó, òî ìåí³ ïðèøë³òü, ÿ çàïëàòþ. Ùîá áóëà äëÿ ìî¿õ ä³òåé ïàì’ÿòü,ùîá âîíè çíàëè ïðî ìîº æèòòÿ ã³ðêå.

[ϳäïèñ] Î.Ñë³ïêîÇàïèñàâ À.Ñë³ïêî.

ѲÄ×ÅÍÍß

ÑËÎÁÎÄßÍÞÊ Ì.ÑÏÎÃÀÄÈ ÁÀÁÓѲ ÏÐÎ ÃÎËÎÄÎÌÎÐ 1931–1933 ÐÐ.

...Ìî¿é áàáóñ³ çàðàç 78 ðîê³â, à òîä³, ó 1933-ìó, ¿é áóëî 9.Ãîëîäîìîð çàñòàâ ¿¿ ó ñåë³ Þð³â, â ÿêîìó âîíà æèëà äî òîãî ÷àñó, ïîêè íå âèéøëà

çàì³æ. À ï³ñëÿ çàì³ææÿ ðàçîì ³ç ÷îëîâ³êîì ïåðå¿õàëè äî ñåëà ï³ä íàçâîþ “Ñèòíèêè”.Áóëè â íèõ ñâèí³, êîí³ áóëè, ÿê³ çàáðàëè, à ÿêèõ ³ âêðàëè.  ñ³ì’¿ ä³òåé áóëî

ï’ÿòåðî, òðè ä³â÷èíêè ³ äâà õëîï÷èêè. ϳøêè õîäèëè äî Êèºâà òà ³íøèõ ì³ñò,âèì³íþâàëè ìàìèí³ çîëîò³ ñåðåæêè íà õë³á, áîðîøíî, ïøåíèöþ. Áóâàëî, ùî ï³äåäåñü ìàìà, à ïðèõîäèòü â ðóêàõ ç³ øìàòî÷êîì õë³áà. Òðîõè áîðîøíà âèì³íÿºìî,ìàìà âîäÿíèê³â íàïå÷å. Ñÿäåìî, ç ðîäèíîþ ïîâå÷åðÿºìî, ç ÷àñîì âèðîñòå òðî-õè êàðòîïë³, þøêè íàâàðèìî. Êîëè ç ðîáîòè ïðèéäó, òàê ¿ñòè õî÷åòüñÿ, àëå ÿ éäóòà ç ïîäðóãàìè çóñòð³÷àþñü, ³ ãîëîäí³ òàê ðàçîì ñïàòè ³ ëÿãàºìî (ðîçïîâ³äàºáàáóñÿ). Âàæêî òîä³ âñ³ì áóëî. Ùå áàáóñÿ ðîçïîâ³ëà ïðî òå, ùî íà ñõîäö³ âèìîãàäî ñåëÿí áóëà êàòåãîðè÷íîþ: âñòóïàòè â êîëãîñï ³ â³ääàòè âñå ðóõîìå ìàéíîé ðåìàíåíò. Ñàìå ç öüîãî ³ ïî÷èíàâñÿ ãîëîä. Ñåëÿíè ï³ä æîðñòîêèì ïðèìóñîìâèâîçèëè íà äåðæàâí³ ïðèéìàëüí³ ïóíêòè âëàñíèé õë³á. Áàãàòî ñòàðèõ ³ íåì³÷íèõ

570

ѲÄ×ÅÍÍß

òîä³ ñòîÿëî ï³ä ïàðêàíàìè. Ƴíîê ç ä³òüìè âèãàíÿëè ³ç âëàñíèõ ÷åñíî çðîáëåíèõîñåëü. Äåÿê³ ëþäè ââàæàëè ñåáå ùàñëèâèìè òîìó, ùî ñëóæèëè ó êîëãîñï³, äå ¿ìäàâàëè ÿêóñü ï³äëèâó. ²íø³ æ íàéìàëèñü äî ïàí³â ³ çàðîáëÿëè ñîá³ íà çåìëþ éõóäîáó, àëå ïîò³ì, êîëè ò³ ëþäè ñòàâàëè áàãàòèìè, õóäîáó ó íèõ çàáèðàëè, à çåì-ëþ ä³ëèëè íà òðè ÷àñòèíè ³ òðåòþ ÷àñòèíó çàëèøàëè ãîñïîäàðåâ³. Êîìñîìîëü-öÿì â ò³ ÷àñè äàâàëè ïî ïóäîâ³ áîðîøíà íà ì³ñÿöü. Áóâ ó íàøèõ ñóñ³ä³â äèâàí, òîâ³í ó äâåð³ íå ïðîë³ç, êîëè çàáèðàòè ïðèéøëè, òî ëþäè ò³ äèâàí íàâï³ë ðîçð³çàëèùîá â³í ò³ëüêè ñóñ³äàì íàøèì íå ä³ñòàâñÿ. Ñïàòè ëÿãàëè òîä³ ìè çîäÿãíåí³ òàùå íà ñåáå é íà ä³òåé âñå ïîíàòÿãóºìî, áî êîëè ïðèõîäèëè äî íàñ çàáèðàòè íàøåìàéíî, òî õî÷ ç íàñ íå çí³ìàëè. Áóâ ³ òàêèé âèïàäîê, ùî “æèâèõ çàãîðòàëè”.

Ïàì’ÿòàþ æàõëèâèé âèïàäîê, ùî ñòàâñÿ ç³ çíàéîìîþ ìåí³. ¯¿ çâàëè ÂàñèëèíàÔåäîð³âíà Ìèõàéëèê, à ÷îëîâ³ê ¿¿ áóâ êîì³ðíèêîì. ×îëîâ³ê êîæåí äåíü ïîâòîðþâàâ:

– ²äè íà êëàäîâèùå. – ×îãî?– Òðåáà, ëþäèíó êîëè õîðîíÿòü, íå ìîæíà, ùîá ç íåþ í³êîãî íå áóëî.Õîäèòè áóëî í³êîìó, ³ Âàñèëèíà Ôåäîð³âíà êîæíèé Áîæèé äåíü õîäèëà íà

êëàäîâèùå. À ïîò³ì îäíîãî äíÿ â ÿìó âêèíóëè áàáóñèíîãî é Âàñèëèí÷èíîãîñóñ³äà Êîíäðàòåíêà ßêîâà Ìèêèòîâè÷à. ³í âäàðèâñÿ ãîëîâîþ îá òðóïè, ùî áóëèâ ÿì³. Âàñèëèíà êðè÷èòü òèì, ùî ÿìó çàêîïóþòü:

– ßê³â Ìèêèòîâè÷ ùå æèâèé! Íàâ³ùî âè éîãî êèíóëè? – âõîïèëà éîãî çà íîãó,àëå æ íå ïîòÿãíå ëåäâå-ëåäâå âêóï³ ç äèòèíîþ.

Êóäè òàì! ²âàí òà Ñòåïàí ʳíäðàòåíêè â³äøòîâõíóëè ìåíå é çàõîäèëèñÿÿìó çàêîïóâàòè.

³äòîä³ íà êëàäîâèùå âîíà á³ëüøå âæå íå õîäèëà.Ç áàáóñèíèõ ðîçïîâ³äåé ÿ âèð³øèëà íàïèñàòè òåêñò, ÿêèé ìè ç áàáóñåþ íàçâàëè

“Çà ðàõóíîê ïåðåäáà÷ëèâîñò³ áàòüêà”.Íàêëàëè íà áàòüêà ïîäàòîê – äâ³ñò³ ïóä³â õë³áà. Áàòüêî çäàâ. ×åðåç òèæ-

äåíü çíîâó ñõîäêà, ³ çíîâó ïîäàòîê íàêëàäàþòü À âæå í³÷èì äàâàòè. Âèõîäèòü,ùî áàòüêî ïðîäðîçâåðñòêè íå âèêîíàâ, ðîçïðîäàëè âñå íàæèòå ç ìîëîòêà éç õàòè âèãíàëè. Íàâ³òü îäÿã íà áàòüêîâ³ çíÿëè. ß óâå÷åð³ ïðèõîäæó äîäîìó ç³øêîëè – í³êîãî âäîìà. Ñòîþ ñåðåä äâîðó, ïëà÷ó. Âèéøîâ óïðàâëÿòèñÿ äî êîðîâèÊèðèëî Ãåðàñèìîâè÷ Ðîìàíþõà:

– ijâ÷èíî, ÷îãî òè ïëà÷åø?– Íåìà äå íî÷óâàòè.Êèðèëî Ãåðàñèìîâè÷ ïîêëèêàâ äî ñåáå â äâ³ð:– Ðîçäÿãàéñÿ, ä³â÷èíî, òà ë³çü íà ï³÷. À òè, Ëàìï³éêî, – òàê äðóæèíó éîãî

çâàëè, – äàé ä³â÷èí³ ïîâå÷åðÿòè. ² ñòàëà ÿ æèòè â Êèðèëà Ãåðàñèìîâè÷à, ïîêè ïåðåêàçèëèñÿ ñ³ëüðàä³âñüê³

êåð³âíèêè, ³ áàòüêî ç äâîìà ñåñòðàìè ³ äâîìà áðàòàìè ïîâåðíóâñÿ.Âçàãàë³, ìè âèæèëè â òðèäöÿòü òðåòüîìó çà ðàõóíîê ïåðåäáà÷ëèâîñò³ áàòü-

êà. ³í áóâ ãðàìîòíèé ³ ÷èòàâ ë³òåðàòóðó ð³çíó. ² êîëè âè÷èòàâ ó ãàçåòàõ, ùî

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

571

äóìàþòü ó êîëãîñïè ëþäåé çãàíÿòè, çàêîïàâ ó ñâ ð³äíî¿ ñåñòðè â³ñ³ìäåñÿòïóä³â ïøåíèö³. ßìó êîïàâ ó ôîðì³ ãëå÷èêà, ùîá íå ïðîïàëà. Ñèïëå é ñèïëå ó ÿìó,à ñò³íêè ï³äñèïຠïîëîâîþ Ï’ÿòü ðîê³â ïðîëåæàëî òå çåðíî.. À â òðèäöÿòü òðåòü-îìó, êîëè ìîðîçè é ãîëîä ëþòóâàëè, â³äêîïàëè òå, ³ íàø³é ñ³ì’¿ äîïîìîãëî âèæè-òè, ³ ðîäè÷àì, ³ îäíîñåëüöÿì... Ñïå÷óòü, áóëî, ìàìà õë³áà – éîãî ³ íå ç’¿ñòè íàì.×îìó? Çàéøëè ëþäè: “Äàéòå, äàéòå”, – ïðîñèëè. Ãîëîäí³. Ïóõë³.

Ìè âæå æèëè â ÷óæ³é õàò³ – ó Ñàâè Ôåîäîñ³éîâè÷à Ëóê’ÿí÷åíêà.² ïàñëà ÿ êîðîâè. À ï³ä æèòàìè ëþäè ëåæàëè. Ïóõë³ òà ìåðòâ³ Â øêîëó

õîäèëà â Êîçåëüùèíó ïîíàä êëàäîâèùåì, ³, áóëî, éäó, áà÷ó, ï³ä’¿æäæຠï³äâîäàäî ÿìè, à â í³é ïîâíî ìåðö³â. Ìè ñòàíåìî é äèâèìîñü.

Ìåðö³â ðîçäÿãàëè. Ìàáóòü, ò³, ùî õîâàëè, ïðîäàâàëè îäÿã äåñü ïîò³ì. Îñüêèäàþòü ìåðö³â. Ðàõóºìî: îäèí, äâà, ï’ÿòü, ...ñ³ìíàäöÿòü... Ïî òðèäöÿòü äóøóêèäàëè â îäíó ÿìó. Àëå òîä³ ÿêîñü íå øêîäà áóëî ëþäåé.

À â òðèäöÿòü ÷åòâåðòîìó ðîö³ ïðè¿õàëè ïîòàéêè â Äîíáàñ. Áàòüêî íà øàõò³òðóäèâñÿ, à ìàìó íà ðîáîòó íå áðàëè. Áàðàê – äåâ’ÿíîñòî ñ³ìåé. Æîäíî¿ ïåðå-òèíêè. ϳ÷êà ç îäíîãî áîêó, ï³÷êà ç äðóãîãî. Ïåðåä øêîëîþ ìàìà êàðòîïëèíêóìåí³ íà ñòîë³ ëèøàëè. ß âêèíó ¿¿ â êîíñåðâí³é áàíö³ â ï³ääóâàëî, íàãð³þ – ¿ìç öèáóëèíîþ. Õî÷ ³ ì³ñòî, à õîäèëà áîñà, áî í³ â ùî áóëî âçóòèñÿ. Íåâäîâç³ âèé-øëà Êîíñòèòóö³ÿ – â³äì³íèëè êàðòî÷êè íà õë³á. Îãîëîñèëè ïî ì³ñòîâ³, ùî áóäåâ³ëüíèé ïðîäàæ. Ìè çâå÷îðà – áàòüêî, ìàìà ³ ÿ, ñòàëè â ÷åðãó. Õë³á íå øòó÷íèé,à âàãîâèé, ³ âçÿëè éîãî â³ñ³ì ç ïîëîâèíîþ ê³ëîãðàì³â. Ïðèéøëè â áàðàê: õî÷ â³ðòå,õî÷ í³ – óòðüîõ ç’¿ëè òîé õë³á. ² êðèõ³òêè íå çàëèøèëîñÿ.

Çàïèñàëà Ì.Ñëîáîäÿíþê, îíóêà. Ïðîãðàìà òà ìàòåð³àëè Äðóãî¿ ì³æíàðîäíî¿ ìîëîä³æíî¿

íàóêîâî-ïðàêòè÷íî¿, ³ñòîðèêî-êðàºçíàâ÷î¿ êîíôåðåíö³¿“Ãîëîäîìîð 1932–1933 ðîê³â – ãåíîöèä ñòàë³íñüêîãî ðåæèìó

ïðîòè âëàñíîãî íàðîäó. Ñâ³äêè ñâ³ä÷àòü”.(25–26 ëèñòîïàäà 2003 ð., Êè¿â). – Êè¿â, 2003. – Ñ.25–26.

ѲÄ×ÅÍÍßÑËÎÁÎÄßÍÞÊ Ìà𳿠Ìèêèò³âíè,

1921 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Êîæóõ³âêà Òåïëèöüêîãî ð-íó ³ííèöüêî¿ îáë.)

Ïàì’ÿòàþ, ÿê ñóäèëè òðüîõ “çëî÷èíö³â”, ó ò³ì ÷èñë³ íàøó ìàìó. À “çëî÷è픿õí³é áóâ òàêèé. Ó áåðåçí³ ì³ñÿö³ äâ³ æ³íêè ³ îäèí ÷îëîâ³ê ï³øëè âíî÷³ ïî òîð³øí³é,íåìîëî÷åíèé, ãíèëèé ãîðîõ. ¯õ çëîâèëè àêòèâ³ñòè, ³ áóâ ó ñåë³ ïîêàçîâèé ñóä.Ïàì’ÿòàþ, ÿê ìàìà íàñ òóäè âåëà, ÷îòèðüîõ ìàëèõ ä³òåé, ñòàðøîìó áóëî 10ðîê³â, ³ ÿê âîíà ïëàêàëà ³ íàñ ó÷èëà, ùîá ìè ïëàêàëè, áî ¿¿ çàáåðóòü ó òþðìó, ³ ìè

572

ѲÄ×ÅÍÍß

ëèøèìîñÿ ñàì³. À áàòüêî âæå íà òîé ÷àñ ïîìåð. Ìàìó ïîìèëóâàëè, áî íå õîò³ëè,ìàáóòü, çàéâîãî êëîïîòó ç íàìè. Äåñü âîíà ¿çäèëà â ðàéîí, äåñü ïëàòèëà ÿêóñüêàñàö³þ. À òèõ äâîõ çàñóäèëè, äàëè ïî ï’ÿòü ðîê³â, âîíè ïîìåðëè äåñü ó òþðì³.À ìàìà âìåðëà äîìà ç ãîëîäó. Ò³ëüêè é òå, ùî ìè áà÷èëè, ÿê âîíà âìèðàëà, ÿêâîíà ùå ïëàêàëà, à ìè ¿¿ ïèòàëè: “×è áóäåø òè, ìàìî, âìèðàòè?” Âîíà ãîëîâîþïîõèòàëà: “ͳ, íå áóäó”, – áî ñêàçàòè âæå íå ìîãëà. ² òàê ïîìåðëà.

Çàïèñàëà Ì.³â÷àðóê.2000 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÑËÞÑÀÐ Ïàðàñêî⳿ Ëóê³âíè,

1926 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Äðàá³âêà Êîðñóíü-Øåâ÷åíê³âñüêîãî ð-íó

Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.)

Íàøó ñ³ì’þ âðÿòóâàëî â³ä ïîãèáåë³ òå, ùî íàïðèê³íö³ 1932 ð. áàòüêè çóì³ëèïîòàéêè âèâåçòè íàñ (ä³òåé) àæ ó Ïåòðîçàâîäñüê. ßê öå ¿ì âäàëîñÿ, ÿ íå çíàþ.Òàì ìè ïåðåæèëè ãîëîä. ×åðåç 2 ðîêè ïîâåðíóëèñÿ íà Óêðà¿íó, íà ð³äíó ×åðêà-ùèíó. Öå ïîâåðíåííÿ, ÿêîãî ìè âñ³ ÷åêàëè ç òàêèì íåòåðï³ííÿì, áóëî ã³ðêèì.Áàãàòüîõ ³ç íàøî¿ ð³äí³ âæå íå áóëî íà ñâ³ò³. ѳì’ÿ ñåñòðè ì ìàòåð³ äóæåòÿæêî ïåðåæèëà ãîëîä. Âåñíó ³ ë³òî 1933 ð. âîíà ïðîëåæàëà ëåäü æèâà â³ä ãîëî-äó, à ç íåþ ä³òêè – 7-ð³÷íèé Ãðèöü ³ çîâñ³ì ìàëåíüêà Ëþäà. Ñòàðøèé ñèí Ïàâëîòî ïðèíåñå çâ³äêèñü âêðàäåíó ç âåëèêèì ðèçèêîì æìåíþ çåðíà, òî íàðâå ñëèâó ÷óæèõ ñàäêàõ. Òàê ³ æèëè. Àëå Ãðèöü íå âèòðèìàâ – ïîìåð. Ìåðòâèé õëîï÷èêëåæàâ òèæäåíü á³ëÿ ìàòåð³. Ïîò³ì îá’ÿâèâñÿ ³ç ñâî¿õ ìàíäð³â ñòàðøèé áðàòÏàâëèê ³ ìåðòâå ò³ëî áðàòèêà â³äí³ñ íà ãîðoä ³ çàêîïàâ.

Çàïèñàëà Â.Âîëîøèíà.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÌÀÃÈ (ÌÀÉÎÐÎÂί) Àëëè Ñòåïàí³âíè,

1929 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Êè¿â)

Ç ÐÎÇÏβIJ ÌΪ¯ ÌÀÒÅвß, Ñìàãà (â ä³âîöòâ³ Ìàéîðîâà) Àëëà Ñòåïàí³âíà, íàðîäèëàñÿ â æîâòí³ 1929

ðîêó â ì. Êèºâ³, ó ðîäèí³ â³éñüêîâîãî ïîë³òðóêà 141-ãî ñòð³ëåöüêîãî ïîëêó, ùîçíàõîäèâñÿ á³ëÿ Êàäåòñüêîãî ìîñòó, – ñüîãîäí³ öå Ïîâ³òðîôëîòñüêèé ì³ñò. Ìåø-

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

573

êàëè ìè â êâàðòèð³ ï³äïðèºìöÿ-ìàãíàòà Ìîðîçîâà ïî âóëèö³ Êàðà÷à¿âñüê³é (íè-í³øíÿ âóë.Òîëñòîãî), áóä. 25, â ÿêîìó íà òîé ÷àñ ìåøêàëî áàãàòî ñï³âðîá³òíèê³âÍÊÂÑ. Òàê, äî 1941 ðîêó ó íàø³é êîìóíàëö³ ÿ ïàì’ÿòàþ ²âàíà Ëÿïóíà ç äâîìà“øïàëàìè” íà êîì³ð³ ìóíäèðà – ñë³ä÷îãî ç îñîáëèâèõ ñïðàâ ÍÊÂÑ, éîãî äðóæèíódzíà¿äó ²âàí³âíó òà ¿õ äî÷êó ˳çó, 1928 ðîêó íàðîäæåííÿ.

Ó 1932 ðîö³ ìåí³ âèïîâíèëîñÿ ëèøå 2,5 ðîêè, ³ òîìó ñòðàøíèõ ïîä³é ãîëîäî-ìîðó ÿ íå ïàì’ÿòàþ. Ïðîòå çëî÷èííà ïîë³òèêà êîìóí³ñòè÷íî¿ âëàäè ç³ øòó÷íîãîãîëîäó â Óêðà¿í³, òðàã³÷íî òîðêíóëàñÿ ³ ì äîë³.

Ç ðîçïîâ³ä³ ì ìàìè, Ìàéîðîâî¿ Óëÿíè Ãðèãîð³âíè, ó áàòüêà áóëî áàãàòîêíèæîê. Áàòüêî áóâ äå÷èì ñõîæèé íà ªñåí³íà, éîìó ïîäîáàëèñü éîãî â³ðø³ ³, ÿêðîçïîâ³äàëà ìîÿ ìàìà, éîìó áóëî ïðèºìíî, ùîá ð³äí³ ³ äðóç³ çâàëè éîãî òàêîæÑåð㳺ì. Áàòüêî ãðàâ íà ã³òàð³ ³ âèêîíóâàâ ï³ñåíü íà ñëîâà Ñåðã³ÿ ªñåí³íà.Ó áàòüêà áóâ êðàñèâèé ãîëîñ. ßê ïîë³òðóê, òàòî ÷èòàâ ³ âèêîðèñòîâóâàâ ó ñâî¿éùîäåíí³é ðîáîò³ áàãàòî äðóêîâàíîãî ìàòåð³àëó.

Ñåðåä éîãî çá³ðêè áóëî ÷èìàëî òâîð³â Ìàðêñà ³ Ëåí³íà, àëå â òèõ ïðàöÿõ íåáóëî âêàç³âîê ðîáèòè òå, ùî ÷èíèëîñÿ â ðîêè êîëåêòèâ³çàö³¿. Òàòî, ÿê ãîâîðèëàìàìà, ï³ñëÿ êîæíîãî ñâîãî ïîõîäó ç ñîëäàòàìè ïî ñåëàõ, ðîçïîâ³äàâ, ÿê â³éñüêî-âèõ ïðèìóøóâàëè ðîáèòè ùîäî ñåëÿí ñòðàøíå øê³äíèöòâî. “Þëÿ, – êàçàâ â³í äîäðóæèíè, – òå, ùî çàðàç òâîðèòüñÿ – º íå ëåí³íñüêà ïîë³òèêà, à ñïðàâæí³é çëî÷èí.

Òàê áóëî ³ íàâåñí³ 1932 ðîêó. ̳é áàòüêî, Ìàéîðîâ Ñòåïàí Îëåêñàíäðîâè÷,ñëóæèâ ïîë³òðóêîì ó ÷àñòèí³, ÿêà áðàëà àêòèâíó ó÷àñòü ó ðîçêóðêóëåíí³ ñåëÿí³ ïðèð³êàâ ¿õ òèì íà ñìåðòü â³ä ãîëîäó. Áàòüêî, ÿê çðàçêîâèé ëåí³íåöü, ùî äîñêî-íàëî âîëîä³â çíàííÿì ëåí³íñüêî¿ ïîë³òèêè, íåîäíîðàçîâî ðîçïîâ³äàâ ó êîë³ ñ³ì’¿ïðî òå, ùî â³äáóâàëîñÿ, ³ îñóäæóâàâ çëî÷èíí³ ä³¿ íîâèõ êåð³âíèê³â.

Òà îäíîãî ðàçó, ïîâåðíóâøèñü ç ðîçêóðêóëþâàííÿ, ì³é òàòî íà çáîðàõ â àê-òîâîìó çàë³ ñåðåä áàãàòüîõ ñîëäàò³â ñêàçàâ, ùî â³äìîâèâñÿ âèêîíóâàòè çëî-÷èíí³ âêàç³âêè ³ çàïðîïîíóâàâ óñ³ì íàñë³äóâàòè éîãî â÷èíîê, îñê³ëüêè íèí³øíÿïîçèö³ÿ á³ëüøîâèê³â ñóïåðå÷èòü ³äå¿ Ëåí³íà ³ éäå âðîçð³ç ç éîãî â÷åííÿì. Ïðîòÿ-ãîì ÷îòèðüîõ ãîäèí áàòüêî ðîçâ³í÷óâàâ çëî÷èííó ïîë³òèêó ùîäî õë³áîðîá³â, çàê-ëèêàâ íå ïðîäîâæóâàòè çíóùàííÿ òà ïî-ëþäÿíîìó ñòàâèòèñü äî ñåëÿí.

Ñâîºþ â³äìîâîþ â³ä ÷åðãîâî¿ ïî¿çäêè äàâ ïðèêëàä ïðèïèíåííÿ ãðàáóíêóñåëÿí. Öå áóâ éîãî îñòàíí³é âèñòóï. Äîäîìó â³í óæå íå ïîâåðíóâñÿ, áî ï³ñëÿâèñòóïó â àêòîâîìó çàë³ â³éñüêîâî¿ ÷àñòèíè éîãî îäðàçó æ çàáðàëè äî Ëóê’ÿí³â-ñüêî¿ â’ÿçíèö³. Ìàì³ ïðî öå ïîâ³äîìèâ éîãî òîâàðèø íà ³ì’ÿ Âàñèëü. Ö³ëèé ì³ñÿöüáàòüêî ïåðåáóâàâ ó Ëóê’ÿí³âñüê³é òþðì³, äå éîãî äîïèòóâàëè, áèëè, ïîãðîæóâàëèñòðàòèòè. Ìàìà íîñèëà â òþðìó ¿æó áàòüêîâ³.

ϳçí³øå âîíà ðîçïîâ³äàëà ïðî òå, ùî áàòüêà ùîäíÿ áèëè ³ äîïèòóâàëè. Àëåï³ñëÿ òîãî, ÿê â³í íàïèñàâ ñêàðãó Êàë³í³íó, éîãî â³äïóñòèëè, âçÿâøè â³ä íüîãîðîçïèñêó ïðî íåðîçãîëîøåííÿ òîãî, ùî ç íèì ðîáèëè. Ïðî òå, ÿêó “ðîç’ÿñíþ-âàëüíó” ðîáîòó ïðîâîäèëè ó òþðì³, ìàìà âçíàëà íå ç ðîçïîâ³äåé, à ïåðåêîíàëàñüñàìà, ïîáà÷èâøè éîãî ïîáèòîãî, ó ñèíÿêàõ ³ çàïå÷åí³é êðîâ³. Áàòüêà ïðèâåçëè íà

574

ѲÄ×ÅÍÍß

ìàøèí³ äîäîìó âíî÷³, íà íüîìó íå áóëî âåðõíüîãî îäÿãó, à ëèøå ñï³äí³é, âåñü÷îðíèé â³ä êðîâ’ÿíèõ ïëÿì.

Ïðèáëèçíî çà äâà òèæí³ áàòüêà ïîíîâèëè íà ñëóæá³, ïîâåðíóëè ïàðò³éíèé êâè-òîê ³ ðåâîëüâåð, à âæå ï³ñëÿ äâîõ íàñòóïíèõ òèæí³â â³í ëåæàâ íà ñâîºìó ë³æêóç êóëåþ â ñåðö³. Á³ëÿ íüîãî íà ñò³ëüö³ ñòîÿëà ïëÿøêà ç-ï³ä ãîð³ëêè ³ äâ³ ñêëÿíêè-ãðàí÷àêè. ˳êàð³ ç “øâèäêî¿ ìåäè÷íî¿ äîïîìîãè” äâ³ ãîäèíè çíàõîäèëàñü á³ëÿ ìîãîáàòüêà. Äîçâîëèëè áóòè á³ëÿ íüîãî ³ ìàòåð³. Ñåðöå ùå áèëîñÿ. Âîíî áóëî æèâå³ ñèëüíå, âìèðàòè íå õîò³ëî. Àëå êóëÿ âèêîíàëà ÷èþñü çëó âîëþ. ˳êàð³ ³ ÷ëåíèâ³éñüêîâî¿ êîì³ñ³¿ êîíñòàòóâàëè ñàìîãóáñòâî. Ìàìà òàê ³ íå ä³çíàëàñÿ, õòî æ ïèâç äðóãîãî ãðàí÷àêà ³ õòî âèêëèêàâ “øâèäêó”. ×îìó, ÿêùî öå áóëî ñàìîãóáñòâî, íåçàëèøèëîñÿ áóäü-ÿêî¿ çàïèñêè äëÿ äðóæèíè, ÷è äëÿ ìåíå – éîãî óëþáëåíî¿ äîö³?

×åðåç ê³ëüêà äí³â â³éñüêîâà ÷àñòèíà õîâàëà ìîãî áàòüêà. Êîëè éîãî ïðîâîä-æàëè â îñòàííþ äîðîãó, äåê³ëüêà ñîëäàò ³ ìîÿ ìàìà âèðóøèëè êð³çü äîùîâó ñò³íóíà Ëóê’ÿí³âñüêèé öâèíòàð. Òðóíó çìóøåí³ áóëè îïóñòèëè äî ÿìè, ïîâíî¿ âîäè.Ç òîãî äíÿ ùîðîêó, çàâæäè, êîëè éøîâ äîù, ìàìà çãàäóâàëà êâ³òíåâèé äåíü 1932ðîêó, êîëè õîâàëè òàòà ³ êàçàëà: “Òîä³ áóëà çëèâà! À öå ëèøå ðÿñíèé äîù”.

Áàãàòî ðîê³â íàøà ðîäèíà òàêîæ äóìàëà, ùî ì³é òàòî ñàì óêîðîòèâ ñîá³ æèòòÿ.Òà íå òàê äàâíî, ï³ñëÿ â³äêðèòòÿ â àðõ³âàõ ñïðàâ íà ïîë³òè÷íèõ â’ÿçí³â, áóëî ïîâ³äîì-ëåíî ïðî ÷åðãîâèé íàêàç ïàðò³¿ á³ëüøîâèê³â. Ó íüîìó éøëîñÿ ïðî òå, ùîá óñ³õ êî-ëèøí³õ ïîë³òè÷íèõ â’ÿçí³â çíèùóâàòè, ÿê ñâ³äê³â. Õî÷ ³ çàï³çíî, ïðàâäà ñòàëà â³äîìîþ.

Àëå õòî íàì â³äøêîäóº çà áàòüêîâ³ ìóêè ³ íàø³ áàãàòîð³÷í³ ñòðàæäàííÿ?Ùå ïðèãàäóþ, ÿê 1937 ðîêó âíî÷³ çààðåøòóâàëè íàøîãî ñóñ³äà ïî êîìó-

íàëüí³é êâàðòèð³ – ãåíåðàëà ÍÊÂÑ Øàíñîâîãî, â³í ³ç äðóæèíîþ ªëèçàâåòîþçàéìàâ äâ³ îêðåì³ ê³ìíàòè.

Êàðàëüí³ îðãàíè çàáèðàëè ëþäåé ëèøå âíî÷³. Ìåí³ áóëî âæå â³ñ³ì ðîê³â,òîæ äîáðå ïàì’ÿòàþ, ÿê çàáèðàëè ãåíåðàëà. Ìàìà áîÿëàñü âèéòè â êîðèäîð, âñÿòðåìò³ëà. Áóëî ÷óòè ÷îëîâ³÷³ ãîëîñè ³ ùå – ÿê ãðèìíóëè âõ³äí³ äâåð³. Áðàâ âîâê,âçÿëè é âîâêà.

Àëå öå âæå ³íøà ³ñòîð³ÿ.[ϳäïèñ] À.Ñìàãà31 ëèïíÿ 2008 ð.

ÑÌÀËÜ ²âàíÂÆÅ ÂÎÑÊÐÅÑËÀ ÓÊÐÀ¯ÍÀ!

Âæå âîñêðåñëà Óêðà¿íà! Ñêèíóëà êàéäàíè,Ó áîðí³ ìè çäîáóâàëè âîëþ äîâãîæäàííó.Ïîäîëàëè Ñåðï ³ Ìîëîò ³ öàðñüêó êîðîíó.Íàøó ñëàâó îñâÿ÷óþòü öåðêîâí³¿ äçâîíè.Áîæå ïðàâåäíèé, âåëèêèé, â öþ õèòêó ãîäèíó

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

575

Äàé íàì ñèëè çãóðòóâàòèñü, çàõèñòè Âêðà¿íó.Çà Âêðà¿íè íåçàëåæí³ñòü, çà ¿¿ ñâîáîäóÑê³ëüêè çãèíóëî ó ìóêàõ íàøîãî íàðîäó!Âåðòàéòåñÿ æ, ðîç³ãíàí³ Óêðà¿íè ä³òè.É çàæèâåìî â ð³äí³ì êðàþ ÿêíàéêðàùå â ñâ³ò³.Áîæå ïðàâåäíèé, âåëèêèé, â öþ õèòêó ãîäèíóÄàé íàì ñèëè çãóðòóâàëèñü, çàõèñòè Âêðà¿íó.Íàø³ ðóêè ðîáîòÿù³, íàøà ñèëà é âîëÿóäí³ ñëàâè ó âñ³ì ñâ³ò³ ³ êðàùî¿ äîë³.²ì’ÿ íàøî¿ äåðæàâè é íàøîãî íàðîäóÐîçíåñåòüñÿ ïî âñ³ì ñâ³ò³ ÿê í³êîëè çðîäó.Áîæå ïðàâåäíèé, âåëèêèé, â öþ õèòêó ãîäèíóÄàé íàì ñèëè çãóðòóâàòèñü, çàõèñòè Âêðà¿íó.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÌÀËÜ Ôðîñèíè Ñòåïàí³âíè,

1917 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Áàëàêë³ÿ íà Õàðê³âùèí³)

ß ïàì’ÿòàþ ãîëîäîâêó (1932–33 ðð.). Àëå íàøà ñ³ì’ÿ íå ãîëîäàëà, áî áàòüêîïðàöþâàâ íà ñàëîòîï³. Ùî öå òàêå? Ñàëî òîïèëè – íà ìèëî. ijéñíî, ëþäè ìåðëè.Êàæóòü, ¿ëè é äîõëÿêó, õîäèëè ÷óòêè é ïðî ëþäî¿ä³â. Ìîæå, é ÿ òå ì’ÿñî ¿ëà.Õë³áà íå áóëî, à îò ì’ÿñî áóëî – áàòüêî ïðèíîñèâ â³äðàìè äîäîìó. Ìàòè ãîòóâàëàç íüîãî êîòëåòè, ìè âñ³ ¿ëè ³ í³ ïðî ùî íå ïèòàëè. Òàê âèæèëè.

Çàïèñàâ Î.Êîðíºâ.6 ñåðïíÿ 2003 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÌÎËßÍί Óñòèíè Ãðèãîð³âíè,

1915 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Á³ëà Öåðêâà íà Êè¿âùèí³)

Ðîçïîâ³ì, ÿê íàøà ðîäèíà ïåðåæèëà ãîëîäîìîð. À äðàæíèâñÿ Êîðáóò, áîç öèì: “Ãàâ-ãàâ-ãàâ, êóðêóëü õë³áà íå â³ääàâ. ³ääàé, êóðêóëü, çàëèøêè, áî ïî-¿äÿòü ìèøêè” ïðèõîäèëè êîìñîìîëüö³ äî íàøî¿ õàòè. ß ¿ì öüîãî í³êîëè íå çàáóäó.

² âîñüìåðî ä³òåé. Òà¿ñà, ïðàâäà, âæå çàì³æíÿ áóëà, äî çàì³ææÿ òêàëà; âåð-ñòàò áóâ ó áàòüêà. Áóëà â íàñ êîíÿêà, ñ³÷êàðíÿ, ïëóã, êóëüòèâàòîð. Óñå çàáðàëè.

576

ѲÄ×ÅÍÍß

² êóëü÷èêè ç âóõ ó Òà¿ñè é Ñàí³. À øàôó àæ ó ðàéâèêîíêîì çàâåçëè, ñàì áàòüêîçðîáèâ. Áóâ â³í âåëèêèé ìàéñòåð: ðîáèâ ñòîëè ³ òðóíè, ä³æêè, áà볿, íî÷âè – óñåâì³â.

ßê ðîçêóðêóëèëè, òî Àëåêñàíäðîâ ³òàë³é äî íàñ íà êîíÿö³ ïðîñòî â õàòóâ’¿õàâ. Çàáðàëè áàòüêà ó 1931 ðîö³. Ùå Ìåêåäó Ëóæåöüêîãî é Øîâêîïëÿñà. Âèñ-ëàëè â Êåð÷, òàì ñàìå êîïàëüí³ çàë³çíî¿ ðóäè â³äêðèëè. À ìè âñå, ùî ç îä³æ³ëèøèëîñü, íà ñîá³ íîñèëè, áî â³äáèðàëè, ùî áà÷àòü.

Ñïàñèá³ äåðæàâ³, íå äàëà íàì ïðîïàñòè. Ñêàçàëè, çàáåð³òü Ñìîëÿíó Óñòþíà ñòîëîâó, õàé êàðòîïëþ ÷èñòèòü. Íî÷óâàëà ÿ â ìàøòàðö³, äå øëå¿ âèñÿòü. À íàâèõ³äí³ éøëà äî Êîâòóí³â, ÷è äî Òà¿ñè: äîäîìó áîÿëàñÿ.

Ó áàòüêà áóëà ÿçâà, òî éîãî îäïóñòèëè. Ïîìåð â³í ó 1933 ðîö³. Ñàì òðóíóñîá³ çðîáèâ, ò³ëüêè áåç êðèøêè. Òî ìè âæå ¿¿ ïðîñòî äîøêàìè çàáèëè, ùîá íàíüîãî òðóï³â íå íàêèäàëè. À â òó æ òàêè ÿìó ùå ìåðòâÿê³â ïîâêèäàëè. ² Þðê³â-ñüêó, ³ Ðîìàíî÷êó. ×îëîâ³ê ¿¿ ñïðàâæí³é êóðêóëü áóâ, éîãî ïî çàêîíó ðîçêóðêóëèëè.Õîò³ëè âèñëàòè, àëå â³í óò³ê, à æ³íêà òóò ïîìåðëà.

Ðîçðîñëèñÿ ìè, ëèøèëàñÿ ìàìà ç íàéìåíøîþ, Ãàíåþ. ß ç³ ñòîëîâêè, áóëî,ïðèíåñó ¿ì õë³áà, à òî Ñàíÿ ç Òåðåçèíîãî, êóäè â äîÿðêè ïîäàëàñÿ. À áðàò Ñòüîïàïîìåð ïðîñòî â øêîë³. Ìåí³ ñêàçàëè, ÿ ïðèá³ãëà. ² Òà¿ñà êóñî÷îê õë³áà ïðèíåñëà,òà íå ïîìîãëà âæå.

Çàïèñàëà ².Êîâàëü÷óê. Ïðîãðàìà òà ìàòåð³àëè Äðóãî¿ ì³æíàðîäíî¿ ìîëîä³æíî¿

íàóêîâî-ïðàêòè÷íî¿, ³ñòîðèêî-êðàºçíàâ÷î¿ êîíôåðåíö³¿“Ãîëîäîìîð 1932–1933 ðîê³â – ãåíîöèä ñòàë³íñüêîãî ðåæèìó

ïðîòè âëàñíîãî íàðîäó. Ñâ³äêè ñâ³ä÷àòü”.(25–26 ëèñòîïàäà 2003 ð., Êè¿â). – Êè¿â, 2003. – Ñ.29–30.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÎÊÎË Ìà𳿠Ëîãâèí³âíè,

1927 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ñòàâè Êàãàðëèöüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.)

ß ïàì’ÿòàþ ãîëîä 1933 ðîêó. Íàñ â ñ³ì’¿ áóëî øåñòåðî. Îäíà äèòèíà ïîìåð-ëà ó ø³ñòü ì³ñÿö³â â ÷àñ ãîëîäó. Ïàì’ÿòàþ, ùî ëþäè õîäèëè äî ñïèðòçàâîäó³ êðàëè áðàãó. Íà çàâîä³ ëåæàëè êàãàòè êóêóðóäçè, àëå ëþäÿì ¿¿ íå äàâàëè. Áàòü-êî ì³é âêðàâ-òàêè ì³øîê êóêóðóäçè, éîãî çàñóäèëè íà òðè ì³ñÿö³ ³ â³äïðàâèëèâ ²ðï³íü. Òàì äàâàëè ÿêóñü ¿æó, âèæèâ. Àëå òîé ì³øîê êóêóðóäçè ó íàñ òàêè íåçíàéøëè. Áàòüêî ÿê ïðèí³ñ, òî âèñèïàâ íà ï³÷, ðîçãîðíóâ, íàêðèâ ðÿäíèíîþ,à ìàòè ïîâêëàäàëà íàñ íà òó êóêóðóäçó ³ íàêàçàëà, ÿêùî õòî ïðèéäå, òî ïðèêèíó-òèñü, ùî ñïèìî. Ïðîéøëî íåáàãàòî ÷àñó, ïðèéøëè êîìñîìîëüö³. Ïåðåòðóñèëè

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

577

â õàò³ âñå, à ìè, ÿê íàêàçàëà ìàòè, ïðèêèíóëèñü, ùî ñïèìî. Íàñ âîíè, ïðàâäà, íåçà÷³ïàëè. Îòàê ³ íå çíàéøëè ó íàñ îòó âêðàäåíó áàòüêîì êóêóðäçó. À ùå ïîõàòàõ õîäèëè ñïåö³àëüí³ ëþäè, ÿê³ âèòðóøóâàëè âñå äî êðèõòè. Íå çàëèøèëè, àí³çåðíèíè, àí³ øìàòêà ñàëà, àí³ êàðòîïëèíè – çàáðàëè âñå. Íå çâåðòàëè óâàãè í³ íàìàëèõ ä³òîê, í³ íà ñòàðèõ ëþäåé.

Ìàòåð³ âäàëîñÿ çàõîâàòè òðîõè êàðòîïë³: â ñ³íÿõ âèêîïàëà ÿìó ³ òàì õîâàëà.³äêîïàº, â³çüìå ê³ëüêà êàðòîïëèí, çâàðèòü íàì þøêè, à ðåøòó çíîâ çàêîïàº.Îòàê ìè ³ âèæèëè. Íàòåðï³ëèñÿ, îõ, ³ íàòåðï³ëèñÿ ëþäè ó 33-ìó. Ñòðàøíèé áóâð³ê. Ñìåðòü áóëà áóäåííèì ÿâèùåì, äî íå¿ çâèêëè.

Ðÿòóâàâ íàñ ùå é ñàäîê. Òîïèòè íå áóëî ÷èì. Îòî ìàòè ï³äå â ñàäîê, çðóáàºâèøíþ, âêèíå â ï³÷. À âîíî ñèðå, ãîð³òè íå õî÷å – äèìó ïîâíà õàòà... ² ÷àéç âèøí³ âàðèëè. Íàëàìàºìî ã³ëëÿ÷îê, íàêèäàºìî ó ãëå÷èê ³ âàðèìî.

À êîëè âæå äîæèëè äî æíèâ, òî ñòàëî òðîõè ëåãøå. Ìàòè ïî÷àëà ³ç æèòàçàò³ðêó âàðèòè, ³ ìè âæå íå òàê ãîëîäóâàëè. À êàðòîïë³ âåñíîþ ìàéæå íå ïîñà-äèëè, òîìó ùî íå áóëî ÷èì.

Ïàì’ÿòàþ, îäíîãî ðàçó ìàòè ïîñàäèëà íàñ ¿ñòè, à íàéìåíøîìó íàñèïàëà³ ïîñàäèëà îêðåìî. ²øîâ ÿêèéñü ÷îëîâ³ê, ïîáà÷èâ, ùî äèòÿ ¿ñòü, ñõîïèâ ìèñêó òàé ïî÷àâ æàä³áíî ¿ñòè. Ìàòè ïîáà÷èëà ³ ëåäü îäíÿëà. Îòàê ìè ³ æèëè.

À ùå áóâ ó ñåë³ ÷îëîâ³ê, ÿêèé ¿çäèâ ïî ñåëó ³ çáèðàâ ìåðòâèõ. Íàéá³ëüøåïîìèðàëè á³ëÿ çàâîäó. Ïðèõîäèëè çãîëîäí³ë³, âèñíàæåí³, çìîðåí³, íàïèâàëèñü áðàãè,òóò ³ ïîìèðàëè. ßê çãàäàºø ò³ ðîêè, òî âæå é íå çíàºø, ÿê ëþäè ìîãëè òàêåçíåñòè.

Çàïèñàâ Ä.ªìåöü.2003 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÎÊÎËÎÂί Î.

(ñ. Íîâî-²âàí³âêà Ïàâëîãðàäñüêîãî ð-íóÄí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Öå áóâ äóæå ãîëîäíèé ÷àñ. Ëþäè âìèðàëè ïîâ³ëüíîþ ñìåðòþ. Âîíè ñóøèëèáóð’ÿí ³ ¿ëè éîãî. Âèãð³áàëè ç ïå÷³ ïîï³ë ³ äîì³øóâàëè éîãî ó ê³ëüêà çåðíèí.Ç öüîãî ðîáèëè ìóêó ³ ïåêëè õë³á. ijòè õîäèëè â øêîëó ïóõë³. Ñèä³ëè çà ïàðòàìè³ çà ïàðòàìè âìèðàëè. Â÷èòåëü íå çíàâ, êóäè ä³âàòè ìåðòâèõ ä³òåé. Âèêèäàâ ¿õó êðèíèöþ.

À îñü ÿêèé âèïàäîê áóâ â îäíîìó ³ç íàøèõ ñ³ë. Îäíîãî ðàçó æ³íêà ³ç ñâîºþñåñòðîþ ï³øëè íà êîëãîñïíå ïîëå ïøåíèöþ æàòè. À ñâåêðóõà ò³º¿ æ³íêè çàëèøè-ëàñÿ âäîìà ç âíó÷êîþ. Êîëè ñåñòðè ïðèéøëè äîäîìó, òî ïîáà÷èëè, ùî â êàçàí³ùîñü âàðèòüñÿ, êèïèòü. Ƴíêà â³äêðèëà, ùîá ïîì³øàòè, ³ ïîáà÷èëà ïàëü÷èêè ñâ

578

ѲÄ×ÅÍÍß

äèòèíè. À ãîëîâó ñâåêðóõà çàõîâàëà. ² êîëè áàáó âåëè íà ñóä, òî ïîïåðåä ñåáåâîíà íåñëà ãîëîâó ä³â÷èíêè.

Îñü îäíà ç êàø, ÿêó âàðèëè ëþäè â 33-ìó ðîö³: áðàëè ïóñò³ êà÷àíè, ìîëîëè ¿õ³ âàðèëè, òîä³ òðîõè ìóêè, ÿêùî áóëà.

Õë³áà áóëî ìàëî â ò³ ðîêè. Òèì ä³â÷àòêàì, ÿê³ â÷èëèñü, âèäàâàëè ïî 50 ãõë³áà íà äåíü. À âîíè éîãî íå ¿ëè, à âåçëè äîäîìó – ìåíøèì áðàòàì ³ ñåñòðàì,ÿêèõ áóëî ùå â ñ³ì’¿ ÷åòâåðî ÷è ï’ÿòåðî.

Íàéâàæ÷å áóëî ïåðåæèòè çèìó, à âåñíîþ ëþäè éøëè íà ïîëå ³ âèãð³áàëèìåðçëó êàðòîïëþ. À òîä³ ç íå¿ óæå âàðèëè ³ êàøó, ³ ñóï, ³ ³íø³ ñòðàâè.

Çàïèñàâ Ì.Öóïðèê.1991 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÎËÎÂÉÎÂί Àíàñòàñ³¿ ßê³âíè

³ ÑÎËÎÂÉÎÂÀ Ôåäîðà ²âàíîâè÷à(Ëóãàíùèíà)

ÑÎËÎÂÉÎÂÀ Àíàñòàñ³ÿ ßê³âíà:“Àäæå çèìîâà õë³áîçàãîò³âëÿ çàáðàëà â ëþäåé óñ³ ¿ñò³âí³ ïðèïàñè. Òîìó âæè-

âàëè òå, ÷îãî íå ìîæíà áóëî ¿ñòè. Ìàòè ðîçïîâ³äàëà ìåí³, ùî òðàïèëîñÿ â ¿õíüî-ìó ñåë³, ïðî ñ³ëüñüêó æ³íêó, ÿêà ëèøèëàñÿ îäíà ç äèòèíîþ.  õàò³ í³÷îãî áóëî¿ñòè, à ìàëþê ïîñò³éíî ïëàêàâ, ïðîñèâ ìîëîêà. Äå á³äí³é ìàòåð³ éîãî âçÿòè? Òîä³æ³íêà íàì³øàëà â ïîñóäèí³ âàïíà ç âîäîþ. Ñóì³ø ìàëà á³ëèé êîë³ð. Çáóäæåíàäèòèíà, íå çâåðíóâøè óâàãè íà ñìàê, ïîäóìàëà, ùî öå ìîëîêî, ³ âèïèëà ¿¿. Ìàòèäóæå çðàä³ëà, áî äèòèíà çàñïîêî¿ëàñü ³ çàñíóëà. Àëå íàñòóïíîãî ðàíêó ìàëþê íåïðîêèíóâñÿ”.

ÑÎËÎÂÉΠÔåä³ð ²âàíîâè÷:“Íàøà ðîäèíà áóëà äóæå á³äíîþ. Õë³áà òîãî, [1933-ãî] ðîêó í³õòî é íå êóø-

òóâàâ. Ðàçîì ç õëîï÷èêàìè, òàêèìè ñàìèìè á³äàðêàìè, ìè ãîäèíàìè ñòîÿëèá³ëÿ áóäèíê³â çàìîæíèõ îäíîñåëüö³â, ÿê ïðàâèëî, ç êîëãîñïíîãî êåð³âíèöòâà, î÷³-êóþ÷è, êîëè çâ³äòè âèíåñóòü íà ñì³òòÿ íåäî¿äêè. Ò³ëüêè ¿õ âèêèäàëè, ìè íàë³òàëèíà ñì³òòÿ, ÿê çãðàéêà ãîëîäíèõ ãîðîáö³â. Âèáèðàëè ëóøïàéêè, ³ á³ãîì íåñëè äî-äîìó. Ìàòè ¿õ âàðèëà, à ïîò³ì ðîçäàâàëà âñ³ì äîìàøí³ì. Êîæíîìó ïðèïàäàëîìåíøå æìåí³”.

Çàïèñàëà Þ.Ïèëèï÷óê, îíóêà.Îêñàíà Êîæåì’ÿêà. Ùîá óðÿòóâàòè ñâîº íåìîâëÿ â³ä ãîëîäó,

æ³íêà ãîäóâàëà éîãî âëàñíîþ êðîâ’þ. – ѳëüñüêà øêîëà. –2002. – ¹ 43–44. – 27 ëèñòîïàäà.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

579

ѲÄ×ÅÍÍßÑÎËÎÃÓÁ Ãàííè ²âàí³âíè

³ ÕÎÌÅÍÊÎ Íàñò³ ²âàí³âíè,1912 ð. íàðîäæåííÿ

(ñ. Æîðæ³âêà íà Ïîëòàâùèí³)

Ç ïî÷àòêîì êîëåêòèâ³çàö³¿ ïî÷àëèñÿ ìàñîâ³ âèñåëåííÿ ç ñåëà òèõ, õòî íåõîò³â âñòóïàòè äî êîëãîñïó. Âñå äîáðî (õóäîáó, ðåìàíåíò, ñêðèí³ ç îäÿãîì) çàáè-ðàëè é çâîçèëè äî ñ³ëüðàäè. Ƴíîê ðîçäÿãàëè äî ïîÿñà ³ âèãàíÿëè íà ñí³ã, ùîá ò³çãîäæóâàëèñÿ âñòóïèòè äî êîëãîñïó. Çáîðè ç îðãàí³çàö³¿ êîëãîñï³â ïðîõîäèëè ïîäåê³ëüêà äí³â (ëþäåé íå â³äïóñêàëè íàâ³òü íà í³÷), àæ ïîêè íå íàïèøóòü çàÿâ.Óáîãî æèëè ìàéæå âñ³ ëþäè. À ïîò³ì ïî÷àâñÿ ëþòèé ãîëîä.

Íàéá³ëüø âæèâàíîþ ¿æåþ áàãàòüîõ ñ³ìåé òîä³ áóâ... ùàâåëü. Ñóøèëè éîãîâ ïå÷³, òåðëè, ìîëîëè... Òàêîæ ¿ëè ëîáîäó, ìîëîä³ áóäÿêè. Âåñíà 1933 ðîêó áóëàíàéòÿæ÷îþ. Ñàìå â öåé ÷àñ ëþäè ìåðëè ïðÿìî íà âóëèöÿõ. Ðîäè÷³â, ÿê³ íå õîâà-ëè ïîìåðëèõ, øòðàôóâàëè. À çà ùî? Òîä³ âñ³ ãîëîäóâàëè òàê, ùî íå áóëî ñèëëîïàòó ï³äíÿòè. Îäèí ÷îëîâ³ê, Ôåîäîñ³é Íàêàçíåíêî, íå ìàþ÷è â³ä ãîëîäó í³ÿêèõñèë, âèðèâ íåãëèáîêó ÿìó äëÿ îñòàííüîãî ñïî÷èíêó ñâî¿é ñåñòð³ Îëåí³. Äîâãîîáëàøòîâóâàâ íåá³æ÷èöþ â ÿì³, ïî÷åðãîâî çàòîïòóþ÷è ÷àñòèíè ò³ëà â çåìëþ,áî íå áóëî ñèë ï³äíÿòè âàæêó ëîïàòó...

ϳâòèñÿ÷³ ñâ³÷ – äóøàì áåçíåâèííèì. – ѳëüñüêå æèòòÿ. – 2003. – 2 òðàâíÿ.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÎËÎÄÊί Ëþäìèëè Ôåäîð³âíè,

1926 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Â’ÿç³âîê Ïàâëîãðàäñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Ïèê ãîëîäà ó íàñ â ñåëå ïðèøåëñÿ íà äåêàáðü 1932 è ïðîäîëæàëñÿ äî ëåòà1933 ãîäà.  ñåëå ó íàñ ñóùåñòâîâàëè ñïåöèàëüíûå “êîìèòåòû ïî ðàñêóëà÷èâà-íèþ”. Ïðåäñåäàòåëü êîëõîçà âûçûâàë ê ñåáå ëþäåé è êîíêðåòíî óêàçûâàë íàõàòû, êîòîðûå íóæíî áûëî îáûñêàòü. “Êîìèòåò÷èêè” ïðèõîäèëè, âñå îáûñêèâà-ëè è çàáèðàëè ïîñëåäíåå.  ñâîþ î÷åðåäü, èç ýòèõ îáûñêàííûõ õàò çàáèðàëèìóæèêîâ äëÿ ýòîé æå ðàáîòû íà äðóãîì êîíöå ñåëà, ðóêîâîäñòâóÿñü ïðèíöèïîì“Ó ìåíÿ çàáðàëè, à ÿ ó äðóãèõ çàáåðó”.

Íàøà ñåìüÿ ñîñòîÿëà èç ïÿòè ÷åëîâåê, ÿ áûëà ñàìîé ìëàäøåé èç òðîèõ äå-òåé. Áîëüøå âñåõ îò ãîëîäà ñòðàäàëè äåòè. Î÷åíü ÷àñòî ðîäèòåëè îòêàçûâàëèñåáå â ïèùå, à îòäàâàëè íàì, äåòÿì. ×åãî òîëüêî ìû íå åëè: êîðó è ëèñòâó

580

ѲÄ×ÅÍÍß

ñ äåðåâüåâ, ïåðåä ýòèì õîðîøî îòâàðèâ èõ; çàìåøèâàëè îòðóáè ñ ñóøåíûìè áå-ðåçîâûìè ëèñòüÿìè è äåëàëè èç ýòîãî ëåïåøêè. Øèðîêî èñïîëüçîâàëèñü è ïî÷êè –èõ åëè, çàâàðèâàëè èç íèõ ÷àé, ïî÷êè ïîäìåøèâàëè â òåñòî. Âåñíîé åëè ñìîðîäèíóè ïëîäû äèêèõ äåðåâüåâ. Âîçëå ñåëà áûë ëåñ, è â òîò ãîä áûë óðîæàé ãðèáîâ.

Ðÿäîì ñ íàøèì ñåëîì áûëè òàêèå äåðåâóøêè, êîòîðûå ïîëíîñòüþ ïîâûìè-ðàëè. Ïî òàêèì äåðåâíÿì åçäèëè ñïåöèàëüíûå ëþäè ñ âîçàìè, îíè çàõîäèëèâ äîìà è ñêèäûâàëè òðóïû íà âîç. Íàø îòåö òàêæå åçäèë â ñîñåäíþþ äåðåâíþ.Ðàññêàçûâàë, ÷òî äàæå áûëè òàêèå òðóïû, ê êîòîðûì íåëüçÿ áûëî ïðèêàñàòüñÿ(äî òàêîé ñòåïåíè îíè ðàçëîæèëèñü).

[ϳäïèñ] Ë.ÑîëîäêàÿÇàïèñàëà Þ.Áîãîìîëîâà.

1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÎËÎØÀÊÀ Ãåííàä³ÿ Ãðèãîðîâè÷à,

1925 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ãàíí³âêà íà ʳðîâîãðàäùèí³)

Íàðîäèâñÿ ÿ â ñåë³ Ìèêîëà¿âêà Êðèâîð³çüêîãî ðàéîíó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îá-ëàñò³. Ïîò³ì ïåðå¿õàâ ïðàöþâàòè ó ñåëî Ãàíí³âêà.

Ñåëî äóæå ïîòåðïàëî â³ä ãîëîäó. Âðîæàé ó ñåëÿí çàáèðàëè. Øóêàëè äóæåðåòåëüíî, ïåðåâåðòàëè âñå ó õàòàõ. Çàáèðàëè íàâ³òü òå, ùî â ëþäåé ñòîÿëî íàñòîë³, íå äèâèëèñü íà ä³òåé.

ß ëàçèâ ïî äåðåâàõ, äåð ÿéöÿ ó ïòàõ³â. Òîä³ ïî ñåëó ìàéæå íå áóëî ñîáàê òàêîò³â. Ëîâèâ ãîðîáö³â. Ó íàøî¿ ðîäèíè áóëà êîçà, òîæ ìîëîêî ðÿòóâàëî. Ðàçîìç ³íøèìè ä³òüìè âèðèâàëè êà÷àëêè – î÷åðåò ³ ¿ëè á³ëó íèæíþ ì’ÿêîòü. Ïàì’ÿ-òàþ, ùî äóæå ïðîñèâ ó áàòüê³â ¿ñòè, áàòüêî ãðèìàâ íà ìåíå, íàâ³òü áèâ, àëå ìàòèùîñü çíàõîäèëà, ùîá äàòè.

Çàïèñàâ Î.Ñòàðèê.2002 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÎËÎØÀÊ Îëüãè Ìèêîëà¿âíè,

1927 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ãàíí³âêà Êðèâîð³çüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

ß íàðîäèëàñÿ ó ñåë³ Ãàíí³âêà. Ó öüîìó æ ñåë³ ïðîæèëà âñå ñâîº æèòòÿ.Çíàþ, ùî íà ñåë³ ï³ä ÷àñ ãîëîäó ïîìåðëî äóæå áàãàòî ëþäåé. Áàòüêî òîä³ ïðà-

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

581

öþâàâ ó êîëãîñï³, õîäèâ çà êîíÿìè. Â³í ³íîä³ ïðèíîñèâ ç ðîáîòè êóñí³ õë³áà ³ êëàâ¿õ ó øóõëÿäó. Ìàòè ïîòàéêè â³ä íüîãî äîñòàâàëà öåé õë³á, îáåðòàëà éîãî ìàðëåþ³ äàâàëà íàì ç ñåñòðîþ ïîñìîêòàòè, ùîá ìè íå ïîìåðëè ç ãîëîäó. Òèõ, õòî ïðà-öþâàâ ó êîëãîñï³, êîðìèëè ðàç íà äåíü. Êàçàëè, ùî áóëî é ëþäî¿äñòâî â ñåë³, áîãîëîä áóâ âåëèêèé.

[ϳäïèñ] Î.ÑîëîøàêÇàïèñàâ Î.Ñòàðèê.

2002 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÎËÎØÅÍÊÎ (ó ä³âîöòâ³ ÏÐÓÄÈÓÑ) Ëþáîâ³

(ì. Òàëüíå íà ×åðêàùèí³)

Ìîÿ ð³äíÿ óñÿ ³ç Ñîêîë³âî÷êè, ùî íåïîäàë³ê Òàëüíîãî. Íà ïî÷àòêó 1930-õðîê³â ä³äà Òàðàñà Ïèï÷åíêà ðîçêóðêóëèëè ³, ùîá íå ïîòðàïèòè â Ñèá³ð, â³í ñåðåäíî÷³ ïîòàéêè ï³øîâ íà ñòàíö³þ òà é ïî¿õàâ íà Äîíáàñ. Éîãî äðóãà æ³íêà çîñòàëà-ñÿ ³ç ñâîºþ äî÷êîþ òà éîãî äî÷êîþ Ìàð³ºþ – ìîºþ ìàéáóòíüîþ ìàò³ð’þ. ßêïî÷àâñÿ ãîëîä, ìà÷óõà ñâîþ äî÷êó ãîäóâàëà. à íà ïðèéîìíó ³ íå äèâèëàñÿ. Âîíàîõëÿëà ³ âñÿ îïóõëà. ¯¿, íåì³÷íó, çàáðàëà ñòàðøà ñåñòðà ˳äà. ßê ïóøèíêó ïåðå-íåñëà Ìàðóñþ ÷åðåç áåðåã äî ñåáå äîäîìó. Ó íå¿ áóëà êîðîâà, ³ âîíà ìîëîêîìâ³äïî¿ëà é â³äõîäèëà ñåñòðè÷êó.

Ó ñ³ì’¿ áàòüêà, ßêîâà Ïðóäèóñà, ñòàëàñÿ âåëèêà òðàãåä³ÿ. Ó ìàòåð³ Ãàô³¿Àíäð³¿âíè, áóëî âîñüìåðî ä³òåé. Êîëè ó 1932 ðîö³ ñòàëè çàáèðàòè ó ëþäåé õë³á,ïîìåð áàòüêî Êëèì – ì³é ä³ä. Îäíå çà îäíèì ïî÷àëè ïîìèðàòè ç ãîëîäó ä³òè.Îñòàëèñÿ ò³ëüêè ñòàðøèé ßê³â òà íàéìåíøåíüêà Ìàðôóñÿ. Ç òîãî ãîðÿ ìàòèï³øëà äî ñ³ëüñüêî¿ ðàäè ³ ïîïðîñèëà ãîëîâó äàòè ùîñü ¿ñòè, õî÷ áè òðîõè ³ç òîãîõë³áà, ùî çàáðàëè. Ãîëîâà ðîçêðè÷àâñÿ, ùî äåðæàâ³ ïîòð³áíèé õë³á, ùî íà öå ºðîçïîðÿäæåííÿ ïàðò³¿ é óðÿäó. ² ïîêàçàâ ðóêîþ íà ïîðòðåò Êàë³í³íà. Ìàòè ñïåðå-ñåðäÿ ñêàçàëà, ùî òî áàíäèò óãîð³, à ãîëîâà – áàíäèò âíèçó. Òîé óäàðèâ æ³íêó,çàòåëåôîíóâàâ ó ì³ë³ö³þ. Ãàô³þ Ïðóäèóñ àðåøòóâàëè ³ çàñóäèëè íà çàñëàííÿó Êàçàõñòàí. Äåñÿòèð³÷íèé ßê³â óñå ðîáèâ, ùîá âðÿòóâàòè ñâîþ ºäèíó ñåñòðè÷êó,àëå õàð÷³â íå áóëî, ³ ïåðåáîðîòè ãîëîä â³í íå ì³ã. Ãîëîäíà Ìàðôóñÿ ùå é çàõâî-ð³ëà. ßê³â ï³øîâ äî ñâîãî õðåùåíîãî áàòüêà Êèðèëà. Òîé ñàìå ìàâ ñâîþ äèòèíóâåçòè äî ë³êàðí³ ó Òàëüíå. Õðåùåíèé â³äìîâèâñÿ, ³ ßê³â óñå æèòòÿ íå ì³ã ïðîñòèòèéîìó. Ìàðôà òîä³ æ ³ ïîìåðëà.

Õëîïåöü ïîñòèêàâñÿ ïî ëþäÿõ. Ïî òîìó àäðåñó, ùî ìàòè íàïèñàëà ó ëèñò³,ßê³â, íà â³ä÷àé Áîæèé, âèð³øèâ äîáèðàòèñÿ äî ìàòåð³. Äî¿õàâ äî Ìîñêâè. Òàìñàìå åøåëîíîì âåçëè “âîðîã³â íàðîäó” ó Ñåðåäíþ Àç³þ. ³í ðîçïîâ³â ïðî ñâîºñèð³òñüêå ãîðå.  îäíîìó âàãîí³ çíèê àðåøòîâàíèé, ³ éîãî çàðàõóâàëè “ó øòàò”

582

ѲÄ×ÅÍÍß

äëÿ ê³ëüêîñò³. Òàê ì³é áàòüêî, ßê³â Ïðóäèóñ, äîáðàâñÿ äî Êàðàãàíäè. Äîïèòàâ-ñÿ, äå çíàõîäèòüñÿ òîé âèïðàâíèé òàá³ð. Äî íüîãî âåçëè â³äðà, ïîñóä. Õëîïöÿïðèêèäàëè íèìè ³ çàâåçëè íà òåðèòîð³þ. Çà äâà ðîêè â³í âèð³ñ, àëå áóâ õóäèé³ çìàðí³ëèé. Ìàòè â³äðàçó éîãî íå ï³çíàëà ³ íå ìîãëà ïîâ³ðèòè, ùîá îöå â òàêó÷óæó ñòîðîíó ìîãëà çàáèòèñÿ äèòèíà.

Ãàô³ÿ Àíäð³¿âíà – “ò³òêà Ãàøà” òàì ¿¿ íàçèâàëè – áóëà äîáðîþ êóõàðêîþ³ âàðèëà ñìà÷í³ ñòðàâè. Íà÷àëüñòâî äîçâîëèëî õëîïöåâ³ ïðàöþâàòè ÿê â³ëüíî-íàéìàíîìó. Çàëþáêè ðîáèâ óñå, ùî ñêàæóòü. ¯ñòè áóëî, ÿê ó ðàþ. ͳêîëè á³ëüøåòàê áàãàòî ³ òàê ñìà÷íî â³í ó æèòò³ íå ¿â, ÿê ó òîìó “³ñïðàâ³òºëüíîìó” òàáîð³.Íåâäîâç³ Ãàô³þ Ïðóäèóñ àìí³ñòóâàëè, ³ âîíà ç ßêîâîì – éîìó âæå éøîâï’ÿòíàäöÿòèé ð³ê – ïîâåðíóëàñÿ ó Ñîêîë³âî÷êó â ò³ ñàì³ çëèäí³.

ϳñëÿ òîãî ñòðàøíîãî ãîëîäó ³ ëèõîë³òòÿ áàòüêî ñòàâ â³ðóþ÷îþ ëþäèíîþ.Áîæà ñèëà çàâæäè éîìó ñòàâàëà â äîïîìîç³. Òîìó ³ ïîùàñòèëî äîáðàòèñÿâ çàñëàííÿ äî ìàòåð³, âëàøòóâàòèñÿ òàì. Ñêàæó ùå ïðî îäèí âèïàäîê. ßê çàë³ç-íè÷íèêà, áàòüêà íà â³éíó íå âçÿëè. Ó 1943 ðîö³ í³ìö³ éîãî àðåøòóâàëè, áî ï³äð³çó-âàâ òðóáêè êîëî âàãîí³â, ³ ò³ âèõîäèëè ç ëàäó. Ïîñàäèëè éîãî â Óìàíñüêó òþðìó.³í ñèä³â â îäí³é êàìåð³ ³ç äÿäüêîì Ðîä³îíîì. Òîé ñêàçàâ, ùî ßê³â âðÿòóºòüñÿ,à éîãî ðîçñòð³ëÿþòü. Âíî÷³ áàòüêîâ³ ïðèñíèâñÿ ñîí: â ÿê³ äâåð³ òðåáà çàéòè, ùîáâðÿòóâàòèñÿ, à íà äîðîç³ â³í çíàéäå ïèð³æêà ³ç ïå÷åíèì áóðÿêîì òà âèøíÿìè³ âãàìóº ãîëîä. Âñå, ùî ïðèñíèëîñÿ, ñïðàâäèëîñÿ ïîâí³ñòþ.

Ìèöèê Â. Ðîêè òà äí³ ñìåðòåé ³ æàõó. –Çà óêðà¿íñüêó Óêðà¿íó. – 2007. – 5–11 ëèñòîïàäà.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÎÐÎÊÈ Ãðèãîð³ÿ Ïåòðîâè÷à,

1926 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Êîëêè Äóáðîâèöüêîãî ð-íó гâíåíñüêî¿ îáë.)

Ãîëîä ïåðåæèâ ó ñ.Ñêðèãàéë³âêà Ôàñò³âñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.1932–1933 ðð. ÿ ïåðåæèâ ³ çàçíàâ íà ñîá³. ² â òîìó, ïðî ùî ÿ òóò îïèøó, íåìà

³ æîäíîãî ñëîâà âèãàäàíîãî ³ ïî÷óòîãî â³ä êîãîñü, âñå öå ÿ áà÷èâ ñâî¿ìè î÷èìà.Òî âñå ïðàâäà. Äåêîòð³ ëþäè çàðàç çàïèòóþòü: “À ÷è áóâ íàñïðàâä³ òîé ãîëîäî-ìîð?”. Íåäàðìà êàæóòü: “Ñèòèé ãîëîäíîìó íå â³ðèòü”.

Íàðîäèâñÿ ÿ 3 ãðóäíÿ 1926 ð. â ñ.Ñêðèãàéë³âêà Ôàñò³âñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.Âñå ïî÷àëîñÿ ç êîëåêòèâ³çàö³¿ ñ³ëüñüêîãî õàçÿéñòâà íà ñåë³, ç îðãàí³çàö³¿ êîë-

ãîñï³â. Ïîä³ëèëè âñå íàñåëåííÿ ñåëà íà òðè ãðóïè: á³äíÿê³â, ñåðåäíÿê³â é êóð-êóë³â. Ó êîëãîñïè ëþäè éøëè íåîõî÷å, òîìó ùî â³êàìè æèëè îäíîîñ³áíî.

Ïåðøèìè ï³øëè â êîëãîñï á³äíÿêè. Á³äíÿêàì âòðà÷àòè íå áóëî ÷îãî: öå áóëèáåççåìåëüí³ ñåëÿíè, ëåäàð³, çëî䳿 é ï’ÿíè÷êè, îòî á³äíÿêè é ñêëàäàëè àêòèâ êîë-

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

583

ãîñïó. Ïåðøèì ãîëîâîþ êîëãîñïó ðàéêîì ïðèñëàâ äî íàñ ºâðåÿ Õà¿òà. ªâðåéâ ñ³ëüñüêîìó õàçÿéñòâ³ òàê ðîçáèðàâñÿ, ÿê Õîìà íà ìèë³. Âñþ çåìëþ, ùî ó ïîë³,â³ä õàçÿ¿â çàáðàëè ó êîëãîñï, âñ³ ìåæ³ ïåðåîðàëè ³ çàêð³ïèëè çà êîëãîñïîì.

̳é áàòüêî, Ñîðîêà Ïåòðî ªâäîêèìîâè÷, 1903 ð. íàðîäæåííÿ, àáñîëþòíî íå-ãðàìîòíèé, ðîçïèñóâàâñÿ òàê: õõõ. Ó ñ³ëüðàä³ â ñïèñêàõ áàòüêî ÷èñëèâñÿ ÿê ñåðåä-íÿê, ìàâ 3 ãåêòàðè çåìë³ íà ïîë³ ³ 30 ñîòîê ãîðîäó êîëî õàòè. Ìàâ îäíîãî êîíÿ, îäíóêîðîâó, âîçà ³ óïðÿæ, îäíîãî ïëóãà, áîðîíó ³ êóëüòèâàòîðà. Áàòüêî íà öèõ òðüîõãåêòàðàõ ñ³ÿâ 1 ãåêòàð ïøåíèö³, 1 ãåêòàð æèòà ³ 1 ãåêòàð â³âñà äëÿ êîíÿ.

Âñþ çåìëþ îä õàçÿ¿â çàáðàâ êîëãîñï, à â êîëãîñï âñòóïàòü í³õòî íå õî÷å,êð³ì á³äíÿê³â. Îñíîâíà ìàñà ñ³ëüñüêèõ õàçÿ¿â áóëè ñåðåäíÿêè é êóðêóë³. À ñê³ëüêèòèõ êóðêóë³â áóëî íà ñåë³? ѳì ÷îëîâ³ê – íå á³ëüøå. ß îñîáèñòî çíàâ òðüîõ. Îäèíáóâ ìàéñòåð – çîëîò³ ðóêè – êîâàëü ³ ñëþñàð, ðîçæèâñÿ íà ñâî¿õ ìîçîëÿõ. Çà òåéîãî ðîçêóðóëèëè, â éîãî õàò³ çðîáèëè êîëãîñïíó êîíòîðó, à áóä³âë³ çàáðàëè ï³äêîìîðó, êîíþøíþ é ñâèíàðíèê.

Äðóãèé êóðêóëü ìàâ ñâîãî ïàðîâîãî ìëèíà, ùî ðîáèâ íà äðîâàõ. Ìëèíà çàá-ðàâ êîëãîñï, à õàçÿ¿â – ÷îòèðüîõ áðàò³â – ðîçêóðêóëèëè.

Òðåò³é êóðêóëü íà ïîë³ ñâ çåìë³ íå ìàâ, ò³ëüêè êîëî õàòè ³ç ñàäêîì ³ ãîðîäîì –35 ñîòîê. Öå íàø ñóñ³ä ÷åðåç äîðîãó øèðèíîþ 7 ìåòð³â, íàøà õàòà íàâïðîòèñóñ³äîâî¿ õàòè Øóëÿêà Ãðèãîð³ÿ. Éîãî ðîçêóðêóëèëè çà òå, ùî ó ñâîºìó ñàäêó â³íìàâ 10 ðÿä³â âóëèê³â ç áäæîëàìè, à â êîæíîìó ðÿäó ïî 10 âóëèê³â (òîáòî10õ10=100). Ìàâ ÷îëîâ³ê 100 âóëèê³â, ìåä âèêà÷óâàâ ³ ïðîäàâàâ íà áàçàð³, à çà ò³ãðîø³ êóïëÿâ ñîá³ áîðîøíî é çåðíî. Çà òå éîãî àðåøòóâàëè ³ çàáðàëè, äå ïîä³ëè –íåâ³äîìî ïî öåé äåíü, à æ³íêó éîãî – íàøó ñóñ³äêó ò³òêó Ìàðòó ³ç òðüîìà ä³òüìèâèãíàëè ç õàòè, äâåð³ â õàò³ ³ â³êíà çàáèëè äîøêàìè íàâõðåñò. Òî ìè ¿õ çàáðàëè äîñåáå â õàòó. À ³íøèõ – ðîçêóðêóëèëè. Ñàì³ êóðêóë³ äåñü ïîçìèâàëèñü. ßê ê³í÷è-ëàñü ³ò÷èçíÿíà â³éíà, òî âîíè ïîÿâèëèñü ç ïàðò³éíèìè á³ëåòàìè â êèøåíÿõ,ç îðäåíàìè ³ ìåäàëÿìè – íà ãðóäÿõ.

Êîëãîñïè îðãàí³çóâàëè, çåìëþ â ëþäåé çàáðàëè, à ðîáèòü â êîëãîñï í³õòî íåõî÷å éòè. Ç Ìîñêâè áóëà äàíà êîìàíäà: ó êîëãîñïàõ ïî âñ³é Óêðà¿í³ ç á³äíÿê³âñòâîðèòè êîì³ñ³¿ ³ ïî âñ³õ ñ³ëüñüêèõ äâîðàõ çàáðàòü óñå çåðíî ï³ä ì³òëó. Êîì³ñ³¿ñòâîðèëè, ó êîæíîìó êîëãîñï³ – íå ìåíøå 15 ÷îëîâ³ê, â êîì³ñ³þ âõîäèëè âèêëþ÷íîñàì³ á³äíÿêè. Ó êóçí³ ¿ì ïîðîáèëè ãîñòð³ øòèð³ òîâùèíîþ 10–12 ìì ³ äîâæèíîþâ ð³ñò ëþäèíè.

ßêîñü âñÿ òàêà êîì³ñ³ÿ çàéøëà äî íàñ ó äâ³ð, 3 ÷îëîâ³êè – â õàòó. ßêå çåðíîó êîìîð³ áóëî ó äåðåâ’ÿíèõ áî÷êàõ ³ â ì³øêàõ, òà êîìàíäà, ùî ñòîÿëà ó äâîð³,ìîìåíòàëüíî ïåðåíåñëà íà âîçè, ùî ñòîÿëè íà äîðîç³. Áóëà ó íàñ ïëÿøêà òåìíî-ãî ñêëà, íàñèïàíà æèòîì. Æèòî çàáðàëè, à ïëÿøêó çàëèøèëè. Áóâ ó íàñ 10-ë³òðî-âèé ãîðùèê – ïîâíèé æèòà, áàòüêî â ÿêèéñü ñïîñ³á ïîñòàâèâ éîãî íà ïîëèöþäîãîðè äíîì. Ò³, ÿê³ çàéøëè â õàòó, ïîñòóêàëè ïî ãîðùèêó, ï³äíÿëè éîãî, æèòîâèñèïàëîñü íà ï³äëîãó. Âçÿëè âîíè â³íèêà, çìåëè æèòî ³ çàáðàëè. Òîä³ îöÿ âñÿêîìàíäà ³ç çàë³çíèìè øòèðÿìè øòðèêàëè âñüîãî äâîðà, ó õë³âàõ, ó êëóí³, îä ñàìî¿

584

ѲÄ×ÅÍÍß

õàòè àæ â ê³íåöü ãîðîäó. Îòî ùî áóëî ó êîìîð³ ³ â õàò³ – âñå çàáðàëè. Á³ëüøí³÷îãî ó íàñ íå çíàéøëè.

Íà òîé ÷àñ ó íàøîìó ñåë³ áóëî ïðèáëèçíî 200 äâîð³â. Òàêó ïðîöåäóðó, ÿê óíàñ, êîì³ñ³ÿ ðîáèëà ïî âñ³õ äâîðàõ. Òàêó ñàìó ïðîöåäóðó çðîáèëè ïî âñ³õ ñåëàõâñ³º¿ Óêðà¿íè. Òåïåðü óÿâ³òü, ëþäè äîáð³, ñîá³, ñê³ëüêè ò³ êîì³ñ³¿ íàãðàáóâàëè õë³áàïî âñ³é Óêðà¿í³. Ñîòí³ òèñÿ÷, à ìîæå ³ ì³ëüéîí òîíí. Îòî ò³ êðèõòè, ùî ïîçàëèøà-ëèñü ó êîæí³é õàò³, ëþäè ò³ëüêè é ïîäî¿äàëè. Òî âñå, ùî áóëî. É ï³ñëÿ öüîãîïî÷àâñÿ ïî âñ³é Óêðà¿í³ ãîëîäîìîð.

Öå âñå áóëî çðîáëåíî äëÿ òîãî, ùîá ñ³ëüñüêå íàñåëåííÿ Óêðà¿íè çàñòàâèòüïðàöþâàòè ó êîëãîñïàõ. Ñåðåäíÿêè, ÿê íå êðóòèëèñü, ÿê íå õîò³ëè âñòóïàòè äîêîëãîñïó, âæå ïî÷àëè ïîòðîõó ïèñàòè çàÿâè, ùîá ïðèéíÿëè â êîëãîñï.

Õë³á ïîçàáèðàëè ó ëþäåé âîñåíè 1932 ðîêó, ÿê ùå íå áóëî ìîðîç³â, áî ÿêáèáóëà ìåðçëà çåìëÿ, òî êîì³ñ³ÿ ç³ ñâî¿ìè øòèðÿìè í³÷îãî á íå çíàéøëà, à òàê ÿáà÷èâ ñâî¿ìè î÷èìà, ÿê ïîçíàõîäèëè ó íàøèõ ñóñ³ä³â â ñàäàõ ³ íà ãîðîäàõ é ïîâè-êîïóâàëè äåðåâ’ÿí³ ä³æêè ç ïðîðîùåíèì çåðíîì. ² ñêðèí³ ïîâèêîïóâàëè ç çåðíîìïðîðîùåíèì íà äí³ ³ ïî áîêàõ. Çåðíî ïîçàáèðàëè, à ä³æêè ³ ñêðèí³ ïîêèäàëè êîëî ÿì.

Ïîïåðåäó – äîâãà é õîëîäíà áóëà çèìà, à â äåÿêèõ ëþäåé çàëèøèëèñü ëèøåäåÿê³ îâî÷³. Çà çèìó âñå ïî¿ëè. Îâî÷³â ñê³ëüêè íå ¿æ, à ÿê íåìà õë³áà, òî ëþäèíàâñå îäíî ãîëîäíà. ßê ó ï³ñí³ ñêàçàíî: “Õë³á – óñüîìó ãîëîâà”, ó ìîëèòâ³: “Ãîñïî-äè, õë³á íàø íàñóùíèé äàé íàì êîæíîãî äíÿ”. Íàéãîëîäí³øèé ÷àñ ïî÷àâñÿ âåñ-íîþ 1933 ðîêó. Êîëãîñï ó íàñ â ñåë³ íàçâàëè “Êîì³íòåðí”. Áàòüêî ì³é ï³øîâ óêîëãîñïíó êîíòîðó ³ ñêàçàâ ãîëîâ³ êîëãîñïó: “ß íåãðàìîòíèé, íàïèø³òü ìåí³ çàÿ-âó, õî÷ó âñòóïèòè â êîëãîñï, ìîÿ çåìëÿ ñòຠêîëãîñïíîþ çåìëåþ. Òî ÿ ñâîãîêîíÿ, âîçà, óïðÿæ, ïëóãà, áîðîíó ³ êóëüòèâàòîðà çäàþ â êîëãîñï”. Êàæå äàë³ ãî-ëîâ³ êîëãîñïó: “Âè, ÿê ãîëîâà êîëãîñïó, äàéòå ìåí³ äîâ³äêó ïðî òå, ùî êîëãîñïìåíå òèì÷àñîâî â³äïóñêຠíà äåðæàâí³ ðîáîòè, ùîá çàðîáèòè òðîøêè ãðîøåéä³òÿì íà õë³á”. Ãîëîâà êîëãîñïó òàêó äîâ³äêó äàâ. Áàòüêî ïðèéøîâ äîäîìó, çàïð³ãêîíÿ, íà âîçà ïîêëàâ ïëóãà, êóëüòèâàòîðà, áîðîíó, ïî¿õàâ ó êîëãîñï ³ âñå çäàâêîëãîñïíîìó çàâãîñïó. ³ääàâ íàâ³òü ³ áàòîãà. Êîðîâó áàòüêî îäâ³â íà áàçàð³ ïðîäàâ.

Ñóñ³äêà íàøà, ò³òêà Ìàðòà, ï³øëà äî ñ³ëüðàäè ³ ñêàçàëà, ùî í³ÿêî¿ ïðîâèíèâîíè íå çðîáèëè, çà ùî æ ¿õ âèãíàëè ç õàòè? ² òîä³ ãîëîâà ñ³ëüðàäè ñêàçàâ:“Çàõîäüòå â ñâîþ õàòó, æèâ³òü ïîêè, à òàì áóäå âèäíî”.

×àñòèíó ãðîøåé, ùî âçÿâ çà êîðîâó, áàòüêî â³ääàâ ìàòåð³, à ðåøòó âçÿâç ñîáîþ, óçÿâ òó äîâ³äêó (ùî âèäàâ êîëãîñï), âçÿâ ñòàðøîãî ñèíà – ìîãî áðàòàÌèêîëó – ç ñîáîþ ³ ïî¿õàâ øóêàòè ðîáîòó, à êóäè ïî¿õàâ, ìè íå çíàëè. Çîñòàëèñüìè ç ìàò³ð’þ óäâîõ.

Îñ³íü âæå ê³í÷àëàñü, ïî÷àëèñü ïðèìîðîçêè, íàñóâàëàñü õîëîäíà ³ ãîëîäíàçèìà. Áàòüêî ÿê â³ä’¿æäæàâ, òî ñêàçàâ: “ßêùî ê³í÷àòüñÿ äðîâà, òî ðîçáèðàéòå íàäðîâà êëóíþ, áî ñíîï³â ó íàñ á³ëüøå íå áóäå, ùîá ñêëàäàòè ó êëóí³. Êîæíèé äåíüâñå õîëîäí³øàëî, à êàðòîïåëüêè â ïîãðåá³ âñå ìåíøàëî. Ó êîãî ÿêå áóëî ïîðîñÿòêî

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

585

÷è òåëÿòêî, ëþäè ïîð³çàëè, êóðåé ïîð³çàëè, áî íå áóëî ÷èì ãîäóâàòè. Ó ñåë³ æî-äåí ï³âåíü íå ñï³âàº, íå ãàâêຠâ ñåë³ í³ îäèí ñîáàêà. Íå áåêàº, íå ìåêàº, íåêóêóð³êàº...

 òîé ÷àñ ìåí³ âæå éøîâ ñüîìèé ð³ê, ÿ â êëóí³ ðóáàâ ÿêîñü äðîâà, ìàéæåòàê, ÿê ó ͺêðàñîâà “ìóæè÷îê ñ íîãîòîê”, “Êàêîé òºáº ãîä³ê?” – “Øåñòîé ì³íî-âàë”. Êîëè ïðèõîäèòü ìîÿ ò³òêà – áàòüêîâà ð³äíà ñåñòðà Ôåäîðà, âäîâà ³ êàæåìåí³: “Ãðèøêà, çëîâè ìåí³ îòîãî êîòèêà, ùî îòî ó âàñ ó êëóí³”. ß ãàíÿâñÿ çà òèìêîòîì, ÿêîñü çëîâèâ éîãî, ò³òêà íàñòàâèëà ì³øêà, ³ ÿ âêèíóâ òîãî êîòà â ì³øîê,³ ò³òêà ïîíåñëà éîãî äîäîìó. À òîé êîòèê òàêèé õóäèé – ñàìà øêóðà é ê³ñòêè.

Îòî â íàøîìó ñåë³ â 1933 ðîö³ ëþäè ïî¿ëè âñ³õ êîò³â ³ âñ³õ ñîáàê, ëþäè ïðî-áóâàëè ¿ñòè âñÿêó âñÿ÷èíó. Ó íàñ ó êîìîð³, â êóòêó, ó ì³øêó áóëè êóêóðóäçÿí³êà÷àíè áåç çåðíà. ß îò³ êà÷àíè ñîêèðîþ äð³áíåíüêî ïîðóáàâ, à òîä³ â ñòóï³ïîòîâê, ³ íà ðåøåòî ïðîñ³ÿëè. Âèéøëî òàêå íà÷å áîðîøíî, ìàòè ïîïðîáóâàëàçàì³ñèòü, à âîíî ðîçñèïàºòüñÿ, ÿê òèðñà…

Âæå íàñòàâ áåðåçåíü, ñí³ã ìàéæå ðîçòàíóâ. ˳ñ ïîðó÷ ç ñåëîì. Êóù³â ë³ñî-âîãî ãîð³õà äóæå áàãàòî. ß âçÿâ òîðáó, ï³øîâ ó ë³ñ, íàçðèâàâ ç ãîð³øèíè ñåðåæîê,ïîâíó òîðáó íàòîïòàâ ³ ïðèí³ñ äîäîìó. Ìàòè çâàðèëà ñåðåæêè. Âîíè ãàðíî ðîçâà-ðèëèñü. Êà÷àëêîþ ¿õ ïîòîâêëà, âñèïàëà â òó êàøèöþ òîãî áîðîøíà ç êóêóðóäçÿ-íèõ êà÷àí³â ³ ùå ðàç ïîòîâêëà êà÷àëêîþ. Ç òîãî ò³ñòà íàë³ïèëà ë³ïüîøîê, ³ ìèïî÷àëè ³ñòè ò³ ë³ïüîøêè. Ùîá ñêàçàòè, ùî äóæå ñìà÷í³ ò³ ë³ïüîøêè, òî ïîõâàëè-òèñÿ íåìà ÷èì, ñìàê òåðïêèé, àëå øëóíîê ïîðîæí³é, ïðèéìຠâñå, ñîêèðó ïîêëàäèâ òîé øëóíîê – é òà ïåðåòðàâèòüñÿ.

Ç ÷àñó ãîëîäîìîðó âæå ïðîéøëî 65 ðîê³â.  ìîºìó ìîçêó âæå ìàéæå âñåçãëàäèëîñü. ßê ïîëÿãàþòü ñïàòè îíóêè ³ ïðàâíóêè ï³çíî óâå÷åð³, òîä³ ÿ òðîøêèñïîãàä³â íàïèøó, à íà äðóãèé äåíü çðàíêó ³ äî âå÷îðà çíîâó çãàäóþ, ÿê âîíî áóëî.

Äåñü òàê ó ëþòîìó ì³ñÿö³ ìàòè ïîñëàëà ìåíå ùå çðàíêó äî ñâîãî áàòüêà(òîáòî ìîãî ä³äà Ïåòðà). À ä³ä æèâ íåäàëåêî îä íàñ, îä íàøî¿ õàòè äî ä³äîâî¿áóëî ìåòð³â òðèñòà. Òàì ó ä³äà ìåíå çàòðèìàëè ìàéæå äî âå÷îðà. Íà òîé ãîëîä-íèé ÷àñ ä³ä Ïåòðî æèâ äîáðå, áàáà Òåêëÿ íàâ³òü õë³á ïåêëà ç áîðîøíà. Ïàðîâèéìëèí ó êîëãîñï³ ðîáèâ íà äðîâàõ, îòî ì³é ä³ä Ïåòðî âèêîïóâàâ ïåíüêè ó ë³ñ³,ðîçêîëþâàâ ¿õ çàë³çíèìè êëèíêàìè ³ ñêëàäàâ ó ñêëàäîìåòðè. Îä ìëèíà ïðè¿æäæà-ëà ï³äâîäà, âàíòàæèëè íà â³ç äâà ñêëàäîìåòðè ³ âåçëè äî ìëèíà. À ä³äó çðàçóïëàòèëè çà ò³ ïåíüêè ïî ï³âïóäà áîðîøíà çà êîæíèé ñêëàäîìåòð, íà òîé ãîëîäíèé÷àñ òî áóëî ö³ëå áàãàòñòâî. Áàáà Òåêëÿ êàæå: “Óæå âå÷³ð ³ òåìíî, òî ó íàñ ïåðå-íî÷óé, à çàâòðà âðàíö³ ï³äåø äîäîìó”. Âðàíö³ áàáà Òåêëÿ ïîêëàëà ó òîðáó êðóã-ëèé áóõàíåöü õë³áà ³ äàëà ìåí³. ß ï³øîâ äîäîìó. Çàõîäæó â õàòó, ìàòè ëåæèòüó ë³æêó, à áàáà Ãåäçèõà ìàëåíüêîìó äèòÿò³ çàâ’ÿçóº ïóïà. Ìàòè êàæå ìåí³: “Îöåáàáà éøëà äî íàñ ÷åðåç ãîðîäè ³ çíàéøëà ìàëåíüêîãî õëîï÷èêà ó ñí³ãó, ïðèíåñëàäî íàñ ó õàòó”. ² ÿ öüîìó ïîâ³ðèâ, ïîá³ã íà ãîðîä, çíàéøîâ ÿêóñü ÿìêó ó ñí³ãó.Ïðèá³ã ó õàòó ³ êàæó: “ß çíàéøîâ òó ÿìêó, äå õëîï÷èê ëåæàâ”. Îòî ñì³õó áóëî,³ òàê ó ìåíå ïîÿâèâñÿ ìåíøèé áðàòèê, íàçâàëè éîãî Âàñèêîì. Ðîäè÷³ ïîìàãàëè

586

ѲÄ×ÅÍÍß

íàì, õòî ÷èì ì³ã, ó êîãî áóëà êîðîâà, ìîëîêî ïðèíîñèëè äëÿ ìàëîãî äèòÿòè. Ò³ëþäè, õòî ìàâ êîðîâó, òî ãîëîäîìîð ëåãøå ïåðåæèëè, âñå-òàêè âèï’º ñêëÿíêóìîëîêà, òî âæå íå îïóõíå ç ãîëîäó. À òàê óæå áàãàòî ëþäåé îä ãîëîäó ïî÷àëèïóõíóòè, îñîáëèâî îïóõàëè ó ëþäåé íîãè.

³ä íàøîãî áàòüêà ïðèéøîâ ëèñò ç Ìîñêîâñüêî¿ îáëàñò³, Ñîëíå÷íîãîðñüêî-ãî ðàéîíó, ðàäãîñïó “Ëóíüîâî”. Áàòüêîâ³ äàëè ðîáîòó â ðàäãîñï³, çàêð³ïèëè çàíèì êîíÿ-âàãîâèêà é âîçà, òî áàòüêî äîñòàâëÿâ ïðîäóêòè â ìàãàçèí, à áðàò Ìè-êîëà âæå õîäèâ äî øêîëè. Æèëè âîíè â áàðà÷íîìó ãóðòîæèòêó. Áàòüêî ïèñàâ,ùîá ìè ÿêîñü ïåðåæèëè äî îñåí³, ðàäãîñï âæå áóäóº äâîïîâåðõîâèé äåðåâ’ÿíèéä³ì äëÿ ñ³ìåéíèõ. ² ÿê áóäóòü çàê³í÷óâàòè áóäóâàòè, òî â³í íàñ òóäè âèêëè÷å.

À ó íàñ, â Óêðà¿í³, âæå ñí³ã ðîçòàíóâ, âæå òåïëî, â êîëãîñïàõ ïî÷àëèñü âåñ-íÿíî-ïîëüîâ³ ðîáîòè, òðàêòîð³â òîä³ ùå íå áóëî, îðàëè ê³íüìè. Òèìè, ùî ïîçäàâà-ëè â êîëãîñï ñåðåäíÿêè, à õòî íå çäàâ ó êîëãîñï êîíÿ, òî ñèëîþ çàáðàëè. Õî÷à öåáóëî äàâíî, ³ ÿ áóâ ùå ìàëèé, àëå ìåí³ òå, ùî áà÷èâ, çàïàì’ÿòàëîñü íà âñå æèòòÿ.

Ìåòð³â çà 150 â³ä íàøî¿ õàòè º ãàëÿâèíà, ùî íàçèâàºòüñÿ áðîäîê, à íà òîìóáðîäêó íà ïîâîä³ ïàñ ñâîãî êîíÿ äÿäüêî Ëóêàø. Íåñïîä³âàíî ï³ä’¿õàâ äî äÿäüêàá³ëèé ëåãêîâè÷îê, ç ìàøèíè âèéøîâ ãîëîâà êîëãîñïó ºâðåé Õà¿ò, ñõîïèâ äÿäüêàîáîìà ðóêàìè ççàäó ³ ì³öíî òðèìàâ, à äðóãèé âèñêî÷èâ ç ìàøèíè, âèðâàâ ïîâîäèç ðóê äÿäüêà Ëóêàøà ³ ïîâ³â êîíÿ ó êîëãîñï.

Âåñíà â 1933 ðîö³ ó ïîâíîìó ðîçïàë³, ³ ãîëîä òåæ â ïîâíîìó ðîçïàë³.  êîë-ãîñï³ âñòàíîâèëè âåëèêîãî êàçàíà ³ ñòàëè âàðèòè áàëàíäó ç æèòíüîãî áîðîøíà –ð³äåíüêó çàò³ðêó. Âñ³ì, õòî ïðàöþâàâ íà êîëãîñïíèõ ðîáîòàõ çà ñïèñêîì âèäàâà-ëè ÷åðïàê áàëàíäè. Êîæíèé, õòî éäå â êîëãîñï íà ðîáîòè, áåðå ç äîìó ç ñîáîþìèñêó ³ ëîæêó. Õë³áà íå äàâàëè, ëèøå áàëàíäó.

Îñíîâíîþ ðîáîòîþ áóëà îðàíêà ï³ä ðàíí³ çåðíîâ³ – îâåñ, ÿ÷ì³íü, ãîðîõ, ãðå÷êó³ ïðîñî. Ò³ ñåðåäíÿêè, ÿê³ ïîçäàâàëè ñâî¿õ êîíåé â êîëãîñï, é îðàëè ñâî¿ìè ê³íüìè.Äëÿ âñ³õ ëþäåé ðîáîòè â êîëãîñï³ íå áóëî. Ò³ ëþäè, ÿê³ ðîáèëè íà êîëãîñïíèõðîáîòàõ, õî÷ áàëàíäó îäåðæóâàëè, à ðåøòà ëþäåé, õòî ÷èì ì³ã, òèì ³ õàð÷óâàëè-ñÿ. Õòî ùå ìàâ òðîõè ñèë, òî éøëè äî ð³÷êè ²ðï³íü (îä íàøîãî ñåëà çà 4 ê³ëîìåò-ðè). Íà äí³ ð³÷êè äóæå áàãàòî óñòðèöü (÷åðåïàøîê), íà îäíîìó ì³ñö³ ñòàíåø, òîêðóãîì ñåáå íàçáèðàºø ¿õ ï³âì³øêà. Âñ³, õòî éøîâ ïî óñòðèö³ íà ²ðï³íü, òî áðàëèç ñîáîþ áëÿøàíó æàðîâíþ é ñ³ðíèêè. Ïåðø çà âñå çàãîòîâëÿëè ñóõ³ ñó÷êèé òîð³øíþ ñóõó òðàâó. Áðàëè ç ñîáîþ êóñêè öåãëè, êëàëè ì³æ öåãëèíàìè òðàâóé äðîâà, íà öåãëèíè – æàðîâíþ, íà æàðîâíþ – óñòðèöü é çàïàëþâàëè ñóõó òðàâó.Äðîâà ñóõ³ çàãîðÿëèñü, áëÿøàíêà ðîçæàðþâàëàñü, óñòðèö³ ðîçêðèâàëèñü. Òðîõèïðèï³êàëèñü, ³ ìè ïî÷èíàëè âèðèâàòè ì’ÿêîòü ³ ¿ñòè ¿¿ íàï³âñèðîþ. Íàêîâòàºìîñÿ,ÿê áóñüêî æàá, ï³äêð³ïèìîñÿ, à ðåøòó óñòðèöü, õòî ñê³ëüêè ìîæå äîíåñòè, íåñå-ìî äîäîìó. Óäîìà âàðèëè ç óñòðèöü þøêó, ì’ÿêîòü ç’¿äàºìî, ð³äåíüêå âèïèâàº-ìî, à ÷åðåïàøêè âèêèäàºìî íà îäíó êóïó. Êîëî êîæíî¿ õàòè – âåëèêà êóïà ÷åðå-ïàøîê. ² òàê ùîäíÿ. Ìàòè ìàëîãî Âàñèêà, ÷èì ìîæå, íàãîäóº, çàêîëèøå, ïðè-ñïèòü, áåðåìî ç íåþ òîðáè ³ øâèäêèì êðîêîì äî ²ðï³íÿ. ϳäêð³ïèìîñü, áî â î÷àõ

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

587

òåìí³º îä ãîëîäó, íàáåðåìî óñòðèöü, ñê³ëüêè ìîæåìî äîíåñòè, ³ ñêîð³øå äîäîìó.Ïðèõîäèìî, òî Âàñèê óæå âñòèãຠíàïëàêàòèñÿ äîñõî÷ó.

Ó íàñ â ñåë³ òðè ñòàâêè, äóæå çàðîñë³ ðîãîçîì, òî ëþäè âåñü ðîã³ç ïîâèðèâà-ëè ç êîð³ííÿì. Áî êîð³íü ç ðîãîçó – òî äåë³êàòåñ, íà ñàìîìó ê³íö³ êîðåíÿ á³ë³ð³æêè ñîëîäê³, òî ò³ ð³æêè ïðÿìî â ñòàâêó ³ ïî¿äàëè.

 ñåë³ òàêèé ëþòóâàâ ãîëîä, ùî íàâ³òü áóëî ëþäî¿äñòâî. Çàêàðáóâàëîñüâ ïàì’ÿò³ òàêå. Íàøà íåäàëåêà ñóñ³äêà ä³â÷èíà Îëåíà ùå íà ïî÷àòêó 1932 ð.ïî¿õàëà â Ìîñêâó íà ðîáîòó. Ìîñêâ³ ïîòð³áí³ áóëè ðîáî÷³ ðóêè, òàì í³ÿêîãî ãîëî-äó íå áóëî. ×åðåç ð³ê Îëåíà îòðèìàëà â³äïóñòêó ³ ïðè¿õàëà â ð³äíå ñåëî ïðîâ³äà-òè ðîäè÷³â ³ ñóñ³ä³â. Îëåíà ìàëà âèãëÿä âèùåñåðåäíüî¿ âãîäîâàíîñò³. ϳøëà âîíàïðîâ³äàòè ñâî¿õ ðîäè÷³â ó ÷åòâåðòó îä íàøî¿ õàòó ïåðåä âå÷åðîì. Ïîêè ãîâîðè-ëè, âæå ñòàëî òåìíî, òî ðîäè÷³ óìîâèëè Îëåíó çàíî÷óâàòè ó íèõ. À ì³é äâîþ-ð³äíèé áðàò Ñàíèê Ïàùåíêî ïàñ ñâîþ êîðîâó ïðÿìî íà âóëèö³. Êîðîâó òîä³ íåòðåáà áóëî ïàñòè í³ â ë³ñ³, í³ â ïîë³, áî íà âóëèö³ áóð’ÿíè ïîðîñëè â ïîÿñ, êîðìóâèñòà÷àëî. Ñàíèêîâà êîðîâà ïîïàñîì ä³éøëà äî ò³º¿ õàòè, äå Îëåíà çàíî÷óâàëà.Âæå ï³çí³øå Ñàíèê ðîçïîâ³äàâ: “×óþ, ùî äóæå-äóæå ïàõíå ñìàæåíèì ì’ÿñîì,³ â ò³é õàò³, äå Îëåíà çàëèøèëàñü íî÷óâàòè, â³êíà ïîçàâ³øóâàí³ ì³øêàìè, à âæåðîäè÷³ Îëåíè, ó ÿêèõ âîíà çóïèíèëàñü, õîäÿòü ³ ó âñ³õ ïèòàþòü, ÷è, ìîæå, õòî ¿¿áà÷èâ? Ñàíèê çàéøîâ ó òîé äâ³ð, õîò³â çàéòè â õàòó, àëå äâåð³ çñåðåäèíè áóëèçàìêíåí³, òî â³í çðîçóì³â, ùî òàì ùîñü íå òå. ß ÿêðàç áóâ íà äîðîç³, òî Ñàíèê,á³æó÷è, ñêàçàâ ìåí³: “Ãðèøà, ïîïàñè ìîþ êîðîâó, à ÿ çàðàç ïîâåðíóñü”. Ïîâåð-íóâøèñü, Ñàíèê ³ êàæå ìåí³, ùî á³ãàâ äî ñ³ëüðàäè ³ ïîäçâîíèâ ó ì³ë³ö³þ, òîâ ì³ë³ö³¿ ñêàçàëè, ùî âè¿æäæàþòü. Íåçàáàðîì ê³íüìè ïðè¿õàëà ì³ë³ö³ÿ. ̳ë³ö³îíåðèñòàëè ñòóêàòè ó äâåð³ – íå â³ä÷èíÿþòü. Òîä³ âîíè âèëàìàëè äâåð³, çàéøëè â õàòó,â³äêðèëè çàñë³íêó ïå÷³ ³ âèòÿãëè ç ïå÷³ äâ³ âåëèê³ ìàê³òðè ç ì’ÿñîì, ùî ó ïå÷³òóøèëîñü. À ÿ ñòîÿâ íàäâîð³ áëèçüêî êîëî äâåðåé, âñå áà÷èâ. ̳ë³ö³ÿ â³ä÷èíèëàäâåð³ â êîìîðó, òàì ñòîÿëè âåëèê³ äåðåâ’ÿí³ íî÷âè ç êèøêàìè ³ ãîëîâîþ ò³º¿ ä³â÷èíèÎëåíè.

 êîëãîñï³ îäêðèëè äèòÿñëà, íàøó ìàò³ð íàïðàâèëè â ãîðîäíþ áðèãàäó. Êîæ-íîãî ðàíêó ìàòè áðàëà ç ñîáîþ ìèñêó, ëîæêó ³ Âàñèêà íà ðóêè. ß éøîâ ïîçàäó.Íàñ ìàòè çàëèøàëà â ÿñëàõ, à ñàìà éøëà ç ñàïîþ íà ðîáîòó, òàì ¿ì òåæ âàðèëèïîõëüîáêó. Óâå÷åð³, î 6-é ãîäèí³ ìàòè çàáèðàëà íàñ äîäîìó. É òàê äåíü çà äíåì.

Âæå âåñíà ê³í÷èëàñÿ, íàñòàëî ë³òî 1933 ðîêó. ×àñ éøîâ äî æíèâ. Îä ñàìîãîñåëà ³ äàë³ ïîëå áóëî çàñ³ÿíî æèòîì, âèäè íà âðîæàé áóëè õîðîø³. Âæå æèòî íàëè-âàëîñü, êîëîñêè êðóïí³, à äàë³ çà æèòîì – îâåñ, ÿ÷ì³íü, ãîðîõ, ïðîñî ³ ïøåíèöÿ.Æèòî, ïîêè ïîñﳺ, ïðîõîäèòü 4 ñòà䳿.  ê³íö³ 3-¿ – íà ïî÷àòêó 4-¿ ñòà䳿 çåðíîïî÷èíຠòâåðä³òè ³ ëåãêî â³ää³ëÿºòüñÿ â³ä êîëîñêà. Îò³ ëþäè, ó ÿêèõ ç ãîëîäó ïîïóõ-ëè íîãè, äîáèðàëèñü äî æèòíüîãî ïîëÿ, çàõîäèëè â æèòî. Âîíè áðàëè â îäíó ðóêóæìåíþ íåç³ðâàíèõ êîëîñê³â, êëàëè â äðóãó ðóêó é âèòèðàëè çåðíî, òå çåðíî âèñèïà-ëè ñîá³ â ðîò ³ æóâàëè. Íà¿äàëèñü òîãî çåðíà äîñõî÷ó. Òàêèì ÷èíîì ³ êîëîñêè ö³ë³,³ ëþäèíà íà¿ëàñü, ò³ëüêè âæå êîëîñêè áóëè íå íàõèëåí³ íà á³ê, à ñòèð÷àëè ïðÿìî.

588

ѲÄ×ÅÍÍß

Íå âñòèãíå, áóëî, ëþäèíà â³ä³éòè â³ä æèòà, â³ä òîãî ì³ñöÿ, äå âîíà ò³ëüêè ùîíà¿ëàñü çåëåíîãî æèòíüîãî çåðíà, ÿê ó íå¿ ïî÷èíàºòüñÿ ñèëüíà ð³çü ó æèâîò³, ùî-ðàç ð³çü ñòຠñèëüí³øîþ, ³ ëþäèíà éòè âæå íå ìîæå, ïðèñ³äຠ³ îáîìà ðóêàìèòðèìàºòüñÿ çà æèâ³ò. ¯¿ ìó÷àòü òàê³ ñèëüí³ áîë³, ùî âîíà âæå é ñèä³òè íå ìîæå,ëÿãຠé îáîìà ðóêàìè îá³éìຠæèâ³ò.  òàêîìó ïîëîæåíí³ ëþäèíà é âìèðàº…ß âàì îïèñàâ ïðî îäíó ëþäèíó, êîòðà íà¿ëàñü çåëåíîãî æèòà ³ â³ääàëà Áîãó äóøó,à òàêèõ ëþäåé áóëè äåñÿòêè. Êîæíèé äåíü ç êîëãîñïó ïîñèëàëè ï³äâîäó äî æèò-íüîãî ïîëÿ, ìåðòâèõ âàíòàæèëè íà â³ç ³ âåçëè íà êëàäîâèùå õîðîíèòè. Äîðîãàç ïîëÿ ïðîõîäèëà ïîâç äèòÿ÷³ ÿñëà. À ìè, ä³òè, áóëè ÿêðàç íàäâîð³ ³ áà÷èëè, ÿê¿õàëà ï³äâîäà ³ âåçëà ïîâíèé â³ç ìåðòâèõ ëþäåé. ¯õ áóëî âèùå äðàáèí âîçà. Íàêëàäîâèù³ âèêîïóâàëè îäíó âåëèêó ÿìó, ³ âñåõ ìåðòâèõ, ÿêèõ ïðèâåçëè ç ïîëÿ,âêèäàëè â òó ÿìó ³ çàêîïóâàëè.

Îòàê ³ íàñòàëà ïîðà æíèâ. Ïðî êîìáàéíè í³õòî íàâ³òü óÿâëåííÿ òîä³ íå ìàâ.ßê³ òàì êîìáàéíè, ÿê ëþäè ìàëè ñâîþ çåìëþ, òî ³ æèòî, ³ ïøåíèöþ, ³ ÿ÷ì³íü,³ îâåñ, ³ ïðîñî æàëè ñåðïàìè, æîäåí êîëîñîê íå ïðîïàäàâ, óñå çâîçèëè ó êëóíþ.ßê âñå çáèðàëè ç ïîëÿ, òîä³ âæå ïî÷èíàëè âðó÷íó, ö³ïàìè ìîëîòèòè. Ïî÷àëè çáè-ðàòè æèòî íåäàëå÷êî â³ä äèòÿ÷èõ ÿñåë, òî íàì óñå áóëî âèäíî. Ïîíàõîäèëè áà-ãàòî äÿäüê³â ç êîñàìè ³ ïî÷àëè êîñèòè îäèí çà äðóãèì, òî çðàçó çàéíÿëè ìàéæåï³âïîëÿ, à çà êîñàðÿìè çðàçó ïóñòèëè ê³íñüê³ çãð³áàëêè çàë³çí³. Çãð³áàëêè çðîáèëèâàëêè ç³ çêîøåíîãî æèòà, ï³ä’¿õàëè ï³äâîäè ç âèñîêèìè äðàáèíàìè, ò³ âàëêè âàí-òàæèëè íà ï³äâîäè, âåçëè äî ìîëîòàðêè ³ ïóñêàëè ó ìîëîòàðêó. Êîí³ êðóòèëèìàíåæà, îä ìàíåæà áóâ ïðèâîä, ç’ºäíàíèé ç ìîëîòàðêîþ, ³ â òàêèé ñïîñ³á ìîëî-òèëè. Ìè â äèòÿ÷èõ ÿñëàõ ñâîþ ïîõëüîáêó òåæ äàðìà íå ¿ëè. Ò³ëüêè ìàòåð³ïðèâåäóòü íàñ â ÿñëà, çðàçó íàì äàâàëè ñí³äàòè. Ïîêè ïîõëüîáêà áóëà ãàðÿ÷à, òîìè ñüîðáàëè ëîæêàìè, à ÿê òðîõè îñòèãàëà, òî âèïèâàëè ç ìèñêè. Êîæåí ç íàñ ÷èâðàíö³ ÷è â îá³ä, ÿêùî ïîïàäàëî ùàñòÿ – ãàëóøêà, ðàä³ñíî âèêðèêóâàâ: “Õëîïö³,ìåí³ ïîïàëà ãàëóøêà!” ϳñëÿ ñí³äàíêó âèâîäèëè ó äâ³ð ³ ñòðî¿ëè ïî äâà. Óñ³õ õëîï-÷èê³â ³ ä³â÷àòîê, êîìó áóëî 5 ðîê³â, ³ ñòàðøèõ âåëè íà ïîëå çáèðàòè êîëîñêè. Äîïîëÿ áëèçåíüêî, ÿêèõ-íåáóäü ìåòð³â 200. Âèõîâàòåëüêè áðàëè ç ñîáîþ òîðáèíêè,ñõîæ³ íà íàâîëî÷êè, ³ ìè ïî÷èíàëè çáèðàòè êîëîñêè. Íàçáèðàºìî ïîâíó æìåíþ³ íåñåìî äî òîðáè. Íàïîâíèìî îäíó òîðáó, ïî÷èíàºìî äðóãó. ² òàê äî îá³äó íàïîâ-íþºìî óñ³ òîðáè. À íàñ – çáèðàëüíèê³â – ÷îëîâ³ê òðèäöÿòü, à êîëîñê³â íà êîæíîìóêâàäðàòíîìó ìåòð³ íå ìåíøå 30. Ïåðåä ñàìèì îá³äîì ïðè¿æäæຠäî íàñ ï³äâîäà,âàíòàæàòü òîðáè ç êîëîñêàìè íà ï³äâîäó ³ âåçóòü äî ìîëîòàðêè. À íàñ ñòðîÿòüçíîâ ïî äâà ³ âåäóòü íà îá³ä ³ çíîâ êîìóñü ç íàñ ùàñòÿ ïîñì³õíåòüñÿ – ïîïàäåãàëóøêà. ϳñëÿ îá³äó çíîâ ñòðîÿòü ïî äâà ³ çíîâ íàïîâíþºìî êîëîñêàìè óñ³ òîðáè.Î ï’ÿò³é ãîäèí³ âåäóòü íàñ ç ïîëÿ ³ î øîñò³é çíîâó ãîäóþòü ïîõëüîáêîþ. Ïðèõî-äÿòü ìàòåð³ ç ðîáîòè ³ âåäóòü íàñ äîäîìó. ² òàê êîæíîãî äíÿ çáèðàëè ìè êîëîñêè,àæ ïîêè íå ï³øëè äîù³. Ò³ êîëîñêè, ùî ùå çîñòàëèñü íà çåìë³, îä äîù³â òàê ïðîðîñ-ëè, ùî ïîëå àæ çàçåëåí³ëî. Àëå ãîëîäóþ÷èì ëþäÿì íå äîçâîëÿëè çáèðàòè êîëîñ-êè. Âèäàëè òàêèé óêàç, çà ÿêèì çà îäèí êèëîãðàì êîëîñê³â äàâàëè ð³ê òþðìè.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

589

Êîëåêòèâ³çàö³þ ñ³ëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà ïî âñ³é Óêðà¿í³ çä³éñíèëè ìåòîäîìãîëîäó.  êîæíîìó êîëãîñï³ ïîñòàâèëè 10–12-â³äåðí³ êàçàíè, âàðèëè â íèõ ïî-õëüîáêó. Ãîëîäíà ëþäèíà ìóñèëà çà òó ïîõëüîáêó éòè ³ äåíü ðîáèòè. Âñå çåðíî,ùî íàìîëî÷óâàëè çà äåíü, â êîëãîñïíó êîìîðó íå âåçëè, à íàñèïàëè â ì³øêè,çâàæóâàëè, âàíòàæèëè íà âîçè é ê³íüìè ïðÿìî ç ïîëÿ â³ä ìîëîòàðêè â³äâîçèëè íàåëåâàòîð. Îá³öÿëè äàòè êîëãîñïíèêàì àâàíñîì íà êîæíèé çàðîáëåíèé òðóäî-äåíü ïî 150 ã, à ðåøòó çåðíà – â³ääàòè ï³ñëÿ Íîâîãî ðîêó.

Êîëåêòèâ³çàö³ÿ ìåòîäîì ãîëîäó á³ëüøîâèêàì âäàëàñÿ. ѳëüñüê³ êîì³òåòèïàðò³¿ á³ëüøîâèê³â äîïîâ³ëè ðàéêîìàì, ùî êîëåêòèâ³çàö³ÿ íà ñåë³ ïîâí³ñòþ çàâåð-øåíà äîñòðîêîâî.  ñâîþ ÷åðãó, ðàéêîìè äîïîâ³ëè îáêîìàì ïàðò³¿ á³ëüøîâèê³â,ùî â òàêîìó–òî ðàéîí³ êîëåêòèâ³çàö³ÿ çàâåðøèëàñü äîñòðîêîâî. À âæå îáëàñí³êîì³òåòè ïàðò³¿ äîïîâ³ëè â öåíòðàëüíèé êîì³òåò ÊÏ(á) Óêðà¿íè, ùî ïî âñ³õ îáëàñ-òÿõ Óêðà¿íè êîëåêòèâ³çàö³ÿ ñ³ëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà çàâåðøèëàñü äîñòðîêîâî.ÖÊ ÊÏ(á) Óêðà¿íè øëå òåëåãðàìó: “Ìîñêâà. Êðåìëü. Ñòàë³íó Éîñèôó ³ññàð³î-íîâè÷ó: Òîâàðèù Ñòàëèí, äîêëàäûâàåì Âàì, ÷òî ïî âñåé Óêðàèíå êîëëåêòèâè-çàöèÿ óñïåøíî çàâåðøåíà äîñðî÷íî”.

˳òî 1933 ð. çàê³í÷èëîñü, íàñòàëà îñ³íü. Êîæíîãî ðàíêó íàøà ìàòè ìåíå³ Âàñèêà çäຠâ äèòÿñëà, à ñàìà éäå â ãîðîäíþ áðèãàäó íà ðîáîòó. Íàì âàðÿòüòàêó ñàìó ³ç æèòíüîãî áîðîøíà ïîõëüîáêó áåç áóäü-ÿêî¿ çàñìàæêè. ³ä áàòüêàíàøîãî ïðèéøîâ ëèñò – âèêëèê ç Ìîñêîâñüêî¿ îáëàñò³, ùîá ìàòè çàáðàëà ìåíåé Âàñèêà òà ¿õàëà â Ñîëíå÷íîãîðñüêèé ðàéîí, â ðàäãîñï “Ëóíüîâî”. Ãðîø³ çà êîðî-âó ìàòè çáåðåãëà, íå âèòðàòèëà. Íà êâèòêè íà ïî¿çä º. Áàáà Òåêëÿ ïðèíåñëà íàìíà äîðîãó âåëèêîãî ñï³ëîãî ãàðáóçà, ìàòè òîãî ãàðáóçà â ïå÷³ ñïåêëà. ÄÿäüêîÂàñèëü – ð³äíèé áðàò ìàòåð³, ÿêèé ïðàöþâàâ â êîëãîñï³ ¿çäîâèì, ïîïðîñèâ äîçâî-ëó ó ãîëîâè êîëãîñïó, ùîá â³äâåçòè íàñ ó Ôàñò³â, íà çàë³çíè÷íó ñòàíö³þ. Ïðè¿õà-ëè ìè ó Ôàñò³â, ìàòè äàëà äÿäüêó Âàñèëþ 100 êðá., â³í êóïèâ êðóãëó æèòíþáóõàíêó õë³áà íàì íà äîðîãó òà êâèòîê íà ïî¿çä â³ä Ôàñòîâà äî ñò. Ñõîäíÿ. ×àñâæå ï³äõîäèâ äî ïðèáóòòÿ ïî¿çäó. Ìàòè âçÿëà Âàñèêà íà ðóêè, à äÿäüêî Âàñèëüâ îäíó ðóêó – âóçëà ç íàøèìè ðå÷àìè, à äðóãîþ – ìåíå çà ðóêó, ³ ìè ï³øëè äîâîêçàëó, ùîá âèéòè íà ïåðîí. ßê çàéøëè ó âîêçàë, ÿ âïåðñÿ íîãàìè ³ íå õî÷ó éòè.Äèâëþñÿ, à ïîï³ä ñò³íîþ ÷åðåç âåñü âîêçàë ëåæàòü ìåðòâ³ ëþäè, îáëè÷÷ÿ â íèõæîâò³, íà÷å â³ñê, òî ò³ ëþäè, ÿê³ ïîìåðëè ç ãîëîäó. Ò³ëüêè ó Ôàñòîâ³ íà âîêçàë³ íåìåíøå äåñÿòè ëåæàëî ìåðòâèõ. À ñê³ëüêè òàêèõ ñòàíö³é ÿê Ôàñò³â ïî âñ³é Óê-ðà¿í³ ³ ïî âñ³õ ñòàíö³ÿõ? Ñê³ëüêè ïîìåðëî ëþäåé ç ãîëîäó? ͳõòî ¿õ íå ðàõóâàâ,à çáèðàëè ¿õ, âèâîçèëè. Âèêîïóâàëè âåëèêó ÿìó ³ çàêîïóâàëè.

Ïðèáóâ ïî¿çä. Íå ïàì’ÿòàþ, çâ³äêè â³í ïðèáóâ, àëå ¿õàâ ÷åðåç Ôàñò³â ³ ÷åðåçÊè¿â ïðÿìî äî Ìîñêâè. Ó âàãîí³ áàãàòî ëþäåé íå áóëî, áî ïðîõ³ä â³ä îäíèõ äâå-ðåé äî äðóãèõ áóâ â³ëüíèé. Ìè çàéíÿëè ì³ñöÿ çã³äíî ç êóïëåíèìè êâèòêàìè êîëîâ³êíà ç³ ñòîëèêîì. ¯ñòè õîò³ëè ñòðàøåííî. Ìàòè ïîêëàëà íà ñòîëèê ïîëîâèíó ïå-÷åíîãî ãàðáóçà ³ âð³çàëà ïî òîíåñåíüê³é ñêèáî÷ö³ õë³áà, ùîá âèñòà÷èëî íà âñþäîðîãó. ß íàêèíóâñÿ íà ãàðáóçà, à ãàðáóç – òàêèé ñîëîäêèé, ùî ç’¿â ìàéæå ïîëî-

590

ѲÄ×ÅÍÍß

âèíó ò³º¿ ïîëîâèíêè. ×åðåç ê³ëüêà õâèëèí ó ìåíå â æèâîò³ ïî÷àëàñü ñïðàâæíÿðåâîëþö³ÿ, ÿê çàíóäèëî ìåí³. Ìàòè ñêàçàëà, ùîá ÿ á³ã â ê³íåöü âàãîíà â òóàëåò.Òàì ÿê ïî÷àëè ë³çòè ãëèñòè îäèí çà îäíèì ó ìåíå ç ãîðëà, íà÷å êóë³ ç êóëåìåòà –ëåäâå íå çàäóøèëè. ßêáè äâà ðÿäîì ë³çëè, òî ìîãëè á çàäóøèòè. ß ñïî÷àòêó ¿õðàõóâàâ, à ïîò³ì é ðàõóíîê çàãóáèâ… ßê ìåí³ ñïîäîáàâñÿ ïå÷åíèé ãàðáóç, òî òàêñàìî ãëèñòàì â³í íå ñïîäîáàâñÿ. À ðîçâåëèñü âîíè ÷åðåç òèõ óñòðèöü, ùî ìè ¿õ¿ëè ìàéæå ñèðèìè. Öå ìåíå òàê çìó÷èëî, ùî, ÿê ïðèéøîâ äî ìàìè, òî çðàçó ë³ã³ çàñíóâ. Ïðè¿õàëè ìè â Ìîñêâó, à íå çíàþ, ÷è âå÷³ð, ÷è í³÷, áî ñêð³çü ãîð³ëèåëåêòðîëàìïî÷êè. Ïî¿çä ïðèáóâ íà Êè¿âñüêèé âîêçàë, à íàì òðåáà áóëî ùå ä³ñòà-òèñÿ Îêòÿáðüñüêîãî. Ìàòè äàëà ìåí³ íà ðóêè Âàñèêà, à ñîá³ âçÿëà íà ïëå÷³ âóç-ëà. ² ï³øëè ìè äî òðàìâàéíî¿ çóïèíêè. Âàæêî áóëî ìåí³ íåñòè äèòÿ íà ðóêàõ, òîïðèòèñíóâ äî ñåáå ³ òàê í³ñ éîãî íàï³âãîëîãî. Êîëè ï³äõîäèòü äî íàñ ìîëîäèéïàðóáîê ³ êàæå: “ß ðàáîòàþ íîñèëüùèêîì, ìîæåò, âàì ïîìî÷ü?” Ìàòè â³äïîâ³-ëà: “Íàì òðåáà íà Îêòÿáðüñüêèé âîêçàë, ïîìîæ³òü, ÿ çàïëà÷ó.” Ìàòè â³ääàëàéîìó íà ïëå÷³ âóçëà, à äèòÿ çàáðàëà â³ä ìåíå, ³ ïîâ³â íàñ íîñèëüùèê íà òðàìâàé-íó çóïèíêó. Çàâîäèòü ó ÿêèéñü ïðîâóëîê, à ïîçàä íàñ éäå ÷îëîâ³ê ïîõèëîãî â³êó òàíàøîìó íîñèëüùèêó ÿê çàãíå: “Òû êóäà èõ âåäåøü? Ðàçâå íå âèäèøü – íåñ÷àñò-íàÿ æåíùèíà ñ äâóìÿ äåòüìè! Òû ÷òî, äóìàåøü, ÷òî â òîì óçëå åñòü ÷òî-òîöåííîå? Òàì ïåëåíêè íåñòèðàííûå”. Íîñèëüùèê ïî÷àâ âèïðàâäîâóâàòèñÿ:“ß îøèáñÿ, çàáëóäèëñÿ”. ×îëîâ³ê òîé ïîêàçàâ éîìó, êóäè òðåáà éòè, ³ òàê ìèäîáðàëèñü äî òðàìâàéíî¿ çóïèíêè. Ìàòè õîò³ëà çàïëàòèòè íîñèëüùèêó ï’ÿòü êàð-áîâàíö³â, àëå òîé ñêàçàâ, ùî äîñèòü ³ òðüîõ. ×îëîâ³ê òîé äîïîì³ã íàì ñ³ñòèâ òðàìâàé ³ ñàì ñóïðîâîäæóâàâ àæ äî Îêòÿáðüñüêîãî âîêçàëó, çàêîìïîñòóâàâêâèòêà äî ñò.Ñõîäíÿ ³ ïîñàäèâ íàñ â ïî¿çä “Ìîñêâà–Ëåí³íãðàä”.

Íà ñò. Ñõîäíÿ ìè ç³éøëè ³ ÷åêàëè äíÿ, ïîêè ðîçâèäí³ëîñü. Ìàòè ðîçïèòàëàëþäåé, ÿê ä³ñòàòèñÿ ðàäãîñïó “Ëóíüîâî”. À äî íüîãî 7 êì. Ìàòè íàêàçàëà íàìñèä³òè íà íàøèõ ðå÷àõ ³ íå âñòàâàòè, ïîêè íå ïðèéäå áàòüêî. Âçÿëà Âàñèêà íàðóêè, à ÿ çàëèøèâñÿ ñàì. ϳäõîäèòü äî ìåíå ÿêèéñü âåëèêèé õëîïåöü ³ êàæå:“Ìàëü÷èê, íà äåíüãè, èäè âîçüìè ìíå áèëåò, à òî ìíå íå äàþò”. ß ñêàçàâ, ùîçàðàç ïðèéäå ì³é áàòüêî, òî â³í â³çüìå êâèòîê. Õëîïåöü â³ä³éøîâ. ×åêàþ ÿ îäíóãîäèíó, äðóãó. ² ìåí³ âæå ïîäóìàëîñü, ùî ìàòè ìåíå ïîêèíóëà. Íà ìåíå íàéøîâòàêèé ñóì, ùî ÿ ïî÷àâ ïëàêàòè. Àëå îñü äâåð³ â³ä÷èíèëèñÿ, ³ ó âîêçàë çàéøîâáàòüêî. ³í çàñì³ÿâñÿ ³ çàïèòàâ: “×îãî òè, Ãðèøêî, ïëà÷åø?” Áàòüêî âçÿâ ðå÷³ íàïëå÷³, ìåíå çà ðóêó, ³ ìè âèéøëè ç âîêçàëó.

Íàäâîð³ ñòîÿâ â³ç, çàïðÿæåíèé âåëèêèì êîíåì. Áàòüêî ñ³â íà âîçà, ìåíå ïî-ñàäèâ ñîá³ íà êîë³íà, é ìè ïî¿õàëè. ϳ䒿õàëè äî âåëèêîãî îäíîïîâåðõîâîãî áó-äèíêó. Áóäèíîê øèðîêèé ³ äîâãèé. Çàéøëè â ä³ì. Ìàòè âæå õàçÿéíóâàëà. Ìèêîëà,ì³é áðàò, ç ðàíêó áóâ ó øêîë³. Áàòüêî óçÿâ êîòåëêà é ï³øîâ äî ¿äàëüí³ (âîíà áóëàïîðó÷), ïðèí³ñ ãàðÿ÷îãî ñóïó é áóõàíêó õë³áà, òî âñ³ ðàçîì é ïîñí³äàëè.  òîìóãóðòîæèòêó ìè æèëè ùå ö³ëèé ì³ñÿöü. Ìàòè âëàøòóâàëàñÿ òåëÿòíèöåþ íà ñêîò-íèé äâ³ð. Äëÿ òåëÿò ïðèíîñèëè ñâ³æå ìîëîêî â á³äîíàõ, ìàòè íàìî÷óâàëà á³ë³

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

591

áóëêè â ìîëîö³ ³ ãîäóâàëà òåëÿò. À êîðîâè – ìîëî÷í³, ìîëîêà äàþòü áàãàòî,íåäàðìà ëþäè êàæóòü, ùî ìîëîêî ó êîðîâè íà ÿçèö³, ÿê êîðîâ³ äàñè, òî é ³ êîðîâàäàñòü. À êîð³â òóò ãîäóâàëè äóæå äîáðå, ó ðàäãîñï³ áóëè äâ³ âàíòàæ³âêè, îäíà –ïîëóòîðêà, à äðóãà – òðèòîíêà. Êîæíîãî äíÿ äâ³ àâòîìàøèíè ¿õàëè äî Ìîñêâè(â³ä ðàäãîñïó äî ì³ñòà 30 êì), â äðóã³é ïîëîâèí³ äíÿ ïðèâîçèëè ïîâí³ êóçîâèáðàêîâàíîãî õë³áà íà çãîäîâóâàííÿ õóäîá³. À áðàêîâàíèì ââàæàâñÿ õë³á, ÿêùî÷åðñòâ³â ó õë³áíèõ ìàãàçèíàõ. Ëþäè êóïëÿòè éîãî íå õîò³ëè, ïîòðåáóâàëè ñâ³æî-ãî, à ÷åðñòâèé ñïèñóâàëè. Òîä³ é ïðè¿æäæàëè ðàäãîñïí³ àâòîìàøèíè ³ âàíòàæèëèõë³á ó êóçîâè. ßêùî â ïåêàðí³ òðîøêè ñêîðèíêà íà õë³á³ ïðèãîðÿëà, âñå âèïå÷åíåáðàêóâàëè ³ ñïèñóâàëè íà ãîä³âëþ õóäîá³. Ñàí³òàðíèé ë³êàð, âèÿâëÿþ÷è, ùî íàçóáè éîìó ïîïàäàëà ï³ùèíêà ó õë³á³, óñþ ïàðò³þ õë³áà áðàêóâàâ. À Ìîñêâà –ì³ñòî âåëè÷åçíå. Õë³áíèõ ìàãàçèí³â äóæå áàãàòî ³ ïåêàðåíü òåæ áàãàòî. À íà-âêðóã Ìîñêâè æîäíîãî êîëãîñïó íåìàº, âñÿ Ìîñêâà îòî÷åíà ðàäãîñïàìè, ùîïîñòà÷àþòü Ìîñêâó ìîëîêîì, ì’ÿñîì, êóðÿ÷èìè ÿéöÿìè, îâî÷àìè, ôðóêòàìè òàÿãîäàìè. Òàê ùî é áðàêîâàíèé õë³á º êîìó çàáèðàòè ³ çãîäîâóâàòè õóäîá³.À â öåé ñàìèé ÷àñ â Óêðà¿í³ ëþäè ç ãîëîäó ìåðëè, ÿê ìóõè. Òî âæå ³ äóðíîìóçðîçóì³ëî, ùî ãîëîä â Óêðà¿í³ çðîáèëè øòó÷íî. Äëÿ òîãî, ùîá óêðà¿íñüêîãî ñåëÿ-íèíà çìóñèòè ðîáèòü ó êîëãîñïàõ.

Âðàíö³ áàòüêî éäå íà ðîáîòó, ìàòè äî òåëÿò, Ìèêîëà – äî øêîëè, à ÿ çàëèøà-þñü âäîìà çà íÿíüêó, áî äèòÿñåë â ðàäãîñï³ íå áóëî. Âæå çàê³í÷èëè áóä³âíèöòâîäâîïîâåðõîâîãî äåðåâ’ÿíîãî áóäèíêó, íàì âèä³ëèëè íà äðóãîìó ïîâåðñ³ îäíî-ê³ìíàòíó êâàðòèðó ç åëåêòðè÷íèì îñâ³òëåííÿì, ìè ç áàðàêà â íå¿ ïåðåéøëè. ijìçáóäóâàëè ïîðó÷ ç³ ñêîòíèì äâîðîì, ìàòåð³ çîâñ³ì áëèçüêî áóëî õîäèòè íà ðîáîòó.Áàòüêà ïåðåâåëè íà ³íøó ðîáîòó – âàíòàæíèêîì íà àâòîìàøèíó, ìàéæå êîæíîãîäíÿ ¿çäèâ â³í äî Ìîñêâè ïî áðàêîâàíèé õë³á. Ïåðåä âå÷åðîì, î 4-é – 5-é ãîäèí³ïðèâîçÿòü, áóëî, áðàêîâàíèé õë³á é âèâàíòàæóþòü íà ñêîòíîìó äâîð³. Òî ìè ç Ìè-êîëîþ ïðèñêî÷èìî ³, ÿê íåìà çîîòåõí³êà, ñõîïèìî ïî á³ëîìó áàòîíó, ñõîâàºìîó ïàçóõàõ ³ íåñåìî äîäîìó. ² òàê ê³ëüêà ðàç³â. À áàòîíè õîðîø³, ò³ëüêè òðîøêè÷åðñòâ³. Áàòüêî ñîá³ êîæíîãî ðàçó âèáèðàâ âåëèêó çäîáíó áóëêó ç ³çþìîì.

Îò ³ ïîð³âíÿéòå Óêðà¿íó ç Ðîñ³ºþ. Óêðà¿íó ïîãðàáóâàëè, äî îñòàííüîãî çåð-íÿòêà çàáðàëè ³ äîâåëè äî ãîëîäíî¿ ñìåðò³, à Ðîñ³ÿ ïå÷åíèì õë³áîì ãîäóâàëàêîð³â ³ ñâèíåé. ϳñëÿ 1933 ðîêó â ìîä³ áóëà ÷àñòóøêà: “Óêðàèíà õëåáîðîäíàÿ,õëåáà ìíîãî, à ñàìà ãîëîäíàÿ”.

Ìåí³ âæå áóëà ïîðà â øêîëó õîäèòè, à ÿ íå ì³ã. Ùå 2 ðîêè íÿíüêîþ áóâ. ßêÂàñèêó âèïîâíèëîñü 2 ðî÷êè, òî ìàòè ñòàëà áðàòè éîãî ç ñîáîþ äî òåëÿò. Ìåí³éøîâ âæå äåñÿòèé ð³ê, à ÿ ï³øîâ äî øêîëè ó ïåðøèé êëàñ. Øêîëà çíàõîäèëàñüó ñ.Øåìÿê³íî, â³ä íàøîãî äîìó äî øêîëè 4 êì. Áóëà ïî÷àòêîâîþ – ÷îòèðè êëàñè,ïåðøèé ³ äðóãèé íàâ÷àëèñü äî îá³äó, à òðåò³é ³ ÷åòâåðòèé – ï³ñëÿ îá³äó. Ó÷èòåë³âáóëî âñüîãî äâîº. Ó÷èòåëüêà ³ ó÷èòåëü – Ìèêîëà Âàñèëüîâè÷ Êîìàðîâ, â³í æåäèðåêòîð øêîëè. Øêîëà ðîçòàøîâóâàëàñü â áóäèíêó áóâøîãî êóëàêà, ÿêîãî ðîç-êóðêóëèëè, äèðåêòîð øêîëè ó öüîìó áóäèíêó â êóðêóëÿ êîëèñü íàéìèòóâàâ.

592

ѲÄ×ÅÍÍß

Íà ë³òí³õ êàí³êóëàõ ìè ç Ìèêîëîþ òðè ì³ñÿö³ ïàñëè ðàäãîñïíèõ òåëÿò. Çà öþðîáîòó íàì ïëàòèëè ïî 41 êðá. íà ì³ñÿöü. Òîãî ÷àñó 41 êðá. êîøòóâàâ äèòÿ÷èéøåðñòÿíèé êîñòþì. Ìè ç Ìèêîëîþ, áóëî, ïðèõîäèìî íà ñêîòíèé äâ³ð, ùîá ãíàòèòåëÿò, òî ìàòè çàëèøຠíàì áàòîíà, íàìî÷åíîãî â ìîëîö³, ðîçëàìóº íà äâîõ. Ìèøâèäêî éîãî ç’¿äàºìî, îòî íàø ñí³äàíîê. Ñâèíàðíèê ïîðó÷ ç òåëÿòíèêîì. Ïîêèñâèíàðêè ãîäóþòü ñâèíåé, ìè çàñêàêóºìî â ñâèíàðíèê, â êîìîðó. Òàì ïîâíî â³äõîä³âç êîíäèòåðñüêî¿ ôàáðèêè – ëàìàí³ ïðÿíèêè, ïå÷èâî, øîêîëàäí³ öóêåðêè. Òî ìè íà-áèðàºìî ïîâí³ êèøåí³, òåëÿò íà îá³ä íå æåíåìî, à ïàñåìî äî 5 ãîäèíè äíÿ. Á³ë³áàòîíè ð³æåìî íà ñêèáêè ³ ñóøèìî íà ñóõàð³, ïîñèëêè ç ñóõàðÿìè ïîñèëàºìî ðîäè-÷àì â Óêðà¿íó. Ó ë³ñ³ äóæå áàãàòî ãðèá³â. Ïî òåðèòî𳿠ðàäãîñïó ïðîò³êຠð³÷êàÊëÿçüìà, äóæå ðèáíà, º äå âóäêîþ ïîðèáàëèòè.  ðàäãîñï³ âåëèêèé ÿáëóíåâèé ñàä –äâà êâàäðàòíèõ ê³ëîìåòðè, ì³æ ÿáëóíÿìè ðîñòóòü ïîëóíèö³. Âë³òêó äâ³ àòîìàøèíèïîëóíèöü äâ³÷³ çà äåíü â³äâîçÿòü äî Ìîñêâè â êîðîáêàõ ç äðàíêè.

 ðàäãîñï³ íàì âæå íåïîãàíî æèâåòüñÿ, à ç Óêðà¿íè ïèøóòü, ùî âæå é âêîëãîñï³ íà êîæíèé çàðîáëåíèé òðóäîäåíü äàþòü 1 êã ïøåíèö³. Áàòüêî íàø êàæå:“Æèâåìî ìè òóò óæå 5 ðîê³â, í³õòî ìåíå æîäíîãî ðàçó íå íàçâàâ ïî ³ìåí³ ÷è çàïð³çâèùåì. Âñ³ çâóòü “õàõîë” òà “õàõîë”. Ìàò³ð çâóòü “õàõëóøêà”. À íàñ çâóòü:“Åé, òè, õàõëüîíîê!” Íàì (ìåí³ ³ Ìèêîë³) áàòüêî ùå ðàí³øå íàêàçóâàâ, ùî íåõàéêàæóòü “õàõîë”, âè íå îáðàæàéòåñü. Ò³ëüêè íå íàäóìàéòå îá³çâàòè ¿õ “êàöàïà-ìè”, âîíè ìîæóòü çðàçó íîæàìè ïîïîðîòü.

Íàñòàâ 1938 ð³ê, äî÷åêàëèñü ìè áåðåçíÿ ì³ñÿöÿ. Áàòüêî ³ ìàòè ðîçðàõóâàëèñÿç ðàäãîñïîì. ² ìè ïî¿õàëè äî ñâ õàòè â Óêðà¿íó.

Íèí³ ìåøêàþ â ñ.Êîëêè Äóáðîâèöüêîãî ð-íó гâíåíñüêî¿ îáë.Âñå íàïèñàíå – ÷èñòà ïðàâäà.ßê ìè â³ä’¿æäæàëè äî Ìîñêâè, òî çàáèëè äîøêàìè íàâõðåñò â³êíà ³ äâåð³.

Òàê ìè ³ çàñòàëè íàøó õàòó. Áàòüêî ï³øîâ íà ðîáîòó ¿çäîâèì ó êîëãîñï. Ñâîãîêîíÿ, ÿêîãî â³í çäàâ ó êîëãîñï, âæå íå çàñòàâ æèâîãî, âæå çà¿çäèëè. Ìè ç Ìèêî-ëîþ ï³øëè â øêîëó. ß – â òðåò³é êëàñ, à Ìèêîëà – â øîñòèé. Ìàòè ïîêè ùî áóëàç Âàñèêîì íà õîçÿéñòâ³. Êîëãîñï êóïèâ 20 îâå÷îê ³ îäíîãî áàðàíà – ìåðèíîñàòîíêîðóííî¿ ïîðîäè, òî áàòüêà ïîñòàâèëè äîãëÿäàòè çà îâå÷êàìè. Ïîêè íå íà-ðîñëà òðàâà, áàòüêî ãîäóâàâ ¿õ ñ³íîì, íîñèâ ñ³íî â³ä ñêèðòè ³ íàïóâàâ. Áàòüêà íàôåðì³ çàïèñàëè â øòàò, êîæíèé äåíü áàòüêîâ³ ïèñàâñÿ òðóäîäåíü. ßê ïîòåïë³øà-ëî, îâå÷îê ïîñòðèãëè, áàòüêó çà íàñòðèæêó âîíè íàðàõóâàëè òðóäîäí³. ßê ïî÷àëèîâå÷êè êîòèòüñÿ, òî çà êîæíå ÿãíÿòêî òåæ íàðàõîâóâàëè òðóäîäí³. À ñòàëî òåïëî³ íàðîñëà òðàâà, òî ÿ âæå ïàñ îâå÷îê. Çà âèïàñ áàòüêîâ³ íàðàõîâóâàëè òðóäîäí³.Êîëè â ãîðîäí³é áðèãàä³ ç’ÿâèëàñü ðîáîòà, òî é ìàòè ç ñàïîþ ñòàëà õîäèòè íàðîáîòó. Çà âåñíó, ë³òî ³ îñ³íü, àæ äî Íîâîãî ðîêó ìè çàðîáèëè 350 òðóäîäí³â.ϳñëÿ Íîâîãî ðîêó (ó ëþòîìó) ìè îòðèìàëè 350 êã ïøåíèö³. Íà òîé ÷àñ öå ââà-æàëîñü çà äóæå äîáðå.

[ϳäïèñ] Ã.Ñîðîêà1998 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

593

ѲÄ×ÅÍÍßÑÎÐÎÊÈ Ñåðã³ÿ

(ì. Òàëüíå íà ×åðêàùèí³)

Æèëè ìè â óêðà¿íñüêèõ ñåëàõ Á³ëîðóñ³¿. Çåìëþ î÷èñòèëè â³ä ë³ñ³â, òðóäèëèñÿ íàí³é ³ æèëè çàìîæíî. Ìàëè ïî äâ³-òðè ïàðè êîíåé, âîë³â, ïî ê³ëüêà êîð³â, îòàðè îâåöü,ñâèíåé. Âçèìêó 1928 ðîêó ñòàëàñÿ á³äîâà ïðèãîäà.  öåíòð³ ñåëà áèëèñÿ ì³ë³ö³îíåð ³çâ÷èòåëåì. ß ¿õ ðîçáîðîíèâ, à âîíè îáëóïöþâàëè ìåíå òà ùå é ó ñóä ïîäàëè. Ìåí³ïðèïàÿëè ï’ÿòü ðîê³â. Äàëè äîêóìåíòè: éäè øóêàé ñîá³ òþðìó! Àæ ó ï’ÿò³é òþðì³ âÃîìåë³ ìåíå âçÿëè ³ òî â³ëüíîíàéìàíèì. ×åðåç ï³âðîêó â³äïðàâèëè íà Äàëåêèé Ñõ³äáóäóâàòè Êîìñîìîëüñüê-íà-Àìóð³. Ïðèãîäèëàñÿ ìîÿ ñïåö³àëüí³ñòü ñòîëÿðà. Ðîáèâñòîëè, ñò³ëüö³, øàôè, ë³æêà äëÿ òþðåìíîãî íà÷àëüñòâà. Äëÿ çàñóäæåíèõ âèãîòîâëÿâ÷åìîäàí÷èêè. Ìàâ ïðèðîá³òîê, ³ áóëî âäîñòàëü ¿ñòè. ßêîñü îòðèìàâ ëèñòà ³ç Òàëüíî-ãî. Âèÿâèëîñÿ, êîëè ïî÷àëè ðîçêóðêóëþâàòè, óñÿ íàøà ð³äíÿ – ñ³ì’¿ Ñîðîê³â, Ãîëÿ-÷åíê³â, Äåì’ÿí÷óê³â, Õàð÷åíê³â, Ñåâåðèí÷óê³â, ùîá íå ïîòðàïèòè â Ñèá³ð ÷è Êîëèìó,ç³áðàëèñÿ ³ âè¿õàëè â öå ì³ñòå÷êî. Ì æ³íêè Âóñò³ áðàò Ñåðã³é ï³çí³øå ñòàâ çíàìå-íèòèì äîÿðåì, ìåäàëü Ãåðîÿ çàñëóæèâ. À ì³ã áè ïðîïàñòè â ï³âí³÷íèõ õîëîäàõ.

³äáóâ ÿ ïðèñóä ³ âåñíîþ 1933 ðîêó ïðè¿õàâ ó Òàëüíå äî ñ³ì’¿.  ïî¿çäàõ ëþäèäèâèëèñÿ íà ìåíå ãîëîäíèìè î÷èìà. Êîëè âèéøîâ íà ñòàíö³¿, âðàçèëà êàðòèíà: ì³ë³ö³î-íåðè õîäèëè ³ âèãàíÿëè ëþäåé ³ç âîêçàëó. Âè¿çäèòè áåç äîêóìåíò³â çàáîðîíÿëè. Ïóõë³ãîëîäí³ ëþäè ëåæàëè ïîï³ä òèíàìè. Ïî íèõ ëàçèëè ìóõè, à âîíè ãåòü ³ ç³ãíàòè ¿õ áóëèíå â ñèë³. Ìåí³ ñòàëî ìîòîðîøíî. Ëåäâå ÿ äîáðàâñÿ äî ì³ë³ö³¿, â³äì³òèâñÿ, ðîçïèòàâ,äå æèâå æ³íêà ç ä³òüìè. Êàðòèíà âäîìà áóëà ùå ã³ðøîþ. ijòè ìåíå íå âçíàëè,à ò³ëüêè ïðîñèëè ¿ñòè. Ƴíêà ìîÿ Âóñòÿ, òàêà æâàâà ³ ìîòîðíà, ëåäâå êëèãàëà.ß ñòîÿâ, ³ ñëüîçè ñàì³ òåêëè ³ç î÷åé. Íå ç òþðìè ÿ âåðíóâñÿ, à íà÷å ç ÿêîãîñü êóðîðòó.Îñü òóò ìåí³ ³ ìî¿é ñ³ì’¿ ñòàëà òþðìà. Òèõ õàð÷îâèõ ïðèïàñ³â, ùî ÿ ïðèâ³ç, ñòàëî íàê³ëüêà äí³â. Äîâåëîñÿ äîáðå êðóòèòèñÿ, ùîá ÷èìîñü çàæèâëÿòè ä³òåé. Òåñëÿðóâàâó ìàéñòåðí³ êîëãîñïó “Ëàí”, ùîñü ëþäÿì ìàéñòðóâàâ, õîäèâ íà ïîëüîâ³ ðîáîòè.

Çàïèñàâ Â.Ìèöèê.1972 ð.

Ìèöèê Â. Ðîêè òà äí³ ñìåðòåé ³ æàõó. –Çà óêðà¿íñüêó Óêðà¿íó. – 2007. – 5–11 ëèñòîïàäà.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÏÀÑÜÊί ªëèçàâåòè Ìèòðîôàí³âíè,

1905 ð. íàðîäæåííÿ(Äí³ïðîïåòðîâùèíà)

Ðîäèëàñü ÿ â 1905 ã., ñ 12 ëåò – ñèðîòà. Ðîäèòåëè óìåðëè îò òèôà, à íàñîñòàëîñü øåñòåðî ìàëûõ ñèðîò – 2 áðàòà è 4 ñåñòðû. Â òî òÿæåëîå âðåìÿ 1922 ã.

594

ѲÄ×ÅÍÍß

ÿ âûøëà çàìóæ çà áåäíÿêà, ó êîòîðîãî òîæå óìåðëè ðîäèòåëè, îñòàâèâ åãîìàëåíüêèì.

Êîãäà íàñòóïèë òîò ðîêîâîé ãîä, îí íå îáîøåë è ìîþ õàòó. Êàê ñåé÷àñ ïî-ìíþ, ïðèøëî 5 ÷åëîâåê “áóêñèðîâ” (êàê èõ òîãäà íàçûâàëè), çàáðàëè êîíåéè êîðîâó. ß ñòàëà ïëàêàòü è êðè÷àòü, ïðîñèòü, ÷òîáû íå çàáèðàëè êîðîâó, ãîâî-ðèòü, ÷òî äåòè ìàëûå ñ ãîëîäà óìðóò. Òîãäà îäèí èõ íèõ óäàðèë ìåíÿ ïî ëèöó,÷òîáû íå êðè÷àëà. Ïîäîøåë ÷åëîâåê îäèí, âçÿë ìåíÿ çà ðóêó è ïîâåë ìåíÿê äîìó.  õàòå ÿ ïëàêàëà, êðè÷àëà, ðâàëà íà ñåáå âîëîñû, à ìóæ ìîé òîëüêîñìîòðåë â îêíî è êà÷àë ãîëîâîþ íà òî, ÷òî “áóêñèðû” äåëàëè. Çàáðàëè îíè âñå,÷òî áûëî âî äâîðå.  õàòå, êðîìå äåòåé, áðàòü áûëî íå÷åãî.

Çàáðàëè âñå çåðíî äî çåðíûøêà. È òî, ÷òî áûëî äëÿ ïèòàíèÿ, è òî, ÷òî íàïîñåâ. Çàáðàëè âñå ïîä÷èñòóþ. Íå íàøëè áîëüøå íè÷åãî. Ïîêàçàëîñü èì ìàëî.Ñòàëè ãðîçèòü: “Ãäå çåðíî çàðûòî, ñïðÿòàíî?” Âñå â õàòå ââåðõ äíîì ïåðåâåð-íóëè. Âûíåñëè âñå çàïàñû äðîâ è êîðîâüåãî íàâîçà, ÷òîáû äàæå ïå÷ü íå òîïèëè.À ýòî áûëî çèìîé 1933 ã.

×òîáû âûæèòü, åëè ìû âñå, ÷òî ïîä ðóêó ïîïàäàëîñü. Âñÿêàÿ íå÷èñòü è òîïèùåé áûëà. Âûêàïûâàëè ìåðçëóþ êàðòîøêó, êîòîðàÿ îñòàëàñü â ÿìàõ. Òàêäîòÿíóëè äî âåñíû, ñòàëè òðàâîé ïèòàòüñÿ.

1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÏÈÐÈÄÎÍÎÂί Ëþäìèëè Òèìîô³¿âíè,

1925 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê)

Îòåö ìîé ðàáîòàë ñòîðîæåì íà õëåáîçàâîäå. Ìàòü ñ 1929 ã. áûëà áåçðà-áîòíîé, ò.ê. èìåííî â 1929 ã. ñëîìàëà íîãó è çà íåèìåíèåì ñðåäñòâ âûëå÷èòüñÿ,ñòàëà èíâàëèäîì. Êðîìå ìåíÿ â ñåìüå áûëî åùå 2 ñåñòðû. Êîãäà íà÷àëñÿ ãî-ëîä, îòåö îáúÿñíÿë äåòÿì, ÷òî ýòî èç-çà íåóðîæàÿ. Êîãäà âñå çàïàñû ïðîäóêòîâïèòàíèÿ áûëè èñ÷åðïàíû, äåòè õîäèëè â ïîëÿ áëèçëåæàùèõ êîëõîçîâ è ñîáèðàëèìåðçëûé áóðÿê è êàðòîøêó. Íî íóæíî îòìåòèòü, ÷òî îòöó èíîãäà ñëó÷àëîñü ïðè-íîñèòü ñ ðàáîòû íåáîëüøîé ìåøî÷åê õëåáíûõ êðîøåê. Ìàìà çàëèâàëà êðîøêèâîäîé è äåëàëà ëåïåøêè. Íî îñíîâíûì ïðîäóêòîì ïèòàíèÿ áûëè ìåðçëûåè ïðåëûå îâîùè, âûêîâûðèííûå èç çåìëè êîëõîçíûõ ïîëåé. Îñîáåííî çàïîìíèëñÿìíå ñëó÷àé, êîãäà ïîæèëîé ìóæ÷èíà, èñòîùåííûé ãîëîäîì, ïðèñåâ íà óëèöåó ïàëèñàäíèêà, íà÷àë åñòü çåìëþ.

Ñëîâî “ãîëîä” â òå ãîäû çàñòàâëÿëî âñåõ ìãíîâåííî óìîëêàòü.1998 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

595

ѲÄ×ÅÍÍßÑÒÀÐÓÕ²ÍÀ ß.

(ñìò. Øèøàêè íà Ïîëòàâùèí³)

ßÊ ÑÜÎÃÎÄͲ, ÏÀÌ’ßÒÀÞ…ÃÎËÎÄÎÌÎÐ 1932–1933 ÐÐ.

Õòî êàæå, ùî â ö³ ðîêè íå áóëî âðîæàþ, òîé ïîìèëÿºòüñÿ. Âðîæàé áóâ, çâè-÷àéíî, íå òàêèé, ÿê çàðàç, à íà êðóã ïî 12–15 ö â òåïåð³øí³é ×åðêàùèí³ ³ Ïîëòàâ-ùèí³, à òîä³ òî áóëè Êè¿âùèíà ³ Õàðê³âùèíà. Çà íàêàçîì ïàðò³¿, îñîáèñòî òîâ.Ñòàë³íà ç Óêðà¿íè âåñü õë³á âèâåçëè, íå çàëèøèëè ïîñ³âíîãî, íàâ³òü íà òðóäîäåíüíå âèäàëè. Òîä³ çà ïðàöþ â êîëãîñï³ çàïèñóâàëè ïàëè÷êó ç ïîëîâèíêîþ, öå îçíà-÷àëî òðóäîäåíü ³ ï³âòðóäîäíÿ.

ßê ñüîãîäí³, ïàì’ÿòàþ ò³ ñòðàøí³ ðîêè. Çàïàñ³â ó êîëãîñïíèê³â íå áóëîí³ÿêèõ. Ùî ïîñ³ÿíî íà ãîðîä³, ³ òå àêòèâ³ñòè çàáðàëè. Õòî ùîñü çàõîâàâ, çàêî-ïàâ, âîíè õîäèëè ³ç ùóïàìè ó äâîð³, ñàðà¿ ³ íàâ³òü ó õàò³. Ùî çíàõîäèëè – âñåçàáèðàëè.

Ó êîæíîìó ñåë³ áóâ øòàá, ÿêèé î÷îëþâàâàëè ïðåäñòàâíèê ðàéîíó ³ ãîëîâàñ³ëüðàäè. Äî ñ³ëüðàäè ñõîäèëèñü àêòèâ³ñòè ³ âèð³øóâàëè, ùî ðîáèòè äàë³.

Ó ðàéîí³ áóëè ãîëîâè êîëãîñï³â, ÿê³ çóì³ëè ñõîâàòè íà ãîðèùàõ õî÷ êóêóðóä-çó. Òîä³ êîìîðè áóëè ïî äÿäüê³âñüêèõ îñåëÿõ. Íà ñêëàäàõ çàãîòêîíòîðè çáåð³ãà-ëîñÿ çåðíî íà ïîñ³â. Îäèí ñåêðåòàð ðàéêîìó ïàðò³¿ íàêàçàâ, ùîá çàãîòçåðíî âè-äàëî 300 ö íà õàð÷óâàííÿ êîëãîñïíèêàì. Çíàéøëèñÿ ñòóêà÷³, ÿê³ äîïîâ³ëè ó Êè¿â.Éîãî çíÿëè ç ïîñàäè ³ çàñóäèëè ÿê âîðîãà íàðîäó.

Íàéñòðàøí³øå ðîçïî÷àëîñÿ íàâåñí³ 1933 ð. Òàì, äå çáåðåãëè êóêóðóäçó,ìîëîëè ¿¿ ³ âàðèëè. Àëå öå íå ðÿòóâàëî. ̄ ëè ñïîðèø, öâ³ò àêàö³¿, áóðÿêîâå íàñ³ííÿ.

Ñïèòàºòå, ÿê ÿ âèæèâ? ϳøîâ ïðàöþâàòè ó ðàäãîñï. Òàì äàâàëè 200 ã õë³áà³ äâ³÷³ íà äåíü âàðèëè ãîðîõ. Óäîìà áóëà ìàòè. Ìè òðèìàëè êîðîâó. Óâå÷åð³ÿ ïðèíîñèâ 100 ã õë³áà ìàòåð³, ³ ç õë³áà ³ ìîëîêà ìàòè ïåêëà ìàòîðæèêè. Õî÷ áóëèïóõë³ â³ä ãîëîäó, àëå âèæèëè.

Öå áóâ îðãàí³çîâàíèé ãåíîöèä ïðîòè óêðà¿íñüêîãî íàðîäó. Ëþäåé õîðîíèëè,ÿê õóäîáó. Ïî 10 ÷îëîâ³ê ó ÿìó. Ó 80-õ ðîêàõ ÿ ÷èòàâ, çäàºòüñÿ ó ãàçåò³ “Ïðàâ-äà”, ùî Øîëîõîâ ³ Äîâæåíêî ¿çäèëè äî Ñòàë³íà, ùîá äîïîâ³ñòè, ùî íà Óêðà¿í³ãîëîä. ³í íà öå ìàõíóâ ðóêîþ. Îäèí ç êîëèøí³õ ñåêðåòàð³â ÖÊ ÊÏ Óêðà¿íè òåæñïðîáóâàâ äîïîâ³ñòè Ñòàë³íó. Äîêè â³í äî¿õàâ äî Õàðêîâà (êîëèøíÿ ñòîëèöÿ),éîãî âæå çíÿëè ç ðîáîòè.

ѳëüñüêå æèòòÿ. – 2003. – 14 áåðåçíÿ.

596

ѲÄ×ÅÍÍß

C²Ä×ÅÍÍßÑÒÀÐÓØÊÀ Ñåðã³ÿ Çàõàðîâè÷à,

1920 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ìèðíå Êðèíè÷àíñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Íàðîäèâñÿ ÿ â Ñåìåí³âñüêîìó ð-í³ Ïîëòàâñüêî¿ îáë.  1925 ðîö³ ñ³ì’ÿ ïåðå-¿õàëà â ì.Äí³ïðîäçåðæèíñüê.

Ïàì’ÿòàþ, ùî ãîëîä 1932–1933 ðð. áóâ îñîáëèâî òÿæêèì. Ëþäè ïàäàëèíà âóëèöÿõ ³ âìèðàëè.  1934 ð. áóëî ë³êâ³äîâàíî êàðòêîâó ñèñòåìó, â³äêðè-ëè “êîìåðö³éíèé õë³á”, â 1935 â ñòîëîâèõ äàâàëè õîðîøèé á³ëèé õë³á áåç êàð-òî÷îê.

 1938 ð. ï³øîâ â ×åðâîíó àðì³þ, òàì çàñòàëà â³éíà.Çàïèñàëà Î.dzí÷åíêî.

1996 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÒÅËÜÌÀÕ Íà䳿 Ñòåïàí³âíè,

(ñ. Ñîô³¿âêà Íîâîòðî¿öüêîãî ð-íó Õåðñîíñüêî¿ îáë.)

Ìî¿ áàòüêè ðîäîì ³ç ñåëà Ïà볿âêè ßìï³ëüñüêîãî ðàéîíó áóâøî¿ ×åðí³ã³âñü-êî¿, à òåïåð Ñóìñüêî¿ îáëàñò³. Ó 1926 ðîö³ âîíè ïåðåñåëèëèñü ó Òàâð³éñüêó ãó-áåðí³þ, – òåïåð Õåðñîíñüêà îáëàñòü, äå ðàçîì ç äðóãèìè ïåðåñåëåíöÿìè ç îä-íîãî ñåëà çàñíóâàëè õóò³ð ×åðí³ã³âêà, ï³äïîðÿäêîâàíèé Íîâîòðî¿öüêîìó ðàéîíó,ïðèäáàëè íàä³ëè çåìë³ â îðåíäó, ÿêà íàëåæàëà òîä³øíüîìó í³ìåöüêîìó êîëîí³ñòóÔð³äðèõó Ôàëüö-Ôåéíó – çàñíîâíèêó çàïîâ³äíèêà Àñêàí³ÿ-Íîâà, ³ ïî÷àëè çàéìà-òèñÿ õë³áîðîáñòâîì.

Ó 1929 ðîö³ ïî÷àëàñÿ êîëåêòèâ³çàö³ÿ. Õóò³ð ×åðí³ã³âêà, ÿê ³ äðóã³ õóòîðè òàñåëà, ïî÷àëè øòóðìóâàòè çàãîíè êîìíåçàì³âö³â, ÿê³ çàñòàâëÿëè çàïèñóâàòèñü óêîëãîñïè, çäàâàòè íà îáùèé äâ³ð (ó áðèãàäó) êîíåé, óïðÿæ, êîð³â òà òåõí³êó ïîîáðîá³òêó çåìë³, – âîçè, ïëóãè, ñ³âàëêè – ïëóæíèö³, áîðîíè òà ³íø³ ðå÷³. Âñå öåïðîõîäèëî â ïðèìóñîâîìó ïîðÿäêó. Õòî íå ï³äêîðÿâñÿ íîâîìó ïîðÿäêó, çàáèðàëèñèëîþ, à íà ãîñïîäàðÿ ïóñòîãî ïîäâ³ð’ÿ íàêëàäàëè ïëàí õë³áîçäà÷³ òàêèé, ùîí³õòî íå ì³ã âèêîíàòè, òîä³ ñàì ãîñïîäàð ï³äëÿãàâ àðåøòó, à ìàéíî – îäåæà,âçóòòÿ, ïîñò³ëü òà ³íø³ ðå÷³ – ï³ääàâàëèñü êîíô³ñêàö³¿.

Ó ìîãî áàòüêà – Ëåâàíäíîãî Ñòåïàíà ²ñàêîâè÷à, áóëî òîä³ ï’ÿòåðî ä³òåé:²âàí, Îëåêñ³é, ßê³â, Êàòÿ ³ Ïåòðî. ϳñëÿ òîãî, ÿê àêòèâ³ñòè-êîìíåçàì³âö³ çàáðàëèâñå äî îñòàííüî¿ çåðíèíè: õë³á, êâàñîëþ, ãîðîõ, à òàêîæ êàðòîïëþ ³ áóðÿêè, ìàòèðâàëà ëîáîäó ³ âàðèëà þøêó. ²íêîëè ëîâèëè ãîðîáö³â, ³ òèì ïðèéøëîñü ñïàñàòèñÿ

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

597

â³ä ãîëîäíî¿ ñìåðò³. Âñ³ õîäèëè ïóõë³, ³ ïðèéøîâ ÷àñ, êîëè äâà áðàòè – ßøà³ Ïåòÿ íå âèòðèìàëè ãîëîäîìîð³â ³ ïîìåðëè â äîøê³ëüíîìó â³ö³. Çãàäóþ÷èðîçïîâ³äü áàòüê³â, ã³ðêî ñòຠíà äóø³ çà íåëþäñüêå çíóùàííÿ íàä óêðà¿íñüêèìíàðîäîì.

[ϳäïèñ] Í.Ñòåëüìàõ1992 ð.

ÑÒÅÏÀÍÅÍÊÎ Ìà𳿠Ñòåïàí³âíè,1928 ð. íàðîäæåííÿ

(Ñêâèðñüêèé ð-í íà Êè¿âùèí³)

ijä Àíäð³é ðîçïîâ³äàâ: ó 33-ìó ïðèíåñëà ÿêîñü ñåñòðà ì’ÿñî. Ïî÷àâ ¿ñòè,à â íüîìó ëþäñüêå âóõî... ³í òîä³ öå ì’ÿñî ÿê êèíå â³ä ñåáå. ² á³ëüøå íå ¿â ï³ñëÿòîãî. À âèæèâ, áî ìåðçëó êàðòîïëþ çíàéøîâ òà íà ð³÷ö³ ÷åðåïà[øîê] ëîâèâ.Ìåí³ áóëî 5 ðîê³â, òî ò³ëüêè ðîçïîâ³ä³ ïàì’ÿòàþ. Áàòüêî æ ì³é ïðîïàâ ó 33-ìó â³äãîëîäó.

Çàïèñàâ ß.Êëüîö.³ñíèê Ñêâèðùèíè. – 1994. – 2 ëèïíÿ.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÒÅÏÎÂÎÃÎ ß.

(ñ. Çàêóñèë³âêà Êè¿âñüêî¿ (íèí³ Æèòîìèðñüêà) îáë.)

IËÜÊÎ ÍÅ ÁÓ ÏIÎÍÅÐÎÌÊîëè ñîö³àë³ñòè ç³áðàëèñÿ íà ñâîº ÷åðãîâå çáiãîâèñüêî, ¿õ òðàäèöiéíî, ïî-

êîìóíiñòè÷íîìó âiòàëè ïiîíåðè ó êðèâàâî-÷åðâîíèõ ãàëñòóêàõ i ïðîñèëè âiäðîäèòèÐàäÿíñüêèé Ñîþç, ùàñëèâå äèòèíñòâî, ìîæëèâiñòü äåøåâî êóïèòè öiëèé êiëîãðàììîðîçèâà. Çâiñíî, öå ïiäêàçàëè ¿ì òàòóñi é äiäóñi, çàçäàëåãiäü íàãîäóâàâøè ñâî¿õ÷àä “ñíiêåðñàìè”, áàíàíàìè, äîðîãèì ìîðîçèâîì. Ùå é çàïèâàëè, ìàáóòü, “êîêà-êîëîþ”. Âñiì öèì íèíi çàâàëåíî áàçàðè, ìàãàçèíè.

Ñîðîìíî ìåíi çà òèõ, õòî îøóêóº ñâî¿õ íàùàäêiâ. Çíàòè á öèì ïiîíåðàì,ÿêîãî “ìîðîçèâà” äîâåëîñÿ ñêóøòóâàòè áiëüøîñòi äiòåé çà ÷àñiâ “ñâiòëîãî ìè-íóëîãî”, êîëè Ñîþç íàãàäóâàâ âåëè÷åçíèé êîíöòàáið, îáíåñåíèé äðîòîì, – iç ðà-áàìè òà íàãëÿäà÷àìè. Ëèøå îäèíèöi ìîãëè êóïèòè îòå íèçüêîÿêiñíå ñîâºòñüêåìîðîçèâî, öóêåðêè “ïîäóøå÷êè” òà íàïié “ìîðñ”. À áiëüøîñòü çâå÷îðà çàéìàëè÷åðãè, ùîá äîñòîÿòèñÿ çà õëiáèíîþ ÷è êiëîãðàìîì iðæàâî¿ ñìåðäþ÷î¿ òþëüêè.

598

ѲÄ×ÅÍÍß

Äîâæåçíi ÷åðãè áóëè íåâiä’ºìíèì àòðèáóòîì áiëüøîâèöüêî¿ âëàäè, à ùå – âàæêàáåçïðîñâiòíà ïðàöÿ, êóôàéêà, ÷óíi, ùî ¿õ çãîäîì çàìiíèëè êèðçîâi ÷îáîòè, áàëàí-äà i òà æ ñìåðäþ÷à òþëüêà.

Íàðîäíà òâîð÷iñòü òå ñòàíîâèùå îñïiâóâàëà:

“Ãîï, ìî¿ ãðå÷àíèêè, âñi ïàðòiéöi – íà÷àëüíèêè.Íåõàé íàâiòü ìîëîòîê – àáè ëèø ìàâ ïàðòêâèòîê.I âñå áóäå øèòî-êðèòî, áóäå âëàäà i êîðèòî”.

Àáî:“Îé äàé, Ñòàëií, êóñîê ìèëà, áî âæå âîøi ìàþòü êðèëà.ßê äî òåáå äîëåòÿòü, ùå é òåáå çà¿äÿòü”.

Ìié îäíîñåëåöü i äðóã Iëëÿ Þõèìîâè÷ Þð÷åíêî, ÿêèé íåäàâíî ïiøîâ iç æèòòÿ,ïðîñèâ ðîçïîâiñòè ëþäÿì ïðî éîãî “ùàñëèâå” äèòèíñòâî òà þíàöüêè ðîêè.

Ñòðàøíîãî 1933 ðîêó éîìó áóëî 5 ëiò. Êîìíåçàìiâöi, ìiñöåâi “àêòèâiñòè”õîäèëè ñåëîì iç äîâãèìè ìåòàëåâèìè “ùóïàìè” i âñå çàáèðàëè ó ëþäåé. Çäî-ðîâèõ îäïðàâëÿëè äî Ñèáèðó, à ìàëèõ i ñòàðèõ íåìi÷íèõ âèêèäàëè ç õàò i çàëè-øàëè íàïðèçâîëÿùå. Ëþòóâàâ ãîëîä. ¯ëè ëþäè ëîáîäó, êðîïèâó, êîòiâ, ñîáàê,äîõëèõ êîíåé. Ñïóõàëè, áîæåâîëiëè. Áàòüêî Iëëi ïîìåð. À ìàòè, ùîá íå áà÷èòèñòðàøíî¿ ñìåðòi ñâî¿õ äiòåé, à, ìîæå, é óðÿòóâàòè ¿õ, ïîñàäèëà Iëüêà òà äîíüêóÌàðiþ íà ñò. Êîäíÿ â ïî¿çä, ùî ïðÿìóâàâ äî Æèòîìèðà. Òàê ðîáèëè ÷àñîìáàòüêè.

Äiâ÷èíêà áóëà ãëóõîíiìîþ, à õëîïåöü íå ìiã äî ïóòòÿ ðîçïîâiñòè, õòî âiíi çâiäêó. Çãîäîì ñåñòðó çàãóáèâ. Ñàì ãîëîäíèé, áðóäíèé, îáäåðòèé õîäèâìiñüêèì áàçàðîì iç êîíñåðâíîþ áàíêîþ, ïðîñèâ, ùîá õòîñü äàâ ëîæêó ìîëîêà,êðèõòó õëiáà. Òàì i íî÷óâàâ. Äîøêóëÿëè âîøi. Êîëè âäàâàëîñÿ äiñòàòè îê-ðàºöü õëiáà, õëîïåöü êëàâ éîãî äî êèøåíi – âiäðàçó ¿¿ íàïîâíþâàëè âîøi. Òàêìèíóëà âåñíà, ëiòî. À âîñåíè òðàïèâñÿ ùàñëèâèé âèïàäîê. Îäíîãî äíÿ çâiòàâíà áàçàð iç ñóñiäíüîãî ñåëà áàòüêiâ äðóã, ó ÿêîãî äiòåé íå áóëî. Âïiçíàâ Iëëþ,çàáðàâ äî ñåáå äîäîìó. Õëîïöÿ ïîìèëè, âäÿãëè, íàãîäóâàëè.  äÿäüêà âiíi çàëèøèâñÿ. Ïîòiì ìàòè äîâiäàëàñÿ, ùî ñèí æèâèé (âîíà òåæ âèæèëà), çàáðàëàäîäîìó. Iëüêî ðàçîì iç ñóñiäîì-äiäóñåì ïàñ ëþäñüêó õóäîáó. Çãîäîì âií çàìiíèâõëîïöåâi áàòüêà.

Iíøà æiíêà, ÿêà çàëèøèëà òîäi ñèíà â Æèòîìèði, çóñòðiëàñÿ ç íèì àæ ÷åðåç53 ðîêè â Çàïîðiææi.

Iëëÿ æîäíîãî äíÿ íå õîäèâ äî øêîëè – íå ìàâ çìîãè. Òàê i çàëèøèâñÿ íà âñåæèòòÿ íåïèñüìåííèì, õî÷à ñîâºòñüêà ïðîïàãàíäà âîëàëà íà âåñü ñâiò ïðî ñóöiëüíóãðàìîòíiñòü ó Ñîþçi. Iëüêî íå áóâ íi ïiîíåðîì, íi êîìñîìîëüöåì, íå ðàïîðòóâàâËåíiíîâi â “Àðòåêó”, íå äÿêóâàâ çà ùàñëèâå äèòèíñòâî. I òàêèõ, ÿê âií, áóëèñîòíi òèñÿ÷. Íåõàé çíàþòü ïðî òå ñó÷àñíi ïiîíåðè.

Íàðîäíà ãàçåòà. – 1997. – ¹ 2.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

599

ѲÄ×ÅÍÍßÑÒÅÔ’ÞÊÀ Âàñèëÿ

(ì. Êîñ³â ²âàíî-Ôðàíê³âñüêî¿ îáë.)

²ÄËÓÍÍß ÄÇÂÎͲ ÃÎËÎÄÎÌÎÐÓ(ѳìåéíèé ñïîãàä)

Ãîëîä ïåðåæèâ ó ñ.Òåëåø³âêà Ðîêèòíÿíñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.ßêî¿ñü-òî îñ³ííüî¿ äíèíè 2002 ðîêó â íàøîìó ïîìåøêàíí³ ïðîëóíàâ òåëå-

ôîííèé äçâ³íîê.– ß âàñ ñëóõàþ. Äî êîãî äçâîíèòå?… – ìîâèëà ìîÿ äðóæèíà, ï³äíÿâøè

òåëåôîííó òðóáêó.– Òà ÿ, Îëüãà ßê³âíà.– À ç³ ìíîþ õòî ãîâîðèòü?…– Òî ç íàøîãî ðàéñîöçàáåçó óðÿäîâö³ äîïèòóþòüñÿ, ÷è ïðèãàäóþ ÿ ùîñü ³ç

ïåðåæèòîãî ìíîþ â äèòèíñòâ³ ãîëîäîìîðó, – ïîÿñíþâàëà ìåí³ äðóæèíà, ïåðå-ðâàâøè òåëåôîííó ðîçìîâó.

² â ò³é õâèë³ íà ¿¿ áë³äîìó îáëè÷÷³ ñòåëèëèñÿ æóðëèâà ïåëåíà ñìóòêó ³ ïå-÷àë³. ѳëà âîíà ìîâ÷êè á³ëÿ â³êíà, îïóñòèâøè ãîëîâó â ñâî¿é òèõ³é çàäóì³, áîâ³ä÷óëà, ùî â öþ ìèòü äåñü ãëèáîêî â ¿¿ ïàì’ÿò³ îçâàëèñÿ äàëåê³ ïðèòóïëåí³ íîòèñêîðáîòíîãî ðåê⳺ìó, ÿêèé çàâæäè íàãàäóº ìî¿é äðóæèí³ ãîëîäîìîð ³ ðàçîìç íèì æîðñòîêó ðîçïðàâó, ÿêó òîä³ â÷èíèëè íàä ¿¿ áàòüêîì ñ³ëüñüê³ àêòèâ³ñòèêîëåêòèâ³çàö³¿ ò³ëüêè çà òå, ùî â³í, ßê³â ªâòóõîâè÷ Ñï³âàê, êàòåãîðè÷íî â³äìî-âèâñÿ äîáðîâ³ëüíî ïîäàâàòè ïåðøèì ç-ïîì³æ ñâî¿õ îäíîñåëüö³â çàÿâó ïðî âñòóïäî êîëãîñïó. Âëàñíå ç ò³º¿ ïðè÷èíè ñêîëèõíóâñÿ íàä Ñï³âàêîâîþ äîì³âêîþ òàéîãî ñ³ì’ºþ ñêàæåíèé áóðåâ³é.

Òó æàõëèâó íàðóãó áà÷èëà íà ñâî¿ âëàñí³ î÷³ ìîÿ äðóæèíà. ² âñå òå áà÷åíåãëèáîêî ³ íàçàâæäè çàêàðáóâàëîñÿ â ¿¿, òîä³ äèòÿ÷³é, ïàì’ÿò³.

Òó äóæå ïðèêðó íàïàñòü íå ìîæíà çàáóòè, ïðèñïàòè, àí³ ëþäÿì âãîëîñ ðîç-êàçàòè, áî ïðè íàéìåíø³é çãàäö³ äåñü â íàéãëèáøèõ çàêàìàðêàõ ñâ³äîìîñò³ îçè-âàºòüñÿ óòðîáíå, äàëåêå â³äëóííÿ ò³º¿ òðàã³÷íî¿ ïî䳿, òà ñòðàõ çíåíàöüêà ï³äñòóïíîâèïîâçຠ³ äî áîëþ ñåðöå ñòèñêàº.

À ïåðåä î÷èìà ìàòè, ùî â ïîâíîìó ðîçêâ³ò³ ñâ æ³íî÷î¿ êðàñè ³ ñèëè ñòàëàâäîâîþ â òàêîìó ñòàíîâèù³. Îäèíîêà ³ áåççàõèñíà ³øëà íåïðîòîïòàíèìè òåð-íèñòèìè ñâî¿ìè æèòòºâèìè ñòåæå÷êàìè àæ äî ïîõèëîãî íåì³÷íîãî â³êó. Òàêîþõèìåðíîþ áóëà äîëÿ Ãàííè Íè÷èïîð³âíè Ñï³âàê, ÿêó íàçèâàëè â ñåë³ ïðîñòîé çàäóøåâíî – Ñï³âà÷êà.

ß äîáðå çíàâ öþ çíåäîëåíó, áëàãîðîäíî¿ âäà÷³, æ³íêó ³ íàçèâàâ ¿¿ ìàìîþ çàòó ñïðàâæíþ ìàòåðèíñüêó ëþáîâ äî ìåíå ³ äðóæèíè, çà ¿¿ âåëèêó ëþáîâ äî ð³äíî¿çåìë³ òà êîðèñíó ïðàöþ íà í³é. Ïðàâäà, êîëèñü ³ç äðóæèíîþ ùîðîêó âë³òêó ¿çäèëèíà ìóäðó ïîðàäó ³ ìèëó ðîçðàäó äî ìàìè â òå íàéá³ëüøå, íàéäàâí³øå ³ íàéêðàñèâ³øå

600

ѲÄ×ÅÍÍß

íà Êè¿âùèí³ ñåëî Òåëåø³âêó Ðîêèòíÿíñüêîãî ðàéîíó. Òîä³ ³ çàâæäè ÿ ñõèëÿâ ñâîþãîëîâó, çàõîïëþþ÷èñü ÷àð³âíîþ ïðèðîäîþ ö³º¿ ïðèâàáëèâî¿ îñåë³. ¯¿ ñòðóíê³ òî-ïîë³, ùî áëàêèòíèé êóïîë íåáà ï³äïèðàëè, ³ ò³ îõàéí³ ñåëÿíñüê³ áóäèíî÷êè, ùîâ ïèøí³é çåëåí³ âèøíåâèõ ñàäê³â ïîòîïàëè, ³ òîé ïîâíîðèáíèé øèðîêîðîçëîãèéâ öåíòð³ ñåëà ñòàâ, à íàä íèì ðîìàíòè÷í³ ïëàêó÷³ âåðáè, â çàò³íêó ÿêèõ òåëåø³âñüê³ä³â÷àòà ïðî ñâîº ñòðàæäàííÿ ä³âî÷å ñï³âàëè:

Ïîñàäèëà îã³ðî÷êèÁëèçüêî íàä âîäîþ,Ñàìà áóäó ïîëèâàòèÄð³áíîþ ñëüîçîþ.Ðîñò³òü, ðîñò³òü, îã³ðî÷êè,×îòèðè ëèñòî÷êè.Íå áà÷èëà ìèëåíüêîãîÂæå ÷îòèðè ðî÷êè…

Ìèëîçâó÷íà ìåëîä³ÿ ³ ðîçâàæëèâ³ ñëîâà ö³º¿ íàðîäíî¿ ï³ñí³ äóæå ³ìïîíóâàëèíàø³é ìàì³, áî ³ âîíà â ïîðó ñâ ìîëîäîñò³ íåòåðïåëèâî ÷åêàëà ñâîéîãî â³ðíîãîßêîâà, êîëè â³í ïî¿õàâ íà çàðîá³òêè çà ìîðÿ-îêåàíè â äàëåêó Àìåðèêó. À âîíàäîâãî ³ òåðïåëèâî ÷åêàëà ³ òàêè ä³æäàëàñÿ ò³º¿ ùàñëèâî¿ äíèíè, êîëè ïîâåðíóâñÿ¿¿ ìèëèé ç äàëåêî¿ ìàíäð³âêè ³, çàáóâøè ïðî âñå íà ñâ³ò³, á³ãëà éîìó íàçóñòð³÷.² çàâìåðëè îáîº íà ÿêóñü ìèòü ó çâîðóøëèâèõ îá³éìàõ. Ïðèãîðòàâ â³í ¿¿ í³æíî äîñâî¿õ ì³öíèõ ãðóäåé ³, òàìóþ÷è ñåðäå÷íó ðàä³ñòü, ãîâîðèâ:

– Îò òåïåð, Ãàííî÷êî ìîÿ, çàâæäè áóäåìî ðàçîì. Çàðîáèâ ÿ ï³ä ÷àñ íàøî¿äîâãî¿ ðîçëóêè ãðîøåíÿò íåìàëî. Çàêîòèìî ðóêàâè ³ ñâî¿ìè âëàñíèìè ðóêàìèáóäóâàòèìåìî ñâîº ùàñëèâå ³ çàìîæíå æèòòÿ.

Ö³, âàãîìî ñêàçàí³, ñëîâà îêðèëþâàëè Ãàííó, áî çíàëà, áî ÷óëà â³ä ëþäåé, ùîßê³â äáàéëèâèé, ïðàöåëþáíèé. Äî òîãî æ â³í êîæíå ä³ëî, çà ÿêå áåðåòüñÿ, ðîáèòüïîñë³äîâíî, ñòàðàííî ³ âðåøò³ äîâîäèòü éîãî äî ëîã³÷íîãî çàâåðøåííÿ.

Äî ðå÷³, îñü òó ïîçèòèâíó ðèñó, ïðèòàìàííó éîãî õàðàêòåðó, ßê³â óñïàäêóâàââ³ä ñâîéîãî áàòüêà, ßâòóõà Ñï³âàêà, ÿêèé áóâ ó Òåëåø³âö³ íåäðóãîðÿäíèì õàçÿ¿-íîì ³ æèâ íà õóòîð³. Ñàìå òóò íàðîäèâñÿ ßê³â. ϳä áàòüê³âñüêîþ îï³êîþ âèð³ñ,çìóæí³â, ïðèâ÷èâñÿ ëþáèòè ïðàöþ íà ñâî¿é çåìë³. À êîëè ïîìåðëà ìàòè, ³ áàòüêîîæåíèâñÿ äðóãèé ðàç, ßê³â çà äîáðîçè÷ëèâîþ ïîðàäîþ áàòüêà âçÿâñÿ õàçÿéíó-âàòè ñàìîòóæêè. ² òîä³ ïðèéøëîñÿ éîìó ñåðéîçíî ³ ðîçñóäëèâî îáì³ðêóâàòè ïðîñâîþ ìàéáóòíþ äðóæèíó – ùèðó, äîáðîäóøíó, à ðàçîì ç òèì ä³ëîâó òà ðîçóìíó.² ïðèïàëà ï³ä òó ïîðó ìîëîäîìó Ñï³âàêîâ³ äî äóø³ é ñåðöÿ ïðèâàáëèâà ñâîºþâðîäîþ ä³â÷èíà Ãàííà ç ïîâàæíî¿ ñòàòå÷íî¿ ðîäèíè Íè÷èïîðà Øóãà볿. Âîíàáóëà ç-ïîì³æ äåñÿòüîõ Íè÷èïîðîâèõ ä³òåé íàéñòàðøà, ³ ï³ñëÿ ñìåðò³ ìàòåð³ äî-âåëîñü ¿é íà ñâî¿õ òåíä³òíèõ ä³âî÷èõ ïëå÷àõ íåñòè íåëåãêó íîøó äîìîãîñïîäàð-êè. Àëå çàâäÿêè ñâî¿é ìîòîðí³é âäà÷³ ÿêîñü äàâàëà ñîá³ ðàäó.

Îòîæ ßê³â Ñï³âàê íå ïîìèëèâñÿ, ùî ç Øóãà볿âíîþ Ãàííîþ îæåíèâñÿ, ³ òà-êèì ÷èíîì óòâîðèëàñÿ â ñåë³ Òåëåø³âö³ ìîëîäà, ñèìïàòè÷íà ³ äóæå ïðàöüîâèòà

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

601

ñ³ì’ÿ Ñï³âàê³â. Öÿ øëÿõåòíà ïàðà îáëþáóâàëà ñîá³ íàä øèðîêîðîçëîãèì ñòàâîìí³÷èéíèé ìàëüîâíè÷èé áåðåã, íà ÿêîìó, êð³ì ïèøíî¿ çåëåí³, íå áóëî í³ êîëà, í³äâîðà. ² îò, ñàìå òóò, ïî÷èíàþ÷è ç íóëÿ, ìîëîäÿòà ïðèñê³ïëèâî ïî÷àëè çàêëàäàòèïî-ñâîºìó, íà ñâ³é ñìàê ³ ðîçñóä, ñâîº ãîñïîäàðñòâî, ïðîåêò ÿêîãî Ñï³âàê ñàìñîá³ óòâîðèâ íà îñíîâ³ âñüîãî òîãî äîö³ëüíî-ïðèâàáëèâîãî, ùî ìàâ äîáðó íàãîäóáà÷èòè ï³ä ÷àñ ïåðåáóâàííÿ íà çàðîá³òêàõ â Àìåðèö³.

Äëÿ ö³º¿, âèíîøåíî¿ â ìð³ÿõ éîãî, ìåòè ßê³â íå øêîäóâàâ í³ ÷àñó, í³ çàðîáëå-íèõ íèì ãðîøåé. Ñâîº õàçÿéíóâàííÿ ïî÷àâ ç òîãî, ùî âñå ïîäâ³ð’ÿ àêóðàòíî, ïî-ãîñïîäàðñüêè îáãîðîäèâ ïîïåðå÷íèìè øèðîêèìè äîøêàìè, âìîíòîâàíèìè ó ì³öí³,çàêîïàí³ â çåìëþ, äóáîâ³ ñòîâïè. Ïîïðè îãîðîæó ç âíóòð³øíüîãî áîêó ïîñàäæåí³áóëè ìîëîä³ äåðåâöÿ á³ëî¿ àêàö³¿ òà âèøí³.

Ïàðàëåëüíî ç îãîðîæåþ ïðàâîðó÷ âèáóäîâàíî ïðîñòîðèé ñàðàé. Ó íüîìóáóëà ðîçì³ùåíà êîìîðà ç çàñ³êàìè íà çåðíî. Ïîðó÷ âîçîâíÿ – òóò çáåð³ãàëèñÿäâà âîçè: îäèí äëÿ ïîëüîâèõ ðîá³ò, äðóãèé ñïåö³àëüíèé, ëåãåíüêèé, äëÿ ïî¿çäîê íàáàçàðè òà äî äàëåêèõ ðîäè÷³â ³ çíàéîìèõ. Êð³ì âîç³â, çáåð³ãàëèñÿ òóò ïëóã, áîðî-íè, ³íøå ïðè÷àíäàëëÿ äëÿ ñ³ëüñüêîãîñïîäàðñüêèõ ðîá³ò. Äàë³ – ïðèì³ùåííÿ äëÿêîð³â ³ äâîõ êîíåé. Äî ñàðàþ äîòî÷åíèé áóâ ñàæ äëÿ â³äãîä³âë³ ñâèíåé òà äîìàø-íüî¿ ïòèö³. Çàâåðøóâàëà öåé ñ³ëüñüêîãîñïîäàðñüêèé êîìïëåêñ êëóíÿ, â ÿê³é çáå-ð³ãàëàñÿ ãîä³âëÿ äëÿ õóäîáè – ñ³íî, ñîëîìà, ñ³÷êà. Çáåð³ãàëàñÿ òóò çåðíîâ³ÿëêàòà ñ³÷êàðíÿ.

Àëå íàéäîðå÷í³øå ³ íàéçðó÷í³øå ì³ñöå çàéìàëà á³ëîñí³æíà äîáðîòíà õàòà,ïîâåðíóòà ìàëüîâàíèìè â³êíàìè äî ñîíöÿ.  ¿¿ ñò³íàõ ðîçì³ñòèëèñÿ: ñ³íè, êóõíÿ çêîì³ð÷èíîþ íà õàð÷îâ³ ïðîäóêòè, ñâ³òëèöÿ – çàòèøíà ê³ìíàòêà äëÿ â³äïî÷èíêó.Çíàäâîðó íàâêîëî õàòè ìîð³æîê, çåëåíà òðàâè÷êà ÿêîãî âåñü ÷àñ ð³âíåíüêî ñêî-øåíà òà âèãðåáëåíà. Çà õàòîþ ñàä-ñàäî÷îê, äå ðîñòóòü, ïèøíî ðîçâèâàþ÷èñü,ðîçìà¿ò³ ôðóêòîâ³ äåðåâà, äîêëàäíî âèñàäæåí³ ³ ñòàðàííî äîãëÿíóò³ äáàéëèâèì¿õ õàçÿ¿íîì. Ç áîêó õàòè ðîçì³ùàâñÿ ãëèáîêèé ³ ïðîñòîðèé ï³äâàë.  íüîìó çè-ìîþ çáåð³ãàëàñÿ êàðòîïëÿ, áóðÿê, ìîðêâà. Áóëè òóò äåðåâ’ÿí³ áî÷êè ç êâàøåíîþêàïóñòîþ, ïîì³äîðàìè, îã³ðêàìè, ÿáëóêàìè. Íåïîäàë³ê â³ä õàòè òÿãíóëàñÿ âíèçäî ñòàâó âóçåíüêà ñòåæå÷êà, îáàá³÷ ÿêî¿ ðîñëè ãàðíî ï³äâ’ÿçàí³ êóù³ ñìîðîäèíè,ïîð³÷îê, àãðóñó. À ïðè áåðåç³ ñòàâêà â ãóñòîìó çåëåíîìó ïëåòèâ³ ïðèâ’ÿçàíèé÷îâåí, ïðèçíà÷åíèé äëÿ ðèáîëîâë³, ÿêîþ çàõîïëþâàâñÿ Ñï³âàê.

Áóëî ó öüîãî äóæå ïðàöüîâèòîãî ÷îëîâ³êà ùå îäíà õî÷ íåâåëè÷êà, ïðîòåíåâ³ä’ºìíà îêðàñà éîãî ãîñïîäàðêè – öå ãëèáîêà êðèíèöÿ, âèêîïàíà íèì ïðè ñàì³éäîðîç³, á³ëÿ õâ³ðòêè. Á³ëÿ íå¿ ñòàðàííî çìàéñòðîâàíà ëàâî÷êà â çàò³íêó á³ëî¿ äóõ-ìÿíî¿ àêàö³¿. Ùîðàíêó ñþäè ïðèõîäèëè ñóñ³äñüê³ æ³íêè, ùîá çà÷åðïíóòè ñâ³æî¿âîäè÷êè òà ïî÷óòè ñâ³æ³ ñ³ëüñüê³ íîâèíè, ùî òîðî÷àòüñÿ ì³æ ëþäüìè.

² ùå, íå ðàç áóâàëî, ùî â íåä³ëþ ÷è âåëèêå ñâÿòî ïîãîæèìè òåïëèìè âå÷î-ðàìè ñõîäèëèñÿ á³ëÿ Ñï³âàêîâî¿ êðèíèö³ ò³, ùî ëþáëÿòü ïîãîìîí³òè. Êîæíîãîðàçó òîä³ íå îáõîäèëîñÿ áåç îõî÷îãî äî áåñ³ä áàäüîðîãî, âåñåëîãî, æèòòºðàä³ñ-íîãî ßêîâà, ÿêèé ó ñâî¿õ ñòîñóíêàõ ç ëþäüìè, òèì á³ëüøå ç ñóñ³äàìè, áóâ äóæå

602

ѲÄ×ÅÍÍß

äåë³êàòíèì, ââ³÷ëèâèì, ì’ÿêèì, ïðè äîáðîçè÷ëèâèõ æàðòàõ í³êîëè í³êîãî íå îá-ðàçèòü íàâ³òü íåíàðîêîì. Â³í ³øîâ äî ëþäåé ³ç ùèðèì ñåðöåì, ç â³äêðèòîþ äó-øåþ. ²øîâ ç ìóçèêîþ ³ ï³ñíåþ, ÿêà áóëà â³ðíîþ ñóïóòíèöåþ éîãî æèòòÿ. Ñê³ëüêèíàðîäíèõ ï³ñåíü íèì ïåðåñï³âàíî òóò á³ëÿ êðèíèö³ ï³ä ñóïðîâ³ä éîãî íåâåëè÷êîãîàêîðäåîíà! Ñï³â – òî áóëà ðàä³ñòü, éîãî âåëèêà íàñîëîäà. Î÷åâèäíî, íå âèïàäêîâîïð³çâèùå – Ñï³âàê.

² çà öþ ìóçèêàëüíó âäà÷ó, óñïàäêîâàíó â³ä ñâî¿õ ïðåäê³â, ßêîâà âñ³ ïîâàæà-ëè, òîìó äî íüîãî ëþáèëè ïðèõîäèòè ãîñò³, éîãî äðóæèíè Ãàííè áðàòè ³ ñåñòðè.Êîëè âîíè îäðóæèëèñÿ, ¿õ ÷èñëî ïîäâî¿ëîñÿ. Îòîæ äëÿ öèõ áàæàíèõ â³äâ³äóâà÷³âßê³â, ç âëàñòèâîþ éîìó äîáðîäóøí³ñòþ, ëàñêàâî çàïðîøóâàâ ¿õ äî ñâ ïðîñòî-ðî¿, ñâÿòî÷íî ïðèáðàíî¿ ñâ³òëèö³, â ÿê³é âçèìêó áóëî çàòèøíå òåïëî, à â ë³òíþïîðó – ñâ³æà ïðîõîëîäü.

Ïðèºìí³ âðàæåííÿ ñïðàâëÿëà òóò êîæíîìó ïðîñòîòà ³ äîðå÷í³ñòü. Øèðîê³ÿñíîêàøòàíîâ³ ëàâè, ùî ñòîÿëè ï³ä áëàêèòíèìè ñò³íàìè, íà ÿêèõ ç ïî÷óòòÿìì³ðè ðîçñòàâëåí³ ³êîíè â ïîçîëî÷åíèõ ðàìàõ, ñ³ìåéí³ ôîòîãðàô³¿, ðóøíèêè, âèøè-âàí³ ÷åðâîíèìè ³ ÷îðíèìè íèòêàìè. ϳä îáðàçàìè-³êîíàìè ïîðÿä ³ç ëàâîþ – äîâ-ãèé ÿñåíîâèé ñò³ë, çàñòåëåíèé äîìîòêàíîþ àæóðíîþ ñêàòåðòþ, íà ÿê³é íà ñàì³éñåðåäèí³ êðàñóâàâñÿ âèñîêèé, íà ÷åðåí³ ñïå÷åíèé, ðóì’ÿíèé ïøåíè÷íèé õë³á.Îáàá³÷ íüîãî íåâèáàãëèâ³ äîìàøí³, àëå ÿê³ æ âîíè ñìà÷í³ ³ ïîæèâí³, ñòðàâè: âà-ðåíèêè ç ñèðîì, à äî íèõ ñìåòàíà, æèòí³ ïàìïóøêè, çàïðàâëåí³ î볺þ ç ÷àñíèêîì,ñòàâêîâà ðèáà – êàðàñ³, ùóêè, ëèíêè, ï³äñìàæåí³ íà î볿 ç öèáóëüêîþ, ïèð³æêèç âèøíÿìè, ï³äïóäðåí³ öóêðîì, êîðæèêè ç ìàêîì, ãðå÷àíà ëåì³øêà ç ï³äñìàæåíèìñàëîì – âñå öå, âäàëî ðîçêëàäåíå íà ãîñòèííîìó ñòîë³ êóõîâàðñüêå äîáðî, ñâ³ä÷è-ëî ïðî Ãàííèíó ùåäðó âäà÷ó òà ¿¿ ñòàðàííó ïðàöþ, äî ÿêî¿ íå áóâ áàéäóæèì³ ßê³â. ³í æå äëÿ äîìàøíüîãî äîñòàòêó âèðîùóâàâ ó ñâîºìó ñàäêó âèøóêàí³ñîðòè ÿáëóê, ãðóø, ÷åðåøåíü, ñëèâ, âèøåíü, àáðèêîñ³â. Ò³ äîð³äí³ ïëîäè ñâîéîãîáàãàòîãî âðîæàþ â³í äåë³êàòíî óêëàäàâ ó íåâåëèê³ äåðåâ’ÿí³ íî÷âè ³ êëàâ íà ñò³ëäëÿ äåñåðòíîãî ÷àñòèíêó íà äîáðî ³ ðàä³ñòü ãîñòÿì. ² âðåøò³ áðèí³ëà â ïðî-ñòîð³é Ñï³âàêîâ³é ñâ³òëèö³ éîãî ìèëîçâó÷íà ìóçèêà, ùî âäàëî ïåðåïë³òàëàñÿç íàðîäíîþ ï³ñíåþ, ³ ñòåëèâñÿ òóò äóõìÿíèé çàïàõ öâ³òó àêàö³¿, ÷åðåìøèíè, õî-ëîäíî¿ òà êó÷åðÿâî¿ ì’ÿòè, ëþáèñòêó, ð³çíèõ çà ôîðìîþ ³ êîëüîðîì êâ³ò³â, ùîâèãð³âàëèñÿ íà ï³äâ³êîíí³ â ñîíÿ÷íîìó ïðîì³íí³. À ðîñëè äëÿ äîìàøíüî¿ êðàñè íàãîðîä³ ïðîòè ñîíöÿ â ñïåö³àëüí³é, îáãîðîäæåí³é øòàõåòàìè, ãðÿäö³, ÿêà ìåæóâàëàç ìàëèíîþ ÷åðâîíîþ ³ äîð³äíîþ á³ëîþ.

² êóäè íå ãëÿíå äîïèòëèâå îêî – âñþäè ïîáà÷èòü òóò, ó Ñï³âàêîâîìó ãîñïî-äàðñòâ³, ÷èñòîòó, ïîðÿäîê òà äîðå÷í³ñòü. Íå âàæêî áóëî çäîãàäàòèñÿ, ùî ïîä-ðóææÿ Ñï³âàê³â æèâå â ìèð³ òà çëàãîä³, ³ âñå ó íèõ ðîáèòüñÿ ç ëþáîâ³: âèðîùóþ-òüñÿ êâ³òè ³ íàðîäæóþòüñÿ ä³òè – ó 1915 ðîö³ Îäàðêà, ó 1920 – Ìàíüêà (Ìàð³ÿ),ó 1923 ðîö³ – Îëüêà (Îëüãà) ³ â 1925 ðîö³ – Ïåòðî.

г÷ ÿñíà, ä³òè – òî ðàä³ñòü âåëèêà. À ùå, ÿê ìîâèòüñÿ: ä³òè – öå öâ³ò íàö³¿.À äëÿ ßêîâà – òî íàéäîðîæ÷èé ñêàðá, ÿêèé íå ìîæíà í³ çà ùî ó ñâ³ò³ ïðîì³íÿòè.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

603

Òîìó ä³òåé â³í äóæå ëþáèâ, à ðàçîì ç íèìè ³ ñâîþ äðóæèíó Ãàííó. Àäæå âîíè,³ í³õòî ³íøèé, ìàþòü áåðåãòè òîé ñâ³é ñï³ëüíèé ñ³ìåéíèé ñêàðá, ÿê ç³íèöþ îêà. Áîòî, íà âëàñíó äóìêó ßêîâà, º ÷åñòü ³ ãîðä³ñòü êîæíî¿ ñ³ì’¿ ïðîäîâæóâàòè ðîäîâ³äñâî¿õ ïðåäê³â, ïðîäîâæóâàòè ç äèòèíñòâà ïðèùåïëþâàòè íîâîíàðîäæåíîìó ïî-êîë³ííþ ëþáîâ äî Áîãà, ð³äíî¿ çåìë³, òðàäèö³é, íàðîäíî¿ êóëüòóðè. À ãîëîâíå – äîïðàö³.  öüîìó ñåíñ³ áàòüêè ìàþòü áóòè äóæå äîáðèì ïðèêëàäîì äëÿ ñâî¿õä³òåé.  äîìàøí³é àòìîñôåð³ ïîâèíí³ ïàíóâàòè ëþáîâ, ìèð, çëàãîäà, âçàºìî-ïîâàãà, äîáðîçè÷ëèâ³ñòü, ïîøàíà äî ñòàðøèõ, äîáðîñîâ³ñíå ñòàâëåííÿ äî ïðàö³.

Îòîæ Ñï³âàêîâ³ ä³òè ðîñëè ï³ä äáàéëèâîþ îï³êîþ ñâî¿õ áàòüê³â, ÿê³ ñâîº ìî-ëîäå æèòòÿ ñïîâíà â³ääàâàëè ö³é áëàãîðîäí³é ñïðàâ³, âì³ëî íàâåðòàëè ¿õ äî äîá-ðà, ìèëîñåðöÿ, ëþäÿíîñò³, õë³áîðîáñüêî¿ ïðàö³, â÷èëè ¿õ çìàëå÷êó äîïîìàãàòèáàòüêàì, àëå òàê, ùîáè òà ïðàöÿ íå ñòàâàëà íàáðèäëèâîþ, ùîá âîíà áóëà ìà-ëåíüêîþ ìîðàëüíî-åñòåòè÷íîþ íàñîëîäîþ. Áóâàëî, íå ðàç ï³ä ÷àñ çáèðàííÿ óðî-æàþ, Ñï³âàêîâ³ ä³òè ç âëàñíî¿ ³í³ö³àòèâè çáèðàëè íà ïîäâ³ð’¿ ðîçãóáëåí³ êîëîñêèÿðî¿ ïøåíèö³ ³ êëàëè äî ïðèâåçåíèõ ç ïîëÿ ñíîï³â, óñâ³äîìëþþ÷è, ùî ç íèõ áóäåõë³á íà ñòîë³ ³ ïèð³æêè, âàðåíèêè ³ êîðæèêè ç ìàêîì. À ùå óñâ³äîìëþâàëèó ñâî¿é ïàì’ÿò³ âàæêó õë³áîðîáñüêó ïðàöþ ñâî¿õ áàòüê³â, ÿêèì ó ì³ðó ñâî¿õ äèòÿ÷èõñèë îõî÷å äîïîìàãàëè.

Ó ñ³ì’¿ Ñï³âàê³â íàéìèë³øèìè ³ íàéñâÿò³øèìè ñëîâàìè áóëè “Áàòüêî”, “Ìàòè”.Òàê òðàêòóâàëè ñâî¿õ áàòüê³â ßê³â ç Ãàííîþ, ³ òàê â³äíîñèëèñÿ äî íèõ ¿õí³ ä³òè.Áî áà÷èëè ³ íàëåæíî óñâ³äîìëþâàëè, ùî âñå, çðîáëåíå ðóêàìè áàòüê³â, ñïðàâëÿºäîñòàòîê, êðàñó æèòòÿ, ñâ³òëèé äîìàøí³é çàòèøîê. ² òîìó äóæå õîò³ëîñü êîæí³éäèòèí³ äîïîìàãàòè áàòüêîâ³ ÷è ìàòåð³, ðîáèòè òàê äîêëàäíî ³ ãàðíî, ÿê ðîáëÿòüáàòüêè. Ö³, íà íàø ïîãëÿä, äîáð³ ðîäèíí³ çàñàäè óñïàäêîâóâàëèñÿ ³ ðåòåëüíîïåðåäàâàëèñÿ ç ïîêîë³ííÿ â ïîêîë³ííÿ, â³ä ðîäó äî ðîäó.

Íà òîé ñïîñ³á ìîðàëüíîãî ³ ìàòåð³àëüíîãî æèòòÿ ßêîâà Ñï³âàêà, íà éîãîðàö³îíàëüíå õàçÿéíóâàííÿ çàäèâëÿëèñÿ ëþäè, àëå í³õòî éîìó íå çàâèäóâàâ, òîìóùî âñ³ çíàëè, ùî éîãî íàäáàííÿ – òî êëîï³òêà ùîäåííà ïðàöÿ ßêîâà ³ Ãàííè, ÿê³çàâæäè â ïàð³, ÿê ãîëóá ç ãîëóáêîþ, ïîðàþòüñÿ ó ñâîºìó õàçÿéñòâ³ á³ëÿ õàòè,³ â ïîëå ô³ðîþ ¿çäÿòü ñ³ÿòè, ñàïàòè, ñàäèòè, êîñèòè ³ óðîæàé çáèðàòè. Íàéìèò³ââîíè íå òðèìàëè, ðîáî÷î¿ ñèëè íà äåíüêè íå íàéìàëè. Âñÿ íàä³ÿ áóëà íà Áîæóäîïîìîãó òà ñâî¿ âëàñí³ ñèëè.

Àëå îäíîãî ïîíóðîãî îñ³ííüîãî äíÿ 1932 ðîêó Ñï³âàê ïðèéøîâ äîäîìóç ñåëà äóæå ñòóðáîâàíèé.

– Ùî òðàïèëîñÿ, ßêîâå? – äîïèòóâàëàñÿ äðóæèíà.– Íàñóâàºòüñÿ, Ãàííî, íà íàøó õàòó ÷îðíà õìàðà.– Îé, ëèøåíüêî! … À ÿêà æ òî íàïàñòü ÷³ïëÿºòüñÿ äî íàñ?– Íàïîëÿãàþòü, ùîáè ÿ äîáðîâ³ëüíî ïîäàâàâ çàÿâó ïðî âñòóï äî êîëåêòèâó.– Î, Ãîñïîäè!… Ùî æ öå ðîáèòüñÿ?– Òà ÿ ¿ì ïî-äîáðîìó êàçàâ, ùî ìàþ ïðàâî ïîì³ðêóâàòè, ïîäèâèòèñÿ, ùî

âîíî òàêå. À âîíè ñèëîì³öü çàãàíÿþòü ó ñâîº ðàáñòâî, – ç³òõíóâ ç äîñàäè Ñï³âàê,

604

ѲÄ×ÅÍÍß

ïðèñ³äàþ÷è íà ëàâó êðàé ñòîëà. ² áåçïîðàäíî ñõèëèâ ñâîþ ãîëîâó ó ãëèáîêèõðîçäóìàõ. Òàê íåïîâîðóøíî ñèä³â óñþ áåçñîííó äîâãó îñ³ííþ í³÷.

Íà äðóãèé äåíü âðàíö³ íà Ñï³âàêîâîìó ïîäâ³ð’¿ ç’ÿâèëèñÿ íåïðîõàí³ ãîñò³.Âñ³ âîíè áóëè íàï³äïèòêó, íàõàáí³ òà çóõâàë³. Ñåðåä íèõ ïðèñàäêóâàòèé õâàöüêèé÷îëîâ³÷îê íà ñ³ðîìó, î÷åâèäíî ñêîíô³ñêîâàíîìó, êîíèêó. Ñêîðèñòàâøèñü ³ç òîãî,ùî äâåð³ äî õàòè áóëè â³ä÷èíåí³, öåé íàõàáíèé âåðøíèê, ïðèãíóâøèñü, çàëåò³â íàêîí³ ó Ñï³âàêîâó õàòó. Äî ñìåðò³ ïåðåëÿêàí³ ä³òè â ðîçïà÷³ êèíóëèñÿ äî Ãàííè,ÿêà, âìèâàþ÷èñü ðÿñíèìè ñëüîçàìè, áëàãàëà ïîðÿòóíêó. À ìàëèé Ïåòðî, ïîïî-ëîòí³âøè â³ä ñòðàõó, ç íåéìîâ³ðíîþ øâèäê³ñòþ âèñêî÷èâ íàäâ³ð.

ßê³â, ðîçäðàòîâàíèé ö³ºþ æîðñòîêîþ íàðóãîþ, íà ìë³ îêà ñêî÷èâ äî çíàõàá-í³ëîãî ÷èíóø³. Ñòÿãíóâ éîãî ç êîíÿ, ùîñèëè ïðèòèñíóâ äî îäâ³ðêà ³ â³ä ëþò³ çóáà-ìè çàñêðåãîòàâ:

– ×îãî òè, ïðîêëÿòèé ïðîéäèñâ³òå, ë³çåø ìåí³ â äóøó?!…– Äàâàé çàÿâëºí³º â êîëëºêòèâ!– Íå äàì! – ð³øó÷å â³äïîâ³â Ñï³âàê ³ âèòóðëèâ íà äâ³ð íàïàñíîãî êîëåêòèâ³ñòà,

ÿêèé ñàìîâïåâíåíî âèãóêóâàâ:– À÷, òè, êîíòðî çàïåêëà, íå õî÷åø ³òè ç íàìè, òî ìè òîá³ ïîêàæåìî, – ³ òîä³

äî ñâî¿õ àêòèâ³ñò³â:– Íó-êà, áðàòöè, ê äºëó äàâàéòº.² âðàç çàìåòóøèëèñÿ ó Ñï³âàêîâîìó ïîäâ³ð’¿ ï³äõìåëåí³ äàðìî¿äè. Ñàìî-

â³ëüíî ðîáèëè âîíè âñå, ùî ¿ì çàìàíåòüñÿ: âèòÿãëè âîçà, çàïðÿãëè êîí³, ï³ä’¿õàëèäî êîìîðè, íàñèïàëè â ì³øêè ç çàñ³ê çåðíî, âèâîçèëè.

² ñàìå òîä³, ï³ä ÷àñ ò³º¿ æîðñòîêî¿ íàðóãè, êîëè áåçï³äñòàâíî ³ ñàìîïðàâíî,ñåðåä á³ëîãî äíÿ ïðîñòî-íà-ïðîñòî ãðàáóâàëîñÿ êðîâíå Ñï³âàêîâå äîáðî, éîìóäîâåëîñÿ ïåðåæèòè ùå îäíó ã³ðêó ïñèõîëîã³÷íó òðàâìó. Áî, âíàñë³äîê â÷èíåíî¿ðåâíèìè êîëåêòèâ³ñòàìè â õàò³ ßêîâà ò³º¿ äèêî¿ áàòà볿, çíèê ³ç ñ³ìåéíîãî ïîëÿçîðó ï’ÿòèð³÷íèé Ïåòðî. Âñÿ ñ³ì’ÿ êèíóëàñÿ éîãî øóêàòè, ó ñóñ³ä³â ðîçïèòóâàòè.Òà ìàðíî. Õòîñü ³ç î÷åâèäö³â ñêàçàâ, ùî ÷óâ ³ áà÷èâ, ÿê öåé íà ñìåðòü ïåðåëÿêà-íèé õëîï÷èíà ç áåçïîðàäíèì, íåñàìîâèòèì ðîçïà÷åì êðè÷àâ ³ á³ã íà áåðåã ãëè-áîêîãî ñòàâó, ³ òàì éîãî ãîëîñ ðàïòîâî ñòèõ.

³ä öèõ ñë³â ó Ñï³âàêà çàñòèãëà êðîâ ó æèëàõ. Ó ðîçïà÷³ é ïå÷àë³ äî âå÷îðàøóêàâ ñèíî÷êà áåðåãàìè ³ âðåøò³ çíàéøîâ ó íåïðîõ³äíèõ êóùàõ. Ïåòðî ñòîÿâ ïîêîë³íà ó õîëîäí³é âîä³. ³ä ñòðàõó õëîï÷èíà îí³ì³â. ˳êàð³, âîðîæáèòè ³ çíàõàð³ íåäîïîìîãëè.

Òèì ÷àñîì Ñï³âàêîâå äîáðî íåíàñòàííî ìàðíóâàëè. Âñå ðîçòÿãóâàëè, çàáè-ðàëè ç õàçÿéñòâà êîðîâè, âèâåçëè ñâèí³, ïòèöþ. Çàáèðàþòü ãîä³âëþ, êàðòîïëþ,áóðÿê, ìîðêâó, êâàøåí³ îã³ðêè, êàïóñòó – âñå çàì³òàþòü ï³ä ì³òåëêó, í³äå í³ çåð-íèíè íå ëèøàþòü, ³ òàê ó âñüîìó.

Âèòÿãëè äðóãîãî âîçà, çàïðÿãëè êîíåé, çàáðàëè ïëóã, áîðîíè, äð³áíèé ñ³ëüñüêî-ãîñïîäàðñüêèé ðåìàíåíò, çåðíî, â³ÿëêó, ñòóïó, ñ³÷êàðíþ… Çàëèøèëèñÿ ò³ëüêè ïî-ðîæí³ ñò³íè ãîñïîäàðñüêèõ áóä³âåëü. À ïåðåãîäîì âçÿëèñÿ ðîçáèðàòè îãîðîæó,

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

605

ùî êðàñóâàëàñÿ íàâêîëî Ñï³âàêîâîãî õîçÿéñòâà: çàáèðàëè äîáðîòí³ øèðîê³ äîø-êè ³ â³äâîçèëè ¿õ êóäèñü, âèêîïóâàëè äóáîâ³ ñòîâïè. Çàêëîïîòàíèé òèì ñâî¿ì ãî-ðåì, ßê³â äèâèâñÿ ó â³êíî ³, ïîõèòóþ÷è ãîëîâîþ, òèõî, ìàéæå ïðî ñåáå, ãîâîðèâ:

– Îñü òàê, Ãàííî, íàí³âåöü ³äå ì³é òÿæêèé áàãàòîð³÷íèé àìåðèêàíñüêèéçàðîá³òîê, íàøà ï’ÿòíàäöÿòèð³÷íà ïðàöÿ. ² êîìó ÿêà êîðèñòü ³ç òîãî?…

– À âëàäà ÷îìó ¿ì í³÷îãî íå êàæå? – îçâàëàñÿ êð³çü ñëüîçè Ãàííà.– Òà öå æ óñå ðîáèòü âëàäà ç ñàìîãî âåðõó äî íèçó, – ïîÿñíþâàâ ßê³â.Íà äðóãèé äåíü ïî÷àëè ðîçáèâàòè ³ âèâîçèòè áóä³âåëüíèé ìàòåð³àë ç ðîç³á-

ðàíî¿ êëóí³. Àëå Ñï³âàê òîãî íå áà÷èâ, áî ðàïòîâà òÿæêà íåäóãà ïðèêóâàëà éîãîäî ïîñòåë³. Ïåðåãîäîì ïðèéøëîñü Ãàíí³ â³äâåçòè òÿæêî õâîðîãî ÷îëîâ³êà äîðàéîííî¿ ë³êàðí³.

Òèì ÷àñîì êîëåêòèâ³ñòè âåðøèëè ñâîº ÷îðíå ä³ëî. Âðåøò³ íà òîìó ì³ñö³, äåùå çîâñ³ì íåäàâíî ôóíêö³îíóâàëî äîáðå íàëàãîäæåíå ³ ïðèâàáëèâå Ñï³âàêîâåõàçÿéñòâî, òåïåð íå ëèøèëîñÿ êàìåíÿ íà êàìåí³. Ïðàâäà, ñòîÿëà îñèðîò³ëà, îäíà–ºäèíà, ñåðåä îãîëåíèõ îñ³íí³ì â³òðîì ôðóêòîâèõ äåðåâ, õàòà. ² òî âæå íå Ñï³âà-êîâà, à êîëãîñïíà. Ïðî öå ö³ëêîì âèïàäêîâî äîâ³äàëàñÿ Ãàííà, ³ äîòî÷èëàñü ùåîäíà ãðèçîòà. Ïðîäîâæèëèñÿ íåñòåðïí³ áåçñîíí³ íî÷³, ï³ñëÿ ÿêèõ ïðîìîâëÿëà:

– Îé ä³òè, ä³òî÷êè ìî¿ íåùàñí³! Éäå çèìà. Ñí³ãè, çàâ³ðþõè, ìîðîçè…À â íàø³é õàò³ í³ áîðîøíèíêè, í³ êðóïèíêè, àí³ çåðíèíêè. Òà é öÿ õàòà óæå íåíàøà… Ìîë³òüñÿ, ä³òî÷êè ìî¿, ìîë³òüñÿ, àáè Áîã ïîì³ã íàì çèìó ïåðåçèìóâàòèòà áàòüêà çäîðîâîãî â íàø³é õàò³ ïîáà÷èòè. Òîä³ òåïë³øå íàì áóäå ³ âåñåë³øå.

Àëå âíàñë³äîê öüîãî íåíàñòàííîãî ïåðåæèâàííÿ îäíîãî ðàçó ïðèñíèâñÿ Ãàíí³äóæå ñòðàøíèé ñîí. ² âèð³øèëà ðàíî-âðàíö³ â³äâ³äàòè â ë³êàðí³ ßêîâà. Ïðèéøëà,íåñì³ëî â³ä÷èíèëà äâåð³ äî ïàëàòè, äå ë³êóâàëè Ñï³âàêà. Ïðèñ³ëà á³ëÿ éîãî ë³æêà,à â³í òàê òåïëî, ëàñêàâî ³ âäÿ÷íî äèâèâñÿ ¿é ó â³÷³. Äóæå øêîäóâàëà, ùî í³÷îãîäîáðîãî íå ìîãëà ÷îëîâ³êîâ³ ðîçêàçàòè ïðî äîìàøí³ ñïðàâè. Ïîä³ëèëàñÿ ñâî¿ìèïåêåëüíèìè ïåðåæèâàííÿìè, ³ ëåãøå íà äóø³ ñòàëî. ßê³â óâàæíî ñëóõàâ. ³äòàêìîâ÷êè ðîçâ³â ðóêàìè ³ ïîêëàâ ñâî¿ äîëîí³ íàâõðåñò íà ãðóäÿõ ñâî¿õ. Õîò³â Ãàíí³ùîñü ñêàçàòè, ³ âîíà íàõèëèëàñÿ, àëå çàì³ñòü ñë³â ïîáà÷èëà äâ³ âåëèê³ ñëüîçèíè,ùî ïîâîë³ êîòèëèñÿ ïî éîãî áë³äîìó îáëè÷÷³. Ïîêëàëà ñâîþ òåïëó äîëîíþ íàßêîâîâå õîëîäíå ÷îëî, ùå ÿêóñü ìèòü ïîñòîÿëà ³ ï³øëà äîäîìó.

Íàäâîð³ ìîðîñèâ õîëîäíèé îñ³íí³é äîùèê. Êîëè ïðèéøëà äîäîìó, ÷åòâåðî ¿¿ä³òîê ñèä³ëè, ñêîð÷åí³ â³ä õîëîäó, ï³ä çàìêíåíîþ õàòîþ.

– À ÷îìó âè, ä³òî÷êè ìî¿, íå éäåòå äî õàòè? – òðèâîæíî çàïèòàëà Ãàííà.– Íàñ âèãíàëè ç õàòè… – ãîëîñèëè ä³òè, îáëèâàþ÷èñü ã³ðêèìè ñëüîçàìè.– Õòî æ òî òàê íåìèëîñåðäíî ñêðèâäèâ íàñ? – äîïèòóâàëàñü, ïëà÷ó÷è, Ãàííà.– ßê³ñü äÿäüêè ç êîëãîñïó ñêàçàëè, ùî íàøà õàòà âæå íå íàøà, âæå âîíà

êîëãîñïíà.– Îé, ëèøåíüêî, ä³òî÷êè ìî¿ íåùàñí³!… – ðèäàþ÷è, ìîâèëà Ãàííà ³ ïðèãîð-

òàëà ¿õ, íàï³âðîçäÿãíåíèõ, äî ñåáå, ïðîìîâëÿëà:– Õòî âàñ çîã𳺠çèìîþ?

606

ѲÄ×ÅÍÍß

– ß çîãð³þ, – îçâàëàñÿ çíåíàöüêà Íàñòÿ Ôåäèíà, ùî áóëà êðàéíüîþ ñóñ³äêîþÃàííè, ³ ïðèéøëà ç äîáðèì íàì³ðîì ïðîâ³äàòè ¿¿.

Öÿ îäèíîêà æ³íî÷êà áóëà äóæå á³äíîþ, ïðîòå ìèëîñåðäíîþ ³ ùèðîþ. Æèëàâîíà ó ñòðóõëÿâ³ë³é ìàëåíüê³é õàòèí³ ç òàêèìè æ ³ ñ³íÿìè. Ó õàò³ ï³ä ñò³íàìè –äâ³ âóçåíüê³ ëàâè, ñò³ë òà ëåæàíêà, ùå, ïðàâäà, â êóòî÷êó íåâåëèêà ñòàðà-ïðå-ñòàðà ï³÷.

Ó ö³é õàòèíö³ ïîì³ñòèëàñÿ íà âñþ çèìó Ñï³âà÷êà ³ ÷åòâåðî ¿¿ ä³òåé, ÿêèìïðèéøëîñÿ ñïàòè ó ïå÷óðö³ ï³ä ï³÷÷þ. Ïå÷óðêà áóëà ïðèçíà÷åíà íà êóõîâàðñüêåïðè÷àíäàëëÿ – êî÷åðãè, ëîïàòè, ðîãà÷³, íåâåëèê³ çàë³çí³ ãà÷êè òà ³íøå. Âñå öåâèáðàëè, à äîë³âêó çàñòåëèëè íåäîíîøåíèì îäÿãîì, íèì æå ³ íàêðèâàëèñÿ òàçàì³ñòü ïîäóøêè â ãîëîâàõ êëàëè.

Ãàííèíå ì³ñöå äëÿ ñïàííÿ áóëî á³ëÿ â³êíà íà ëàâ³. Àëå âîíà íà íüîìó íåñïàëà, áî ç òèõ ï³ð, ÿê ¿¿ âèãíàëè ç õàòè, ìó÷èëî âåñü ÷àñ áåçñîííÿ, ñòðàõ çö³ïëþ-âàâ äî áîëþ ñåðöå. Âîíà âñþ áåçñîííó äîâãó îñ³ííþ í³÷ ïðîñèäæóâàëà íà ñò³ëü÷è-êó á³ëÿ ñïëÿ÷èõ ä³òåé, ùîáè ãîëîäí³ ùóðè, ÿê³ íèøïîðèëè ïî õàò³, íå ïîâ³äãðèçàëèñîííèì ä³òÿì íîñèêè àáî âóõà. Êð³ì öüîãî, âîíà ó ñòðàõó ÷àñ â³ä ÷àñó çàñïîêîþ-âàëà ìàëîãî Ïåòðà, ÿêèé ñïðîñîííÿ ñõîïëþâàâñÿ ³ â êîíâóëüñ³ÿõ íàìàãàâñÿêóäèñü âò³êàòè.

Ïðî ñâîº ãîðå Ãàííà íå ìàëà ìîæëèâîñò³ ç êèìîñü ïîä³ëèòèñÿ, áî âñ³ ðîç³é-øëèñÿ. ͳõòî äîìà íå ñèä³â, à øóêàâ êóñî÷êà õë³áà â øèðîêîìó ñâ³ò³.

Òîä³ äëÿ êîæíî¿ ëþäèíè íàéäîðîæ÷èì ñêàðáîì áóâ êóñíèê õë³áà, à äëÿ Ãàí-íè – ¿¿ ìèëèé ³ äîáðèé ÷îëîâ³ê, äëÿ ä³òåé ùèðèé äáàéëèâèé áàòüêî – ßê³â. ³í,éîãî íåäóãà íå âèõîäèëè ç ¿¿ çàêëîïîòàíî¿ ãîëîâè. Çàëèøèâøè ä³òåé ï³ä îï³êóÍàñò³, Ãàííà ï³øëà äâàíàäöÿòü ê³ëîìåòð³â ï³øêè â Ðîêèòíÿíñüêó ðàéîííó ë³êàðíþ,ùîá ïîðàäèòèñÿ ç íèì, ðîçêàçàòè éîìó âñå ãåòü ÷èñòî ïðî ñâ³é òÿæêèé êëîï³ò.

Àëå öå ìàëåíüêå Ãàííèíå áàæàííÿ íå çä³éñíèëîñÿ, áî íà ïîðîç³ äî øïèòàëþñòîÿâ ìîëîäèé ÷îëîâ³ê ìåäè÷íî¿ ñëóæáè, ÿêèé ÷åìíî ñïèòàâ:

– Âè, õàçÿº÷êî, äî êîãî ïðèéøëè?– Òóò ë³êóºòüñÿ ì³é ÷îëîâ³ê ßê³â Ñï³âàê.– Éîãî íåìà…– À äå æ â³í º? – äîïèòóâàëàñÿ ïåðåëÿêàíà Ãàííà ³ çàòðåìò³ëà âñÿ äî áåçòÿìè.– Ñï³â÷óâàþ âàì. Äóæå ñï³â÷óâàþ…Ãàííà ñõîïèëàñÿ çà ñåðöå. Ðàïòîì çîéêíóëà ãëóõèì ñòîãîíîì. Ñòàëîñÿ òå,

÷îãî íàéá³ëüøå áîÿëàñÿ.Îòÿìèëàñÿ íà âùåíò çðóéíîâàíîìó ïîäâ³ð’¿ á³ëÿ ñâ õàòè ³, âìèâàþ÷èñü

ðÿñíèìè ñëüîçàìè, ïî÷àëà áëàãàòè, àáè ò³ëî ¿¿ ßêîâà ïîêëàëè ó éîãî õàò³, ÿêó â³íçáóäóâàâ íà âëàñí³ ãðîø³, ÿê³ òÿæêî çàðîáëÿâ áàãàòî ðîê³â çà îêåàíîì.

– Ïîêëàä³òü éîãî ó ñâ³òëèöþ. ³í äóæå ëþáèâ ó í³é â³äïî÷èâàòè, – ïðîìîâ-ëÿëà, ñõëèïóþ÷è, Ãàííà, àëå ¿¿ í³õòî íå ñëóõàâ, ³ òî òîìó, ùî òàì óæå ðîçì³ùàâñÿêîëãîñïíèé ñâèíàðíèê. Òàì êâ³êàëè ³ ðîõêàëè ãîëîäí³ ï³äñâèíêè ³ ïîðîñÿòà.

Çàáóëà ïðî öå â òó æàõëèâó ãîäèíó Ãàííà.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

607

– ß, Ãàííî, â³çüìó ßêîâà äî ñâ õàò÷èíè, – îçâàëàñÿ ñóñ³äêà, ÿêà ñòîÿëàïîðó÷ ³ç Ñï³âà÷êîþ.

² ïðèõîäèëè ïðîùàòèñÿ ç ßêîâîì íå äî éîãî, íèì çáóäîâàíî¿, õàòè, à äî ñó-ñ³äñüêî¿, õî÷ ìàëåíüêî¿, çàòå òåïëî¿, ãàðíî ïðèáðàíî¿. Ïðèõîäèëè äî íüîãî ç ìî-ëèòâîþ, ç äîáðèìè äóìêàìè ðîäè÷³, áëèçüê³, çíàéîì³, ñóñ³äè. Á³ëÿ ßêîâà Ñï³âàêàïëîìåí³â âîãíèê ìàëåíüêî¿ ñâ³÷å÷êè ³ ñèä³â òóò æå ï’ÿòèð³÷íèé í³ìèé Ïåòðèê,ÿêèé çàì³ñòü ñâîéîãî äèòÿ÷îãî æèâîãî ñëîâà âìèâàâñÿ ã³ðêèìè ñëüîçàìè, âèòè-ðàþ÷è ¿õ ñâî¿ìè ì³çåðíèìè êóëà÷êàìè…

² ñïîâèâàâñÿ ó ò³é, õî÷ óáîã³é, ïðîòå îõàéíî ïðèáðàí³é ò³ñí³é õàòèí³ ñèð³ò-ñüêèé ñìóòîê, ùî âðàçëèâî òîðêàâñÿ äî äóø³ é ñåðöÿ òèõ ñòàòå÷íèõ îäíîñåëüö³â,êîòð³ ïðèéøëè ïîìîëèòèñÿ òà ïîïðîùàòèñÿ ç óñ³ìà øàíîâàíèì ßêîâîì ªâòóõî-âè÷åì Ñï³âàêîì, áî áóâ â³í ñïðàâæí³ì ñåëÿíèíîì ó ïðÿìîìó ³ â³äíîñíîìó ðî-çóì³íí³ öüîãî ñëîâà, ÿêèé áåçìåæíî ëþáèâ ð³äíó çåìëþ ³ âàæêó ïîâñÿêäåííóïðàöþ íà í³é, íåâ³ä’ºìíèì çì³ñòîì ÿêî¿ áóëà â³ðà, íàä³ÿ ³ êðàñà. Âñå öå ëèõ³ ëþäèáåçï³äñòàâíî çìàðíóâàëè ñàìå òàê, ÿê ñê³í÷èëîñÿ ïåðåä÷àñíî, â ïîâíîìó ðîçêâ³ò³ô³çè÷íèõ ³ äóõîâíèõ ñèë éîãî æèòòÿ.

Îñèðîò³ë³ ä³òè ãîðíóëèñÿ äî Ñï³âà÷êè Ãàííè, äî ¿¿ ìàòåðèíñüêîãî òåïëà,³ âîíà çàêîëèñóâàëà, çîãð³âàëà ¿õ òåïëèìè ñëîâàìè:

– Ìîë³òüñÿ, ä³òî÷êè ìî¿. Áîã íàì äîïîìîæå.Ïðèéøëîñÿ âëàøòîâóâàòèñÿ ¿é íà ïîñò³éíó ðîáîòó â êîëãîñï³, áî õîëîä ³ ãî-

ëîä íå äàâàâ ñïîêîþ í³ ¿é, í³ ä³òÿì. ² âæå ç ïåðøèõ çèìîâèõ ì³ñÿö³â ùîäíÿ Ãàííàïîðàºòüñÿ íà êîëãîñïíîìó ñâèíàðíèêó, ÿêèé, ÿê âæå çãàäóâàëîñÿ, çíàõîäèâñÿ â ¿¿âëàñí³é õàò³. Ïðèêðî áóëî, äóæå ïðèêðî ïåðåæèâàòè òó íåìèëîñåðäíó íàðóãó,ñïîñòåð³ãàòè çà ò³ºþ áåçãîñïîäàðí³ñòþ, âíàñë³äîê ÿêî¿ ïðîïàäຠãîñïîäàðñüêåäîáðî: ðîçëàìóþòüñÿ äâåð³, âèáèâàþòüñÿ â³êíà, îáëóïëþþòüñÿ ñò³íè, ³ âñ³ì äîòîãî áàéäóæå…

Ïðîòå Ñï³âà÷êà äóæå äîáðå ñòàâèëàñÿ äî ñâî¿õ ñâèíàðñüêèõ îáîâ’ÿçê³â, áîêîæíîãî äíÿ îäåðæóâàëà ç êîëãîñïíî¿ êóõí³ ì³çåðíó ïàº÷êó ïðîâ’ÿíòó äëÿ ñâî¿õä³òåé, êîòð³, ïîïðè öþ äîïîìîãó, ëÿãàëè ñïàòè ãîëîäí³ ³ ãîëîäí³ âñòàâàëè, òà âñåæ òàêè áåç ä³ëà íå ñèä³ëè. Òàê óæå âîíè áóëè âèøêîëåí³ ¿õí³ì áàòüêîì – ßêîâîìÑï³âàêîì, ³ õî÷ éîãî âæå íå áóëî íà öüîìó á³ëîìó ñâ³ò³, ïðîòå òðàäèö³¿ ñ³ìåéí³,íèì çàêëàäåí³, ñâÿòî çáåð³ãàëèñÿ.

Îñíîâîþ òèõ äîáðèõ Ñï³âàê³âñüêèõ çàñàä áóëà õë³áîðîáñüêà ïðàöÿ íà âëàñí³éçåìë³, êëîï³òêà, íåëåãêà, à âîäíî÷àñ ñîëîäêà ïðàöÿ ç ïðîâåñíÿíî¿ ïîðè àæ äîï³çíüî¿ îñåí³. Àëå Ãàííà òîãî ãîëîäíîãî ðîêó íå ìàëà ìîæëèâîñò³ ïðàöþâàòè íàâëàñíîìó ïîë³, ÷åðåç òå, ùî ïðàöþâàëà ïîñò³éíî â êîëãîñïíîìó ñâèíàðíèêó.Çàì³ñòü íå¿ íà ñâî¿é óðîæàéí³é íèâ³ ïðàöþâàëè Ñï³âàêîâ³ äî÷êè Îäàðêà ³ Ìàíüêà.Ïðàöþâàëè êîæíîãî äíÿ äóæå ïîìàëó, áî áóëè âèñíàæåí³ ãîëîäîì ³ õîëîäîì.

Îë³ ïðèéøëîñÿ ö³ëèìè äíÿìè äîãëÿäàòè áðàòèêà Ïåòðà. Õëîï÷èê ï³ñëÿïñèõîëîã³÷íî¿ òðàâìè áóâ äóæå ïðèìõëèâèì. ³í, á³äîëàõà, íå ì³ã, ÿê êîëèñü,ãîâîðèòè ³ çâåðòàâñÿ íà ìèãàõ, ÿê³ íåð³äêî íåìîæëèâî áóëî çðîçóì³òè, ³ öå éîãî

608

ѲÄ×ÅÍÍß

³ òîãî, õòî ç íèì ñï³ëêóâàâñÿ, äóæå äðàòóâàëî. Íåð³äêî ö³ ïðèêð³ íåïîðîçóì³ííÿçàâåðøóâàëèñÿ ³ñòåðèêîþ àáî ã³ðêèìè ñë³çüìè.

Êð³ì Ïåòðà, Îë³ äîâîäèëîñÿ êîæíîãî äíÿ ïèëüíóâàòè ñóñ³äñüêîãî õëîï÷èíóÂàíþ. Éîãî ìàòè, Ìàð³ÿ Ïîòàïîâà, êîëè äåñü ³øëà ç ÷îëîâ³êîì, òî ÷îòèðèð³÷íîãîñèíêà çàìèêàëà â õàò³, áî áîÿëàñÿ, àáè â³í íå ïðîïàâ, áî òîãî ãîëîäíîãî, 1933 ðîêó,äóæå áàãàòî ä³òåé, äîðîñëèõ ëþäåé ïðîïàäàëî. Îò òàê äåñü ï³äóòü øóêàòè ¿æ³³ âæå, áóâàëî, äîäîìó íå âåðíóòüñÿ. Ïîìèðàþòü â³ä ãîëîäó ó ò³é äîðîç³, ³ í³õòî ¿õíå äîøóêóº.

Àëå Âàíüêî ñèä³â ó õàò³ çàìêíåíèé ³ âåñü ÷àñ íåâ³äëàçíî â³ä â³êîíöÿ, â ÿêîìóáóëà ðîçáèòà øèáêà. ³í áëàãàâ Îëþ êâîëèì ãîëîñîì, àáè âîíà éîìó íîñèëàçåëåíèõ ëèñòî÷ê³â ç âèøí³, ÿê³ ùîéíî ðîçâèâàëèñÿ. Öå áóëà ºäèíà ñòðàâà, ÿêîþöÿ çãîëîäæåíà, âèñíàæåíà äèòèíà æèâèëàñÿ. Ëèñòî÷êè Îëÿ äàâàëà êð³çü ðîçáè-òó øèáêó, â³í âèòÿãóâàâ ³ç ù³ëèíè, ¿â ¿õ ç àïåòèòîì ³ ïðîñèâ ö³º¿ ñòðàâè, à ä³â÷èíà,çàëèâàþ÷èñü â³ä æàëþ ñëüîçàìè, îñü òàê äîãëÿäàëà ìàëîãî Âàíþ, íà ÿêîãî ñòðàø-íî áóëî äèâèòèñÿ. Áî áóâ òî äèòÿ÷èé ñêåëåò, îáòÿãíóòèé áë³äåíüêîþ øê³ðîþ,êð³çü ÿêó ïðîñâ³÷óâàëèñÿ âñ³ éîãî ê³ñòî÷êè. Ïåðåãîäîì öåé õëîï÷èê ïîìåð,³ éîãî çàêîïàëè ó ñàäêó ï³ä âèøíåþ.

Öåé íåãàðíèé â÷èíîê, ùî ñòîñóâàâñÿ õðèñòèÿíñüêî¿ ìîðàë³, í³õòî íå îñóä-æóâàâ â òó æàõëèâó ãîäèíó ãîëîäîìîðó. Ëþäñüêà ã³äí³ñòü, ñóñï³ëüíà äóõîâí³ñòüøòó÷íî áóëà â³äõèëåíà â³ä ëþäåé. Òîä³ êîæíà ëþäèíà ÷è äèòèíà íàìàãàëàñÿ õî÷÷èì-íåáóäü çàñïîêî¿òè âèñíàæåíèé, çãîëîäæåíèé øëóíîê. Âñ³ íèøïîðèëè, øóêàþ-÷è ¿ñò³âíèõ êîð³íö³â, ðîñëèí, ëèñòî÷ê³â êðîïèâè; âè÷àâëþâàëè ç ãíèëî¿ êàðòîïë³êðîõìàëü, ç ÿêîãî âàðèëè ñÿêèé-òàêèé êèñ³ëü. À ñìåðòü êîñèëà ïîãîëîâíî, òðóïèïðîñòî-íà-ïðîñòî çàêîïóâàëè, äå çàâãîäíî.

Ãàííà Ñï³âà÷êà ïðîñèëà â ìîëèòâàõ ñâî¿õ, àáè Ãîñïîäü äîïîìàãàâ ¿é âáå-ðåãòè ä³òåé â³ä ãîëîäíî¿ ñìåðò³. Íåäî¿äàþ÷è, íîñèëà ä³òÿì ñâî¿ì òàê çâàíèéïàéîê ç êîëãîñïíî¿ êóõí³. ßêîñü-òî ï³ñëÿ ðîáîòè ëåäâå äîâîëî÷èëàñü äî õàòè,ñ³ëà íà ïðèçüáó ³ âæå ï³äíÿòèñÿ íå çìîãëà. ijòè ïîïðèïàäàëè äî ìàòåð³, îáëèâà-ëèñÿ ã³ðêèìè ñëüîçàìè. ² ñàìå òîä³ ï³ä³éøëà äî íèõ ç òîðáîþ ïðîøà÷êà.

– ×îãî âè ïëà÷åòå, íåùàñí³ ä³òè?…– Íàøà ìàòè ïîìèð຅² ñïðàâä³ – âñå ò³ëî çàêëÿêëî, îçíàêè æèòòÿ çãàñëè. Ïðîøà÷êà ä³ñòàëà

ç òîðáè ãëå÷èê êèñëîãî ìîëîêà, ïðèòóëèëà äî ãóá Ñï³âà÷êè, â ÿêî¿ â òó ìèòüâ³äêðèëèñÿ î÷³. Öÿ íåâ³äîìà, ïðîòå âåëèêîäóøíà, æ³íêà ïîä³ëèëàñÿ âèïðîøåíèìèñóõàðÿìè ³ äî ä³òåé ìîâèëà:

– Äîãëÿäàéòå, ä³òî÷êè, ñâîþ ìàò³ð. Âîíà æèòèìå âàì íà ðàä³ñòü äîâãî.Îòîæ, ÿê êàæóòü, ñâ³ò íå áåç äîáðèõ ëþäåé, ç-ïîì³æ ÿêèõ ìåøêàâ ó Òå-

ëåø³âö³ äîáðèé ÷îëîâ³ê, ùî çâàëè éîãî â ñåë³ Ìàäÿð, áî áóâ â³í ïîëîíåíèé ðîñ³ÿ-íàìè â ÷àñè Ïåðøî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè ç ÷èñëà Àâñòð³éñüêî¿ àð쳿. Àëå â³í ãàðíîãîâîðèâ óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ ³ îäðóæèâñÿ ç òåëåø³âñüêîþ ä³â÷èíîþ Ôåäîðîþ.² âçÿâñÿ â³í áåçêîðèñëèâî äîïîìîãòè Ñï³âà÷ö³ â ¿¿ òÿæê³é á³ä³, òîáòî â³í íàïîëåãëèâî

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

609

êëîïîòàâñÿ, àáè ïîâåðíóëè ¿é õàòó íà ò³é ï³äñòàâ³, ùî âîíà íåì³÷íà âäîâà, äîáðåâèõîâóº ñâî¿õ ïðàöüîâèòèõ, ÷åìíèõ ä³òåé, äóæå ñóìë³ííî ïðàöþº â êîëãîñï³ íàïîñò³éí³é ðîáîò³.

Âðåøò³ ñòàäî ñâèíåé ç³ Ñï³âàêîâî¿ õàòè çàáðàëè ³ ñêàçàëè Ãàíí³, ùîá ïåðå-õîäèëà æèòè ç ÷óæî¿ õàòè ó ñâîþ, ßêîâîì Ñï³âàêîì çáóäîâàíó. Ñâîÿ õàòà!… Õî÷ïîí³âå÷åíà, àëå âîíà ñâîÿ. Ãàííà Ñï³âà÷êà ñëüîçàìè âåëèêî¿ ðàäîñò³ ðàçîì ç³ñâî¿ìè ä³òüìè îáìèâàëà ïîðîãè ñâ ð³äíî¿ õàòè. À ìàëèé Ïåòðî ç âåëèêî¿ óò³õèçàãîâîðèâ:

– Íàøà õàòà!…² ç òîãî ÷àñó, õî÷ çà¿êàþ÷èñü, òà âñå æ òàêè ïî÷àâ ãîâîðèòè. ² òîìó-òî Ñï³âà÷êà

óïðîäîâæ ñâîéîãî äîâãîãî æèòòÿ çàâæäè äîáðèì ñëîâîì çãàäóâàëà Ìàäÿðà,çàâäÿêè ìîðàëüí³é ï³äòðèìö³ ÿêîãî ï³ä ÷àñ òîãî ¿¿ áåçâèõ³äíîãî ñòàíîâèùà ïðî-íèê êð³çü ñâèíöåâó çàâ³ñó êðèâäè ³ ñâàâ³ëëÿ ïðîì³í÷èê äîáðî¿ íà䳿, ùî ðàäóâàâ ¿¿çãîëîäæåíèõ, çíåäîëåíèõ, ïîçáàâëåíèõ áàòüê³âñüêî¿ îï³êè ä³òåé, çîãð³âàâ ¿¿ äóøóâ ã³ðê³ õâèëèíè òîä³øí³õ ñòðàæäàíü, ùî ïåðåñë³äóâàëè âñ³õ íà êîæíîìó êðîö³.

Ïðèì³ðîì, ð³äíèé Ãàííèí áðàò, Ïèëèï Øóãàë³ÿ, äîâ³äàâøèñü, ùî ¿é ïîâåð-íóâ êîëãîñï õàòó, ç äîáðèì íàì³ðîì çàâ³òàâ äî ñåñòðè, ùîáè õî÷ òðîõè ïîëàãîäè-òè äóæå ïîí³âå÷åíå õàòíº äîáðî. Íà ïîðîç³ Ñï³âà÷÷èí³ ä³òè ñâîéîãî ð³äíîãî äÿäüêàíå âï³çíàëè. Êîëèñü ãëàäêå ðóì’ÿíå ëèöå éîãî ïîìîðùèëîñÿ íà ñóøåíèöþ. Ñòî-ÿâ ç ïàëè÷êîþ íà ïîðîç³ õóäèé, âèñíàæåíèé, ñóòóëèé ä³äîê. Ãîâîðèâ îñëàáëåíèìãîëîñîì:

– Ïðèéøîâ, ñåñòðî, äîïîìîãòè òîá³ ëàãîäèòè õàòó, – ³ çàêàøëÿâñÿ ã³ðêî.– À òè ïîäóæàºø, Ïèëèïå?… Òè ò³ëüêè ïîäèâèñÿ, ùî òóò íàðîáèëîñÿ ñòà-

äîì ñâèíåé çà ö³ëó çèìó…– Íå çíàþ, ÷è çìîæó. Àëå õî÷ó, áî â³ä÷óâàþ, ùî ì³é ê³íåöü íå çà ãîðàìè.– Òà òè, áðàòèêó ì³é, ñ³äàé, â³äïî÷èíü.² ïðèñ³â Ïèëèï. ϳäïåð îáîìà ðóêàìè ñâîþ âàæêó çàêëîïîòàíó ãîëîâó.

 òàê³é ïîç³ ³ ñê³í÷èâ öåé äîáðèé ÷îëîâ³ê ñâîº æèòòÿ. Íå ï³øîâ â³í äîäîìó ñâî¿-ìè ñïóõëèìè â³ä ãîëîäó íîãàìè, õî÷ òàì íåòåðïëÿ÷å ÷åêàëà äðóæèíà Îíèñüêà,ãîëîäí³ ä³òè – ìàëèé Êèðèëêî òà Ïàðàñî÷êà. Éîãî â³äâåçëè, ìåðòâîãî, ô³ðîþ.

² çíîâó íå äàþòü ñïîêîþ Ãàíí³ ñòðàæäàííÿ, ùî ÷àòóâàëè òîä³ êîæíó ëþäèíó,áî í³õòî íå áóâ óïåâíåíèé â òîìó, ùî ïîâåðíåòüñÿ ç äîðîãè äîäîìó. ͳõòî íåçíຠ³ íå çíàòèìå, ñê³ëüêè òî ëþäåé çàáðàëà ãîëîäíà ñìåðòü. ¯ì íå äçâîíèëèïîõîðîíí³ äçâîíè, íå â³äïðàâëÿëè ïàíàõèäè, íå ñï³âàëè öåðêîâí³ õîðè, íå ñòàâèëè-ñÿ õðåñòè, íå ãîð³ëè ñâ³÷êè. ̄ õ ïðîñòî-íà-ïðîñòî çàêîïóâàëè, ùîáè â òàêèé ñïîñ³áçàòà¿òè ïåðåä íàðîäîì, ïåðåä á³ëèì ñâ³òîì òîé òÿæêèé, íå÷óâàíèé çëî÷èí.

Ïðîòå, ÿê çíàºìî, çëî÷èíí³ ä³¿ íåìîæëèâî çàêîïàòè. ×è â ãëèáîêîìó îêåàí³âòîïèòè. Âîíè â ïàì’ÿò³ íàðîäí³é â³÷íî áóäóòü æèòè.

[ϳäïèñ] Â.Ñòåô’þê20 êâ³òíÿ 2003 ð.

610

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÑÒÅÖÜ Îëåêñàíäðè Ïðîêîï³âíè,

1923 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Âåëèêà Êèð³¿âêà Áåðøàäñüêîãî ð-íó ³ííèöüêî¿ îáë.)

 1932 ð. â íàøîìó ñåë³ îðãàí³çóâàâñÿ êîëãîñï. Ç ö³º¿ ïðè÷èíè ó ëþäåé çàáè-ðàëè ðåìàíåíò (ðàëà, ìîëîòàðêè, áîðîíè ³ ò.ä.), ëþäè íå ìàëè çìîãè îáðîáëÿòèçåìëþ. Àêòèâ³ñòàìè ñåëà, à òàêîæ ïðåäñòàâíèêàìè ç îðãàíèçàö³é äâàäöÿòèï’ÿ-òèòèñÿ÷íèê³â (ÿê³ áóëè ïðèñëàí³ Êîìóí³ñòè÷íîþ ïàðò³ºþ äëÿ ñòâîðåííÿ êîëãîñï³â),çàáèðàëàñü ³ õóäîáà. Âíàñë³äîê öüîãî â 1933 ð. ðîçïî÷àâñÿ ãîëîä.

Íàøà ñiì’ÿ ñêëàäàëàñü ç 7 ÷îëîâ³ê. ¯ëè ëîáîäó, êðîïèâó, öâ³ò àêàö³¿, ëèïè. êîëãîñï áàòüêè õîäèëè íà ïðîïîëêó öóêðîâîãî áóðÿêà, à ìè, ä³òè, ïðîðèâàëèöåé áóðÿê ³ ìîëîäåíüê³ áóðÿ÷êè çàáèðàëè äîäîìó, âàðèëè ¿õ. Àêòèâ³ñòè çàáèðàëèâñå äî çåðíèíè, âèñèïàëè íàâ³òü ç ãîðùèê³â. Òèì, õòî ïðàöþâàâ ó êîëãîñï³, 2 ðàçèâ äåíü äàâàëè áàëàíäó. Çàðàäè öüîãî ëþäè ³ éøëè â êîëãîñï, ùîá âèæèòè. Áóâà-ëè âèïàäêè, êîëè ëþäè ¿ëè êîò³â, ñîáàê, à òàêîæ ìàëåíüêèõ ä³òåé, ÿê³ ïóõëè â³äãîëîäó, äîð³çàëè ³ âàðèëè. Íà òîé ÷àñ â ñåë³ ïðîæèâàëî 100 ñ³ìåé, áî á³ëüøàïîëîâèíà ïîìåðëà.

Çàïèñàëà À.ʳëü÷èöüêà.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÒÅØÅÍÊÎ Îëåêñàíäðè ²âàí³âíè,

1926 ð. íàðîäæåííÿ(ñ-ùå Àí³íêà íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³)

Ó íàøîìó ñåëèù³ íàéá³ëüøå ïîñòðàæäàëè “ñåðåäíÿêè” – òàê ¿õ íàçèâàëè.Öå áóëè òàê³ æ ëþäè, ÿê ³ âñ³, ç òîþ ð³çíèöåþ, ùî ìàëè ÿê³ñü çíàðÿääÿ äëÿ îáðîá-êè çåìë³. Äî êîëãîñïó âñòóïàòè âîíè â³äìîâèëèñü, ³ ïîò³ì ó íèõ çàáðàëè âñå, ùîò³ëüêè ìîæíà áóëî.

Âèìåðëî íàðîäó ó íàñ – á³ëüøå ïîëîâèíè. Çðàíêó ùå ëþäèíó áà÷èø, ðîç-ìîâëÿºø ç íåþ, à â îá³ä âæå äèâèøñÿ, ÿê ¿¿ íà îäíîêîíö³ âåçóòü õîâàòè íà êëàäî-âèùå ðàçîì ç áàãàòüìà äðóãèìè. Êàðòèíà ñòðàøíà – ó ëþäåé, ÿê³ ìåðëè ç ãîëî-äó, ò³ëî íå äóá³ëî, ³ îò ïðî¿æäæຠïîâç òåáå öÿ óïðÿæ, à ðóêè, íîãè ìåðö³â çâèñà-þòü ç êðà¿â, ïðè âèáî¿íàõ õèòàþòüñÿ ÿê â³ðüîâêè… Òî é, íå äàé, Ãîñïîäè, çíîâóòàêå ïåðåæèòè.

Áàãàòî áóëî ó íàñ âèïàäê³â ëþäî¿äñòâà. Îäíà æ³íêà çâàðèëà ñâî¿õ ìàëèõä³òåé, ùîá íå âìåðëè ç ãîëîäó, òàê ¿¿ ïðè¿õàëè ³ çàáðàëè “÷åê³ñòè”, ³ á³ëüøå í³õòî

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

611

ïðî íå¿ í³÷îãî íå ÷óâ. Òàêîæ “÷åê³ñòè” çàáèðàëè é ³íøèõ, íåâèííèõ ëþäåé. Îäíî¿íî÷³ äî ñóñ³äñüêî¿ õàòè ï³ä’¿õàëà ï³äâîäà. Âðàíö³ ìè ä³çíàëèñÿ, ùî çàáðàëèñóñ³äà – â÷èòåëÿ, òàê í³õòî éîãî ï³ñëÿ òîãî é íå áà÷èâ. Äå ä³âñÿ – íåâ³äîìî.

[ϳäïèñ] Î.Ñòåøåíêî

ѲÄ×ÅÍÍßÑÒÈÑß Ôåäîðà Äàâèäîâè÷à,

1915 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Õàùåâå Íîâîìîñêîâñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Äî íà÷àëà ãîëîäà ñåìüÿ íàøà æèëà â äîñòàòêå. Áûëî âñå: îâîùè, ôðóêòû,ìÿñî, ñàëî è ò.ä.

Íî íàñòàë ãîëîä, è ëþäè íà÷àëè ýêîíîìèòü çàïàñû ïðîäóêòîâ. Ðûëè âî äâî-ðàõ òðàíøåè, ãäå ïðÿòàëè áóðÿêè.

Çåðíî è õóäîáó îòîáðàëè ó ëþäåé ñðàçó, äàæå è òî, ÷òî çàïðÿòàëè â çåìëþ.Ëþäè ãîëîäàëè è óìèðàëè. À òå, êòî âûæèë, îñòàëèñü ïîä âïå÷àòëåíèåì è ñòðà-õîì ãîëîäíîé ñìåðòè.

Çàïèñàâ Î.Ïî÷òîâèê.1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÒÎËÈÃÈ Ìà𳿠Êèðèë³âíè

(ì. Ôàñò³â íà Êè¿âùèí³)

ß æèëà òîä³ â ñåë³ Ìàëà Ñí³òèíêà. Îé, áóëî ãîðå, áóëî. Êðîïèâó ¿ëè, ëîáîäó,êîðó – òà ùî çàâãîäíî, àáè æèâîòè íàáèòè. ×åðåïàøîê ç ð³÷êè ïðèíîñèëè, ñåðåäè-íó âèäîâáóâàëè ³ ¿ëè. Òî â êîãî ò³ëüêè æèâ³ò áîë³â, à õòî ïîìèðàâ â³ä òîãî...À ìåðëè æ òîä³ ëþäè, ÿê ìóõè. Ìåí³ ñàì³é äîâîäèëîñÿ ÿìè êîïàòè, õî÷à ùå ò³ëüêè13 ðîê³â ìàëà. Äîáðå çàïàì’ÿòàëà, ÿê êîìñîìîëüö³ òà ïàðò³éö³ ïî äâîðàõ øàñòàëèòà õàð÷³ âèãð³áàëè. ² ï³ä êóùèêàìè, áóâàëî, ïåðåêîïàþòü, êîð³íö³ ïîâèðèâàþòü.À ñàì³ âîíè ãàðíî æèëè? Äå òàì â ÷îðòà ãàðíî! Àëå ÷îìóñü æå ðîáèëè öå. Íàâ³òüãîðîáö³â ëîâèëè! Ñà÷êè ñòàâèëè, àáè ä³òè ïîï³ä ñòð³õàìè ëîâèëè óâå÷åð³, êîëè ïòàø-êè âæå ïîñ³äàþòü. Ïàðèëè ¿õ îêðîïîì, à ì’ÿñî òàêå ÷åðâîíå-÷åðâîíå òà ï³ñíå, ÿêãàëóøêà. Òî áóëà ñìàêîòà! Õë³áà æ íå áóëî. Õòî ñì³ëèâ³øèé, çáèðàâ êîëîñêè íàâèêîøåíîìó ïîë³. À ñóñ³äêó ìîþ çëîâèëè ³ 3 ðîêè òþðìè äàëè çà ò³ çáèðàí³ êîëîñêè.

Çàïèñàâ ß.Êëüîö.³ñíèê Ñêâèðùèíè”. – 1994. – 2 ëèïíÿ.

612

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÑÒÐÀÒÈË Àíàñòàñ³¿ Ñèäîð³âíè,

1923 ð. íàðîäæåííÿ(Äí³ïðîïåòðîâùèíà)

Ðîäèëàñü ÿ â ñ. Ðóäêà Öàðè÷àíñêîãî ð-íà Äíåïðîïåòðîâñêîé îáëàñòè.Ñåìüÿ íàøà ñîñòîÿëà èç 7 ÷åëîâåê. Êðîìå îòöà è ìàòåðè, ó ìåíÿ áûëè åùå

òðè ñåñòðû è áðàò. Ðîäèòåëè ðàáîòàëè â êîëõîçå “Óäàðíèê”. Âñòóïèëè â êîëõîçäîáðîâîëüíî. Îòåö áûë çàìåñòèòåëåì ïðåäñåäàòåëÿ êîëõîçà, ìàòü ðàáîòàëàäîÿðêîé. Áûë ñâîé êëî÷îê çåìëè, íî èç-çà ðàáîòû â êîëõîçå ðîäèòåëÿì íåêîãäàáûëî îáðàáàòûâàòü ñâîþ çåìëþ. À òóò åùå ïî õàòàì íà÷àëè õîäèòü è çàáèðàòüåäó âîîáùå. Êòî õîäèë? À ñâîè æå è õîäèëè. Ïðèõîäÿò, ïî äâîðó ðûñêàþò. Èùóò,ìîæåò, ÷òî-íèáóäü óòàèëè îò ãîñóäàðñòâà.

Ïîìíþ, ìàìà áàíêó ôàñîëè ñïðÿòàëà è êî÷àíû êóêóðóçû â êðûøó õàòûïîâòûêàëà. Ýòî åäèíñòâåííîå, ÷òî óäàëîñü ñïàñòè. Õîðîøî åùå, ÷òî êîðîâó íàøóíå çàáðàëè. Ìîëîêî ó íàñ áûëî, ìû åãî ïðîäàâàëè íà áàçàðå è ïîêóïàëè ïøåíî –3 ðóá. çà ñòàêàí. Íà áàçàðå ëþäåé òîëïû áûëè, ìíîãî êòî ïðîäàâàë, â îñíîâíîì,îäåæäó, íî êîìó îíà áûëà íóæíà?

Êîãäà íà÷àëñÿ ãîëîä, îòöà íàøåãî îñóäèëè íà 8 ìåñÿöåâ è çàáðàëè â òþðü-ìó. Çàáðàëè çà òî, ÷òî îí, êàê çàìåñòèòåëü ïðåäñåäàòåëÿ, ïðèêàçàë ðàçäàòüëþäÿì íåìíîãî ïðîäóêòîâ èç çàïàñîâ êîëõîçà. Ïîêà îòåö ñèäåë â òþðüìå, íà-øåé ñåìüå î÷åíü òÿæåëî áûëî. Âìåñòå ñ ãîëîäîì áîëåçíè âñÿêèå íà÷àëèñü,ëþäè ïóõëè. Òàê îò áîëåçíè óìåðëè Òîíÿ è Âåðà. Ìû ïðîäàëè êîðîâó. À êîãäàîòåö âûøåë, ó íàñ â äîìå íè÷åãî íå áûëî. Äåíüãè êîí÷èëèñü, îäèí áóðÿê îñòàë-ñÿ. Îòåö, ïîìíþ, êàê çàøåë, òàê ñðàçó è ñïðîñèë, ÷òî ó íàñ åñòü. À óâèäåë, êàêìû æèâåì, òî ïîøåë ê äðóãó â ñîñåäíèé êîëõîç “Ïîáåäà” è ïðèíåñ ïîëìåøêàçåðíà. Ïðàâäó ãîâîðÿò: “Íå èìåé ñòî ðóáëåé, à èìåé ñòî äðóçåé”. Íåñêîëüêî ðàçîí ñ äðóçüÿìè åçäèë â ãîðîä, îòêóäà ïðèâîçèë ÷òî-íèáóäü ïîåñòü.

Êàê ìû òîëüêî íå âûæèâàëè! È êî÷àíû òîëêëè, ìåøàëè òðàâó, òåðëè êóðàé(ïåðåêàòè-ïîëå), ìåøàëè ëîáîäó è äåëàëè áëèí÷èêè. Èíîãäà, êîãäà óäàâàëîñü,ëîâèëè ñóñëèêîâ.

Çíàþ, ÷òî â 1933 ãîäó ãîëîä áûë ñäåëàí ñïåöèàëüíî. Óðîæàé òîãäà áûë,áûëà âûêà÷êà õëåáà è âñåõ ïðîäóêòîâ. À çà÷åì ýòî äåëàëè, íå çíàþ.

Ëþäåé î÷åíü ìíîãî óìåðëî. Ìîæåò, ïîëñåëà, à, ìîæåò, è áîëüøå. Äåä ó íàñáûë. Êîðíååì çâàëè. Òàê îí õîðîíèë óìåðøèõ îò ãîëîäà. À êîãäà óæ ñèë íå ñòàëî,òî ïðîñòî ñâîçèë èõ íà êëàäáèùå, ÷òîá ïîõîðîíèòü ïîçæå. Ïîìíþ, åäåò îí íàòåëåãå, âèäèò òðóï íà äîðîãå, çàöåïèò åãî êðþ÷êîì è âîëî÷èò ê êëàäáèùó...

Çàïèñàâ Î.×åïóðêî.7 ãðóäíÿ 1999 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

613

ѲÄ×ÅÍÍßÑÒÓÏÀÊÀ Âàñèëÿ ²âàíîâè÷à

(ñ. Ñòàâè Êàãàðëèöüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.)

Êîëè ïî÷àâñÿ ãîëîä, ìåí³ áóëî 6 ðîê³â, ³ ÿ âñå äóæå äîáðå ïàì’ÿòàþ. Òàêîãîæàõó ÿ í³êîëè á³ëüøå íå áà÷èâ, öüîãî íå ìîæíà çàáóâàòè. ß çãàäóþ, ÿê ìè ìàë³,à íàñ áóëî òðîº ä³òåé, çàâæäè õîò³ëè ¿ñòè. Ìè çîâñ³ì íå ìîãëè äóìàòè ïðî ùîñü³íøå, ÿê ò³ëüêè ïðî ¿æó. Ìè ¿ëè ð³çíó òðàâó, êîð³ííÿ, áóëè õóä³, ÿê õîäÿ÷³ ñêåëåòè.Âàðèëè þøêó ç êîðè, ç òðàâè. ß êîëè áà÷ó, ùî ëåæèòü íà ñì³òíèêó øìàòîê õë³áà –ïëà÷ó. Öåé øìàòîê ì³ã óðÿòóâàòè òîä³ êîìóñü æèòòÿ. Ìè íå â³ðèëè, ùî êîëèñüäîñõî÷ó íà¿ìîñÿ õë³áà.

Çà ùàñòÿ ââàæàëè îêðàºöü õë³áà, ñïå÷åíîãî ç òåðòîãî áóðÿêà, áóð’ÿíóé æìèõó. ³ä ãîëîäó ñòðàæäàëè é ïîìèðàëè íå ÿê³ñü ëåäàð³ ÷è íåðîáè, à ëþäè,ùî âñå æèòòÿ ÷åñíî òðóäèëèñü.

Ìàìà ãîòóâàëà îëàäêè ç êîðè áåðåñòó, ìåðçëî¿ êàðòîïë³ òà þøêó. Íå áóëîí³ ñë³ç, í³ æàëþ, à ÿêàñü áàéäóæ³ñòü. Òèíÿëèñÿ ïî ñåëàõ. ßê âèæèâ – íå ðîçóì³þ,àëå ç òèõ ï³ð íå ìîæó íà¿ñòèñü, çàâæäè ïåðåæèâàþ, à ÿêùî çàâòðà íå áóäå õë³áà?

² áóëî öå çà ÷àñ³â ðàäÿíñüêî¿ âëàäè, çà ÿêó áîðîëèñü. Ìè, óêðà¿íö³, áóëè ö³éâëàä³ íåïîòð³áí³. Ñòðàøíî ïðî öå ãîâîðèòè é äóìàòè. Àëå çàáóòè íå ìîæíà.

Çàïèñàëà Ò. Ëè÷à÷åíêî.2003 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÒÓÏÀÊ Ãàëèíè Ìèõàéë³âíè,

1920 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ñòàâè Êàãàðëèöüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.)

Ìåí³ áóëî äåñü 12 ðîê³â, êîëè íàñòàâ ãîëîä. Ìè äóæå ïîëÿêàëèñü òîìó, ùîíå áóëî ÷îãî ¿ñòè. Áóâ ñïèðòîâèé çàâîä, òî áðàãó êðàëè ³ ¿ëè, êàðòîïëþ ìåðçëó,îã³ðêè. Íàñ ó ñ³ì’¿ áóëî áàãàòî, íàéìåíøèé áðàò ïîìåð ùå ìàëåíüêèì â³ä ãîëî-äó. Âàðèëè ¿ñòè ç ïðîñà ëóïó, ñ³ì’ÿ òîâêëè ³ ¿ëè. Áðàòè ñòàðø³ çíàõîäèëè êîíÿ÷³êîïèòà ³ ¿ëè ¿õ.

Íà òîé ÷àñ æèòè áóëî âàæêî, ëþäè ìåðëè, àëå õòî ÿê ì³ã, òàê ³ âèæèâàâ.Áàòüêî é ìàòè õîäèëè ³ êðàëè, ùîá ìîãëè âðÿòóâàòè ä³òåé â³ä ãîëîäó, à ñòàðø³áðàòè ³ ñåñòðè òåæ õîäèëè êðàñòè. Öÿ ³ñòîð³ÿ îñòàíåòüñÿ ó íàøèõ ñåðöÿõ íàçàâ-æäè, ³ íå õî÷åòüñÿ, ùîá âîíà ïîâòîðèëàñü.

[ϳäïèñ] Ã.Ñòóïàê2003 ð.

614

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÑÒÓÏÀÊ Ëþáîâ³ Äàíèë³âíè

(ñ. Ñòàâè Êàãàðëèöüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.)

Âàæêî íàâ³òü ÷åðåç ï³âñòîë³òòÿ ñòóïàòè áîëþ÷èìè ñòåæêàìè òðàãå䳿. Íåâ³ðèòüñÿ, ùî òóò, â Óêðà¿í³, ðàïòîâî çíèê õë³á, ³ ëþäè çàëèøèëèñÿ áåç çåðíèíêè.ß íàðîäèëàñÿ 1927 ð. â Çàïðóää³. Ïðîòÿãîì ãîëîäîìîðó 1932–1933 ðð. ÿ òåæòàì æèëà, ðàçîì ç 7 ñåñòðàìè òà ìàò³ð’þ. Ìîãî áàòüêà áóëî ðîçñòð³ëÿíî íàâ³éí³ â 1917 ðîö³.  ðîêè ãîëîäîìîðó áåç áàòüêà íàì áóëî äóæå âàæêî òîìó, ùîîäíà ìàòè íå ìîãëà íàãîäóâàòè òàêèé òàáóí ä³òåé.  ò³ ðîêè ìàòè ïðàöþâàëàâ êîëãîñï³, ³ êîëè ïî÷àâñÿ ãîëîäîìîð 1932–1933 ðð., ìàò³ð ïðèìóñèëè ïðèíåñòèâ êîëãîñï ïøåíèöþ, êàðòîïëþ, ³ âñå òå, ùî âîíà ïðèäáàëà ñâî¿ìè ðóêàìè.  íå¿íå áóëî âèáîðó – âîíà âñå â³ääàëà â êîëãîñï, õî÷à çíàëà, ùî áåç öèõ õàð÷³â íåâèæèòè.

Äóæå òÿæêî íàøà ðîäèíà ïåðåæèâàëà çèìó 1932 ðîêó. ͳ÷îãî ¿ñò³âíîãî ìèíå ìàëè, ùå é äî òîãî áóëî äóæå õîëîäíî. É äîñ³ ïàì’ÿòàþ òîé äåíü, êîëè ìàòèíàëàìàëà î÷åðåòó òà âèðâàëà äåñü ê³ëüêà áóðÿê³â, â òîé äåíü ìè íàòîïèëè ï³÷³ äóæå ðàä³ëè ïðèíåñåí³é ìàò³ð’þ ¿æ³. Àëå ç êîæíèì äíåì ãîëîäóâàëè âñå á³ëüøå³ á³ëüøå. Çãîäîì ìè ïî÷àëè ¿ñòè êîëîñêè ïøåíèö³, ÿê³ çàëèøèëèñÿ íà ïîë³, òàêà÷àíè êóêóðóäçè, ç ÿêèõ ìàòè íàì ³íêîëè ïåêëà ìëèíö³. Ìè áóëè ¿ì äóæå ðàä³.

Áóëî íàâ³òü òàêå, ùî â äåÿê³ äí³ äî íàñ â õàòó ïðèõîäèëè íåçíàéîì³ ëþäè³ çàáèðàëè âñå äî êðèõòè – íå çàëèøàëè í³÷îãî.

Êîëè íàñòàëà âåñíà, òî ìàòåð³ ñòàëî òðîõè ëåãøå. À çãîäîì ìè é ñàì³õîäèëè øóêàòè ñîá³ õàð÷³, ÷èì ³ ðÿòóâàëèñÿ. Òîä³ íàì ìàòè âàðèëà ñóï ç ìîëîäî¿êðîïèâè, ³ êàçàëà: “¯æòå öåé ñóï – â³í çì³öíþº ñèëè”. Ìàáóòü, ñàìå òàêèé ñóï òàìàòåðèíñüêà òóðáîòà äîïîìîãëè íàì âèæèòè â ÷àñè ãîëîäó.

Çàïèñàëà ². Ñîêîë.2003 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÒÓÏÀÊ Îëåíè ³êòîð³âíè,

1920 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Âàðâàð³âêà íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³)

Ãîëîäîìîð ìè ïåðåæèëè äóæå òÿæêî. Ìîÿ ìàòè (áàòüêà â ìåíå íå áóëî),ùîá âèãîäóâàòè ìåíå ³ äâîõ áðàò³â, ïðàöþâàëà, çáèðàëà ãðèáè ³ ð³çí³ òðàâè, ñàìàíåäî¿äàëà, â³ääàâàëà âñå íàì. Âçèìêó âîíà ïîìåðëà. Ìè çàëèøèëèñü ñàì³. Îñ-ê³ëüêè ÿ áóëà ñàìîþ ñòàðøîþ, â³äïîâ³äàëüí³ñòü ëÿãëà íà ìåíå. Áóëè ëþäè, ÿê³íàì äîïîìàãàëè. Òàê, áàáóñÿ Ãàëèíà, ÿêà æèëà ïî ñóñ³äñòâó ç íàìè, âñòèãëà

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

615

ñõîâàòè ì³øîê ïøåíèö³, ÿêîþ ï³ñëÿ ñìåðò³ íàøî¿ ìàòåð³ ç íàìè ïîä³ëèëàñÿ. íàøîìó ñåë³ ïîìåðëî äóæå áàãàòî ëþäåé â çâ’ÿçêó ç öèì ëèõîì.

Çàïèñàâ ².Æåâæèê.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÒÓÏÊÈ Ë³ä³¿ Ïèëèï³âíè

(ñ. Áîðîäà¿âêà Âåðõíüîäí³ïðîâñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Âèëàìàëè äâåð³ íàøî¿ õàòè, ³ óëîìèâñÿ ãóðò ñåðäèòèõ ëþäåé. ³ä ìåíå³ ñòàðøî¿ ñåñòðè÷êè âèäåðëè êëóíîê ïøåíèö³ ³ çàáðàëè. Ìè äóæå êðè÷àëè, â õàò³á³ëüøå í³÷îãî íå áóëî, à ìè ¿ñòè õîò³ëè.

ß â ãîëîäîâêó 33-ãî ÷óäîì âèæèëà. Õîäèëà äî øêîëè. Ó øêîë³ äàâàëè íàìïî ÷åðïàêó áàëàíäè, òàê òîä³ íàçèâàëè òó þøêó, âîíà áóëà ëåäü ñèâà. Ìè çíàëè,ùî ãîëîä çðîáèëè íåëþäè, ùî ïðîë³çëè â êåð³âíèöòâî. ¯õí³ ä³òè á³ãàëè, ãðàëèñÿ,à ìè ëåäâå ïåðåñóâàëèñÿ, õóä³, ëèøå øêóðêà áóëà ³ ê³ñòî÷êè. Õîäèëè îá³ðâàí³, íåáóëî ÷èì ïðèêðèòè íàãîòó. Äî øêîëè õîäèëè íå â÷èòèñÿ, à çà òèì ÷åðïàêîì áà-ëàíäè. Ùî çà íàâ÷àííÿ, êîëè õî÷åòüñÿ ¿ñòè? Öå áóëè íå ä³òè, à ò³ëüêè ò³í³.  îäèíêëàñ õîäèëà ä³â÷èíêà ãîëîâè êîëãîñïó, âîíà ïðèíîñèëà äî øêîëè ïëÿøêó ìîëîêà³ ìëèí÷èêè. ß õîò³ëà ¿ñòè ³ êðàëà ¿æó ó íå¿. Òà ä³â÷èíêà ñêîðî âñå ïîì³òèëà ³ ñòàëàòðèìàòè ¿æó á³ëÿ ñåáå.

²ç íàøî¿ ñ³ì’¿ ïîìåð áðàò. À ÿ, ñåñòðè ³ ìàìà âèæèëè. Ó íàñ áóëà êîðîâà,ìàìà íåþ îðàëà, çà öå äàâàëè ïî øìàòî÷êó õë³áà. Ñåñòðà êîïàëà ³ òåæ ìàëàøìàòîê õë³áà. Õë³á âîíè ïðèíîñèëè ³ ìåí³.

Ó íàøîìó ñåë³ ïîìåðëî äóæå áàãàòî ëþäåé, ïåðåïèñàòè ¿õ óñ³õ íåìîæëèâî.Áóâ îäèí ÷îëîâ³ê, ÿêèé âîçèâ ìåðö³â íà öâèíòàð ³ êèäàâ ó ÿìó. Òàì áðàòñüêèõìîãèë áóëî ê³ëüêà. Ëþäè çíàþòü, äå âîíè. À òîìó ìè âñèì ñåëîì ïðîñèìî, ùîáëþäè íå çàáóëè ïðî òîé ñòðàøíèé ÷àñ.

1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÓÊÀ×À Ñåðã³ÿ Ñåðã³éîâè÷à,

1924 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Êðèâèé гã Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

ß íàðîäèâñÿ â ñåë³ Êàòåðèíîï³ëü, ùî çíàõîäèòüñÿ íåäàëåêî â³ä ñòàíö³¿Áîæåäàð³âêà Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáëàñò³.

616

ѲÄ×ÅÍÍß

 ìîãî ä³äà áóëî òðè ñèíè: Ïåòðî, Ìèêîëà, Ñåðã³é, ³ òðè äîíüêè: Äóíÿ, Àííà,Þëÿ. Þëÿ ïîìåðëà ùå ìàëîþ.

 òîé ÷àñ ¿õ íàçèâàëè ñåðåäíÿêàìè. ijòåé áóëî áàãàòî, à çåìë³ – íå äóæå.Áóëî â íèõ 2 êîðîâè ³ 2 êîíÿ, òîìó çåìëþ ãóðòîì îáðîáëÿëè. Áàòüêî ïîìåð ðàíî.

Êîëè ïî÷àëàñÿ êîëåêòèâ³çàö³ÿ, áàãà÷³ ïî÷àëè ðîçïðîäóâàòè ñâîº ìàéíî. ×àñ-òèíó âîíè ïðîäàâàëè, à ÷àñòèíó çàëèøàëè. À Ñóêà÷³ áóëè äóæå â³ääàí³ çåìë³ ³ ùîçìîãëè, òå é êóïèëè ó áàãà÷³â, ùîá îáðîáëÿòè çåìëþ: ñ³ÿëêó, â³ÿëêó, ùå ùîñü.Áàãàò³¿ ïðîäàâàëè öå äóæå äåøåâî.

À ïîò³ì, äåñü ó 30-õ ðîêàõ, êîëè âîíè âæå ñàì³ òðîõè çàáàãàò³ëè, ïî÷àëèáóäóâàòèñÿ: Ñåðã³é ïîáóäóâàâ ä³ì, òîä³ ³ Ïåòðî ïî÷àâ áóäóâàòèñÿ, à Ìèêîëàçàëèøèâñÿ æèòè ó áàòüêîâ³é õàò³.

Êîëåêòèâ³çàö³ÿ ïðèéøëà ³ äî íèõ. Áî ñïî÷àòêó ðîçêóðêóëþâàëè òèõ, ó êîãîáóëè áàòðàêè, à ïîò³ì ³ òèõ, õòî ðîçáàãàò³â ñâîºþ ïðàöåþ.

Äóíÿ âèéøëà çàì³æ, Ãàííà – òåæ, à ìàìè âæå íà òîé ÷àñ íå áóëî, ³ òîìóÌèêîëó âèãíàëè ç áàòüêîâî¿ õàòè. ³í êóïèâ ñîá³ ó öüîìó æ ñåë³ ìàëåíüêó õàòêó³ â í³é ïðîæèâ âñå ñâîº æèòòÿ.

Ïåòðî, êîëè ïî÷àëè ðîçêóðêóëþâàòè, ïîêèíóâ ñâ³é ä³ì ³ âñå ñâîº ìàéíî.² ïåðå¿õàâ ó Êðèâèé гã, äå é ïîìåð.

Ñåðã³ÿ ðîçêóðêóëþâàëè ï³çíüîþ îñ³ííþ. Â³í ³ æ³íêà Óëÿíà ç óñüîãî ìàéíàóçÿëè ò³ëüêè äâ³ ìàëåíüê³ òîðáèíêè ³ ç äâîìà ä³òüìè ï³øëè äî ñòàíö³¿ Áîæå-äàð³âêà, à çâ³äòè ïî¿õàëè ó ì³ñòî Äí³ïðîäçåðæèíñüê. Òàì æèëè âîíè ñïî÷àòêóó çåìëÿíö³, à ïîò³ì ó áàðàö³ íà Øàíõà¿.

Ñåðã³þ âäàëîñÿ âëàøòóâàòèñÿ ÷îðíîðîáî÷èì íà çàâîä³ (òàêèõ ÿê â³í, ðîç-êóðêóëåíèõ, çà ëþäåé íå ââàæàëè), à Óëÿíà äîïîìàãàëà ó ñòîëîâ³é. ¯ñòè ó õàò³í³÷îãî íå áóëî, ä³òåé ãîäóâàòè íå áóëî ÷èì.  òîé ÷àñ ä³ÿëà êàðòêîâà ñèñòåìà.Àëå îòîâàðþâàòè êàðòêè áóëî í³÷èì. Çà õë³áîì çàéìàëè ÷åðãó çâå÷îðà, à äîðàíêó â ÷åðç³ âæå ñèä³ëè ïîìåðë³.

Óëÿíà çà ðîáîòó îäåðæóâàëà íå ãðîø³, à ùîñü òðîøêè ïî¿ñòè. Âîíà ñàìàìàéæå íå ¿ëà, à âñå íåñëà ä³òÿì.

 òîé ÷àñ ó ì³ñò³ äóæå õâîð³ëè ëþäè äèçåíòåð³ºþ ³ â³ñïîþ.² îñü ðàïòîâî Ñåðã³é, Óëÿíà ³ Âàñèëüêî çàõâîð³ëè äèçåíòåð³ºþ. Çà òèæäåíü

íå ñòàëî Óëÿíè, Ñåðã³ÿ ³ ñòàðøîãî õëîï÷èêà Âàñ³. À ìîëîäøèé – Ñåðã³é, öå áóâÿ, çàëèøèâñÿ æèâèì ³ ï³øîâ áëóêàòè ïî ñâ³òó. Ó òîé ÷àñ ìåí³ éøîâ äåâ’ÿòèé ð³ê.ßê ÿ âèæèâ, ³ ñàì íå çíàþ…

Çàïèñ: Í.Ñóêà÷.1993 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

617

ѲÄ×ÅÍÍßÑÓÏÐÓÍÀ Àíòîíà Õàðèòîíîâè÷à,

1920 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Âëàñ³âêà Êðåìåí÷óöüêîãî ð-íó íà Ïîëòàâùèí³(íèí³ Ñâ³òëîâîäñüêèé ð-í ʳðîâîãðàäñüêî¿ îáë.)

Íàøà ñiì’ÿ â 1933 ð. íàë³÷óâàëà 13 îñ³á: áàòüêà ³ ìàò³ð òà íàñ 11 õëîïö³â –ö³ëà ôóòáîëüíà êîìàíäà! Çâè÷àéíî, íåëåãêî áóëî íàì âèæèâàòè â ÷àñè òîòàëü-íîãî ãîëîäó, àëå íàøà ñiì’ÿ ïðàöþâàëà ó êîëãîñï³. Çà ì³ñöåì ðîáîòè íàì âèäà-âàëè ãàðÿ÷³ ïàéêè. Âäîìà ìè óòðèìóâàëè êîðîâó, áóëî ìîëîêî. Ç ãíèëî¿ êàðòîïë³,ÿêà çàëèøèëàñü â êîëãîñï³, ìè âèï³êàëè áëèíö³ (áîäàé ¿õ íå äîâåëîñÿ ¿ñòèçàðàç!). Ùàâåëü, äèêà öèáóëüêà, ³íêîëè ðèáà áóëè íàøèìè îñíîâíèìè õàð÷àìè.

 ñiì’¿ í³õòî íå ïîìåð, àëå ëþäåé â ñåë³ ïîìåðëî äóæå áàãàòî ³ îñîáëèâîâ òîé ÷àñ, êîëè âæå ç’ÿâèëîñü çåðíî, çåëåí³ ãðóø³, ÿáëóêà, àáðèêîñè. Ïî¿äàííÿ öèõïðîäóêò³â ïðèçâîäèëî äî çàïàëåííÿ îðãàí³â òðàâëåííÿ. Òîä³ í³õòî íå ïîÿñíþâàâ,ÿê òðåáà âèõîäèòè ç ãîëîäó.

Áóëè âèïàäêè ³ êàí³áàë³çìó. Ãîâîðèëè â ñåë³, ùî îäèí ÷îëîâ³ê âáèâ ñâîþäðóæèíó, âàðèâ ¿¿ ì’ÿñî ³ òàê ãîäóâàâ ñâî¿õ ä³òåé (ïð³çâèùå íå íàçèâàþ), îñê³ëüêèö³ ä³òè â äàíèé ÷àñ ìåøêàþòü ó íàøîìó ñåë³. Áàãàòî ëþäåé ïðîïàäàëî íåâ³äîìîäå, ¿õ í³õòî íå ðîçøóêóâàâ, òîìó ùî ëþäè ïîìèðàëè ïðÿìî íà âóëèöÿõ. ̄ õ ï³äáè-ðàëè ³ õîðîíèëè â çàãàëüíèõ (ñï³ëüíèõ) ìîãèëàõ ïî 8–12 ÷îëîâ³ê. Áóëè âèïàäêè,êîëè ëþäèíà íåïðèòîìí³ëà, à ¿¿ õîðîíèëè ðàçîì ç ïîìåðëèìè.

Çàïèñàâ À.Ñóïðóí.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÓÏÐÓÍ Â³ðè Ñåð㳿âíè,

1918 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Æîâòíåâå Ìåíñüêîãî ð-íó ×åðí³ã³âñüêî¿ îáë.)

Íàøà ñåìüÿ: (îòåö, Ñåðãåé Ïåòðîâè÷ Ñóïðóí, ìàòü, Åôðîñèíèÿ Àôàíàñüåâíà,ñûíû: Ãðèãîðèé é ßêîâ, äî÷ü Ãàííà, 1904 ã. ðîæäåíèÿ, Ìàðèÿ, 1915 ã., Âåðà, 1918 ã.,Îëüãà, 1923 ã. ðîæäåíèÿ, Íèêîëàé, 1925 ã. ðîæäåíèÿ.

Ãðèãîðèé óìåð â 1923 ã. Îí áûë ñòóäåíòîì Õàðüêîâñêîé ñåëüñêîõîçÿéñòâåííîéàêàäåìèè. Ïîñëåäíèé ãîä åãî ó÷åáû áûë î÷åíü òÿæåëûì. Èç ðàññêàçîâ ìàìû,áûëà î÷åíü õîëîäíàÿ è ñíåæíàÿ çèìà, âñåõ ñòóäåíòîâ ïîñûëàëè ðàñ÷èùàòü ñíåã,æèëè îíè (íåñêîëüêî ÷åëîâåê) íà ÷àñòíîé êâàðòèðå, ó èõ õîçÿéêè áûëà æåëåçíàÿïå÷êà, ãäå îíè ñóøèëè ñâîþ îáóâü, íî “âûñóøèëè” òàê, ÷òî óòðîì, êîãäà îí ñòàë

618

ѲÄ×ÅÍÍß

îáóâàòüñÿ, à, ìîæåò, îáóëñÿ, ñàïîãè ïîòðåñêàëèñü, à ñíåã íóæíî áûëî ðàñ÷è-ùàòü, è îí ïðîñòóäèëñÿ è çàáîëåë. Íà ðîæäåñòâåíñêèå êàíèêóëû ïðèåõàë áîëü-íîé, íî êàíèêóëû êîí÷àëèñü, è åìó íóæíî áûëî åõàòü. Ìàìà î÷åíü ïëàêàëà,ïðîñèëà: “Ñûíîê, òû åùå íåçäîðîâ, ïîáóäü äîìà”, (ýòî ÿ çàïîìíèëà), à îí ãîâî-ðèë: “ß äîëæåí åõàòü”. ×åðåç íåñêîëüêî äíåé åãî ïðèâåçëè äðóçüÿ, ñàì îí óæåïðèåõàòü íå ìîã. Âðà÷åé íå áûëî, à ëå÷èëè ñâîèìè ñðåäñòâàìè. Çèìó ïðîáîëåë.Êòî-òî ïîñîâåòîâàë ìàìå ïðèãîòîâèòü ñîñíîâûå ìîëîäûå ïîáåãè ñ ìåäîì, ïî-òîìèòü â ïå÷êå è ïîèòü. Ìàìà ýòî ñäåëàëà, íî åìó ñòàëî õóæå. Òîãäà ìàìàñ ãîðÿ âûïèëà áîëüøóþ äîçó, è åé ñòàëî î÷åíü ïëîõî, îíà óïàëà.  óãëó äâîðàëåæàë õâîðîñò, òàì îíà è ëåæàëà. Íåçàäîëãî äî ýòîãî íà ðîæäåñòâî ðîäèëàñüÎëÿ è áûëà ñîâñåì ìàëåíüêàÿ. Ó íàñ âñåãäà íà ðîæäåñòâî áûëà óêðàøåííàÿåëêà. Êîãäà Îëÿ çàêðè÷àëà, ÿ ñíÿëà ñ åëêè èãðóøêó è ñòàëà òðÿñòè ïåðåä ååãëàçàìè, íî ìàìà ìíå ñêàçàëà: Îíà åùå íå âèäèò ýòó èãðóøêó, à Ãðèøà, ïîñìîò-ðåâ, ñêàçàë: “Ýòî ðîäèëàñü òî ëè êîìñîìîëêà, òî ëè êîììóíèñòêà”. Åãî ïðåä-ñêàçàíèå ñáûëîñü.

Ìàìà ïðîëåæàëà äî ñàìîãî âå÷åðà íà òîì æå ìåñòå. Îëþ Ìàíÿ íîñèëà,à ìàëûøêà âñå ïëàêàëà. Âèäèìî, õîòåëà åñòü. Ïîìíþ, êàê ñîñåäêà âçÿëà åå,âèäèìî, õîòåëà ïîêîðìèòü, íî ðåáåíîê åùå è åñòü íå óìåë. Ñîñåäêà ñóíóëà åéâ ðîòèê ñâîþ ãðóäü, à íà ãðóäü ëèëà ìîëîêî, ÷òîáû åé ïîïàëî â ðîòèê. Ìàíÿðåáåíêà è â êðàïèâó áðîñàëà (åé ïîäðóæêà ïîñîâåòîâàëà). Ìàíå æå åùå íå áûëî8 ëåò, òàê è íå áûëî ñâîåãî óìà.

Âå÷åðîì ïðèåõàë îòåö ñ ïîëÿ, ìû âñå ïëà÷åì è íå çíàåì, æèâà ëè ìàìà.Ãðèøà óìåð, ïîõîðîíèëè åãî âîçëå öåðêâè, òàì óæå áûëî, íàâåðíîå, òðè

ìîãèëêè. Êîãäà îí áûë åùå çäîðîâûé äîìà íà êàíèêóëàõ, ê íåìó ïðèõîäèëèäðóçüÿ, ó íåãî áûëà îòäåëüíàÿ êîìíàòà, âõîä â íåå áûë èç ñåíåé, áûëà òàìïå÷êà, è çèìîé êîìíàòà îòàïëèâàëàñü. Äðóçüÿ – òàêèå æå ñòóäåíòû, êàê è îí,ïåëè ïåñíè, èãðàëè íà ñòðóííûõ èíñòðóìåíòàõ, âåñåëèëèñü è ðàäîâàëè âñåõ.

 íàøåì ñåëå áûëè ïîìåùèêè, ó íèõ áûë î÷åíü êðàñèâûé äîì, î÷åíü áîëü-øîé ñàä. Ïðè ñîâåòñêîé âëàñòè çåìëþ ó íèõ îòîáðàëè, è æèëè îíè çà ñ÷åò òîãî,÷òî ëåòîì ê íèì ïðèåçæàëè èç ãîðîäîâ îòäûõàþùèå äà÷íèêè, îñòàíàâëèâàëèñüó íèõ. Ñòàðàÿ ñåäàÿ ïîìåùèöà è åå äî÷åðè î÷åíü óâàæàëè Ãðèøó, îí ó íèõ áûëæåëàííûì ãîñòåì, è êîãäà åãî íå ñòàëî, îíè ïðèãëàøàëè Ãàëþ, à îäíàæäûñ Ãàëåé áûëà è ÿ â ýòîì äîìå. Óãîùàëè íàñ òàì áèñêâèòíûì òîðòîì, õîòÿ òîãäàÿ è íå çíàëà, ÷òî ýòî òàêîå. À â 1928 èëè 1929 ãîäó èõ âûñëàëè, íå çíàþ, êòî òàìïîñëå æèë, äîì èõ áûë íà òîé æå óëèöå, ãäå øêîëà. ßêîâ óìåð ÷åðåç ãîä âåñíîé,êîãäà ðàçãîðàæèâàëè êîøàðó. Íîñèëè ïëåòíè îòåö, ìàìà, Ãàëÿ è ßøà. ßøà ñïîò-êíóëñÿ èëè îñòóïèëñÿ, óïàë è óäàðèë íîãó íèæå êîëåíà. Íî ýòî æå âåñíà – ðàáîòàíà÷àëàñü, è öåëîå ëåòî îí ðàáîòàë ñ îòöîì, à îñåíüþ åãî ïîâåçëè â Ñîñíèöóâ áîëüíèöó. Åìó ïðåäëîæèëè íîãó àìïóòèðîâàòü, à êàêîé æå îí ðàáîòíèê áåç íîãè...Ïðèâåçëè îáðàòíî, íî íåíàäîëãî, ÷åðåç êàêîå-òî âðåìÿ îïÿòü ïîâåçëè, ãäå åìóòðèæäû ïèëèëè êîñòü, ïîêà âñþ íîãó íå îòïèëèëè. Äîìîé âåðíóëñÿ íà êîñòûëÿõ

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

619

áåç íîãè. Îäíàæäû áûë îí íà ñâàäüáå òîâàðèùà, äåëî áûëî ëåòîì, áûëî î÷åíüæàðêî, ÿ ýòî òîæå ïîìíþ, îòòóäà ñî ñâàäüáû ïðèøåë, è ó íåãî íà÷àëàñü ãîðÿ÷êà.Íà 3-é äåíü îí óìåð. Âîò êàêîå ãîðå áûëî ðîäèòåëÿì, äî ìåíÿ åùå òîãäà íåäîõîäèëî ýòî áîëüøîå ãîðå, õîòÿ è æàëêî áûëî áðàòüåâ. Ãðèøà ïðèâîçèë èãðóøêèè ëåäåíöû, êîãäà ïðèåçæàë äîìîé.

Õàòà ó íàñ áûëà ïîä æåëåçíîé êðûøåé è ñ ïåðåêàòîì. Ïîä îêíîì, êîòîðîåâûõîäèëî íà óëèöó, ðîñëà ÿáëîíÿ. Îíà î÷åíü êðàñèâî öâåëà, ÿáëî÷êè åå áûëè íåî÷åíü âêóñíûå, íî êðàñèâûå. Ðÿäîì – êóñò ñèðåíè è åùå êîå-êàêèå öâåòû, ñäðóãîé ñòîðîíû ðîñëî íåñêîëüêî âÿçîâ, îíè òîæå áûëè î÷åíü êðàñèâûå, åùåäàëüøå – ñèðåíü ïîä îêíîì, ãäå íàõîäèëñÿ Ãðèøà.  àìáàðå â çàêðîìàõ – çåð-íî, à ïîä àìáàðîì íåñëèñü ëåòîì êóðû. Ñàä, çà ñàäîì ñîñåäñêèé äîì, èõ ñàä –ïî÷òè äî ñàìîé ðå÷êè. Âåñíîé, êîãäà ðàçëèâàëàñü ðåêà, âîäà çàëèâàëà è ÷àñòüèõ ñàäà, íî ïëîùàäü ó íèõ ïîä ñàäîì áûëà íåáîëüøàÿ è çà íàøåé êëóíåé ðÿäîìñ èõ ñàäîì ó íàñ åùå áûë îãîðîä, çà êëóíåé – ðÿä âèøåí, à âíèçó ñàæàëè êàïóñ-òó, áóðÿêè è îãóðöû. Ðå÷êà â òî âðåìÿ áûëà ïîëíîâîäíîé, çà ðå÷êîé – ëóã, à íàäðå÷êîé äåðåâüÿ. È îò ýòîãî ðå÷êà êàçàëàñü åùå âåëè÷àâåå, ìåñòàìè îíà áûëàãëóáîêàÿ, è òàì ðîñëè áåëûå ëèëèè – öàðñòâåííàÿ êðàñîòà. Áûëî â ðåêå ìíîãîðûáû, è îòåö òîæå èíîãäà ðûáó ëîâèë. À áûëè è íàñòîÿùèå ðûáàêè, êîòîðûåëîâèëè íåâîäàìè, è ãîâîðèëè, ÷òî áûëè â íàøåé ðå÷êå äàæå ñîìû. Çà ðå÷êîé –ëóãà äî ñàìîé Äåñíû, à äàëüøå – ëåñ â ñòîðîíó ñåëà Áóòîâêè íà ãîðêå, î÷åíüêðàñèâûé äóáîâûé ëåñ. 1928-ãî èëè 1929-ãî ãîäà åãî âûðóáèëè, è ãîðà ñòàëàãîëîé. Âåñíîé, êîãäà ðàçëèâàëàñü Äåñíà, çàòîïëÿëèñü âñå ëóãà äî ñàìîé Ëîøè.Áûëè ëóãà è áðàòüåâ Ñóïðóíîâ ó Äåñíû, òðàâû âûñîêèå, à â ñòîðîíó Ìàêîøèíî –åùå ëåñ íåäàëåêî îò íàøåãî ñåíîêîñà. Ïðîòåêàë ó êðàÿ ëåñà ìàëåíüêèé ðó÷ååê,è íàä ýòèì ðó÷åéêîì ëåòàëè ìàëåíüêèå ñòðåêîçêè ñ ðàçíîöâåòíûìè êðûëûø-êàìè: ðîçîâûå, ãîëóáûå, çåëåíûå – ïðîñòî ÷óäî. Âîò óâèäåëà òàêóþ êðàñîòóâ äàëåêîì äåòñòâå è äî ñèõ ïîð ïîìíþ ýòîò ðàéñêèé óãîëîê.

Êîñèëè äðóæíî. Ó äÿäè Èâàíà áûëè ñûíîâüÿ è ó äÿäè Åâäîêèìà òîæå,à ó ìîåãî îòöà, Ñåðãåÿ, óæå íå áûëî ñûíîâ, è íàâåðíîå, îí óæå ïðîñèë è íàíèìàëêîñàðåé.

ß ñ ñåñòðîé Ìàíåé ïî î÷åðåäè, à Ïåòÿ Åâäîêèìîâ ñ Îëåé ïàñëè êîðîâ, íîîíà ìàëî ïàñëà, âåäü íà 2 ãîäà áûëà ìîëîæå ìåíÿ, äà ê òîìó è ñàìàÿ ìëàäøàÿâ ñåìüå. Óòðîì íàäî áûëî ðàíî âñòàâàòü è êîðîâ ãíàòü ÷åðåç ÷óæèå ñåíîêîñû÷åðåç 2 áðîäà íà ñâîé ëóã, òàê íàçûâàëñÿ ãðóäîê, ãäå íèêîãäà íå êîñèëè, à òîëüêîïàñëè êîðîâ. Çäåñü æå ïðîõîäèëà æåëåçíàÿ äîðîãà Áîíäàðîâêà–Ìàêîøèíî, òóòáûë è ìàêîøèíñêèé ñåíîêîñ, ðàçäåëÿëà ñåíîêîñ íàø îò ìàêîøèíñêîãî êàíàâà.Çà êîðîâàìè ñëåäè â îáà, â êàíàâå ðîñëà ëîçà, è òàì ãíåçäèëèñü ïòèöû, è åñëèê íèì ïîäõîäèøü, îíè, áûâàëî, ÷óòü íå ïàäàëè íà ãîëîâû, è ìû áîÿëèñü, ÷òî îíèáóäóò êëåâàòü íàì â ãîëîâó, ÷òîáû íà ëèíèþ íå çàøëè èëè íà ÷óæîé ñåíîêîñ.À òî åùå õóæå: êîðîâû, â êîòîðûõ ìàëåíüêèå òåëÿòà, äîìîé ìîãëè ïîáåæàòü.Áåæèøü çà íåé ÷åðåç ýòè áðîäû, à îíà ïåðåäóìàåò äîìîé áåæàòü, à ñâåðíåò

620

ѲÄ×ÅÍÍß

â ÷óæèå ëóãà, à òðàâû æå âûñîêèå. Âîò îäíàæäû è ñî ìíîé òàêîå áûëî, ïîòåðÿ-ëà êîðîâó. Çíàþ, â êàêóþ ñòîðîíó îíà ïîáåæàëà, äà íå âèæó ãäå. Íî âìåñòî òîãî,÷òîáû çà êîðîâîé èäòè, ïîáåæàëà ÿ äîìîé, ãîðëî ìîå ïåðåñîõëî, äàæå ãîëîñïðîïàë, ãîâîðèòü íå ìîãó, åëå îáúÿñíèëà, ÷òî è êàê. Ïîøëà Ãàëÿ, íàøëà êîðîâóè ïðèãíàëà äîìîé. Î÷åíü íå õîòåëîñü ïàñòè êîðîâ â ïðàçäíèêè, è ìû ñ ñåñòðîéÌàíåé èíîãäà ñêàíäàëèëè, íèêîìó íå õîòåëîñü, à âñå ðàâíî íàäî, áîëüøå áûëîíåêîìó.

Îòåö áûë òðóæåíèêîì, è òàê æå íàñ ïðèó÷àë òðóäèòüñÿ îò çàðè äî çàðè,à, ìîæåò, îí áû íàñ è íå òàê ïðèó÷àë, äà íå áûëî ó íåãî ïîìîùíèêîâ, à ïîýòîìó îíÌàíþ áðàë ñ ñîáîé â ïîëå è ïðèó÷àë åå çà ïëóãîì õîäèòü, à åé áûëî âñåãî 13–14 ëåò. ß òîëüêî ïðîáîâàëà ñêîðîäèòü. Çèìîé îòåö î÷åíü ðàíî âñòàâàë, ñðûâàëëóêîâèöó, î÷èñòèâ è ïîðåçàâ åå â ìèñêó, ñìàçûâàë îëèåé. Ïîåñò ñ õëåáîì è èäåòìîëîòèòü, ïîòîì âñòàåò ìàìà, ðàñòàïëèâàåò ïå÷ü, ãîòîâèò ñâèíüÿì êàðòîøêó,ãîòîâèò ñíèäàííÿ è îáåä. Êîãäà ðàññâåòåò, îòåö èäåò ñíèäàòü. È òàê êàæäûéäåíü, ïîêà âåñü õëåá íå ïåðåìîëîòèò. Ìàíÿ òîæå âñòàâàëà ðàíî, íî è ìåíÿ áóäè-ëà, òîëêàëà ìåíÿ ïîä áîêà, åñëè íå âñòàþ, äåë áûëî ìíîãî, íóæíî ñ îñåíè òðå-ïàòü äà ìÿòü ëåí, à åùå è âûøèâàòü íàäî, íî ýòî óæå çèìîé. Íî êàê íè òÿæåëîæèëîñü, íî è ðàäîñòíî, äåòèøåê áûëî â êàæäîì äâîðå ìíîãî. Çèìîé ñ ãîðêè íàñàíêàõ êàòàëèñü, ëåòîì êóïàòüñÿ áåãàëè, à ïîéäóò ãðèáû – çà ãðèáàìè õîäèëè –ýòî î÷åíü èíòåðåñíîå çàíÿòèå, è ÿ î÷åíü åãî ëþáèëà. Îäíàæäû Îëÿ Åâäîêèìî-âà ïîçâàëà ìåíÿ: “Ïîéäåì ñåãîäíÿ â ëåñ. Ïðèõîäè ê íàì è ñ íàìè ïîéäåøü”.Ñåñòðû Ìàíè íå áûëî, à ìàìà ñ îòöîì ÷òî-òî â êëóíå äåëàëè. Ìåíÿ â ëåñ íåïóñòèëè, ïðèêàçàëè ñèäåòü äîìà, è åñëè ïðîñíåòñÿ áðàòèê, êîëûõàòü åãî, íîÿ ïðî ñåáÿ ðåøèëà: “Ëàäíî, âñå ðàâíî ÿ óéäó, è íåìíîãî ïîãîäÿ ïîøëà çà õàòó,ïåðåëåçëà ÷åðåç ïëåòåíü (÷åðåç êàëèòêó íåëüçÿ, òàê êàê îíà çàêðûòà íà çàäâèæ-êó). À åñëè ÿ âûéäó, òî êòî-íèáóäü ìîæåò çàéòè âî äâîð, à êëóíÿ äàëåêî, è íèêòîçíàòü íå áóäåò, à, âäðóã öûãàíå çàéäóò. Áåãîì ïðèáåæàëà, à îíè óæå ïðèøëè èïðèíåñëè ìàñëþêîâ. “Ðàç îïîçäàëà â ëåñ, – ãîâîðèò äÿäûíà, – òî ñàäèñü ãðèáû÷èñòèòü”. Ñåëà è ñêîëüêî î÷èñòèëà, óæå íå ïîìíþ, à òóò â ñåíÿõ ãîëîâà ìàìû.Ñïðàøèâàåò, çäåñü ëè ÿ, à ïîòîì òîëüêî îòêðûëà äâåðè è ëîçèíîé ïåðåêðåñòèëàìåíÿ ïî ñïèíå è ïëå÷àì, è ïîãíàëà ìåíÿ, êàê ñêîòèíó, ñ ëîçèíîé ÷åðåç óëèöóäîìîé. Îõ, êàê æå ìíå áûëî ñòûäíî. È òàê ÿ áîÿëàñü, ÷òî âäðóã óâèäÿò ñîñåäè,÷òî ìåíÿ ñ ëîçûíîé ìàìà ãîíèò äîìîé.

À êàê áûëî âåñåëî â ïðàçäíèêè, çèìîé ïåðåä ðîæäåñòâîì íà êóòüþ. Ïî÷òèíå åëè öåëûé äåíü, óáèðàëè â õàòå, ãîòîâèëèñü ê ïðàçäíèêó. Êóòüþ âàðèëèè ñòàâèëè â ñâÿòîé óãîë, à âå÷åðîì ñîáèðàëèñü çà ñòîëîì âñåé ñåìüåé, âå÷åðÿëè,è êòî ñ ïåðâîé ëîæêîé êóòüè çàêàøëÿëñÿ, òî òîò óæå íå æèëåö. (Òàê Ãðèøàòîëüêî âçÿë â ðîò ëîæêó êóòüè è çàêàøëÿëñÿ. È ýòî áûëà ïîñëåäíÿÿ åãî êóòüÿ).À ïîòîì õîäèëè êîëÿäîâàòü. Íîâûé ãîä îæèäàÿ, ìàìà ïåêëà çàðàíåå êîðæèêè,÷òîáû áûëî ÷òî äàðèòü, êîãäà ïðèäóò õðèñòîñëàâèòü. Ìû ñ Ìàíåé çàëåçàëè íàïå÷ü è ÷åðåç êàìèí ñìîòðåëè, êàê ìàëü÷èøêè ïîñûïàëè çåðíîì, ïîçäðàâëÿëè

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

621

ñ íîâûì ãîäîì è æåëàëè õîðîøåãî óðîæàÿ. Ãîðåëà ëàìïàäêà, áûëî î÷åíü òîð-æåñòâåííî. À Ïàñõà Õðèñòîâà – òàêîé áîëüøîé ïðàçäíèê: êîëîêîëà öåëûé äåíüçâîíèëè, à ïåðåä Ïàñõîé âñþ íî÷ü â öåðêâè áûëà ñëóæáà, è òàê è îñòàëèñüâ ìîåé äåòñêîé ïàìÿòè ýòè òîðæåñòâà. Øëè õðàìîâûå ïðàçäíèêè, êîãäà ïðèõî-äèëè è ïðèåçæàëè èç äðóãèõ ñåë ðîäñòâåííèêè, äèâ÷àòà ñîáåðóòñÿ íàðÿäíûå,â ëåíòàõ äà â ìîíèñòàõ, à êàê çàïîþò – ñòåíû äðîæàò – òàêèå ñèëüíûå ãîëîñà,à ÿ ñìîòðåëà íà íèõ è äóìàëà, êàê èì õîðîøî, ÷òî îíè óæå âçðîñëûå, à îíè,íàâåðíîå, äóìàëè, êàê õîðîøî íàì åùå ìàëåíüêèì – íèêàêèõ çàáîò. Ãàëÿ óìåëàøèòü, è ïåðåä ïðàçäíèêàìè ê íåé î÷åíü ìíîãî ïðèíîñèëè øèòüÿ, óìîëÿëè ê ïðàçä-íèêó ïîøèòü îáíîâó. Åñëè ýòî áûëî ëåòîì, îíè çà íåå øëè â ïîëå ðàáîòàòü,à çèìîé òîæå ïðèõîäèëè, êîãäà íóæíî ïîñòèðàòü áåëüå, íà ðå÷êó øëè. Íî áûâàëîè òàê, ÷òî îíà âñþ íî÷ü øüåò, à óòðîì èäåò â öåðêîâü ïåòü â õîðå. Ê íàì ïîâå÷åðàì â çèìíåå âðåìÿ ïðèõîäèë äüÿê. Îí íåäàëåêî æèë íà íàøåé óëèöå. Î÷åíüìíîãî âå÷åðàìè ðàññêàçûâàë ïðî âîéíó. Êòî øèë, êòî ïðÿë, íî ïîìíþ, êàê îíãîâîðèë: “Çàõîäèøü â äîì – âñå îòêðûòî è âñå åñòü, à õîçÿåâ íåò, áåðè, ÷òî õî-÷åøü, äà çà÷åì è êîìó, ìîæåò, è ñàìîìó íåäîëãî æèòü”. Îäíàæäû âåñíîé Ãàëÿñ ïîäðóæêîé çàïðÿãëè ëîøàäü â òåëåãó è ïîâåçëè êàðòîøêó íà õóòîð, ãäå æèë äÿäÿÈâàí. Ñ íèìè è ÿ ïîåõàëà, à êîíü ó íàñ áûë ïóãëèâûé. Òîëüêî ïåðååõàëè ïåðååçä,îí, âèäèìî, èñïóãàëñÿ ïîåçäà, è ïîíåññÿ ãàëîïîì. Çà ïîâîðîòîì áûëà áîëüøàÿëóæà, à ïî ñòîðîíàì ñòîÿëè äåðåâüÿ. Êàê ðàç íà ñðåäèíå ýòîé ëóæè âîç êîëåñîìçàöåïèë äåðåâî è ïåðåâåðíóëñÿ. Îòîðâàëèñü îãëîáëè, è êîíü ïîñêàêàë äàëüøå,à ÿ è îñòàëüíûå â ëóæå ïîä âîçîì îêàçàëèñü. Îíè ñðàçó êàê-òî âûêàðàáêàëèñü,à îáî ìíå âñïîìíèëè ïîòîì. Íóæíî áûëî ïîäíÿòü âîç. Êîå-êàê ïîäíÿëè, âûòàùè-ëè ìåíÿ èç ãðÿçè, âîç îñòàëñÿ, à ìû âòðîåì ïîøëè â õóòîð. Êîíü ïðèáåæàë ÷åðåçêàêîå-òî âðåìÿ è îñòàíîâèëñÿ, âèäèìî, ïîíÿë, ÷òî ñäåëàë ãëóïîñòü. Íà õóòîðåìåíÿ îáìûëè, âñåõ ïåðåîäåëè, à íàøè äâîþðîäíûå áðàòüÿ Ôåäîð è Âàñèëèéïîøëè âûðó÷àòü âîç è ÷òî áûëî íà âîçó. Îíè óæå áûëè âçðîñëûå.

Íà õóòîðå ó äÿäè Èâàíà áûë î÷åíü áîëüøîé ñàä, áûë òàì è ëåñ, çà ñàäîì –ñàæàëêà – â íåé êàðàñè. Ëåñîâ òàì áûëî ìíîãî, íåáîëüøèõ. Ìû õîäèëè ïî ãðè-áû â ýòè ëåñà, íî â ïîñëåäíèé ãîä áûëî âñå âûðóáëåíî, à îñòàëèñü ïíè, è îò ïíåéïîøëè ìîëîäûå ïîáåãè, ïîëó÷èëàñü ìîëîäàÿ ðîùà. Êîãäà áðàò Êîëÿ ïîäðîñíåìíîãî, ÷òî ìîæíî áûëî åãî îñòàâèòü, à ìàìå íóæíî áûëî åõàòü â ïîëå,à, ìîæåò, ãäå-òî ãðÿäêè ïîñàäèòü, ìû ñ Ìàíåé äîëæíû áûëè ñìîòðåòü åãî,à êîðîâó, êîãäà ïðèäåò íà îáåä, ïîäîèòü è ìîëîêîì íàïîèòü áðàòà. Íî äîÿðêè èçíàñ áûëè ïëîõèå, ñî ñòàêàí ìû êîå-êàê íàäîèëè, îñòàëüíîå òåëåíîê âûñîñàë, íîìîëîêîì áðàòà íàïîèëè.

 1929 ã. ÿ çàêîí÷èëà 4-é êëàññ. Âåñíîé äàæå áûëè ýêçàìåíû, íà ýêçàìåíûïðèøëî íàñ î÷åíü ìàëî, à äàëüøå ó÷èòüñÿ êóëàöêèì äåòÿì áûëî çàïðåùåíî, à óìåíÿ êàêîå-òî æåëàíèå ïîÿâèëîñü, õîòåëîñü äàëüøå ó÷èòüñÿ, õîòÿ ÿ ó÷èëàñüïîñðåäñòâåííî. Ìàíÿ ó÷èëàñü î÷åíü õîðîøî, è ïàìÿòü ó íåe è ïðèëåæíîñòü áûëà,íî îíà ïðîó÷èëàñü âñåãî 3 çèìû, à äàëüøå íå ñìîãëà – çàáîëåëà, ó íåå áûëî

622

ѲÄ×ÅÍÍß

ìàëîêðîâèå. Ó÷èòåëÿ ãîâîðèëè, ÷òî Ìàíÿ ïîõîæà íà Ãðèøó. Ãðèøà òîæå ó÷èëñÿî÷åíü õîðîøî, è ïîýòîìó ó÷èòåëÿ óãîâîðèëè ìàìó îòäàòü åãî â ãèìíàçèþ âÑîñíèöó, êîòîðóþ îí çàêîí÷èë íà îòëè÷íî. Îòåö â òî âðåìÿ áûë íà âîéíå. Ïðîìåíÿ ãîâîðèëè, ÷òî ÿ ïîõîæà íà ßøó, à êàê îí ó÷èëñÿ, íå çíàþ, íî çíàþ, ÷òî îòåö,êîãäà Ãàëÿ î÷åíü õîòåëà õîòü íåìíîãî ïîó÷èòüñÿ íà ïîðòíèõó, ñêàçàë, ÷òî ó÷èòüáîëüøå íèêîãî íå áóäåò, îäíîãî óæå âûó÷èëè.

 ýòîò, 1929-é ãîä, ñòàëè îáêëàäûâàòü îòöà íàëîãàìè. Âñå çåðíî îí óæåâûñêðåá èç çàêðîìîâ, à íàëîã åùå è åùå òðåáîâàëè. È êîãäà óæå ñîâñåì íå÷åìáûëî îòïëà÷èâàòüñÿ, ïðèøëè ê íàì èç ñåëüñîâåòà, îïèñàëè âñå èìóùåñòâî è íàñâûñåëèëè â ÷óæóþ äûðÿâóþ õàòó çà ñåëîì. Íå áûëî ó íàñ íè÷åãî: íè õëåáà, íèìîëîêà, íè êàðòîøêè. Íåìíîãî íàì äàëè ñîñåäè, ñ êîòîðûìè ìû æèëè â ñâîåéõàòå, íåêîòîðûå ëþäè ïðèíîñèëè ìîëîêà. À ìû, äåòè, ðàäîâàëèñü. Êðóãîì áûëëåñ, ìîëîäîé ñîñíîâûé. Ñ Ìàíåé ìû íà ñàíî÷êàõ åçäèëè â ëåñ, îáëàìûâàëèñóõèå âåòêè è âåçëè äîìîé òîïèòü ïå÷ü, à ðàäîâàëèñü òîìó, ÷òî ëåòîì áóäåìõîäèòü â ëåñ, à, ìîæåò, ïîéäåì ðàáîòàòü íà æåëåçíóþ äîðîãó è áóäåì æèòü.Ìàìà ìîëèëàñü Áîãó è âñåõ íàñ çàñòàâëÿëà: “Ìîëèòåñü!” Îíà çíàëà ìîëèòâû,è âå÷åðàìè ìû ñòàíîâèëèñü íà êîëåíè è çà ìàìîé ïîâòîðÿëè ìîëèòâû. Íàâåðíîå,Áîã óñëûøàë íàøè ìîëèòâû, à ïîýòîìó è ïîïàëè íà âûñûëêó. Íå áûëî áû íàìæèòüÿ â ëåñó, ìíîãî áûëî çàâèñòíèêîâ. Ñîñåäè ñïðàâà, êàê çàõîäèòü âî äâîð,æèëè áåäíî, íî ðàáîòàòü íå ëþáèëè, à çàëåçòü â îãîðîä èëè â ñàä óìåëè, è îä-íàæäû, êîãäà Ìàíÿ ïðèñòûäèëà ñîñåäñêóþ äî÷êó çà òî, ÷òî ðâàëà áóðÿêè, òà åéñêàçàëà, ÷òî èõ íóæíî ïðîðåæèâàòü, à òî îíè î÷åíü ãóñòûå. Âå÷åðîì, êîãäà, øëàñêîòèíà ñ ïîëÿ äîìîé, è ñîñåäè áûëè íà óëèöå, òà ñîñåäêà ïðè âñåõ ñõâàòèëàÌàíþ, êîòîðàÿ òîæå ïîäæèäàëà ñâîþ êîðîâó, ïðèïîäíÿëà è áðîñèëà îá êîëîäó.Êòî-òî èç ñîñåäñêèõ äåòåé ïðèáåæàë, ñêàçàë ìàìå. Ïðèíåñëè Ìàíþ äîìîéè äóìàëè, ÷òî íåæèâóþ, íî îáîøëîñü. ×åðåç êàêîå-òî âðåìÿ îíà îòêðûëà ãëàçà.À îäíàæäû îäíà ðîâåñíèöà Ãàëè, êîòîðàÿ áûâàëà ÷àñòî â íàøåì äîìå, ñêàçàëà:“Íå õî÷ó ÿ òàêîãî áîãàòñòâà, èì âñå âðåìÿ íåêîãäà, îòäîõíóòü íåêîãäà”. Âîòòàê è æèëè ìû â Áîíäàðîâêå. Òîãäà óæå â ÷óæîé õàòå, à äÿäÿ Åâäîêèì ñî ñâîåéñåìüåé òîæå â ÷óæîé õàòå, íî â ñåëå, è õàòà áûëà ëó÷øå, ÷åì íàøà, òåïëåå,ñ Îëåé Åâäîêèìîâîé ìû áûëè î÷åíü äðóæíû. Åñëè îíà ïðèäåò, áûâàëî, ê íàì,à ïîòîì ñîáèðàåòñÿ äîìîé, ÿ èäó åå ïðîâîæàòü è íàîáîðîò. È òàê ìû ïðîâîæà-åì äðóã äðóæêó – òî îíà ìåíÿ, òî ÿ åå, è íèêàê íå ìîæåì ðàññòàòüñÿ. ×àñòîÿ ó íèõ îñòàâàëàñü íî÷åâàòü, íî åñòü è ó íèõ óæå áûëî íå÷åãî. Áûëè ó íàñìå÷òû, êàêèõ òîëüêî ïëàíîâ ìû íå ñòðîèëè, òåïåðü âñïîìèíàþ: ÷óâñòâîâàëè ìûêàêèì-òî ÷óòüåì, ÷òî áîëüøå óæ íèêîãäà íå óâèäèìñÿ.

Íî âîò îäíàæäû â íàøó õàòó ïðèøåë èç ñåëüñîâåòà êàêîé-òî äÿäÿ è îáúÿ-âèë, ÷òî íàñ âûñûëàþò. ×òîáû ìû ñîáèðàëèñü, íà êàêîå-òî âðåìÿ, âåðíåå, íàñêîëüêî-òî äíåé âçÿëè ïèòàíèÿ, à ó íàñ íè õëåáà, íè ìóêè, íè êðóïû – íè÷åãî íåáûëî. Íî óçíàëè îá ýòîì íàøè áûâøèå ñîñåäè: íàïåêëè õëåáà è èç õëåáà íàñó-øèëè ñóõàðåé è ïðîâîäèëè íàñ â äàëüíþþ äîðîãó. Ïðîâîæàëè çà ñåëî, ìíîãèå

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

623

ïëàêàëè. 6 ñåìåé âåçëè íà ñòàíöèþ, è, ïîìíþ, ÷òî î÷åíü ìíîãî øëî íàðîäó çàíàìè, à êîìñîìîëüöû – ìîëîäûå ðåáÿòà îòãîíÿëè èõ, è òîëüêî ó îäíîãî áûëàêàêàÿ-òî âèíòîâêà, à îñòàëüíûå ñ ïàëêàìè. Ñåäüìóþ ñåìüþ ïðèâåçëè óæå âå-÷åðîì, êîãäà ìû áûëè â âàãîíå. Ýòî áûë äåä Âèêòîð Ñóïðóí. Îíè æèëè ðÿäîìñ öåðêâîé, ó íèõ áûë áîëüøîé ñàä. Êàêèì îí ðîäñòâåííèêîì íàì áûë, ÿ íå çíàþ,íî è îíè áûëè ó íàñ, è ìû áûâàëè ó íèõ. Æèëè îíè ïîñëåäíåå âðåìÿ âäâîåìñ æåíîé. 2 èõ ñûíà îòñóòñòâîâàëè. Îäèí óæå áûë æåíàòûé è ãäå-òî ðàáîòàë íàæåëåçíîé äîðîãå, äðóãîé, íåæåíàòûé, óåõàë èç Áîíäàðîâêè, à ñòàðèêè îñòàëèñüâ ñâîåé õàòå, òàê èõ è ïðèâåçëè â âàãîí. Íî÷üþ íàñ ïîâåçëè, äîâåçëè äî Ïóòèâ-ëÿ. Òàì áûë êàêîé-òî çàâîä.  ñòîëîâîé ìû ïîîáåäàëè – 1 âåäðî ñóïà íà âàãîí.À ïîòîì íàñ ïîâåçëè íà ñåâåð. Ñêîëüêî äíåé íàñ âåçëè, íå ïîìíþ, íî îäíàæäûîñòàíîâèëèñü è îòöåïèëè âàãîíû, îòêðûëè èõ, è ìû óâèäåëè î÷åíü ìíîãî ñíåãà.Çàøåë êàêîé-òî ìóæ÷èíà, ïåðåïèñàë âñåõ ðàáîòîñïîñîáíûõ ìóæ÷èí, ïîñòðîèëèõ â îäíó øåðåíãó, à ñòàðèêîâ äåòåé è æåíùèí – â äðóãóþ, ñãðóçèëè íàøè óçëûíà ñàíè è ïîâåçëè çà 6 êì îò ñòàíöèè, ãäå íàì áûëè ïðèãîòîâëåíû óæå î÷åíüáîëüøèå øàëàøè èç áðåâåí, íàêðûòûå ñîñíîâûìè è åëîâûìè âåòêàìè èç òåõáðåâåí, êîòîðûå áûëè îñíîâîé øàëàøåé. Íàçûâàëîñü ýòî ìåñòî Ñóõîå Îçåðî. ýòèõ øàëàøàõ áûëî 2 æåëåçíûå ïå÷êè, 4-ÿðóñíûå íàðû, íà êîòîðûõ ìåñòàìèáûë è ñíåã è ëåä. Ïå÷êè òîïèëèñü äåíü è íî÷ü, ïî î÷åðåäè ëþäè ãðåëèñüè âàðèëè êóëåøè, åñëè ó êîãî áûëî èç ÷åãî âàðèòü. Ãàëÿ òîæå áûëà ñ íàìè, íî ïîâåñíå ê íåé ïðèåõàë ìóæ è çàáðàë åå. Åùå çèìîé çàáîëåë íàø ñàìûé ìàëåíüêèéÊîëÿ. Íàâåðíîå, ó íåãî áûëî âîñïàëåíèå ëåãêèõ. Ñíà÷àëà îí áûë ñ íàìè,à ïîòîì åãî ñ ìàìîé ïîëîæèëè â äðóãîé òàêîé æå øàëàø ïîä íàçâàíèåì áîëüíè-öà. Ìàìó ñíà÷àëà íå õîòåëè òóäà áðàòü, íî îíà ïðîñèëàñü è ïëàêàëà, è âñå æåâðà÷ ñæàëèëñÿ, âçÿë åå. Íî ñîõðàíèòü ïîñëåäíåãî ñûíà îíà íå ñìîãëà, îí óìåð.

Ãäå-òî â èþíå ìåñÿöå íàì ñêàçàëè ñîáèðàòüñÿ îïÿòü è èäòè íà ñòàíöèþ.Ïîãðóçèëèñü â âàãîíû, ïàðîâîç ïîäöåïèë è ïîâåç íàñ â îáðàòíóþ ñòîðîíó. Ñêîëüêîðàäîñòè áûëî ó ëþäåé: âåçóò îïÿòü íàñ äîìîé, íà Óêðàèíó, íî ðàäîñòü íàøàáûëà íåäîëãîé. Êèëîìåòðîâ 12–15 – âåçëè íàñ íà âåòêó, îòöåïèëè âàãîíû è âå-ëåëè ïîñêîðåå âûãðóæàòüñÿ. Ýòî áûëà Áèðæà. Ïðîòåêàëà çäåñü ðåêà Êåíüãà, ïîíåé èç ãëóáèíêè ñïëàâëÿëè ëåñ, à çäåñü åãî ðàáî÷èå âûòàñêèâàëè íà áåðåã, ðàñ-ïèëèâàëè, êîðèëè, îí ïîäñûõàë, ïîòîì ãðóçèëè â âàãîíû äëÿ îòïðàâêè. Áûëî íå-ñêîëüêî áàðàêîâ óæå ðóáëåíûõ èç áðåâåí, áûëà è ñòîëîâàÿ äëÿ ðàáî÷èõ. Íàññ óçåëêàìè êèëîìåòðîâ çà 5 ïî ëåñíîé òðîïå ïîãíàëè ê ðåêå Âàéøóãå. Êåíüãà êàêðàç âïàäàåò â ðåêó Âàéøóãó. Îíà íåáîëüøàÿ, íî î÷åíü áûñòðàÿ, âîäà â íåéî÷åíü ïðîçðà÷íàÿ, ìåñòàìè ãëóáîêàÿ, à ìåñòàìè ìåëêàÿ è ïîðîæèñòàÿ. Âàéøó-ãà âïàäàåò â Ñåâåðíóþ Äâèíó, à Ñåâåðíàÿ Äâèíà – â Áåëîå ìîðå. Èç ìîðÿ äëÿíåðåñòà çàïëûâàåò â ýòó ðåêó ñåìãà, âåðíåå, êîãäà-òî çàïëûâàëà. Ïîñåëèëè íàñâ áàðàê. Íàçûâàëñÿ îí ÷åðíûì. Ñíà÷àëà ïîñåëèëè íà ðå÷êå Êåíüãå, íî îòöóîòñþäà äàëåêî áûëî õîäèòü íà ðàáîòó. Ïîòîì ìû ïåðåøëè áëèæå ê òîìó ìåñòó,ãäå ñòðîèëè ïîñåëîê, â ëåñó ðóáèëè ëåñ è ïîñòðîèëè ê çèìå íåñêîëüêî áàðàêîâ.

624

ѲÄ×ÅÍÍß

Ìû ñ Ìàíåé, êîãäà ïîñïåëè ÿãîäû, õîäèëè ïî ÿãîäû è íîñèëè âîëüíûì ðàáî-÷èì, à îíè íàì äàâàëè êòî õëåá, êòî êóñîê ðûáû, à îäíàæäû ïðèøëè, òî åùåðàáî÷èõ íå áûëî ñ ðàáîòû, è ìîëîäîé ïîâàð, åùå ïàðíèøêà, âàðèë íà óëèöåâ êîòëå ðàáî÷èì óæèí è íàì ïðåäëîæèë ïîåñòü. Íàëèë íàì â òàçèê ñóïà èç ñóõèõîâîùåé, íàëèë ìíîãî, íî õëåáà, âèäèìî, ó íåãî íå áûëî, íî ìû è áåç õëåáàïîåëè. À ïîòîì ïîøëè ãðèáû, ñîáåðåì ãðèáîâ – êðàñíîãîëîâöåâ, ñûðîåæåê,ïðèíîñèì. Ìàìà íàâàðèò, è êîãäà åñòü õîòü íåìíîãî êðàïèâû èëè ëàïøè (ïîëó-÷àëè â ïîñûëêàõ), çàïðàâëÿëà ìàìà – òî ýòî áûëî îáúåäåíèå. Òàê ìû ëåòîïðîæèëè. Íàñòóïèëà îñåíü õîëîäíàÿ. Ìíå ïðåäëîæèëè èäòè â íÿíüêè, è ÿ ïî-øëà â ñåìüþ æåëåçíîäîðîæíèêà. Ó íèõ – 4 äåòåé, ñàìàÿ ñòàðøàÿ áûëà ðî-âåñíèöà ìíå, à ñàìîé ìàëåíüêîé – 4–6 ìåñÿöåâ. Áûëà ó íèõ êîðîâà, à æèëè îíèîò ñòàíöèè â 10–12 êèëîìåòðàõ. Ìàãàçèí áûë íà ñòàíöèè. Çà ïàéêîì õîçÿéêåíóæíî áûëî õîäèòü íà ñòàíöèþ, è ñòàðøàÿ äåâî÷êà õîäèëà â øêîëó òîæå íàñòàíöèþ. Ìàëåíüêèõ íå ñ êåì áûëî îñòàâèòü, äà è çà êîðîâîé íàäî ïðèñìàò-ðèâàòü. Õîçÿéêà áûëà î÷åíü õîðîøàÿ, ïåêëà î÷åíü âêóñíûå øàíüãè, ïèëè ÷àé ñìîëîêîì, äà òîëüêî íåäîëãî ÿ òàì áûëà, ïðîñòóäèëàñü è çàáîëåëà. Ìàíÿ çà2 êèëîìåòðà òîæå ïîøëà íÿíüêîé, íî ó åå õîçÿéêè íå áûëî êîðîâû, æèëè îíèáåäíåå, è êîãäà ÿ çàáîëåëà, Ìàíÿ ìåíÿ îòâåëà íà Âîäîïàä óæå â íîâûå áàðà-êè, à ñàìà ïåðåøëà íà ìîå ìåñòî. ß äîëãî áîëåëà, ëåæàëà íà íàðàõ, íî íåóìåðëà, âûçäîðîâåëà, è êîãäà ñòàëà âûõîäèòü íà óëèöó, óæå áûëî ìíîãî ñíåãà,çèìà íàñòîÿùàÿ. Ìàìå êîìåíäàíò ïðåäëîæèë îïÿòü îòäàòü ìåíÿ â íÿíüêè.Ìàìà ñêàçàëà ìíå è ïîñîâåòîâàëà, ÷òîáû íå ãîëîäàòü. Ïîâåç ìåíÿ êîìåí-äàíò íà ñàíÿõ çà 20 êì ïî ëåñíîé çàñíåæåííîé äîðîãå ê ñâîåìó ðîäñòâåííèêó.Õîçÿéêà ñîâñåì ìîëîäàÿ áûëà, õîçÿèí íåìíîãî ñòàðøå åå, ó íèõ ïåðâûé ðåáå-íîê, ñàìè îíè æèòåëè òåõ ìåñò, íî åå ðîäíûå – îòåö, ìàòü è ñåñòðà èç äåðåâíèóåõàëè è æèëè â Ëåíèíãðàäå, à åãî ðîäèòåëè æèëè â äåðåâíå. Èç äåðåâíè îíïðèâîçèë ìÿñî, êàðòîøêó è çàìîðîæåííîå ìîëîêî. Êîìíàòà ó íèõ áûëà ìà-ëåíüêàÿ, ðÿäîì â êîìíàòå æèëà åùå îäíà ñåìüÿ – ìóæ ñ æåíîé, è ñïàòü ìíåïðèõîäèëîñü íà ïîëó â êîðèäîðå ó ñàìîé äâåðè. Íî íè÷åãî, ñâåæèé âîçäóõ ìíåïîøeë íà ïîëüçó. Çèìó ïåðåçèìîâàëà, à ëåòîì ñïàëà â êëàäîâêå. Ê ðîäèòåëÿììåíÿ íå ïóñêàëè, ëåòîì â íàø ïîñåëîê Âîäîïàä ïðèâåçëè åùå ìíîãî ëþäåé èçÊðûìà. Ðóññêèå, íåìöû, òàòàðû, áîëãàðû, ãðåêè – ëþäè áîãàòûå, íî æèòü èìáûëî íåãäå. È òîãäà íà÷àëè ñòðîèòü íîâûå áàðàêè. Ïîñòðîèëè åùå 12–15 áà-ðàêîâ, ñòàëè ñòðîèòü øêîëó è â îäíîì èç áàðàêîâ øêîëó óñòðîèëè.

Êîãäà óìåð îòåö, ÿ âñå æå îòïðîñèëàñü äîìîé, à êîãäà ïðèøëà îáðàòíî,ìåíÿ íå âçÿëè – áîÿëèñü çàðàçû, ïîøëà ÿ îáðàòíî. Âñå òîãäà ïåðåáîëåëè òèôîì,à ïîñëå áîëåçíè ÿ ïîøëà â øêîëó, íî øêîëó âñêîðå çàêðûëè ïî÷åìó-òî, è ÿ îïÿòüïîøëà ê ëþäÿì. Ëþäè, âèäèìî, æàëåëè íàñ è áðàëè, õîòÿ è ñàìè æèëè íåáîãàòî.Äîáðûå ëþäè áûëè. ×òî íå ñìîãëè íàì äàòü ðîäèòåëè, îò ëþäåé íàó÷èëèñü,à ðîäèíà âñå ðàâíî òÿíóëà, î÷åíü õîòåëîñü íà Óêðàèíó. Êîãäà íå ñòàëî è ìàìû,ÿ ïîøëà ðàáîòàòü. Ïåðâàÿ ìîÿ ðàáîòà – êîðèòü ïîäòîâàðíèê. Íå áûëî íàâûêà,

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

625

à ìíå î÷åíü õîòåëîñü âûðàáîòàòü íîðìó, è çà ìåñÿö òàê íàòðóäèëà ðóêó, ÷òî îíàíàïóõëà, è îáðàçîâàëñÿ âíóòðåííèé íàðûâ, êàê ñêàçàë ôåëüäøåð – ôëåãìîíà.Ðàçðåçàëè åå ìíå, è ÿ öåëûé ìåñÿö íå ìîãëà ðàáîòàòü, à ïîòîì ïîøëà íà ðàáîòóâ ïîñåëîê – òàì íóæåí áûë êèðïè÷, à ïðèâåçòè åãî áûëî íåîòêóäà. Âîò è ñòàëèäåëàòü åãî ñàìè. Êîãäà êèðïè÷à íàäåëàëè, ïîñëàëè ìåíÿ êîð÷åâàòü, ïîëÿ ðàçðà-áàòûâàòü. Ñìîëÿíûå ïíè ñêëàäûâàëè â êó÷ó, ïîòîì, íàâåðíîå, èõ ñâîçèëè â îäíîìåñòî, ãäå óñòðîèëè ñìîëîêóðêó, à ñìîëó ñîáèðàëè â áî÷êè. Áî÷êè òîæå äåëàëèñàìè, ëþäè áûëè óìåëûå, âñå óìåëè äåëàòü è äåëàëè. Ïîñòðîèëè áîëüøèå ñêîò-íûå äâîðû, ïåêàðíþ, ìàãàçèí. Çàâåëè êîðîâ, îâåö, ñâèíåé, äàæå êóð è, êîíå÷íî,ëîøàäåé. Ðàçðàáîòàëè áîëüøèå ïîëÿ, íî çåìëÿ áûëà áåäíîé, è äëÿ åå îáîãàùå-íèÿ âîçèëè èç áîëîòà òîðô. Çèìîé ñêëàäûâàëè åãî áîëüøèìè êó÷àìè íà ïîëÿõ,íà òîðô óêëàäûâàëè íàâîç, äåëàëè êîìïîñòû, è çåìëÿ ñòàëà ðîäèòü êàðòîøêó,êàïóñòó, ñâåêëó è òóðíåïñ äëÿ ñêîòà. Ëþäè òîæå îáçàâåëèñü ñêîòèíîé: êîçàìè,çàâåëè êóð, è òîëüêî îäèí õîçÿèí äåðæàë êîðîâó.

Ëåòî ÿ ïðîðàáîòàëà â êîëõîçå, à çèìîé ìåíÿ ïîñëàëè â ëåñ îò íàøåãîïîñåëêà êèëîìåòðîâ çà 30: òàêèå æå áàðàêè, îáùåæèòèå, ñòîëîâàÿ, äàëè ìíå3 ëîøàäè.  áðèãàäó ÿ ïîïàëà ê áîëãàðàì. Óòðîì 3 ëîøàäè íóæíî çàïðÿ÷ü,ïîíà÷àëó ìíå ïîìîãàëè, à ïîòîì óæå ìíå íóæíî áûëî ñàìîé èõ çàïðÿ÷ü, ïðè-âÿçàòü ê ñàíÿì îäíó çà äðóãîé è åõàòü â ëåñ. Íå çíàþ, ñêîëüêî êèëîìåòðîâáûëî äî äåëÿíêè, íî ÿ ïðèåçæàëà ïîñëå âñåõ. À êòî ïåðâûé ïðèåäåò, òîò ïåðâûìè óåäåò. Îáðàòíûé ïóòü ñ äåëÿíêè áûë ëåäÿíîé äîðîæêîé, ìåñòàìè ñ ãîðêîé,è íóæíî áûëî ëîøàäåé ñ ãîðêè ñïóñêàòü ïî îäíîé. Êòî ðàáîòàë íå ïåðâûé ãîä,òîìó óæå âñå ýòî áûëî çíàêîìî, à ìíå íóæíî áûëî êî âñåìó ïðèâûêàòü, ïðèñïîñàá-ëèâàòüñÿ.

Âåñíîé ÿ îïÿòü çàáîëåëà, à ïîñëå áîëåçíè îòïðàâèëàñü â ïîñåëîê êîð÷å-âàòü. Ïîñëå êîð÷åâêè íàñ, öåëóþ áðèãàäó, ïîñëàëè â äðóãîé ëåñîïóíêò – ýòîêèëîìåòðîâ çà 100 ê þãó: ñòàíöèÿ Ïóêñà, à çà 20 êèëîìåòðîâ îò ñòàíöèè â ëåñ,âðó÷èëè âñåì äåâóøêàì ïî 1 ëîøàäè: íóæíî áûëî ñâåçòè îñòàòêè äðîâ ïîñëåçèìû è âñå, ÷òî áûëî íå ïîäîáðàíî çèìîé, â îäíî ìåñòî, ÷òîáû ìîæíî áûëîïîäúåõàòü òðàêòîðîì. Êîãäà âñå ýòî áûëî ñäåëàíî, ïîøëè ïèëèòü ëåñ, êîðìèòüêîìàðîâ, à èõ áûëî î÷åíü ìíîãî. Ïîðàáîòàëà ÿ ìåñÿö. Òðóäíî áûëî, íî è âåñåëî,ïîòîìó ÷òî âñå áûëè ìîëîäûå.

Îäíàæäû â âûõîäíîé äåíü ïîøëè â äåðåâíþ êèëîìåòðîâ çà 7–8. Íàì ñêà-çàëè, ÷òî òàì ïðàçäíèê. Êîãäà øëè ëåñîì, ÿ óâèäåëà ëàíäûø, ìèëûé ðîäíîéöâåòîê, òàêîé æå, êàê è ó íàñ íà Óêðàèíå.

Ïîëó÷èëà ïèñüìî îò Ìàíè, îíà ïèñàëà, ÷òî ïðèåõàëà Îëÿ è î÷åíü õî÷åòïîâèäàòüñÿ. Âñòðåòèëèñü ìû ñ Îëåé íà ñòàíöèè Ïåðìèëîâî. Îíà ñêàçàëà ìíå,ñ êàêîé öåëüþ ïðèåõàëà, à ïðèåõàëà, ÷òîáû óâåçòè ìåíÿ â Áåæèöó. ß áîÿëàñüåõàòü, òàê êàê íèêàêèõ äîêóìåíòîâ íå áûëî, à âäðóã ïðîâåðêà. Íî îíà ìíåîáúÿñíèëà, ÷òî ãëàâíîå – äîåõàòü, à òàì, ìîë, îáî âñåì óæå äîãîâîðèëèñü.Ïîëó÷ó ïàñïîðò è áóäó âîëüíîé. Êòî ýòîãî íå èñïûòàë, ìîæåò ëè ïðåäñòàâèòü,

626

ѲÄ×ÅÍÍß

êàê õîòåëîñü áûòü âîëüíîé äà åùå è â ðîäíîì êðàþ. Ïðèåõàëè â Áåæèöó, íîÁðÿíñê – íå òàéãà, à ïî÷òè Óêðàèíà – è ðå÷êà Äåñíà, è êîìàðîâ íåò, íî çàäó-ìàííîå íå ïîëó÷èëîñü, è ïðîæèâ 2 íåäåëè, ÿ óæå õîòåëà åõàòü îáðàòíî, õîòÿ èíå õîòåëîñü. À ïîòîì ïðåäëîæèëè äðóãîé âàðèàíò: ïîåõàòü â Äîíáàññ. Îäíàñåìüÿ ïåðååçæàëà èç Áåæèöû â Äðóæêîâêó. Äëÿ ìåáåëè îíè çàêàçàëè âàãîí, èÿ ìîãëà åõàòü â ýòîì âàãîíå ñ âåùàìè. Òàê ÿ è ïåðååõàëà, íó à òàì óæ ñîâñåìÓêðàèíà. È âîò òàì ÿ ïðîæèëà áîëüøå ãîäà. Ñíà÷àëà â Äðóæêîâêå, ïîòîìïåðååõàëà â Ñëàâÿíñê. Íî èç ìîåãî çàäóìàííîãî íè÷åãî íå ïîëó÷èëîñü. Îñåíüþïîåõàëà îáðàòíî.

Çà ýòîò ãîä ÿ óâèäåëà, êàê æèâóò ëþäè è êðàñèâûå ìåñòà ïîñìîòðåëà, íîâåäü ÿ íå æèëà, à ñóùåñòâîâàëà.  Ñëàâÿíñêå ìû æèëè â çàâîäñêîé êâàðòèðå,è ÿ âèäåëà, êàê ëþäè æèâóò, ðàáîòàþò è îòäûõàþò. Ìíå áûëî ñòûäíî æèòü èíà÷å,îñòàâàëîñü òîëüêî åõàòü òóäà, îòêóäà ïðèåõàëà, ðàçäåòàÿ è ðàçóòàÿ, â òàéãó.

Çà ïðîæèòûé ãîä ÿ äàæå íå ìîãëà ñåáÿ îäåòü. Äåíåã ìíå íà áèëåò, êîíå÷íî,äàëè è ïðîâîäèëè íà âîêçàë. Çàåõàëà â Áåæèöó. Ãàëÿ ñ Îëåé æèëè â øêîëåâ ìàëþñåíüêîé êîìíàòóøêå. Ãàëÿ ðàáîòàëà òåõíè÷êîé. Îëÿ ó÷èëàñü. Ýòî áûë1937 ãîä.

Êîãäà ïðèåõàëà íà Âîäîïàä, íà ñâîþ âòîðóþ ðîäèíó, Ìàíÿ óæå áûëà çàìó-æåì è óæå áûëè äåòè – ñûí è äî÷ü, à ìåíÿ îïÿòü îòïðàâèëè íà ëåñîçàãîòîâêóêèëîìåòðîâ çà 35 îò ïîñåëêà. Íî òåïåðü ìíå óæå áûëî 19 ëåò. Çà ýòî âðåìÿÿ îòäîõíóëà, ìóæ Ìàíèí Ôåäîð ïîäøèë ìíå ñòàðåíüêèå âàëåíêè, ïîïàëà ÿ âáðèãàäó ê ñâîèì óêðàèíñêèì ìóæèêàì, äàëè ìíå ëîøàäü õîðîøóþ ïî êëè÷êå“Çîÿ” – î÷åíü óìíóþ ñêîòèíó. Ðàáîòàòü ìíå áûëî ëåãêî, íî î÷åíü íå íðàâèëîñüîáùåæèòèå, ïîñëå ïðîæèòîãî ãîäà â Äîíáàññå åùå òðóäíåå áûëî âñå ýòî ïåðå-æèâàòü. Ñîâñåì ñëó÷àéíî âñòðåòèëà Íèêîëàÿ – ñâîåãî áóäóùåãî ìóæà. Õîòÿìû è áûëè çíàêîìû, íî íå âñòðå÷àëèñü ñ òåõ ïîð, êàê ÿ óåõàëà èç Àðõàíãåëüñêà.Îí çà ýòî âðåìÿ çàêîí÷èë 6-ìåñÿ÷íûå êóðñû è ðàáîòàë îòâåòñòâåííûì çà ïî-ãðóçêó è âûâîçêó äðåâåñèíû èç ëåñà, à âñêîðå åãî èçáðàëè ïðåäñåäàòåëåì êîë-õîçà íà Âîäîïàäå. Äîáðîâîëüíî íà ýòó äîëæíîñòü, êîíå÷íî, íèêòî íå ïîøåë áû,íî ñîïðîòèâëåíèå áåñïîëåçíî. Âðåìÿ-òî áûëî î÷åíü íåñïîêîéíîå, “÷åðíûé âî-ðîí” êàæäóþ íî÷ü óâîçèë ìîëîäûõ ðåáÿò, êîòîðûõ â 1930–1931 ãîäàõ ïðèâåçëèâ òàéãó ïîäðîñòêàìè, à çà ãîäû îíè âûðîñëè, íàáðàëèñü ñèë, ñòàëè ñòàõàíîâöà-ìè è âäðóã: “âðàãè íàðîäà”…

Ñòàë ìóæ ïðåäñåäàòåëåì êîëõîçà, à â êîëõîçå íå òî, ÷òî â ëåñîïóíêòå, íèñòîëîâîé, íè ìàãàçèíîâ – íè÷åãî íå áûëî. Òîãäà îí è ñäåëàë ïðåäëîæåíèå ñòàòüåãî æåíîé.  1938 ã. ìû ïîæåíèëèñü è ñòàëè æèòü íà Âîäîïàäå.

12 ôåâðàëÿ 1939 ã. ðîäèëà ÿ äî÷ü Âàëåíòèíó, à â 1941 ã. íà÷àëàñü âîéíà.20 íîÿáðÿ 1941 ã. ðîäèëà âòîðóþ äî÷ü – Ëþáó. Êîãäà åé áûëî 8 ìåñÿöåâ, ìóæóøåë íà ôðîíò. Ê òîìó âðåìåíè îí óæå óøåë èç êîëõîçà è ðàáîòàë ëåñîðóáîì.Ðàñ÷èòûâàëè, ÷òî ïåðååäåì â ëåñîïóíêò è òàì áóäåì æèòü, íî æèçíü ïîâåðíóëàâñå ïî-ñâîåìó.  ÿíâàðå 1943 ã. ìóæ ïîãèá.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

627

Ïî îêîí÷àíèè âîéíû, âåðíåå, êîãäà ñòàëè îñâîáîæäàòü Áåëîðóññèþ, Óêðàè-íó, ëþäè ñòàëè óåçæàòü. ß íàïèñàëà â ×åðíèãîâ è Áðÿíñê, ÷òîáû ìíå âûñëàëèâûçîâ. È ìíå ïðèñëàëè èç ×åðíèãîâà âûçîâ è èç Áðÿíñêà, íî åõàòü íà Óêðàèíóìíå áûëî íåêóäà, à â Áðÿíñê óæå ïðèåõàëè èç ýâàêóàöèè Ãàëÿ è Îëÿ. Ïðèåõàëàÿ â Áðÿíñê â 1945 ã., ãäå áûëî âñå ðàçáèòî è ðàçîðåíî. Îëÿ ðàáîòàëà â ëàãåðåäëÿ âîåííîïëåííûõ. ß õîòåëà èäòè íà çàâîä, íî îí áûë ðàçðóøåí, åãî íàäî áûëîâîññòàíàâëèâàòü, à ÿ áûëà î÷åíü èñòîùåíà, è Ãàëÿ ìíå íå ðàçðåøèëà òóäà èäòè,à Îëÿ ñòàëà ãîâîðèòü îá óñòðîéñòâå â ñâîþ îðãàíèçàöèþ. È ÿ òîæå ñòàëà ðàáî-òàòü ñ íåé â îäíîì ëàãåðüîòäåëåíèè, ïîêà íå óâåçëè âîåííîïëåííûõ, à ïîòîìïåðåøëà íà çàâîä, ãäå è ïðîðàáîòàëà äî ïåíñèè.

Âî âðåìÿ âîéíû, êîãäà ÿ æèëà åùå íà Âîäîïàäå, ìíå, êîíå÷íî, ìíîãî ïîìî-ãàëè Ìàíÿ è åå ìóæ. Íå çíàþ, áûëè áû æèâû ìîè äåòè, à îñîáåííî Ëþáà, (õîòÿè áûëè ó íàñ êîçû, íî çèìîé ïîêà íåò ìàëåíüêèõ êîçëÿò, íåò è ìîëîêà), à ó Ìàíèîäíà êîçà íå çàïóñêàëàñü, è îíà òîò óäîé äåëèëà ïîïîëàì. À åùå Ôåäîð ðàáîòàëâ êîëõîçå, è êîãäà îíè çèìîé åçäèëè çà ñåíîì, èì äàâàëè áàíêó ìóêè, òàê îíïîëîâèíó îòñûïàë è ãîâîðèë: “Îòíåñè äëÿ Ëþáû”. Òàê âîò è âûæèëà ìîÿ Ëþáà-øà. Ïîñëå âîéíû, êîãäà óæå ïðèåõàëà ñþäà, î÷åíü ìíîãî ïîìîãàëè Ãàëÿ ñ Îëåé.Îëÿ, êîãäà ðàáîòàëà â ëàãåðüîòäåëåíèè, òî åé äàâàëè îôèöåðñêèé ïàeê, à ìíå –êàðòî÷êó ñëóæàùåé.

[ϳäïèñ] Â.Ñóïðóí1990 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÓÏÐÓÍ ²ííè

(ñ. Òàâð³éñüêå-Ãëàäê³âêà Ãîëîïðèñòàíñüêîãî ð-íóÎäåñüêî¿ (íèí³ Õåðñîíñüêà) îáë.)

ÏÐÎ ÙÎ ÐÎÇÏβÄÀËÀ ÁÀÁÓÑßÁàáóñÿ ðîçïîâ³ëà ìåí³ îñü ùî:“Êîëè ðîçêóðêóëþâàëè ìîãî áàòüêà, ìåí³ áóëî 8 ðîê³â, ñåñòð³ ìî¿é – 11,

à áðàòó òîä³ – 16 ðîê³â. Ìàòè ïîìåðëà â 1933 ðîö³, áàòüêà âèñëàëè â Ñèá³ð,çâ³äêè â³í íå ïîâåðíóâñÿ. À ìè çàëèøèëèñÿ ñèðîòàìè, õàòó â íàñ çàáðàëè. Áðàòæèâ ó äÿäüêà, òîé äÿäüêî áóâ ÷îëîâ³êîì ñåñòðè ì ìàòåð³, àëå ñåñòðà öÿïîìåðëà. ß ç³ ñâîºþ ñåñòðîþ Îëåêñàíäðîþ õîäèëà ïî ñåëàõ, íî÷óâàëè íà äî-ðîç³, ï³ä âîð³òüìè, ó ñêèðò³ ÷è ï³ä ñêèðòîþ, ¿ëè ïàñë³í, ñìîêòàëè áóð’ÿíö³;â êîëãîñï³ ðàí³øå äàâàëè ñâèíÿì ¿ñòè, à ìè âíî÷³ çàáèðàëèñü ó êîðèòà ³ âèäîâ-áóâàëè òå, ùî çàëèøàëîñÿ. Òî, áóëî, ï³äó äî êîãîñü, ïîäèâëþñÿ çà äèòèíîþ, òàòàì ìåíå é íàãîäóþòü òà ùå, ìîæå, äàäóòü ÿêóñü ñòàðó òðÿï÷èíó, à íî÷óºìî-òàêè ï³ä âîð³òüìè.

628

ѲÄ×ÅÍÍß

Áðàò íàø Îëåêñ³é ïî÷àâ ïðàöþâàòè ïàñòóõîì, éîìó çà ðîáîòó äàâàëèõë³á ³ âèä³ëèëè ê³ìíàò÷èíêó, äå áóëà éîãî ñõîâàíêà. Òàì ñòîÿëî ë³æêî, ñò³ë òàñò³ëåöü ÷è ëàâà. Îäíîãî ðàçó ÿ çíàéøëà, äå â³í æèâå, òà é ïðèéøëà äî íüîãî,â³í ÿêðàç áóâ äîìà. Ïîñàäèâ ìåíå íà ñò³ëåöü. À éîìó ÿêðàç äàëè õë³áèíóá³ëó ³ äóæå-äóæå âåëèêó. Ïî÷àâ ¿¿ ð³çàòè, íàãîäóâàâ ìåíå. Ïèòàâ, äå Îëåê-ñàíäðà, òà ÿ íå çíàëà. ³í çíàéøîâ Îëåêñàíäðó ³ òåæ íàãîäóâàâ. Ç òèõ ï³ð ìèæèëè ðàçîì. Ïîò³ì íàì òðüîì äàëè õàòó, âèä³ëèëè ãîðîä, ÿê ïðåì³þ Îëåê-ñ³þ äàëè êîðîâó. ³ðí³øå, íå êîðîâó, à ìàëåíüêó òåëè÷êó. À çãîäîì ïîðîñÿ.ß ç Îëåêñàíäðîþ äîãëÿäàëà ñêîòèíó. Àëå îäíîãî ðàçó ïîðîñÿ âèñêî÷èëî íàâ³êíî, ðîçáèëî øèáêó ³ âòåêëî. Äîâãî ìè øóêàëè éîãî, ïèòàëè ëþäåé òà íåçíàéøëè. Âèãëÿä³ëè òåëè÷êó, íàâåñí³ ïîñàäèëè ãîðîä, ëþäè äàëè õòî êâà-ñîë³, õòî íàñ³ííÿ, õòî êóêóðóäçè, õòî êàðòîïë³. À áàáêè êàçàëè, ùî “é ñòà-ðèé òàê íå ïîñàäèòü, ÿê ñàäîâëÿòü ö³ ñèðîòè: âñå ïî ëàòî÷êàõ, ÷èñòåíüêî –÷èñòåñåíüêî”.

À çãîäîì ÿ ï³øëà â íàéìè äî îäíèõ ëþäåé, ãëÿä³ëà ¿õíþ äèòèíó. Òîä³ ìåí³áóëî 9 ðîê³â.  òèõ õàçÿ¿â áóëà âåëèêà õàòà: ç îäí³º¿ ñòîðîíè æèâ áðàò ç³ ñâîºþæ³íêîþ, à ç äðóãî¿ – éîãî ñåñòðà. ß âñå ðîáèëà â õàò³, â äâîð³ òà äîãëÿäàëà çàäèòèíîþ, íîñèëà ¿¿ â ïîëå 3 ðàçè â äåíü íà ãîäóâàííÿ.  íèõ áóâ âåëèêèé âèøíå-âèé ñàä, àëå ðâàòè âèøí³ âîíè íå äîçâîëÿëè; çðàíêó çàãð³áàëè ³ õîâàëè ãðàáë³.Òàê ÿ â íèõ ðîáèëà. À ñåñòðà öüîãî äÿäüêà ïîïðîñèëà íîñèòè âîäó ¿¿ êà÷êàì³ ïîîáö³ÿëà ìåí³ çà öå ùîñü ïîäàðóâàòè. ß íîñèëà âîäó ö³ëå ë³òî. À íîñèòü áóëîäóæå äàëåêî: ñïî÷àòêó òðåáà éòè äî ìåëüíèö³, ï³ä³éìàòèñü äî áàñåéíó, íàáèðàòèâîäó, ñïóñêàòèñü ³ éòè ç êîðîìèñëîì. Íà ïî÷àòêó îñåí³ öÿ ò³òêà êóïèëà ìåí³ãðåá³íåöü. À êîëè ãðàñóâàëè â ïîë³, òî ÿ âåëà êîíÿ, òà ÿêùî â³í, áóëî, ïîòÿãíå íåâ òó ñòîðîíó, òî äÿäüêî áèâ ìåíå áàòóðîþ. Öå ïîáà÷èâ ñåëÿíèí ç ìîãî ñåëà,(à æèëà ÿ òîä³ â Ìèõàéë³âö³), òà é ðîçêàçàâ ìîºìó áðàòîâ³. Áðàò ïðè¿õàâ ïî ìåíåï³äâîäîþ, àëå ÿ íå ïî¿õàëà, áî õàçÿ¿â íå áóëî âäîìà, à ÿ íå ìîãëà çàëèøèòèäèòèíó, àëå çãîäîì ÿ òàêè âòåêëà.

Äðóãèé ðàç ï³øëà ÿ â íàéìè ó 15 ðîê³â, áóëà â çàìîæíèõ ÷îëîâ³êà ³ æ³íêè. ³íáóâ ãîëîâîþ êîëãîñïó, à âîíà ôåëüäøåðîì. Äîâãî ÿ â íèõ áóëà. À ¿æ³ â íèõ áóëî!!!Îäíîãî ðàçó ÿ ïðèáèðàëà â êëàäîâ³é, à òàì ñòîÿëè ÿùèêè öóêåðîê, ïå÷èâà, êîí-ñåðâ³â, ³ í³÷îãî òîãî âîíè ìåí³ íå äàâàëè.

Îäíîãî îñ³ííüîãî âå÷îðà éøîâ äîù, à ãîñïîäèíÿ ïîñëàëà ìåíå ïî êà÷îê.ß ï³øëà çà íèìè â áîëîòî, äå ìåíå ïî÷àëî çàòÿãóâàòè â áàãíþêó. Öå ïîáà÷èâîäèí ÷îëîâ³ê, â³í ïîäàâ ìåí³ äîâãó ã³ëêó é âèòÿãíóâ ìåíå, à òîä³ ñêàçàâ, ùîáò³êàëà çâ³äñè. ² ÿ éîãî ïîñëóõàëà é çíîâó ïðèéøëà â Ìèõàéë³âêó”.

Óïîðÿäêóâàâ Ô.Ìîðîçþê.18 ëþòîãî 1995 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

629

ѲÄ×ÅÍÍßÑÓÏÐÓÍ Ìåëàí³¿ Íèêèôîð³âíè,

1912 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Íåäîãàðêè Êðåìåí÷óöüêîãî ð-íó íà Ïîëòàâùèí³)

Ãîëîä ïåðåæèëà ðàçîì ç áàòüêàìè â ñ.Áóêà÷³âêà Êðåìåí÷óöüêîãî ð-íóÏîëòàâñüêî¿ îáëàñò³; çàðàç öüîãî ñåëà íåìຠ– 1959 ðîêó âîíî áóëî çàòîï-ëåíî âîäàìè Êðåìåí÷óöüêîãî âîäîñõîâèùà.

Íå ìîæó ñêàçàòè, ùî ìè æèëè “íà øèðîêó íîãó”. Æèëè âïðîãîëîäü.Çàïèñàâ À.Ñóïðóí.

1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍß–ÑÏÎÃÀÄÈÑÓÏÐÓÍ Îëüãè Ñåð㳿âíè

(ñ. Æîâòíåâå Ìåíñüêîãî ð-íó íà ×åðí³ã³âùèí³)

 òó òåìíóþ îñåííþþ íî÷ü â äîìå Ñåðãåÿ Ïåòðîâè÷à Ñóïðóíà â ñåëå Áîí-äàðîâêà â áåççàáîòíîì ñíå ëåæàëè íà “ïîëó” âñå ÷åòûðå äî÷åðè åãî. Ñàìà æåõîçÿéêà äîìà, Åôðîñèíèÿ Àôàíàñüåâíà, ñïàëà ñ ìàëåíüêèì 3-ëåòíèì ñûíêîìÊîëåé – íàäåæäîé è ïðîäîëæàòåëåì ðîäà Ñóïðóíîâ. Íåò! Îíà íå ñïàëà.Ïðîñòî ëåæàëà íà òåïëîé ëåæàíêå è äóìàëà ñâîþ ãîðüêóþ äóìó. Îñòàëàñüñèðîòîé â 8 ëåò, ðàíî îòäàëè çàìóæ – â 16 ëåò, çà ãîäû çàìóæåñòâà óñïåëàâûðàñòèòü, âûó÷èòü è ïîõîðîíèòü âçðîñëûõ ñûíîâåé. Íåóäà÷íîå çàìóæå-ñòâî ñòàðøåé äî÷åðè òîæå íå äàâàëî ïîêîÿ. À îñíîâíîå áåñïîêîéñòâî, íåäàâàâøåå ñîìêíóòü î÷åé, áûëî îòñóòñòâèå ìóæà â äîìå. Âòîðóþ íåäåëþ îíñèäåë â ÄÎÏÐå â Ñîñíèöå íåèçâåñòíî çà ÷òî. Ñëûøàëà îíà, êàê îòêðûëàñüêàëèòêà, è çàëàÿëà íà äâîðå ñîáàêà, à ïîòîì ñòóê â äâåðü ãðóáî è çëî.  ñåíèâûøëà Ãàëÿ – ñòàðøàÿ äî÷ü è ñïðîñèëà: “Êòî òàì? È ÷òî çà íåîáõîäèìîñòüòðåâîæèòü ëþäåé â òàêîé ïîçäíèé ÷àñ?”. Íà ÷òî åé ãðóáî îòâåòèëè: “Îòêðû-âàé, êóðêóëüñêîå îòðîäüå, èëè âûëîìàåì äâåðü”. Äâåðü îòêðûëè, è â õàòóâîøëè 5 ïàðíåé ñ äóáèíêàìè. Âñå äåòè: Ìàíÿ, 15 ëåò, Âåðà, 12, è ÿ, 6-ëåòíÿÿäåâ÷óøêà, ïóõëàÿ, êðóãëàÿ è ñîâñåì íå ïîíèìàþùàÿ, ÷òî æå ïðîèñõîäèò.Âîøåäøèå â ãðóáîé ôîðìå âïåðåìåøêó ñ ðóãàòåëüñòâàìè îáúÿñíèëè, ÷òîíàäî íåìåäëåííî âñåì îäåòüñÿ è âûéòè èç õàòû. Âî äâîðå ñòîÿëè óæå çàï-ðÿæåííûå ðîçâàëüíè. Áðàòü ñ ñîáîé íè÷åãî íå ïîçâîëèëè, îäåòü òîëüêî òî,÷òî ïîâñåäíåâíî íîñèëè. Ñî ñëåçàìè íà ãëàçàõ è ñ Êîëåé íà ðóêàõ ìàìàïåðåêðåñòèëà õàòó, ïîöåëîâàëà èêîíó â óãëó, êîòîðîé áëàãîñëîâèëè åå íà çà-ìóæåñòâî, è âûøëà âî äâîð ê ñòàðøèì äåòÿì è ñàíÿì-ðîçâàëüíÿì. Òàê è

630

ѲÄ×ÅÍÍß

âûåõàëè ñ ðîäíîãî ïîäâîðüÿ. À âåçëè íàñ íåäîëãî, â äðóãîé êîíåö ñåëà âÑåìåíîâó õàòó, ÷òî ñòîÿëà ïåðåä âúåçäîì â ñåëî ßäóòûí (ðîäèíà ìàìû).

ß, øåñòèëåòíÿÿ ãëóïûøêà, ðàäîâàëàñü ýòîìó ïóòåøåñòâèþ. Âåäü îíî áûëîïåðâûì â ìîåé æèçíè. Êîãäà âîøëè â õàòó Ñåìåíîâó, âî âñåõ åå óãëàõ ëåæàëèêó÷êè ñíåãà, à ïîñðåäèíå – ìóñîð. Íàñ – ìàëûõ, ò.å. ìåíÿ è Êîëþ êàê-òî óëîæè-ëè, íàêðûëè êîæóøàíêàìè, êîòîðûå ñêèíóëè ìàìà è Ãàëÿ, à ñàìè çàíÿëèñü ðå-ìîíòîì õàòû. Êîãäà ÿ ïðîñíóëàñü è âûëåçëà èç ñâîåãî óêðûòèÿ, â õàòå áûëî÷èñòî, ïîë ñâåæåñìàçàí ãëèíîé, è â äûðû íå ñâèñòåë âåòåð. Íà ñòîëå (ñâåæåâû-ìûòîì) ñòîÿë ÷óãóíîê ñ êàðòîøêîé, è îò íåãî øåë òàêîé áëàãîïðèÿòíûé àðîìàò,÷òî ó ìåíÿ äàæå â æèâîòå çàáóëüêàëî. Íàåâøèñü âàðåíîé êàðòîøêè ñ ñîëüþ, ÿè Êîëÿ âûøëè âî äâîð, íî, êàê òàêîâîãî, äâîðà íå áûëî. Çà õàòîé ðîñëè ñîñíû.Íàì ñ áðàòîì ýòî î÷åíü ïîíðàâèëîñü, è ìû, âîçâðàòÿñü ñ ïðîãóëêè, äàæå ïî-ìå÷òàëè, ÷òî çà ãðèáàìè äàëåêî íå ïðèäåòñÿ õîäèòü. Ïóñòü Ìàíÿ ñ Âåðêîéðàáîòàþò â ïîëå, à ãðèáîâ ìû íàíîñèì, è Ãàëÿ íàâàðèò. Íå çíàþ, ñêîëüêî ìûòàì ïðîæèëè, íî ëåòà òàê è íå äîæäàëèñü. Ïîìíþ, êàê ÿ óïðîñèëà âçÿòü ìåíÿ âã.Ìàêîøèíî â öåðêîâü çàìîëèòü âåëèêèé ãðåõ, êîòîðûé ÿ ñîâåðøèëà â ñåìåíî-âîé õàòå. À ãðåõ ìîé çàêëþ÷àëñÿ â òîì, ÷òî ÿ ïîääàëàñü ñîáëàçíó. Ïîñòàâèëà 2òàáóðåòêè è ñ ñàìîé âåðõíåé ïîëêè äîñòàëà êóñî÷åê ñàëà íà âåðòåëå, êîòîðûììàìà ñìàçûâàëà ñêîâîðîäó, è îáãðûçëà åãî êàê ìûøü. Ïðàâäà, ìîåãî ïîçîðà ñòîìó âðåìåíè åùå íèêòî íå îáíàðóæèë èëè ïðîñòî âçðîñëûì áûëî íå äî òîãî,íî ìåíÿ ñòðàøíî ìó÷èëà ñîâåñòü è ñòðàõ çà ñîâåðøåííûé ãðåõ.

Ïî âåñíå, òàê æå íî÷üþ, íàñ ðàçáóäèëè, òàê æå ïðèêàçàëè îäåòüñÿ è ïîâåçëè íàñòàíöèþ.  òî âðåìÿ îòåö óæå áûë äîìà. Íà ñòàíöèè ïîñàäèëè íàñ â òåïëóøêè-òåëÿòíèêè. ß è Êîëÿ áûëè íà âåðõíèõ íàðàõ, çàãëÿäûâàëè â çàðåøå÷åííûå îêíàè ðàäîâàëèñü òîìó, ÷òî ñêîðî ïîåäåì. Óæå ïåðåä ñàìîé îòïðàâêîé â âàãîí çà-øëè 2 äÿäè èç ßäóò. Äÿäÿ Ôåäîð Àôàíàñüåâè÷ Êîðøàê è Ìèõàèë Àôàíàñüåâè÷.Äÿäüêî Ìèøà äàë íàì ñ Êîëåé ïî 3 ðóáëÿ íà “ùàñòÿ”, êàê ñêàçàë îí.

×åì äîëüøå ìû åõàëè, òåì õîëîäíåå áûëî â íàøåì òåëÿòíèêå, è âñå ðåæåñëûøàëàñü ãðóñòíàÿ ïåñíÿ, à ÷àùå ðûäàíèÿ òî â îäíîì óãëó, òî â äðóãîì. Íî íèìåíÿ, íè ìîåãî ìàëåíüêîãî áðàòèêà ýòî íå âîëíîâàëî, ò.ê. íàñ, ìàëåíüêèõ, áûëîâñåãî äâîå, äà è òàêèõ êàê Ìàíÿ è Âåðà â íàøåì âàãîíå âîâñå íå áûëî. Áûëèòîëüêî âçðîñëûå è ïîæèëûå. Âñå íàñ æàëåëè è óãîùàëè, êòî ÷åì ìîã. Êòî äàñòêóñîê êîëáàñû, êòî õëåáà ñ ñàëîì, à ó êîãî è ïðÿíèê äîìàøíèé íàõîäèëñÿ äëÿ íàñ.

Êàê-òî äâåðü ðàñïàõíóëàñü è ïîñëûøàëñÿ ãîëîñ: “Âûãðóæàéñÿ, ïðèåõàëè”.Ñòàëè âûãðóæàòüñÿ ïðÿìî â ñíåã. À åãî áûëî òàê ìíîãî, ÷òî ìû ïðîñòî óòîïàëèâ ñíåãó. Íàñ âûòàùèëè, óñàäèëè â ñàíè è ïîâåçëè. Áûëî òàê õîëîäíî, ÷òî äóõïåðåõâàòûâàëî. Íàñ, äåòåé, ýòî âñå çàíèìàëî è ðàäîâàëî, íî ñòðàñòè áûëè âïåðåäè.

ÑÓÕÎÅ ÎÇÅÐÎÊîãäà ìû ïðèáûëè ê ìåñòó íàçíà÷åíèÿ, óâèäåëè äëèííûå øàëàøè èç åëîê.

Îñíîâà èç áðåâåí, à íàâåðõ íàêèäàíû åëîâûå âåòêè. Äëèíà êàæäîãî “øàëàøèêà” –50 ìåòðîâ, âûñîòà ìåòðîâ 10–12.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

631

Ïðèìåðíî òàêèì áûëî íàøå ïåðâîå æèëèùå. Êòî ïðèáûë ïåðâûì, â áàðàêåçàíÿëè ìåñòî ïîáëèæå ê ïå÷êå, à íàì äîñòàëîñü ìåñòî â 3-ì ÿðóñå è ïîñðåäèíå.Íèêàêîãî òåïëà íèîòêóäà íà ïîñòóïàëî. Âîò òóò-òî ìû ñ áðàòèêîì ïîêðè÷àëè,ïîêà íå óñíóëè ïîä êîé-êàêèì áàðàõëîì. Èç âñåõ ìû áûëè ñàìûå áåäíûåè ìíîãîäåòíûå. Íàñ êîðìèëè. Âàðèëè ãäå-òî “êàíäåð” èç ðûáû òðåñêè ñ ïøå-íîì. Íåìíîãèå â òî âðåìÿ åëè åãî. Öåëûé äåíü íà áóðæóéêå ñòîÿëè ñêîâîðîäûè øêâàð÷àëî ñàëî èëè êîëáàñà, íî äåëèëèñü ìàëî. Âñêîðîñòè çàáîëåë Êîëÿ. Ãàëÿíàïèñàëà ñâîåìó ìóæó (Øåâ÷åíêî Èâàíó Ãåðàñèìîâè÷ó) ïèñüìî â Áîíäàðîâêó,è îí ïðèåõàë, âûõëîïîòàë äîêóìåíò è óâåç íàøó Ãàëþ íà Óêðàèíó, à ìû ïîõîðî-íèëè ìàëåíüêîãî Êîëþ è îñòàëèñü æèòü âïÿòåðîì. Ñòàëî ïîêàçûâàòüñÿ ñîë-íûøêî, âåòêè ïîäñîõëè, ñòàëè îñûïàòüñÿ, è ñ ÷åòâåðòîãî ÿðóñà ìîæíî áûëîíàáëþäàòü, êàê âåòåðîê ãîíÿåò òó÷è ïî íåáó.  ñîñåäíåì áàðàêå íî÷üþ âñïûõ-íóë ïîæàð. Ìîæíî òîëüêî ïðåäñòàâèòü ñåáå ýòî çðåëèùå. Âîêðóã áàðàêà áåãàëèëþäè, êðè÷àëè, ïëàêàëè, êðåñòèëèñü, à â äâåðÿõ âñåõ 4-õ – ïðîáêè èç ÷åëîâå÷å-ñêèõ òåë, äàâêà. Ñâåðõó ëåòåëè ãîðÿùèå âåòêè íà ãîëîâû ëþäåé. Ýòî òàê òðóäíîñåáå ïðåäñòàâèòü, íå õâàòèò ýìîöèé. Âñå íàäî ïåðåæèòü.

Íà÷àëàñü âåñíà íà Ñóõîì îçåðå. Áîëîòíûå êî÷êè î÷èñòèëèñü îò ñíåãà, è íàíèõ ïîÿâèëèñü çåëåíûå êóñòèêè ñ âîñêîâûìè ëèñòèêàìè, à êîå-ãäå è êðàñíûåÿãîäêè. ß ñðàçó æå ñíÿëà ñ íèõ ïðîáó. Îíè êèñëåíüêèå è î÷åíü âêóñíûå. Âïîëíåñúåäîáíûå, è ÿ ïåðåøëà íà ïîäíîæíóþ ïîäêîðìêó. Âñå ìû, Âåðà è Ìàíÿ òîæåëàêîìèëèñü. Ýòî áûëà áðóñíèêà.

Ñíåã ñîøåë, è íàñ îïÿòü ïîãðóçèëè â òåïëóøêè è ïîâåçëè íàçàä. Ñêîëüêîáûëî ðàäîñòè. Íå ïîìíþ, êàêèå ýìîöèè èñïûòûâàëà ÿ, íî âçðîñëûå ëþäè ðàäî-âàëèñü. Âåçëè íàñ íåäîëãî è ïðèâåçëè â òóïèê æåëåçíîäîðîæíûé, à òàì áûñòðîðàçãðóçèëè è ïîãíàëè ïî áåçäîðîæüþ â ëåñ. ß íå ìîãëà èäòè, è ìåíÿ îòåö íeñ íàïëå÷àõ, à ÿ öåïëÿëàñü çà âåòêè âåêîâûõ åëåé è ñîáèðàëà åëîâûé ìîõ, çåëåíûéè äóøèñòûé.

Ïåðâûé ìàëåíüêèé áàðà÷îê óæå áûë çàíÿò ëþäüìè, êîòîðûå øëè âïåðåäè,è íàì ïðèøëîñü èäòè äàëüøå. Äîøëè ìû äî òàê íàçûâàåìîãî “÷åðíîãî áàðàêà”,è âñå èäóùèå ïîìåñòèëèñü â íåì. Ñêîëüêî íàñ áûëî òàì, íå ñ÷èòàëà, íî ïîìíþ,åñëè íî÷üþ êòî-òî âñòàâàë ïî ëè÷íîìó äåëó, òî ëå÷ü óæå áûëî íåêóäà. Âøè,êëîïû è òàðàêàíû ïåøêîì õîäèëè ïî ëþäÿì. Êàê íè ñòàðàëàñü ìàìà êèïÿòèòüíàøè òðÿïêè, çàãàíÿÿ íàñ â êóñòû ãîëè÷êîì, íå÷èñòü íå ïåðåâîäèëàñü. Óæå îò-öâåëè ÷åðíèêà è áðóñíèêà, ìîðîøêà, è Ìàíÿ ñ Âåðîé ñòàëè õîäèòü â ëåñ, ñîáè-ðàòü ãîëóáèêó, êîòîðàÿ óæå ïîñïåëà. Ãðèáû ñòàëà âàðèòü ìàìà â êàçàíêå íàêîñòðå, à ÷àñòü ÿãîä äåâî÷êè – ñòàðøèå ìîè ñåñòðè÷êè íîñèëè íà Êåíüãó (âïîñåëîê, êóäà íàñ ïðèâåçëè). Èíîãäà âçàìåí ÿãîä ïðèíîñèëè êóñêè õëåáà, ðåæåêîíñåðâû è ðûáó. Âñå ìóæ÷èíû, íà÷èíàÿ ñ âåñíû, ñòðîèëè ïîñåëîê, íàçâàííûéâïîñëåäñòâèè “Âîäîïàä”. Çà òî ëåòî ìû ïîëó÷èëè íåñêîëüêî ïîñûëîê èç Áîíäà-ðîâêè è ßäóò. Íèêîãäà íå çàáóäó çàïàõ ñâåæèõ ÿáëîê ñðåäè õâîéíîãî ëåñà. Òîòçàïàõ ìåíÿ ñâîäèë ñ óìà è çàñòàâëÿë áåæàòü çà îòöîì ïî êî÷êàì, ëóæàì.

632

ѲÄ×ÅÍÍß

Öåïëÿòüñÿ çà êîðíåâèùà äåðåâüåâ è êóñòàðíèêîâ, íî íå îòñòàâàòü, ÷òîáû áåçìåíÿ, íå äàé Áîã, íå îòêðûëè ïîñûëêó.  íàøåì “÷åðíîì áàðàêå” ñòàëî ãîðàçäîñâîáîäíåå. ×àñòü ëþäåé óìåðëà, êîå-êòî “óäðàë”. Êîå-êòî ïðèñòðîèëñÿ íà ëå-ñîïèëüíîì çàâîäå íà ñòàíöèè Ïåðìèëîâî. Ê îñåíè ìû ïåðåøëè â áàðàêè, ïîñò-ðîåííûå “ñâîèìè ðóêàìè” â ïîñåëîê “Âîäîïàä”.  “÷åðíîì áàðàêå” ÿ âïåðâûåóñëûøàëà è óçíàëà, ÷òî äåòåé íå íàõîäÿò â êàïóñòå, à ðîæàþò. Ñ äåòñêèìëþáîïûòñòâîì è ñòðàõîì ÿ âèäåëà ýòîò ïðîöåññ. Ìîëîäàÿ æåíùèíà ïðè ìíåðîäèëà ñûíà.

ÂÎÄÎÏÀÄÏîñåëîê ðàñïîëàãàëñÿ íà ëåâîì áåðåãó ðåêè Âàéìóãè. Âûøå ïîñåëêà ïî

ðåêå â íåå âïàäàåò Êåíüãà, à íèæå íà 2–3 êì Ëåâàøêà è Âàéìóãà íåñóò ñâåòëûåâîäû â Ñåâåðíóþ Äâèíó. Ðåêà ïîðîæèñòàÿ, ìåñòàìè ãëóáîêàÿ. À â íåêîòîðûõìåñòàõ è ïî êàìíÿì ìîæíî ïåðåéòè. Ó ïîñåëêà èìååòñÿ íåñêîëüêî îñòðîâêîâ.Âåñíîé îíè ïîõîæè íà çåëåíûé êîâåð, à ëåòîì ðàñöâå÷åíû ðàçíîöâåòíûìè öâå-òàìè, íî áîëüøå âñåãî âûäåëÿåòñÿ Èâàí-÷àé. Ïîñåëîê, ò.å. 5 áàðàêîâ, ñðóáëåí-íûõ â ïåðâîå ëåòî, ðàñïîëîæèëèñü â äâà ðÿäà, îáðàçóÿ óëèöó. Ïåðâûå ìåñÿöûæèëè ìû ñ îòöîì è ìàìîé â ïåðâîì áàðàêå. Òàì æå áûëà è ñòîëÿðíàÿ ìàñòåð-ñêàÿ, â êîòîðîé ðàáîòàë îòåö. Îí âåäü áûë ìàñòåð íà âñå ðóêè, êðîìå êðàñíîðå-÷èÿ. Ãîâîðèòü íå óìåë è íå õîòåë. Ñåñòðè÷êè ìîè, Ìàíÿ è Âåðà, áûëè óæå íà“çàðàáîòêàõ” â íÿíüêàõ. Îäíà â æåëåçíîäîðîæíîé áóäêå. Òàì áûëî 5 èëè6 äåòåé, à Âåðà ãäå-òî â äðóãîì ìåñòå. Ïåðâàÿ áåäà ïðèøëà ê äÿäå ÈâàíóÏåòðîâè÷ó. Âåç îí â ïîñåëîê áî÷êó c 300 êã òðåñêè. È ýòà áî÷êà ñâàëèëàñüñ òåëåãè. Îí æå îäèí ïîäíÿë åå, ïðèâåç, íàäîðâàëñÿ è íà óòðî óìåð. Çàòåìçàáîëåëà ÿ áðþøíûì òèôîì. Äîëãî áûëà â áåñïàìÿòñòâå, õâàòàëà òðÿïêèñ ïîñòåëè è êóäà-òî áåæàëà äî äâåðè, è òàì ïàäàëà. Åñëè êòî-íèáóäü áûëâ áàðàêå, ïîäíèìàëè ìåíÿ è îòíîñèëè íà ìåñòî. À åñëè íå áûëî íèêîãî, ëåæàëàó äâåðè â ñòðóæêàõ, ïîêà êòî-íèáóäü ïîÿâëÿëñÿ. À îäíàæäû ìíå î÷åíü çàõîòå-ëîñü åñòü. Òàê çàõîòåëîñü, ÷òî äàæå êîæà íà ãîëîâå çàáîëåëà. ß âñòàëà, è, äåð-æàñü çà ñòåíêó, âûáðàëàñü â êîðèäîð, à òàì íà ëàâêå ñòîÿëà âàðåíàÿ ìåëêàÿêàðòîøêà, êîòîðóþ ìàìà âûãðåáàëà èç âàãîíîâ íà Êåíüãå, êîãäà íèêòî íå âèäåë,è îäíà ðæàâàÿ ñåëåäêà. Îõ, êàê æå âêóñíî ÿ ïîåëà! Îáðàòíî ÿ óæå íå äåðæàëàñüçà ñòåíêó, à øëà ðîâíî, õîòÿ è ïîêà÷èâàëàñü. Âñå âðåìÿ î÷åíü õîòåëîñü åñòü,è ÿ âñåãäà íàõîäèëà êóñî÷åê õëåáà è ìàëåíüêèé ôëàêîí÷èê ïîäñîëíå÷íîãîìàñëà. Êàê ìàìå óäàâàëîñü åãî äîñòàòü, óìà íå ïðèëîæó.

Ê çèìå ó íàñ ïîÿâèëñÿ ïîñòîÿííûé êîìåíäàíò. Æèë îí â ÷åòâåðòîì áàðàêå.Òàì æå áûë è åãî ïîìîùíèê èç íàøèõ, êîòîðûé ïðîâåðÿë âñå ïèñüìà è ïîñûëêè.×òî îí èñêàë â íèõ – íå çíàþ, íî ïèñüìà ïðî÷èòûâàë è ñíîâà çàêëåèâàë. Ýòîìóñâèäåòåëü ìîÿ ïðîíûðëèâîñòü. Âñå ìíå íàäî áûëî çíàòü. Èç ïåðâîãî áàðàêàìû óæå ïî÷åìó-òî ïåðåøëè â 5-é.  îäíîé êîìíàòå íàñ áûëî íåñêîëüêî ñåìåé.Âñå âçðîñëûå, ñòàðûå. Ìîåé ïîäðóæêîé áûëà áàáóøêà Ëàêèçà èç êàêîãî-òî

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

633

Óñòå÷ïà. Ñ íåé ÿ è äåëèëàñü âñåì, ÷òî ñàìà çíàëà, è îò íåå ó÷èëàñü âñåìó, ÷òîäåëàëà îíà. Íå ëþáèëè ìû îáå îäíîãî äåäà Òõîðÿ. Îí âíåøíå áûë ïîõîæ íàÒóðãåíåâà, êàê ñåé÷àñ ìîãó ñðàâíèòü. Äåòè ó íåãî áûëè âñå ìåõàíèêè è æèëè âÏåðìèëîâî, à îí âñå âðåìÿ ñòàâèë ñèëêè, ïðèíîñèë êóðîïàòîê, ðÿá÷èêîâ. È âñåñòàðàëñÿ äåëàòü âòèõàðÿ. Ïîñìàëèò êóðî÷êó è ñïðÿ÷åò åå íà ñàìóþ âåðõíþþïîëêó. À âåäü îíà ãîëîäíîìó äèòÿòè ñâîèì çàïàõîì ðàçúåäàåò íîçäðè. ß è íåñïàëà ïî íî÷àì, êàðàóëèëà, êîãäà âñå óëÿãóòñÿ, ÷òîáû çàáðàòüñÿ íà ïîëêó è îáî-äðàòü ñ êóðî÷êè øêóðêó. À ïîêà âûæèäàþ, â îêíî ñìîòðþ. Íàïðîòèâ íàøåãîîêíà áûëî îêíî ïîìîùíèêà êîìåíäàíòà, ÷òî ïîòðîøèë ïèñüìà è ïîñûëêè.È îäíàæäû, îõ è òóãî áû ìíå ïðèøëîñü, åñëè áû íå ïîäîñïåëà íà âûðó÷êó áàáàËàêèçèõà. Âñå áûëî õîðîøî. Äîáðàëàñü äî ïîëêè è òîëüêî ïðîòÿíóëà ðóêó,à êîòåëîê è ñâàëèëñÿ. Íàäåëàë ìíîãî øóìà. Äåä ñðàçó â êîðèäîð ñ âåðeâêîé.Óæ è íå çíàþ, ÷òî îí õîòåë ñäåëàòü ñî ìíîé, ïîâåñèòü èëè òîëüêî îòñòåãàòü ïîìÿãêîìó ìåñòó. Âîâðåìÿ âûñêî÷èëà áàáà è ñòàëà åãî ñòûäèòü çà ñêóïîñòü, óïî-âàÿ íà òî, ÷òî “îäíà æ îíà ó íàñ íà âåñü ïîñåëîê, è íèêòî äëÿ íåå íè÷åãî íåæàëååò, åñëè ó êîãî ÷òî åñòü, à òû èç-çà ýòîé äîõëîé øêóðêè øóì ïîäíèìàåøü”.Ïîñëå ýòîãî ñëó÷àÿ çàáðàëè åãî äåòè â Ïåðìèëîâî. Âîò òàê è ïåðåçèìîâàëè ìûñ ãîðåì ïîïîëàì. Ëåòîì ïîñòðîèëè åùå íåñêîëüêî áàðàêîâ. Ìàìà ó ðåêè âñêî-ïàëà íåáîëüøóþ ãðÿäêó è êèíóëà êîå-êàêèå ñåìåíà. È ñêîëüêî æå áûëî ðàäîñ-òè, êîãäà ïîñåâ âçîøåë è ñòàë áóðíî ðàñòè. Êàê-òî ìû ñ áàáîé ñèäåëè íà áðåâ-íàõ ìåæäó 4 è 5 áàðàêàìè è óâèäåëè, êàê ïî íàøåé ïîñåëêîâîé óëèöå èäóò ëþäè –êðàñèâûå çàãîðåëûå è íàðÿäíûå, íå òî, ÷òî ìû, ãîëîäðàíöû. È êàê ñòàëè èäòè,òî øëè öåëûå ñóòêè ñ ìåøêàìè, ñâåðòêàìè è òåëåæêàìè. Ñàìîé áîëüøîé ðàäî-ñòüþ äëÿ ìåíÿ áûëè äåòè: òàêèå êàê ÿ è ñòàðøå, è ñîâñåì ìàëûå. Áûëè ñðåäèýòèõ ëþäåé ðóññêèå òàòàðû, ãðåêè, áîëãàðû è äàæå åâðåé. Çàñåëèëè âñå áàðàêè,óêðàñèâ ñòåíû êîâðàìè, ïîäóøêàìè, ñëîæåííûìè âûñîêèìè ãîðêàìè. Ñåðåáðÿ-íûå êóâøèíû ó òàòàð áûëè ó êàæäîãî, è îíè ñ íèìè õîäèëè â òóàëåò. À ìåíÿî÷åíü èíòåðåñîâàëî, ÷òî îíè ñ íèìè òàì äåëàþò? Íî ÿ íåäîëãî ìó÷èëàñü. Î÷åíüñêîðî ïîäñìîòðåëà è áûëà ïðîñòî ñðàæåíà òåì, ÷òî òàêóþ êðàñèâóþ ïîñóäóïðèìåíÿþò â ñòîëü íåáëàãîâèäíîì äåëå.  ïîñåëêå ïîÿâèëñÿ çäðàâïóíêò, ïðî-âåëè ïåðåïèñü äåòåé, è 1 ñåíòÿáðÿ äåòè ñåëè çà ïàðòû. Î÷åíü òðóäíî ìíå áûëîíàó÷èòüñÿ ïèñàòü. Äëÿ øêîëû îòåö ìíå ñäåëàë ôàíåðíóþ ñóìêó. Îðèãèíàëüíîïîëó÷èëîñü. Ïðîâîæàÿ â øêîëó, ñêàçàë: “Ó÷èñü äî÷êà. Ìîæåò õîòü òåáå ïîâå-çåò. Ñàåíêè íå äîó÷èëèñü”… È çàïëàêàë, íî çàñòåñíÿëñÿ, ñìàõíóë ñêóïûå ñëå-çû è âûøåë èç áàðàêà ïåðâûì. Ó÷èòåëüíèöà ó íàñ áûëà î÷åíü êðàñèâàÿ æåíùè-íà – ðóññêàÿ èç Êðûìà. Âñå ýòè ëþäè áûëè ñ Êðûìñêîãî ïîëóîñòðîâà.  ïåð-âîì êëàññå ÿ ìíîãî áîëåëà.

Íà÷àëè ñòðîèòü øêîëó. Ñ Ïåðìèëîâñêîãî ëåñîçàâîäà ïî ðåêå ñïëàâëÿëè äîïîñåëêà ñòðîèòåëüíûé áðóñ è èç íåãî íà ïðèãîðêå ñòðîèëè êðàñèâóþ øêîëó. Îòåöâ ýòîì ñòðîèòåëüñòâå ïðèíèìàë ñàìîå àêòèâíîå ó÷àñòèå. Óæå óêëàäûâàëè âåðõ-íèå áðóñüÿ, ïîäíèìàÿ íà áàãðàõ, à îòåö ïîääåðæèâàë ïîñðåäèíå. Êàê-òî êðàéíèå

634

ѲÄ×ÅÍÍß

áàãðû íå óäåðæàëè âåñà, è áðóñ ñòàë îïóñêàòüñÿ âíèç, íî îòåö óäåðæàë. Íî, êàêè äÿäÿ Èâàí, ÷åðåç íåäåëþ óìåð. Ëåæàëè ìû âñå â îäíîé êîìíàòå â èçîëÿòîð-íîì áàðàêå. Ìàìà ñ òèôîì, ÿ ñ ïàðàòèôîì, à, ìîæåò, ïðîñòî ñ äèñòðîôèåé, èîòöà ïðèâåçëè âñåãî æåëòîãî. Ãîâîðèëè, ÷òî ó íåãî ÷òî-òî ëîïíóëî âíóòðè. Êàêõîðîíèëè ïàïó, ÿ ñîâñåì íå ïîìíþ. Ìîæåò, ÿ åùå áûëà â èçîëÿòîðíîì áàðàêåâìåñòå ñ ìàìîé, à âîò ñîí, ðàññêàçàííûé ìàìîé, ïîìíþ î÷åíü õîðîøî. Íà âòî-ðîé èëè òðåòèé äåíü ïîñëå òîãî, êàê ïîëîæèëè îòöà, óòðîì ìàìà ðàññêàçàëà ìíåñîí. Îòåö ðóáèë áîëüøóþ ëèñòâåííèöó, óñòàë. Ïîò ëèëñÿ ïî ëèöó, øåå. Âñÿ ðó-áàøêà ìîêðàÿ. Ìàìà ñêàçàëà: “Îñòàâü, Ñåðãåé, ïîòîì äîðóáèøü”. Îòåö æåîòâå÷àåò: “Íåò, íå ìîãó îñòàâèòü, äåòÿì áóäåò ïëîõî”. Íå ïîìíþ, ñêîëüêî ïðî-øëî âðåìåíè, íî ìû ñòàëè æèòü â äðóãîì áàðàêå, â îòäåëüíîé êîìíàòå. Áûëè óíàñ 2 òîï÷àíà ñ ðóññêîé ïå÷êîé, êîòîðàÿ òîïêîé âûõîäèëà â êîðèäîð, áûëà ñëåï-ëåíà åùå ìàëåíüêàÿ ïå÷êà – ïëèòà èç êèðïè÷à. Âñêîðå ñåñòðè÷êè îïÿòü áûëè â“çàðàáîòêàõ” çà êóñîê õëåáà è òàðåëêó ïîõëåáêè, à ìû ñ ìàìîé ïîëüçîâàëèñü èõõëåáíûìè êàðòî÷êàìè. Öåëûõ 400 ã äà íàøèõ 400 – èòîãî 800 ã íà äâîèõ. Êðîìåòîãî, íà ìåíÿ äàâàëè êîâøèê áàëàíäû. ß õîäèëà â ëþáîé ìîðîç çà áàëàíäîé èïðèíîñèëà â ìèñî÷êå óæå çàìåðçøóþ. Ðàçîãðåâàëè åå íà ïëèòêå, äîáàâëÿëèñóõàðèêîâ è áûëè ñ÷àñòëèâû. Ñóõàðè íàì Ãàëÿ ïðèñûëàëà ïî÷òè êàæäóþ íåäå-ëþ. Áîëüøå âñåãî ìû ïîëó÷àëè ïîñûëîê, àäðåñîâàííûõ íà ìàìó îò ðàçíûõ àä-ðåñàòîâ, íî ïîäïèñàííûõ îäíèì ïî÷åðêîì. Ïîçæå ÿ óçíàëà öåíó ýòèì ñóõàðè-êàì, êàê îíè äîñòàâàëèñü âïîñëåäñòâèè ìîåé ìàìå è Ãàëå.

Çèìà áûëà ëþòàÿ è çëàÿ. Íàäî áûëî òîïèòü ïå÷êó, à äðîâ-òî íå áûëî. Çàíèìè íàäî áûëî èäòè â ëåñ. È â ëåñ çà ðåêó, ïîòîìó ÷òî òàì áûëî ìíîãî áåðåçû.Äíåì çà ðåêó êîìåíäàíò íå ðàçðåøàë õîäèòü. Ýòî ñ÷èòàëîñü óæå ñàìîâîëêîé,êàê â àðìèè, è ìû ñ ìàìîé õîäèëè ïî íî÷àì. Ïî ïîÿñ â ñíåãó, âûáèðàëè ïîäõîäÿ-ùóþ áåðåçó, òàêóþ, ÷òîáû îñèëèòü, ïîäïèëèâàëè îäíó ñòîðîíó ñòâîëà, òîãî, ÷òîê ðå÷êå, çàòåì ïðîòèâîïîëîæíóþ ïîâûøå, è äîïèëèâ ÷óòü áîëüøå ïîëîâèíû,ñòàëêèâàëè åå, à ïîòîì ìàìà òîïîðîì î÷èùàëà îò âåòîê, ðàñïèëèâàëè íà ïîëòî-ðàìåòðîâûå áðåâíà, óêëàäûâàëè íà äâîå ñàíîê, óâÿçûâàëè âåðåâêîé è ïî ñíåãóòÿíóëè â 2 ñèëû, (ò.å. ìîþ è ìàìèíó), äî ðåêè. À òàì ÿ ñàäèëàñü íà áðåâíà è ïîðåêå ñ ãîðêè ñ ïîáåäíûì êðèêîì ÷óòü ëè íå äî äðóãîãî áåðåãà êàòèëà ÿ êàêïðèíöåññà. À ìàìà, óòèðàÿ ñëåçû, øëà çà ñàíÿìè. Ïîñëå ýòîé ïàìÿòíîé çèìûâ íàø ïîñåëîê ïåðåâåçëè äåòñêèé äîì, íàñ ïåðåâåëè èç ýòîãî áàðàêà â äðóãîéè ïîäñåëèëè ê íàì åùå îäíó æåíùèíó – òåòþ Òàíþ Ïîíîìàðåíêî. Óõîäèòü èçïîñåëêà ìîæíî áûëî òîëüêî ñ ðàçðåøåíèÿ êîìåíäàíòà, à åñëè êòî îñìåëèâàëñÿóéòè ñàìîâîëüíî, ñëåäîâàëè íàêàçàíèÿ. Ìàìå ðàçðåøàëè âñåãäà õîäèòü ïðîâå-äàòü äî÷åê, è îíà ÷àñòî áðàëà ìåíÿ ñ ñîáîé. 18 êì ïî øïàëàì – íå âåëèêàÿðàäîñòü, íî âñå-òàêè ðàçâëå÷åíèå. Ïî îáåèì ñòîðîíàì æåëåçíîé äîðîãè ðîñëèðîñêîøíûå êóñòû ãîëóáèêè. Ñ îäíîãî êóñòà ìîæíî áûëî íàáðàòü ïîëâåäðà.È ïîêà, áûëî, äîáåðåìñÿ äî Ïåðìèëîâî, óæå åñòü âåäðî ÿãîä. Ìîæíî è çà êóñîêõëåáà îòäàòü. ß î÷åíü áîÿëàñü ïîåçäà. È åñëè óñëûøó ãîëîñ ïàðîâîçà, áåãó,

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

635

âûòàðàùèâ ãëàçà, íå ðàçáèðàÿ äîðîãè. È îäíàæäû ÿ òàê óì÷àëàñü âïåðåä, ÷òîóãîäèëà â áîëîòî, à íà áîëîòå óæå ñîçðåëà ìîðîøêà, òàêàÿ âêóñíàÿ è òàêàÿêðàñèâàÿ, ÷òî ÿ çàáûëà ïðî âñå íà ñâåòå, óïèñûâàÿ åå, ïåðåïðûãèâàÿ ñ êî÷êè íàêî÷êó. Áåäíàÿ ìîÿ ìàìî÷êà êðè÷àëà ìíå è ïëàêàëà è Áîãà ìîëèëà, à ïîòîì ñàìàïîøëà êóäà ãëàçà ãëÿäåëè, äîøëà äî áîëîòà è îïÿòü íà÷àëà êðè÷àòü. Òóò-òîÿ è óñëûøàëà åå. Ïðèøëè íà Íîâóþ Áèðæó ïîçäíî âå÷åðîì. Áëàãî, ÷òî òàì áåëûåíî÷è, à ÷àñîâ ó íàñ íå áûëî. Íî êîãäà ïðèøëè â áàðàê ê Ôåäîðó Èâàíîâè÷ó, âñåóæå ñïàëè, è ìû ñ ìàìîé ëåãëè íà êó÷ó ìÿãêèõ ñòðóæåê è óñíóëè ñíîì ïðàâåä-íèêîâ.  ýòîò ïðèõîä ìû ïî÷òè íà âñå ëåòî îñòàëèñü íà Íîâîé Áèðæå. Ìàìàñ äðóãèìè æåíùèíàìè áåëèëà áàðàêè. Ðàáîòàëè èçâåñòêîé áåç ðóêàâèö è ïåð÷à-òîê, è ó ìàìû ÷óòü ëè íå äî êîñòè áûëè èçðàíåíû âñå ïàëüöû. Ìèëàÿ, ðîäíàÿìîÿ ìàìî÷êà, êàê îíà ìó÷èëàñü è ïëàêàëà, ëåæà âñå íà òîé æå ñòðóæêå. Ïðàâ-äà, åå ñ êàæäûì äíåì áûëî âñå áîëüøå, è ìû óêëàäûâàëèñü ïðÿìî ÷óòü ëè íåíà ïóõîâóþ ïåðèíó. Ýòî áûëà ñòîëÿðíàÿ ìàñòåðñêàÿ, è çäåñü æå ëþäè è æèëè. ìîè îáÿçàííîñòè âõîäèëî íàíîñèòü âîäû èç Âàéìóãè, ïîäìåñòè ìàñòåðñêóþ,à îñòàëüíîå âðåìÿ – ãóëÿé, ãäå õî÷åøü è ñ êåì õî÷åøü.  ëåñ îäíó ìåíÿ íåïóñêàëè, òàê êàê êðóãîì áûëî áîëîòî. Õîäèëè ïî äîùàòûì òðîòóàðàì. Î÷åíüñêîðî ÿ ïîçíàêîìèëàñü ñ äåâî÷êîé èç “âîëüíûõ”. Îíà áûëà ìåíüøå ìåíÿ,è ÿ áûëà êàê áû íÿíüêà äëÿ íåå. Çà ýòî êàæäûé äåíü ÿ ïîëó÷àëà òîëñòûé êóñîêõëåáà – êèðïè÷èêà è êóñîê âàðåíîé òðåñêè. À èíîãäà ñ ïîñòíûì ìàñëîì äà åùåè ñ ñàõàðîì-ïåñêîì ñâåðõó. À îäíàæäû äîñòàëîñü è ëàêîìñòâà. Öåëûé ñòàêàíêèñåëÿ èç ÷åðíèêè äà åùå è áåëûé õëåá. Ïðîæèëè ìû, íàâåðíîå, ñ ìåñÿö,à, ìîæåò, è áîëüøå. Çà ðàáîòó ìàìó î÷åíü õâàëèëè, íî îò ïîõâàë åå ïàëü÷èêè íåçàæèëè. Óõîäèëè íà Âîäîïàä ðàíî óòðîì. Ñî ñâîåé ïîäðóæêîé ÿ íå ïðîñòèëàñü,à çàøëà â íàø óãîëîê è äîëãî ïðîùàëàñü ñ êóêëîé, ó êîòîðîé äâèãàëèñü è ðó÷êèè íîæêè, è äàæå ãëàçà çàêðûâàëèñü, êîãäà åå óêëàäûâàëè ñïàòü. Î÷åíü õîòåëîñüâçÿòü åå ñ ñîáîé, íî ÿ õîðîøî çíàëà, ÷òî öåðêâè íåò, Ëàêèçèõè òîæå íåò, è çàìî-ëèòü ìíå ñâîé ãðåõ áóäåò íåãäå, à åñëè åùå è êîìåíäàíòó ñêàæóò, ÷òî ÿ âîðîâêà,òîãäà ñîâñåì ïëîõî áóäåò.

Îñåíüþ ïîøëà ÿ âî âòîðîé êëàññ. Ó÷èëàñü íåïëîõî. Íà ìíîãèå âîïðîñûó÷èòåëüíèöû îòâåòèòü ìîãëà òîëüêî ÿ. Íàâåðíîå, ïîòîìó, ÷òî âûðîñëà ÿ ñðåäèâçðîñëûõ, âñåãî íàñëóøàëàñü è íàñìîòðåëàñü. À ñàìîå ñòðàøíîå: ÿ íå âåðèëàëþäÿì. Áûë òàêîé ñëó÷àé åùå äî ïðèåçäà äåòäîìà.  ñâîáîäíûé áàðàê ïðèøëàêàêàÿ-òî áðèãàäà èç 5–6 ÷åëîâåê è ñ íèìè áûëà î÷åíü êðàñèâàÿ ìîëîäàÿ æåí-ùèíà – êóõàðêà. ß, âåçäåñóùàÿ, ïðèøëà ê íèì â ãîñòè, êîãäà â áàðàêå æåíùèíàáûëà îäíà, îíà ñî ìíîé õîðîøî ïîãîâîðèëà, äàæå ñëåçó óòåðëà ôàðòóêîì è íà-êîðìèëà òåïëûìè ïàìïóøêàìè ñ ÷åñíîêîì è ñàëîì. À ïîòîì ïðèøëè ìóæ÷èíû,ñòàëè ãîâîðèòü íåïðèñòîéíîñòè è ñìåÿòüñÿ, äàæå õîõîòàòü. Ñòàðøèé èç ýòîéêîìïàíèè ïîäîçâàë ìåíÿ è ãîâîðèò: “Õî÷åøü ýòó èãðóøêó? ” ß äàæå ðóêó ïðîòÿ-íóëà, è îí ïðîòÿíóë ìíå êàêîé-òî ïðåäìåò, è èç ýòîãî ïðåäìåòà áëåñòÿùàÿ ëåíòàóæàëèëà ìåíÿ â ëàäîøêó.  ìîèõ ãëàçàõ çàèñêðèëîñü, è ãðàäîì ïîñûïàëèñü ñëåçû.

636

ѲÄ×ÅÍÍß

Ìíå áûëî áîëüíî è ñòûäíî çà ýòèõ âçðîñëûõ âåðçèë. ß òóò æå óøëà è ïîñëåýòîãî íèêîìó óæå íè÷åãî íå âåðèëà.

Îñåíüþ ÿ ñîâñåì ïîâçðîñëåëà è ñòàëà ìàìå ïîìîùíèöåé. Îáçàâåëàñü âå-ðåâêîé è ñòàëà õîäèòü íà îïóøêó ëåñà. Ñîáèðàëà äðîâà è çà äåíü äâà–òðè ðàçàïðèíîñèëà ïî âÿçàíêå. Íàì ýòèõ äðîâ âïîëíå õâàòàëî. Õîäèëà ïî êîíñêèé ùà-âåëü, êîòîðûé ñóøèëè íà çèìó è âàðèëè áîðù çèìîé. À ñàìûå ëþáèìûå çàíÿòèÿáûëè â íà÷àëå ëåòà, êîãäà öâåë øèïîâíèê. ß è áàáóøêà Êðîòîâà ñîáèðàëè ëåïå-ñòêè øèïîâíèêà äëÿ âàðåíüÿ è íàñòîåê, êîòîðûå äåëàëà áàáóøêà. Îíà áûëàíàñòîÿùàÿ àðèñòîêðàòêà. Òîò æå áàðàê, íî ó íåå âûãëÿäåë ñîâñåì ïî–èíîìó.Áûë ó íåå òóàëåòíûé ñòîëèê ñ ìàññîé êðàñèâûõ ôîòîãðàôèé, ñ ôëàêîí÷èêàìè,ïóäðåíèöåé. Åå äåäóøêà Êðîòîâ áûë ïî÷òàëüîíîì è êàê-òî óìóäðÿëñÿ äîñòà-âàòü è áåëóþ ìóêó, è ñàõàð, è åùå ìíîãî âñÿêîé âñÿ÷èíû, î êîòîðîé ÿ íå èìåëàíè ìàëåéøåãî ïðåäñòàâëåíèÿ. Ïîòîì îòêóäà-òî ê íèì ïðèåõàë ñûí Ëåîíèä. Îíáûë ñòðîéíûé, êàê ìîëîäîé òîïîëü è êðàñèâûé. È ñòàë îí ó íàñ íà ïîñåëêåçàìåñòèòåëåì êîìåíäàíòà.

Êàê-òî ïîëó÷èëîñü òàê, ÷òî ó íàñ, êðîìå ìàëåíüêîé ïàå÷êè õëåáöà, íè÷åãîíå îñòàëîñü èç ñúåäîáíûõ ïðèïàñîâ, è ìàìà ñîáðàëà âñå, ÷òî ìû ñóìåëè ïðèãî-òîâèòü äëÿ îáìåíà (âûøèâàëè êèñåòû, ñøèòûå èç ñòàðîé øåðñòÿíîé êîðñåòêè èèç “òðÿïîê”, êîòîðûå ïðèñëàëà Ãàëÿ. Ðàíî óòðîì îíà óøëà íà ðàçúåçä, íå äîëî-æèâ êîìåíäàíòó, è îáåùàëà ê îáåäó âåðíóòüñÿ. Âåðíóâøèñü èç øêîëû, ÿ íå íà-øëà äîìà ìàìó, çàñêó÷àëà. Ê âå÷åðó ìíå áûëî óæå íå ïî ñåáå. À êîãäà íà÷àëîòåìíåòü (òåìíååò íà ñåâåðå ðàíî), ÿ ïîøëà ê äîìðàáîòíèöå êîìåíäàíòà è ïî-ïðîñèëà ôîíàðü “ëåòó÷àÿ ìûøü” è õîòåëà èäòè âñòðå÷àòü ìàìó. Íî ôîíàðÿÄóñÿ, òàê çâàëè äîìðàáîòíèöó, íå äàëà. Î÷åíü äîëãî ÿ íå ìîãëà óñíóòü. Âîðî÷à-ëàñü â õîëîäíîé ïîñòåëè, è íåêîìó áûëî íè ñîãðåòü ìåíÿ, íè óñïîêîèòü. ÒåòÿÒàíÿ ñïàëà ñíîì ìëàäåíöà. Ïðîñíóëàñü ÿ âñÿ â ñëåçàõ. Ïîçâàëà ìàìó, íîâ îòâåò óñëûøàëà òîëüêî õðàï ñîñåäêè è óæå íå ñìîãëà óñíóòü. Âî ñíå ÿ ñëûøàëàãîëîñ ìàìû. Îíà çâàëà ìåíÿ: “Îëå÷êà, äî÷å÷êà, äà ïîäàé æå ìíå ðóêó. ß íåìîãó ïîäíÿòüñÿ, ïîìîãè ìíå. À ÿ ñ ôîíàðåì â ðóêàõ áåãó ñî âñåé ñèëû íà ãîëîñ.Íî äûì, åäêèé è ãóñòîé, âñå çàñòèëàåò, è ÿ ñîâñåì íå âèæó ñòåæêè. Êîãäà ïðî-ñíóëàñü òåòÿ Òàíÿ, ÿ ðàññêàçàëà åé ñîí, è îíà ñêàçàëà: “Ýòî îíà ñêîðî ïðèäåò.Èäè â øêîëó”. Õëåáóøåê ÿ åùå âå÷åðîì äîåëà è óòðîì ãîëîäíàÿ ïîøëà â øêî-ëó. Íà ïåðâîì óðîêå äàæå ÷òî-òî ðàññêàçàëà, à íà ïåðåìåíå ïðèáåæàëà îäíàñòàðøàÿ äåâî÷êà, ÷òî-òî ïîøåïòàëà êó÷êå äåâî÷åê è óáåæàëà. Êðàåì óõàÿ óëîâèëà: “Ñóïðóíêà”. Âîøëà ó÷èòåëüíèöà, Àãíåññà Àëåêñååâíà è ñïðîñèëà: “Îëÿ,òâîÿ ìàìà äîìà? ” Ýòîãî âîïðîñà äëÿ ìåíÿ áûëî äîñòàòî÷íî, ÷òîáû ÿ ñðàçóðàçðûäàëàñü. Îíà ïîäîøëà êî ìíå, ïîãëàäèëà ïî ãîëîâêå è ñêàçàëà: “Óñïîêîéñÿè èäè äîìîé”. ß ñîáðàëà êíèæêè, òåòðàäè è âñþ äîðîãó äî äîìà ïëàêàëà,à êîãäà âîøëà â êîìíàòó, ñðàçó îíåìåëà. Íà òîï÷àíå, ãäå áûëà íàøà ïîñòåëü,ëåæàëà ìàìà, íàêðûòàÿ ÷èñòîé ïðîñòûíêîé. Íà ïîäîêîííèêå ãîðåëà ìàëåíüêàÿñâå÷êà. Ïåðâóþ ìèíóòó ÿ ñòîÿëà â îöåïåíåíèè, à ïîòîì áðîñèëàñü íà òðóï ìàìû

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

637

è çàðûäàëà. Âñå æåíùèíû, áûâøèå â êîìíàòå, òîæå çàðûäàëè. Íå ïîìíþ, ñêîëü-êî ïðîøëî âðåìåíè, êîãäà ïðèøëè ñåñòðè÷êè. Çà ýòî âðåìÿ ÿ îòêðûëà ñóíäó÷îêè îäåëà íîâûå ÷óëêè.  ñòàðûõ, çàïëàòàííûì ìíîãî ðàç, ÿ íå õîòåëà ïðîâîæàòüìàìó â ïîñëåäíþþ äîðîãó. À ïîòîì áûëà äîðîãà íà áóãîð, ìîãèëà ðÿäîìñ îòöîì è òðè ôèãóðêè ñèðîò. Õóäûå, â ëîõìîòüÿõ è áåçìîëâíûå. Ñëåçû âñå áûëèâûïëàêàíû.  êàæäîé èç íàñ áûëà, íàâåðíîå, îäíà ìûñëü: ïîìîãàòü äðóã äðóãó.Ìîæåò áûòü, è íå òàê, íî ìíîãî ïîçæå ÿ óòâåðäèëà ñåáÿ â ýòîé ìûñëè. È âñþæèçíü ñòàðàëèñü ìû ýòî âûïîëíÿòü.

ÄÅÒÑÊÈÉ ÄÎÌÏîñëå ïîõîðîí ìàìû ìåíÿ îïðåäåëèëè â äåòñêèé äîì. Ìàíÿ ñòàëà ðàáî-

òàòü â ñòîëîâîé äåòäîìà, à Âåðà óøëà íà Íîâóþ Áèðæó.Ïðèíÿëè ìåíÿ íîâûå äðóçüÿ íå î÷åíü ëþáåçíî. Âñå áûëè ãîëîäíûå è çëûå,

à ÿ èíîãäà õîäèëà ê Ìàíå è òàì õîòü ÷òî-òî íàõîäèëà óòîëèòü ãîëîä. À èíîãäàáðàëà ïàðó êàðòîøèí, êðóæêó, ùåïîòêó ñîëè è â êîìíàòå äåòäîìà âå÷åðîì âà-ðèëà ñóï.  ýòî âðåìÿ â íàøó êîìíàòó ñîáèðàëñÿ ÷óòü ëè íå âåñü áàðàê íàñëà-äèòüñÿ àðîìàòîì âàðåíîé êàðòîøêè. ß áûëà äîáðàÿ è ïî ëîæå÷êå äàâàëà âñåìèç íàøåé êîìíàòû.  êîìíàòå áûëî 18 ÷åëîâåê, è ìíå äîñòàâàëîñü òîæå 2–3 ëîæêè. Ïîñëå òàêîãî óæèíà äîëãî øëè âîñïîìèíàíèÿ, ðàññêàçû è ãäå-òî çàïîëíî÷ü ìû çàñûïàëè. Ó íàñ áûëà øâåéíàÿ ìàñòåðñêàÿ, ñòîëÿðíàÿ. ß î÷åíüáûñòðî îñâîèëàñü â øâåéíîé ìàñòåðñêîé è ìå÷òàëà íàó÷èòüñÿ øèòü òàê, êàêòåòÿ Íàñòÿ – íàøà ðóêîâîäèòåëüíèöà. Èç âåùåé, ïðèñëàííûõ Ãàëåé, êîòîðûåáûëè ìíå óæå áûëè ìàëû, êîìáèíèðîâàëà êîôòû è áûëà ãîðäà çà ñâîè óñïåõè.Âñå ýòî äåëàëîñü âðó÷íóþ. Ìàøèíêà áûëà òîëüêî îäíà – ðó÷íàÿ, è íà íåé øèëàòîëüêî òåòÿ Íàñòÿ. Òàê ïðîøëà çèìà. Âåñíîé ñåëüñêîõîçÿéñòâåííàÿ àðòåëü ïîâñåé ïîéìå ðåêè ïîñàäèëà ðàññàäó êàïóñòû. Ïîëèâàëè åå è ìû – äåòäîìîâ-ñêèå. Îñåíüþ, êîãäà óæå áûëè êà÷àí÷èêè, âñå ìû áåçóäåðæíî ðâàëèñü íà äå-æóðñòâî íà êóõíþ íîñèòü âîäó. Èäåøü ê ðåêå, ñêðóòèøü êà÷àí – è â âåäðî.Âåäðî áîëüøîå, à êà÷àí ìàëåíüêèé. Âîäû íàáåðåøü, à åãî è íå âèäíî. Íî ñêîëü-êî ðàäîñòè îò êàæäîãî çåëåíîãî ëèñòêà. À ïîòîì è áðþêâó ñ òóðíåïñîì ïðîáî-âàëè, íî ýòî áûëî íåóäîáíî. Êîðíåïëîä íàäî âûìûòü, ïðåæäå ÷åì îïóñòèòüâ âåäðî, è ëèñòâó íåêóäà äåâàòü. Ïóñòèòü ïî ðåêå ñòðàøíî, à åñòü íåëüçÿ, íåâêóñ-íî è ñïðÿòàòü íåêóäà. Îäíàæäû íî÷üþ ÿ ïðîñíóëàñü îò øóìà.  íàøåé êîìíàòåáûëî î÷åíü ñâåòëî, íåñìîòðÿ íà òî, ÷òî áûëà òåìíàÿ çèìíÿÿ íî÷ü. Ïîêà ÿ ðàç-ãëÿäûâàëà ïî îêíàì, âñå èç áàðàêà óøëè, à ÿ îñòàëàñü îäíà, ïîäîøëà ê îêíóè âèäåëà, ÷òî áàðàê ïåðåä íàøèì, â êîòîðîì áûë äåòäîìîâñêèé ïðîäóêòîâûéè âåùåâîé ñêëàä, âåñü îáúÿò ïëàìåíåì ïîæàðà. Âîêðóã áåãàëè äåòè ñ âåäðàìè,êòî ïîñòàðøå, à íàñ ñ÷èòàëè åùå ìàëûìè, îòâåëè ê ðåêå. È òàì íà 30-ãðàäóñ-íîì ìîðîçå ìû äðîæàëè êàê ñóñëèêè, ïîêà íå ïîòóøèëè ýòîò ïîæàð.  ìîåéæèçíè ýòî áûëî âòîðîå ñòðàøíîå ïîòðÿñåíèå, ñâÿçàííîå ñ ïîæàðîì. Íà çèìíèõêàíèêóëàõ ìíå î÷åíü çàõîòåëîñü ñõîäèòü íà Í-Áèðæó ïðîâåäàòü Âåðó è Ôåäîðà

638

ѲÄ×ÅÍÍß

Èâàíîâè÷à Ñóïðóíà. Ïîñëå ñìåðòè ìàìû îí î÷åíü õîðîøî êî ìíå îòíîñèëñÿ.Ó íåãî âñåãäà äëÿ ìåíÿ íàõîäèëîñü ÷òî-íèáóäü âêóñíåíüêîå. Îí ïîëó÷àë îòêó-äà-òî ïîñûëêè. Âïîñëåäñòâèè ÷åðåç ìíîãî ëåò ÿ óçíàëà, ÷òî îíè ïðèõîäèëè èçÃåðìàíèè ÷åðåç Êðàñíûé Êðåñò. Îí ðàáîòàë â áóõãàëòåðèè, à äîìà çàíèìàëñÿíåìåöêèì ÿçûêîì. Òóäà ìû (ÿ øëà ñ ïîñåëêîâûìè æåíùèíàìè) äîøëè õîðîøî,íàâåñòèëà ÿ âñåõ çíàêîìûõ, ðàññêàçàëà î ñâîåé íîâîé æèçíè. Ïîõâàëèëàñü íî-âûì áàéêîâûì ïëàòüåì è âàëåíêàìè, à 7 ÿíâàðÿ, â äåíü ìîåãî ðîæäåíèÿ, ìûñ Âåðîé ïîøëè íà Âîäîïàä. Ïî äîðîãå çàøëè ê ôîòîãðàôó íà ëåñîçàâîäå è ñôî-òîãðàôèðîâàëèñü. Øëè ÷åðåç äåðåâíþ Âåðõîâüå. Óæå ïåðåøëè ð.Âàéìóãó, êîã-äà ñðàçó ïîòåìíåëî. Óæå âèäíû áûëè îãîíüêè ïîñåëêà, íî ìû ñáèëèñü ñ äîðîãè.Ñíåã ïî ïîÿñ, à ïîä ñíåãîì âàëåæíèê. Ìû î÷åíü äîëãî áàðàõòàëèñü â ñíåæíîìâàëåæíèêå, íî âñå-òàêè äî ïîñåëêà äîáðàëèñü. Îãíè â îêíàõ ïî÷òè ïîãàñëè.Ñâåòèëèñü îêíà òîëüêî â êëóáå. Âåðà ïîøëà â êëóá, à ÿ òàê çàìåðçëà è óñòàëà,÷òî ñðàçó çàáðàëàñü â ïîñòåëü, íå ðàçäåâàÿñü. Äîëãî ïëàêàëà è óñíóëà, íå ñëû-øàëà, êîãäà ïðèøëè ñåñòðè÷êè, à óòðîì ïîøëà â äåòäîì.  äåòäîìå ñòàëà ó÷èòüñÿõóæå. ß áûëà î÷åíü ðàññåÿíà, íåâíèìàòåëüíà è êàêàÿ-òî îòóïåâøàÿ. Çàòî ïî-ÿâèëàñü òÿãà ê ÷òåíèþ êíèã ñ áåçðàçëè÷èåì êî âñåìó îêðóæàþùåìó. Íà ýêçà-ìåíå çà 4-é êëàññ ÿ çíàëà âñå ïðàâèëà è ïî ðóññêîìó ÿçûêó è ïî àðèôìåòèêå, íîðàçäåëèòü 40 íà 10 ïðàêòè÷åñêè íå ñìîãëà. Ïîñëå ýêçàìåíà ìåíÿ âñå-òàêè ïåðå-âåëè â 5-é êëàññ, è â ýòî ëåòî ìåíÿ âçÿëà ê ñåáå Ãàëÿ. Ñî ñòàíöèè Ïåðìèëîâî äîÁåæèöû âïåðâûå â ñâîåé æèçíè åõàëà ÿ îäíà.

ÁÅÆÈÖÀ Áðÿíñê ïðèåõàëà íî÷üþ. Ëþäè äîáðûå ïîêàçàëè, ãäå äîëæåí îñòàíîâèòü-

ñÿ ðàáî÷èé ïîåçä, êîòîðûé èäåò â Áåæèöó, âåçåò ²²² ñìåíó íà ðàáîòó.  âàãîíåìåíÿ ðàññïðîñèëè, êóäà ÿ åäó è çà÷åì â òàêîé ïîçäíèé ÷àñ è ñ ôàíåðíûì ÷åìî-äàíîì. ß âñå êîíå÷íî ðàññêàçàëà, ÷òî èç äåòäîìà åäó ê ñåñòðå, êîòîðàÿ ñëóæèòäîìðàáîòíèöåé ó ãëàâíîãî èíæåíåðà çàâîäà “Êðàñíûé Ïðîôèíòåðí”. Íàçâàëààäðåñ. Íàøåëñÿ äîáðûé ÷åëîâåê, êîòîðûé ïðîâîäèë ìåíÿ äî äîìà. Êîãäà ÿ ïî-çâîíèëà â ïàðàäíóþ äâåðü, âûøëà ìîëîäàÿ äåâóøêà è, óçíàâ, â ÷åì äåëî, ïîçâà-ëà ìîþ Ãàëþñþ. Ïðîâîæàþùèé áûñòðî óáåæàë íà çàâîä. Íåñìîòðÿ íà ïîëíî÷-íûé ÷àñ, â äîìå íå ñïàëè. Ðàäèîïðèåìíèê ðåâåë îò êàêîé-òî äëÿ ìåíÿ íåïîíÿò-íîé ìóçûêè, ìîëîäåæü íå ñïàëà. Ãàëÿ ìåíÿ ñðàçó îêóíóëà â âàííóþ, òàêîå ÷óäîÿ óâèäåëà âïåðâûå. Ïåðåîäåëà âî âñå ÷èñòîå, ìÿãêîå è äóøèñòîå. Íàêîðìèëàãðå÷íåâîé êàøåé ñ êóñêîì ìÿñà (êàê ïîñëå ÿ óçíàëà – àíòðåêîòîì) è óëîæèëàñïàòü íà æåëåçíóþ êîå÷êó ñ òîï÷àí÷èêîì. Óòðîì âñÿ ìîÿ îäåæîíêà ëåæàëà íàòàáóðåòêå âûãëàæåííàÿ.  ýòîì íîâîì äëÿ ìåíÿ ìèðå âñå áûëî â äèêîâèíêó.Ãàëÿ ïîêàçàëà âåñü äîì. Îí ñîñòîÿë èç äâóõ áîëüøèõ êîìíàò è îãðîìíîãî çàëà,â êîòîðîì áûë áîëüøîé îáåäåííûé ñòîë, ñòóëüÿ, ðàäèîïðèåìíèê äà êóøåòêàâ óãëó ñî ñâèñàþùèì ñî ñòåíû ñâåòèëüíèêîì. Àáàæóð â ñâåòèëüíèêå òîæå èìåëïðè÷óäëèâóþ ôîðìó. Âñå ýòè íîâøåñòâà ìåíÿ è ðàäîâàëè è óäèâëÿëè. Ïðèåõàëàÿ â ïîñëåäíèõ ÷èñëàõ àâãóñòà 1935 ãîäà è íàäî áûëî ïîäóìàòü î øêîëå.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

639

Ìíå–òî è âîâñå íå õîòåëîñü â øêîëó. Àòòåñòàò ñâîé íåìóäðåííûé ÿ âûáðî-ñèëà, åùå íå äîåõàâ äî Ìîñêâû. Ìíå áûëî î÷åíü ñòûäíî çà âñå îòìåòêè è ÿ ïî-ñâîåìó ðåøèëà, ÷òî ïóñòü ëó÷øå íå áóäåò åãî ñîâñåì. Ïðèøëîñü ìîåé Ãàëî÷êåâìåñòå ñî ìíîé ïðîõîäèòü â ÃîðÎÍÎ, ÷òîáû îïðåäåëèòüñÿ â íåïîëíóþ ñðåä-íþþ øêîëó. Òàì âñå ðàññïðàøèâàëè, îòêóäà ÿ è êòî. Íî ó Ãàëè áûëè âñå äîêó-ìåíòû íà ìåíÿ, è ÷åðåç íåäåëþ ïðèâåëà îíà ìåíÿ â ÍÑØ ¹ 5, êîòîðàÿ ðàñïîëà-ãàëàñü â çäàíèè ãîðîäñêîé áàíè íà 2-ì ýòàæå. Êëàññ ïðèíÿë ìåíÿ àáñîëþòíûìáåçðàçëè÷èåì. Òîëüêî êëàññíîìó ÷òî-òî âî ìíå íå íðàâèëîñü. Îí âñå âðåìÿïðèñìàòðèâàëñÿ, ïðèíþõèâàëñÿ. Ôàìèëèÿ ó íåãî áûëà òàêàÿ æå êàê è ó Ãàëèíîãîõîçÿèíà – Æóðàâñêèé Èâàí Âàñèëüåâè÷, à õîçÿèíà – Ñåðãåé Èâàíîâè÷ è òîæåÆóðàâñêèé. ×åðåç ìåñÿö ÿ ïðèáîëåëà è íå ïðèøëà â øêîëó, òàê îí ñàì ïðèì÷àë-ñÿ äíåì, êîãäà õîçÿåâ íå áûëî äîìà. Ïî-õîçÿéñêè îáîøåë âåñü äîì, ïðîñìîòðåëâñå ôîòîãðàôèè, è òîëüêî íà îäíîé çàäåðæàâ âíèìàíèå, ñêàçàë: “Äà âîò æå îí”.Âèäèìî, óçíàë íàøåãî õîçÿèíà. Ñ òåõ ïîð îí ïåðåñòàë âñå âûñïðàøèâàòü. Âåëîí ó íàñ áîòàíèêó è êëè÷êà ó íåãî áûëà “ÁÎÒÀÍÝ”. Ó÷åíèêè åãî íå ëþáèëè çàäîòîøíîñòü. Áûë îí õóäîé è äëèííûé, êàê æåðäü, è âñå âðåìÿ ðóêîé äåðæàëñÿ çàæèâîò.

 ïåðâûõ ÷èñëàõ ñåíòÿáðÿ â ãîðîäå áûëà äåìîíñòðàöèÿ ïî ïîâîäó ïðàçä-íèêà ÌÞÄ. Ê Ãàëå ñ ÷åðíîãî õîäà ïðèøëà ïðèÿòåëüíèöà ñ 2-ìÿ äåâî÷êàìè èâçÿëà ìåíÿ ñ ñîáîé ïîñìîòðåòü ãîðîä. Âñå äëÿ ìåíÿ áûëî íîâî è î÷åíü èíòå-ðåñíî.  ïåðâûå äíè æèçíü Ãàëè ìíå ïîêàçàëàñü ðàåì, à ïðîæèâ íåñêîëüêî ìå-ñÿöåâ, ÿ ïîíÿëà, ÷òî ýòî íàñòîÿùèé àä. Ñåìüÿ áûëà èç 3 ÷åëîâåê, íî ýòî áûëèíàñòîÿùèå ãîñïîäà, êîòîðûì êàæäîå óòðî ê ïîñòåëè ïîäàâàëîñü ñâåæåâûãëà-æåííîå áåëüå îò âåðõíåé ðóáàøêè äî íîñêîâ. Êàæäóþ íî÷ü Ãàëî÷êà ìîÿ ñòîÿëàíàä âàííîé è ñòèðàëà. È ýòî íàäî áûëî äåëàòü òîëüêî íî÷üþ, òàê êàê âàííàáûëà ñîâìåùåíà ñ óíèçàòîì, à ãîñïîäà âåñü âå÷åð áåãàëè òî óìûòüñÿ, òî ÷òî-òî ïîñìîòðåòü â êëàäîâîé, ãäå ëåæàëè ñòàðûå æóðíàëû è êíèãè. Óòðîì æå âñåìíàäî áûëî ïîäàòü çàâòðàê ñ ïðèÿòíîé óëûáêîé, ïðîâîäèòü êàæäîãî è ïîæåëàòüóäà÷è íà äåíü. Áåäíàÿ ìîÿ ñëàâíàÿ Ãàëî÷êà, êàê îíà óñòàâàëà. Êàæäûé äåíüíàäî áûëî âûìûòü âåñü äîì, âûòåðåòü ïûëü, ñõîäèòü íà ðûíîê çà ïðîäóêòàìè,ïðèãîòîâèòü îáåä èç 3 áëþä è çàêóñêè, ïîãëàäèòü, ïîøòîïàòü íîñêè.

×àñòü åå ðàáîòû ÿ âçÿëà íà ñåáÿ. Ìûëà ïîëû, ãëàäèëà, ìûëà ïîñóäó è èíîã-äà áåãàëà â ìàãàçèí. Âñå íàøè ïîñûëêè åé î÷åíü äîðîãî îáõîäèëèñü.  çàêðû-òîì ðàñïðåäåëèòåëå ïîêóïàëà äåôèöèò äëÿ õîçÿèíà, à èíîãäà è åé ïåðåïàäàëêèëîãðàìì÷èê ÷åãî-ëèáî äëÿ íàñ. Ïëàòèëè åé 30 ðóá. â ìåñÿö, è âñå îíè óõîäèëèíà íàøè ïîñûëêè. Êðîìå ðàáîòû ó õîçÿåâ, ñòèðàëà áåëüå ñîñåäÿì. Äà âñåãî íåîïèøåøü. Ñàì õîçÿèí áûë óðàâíîâåøåí è ñïîêîåí, à âîò ñûíîê Êîòÿ ÷àñòî ñî-áèðàë ñáîðèùà äðóçåé. Ïèëè, äóðèëè. Ïðèáåãàë íà êóõíþ è òðåáîâàë îò Ãàëè òîâûïèâêè, òî çàêóñêè. Íî âåäü äåíåã íà ýòè åãî ïèêíèêè îòåö íå äàâàë, è êîãäàÃàëÿ åìó îá ýòîì ãîâîðèëà, õâàòàë áîëüøîé êóõîííûé íîæ è òàíöåâàë âîêðóãíåå êàê äèêàðü. ß âûõîäèëà èç ñâîåãî óêðûòèÿ, òîãäà îí ïåðåêëþ÷àëñÿ íà ìåíÿ,

640

ѲÄ×ÅÍÍß

è Ãàëÿ ñòàíîâèëàñü ìåæäó íàìè. Âñå ýòî ïðîèñõîäèëî, êîãäà îí áûë ïüÿí. îáû÷íûå æå äíè áûë âåæëèâ è êîððåêòåí.

Ïîñëå îêîí÷àíèÿ ó÷åáíîãî ãîäà ÿ ïîåõàëà îïÿòü íà Âîäîïàä. Ìû ñ Ãàëåéðåøèëè óâåçòè ñ ñåâåðà Âåðó. Íà äîðîãó ìíå â íåáîëüøîé ÷åìîäàí÷èê Ãàëÿïîëîæèëà ñâåæèõ îãóðöîâ è êîï÷åíîé êðàêîâñêîé êîëáàñû.  Ìîñêâå ñî ìíîéïðîèçîøåë îäèí ñëó÷àé, î êîòîðîì ñòîèò ðàññêàçàòü. Ïîåçä ïðèøåë íà Êèåâñ-êèé âîêçàë óòðîì. Ïîêà ÿ íà òðàìâàå äîáðàëàñü äî ßðîñëàâñêîãî, ïîåçä íàÀðõàíãåëüñê óøåë, à ñëåäóþùèé ìîã áûòü òîëüêî â 10 ÷àñîâ óòðà íà äðóãîéäåíü. ×òî ìíå îñòàâàëîñü äåëàòü? Îáëþáîâàëà óãîëîê âîêçàëüíîãî äèâàíà,ðàñêðûëà ÷åìîäàí, äîñòàëà ÷èñòîå ïîëîòåíöå, íà íåãî âûëîæèëà êîëáàñó, îãóð-öû, õëåá è ñîëü â ìàëåíüêîì ïóçûðüêå. Íàðåçàëà õëåáà, îãóðåö ðàçðåçàëà èñòàëà õðóñòåòü. Íàïðîòèâ ìåíÿ ñèäåë êàêîé-òî ÷åëîâåê è ãîëîäíûìè ãëàçàìèñìîòðåë ìíå â ðîò. Îäåò ñêðîìíî â ñåðûé êîñòþì è ÷åðíûå ïîëóáîòèíêèñ ãàëñòó÷êîì ñåëåäêîé. ß îòâåðíóëàñü â äðóãóþ ñòîðîíó, è îí ïîâåðíóëñÿ. Òîãäàÿ íå âûäåðæàëà, ïîäàëà åìó êóñîê õëåáà, êîëáàñû è îãóðåö. Ïðîãëîòèâ â îäèíìèã, êàê óäàâ êðîëèêà, îí ïîáëàãîäàðèë è êóäà-òî óøåë, à ÷åðåç íåñêîëüêî ìèíóòïðèíåñ è ïîäàë ìíå ïîðöèþ ìîðîæåíîãî â âàôëÿõ. ß î÷åíü ñìóòèëàñü, íî âçÿëà.Ðàçãîâîðèëèñü. Îí ïîêàçàë ìíå ñòóäåí÷åñêèé áèëåò ýëåêòðîñâàðî÷íîãî òåõíè-êóìà è ïàñïîðò ñ ïðîïèñêîé êàêîãî-òî îáùåæèòèÿ. Ïîçíàêîìèëèñü. Îí ïðèãëà-ñèë ìåíÿ ïîñìîòðåòü Ìîñêâó. ß çàáåñïîêîèëàñü è îòêàçàëàñü, òàê êàê ñ ÷åìî-äàíîì íåóäîáíî, à îñòàâèòü íå ñ êåì. Îí áûñòðåíüêî íàøåë âûõîä. ×åìîäàíïîøåë â êàìåðó õðàíåíèÿ, à êâèòàíöèÿ çà íåãî âìåñòå ñî âñåìè ìîèìè áóìàãà-ìè è áèëåòîì ê íåìó â áîêîâîé êàðìàí. Áûëè ìû è íà Êðàñíîé ïëîùàäè è ãäå-òî åùå, à êîãäà çàæãëèñü îãíè, ìû ñòîÿëè ïåðåä âõîäîì â ïàðê èì.Áóáíîâà.Îãíè ýëåêòðîëàìïî÷åê ïåðåëèâàëèñü òðåõöâåòíûì óçîðîì êðàñíûé, áåëûé çå-ëåíûé. Ñåé÷àñ ýòîò ïàðê èìåíóåòñÿ ïàðêîì èìåíè Ãîðüêîãî.  òîò âå÷åð ÿ îò-êðûëà äëÿ ñåáÿ ìíîãî ÷óäåñ. Ìû êàòàëèñü íà êîëåñå îáîçðåíèÿ, íà êàêèõ-òîëåòÿùèõ êà÷åëÿõ, õîõîòàëè â êîìíàòå ÷óäåñ. À ïîòîì óñåëèñü íà ñêàìåéêå êà-êîé-òî ïðè÷óäëèâîé ôîðìû, à îí ó ìåíÿ âñå âûñïðàøèâàë, êòî ÿ è îòêóäà. Êóäàåäó è çà÷åì. Óçíàâ î òîì, ÷òî ÿ æèâó ñ ñåñòðîé, ïðåäëîæèë îñòàòüñÿ â Ìîñêâå,óñòðîèòüñÿ íà ðàáîòó, à âå÷åðîì ó÷èòüñÿ. À êîãäà óçíàë, ÷òî ìíå âñåãî-òî 13ëåò, óäèâèëñÿ. Ñêîëüêî áû ìû ïðîñèäåëè, åñëè áû íå íà÷àëè ãàñíóòü îãíè, ÷òîîáîçíà÷àëî – ïîðà óáèðàòüñÿ. Òóò îí ñõâàòèë ìåíÿ çà ðóêó è ïîòàùèë êóäà-òîâ òåìíîòó. ß èñïóãàëàñü è ðàñïëàêàëàñü, íî îí ïðîäîëæàë ìåíÿ òàùèòü, íå âû-äåðæàâ, îáîçâàë ìåíÿ òðóñèõîé. Ýòî ìåíÿ îáèäåëî è ÿ ïîøëà ñìåëî. Ïîñëû-øàëñÿ êàêîé-òî çâîíîê, îí áðîñèë ìîþ ðóêó, ñêàçàâ: “Äîãîíÿé!” È ïîáåæàë âïå-ðåä. Ó ìåíÿ, âèäíî, âîëîñû ïîäíÿëèñü íà ãîëîâå, è ÿ ïîì÷àëàñü ÷òî áûëî ñèë.Î÷åíü áûñòðî âûáåæàëà ê ôîíàðþ. Ýòî áûëà îñòàíîâêà òðàìâàÿ, øåäøåãîâ íàøåì íàïðàâëåíèè. Îí óæå ñòîÿë íà ïåðåäíåé ïëîùàäêå è ÷òî-òî ãîâîðèëâàãîíîâîæàòîìó. Ïîäàë ìíå ðóêó, è ÿ, çàïûõàâøàÿñÿ, âñêî÷èëà â òðàìâàé. Êàêìíå áûëî íå èñïóãàòüñÿ, êîãäà âñå ìîè âåùè è äîêóìåíòû áûëè ó íåãî.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

641

Ïîäúåõàâ ê âîêçàëó, ñîøëè è íàïðàâèëèñü êî âõîäó, íî óâû! Âñå äâåðè áûëèçàïåðòû, è íàì ïðèøëîñü ïðîãóëèâàòüñÿ ïî ïðèâîêçàëüíîé ïëîùàäè. Òóò óæ âñâîå îïðàâäàíèå çà òðóñîñòü ÿ ðàññêàçàëà, êàê õîäèëà çà ñâîèì ïàéêîì áåëîãîõëåáà çà 7 êì íà Êåíüãó ëåñîì è çèìîé è ëåòîì. Äà, õîäèëà. Íà ïîñåëêå îäíîéìíå äàâàëè 200 ã áåëîãî õëåáà, íî òàêîé êóñî÷åê ïî÷åìó-òî âñåãäà çàáûâàëèïðèâîçèòü, è ÿ ðåøèëà ñàìà õîäèòü â ïåêàðíþ. Ëåòîì èäòè áûëî âåñåëî. ß øëàè çäîðîâàëàñü ñ êàæäûì äåðåâîì, êóñòîì è ïåíüêîì. Êàê ñî ñòàðûìè äðóçüÿ-ìè. Íî ïåðåõîäèòü ìîñòèê ÷åðåç Êåíüãó áûëî ñòðàøíî – ðåêà î÷åíü áûñòðàÿ èâ ýòîì ìåñòå ãëóáîêàÿ, à ëåæàëè âñåãî äâà áðåâíà, ñêðåïëåííûå ìåòàëëè÷åñêîéñêîáîé. Ïåðèë íèêàêèõ íå áûëî. È íà ñàìîé áûñòðèíå ÿ çàêðûâàëà ãëàçà è øëàøàã â øàã, ÷òîá íå ñïîòêíóòüñÿ èëè ïîñêîëüçíóòüñÿ. Ýòîãî ìåñòà ÿ âñåãäà î÷åíüáîÿëàñü. Áûâàëî, ïîäîëãó ñèäåëà ó áðåâåí, îæèäàÿ, íå áóäåò ëè êòî èäòè íà-âñòðå÷ó, òîãäà íàì íå ðàçìèíóòüñÿ. À çèìîé îäíàæäû ñòðàøíî èñïóãàëàñü.Ó äîðîãè áûëî ïîâàëåííîå äåðåâî ñ îãðîìíûìè êîðíÿìè, à íàä êîðíÿìè íàâèñ-ëà áåðåçêà ñ òîíêèìè âåòî÷êàìè. Èçäàëè, åñëè âçãëÿíóòü, êàæåòñÿ, ÷òî èç-ïîäêîðíåé èäåò äûì èëè ïàð. À ýòî âåòåðîê ïîêà÷èâàåò âåòêè. Êàê òîëüêî ÿ óâèäå-ëà “ïàð”, òóò æå íà äîðîãå è ïðèñåëà. Ýòî ÿ øëà óæå ñ õëåáîì è íå êóñî÷êîì, àïîä ïèäæà÷êîì íà ãðóäè ó ìåíÿ áûëà ïîëîâèíà áóõàíêè ïîäîâîãî áåëîãî õëåáà.Åùå òåïëàÿ è òàêàÿ äóøèñòàÿ. Ñèæó íà äîðîãå è ïðèêèäûâàþ, à åñëè îòäàòüìåäâåäþ õëåá, îí ìåíÿ íå òðîíåò? Ñêîëüêî íè ñìîòðþ, âñå èäåò “ïàð” òî â îäíóñòîðîíó, òî â äðóãóþ. Íî äîëãî ãîëîé ïîïîé íà ñíåãó íå óñèäèøü. Âåäü íå ïðèíÿ-òî áûëî â òî âðåìÿ íîñèòü øòàíû, äà è íå áûëî èõ. Ðóáàøå÷êà, ñàðàôàí, ÷óëî÷-êè õëîï÷àòîáóìàæíûå áîòèíî÷êè ñ ñóêîííîé îíó÷êîé, ÷òîá íîãè-ñòóïíè – íåìåðçëè. Ïîäíÿëàñü, ïåðåêðåñòèëàñü è íà÷àëà ÷èòàòü ìîëèòâó, êîòîðóþ âûó÷èëàñ áàáîé Ëàêèçèõîé:

“Áîãîðîäèöà, Äåâà, ðàäóéñÿ!Áëàãîäàòíàÿ Ìàðèÿ” è ò.ä.

Îäíèì äóõîì ïðîì÷àëàñü ÿ äî ïîñåëêà. Âáåæàëà â áàðàê è ñåëà – áåëàÿ,êàê ïîëîòíî.  áàðàêå áûëà áàáóøêà Íèêîëåí÷èõà, òà ïîîõàëà, ïîêðåñòèëà ìåíÿè óëîæèëà íà íàðû. Ïîòåïëåå íàêðûëà è âñå ÷èòàëà ìîëèòâû íàäî ìíîé, ïîêà ÿíå çàñíóëà. Êîãäà ïðîñíóëàñü, áûëà ïîëíà êîìíàòà ëþäåé. Áûëî òåïëî è î÷åíüâåñåëî. Âñå óæå çíàëè î ìîåé âñòðå÷å ñ “ìåäâåäåì” ó “÷åðíîãî áàðàêà” è ïîòå-øàëèñü. Íà÷àëè ðàññïðàøèâàòü. À ìíå áûëî òàê îáèäíî, ÷òî ÿ òîëüêî è ñêàçà-ëà: “Äà, åñëè áû âàì òàê, è âû áû èñïóãàëèñü”. Îäèí ìîëîäîé ïàðåíü ñåðüåçíîïîñìîòðåë íà ìåíÿ è ïðîìîëâèë: “Ýòî îíè ïîòîìó, ÷òî ñàìè íå âèäåëè, à åñëèáû óâèäåëè, â øòàíû áû íàëîæèëè”. È îïÿòü – âçðûâ ñìåõà. À ó ìåíÿ ñëåçû íàãëàçàõ. Òóò ïîäîøëà ìàìà, ïîäàëà êðóæêó êèïÿòêà è ëîìîòü áåëîãî õëåáà. Îòóãëà Êîòíèöêèõ ïîäîøåë ìóæ÷èíà, áðîñèë ìíå â ÷àøêó êóñîê ñàõàðà è ñêàçàë:“Ýòî òåáå îò ìåäâåäÿ èçâèíåíèå, ÷òî íåíàðîêîì èñïóãàë”. À ìàìà ïîäñåëàðÿäîì è ñêàçàëà, ÷òî âîâñå íå ïàð áûë, à âåòêè âåòåð êà÷àë. Íà óòðî ìû ïîøëèíà òî ìåñòî, è îíà ìíå ïîêàçàëà ìîé èñïóã.

642

ѲÄ×ÅÍÍß

Ê ïåððîíó ïîäîøåë ïîåçä, è îòêðûëè äâåðè. Ìû âîøëè â âîêçàë. Âçÿëè÷åìîäàí èç êàìåðû. Ñåëè íà òó æå ñêàìåéêó è çàêóñèëè. Íà ïðîùàíüå îí íàïè-ñàë ìíå íà êðàñèâîé îòêðûòêå ñâîé àäðåñ è ñêàçàë: “Ïðèøëè òåëåãðàììó, êîãäàáóäåøü åõàòü, ÿ ïîäóìàþ”. Çà äâà äíÿ åçäû äî Ïåðìèëîâî ÿ î÷åíü ìíîãî ïåðå-äóìàëà è î÷åíü èñïóãàëàñü. Îòêðûòêó ñ àäðåñîì âûáðîñèëà â îêíî. Èç ýòîéèñòîðèè ÿ çàïîìíèëà ôàìèëèþ è èìÿ: Ëåáåäåâ Ëåîíèä. Íà Âîäîïàäå ÿ íè÷åãîíèêîìó íå ñêàçàëà è âñå áîÿëàñü, êàê áû êòî íå óçíàë îá ýòîì.  òîì æå ïîåçäåáûëà åùå îäíà èíòåðåñíàÿ âñòðå÷à.  âàãîíå ÿ íå ìîãëà óñíóòü. Áîÿëàñü ïðî-ñïàòü ÷òî–ëèáî èíòåðåñíîå. Âñå âðåìÿ ñòîÿëà â òàìáóðå è âûãëÿäûâàëà â îêíî.Ìíå áûëî î÷åíü èíòåðåñíî ñìîòðåòü, êàê ìèìî îêíà ïðîáåãàþò áåðåçû, ñîñíû,áóäêè, à èíîãäà äåòè ñ êîðçèíêàìè. Âñòðå÷íàÿ ñòðóÿ âîçäóõà ñ ïàðîâîçíîé ãà-ðüþ íà ìîåé ðîæèöå îñòàâëÿëà ñâîè ñëåäû èñêóñíåé ëþáîãî òåàòðàëüíîãî ãðè-ìåðà. Çåðêàëà ó ìåíÿ íå áûëî, è ÷òî ñî ìíîé, ÿ íå âåäàëà.  òàìáóð âûøåëìóæ÷èíà ïîêóðèòü. Ïîñìîòðåë íà ìåíÿ è ðàññìåÿëñÿ. À ïîòîì ñïðîñèë: “Òûîòêóäà òàêàÿ?” Ìåíÿ äàæå âîçìóòèëî: “Êàê îòêóäà? Èç Áåæèöû! ” “À ÷òî ýòîòàêîå – Áåæèöà? “Êàê ÷òî? Ãîðîä, áîëüøîé ãîðîä. Òàì çàâîäû åñòü. Ìíîãî”.“Íó ðàç åñòü çàâîäû òîãäà ÿñíî, ïî÷åìó òû òàêàÿ ÷óìàçàÿ. À òû êèíî ëþáèøü?”“Åñëè õîðîøåå, ëþáëþ. Äà ó íàñ õîðîøèõ êèíîôèëüìîâ íå áûâàåò”. Òàê ÿ ïî-çíàêîìèëàñü ñ ðåæèññåðîì, êîòîðûé åõàë ñíèìàòü ñåðèàë îá àðêòè÷åñêîé ýêñ-ïåäèöèè. Óçíàâ, ÷òî ÿ ñèðîòà, ïðåäëîæèë åõàòü ñ åãî ãðóïïîé íà ñúåìêè. ß åùå íåîòîøëà îò ïóòåøåñòâèÿ ïî Ìîñêâå è ïåðåïóãàëàñü äî ñìåðòè. Óìûëàñü, çàáðà-ëàñü íà ñâîþ âòîðóþ ïîëêó è ñòàðàëàñü íå âûëàçèòü èç ñâîåãî óêðûòèÿ. Ñî ñòàí-öèè ïîøëà íà Íîâóþ Áèðæó. Ïðèøëà â ïîñåëîê òàêàÿ âàæíàÿ, ãîðäàÿ, ñ ïèîíåðñêèìãàëñòóêîì íà ãðóäè. Ðàäîñòíåé âñåãî áûëà âñòðå÷à ñ Ìàíåé è Âåðîé.

×åðåç ìåñÿö ìè ñ Âåðîé âîçâðàùàëèñü â Áåæèöó.  Ìîñêâå ÿ âñå îãëÿäû-âàëàñü, áîÿñü âñòðå÷è ñ Ëåáåäåâûì, íî, ñëàâà Âñåâûøíåìó, íèêàêèõ âñòðå÷ íåáûëî. Âñêîðå Âåðà óåõàëà íà Äîíáàññ íà ñòàíöèþ Äðóæêîâêà, à ÿ ó÷èëàñü â 6-ìêëàññå. Ñòàëà àêòèâíîé ïèîíåðêîé-çâåíüåâîé.  ñâîåì çâåíå äåðæàëà äèñöèï-ëèíó. Âñòðå÷àÿñü ïîóòðó, çäîðîâàëèñü ñàëþòîì, ðàññòàâàÿñü ïîñëå óðîêîâ,è òîæå ñàëþò. Áîæå, à êàê ÿ áîÿëàñü, ÷òî ìåíÿ íå ïðèìóò â ïèîíåðû. Êàê äîðî-æèëà ñâîèì ãàëñòóêîì è çíà÷êîì.  øêîëå ìåíÿ âñåãäà ñòàâèëè âñåì â ïðèìåð.Âñåãäà íà÷èùåííàÿ, êàê íîâàÿ ìîíåòà. Òðåáîâàòåëüíà, êàê êîìàíäèð ïîãðàí-çàñòàâû è áåñïîùàäíà ê íåðàäèâûì. Íåñêîëüêî ðàç çà çèìó ìû ñî ñâîèì îòðÿ-äîì âûñòóïàëè â öåõå áîëüøåãðóçíûõ âàãîíîâ (ÖÁÂ). Íàì ðàáî÷èå î÷åíüàïëîäèðîâàëè, à íàøåé âîæàòîé îáúÿâëÿëè áëàãîäàðíîñòè.

Íåçàìåòíî ïðèøëà âåñíà è ýêçàìåíû. Ê íèì ìû ãîòîâèëèñü ñ ïîäðóæêàìèó íàñ â ñàäó. Âîçëå äîìà, ãäå ìû æèëè, (ÿ ïî ìèëîñòè íà êóõíå), íî êòî îá ýòîìçíàë? Âñå ñ÷èòàëè, ÷òî ÿ èç ñåìüè “øèøåê”. Ýòîò äîì ñ÷èòàëñÿ äèðåêòîðñêèì.Õîäèëà ÿ î÷åíü îïðÿòíî è òðåáîâàòåëüíî, ÷åãî áûëî äîñòàòî÷íî. Ãîòîâÿñü êýêçàìåíàì, âñå ìå÷òàëè, êòî êóäà ÷åðåç ãîä ïîéäåò ó÷èòüñÿ. Ìîÿ ìå÷òà áûëà –ýëåêòðîñâàðî÷íûé òåõíèêóì â Ìîñêâå, íî ÿ ïîìàëêèâàëà. Ýêçàìåí ñäàëà ïî

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

643

âñåì ïðåäìåòàì íà “õîðîøî” è “îòëè÷íî”. Äà, â òó çèìó áûë â øêîëå òðàóðíûéìèòèíã. Îò ðå÷è, ïðîèçíåñåííîé äèðåêòîðîì øêîëû ïî ïîâîäó ñìåðòè ÑåðãîÎðäæîíèêèäçå, ìû âñå ïëàêàëè. Âåäü íàøó Áåæèöó âåñíîé 1936 ã. ïåðåèìåíî-âàëè â Îðäæîíèêèäçåãðàä. Æåëåçíîäîðîæíàÿ ñòàíöèÿ è ïî ñåé äåíü èìååò ýòîíàçâàíèå âî âñåõ æåëåçíîäîðîæíûõ ñïðàâî÷íèêàõ.

Íè÷åãî ïðèìå÷àòåëüíîãî â òó çèìó íå áûëî, à ëåòîì ÿ ïîåõàëà íà Äîíáàññê Âåðå â Äðóæêîâêó. Ïðèåõàëà ðàíî óòðîì. Ðàñïðîñèëà äîáðûõ ëþäåé, êàê íàé-òè àäðåñ. Ïîñåëêè (èõ òàì íå îäèí) ïîêàçàëèñü ìíå óþòíûìè. Íà óëèöå ñ êàæ-äîé ñòîðîíû ðîñëè äåðåâüÿ è òðàâêà çåëåíàÿ êàê ïîäñòðèæåííàÿ. Äîëãî ÿ èñêà-ëà è íàøëà, äà íå îáðàäîâàëàñü. Ðîìàíîâè÷à ïåðåâåëè â ã.Ñëàâÿíñê, è îíè óåõà-ëè íåäåëþ òîìó íàçàä. Õîçÿéêà äîìà, äîðîäíàÿ æåíùèíà, èñêðåííå ìíå ïîñî-÷óâñòâîâàëà, íî íå ïðåäëîæèëà äàæå ñòàêàí ÷àÿ. ß èçâèíèëàñü çà áåñïîêîéñòâîè óøëà íà ñòàíöèþ. Âçÿëà áèëåò äî Ñëàâÿíñêà, à òàì òîæå ïðèøëîñü ïîáëó-äèòü. Ïî Ñëàâÿíñêó îò Ñåâåðíîãî äî Þæíîãî âîêçàëîâ ïî ãîðîäó ïðîõîäèò æå-ëåçíîäîðîæíàÿ âåòêà è êîí÷àåòñÿ ñòàíöèåé Äîïíàÿ. Òàì ñîëåíûå îçåðà è ñàíà-òîðèé òóáåðêóëåçíèêîâ ñîþçíîãî çíà÷åíèÿ. Íèêòî íå ïîäñêàçàë, ÷òî Êåðàìçà-âîä – ýòî ïåðâàÿ îñòàíîâêà îò òîãî âîêçàëà, ãäå ÿ ñàäèëàñü. Òåïåðü æå ìíåïðåäñòîÿëî ñëåäîâàòü â îáðàòíîì íàïðàâëåíèè. Íàøëà áûñòðî. Ðàçà äâà âñåâìåñòå åçäèëè íà îçåðà è ïîñëå ïåðâîãî ðàçà ìåíÿ çíîáèëî è òðÿñëî. ß äóìàëà:âîò è êîíåö òåáå, ñèðîòà! Íî îáîøëîñü. Êîæà ñ ìåíÿ ñëåçëà ÷óòü ëè íå ÷óëêîì,êàê ñî çìåè âî âðåìÿ ëèíüêè.

Ñ Âåðîé ìû åçäèëè â Ìàãäàëèíîâêó ê Ñóïðóíàì. Äâîþðîäíûé áðàò, ÈâàíÂèêòîðîâè÷, ðàáîòàë íà øàõòå, à åãî æåíà, Îëüãà Èãíàòüåâíà Áîáûðü, áûëà èçÌàëîãî Óñòå÷êà. Ñ Áîáûðÿìè ìû íà Âîäîïàäå áûëè âìåñòå. Åå ñåñòðà, Ìèëÿ,âçðîñëàÿ äåâóøêà, óåõàëà èç ïîñåëêà ê Îëüãå. ß î÷åíü õîòåëà åå âèäåòü, íîòåòÿ Îëåíà ñêàçàëà, ÷òî íè ê ÷åìó ïîðòèòü åé æèçíü. Ó íåå ìàëîå äèòÿ íàðóêàõ. Ïåðåíî÷åâàëè ìû ó íåå è íà äðóãîé äåíü óåõàëè. Òîãäà åùå Âåðà íåçíàëà, ÷òî ãîñòèëà ó ñåñòðû áóäóùåãî ìóæà. Ìíîãî ìîæíî áûëî áû íàïèñàòüîá ýòîé ïîåçäêå, íî ïóñòü ïèøåò Âåðà. Ïî ïðèåçäå â Ñëàâÿíñê ïîëó÷èëè ïèñüìîîò Ãàëè. Îíà ïèñàëà, ÷òî Ñ.È. óåõàë íà êóðîðò “Êðàñíàÿ äîðîæêà”. Ìû ñ Âåðîéíè÷åãî íå ïîíÿëè, Äìèòðèé Ôåäîðîâè÷ ñðàçó æå âñå ïîíÿë, è íà äðóãîé äåíüÿ åõàëà â Áðÿíñê.

Ñ.È. çàáðàëè â 2 ÷àñà íî÷è. Îïå÷àòàëè ïèñüìåííûé ñòîë è òóàëåòíûé.À ÷åðåç 2 äíÿ ïðåäëîæèëè îñâîáîäèòü êâàðòèðó. Ãàëÿ ñðàçó æå ñîáðàëà ñâîèè ìîè âåùè÷êè, è ìû óøëè ê ìîëî÷íèöå íà ïîñåëîê. Ïîòîì Ãàëÿ óñòðîèëàñüâ øêîëó òåõíè÷êîé. Õîäèòü íà ðàáîòó áûëî äàëåêî, íî íàì ïîâåçëî. Îòêðûëàñüâ ãîðîäå íîâàÿ øêîëà, â êîòîðóþ íóæåí áûë êîìåíäàíò, è êîìíàòà ïðè øêîëå.Òàê ìû îáîñíîâàëèñü â 5-é ñðåäíåé øêîëå. ß îêîí÷èëà 7-é êëàññ. Âñòóïèëàâ êîìñîìîë. Ëåòîì ðàáîòàëà ïèîíåðâîæàòîé ïëîùàäêè (áûëè òàêèå ïðè ÆÓ),è ðåøèëè ìû ñ Ãàëåé, ÷òî áóäó êîí÷àòü 10 êëàññîâ. Íî íå òàê ïîëó÷àåòñÿ, êàê ìûäóìàåì.  8-ì êëàññå ÿ ïðîó÷èëàñü ïîëòîðà ìåñÿöà, è ê Ãàëå ñòàë ñâàòàòüñÿ

644

ѲÄ×ÅÍÍß

ó÷èòåëü ïî òðóäó. Ìíå îí áûë î÷åíü íåïðèÿòåí, è ÿ ñàìà ðåøèëà äëÿ ñåáÿ âîï-ðîñ. Ïîøëà ðàáîòàòü. Äîëãî óñòðàèâàëàñü íà çàâîä “Êðàñíûé Ïðîôèíòåðí”, íîòàêè óñòðîèëàñü ó÷åíèêîì òîêàðÿ.  äåêàáðå Ãàëÿ ïåðååõàëà ê ìóæó, è ÿ âìåñòåñ íåé, ïî î÷åíü ñêîðî ÿ ñòàëà òàì ëèøíåé. Ñåìüÿ ó íåãî áûëà òàêàÿ: äî÷ü 14-òèëåò, ñûí âçðîñëûé æåíàòûé, êîòîðûé æèë îòäåëüíî. Åùå ñûí, 12-òè ëåò è âíóê(ñûí äî÷êè ñòàðøåé, 6 ëåò). ß äóìàëà, ÷òî ìåøàþ åé, è íå ñòàëà ïðèõîäèòüäîìîé, à æèëà ó ïîäðóãè. Òàì áûëà áîëüøàÿ ñåìüÿ, æèëè âïðîãîëîäü, íî âåñå-ëî. Îäíàæäû ÿ âîøëà ñ ÷åðíîãî õîäà, ò.å. ñî äâîðà, è óñëûøàëà òàêîé ðàçãîâîð.Ãàëÿ ãîâîðèò: “Òû ïîñòóïàåøü íåïðàâèëüíî. Ó òåáÿ è äåòè è âíóêè, à ÿ ñ óòðà äîâå÷åðà ðàáîòàþ íà âñåõ âàñ, à ìîÿ îäíà äåâî÷êà â òâîåì êîëõîçå ëèøíÿÿ. Äàéìíå ïàñïîðò, è ÿ óéäó ñ íåé, à òû æèâè ñî ñâîåé ñåìüåé”. Îí âûòàùèë ïàñïîðò,äðàçíÿñü, ïîêðóòèë ïåðåä åå ëèöîì, ðàçîðâàë è áðîñèë â îãîíü ïå÷êè, ïåðåäêîòîðîé îíè ñèäåëè.  ýòó ìèíóòó ìíå õîòåëîñü áðîñèòüñÿ íà íåãî è çàäóøèòü.Íî ýòîãî ÿ íå ñäåëàëà. À ïðîñòî ïîòèõîíüêó âûøëà òåì æå õîäîì è çàøëàñ óëèöû.  ýòîò æå âå÷åð ìû ñ íåþ óøëè îïÿòü â øêîëó èç-çà æèëüÿ. Îíà ðàáî-òàëà òåõíè÷êîé, à ÿ íà çàâîäå, ñïåðâà ó÷åíèêîì òîêàðÿ, ïîòîì ìåíÿ ïåðåâåëèâ êëàäîâóþ. Êëàäîâàÿ áûëà î÷åíü õîëîäíàÿ. ß çàáîëåëà, à êîãäà ïîïðàâèëàñü,ðàáîòàòü ìíå íå ðàçðåøèëà êîìèññèÿ ïðîôêîìèòåòà. Ìíå åùå íå áûëî 16-òè,à â êëàäîâîé ðàáîòàëà ïî 8 ÷àñîâ. Ìåíÿ îïÿòü íàïðàâèëè â îòäåë êàäðîâ. Äîëãîãîíÿëè êàê Ìàðêà ïî ïåêëó, íî íàêîíåö â ÆÊÎ (æèëèùíî-êîììóíàëüíûé îòäåë)ïîñëàëè ðàññûëüíîé, à âåñíîé îïÿòü ïèîíåðâîæàòîé.

Øêîëà ó ìåíÿ íå ïðîïàëà, ò.ê. ÿ ïåðåøëà â øêîëó äëÿ âçðîñëûõ. Îñåíüþâ ìîå òðóäîóñòðîéñòâî âìåøàëñÿ ãîðêîì êîìñîìîëà, è ÿ ñòàëà ðàáîòàòü äåëî-ïðîèçâîäèòåëåì â öåõå íîâîãî øèðïîòðåáà. Ýòî áûë íîâûé öåõ. Äåëàëè êðîâàòèñ ïàíöèðíûìè ñåòêàìè, òóìáî÷êè, øêàôû.

Èç øêîëû ìû óøëè íà êâàðòèðó.  íàøåì èíñòèòóòå ñ õóòîðà Ìèõàéëîâñ-êîãî ó÷èëñÿ ñòóäåíò Ìàøàé. Ó íèõ áûëà êâàðòèðà è 4 äåòåé. Åãî æåíà, ÌàðèÿÂàñèëüåâíà, ñàìà ïðåäëîæèëà Ãàëå ïåðåéòè æèòü ê íèì ñ òåì, ÷òîáû îíà ïîìî-ãàëà óïðàâëÿòüñÿ ñ äåòüìè, à êîãäà ìóæ çàêîí÷èò èíñòèòóò, îíè óåäóò, à êâàðòè-ðà îñòàíåòñÿ. Ê ýòîìó âðåìåíè Ãàëÿ çàêîí÷èëà êóðñû ýëåêòðîñâàðùèêîâ è ðà-áîòàëà â ÖÁ íà ñâàðêå öèñòåðí. Ðàáîòà ýòà àäîâà, à ïëàòèëè êóêèø. Çèìó ìûïåðåêàíòîâàëèñü, à âåñíîé åå âçÿëè ðàáîòàòü ïîâàðîì â ïèîíåðëàãåðü, à ìåíÿíåìíîãî ðàíüøå ñåêðåòàðåì äèðåêòîðà Ïàðîâîçîñòðîèòåëüíîãî çàâîäà. Ñòðàí-íî áûëî âèäåòü ó òàêîãî ñîëèäíîãî ÷åëîâåêà òàêóþ ïè÷óæêó – ñåêðåòàðÿ. Ëå-òîì ÿ âçÿëà îòïóñê è ïîåõàëà íà ñâîþ ðîäèíó ïîñìîòðåòü, êàê òàì è ÷òî. Åùåâ Áàõìà÷å êî ìíå â êîìíàòó îòäûõà ïðèøëà äåâóøêà èç Áîíäàðîâêè, ìîÿ ïîäðóæ-êà äåòñòâà Ñåâàñòüÿíîâà Ìàíÿ. Îíà äàâíî èç Áîíäàðîâêè. Ðàáîòàåò îôèöèàíò-êîé ðåñòîðàíà ïðè âîêçàëå. Ìíîãî ìíå ðàññêàçûâàëà î ñâîåé æèçíè, ñâîèõ ðîäè-÷àõ è åùå ñêàçàëà, ÷òî ñêîðî ïîåäåò â Áîíäàðîâêó. Ïðèãëàñèëà ìåíÿ âå÷åðîìïîñïèâàòü íà êîëîäêàõ âîçëå íàøèõ âÿçîâ. È òóò æå âûëîæèëà ìíå, êòî íîñèòíàøè ïëàòêè è ñîðî÷êè. È åùå âñÿêèå ïîäðîáíîñòè. ß ïîáëàãîäàðèëà åå çà âñå

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

645

è óåõàëà ïðÿìî â ßäóòû ê òåòå Ñàøå, ñåñòðå ìîåé ìàìû ïî îòöó.  Áîíäàðîâêóïðèõîäèëà, âèäåëà åå ãîñòåé, âåðíåå, ãîñòåé Ðóäåíêîâ, â òîì ÷èñëå è Àëåêñåÿ,âïîñëåäñòâèè ñòàâøåãî ïèñàòåëåì. Îíè îòäûõàëè è æèëè â ìàëåíüêîé õàòêåâ ñàäó. Ñî ìíîé áûëè âûñîêîìåðíû. ß äîëãî íå çàäåðæàëàñü, òàê êàê ÌàðèÿÅâäîêèìîâíà áûëà çàíÿòà áîëüíûì ðåáåíêîì – Âîëîäå íå áûëî åùå è ãîäà.Îíà ñïåøèëà ñ íèì â Áóòûâêó, à äëÿ ñòàðûõ Ðóäåíêîâ ÿ áûëà ïóñòûì ìåñòîì.Ìëàäøèé áðàò ìàìû Àëåêñåé è åãî ñåìüÿ ïðèíÿëè ìåíÿ ðàäóøíî. Ó íåãî áûëîòðîå äåòîê äîìà, à ñòàðøèé ñûí Âàñÿ ñëóæèë â Êðàñíîé Àðìèè ãäå-òî â Ãðóçèè. ßäóòàõ, Êðàñíîñòàâå è åùå êàêèõ-òî ñåëàõ, ïî êîòîðûì ìåíÿ âîäèëè è òåïëîïðèíèìàëè, – áûëè ñåñòðû, áðàòüÿ, ðîäè÷è. Îòïóñê ïðîøåë î÷åíü âåñåëî. Íàâñþ æèçíü îñòàëèñü â ïàìÿòè ÷åðíûå íî÷è Óêðàèíû ñî çâåçäíûì íåáîì è ïå-ñåííûå âå÷åðà. Ó æåíû Êîðøàêà – ñûíà äÿäüêè Ìèõàéëà – áûë îòëè÷íûé òå-íîð, à ó Êîëè, ñòàðøåãî áðàòà èëè ñûíà äÿäüêè Ìèõàéëà – ãóñòîé áàñ. Ìàëü÷è-êè äÿäè Àëåêñåÿ, åùå ïîäðîñòêè, íî óæå âëàäåëè èãðîé íà áàëàëàéêàõ. ß æåïðèâåçëà ñ ñîáîé ãèòàðó, à ÿäóòûíñêèå õëîïöû è äåâ÷àòà áûëè åùå è ñ ãàðìîø-êîé è ìàíäîëèíîé. Óñòðàèâàëè òàêèå ÷óäåñíûå âå÷åðà íà ëàâêå âîçëå õàòû Ïîíî-ìàðåíêîâ. Õàòà ñòîÿëà íà âûãîíå, è íèêòî íàì íå ìåøàë. À êàê ïåëè! Òàêîãîñåé÷àñ è ïî òåëåâèäåíèþ íå óñëûøèøü. Íî âñåìó åñòü êîíåö. Ïðèøåë êîíåöè ìîåìó îòïóñêó.

Ïðèñòóïèëà ê ðàáîòå, è âñå øëî õîðîøî. Íî, âèäíî, íå ñóæäåíî ìíå áûëîîñòàâàòüñÿ â ñåêðåòàðÿõ. Çà òî âðåìÿ, ïîêà ÿ ãóëÿëà ïî Óêðàèíå, ìåíÿ çàìåíÿëàçðåëàÿ æåíùèíà, ïðèåõàâøàÿ èç Âëàäèâîñòîêà ñ äî÷åðüþ ê ðîäíûì. Ñ ìóæåì(îí áûë âîåííûé) ðàçâåëàñü. Ìîÿ ðàáîòà åé ïðèøëàñü ïî äóøå, è ýòà æåíùèíàñûãðàëà êîâàðíóþ øòóêó â ìîåé ñóäüáå.  òî âðåìÿ çàâîä ïðîâîäèë èñïûòàíèÿïàðîâîçà ÑÎ (Ñåðãî Îðäæîíèêèäçå) íà ñòàíöèè Ëîäåéíîå Ïîëå ïîä Ëåíèíãðà-äîì, îòòóäà ïðèøëà òåëåãðàììà ñ òåõíè÷åñêèìè çàìå÷àíèÿìè. Êîãäà ÿ ðàçáè-ðàëà ïî÷òó, âîçëå ìîåãî ñòîëà îêàçàëñÿ ãëàâíûé èíæåíåð Ëàíöîâ Ïåòð Àêèìî-âè÷ è íà÷àëüíèê òåõîòäåëà À.È. Æóêîâ. Òåëåãðàììîé çàèíòåðåñîâàëñÿ ãëàâíûéèíæåíåð, à ïðî÷èòàâ, ïåðåäàë Æóêîâó. Îíè óøëè è òåëåãðàììó óíåñëè. ß íåóñïåëà åå äàæå çàðåãèñòðèðîâàòü. Æóêîâ ïåðåäàë ñðàçó òåëåãðàììó ñâîåìóñåêðåòàðþ ß.È. Åëèñååíêî, êîòîðàÿ è âîñïîëüçîâàëàñü åþ. Ñðàçó æå ïîçâîíèëàÃðèãîðèþ Äàâûäîâè÷ó Ãîãèáåðèäçå. Òîò ïðèøåë çëîé, êàê ðàçúÿðåííûé ëåâ,îòðóãàë ìåíÿ, íå ïîæåëàâ âûñëóøàòü, îáîçâàë “äåâ÷îíêîé” è ñêàçàë, ÷òî ìíåíàäî åùå â äåòñàä õîäèòü. Ìíîãî ÿ ïëàêàëà è ðåøèëà – óåäó. Ïîäàëà çàÿâëåíèåíà âòîðîé äåíü è óâîëèëàñü. Ïîäóìàëà: òàê, æèòü ìíå íåãäå. Ïî ìèëîñòè íàêóõíå íàäîåëî. Ïîåäó-êà ÿ íà ðîäèíó. È óåõàëà. Îêàçàëîñü, ÷òî â ãîñòÿõ õîðî-øî: ïåðâûé äåíü – ãîñòü çîëîòî, âòîðîé – ñåðåáðî, à óæ íà òðåòèé äåíü ãîñòü –ìåäü – äîìîé åäü. À äîìà òî ó ìåíÿ è íå áûëî. Âîçâðàùàòüñÿ â Áåæèöó ÿ íåõîòåëà, ñ÷èòàëà ñåáÿ îáèæåííîé. Ìîëîäà áûëà è ãëóïà. À, ìîæåò, âñå ýòî áûëîè ê ëó÷øåìó.  ßäóòàõ îáúÿâèëñÿ âåðáîâùèê íà ñòðîèòåëüñòâî 2 ïóòåé “Äàíè-ëîâ–Àðõàíãåëüñê”, è ÿ çàêëþ÷èëà äîãîâîð íà 1 ãîä. 1 ñåíòÿáðÿ 1940 ã. ÿ áûëà

646

ѲÄ×ÅÍÍß

óæå â Íÿíäîìå. Ìåíÿ íå ïîñëàëè óêëàäûâàòü øïàëû, à îòïðàâèëè â Ñòðîéòîð-ãïèò íà äîëæíîñòü ñòàòèñòà. Ñêàçàëè: “Òû äåâóøêà ãðàìîòíàÿ, ðàçâèòàÿ – ñïðà-âèøüñÿ”. 2 ìåñÿöà ÿ ñïðàâëÿëàñü, è âäðóã – îñëåïëà. Íà Ñåâåðå åñòü òàêàÿáîëåçíü – êóðèíàÿ ñëåïîòà. Íàäî äîëãî ïèòü ðûáèé æèð è õîðîøî ïèòàòüñÿ.ß æå ýêîíîìèëà äåíüãè íà îäåæäó, òàê êàê ñ Óêðàèíû ïðèåõàëà â ëåòíåì ïëàòü-èöå è ìîäåëüíûõ òóôåëüêàõ. ×òî áûëî äåëàòü? Âñå ÷óæèå, çàíÿòûå ñâîèìèäåëàìè. Íî ãîâîðÿò, ÷òî Áîã íå áåç ìèëîñòè, è êàçàê íå áåç äîìà. Ñî ñòàíöèèØàëàêóøà (ýòî ìåæäó Íÿíäîìîé è Ïëååöêîé) ñ îò÷åòîì ïðèåõàë çàâ. õëåáîïå-êàðíåé Àâäååâ Âàñèëèé Àíäðååâè÷. Óâèäåë ìåíÿ âñþ â ñëåçàõ, ïîäñåë, âñåðàññïðîñèë è ñêàçàë: “ òàêîì ñëó÷àå ïîåäåì êî ìíå êëàäîâùèêîì. Æèòü áó-äåøü ïîêà ó ìåíÿ (ó íåãî áûëî 5 äåòåé), à òàì âèäíî áóäåò”. Òàê ÿ îñòàâèëàñâîþ êàíöåëÿðñêóþ äåÿòåëüíîñòü è ïåðåøëà â ïðîèçâîäñòâî õëåáîïå÷åíèÿ. Çàñóòêè ìû âûïåêàëè 6 òîíí, è ïî÷òè âåñü õëåá îòïðàâëÿëè íà ëèíèþ ñî ñâîèìâàãîíîì â ñîñòàâå ïàññàæèðñêîãî ïîåçäà Ìîñêâà–Àðõàíãåëüñê. Õëåá çàòàðè-âàëè â ìåøêè ñ áèðêàìè äëÿ êàæäîé ñòàíöèè.

Çàòàðèâàëè è ìàðêèðîâàëè ãðóç÷èêè, à ÿ òîëüêî âçâåøèâàëà è ïðîâåðÿëà.Îòñþäà ÿ ìîãëà ñúåçäèòü â Ïåðìèëîâî ê Ìàíå è Âåðå. Íà Í.Áèðæå óæå æèëàè òåòÿ Ìåëàíèÿ ñ âíó÷êîé Ìàðóñåé (Ôåäîðèíà äî÷ü èëè âíó÷êà Èâàíà Ïåòðîâè÷àÑóïðóíà). Êîãäà ÿ îñòàíàâëèâàëàñü ó íèõ, âèäåëà, êàê áàáóøêà óõàæèâàåò çàÌàíåé, è ìíå áûëî íå ïî ñåáå. Òî ëè ÷óâñòâî çàâèñòè, òî ëè îáèäû çà ñâîþñóäüáó. Îíà âñåãî íà 1 ãîä ìîëîæå ìåíÿ, à âåëà, ñåáÿ, êàê äèòÿ êàïðèçíîå. Êîãäàîíà áðîñèëà øêîëó, ÿ çâàëà åå ñ ñîáîé â Øàëàêóøó, íî îíà ïîáîÿëàñü èëè ïðîñòîíå çàõîòåëà áðîñèòü áàáóøêó. Åé â ñåìüå æèëîñü õîðîøî, áàáóøêà åå óáëàæà-ëà, à äÿäÿ Âàñÿ õîðîøî çàðàáàòûâàë. Ê òîìó âðåìåíè îí îïðàâèëñÿ îò ëàñêè“ëîõìàòîãî”, òî åñòü, ìåäâåäÿ. À áûëî ýòî òàê. Ãäå-òî íà êàêîì-òî äàëåêîìîçåðå Àíàíèé Õàíäîãà (Áîíäàðîâñêèé) îðãàíèçîâàë ðûáîëîâåöêóþ àðòåëüè Âàñþ Ñóïðóíà âçÿë. Áûë îí ìîëîäîé è êðàñèâûé. Ñòðîèëè õàòó è íîñèëè äëÿíåå áðåâíà îòêóäà-òî èçäàëåêà îí è Òèìîøêà Õàíäîãà. Ïåðâûì øåë Òèìîôåéè â ìàëèííèêå óâèäåë ìåäâåäÿ. Èñïóãàëñÿ, áðîñèë áðåâíî, à äðóãîé êîíåö, ÷òîáûë ó Âàñè, óäàðèë åãî ïî ãîëîâå. Òèìîôåé óáåæàë, à Âàñÿ óïàë, è “Ìèøà” åãîíåìíîãî ïîêà÷àë. ß ýòîãî ñàìà íå âèäåëà, íî òàê ðàññêàçûâàë Âàñÿ. Îí òîãäàâñþ çèìó æèë ó íàñ â ïîñåëêå, è ÿ ñàìà âàðèëà íàì îáåèì æèäåíüêèé êóëåø. Îíåçäèë íåñêîëüêî ðàç â Àðõàíãåëüñê â áîëüíèöó, íî åìó òàì íè÷åãî íå ñäåëàëè, èöåëóþ çèìó îí âûïëåâûâàë êîñòî÷êè èç ÷åëþñòè. À Ôåäîðà Èâàíîâè÷à â 1937âçÿëè çà òå ïîñûëêè èç Êðàñíîãî Êðåñòà, îáâèíèâ â øïèîíàæå. Òàê è ïðîïàë îíáåçâåñòè, à Âàñÿ ïîãèá íà ôðîíòå. Èç ðîäà Èâàíà Ïåòðîâè÷à îñòàëàñü âíó÷êàÌàíÿ è åå ñûíîâüÿ. Óæå íåìíîãî âðåìåíè îñòàâàëîñü äî êîíöà ìîåãî äîãîâîðàíî… âîéíà.

[ϳäïèñ]Î.Ñóïðóí.

1990 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

647

ѲÄ×ÅÍÍß

ÑÓÐÆÈÊ Ìàðèíè ³òà볿âíè,1915 ð. íàðîäæåííÿ

(ñ. Íîâîïîêðîâêà Ñîëîíÿíñüêîãî ð-íóÄí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Íàðîäèëàñÿ ÿ â ñ.Íîâîïîêðîâêà. Ãîëîäîìîð 1932–1933 ðð. çóñòð³ëà òàì æå.Ïðîæèâàëà â çàìîæí³é ðîäèí³ “êóðêóë³â”. Âñå, ùî â íàñ áóëî, çàðîáèëè ñâîºþ

ïðàöåþ ³ ïîòîì. Áàòüêî ç äâîìà ñèíàìè ùå çà ñõ³ä ñîíöÿ âñòàâàëè êîæíîãîðàíêó ³ éøëè îáðîáëÿòè çåìëþ íà çàëèâíèõ ëóêàõ. Ãðóíò òàì áóâ äóæå ïëîäþ-÷èé, àëå âîäà ³íîä³ ï³äí³ìàëàñü äî êîë³í. ¯¿ òðåáà áóëî â³äêà÷óâàòè, à çåìëþïåðåêîïóâàòè. ѳì’ÿ ìàëà êîíåé, àëå áàòüêî íå õîò³â çàìîðäîâóâàòè ¿õ âàæêîþðîáîòîþ. ß ç ìàò³ð’þ çàëèøàëàñÿ âäîìà íà ãîñïîäàðñòâ³. Ãîñïîäàðñòâî áóëîâåëèêèì: êóðè, ñâèí³, êîðîâà, ãîðîä. Áàòüêî ç ñèíàìè ïîâåðòàëèñÿ äóæå ï³çíîç ìîêðèìè â³ä ïîòó ñîðî÷êàìè. Íàâ³òü íå ïî¿âøè, âîíè ïàäàëè íà äîë³âêó á³ëÿãðóáè ³ çàñèíàëè. Ìàòè, âêðèâàþ÷è ¿õ ðÿäíèíîþ, ³íîä³ òèõåíüêî ïëàêàëà. Âðàíö³áàòüêî ïðîêèäàâñÿ ïåðøèì. ß ïîäàâàëà éîìó â÷îðàøíþ âå÷åðþ, à â³í, ëàã³äíîïîñì³õàþ÷èñü çàñìó÷åíèìè î÷èìà, êàçàâ: “Ïðîòå ïðèäàíå â òåáå, äîíþ, áóäåâåëèêèì...”. Òà íå äîæèâ áàòüêî äî ò³º¿ âåëèêî¿ ðàäîñò³ – ïîáà÷èòè ñâîþ äî÷êóó âåñ³ëüí³é ñóêí³.

Ïàì’ÿòàþ, ùî ÿêîñü çâå÷îðà äî íàñ çàéøîâ ì³é äÿäüêî, ³ âîíè ç áàòüêîìäîâãî ïðî ùîñü øåïîò³ëèñü. Ïîò³ì áàòüêî ïîêëèêàâ ñèí³â ³ çâåë³â ¿ì â³äâåñòèêîíåé ³ êîðîâó äî òèõ ëóê³â, ùî âîíè îáðîáëÿëè. ϳñëÿ öüîãî áàòüêî ï³øîâ äîêîìîðè ³ ïî÷àâ ðàäèòèñÿ ç ìàìîþ, êóäè ìîæíà ïåðåõîâàòè çåðíî. Ïîãîäèëèñÿ,ùî ìîæíà çàõîâàòè çåðíî ï³ä äîøêè íà äîë³âö³.

Äåñü ÷åðåç òèæäåíü ïðè¿õàëè ÿê³ñü ëþäè ó â³éñüêîâ³é ôîðì³, ñòàëè õîäèòèïî õàòàõ ³ âèíîñèòè õë³á ³ ³íøå. Ìîæå, õòîñü ðîçïîâ³â ïðî çàìîæí³ñòü íàøî¿ðîäèíè, à, ìîæå, é í³. Òà ò³ëüêè, êîëè çàéøëè ò³ ëþäè äî íàøî¿ õàòè, òî ïåðø çàâñå ïî÷àëè øóêàòè çåðíî. Áàòüêà ïîáèëè òàê, ùî â³í äî ñìåðò³ â³äõàðêóâàâ ñâîþïå÷³íêó ç êðîâ’þ... Çàáðàëè òîä³ âñå: êóðåé, ñâèíåé, õë³á, ñ³ëüñüêîãîñïîäàðñüê³é³íâåíòàð. Íå çàáðàëè ëèøå ÿéöÿ, ìîâëÿâ, äóæå á’þòüñÿ òà øâèäêî ïñóþòüñÿ.Àëå â³ä çëîñò³ íà áàòüêà ïîáèëè ³ ¿õ. Êîí³, ÿê³ áàòüêî ç ñèíàìè çàõîâàëè íà ëóêàõ,ðîçá³ãëèñÿ, ÷è, ìîæå, ¿õ âêðàëè. À êîðîâà çàëèøèëàñÿ. Âîíà ³ âðÿòóâàëà íàøóðîäèíó ³ ñóñ³ä³â. ¯¿ ìîëîêîì, ÿêîãî áóëî ìàëî, ìàòè çàá³ëþâàëà âèñ³âêè, ÿê³ñüêîð³íö³, ïîò³ì âæå é ñîëîìó. Äåê³ëüêà ðàç³â áàòüêî ïîðèâàâñÿ çàð³çàòè êîðîâó, àëåâ÷àñíî çóïèíÿâñÿ, ðîçóì³þ÷è, ùî ì’ÿñà ìîæå âèñòà÷èòè ëèøå íà ì³ñÿöü.

Ðîäèíà íàøà âèæèëà âñÿ, îêð³ì áàòüêà. Àëå â³í ïîìåð ñêîð³øå â³ä ïîáî¿â,í³æ â³ä ãîëîäó. Ëþäè íà ñåë³ ïî âåñí³ ïî÷àëè âìèðàòè.

[ϳäïèñ] Ì.Ñóðæèê

648

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÑÓÑËÈÊÀ Ðîä³îíà

(õóò.Ñåâåðèí³âêà íà Ïîëòàâùèí³)

…ϳçíüî¿ îñåí³ 1932 ð. äî õóòîðà ïðèáóëî ç ñóñ³äíüîãî Ãðóíñüêîãî ð-íó ê³ëüêàäåñÿòê³â ëþäåé, îçáðîºíèõ øòðèêàìè òà ùóïàìè. Âîíè ðîçáèëèñÿ íà ãðóïè íà÷îë³ ç äîâ³ðåíèì – “òèñÿ÷íèêîì”. Éøëè ç äâîðó ó äâ³ð, øòðèêàëè ïîäâ³ð’ÿ éãîðoä, îáñòóêóâàëè ï³äëîãó, ï³÷, ³ ÿêùî âèÿâëÿëè ùîñü ï³äîçð³ëå – ïðîáèâàëè ï³÷,äîâáàëè ñò³íè, ðèëè ï³äëîãó é ò.³í.  ïåðøó ÷åðãó ùóïàëè é äèâèëèñÿ, ùî º âàðå-íîãî òà ç ÿêèõ ïðîäóêò³â âàðåíî, áî öå áóëî äîêàçîì íàÿâíîñò³ õàð÷³â ó êîëãîñï-íèê³â. Ïî ì³ð³ ïðîñóâàííÿ áðèãàäè âïåðåä íà ï³äâîäàõ âñå á³ëüø íàãðîìàäæóâà-ëîñÿ ãîðøê³â, ì³øê³â, ãëå÷èê³â, òîðáèíîê – ç çåðíîì, ïøîíîì, êâàñîëåþ, ãîðî-õîì, êóêóðóäçîþ, áîðîøíîì, à òàêîæ ðó÷íèõ æîðåí.

Ïîä³áí³ îáøóêè òðèâàëè àæ äî âåñíè. Ùîòèæíÿ “áóêñèðè” îáõîäèëè Ñåâå-ðèí³âêó, ÿê ³ âñ³ ñåëà òà õóòîðè ó ðàéîí³. Ëþäè ìóñèëè âàðèòè ³ ¿ñòè óíî÷³, à âäåíüòðèìàòè ïå÷³ õîëîäíèìè é ïóñòèìè.

ϳñëÿ ö³º¿ æàõëèâî¿ çèìè íàñòàëà ùå æàõëèâ³øà âåñíà 1933 ð. Ïðèñëàëè“ïîñ³âíèé ìàòåð³àë”. Ëþäè é êîí³ ëåäâå ðóõàëèñÿ. Êîëãîñïíå ïîëå òàê-ñÿê çàñ³-ÿëè, àëå ãîðîäè êîëãîñïíèê³â â á³ëüøîñò³ ëèøàëèñÿ íåñêîïàíèìè: íå áóëî í³ ñèëèêîïàòè, í³ íàñ³ííÿ íà ïîñàäêó. Íà áàçàð³ ïðîäóêò³â ìàéæå íå áóëî, àëå íàðîäóçáèðàëàñÿ ñèëà – ç íà䳺þ ùîñü êóïèòè àáî âêðàñòè. Êîëè ùîñü ïðîäàâàëîñÿ, òîì³ðÿëîñÿ íà ñêëÿíêó, àáî íàâ³òü ëîæêó. Ïðîäàâàëèñÿ êîòëåòè ç äîõëèõ êîíåé àáîé ç ëþäñüêîãî ì’ÿñà. ² êóïèòè ³ ïðîäàòè áóëî äóæå âàæêî: ãîëîäí³ ëþäè êèäàëè-ñÿ, âàëèëè ïðîäàâöÿ ç í³ã ³ ðîçòàñêóâàëè âñå (îñîáëèâî çãðà¿ õëîï÷àê³â).

Êîëè âæå ëþäè ìåðëè ñîòíÿìè, áëèñêàâè÷íî íàä³éøëà çâ³ñòêà, ùî ðàéîííàë³êàðíÿ ïðèéìຠîñëàáëèõ ç ãîëîäó, ³ ùî òàì ãîäóâàòèìóòü ¿õ ïøîíÿíèì êóëåøåì.Ëþäè ìåðù³é ïîâåçëè òóäè ñâî¿õ ð³äíèõ, ÿê³ âæå íå ìîãëè õîäèòè, ç íà䳺þ çàñòàòèùå â³ëüíå ì³ñöå. Ìîÿ çíàéîìà, ßâäîõà Êîáçàð, ïîâåçëà ðó÷íèì â³çêîì ñâîãî ÷îëî-â³êà, Äìèòðà, òà çàëèøèëà éîãî â ë³êàðí³. Äðóãîãî äíÿ âîíà âæå íàñèëó ïðèâåçëàñâîþ äî÷êó. Ùîá îáìèíóòè ÷åðãó, âîíà çâåðíóëàñÿ äî çíàéîìîãî, ÿêèé ïðàöþâàâó ë³êàðí³. ³í ñêàçàâ ¿é: “Âåçè íàçàä – òóò îòðóþþòü”. Íà çàïèòàííÿ æ³íêè ïðî÷îëîâ³êà â³í â³äïîâ³â: “³í âæå ïîìåð”. Äàëè ïîâå÷åðÿòü, à íà ðàíîê çàâàëèëèòðóïàìè ìåðòâåöüêó ³ õë³â. Ç ë³êàðí³ íà ³íøèé äåíü âèâåçëè áàãàòî ï³äâ³ä òðóï³â íàöâèíòàð. Æèâ³ ëþäè áàéäóæå äèâèëèñÿ, õ³áà ùî ïèòàëèñÿ, ÷îìó ñò³ëüêè âèâîçÿòü.×óòêè ïðî îòðóºííÿ øèðèëèñÿ, ³ îõî÷èõ ¿ñòè ó ë³êàðí³ ñòàâàëî äåíü íà äåíü ìåíøå.

Íà íàø³ì õóòîð³ ó 1933 ð. âèìåðëî 125 ëþäåé. Êîëè íàä³éøîâ ÷àñ îáë³êóä³òåé øê³ëüíîãî â³êó, âèÿâèëîñÿ, ùî â ðàéîí³ òðåáà ñêîðî÷óâàòè ìåðåæó ñ³ëüñüêèõïî÷àòêîâèõ øê³ë ìàéæå íà òðåòèíó. Çà÷èíèëè øêîëó ³ ó íàñ íà õóòîð³. Ó ñåðïí³ì³ñÿö³ ïðè êîëãîñï³ ïîâ³äêðèâàëè ñèð³òñüê³ áóäèíêè, äî ÿêèõ ïðèì³ñòèëè ä³òåé,áàòüêè ÿêèõ âìåðëè ç ãîëîäó. Öå áóëà ³í³ö³àòèâíà ³ äóæå ðîçâèíóòà ä³òâîðà. Âîíè

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

649

ðîçóì³ëè áåçñèëëÿ ñâî¿õ áàòüê³â âðÿòóâàòè ¿õ òà éøëè ñàì³ çäîáóâàòè ñîá³ õàð÷³.Áóëè ä³òè, ÿê³ íàâ³òü ðÿòóâàëè áàòüê³â, àáî (âæå áóâøè ñèðîòàìè), ñâî¿õ ìåíøèõáðàò³â òà ñåñòåð.

Âæå âë³òêó 1933 ð. ó ñïóñò³ë³ ñåëà òà õóòîðè îáëàñò³ ïî÷àëè ïðè¿æäæàòèïîñåëåíö³ ç Êàë³í³íñüêî¿, Êàëóçüêî¿, Ðÿçàíñüêî¿ òà ³íøèõ îáëàñòåé ÐÑÔÐÐ. Âîíèçàñåëÿëè ë³ïø³ ñàäèáè ç ñàäêàìè ³ õàòàìè. Àëå õîëîäíà âîðîæà çóñòð³÷ ¿õ ì³ñöå-âèì íàñåëåííÿì ïðèïèíèëà ¿õ ïîäàëüøèé íàïëèâ.

Çàïèñàâ Ð.Âîëîõ.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÑÓ×ÊÀ Âîëîäèìèðà Ëåîí³äîâè÷à,

1913 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Áîÿðêà Êè¿âñüêî¿ îáë.)

Ìîÿ ìàìà – Ñó÷îê Ìàðèÿ Äàíèëîâíà â 1932–1933 ãã. áûëà ó÷èòåëüíè-öåé â ñ.Ãîðäàøåâêà Òàëüíîâñêîãî ð-íà.  òå ãîäû ïî ïàðòèéíîé ëèíèè åé äî-âåëîñÿ ïîáûâàòü â ñåëàõ Êî÷óáååâêà ³ Ãîðîäåöêîå (Óìàíñêîãî ð-íà), Áóðòûè Íàäòî÷àåâêà (Øïîëÿíñêîãî ð-íà) è Îçåðíîå (Áåëîöåðêîâñêîãî ð-íà). Ïîëîæåíèåâ ýòèõ ñåëàõ áûëî íå òîëüêî òÿæåëîå, íî íåòåðïèìîå è ïîçîðíîå – ãîëîäàíèå,âûñîêàÿ ñìåðòíîñòü, ôàêòû ëþäîåäñòâà.

Ïðèâîæó ôàêòû ïî ñåëàì.ñ.Êî÷óáååâêà.  ýòîì ñåëå áûëî áîëüøå âñåãî ãîëîäàþùèõ – 214 ÷åëîâåê,

â áîëüøèíñòâå åäèíîëè÷íèêîâ. Óìåðëî ñ ÿíâàðÿ 1932 ã. 48 ÷åëîâåê. Çäåñü:1. Îëåêñååíêî Òèìîôåé (25 ëåò), åäèíîëè÷íèê, ïîñåÿë 0,75 ãà îçèìûõ, çàðó-

áèë æåíó è óñïåë ñúåñòü ïå÷åíêó, ëåâóþ ãðóäü, ìÿñî íà ðåáðàõ.2. Íàìèò÷èíà ßêîâ, èìååò æåíó, äâóõ äåòåé 5–7 ëåò, åäèíîëè÷íèê, çåìëè 3,5 ãà;

ïîñåÿë îçèìûõ 0,5 ãà, ëîøàäü ïðîäàë, êîðîâà ñäîõëà. Âñÿ ñåìüÿ, îñîáåííî äåòè –æèâûå ìåðòâåöû. Èìåëè ãäå-òî ðàçäîáûòûé êóñîê ãíèëîãî êàáà÷êà, êîòîðûéâàðèëè â êèïÿòêå è ýòèì ïèòàëèñü â äåíü åå ïîñåùåíèÿ.

3. Ùåðáàòþê Óñòèì (49 ëåò), åäèíîëè÷íèê, èìåë 5,5 ãà çåìëè.  ïðîøëîìãîäó ïðîäàë ëîøàäü, à 3 ãîäà òîìó íàçàä ïðîäàë êîðîâó. Æåíà 7 ëåò êàê óìåðëà,ðåáåíîê óìåð 3 äíÿ òîìó íàçàä. Ùåðáàòþê ëåæèò íà ïå÷è, íå èìååò ñèë ïåðå-äâèãàòüñÿ, à âîçëå íåãî – âòîðîé ñûí 7 ëåò, îïóõøèé.

ñ.Ãîðîäåöêîå.  ýòîì ñåëå áîëüøå âñåãî ãîëîäàþùèõ êîëõîçíèêîâ (76 äâî-ðîâ) è åäèíîëè÷íèêîâ (83 äâîðà).

1. Ðûáàê Ìèíà (49 ëåò), êîëõîçíèê, ïëîòíèê. Èìåë çà 1932 ã. âìåñòå ñ ñåìüåé 80òðóäîäíåé. Âìåñòå ñî ñâîèì ñûíîì Ïàâëîì (16 ëåò) èç-çà ãîëîäà çàðåçàë è ñúåëñíà÷àëà æåíó, çàòåì – ñûíà Ìèõàèëà (4 ëåò) è, íàêîíåö, çàêî÷åíåâøåãî íèùåãî.

650

ѲÄ×ÅÍÍß

Ãîâîðèò: “Æåíà áûëà áîëüíà, íåñêîëüêî ðàç ïðîñèëà çàäàâèòü åå. ß ïàëü-öåì ïðèòèñíóë åå çà ãîðëî, è îíà õàðêíóëà. Ñ Ïàâëîì âûíåñ åå â äðóãóþ õàòó.Ïðîëåæàëà òàì îíà 3 äíÿ. Äåòè ìîè ãîëîäíûå, ïëà÷óò. Îäèí ðåáåíîê îïóõ. Äî÷-êà, 10 ëåò, ïðîñèò ñâàðèòü ìÿñà ñ ìàìû, ÷òîáû ïîêóøàòü. Ïîòîì ìîé ìàëü÷èêÌèõàèë (4 ãîäà) íà÷àë óìèðàòü, ÿ åãî ïðèäóøèë. È ìû åãî òîæå ñúåëè. Êîãäàåñòü óæå áûëî íå÷åãî, ÿ îòêîïàë íà êëàäáèùå ìåðòâåöà è ïðèâåç åãî íà ñàíêàõäîìîé. Èç ýòîãî ìåðòâåöà ìû ñäåëàëè òðè êîëáàñû, îäíó ñúåëè, à äâå ïðîäàëè.Òàê êàê òÿæåëî áûëî íà äóøå, çàõîòåëîñü âûïèòü”.

2. Õðèíåíêî Àãàôüÿ, êîëõîçíèöà. Ìóæ îñóæäåí çà êðàæó êîëõîçíîãî çåðíà,îíà èìååò çà 1932 ã. 23 òðóäîäíÿ. Âìåñòå ñî ñâîåé ñåñòðîé çàðåçàëà ñâîþ äî÷üÀííó (2 ëåò), ìÿñî äî÷åðè íå òîëüêî êóøàëà ñàìà, íî âàðèëà õîëîäåö è ïðîäàâàëà...

ñ. Îçåðíîå. Çäåñü ãîëîäàþùèõ 200 äâîðîâ. Óìåðëî ñ 1 ÿíâàðÿ ïî 10 ìàðòà90 ÷åëîâåê, à çà 1932 ãîä óìåðëî 92 ÷åëîâåêà.

1. Êëèöêîâñêèé Ïåòð, áåäíÿê. Èñêëþ÷åí èç êîëõîçà çà çëîñòíîå îòíîøåíèåê èìóùåñòâó. Óáèë è ñúåë ìàëü÷èêà 13 ëåò, êîòîðûé çàøåë â õàòó ê åãî ñûíó,áûë åãî òîâàðèùåì ïî øêîëå.

2. Ïóñòîâèò Íèêèôîð, åäèíîëè÷íèê. Óáèë òîïîðîì çàøåäøåãî ê íåìó îäíî-ñåëü÷àíèíà-åäèíîëè÷íèêà Ïàí÷åíêî Ïàâëà, âìåñòå ñ ñåìüåé ñúåë ìÿñî, ðàíååñúåë äâà ÷åëîâå÷åñêèõ òðóïà...

 ñ.Áóðòû è ñ.Íàäòî÷àåâêà Øïîëÿíñêîãî ð-íà íåò òåõ ÿâëåíèé, ÷òî îòìå-÷åíû äëÿ ñåë Óìàíñêîãî è Áåëîöåðêîâñêîãî ðàéîíîâ. Ïî Óìàíñêîìó ðàéîíó9 ñëó÷àåâ ëþäîåäñòâà, ïî Áåëîöåðêîâñêîìó ðàéîíó – 13 ñëó÷àåâ.

ã. Óìàíü1. Êðà÷îê Ìàðèÿ, 30 ëåò, êîëõîçíèöà èç ñ.Âîéòîâêà. Çàðåçàëà äî÷ü Íèíó,

7 ëåò, ñâàðèëà è ñúåëà. Ãîâîðèò: “Ñíà÷àëà ñúåëà ñâîþ êîøêó, ïîòîì – ìàëåíüêóþêîøå÷êó ñîñåäà, à ïîòîì – Íèíó. Íå çíàþ, ÷òî ñî ìíîé ñäåëàëîñü, à çàðåçàëàè ñêóøàëà. Ìÿñî Íèíû ïîâåñèëà íà ãâîçäü â êîìîðå, áðàëà ïîíåìíîãó, âàðèëàè êóøàëà. Âàðèëà ñ áóðÿ÷êîì. Ìÿñî âêóñíîå, ÿê êóðî÷êà. Êóøàëà ñ êîñòî÷êàìè.ß âèíîâàòà, õî÷ó ïîéòè êóäà-íèáóäü ðàáîòàòü, äàéòå òîëüêî êóøàòü, ÿ ãîëîäíàÿ.ß î÷åíü õî÷ó êóøàòü”.

Ëþäîåäû ÿâëÿþòñÿ áåäíÿêàìè è ñåðåäíÿêàìè, êîëõîçíèêàìè, èìåþùèìèìàëî òðóäîäíåé èëè áåç òðóäîäíåé, åäèíîëè÷íèêàìè íå èìåþùèìè íèêàêîãîõîçÿéñòâà.

Ðàñòåò ñîçíàíèå ëþäåé, â òîì ÷èñëå ãîëîäàþùèõ, ÷òî âûõîä èç ïîëîæåíèÿ –ïðåæäå âñåãî âûïîëíèòü âåñåííèé ñåâ. Çëîáà ïðîòèâ ëîäûðåé è âîðîâ ñî ñòîðî-íû äîáðîñîâåñòíî ðàáîòàþùèõ êîëõîçíèêîâ. Ðàññóæäàþò òàê: “ïóñòü ïîãèáàåòîò ãîëîäà ëîäûðü è âîð, êîòîðûé îáðåê ìåíÿ íà ïîëóãîëîäíîå ñîñòîÿíèå”.

Âñå ýòè ñâåäåíèÿ – èç äíåâíèêîâ [ìàìû].[ϳäïèñ] Â.Ñó÷îê

1998 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

651

ѲÄ×ÅÍÍßÑßÁÐÅÍÊÎ Ìàðôè Îëåêñàíäð³âíè,

1918 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ïåòðîâñüêå Ñîëîíÿíñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

1933-é ð³ê ÿ ïåðåæèâàëà ç³ ñâîºþ ñ³ì’ºþ â ñåë³. Òàòî ïîìåðëè â ê³íö³ 32-ãîðîêó. Ëèøèëîñÿ íàñ á³ëÿ ìàòåð³ ï’ÿòåðî. ß, ñòàðøèé áðàò Ãðèøà òà òðîº ìåí-øèõ – ²ðà, Îëÿ ³ Ïîëÿ. Ìè ç áðàòîì ïðàöþâàëè â êîëãîñï³, ÿê ³ âñ³ òîä³, ìàéæåçàäàðìà. ß ìîãëà êðàäüêîìà âèïèòè êóõîëü ìîëîêà. Ïðî òå, ùîá âçÿòè ÿêóñüêðàïëþ äîäîìó, íå ìîãëî áóòè é ìîâè.

Ó íàñ áóëà âåëèêà, íà äâ³ ïîëîâèíè, õàòà. Âäîìà ó íàñ áóëà êîð³âêà. Äåð-æàëè ¿¿ â ë³òí³é ïîëîâèí³ õàòè, áîÿëèñÿ, ùî âêðàäóòü. Ñòðàøíèé òî áóâ ð³ê. Õî÷³ íåâåëè÷êå íàøå ñåëî, à áàãàòî ëþäåé ïîìåðëî ãîëîäíîþ ñìåðòþ.  íàø³éñ³ì’¿ âèæèëè âñ³. Äÿêóºìî é ïîíèí³ ïîê³éíîìó òàòîâ³. Âîíè, áà÷à÷è äî ÷îãîéäåòüñÿ, ùå ÿê ìàëè çåðíî, òî çðîáèëè ó ãóñòîìó òåðíèêó â ê³íö³ ãîðîäó êðè¿â-êó. Òà é çàñèïàëè ó íå¿ ê³ëüêà ïóä³â çåðíà. Íàì, ä³òÿì, í³÷îãî ïðî öå íå ñêàçàëè.Íà íàøå ùàñòÿ, ñ³ëüñüê³ àêòèâ³ñòè íå çíàéøëè òó ñõîâàíêó. À âæå ÿê ïîìåðëèòàòî, ³ â õàò³ íå ëèøèëîñÿ í³÷îãî ¿ñò³âíîãî, òî ìàìà â³äêðèëàñÿ ìåí³ ³ ñòàðøî-ìó áðàòîâ³. Ç âåëè÷åçíèìè ïåðåñòîðîãàìè ìàìà ç áðàòîì ïðîáèðàëèñÿ çð³äêàï³çíüî¿ íî÷³ äî òî¿ êðè¿âêè ³ ïðèíîñèëè òðîõè çåðíà. Ó íàñ áóëà ðó÷íà êðóïî-ðóøêà, íà í³é ìàìà (çíîâó æ âíî÷³ áåç êàãàíöÿ) ïåðåòèðàëè òå çåðíî íà êðóïó,à öå âæå áóëî ö³ëå áàãàòñòâî. Áî ëþäè â òîé ð³ê ¿ëè òàêå, ùî ³ ÿçèê íå ïîâåð-òàºòüñÿ ðîçêàçóâàòè.

Îòàê ìè ³ âèæèëè â òîé ð³ê.[ϳäïèñ] Ì.ÑÿáðåíêîÇàïèñàëà Ë.Íåâ³ðíà.

1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÒÀËÀØÀ,

1926 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Êðèâèé Ðiã Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Ç ÒÀÂÐÎÌ ÊËÀÑÎÂÎÃÎ ÂÎÐÎÃÀßê i áàãàòüîõ iíøèõ ñåëÿí, á³ëüøîâèêè ðîçêóðêóëèëè ìîãî áàòüêà 1930 ð. çà

òå, ùî â³äìîâèâñÿ âñòóïàòè äî êîëãîñïó. Ìàìó, áðàòà é ìåíå (à íàì áóëî 7 ³ 4ðîêè) ãîëèìè òà áîñèìè âèêèíóëè íà ñí³ã, ÷åðåç ùî ìàìà äóæå çàñòóäèëàñÿ

652

ѲÄ×ÅÍÍß

³ íåçàáàðîì ïîìåðëà ó â³ö³ 32 ðîê³â. Íàøå ìàéíî, æèâí³ñòü, ðåìàíåíò çàáðàëè äîêîëãîñïó òà ïðîñòî ðîçòÿãëè îäíîñåëüö³.

Ìà÷óõè â íàñ íå áóëî, òîæ ðîñëè áåç ìàòåðèíñüêîãî äîãëÿäó. Êîëè ïî÷àëàñÿâ³éíà, áàòüêà çàáðàëè íà ôðîíò, à íàñ – äî ͳìå÷÷èíè. 1945 ðîêó ïîâ³ðèëè ïðîïà-ãàíä³, í³áèòî “ðîäèíà æäåò ñâîèõ ñûíîâåé” ³ ïîâåðíóëèñÿ â ðàäÿíñüêó îêóïàö³é-íó çîíó. Çâ³äñè íàñ ïîâåçëè íà Êîëüñüêèé ï³âîñòð³â – êàðàòè çà òå, ùî áóëè íàîêóïîâàí³é òåðèòîð³¿. ϳñëÿ òîãî ìàéæå âñå æèòòÿ íîñèëè òàâðî êëàñîâîãî âîðîãà:³ ÿ ³ ìî¿ ä³òè.

Äîáðå, ùî “ÍÔ ïèøå ïðàâäó ïðî Óêðà¿íó òà ¿¿ ëþäåé. Îòîæ ³ ñîá³ çàáàæà-ëîñÿ ê³ëüêîìà ñëîâàìè ðîçïîâ³ñòè ïðî ñâîº ïîíåâ³ðåííÿ. À ùå õî÷ó âèñëîâèòèçàíåïîêîºííÿ ç ïðèâîäó òîãî, ùî ïîêîë³ííÿ óêðà¿íö³â, îäóðìàíåíå á³ëüøîâèêàìè,äîñ³ â³ðèòü ó “çîëîò³ ãîðè”.

Íàðîäíà ãàçåòà. – 1994. – ¹ 19.

ѲÄ×ÅÍÍßÒÀËÀØÀ Àíàòîë³ÿ1923 ð. íàðîäæåííÿ

(ì. Êðèâèé гã)

ÕÎ×ÓÒÜ ÎÄÊÓÏÈÒÈÑß̳é áàòüêî, Ïåòðî Òàëàø, (1902 ð. íàðîäæåííÿ) äî 1930 ð. ìåøêàâ ó ñ-ù³

Äðåºð³âêà Ï’ÿòèõàòñêîãî ð-íó íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³ (íèí³ öå ñ-ùå Ðóäíè÷å Êðè-âîð³çüêîãî ð-íó), ìàâ õàòó ï³ä ñòð³õîþ ³ç çåìëÿíîþ ï³äëîãîþ, 10 ãà çåìë³, êîðîâó,òåëÿ, 2 êîíåé òà 2 ñâèíåé. Îáðîáëÿâ çåìëþ ³ç ñâî¿ì áàòüêîì òà 2 áðàòàìè, ÿê³òàêîæ ìàëè ïî 10 ãà. Äðóæíî õë³á âèðîùóâàëè.

1930 ð., êîëè ïî÷àëàñÿ êîëåêòèâ³çàö³ÿ, ä³äà òà äâîõ ìî¿õ äÿäüê³â ñèëîì³öüçàãíàëè äî êîëãîñïó, à áàòüêà íå çìîãëè. Îòîæ “ðîçêóðêóëèëè”: ëþòî¿ çèìè õâî-ðó ìàìó ³ íàñ ³ç áðàòîì (ÿ íàðîäèâñÿ 1923 ð., áðàò – 1926 ð.) âèêèíóëè ç õàòèó ñí³ã ãîëèõ. Ìàìà íåâäîâç³ ïîìåðëà, à áàòüêà òðèâàëèé ÷àñ ëîâèëè, ìîâ çâ³ðà,õîò³ëè çààðåøòóâàòè. Äîâãî âîçèâ â³í íàñ, ðÿòóþ÷è â³ä õîëîäó ³ ãîëîäó, ó ïîøó-êàõ ïðèòóëêó.

Íàâåñí³ 1933 ð. äîâ³äàëèñÿ, ùî ç ãîëîäó ïîìåðëè ä³äóñü ³ áàáóñÿ – êîëãîñï-íèêè. Áàòüêî çàãèíóâ íà ôðîíò³. Ìåíå, ÿê ³ áàãàòüîõ ìîëîäèõ ëþäåé, áóëî âèâå-çåíî äî ͳìå÷÷èíè íà ïðèìóñîâ³ ðîáîòè. ϳñëÿ â³éíè ïîâåðíóâñÿ äî ÊðèâîãîÐîãó ³ äîâãî ïðàöþâàâ ó øàõò³, àæ ïîêè íå âèéøîâ íà ïåíñ³þ.

Êîëè ç’ÿâèâñÿ Çàêîí ïðî ðåàá³ë³òàö³þ, ç³áðàâ äîêóìåíòè, çíàéøîâ ñâ³äê³âíàøîãî “ðîçêóðêóëåííÿ”, à ä³çíàâøèñÿ ïðî ðîçì³ðè êîìïåíñàö³¿, çðîçóì³â: íà-ñì³ÿëèñÿ äåïóòàòè ÂÐ íàä òàêèìè ñ³ì’ÿìè, ÿê íàøà. Çà ãð³õè ³ çëî÷èíè òèõ, õòî

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

653

ãðàáóâàâ, ðîçñòð³ëþâàâ, âèñèëàâ äî Ñèáèðó áåç æàëþ ³ ñîâ³ñò³, ñüîãîäí³øíÿ êî-ìóí³ñòè÷íà á³ëüø³ñòü ïðàãíå â³äêóïèòèñÿ ì³çåðíîþ ïîäà÷êîþ. Ùå é ³ç äåðæàâíî¿êèøåí³.

[ϳäïèñ] À.Òàëàø

ѲÄ×ÅÍÍß

ÒÀÐÀÍÀ Êîñòÿ Ñòåïàíîâè÷à,1902 ð. íàðîäæåííÿ

(ñ. Íîâîìèêîëà¿âêà íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³)

Íàðîäèâñÿ ÿ â Áåñàðàá³âö³ Êàòåðèíîñëàâñüêî¿ ãóáåðí³¿. Çàðàç öå ñåëîÍîâîìèêîëà¿âêà Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáëàñò³. Ïåðåæèâ ïåðø³ äâà ðàäÿíñüê³ãîëîäîìîðè (1921–1923 òà 1932–1933 ðð.).

Ó 1921–1923 ðð. ãîëîä ïåðåæèâ ó ð³äíîìó ñåë³. Ó ñ³ì’¿ áóëè áàòüêî, ìàòè,òðîº áðàò³â, ÿ – ÷åòâåðòèé. Ìîëîäøèé áðàò ó 1921 ð. ïîìåð.

 1921 ð. êàòàñòðîô³÷íå ñòàíîâèùå áóëî íà ñåë³. Âèâåçåíî áàãàòî õë³áà.Íàøà ãóáåðí³ÿ íå áóëà óâ³ëüíåíà â³ä ïîäàòê³â. Ëþäè ïóõëè, øóêàëè ïîðÿòóíêó.Äåÿê³ ò³êàëè ç ñåëà äî ì³ñòà, äóìàëè, ùî òàì æèòòÿ êðàùå. Äîáðå çàïàì’ÿòàâäÿäüêà Àíòîíà Ïîíîìàðåíêà. Áóâ â³í âèñîêèé íà çð³ñò, ãîâîðèëè, ùî íà îá³äæ³íêà éîìó ïîäຠáóõàíåöü õë³áà. Íå âèòåðï³â äÿäüêî ãîëîäó – ïîìåð. Ãèíóëè é³íø³ îäíîñåëü÷àíè. ³÷íà ¿ì ïàì’ÿòü!

Ãîëîä 1932–1933 ðð. áóâ øòó÷íèé. Ñòàë³í îðãàí³çóâàâ öåé ãîëîä. Ó áàãàòüîõëþäåé â íàøîìó ñåë³ çàáðàëè âñå çåðíî (íàâ³òü ïîñ³âíå). Ñåëî áóëî ïðèðå÷åíåíà ãîëîä. Ãîëîäîìîð 32–33 ðð. ñïðè÷èíèâ âåëè÷åçíó ñìåðòí³ñòü íàñåëåííÿ, îñîá-ëèâî ä³òåé ³ ñòàðèê³â. Ñåëÿíè âèìóøåí³ áóëè ¿ñòè ñîáàê, êîò³â, ùóð³â, òðóïè êî-íåé, ëèñòÿ é êîðó äåðåâ. ¯ëè òàêîæ âîðîí, êîò³â, ¿æàê³â, õîâðàøê³â, ãîðîáö³â...Ëþäè ïóõíóëè ç ãîëîäó ³ ïîìèðàëè. ×àñòî õîâàëè òðóïè â çàâàëåíèõ ïîãðåáàõ,ñàðàÿõ, íà ãîðîäàõ ³ íàâ³òü ó ñòàðèõ êîëîäÿçÿõ. Áåç òðóí, ïðîñòî çàãîðòàëè ò³ëîâ ÿêåñü ëàõì³òòÿ. Âèìèðàëè ö³ëèìè ñ³ì’ÿìè – çàëèøàëèñÿ ïóñò³ õàòè. Æèâ³ íåìàëè ñèë õîâàòè ïîìåðëèõ.

Ïàì’ÿòàþ ùå îäèí ñòðàøíèé âèïàäîê. Ó Ñåðàôèìà Øòèë³ãè áóëî òðîºõëîïö³â. Ìàëèé á³ãàâ äî Âàæàíèõè ïî ñóñ³äñòâó. Éîìó âîíà ÷àñòåíüêî ìîëî÷íåäàâàëà. Òà îñü ðàç ï³øîâ äî íå¿, à äîäîìó íåìà! Êèíóëèñü äî íå¿, ïèòàþòü ¿¿,à âîíà çàì’ÿëàñü, ÿçèê çàïë³òàºòüñÿ. Ïî÷àëè øóêàòè, à â êàçàí³ ò³ëüêè í³ãòèêèïëàâàþòü...

Òàêå í³êîëè íå ïîâèííî ïîâòîðèòèñü!Çàïèñàëà ².Äðîáíà.

8 ãðóäíÿ 1999 ð.

654

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÒÀÐÀÍÅÍÊΠ˳䳿 Çàõàð³âíè,

1921 ð. íàðîäæåííÿ(Äí³ïðîïåòðîâùèíà)

Áàòüêè íàø³ ïîìåðëè, íàñ îñòàëîñü ÷åòâåðî ä³òåé, ÿ ñàìà ñòàðøà – 14 ðîê³â. 1933 ðîö³ “àêòèâ³ñòè” õîäèëè ïî õàòàõ ³ çàáèðàëè ñ³ëüãîñïïðîäóêö³þ äëÿ ïî-ñ³âó. Áóâ ãîëîä. Ìè ¿ëè òå, ùî äàäóòü ëþäè. Ïîìíþ: ñóñ³äêà ïðèíåñëà íàì ãîð-ùèê ìàëåíüêèé êâàñîë³, ìè çàõîâàëè éîãî íà ïå÷³ çà êîìèíîì. À òóò ó õàòóêîìñîìîëüö³. Ìè âñ³ ïîçàáèâàëèñÿ ó êóòî÷êè, áî âæå áîÿëèñü ¿õ, à âîíè ïî÷àëèíèøïîðèòü ïî õàò³. Çíàéøëè íà ïå÷³ êâàñîëþ ³ çàáðàëè ¿¿ é ç³ ñëîâàìè “Ãîëîòàíåùàñíà” ï³øëè ç õàòè.

Çàïèñàëà Ò.Ðó÷êà.1993 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÒÀÐÀÍÅÖÜ Ãàííè Òðîõèì³âíè,

1924 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Êóêîâè÷³ Ìåíñüêîãî ð-íó ×åðí³ã³âñüêî¿ îáë.)

À ó íàø³é ñ³ì’¿ ãîëîäó íå áóëî. Íàø áàòüêî äåñü êóïèâ ï’ÿòü ì³øê³â æèòà,òîìó ìè ìîëîëè íà æîðíàõ çåðíî, ³ç îäåðæàíî¿ ìóêè ìàòè ïåêëà êîðæ³ òà õë³á.

Çàïèñàëà Î.Ñèäîðåíêî.27 ëèïíÿ 2007 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÒÀÐÀÑÅÍÊÎ Ôåäîðà Ôåäîðîâè÷à

(ì. Ñâåðäëîâñüê Ëóãàíñüêî¿ îáë.)

 íà÷àëå XX âåêà ìîÿ áàáóøêà, Òàðàñåíêî Êñåíèÿ Èâàíîâíà, ñ ìóæåì Âà-ñèëèåì è ÷åòâåðî ìàëîëåòíèõ äåòåé: Ôåäîð, Èâàí, Íàòàëêà è Õèìêà óåõàëè èçñ. Ïîëîãè (Çàïîðîæñêîé îáë.) â Äîíñêèå ñòåïè – â 30 êì îò Ìèëëåðîâî (Ðîñòîâ-ñêîé îáë.) è ïîñåëèëèñü íà õóòîðå Âàñèëèéñêèé. Âûðàùèâàëè õëåá, ðàçâîäèëèñêîò è ïòèöó, ïîìàëåíüêó ïðèîáðåòàëè èíâåíòàðü, ïîñòðîèëè èç ñàìàíà îäíó õàòó,à ÷åðåç âðåìÿ – äðóãóþ – äëÿ ñåìüè ñòàðøåãî ñûíà Èâàíà. Äî÷åê âûäàëàáàáóøêà çàìóæ (äåäóøêà óìåð âñêîðå ïîñëå ïåðååçäà) è ñàìà ñ ñûíîâüÿìè îòçàðè äî çàðè ðàáîòàëà è íàæèâàëà äîáðî.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

655

È âîò ïðèøåë 1929 ãîä: íà÷àëàñü êîëëåêòèâèçàöèÿ. Íàèáîëåå çàæèòî÷íûõêðåñòüÿí ñðàçó âûñëàëè íà Ñîëîâêè, ìåíåå çàæèòî÷íûõ âûãîíÿëè ñ õàò è ïåðå-ñåëÿëè â çåìëÿíêè íà îêðàèíå õóòîðà. Èìóùåñòâî, ñêîò – âñå çàáðàëè â êîëõîç.Îòöà, Òàðàñåíêî Ôåäîðà Âàñèëüåâè÷à è åãî áðàòà Èâàíà ïîñàäèëè â òþðüìóâ ã. Ìèëëåðîâî, ÷åðåç âðåìÿ îòöó äàëè ãîä òþðüìû è 5 ëåò ññûëêè è âûñëàëèâ Âîëîãîäñêóþ îáëàñòü íà ëåñîçàãîòîâêè. Äÿäþ Èâàíà çàñóäèëè è îòïðàâèëè íà Óðàë.

Ñóäèëè êðåñòüÿí ïî ñòàíäàðòíîìó îáâèíåíèþ: íåâûïîëíåíèå õëåáîïîñòà-âîê. À ïîðÿäîê áûë òàêîé: äàâàëè ïëàí çàâåäîìî íåâûïîëíèìûé, åñëè íå âû-ïîëíèë – ðàñêóëà÷èâàíèå, åñëè âûïîëíèë – äàâàëè åùå äîïîëíèòåëüíûé. Íåâûïîëíèë – ðàñêóëà÷èâàþò. Âûïîëíèë – òîæå ðàñêóëà÷èâàíèå çà òî, ÷òî ó òåáÿáûë “èçëèøåê” õëåáà, à òû âîâðåìÿ íå ñäàë åãî. Ó íàñ íà õóòîðå îäíó ñåìüþðàñêóëà÷èëè çà òî, ÷òî ó íèõ áûëà çëàÿ ñîáàêà. ×òî íàìåòèëà ãîëîòà – áóäåòâûïîëíåíî, è ìíîãèå ñåìüè îáðå÷åíû íà ñêèòàíèÿ è ãèáåëü.

Ïðèøëà îñåíü 1930 ã. Ñíîâà ïðîäîëæàëîñü ãîíåíèå êðåñòüÿí – íàñòóïèëîíîâîå ïåðåñåëåíèå. Ñîáðàëè íåñ÷àñòíûå ñåìüè è ïîãíàëè çà 150 êì çà Äîí, âÂåøåíñêèé ðàéîí (ðîäèíà Ì. Øîëîõîâà.), ñîãíàëè íà îêðàèíó ëåñà, îò ñòàíèöûÂåøåíñêîé 20 êì. Óæå áûë ñíåã, õîëîäíî. Ëþäè íà÷àëè ðûòü çåìëÿíêè è êîå-êàêóñòðàèâàòüñÿ íà çèìó. Áûëî îðãàíèçîâàíî òðè ëàãåðÿ ñ êîìåíäàòóðîé è îõðàíîé.

Ïðîäóêòîâ íèêàêèõ, ëþäè â õîëîäå è ãîëîäå. Êàê îáû÷íî ñâîéñòâåííî ñî-âåòñêîé âëàñòè îáìàíûâàòü ëþäåé – òàê è â ýòîì ñëó÷àå: ïåðåä óãîíîì çàñòà-âèëè ñäàòü õëåá ïî ìåñòó æèòåëüñòâà, äàëè êâèòàíöèè, à â ñò. Âåøåíñêîé ïîëó-÷èòå, êàê îáåùàíî, õëåá, íî íèêòî è íå ïîäóìàë äàâàòü. Ëþäè æèëè êòî êàê:ìåíÿëè ïî ñåëàì, ïîáèðàëèñü.

Ó íàñ áûëà ñåìüÿ: áàáóøêà, Êñåíèÿ Åìåëüÿíîâíà, ìàìà, Åëèçàâåòà Ïåò-ðîâíà, è ïÿòåðî äåòåé: Åêàòåðèíà (17 ëåò), Ôåäîð (10 ëåò), Àëåêñåé (8 ëåò),Îëüãà (3 ãîäà), Ëþáà (2 ãîäà). Àëåøà è Ëþáà óìåðëè. Ìíîãî ëþäåé óìèðàëî,õîðîíèëè íà îêðàèíå ëàãåðÿ â ëåñó (ýòî â 3-õ êì îò ñåëà Ðåøåòîâêà Âåøåíñêîãîðàéîíà).

Òàòî (Ôåäîð Âàñèëüåâè÷) îòáûâàë òþðåìíîå çàêëþ÷åíèå íà ëåñîçàãîòîâ-êàõ â Âîëîãîäñêîé îáëàñòè.  êîíöå 1930 ãîäà ñáåæàë èç ññûëêè è ðàáîòàëâ ñîâõîçå (ñåëî Ìàëîèâàíîâêà Àë÷åâñêîãî ð-íà Ëóãàíñêîé îáë.).

Âåñíîé 1933 ã. âëàñòü ðåøèëà âñåõ ðàñêóëà÷åííûõ èç ëàãåðåé â Âåøåíñêîìðàéîíå ïåðåñåëèòü â äðóãèå ìåñòà. Ñåìüè, ãäå áûëè âçðîñëûå ìóæ÷èíû, ñîáðàëèè ïîãíàëè íà ñò. Ìàëü÷åâñêóþ (ýòî êèëîìåòðîâ 170 –200) îò ëàãåðåé, ïîãðóçèëèâ òîâàðíûå âàãîíû è îòïðàâèëè íà Óðàë âáëèçè ãîðîäà Ñîëèêàìñêà íà áåðåãóðå÷êè.  ýòó ïàðòèþ ïîïàëà è ñåìüÿ ìîåãî äÿäè, Òàðàñåíêî Èâàíà Âàñèëüåâè-÷à. Ñåìüÿ ó íèõ áûëà áîëüøàÿ: òåòÿ, âîñüìåðî äåòåé, ñòàðøèé ñûí Ïàâëî áûëæåíàò è ó íåãî áûë ðåáåíîê – âñåãî 11 ÷åëîâåê. Äÿäÿ Èâàí èç òþðüìû áîëüíîéïðèåõàë äî ñâîåé ñåìüè. Õîëîä, ãîëîä, îòñóòñòâèå ýëåìåíòàðíîé ìåäèöèíñêîéïîìîùè ïðèâåëî ê ïîâàëüíîé ãèáåëè ïåðåñåëåíöåâ. Èç ñåìüè ìîåãî äÿäè îñòà-ëàñü äâîå: òåòÿ, Äàðüÿ Ìàêàðîâíà è åå ñûí Âàñèëèé (1921ã.ð.), êîòîðûå ñ òðóäîì

656

ѲÄ×ÅÍÍß

âûðâàëèñü èç ëàãåðÿ è äîáðàëèñü ê íàì â Ëóãàíñêóþ îáëàñòü. Òåòÿ óìåðëà âñòàðîñòè, à åå åäèíñòâåííûé îñòàâøèéñÿ æèâûì ñûí áûë ïðèçâàí â ÊðàñíóþÀðìèþ çàùèùàòü êðîâàâûé òîòàëèòàðíûé ðåæèì Ñòàëèíà è ïîãèá â áîþ, ïîõî-ðîíåí íà ñò. Ðîäàêîâî (íåäàëåêî îò Ëóãàíñêà). Òàê òðàãè÷åñêè ñ êîðíÿìè ïîãèáëàáîëüøàÿ òðóäîëþáèâàÿ ñåìüÿ.

 íàøåé ñåìüå íå áûëî âçðîñëûõ ìóæ÷èí, òî íàñ ñ òàêèìè æå ñåìüÿìèâëàñòè ðåøèëè âíîâü ïåðåñåëèòü – íà ýòîò ðàç â êàëìûöêèå ñòåïè.

Ïîñëå îòïðàâêè ïåðâîé ïàðòèè íà Óðàë ïðèñòóïèëè è îñòàëüíûõ ïåðåñå-ëÿòü. Ïðèáûëè äîïîëíèòåëüíûå ìèëèöèîíåðû, îêðóæèëè ëàãåðü è çàñòàâèëèñîáèðàòü âåùè è ãîòîâèòüñÿ âíîâü ê ýòàïó.

Ìàìà, Åëèçàâåòà Ïåòðîâíà, ñîáðàëà âåùè, à çàòåì âçÿëà âåäðà (äåòåéñ áàáóøêîé) âðîäå çà âîäîé â ëåñ. Âîäó ìû áðàëè èç êðèíèöû â ëåñó.

Áàáóøêà, ìàìà, äâîå äåòåé (12 ëåò è 3 ãîäà) íî÷üþ óøëè èç ëàãåðÿ â ÷åìñòîÿëè. Çà íî÷ü ìû äîøëè äî Äîíà ê êàêîé-òî ñòàíèöå. Ìàìà óïðîñèëà ïîæèëî-ãî êàçàêà ïåðåâåçòè íàñ íà äðóãîé áåðåã. Áûëà âåñíà. Äîí ðàçëèëñÿ áîëüøå,÷åì íà 3 êì, âîäà áóðëèëà – ñòðàøíî áûëî, íî ñïàñèáî êàçàêó, áëàãîïîëó÷íî íàñïåðåâåç.

Äàëüøå ïðåäñòîÿëî ïðîéòè ïî÷òè êèëîìåòðîâ 150 äî áàáóøêè (ìàìèíîéìàìû). Øëè áîëüøåé ÷àñòüþ íî÷àìè, à äíåì ïðÿòàëèñü â êóñòàðíèêàõ. Îò áà-áóøêè óåõàëè ê îòöó â ñîâõîç.  ñîâõîçå òàòî è ìàìà ðàáîòàëè ïî íàðÿäó ðàáî÷èìè.

 äîìå íè÷åãî íå áûëî, ïèòàëèñü èç ñîâõîçíîé ñòîëîâîé. Îñîáåííî òÿæåëîáûëî â 1932–33 ãã., ëþäè ãîëîäàëè, ïóõëè. Íî íàñ ñïàñëî îò ñìåðòè òî, ÷òî òàòîè ìàìà ðàáîòàëè ñ ëîøàäüìè – âîçèëè êîðì ñêîòó è ëîøàäÿì äàâàëè ìàêóõó.Ìîè ðîäèòåëè áðàëè ìàêóõó â êàðìàíû, ïðèíîñèëè äîìîé, ðàçîãðåâàëè, è ýòîñïàñëî íàøó ñåìüþ îò ñìåðòè.

Âîêðóã â ýòî âðåìÿ ìíîãî ëþäåé óìåðëî îò ãîëîäà, îñîáåííî ïî ñåëàì.[ϳäïèñ] Ô.Òàðàñåíêî

20 áåðåçíÿ 1996 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÒÀÐÀÑÞÊÀ ²âàíà

(ñ. Ñòàð³ Áàáàíè Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêî¿) îáë.)

ÐÎÇÁÈÒÅ ÆÎÐÍÎÌàìà ðîçïîâ³äàëà, ùî ñ³ëüñüê³ àêòèâ³ñòè âèøóêóâàëè â ëþäåé æîðíà ³ ðîç-

áèâàëè ¿õ, àáè ëþäè íå ìàëè ÷èì çìîëîòè çåðíî. Êàæóòü: áóëà ïîñòàíîâà íîñèòèéîãî äî êîëãîñïíîãî ìëèíà ³ äàâàòè ì³ð÷óê – ïëàòíþ çà ïîìåë. Çàáðàëè æîðíà³ â íàñ ³ îäðàçó íà ïîäâ³ð’¿ ðîçáèëè. Çàëèøêè ¿õ ÿ äîáðå çàïàì’ÿòàâ.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

657

Íàø áàòüêî õîâàâ áàðàáîëþ çà ãðåáëåþ. Çàêîïàâ ¿¿ òà çàîðàâ òå ïîëå, ùîáíå çäîãàäàëèñÿ. Ïîòðîõó áðàëè çâ³äòè, âàðèëè, îñü òàê ³ âèæèëè. Ìàìà æ ðîçïî-â³äàëà, ùî â ñåë³ áóëè íàâ³òü âèïàäêè ëþäî¿äñòâà.

Ðîçêóðêóëþâà÷³ ïðèõîäèëè âîñåíè, êîëè ëþäè âæå ç³áðàëè âðîæàé. Äî íàñçàéøîâ Éîñèï Âîùåíêî, êîìíåçàì Ìàëåò³é, â÷èòåëüêà Ìàð³ÿ Íèæíèê ³ ÊàðïîÊîðåíþê. Ñïî÷àòêó “íåçâàí³ ãîñò³” ïîë³çëè íà ãîðèùå, çàáðàëè òàì çî äâà â³äðàêóêóðóäçè, çàãëÿíóëè ï³ä ï³÷... Âèéíÿëè ãîðùèê ³ç â³âñîì òà ãîðîõîì. Íà ïå÷³ëåæàâ ìàìèí áðàò Îëåêñàíäð. Îäèí ³ç ðîçêóðêóëþâà÷³â, ïîáà÷èâøè òàì æèòî,ïî÷àâ ñòÿãóâàòè äÿäüêà çà íîãó. Àëå òîé ð³øó÷å ìîâèâ:

– Íå çë³çó, õî÷ òè âáèé ìåíå! ² ò³ â³äñòóïèëèñÿ, à æèòî òàê ³ çàëèøèëîñÿ äëÿ íàøî¿ ñ³ì’¿. Êîëè æ îäèí

ç íèõ çàæàäàâ â³ä ìàòåð³ çåðíî, âîíà â³äïîâ³ëà ñåðäèòî:– Íàùî çàáèðàºø îñòàíí³? Ìè æ ³ç ãîëîäó ïîìðåìî...Ó â³äïîâ³äü ãóáàòèé Êàðïî âèïðàâäîâóâàâñÿ, ùî ðàäÿíñüêà âëàäà, ìîâëÿâ,

íå äîïóñòèòü ïîìåðòè ç ãîëîäó. Íåçâàæàþ÷è íà ìàìèí³ óìîâëÿííÿ, òîé ëèõèéðîäè÷ çàáðàâ óñå çíàéäåíå, ³, ïîâêèäàâøè ì³øêè ç³ çäîáè÷÷þ íà âîçà, â³í òà éîãîêîìïàí³ÿ âèðóøèëè ãðàáóâàòè äàë³ ñóñ³ä³â...

Çàïèñàâ Ì.Øóëÿê.Ïðåçèäåíòñüê³é â³ñíèê. – 2001. – ¹ 47(73). – 23 ëèñòîïàäà.

ÒÂÅÐÄÎÕ˲Á Ì.Êîëè äî ñåëà Êàì’ÿí³ Ïîòîêè Êðåìåí÷óöüêîãî ðàéîíó Ïîëòàâñüêî¿ îáëàñò³

äîòÿãëàñÿ â 1932 ðîö³ ðóêà ìîñêîâñüêî-áîëüøåâèöüêîãî ðåæèìó, ³ â³í ðîçïî÷àâñèëîþ çàãàíÿòè â êîëãîñïè ëþäåé òà â³äáèðàòè â íèõ íàæèòå ÷åñíîþ é âàæêîþïðàöåþ äîáðî, æèòåë³ ñåëà íå çìèðèëèñü ç öèì ãðàáóíêîì. Ó ¿õí³õ æèëàõ òåêëàêîçàöüêà êðîâ, ÿêà êëèêàëà äî âîë³ é áîðîòüáè ç ïðèãíîáëþâà÷àìè. Ó êîëãîñïíåðàáñòâî ñåëÿíè íå áàæàëè éòè, çàëèøêè õë³áà ï³ñëÿ çäà÷³ íàäì³ðíîãî ïëàíó õë³áî-çäà÷ õîâàëè. À êîëè áðèãàäè “áóêñèð³â” ïðèõîäèëè, ùîá çàáðàòè îñòàíí³ çàëèø-êè ïðîäóêò³â, òî ÷èíèëè ¿ì ô³çè÷íèé îï³ð. ² òîä³ áîëüøåâèöüêà âëàäà ïðèðåêëàíåïîê³ðíèõ íà íåìèíó÷ó ãîëîäíó ñìåðòü.

Ç ö³ºþ ìåòîþ 6 ãðóäíÿ 1932 ðîêó Ïîë³òáþðî ÖÊ ÊÏ(á)Ó òà ÐàäíàðêîìÓÑÐÐ çà âèìîãîþ ìîñêîâñüêèõ áîëüøåâèöüêèõ âîæä³â óõâàëèâ ïîñòàíîâó, â ÿê³éãîâîðèëîñÿ: “Çà çðèâ ïëàíó õë³áîçàãîò³âåëü òà çë³ñíèé ñàáîòàæ, îðãàí³çîâàíèéêóðêóëüñüêèìè é êîíòððåâîëþö³éíèìè åëåìåíòàìè, çàíåñòè íà “×îðíó äîøêó”íàñòóïí³ ñåëà:

1. ñ. Âåðáêè Ïàâëîãðàäñüêîãî ðàéîíó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáëàñò³;2. ñ. Ãàâðèë³âêà Ìåæ³âñüêîãî ðàéîíó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáëàñò³; .3. ñ. Ëþòåíüêà Ãàäÿöüêîãî ðàéîíó Õàðê³âñüêî¿ (ñüîãîäí³ Ïîëòàâñüêà) îáëàñò³;

658

ѲÄ×ÅÍÍß

4. ñ. Êàì’ÿí³ Ïîòîêè Êðåìåí÷óöüêîãî ðàéîíó Õàðê³âñüêî¿ (ñüîãîäí³ Ïîëòàâ-ñüêà) îáëàñò³;

5. ñ. Ñâÿòîòðî¿öüêå Òðî¿öüêîãî ðàéîíó Îäåñüêî¿ îáëàñò³;6. ñ. ϳñêè Áàøòàíñüêîãî ðàéîíó Îäåñüêî¿ îáëàñò³”.Ùîäî öèõ ñ³ë ïîñòàíîâà âèìàãàëà òåðì³íîâî çóïèíèòè çàâ³ç òîâàð³â ó ñåëî,

çàáîðîíèòè òîðã³âëþ é êðåäèòóâàííÿ, î÷èñòèòè êîîïåðàòèâíèé ³ äåðæàâíèé àïà-ðàò â³ä âîðîæèõ åëåìåíò³â, î÷èñòèòè ç âèëó÷åííÿì ö³ ñåëà â³ä êîíòððåâîëþö³é-íèõ åëåìåíò³â, ÿê³ îðãàí³çîâóþòü çðèâ õë³áîçäà÷³, íàöüêîâóâàòè íà íèõ ÷åñíèõêîëãîñïíèê³â. Ö³ çàõîäè âèêîíóâàëèñÿ ñèëàìè çàãîí³â ÷åê³ñò³â. Äî ÷îãî ïðèçâåëèö³ áóçóâ³ðñüê³ ä³¿ ìîñêîâñüêî-áîëüøåâèöüêîãî ðåæèìó â ñåë³ Êàì’ÿí³ Ïîòîêè,ðîçïîâ³äàþòü ñâ³äêè òîãî ñòðàøíîãî ãîëîäíîãî ìîðó:

Ñâ³äîê ãîëîäîìîðó Îëåêñàíäðà Øåâ÷åíêî çãàäóº: “Ìîÿ ñ³ì’ÿ æèëà íà âó-ëèö³, ùî íîñèëà íàçâó Ïåðøî¿ ñîòí³. Ó áàòüêà ç ìàò³ð’þ áóëî ñåìåðî ä³òåé. Ï’ÿ-òåðî ïîìåðëî ç ãîëîäó â 1933 ðîö³. Êîëè ïàðò³éö³ ç êîìñîìîëüöÿìè õîäèëè ïîõàòàõ ³ â³äáèðàëè âñ³ õàð÷³, òî ó íàñ çàáðàëè îñòàííþ òîðáèíêó ç ïøîíîì.

Áàòüêî áóâ øåâöåì ³ áîíäàðþâàâ òà îáðîáëÿâ çåìëþ. Ó 1933 ðîö³ éîãîïðèìóñèëè âñòóïèòè äî êîëãîñïó. ³í äîãëÿäàâ êîëãîñïíèõ êîíåé. ³ä íåñòà÷³êîðì³â êîí³ ãèíóëè. Òàêèõ êîíåé áàòüêî äîð³çàâ, à ¿õ ì’ÿñî ðîçäàâàâ ãîëîäíèìñåëÿíàì. Çà öå éîãî àðåøòóâàëè ³ çàñóäèëè íà ï’ÿòü ðîê³â.

²ç ñåëà áàãàòî ëþäåé âèâîçèëè äî Ñèá³ðó. ¯ì ç êîëãîñïó âèäàâàëè êàðòîï-ëÿí³ ëóøïàéêè ³ ëóøïèííÿ ç ãðå÷êè äëÿ òîãî, ùîá âîíè ñîá³ â äîðîãó çâàðèëè ¿æó.×åê³ñòàì âèâîçèòè ëþäåé äîïîìàãàëè çàâîäñüê³ ðîá³òíèêè ç Êðåìåí÷óêà. Ñòàð-øèì íàä çàâîäñüêèìè áóâ Öèìáàë.

Äî 1933 ðîêó â Êàì’ÿíèõ Ïîòîêàõ áóëà âåëèêà âóëèöÿ, ÿêó â íàðîä³ íàçèâàëè“Ëîäàð³âêîþ”, ìàáóòü, çà òå, ùî ¿¿ æèòåë³ çàéìàëèñü íå çåìëåðîáñòâîì, à ð³çíèìèïðîìèñëàìè. Òàê îñü ó òîé ãîëîäíèé ð³ê âñ³ æèòåë³ âóëèö³ ïîìåðëè”.

Ñàìîâèäåöü ãîëîäîìîðó Íàñòàñ³ÿ Ëèñåíêî ðîçïîâ³ëà: “Ïîðó÷ ç ìîºþ õà-òîþ æèëà ñ³ì’ÿ Ïðîõîðîâè÷³â. Áóâ ó íèõ ñèíîê Ñàøà. Íàâåñí³ 1933 ðîêó îäíîãîäíÿ éîãî íå ñòàëî. Ìàòè éîãî øóêàëà, àëå íå çíàéøëà. Íàñòóïíîãî äíÿ ïðîõîäè-ëà ìàòè çíèêëîãî Ñàøêà ïîâç õàòó ñóñ³äà ³ ÷åðåç â³êíî ïîáà÷èëà, ÿê íà ñòîë³ñóñ³äè ðóáàþòü ì’ÿñî. Âîíà ïî÷àëà êðè÷àòè. Ïðèéøëè ñóñ³äè ³ ãîëîâà êîëãîñïó.Êîëè çàéøëè â õàòó, òî ìàòè Ñàøêà âï³çíàëà â çàðóáàíîìó ñâîãî ñèíà. Öèõëþäî¿ä³â çàñóäèëè ³, ÿê êàçàëè ëþäè, ðîçñòð³ëÿëè”.

Öåé ôàêò ëþäî¿äñòâà ï³äòâåðäèëà æèòåëüêà ñåëà Êàì’ÿí³ Ïîòîêè ËþáîâÒèìîôººâà: “Ó òîé äåíü, êîëè õîâàëè Ñàøó Ïðîõîðîâè÷à, ÿ ïàñëà êîðîâó á³ëÿöâèíòàðÿ. Ïðîõîäèëè ëþäè, ³ â³ä íèõ ÿ ïî÷óëà, ùî Ñàøó çàðóáàëè ³ ¿ëè, àëå íåâñòèãëè âñüîãî 甿ñòè ³ òå, ùî çàëèøèëîñÿ â³ä íüîãî, áóäóòü õîðîíèòè. ß çàëèøè-ëà êîðîâó ³ ïîá³ãëà äèâèòèñÿ, ÿê áóäóòü õîâàòè Ñàøó. Íà öâèíòàð ó âåëèêîìóãîðøêó ïðèíåñëè ðóêè, ãîëîâó òà âíóòð³øí³ îðãàíè Ñàø³ ³ ïîõîâàëè”.

ßê ñâ³ä÷àòü ò³, õòî ïåðåæèâ ãîëîäîìîð 1932–1933 ðîê³â, ó ñåë³ Êàì’ÿí³ Ïî-òîêè âèìèðàëè ö³ëèìè ñ³ì’ÿìè, à â êîæí³é ñåëÿíñüê³é ðîäèí³ áóëî â³ä 5 äî 10

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

659

÷îëîâ³ê. Îáåçëþäí³ëè ö³ë³ âóëèö³. Õàòè ñòîÿëè ïóñòèìè, ðóéíóâàëèñÿ. Ïîëîâèíàñåëà ïîìåðëà ãîëîäíîþ ñìåðòþ”.

Çà ñòàòèñòè÷íèìè äàíèìè, ó 1926 ðîö³ â ñåë³ Êàì’ÿí³ Ïîòîêè íàë³÷óâàëîñü5088 ÷îëîâ³ê. À íà ïî÷àòêó 1990 ðîêó â íüîìó ïðîæèâàëî ò³ëüêè 3000 ìåøêàíö³â.Îòæå, ³ ÷åðåç 65 ðîê³â ï³ñëÿ ãîëîäîìîðó ê³ëüê³ñòü ìåøêàíö³â ñåëà íå â³äíîâèëàñÿ.Æàõëèâèé ãîëîä â Óêðà¿í³, ïëàíîâî îðãàí³çîâàíèé ðåïðåñèâíèì êîìóí³ñòè÷íèìðåæèìîì, ïðèçâ³â äî ì³ëüéîííèõ ëþäñüêèõ æåðòâ.

[ϳäïèñ] Ì.Òâåðäîõë³á

ѲÄ×ÅÍÍßÒÅËÅÂÍί Ìîòði Çàõàðiâíè,

1919 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Äíiïðîïåòðîâñüê)

Íàðîäèëàñÿ ÿ â 1919 ð. â ñ.Êðàñíîñiëüöi Îëåêñàíäðiâñüêîãî ð-íó Äíiïðî-ïåòðîâñüêî¿ îáëàñò³. Õî÷ó îïèñàòè òå æèòòÿ i òîé ñòðàøíèé ïåðiîä 1932–1933 ðð.,ùî çàðàç íàçèâàþòü ãîëîäîìîðîì.

...Òîé ìàëåíüêèé çàïàñ, ùî áóâ ó ëþäåé, â 1933 ð. àêòèâiñòè ñåëà â ñi÷íii ëþòîìó ìiñÿöÿõ â õàòàõ çàáèðàëè ãåòü äî çåðíèíè, íàâ³òü ç ãîðùèêiâ âèñèïàëèçåðíî. Ìîÿ ìàìà, ïðàâäà, ïðèõîâàëà, ïåâíî, ç ïóä ïøåíèö³ ³ ç ïóä ñî÷åâèö³. Çàìó-ðóâàëà íà ïå÷³ ï³ä øèºþ (öå êîëèñü â ñòàðèõ õàòàõ, êîëè ìóðóâàëè ïå÷³ ³ ëåæàí-êè, òî â³ä ëåæàíêè äèìîõ³ä ïðîõîäèâ ÷åðåç ï³÷ ïî âåðõó). Êîëè ÿ áóëà ìàëîþ, òîñïàëà íà ïå÷³ ï³ä ò³ºþ øèºþ. Òàì ìåí³ áóëî äóæå òåïëî. ϳä ò³ºþ øèºþ çàìóðî-âàëà öåãëèíîþ íà÷å â 2 â³ää³ëåííÿõ – â îäíîìó ïøåíèöþ, à â äðóãîìó – ñî÷åâè-öþ. Òî àêòèâ³ñòè íå äîäóìàëèñü ³ íå ðîçâàëèëè òó ñõîâàíêó. Âîíè ïîäóìàëè, ùîòî ñóö³ëüíà ãðóáà. À íà ëåæàíö³, äå áóâ çåìëÿíèé çàñèï äëÿ òîãî, ùîá ÿê òîïèòüëåæàíêó, ùîá íå çàãîð³âñÿ çàì³ò, ñàì ñåêðåòàð ñ³ëüñüêî¿ ðàäè ïîêëàâ òîâñòóçàë³çÿêó ³ ðîçâåðíóâ òîé çàñèï, òà í³÷îãî íå çíàéøîâ. ß, ÿê çàðàç, áà÷ó, ÿê â³íç âåëèêèì êðèêîì íàêèíóâñÿ íà ìàìó: “Òè òóò çàõîâàëà çåðíî!” À ìàìà êàæå:“Ðîçëàìóé òà øóêàé, ùî çíàéäåø òàì, òî íà êîëèñü òîá³ çãîäèòüñÿ”. À â³í, ìà-áóòü, ³ íå çðîçóì³â, ùî ìàìà éîìó ïîáëàãîñëîâèëà, ùî ìîâ, òà çåìëÿ òîá³ êîëèñüíàêðèº î÷³ çà òå, ùî òè ëþäåé çîáèæàºø.

² òàê ëþäè ÿêîñü äî âåñíè äîæèëè. À ÿê ïðèéøëà âåñíà, òî ëèøèëèñü íà ãî-ëîäíó ñìåðòü. Òà ùå é äîùi ³øëè, i ïðîõîëîäíî áóëî.  ëþäåé ñèëè íå áóëî íàâ³òüõîäèòè. Âîíè ïî÷àëè ç ãîëîäó ïóõíóòè i ïîìèðàòè. Íà íàøié âóëèöi Ìèëíèêiâöiïîìåðëî 50 îñ³á.  ëþäåé íå áóëî ñèëè, ùîá ïîõîðîíèòè ïîìåðëèõ, òî ç êîëãîñïóïðèçíà÷àëè òð³øêè ñèëüí³øèõ ëþäåé, ÿêèì äàâàëè êîíÿ. Àëå çàïðÿãàëè íå ó â³ç,à ÷³ïëÿëè äî îð÷èêà äðàáèíêó, ùî äî ø볿 êîíÿ, ùî íàä³âàëè íà íüîãî, íà äðàáèíêóêëàëè ðîãîæêó, à íà íå¿ – ïîìåðëó ëþäèíó ³ òàê âåçëè íà êëàäîâèùå äëÿ çàõîðîíåííÿ.

660

ѲÄ×ÅÍÍß

Áóëè é òàê³, íàïðèêëàä, âèïàäêè, êîëè ìàòè ñâîþ ìåðòâó äèòèíó â³äíîñèëàíà ðóêàõ íà êëàäîâèùå ³ òàì (îñê³ëüêè áóëà çàïàñíà ÿìà) êëàëà ¿¿ ðàçîì ç ëþäü-ìè ÿê áè ó áðàòñüêó ìîãèëó. Á³ëüø³ñòü ëþäåé õîðîíèëè â îäí³é ÿì³ ïî ê³ëüêàîñ³á, áî íå áóëî ó ðîäè÷³â ïîìåðëèõ ñèëè, ùîá êîïàòè ÿìè.

Áàãàòî ëþäåé ïîìåðëî, ÿê âæå äîæèëè äî âðîæàþ. Íàìîëîëè íà æîðíàõìóêè ç æèòà, íàïåêëè ³ íà ãîëîäí³ øëóíêè ïîíà¿äàëèñÿ òåïëîãî õë³áà. Ïîìåðëèíàâ³òü ö³ë³ ðîäèíè (ïî 5 îñ³á ç äâîðó). Âñ³ âèìèðàëè, ³ äâîðè çàëèøàëèñü ïóñò³.Íà íàø³é âóëèö³ ê³ëüêà äâîð³â ëèøèëèñü ïóñò³, âñ³ â õàòàõ âèìåðëè:

Çàãîðîäí³é Þìåí ³ éîãî æ³íêà, ñ³ì’ÿ;Óìàíö³ – ÷îëîâ³ê ³ æ³íêà Òåêëÿ, ñèí ¿õí³é Íèõòîäü;Ìåëüíèê ʳð³ÿí, éîãî äðóæèíà ßðèíà ³ äâîº ¿õ õëîïö³â â îäèí äåíü ïîìåðëè;Óìàíåöü ²âàí, éîãî äðóæèíà Ìàðèíà ³ òðîº ä³òåé òåæ â îäèí äåíü ïîìåðëè.

Âîíè é æ³íêó çàð³çàëè òà ç’¿ëè, àëå âñå îäíî íå âèæèëè;Çàãîðîäí³é ²âàí, éîãî äðóæèíà ͳíà, äî÷êà Òàíÿ, òåùà Ìîòðÿ ³ õëîï÷èê Ëüîíÿ

òåæ ïîìåðëè â îäèí äåíü, äâ³ð ëèøèâñÿ ïóñòèé.Îöå, ïàì’ÿòàþ, áóëî íà íàø³é âóëèö³ Ìèëíèê³âö³ Íèæí³é ³ íà Ñèíüîãóá³âö³.

Çà ìî¿ìè ï³äðàõóíêàìè, çà âåñíó 1933 ð. ïîìåðëî 130 îñ³á. ijòåé, ó ÿêèõ áàòüêèïîìåðëè, êîëãîñï çàáèðàâ ó ïàòðîíàò, òàì ¿õ ãîäóâàëè ³ âäÿãàëè. Ïîâèðîñòàëèõîðîø³ ä³òè. Çàê³í÷èëè øêîëó, õòî 7, à õòî é 10 êëàñ³â. Äåÿê³ çàì³æ ïîâèõîäèëè, àäåÿê³ ï³øëè ó âèù³ â³éñüêîâ³ ó÷áîâ³ çàêëàäè, ñòàëè ìåäñåñòðàìè, â÷èòåëÿìè.

ßê íå ñòàëî ó ëþäåé ÷îãî ¿ñòè, òî ¿ëè âàðåíèé áóð’ÿí: ëîáîäó, æàëþ÷ó êðîïè-âó. Âàðèâî ï³äñîëþâàëè, à òî é íå ñîëèëè (áî é ñîë³ íå áóëî). Õòî íåï³äñîëåíóòàêó ñþðáó ¿â, òîé íå îïóõàâ, à ò³, ÿê³ ñîëèëè, îïóõàëè ³ òåæ ïîìèðàëè.

Íàñ ó ìàòåð³ áóëî 4 ä³òåé, à ìàòè – ï’ÿòà, à ùå îäíà äî÷êà æèëà ó ì.Ãîðüêîìóâ Ðîñ³¿ (ç ÷îëîâ³êîì âè¿æäæàëà òóäè íà çàðîá³òêè). Òî âîíà ³íêîëè íàì ïðèñèëàëàñóõàð³â ó ïîñèëö³ – öå áóëà õàð÷îâà äîïîìîãà äëÿ íàøî¿ ñ³ì’¿. Ìàòè íàì âàðèëàáîðù ç êðîïèâè ³ ëîáîäè. Ùå ëèøèâñÿ ó ïîãðåá³ êâàñ ³ áóðÿêè, òî ìàìà äóæå òð³øå÷-êè òîé áîðù ñîëèëè. À ÿê äîæèëè äî æíèâ, òî ìàìà õë³áà íàïåêëà, àëå çàõîâàëà éîãîâ ñêðèíþ, ùîá â³í òð³øêè ïðè÷åðñòâ³â, ³ ñòàëà äàâàòè íàì ïî ìàëåíüêîìó øìàòî÷êóàæ çðàíêó íà 3-é äåíü. Ñòàðøèì ä³òÿì – ãðàì³â ïî 100, à ìåí³ (ÿê íàéìåíø³é) –ãðàì³â 50. À ÿ, áóâàëî, òàê õî÷ó õë³áà, íà÷åá îòó âñþ õë³áèíó âðàç áè ç’¿ëà. Ùå ÿêäî÷åêàëèñÿ, ùî íà áåðåñòêàõ ³ ëèïàõ íàðîñëî ëèñòÿ, òî ðâàëè òå ëèñòÿ, ñóøèëè éîãî³ òåðëè, ïðîñ³þâàëè íà ñèòî ³ ïåêëè òàê³ ñîá³ ÷óðåêè, ÿê áëèíè. Òî â ìåíå ñìàê îòèõ÷óðåê³â íà âñå æèòòÿ çàëèøèâñÿ. Òåïåð, àáè õòî ñï³ê îêðåìî áëèíè ç áåðåñòêà ³ çëèïè, àëå òàê, ùîá ÿ íå áà÷èëà, ³ äàëè ç’¿ñòè, òî ÿ á ñêàçàëà, ùî îöå ç áåðåñòêîâîãîëèñòÿ, à öå – ç ëèïè. Ùå ¿ëà ëèñòÿ ³ êëåé ç âèøí³. Çà ðàõóíîê öüîãî âèæèâàëà. À ùåç ñóñ³äñüêèì õëîïöåì Ìàêàðîì õîäèëè ìè êðàñòè âèñàäêè â êîëãîñï³, ÿê³ éîãî áàòü-êî âàðòóâàâ. Ìàêàð, áóëî, ï³äå â ðîçâ³äêó, à ïîò³ì ñêàæå: “Áàòüêî ñïëÿòü, â íüîãî ñèëíåìàº, â³í íàñ íå äîæåíå”. Îòîæ, âèðâåìî ïî 10 áóðÿê³â, çàðèºìî â çåìëþ íà ïîë³,à ïîò³ì õîäèìî ùîäíÿ ³ ïî 1 áóðÿêó ïå÷åìî. Íàçáèðàºìî ñóõîãî áóð’ÿíó, çàïàëèìîi áóðÿêè òóäè âêèíåìî. Âîíè íàïîëîâèíó ñïå÷óòüñÿ, òî âèòÿãàºìî ¿õ ç âîãíþ,

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

661

îáòèðàºìî âiä ïîïåëó òà òàê íåî÷èùåíi é ãðèçåìî. Íàâêîëî ðîòà ÷îðíî âiä ïîïå-ëó... I òàê ó íàñ íà 10 äíiâ áóëî ÷èì ïîæèâèòèñÿ. À òî ùå éäåìî íà ïîëå, äå ç îñåíiïîçáèðàëè êàðòîïëþ, à òàì ïî ÿìêàõ ùå âèäóëóáóºìî. Õî÷ âîíà çà çèìó é ïåðå-ìåðçëà, áóð’ÿíó ñóõîãî íàçáèðàºìî, çàïàëèìî, i ¿¿ íà çàëiçÿ÷öi ñïå÷åìî. Íàïåêëè,ïî÷èñòèëè i íà¿ëèñÿ, òî âæå íå òàê ¿ñòè õî÷åòüñÿ.

Áóâ òàêèé âèïàäîê. Íà ìåíå çàëèøèëè äiâ÷èíêó Ìàðóñþ, ùîá ÿ ãëÿäiëà çàíåþ. Çàðàç âîíà Ìàð³ÿ Éîñèï³âíà, à â òîé ÷àñ â íå¿ í³æêè áóëè ïóõë³, òî ÿ íàðâó,áóâàëî, ëèñòÿ ç âèøåíü é êëåþ ³ êàæó ¿é, ùîá ¿ëà, ùî âîíî õîðîøå. Âîíà íà¿ñòüñÿ³ íå ïëà÷å. Òàê âîíà âèæèëà ³ çàðàç æèâå íà íàø³é âóëèö³. À òîä³ áóëà òàêà ïóõëà,ùî øê³ðà íà îáîõ íîãàõ ïîëîïàëàñÿ. Çàðàç íà íîãàõ âèäíî ò³ øðàìè.

ijòè õîäèëè â øêîëó, àëå ÿê, áóëî, ïî÷íåòüñÿ óðîê, òî âñ³ ä³òè íàõèëÿòüñÿ íàïàðòè ³ ñïëÿòü. Â÷èòåëü õîäèòü ïî êëàñó ³ ðîçïîâ³äຠóðîê, ïîò³ì áóäèòü ä³òåé³ êàæå, ùîá çàïèñàëè äîìàøíº çàâäàííÿ. ijòè çàïèñóþòü, à òóò ³ äçâîíèê íàïåðåðâó. ßê ñîíöå ñâ³òèòü, òî äîáðå, âèõîäèìî íà ïåðåðâó ³ ðÿäî÷êîì ï³ä øêîëîþïðîòè ñîíöÿ ëÿãàºìî ³ ñïèìî. Ñïèìî õâèëèí 5, òóò äçâîíèê äî êëàñó. Õòî ÷óºäçâîíèê, òîé ñàì âñòàº é ³äå äî êëàñó, à õòî íå ÷óº, òîé ïðîäîâæóº ñïàòè. Òîâ÷èòåëü Ìèêîëà Ñâèðèäîíîâè÷ Òêà÷åíêî õîäèòü ³ áóäèòü ä³òåé, ùîá éøëè äîêëàñó íà çàíÿòòÿ. Íà âåëèêó ïåðåðâó éøîâ âåñü êëàñ íà êóõíþ ¿ñòè. Íàì òàìùîäíÿ âàðèëè çàòèðóøêó ïî ìèñî÷ö³ íà äóøó äåñü. Äîáàâêè íå äàâàëè, áî íåáóëî ç ÷îãî. Òàì ïîðö³¿ áóëè ðîçðàõîâàí³ òàê, ùîá âèñòà÷èëî âñ³ì ó÷íÿì. Õë³áàíå äàâàëè, áî íå áóëî. ² ÷àþ íå äàâàëè, áî öóêðó íå áóëî. Îòî ñàìó çàòèðóøêó¿ëè ³ òèì áóëè ðàä³ – ìàëåíüêèé çàæèâîê â îðãàí³çì³ áóâ.

Ùå ïðî òàêèé âèïàäîê. Âîäèëè íàñ, ó÷í³â, íà ïîëå áóð’ÿí çíîñèòè. À ÿê ñóõèé,òî íà ì³ñö³ ñïàëþâàòè, ùîá ãðóíò áóâ ãîòîâèé äî ñ³âáè. Îò â÷èòåëü ïîâ³â íàñ,à çãîðè êîí³ âåçóòü ïîñ³âíèé ìàòåð³àë (çåðíî, âèêó, ÿ÷ì³íü, îâåñ), ùî çàñ³âàëè íàñ³íî. Òî äå ïî äîðîç³ ðîçñèïàëîñÿ, áóâàëî, çåðíî ç áåçòàðêè, òî ìè, âñ³ ó÷í³, ëÿãàëèíà òó äîðîãó, íàì³÷àëè ä³ëÿíî÷êè êîæíîìó, ³ òå çåðíî çáèðàëè ³ ¿ëè. À â÷èòåëü÷åêàâ, ïîêè ìè çáèðàëè òå çåðíî ³ ¿ëè, ïîò³ì êàçàâ: “ijòêè, âñòàâàéòå, áóäåìî ïàëèòèáóð’ÿí”. Â÷èòåëü áðàâ ñèëüí³øèõ ä³òåé ó ïîëå, à çàñëàáëèõ â³äñèëàâ äîäîìó.

Çàïèñàëà Í.Ëåâ÷åíêî.4 æîâòíÿ 1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÒÅÌÍÎÕÓÄ ªâäî곿 Íèêîí³âíè

(Äí³ïðîïåòðîâñüêà îáë.)

 1933 ð. ìåí³ âèïîâíèëîñü 15 ðîê³â. ß ³ ìî¿ îäíîë³òêè õîäèëè íà òèðëî çàñåëî äî¿òü êîð³â. Îáàá³÷ äîðîãè â³ä Áóëàõ³âêè äî Êî÷åðåæîê ñèä³ëè ëþäè-êî÷å-ðåæàíè ç ïîðîæí³ìè êðóæå÷êàìè. Çìàðí³ë³, õîëîäí³, ãîëîäí³. Ö³ ëþäè ïðîñèëè

662

ѲÄ×ÅÍÍß

íàñ, àáè íà çâîðîòí³é äîðîç³ äàòè ¿ì ó êðóæå÷êè ìîëî÷êà. Ìè ¿ì îá³öÿëè, à âîíèç íà䳺þ ÷åêàëè íà íàøå ïîâåðíåííÿ. óðêå ³ áîëÿ÷å áóëî íàøå ïîâåðíåííÿ. Ëþäè,ÿê³ ÷åêàëè íàñ, áóëè óæå ìåðòâèìè, ³ ïîðó÷ íèõ ëåæàëè ïîðîæí³ êðóæå÷êè…

ß âæå ïðîæèëà æèòòÿ, àëå â ìî¿é ïàì’ÿò³ æèâèé öåé åï³çîä. Íàéá³ëüøå äèâóºòå, ùî â äàëåêîìó 33-ó ðîö³ ëþäè ïóõëè â³ä ãîëîäó, íå êðàëè, âìèðàëè ãîëîäíîþñìåðòþ, àëå ç êðèøòàëåâî ÷èñòîþ ñîâ³ñòþ. ×àñòî çàïèòóþ ñåáå, â ÿê³ ùå ðîêè(êð³ì 1933-ãî ³ 1941–1945 ðîê³â) áóëà â íàøîãî íàðîäó òàêà ùå ñîâ³ñòü?

Çàïèñàëà À.̳íåíêîâà.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÒÅËÜÍί Êàòåðèíè Ìèêîëà¿âíè,

1923 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ãàâðèë³âêà Ïîêðîâñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Áóëî ìåí³ 9 ðîê³â. Ìàòè ïîìåðëà ó ãðîìàäÿíñüêó. Ìåíå âèõîâóâàëà áàáóñÿ. òîé ÷àñ âîíà íàìàãàëàñÿ íå âèïóñêàòè ìåíå íàäâ³ð. Ëÿêàëà ìåíå êàçêàìè ïðîëþäî¿ä³â, ÿê³ ïîæèðàþòü ìàëåíüêèõ ä³â÷èíîê. Ëèøå ï³çí³øå ÿ çðîçóì³ëà, ùî öåáóëè íå êàçêè. Òàêîæ ÿ çðîçóì³ëà, êóäà ä³âàëîñü ï³âñåëà. Áàãàòî òîä³ ïîìåðëî…

ßêîñü âçèìêó ÿ âèéøëà çà âîäîþ ³ ïîáà÷èëà ñâîþ ñóñ³äêó, ÿêà ëåæàëà ïîñå-ðåä äîðîãè. ϳñëÿ öüîãî ÿ ç ï³âðîêó íå êèäàëà õàòè. À ùå âíî÷³ ÿêîñü ïî÷óëàêðèêè. Ïîò³ì áóëè ïîñòð³ëè. ß öå äóæå ÷³òêî çàïàì’ÿòàëà. Ïîò³ì íàì ðîçïîâ³ëè,ùî öå ÿêèéñü êîëãîñïíèê, ãîñïîäàð âåëèêî¿ ñ³ì’¿, çàðóáàâ ìàëåíüêó ä³â÷èíêó,à ì³ë³ö³îíåð éîãî çàñòðåëèâ.

1997 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÒÅÐÅÙÅÍÊÎ Ìà𳿠dzíî⳿âíè,

1919 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê)

Âî âðåìÿ ãîëîäà ÿ ðàáîòàëà ó÷èòåëåì ìëàäøèõ êëàññîâ è äî ñèõ ïîð ëþáëþäåòåé. Ðàññêàæó ïðî òîò ãîëîä 33-ãî ãîäà è ïðî äåòåé. Íåêîòîðûå ìàòåðè, äîâå-äåííûå äî îò÷àÿíèÿ è íåâìåíÿåìîãî ñîñòîÿíèÿ ïî ïðè÷èíå íåäîåäàíèÿ, óáèâàëèñâîèõ äåòåé. Îäíà ìàòü çàðåçàëà ñâîþ ñåìèëåòíþþ äî÷ü êóõîííûì íîæîì.

Âñå òîãäà, èñòîìëåííûå ãîëîäîì, õîäèëè ñëîâíî ñîííûå.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

663

Æèëà ñåìüÿ – ðîäèòåëè è òðîå äåòåé. Îäíàæäû æåíà êóäà-òî óøëà,à 5-ëåòíèé ìàëü÷èê Âàíÿ îñòàëñÿ äîìà ñ îòöîì. Êîãäà æåíà âåðíóëàñü äîìîé,òî óâèäåëà, ÷òî ñûí óæå ìåðòâ, íî ìóæó íå ïîâåðèëà, ÷òî ñûí óìåð ñâîåé ñìåð-òüþ. À ïîòîì ìóæ ïðèçíàëñÿ, ÷òî îí ñïåöèàëüíî èçáàâèëñÿ îò ðåáåíêà, âñòàâêîëåíÿìè íà ãðóäü ìàëåíüêîãî Âàíå÷êè. Îòöó íå ðàçðåøèëè ïðèñóòñòâîâàòü íàïîõîðîíàõ ñûíà.

Âîîáùå ãîëîäîìîð 1932–1933 ãã. îðãàíèçîâàë Ñòàëèí. Îí íàìåðåâàëñÿ íà-ó÷èòü óìó-ðàçóìó íåêîòîðûõ óêðàèíñêèõ êðåñòüÿí, êîòîðûå íå æåëàëè ðàáî-òàòü çà ïóñòûå òðóäîäíè. Íî èç-çà ýòîãî ïîñòðàäàëè ìíîãèå íåâèííûå ëþäè.

Çàïèñàëà Î.Ìàéáàõ.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÒÅÐÅÙÅÍÊÎ Îëåíè Ëàâðåíò³¿âíè,

1921 ð. íàðîäæåííÿ,(ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê)

Íàðîäèëàñÿ ÿ ó ñ.×åðâîíà Ãðèãîð³âêà Òîìàê³âñüêîãî ðàéîíó Äí³ïðîïåòðîâ-ñüêî¿ îáëàñò³.

Êîëè áóâ ãîëîä, ÿ áóëà ìàëåíüêîþ ä³â÷èíêîþ, æèëà ç áàáóëåþ ³ ä³äîì. ³íáóâ ìåí³ íå ð³äíèé, ³ òîìó ìåíå íå ëþáèâ. Ç óñüîãî, ùî ïðèíîñèâ ç øàõòè, òðîõèäàâàâ áàáóë³, à ³íøå õîâàâ. Áàáóëÿ äàâàëà ¿ñòè ìåí³, à ñàìà ãîëîäóâàëà. Ïàì’ÿ-òàþ, ÿêîñü ïðèéøëà äî íàñ ñóñ³äêà áàáà Ìàð³ÿ. Âîíà äîâãî áàëàêàëà ç ìîºþáàáóñåþ, à ïîò³ì âíî÷³ ìè ï³øëè ç áàáóñåþ äî áàáè Ìàðóñ³ íà ãîðèùå. Òàìçàáðàëè òðîõè êóêóðóäçè, ùîá õàð÷óâàòèñÿ. ¯¿ ìè ðîçòÿãíóëè íà ï³âòîðà ì³ñÿöÿ.Ïîò³ì òåðëè òà âàðèëè ïóñò³ êà÷àíè ³ âàðèëè êàøó, ùîá íå ïîìåðòè. Ç íàøèõñóñ³ä³â ïîìåðëî 2 ä³òåé ìàëåíüêèõ ³ îäíà ñòàðà áàáóñÿ. Àëå ìè ç ä³äîì ³ áàáîþãîëîä ïåðåæèëè, òîìó ùî ðÿäîì áóëà ð³÷êà, ³ ÿ ç õëîïöÿìè ëîâèëà ðèáó. Âîíèìåí³ òî ðàê³â, òî ðèáè äàäóòü, ç ì³ä³é ìè âàðèëè ñóï. Îñü òàê ìè ³ âèæèëè.

[ϳäïèñ] Î.Òåðåùåíêî

CÂIÄ×ÅÍÍßÒÅÐÅÙÅÍÊÎ Ðà¿ñè Ïåòð³âíè,

1943 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. ªëåí³âêà Þð’¿âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Äîðîã³ äîáð³ ëþäè! Âàæêî ïèñàòü ìåí³ ïðî ò³ ðîêè, ñëüîçè íàá³ãàþòü íà î÷³,à òðåáà, ùîá ìîëîäå ïîêîë³ííÿ çíàëî ïðî öå.

664

ѲÄ×ÅÍÍß

 íàøî¿ ìàìè (Òåðåùåíêî Àêóëèíè Ãðèãîð³âíè, 1907 ðîêó íàðîäæåííÿ) áóëî8-ðî ä³òåé: ²ëëÿ (1926 ðîêó íàðîäæåííÿ), Ãðèãîð³é (1928 ðîêó íàðîäæåííÿ), Ïåòðî(1930 ðîêó íàðîäæåííÿ), Ïàâëî (1935 ðîêó íàðîäæåííÿ), Îëåêñàíäð (1938 ðîêóíàðîäæåííÿ), Âîëîäèìèð (1940 ðîêó íàðîäæåííÿ), ÿ (1943 ðîêó íàðîäæåííÿ) òà²âàí (1946 ðîêó íàðîäæåííÿ).

Ïðî ãîëîä 33-ãî ÿ çíàþ çà ðîçêàçîì ìàìè. Ëþäè áóëè òàê³ ãîëîäí³, ùî ïëà-ñòîì ïàäàëè. ѳ쒿 âèìèðàëè, âàëÿëèñÿ íåïîõîðîíåí³. Ó ì ìàìè óìåð 20-ð³÷íèéáðàò, Êðèâåíêî Ìàêñèì, òàêæå óìåðëà ñåñòðà ç ÷îëîâ³êîì ³ 4-ðî ä³òîê ìàëåíü-êèõ. Òàêèé áóâ ãîëîäîìîð, ùî é ê³øîê ïî¿ëè. Õòî çàëèøèâñÿ â æèâèõ, òî ï³äâî-äîþ ç êîíÿ÷êîþ çáèðàëè òðóïè. Áàãàòî íå êëàëè, áî ãîëîäíà êîíÿ÷êà íå ìîãëàòÿãíóòè. Òðóïè çâîçèëè äî îäíî¿ ÿìè ³ çàãîðòàëè òàê-ñÿê. Æèâ³ ëþäè â³ä ãîëîäóáóëè ïóõë³.

[ϳäïèñ] Ð.Òåðåùåíêî21 êâ³òíÿ 1992 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÒÅÑ˲ Âîëîäèìèðà ²âàíîâè÷à,

1925 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. ²âàøèí³âêà Ï’ÿòèõàòñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Ïðîéøëî á³ëüøå 65-òè ðîê³â ç ÷àñó ï³äãîòîâêè òà ïðîâåäåííÿ àêö³¿ øèðîêî-ìàñøòàáíîãî òåðîðó – âåëèêîãî ãîëîäîìîðó íà Óêðà¿í³. Àëå ïîäðîáèö³ òà äå-òàë³ òèõ ñòðàøíèõ ïîä³é ÿ ïðèãàäóþ òàê ÷³òêî ³ îäíîçíà÷íî, í³áè öå ä³ÿëîñü ëèøåó÷îðà. Äî òîãî ÷³òêà äèòÿ÷à ïàì’ÿòü, ÿêà â³äêàðáóâàëà ³ çáåðåãëà íà òàêèé äîâ-ãèé ÷àñ çàïëàíîâàíå ëèõîë³òòÿ ìèíóëèõ ðîê³â. Íå áóëî â ò³ ðîêè í³ çàñóõè, í³ïîâåí³ ÷è ³íøî¿ ñòèõ³éíî¿ á³äè, õë³á òà ³íø³ ïðîäóêòè õàð÷óâàííÿ áóëè ó ëþäåéâ äîñòàòêó, ³ í³êîëè äî ãîëîäó íå ä³éøëî á, ÿêáè íå ò³ äðàêîí³âñüê³ çàõîäè, ùîâæèâàëèñü âëàäîþ äî ñåëÿí, ùîá çëàìàòè ¿õ íåïîêîðó òà ïðèíèçèòè ëþäñüêóã³äí³ñòü.

ßê ñüîãîäí³ áà÷ó ñâîþ óáîãó õàòó ï³ä ñîëîì’ÿíèì äàõîì íà âåëèêîìó êóòêóñ.Ìøàíåöü, äå ÿ íàðîäèâñÿ, íåâåëè÷êå ïîäâ³ð’ÿ, äå ðîçì³ñòèëèñü ãîñïîäàðñüê³ñïîðóäè: êëóíÿ, íåâåëè÷êèé õë³âåöü äëÿ õóäîáè, ïîãð³á, ë³òí³ ÿñëà, êîëî ÿêèõ ë³òîìãîäóâàëàñü íàøà êîðîâà “Êâàñîëüêà” òà íàâ³ñ äëÿ çáåð³ãàííÿ ñ³ëüñüêîãîñïî-äàðñüêîãî ðåìàíåíòó. Öå âñå áàòüêî, ²âàí Àíäð³éîâè÷, (íà ÿêîãî â ñåë³ ÷îìóñüêàçàëè ïî-âóëè÷íîìó “²âàí-óêðà¿íåöü”) ïîáóäóâàâ ñàì ñâî¿ìè ðóêàìè ïðè äîïî-ìîç³ ì ìàòåð³, Ìà𳿠Àðòåì³âíè, òà ñòàðøîãî áðàòà Îñòàïà, 1913 ð. íàðîä-æåííÿ ³ äîáðèõ ëþäåé – ñóñ³ä³â, ÿê³ òåæ äîïîìàãàëè, ÷èì ìîãëè.

Áóëî â áàòüêà äâîº ãàðíèõ êîíåé ³ ïàðà âîë³â, ÿêèìè â³í é îáðîáëÿâ ñâ³é íàä³ëçåìë³. Ìàòè ï³çí³øå ãîâîðèëà, ùî êîæíîãî ðîêó áàòüêî çàñ³âàâ 1,5 äåñÿòèíè êîíþ-

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

665

øèíîþ, ç ÿêèõ çí³ìàâ òðè óêîñè, ³ òîãî ñ³íà áóëî äîñòàòíüî äëÿ ïðîãîäóâàííÿõóäîáè. Ïðàöþâàëè âñ³ ö³ëèé ð³ê, çèìîþ, ïðàâäà, ìåíøå. ß âæå â 5 ðîê³â ïàñãóñåé, ïðàâäà, ïåðøèé ³ îñòàíí³é ðàç. Áàòüêî áóâ ãàðíèé òêà÷. Çèìîþ ðîáèâ ïî-ëîòíî ÿê ñîá³, òàê ³ âñ³ì áàæàþ÷èì îäíîñåëü÷àíàì, ³ öèì òðîõè ï³äðîáëÿâ.À ÿ ³ç çàäîâîëåííÿì äîïîìàãàâ áàòüêîâ³ – ñóêàâ ö³âêè. Âñþ çèìó ìàòè ïðÿëà,ùîá ìàòè ñâîº ïîëîòíî. Áðàò äîãëÿäàâ çà õóäîáîþ. Ïî íåä³ëÿõ áàòüêî â³äâ³äó-âàâ öåðêâó, ãàðíî ÷èòàâ “Àïîñòîëà” òà ñï³âàâ ó êðèëàñ³.

Íà òîé ÷àñ áàòüêî áóâ îñâ³÷åíîþ ëþäèíîþ.  íüîãî áóâ ãàðíèé êàë³ãðàô³÷-íèé ïî÷åðê. ³í ö³êàâèâñÿ ðåë³ã³éíîþ ³ õóäîæíüîþ ë³òåðàòóðîþ. Îäèí ðàç íàâ³òüïåðåäïëà÷óâàâ ÿêóñü ãàçåòó, ùî â ñåë³ áóëî ð³äê³ñòþ.  ñ³ì’¿ áóâ ïîêëàäèñòèé,êîõàâ íàøó ìàò³ð ³ îáåð³ãàâ ¿¿ â³ä íàäì³ðíî¿ ïðàö³. Íå ïðèãàäóþ ÿêèõîñü ñâàðîê÷è íåïîðîçóì³íü, äî íàñ (ä³òåé) áóâ âèìîãëèâèé, àëå ñïðàâåäëèâèé. Áàòüêî ñòà-ðàííî ïðàöþâàâ íà çåìë³, ëþáèâ òà îáåð³ãàâ ñâîº ãîñïîäàðñòâî – êîíåé òà âîë³â³ íàìàãàâñÿ ïåðåäàòè öþ ëþáîâ íàì. ² öå éîìó âäàëîñÿ. Äëÿ íàñ áóëî ðàä³ñòþ,êîëè âçèìêó â õàò³ ç’ÿâëÿëîñÿ ìàëåíüêå òåëÿ àáî ïîðîñÿ. Ç ðàä³ñòþ ìè ¿õàëè íàïîëå ãðåáòè ñ³íî, ðàä³ñòþ áóâ ïåðøèé çâ’ÿçàíèé ìàò³ð’þ ñí³ï æèòà. Íàøà ñ³ì’ÿáóëà ñïðàâæíüîþ ñåëÿíñüêîþ, ÿêèõ áóëî äåñÿòêè ì³ëüéîí³â â ñåëàõ Óêðà¿íè – ç³ñâî¿ìè â³êîâèìè òðàäèö³ÿìè, óñòîÿìè, ïîâàãîþ äî ñòàðøèõ, â³ðîþ â Áîãà. ² í³õòîç ñåëÿí òîä³, ìàáóòü, ³ íå äóìàâ, ùî çíàéäóòüñÿ çë³ ñèëè, ÿê³ çðóéíóþòü öåéâ³êîâ³÷íèé ïàòð³àðõàëüíèé ñïîñ³á æèòòÿ.

Æèëè ìè íåáàãàòî, í³÷îãî íå ìàëè çàéâîãî, àëå ðàä³ñíî, íå ãîëîäóþ÷è. Õë³áàâèñòà÷àëî äî íîâîãî âðîæàþ. Áðàò Îñòàï ï³çí³øå ðîçïîâ³äàâ, ùî îäíîãî ðîêóáóâ íåäîðîä, ³ áàòüêî çìóøåíèé áóâ ïîçè÷èòè â ãðîìàäñüê³é ãàìàçå¿ 3 ïóäè ìóêè.Òàê ³ æèëè ç íà䳺þ íà Áîãà òà íà ñâî¿ ïðàöüîâèò³ ðóêè ³ í³êîëè íà ÷óæå íå çàç³õà-ëè, á³äí³øèì äîïîìàãàëè, ÷èì ìîãëè, áàãàò³øèì íå çàçäðèëè.

Ëèõî ïðèéøëî çíåíàöüêà! Íåñê³í÷åíí³ ðîçìîâè ïðî êîëåêòèâ³çàö³þ ïî÷àëèïåðåòâîðþâàòèñü íà ä³éñí³ñòü. ijéøëà ÷åðãà é äî íàøîãî ãëóõîãî ñåëà. Ç ðàéîí-íîãî ì³ñòà Îñòðîïîëÿ ïðè¿õàâ óïîâíîâàæåíèé ðàéêîìó ïàðò³¿ äâàäöÿòèï’ÿòèòè-ñÿ÷íèê Öüîìêàëî. Ïåðøèì ä³ëîì â³í ç³áðàâ “àêòèâ” – êîì³òåò á³äíîòè, êóäè ³ççàäîâîëåííÿì ââ³éøëè ïðåäñòàâíèêè ñ³ëüñüêîãî “äíà” – íàéëåäà÷³ø³ ³, çâ³ñíî,íàéá³äí³ø³ âåðñòâè íàñåëåííÿ, ÷àñòî ç êðèì³íàëüíèì ìèíóëèì – êîëèøí³ êîíî-êðàäè, ï’ÿíèö³, çëî䳿. ϳçí³øå òóäè ïîòðàïèëè ìàëîçåìåëüí³ òà áåççåìåëüí³ ñå-ëÿíè, ÿê³ íå õîò³ëè òà é íå âì³ëè ïðàöþâàòè. Âîíè é ñòàëè ê³ñòÿêîì íîâîñòâîðå-íîãî êîëãîñïó “Á³ëüøîâèê” â íà䳿 íà òå, ùî ïðàöüîâèòèé òà çàìîæíèé ãîñïîäàð¿õ îäÿãíå òà íàãîäóº. Ïåðøèì ³ îñòàíí³ì ãîëîâîþ öüîãî “àêòèâó” Öüîìêàëîïðèçíà÷èâ á³äíîãî ñåëÿíèíè Ìàðêà Îìåëüêîâè÷à Êîçàêà, â ÿêîãî íå áóëî í³ÿêîãîìàéíà – í³ ðóõîìîãî í³ íåðóõîìîãî. Õàðàêòåðíî, ùî ÷àñòèíà á³äíèõ, àëå ÷åñíèõñåëÿí íå âñòóïèëè â êîì³òåò á³äíîòè, â³äìîâëÿëèñÿ áðàòè ðåêâ³çîâàíèé â áàãà-òèõ ëþäåé îäÿã òà çàïèñóâàòèñü â êîëãîñï. Òàêèõ ëþäåé (à ¿õ áóëî ÷èìàëî),íàçèâàëè “êóðêóëüñêèìè ï³äãîëîñêàìè”, ï³ääàâàëè ðåïðåñ³ÿì ðàçîì ç áàãàòèìèñåëÿíàìè.

666

ѲÄ×ÅÍÍß

Ç ìîëîäèõ õëîïö³â òà ä³â÷àò Öüîìêàëî ñòâîðèâ êîìñîìîëüñüêó îðãàí³çà-ö³þ, ÷ëåíè ÿêî¿ ñòàëè ñë³ïèìè âèêîíàâöÿìè “âîëè ïàðòèè â áîðüáå çà ñâåòëîåáóäóùåå”. ªäèíèé â ñåë³ êîìóí³ñò – ãîëîâà ñ³ëüñüêî¿ ðàäè ²âàí Àíòîíîâè÷ Íè-ùèé áóâ íàä³éíèì ïîì³÷íèêîì Öüîìêàëà, à ï³çí³øå, êîëè Öüîìêàëî, çðîáèâøèñâîº ÷îðíå ä³ëî, âè¿õàâ ç ñåëà, áóâ ñòàðøèì ìîãèëüùèêîì ïðè çàõîâàíí³ ïîìåð-ëèõ â³ä ãîëîäó ëþäåé.

Ç îðãàí³çàö³ºþ êîëãîñïó ä³ëî ïðîñóâàëîñü òóãî. Ïðàöüîâèòèé òà çàìîæíèéãîñïîäàð íå õîò³â â³ääàâàòè ñâîþ çåìëþ òà çàìîçîëåíå âàæêîþ ïðàöåþ çá³ææÿíà ïðîãîäóâàííÿ ëåäàð³â òà ï’ÿíèöü, ÿê³ íå ïðèíåñëè â êîëãîñï í³÷îãî, êð³ì ãî-ëîäíèõ ðîò³â.  öåé æå ÷àñ ç “öåíòðó” ïîñò³éíî âèìàãàëè ï³äâèùóâàòè â³äñîòîêêîëåêòèâ³çàö³¿ äî 100, ïîãðîæóþ÷è ðåïðåñ³ÿìè âæå ñàìèì îðãàí³çàòîðàì. ² òîä³âñÿ öÿ çãîëîäí³ëà ðàòü ï³ä êåð³âíèöòâîì ²âàíà Àíòîíîâè÷à Íèùîãî, êåðóþ÷èñüâêàç³âêàìè Öüîìêàëà, íåíà÷å ñàðàíà, ïåðåéøëà â ð³øó÷èé íàñòóï íà ñâî¿õ îäíî-ñåëü÷àí, ñóñ³ä³â òà ðîäè÷³â. Ïåðøîþ ñïðàâîþ ïåðåîðàëè ìåæ³ íà ëþäñüêèõ ïî-ëÿõ, çåìëþ çàêð³ïèëè çà êîëãîñïîì. Ïîò³ì êîìñîìîëüö³ ïî÷àëè ðîçáèðàòè ãîñ-ïîäàðñüê³ ñïîðóäè ëþäåé òà áóäóâàòè ñòàéí³, êîð³âíèêè é ³íø³ ïðèì³ùåííÿ. Àëåëàìàòè ëåãøå, í³æ áóäóâàòè, ³ òîìó â³ä³áðàí³ ó ëþäåé êîí³, âîëè, êîðîâè çàëèøè-ëèñÿ çèìóâàòè ó íåäîáóäîâàíèõ ïðèì³ùåííÿõ. Ó íàñ âäîìà êîìñîìîëüö³ ðîç³á-ðàëè êëóíþ, õë³â, íàâ³ñ äëÿ ðåìàíåíòó, ç õàòè âèêèíóëè ³ íà î÷àõ ïîáèëè áàòüê³-âñüêèé âåðñòàò. À òàê ÿê õàòà ï³ñëÿ öüîãî ñòàëà ïðîñòîðí³øà, òî â í³é îðãàí³çó-âàëè çá³ðíèé ïóíêò ç âèêà÷óâàííÿ õë³áà.

Àëå öå âñå áóëè êâ³òî÷êè, ÿã³äêè ç’ÿâèëèñÿ ï³çí³øå. Îäíîãî âåñíÿíîãî ðàíêó1932 ð., êîëè ìè ñ³ì’ºþ ñí³äàëè, ó äâ³ð çàéøëè äâîº êîìñîìîëüö³â-ãðàá³æíèê³â (îäèíç íèõ ñóñ³ä Êóçüìà), ³ íàâ³òü íå çàéøîâøè â õàòó, çàáðàëè â³ä ÿñåë íàøó êîðîâó“Êâàñîëüêó” ³ ïîâåëè ç äâîðó. Íà ÿêèéñü ÷àñ ìè çàêàì’ÿí³ëè çà ñòîëîì, âòðàòèâøèìîâó, ïîáà÷èâøè öå. Çàáðàëè êîðîâó – íàøó îñòàííþ íàä³þ íà ³ñíóâàííÿ.

Ïðèãàäóþ, ê³ëüêà ðàç³â áà÷èâ, ÿê ìàòè, âèéøîâøè ç õàòè, í³áèòî ç ÿêî¿ñüñïðàâè, ïðèïàäàëà äî ÿñåë é ã³ðêî ïëàêàëà çà ñâîºþ êîð³âêîþ ÿê çà ïîê³éíèöåþ. ̄ ¿äóøà â³ä÷óâàëà, ùî òàê ñòàíåòüñÿ. Êîëè âë³òêó áàòüêî ï³øîâ çáèðàòè ùàâåëü,òî ïîáà÷èâ íàøó “Êâàñîëüêó” âæå íà ñêîòîìîãèëüíèêó.

Äâ³ êàòîðæí³ çèìè 1932 òà 1933 ðîê³â ÿ ïðîñèä³â íà ïå÷³ ³ ç-çà êîìèíà ñïîñ-òåð³ãàâ, ÿê êîìñîìîëüö³ òà àêòèâ³ñòè çíóùàëèñÿ ç ãîñïîäàð³â, ÿê³ ãîäèëèñü ¿ì âáàòüêè òà ä³äè. Âèìîãà äî âñ³õ – ³ îäíîîñ³áíèê³â ³ êîëãîñïíèê³â – áóëà îäíà:“Äàâàé õë³á, âèêîíóé ïëàí!” Õòî âèêîíàâ ïëàí, â³ääàâ îñòàííº, òîìó ïëàí “äî-áàâëÿëè” – çäàâ òà íå âñå, çäàâàé ùå. Ìåí³ áóëî òîä³ 8 ðîê³â, àëå ÿ áóâ òàêèé“ñèòèé”, ùî ëåäâå, ìàáóòü, âèòÿãàâ íà ï’ÿòèð³÷íîãî. Ëþäåé “áðàëè íà èçìîð”,íå äàâàëè ¿ì ñïîêîþ í³ âäåíü, í³ âíî÷³. Îöå ò³ëüêè â³äïóñòèëè ÷îëîâ³êà ç íàêà-çîì: “Éäè òà äî ðàíêó çãàäàé, äå çàêîïàâ õë³á”. ³í ùå íå âñòèã ä³éòè äî õàòè, ÿêçà íèì ïîñèëàþòü òàêîãî æ ñàìîãî ìóæèêà, ùîá âèêëèêàòè íàçàä. Òàê 2–3 ðàçèíà í³÷. À çà ñöåíàð³ºì òîãî æ ñàìîãî Öüîìêàëà êîìñîìîëüö³ âèãàäàëè íîâåçíóùàííÿ: çàãàíÿëè ëþäèíó â ï³äï³÷÷ÿ (“ïåêëî”) ³ íàêàçóâàëè ³íøîìó òàêîìó æ

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

667

÷îëîâ³êîâ³ äîïèòóâàòè éîãî, äå â³í çàõîâàâ õë³á. ² òàê äåíü ó äåíü, í³÷ ó í³÷, àæïîêè ñåëÿíèí, çàìó÷åíèé çíóùàííÿìè, íå ïîìèðàâ. Àëå öüîãî ³ äîáèâàëèñü îðãà-í³çàòîðè çíóùàííÿ. ϳñëÿ ñìåðò³ ÷îëîâ³êà ïî÷èíàëè âèêëèêàòè òà äîïèòóâàòèéîãî æ³íêó.

Êîæíîãî ðàíêó ãðóïà êîìñîìîëüö³â ç àêòèâîì îáõîäèëà çàêð³ïëåí³ çà íèìè10 õàò. Äîâãèìè çàë³çíèìè ùóïàìè ñïåö³àëüíî¿ êîíñòðóêö³¿ ïðîáèâàëè â õàòàõ òàó äâîð³ “ï³äîçð³ë³ ì³ñöÿ”, äå ãîñïîäàð ì³ã çàêîïàòè õë³á, ë³çëè â ï³÷, ÿêùî ãîñïî-äèíÿ ùîñü òàì ãîòóâàëà, ïåðåâåðòàëè ãîðùèêè ç³ ñòðàâîþ, âèäèðàëè ç äèòÿ÷èõðóê îñòàíí³ êðèõòè õë³áà.  ñåë³ çóïèíèëè ºäèíèé â³òðÿê, äå ëþäè ìîëîëè çåðíî,éîãî ãîñïîäàðÿ â³äïðàâèëè äåñü ó çàñëàííÿ íà Êîëèìó... Âíî÷³ ïî âóëèöÿõ ñåëàðîçïîâçàëèñü òàê çâàí³ “ñëóõà÷³”, ï³äáèðàëèñü òèõåíüêî äî õàò, ñëóõàëè, ÷è íåãóðêîòÿòü ðó÷í³ æîðíà, íà ÿêèõ ëþäè ìîãëè ïåðåòèðàòè æìåíþ-äðóãó çåðíà íàêðóïó ÷è äåðòü. ² ÿêùî äåñü ùîñü ïî÷óëè – âðèâàëèñü äî õàòè, áèëè æîðíà òàõàçÿ¿â. Òâîðèëîñü ñòðàøíå ñâàâ³ëëÿ!

Íàì ä³ñòàâàëîñü, ìàáóòü, ÷è íå íàéá³ëüøå, áî â íàñ öÿ ãðóïà âèçèñêóâà÷³âòîâêëàñü äåíü ³ í³÷. Áàòüêà çàãàíÿëè â “ïåêëî”, ìàáóòü, ÷åðåç äåíü, à òàê ÿê â³ííå ì³ã ñõîâàòèñü â “ïåêë³” âåñü (áî áóâ âèñîêîãî ðîñòó), òî áèëè ÷èì ïîïàëî éîãîïî íîãàõ. Äóæå çíóùàâñÿ ç áàòüêà íàø ñóñ³ä êîìñîìîëåöü Ñàâêà Áîðîâèê. Ìàòèïàäàëà ïåðåä íèì íà êîë³íà, áëàãàëà íå áèòè áàòüêà. Ñàâêà â³äêèäàâ ìàò³ð íàçåìëþ ³ äèêî êðè÷àâ: “Äàâàé õëåá, ñóêà!”. À ÿ çàõîäèâñÿ ïëà÷åì íà ïå÷³. À áóâæå Ñàâêà çâè÷àéíèì õëîïöåì, äðóæèâ ç ìî¿ì áðàòîì Îñòàïîì, áóâàâ ó íàñâ õàò³, çâåðòàâñÿ äî ìàòåð³ ñëîâàìè: “Ò³òîíüêî Ìàðòà”. ² ðàïòîì òàêà ìåòàìîð-ôîçà – ç ëþäèíè ïåðåòâîðèâñÿ íà çâ³ðà!

Îäíîãî ðàçó íàøà æ òàêè ñóñ³äêà, Ãàííà Ìàçóð, (íà íå¿ òîä³ âæå ãîâîðèëè“Àíüêà-âèäðà”), ñòÿãëà ìåíå ç ïå÷³, ñõîïèëà çà âîëîññÿ ³ êðè÷àëà: “Ãîâîðè, ïàñ-êóäà, äå áàòüêî çàðèâ õë³á!” Ìàòè êèíóëàñü ìåíå çàõèùàòè ñëàáèìè ðóêàìè, òàÀíüêà â÷åïèëàñü äî ìàòåð³, à ÿ ç ïëà÷åì âèñêî÷èâ ç õàòè. Îäèí ç êîìñîìîëüö³âïîë³ç íà ãîðèùå, çíàéøîâ òàì 2 ñíîïè êâàñîë³, ñõîâàíî¿ ç îñåí³, ñêèíóâ ¿õ ³ ïåðå-òîïòàâ íîãàìè â áàãíþö³, ùîá ò³ëüêè íå äàòè ¿¿ ïî¿ñòè. Á³ëüø í³÷îãî âîíè íåçíàéøëè, òà ùîá ïîìñòèòèñü, çàáðàëè ç ïîãðåáà ¿ñò³âíó êàðòîïëþ íà êîëãîñïíó¿äàëüíþ, äå ãîäóâàëèñü “áóêñèðí³ áðèãàäè”, çàëèøèâøè íàì ëèøå äð³áíó ïîñàä-êîâó. Îò òàê “àâàíãàðä” âèêîíóâàâ âêàç³âêè ïàðò³¿.

Òàê òðóñèëè ëþäåé âñþ çèìó 1933 ð. Âèòðóñèëè âåñü õë³á äî çåðíèíè, îâî÷³ –äî ìîðêîâèíè, äî êàðòîïëèíè. Âñå çàáðàëè íà êîëãîñïíó ¿äàëüíþ, áî â êîëãîñï³ãîðîäèíà íå âðîäèëà. Òàì ãîäóâàëè ÷ëåí³â “áóêñèðíèõ áðèãàä”, êîìñîìîëüö³âòà àêòèâ³ñò³â.

À òîä³ ï³ä³éøëà ÷åðãà ïîòðóñèòè é ñàìèõ òðóñàí³â, ó íèõ æå òåæ áóâ õë³á. ̄ õíå ÷³ïàëè, ïîêè âîíè íå çàê³í÷èëè ñâîº ÷îðíå ä³ëî. Àëå ÿê öå çðîáèòè? Òóò Öüîì-êàëî çíàéøîâ âèõ³ä: â³í ïîì³íÿâ êóòêàìè “áóêñèðí³ áðèãàäè” ³ êîæí³é íàêàçàâ,â êîãî çàáèðàòè õë³á.  òîé äåíü, êîëè Êóçüìà ç Ñàâêîþ òðóñèëè ñâî¿õ îäíî-ñîþçíèê³â-êîìñîìîëüö³â íà Òîäîñîâîìó êóòêó, òóò ¿õ òàê ñàìî ïîòðóñèëè Ìèêîëà

668

ѲÄ×ÅÍÍß

ç ²âàíîì ç Òîäîñîâîãî êóòêà, ùî êîëè ïðèéøëà ÷åðãà ïîìèðàòè, âîíè, âèáà÷òå,ïåðøèìè ïðîòÿãíóëè íîãè ï³ä çàãàëüí³ ïðîêëÿòòÿ îäíîñåëü÷àí. Âëàäà ¿õ íå ïîæà-ë³ëà, öå âæå áóâ â³äïðàöüîâàíèé ìàòåð³àë, ³ ç íèìè ìîæíà áóëî íå öåðåìîíèòèñü. Çàöå íàñòóïíîãî äíÿ óñ³ì “òðóñàíàì” Öüîìêàëî âèäàâ ïî çàéîâîìó òàëîíó íà îá³ä.

ϳñëÿ òîãî íàñòóïèâ êðàõ. Âåñü ðåêâ³çîâàíèé õë³á âèâåçëè “÷åðâîíèìè âàë-êàìè” â õë³áîñõîâèùà íà íàéáëèæ÷ó çàë³çíè÷ó ñòàíö³þ “Ïàñ³÷íà”. Êîëãîñïíó¿äàëüíþ çàêðèëè, ëþäåé çàëèøèëè íàïðîèçâîëÿùå, ïîìèðàòè ç ãîëîäó. Öüîìêà-ëî âè¿õàâ â ðàéîííèé öåíòð. Ïåðåä â³ä’¿çäîì, ïðîùàþ÷èñü, ñêàçàâ ùå âö³ë³ëèìñåëÿíàì: “Íå ãí³âàéòåñü, ëþäè. Íå ÿ âàñ çàãíàâ â êîëãîñï, âè ñàì³ ñåáå çàãíàëè.Íå ÿ ó âàñ çàáðàâ õë³á, âè ñàì³ éîãî â³ääàëè. À òåïåð õàé âàì Áîã äîïîìàãດ.ϳñëÿ öüîãî â³äðÿäæåííÿ Öüîìêàëî ³ äî ³ ï³ñëÿ â³éíè çàâ³äóâàâ ðàéîííîþ áàçîþ.

À ñåëî âèìèðàëî. Äåñü â êâ³òí³-òðàâí³ ïî÷àâñÿ ñòðàøíèé ãîëîäîìîð. Âèæè-âàëè, õòî ÿê ì³ã. Ìîÿ ìàòè, Ìàðòà Àðòåì³âíà, íàïðèêëàä, âàðèëà ç äð³áíî¿ êàð-òîïë³, ùî íàì çàëèøèëè íà ïîñàäêó, ð³äêèé êðîõìàëü. Ö³ºþ íåõèòðîþ ñòðàâîþâîíà íàìàãàëàñÿ îáìàíóòè øëóíîê ³ âòàìóâàòè ãîëîä. Àëå öÿ õèòð³ñòü íå âäà-âàëàñÿ. Ñí³äàëè, îá³äàëè é âå÷åðÿëè îäíèì é òèì æå. Çâ³ñíî, áåç õë³áà. ß, ÿêíàéìåíøèé â ñ³ì’¿, âåñü ÷àñ ãàíÿâ ëîæêîþ ïî ìèñö³ â íà䳿 âï³éìàòè ùîñü ¿ñò³âíå.Òîä³ ìàòè, ìàáóòü, ðàí³øå çâàðèâøè êàðòîïëèíó àáî äâ³, íåïîì³òíî ï³äêèäàëà ¿¿ âìèñêó. Êîëè ÿ âëîâëþâàâ öþ êàðòîïëèíó, òî ìî¿ì ðàäîùàì íå áóëî ìåæ. Ðîçïî-â³äàþ öå äëÿ òîãî, ùîá ò³, õòî çàðàç êðè÷èòü, ùî í³÷îãî ¿ñòè, çíàëè, ùî ÿ òîä³ áóâðàäèé íàï³âãíèë³é êàðòîïëèí³.

Íå çíàþ, ÿê ìàòè ïåðåíîñèëà ö³ ñòðàøí³ ìóêè ãîëîäó, à ÿ ç áàòüêîì ïîñò³éíîõîò³ëè ¿ñòè – ³ âðàíö³, ³ âäåíü ³ ââå÷åð³. ×åðåç ãîëîäí³ ñïàçìè ó øëóíêó íå ì³ãñïàòè ³ âíî÷³. ¯ñòè, ¿ñòè, ¿ñòè! Õî÷ ùî-íåáóäü æóâàòè, õî÷ ÷èì-íåáóäü çàïîâíèòèøëóíîê, ùîá íå ÷óòè ãîëîäíèõ ñïàçì.

Âñ³ ìè òîä³, ÿê Áîæî¿ ìèëîñò³, ÷åêàëè âåñíè, ç íåþ ïîâ’ÿçóâàëè âñ³ ñâî¿ íà䳿íà âèæèâàííÿ. ² ÿê ò³ëüêè ç’ÿâèëàñü êðîïèâà, ëîáîäà, ùàâåëü, ï³çí³øå êàëà÷èêèòà àêàö³ÿ, ³ äîðîñë³ ³ ä³òè íàêèíóëèñü íà ö³ äàðè ïðèðîäè, âáà÷àþ÷è â íèõ ïîðÿòó-íîê â³ä ãîëîäó. Àëå ëþäèíà íå êîçà, íå ìîæå âèæèòè íà ï³äí³æíîìó êîðìó. Ïîðÿ-òóíîê íå ïðèõîäèâ. Íå äîïîìîãëà ³ ïð³ëà ãðå÷àíà ïîëîâà, ùî çàëèøèëàñü â³äîæåðåäó ãðå÷êè ç ìèíóëîãî ðîêó. ß òà ìî¿ îäíîë³òêè áóëè ñõîæ³ íà ÿêèõîñü âè-ðîäê³â: íîãè ³ ðóêè òîíê³, à æèâ³ò, íàáèòèé áóð’ÿíîì, ñêèäàâñÿ íà áàðèëî. Àëåãîëîäó áóð’ÿí íå âòàìîâóâàâ, ïî÷àâñÿ ñòðàøíèé ãîëîäîìîð, êîëè ëþäèíà âæå íåìîæå áîðîòèñü çà ñâîº æèòòÿ ³ âòðà÷ຠâñÿêó íàä³þ.

À íàä³ÿ, ÿê â³äîìî, âìèðຠîñòàííüîþ. ßê íå äèâíî, à â ïåðøó ÷åðãó, ÿêùîòàê ìîæíà ñêàçàòè, ïîìèðàëè ò³ ÿíè÷àðè, êîòð³ âèäèðàëè â ëþäåé “çàëèøêè”õàð÷îâèõ ïðîäóêò³â. Ìîæå, â öüîìó é áóëà êàðàþ÷à äåñíèöÿ Áîãà? Íå çíàþ, íåìîæó ñóäèòè, àëå ôàêò çàëèøàºòüñÿ ôàêòîì. Íàøà âæå çãàäóâàíà “Àíüêà-âèäðà”ñòàëà îäí³ºþ ç ïåðøèõ æåðòâ ãîëîäîìîðó.

Âàæê³ âèïðîáóâàííÿ âèïàëè íà äîëþ ñ³ëüñüêèõ ñâÿùåííîñëóæèòåë³â – áà-òþøêè îòöÿ Âàñèëÿ òà äÿêà Ëóê’ÿíà. Îòöÿ Âàñèëÿ îäíîãî ç ïåðøèõ âèñåëèëè

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

669

ç áóäèíêó, êîëèñü ïîáóäîâàíîãî äëÿ íüîãî ãðîìàäîþ, çàáðàëè öåðêîâíó çåìëþ³ âñå éîãî çá³ææÿ – çåðíîâ³ çàïàñè, êîòð³ â³í çáåð³ãàâ äëÿ äîïîìîãè ñâî¿ì ïàðà-ô³ÿíàì, îáêëàëè öåðêâó âåëèêèì ïîäàòêîì. Ñàì â³í ïåðåñåëèâñÿ ç ñ³ì’ºþ â “êà-ðàâóëêó” (òàê íàçèâàëàñÿ ìàëåíüêà õàòêà á³ëÿ öåðêâè, äå êîðîòàâ íî÷³ öåðêîâ-íèé ñòîðîæ), äå íå áóëî í³÷îã³ñ³íüêî, íàâ³òü, âèáà÷òå, â³äõîæîãî ì³ñöÿ.

Ç àìâîíó îòåöü Âàñèëü çâåðíóâñÿ äî ñâî¿õ ïðèõîæàí ç ïðîõàííÿì äîïîìîãòèéîìó ïåðåæèòè öåé âàæêèé ÷àñ – ðàç â äåíü ãîäóâàòè éîãî ïî ÷åðç³. Ñåëÿíèç ðàä³ñòþ â³äãóêíóëèñÿ íà éîãî ïðîõàííÿ, òîìó ùî áàòþøêà áàãàòî ðàç³â âèðó÷àâëþäåé ïðè âñÿê³é á³ä³ çà ðàõóíîê âðîæàþ ç öåðêîâíî¿ çåìë³, à êð³ì òîãî, ùîðîêó,íà äåíü ñâÿòêóâàííÿ Íåðóêîòâîðíîãî Ñïàñà âëàøòîâóâàâ îá³ä äëÿ âñ³õ çíåäîëå-íèõ, çàõîæèõ ñòàðö³â, íåì³÷íèõ, êàë³ê, äîïîìàãàâ ¿ì ³ ñëîâîì ³ ä³ëîì. Ëþäè ëþ-áèëè ñâîãî äóõîâíîãî ïàñòèðÿ. Àëå ùî âîíè ìîãëè ïîðîáèòè, êîëè â ñàìèõ í³÷îãîâæå íå áóëî ¿ñòè? Ïðèãàäóþ ñ³ðèé çèìîâèé äåíü. ϳøëè âå÷åðÿòè ³ âèïèâàòè.² ÿêðàç â òîé äåíü âèïàëà íàøà ÷åðãà ãîäóâàòè ñâÿùåíèê³â. Äî íàñ çàéøîâ äÿêËóê’ÿí, ïîïðîñèâ âñèïàòè éîìó õî÷ ï³âìèñî÷êè ò³º¿ ñòðàâè, ùî ï³äãîòóâàëè äëÿîòöÿ Âàñèëÿ. Ìàòè éîìó íå â³äìîâèëà, âñèïàëà òîãî ñàìîãî êàðòîïëÿíîãî êðîõ-ìàëþ. ³í ïî¿â, ïåðåõðåñòèâñÿ, ñë³çíî ïîäÿêóâàâ ìàòåð³ ³ ëåäâå âèéøîâ ç õàòè íàâàòÿíèõ íîãàõ. Ïîäàëüøà äîëÿ öèõ ëþäåé ìåí³ íåâ³äîìà.

 äîâã³é ïëåÿä³ ìó÷åíèê³â òîòàë³òàðíîãî ðåæèìó íå ìîæó íå çãàäàòè äîá-ðèì ñëîâîì íàøîãî ñóñ³äà ÷åðåç ãîðîä – Ñàôîíà Ìàð÷óêà, éîãî äðóæèíó Îëüãóòà ¿õí³õ äâîõ ä³òåé (ñèíà Ôåäîðà òà äîíüêó Ìàð³þ). Öå áóëà äóæå íàáîæíà³ ïðàöüîâèòà ñ³ì’ÿ. Íà ñâîºìó, ùå ä³ä³âñüêîìó ãðóíò³ âîíè çáóäóâàëè ãàðíèé ä³ì,êîòðèé ïîêðèëè çàë³çíèì äàõîì ³ ïîôàðáóâàëè â ÷åðâîíèé êîë³ð (ùî áóëî ð³äê³ñòþâ íàøîìó ñåë³), çàêëàëè ãàðíèé ôðóêòîâèé ñàä. Ñàôîíà äîâãî íå ÷³ïàëè, íå òÿãëèâ êîëãîñï, íå ðîçêóðêóëþâàëè, ³ ò³ëüêè ï³çí³øå âûÿâèëîñü, ÷îìó. Öüîìêàëî õîò³âîðãàí³çóâàòè ïîêàçîâèé ñóäîâèé ïðîöåñ íàä êîíòððåâîëþö³îíåðîì Ñàôîíîì,à êîìñîìîëüö³ äîáèâàëèñü â³ä éîãî ñèíà Ôåäîðà, ùîá â³í âñòóïèâ äî êîìñîìîëó,â³äð³êñÿ â³ä áàòüêà. Êîëè ç öüîãî í³÷îãî íå âèéøëî – Ôåä³ð áàòüêà íå çðàäèâ –òî ò³ æ ñàì³ êîìñîìîëüö³ ï³ä êåð³âíèöòâîì êîìóí³ñòà ²âàíà Íèùîãî îäíîãî äíÿâèãíàëè Ñàôîíà ç õàòè, êîíô³ñêóâàëè ìàéíî, à éîãî ç ñ³ì’ºþ âèñëàëè â Ñèá³ð.Õàòó â³ääàëè â êîëãîñï (âèêîðèñòîâóâàëè ÿê êâàðòèðó äëÿ ïðè¿æäæèõ óïîâíîâà-æåíèõ). Ïåðåä ñàìîþ â³éíîþ ïîâåðíóëèñÿ Îëüãà ç äîíüêîþ Ìàð³ºþ, à Ñàôîíç Ôåäîðîì çàãèíóëè ó âèñëàíí³.

Àëå íå âñå áóëî ãîðå, áóëè é ðàäîù³. Ïåðåä çåëåíèìè ñâÿòàìè Ñâÿòî¿ Òð³éö³áàòüêî âèì³íÿâ ó ²âàíà Íèùîãî, ÿêèé ºäèíèé â ñåë³ îäåðæóâàâ ãàðíèé õàð÷îâèéïàéîê ç ðàéîíó, íà ÿêóñü äîðîãó ìàòåðèíó, ùå ä³âî÷ó ñï³äíèöþ, 2 êã ìóêè ³ ãëå÷èêìîëîêà. Íà ñàìó Òð³éöþ ìàòè çâàðèëà ëîêøèíè ç ìîëîêîì ³ ñïåêëà âñ³ì òðüîìïî íåâåëè÷êîìó êîðæó. Êîëè ëîêøèíà ùå ëåæàëà íà ñòîë³, ÿ ï³äêðàâñÿ, ùîá íåáà÷èëà ìàòè â³ä ïå÷³, ³ ¿â ñèðå ò³ñòî, òàê ìåíå ìó÷èâ ãîëîä. Ïî¿ëè ìè öå çà îäèíðàç. Ìàòè ïåðåõðåñòèëàñü ³ ñêàçàëà: “Ñëàâà Áîãó, äîæèëè äî Òð³éö³! Ïîìîæèíàì, Áîæå, äîæèòè é äî Ïåòðà”. Öå âæå òîé ÷àñ, êîëè ìîæíà áóäå íàêîïàòè

670

ѲÄ×ÅÍÍß

êàðòîïë³, ùî ìàòè ïîñàäèëà á³ëÿ õàòè. Ìè äîæèëè, à áàòüêî – í³, â³í ó çàñëàíí³ïîìåð â 47 ðîê³â. Àëå ïðîæèâ ñâîº æèòòÿ â³ëüíîþ ëþäèíîþ.

Ïî÷èíàþ÷è ç êâ³òíÿ, ÷åðâîíèé ìîëîõ êîñèâ ëþäåé ùîäåííî äåñÿòêàìè. Ïî-õîðîííà êîìàíäà ï³ä êåð³âíèöòâîì òîãî æ ñàìîãî ²âàíà Íèùîãî íå âñòèãàëàï³äáèðàòè ïî âóëèöÿõ òà çâîçèòè â ð³â çàõîëîë³ òðóïè.  ì³ñö³ çàõîðîíåííÿ ä³ëîâè-òî ðîçïîðÿäæàâñÿ ²âàí Àíòîíîâè÷, ï³äêàçóâàâ, êóäè ñêèäàòè òðóïè. Ãðîáîâùèêèòðóïè ñêèäàëè ç ãàðáè, ÿê äðîâà. Ìåðòâèõ áàòüê³â ñêèäàëè ç ãàðáè ç ùå æèâèìèä³òüìè. Êîëè õòîñü ç ãðîáîâùèê³â ãîâîðèâ Íèùîìó, ùî äèòèíà ùå äèõàº, â³íëþòî êðè÷àâ: “Êèäàé! Òàì ä³éäå!” Äî ñèõ ï³ð ìåí³ â÷óâàþòüñÿ ðîçïà÷ëèâ³ êðèêèìàëþê³â, ÿê³ ÷³ïëÿëèñÿ ñëàáåíüêèìè ðó÷êàìè çà âèñîõø³ ìàòåðèíñüê³ ãðóäè, ùîâæå íå ìîãëè íàãîäóâàòè ³ çàõèñòèòè ¿õ â³ä ãîëîäíî¿ ñìåðò³.

Ìè ç ìàò³ð’þ âðÿòóâàëèñü â³ä ñìåðò³ ëèøå ÷óäîì. Íà ïî÷àòêó ëèïíÿ (àëåùå áóëî äàëåêî äî Ïåòðà), êîëè ÿ, âæå âèñîõëèé ÿê áèëèíà, ëåæàâ íà äåðåâ’ÿíî-ìó îñëîí³, à îïóõëà ìàòè, ëåäâå ïåðåñóâàþ÷è íîãàìè, ïî¿ëà ìåíå âîäîþ, äî õàòèíåæäàííî ââ³éøîâ ì³é ñòðàøèé áðàò Îñòàï, ÿêèé çèìó ³ âåñíó 1932–1933 ðîê³âïðàöþâàâ ó Äîíáàñ³ íà ðîç÷èñòö³ øàõòíèõ ï³ä’¿çä³â â³ä áàãíþêè òà ñí³ãó. ³íëåäâå âèæèâ â³ä ãîëîäó. Äîáèðàâñÿ äîäîìó â íà䳿 õî÷ âäîìà ùîñü ïî¿ñòè, à òóòïàíóâàëà ãîëîäíà ñìåðòü. Áðàò áóâ ñèëüíî îñëàáëåíèé ãîëîäîì, àëå ùå õîäèâíà íîãàõ. Òîãî æ äíÿ ï³çíî ââå÷åð³ â³í ðèçèêíóâ, ï³øîâ íà ïîëå, äå ðîñëî æèòî³ ï³ä ñòðàõîì Áîæèì âñå-òàêè ïðèí³ñ êëóíîê íåñï³ëèõ êîëîñê³â. Ìàòè çðàçó æâíî÷³ çâàðèëà êîëîñêè ç áåð³çêîþ, îñòþêàìè, ñîëîìîþ, ³ ìè âïåðøå çà äîâãèé÷àñ ïî¿ëè öüîãî ãàðÿ÷îãî âàðèâà. Âîíî çáåðåãëî â íàñ æèòòÿ. Ïîò³ì áðàò ùåê³ëüêà ðàç³â ïðîáèðàâñÿ íà ïîëå, ïðèíîñèâ êîëîñêè, ³ òàê ïåðåæèëè ìè àæ äîÏåòðà, äî êàðòîïë³. Áðàò ï³øîâ ïðàöþâàòè â êîëãîñï ³ õî÷ í³÷îãî íå çàðîáëÿâ, ìèâñå-òàêè æèëè ç îäíîãî ãîðîäó (8 ñîòîê). ѳÿëè òðîøêè æèòà, ñàäèëè êàðòîïëþ,áóðÿêè ³ òàê ïåðåáèâàëèñü. Õë³á ìàòè ïåêëà íàïîëîâèíó ç áóðÿêàìè, êàðòîïëåþòà ³íøèìè äîì³øêàìè.

ßêîñü ïîòðîõó ìè âèêàðàáêàëèñü ç öüîãî ïðîêëÿòîãî ãîëîäíîãî ì³øêà, àëå,ñêàçàòè ïî ïðàâä³, äîñõî÷ó õë³áà íå íà¿äàëèñü í³êîëè.

Êîëè ÿ çàðàç äèâëþñü íà ðîçîâîùîêèõ, äîáðå îäÿãíåíèõ ìàëþê³â, ÿê³ éäóòüíà ïðîãóëÿíêó â³ä äèòÿ÷èõ ÿñåë äî ñòàâêà ³ íàçàä, ìèìîâîë³ çãàäóþ ¿õí³õ ðîâåñ-íèê³â, òàêèõ æå ìàëþê³â, âèñíàæåíèõ ñòðàøíèì ãîëîäîì. ß ÷óþ ¿õí³ ïåðåäñìåðòí³êðèêè, êîëè çàâçÿò³ êîìñîìîëüö³ – ìîãèëüùèêè 30-õ ðîê³â, áåç æàëþ ùå äèõàþ-÷èìè ñêèäàëè ¿õ â ÿìó! ß â äóø³ ùèðî äÿêóþ Áîãîâ³ ìèëîñåðäíîìó, ùî çàðàçíåìàº í³ Öüîìêàëà, í³ Íèùîãî, í³ òèõ êîìñîìîëüö³â-ïðèõâîñí³â, ÿê³ òâîðèëè ñòðàøíóêðèâàâó ñïðàâó.

³÷íå ïðîêëÿòòÿ êà¿íàì-áðàòîâáèâöÿì ³ â³÷íà ïàì’ÿòü íåâèííèì æåðòâàì,çàãèáëèì â³ä ¿õí³õ ðóê!

Çàïèñàâ Î.Òîëêà÷îâ.Ãðóäåíü 1998 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

671

ѲÄ×ÅÍÍßÒªËÜÍÎÂÀ ².Ï.

(ñ. Íîâîñåë³âêà íà Õàðê³âùèí³)

Ïðàöþâàâ ÿ òîä³ áðèãàäèðîì â³ää³ëêó ðàäãîñïó “Êîìñîìîëåöü”. À â³ää³ëîêáóâ ó Ñòåëüìàõ³âö³. Ïðàöþâàâ äî ÷åðâíÿ, ïîêè íå çàáðàëè íà òðè ðîêè ñëóæèòèâ àðì³þ.

Áàãàòî ð³çíèõ åï³çîä³â ïðèãàäóºòüñÿ. Íå ïåðåäàòè, ÿê áóëî âàæêî. ѳÿëèìè ïðîñî. Òðàêòîðèñòè ãîëîäí³, ³ ¿õ ä³òè äîìà òåæ ãîëîäí³. ² ùî òè ëþäèí³ íåãîâîðè, à âñå ð³âíî òðàïëÿëèñÿ âèïàäêè, êîëè òðàêòîðèñòè íàáèðàëè ó ìàëåíüê³òîðáèíêè ïðîñà, à ñõîâàòè í³äå, òî é çàïèõàëè ¿õ ó ðàä³àòîðè. À âîíî òàì ðîçâà-ðþâàëîñÿ. Ðàä³àòîð çàáèâàâñÿ. Âñå, òðåáà çóïèíÿòè òðàêòîð íà ðåìîíò. À ÷àñáóâ òàêèé – âàðòî áóëî ïîäçâîíèòè â îðãàíè – ³ âñå, òþðìà öüîìó ÷îëîâ³êóçàáåçïå÷åíà íå íà îäèí ð³ê. Äîáðå, ùî ëþäè äðóæí³ áóëè, òîæ í³õòî í³ íà êîãîíå çàÿâëÿâ.

Äîâåëîñÿ ³ ìåí³ ê³ëüêà äí³â ïðîáóòè ó ì³ë³ö³¿. Çàê³í÷óâàëîñÿ ó íàñ ìàñòèëîäëÿ òðàêòîð³â. Íàïèñàâ ÿ äîïîâ³äíó ó êîíòîðó. Ìàñòèëà íå ïðèâåçëè, ³ ÷åðåç òðèäí³ òðàêòîðè çóïèíèëèñÿ. Áóâ ÿ ñàìå â ïîë³, äèâëþñÿ: ¿äå íà âåëîñèïåä³ ä³ëüíè÷-íèé. ϳ䒿çäèòü ³ êàæå: “Çáèðàéñÿ, ïî¿äåìî â ðàéîí”. Ïðè¿õàëè. Ìåíå äîïèòàëè.Âñå ðîçïîâ³â, ÿê áóëî. Îäíó í³÷ íî÷óþ, äðóãó. À ëþäåé òàì áóëî ÷èìàëî. Òîäîáðå, ùî ÷åðåç äâà äí³ äèðåêòîð ïîäçâîíèâ, à òî íåâ³äîìî ñê³ëüêè á ÿ òàìïðîñèä³â, áî ïðî ìåíå âæå ³ çàáóëè.

Ïàì’ÿòàþ, ÿê ãîëîâà ñ³ëüðàäè âï³éìàâ äâ³ êóðêè á³ëÿ ñêèðòè ñ³íà. Ò³ëüêèé âèñòà÷èëî éîìó ñèëè ïîâ³äêðó÷óâàòè ¿ì ãîëîâè. Äîäîìó íå äîí³ñ, ïîìåð äîðî-ãîþ. ² îñü òàê áóâàëî ÷àñòî – áà÷èø, ³äå ÷îëîâ³ê ÷è æ³íêà ïîïåðåäó ³ ïàäàº.ϳä³éäåø, òà ï³çíî, âæå í³÷èì íå äîïîìîæåø.

Êîëè ÿ ÷åðåç òðè ðîêè ïîâåðíóâñÿ ç àð쳿, òî â ñåë³ çàëèøèëîñÿ íå á³ëüøåòðåòèíè æèòåë³â. Õòî ïîâìèðàâ, õòî âè¿õàâ, êîãî âèâåçëè íàñèëüíî, à êîãî äîòþðìè çàñàäèëè.

ßêîñü ³äó íà ðîáîòó, êîëè ÷óþ, ãóêຠíà ìåíå çíàéîìèé: “Çàõîäü, – êàæå, –íà íàø êîëãîñïíèé áàçàð”. ϳä³éøîâ äî êîìîðè, à òàì âæå ìàéæå âñå ñåëî ç³áðà-ëîñÿ. Çäîõëà êîáèëà, ³ ç íå¿ çí³ìàëè øêóðó, à ëþäè ÷åêàëè, êîëè ïî÷íóòü ä³ëèòèì’ÿñî.

² õî÷à ç ì áëèçüêî¿ ð³äí³ í³õòî íå ïîìåð, òà òðèäöÿòü òðåò³é ð³ê çàïàì’ÿ-òàâñÿ ìåí³ àðåøòîì ìàòåð³. Äàëè ¿é äåñÿòü ðîê³â ³ îñü çà ùî. Æèëà ìàòèâ ðàäãîñï³ “Ìîëîêîïðîäóêò” (çàðàç ðàäãîñï “Ïåòð³âñüêèé”), à ïîò³ì ïåðå¿õàëàó Ñâàòîâå. Äàëè çåìë³. ² íàêëàëè íà íå¿ ïîäàòîê – çäàòè äåðæàâ³ ñòî ø³ñòäåñÿòïóä³â õë³áà. Ùî çåìëÿ áóëà íåãîæà, à ùî õîâðàõ³â áóëî áåçë³÷. Âèðîñëî ïîñ³ÿíåíå âèùå cïîðèøó òà òàê ³ çàãèíóëî. À òàê ÿê âîíà ç ÷îòèðüîõ ñâî¿õ äåñÿòèí íåçìîãëà í³÷îãî ç³áðàòè ³ çäàòè, òî ¿¿ ³ çàñóäèëè íà äåñÿòü ðîê³â. ² â³äïðàâèëè íà

672

ѲÄ×ÅÍÍß

áóä³âíèöòâî Á³ëîìîðêàíàëó. ̄ é ïîâåçëî – áóëà çà ñëóæàíêó ó ÿêîãîñü íà÷àëüíèêàíà öüîìó áóä³âíèöòâ³. À ÷åðåç ø³ñòü ðîê³â âèéøëà àìí³ñò³ÿ.

Æàõëèâèé áóâ ð³ê. Íàâ³òü çãàäóâàòè éîãî ñòðàøíî.×åñòíèõ Â. Ãîëîä 33-ãî. Ñâ³ä÷åííÿ î÷åâèäö³â. –

Ëåíèíñüêèì øëÿõîì. – 1990. – 28 ëèïíÿ.

ѲÄ×ÅÍÍßÒÈÌÎØÅÍÊÎ ªâäî곿 Àìâðîñ³¿âíè,

1922 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Êðèíè÷êè íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³)

 ñ.Êðèíè÷êàõ íà ñüîìîìó êâàðòàë³ áóâ êîëãîñï ³ì.1 òðàâíÿ. Ãîëîâîþ êîë-ãîñïó áóâ Ìèêèòà Ñó÷îê.

Áàòüêî ì³é ââàæàâñÿ ñåðåäíÿêîì. Ãîëîâà êîëãîñïó áóâ äîáðèé, äàâ õë³áà íàïîñ³â ³ íà õàð÷³. Áàòüêî âèêîíàâ êîíòðàêòàö³þ (âñå âèïëàòèâ), àëå éîãî âèêëèêà-ëè ó âîëîñòü ³ ñêàçàëè: “Çà 24 ãîäèíè çäàòè õë³áà ³ ì’ÿñà 12 ïóä³â”. Ïðè¿õàëèçàáèðàòè õë³á. Õë³á øóêàëè ùóïàìè. Çàáðàëè ìàéíî, ðîçêóðêóëèëè.

Áàòüêî âìåð â 1933 ð. ïåðåä æíèâàìè. Õë³áà çàñ³ÿëè ìè 12 äåñÿòèí, àëåíàì íå äàâàëè çáèðàòè ñâîãî õë³áà, â³äáèðàòè êîëîñêè. Çàáðàëè êîðîâó, áè÷êà³ – â êîëãîñï. Ïðèéøëîñÿ ³ íàì éòè â êîëãîñï.

Ëþäè áóëè ïóõë³. ̄ ëè ðîã³ç, êîçåëüêè, ùàâåëü, ãðèöèêè. Ó êîëãîñï³ âàðèëè äâàðàçè â äåíü êóêóðóäçó íà ñí³äàíîê ³ îá³ä.

Çàïèñàëà Ë.Íåä³ëüêî.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÒÈÍÊΠ³ðè Äìèòð³âíè,

1905 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Îëåêñàíäð³âêà Áîáðèíåöüêîãî ð-íó Îäåñüêî¿

(íèí³ Ê³ðîâîãðàäñüêà) îáë.)

Ðîçïîâ³ñòè ïðî ãîëîä? Òî ÿ êðàùå çàðàç êîõòèíó çí³ìó, íà ðóêè ìî¿ ïîäèâèø-ñÿ, íà ñïèíó ³ ïëå÷³. Äèâèñü, îñüî ö³ øðàìè. Òàê öå òîé ð³ê ïî ìåí³ çàëèøèâ. ͳ, öåíå áèëè, í³. Öå ò³ëî ãíèëî ³ âèïàäàëî øìàòêàìè. Ñòðàøíî çãàäóâàòè ò³ ðîêè.ß âæå òîä³ çàì³æíÿ áóëà. À ä³òåé íå áóëî, íå áóëî ç ÷îãî ä³òÿì ðîäèòèñÿ.

Ñåëî íàøå æèëî äî òîãî íåïîãàíî. Ëþäè òðîøêè ïîîáêèäàëèñÿ: õòî õàòèíóïåðåøèâ, õòî ÿêó êóðêó ÷è êîíÿ÷èíó çàâ³â. Ó ìåíå ÷îëîâ³ê âîºííèì ìîðÿêîì

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

673

ñëóæèâ. Ó Îäåñ³. ß äî íüîãî ¿çäèëà, ãîñòèíö³ ïðèâîçèëà. À â ñóñ³äêè, Íàñòóí³,ä³òåé áóëî àæ ñåìåðî. ² îòî ÿê ïðè¿äó, òî é ïðèâåçó ¿ì òî êîíôåò–ëèïóí÷èê³â, òîíèòîê êîòóøêó. Ðàä³ áóëè. Íàñòóíþ ÷îëîâ³ê êèíóâ, ñàìà ìó÷èëàñÿ. ³í äåñüìàíäðóâàâ ïî ñâ³òó, à âîíà áèëàñÿ çî âñ³õ ñèë ñâî¿õ. ß ¿é ïîìàãàëà, ÿê ñåñòðèáóëè.

Êîëè òîé ñòðàøíèé ð³ê íàñòàâ, Íàñòóíÿ çàõâîð³ëà ñèëüíî. Êàøëÿëà ³ òàíóëàíà î÷àõ, ÿê ñâ³÷å÷êà. Ëþáèëà âîíà äóæå ñàäèòè âñå. Âñå, äå, áóëî, íå çíàõîäèëà,òî âèïðîñèòü íàñ³ííÿ, òî âêðàäå æìåíþ ³ âñå ó âóçëèêè â’ÿçàëà. ² ò³ âóçëèêè äóæåâ ïðèãîä³ ñòàëè. Ñêàçàëè â êîëãîñï³, ùîá çäàâàëè ïî äâ³ ì³ðêè õë³áà. À äå éîãîâ³çüìåø? Çåðíî ùå ðàí³øå âèáðàëè âñå, íàñ³ííÿ âñå, ùî áóëî, çàáðàëè. ijòè ïî-ïóõëè. Íàâàðþ ÿ, áóëî, ¿ì ÿêîãîñü êàíäüîðó ç ëîáîäè ÷è ùèðèö³, àáî ÿêî¿ñü çàò³ð-êè, ò³êî íå ç ìîëîêîì, à íà âîä³, âîíè ïîíà¿äàþòüñÿ. Æèâîòè âåëèê³ ñòàþòü, ÿêáàðàáàíè. ² ùîñü òàì àæ ãóäå òà ãóðêî÷å. Íàñòóíÿ ëåæàëà, íå ìîãëà õîäèòè.Ò³ëüêî î÷³ òàê³, ÿê ó ìåðöÿ, áëèìàëè. À ÿ ïåðåéøëà äî íå¿ íàçîâñ³ì æèòè, õàòóñâîþ çàêðèëà. ×îëîâ³ê ì³é äàëåêî áóâ, ó Îäåñ³ àæ.

Áóâ ñòàðøèé õëîï÷èê, Äìèòðèê, òàê òîé çíàéøîâ âóçëèê ç òþòþíîâèì íà-ñ³ííÿì, çàõîâàâñÿ çà õàòîþ ³ âñå íàñ³ííÿ ç’¿â. Ìó÷èâñÿ äóæå, éîãî âèâåðòàëîâñüîãî, àëå íå âìåð, íå ñìåðòü áóëà. ³í ïîò³ì, âæå ïðè í³ìöÿõ, âòîíóâ.

À ÿ, áóëî, òàê áåðåæó íàñ³ííÿ ç áóðÿêà. À âîíî ÿêåñü ñëèçüêå òàêå, íå âäà-ëîñÿ. Íàñóøèëè ìè ì³øîê êàøêè ç àêàö³¿. Îõ, ³ öâ³ëà òîä³ àêàö³ÿ. Òàê ÿ íàâàðþò³º¿ àêàö³¿, à íàñ³ííÿ ç áóðÿêà æîðíàìè ïåðåìåëþ ³ ñèïëþ ïî æìåíüö³ äëÿ òîãî,ùîá ñìà÷í³øå áóëî. À ÿêå âîíî òàì ñìà÷íå. Ò³ëüêè ïî¿â, ³ çíîâó ¿ñòè õî÷åòüñÿ.

Íàñòÿ âìåðëà òèõî, íå ìó÷èëàñÿ. À ò³ëüêî ïåðåä ñìåðòþ âèñîõëà âñÿ. Ìåíåðîçíîñèëî, ÿ ïóõëà, à âîíà âèñèõàëà âñÿ. Ñàì³ ê³ñòêè ÷îðí³ ³ îñòàëèñÿ. Òàê íàâ³òüïî–ëþäñüêîìó íå ïîõîðîíèëè ¿¿, çàîðàëè ³ âñå. Áóëà âåëèêà êðó÷à, ãëèáîêà. Òóäèñòÿãóâàëè òèõ, õòî âìåð, ³ îöå âñå ïîõîâàííÿ áóëî.

ßê³ñü ëþäè õîäèëè ïî òèõ êðó÷àõ, ê³ñòêè âèáèðàëè. ßê³ñü ñòðàøí³, ÷îðí³, ìè¿õ äóæå áîÿëèñÿ.

ijòè ìåíå ìàìîþ ñòàëè çâàòè. Ñïàëè ìè âñ³ ðàçîì. Ìåðçëè ðàçîì, ãîëîäó-âàëè ðàçîì. ×îëîâ³ê ì³é äåñü çàãóáèâñÿ ïî ñâ³òàõ, à ÿ ïðè ä³òÿõ îñòàëàñÿ. ßêñâî¿ ìåí³ âîíè. Òîä³ ùå ïî òåðåí õîäèëè â ïîñàäêó. ß ¿õ íå ïóñêàëà, áîÿëàñÿ, ùîáíå âêðàëè, à âîíè ò³êàëè â³ä ìåíå ³ õîäèëè. ¯ñòè æ õîò³ëîñÿ äóæå. Êàëà÷èêè ¿ëè.Áóð’ÿí òàêèé. Íàá’þòü íèì æèâ³ò, àæ ñòðàøíî áóëî äèâèòèñÿ íà íèõ. ×îðí³,ãîëîäí³. Ðóêè é íîæêè òîíþñ³íüê³, à æèâîòè âåëèê³.

 êîëãîñï³ ùå ïðàöþâàòè çàñòàâëÿëè, à ¿ñòè í³÷îãî íå äàâàëè. Âêðàäåø,áóëî, æìåíþ çåðíà, ÷è íàñ³ííÿ ÿêîãî, âêèíåø äåñü, íå â êèøåíþ, à ÷è â ÷åðåâèêï³ä óñò³ëêó, ÷è ùå äå çàõîâàºø. ²äó äîäîìó, òðóñþñÿ, à ùî ðîáèòè, ä³òè ¿ñòèõî÷óòü, òà é ñàìà òåæ, àæ ìåòåëèêè â î÷àõ ë³òàþòü.

Ñíèâñÿ ìåí³ òîä³ ÷àñòî ñîí îäèí. ²äó, íà÷å, ïî ïîëþ, à ïøåíèöÿ â ïîÿñ, ãóñ-òà. Ìåí³ âàæêî éòè, ðóêàìè êîëîñêè ïðèãèíàþ, à çåðíî òàê ³ ñèïëåòüñÿ, òàê³ ñèïëåòüñÿ. Òàê òîä³ òîãî çåðíà õîò³ëîñÿ.

674

ѲÄ×ÅÍÍß

ijâ÷èí³ íàéñòàðø³é ÿ õîâàëà ê³ëüêà õóñòîê âåëèêèõ. Áåðåãëà, äóìàëà, ïðèé-äå ÷àñ çàì³æ ³òè, ùîá íå áóëà ãîëîäðàíêîþ. ßê í³êîãî âäîìà íå áóëî, ÿ âèòÿãóâà-ëà ¿õ, êëèêàëà Îëüêó äî ñåáå ³ íàêèäàëà ¿õ ¿é. Âîíà õóäà òàêà, âèñîêà, àæ ñèíÿáóëà, à ç õóñòîê òèõ ðàä³ëà. Çàáðàëè ¿õ, âñå çàáðàëè, í³÷îãî íå îñòàëîñÿ.

Çíàºø ç ÷îãî â³íèê îöåé çðîáèëè? ²ç ñîðãó. Ó íàñ õàòà áóëà çñåðåäèíè ï³äøèòàíèì. Âèáèðàëè ìè òîä³ ïî çåðíèí³ ³ ìîëîëè íà æîðíàõ, ïåêëà ÿ ìëèíö³. Íàðâóòüõëîïö³ òðàâè, ÿ âêèíó æìåíþ ìóêè îöüî¿, ùîá äåðæàëîñÿ, ³ ïå÷ó íà ñêîâîð³äö³áåç æèðó, òàê, àáè ïðèïåêëèñÿ. Âîíè ñèäÿòü ³ æäóòü. Ãàðÿ÷³ õâàòàëè, ïîò³ìæèâîòàìè ìó÷èëèñü.

À íà ñâÿòî òàê áåðåãëà ê³ëüêà êà÷àí³â êóêóðóäçÿíèõ. ¯õ çìîëîëà íà æîðíàõ³ çâàðèëà ñóï÷èê, ÿê êëåé íà÷å çàðàç. ¯ëè ³ éîãî.

Âñ³ æèâ³ îñòàëèñÿ, âñ³ â ëþäè âèéøëè.Çàïèñàëà Ò.Ïðèñÿæíà.

1993 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÒÈÒÀÐ Îëåêñàíäðè ²âàí³âíè,

1918 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Êàëèí³âêà Êðèíè÷àíñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Áàòüêè ìî¿ áóëè êîëãîñïíèêàìè: áàòüêî – òðàêòîðèñòîì, ìàòè – äîÿðêîþ. Õó-äîáè âäîìà íå òðèìàëè, ò³ëüêè îáðîáëÿëè íåâåëèêèé ãîðîä, íà ÿêîìó ñàäèëè êàð-òîïëþ, êâàñîëþ, îã³ðêè. ϳä ÷àñ çàãîò³âåëüíî¿ ðîáîòè áàòüêî òÿæêî çàõâîð³â ³ ïîìåð.

Ãîëîä ïî÷àâ â³ä÷óâàòèñÿ ùå âîñåíè, êîëè âæå çàê³í÷óâàëèñü ïðîäóêòè õàð-÷óâàííÿ. Ìàòè ³íêîëè ïðèíîñèëà ìîëîêî ç êîëãîñïó, àëå ç ïðèõîäîì çèìè îáðèñãîëîäó ñòàâ äóæå ñóâîðèì. Ïî ñåëó õîäèëî (íà ïî÷àòêó çèìè) äåê³ëüêà áåçïðè-òóëüíèõ ä³òåé ç ïðîõàííÿì äàòè ¿ì ùîñü ïî¿ñòè. À ³íêîëè âîíè é êðàëè â õàòàõ,àëå ö³ ä³òè ÷åðåç äåÿêèé ÷àñ çíèêëè. Ñóñ³äè ñêàçàëè, ùî âîíè ïîâìèðàëè â³äãîëîäó – öå â ìî¿é ïàì’ÿò³ ïåðø³ âèïàäêè ñìåðò³ â³ä ãîëîäîìîðó.

Çèìà âäàëàñÿ õîëîäíà, à äðîâ ìè ç ìàìîþ çàãîòîâèëè ìàëî, ç öèì íàìäîïîì³ã ñóñ³ä, Ïåòðî Ãàâðèëîâè÷ Çàäîðîæíèé. ¯æà øâèäêî ñê³í÷èëàñÿ, õî÷à ¿¿ éåêîíîìèëè. Ñóñ³äè òàêîæ ãîëîäóâàëè. Òîä³ ìàòè ï³øëà â êîëãîñï ïðîñèòè äîïî-ìîãè, àëå ¿é â³äìîâèëè, ñêàçàëè, ùî â íèõ íåìà ÷îãî ¿é äàòè.

Íåäàëåêî â³ä íàøîãî äîìó ïðîò³êຠð³÷êà Áàçàâëóê, ³ ñóñ³ä êîæíîãî äíÿ(à ³íêîëè é ïî äåê³ëüêà ðàç³â) õîäèâ ëîâèòè ðèáó, ÿêîþ â³í ä³ëèâñÿ ç íàìè é ³íøè-ìè ñ³ì’ÿìè. Òàê Ïåòðî Ãàâðèëîâè÷ Çàäîðîæíèé (â³í íå ïîâåðíóâñÿ ç â³éíè 1941–1945 ð.), âðÿòóâàâ äåê³ëüêà ñ³ìåé â³ä ñìåðò³.

Áàãàòî ëþäåé â ñåë³ ïóõëè ç ãîëîäó ³ âìèðàëè, áàãàòî áóëî âèïàäê³â, êîëèçíåñèëåí³ ëþäè, ïîâåðòàþ÷èñü äîäîìó, ïàäàëè â ñí³ã ³ çàìåðçàëè.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

675

Êîëãîñï íå äîïîìàãàâ í³êîìó. Õîäèëè ÷óòêè, ùî â êîëãîñï³ áóëà ïøåíèöÿ,àëå ñåëÿíàì ¿¿ íå äàâàëè.

Çàïèñàâ Ñ.ßêîâëºâ.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÒÈÙÅÍÊÎ Ìà𳿠Ñòåïàí³âíè,

1925 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Øìàêîâå Êðèíè÷àíñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Ãîëîä 1933 ð. ïåðåæèëà ÿ â ñ.Øìàêîâå. Äëÿ íàøî¿ ñ³ì’¿ ãîëîä ðîçïî÷àâñÿ íàïî÷àòêó çèìè. Áàòüêî ãîâîðèâ, ùî ìè á íå ãîëîäóâàëè, ÿêùî á ïîìåíøå çàáèðàëèçàãîò³âåëüíèêè. ß ïàì’ÿòàþ, ÿê îäíîãî ðàçó (öå áóëî â ñ³÷í³ 1933 ð.), ïðè¿õàâ óïîâíî-âàæåíèé ç ðàéîíó ç àêòèâ³ñòàìè. Âîíè çàéøëè äî õàòè ³ ñòàëè ïîâñþäè øóêàòèçåðíî. À â íàñ çàëèøèëàñü ëèøå òîðáèíêà ç êâàñîëåþ ³ ìàëåíüêèé øìàòî÷îê ñàëà(ùî ìàòè çáåð³ãàëà äëÿ ñåáå (âîíà áóëà âàã³òíà) òà äëÿ ìåíøîãî ìîãî áðàòèêà Âàñ³.

Óïîâíîâàæåíèé çàáðàâ óñå, òà ùå é ïîçíóùàâñÿ ç ìàòåð³, ñêàçàâøè, ùî â íå¿íàðîäèòüñÿ ìåðòâà äèòèíà. Öåé óïîâíîâàæåíèé ÷àñòî ïðè¿çäèâ äî íàøîãî ñåëà.Ëþäè ãîâîðèëè, ùî òî áóâ ëèõèé ÷îëîâ³ê, â³í íàâ³òü ñèä³â ó òþðì³ çà âáèâñòâî.

 áåðåçí³ ìàòè íàðîäèëà ñåñòðè÷êó. Òî áóâ âàæêèé ÷àñ. Áàòüêî, ùîá ÿêîñüïðîãîäóâàòè ñ³ì’þ, âèâ³ç ìàéæå âñå äîáðî ç äîìó, âèì³íÿâ éîãî íà ¿æó. Íàâ³òü íàøìàòêè ñàëà âèì³íÿâ ñâ³é ñð³áíèé ïîðòñèãàð, îòðèìàíèé íà â³éí³ çà òå, ùî âðÿòó-âàâ îô³öåðà.

Àëå öå ìàëî äîïîìàãàëî, òîìó ùî â íàñ áóëà âåëèêà ñ³ì’ÿ – 10 ÷îëîâ³ê.Áàáóñÿ â³ä ãîëîäó ñòàëà áîæåâ³ëüíîþ ³ ñïðîáóâàëà çàäóøèòè ìîþ ìàëåíüêóñåñòðè÷êó. Êàçàëà, ùî íàì ñàìèì ¿æ³ íå âèñòà÷àº, à äèòèíà é òàê ïîìðå. Àëåÿ â³äøòîâõíóëà áàáóñþ â³ä êîëèñêè, ñõîïèëà ñåñòðè÷êó ³ ïîá³ãëà äî áàòüê³â.

Çàïèñàâ Î.Äåíèñåíêî.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÒÈÙÅÍÊÀ Ìèêîëè ²âàíîâè÷à,

1926 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Àíäðóøêè Ïîï³ëüíÿíñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿

(íèí³ Æèòîìèðñüêà) îáë.)

ß, Òèùåíêî Ìèêîëà ²âàíîâè÷, 1926 ð. íàðîäæåííÿ, ñâ³ä÷ó: ç³ ñâî¿ìè áàòüêîìòà ìàò³ð’þ ïðîæèâàâ ç 1931 äî 1935 ðîê³â â ñåë³ Àíäðóøêè Ïîï³ëüíÿíñüêîãî

676

ѲÄ×ÅÍÍß

ðàéîíó Æèòîìèðñüêî¿ îáëàñò³. Ïðî ãîëîä 1932–33 ðð. ìåí³, ÿê î÷åâèäöþ, â³äîìîñë³ä÷óþ÷å:

 ñåë³ Àíäðóøêàõ áóâ öóêðîâèé çàâîä.  îãîðîæ³ çàâîäñüêî¿ òåðèòî𳿠âìàëîïðèì³òíîìó ì³ñö³, ùî âèõîäèëî äî ñòàâêà, áóâ çðîáëåíèé îòâ³ð, ÷åðåç ÿêèéãîëîäóþ÷èì ä³òÿì äàâàëè â êâàðòè ìåëÿñó (â³äõîä³â öóêðîâàð³ííÿ). ijòè íà áå-ðåç³ ñòàâêà äîáóâàëè ðîã³ç ³ ¿ëè, âìî÷àþ÷è öåé ðîã³ç â êâàðòî÷êè ç ìåëÿñîþ.Ïîðö³ÿ ìåëÿñè – íà äâà ïàëüö³ â³ä äíà êâàðòî÷êè.

Ìåí³ ìàòè íå äîçâîëÿëà ãðàòèñü íà âóëèö³ é êîíòàêòóâàòè ç íåçíàéîìè-ìè, âîíà ðîçïîâ³ëà, ùî ñóñ³äñüêîãî õëîï÷èêà íåâ³äîìèé óìîâèâ âèíåñòè øìà-òîê õë³áà, ùîá âèì³íÿòè ÿêóñü ³ãðàøêó, à òîä³ òîãî õëîï÷èêà êóäèñü çàâåëè³ ç’¿ëè. Ìåí³ ïîñò³éíî õîò³ëîñü ¿ñòè. ß ï³äñëóõàâ ðîçìîâó áàòüêà ç ìàò³ð’þ,ùî õòîñü ³ç âëàäè âèìàãàâ, ùîá ïîìåðëèõ ç ãîëîäó çàïèñóâàëè, ÿê ïîìåðëèõâ³ä “àâ³òàì³íîçó”, ùî îáóðþâàëî ìî¿õ áàòüê³â, àëå ïðî öå ðîçìîâëÿëè ëèøåïîøåïêè.

 ñ³ì’¿ áàãàòî òî÷èëîñü ðîçìîâ ïðî ñìåðòü â³ä ãîëîäó. Çàïàì’ÿòàëàñü ðîç-ìîâà, ùî â ñóñ³äíüîìó ñåë³ Ìàêàð³âö³ áàãàòî [ëþäåé] ïîìåðëî ç ãîëîäó. ßê ùîñüæàõëèâå, çãàäóþ, ÿê áàòüêî ïðèí³ñ øìàòîê õë³áà ç íåñ³ÿíî¿ ãðå÷àíî¿ ìóêè. Ëó-ñî÷êè ãðå÷êè îáë³ïèëè âñå â ðîò³, íåìîæëèâî áóëî òå êîâòàòè, à âèïëþíóòè íåì³ã, áî áóâ ãîëîäíèé. Öå áóâ òàêèé æàõ!

Íàðîäíà ãàçåòà. –1999. – ¹ 24.

ѲÄ×ÅÍÍßÒÊÀ×ÅÍÊÎ Ðà¿ñè Ïåòð³âíè,

1926 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ñòåïàí³âêà Ëîç³âñüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿ îáë.)

Ó ãîëîäîâêó ìåí³ áóëî 7 ðîê³â. Íàñ áóëî ÷åòâåðî ó áàòüê³â. Íàéìîëîäø³éäèòèí³ – îäèí ð³ê. ß äóæå ÷³òêî ïàì’ÿòàþ åï³çîä, êîëè ìàòè íàâàðèëà ãîðùèêïøîíà, ³ êîëè óõîäèëà íà ðîáîòó, ìåí³ (ÿê ñàì³é ñòàðø³é) íàêàçóâàëà íàãîäóâàòèíàéìåíøó ñåñòðó. Íàì öüîãî ¿ñòè áóëî íå ìîæíà. Àëå, êîëè ÿ ïî÷èíàëà ãîäóâàòèäèòèíó, òî ³ ÿ, ³ ìî¿ ñåñòðè ë³çëè ïàëüöÿìè ó ãîðùèê ³ ïîòðîõó ï³äáèðàëè ñìà÷íåçåðíî.

Ïàì’ÿòàþ, ÿê ìîÿ ìàòè ¿çäèëà íà Äîíáàñ. Âîíà äîáðå âèøèâàëà ðóøíèêè÷è íàâîëî÷êè ³ ì³íÿëà ¿õ òàì íà õàð÷³. Îäíîãî ðàçó ì³øîê ç îáì³íÿíèìè õàð÷àìèâêðàëè ïðÿìî ç â³êíà ïî¿çäà. Êîëè âîíà ïðèéøëà äîäîìó ³ ðîçïîâ³ëà íàì ïðî öå,òî ìè âñ³ ïëàêàëè.

Ïðèõîäèëîñü ¿ñòè ³ áóð’ÿí, ³ ëîáîäó, ³ ùèðèöþ.  íàñ áóëà êîðîâà, àëå ¿¿ í³÷èìáóëî ãîäóâàòè, òîìó ìè õîäèëè ð³çàòè î÷åðåò òà ÿêèéñü ñòàðèé áóð’ÿí.

Çàïèñàâ Ñ.Øàïîâàëåíêî.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

677

ѲÄ×ÅÍÍßÒÊÀ×ÅÍÊÀ Ôåäîðà Ãðèãîðîâè÷à,

1915 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Îäåñà)

ÁÓÂÀËÜÙÈÍÀϳä ÷àñ ãîëîäó ÿ æèâ ³ ïðàöþâàâ ó ì.Ïåòðîâ³ð³âêà (íèí³ Æîâòåíü) Øèðÿ¿â-

ñüêîãî ð-íó Îäåñüêî¿ îáëàñò³.Íàðîäèâñÿ â ñ.Ïåòðîâ³ð³âö³.4-ð³÷íà øêîëà. ß – çàâ³äóâà÷ øêîëîþ, ó ìåíå – äâ³ â÷èòåëüêè, ÿê³ êèíóëè

Îäåñüêèé ïåä³íñòèòóò ïî ïðè÷èí³ ãîëîäó. Ìè ïîëó÷àëè ïàéêè. Äëÿ ä³òåé áóëîîäíîðàçîâå õàð÷óâàííÿ â ñóòêè ïðè øêîë³. Ìè áåðåãëè ¿õí³ äóø³ â³ä ãîëîäíî¿ñìåðò³.

ß, ÿê äèðåêòîð øêîëè ³ ãîëîâà ðåâ³ç³éíî¿ êîì³ñ³¿ êîëãîñïó, ìàâ íà òîé ÷àñâåëèê³ ïðàâà â ñåë³ é êîëãîñï³, òîìó ùî òîä³ áóëà ÷èñòêà êîìóí³ñòè÷íî¿ ïàðò³¿âíî÷³ ó ìåíå â øêîë³. Âè÷èñòèëà ³ç ïàðò³¿ êîì³ñ³ÿ ïðè¿æäæà âñ³õ. À ÿ ùå áóâêîìñîìîëüöåì – ³øîâ ìåí³ 19-é ð³ê â³ä íàðîäæåííÿ. Áóâ ãîëîâîþ êóëüòñåêö³¿ïðè ñ³ëüðàä³ ³ ÷ëåíîì ïðåçè䳿 ñ³ëüñüêî¿ ðàäè. Âèãíàíèõ ç ïàðò³¿ ñêîðî ïîçà-àðåøòîâóâàëè. Ìåíå êîëãîñïíèêè ñëóõàëè. ß ñòàâ âåëèêèì íà÷àëüíèêîì, õî÷ñàì áóâ äèòÿ÷îãî ðîçóìó. Òà âñå æ ÿ íàêàçàâ, ùîá ç êîëãîñïó âñ³ áóðÿêè³ êàáàêè çâåçëè â øê³ëüíèé ïîãð³á. Êðóïè íà êàíäüîð äëÿ ä³òåé òðîõè ïîëó÷àâ,öèì ÿ ñïàñ âñ³õ ä³òåé. Æîäíà äèòèíà ó ìåíå ç ãîëîäó íå âìåðëà, à â ñóñ³äí³õøêîëàõ óìèðàëè.

Äîðîñë³ ÷îëîâ³êè âèìåðëè ãåòü âñ³. Áóâ îäèí ìîñêàëü Ô³ë³í, òàê òîé âèæèâ,ïðèâëàñíþþ÷è äèòÿ÷³ õàð÷³. Ƴíîê âìèðàëî ç ãîëîäó íå òàê áàãàòî, ÿê ä³òåé.Õîäèëè æ³íêè ïóõë³, ¿ëè ëîáîäó, âñÿêå êîð³ííÿ, ñîáàê, â ë³ñ³ ùîñü çíàõîäèëè. Êîí³âñ³ âèäîõëè, à äîõëÿòèíó ëþäè ç’¿ëè.

 êîëãîñï³ äî¿ëàñü îäíà êîðîâà, îòî ÿ é êîíòðîëþâàâ äëÿ ñåáå, äëÿ â÷èòåëüîê,÷è ÿê çàõâî𳺠ÿêà äèòèíà.

Âåñíîþ ïîëó÷èâ äèðåêòèâó ³òè â îá³ä íà ïîëå äî êîëãîñïíèê³â äëÿ âèõîâíî¿ðîáîòè. ϳøîâ ³ ïîáà÷èâ, ùî æ³íêàìè ³ êîðîâàìè îðàëè – îäíà êîðîâà ³ äâ³ æ³íêèîäíîëåì³øíèì ïëóãîì. Íîðìà 0,5 ãà çîðàòè, à âîíè âñ³ ïóõë³, ÿê êîëîäè. ßê ïîáà-÷èâ ¿õ, òî íåâ³ëüíî çàïëàêàâ. Âîíè ñòàëè ìåíå âèõîâóâàòè ³ äÿêóâàòè, ùî ÿ ñïàñâñ³õ ä³òåé. À êîðìèâ ÿ äàæå ñèð³ò ç ðîçêóëà÷åíèõ ðîäèí. Ìåíå çà òå ñâàðèëè.

Ïðèì³ðíî â 1929–30–31 ðð. ñ³ëüñüê³ çáîðè ãîâîðèëè ïðî êîëåêòèâ³çàö³þ.Ãîëîñóâàëè “çà” ëèøå ëþìïåíè, âîðþãè, ï’ÿí÷óãè…

Îêðåìî – ãðóïêà æèä³â çáîêó. Âñ³ âîíè ì³æ ñîáîþ ïî-æèä³âñüêè. Îäèí æè-äîê âèñòóïèâ: “Âè – ãî¿, âè âñ³ âæå â ì³øêó, âàñ çîñòàëîñü çàâ’ÿçàòè”. Äðóã³æèäêè çàñòàâèëè éîãî çàìîâ÷àòè. ³í çàìîâ÷àâ. ß ñòîþ ðÿäîì ç³ ñâî¿ì ð³äíèìáàòüêîì. Áàòüêî óñì³õíóâñÿ ³ òóò æå çàçíà÷èâ, ùî õî÷ îäèí ñêàçàâ ïðàâäó.

678

ѲÄ×ÅÍÍß

Ïîò³ì äîâãî æèäêè áàòüêîâ³ íàãàäóâàëè: “Òè æèâåø ÷óæèì óìîì, ìàºøñâîþ ãîëîâó, òî é ãîâîðè, ÿê òî ìຠáóòè ïî-òâîºìó, à òå, ùî ñêàçàâ îäèí äóðåíü,íàø æèäîê, íå ïîâòîðþé”.

Ó íàñ áóëî âåëèêå æèä³âñüêå ì³ñòå÷êî. Æèëè æèäè äîáðå. Áàãàòî áóëîêóñòàð³â. ¯ì æå äàëè íàéêðàù³ çåìë³ “äåðæôîíäó”. Çáóäóâàëè ñîòíþ õàò çàäåðæàâíèé ðàõóíîê ³ äàëè ãðîø³ íà ïåðåñåëåííÿ, íà çåìëþ. 1932 ð., ÿê ïî ñòðîã³éêîìàíä³, âñ³ æèäè êèíóëè íîâ³ õàòè, ãîñïîäàðêó ³ äðóæíî, íåãàéíî ïîâò³êàëè.ϳçí³øå ÿ ïðè¿õàâ äî Îäåñè â÷èòèñü, à âñ³ âîíè – ó âóçàõ, ó òåõí³êóìàõ, çàâìà-ãàìè, çàâáàçàìè. Ìàþòü õë³áí³ êàðòêè. Ãîëîäîìîðó æèäàì íå áóëî. Ëèøåóêðà¿íöÿì.

Ó 1931–32 ðð. áóâ ÿ ï³îíåðâîæàòèì ïðè ðàéîíí³é çðàçêîâ³é 7-ð³÷í³é øêîë³â ì. Ïåòðîâ³ð³âêà íà Îäåùèí³. Àëå ìåí³, ÿê êîìñîìîëüñüêîìó àêòèâ³ñòó, íå äà-âàëè çàéìàòèñü ñâîºþ ðîáîòîþ. Ðàéêîì êîìñîìîëó îðãàí³çóâàâ òàê çâàí³ ñêâîçí³êîìñîìîëüñüê³ áðèãàäè – ¿õ â ðàéîí³ áóëî ÷îòèðè. Áðèãàäèðàìè áóëè êðàù³ àêòè-â³ñòè; êð³ì òîãî, äî êîæíî¿ áðèãàäè ïðèêð³ïëåíî îäíîãî ïðåäñòàâíèêà ðàéêîìóêîìïàðò³¿. Òî áóëà ñòðàøíà ñèëà îáåðáàíäèòèçìó. Íà “ïðîðèâ” ïî ðàéêîì³â-ñüêèõ ïîêàçíèêàõ, òóäè êèíóëè îäíó ç íàøèõ áðèãàä. Ñïî÷àòêó íà áþðî ðàéêîìó,àáî, ÿê òîä³ ïðàêòèêóâàëè, íà îá’ºäíàíîìó ïëåíóì³ ÐÊ ÊÏÓ, ðàéâèêîíêîìó³ ðàéêîìó êîìñîìîëó öå ïðèçíà÷àëîñÿ.

Ïðèõîäèëè äî ñåëÿíñüêî¿ õàòè, “äîáðîãî äíÿ” íå êàçàëè, àäæå ãîñïîäàð³ –âæå “çëîñí³ íåïëàòåëüùèêè”, âîíè ñòîÿëè, äèâèëèñü ìîâ÷êè, à ìè âàëèëè ïå÷³.Õî÷ çíàëè, ùî òàì í³÷îãî íå áóëî ³ áóòè íå ìîãëî. Çâ³äê³ëÿ éîìó áóëî âçÿòèñÿ?!×åðâîíèìè âàëêàìè çàáðàëè õë³á ãåòü âåñü. Äàæå íàñ³ííÿ âèâåçëè íà äåðæàâ-íèé åëåâàòîð.

 õàò³ ÷îðíî, íåïðàíî, íåìàçàíî, íå ïîá³ëåíî. Êåðîñèíó íåìà. Òåìíî, ìèëàíåìà, áðóäíî. Ëþäè ÿê ò³í³. Ò³ëüêè: “Î, Áîæå! Î, Áîæå! Ëþäèíüêè, ùî æ âèðîáèòå?! Òà äèâ³òüñÿ æ íà ä³òî÷îê, ùî ç íèìè ðîáèòè?!”

Ùå ã³ðøå, ùî ìè òî âëàñíèìè ðóêàìè íå äóæå ñòàðàëèñü. Ïðèìóøóâàëè,ùîá ñóñ³ä ñóñ³äà íèùèâ. ² âîíè – ñóñ³äè, ñâàòè, áðàòè íèùèëè, îáðàæàëè, çàëÿêó-âàëè… Ùî òî áóëà çà ñèëà? ×è áóëà òî ÿêàñü ñâ³äîì³ñòü ëþäåé, ùîá äåñüâ ÷îìóñü ÿêàñü çãîäà? Áîæåâ³ëüíèé ñòðàõ. Õòîñü ñêàæå ñëîâî – ÿðëèê: ï³äêó-ëà÷íèê. À òîé êóëàê áîñèé, ãîëèé, íà êóëàêó ñïèòü ³ ìîâ÷èòü ÿê ìîãèëà. À ðàä³îáåçóïèííî: “Ñïàñèá³ äîðîãîìó, ð³äíîìó çà æèçíü ùàñëèâóþ”. Ëþäè ïîâ÷àëè îäèíîäíîãî: “Ìîâ÷è, äóðíà, ìåíøå ãð³õà”. Áî æ òàê çðàçó ñòàòòÿ, òþðìà, âèñèëêà,Ñèá³ð, êàòîðãà, à òî é ðîçñòð³ë – ëþäè çáîæåâîë³ëè.

̳é áàòüêî, Ãðèãîð³é Ãåðàñèìîâè÷ Òêà÷åíêî, çíàâ îäíó áóêâó “Ô, ³, ÿê óì³â,ðîçïèñóâàâñÿ, áî ïî ñ³ëüðàä³ ââàæàâñÿ ìàëîãðàìîòíèì: ñòàâèâ äâà ðàçè “ÃÔ.ϳñëÿ ëèñòà Ñòàë³íà ïðî ïåðåêðó÷åííÿ â êîëåêòèâ³çàö³¿ çàáðàâ â³í êîí³ é âîçà³ âåñü ðåìàíåíò äîäîìó. ß çàïëàêàâ, áî áóâ âæå êîìñîðãîì. Áàòüêî ïðèãîðíóâìåíå, îáíÿâ ³ ñêàçàâ: “Òîá³ òðåáà êîëãîñï, à ìåí³ òðåáà çáåðåãòè æèòòÿ âñ³ìä³òÿì”. À ñ³ì’ÿ áóëà 9 ÷îëîâ³ê.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

679

×åðåç ð³ê áàòüêî âñå â³ääàâ äî êîëãîñïó, áî ³íøîãî ïîðÿòóíêó íå ìàâ. Îäíàäîíüêà, îäèí ñèí çàëèøèëèñü â êîëãîñï³…

Áàòüêî ìåíå íàâ÷àâ òàê, ÿê æîäåí â÷èòåëü, æîäåí ïðîôåñîð â ³íñòèòóò³ íåâ÷èâ. Áàòüêî ðîçêàçàâ ìåí³ àáñîëþòíó ïðàâäó ïðî òå, ùî áóäå â 1931-ìó, ùîáóäå â 1932-ìó, ùî áóäå â 1933-ìó ðîêàõ. Ïåðåõðåñòèâñÿ, êàæó÷è ïðî ãîëîäî-ìîð. Éîãî ñëîâà, ïåðåäáà÷åííÿ âèÿâèëèñÿ ñâÿòîþ ïðàâäîþ.

Îñü ÷îìó ÿ íå ñòàâ êîìóí³ñòîì. Õî÷ çàê³í÷èâ äâà ³íñòèòóòè: ñïî÷àòêó ó÷è-òåëüñüêèé, à ïîò³ì – ³íæåíåðñüêèé. ßê áåçïàðò³éíîãî ìåíå çàâæäè ïåðåñë³äóâàëè:“Êîãäà ïîäàøü çàÿâëåí³º â ïàðò³þ?”

Ìåíå ïîíèæóâàëè ³ ïðèíèæóâàëè, àëå ÿ, ÿê ó÷àñíèê â³éíè, âæå òîä³ âîþâàâçà â³ëüíó Óêðà¿íó. ß çàëèøèâñÿ ñàì ñîáîþ. Ìåíå òàêèì âèõîâàâ ì³é Áàòüêî.Ïîò³ì íà êîæíîìó êðîö³ ÿ çóñòð³÷àâñÿ ç òèì, ïðî ùî êàçàâ Áàòüêî. Ùå é çàðàçÿ âáîë³âàþ çà âåñü ñâ³é óêðà¿íñüêèé íàð³ä. Ìåí³ äóæå áîëÿ÷å, ùî ìî¿ êðîâí³áðàòè í³÷îìó íå íàâ÷èëèñü ó Âåëèêîãî ñèíà Óêðà¿íè Ñèìîíà Ïåòëþðè. Çäàºòüñÿ,ùî ñòàþòü âîíè ùå äóðí³øèìè, í³æ áóëè.

Áóëî ãàñëî ïàðò³¿: “Çíèùèìî êóëàêà ³ íåïìàíà, ÿê êëàñ”. Àëå ñêîðî íåïìàíè³ç áàãàòèõ îêàçàëèñü â ÷åðâîí³é ïðîôåñóð³, à êóëàêè – íà Ñîëîâêàõ.

Ñë³ä íàãàäàòè, ùî â 1936 ðîö³ âñ³ ïåðø³ ñåêðåòàð³ ïàðò³¿ íà Óêðà¿í³ áóëè ñàì³æèäè.  Îäåñ³ äèðåêòîðàìè âñ³õ çàâîä³â, ôàáðèê, ³íñòèòóò³â áóëè ñàì³ æèäè.Ìîëîäü æèä³âñüêà – âñÿ â âóçàõ. Çà ñëîâî “æèä” êàðàëè ñòðîãî.

Âëàäà áóëà æèä³âñüêà. Äà, áóëà. Çàðàç âñ³ æèäêè ñì³þòüñÿ, ÿê çàõîäèòüðîçìîâà ïðî ³ëüíó Óêðà¿íó. Âîíè ãàäè áóëè, ãàäè ³ º!.. Àëå Óêðà¿íà âñòàíåé ïîìîëèòüñÿ ïî-óêðà¿íñüêè, ïî-õìåëüíè÷åíê³âñüêîìó.

Òðåáà íàðîäîçíàâñòâî âèâ÷àòè. ² íå íà ðåë³ã³éí³é îñíîâ³, à íà îá’ºêòèâí³é³ñòîðè÷í³é, íàóêîâ³é.

Öàð áîãîïîä³áíèé, à Ëåí³í ³ Ñòàë³í ³ Òðîöüêèé ÷è ïîä³áí³, ÷è íå ïîä³áí³.“Íàñòàíå ñóä!” – áðåõíÿ!

Òðåáà, ùîá ìóæèê ñïî÷àòêó ëþäèíîþ ñòàâ.Äî ïðàâäè, äî ïåðåìîãè ìóæèêà ìîæå âåñòè ò³ëüêè ³ ò³ëüêè éîãî âëàñíà

³íòåë³ãåíö³ÿ. ²íø³ øëÿõè âè, âàø³ áàòüêè, ä³äè âæå ïðîõîäèëè. Äîñèòü! Âîðîãè÷åêàþòü äîáðåíüêèõ.

Ñòðàøíî áîëÿ÷å çãàäóâàòè âñ³ çíóùàííÿ ç óêðà¿íñüêîãî íàðîäó. ×óáàð (Ãî-ëîâà Ðàäíàðêîìó ÓÑÐÐ) â ñâî¿é îñòàíí³é äîïîâ³ä³ íà Óêðà¿í³ çàçíà÷èâ, ùî “âíàñ-ë³äîê ñîö³àë³çàö³¿ ñåëà Óêðà¿íà âòðàòèëè 10 ì³ëüéîí³â ÷îëîâ³ê”. ³í ñêàçàâ ïðàâ-äó ³ çà ïðàâäó ïîïëàòèâñÿ – éîãî çàáðàëà Ìîñêâà íà÷åáòî äëÿ ï³äâèùåííÿ,à íàñïðàâä³ – ùîá çíèùèòè, âáèòè.

Óãðî-ô³íî-ìîíãîëüñüêà ñóì³ø – öå ñòðàøíà âîðîæà ñèëà, â ïåðøó ÷åðãóäëÿ Óêðà¿íè.

[ϳäïèñ] Ô.Òêà÷åíêî8 ñåðïíÿ 1995 ð.

680

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÒÊÀ×ÅÍÊÀ Þð³ÿ Âàñèëüîâè÷à,

1915 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Äí³ïðîâî-Êàì’ÿíêà Âåðõíüîäí³ïðîâñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Íà ñåë³ â òîé ÷àñ (1932–1933 ðð.) çáåð³ãàëèñÿ ñòàð³ òðàäèö³¿, ³ òàì ìàëî õòîâ³ðèâ â ïåðåìîãó ñîö³àë³çìó íàä êàï³òàë³çìîì. Íà Á³ëîöåðê³âùèí³, Óìàíùèí³,Êè¿âùèí³ é ³íøèõ òåðèòîð³ÿõ çàëèøèëèñü âåëèê³ ïëîù³ íåçàñ³ÿíî¿ çåìë³, à âðî-æàéí³ñòü ïîñ³ÿíîãî áóëà íå á³ëüøå 25–30% â³äíîñíî ò³º¿, ùî áóëà â 1925–1928 ðð. êîëãîñïàõ, äå áóëî êîíåé 100–150, çàëèøèëîñü 40–50 òà é òî òàêèõ, ùî ïàäàëè.Éøëè íà ðîáîòó ëþäè, íàõëüîáàâøèñü ÿêîãîñü áóð’ÿíó ç³ çâè÷àéíîþ ìàêóõîþ.Ñòîñîâíî ñòóäåíòñòâà (â 1930–1931 ðð. ÿ ñòàâ ñòóäåíòîì), òî â ¿äàëüí³ áóëîãàñëî “Áîðåìîñü çà ÿê³ñí³ òà ê³ëüê³ñí³ ïîêàçíèêè ãðîìàäñüêîãî õàð÷óâàííÿ”,à õàð÷óâàëè òàê: âîäà ³ äåê³ëüêà ç³ëèíîê, à õî÷ áè êàðòîïëèíè ³ æèðó – í³÷îãîíåìàº, ³ îäåðæóºø õë³áà äî íüîãî 20–25 ãðàì³â.

Áóëî â ñåë³ ëþäî¿äñòâî òà òðóïî¿äñòâî.  ñ.Âîäÿíå Îñèïåíêî, 47 ðîê³â,çàáèëà òà ç’¿ëà ñâîþ äî÷êó, 7-ìè ðîê³â.  öüîìó æ ñåë³ êîëãîñïíèê Îë³éíèê,50 ðîê³â, õàð÷óâàâñÿ ì’ÿñîì ñâ æ³íêè, ÿêà ïîìåðëà â³ä ãîëîäó.  öüîìó ðàéîí³â ñ.Òðóøêàõ äâà áðàòè – Áîãîìàçè çàäóøèëè 3-ð³÷íîãî ñèíà êîëãîñïíèêà Ôåä³íà,ÿêèé çàéøîâ äî íèõ, ³ ç’¿ëè.  ñ. Ãðåáë³ òîãî æ ðàéîíó ó êîëãîñïíèö³ Ïðîöåíêî,35 ðîê³â, ïîìåðëà 3-ë³òíÿ äî÷êà. Òðóï äèòèíè âîíà çâàðèëà òà ç’¿ëà.

Çàïèñàâ Î.Âîñêîáîéíèêîâ.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÒÊÀ×ÓÊÀ ²âàíà

(ñ. ×åñí³âêà Õìåëüíèöüêîãî ð-íó ³ííèöüêî¿ îáë.)

ÍÀÕÀÁͲËÈ “ÀÊÒȲÑÒÈ”Íà ñâîºìó â³êó ìåí³ äîâåëîñÿ ïîáà÷èòè áàãàòî. Äîáðå ïàì’ÿòàþ, êîëè â

íàøîìó ñåë³ ç’ÿâèëèñÿ êîìóí³ñòè é ïî÷àëè “äîáðîâ³ëüíî” çàãàíÿòè ëþäåé ó êîë-ãîñïè. Ñåëî òîä³ áóëî âåëèêèì ³ äîñèòü çàìîæíèì, îòîæ áàæàþ÷èõ âñòóïàòè äîêîëãîñïó ìàéæå íå áóëî. Ùîáè çàëÿêàòè, ëþäåé îáêëàäàëè âèñîêèìè ïîäàòêà-ìè, ¿ì ïîãðîæóâàëè. Äî îñîáëèâî “íåïîê³ðíèõ” çàñòîñîâóâàëè ñàìîñóä.

Îäíîãî äíÿ äî ñåëà ïðè¿õàëè óïîâíîâàæåí³ ç ðàéêîìó ïàðò³¿ àã³òóâàòè ñåëÿíâñòóïàòè äî êîëãîñïó. Ðàéîííèé ñóääÿ, ïîëêîâíèê ÍÊÂÄ òà éîãî ïîì³÷íèê, ãîëî-âà ñ³ëüðàäè òà ãîëîâà êîëãîñïó òàê “àã³òóâàëè” Òðèôîíà Áàðòþêà, ùî ïåðåáèëè

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

681

éîìó õðåáåò, ³ ÷îëîâ³ê òóò æå ïîìåð. À öå æ – ïðåäñòàâíèêè âëàäè, ÿê³, çã³äíîç çàêîíîì, ìàëè á çàõèùàòè ïðàâà ëþäåé. Òîãî æ äíÿ ö³ “ñèíè íàðîäó” çà “íåïî-êîðó” ðîç³áðàëè õàòè é ïîâèêèäàëè íà âóëèöþ ñ³ì’¿ Ôåäîðà Áëàæ÷óêà, Òåðåíò³ÿÏàëàìàð÷óêà, Êîñòÿ Ïàòëàòîãî, Ãàííè Áðèãàñ, ßêîâà Ñâ³ìö³öüêîãî.  ÎëÿíèÊîçàê çàáðàëè âñå ìàéíî, âèëó÷èëè çåìëþ é çàæàäàëè, ùîá âîíà ùîäíÿ ñïëà÷ó-âàëà ïîäàòêè. Îñîáëèâî æîðñòîêî çíóùàëàñÿ ç ëþäåé òàê çâàíà “òðîéêà”. Æàõîãîðòàâ äóø³, êîëè ÷óëèñÿ ïð³çâèùà ñåêðåòàðÿ ðàéêîìó ïàðò³¿, ãîëîâè ðàéâèêîí-êîìó, íà÷àëüíèêà ì³ë³ö³¿. Îñòàííüîãî, äî ðå÷³, “áðàòè ïî êëàñó” é ðîçñòð³ëÿëè ÿêâîðîãà íàðîäó.

Îñîáëèâî íàõàáí³ëè “àêòèâ³ñòè” 1932 ðîêó. Íèøïîðèëè ñêð³çü, çàáèðàëè âñåäî çåðíèíè.  Ñàêà Áîéêà, íàïðèêëàä, çíàéøëè ñõîâàíå â äâîõ ï³âë³òðîâèõ ïëÿø-êàõ çåðíî ³ çàñóäèëè ãîñïîäàðÿ äî 2 ðîê³â ïðèìóñîâî¿ ïðàö³. ϳçí³øå Ñàê ðîçïî-â³äàâ, ùî éîìó ãîòóâàëè ñóâîð³øå ïîêàðàííÿ, âðÿòóâàâñÿ òèì, ùî ïîäàðóâàâîäíîìó ñóää³ ñð³áíèé ãîäèííèê. Àëå é öüîãî çãîäîì ðîçñòð³ëÿëè ÿê âîðîãà íàðî-äó. Òîãî æ ðîêó çà “íåïîêîðó” ³ íåñïëàòó íåïîñèëüíîãî ïîäàòêó ³ç íàøîãî ñåëàäî ñòàë³íñüêèõ òàáîð³â â³äïðàâèëè Ëóê’ÿíà Ðîãàí÷óêà, Ñòàøêà Þðê³âñüêîãî,Ìèõòîäÿ Ìîâ÷àíþêà, Ïèëèïà Ãíåäà, Ñåðã³ÿ ßöþêà, Ìèõàéëà Ìîâ÷àíþêà, Ïàâ-ëà Áðèãàñà, Ñåìåíà Êîðîë³ùóêà, Ìèòðîôàíà Áàëþêà. Ðîçñòð³ëÿëè ñâÿùåíèêàÀíàòîë³ÿ Êîñòþêà, óæå êîëãîñïíèêà Ôåë³êñà Êîðåí³âñüêîãî, íàéìèòà ÎñòàïàÁåëüñüêîãî, ñåðåäíÿêà Ïàâëà Ìîâ÷àíþêà, êîëãîñïíîãî êîâàëÿ Çàõàðà Ïàñ³÷íèêà,êîëãîñïíèê³â Êèðèëà Áðèãàñà, Óë³ÿíà Ìîâ÷àíþêà, ßíêà Çáðîæêà. Ìîðäóâàëè³ çíèùóâàëè, íåçâàæàþ÷è íà â³ê.

1933 ð. çíåñèëåí³ ãîëîäîì ïàäàëè áàãàòî ëþäåé. Âàñèëÿ Ìàãåðêà ïàðòàêòè-â³ñòè çàñòàëè â ïîë³, êîëè òîé õîò³â íàð³çàòè çåëåíèõ êîëîñê³â, àáè âðÿòóâàòèñïóõëèõ ä³òåé. Òàì ³ çàáèëè. Ñïåö³àëüíà ï³äâîäà çâîçèëà íà öâèíòàð ïîìåðëèõ,â³çíèêîâ³ çà öå äàâàëè ùîäíÿ 1 êã âèêè. 522 íàøèõ îäíîñåëüö³â çàáðàâ òîä³ ñòðàø-íèé êîìóí³ñòè÷íèé ãîëîäîìîð, æîðñòîêà â³éíà ç ôàøèçìîì – ó 6 ðàç³â ìåíøå.

Ëþäè ðàä³ëè, ùî ïåðåìîãëè é öþ ÷óìó...×îìó æ ñüîãîäí³ äåõòî çíîâó â³ðèòü êîìóí³ñòàì?

Íàðîäíà ãàçåòà. – 1996. – ¹ 8.

ѲÄ×ÅÍÍßÒÊÀ×ÓÊÀ Ê.Í.

(ñ. Êîçàöüêå íà Õåðñîíùèí³)

Ìè æèëè íà öåíòðàëüí³é [âóëèö³ ñåëà] – âóëèö³ Òàðàñà Øåâ÷åíêà. Íà ðîç³æèëà ª. (ç â³äîìèõ ïðè÷èí ïð³çâèùà íå ïîäàþ. – Ñ.Ã.). Òàê âîíà ç îäí³ºþ æ³íêîþ,ùî ó ò³º¿ ÷îëîâ³ê áóâ ³ ÷åòâåðî ä³òåé, ïîð³çàëà ñâî¿õ ä³òåé – äâîõ õëîï÷àê³â.Ñòàðøîìó 10 ðîê³â áóëî, à ìåíøîìó ³ íå çíàþ. ² ç ò³ºþ æ³íêîþ ïî¿ëè. À â ÿùè÷êó

682

ѲÄ×ÅÍÍß

“ïîõîðîíèëà” [îäíîãî] – â³äâåçëà íà êëàäîâèùå ïîðîæí³é ÿùèê, ñêàçàëà, ùî ïî-ìåð. À çà äðóãîãî ïèòàþòü ëþäè, â³í âñå á³ãàâ, ãóëÿâ: “Ùî öå âàøîãî Êîë³ íåâèäíî?”. À âîíà: “Òà äåñü ãóëÿº”. À ÿêîñü ïðèéøëà íåð³äíà ¿¿ äî÷êà òà é íà ï³÷çàë³çëà. À âîíà çàâ³øåíà. Îò äî÷êà îäñóíóëà çàâ³ñêó, à òàì óñå â êðîâ³, óñ³ ñò³íè.ϳäíÿëà êðèê. Ïðè¿õàëà êîì³ñ³ÿ, ïåðåâ³ðèëà. Ãîë³âêè ëþäî¿äêà ïîõîâàëà ó ïî-ãðåá³, âèêîïàëà ÿìêó ³ òàì ãîë³âêè çàðèëà. À îñòàííº óñå ïî¿ëè.

Ç íà÷àëüñòâà í³õòî íå âìåð. Ç ãîëîäó âîíè íå ïóõëè. Áóëî ó íèõ ùî ¿ñòè, ³ í³ç êèì íå ä³ëèëèñÿ. Ïî õàòàõ õîäèëè, øóêàëè ÿìè ç õë³áîì, â³ääèðàëè â³êíà, çàëà-çèëè â õàòè. Ãîëîä øòó÷íèé áóâ, âðîæàé áóâ, êîìîðè ñòîÿëè, íàáèò³ çåðíîì.

Ãåéêî Ñåðã³é. Ïàì’ÿòü ïðî ãîëîäîìîð.Íå áóëî ïîðÿòóíêó í³çâ³äêè. –

Óðÿäîâèé êóð’ºð. – 2007. – ¹ 221. – 24 ëèñòîïàäà.

ѲÄ×ÅÍÍßÒÊÀ×ÓÊÀ Îëåêñàíäðà Ïåòðîâè÷à,

1927 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Áóëàõ³âêà Ïàâëîãðàäñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Ãîëîä ïåðåæèâ ÿ ó ð³äíîìó ñåë³. Áóâ ùå ìàëèé, àëå â ìî¿é ïàì’ÿò³ çàëèøèâ-ñÿ æàõëèâèé âèïàäîê ëþäî¿äñòâà â íàøîìó ñåë³. Îäíà æ³íêà óìåðòâèëà ñâî¿õäâîõ ä³òåé, çàðóáàâøè ñîêèðîþ. ̄ õ ì’ÿñî âîíà âàðèëà ³ ¿ëà. ϳçí³øå ¿¿ áóëî çàñóä-æåíî.

[ϳäïèñ] Î.Òêà÷óêÇàïèñàëà Î.Áîíäàð.

1999 ð.

ÒÊÀ×ÓÊ Ïàâëî(Ïîä³ëëÿ)

ÌÀËÅÍÜʲ ÎÏβÄÀÍÍß ÏÐÎ ÂÅËÈÊÈÉ ÃÎËÎÄÂÀÑÈËÜʲ ÕÐÅÑÒÈÊ

Ó Êàñ³ÿíà ä³òî÷îê êóïêà: äâîº ñòàðøèõ, ìàëå òà ìàëå ³ íàéìåíøåíüêèéÂàñèëüêî. Òàêèé ãàðíåíüêèé. Äâ³ ÿìî÷êè ³ ëè÷êî á³äîþ ñâ³òÿòüñÿ. Òà ãóáêè äðè-´àþòü, áî ¿ñòîíüêè õî÷óòü.

Áàòüêî õîäèòü ïî õàò³, ÿê íåïðèêàÿíèé, ì³ñöÿ ñîá³ íå çíàõîäèòü: – Ùî áóäåìî ðîáèòè, ïòàøåíÿòà ìî¿? Îñòàííþ áàðàáîëüêó ìàìà çâàðèëà

ùå ïîçàâ÷îðà... Áóëà á ïîëîâà ïðîñÿíà – ³ ïîëîâè íåìà. Áóëè á ëóøïàéêè – ëóøïàéîê

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

683

íåìà. ² íàâ³òü ïîìèéîê á³ãìà. À ìè – º.!.. Àëå é íàñ íå ñòàíå. Ùîá äîæèòè äîë³òà, êîãîñü òðåáà çâàðèòè...

Ñòàðø³ çí³òèëèñÿ – íå â³ðèëè â òàòîâ³ ñëîâà, à ìàë³ ó ïëà÷ – ëÿêàëèñÿ.– Çàð³çàëè á ìåíå, òî ÿê æå âè áóäåòå áåç áàòüêà – ãîëîïóçè ïîëîâëÿòü...– Îé! – ñêðèêíóâ Âàñèëüêî. – Íå õîöó-ó áåç òàòà!– Çàð³çàëè á ìàìó, òî ÿê æå âè áåç ìàìè? Ãà?!Âñ³ çàí³ì³ëè, à òîä³ – ãóðòîì:– Íå õî÷åìî áåç ìàìè!– Íå õî÷åòå, òî ÿê? ßê?!– ?? – ìîâ÷àëè ä³òè.Áàòüêî ðîçïðîñòåð íà ñòîë³ ïîïåðåä ñåáå äåñÿòü ÷àñòîêîë³â – ñàì³ êîñò³

³ øêóðà.– ßêîñü ÿê, – í³áè â³äïîâ³â ìàëèé Âàñèëüêî ç ëÿêó ÷è íåðîçóì³ííÿ ³ ùå äóæ-

÷å çàïëàêàâ, – ¿ñòîíüêè õîöó-ó-ó!– À òàê, ä³òè, – ç áîëþ âèäóøèâ áàòüêî, – óñ³ êèíåìî ì³òî÷êè ó øàïêó ³ íà

îäí³é ïîñòàâèìî õðåñòèê – òîãî é... çà-à-ð³æåìî... àáè äî âåñíè äîòÿãíóòè...Âàñèëüêî âèòÿãíóâ “õðåñòèêà”...

ÒÐÈ ÁÀÐÀÁÎËÜÊÈ ÍÀ ÄÎÐÎÃÓÓæå âòèõëà Ëàâðèøèíà õàòà: ï³ä Íîâèé ð³ê â³ääàâ Áîãîâ³ äóøó áàòüêî, çà

íèì Òîé Ñàìèé çàáðàâ ä³äóíÿ òà áàáóíþ ³ äâîõ ïåñòóíîê – Îëÿíêó ³ Ìàðóñþ.Çîñòàëàñÿ ìàòè ñàìà ç ²âàñåì. Ñàìà íå ñâîÿ – ðóêè ñêëàëà ó ïåëåíó. Ùî ìàºðîáèòè, êîëè é êðèõòè õë³áà íåìà? Óñå çàáðàëè íåëþäè ïèõàò³ ³ ïàðõàò³.

– Õîäè, ñèíó, äî ìàìè, – ñêàçàëà. Ïîãëàäèëà äîðîãó ãîë³âîíüêó, âòåðëàçàáëóäëó ñëüîçó, ëåäâå âèìîâèëà, – ³äè, ñèíî÷êó, ³äè îä ìàìè...

– Ìàìî, êóäè æ îä âàñ?..– Ó ñâ³ò, ìåæè ëþäè...– Òî é ùî ò³ ëþäè?..– Òà í³÷îãî... Ìîæå, ë³ïøå áóäå... Îöå, Éâàñþ, âñå, ùî ìàþ – òðè áàðàáîëü-

êè é äð³áêó ñîë³ íà äîðîãó...– À ÿê æå âè?.. Ìàìî?!– ²äè ³ íå äóìàé ïðî ìåíå. Óæå ÿêîñü äîæèâó... äî ÿêîãîñü äíÿ...– Ó âàñ æå á³ëüøå í³÷îãî íåìà...ͳ÷îãî... Õàòà º ó ìåíå íàøà. Íå ïðîäàâàé, ñèíó, ÿê ìåíå íå ñòàíå... Òà

é õòî ¿¿ êóïèòü? Ðîçâàëèòüñÿ – òî é ðîçâàëèòüñÿ. Íà ãëèíèñüêî ïðèéäè, ñèíó,ïîìîëèñÿ çà óïîê³é ÷è ÿê òàì òåáå íàâ÷àòü... Íå ïëà÷, ñèíó... Áà÷èø, ÿ íå ïëà-÷ó... Òî... ïðèéäåø, ñèíó??

– Ìàìî!! гäíåíüêà... – ðîçðèäàâñÿ ²âàñü.

ÌÀÌÈÍ ÃÎÑÒÈÍÅÖÜÁóâ ÿðìàðêîâèé äåíü â Óëàíîâ³, òî ìàìà ñêàçàëè:– Çáèðàéòåñÿ, ä³òè, – ï³äåìî íà ÿðìàðîê. ßê áóäå çà ùî, òî êóïèìî ãîñòèíö³â.

684

ѲÄ×ÅÍÍß

Íàâ³ùî ìàìà íàñ îáíàä³ÿëà ãîñòèíöÿìè? Ìè çíàëè, ùî â íàø³é õàò³ í³÷îãîíåìà – ñàìèé ãîëîä ³ õîëîä. Ùå ìàëè òîðáèíêó êâàñîë³, òî é òó Õâèäîð-á³ëüøî-âèê çíàéøîâ ³ çàáðàâ íà íàøó ïîãèáåëü. Ùîá â³í äîáðà íå ìàâ!

Ïîêè ä³éøëè äî òîãî Óëàíîâà, òî äîáðå íîãè íàòðóäèëè. Ìè ç Äåìêîì ùåÿêîñü ïëåíòàëèñü, à ßâäîíþ ìàìà òî íà ðóêè, òî “íà áàðàí” áðàëè. Êîëî ñòàâêàñïèíèëèñü, ìàìà ïðèãîðíóëè íàñ, ïîö³ëóâàëè ³ ñìóòíî ñêàçàëè:

– ²ä³òü, ä³òè, òóäè êóäèñü... Ìîæå, âèæèâåòå ïîì³æ ÷óæèìè, ÿê ð³äíà ìàòèíå ìîæå íàâ³òü êóëåøèêó ÿêîãîñü äàòè...

Ìè ó ïëà÷. Ìàìà é ñîá³ ðîçïëàêàëèñü. À òîä³:– Íå ïëà÷òå, ìî¿ ñîêîëÿòà... Ìî¿ ñåðäåíÿòêà...– ßê æå íå ïëàêàòè, íåíþ, – ñêàçàëà ìàëà ßâäîíÿ.– Òî ïëà÷òå... ïëà÷òå... Âèïëà÷åòåñü – ëåãøå ñòàíå... ßê óñ³ íàïëàêàëèñü,

ìàìà çíîâó:– À òåïåð ³ä³òü, ä³òè! ²ä³òü...Êàæóòü ³ ïëà÷óòü. Ìè ñòî¿ìî, ³ ìàìà ñòîÿòü. ßâäîíÿ ðåï’ÿøêîì â÷åïèëàñü

çà ìàìèíó ñï³äíèöþ – ðîçðèäàëàñü.– ²ä³òü, ä³òè... ²ä³òü... Îä... ìå-å-íå, – òîé ñòîã³í çîñòàâñÿ äëÿ íàñ, ÿê ñòðàøíèé

â³÷íèé ñïîãàä. Ìàìà êèíóëàñü ó ñòàâîê... Çà íåþ ïîá³ãëà ³ ßâäîíÿ... à íàñ ëþäèï³ä³áðàëè.

Íå ðàç îï³ñëÿ ìè íàâ³äóâàëèñü äî Ñíèâîäè, – ìîæå, ìàìà ³ ßâäîíÿ âèïëè-âóòü... Íå âèïëèâàëè ç õîëîäíî¿ âîäè...

[ϳäïèñ] Ï.Òêà÷óê27 ëèñòîïàäà 2007 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÒÎÁ²ËÅÂÈ× Ãàëèíè Âàñèë³âíè,

1916 ð. íàðîäæåííÿ(ñ-ùå Íàä³ÿ íà ʳðîâîãðàäùèí³)

ß – ñèðîòà. Æèëà ç³ ñòàðîþ áàáóñåþ.Ïîêè íå âïàâ ñí³ã ³ ïîò³ì ðàííüîþ âåñíîþ ëþäè ðîçêîïóâàëè íîðè ³ çàáèðàëè

ìèøà÷³ çàïàñè – íàñ³ííÿ áóð’ÿí³â òà çëàê³â. Àëå íàâ³òü öå òðåáà áóëî ðîáèòè ïî-òàéêè, ùîá íå ïîïàñòè ï³ä Óêàç â³ä 7 ñåðïíÿ 1932 ð. Ïåêëè êîðæèêè (ùî çâàëèñÿ“ìàòîðæåíèêàìè”) ç ïðîñ³ÿíèõ âèñ³âîê, êóäè äîäàâàëè âàðåí³ òà òîâ÷åí³ êàðòîï-ëÿí³ ëóøïàéêè. Âåñíîþ äîäàâàëè âàðåíèé áóð’ÿí. Õòî âèæèâ ³ çáåð³ã ÿêåñü íà-ñ³ííÿ, çàñàäèëè ãîðîäè. Áàãàòî õòî ñàäæàâ ãàðáóçè, à êîëè âèðîñëà çàâ’ÿçü, òî ö³çåëåí³ ãàðáóçè ïàðèëè ó êàçàíàõ. ²äå, áóâàëî, êîëãîñïíèê íà ðîáîòó, õèòàºòüñÿ â³äâèñíàæåííÿ, é íåñå ç ñîáîþ õàð÷³ – â³äðî ïàðåíèõ ãàðáóç³â. Ñÿäå ¿ñòè, à ïîò³ì ëåäüçìîæå ï³äâåñòèñÿ, áî ëèøå øëóíîê íàáèâ, àëå íå íà¿âñÿ. Ñèë áðàêóâàëî.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

685

Íà ïî÷àòêó 1933 ð. ñåëî ñòàëî ñïóñòîøåíèì, ö³ë³ âóëèö³ – ïóñòèìè, ëþäèïîâèìèðàëè. Ç’ÿâèëàñü âåëè÷åçíà ê³ëüê³ñòü ïîëüîâèõ ìèøåé.

[ϳäïèñ] Ã.Òîá³ëåâè÷

ѲÄ×ÅÍÍßÒÎÂÑÒÎÏ’ßÒ (ó ä³âîöòâ³ ×È×ÊÀÍ)

Âàðâàðè Ãðèãîð³âíè,1924 ð. íàðîäæåííÿ

(ñ. Êóêîâè÷³ Ìåíñüêîãî ð-íó ×åðí³ã³âñüêî¿ îáë.)

Áàòüêî ì³é, Ãðèøà, â òó ïîðóÐèáàëêà áóâ äîáðèé òàêèé,² êîëèñü, ÿê ïî÷àâñÿ ãîëîä,Ðèáó ëîâèâ. Ïîïàäàëèñü ñîìè.Ïðèâåçå íà âîç³ äîäîìó,À òîä³ óæå þøêó âàðÿòü,À áðàòè ó Ìåí³ ïîòîìóÐèáó íà õë³á ì³íÿþòü.Ñóñ³ä íàø, áóëî, ï³ä³éäå:– Äàéòå ê³ñòêè ïîñìîêòàòè...Äå æ òåáå ïîä³òè, äå ?² ÿê æå éîìó íå äàòè?Ðóêè ³ íîãè ïîïóõëè,Î÷³ íåìîâáè ïîãàñëè.¯æòå, òóò ðèáà îäíà ³ âîäà,Ò³ëüêè õë³áà íåìຠ– á³äà ...Ìîæå, õëîïö³ äîáóäóòü òð³øêè,À ïîêè ùî íåìຠ³ êðèõòè......Êîëè ìàòè ñïå÷å ïèðîãè,ß ö³ëóþ êðàñó ñâÿòó.Õë³á – â³í òàêèé äîðîãèé:Ùîðàç çãàäóþ þøêó îòó,Ùî ñóñ³äè áåç õë³áà ¿ëè² õâàëèëè Ãðèöüêà, õâàëèëè...Äå æ ìîãèëà, ä³äóñþ, òâîÿ?Íå çíàº í³ ìàòè, í³ ÿ.

Çàïèñàëà Î.Ñèäîðåíêî.Îñ³íü 2003 ð.

686

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÒÎÂÑÒÎÏ’ßÒ Ìèõàéëà Ãðèãîðîâè÷à,

1919 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Êóêîâè÷³ Ìåíñüêîãî ð-íó ×åðí³ã³âñüêî¿ îáë.)

Ãîëîäíîãî 1932 ðîêó äî íàñ ïðè¿õàëè àêòèâ³ñòè ðàäÿíñüêî¿ âëàäè ³ çàáðàëèâñå çåðíî, ÿêå áóëî, òðîõè ìóêè, íàâ³òü ñ³ëü çàáðàëè ( ê³ëîãðàì³â 7–8, âîíà ñòîÿ-ëà íà çàï³÷êó), çàëèøèëàñü îäíà êîðîâà òà òðîõè êîðì³â äëÿ íå¿. Âñå öå â³äáóâà-ëîñü íà íàøèõ î÷àõ – íàñ, ìàëèõ, çàëèøèëè áåç õë³áà. Ïîêè áóëî ìîëîêî òàòðîõè êàðòîïë³, ìè ùå ñÿê-òàê æèëè. À íàâåñí³ âñüîãî öüîãî íå ñòàëî...

... ß âñå æèòòÿ ³ç æàõîì çãàäóâàâ ãîëîäíó âåñíó 1933 ðîêó: ÿ, áðàò ²âàí òàñåñòðà Îëåíà áîñîí³æ õîäèëè ó ïîëå çáèðàòè ãíèëó êàðòîïëþ. Õî÷ âîíà ³ çîãíè-ëà çà çèìó ³ âèñóøèëàñü íà ñîíö³, òà é âèãëÿä ìàëà íåïðèâàáëèâèé, àëå â í³éçàëèøàëîñü õî÷ òðîõè êðîõìàëþ. Âäîìà ìàìà âàðèëà êèñ³ëü ³ç ìîëîêîì ç òàêî¿êàðòîïë³. Òèì ³ æèëè. Àëå îñü îäíîãî äíÿ äî íàñ çíîâó “çàâ³òàëè” àêòèâ³ñòè ³çñ³ëüðàäè ( ïàì’ÿòàþ ¿õ ïî³ìåííî, àëå íå íàçèâàþ ïð³çâèù, áî æèâ³ ¿õí³ íàùàäêè,òî õàé íå ñîðîìëÿòüñÿ ä³ÿíü ñâî¿õ ä³ä³â-ïðàä³ä³â) ³ çàáðàëè íàøó ãîäóâàëüíèöþ –êîð³âêó. Âîíà, äî ðå÷³, äî ðàíêó çäîõëà, ìàáóòü, ç äîñàäè.

Îòîä³ äëÿ íàøî¿ ðîäèíè ïî÷àëîñÿ ñïðàâæíº ëèõî. Ìàòè-âäîâà ðÿòóâàëè íàñ,÷îòèðüîõ ä³òåé, ÿê ìîãëè. ̄ ñòè áóëî çîâñ³ì í³÷îãî, “ñìàêóâàëè” áóð’ÿíè: êðîïèâó,ïàñë³í, ëîáîäó. Âèðÿòóâàëà íàñ Äåñíà. ϳñëÿ ïîâåí³ á³ëÿ áåðåãà çàëèøàëîñü áà-ãàòî ðàêóøîê. Ìè ç áðàòàìè âèëîâëþâàëè ¿õ ðóêàìè, ìàìà îøïàðþâàëè ¿õ êèï’ÿò-êîì. Ðàêóøêè ðîçëàìóâàëèñü, ³ ìàìà âàðèëè ¿õ ó âëàñíîìó ñîêó äî òèõ ï³ð, ïîêèâîíè íå ï³äñîõíóòü. Îöå áóëà íàøà ïîñò³éíà ¿æà, ÿêà íå äàëà íàì ïîìåðòè. Ìèçàëèøèëèñÿ æèâèìè, õî÷ äóæå ñõóäëè.

Êîëè ñòàëè äîñòèãàòè õë³áà ó ïîë³, ìè ç áðàòàìè íèøêîì, ùîá í³õòî íå áà-÷èâ, êðàëè ùå íåäîçð³ë³ êîëîñêè, õîâàëè ¿õ ó ðóêàâ ñîðî÷êè, âäîìà âèäîâáóâàëèçåðíî, ìîëîëè íà æîðíàõ, à ìàìà ïåêëè ³ç íüîãî ÿê³ñü ìëèíö³ – öå áóâ óæå õë³á.Òàê ìè ïåðåæèëè ãîëîä, íàñèëó ä³æäàâøèñü æíèâ.

Çàïèñàëà Î.Ñèäîðåíêî.Æîâòåíü 2002 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÒÎÊÀËÜ Îëåêñàíäðè ²âàí³âíè,

1918 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ìàëà Âèñêà Îäåñüêî¿ (íèí³ Ê³ðîâîãðàäñüêà) îáë.)

 ñåìüå íàøåé, êðîìå ìåíÿ, áûëî åùå ñåìåðî äåòåé. Êàê ðàç â 1933 ã.íà÷àëè ñòðîèòåëüñòâî äîìà è, êðîìå òîãî, ÷òî ñòðàøíî ãîëîäàëè, åùå è íå èìåëèêðûøè íàä ãîëîâîé.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

687

 òå÷åíèå íåäåëè èç íàøåãî ïîãðåáà “óïîëíîìî÷åííûå ëèöà” âûãðåáëè áóê-âàëüíî âñå: çåðíî, êàðòîôåëü, àáñîëþòíî âñå îâîùè, ìÿñíûå çàïàñû è ò.ï.Îñòàâèëè ìåøîê ìóêè, êîòîðûé çàáðàëè ÷åðåç äâà äíÿ – íàì “íå ïîëîæåíî”.Óâåëè âñþ èìåþùóþñÿ æèâíîñòü, ïåðåäóøèëè ïòèöó è âñå çàáðàëè.

ß áûëà ñòàðøèì ðåáåíêîì â ñåìüå. Ïîýòîìó âåñü ãîä (äàæå áîëüøå) íåõîäèëà â øêîëó, òàê êàê äîëæíà áûëà èñêàòü ïðîïèòàíèå äëÿ ìàëûøåé è ðîäè-òåëåé. Îòåö ðàáîòàë êðóãëûå ñóòêè, à ìàòü áûëà áåðåìåííà ñ îñëîæíåíèÿìèî÷åðåäíûì ðåáåíêîì. ß õîäèëà ïî ñåëó è ïîäðàáàòûâàëà, êàê ìîãëà, ó áîëååèëè ìåíåå çàæèòî÷íûõ îäíîñåëü÷àí çà êàêóþ-íèáóäü åäó.

Áûëà ó íàñ êîçà, è â íà÷àëå 1933 ã. áëàãîäàðÿ åé, áûëè êîïåéêè íà õëåá, íîâ ñåðåäèíå ãîäà êîçà ïîãèáëà, è ñåìüÿ îñòàëàñü áåç äåíåã.

Ïðèøëî âðåìÿ ìàòåðè ðîæàòü, è îíà ðîäèëà, íî ìåðòâîãî ðåáåíêà. Ïîñëåäîëãèõ îáñóæäåíèé îòåö ðåøèë èñïîëüçîâàòü òåëî ìëàäåíöà â ïèùó. Òåëî ðàç-ðóáèëè: ÷òî-òî ïîøëî íà êîíñåðâàöèþ, à ÷òî-òî ñúåëè ñðàçó. È âñþ ïîñëåäóþ-ùóþ æèçíü ó íàñ â ñåìüå ñ÷èòàëîñü ïðåñòóïëåíèåì äàæå îäíèì ñëîâîì âñïîì-íèòü î òîãäà ñëó÷èâøåìñÿ.

Çàïèñàëà Ì.Êàðõàí³íà.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÒÎÊÀÐÅÍÊÀ Òàíàñà Ïàíàñîâè÷à

(ì. Á³ëà Öåðêâà Êè¿âñüêî¿ îáë.)

Òîêàðåíêî Òàíàñ Ïàíàñîâè÷ – ãàéâîðîíñüêèé çåìëåì³ð, äðóã ìîãî áàòüêà,áàòüêî ìîãî îäíîêëàñíèêà, ï³äãîäóâàâ ìåíå â 1947-ó ðîö³. Ðîçïîâ³äàþ÷è ïðîãîëîä ó 1933-ó ðîö³, íàçèâàâ òó æ öèôðó ïîìåðëèõ: 470 äóø [ó ñ.Ãàéâîðîí Âîëî-äàðñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.].

Çàïèñàâ Ì.Ïîë³ùóê.2005 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÒÎÊÀЪÂÀ ²ãîðÿ Ïåòðîâè÷à,

1923 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê)

Áûë 1932 ãîä – ñàìûé óðîæàéíûé ãîä âðåìåí êîëëåêòèâèçàöèè. Íî âåñüóðîæàé çàñòàâèëè âûâåçòè â õðàíèëèùà, íå îñòàâèâ íè÷åãî äëÿ êîëõîçíèêîâ.Ïîêà áûëè ñòàðûå çàïàñû çåðíà, êàðòîôåëÿ, äðóãèõ îâîùåé, ëþäè ïåðåçèìîâàëè.

688

ѲÄ×ÅÍÍß

Íà÷àëàñü âåñíà 1933 ã., î÷åíü ñòðàøíàÿ, ãîëîäíàÿ. Ïðèõîäèëîñü òîëî÷üâ ñòóïå êî÷àíû êóêóðóçû áåç çåðíà, äåëàòü ïîäîáèå ìóêè è ïå÷ü ëåïåøêè. Òîãäàÿ ñ îòöîì óåõàë â ãîðîä íà íîâîñòðîéêó; îòåö ðàáîòàë êàìåíùèêîì, à ÿ ïîìîãàëåìó – ïîäíîñèë êèðïè÷è. Òÿæåëåé âñåãî áûëî íîñèòü êèðïè÷è íà òðåòèé, ÷åòâåð-òûé, ïÿòûé ýòàæè. Òîãäà åùå êðàíîâ íå áûëî, è êèðïè÷è íîñèëè “êîçîé” – òàêíàçûâàëàñü çàïëå÷íàÿ êîðçèíà, â êîòîðóþ óêëàäûâàëè 10 øò. êèðïè÷åé äëÿ âçðîñ-ëûõ è 4–5 – äëÿ äåòåé. Ìíå òîãäà áûëî 10 ëåò. Ïèòàëèñü â ñòîëîâîé. Îòåö ïîëó-÷àë “ïàåê óäàðíèêà”, êîòîðûé ñîñòîÿë èç îäíîé áóëêè õëåáà è îáåäà (îäíîãî íàäâîèõ!). Êîãäà ïîëó÷àëè çàðïëàòó, îòåö ïîêóïàë äâå õëèáûíû, à ÿ èõ îòâîçèë äî-ìîé â äåðåâíþ. Ó íàñ, êðîìå îòöà è ìàòåðè, æèëà òåòÿ, êîòîðàÿ âåäàëà âñåìõîçÿéñòâîì. ß, êàê ñåé÷àñ, ïîìíþ, êàê áîðù âàðèëè èç ëåáåäû, è ÷òîáû îí íå áûëãîðüêèì, ëèñòüÿ ëåáåäû ñíà÷àëà îòâàðèâàëè, à çàòåì âàðèëè áîðù (áåç êàïóñòû,ò.ê. åå íå áûëî). È êîãäà ìû ñàäèëèñü êóøàòü, òåòÿ íàì ãîâîðèëà: “Óêóñèë ðàçõëåáà è äâå ëîæêè áîðùà”. Åùå äåëàëè èç ëèñòüåâ ëåáåäû è îòðóáåé îëàäüè,êîòîðûå áûëè î÷åíü ãîðüêèìè. ×òîáû íå óìåðåòü, õîäèëè ñîáèðàòü êîëîñêè, íî÷òîáû íèêòî íå âèäåë: íè áðèãàäèð, íè ïðåäñåäàòåëü êîëõîçà, ïîòîìó ÷òî çà 1 êãêîëîñêîâ äàâàëè 3 ãîäà ëàãåðåé. È ïðèõîäèëîñü ðèñêîâàòü. Ïøåíèöà, ÿ÷ìåíü, îâåñ –âñå øëî íà æåðíîâà, è äåëàëè ìóêó. Ìíîãèå ëþäè îò ãîëîäà ïóõëè è óìèðàëè.

Ïîèñêè “âðàãîâ íàðîäà” ïðîäîëæàëèñü äî 1941 ã. Îñîáåííî áûë ñòðàøåí1937 ã.: åñëè òû íå ïîíðàâèøüñÿ êîìó-òî èç ðóêîâîäñòâà, èëè ñêàæåøü ÷òî-íè-áóäü ïðîòèâ ñîâåòñêîé âëàñòè, òî “çàãðåìèøü ïîä ôàíôàðû” îò 3 äî 5 ëåò.

Çàïèñàëà ª.Ñàâèíà.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÒÎÍÊÎÂÈÄÀ Îëåêñ³ÿ

(ñ. Ñàëèâîíêè Ãðåá³íê³âñüêîãî ð-íó íà Êè¿âùèí³)

Îäíîãî äíÿ ò³º¿ äîâãî¿ ³ õîëîäíî¿ çèìè äî ¿õíüî¿ õàòè óâ³ðâàëàñÿ ÷åðãîâàáðèãàäà ÷åðâîíèõ “ñàæîòðóñ³â”.

“Ìàòè ÿêðàç ÷èñòèëà ìåðçëó êàðòîïëþ. Ïî÷àëè îáøóêóâàòè õàòó. Ñòàðøèé“ñàæîòðóñ” çàæàäàâ, ùîáè áàòüêî ïîêàçàâ, äå ñõîâàíà êàðòîïëÿ. Îòðèìàâøèâ³äïîâ³äü ïðî òå, ùî êàðòîïëÿ çàê³í÷èëàñÿ, àêòèâ³ñòè ïî÷àëè ðàäèòèñÿ, ðîáèòè ð³çí³ïðèïóùåííÿ. Äóæå øâèäêî “çäîðîâèé” åíêàâåäèñòñüêèé ãëóçä íàâ³â “ñàæîòðóñ³â”íà ïðàâèëüíó äóìêó: ÿêùî êàðòîïëÿ ìåðçëà, òî çàõîâàíà âîíà íå â õàò³, à äåñü íàä-âîð³, ï³ä ñí³ãîì. Îòîæ âîíè íàïîëÿãàëè íà ñâîºìó: “Ïîêàæè, äå ñõîâàíà êàðòîïëÿ, áîáóäå ã³ðøå”. Áàòüêî öüîãî íå âèòðèìàâ, òÿæêî îïóñòèâñÿ íà ëàâó, ñòèñíóâ ñêðîí³êóëàêàìè ³ çàïëàêàâ. Òîä³ ðàïòîâî âñòàâ, ï³ä³éøîâ äî áðèãàäè ³, êð³çü ñëüîçè ãîëîñíîñêàçàâ: “²ä³òü, êîïàéòåñÿ â ñí³ãó! Ìîæå, õî÷ öèì íà¿ñòåñÿ! Îí òàì á³ëÿ âèøí³ çàêîïà-íà êàðòîïëÿ ïîðó÷ ç äèòÿ÷èìè ïóïàìè!” Ïî÷óâøè òàêå, áðèãàäà ÿêèéñü ÷àñ ìîâ÷àëà.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

689

Ïîò³ì, íàïåâíå, ñòàðøèé ç íèõ, çàêðè÷àâ: “Çàïàì’ÿòàé, êóðêóëüñüêà ìîðäà! Çà òàê³ñëîâà òè äîðîãî çàïëàòèø!  òþðì³ çãíèºø!”  ñàäîê áðèãàäà íå ï³øëà. Îáøóêïðèïèíèëè. Ñòàðøèé àêòèâ³ñò ìèòòþ ñõîïèâ ãîðùèê ç ïî÷èùåíîþ êàðòîïëåþ, âèé-øîâ íàäâ³ð ³ æáóðíóâ éîãî â ñí³ã. Âæå êîëè áðèãàäà ï³øëà ç äâîðó, ìè âñ³ºþ ñ³ì’ºþ,áàòüêè, ìè ç áðàòîì òà ñåñòðà, êèíóëèñÿ øóêàòè òó êàðòîïëþ â ãëèáîêîìó ñí³ãó.Ç ï³âãîðùèêà íàøóêàëè, äóæå ïîìåðçëè – ñí³ã áóâ ãëèáîêèì, à ìè ìàéæå ãîë³.Ñèäÿ÷è â õàò³, ìè ìîãëè ÿêîñü îáõîäèòèñÿ ïîëîòíÿíèìè ñîðî÷êàìè òà ÿêèìîñüëàõì³òòÿì. Íàäâå÷³ð òîãî æ òàêè äíÿ, ñåñòðà, ÿê³é áóëî ø³ñòü ðîê³â, òÿæêî çàõâî-ð³ëà ³ ÷åðåç äåê³ëüêà äí³â ïîìåðëà. ϳñëÿ ñìåðò³ äî÷êè áàòüêî ñòàâ ìîâ÷àçíèì.Õîäèâ ïîäâ³ð’ÿì, çàõîäèâ äî õàòè, ùîñü øóêàâ íà ãîðèù³, ñòðóãàâ ÿê³ñü äîøêè. Çàäâà-òðè äí³ â³í çìàéñòðóâàâ ï’ÿòü õðåñò³â. Îäíîãî, íàéìåíøîãî â³äí³ñ íà ìîãèëóäî÷êè, äâà á³ëüø³ ïðèçíà÷àëèñÿ íàì ç áðàòîì, à ùå á³ëüø³ çàëèøèâ ñîá³ ³ íàø³éìàòåð³. Ñòàâëÿ÷è õðåñòè á³ëÿ ïðèï³÷êà, ùîá ïðîñîõëè, áàòüêî ñêàçàâ: “Íå çíàþ,õòî çà êèì ï³äå, à ùîá òîä³ íå á³ãàòè, õàé áóäóòü ãîòîâ³. Âîíè ¿ñòè íå ïðîñÿòü”.

Äåê³ëüêà äí³â ï³ñëÿ ò³º¿ ñâàðêè ³ç-çà ìåðçëî¿ êàðòîïë³, áðèãàäà íå ç’ÿâëÿëàñÿ.Áàòüêî òðîõè ïîâåñåë³øàâ ³ ïðîäîâæóâàâ ùîñü ìàéñòðóâàòè. Ìàòè â³äøóêàëà äåñüó çàï³÷êó òðîõè äèêèõ ñóøåíèõ ãðóø ³ ñêàçàëà áàòüêîâ³, ùîá òîé êóäèñü ¿õ çàõîâàâ,áî ÿê ç’ÿâèòüñÿ áðèãàäà, òî ³ òèõ ãðóø íå ñòàíå, ³ íà гçäâî íå áóäå ç ÷îãî çâàðèòèóçâàðó. Òàòî âèêîëóïàâ ê³ëüêà öåãëèí íàä ïðèï³÷êîì. Ïîêëàâ òóäè òîðáèíêó ç ñóø-êîþ ³ çàìóðóâàâ ñõîâàíêó, à ìàìà çàìàçàëà ¿¿ ãëèíîþ ³ çàá³ëèëà. Äåíü ïðîéøîâñïîê³éíî, áðèãàäà íå ïðèõîäèëà. À ââå÷åð³ äî õàòè çàéøëà ñóñ³äêà ³ ïîáà÷èâøèñâ³æó ñèðó ïëÿìó, çàïèòàëà çâ³äêè âîíà âçÿëàñÿ. Ìàòè ñêàçàëà, ùî òàì áóëà ù³ëè-íà ÷åðåç ÿêó ïðîõîäèâ äèì, òîìó ïðèéøëîñÿ ¿¿ çàìàçàòè. Ñóñ³äêà òðîõè ïîñèä³ëà³ ï³øëà. Íàñòóïíîãî äíÿ ç ñàìîãî ðàíêó ïðèéøëà áðèãàäà ³ çðàçó êèíóëàñÿ äî ïå÷³,äå áóëî âèäíî ùå ñèðó ãëèíó. Áàòüêî ç ìàò³ð’þ ïåðåãëÿíóëèñÿ, àëå ïðîìîâ÷àëè.“×òî, çîëîòî ïðÿ÷åøü?” – çâåðíóâñÿ äî áàòüêà ÿêèéñü íîâèé “ñàæîòðóñ” ó êîæóñ³³ áóäüîí³âö³. Áàòüêî çáë³ä ³ ñêàçàâ: “Øóêàéòå. Çíàéäåòå, áóäå âàøå.” “Ñàæîòðóñ”óñì³õíóâñÿ ³ çàêîìàíäóâàâ: “À íó-êà ðºáÿòê³, ³ ãäº âàøè òîïîð³ê³? Ïîðàáîòàéòºïî-íàøåíñêîìó! Ìè ºâî íàó÷èì, êàê ñîâºòñêóþ âëàñòü ëþá³òü!”

кáÿòê³ âèêîëóïàëè “òîïîð³êàì³” öåãëó, âèòÿãëè ç³ ñò³íè òîðáèíêó ç ñóøêîþ³ âèñèïàëè íà ñò³ë âñå, ùî â í³é áóëî. Ñòàðøèé çíÿâ ðóêàâèö³ ³ ïî÷àâ ðåòåëüíîìàöàòè êîæíó ñóøåíó ãðóøêó. Êîëè æ â³í í³÷îãî íå çíàéøîâ, òî ðîçïîðÿäèâñÿç³áðàòè ñóøêó â òîðáèíêó ³ â³äíåñòè äî êîëãîñïíî¿ êîíòîðè äëÿ äåòàëüí³øîãîîãëÿäó. Á³ëüøå ò³º¿ òîðáèíêè í³õòî â õàò³ íå áà÷èâ, õî÷à áðèãàäà ùå íå ðàç íà-â³äóâàëàñÿ äî íàñ, êîæíîãî ðàçó ùîñü øóêàëà, àëå í³÷îãî íå çíàõîäèëà. À íàøåгçäâî îá³éøëîñÿ áåç óçâàðó.

Êîëè çàê³í÷èëàñÿ ìåðçëà êàðòîïëÿ, ïî÷àëè ¿ñòè âèìîëî÷åí³ êîëîñêè ³ çâè-÷àéí³ñ³íüêó ñ³÷êó ç ñîëîìè, ì³øàíó ç ïîëîâîþ ³ êîðîþ âåðáè. Ñòàëî òð³øå÷êèëåãøå, êîëè ïðèéøëà âåñíà, ³ ç’ÿâèëàñÿ ëîáîäà, ç ÿêî¿ âàðèëè çàò³ðêó, à “ñàæîòðóñè”ïåðåñòàëè õîäèòè ïî äâîðàõ.

Çàïèñàâ Ì.Òàðàí.

690

ѲÄ×ÅÍÍß

ÒÎÐÊÓÒ Ìèêîëà (ñ. ßðîø³ Ãëîáèíñüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿

(íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.)

ÂÊËÎÍÈÑß ÊÐβ ÑÂÎ¯Õ ÏÐÅÄʲÂ!Ó ìîãî ïðàä³äà ³ ä³äàÁóëà ÷àðêà äî îá³äó,Áóëè ³ ñàëî, ì’ÿñî, ðàêè² ñîëîäêîñò³ óñÿê³.Áóëè ïàìïóøå÷êè é ãàëóøêè,Ùå ³ç ìàêîì ïèð³æêè,Áóëè âàðåíèêè é ñìåòàíà...² õàòèíà íåïîãàíà.Ïðàöþþ÷è çðàíêó äî âå÷³ðíî¿ çîð³,Òàê æèëè óêðà¿íñüê³ õë³áîðîáè-òðóäàð³...Äå âçÿëèñü á³ëüøîâè÷êè –Ö³ ïë³øèâ³ ìóæè÷êè,Äåìàãîãè, íåðîáè, ï’ÿíèö³, ãóëüòÿ¿,² ìîñêîâñüê³, ³ ñâî¿?Ëîçóíã ó íèõ áóâ îäèí:“Ìû ñòàðûé ìèð ðàçðóøèì, à çàòåì...”Òî æ âîíè õàòèíè õë³áîðîá³â ïîëàìàëè,¯õ ñàìèõ äî Ñèá³ðó âñ³õ çàãíàëè,Ðåøòó ëþäó äî ÑÎdzâ çàïèñàëè... Âîíè íå ñ³ÿëè é íå îðàëè,À âñå íà ì³òèíãàõ êðè÷àëè.Òà óñ³ì ðàéñüêå æèòòÿ îá³öÿëè...À òèì ÷àñîìÂñå, ùî õë³áîðîáè íàäáàëè,Ðîç³êðàëè ³ ïðîïèëè.Ñåëÿí äî çëèäí³â äîâåëè.Ëþä âñå öå áà÷èâ ³ òåðï³â.Òà íàðîñòàâ íàðîäíèé ãí³â. (Àíòîí³âùèíà).Ùîá äî ê³íöÿ çëàìàòè íàðîäíó íåïîêîðó,Âäàëèñÿ çë³ á³ëüøîâè÷êè äî ãîëîäîìîðó.²ç Êðåìëÿ ïðèéøëà òåëåôîíîãðàìà:“³ä³áðàòè ó ñåëÿí õàð÷³ äî ãðàìà!”Äëÿ âèêîíàííÿ ö³º¿ ³ðîäîâî¿ ìð³¿Ç êîìóí³ñò³â, êîìñîìîëüö³â-äîáðîâîëüö³âÁóëè ñòâîðåí³ îñîáëèâ³ çàãîíè – “áóêñèðè”.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

691

Âîíè ïî äâîðàõ õîäèëè ² òàê³ çëîä³ÿííÿ ÷èíèëè,Ùî äîïîêè ñîíöå ñâ³òèòè â íåá³ áóäå,Áîã íå ïðîñòèòü, ³ ëþäè íå çàáóäóòü!“Áóêñèðè” â³äáèðàëè ó ñåëÿí óñå:×å÷åâèöþ, ãîðîõ ³ ñàëî,Íàâ³òü ³ç ïàçóõè ìàòåð³Çàõîâàíó íåþ äëÿ ñâî¿õ ä³òåé êâàñîëþ.Ñòðàâè ³ç ïå÷åé âîíè âèòÿãàëè² â áàãíþêó âèëèâàëè,×îá³òüìè ñâî¿ìè âñå òîïòàëè.Íàä ãîëîäíèìè ñåëÿíàìè ãëóçóâàëè,Áèëè ¿õ ³ ìîðäóâàëè,² íàâ³òü äî ñìåðò³ á³äîëàøíèõ çàáèâàëè.² âñå öå ÷èíèëè ³ íå òóðêè, ³ íå ÿíè÷àðè,Íå ìîíãîëè-áóñóðìàíè,À ñâî¿ æ ñåëÿíè,Îäóðìàíåí³ á³ëüøîâèêàìè.Öå ³ Ëóöèê, ³ Êàëåíèê,Öå é Ñàì³éëî, ³ Ìàêñèì,² íåäîì³ðîê øìàð÷îê Êàáà÷îê.Ïðèéøëà çèìà, íàñòàâ çëèé õîëîä.² óñòóïèâ â ñâî¿ ïðàâà öàð – Ãîëîä.Ãîëîäí³ ëþäè ¿ëè âñå:Êîò³â, ñîáàê, ³ íàâ³òü ...Ñâî¿õ ä³òåé (!)Ó íàø³ì ñåë³ ßðîø³ Ñâèðèä³â Ñòåïàí íàñò³ëüêè îçâ³ð³â,Ùî íå ëèøå ñâîº, à é ÷óæå äèòÿ â³í ç’¿â.(Ìàðóñþ Ãðèãîð³âíó Ãëàäèð).Óçèìêó ³ íàâåñí³ â ñåëîÑìåðòü õîäèëà ³ç êîñîþ –Ö³ë³ ñ³ì’¿ âèìèðàëèÍàâ³òü ìåðòâèõ íå õîâàëè.Îòîé ÷îðíèé, ñòðàøíèé 33-é ð³êÏðîêîâòíóâ ó ßðîøàõ äåâ’ÿòü ñîòåíü ÷îëîâ³ê.Ëþäè äîáð³, íå â³ðòå êîìóí³ñòàì,Ùî âèíîþ âñüîãî áóâ íåâðîæàé!Áðåõíÿ! Öå áóâ òåðîð –Ñòâîðåíèé êîìóí³ñòàìè øòó÷íèé ãîëîäîìîð!!!Ãðàìîòí³ ëþäè âñå öå ðîçóì³ëè,Àëå ïðîòèñòîÿòè íå çóì³ëè.Òà ïëåêàëè âîíè íàä³þ:

692

ѲÄ×ÅÍÍß

Ïðèéäå ÷àñ, íàñòàíå ãîäèíà.³ëüíîþ ñòàíå Óêðà¿íà.² òîä³ áåç Ñîëîâîê ³ Ñèá³ðóÌîæíà áóäå ðîçïîâ³ñòè ïðî öå çëî âñüîìó ìèðó.Àëå é êîìóí³ñòè íå äð³ìàëè.Ò³ëüêè-íî ñê³í÷èëè òîé ãîëîäîìîð,ßê ïî÷àëè ïîë³òè÷íèé òåðîð.³äòåïåð óæå åíêàâåäèñòèÏî õàòàõ âíî÷³, ÿê øàêàëè,Âñ³õ ãðàìîòíèõ ³ íåñêîðåíèõÄî ñâî¿õ êàò³âåíü â³äïðàâëÿëè.Òàì âèãàäàí³ çâèíóâà÷åííÿ ¿ì âèñòàâëÿëè,Êàòóâàëè, ç³çíàâàòèñÿ â ñâî¿õ ãð³õàõ ¿õ çàñòàâëÿëè.Òèõ, õòî áóìàãó ï³äïèñàâ, äî ÃÓËÀÃó âñ³õ â³äïðàâëÿëè.À òèõ, õòî ìîâ÷àâ é âèíè íå âèçíàâàâ,ïî-çâ³ðÿ÷îìó âáèâàëè.(Íàâ³òü ³ìåí òà ïð³çâèù ¿õ íå çàïèñàëè.)̳é ñèí, îíóê, ïðàâíóê,Êîëè ïî¿äåø â Êðåìåí÷óê,Çíàéäè ãîäèíó ³ â³äøóêàé áóäèíîêÏî âóëèö³ Ðåâåíêà çà íîìåðîì 7*.Âêëîíèñÿ êðîâ³ ñâî¿õ ïðåäê³â.Øòó÷íèé êîìóí³ñòè÷íèé ãîëîäîìîð,Êðèâàâèé ñòàë³íñüêèé òåðîð,Áðåõëèâà òà ùîäåííà ïðîïàãàíäàÏåðåòâîðèëà â³ëüíèõ êîçàê³âÓ ïîê³ðíèõ ìîâ÷àçíèõ ðàá³â... Ëþäè â ÑÎdz ïðàöþâàëè çðàíêó äî çîð³Çà ïóñòîïîðîæí³ òðóäîäí³...

7 âåðåñíÿ 2003 ð.ñ.ßðîø³.

_____________________* Âóëèöÿ Ðåâåíêà éøëà ïàðàëåëüíî âóëèö³ Ëåí³íà (ç ë³âîãî áîêó, ÿêùî éòè â íàïðÿìêó äî

Äí³ïðà), à áóäèíîê ¹7 çíàõîäèâñÿ íåäàëåêî â³ä ïðèì³ùåííÿ áàíêó. (Áóäèíîê áàíêó íàëåæàâ í³ìöþ,åêîíîì³ÿ ÿêîãî çíàõîäèëàñÿ â ñåë³ ßðîø³ Ãëîáèíñüêîãî ðàéîíó). ßê ðîçïîâ³â Òîðêóò Ìèêîëà ²âàíî-âè÷, êîëè éîìó áóëî 13 ðîê³â (ï³ñëÿ âèçâîëåííÿ éîãî ñåëà â³ä í³ìåöüêî-ôàøèñòñüêèõ çàãàðáíèê³â),éîãî íàïðàâèëè íà êóðñè ÔÇÍ (ôàáðè÷íî-çàâîäñüêîãî íàâ÷àííÿ), äî ì³ñòà Êðåìåí÷óêà ó ïðèì³ùåíí³êîëèøíüîãî áóäèíêó ÍÊÂÄ ïî âóë. Ðåâåíêà, 7. (Äâ³ð áóâ ³ç çàë³çíîþ áðàìîþ). ³í â÷èâñÿ íàøòóêàòóðà. Ó ï³äâàë³ öüîãî áóäèíêó âîíè â’ÿçàëè ù³òêè. Îäíîãî ðàçó áàáóñÿ, ÿêà áóëà òàì ïðèáè-ðàëüíèöåþ áàãàòî ðîê³â, ðîçïîâ³ëà éîìó, ùî â öüîìó ï³äâàë³ áóëà êàò³âíÿ ÍÊÂÄ: “Òóò ïî-çâ³ðÿ÷îìóáóëî óáèòî ñîòí³ ³ ñîòí³ íåâèííèõ ñåëÿí Êðåìåí÷óöüêîãî îêðóãó, ³ êðîâ³ áóëî ïî êîë³íà”.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

693

ÑÏÎÃÀÄÈÒÎÐÊÓÒ Îëüãè ²âàí³âíè

(ñ. ßðîø³ Ãëîáèíñüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿(íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.)

Íàðîäèëàñÿ ÿ â 1926 ðîö³ â ñåë³ ßðîø³.  öåé ð³ê ó ìîºìó ñåë³ íàðîäèëîñÿ26 ä³òåé. (À ÿê ìàìà ìîÿ íàðîäèëàñÿ â 1899 ðîö³, òî â òîé ð³ê ó ñåë³ ßðîø³íàðîäèëîñÿ 90 ä³òåé.). ϳøëà äî øêîëè.

ϳä ÷àñ ãîëîäîìîðó 1932–33 ðîê³â â ßðîøàõ ïîìåðëî äóæå áàãàòî ëþäåé. õàò³ íàâïðîòè ïîìåðëî 5 ÷îëîâ³ê – ä³ä Ïàâëî, áàáà Ôåäîðà, Îëüãà, Ïåòðî³ Äìèòðî. ß áà÷èëà ç³ ñâîãî äâîðó, ÿê ï³ä’¿õàëà ï³äâîäà, ³ íà íå¿ ñêëàäàëè ìåðò-âèõ. Âìåð â³ä ãîëîäó ³ ä³ä Ìàêñèì Áåçíîñ. Âìåð â³ä ãîëîäó Øà¿í Ñòåïàí Ôåäî-òîâè÷.

Ùîá âèæèòè, ìè ¿ëè æàëèâó òà ë³ïåíèêè ç ïðîñà. Çà ðîáîòó ó êîëãîñï³ äàâàëèïî øìàòî÷êó õë³áà.

Ñåñòðà ì ìàìè óâå÷åð³ íà¿ëàñÿ âèøåíü, à íà ðàíîê ïîìåðëà.Íà îäí³é âóëèö³, äå ñòîÿëî 5 õàò, ïîìåðëè âñ³ ëþäè.Ñòåïàí Ñâèðèäîâè÷ ç’¿â ñâîþ äèòèíó. À Êîñîãëÿäè ç’¿ëè ñâîãî ñèíà Ñàøêà,

ÿêîìó áóëî 7–8 ðîê³â. Öå áóâ âèñîêèé õëîï÷èê.Íàâïðîòè íàñ æèëè çàìîæí³ ëþäè – äâà áðàòè, ²âàí Íèêîíîâè÷ òà Ìèõàéëî

Íèêîíîâè÷ ßâòóøåíêè. Âîíè òðóäèëèñÿ äåíü ³ í³÷. Ó íèõ áóâ ïàðîâèé ìëèí.Ïðè¿õàëè ³ çàáðàëè ¿õ.  Óñòèì³âö³ áóâ ðàäãîñï. Çâ³äòè âèñëàëè òðàêòîð “×ÒÇ”³ ðîçâàëèëè ¿õíþ õàòó. Çàëèøèëîñÿ äâîº ä³òåé Ïåòðî ³ Ìàð³ÿ.

Çàïèñàí³ ãðóïîþ “Àðõ³âàòîð–100”.9 ëèïíÿ 2003 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÒÐÅÒßÊÀ Â.Í.

(ñ. Äóä÷àíè íà Õåðñîíùèí³)

Íà ïî÷àòêó 1933 ðîêó ÿ, ï³äë³òîê, íåäîâãèé ÷àñ â÷èâñÿ ó Íîâîâîðîíöîâñüê³éàãðîøêîë³. Íàâêîëî ëþòóâàâ ãîëîä. Ç íàñ, ó÷í³â, îðãàí³çóâàëè áðèãàäó äëÿ êî-ïàííÿ ìîãèë, áî ëþäè ùîäíÿ âìèðàëè äåñÿòêàìè, âèìèðàëè ö³ëèìè ñ³ì’ÿìè.À ãðóïè çàãîò³âåëüíèê³â ïðîäîâæóâàëè õîäèòè ïî õàòàõ, âëàøòîâóâàëè ïîâàëüí³îáøóêè – ÷è íå ïðèõîâàâ õòîñü õë³á. ² ùî çíàõîäèëè, íåãàéíî âèëó÷àëè, à ãîñïî-äàð³â îãîëîøóâàëè øê³äíèêàìè. Âè çíàºòå, ùî òîä³ îçíà÷àâ òàêèé ïîë³òÿðëèê.³äìîâëÿþ÷è ñîá³ â îñòàíí³é êðèõò³, ùîá ò³ëüêè âðÿòóâàòè â³ä çàãèáåë³ íàñ,ä³òëàõ³â, òîä³ æ âìåð ãîëîäíîþ ñìåðòþ ³ ì³é áàòüêî.

694

ѲÄ×ÅÍÍß

Êîëè ÿ çãîäîì ïîâåðíóâñÿ â Äóä÷àíè, ìè, õëîï÷àêè, õîäèëè, õèòàþ÷èñü â³äïîñò³éíîãî íåäî¿äàííÿ, ïî ñòåïàõ – ó íà䳿 çëîâèòè îõëÿëîãî õîâðàõà ÷è ¿æàêà,âêîòðå ïåðåìîëî÷óâàëè óæå âèìîëî÷åí³ êîïèö³ ñîëîìè ñòàðî¿ – ìîæå âäàñòüñÿíàòðóñèòè õî÷ ç ï³âê³ëîãðàìà çåðíà. Òà íàé÷àñò³øå ïîâåðòàëèñÿ äîäîìó í³ç ÷èì, à òàì – ïóõë³ ç ãîëîäó ìàìà, ñåñòðà ³ áðàòè.

Çàïèñàëà Ë.Ñåðåáðÿêîâà.1993 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÒÐÈÃÓÁ Ìà𳿠²âàí³âíè,

1925 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. ×åðâîíå Ïîëå Ñîô³¿âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Îùóòèëè ìè ãîëîä çèìîé 1932 ã., êîòîðûé ïðîäëèëñÿ äî çèìû 1933 ã., äàæåäîëüøå. Ïëàí ïî ïðîäîâîëüñòâåííîé çàãîòîâêå íàø êîëõîç íå âûïîëíèë, òàê êàêíîðìû áûëè áàñíîñëîâíûìè, è ëþäåé îáèðàëè äî íèòêè. Ïðèõîäèëîñü ñäàâàòüíå òîëüêî õëåá, íî è ìîëîêî, ìÿñî, ÿéöà – âñå ïðîäóêòû ïèòàíèÿ, êîòîðûå áûëèâ äîìå, äàæå åñëè îíè áûëè ïîñëåäíèìè. Ñíà÷àëà ó íàñ çàáðàëè âñþ ïòèöó,à ïîòîì è ïîñëåäíþþ íàäåæäó – êîðîâó.

 ñåìüå ó íàñ áûëî òðîå äåòåé. Ìíå, êàê ñòàðøåìó áðàòó, è ìîèì ðîäè-òåëÿì ïîñòîÿííî ïðèõîäèëîñü õîäèòü íà ðàáîòó â êîëõîç è çàðàáàòûâàòü òðó-äîäíè, çà êîòîðûå äîëæíû áûëè âûäàâàòü õëåá. Äîìà îñòàâàëñÿ ìëàäøèéáðàò Ïàâåë (7 ëåò). Êîãäà âå÷åðîì ìû âîçâðàùàëèñü äîìîé è âèäåëè, ÷òî îí÷òî-òî ñúåë áåç ðàçðåøåíèÿ (à âåäü òå íåáîëüøèå ïðèïàñû ïðîäóêòîâ, êîòî-ðûå ó íàñ îñòàâàëèñü, áûëè âñå ïîñ÷èòàíû), òî îòåö åãî ñèëüíî ðóãàë è èíîã-äà äàæå áèë. Íî ÷åì äàëüøå, òåì ïðîäóêòîâ ñòàíîâèëîñü âñå ìåíüøå.Îäíàæäû, êîãäà â äîìå îñòàëèñü îäíè êàðòîôåëüíûå ëåïåøêè, Ïàâåë íåâûäåðæàë è èõ ñúåë. Îò ñòðàõà, ÷òî âå÷åðîì ïðèäåò îòåö è îïÿòü åãîïîáüåò, Ïàâåë ïîâåñèëñÿ. Òàê â òîò ãîëîä ìîè ðîäèòåëè ïîòåðÿëè ñûíà,à ÿ – áðàòà.

Ñóäüáà íàøèõ ñîñåäåé áûëà åùå áîëåå òðàãè÷íîé. Èõ ñåìüÿ ñîñòîÿëà èç÷åòûðåõ ÷åëîâåê – ìóæà, æåíû è äâîèõ ìàëåíüêèõ äåòåé-ïîãîäêîâ (2 è 3 ãîäè-êà). Åäèíñòâåííûì êîðìèëüöåì â ñåìüå áûë ìóæ. Îäíàæäû, èäÿ íà ðàáîòó,îáåññèëåâøèé îò ãîëîäà, îí óïàë è íàòêíóëñÿ ãëàçîì íà ñòåðíþ ñêîøåííîé ïøå-íèöû, ÷åðåç íåäåëþ óìåð îò çàðàæåíèÿ êðîâè. Èõ ñåìüÿ áûëà îáðå÷åíà íàñìåðòü. Ïîñëå ïîõîðîí ìóæà ñîñåäêó íèêòî íå âèäåë â ñåëå. Êîãäà æå ïðèøëèåå ïðîâåäàòü, òî çàñòàëè îäíó, îáåçóìåâøóþ, äåòåé â äîìå íå áûëî. Íà âñåâîïðîñû, êîòîðûå åé çàäàâàëè, îíà íè÷åãî íå îòâå÷àëà. Ïîñëå ýòîãî ëþäè ñàìèñòàëè èñêàòü äåòåé. Íàøëè èõ â ïîãðåáå â áî÷êå ïîðóáàíûìè è çàñîëåííûìè.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

695

Íåêîòîðûõ ÷àñòåé äåòñêèõ òåë íåäîñòàâàëî – îíà óæå èõ ñâàðèëà, à êîñòè çàêî-ïàëà â ïîãðåáå. Åå çàáðàëè, ïîñëå ýòîãî ìû åå íèêîãäà íå âèäåëè.

[ϳäïèñ] Ì.ÒðèãóáÇàïèñàëà Þ.Áîãîìîëîâà.

1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÒÐÈÄÈÔ Íà䳿 ²âàí³âíè,

1924 ð. íàðîäæåííÿ(ñ-ùå Ãóáèíèõà Íîâîìîñêîâñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Ìîÿ ñ³ì’ÿ ãîëîäó íå çíàëà ó 33-ìó. Áàòüêî áóâ õàçÿéíîâèòèé – çà ùîé ïðîçâàëè êóðêóëåì. Êîëè ïðèéøëè ðîçêóðêóëþâàòè, âñüîãî íå çàáðàëè, áî áàòüêîçì³ã ïåðåä öèì ïðèõîâàòè çåðíà, êàðòîïë³. Òîæ ³ ïåðåæèëè. À ñóñ³äè ÷åðåç äâ³õàòè â³ä íàñ âèìåðëè âñ³ºþ ðîäèíîþ.

1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÒÐÎÖÅÍÊÀ Ïàâëà ²âàíîâè÷à,

1914 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Âåðáêè Ïàâëîãðàäñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Ñåëà Âåðáêè, Áîãäàí³âêà ³ Òåðí³âêà â 1932 ð. çà íåâèêîíàííÿ ïëàíà õë³áî-çäà÷³ áóëè íà “÷îðí³é äîøö³”.  ö³ ñåëà íå äîçâîëÿëîñÿ çàâîçèòè ïðîäóêòè âìàãàçèíè. Ìàãàçèíè áóëè ñïîðîæí³ë³, íà ïîëè÷êàõ í³÷îãî íå áóëî, êð³ì ³íâåíòàðÿ:âèë, ñàï, ê³ñ ³ ò.ï. Æèòåëÿì öèõ ñ³ë íå äîçâîëÿëîñÿ ¿çäèòè â ³íø³ ñåëà ³ â ì.Ïàâ-ëîãðàä çà ïðîäóêòàìè. Ñåëà áóëè îòî÷åí³ â³éñüêàìè, àëå ëþäè òàºìíî íî÷àìèò³êàëè äî ì.Ïàâëîãðàäà ³ ³íêîëè ¿ì âäàâàëîñÿ êóïèòè õî÷ êðèõ³òêó õë³áà. ßêùîæ õî÷ êîãîñü áóëî çëîâëåíî, òî çàðàç æå êàðàëîñÿ.

Ó Âåðáêàõ áóâ ÑÎÇ – ñï³ëêà îáðîáêè çåìë³. Ãîëîâîþ ñï³ëêè áóâ Êîâïàê.Êîëãîñïíèêàì çàðïëàòó íå ïëàòèëè, õàð÷³â òåæ íå äàâàëè. Íà áðèãàä³ çà 1 òðóäî-äåíü äàâàëè 1 áóðÿê.  ïåð³îä ãîëîäîìîðó ÿ ïðàöþâàâ â÷èòåëåì. Îòðèìóâàâçàðîá³òíó ïëàòíþ ³ ïàéîê. Òàì âèïàäê³â ãîëîäíî¿ ñìåðò³ ëþäåé íå áóëî.

Ïðè¿õàâ ÿ ÿêîñü äîäîìó äî ñâî¿õ áàòüê³â â ñ.Âåðáêè, à ó äâîð³ ñòî¿òü êîì³ñ³ÿç 5 ÷îëîâ³ê, ³ äâîº âèíîñÿòü ç õàòè ãëå÷èêè ç êâàñîëåþ, ãîðîõîì, ïøîíîì. Çàáðà-ëè âñå äî îñòàííüî¿ êðèõ³òêè. Ó ñóñ³ä³â áàòüêîâèõ áóâ ìëèí, êîðîâè, â³âö³, êîí³. ̄ õíàçâàëè êóðêóëÿìè ³ â 1932 ð. âèñëàëè íà î.Ñîëîâêè â Á³ëîìó ìîð³. Òàê âîíè òàì³ æèâóòü äî ñüîãîäí³øíüîãî ÷àñó.

Çàïèñàëà Î.Ëàïà.1998 ð.

696

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍß

ÒÓÊÀËÅÍÊÀ Âàñèëÿ Êîñòüîâè÷à,1926 ð. íàðîäæåííÿ

(ñ. Áóæàíêà Ëèñÿíñüêîãî ð-íó ×åðêàñüêî¿ îáë.)

Ðîçïîâ³äຠÂàñèëü Êîñòüîâè÷ Òóêàëåíêî óðîäæåíåöü ñ.Ñì³ëü÷èíö³:– ß â 33-ìó ðîö³ æèâ êîëî áàáè (ìàòåðèíî¿ ìàòåð³). Âîñåíè 32-ãî ðîêó äî

áàáè ïðèéøëè àêòèâ³ñòè ç ãîëîâîþ ñ³ëüðàäè Áîðóëüêîì.  ïå÷³ ï³êñÿ êîðæ.ß æäàâ, ïîêè êîðæ ñïå÷åòüñÿ, ùîá ç’¿ñòè.  öåé ÷àñ çàñêàêóº â õàòó ãîëîâàñ³ëüðàäè Áîðóëüêî, ñõîïèâ êîðæà ³ç ïå÷³ ³ ñõîâàâ éîãî ñîá³ â ïàçóõó. ß çðî-çóì³â, ùî êîðæ ìåí³ íå ïîïàäå, ³ ç³ çëîñò³ êèíóâ ðèíêîþ ç ñàëîì Áîðóëüêóâ ëèöå ³ êèíóâñÿ ò³êàòü ç õàòè. Áîðóëüêî – çà ìíîþ. Áàáà â äâîð³ ð³æå ì³øêèç çåðíîì, ÿê³ àêòèâ³ñòè ñêèíóëè ç ãîðèùà, ùîá òå çåðíî âîíè íå çàáðàëè. ß çàõî-âàâñÿ çà áàáó. Áîðóëüêî ïîáà÷èâ, ùî áàáà ñòî¿òü ç íîæåì, ïîáîÿâñÿ ï³äõîäèòèäî ìåíå.

Çåðíî, ùî âèñèïàëîñü ç ì³øê³â â ñïîðèø, àêòèâ³ñòè íå çàáðàëè, áî íå ìîæíàáóëî éîãî âèçáèðàòü.

Àêòèâ³ñòè çíîâó ïðèéøëè äî íàñ ÷åðåç íåä³ëü äâ³, êîëè âæå çàìåðçëà çåìëÿ.Äÿäüêî Ìèõàéëî Ïåòðåíêî (ìàòåðèí áðàò) æèâ ðàçîì ç íàìè. ³í áóâ ³íâàë³ä,ñë³ïèé. Àêòèâ³ñòè âèíåñëè éîãî ðàçîì ç ë³æêîì ç õàòè. Òîä³ ìè ïåðåáðàëèñÿæèòè â ñóøíþ.

Ìàòè ïðè¿õàëà ç Ñòàë³íî (òåïåð Äîíåöüê) ³ çàáðàëà áàáó ³ äÿäüêà Ìèõàéëàâ Ñòàë³íî. Ìåíå îäâåçëè äî áàòüêà ó Ôåäþê³âêó, äå â³í ðîáèâ äèðåêòîðîì øêîëè,³ òàê ÿ çîñòàâñÿ æèâèé, íå ïîìåð ç ãîëîäó.

Áàòüêî âæå ï³ñëÿ ãîëîäîìîðó ä³çíàâñÿ ó ðàéîí³, ùî íàøà ñ³ì’ÿ ó ªì³ëü÷èíöÿõó ñïèñêàõ êóðêóë³â íå çíà÷èëàñü.

– Òî ÷îãî æ òîä³ òåùó, ñèíà ³ æ³í÷èíîãî áðàòà ñë³ïîãî ³ õâîðîãî âèñåëèëèç ¿õíüî¿ õàòè? – çàïèòàâ áàòüêî.

– Ïðîñòî òà õàòà áóëà ïîòð³áíà êîëãîñïîâ³, – â³äïîâ³ëè áàòüêîâ³.Ó íàø³é õàò³ òîä³, â 33-ìó ðîö³, ïîì³ñòèëè êîíòîðó êîëãîñïó ³ â³äêðèëè êóõ-

íþ, â ÿê³é âàðèëè áàëàíäó äëÿ òèõ, õòî ùå ì³ã õîäèòü â êîëãîñï íà ðîáîòó.ß áà÷èâ ÿê îäèí äÿäüêî êîëî ò³º¿ êóõí³ êðè÷àâ: “ß ¿ñòè õî÷ó!” Éîìó äàëèáàëàíäè. Â³í ¿¿ âèïèâ. ß ïîò³ì ÷åðåç äåÿêèé ÷àñ áà÷ó: òîé äÿäüêî ëåæèòü óæåìåðòâèé.

Çàïèñàâ Ï.Ñëàâãîðîäñüêèé.20 òðàâíÿ 1988 ð.

Ïîíàä Ò³êè÷åì. – 2003. – 23 âåðåñíÿ.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

697

ѲÄ×ÅÍÍßÒÓÊÀËÅÍÊÎ Ãàëèíè Îíèñüê³âíè

(ñ. Áóæàíêà Ëèñÿíñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.)

Ó íàñ çà õë³âîì âñþ çèìó ëåæàëà äîõëà ñîáàêà. Âåñíîþ 33-ãî ðîêó äî íàñïðèéøîâ ÿêèéñü äÿäüêî ³ êàæå áàòüêîâ³:

– Õàçÿ¿íå, ÿ ÷óâ ùî ó âàñ çà õë³âîì ëåæèòü ñîáàêà ðîçìåðçëÿíà. Äîçâîëüòåçàáðàòü ¿¿.

– Çàáèðàéòå, – ñêàçàâ áàòüêî.Òîé ÷îëîâ³ê çàáðàâ òó ñîáàêó ³ ï³øîâ.

Çàïèñàâ Ï.Ñëàâãîðîäñüêèé.17 òðàâíÿ 1992 ð.

Ïîíàä Ò³êè÷åì. – 2003. – 23 âåðåñíÿ.

ѲÄ×ÅÍÍßÒÓÏÎÒ²Íί Âàëåíòèíè Ôåäîð³âíè,

1921 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. ²âàí³âêà Ïåòðîïàâë³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

ß íàðîäèëàñÿ 11 æîâòíÿ 1921 ð. Îñâ³òó ìàþ 4 êëàñè ñ³ëüñüêî¿ øêîëè.  ñ³ì’¿íàñ áóëî ÷åòâåðî ä³òåé. Áàòüêî ïîìåð, êîëè ìåí³ áóëî 2 ðîêè, à ìàòè âåñü ÷àñõâîð³ëà, áî ùå íå ïîïðàâèëàñÿ ï³ñëÿ ãîëîäó 20-õ ðîê³â.

Ïàì’ÿòàþ, ùî êîëè íà ñåë³ óòâîðèëè êîëãîñïè, òî õòî âñòóïàâ äî íèõ, òîìóäàâàëè ïðèñàäèáí³ ä³ëÿíêè. Íàø³é ñ³ì’¿ òàêîæ äàëè íåâåëè÷êó ä³ëÿíêó, àëå æç íå¿ âàæêî áóëî æèòè. À ùå òèì, õòî éøîâ â êîëãîñïè, â ¿äàëüíÿõ âàðèëè áàëàíäó.Íà ñìàê, çâè÷àéíî æ, âîíà áóëà áðèäêà, àëå òîä³ íàì êàçàëàñÿ íàéñìà÷í³øîþ.

À ùå ïàì’ÿòàþ, õîäèëî äî íàøîãî ñåëà äóæå áàãàòî ãîëîäóþ÷èõ ç ñóñ³äí³õñ³ë, ¿ñòè ïðîñèëè. À íàø³ õîäèëè â ³íø³ ñåëà, òàê ³ âèæèëè ó ò³ òÿæê³ ÷àñè.

Çàïèñàëà Í.×àáàíåíêî.1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÒÓÐ×ÈÍ Ìàðôè ²âàí³âíè,

1911 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Âåëèêîìèõàéë³âêà Ïîêðîâñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

ѳì’ÿ íàøà áóëà íå äóæå âåëèêà, ïðîæèâàëè â îäí³ì áóäèíêó. Êîëè ïî÷àâñÿãîëîäîìîð, ç³éøëèñÿ ç ñóñ³äàìè, ùîá ÿêîñü ëåãøå ïåðåæèòè öå ñòðàõ³òòÿ. Íà

698

ѲÄ×ÅÍÍß

ïî÷àòêó ¿ëè áóðÿê öóêðîâèé êâàøåíèé, ãîòóâàëè êàðòîïëþ, ëîâèëè ïàöþê³â.Ç íèõ çí³ìàëè øêóðêó, ìèëè, ñòàâèëè â ï³÷, çàï³êàëè ³ ¿ëè. Ðîáèëè êîðæèêè ç áóðÿ-êà ³ âèñ³âîê. Îááèâàëè êóêóðóäçÿí³ êà÷àíè, ñóøèëè ¿õ, òîâêëè, íà âèä âîíî áóëîÿê ïóõ. ² òîä³ ðîáèëè êîðæèêè. Ëîâèëè ³ çáèðàëè ðàêóøêè ç ð³÷êè. Çàñòðåëåíîãîêîíÿ ñïîæèâàëè. Ïîò³ì ïî÷àëè ¿ñòè òðàâó.

Ïîðÿä ç íàìè æèëà âåëèêà ñ³ì’ÿ. ϳä ÷àñ ãîëîäîìîðó ïî÷àëè âèìèðàòè.Ñïî÷àòêó ïåðøèõ ïîìåðëèõ ìîãëè ÿêîñü ïîõîâàòè. À êîëè ïîìåð îñòàíí³é, òî â³íëåæàâ ñåðåä õàòè, ³ í³õòî éîãî íå õîâàâ.  ò³ì áóäèíêó ïî÷àëè âèíèêàòè ð³çí³õâîðîáè… Ëþäè ïî ñåëó õîäèëè ïóõë³. Áóëè òàê³ îáåçñèëåí³, ùî ëåæàëè ñåðåääîð³ã, äâîð³â.

ijæäàëèñü íîâîãî âðîæàþ, àëå ¿ì í³÷îãî íå ïîïàëî. Âñ³õ ëþäåé ãàíÿëè íàðîáîòó. Íàâ³òü ìàòåð³â ç ãðóäíèìè ä³òüìè çàñòàâëÿëè â’ÿçàòè ñíîïè òîùî. Âñ³ìáóëî äóæå âàæêî.

Çàïèñàëà Á.Êóáðàê.2 ãðóäíÿ 1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍß

ÒÞÒÞÍÍÈÊ Ò. ².(ñ. ̳ñòêè Ñòàðîá³ëüñüêîãî ð-íó íà Ëóãàíùèí³)

Æèëè ìè âæå òîä³ [ï³ä ÷àñ ãîëîäó] ó Ïîêðîâö³ Ñòàðîá³ëüñüêîãî ðàéîíó,ó ìî¿õ ñâåêð³â. Äâàäöÿòü ÷îëîâ³ê ï³ä îäíèì äàõîì. Êîæíîãî äíÿ ÷åêàëè, ùîõòîñü ç ðîäèíè ïîìðå. Áàãàòî ð³äíèõ, áëèçüêèõ òà äàëåêèõ, ïîìåðëè òîãî ðîêó.Íå ïîùàäèëà ñìåðòü ³ ä³òåé. Äåâ’ÿòü ä³òî÷îê áóëî ó ìåíå, òà âèæèëà ó òðèäöÿòüòðåòüîìó ëèøå îäíà äîíüêà. Áàãàòî ðîê³â ïðîéøëî, àëå äî öüîãî ÷àñó óâ³ ñí³áà÷ó î÷³ ãîëîäíèõ ä³òåé. Ïóõë³ â³ä ãîëîäó, âîíè ïîìèðàëè, íå ìîãëè ãîâîðèòè,à ëèøå äèâèëèñÿ. ² òèìè ñâî¿ìè ïîãëÿäàìè ð³çàëè ñåðöå ìàòåð³ íà øìàòêè.À ÿ äèâèëàñÿ íà íèõ òà í³÷èì íå ìîãëà äîïîìîãòè. ¯ì ïîòð³áíå áóëî ìîëîêî,êàðòîïëÿ, à äå éîãî âçÿòè?

Âçèìêó çáèðàëè ìåðçëèé áóðÿê. Òàì æå íà ïîëÿõ çíàõîäèëè ãí³çäà ïîëüîâèõìèøåé. Ðîçãð³áàëè ¿õ, ùîá çíàéòè òàì ÿêóñü çåðíèíó ÷è ðåï’ÿõ.

Äâ³÷³ ìåíå â³äíîñèëè íåïðèòîìíó íà êëàäîâèùå. Áóëà îäíà âåëèêà ìîãèëà,êóäè çâàëþâàëè òðóïè. Òà â ñàìèé îñòàíí³é ìîìåíò ÿ ïðèõîäèëà äî ñâ³äîìîñò³.Äî öüîãî ÷àñó ïàì’ÿòàþ ãîëîñ íàä ìîºþ ãîëîâîþ: “Êèäàé, âîíà âæå íå æè-ëåöü”. ßê íå ïàì’ÿòàòè òîé ð³ê, ÿêèé ïðèí³ñ ñò³ëüêè ãîðÿ. Äî ñìåðò³ éîãî íåçàáóòè.

Íå çíàþ, õòî âèíåí ó âñüîìó öüîìó. Àëå òîä³ ó âñüîìó ãîð³ ìè çâèíóâà-÷óâàëè îäíó ëþäèíó – ãîëîâó ñ³ëüðàäè. Çâèíóâà÷óâàëè ïîäóìêè àáî ó ðîçìîâàõ

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

699

ëèøå ç áëèçüêèìè ðîäè÷àìè. Áî ³ çà ñëîâî ìîæíà áóëî ïîòðàïèòè ó òþðìóàáî íà êàòîðãó. Çíåñèëåíèì ³ ãîëîäíèì, íàì òðåáà áóëî ùå éòè íà ðîáîòè.² ùîðàíêó ãîëîâà ç íàãàéêîþ õîäèâ ïî äîì³âêàõ ³ ãíàâ ëþäåé íà ðîáîòó, ÿêêð³ïîñíèõ.

×åñòíèõ Â. Ãîëîä 33-ãî. Ñâ³ä÷åííÿ î÷åâèäö³â. –Ëåí³íñüêèì øëÿõîì. – 1990. – 28 ëèïíÿ.

ѲÄ×ÅÍÍß

ÓÄÎÂÈÖÜÊί (â ä³âîöòâ³ ÁÀØÊÈÐÎÂÀ)Ãàííè Ôåäîð³âíè,1924 ð. íàðîäæåííÿ

(ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê)

ϳä ÷àñ òîãî ñòðàøíîãî ãîëîêîñòó ìåí³ áóëî 9 ðîê³â. 1932–1933 ðð. ìîÿ ìàòè òà â³ò÷èì æèëè ó Íîâèõ Êàéäàêàõ òà ïðàöþ-

âàëè íà çàâîä³ ³ì.Ïåòðîâñüêîãî ì.Äí³ïðîïåòðîâñüêà öåãëÿðàìè. Ìàò³ð çâàëèÁàøêèðîâà ªôðîñèí³ÿ Ôåäîð³âíà, ¿¿ ÷îëîâ³êà – Áàøêèðîâ Ìèõàéëî Ñàâåë³éî-âè÷. Ó çâ’ÿçêó ç òèì, ùî âîíè ïðàöþâàëè íà çàâîä³, ³ æèëè ìè íå â ñåë³, à âì³ñò³, òî íàéñòðàøí³øèõ æàõ³â ãîëîäó íå â³ä÷óëè, àëå õàð÷óâàëèñÿ àáèÿê.Áàòüêè íà êàðòêè îòðèìóâàëè ïî 400 ã õë³áà íà ñåáå òà ïî 250 ã – íà íàñç ñåñòðîþ.

Ïî ñåëàõ ãîëîä áóâ æàõëèâèé. ̳é ÷îëîâ³ê, Óäîâèöüêèé Àíàòîë³é Àíäð³éî-âè÷, (ïîìåð ó 1975 ð.), ï³ä ÷àñ ãîëîäó 1933 ð. æèâ ó êîëãîñï³ “Ñï³ëüíà íèâà”, á³ëÿñ.Àäàì³âêà Áîæåäàð³âñüêîãî (çàðàç Êðèíè÷àíñüêîãî) ðàéîíó íàøî¿ îáëàñò³.Íàðîäèâñÿ â³í ó 1923 ð. Ðîäèíà ¿õ áóëà âåëèêà: 9 ä³òåé, áàòüêè òà ä³ä ç áàáîþ.Ìàò³ð ìîãî ÷îëîâ³êà çâàëè Ïðàñêîâ³ÿ Çàõàð³âíà (ïîìåðëà ó 1965 ð.), áàòüêà –Àíäð³é Àíàòîë³éîâè÷ (ïîìåð ó 1933 ð.). Âîíè áóëè êîëãîñïíèêàìè. Ïðè âñòóï³ äîêîëãîñïó ó íèõ â³ä³áðàëè ºäèíó êîðîâó. Âðîæàé 1932 ð. áóâ ãàðíèé, àëå âñå âèâî-çèëè – òàê ìåí³ ðîçïîâ³äàëà ñâåêðóõà. Ó íèõ çàáèðàòè áóëî í³÷îãî – ðîäèíà áóëàäóæå á³äíîþ. Âçèìêó 1933 ð. â ¿õí³é ðîäèí³ ïîìåðëî 11 ÷îëîâ³ê: ÓäîâèöüêèéÀíäð³é, éîãî áàòüêè òà 8 éîãî ä³òåé. Çàëèøèëèñÿ ò³ëüêè ì³é ìàéáóòí³é ÷îëîâ³ê òàéîãî ìàòè.

ß ââàæàþ, ùî ãîëîä áóâ âèêëèêàíèé íå íåâðîæàºì, à òèì, ùî ó ëþäåé âñåâ³ä³áðàëè.

[ϳäïèñ] Ã.ÓäîâèöüêàÇàïèñàâ Î.Óäîâèöüêèé.

Âåðåñåíü 1998 ð.

700

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÓÄÎÄ (â ä³âîöòâ³ ÑÓÕÎÌÓÄ) Ãàëèíè,

1926 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ñòàð³ Áàáàíè Óìàíñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.)

ÕÎÒ²ËÈ Ç’¯ÑÒÈ É ÌÅÍÅ: ÑÏÎÃÀÄÈ 1933 ÐÎÊÓÏåðåä Ãîëîäîìîðîì ì³é ä³ä ïî áàòüêîâ³ Ìèêîëà ³ éîãî äðóæèíà Ìàð³ÿ áóëè

çäîðîâ³, ÿê äóáè, à â 1933-ìó ïîâìèðàëè, ³ íå çíàþ íàâ³òü, äå ¿õ ïîõîâàëè, ìîæëè-âî, ó ÿê³éñü ³ç ñï³ëüíèõ ìîãèë. Ó íèõ áóëî òðîº ä³òåé: Ìàð³ÿ, Ëèêåðà ³ Ñèëüâåñòð.Ó Ëèêåðè òà ¿¿ ÷îëîâ³êà áóëî øåñòåðî ä³òåé, ç íèõ âèæèâ ò³ëüêè ñèí Êèðèëî. ³íâðÿòóâàâñÿ, òîìó ùî ïî¿õàâ ó Ãðóç³þ ì³íÿòè õàòí³ ïîáóòîâ³ ðå÷³ íà õàð÷³. Òàì â³íó êîãîñü íàéíÿâñÿ íà ðîáîòó ³ òàê ïðîæèâ óâåñü ð³ê, ïåðåáóâ Ãîëîäîìîð ³ âèæèâ,

Äðóãà äî÷êà Ìèêîëè Ñóõîìóäà Ìàð³ÿ ðàçîì ç ÷îëîâ³êîì Îëåêñîþ òà äâîìàñèíàìè ³ äî÷êîþ ïîâìèðàëè ç ãîëîäó. Êîëãîñï õàòó ðîç³áðàâ ³ âèâ³ç íà áóä³âíèöòâîêîíþøåíü. Îï³ñëÿ ìè õîäèëè äèâèòèñÿ íà ì³ñöå õàòè: â³ä íå¿ çàëèøèëèñÿ ò³ëüêèñòîâïè – ãðàí³òí³ ñëóïè. Òðîº ç Ñèëüâåñòðîâèõ ä³òåé – Ïàâëî, Ìàð³ÿ ³ Ãàííà âèæè-ëè. Ìàìèíà ñåñòðà Íàòàëêà ³ ¿¿ òðîº ä³òåé ïîâìèðàëè. Ó Íàòàëêè ÷îëîâ³êà íå áóëî.³í ïîìåð äî Ãîëîäîìîðó â³ä ðàí, ÿê³ îòðèìàâ ï³ä ÷àñ ðåâîëþö³éíèõ ðîê³â ³ ãðîìà-äÿíñüêî¿ â³éíè. Ó íå¿ áóëî ê³ëüêà âåëèêèõ ñîëîì’ÿíèê³â, ïîâíèõ çåðíà. Ç Óìàí³ïðè¿õàëè óïîâíîâàæåí³, â òîìó ÷èñë³ ³ áðàò ¿¿ ÷îëîâ³êà Ìàêàð Êîñòþê – ÷ëåí ïðàâ-ë³ííÿ êîëãîñïó. Âîíè çàáðàëè âñå çåðíî ðàçîì ³ç ñîëîì’ÿíèêàìè, ñêàçàëè, ùî çàõî-âàþòü éîãî, à çãîäîì ïîâåðíóòü. Òîé Ìàêàð çàáðàâ ó íàøî¿ ìàòåð³ øâåéíó ìà-øèíêó “dzíãåð”. Àëå íå ïîâåðíóëè í³ ìàøèíêè, í³ çåðíèíêè... Íàòàëêà ç óñ³ìà ä³òüìèïîìåðëà ç ãîëîäó, à ñâîÿê, ùî äîïîìàãàâ çàáèðàòè ó íå¿ ïøåíèöþ, çàëèøèâñÿ æè-âèì. ³í ïîñåëèâñÿ â õàò³ ñâî¿õ æåðòâ ³ æèâ òàì àæ äî ñìåðò³, à ï³ñëÿ íüîãî ó ò³éõàò³ æèâ éîãî ñèí. Ó íàñòóïí³ ðîêè Ìàêàð ïðàöþâàâ êîì³ðíèêîì. Óñÿ ðîäèíà éîãîïðîêëèíàëà, ³ ïîìñòà-òàêè çíàéøëà óáèâöþ âäîâè é ä³òåé âëàñíîãî áðàòà. Ìàêàðàðîçäàâèëà ìàøèíà òàê, ÿê ³ â³í äóøèâ îäíîñåëüö³â.

³ä ãîëîäó ïîìåðëà òàêîæ ò³òêà ì ìàìè Îêñàíà Áîíäàðåíêî ³ ìàìèíð³äíèé áðàò Êèðèëî Áîíäàðåíêî – âîíè ïîõîâàí³ â ñï³ëüí³é ìîãèë³. Ó ò³ ìîãèëè÷àñòî çâîçèëè íàâ³òü æèâèõ ³ùå ëþäåé – ïðî öå ðîçïîâ³äàëè ò³, êîìó âäàâàëîñÿâòåêòè ç òàêî¿ ìîãèëè.

Ïàì’ÿòàþ íàøèõ ñóñ³ä³â Þãîíà ³ éîãî äðóæèíó Ôåäîðó. Ó íèõ áóëî ï’ÿòåðîä³òåé. Îäíó ç äî÷îê, Îëåíó, ¿¿ ò³òêà çàáðàëà ïàñòè êîðîâó, òîæ âîíà âèæèëà. Ôå-äîðà áóëà ÿê ñêåëåò – âèñîõëà, õóäà, íà íå¿ ñòðàøíî áóëî é äèâèòèñÿ. Âîíà çàðó-áàëà ñâîãî ÷îëîâ³êà ³ ðàçîì ç ä³òüìè ç’¿ëà éîãî. Äàë³ âîíè ç’¿ëè íàéìåíøîãîõëîï÷èêà, ðî÷ê³â çî äâà. Õîò³òè ç’¿ñòè é ìåíå.

ß ïðî òå ëþäî¿äñòâî íå çíàëà ³ õîäèëà äî Ôåäîðèíèõ ä³òåé ãðàòèñÿ. Êîëè æçàéøëà â ÷åðãîâèé ðàç, òî ëåäâå óâ³éøëà, ÿê Ôåäîðà ñõîïèëà ìåíå ê³ñòëÿâîþðóêîþ ³ ïî÷àëà êóäèñü òÿãòè, ÷îãî ðàí³øå íå ðîáèëà.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

701

Çà Ôåäîðîþ âæå ñòåæèëè, îñîáëèâî êîëè äî íå¿ õòîñü çàõîäèâ. Ïîáà÷èâøè, ÿêÿ äî íå¿ çàéøëà, ñóñ³äêà Ìàð³ÿ çäîãàäàëàñÿ, ÷èì öå ìîæå ñê³í÷èòèñÿ. Ò³òêà êè-íóëàñÿ çà ìíîþ, ñõîïèëà ìåíå ³ âèðâàëà ç ðóê Ôåäîðè – ó íå¿ âæå áóëî ìàëî ñèëè.

Ôåäîðà íåäàðìà íàêèíóëà íà ìåíå îêîì, àäæå ÿ áóëà ïîâíåíüêà, áî â íàñáóëî ìîëîêî é ìåä, òîìó é ïðèãëÿíóëàñÿ Ôåäîð³. Çà ëþäî¿äñòâî Ôåäîðó í³õòîí³êóäè é íå çàáèðàâ, ¿¿ íåìîæëèâî áóëî ïðèòÿãòè äî â³äïîâ³äàëüíîñò³, áî âîíàçáîæåâîë³ëà â³ä ãîðÿ, à çà ê³ëüêà äí³â ³ ïîìåðëà. À ¿¿ ä³òè ïîâìèðàëè ùå ïåðåä ¿¿ñìåðòþ, ìàáóòü òîìó, ùî ïîíà¿äàëèñÿ ëþäñüêîãî ì’ÿñà.

Á³ëÿ Áàðäèíà ëþäè ç’¿ëè äî÷êó ñóñ³ä³â – ³ òåæ çðàçó ïîâìèðàëè, áî íå âèòðè-ìàëè òîãî ì’ÿñà. Çà ì ïàì’ÿò³, â 1933 ð. â íàøîìó ñåë³ ñòàëè ïîðîæí³ìèìàéæå ñîòíÿ õàò. Ïîðîæí³ìè áóëè õàòè é íà Øàòàâ³, Àäàìèíö³, íà Ñåëèñüêó³ Ãîðî᳿âö³. Âìèðàëè ö³ëèìè ñ³ì’ÿìè, âèæèâàëè ò³ëüêè ò³, â êîãî áóëà êîðîâà.

Íàøà êîðîâà áóëà ÿëîâà, àëå ìàìà ¿¿ ïîòðîõó â³ääî¿ëè. Ñïî÷àòêó íàäîþâàëèäóæå ìàëî, òîìó äàâàëè âñ³ì ëèøå ïî êîâòî÷êó. Ìàìà âèì³íþâàëà ìåä íà êóêó-ðóäçÿíå áîðîøíî. Ç áîðîøíà ³ ç óñÿêîãî áóð’ÿíó ðîáèëè “øë³õòó”, òîáòî ì³øàí-êó. Ó ë³ñ³ øóêàëè ëèïó, àêàö³þ, áåðåñò, îáøìîðãóâàëè ³ ïåêëè çåëåí³ îëàäêè – âñåöå áóëî ¿æåþ äëÿ âñ³õ íàñ.

Ó íàøîìó ñåë³ áóëè êàð’ºðè, ³ òîìó áàãàòî ÷îëîâ³ê³â âì³ëè îáðîáëÿòè êàì³íü.Âîíè ¿çäèëè â Ãðóç³þ íà ðîáîòó, çàðîáëÿëè ãðîøåé ³ çà íèõ êóïóâàëè êóêóðóäçÿíåáîðîøíî, à òóò éîãî ïðîäàâàëè – â íàñ âîíî êîøòóâàëî äóæå äîðîãî. ¯õàëî áàãà-òî, àëå äóæå ìàëî âåðòàëîñÿ, ãèíóëè â³ä áàíäèò³â. ßêîñü á³ëÿ ñòàíö³¿ Ïîòàøçíàéøëè âáèòîãî, ÿêèé â³ç õàð÷³. Éîãî ñ³ì’ÿ, íå äî÷åêàâøèñü ðÿò³âíèõ ïðîäóêò³â,óñÿ âèìåðëà. Òîìó ëþäè â ïîòÿãàõ íàìàãàëèñÿ òðèìàòèñÿ ðàçîì.

̳é òàòî áóâ ñ³ëüðàä³âñüêèì âèêîíàâöåì ³ ÷óâ òåëåôîíí³ ïîâ³äîìëåííÿ ïðîòå, ùî ç ðàéîíó ìàþòü ¿õàòè ïðåäñòàâíèêè âëàäè ç ìåòîþ âèëó÷åííÿ ó ñåëÿíçåðíà ³ ïðîäóêò³â õàð÷óâàííÿ. ³í ïîïåðåäæàâ ëþäåé, áî çíàâ, êîëè é êîãî ìàþòü³òè ãðàáóâàòè. Öå ðîáèëè ïåðåâàæíî âíî÷³. Òàòî ïðîñèâ ëþäåé, ùîá íå ïðîãîâî-ðèëèñÿ ïðî éîãî ïîïåðåäæåííÿ, áî çà öå éîãî â³äðàçó çààðåøòóâàëè á. Ñàì òà-êîæ çàêîïóâàâ çåðíî òî â îäíîìó, òî â ³íøîìó ê³íö³ ãîðîäó. ³äêîïàíå çåðíî áóëîìîêðå é ïîïñîâàíå, àëå éîãî ñóøèëè é ñïîæèâàëè. Íà íüîìó é æèëè äî òèõ ï³ð,ïîêè íàâåñí³ íà ãîðîä³ íå âèðîñëè áóð’ÿíè, ÿêèìè ìîæíà áóëî õàð÷óâàòèñÿ.

Àëå á³ëüøîâèöüê³ êîì³ñàðè âèíþõóâàëè, ÿê ñêàæåí³ ïñè, ³ â êîãî ùî çíàõîäè-ëè, òî çàáèðàëè âñå äî çåðíèíè. Ïîâàíòàæèâøè âñå çåðíî íà âîçè, çàáèðàëèé ñîëîì’ÿíèêè, ùîá ïîäàë³ íå áóëî â ÷îìó çáåð³ãàòè çåðíî.

Æîðíà ÷åê³ñòè ðîçáèâàëè âùåíò, ùîá ëþäè íå ìîëîëè çåðíî. Çà âèãîòîâëåí-íÿ æîðåí êàìåíÿð³â øòðàôóâàëè íà 70 êàðáîâàíö³â. Ãðîø³ ìîãëè çàðîáëÿòè ëèøåêàìåíÿð³. Ó êîëãîñï³ íà òðóäîäåíü äàâàëè ò³ëüêè ïî 100–200 ãðàì³â â³äâ³éêèç-ï³ä ðåøåòà, à ÿê³ñíå çàáèðàëè â äåðæàâó.

Ëþäè õîâàëè æîðíà, àëå “åíòóç³àñòè” – êîìíåçàì³âö³ ³ ðàéêîì³âö³ äîáðå ¿õøóêàëè. Íàïðèêëàä, ùîá êðóòèòè æîðíà, òðåáà áóëî ó âåðõí³é êàì³íü âêëàñòèæåðäèíó, à äðóãèé ê³íåöü äëÿ ïîëåãøåííÿ ðîáîòè ðóê âêèäàëè â îòâ³ð, ÿêèé ðîáè-

702

ѲÄ×ÅÍÍß

ëè â áàëüíó ÷è ñâîëîö³. À ò³ íåã³äíèêè äå ïîáà÷àòü îòâ³ð, ó òîãî é øóêàþòü, àæïîêè çíàéäóòü. Òîä³ ëþäè ïî÷àëè ðîáèòè â æîðíàõ êîðîòåíüê³ äåðæàëà-ðó÷êè,ùîá óäâîõ êðóòèòè. Ìè, ä³òè, ïîñò³éíî ÷åðãóâàëè á³ëÿ âîð³ò ³ ïîïåðåäæàëè ïðîíàáëèæåííÿ øóêà÷³â æîðåí, ùîá áàòüêè â÷àñíî ¿õ çàõîâàëè.

Êîð³â íå çàáèðàëè, ùå ïðè îðãàí³çàö³¿ êîëãîñï³â çàëèøàëè ò³ëüêè ïî îäí³éêîðîâ³, ³ òî íà äâà äâîðè. гäêî â êîãî áóëà îäíà êîðîâà íà îäíó íàâ³òü âåëèêóñ³ì’þ. Êîãî ââàæàëè êóðêóëÿìè, ó òèõ çàáèðàëè âñ³ êîðîâè, à â á³äíèõ ³íîä³ çàëè-øàëè. Òà âèìèðàëè âñ³ – áàãàò³, ñåðåäíÿêè, á³äí³. Áàãàò³, ÿêèõ íå âèñèëàëèâ òàéãó, âìèðàëè, òîìó ùî â íèõ óñå çàáèðàëè, à á³äí³ òîìó, ùî âîíè áóëè é ñïðàâä³á³äí³. Òîä³ áóëè ÷àñò³ äîù³, ðîñëè äóæå âèñîê³ òðàâè. Ëþäè òàêèõ ³ íå ïàì’ÿòàëè.

Áóð’ÿí³â áóëî áàãàòî òîìó, ùî ïîë³â í³õòî íå îðàâ, íå áóëî é ÷èì, áî êîíåéçàáðàëè äî êîëãîñïó. Ó íàñ áóëà ïàðà âåëèêèõ, ãàðíèõ êîíåé, ÿê ³ â á³ëüøîñò³äáàéëèâèõ ãîñïîäàð³â. Íèìè íà áóä³âíèöòâî êîëãîñïíèõ ïðèì³ùåíü òÿãàëè âå-ëèê³ äóáè, òîæ íàøà êîáèëà ï³ä³ðâàëàñÿ, ïåðåä÷àñíî îæåðåáèëàñü ³ â³ä öüîãîçàãèíóëà. Êîíåé ó êîëãîñï³ íå áóëî ÷èì ãîäóâàòè, òà é í³êîìó. Òîìó òâàðèíèïîçäèõàëè. Òó äîõëÿòèíó ëþäè ¿ëè, àáè ò³ëüêè âèæèòè.

Äîù³ éøëè âíî÷³, à âäåíü ïåêëî ñîíöå, äëÿ áäæ³ë òî áóâ ðàé. Âóëèêè òàêîæáóëè íå ó âñ³õ, à ò³ëüêè â ëþáèòåë³â, ì³é áàòüêî â êîëãîñï³ ïàñ³÷íèêóâàâ. Ó íàñ³ â ñàìèõ áóëî äåñÿòü âóëèê³â, àëå çãîäîì ñòàëî ìåíøå, áî ðîçãðàáóâàëè – çëî䳿ç ðàìêè ìåä çàáåðóòü, à áäæîëè ïîðîçë³òàþòüñÿ. Êîëãîñï çàáèðàâ ìåä óäåíü,à çëî䳿 âíî÷³. ßêùî ìåä êðàëè ÷è çàáèðàëè âåñíîþ, òî áäæîëè ùå ìîãëè ïðî-ãîäóâàòèñÿ, à âîñåíè âîíè ãèíóëè áåç ìåäó. ϳäãîäîâóâàòè áäæ³ë áóëî í³÷èì.

Ó êîãî áóëè äîáðîòí³ õàòè, âêðèò³ áëÿõîþ, òèõ ïîâèñèëàëè, ùîá çðîáèòèó õàòàõ êëóá ³ ñ³ëüðàäó. Ç íàøîãî ñåëà áóëî ðåïðåñîâàíî 52 ëþäèíè – öå òå, ùîÿ çíàþ, à, ìîæå, çàáðàëè ùå á³ëüøå. Ùîíî÷³ “÷îðíèé âîðîí” çàáèðàâ ïî 2–5 îñ³á.

Çàáðàëè ìàéæå âñ³õ ó÷èòåë³â – ÷è çà òå, ùî âáîë³âàëè çà ñåëÿí, ÷è é ïðîñòîäëÿ ïëàíó. Ìîãî äâîþð³äíîãî áðàòà Êèðèëà Òàðàñþêà çàáðàëè çà òå, ùî íàçâàâíîâå êîëãîñïíå íà÷àëüñòâî ïàíàìè. Âîíè æ áî ¿õàëè áðè÷êîþ, à â³í ³ ãóêíóâ:“Î, äèâèñÿ, íîâ³ ïàíè ¿äóòü”. Àëå éîãî íå ñóäèëè, áî áóâ ³ùå ìàëîë³òí³ì.

Ó 1932 ðîö³ âðîæàé áóâ ÷èìàëèé, à â 1933 ðîö³ íå áóëî í³ÿêî¿ çàñóõè. Ïðîñòîâñå ïîâèâîçèëè, ³ í³÷èì áóëî çàñ³âàòè, é íå áóëî âæå êîìó îáðîáëÿòè çåìëþ.À âðîæàé áóâ ñëàâíèé. Àëå çà Ãîëîäîìîðó ëþäÿì, ÿê³ ïðàöþâàëè â ïîë³, äàâàëèøìàòîê õë³áà ³ç ñ³ðíèêîâó êîðîáêó, â³í áóâ ÷îðíèé, ÿê çåìëÿ. À ìè éîãî íàâ³òü íå¿ëè, à ññàëè, ÿê öóêåðêó. Óæå â 1936 ðîö³ âðîæàé âèäàâñÿ äóæå âåëèêèé, ëþäÿìäàâàëè ïî äâà ê³ëîãðàìè õë³áà íà òðóäîäåíü, àëå éîãî òðåáà áóëî ïðîäàòè, ùîáçàïëàòèòè ïîäàòîê. Çàìó÷åí³ ëþäè çìóøåí³ áóëè ïîñèëàòè ä³òåé íà ïîëå çáèðà-òè êîëîñêè, àëå ñòîðîæ³ ëîâèëè ä³òåé ³ çà ò³ çåðíà øòðàôóâàëè áàòüê³â. À ùîáí³õòî íå çì³ã ï³ä³áðàòè áîäàé îäíîãî êîëîñêà íà çåìë³, ó ïîëå âèâîäèëè øêîëÿð³â³ ïðèìóøóâàëè ¿õ âèçáèðóâàòè âñå äî ºäèíîãî êîëîñî÷êà.

Çàïèñàâ Ì.Øóëÿê.21 æîâòíÿ 2003 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

703

ѲÄ×ÅÍÍß

ÓËÎÆÅÍÊÀ Âàñèëÿ Ôåäîðîâè÷à,1922 ð. íàðîäæåííÿ,

(ì. ×åðí³ã³â)

ß íàðîäèâñÿ â õóòîð³ Óáîðêè Êóëèê³âñüêîãî ð-íó íà ×åðí³ã³âùèí³ â ñ³ì’¿ñåëÿíèíà. Ìåí³ 73 ðîêè.

Çà ÷àñ ñâîãî òÿæêîãî æèòòÿ ìåí³ äîâåëîñÿ áàãàòî ÷îãî ïîáà÷èòè, à ùåá³ëüøå ïåðåæèòè. Áà÷èâ ÿ, ÿê ïî÷èíàëàñü êîëåêòèâ³çàö³ÿ, âîíà ïðîêîòèëàñü ïîìî¿é ïàì’ÿò³ âàæêèì ÷îðíèì êîëåñîì. Öå áóâ âîâ÷èé áóðåâ³é!

Õîäèëè áðèãàäè ÷îëîâ³ê ïî 5–7 ç ìåòàëåâèìè çàãîñòðåíèìè ï³êàìè. Ñïåð-øó ãîñïîäàðÿ óìîâëÿëè íàïèñàòè çàÿâó äî âñòóïó ó êîëãîñï. ßêùî ãîñïîäàðâ³äìîâëÿâñÿ, òî òîä³ íàêëàäàëè íàëîã. Íå ïëàòèø – ïî÷èíàëè øàáàðøèòü: çàáè-ðàëè ñïî÷àòêó õóäîáó, à êîëè õóäîáè óæå íå áóëî, øóêàëè õë³á, êàðòîïëþ ³ âñå,ùî ïîïàäàëî ï³ä ðóêè. Ó íàñ çàáðàëè îñòàíí³é ñòàêàí êâàñîë³, ùî ñòîÿâ íà â³êí³.Çàáèðàëè óñå: êîæóõè, êîæóøêè, ðÿäíà ³ ïåëþøêè... À ñ³ì’ÿ ó íàñ áóëà ç 6 ÷î-ëîâ³ê. Çàáðàëè óñå, çàëèøèëè ñòàðèõ êîðîâó ³ êîáèëÿêó.

Æèëè ìè íåáàãàòî, â ñ³ëüðàä³ áàòüêà ðàõóâàëè íåçàìîæíèì ñåðåäíÿêîì.Ó íàñ â ãîñïîäàðñòâ³ áóëî äâîº êîíåé, äâ³ êîðîâè òà òðîº ìîëîäíÿêà, à íà îñ³íüäåñÿòêà äâà îâåöü, äåñÿòîê ÷è á³ëüøå ñâèíåé, òàáóí øòóê 50 ãóñåé, êà÷êè àáîêóðè. Íà íàøîìó õóòîð³ öå ìàëè óñ³, íà õóòîð³ äóæå áàãàòèõ íå áóëî, ³ á³äíèõ íåáóëî òåæ. Ñïî÷àòêó ó íàñ çàáðàëè êîðîâó, à ïîò³ì ïîñòóïîâî çàáðàëè óñå, çàëè-øèëàñü êîðîâà, êîáèëÿêà ³ ãîðîä. Áàòüêî â’ÿçàâ ó â’ÿçî÷êè ñ³íî, ³ âèâîçèâ ïðîäà-âàòü ó ×åðí³ã³â ³ êóïëÿâ ã³ðêèé ëþïèí. Ëþïèí ïîòð³áíî áóëî âàðèòè ðàç³â ñ³ì,ïîò³ì éîãî ñóøèëè ³ ìîëîëè. Ìîëîëè õóòîðÿíè æîðíàìè ³ òî òàê, ùîá í³õòî íåçíàâ. À ÿê ñï³éìàþòü àêòèâ³ñòè, òî äîáðå, ÿêùî ò³ëüêè ðîç³á’þòü æîðíà, à òî÷àñòî íàêëàäàëè øòðàô.

Ëþäè â³ä ãîëîäó ñòàëè ïóõë³. ̄ ëè êîíåé, ñîáàê, êîò³â ³ íàâ³òü ïàöþê³â. Îäíà-êîâî öå íå ñïàñëî. Òè÷óê, ÿêèé õîäèâ íà ìèëèöÿõ (â³í áóâ ç îäí³ºþ íîãîþ) âè-ñòð³ëÿâ óñ³õ ñîáàê, à òî ñîáàêè çàâàæàëè áðèãàäàì àêòèâ³ñò³â “ïðàöþâàòè”. Ëþäèïî÷àëè óìèðàòè.

1. Óìåð Äóáèíñüêèé Ïåòðî.2. Óìåð Ñîêîë Ìèòðî.3. Óìåð Óëîæåíêî Àíòîí4. Óìåðëà Ïóãà÷ Óëÿíà.5–8. Óìåðëî ÷åòâåðî ä³òåé (âîñüìè-äåñÿòè ðîê³â).Àëå êîìóí³ñòè ïðîäîâæóâàëè ðîçêóðêóëþâàòè ³ ïðîñòî óáèâàòü òèõ, õòî

áóâ íå ïî äîðîç³ ç íèìè. Óáèëè Óëîæåíêà Ïèëèïà ²âàíîâè÷à, óáèëè ó éîãî âëàñ-íîìó äâîð³. Óáèëè Íàòóðó Ïàâëà íà âóëèö³ á³ëÿ êðàìíè÷êè, óáèâ éîãî ãîëîâà

704

ѲÄ×ÅÍÍß

êîëãîñïó Àíäðóøêî. ³í ï³ä’¿õàâ, âçÿâ òðè ïëÿøêè ãîð³ëêè, äâ³ âèëèâ êîíþ, òðå-òþ çàëèâ ñîá³. ѳâ íà êîíÿ ³ ïðîì÷àâ ïî õóòîðó.  öåé ÷àñ äî êóïêè ÷îëîâ³ê³â,ùî ç³áðàëèñÿ ï³ñëÿ ðîáîòè ïîñï³ëêóâàòèñü, ï³ä³éøîâ Íàòóðà Ïàâëî. Àíäðóøêîç³ñêî÷èâ ç êîíÿ, ï³ä³éøîâ äî ãóðòó ³ ñïèòàâ: ”Íàòóðà, òè ñìåðò³ áî¿øñÿ?” Íàòó-ðà â³äïîâ³â: “ͳ. ×îãî ¿¿ áîÿòèñü, ìè âñ³ óìðåìî, ò³ëüêè ùî íå ðàçîì”. Àíäðóø-êî çíîâó ñïèòàâ: “Íå áî¿øñÿ?” Íàòóðà çíîâó â³äïîâ³â: “ͳ”. Òîä³ Àíäðóøêîä³ñòàâ ðåâîëüâåðà ³ âèïàëèâ Íàòóð³ ïðîñòî â ëîáà. Íàòóðà óïàâ. “Ùî ðîçâà-ëèâñü, êóðêóëü, ëåæèòü ÿê ãîðà”, – çàðåãîòàâ êîëãîñïíèé ãîëîâà. À ìóæ÷èíè,íåìîâ øïàêè ç âåðáè – õòî êóäè. À ì³é òàòî ñõâàòèâ ìåíå çà ðóêó, ³ ñê³ëüêèáóëî ó íüîãî ñèëè, òåæ ò³êàâ.

Õóòîð Óáîðêè ðîçïîëîæåíèé íåäàëåêî â³ä Äåñíè, äåñü çà äâà ê³ëîìåòðè.À îá³÷ Äåñíè ðîçêèíóëèñü çàëèâí³ ëóãè. ̳æ õóòîðîì ³ Äåñíîþ – Âîâ÷à äîëèíà³ Âîâ÷à ãîðà. Êîëè ç³éäåø íà ãîðó, óâåñü ëóã, ìîâ âåëè÷åçíèé êèëèì, ëåæèòüïåðåä òîáîþ. Ó òðàâàõ äóæå áàãàòî áóëî ùàâëþ ³ çàÿ÷îãî ÷àñíèêó (íàçèâàþòüéîãî ùå ë³âåðäîþ). Áàãàòî áóëî êîíþøèíè. Ãîëîäí³ ëþäè ç ì³øêàìè âèáèðàëè ö³ðîñëèíè ³ íàòîïòóâàëè ì³øêè òà íåñëè êóäèñü ó ³íø³ ñåëà. Íà ëèïîâèõ äåðåâàõëèñòÿ íå áóëî – îá³ðâàëè ãåòü óñå, ñòîÿëè äåðåâà ìàéæå ãîë³. Âñå öå ñóøèëè,à ïîò³ì òîâêëè ³ ç ö³º¿ ìóêè ùîñü ïåêëè ³ ¿ëè, ùîá íå âìåðòè. Àëå óìèðàëè... Âìè-ðàëè ö³ë³ ñåëà ëþäåé, ¿õ õîâàëè, êîãî ÿê. Êîãî â ðÿäíèí³, êîãî ó ÿê³éñü òðÿï÷èí³,à êîãî ïðîñòî òàê.

ϳñëÿ ãîëîäó ïî÷àâñÿ 1937 ð³ê, êîëè “÷îðí³ âîðîíè” ùîíî÷³ çàáèðàëè ÷î-ëîâ³ê³â, ó á³ëüøîñò³, ó÷èòåë³â. 1940 ðîêó çààðåøòóâàëè ³ ìîãî áàòüêà, çðîáèëèéîãî “âîðîãîì íàðîäó”. Îáëàñíèé ñóä çàñóäèâ áàòüêà íà 10 ðîê³â ²ÒË, òà 5 ðîê³âïîçáàâëåííÿ ïðàâ çà ìåæàìè Óêðà¿íè. ³äïðàâèëè ó ²âäåëüñüêèé ð-í Ñâåðäëîâ-ñüêî¿ îáëàñò³, àëå äî ì³ñöÿ ïðèçíà÷åííÿ éîãî íå äîâåçëè, â³í ïîìåð äåñü ó äîðîç³.

Çàëèøèâñÿ ÿ êðóãëîþ ñèðîòîþ. Àëå òîãî áóëî ìàëî, ÿ áóâ õâîðèé ç ïåðå-ëàìàíîþ íîãîþ. Ìåíå ñòàëà äàâèòü âëàäà ç óñ³õ áîê³â ÿê ñèíà “âîðîãà íàðîäó”,âèêëþ÷èëè ç êîìñîìîëó. ß â÷èâñÿ íà áóõãàëòåðà – âèãíàëè ³ çâ³äòè. Êîëîçàìêíóëîñü. 1941 ð³ê: â³éíà, êóäè? ß äî áàòüê³âñüêî¿ õàòè. ßêîñü îäíîãî ðàçóãîëîâà êîëãîñïó ³ äâà ì³ëüòîíè óï³éìàëè ìåíå ó áðèãàäíîìó äâîð³. Ñïèòàëè,äå ÿ âîëî÷èâñÿ? ß â³äïîâ³â, ùî ïðàöþâàâ íà çàâîä³, ó ìåíå º äîêóìåíòè,à âîíè ìåíå ñï³éìàëè çà ðóêè, çà íîãè ³ íó òÿãòè ó äóáîâ³ êóù³. Êàæóòü, ùîçàñòðåëÿòü “âîðîæó ñâîëî÷”. Ìåí³ óäàëîñÿ â³ä öèõ ñîáàê ï’ÿíèõ óòåêòè.À ï³ñëÿ â³éíè îñóäèëè ìåíå íà 25 ðîê³â. Ïðèñóäèëè äî ðîçñòð³ëó ³ ó Êàðëàç³ÿê ñìåðòíèêà. Îñóäèëè ìåíå ó 1949 ðîö³. Ó Êàðëàç³ ïðîñèä³â ÿ 5 ðîê³â.Ó 1954 ðîö³ âè¿çíà êîëåã³ÿ Àðõàíãåëüñüêîãî îáëàñíîãî ñóäó ìåíå çâ³ëüíèëàäîñòðîêîâî-óìîâíî.

[ϳäïèñ] Â.Óëîæåíêî11 âåðåñíÿ 1995 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

705

ѲÄ×ÅÍÍßÓÌÀÍÑÜÊί Ìà𳿠Ïîë³êàðï³âíè,

1925 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Õàðê³â)

ß õî÷ó ðîçïîâ³ñòè çà òðàãåä³þ, ÿêà íå ìຠàíàëîã³â ó ñâ³ò³. Çà åòí³÷íîþîçíàêîþ â 1932–33 ðîêàõ íàéá³ëüøå çíèùåíî ñàìå óêðà¿íö³â.

 Ìîñêâ³ áîÿëèñü, ùîá óêðà¿íö³ çíîâó íå çàãîâîðèëè çà íåçàëåæí³ñòü. Òðåáàáóëî óïîêî¿òè íàðîä, áî ï³ñëÿ ÍÅÏó ñåëÿíè ï³äíÿëè ãîëîâè, ³ ñåëî ñòàëî çàìîæ-íå. Òîìó ñïî÷àòêó ðîçîðèëè ïðèâàòíå ãîñïîäàðñòâî ³ ðîçãîðíóëè àêö³þ ïðèìóñî-âî¿ êîëåêòèâ³çàö³¿. Âëàäà, ÖÊ ÂÊÏ(á) óõâàëèëè ð³øåííÿ – ïëàí õë³áîçàãîò³âåëü.Ïîñ³âíèé ìàòåð³àë, ³ íå ò³ëüêè çåðíî, ÷åðâîí³ îðãàíè çàáèðàëè âñå, ùî áóëîó ëþäåé-ãîñïîäàð³â. Õóäîáó, êóðåé, ãóñåé, ñâèíåé, ïðîñî, êâàñîëþ. ²ç ãîðùèê³ââèñèïàëè íàñ³ííÿ. ²ç ïîãðåá³â çàáèðàëè êâàøåíó êàïóñòó, îã³ðêè, áóðÿêè, êàð-òîøêó. Ãðóçèëè íà ãàðáè, à ïîò³ì åøåëîíàìè â³äïðàâëÿëè äî Ìîñêâè. Ðåéäèïîãðàáóâàííÿ ³ çíèùåííÿ ÷àñòî áóëè îñîáëèâî íà æîâòíåâå ñâÿòî, Íîâèé ð³ê òà1 òðàâíÿ.

Äèðåêòèâè éøëè â³ä Ñòàë³íà. Âëàäà óêðà¿íö³â çíèùóâàëà ëþáèì çàñîáîì.Ñêð³çü, ââàæàëè âëàäíèêè, ìຠáóòè ðîñ³éñüêèé íàðîä, à óêðà¿íö³â âèñèëàëè íàÑîëîâêè, â Ñèá³ð, ðîçñòð³ëþâàëè.

Ñòðàòà ëþäåé ãîëîäîì – öå òðàã³÷íà ïàì’ÿòü íàøîãî íàðîäó. Ó ãîëîäíî¿ëþäèíè ïîÿâëÿºòüñÿ ãîñòðèé ðîçëàä íåðâîâî¿ ñèñòåìè, îñîáëèâå ïî÷óòòÿ çâî-äèòü ç ðîçóìó. Ãîëîä âðàæຠïñèõ³êó, ÿêà ñóïðîâîäæóºòüñÿ ïñèõ³÷íèì ñâàâ³ëëÿ-ìè: ìàòè ç’¿äຠñâî¿õ ä³òåé.  ñåë³ íå áóëî í³ îäí³º¿ ñîáàêè, í³ îäí³º¿ ê³øêè. Ëþäèñåëàìè âèìèðàëè. Õàòè áóëè ïóñò³. Ñèíäðîì ñòðàõó áóâ íàâ³òü ó ñîáàê. Âîíèò³êàëè â³ä ëþäåé. Ìîâ÷àçí³ ëþäè, õòî áóâ ùå æèâèé, – íèøïîðèëè ïîï³ä òèíàìè,øóêàëè òðàâè÷êó, îáãðèçàëè êîðó äåðåâ ³ áðóíüêè êóù³â, à ïîò³ì êà÷àëèñü ïîçåìë³ â³ä áîëþ â æèâîòàõ. Áóð’ÿí í³÷èì áóëî é ïîñîëèòè. Ñòîã³í ñòðàæäåííèõ ³âèìèðàþ÷èõ ñåëÿí áóâ ïîâñþäè.

Ðîçïîâ³ì ïðî ñâîº äèòèíñòâî òèõ ðîê³â:Íàðîäèëàñü ÿ â 1925 ðîö³. Æèëè ìè â ñåë³ Êóùóâàõà, öå 85 êì â³ä Õàðêîâà.

Çàìîæíî. ѳì’ÿ ñêëàäàëàñü ³ç 8 äóø. Òðèìàëè 8 äåñÿòèí çåìë³, ùå é 15 äåñÿòèíì³é áàòüêî, Ïîë³êàðï Ìàêàðîâè÷, îðåíäóâàâ. Ìàëè â³òðÿíèé ìëèí, ê³ííó ìîëî-òàðêó òà ê³ííó ñíîïîâ’ÿçêó, â³ÿëêó, ñ³ÿëêó, ïëóãè, êóëüòèâàòîðè, áîðîíè, 2 êîðîâèòà 4 òåëèö³, áè÷ê³â, âîë³â òà êîíåé ïî 2 ïàðè, 2 äåñÿòêè îâåöü, äåñÿòîê ñâèíåé,à êóðÿì, óòêàì òà ³íäèêàì – ùîòó íå áóëî. Áàòüêî ìàâ ïàñ³êó, 2 êîìîðè, êëóíþ,2 ñàðà¿, 2 ïîãðåáè – îäèí äëÿ îâî÷³â, äðóãèé äëÿ êâàøåííÿ, ñîëîíèíè òà ìîëî÷-íèõ ïðîäóêò³â. Âåñíîþ 1931 ðîêó áàòüêî çàìîâèâ òðàêòîð â Õàðêîâ³ íà òðàêòîð-íîìó çàâîä³, ùî òîä³ ñàìå áóäóâàâñÿ. Âîñåíè 1932 ðîêó ìàâ éîãî îòðèìàòè.Îäåðæàòè íå âñòèã – ðîçêóðêóëèëè.

706

ѲÄ×ÅÍÍß

À ÷è ÷óëè âè, ùîá ãîëîâó êîëãîñïó ðîçêóðêóëþâàëè?!  íàøîìó âèïàäêóòðàïèëîñü ñàìå òàê.

Áàòüêî áóâ ñàìèé ãðàìîòíèé íà âñå ñåëî, éîãî é ïîñòàâèëè ïåðøèì ãîëîâîþêîëãîñïó â Êóùóâàñ³.

Õàòà íàøà ñòîÿëà â öåíòð³ ñåëà.  õàò³ áóâ ë³êáåç, áàòüêî ó÷èâ ãðàìîò³ñåëÿí. Âå÷îðàìè âñå ñåëî – ìîëîäü ³ ñòàð³ ñõîäèëèñü ñàìå äî íàñ.

 ñ³ì’¿ íàø³é áóëî 5 õëîïö³â, ³ âñ³ ¿õ òîâàðèø³ é ìîëîäü çáèðàëèñü ó íàñ íàâå÷îðíèö³. Áðàòè ãðàëè íà ãàðìîøö³, áàëàëàéö³, ã³òàð³, ìàíäîë³í³ òà áóáí³. À ñòàð³ñåëÿíè – æ³íêè é ÷îëîâ³êè ñëóõàëè ðîçìîâè ìîãî áàòüêà òà íàâ÷àëèñü ó íüîãîãðàìîòè â ë³êáåç³.

Ç ãðîìàäÿíñüêî¿ â³éíè áàòüêî çáèðàâ êíèæêè òà æóðíàëè. Ñòîÿâ ö³ëèé ñóí-äóê êíèæîê â õàò³, à íà ïîëèöÿõ ëåæàëè æóðíàëè òà äðóêîâàí³ â³äîìîñò³. ³í÷àñòî ¿çäèâ íà ÿðìàðîê â Êóï’ÿíñüê, êóäè âîçèâ ìóêó, ñàëî, ìåä, õóäîáó, à ïðèâî-çèâ íàì óñ³ì ãîñòèíö³ – îáîâ’ÿçêîâî íèçêó áóáëèê³â, îáîâ’ÿçêîâî íîâ³ êíèæêè òàì³ñöåâ³ íîâèíè. Ìåí³ â îñòàíí³é ðàç ïðèâ³ç ÷åðâîí³ ÷îá³òêè ³ êâ³ò÷àñòó õóñòèíêó.Ùå ó ìåíå áóâ êîæóøîê ç ðÿñíèì õóòðîì. Áàòüêè ìåíå áàâèëè, áî ÿ áóëà ñàìàìåíøà â ñ³ì’¿ ä³â÷èíêà. Æèëè ìè âåñåëî òà çàìîæíî. Ñâàðîê ÿ íå ïàì’ÿòàþ.

Òà îäí³º¿ íî÷³ ïåðåä áóäèíêîì çóïèíèâñÿ çàõåêàíèé âåðøíèê. Áàòüêî ç íèìäîâãî ïðî ùîñü ãîâîðèëè. Âðàíö³ äî íàøîãî äâîðó ç³áðàëîñü âñå ñåëî. Âëàøòó-âàëè ñõîäåíêó – çáîðè. Òðåáà, ùîá âñå ïðèâàòíå ìàéíî ñåëÿíè çäàâàëè â êîë-ãîñï. Ïðèêëàä öüîìó ïîäàâ áàòüêî, Ïîë³êàðï Ìàêàðîâè÷. Éîãî ñåëÿíè âèáðàëèãîëîâîþ. Àäæå îñíîâó âñüîãî êîëãîñïíîãî ãîñïîäàðñòâà ñêëàäàëî ìàéíî ñàìî-ãî ãîëîâè êîëãîñïó.

ß íå ðîçóì³ëà: ÷îìó âñ³ ëþäè ÿê ëþäè, à ì³é áàòüêî – êóëàê ³ ãîëîâà êîëãîñïó.Áóâຠæ òàê?! Àëå âñå áóëî ãàðàçä.

Çàñ³ÿëè çåìëþ. Êîæíó íåä³ëþ áóëà ó íàñ äîìà ñõîäêà ³ ë³êáåç. dzáðàëè âðî-æàé, â³í óäàâñÿ ãàðíèé, àëå ïðèéøëà äèðåêòèâà çâåðõó, ³ ðîçâ³ÿëàñü ãîëóáà ìð³ÿ.

Âèíèêëî øèðîêå òëóìà÷åííÿ ïðî êîëåêòèâ³çàö³þ. ϳøîâ ñëóõ, ùî ïî ñåëàõêóðêóë³â âèñèëàþòü íà Ñîëîâêè. óðê³ äóìêè áàòüêàìè âèïëàêóâàëèñü ñåðöåì!² ÿêîñü áàòüêî âíî÷³ ñòàâ êóäèñü çáèðàòèñü. Íàëÿêàí³ ä³òè ïëàêàëè. Áàòüêî âîñ-òàííº íàêàçóâàâ ìàì³, êóäè ä³òåé â³äâåçòè â äðóã³ ñåëà, êîìó ç ðîäè÷³â äî÷êó,êîìó ñèí³â. Ïîö³ëóâàâ ìàëÿò ³ ïðîïàâ ñåðåä ãëóõî¿ íî÷³.

Íåçâàæàþ÷è íà ïîñàäó ãîëîâè êîëãîñïó, áàòüêîâå ³ì’ÿ áóëî çàíåñåíî â ñïè-ñîê íà ðîçêóðêóëåííÿ. Ïðîñèòè ïîùàäè ìàðíî – íå çãëÿíóëèñü ³ íà ìàëåíüêèõä³òîê.

Ùî ÿ ïàì’ÿòàþ ïðî ðîçêóëà÷åííÿ?ßêðàç íàïåðåäîäí³ ìàìà êóïèëà ìåí³ êóëüîê öóêåðîê-ïîäóøå÷îê ó ñ³ðåíü-

êîìó êóëüî÷êó. ß ïîñìàêóâàëà îäí³ºþ öóêåðêîþ ³ çàëèøèëà íà çàâòðà. À íàçàâ-òðà ïðèéøëè ÷óæ³ ëþäè íàñ ðîçãðàáîâóâàòè. Íèøïîðèëè ïî âñ³õ êóòî÷êàõ, çàáè-ðàëè âñå ìàéíî. ²êîíîñòàñ ðîçòîïòàëè íîãàìè. Ìàìà ïëà÷å ³ êàæå: “Ñèíî÷îê, ÿêæå òîá³ íå ñîðîìíî, ïîá³éñÿ Áîãà, öå æ ãð³õ!” À êîìñîìîëåöü â³äïîâ³â: “Áîãà

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

707

íåìà ³ ñòèäà íåìà. À òè, áàáî, ñêèäàé ñï³äíèö³, ÿê³ íà ñåáå íàä³ëà”. Çíÿëà ìàìàòðè ñóêí³, çàëèøèëàñü â îäí³é ñîðî÷ö³. À ÿ çãàäàëà ïðî ñâî¿ öóêåðêè. Âîíè ëåæà-ëè íà ïå÷³. Ñõîïèëà êóëüîê – òà çà ïàçóõó, à êîìñîìîëåöü âèðâàâ ¿õ ç ìî¿õ ðóê.ß ïëàêàëà, à âîíè ðåãîòàëè. Ñêàæ³òü, ÿêèì àêòîì ¿õ îïðèõîäóâàëè? Õòî ðîç-áàãàò³â ç ìàéíà, íàãðàáëåíîãî òàêèì ÷èíîì? Êîìó âîíî íà êîðèñòü ï³øëî?

Ïîò³ì âèãíàëè íàñ ç õàòè, ïîñàäèëè íà áðè÷êó ³ ïîâåçëè äî ðàéîíó. Àëå äîðàéîíó íå äîâåçëè. Âæå âå÷îð³ëî. Îäèí ç êîìñîìîëüö³â, ÿê ìè äî¿õàëè äî ë³ñó,âñòàâ ç âîçó ³ ñêàçàâ: “ß çíàâ Ïîë³êàðïà Ìàêàðîâè÷à, â³í áóâ äîáðèì, í³êîãî íåîáðàæàâ! Òîìó, ò³òêî, áåðè ñâî¿õ ä³òåé ³ ò³êàé ñâ³ò çà î÷³, àëå â ñåëî ñâîº íåïîâåðòàéñü”. Òàê ìè íå ïîïàëè íà âèñèëêó, à ïåðåõîâóâàëèñü â äðóãèõ ñåëàõ ïîðîäè÷àõ. ßêèìñü ÷èíîì áàòüêî äàâ ïðî ñåáå â³ñòêó, ùî â³í çíàõîäèòüñÿ â ì.Õàð-êîâ³. Àëå æ ÿê äîáðàòèñÿ äî ì³ñòà? Êðóãîì ñòîÿëà âàðòà êðàñíîàðì³éö³â, ÍÊÂij â ãîðîä íå ïóñêàëà. Íà ïî¿çä êâèòêè äàâàëè ò³ëüêè ïî äîêóìåíòàõ. À ó ìàìèíåìà í³ÿêèõ äîêóìåíò³â. Îäíîãî ðàçó ãëèáîêî¿ îñåí³ ìè ï³øêè âíî÷³ äîáðàëèñüíà ìàëåíüêèé ðîç’¿çä á³ëÿ ñòàíö³¿ Çàêàìåëüñüêà, òàì ì³ë³ö³¿ íå áóëî. ϳä³éøëàìàìà äî çàäíüîãî âàãîíó. Ïîòÿã áóâ ïàñàæèðñüêèé, îïàëþâàâñÿ äðîâàìè òà âóã-ëåì. ß ç ìàìîþ ³ ñòàðøèì áðàòîì çàë³çëè íà äàõ. Ìåíå ïðèâ’ÿçàëè äî òðóáè.Òàì áóëî òåïëî, ó âàãîí³ òîïèëè. À äðóã³ áðàòè ïî÷åïèëèñü ì³æ òàìáóðîì ³ íàñõîäèíêàõ. Òàê ìè äî¿õàëè äî ñòàíö³¿ Øåáåëèíêà. Ðàïòîì ïîòÿã çóïèíèâñÿ. Ñòà-ëè ñêèäàòè ëþäåé ç êðèø³. Ãâàëò, êðèê, ïëà÷: “Ðÿòóéòå!” Ìè ðîçòàøîâóâàëèñüó õâîñò³ ïîòÿãó, ³ äî íàñ öÿ ÷åðãà, (ñëàâà Áîãó!) íå ä³éøëà. Òàê ìè äî¿õàëè äîÕàðêîâà, àëå áðàò³â ïîñêèäàëè ç âàãîí³â.

Íà ϳâäåííîìó âîêçàë³ Õàðêîâà ëþäåé òüìà! ßêèìñü ÷èíîì íàðÿä ì³ë³ö³¿íàñ íå çàòðèìàâ. ß íå çíàþ, ÿê ìè äîáðàëèñü äî áàòüêà çà àäðåñîþ: Ñâåðäëîâà,35. ³í ïðàöþâàâ äâ³ðíèêîì. ßê ÿ çðàä³ëà! Áàòüêî ìàâ á³ëèé ôàðòóõ, à íà ãðóäÿõçáîêó – ñâ³é íîìåð – íàãðóäíèé çíà÷îê, ÷èì ÿ ïèøàëàñü. Çàéøëè ìè äî éîãîîñåë³. Öå áóëà êî÷åãàðêà. ³í íàñ óæå ÷åêàâ. Çðîáèâ ³ç äîùîê ë³æêî. Íà íüîìó –2 ìàòðàöè. Öå áóëè ì³øêè ç ñóõèì ëèñòÿì. Íà îäíîìó ìè ñïàëè, à äðóãèì ì³øêîìóêðèâàëèñü. Ïðàâäà, â êî÷åãàðö³ áóëî äóæå òåïëî, íàâ³òü æàðêî. 2 êîòëà òîïè-ëîñü êðóãëîñóòî÷íî, áàòüêî ñë³äèâ, ùîá íå ïîãàñëî, âåñü ÷àñ ï³äêèäàâ âóã³ëëÿ.Ìàìà ìåíå âèêóïàëà, ñòàëà ðîç÷³ñóâàòè âîëîññÿ, à òàì ïîâíî âîøåé. Âèð³øèëàìîþ êîñó â³äð³çàòè. Êîëè ïðîâåëà íîæíèöÿìè, òî íà íèõ áóëà êðîâ. À íà ñîðî÷ö³ïî øâàõ çãð³áàëè ó âîãîíü, à ò³ëî ìîº áóëî ðîç÷åñàíî äî êðîâ³.

Òèæäåíü ÿ íå âèõîäèëà ç êî÷åãàðêè – áîÿëàñü ëþäåé.Äëÿ ïðîæèòêó ñ³ì’¿ áàòüêî ïî ñì³òíèêàõ çáèðàâ î÷èñòêè â³ä êàðòîïë³, áó-

ðÿê³â òîùî. Ïîò³ì ñóøèëè òå âñå ³ òîâêëè íà ìóêó. Ìàìà ïåêëà ç òîãî ÿê³ñüìîòîðæàíèêè. Òàê ìè ³ âèæèëè çèìó, à âåñíîþ ï³øëà çåëåíü: êðîïèâà, îäóâàí÷è-êè, áðóíüêè îð³øíèêà òà áåðåçè. Ìàìà áóëà äóæå õóäåíüêà, à ó áàòüêà íîãè áóëè,ÿê êîëîäè, ïóõë³, à íèç æèâîòà ñêëÿíèé, íà÷å ôàðòóõ çâèñàâ. Áðàòè çàëèøèëèñü âñåëàõ ïî ðîäè÷àõ. Îäèí áðàò, Ìèòðîôàí, ç-ï³ä ñí³ãó íàçáèðàâ êóêóðóäçè, ¿¿ çâà-ðèëè, â³í ãàðÿ÷î¿ ïî¿â, ìó÷èâñÿ, ñåðäåøíèé, æèâîòîì, òà í³õòî ïîðÿòóâàòè éîãî

708

ѲÄ×ÅÍÍß

íå çì³ã. Ïîìåð. Áàòüêîâ³ íå çìîãëè ³ ñïîâ³ñòèòè, áî ïåðåä ì.Õàðêîâîì ñòîÿëè÷åðâîíîàðì³éö³, ÿê³ íå ïðîïóñêàëè ãîëîäíèõ ñåëÿí äî ì³ñòà.

Äâîðîâ³ ä³òêè ãðàëèñü ì³æ ñîáîþ, àëå ìåíå â ãóðò íå ïðèéìàëè. À ÿê ä³çíà-ëèñÿ, ùî ÿ âì³þ ÷èòàòè ³ ïèñàòè, áàãàòî ðîçïîâ³äàëà ¿ì â³ðø³â Øåâ÷åíêà ³ Ïóø-ê³íà – çàö³êàâèëèñü. ß ¿ì ñï³âàëà ï³ñí³, ÷àñòóøêè, òàíöþâàëà ãîïàê ³ øìåëÿ, âîíèâñüîãî öüîãî íå âì³ëè, à ÿ æ áóëà íà âå÷îðíèöÿõ äîìà ³ ó ë³êáåç³, òîìó âñå öåçíàëà. Ùå ÿ ãàðíî ãðàëà íà áàëàëàéö³. Ìàìà ùîäíÿ ìåíå îãëÿäàëà, ùîá ÿ áóëà÷èñòåíüêà, áî òîä³ á ä³òêè ìåíå íå ïðèéìàëè.  1933 ðîö³ ÿ ï³øëà äî ðóñüêî¿øêîëè, óêðà¿íñüêèõ òîä³ âæå â íàøîìó ðàéîí³ íå áóëî. Íàâ÷àëàñü â³äì³ííî, áóëàïîê³ðëèâà, êðîòêà, âñ³õ ñëóõàëà ³ âñ³õ áîÿëàñü. Òàê íàêàçóâàëè ìåí³ áàòüêè, ùîáí³õòî íå çíàâ, ùî ìè ðîçêóðêóëüîâàí³: “Ñèäè, ÿê ìèøà, ³ íå âèñîâóéñÿ”.

Òåïåð ðîçïîâ³ì ïðî òèõ ëþäåé, ÿê³ äîáèðàëèñü íà ïî¿çäàõ äî Õàðêîâà. çâ’ÿçêó ç òèì, ùî áàòüêî ïðàöþâàâ äâ³ðíèêîì, éîãî çîáîâ’ÿçóâàëè ï³äáèðà-

òè íà âóëèö³ âñ³õ ñ³ëüñüêèõ ëþäåé ³ ä³òåé â îäíå ì³ñöå, à âå÷åðîì, ìîâ, ïðè¿äóòü çàíèìè, íàãîäóþòü ¿õ, ðîçñåëÿòü ïî äîìàõ. Òàê âåñü ëþä ñîáèðàëè íà Ïðèâîêçàëüíóïëîùó, à ïî Ñâåðäëîâ³é âóëèö³, äå çàðàç ïîæàðíà êàëàí÷à, ³ ïîçàäó Áóäèíêó ïîáóòó(òîä³ éîãî ùå íå áóëî) ÍÊÂÄ ñòåðåãëî ¿õ, ùîá íå ðîçá³ãàëèñÿ ïî ì³ñòó. À âíî÷³ïðè¿æäæàëè ãðóçîâèêè – æèâèõ ³ òåïëåíüêèõ íà îäíó ìàøèíó, à òðóïè ñêèäàëè ÿêêîëîäè, íàâ³òü âèëàìè ãðóçèëè íà ïîâîçêè. Âèâîçèëè ¿õ â Ñàâêèí ßð, ðîçòàøîâàíèéíà Ëèñ³é Ãîð³. Òàì ¿õ ñêèäàëè ³ çàãð³áàëè. Êàçàëè ëþäè, ùî çåìëÿ âîðóøèëàñü.Âåñü ãîðîä Õàðê³â, ñòîëèöÿ Óêðà¿íè, â òîé ÷àñ ñïàâ, ³ í³õòî öüîãî íå çíàâ, à ÿêùîõòîñü, áóëî, ðîçïîâ³ñòü, òî çðàçó æ éîãî çàáåðóòü ³ çíèêíå â³í íàçàâæäè. ÍÊÂÄèñ-òè òîä³ ñâ³äê³â íå çàëèøàëè. Íà ðàíîê íîâà ïàðò³ÿ ëþäåé ïðèáóâàëà íà âîêçàë, ¿õïîòèõåíüêó âñ³õ çáèðàëè äîêóïè ³ òàê – äåíü êð³çü äåíü, âñþ çèìó. Ñóñ³äè ïî Ñâåðä-ëîâ³é âóëèö³ – 2 äâ³ðíèêè ðîçïîâ³ëè äåêîìó ³ç ëþäåé, ùî êî¿ëîñü. Òî çðàçó æ ¿õ íåñòàëî. Ìîãî áàòüêà ãðóçèòè íà âîêçàë íå ïîñèëàëè. Ó÷àñòêîâèé ì³ë³ö³îíåð áà÷èâ,ùî â³í ïóõëèé, òîìó áàòüêî ³ çàëèøèâñÿ æèâèé, áî íå áóâ ñâ³äêîì.

 ëþäåé íàä³ÿ áóëà ï³ä³ðâàíà, ³ âîëÿ çëàìàíà. Ïîðîæíå÷à â äóøàõ. Öå áóëàìåæà âèæèâàííÿ ñåëÿí. ßêàñü íåâèäèìà ñèëà òðèìàëà íàñ íà çåìë³. Çíèùåííÿïîòåðï³ëî ò³ëüêè ñåëî, à ì³ñòî Õàðê³â öüîãî íå çíàëî, âñå áóëî ïðèõîâàíî. Òåðîð –öå çàñ³á ïåðåêîíàííÿ. Ìàñîâà ôîðìà ðåïðåñ³¿ – ãîëîä – óòâåðäèëà ñèëó êîìóí³ç-ìó. Îòàê â 1932 ðîö³ çíèùèëè ñåëÿí, ÿê³ æèëè íà ùåäðèõ ÷îðíîçåìíèõ ðîäþ÷èõçåìëÿõ. Çíèùèëè òèõ, õòî áóâ ïðàöüîâèòèé ³ ãîäóâàâ êðà¿íó. ¯õ ðîçêóðêóëèëè³ ïðèìóñîâî ïðèðåêëè øòó÷íèì ãîëîäîì íà ñìåðòü. Ãîëîäóâàëè Êóáàíü, ÍèæíÿÂîëãà, äå æèëè óêðà¿íö³. Ãëèáèíêà ñåëÿíñüêîãî íàñåëåííÿ âèìèðàëà. Ïî ñåëàõäîðîãè áóëè çàñ³ÿí³ òðóïàìè. Íàä øëÿõàìè çàëèøàëèñü ãîðáî÷êè çåìë³, íà ÿê³áóëî íàëîæåíî òàáó. Ïîðóøèòè éîãî – öå îçíà÷àëî, ùî ïîïàäåø ï³ä òðèáóíàë áåçñóäó ³ ñë³äñòâà. Øòó÷íèé ãîëîä, òàêèì ÷èíîì, çàëèøèâñÿ íåâ³äîìèì. Î÷åâèäö³æàõàëèñü ñòðàõîì. Ìè äàëåêî íå âñ³ çíàºìî öåé æàõ, âñ³ ñòðàæäàííÿ ëþäåé,äóø³ ÿêèõ óïîêî¿ëèñü íà ð³äí³é çåìë³. Ëþäèíà áåç ¿æ³ ìîæå ïðîæèòè ì³ñÿöü, à áåçâîäè – äî 10 äí³â. ³ä ãîëîäó ³ õîëîäó âìèðàëè, ÿê ìóõè. Ìîâ÷êè.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

709

Ïðîùåííÿ, ïîêàÿííÿ, ïðèìèðåííÿ – öå ñóòü íàøîãî íàðîäó. Êîëè æèòòÿ çà-ê³í÷óºòüñÿ, áåðåòüñÿ ó òðàóðíó ðàìêó. Äî öüîãî íàì ùå, áóäåìî ñïîä³âàòèñÿ,äàëåêî, àëå âñå ÷àñò³øå òàê õî÷åòüñÿ ïîáóâàòè ó ì³ñöÿõ ñâîãî äèòèíñòâà. Ïðîé-òè òèìè æ ñòåæêàìè, äîòîðêíóòèñÿ äî êàìåí³â, äå áóëî çàêëàäåíî ðîäèííå âîã-íèùå. Íåìà. Çàì³ñòü ðîäèííîãî âîãíèùà – ïîïåëèùå. Ïåðåîðàíî ñàìå ì³ñöå, äåêîëèñü áóëî ñåëî Êóùóâàõà. Íå çãàäóºòüñÿ âîíî ³ â äîâ³äíèêàõ. Íà ì³ñö³ êîëèø-íüîãî öâèíòàðÿ ìèíóëîãî ðîêó, êàæóòü, ïîñ³ÿëè áóðÿêè. Âðîäèëî ïîãàíî.

Ñåëî â ÷àñè ãîëîäîìîðó ïëàêàëî, à ÍÊÂÄ õîäèëî ïèøíèìè êîâðàìè. Ãåíî-öèä ³ áåçïðèçîðíå ïèòàííÿ çâèêëè ïîäàâàòè ç ïðèïèñêîþ, ÿê äî öüîãî ïðèõîâóâà-ëè, òàê ³ òåïåð ïðèõîâóþòü. Âèáà÷àþñü, ùî çãàäàëà ïðî ñâ³é ãîëîäîìîð, àäæå æäåÿê³ ëþäè ìî¿õ ðîê³â öüîãî ëèõà íå ïåðåæèëè, íå çàçíàëè é íàâ³òü íå ÷óëè. Âæåìàëî çàëèøèëîñü ñâ³äê³â ãîëîäîìîðó. Ìè îñòàíí³. Àëå, ÿê íà ìåíå – ö³ ðÿäêè÷èòàòè áåç áðîìó íå ìîæíà.

[ϳäïèñ] Ì.Óìàíñüêà25 ëþòîãî 2003 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÓÑÒÈÌÅÍÊÎ Ìåëàí³¿ Âàñèë³âíè,

1920 ð. íàðîäæåííÿ,(ñ. Óñòèì³âêà Ãðåá³íê³âñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.)

Ó ñ³ì’¿ áóëî âîñüìåðî ä³òåé, ñåðåä ÿêèõ âîíà áóëà íàéñòàðøîþ, õî÷à â 33-ìóðîö³ ¿é áóëî âñüîãî 13.

ϳñëÿ â³äâ³äèí ¿¿ ñ³ì’¿ àêòèâ³ñòàìè ó õàò³ í³÷îãî íå çàëèøèëîñÿ. Áàòüêî ïðà-öþâàâ íà çàë³çíè÷í³é ñòàíö³¿ Óñòèì³âêà, à ìàòè ï³øëà äî êîëãîñïó ó ëàíêó. Íåìîãëè ä³òè äîâãî âèòðèìàòè ãîëîäó – ïî÷àëè âìèðàòè. Ïåðøîþ ïîìåðëà âîñüìè-ð³÷íà ñåñòðà Îêñàíà. Âîíà ëåæàëà îïóõëîþ ³ äî ñàìî¿ ñìåðò³ ïðîñèëà õë³áà.Áàòüêî òåæ ïî÷àâ ïóõíóòè ³ âæå íå ìàâ ñèëè íàâ³òü íà òå, ùîá âèâåçòè äèòèíó íàöâèíòàð. Ïîõîðîíèëè Îêñàíó íà ãîðîä³ á³ëÿ õàòè. Äðóãà ñåñòðà, Ìàð³÷êà, ï³øëàâ ïîëå øóêàòè ùîñü ¿ñò³âíå, àëå íàòðàïèëà íà ðîçâåäåíó îòðóòîþ ìåëÿñó, ÿêóâèêîðèñòîâóâàëè äëÿ áîðîòüáè ç áóðÿêîâèì äîâãîíîñèêîì, íà¿ëàñÿ ¿¿, äîäîìóïîâåðíóëàñÿ ³ òîãî æ äíÿ ïîìåðëà. ϳçí³øå ïîìåðëî ùå äâîº ä³òåé. Ñàìà æÌåëàí³ÿ Âàñèë³âíà, çà ¿¿ ñëîâàìè, âèæèëà ÷åðåç òå, ùî õîäèëà äî øêîëè â ñóñ³äíºñåëî Êîâàë³âêó, à òàì ó÷íÿì âàðèëè ¿æó.

Áàãàòî óñòèì³âñüêèõ ëþäåé õîäèëè äî ë³ñó é òàì çáèðàëè æîëóä³, ÿê³ ïîò³ìòîâêëè ó ñòóïàõ, âàðèëè ñóïè ³ ¿ëè. Ãîòóâàëè ¿æó ç ëîáîäè, ïðîñÿíî¿ ÷è ãðå÷àíî¿ëóïè.  Óñòèì³âö³ ëþäè âìèðàëè ö³ëèìè ñ³ì’ÿìè, íà öâèíòàð³ íå âñòèãàëè êîïàòèìîãèëè. Ïîò³ì ïî÷àëè õîâàòè ïîìåðëèõ ó ”áðàòñüêèõ” ìîãèëàõ.  ê³íö³ ñâðîçïîâ³ä³ Ìåëàí³ÿ Âàñèë³âíà ïåðåõðåñòèëàñÿ, ïîäÿêóâàëà Áîãó, ùî âèæèëà, ³ êð³çü

710

ѲÄ×ÅÍÍß

ñëüîçè ìîâèëà: “ßêùî õòîñü ñêàæå, ùî ãîëîäó íå áóëî, òî â³í áåðå íà ñåáå âåëè-êèé ãð³õ. Íå äàé Áîæå, í³êîìó ³ í³êîëè òàêå ïåðåæèòè”.

Çàïèñàâ Ì.Òàðàí.

ѲÄ×ÅÍÍßÔÅIJÐÊÎ Îêñàíè Äìèòð³âíè,

1926 ð. íàðîäæåííÿ(ì. ͳêîïîëü Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

ϳä ÷àñ ãîëîäó ïðîæèâàëà ÿ â ñ.Òîï÷èíå íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³. Ïàì’ÿ-òàþ, ÿê íàñ ðîçêóðêóëþâàëè. Ç äâîðó âèâåçëè õë³á, êðóïè, âèâåëè êîðîâó, ïîâè-ëîâëþâàëè êóðåé. Âèíåñëè ç õàòè âñ³ ìåáë³. Íàñ âèãíàëè ï³ä íåáî. Áàòüêî òàäîðîñë³ áðàòè ïîäàëèñÿ äî Äí³ïðîïåòðîâñüêà íà çàðîá³òêè. Ìè ç ìàìîþ çàëè-øèëèñÿ, â ÷îìó áóëè. Öå áóëà îñ³íü 1930 ðîêó.

Íàñ ïóñòèëà äî ñåáå áàáóñÿ – ñóñ³äêà. Ëèøå ÷åðåç ð³ê íàì äîçâîëèëè ïî-âåðíóòèñÿ äî ñâ õàòè. Ìàéæå êîæíîãî äíÿ ïðèõîäèëè àêòèâ³ñòè, øóêàëè õë³á. òàêèõ çëèäíÿõ íàñ çàñòàâ 33-é ð³ê.

Ìàòè âñå ¿ñò³âíå ä³ëèëà ïî äíÿõ.  ìóêó äîäàâàëà òèðñó, ïîëîâó. ² öåé “õë³á”áóëè çìóøåí³ õîâàòè, ùîá àêòèâ³ñòè íå çàáðàëè.

Ïî÷àëè äîõíóòè êîí³ â êîëãîñï³. Ïîò³ì – âìèðàòè ëþäè. Íà êëàäîâèù³ äëÿíèõ êîïàëè âåëèê³ ÿìè – áðàòñüê³ ìîãèëè. Âèìåðëà âñÿ ðîäèíà ìîãî ä³äà. Ëþäèïîäîâãó ëåæàëè ìåðòâ³ ó õàòàõ, ïîêè ¿õ íå çàáèðàëà ï³äâîäà. ͳÿêîãî îáë³êó ïî-ìåðëèõ íå âåëè.

Íà âåñíó 1933 ð. ìè çîâñ³ì çíåñèëèëèñü. Îïóõëè ðóêè, íîãè. Ðàíè äóæåáîë³ëè. Ìàìà áîðîëàñü çà íàøå æèòòÿ. Ç êâ³ò³â àêàö³¿ ðîáèëà ìóêó. Ïîò³ì, êîëèäîñòèãàëà ïøåíèöÿ, ñòàðàëèñü ñêóáíóòè êîëîñêè, õî÷à é çíàëè, ùî çà öå – òþðìà.

Çàïèñàâ Ã.Ïîâøåäí³é.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍß[Ïð³çâèùå íå íàçâàâ] Ôåäîðà Äàíèëîâè÷à,

1925 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê)

Ðîäèëñÿ ÿ â ñ.Ìàðüÿíîâêà Äíåïðîïåòðîâñêîé îáëàñòè. Ãîëîä çàñòàëâ êîëõîçå ñ.Ìàðüÿíîâêà. Ðîäèëñÿ â áîãàòîé ñåìüå. Óñàäüáà Ìàðüÿíîâêà ïðè-íàäëåæàëà ìîåìó îòöó. Äîì ñ êîëîííàìè â öåíòðå ñåëà êîãäà-òî áûë íàøèì.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

711

Ó îòöà áûëà ìåëüíèöà. Íàøåé ñåìüå ïðèíàäëåæàëè ìàãàçèíû â Äíåïðîïåòðîâñêåïî óë.Êðàñíîé, íà îòöà â òî âðåìÿ ðàáîòàëè ëþäè. Êîãäà íà÷àëàñü êîëëåêòèâè-çàöèÿ, îòöà ñîñëàëè â Ñèáèðü, ïîñêîëüêó îí áûë î÷åíü ãîðäûì è íå õîòåë îòäà-âàòü òî, ÷òî íàæèë ñâîèì òðóäîì, è â êîëõîç âñòóïàòü íå õîòåë. Ìàìó ñ äåòüìèîñòàâèëè, îíà çàïèñàëàñü â êîëõîç ðàäè äåòåé. Ñòàðøèé áðàò Ëåîíèä â òî âðåìÿáûë æåíàò íà áåäíîé äåâóøêå è îòäåëåí îò îòöà, ïîýòîìó âëàñòè åãî íå òðîíóëè.

Áûëî î÷åíü òóãî.  30-å ãîäû åëè è ëåáåäó, è ãíèëóþ êàðòîøêó, ïðîñî. Âçðîñ-ëûå ÷àñòî åçäèëè íà ðûíîê, ÷òîáû âåùè îáìåíÿòü íà ïðîäóêòû. Ìàìà òîæååçäèëà.  òî âðåìÿ çà 5 çîëîòûõ ìîíåò ìîæíî áûëî êóïèòü áóëêó õëåáà. Íîçîëîòûå ìîíåòû è âåùè áûñòðî óõîäèëè, à åñòü î÷åíü õîòåëîñü. È âîò â ïîñåë-êå íàøëàñü æåíùèíà, êîòîðàÿ ñîáèðàëà äåòåé è ãîâîðèëà: “Èäèòå è èùèòå ñî-áàê, ïðèâîäèòå èõ êî ìíå. ß èõ íàêîðìëþ è âàì äàì ïîêóøàòü”.  òî âðåìÿ ìûè íå äîãàäûâàëèñü î òîì, ÷òî äåëàåò ýòà æåíùèíà ñ ñîáàêàìè, è êàêîå ìÿñî ìûåëè. Ïðîøëî âðåìÿ, è òîëüêî êîãäà ñòàëè âçðîñëûìè, ìû ïîíÿëè, ïî÷åìó âûæè-ëè â òîò ñòðàøíûé ãîëîä. Ìû ñ áëàãîäàðíîñòüþ âñïîìèíàåì òó æåíùèíó, ñïàñ-øóþ äåñÿòêè äåòåé, äåñÿòêè æèçíåé.

Î ñëó÷àÿõ êàííèáàëèçìà è òðóïîåäñòâà ñëûøàë èç ïåðåøåïòûâàíèé âçðîñ-ëûõ (â òî âðåìÿ ïðèòâîðÿëñÿ ñïÿùèì).

Ñèëüíûé ãîëîä áûë â 1933-ì, íî â ñåìüå íèêòî íå óìåð. À âîò â ïîñåëêåëþäåé óìåðëî ìíîãî. Ëó÷øå îá ýòîì íå âñïîìèíàòü, ñòðàøíîå áûëî âðåìÿ.Ïîìíþ, ÷òî ïðèõîäèëè êàêèå-òî ëþäè, âñå èñêàëè çåðíî. Áðàò, ÷òîáû ñïàñòèñåìüþ, âçÿë âåäðî ïøåíèöû â êîëõîçå. Çà ýòî áðàòà ïîñàäèëè, íî îí òîãäà ñêà-çàë òàê: “ß îäèí îòñèæó â òþðüìå, çàòî ñåìüÿ âûæèâåò”. È, äåéñòâèòåëüíî,ñåìüÿ âûæèëà, à áðàò îòñèäåë ñâîé ñðîê.

[ϳäïèñ] íåðîçá³ðëèâèéÇàïèñàâ Ñ.×îðíîáàé.

1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÔÅÄÎÐÎÂί ²ðèíè Âàñèë³âíè,

1926 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ñîô³¿âêà Ñîô³¿âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Êîëè íà÷àâñÿ ãîëîä, ìè âñ³ºþ ñ³ì’ºþ æèëè ó ì.ͳêîïîë³. ѳì’ÿ áóëà – 9îñ³á: ñåìåðî ä³òåé ³ äâîº áàòüê³â. Áàòüêî ìàâ ëèøå îäíîãî êîíÿ. Çåìë³ òàì ó íàñíå áóëî. Ìè ðîáèëè ïî íàéìàõ ó áàãàò³¿â. ³ä÷óâàòè ãîëîä ïî÷àëè ³ç çèìè 1932–1933 ðð. ϳä ê³íåöü çèìè ñòàëî äóæå âàæêî. Äîïîìîãà íàì íå íàäàâàëàñÿ, òàé ìàëî õòî ¿¿ îòðèìóâàâ. Îáøóêóâàëè íàñ, çàáèðàëè âñå: çåðíî, ãîðîõ, êâàñîëþ.Çàáèðàëè ó âñ³õ. Âñ³ çàçíàëè ãîëîä, àëå õòî ÿê. Õòîñü âàæ÷å éîãî ïåðåæèâ, õòîñü

712

ѲÄ×ÅÍÍß

íå äóæå ãîëîäóâàâ. ̳é áàòüêî äåñü êóïëÿâ êîíåé, ç³ ñòàðøèìè áðàòàìè çàáèâà-ëè ¿õ, ³ ìè ¿ëè êîíèíó. À òî äåñü, áóëî, óêðàäóòü òðîøêè äåðò³, ³ ìàìà ïå÷å êîðæ³.Òàê ³ ïåðåæèâàëè. Äåñü àæ äî âåñíè áóëî âàæêî, áî ìè æèëè ëèøå íà òå, ùîñòàðø³ áðàòè çàðîáëÿòü. Âîíè ï³äâîäîþ ¿çäèëè äî çàë³çíî¿ äîðîãè ³ ïåðåâîçèëèòî ÿê³ñü ì³øêè, òî ëþäåé, ÿê³ êóäèñü ¿õàëè. À ç âåñíè 1933 ðîêó òàòî ñòàâ êîíþ-õîì, ³ òîä³ òðîøêè ïîëåãøàëî.

Ãîëîäóþ÷³ âìèðàëè. Ó íàñ ³ øêîëà ðîáèëà, àëå ìàëî õòî òóäè õîäèâ. Íå áóëîâ ÷îìó íàâ³òü òóäè éòè. Íàñ çàñïîêîþâàëè, êàçàëè, ùî âñå íàëàäèòüñÿ, ïðîñèëè,ùîá ìè ùå ÷óòü-÷óòü ïîòåðï³ëè. À òàòî êàçàâ, ùî òðåáà ñàìèì êîðìèòèñÿ, à íå÷åêàòè, ùî õòîñü ïîìîæå. Ç âðîæàºì 1934 ðîêó ìî¿é ñ³ì’¿ ñòàëî íàáàãàòî ëó÷-øå. Âñå ïîòðîøêó íàëàäæóâàëîñü. Ó íàñ â ñ³ì’¿ í³õòî íå ïîìåð. Àëå ìè áîÿëè-ñÿ, ùî ãîëîä ìîæå âåðíóòèñÿ. Ãîëîä â íàñ áóâ àæ äî âðîæàþ 1934 ðîêó. Ò³ëüêèòîä³ ëþäÿì ñòàëî ëåãøå.

Çàïèñàâ Þ.ѳðåíêî.2002 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÔÅËÜÊÀ ²âàíà Îëåêñ³éîâè÷à,

1921 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ãà¿ Ðîìåíñüêîãî ð-íó ×åðí³ã³âñüêî¿ (íèí³ Ñóìñüêà) îáë.)

– ²âàíå Îëåêñ³éîâè÷ó! Ðîçêàæ³òü, áóäü ëàñêà, ïðî íàøå ñåëî. Ùî âèçíàºòå ïðî êîëåêòèâ³çàö³þ, ïðî ãîëîäîìîð?

– ß íàðîäèâñÿ â öüîìó ñåë³. Òóò ìî¿ áàòüêè ïðîæèâàëè.Ãà¿ – ñåëî íàøå áóëî äóæå-äóæå çàìîæíèì. Áàãàòî ëþäåé çåìëþ ëþáèëè,

òðóäèëîñÿ. Êîæíèé ëþáèâ ñâîº ñåëî. À ñ³÷àñ… ѳ÷àñ ó íàñ ñåëî íà ëàäàí ñòàëîäèõàòè.

– Ðîçêàæ³òü, áóäü ëàñêà, ïðî ³ñòîð³þ íàøîãî ñåëà, ÿê æèëè ëþäè?– Òîä³ ÿê áóëî? Ò³, õòî êóïèâ ñîá³ çåìåëüêè (õî÷à ³ âàæêî áóëî âèïëà÷óâàòè

çà íå¿), òî òðóäèâñÿ íà í³é. À õòî íå êóïèâ, òîé ðîáèâ ó òîãî ÷îëîâ³êà.– À êîãî âè çíàºòå ³ç çàìîæíèõ æèòåë³â, çîêðåìà, ÿê³ æèëè òàì íà

ÿðàõ, íà ëàíàõ?– Æèâ òàì Ïîëÿíñüêèé, áàðèíÿ áóëà.– À ÿê âîíà ó íàñ ïîÿâèëàñÿ?– Ïîëÿíñüêà? Âîíà íà ìî¿é ïàì’ÿò³… Ìè ìàºìî Ïîëÿíñüêèé ñòàâîê, óðî-

÷èùå. Ïðèéíÿëà âîíà ïðèéìàêà.– À ÿê âîíà ó íàñ îïèíèëàñÿ?– Òî íå íà ìî¿é ïàì’ÿò³ òóò îñåëèëàñÿ. Êîëè âìåð ïåðøèé ÷îëîâ³ê, ïðèéíÿëà

âòîðîãî, àëå òîé íåâäà÷íèé ïîëó÷èâñÿ â íå¿. Ïðîäàâàâ ë³ñ òà ïèâ ³ íå áà÷èâ

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

713

á³ëîãî ñâ³òà. ² ïî òó ïîðó âîíà îá³äí³ëà. Äîæèëà äî ðåâîëþö³¿. Çíàëè ëþäè, ùîâîíà áàãàòà, òî ¿¿ ðîçêóëà÷èëè, ðîçòÿãëè. Æèëè òóò Ëóê’ÿíåíêè. Òðóäÿãè áóëè,õîðîøî æèëè.

ijä ì³é, Îñòàïåíêî ²âàí ²âàíîâè÷ (áàòüê³â áàòüêî), ìàâ 5 ñèí³â ³ 2 äî÷êè.Ó íüîãî çåìë³ áóëî 20 ãåêòàð³â. ³í ðîçñ÷èòóâàâ íà òå, ùî 5 ñèí³â, à â³í – øîñòèé,òî ÿêùî ïîä³ëèòü, âèõîäèòü ïî 3 ãåêòàðè. À ïîñòóïîâî íà âñ³õ, (êîëè ó òèõ ñèí³âáóäóòü ñâî¿ ä³òè) – òî ïî ï³âãåêòàðà. Ìîæíà ïðîæèòü ç ñ³ì’ºþ ç ï³âãåêòàðà?!

Æèâ òàêèé Øåðåìåò Àíäð³é. Ìàâ çåìëþ. Êîëè éîãî ïî÷àëè îáêëàäàòè íà-ëîãàìè, â³í ïîéíÿâ, ùî íå ãîñïîäàð, ³ ïðèõîäèòü ê³íåöü éîãî ãîñïîäàðñòâó. Òîãîñïîäàðñòâî ïðîäàâ ³ ïî çíàéîìñòâó âè¿õàâ äî Ìîñêâè. Ðóäèêè âè¿õàëè â Õàðê³â.Öå áóëî â 28-ìó ðîö³. À ñèí Øåðåìåòà ï³ñëÿ â³éíè ñþäè ïðè¿æäæàâ, áàòüêîíàêàçóâàâ éîìó ïðîâ³äàòè ñåëî, äå êîëèñü æèëè.

– ²âàíå Îëåêñ³éîâè÷ó! Ðîçêàæ³òü, áóäü ëàñêà, ïðî ñâîº æèòòÿ. Ïðîêîëåêòèâ³çàö³þ, ïðî ãîëîä 1932–1933 ðîê³â.

– ijä ì³é ðîäîì ç ̳ëîâîãî. Æèâ ó áàòüê³â, îæåíèâñÿ â ̳ëîâîìó. Òîä³áàòüêè ñêàçàëè: “Øóêàé ñîá³ ì³ñöå”. Áî ñ³ì’ÿ âåëèêà, â îäí³é õàò³ íå ïîì³ùàëè-ñÿ. ² ä³ä ï³øîâ øóêàòè ñîá³ ì³ñöå. ² çíàéøîâ. Âèêîïàâ çåìëÿíî÷êó ³ ïî÷àâ òàìïðîæèâàòè. Çåìëÿíî÷êà áóëà íà Õîëîäíîìó, Õîëîäíèé ßð áóâ. Ïîò³ì ðîçæèâñÿ,êóïèâ äðóãèé áóãîð÷èê ñàì. Á³ëÿ ñòàâêà Õîìèöüêîãî. Áóëî ó íüîãî ï’ÿòåðî ä³òåé.Òàðàñ (ñàìèé ñòàðøèé), Àíäð³é ³ ì³é áàòüêî,Îëåêñ³é. ² áóëè äâ³ ä³â÷èíè – Ïðîôèðÿ³ Îêñåíÿ. Ïîâèäàâàâ ¿õ çàì³æ.

Áàòüêè çðîáèëè ìëèí. Îá÷åñòâî ó Ãàÿõ ñêàçàëî ä³äîâ³ ðîáèòè ìëèíîê, ùîáíå äîâîäèëîñü ¿çäèòè â ³íøå ñåëî ìîëîòè. Ìëèí áóâ òóò, ÷åðåç ïîëå. ³í êóïèâ12 ãåêòàð³â. ³ä ßðó äî øëÿõó. …Çà ñòàâêîì æèâ Ñòðèæà÷åíêî. Ìàâ çåìëþ, ë³ñ.Çðîáèâ ìëèí, ñòàâ ìîëîòü. À çåìëþ êóïèâ “íà áàíê” [òîáòî âçÿâ êðåäèò. –Óïîðÿäíèêè]. ijä äóìàâ, ùî âèðîñòèòü êàáàí÷èêà ÷è êîíèêà, ïðîäàñòü, òîâ³ääàñòü ññóäó. Öå âñå áóëî äî ðåâîëþö³¿. À îò ïðèéøëà ðåâîëþö³ÿ, òî ó ä³äàá³ëüøîâèêè â³ä³áðàëè 12 ãåêòàð³â çåìë³, ìëèí. Êîëè ïðèéøëà êîëåêòèâ³çàö³ÿ, áàòüêîíå ñõîò³â âñòóïèòè â êîëãîñï. Òî ïî÷àëè çíóùàòüñÿ íàä áàòüêîì. Ëóïèëè éîãî.Ìîâ, òè íå õî÷åø êîëåêòèâ³çàö³¿… Çàáðàëè êîíÿ, êîðîâó. ² õàòó ³ êîìîðó ïðîäàëè.² ñàðàé ïðîäàëè.

– À äå æ æèëè? Êóäè æ ä³òÿì ä³âàòèñÿ?– Ìî¿ áðàòè ³ áàòüêî õîâàëèñü, ùîá ¿õ íå çàáðàëè íà Ñîëîâêè. Áàòüêî ïîò³ì

ó ë³ñ³ ïðîñòóäèâñÿ ³ â áîëüíèö³ ïîìåð.– À ³íø³ áðàòè?– Áðàò³â áàòüêà ðîçêóëà÷èëè, ïîìåðëè âîíè â ãîëîäîâêó. Áóëè â³äõîäè íà

ãîðèù³, ³ ò³ ïîçàáèðàëè.À íàñ îñòàëîñü ï’ÿòåðî. Îäèí ì³øîê êîðìîâèõ áóðÿê³â íà çèìó ò³ëüêè áóâ.

² òàêèì ïóòüîì âèæèëè. Âåñíîþ ëèñòÿ ¿ëè ³ àêàö³þ. ² êîëüçó.– Öå ÿêèé áóâ ð³ê?33-é. À âñå ð³âíî â êîëãîñï ïðèéøëîñü ³òè.

714

ѲÄ×ÅÍÍß

– Õòî îðãàí³çîâóâ êîëãîñï? Õòî âàñ ðîçêóðêóëþâàâ?– Áóëà áðèãàäà ç íàøîãî ñåëà, ãà¿âñüêà: ïðåäñåäàòåëü, çàìåñòèòåëü, áðèãà-

äèðè, àêòèâ³ñòè.Ïðåäñåäàòåëü êîëõîçà Êëèìåíêî Ïåòðî Îíóôð³éîâè÷, ãîëîâà ñ³ëüðàäè Òà-

ðàñåíêî Ñåìåí Âàñèëüîâè÷. Äðóã³ ïðåäñòàâ³òåë³ ïðè¿æäæàëè ç ³íøèõ êîëãîñï³â.– Êîëè â Ãàÿõ êîëõîç óòâîðèâñÿ?– Ñïî÷àòêó â 1928 ðîö³ â³í íàçèâàñÿ ÑÎÇ, à ïîò³ì ïåðåéøîâ ó êîëõîç. 31-ìó – 32-ìó ãîäàõ ëþäè ðàáîòàëè, íî ¿ì í³÷îãî íå ïëàòèëè.– À êîëè ñàìèé âåëèêèé ãîëîä ïî÷àâñÿ?– Ñ÷èòàé â 32-ìó íà÷àâñÿ, îñîáåííî âåñíîþ 33-ãî. À â 34-ìó âæå ïî÷àëè

áàëàíäó âàðèòü, îêàçóâàòü ïîì³÷.– Õòî æ â Ãàÿõ ïîìåð â³ä ãîëîäó?– Ç íàøî¿ ñ³ì’¿ – äÿäüêî Àíäð³é (áàòüê³â áðàò), Ìàð³ÿ, Þõèì, Ìàðôà, Ôåä³ð,

Îíèñÿ. Ïîò³ì Ñåìåí ïîìåð, Ñîíüêà òà ³íø³.Õàòó äÿäüêà ²âàíà ôðàêö³ÿ çàéíÿëà. Äÿäüêà Ìèõàéëà (áðàòà ìàòåð³) â³äïðà-

âèëè çà Óðàë. Âèñèëêà áóëà. Íî÷÷þ ïðè¿æäæàëè ³ çàáèðàëè.– ²âàíå Îëåêñ³éîâè÷ó! À ÿê îá³éøëèñü ç ³íøèìè òàê çâàíèìè êóðêóëÿìè

ó Ãàÿõ?– Áàáåíê³â îáîõ çðàçó æ âèñëàëè çà Óðàë, âñþ ñ³ì’þ. Íî÷÷þ ïðè¿õàëè

³ âèñëàëè. Ïðè¿æäæàëà ï³çí³øå ò³ëüêè îäíà äî÷êà, ÿêèìîñü ïóòüîì âèæèëà. ² ïðèí³ìöÿõ â³äâîþâàëà ñâîþ õàòó, à òóò íàø³ îáðàòíî ïðèéøëè…

Íîñåíê³â âèãíàëè, âèñëàëè çà Óðàë, ïðîäàëè õàòó ¿õíþ.Ëþáè÷³â ðîçêóðêóëèëè, ÿêèìîñü ïóòüîì Ìàêñèìîâà õàòà îñòàëàñÿ. Òî Ìàê-

ñèì çîñòàâñÿ â ñâî¿é õàò³.²âàíà Ðóäèêà õàòó ïðîäàëè. Øåðåìåò áðîñèâ óñå, âò³ê. Òî â êîëõîç çàáðàëè

éîãî õàòó.Òóò æèâ ijáðîâà, ùå íàçèâàâñÿ “Ãàé-ijáðîâà”.Áóâ òàêèé (ÿê áè òîá³ ñêàçàòè), Ãðèùåíêî Êóçüìà. Òî óáèâ ijáðîâèõ (îáîõ)

ç îêíà. Õîäèâ â êðàñíèõ áðþêàõ. Äâà ï³ñòîëåòè íîñèâ. ͳêîãî äî ñåáå íå äîïóñ-êàâ, âñ³õ óáèâàâ.

– À õòî â³í áóâ, ÿêó æ ïîñàäó â³í çàéìàâ?– ßêó ïîñàäó? Â³í – íèùèé ç íèùîãî. Íå õîò³â ðîáèòü, øàòàâñÿ.Íàäóìຠùîñü âêðàñòè, à õòîñü ì³øàº, òî âáèâàâ…Áóëà ó íüîãî ä³â÷èíà ijáðîâà. Ðîáèëà â íüîãî, ñëóæàíêà. ̳ñÿö ïðîðîáèëà,

òàê áàòüêî ¿¿ ïðèéøîâ äî ä³â÷èíè. Ìîë, ä³â÷èíà ïðîðîáèëà ó âàñ, òàê ìåí³ ãðîøåéòðîøêè äàéòå. Òàê â³í ³ ä³â÷èíó ³ áàòüêà óáèâ.

À Ñèíüê³â ðîçêóëà÷èëè. ² êîëè ¿õ ðîçêóëà÷èëè, òî ï³øëè äî ñóñ³ä³â, ç ãîëîäóïîìåðëè â 33-ìó ó áàáè Íå÷èòêè. À áàáà ïîäëàòàëàñÿ: ÷àðî÷êè, ëîæå÷êè çîëî-òåíüê³ …

Àãåé – ëîðä íàñòîÿùèé ç ̳ëîâà. Òî ïðèñòàâ äî áàáè Íå÷èòêè, ó íüîãîáàãàòî ãðîøåé áóëî.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

715

– À ÿê æå ãîëîäîâêà ïðîêîòèëàñÿ ïî Ãàÿõ?– Ãîëîäîâêà? Ìîÿ ìàòè, Ìîòðÿ ²âàí³âíà, õîäèëà â Ïåðåõðåñò³âêó çà ï’ÿòü

ê³ëîìåòð³â áóðÿê ñàïóâàòè, ñîâõîç òàì áóâ. Òàì òðè äí³ ïîáóäå, à äàâàëè õë³áàïî 300 ãðàì. Ñàìà ùîñü ç’¿ñòü ³ ìåí³ ïðèíåñå õë³áà.

Áðàò îäèí ïðèéøîâ â ñîâõîç, ðîáèâ ðó÷êè. Îäèí ï³øîâ â ïðèéìè. Ñåñòðàìîÿ Îêñåíÿ ãëÿä³ëà ìàëåíüêèõ õëîï÷èê³â. Îñü òàê ìè ñïàñëèñÿ.

– À ³íø³ ëþäè?– ²íø³? Ó íàñ õîðîøî æèëè. Õòî íå ðîçêóëà÷åíèé, òî ï³øëè â êîëõîç.…Òîé ïèðîãè ç ñèðîì ¿ñòü, à ÿ õîäþ, ÿê îòå êóð÷à: “Öÿó-öÿó”… Ìîõîì

îáðîñëèé, âîëîñ òàêèé äë³ííèé,– À áàòüêî âàø â êîëãîñï çàïèñóâàâñÿ, ÷è âàñ íå áðàëè?– Áàòüêî, ÿê òîä³ â 32-ìó ðîçêóëà÷óâàëè, òî òîãäà óìåð â áîëüíèö³, íå âèäåð-

æàâ ëèõî¿ äîë³. Ìàòè çáèðàëàñü ó êîëãîñï ³òè, òà í³. Òàê âîíè æ ïðèâåçëè ç ñ³ëüñî-âåòà äîêóìåíò, ùî ìè çàäîëæàëè, çíà÷èòü, òðåáà âèïëàòèòè. ×åðåç íåä³ëþ ïðè-íîñÿòü îáðàòíî: “Òðåáà ïëàòèòè”. À íå ïëàòèø… Ìàòè ó êîëãîñï çàïèñàëàñüó 34-ìó, âæå ï³ñëÿ ãîëîäîâêè. Ìè â êîëãîñï âñòóïèëè.

– À Ñëàáêèé, Ìàòóºâ? Òî áóëè çàæèòî÷í³ ëþäè?– ßê³ çàæèòî÷í³?! Ï’ÿíäþêè íàñòîÿù³. Æèëè ñüîãîäí³øí³ì äíåì. Êàæóòü:

“гæ ïîñë³äí³é îãóðåöü. Äàñòü Áîã äåíü, äàñòü ³ ïèùó”.– Òàêà äåìîãðàô³ÿ, çíà÷èòü, ó íàøèõ Ãà¿â?– À äëÿ ñîâåöüêî¿ âëàñò³ âîíè õîðîø³, â àêòèâ³ñòè ï³øëè. Ïåðâèìè ï³øëè

ãðîìèòè òèõ, õòî çàæèòî÷íî æèâ, äå ùî ïîòÿãòè. Îã³ðê³â ä³æêó ïðèâåçëè – ãðè-çóòü, êàïóñòè êâàøåíî¿ ïðèâåçëè – ãðèçóòü.

– Òàê ùî, öå íà íèõ ³ìåííî áóëà çðîáëåíà ñòàâêà á³ëüøîâèê³â, ùîáðîçêóðêóëþâàòè ?

– Òàê, ùîá ï³ä÷èíèëèñÿ ò³ òðóäÿãè. Êàæóòü: “dzáðàëàñÿ ãîëîòà á³ëÿ êîð÷ìè ãóëÿòü. Ïèëè ãîð³ëêó, ïèëè íàëèâêó. ×àé íå áóäåì ïèòü. À õòî ç íàñ, õëîïö³, áóäå ñì³ÿòüñÿ, Òîãî áóäåì áèòü”.Òàê ñòàëàñÿ êîìóíà â Áàëàáàí³âö³. Áóâ òàêèé Ïàíåâèí (âðîä³ ÿê ó Ïîëüù³

ïàíè,òàê ³ â³í òàêèé). Çàðàç ðîçêàæó. Áóâ òàêèé ×óõîòà, æèâ â ÿðó. Ó íüîãî âñÿñ³ì’ÿ ïîìåðëà. Òàê â³í çðîáèâ ñîá³ õðåñò äåðåâ’ÿíèé, õîäèâ ïî Ãàÿõ, ïåðåõðåñ-òèòüñÿ ³ êàæå: “ß öàð, ÿ öàð”. Òàê îò òàêèé ³ Ïàíåâèí áóâ. Éîãî ç êîìóíè âèãíà-ëè. Îñåëÿ â íüîãî áóëà í³êóäèøíÿ, òî áóëî ñòðàøíå. Êîëè éîãî âèãíàëè, ÷è, ìîæå,ï³øîâ ñàì, òî ç³áðàëè òóäè êîìóíó, ñàì³ áðîäÿãè, ÿêèì íå áóëî äå ïåðåíî÷óâàòè.Õî÷ ï³ä çàáîðîì.  ñàðà¿ ñîëîìè íàìîñòèëè. Íó, òðåáà æ ñîá³ êóñîê õë³áà äîáó-âàòè. À âîíè õòî â øòàíÿõ, õòî â ïîëîâèí³ øòàí³â – íó, ç³áðàëèñü áðîäÿãè.

×óºìî: “Áåâ-áåâ-áåâ”, ñ³ì ÷àñîâ, ï³äéîì. Ïîò³ì çíîâó: “Áåâ-áåâ-áåâ” – öåçàâòð³ê. Êóõàðêà êîòåë çâàðèëà. Ðîçäàëè. “Áåâ-áåâ-áåâ” – óæå äåâ’ÿòü ÷àñîâ,

716

ѲÄ×ÅÍÍß

öå âèõ³ä íà ðîáîòó, ÷è æíèâà, ÷è êîñèòè. Ïðèéøëè äî ë³ñó, à âë³òêó ñîíöå ãð³ºãàðíî, òî ïîëÿãàëè. Áàáè ïîëÿãàëè, à ìóæèêè â êàðòè ïå÷óòü. Ïîò³ì: “Áåâ–áåâ–áåâ” – öå ê³íåöü ðîáîòè. dzéøëèñü ó äâ³ð, æäóòü îá³äó, äî êîòëà ñõîäÿòüñÿ. Ïîîá³-äàëè, îáðàòíî íà îòäèõ, à ïîò³ì: “Áåâ-áåâ-áåâ” – íà ðîáîòó. À òóò ó êîãî ðîç-êóëà÷èëè, ó êîãî ïîãð³á âè÷èñòèëè, áóðÿê³â âåçóòü, íåñóòü ¿ì. Òî âîíè ãðèçóòüÿê êðèñè. Æèëè-æèëè, à ïîò³ì ÿê øåðøí³ ï³ä ìîðîç: õòî êóäè – äçèíü, äçèíü,äçèíü! Ðîçá³ãëèñÿ âñ³. Áàëàáàí³âêó ðîçòÿãëè, ðîçïðîäàëè. Ñê³ëüêè æ âîíà ïðî-³ñíóâàëà? Äà ãîä³â ç äâà. Ðîçêóëà÷óâàòü ñòàëî í³÷îãî, âîíè æäàëè-æäàëè, âèã-ëÿäàëè – íå âåçóòü. ¯ñòè í³÷îãî. ͳ÷îãî íå íåñóòü. À íà ñåáå ðîáèòü íå íàâ÷è-ëèñÿ…

– À ÷îãî òà õàòà áóëà çðóéíîâàíà?– Òà ïðîäàëè ¿¿.  35-ì ãîä³ … Ðîç³áðàëè íà áóä³âåëüí³ ìàòåð³àëè. Çàëèøè-

ëîñÿ ëèøå ì³ñöå òà ñàäîê. Öå âñå ÿ äîáðå ïàì’ÿòàþ.– À ³íø³ ëþäè, ÿê âîíè æèëè?– ²íø³ ëþäè õîðîøî æèëè. Õòî áóëè íå ðîçêóëà÷åí³, òî ï³øëè â êîëõîç, ñòàëè

æèòè êðàùå. ϳøëè ò³, ó êîãî íå áóëî ÷îãî ðîçêóëà÷óâàòè.– Ëþäåé â Ãàÿõ â ãîëîäîâêó áàãàòî ïîìåðëî?– Áàãàòî âèìåðëî. ѳì’ÿìè. Âàõíèêè âèìåðëè, ³íø³ ñ³ì’¿.

Ìàãí³òîôîííèé çàïèñ çðîáèâ Ï.Îðîá÷åíêî.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍß

ÔÅÑÀÉ Íàòàëêè Ïàíàñ³âíè,1925 ð. íàðîäæåííÿ

(ñ. ßöèíè Ïèðÿòèíñüêîãî (íèí³ Ãðåá³íê³âñüêèé)ð-íó Ïîëòàâñüêî¿ îáë.)

̳é áàòüêî, Ãîëîâ÷åíêî Ïàíàñ Ìàðêîâè÷ (1900 ð.í.) ³ ìàòè, Ãàííà Ñåìåí³â-íà, – â³ëüí³ êîçàêè, ìàëè õàòó ³ äîáðå ãîñïîäàðñòâî.  1929 ð. çàãàíÿëè ñåëÿí óêîëãîñïè. Áàòüêî íå çàõîò³â â³ääàâàòè â êîëãîñï ñâîº äîáðî. Òîä³ îáêëàëè éîãîâåëèêèì íàëîãîì, âèêîíàòè ÿêèé áóëî íåìîæëèâî. Âèãðåáëè âñå ç õàòè ï³ä ì³òëó.Ùå ³ ïî äâîðó, ãîðîäó âñå ïåðåðèëè. Çíàéøëè ì³øîê çàêîïàíîãî æèòà ³ áàòüêàñóäèëè. Áàòüêà çàñóäèëè íà â³ñ³ì ðîê³â, òî â³í ïèëÿâ ñèá³ðñüêó òàéãó ãîëèé ³áîñèé. Ïðèéøîâ ÷åðåç â³ñ³ì ðîê³â ç êóïîþ âîøåé ³ õâîðèé. Ïîìåð ó 50 ðîê³â.

À òîä³, ÿê ñóäèëè áàòüêà, òî ó íàñ ó 1930 ðîö³ çàáðàëè ³ ë³æíèê (îä³ÿëî çøåðñò³), ³ ëàâè, ³ ñòîëè ç õàòè, ñîðî÷êè âèøèò³, ïëàòêè ³ íà òîðãàõ çà áåçö³íüïðîäàëè. Ìîÿ ñòàðøàÿ ñåñòðà Óëÿíà ïðîñèëà ñâ³é ïëàòîê íà òèõ òîðãàõ, àëåÑàëüíèê Ãàøêà òÿãëà éîãî ñîá³ (¿¿ ÷îëîâ³ê çàáèðàâ ¿õ ó íàñ), òî Óëÿíà ñõîïèëà

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

717

çà äðóãèé êðàé òîé ïëàòîê ³ òÿãëè îáèäâ³, ïîêè ïåðåðâàëè éîãî íàäâîº. À îäèíïëàòîê ïîðâàëè ùå âäîìà. ×åðíèø Ïåòðî âèòÿãóâàâ ¿õ ³ç ñêðèí³, à Óëÿíà (âîíàç 1919 ð.í.) ïîáà÷èëà òà ñîá³ òÿãëà òîé íîâèé ïëàòîê, òî òåæ í³õòî éîãî íåâèïóñòèâ ç ðóê ³ òåæ ïîðâàëè íàäâîº. ͳ òîá³, í³ ìåí³! À øîâêîâ³ ïëàòêè âñ³çàáðàëè.

Ç õàòè òåæ âèãîíèëè. Íó, ìàòè íå âèéøëà. À ²ñàºâñüêó Ãàííó (ó ÿêî¿ ÷îëîâ³êòåæ áóâ ó òþðì³) âèãíàëè ç õàòè ç äâîìà ä³òüìè ìàëèìè – Ìàð³ºþ ³ Ìåôî䳺ì.¯õ ïðèþòèâ ä³ä Êîâàë³âñüêèé ßê³â. À â íüîãî òîä³ âæå ïîìåðëà æ³íêà. Áóêñèðèâèêèíóëè Ãàííó ³ ä³òåé ÷åðåç â³êíî, áî âîíà äâåð³ çàìêíóëà. Òî âîíè âë³çëè óâ³êíî ³ âñ³õ òðüîõ âèêèíóëè.

Âèãíàëè ç õàò Àíòîíà ³ Òðîõèìà Âàñèëåíê³â (ïðîçèâàëè ¿õ Ãðèöóþòåíêàìè)ðàçîì ç ñ³ì’ÿìè ³ç õàò. ²äè, êóäè õî÷åø. Äåñü âîíè âè¿õàëè óñ³.

Ó ãîëîäîâêó ìè âèæèëè ç âåëèêèì òðóäîì. ß íå âèëàçèëà ³ç ë³ñó, òàì “ïàñ-ëàñÿ” ³ ùå íîñèëà áóð’ÿíè äîäîìó, ìàòè ñóøèëà ¿õ ³ ïåêëà ë³ïåíèêè. Õëîïö³ ñòàðø³,ñóñ³äè, ëîâèëè æàá, âàðèëè ³ ìåí³ äàâàëè. Ïîò³ì, ÿê âæå áóëà ïóõëà, òî â³äêðèëàÿñëà ó Àíàòî볿 Ëàâðèíîâî¿. Ìåíå òóäè òåæ óçÿëè.

À ò³ äîðîñë³ õëîïö³, ùî ¿ëè æàá, ïîìåðëè. Íàðâàëè ó ñóñ³ä³â ÷àñíèêó, âèäíî,áàãàòî ç’¿ëè. Ïð³çâèùå ¿õ Ãàðíàãà, à ÿê çâàòè – çàáóëà.

Ìàòè ìîÿ õîäèëà ïî íàéìàõ, ìàçàëà, ðîáèëà, ðåìîíòóâàëà ïå÷³, òî òàì ùîñü¿ëà ³ ìåí³ ïðèíîñèëà, à ñåñòðà Óëÿíà ³ áðàò Ìèêîëà õîäèëè â êîëãîñï íà ðîáîòó.Òàì ¿ëè ïîáîâòþõó, òàê òåæ âèæèëè.

Òî áóâ âåëèêèé ãîëîäîìîð. ß çíàþ éîãî çà êîæåí âèìó÷åíèé ãîëîäîì ³ ñòðàæ-äàííÿì äåíü.

Òîìó ÿ äóæå ïðîøó êîìóí³ñò³â ç Ïèðÿòèíà Âàëåíòèíó Äèìîâó (íàøîãî äå-ïóòàòà ó Âåðõîâí³é Ðàä³) ³ Ïåòðà Ñèìîíåíêà, õàé âîíè ïðèéäóòü äî ìåíå ³ äîòàêèõ, ÿê ÿ, ³ ñïèòàþòü. À ñóñ³äè Ôóðñ Ãðèöüêî – áàòüêî, à Ãàííà – ìàòè, ç’¿ëèòðüîõ ñâî¿õ íåâåëèêèõ ä³òåé, òà Ãðèöüêî ³ ñàì ïîìåð.

Òî õàé êîìóí³ñòè íå íàñì³õàþòüñÿ ç íàøîãî âåëèêîãî ³ í³êîëè äî ñìåðò³ íåçàáóòíüîãî ãîðÿ. Õàé ïðîéäóòü ïî ñåëó ßöèíè ³ äðóãèõ ñåëàõ, òî ïîäèâëÿòüñÿ,ùî ìàéæå á³ëÿ êîæíî¿ õàòè º ìîãèëè ïî 2 ³ ïî 3, òî ð³ä ëåæèòü, ùî ïîìåð ó 1932³ 1933 ðð. Ó äâîð³ ï³ä ãðóøåþ Âàñèëåíêî Ëþäìèëè Ôåäîð³âíè – áàòüêî ³ áðàò.Ó Âàñèëåíêî Àíòîí³íè – òðè ìîãèëè á³ëÿ õàòè – òî áðàòè ³ áàòüêî. ² òàêèõáàãàòî. À ó ï’ÿòè, à, ìîæå é á³ëüøå, ñ³ì’ÿõ ïî¿ëè ñâî¿õ ä³òåé. Ó Ðàä÷åíê³â áàòüêîñòóêíóâ Ìèêîëêó ³ ç’¿ëè. Âèìåðëè âñ³, à ìàòè ïëèãíóëà ó êîëîäÿçü. À ÿê õàçÿ¿íïîìåð, òî ãîëîñèëà: “Òè ëåæèø, áîðîäó çàäåð, à ó ìåíå í³ äîñòî÷êè, í³ ãâ³çäî÷êà,í³ êóñî÷êà õë³áà”. Äîâãî ùå ëþäè çãàäóâàëè öþ ñ³ì’þ.

Òî õàé íå çàáóâàþòü ³ âñ³ çíàþòü, ùî òî çà ñòðàõ³òòÿ áóëî. [ϳäïèñ] Í.Ôåñàé

Çàïèñàëà Ë.Êîâàë³âñüêà.2 æîâòíÿ 2006 ð.

718

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÔÅÑÅÍÊÀ Îëåêñàíäðà

(ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê)

ÑÎÂÅÒÑÊÈÅ ÃÎËÎÄÎÌÎÐÛÏÎÄ ÑÎÖÈÀËÈÑÒÈ×ÅÑÊÈÌ ÑÎÓÑÎÌ

Íåäàâíî ïîïàëñÿ ìíå íà ãëàçà ñâåæèé íîìåð “Òðóäîâîãî Ïðèäíåïðîâüÿ” –ãàçåòû, êàê çíà÷èòñÿ â êîëîíòèòóëå, ñîöèàëèñòè÷åñêîé “îðèåíòàöèè”. Ðåøèëïîñìîòðåòü, ÷åì ïîò÷óþò íûí÷å ñòîðîííèêîâ “ñîöèàëèñòè÷åñêîãî âûáîðà”.

Òàê, âñå ÿñíî: ðàíüøå, ïðè êîììóíèñòàõ, âñå áûëî õîðîøî, ñåé÷àñ – â íåçà-âèñèìîé Óêðàèíå – âñå õóæå íåêóäà.

À âîò è ïîñëåäíÿÿ ñòðàíèöà. Çäåñü ñòàòüÿ “Ïðàâäà î ãîëîäîìîðå” ñîñåä-ñòâóåò ñî ñòèõîòâîðåíèåì ïîä ïðåòåíöèîçíûì çàãîëîâêîì “Ãîëîäîìîð – 93”.Àâòîð ïåðâîé ïóáëèêàöèè, – íåêòî Ý.Îÿïåðâ èç Äíåïðîïåòðîâñêà, – êàê áû èã-ðàåò â ïîääàâêè ñ õàðüêîâñêîé ïîýòåññîé; ïðîâîäÿ ïàðàëëåëè ìåæäó îáñòàíîâ-êîé íà Óêðàèíå îñåíüþ 1932 – çèìîé è âåñíîé 1933 ãîäîâ è â 1993-ì, âåðíåå –ïûòàÿñü äîêàçàòü, ÷òî òîãäà ãîëîä áûë, òàê ñêàçàòü, åñòåñòâåííûé, à íûí÷å-äåîí – ðóêîòâîðíûé, “øîêîâî-ðûíî÷íûé, ïðîñòî – ïîãîñòíûé”…

Ñêàæó ïðÿìî: áîëüøîé, åñëè íå ñìåðòíûé ãðåõ áåðóò íà äóøó òå, êòî ïûòàåò-ñÿ ñðàâíèâàòü ãîëîäîìîð 1932–33 ãã. ñ òðóäíîñòÿìè íåëåãêîãî äëÿ íåêîòîðûõêàòåãîðèé ãðàæäàí íàøåé ñòðàíû ïðîøëîãî ãîäà. Âåäü óòâåðæäàòü, êàê ýòîïîçâîëÿåò ñåáå “ñîöèàëèñòè÷åñêàÿ” ïîýòåññà: “Ñîòíè æå íûí÷å îò ãîëîäà ìðóò!” –çíà÷èò, áåñïàðäîííî ëãàòü.

×åãî íåò, òîãî, ñëàâà Áîãó, íåò. À âîò â 1933-ì äåéñòâèòåëüíî âûìèðàëèöåëûå ñåëà è ðàéîíû. Ãîëîäîì è êðàñíûì òåððîðîì ìèëëèîíû óêðàèíñêèõ õëå-áîðîáîâ áûëè äîâåäåíû äî ïîëíîãî ôèçè÷åñêîãî è ìîðàëüíîãî èñòîùåíèÿ.Äîõîäèëî, â ÷àñòíîñòè, äî ìàññîâîãî ëþäîåäñòâà.

Ê ïðèìåðó, â ìîåì ðîäíîì ñåëå Âåðåìèåâêå ×åðíîáàåâñêîãî ðàéîíà íà×åðêàñ÷èíå ìàòü è åå ñòàðøàÿ äî÷êà óìåðòâèëè ìåíüøèõ äâóõ äåòåé è çàñîëè-ëè èõ â êàäóøêå. Êàííèáàëû áûëè ïðèçíàíû íåâìåíÿåìûìè.  ñîñåäíåì ñåëåÂàñþòèíöû áîëüøàÿ ñåìüÿ ïðèãîâîðèëà ê ñìåðòè îäíó èç äî÷åê, ÷òîáûîñòàëüíûå âûæèëè. Òàêàÿ àêöèÿ íå âñòðåòèëà îñóæäåíèÿ ñîñåäåé.

Ìîé îòåö, Ïåòð Ìèðîíîâè÷, ðîâåñíèê âåêà, ïåðåä ñìåðòüþ â 1977 ã. êîå-÷òî ðàññêàçàë ìíå î ãîëîäîìîðå – 33. Òîãäà óìåðëà åãî ïåðâàÿ æåíà, çàòåì ìîéñòàðøèé, ïî îòöó, áðàò Èâàí. “ßêáè áóëè æèðè, òî âèæèâ áè”, – çàìå÷àëà ìîÿìàìà. Íî ãäå áûëî âçÿòü æèðû, êîãäà íå îñòàëîñü äàæå êàðòîøêè è ñâåêëû?Âåäü “àêòèâèñòû” âûìåòàëè âñå. Ïîðîé äàæå áîðù “ðåêâèçèðîâàëè” ïðÿìî èçïå÷è. “Øòó÷íèé ãîëîä áóâ”, – ðåçþìèðîâàë îòåö. ß ñïîðèë, íå âåðþ: ÷òîáûñîâåòñêàÿ âëàñòü íàðî÷èòî ìîðèëà ñâîèõ? Äà íå ìîãëî òàêîãî áûòü! “Ìîãëî³ áóëî ñèíêó”, – íåïðåêëîííî ñòîÿë íà ñâîåì îòåö.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

719

Íå ïðîøëî è äåñÿòè ëåò, êàê ÿ óáåäèëñÿ â ïðàâîòå îòöà, ñîáðàâ äåñÿòêèäîïîäëèííûõ äîêóìåíòîâ, âîñïîìèíàíèé, âûñëóøàâ ñîòíè ëþäåé. È íå òîëüêîî ãîëîäå 1933 ãîäà, íî è îá îñòàëüíûõ ñîâåòñêèõ ãîëîäîìîðàõ – âñåõ, ê ñëîâó,ðóêîòâîðíûõ.

Ïåðâûé èç íèõ ðàçðàçèëñÿ çèìîé 1921–1922 ãã. Âïðî÷åì, ïîäãîòîâêó åãîíà÷àëè åùå â 1918 ãîäó. Ñíà÷àëà íà Óêðàèíó âîðâàëàñü àðìèÿ Ìóðàâüåâà, ïî-ñëàííàÿ Ëåíèíûì äëÿ ñâåðæåíèÿ Öåíòðàëüíîé Ðàäû, ëèêâèäàöèè ÓÍÐ, çàòåìïðèøëè àâñòðî-ãåðìàíñêèå âîéñêà. È òå è äðóãèå ïåðâûì äåëîì çàíÿëèñü êîí-ôèñêàöèåé õëåáà: ïåðâûå – äëÿ ãîëîäàþùèõ “ðàáî÷èõ Ïèòåðà è Ìîñêâû”, âòî-ðûå – äëÿ æèâøåãî âïðîãîëîäü íàñåëåíèÿ Ãåðìàíèè è Àâñòðî-Âåíãðèè. Íî òîã-äà õëåáà áûëî çàáðàíî ñðàâíèòåëüíî ìàëî: ïåðâûå îêêóïàíòû âûíóæäåíû áûëèñïåøíî ðåòèðîâàòüñÿ, à âòîðûì àêòèâíîå ñîïðîòèâëåíèå îêàçàë óêðàèíñêèéíàðîä, âçÿâøèéñÿ çà îðóæèå â ðàçãàð óáîðî÷íîé ñòðàäû.

 1919 ãîäó – çà âðåìÿ âòîðîãî ïîõîäà íà ÓÍÐ – áîëüøåâèêè âûâåçëè âÐÑÔÑÐ 71,5 ìëí ïóäîâ õëåáà. Íî è òîãäà çàêðîìà áûëè îïîðîæíåíû äàëåêî íåïîëíîñòüþ. Òîòàëüíûé ãðàáåæ íà÷àëñÿ ëèøü ãîä ñïóñòÿ. À òóò åùå çàñóõà ïî-ðàçèëà öåíòðàëüíûå ãóáåðíèè Ðîññèè. Òûñÿ÷è ãîëîäíûõ õëûíóëè â Óêðàèíó.Åñòåñòâåííî, ÷òî ñêóäíûå çàïàñû ñúåñòíîãî çäåñü íà÷àëè êàòàñòðîôè÷åñêèòàÿòü. Ïîïîëíèòü æå áûëî íå÷åì – â 1921 ãîäó íåêîòîðûå ãóáåðíèè Óêðàèíûòîæå ïîðàçèë íåäîðîä. Îêîí÷àòåëüíî óñóãóáèëà ïîëîæåíèå ââåäåííàÿ â íà÷àëà1919 ãîäà ïðîäðàçâåðñòêà, äîâåäåííàÿ êîìáåäàìè, ïðîäîòðÿäàìè, ðåâêîìàìèäî àáñóðäà.

Òàê, ïî ñâèäåòåëüñòâó Óêðàèíñêîé Ñîâåòñêîé Ýíöèêëîïåäèè, â 1921 ãîäó“ïî ïðîäðàçâåðñòêå áûëî ïîëó÷åíî õëåáà âäâîå áîëüøå, ÷åì â ïðåäûäóùåìãîäó”. Íî “óêðàèíñêèé íàðîä ïîäàë áðàòñêóþ ïîìîùü ãîëîäàþùèì Ïîâîëæüÿè äðóãèõ ðàéîíîâ Ðîññèè, îòïðàâèë òóäà áîëåå 30 ìëí ïóäîâ õëåáà…”.

 èòîãå â ñàìîé Óêðàèíå ðàçðàçèëñÿ êàòàñòðîôè÷åñêèé ïðîäîâîëüñòâåí-íûé êðèçèñ, “Ãîëîä 1921 ãîäà, – ïîä÷åðêèâàåòñÿ â ñáîðíèêå “Ìàðøðóòàìè ³ñòî𳿔(Êè¿â, Ïîë³òâèäàâ Óêðà¿íè, 1990 ð., ñòîð.131), – áûë íå ìåíåå ñòðàøåí, ÷åì òîò –1933-ãî, î êîòîðîì òàê ìíîãî ñåé÷àñ ãîâîðÿò”.

Äåëîì ðóê áîëüøåâèñòñêî–ñîâåòñêîé âëàñòè áûë è ãîëîäîìîð 1946–1947 ãã.,íàçâàííûé îäíèì èç àâòîðîâ âûøåóïîìÿíóòîãî ñáîðíèêà È.Êîæóêàëî ïî÷åìó-òî“íåèçâåñòíûì ãîëîäîì”…

Ñïîðó íåò, ñâîå ÷åðíîå äåëî ñäåëàëà è ñòèõèÿ. Ðàçðàçèâøàÿñÿ â 1946 ãîäóçàñóõà ïî æåñòîêîñòè ïðåâçîøëà ïîäîáíîå áåäñòâèå 1921 ãîäà è ïî÷òè ñðàâíÿ-ëàñü ñ çàñóõîé 1891 ãîäà… Íî ðåøàþùåå ñëîâî âñå æå ñêàçàëè Ñòàëèí è åãîêëèêà…

Âïðî÷åì, ïðåæäå ÷åì ïðîäîëæèòü ðàçãîâîð, îáðàòèìñÿ ê ñòàòüå “Ïðàâäàî ãîëîäîìîðå”. Åå àâòîð – òîâàðèù Îÿïåðâ ïèøåò: “Çà 12 ëåò ÕÕ âåêà (1901–1912) áûëî 7 ãîëîäíûõ ïåðèîäîâ, ò.å. â îáùåé ñëîæíîñòè – êàæäûå 2,5 ãîäà,à çà ñîâåòñêîå âðåìÿ (1817–1990) – çà 76 ëåò – áûëî 3 (òðè)”. È äåëàåò èç ýòîé

720

ѲÄ×ÅÍÍß

ñòàòèñòèêè ñîâåðøåííî îáåñêóðàæèâàþùèé âûâîä: “Ýòî ãîâîðèò î òîì, ÷òîñîâåòñêîå ïðàâèòåëüñòâî âñå äåëàëî äëÿ òîãî, ÷òîáû òðàãåäèÿ ãîëîäà íå ïîâòî-ðÿëàñü”. Î òîì, êàê íà ñàìîì äåëå “âñå äåëàëî ñîâåòñêîå ïðàâèòåëüñòâî”, íà-ïðèìåð, â 1921–1922 ãîäàõ, ìîæíî ñóäèòü õîòÿ áû ïî òàêèì äâóì çàìåòêàì,îïóáëèêîâàííûì 16 àâãóñòà 1922 ã. â åêàòåðèíîñëàâñêîé ãàçåòå “Çâåçäà” (íûí-÷å “Çîðÿ”): “Ïî ïîñëåäíèì äàííûì, ïî Óêðàèíå ãîëîäàåò 3664902 ÷åëîâåêà, èçíèõ â íàøåé ãóáåðíèè ãîëîäàåò 890575 ÷åëîâåê, ÷òî ñîñòàâëÿåò 50,4 ïðîöåíòàîò îáùåãî ÷èñëà íàñåëåíèÿ ãóáåðíèè”.

È ðÿäîì – äðóãàÿ èíôîðìàöèÿ: “12 ÷àñîâ äíÿ. Ïî Åêàòåðèíèíñêîìó ïðî-ñïåêòó (òàê íàçûâàëñÿ òîãäà ïðîñïåêò èì. Ê. Ìàðêñà – À.Ô.) íà ðàññòîÿíèèìíîãèõ êâàðòàëîâ äëèííîé âåðåíèöåé òÿíóòñÿ êðåñòüÿíñêèå ïîäâîäû, ãðóæåí-íûå çåðíîì. Êðàñíûå çíàìåíà! Êðåñòüÿíñêèå ëèöà âîçáóæäåíû è ïîëíû ñîçíà-íèåì âåëè÷åñòâà âûïîëíåííîãî èìè äîëãà ïåðåä Ñîâåòñêîé âëàñòüþ. Ýòî åäåòÎäèíöîâñêàÿ âîëîñòü, âåçóùàÿ ïðîäíàëîã íà ññûïïóíêòû”. Èç ññûïíûõ ïóíêòîâïóòü çåðíà áûë îäèí – â ÐÑÔÑÐ.

Äà, öàðñêîå ïðàâèòåëüñòâî â 1891 ãîäó íå ïîìîãàëî ãîëîäàþùèì. Íî è íåìåøàëî èì èñêàòü ïðîïèòàíèå. Îíî íå òðåáîâàëî ñäàâàòü ïîñëåäíèé ïðîâèàíò,íå îáêëàäûâàëî êðåñòüÿíñòâî â ãîëîäíûå ãîäû íàëîãàìè è ò.ä. “Ðîäíîå” æåñîâïðàâèòåëüñòâî, âåðíåå “àâàíãàðä ðàáî÷åãî êëàññà” – ïàðòèÿ êîììóíèñòîâ –â 1946 ã. “âñå ñäåëàëî äëÿ òîãî, ÷òîáû òðàãåäèÿ”… Âïðî÷åì, ðåøàéòå ñàìè,äîðîãèå ÷èòàòåëè, êàê ïðîäîëæèòü ïðåäëîæåíèå.

Íî ïðåæäå îçíàêîìüòåñü ñ òàêèìè âîò ôàêòàìè. “Ïåðåä ÓÑÑÐ ñòîÿëà çà-äà÷à ëþáîé öåíîé âûïîëíèòü ïëàíû ãîñçàãîòîâîê. À ñäåëàòü ýòî áûëî íåâîç-ìîæíî”, îòìå÷àåòñÿ â ñáîðíèêå “Ìàðøðóòàìè ³ñòî𳿔 (ñòîð. 263): “18 îêòÿáðÿ1946 ã. – ÷èòàåì òàì æå, – áûëè âíåäðåíû ìåðû ïî ýêîíîìèè è óìåíüøåíèþçàòðàò õëåáà íà îáåñïå÷åíèå íàñåëåíèÿ. Ñ 1 íîÿáðÿ îïðåäåëèëè ðàçìåðû ïðè-ìåñåé â ïøåíè÷íîé ìóêå… â 40 ïðîöåíòîâ”.

Ìîñêâà, îäíàêî, áûëà íåóìîëèìà: “Äàåøü õëåá è íèêàêèõ ãâîçäåé!” ÖÊÂÊÏ(á) ïîääàë ðåçêîé êðèòèêå ðóêîâîäèòåëåé 8 îáëàñòåé Óêðàèíû, â òîì ÷èñ-ëå è Äíåïðîïåòðîâñêîé, çà ïðîâàë ïëàíîâ õëåáîçàãîòîâêè. 10 îêòÿáðÿ ÖÊ ÊÏ(á)Ó,ïðîäóáëèðîâàâ “êðèòèêó”, íàçâàë ýòèõ ðóêîâîäèòåëåé ñàáîòàæíèêàìè. Çà 1946ãîä ê ïàðòîòâåòñòâåííîñòè ïî “õëåáíîé” ñòàòüå áûëî ïðèâëå÷åíî áîëåå 6 òû-ñÿ÷ ðóêîâîäÿùèõ êîììóíèñòîâ, ìíîãèõ èç íèõ îòäàëè ïîä ñóä. Èç 2337 ïðåäñå-äàòåëåé êîëõîçîâ îñóæäåíî áûëî áîëåå ÷åòâåðòè. È âñå æå ïëàí õëåáîçàãîòî-âîê óäàëîñü âûïîëíèòü òîëüêî íà 62,6 ïðîöåíòà. Ýòî íåñìîòðÿ íà òî, ÷òî ïîäìåëèïîä÷èñòóþ ôóðàæ.

Êîëõîçíèêàì íà òðóäîäíè âûäàâàëè ñóùèå êðîõè. Ìîÿ ìàìà ïîëó÷àëà ïî75 ãðàììîâ (ñåìüäåñÿò ïÿòü!) íà çàðàáîòàííûé òðóäîäåíü. Îòöó â êà÷åñòâåãîäîâîãî çàðàáîòêà “îòâàëèëè” ÷óòü áîëüøå ïóäà çåðíà.

Ïåðâûé ñåêðåòàðü Çàïîðîæñêîãî îáêîìà ïàðòèè Ëåîíèä Áðåæíåâ ñîîáùàëâ ÖÊ ÊÏ(á)Ó, ÷òî ñåìåíàìè äëÿ âåñåííåãî ñåâà îáëàñòü îáåñïå÷åíà ìåíåå,

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

721

÷åì íà äâå òðåòè, è ïðîñèë ïîìîùè. Õðóùåâ, îáîáùèâ îáðàùåíèå ñ ìåñò, ïðî-èíôîðìèðîâàë î íèõ Ñòàëèíà. Òîò íåñêàçàííî âîçìóòèëñÿ: “Îíè õîòÿò, ÷òîáûìû ðàñòðà÷èâàëè íàøè ãîñçàïàñû!”. È ñðàçó æå âìåñòî “ìÿãêîòåëîãî” Õðóùå-âà ïîñëàë íà Óêðàèíó æåëåçíîãî Ëàçàðÿ Êàãàíîâè÷à. È òîò “âïðàâèë ìîçãè”õîõëàì. Ê ñðåäèíå ìàÿ â Óêðàèíå áûëî çàðåãèñòðèðîâàíî 935,5 òûñÿ÷è áîëü-íûõ äèñòðîôèåé àëèìåíòàðíîé, êîòîðàÿ, êàê èçâåñòíî, ïîðàæàåò ëþäåé ïîñëåäëèòåëüíîãî íåïîëíîöåííîãî ïèòàíèÿ èëè ïîëíîãî ãîëîäàíèÿ.

Íî ÖÊ ïðîäîëæàë ñâèðåïñòâîâàòü, ðàññûëàÿ íà ìåñòà íå òîëüêî ãðîçíûåöèðêóëÿðû, íî è ñâîèõ îïðè÷íèêîâ, òî-áèøü óïîëíîìî÷åííûõ.  íàøó îáëàñòüïîæàëîâàë Ì.Ãðå÷óõà è ïðèíÿëñÿ âûèñêèâàòü õëåáíûå “èçëèøêè”. À âîò â Çà-ïîðîæüå ïîãîíùèêà íå ïîñëàëè – íè èç Êèåâà, íè èç Ìîñêâû. Âèäàòü, áóäóùèéãåíñåê è ñàì áûë ìàñòàê çàêðó÷èâàòü ãàéêè è ãíóòü â áàðàíèé ðîã “ñàáîòàæíè-êîâ”, ïóõíóâøèõ ñ ãîëîäà.

Êñòàòè, íè â 1931, íè â 1932 ãã. çàñóõè íå áûëî. Áûë òîëüêî ÷åòêî ïðîäóìàí-íûé ñòàëèíñêèì ðóêîâîäñòâîì ïëàí óñìèðåíèÿ ãîëîäîì íåïîêîðíîãî óêðàèí-ñêîãî íàðîäà, çàðàæåííîãî “ñàìîñòèéíîñòüþ” è ïðî÷èìè áóðæóàçíûìè ïåðå-æèòêàìè, à òî÷íåå – íå æåëàâøåãî áåçðîïîòíî îäåâàòü ñîöèàëèñòè÷åñêîå ÿðìî.

Íó, à ÷òî êàñàåòñÿ “ïîõîæåñòè” ñèòóàöèé 1933 è 1993 ãîäîâ, òî îíà íåñêîëü-êî èíîãî ðîäà, ÷åì òà, î êîòîðîé òàê óïîðíî òàëäû÷àò ñîöèàëèñòû è íåîêîììó-íèñòû. Íûí÷å íàëèöî – îïÿòü íàæèì ñî ñòîðîíû “ñòàðøåãî áðàòà”, ïûòàþùå-ãîñÿ ïðèñòðóíèòü, âåðíóòü Óêðàèíó â èìïåðñêîå ÿðìî ýíåðãåòè÷åñêèì ãîëîäîì,ñêîðåå õîëîäîìîðîì, ÷åì ãîëîäîìîðîì.  ÷åì åìó ñàìîîòâåðæåííî ñïîñîá-ñòâóþò ìåñòíûå, íàøåíñêèå êîëëàáîðàöèîíèñòû. È ïðåæäå âñåãî ñîöèàëèñòè-÷åñêî-êîììóíèñòè÷åñêîãî îêðàñà…

Äíåïðîïåòðîâñêàÿ ïàíîðàìà. – 1994. – 27 ÿíâàðÿ.

ѲÄ×ÅÍÍßԲ˲ÏÅÍÊÎ Ìà𳿠Òèìîô³¿âíè,

1925 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê)

 1932–1933 ðð. ÿ ïðîæèâàëà â ñ³ëüñüê³é ì³ñöåâîñò³. ѳì’ÿ ââàæàëàñü çà-ìîæíîþ, áî ìàëè êîíåé, êîðîâó, âñå íåîáõ³äíå äëÿ îáðîáêè çåìë³. Ïðàöþâàëè íàçåìë³ òàê, ùî ç í³ã âàëèëèñü.  ÷àñè êîëåêòèâ³çàö³¿ ìàéæå âñå ìàéíî çàáðàëè.Ïàì’ÿòàþ, ÿê ñòàðøà ñåñòðà ñêëàëà âèøèò³ ðóøíèêè ó â³äðà, ³, í³áèòî éäó÷è ïîâîäó, âòåêëà ç äîìó. Òàê ñàìî â÷èíèëè ³ ñòàðø³ áðàòè. Âò³êàþ÷è â³ä ïåðåñë³äó-âàííÿ, âîíè ïîäàëèñü äî ì.Äí³ïðîïåòðîâñüêà. Áàòüêî ïîìåð âîñåíè 1932 ð., íåçì³ã áà÷èòè ïóõëèõ íåïîâíîë³òí³õ ä³òåé, íå âèòðèìàëî ñåðöå. Òîä³ ìàòè âçÿëàíàñ, íàéìåíøèõ, (ìåíå ³ ìîëîäøó ñåñòðó) ³ êóäèñü ïîâåëà. Ìè áóëè ìàë³ ³ í³÷îãî

722

ѲÄ×ÅÍÍß

íå ðîçóì³ëè. Âîíà íàñ äîâåëà äî äèòÿ÷îãî áóäèíêó (â³í íàçèâàâñÿ òîä³ ïàòðîíà-òîì) ³ òàì çàëèøèëà. Ïàì’ÿòàþ, ÿê âîíà ïðîñèëà íàñ, ùîá ìè ãîëîñíî ïëàêàëè.³ä ðîäè÷³â ï³çí³øå ÿ âçíàëà, ùî ìàìà ïîìåðëà íàâåñí³ 1933 ð. â³ä ãîëîäó.

Äîáðå ïàì’ÿòàþ, ùî áóëà ïóõëà. Äåê³ëüêà ðàç³â íàìàãàþ÷èñü âòåêòè ç äèò-áóäèíêó, ïî äîðîç³ íàòðàïëÿëà ÿ íà ñåëà, â ÿêèõ í³õòî íå æèâ. Öå áóëî æàõëèâî.Êóäè ä³ëèñü ëþäè, íå çíàþ. Ìàáóòü, ïîäàëèñü â ñâ³ò, àáî áóëè âèâåçåí³ â Ñèá³ð.

Çàïèñàâ Ä.ªâñòèãíåºâ.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÔÓÍÄÀÌÅÍÒ ªâäî곿 Âàñèë³âíè,

1927 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ñòàâè Êàãàðëèöüêèé ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.)

Íà ïî÷àòêó 30-õ ðîê³â ó Ñòàâàõ ó ëþäåé â³äáèðàëè âñ³ ëèøêè õë³áà, ïîÿñíþ-þ÷è öå, ÿê òèì÷àñîâ³ òðóäíîù³, ÿê³ ñêîðî ìèíóòüñÿ. Ñòàâ’ÿí â³ä ìàñîâîãî âèìè-ðàííÿ âðÿòóâàâ ñïèðòîâèé çàâîä, ÿêèé ðÿòóâàâ íå ëèøå ñòàâ’ÿí, à é æèòåë³âñóñ³äí³õ ñ³ë. Àëå á³ëÿ áðàãîâèõ ÿì áàãàòî ëþäåé é ïîìèðàëî...

Çàïèñàëà Ë.Áóðäèê.Ïðîãðàìà òà ìàòåð³àëè Äðóãî¿ ì³æíàðîäíî¿ ìîëîä³æíî¿

íàóêîâî-ïðàêòè÷íî¿, ³ñòîðèêî-êðàºçíàâ÷î¿ êîíôåðåíö³¿“Ãîëîäîìîð 1932–1933 ðîê³â – ãåíîöèä ñòàë³íñüêîãî ðåæèìó

ïðîòè âëàñíîãî íàðîäó. Ñâ³äêè ñâ³ä÷àòü”.(25–26 ëèñòîïàäà 2003 ð., Êè¿â). – Êè¿â, 2003. – Ñ.39.

ѲÄ×ÅÍÍßÕÀËÅÌÅÍÄÈÊ Ìèêîëè ²âàíîâè÷à,

1928 ð. íàðîäæåííÿ(Äí³ïðîïåòðîâùèíà)

Ðîäîì ÿ èç ñåëà Èâàíîâêà Ìåæåâñêîãî ðàéîíà Äíåïðîïåòðîâñêîé îá-ëàñòè. Âî âðåìåíà ãîëîäîìîðà ìíå áûëî âñåãî 4 ãîäà, íî ìíîãîå ÿ ïîìíþñ òîãî âðåìåíè. Äåä ìîé áûë ñåðåäíÿêîì. Ó íåãî áûëà çåìëÿ, äâå êîðîâû è äâàáû÷êà. Íî âñå ýòî ó íåãî îòîáðàëè. À âîò äåäóøêèíó ñåìüþ ïî ëèíèè ìàòåðèïîñëå ðàñêóëà÷èâàíèÿ îòïðàâèëè â Êîìè ÀÑÑÐ, ãäå îíè è óìåðëè. Æèëè ìûãîëîäíî. ×åì ïèòàëèñü? Êóêóðóçíûå ïî÷àòêè è áóðÿê. Íî ýòîãî áûëî ìàëî.ß, õîòü è ìàëåíüêèì áûë, íî ïîìíþ îïóõøèå îò ãîëîäà íîãè ìîåãî äåäà. Íî ìíîãèå

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

723

ñåìüè æèëè åùå õóæå. Ó ñåìüè Ïàâëåíêî ðîäèòåëè óìåðëè îò ãîëîäà, òàê îíè,äâîå ìàëåíüêèõ ðåáÿò, çàõâàòèëè åùå ìîåãî ñîñåäà, Êîëüêó øåñòèëåòíåãî,è ïîøëè â ñòîðîíó æåëåçíîé äîðîãè èñêàòü ëó÷øåé äîëè. ×òî ñ íèìè ïðîèçîøëî,íèêòî ïî ñåé äåíü íå çíàåò. Ïîìíþ êëàäáèùå, ãäå â óãëó áûë âûðûò ñêîòî-ìîãèëüíèê, òóäà âûâîçèëè óìåðøèõ ëþäåé è ñáðàñûâàëè â ýòó ÿìó... Ìíîãî ëþäåéòîãäà óìåðëî îò ãîëîäà.

Òðåáà ïàì’ÿòàòè, ùîá íå ïîâòîðèëîñü. –Ïåðøîòðàâåíñüê³ íîâèíè. – 2007. – 25 ëèñòîïàäà.

ѲÄ×ÅÍÍßÕÀÐÈÍί Îëåêñàíäðè ªðîôå¿âíè,

1915 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. ×åðåïèí Êîðñóíü-Øåâ÷åíê³âñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.)

ϳä ÷àñ ãîëîäó 1933 ðîêó ìåí³ áóëî 18. Ãîäóâàëè ëþäüìè ëþäåé – îñü ÿê áóëî.Ãîëîäóâàëè â ñåë³ íå âñ³, àëå äóæå áàãàòî áóëî ëþäåé, ÿê³ ïðèéøëè äî ñåëà

â íà䳿 íà ùîñü êðàùå. Ëþäè ìåðëè, ÿê ìóõè, ÿê ñîíÿøíèêè ëåæàëè âçäîâæ äîð³ã.Éäåø, áóâàëî, äîäîìó, à á³ëÿ ñòîâï÷èêà îïèðàºòüñÿ ëþäèíà ³ äóìàºø – äàéï³ä³éäó! ϳäõîäèø, à âîíà ìåðòâà! Î÷³ âîðîíè ïîâèäçüîáóâàëè. Ìè òåæ íåñî-ëîäêî æèëè, àëå ùîá äóæå âæå ñêðóòíî – í³, îáìàíþâàòü íå õî÷ó.  ñ³ì’¿ íàñáóëî 9 ä³òåé, áàòüêî ðîáèâ ó áàíêó, ìàìà ñèä³ëà ç ä³òüìè, âåëà äîìàøíº ãîñïî-äàðñòâî. Öåé ãîëîä äëÿ íàøî¿ ñ³ì’¿ äóæå ïàì’ÿòíèé ³ ñòðàøíèé. Ìàìà íàðîäèëàäâîõ íåìîâëÿò, ³ ÷åðåç 2 íåä³ë³ ¿õ íå ñòàëî.

Îäíîãî ðàçó äî íàñ íà ïîäâ³ð’ÿ çàáð³â ÷îëîâ³ê äóæå õóäèé, çìîðåíèé, ãîëîä-íèé. Ìàì³ äóæå áîëÿ÷å áóëî äèâèòèñü íà íüîãî, ³ âîíà äàëà éîìó êóõëèê ìîëîêàòà ñêîðèíêó õë³áà. Òðåáà áóëî áà÷èòè, ç ÿêîþ æàä³áí³ñòþ ëþäèíà ¿ëà. À äåñü÷åðåç ãîäèíó, êîëè ìè âèéøëè íà ïîäâ³ð’ÿ, ïîáà÷èëè, ùî ÷îëîâ³ê âìåð. Ìàáóòü,íå âèòðèìàâ òàêî¿ ê³ëüêîñò³ ¿æ³ øëóíîê.

Çàðàç áàãàòî ðîçïîâ³äàþòü ïðî ãîëîä, ïðî òå, ÿê ñòðàæäàëè â ò³ ÷àñè ä³òè.Íåð³äêî áàòüêè çíóùàëèñÿ íàä íèìè. ß áóëà äóæå áëèçüêèì ñâ³äêîì îäíîãîç òàêèõ âèïàäê³â.  ñåë³ áóâ ãîëîä, ³ òîìó â ïðàâë³íí³ ñ³ëüðàäè âèð³øèëè íàçíà-÷èòü, òàê áè ìîâèòè, ÷åðãîâîãî.  éîãî îáîâ’ÿçêè âõîäèëî õîäèòè ïî âóëèö³ ñåëà³ ñïîñòåð³ãàòè, ùîá áóâ ïîðÿäîê. Äëÿ öüîãî â ðóêàõ ó ÷åðãîâîãî áóëà, òàê çâàíàêàëàòóøêà. ² îñü â îäèí ç âå÷îð³â òàêèì ÷åðãîâèì ïîñòàâèëè ìåíå. Ïðîõîäÿ÷èïîâç õàòè íàøî¿ ñóñ³äêè, Âèõðåñò Îêñàíè, ÿ ïîì³òèëà, ùî â³êíà çàâ³øåí³, â õàò³ñâ³òèòüñÿ, à ç äèìàðÿ ôóãóº äèì. ß äóæå çäèâóâàëàñÿ, áî âðàíö³ îäíà ç Îêñàíè-íèõ äî÷îê, Ëþáà, ïðèá³ãàëà äî íàñ ïî í³æ ³ ñ³ëü, à ìàìà íå äàëà, áî â íàñ îòåëè-ëàñü êîðîâà. Çà ñòàðèìè çâè÷àÿìè, íå ìîæíà äàâàòè í³÷îãî ãîñòðîãî, áî â êîðî-âè íå áóäå ìîëîêà. Ìàìà âèíåñëà Ëþá³ ìèñî÷êó ç âàðåíèêàìè, òàê á³äíà äèòèíà

724

ѲÄ×ÅÍÍß

ïðè íàñ ïîõâàòàëà ò³ âàðåíèêè ³ ïîá³ãëà äîäîìó, õî÷à âäîìà íà íå¿ ÷åêàëà ãîëîä-íà ìàòè ³ ùå îäíà ñåñòðè÷êà. Ùî òî ãîëîä!

Îò ïîñòóêàëà ÿ äî Îêñàíè – í³õòî íå â³äïîâ³äàº. À âè æ çíàºòå, ÿê â ñåë³ òèõ÷àñ³â: äâåð³ çàêðèâàëè ëèøå áàãàò³¿, à ùî õîâàòè á³äí³é ëþäèí³ – ëàòêè?

ß ïîâåðíóëàñÿ äî ñ³ëüðàäè, ðîçïîâ³ëà òàì âñå. Ìè âçÿëè ëþäåé ³ ï³øëèäî Îêñàíèíî¿ õàòè. Ñòóêàºìî – òèøà. Ìè äàâàé âèáèâàòè äâåð³, Îêñàíàâ êðèê: “Íå çàéìàéòå!” Âèáèëè ìè äâåð³, çàõîäèìî, à â íå¿ â ïå÷³ äâà çäîðîâåí-íèõ êàçàíà ñòîÿòü. Òàê³, ÿê îò³, ùî ¿æó äëÿ õóäîáè âàðÿòü. Ïèòàºìî, êàæå –áóðÿêè âàðÿòüñÿ, íà ïîë³ íàçáèðàëà. Ïîïðîñèëè ùîá â³äêðèëà – â³äìîâèëà.³äêðèëè ñàì³ … Öå áóâ ÿêèéñü æàõ! Âîíà òàì âàðèëà äèòèíó, òî÷í³øå òå, ùîáóëî äèòèíîþ. Àëå îäíó. Äå æ ³íøà? Êàæå – ç’¿ëà. Íàâ³òü ì³ñöå ïîêàçàëà, äåê³ñòî÷êè çàðèëà. ² ñêàçàòè á, ùî áîæåâ³ëüíà – òàê í³. Îñü ùî ðîáèòü ãîëîäç ëþäüìè.

Çàáðàëè Îêñàíó. Çàñóäèëè àæ íà 20 ðîê³â. Íà ï’ÿòîìó ðîö³, êîëè ñèä³ëà,íàðîäèëà ä³â÷èíêó, ÿêà ïðîáóëà ç ìàò³ð’þ 15 ðîê³â ó òþðì³ ³ ïîò³ì â³äìîâèëàñÿâ³ä íå¿. Îêñàíà, êîëè ïîâåðòàëàñÿ äîäîìó, òî êèíóëàñÿ ï³ä ïî¿çä, àëå íå çàäàâèâ,à ïåðåð³çàâ îáèäâ³ íîãè âèùå êîë³í. Ëþäè çàðàç êàæóòü – òî Áîã ïîêàðàâ çàä³òî÷îê. Ìîæå, é ñïðàâä³ º Áîã…

Çàïèñàëà Ë.Áàêóí.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÕÀÐ×ÅÍÊÎ Àííè Ñòåïàí³âíè,

1907 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê)

Íàðîäèëàñü íà òåðèòî𳿠ªëèñàâåòî-Õîðîø³âñüêî¿ ñ³ëüñüêî¿ ðàäè. Ó 1933 ð.æèëà â ì. Äí³ïðîïåòðîâñüêó. ×îëîâ³ê ïðàöþâàâ íà çàâîä³, à ÿ ñïî÷àòêó íà áóä³â-íèöòâ³, ïîò³ì – òàêîæ íà çàâîä³ â öåõó, äå ãîòóâàëà ìàòåð³àë äëÿ äåòàëåé (ëèøïîò³ì éîãî îáðîáëÿëè íà ñòàíêàõ). Ñèí (1929 ð. íàðîäæåííÿ) â³äâ³äóâàâ äèòÿ÷èéñàäîê. Íà ðîáîò³ äàâàëè 800 ã õë³áà íà äåíü òà 5 êã ïðîäóêò³â íà ì³ñÿöü. ×îëîâ³êíà ìåòàëóðã³éíîìó âèðîáíèöòâ³ ùå é 2 êã ìàðãàðèíà íà ì³ñÿöü ³ 180 êðá. çàðî-á³òíî¿ ïëàòè îòðèìóâàâ.

Áàòüêè ìî¿ æèëè â ñåë³. Ïðàöþâàëè â êîëãîñï³, àëå í³÷îãî íå îäåðæóâàëè çàñâîþ ðîáîòó. Íå çíàþ, ç ÷躿 âêàç³âêè, ïî ÿêîìó ïðàâó ó ñåëÿí çàáðàëè âñ³ ïðî-äóêòè, ÿê³ â íèõ áóëè, âñå äî êâàñîëèíè.

Ìîÿ ìàòè, ñåñòðà ³ áðàò æèëè â ñ.Òàòàðö³ (çàðàç ñ.Êèñëÿíêà), àëå êîëè áðàòïî÷àâ ïóõíóòè, òî âîíè âòåêëè ç ñåëà. Ïðè¿õàëè äî ìåíå â Äí³ïðîïåòðîâñüê.Êîëè âëàøòóâàëèñÿ íà ðîáîòó, òî ìè äîïîìàãàëè ïðîäóêòàìè âñ³ì ð³äíèì ó ñåë³.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

725

Ïàì’ÿòàþ, ùî â ñåë³ Òàòàðö³ ç ãîëîäó ïîìåðëî 90 ÷îëîâ³ê, ñåðåä íèõ³ äîðîñë³ ³ ä³òè. Ìîëîä³ ò³êàëè ³ç ñåëà â ì³ñòî, ùîá âèæèòè.

[ϳäïèñ] À.Õàð÷åíêîÇàïèñàëà Í.Äÿ÷åíêî.

18 âåðåñíÿ 1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÕÀÐ×ÅÍÊÎ Âàðâàðè Ìèêèò³âíè,

1909 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. ²ëàð³îíîâå Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Êîëè áóâ ãîëîä ÿ, ÷îëîâ³ê òà äèòèíà ó ñåë³ Â³ëüíå Ñèíåëüíèê³âñüêîãî ð-íó[Äí³ïðîïåòðîâùèíè] çàéìàëèñÿ îãîðîäîì, áóëè ó íàñ êîðîâà, ïòèöÿ. Òà ùå20 ñîòîê çåìë³ áóëî äî êîëãîñï³â.

Ãîëîä ðîçïî÷àâñÿ ó 1933 ðîö³. Âëàäà íàøèì ëþäÿì íå ïîìàãàëà. Îáøóêè âîá³éñòÿõ çä³éñíþâàëè íàø³ îäíîñåëü÷àíè òà “àêòèâ³ñòè” ç äðóãèõ ñ³ë.

Êîëè áóâ ãîëîä, óñ³ ó ñåë³ ñòðàæäàëè.×îëîâ³ê ì³é ïðèíîñèâ ç õóòîðà äëÿ äèòèíè ìîëîêî, ìè ¿ëè ñîáàê äâà ðàçè,

ñ³íî, ñîëîìó, òðàâó, ìîõ. Óñå ¿ëè, ùî ìîæíà ç’¿ñòè. ² íàø³ óñ³ âèæèëè. Ñàìèéòÿæêèé ïåð³îä áóâ íàâåñí³ 1933 ðîêó, âæå óñå ïî¿ëè. Àëå ó ëèïí³ óæå áóëà ãîðîäè-íà. Ïîìåðëè ñòàð³ ëþäè ó ãîëîä, çäîðîâ³ òà ä³òè âèæèëè. Ïðåäñåäàòåëü êîëãîñ-ïó äà éîãî ð³äí³ òåæ âèæèëè, àëå ìè íå çíàëè, ùî âîíè ¿ëè, òà, ìàáóòü, ³ âîíèòàêîæ ñòðàæäàëè, áî áóëè òàêîæ õóä³. Ïîìàãàëè äóæå ëþäè ùå íàøîìó ñâÿùå-íèêó, àëå ïîò³ì éîãî êóäèñü âèâåçëè.

¯æó äàâàëè ëèøå ä³òÿì, ³íøèì íå äàâàëè, áî ñàìèì íå áóëî ÷îãî ¿ñòè.ϳä ÷àñ îáøóê³â ó íàñ óñå çàáðàëè. Óñ³ ä³òè âèæèëè, çäîðîâ³, ùå äâîõ íàðî-

äèëà ï³ñëÿ ãîëîäó. Ìàþòü ñ³ì’¿, äîñ³ óñ³ æèâ³.Çàïèñàëà À.Øàïîøíèêîâà.

2003 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÕÀÐ×ÅÍÊÎ Ìà𳿠Ìèêîëà¿âíè,

1917 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Ïàâëîãðàä Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Êîëè ðîçïî÷àëèñÿ ò³ ñòðàøí³ ïî䳿 ìèíóëîãî, íàçèâàëè ìåíå Ìàð³÷êîþ. Ïðîæè-âàþ ÿ òóò, òîáòî â ì.Ïàâëîãðàä³, ç òîãî ÷àñó, ÿê âòåêëà ³ç ñåëà, ìåí³ òîä³ áóëî âæå

726

ѲÄ×ÅÍÍß

ìàéæå 15 ðîê³â. Íàðîäèëàñÿ ÿ ó ñåë³ Ìèêîëà¿âêà, òóò áëèçüêî, çà Ïàâëîãðà-äîì.  ñ³ì’¿ íàñ áóëî áàãàòî, ÿ áóëà ñòàðøîþ. Áóëî ùå â ìåíå òðè ñåñòðè òàáðàòèê. Ñåñòåð çâàëè Ãàëüêîþ, õî÷ íàçâàëè Ãàííîþ é Ñîô³éêîþ. Ùå ó íàñ íàðî-äèëàñü Êàòðÿ, àëå âîíà ìàéæå çðàçó ïîìåðëà. Áóâ ñåðåäí³é – Àíäð³éêî. Áàòüêîïîìåð ùå äî òîãî, ÿê ðîçïî÷àâñÿ ãîëîä. Ìàòè – Ìîòðÿ, ïðàöþâàëà ìåäñåñòðîþó ë³êàðí³.

Æèëè ìè äóæå á³äíî. Ùå â íàñ áóëà ìîëîäèöÿ Íàòàëêà. ×îëîâ³ê â³ä íå¿ïî¿õàâ, çäàºòüñÿ, ó ì³ñòî, çàðîáëÿòè ãðîø³. Á³ëüøå ïðî íüîãî í³õòî íå çíàâ í³÷î-ã³ñ³íüêî. Ó Íàòàëêè áóëî òðîº ä³òåé. Ùîá ¿õ ïðîêîðìèòè, âîíà ïðîäàâàëà òþòþí,ÿêèé çàëèøèâñÿ ùå â³ä ÷îëîâ³êà. Çà öå íà íå¿ äîí³ñ ñóñ³ä Êîëüêà, ÿêèé â íå¿ éîãîùîéíî êóïèâ. Óòðîì ìè ïðîñíóëèñü â³ä êðèêó. Ïðè¿õàëè êîì³ñàðè çàáèðàòèÍàòàëêó. ² íå ïîäèâèëèñü, ùî â íå¿ òðîº ä³òî÷îê.

Õàçÿéñòâî ó íàñ áóëî íåâåëè÷êå: êîðîâà Ðÿáèíêà, êàáàí÷èê, äåê³ëüêà êó-ðåé. Êóðåé ìè ïî¿ëè ñàì³, çíàëè, ùî â³äáåðóòü. Ðÿáèíêó ³ êàáàí÷èêà çàáðàëèêîì³ñàðè. Âåñíîþ ³ ë³òîì áóëî íå òàê âàæêî, ÿê âçèìêó. Á³ãàëè â ë³ñ ïî ÿãîäè,ïî ãðèáè. Çèìîþ, êîëè òåìí³ëî, õîäèëè íà ïîëå, ùî áóëî á³ëÿ ñåëà, ñîáèðàëèìåðçëó êàðòîïëþ. À Âàëüêó, ñóñ³äêó, ïîñàäèëè çà òå, ùî êóêóðóäçó êðàëà, òåæä³òåé õîò³ëà íàêîðìèòè. ²íîä³ ïðèá³ãàëè äî ìàòåð³ ó ë³êàðíþ. Íàì ³íîä³ ïðèïà-äàâ øìàòîê ÷åðñòâîãî õë³áà, ÿêèé íå äî¿äàëè ë³êàð³. Ïåðåä гçäâîì íàì íàäóñå õîò³ëîñü áóëî÷îê, ÿê³ ¿ëè ë³êàð³. Êîì³ñàðè, ë³êàð³, ïðî ÿêèõ ÿ òî÷íî çíàþ,æèëè äîáðå.

Íåäàëåêî â³ä íàñ æèëà Ìàðóñüêà. Òÿæêî ¿é áóëî, áî ðîñòèëà îäíà ä³òåé.Áóëî â íå¿ ¿õ àæ äåâ’ÿòåðî. Ïàì’ÿòàþ, çèìîþ çîâñ³ì ñòàëî òÿæêî, ëþäè ïóõëèâ³ä ãîëîäó, ïî÷àëè âèìèðàòè, íà÷å ìóõè. ² îñü ïàì’ÿòàþ, ìîðîç, õîëîä, à Ìà-ðóñüêèí ìàëèé á³æèòü ïî âóëèö³ ³ âåðåùèòü. À ïîò³ì ï³øëà ÷óòêà, ùî Ìàðóñüêà¿ëà ñâî¿õ ä³òåé. ×è ïðàâäà öå? Ìîæëèâî, áî êóäèñü ïîä³ëèñÿ âîíè ìàéæå âñ³.

Õî÷ ³ áóâ òîä³ æàõëèâèé ãîëîä, àëå ëþäè æèëè. Çàêîõóâàëèñü, îäðóæóâà-ëèñü. Áóëè íàâ³òü âåñ³ëëÿ.  ñåë³ áóëà ÷îòèðüîõð³÷íà øêîëà. Ãîëîäí³, õîëîäí³,à âñå îäíî õîäèëè â÷èòèñÿ. Áóëà â ìåíå ìîÿ íàéêðàùà ïîäðóãà. Ïîìåðëà çîâñ³ìíåäàâíî. Òàê ÿ ç ö³ºþ ïîäðóãîþ, çâàëè ¿¿ Íàñòÿ, âèð³øèëè ò³êàòè ³ç ñåëà. Ðîäè÷³ââ íàñ í³ÿêèõ íå áóëî ó ì³ñò³, àëå ìè âèð³øèëè, ùî âæå äîðîñë³, ³ ïîâèíí³ ïðàöþâàòè.Ïðàöþâàòè äëÿ òîãî, ùîá äîïîìîãòè ñâî¿é ðîäèí³: òÿæêî ¿ì áóëî.

Íà çàë³çíè÷íîìó âîêçàë³ Íàñòóñÿ âòðàòèëà ñâ³äîì³ñòü. ß äóæå ñèëüíî çëÿ-êàëàñü, áî âæå ïîäóìàëà, ùî âîíà â³ääàëà äóøó Áîãîâ³. Àëå, ÿê êàæóòü, ñâ³ò íåáåç äîáðèõ ëþäåé. Äî íàñ ï³ä³éøîâ äóæå äîáðå îäÿãíóòèé ÷îëîâ³ê. Íà ïåðøèéïîãëÿä, â³í áóâ äóæå ñóâîðèé. Àëå ìè ïîìèëèñÿ. ³í ðîçïðîñèâ ïðî íàñ âñå àáñî-ëþòíî. Çâàëè éîãî Ñåðã³é ²âàíîâè÷. Öåé Ñåðã³é ²âàíîâè÷ – íàø ðÿò³âíèê. ³äâ³âíàñ äî ÿêî¿ñü ¿äàëüí³. Ñêàçàâ, ùîá íàñ êîðìèëè êîæí³ ï³â÷àñà, àëå æ ïîòð³øêè.Òàê ìè ³ çàëèøèëèñÿ ïðàöþâàòè ³ç Íàñòåþ ó ¿äàëüí³, íàñ çà öå ãîäóâàëè, íåäàâàëè ïîìåðòè. Ñåðã³é ²âàíîâè÷ ïîñò³éíî íàâ³äóâàâñÿ äî íàñ. Ïîò³ì ³ ìåíå,³ Íàñòþ ïðèñòðî¿â ïðèáèðàëüíèöÿìè íà âîêçàë³. Äàëè íàì ìàëåíüêó ê³ìíàòêó.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

727

Òàê ³ ïî÷àëè ìè æèòè. ϳñëÿ òîãî ïðîéøëî, ìîæå, äâà ÷è òðè ðîêè, à ìè çîâñ³ìí³÷îãî íà çíàëè çà ñâîþ ðîäèíó.

Âñ³ çàëèøèëèñÿ æèâèìè. Àëå ìàòè çîâñ³ì çëÿãëà. Ïîñò³éíî õâîð³ëà. Ïîìåð-ëà ÷åðåç ÷îòèðè ðîêè. Âçàãàë³-òî äóæå áàãàòî ëþäåé ïîñòðàæäàëî â³ä öüîãîãîëîäó. Òàê ³ ó ìåíå æ òåæ íà âñå æèòòÿ – ïàì’ÿòêà, ç â³ñ³ìíàäöÿòè ðîê³â ñòðàæ-äàþ, ïîñò³éíî æåëóäîê áîëèòü; ïîò³ì ë³êàð³ ñêàçàëè, ùî òî ÿçâà.

Êîëè ðîçïîâ³äàþ, íà î÷³ íàâåðòàþòüñÿ ñëüîçè. Òà é âçàãàë³, ïðî ö³ ïî䳿 äóæåâàæêî çãàäóâàòè.

Çàïèñàëà ².̳íè÷.2001 ð.

ѲÄ×ÅÍÍß

ÕÀÐ×ÅÍÊÀ Îëåêñàíäðà Ïàíàñîâè÷à,1928 ð. íàðîäæåííÿ

(ñ. Ìèíê³âêà Âàëê³âñüêîãî ð-íó íà Õàðê³âùèí³)

̳é áàòüêî áóâ íà ³ìïåð³àë³ñòè÷í³é â³éí³, ï³ä ÷àñ ðåâîëþö³¿ ïîòðàïèâ äî Ìîñ-êâè, äå îõîðîíÿâ êðåìë³âñüê³ êàá³íåòè Ëåí³íà, Òðîöüêîãî òà ³íøèõ ÷ëåí³â ðåâî-ëþö³éíîãî óðÿäó. Îäíàê íàáëèæåí³ñòü äî âîæä³â íå ïîëåãøèëà éîãî äîë³.

Ïîâåðíóâøèñü äîäîìó, ñòàâ õîäèòè ïî íàéìàõ, áî áóâ áåççåìåëüíèì. Ñêëà-äàþ÷è êîﳺ÷êó äî êîﳺ÷êè, êóïèâ õàòó, ñòÿãñÿ íà êîð³âêó òà êîíèêà. Ïðàöþâàâäåíü ³ í³÷, ñòàðàâñÿ, ùîá ñ³ì’ÿ, â ÿê³é áóëî ï’ÿòü äóø ä³òåé, íå á³äóâàëà.

Íàñòàâ 1933 ð³ê. Âðîæàé âèäàâñÿ áàãàòèì, àëå ïðèéøîâ íàêàç óñå ç³áðàíåçäàòè äî êîëãîñïó. ³ääàâøè ³íâåíòàð, êîáèëó, áàòüêî ÷àñòèíó çåðíà, ðîçðàõîâà-íîãî íà ñ³ì’þ, çàêîïàâ ó çåìëþ. Òà êîìñîìîëüö³ íàø õë³á çíàéøëè ³ çàáðàëèâåñü, ùå é êàøó ç ïå÷³ ïðèõîïèëè.

Ëèøèëèñÿ ìè í³ ç ÷èì. Òðîº ä³òåé ï³øëè ó Âàëêè äî ïðèòóëêó, äå é ïîâìèðà-ëè. Ìåíå, íàéìåíøîãî, áàòüêî çàáðàâ äî Õàðêîâà, êóäè ïîâ³ç äåÿêå áàðàõëî,ùîá ïîì³íÿòè íà õë³á.

Ïðè¿õàëè íà Áëàãîâ³ùåíñüêèé áàçàð, ñòàëè â ÷åðãó çà õë³áîì, à êîëè äîñòîÿ-ëèñÿ,òî áàòüêà ç ÷åðãè âèêèíóëè. Êàæóòü: “Âàø õë³á òàì, ó ñåë³”.

ϳä³éøëà ìàøèíà êðèòà, ç íå¿ âèéøëè õëîïö³ ³ ïèòàþòü: “Õòî áàæຠíà â³äãî-ä³âëþ äî ðàäãîñïó?” Ïî÷àëè âêèäàòè ëþäåé, ùî ëåæàëè ï³ä ÿòêàìè: ³ ìåðòâèõ,³ òàêèõ, ÿê³ áóëè ùå æèâèìè. Áàòüêî êàæå: “Ïî¿õàëè ³ ìè. ß áóäó ïðàöþâàòè,ùîñü äîäîìó ïðèâåçåìî”.

¯õàëà òà ìàøèíà, ¿õàëà, à ïîò³ì çóïèíèëàñÿ ³ ñòàëà çäàâàòè íàçàä. ³äêðè-ëèñü äâåðöÿòà, äèâèìîñü, à çà íèìè – ÿð, ïðîâàëëÿ (öå ì³ñöå çíàõîäèëîñü á³ëÿçàâîäó ³ì.Ìàëèøåâà, â ðàéîí³ òåïåð³øíüîãî ñåëèùà Ãåðöåíà).

728

ѲÄ×ÅÍÍß

Ò³, ùî íàñ ïðèâåçëè, ïî÷àëè âèêèäàòè ìåðòâèõ ³ íàï³âæèâèõ ó ïðîâàëëÿ. Áàòü-êî õîò³â âèñòðèáíóòè ñàì, àëå éîãî âèøòîâõíóëè òàê, ùî ê³ëüêà ðàç³â ïåðåâåð-íóâñÿ ÷åðåç ãîëîâó. ßê ñêîòèâñÿ âíèç, òî í³ÿê ï³äâåñòèñÿ íå ì³ã, áî ãîëîâà éøëàîáåðòîì. Áàòüêî ëåæèòü, à ÿ ñèäæó êîëî íüîãî ³ ïëà÷ó. Íàâêîëî íàñ ëþäåéïîâíî âàëÿëîñÿ, òîé êðè÷èòü: “Äîáèéòå!”, òîé ñòîãíå, à á³ëüø³ñòü – óæå íàâ³êèçàìîâêëè.

Âèáðàëèñÿ ìè ç òîãî ñòðàøíîãî ÿðó, ä³éøëè äî çàë³çíè÷íî¿ ñòàíö³¿ ³ ïðè¿õà-ëè ó Âîäîëàãó. Õî÷ áóëî âæå ï³çíî, çíàéøëè íà âîêçàë³ ÿùèêè äëÿ ñì³òòÿ³ ïî÷àëè íèøïîðèòè â íèõ ó ïîøóêàõ ¿æ³. Äå ãîëîâêà ç îñåëåäöÿ, äå øêàðëóïàâ³ä êàðòîïë³ – ï³äãîäóâàëèñÿ ³ ï³øëè â íàïðÿìêó Çíàì’ÿíêè. Íåïîäàë³ê êîìóíèïîáà÷èëè ïîëå æèòà. Çàéøëè â òå æèòî, ³ äàâàé ì’ÿòè â êàðòóçè êîëîñêè òà¿ñòè. Ïîëÿãàëè ñïî÷èòè, à çàòèì – äàë³ ðóøèëè. Âæå ðîçâèäíÿëîñÿ. Ó Çíàì’ÿíö³ïîï³ä òèíàìè âàëÿëèñü ëþäè: îäí³ âæå ìåðòâ³, ³íø³ – ê³í÷àëèñÿ.  ñåë³ áóëîïîðîæíüî ³ òèõî. ϳøëè äàë³ â Ìàíóéëîâå – òàêà æ êàðòèíà.

Ïðèéøëè äîäîìó – ñåëî ìåðòâå. Áàòüêî ä³çíàâñÿ, ùî â Êîâ’ÿãàõ ïðè ÌÒÑîðãàí³çóâàëè ï³äñîáíå ãîñïîäàðñòâî, äå òðèìàëè ñêîòèíó. ϳøîâ ³ âëàøòóâàâñÿòóäè ñêîòàðåì. ³í ïðàöþâàâ, à ÿ áóâ âäîìà ç ìàìîþ. Ñìàæèëè ìëèíö³ ç êðîïèâèòà áåðåñòîâîãî ëèñòÿ ³ òèì õàð÷óâàëèñÿ.

Ïîðÿä ç íàìè æèâ Ìàêàð Âóñòèíîâè÷ ˳ñîâèí, â ÿêîãî áóëî äâîº ä³â÷àò:îäíà – ìîãî â³êó, à ³íøà – ìîëîäøà. Ñòàðøó áàòüêî íà ìî¿õ î÷àõ âèâ³â ç õàòè,âçÿâ çà ê³ñêó é â³äðóáàâ ãîëîâó. Ïîò³ì ãîëîâó çàêîïàâ, à ò³ëî ïîðóáàâ ³ âêèíóâó ÷àâóí. Äðóãó äî÷êó ˳ñîâèí ³ç æ³íêîþ òåæ ç’¿ëè, àëå òèì íå âðÿòóâàëèñÿ ³ çãîäîìñàì³ ïîâìèðàëè.

Ðîçïîâ³â ïðî âñå ìàì³, òî âîíà çàáîðîíèëà ìåí³ íàâ³òü ï³äõîäèòè äî ñóñ³ä-ñüêî¿ õàòè. Ïîò³ì ïðè¿õàâ áàòüêî. ß ïî¿õàâ ç íèì, ïàñ â ãîñïîäàðñòâ³ õóäîáó.Äîÿðêè ñòàëè ï³äãîäîâóâàòè ìåíå ìîëîêîì, ³ ÿ ïî÷àâ îæèâàòè. Íîãè ñòóõëè,ñèëè ïîâîë³ â³äíîâëþâàëèñÿ.

Ó æíèâà ïîâåðíóëèñÿ ìè ç áàòüêîì ó Ìèíê³âêó ³ âæå ëèøèëèñÿ âäîìà. Áàòüêîñòàâ äîãëÿäàòè áèê³â ó êîëãîñï³, àëå çàðïëàòè íå ìàâ. Ñïàñèá³, õî÷ ïî÷àëè äàâà-òè õë³áà íà òðóäîäåíü – òî ïî 100 ãðàì³â, òî ïî 200. Æèëè çëèäåííî, õàð÷óâàëèñÿëèøå òèì, ùî âèðîñòå íà âëàñíîìó ãîðîä³.

Íàðîä, ùî âèæèâ ï³ñëÿ ãîëîäîìîðó, áóâ ñëàáêèì, çíåñèëåíèì. Ïëàòè çà ñâîþïðàöþ íå çíàâ, à çíàâ ëèøå, ùî ïðîòÿãîì ðîêó áóëî 275 äí³â âèõîäó íà ðîáîòó.Äî ñåëÿí ñòàâèëèñÿ ã³ðøå, í³æ äî êð³ïàê³â. ß êîëèñü ó øêîë³ â÷èâ, ùî êð³ïàê íàïàíà ïðàöþâàâ äî ñóáîòè, à â ñóáîòó ³ íåä³ëþ áóâ â³ëüíèì. Íàø³ êîìóí³ñòè÷í³ïàíè âèõ³äí³ äëÿ ñåëÿí â³äì³íèëè: ïîñ³âíà çàê³í÷èëàñü – ïðîïîëêà, äàë³ – ñ³íîê³ñ,æíèâà, ³ òàê ö³ëèé ð³ê, äåíü ó äåíü. ͳ â³äïî÷èíêó, í³ çàðïëàòè, îäíà ëèøå ðàáñüêàïðàöÿ.

Ïîë³ùóê Ò.Â. Âóñòàìè î÷åâèäö³â òðàãå䳿. –ѳëüñüê³ íîâèíè. – 2002. – 23 ëèñòîïàäà.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

729

ѲÄ×ÅÍÍß

ÕÀÐ×ÅÍÊÎ Ïåëàãå¿ Ôåäîð³âíè,1910 ð. íàðîäæåííÿ

(ñ. Áîãóñëàâ Ïàâëîãðàäñüêîãî ð-íó íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³)

Íàøà ðîäèíà ñïîâíà ñüîðáíóëà ëèõà. ß íàðîäèëàñÿ â ñòåïîâîìó ñåë³ Ìè-õàéë³âö³ íà Äîíå÷÷èí³. ×åðåç òå, ùî ñåëÿíàì íå áóëî çàëèøåíî õë³áà äëÿ ¿æ³³ íàâ³òü çàáîðîíåíî çáèðàòè êîëîñêè, ùî çàëèøèëèñÿ íà ç³áðàíîìó ïîë³, ÿêåïåðåîðþâàëîñÿ, äåÿêà ÷àñòèíà ñåëÿí ïîêèíóëà ñåëî ³ ïîäàëàñü íà Äîíáàñ. Àëåíå âñ³ ñåëÿíè íàøîãî ñåëà ìàëè ìîæëèâ³ñòü âëàøòóâàòèñü ïðàöþâàòè íà Äîí-áàñ³, òàê ùî á³ëüøà ÷àñòèíà çàëèøèëàñü â ñåë³. Ïðîòÿãîì îñåí³ ³ ïî÷àòêó çèìè1932 ð. ñåëÿíè ïî¿ëè âñ³ ñâî¿ õàð÷îâ³ çàïàñè, ÿê³ õòî ìàâ, ïî¿ëè õóäîáó, â êîãîÿêà áóëà, ïî¿ëè ñîáàê ³ ê³øîê. ² âæå íà ïî÷àòêó 1933 ð. çèìîþ âèìåðëî ç ãîëîäó36 îñ³á.

Ïðèéøëà âåñíà, âñ³ çàïàñè ¿æ³ áóëî îñòàòî÷íî âè÷åðïàíî. Çàçåëåí³â ë³ñ.ϳøëà â ð³ñò ëîáîäà. Ñåëÿíè ðâàëè ëîáîäó ³ âàðèëè ç íå¿ “ñóï”. ϳñëÿ òàêîãî“ñóïó” íàïàäàëà “øâèäêà”. Öå ñïðè÷èíÿëî ùå á³ëüøå âèñíàæåííÿ îðãàí³çìó.Íàéñòðàøí³øå ñòàëîñÿ òîä³, êîëè ñåëÿíè êèíóëèñü äî ë³ñó ³ ïî÷àëè äðàòè êîðóç ëèïîâîãî äåðåâà. Ç ö³º¿ ëèïîâî¿ êîðè ðîáèëè “ìóêó”, à ç íå¿ ïåêëè “êîðæ³”.Êîæåí, õòî íà¿âñÿ òàêîãî “ïå÷èâà” âìèðàâ, áî øëóíîê, ïðè òîìó ùå é âèñíàæå-íèé, íå ì³ã ïåðåâàðèòè öüîãî “õë³áà”. Òàêîæ áàãàòî ñåëÿí âìèðàëî â³ä “ïå÷è-âà”, ïðèãîòîâàíîãî ç êóêóðóäçÿíèõ êà÷àí³â. Çåðíî â³ä êóêóðóäçè áóëî âèëóùå-íî çíà÷íî ðàí³øå, à íà âåñíó 1933 ðîêó ëèøèëèñÿ ò³ëüêè êà÷àíè. Çà âåñíó 1933ð. óìåðëî ùå 32 îñîáè â³ä ëèïîâîãî òà ç êóêóðóäçÿíèõ êà÷àí³â “ïå÷èâà”. Òà-êèì ÷èíîì, çà çèìó 1932–1933 ðð. ³ çà âåñíó âìåðëî ç ãîëîäó 118 îñ³á. Ãîëîäðîáèâ ñâîº. Ëþäè éøëè â ñòåï é ëîâèëè õîâðàøê³â. Çäèðàëè ç íèõ øêóðêó, ñó-øèëè ¿õ, à ì’ÿñî ïåêëè, àáî ç íüîãî âàðèëè ñóï. Êîæíîãî ðàíêó áðèãàäàîá’¿æäæàëà õóò³ð ç êðàþ äî êðàþ, ³ âñþäè çáèðàëà ìåðö³â ³ çàêîïóâàëà ¿õ. ×îðí³,ÿê ò³í³, áðîäèëè ëþäè.

Êîëè âñ³ õàð÷³ îñòàòî÷íî çàê³í÷èëèñÿ, ëþäè ïî÷àëè ¿ñòè îäèí îäíîãî. Íàõóòîð³ æèëà ñ³ì’ÿ, â ÿê³é áóëî ï’ÿòåðî ÷îëîâ³ê. Îäíîãî ðàçó ÿ óâ³éøëà äî íèõó õàòó é ïîáà÷èëà íà ñòîë³ äâîõ ðîçðóáàíèõ ä³òåé. Ãîñïîäàðêà ö³º¿ õàòè ñêàçàëà,ùî “Ìàð³éêó ìè çàñîëèìî, à Îëåêñ³éêîì ïîñí³äàºìî”. Ëþäÿì í³÷îãî íå çàëèøà-ëîñÿ, ÿê ¿ñòè îäèí îäíîãî.

Îòàê ³ æèëîñÿ óñ³ì ëþäÿì ó 1932–1933 ðîêàõ.[ϳäïèñ] Ï.Õàð÷åíêî

2000 ð.

730

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÕÀÐ×ÅÍÊÀ Ñåìåíà Ìàêñèìîâè÷à,

1910 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Áîãóñëàâ Ïàâëîãðàäñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Íàðîäèâñÿ ÿ â 1910 ð., ðåâîëþö³éí³ ïî䳿 ìàëèì õëîïöåì íå äóæå ñïðèéìàâ,äëÿ ìåíå òî áóëà ñêîð³øå ðîçâàãà.  ñ³ì’¿ âñüîãî áóëî 10 ä³òåé, ñåñòðà Íàòàëÿ éáðàò Êàðïî ïîìåðëè ìàëèìè, à âñ³ ³íø³ ðîñëè, ÿ áóâ íàéìåíøèì, íàéñòàðøèéáðàò Ãàâðèëî çàãèíóâ ó ðîêè ãðîìàäÿíñüêî¿ â³éíè.

 1921–1922 ðð. ¿ñòè ìè ñïðàâä³ ñòàëè ìåíøå. Ïî äâîðàõ õîäèëè âîºíí³,çàáèðàëè çåðíî. Ìè áóëè õëîïö³ äóæ³, âñå, ùî ìîãëè, õîâàëè, çàêîïóâàëè. Ìàòè¿ñòè ãîòóâàëà âíî÷³, ïåêëà õë³á ç äîì³øêàìè, âàðèëà ï³ñíèé áîðù. Ì’ÿñà ìè íå¿ëè, çàòå ìîëîêî áóëî. Äî öüîãî â íàñ áóëî òðè êîðîâè é ê³íü, òà â ðîêè â³éíè äâ³êîðîâè çàáðàëè, îäíó ìè âñå æ âèáîðîíèëè.

Êóïóâàòè í³÷îãî íå êóïóâàëè, òà ÿê³ òîä³ áóëè ãðîø³… Âèðîùóâàëè âñå äîìà.Äîáðå áóëî ç öèáóëåþ, ãàðáóçàìè. Âñå áîÿëèñÿ, ùîá íå çàáðàëè êîðîâó é êîíÿ, òàòîä³ ÿêîñü ìèíóëîñÿ. ×àñòèíó çåðíà âñå æ çàáðàëè.

 1932–33 ðð. ÿ áóâ äîðîñëèì ÷îëîâ³êîì, âæå áóëà â ìåíå ä³â÷èíà, ñïðàâä³öå áóëè íàéòÿæ÷³ ðîêè. Õóäîáè íå ìàëè, ïðàöþâàëè â êîëãîñï³. ¯ñòè äîìà äåùîáóëî – òà ùî òî äëÿ äîðîñëîãî ïàðóáêà… Ä³â÷àòà íàø³ çáèðàëè øèøêè ç ÿëèí,äèê³ ÿãîäè, ³íêîëè ¿ëè ëîáîäó. Íàøà ñ³ì’ÿ âèæèëà âñÿ â ò³ ðîêè. Ó íàéñòàðøèõäâîõ áðàò³â óæå áóëè ñâî¿ ñ³ì’¿, ÿê³ òåæ âèæèëè, ìàòè íàâ³òü äîïîìàãàëà ³ ¿ì. Àâ ñåë³ ëþäè ïîìèðàëè...

2002 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÕÀÐ×ÓÊ Äà𳿠²âàí³âíè

(ñ. Òàâð³éñüêå – Ãëàäê³âêà Ãîëîïðèñòàíñüêîãî ð-íóÎäåñüêî¿ (íèí³ Õåðñîíñüêà) îáë.)

ÃÎËÎÄ – 33 Î×ÈÌÀ IJÒÅÉ – 93“Òàêîãî ãîðÿ, íå äàé Áîã, ùå ðàç ïåðåæèòè”, – ïðîìîâëÿº Äàð³ÿ ²âàí³âíà

Õàð÷óê. – Ëþäè âìèðàëè ç ãîëîäó ö³ëèìè ñ³ì’ÿìè. Ñïî÷àòêó ó ëþäåé çàáèðàëèõë³á. Íàïðèêëàä, ñüîãîäí³ òðåáà áóëî çäàòè 100 êã, ÷åðåç ê³ëüêà äí³â – 200 êã, àêîëè âæå íå áóëî í³ çåðíèíè, õîäèëè, øóêàëè ñêð³çü óäîìà, ùîá í³äå íå çàõîâàëè.Òîáòî ðîáèëè “âèêà÷êó” õë³áà â ëþäåé. Íå áóëî ùî ¿ñòè. ³ä ãîëîäó, çäàâàëîñÿ,âñå á ¿â, ùî ïîïàëîñü áè ï³ä ðóêè. Ëþäè ¿ëè íàâ³òü æîì – êîðì äëÿ õóäîáè.Õîäèëè ïî ãîðîäàõ, çáèðàëè ãíèëó êàðòîïëþ, ³ öå áóëî äîáðå, ÿêùî çíàõîäèëè.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

731

Ëþäè, íå ìàþ÷è ÷îãî ¿ñòè, çáèðàëè ç êîëîñêà ùå íàâ³òü íåäîçð³ë³ çåðíèíè ³¿ëè. Ç ãîëîäó ïóõëè, õîäèëè, ÿê æèâ³ òðóïè. À êîëè âæå ç³áðàëè õë³á, òî íå áà÷à÷èéîãî äîâãî â î÷³, ïîîá’¿äàëèñÿ íèì ³ ïîâìèðàëè, áî äîâãèé ÷àñ íå ìàëè í³ êðèõ³-òêè ¿æ³. Âàðèëè íàâ³òü áóð’ÿíè, ¿ëè ê³íñüêèé ùàâåëü.

Ó íàñ áóëà êîðîâà. Íàøà ìàìà âàðèëà êîðìîâ³ áóðÿêè ç ìîëîêîì, à íàñ,ä³òåé, â ñ³ì’¿ áóëî ï’ÿòåðî, ìåí³ – 12 ðîê³â. Äëÿ íàñ òàêà ¿æà â òîé ÷àñ áóëàñìà÷íîþ.

Îäíîãî ðàçó äî íàñ ïðèéøëà ä³â÷èíêà – ñèðîòà ïðîñèòè ¿ñòè. Ìè äàëè ¿éñòàêàí ìîëîêà. Âîíà â íàñ íî÷óâàëà, à êîëè âðàíö³ ìè âñòàëè, ä³â÷èíêà âæåëåæàëà ìåðòâà.

Ìàë³ ä³òè õîäèëè íà ðîáîòó, ùîá ÿêóñü êîﳺ÷êó çàðîáèòè. Òîä³ ðîáî÷îìóäàâàëè 200 ã õë³áà íà çàðîáëåíèé òðóäîäåíü. Ëþäè íàâ³òü âáèâàëè îäèí îäíîãîçà êóñîê õë³áà. Íåìîæëèâî ñîá³ óÿâèòè òàêîãî ãîðÿ, òàêîãî íåùàñòÿ.

Íå óÿâëÿþ, ÿê ÿ ïåðåæèëà òàêå ãîðå ÿê ãîëîä 1933 ³ 1947 ðîê³â, ÿê ÿ æèâàçàëèøèëàñü. Íå äàé, Áîæå, òàêîìó ñòàòèñÿ çíîâó”.

Çàïèñàëà Ò.Ñèâàê.Óïîðÿäêóâàâ Ô.Ìîðîçþê.

18 ëþòîãî 1995 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÕÀÒÞÍ Ñîô³¿ Ãðèãîð³âíè,

1918 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. ×àïëèíå Âàñèëüê³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

 òîò, 1932 ãîä, êîãäà íà÷àëñÿ ãîëîä, ìåíÿ îòäàëè çàìóæ, è ê ñåðåäèíå 1933 ã.â àâãóñòå ìåñÿöå ÿ ðîäèëà ñûíà. Ïðåäñòàâüòå, êàê òÿæåëî áûëî 15-ëåòíåé äåâ-÷îíêå ñ ðåáåíêîì íà ðóêàõ âûíåñòè ýòè òÿæåëåéøèå äíè, êàçàâøèåñÿ âå÷íîñòüþ.

ß åëà âñå, ÷òî äàâàë ìíå ìóæ, ëèøü áû áûëî ó ìåíÿ ìîëîêî, è ìîé ìàëûøåë. Ìû åëè âñå, ÷òî ïîïàäàëîñü ïîä ðóêó, ñúåëè äàæå íàøó ñîáàêó, òàê êàê ååíå÷åì áûëî êîðìèòü.

Ïîêà íå âûïàë ñíåã, à ïîòîì ðàííåé âåñíîþ ìîé ìóæ ðàñêàïûâàë ìûøèí-íûå íîðû è çàáèðàë èõ ïðèïàñû – ñåìåíà áóðüÿíà è çëàêîâ. Òîëêëè ïðîñåÿííûåâûñåâêè, ñ äîáàâëåíèåì âàðåíûõ è òîë÷åíûõ êàðòîôåëüíûõ î÷èñòîê ïåêëè êîð-æèêè. Âåñíîþ äîáàâëÿëè âàðåíûé áóðüÿí.

Ìíîãèå ñàäèëè ãàðáóçû, à âåñíîé, êîãäà ïîÿâëÿëàñü çàâÿçü, òî ýòè çåëåíûåãàðáóçû ïàðèëè â êîòëàõ.

Òàê ìû è ïðîæèëè è âûðàñòèëè ñûíà, íå äàâ åìó ãîëîäàòü.[ϳäïèñ] Ñ. Õàòþí

19 ëèñòîïàäà 1999 ð.

732

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÕÂÎÐÎÑÒßÍÎÃÎ Ìèõàéëà Àíòîíîâè÷à,

1926 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Îõîæà Õðèñòèí³âñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.)

ϳä ÷àñ ïîä³é 1932–1933 ðîê³â ÿ ìåøêàâ ó Õðèñòèí³âö³ íà ×åðêàùèí³. Öåâåëèêå ñåëî ç çàë³çíè÷íèì âóçëîì. ² ÿ áà÷èâ, ÿê äî ñòàíö³¿ ïðèâîçèëè õë³á íàï³äâîäàõ. Õë³áà áóëî áàãàòî, äóæå áàãàòî. Ìè ç õëîïöÿìè ñèä³ëè çà îãîðîæåþñêëàä³â, ò³ëüêè ³ äèâèëèñÿ ÿê õë³á âàíòàæèëè äî âàãîí³â. Ö³ ñêëàäè äóæå äîáðåîõîðîíÿëèñÿ, àëå ãîëîä áóâ ñòðàøí³øèì çà îõîðîíó, ³ òîìó ìè âíî÷³ ç õëîïöÿìèë³çëè äî ì³ñöÿ çàâàíòàæåííÿ âàãîí³â ³ çáèðàëè çåðíî ïøåíèö³, ùî âàëÿëîñÿïðîñòî íà êî볿. Òàê ìè ðîáèëè íå÷àñòî, áî öå áóëî äóæå íåáåçïå÷íî. Áóâ âèïà-äîê, ùî ñï³éìàëè äâîõ õëîïö³â ïî 17 ðîê³â âíî÷³, îäíîãî íà ì³ñö³ çàñòðåëèëè, àäðóãîãî äî Ñèá³ðó â³äïðàâèëè. Ìè, õëîïö³, ùå õî÷ ³ ìàë³ áóëè (ïî 8–10 ðîê³â),àëå ç íàìè ìîãëè á çðîáèòè ùî çàâãîäíî, ÿêáè ñï³éìàëè. ² ÿê îòî íàçáèðàºøìàëåíüêó òîðáèíî÷êó, ïðèòÿãíåø ¿¿ äîäîìó, òî äóæå âåëèêå ñâÿòî äëÿ íàøî¿ðîäèíè.

À ùå áóâ âèïàäîê. ßê ¿õàëè âíî÷³ ï³äâîäè ç çåðíîì äî ñòàíö³¿ ÷åðåç ñåëî ï³ääóæå âåëèêîþ îõîðîíîþ, òà âñå îäíî áàãàòî ëþäåé ñóïðîâîäæóâàëè öþ êîëîíóãîëîäíèìè ïîãëÿäàìè. Îäíà ï³äâîäà çëàìàëàñÿ òà çàâàëèëàñÿ íàá³ê, ì³øêè ïî-ðâàëèñÿ, à çåðíî ðîçñèïàëîñÿ. ² õî÷à îõîðîíà íåãàéíî îòî÷èëà öå ì³ñöå, àëå ãî-ëîäíèé íàòîâï êèíóâñÿ òóäè, ç÷èíèëàñÿ á³éêà. Îõîðîíó ðîç³ãíàëè, ëþäè íàáðàëèçåðíà, àëå ç ñàìîãî ðàíêó áàãàòî ñîëäàò ïî÷àëî õîäèòè ïî õàòàõ. ² äå çíàõîäèëèçåðíî, áîðîøíî, ÷è õë³á, ÷è çàëèøêè (íàâ³òü êðèõòè), òî òèõ õàçÿ¿â õàïàëè. Âñ³õòèõ ëþäåé ç³ãíàëè äî ñòàíö³¿, ïîñàäèëè ïî âàãîíàõ ³ êóäèñü â³äïðàâèëè. Êàçàëè,ùî äî Ñèá³ðó.

[ϳäïèñ] Ì.ÕâîðîñòÿíèéÇàïèñàâ Ñ.Ëàâðèíåíêî.

1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÕÂÎÑÒÎÂί Êëàâ䳿 Òèìîô³¿âíè,

1919 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Êðèíè÷êè íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³)

Æèëè ìè âäâîõ ç ìàò³ð’þ, áàòüêî çàãèíóâ ï³ä ÷àñ Ïåðøî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè.1932 ð. òå, ùî ç³áðàëè ç ãîðîäó, çàê³í÷èëîñÿ ùå â ñåðåäèí³ îñåí³. Íà ïåð-

øèõ ïîðàõ äîïîìàãàëè ñóñ³äè, à êîëè ³ â íèõ ñê³í÷èëèñÿ ïðîäóêòè, òî ÿ (à áóëî

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

733

ìåí³ òîä³ 13 ðîê³â), ïðîñèëà äîïîìîãè â ³íøèõ. Òå, ùî äàâàëè â øêîë³ (êóñî÷îêõë³áà, êàðòîïëèíó), ïðèíîñèëà äîäîìó ³ ä³ëèëàñÿ ç ìàò³ð’þ. Õî÷ çèìà ³ íå áóëàçàíàäòî ëþòîþ, ñèë íà òå, ùîá íàçáèðàòè äðîâ äëÿ ïå÷³, ó íàñ ç ìàò³ð’þ íåáóëî. Çãîäîì ìàòè çàíåäóæàëà ³ ïîìåðëà. Ïîõîðîíèòè ìàò³ð ìåí³ äîïîìîãëèñóñ³äè.

ϳñëÿ ñìåðò³ ìàòåð³ ÿ äóæå ñòðàæäàëà â³ä íåäî¿äàííÿ.  øêîë³ ¿æ³ ç êîæíèìäíåì äàâàëè âñå ìåíøå, à ñàìà ÿ äåÿêèé ÷àñ æèëà â õàò³ îäíà. Ïî÷àâ ðîçäóâà-òèñÿ æèâ³ò, îïóõëè íîãè, ³ â ìåíå âæå çîâñ³ì íå ñòàëî ñèë õîäèòè äî øêîëè.Âèæèëà ò³ëüêè çàâäÿêè òîìó, ùî ìåíå ïðèþòèëà ïðîæèâàþ÷à íåïîäàë³ê ÂàñèêÎëåíà Ïåòð³âíà, ÿêà ìàëà êîðîâó (ñ³íî äëÿ íå¿ õîäèëè ïî ïîëÿõ çáèðàòè ðàçîì).Ùå ³ áóð’ÿí, à ïåðåä âåñíîþ äî êîðìó äîäàâàëè íàâ³òü î÷åðåò, ÿêèì áóëà âêðèòàõàòà. Ç Îëåíîþ Ïåòð³âíîþ ÿ ïðîæèëà äî ¿¿ ñìåðò³ â 1943 ðîö³.

Äîïîìîãè (îêð³ì øêîëè ³ ñóñ³ä³â) íå â³ä÷óâàëà í³ÿêî¿.Çàïèñàâ Ñ.ßêîâëºâ.

1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÕËÎÏÅÍÊÎ ªâäî곿 Âîëîäèìèð³âíè

(ì. Êðèâèé гã íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³)

ϳä ÷àñ ãîëîäîìîðó ìåí³ áóëî 16 ðîê³â.Çàñòàëà ÿ ãîëîä 1921–1923 ðð. â ñ. Êðèíè÷óâàòå Ñîô³¿âñüêîãî ðàéîíó Äí³ïðî-

ïåòðîâñüêî¿ îáëàñò³.Òî áóâ ñòðàøíèé ãîëîä. Ó íàñ ó ñ³ì’¿ ïîìåðëà íàéìåíøà ñåñòðè÷êà, ÿê³é

áóëî 4 ðî÷êè. Íàñ ó ñ³ì’¿ áóëî øåñòåðî, ÿ – ñòàðøà. Ó íàñ õîäèëè ïî ñåëó, çàáè-ðàëè âñå, ùî ò³ëüêè ìîæíà, íàâ³òü ç ïå÷³ ãîðøêè âèòÿãóâàëè. Ïàì’ÿòàþ, ÿê ìàìàçàõîâàëà íà äàõó õàòè òðîõè ñî¿, ³ êîëè âèïàâ ñí³æîê ³ ïðèïîðîøèâ ¿¿, çàáîðîíÿëàíàì ïî äðàáèí³ ëàçèòè íà äàõ. Òîìó êîëè õîäèëè ïî õàòàõ, òî íàøó ñîþ íå ïîáà-÷èëè, ³ íàì âèñòà÷èëî ¿¿ íà ïåâíèé ïåð³îä.

Ëþäè õîäèëè, ÿê ïóçèð³, íàëèò³ âîäîþ, áî ¿ñòè íå áóëî ÷îãî, à ïèëè ò³ëüêèâîäó. Òîìó ò³ëà ó ëþäåé áóëè âîäÿíèñò³, ³ âàæêî áóëî õîäèòè íà òàêèõ íàëèòèõâîäîþ íîãàõ.

Äåÿê³ ñòàð³ ëþäè, â³ä÷óâàþ÷è áëèçüêó ñìåðòü, ñàì³ éøëè íà êëàäîâèùå.Âîíè ãîâîðèëè: “Ùîá ëþäè ï³ñëÿ ñìåðò³ íå ïðîêëèíàëè”, áî òðóï³â áàãàòî ³ áóëîâàæêî ¿õ óñ³õ ïåðåíîñèòè íà êëàäîâèùå.

¯ëè ìè ð³çíå: áóð’ÿíè, ìèøåé, õîâðàõ³â. Òåðëè íà æîðíàõ òðîõè çåðíà, ì³øàëèç òèðñîþ ³ ïåêëè ìàòîðæàíèêè. Êîëèñü òàòîâ³ âäàëîñÿ ïðèíåñòè òðîõè ìóêè, ìè¿ëè ¿¿ ñóõîþ, à ìàìà, äèâëÿ÷èñü íà íàñ, ïëàêàëà. Àëå, ìàáóòü, í³÷îãî õîðîøîãîâëàäà íå ðîáèëà, êîëè äîçâîëèëà, ùîá ïîìåðëî ñê³ëüêè ëþäåé. Áóëè âèïàäêè

734

ѲÄ×ÅÍÍß

òðóïî¿äñòâà. Òîé ãîëîä íàøå ñåëî ïåðåæèëî òÿæêî, ïîìåðëî äóæå áàãàòî ëþäåé,îñîáëèâî ä³òåé.

[ϳäïèñ] ª.Õëîïåíêî10 ëèñòîïàäà 1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÕ̲Ëß Ôåäîðà Ôåäîðîâè÷à,

1923 ð. íàðîäæåííÿ(Êè¿âùèíà)

Êîëè ïî÷àâñÿ íàâ÷àëüíèé ð³ê, òî ä³òè íà óðîêàõ ñèä³ëè ñîíí³. Çíàíü â³ä íèõìè é íå âèìàãàëè. Êîæíîãî äíÿ ïî 2–3 ó÷í³ â øêîëó íå ç’ÿâëÿëèñÿ. Ó çâ³äîìëåí-íÿõ çàáîðîíÿëîñÿ ïèñàòè, ùî òà ÷è òà äèòèíà ïîìåðëà. Ðîáèëè ïîì³òêó, ùî òîé÷è ³íøèé ó÷åíü âèáóâ...

Çàïèñàëà À.Äóõë³é. Ïðîãðàìà òà ìàòåð³àëè Äðóãî¿ ì³æíàðîäíî¿ ìîëîä³æíî¿

íàóêîâî-ïðàêòè÷íî¿, ³ñòîðèêî-êðàºçíàâ÷î¿ êîíôåðåíö³¿“Ãîëîäîìîð 1932–1933 ðîê³â – ãåíîöèä ñòàë³íñüêîãî ðåæèìó

ïðîòè âëàñíîãî íàðîäó. Ñâ³äêè ñâ³ä÷àòü”.(25–26 ëèñòîïàäà 2003 ð., Êè¿â). – Êè¿â, 2003. – Ñ.41–42.

ѲÄ×ÅÍÍßÕÎÄÎÑ Ìàðèíè Ïàâë³âíè,

1924 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ëþáèì³âêà íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³)

 1930 ãîäó â ñåëå ñîçäàëè êîëõîç “Îêòÿáðü”. Ïîøëà ÿ ðàáîòàòü â êîëõîç.Êòî ðàáîòàë, òîìó äàâàëè ìàëåíüêèé ó÷àñòîê çåìëè.

Ãîñóäàðñòâî çàáèðàëî âåñü õëåá. È àïïåòèòû ó íåãî âñå ðîñëè è ðîñëè.Ëþäè íå õîòåëè îòäàâàòü, íî åñëè ýòî áûëî òàê, íàñèëüíî çàáèðàëè. Çàáèðàëèâñå, íå îñòàâëÿëè íè åäèíîé êðîøå÷êè.

 1933 ã. â íàøåì ñåëå óìåðëà òðåòüÿ åãî ÷àñòü íàñåëåíèÿ. Îñîáåííî òóãîïðèõîäèëîñü çèìîé. Åëè êîøåê, ñîáàê. Õîäèëè ñëóõè î òîì, ÷òî â äðóãèõ ñåëàõåäÿò ëþäåé. Ìíîãèå óåçæàëè. Ó ìîåãî ìóæà óìåðëè äåä è áàáà. Óìèðàëè öå-ëûìè ñåìüÿìè. À ïðàâèòåëüñòâî íè÷åì íå ïîìîãàëî, ïðîñòî óäèâëÿþñü, êàêÿ åùå îñòàëàñü æèâà.

Çàïèñàëà Â.Áåçáàòüêî.1998 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

735

ѲÄ×ÅÍÍßÕÎËÅÂÀÍ Êàòåðèíè Ìèêîëà¿âíè,

1928 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Êè¿â)

Ñïðàâæíº ìîº ïð³çâèùå, ³ì’ÿ ³ ïî áàòüêîâ³ – Äàíèëêî Êàòåðèíà Êëèì³âíà.1932 ðîêó ÿ áóëà ïóõëà, óìèðàëà ó ìàìè íà ðóêàõ. Âîíà ¿õàëà äî òàòà, ÿêèé

¿¿ ïîçâàâ, ó Ðîñ³þ. Ñàì â³í ïî¿õàâ ðàí³øå, ðÿòóþ÷èñü â³ä ãîëîäó, óçÿâ ç ñîáîþñòàðøîãî, 10-ð³÷íîãî Àíäð³éêà. Ç ìàìîþ çàëèøèëîñÿ íàñ òðîº: Âàíÿ, 8 ðîê³â,Ãàëÿ, 6 ðîê³â ³ ÿ, 4 ðîê³â. Íà ñòàíö³¿ ó Êèºâ³ ìàìà ïîñëóõàëà ì³ë³ö³îíåðà, ùîñêàçàâ ¿é: “²äåì, æ³íêî, ç³ ìíîþ, ÿ ïîâåäó òåáå â ë³êàðíþ, çäàé äèòèíó, ìîæå,âèæèâå”. ² ìàìà òàê ³ çðîáèëà. À äàë³ ïî¿õàëà ç äâîìà ä³òüìè. Òàòî áóâ ìàñòå-ðîâèé, óñå âì³â ðîáèòü, ùî äðóã³ íå âì³ëè. Òîìó éîìó òàì äàëè ðîáîòó ³ ñêàçàëè,ùîá âèçèâàâ ñ³ì’þ: “Äàìî òîá³ æèòëî ³ æèâè ó íàñ”.

×åðåç äåÿêèé ÷àñ ìàìà ïî¿õàëà íà Óêðà¿íó, òóäè, äå çäàëà äèòèíó. Òàâ ë³êàðí³ ¿é ñêàçàëè: “Òâ äèòèíè íåìà, âîíà ïîìåðëà”. Àëå ÿ âèæèëà ³ çíàéøëàñâîº êîð³ííÿ ëèøå ÷åðåç 70 ðîê³â – ó 2002-ìó, êîëè ìîæíà áóëî â³ëüíî ãîâîðèòèïðî ãîëîäîìîð. À òîä³… ß í³÷îãî íå ïàì’ÿòàëà, äå, ÿê, â ÿêèõ äèòÿ÷èõ çàêëàäàõë³êóâàëè ìåíå. Çàðàç ïëà÷ó, ÿê äèâëþñÿ íà çí³ìêè òèõ âèãîëîäí³ëèõ óìèðàþ÷èõ.Ïðèäèâëÿþñÿ íà ä³òåé ìîãî â³êó – øóêàþ ñåáå. Óñâ³äîìëþþ òåïåð, ùî íå íà-ãëÿäà÷³ âèõîäèëè ìåíå, ÿêáè âîíè, òî ÿ õî÷ ùîñü áè ïàì’ÿòàëà. À âèæèëàÿ ç òîãî ñòàíó òîìó, ùî òàêîþ áóëà Âîëÿ Áîæà. Ïåðøå, ùî ó ñâîºìó æèòò³ ÿ çàïàì’ÿ-òàëà, ÿê âåçëè íàñ, ãðóïó ä³òåé, ïî âåëèê³é âîä³ äî ì³ñòà Ðæèù³â, ùî íåäàëåêî â³äÊèºâà. Òîä³ ä³â÷àòà â íàö³îíàëüí³é îäåæ³ (âèøèò³ ñîðî÷êè, â³íî÷êè, ñòð³÷êè, íà-ìèñòî) á³ãëè â³ä äîùó. 1937 ðîêó íàñ ïðèâåçëè â Áîãóñëàâñüêèé äèòÿ÷èé áóäèíîêÊè¿âñüêî¿ îáëàñò³, â³ääàëè äî ïåðøîãî êëàñó. Ìåí³ áóëî 9 ðîê³â, ³ ÿ âçíàëà, ùîçâóñÿ Îëåêñ³ºíêî Êàòÿ. Ïðî íàñ êàçàëè, ùî ïðèâåçëè ä³òåé “âîðîã³â íàðîäó”.Ñòàðø³ ä³òè íàñ ïîðîçáèðàëè äëÿ îï³êè. Ìåíå îï³êóâàëà íàéêðàùà ³ íàéäîáð³øàó ñâ³ò³ Îêñàíà Ñîëîäåíêî. Âîíà í³êîìó íå äîçâîëÿëà ìåíå êðèâäèòè. Øèëà ìåí³ç êëàïòèê³â ëÿëüîê, ì’ÿ÷èêè, ìàëþâàëà áàëåðèí, ÷åðåç ùî ìî¿ îäíîêëàñíèêèìåí³ çàçäðèëè. ϳñëÿ 1941 ðîêó, ÿê ïî÷àëàñü â³éíà, ÿ í³÷îãî ïðî Îêñàíó íå çíàþ.Áî ñòàðøèõ ä³òåé âèâåçëè êóäèñü ïðè â³äñòóï³ íàøèõ â³éñüê. À ç 1937 ð. ïî 1941 ð. –äî â³éíè, ìè áóëè “íàéùàñëèâ³ø³ ä³òè â ñâ³ò³”. ¯ñòè íàì äàâàëè äîáðå. Ðàíî³ ââå÷åð³ – ÷àé ó çàë³çíèõ ìèñêàõ ³ ïî êóñî÷êó õë³áà. Õòî âõîïèâ, à õòî íå âõîïèâ –áóëî äîáðå. Íà îá³ä áóâ ïåðëîâèé ñóï. Ìè ¿ëè áóð’ÿíè, ëàçèëè ïî äåðåâàõ, îá’¿äàëèëèñòÿ, êëåé ðàçîì ç êîðîþ. Íà¿äàëèñü ìè òîä³, êîëè íà ïîë³ âèðóáóâàëè êàïóñòó.Íàì ä³ñòàâàëèñÿ êà÷àíè íà êîð³íí³. Ïàì’ÿòàþ ï³ñíþ, ùî ìè ñï³âàëè:

“Ðàñïðîêëÿòûé äûòáóäèíîê –Äâóõýòàæíûé ñåðûé äîì –Êðóãîì ëåñîì îáðàñòàåò,

736

ѲÄ×ÅÍÍß

À â ñðåäèíå áóðüÿíîì.Ðàíî óòðîì ïîäûìàþò,Íà çàðÿäêó íàñ æåíóò,Õëåáîì – ÷àåì çàïèõàþòÈ íà ïîëå íàñ æåíóò.À íà ïîëå ìû ñàïàåì,Êóçüêè ãèäêèå ñáèðàåì,À ïîòîì áåæèì íà ðåêóÈ êóïàåìñÿ äîâåêó.À ïîòîì áåæèì äî ðå÷êèÈ áåæèì ìû, êàê îâå÷êè,È âáåãàåì ìû â ñòîëîâó,È õàïàåìî ïåðëîâó.À ïîòîì ñòàåì ó îêíà,Îæèäàåì ìû ìàíäðà.À ìàíäðà íàì íå äàþò,Ó ïîòûëûöþ æåíóò.

“Ñòàºì ó îêíà” – öå â êóõí³ â³äêðèòå â³êíî, áî íàì æàðêî â³ä ïëèòè.Ìàíäðî – öå õë³á. Íà êóõí³ ³íêîëè â³äð³çàëè ãðÿçíå ÷è ïîãðèçåíå ãðèçóíàìè.

Ó øêîë³ ìè â÷èëèñÿ ãîðîäñüê³é ðàçîì ç áàòüê³âñüêèìè ä³òüìè. Çèìîþ ñòàðø³ä³òè â³äòèðàëè íàì íîãè ñí³ãîì, áî ìè õîäèëè â ÷åðåâèêàõ, à ìîðîçè áóëè ñèëüí³.Íà ïåðåðâ³ ìè îáë³ïëþâàëè ãðóáêó, ùîá ïîãð³òèñü, îäèí îäíîãî â³äøòîâõóþ÷è.Ó÷èòåëüêà íàøà, Ëþäìèëà Äìèòð³âíà dzí³÷åíêî, äàâàëà ìåí³ äâà êóñî÷êè õë³áà,íàìàçàí³ ÿêèìñü âàðåííÿì. ijòè ìåíå îáñòóïàëè, êîæíèé õîò³â â³äùèïíóòè. Òà-êîãî â äèòäîì³ íàì íå äàâàëè. Òîä³ â÷èòåëüêà íà âåëèê³é ïåðåðâ³ çâàëà ìåíåâ ó÷èòåëüñüêó, ñòàâèëà ñòóëü÷èê ï³ä ãðóáêîþ, ðîçìîòóâàëà õë³á ³ç ñâ áóìàãè,ÿêó âîíà ïîò³ì ñêëàäàëà ³ êëàëà äî ñâ ñóìêè. Êàçàëà ìåí³: “ßê ç’¿ñè, ñêàæåøìåí³”. Ó÷èòåë³ ïðî ùîñü ñïåðå÷àëèñÿ, ÿ íå ñëóõàëà. Ìåí³ áóëî òàê äîáðå ñèä³òèï³ä òåïëîþ ãðóáêîþ ³ ¿ñòè õë³á. ßê ÿ ç’¿äàëà, òî êàçàëà: “ß âæå ç’¿ëà”. ² âîíàêàçàëà: “²äè ãóëÿé”.  êîðèäîð³ áóëî õîëîäíî, ³ ÿ éøëà â ñâ³é êëàñ äî ãðóáêè.Ó øêîë³ ÿ â÷èëàñÿ íà “5”. Ó äðóãîìó êëàñ³ äî ì ïàðòè ïîñàäèëè Òàíþ ªâñººâó.¯¿ ïðèâåçëè ³ç Êàçàí³. Öå áóâ 1938 ð³ê. Íà ¿õ êàçàëè “ä³òè òðîöüê³ñò³â”. ÁðàòàÒàí³íîãî ïîâåçëè â äèòáóäèíîê â Òàðàùó – â³í áóâ ñòàðøèé, õîäèâ ó 6-é êëàñ.˳òîì ïðèéøîâ äî Òàí³ áðàò Âîëîäÿ ï³øêè áîñèé. Ïðèí³ñ ãîñòèíöÿ. Âèéíÿâç ïàçóõè ñîíÿøíèê, ðîçëàìàâ ïîïîëàì, ñòàëè ¿ñòè. Âîëîäÿ ðîçêàçóâàâ Òàí³, ùîîðãàí³çóâàâ äóõîâèé îðêåñòð ³ íèì êåðóº. Äîâãî â³í íå áóâ, ï³øîâ íàçàä ï³øêèâ ñâ³é äèòáóäèíîê. Áóëà ùå â íàø³ ãðóï³ Ð³ã³íêà ç ä³òåé òðîöüê³ñò³â, ó íå¿ áóëàñòàðøà ñåñòðà Âëàäçÿ. Âîíè – ïîëÿêè. Ö³ ä³òè áóëè íå òàê³, ÿê ìè. Âîíè ÿêîñüóì³ëè ñîá³ äîáóâàòü ¿æó. Ñòàðø³ ä³òè òåæ øóêàëè ¿æó, êðàëè ³ äåùî ïðîäàâàëè.Äåðæàâíà îï³êà, ùàñëèâå äèòèíñòâî äëÿ ìåíå çàê³í÷èëîñü 1941 ðîêó, ÿê ïðèéøëà

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

737

â³éíà. Ïðàö³âíèê³â ³ ñòàðøèõ ä³òåé íå ñòàëî. Çàëèøèëèñÿ ²–IV êëàñè. ¯ñòèíàì í³õòî íå äàâàâ. Òîä³ ïîÿâèâñÿ êëàäîâùèê Íå÷èïîðåíêî ³ øâåÿ Ìàð³ÿ Êóçü-ì³âíà. Ìè ñòàâàëè â ÷åðãó á³ëÿ êëàäîâêè, ³ êëàäîâùèê íàáèðàâ ìàëåíüêîþ êðóæ-êîþ ç âóøêîì ç ì³øêà ñèðèé ãîðîõ. Ìè ï³äñòàâëÿëè ïåëåíó ïëàòòÿ, ³ â³í íàìãîðîõ íàñèïàâ. Ìàð³ÿ Êóçüì³âíà ñë³äèëà, ùîá äâà ðàçè í³õòî â ÷åðãó íå ñòàâàâ.Ìè òîé ãîðîõ ç’¿äàëè ³ áóëè ãîëîäí³. Ñòàëè õîäèòü ïî Áîãóñëàâó øóêàòü ¿æó.Ëþäåé í³êîãî í³äå íå áóëî, à â õàòè ìè íå çàõîäèëè. Øóêàëè ÿáëó÷êà ùå ìàë³çåëåí³. Ñàäè òîä³ áóëè íå á³ëÿ êîæíî¿ õàòè. Ìè íå çíàëè, ùî ÿáëó÷êà áóâàþòüêèñë³ é ñîëîäê³. Íàì âñ³ áóëè äîáð³. Áóëî òàêå, ùî ïàäàëè ç äåðåâ â³ä âèáóõ³â.Àëå ìè íå çíàëè, ùî ìîæå âáèòè, òîìó íå áîÿëèñÿ. Ìåíå ðàç ïðèñèïàëî âèáóõîìçåìëåþ. ßê çàòèõëî, ñòàëà ïëàêàòü, ùî íå ìîæó çíàéòè ñâî¿ ÿáëó÷êà, öå âæåáóëî íåäàëåêî â³ä äèòáóäèíêó. ßáëó÷êà ³ ïîëîâèíó ñâîãî ãîðîõó ìè íåñëè â îêîïèñîëäàòàì. Áî â íèõ òåæ íå áóëî í³÷îãî. Ñê³ëüêè äí³â öå ïðîäîâæóâàëîñÿ, íåçíàþ… Ñîëäàòè ñòàëè â³äõîäèòè ÷åðåç ð³÷êó, äâà êóëåìåòè âèñàäèëè íà êðèøóíàøîãî êëóáó. Ìè âñ³ ç³áðàëèñÿ â êëóá³, áî íà êðèø³ áóëè íàø³ ñîëäàòè. Ñòàëèñèëüíî ñòð³ëÿòü. ͳìö³ íà ìàøèíàõ ³ ìîòîöèêëàõ ñòð³ëÿëè íà òåðèòî𳿠äèòáóäèí-êó. Òîä³ í³ìö³ íàñ ïîáà÷èëè ³ ïåðåãíàëè â ï³äâàëè. Ìè âèëàçèëè ç ï³äâàë³â, ïðèíî-ñèëè âîäó êàñêàìè – ñîëäàòè ïîðàíåí³ ïðîñèëè âîäè. ͳìö³ íàñ çàãàíÿëè â ï³äâà-ëè ³ ï³äïèðàëè äâåð³. Íàäâå÷³ð ñòàëî òèõî, ³ íàñ ñòàëè âèãàíÿòü íà ïëîùàäêó.Ôîòîãðàôóâàëè ³ äàâàëè öóêåðêè ïî îäí³é, íó ìè íå áðàëè, õî÷ äóæå õîò³ëè ¿ñòè.Ïîò³ì íàì äàëè ïî êóñêó õë³áà ³ ñàëà. Òàêîãî ìè í³êîëè íå ¿ëè. Íà ðàíîê íàñðîç³ãíàëè. Ïîðîçáèðàëè íàñ ñåëÿíè ñëóæèòü. Âîíè òîä³ õîäèëè ïî ì³ñòó, äåùî ¿ìä³ñòàâàëîñü. ß ïîïàëà â ñåëî Êèäàí³âêà Áîãóñëàâñüêîãî ð-íó äî áàáè ˳çè ³ ä³äàÒåðåøêà Äîâãóø³â. Ïîò³ì áàáà â³ääàëà ìåíå äî ͳìå÷÷èíè çàì³ñòü ä³â÷èíè,â ÿêî¿ áóëà ìàòè.

Âîíè ï³øëè ó ñ³ëüðàäó ³ çàïèñàëè ìåí³ á³ëüøå ðîê³â. Ó Í³ìå÷÷èí³ ÿ ïðàöþ-âàëà íàð³âí³ ç äîðîñëèìè. Ðàíî ³ ââå÷åð³ òðåáà áóëî äî¿òü 10 êîð³â ³ ö³ëèé äåíüðîáèòè íà ïîë³ ³ ó äâîð³. Òàì âñÿêà ðîáîòà ïîâèííà áóëà âêëàäóâàòèñü ó ïåâíèéâ³äð³çîê ÷àñó. Íîðìó âèêîíóâàòü ìåí³ ïîìàãàëè ïîëÿêè.

Ïî çàê³í÷åíí³ â³éíè ïî¿õàëè óñ³ ïî ñâî¿õ äîì³âêàõ. ² ÿ ïî¿õàëà äîäîìó ó ñâ³éäèòáóäèíîê. Òàì ìåíå íå ïðèéíÿëè ÷åðåç òå, ùî ÿ áóëà â ͳìå÷÷èí³. Íå ïðèéíÿ-ëè ³ â Êèºâ³ ó ÔÇÍ ïî ò³é ñàì³é ïðè÷èí³. Òîä³ ÿ çðîçóì³ëà, ùî ïðî ͳìå÷÷èíó íåìîæíà ãîâîðèòü. ß ï³øëà â í³êóäè. Çâàòèñÿ ñòàëà ×àëà Êàòÿ, 10 ëèñòîïàäà 1928 ð.íàðîäæåííÿ. Öå – ùîá íå ãîâîðèòü ïðî ͳìå÷÷èíó. Á³ëüøå í³ÿêèõ äàíèõ ÿ íåìàëà.  äèòáóäèíêó ³ Í³ìå÷÷èí³ ÿ áóëà Îëåêñ³ºíêî Êàòÿ, 20 ëèñòîïàäà 1928 ð.íàðîäæåííÿ. ² çíîâ ÿ âèæèëà. Áóëè ãîëîäí³ ðîêè – 1946–47-èé. Ó áëóä ÿ í³êîëè íåéøëà. Çóì³ëà ïîñòóïèòü ó ÔÇÍ ñïèðòîâî¿ ïðîìèñëîâîñò³ â ì³ñò³ Êàì’ÿíêà-ÁóçüêàËüâ³âñüêî¿ îáëàñò³. Ïî çàê³í÷åíí³ ó÷èëèùà ïðàöþâàëà â ñåë³ Íèæí³-Ëóê³âö³ ×åð-í³âåöüêî¿ îáëàñò³. Ïîñëàëè ìåíå ðîáèòü àïàðàò÷èêîì íà ñïèðòçàâîä³. Òàì ìåíåçàïèñàëè â êîìñîìîë ³ äàëè íàïðàâëåííÿ â÷èòèñÿ ó Ðåñïóáë³êàíñüêó øêîëó ñòàð-øèõ ï³îíåðâîæàòèõ, ùî áóëà ó ì³ñò³ Ëüâîâ³ íà âóëèö³ Ãóöóëüñüê³é. Ïðè ÖÊ ÂËÊÑÌ

738

ѲÄ×ÅÍÍß

Ãåíåðàëüíèì ñåêðåòàðåì áóâ Ëóíà÷àðñüêèé. ßê äàâàëè íàïðàâëåííÿ, ñêàçàëè,ùîá ó ìåíå áóâ çàïèñ ïî áàòüêîâ³ ³ ðåøòà äàíèõ, ùî çàïèñóþòüñÿ â ïàñïîðò. Òîä³ÿ ñîá³ âèãàäàëà ì³ñöå íàðîäæåííÿ Ðæèù³â, áî öå ïåðøå, ùî çàïàì’ÿòàëà â ñâîº-ìó æèòò³, êîëè âåçëè ìåíå ïî âåëèê³é âîä³. Ïîõîäæåííÿ çàïèñàëà ñîá³ ç ðîá³ò-íèê³â. Ïî áàòüêîâ³ Ìèêîëà¿âíà. Íàö³îíàëüí³ñòü – óêðà¿íêà.

Ìåí³ âæå áóëî íå ñòèäíî ïîêàçóâàòü ñâî¿ äîêóìåíòè. Óæå ÿ íå áóëà í³õòî.Ïî çàê³í÷åíí³ øêîëè ñòàðøèõ ï³îíåðâîæàòèõ ïîñëàëè ìåíå ïðàöþâàòü òóäè, äåÿ ïðàöþâàëà íà ñïèðòçàâîä³, – â ñåëî Íèæí³-Ëóê³âö³ ×åðí³âåöüêî¿ îáëàñò³ â ñå-ðåäíþ øêîëó ¹ 1 ñòàðøîþ ï³îíåðâîæàòîþ. ² ñòàëà ÿ êðàùîþ âîæàòîþ ðàéîíó.Òàì âèéøëà çàì³æ, ñòàëà íîñèòü ïð³çâèùå Õîëåâàí.

Óñå æèòòÿ øóêàëà ÿ ñåáå, òà ìàðíî áóëî öå çðîáèòè çà Ðàäÿíñüêîãî Ñîþçó. äåìîêðàòè÷í³é Óêðà¿í³ äëÿ öüîãî ñòàëî á³ëüøå ìîæëèâîñòåé. ×îòèðè ðàçè ÿçíÿëàñÿ íà ñòó䳿 “Æäè ìåíÿ”, ïèñàëà äåÿêèì âèäàòíèì ëþäÿì, ÿêèõ ÷óëà ïîðàä³î. Òà âñå áóëî ìàðíî – ÿ í³÷îãî ïðî ñåáå íå çíàëà. Äàæå ïëåìåí³ ñâîãî. Òîä³ñêàçàëà ñîá³: “Âñå îäíî íå âìðó, ïîêè íå çíàéäó ñâîº êîð³ííÿ”. Çàïèñàëà ñîá³ âçîøèò³ âñå, ùî ïàì’ÿòàëà. À öå áóëà âåëèêà âîäà äî Ðæèùåâà. Íà äðóãèé äåíüïåðåïèñàëà ³ òàê ïåðåïèñóâàëà ç òèæäåíü. Ðîçóì³ëà, ÿêùî áàãàòî íàïèøó, òî íåîïóáë³êóþòü â ãàçåò³.

Çóïèíèëàñÿ íà êîðîòåíüêîìó çì³ñò³. Äàëà çàãîëîâîê: “Øóêàþ ñâîº êîð³ííÿ”.Ïîïðîñèëà ìóçåéíèõ ïðàö³âíèê³â íàïå÷àòàòü íà ìàøèíö³ óêðà¿íñüêîþ ³ ðîñ³é-ñüêîþ ìîâàìè. Ðîçóì³ëà ³ òå, ùî â³ä ðóêè íå ÷èòàòèìóòü. Íàðîáèëà áàãàòî êñåðî-êîï³é äâîìà ìîâàìè ³ äóìàþ: áóäó ðîçñèëàòü ñêð³çü. Ñïî÷àòêó ïîñëàëà ⠓ѳëüñüê³â³ñò³” ³ “Ïîðàäíèöþ”. ßê “Ïîðàäíèöÿ” íàäðóêóâàëà ì³é ëèñò “Øóêàþ ñâîº êî-ð³ííÿ”, òî ñòàëîñÿ ùîñü íåéìîâ³ðíå, ìåí³ ñòàëè äçâîíèòè ïî òåëåôîíó, ïðèñèëàòüëèñòè. ß ñòàëà äóæå ïëàêàòü. Ìåíå ïî÷óëà Óêðà¿íà. À ÷åðåç òèæäåíü ïðè¿õàëèäâ³ æ³íêè ³ ìóæ÷èíà. ß íå çíàþ, äå ïèñàëàñÿ ìîÿ Äîëÿ. Íà Çåìë³ ÷è íà Íåá³.Ñâî¿õ ìàìó é òàòà ÿ íå áà÷èëà, à ð³äí³ ï³çíàëè ìåíå ïî øðàìó íà ïðàâîìó êîë³í³.“Öå æ òè íîæêó ñïåêëà íà ïå÷³, ÿê ìàìà ïåêëà õë³á. ² ìàìà ìåíå òîä³ íàáèëà, ùîÿ òåáå íå äîãëÿíóëà. Òè ùå áóëà çîâñ³ì ìàëåíüêà, â ïåëþøêàõ”, – ñêàçàëà æ³íêà.Ö³ ëþäè áóëè ìî¿ ð³äí³. Ñòàðøà ñåñòðà Ãàëÿ ³ áðàò Ñòåïàí ç äðóæèíîþ Àíòîí³-íîþ. Áðàò íàðîäèâñÿ ï³ñëÿ ãîëîäîìîðó ³ âñå çíຠç ðîçïîâ³äåé ìàìè. Âîíè çðàçóâñòàëè ³ ï³øëè. ϳçí³øå êàçàëè ìåí³, ùî ñï³øèëè íà ìîãèëêó ìàìè ñêàçàòü, ùîçíàéøëàñÿ Êàòÿ, ÿêó ìàìà øóêàëà âñå æèòòÿ. Õîäèëà ìàìà ïî ë³êàðíÿõ, äèòÿ-÷èõ áóäèíêàõ, ñêð³çü ìàì³ êàçàëè: “Òâ äèòèíè íåìà, âîíà ïîìåðëà”.

Êàçàëà áàáà Âàðêà, ñóñ³äêà ìàìè, ùî ìàìà ïëàêàëà íà ïîë³ íà áóðÿêàõ,ðîçïîâ³äàþ÷è, ÿê âîíà ïîâåðòàëàñÿ, ùîá çàáðàòè äèòèíó ç ë³êàðí³, ïîñòî¿òü íàïîðîç³ ³ çíîâ ³äå ³ çíîâ âåðòàºòüñÿ, òðè ðàçè ïîâåðòàëàñÿ. Íå ìîãëà çàáðàòü ³ íåâ ñèëàõ áóëà îñòàâèòü.

гäí³ ìåí³ ñêàçàëè, ùî ÿ áóëà ÷åòâåðòîþ äèòèíîþ â ñåëÿíñüê³é ðîäèí³ Ìàð³¿Äåìèä³âíè ³ Êëèìà Þõèìîâè÷à Äàíèëê³â ç ñåëà Ïîò³ê Ìèðîí³âñüêîãî ð-íóÊè¿âñüêî¿ îáëàñò³.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

739

ß ââàæàþ: ìîº æèòòÿ – ïðèêëàä çëî÷èíó äåðæàâè ïðîòè ñâîãî íàðîäó. Áàòüêèçàïëàòèëè äèòèíîþ çà òå, ùî çóì³ëè âèæèòü. Íå ñêîðèëèñÿ ñèñòåì³. Ìåíå æçðîáèëè êðóãëîþ ñèðîòîþ áåç ðîäó é ïëåìåí³ ïðè æèâèõ áàòüêàõ. Ìàìó í³ ðàçóíå ïóñòèëè äî ä³òåé. Î÷³ ìàìè ñàì³ á çóïèíèëèñÿ íà ñâî¿é äèòèí³, ³ äèòèíà çðàçóïîá³ãëà á äî ñâ ìàìè. Ó Áîãóñëàâñüêèé äèòáóäèíîê ìàìà ïðèõîäèëà äâà ðàçè.ѳëüñüêó æ³íêó í³õòî íå õîò³â ñëóõàòü…

ß ïðîæèëà “ùàñëèâå” æèòòÿ. Íå çíàþ í³ äèòèíñòâà, í³ þíîñò³, ïîñò³éíîáîðîëàñÿ çà âèæèâàííÿ. Ïîñò³éíî áóëà îäèíîêà, í³êîëè íå ¿çäèëà ó â³äïóñòêó.Ïîñò³éíîãî æèòëà ó ìåíå íå áóëî. Æèëà â íàéìàíèõ ó ëþäåé õàòàõ, äå ìàëàìàíþíþ ê³ìíàòî÷êó, ïðèñòðîºíó äî ë³òíüî¿ êóõí³ ³ ñòåæêó äî òóàëåòó é äî âîð³ò.Íàì ç ä³òüìè íå ìîæíà áóëî õîäèòü ïîçà ñòåæêîþ. Ó ëþáèé ìîìåíò õàçÿ¿í ì³ãâèãíàòü. Òàê³ óìîâè áóëè ó ìî¿õ ñèí³â, ÿê³ íàðîäèëèñü ³ âèðîñòàëè ïî ÷óæèõ õà-òàõ. Çàòå â àðì³þ ¿õ çàáðàëè, í³õòî íàñ íå ïèòàâ, ÿê âîíè ïîâèðîñòàëè. ³ä äåð-æàâè ä³òè íå áà÷èëè í³÷îãî í³ íà êîï³éêó, ÿê ³ ÿ. Ìåíøèé, Õîëåâàí Ñåðã³é Âàñèëü-îâè÷, ïîìåð ó â³ö³ 35 ðîê³â. Óêîë äàëè ïðîòè äèôòå𳿠³ íå ðÿòóâàëè. Äâîº éîãîä³òåé – áëèçíÿò ìàëè òîä³ ïî 5 ðîê³â. Çàðàç âîíè â÷àòüñÿ â Êè¿âñüêîìó óí³âåðñè-òåò³ ³ì.Øåâ÷åíêà íà ì³æíàðîäíîìó ôàêóëüòåò³ íà ÷åòâåðòîìó êóðñ³ – Ñâºòà³ Òàíÿ Õîëåâàí Ñåð㳿âí³, 1986 ðîêó íàðîäæåííÿ.

Ó÷àòüñÿ ä³òè íà “5”. ² âõîäÿòü ó ï’ÿò³ðêó êðàùèõ. Ñòàðøèé ì³é ñèí, Õîëå-âàí Âîëîäèìèð Âàñèëüîâè÷, ïðàöþº â Ðîñ³¿, äîðîáëÿº äî ïåíñ³¿. Ìຠñ³ì’þ³ äóæå õî÷å ïåðå¿õàòü â Óêðà¿íó, äîäîìó. Ïåíñ³þ ¿ì òóò íå îá³ùàþòü äàâàòüòàêó, ÿêó âîíè òàì çàðîáèëè. ß ìàþ ïîâíèõ 78 ðîê³â. óðêî ÿ ïðîæèëà ö³ ðîêè,³ ä³òè ìî¿ òåæ ïåðåæèâàþòü ïîñò³éíî. ß, ìàáóòü, æèòèìó äî òèõ ï³ð, àæ ïîêèäåðæàâà âñå æ òàêè äàñòü ìåí³ æèòëî, ÿêå ÿ ïðîøó âñå æèòòÿ. Äåðæàâà æèòòÿâ ìåíå çàáèðàëà, òà íå çàáðàëà. гäíèõ çàáðàëà. Íå ïîáà÷èëà ÿ ìàìó é òàòà.Ìè âñ³ îäíå îäíîãî øóêàëè âñå æèòòÿ. Ãðîø³ ç êíèæêè çàáðàëà. Ñêëàäàëè ìèç ä³òüìè íå ëèøí³, à ò³, ÷åðåç ÿê³ ä³òè íåäî¿äàëè. Âàó÷åðè – 50 òèñ.êðá. – í³÷îãîç íèõ íå ìàþ. Ïðîïîíóþòü 22 ãðèâí³. Çà ùî ÿ ò³ëüêè ëþáëþ ñâîþ Óêðà¿íó? Íó,íå âèííà Óêðà¿íà, ùî íàðîä ¿¿ ïîñò³éíî á³äóº. Óñ³ íåíàâèñíèêè Óêðà¿íè æèâóòüäîáðå, äëÿ íèõ òóò Ðàé. Ùî öå çà çàêîí ó íàñ òàêèé ïåðåêîøåíèé, ùî âñåíàâïàêè? ×îìó íå äîïóñêàþòü äî âëàäè ñïðàâæí³õ ïàòð³îò³â, ÿê³ ëþáëÿòü ìîâó,êóëüòóðó, óñå óêðà¿íñüêå? À, ìîæå, ïîì³íÿòü ãðîø³, ùîá çà ãðîø³ íå êóïëÿëèâëàäó?!

Ñòàðà ÿ âæå, ñëàáà, íå çíàþ, ÷è äî÷åêàþñü âèçíàííÿ ãîëîäó ãåíîöèäîì,îäíàê õî÷ó, ùîá ñâ³ò çíàâ ïðî òîé ñòðàøíèé ãîëîä â Óêðà¿í³, äå ìîÿ äîëÿ ùå íåíàéñòðàøí³øà, áî áóëè âèïàäêè, êîëè ìàòåð³ ¿ëè ñâî¿õ ä³òåé. Áàãàòî ïðî òàêåðîçêàçóþòü. ß ââàæàþ, ùî â Óêðà¿í³ íå ò³ëüêè ãîëîä øòó÷íèé áóâ, à é øòó÷íåñèð³òñòâî, áåçáàòüê³âñòâî, ùî ³ñíóº, íà æàëü, ³ â äåìîêðàòè÷í³é Óêðà¿í³.

[ϳäïèñ] Ê.Õîëåâàí2006 ð.

740

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßÕÎËÎز Ïàðàñêè Îíóôð³¿âíè,

1918 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Ïèðÿòèí íà Ïîëòàâùèí³)

Ãîëîä ÿ ïåðåæèëà â ñ.Ãëèíñüê Îï³øíÿíñüêîãî (íèí³ Ç³íüê³âñüêèé) ð-íó Ïîë-òàâùèíè.

Ìî¿ áàòüêè: Ñèòíèê Îíóôð³é Ãðèãîðîâè÷ (1898 ð. íàðîäæåííÿ), ìàòè Îêñà-íà Êëèì³âíà (1890 ð. íàðîäæåííÿ). Ãîëîä 1933 ð. ïàì’ÿòàþ äîáðå.  ñ³ì’¿ áóëè:Ìàð³ÿ (1914 ð.í.), Ïàðàñêà (1918 ð.í.), Íàòàëÿ (1920 ð.í.), Îëåêñàíäð (1922 ð.í.),²âàí (1932 ð.í.).

̳é áàòüêî áóâ ó êîìíåçàì³, òîìó ó íàñ àêòèâ³ñòè íå òðóñèëè. Áóëà êîðîâà.Áàòüêî äîïîìàãàâ ëþäÿì. Ó íàñ ñóñ³äè ïåðåõîâóâàëè ñâîº äîáðî. Àëå æ çàñòàâ-ëÿëè éîãî ³ çàáèðàâ â ëþäåé.

Óðîæàé ó 1932 ðîö³ áóâ. ß çíàþ, áî õîäèëà íà ðîáîòó ó êîëãîñï. ² çåðíàâ êîìîðàõ áóëî ïîâíî. À äå éîãî ïîä³âàëè? Âñå æ âèâîçèëè ³ âèâîçèëè...

Çàáèðàëè âñå â ëþäåé. Ó îäí³º¿ ñóñ³äêè çíàéøëè íà ãîðèù³ 2 êâàñîëèíè. Òî¿õ äðóãà ñóñ³äêà âèïðîñèëà ä³òÿì.

Ëþäè ñèä³ëè ïóõë³ íà äîðîãàõ. Âîíÿëî âñå. Âèìåðëà óñÿ ñ³ì’ÿ ÙåðáàêàÏàâëà Ïàâëîâè÷à: äðóæèíà ßêèëèíà ³ ï’ÿòåðî ä³òåé – Ãàííà, Îëåêñ³é, Ñòåôàí,Îëåíà, ²âàí.

Ó îäí³º¿ æ³íêè çàëèøèëàñü îäíà-îäí³ñ³íêà äî÷å÷êà. Òî âîíà ¿¿ çàäàâèëà³ ç’¿ëà. Òà ïîìåðëà é ñàìà.

Ñêèäàëè ëþäåé ó ÿìè, ïðèñèïàëè õëîðêîþ. Ó ×åðåâàíü Îðèíè, ì ïîäðó-ãè, âìåðëè âñ³: áàòüêî ²âàí, ìàòè Îëåíà, ñåñòðè (Ïð³ñüêà, Ôåäîðà), áðàò Ëàâ-ðåíò³é. Áàòüêî, ãîëîäíèé ³ ïóõëèé, ëåæàâ îñòàíí³é íà ïå÷³. ¯ñòè í³÷îãî.Òà ïîêèÎðèíà ïðèéøëà äîäîìó, áàòüêî ïîâ³ñèâñÿ.

Ó ñ³ì’¿ Ïàíòåëåéìîíà ³ Âàñüêè Ñàìîéëåíêî áóëî äâîº ä³òåé. ³í øèâ ãàðíîâñ³ì íà÷àëüíèêàì ïàëüòà. Áóëî ùî ¿ñòè. À äâîì ä³òêàì ñâî¿ì (Âàíüêó òà Ãàë³)¿ñòè íå äàâàëè. ijòêè ïîìåðëè ç ãîëîäó.

¯ëè ëþäè ðèáó ³ ÷åðåïàõ ç áîëîòà, êîò³â. Âèæèâàëè äóæå íà ÷åðåïàøêàõ.Ó ×åðåâàíÿ Ìàòâ³ÿ ³ äðóæèíè Õèìêè áóëî ÷åòâåðî ä³òåé: Òåòÿíà, Ãàííà,

Ñîíÿ, Âàíüêî. Ñîíÿ ³ Âàíüêî ïîìåðëè. Õèìêà ¿ëà ¿æàê³â ³ òåæ ïîìåðëà. Ãàííà³ Òåòÿíà îñòàëèñü, ³ áàòüêî âèæèâ, áî â 1932 ð. ïî¿õàâ íà çàðîá³òêè.

Ðÿäîì (7 êì) – ì. Êîòåëüâà. Òàì æèâ ð³äíèé áðàò ìàòåð³. Ò³òêà Ïàðàñêà,áðàò Ñàíüêî ³ Ãàëÿ ï³øëè ðâàòè áóð’ÿí íà îêðà¿íó ì³ñòà. Ðîçë³çëèñü ïî âåëèêîìóáóð’ÿíó ³ ïîìåðëè. À Ãàëþ õòîñü ï³ä³áðàâ, î÷óòèëàñü âîíà â ³íòåðíàò³. ² àæ ï³ñëÿâ³éíè ôåëüäøåð Ãíèäà Ãíàò âï³çíàâ äèòèíó ó ñ.Áàòüêè Îï³øíÿíñüêîãî ð-íó. Òîéôåëüäøåð ïðèâ³â ¿¿ äî íàñ äîäîìó. Âîíà ðîçïîâ³ëà, ùî Ñàíüêî ³ Ïàøà, ³ ìàòèÏàðàñêà, ÿêà ïîâåëà ïî ùàâåëü, äåñü ïðîïàëè ó âåëèêîìó áóð’ÿí³ áîëîòà.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

741

À Ãàëÿ øóêàëà ¿õ, ³ ÿêèéñü äÿäüêî çàáðàâ ¿¿ ³ â³äâ³â â ³íòåðíàò. Íà æàëü, òîä³ íåáóëî í³êîãî ñâîãî.

Áóëà ó íàñ ò³òêà ð³äíà, Æàäàí Ãàííà, ³ ÷îëîâ³ê ¿¿ Îëåêñàíäð. Áóëè ä³òè: Ïåò-ðî, ²âàí, Óëÿíêà. Âèìåðëè áàòüêî, ìàòè, ²âàí. Ïåòðî ï³øîâ íà çàâîä, à Óëÿíêàâ ³íòåðíàò³ âèæèëà.

Îòàêà òðàãåä³ÿ áóëà ó ñ.Ãëèíñüê.Õàé òå ëèõî íå ïîâåðòàºòüñÿ.À ùå ñêàæ³òü, ÷è ìåí³ ³ ìî¿ì ä³òÿì í³÷îãî íå áóäå, ùî îöå ÿ âàì òàêå ðîçêà-

çàëà? [ϳäïèñ] Ï.Õîëîøà

Çàïèñàëà Ë.Êîâàë³âñüêà.7 ëèïíÿ 2008 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÕÎÌÅÍÊÀ ²âàíà ßêîâè÷à

Ìåí³ áóëî òîä³ 11 ðîê³â, àëå ÿ äîáðå ïàì’ÿòàþ äåÿê³ ïî䳿 òèõ ÷àñ³â, ìàáóòü,òîìó, ùî â íàø³é õàò³ áóâ øòàá ïî âèêîíàííþ ïëàíó õë³áîçàãîò³âåëü, ³ ìè ç ìî¿ìñòàðøèì áðàòîì ìèìîâîë³ áóëè ñâ³äêàìè éîãî ðîáîòè ³ äåÿêèõ çàñ³äàíü.

Ìîâà áóäå ³òè ïðî ïî䳿, ÿê³ â³äáóâàëèñÿ â íå³ñíóþ÷îìó òåïåð ñåë³ Áóçüêè²ðê볿âñüêîãî ðàéîíó Ïîëòàâñüêî¿ îáëàñò³. Çàëèøêè ëþäåé öüîãî ñåëà áóëèïåðåñåëåí³ ³ ïðîæèâàþòü ó ñåë³ Æîâòíåâîìó ×îðíîáà¿âñüêîãî ðàéîíó ×åðêà-ñüêî¿ îáëàñò³. Öå ñòàëîñÿ ï³ñëÿ ñïîðóäæåííÿ Êðåìåí÷óöüêîãî âîäîñõîâèùàâ 1954 ðîö³.

À äî òîãî ñåëî ëåæàëî íà ë³âîìó áåðåç³ Äí³ïðà ñåðåä êâ³òó÷èõ ëåâàä, çàëèâ-íèõ ëóã³â, îòî÷åíå ñòàâêàìè, ð³÷êàìè, áîëîòàìè, îïîâèòå ñàäêàìè.

ѳì’ÿ íàøà áóëà âåëèêà – ï’ÿòåðî ä³òåé, à çåìë³ ùîñü áëèçüêî äâîõ äåñÿ-òèí. Ùîá ÿêîñü ïðîæèòü, ñòàðø³ äâà áðàòè ï³øëè â íàóêó äî ñàïîæíèêà, íàâ÷è-ëèñü øèòü ÷îáîòè òà ³íøå âçóòòÿ ³ õîäèëè ïî ñåëàõ, øóêàþ÷è ñîá³ ðîáîòó. Øèòèíîâ³ ÷îáîòè íå áóëî ç ÷îãî, òî á³ëüøå ëàòàëè, à ÿê ³ ö³º¿ ðîáîòè íå ñòàëî, òî³ çîâñ³ì ïîêèíóëè ñåëî – ïî¿õàëè íà çàðîá³òêè äî ì³ñò, íà íîâîáóäîâè.

Ó ÷àñè ñóö³ëüíî¿ êîëåêòèâ³çàö³¿ áàòüêè âñòóïèëè äî êîëãîñïó, à ï³ñëÿ âèõîäóñòàòò³ Ñòàë³íà “Çàïàìîðî÷åííÿ â³ä óñï³õ³â”, êîëè áóëî äîçâîëåíî, âèéøëè ç êîë-ãîñïó ³ á³ëüøå íå âñòóïàëè àæ äî ñìåðò³ áàòüêà (1939 ð.) (áàòüêî ââàæàâ êîë-ãîñï ãîñïîäàðñòâîì áåçïåðñïåêòèâíèì).

 1932 ðîö³, íå çâàæàþ÷è íà òå, ùî ìè çàëèøèëèñü áåç êîíÿ (íàøà êîáèëàâ êîëãîñï³ çäîõëà), âäàëîñÿ ç³áðàòè íåïîãàíèé óðîæàé ç³ ñâî¿õ äâîõ äåñÿòèí ³, âðà-õîâóþ÷è áàòüêîâó îùàäëèâ³ñòü, çáèðàëèñü ñïîê³éíî ïðîæèòè äî íîâîãî âðîæàþòèì á³ëüøå, ùî â íàø³é ñ³ì’¿ áóëî òåïåð ò³ëüêè ÷åòâåðî.

742

ѲÄ×ÅÍÍß

Àëå ï³ñëÿ âèêîíàííÿ ïåðøîãî äåðæàâíîãî ïëàíó õë³áîçàãîò³âë³ áóâ äîâåäå-íèé íîâèé, “çóñòð³÷íèé” ïëàí, à ï³ñëÿ íüîãî – “îäíîðàçîâèé” ³ ò.ä. Ñê³ëüêè âñ³õïëàí³â áóëî, ÿ íå ïàì’ÿòàþ.

Á³ëÿ ñ³ëüñüêî¿ ðàäè áóëè ïîñòàâëåí³ ùèòè, ÷åðâîíèé òà ÷îðíèé, íà ïåðøîìóïèñàëèñÿ ïð³çâèùà òèõ, õòî â÷àñíî çäàâàâ õë³á, à íà äðóãîìó – òèõ, õòî çàòðèìó-âàâ çäà÷ó.

̳é áàòüêî, ïðîâîþâàâøè äâ³ â³éíè (1904 ³ 1914 ðîê³â), áóâ ëþäèíîþ çàêîíî-ïîñëóøíîþ ³ îáîâ’ÿçêîâîþ, à òîìó éîãî ïð³çâèùå çàâæäè áóëî íàïèñàíå íà ÷åð-âîí³é äîøö³, à éîãî 䳿 ñòàâèëèñÿ çà ïðèêëàä ³íøèì. Òà îäíîãî ðàçó, ï³ñëÿ ÷åðãî-âî¿ çäà÷³, áàòüêî ñóìíî ñêàçàâ, ùî õë³áà çàëèøèëîñü äóæå ìàëî, ÷è é âèñòà÷èòü,ùîá äîæèòè íàì äî íîâîãî âðîæàþ, ³ òîä³ éîãî ïð³çâèùå îïèíèëîñÿ íà ÷îðí³éäîøö³, à éîãî âèêëèêàëè â ñ³ëüñüêó ðàäó ³ äâ³ äîáè, ðàçîì ç ³íøèìè “íåïëàòåëü-ùèêàìè”, ïðîòðèìàëè â õîëîäí³é êëàäîâö³. Íà òðåòþ í³÷ (âèçèâàëè ¿õ ÷îìóñüíî÷àìè) â³í ïîâåðíóâñÿ äîäîìó, ïîîá³öÿâøè ïðèíåñòè çåðíî, ÿêîãî ó íàñ óæå íåáóëî, øâèäêî ç³áðàâñÿ ³ çàëèøèâ ñåëî. Íàñ çàëèøèëîñü òðîº – ìàòè ³ äâîº øêî-ëÿð³â. Ùî ç íàìè áóäå? Äî ðàíêó âæå íå ñïàëè. Îäÿãëè íà ñåáå ïî äåê³ëüêà ñîðî-÷îê ³ ï³äøòàíèê³â ³ç äîìîòêàííîãî ïîëîòíà (³íøèõ òîä³ íå áóëî), áî ÷óëè, ùî çàáè-ðàþòü óñå, àëå íå ðîçäÿãàþòü. ² ñîðîìíî áóëî çà áàòüêà, ÿêèé ó÷èâ íàñ êàçàòèçàâæäè ïðàâäó, à ñàì çáðåõàâ (ìîæëèâî, ðàç ó æèòò³, ðÿòóþ÷è æèòòÿ ñâîº).

Ðàíêîì ïðèéøëè, ñòðàøíî ëàÿëè áàòüêà, çàáðàëè âñå çåðíî, à òàê ÿê éîãîáóëî äóæå ìàëî, òî â ðàõóíîê íåñïëà÷åíîãî ïîäàòêó, çàáðàëè âñå õàòíº íà÷èííÿ,îäÿã, ðóøíèêè, ð³çíèé ðåìàíåíò, âñþ õóäîáó, êóðåé, ïîâ³òêó ³ õàòó. Íàì íàêàçàëèçàëèøèòè ïîäâ³ð’ÿ. Íà çàïèòàííÿ ìàòåð³, êóäè íàì ïîä³òèñÿ, ïîñëàëè “ê... ìàòºð³”.ͳõòî íå ï³äðàõóâàâ, ñê³ëüêè âñå çàáðàíå êîøòóº ³ íå ö³êàâèâñÿ, ÷è âèñòà÷èòüéîãî, ùîá ïîãàñèòè íàø³ áîðãè äåðæàâ³. ² âñå-òàêè ñòàëî ïèòàííÿ: êóäè ä³âàòèòàê³ ñ³ì’¿, ÿê íàøà, à ¿õ áóëî ÷èìàëî. Çäàºòüñÿ, íå êóðêóë³, øâèäøå á³äíÿêè, äëÿÑîëîâê³â ³ Ñèá³ðó íå ï³äõîäÿòü.

Íà êðàþ ñåëà ñòîÿëà ïîêèíóòà êèìñü õàòà, îò ó öþ õàòó ³ íàïõàëîñÿ ïîâíîòàêèõ, ÿê ìè, ëþäåé. ß íå çíàþ, ÷è áóëî öå ç â³äîìà ñ³ëüñüêî¿ ðàäè ÷è ñòèõ³éíî,îäíà÷å íå âèãàíÿëè.

Æèòü ó ð³äí³ àáî é çíàéîìèõ íå äîçâîëÿëîñü, à îò ó ö³é õàò³, í³÷îãî. ×àñòåíü-êî, ïðàâäà, íàâ³äóâàëèñü ïåðåâ³ðÿþ÷³, ³ òîä³ ç ïå÷³ âèéìàëèñü ãîðøêè, äîâãîþëîæêîþ ïðîâ³ðÿâñÿ çì³ñò âàðèâà, ³ ÿêùî îêð³ì êàïóñòè ³ ñîëîíèõ îã³ðê³â, çíàõîäè-ëè êàðòîïëþ, òî äîñê³ïóâàëèñÿ: “Äå âçÿëè?” ² íå ìîæíà áóëî íàçèâàòè ëþäèíó,ÿêà äàëà òó êàðòîïëþ, áî ¿é çàãðîæóâàëè íåïðèºìíîñò³.

Ñïàëè, íå ðîçäÿãàþ÷èñü, ïîêîòîì íà çåìëÿí³é ï³äëîç³, ïðèòðóñèâøè ¿¿ ñîëî-ìîþ, äîï³êàëè áëîõè òà òàðãàíè, “³íòåë³ãåíòí³” êëîïè íå âèòðèìóâàëè òàêîãîæèòòÿ, ³ ¿õ íå áóëî. Âðàíö³ ä³òè ³øëè â øêîëó, à áàòüêè ç ìàëèìè õîäèëè ïî ñåëó,âèïðîøóþ÷è ó ð³äí³ òà ñóñ³ä³â ùîñü ïî¿ñòè, ñïî÷àòêó ùîñü äàâàëè.

Íàø³é ñ³ì’¿ òðîõè ïîâåçëî. Çìàëêó ÿ ëþáèâ ìàëþâàòè, ³ êîëè â íàø³é õàò³ðîçì³ñòèâñÿ øòàá, òî, õî÷ áóâ ÿ ùå ò³ëüêè â ÷åòâåðòîìó êëàñ³, ìåí³ áóëî äîðó÷åíî

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

743

íàìàëþâàòè ïîðòðåò Ñòàë³íà, íà òîìó ì³ñö³, ç ÿêîãî ò³ëüêè-íî çíÿëè áàòüê³âñüêåáëàãîñëîâåííÿ. Ïàïåðó òîä³ íå áóëî, ³ ìàëþâàòè äîâåëîñÿ ïðÿìî íà ïîá³ëåí³éñò³í³ ôàðáàìè, ùî äëÿ ôàðáóâàííÿ òêàíèí. Ùîñü ïîä³áíå äî ôðåñêè ò³ëüêè ïîãëèí³ ³ îäíîãî êîëüîðó, ïåðåìàëüîâóâàâ ÿ ç ÿêî¿ñü ãàçåòè. Âåëèêèõ ïîðòðåò³â“âîæä³â” ó ñåë³ ùå íå áóëî.

Ìàáóòü, ÿê íàãîðîäó çà öå ìàòåð³ äîðó÷èëè ï³äì³òàòè ï³äëîãó â õàò³ òà âà-ðèòè ¿ñòè ÷ëåíàì êîì³ñ³¿. Ò³ëüêè íå ïîäóìàéòå, ùî âîíà íàñ ãîäóâàëà òèì âàðè-âîì. ͳ, âîíà òàê áîÿëàñÿ, ùî ³ ïðîáóâàëà òó ñòðàâó ç³ ñòðàõîì.

Ùàñòÿì áóëî óæå òå, ùî ìè ç áðàòîì ³ç øêîëè òàºìíî ïðîáèðàëèñÿ äî “ñâ”õàòè, çàëàçèëè íà ï³÷ ³, ëåæà÷è íà òåïëîìó ÷åð³í³, ãîòóâàëè óðîêè.

“Ïðåäñòàâíèê” òà ÷ëåíè êîì³ñ³¿ çàõîäèëè â øòàá ò³ëüêè ¿ñòè òà ââå÷åð³ ï³äâî-äèëè ï³äñóìêè “ðîáîòè”. À êîëè âå÷îð³ëî, ìè áóëè âæå â ò³é õàò³ íà êðàþ ñåëà,äå ãîòóâàòü óðîêè ãîä³ áóëî é äóìàòè.

Íàñòàâ ÷àñ, êîëè äåðæàâ³ â³ääàâàòè áóëî âæå í³÷îãî, áî í³÷îãî í³ â êîãî íåáóëî. Ïî÷àëèñü ïîâàëüí³ îáøóêè.

Òåõíîëîã³ÿ áóëà ïðîñòà: ñïî÷àòêó ðåòåëüíèé îáøóê ó õàò³, ïîò³ì ó ³íøèõáóä³âëÿõ, ïðîñòóêóâàëèñü ïå÷³ ³ ÿêùî çâóê áóâ ï³äîçð³ëèé – ðîçâàëþâàëèñü. ϳäëî-ãó â õàò³ òà ³íøèõ áóä³âëÿõ ïðîùóïóâàëè äîáðå çàãîñòðåíèìè âíèçó çàë³çíèìèïàëèöÿìè, ïðè íàéìåíøîìó ï³äîçð³íí³ âåëèñü ðîçêîïêè. Îñîáëèâî ðåòåëüíî ïå-ðåâ³ðÿëàñü ï³äëîãà ï³ä ïîëîì (íàðàìè) ³ ï³ä ï³÷÷þ.  ãîñïîäàðñüêèõ áóä³âëÿõï³äëîãó òàêîæ ïåðåâ³ðÿëè, îñîáëèâî â ì³ñöÿõ, äå áóëî ñêëàäåíî ñ³íî, ñîëîìà,äðîâà òà ³í., ï³ñëÿ öüîãî ïåðåâ³ðÿëîñü ïîäâ³ð’ÿ, ãîðîä ³ ïðèëåãë³ ïóñòèð³. Ðîáè-ëîñü öå òàê: ò³, õòî ïðîâîäèâ îáøóê, ñòàíîâèëèñÿ â ðÿä ç ³íòåðâàëîì ïðèáëèçíî1 ì, ³, ïîâ³ëüíî ðóõàþ÷èñü, ïðîòèêàëè ãðóíò çàë³çíèìè ïàëèöÿì, ïðè íàéìåíøîìóï³äîçð³íí³ ðîçêîïóâàëè ³ ÷àñòî çíàõîäèëè çäîõëó ñîáàêó àáî ùîñü ïîä³áíå.

Êîïàòü, âèêèäàòü ³ç ïîâ³òêè ñ³íî, ñîëîìó ÷è äðîâà çàñòàâëÿëè ãîñïîäàð³â.Ïåðåâ³ðÿëè í³÷èéí³ òåðèòîð³¿, áîëîòà, ÷àãàðíèêè, âèïàñè, ãà¿ òà ³íøå.

² âñå æ çíàõîäèëèñÿ âèíàõ³äëèâ³ ëþäè, ÿêèì óäàâàëîñü ùîñü ïðèõîâàòü. Íàøñóñ³ä ï³çí³øå ðîçïîâ³äàâ, ùî â³í ó ãðóáó çàõîâàâ ãëå÷èêè, â ÿê³ íàñèïàâ çåðíî.Ïðè ïðîñòóêóâàíí³ çâóê íå ì³íÿâñÿ ³ ïðè çàòîïëåí³é ïå÷³ çáåð³ãàëàñÿ òÿãà, ³ öåçáèëî ç ïàíòåëèêó ÷ëåí³â êîì³ñ³¿. ×åòâåðî éîãî ìàëèõ ä³òåé çàëèøèëèñü æèòè.

ßê ìè ç áðàòîì íå áåðåãëèñü, à âñå æ ³íêîëè â øòàá ðàïòîâî ïîâåðòàëèñü÷ëåíè êîì³ñ³¿, ³ íàì äîâîäèëîñü â³äñèäæóâàòèñü íà ïå÷³. Öå áóëî äóæå íåáåçïå÷-íî, ³ ìè áîÿëèñÿ íàâ³òü äèõàòè.

Òàê ìè óçíàâàëè, ùî â äóïë³ çíàéøëè ñâèíÿ÷ó ãîëîâó, à ó êîãîñü íà ñèò³ïîáà÷èëè ñë³äè âàðåíèê³â, ³ õî÷ ãîñïîäèíÿ êëÿëàñü, ùî ò³ âàðåíèêè ëåæàëè òàìï³âòîðà ðîêó òîìó, çðîáèëè îáøóê, àëå áîðîøíà íå çíàéøëè. À ùå ó êîãîñü çíàé-øëè â ïîãðåá³ ðîç³áðàíèé ðó÷íèé ìëèíîê, ò³ëüêè îò çåðíà í³äå íå âèÿâèëè ³ ò.³í.

 ê³íö³ 1932 ðîêó ç’ÿâèëèñü ïåðø³ îïóõë³ â³ä ãîëîäó. Ñàì³ ÷ëåíè êîì³ñ³¿ ìåð-çëè ³ æèëè âïðîãîëîäü (ñâèíÿ÷³ ãîëîâè çíàõîäèëèñü íå÷àñòî), ¿ëè ïåðåâàæíî ï³ñíèéáîðù, êàðòîïëþ ç îã³ðêàìè áåç õë³áà.

744

ѲÄ×ÅÍÍß

Çåìëÿ çàìåðçëà ³ íå â³ääàâàëà òå, øî â í³é ùå çàëèøèëîñü çàõîâàíèì, íåäîïîìàãàëè ³ íàéãîñòð³ø³ çàë³çí³ ïàëèö³.

“Ïðåäñòàâíèêà” ÷àñò³øå ïî÷àëè âèêëèêàòè â ðàéîí. Îäíîãî ðàçó â³í íåñïî-ä³âàíî ïîâåðíóâñÿ, ñêëèêàâ óñ³õ ÷ëåí³â êîì³ñ³¿ ³ ìè, ñèäÿ÷è íà ïå÷³, ñòàëè ñâ³äêà-ìè ùå îäí³º¿ íàðàäè. Ðîçìîâà éøëà ïðî òå, ùî ðàéîí âèìàãຠïîñèëèòè ïîøóêèõë³áà.  ðàéîí³ âåëèñÿ ï³äðàõóíêè, â ÿêîìó ñåë³ ñê³ëüêè ëþäåé ïîìåðëî ãîëîä-íîþ ñìåðòþ, à ñê³ëüêè îïóõëî. Ðîáèëèñü âèñíîâêè: ÿêùî á³ëüøå ïîìåðëî ³ îïóõ-ëî – ðîáîòà êðàùà, ìåíøå ïîìåðëî – ðîáîòà ã³ðøà, “õë³á ùå º, òðåáà çíàéòè³ çàáðàòü!” – òàê³ âêàç³âêè.

Íå ïàì’ÿòàþ, êîëè êîì³ñ³ÿ ïðèïèíèëà ðîáîòó ïî õë³áîçàãîò³âëÿõ, ï³ñëÿ íîâî-ãî ðîêó âîíà ùå ïðàöþâàëà. À ïîò³ì ÿêîñü òèõåíüêî çíèê “ïðåäñòàâíèê”, ³ ïðè-ïèíèëèñü îáøóêè. Ìè òàê æå òèõåíüêî ïîâåðíóëèñÿ äî ñâ õàòè-ïóñòêè. Íåáóëî ÷îãî ¿ñòè, íå áóëî ÷èì òîïèòü.

ßê ó ëþäåé óñå çàáèðàëè, òî íà çàïèòàííÿ: “À ÷èì ãîäóâàòè ä³òåé?” áóëàâ³äïîâ³äü: “Äåðæàâà äîïîìîæå”. ͳÿêî¿ äîïîìîãè â³ä äåðæàâè í³ êîëãîñïíèêè, í³îäíîîñ³áíèêè, í³ íàâ³òü ÷ëåíè êîì³ñ³¿ ïî çàãîò³âë³ íå îäåðæàëè. Íàø áëèçüêèéñóñ³ä, Ïàâëî Ñåë³âåðñòîâè÷, íåçì³ííèé àêòèâ³ñò ó ñïðàâ³ êîëåêòèâ³çàö³¿ ³ ÷ëåíêîì³ñ³¿ ïî õë³áîçàãîò³âë³, ïîìåð ãîëîäíîþ ñìåðòþ â 1933 ðîö³.

Áëèæ÷å äî âåñíè ïîìåðëèõ ñòàâàëî á³ëüøå. Áóëà îðãàí³çîâàíà áðèãàäà ïîçáèðàííþ òðóï³â. Äàëè ¿ì êîíÿ, ³ âîíè êîæíîãî ðàíêó ¿çäèëè ïî ñåëó, çáèðàëèòðóïè ³ â³äâîçèëè ¿õ íà êëàäîâèùå. Íàø ñóñ³ä ³ áàòüê³â ïðèÿòåëü ä³ä Êóéêî, ÿêèéáóâ ó ò³é áðèãàä³, ðîçïîâ³äàâ, ùî êîïàòü ÿìó âîíè íå ìàëè ñèëè, òî ò³ëüêè òðîõèò³ òðóïè ïðèñèïàëè çåìëåþ àáî ñí³ãîì.

Ïîøòà ïðàöþâàëà, àëå íàø³ ëèñòè â ì.Ðîñòîâ, êóäè âè¿õàâ áàòüêî, áðàòè³ ñåñòðà, ÷îìóñü íå äîõîäèëè, à ïîñèëêè â³ä íèõ ïðèõîäèëè çàïîâíåí³ çåìëåþ,ïîðîæí³ìè ïëÿøêàìè òà áèòîþ öåãëîþ, à çîâí³ âñå áóëî ÿê òðåáà: ñóðãó÷åâ³ïå÷àòêè íà ì³ñö³, ³ âàãà â³äïîâ³äàëà âêàçàí³é. Òàê áóëî íå ò³ëüêè ç íàøèìè ïîñèë-êàìè. Âñ³, õòî ¿õ îäåðæóâàâ, â³äêðèâàëè íà ïîøò³ ³ òóò æå êèäàëè.

 ê³íö³ 1932 ðîêó ïðè¿õàëà ñåñòðà, ¿¿ ïîñëàëè ä³çíàòèñü, ùî ó íàñ òóò 䳺òüñÿ.Äîðîãîþ íàñëóõàëàñü ðîçïîâ³äåé ïðî òå, ÿê ãðàáóþòü ³ óáèâàþòü òèõ, õòî íåñåïðîäóêòè, òî ç³ ñòðàõó ìàëî íå ïîìåðëà, ³äó÷è ïî áåçëþäí³é ì³ñöåâîñò³ 18 êì â³äçàë³çíè÷íî¿ ñòàíö³¿ Çîëîòîíîøà. ²øëà âíî÷³, â òîé ÷àñ öå áóëî íàáàãàòî áåçïå÷-í³øå, ³ ¿é òàê ïîðàäèëè.  õàòó íå çàõîäèëà (ìè â öåé ÷àñ ùå æèëè ó õàò³ íà êðàþñåëà), öå áóëî òàêîæ íåáåçïå÷íî, ³ ìè ç íåþ çóñòð³÷àëèñÿ â ë³ñî÷êó çà ñåëîì.Ïðèâåçëà âîíà òðîõè ñóõàð³â ³ êóñîê ñàëà. Ö³ ðåéñè ç ðèçèêîì äëÿ æèòòÿ âîíàïîò³ì ïîâòîðèëà äåê³ëüêà ðàç³â, ïðîõîäÿ÷è ç âàíòàæåì 36 êì çà îäíó í³÷ õîëîä-íèìè çèìîâèìè äîðîãàìè. À ¿é áóëî â òîé ÷àñ ò³ëüêè 19 ðîê³â.

Íàäõîäèëà âåñíà, ïîìåðëèõ á³ëüøàëî. ijä Êóéêî ç³ ñâîºþ áðèãàäîþ íå âñòè-ãàâ ¿õ âèâîçèòè, ³ âîíè ïî äåê³ëüêà äí³â ëåæàëè ó äâîðàõ àáî ³ íà âóëèö³.

Äîáðå ïàì’ÿòàþ, ÿê íàø íåäàëåêèé ñóñ³ä, ïî âóëè÷íîìó éîãî çâàëè “Áàã-ëàé”, ñòîÿâ íà êîë³íàõ ïåðåä äðóãèì ñóñ³äîì, ç ÿêèì ïðèÿòåëþâàâ ùå ïàðóáêîì,

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

745

ïëàêàâ ³ ïðîñèâ: “²âàíå, íå ìîæó äèâèòèñÿ, ÿê ä³òè ïîìèðàþòü, äàé õî÷ ùîñüïî¿ñòè”. Òîé âèí³ñ éîìó äâà áóðÿêè, à â ñàìîãî ñëüîçè òåêëè ïî îáëè÷÷þ. Ó íèõó îáîõ áóëî ïî ÷åòâåðî ãîëîäíèõ ä³òåé. Ç êîë³í Áàãëàé âñòàòè íå ì³ã, ó íüîãî áóëàò³ëüêè îäíà íîãà, äðóãó â³í, çäàºòüñÿ, çàãóáèâ íà â³éí³, éîìó äîïîìàãàëè, ïîäàâà-ëè ìèëèö³, à â³í ñèëèâñÿ ïîñì³õíóòèñÿ, à ñëüîçè òåêëè ³ òåêëè, ³ áóðÿê³â â³í íå ì³ãóòðèìàòè, áî ìèëèö³ çàâàæàëè, òà é îñëàá³â äóæå.

ѳì’ÿ Áàãëà¿â óñ³ì ïîäîáàëàñü. Âîíè áóëè âðîäëèâ³ ³ ÿê³ñü ñïîê³éí³, ëàã³äí³,äîáð³, äðóæí³ ì³æ ñîáîþ, ÿ ïðèÿòåëþâàâ ç ¿õí³ìè ä³òüìè. ijòè ¿õí³ áóëè çàâæäèïîìèò³, ïðè÷åñàí³ ³ â ÷èñò³é îäåæ³, à â õàò³ ïðèáðàíî ³ ãàðíî, íåçâàæàþ÷è íà òå,ùî æèòü ¿ì áóëî íàáàãàòî ñêëàäí³øå, í³æ ³íøèì. Íàñòàâàëè òåïë³ äí³, íàøà ìàòèïî÷àëà îïóõàòü, à ìè õîäèëè, ÿê ñîíí³ ìóõè. Îäíîãî ðàçó ÿ çàáð³â äî Áàãëà¿â.Ó äâîð³ âæå áóëî çåëåíî, ïî÷èíàëè öâ³ñòè êóëüáàáè ³ ñòîÿâ ÿêèéñü ñìîð³ä, ÷åðåçâ³ä÷èíåí³ äâåð³ ÿ çàéøîâ ó õàòó. Íà ï³äëîç³ âàëÿëèñü ìèëèö³ ³ ëåæàâ áàòüêî,à äàë³ é õëîïö³, ìàòè – íà ë³æêó, à ïîïåðåê ìàòåð³ íàéìåíøà ä³â÷èíêà, ðó÷åíÿòàõóä³, ÿê áèëèíêè, çâèñàëè ìàéæå äî ï³äëîãè. Âîíè âæå íå áà÷èëè âåñíè, à ä³â÷èíêàòàê ëþáèëà â³íêè ³ç êâ³òîê êóëüáàáè.

Âåñíà. Âèìèðàëè ñ³ì’ÿìè, ïî÷àñò³øàëè âèïàäêè ëþäî¿äñòâà, íàì çàáîðîíÿ-ëè âèõîäèòè íà âóëèöþ. Òðåáà áóëî îáðîáëÿòè çåìëþ, à ñèëè íå áóëî. Ìàòè ïðè-õîäèëà ç îãîðîäó ç ëèöåì îïóõëèì òàê, ùî î÷åé çîâñ³ì íå âèäíî – ÿê³ñü á³ëî-ãîëóáóâàò³ ì³øêè-âîäÿíêè. Ìåðö³ ëåæàëè íà âóëèö³, ñèä³ëè ï³ä ë³ñàìè òà çàáîðà-ìè. Ïîìèðàëè íà ëóãàõ, íà¿âøèñü çàíàäòî áàãàòî ùàâëþ òà ³íøî¿ òðàâè. Êðóãîìñåëà áóëî áàãàòî áîë³ò, òóäè ãîëîäí³ ëþäè ë³çëè ïî ìîëîäèé î÷åðåò, ñ³òíÿã, ðîã³ç,à âèë³çòè óæå íå ìîãëè, ³ â áîëîòàõ ïëàâàëè òðóïè, íàä ÿêèìè ðî¿ëèñÿ õìàðè ìóõ³ ðîçíîñèâñÿ ñìîð³ä. Ìåðö³ ïëèâëè ïî ïåðåïîâíåíèõ âîäîþ ð³÷êàõ.

Ìàìèíà ñåñòðà ßâäîõà óæå íå ìîãëà õîäèòè. ² ìè âîçèêîì ïåðåâåçëè ¿¿ äîíàñ. Òðóäíî áóëî ïîêëàñòè ¿¿ íà âîçèêà, õî÷ âîíà ÷îìóñü íå îïóõëà, à äóæå ñõóä-ëà, ïðÿìî âèñîõëà âñÿ. Âîíà áàãàòî ñïàëà, à ÿê íå ñïàëà, òî âñå ùîñü ðîçïîâ³äà-ëà. Ìàòè ðîçìî÷èëà ïðèõîâàíèé äåñü ñóõàðèê (ùå ç òèõ, ùî ïðèâîçèëà íàøàñåñòðà ç Ðîñòîâà) ³ õîò³ëà ¿¿ ïîãîäóâàòü, à òà ãîâîðèëà, ùî ¿ñòè ¿é çîâñ³ì íåõî÷åòüñÿ. À êîëè ìàòè âñå æ òàêè ïîëîæèëà ¿é ó ðîò êóñî÷îê ðîçìî÷åíîãî ñóõàðÿ,òî âîíà íåõîòÿ éîãî ïîæóâàëà, ïðîáóâàëà ïðîêîâòíóòè ³ íå çìîãëà, âèïëþíóëà.Òàê ³ ïîìåðëà, òèõî, ÿê çàñíóëà.

Ïîøèðèëàñü ÷óòêà, ùî â ì.×åðêàñàõ íàéìàþòü ëþäåé íà ÿêóñü ðîáîòó.Òóäè ï³øëî ³ íå ïîâåðíóëîñÿ áàãàòî íàøèõ îäíîñåëüö³â. Îäí³ íå ä³éøëè ³ ïîìåð-ëè â äîðîç³, äðóã³ ïîìåðëè â ×åðêàñàõ, òðåò³ì ïîùàñòèëî ïîñòóïèòè íà ðîáîòó,òà âîíè, íå çíàþ÷è ïðî íåáåçïåêó, ïî¿ëè çàíàäòî áàãàòî â ¿äàëüí³ ³ òàêîæ ïîìåðëè.Õîäèëè ÷óòêè, ùî â ×åðêàñàõ òîðãóþòü ëþäñüêèì ì’ÿñîì ³ âèðîáàìè ç íüîãî.

À ìè âñå ùå æèëè. ¯ëè âñå: ëèñòÿ äåðåâ, êîðó, æîëóä³, êâ³òè, ìîëîäèé î÷å-ðåò, ðîã³ç, ãðèáè, êîð³ííÿ ð³çíèõ ðîñëèí. Ëîâèëè ³ ¿ëè ãîðîáö³â, âîðîí, ³íøèõ ïòàõ³â,âèøóêóâàëèëè ³ ¿ëè ¿õ ÿéöÿ. ʳøîê ³ ñîáàê ïî¿ëè óæå äàâíî, à îò æàá ÿ íå ïàì’ÿ-òàþ, ùîá õòîñü ¿â, à ¿õ ó íàøèõ áîëîòàõ áóëî äóæå áàãàòî. ² íå òå, ùîá íå

746

ѲÄ×ÅÍÍß

çäîãàäóâàëèñü, à êàçàëè: “Êðàùå âìåðòè, í³æ ¿ñòè òàêó ïîãàíü”. Ðèáó í³õòî íåëîâèâ, âåñíîþ, êîëè ð³÷êè ïåðåïîâíþâàëèñü âîäîþ, öå áóëà áåçíàä³éíà ñïðàâà.Îñîáëèâîþ ïîïóëÿðí³ñòþ êîðèñòóâàëîñü “áîðîøíî” ³ç ñóõèõ ñòåáåë, ëèñòÿ³ ñòåðæí³â â³ä êà÷àí³â êóêóðóäçè. Öå âñå òîâêëîñü ó ñòóï³, ïåðåòâîðþþ÷èñüó “áîðîøíî”, äî íüîãî ï³äì³øóâàëè âèñóøåíîãî ïåðåòåðòîãî ëèñòÿ ³ êâ³ò³â³ ïåêëè “ñìà÷í³” îëàäêè, ÿê³ äîäàâàëè äîäàòêîâèõ ñòðàæäàíü òèì, õòî íèìè“ëàñóâàâ”. Òâåðäà îáîëîíêà ñòåáåë êóêóðóäçè â ñòóï³ ïåðåòâîðþâàëàñü íà äóæåãîñòð³ äð³áí³ ãîëêè, ÿê³ íå ïåðåòðàâëþâàëèñü ó êèøå÷íèêó ³ áîëÿ÷å éîãî òðàâ-ìóâàëè.

Çà ï³âë³òðà ìîëîêà ÿ ïàñ ñóñ³äñüêó êîðîâó. Òà ÷è îêóïàëàñü ïîòðà÷åíà åíåð-ã³ÿ? Ïðàâäà, ìè âæå íå á³ãàëè ³ íå ãðàëèñü íà ïàñîâèù³, à íàñèëó òÿãàëè íîãè çàêîðîâîþ.

Íåñïîä³âàíî ç Ðîñòîâà ïîâåðíóâñÿ íàø áàòüêî. ͳ÷îãî â³í íå ïðèâ³ç, áóâíåãîëåíèé ³ ÿêèéñü ÷óæèé. Ìè ç Ðîñòîâà äàâíî âæå íå ìàëè í³ÿêèõ â³ñòåé, àáàòüêî ðîçïîâ³äàâ, ùî òàì òàêîæ ãîëîäíî. Ëþäè íå âìèðàþòü, òà õë³á óæå ïðî-äàþòü ïî êàðòî÷êàõ. Íàñ çäèâóâàëî òå, ùî áàòüêî ³ç íàï³âãîëîäíîãî Ðîñòîâàïðè¿õàâ ó çîâñ³ì ãîëîäíå ñåëî. Òà ñêîðî âñå ç’ÿñóâàëîñÿ.

Ó Ðîñòîâ³ áàòüêî ä³çíàâñÿ, ùî íà Óêðà¿í³ äåðæàâà ì³íÿº çîëîòî òà ³íø³ äî-ðîãîö³íí³ ìåòàëè íà õë³á. Íà îáì³íí³ ïóíêòè ïîòÿãëèñÿ âñ³, ó êîãî áóëî õî÷ ùîñüç çîëîòà ÷è ñð³áëà. Íàéáëèæ÷èé îáì³ííèé ïóíêò áóâ ó ×åðêàñàõ. ̳íÿëè îáðó÷-êè, çîëîò³ ñåðåæêè, êîðîíêè, çóáè. ßêùî õòîñü íå çí³ìàâ çîëîò³ êîðîíêè ñàì, òî ¿õâèäèðàëè â íüîãî ³íø³, ÷àñòî ðàçîì ³ç çóáàìè, à òî ³ ñàìèì æèòòÿì.

Ó áàòüêà ÿêîñü çáåðåãëàñü çîëîòà ï’ÿò³ðêà äîðåâîëþö³éíî¿ ÷åêàíêè. Ïðî öåí³õòî íå çíàâ, ³ îò ÷åðåç äåíü ÷è äâà ï³ñëÿ ïðè¿çäó áàòüêî çíîâ çíèê. À ÿêîñüðàíî–âðàíö³ íàñ ðîçáóäèëà ìàòè.  ðàíêîâèõ ñóò³íêàõ ìè ïîáà÷èëè áàòüêà, ÿêèéñèä³â çà ñòîëîì ³ óñì³õàâñÿ, à íà ñòîë³ ëåæàëè äâ³ æèòí³ õë³áèíè ç áëèñêó÷îþñêîðèíêîþ, ³ íàì â³äð³çàëè ïî ìàëåíüê³é ïàõó÷³é ñêèáî÷ö³. Íåñòè ïðîäóêòè áóëîäóæå íåáåçïå÷íî. Áàòüêî ðîçïîâ³â, ÿê â³í âäåíü õîâàâñÿ â î÷åðåòàõ ÷è êóùàõâåðáîëîçó, à éøîâ ò³ëüêè ï³çíî âíî÷³. Çà ñâî¿ ãðîø³ â³í îäåðæàâ ïóä ãðå÷àíî¿êðóïè òà äåê³ëüêà õë³áèí. Öå âðÿòóâàëî íàì æèòòÿ.

Ïîðàäèâøèñü ç ìàò³ð’þ, â Ðîñòîâ áàòüêî á³ëüøå íå ïî¿õàâ, à çàëèøèâñÿç íàìè. ϳäí³ìàëàñü ãîðîäèíà, à íà ïîëîâèí³ îãîðîäó áàòüêî ïîñ³ÿâ æèòî, ³ éîãîòðåáà áóëî ñòåðåãòè. ßê âîíî ïî÷àëî ïîëîâ³òè, òî â³í êîæíî¿ íî÷³ íî÷óâàâ á³ëÿíüîãî ³ ëÿêàâ “çëî䳿â”, à ¿õ áóëî òàê áàãàòî, ùî íàì äîâåëîñÿ ñêîñèòè æèòîíåäîçð³ëèì ³ ñóøèòè íà õàò³.

Ìëèíè íå ïðàöþâàëè. Ìîëîëè ï³äï³ëüíî íà ðó÷íèõ ìëèíêàõ. Ïàì’ÿòàþ, ÿêìè ç ìàò³ð’þ õîäèëè äî ì äâîþð³äíî¿ ñåñòðè, ÷îëîâ³ê ÿêî¿ çðîáèâ ðó÷íîãîçá³ðíî-ðîçá³ðíîãî ìëèíêà, ³ ìîëîëè â ïîãðåá³ ç âåëèêîþ îáåðåæí³ñòþ. Ðîçìîâèçàáîðîíÿëèñü, ïðè íàéìåíø³é òðèâîç³ ãàñèëàñü ñâ³÷êà, ìëèíîê ðîçáèðàâñÿ â òåì-ðÿâ³, ³ äåòàë³ õîâàëèñÿ.

À ùî áóëî â øêîë³?

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

747

Çàíÿòòÿ íå ïðèïèíÿëèñÿ, àëå í³ ï³äðó÷íèê³â, í³ çîøèò³â íå áóëî äå êóïèòü.×îðíèëî ðîáèëè ³ç ÿã³ä áóçèíè, ÿêî¿ ó íàñ áóëî áàãàòî, à ïèñàëè íà áóäü-ÿêîìóïàïåð³, ÿêèé õòî äå çì³ã ä³ñòàòè. Íàé÷àñò³øå ïèñàëè ì³æ ðÿäêàìè ³ íà ïîëÿõäðóêîâàíèõ êíèæîê.

Íà óðîêàõ ãîëîäí³ ä³òè çàñèíàëè, àáî áóëè âêðàé íåóâàæí³. Íàø ìîëîäèé³ âðîäëèâèé ó÷èòåëü, ùîá áóäèòè â ó÷í³â óâàãó, äàâàâ íàéçäîðîâ³éøîìó ³ç õëîïö³âëîçèíó, ³ òîé õîäèâ ì³æ ïàðòàìè ³ áèâ òèõ, ÿê³ çàñèíàëè, ïî ãîëîâ³. Íàéáîëþ÷³øåáóëî, êîëè ïîïàäàëî ïî âóõó. Ó íàøîìó êëàñ³ ëîçèíà áóëà ó äðóãîð³÷íèêà, ÿêîãîâñ³ çâàëè Ïåòðî-êàò.

Òà ê³ëüê³ñòü ó÷í³â ó øêîë³ ïîñòóïîâî çìåíøóâàëàñü, ³, íàðåøò³, Ïåòðî-êàòòàêîæ ïðîïàâ. Óñ³ ïîëåãøåíî ç³òõíóëè, à íåçàáàðîì äåñü ïîä³âñÿ ³ íàø âðîäëè-âèé ó÷èòåëü.

Áóëè â øêîë³ ³ ãàðÿ÷³ ñí³äàíêè. Íà ïåðåðâ³ âíîñèëè ó êëàñ ÷îðíèé âåëèêèéêàçàí, ³ îäíà ç ó÷åíèöü ðîçëèâàëà ç íüîãî â ïîãíóò³ àëþì³í³ºâ³ ìèñêè ó÷í³â, ÿê³ñòîÿëè â ÷åðç³. Êîæíîãî äíÿ ñí³äàíîê áóâ îäíàêîâèé – ãàðÿ÷à ñîëîíà á³ëóâàòàâîäà, â ÿê³é ïëàâàëè øìàòî÷êè ñîëîíèõ îã³ðê³â, ìîæëèâî, áóëè òàì ³ øìàòî÷êèêàðòîïë³, òîìó ùî âñ³ ïðîñèëè: “Êàòþ, ïîøóêàé øìàòî÷îê êàðòîïë³”. Àëå íåïàì’ÿòàþ, ùîá òîé øìàòî÷îê õî÷ ðàç áóâ ó ìî¿é ìèñö³. Âçàãàë³ òàêå âðàæåííÿ,ùî â òîìó ðîö³ áóëî ñòðàøåííî áàãàòî ñîëîíèõ îã³ðê³â. Ó êîæí³é õàò³, ¿äàëüí³,â øêîë³ ñòðàâà âàðèëàñÿ ³ç ñîëîíèõ îã³ðê³â, õî÷ äî òîãî ðîêó ³ ï³ñëÿ íüîãî ÿ íåïàì’ÿòàþ, ùîá õòîñü ùîñü ³ç íèõ âàðèâ.

Íàáëèæàëàñÿ âåñíà, ³ ó÷í³ ïîñòóïîâî ïåðåñòàëè õîäèòè äî øêîëè. Õòîñüïîìåð, êîãîñü, ìîæëèâî, ç’¿ëè, äåêîãî íå âèïóñêàëè ç äâîðó, à ó íàñ ç áðàòîìïðîñòî íå áóëî ñèëè.

Ùå îäèí ñïîãàä:Ó íàøîìó ñåë³ æèâ îäèí ïðàö³âíèê ðàéîííî¿ àäì³í³ñòðàö³¿. ßê âîäèòüñÿ, áóëà

â íüîãî äîáðà íîâà õàòà ³ ñóö³ëüíèé âèñîêèé ïîôàðáîâàíèé çàáîð. ß â÷èâñÿâ îäíîìó êëàñ³ ç ñåðåäí³ì ³ç òðüîõ éîãî ñèí³â.

ϳñëÿ çàê³í÷åííÿ øêîëè ìè ðàçîì ïîñòóïèëè: â³í â Õàðê³âñüêèé ³íñòèòóòæóðíàë³ñòèêè, à ÿ â Õàðê³âñüêèé ³íæåíåðíî-áóä³âåëüíèé ³íñòèòóò. Äðóæèëè ìèùå â øêîë³, à æèòòÿ â Õàðêîâ³ íàñ îñîáëèâî çáëèçèëî.

ßêîñü ó ðîçìîâ³, çãàäàâøè ãîëîä 1932–33 ðîê³â, â³í ðîçïîâ³â, ùî ¿õíÿ ñ³ì’ÿâ ò³ ðîêè æèëà, ÿê í³êîëè, â äîñòàòêó.  êëàäîâö³ ñòîÿëè ì³øêè ç áîðîøíîì,ñóõàðÿìè, öóêðîì, ÿøèêè ç ñàëîì, ìàñëîì, êîíñåðâàìè ³ íàâ³òü öóêåðêàìè. Âñåöå ïðèâîçèëîñü òàºìíî âíî÷³ ³ õîâàëîñü. ² íàâ³òü êîëè ïîìèðàëà â³ä ãîëîäó ñ³ì’ÿñåñòðè éîãî áàòüêà, òîé íå ì³ã ¿é äîïîìîãòè.

À ÿ çãàäàâ, ùî “ïðåäñòàâíèê” ³ ÷ëåíè êîì³ñ³¿ ïî õë³áîçàãîò³âë³ ¿ëè êàðòîïëþç îã³ðêàìè àáî ï³ñíèé áîðù, ÿêèé ìîÿ ìàòè ¿ì ãîòóâàëà, õë³áà íà ¿õíüîìó ñòîë³ÿ íå áà÷èâ.

Íàøå ñåëî ³ ñóñ³äí³ ñåëà ç äàâí³õ ÷àñ³â çàñåëåí³ êîçàêàìè, êð³ïàê³â ó íàøèõñåëàõ íå áóëî. ²ñòîðè÷íî òàê ñêëàëîñÿ, ùî ¿ì äîâîäèëîñü â³äáèâàòè òàòàðñüê³

748

ѲÄ×ÅÍÍß

íàá³ãè ³ áðàòè ó÷àñòü ó ïîõîäàõ ïðîòè ïîëÿê³â ³ ïðîòè ìîñêîâñüêèõ â³éñüê. ² õî÷Ïîòîöüêèé ¿õ íåùàäíî â³øàâ ³ ñàäæàâ íà ïàë³, à êíÿçü Ðîìîäàíîâñüêèé ïåðåáèâìàëî íå âñ³õ ëþäåé, à ôîðòåöþ ²ðê볿â çðóéíóâàâ âùåíò, çð³âíÿâ ç çåìëåþ, âîíèçíîâó ³ çíîâó ï³äí³ìàëèñü ïðîòè íåñïðàâåäëèâîñò³.

×îìó æ â 1932–33 ðîêàõ íå ÷óòè áóëî æîäíîãî ãîëîñó ïðîòåñòó? ×îìó?[ϳäïèñ] ².Õîìåíêî

2000 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÕÎÌÅÍÊÀ Ñåìåíà Âàñèëüîâè÷à,

1929 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ãàíí³âêà Êðèâîð³çüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Ìàòè ìåí³ ðîçïîâ³äàëà, ùî íà ñåë³ ïîìåðëî áàãàöüêî ëþäåé, áî ñ³ì’¿ òîä³áóëè âåëèê³ – ïî 9–10 ÷îëîâ³ê. Ïî ñåëó íå ìîæíà áóëî ïðîéòè, êðóãîì ëåæàëèîïóõë³ ëþäè. Çà ñåëîì ïîõîâàíî áàãàòî ïîìåðëèõ, çàðàç òàì “áðàòñüêà ìîãèëà”çàãèáëèõ ï³ä ÷àñ ³ò÷èçíÿíî¿ â³éíè.

³ä ãîëîäó íàñ âðÿòóâàëà êîðîâà, ìàòè ¿¿ äóæå äîãëÿäàëà. ñåë³ áóëè âèïàäêè ëþäîæåðñòâà. Çà öå íàâ³òü çàñóäèëè îäíîãî ÷îëîâ³êà,

ÿê êàçàëè ëþäè, àëå â³í áóâ â³ä ãîëîäó íåñïîâíà ðîçóìó.[ϳäïèñ] Ñ.ÕîìåíêîÇàïèñàâ Î.Ñòàðèê.

2002 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÕÎÐÎÂÎÄÎÂί ª.Ô.(ì. Áåðèñëàâ íà Õåðñîíùèí³)

̳é ð³äíèé ä³ä íà ñâî¿é âëàñí³é øê³ð³ çàçíàâ, ùî ïðèíåñëà éîìó ðàäÿíñüêàâëàäà… ×ëåíè “ðåâêîìó” øàñòàëè ïî äâîðàõ, çàáèðàëè âñå æèâå, çàãàíÿëèâ êîëãîñï. Ìî¿ ìàòè ³ áàòüêî íå ðîçãèíàëè ñïèíè íà çåìë³ â³ä ñâ³òàííÿ äî ñìåðêàí-íÿ, à, ìè, ä³òëàõè ìàë³, áîñ³, ãîëîäí³, ðâàëè ëîáîäó, ¿ëè, ùîá íå ïîìåðòè ç ãîëîäó.Äîáðå ïàì’ÿòàþ, ÿê íà âóëèöÿõ âàëÿëèñÿ ïîìåðë³ â³ä ãîëîäó. Ç äîíüêîþ îäíîãîç ÷ëåí³â ðåâêîìó ÿ íàâ÷àëàñÿ â îäíîìó êëàñ³. Àëëà, òàê çâàëè ¿¿, áóëà í³æíà³ ÷èñòåíüêà ÿê àíãåëî÷îê, à, ìè, ä³òëàõè á³äíÿê³â, õîâàëè ñâî¿ áðóäí³ ðóêè, áî íåáóëî ÷èì ïîìèòè ¿õ. Íà ïåðåðâàõ Àëëà ä³ñòàâàëà ³ç ïîðòôåëÿ ïèð³æêè, à ó ìåíåâ³ä ãîëîäó ñâîäèëî æèâ³ò. Àëëà íå çíàëà, ùî òàêå çáèðàòè êîëîñêè, õîâàþ÷èñü

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

749

â³ä îá’¿æä÷èêà, ÿêîãî áîÿëèñü, áî â³í êèäàâñÿ ÿê çâ³ð ³ áèâ, ïîêà ëþäèíà íå âòðà-÷àëà ñâ³äîìîñò³.

Ãåéêî Ñåðã³é. Ïàì’ÿòü ïðî ãîëîäîìîð.Íå áóëî ïîðÿòóíêó í³çâ³äêè. –

Óðÿäîâèé êóð’ºð. – 2007. – ¹ 221. – 24 ëèñòîïàäà.

ѲÄ×ÅÍÍßÕÎÐÎËÜÑÜÊί Òåòÿíè ßêèì³âíè,

1922 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Âîäÿíå Ìàãäàëèí³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Áàòüêè ìî¿ ïðàöþâàëè â êîëãîñï³. Íàñ áóëî øåñòåðî ä³òåé. Áàòüêî áóâó ãðóï³, ùî âèëó÷àëà â ëþäåé çåðíî òà ³íø³ ïðîäóêòè. Ìè í³÷îãî öüîãî íå áà÷èëè,áî âñå çäàâàëîñÿ â êîëãîñïíó êîìîðó. ̄ ëè ç àêàö³¿ öâ³òêè, âàðèëè ³ç ëîáîäè ³ êîìè-øó ñóï. Êðàëè â êîëãîñï³ ãîðîõ ç ëèñòÿì ³ âàðèëè áîðù. Êîðîâè íå áóëî. Ìåíøàñåñòðà âìåðëà ç ãîëîäó, îñòàëüíèõ ä³òåé â³ääàëè ïî íàéìàõ.  öåé ïåð³îä éøëàêîëåêòèâ³çàö³ÿ, ðîçêóðêóëþâàëè äâîðè, õòî íå éøîâ ó êîëãîñï, âèñèëàëè â Ñèá³ð,íà Ñîëîâêè. Íàéâàæ÷èì áóâ 1933 ð³ê. Ñóñ³äàìè áóëè Ëåòþ÷³ (5 ä³òåé), âñ³ïîìåðëè, îñòàëàñü ìàòè.

1997 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÖ²Ëί Âàðâàðè Äìèòð³âíè,

1919 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ãåðìàí³âêà Îáóõ³âñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.)

Íàéòÿæ÷èì ïåð³îäîì áóëà çèìà. Ñí³ãó âèïàëî äóæå áàãàòî, ³ çìîðåíèì, âèñ-íàæåíèì ëþäÿì áóëî âàæêî íàâ³òü ïðîéòè äî ñóñ³ä³â. Áóëî æ õîëîäíî ³ ãîëîäíî.Íå áóëî ÷îãî ¿ñòè, íå áóëî ÷èì òîïèòè. Ëþäè ïóõëè, çàìåðçàëè ³ ìåðëè íà î÷àõ.ßêùî ðàíêîì ñâî¿õ äðóç³â ÷è ð³äíèõ áà÷èëè, òî ââå÷åð³ âîíè âæå ìîãëè áóòèìåðòâèìè â³ä ãîëîäó àáî çàìåðçàëè.

Ïî ñåëó ¿çäèëè äâ³ ï³äâîäè ³ âèì³òàëè âñå ç êîìîð, ùî ìîæíà áóëî çàáðàòè.Ëþäè çìóøåí³ áóëè çáèðàòè ïîëîâó, ìåðçëó êàðòîïëþ, ëèñòÿ, òåðëè âñå öå ³ ïåêëèäåðóíè ÷è ìëèíö³. ³ä òàêî¿ ¿æ³ ÷àñòî õâîð³ëè ³ ïîìèðàëè. Ñåëî íåíà÷å âèìåðëî. Íå÷óòè áóëî âåñåëîù³â ³ ï³ñåíü. Âñ³ äóìàëè ëèøå ïðî îäíå – ÿê ïî¿ñòè, ÿê âèæèòè.

Ìàéæå ùîäíÿ ïî ñåëó ¿çäèëà ïåðåïîâíåíà ìåðòâèìè ëþäüìè ï³äâîäà. Ìåð-òâèõ ñêèäàëè ó ÿìó ³ íå çàñèïàëè ¿õ ïî 2–3 äí³. Îäíîãî ðàçó ðàçîì ³ç ìåðòâèìèäî ÿìè ïðèâåçëè ²âàí÷åíêà ²âàíà. ³í óæå áóâ îïóõëèé ³ íå õîäèâ, ïðèðå÷åíèé íà

750

ѲÄ×ÅÍÍß

ñìåðòü. Éîãî ìàëè âêèíóòè ó ÿìó äî ìåðòâèõ, àëå ÿêèìîñü äèâîì éîìó âäàëîñÿâìîâèòè Ñåíüãóðà, ÷è, ìîæå, ÿêîñü â³äêóïèòèñü, ³ â³í çàëèøèâñÿ æèâèì.

Çàïèñàâ Î.Ùåðáàíü.2002 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÖÈÌÁÀË Ãàííè ªôðåì³âíè,

1924 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ñòàâè Êàãàðëèöüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.)

Ó 16 ðîê³â ÿ âæå õîäèëà íà ïîëå æàòè. Ìàòè ç áàáîþ òàêîæ õîäèëè íà ïîëåïîëîòè áóðÿêè ³ áðàëè ç ñîáîþ ùå ÷èìàëèé ãóðò ëþäåé, êîòð³ ùå é íå áà÷èëè òèõáóðÿê³â. Çà ðîáîòó íà ïîë³ íàì äàâàëè 1 êã õë³áà ³ âàðèëè êàøó. Àëå íåçâàæàþ÷èíà öå, âñ³ ëþäè ãîëîäóâàëè. Áóâàëî ¿äåø íà ïîëå, òî ÿê íå îäíà äóøà ëåæèòü, òîï’ÿòü: òàì ä³âêà, òàì ïàðóáîê, òàì äèòèíà, äàë³ æ³íêà, òàì ÷îëîâ³ê. Îòàê ìèñòðàæäàëè ï³ä ÷àñ ãîëîäîìîðó ³ ÿ ç æàõîì çãàäóþ ò³ ðîêè. Ïî ñåëàõ õîäèëèëþäè ³ çàáèðàëè â ëþäåé âñå, ùî ìîæíà ¿ñòè, à ö³ ëþäè ïîìèðàëè. Àëå íàìïîùàñòèëî – ó íàñ áóëà êîðîâà, à êîðîâà – öå äóæå âåëèêà ï³äòðèìêà. Äåÿê³ëþäè ïåêëè ç ãðå÷àíî¿ ïîëîâè äåðóíè. Æèòòÿ áóëî æàõëèâèì. Áàãàòî ëþäåéõîäèëî äî ñïèðòçàâîäó, à ÿ íå õîäèëà, òîìó ùî ö³ëèé äåíü ïðàöþâàëà íà ïîë³.

Ìàòè ïîñàäèëà òðîõè öèáóë³. Êîëè âîíà ïî÷àëà ïðîðîñòàòè, ìàòè îáð³çàëàïàã³íö³ ³ âèêèíóëà ó ð³â, ùî âèðèòèé íà äîðîç³. Çãîäîì ³øëà ìîëîäà ä³â÷èíà, ïîáà-÷èëà ò³ çåëåí³ ïàã³íö³, ñòðèáíóëà â ð³â ³ ïî÷àëà ¿õ ¿ñòè. ̳é ìåíøèé áðàò ïîïðîñèâó ìàòåð³, ùîá òà äîçâîëèëà âèíåñòè ä³â÷èí³ òðîõè ìîëîêà òà äåðóíà. ijâ÷èíàæàä³áíî öå âñå ç’¿ëà, ï³øëà â êàïëè÷êó, ùî áóëà íåïîäàë³ê, òà òàì ³ ïîìåðëà.

 òîé ÷àñ ãðîøåé íå ïëàòèëè, à äàâàëè õë³á. Õòî ìàâ ùå õî÷ ÿê³ñü ñèëè, òîõîäèâ ïî íüîãî, à äåõòî ïîìèðàâ íà ï³âäîðîç³. ¯ëè ä³òåé ³ ìåðòâèõ êîíåé, ùîâ êîãî áóëî, òå é ¿ëè.

 îäí³º¿ æ³íêè õëîï÷èê îïóõ â³ä ãîëîäó òàê, ùî íå âëàçèâ ó øòàíö³, ³ õîäèâó ñï³äíèö³. Îäíîãî ðàçó ðîäè÷ ö³º¿ æ³íêè çàéøîâ äî íèõ ó õàòó ³ çàñòàâ ñàìîãîõëîï÷èêà. ³í îáëèâ éîãî ãàñîì ³ ï³äïàëèâ, ï³ñëÿ ÷îãî âèí³ñ óñå ç õàòè.

Òàêîæ ëþäè õîäèëè íà ñòàâîê, äå ðîñòå ãîðîáèíåöü, â íüîìó âåëèêèé êîð³íü.Âèòÿãóâàëè öèáóëèíêè ³ç âîäè, ïðèíîñèëè äîäîìó, ìèëè, ÷èñòèëè ³ ñóøèëè, ïîò³ììîëîëè ³ ¿ëè.

...Ó òîé ð³ê ³ ã³ëëÿ, ³ êîð³ííÿ – Âñå òðîùèâ áóðåâ³é íàâêðóãè...² ñòî¿òü ùå é òåïåð Óêðà¿íà,ßê ñêîðáîòíà í³ìà êðàé ìîãèë...

Çàïèñàâ Ñ.Ãëîáåíêî.2003 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

751

ѲÄ×ÅÍÍßÖßÏÊÀ Âîëîäèìèðà Ñåìåíîâè÷à,

1916 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ñëîâ’ÿíêà Ìåæ³âñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

ß íàðîäèâñÿ â ñ³ì’¿ õë³áîðîá³â. Ìàòè ³ áàòüêî ïðàöþâàëè íà ïîë³ ç ðàíêó äîíî÷³. Ó ñâî¿ 16 ðîê³â ÿ äàâíî óæå íå ñèä³â äîìà, à ïðàöþâàâ ç áàòüêàìè, à ìîÿìîëîäøà ñåñòðè÷êà äîãëÿäàëà áðàòèêà. Ìî¿ äèòÿ÷³ ñïîãàäè íå ðîçêðèþòü òóêàðòèíó, ùî â³äáóâàëàñÿ ó 1932 ð., àëå ÿ áàãàòî íàñòðàæäàâñÿ ó ò³ ðîêè, ³ öå ìåí³çàïàì’ÿòàëîñÿ íà âñå æèòòÿ.

Êîëè ðîçòàíóâ ñí³ã, ïî÷àâñÿ ñïðàâæí³é ãîëîä. Ó ëþäåé ðîçïóõëè îáëè÷÷ÿ,íîãè òà æèâîòè. Âîíè íå ìîãëè âòðèìàòè ñå÷³, ³ òåïåð óñå ãåòü íà÷èñòî ïî¿ëè.Ëîâèëè ìèøåé, ùóð³â, ãîðîáö³â, ìóðàøîê, çåìëÿíèõ õðîáàê³â. Ìîëîëè ê³ñòêè íàáîðîøíî ³ ðîáèëè òå ñàìå ç³ øêóð, ï³äîøâ â³ä âçóòòÿ. Îáòèíàëè ñòàð³ øêóðè òàõóòðà, ùîá ïðèãîòóâàòè ÿêóñü ïîäîáó “ëîêøèíè” ³ âàðèëè êëåé, À êîëè çàçåëå-í³ëà òðàâà, ïî÷àëè âèêîïóâàòè êîð³ííÿ, ¿ñòè áðóíüêè òà ëèñòÿ. Âæèâàëè âñå, ùîáóëî: êóëüáàáó, ðåï’ÿõè, ïðîë³ñêè, ³âàí-÷àé, êðîïèâó.

Íà ïî÷àòêó âåñíè ìåíå çàáðàëà ò³òêà â ³íøå ñåëî. Òîìó, äóìàþ, ÿ é äîæèâäî öüîãî ÷àñó, àäæå ò³òêà ïðàöþâàëà â÷èòåëüêîþ ³ îòðèìóâàëà ïàéîê. Ìåí³ïîùàñòèëî, à ìî¿ì ð³äíèì – í³. Âîíè ïîìåðëè.

Çàïèñ: À.Òåðåõà.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍß×ÀÁÀÍ Ïåëàãå¿ Ôåäîð³âíè,

1924 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ñïàñüêå Íîâîìîñêîâñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Çàñòàëà ÿ îáà ãîëîäà (1933 è 1946 ãã.) â ðîäíîì ñåëå. Â 1933 ã. õîäèëàâ øêîëó, à ïîñëå óðîêîâ ïîìîãàëà ïî äîìó.

 ñåìüå áûëî ïÿòåðî, êðîìå ðîäèòåëåé, åùå òðîå äåòåé (âñå äåâî÷êè).Ìàìà â êîëõîç íå âñòóïèëà. Ïîìíþ, åé óãðîæàëè, õîòåëè íàñèëüíî çàïèñàòü, íîîíà â êîëõîç íå ïîøëà. Ïîçæå íàøó ñåìüþ âûêèíóëè èç äîìà. Âûãíàëè äà è âñå.Çèìîé ýòî áûëî. Íî ìèð íå áåç äîáðûõ ëþäåé.

Ãîëîä 1933 ã. ÿ õîðîøî ïîìíþ, êàê åãî òóò íå ïîìíèòü? Ñêîëüêî ëþäåéóìåðëî. Ïîìíþ, âûìèðàëè ëþäè ñåìüÿìè, íà óëèöå ëåæàëè, à óáðàòü íåêîìó.

752

ѲÄ×ÅÍÍß

Ó ñàìèõ ñèë íåò. Ãîëîä íà÷àëñÿ, õîòÿ óðîæàé áûë î÷åíü õîðîøèì, ëó÷øå, ÷åìâ ïðîøëîì ãîäó. Ñêîëüêî ïøåíèöû áûëî! Íî ãîëîä áûë èñêóññòâåííûé, ñïå-öèàëüíî ñäåëàííûé. Õëåá è åäó çàáèðàëè ïî õàòàì. Õîäèëè àêòèâèñòû, çàáèðàëèïøåíèöó, ìóêó, âñå, ÷òî áûëî ñúåäîáíîãî. Ëþäè ïðÿòàëè, êòî êóäà ìîã. Ïîìíþ,ìàìà ñïðÿòàëà ìóêó â ÿùèê ñ ñîëüþ. ßùèê áûë áîëüøèì, òÿæåëûì. Ïðèøëèê íàì äâîå. Äîëãî èñêàëè. Õîäèëè ïî äâîðó ñ æåëåçíûìè ïàëêàìè è îñòðûìêîíöîì òûêàëè â çåìëþ, ñòåíû. Èñêàëè ñïðÿòàííîå. Îäèí ïîäîøåë ìàòåðèè ãîâîðèò: “Ñëûøü, à â ÿùèêå ÷òî-òî åñòü”. À ìàòü îòâå÷àåò: “Åñòü”. Òå ïîâåð-òåëèñü-ïîâåðòåëèñü, à ÿùèê áîëüøîé, è îòêðûâàòü ïîëåíèëèñü. Òàê ìàìà è ñáå-ðåãëà ÷àñòü çàïàñîâ.

Ëþäè ñîïðîòèâëÿëèñü. Ðàçíîå áûëî. “Êóðêóëè”, íàïðèìåð, õëåá ñæèãàëè.À ëþäè âûðóáàëè ôðóêòîâûå äåðåâüÿ, ïîñêîëüêó áûëè íàëîãè íà íèõ.

Ìíîãî ëþäåé â ñåëå âûìåðëî. Ìíîãèå áåæàëè â ãîðîä, íàäåÿñü, ÷òî òàìëó÷øå. Íåêîòîðûå åõàëè ïîìåíÿòü âåùè íà åäó. Òàêèõ ìíîãî ïðèåçæàëî èçãîðîäà, íî åõàòü ñàìèì â ãîðîä íå÷åãî áûëî.

Ê ñëåäóþùåìó ãîäó ñòàëî ëó÷øå. À äàëåå è âîîáùå ïîëåã÷àëî. Íî òîãäà,â 1933 ã., ñòðàøíûé ãîëîä áûë, ìíîãî ëþäåé óìåðëî.

12 âåðåñíÿ 1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍß×ÀËÅÍÊÀ Ôåîäîñ³ÿ

(ñ. Êîðñóíü-Øåâ÷åíê³âñüêèé Êè¿âñüê³é îáë.)

“ÌÅͲ ÒÐÈÍÀÄÖßÒÈÉ ÌÈÍÀËΔ…Êòî íå çíàåò ýòèõ ïðîñòûõ è ïðîíèêíîâåííûõ ñëîâ èç “Êîáçàðÿ”. Ïðåäñòàâ-

ëÿþ Êèðèëëîâêó. À äàëåêî-äàëåêî çà æèâîïèñíûì ñåëîì ðàñêèíóëèñü ðîâíûåïîëÿ, îáðàìëåííûå çåëåíûìè ðîùàìè è ïåðåëåñêàìè. Íà õîëìå ïðèìîñòèëñÿìàëûé Òàðàñ. Çà ñïèíîé – êîòîìêà, â êîòîðîé êðàþõà ðæàíîãî õëåáà è ëóêîâèöà.Ïàñ õëîïåö ÷óæèõ ÿãíÿò íà ÷óæîì ïîëå.

…×åðåç ñîòíþ ëåò ñîçðåë è ÿ, ñòàâ ïàñòóõîì. Ìíå øåë òðèíàäöÿòûé âñòðàøíîì òðèäöÿòü òðåòüåì. Ïàñòè îâåö íå ïðèøëîñü – èõ ñúåëè â ïåðâûé ãîäêîëëåêòèâèçàöèè. Îñòàëàñü ó êðåñòüÿíèíà îäíà íàäåæäà – êîðîâåíêà, áåç êîòî-ðîé ñóùåñòâîâàíèå áûëî ïðîñòî íåìûñëèìî. Íî íà êîãî îíà îñòàëàñü?

Ñðåäè ãîëîäíûõ è îäè÷àâøèõ êðåñòüÿí, êàê íè óäèâèòåëüíî, íå óìèðàë þìîð.Ìû, äåòè, äåêëàìèðîâàëè:

“ͳ êóðèö³, í³ ñâèí³,Ò³ëüêè Ñòàë³í íà ñò³í³,³í óêàçóº ðóêîþ,Êóäè ¿õàòü çà ìóêîþ”.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

753

 òðèäöàòü âòîðîì âñå êðåñòüÿíå îòïðàâèëèñü íà Êóáàíü è Ñòàâðîïîëüå.Òóäà âåçëè âñå, ÷òî áûëî â ñóíäóêàõ, à äîìîé âîçâðàùàëèñü ñ ìåøî÷êàìèìóêè. Òàê è äîòÿíóëè äî çðåëûõ êîëîñüåâ, êîòîðûå ñðåçàëè è âàðèëè íå÷òî,ïîõîæåå íà ñóï.

 33-ì ñóíäóêè áûëè îïóñòîøåíû, â êàðìàíàõ ãóëÿë âåòåð. Îñòàâàëîñü,êàê òåì ñìèðåííûì îâöàì, òåðïåòü è æäàòü ãîëîäíîé ñìåðòè.  ïðåäûäóùóþîñåíü Ñòàëèí è åãî êîìàíäà áðîñèëè êëè÷: “Çàáðàòü õëåá ñ Óêðàèíû!” È ïîøëèêîììóíèñòû è êîìñîìîëüöû âûòðÿõèâàòü çåðíî íå òîëüêî èç ìåøêîâ, íî è èçãîðøêîâ.

Ïîìíþ ñëó÷àé, ïðîèñøåäøèé â ìîåì ñåëå Êàïóñòÿíöàõ, ÷òî â ßãîòèíñêîìðàéîíå íà Êèåâùèíå. ×åðåç äîðîãó îò ìîåãî äîìà æèëà ìíîãîäåòíàÿ ñåìüÿÒèìîôåÿ ßðåìåíêî. Äåâÿòü äåâî÷åê ïîñëàë èì Áîã. ×òîáû ñîõðàíèòü èì æèçíü,îòåö ïðèïðÿòàë ìåøîê ðæè íà ïå÷è, ïðèêðûâ åãî äåðþæèíàìè, à ñâåðõó ïîëî-æèë ñâîèõ äåòåé. È âîò âðûâàþòñÿ ïîñëàíöû ïàðòèè. Îáûñêàëè âñå óãëû, äâîð,ïåðåâåðíóëè ñîëîìó ïîä íàâåñîì – è âñå íàïðàñíî. Òîãäà çàíåñëî èõ â õàòó.Ïåðâîå, ÷òî áðîñèëîñü â ãëàçà – äåòêè íà ïå÷è. Ê íèì ðâàíóëñÿ ñàìûé ìëàäøèéè, íàâåðíîå, ñàìûé èäåéíûé èç ïðèáûâøèõ. Ïîðûâøèñü ïîä ðÿäíîì, îí ñ íå-ñêðûâàåìîé ðàäîñòüþ çàêðè÷àë: “Âîò ãäå êóëàêè ïðÿ÷óò õëåá!” Ïîñáðàñûâàëèðàçáîéíèêè äåòåé ñ ïå÷è è ïðèíÿëèñü çà ðàáîòó. Íè ïðè÷èòàíèÿ ìàòåðè, íè óãî-âîðû îòöà, íè êðèê äåòåé íå îñòàíîâèëè èõ.

Âåñíîé, êîãäà, çàãëÿäûâàÿ â îêíà, ïûøíî çàöâåëà ñèðåíü, õàòà ßðåìåíêîîïóñòåëà. Âñþ ñåìüþ, äðóã çà äðóãîì, âûâåçëè íà êëàäáèùå â îáùóþ ìîãèëó.Êàæäûé äåíü õîðîíèëè äåñÿòêàìè ëþäåé. Ñòðàííî ñåãîäíÿ – íèêòî òîãäà íåïëàêàë. Ãîëîä âûòðàâèë èç êðåñòüÿí âñå ÷åëîâå÷åñêèå ÷óâñòâà.

Îòëîæèëñÿ â ïàìÿòè ýïèçîä, êîòîðûé òîãäà ïîðàçèë äåòñêîå âîîáðàæåíèå,âûçâàë óæàñ. Ìèìî íàøèõ âîðîò äâèãàëàñü ñòðàííàÿ ïîõîðîííàÿ “ïðîöåññèÿ”:íà äâóõêîëåñíîé òà÷êå Ãðèøà Êðàñíîæåí âåç çàâåðíóòîãî â ðÿäíî ìëàäøåãîáðàòà, ìîåãî îäíîêëàññíèêà è äðóãà Ñàøó. Åùå íåäàâíî ìû âñòðå÷àëèñü íàâûãîíå, è âîò åãî íå ñòàëî. ß ïîäóìàë: ýòî è ìåíÿ òàê ïîâåçóò íà òîò ñâåò.

Íàñ, ïàñòóõîâ, ðàíî áóäèëè ìàòåðè, åùå äî âîñõîäà ñîëíöà. Òîðìîøèëè íàñ,à ó ñàìèõ ðàçðûâàëèñü ñåðäöà: ÷òî ïîëîæèòü â êîòîìêè?! Âåäü äîìà íè êðîõèõëåáà, íè êàðòîôåëèíû. Åñëè äîèëàñü êîðîâà, ìàòü äàâàëà â ïîëå áóòûëêó ìî-ëîêà íà äåíü, à åñëè ýòîãî íå áûëî, òîãäà ìàëü÷èê áðàë ñ ñîáîé âîäó. Êàê ìûâûæèâàëè – òîëüêî Áîãó èçâåñòíî.

Íàøè óìíûå ïðåäêè êîãäà-òî äàâíî ïåðåêðûëè íåáîëüøóþ ðå÷óøêó Ñó-ïèé, è íà ìåñòå áîëîòà îáðàçîâàëñÿ áîëüøîé âîäîåì â íåñêîëüêî ñîòåí ãåêòà-ðîâ. Íà ïëîòèíå ñòîÿëè ÷åòûðå âîäÿíûå ìåëüíèöû. À ðûáû áûëî, êàê øóòèëèìîè çåìëÿêè, áîëüøå, ÷åì âîäû. Òîëüêî ëåíèâûé íå ëàêîìèëñÿ ýòèì ïðîäóê-òîì. Ðàêîâ æå âîçèëè íà ñòàíöèþ â ßãîòèí è âàãîíîì îòïðàâëÿëè â Êèåâ.

À â 1928 ãîäó êîìó-òî èç “ìóäðûõ” ïàðòèéíûõ ÷èíîâíèêîâ ïðèøëà â ãîëîâóèäåÿ ñïóñòèòü ïðóä. Ðàçðóøèëè ïëîòèíó, è ðûáà ñ âîäîé óïëûëà â Äíåïð. Òåïåðü

754

ѲÄ×ÅÍÍß

çäåñü ñòîÿëî íåïðîëàçíîå áîëîòî, ãäå âìåñòî âîäÿíûõ âîëí øóìåëî íà âåòðóçåëåíîå ìîðå êàìûøåé. Ëèøåííûå õëåáà è ðûáû, ëþäè áûëè âûíóæäåíû åñòüáîëîòíóþ ðàñòèòåëüíîñòü. Ðàíüøå â ñåëå íèêòî íå áîëåë ìàëÿðèåé, òåïåðü îíà“êîñèëà” äåñÿòêè ëþäåé. Àâòîðó ýòèõ ñòðîê ïðèøëîñü òîæå äðîæàòü ïîä òóëó-ïîì â òå÷åíèå ÷åòûðåõ ìåñÿöåâ. Âìåñòî ñòîãîëîñîãî ïåíèÿ ïòèö òåïåðü íàäøèðîêèì áîëîòîì ñëûøåí áûë ëÿãóøà÷èé õîð, íàïîìèíàâøèé íàì î ïëîõèõ÷èíîâíèêàõ, íàäðóãàâøèõñÿ íàä ïðèðîäîé è ëþäüìè.

À òî, áûâàëî, ïðèâÿæåì ê íîãàì äîøå÷êè è àéäà íà áîëîòî äðàòü ÿéöàïòèö, íåñøèõñÿ íà êî÷êàõ. À ïîñëå äîæäÿ â ïîëå âûìûâàëè ñóñëèêîâ è, îáîäðàâøêóðêó, æàðèëè è åëè èõ ìÿñî ñ óäîâîëüñòâèåì.

ß ïàñ ñâîþ ñòàðåíüêóþ êîðîâåíêó äà åùå êîðîâó áóõãàëòåðà êîëõîçà. Ó íèõâîäèëàñü ìóêà. Êàæäîå óòðî áëàãîäàðíàÿ õîçÿéêà ðàñïëà÷èâàëàñü ñî ìíîé: äà-âàëà â äîðîãó äâà áëèíà. Îäèí èç íèõ ÿ òóò æå ñúåäàë, à âòîðîé ïî äîðîãåçàíîñèë ìàòåðè. Îíà, ñòðàäàëèöà, íà îïóõøèõ íîãàõ åëå ïåðåäâèãàëàñü ïî ïóñ-òîé õàòå. Òåïåðü íàñ â ñåìüå èç ïÿòè ÷åëîâåê îñòàëîñü òðîå. Ïåðâîé îòâåçëè íàêëàäáèùå ñåñòðó, à ïîòîì è îòöà.

Ñåé÷àñ â íàøåì ñåëå î ãîëîäîìîðå è î âîéíå íàïîìèíàþò äâà îáåëèñêà.Íà îäíîì âûñå÷åíû èìåíà ïîãèáøèõ íà ôðîíòå, èõ – áîëåå 300 ÷åëîâåê. Íàâòîðîì, ìàëåíüêîì, ïðèñëîíèâøèìñÿ ê ãîðå, íà÷åðòàíû èìåíà çàìó÷åííûõ ñòà-ëèíñêèì ãåíîöèäîì. Èõ – 600.

Æàëü, ÷òî çà ñìåðòü ìèëëèîíîâ óêðàèíöåâ íèêòî òàê è íå íàêàçàí. Âîæäüóìåð ñâîåé ñìåðòüþ, à îäèí èç ñàìûõ æåñòîêèõ ïàëà÷åé – Êàãàíîâè÷ ïðîæèëïî÷òè ñòî ëåò.

Âðåìåíà, ê ñ÷àñòüþ, èçìåíèëèñü. Ãëàâíîå – æèâåì â ìèðå áåç î÷åðåäåé.Ïóñòü íå âñå åùå åñòü, ìíîãî ïðîáëåì è áåäíîñòè, íî åñòü âåðà. Áëàãîäàðÿêîòîðîé è æèâåì.

Ãîëîñ Óêðà¿íè. – 2001. – ¹ 222. – 24 ëèñòîïàäà.

ѲÄ×ÅÍÍß×ÀÓÑ Êàòåðèíè ²âàí³âíè

(ñ. Ñòàâè Êàãàðëèöüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.)

Ñåëà Êàãàðëèöüêîãî ðàéîíó Êè¿âñüêî¿ îáëàñò³ ï³ä ÷àñ ãîëîäîìîðó áóëèâ ð³çíîìó ñòàíîâèù³, îñê³ëüêè â äåÿêèõ ç íèõ áóëà ìîæëèâ³ñòü çàáåçïå÷èòè ñå-ëÿí ¿æåþ, íà â³äì³íó â³ä ³íøèõ.

 ñåë³ Ñòàâè ãîëîäó ñòðàøíîãî, ÿê òàêîãî, òî íå áóëî, òîìó ùî òàì ïðàöþ-âàëè êàðòîïëÿíèé òà ñïèðòîâèé çàâîäè. Ëþäè ïðèõîäèëè ç ð³çíèõ ñ³ë: Ãîðîõîâàò-êè, Ìèð³âêè, ùîá òàì ïðàöþâàòè. Áóâàëè òàê³ âèïàäêè, ùî ëþäè ïðèõîäèëè äîçàâîä³â, íå âòðèìóþ÷èñü, ¿ëè òà ïèëè, à ÷åðåç äåÿêèé ÷àñ ³ ïîìèðàëè.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

755

ß ïðîæèëà íåëåãêå æèòòÿ. Ìî¿ áàòüêè ïîìåðëè, êîëè áóëà ùå çîâñ³ì ìà-ëåíüêà, òîìó âèðîñòàëà ³ âèõîâóâàëàñÿ ó ä³äà. ϳñëÿ ñìåðò³ ä³äà ïåðå¿õàëà äîò³òêè òà áðàòà, ÿê³ ïðîæèâàëè â Ñòàâàõ. Çàê³í÷èëà ò³ëüêè òðè ïî÷àòêîâ³ êëàñè.Áóëà â ìåíå ñåñòðà, ÿêà ïðàöþâàëà â÷èòåëüêîþ. Òàêîæ ìàëà áðàòà, àëå â³í çàãè-íóâ íà ôðîíò³.

Ó 1934 ð. âèéøëà çàì³æ, àëå çàì³æíº æèòòÿ áóëî êîðîòêèì, òàê ÿê ó 1944 ð.÷îëîâ³ê çàãèíóâ íà ôðîíò³. Àëå ÿ íå âïàëà â â³ä÷àé ³ âèð³øèëà æèòè äàë³. Ñïî÷àò-êó ïðàöþâàëà â ðàäãîñï³, à çãîäîì ïåðåéøëà íà çàâîä. Íà òîé ÷àñ âñ³ ñåëÿíèïðàöþâàëè, ùîá âèæèòè ³ ïåðåæèòè ò³ ñòðàøí³ äí³. Íà çàâîäàõ äàâàëè çàðîá³òíóïëàòó òà ïàéêè, ÿê³ ñêëàäàëèñÿ ç ìóêè, êðóïè, ìåëÿñè...

Ïðîòÿãîì 1946–1947 ðð., êîëè áóëà äðóãà, ï³ñëÿâîºííà ãîëîäîâêà, ëþäè ¿çäèëèíà Çàïàäíó Óêðà¿íó íà çàðîá³òêè. ϳñëÿ çàêðèòòÿ çàâîäó ó 1946 ð. ÿ âè¿õàëà íàÇàïàäíó Óêðà¿íó. Æèëà ³ ïðàöþâàëà òàì äî 1948 ð., àëå çãîäîì ïîâåðíóëàñüâ Ñòàâè, äå ïðàöþâàëà â êîëãîñï³.

Ãëèáîêà êðèçà â ñ³ëüñüêîìó ãîñïîäàðñòâ³ ïðèìóñèëà ïðàâëÿ÷èõ ÑÐÑÐ óæèòèçàõîä³â äëÿ ïðèïèíåííÿ êàòàñòðîô³÷íîãî ñïàäó âèðîáíèöòâà ïðîäóêò³â õàð÷ó-âàííÿ. Ç ö³ºþ ìåòîþ áóëî çàïðîâàäæåíî ïåâí³ íîðìè ïîñòàâîê çåðíà äåðæàâ³.Âèêîíàâøè öþ “ïåðøó çàïîâ³äü”, êîëãîñïè é ñåëÿíè ìîãëè ðîçïîðÿäæàòèñÿëèøêàìè íà âëàñíèé ðîçñóä, çîêðåìà ïðîäàâàòè ¿õ íà ðèíêó. ³äíîâèëèñÿ áàçà-ðè, â êîëãîñïàõ áóëî ñòâîðåíî ïîñò³éí³ áðèãàäè, çà ÿêèìè çàêð³ïëþâàëèñÿ íàïåð³îä ïîëüîâèõ ðîá³ò ä³ëÿíêè çåìë³, ìàøèíè, êîí³, âîëè òîùî. Ñåëî îòðèìàëîçíà÷íó ê³ëüê³ñòü òåõí³êè. Ðîçâèâàëàñÿ ì’ÿñî-ìîëî÷íà ãàëóçü, ñàä³âíèöòâî, äåÿê³ï³äñîáí³ ïðîìèñëè. Çà ðàõóíîê ïðèñàäèáíî¿ ä³ëÿíêè ñåëÿíèí ì³ã òðèìàòè õóäîáó,ïòèöþ.

Çíà÷íà ÷àñòèíà óêðà¿íñüêî¿ ³íòåë³ãåíö³¿ çàãèíóëà â ñòàë³íñüêèõ òþðìàõ ³ êîíö-òàáîðàõ. ϳä ñòàë³íñüê³ ðåïðåñ³¿ ïîòðàïèëè òàê³ âèçíà÷í³ ä³ÿ÷³ íàóêè, ÿê Ì. ßâîð-ñüêèé, Ì.Ñëàá÷åíêî, Ä.Ãîðáàíü, ë³òåðàòîðè Ì.Çåðîâ, Ñ.Ïëóæíèê, Ã.Êîñèíêà,Ñ.ªôðåìîâ... Áóëî ïðèïèíåíî ä³ÿëüí³ñòü ðÿäó óñòàíîâ íàóêè ³ êóëüòóðè, òâîð÷èõîðãàí³çàö³é. Ïðîòÿãîì îäíîãî ò³ëüêè 1933 ð. â³ä ðîáîòè áóëî óñóíóòî 1649 îñ³á,àáî 16 % âñüîãî ñêëàäó íàóêîâö³â.

Ó 1932 ð. áóëî çàïðîâàäæåíî ºäèíó ñòðóêòóðó çàãàëüíîîñâ³òíüî¿ øêîëè –ïî÷àòêîâà (²–²Ó), íåïîâíà ñåðåäíÿ (I–VII) é ñåðåäíÿ (²–Õ). Îáîâ’ÿçêîâîþ ââà-æàëàñÿ ïî÷àòêîâà îñâ³òà, ïîíàä 90% ó÷í³â ïðîäîâæóâàëè íàâ÷àòèñÿ â ñòàðøèõêëàñàõ. Äëÿ îö³íêè ñòàëè âèêîðèñòîâóâàòè ï’ÿòèáàëüíó ñèñòåìó.  ïåð³îä ãîëî-äîìîðó 1932–1933 ðð., íàâ÷àííÿ â áàãàòüîõ ñ³ëüñüêèõ øêîëàõ áóëî ïðèïèíåíî.Íàñë³äêè òàêîæ áóëè ³ äëÿ â÷èòåë³â – àðåøòè (1937–1938 ðð.).

Ãîëîäîìîð 1932–1933 ðð., îñòàâèâ äóæå òÿæêèé ñë³ä â ³ñòî𳿠íàøî¿Óêðà¿íè.

Çàïèñàëà Þ.Ìåäâåäåíêî.2003 ð.

756

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍß×ÅÍÊÈ-ÊÎÂÀËÅÍÊÎ ßðèíè Àðõèï³âíè,

1923 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ñòàð³ Áàáàíè Óìàíñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.)

ÏÈØÈ ÇÀßÂÓ Â ÊÎËÃÎÑÏ̳é ä³ä ïî áàòüêîâ³ çâàâñÿ Ïåòðîì, ó íüîãî áóëè áðàòè Ëóê³ÿí, Äåíèñ ³ Ìàð-

êî, íà íèõ êàçàëè “Ãóöàëè”, à ÷îìó – íå çíàþ. Âîíè á³äíÿêàìè íå áóëè, àëå éòàêèìè áàãàòèìè, ÿê ïðî íèõ êàçàëè ëþäè, òàêîæ í³. Ìîæå, â íèõ ³ áóëè ÿê³ñüâêëàäè â Óìàíñüêîìó áàíêó, çà òå íå ðó÷àþñü, ïðîòå á³ëüøîâèêè òîãî íå âåð-íóòü. Àëå òî÷íî çíàþ, ùî ä³ä ðàçîì ³ç áðàòàìè òðèìàâ á³ëÿ ãðåáë³ âîäÿíîãîìëèíà, ÿêèé íàçèâàâñÿ Ãóöàëüñüêèé, òàê çâàâñÿ ³ ñòàâîê, ÿêîãî òðèìàëè ä³äè. Öÿíàçâà ï³øëà â³ä ïðîçâèùà áðàò³â Ãóöàë³â.

Ìëèí áóâ ç òîãî áîêó ñåëà, äå òåïåð áóäèíîê êóëüòóðè, ñòàâîê ðîçøòàøîâà-íèé ì³æ öåíòðàëüíîþ ÷àñòèíîþ ñåëà ³ Ëèñîãîðîþ. Ìî¿õ ä³ä³â ðîçêóðêóëèëè, ìëèíàðîç³áðàëè òàê, ùî â³ä íüîãî íå çàëèøèëîñÿ é ñë³äó. Ò³ëüêè íàçâà ñòàâêà çáåðåã-ëàñÿ – Ãóöàëüñêèé ÿê ïàì’ÿòü ïðî äðàìàòè÷íó ñòîð³íêó â ³ñòî𳿠íàøîãî ðîäó³ ñåëà. Ç òîãî áîêó, äå áóâ ìëèí, òåïåð ñòî¿òü ëàçíÿ, à ç äðóãîãî áîêó ãðåáë³ –êàì’ÿíà ñïîðóäà êîëèøíüî¿ åëåêòðîñòàíö³¿.

Òå, ùî áóëî ó ä³äà, ìàáóòü óæå í³õòî íå ïðèãàäàº, ñ³ìåéíèõ äîêóìåíò³â³ ðîäîâ³äíèõ, ìàáóòü, í³õòî íå ïèñàâ. À òå, ùî íàêî¿ëè á³ëüøîâèêè, íå çàïèñóâàâí³õòî – öå ìîãëî ñïðè÷èíèòè äî òàêèõ íàñë³äê³â, ï³çí³øå â ÷àñè ðåïðåñ³é. Âñ³àðõ³âè êîìïåòåíòíèõ îðãàí³â ðîçêðèþòüñÿ, ìàáóòü, ï³ñëÿ òîãî, ÿê ç³ãíèþòü íàø³ê³ñòêè. À òîìó äëÿ íàùàäê³â íàøîãî ñåëà ³ äëÿ Óêðà¿íè, òà é óñüîãî ñâ³òó, òðåáàçàëèøèòè õî÷ òå, ùî ïàì’ÿòàºìî ìè, ñâ³äêè òîãî ñòðàøíîãî ëèõîë³òòÿ ³ òèõ áåç-êðîâíèõ òà êðèâàâèõ êàòóâàíü íàä õë³áîðîáàìè ç áîêó þäñüêèõ âèðîäê³â. Õàéáóäå çàñòåðåæåííÿì â³ä ïîâòîðåííÿ.

̳é ä³ä Ïåòðî áóâ ñêóïóâàòèé, ñêëàäàâ ãðîø³ â ñóíäóê, à ï³ñëÿ ðåâîëþö³¿âñå òå ïðîïàëî. ijä áóâ âèñîêèé, ãàðíèé, ðóñÿâèé, íîñèâ áîðîäó é âóñà. ³í áóâäîáðèé, áàáà íà íüîãî íå ñêàðæèëàñÿ í³êîëè, áàáà áóëà òàêîæ äîáðà, ëàã³äíà. íèõ áóëî ÷îòèðè ñèíè – Àðõèï, Ñåðã³é, Ëàð³é òà ²âàí, òðè äî÷êè – Ãàô³ÿ, Îëÿíà³ Íàñòÿ. ßê ³ êîæåí ãîñïîäàð, ä³ä ìàâ ñâîþ ä³ëÿíêó çåìë³, çäàºòüñÿ, äåñÿòüäåñÿòèí ³ òðîõè ë³ñó. Òîìó ïðè îäðóæåíí³ ñèí³â êîæíîìó áóäóâàâ îêðåìó õàòó,áóëî ç êèì ³ áóëî ç ÷îãî. Ìîÿ ìàòè ðîçïîâ³äàëà ïðî îäðóæåííÿ ç ìî¿ì áàòüêîì,âîíà éîãî ñ³ì ðîê³â ÷åêàëà ç òóðåöüêîãî ïîëîíó.

Òàê âèéøëî, â ×åïêîãî Ïåòðà îäíîãî ðîêó îäðóæóâàëîñÿ äâîº ä³òåé – ñèíÀðõèï ³ äî÷êà Ãàô³ÿ, òîæ, ùîá âèéòè ç ìàòåð³àëüíî¿ ñêðóòè, âåñ³ëëÿ îáîì ä³òÿìñïðàâèëè âîäíî÷àñ. Õî÷ ä³ä ³ áóâ ñêóïóâàòèé, àëå öåé âèïàäîê ÿêðàç ³ º ñïðîñòó-âàííÿì ðîçìîâ ïðî çîëîò³ çàïàñè. Õàé áè òàì ùî, à íà âåñ³ëëÿ ð³äíèõ ä³òåé ãðî-øåé íå øêîäóâàâ í³õòî.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

757

Íàòîì³ñòü ïî-³íøîìó ðîçïîðÿäèëàñü íîâà äåðæàâà, ÿêà âñ³ì ëþäÿì îá³öÿ-ëà çáóäóâàòè êîìóí³çì ³ ðàéñüêå æèòòÿ. Àëå â÷èíèëà âñå íàâïàêè – ùîá çðîáèòèâñ³õ ð³âíèìè, ðîçäÿãëà äîãîëà, çîêðåìà ñåëÿí, ³ ïóñòèëà ¿õ ÿêùî íå â ìîãèëó, òîç òîðáàìè ïî ñâ³òó. Òàêà æ äîëÿ ñï³òêàëà é íàøó ðîäèíó.

̳é äÿäüêî Ñåðã³é ó ãîëîä ïî¿õàâ êóäèñü ïî õë³á ³ íå âåðíóâñÿ, äåñü éîãî,ìàáóòü, óáèòî. Òîä³ áàãàòî òàêèõ ïî äîðîç³ âáèâàëè øóêà÷³ äàðìîâîãî õë³áà.Ñåðã³é ðîçïðîùàâñÿ ç á³ëèì ñâ³òîì íåîäðóæåíèì, íå çàçíàâøè ùàñòÿ â³ä ñ³ìåé-íîãî æèòòÿ. Ëàð³é ùå ïåðåä ãîëîäîâêîþ ïî¿õàâ çà õë³áîì ³ òàêîæ íå âåðíóâñÿ.

Äÿäüêî ²âàí ç äâîìà ñèíàìè ïîìåð òàêîæ ó ãîëîäîâêó, ²âàí³â ñèí Îëåêñàïîìåð óäîìà, à Âàñèëü äåñü ïî¿õàâ, ³ ñìåðòü éîãî ñï³òêàëà íà ÷óæèí³. Âàñèëüáóâ ðóñÿâèé, âèñîêèé, äðóæèíà òàêîæ áóëà ãàðíà, íîñèëè âèøèâàíêè, ³íòåë³ãåíòè.ijäîâîãî áðàòà Äåíèñà ðîçêóðêóëèëè ³ ç óñ³ºþ ñ³ì’ºþ âèñëàëè ùå ïåðåä ãîëî-äîâêîþ. ³ä òóãè çà áàòüê³âùèíîþ Äåíèñ òàì ïîìåð, ñèí çàãèíóâ ùå â äîðîç³.ϳñëÿ çàê³í÷åííÿ òåðì³íó âèñèëêè äîäîìó âåðíóëèñÿ ò³ëüêè äî÷êè Îíèñÿ³ Ìàð³ÿ, ÿêà äîëÿ ñ³ìåé ³íøèõ ä³ä³â, íå ïàì’ÿòàþ, ìàáóòü, ñõîæà.

Íàøà ñ³ì’ÿ áóëà ïóõëà, âðÿòóâàëà íàñ êîðîâà, õî÷à é ñàìà ñâ³òèëàñÿ ðåáðà-ìè.  êîëåêòèâ³çàö³þ òîãî, õòî íå õîò³â ³òè â êîëãîñï, âèñèëàëè õòîçíà êóäè. Ìîþìàìó òàêîæ õîò³ëè âèñëàòè, àëå ¿¿ âðÿòóâàëà íàøà áàáóñÿ Ñåêëåòà òèì, ùî â íàñêâàðòèðóâàâñÿ ïðèñëàíèé ³ç ðàéîíó ãîëîâà ñ³ëüñüêî¿ ðàäè Øëüîìà Áåðäè÷åâ-ñüêèé, â³í äå÷èì äîïîìàãàâ. Âñ³ ïëà÷óòü, ùî â íèõ ò³ëüêè îäíà äî÷êà ³ òó çàáè-ðàþòü. Ïî÷àëè ïðîñèòè, à íà÷àëüñòâî êàæå: “Ïèøè çàÿâó â êîëãîñï!” Çàÿâóíàïèñàëè, òî òàê ³ âðÿòóâàëèñü.

Àëå òàêèì ÷èíîì çàëèøèòèñü ó ñåë³ ùàñòèëî íå âñ³ì – êóðêóë³â ó êîëãîñïíå ïðèéìàëè. Á³ëüø³ñòü âèìîðèëè ãîëîäîì. Ëþäè ïîìèðàëè, õòî äå áåçñèëèìïðèñ³â ÷è âïàâ. Òàì íà ãîðá³ ëåæèòü, òàì ï³ä òèíîì, òàì ó ðîâ³. Òîé äîõîäèòü,à òîé óæå ãîòîâèé ³ äóõ âèïóñòèâ, à òîé óæå äàâíî çàõîëîâ. Íà êëàäîâèùå êîãîâ ãðàáàðö³ âèâîçèëè, à êîãî ³ â ðÿäí³ âèíîñèëè.

Ìè âñ³ òàêîæ áóëè âæå íà ìåæ³ æèòòÿ ³ ñìåðò³. ß äóìàëà, ùî í³êîëè íåíà¿ìñÿ òîãî õë³áà.  ò³ âàæê³ ÷àñè ç íàøîãî ñåëà 20 ñ³ìåé âèâåçëè íà Àëòàé, òàìæèòè áóëî êðàùå. Ìè òàêîæ âè¿õàëè, íàì äàëè õàòó, ÿêó çàáðàëè â êóðêóë³â, áîòàì òàêîæ ðîçêóðêóëþâàëè. Çåìëÿ òàì áóëà ðîäþ÷à, âçèìêó áóëè âåëèê³ ñí³ãè.Ñòîëèöÿ – ì³ñòî Áàðíàóë. ßã³ä òàì íå áóëî, òîìó ùî é ë³ñó íå áóëî. Çåìëþ òàìîáðîáëÿòè í³êîìó, òîìó ð³ñ ò³ëüêè ïîëèí, ã³ðêèé, ÿê íàøå æèòòÿ. Ìè òàì íå ïðè-æèëèñÿ, ³ ìàéæå âñ³ ïîâåðíóëèñÿ äîäîìó, â Óêðà¿íó, áî ïåðåêîíàëèñÿ, ùî ÷óæèíàíå ìîæå áóòè Áàòüê³âùèíîþ. À æèòòÿ ÿêîñü âëàøòóºòüñÿ. ßêáè æ öþ ³ñòèíóçãàäàëè âñ³, õòî çâåòüñÿ óêðà¿íöÿìè, ³ íå ò³ëüêè ò³, ùî ò³êàþòü ç Óêðà¿íè øóêàòèäîáðîãî äîáðà, à é ò³, ùî äóìàþòü ïîâòîðèòè ¿õíþ ïîìèëêó.

Çàïèñàâ Ì.Øóëÿê.24 ëèñòîïàäà 1993 ð.

Îñâ³òà. – 1997. – 5–12 ëèñòîïàäà.

758

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍß×ÅϲÆÍÎÃÎ ²âàíà Þõèìîâè÷à,

1909 ð. íàðîäæåííÿ(Êè¿âùèíà)

...Ïîìåðëèõ áóëè ì³ëüéîíè. Àëå íå çàáóâàéìî ³ ïðî ñòðàøí³ íàñë³äêè, ùîâèïàëè íà äîëþ îêðåìèõ ëþäåé ³ ö³ëèõ íàðîä³â òà âïëèâàëè íà íèõ ïðîòÿãîìäåñÿòèë³òü. Íà áàãàòüîõ óö³ë³ëèõ ÷åêàâ ö³ëèé òåðîð, ÿêèé ïðèçâ³â äî ïðàêòè÷íîòàêî¿ æ ñìåðòíîñò³, ùî é ãîëîä.

Ùå ðàç íàãîëîøó íà òîìó, ùî ï³äðàõóíêè íå º òà é íå ìîæóòü áóòè âè÷åðï-íèìè, îñê³ëüêè ÿâëÿþòü ñîáîþ ñïðîáó ñòâîðèòè ç îêðåìèõ äåòàëåé ïîäîáó ö³ë³ñíî¿êàðòèíè ïîä³é. ² ñïðàâà íå ëèøå â òîìó, ùî ïðàâäà ïðî ãîëîäîìîð âñ³ëÿêî ïðèõî-âóâàëàñÿ òîä³, êîëè â³í ëþòóâàâ. Ùå äîâã³ ðîêè ðåæèì çàëèøàâñÿ ìîâ÷àçíèìñï³âó÷àñíèêîì ³ ñïàäêîºìöåì çëî÷èí³â òèõ, õòî ï³âñòîë³òòÿ òîìó ïîñëàâ ì³ëüéî-íè áåçíåâèííèõ ëþäåé íàçóñòð³÷ ñìåðò³.

Çàïèñàëà À.Äóõë³é. Ïðîãðàìà òà ìàòåð³àëè Äðóãî¿ ì³æíàðîäíî¿ ìîëîä³æíî¿

íàóêîâî-ïðàêòè÷íî¿, ³ñòîðèêî-êðàºçíàâ÷î¿ êîíôåðåíö³¿“Ãîëîäîìîð 1932–1933 ðîê³â – ãåíîöèä ñòàë³íñüêîãî ðåæèìó

ïðîòè âëàñíîãî íàðîäó. Ñâ³äêè ñâ³ä÷àòü”.(25–26 ëèñòîïàäà 2003 ð., Êè¿â). – Êè¿â, 2003. – Ñ.42.

ѲÄ×ÅÍÍß×ÅÏÓÐÀ Âîëîäèìèðà Ìèêîëàéîâè÷à,

1928 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. ˳òêè Áðîâàðñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.)

ÑÏÎÃÀÄÈ ÑÒÀÐÎÃÎ ÏÐÈËÓ×ÀÍÈÍÀÏÐÎ ÃÎËÎÄ ÍÀ ÓÊÐÀ¯Í²  1933–1947 ÐÎÊÀÕ

ϳä ÷àñ ñòðàøíîãî ãîëîäîìîðó 1933 ðîêó ÿ ïðîæèâàâ íà ×åðí³ã³âùèí³,â äðåâíüîìó ì³ñò³ Ïðèëóêè.  íàø³é ñ³ì’¿ áóëî ÷åòâåðî: áàòüêî, ìàìà, áàáóñÿ,³ ÿ, ºäèíà òîä³ äèòèíà.

Ãîëîä ïðèéøîâ íåñïîä³âàíî äëÿ íàñ. Àëå öå áóëà ñâ³äîìî çàïëàíîâàíà Ìîñê-âîþ àíòèëþäñüêà àêö³ÿ. Òîä³ â³ä ãîëîäó çàãèíóëè ì³ëüéîíè ëþäåé.

Äàâíî öå áóëî. Àëå ³ äîñ³ ïåðåä ìî¿ìè ñòàðå÷èìè î÷èìà ñòîÿòü æàõëèâ³ïî䳿 ò³º¿ ñòðàøíî¿ ³ äèêî¿ ïîðè. Ïðèãàäóþ åï³çîä, ÿêèé ìîÿ ïàì’ÿòü âêàðáóâàëàâ ìîþ ñâ³äîì³ñòü íà âñå æèòòÿ.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

759

Õîëîäíèé çèìîâèé âå÷³ð.  íàø³é õàò³ íà ñòîë³ òóñêëî äîãîðÿº ãàñîâà ëàì-ïà. Íàâêîëî ìåíå çà ñòîëîì ñèäÿòü ìî¿ ð³äí³. Ðîçìîâó ïî÷àëà ìàìà. Ïî ¿¿ ùîêàõòåêëè ñëüîçè, âîíà ÿêîñü íåçâè÷íî ïëàêàëà, ìàòóñÿ ñòàëà ãîâîðèòè ìåí³ äèâí³ñëîâà ³ ïðîñèëà ¿õ äîáðå çàïàì’ÿòàòè. Âîíà, ïëà÷ó÷è, ñêàçàëà, ùî ìè íå ïåðåæè-âåìî öþ ïðîêëÿòó çèìó ³, ìîæëèâî, âñ³ ïîìðåìî â³ä ãîëîäó. Âîíè ç áàòüêîì³ áàáóñåþ íå áóäóòü ñàì³ äî¿äàòè, à âñå áóäóòü â³ääàâàòè ìåí³. ß ïîâèíåí íåâìåðòè, êîëè âèðîñòó, ùîá ðîçïîâ³â ëþäÿì, ÿê ìè ³ íàøà Óêðà¿íà ãèíóëè â ìóêàõâ³ä ãîëîäîìîðó.

Ìè ïåðåæèëè òó ñòðàøíó çèìó. ß âèð³ñ ³ âèêîíàâ íàêàç ì ìàòåð³.ß â ãàçåòàõ ³ â ðîçïîâ³äÿõ ïîâ³äàâ ëþäÿì, ÿê ïîìèðàëè óêðà¿íö³ â³ä øòó÷íîãîãîëîäó íà ñâî¿é áàãàò³é çåìë³. ß ïðîãëÿíóâ ñîòí³ ãàçåò ³ ð³çíèõ ïóáë³êàö³é òîãî÷àñó, àëå í³äå íå çíàéøîâ íàâ³òü ºäèíîãî ñëîâà ïðî ãîëîä íà Óêðà¿í³. Íàâïàêè,îô³ö³éíà ñîâ³òñüêà ïðåñà ñòâåðäæóâàëà, ùî ðàäÿíñüêà Óêðà¿íà âïåâíåíî âèêî-íóº ñâîþ ï’ÿòèð³÷êó ³ êðîêóº â ùàñëèâå ìàéáóòíº. Âñåñîþçíèé ñòàðîñòà Êàë³í³íçàïåâíÿâ ðàäÿíñüêèé íàðîä, ùî Óêðà¿íà îáîâ’ÿçêîâî äîñÿãíå ñâ ìåòè ³ çíàéäåñâîº ùàñòÿ.  îô³ö³éíèõ îðãàíàõ ³ íà âóëèö³ çà ðàäÿíñüêèõ ÷àñ³â íàâ³òü íå ïðèé-íÿòî áóëî ãîâîðèòè ïðî ãîëîä 1933 ðîêó.

Ç òîãî, ùî ÿ ïåðåæèâ, óñâ³äîìèâ íà âñå ñâîº æèòòÿ: øòó÷íèé ãîëîäîìîð íàÓêðà¿í³ ñâ³äîìî âëàøòóâàâ âîæäü ðàäÿíñüêî-êîìóí³ñòè÷íî¿ ³ìïå𳿠ÑÑÑÐ äèê-òàòîð ³ äóøîãóá Ñòàë³í. Öå áóëà éîãî ïîìñòà óêðà¿íñüêèì ñåëÿíàì çà ïðîâàëêîëåêòèâ³çàö³¿ íà Óêðà¿í³. Ìåòà ãîëîäîìîðó – çíèùèòè îñíîâó óêðà¿íñüêî¿ íàö³¿ –ñåëÿíñòâî òà éîãî äóõîâíèé ïðîâ³ä – ³íòåë³ãåíö³þ. Ïðàêòè÷íî çä³éñíþâàëè íàÓêðà¿í³ ãîëîäîìîð ìîñêîâñüê³ åì³ñàðè òà óêðà¿íñüê³ ÿíè÷àðè-êîìóí³ñòè ³ êîìñî-ìîëüö³. Çàòóðêàí³ á³ëüøîâèöüêîþ ³äåîëî㳺þ, âîíè, íå çàäóìàþ÷èñü, âèêîíóâàëèïàðò³éíèé íàêàç Ìîñêâè ïåðåâèêîíàòè ïëàí õë³áîçàãîò³âë³. Ñòàë³í â³äâåðòî íà-ñì³õàâñÿ ç öèõ ïàðò³éíèõ òåëåïí³â, à ¿õ áåçïîñåðåäíüîãî êåð³âíèêà êàòà Ïîñòè-øåâà ïðîñòî íàçèâàâ “òîâàðèù Ãëàâãîëîä”. À öåé ñàìîäóð – ãëàâãîëîä ïîñèëàâäî Ìîñêâè ðàïîðòè ïðî òå, ùî â³í çä³éñíèâ íà Óêðà¿í³ “ã³ãàíòñüêó” ðîáîòó ³ ïåðå-âèêîíàâ ïëàí ÖÊ ïî õë³áîçàãîò³âë³. À Ñòàë³í çä³éñíèâ-òàêè ñâîþ ïîìñòó íàäóêðà¿íñüêèìè ñåëÿíàìè çà òå, ùî ò³ íå ï³øëè â éîãî íàäóìàí³ ïðèìóñîâ³ êîëãîñ-ïè. Íà ñòàðîñò³ ñâî¿õ ë³ò ÿ ä³éøîâ âèñíîâêó, ùî ðàäÿíñüêî-êîìóí³ñòè÷íà ³ìïåð³ÿÑÑÑÐ ³ ¿¿ íàäóìàí³ êîëãîñïè ïîáóäîâàí³ íà ëþäñüê³é êðîâ³. Ñàìà ³ñòîð³ÿ çà Áî-æèì ³ ëþäñüêèì âåë³ííÿì êèíóëà â ãàíåáíó ïð³ðâó ³ ñàìó ³ìïåð³þ çëà ³ ¿¿ êîëãîñ-ïè. Âñå, ùî áóäóºòüñÿ íà ëþäñüê³é êðîâ³, íå â³÷íå ³ îáîâ’ÿçêîâî çàçíຠêðàõó.Éîãî ³ñòîð³ÿ ³ íîâ³ ïîêîë³ííÿ ëþäåé áóäóòü ïðîêëèíàòè. Ñüîãîäí³ â÷åí³-³ñòîðèêèíàìàãàþòñüÿ ä³çíàòèñü ç äîêóìåíò³â ïîâíó ïðàâäó ïðî ãîëîäîìîð 1933 ðîêó. ¯õäîñ³ ö³êàâèòü, ñê³ëüêè æ òîä³ â³ä ãîëîäó çàãèíóëî íà Óêðà¿í³ ëþäåé. Öå ìàðí³ïîòóãè. ß ïåðåæèâ ãîëîäîìîð ³ ñòâåðäæóþ, ùî í³ òîä³, í³ ñüîãîäí³ íà á³ëîìó ñâ³ò³íåìຠ³ íå áóëî æîäíî¿ ëþäèíè, ÿêà á çíàëà ïîâíó ïðàâäó ïðî ãîëîäîìîð 1933ðîêó. Ïîâíó ïðàâäó íà òîé ñâ³ò ïîíåñëè ³ç ñîáîþ ìó÷åíèêè ãîëîäîìîðó. Ò³, õòîïåðåæèâ òó ñòðàøíó ëþäñüêó òðàãåä³þ, ìîæóòü ïîâ³äàòè ëèøå ñâî¿ ïåðåæèâàííÿ,

760

ѲÄ×ÅÍÍß

à äîêóìåíòè ç àðõ³â³â òîãî ÷àñó ò³ëüêè â çìîç³ ïðîëèòè ïåâíå ñâ³òëî íà ñòðàøíóëþäñüêó òðàãåä³þ. Ëþäñüêèé ðîçóì ³ ñüîãîäí³ íå çäàòíèé îõîïèòè âñå ãîðå³ âòðàòè, ÿê³ òîä³ ïîí³ñ íàø íàðîä. Õòîñü êîëèñü ñêàçàâ, ùî ëþäñüê³ òðàãå䳿,â ÿêèõ ãèíóòü ñîòí³ òèñÿ÷ ëþäåé, öå âæå çâè÷àéíà ñòàòèñòèêà. Äèêóí – âîæäüÑòàë³í ïîëþáëÿâ ïîâòîðþâàòè öþ “³ñòèíó”. Äîêóìåíòè, ÿê³ ïîòðàïèëè äî ìî¿õðóê, ñòâåðäæóþòü: íàðêîì óêðà¿íñüêèõ åíêàâåäèñò³â Áàëèöüêèé ïîâ³äîìèâó Ìîñêâó, ùî íà Óêðà¿í³ â³ä ãîëîäó çàãèíóëî 9 ìëí ëþäåé, îäèí ç ë³äåð³â óêðà¿í-ñüêèõ êîìóí³ñò³â Ìèêîëà Ñêðèïíèê â ³íòåðâ’þ àìåðèêàíñüêîìó êîìóí³ñòó íà-çâàâ öèôðó ó 8 ì³ëüéîí³â, à îô³ö³éíà ñòàòèñòè÷íà ñëóæáà Ðàäíàðêîìó ÓÐÑÐïîäàëà öèôðó çàãèáëèõ â³ä ãîëîäó 6,5 ìëí ÷îëîâ³ê. ͳìåöüêèé àòàøå ïðè ïî-ñîëüñòâ³ â Ìîñêâ³ Îòòî سëëåð ñòâåðäæóº, ùî íà Óêðà¿í³ â³ä ãîëîäó çàãèíóëî7,5 ìëí ÷îëîâ³ê. Ñàì Ñòàë³í íà â³äîì³é ßëòèíñüê³é êîíôåðåíö³¿ ó ðîçìîâ³ ç ×åð-÷³ëëåì íàçâàâ öèôðó â 10 ìëí çàãèáëèõ. ß ïåðåêîíàíèé, ùî ñâ³ò âæå í³êîëè íåâçíຠïîâíó ïðàâäó ïðî ñòðàøíó òðàãåä³þ, ÿêó â÷èíèëà êðèâàâà Ìîñêâà. Òàêî¿ëþäñüêî¿ êàòàñòðîôè ³ñòîð³ÿ íå çíàëà. Äîñèòü ñêàçàòè, ùî ò³ëüêè çà 5 ðîê³â Äðó-ãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè ÑØÀ òà Àíãë³ÿ – âåëèê³ ñâ³òîâ³ äåðæàâè, âòðàòèëè ðàçîì âçÿò³ïîíàä 700 òèñÿ÷ çàãèáëèõ. Ö³ëèé ñâ³ò ó æàõëèâ³é îñòàíí³é â³éí³ âòðàòèâ 50 ìëíëþäåé. Ñàì ãîñïîäü Áîã çíຠïîâíó ïðàâäó ïðî ãîëîäîìîð íà Óêðà¿í³ ³ ïîøëå íàÇåìëþ ñâîþ êàðó íà áóçóâ³ð³â, ÿê³ â÷èíèëè çëî.

Âñå ïî÷àëîñÿ ç êîò³â ³ ñîáàêÎñ³íü 1932 ðîêó. Ïðî ãîëîä â Ïðèëóêàõ íå áóëî é ãàäêè. Ìî¿ ð³äí³: áàòüêî,

ìàìà, áàáóñÿ ïðàöþâàëè íà ì³ñöåâ³é òþòþíîâ³é ôàáðèö³. Æèëîñÿ íàì âàæêî.Õë³á ³ ïðîäîâîëü÷³ òîâàðè òîä³ âèäàâàëèñü äåðæàâîþ ïî ïðîäîâîëü÷èõ êàðòêàõ.Íîðìè ì³çåðí³: âñå âèäàâàëîñÿ ãðàìàìè. Áàòüêî ïðàöþâàâ êîâàëåì, à ï³ñëÿ ðî-áîòè íà ôàáðèö³ – ðèáàëèâ. Öå áóâ ðèáàê-ôàíàò íà âñå ì³ñòî. Áàáóñÿ çáóâàëàðèáó “áàãàòèì” ì³ñöåâèì ºâðåÿì, ³ öå áóâ íàø äîäàòîê äî ñ³ìåéíîãî áþäæåòó.ͳùî íå ãîâîðèëî ïðî âåëèêó á³äó. Òà îäíîãî îñ³ííüîãî äíÿ äî íàøî¿ õàòè óâ³ðâà-ëèñÿ äâîº íåïðîøåíèõ ãîñòåé: ä³ëüíè÷íèé ì³ë³ö³îíåð ëåéòåíàíò Ì’ÿñí³êîâ òàñóñ³äêà – óïîâíîâàæåíà ì³ë³ö³¿ ïî êóòêó – Ëàïøèí. Âîíè, íå ïðèâ³òàâøèñü, ïèëü-íî îãëÿíóëè âñ³ çàêóòêè õàòè ³ ñòð³ìêî ¿¿ çàëèøèëè. Áàòüêî âæå íà ïîðîç³ íàâà-æèâñÿ ïîâàæíèõ ãîñòåé çàïèòàòè, ùî ¿ì ïîòð³áíî â íàø³é õàò³. Ëåéòåíàíò-ì³ë³ö³î-íåð áàäüîðî â³äïîâ³â, ùî âîíè ïðîâîäÿòü ïåðåïèñ… êîò³â òà ñîáàê. ̳é ñòàðèéïîö³êàâèâñÿ íàâ³ùî âîíè ¿ì çäàëèñÿ. ijëüíè÷íèé Ì’ÿñí³êîâ ïî-çëîìó â³äïîâ³â,÷òî “îíè ïî ãîðîäó ðàçíîñÿò çàðàçó”. Áàòüêî ç ìàìîþ ïåðåãëÿíóëèñÿ. Äîñ³ ì³ñöåâàðàäÿíñüêà âëàäà ïðîâîäèëà ïåðåïèñ ñâèíåé, ³ öå áóëî âñ³ì çðîçóì³ëî. Äåðæàâàâèìàãàëà çäàòè ñâèíÿ÷ó øêóðó. Òîé, õòî íå çì³ã ïðèõîâàòè ïîðîñÿ ³ ïîïàâ ï³äïåðåïèñ, íå ìຠïðàâà ñìàëèòè ïîðîñÿ ³ ¿ñòè ñàëî ³ç ñìà÷íîþ øê³ðêîþ. Çà íåçäà-÷ó øêóðè íàêëàäàëè òàêèé øòðàô, ùî íå âàðòî áóëî óòðèìóâàòè ïîðîñÿ. Ëþäèíàìàãàëèñÿ óíèêíóòè ïåðåïèñó ³ õîâàëè ñâî¿õ ïîðîñÿò. ²íîä³ öå ïðèçâîäèëî äîêóðéîç³â. Çàõîâàíå íà ï³÷ ï³ä ïîøóêè, àáî â ñêðèíþ äëÿ îäÿãó, ïîðîñÿ ï³ä ÷àñïåðåïèñó âåðåùàëî ³ òàêèì ÷èíîì âèäàâàëî ãîñïîäàðÿ. Òåïåð éîìó äîâåäåòüñÿ

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

761

¿ñòè ñàëî áåç øê³ðêè. À øê³ðêó çäàòè äåðæàâ³. Ïðèëó÷àíè äî öèõ ïîñò³éíèõ ïå-ðåïèñ³â ñâèíåé âæå çâèêëè. ² îñü ðàïòîì âëàäà ñòàëà ïåðåïèñóâàòè… êîò³â³ ñîáàê. Ìîÿ áàáóñÿ ñêàçàëà òîä³, ùî öå íå ïåðåä äîáðîì. ² íå ïîìèëèëàñÿ. Âçèì-êó íàñóíóâñÿ ëþòèé ãîëîä. ² êîëè ëþäè ç’¿ëè âñå, ùî ìîæíà áóëî ¿ñòè – çãàäàëèïðî ñâî¿õ êîò³â ³ ñîáàê. Àëå ¿õ âæå íå áóëî. Âëàäà âèíåñëà ñïåöïîñòàíîâó, ³ ì³ñü곓ã³öåë³” ùå âîñåíè âèëîâèëè â ì³ñò³ âñ³õ êîò³â ³ ñîáàê. Òîé, õòî çàäóìàâ ãîëîä íàÓêðà¿í³, äîáðå âñå ïðîäóìàâ…

Ãîëîä ïî÷àâ ïîäåêóäè ëþòóâàòè âæå ç îñåí³ 1932 ðîêó. Ïðèëóêè ãîëîä íåâ³ä÷óâàëè, àëå â íàâêîëèøí³õ ñåëàõ âæå â³ä÷óâàëàñÿ íåñòà÷à õàð÷³â. Ñïðàâàâ òîìó, ùî ïëàí õë³áîçàãîò³âë³ íàâåñí³ 1932 ðîêó áóâ âèêîíàíèé íà 91 â³äñîòîê,à äëÿ çàñ³âó ÿðèõ çàëèøèëîñÿ ò³ëüêè ïîëîâèíà ïîòð³áíîãî çåðíà. 27 ëèñòîïàäà1932 ðîêó Ñòàë³í âèñòóïèâ íà îá’ºäíàíîìó çàñ³äàíí³ Ïîë³òáþðî ÖÊ ÂÊÏ(á)³ çâèíóâàòèâ ñåëÿí ó ñàáîòàæ³ òà çðèâ³ õë³áîçàãîò³âë³. Âîæäü â³äâåðòî çàÿâèâ,ùî ñë³ä çàâäàòè ñåëÿíàì íèù³âíîãî óäàðó. Äëÿ îðãàí³çàö³¿ ãîëîäîìîðó íà Óêðà¿-íó âè¿õàëî äåñÿòêè òèñÿ÷ çàâçÿòèõ ðîñ³éñüêèõ ïàðòàêòèâ³ñò³â. Îñü ö³ ìîñêîâñüê³åì³ñàðè ðàçîì ç óêðà¿íñüêèìè êîìóí³ñòàìè òà êîìñîìîëüöÿìè ³ ïî÷àëè çàáèðà-òè â ñåëÿí õë³á.  ëèñòîïàä³ 1932 ðîêó Ìîñêâà âèíåñëà ïîñòàíîâó ïðî ïðèïèíåí-íÿ âèäà÷³ ñåëÿíàì õë³áà íà òðóäîäí³ äî ÷àñó âèêîíàííÿ õë³áîçàãîò³âë³. Öÿ ïîñòà-íîâà íàâ³òü ïåðåäáà÷àëà â³äáèðàòè â ñåëÿí âæå âèäàíèé ¿ì õë³á. Ìîñêâà íàâ³òüñòâîðèëà áëîêàäó òèì ðàéîíàì, ÿê³ íå âèêîíàëè ïëàí õë³áîçäà÷³. ¯ì ïðèïèíèëèáóäü-ÿêå ïîñòà÷àííÿ ³ òîðã³âëþ.

Ïî÷èíàþ÷è ç ñ³÷íÿ 1933 ðîêó, â Óêðà¿í³ íà êîæíîãî ñåëÿíèíà çàëèøèëîñÿëèøå 83 êã õë³áà, à Ìîñêâà äóøèëà ³ íàäàë³ âèìàãàëà õë³áîçäà÷³. Òà ïðèëó÷àíèöüîãî íå çíàëè. Ãîëîä â ì³ñò³ ïî÷àâñÿ ç ñ³÷íÿ ì³ñÿöÿ 1933 ð. Á³äà ïðèéøëà³ â íàøó õàòó.  áàòüê³â ïî÷àëè ïóõíóòè íîãè. Áàòüêî, ìàìà, áàáóñÿ ïî÷îðí³ëè³ ñòàëè õóä³. Âîíè ëåäâå ïëåíòàëèñü íà ðîáîòó äî ôàáðèêè. À íà ôàáðèêó òðåáàáóëî õîäèòè: â ôàáðè÷í³é ¿äàëüí³ äàâàëè îá³äè.

ß êîæíîãî äíÿ ïðèá³ãàâ äî ôàáðè÷íî¿ ¿äàëüí³, ³ áàòüêè ä³ëèëè ç³ ìíîþ ñâ³éñêðîìíèé îá³ä. Òà íåçàáàðîì ¿äàëüíþ çàêðèëè, à ïðîäîâîëü÷³ êàðòêè îòîâàðþ-âàëè ò³ëüêè òèì, õòî âñòèã îòðèìàòè ïàñïîðò.

 íàâêîëèøí³õ ç Ïðèëóêàìè ñåëàõ âæå ëþòóâàâ ñèëüíèé ãîëîä. Ñåëÿíè ñòà-ëè ò³êàòè äî ì³ñòà. Ëþäè õîò³ëè ïîòðàïèòè íà çàâîä ÷è ôàáðèêó – ìàòè ðîáîòó³ êîðèñòóâàòèñü ¿äàëüíåþ. ² òîä³ ðàäÿíñüêà “íàðîäíà” âëàäà íåãàéíî çàò³ÿëà ïàñ-ïîðòèçàö³þ ì³ñüêîãî íàñåëåííÿ. Ïàñïîðòè âèäàâàëè ò³ëüêè ì³ñüêèì æèòåëÿì.Ãîðîäÿíè ïîñï³øàëè îäåðæàòè ïàñïîðò, áî áåç íüîãî íå âèäàâàëè ïðîäîâîëü÷³êàðòêè. Êîæíîãî âå÷îðà á³ëÿ ì³ë³ö³¿ íà õîëîä³ â ÷åðç³ ñòîÿëè ïðèëó÷àíè, ùîáîäåðæàòè ïàñïîðò. À öå áóëî çä³éñíèòè íå òàê ïðîñòî. Òðåáà áóëî ïîäàòè â ïàñ-ïîðòíèé â³ää³ë áåçë³÷ ð³çíèõ ïàï³ðö³â, äîâ³äîê, àíêåò. Ëþäè çáèâàëèñÿ ç í³ã. Êîæ-íèé õîò³â îòðèìàòè ïðîäîâîëü÷ó êàðòêó, ÿêà îòîâàðþâàëàñÿ êîæíîãî äíÿ. Îñüç òîãî äàëåêîãî ñ³÷íÿ 1933 ðîêó íà Óêðà¿í³ ì³ñüê³ æèòåë³ ìàëè ïàñïîðòè, à ñåëÿíàì¿õ íàâìèñíå íå âèäàâàëè. Ñåëÿíàì äîðîãà áóëà ò³ëüêè â êîëãîñï, âëàøòóâàòèñü

762

ѲÄ×ÅÍÍß

íà ðîáîòó â ì³ñò³ ñåëÿíèí áåç ïàñïîðòà íå ì³ã. Îòæå, âæå òîä³ ïîëîâèíà íàñåëåí-íÿ ñîâºòñüêî¿ ³ìïå𳿠ìàëà ïàñïîðòè, à ðåøòà áóëà áåçïàñïîðòíèìè ãðîìàäÿíà-ìè. Òàêèé ïîðÿäîê ³ñíóâàâ ìàéæå äî ïåðåáóäîâè Ãîðáà÷îâà.

Òîä³, â 1933 ðîö³, óêðà¿íñüê³ ñåëÿíè äîáðå çðîçóì³ëè, ùî ¿õíÿ “ð³äíà” ðà-äÿíñüêà âëàäà ïðîñòî ñâ³äîìî ¿õ ô³çè÷íî çíèùóº: ñòàëè âò³êàòè ïî õë³á äî Ðîñ³¿. ðîñ³éñüêèõ ì³ñòàõ ³ ñåëàõ òîä³ ãîëîäó íå áóëî. Ìî¿ çåìëÿêè-ïðèëó÷àíè â ïîøó-êàõ õë³áà ÷îìóñü îáëþáóâàëè Ëåí³íãðàä. Àëå òóäè äî¿õàòè áóëî íå òàê-òî ïðî-ñòî. ̳ë³ö³ÿ ïðîñòî ñêèäàëà ç ïîòÿã³â óêðà¿íñüêèõ “òîðáåøíèê³â”. Îäèí çíàéî-ìèé ïðèëó÷àíèí ÿêîñü äîáðàâñÿ äî Ëåí³íãðàäà. Çàéøîâ äî ìàãàçèíó, íàáðàâòîðáó õë³áà ³ ïðÿìî ï³ä ìàãàçèíîì ñòàâ æàä³áíî ¿ñòè. Íàâêîëî á³äîëàõè ç³áðàâñÿíàòîâï äèâàê³â. Ãîëîäíèé ÷îëîâ³ê âèáà÷àâñÿ ³ ðîçïîâ³äàâ ïðî ãîëîä íà Óêðà¿í³.Ëåí³íãðàäö³ íå õîò³ëè â³ðèòè, à îäèí çàÿâèâ, ùî öå “ïðîâîêàòîð” ³ ïîá³ã êëèêàòèì³ë³ö³þ. Òà êîëè ïðè¿õàëà ì³ë³öåéñüêà ìàøèíà, â ÷îëîâ³êà – çåìëÿêà íå âèòðè-ìàâ øëóíîê, ³ ãîëîäíèé íà ðóêàõ ì³ë³ö³îíåð³â ïîìåð… ß òîä³ áóâ íà¿âíèì õëîï-÷èíîþ ³ íå ì³ã çíàòè ïðàâäè æèòòÿ… Òîä³ â ì³ñò³ â ïåðøó ÷åðãó ç ãîëîäó ïîìè-ðàëè êðåìåçí³ ÷îëîâ³êè. ß ãàäàâ, ùî ïåðøèìè ïîìðóòü ìàëåíüê³ íà çð³ñò, õóäîð-ëÿâ³ ëþäè. À â æèòò³ âèõîäèëî âñå íàâïàêè. ß áóâ çäèâîâàíèé, êîëè ñåðåä íàøèõðîäè÷³â ïîìåð ç ãîëîäó ä³ä Âàñèëü – ÷îëîâ³ê-âåëåòåíü. ß òîä³ íå ì³ã çáàãíóòè,ùî ëþäèí³-âåëåòíþ ïîòð³áíî ³ á³ëüøå äëÿ æèòòÿ õàð÷³â.

Ãîëîä ñòàâ äîáèðàòèñü ³ äî ìåíå.  ìîºìó ãîðë³ ùîñü ñòàëî ïîñò³éíî ñêðåáòè,í³áè òàì ç³áðàëàñÿ ñîòíÿ êîò³â. Ïîò³ì ïî÷àëè ïóõíóòè íîãè, ³ ñòàëî âàæêî ïåðå-ñóâàòèñü. Äî ãîëîäó äîäàâñÿ ïðîêëÿòèé õîëîä. ß ñòàâ ñòðàøåííî ìåðçíóòè.Ìîº õóäå ò³ëî íå âòðèìóâàëî òåïëà. Áàáóñÿ êóòàëà ìåíå â êîâäðó, àëå öå íåäîïîìàãàëî. Ãîëîä íèùèâ ì³é îðãàí³çì, à õîëîä äóøèâ âñå ò³ëî. Âæå í³ ïðî ùîíå õîò³ëîñÿ äóìàòè. Âåñü ì³é ðîçóì ïðèìóøóâàâ øóêàòè ¿æó.  ì³ñò³ ï³øëè ÷óò-êè ïðî ëþäî¿äñòâî â ñåëàõ. ß çðîçóì³â, ùî ìàìà ñêàçàëà ïðàâäó: ìè íå ïåðåæè-âåìî çèìó. À ÿ òàê ìð³ÿâ ïðî âåñíó, òåïëî, ¿æó… À â õàò³ íàâêîëî ìåíå áóëèãîëîä ³ õîëîä.

Òà íåñïîä³âàëî äî íàøî¿ õàòè ïðèéøîâ ïîðÿòóíîê… Éîãî ïðèí³ñ ì³é äÿäüêî²âàí. ³í áóâ â³éñüêîâèì ëåéòåíàíòîì ³ ñëóæèâ ó Êèºâ³. À òàì òîä³ â êðàìíèöÿõç’ÿâèâñÿ “êîìåðö³éíèé” õë³á. Äÿäÿ ²âàí ïðè ïåðø³é íàãîä³ ñòàâ ïðèâîçèòè íàì äîÏðèëóê “êîìåðö³éíèé” õë³á. Ùî òî çà õë³á, ÿ íå çíàâ, áî äèâíå ñëîâî ÷óâ âïåðøå.ß ãàäàâ, ùî êîìåðö³éíèé õë³á ç ³çþìîì… Íà âñå æèòòÿ ïîëþáèâ êè¿âñüêó ïàëÿ-íèöþ. Ïîëþáèëà òîé õë³á ³ ìîÿ ìàìà. Êîëè ÿ ñòàâ êèÿíèíîì, òî ïðèâîçèâ äîáàòüê³âñüêî¿ õàòè ³ç ñòîëèö³ íàñàìïåðåä õë³á – “óêðà¿íñüêó ïàëÿíèöþ”. Äëÿ ìàìèöå áóâ íàéêðàùèé ïîäàðóíîê. À òîä³, çàâäÿêè êîìåðö³éíîìó õë³áó, ìè ïåðåæèëèãîëîäíó çèìó 1933 ðîêó.

Âåñíà òîãî ãîëîäíîãî ðîêó ïðèíåñëà âåëèêó ïîâ³íü. Íàøà íåâåëè÷êà ð³êà –Óäàé ðîçëèëàñÿ íà÷å “ìîðå” ³ âèéøëà ç áåðåã³â. Ç âåëèêîþ âîäîþ ïðèéøëà³ âåëèêà ðèáà. Òåïåð áàòüêî ï³ñëÿ ðîáîòè íà ôàáðèö³ íà í³÷ çàêèäàâ ñ³òêè, à ìèç ìàìîþ ðàíî-âðàíö³ ç áåðåãà äî õàòè íîñèëè áàãàòèé óëîâ – ðèáó òà ³êðó. Ìè

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

763

îæèëè, ìè ñòàëè çíîâó æèòè… Ïðèãð³ëî âåñíÿíå ñîíå÷êî, ³ ÿ ç íàñîëîäîþ ï³äñòàâ-ëÿâ ï³ä éîãî òåïë³ ïðîìåí³ ñâîº ïðîìåðçëå ò³ëî. Ç’ÿâèëèñÿ ïåðø³ äèê³ òðàâè, ëè-ñòÿ íà äåðåâàõ, ðîãîçà â áîëîò³. Ìàìà ðâàëà äèêó ëîáîäó, ñïîðèø, ìîëîäåíüêóêðîïèâó, ëèñòÿ ç ëèï ³ âñå öå êèäàëà â êàçàíîê, äå âæå âàðèëàñÿ ðèáà ³ç ³êðîþ.Âèõîäèâ ãàðÿ÷èé ñìà÷íèé íàï³é-áóëüéîí. Ìàìà íàëèâàëà ìåí³ öèì íàïîºì âåëè-êó ÷àøêó. ß òåïëó ÷àøêó îá³éìàâ äîëîíÿìè – ãð³âñÿ ³ ïèâ ç íàñîëîäîþ ÷óäîä³é-íèé ç ðèáè ³ òðàâ íàï³é. Ñòàâ â³ä÷óâàòè, ùî ãîëîä â³äñòóïàº, ³ â ìîºìó ò³ë³ ç’ÿâ-ëÿºòüñÿ ñèëà. ² òîä³ çíîâó õîò³ëîñÿ æèòè, ìèëóâàòèñü á³ëèì ñâ³òîì, ëþáèòè ñâî¿õð³äíèõ, ÿê³ çàðàäè ìåíå, ¿õ ºäèíî¿ äèòèíè, õîò³ëè ïîìåðòè â³ä ãîëîäó, àáè ò³ëüêèâðÿòóâàòè ìåíå. Òà îñü ïðèéøëî ³ äîâãîæäàíå ë³òî. ß âæå ðàä³â, ùî ëþäè ïåðå-ìîãëè ãîëîä ³ òåïåð âæå íå áóäóòü ïîìèðàòè. Àëå ÿ ïîìèëèâñÿ. Ñòàëî íåïåðåä-áà÷åíå. Ñìåðòü çíîâó ñòàëà êîñèòè ëþäåé. Òåïåð ñòàëà ëþòóâàòè äèçåíòåð³ÿ.Çíåñèëåíèé ëþäñüêèé øëóíîê íå âèòðèìóâàâ íàòèñêó çàáðóäíåíî¿ çåëåí³. Òàé ãîëîä ïðîäîâæóâàâ âèñíàæóâàòè ëþäåé. Õàð÷³â, ÿê ³ âçèìêó, íå âèñòà÷àëî.

ß ñòàâ ñâ³äêîì äèêî¿ ³ ñòðàøíî¿ êàðòèíè. Ïî ìî¿é âóëèö³ ¿õàëà ï³äâîäà ç³çäîõëîþ êîíÿ÷èíîþ, ïðèêðèòîþ ðîãîæåþ. Çà ï³äâîäîþ éøëà þðáà ãîëîäíèõæ³íîê. Öå áóëè ÷îðí³ ìó쳿. Êîæíà â ðóö³ òðèìàëà í³æ. Ñòàðøèé â³çíèê ïîòèõåíü-êó áàòîãîì â³äãàíÿâ öèõ æ³íîê-ìóì³é â³ä âîçà. ͳáè âèïðàâäîâóþ÷èñü, â³í ñêà-çàâ ëþäÿì, ùî âåçå íà ê³íñüêå êëàäîâèùå äîõëó çàðàæåíó êîíÿ÷èíó, à âîíè,ãîëîäí³ æ³íêè, âèìàãàëè, ùîá öåé ê³íñüêèé òðóï â³ääàâ ¿ì. Êîëè â³í ïîâåðíóâñÿíàçàä, òî ç³ ñë³çüìè íà î÷àõ ïîâ³äîìèâ íàì: çàêîïàâ òðóï, àëå æ³íêè â³äðèëè ÿìó³ ïîøìàòóâàëè ê³íñüêå ìåðòâå ò³ëî…

Ìåíå õîò³ëè ç’¿ñòè ñåðåäèí³ ë³òà òîãî ïðîêëÿòîãî ðîêó “áàòüêè” ì³ñòà íàäóìàëè ðÿòóâàòè

ãîëîäíèõ ä³òåé. Äëÿ îçäîðîâëåííÿ îñîáëèâî çíåñèëåíèõ ï³äë³òê³â ïîñòàíîâîþì³ñüêâèêîíêîìó â Ïðèëóêàõ áóëî ñòâîðåíî ì³ñüêèé äèòÿ÷èé îçäîðîâ÷èé ìàé-äàí÷èê. Öå áóâ çâè÷àéíèé îäíîïîâåðõîâèé öåãëÿíèé áóäèíîê ç âåëèêèì ïîäâ³ð’ÿì.Çíàõîäèâñÿ â³í íà îäí³é ç îêîëèöü á³ëÿ ì³ñüêîãî êëàäîâèùà. Ñþäè ðÿòóâàòè ãî-ëîäíèõ ä³òåé íàïðàâëÿëè ï³äïðèºìñòâà. Îçäîðîâ÷èé ñòðîê ñòàíîâèâ 12 äí³â ³ áóâáåçêîøòîâíèì. Îòæå, êîæíà ìàòè íàìàãàëàñÿ òóäè âëàøòóâàòè ñâîþ äèòèíó.Ìîÿ ìàìà òåæ çóì³ëà âèáèòè â ïðîôêîì³ ôàáðèêè äëÿ ìåíå “ïóò³âêó”. Äîðîãàäî ìàéäàí÷èêà äëÿ ìåíå áóëà äàëüíÿ. Ìè æèëè íà ïðîòèëåæí³é îêîëèö³ ì³ñòà,³ ìåí³, ùîá äîáðàòèñü äî ìàéäàí÷èêà, òðåáà áóëî éòè ÷åðåç âñå ì³ñòî. Ïåðåäïåðøèì ìî¿ì ìàðøåì ìîÿ ëþáà áàáóñÿ ïðîâåëà ç³ ìíîþ äèâíèé ³íñòðóêòàæ.Âîíà ñóâîðî íàêàçàëà ìåí³ õîäèòè ò³ëüêè ëþäíèìè âóëèöÿìè, ³ í³ â ÿêîìó ðàç³ íåñëóõàòè ëþäåé, ÿê³ áóäóòü õë³áîì àáî öóêåðêàìè çàìàíþâàòè ìåíå äî ñâõàòè. ßêùî æ ò³ ëþäè áóäóòü ïðîÿâëÿòè íàñòèðëèâ³ñòü, òî ÿ ïîâèíåí íà ïîâíèéãîëîñ êðè÷àòè ³ êëèêàòè íà äîïîìîãó ëþäåé. ß çàïèòàâ áàáóñþ: “Íàâ³ùî ÿ çäàâ-ñÿ öèì ïîãàíèì ëþäÿì?” Áàáóñÿ â³äâåðòî ñêàçàëà, ùî âæå º âèïàäêè ëþäî¿ä-ñòâà, êîëè ìàëèõ ä³òåé çàìàíþþòü ³ ç’¿äàþòü. Áàáóñÿ ñòàëà äåòàëüíî ðîçïîâ³-äàòè, ÿê ëþäîæåðè ñîêèðîþ ðîçðóáóþòü ä³òëàõ³â íà øìàòêè, à ïîò³ì âñå ïîðó-

764

ѲÄ×ÅÍÍß

áàíå êèäàþòü â êàçàí, âàðÿòü ³ ïî¿äàþòü. ß ïîâ³ðèâ áàáóñèí³é ðîçïîâ³ä³, àëå áóâñîðîì’ÿçëèâîþ äèòèíîþ ³ íå ì³ã í³ çà ÿêèõ îáñòàâèí íà âóëèö³ êðè÷àòè ³ êëèêàòèíà äîïîìîãó ÷óæèõ ëþäåé. Òîãî æ âå÷îðà ï³ñëÿ ôàáðè÷íî¿ çì³íè áàáóñÿ ïðîéø-ëà ç³ ìíîþ ïîâíèé ì³é ìàðøðóò. Ùîá ñêîðîòèòè ì³é øëÿõ, íàì ñë³ä áóëî ïðîéòèïðîâóëêîì Ñïàðòàêà. Öåé ïðîâóëîê íàïîëîâèíó ñêîðî÷óâàâ ìîþ äîðîãó. Àëå â³íçàâæäè áóâ ïóñòèé ³ áåçëþäíèé. Áàáóñÿ íàêàçàëà éîãî îáìèíóòè ³ éòè ëþäíèìèâóëèöÿìè. Íàñòóïíîãî ðàíêó ÿ íå ïîñëóõàâñÿ áàáóñèíî¿ ïîðàäè ³ ðèçèêíóâ ïðîé-òè ÷åðåç ïðîâóëîê Ñïàðòàêà. Ìåíå í³õòî íå çàìàíþâàâ õë³áîì ³ öóêåðêàìè, àëåÿ íåñïîä³âàíî ïîáà÷èâ, ùî ìåíå ïåðåñë³äóþòü äâîº çíåñèëåíèõ ëþäåé: ñòàðåíü-êèé ÷îëîâ³ê ³ ë³òíÿ æ³íêà. ß ïðèñêîðèâ ñâ³é êðîê, àëå ³ âîíè ñòàëè çà ìíîþ ïî-ñï³øàòè. ² òîä³ ÿ ñòàâ á³ãòè. Çà ðîãîì ïðîâóëêó ïî÷èíàëàñÿ ëþäíà âóëèöÿ,³ ÿ îáåðíóâñÿ, ì³é ïåðåñë³äóâà÷ “ðà÷êóâàâ” ïî çåìë³, à éîãî íàïàðíèöÿ íàìàãàë-ñÿ éîãî ïîñòàâèòè íà íîãè. ß ùîäóõó ïîá³ã äî ñâîãî ìàéäàí÷èêà. Ñèëè ìåíå âæåïîêèäàëè, ³ íà ïîðîç³ ÿ âïàâ. Çá³ãëèñÿ âèõîâàòåë³ ³ ñòàëè ðîçïèòóâàòè, ùî ç³ ìíîþñòàëîñÿ.

ß âñå ðîçïîâ³â. ² òîä³ äèðåêòðèñà ìàéäàí÷èêà òèõî ñêàçàëà, ùî ìåíå ïðîñòîõîò³ëè çàõîïèòè, ùîá ç’¿ñòè. Âîíà íàêàçàëà ñâî¿ì êîëåãàì âñ³õ ä³òåé â³ääàâàòè ³çìàéäàí÷èêà ò³ëüêè â ðóêè áàòüêàì. Âäîìà ÿ íå ïîâ³äàâ ïðî ñâîþ ïðèãîäó. Àëåç òèõ ï³ð ñòàâ ñëóõàòè áàáóñþ. À âîíà â ìåíå íàñïðàâä³ áóëà ïðîðîêîì.

Ïðè÷óäè ì³ñöåâî¿ âëàäèÒîä³, íàâåñí³ 1933 ðîêó, ìî¿ Ïðèëóêè çäèâóâàëà ³ùå îäíà íîâèíà. Çà íàêàçîì

ç Ìîñêâè ÷è Õàðêîâà ì³ñöåâà âëàäà ñòâîðèëà ç ì³ñöåâèõ æèòåë³â – ºâðå¿â ñ³ëüñüêî-ãîñïîäàðñüêó àðò³ëü. Íà áëèæí³é îêîëèö³ ì³ñòà – õóòîð³ Ðîêèòíîìó ç’ÿâèëàñÿ öÿãîðå-àðò³ëü. Íà äîáðîòí³é ÷îðíîçåìí³é ïëàíòàö³¿ âñòàíîâèëè êðóïîðóøêó, îë³é-íèöþ, ïîòóæíèé äèçåëüíèé äâèãóí, ÿêèé ñâî¿ìè ìàõîâèêàìè ãóðêîò³â íà âñþ îêî-ëèöþ. Íîâ³é àðò³ë³ äàëè ÿñêðàâó êîìóí³ñòè÷íó íàçâó “Íîâèé ïîáóò”. Î÷åâèäíî,ìîñêîâñüêî-õàðê³âñüê³ ïðàâèòåë³ õîò³ëè ïîêàçàòè âñ³é ³ìïåð³¿, ùî â ëèõó ãîäèíóíàâ³òü ºâðå¿ ñòàëè çàéìàòèñÿ ñ³ëüñüêèì ãîñïîäàðñòâîì. Òà êåð³âíèêè íîâîñòâî-ðåíî¿ àðò³ë³ ñêîðî çíàéøëè “Ñîëîìîíîâå” ð³øåííÿ. Âîíè çà ¿æó ñòàëè íàéìàòè íàðîáîòó âñ³õ áàæàþ÷èõ. Áðàëè ëþäåé íà îäèí äåíü, íà ì³ñÿöü, àëå í³êîãî íà ïîñò³éíóðîáîòó íå îôîðìëÿëè. Ìîÿ ìàìà ó âèõ³äí³ äí³ äî íîâîñòâîðåíî¿ àðò³ë³ ñòàëàõîäèòè íà ï³äðîá³òêè. Áðàëà ³ç ñîáîþ ³ ìåíå. Çà äåíü ïðàö³ íàì “ïëàòèëè” îá³-äîì. Òðàïåçà ñêëàäàëàñÿ ç òðüîõ áëþä: íà “ïåðøå” äàâàëè ðîçñîëüíèê. Öå áóëàãàðÿ÷à âîäà, â ÿê³é ïëàâàëè ðåøòêè ðîçâàðåíî¿ êàðòîïëèíè, äåê³ëüêà êðóïèí³ áàãàòî ê³ëåöü çàñîëåíîãî îã³ðêà, íà “äðóãå” ïîäàâàëè îäíó çâàðåíó â “ìóíäè-ðàõ” êàðòîïëèíó ³ äî íå¿ òðè òþëüêè, àáî ãîëîâêó îñåëåäöÿ. Äî îá³äó äàâàëè200 ãðàì³â ÷îðíîãî äîáðîòíîãî õë³áà. Òðåòº áëþäî ñêëàäàëîñÿ ³ç ñêëÿíêè çàâà-ðåíîãî ÷àþ, äî ÿêîãî äàâàëè øìàòî÷îê ðàô³íîâàíîãî öóêðó ³ ÷îðíèé õë³áíèéñóõàð. Ìè ç ìàìîþ ïî¿äàëè çàðîáëåíèé îá³ä çàëþáêè. Äî õàòè íåñëè ò³ëüêèñóõàð. Àëå ç òèõ ï³ð ÿ çíåíàâèä³â ðîçñîëüíèê. Íàâ³òü â ðîçê³øíèõ ñòîëè÷íèõðåñòîðàíàõ, êîëè ìåí³ ïðîïîíóâàëè öþ êëàñè÷íó ñòðàâó, ïåðåä î÷èìà ïîñòàâàâ

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

765

ðîçñîëüíèê ç ºâðåéñüêî¿ àðò³ë³ ãîëîäíîãî ðîêó. Êîëè ï³ê ãîëîäóõè ïðîéøîâ, òîì³ñöåâà âëàäà çíîâó ñòàëà âèäàâàòè, í³áè âîíà òóðáóºòüñÿ çà äîëþ ãîëîäóþ÷èõ.Âåñíîþ ïîâñþäè íà ï³äïðèºìñòâàõ ñòàëè ðîá³òíèêàì íàä³ëÿòè ï³äñîáí³ çåìåëüí³ä³ëÿíêè. Òþòþíîâ³é ôàáðèö³ âèä³ëèëè ãîðîäè çà 7 êì â³ä ì³ñòà. Íàøà êàðòîïëÿ-íà ïëàíòàö³ÿ çíàõîäèëàñÿ á³ëÿ ñàì³ñ³íüêîãî àåðîäðîìó. ß áà÷èâ çàâæäè ë³òàêè³ ï³ëîò³â, ³ ç òèõ ï³ð çàõîïèâñÿ ³ñòîð³ºþ àâ³àö³¿. ² ñüîãîäí³ ç õâèëþâàííÿì ïåðåæè-âàþ çà äîëþ 19 íàäïîòóæíèõ ñó÷àñíèõ ðàêåòîíîñö³â ÒÓ-160, ÿê³ òåïåð ñèäÿòüï³ä íàøîþ êàðòîïëÿíîþ ïëàíòàö³ºþ, ³ í³êîìó íå ïîòð³áí³. À òîä³ öÿ êàðòîïëÿíàä³ëÿíêà íàñ äîáðå âèðó÷èëà. Ìàìà íå ìàëà íîðìàëüíî¿ êàðòîïë³ äëÿ ïîñàäêè³ çìóøåíà áóëà êèäàòè â çåìëþ êàðòîïëÿí³ ëóøïàéêè ç ºäèíèì â³÷êîì. ² ñòàëîñüäèâî: âîñåíè ç³áðàëè ÷óäîâèé âðîæàé êàðòîïë³. Î÷åâèäíî, ñàì Ãîñïîäü ïîì³ãòîä³ ëþäÿì ïåðåæèòè òÿæêå ãîðå.

Ðîçäóìè ñüîãîäåííÿÏðî ãîëîäîìîð 1933 ðîêó âæå ò³ëüêè â íàø ÷àñ ñâ³ò ä³çíàâñÿ ïðàâäè. Êðè-

âàâà Ìîñêâà íà ÷îë³ ç³ Ñòàë³íèì ââåëà â îìàíó íå ò³ëüêè â³äîìèõ ä³ÿ÷³â, à é ö³ë³äåðæàâè. ß ç æàõîì ÷èòàâ ñïîãàäè ìåðà ˳îíó Åäóàðäà Åðð³î, ÿê â³í â Êèºâ³ “íåïîì³òèâ” ãîëîäó. Ìåí³ ³ ñüîãîäí³ äèâíî, ÿê ì³ã Ôðàíêë³í Äåëàíî Ðóçâåëüò â 1933ðîö³ âñòàíîâèòè ç êðèâàâèì ñòàë³íñüêèì ðåæèìîì äèïëîìàòè÷í³ â³äíîñèíè. Òîæí³÷îãî íåìຠäèâíîãî, ùî ³ ñüîãîäí³ äîìàøí³ ñòàë³í³ñòè ñòâåðäæóþòü, ùî “í³ÿ-êîãî ãîëîäó â 1933 ðîö³ íà Óêðà¿í³ íå áóëî”. Íàâ³òü ñüîãîäí³ äåõòî âèìàãຠäî-êàç³â ³ äîêóìåíò³â ãîëîäîìîðó. Àäæå âæå âñ³, õòî õî÷å, çíàþòü, ùî â 1932–1933ðîêàõ á³ëüøîâèöüêà âëàäà íàêàçóâàëà â³äáèðàòè ó ëþäåé, ÿê³ ïåðå¿çäèëè êîðäîíì³æ Ðîñ³ºþ ³ Óêðà¿íîþ, âñ³ ïðîäóêòè. À â ñåðïí³ 1932 ðîêó óðÿä ÓÑÐÐ çà íàêà-çîì Ìîñêâè âèäàâ ñâ³é çàêîí, çà ÿêèì âñå ìàéíî êîëãîñï³â ³ êîîïåðàòèâ³â ââàæà-ëîñÿ äåðæàâíîþ âëàñí³ñòþ, ³ ùî çà êðàä³æêè äåðæàâíî¿ âëàñíîñò³ âèíîñèëàñüñìåðòíà êàðà àáî äåïîðòàö³ÿ ó ï³âí³÷í³ ðàéîíè Ñîâºòñüêîãî Ñîþçó. Òîä³ íàâ³òüä³òåé çà òå, ùî çáèðàëè êîëîñêè íà âæå ç³áðàíîìó ïîë³, ñóäèëè äî ðîçñòð³ëó.Çàêîí â³ä 22 ñåðïíÿ 1932 ðîêó ãëàñèâ, ùî çà íàÿâí³ñòü ó êîãîñü ïå÷åíîãî õë³áàêâàë³ô³êóâàëàñü ÿê çë³ñíà ñïåêóëÿö³ÿ, çà ÿêó, ÿê ïðàâèëî, ïîçáàâëÿëè ëþäåé âîë³.

Ìîñêâà â 1933 ðîö³ â÷èíèëà ³ùå îäèí çëî÷èí. Ìîñêîâñüê³ ïîë³òè÷í³ çëî÷èíö³òîä³ íàêàçàëè íà ñïóñòîøåí³ ãîëîäîì óêðà¿íñüê³ çåìë³ ïåðåñåëÿòè ðîñ³éñüêèõñåëÿí – á³äíÿê³â. Ò³ëüêè çà îäèí 1933 ð³ê 329 åøåëîí³â ç ðîñ³éñüêèìè ñåëÿíàìè –ïåðåñåëåíöÿìè ïðèáóëè äî Îäåñüêî¿, Çàïîð³çüêî¿, Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿, Ìèêîëà¿â-ñüêî¿, Õåðñîíñüêî¿ îáëàñòåé òà Äîíáàñó. Âèøóêóâàòè ñüîãîäí³ äîêóìåíòè ïðîãîëîäîìîð íà Óêðà¿í³ çîâñ³ì íå ïîòð³áíî. Âñÿ ïîë³òè÷íà ñèñòåìà ÑÑÑÐ êîæíîãîäíÿ áóëà íàïðàâëåíà íà çíèùåííÿ ëþäåé. Âæå âçèìêó 1918 ðîêó ï³ä Àðõàíãåëü-ñüêîì â ñåë³ Õîëîãè ç’ÿâèâñÿ ïåðøèé ðàäÿíñüêèé êîíöåíòðàö³éíèé òàá³ð ñìåðò³.1937 ð³ê – öå ïðîñòî “ï³ê” ñòàë³íñüêèõ ðåïðåñ³é. Ðàäÿíñüêà ³ìïåð³ÿ çíèùóâàëàñâî¿õ ãðîìàäÿí êîæíîãî äíÿ äî ñàìîãî ñâîãî êðàõó.

Âèñíîâîê îäèí: 1933 ð³ê ñòàâ íå ò³ëüêè ðîêîì ìàñîâîãî âèìèðàííÿ óêðà¿í-ñüêèõ ñåëÿí, à é íèçêîþ ôàêò³â ìîñêîâñüêîãî òåðîðó íà Óêðà¿í³. Öå áóâ ïî÷àòîê

766

ѲÄ×ÅÍÍß

øèðîêîãî çðîñ³éùåííÿ, çà äîïîìîãîþ ÿêîãî Ìîñêâà íèùèëà óêðà¿íñüêèé íàðîä. Çïåðøèõ äí³â âñòàíîâëåííÿ íà Óêðà¿í³ ðàäÿíñüêî¿ âëàäè Ìîñêâà âì³ëî âèêîðèñòî-âóâàëà ãîëîä, ÿê äîáðå ïðîäóìàíèé, îðãàí³çîâàíèé íàä³éíèé çàñ³á ìàñîâîãî çíè-ùåííÿ óêðà¿íñüêîãî ñåëÿíñòâà, ÿê îñíîâè óêðà¿íñüêî¿ íàö³¿. Âæå â 1928 ðîö³ íàÓêðà¿í³ ïî÷àëàñÿ ïðèìóñîâà êîëåêòèâ³çàö³ÿ. ̳ñöåâ³ ïàðò³éí³ òà êîìñîìîëüñüê³àêòèâ³ñòè â ëþäåé ñèëîþ çàáèðàëè êîíåé, õóäîáó, ñ³ëüñüêîãîñïîäàðñüêå çíàðÿääÿ,à ñàìèõ ñåëÿí çàãàíÿëè äî íîâîñòâîðåíèõ êîëãîñï³â. 27 ãðóäíÿ 1929 ðîêó Ñòàë³íïðîãîëîñèâ êóðñ íà ë³êâ³äàö³þ êóðêóëüñòâà, ÿê êëàñó. Òèõ, õòî íå ï³äêîðÿâñÿ âëàä³,ïðîñòî ô³çè÷íî çíèùóâàëè. Âæå â 1929–1932 ðîêàõ çà íàêàçîì Ìîñêâè òà óðÿäóÓÑÐÐ äî Ñèá³ðó òà â ï³âí³÷í³ ðàéîíè Ðîñ³¿ áóëî âèâåçåíî äî 2 ìëí òàê çâàíèõ êóð-êóë³â. Ïîíàä 400 òèñÿ÷ óêðà¿íñüêèõ õë³áîðîá³â-òðóä³âíèê³â áóëî ðîçñòð³ëÿíî íà ì³ñö³.

Òà íàðîä íå êîðèâñÿ ãíîáèòåëÿì. Ëþäè â ìóêàõ çíàõîäèëè ïðèâ³ä, ùîá ÿêîñüâèæèòè. Çà òå, ùî ëþäè çáèðàëè êîëîñêè íà âæå ç³áðàíîìó ïîë³, ¿õ íàçèâàëè“çëîä³ÿìè” ³ ðîçñòð³ëþâàëè. Öå ñòîñóâàëîñÿ íàâ³òü ä³òåé. Òà ñàäèñòàì öüîãîáóëî çàìàëî. ² âñòàíîâèëè íà Óêðà¿í³ çàêîí ïðî ñïåêóëÿö³þ. Çà öèì çàêîíîì ëþ-äåé çíèùóâàëè ÿê çàêëÿòèõ åêîíîì³÷íèõ áàíäèò³â.

Ìîñêâà â 1933 ðîö³ ïðîâîäèëà íà Óêðà¿í³ ãîëîäîìîð ï³äëî ³ ñêðèòíî. ïðåñ³ íå ç’ÿâëÿëîñÿ æîäíîãî ïîâ³äîìëåííÿ ïðî ïðàâäó æèòòÿ.  îô³ö³éíèõ îðãà-íàõ ïðîñòî íå ïðèéíÿòî áóëî ïðî ãîëîä ãîâîðèòè. ×èñëåíí³ çàðóá³æí³ äåëåãàö³¿êàãåá³ñòè âì³ëî ñóïðîâîäæóâàëè, ïðèõîâóâà÷è ñë³äè ãîëîäîìîðó. ßê öå íå äèâíî,àëå ñâ³ò òîä³ ïîâ³ðèâ êðåìë³âñüêèì âîæäÿì-àâàíòþðèñòàì. Äîñèòü ñêàçàòè, ùîñàìå â öåé ÷àñ ÑØÀ ³ Ôðàíö³ÿ âñòàíîâèëè äèïëîìàòè÷í³ â³äíîñèíè ç ÑÑÑÐ.

² çíàéøëàñÿ ò³ëüêè â ñâ³ò³ îäíà ñèëà, ÿêà ïîâ³äàëà ñâ³òó ïðàâäó ïðî ãîëîäî-ìîð íà Óêðà¿í³. Öå áóëà Îðãàí³çàö³ÿ Óêðà¿íñüêèõ Íàö³îíàë³ñò³â – ÎÓÍ.  æîâòí³1933 ðîêó ìîëîäèé áîéîâèê ÎÓÍ Ìèêîëà Ëåìèê ïîìñòèâñÿ Ìîñêâ³ çà ñìåðòüãîëîäóþ÷èõ íà Óêðà¿í³. Òîä³ ó Ëüâîâ³ áóëî âáèòî âèñîêîãî ÷èíîâíèêà êåãåá³ñòàÌà¿ëîâà, ÿêèé ïðèáóâ íà ³íñïåêö³þ öüîãî êîíñóëüñòâà.

Íà ñóäîâîìó ïðîöåñ³ Ìèêîëà Ëåìèê â³äâåðòî çàÿâèâ: “Çà íàêàçîì ÎÓÍÿ ïðèéøîâ äî êîíñóëÿòó ç ìåòîþ âáèòè ïðåäñòàâíèêà ìîñêîâñüêî¿ âëàäè, ÿêàñèëîþ çàãàðáàëà Óêðà¿íñüêó äåðæàâó, íèùèòü óêðà¿íñüêó êóëüòóðó ³ òåðîðîì òàãîëîäîì çíèùóº óêðà¿íñüêó íàö³þ”.

Äèâíî, ùî ò³ëüêè âæå â íàø ÷àñ ëþäè äîáðî¿ âîë³ á³ëîãî ñâ³òó âçíàëè ïðàâäóïðî ñòðàøíèé ãîëîä íà Óêðà¿í³ â 1933 ðîö³, à Êîíãðåñ ÑØÀ íàâ³òü ç öüîãî ïðèâî-äó ïðèéíÿâ ñïåö³àëüíó ïîñòàíîâó. ÑØÀ ò³ëüêè òåïåð âèçíàëè, ùî íà Óêðà¿í³â 1933 íàñïðàâä³ áóâ ãîëîäîìîð, ³ ùî Ìîñêâà çä³éñíèëà òîä³ ïðîòè óêðà¿íñüêîãîíàðîäó ãåíîöèä.

Òà ïðàâäè í³äå ä³òè. Äîìîðîùåí³ ÿíè÷àðè ³ ñüîãîäí³ ñòâåðäæóþòü, ùî ãîëî-äó òîä³ íà Óêðà¿í³ íå áóëî. Òà ìàðí³ ïîòóãè êîìóí³ñòè÷íèõ ïðîéäèñâ³ò³â. ²ñòîð³ÿâæå âèíåñëà ñâ³é âèðîê: ³ìïåð³ÿ çëà – ÑÑÑÐ çàçíàëà êðàõó.

ß âñå ñâîº ñâ³äîìå æèòòÿ õîò³â âèêîíàòè íàêàç ìàòåð³ – ïîâ³äàòè ëþäÿìïðàâäó ïðî ñòàë³íñüê³ ãîëîäîìîðè 1933–1947 ðîê³â. ß íå âèêîíàâ ïîâí³ñòþ

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

767

ìàòóñèíó ïðîñüáó. Çàâæäè íà ïåðåøêîä³ ñòîÿâ ñòàë³í³çì ³ ñòàë³í³ñòè. ² êîëè çàÁîæèì ³ ëþäñüêèì âåë³ííÿì íà Óêðà¿íó ïðèéøëà íåçàëåæí³ñòü, ÿ âñ³ì ñåðöåìáóâ ç ïàòð³îòàìè íàøî¿ çåìë³.

Õ³áà ÿ ì³ã òîä³ ïîäóìàòè, ùî íåçàáàðîì â íåçàëåæí³é Óêðà¿íñüê³é äåðæàâ³ç’ÿâëÿòüñÿ òåìí³ ðåàêö³éí³ àíòèíàö³îíàëüí³ ñèëè, ÿê³ ñòàíóòü ïëàêàòè çà âåëèêèìÑòàë³íèì ³ éîãî âåëèêèìè “ïîáºäàì³”, çà Ðàäÿíñüêîþ Óêðà¿íîþ Ìàñîëà ³ Ëÿø-êà, Êàãàíîâè÷à ³ Ùåðáèöüêîãî. Öèì âîíè çíîâó îïëüîâóþòü ïàì’ÿòü ïðî ì³ëüéî-íè çàãèáëèõ ëþäåé, ÿê³ â ìóêàõ çàãèíóëè â ñîâºòñüê³é ³ìïå𳿠â³ä ñòàë³íñüêèõøòó÷íî ñòâîðåíèõ ãîëîäîìîð³â.

Ö³ òåìí³ àíòèíàö³îíàëüí³ ñèëè âæå ñüîãîäí³ êðîêóþòü ïî Óêðà¿í³. Âîíè ëþòîíåíàâèäÿòü íåçàëåæíó Óêðà¿íñüêó Íàðîäíó Ðåñïóáë³êó, çäîáóòó âîëåþ íàøîãîíàðîäó ï³ä ïðîâîäîì Ãðóøåâñüêîãî ³ Ïåòëþðè. Âîíè ëåãåíäàðíó ÓÏÀ ³ ìó÷å-íèê³â ãóëàã³âñüêèõ òàáîð³â çíîâó, ÿê ³ ñòàë³í³ñòè, öèí³÷íî íàçèâàþòü ôàøèñòàìè.ͳ÷îãî íåìຠäèâíîãî, ùî ö³ òåìí³ ñèëè òåïåð êðîêóþòü ó ôîðì³ êîñìîïîë³òè÷-íèõ ìàñîí³â. Âîíè áàéäóæ³ äî æèòòÿ íàðîäó. Âîíè â³äâåðòî ãðàáóþòü Óêðà¿íó,³ ¿õ õâèëþº ò³ëüêè âëàäà ³ äîëàðè.

Íåâæå çíîâó íà Óêðà¿íó ïðèéäå íîâà íàö³îíàëüíà êàòàñòðîôà?[ϳäïèñ] Â.×åïóð5 âåðåñíÿ 1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍß×ÅÐÅÂÊÀ Ìèõàéëà ²âàíîâè÷à,

1918 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ïåðåãîí³âêà Êîáåëÿöüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿

(íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.)

ËÞÄÑÜÊÀ ÏÀÌ’ßÒÜ Â²×ÍÀÎöÿ õàòà, â ÿê³é ÿ æèâó, çáåðåãëàñÿ ç òðóäîì. Âñ³ ³íø³ áóä³âë³ ïðèéøëîñÿ ðîç³áðà-

òè. Ìè òîä³ ÿê æèëè… Òóò ç ãîëîäó ãèíåìî, à âîíè ùå é áåðóòü. À âçÿëè – çàáóäü ÿêçâàëè. Íàø áàòüêî âò³ê ç äîìó. Íå ðîçóì³þ, ÷îìó ñåëÿíèí íå ìîæå æèòè, ÿê õî÷å,àäæå íàòóðè éîãî íå ïåðåðîáèø. Çäàâàëîñÿ á, ñåëî ãîäóº ì³ñòî, éîìó á ³ øàíà.

ß ñâîãî ä³äóñÿ ïàì’ÿòàþ äîáðå, à îò áàáóñÿ ïîìåðëè ðàíî. Çàëèøèâøèñüóä³âöåì ç òðüîìà ä³òüìè, ä³äóñü á³ëüøå íå ñòàëè îäðóæóâàòèñÿ. Äî÷êè ç ÷àñîìâ³ä³éøëè, à ä³äóñåâ³ äîâåëîñÿ äîæèâàòè â³êó á³ëÿ ñèíà. Ïîìåðëè ó 1933, ïåðå-æèâøè íàéñòðàøí³øå. ϳøëè äî äî÷êè, Ïàðàñêà ³ ïðèãîñòèëà áîðùåì. À âîíîï³ñëÿ ãîëîäó. ³çüì³òü çàðàç ïåðå¿æòå, ÿê òÿæêî áóäå. ¯ì ³ â³ä³áðàëî ìîâó. Áîë³ëîäóæå. Óæå ÿê ïîìèðàëè, ÿ çàïèòàâ: “ijäóñþ, ÿêáè íå ãîëîä, ñê³ëüêè á ïðîæèëè?” –“Ðîê³â ç äåñÿòü”, – ïîêàçàâ. À áóëî 72. Âîíè ïðè öàðåâ³ ïðàöþâàëè ë³ñíè÷èì³ îòðèìóâàëè 7 êàðáîâàíö³â ïëàòí³. Òàê òîä³ æ ³ ö³íè áóëè êîï³é÷àí³. Æèëè ìè òàê

768

ѲÄ×ÅÍÍß

ñîá³. Ìàëè 1,5 äåñÿòèíè çåìë³, à öå íåáàãàòî. Ïðè Ëåí³íîâ³ îòðèìàëè á³ëüøå,³ ÿ ïðîòèâíèê, õòî êðèòèêóº Ëåí³íà. Ïðè íüîìó êîëãîñï³â íå áóëî, à ÿêùî ³ áóëè á,òî ï³çí³øå, ÿê ëþäè óêð³ïèëèñÿ.

 íàøîìó ñåë³ çðàçó áóëî ñòâîðåíî äâà êîëãîñïè: “³ëüíèé îðà÷” ³ “Íîâèéëàí”. Ïîò³ì ¿õ îá’ºäíàëè. Ïåðøèì ãîëîâîþ ïðèçíà÷èëè Íåñòîðà Êàëàøíèêà –êîëèøíüîãî äÿêà. ×åðåç íåäîë³êè ó ðîáîò³ ñïðè÷èíèâñÿ ãîëîä. Àêòèâ³ñòè õîäèëèïî õàòàõ ³ çàáèðàëè âñå. Êîëè ïðèéøëè äî íàñ, ä³äóñü ñêàçàâ: “Ìîë³òüñÿ Áîãó,õàé â³äâåäå ñàòàíó”, ³ ñòàëè ÷èòàòè ìîëèòâó. Õë³áà òîä³ íå çíàéøëè. à ÿêáèçíàéøëè – ïîäóìàòè ñòðàøíî.

Ùî òî áóëè çà ëþäè – ñâ³ä÷àòü ¿õí³ ä³¿. Íà ïðàâë³íí³ Ìàð³ÿ ßêîâåíêî âèìàãà-ëà ïîïàðóâàòè êîáèëè çà 24 ãîäèíè. Ç íå¿ ñì³ÿëèñÿ äî ñàìî¿ ñìåðò³. Çàòå íà õàò³âèñ³â ïëàêàò. Ãîñòðèé íà ÿçèê êîâàëü ²âàí Ìîê³éîâè÷ ñì³ÿâñÿ: “Íà õàò³ ñåðï³ ìîëîò, à â õàò³ ñìåðòü ³ ãîëîä”. ² öå â òîé ÷àñ, à ëþäè íå âèäàëè. Äàíèëî Êâà÷áóâ òàêèì áàëàêàðåì, ùî ç íåâèííîãî ðîáèâ âèíóâàòîãî.

Ñüîãîäí³ ïðî ãîëîä çíàþòü òå, ùî â³ä êîãîñü ÷óëè. À ÿ áà÷èâ ñâî¿ìè î÷èìà.Ó Ìàðåíèí³é õàò³ æèëè Øìîíä³: ïîìåðëè áàòüêî, ìàòè ³ òðîº ä³òåé. Âñüîãî ï’ÿòåðî.Äå Äóãàíè – æèëè Áîíäàð³. Âèìåðëè âñ³: áàòüêî, ìàòè, ñèíè: ²âàí, Ðîä³îí, Âàñèëü.²ç Âàñèëåì ÿ õîäèâ äî øêîëè. Âèæèëà ò³ëüêè íåâ³ñòêà Íàñòÿ ç äî÷êîþ. Òîä³ ïîâóëèöÿõ ðîñëè âåëèê³ áóð’ÿíè. ß éäó, à ä³â÷èíà ñïèòü ï³ä ïîâ³òêîþ íà ñèð³é çåìë³.Îòî â³ä òîãî ¿¿ ³ ïåðåêîñèëî. À ÿêîþ ãàðíîþ áóëà! Äàë³: áàáóñÿ Âåêëà ç ñèíîìÌèêèòîþ. Áàáóñÿ ßêèìèõà, ¿¿ äî÷êà, âíóê Âàíüêî. Ó Â³ðè Ãðèöåíêî ïîìåðëè áàòü-êè, áðàò ³ ñåñòðà. Äå æèâ Ôåä³ð Æèëà, âèìåðëà âñÿ ñ³ì’ÿ. Ó Ñóë³â çàëèøèâñÿ îäèíõëîïåöü Ìèõàéëî. Ïîìåðëè áàòüêî, ìàòè, áðàòè ²âàí ³ Ôåä³ð, äâ³ ñåñòðè. Ó Ìî-ðîç³â ïîìåðëà áàáóñÿ ³ âíó÷êà Ãàëÿ. À ó Ô³ëîíåíê³â áóëî ø³ñòü õëîïö³â. ¯õíÿ ñåñ-òðà Îêñàíà æèëà ç ñèíîì ²âàíîì, äå çàðàç ×èãðèí. Ò³ëüêè ö³ íå ïîìåðëè, ¿õ ïîâáè-âàëà ׳ï÷èõà, íàâ³æåíà æ³íêà. Ó íå¿ õàòà áóëà íà çëàêàõ – ëîáîäàõ, à ãîðîäè ìåæó-âàëè. Âîíà ïîáà÷èëà, ùî æèòòÿ ¿é íå áóäå, âçÿëà çàë³çÿêó ³ îáîõ ïî ãîëîâàõ. ß ïðîöå é íå çíàâ áè, ÿêáè íå áóâ âèêîíàâöåì ó ñ³ëüðàä³. Âîíà ïðèá³ãëà: “Ñòî ÷îðò³â ¿ìó áàíäóðó, âîíè âèðâàëè ó ìåíå âñþ öèáóëþ”. Ïîñëàâ ìåíå ãîëîâà ïîêëèêàòè òèõëþäåé. Îò çàéøîâ ÿ â õàòó – òèõî, ³äó äàë³, äèâëþñÿ – íà äîë³âö³ ëåæèòü ²âàí³ ñòîãíå, à ç ïå÷³ çâèñຠìåðòâà Îêñàíà, ³ ïî ¿¿ êîñàõ ñò³êຠêðîâ, ÿ ùå ïîäóìàâ, äåìîæå áóòè ó âèñíàæåíî¿ ëþäèíè ñò³ëüêè êðîâ³, òîä³ áóâ õëîï÷àêîì ³ çëÿêàâñÿ.Ïðèá³ã ó ñ³ëüðàäó, òà ׳ï÷èõè òàì âæå íå áóëî. Ëþäè êàçàëè, ùî âîíà âñå òåâèãàäàëà, ùîá øâèäøå ¿õ ïîçáóòèñÿ. ² ùî âè äóìàºòå. ͳõòî íàâ³òü íå ï³øîâ ãëÿ-íóòè. Ìåðòâèõ ï³äáèðàëè ³ çâîçèëè íà êëàäîâèùå. Êîïàëè âåëèê³ ÿìè ³ êëàëè øòà-áåëÿìè. Áóëè ò³ ëþäè êîëèñü çäîðîâèìè òà ñèëüíèìè, à ïîðîáèëèñÿ, ÿê ñêåëåòè. ̄ õáåðóòü, à âîíè âîðóøàòüñÿ. Îòî ³ òèõ òóäè âêèíóëè. À ׳ï÷èõà çðàçó âáðàëàñÿâ õàòó, äå æèëà äî ñìåðò³. ß çíàþ ìîãèëó, â ÿê³é ëåæèòü 18 äóø. ßìè êîïàëè íåâ ðÿä. Êîïàëè ¿õ ò³, õòî ùå íà íîãàõ ñòîÿâ. ѳëüðàäà ïðèìóøóâàëà. Íàêëàäóòü ðÿä,ïðèãîðíóòü çåìëåþ, íàñòóïíîãî äíÿ çíîâó âåçóòü. Ìåí³ öå äóæå çàïàëî â äóøó.Ëåæàòü â òèõ ìîãèëàõ ³ ÷óæ³. Îäíîãî ðàçó äî íàñ çàéøëà ä³â÷èíà ³ ñ³ëà ï³ä õàòîþ.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

769

ß çàïèòàâ: “Çâ³äêè òè?” – “²ç Ñîê³ëêè”. – “À ÿê òâîº ïð³çâèùå?” – “Ðÿáóõà”.À â íàñ Ðÿáóõè áóëè. ß äàâ ¿é ë³ïåíèêà ³ ñêàçàâ: “Òè á éøëà çâ³äñè, áî æ ÿ òåáå äîÿìè íå äîòÿãíó!” Âîíà ï³øëà, à ìðÿ÷èëî. Äî ãîëîäó ùå é âåñíà âèäàëàñÿ õîëîä-íîþ. Òà ùî òàì âåñíà, ó æíèâà ëþäè ïðàöþâàëè â ôóôàéêàõ. ² îòî òà ä³â÷èíàïîìåðëà. Öå æ ò³ëüêè ò³, êîãî ÿ çíàþ ³ ïàì’ÿòàþ...

Çàïèñàâ Â.Ãîëÿíèê.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍß×ÅÐÅÂÊÎ Íàñò³ Äåíèñ³âíè,

1929 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ïåðåãîí³âêà Êîáåëÿöüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿

(íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.)

ÍÀÑ Ó×ÈËÈ ÏÎ ÏÐÀÂIJ ÆÈÒÈÌî¿ áàòüêè íàëåæàëè äî çàìîæíèõ ñåëÿí. Ìàìà ðîçïîâ³äàëà, ùî îò³ ãðî-

ìàäñüê³ áóä³âë³ áóëè íàøèìè. Ïîò³ì ñòàëè íàêëàäàòè âåëèê³ ïîäàòêè. ßê íå çà-ëèøèëîñÿ í³÷îãî, ïðèéøëè ³ çàáðàëè îñòàííº: ìîþ êîâäðó ³ ëàìïó. Öüîãî ³ çàðàçíåìîæëèâî ñïîê³éíî çãàäóâàòè. Ìè âèìóøåí³ áóëè âè¿õàòè â ì³ñòî. Îòæå, ãîëî-äó òàêîãî, ÿê íà ñåë³, íå ïåðåæèâàëè, áî íàø áàòüêî îòðèìóâàâ íà çàâîä³ ïàéîê.Ìè íàâ³òü ðîäè÷àì äîïîìàãàëè. Ïðàâäà, âñ³õ âðÿòóâàòè íå çìîãëè, ïîìåðëè íàøàáàáóñÿ ³ òüîòÿ Êàòÿ. À ä³äóñü íå ïîâåðíóâñÿ ç ðîáîòè. Ìè òàê ³ íå âçíàëè, ùîç íèì ñòàëîñÿ. Óáèëè, ìàáóòü. Íàñ òåæ ëèõî íå îá³éøëî ñòîðîíîþ, áàòüêî çàõ-âîð³â íà ïðîïàñíèöþ, ³ äîâåëîñÿ íàì ïîâåðíóòèñÿ äîäîìó, ò³ëüêè âæå íå â ñâîþõàòó, ùî ñòàëà íà òîé ÷àñ êîëãîñïíîþ, à â ÷óæó ïóñòêó. Áàòüêî íå áîÿâñÿ ðîáîòè,³ òàì, á³ëÿ äîìåííî¿ ïå÷³, ³ òóò, íà ñåë³, íàéâàæ÷ó ââàæàâ ñâîºþ.

Çàïèñàâ Â.Ãîëÿíèê.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍß×ÅÐÅÄÍÈ×ÅÍÊÀ Ñåìåíà Ãðèãîðîâè÷à,

1923 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Àäàì³âêà Êðèíè÷àíñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

 1933 ð. ìåí³ áóëî 10 ðîê³â.Ùå çèìîþ 1932–1933 ðð., êîëè ÿ õîäèâ äî øêîëè, áàãàòî øêîëÿð³â áóëè ïóõë³.

Ó 1933 ð. êîëãîñïíèêàì íå äàëè í³ îäíîãî ãðàìà çåðíà íà òðóäîäí³. Òà, êð³ì òîãî,

770

ѲÄ×ÅÍÍß

ùå õîäèëè áðèãàäè “òèñÿ÷íèê³â” ïî õàòàõ ³ øóêàëè çàõîâàíîãî çá³ææÿ çàë³çíèìèùóïàìè. Ó êîãî çíàõîäèëè 5–10 êã, òîãî ñóäèëè é âèâîçèëè äî êîíòàáîð³â.

Íà íàø³é âóëèö³ ïîì³æ ñóñ³ä³â âìåðëè Ìàêàðåíêî Ñåìåí, Ìàêàðåíêî Ïèëèï,Äðîá’ÿçêî ²âàí òà Äðîá’ÿçêî Ëåîí³ä ç æ³íêîþ. Ó îäíî¿ íàøî¿ ñóñ³äêè âìåð â³äãîëîäó ÷îëîâ³ê. Òà æ³íêà, áà÷à÷è, ùî íàäõîäèòü ³ ä³òÿì ãîëîäíà ñìåðòü, â³äâåç-ëà ñâî¿õ òðüîõ ä³òåé äî ì³ñòà ³ ï³äêèíóëà íà âóëèö³, ùîá ¿õ çàáðàëè äî äèòÿ÷îãîïðèòóëêó. Áàãàòî ëþäåé õîäèëî íà áàçàð, ùîá ùîñü ä³ñòàòè, ³ áàãàòî ç íèõ âìè-ðàëî íà áàçàð³ àáî íà ñòàíö³¿. Îäíà æ³íêà âìåðëà ï³ä íàøèì äâîðîì. Êóïèòèí³÷îãî í³äå íå áóëî ìîæëèâèì, êð³ì “òîðãñ³íà”. Òîé áóâ â³äêðèòèé ó 1933 ð., ïðî-äàâàâ óñå, àëå ëèøå çà çîëîòî. Áàãàòî ëþäåé âè¿æäæàëî ñâ³ò çà î÷³, íå äèâëÿ-÷èñü íå òå, ùî í³ÿêèõ äîêóìåíò³â âëàäà ¿ì íå äàâàëà, íà ñòàíö³¿ ¿ì íå ïðîäàâàëèêâèòê³â çà ìåæ³ Óêðà¿íè.

Âñüîãî ç íàñåëåííÿ âèìåðëî ç ãîëîäó 1933 ð. äî 130 æèòåë³â ñåëà. Ìåðö³âõîâàëè ó ñï³ëüíèõ ìîãèëàõ ïî 30–50 ÷îëîâ³ê â êîæí³é.

[ϳäïèñ] Ñ.×åðåäíè÷åíêî1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍß×ÅÐÊÀÑÜÊί Ëþäìèëè Ïèëèï³âíè,

1926 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ãîëóá³âêà Ïåðåùåïèíñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Ãîëîä ó íàøîìó ñåë³ òðèâàâ ç ê³íöÿ 1932 ïî îñ³íü 1933 ðîêó. Ïàì’ÿòàþ, ÿêâèëó÷àëè ó ñåëÿí îñòàíí³é õë³á, ÿêèé âîíè ìàëè, ÿê ïðèõîäèëè äî õàòè ³ øóêàëèçåðíî ÷è áóäü-ùî, òà ÿêùî çíàõîäèëè – çàáèðàëè. Æèëà ÿ ðàçîì ç³ ñâîºþ áàáó-ñåþ. ϳä ÷àñ ãîëîäó ìè, ùî çíàõîäèëè, òå ³ ¿ëè.

Òàê ³ ïðîæèëè ò³ ñòðàøí³ ÷àñè ñâîãî æèòòÿ.Çàïèñàâ À.Ìèõàéëè÷åíêî.

1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍß×ÅÐÊÀØÈÍÀ ²âàíà ².,

1932 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Äîíåöüê)

Äîíåöüê, 1933 ð³ê. ß îñòàâñÿ ç áàòüêîì. Ìàòè âìåðëà, êîëè ìåí³ áóëî9 ì³ñÿö³â. Áàòüêî ðîáèâ ó øàõò³. Ïðèõîäèâ äîäîìó í³÷÷þ (÷è â 11 ÷è â 12 ãîäèí),

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

771

à ÿ âæå ñïàâ. Íî êîëè â³í ïðèõîäèâ, ÿ âñºãäà âñòàâàâ. Éîìó âå÷åðþ äàâàëè. Öå³íñòèíêòèâíî áóëî – ÿ íåäî¿äàâ ³ çíàâ, ùî áàòüêî äàñòü. ³í äàâàâ ¿ñòè.

Ãóëÿâ ÿ ç ä³òüìè. Ëþäè, íå çíàþ, ìîæå, áàãàò³, âèíîñèëè ³ ¿ëè íà âóëèö³.ß â³äíÿâ ó ä³â÷èíêè øìàòîê õë³áà, âîíà ïî÷àëà êðè÷àòü. Âèñêî÷èëà ¿¿ ìàìà³ ïî÷àëà ìåíå ðóãàòü. À ÿ êàæó, ùî ÿ íå áðàâ. À âîíà ìåí³: “À ùî òè ¿cè?”.ß ó â³äïîâ³äü: “Êàì³íü. ß ¿ì êàì³íü”.

4 âåðåñíÿ 1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍß×ÅÐÍÅÍÊÎ Ã.Ó.,

1910 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Øóëüã³âêà Ñîëîíÿíñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Âàæêî çãàäóâàòè ò³ ÷àñè, àëå âñå æ òàêè ³ çàáóâàòè ¿õ íå ñë³ä.  ò³ ÷àñè ëþäèãèíóëè â³ä ñàìî¿ ñòðàøíî¿ ñìåðò³ – ãîëîäíî¿. ̄ õ íå õîðîíèëè â ìîãèëè, à ñêèäàëèïîñï³øíî â ÿìè, îäèí íà îäíîãî. Áóëè òàê³ âèïàäêè, ùî ëþäèíà ùå íå ïîìåðëà,à ¿¿ âåçëè óæå íà öâèíòàð, ùîá íå âåðòàòèñÿ ùå ðàç, áî çíàëè, ùî âîíà âñå ð³âíîïîìðå. Õðåñò³â íà öâèíòàð³ íå ñòàâèëè – íå âñòèãàëè.  êíèãè öâèíòàðåâ³ ïð³çâèùíå çàïèñóâàëè – íå áóëî ñèëè.

Ìåðëè òîìó, ùî íå áóëî äå âçÿòü õë³áà. ¯ëè ñîáàê, êîíåé, êîò³â, æàá – îäíèìñëîâîì âñÿêó æèâí³ñòü.

Îäíîãî ðàçó äî íàñ ïðèéøëà ñóñ³äêà ³ ïðîñèòü êîòà, äëÿ òîãî, ùîá ïîëîâèâìèøåé. Ìàìà äàëà ¿é êîòà. À ïîò³ì ÷åðåç äåê³ëüêà äí³â ñóñ³ä ãîâîðèòü, ùî ç’¿ëèíàøîãî êîòà.

Ñìåðòü óæå áóëà ïðèâè÷íîþ. Ãîëîä óáèâàâ ëþäèíó ô³çè÷íî. ³í ëèøàâ ëþ-äèíó ¿¿ ëþäñüêî¿ ñóòíîñò³. Ìåðòâ³ êîðìèëè æèâèõ. Ñâ³æ³ ìîãèëè ðîçêîïóâàëèñÿ.Ïîìåðëèì íå áóëî ñïîêîþ ³ ï³ñëÿ ñìåðò³.

Çàïèñàâ Ë.Øåíäðèê.1993 ð.

ѲÄ×ÅÍÍß×ÅÐÍÅÖß Â³êòîðà Ñòåïàíîâè÷à,

1922 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. ªëèñàâåò³âêà Öàðè÷àíñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Áðàò áóâ ìàëåíüêèé – äâà ãîäèêà. Â³í ¿ñòè ïðîñèâ, ³ ìàòè ïîñèëàëà ìåíå äåñüïîøóêàòè ¿æó. ß ï³øîâ äî ñóñ³äêè, âîíà äîáðîþ ëþäèíîþ áóëà. Ñòàðà æ³íêà, ä³òè

772

ѲÄ×ÅÍÍß

¿¿ æèëè ó ì³ñò³, ³ âîíà íàì òðîøêè äîïîìàãàëà: òî ÿáëó÷êî äàñòü, òî öóêðó òðîøêè.² îò ÿ çàõîäæó – äâåð³ â³ä÷èíåí³. À â õàò³ ÿêîñü ïóñòî, ïîðîæíüî. Äèâëþñü, à òüîòÿÌàíÿ íà ëàâö³ ëåæèòü. ϳä³éøîâ, êàæó: “Âñòàâàéòå, òüîòÿ Ìàíÿ. ×îãî âè ùå ñïè-òå?” À âîíà ëåæèòü. ϳä³éøîâ áëèæ÷å, à âîíà ìåðòâà. Òî ç õàòè àæ âèëåò³â.

Òîä³ âçàãàë³ ëþäåé áàãàòî ïîìåðëî, äóæå áàãàòî. Ïàì’ÿòàþ, âèéäó íà âóëè-öþ – ¿äå â³ç, ïîâíèé ìåðòâèìè. ² ëåæàòü, õòî ÿê, õòî âçäîâæ, õòî âïîïåðåê. Àæñòðàøíî. Îöå ïîäóìàºø: ³ ÿê ìè òîä³ âèæèëè!? Áîã ìèëóâàâ!

[ϳäïèñ] Â.×åðíåöü8 ñ³÷íÿ 2000 ð.

ѲÄ×ÅÍÍß×ÅÐÍÅÖÜ Í³íè Âàñèë³âíè,

1924 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Öàðè÷àíêà íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³)

Áóëî ìåí³ òîä³ 8 ðîê³â, ÿ â ïåðøèé êëàñ ï³øëà.  øêîëó ìàëî ä³òåé õîäèëî.Òàêèé ãîëîä – ¿ñòè òðåáà áóëî øóêàòè. Íå äî øêîëè òîä³ áóëî. Ëþäè ìåðëè, ÿê ìóõè.

Âèçâàëà ìåíå â÷èòåëüêà ðîçâ’ÿçàòè çàäà÷ó. À ÿ âñòàëà ³ êàæó: “¯ñòè õî÷ó”.² âñ³ ä³òè ïî÷àëè: “¯ñòè õî÷åìî!”. Â÷èòåëüêà ïîâåëà íàñ äî ñåáå äîäîìó. À â íå¿áóðÿêè áóëè – òà òàê³ ìàë³ ³ ãíèëåíê³. À ìè ¿õ ¿ëè – àæ çà âóõàìè ëÿùàëî.

Ó ìåíå â ñ³ì’¿ ç ãîëîäó ïîìåðëà áàáêà ñòàðà. Áàòüêî ¿¿ íà öâèíòàð îäâ³ç,ïîõîðîíèâ.

ßêîñü áàòüêî ïðèí³ñ øìàòîê êîíÿ÷èíè, êîíÿêà ïîìåðëà. ² ìóæèêè ïîä³ëèëè.¯ëè ìè âñå, ùî çíàõîäèëè: ëîáîäó, ð³çíó ³íøó òðàâó, êóêóðóäçó, áóðÿêè, íàñ³ííÿ.

[ϳäïèñ] Í.×åðíåöü9 ñ³÷íÿ 2000 ð.

ѲÄ×ÅÍÍß×ÅÐÍÓÕÈ Ë³ä³¿ ²âàí³âíè,

1925 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê)

ß, ×åðíóõà Ëèäèÿ Èâàíîâíà, ðîæäåííàÿ 3 ñåíòÿáðÿ 1925 ã., õîðîøî ïîìíþ1932–1933 ãîäû êàê èç ñâîèõ äåòñêèõ âïå÷àòëåíèé, òàê è èç ðàññêàçîâ ìîåãî îòöà.Âî âðåìÿ ãîëîäà áûëî òÿæåëî íå òîëüêî â ñåëå, íî äàæå â ãîðîäå. Áûëà êàðòî÷-íàÿ ñèñòåìà. Ðàáîòàþùåìó äàâàëè ïî 400 ã, èæäèâåíöàì – ïî 200 ã õëåáà íà÷åëîâåêà. ×òîáû ïîëó÷èòü ýòîò õëåá, èíîãäà íóæíî áûëî ïðîñòîÿòü â î÷åðåäè

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

773

öåëóþ íî÷ü. ß ïîìíþ, êàê òåðÿëà ñîçíàíèå îò íåäîåäàíèÿ ìîÿ ìàòü, ×åðíóõàÀëåêñàíäðà Ìèõàéëîâíà, áóõãàëòåð îáùåñòâà “Ðûáîëîâñòâî, îõîòà è ïóøíèíà”.

Äëÿ îòöà, ×åðíóõè Èâàíà Íàçàðîâè÷à, òàêàÿ íîðìà ïðè åãî òÿæåëîì ôèçè-÷åñêîì òðóäå áûëà ñìåõîòâîðíà. Çàðïëàòó ïëàòèëè, íî çà íåå ìîæíî áûëî êó-ïèòü â ñòîëîâîé ãîðîõîâûé ñóï è êîòëåòû èç ìîðêîâêè èëè áèòî÷êè èç òþëüêè.

Îòåö ìîé ðàáîòàë íà çàâîäå èì. Ê. Ëèáêíåõòà. Äî ýòîãî îí ïðîæèâàë ñîâñåé ñåìüåé â ñ.Òàòàðêà Ñèíåëüíèêîâñêîãî ðàéîíà Åêàòåðèíîñëàâñêîé ãóáåð-íèè. Ðîäèëñÿ îí â 1893 ã. Âñå âðåìÿ, ÷òî ìû æèëè â ñåëå, îòåö ðàáîòàë òîëüêîêóçíåöîì. Çàðàáàòûâàë õîðîøî, âåäü êóçíåö íà ñåëå – ïåðâûé ÷åëîâåê: âñåãäàêîìó-òî íóæíî èëè ëîøàäü ïîäêîâàòü, èëè ïëóã âûêîâàòü, èëè ÷òî-òî åùå. íàøåé ñåìüå áûëî ÷åòûðå ÷åëîâåêà: îòåö, ìàòü, ìîé ìëàäøèé áðàò è ÿ. Îòöóòîãäà áûëî 40 ëåò, ìàòåðè – 30, áðàòó – 6, à ìíå 7–8 ëåò.

Çåìëè ó íàñ áûëî íåìíîãî, âñåãî íåñêîëüêî äåñÿòèí: îòåö ïîëó÷àë ìíîãî,è â çåìëå ìû íå ñèëüíî íóæäàëèñü. Äåíåã õâàòàëî íà æèçíü âïîëíå. Îòåö áûëóâàæàåìûì íà ñåëå ÷åëîâåêîì, ê íåìó ÷àñòî îáðàùàëèñü çà ïîìîùüþ èëè ïðî-ñòî çà ñîâåòîì. Âðåìÿ ãîëîäà ÿ ëó÷øå âñåãî ïîìíþ ïî ñëîâàì îòöà. Îí ñ ãîðå-÷üþ ðàññêàçûâàë, ÷òî ïîëñåëà âûìåðëî íà÷èñòî. Ïîãèáëè ìíîãèå åãî õîðîøèåçíàêîìûå è äðóçüÿ.

Õîçÿéñòâî íàøåé ñåìüè áûëî íå ñëèøêîì áîëüøèì, îäíàêî è íå ìàëåíü-êèì. Ó íàñ áûëà ëîøàäü, äâå êîðîâû, ïòèöà. Îòåö î÷åíü ëþáèë æèâíîñòüè öåíèë åå â õîçÿéñòâå. Ñåëüñêîõîçÿéñòâåííûé èíâåíòàðü òàêæå èìåëñÿ: áûëïëóã, êîñèëêà, øåðåòîâêà, ãðàáëè, ëîïàòû, ñàïêè è ïð.

Ãîëîä íà÷àëñÿ â 1932 ãîäó. Ìû ñðàçó ýòî ïî÷óâñòâîâàëè, êîãäà â äîìå ñòà-ëî ìåíüøå õëåáà, ðîäèòåëè ñòàëè ìîë÷àëèâûìè, çàìêíóòûìè, ðåäêî óëûáàëèñüèëè øóòèëè. Ìû ñ áðàòîì ïîíèìàëè, ÷òî ïðîèñõîäèò ÷òî-òî ïëîõîå, íî íå çíàëè,÷òî. Ê îòöó ÷àñòî ïðèõîäèëè îäíîñåëü÷àíå. Èç îáðûâêîâ ðàçãîâîðîâ ÿ ïîçæåïîíÿëà, ÷òî èì óæå òîãäà æèëîñü ïëîõî, è îíè èñêàëè âûõîä. Îòåö íè÷åì íå ìîãèì ïîìî÷ü, è ýòî åùå áîëüøå åãî óãíåòàëî.

Êîãäà ãîëîä íà÷àëñÿ è ïðîäîëæàëñÿ, íèêàêîé ïîìîùè îò ìåñòíîé âëàñòèèëè êîëõîçà íå áûëî. Ïðåäñòàâèòåëè âëàñòè â ñåëå ïî÷òè íå ïîêàçûâàëèñü.À êàêàÿ ìîãëà áûòü ïîìîùü îò êîëõîçîâ, åñëè ó íèõ ó ñàìèõ íè÷åãî íå áûëî.Ñàìîå ïëîõîå áûëî òî, ÷òî íèêòî íå çíàë, êóäà ìîæíî îáðàòèòüñÿ çà ïîìîùüþ,âåäü íèêàêèõ êîíêðåòíûõ âèíîâíûõ íå áûëî. Îòâåòñòâåííîñòè çà æèçíü êðåñ-òüÿí íèêòî íå íåñ.

Îò ãîëîäà ïîñòðàäàëî áîëüøèíñòâî êðåñòüÿí, è âñå îíè íàõîäèëèñü â ðàâ-íûõ óñëîâèÿõ, îäíàêî áûëè è òàêèå, êîãî îí îáîøåë ñòîðîíîé.  îñíîâíîì ýòîáûëè ñàìûå áåäíûå. Ó íèõ è äî êîëëåêòèâèçàöèè íè÷åãî íå áûëî, è ïîñëå îíèîñòàâàëèñü íè ñ ÷åì. Îòåö î÷åíü áîëåçíåííî ïåðåæèâàë âñå ñëó÷èâøååñÿ.ß ñëûøàëà îò íåãî, ÷òî íåêîòîðûå èç íèõ âî âðåìÿ èçúÿòèÿ çåðíà, ïðîäóêòîâ øëèâ ïðîäîòðÿäû. Íî îòåö íèêîãäà íå íàçûâàë èìåí – ìîæåò, è ñàì íå çíàë èëè íåïîìíèë, à, ìîæåò, ïðîñòî ñàìîìó áûëî òÿæåëî òàêîå âñïîìèíàòü. Îò ãîëîäà

774

ѲÄ×ÅÍÍß

ñòàðàëèñü ñïàñàòüñÿ êòî êàê ìîã. Ïîñòåïåííî ëþäè ïåðåõîäèëè íà ïîäíîæíûéêîðì – âûêàïûâàëè ìåðçëóþ êàðòîøêó, ñîáèðàëè ÿãîäû, æåâàëè òðàâó. Ñîáèðà-ëè òàêæå îñòàâøèåñÿ êîëîñêè, íî ñòàðàëèñü äåëàòü ýòî îñòîðîæíî, ïîñêîëüêóáîÿëèñü íàêàçàíèÿ è ñî ñòîðîíû âëàñòåé. Ëîâèëè ÿùåðèö, ìûøåé è òîæå åëè. ñåëå ñúåëè âñåõ ñîáàê, êîòîâ, êîðîâ è ëîøàäåé. Ïðÿòàòü ñêîòèíó áûëîáåññìûñëåííî – âñå ðàâíî åå íàõîäèëè.

Ìû, òî åñòü íàøà ñåìüÿ, ïåðåíîñèëè ãîëîä î÷åíü òÿæåëî. Êîãäà óòðîìÿ âñòàâàëà, ðîäèòåëè ñîâåòîâàëè ìíå ëåæàòü, ïîòîìó ÷òî ëåæà ãîëîä ëåã÷åïåðåíîñèòñÿ. Ìàòü ïàäàëà â îáìîðîê îò íåäîåäàíèÿ. Îòåö ïðè åãî çíà÷èòåëü-íûõ ôèçè÷åñêèõ íàãðóçêàõ, íóæäàëñÿ â õîðîøåì ïèòàíèè áîëüøå âñåãî. Ìàòüñòàðàëàñü îñòàâëÿòü åìó ÷òî-òî âêóñíîå, à îí îñòàâëÿë íàì, äåòÿì.

Òÿæåëî áûëî ïîñòîÿííî â ýòîò ïåðèîä, îñîáûõ óëó÷øåíèé èëè óõóäøåíèéíå áûëî. Ãîëîä ïðîäîëæàëñÿ äîëãî, 1932-é è 1933-é ãîäû.  íà÷àëå 1934 ãîäàåùå áûëî òÿæåëî, õîçÿéñòâà òîëüêî-òîëüêî íà÷èíàëè ïðèõîäèòü â ñåáÿ ïîñëåñîñòîÿíèÿ ïîëíîãî óïàäêà. Ñêîëüêî òî÷íî ëþäåé ïîãèáëî – íåèçâåñòíî. Îòåöãîâîðèë, ÷òî âñå åãî áëèçêèå, äðóçüÿ è îäíîñåëü÷àíå óìåðëè.

Ïðåäñòàâèòåëåé ìåñòíîé âëàñòè, ãëàâû êîëõîçà è îñòàëüíûõ ìû òîãäà íåâèäåëè è íå ñëûøàëè. Îòåö ãîâîðèë, ÷òî íàø ïðåäñåäàòåëü êîëõîçà óåõàëâ ãîðîä. Áîëüøå ìû î íåì íè÷åãî íå ñëûøàëè. Òî æå ìîãó ñêàçàòü è î âñåõ, êòîíå èìåë ê çåìëå îòíîøåíèÿ – ó÷èòåëÿõ, äîêòîðàõ, ñâÿùåííèêàõ. Ìíîãèå èç íèõòîæå ïîóåçæàëè.

Äî ãîëîäà ñåëüñêàÿ èíòåëëèãåíöèÿ ó íàñ æèëà íåïëîõî. Îòåö ãîâîðèë, ÷òî èõâñå óâàæàëè, ñòàðàëèñü âñåãäà èõ êàê-òî îòáëàãîäàðèòü çà ïîìîùü. Ñàìûé áåä-íûé íà ñåëå ÷åëîâåê è òîò ïðèíîñèë õîòÿ áû íåñêîëüêî ÿèö. Ëþäè ó íàñ â îñíîâ-íîì íåãðàìîòíûå áûëè. Åñëè íóæíî ïèñüìî íàïèñàòü – òî ñðàçó ê âðà÷ó øëè èëèê ó÷èòåëþ. À â ïåðèîä ãîëîäà èì òîæå åñòü áûëî íå÷åãî, è áîëüøèíñòâî óåõàëî.

Øêîëû è äåòñêèå ñàäû ðàáîòàëè âíà÷àëå, êîãäà åùå íå òàê ïëîõî áûëî.À êîãäà óæå ñîâñåì ñòàëî ãîëîäíî, äåòåé ïåðåñòàëè â øêîëó ïóñêàòü: êîðìèòü èõòàì áûëî íå÷åì, âîò è áîÿëèñü, êàê áû ñ íèìè ÷åãî-íèáóäü íå ñëó÷èëîñü. Äåò-ñêèå ñàäû ñòîÿëè ïóñòûå. Îòíîøåíèå ê ñåëÿíàì ñî ñòîðîíû ìåñòíîé âëàñòèáûëî, â îáùåì-òî, íåïëîõîå. Åùå äî ãîëîäà ïðåäñåäàòåëü ÷àñòî ê îòöó çàõîäèë,ãîâîðèë ñ íèì îòêðûòî, ïî-ïðèÿòåëüñêè. Îòåö ÷àñòî ðóãàë âëàñòü, íàçûâàë ååáàíäèòñêîé. Ïðåäñåäàòåëü åìó ÷àñòî ãîâîðèë: “Âàíÿ, òåáÿ ïîñàäÿò”. Íî âñåîáîøëîñü, – íèêòî íà îòöà íå äîíåñ. Ïåðåä êîëëåêòèâèçàöèåé ïðåäñåäàòåëüâñåõ ïðåäóïðåäèë, ÷òî áóäóò ðàñêóëà÷èâàòü, ÷òîáû âñå áûëè ãîòîâû. À âî âðå-ìÿ ãîëîäà ÿ íå çíàþ, ÷òî ñ íèì áûëî. Âðîäå áû óåõàë â ãîðîä. Íî â ñåëå òî÷íîíå îñòàëñÿ.

 òî âðåìÿ îò ãîëîäà ñòðàäàëè âñå, â òîì ÷èñëå õîðîøî çíàêîìûå è áëèç-êèå íàì ëþäè. Äÿäÿ îòöà, Øóëüãà Åôèì Èâàíîâè÷, áûë èçâåñòåí íà ñåëå êàê÷åëîâåê çàæèòî÷íûé. Äî êîëëåêòèâèçàöèè îí èìåë 300 äåñÿòèí çåìëè, ñåëüõîç-èíâåíòàðü, ëîøàäåé, êîðîâ, ïòèöó, ìíîãî âñÿêîé æèâíîñòè. Îí âñåãäà ïî-÷åëîâå-

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

775

÷åñêè îòíîñèëñÿ ê îäíîñåëü÷àíàì, íèêîãäà íå îòêàçûâàë èì â ïîìîùè. Áûâàëî,ïðèäåò ê íåìó ñîñåä ïîáåäíåå, ïîïðîñèò: “Åôèì, äàé ìåøîê ïøåíèöû, åñòüíå÷åãî, äåòè ãîëîäíûå”. Òîò âñåãäà äàñò, ñêàæåò: “Ïîòîì îòðàáîòàåøü”. Ïðè-÷åì íèêîãäà íå ñëåäèë, îòðàáîòàëè åìó èëè íåò. Çà òàêîå îòíîøåíèå ê ëþäÿìîäíîñåëü÷àíå åãî óâàæàëè. Êîãäà ê íåìó ÿâèëèñü ïðåäñòàâèòåëè âëàñòè, ÷òîáûðàñêóëà÷èòü, îäíîñåëü÷àíå îòïðàâèëè ê íèì ëþäåé ñ ïðîñüáîé äÿäþ íå òðîãàòü.Ïîñêîëüêó ïðîñèëè î÷åíü ìíîãèå, äÿäÿ íå áûë íè ðàñêóëà÷åí, íè ñîñëàí â Ñè-áèðü. Òàê áûëî äî 1932 ãîäà. À â ïåðèîä ãîëîäà ó äÿäè íè÷åãî íå îñòàëîñü,õîçÿéñòâî ïîëíîñòüþ ðàçîðèëîñü, è îí óìåð îò ãîëîäà â ñàðàå, íà ñîëîìå. Ìîéäåä, ×åðíóõà Íàçàð Àíäðååâè÷, áûë î÷åíü òðóäîëþáèâûì. Ðàáîòàë îò çàðè äîçàðè, åñëè íî÷üþ ëóíà ÿðêî ñâåòèëà, òî è íî÷üþ ðàáîòàë. Òàê ó íåãî â ñåìüåáûëî çàâåäåíî, ÷òî ðàáîòàëè âñå. Áûëî è ñîëèäíîå õîçÿéñòâî. À óìåð, êàêè ìíîãî äðóãèõ, – îò ãîëîäà.

Õóæå âñåãî, êîíå÷íî, ïðèõîäèëîñü äåòÿì è ñòàðèêàì. Îíè òàêîå ñîñòîÿíèåâîîáùå íå ïåðåíîñèëè è óìèðàëè îäèí çà äðóãèì. Èì íè÷åì íåëüçÿ áûëî ïîìî÷ü.

Ïîñëå ãîëîäà ó íàñ âîîáùå íå áûëî õîçÿéñòâà.  1933 ã. îòåö, âèäÿ ïîëîæå-íèå â ñåëå, õîòåë ñïàñòè ñâîþ ñåìüþ. Îí äîãîâîðèëñÿ ñ ðîäñòâåííèêàìè â ãî-ðîäå, è ìû ïåðååõàëè ê íèì. Ìàìà ýòîãî î÷åíü õîòåëà (îíà ñàìà áûëà ãîðîäñ-êàÿ), à îòöó áûëî î÷åíü æàëü ðàññòàâàòüñÿ ñ ñåëîì, ñ õîçÿéñòâîì. Íî îí ðåøèë,÷òî â ñåëå ìû ïðîñòî íå âûæèâåì. Ïðèøëîñü áðîñàòü âñå è ïåðååçæàòü íàíîâîå ìåñòî.  ñåëî ìû áîëüøå íå âåðíóëèñü.

Ïîñòåïåííî ãîëîäíûå ãîäû ñòàëè çàáûâàòüñÿ, ìíîãèå ïîäðîáíîñòè òåõ ñî-áûòèé âñïîìíèòü óæå òÿæåëî. Íî ïîñëåäñòâèÿ ãîëîäà åùå äîëãî ïîòîì ñêàçû-âàëèñü. Çäîðîâüå âñåé ñåìüè ñèëüíî óõóäøèëîñü. Ìàìà ÷àñòî áîëåëà, ïîñëåãîëîäíûõ ëåò ó íåå íàâñåãäà îñòàëàñü ãèïåðòîíèÿ, áûëè ïðîáëåìû è ñ æåëóä-êîì. Ìû ñ áðàòîì òîæå ÷àñòî áîëåëè. Îòåö áûë ôèçè÷åñêè êðåïîê, äî 80 ëåòïðîæèë è íà çäîðîâüå íå æàëîâàëñÿ. À ó ìåíÿ è ñåé÷àñ ãèïåðòîíèÿ åñòü. Ýòî îòìàòåðè ïåðåøëî. Õîðîøî, ÷òî õîòü âñå æèâû îñòàëèñü.

Çàïèñàâ Ê.Ìàñàëüñüêèé.2002 ð.

ѲÄ×ÅÍÍß×ÅÐÍßÂÑÜÊÎÃÎ Ôåäîðà Êîíîíîâè÷à,

1921 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ãðèãîðî-Áðèãàäèð³âêà Êîáåëÿöüêîãî ð-íó

Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.)

 ïåð³îä ãîëîäó 1932–1933 ðð. æèâ ðàçîì ç áàòüêàìè â ì.Äí³ïðîä-çåðæèíñüêó. Áàòüêî ³ ìàòè ïðàöþâàëè íà çàâîä³ ÄÃÇ. Áàòüêî çàéìàâ ïîñàäó

776

ѲÄ×ÅÍÍß

äèðåêòîðà çàâîäñüêî¿ ¿äàëüí³, çàâäÿêè ÷îìó ïðîäóêòè (õî÷ â ìàë³é ê³ëüêîñò³)â ñ³ì’¿ áóëè. Àëå âñå îäíî áóëî òÿæêî, ³ áàòüêî âèð³øèâ éòè ï³øêè â ñ. Ãðèãîðî-Áðèãàäèð³âêà íà Ïîëòàâùèí³ íà ñâîþ ä³ëÿíêó, ùîá çàñ³ÿòè êóêóðóäçó. Áóâ òðà-âåíü. Ñåëà, ÷åðåç ÿê³ â³í ïðîõîäèâ, âèìèðàëè. Áóëè òàê³ ñåëà â íà÷àë³ ³ â ê³íö³ÿêèõ âèñ³â ÷îðíèé ôëàã, ÿêèé ñèìâîë³çóâàâ òå, ùî â ñåë³ íå çàëèøèëîñÿ æîäíî¿æèâî¿ äóø³...

Ïðèéøîâøè â ð³äíå ñåëî, â³í ï³øîâ äî ãîëîâè êîëãîñïó. Òîé ãîëîâà íàêàçàâáàòüêó ï³òè äî öâèíòàðÿ òà ðèòè ÿìó. Áóëè ³ ³íø³ ëþäè, ÿê³ íà áðè÷ö³ ïî¿õàëè ïîõàòàõ çáèðàòè ïîìåðëèõ. Áàòüêî ïîò³ì ðîçïîâ³äàâ, ùî ìåðö³â âàíòàæèëè íà áðè÷êóâèëàìè, áî âîíè áóëè íàñò³ëüêè ëåãê³.

Àäì³í³ñòðàö³ÿ êîëãîñïó ìîâ÷àëà, àäæå ãîëîä áóâ øòó÷íèé, òà çä³éñíþâàâñÿïî ïðèíöèïó: “Ñüîãîä³ ÿ ðîçêóðêóëþþ òåáå, çàâòðà – òè ìåíå”. Ç õàò çàáèðàëèâñå, äî îñòàííüî¿ çåðíèíè. Çåðíî, ÿêå êîíô³ñêîâóâàëîñü, äàëåêî íå â³äâîçèëîñÿ(áî éîãî áóëî ìàëî). Âîíî çíèùóâàëîñÿ àáî âòîïëþâàëîñÿ â Äí³ïð³.

Âîñåíè áàòüêî ïîâåðíóâñÿ íà çàâîä ³ ïðàöþâàâ òàì äàë³. Òðåáà ñêàçàòè, ùîçâ³ëüíåííÿ ÷è áåçðîá³òòÿ îçíà÷àëè ãîëîäîâó ñìåðòü.  ì³ñò³ õë³á êðàëè, íàïàäà-þ÷è íà òèõ, õòî éîãî í³ñ. Ñàì ÿ òàºìíî çàëàçèâ ï³ä çàáîð íà òåðèòîð³þ ÀÒÏ,òóäè, äå ñòîÿëè à/ìàøèíè, ÿê³ ðîçâîçèëè õë³á. ß çáèðàâ ç çàë³çíèõ ëèñò³â êðèõòèõë³áà ³, áóâàëî, ö³ëèé ïàêåò ïðèíîñèâ äîäîìó. Ó áàòüêà áóâ ïðèÿòåëü, ÿêîãî çâ³ëüíè-ëè, êðàñòè éîìó ñîâ³ñòü íå äîçâîëÿëà, ³ â³í ñòîÿâ á³ëÿ ëîòêà, äå âèäàâàëè õë³á,ïðîñÿ÷è îáð³çêè. Òàì á³ëÿ ëîòêà â³í ³ ïîìåð.

Âèïàäêè êàí³áàë³çìó áóëè. Áàòüêî ðîçêàçóâàâ, ùî ïî ñóñ³äñòâó æèëà æ³íêà,ÿêà çàð³çàëà ñâîþ äî÷êó ³ ç’¿ëà. Áóâ âèïàäîê, êîëè ä³â÷èíêà ðîê³â äåñÿòè ï³øëàäî ð³÷êè çà âîäîþ, òàì íà íå¿ íàïàâ ÷îëîâ³ê, ÿêèé ¿¿ âáèâ ³ òåæ ç’¿â.

[ϳäïèñ] Ô.×åðíÿâñüêèé1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍß×Å×ÊÎ Ì.

(ì. Ôàñò³â íà Êè¿âùèí³)

ÆÀÕËÈÂÀ ÑÏβÄÜ Ñ²Äʲ ÃÎËÎÄÍÈÕ ÐÎʲ Ôàñòîâ³, çîêðåìà íà Çàâîêçàëë³, çíàõîäèòüñÿ ìàñîâå ïîõîâàííÿ ëþäåé,

ÿê³ çàãèíóëè â³ä ãîëîäó â 1933 ðîö³. Âîíè – ÷óæèíö³, êîòð³ ïðèáóëè íà âîêçàëó âàãîíàõ òîâàðíÿêà. Âèêëþ÷íî âñ³ – ìîëîä³ ÷îëîâ³êè àáî þíàêè – éøëè Ôàñò³-âåöüêîþ (íèí³ âóë. ßêóáîâñüêîãî) äî “×åðâîíîãâàðä³éñüêîãî” ðàäãîñïó â ïîøó-êàõ îá³öÿíî¿ ¿æ³. Ïðîòå äàë³ ö³º¿ âóëèö³ í³õòî íå çàéøîâ. ßê ñâ³ä÷àòü î÷åâèäö³,òðóïè ïîõîâàëè á³ëÿ ïåðøî¿ âåðáè çà ìàãàçèíîì “Äîðîæíèé”. Àëå êîëè ÿìó çà-

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

777

ñèïàëè, òî çåìëÿ âñå ùå ïðîäîâæóâàëà âîðóøèòèñÿ. Íèí³ íà öüîìó ì³ñö³ ñòî¿òüõðåñò ïàì’ÿò³ æåðòâ ãîëîäîìîðó 1932–1933 ðîê³â. Àëå, ùîá âñòàíîâèòè éîãî,çíàäîáèëîñÿ íå ìàëî – íå áàãàòî, à 19 ì³ñÿö³â. Òîä³, ïðîòÿãîì 1993 ðîêó, äîì³ñüêâèêîíêîìó íàäõîäèëè ëèñòè ñâ³äê³â òèõ ãîëîäíèõ ðîê³â. À çáèðàëè ì³ñöå-âèé ìàòåð³àë ïðî ãîëîäîìîð â÷èòåëüêà óêðà¿íñüêî¿ ìîâè òà ë³òåðàòóðè Ë.Ô.Ìî-õîðò ðàçîì ç ìåøêàíêîþ âóëèö³ ßêóáîâñüêîãî Í.Ì.Íî÷íèê.

Ó ñâî¿õ çâåðíåííÿõ äî ì³ñöåâî¿ âëàäè ëþäè â³äîáðàçèëè æàõëèâó êàðòèíóìèíóëîãî.

“Òîé ð³ê, 1933-é, áóâ óðîæàéíèì, – éäåòüñÿ ó ñïîãàäàõ ñåñòåð Ï.À.Ìèõàé-ëîâî¿ (1899 ð. íàðîäæåííÿ) òà Í.À.Õ³õëóøêî (1905 ð. íàðîäæåííÿ), – ïî õàòàõõîäèëè ëþäè, ùî íàçèâàëè ñåáå óïîâíîâàæåíèìè, é çàáèðàëè âñå ¿ñò³âíå, íàâ³òüòå, ùî âàðèëîñÿ â ãîðùèêàõ… Ç äîìó íå ìîæíà áóëî âèéòè, ùîá íå âáèëè íàì’ÿñî… Îäíîãî ðàçó ïðè¿õàâ ïî¿çä ³ ïðèâ³ç áàãàòî ïóõëèõ ëþäåé, ÷îëîâ³ê³â”.

“Âîíè ðîç³éøëèñÿ ïî äâîðàõ ó ïîøóêàõ ¿æ³. Ó íàñ ñàìèõ í³÷îãî íå áóëî, –ðîçïîâ³äຠÎ.Ì. Ðèáà÷óê, 1923 ð.í íàðîäæåííÿ, – òîä³ ÷îëîâ³êè ï³øëè ïî ñàäêàõ,äå çåëåí³ëî ëèñòÿ íàðöèñ³â, òàê ñõîæå íà öèáóëþ”.

“Òàê, öå áóëî âåñíîþ, – çãàäóº Í.Ì.Íî÷íèê, – ìåí³ òîä³ âèïîâíèëîñÿ âæå8 ðîê³â. ß éøëà âóëèöåþ é áà÷èëà, ùî â³ä çàë³çíèö³ ñþäè ïðÿìóâàëè ëþäè. ̄ õ áóëîäóæå áàãàòî. Íàáëèæàþ÷èñü, âîíè ðâàëè ëèñòÿ ç äåðåâ ³ ¿ëè éîãî. Äî íàøîãîäâîðó òåæ ï³ä³éøëî äâîº ÷îëîâ³ê³â. Îäèí ïîïðîñèâ ùîñü ïî¿ñòè, à ³íøèé, âïàâøèíàâêîë³øêè á³ëÿ âèøí³, ïî÷àâ çãðèçàòè ç íå¿ êëåé.

Ìè òåæ äóæå ãîëîäóâàëè. Ïðîòå ìàìà âñå îäíî íàñèïàëà â ìèñî÷êó ñóïó,ÿ âçÿëà ëîæêó ³ ïîíåñëà. ßê ò³ëüêè-íî ï³ä³éøëà, öåé ÷îëîâ³ê ìàéæå âèõîïèâ ç ìî¿õðóê ìèñêó ³ âèïèâ çà õâèëèíó. Ëîæêà áóëà çàéâîþ.

ß äóæå çðàä³ëà, ùî ïîãîäóâàëà ÷îëîâ³êà, ñêàçàâøè ìàòåð³, ùî â³í óæå íåâìðå, àäæå ÿ äîïîìîãëà. Ïðîòå ìîÿ ðàä³ñòü òðèâàëà íåäîâãî: â³í ïðîéøîâ äå-ê³ëüêà êðîê³â ³ âïàâ, á³ëüøå í³êîëè íå ï³äí³ìàâñÿ. Ïî âóëèö³ ëåæàëè ìåðòâ³ ëþäè.¯õ áóëî áàãàòî, ³ ëåæàëè âîíè ê³ëüêà äí³â”.

“̳ñöåâ³ æèòåë³, â îñíîâíîìó æ³íêè, ï³äáèðàëè òðóïè ³ íà âîçàõ çâîçèëè ¿õï³ä âåðáó, ùî çíàõîäèëàñÿ ì³æ ìàãàçèíîì “Äîðîæíèé” ³ öåãåëüíèì çàâîäîì, –ïèøå ó ñâî¿õ ñïîãàäàõ Á.Ì.˳ïñüêèé, 1924 ð. íàðîäæåííÿ. – Òàì áóëà âèêîïàíàâåëèêà ÿìà, â ÿêó ³ ïîõîâàëè öèõ ëþäåé”.

ßê ñâ³ä÷àòü ëèñòè î÷åâèäö³â (íèí³ çáåð³ãàþòüñÿ ó Ôàñò³âñüêîìó äåðæàâíî-ìó êðàºçíàâ÷îìó ìóçå¿), çåìëÿ íà òîìó ì³ñö³ ùå äîâãî âîðóøèëàñÿ. Òðèâàëèé÷àñ òàì âèäí³ëàñÿ ìîãèëà, íà ÿêó ôàñò³â÷àíè ïðèíîñèëè êâ³òè. Òîä³ íå ìîæíàáóëî ãîâîðèòè âãîëîñ ïðî ãîëîäîìîð, òà é ìîãèëà çãîäîì ïîð³âíÿëàñÿ ç çåìëåþ.Òîìó ñâ³äêè òðàãå䳿 ðîçïîâ³ëè ïðî ñâî¿ ñïîãàäè ëèøå ÷åðåç ê³ëüêà äåñÿòê³â ðîê³â.À ñàìå – â 1993 ðîö³, êîëè â Óêðà¿í³ âïåðøå â³äçíà÷àâñÿ Äåíü ïàì’ÿò³ æåðòâãîëîäîìîðó.

Ïåðåìîãà. – 2001. – 24 ëèñòîïàäà.

778

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍß×ÈÆÀ ²âàíà Ïèëèïîâè÷à

(ñ. Ïèøêè íà Ïîëòàâùèí³)

ÓÐÎÊÈ ²ÑÒÎв¯: ÃÎËÎÄÎÌÎÐ 1932–33 ðð.(Ñïîãàä ïðî ò³ ðîêè)

Ò³ëüêè îñòàíí³ì ÷àñîì âñòàíîâëåíî, ùî ãîëîäîìîð ïðîâîäèâ Ñòàë³í ³ éîãîïîïë³÷íèêè. Ñàìå âîíè â íèçè äàâàëè ð³çí³ äèðåêòèâè òà ³íñòðóêö³¿ ïðî çàãîò³âë³õë³áà. Áóëî ñòâîðåíî Íàäçâè÷àéíó êîì³ñ³þ, ÿêîþ â Óêðà¿í³ êåðóâàëè Êàãàíîâè÷,Ìîëîòîâ, Ïîñòèøåâ. ̳ñöåâèé àêòèâ ó ñ.Ïèøêè áóâ íåãðàìîòíèì, àëå â³í ñë³ïîâèêîíóâàâ ¿õí³ âêàç³âêè ³ ðîáèâ ïîäâ³ðí³ îáõîäè, ï³ä ÷àñ ÿêèõ êîíô³ñêîâóâàâ áóäü-ÿê³ çàïàñè õàð÷³â – äî ìèñêè êóêóðóäçè ÷è êàðòîïë³. Ó ãðóäí³ 1932 ðîêó â ñåë³ðîçïî÷àëàñÿ ñìåðòí³ñòü â³ä ãîëîäó. Öå áóëè ëèøå äåñÿòêè. Ñïðàâæí³é ³ ìàñîâèéãîëîä íàñòóïèâ ó ëþòîìó-áåðåçí³ 33-ãî. Âñ³ äâîðè, çà âèíÿòêîì àêòèâ³ñò³â, áóëèî÷èùåí³ â³ä áóäü-ÿêèõ ïðîäóêò³â çàãîíàìè ñ³ëüñüêîãî àêòèâó. Ó ñåë³ çàïàíóâàâæàõ. Ëþäè ïî÷àëè ïóõíóòè, âìèðàòè. Ëåãøå áóëî òèì ñ³ì’ÿì, ÿê³ ìàëè êîðîâó.Àëå òàêèõ áóëî íå á³ëüøå äâîõ äåñÿòê³â.

ßêîñü ïåðåáèâàëèñÿ ³ ñèëüí³ø³ ëþäè, ÿê³ õîäèëè â êîëãîñï íà ðîáîòó, äå ¿ì,êð³ì ïîðîæíüî¿ ïàëè÷êè-òðóäîäíÿ, äàâàëè â îá³ä íà ïîë³ 1–2 ñêëÿíêè áàëàíäè.Öå – âñüîãî-íà-âñüîãî ð³äèíà, ó ÿê³é, êð³ì ñîë³, áóëè ìàëåíüê³ öÿòî÷êè áîðîøíà÷è ÿêîãîñü çåðíà. Ìî¿ áàòüêè íå ìàëè êîðîâè. Âîíè õîäèëè íà ðîáîòó â êîëãîñï³ òàì “çàêðîïëþâàëèñÿ” ò³ºþ áàëàíäîþ. Ïàì’ÿòàþ, ðàç ì³é òàòî ïðèí³ñ ó êèøåí³äåñü ç³ ñêëÿíêó íàñ³ííÿ êîíþøèíè. ßêà òî áóëà ðàä³ñòü äëÿ íàñ, òðüîõ ä³òåé, ÿê³äèâèëèñÿ ó ï³÷, äå ìàìà ââå÷åð³ âàðèëà ñâîþ áàëàíäó, äîìàøíþ. Ùå îäíà ðàä³ñòüáóëà íàâåñí³, êîëè ìàìà ïðèíåñëà â³ä ñâ ñåñòðè øìàòî÷îê ç äîëîíþ òåëÿ÷î¿ñòàðî¿ øê³ðè, ÿêó ìè òåæ ïîãðèçëè ùå ç êèï’ÿòêó.

Ùî ¿ëè âñ³ ³íø³ äí³ ³ ì³ñÿö³? Ïàñëèñÿ ó ïîë³, íà ðîâàõ, íà ïóñòèðÿõ. ² òàêá³ëüø³ñòü ëþäåé ñåëà, îñîáëèâî ä³òè ³ ñòàð³ íàêèäàëèñü íà ð³çí³ áóð’ÿíè, òðàâè,ëèñòÿ äåðåâ, ¿ëè ïîëüîâèé ìàê, ïàñëüîí, ëîáîäó, ëèñòÿ ³ êîðó ëèïè, êàëà÷èêè. Õòîñèëüí³øèé, òî âèëàçèëè íà äåðåâà ³ ç ïòàøèíèõ ãí³çä çáèðàëè ÿéöÿ, â ð³÷êàõ ëîâè-ëè æàá, ìîëþñê³â. Àëå öå áóëà ðîçê³ø. Òðàïëÿëèñÿ â ñåë³ ³ ôàêòè ëþäî¿äñòâà.Ëþäè ïîìèðàëè ñêð³çü: â õàòàõ, íà ñîëîì³, â ñ³íÿõ, íà ïîäâ³ð’ÿõ, íà ïîëÿõ, ó ðî-âàõ. Ïàäàëè çíåñèëåí³, òàê ³ íå çíàéøîâøè í³÷îãî, ùî ìîæíà áóëî á ç’¿ñòè. Ñòðàõáóëî äèâèòèñÿ íà òðóïè, ÿê³ áóëè ó ð³çíèõ ïîçàõ. Òàê ¿õ ïîêîð÷èëî â³ä ìóê.

Ãîðîõ³âñüêà Ãàííà ç òðüîìà ä³òüìè æèëà ó õàò³, äå íå áóëî í³ êðèõòè õë³áà,í³÷îãî ¿ñò³âíîãî. Îïóõëà, õîëîäíà ³ ãîëîäíà, íàï³âðîçäÿãíåíà õîäèëà íà êîëãîñïí³áóðÿêè. Âäîìà çàëèøàëèñü áåç äîãëÿäó òðîº ä³òîê, ç ÿêèõ íàéñòàðø³é äîíå÷ö³áóëî 12 ðîê³â. Ãîëîäí³ ä³òè ÷åêàëè ìàò³ð, ùîá âîíà ¿ì ùîñü çâàðèëà. À âäåíüâîíè, ÿê ³ âñ³ ãîëîäí³, ïåðåáèâàëèñÿ þøêîþ ç áóð’ÿí³â.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

779

×àñîì âäàâàëîñÿ çíàéòè òîð³øíþ ìåðçëó êàðòîïëèíó, ÿêó çàì³øóâàëè ç ãðå-÷àíîþ ïîëîâîþ ³ ïåêëè. Îäíîãî äíÿ Ãàííà íåñëà íà ïëå÷àõ ñàïêó ³ äâ³ ê³íñüê³íîãè ç êîïèòàìè, ÿê³ çíàéøëà íà ñêîòîìîãèëüíèêó. Çâè÷àéíî, ö³ íîãè áóëè äàâí³-ìè, àëå æ³íêà íàä³ÿëàñü ùîñü ç íèõ çâàðèòè. Íà äðóãèé äåíü, äåñü ï³ä îá³ä, ¿õàëàï³äâîäà, ùî çà íàðÿäîì áðèãàäèðà çáèðàëà ìåðòâ³ ò³ëà ³ âåçëà íà öâèíòàð. Òàì ¿õñêèäàëè â çàãàëüíó ÿìó. Íà ï³äâîä³ çâåðõó íà òðóïàõ ëåæàëà òà ñàìà Ãàííà.Ó ò³é æå îäåæ³, íîãè çâèñàëè ç âîçà. ijòè ¿¿ ùå ê³ëüêà äí³â ñàìîòíüî æèëè ó õàò³,à ïîò³ì òàêîæ ïîìåðëè. ¯õ çàáðàëè íà òàêó æ ï³äâîäó ³ âêèíóëè ó ñï³ëüíó ÿìó.

ßìè êîïàëè çà íàðÿäîì áðèãàäèðà ³ íå çàñèïàëè, ïîêè íå çàïîâíþâàëè òðó-ïàìè. Òàê áóëî ö³ëó âåñíó ³ ë³òî. Áóâàëî, ùî íà ï³äâîäó äî òðóï³â êëàëè ùå íà-ï³âæèâèõ ëþäåé, ùîá íå ¿õàòè çà íèìè âäðóãå, ÿê ïîìðóòü. Òàê áóëî ç ÒîäîñêîþÑàâ÷óê, ÿêà ïðîñèëà, ùîáè ¿¿ íå áðàëè íà ï³äâîäó äî òðóï³â, à äàëè õî÷ ùîñüç’¿ñòè. ßê âîíà áëàãàëà, ùî õî÷å æèòè, àëå ¿¿ âêèíóëè ó â³ç äî ìåðòâèõ – ¿¿ ÷îëî-â³êà ³ ¿õí³õ òðüîõ ä³òîê.

Íåìîæëèâî áåç áîëþ çãàäóâàòè ïðî ãîðå íàøîãî ñåëà. Æàõ! Ïîìèðàëè ëþäèñêð³çü. Âñ³, õòî ì³ã ðóõàòèñü, øóêàëè ¿æó. Ö³ ëþäè áóëè çë³, ìîâ÷àçí³. Âñå, ùîâ íèõ ùå ïðàöþâàëî, áóëî íàïðàâëåíî íà ïîøóêè áóäü-÷îãî ¿ñò³âíîãî. Ëþäè ñâîºþïîâåä³íêîþ áóëè ñõîæ³ íà òâàðèí. Ñåëîì ãóëÿëà ò³ëüêè ñìåðòü. Âñå ìîâ÷àëî. Íåáóëî í³ ïòàõ³â, í³ ñîáàê, í³ êîò³â. Ïî¿ëè âñå. Ëþäè æäàëè íîâîãî âðîæàþ.

Êîëè ïî÷àëè äîçð³âàòè õë³áà, ëþäè êèäàëèñü äî êîëîñê³â. Àëå òàì ¿õ ÷åêàëèáàòîãè ³ íàãàéêè “àêòèâ³ñò³â”– âàðòîâèõ, ÿêèì ñïåö³àëüíî äàâàëè êîíåé ³ çðîáèëèâ ïîë³ âåæ³, ùîá ç íèõ ñïîñòåð³ãàòè, ÷è íå êðàäóòü êîëãîñïíå çåðíî çìîðåí³ ãîëî-äîì ëþäè. Ñåëÿíè âêðàé âèñíàæóâàëèñü. Ç’¿âøè ùå íå çîâñ³ì ñòèãë³ çåðíà, ïî-ìèðàëè. Ñòàë³íñüê³ àêòèâ³ñòè çà ê³ëüêà ï³äíÿòèõ àáî ç³ðâàíèõ êîëîñê³â “ðîçêðà-äà÷³â ñîö³àë³ñòè÷íî¿ âëàñíîñò³” âîäèëè âóëèöÿìè ç òàáëè÷êàìè, âèâ³øåíèìè íàãðóäÿõ ç íàïèñîì “Çëîä³é êîëãîñïíîãî äîáðà”.

ijâ÷èíêà ðîê³â âîñüìè, ßðèíà Øêàðîâåöüêà, éøëà ÷åðåç ïîëå äî ñâ ñåñ-òðè, ÿêà æèëà íà õóòîð³. Éäó÷è ïîëåì, ç³ðâàëà æìåíþ êîëîñê³â æèòà, ùîá ï³äêð³ïè-òèñÿ. Ó öåé ÷àñ ¿õàâ êîíåì ñåêðåòàð ñ³ëüñüêî¿ ðàäè Ïàâëî Ìàì÷óð. Çë³çøèç êîíÿ, â³í ïîáèâ ä³â÷èíêó òàê, ùî âîíà íà äðóãèé äåíü ïîìåðëà. Çà æìåíþ êî-ëîñê³â çàãóáèâ á³ëüøîâèöüêèé êàò æèòòÿ þíî¿ ä³â÷èíêè! ² í³õòî íå ì³ã íà íüîãîïîñêàðæèòèñÿ. ² êîìó, êóäè? ³í âèêîíóâàâ äèðåêòèâó Êàãàíîâè÷à. Ñòàðîãî êîë-ãîñïíèêà, áàòüêà ïåðøîãî â ñåë³ êîìàíäèðà ×åðâîíî¿ àð쳿, çà äåñÿòîê êîëîñê³âçàñóäèëè íà 15 ðîê³â. Ìîëîäîãî õëîïöÿ, ÿêîìó áóëî ëèøå 17 ðîê³â, Ñòàäíèêà Ïåò-ðà, ÿêèé “âêðàâ” ïëÿøêó ìîëî÷íîãî ïåðåãîíó, ïðèáèâ äî ñìåðò³ ñåêðåòàð ñ³ëüñüêî¿ðàäè Ïàâëî Ìàì÷óð. Ùå äâà äí³ Ïåòðî ëåæàâ çà ñåëîì ç ïåðåáèòèì õðåáòîì,ðóêàìè, ïðîñèâñÿ, ùîá éîãî ï³ä³áðàëè, àáî æ äîáèëè. Òàê, ç ïëà÷åì â³í, á³äîëàõà,³ ïîìåð. ßê ñüîãîäí³, áà÷ó, âåäóòü õëîï÷èêà ç ê³ëüêîìà çåëåíèìè ñòåáëàìè öèáóë³³ á’þòü ïàëèöåþ çà òå, ùî â³í, ãîëîäíèé, âèðâàâ öèáóëþ â ÷óæîìó ãîðîä³.

Çàãàëîì ïðîòÿãîì âåñíè ³ ë³òà 1933 ðîêó â ñåë³ ïîìåðëî ïîíàä 300 ÷îëîâ³ê.À ñåëî íàðàõîâóâàëî äî 33 äâîð³â. Âèìèðàëè ö³ë³ ñ³ì’¿, õàòè, âóëèö³ çàëèøàëèñÿ

780

ѲÄ×ÅÍÍß

ïóñòèìè. ×åðåç äåÿêèé ÷àñ õàòè âàëèëèñÿ, ïîäâ³ð’ÿ çàðîñòàëè áóð’ÿíàìè. Äîâãîáóëî ìîòîðîøíî äèâèòèñÿ íà ðåçóëüòàòè ñòàë³íñüêî¿ ï’ÿòèð³÷êè.

Íåõàé ëþäè âñüîãî ñâ³òó çíàþòü, ÿê 1933-é ñòàâ òðàã³÷íîþ ãëàâîþ â ³ñòîð³¿Óêðà¿íè. Îñîáëèâî òðåáà íàãîëîøóâàòè íà òîìó, ùî ãîëîä ìàâ ì³ñöå íå âíàñë³-äîê ñòèõ³éíîãî ëèõà, à øòó÷íî ñòâîðåíèé, âèïëåêàíèé çàçäàëåã³äü ïðîäóìàíîþïîë³òèêîþ Ñòàë³íà, éîãî ïðèá³÷íèê³â òà âñüîãî êîìóí³ñòè÷íîãî ðåæèìó.

Êîëîñ. – 2003. – 22 ëèñòîïàäà.

ѲÄ×ÅÍÍß×ÎÁÎÒÀÐß ²âàíà Âàñèëüîâè÷à,

1917 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. ²âàí³âêà Ïåòðîïàâë³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

ß íàðîäèâñÿ 30 áåðåçíÿ 1917 ð. Ñê³í÷èâ 4 êëàñè ì³ñöåâî¿ øêîëè.Ïàì’ÿòàþ, ùî âðîæàé 1931–32 ðîê³â áóâ ïîãàíåíüêèé, àëå éîãî ìîãëî á âè-

ñòà÷èòè íà ïðîæèòòÿ. Ãîëîä áóâ øòó÷íèé, çðîáëåíèé âëàñòÿìè. Ïàì’ÿòàþ, ùîëþäè áîÿëèñÿ â³ääàâàòè ñâîº äîáðî, áî çíàëè, ùî öå âåäå äî ãîëîäó. Àëå ÷ëåíèàêòèâó íå çàëèøàëè ñåëÿíàì çá³ææÿ íàâ³òü íà ïîñ³â òà ¿æó. Ó íàñ çíàéøëè ïøå-íèöþ, ÿêó áàòüêî ñõîâàâ ï³ä âåðáîþ, ùîá ïðîãîäóâàòè íàñ, ìàëèõ ä³òåé, òà õâî-ðó ìàò³ð. Òàê çà öå éîãî õîò³ëè ñóäèòè, òà ãîëîâà êîëãîñïó áóâ íàø ðîäè÷, ïî-æàë³â éîãî ³ íàñ. Âçàãàë³ ïî ñåëó çàáèðàëè ó êîëãîñï âñå: ³ êîð³â, ³ îâåöü, ³ ê³ç,³ êóðåé, ³ ñâèíåé – âñå, ùî áà÷èëè ³ çíàõîäèëè. Íàâ³òü êóðÿ÷³ ÿéöÿ ç ãí³çä çàáèðàëè.

Ùå ïàì’ÿòàþ, ùî ìè õîäèëè â ïîëå çáèðàòè êîëîñêè. Îäíîãî ðàçó ÿ ï³øîââ ïîëå, êîëè ÷óþ, ¿äóòü îá’¿æä÷èêè. ß øâèäêî ñõîâàâñÿ â î÷åðåò. Âîíè âñå ïîëåîá’¿õàëè òà é ïîâåðíóëè íàçàä. Îñü òàê íà êîëîñêàõ ìè ³ âèæèëè â ò³ ðîêè.

Çàïèñàëà Í.×åáàíåíêî.1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍß×ÎÐÍί Ìà𳿠Òåðåíò³¿âíè,

(ñ. Íîâîòðî¿öüêå Ìåæ³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Íàøà ñ³ì’ÿ ñêëàäàëàñÿ ç 5 îñ³á: áàòüêà, ìàòåð³ ³ íàñ, òðüîõ ä³â÷àò. Áàòüêîêîíþõîì áóâ, ìàòè – äîÿðêîþ. Çåìë³ ó íàñ áóëî ìàëî (á³ëÿ õàòè ç 0,3 ãà ïðè-ì³ðíî). Áóëà êîð³âêà, êóðè, ïàñ³êó òðèìàëè. Äåñü âåñíîþ 1932 ð. ïî÷àâñÿ ãîëîä.Ó äîì³âêàõ ñåëÿí ó 1932–1933 ðð. ñâî¿ (îäíîñåëüö³) ³ ÷óæ³ (óïîâíîâàæåí³ ç ðàéîíó)

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

781

ðîáèëè îáøóêè, âñå çàáèðàëè. Ãîëîäóâàëè ó ñåë³ âñ³. Î, Áîæå, ñïàñàëèñÿ â³äãîëîäó îäíåñåëüö³, õòî ÿê: õòî êðàñòè ï³øîâ, êîëîñêè çáèðàëè (ìàìó ïîñàäèëè çàêîëîñêè, òà ÷åðåç 2 ì³ñÿö³ âèïóñòèëè), ¿ëè ìè âñå, ùî ò³ëüêè ìîæíà áóëî. Áàòüêîíàø âîçèëè íà ï³äâîä³ êóêóðóäçó â ðàéîí, ³ îòî â ÷îá³ò çàïõíóòü êà÷àí³â, ââå÷åð³ìàòè êàø³ íàâàðå, à ùå áàòüêî ïàñ³÷íèêîì áóëè, çàêîïàëè 2 á³äîíè ìåäó, îòî íàñ³ ñïàñëè â³ä ãîëîäó, ùå é ñóñ³äàì ïîìîãëè.

Îäíà áàáà, êàçàëè ëþäè, ÷îëîâ³êà ñâîãî ç’¿ëà â ãîëîäîìîð.Çèìîþ 1932–1933 ðîê³â áàãàòî ëþäåé ïóõëè, ïîìèðàëè.  ñåñòðè÷êè ìåí-

øî¿ íîãè ïîïóõëè, äóìàëè, ùî ïîìðå, òà îá³éøëîñÿ. ϳñëÿ çèìè 1932–1933 ðîêóñòàëî òð³øêè ëåãøå. Áàãàòî ëþäåé â ñåë³ ïîìåðëî, áàãàòî ïðîïàëî äåñü. Íàéá³ëüøìåðëî ñòàðèõ ³ ìàëèõ. Ìîëîäèé ï³äå äåñü, ùîñü çíàéäå, à ñòàðå äîìà ñèäèòü,ïîêè íå âìðå. Ñêîð³ø âìèðàëè ò³, â êîãî ä³òåé íå áóëî, ä³òè ìàëåíüê³ ìåðëè (ìîÿñåñòðà ÷óòü íå âìåðëà). Áàãàòî ñóñ³ä³â, äðóç³â ïîìåðëî. Ñòðàøíî áóëî. Ìèç ä³â÷àòàìè â øêîëó õîäèëè. Íó, ÿê ñêàçàòü: âàæêî, òðóäíî áóëî, íó, ÿêîñü æèòèñòàðàëèñÿ. ßêáè íå áàòüêî, âìåðëè á óñ³.

Çàïèñàâ ².×îðíèé.2002 ð.

ѲÄ×ÅÍÍß×ÎÐÍÎÁÀÉ Êàòåðèíè ²âàí³âíè,

1926 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Äîâã³âêà Ñîô³¿âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Ëþäè â ñåëå ãîëîäàëè ïðèáëèçèòåëüíî ñ 1932 ïî 1933 ãîä. Îò ãîëîäà âû-ìåðëî ïî÷òè ïîëîâèíà ñåëà.  òî âðåìÿ ÿ áûëà åùå ñîâñåì ìàëåíüêîé, íî íåêî-òîðûå âîñïîìèíàíèÿ çàïå÷àòëåëèñü â ìîåé ïàìÿòè äî ñåãîäíÿøíåãî äíÿ. ×àñ-òî âñïîìèíàþ, êàê çàåõàëè ê íàì âî äâîð íà òåëåãå íåçíàêîìûå ëþäè. Ñíà÷àëàîíè ðàçãîâàðèâàëè ñ ìîèìè ðîäèòåëÿìè, ïðåäëîæèëè èì äîáðîâîëüíî ñäàòü âñåçåðíî, íî êîãäà îòåö ñêàçàë, ÷òî ó íàñ óæå íè÷åãî íåò, òî îíè ñòàëè îáûñêèâàòüâåñü äâîð è äîì.  äîìå è àìáàðå íè÷åãî íå íàøëè, òîãäà ñòàëè ðàñøâûðèâàòüñòîãà ñåíà, êîòîðûå ñòîÿëè çà äîìîì, òàì íàøëè ïîñëåäíèé ìåøîê ïøåíèöû,êîòîðûé ïðèïðÿòàë îòåö. Ïîñëå ýòîãî íà÷àëè æåñòîêî èçáèâàòü îòöà. ß ïîìíþòîëüêî êðèêè è ñëåçû ìàòåðè, êîòîðàÿ çàêðûâàëà ìîè ãëàçà ñâîèìè ðóêàìè. Òàêêàê õëåáà áîëüøå íå îñòàëîñü, òî ìû áûëè îáðå÷åíû íà ãîëîäíóþ ñìåðòü. Èçïðîäóêòîâ îñòàëèñü ëèøü êàðòîøêà è ñâåêëà, íî è ýòî îïàñíî áûëî õðàíèòü âïîãðåáå èëè â äîìå, ïîýòîìó âñå çàêîïàëè â ìåøêàõ íà îãîðîäàõ. Âûæèëè â òîòãîëîä áëàãîäàðÿ òîìó, ÷òî â ñåìüå áûëî ìàëî äåòåé (ÿ è ìîé ñòàðøèé áðàò).

Ïðî äðóãèå êîíêðåòíûå ñåìüè, ñîñåäåé ðàññêàçàòü íè÷åãî íå ñìîãó, òàêêàê â òî âðåìÿ ìû íè ñ êåì íå îáùàëèñü.  ñåëå ñòîÿëà ìåðòâàÿ òèøèíà, êàê

782

ѲÄ×ÅÍÍß

áóäòî âñå âûìåðëè. Ïîìíþ ëèøü îòöà è ìàòü, êàê ðàíî óòðîì îíè óõîäèëè íàðàáîòó è ïîçäíî âå÷åðîì âîçâðàùàëèñü. Ìû ñ áðàòîì ñ íåòåðïåíèåì æäàëè èõâîçâðàùåíèÿ, ïîòîìó ÷òî èíîãäà îíè ïðèíîñèëè ñ ñîáîé ìàëåíüêèé êóñî÷åê õëåáà.

[ϳäïèñ] Ê.×îðíîáàéÇàïèñàëà Þ.Áîãîìîëîâà.

ѲÄ×ÅÍÍß×ÎÐÍÎÁÀÉ Î.É.

(ì. Áåðèñëàâ íà Õåðñîíùèí³)

Ïîâç íàø äâ³ð âñå æ³íêà ÿêàñü õîäèëà ç ì³øêîì. ß âñå äóìàëà: “² ùî âîíàòàì íîñèòü?” À âîíà ä³òåé óñ³õ ñâî¿õ íà êëàäîâèùå âèíîñèëà, òî îäíîãî, òîäðóãîãî – òðüîõ õëîï÷èê³â, ÷èìàëèõ óæå. Íà Ïîéäóí³âö³ (ñõ³äíà ÷àñòèíà ì³ñòà. –Ã.Ñ.) öå áóëî, òàì íàøà õàòà ñòîÿëà.

Ãåéêî Ñåðã³é. Ïàì’ÿòü ïðî ãîëîäîìîð.Íå áóëî ïîðÿòóíêó í³çâ³äêè.–

Óðÿäîâèé êóð’ºð. – 2007. – ¹ 221. – 24 ëèñòîïàäà.

ѲÄ×ÅÍÍß×ÎÐÍÎÏÈÑÜÊÎÃÎ Ñåë³âåÿ Ñàâàò³éîâè÷à,

1920 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ñòàð³ Áàáàíè Óìàíñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.

ß ÂÅÐÍÓÂÑß Ç ÒÎÃΠѲÒÓ, ÙÎÁ ÇÀѲÄ×ÈÒÈÂçèìêó ç 1932 íà 1933 ð³ê ó íåä³ëþ, êîëè íàøà ìàìà âèéìàëè ç ïå÷³ çàïàøíèé

ðóì’ÿíèé õë³á, äî õàòè ââ³éøëà áðèãàäà êîìíåçàì³âñüêèõ óïðàâë³íö³â. Âîíè ñêàçà-ëè: “Ìè ïð³øë³ îñâîáîä³òü âàøó õàòó!” ² íàñ óñ³õ â ëþòèé ìîðîç âèêèíóëè íà âóëè-öþ. Òàòî çìóøåí³ áóëè ïîêèíóòè ñåëî ³ ïî¿õàòè ó Êðàìàòîðñüê, à ñòàðø³ áðàòè,Ãíàò ³ Ìèêîëà, – â Îñåò³þ íà øàõòó “Àíäåçèò”. Ó 1932 ð., êîëè ïðè¿õàëè ó â³äïóñ-òêó, ðîáèëè æîðíà, ³ çà òå ¿õ 9 ì³ñÿö³â òðèìàëè ï³ä ñë³äñòâîì. Ïîò³ì ó êëóá³ ïîêà-çîâèì ñóäîì “òðîéêè”, ÿêà âè¿çäèëà â ðàéîí òðè÷³ íà ð³ê, ¿õ ïîçáàâèëè âîë³ íà 10ðîê³â, à òàòà 13 áåðåçíÿ â³äïóñòèëè ÿê íåì³÷íîãî, ³ âîíè, çàìó÷åí³ êîìóíàðàìè,÷åðåç äâà òèæí³ ïîìåðëè. Ìàìà çâàðèëè øêàðàëóïè ç áàðàáîë³ äëÿ óâ’ÿçíåíèõñèí³â ³ ïîíåñëè ó òþðìó, àëå íàãëÿäà÷³ ñêàçàëè, ùî ¿õ óæå íåìà, áî âîíè ïîìåðëè.

Ó íàø³é õàò³ ðîçì³ñòèëàñÿ êîíòîðà êîëãîñïó “Íåçàìîæíèê”, à íàñ âèñåëèëèâ ñåëî Ëàäèæèíêó â õàòó êîâàëÿ, äå áóëî äóæå ò³ñíî. ϳñëÿ ïîâåðíåííÿ ÷àñòèíè÷ëåí³â éîãî ñ³ì’¿ íàñ ïåðåñåëèëè â õàòó ³íøîãî á³äíÿêà. Çãîäîì â ñåë³ Ñòàð³

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

783

Áàáàíè êîëãîñï “Íñçàìîæíèê” ç’ºäíàâñÿ ç êîëãîñïîì “Ïåðåìîãà”, ³ ìè ïîâåð-íóëèñÿ ó ñâîþ õàòó, àëå â êîëãîñï íàñ íå ïðèéìàëè ÿê êóðêóë³â. ϳä ÷àñ ðîçêóð-êóëåííÿ ó íàñ çàáðàëè ïëóã, áîðîíè ³ ñòðàïàòîð, ñ³âàëêó, æàòêó, ìîëîòàðêó, ñ³íî-æàòêó ³ ñ³÷êàðíþ, êóðè, â³âö³, êîðîâè ³ âîëè, êîí³, âåñü ðåìàíåíò ³ âñå, ùî áóëîâ õàò³ é ïîçà õàòîþ. Çàáðàëè äâ³ êëóí³ äëÿ ñ³÷êè é ñ³íà, âîçîâíþ, êîìîðó ï³äöèíêîâîþ áëÿõîþ äëÿ çåðíà, äðàáèíÿê äëÿ ñíîï³â ³ âè¿çíèé â³ç äëÿ áàçàðó.

Ç áóä³âåëü ìî¿õ áàòüê³â ³ áóäèíê³â ³íøèõ ãîñïîäàð³â çáóäóâàëè êîìîðó äëÿ êîë-ãîñïó, ÿêà ñòî¿òü äî öüîãî ÷àñó, é ³íø³ ïðèì³ùåííÿ äëÿ ïîòðåá óòâîðåíèõ êîëãîñï³â.Ëþäè íå õîò³ëè éòè äî êîëãîñïó, ³ òîä³ â íèõ ïîçàáèðàëè âåñü õë³á ³ âñå, ùî ³ ìîæíàáóëî ¿ñòè, òà é íàâ³òü íå¿ñò³âíå. Ëþäè ïî÷àëè âìèðàòè, ïîìåðëè ìî¿ áðàòè ³ ñåñòðè.Ùîá âðÿòóâàòè ùå æèâèõ, ìàìà ïîçáèðàëè õàòí³ ðå÷³, êóäèñü ïîâåçëè ¿õ ì³íÿòè íàõë³á, òà òàê ³ íå âåðíóëèñü. ijòåé ïîõîâàëè íà ãîðîä³, à êîëè âìåð îñòàíí³é, òî ç íèìó ãðàáàðêó âêèíóëè é ìåíå, áî ó ìåíå âñå âæå áóëî ïîïóõëî. ß çàïëàêàâ ³ çàïèòàâ:“Íàâ³ùî âè ìåíå áåðåòå, ÿ æ ³ùå æèâèé...” Íà öå îäèí ç íèõ â³äïîâ³â: “Ïî äîðîç³ïîìðåø, à ìè çà òåáå îòðèìàºìî ï³âê³ëà õë³áà”. Äðóãèé íà ìîº ïðîõàííÿ â³äïóñòèòèñêàçàâ: “Öå ìè çà òîáîþ, áàéñòðþêîì, áóäåìî âåðòàòèñÿ ñþäè ùå ðàç?!”

Ç ìîãèëè ìåíå, ïðèêèäàíîãî òðóïàìè, âèòÿãëè äâà ÷îëîâ³êè ç ñåëà Ìîëî-äåöüêå, ÿê³ ¿õàëè ïîâç öâèíòàð ³ ïî÷óëè ì³é ïëà÷. Ìåíå ïðèõèñòèëè íåçíàéîì³ëþäè, ÿ çãîäîì ïî÷àâ ç òàêèìè æ ñèðîòàìè, ÿê ñàì, ïðàöþâàòè ó êîëãîñï³, ³ íàìäàâàëè ÿêóñü ïîõëüîáêó, à â 1933 ðîö³ ÿêàñü æ³íêà çàáðàëà ìåíå â “Òêâàð÷åëâó-ã³ëëÿ”. Òðåáà áóëî ìàòè ïàñïîðò, àëå ñåêðåòàð ñ³ëüðàäè ßê³â Êîëî쳺öü äàâ íàìåíå äîâ³äêó, ùî ÿ “ñèí âîðîãà íàðîäó”.

ϳñëÿ òðüîõ ðîê³â ðîáîòè ÿ ïðè¿õàâ ó ñåëî Ëåãåäçèíå äî ò³òêè ó â³äïóñòêó,àëå ó 1937 ðîö³ ïî÷àëèñÿ ðåïðåñ³¿, ³ ÿ âè¿õàâ çíîâó, öüîãî ðàçó â Ëóãàíñüê, íàøàõòó ¹ 13. Êîëè áðàëè â àðì³þ, òî òîé æå Êîëî쳺öü, ÿêèé ñïðîâàäèâ ó Ñèá³ð³ íà òîé ñâ³ò äåñÿòêè ëþäåé, äàâ ó â³éñüêêîìàò íà ìåíå õàðàêòåðèñòèêó, çà ÿêîþ,íàïåâíå, ³ â òþðìó íå â³çüìóòü, íå òå ùî â ñîëäàòè. Òîé “ñëóãà íàðîäó” ïåðåðà-õîâóâàâ ó äîâ³äêàõ ìàéæå âñå ðåêâ³çîâàíå, òàê ùî ò³ âîëè, êóðè é ñâèí³ á³ãàëè çàìíîþ, àæ ïîêè â³í ñàì ïîìåð, äîæèâøè ìàéæå äî ñòà ðîê³â.

Öüêóþòü ìåíå äî öüîãî ÷àñó, îáçèâàþ÷è âñå òèì æå “êóðêóëåì”, à çà âñåáàòüê³âñüêå êîíô³ñêîâàíå äîáðî çàïëàòèëè ó ð³ê ñóìíîãî þâ³ëåþ ñ³ì òèñÿ÷ êó-ïîí³â. Çà íèõ ÿ âñòèã êóïèòè õë³áèíó, ÿêó ó 60-òó ð³÷íèöþ ò³º¿ òðàãå䳿 ïîêëàâ íàìîãèëó ð³äíèõ. Âîíè â ð³ê âåëèêîãî âðîæàþ ³ êîëåêòèâ³çàö³¿ ïîìåðëè â³ä øòó÷-íîþ ãîëîäó, âíàñë³äîê ò³º¿ æ êîëåêòèâ³çàö³¿.

Íå ïèñàòèìó, õòî òîä³ ìàâ ÿêó õàòó, ³ õòî çàðàç ìຠõîðîìè, äà÷³ é ìàøèíè òàì³ëüéîíè ³ ì³ëüÿðäè â áàíêàõ. Ëèøå õî÷ó, ùîá íå ïîâåðíóëèñÿ ò³ ñòðàøí³ ÷àñè,êîëè â³äáèðàëè íå çäîáóòå âèçèñêîì ³ çëî÷èíîì, à çàðîáëåíå ³ íàæèòå òÿæêîþ³ ÷åñíîþ ïðàöåþ, ç ìîçîëÿìè íà ðóêàõ ³ ãîðáîì íà ñïèí³. Ó ãîëîäîìîð ïîìåðëèîäèíàäöÿòü ÷ëåí³â íàøî¿ ñ³ì’¿, ³ òàêèõ ðîäèí ïî Óêðà¿í³ òîä³ ïîñòðàæäàëî áåçë³÷.

Çàïèñàâ Ì.Øóëÿê.Óêðà¿íñüêå ñëîâî. – 1994. – ¹42. – 20 æîâòíÿ.

784

ѲÄ×ÅÍÍß

×ÓÁÀ Ñòåïàí(ì. Êè¿â)

ÇÍÓÙÀËÈÑß ÄÎÌÎÐÎÙÅͲ ßÍÈ×ÀÐÈÓ ìîãî ä³äà, Ñòåïàíà ×óáà, áóëî 5 ñèí³â. ѳì’ÿ ïðàöþâàëà íà çåìë³ â³ä çîð³

äî çîð³. Ùå é íàìàãàëèñÿ äåñü ùîñü ï³äðîáèòè, áî ñâ çåìë³ áóëî ìàëî, íåìàëè í³ ìîëîòàðêè, í³ æíèâàðêè, í³ ÷îãîñü ³íøîãî, ÷èì ìîæíà áóëî á íàæèâàòèñÿíà ïðàö³ ³íøèõ – íàéìèò³â. Æèëè, îäíàê, òðîõè ë³ïøå, í³æ ò³, ùî áàéäèêóâàëè³ ââàæàëèñÿ á³äíèìè, ï³ä ÷àñ êîëåêòèâ³çàö³¿ çàïèñàëè ¿õ äî êîìíåçàì³âö³â.

ßê ³ áàãàòüîõ íàøèõ ñåëÿí, ä³äà âèãíàëè ç ñåëà ÿê êóðêóëÿ ³ çàáîðîíèëèïîâåðòàòèñÿ äîäîìó. Ùå é ïîãðîæóâàëè âèñëàòè íà Ñîëîâêè. 1933 ð. â³í ïîìåðâ³ä ãîëîäó.

Ó áàòüêà ìîãî áóëî 6 ä³òåé, 3 ãà çåìë³, êîáèëà, êîðîâà, â³ç, ïëóã, áîðîíè,³íøèé ðåìàíåíò. ×àñòî ïðàöþâàâ â³í ðàçîì ³ç äÿäüêîì Ìèêîëîþ, ³ îáèäâà íåïîñï³øàëè âñòóïàòè äî êîëãîñïó. Íàçâàëè ¿õ ï³äêóðêóëüíèêàìè, ³ îïèíèâñÿ áàòü-êî íà áóä³âíèöòâ³ Á³ëîìîðêàíàëó. À âñüîãî ç ñåëà òóäè âçÿëè áëèçüêî 80 ÷îëîâ³ê(³ç 180 äâîð³â).

Ïàì’ÿòàþ, ÿê âîñåíè 1932 ð. õîäèëè êîìñîìîëüö³ ç ÷åðâîíèìè ïðàïîðàìè,çàë³çíèìè ïàëèöÿìè ³ çàáèðàëè â ëþäåé çåðíî, íåñó÷è ¿ì ãîëîäíó ñìåðòü. Ëþäî¿ä-ñòâà â ñåë³ íå áóëî. Ùîïðàâäà, 2 ñåëÿí (íå íàçèâàòèìó ¿õ) â³äêîïàëè çäîõëîãîêîíÿ ³ ç’¿ëè. Îäèí ïîìåð, ³íøèé ëèøèâñÿ æèâèì. Äîñ³ ïàì’ÿòàþ îáëè÷÷ÿ òà ïð³çâè-ùà òèõ, õòî çàáèðàâ óñå ç íàøî¿ õàòè, çíàþ, õòî êåðóâàâ òèì ãðàáóíêîì. À ïðè-õîäèëè ³ ãðàáóâàëè íå ðàç. À êîëè âæå íå áóëî ÷îãî áðàòè, ñêàçàëè, ùî âèæåíóòü³ç õàòè, áî ¿ì ÿêðàç ïîòð³áíà ê³ìíàòà äëÿ ïîïåðåäíüîãî àðåøòó.

Ëþäñüêå ìàéíî ãðàá³æíèêè ïðîäàâàëè íà áàçàð³, ïîò³ì ïèÿ÷èëè ³ íàì³÷àëè,êîãî ãðàáóâàòè íàñòóïíîãî äíÿ.

Ñüîãîäí³ òðîõè ïèøóòü ïðî öå. Íå ïðèõîâóþòü, ÿê çíóøàëèñÿ ç íàñ ìîñ-êîâñüê³ çàéäè. Àëå ùå á³ëüøå ÿòðÿòü äóøó çëî÷èíè, â÷èíåí³ ñ³ëüñüêèìè, äîìî-ðîùåíèìè ÿíè÷àðàìè.

Íàðîäíà ãàçåòà. – 1994. – ¹ 28.

ѲÄ×ÅÍÍß×ÓÁÈÍί (ó ä³âîöòâ³ – ×ÎÐÍÀ) Ëþáîâ³ Ìèõàéë³âíè,

1919 ð. íàðîäæåííÿ(ì. ²âàíî-Ôðàíê³âñüê)

ß, ×óáèíà (×îðíà – ä³âî÷å ïð³çâèùå) Ëþáîâ Ìèõàéë³âíà, íàðîäèëàñü 1919 ð.â ñ.Îìåëüíèê Îíóôð³¿âñüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ Ê³ðîâîãðàäñüêà) îáë.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

785

 ìî¿é ïàì’ÿò³, ÿê öå áóëî â ä³éñíîñò³, ãîëîäîìîð – ãåíîöèä óêðà¿íñüêîãîíàðîäó â 1932–33 ðð. âçàºìîïîâ’ÿçàíèé ç ïîïåðåäí³ì ëèõîì – íàñèëüíèöüêîþêîëåêòèâ³çàö³ºþ óêðà¿íñüêèõ ñåëÿí.  ìî¿é ñ³ì’¿ áóëî ø³ñòü ÷îëîâ³ê – áàòüêî,ìàòè, îäèí ñèí ³ òðè äîíüêè, ÿ – ñåðåäóëüøà. Áàòüêè äóæå ïðàöüîâèò³, áàòüêî çïðèðîäè êì³òëèâèé õë³áîðîá, ôàíàòè÷íî ëþáèâ òåõíèêó, ìåõàí³êó, çàâäÿêè ÷îìóç áðàòîì çðîáèëè îë³éíþ, çà ùî áóâ â³äíåñåíèé äî êóðêóë³â. Âåñíîþ 1929 ð.íàñèëüíî çàïèñàíèé äî êîëãîñïó. ³äìîâèâñÿ óñóñï³ëüíþâàòèñü ³ ïðàöþâàòè âêîëãîñï³. Çà öå éîãî òà ùå ê³ëüêîõ ì³öíèõ ãîñïîäàð³â ïðèçíà÷èëè íà âèñåëåííÿ äîÑèá³ðó. Çà îï³ð äî âñòóïó â êîëãîñï áàòüêà, ×îðíîãî Ìèõàéëà ²âàíîâè÷à àðåø-òóâàëè 14.Ó²²².1929 ð. ïî ñò. 54–10 ÓÊ ÑÑÑÐ, çàñóäèëè íà 3 ðîêè, âèñåëèëè íàÑîëîâêè, äå â³í â³äáóâàâ ïîêàðàííÿ. Ìàìó ³ íàñ, äâîõ ä³òåé (ìåíå, 10-ð³÷íó ñåñò-ðó ³ 7-ð³÷íó ñåñòðó) ñïîðÿäèëè íà âèâåçåííÿ. Ñòàðøîãî áðàòà (16 ðîê³â), ÿê ãëàâóñ³ì’¿, çàìêíóëè â ÊÏÇ, ùîá òàòî íå âò³ê. Ñòàðøà ñåñòðà (18 ðîê³â), ùîá óíèêíó-òè âèâåçåííÿ, çàðåºñòðóâàëà øëþá ç³ çíàéîìèì õëîïöåì. Ëèøèëèñü òðîº: ìàìà³ ìè – äâîº ìàëîë³òí³õ. ßê âèÿâèëîñü, íà ÷àñ âèâåçåííÿ, êîëè ïîâèíí³ áóëè äî íàñïðèºäíàòè áðàòà, éîìó ÿêîñü óäàëîñü âòåêòè. Ðîçëþ÷åí³ åíêàâåäèñòè, øóêàþ÷èíàøîãî áðàòà, ìàì³ ïðèãðîçèëè, ùî êîëè áðàòà çíàéäóòü, òî “íà òâî¿õ ãëàçàõ,ñóêà, âèïîòðîøèì ºìó ê³øê³”. Ìàìà ç ãîðÿ òÿæêî çàõâîð³ëà, àëå íàñ âñå æ çà-âàíòàæèëè ç³ ñêóïèìè ïîæèòêàìè íà ï³äâîäó ³ ðàíî-âðàíö³ âàëêà òàêèõ æå íå-ùàñíèõ ðóøèëà äî íàéáëèæ÷îãî ñïåöïî¿çäà. Êîëè ðîçâèäí³ëîñü íàäâîð³, ñóïðî-âîäæóþ÷³ êîíâîé åíêàâåäèñòè íà ÷îë³ ç³ ñòàðøèì ïîáà÷èëè, ùî íàøà ìàìà íå-ïðèòîìíà, òÿæêî õâîðà, í³ íà ùî íå ðåàãóº. Çóïèíèëè â äîðîç³ äî ïî¿çäà ï³äâîäó ³ñòàëè ðàäèòèñü, ùî ðîáèòè ç íàìè. Âèð³øèëè íàøó ï³äâîäó çàâåðíóòè íàçàä, áî,ìîâëÿâ, “ñòàðàÿ ñóêà ïîäîõíºò, à ñ ºéî ùºíêàìè (öå ìè ç ñåñòðîþ) âîç³ñü…”.Ïîâåðíóëè íàñ äî íàøîãî Îìåëüíèêà, àëå õàòà íàøà âæå çàìêíåíà, ³ íàñ òóäè íåïóñòèëè, âîíà âæå áóëà íå íàøà, ÿê ³ ðå÷³. Õòîñü ³ç îäíîñåëüö³â íàñ ïðèõèñòèâ,çàñïîêî¿â, íàãîäóâàâ. ×åðåç äåíü äî íàñ ïðèéøëè íàø³ “îïºêóíè” – åíêàâåäèñòè³ ñêàçàëè “óá³ðàòüñÿ âîí ³ç ñºëà”. Êóäè? ×åðåç ê³ëüêà äí³â íàøà â³ääàíà ñòàðøàñåñòðà äåñü íàñ ïîñåëèëà â íàéíÿò³é ê³ìíàòö³ â ñóñ³äíüîìó ñåë³ Ïàâëèø³. Ìàìàòðîõè ïîçäîðîâøàëà, õîäèëà ïî ëþäÿõ, äåùî çàðîáëÿëà íà ïðîõàð÷óâàííÿ. ͳòàòà, í³ áðàòà íàøèõ íå áóëî ÷óòè. ß òðîõè ï³äðîñëà ³ òåæ ï³äçàðîáëÿëà, áàâëÿ÷è÷óæèõ ä³òåé.

Òàê ïðîìàéíóëî äâà ðîêè. Íàñòóïèâ ñòðàøíèé ãîëîäîìîð 1932–33 ðð. Çâè-÷àéíî, â³í áóâ ñòâîðåíèé øòó÷íî, áî íàâ³òü, ÿ – äèòèíà 13 ðîê³â, ïàì’ÿòàþ, ÿêâ ïîëÿõ äîçð³âàëè õë³áà, êîëîñèëèñÿ. ßê ëþäè, ä³òè, õóä³ ÿê ò³í³, òàéêîì ïðîêðàäà-ëèñÿ â ò³ õë³áà, ðâàëè íåäîçð³ë³ êîëîñêè ³ ¿ëè ¿õ ðàçîì ç îñòþêàìè, â³ä ÷îãî õâîð³ëèòà âìèðàëè.

Ãîëîä ïî÷àâñÿ âæå â ê³íö³ 1932 ð., áî â ëþäåé âëàäà, òàê çâàí³ “óïîëíîìî÷º-í躔, “áóêñèðè” ïîâàëüíî â³äáèðàëè âñå, ùî ìîæíà áóëî ¿ñòè: çá³ææÿ, êàðòîïëþ,ãîðîäîâèíó, áîáîâ³ – âñå, ùî çíàõîäèëè. Ùå äî íîâîãî, 1933 ð., ñåëÿíè òðîõèìàëè ùîñü ¿ñò³âíå. “Áóêñèðè” õîäèëè ïî õàòàõ ³ çàáèðàëè âñå, ùî çíàõîäèëè.

786

ѲÄ×ÅÍÍß

Õîäèëè ³ç äîâãèìè ìåòàëåâèìè ïàëèöÿìè, öèìè ïàëèöÿìè ïðîêîëþâàëè ñîëîìó,ðå÷³, çåìëþ, âñ³ ì³ñöÿ, äå ï³äîçðþâàëè, ÷è íå çàõîâàíà ¿æà. Çàáèðàëè âñå, ùîìîæíà ¿ñòè, íàâ³òü âàðåíó êàðòîïëþ ÷è áóðÿê ó ä³òåé ç ðóê. Öå ñóïðîâîäæóâàëî-ñÿ ëàéêîþ òà ìàòþêàìè. Âñ³ ìè, äîðîñë³, ³ îñîáëèâî ä³òè, ñòðàøåííî áîÿëèñÿöèõ îáëàâ “áóêñèð³â”. Ïàì’ÿòàþ åï³çîä, êîëè ìè, ä³òè, ïåðø³ ïîì³÷àëè, ùî õî-äÿòü ç îáëàâîþ “áóêñèðè”, òî øâèäêî ñïîâ³ùàëè ïðî öå ìàìó. Âîíà øâèäåíüêîõàïàëà âóçëèê ç ÿêîþñü êâàñîëåþ ÷è ãîðîõîì ³ âò³êàëà â ãîðoä, à â ê³íö³ ãîðîäóíàøîãî áóâ ñòðóìîê, çàðîñëèé î÷åðåòîì, òàì ìàìà ïåðåõîâóâàëàñü, ïîêè éøëàîáëàâà. ijòåé “áóêñèðè” íå ÷³ïàëè, ò³ëüêè ïîãðîæóâàëè.

Êîëè îáëàâà ê³í÷àëàñü, ìè äàâàëè ñèãíàë ïðî öå ìàì³. Îäíîãî ðàçó ìàìàâèë³çëà ç î÷åðåòó ìîêðà, òðåìòÿ÷à â³ä ñòðàõó ³ õîëîäó ³ ïëà÷å: “Ñòàëàñÿ á³äà, ï³ä÷àñ ïåðåõîâóâàííÿ â î÷åðåò³ ðîçâ’ÿçàëàñÿ òîðáèíêà, ³ ãîðîõ âèñèïàâñÿ â âîäó”.À öå áóëà íàøà îñíîâíà ¿äà.

Õàð÷óâàëèñü ðàííüîþ âåñíîþ 1933 ð. ÷èì-áóäü: â ïîë³ âèêîëóïóâàëè äåñüìåðçëó êàðòîïëèíó ÷è áóðÿê, çì³øóâàëè ¿õ ç ðîçìåëåíèìè êóêóðóäçÿíèìè êà÷à-íàìè (áåç êóêóðóäçè!), òàêå “ò³ñòî” âèõîäèëî. Ïåêëè â ïå÷³ êîðæèêè ç íüîãî –íàçèâàëèñü “ìàòîðæåíèêè”. ϳçí³øå ïðèéøëà ëîáîäà, öâ³ò àêàö³¿, à â ð³÷ö³ – ÷å-ðåïàøêè, ç ÿêèõ âàðèëè ñóï. Íàéòÿæ÷³ ÷àñè – öå âåñíà, ïî÷àòîê ë³òà. Ëþäè îïó-õàëè, âìèðàëè àáî äîìà, à òî é â äîðîç³ â ïîøóêàõ ïîæèâè. Ïîÿâèëèñü ï³äâîäè,â ÿê³ ñïåöáðèãàäè ñêëàäàëè âèÿâëåí³ â õàò³ ÷è ó áóð’ÿí³ òðóïè, âåçëè ¿õ ³ çàêîïó-âàëè â çàãàëüíó ÿìó. Ùå é òåïåð â Îìåëüíèêó òà é ó Ïàâëèø³ ñòàðîæèëè ïàì’ÿ-òàþòü ïðî öå. Ò³ëüêè íå ñêàæóòü – ñòðàõ â ¿õí³õ ãåíàõ, àäæå ùå íåäàâíî áóëîòàê: ÿêùî õòîñü çãàäàâ ïðî ãîëîäîìîð 1933 ð. – òå ââàæàëîñü “êëºâºòîé”, öå“âîðîãè íàðîäó”.

Íàâåñí³ 1933 ð. äàâñÿ çíàòè ³ íàø “êóðêóëü” – áàòüêî. Îäíîãî ðàçó ìàì³ïåðåêàçàëè ëþäè, ùî íàø òàòî âåðíóâñÿ òà íå çíàº, äå íàñ øóêàòè, áî ïîëèøèâíàñ ó ñâî¿é õàò³ â ñ.Îìåëüíèê, à òåïåð âîíà íå íàøà, à ìè âæå îïèíèëèñÿâ ñóñ³äíüîìó ñ.Ïàâëèø³. ³í íå ìàâ ñèëè íàñ øóêàòè ³ áóâ íà âîêçàë³. Ìè ç ìàìîþçíàéøëè éîãî íå íà ñòàíö³¿, à â áóð’ÿíàõ á³ëÿ ñòàíö³¿ ëåæàâ. Áðóäíèé, çàðîñëèéáîðîäîþ ³ ç îïóõëèìè íîãàìè. Õîäèòè íå ì³ã, çàäèõàâñÿ. Âèÿâëÿºòüñÿ, âæå äðó-ãèé ì³ñÿöü äîáèðàºòüñÿ äîäîìó, áåç ãðîøåé ³ õàð÷³â. Ëåäâå óäâîõ ìè éîãî äîâå-ëè äîäîìó. Ïîòðîõó ïîïðàâèâñÿ, ãîäóâàëè ñóïîì ³ç ÷åðåïàøîê, ðàâëèê³â, “ìà-òîðæåíèêàìè” òà ùå òðîõè ìîëîêîì, ÿê ùàñòèëî äîáóòè. Ïîïðàâèâñÿ, ï³øîâïðàöþâàòè, ³ íàì ñòàëî ëåãøå.

Öå ìî¿ äèòÿ÷³ ñïîãàäè ïðî ãîëîäîìîð â Óêðà¿í³ 1932–33 ðð. Òåïåð, êîëèñòàëè äîñòóïí³ çàñåêðå÷åí³ àðõ³âè, ÿ äîáðå ðîçóì³þ, ùî öå áóëà ñïëàíîâàíààêö³ÿ êîìïàðò³ºþ. ßêùî ïðî öå íàâ³òü â Óêðà¿í³ íå âñ³ çíàþòü – çíà÷èòü, öåðîáèëîñÿ íàâìèñíå. Ïàì’ÿòàþ ùå “òîðãñ³íè” (ìàãàçèíè) áóëè, ùî òîðãóâàëèÿê³ñíèìè ïðîäóêòàìè. Íàøà ñ³ì’ÿ òàêîæ ñêîðèñòàëàñü öèì îäèí ðàç: çàñð³áíèé êèøåíüêîâèé ãîäèííèê ä³äóñÿ âèì³íÿëè áóõàíåöü õë³áà, áàíêó ñìàëü-öþ. Ðîçä³ëèëè, ç’¿ëè. Ïåðåõâîð³ëè â³ä íåçâè÷êè. Ùî öå çà “òîðãñ³íè?” Õòî

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

787

òàì òîðãóâàâ, êóäè éøëè äîðîãîö³íí³ ðå÷³? Çíà÷èòü, íà ñìåðòåëüíîìó ãîð³óêðà¿íö³â õòîñü çáàãàòèâñÿ?! Õòî? ×îìó íåìà ïîÿñíåííÿ? Âçàãàë³, âñå, ùîâ³äíîñèòüñÿ äî âèíèùåííÿ óêðà¿íö³â ÿê íàö³¿ – ÷îìóñü çàìîâ÷óºòüñÿ. Æèä³-âñüêèé ãîëîêîñò ïîñò³éíî íàãàäóþòü, ó Áàáèíîìó ßðó áåçïåðåðâí³ ïëà÷³, âñ³õï³ä³éìàþòü ïîïëàêàòè, âñ³ì íàãàäóþòü ïðî ñâîþ á³äó. À Óêðà¿íà? Ïîñòàâè-ëè íà Ìèõàéë³âñüê³é ïëîù³ ìàëåíüêèé ïàì’ÿòíè÷îê ó 60-ë³òòÿ ³ çàáóëè, í³õòîíå çíຠïðî íüîãî.

Ãåíîöèä óêðà¿íñüêîãî íàðîäó ïðîäîâæóºòüñÿ ³ òåïåð â “íåçàëåæí³é” Óêðà¿í³.Ó 1933 ðîö³ êîìïàðòèÿ íèùèëà êîð³ííÿ íàö³¿, òåïåð óæå âåñü öâ³ò – ìîëîäü, êîð³ííÿçíèùåíî. Òàêîãî ìàñøòàáó âñåîá’ºìíîãî íèùåííÿ ÿê óêðà¿íö³â ó ñâ³ò³ íåìàâ ³íøèõ íàðîä³â. Âëàäà íà âñ³õ ð³âíÿõ – öå îñíîâí³ çëî÷èíö³. À ìè? Ìè âñ³ ä³ëèìîáóëàâó, ãðèçåìîñÿ, ïðèñòîñîâóºìñÿ äî ðàáñüêîãî ³ñíóâàííÿ.

[ϳäïèñ] Ë.×óáèíà10 ÷åðâíÿ 1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍß×ÓÊÀÍÜ Ìîòð³ Ïàíàñ³âí³,

1918 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Äàøê³âö³ Ñòàðîñèíÿâñüêîãî ð-íó ³ííèöüêî¿

(íèí³ Õìåëüíèöüêà) îáë.)

Îé, ÿê æå ÿ ðîçêàæó, ÿê öå òàê ñòðàøíî çãàäóâàòè! Ãîëîä ÿ çàïàì’ÿòàëàäîáðå, áî ìàëà âæå 15 ðîê³â. Âèñîõëà íà ñêåëåò. Ó ñ³ì’¿ âñ³ ïîïóõëè. Àëå ÿ ùåé õîäèëà íà íîðìó, ïîëîëà áóðÿêè. Ùîá íå ÿ, òî âñ³ ïîìåðëè á… Ïðèíîñèëàáóðÿ÷ê³â, ùî íàïðîðèâàþ, âàðèëà ¿õ, ¿ëè ãè÷êó. Ñâèí³ òàêîãî ¿äëà íå ¿ëè á çà-ðàç… À òî ãðå÷àíó ïîëîâó ìîëîëè íà æîðíàõ ³ ïàðèëè îêðîïîì, áóðÿêîâå íà-ñ³ííÿ ìîëîëè, áóð’ÿí, ùî ïðèíåñó. Âäîìà âñ³ ëåæàëè ïîïóõë³. Ëþäÿì áóëî ùåã³ðøå. Áóëî, ùî âñÿ ñ³ì’ÿ âèìèðàëà, ð³ä çíèêàâ. ßê çàðàç áà÷ó: éäå æ³íêà, íàäîðîç³ âïàëà ³ á³ëüøå íå âñòàëà. Âåçóòü íà öâèíòàð, à íå çíàºìî, êîãî: ï³äâîäàðàç çà ðàçîì òîðîõò³ëà… À ÿêó òåðíîâó õóñòêó âèì³íÿëà ÿ çà 8 áóðÿê³â! Ëþäèïî¿ëè êîò³â, ñîáàê. ¯ëè ç ð³÷êè ÷åðåïàøîê, ïðÿìî êîëî ð³÷êè ñìàæèëè ³ òàì æå¿ëè, ùîá äîðîãîþ í³õòî íå çàáðàâ.  ²âàíê³âöÿõ áóâ òàêèé Áóðëà÷óê. ×óëè, ùîç’¿â ñâîþ äèòèíó. Ùå áóâ ëþäî¿ä Çàãðàé÷óê. ³í çàìàíþâàâ ëþäåé äî ñåáå,ð³çàâ ³ âàðèâ. ͳ÷îãî ¿ì íå áóëî çà òå. Õòî òîä³ äèâèâñÿ çà öèì? Ó â³éíó ùåé ñòàðîñòîþ áóâ. Àëå çäîõ ñîáà÷îþ ñìåðòþ. Òåïåð íå çíàºìî, äå ò³ áðàòñüê³ìîãèëè, âñå çð³âíÿëè ç çåìëåþ.

Çàïèñàëà Ë.Ñåðäóíè÷.2007 ð.

788

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍß×ÓËÊÎÂί Ãàííè Îëåêñ³¿âíè,

1932 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Áàëàêë³ÿ Õàðê³âñüêî¿ îáë.)

Ïåðåêàçàíî ç³ ñë³â ÂËÀÑÅÍÊÎ Õðèñòèíè Àíäð³¿âíè, 1911 ð. íàðîäæåííÿ: “Êîëè áóâ ãîëîäîìîð, ìè æèëè íà ñòàíö³¿. Ìàìà êàçàëà, ùî ñåðåä íî÷³ íà

ñòóïåíüêàõ ïåðåä âîêçàëîì áðîñàëè ä³òîê, à ïîò³ì óòðîì ¿õ ïðè¿æäæàëè çàáèðà-òè â äèòÿ÷³ äîìè.  îäíó í³÷ ï³ä âîêçàë ï³äêèíóëè ä³òîê áàãàòî, ÷åòâåðî ç îäí³º¿ò³ëüêè ñ³ì’¿ áóëè... Ò³ ëþäè, ÿê³ á³ëÿ âîêçàëó æèëè, âèíîñèëè òèì ä³òêàì, â êîãîùî áóëî ïî¿ñòè. Êàðòîøèíó, ìîæå, ÿêó... Ïîêè ¿õ íå çàáåðóòü â äèòÿ÷³ äîìè.

Ëþäè, ÿê³ ðîáèëè â ïðîìèñëîâîñò³, ëåãøå òå âñå ïåðåíîñèëè. ¯ì äàâàëèçàðïëàòó, à ùå ïî 800 ãðàì³â õë³áà íà ðîáî÷îãî ³ ïî 200 ãðàì³â – íà éîãî ³æäèâåí-öÿ. À ñàõàðü äàâàëè ðàç íà ì³ñÿöü ïî ï³âê³ëà. À ò³, õòî â ïðîìèñëîâîñò³ íå ðîáèâ,ìåðëè, ìàìà êàçàëà. Îòî, ëþäèíà éäå-éäå... óïàâ ³ âìåð...”.

Çàïèñàâ Î.Êîðíºâ.3 ãðóäíÿ 2005 ð.

ѲÄ×ÅÍÍß×ÓÌÀÊ Â³ðè Ñåìåí³âíè,

1921 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ìèêîëà¿âêà Âàñèëüê³âñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.)

Êîëè ïî÷àâñÿ ãîëîä, ÿ áóëà ä³â÷èíêîþ, ìåí³ áóëî ëèøå îäèíàäöÿòü, àëå äîáðåïàì’ÿòàþ ñòðàøíèé ãîëîä 1932–1933 ðîê³â.

Ëþäè áóëè ïîñòàâëåí³ âëàäîþ â äóæå òÿæê³ óìîâè, êîëè ¿ì íå áóëî ÷îãî ¿ñòè,³ âîíè øóêàëè ùî-íåáóäü, ÷èì ìîæíà áóëî íàêîðìèòè ñ³ì’þ. ̄ ëè òðàâó – êàëà÷è-êè, êâ³òè. Áóëî äóæå äîáðå, ÿêùî çíàõîäèëè çåðíÿòêî íà ïîë³, àáî êîëè ïåðåòðó-øóâàëè ñîëîìó. Òîä³ ö³ çåðíÿòêà ïåðåòèðàëè íà áîðîøíî, çì³øóâàëè ç òðàâîþàáî òð³ñî÷êàìè äåðåâ ³ âèï³êàëè êîðæè÷êè, ¿õ áóëî á³ëüøå ³ íàäîâøå âèñòà÷àëî.Áóëè ëþäè, ÿê³ íå ìîãëè çíàéòè í³÷îãî ç’¿ñíîãî, ³ ¿ëè çåìëþ. Áàãàòî ïóõëè â³äãîëîäó, ñõîäèëè ç ðîçóìó, ïîìèðàëè.

Òîä³ ëþäåé îêðåìî íå õîðîíèëè ³ íå ïîìèíàëè, íå áóëî ÷èì. Âñ³õ çáèðàëèäîêó÷³ ³ ñêèäàëè â îäíó ÿìó. Íàéâàæ÷å áóëî âåëèêèì ñ³ì’ÿì. Êîëè ó áàãàòîä³òí³éñ³ì’¿ õòîñü ïîìèðàâ, í³õòî íå ïëàêàâ, áî ââàæàëè çà êðàùå ïîìåðòè, í³æ ìó÷èòèñÿ.

 íàø³é ñ³ì’¿ áóëî 5 ÷îëîâ³ê, ç íèõ 3 ä³òåé, ï³ñëÿ ãîëîäó çàëèøèëèñü æèâ³ âñ³,àëå áàòüêî ï³ä³ðâàâ çäîðîâ’ÿ ³ íåçàáàðîì ïîìåð.

Çàïèñàëà Î.Êîâàëüîâà.1997 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

789

ѲÄ×ÅÍÍß×ÓÌÀÊ Êàòåðèíè Ïåòð³âíè

(Äí³ïðîïåòðîâùèíà)

Áóëî ìåí³ 11 ðîê³â òîä³, ÿê ïî÷èíàâñÿ ãîëîäîìîð 1932–1933 ðð.  1932–1933 ðð.âðîæà¿ âðîäèëè äîáð³, àëå âñå äî÷èñòà âèâîçèëîñü, ó ëþäåé çàáèðàëè âñå äîçåðíèíè. Ó íàñ çàáðàëè âñå: ³ êîðîâó, ³ áè÷êà, ³ äå ÿêà áóëà çåðíèíà, âóçëè÷îêãîðîõó – ³ òîé çàáðàëè. Çàëèøèëàñü â õàò³ îäíà âîäà. Òîâêëè òðàâó – êóðàé,âàðèëè ìîëî÷àé, ¿ëè àêàö³þ. Áàòüêè ìî¿, á³äîëàõè, ÿê æå âîíè ñòàðàëèñü õî÷÷èì-íåáóäü íàãîäóâàòè íàñ, ùîá ìè íå ïðîïàëè, à ñàì³ ïîìåðëè â³ä ãîëîäó.Çàëèøèëèñü ìè – ÿ ³ äâà áðàòè ç áàáóñåþ.

Ñòðàøíî çãàäóâàòè ò³ æàõëèâ³ ðîêè ãîëîäîìîðó. Ìåðòâ³ ëåæàëè ïî õàòàõçàäóá³ë³, ÿê äðîâà; ¿õ íå õîâàëè, áî íå áóëî êîìó. Êîïàëè ÿìó ³ ïî 3–4 ÷îëîâ³êèêëàëè ³ çàñèïàëè. Äóæå áàãàòî ëþäåé ïîìåðëî â ãîëîäîìîð 1932–1933 ðð. ×óëà,ùî â òîé ÷àñ ó ³íøèõ ñåëàõ áóëè âèïàäêè êàí³áàë³çìó.

Çàïèñàëà À.̳íåíêîâà.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍß×ÓÌÀÊ Òåòÿíè Àíäð³¿âíè,

1915 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ñåìåí³âêà Çà÷åïèë³âñüêîãî ð-íó

³ííèöüêî¿ îáë.)

Ðàññêàæó î ãîëîäå 30-õ ãîäîâ. Ìíå áûëî 17 ëåò, êîãäà íàñòàëî òàêîå âðåìÿ,÷òî íå ñòàëî ÷åãî åñòü, è ÿ ñî ñâîèìè äâóìÿ ìëàäøèìè áðàòüÿìè ïîøëà â ëåñïî ãðèáû. Êàê ðàç áûëà ïîçäíÿÿ îñåíü, è øëè äîæäè, ìû íàñîáèðàëè ìíîãîãðèáîâ è âñÿêèõ ÿãîä. ×åðåç äâà äíÿ ìîé ìëàäøèé áðàò óìåð. Ìû íå çíàëè, òîëè îò ÿãîä, òî ëè îò ãðèáîâ, âåäü ìû íå ðàçáèðàëèñü, êàêèå ìîæíî áûëî åñòü,à êàêèå íåò.

 ñîñåäíåì ñåëå ìàòü îáìåíÿëà ñâîå ïàëüòî íà âåäðî êàðòîøêè, âåñíîéìû åå ïîñàäèëè. Åñëè áû íå ýòà êàðòîøêà, ÿ íå çíàþ, âûæèëè áû ìû.

Ïî ñîñåäñòâó ñ íàìè æèëà ñåìüÿ, â êîòîðîé îò ãîëîäà óìåðëî òðîå äåòåéè ìàòü. ×óäîì âûæèëè òîëüêî îòåö è ñòàðøàÿ äî÷ü.

Îá ýòîì ïåðèîäå î÷åíü òÿæåëî ðàññêàçûâàòü. Î÷åíü òðóäíî âñïîìèíàòü,îñîáåííî, åñëè î÷åíü õîòåëîñü çàáûòü.

[ϳäïèñ] Ò.×óìàê2 ãðóäíÿ 1999 ð.

790

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßØÀÉÍÎÃÈ Îëüãè Êîñòÿíòèí³âíè,

1926 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Êåðç³âêà íà ʳðîâîãðàäùèí³)

Áàòüêî ì³é áóâ ãîëîâîþ êîëãîñïó, àëå â 1932 ðîö³ ïëàí õë³áîçàãîò³âåëü íåáóëî âèêîíàíî. Ïî÷àâñÿ ñòðàøíèé ãîëîä. Òîä³ áàòüêî áóâ çààðåøòîâàíèé, óâ’ÿç-íåíèé äåñü íà 3 ðîêè â êðèâîð³çüê³é â’ÿçíèö³. ϳä ÷àñ ãîëîäó íàñ çàëèøèëîñÿâ ñ³ì’¿ ï’ÿòåðî áåç áàòüêà.

Áàãàòî ëþäåé âìèðàëè. Ãîëîä òðèâàâ ïðèáëèçíî 2 ðîêè. ϳä ÷àñ ãîëîäóïîìåð ì³é áðàò Ôåîäîñ³é, áóëî éîìó ëèøå 9 ðîê³â.

¯ëè ëþäè âñå ï³äðÿä: â îñíîâíîìó, ðîñëèíí³ñòü, õî÷à áóëè é âèïàäêè, êîëè ïðè-õîäèëîñü ¿ñòè íàâ³òü õðîáàê³â. Âë³òêó áóëî íàáàãàòî ëåãøå, áî ìîæíà áóëî ä³ñòàòèÿáëóêà, ãðóø³, àáðèêîñè. Àëå ¿ëè ¿õ ùå çîâñ³ì çåëåíèìè, áî íå ìîãëè äî÷åêàòèñÿ,ïîêè âîíè äîñòèãíóòü. Ìàòè ï³ä ÷àñ ãîëîäó øèëà ð³çí³ ðå÷³, îäåæó³ õîäèëà â ñóñ³äíº ñåëî ì³íÿòè ¿õ íà çåðíî, ïðîñî. Ëþäè ì³íÿëè, â îñíîâíîìó, ðå÷³ íà¿æó ó íàéá³ëüø çàìîæíèõ, ÿê³ ïðèõîâóâàëè ñâî¿ ¿ñò³âí³ çàïàñè. Äîâîäèëîñÿ êðàñòè.

Ïàì’ÿòàþ, ÿê âèìèðàëè ëþäè ö³ëèìè ñ³ì’ÿìè. Òîä³ áàãàòî ëþäåé éøëî³ ãðàáóâàëî õàòè ïîìåðëèõ, íàâ³òü ñàì³ õàòè ðîçáèðàëè.

Âçèìêó áóëà ÿ äóæå ñïóõëîþ.Çàïèñàâ Â.Áîéêî.

1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßØÀÊÓÍ ªâäî곿 Ãðèãîð³âíè,

1927 ð. íàðîäæåííÿ)(ñ. Ïèðîãè Ãëîáèíñüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.)

Íàðîäèëàñÿ ÿ â Ïèðîãàõ. Ìàò³ð ìîþ çâàëè Øàêóí Îðèøêà Ïàâë³âíà, à áàòü-êà – Ãðèãîð³é Ãðèãîðîâè÷.

Ó 1932–33 ðîêàõ ñòðàøíèé áóâ ãîëîäîìîð. Ó íàñ ñåñòðè÷êà ³ðà âìåðëà.“À âè, ä³â÷àòêà, íàðâåòå àêàö³¿. (Òà, ùî öâ³òå). Íàðâåòå ³ ³ð³ äàñòå”, – ñêàçàëàìàòè ³ ï³øëà íà ðîáîòó.

Äâ³ ñåñòðè ó ìåíå ñòàðø³ áóëè, Ìàðóñÿ ³ Íàñòÿ, ïîë³çëè íà àêàö³þ. Âîíàêîëþ÷à. À ïîë³çëè ³ âèë³çëè. ßê ¿ñòè õî÷åòüñÿ – òî òðåáà.

À ÿ ñåñòðó ³ðó âçÿëà. Ùîá âîíà íå ëàçèëà, ÿ îáìîòàëà ¿¿ ãàí÷³ðêàìè. Ïðî-ðèëà ÿìêó ³ ïîêëàëà ¿¿ òóäè. ² ñèäèòü âîíà.

À ÿ ïîá³æó äî ä³â÷àò. Àêàö³ÿ òóò ïåðåä³ ìíîþ. Âîíè ðâóòü ìåòð³â çà äåñÿòü:“ijâ÷àòà, äàéòå é ìåí³ ã³ëî÷êó. Ìåí³ ³ ³ð³ äàéòå ã³ëî÷êó”. Òî âîíè êèíóòü ã³ëî÷êó÷è äâ³. ß ãëÿíóëà. À òàì ìîøêè ó ò³é àêàö³¿. ¯ìî. Ñîëîäêà.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

791

¯ëè íå ¿ëè – âæå íåìàº. ijâ÷àòà òàì ¿äÿòü, à â íàñ óæå íåìàº. Îé, Áîæå.Ñòðàøíå. ß ïîá³æó çíîâó. “Òà ïî÷åêàé! Ìè æ ò³ëüêè-ùî æ òîá³ êèäàëè. Ìè æäàâàëè”. “Òàê ÿ æ ³ ³ð³ äàëà.”

Òà äîãîäóâàëè òó ³ðó. Îòî àêàö³ºþ, òî ëîáîäîþ, òî ïàñëüîíîì çåëåíèì.Ïîêè é ïîìåðëà. Äèòèíà – ¿é áóëî ì³ñÿö³â ø³ñòü-ñ³ì. ×è â³ñ³ì. Òàêó çåëåíü ¿ñòè.Ìîëî÷êà íå áóëî í³ÿêîãî. Ïîìåðëà. Çàìîòàëà ¿¿ ìàòè â ãàí÷³ðêó. ϳøëà íà êëàä-áèùå, ïîïðîõàëà äâîõ áàáîê òàì, Êàòåðèíó Îñòàø÷èõó ³ Òåòÿíó ªëèñå¿âíó: “ßêó-íåáóäü ÿìêó âèêîïàéòå, ùîá ñîáàêè ¿¿ íå ä³ñòàëè”. Òàê âîíè ÿìêó âèðèëè. Ìàòèâ³äíåñëà òóäè ³ðó.

À áàòüêî áóâ íà çàðîá³òêàõ. ϳøîâ íà çàðîá³òêè. Ö³ëèé òèæäåíü ïðàöþº. ³íòåñëåþ áóâ. Çà öóêðîâèì çàâîäîì â Ãëîáèíå, òàì ÿêèéñü ðàäãîñï áóâ. ³í ï³øîâòàê, ùîá í³õòî íå çíàâ, êóäè. Áî â³í áóâ òåñëåþ. À êîëãîñïó ïîòð³áåí áóâ òåñëÿ.À ùî æ òóò? À òóò í³÷îãî íå äàþòü.

Ó ìàòåð³ âñå äîïèòóþòüñÿ: “Äå òâ³é Ãðèöüêî ä³âñÿ? Äå Ãðèöüêî?”Âîíà â³äïîâ³äàº: “ß íå çíàþ. ³í óñòàâ âíî÷³ ³ ï³øîâ. Ìîæå, äå âìåð. ³í

ïóõëèé òàêèé”. À áàòüêî ñêàçàâ: “Ìîâ÷è, íå êàæè, áî ìåíå íå ïóñòÿòü. Ïðè-éäóòü, ùå ùîñü çðîáëÿòü. ß çàëèøóñÿ òóò, àáî ïîìðó”.

Òî ö³ëèé òèæäåíü íåìຠáàòüêà. À â ñóáîòó âíî÷³ ïðèõîäèòü ï³øêè. ²ç Ãëî-áèíå. Äå òà ñòàíö³ÿ, òåïåð³øí³é çàâîä. ×è Êðàñíå – çàáóëà, ÿê íàçèâàºòüñÿ.

“Î, âæå é ïðèéøîâ òâ³é ÷îëîâ³ê. Äå â³í áóâ?”“À õ³áà ÿ çíàþ,” – ìàòè êàæå.À â³í ïðèíåñå ç ïðèãîðùó êðóï³â. (Äàâàëè ïàéîê áàòüêîâ³). Õë³áèíêó. À â³í

êàçàâ, òèì, ùî ïàéîê éîìó äàâàëè: “Òà öå é íå áóäó õë³áà ¿ñòè. Áî ÿ æ äîäî-ìó – ä³òè æäóòü ìåíå äîìà”. Òî òà âàãàðêà, òàêà äîáðà áóëà, ïèòàº: “Òàê Âèîöå éäåòå äîäîìó?” À âæå ñîíöå íà çàõîä³. ³í êàæå: “²òèìó æ äîäîìó. Áîÿ æ ï³øîâ ç êîëãîñïó, ùîá ìåíå íå áà÷èëè. Áî ìåíå íå ïóñòÿòü”. À òåñë³â íåáóëî òîä³.

Ïðèõîäèòü ãîäèí â äåñÿòü ÷è îäèíàäöÿòü. À ìè ÷åêàºìî éîãî ÿê Áîãà – öåæ â³í ùîñü íàì ïðèíåñå. ² îòî ïðèíåñå õë³áèíêó. Òà êðóïè. ² ìè îòî æèâåìî ö³ëèéòèæäåíü. Ìàòè âàðèòü ïîáîâòóõó ÿêóñü – òàêå ð³äåíüêå, ð³äåíüêå. ßêáè íå âîäàñàìà. Õàé áîã ìèëóº! Áóëî ñòðàøíå.

²äå ìàòè íà ðîáîòó (öå â æíèâà), à ìè îäíà çà îäíîþ (íàì áóëî ø³ñòü-ñ³ì-â³ñ³ì). À â äâîð³ êàëà÷èê³â! Òàêèõ êàëà÷èê³â, ùî çàðàç íàðâåìî êàëà÷èê³â – êðîë³íå ¿äÿòü. À ìè æ òî ¿ëè.

“Íàðâåòå êàëà÷èê³â ³ â ä³æå÷êó ñêëàäàéòå. ² ñ³ëëþ ïåðåñèïàéòå, ïðèòîïòóé-òå. Ïðèòîïòóéòå, ùîá âîíè ïðèñîëèëèñÿ,” – êàçàëà ìàòè. (ijæå÷êà òàêà ìàëå-ñåíüêà áóëà, äâîõâ³äåðíà). “À òîä³ áóäåìî áðàòè ³ ¿ñòè”.

Òàê ìè ïîêè òó ä³æå÷êó íàêëàëè. ijâ÷àòà ïîêëàäóòü êàëà÷èêè ó ä³æå÷êó,ïîñîëÿòü. Ïîêóøòóþòü: “Îé, äîáðå!”

À òîä³ ïî÷àëè ïèòè âîäó ³ ïóõíóòè. Òàê ìàòè ñòàëà êàçàòè: “Íå ïèéòå âîäè!Öå æ âàøà ñìåðòü”.

792

ѲÄ×ÅÍÍß

Íàêëàäåì ä³æå÷êó. Íàòîï÷àòü âîíè. ß æ ìåíøà áóëà, âîíè ñòàðø³ áóëè.Íàòîï÷óòü êàëà÷èê³â. Ãàí÷³ðêîþ çàñòëàëè. Äîùå÷êó ÿêó-íåáóäü ïîêëàëè. Ñòîï-òàëè. ² îöå íàøà ¿äà.

Ìàòè ï³øëà íà æíèâà ÷è íà ðîáîòó, à ìè – êàëà÷èêè. (dzòõàº: “Îé, áóëî!”).ßê îá³ä – âèãëÿäàºìî, á³æèìî ç-çà ñàäêà, ÷è íå éäå ìàòè. Ìàòè æ îöå éäå. Ñàìàþøêó ïîï’º, à íàì ãàëóøå÷îê ïðèíåñå. Ïî ãàëóøå÷ö³ òêíå. Ó ãàí÷³ðö³ çàìîòàº,áî êàæå êóõàðö³ Ãàïö³ Þõèì³âí³: “Þõèì³âíî! ß ï³äó íà îá³ä”. À êóõàðêà ïîøåï-êè êàæå: “Íå ñï³øè! Ïîêè ÿ ëþäÿì ðîçäàì, à ùîñü çàëèøèòüñÿ. Òè äî êóõí³ íåï³äõîäü, ïîêè ëþäè íå ïîëó÷àòü. À òîä³”. À Ãàïêà Þõèì³âíà ëþäÿì äຠá³ëüøåþøêè, þøêè. À ìàòåð³ – ãàëóøîê ó ãàí÷³ðêó âìîòàº.

Ó Ôåäüêî Õðèñòèíè ªëèñ³¿âíè áóëè òðè ñèíè – Àíäð³é, Âàñèëü ³ (ÿê çâàëèòðåòüîãî – íå ïàì’ÿòàþ.) Ìåíøèé ñèí Àíäð³é ïîìåð â³ä ãîëîäó.

ß òîä³ æèëà íå íà öüîìó êðà¿, à â õàò³, òàì, äå çàðàç æèâå ×åðêàñüêèéÂàñèëü ²âàíîâè÷, Âàðÿ Ãóäèì.

Êàçàëè, ùî Âàêóëåíêî (òàì, äå çàðàç çíàõîäÿòüñÿ òðàêòîðíà áðèãàäà, ò³ê)çàð³çàâ ñâîþ äèòèíó ó áàòüêîâ³é õàò³ ³ ç’¿â. Ó íüîãî áóëî äâîº ä³â÷àòîê. Òàê³ñëàâí³ ä³â÷àòêà. Òî â³í îäíó çàð³çàâ ³ ç’¿â æå ñàì. Ó íüîãî áóëî âåëèêå äâîðèùå,ñàäîê, õàòà. Òàì, ïî ñóñ³äñòâó, æèëè ³ Ïóçèð³. Ó òèõ í³õòî íå ïîìåð...

Ìî¿ ñòàðø³ ñåñòðè õîäèëè äî øêîëè. Ãîëîäí³, áîñ³ ³ äðàí³. ßê ôóôàéêà äðàíàº. ×è âàëÿíêè, ÷è ùî íàä³ëè. Òî ìàòè êàæå: “ijâ÷àòà, ñüîãîäí³ íåäîâãî, áî ìåí³âçóòèñÿ íåìຠâ ùî, àáî íå éä³òü ó øêîëó”. ß òîä³ äî øêîëè ùå íå õîäèëà.

Çàïèñàí³ ãðóïîþ “Àðõ³âàòîð–100” ( “Àðõ³âàòîð–100” – ïîøóêîâî-äîñ-ë³äíèöüêà ãðóïà, äî ñêëàäó ÿêî¿ âõîäèëè Îëåêñàíäð Ìàò⳺öü, â÷èòåëüêàÏèðîã³âñüêî¿ çàãàëüíîîñâ³òíüî¿ øêîëè ²–²²² ñòóïåí³â Òàìàðà Îëåêñàíäð³âíàʳð’ÿí òà ó÷åíü 8 êëàñó Îëåêñàíäð Ìàëÿðåíêî. – Óïîðÿäíèêè).

24 ëèïíÿ 2003 ðîêó.

ѲÄ×ÅÍÍßØÀÍÀªÂÀ Æîðæà ²âàíîâè÷à,

1936 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Êè¿â)

(³ç ñïîãàä³â ì ìàòåð³ – ØÀÍÀªÂί (â ä³âîöòâ³ ËÀÍÎÂÀ)Îëüãè Ìèêèò³âíè,1916 ð. íàðîäæåííÿ

(ñ. Øïè÷åíö³ Ðóæèíñüêîãî (Â÷îðàéøàíñüêîãî) ð-íóÊè¿âñüêî¿ (íèí³ Æèòîìèðñüêà) îáë.)

Íàøà ðîäèíà: áàòüêî – Ìèêèòà Þõèìîâè÷ Ëàíîâèé, óêðà¿íåöü. Ìàòè –Àãðàô³íà Ëåâê³âíà гëèê, óêðà¿íêà (ïîëüñüêîãî ïîõîäæåííÿ). Ñèíè – Òåðåíò³é,Àíäð³é, ²âàí, Ñåðã³é. Äî÷êè – Îêñàíà, Îëüãà, Ãàëèíà, ͳíà.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

793

Äàëå÷åíüêî â³ä ñåëà Øïè÷åíö³ äî Ëåáåäèíåöü, àëå äîë³ íå ìèíåø, çíàéøëèîäèí îäíîãî Ìèêèòà ç Àãðàô³íîþ, ïîëþáèëèñü, ïîáðàëèñü. Ïîñòàâèëè â Øïè-÷åíöÿõ õàòó íà çàòèøíîìó áåðåç³ ð³÷å÷êè, ùî îäíà ïîëîâèíèòü ñåëî. Íàä³ë çåìë³òóò æå ìàëè ï³ä ãîðoä òà øìàò ëóãó – äåñü âñüîãî 60 ñîòîê. ѳíîì ç öüîãî ëóãóé êîð³âêó íå âèãîäóºø, àëå âñå æ – ñâîº ïîì³ñòÿ.

Ïðàöüîâèò³ ðóêè áóëè â³ä ðîäó ó Ìèêèòè – ³ òåñëÿð, ³ ñòîëÿð, ³ ð³çüáÿð. Áäæ³ëê³ëüêà âóëèê³â îáõîäæóâàâ. Ïàðó êîíåé òðèìàâ – â éîãî ðîáîò³ áåç êîíåé âæå àæí³ÿê. À ðîáîòà â ñåë³ äëÿ ìàéñòðà çàâæäè çíàõîäèëàñü.

Äðóæèíà Àãðàô³íà õàçÿéíóâàëà íà ãîðîä³, â ïîë³, â õàò³ òà ä³òåé äîãëÿäàëà.Äàâ ¿ì Áîã ä³òî÷îê – ùî ñèí³â, ùî äî÷îê. Õóäîæí³é õèñò ìàëà Àãðàô³íà.  ñåë³õòî ñò³íè â õàò³, àáî æ ï³÷ õîò³â ãàðíî ðîçìàëþâàòè, òî çà ÷åñòü ââàæàëè, êîëè çàä³ëî ïîãîäæóâàëàñü âçÿòèñü ìàéñòðèíÿ. Ùå é ïèñàíêàðêà áóëà âèçíàíà. À âæåÿê ñï³âàëà! Ùî â ïîëå, ùî ç ïîëÿ éøëè ä³â÷àòà ç ï³ñíÿìè, â ãóðò³ ç íèìè, çâ³ñíî, –Àãðàô³íà. Äóæå æ çàâçÿòî âèâîäèëà âîíà.

ijòè ïàñëè êîðîâó, êîíåé, ãóñåé. Ñèíè ï³äðîñòóòü, ãàäàâ áàòüêî, áóäå îïîðàâ íåëåãê³é éîãî ïðàö³. Âçèìêó áàòüêî âñþ ñ³ì’þ çãóðòîâóâàâ ó àðò³ëü ç âèãîòîâ-ëåííÿ äåðåâ’ÿíèõ ëîæîê. Çâåçóòü âèðîáëåíå íà ÿðìàðîê – òà é ìàþòü çà ùîîäÿãòèñü òà âçóòèñü.

Òàê ³ æèëè: â çëàãîä³ òà á³ëüø-ìåíøîìó äîñòàòêó, ç íà䳺þ íà êðàùå. Òà íåòàê ñòàëîñü, ÿê ãàäàëîñü. Áàòüêà ïðèçâàëè íà ñëóæáó â ñîëäàòè äî öàðñüêî¿àð쳿 Ðîñ³¿. Äîáðå, ùî õî÷ ó ñòàðøîãî ñèíà îò-îò âóñà ïðîá’þòüñÿ. À òî ÿê áèãîñïîäèí³ îäí³é ç òàêîþ ñ³ìåéêîþ áåç áàòüêà çäóæàòè – ï’ÿòåðî ðîò³â? Äâà ðîêèÌèêèòà â³äíîñèâ ïðîòåðòó â îêîïàõ íà àâñòðî-ãåðìàíñüêîìó ôðîíò³ ñîëäàòñüêóøèíåëü (1915–1917 ðð.), à òóò – ðåâîëþö³ÿ!

ßê âèäàëàñü íàãîäà ïîêèíóòè ÷óæèíó, òàê ³ ïîñï³øèâ äî ñ³ì’¿, â Óêðà¿íó.À âäîìà ñòàâàëî ùîðàç ã³ðøå ð³ê â³ä ðîêó. Õóäîáó ïðèéäåøíÿ âëàäà çàáðàëà.Äîáðå, ùî õî÷ çåìë³ äëÿ çðîñëî¿ ñ³ì’¿ íà ìåíø âæå í³ÿê íå îáä³ëèø.

Ñêðóòí³ ÷àñè íàñòàëè. Íà áàòüêîâó ðîáîòó âñå ìåíøèé ïîïèò. Ïîäàëèñüñèíè Òåðåíò³é òà Àíäð³é íà çàðîá³òêè äî Êèºâà.

Àæ ãåí 1933-é – íàéãîëîäí³øèé ð³ê. Íåïîãàíèé îñòàíí³é âðîæàé áóâ, òà âñåçá³ææÿ âùåíò âèøêðåáëè ³ â³ä³áðàëè á³ëüøîâèöüê³ àêòèâ³ñòè çà íàêàçîì ñâî¿õ³äåîëîã³â òà “âîæä³â”. Íàâ³òü íà ïîñ³â æîäíî¿ çåðíèíè íå çàëèøèëè.

Áàòüêè îáì³íþâàëè íà õàð÷³ áëàãîñëîâåíí³ îáðàçè, ñêðèíþ òà ³íøå íåáàãà-òå ìàéíî. Õàòà áóëà îáñòàâëåíà áàäèëëÿì êóêóðóäçè òà ñîíÿøíèêà, ùîá çáå-ðåãòè òåïëî, òîæ ëàìàëè òå áàäèëëÿ, âàðèëè ³ ¿ëè. Îñòàííþ êîæóøèíó îáì³íÿëèíà ñîáà÷ó òóøêó. Ùî âæå ò³ëüêè íå éøëî â ¿æó? Áàòüêî êîïàâ â ë³ñ³ ³ ïðèíîñèâÿêåñü ¿ñò³âíå êîð³ííÿ.

Çàïðîñèëè ÿêîñü áàòüêà íà ðîáîòó â ñóñ³äíº ñåëî Âåðõîâíþ. ×åðåç äåÿêèé÷àñ ìàâ âåðíóòèñü. Ùîñü òàêè çàðîáèâ, òà äîäîìó íå äîí³ñ… Íàãîäóâàëèéîãî, ÿê âåëîñü, çà ðîáîòó, àëå ðàïòîì ïîïî¿âøè, ìàáóòü, ï³ä ÷àð÷èíó, á³ëüø-ìåíø ñèòíî, ï³ñëÿ òðèâàëîãî ãîëîäó çàïîä³ÿâ ñîá³ ñìåðòåëüíî¿ øêîäè – çàâîðîò

794

ѲÄ×ÅÍÍß

êèøîê. Òðàïèëîñü öå ëèõî âæå ïî äîðîç³ äîäîìó. Îäèí éøîâ. Âïàâ, ñêîöþð-áèâøèñü, íà äîðîç³ â ïîë³. ³ä ñêðóòè, áîëþ ïàëüöÿìè çàãð³áàâ ³ ãðèç ìåðçëóçåìëþ. Çíåïðèòîìí³â ³… çàìåðç. À çàðîá³òîê – õàð÷³ – õòîñü ïðèáðàâ. Âæåîï³ñëÿ çíàéøëè éîãî ò³ëî. Ñïîâ³ñòèëè çíåñèëåíó â³ä ãîëîäó é õâîðîáäðóæèíó…

Ãîëîä âèðóâàâ ó ñåë³. Ùîðàíêó âóëèö³ ñåëà, ïîäâ³ð’ÿ îá’¿æäæàëà ï³äâîäà:çáèðàëè ïîìåðëèõ â³ä ãîëîäó çà í³÷ ëþäåé. Ñêëàäàëè ò³ëà íà ï³äâîäó ³, ïðèêðèâ-øè ðÿäíîì, âåçëè íà öâèíòàð. Öå é áóâ âåñü “æàëîáíèé ðèòóàë”. ßêùî é çîñòà-âàëèñü ð³äí³, òî ïðîâåñòè â îñòàííþ ïóòü íåá³æ÷èêà áóëè íå â ñèëàõ. Ïîìåðëèõçñóâàëè â îäíó, çàçäàëåã³äü âèðèòó, ïðîñòîðó ÿìó. Ïîõîâàëè òàê ³ áàòüêà Ìèêèòó,íå çàâîçÿ÷è, íàâ³òü, íà ïðîùàííÿ íà ðîäèííå ïîäâ³ð’ÿ.

Íå ñêàæåø, õòî æ áóâ ùàñëèâ³øèé – ÷è òîé, êîãî óæå çâåçëè â “áðàòñüêó”,÷è òîé, õòî çàëèøèâñÿ òåðï³òè ìóêè áîëþ çíåñèëåíîãî ãîëîäîì ò³ëà. Íå ïîáà÷è-òè, áóëî, í³êîãî íà âóëèöÿõ. Æåâð³þòü ãîëîäóþ÷³ â õàòàõ, ÷åêàþ÷è îñòàííüîãî÷àñó. Ìîâ÷àçí³, áàéäóæ³ äî âñüîãî, ÿê ò³í³ – ñêëÿë³ çãîðáëåí³ ïîñòàò³, ïî÷îðí³ë³îáëè÷÷ÿ ç³ âïàëèìè ç³íèöÿìè.

Ïîìåð â³ä ãîëîäó ñèí ²âàí. Çàõâîð³â íà ìàëÿð³þ Àíäð³é, äåíü–äðóãèé áèâñÿâ ãàðÿ÷ö³, òà âæå é çà éîãî ò³ëîì íåçàäîâãî âðàíö³ íàâ³äàëèñü çàáèðàòè.

Ïðèéøëà ÷åðãà ³ çà ìàò³ð’þ. Òèõî ï³øëà ç æèòòÿ Àãðàô³íà Ëåâê³âíà. Ïåâíî,³ ñèë âæå íå âèñòà÷èëî áëàãîñëîâèòè ä³òåé. Íå çàëèøèëîñü âæå êîìó á³ëüø-ìåíø äóæîìó äîïîìîãòè çíåñòè ¿¿ âîñòàííº íà êàòàôàëêîâó ï³äâîäó. Ïîïóõë³ä³â÷àòêà ïîçàáèâàëèñü ïî êóòêàõ õàòè.

ʳíåöü? Ñòàðøà Îêñàíà äåñü ïîäàëàñü ³ òàêè çíàéøëà ì³ñöå â íàéìàõ çà¿æó. ßêî¿ æ ùå ïëàòè? Ïîò³ì âèéøëà çàì³æ. Ãàðíà áóëà ä³â÷èíà.

Íàéìåíøó, Ãàëþ, ¿é ³ 10 íå áóëî, çàáðàëè, ÿê ñèðîòó, â äèòÿ÷èé áóäèíîê.Ïîùàñòèëî ³ ¿é âèæèòè.

Çîñòàëàñü îäíà áåç íà䳿 âèæèòè â ñïóñò³ë³é íåòîïëåí³é õàò³ Îëÿ (ìîÿ ìàòè).Íà ³¿ ùàñòÿ ïðè¿õàëà â ñåëî ç Êèºâà ð³äíà ò³òêà, Ìàð³ÿ Þõèì³âíà Ëàíîâà, ùîñåñòð³þâàëà â ïñèõ³àòðè÷í³é ë³êàðí³. Íàâ³äàëàñü äî Îë³ – æèâà ùå. Çæàëèëàñü.Çàáèëè äîøêàìè íàâõðåñò â³êíà ³ äâåð³ õàòè òà é ïîäàëèñü ðàçîì äî ì³ñòà.

Îäóæàâøè íà ò³ò÷èíèõ ñêóäíèõ õàð÷àõ, ñ³ìíàäöÿòèð³÷íà Îëÿ çíàéøëà ðî-áîòó ïðèáèðàëüíèö³ â øêîë³. Äå âæå òàì ñàì³é â÷èòèñü? Ïîò³ì ïðàöþâàëà íàêîæåâåíí³ì çàâîä³ â öåõàõ õ³ì³÷íî¿ îáðîáêè øê³ð. Ïåêåëüíà ïðàöÿ, ÿê òî ñèëâèñòà÷àëî. Òà òðåáà æ áóëî íà õë³á çàðîáëÿòè, ùå é ì³ñöå â ãóðòîæèòêó âèä³ëèëè.

Âèéøëà ï³çí³ø çàì³æ. Òà âñå, ùî ðàí³ø ïåðåæèëà, íå ìîãëî íå ïîçíà÷èòèñüíà çäîðîâ’¿ ìàòåðèíñüêîìó, õî÷ ³ ìîëîäîãî îðãàí³çìó. Âèãîäóâàòè ìåíå ñâî¿ììîëîêîì íå çìîãëà. Ñòàðøà ñåñòðà, Îêñàíà, íà òó ïîðó òåæ ïðè¿õàëà ïðàöþâàòèâ Êè¿â ³ ñàìå â òîé ÷àñ íàðîäèëà äî÷êó. Îñü ³ âçÿëàñü âèãîäóâàòè ñâîºþ ãðóääþ³ ¿¿, ³ ìåíå.

Ãîëîä. 1933 ð. – Ëþáîìèðà. – 2002. – ¹3. – Ñ. 5–7.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

795

ѲÄ×ÅÍÍßØÀÏËÞÊ Òåòÿíè Ôåäîð³âíè,

1904 ð. íàðîäæåííÿ(Êè¿âùèíà)

Òåòÿíà Ôåäîð³âíà áóëà êîëãîñïíèöåþ, ïðàöþâàëà â ëàíö³.Âîñåíè 1932 ðîêó ç ðàéîíó ïðèáóëà êîì³ñ³ÿ ç êîíòðîëþ âèêîíàííÿ õë³áî-

çàãîò³âë³. Öÿ êîì³ñ³ÿ ðàçîì ç ñ³ëüñüêèìè àêòèâ³ñòàìè õîäèëà ç õàòè äî õàòè ïîâñüîìó ñåëó. Çàáèðàëè âñå äî îñòàííüî¿ êðèõòè, çàëèøàëè íà ãîëîäíó ñìåðòüâæå ãîëîäóþ÷èõ ëþäåé. Òåòÿíà Ôåäîð³âíà çãàäóº:

“Äîðîñë³ ³ ä³òè áëóêàëè ïîëÿìè, øóêàþ÷è âèïàäêîâî çàëèøåíó êàðòîïëþ. ßêîñüíàçáèðàâøè òðîõè êàðòîïë³, ìàòè Òåòÿíà Ôåäîð³âíà çãàäóº: ñïåêëà äåðóí³â. Ðîç-ä³ëèëè ò³ äåðóíè íà ê³ëüêà äí³â. Ïðàöþþ÷èì ó êîëãîñï³ âàðèëè áàëàíäó.  îá³äëþäè, ëåäâå ïåðåñòàâëÿþ÷è íîãè, éøëè äî ïîâàðèõè, à áóëè é òàê³, ùî íå ìàëè ñèëè³ ä³éòè. Òîä³ ¿õ ï³äâîäèëè äî ñòàíó ï³ä ðóêè ò³, õòî áóâ òðîõè êð³ïøèé. ³ä ãîëîäóëþäè ñèëüíî îñëàáëè. Áàãàòî áóëî òàêèõ, ùî ëåæàëè ïóõëèìè ³ íå ðóõàëèñÿ,à ìåðòâèõ ³ òèõ, ùî âæå êîíàëè, çáèðàëè íà ï³äâîäó ³ âñ³õ ðàçîì âèâîçèëè íà öâèíòàðäî âåëèêî¿ ñï³ëüíî¿ ÿìè. Áóëè íàâ³òü âèïàäêè, êîëè ïîìèðàþ÷³ áëàãàëè íå âêèäàòè¿õ ó ÿìó, ïîêè âîíè ùå æèâ³, àëå í³õòî ¿õ íå ñëóõàâ, â³äïîâ³äü áóëà îäíà: ”Íå âìåðñüîãîäí³, ïîìðåø çàâòðà.” ̳é ÷îëîâ³ê òàêîæ ïîìåð ç ãîëîäó. Éîãî â êîëãîñï³çàñòàâèëè ïàñòè êîíåé. Îäíîãî äíÿ, âæå áóäó÷è çîâñ³ì ïóõëèì, â³í ïîãíàâ êîíåéó ïîëå, à íàçàä òàê ³ íå ïîâåðíóâñÿ. Âðàíö³, êîëè ìàâ ³òè äî êîëãîñïó, ìàòè ïðîñèëàéîãî çàëèøèòèñÿ âäîìà, ùîá õî÷ ïîìåð ó ñâî¿é õàò³. Íå ïîñëóõàâ, ïîìåð ó ïîë³.

Îäíîãî äíÿ, êîëè óïîâíîâàæåíà ðàéêîìó ïàðò³¿ ïî çàãîò³âë³ õë³áà Äçþá³í-ñüêà (ñàìå âîíà êåðóâàëà â ñåë³ õë³áîçàãîò³âëåþ), ï³ä³éøëà äî êîëãîñïíèê³â, ÿ çàïè-òàëà ó íå¿: “Äëÿ ÷îãî âè çàáèðàºòå â³ä ëþäåé îñòàííþ çåðíèíó, ìè æ ïîìðåìîç ãîëîäó?” Íà ùî Äçþá³íñüêà ð³çêî â³äïîâ³ëà: “×îðò ç âàìè, íàì ãoðîä ñïàñàòüòðåáà!” Ãoðîä, òîáòî ì³ñüêèõ æèòåë³â, ïîòð³áíî áóëî ðÿòóâàòè, à ìè, ñåëÿíè,ìàëè âìåðòè ç ãîëîäó…

Êîëè æ ä³æäàëèñÿ æíèâ, òî ëþäè ïîòàéêè õîäèëè â ïîëå ³ çáèðàëè òàì êîëîñ-êè, ÿê³ ñóøèëè, ëóùèëè ³ òîâêëè. Îòðèìóâàëè òàêó ñîá³ êóòþ ó ñòóï³. Âàðèëèïîò³ì ç íå¿ ñóï, ³ öå âæå äîïîìàãàëî íàì âèæèòè.  ò³ ñòðàøí³ ðîêè ãîëîäîìîðóïîìåðëè â³ä ãîëîäó ìî¿ íàéêðàù³ ïîäðóãè: Êàòåðèíà, ̄ âäîõà, Ïàðàñêà, ³íø³ ä³â÷àòàòà õëîïö³, à ¿ì òîä³ áóëî ïî 16, 17, 20 ðîê³â.

Êîëè ïîìåð Ñòàë³í, òî äåõòî ïëàêàâ çà íèì. Âîíè ïëàêàëè ³ çàïèòóâàëèó Áîãà: ÷îìó â³í íå çäîõ äî ãîëîäîâêè, áî òîé ãîëîäîìîð, ùî ïåðåæèëè óêðà¿íñüê³ñåëÿíè, áóâ øòó÷íî ñòâîðåíèé íèì, ùîá âñ³õ íàñ âèíèùèòè”.

Òàê çàê³í÷èëà ñâîþ ðîçïîâ³äü Òåòÿíà Ôåäîð³âíà Øàïëþê, âîíà ïîáà÷èëàáàãàòî ãîðÿ ëþäñüêîãî ³ ïåðåæèëà ãîëîäîìîð, âåñü â³ê ñâ³é ïðîïðàöþâàëà â êîëãîñï³.

Çàïèñàâ Ì.Òàðàí.

796

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßØÀÏÎÂÀË Âàëåíòèíè Ôåäîð³âíè,

1922 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Áîðîäà¿âêà Âåðõíüîäí³ïðîâñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Ðÿòóâàëà íàñ êîðîâà. Ìè òðèìàëè ¿¿ â äðóã³é ïîëîâèí³ õàòè, ùîá ¿¿ íå âêðàëè.Àëå ÿêîñü íå äîãëÿä³ëè – ïðîïàëà. ϳøëè âðàíö³ ïî ñë³äàõ ³ çíàéøëè ¿¿ äàëåêî çàñåëîì. Çëî䳿 (à öå áóëè ëþäè ç ñóñ³äíüîãî ñåëà) âåëè ¿¿ òàê, ùîá íå ïîòðàïèòèí³êîìó íà î÷³. Àëå âæå çà ñåëîì ¿ì íàçóñòð³÷ òðàïèëèñÿ ëþäè, ³ ò³ çëî䳿 ëèøèëèêîðîâó. Îòàê âðÿòóâàëàñÿ íàøà êîðîâà, à êîëî íå¿ – ³ ìè.

Ùå çáèðàëè íà ð³÷ö³ ÷åðåïàøîê, âèéìàëè ³ç íèõ îòå ì’ÿñî, ïåðåñèïàëè ãðå-÷àíîþ ïîëîâîþ (áóëà â íàñ íà ãîðèù³), âàðèëè ³ ¿ëè.

Ëþäè ìåðëè òèñÿ÷àìè. Ïàì’ÿòàþ çàëèòó äîùåì äîðîãó (òîä³ ÷àñòî éøëèäîù³) ³ ëþäåé ïî áàþðàõ. Îòî éäå õòî ñëàáèé, âïàäå, òî âæå íå âñòàíå, òàêé ëåæèòü íà çåìë³.

Äîâîäèëîñü ¿ñòè ëèñòÿ ëèïè (òîä³ ñòèãëå), ëèñòÿ âèøí³, õî÷ ³ ã³ðêóâàòå, àëå ¿ñòèìîæíà áóëî. Íà ïîëÿõ çáèðàëè ÿêåñü êîð³ííÿ, ùî â íàñ íàçèâàþòü ëèñíàâòîþ. Ñó-øèëè éîãî, ìîëîëè, êëàëè ùå êðîïèâó ³ ïåêëè êîðæ³, ùî ìàëè äóæå íåïðèºìíèé çàïàõ.

Õòî íå ïåðåæèâàâ ãîëîäó, òîé íå ìîæå â ïîâí³é ì³ð³ çáàãíóòè âñþ òðàãåä³þ,ùî ïåðåæèëî íàøå ïîêîë³ííÿ. À áåç÷èíñòâó íå áóëî ìåæ. dzñòàâëÿþ÷è âñ³ ôàê-òè, ìîæíà çðîáèòè âèñíîâîê, ùî ãîëîäîâêà 33-ãî áóëà çàïëàíîâàíîþ ³ çàçäà-ëåã³äü ï³äãîòîâëåíîþ.

Íàïèñàëà ïðè äîïîìîç³ ñòàðøîãî áðàòà, ÿêîìó â òîé ÷àñ áóëî 13, ³ â³í äîáðåâñå çàïàì’ÿòàâ.

1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßØÀÏÎÂÀË Âàðâàðè Àíòîí³âíè,

1919 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Æîëîáîê Ïàâëîãðàäñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

 ñ³ì’¿ íàø³é áóëî 8-ðî ä³òåé: 2 õëîïö³ òà 6 ä³â÷àòîê. Ñåëî áóëî ìàëåíüêå,ñïî÷àòêó ÿê õóò³ð, à ïîò³ì çðîáèëè ÿê áðèãàäó â³ä Êî÷åðåæîê. Âðîæàé õë³áà,ãîðîäèíè â 1932 ð. áóâ íåïîãàíèé. ¯ñòè òà íà ñ³âáó çåðíî çàëèøèëîñü.

Áàòüêè ìî¿ â 1930 ð. âñòóïèëè â êîëãîñï. Áàòüêè áóëè á³äíèìè, ñóñ³äè – çà-ìîæí³øèìè.  íàñ áóëà êîðîâà, ä³ëÿíêà á³ëÿ õàòè. ßê ïî÷àëè ó êîëãîñï³ ïðàöþâà-òè, ñòàëî ëåãøå, àëå íàñòóïèâ ãîëîä 1932–1933 ðîê³â. Çèìà âèäàëàñü äóæå õîëîä-íà, ââåëè âåëèêó õë³áîçäà÷ó, îäí³ ìàëè âèêîíóâàòè, ³íø³ íàêëàäàëè âåëèê³ ïëàíè.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

797

Áóëè îðãàí³çîâàí³ áðèãàäè – äåê³ëüêà âîç³â, çàïðÿæåíèõ ê³íüìè, íà ïåðøîìó âîç³÷åðâîíå ãàñëî. Õîäèëè ïî õàòàõ, øóêàëè çàõîâàíèé õë³á. Íèøïîðèëè ñêð³çü – íàãîðèù³, â ñàðà¿... Áóëè â íèõ òàê³ ùóïè, ÿêèìè âîíè â³äøóêóâàëè, äå çàðèòî çåðíî. íàøèõ ñóñ³ä³â ï³ä ñëèâîþ çíàéøëè ëàíòóõ ³ç çåðíîì. Òàê ¿õíüîãî áàòüêàçàáðàëè, ³ í³õòî íå çíàâ, êóäè òà çà ùî. Çàáèðàëè íå ëèøå çåðíî, à é ãîðîäèíó.

Ïàì’ÿòàþ, ìàìà áóëè äóæå õóä³, à ïîò³ì ïî÷àëè ïóõíóòè, ÷åðåç äåÿêèé ÷àñ³ ìè ñòàëè ïóõíóòè. Áî çâàðå ìàòè òàê çâàíó ïîõëüîáêó, íàãîäóº íàñ, à ñàìà – ùîëèøèëîñü. Áàãàòî ïîìåðëî íàøèõ ñóñ³ä³â.

3 ëþòîãî 1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßØÀÏÎÂÀËÅÍÊÎ Ðà¿ñè Ïåòð³âíè,

1926 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ñòåïàí³âêà Ëîç³âñüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿ îáë.)

 òó ãîëîäîâêó ìåí³ áóëî 7 ðîê³â. Íàñ áóëî ÷åòâåðî ä³òåé ó áàòüê³â. Íàéìî-ëîäø³é äèòèí³ – îäèí ð³ê. ß äóæå ÷³òêî ïàì’ÿòàþ åï³çîä, êîëè ìàìà çâàðèëàãîðùèê ïøîíà, ³ êîëè éøëà íà ðîáîòó, ìåí³, ÿê ñàì³é ñòàðø³é, íàêàçóâàëà ïîãîäó-âàòè íàéìåíøó ñåñòðó. Íàì öüîãî ¿ñòè áóëî íå ìîæíà. Àëå êîëè ÿ ïî÷èíàëàãîäóâàòè äèòèíó, òî ³ ÿ, ³ ìî¿ ñåñòðè ë³çëè ïàëüöÿìè ó ãîðùèê ³ ïîòðîøêó ï³äáèðàëèñìà÷íå ïøîíî.

Ïàì’ÿòàþ, ÿê ìîÿ ìàòè ¿çäèëà íà Äîíáàñ. Âîíà äîáðå âèøèâàëà ðóøíèêèé íàâîëî÷êè, ³ ì³íÿëà ¿õ òàì íà õàð÷³. Îäíîãî ðàçó ì³øîê ç âèì³íÿíèìè õàð÷àìèâêðàëè ó íå¿ ïðÿìî ç â³êíà âàãîíà ïî¿çäà. Êîëè âîíà ïðèéøëà äîäîìó ³ ðîçïîâ³ëàíàì ïðî öå, ìè âñ³ ã³ðêî ïëàêàëè.

Ïðèõîäèëîñü ¿ñòè ³ áóð’ÿí, ³ ëîáîäó, ³ ùèðèöþ.  íàñ áóëà êîðîâà, àëå ¿¿ í³÷èìáóëî ãîäóâàòè, òîìó ìè õîäèëè ð³çàòè î÷åðåò òà ÿêèéñü ñòàðèé áóð’ÿí.

Óñ³ áóëè ïóõë³. Ìåðëè ëþäè...2000 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßØÂÅÖÜ Âàëåíòèíè ²âàí³âíè,

1928 ð. íàðîäæåííÿ(ñ-ùå Ðèáàëêè íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³)

Ãîëîä 1933 ã. ïîìíþ õîðîøî, õîòÿ áûëà è ìàëåíüêîé. À îñîáåííî õîðîøîïîìíþ ïîñëåãîëîäíûå ãîäû. Ïîòåðÿëà ÿ òîãäà ÷åòûðåõ ñåñòåð, áàáóøêó

798

ѲÄ×ÅÍÍß

è äåäóøêó. Ãîëîä íà÷àëñÿ, êîãäà ñòàëè çàáèðàòü õëåá è îòäàâàòü ãîñóäàðñòâó.Ïîòîì íà÷àëè çàáèðàòü è äðóãèå ïðîäóêòû, îñîáåííî ó òåõ, êòî ñíà÷àëà îòêà-çûâàëñÿ èäòè ðàáîòàòü â êîëõîçû. Î÷åíü ìíîãî ëþäåé óìåðëî. Åëè âñå, ÷òîòîëüêî ìîæíî áûëî. Õîðîøî æèëè òîëüêî ãîëîâà êîëõîçà è óïîëíîìî÷åííûå.Ìîÿ ñåìüÿ, âåðíåå, òî, ÷òî îò íåå îñòàëîñü, õîäèëè ïðîñèòü åäó ïî ñåëàì, íîëþäè íè÷åãî íàì íå äàâàëè, òàê êàê ó íèõ ñàìèõ íè÷åãî íå áûëî.

Çàïèñàëà Â.Áåçáàòüêî.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßØÅÂ×ÅÍÊÎ Àíàñòàñ³¿

(ì. Ìà곿âêà Äîíåöüêî¿ îáë.)

“Ó íàøèõ áàòüê³â äî ãîëîäîìîðó áóëî ÷åòâåðî ä³òåé: ìî¿ áðàòè, 1924 òà1930 ðîê³â íàðîäæåííÿ, ñåñòðà ç 1928 ðîêó ³ ÿ. ϳñëÿ 33-ãî ç óñ³º¿ ðîäèíè ëèøèëè-ñÿ ò³ëüêè ÿ òà ìàòè,” – ä³ëèòüñÿ ñïîãàäàìè ïðî ïî䳿 æàõëèâèõ ðîê³â Àíàñòàñ³ÿØåâ÷åíêî, 1926 ðîêó íàðîäæåííÿ, ÿêà ìåøêàëà â ñåë³ Ðîçà볿âêà Êè¿âñüêî¿îáëàñò³.

– Äî îðãàí³çàö³¿ êîëãîñïó ëþäè â ñåë³ æèëè äîáðå. Õòî íå ë³íóâàâñÿ é ïðàöþ-âàâ, ìàâ óñå. Ìàòè ðîçïîâ³äàëà, ùî â íàñ áóëà ïàðà êîíåé, äâ³ êîðîâè, ñâèí³, êóðè,ãóñè – ãàðíå ãîñïîäàðñòâî. Àëå êîëãîñïè çàáðàëè âñå. Ïðè¿õàëè íà ñåìè âîçàõ,âèãðåáëè çåðíî, ç ïîãðåáà – êàðòîïëþ òà ñîë³ííÿ. Âñå, ùî ìîæíà áóëî âèâåçòèç õàòè, – ïîäóøêè, ïîñò³ëü, íàâ³òü áðóäíó á³ëèçíó ç ë³æîê çíÿëè. Äîðîãîþ ¿¿ âèêè-íóëè. Ùîá âèæèòè, áàòüêî âèêîïóâàâ êîð³íö³ ç ëîïóõ³â, ìàòè âàðèëà ñóï ç òðàâè òàëèñòÿ. ß íå çíàþ, ÿê ìè ç ìàò³ð’þ âèæèëè. Õàð÷óâàëèñÿ, ÿê óñ³.

Íàâåñí³ ïîñõîäèëî æèòî, ï³äó íà ãîðîä, íàðâó çåëåíèõ êîëîñê³â ³ ö³ëèé äåíü ¿õæóþ. Ãàäàþ, ñàìå öå ìåíå âðÿòóâàëî. À ìàòè ï³øëà ïðàöþâàòè â êîëãîñï – ãîäó-âàëà ñâèíåé. Çâ³äòè ³íêîëè ïðèíîñèëà ïðèãîðùó ñâèíÿ÷îãî êîðìó – êðàëà, êîëèí³õòî íå áà÷èâ. Âäîìà òó äåðòü çì³øóâàëà ç êîð³ííÿì ëîïóõ³â ³ òàêó “ñòðàâó” ¿ëè.

Ó íàøîìó ñåë³ âèìèðàëè ö³ë³ ñ³ì’¿. Ïîìåðëèõ ïðèêîïóâàëè â ãîðîä³, à â êîãîáóâ â³çîê, â³äâîçèëè íà êëàäîâèùå. Àëå íå õîâàëè, à ïðîñòî ñêèäàëè íà êóïè.Áóëè âèïàäêè, êîëè ç³ “ñâ³æèõ” ìåðö³â çð³çàëè ì’ÿñî ³ âàðèëè. Âìèðàëè, ïðîñòî íàõîäó – éäå ïî äîðîç³ ëþäèíà, âïàëà é ïîìåðëà. À õòî éøîâ ñë³äîì, êèäàâñÿçð³çàòè ì’ÿñî.

Ó ìàìèíî¿ ñåñòðè áóëî ñåìåðî ä³òåé. ϳñëÿ ãîëîäîìîðó ëèøèëàñÿ ò³ëüêèîäíà ä³â÷èíêà. Ìàìà ¿¿ çàáðàëà äî íàñ. Òàê ìè ³ âèæèâàëè ðåøòêàìè äâîõêîëèñü âåëèêèõ ðîäèí.

Çàïèñàâ Î. Ô³ë³í.ѳëüñüêà øêîëà. – 1999. – ¹43–44. – 27 ëèñòîïàäà.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

799

ѲÄ×ÅÍÍßØÅÂ×ÅÍÊÎ Ãàííè Òàðàñ³âíè,

1923 ðîêó íàðîäæåííÿ,(ñ. ³ëüøàíñüêà Íîâîñåëèöÿ Ãðåá³íê³âñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.)

̳é áàòüêî, Øåâ÷åíêî Òàðàñ Ëóêîâè÷, çàëèøèâñÿ ñèðîòîþ ç äèòÿ÷èõ ë³ò.Êîëè éîìó áóëî 11 ðîê³â, ïîìåð éîãî áàòüêî, à â ñ³ìíàäöÿòü ïîìåðëà ³ ìàòè. Áóëîâ áàòüêà äâ³ äåñÿòèíè çåìë³, à ï³ñëÿ ñìåðò³ éîãî ä³äà, Êóçüìè, ïåðåéøëà éîìóùå îäíà äåñÿòèíà, ñòàëî âæå òðè äåñÿòèíè.  ãîñïîäàðñòâ³ ìî¿õ áàòüê³â áóëàêîðîâà, ïàðà êîíåé ³ ð³çíèé ðåìàíåíò.  íîâ³é êëóí³ ñòîÿëà â³ÿëêà-ñîðò³ðîâêà, ÿêóïîò³ì çàáðàëè äî êîëãîñïó.

Êîëè ðîçïî÷àëàñÿ êîëåêòèâ³çàö³ÿ, áàòüêî êàòåãîðè÷íî â³äìîâèâñÿ âñòóïàòèäî êîëãîñïó ³ çàÿâèâ, ùî áóäå ãîñïîäàðþâàòè îäíîîñ³áíî. Çà öå îáêëàëè éîãîâèñîêèìè ïîäàòêàìè.  1932 ðîö³ â³í ïîâèíåí áóâ çäàòè äåðæàâ³ 300 ïóä³â çåðíà.Âàæêî áóëî éîìó, àëå ïîäàòîê âí³ñ ïîâí³ñòþ. Òîä³ éîãî çíîâó îáêëàëè ïîäàò-êîì, âæå, í³áèòî, äîäàòêîâîþ õë³áîïîñòàâêîþ. Âíîñèòè ùå ³ öåé ïîäàòîê âæåáóëî í³÷èì. Íåâäîâç³ ç’ÿâèëèñÿ àêòèâ³ñòè, âèãðåáëè ç õàòè âñå, ùî ìîæíà áóëî¿ñòè, à áàòüêà çààðåøòóâàëè ³ â³äïðàâèëè äî Á³ëîöåðê³âñüêî¿ òþðìè. Ìàòè ³ íàñ,÷åòâåðî ä³òåé, çîñòàëèñÿ áåç áóäü-ÿêèõ çàñîá³â íà ïðîæèòòÿ. ϳçí³øå âëàäàâ³ä³áðàëà ³ ïðîäàëà çà ï’ÿòäåñÿò êàðáîâàíö³â íàøó õàòó. Äÿêóâàòè ðîäè÷àì,âîíè âèêóïèëè äëÿ íàñ íàøó õàòó. Ãîëîâîþ ñ³ëüðàäè òîä³ áóâ Òàðíàâñüêèé Ïèëèï²âàíîâè÷.

×åðåç ï³âðîêó äîäîìó ïîâåðíóâñÿ ç òþðìè íàø áàòüêî. ³í ï³øîâ ïðàöþâà-òè ó Ìèòíèöüêèé ðàäãîñï, à ìàòè ³ ìîÿ ñòàðøà ñåñòðà âæå ïðàöþâàëè â êîë-ãîñï³. Ç íèìè õîäèâ íà ðîáîòó äî êîëãîñïó ³ ì³é ñòàðøèé áðàò, à ÿ ³ ìîëîäøèéáðàò ñèä³ëè âäîìà.

Ó íàøîãî ñóñ³äà Ñòåïàíà â ãîëîäîâêó âèìåðëà âñÿ ñ³ì’ÿ. Ñòåïàí âèæèâò³ëüêè òîìó, ùî ¿â ñâî¿õ ïîìåðëèõ ðîäè÷³â, êîëè õòîñü ïîìèðàâ, â³í â³äð³çàâó ìåðöÿ ñòåãíî ³ ñïîæèâàâ. Êîëè âñ³ ïîìåðëè, äÿäüêî Ñòåïàí æèâ ñàì. ßêîñüïðèéøîâ ñóñ³äà äî íàñ ³ ñòàâ ïðîñèòè ãîðùèê, ùîá çâàðèòè ñóï ç òðüîõ êàðòîï-ëèí, ùî í³áèòî â íüîãî çáåðåãëèñÿ. Óçÿâ ³ ìåíå ç ñîáîþ, àáè ÿ éîìó ïî÷èñòèëà òóêàðòîïëþ. Êîëè ÿ çàéøëà äî Ñòåïàíîâî¿ õàòè, òî ïîáà÷èëà, ùî ï³÷ íåòîïëåíà,à äÿäüêî øâèäåíüêî çàìêíóâ äâåð³, âèí³ñ ç êîì³ð÷èíè êîñó ³ ïî÷àâ ¿¿ ãîñòðèòè.Âðàç ìåí³ ñòàëî ñòðàøíî, ³ ÿ ïî÷àëà êðè÷àòè. Ìåíå ïî÷óëà ìàòè ³ ïðèá³ãëà äîõàòè, àëå ñóñ³ä ¿¿ íå âïóñêàâ. Âæå âäâîõ ç ìàìîþ ìè êðè÷àëè ³ êëèêàëè ëþäåé íàäîïîìîãó. Çá³ãëèñÿ ëþäè, ïðèéøëè ³ç ñ³ëüðàäè ³ â³äêðèëè õàòó.  Ñòåïàíîâ³é õàò³çíàéøëè òîä³ ãîëîâè ³ ê³ñòêè ëþäñüê³. Äÿäüêà Ñòåïàíà çààðåøòóâàëè.

ϳñëÿ ö³º¿ ñòðàøíî¿ ïî䳿 áàòüêî ïîðîáèâ ñòàâí³ íà â³êíà, ³ ìåíå ç áðàòîì²âàíîì ñòàëè çà÷èíÿòè â õàò³. Òàêèì ÷èíîì çàëèøèëèñÿ æèâèìè.

Çàïèñàâ Ì.Òàðàí.

800

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßØÅÂ×ÅÍÊÀ ²âàíà Ãîðä³éîâè÷à,

1929 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. ³ëüíå Íîâîìîñêîâñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüê¿ îáë.)

 íàø³é ñ³ì’¿ á³äíèõ ñåëÿí áóëî âîñüìåðî ä³òåé – ï’ÿòåðî ä³â÷àò ³ òðè õëîï-÷èêè. Æèëè â ìàëåíüê³é õàòèíö³. ϳä ÷àñ ãîëîäîìîðó 1932–1933 ðð. â ñ³ì’¿ ïî-ìåðëà ìàòè òà ÷îòèðè ìîëîäø³ ñåñòðè. Öå áóâ æàõëèâèé òà ñòðàøíèé ïåð³îä.Âèìåðëî ìàéæå ï³âñåëà.

Æèòòÿ äâîõ áðàò³â òà áàòüêà çàáðàëà â³éíà. ϳñëÿ â³éíè ï³øîâ ÿ ïðàöþâàòèâ êîëãîñï. Òðåáà áóëî ãîäóâàòè ÿê ñåáå, òàê ³ ìîëîäøó ñåñòðó. Óäâîõ ç íåþ ìèé âèæèëè â ðîêè ñòðàøíî¿ çàñóõè 1946–1947 ðð. ϳä ÷àñ ï³ñëÿâîºííîãî ãîëîäóâ ñåë³ âìèðàëè ïî 3–4 ëþäèíè íà òèæäåíü.

Ðÿòóâàëèñÿ â³ä ãîëîäó ïî-ð³çíîìó. Âàðèëè òà ¿ëè êóêóðóäçó, ïåðåìåëþâàëè ¿¿çåðíà òà ãîòóâàëè ùîñü ïîä³áíå äî ìàìàëèãè. Âàðèëè äåùî ñõîæå íà áîðùç áóðÿê³â ³ ùàâëþ. ̄ ëè ð³çí³ òðàâè: êðîïèâó, ëîïóõè, êàëà÷èêè. Âæèâàëè ó ¿æó ëèñòÿäåðåâ, ð³çíå êîð³ííÿ. Òèì, õòî ïðàöþâàâ ó êîëãîñï³, âèäàâàëè ïî 150–200 ã õë³áà.1947 ð³ê áóâ âæå âðîæàéíèì, àëå ëþäè âìèðàëè.

1996 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßØÅÉÊÀ Äìèòðà

(ì. Ìà곿âêà Äîíåöüêî¿ îáë.)

“Ìî¿é áàáóñ³ áóëî 8 ðîê³â, à âîíà äîñ³ ïàì’ÿòàº, ÿê çáèðàëà ìîõ ³ ëîáîäó. ñ³ì’¿ ùå çàëèøàëàñÿ êîðîâà, ÿêó ³íàêøå, í³æ “Ñïàñèòåëüêà”, í³õòî é íåíàçèâàâ. À â ñåë³ âæå ìàéæå çîâñ³ì íå ñòàëî í³ ïòàõ³â, í³ êîò³â, í³ ñîáàê – óñåïî¿ëè. Íàâ³òü ìèø³ ³ ùóð³, ÿêèõ òîä³ áóëî áåçë³÷, êóäèñü çíèêëè. ×àñ â³ä ÷àñóíàâ³äóâàëèñü êîìñîìîëüñüê³ áðèãàäè, ïåðåâåðòàëè âñå, à ùî çíàõîäèëè, çà-áèðàëè ç ñîáîþ. Õàçÿ¿â çìóøóâàëè ïåðåòðóøóâàòè ñîëîìó, à äåêîëè íàâ³òüðîçïîðþâàëè ïîäóøêè òà ìàòðàöè. À ùå êîìñîìîëüö³ çáèðàëè ³ çàêîïóâàëèòðóïè.

ßêîñü áàáóñÿ ïîáà÷èëà, ÿê çìó÷åí³ â³ä íåïîñèëüíî¿ ïðàö³ êîìñîìîëüö³ ëå-æàòü ï³ä äåðåâîì, à òðàêòîð ¿çäèòü ïðÿìî ïî òðóïàõ ³ ç³øòîâõóº òå, ùî â³ä íèõçàëèøèëîñÿ, â ÿìó. Ïîò³ì çàñèïຠ¿¿”.

Îñâ³òà Óêðà¿íè. – 1998. – 25 ëèñòîïàäà.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

801

ѲÄ×ÅÍÍßØÅËÅÏÓÍ Ãàííè Îìåëÿí³âíè,

1894 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Áåðåçêà Øåïåò³âñüêîãî ð-íó ³ííèöüêî¿ (íèí³ Õìåëüíèöüêà) îáë.)

 1933 ðîö³ áóâ ñòðàøíèé ãîëîä. Íå áóëî ÷îãî ¿ñòè. Êîëè áóëî ë³òî, ³ äîçð³âà-ëè áóðÿêè, òî âæå öå äîáðå. Ïåðåáèðàëè ìè ö³ êîëãîñïí³ áóðÿêè, ïîò³ì äåê³ëüêàçàáèðàëè äîäîìó (áî êàðòîïë³ çîâñ³ì íå áóëî), ð³çàëè ùå ìàëåíüê³ áóðÿ÷êè (ñàìåëèñòÿ÷êî) äð³áíåíüêî, çàñèïàëè â ÷óãóíåöü, çàëèâàëè òðîøêè âîäîþ, ùå çàñèïà-ëè äåðòü (êðóïà òàêà áóëà, ùî ñâèíÿì, çàðàç ñâèí³ ³ êðîë³ òàêå ¿äÿòü), òàê îöå ìèòàêå ¿ëè, âàðèëè òàêèé êóë³ø.

Ðâàëè ê³íñüêèé ùàâåëü, êðîïèâó, ëîáîäó ³ âàðèëè áîðù³, íå áóëî í³ õë³áà, í³ñàëà, í³÷îãî, ³ ¿ëè òàêå, ùî çàðàç ³ ñâèíÿ, í³ÿêà ãåòü òâàðèíà ³ íå ï³ä³éäå äî ò³º¿ ¿æ³.

Ëþäè ïóõëè ç ãîëîäó, ñïî÷àòêó â íèõ íàäóâàëèñÿ æèâîòè, íîãè ñòàâàëè òà-êèìè íàëèòèìè ³ ïóõëèìè, ùî àæ áëèùàëè. Ëþäèíà âòðà÷àëà ñïîñ³á äâèãàòèñü.Áàãàòî-áàãàòî ëþäåé â íàøîìó ñåë³ ïîâìèðàëî. Áóëè òàê³ ëþäè, ó ÿêèõ íå áóëîäåðò³. Âìèðàëè ä³òè, íåì³÷í³ ñòàð³ ëþäè. Áàãàòî ìàëåíüêèõ ïîâìèðàëî â òèõñ³ì’ÿõ, äå áóëî áàãàòî ä³òåé.

Ìî¿ì ä³òÿì áóëî: ñèíàì 7 ³ 4, äî÷êàì 9 ³ 5 ðîê³â. ² ÿ âèãîäóâàëà âñ³õ ñâî¿õä³òåé. ¯ëè ò³ëüêè, ùîá íàáèòü æèâîòè.

Ðîáèëè ãàëóøêè ç êðóïè – êîìá³êîðìó, ùî äëÿ ñâèíåé ì³ñÿòü, ðîáèëè îñüç öüîãî ãàëóøêè, ëèëè òóäè âîäó ³ ë³ïèëè. Ëþäè ¿ëè òàêå, ùî ñòðàøíî ³ çãàäàòü.Ç áåðåçè çáèðàëè áðóíüêè (êîëè ðîçïóñêàºòüñÿ áåðåçà), çàëèâàëè âîäîþ ³ ïèëèÿê ÷àé. Ëîâèëè õîâðàõ³â, ùî â íîðè çáèðàþòü çåðíî. Òàê ëþäè çíàõîäèëè ä³ðêè³ âèëîâëþâàëè öèõ ñóñëèê³â. Êðîò³â çíàõîäèëè, äå êðîò íàðèº ÿìêó, ñòîÿëèç ëîïàòîþ ³ ëîâèëè, âáèâàëè, çäèðàëè øêóðó ³ ¿ëè ì’ÿñî.

Íå äîâåäè, Ãîñïîäè, òàêîìó ñòàòèñÿ. Çàðàç ³ ñòðàøíî çãàäàòü ïðî öå. Öå ëþäèäåÿê³ êàæóòü, ùî íåìà ùî ¿ñòè, à ÿ êàæó, ùî âñå, âñå º, ò³ëüêè ç æèðó á³ñÿòüñÿ.

Ìè ì³ñèëè ïîëîâó, çàì³øóâàëè ¿¿ ³ ïåêëè òàê³ áóëî÷êè, ïàëÿíè÷êè, âñå ó ðîòïõàëè, òîìó ùî ¿ñòè õîò³ëè. À çàðàç óñå, óñå º.

Çàïèñàâ Í.ßíþê.1993 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßØÅËÅÑÒ Ãàííè Ìåõòî䳿âíè,

1924 ð. íàðîäæåííÿ(ñìò. Ïðîñÿíà Âàñèëüê³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

ß í³êîëè íå çàáóäó ò³ ñòðàøí³ ðîêè ³ ò³ ñòðàøí³ ïî䳿. Íàñ â ñ³ì’¿ áóëî 4 ä³òåé,ç íèõ 2 ïîìåðëè. Ïîìåðëà ³ ìàìà. Ïàì’ÿòàþ, ÿê òàòî ïðèí³ñ êîíÿ÷ó íîãó, âîíà áóëà

802

ѲÄ×ÅÍÍß

äóæå âîíþ÷à ³ çìåðçëà, àëå ìè ¿¿ ¿ëè ç çàäîâîëåííÿì, íåíà÷å òî áóâ ÿêèéñü äåë³êà-òåñ. Ìè õîäèëè íà ïîëå, çáèðàëè ìåðçëó êàðòîïëþ, ¿ëè õîâðàõ³â, ñîáàê, êîò³â.

Ïàì’ÿòàþ îäèí æàõëèâèé âèïàäîê. Íàøà ñóñ³äêà çàðóáàëà ñâîãî 3-ð³÷íîãîñèíà, çâàðèëà ³ ç’¿ëà éîãî. Ùå ÿ íå çàáóäó, ÿê ó íàñ øóêàëè õë³á òà ³íø³ ïðîäóêòè,ðîçäîâáàëè íàì âñþ äîë³âêó, ðîçëàìàëè ï³÷, ïîáèëè òàòà. Òî áóëè íåëþäè.ß é çàðàç ç³ ñëüîçàìè íà î÷àõ çãàäóþ ò³ ðîêè. Çãàäóþ, ÿê³ ñòðàøí³ íà âèãëÿä áóëèòîä³ ëþäè – ÷îðí³, ïóõë³ ç ãîëîäó, ÿê ïðèìàðè. Âîíè õîäèëè ç îäíîãî êóòêà ñåëàâ ³íøèé â ïîøóêàõ ¿æ³. ß òà òàòêî ç áðàòîì ëåäâå âðÿòóâàëèñü.

Çàïèñàâ ª.Ãàø³é.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßØÅÏÅËÜÑÜÊÎÃÎ Âîëîäèìèðà ²âàíîâè÷à

(ñ. Ïèëÿâêà Ñòàðîñèíÿâñüêîãî ð-íó ³ííèöüêî¿(íèí³ Õìåëüíèöüêà) îáë.)

Ó íàø³é ðîäèí³ Øåïåëüñüêèõ, ÿê ðîçïîâ³äàëà ìåí³ ìàìà, áóëî 14 ä³òåé, ³ âñ³âîíè â ðîêè ãîëîäîìîðó, â 1933-ìó, âèìåðëè. Óñ³õ ¿õ çâîçèëè ï³äâîäîþ íà öâèí-òàð, ñêèäàëè â îäíó ÿìó ³ çàñèïàëè çåìëåþ. Íå òàê äàâíî, ðîê³â äåñÿòü òîìó, íàöüîìó ì³ñö³ ÿ âñòàíîâèâ ìåòàëåâèé õðåñò, ÿêèé âèãîòîâèâ âëàñíîðó÷, âèðóáàâ÷àãàðíèêè ³ êóù³ òà îãîðîäèâ ì³ñöå â³÷íîãî ñïîêîþ óñ³õ ïèëÿâ÷àí, ùî ïîìåðëèâ ðîêè ãîëîäîìîðó.

Çà áàãàòî ðîê³â òóò âïåðøå â³äïðàâëåíî ïàíàõèäó ³ çàïàëåíî ñâ³÷êè ïàì’ÿò³.Çàïèñ: ß.Ïåðåñâ³ò.

ѲÄ×ÅÍÍßØÅϲËÎÂί Ñåðàôèìè Àíäð³¿âíè,

1920 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê)

Ðîäèëàñü ÿ â ñ.Ãàëîãóçîâêå íà Æèòîìèðùèíå. Â ñåìüå, ãäå áûëî 19 (!!!)äåòåé, áûëà ñàìîé ìëàäøåé. Ðîäèòåëè â êîëõîçå íå ðàáîòàëè. Ìàòü ðàñòèëàäåòåé, îòåö âîçäåëûâàë ïîëãåêòàðà ïðèíàäëåæàâøåé íàì çåìëè.

Óæàñ ïîñëåäñòâèé êîëëåêòèâèçàöèè 30-õ ãîäîâ õîðîøî ïîìíþ. Ìîëîòîâñêàÿêîìèññèÿ ïî ïëàíó õëåáîçàãîòîâîê âûâåçëà ôàêòè÷åñêè âñå çåðíî èç Óêðàèíû. ïåðâûé ãîä ãîëîäîâêè áûëè ñúåäåíû âñå äîìàøíèå æèâîòíûå.  çèìíåå âðåìÿ,êîãäà áûëî íåâîçìîæíî ïèòàòüñÿ êëåâåðîì, ëèïîâûìè ëèñòüÿìè, ëîâèëè ìûøåé,

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

803

êðûñ, ñîáàê, êîøåê. Çèìó 1933 ã. âñïîìèíàþ ñ óæàñîì. ×òîáû êàê-òî ïîääåðæàòüñâîé îðãàíèçì, ëþäè ïðèáåãàëè ê ñàìîìó ñòðàøíîìó – ëþäîåäñòâó. Ëþäè áîÿëèñüïîîäèíî÷êå âûõîäèòü íà óëèöó, ìàòåðè íå îòïóñêàëè îò ñåáÿ ñâîèõ äåòåé íè íàøàã, ïîòîìó ÷òî ëþäè áåññëåäíî èñ÷åçàëè. Áûâàëè ñëó÷àè, ÷òî ïîåäàëè è ñâåæèåòðóïû íåäàâíî óìåðøèõ æèâîòíûõ, à èíîãäà è ëþäåé. Âûðâàòüñÿ èç ñåëà áûëîíåâîçìîæíî, íå áûëî ïàñïîðòîâ. Òîò ãîëîä óäàëîñü ïåðåæèòü 12 äåòÿì è ìàòåðè.

 1947 ã. ÿ óåõàëà ïî âûçîâó â ã.Äíåïðîïåòðîâñê ê äî÷åðè ïðåäñåäàòåëÿêîëõîçà ïðèñìàòðèâàòü çà ìàëûøîì. Òóò è îñòàëàñü. Âûøëà çàìóæ, ðîäèëàäâóõ ñûíîâåé. Íàñòîÿùèì ñâîèì äîâîëüíà.

Íàäåþñü, ÷òî ïðîøëîå íèêîãäà íå ïîâòîðèòñÿ.2000 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßØÅÐÅÌÅÒ ªâè Ðîìàí³âíè,

1926 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ðàäÿíñüêå Ñèíåëüíèê³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

ß íàðîäèëàñÿ â ñ.Ðàäÿíñüêîìó.  ñ³ì’¿ áóëî ï’ÿòåðî ä³òåé. Ç ïî÷àòêîì ðà-äÿíñüêî¿ âëàäè â íàñ çàáðàëè äâîõ íàøèõ êîíåé, àëå êîðîâó çàëèøèëè. Ïåðåäòèì, ÿê ïî÷àâñÿ ãîëîä ó 1933 ð., ìèø³ íàòàñêàëè âåëèê³ ãîðè òðàâè, ÿêó â íàðîä³íàçèâàëè “ìèø³é”, ùî âèêèäàëà íåâåëèê³ êîëîñêè, ³ ïðèñèïàëè çåìëåþ. Ñàìåöèì “ìèø³ºì” ëþäè ³ ñïàñàëèñÿ âçèìêó, ðîçêîïóâàëè öþ òðàâó, äîäàâàëè çåðíàòðàâè, äîïîâíþâàëè öåé çá³ð ÿãîäàìè ïàñëüîíó é ³íøèõ òðàâ. Çåðíà “ìèø³þ”ðîçòèðàëè íà êðóïîäåðö³ ³ ðîáèëè ç íèõ õë³áö³. Öèì ³ ñïàñàëèñÿ. Êîðîâà äàâàëàäóæå ìàëî ìîëîêà, ç íüîãî ìàòè ðîáèëà ñìåòàíó, à ç â³ÿíîãî ìîëîêà âàðèëèþøêó, à ìàòè ¿õàëà â ãoðîä ³ ì³íÿëà ñìåòàíó íà õë³á é ïðèâîçèëà äîäîìó. Òîä³äóæå ð³äêî, àëå âñå æ òàêè ìàëè ìîæëèâ³ñòü ¿ñòè õë³á. Ñàìèé ñòàðøèé áðàòðîáèâ ó êîëãîñï³, àëå çà ðîáîòó éîìó òàì ñòàâèëè ëèøå “ïàëè÷êè” – òðóäîäí³.

Çàïèñàëà Ã.Êðèâîðîòüêî.1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßØÈÍÊÀÐÅÍÊÀ ²âàíà Ïàâëîâè÷à,

1920 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Âåðáêè Ïàâëîãðàäñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Ãîëîä â Âåðáêàõ íà÷àëñÿ îñåíüþ 1933 ã. Æèòü áûëî î÷åíü òÿæåëî. Êîãäàÿ óæå âûðîñ è ñòàë ïîíèìàòü âñå ïðè÷èíû è ïîñëåäñòâèÿ ãîëîäà, òî óçíàë, ÷òî

804

ѲÄ×ÅÍÍß

â ýòè ñòðàøíûå ãîäû ïîãèáëà ïî÷òè òðåòüÿ ÷àñòü æèòåëåé äåðåâíè. Èíòåðåñíî,÷òî ñîñåäíèå ñåëà è õóòîðà ïî÷òè íå îùóòèëè ãîëîäà.

Ïîìíþ, ÷òî ïîñòîÿííî íå áûëî ÷åãî ïîåñòü. Ìû ïîñòîÿííî ïëàêàëè è ïðî-ñèëè ó ìàìû ïîêóøàòü. À åëè âñå, ÷òî òîëüêî ìîæíî áûëî: òðàâó, ðàçëè÷íûåñåìåíà, ÿãîäû, êàðòîôåëüíûå î÷èñòêè. Îñåíüþ õîäèëè íà êîëõîçíîå ïîëå, ñîáè-ðàëè îñòàâøóþñÿ òàì êàðòîøêó. Êîãäà æå â êîëõîçå çàïðåòèëè ñîáèðàòü êàðòî-ôåëü, òî ðîäèòåëè õîäèëè íà ïîëå íî÷üþ. Ñîáèðàëè ìåðçëûé êàðòîôåëü äàæåâ äåêàáðå, êîãäà óæå áûë ñèëüíûé ìîðîç è ëåæàë ñíåã. Áûëè ñëó÷àè, ÷òî ëþäèäàæå óìèðàëè íà ïîëå îò ìîðîçà.

Âëàñòè çàáèðàëè ó ëþäåé âñå çàïàñû ïðîäóêòîâ è ñêîòèíó. Êîìó óäàëîñü÷òî-òî ñïðÿòàòü, òå åùå êîå-êàê äåðæàëèñü. Îñîáåííî õîðîøî áûëî òåì ñåìüÿì,ó êîòîðûõ áûëà êîðîâà. Íî ê çèìå 1933 ã. ïðàêòè÷åñêè ó âñåõ îòîáðàëè êîðîâ,èëè æå èõ ïðèøëîñü çàðåçàòü, ò.ê. êîðìèòü ñêîòèíó áûëî íå÷åì.

Âñå ñåìüè äîëæíû áûëè ñäàâàòü ÷àñòü óðîæàÿ â êîëõîç. Êòî íå ìîã ýòîäåëàòü, ïîïàäàë íà “÷åðíóþ äîñêó”. À òîãî óðîæàÿ, êîòîðûé ìû ñîáðàëèëåòîì-îñåíüþ 1933 ã., íå õâàòàëî äàæå íàì, íå òî, ÷òîáû åùå ñäàâàòü.

Ïîìíþ, ÷òî åëè êàæäûé äåíü îäíî è òî æå – ïîõëåáêó, êîòîðóþ âàðèëàìàìà òàê: íà âåäðî âîäû áðîñàëà ñòàêàí (ðåäêî 2 ñòàêàíà) ïåðëîâîé èëè ÿ÷íå-âîé êðóïû; îëàäóøêè èç ëîáîäû ñ÷èòàëèñü ïðàçäíè÷íîé åäîé. Âåñíîé, êîãäàïîÿâèëàñü ïåðâàÿ òðàâà è ïî÷êè íà äåðåâüÿõ – âñå ïîåäàëîñü. À çèìîé äîõîäèëîäî òîãî, ÷òî ëîâèëè è çàáèâàëè äàæå êîøåê è ñîáàê. Îò òàêîãî ïèòàíèÿ ó ìåíÿ÷àñòî áîëåë æåëóäîê, ñëó÷àëèñü áîëåâûå ïðèñòóïû.

Çèìîé 1933 ã. áûëè ñàìûå (èç-çà ñèëüíûõ ìîðîçîâ) ñòðàøíûå äíè. Ëþäèãèáëè íå òîëüêî îò ãîëîäà, íî è îò õîëîäà. Òîïèòü áûëî ïðàêòè÷åñêè íå÷åì.Íî÷üþ ñïàëè îäåòûìè.

Çàïèñàëà Ò.Àáäèëäàºâà.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍß

ØÈÍÊÎËÈ Ïàâëà Àíòîíîâè÷à,1907 ð. íàðîäæåííÿ

(ñ. Íîâîïàâë³âêà ͳêîïîëüñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Íàðîäèâñÿ ÿ ó ñ.Íîâîïàâë³âö³ â ðîäèí³, ÿêà íàë³÷óâàëà 10 îñ³á. Ïðàöþ-âàâ øîôåðîì ó ì.Çàïîð³ææ³. Êîëãîñïíèêè â òîé ÷àñ æèëè ãîðîäèíîþ, äî-ì³øóþ÷è ïîëîâó, òîâ÷åí³ êóêóðóäçÿí³ êà÷àíè. Íàïðèê³íö³ 1932 ð. â Çàïîð³ææ³ï³ä êîæíèìè äâåðèìà çà äåíü ïåðåõîäèëî ïîîäèíö³ ïî 10–20 ñåëÿí, ïðîñèëè¿ñòè. Ïî âñ³õ ñì³òíèêàõ ö³ëèìè äíÿìè äîâáàëèñÿ ãîëîäí³ ñåëÿíè, øóêàþ÷è

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

805

íåäî¿äê³â (ÿêèõ íå áóëî, áî é ì³ñüêå íàñåëåííÿ æèëî íà çëèäåííîìó ïàéêó ïîêàðòêàõ).

Íà ïî÷àòêó 1932 ð. çâè÷àéíèìè ñòàëè âèïàäêè, êîëè äî ë³êàðåíü ïðèâîçèëèëþäåé, ÿê³ óìèðàëè ç ãîëîäó. Ìîëîäøà ñåñòðà ¿çäèëà ó Ìîñêâó, çâ³äêè ïðèâåçëàïå÷åíîãî õë³áà, ïøîíà òà ãðå÷àíî¿ êðóïè.  ð³äíîìó ñåë³ ïîìåðëà ñòàðøà ñåñòðàç ÷îëîâ³êîì ³ 6-ð³÷íèì ñèíîì Ñòåïàíîì. Ó áåðåçí³ 1933 ð. ëèøå â íàøîìó êóòêóâèìåðëî 14 ñ³ìåé.

Óñå çåðíî âèâåçëè ç-ï³ä ìîëîòàðêè, à ïîò³ì õîäèëè ç îáøóêîì ïî ñåëó, çàáè-ðàëè âñå, ùî ó êîãî áóëî, íàâ³òü ó ãîðùèêàõ – êâàñîëþ, ãîðîõ, ñî÷åâèöþ, íàâ³òüíàñ³ííÿ ç êàâóí³â, äèíü òà îã³ðê³â.

Õòî ùå ìàâ õî÷ ùî-íåáóäü ¿ñòè, òîé ¿â âíî÷³, õîâàþ÷èñü, ùîá í³õòî íåïîáà÷èâ. Ðîçïîâ³ì ïðî îäèí ç âèïàäê³â. Ñåëÿíèíà Ïðîêîïà Ìîñòîâîãî ðîç-êóðêóëèëè. Õîò³â âñòóïèòè äî êîëãîñïó – íå ïðèéíÿëè. Ó ãðóäí³ 1932 ð. çíîâóïðèéøëè çàáèðàòè õë³á, ÿêîãî âæå íå áóëî. Ïîðîçáèâàëè â õàò³ â³êíà, äâåð³ òàï³÷, õàçÿ¿íà çàáðàëè, ³ éîãî ïîò³ì í³õòî íå áà÷èâ. ×åðåç 2 òèæí³ ïðèéøëè çíî-âó äî éîãî æ³íêè, ÿêà çàëèøèëàñü ç òðüîìà ä³òüìè. Ƴíêà â³äïîâ³ëà, ùî ó íå¿ç ä³òüìè íåìຠí³÷îãî, íàâ³òü ïî¿ñòè. Òîä³ âîíè âèêîïàëè ÿìó, ïîñòàâèëè ¿¿â ÿìó ³ ïî÷àëè çàñèïàòè çåìëåþ. Ƴíêà çáîæåâîë³ëà, à òðîº ¿¿ ä³òåé âìåðëèâ³ä ãîëîäó.

Ó 1933 ð. â Íîâîïàâë³âö³ âèìåðëî 10–15% ìåøêàíö³â, ïðèáëèçíî 1000–1200ëþäåé, ³ òî ëèøå ÷åðåç òå, ùî âîíî ëåæàëî íåäàëåêî â³ä âåëèêèõ ïðîìèñëîâèõöåíòð³â.

Çàïèñàâ Î.Ãàéäàð.1998 ð.

ØÈÕÎÂÖÅ Ìèêîëà(ì. ²çþì Õàðê³âñüêî¿ îáë.)

×ÎÐͲ ÑÓÕÀв Ç Ñ²ËËÞÇíàþ ç ðîçïîâ³ä³ ìàòåð³, ùî ¿¿ áàòüêî, Ôåä³ð Ñëàáóí, ÿêèé æèâ ³ç ñ³ì’ºþ

â ñ.Áàáàðèê³âêà Áàëàêë³éñüêîãî ð-íó íà Õàðê³âùèí³, ïîìåð ãîëîäíîþ ñìåðòþ1933 ð., áî á³ëüøîâèêè çàáðàëè ç éîãî êîìîðè âåñü õë³á. Òàê ïîêàðàëè çà â³äìîâóâñòóïàòè äî êîëãîñïó. Íàâ³òü íà ãîðèù³ â³íèêîì ï³äìåëè é çàáðàëè âñå äî îñ-òàííüî¿ çåðíèíè, äàðìà ùî äâîº ñèí³â íà êîë³íàõ ïðîñèëè íåëþä³â çàëèøèòè ¿ìáîäàé íåâåëèêèé ëàíòóõ â³âñà. Íå çàëèøèëè. Òîæ ðàçîì ç áàòüêîì ïîìåðëèé ñèíè.

Íàðîäíà ãàçåòà. – 1997. – ¹ 18.

806

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßØÈØÀÖÜÊÎÃÎ Ñåðã³ÿ Ñòåïàíîâè÷à,

1924 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê)

Ãîëîä ÿ ïåðåæèâ ó ñåë³ Ùåðáèí³âêà Êîáåëÿöüêîãî ðàéîíó íà Ïîëòàâ-ùèí³. Íàøà ñ³ì’ÿ áóëà ç 5 ÷îëîâ³ê: áàòüêî, ìàòè, ÿ òà ìî¿ ñåñòðà ³ áðàò, ìîëîäø³çà ìåíå.

Áàòüêî ïðàöþâàâ áðèãàäèðîì ó êîëãîñï³.Áóëî â íàñ 2 êîíÿ, ïàðà âîë³â, êîðîâà ç òüîëêîþ, äâîº ïîðîñÿò. Áóâ êàòîê,

â íüîãî çàïðÿãàëè êîíÿ, 2 ïëóãà, 2 áîðîíè, ñ³âàëêà, â³ÿëêà.  1932 ãîäó âñå çàáðàëèó êîëãîñï. Áàòüêî ìàâ 40 ãà çåìë³, ïàõîòíî¿ – 30 ãà. Çåìëþ çàáðàëè, îñòàâèëè99 ñîòîê. ² òî íàì çåìë³ îñòàâèëè á³ëüøå, ÷èì äðóãèì, òîìó ùî ïðåäñåäàòåëüêîëõîçà áóâ íàø êóì.

 ñåë³ áóâ ïðåäñåäàòåëü ç ðàéîíó, òî â³í â îáøóêàõ íå áðàâ ó÷àñò³, à ðîçñè-ëàâ ñâî¿õ ïîì³÷íèê³â, êîòð³ áóëè íàøèìè îäíîñåëü÷àíàìè. Õîâàëè ñåëÿíè õë³á,äå ìîãëè. Çàêîïóâàëè â çåìëþ. Ìè çàêîïàëè òàì, äå áóëà êîðîâà, ï³ä äåðåâ’ÿíèìïîëîì çàñèïàëè çåðíî. Ëþäè çàêîïóâàëè â ñòåïó, ó äâîð³. Àëå çíàõîäèëè âñå.Øóêàëè äîâãèì øóïîì ï³ä ïîëîì, â çåìë³. ßêùî ÷îëîâ³ê íå õîò³â ³òè â êîëãîñïïðàöþâàòè, éîãî çàñòàâëÿëè, àæ äî òîãî, ùî çàáèðàëè îñòàíí³é îäÿã. Ïðèõîäèëèäî õàòè ³ âèíîñèëè âñå, íàâ³òü õë³á, ùî áóâ ó ïå÷³. Ðÿòóþ÷èñü â³ä ãîëîäó, ëþäèõîâàëè çåðíî. ̳íÿëè îäåæó ³ ïîñóä íà çåðíî, ïðîäóêòè ³ äëÿ öüîãî ¿çäèëè â Ïîë-òàâó. Âè¿æäæàëè ó ì³ñòà ïðàöþâàòè. Òîé, õòî íå âñòóïàâ ó êîëãîñï, âòðà÷àâ óñå. ñåë³ áóëî 2 ñ³ì’¿, êîòð³ â êîëãîñï íå âñòóïèëè, ó íèõ çàáðàëè íàâ³òü õàòó. Ëþäèñòðî¿ëè çåìëÿíêè, áî í³äå áóëî æèòü. Õàòè â³ääàâàëè íà êîëãîñïí³ ïîòðåáè, ï³äêëóáè, ³í.

Óñ³õ ïîìåðëèõ â³ä ãîëîäó çáèðàëè íà ï³äâîäó é õîðîíèëè â ÿìàõ. Ïîìåðëàïðèáëèçíî 1/3 ëþäåé ñåëà.

Øêîëè ïðàöþâàëè. ß â øêîëó õîäèâ. Ðàç íà äåíü â øêîë³ ä³òÿì äàâàëè ÿêóñüáàëàíäó (êðóïà ÷èì-òî ïðèìàùåíà), àáî êóë³ø.  øêîëó õîäèëè íå âñ³, òîìó ùîí³ â ùî áóëî âäÿãòèñÿ. Øêîëà áóëà îäíà íà 4 ñåëà, çà 5 êì â³ä íàøîãî. Âàæêîáóëî õîäèòè â øêîëó, ä³òè ÷àñòî õâîð³ëè.

Áóëà â ñåë³ ñ³ì’ÿ, ùî íå õîò³ëà âñòóïàòè â êîëãîñï. Äî íèõ ïðèéøëè çàáèðàòüõë³á, é çà òå, ùî ñèí õîò³â âòåêòè ç õàð÷àìè, éîãî âáèëè íà î÷àõ ó ìàòåð³.

Ëþäè âçèìêó âàðèëè ³ ¿ëè ã³ëêè ç äåðåâ, âåñíîþ âàðèëè òðàâó – áóäü-ÿêó, ùîò³ëüêè ç’ÿâëÿëàñü. Ê³ç ³ îâåöü â êîëãîñï íå çàáèðàëè, ³ ëþäè ç íèõ ³ æèëè. Óìèðà-ëî á³ëüøå ñòàðèê³â, âîíè ñèëüí³øå ñòðàæäàëè â³ä ãîëîäó. Ó íàñ áóëè ñóñ³äè:ä³äóñü é áàáóñÿ. Òà ó íèõ ðóêè é íîãè áóëè ïóõë³ â³ä ãîëîäó, ³ ÿ ïàì’ÿòàþ, ÿê âîíèñèä³ëè íà ëàâî÷ö³ á³ëÿ õàòè ³ âæå æäàëè ñâ ñìåðò³.

Òðè ðîêè ï³ñëÿ ãîëîäó ó íàñ íå áóëî í³÷îãî.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

807

ϳñëÿ ãîëîäó – õâîðîáè, áóëî òàêå â³ä÷óòòÿ, ùî ìè í³êîìó íå ïîòð³áí³.Ëîçóíã “×åëîâºê ÷åëîâºêó – âîëê” íà òîé ÷àñ ï³äõîäèâ íàéá³ëüøå. Áóëà âåëèêàæîðñòîê³ñòü.

Çàïèñàëà Ã.Ñàâ÷óê.2001 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßØʲËÜ (ó ä³âîöòâ³ ×ÎÐÍÓÕÀ) Ïàðàñêè Ãðèãîð³âíè,

1928 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Ëüâ³â)

Ðîäèëàñü ÿ â ñåëå Ïîäâèðêè Äåðãà÷èâñêîãî ðàéîíà Õàðüêîâñêîé îáëàñ-òè â áåäíîé ñåìüå, ãäå íà òîò ìîìåíò áûëî óæå ïÿòåðî äåòåé (2 ìàëü÷èêà è 3äåâî÷êè). Æèëè ìû â 5 êì îò ãîðîäà; â îñíîâíîì, ëþäè èìåëè ðàáîòó â ãîðîäå.Ìîé îòåö ðàáîòàë ñòîðîæåì, îõðàíÿë ìàãàçèíû.

Äîìà ó íàñ áûëà êîðîâà, äâîå òåëÿò, ñâèíüÿ è ïîðîñåíîê, îêîëî 15 êóð. Ëî-øàäè ó íàñ íèêîãäà íå áûëî. À ó êîãî áûëà – çàñòàâëÿëè èäòè â êîëõîç èëè ñäàòüëîøàäü. Åñëè â äîìå áûëî 2 êîðîâû, îäíó íàäî áûëî îáÿçàòåëüíî ñäàòü. Çåìëè,êàê òàêîâîé, áûëî ìàëî, òîëüêî òà, ÷òî îêîëî äîìà (ïðèáëèçèòåëüíî 6 ñîòîê).È òàê æå – ó âñåõ â ñåëå, âñå áûëè áåççåìåëüíûå âî âðåìÿ ãîëîäà.

Ó ìàìû áûëè èçäåëèÿ èç çîëîòà, è íåìàëî. Îíè åé äîñòàëèñü îò åå ìàòåðè,è âñå îíè óøëè âî âðåìÿ ãîëîäà. Â ãîðîäå áûë òàê íàçûâàåìûé òîðãñèí, âðîäåëîìáàðäà, è òàì çîëîòî ìåíÿëè íà ïðîäóêòû, ìóêó.

 ñåìüå â ýòî âðåìÿ áûëî 8 ÷åëîâåê, áûëî ãîëîäíî, íî íèêòî èç íàñ íåóìåð. Èç ðàññêàçîâ ñòàðøèõ, ñðåäè óìåðøèõ â íàøåì ñåëå îò ãîëîäà òàêæå íåáûëî ðàñêóëà÷åííûõ.

Êîëõîç ó íàñ ñîñòîÿë èç 50 ÷åëîâåê, ò.ê çåìëè îí èìåë î÷åíü ìàëî, îêîëî200–300 ãåêòàðîâ. Ñòàäî ñêîòà áûëî óæå äî 40 ãîëîâ.

Ïëîõîíüêèé òðàêòîð íàø êîëõîç ïîëó÷èë óæå ïåðåä âîéíîé, è òîò âñå ãîäûâîéíû ïðîñòîÿë â ïîëå.

Íå âñå îäíîñåëü÷àíå ñòðàäàëè îò ãîëîäà. Íàïðèìåð, íàïðîòèâ íàñ æèëèëþäè, ó êîòîðûõ íå áûëî äåòåé, è îíè íå ãîëîäàëè.

Ãîëîä â ñåëå äëèëñÿ îêîëî 1,5 ãîäà. Ñàìûì òÿæåëûì äëÿ íàøåé ñåìüèáûëè ïîñëåäíèå ìåñÿöû ãîëîäà. Íî íèêòî â ñåëå íå óìåð, ïîòîìó ÷òî âñå ïîìî-ãàëè äðóã äðóãó, ÷åì ìîãëè. Íàïðèìåð, ïðåäñåäàòåëü êîëõîçà äàâàë ïîäâîäóâîçèòü â ãîðîä íàòóðïðîäóêòû äëÿ ïðîäàæè. Çàòåì òàì ïîêóïàëè ìóêó, ñîëü,ñïè÷êè, êðóïó, ìûëî.

Ó íàñ â ñåëå áûëà øêîëà. Òàì ðàáîòàëà îäíà-åäèíñòâåííàÿ ó÷èòåëüíèöàÏîëèíà Ïîëèêàðïîâíà. Îíà æèëà ñî ñâîèì ìóæåì – äîêòîðîì. Äåòåé ó íèõ íå

808

ѲÄ×ÅÍÍß

áûëî, íî âñå ðàâíî èì áûëî òÿæåëåå âñåõ, ò. ê. íå áûëî çåìëè. Âñå ñåëî èìïîìîãàëî, íîñèëè ïðîäóêòû.

 îòíîøåíèè òîãî, ÷òî áûëî ñ äåòüìè. Âîçëå íàøåãî ñåëà Ïîäâîðêè èëèÊóðÿæ Äåðãà÷åâñêîãî ðàéîíà Õàðüêîâñêîé îáëàñòè áûë ìîíàñòûðü, â êîòîðîìïîçæå À.Ñ. Ìàêàðåíêî ñîçäàë äåòñêóþ òðóäîâóþ êîëîíèþ èì. Ãîðüêîãî. Òàìæèëè äåòè, êîòîðûå ïîòåðÿëè ðîäèòåëåé âî âðåìÿ ãðàæäàíñêîé âîéíû è ãîëîäà.Íà ïåðèîä ãîëîäà â êîëîíèè áûëî ìíîãî äåòåé (500 è áîëåå).

Ýòî óæå ÿ ïîìíþ î÷åíü õîðîøî, ò.ê. âûãëÿäûâàÿ ÷åðåç çàáîð íàøåé õàòû,ìû ñìîòðåëè, êàê îíè øëè ðÿäàìè â ïèîíåðñêèé ëàãåðü â ëåñó, îäåòûå â ÷èñòóþè êðàñèâóþ ôîðìó ñ ãàëñòóêàìè. Øëè îíè ñûòûå, âåñåëûå ñ ìóçûêîé è ïåñíÿ-ìè, è, êîíå÷íî, íàì áûëî çàâèäíî, ò.ê. è ïîñëå ãîëîäà íàì æèëîñü î÷åíü ïëîõî,âåäü ñåìüÿ âñå óâåëè÷èâàëàñü, à ðàáîòíèê áûë îäèí.

Åñòü òàêîé î÷åâèäåö ãîëîäà 1932–1933 ãîäîâ – Êîðîòåíêî Ìûêîëà, ïðîæè-âàþùèé ïî àäðåñó: Õàðüêîâñêàÿ îáëàñòü, Äåðãà÷åâñêèé ðàéîí, ñåëî Ïîäâîðêè.Îí ðîñ â òîé êîëîíèè. Âûøåë èç íåå ïåðåä âîéíîé ïî âîçðàñòó, à òàê êàê íå õîòåëó÷èòüñÿ è âñå âðåìÿ óáåãàë îòòóäà, – îñòàëñÿ áåçãðàìîòíûì. À ó÷èòüñÿ òàìáûëè áîëüøèå âîçìîæíîñòè.  êîëîíèè áûëè øêîëà, êëóá, âñåâîçìîæíûå ìàñ-òåðñêèå äëÿ äåâî÷åê è ìàëü÷èêîâ, ñïåöèàëüíîñòè ìîæíî áûëî ïðèîáðåñòè ëþ-áûå. Äàæå ìóçûêå îáó÷àëè, âñåãäà áûëè ñëûøíû çâóêè ìóçûêè.

Çàïèñàëà À.Îñòàïîâà.2002 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßØÊËßÐÓÊ ªâãåí³¿,

1922 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Ìà곿âêà Äîíåöüêî¿ îáë.)

Ãîëîä ïåðåæèëà ó ñ.Áóðèíö³ ßðìîëèíåöüêîãî ð-íó ³ííèöüêî¿ (íèí³Õìåëüíèöüêà) îáë.

Ó íàøèõ áàòüê³â áóëî øåñòåðî ä³òåé. Íàéñòàðø³ – Ìèõàéëî ³ Ïîëÿ – íàâ÷à-ëèñÿ â òîä³øíüîìó îáëàñíîìó öåíòð³ – Êàì’ÿíåöü-Ïîä³ëüñüêó. Âîíè ÷àñòî ïðè-¿çäèëè äîäîìó, áî â ì³ñò³ áóëî çîâñ³ì ãîëîäíî, í³÷îãî ¿ñòè. Âçèìêó áàòüêî ³ ìàòèê³ëüêà ðàç³â çáèðàëè äîìàøí³ ö³íí³ ðå÷³ ³ íîñèëè ¿õ â äàëåê³ ñåëà âèì³íþâàòè íàõàð÷³. Ç òèõ ïîõîä³â çàâæäè ïðèíîñèëè òðîõè êàðòîïë³ òà áîðîøíà (÷îìóñü äèâó-âàëî, ùî òå áîðîøíî áóëî, ÿê äîðîæíÿ ïîðîõíÿ). Àëå ðîçäîáóòèõ ïðîäóêò³â âèñ-òà÷àëî íà ê³ëüêà äí³â.

Äóæå âèðó÷àëà êîðîâà. Õóäþùà, ÿê ñêåëåò, îáòÿãíóòèé øê³ðîþ, âîíà äàâà-ëà õî÷ òðîõè ìîëîêà. Íàéìåíøèé áðàò Ñòåïàí (òîä³ éîìó áóëî â³ñ³ì ðîê³â) óçèìêóãîëîäóâàâ íàéá³ëüøå. ³í íå ì³ã ¿ñòè ìîëî÷íèõ ïðîäóêò³â: â³ä íèõ ó íüîãî íà ò³ë³ç’ÿâëÿâñÿ âèñèï.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

809

Ãîëîä òîðêíóâñÿ ÿê êîëãîñïíèê³â, òàê ³ îäíîîñ³áíèê³â. Àëå êîëãîñïíèêè ïî-ñòðàæäàëè á³ëüøå. Âñòóïàþ÷è äî êîëãîñïó, ñåëÿíèí ïåðåäàâàâ äî êîëåêòèâíîãîãîñïîäàðñòâà âñå ìàéíî òà õóäîáó. Îòæå, íà âëàñíå ãîñïîäàðñòâî ñïîä³âàòèñÿíå äîâîäèëîñÿ, ÿê ³ íà òå, ùî âäàñòüñÿ ïðîäàòè ùîñü ³ç ìàéíà.

Êîæåì’ÿêà Îêñàíà. Ùîá óðÿòóâàòè ñâîº íåìîâëÿâ³ä ãîëîäó, æ³íêà ãîäóâàëà éîãî âëàñíîþ êðîâ’þ. –

ѳëüñüêà øêîëà. – 2002. – ¹ 43–44. – 27 ëèñòîïàäà.

ѲÄ×ÅÍÍßØÊÎÄÅÍÊÀ Ïåòðà ²âàíîâè÷à,

1928 ð. íàðîäæåííÿ(ñ-ùå ʳðîâå ͳêîïîëüñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Æèëîñü íàì äóæå âàæêî. Áóäü-ÿêó ¿æó ä³ëèëè íà âñ³õ. ̄ ëè ìåðçëó êàðòîïëþ.ßê äîñòèãëà ïøåíèöÿ, çáèðàëè êîëîñêè, ¿ëè áóðÿêè, ëîáîäó. Êîëè áàòüêè ä³ñòàâàëèäåñü òðîõè ïøåíèö³, òî äëÿ íàñ áóëî ñâÿòîì.

Ëþäè ¿ëè õîâðàõ³â, ñîáàê. Áóâ òàêèé âèïàäîê, ùî ÷îëîâ³êè âêðàëè ç êîëãîñïóáè÷êà ³ ç’¿ëè. Íàñòóïíîãî äíÿ çà íèìè ïðè¿õàëè, ³ á³ëüøå ÿ ¿õ íå áà÷èâ.

Äóæå òÿæêî ïåðåæèëà òîé ãîëîä íàøà ñ³ì’ÿ. Ïîìåðëà ìîÿ ñòàðøà ñåñòðè÷êà.Çàïèñàâ Ã.Ïîâøåäí³é.

1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßØÊÓÐÅÍÊÎ Êàòåðèíè Ñèäîð³âíè,

1909 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Øàíäð³âêà Ïàâëîãðàäñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

 ãîëîäíûå äíè 1933 ã. ÿ æèëà íà Äîíáàññå. Ìíå áûëî 24 ãîäà, âîñïèòûâàëàñûíà, ðàáîòàëà íà÷àëüíèêîì ìåõàíè÷åñêîãî çàâîäà. Íàøåé ñåìüå áûëî íåìíîãîëåã÷å, ÷åì äðóãèì, òàê êàê íà ðàáîòå âûäàâàëè íåáîëüøèå ïàéêè. Èíîãäà ìûïîìîãàëè ñîñåäÿì – ó íèõ áûëà áîëüøàÿ ñåìüÿ. Îíè ïèòàëèñü ëèñòüÿìè, âàðèëèòðàâó, ïàðèëè ëîáîäó, êîçåëüêè. Íî çèìîé õîëîä è ãîëîä ñìîðèë ïÿòåðûõ äåòåé.

 íàøåì äîìå áûë ñëó÷àé êàííèáàëèçìà. Ñëó÷àëîñü, ÷òî ðîäèòåëè íî÷üþóáèâàëè ñàìîãî ìàëåíüêîãî ðåáåíêà, ÷òîáû ïðîêîðìèòü âñåõ îñòàëüíûõ. Ýòî âû-çûâàëî óæàñ ó îêðóæàþùèõ. Äåòè èíîãäà âûõîäèëè âî äâîð, à òàì ñèäèò òåòÿ,à îíè è ñïðàøèâàþò: “Ïî÷åìó îíà òàêàÿ òîëñòàÿ, âñå ñèäèò è ñèäèò, äàæå íå ðàç-ãîâàðèâàåò?” ×åðåç íåñêîëüêî äíåé ýòà òåòÿ óìåðëà. È òàêèõ ñëó÷àåâ áûëî ìíîãî.

[Ïiäïèñ] Ê.Øêóðåíêî2000 ð.

810

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßØÊÓÐÊÎ Àíàñòàñ³¿ ʳíäðàò³âíè,

1923 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ìàíâåë³âêà Âàñèëüê³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Ðîäîì ÿ ç ñ.Ïðåîáðàæåí³âêè Âàñèëüê³âñüêîãî ð-íó. Òàì ïåðåæèëà ãîëî-äîìîð 1932–33 ðð. Ç òèõ ï³ð ëèøèëàñÿ çäîðîâ’ÿ. ßê áàòüêè ïîâìèðàëè, çîñòàëî-ñÿ íàñ äâîº ìàëèõ – ÿ òà áðàò, íà 2 ðîêè ñòàðøèé çà ìåíå. Ïàì’ÿòàþ, ÿê ïðèõî-äèëè äî íàñ â õàòó øóêàòè õë³áà, øïèãàëè çàë³çíèìè, ÿê øïàãè, ïàëêàìè â çåì-ëþ, ÷è, áóâà, äå íå ñõîâàëè õë³áà. Ìè ç áðàòîì í³êîìó íå áóëè ïîòð³áí³, ¿ëè áóð’ÿíó ïîë³, ëèñòÿ ç äåðåâ. ßêîñü éøëè ç ïîëÿ, íà ÿêîìó ðîñëà êóêóðóäçà, ç³ðâàëè ïîìîëîäîìó êà÷àíó, ñ³ëè ³ ¿ìî. Òóò, íå çíàþ çâ³äêè, ç’ÿâèâñÿ áðèãàäèð, ÿêèé ïî÷àâíàñ áèòè çà òå, ùî ïî¿äàºìî êîëãîñïíèé ïîñ³â.

Ìè ç áðàòîì áóëè äóæå á³äí³, êðàñòè áîÿëèñü, à ïðàöþâàòè ùå íå ìîãëè, áî áóëèìàëèìè ùå é áåçñèëèìè. Õàòó íàøó ñïóñòîøèëè, øóêàþ÷è çåðíî. ß é äîñ³ ïàì’ÿ-òàþ òèõ, õòî ãðàáóâàâ íàñ. ¯õ âæå íåìàº, à â äóø³ é äîñ³ íà íèõ òàêà çë³ñòü òàíåíàâèñòü! ² â ñìåðò³ ñâî¿õ ð³äíèõ (ìàìè ³ òàòà) ÿ çâèíóâà÷óþ ñàìå ¿õ. Äå òàòî ì³éïîìåð, íå çíàþ, áî éîãî çàáðàëè çà íåâèêîíàííÿ õë³áîçäà÷³. Ìàáóòü, òàì äåñü³ ïîìåð. Ìàìà âìåðëà íà íàøèõ ç áðàòîì î÷àõ, à äëÿ íàñ öå áóëî é íå äèâíèì, áî êîëîíàñ ³ ïî äâîº ³ ïî òðîº ëþäåé ðàçîì óìèðàëè. ² êèäàëè âñ³õ â îäíó ìîãèëó áåç òðóí.

Çàïèñàëà Î.Âîðîíåíêî.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßØÊÓÐÊÎ (ó ä³âîöòâ³ ÄÅÍÈÑÅÍÊÎ) Ãàëèíè Êóçüì³âíè,

1921 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Õàðê³â)

Çà ï³äïèñàìè ìî¿õ äâîõ ìîëîäøèõ ñåñòåð (Îëåíè Ìåãåëü òà Ìà𳿠Òàòàðåíêî,(îõòèð÷àíîê, ÿê ³ ÿ) 23 ðîêè òîìó ÿ âæå ïèñàëà ñâî¿ ñïîìèíè ïðî öåé ñòðàøíèé ÷àñ.

Á³ëüø äîêëàäí³ çãàäêè ÿ ïîñëàëà â ãàçåòó “Òåìï” ÕÒÇ, àëå ðåäàêòîð Ì. ̳øèíâëàñíîðó÷ â³äìîâèâ ó äðóêóâàíí³ (ï³ä ïðèâîäîì òîãî, ùî ãóñòî, äð³áíî íàïèñà-íî). À êåð³âíèê õàðê³âñüêî¿ äåìîêðàòè÷íî¿ ïàðò³¿ Â.ß.Ñâàòåíêî, êîìó ì³é ñèíïåðåäàâ ðóêîïèñ, íå ì³ã çãàäàòè, êóäè ïîä³â…

Ñüîãîäí³ íàïèøó äóæå êîðîòêî – ïðàâäó ³ ò³ëüêè ïðàâäó. Ìîº ïîêîë³ííÿ ïåðå-ñòðàæäàëî, ïåðåæèëî òðè çàòÿæí³ ãîëîäîìîðè: â 20-õ ðîêàõ, â 30-õ, â 40-õ (âîºí-íèõ ³ ï³ñëÿâîºííèõ). Íåìຠðîáîòè, íåìຠçàðïëàòè, íåìຠïðîäóêò³â, íåìຠõë³áíèõêàðòî÷îê, íåìຠòîâàð³â, íåìຠë³ê³â… Íà䳺ìîñü, ùî äî 4-ãî íå ä³éäå.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

811

Ïðè ïåðøîìó ðàäÿíñüêîìó ãîëîäîìîð³ ç 10 ìî¿õ ò³òî÷îê ³ äÿä³â âèæèëî ëèøå5. Áàòüêè ðîçïîâ³äàëè, ÿê ¿ëè ³ ïòàõ³â, ³ ê³øîê, ³ ìèøåé, ³ ñîáàê…

Ó â³éíó äåõòî ãðàáóâàâ ðîçáèò³ ³ ïîêèíóò³ ìàãàçèíè, íà êîðîòêèé ÷àñ ìàâÿêóñü ¿æó ³ ùî ïðîäàòè. Êóçåíà ˳çà øèëà ÿê³ñü ðå÷³ ³ ïðîäàâàëà. Êóçåíè Âàëåí-òèí ³ Òîëÿ íàâ÷èëèñü âàðèòè ìèëî, ðîáèòè ñâ³÷êè. Ïðîäàâàëîñü ç äîìó âñå, ùîìîæíà, çàäóðíî. Îëåíà, ˳çà ³ äðóã³ ¿çäèëè “íà ìºíêó” â ð³çí³ ñåëà, ïî¿çäàìè (áåçêâèòê³â, ÿñíî) àáî íà òà÷ö³, àáî íà ñàí÷àòàõ, áàãàòî ê³ëîìåòð³â (³ âçèìêó!) âåçëèñâ³é íåáàãàòèé ñêàðá, ùîá âèì³íÿòè íà ÿê³ñü ïðîäóêòè â ñåë³. Òîïëèâî øóêàëè íàñòàíö³ÿõ, ëàìàëè äåðåâà, ïàðêàíè. Ñóòóæíî áóëî ç âîäîþ. Õîâàëèñü â³ä í³ìö³â…

ϳñëÿ â³éíè ãîëîäóâàííÿ ïðîäîâæóâàëîñü. ß â÷èëàñü ³ ïðàöþâàëà íà ïîøò³,ïëàòèëà çà êóòîê ó ðîäè÷³â, ¿ëà ðàç â äåíü, à ³íêîëè ³ ïî òèæíþ í³÷îãî íå ¿ëà, àáîñòàêàí íàñ³ííÿ, àáî øìàòîê ìàêóõè… Ãðîøåé íå âèñòà÷àëî, òîâàð³â íå áóëî, çàíèìè, ÿê ³ çà õë³áîì ïî òàëîíàõ, òðåáà áóëî âèñòîþâàòè äîâã³ ÷åðãè, ³íîä³ ³ íåîäèí äåíü, ïî ÷åðç³ çì³íþþ÷è îäèí îäíîãî âäåíü ³ â í³÷ ÷ëåíàìè ñ³ì’¿. Ïðè ÍÅϳ,ïàì’ÿòàºìî, ðîçâèâàëàñü òîðã³âëÿ ³íäèâ³äóàëüíà, ïðèâàòíà ïðàöÿ, ãîëîä ê³í÷àâñÿ.

 30-õ ðîêàõ ïî÷àëàñü êîëåêòèâ³çàö³ÿ, ³íäóñòð³àë³çàö³ÿ, çíèùåííÿ ”êóëàêà”ÿê êëàñó”. Ìè æèëè òîä³ á³ëÿ ϳâäåííî¿ çàë³çíèö³ (íà âóë. Ñëîâ’ÿíñüê³é, 9). Áà÷è-ëè ³ ïåðåæèëè ãîëîäîìîð. Áåç ë³ê³â, ç ïîãàíèìè õàð÷àìè – ³ ìàìà ïåðåä÷àñíîïîìåðëà. Áàòüêî âàæêî â òðè çì³íè ïðàöþâàâ íà ÕÒÇ, ÷àñòî áåç çàðîá³òêó…Êàðòîïëþ íå ÷èñòèëè äëÿ åêîíî쳿… ²íêîëè íà ì’ÿñîêîìá³íàò³ àáî íà êàãàòàõâäàâàëîñü ùîñü çàðîáèòè. Ïðîäàëè âèøèâêè, ñêàòåðòèíè, ïîñóä…

 íàøîìó äâîð³ ùîðàíêó ç’ÿâëÿëèñü ïðè¿æäæ³ ñåëÿíè, ÿê³ øóêàëè ðîáîòè,ïîðÿòóíêó, õë³áà â ì³ñò³, ï³äêèäàëè ä³òåé â äèòÿ÷³ áóäèíêè, ì³ë³ö³þ, â áàãàò³ ðîäè-íè… Äåñÿòêè ïóõëèõ, ïîìèðàþ÷èõ ëþäåé ùîäåííî áà÷èëè ìè â íàøîìó äâîð³.²íêîëè íå ìîãëè ìè, ä³òè, éòè äî øêîëè (¹ 25), áî òðóïè çàâàëþâàëè õâ³ðòêó, ³ ïîê³ëüêà äí³â äâ³ðíèêè ¿õ íå âèâîçèëè…

À ÷åðåç äîðîãó, íàâïðîòè íàøîãî æåê³âñüêîãî áóäèíêó çíàõîäèëàñü â’ÿçíèöÿ.Áóëà â’ÿçíèöÿ ³ íà Õîëîäí³é Ãîð³, òåæ íåäàëåêî â³ä ϳâäåííî¿ çàë³çíèö³. Óâ’ÿçíåíèõñåëÿí, òàê çâàíèõ ðîçêóðêóëåíèõ, ïåðåãàíÿëè êîëîíàìè ç òþðìè â òþðìó, ç âàãîí³â óâàãîíè… Öå áóëî ñóìíå âèäîâèùå. Õóä³, ãîëîäí³, íåáðèò³, ïîäàâëåí³, â ñòàðîìó îäÿç³,ðîçáèòîìó âçóòò³, ç ìàëåíüêèìè òîðáèíêàìè. Âíî÷³ ³ âäåíü ¿õ êóäèñü ãíàëè, ïîãàíÿëè,âèñòðîþâàëè, ïåðåì³ùàëè, ïåðåãàíÿëè íà âîêçàë, ãíàëè ç âîêçàëó â òþðìó…

Íàø ä³äóñü, êð³ïêîãî êîçàöüêîãî ðîäó õë³áîðîá, ç îõòèðñüêî¿ Ãóñèíêè, Äåíè-ñåíêî ²âàí Êèðèëîâè÷, â 1931–33 ðîêè ïåðåæèâàâ ó íàñ. Éîãî, áåç îäí³º¿ íîãè ³ç-çà òðàâìè íà êîñàðö³, ìè äóæå æàë³ëè ³ ëþáèëè. Éîãî ïàä÷åðèöÿ Ìàð³ÿ ïåðåæè-âàëà ãîëîäóâàííÿ â Îõòèðö³. Ìàìà ¿¿ ïîìåðëà ç ãîëîäó, à ñàìà ä³â÷èíà çàëèøè-ëàñü ç 3 êëàñàìè îñâ³òè, ìàéæå ñë³ïà ³ç-çà âèñíàæåííÿ ³ ñë³ç, ïî¿õàëà â Ìà곿âêó,äå ³ ïðîïðàöþâàëà âñå æèòòÿ íà øàõò³ òà âêëàäàþ÷è àñôàëüòíèé áåòîí òàáóëèæíèêè, æèâó÷è â ãóðòîæèòêó…

Ìè ç ñåñòðàìè ïàì’ÿòàºìî ðîçïîâ³ä³ áàòüêà, Êóçüìè ²âàíîâè÷à Äåíèñåíêà.Ïî¿õàâ â³í â ò³ ãîëîäí³ ðîêè â Îõòèðêó. Çàéøîâ äî îäíèõ ðîäè÷³â ³ çíàéîìèõ, äî

812

ѲÄ×ÅÍÍß

äðóãèõ… Ïóñòêà… Ïîðîç’¿õàëèñü, ðîçáðåëèñü õòî êóäè, ïîâìèðàëè… Áàãàòî ðî-äè÷³â (Ðóçå, Êàðàáàíêè, Ëèñåíêè) ó íàñ ïåðåõîâóâàëèñü â³ä ãîëîäó ³ “÷îðíîãî âî-ðîíà”, ÿêèé íî÷àìè âñå ÷àñò³øå ëîâèâ “âîðîã³â íàðîäó”. Çàéøîâ äî ñòàðîãî ïðè-ÿòåëÿ. Ïîì³òèâ, ùî òîé íå áóâ éîìó ðàäèé. Êîëè ïðèÿòåëü âèéøîâ íà õâèëèíêóâ ñ³íè, òàòî ï³äíÿâ êîâäðó íà ñóíäóêó ³ ïîáà÷èâ ñòðàøíó êàðòèíó: ëåæàëè òðóïè éîãîäâîõ ä³òåé ç ïîð³çàìè. Áàòüêî çëÿêàâñÿ, ùîá ³ éîãî íå ñï³òêàëà òàêà ó÷àñòü, ³ âèá³ãç õàòè… Íå ðàç â³í ðîçïîâ³äàâ ïðî òîé æàõ ³ äîâãî õèòàâ ãîëîâîþ, çãàäóâàâ Òàðàñà…

Âåñíîþ ä³äóñÿ ïîòÿãëî äî ñâ ï³äñë³ïóâàòî¿ õàòèíêè.  äîðîãó ìè äàëè éîìóòðîõè “ïðÿíèê³â” ç îñòþêàìè, æîâòîãî öóêðó ç áðóäîì (“ͳ÷îãî” – êàçàâ, – “áðóäçàëèøèòüñÿ íà äí³ ÷àþ”). Âñêîð³ â³í ïîìåð, ñàìîòí³é, ðîçïóõëèé – æåðòâà 1933 ðîêó.

Á³ëÿ íàøîãî äâîðó áóâ ìàëåíüêèé ê³îñê ç îñåëåäöÿìè “²âàñ³” òà ÷åêóøêà-ìè, îñüìóøêàìè ãîð³ëêè, ³íêîëè òàðàíüêàìè. Òàì çáèðàëèñü àëêàø³, ãîñòðîñëî-âè, äèñèäåíòè, ÿê ìè òåïåð êàæåìî. Ïàì’ÿòàþ, ÿê âîíè êëÿëè ïðîêëÿòèé óðÿä,äå “÷åðâó ÷åðâà ïî¿äດ; ãîâîðèëè, îãëÿäàþ÷èñü, àíåêäîòè “â³ä Ðàäåêà”, ÿê êà-çàëè, âñÿê³ ³íòèìíîñò³ ïðî óðÿäîâö³â, êëÿëè áðåõëèâå âèõâàëÿþ÷å ðàä³î… Äèòÿ÷àöóïêà ïàì’ÿòü çàïàì’ÿòàëà òàê³ â³ðø³:

“Âñòàíü, Ëåí³í, ïîäèâèñü,Äî ÷îãî ìè äîæèëèñü.ͳ êîðîâè, í³ ñâèí³.Ëèøå Ñòàë³í íà ñò³í³.Ìàòè â ÑÎdz, áàòüêî â ÑÎdz, ijòè ëàçÿòü ïî äîðîç³.ßê ïîáà÷àòü ãåïåó,Òî ò³êàþòü â êðîïèâó.Îäèí äåíü – òðóäîäåíü.Äàéòå õë³áà õî÷ íà äåíü…

À ìè ñâ³é âóãîëü òà ïøåíèöþ âñå øëåì íà çàãðàíèöþ”.Îñü òàê³ äåÿê³ ñïîìèíè äèòèíñòâà, ïîë³òøêîëè. Õàé íå ïîâòîðèòüñÿ òàêå í³êîëè.

1993 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßØËßÕÎÂί Ìà𳿠Þõèì³âíè,

1914 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ìàëî-Ìèõàéë³âêà Ïîêðîâñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

 1933 ð. ÿ æèëà ó ñ.Çåëåíèé Ãàé Âàñèëüê³âñüêîãî ð-íó. Ñåëî áóëî çàñíîâà-íå ó 1921 ð. âèõ³äöÿìè ç ñ. Ìàëî-Ìèõàéë³âêè. Íàçâó îäåðæàëî â³ä áàæàííÿ ïåð-øèõ ïîñåëåíö³â ïåðåòâîðèòè ñâîº ñåëî â êâ³òó÷èé çåëåíèé êóòîê – çåëåíèé ãàé,ÿêèì âîíî íåâäîâç³ ³ ñòàëî. Ïåðøèìè ïîñåëåíöÿìè áóëè Ñêëÿð ßê³â, Îïàíàñåíêî

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

813

Òèìîô³é, Êàñÿí Âàñèëü, Êîð³íü Àðñåíò³é òà ³í. Âñüîãî íàë³÷óâàëîñÿ ñïî÷àòêó 58äâîð³â. 1921 ð. ïî÷àëè ñòâîðþâàòèñÿ êóñòàðí³ àðò³ë³: öåãåëüíî-÷åðåïè÷íà (ç 10ãîñïîäàðñòâ), áîðîøíÿíî-îë³éíà (ç 8 ãîñïîäàðñòâ). Îðãàí³çàòîðàìè öèõ àðò³ëåéáóëè Ñîëîï Òèìîô³é Ñàìñîíîâè÷, Ïðîêîïåöü ²âàí ²âàíîâè÷. 1921 ð. ïî÷àëè ñåëÿíèîá’ºäíóâàòèñÿ â òîâàðèñòâî ïî ñï³ëüí³é îáðîáö³ çåìë³, à ÷åðåç ð³ê óòâîðèëàñÿñ³ëüñüêîãîñïîäàðñüêà àðò³ëü ³ì. Êîì³íòåðíó. 1931 ð. äî êîëãîñïó ³ì.Êîì³íòåðíóâëèëèñÿ ùå êîëãîñïè “Íîâèé ñâ³ò” (ñ. Äîâãå) ³ “Øèðîêå ðîçäîëëÿ” (ñ. Øèðîêå).

 1932 ð. óïîâíîâàæåíèé ç ðàéîíó âèìàãàâ çäàâàòè äåðæàâ³ çåðíî çà íàì³÷å-íèì ïëàíîì. Çäàëè âñå äî çåðíèíè, àëå ïëàíó íå âèêîíàëè. Òîä³ óïîâíîâàæåí³ ïî-÷àëè õîäèòè ïî õàòàõ ³ çàáèðàòè íàâ³òü òå, ùî âðîäèëî íà âëàñíèõ ãîðîäàõ. íàø³é ñ³ì’¿ áóëî âîñüìåðî ÷îëîâ³ê. Äâîº äîðîñëèõ ³ øåñòåðî ä³òåé. Íå âñ³ âèæèëè,áî íàïðèê³íö³ çèìè â íàñ óæå í³÷îãî íå áóëî. Âçèìêó ïîìåðëè äâîº íàéìåíøèõáðàò³â – Ñòåïàí ³ Ôåä³ð, ÿêèì áóëî 5 ³ 7 ðîê³â. Äåñÿòèð³÷íîãî Ãðèãîð³ÿ, ùîá íåâìåð ç ãîëîäó, â³äâåçëè â ñ.Êðàñíîãîð³âêó äî äâîþð³äíî¿ ñåñòðè, ÿêà âëàøòóâàëàéîãî íà ðîáîòó äî ïåêàðí³. Âåñíîþ, ÿê ò³ëüêè ç’ÿâèëàñÿ ðîáîòà â ïîë³, âñ³ ÷ëåíèñ³ì’¿ ï³øëè ïðàöþâàòè, áî òèì, õòî ïðàöþâàâ, äàâàëè ðàç ó äåíü ¿ñòè. Ñê³ëüêèðàäîù³â áóëî, êîëè çàöâ³ëà àêàö³ÿ! Éäåìî ç ðîáîòè, ïîíà¿äàºìîñÿ êâ³ò³â ³ òàê³ ðàä³,ùî õî÷ òðîõè ãîëîä â³äñòóïàº. À ââå÷åð³ ìàòè ïàðèëà ëîáîäó, îáì³øóâàëà áîðîø-íîì ³ ïåêëà ìëèíö³. Îä íèõ òåðïëî â ðîò³, òà âñå îäíî ¿ëè, áî á³ëüøå íå áóëî ÷îãî÷åêàòè, ¿ëè â òîé ÷àñ áåðåçêó, êàëà÷èêè, à êîëè ïî÷àëà äîçð³âàòè ïøåíèöÿ, òî õîäè-ëè êðàñòè êîëîñêè, ÿê³ òóò æå ì’ÿëè ³ ¿ëè. Ïàì’ÿòàþ, ÿê íàñòðàæäàëèñÿ ìè áåçìàòóñ³, áî âîñåíè âîíà õîäèëà íà ò³ê ïåðåáèðàòè êà÷àíè. À îäíîãî ðàçó, ùîá ïðè-íåñòè ä³òÿì ùîñü ïî¿ñòè, çàõîâàëà â êèøåíþ 3 êà÷àíè, àëå òîêîâèé ïîáà÷èâ ³ çà-áðàâ ¿õ, à ìàò³ð çàáðàëè â òþðìó íà 2 ì³ñÿöÿ. Ïðèãàäóþ ³ íàøèõ ñóñ³ä³â – ñ³ì’þÊàñÿí³â. ѳì’ÿ ó íèõ áóëà âåëèêà ³ á³äíà, 10 ÷îëîâ³ê. Âçèìêó 1932–1933 ðð. âñ³ïîìåðëè, êð³ì îäí³º¿ ä³â÷èíêè, ÿêó çâàëè Ìàð³éêîþ. ̄ ¿ çíàéøëè ñàìó â õàò³, à ïîò³ìâ³äïðàâèëè äî ³íòåðíàòó. Áàòüêî ö³º¿ ä³â÷èíêè ï³øîâ ó ñ.Çàëèâíå äî ðîäè÷³â ùîñüâèïðîñèòè äëÿ ä³òåé òà ïî äîðîç³ ïîìåð ç ãîëîäó. Ïðèãàäóþ ³ ñ³ì’þ Îêñàí÷åíê³â,â ÿê³é áóëî 6 ÷îëîâ³ê. Ç íèõ 2 íàéìåíøèõ ïîìåðëî, à îñòàíí³ ðîçáðåëèñÿ, õòî êóäè.Ìàòè ï³øëà íà Äîíáàñ ïðîñèòè ìèëîñòèíþ, ó äîðîç³ ³ ïîìåðëà.

Çàïèñàâ À.Âàíæà.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßØÎÂÊÀÍÜ Îëüãè Îíèñèì³âíè,

1919 ð. íàðîäæåííÿ(Äí³ïðîïåòðîâùèíà)

ѳì’ÿ íàøà áóëà – 8 ÷îëîâ³ê. Ó 1933-ìó ÿ õîäèëà â 6-é êëàñ. Áóëà êîðîâà –ºäèíå ñïàñ³ííÿ. Íåäàëåêî â³ä õàòè æèâ Áóðõàí, ó íüîãî áóâ çàêîïàíèé ³ çàêðèòèé

814

ѲÄ×ÅÍÍß

ñîëîìîþ õë³á. Çåðíî ä³ñòàâàâ, íå ðîçãîðòàþ÷è ò³º¿ ñîëîìè, òàêèé õîä áóâ; ìè òåæòàéêîì áðàëè. Äð³áíåñåíüêó êàðòîïëþ, ÿê ãîðîõ, âàðèëè íå÷èùåíó, òåðëè áóðÿê ñè-ðèì, òðîøêè ìóêè íàòîâêøè â ñòóïàõ, ïåêëè ìàòîðæåíèêè òàê³. À ïîò³ì ³ ñòóïè â íàñçàáðàëè. Ïðàâäà, çãîäîì íàì îääàëè, ò³ëüêè íå íàøó, íî ìè âçÿëè. Òà öå áóëî çîâñ³ìíå ñêîðî. Ìàòè õîäèëè äî ïîëîâè, òðóñèëè çåðíî, òà çà öå äóæå áèëè. Òàê æèëè íåò³ëüêè ìè, à é óñ³ ëþäè. Áàáà Îäàðêà, ùî æèëà ðÿäîì, âàðèëà áîðù: ê³íñüêèé ùà-âåëü, ëîáîäó, âñÿêó òðàâó çàì³ñòü êèñëîòè êèäàëà, çåëåí³ àáðèêîñè. Ìàòè äåðæàëè âñèðîâàòö³ ìàê (ìîëîêî áóëî íåæèðíå, íî áàãàòî) ³ ìè ùå é ìàê ¿ëè.

À ïîò³ì íàì ó øêîë³ ñêàçàëè, ùîá ìè ñêëàäàëè â³ðø³. Ñàìàðåöü ³ðà, ïàì’ÿ-òàþ, òàêèé ñêëàëà (à, ìîæå, äåñü ïî÷óëà):

Óñòàíü, Ëåí³í, ïîäèâèñÿ,ßê êîëãîñïè ðîçæèëèñÿ.Õàòà ñêâåðíà, êëóíÿ áîêîì² êîáèëà ç îäíèì îêîì.À íà õàò³ ñåðï ³ ìîëîò,À ó õàò³ ñìåðòü ³ ãîëîä.

Áàãàòî ³øëî ëþäåé â Ëèõ³âêó ç íàâêîëèøí³õ ñ³ë, ïóõë³ âñ³, íîãè ñòðàøí³,ëîïàþòüñÿ, âîäà òå÷å. Ëþäè ïðÿìî íà äîðîç³ ïàäàëè, ìåðëè.

Çàëîì³é Íàäþ ðîçêóðêóëèëè, à ç ¿¿ ìàòåð³ çíÿëè êîæóõ ïðÿìî íà äîðîç³.À íà òðóäîäåíü í³÷îãî íå äàâàëè, ò³ëüêè ïð³ëó ñîþ, Òåòÿíà ìàëà (äî÷êà

ìîÿ), âèäíî, íå íà¿äàëàñÿ òà õîâàëà òó ñîþ â í³çäð³, ùî â áîëüíèöþ ¿¿ âîäèëè.Ç àêòèâ³ñò³â Êîâòóí Îëåíà òà ¿¿ ÷îëîâ³ê Ãðèöüêî õîäèëè ïî õàòàõ, çàáèðàëè,

âèòðóøóâàëè âñå. Ïðåäñòàâèòåë³ âëàñò³ áóëè, áàãàòî ¿õ…Ðèáàëü÷åíêî Ìà𳿠ʳð’ÿí³âí³ (ïî ÷îëîâ³êîâ³ Ðîïèíà) çà ñí³ï ïøåíèö³ äàëè

5 ðîê³â. À ùî æ, æèëà íà êðàþ ñåëà, à ðÿäîì ïîëå, ñíîïè ñòîÿòü. À â õàò³ áóáî-íîì ïîêîòè, – í³÷îãî ¿ñòè íåìà, ùå é âàã³òíîþ òîä³ áóëà âîíà. ² çà òîé ñí³ïó òþðì³ ñèä³ëà, òàì ³ ðîäèëà. Òà öå òðåáà â íå¿ ðîçïèòàòè ïîäðîáèö³, âîíà òåæáàãàòî ùî ìîæå ðîçêàçàòè, òóò íåäàëåêî â ñóñ³äíüîìó ñåë³ æèâå.

Ó äèòÿ÷îìó ñàäêó äàâàëè ïî 50 ã õë³áà, ³ í³õòî í³ â êîãî íå êðàâ.Çàïèñàëà Ò.Ðó÷êà.

1996 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßØÏÀÍÊ²Í (ó ä³âîöòâ³ ÆÎËÎÍÊÀ) Ìà𳿠Îëåêñ³¿âíè,

1924 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ñîíÿ÷íå (ñòàðà íàçâà – Êóëè÷êà) Ìàø³âñüêîãî ð-íó

Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.

ß, Øïàíê³í Ìàð³ÿ Îëåêñ³¿âíà, íàðîäèëàñÿ ó òðàâí³ 1924 ð. â ñ.Êîøìàí³âêàÌàø³âñüêîãî ðàéîíó íà Ïîëòàâùèí³. Ñòâåðäæóþ, ùî ïåðåæèëà ãîëîäîìîð

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

815

1932–1933 ðð. Íàñ, ä³òåé, ó ñ³ì’¿ áóëî òðîº. ß áóëà íàéñòàðøà. Ìîÿ ìàòè ïîìåð-ëà â³ä ãîëîäó â ñòåïó. ß ç íåþ éøëà ÷åðåç ñòåï, ìàìà áóëà äóæå ñëàáêà â³äãîëîäó ³ çàõîò³ëà ñ³ñòè â³äïî÷èòè. Òà ÿê ñ³ëà òà á³ëüøå ³ íå âñòàëà.

¯ëè ìè ëèñòÿ ç âèøåíü. ̳é îðãàí³çì òîä³ âæå íàñò³ëüêè çâèê äî çåëåí³ òàëèñòÿ, ùî ÿ íå ìîãëà âæå ùîñü ³íøå ¿ñòè, íàâ³òü êîðæ³â ç ëèñòÿ ñâåêëè. ¯õ ïåêëèñóñ³äè.

Ìî¿ áðàòè òåæ ïîìåðëè â³ä ãîëîäó. Ïîò³ì ïîìåð ì³é áàòüêî. Çàëèøèâøèñüîäíà, ÿ áîÿëàñÿ æèòè ó ñâî¿é õàò³. Íî÷óâàëà, äå ïðèéäåòüñÿ. ß íàâ³òü íå â³ðèëàó òå, ùî âèæèâó âçàãàë³. À âñå æ òàêè âèæèëà…

Ïàì’ÿòàþ, ÿê çáèðàëè ëþäåé ïî âóëèöÿõ íà ãàðáó ³ çâîçèëè äî ÿìè. Íå ðîç-áèðàþ÷è, æèâèé – íå æèâèé, óñ³õ çàãîðòàëè çåìëåþ. Ñëàáèõ äîáèâàëè ³ êèäàëèäî ÿìè. Ãîëîä ñòðàøí³øèé çà â³éíó. ß çàñâ³ä÷óþ ñâî¿ì ï³äïèñîì ïðàâäèâ³ñòü ö³º¿ðîçïîâ³ä³ ïðî ãîëîäîìîð 1932–1933 ðð.

[ϳäïèñ] Ì.Øïàíê³í16 áåðåçíÿ 2007 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßØÏÈËÜÎÂÎÃÎ Ïèëèïà Âàñèëüîâè÷à,

1923 ð. íàðîäæåííÿ(ñìò. Ùåáåò³âêà Àâòîíîìíî¿ Ðåñïóáë³êè Êðèì)

…Áîëþ÷à òåìà – Ãîëîäîìîð. Âèÿâëÿºòüñÿ, â³í ïî÷àâñÿ ùå â 1931 ð.,à 1932 –1933 ðð. áóëè ï³êîì òðàãå䳿, êîëè ç’ÿâèëîñÿ ëþäîæåðñòâî. Òðåáà äèâèòèñÿâ êîð³íü. ßêùî ëþäèíà óêðà¿íåöü, òî òåìà Ãîëîäîìîðó íå ñêëàäíà, öå íåçàïå-ðå÷íà ³ñòèíà, ÿêó ïåðåêðó÷óþòü äåÿê³ ãíó÷êîøèºíêè, çàïðîäàíö³. ßêùî ëþäèíàíå õî÷å ïàì’ÿòàòè Ãîëîäîìîð, âîíà íå º óêðà¿íöåì. ß ñàì ïåðåæèâ öþ òðàãåä³þ.Íàñ áàòüêî âðÿòóâàâ (ïàì’ÿòàþ, ÿê â³í õàðêàâ êðîâ’þ, ÿê ïëàêàëà ìàòè), êîëèïî¿õàâ íà òðàêòîðíèé çàâîä óçèìêó 1932 ð. Ìè ¿ëè ãíèëó êàðòîïëþ ç-ï³ä ñí³ãó,çíàºø, âîíà òàêà ìåðçëà, ñìåðäþ÷à, áóðÿêè, âçàãàë³ ùî äîâåäåòüñÿ. Ó Õàðêîâ³ÿ ñòàðöþâàâ, òàì ìè òåæ á³äóâàëè. Áóëè êðàìíèö³ “òîðãñ³íè”. Çíàºø òàê³? Äåáóëî âñå, àëå äëÿ îáðàíèõ. ͳ áàòüêî, á³äíÿê, óäàðíèê, ÿêèé ãàðóâàâ íà ðîáîò³, í³ìàòè, ÿêà, íåçâàæàþ÷è íà õâîðîáó, ïðàöþâàëà â êîëãîñï³, äî êîãîðòè “îáðàíèõ”íå íàëåæàëè... Æèëè... Õ³áà ìè æèëè?! Çà 10 êì ñòàâàëè â ÷åðãó. ×åêàëè âñþí³÷, äîêè äàäóòü õë³áèíó, àëå íå ¿ëè, áî òðåáà áóëî ïðèíåñòè ¿¿ äîäîìó. Êóïóâàëè³ðæàâîãî îñåëåäöÿ – òàêîãî æîâòîãî – ³ òåæ íåñëè áàòüêàì. Äóæå õîò³ëîñü ¿ñòè,³ ìè íå âèòðèìóâàëè: âèêîëóïóâàëè îñåëåäöþ î÷³ òà ¿ëè. Ó ñóï³ ïëàâàëî äâ³–òðèïøîíèíè. Áàòüêó, ÿê óäàðíèêó, äàâàëè õë³á çà òàëîíàìè, àëå ùî òàêå âåðøêîâåìàñëî, ñàëî, êîâáàñà – ìè íå çíàëè. ²ðæàâà ê³ëüêà òà îñåëåäåöü – îñü ³ âñå, ùîìè áà÷èëè...

816

ѲÄ×ÅÍÍß

Ó 1935 ð. ñòàëî òðîõè ëåãøå æèòè, àëå êîìóí³ñòè÷íèé ðàé òàê ³ íå íàñòàâ.ijòè õîäèëè â æàëþã³äíèõ êóôàéêàõ, êîðîòåíüêèõ øòàíöÿõ íà øëåéêàõ. Çà 2 êìòðåáà áóëî á³ãàòè â øêîëó. Êîëè çà Ïîñòèøåâà îô³ö³éíî ñòàëè ñâÿòêóâàòè Íîâèéð³ê, ä³òÿì ó øêîë³ äàëè ñîëîäêèé ÷àé ³ áóëî÷êó, ³ ÿ öå çàïàì’ÿòàâ íà âñå æèòòÿ.Ùå íàì ïîäàðóâàëè ïî ÷àøå÷ö³ ç áëþäöåì, ³ ÿ á³ã äîäîìó ç öèì ùàñòÿì.

Êîëè áóâ ãîëîäîìîð 1946–1947 ðð., “çàõ³äíÿêè” äîïîìàãàëè ðàäÿíñüêèì óê-ðà¿íöÿì ïðîäóêòàìè. ß çíàþ, õòî òàê³ áàíäåð³âö³, ÿ ñï³ëêóâàâñÿ ç íèìè, ò³ëüêèòîä³ äóìàâ, ùî òî çâè÷àéí³ñ³íüê³ ëþäè. Ìåíå ïîì³òèëè, áî ÿ ìàëþâàâ ³ ðîçìîâ-ëÿâ óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ. Êàçàëè: “Öå ñõ³äíÿê”, àëå ìåíå í³õòî íå ÷³ïàâ! Ïîò³ì,ó 1970–1980-õ ðð., ìî¿ çíàéîì³ ìåí³ êàçàëè: “ßêó íåïðàâäó ïðî íàñ ïèøóòü –áóö³ìòî ìè çâ³ð³! Òè æ çíàºø, ùî ìè íîðìàëüí³ ëþäè, íàì í³÷îãî íå òðåáà, ò³ëüêèòå, ùîá áóëà Óêðà¿íà!” ßê ïîãàíî, ùî ì³æ íàìè íåìຠïðèìèðåííÿ...

Ñìîëüíèöüêà Î. Õóäîæíèê, ÿêèé ìàëþº ³ñòîð³þ. –Êðèìñüêà ñâ³òëèöÿ. – 2007. – ¹46. – 16 ëèñòîïàäà.

http://svitlytsia.crimea.ua/?section=article&artID=5315

ѲÄ×ÅÍÍßØϲÒß Âîëîäèìèðà Ïàíòåëåéìîíîâè÷à,

1924 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ñåð㳿âêà Ëîç³âñüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿ îáë.)

Ãîëîäóâàëî óñå íàøå ñåëî. ̄ ëè âñå, ùî ìîãëè çíàéòè. Ìåí³ íàéá³ëüøå âð³çà-ëîñü â ïàì’ÿòü ó ò³é ñòðàøí³é òðàãå䳿 òå, ùî ÿ, äåâ’ÿòèð³÷íèé õëîï÷èê, òà ìî¿äðóç³ á³ãàëè ñë³äêóâàòè, ÿê ç ôåðìè êîëãîñïó âèêèäàëè äîõëå ïîðîñÿ ÷è ñâèíþ,³ ìè çðàçó òÿãíóëè òå äîäîìó.  ò³ ñòðàøí³ ÷àñè áàãàòî ëþäåé ç íàøîãî ñåëàõîäèëè äî ìîãèëüíèêà õóäîáè.

Òàêîæ ¿ëè õîâðàõ³â òà óñ³ëÿê³ ðîñëèíè. Ç’¿ëè óñ³õ ñîáàê òà ê³øîê.Çàïèñàâ Ñ.Øàïîâàëåíêî.

1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßØÒÅÔÀÍ Îëåñ³,

1918 ð. íàðîäæåííÿÓêðà¿íà. 1933 ð³ê. Çèìà. Ñòåæêà ñåðïàíòèíîì â’ºòüñÿ ñêåëÿñòèì áåðåãîì

çàìåðçëî¿ ð³÷êè. Ñîíöå, îáðàìîâàíå ðîæåâèìè õìàðêàìè, â³äáèâàºòüñÿ ì³ëüéî-íàìè ïðîì³íö³â â ëüîäÿí³é ïîâåðõí³. Ñòåæêà ïðèâîäèòü äî á³ëîãî ñàäêà, äå ùå

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

817

áîââàí³º ê³ëüêà äðþ÷ê³â â³ä ïàðêàíà, êîòðîãî âæå äàâíî íåìàº, ÿê ³ ñîáàêè, öåïîêêîòðîãî ëåæèòü á³ëÿ àêàö³¿. Íå ÷óòè ðåâ³ííÿ êîð³â, êâîõòàííÿ êóðåé. Íåâæå ñåëîâèìåðëî? Òà í³, õòîñü âîðóøèòüñÿ â ìàëåíüê³é õàòèíö³. Òàì, â êóòêó íà ï³÷ö³,êîòðà âæå äàâíî íå òîïèëàñÿ, âîðóøèòüñÿ ìàëåíüêà ãðóäêà, çàêóòàíà â ëàõì³ò-òÿ. Ãðóäêîþ âèÿâëÿºòüñÿ ï’ÿòíàäöÿòèð³÷íà ä³â÷èíêà, õóäåíüêà, ñèíåíüêà, â ÷îìóò³ëüêè äóøà æåâð³º. ¯¿ ëèöå ìåí³ çíàéîìå, áî ÿ áà÷ó éîãî êîæåí äåíü â äçåðêàë³.Òàê, öå ÿ. ß – Îëåñÿ Øòåôàí, 1918 ðîêó íàðîäæåííÿ, ñèðîòà. Ó ìåíå âìåðëàâñÿ ñ³ì’ÿ: òàòî, ìàìà, áðàòè, ñåñòðè, à ÿ æèâà! Æèâà! Î, Ãîñïîäè! Ãîñïîäè!Çàðàç ÿ âñòàíó ³ ï³äó äî ò³òêè ïî êîð³íåöü, êîòðèé âîíà êîæíîãî äíÿ âàðèòü äëÿñâî¿õ ä³òåé ³ äëÿ ìåíå.

...Ò³òîíüêî, ò³òîíüêî! ßêà âè ìóæíÿ æ³íêà, âäîâà, ùî ñõîðîíèëà ï’ÿòüîõ ñâî¿õä³òåé. Äâîº çàëèøèëîñü ³ ÿ, ³ âè íàñ ãîäóºòå, âò³øàºòå, ÿê âò³øàëè ³ íàøèõ ñóñ³ä³â,êîòðèõ âæå íåìàº. Âè ¿õ óñ³õ ïîõîâàëè. À ïàì’ÿòàºòå, ÿê ãîëîâà ïåðøèé çá³ã äîì³ñòà, ìîâ ïàöþê ç êîðàáëÿ, ³ çà íèì ï³øëè ³íø³, à âè çàëèøèëèñü. ² ÷îìó â íàø³éäåðæàâ³ íå çâîäÿòü ïàì’ÿòíèêè òàêèì æ³íêàì, ÿê âè? Ìàáóòü òîìó, ùî âàñ òàêáàãàòî...

² ÿ éäó äî ¿¿ îñåë³, õàïàþ÷èñü çà êîæíó ñò³íêó òà äåðåâî. Îñü ¿¿ õàòà. Âîíà, ÿêé ³íø³ õàòè, ñ³ðà, õî÷ äå-íå-äå âèäíî ïîá³ëêó. Íà ïîäâ³ð’¿ ëåæèòü íåçàéìàíèé ñí³ã.Îòæå âñ³ æèâ³, áî í³õòî íå âèõîäèâ. ß ïðèòóëÿþñÿ äî ìîêðî¿, õîëîäíî¿ ñò³íè.Ìàëåíüêà æ³íî÷êà âèãëÿäຠ³ çàòÿãóº ìåíå äî ìàëåíüêî¿ ê³ìíàòè.

– Îëåñþ, ÷îãî æ òè ïðèéøëà? ß æ ò³ëüêè-íî âèðÿäèëà Ìèêîëêó, ùîá êîð³íö³ïðèí³ñ, à òè âæå é òóò. Ïðîñòóäèøñÿ, êîëè òàê øâåíäÿòè áóäåø. Íó, ÷îãî ìîâ-÷èø?

– Ùî? À, òà í³÷îãî, ò³òóñåíüêî. Áîã ïîìîæå – íå çàõâîð³þ.– Íó ãîä³ áàëàêàòè, ñ³äàé, – âîíà ïîñàäîâèëà ìåíå íà ëàâó ñåðåä ìàëþê³â.– Ìàìî, ¿ñòè õî÷åòüñÿ, – ïðîêàçàâ Ìèêîëà.– Öèòü! – ãðèìíóëà ò³òêà. – Íå îäèí òè õî÷åø. Îëåíêî, äàé Îëåñ³ ëîæêó.Âîíà ïîñòàâèëà ïåðåä íàìè íåâåëèêèé êàçàíîê ç äóõìÿíèì âàðèâîì. Öå

áóëè ð³çí³ êîð³íö³, ëèñòÿ, çì³øàí³ ç âîäîþ. Âîíè äóæå ïðèºìíî ïàõëè. Ìè æóâàëèêîð³íö³, âèïëüîâóþ÷è êàì³íö³, ùî òðàïëÿëèñÿ â êîð³íöÿõ, çàïèâàëè íàâàðîì.

– Âñå öå áóëî îñòàííº, ùî ÿ çíàéøëà, – ïðîìîâèëà ò³òêà. – Òðåáà â ãîðîä³òè, êàæóòü òàì ùîñü ¿ñòè äàþòü.

ijòè ïîõíþïèëèñü.– Ñëóõàé, Îëåñþ, éäè äî ì³ñòà, ìîæå, òàì íå äàäóòü òîá³ âìåðòè. Äâàä-

öÿòü ê³ëîìåòð³â íå òàê âæå é äàëåêî. ß îñü òîá³ êîð³íåöü çàëèøèëà. Éäèç öüîãî ïðîêëÿòîãî ì³ñöÿ, ïîêè æèâà. ß á ñàìà ï³øëà, òàê âîíè íå ä³éäóòü, –ïðîêàçàëà âîíà, ñóìíî äèâëÿ÷èñü íà îïóõëèõ ä³òåé.

ß çíàëà, ùî íå ìîæå âîíà á³ëüøå ìåíå ãîäóâàòè ³ âèð³øèëà, ùî ñüîãîäí³ï³äó òàêè äî ì³ñòà.

– Âàøà ïðàâäà, ò³òîíüêî, çàðàç æå ï³äó äî ì³ñòà. ², äàé âàì Áîã, çàëèøèòèñüæèâèìè.

818

ѲÄ×ÅÍÍß

Ò³òêà ç³ ñëüîçàìè íà î÷àõ íàòÿãëà íà ìåíå ñâîþ õóñòêó, ïåðåõðåñòèëà ìîâ-ëÿ÷è:

– ²äè ç Áîãîì, – ³ ïîö³ëóâàâøè â ëîáà, â³äâåëà íà ñòåæêó....Ñòåëåòüñÿ ñòåæêà âçäîâæ ð³÷êè, ³ âåäå âîíà äî á³ëåíüêîãî ñàäêà, äå êî-

ëèñü áóâ ïàðêàí ç ñîáàêîþ íà öåïêó. ² ê³ëüêà ñâ³æèõ ñë³ä³â, êîòð³ éäóòü ïî ñòå-æèíö³, à âäàëèí³, ÿê ïðèâ³ä, ïîâ³ëüíî ñóíåòüñÿ ìàëåíüêà ÷îðíà ïîñòàòü. Âîíàçíîâ ³ çíîâ ç’ÿâëÿºòüñÿ ³ ùåçàº, ³ éäå, éäå, éäå...

ß âïàëà, ÿ íàìàãàëàñÿ âñòàòè ³ çíîâ âïàëà, é ðàïòîì ÿ ïîáà÷èëà ñâîº ñåëî,ìàìó, òàòêà, ò³òêó, ñåñòðè÷îê òà áðàò³â. Îñü ÿ é Îëåíêà õîâàºìîñü â³ä áàáóñ³.² âìèòü âñå ùåçëî. Îñ³íü. Ìàìà òà ÿ õîâàºìî Îëåíêó. Ìàòè äîâáຠçåìëþ, à ÿñòîþ ³ ïëà÷ó. Ðàïòîì ìàòè ïàäຠó ÿìó. ß ñêðèêíóëà, ï³äá³ãëà, âèòÿãëà, áëàãàþ:

– Ìàò³íêî, íó âñòàíüòå, âñòàíüòå. Âè ìàºòå æèòè. ß íå õî÷ó, ùîá Âè âìåðëè!ßíãîëå, â³äïóñòè ìîþ ìàìó íà çåìëþ! ß õî÷ó, ùîá âîíà æèëà! Æèëà! Æè-èë...

² ÿ ïàäàþ òåæ, àëå æ ÿ æèâà. Òàê, ÿ æèâà! Ñèðîòà! ß áà÷ó ëþäåé, êîòð³òÿãíóòü ìåðö³â íà êëàäîâèùå. Ùàñëèâ³, âîíè âìåðëè, íå áà÷à÷è âñüîãî öüîãî.À îò äÿäüêî Ìèêîëà ëþäåé ¿ñòü. Â³í ³ çà ìíîþ ãíàâñÿ, àëå ÿ á³ãëà, ïîêè â³í íåïîâåðíóâ íàçàä. À ëþäè ëåæàëè âñþäó: íà ïå÷àõ, íà ï³äëîç³, íà äîðîç³. Êîòð³ áóëèæèâ³, áëàãàëè øìàòî÷êà õë³áà, äåÿê³ ñàì³ éøëè íà êëàäîâèùà é êîïàëè ñîá³ ÿìè,ùîá ëÿãòè ³ âìåðòè. ² ÿ á³ãëà, á³ãëà â³ä ñìåðò³ ïî öèõ òðóïàõ, á³ãëà, ùîá íå áà÷èòè¿õí³õ îáëè÷, íà êîòðèõ çàñòèãëè æàëü, á³ëü òà íåíàâèñòü.

² îñü ÿ òàì, òàì âèñîêî ³ äå ìåíå í³õòî íå äîæåíå ³ íå ñêðèâäèòü. ² ÿ ñ æàëåìäèâëþñü íà öþ ïîêèíóòó ðîäþ÷ó çåìëþ. Íà öåé æàëþã³äíèé îñòð³âåöü çàãíàíèõäóø â îêåàí³ æîðñòîêîñò³.

² ÿ áàæàþ óñ³ì ñâî¿ì çàïîâíåíèì æàëåì ñåðöåì, ùîá ñê³í÷èëàñü öÿ æàõëèâàòðàãåä³ÿ, ³ ùîá âîíà í³êîëè íå ïîâòîðèëàñÿ. ß ìð³þ, ùî êîëè-íåáóäü íàñòàíå ìèðíà ìî¿é áàãàò³é, ãàðí³é ³ áàãàòîñòðàæäàëüí³é Óêðà¿í³.

Ñêîðîïàäåíêî Çîÿ.  îêåàí³ æîðñòîêîñò³. – Áóÿí-îñòð³â:˳òîïèñ íàøî¿ á³äè. – 1995. – ¹ 1. – Êðèâèé гã. – Ñ. 7–9.

ѲÄ×ÅÍÍßØÒÎÁÇÈ Îëüãè

(ì. Òàëüíå Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.)

ÏÎ ÄÅÑßÒÊÓ Â ÎÄÍÓ ßÌÓÊîëè áóëà ãîëîäîâêà, ÿ õîäèëà äî øêîëè. Áàòüêî ì³é áóâ ë³ñíèêîì, òîìó ìè

æèëè á³ëÿ ë³ñó â Òàëüíîìó. Àëå â ë³ñ³ ìåí³ çàáîðîíÿëè ãóëÿòè, áî, êàçàëè, ùî òàìëþäåé ¿äÿòü. Íåïîäàë³ê ñêàëè, ùî á³ëÿ Ãåëüîâîãî ñòàâêà, çíàéøëè ëþäñüê³ ê³ñòêè.Òà é ³ç øêîëè ðàäèëè ïîâåðòàòèñü ç êèìîñü ³ç ä³òåé, ùîá íå ñòðàøíî áóëî. Îäíî-

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

819

ãî ðàçó ÿ ïîâåðòàëàñÿ îäíà ³ç øêîëè. Íåïîäàë³ê çàâîäñüêîãî ñòàâêà ìåí³ òðàïè-ëîñü äâîº ÷îëîâ³ê³â. Âîíè ïî÷àëè á³ãòè çà ìíîþ, ìàáóòü, äóìàëè, ùî â ìåíåâ ñóìö³ º ¿æà, à òàì ëèøå êíèãè áóëè. Íà ìîº ùàñòÿ òðàïèëèñü ëþäè, ³ êðèâäíèêèïîâò³êàëè. ϳñëÿ òîãî ÿ ùå äóæ÷å ñòàëà áîÿòèñü õîäèòè ñàìà.

 íàø³é ñ³ì’³, ñëàâà Áîãó, í³õòî â ãîëîäîâêó íå ïîìåð, à îò ïî ³íøèõ – áàãà-òî. Âèìèðàëè ñ³ì’ÿìè.  Òàëüíîìó ¿õ õîðîíèëè íà êëàäîâèù³, ùî êîëî âåòë³-êàðí³. Çãîäîì òàì ³ ì³ñöÿ íå áóëî, äå õîâàòè, òî êëàëè é ïî äåñÿòêó â îäíó ÿìó.ϳçí³øå, êîëè ãîëîä ñòàâ ñèëüí³øèì, òî ¿çäèëà Òàëüíèì ãðàáàðêà ³ çâîçèëà íà òåêëàäîâèùå â îäíó ÿìó òðóïè.

Ñâ³òîâèä. – 1993. – Âåðåñåíü. – ×.11 [45].

ѲÄ×ÅÍÍßØÒÎÃÐÈÍ Ïàëàæêè,

1926 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ñòàð³ Áàáàíè Óìàíñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.)

ÌÅÍÅ ÂÈÊËÞ×ÈËÈ ²Ç ØÊÎËÈßÊ ÂÎÐÎÃÀ ÍÀÐÎÄÓ

Ó íàñ áóëà êîðîâà ³ âåëèêà òåëèöÿ, äâîº íàéêðàùèõ íà ñåë³ êàøòàíîâèõ êî-íåé, êîñàðêà, áðè÷êà ç äçâ³íî÷êàìè. Áóëî äåñÿòü ãåêòàð³â çåìë³, äîâãà êîìîðàï³ä öèíêîâîþ áëÿõîþ, à õàòà áóëà ï³ä ñîëîìîþ. Àëå íàñ ðîçêóðêóëèëè ³ âñå, ùîáóëî, çàáðàëè äî êîëãîñïó: êîìîðó, êëóíþ, ÷îòèðè õë³âè, âñå çåìëåðîáñüêå çíà-ðÿääÿ. Âñå áóëî äîáðîòíå, òàê ùî íèì êîðèñòóâàëèñÿ ³ ï³ñëÿ â³éíè.

Íàñ âèãíàëè ç õàòè, ³ ìè ïîñåëèëèñÿ â õàò³ Ôèëèìîíà Òêàëè÷à, àëå âîíàó ïîð³âíÿíí³ ç íàøîþ áóëà, ÿê õë³â. Íàøà áóëà ç òðüîõ ê³ìíàò. Ó êîëãîñï³ áóëàíàøà çåìëÿ ³ íàø³ áóä³âë³, à êîìîðà ñï³ëüíà. ² õî÷ ìàìà õîäèëà â êîëãîñï íàðîáîòó, íàñ äî ñâ âëàñíîñò³ íå ï³äïóñêàëè íàâ³òü áëèçüêî. ϳñëÿ â³éíè ìàìóçàáðàëè íà òðè ðîêè â Äîíáàñ íà â³äáóäîâó, à íàñ çàëèøèëè íàïðèçâîëÿùå.

ϳä ÷àñ ãîëîäó ç íàøî¿ ñ³ì’¿ íå âìåð í³õòî, àëå ç ð³äí³ ïîìåðëî áàãàòî. ÏîìåðÃðèãîð³é Øòîãðèí ç ÷îòèðìà ä³òüìè, Àâðàì Øòîãðèí ç äðóæèíîþ ³ òðüîìà ä³òüìè,²âàí Øòîãðèí ç áàáîþ. Öå çàïèñàíî â ñ³ëüñüêîìó ñïèñêó æåðòâ ãîëîäîìîðó, àëåäå ¿õí³ ìîãèëè, íå çíຠí³õòî. À âçàãàë³ âñ³ Øòîãðèíè æèëè îäíàêîâî á³äíî.

̳é áàòüêî ìàâ ÷îòèðè êëàñè îñâ³òè, éîãî ñ³ì’ÿ ñêëàäàëàñÿ ç ï’ÿòè îñ³á – äâ³äî÷êè ³ îäèí ñèí. Áàòüêî ïðàöþâàâ êàìåíÿðåì-òåñàëüíèêîì ó êîëãîñï³ ³ìåí³ Ìîëî-òîâà, àëå ïîøêîäèâ ñîá³ ðóêó ³ ïåðåéøîâ íà ðîáîòó êîíþõîì. ³í ïîë³òèêîì íå áóâ,àëå á³äà íå ìèíóëà ³ éîãî.  áàòüêà áóëî äâîº ëîøàò, âîíè áóëè ãàðí³, ³ ìîºìó áàòü-êîâ³ áóëî äóæå âàæêî ç íèìè ðîçëó÷àòèñÿ. Àëå â³í âñå-òàêè â³ääàâ ³ ¿õ äî êîëãîñïó.

Ìóñ³é Ïåðåïåëèöÿ íàêèíóâ íà ò³ êîíÿ÷èíè ñâî¿ çàâèäþù³ î÷³ ³ õîò³â çàáðàòè,àëå áàòüêî öüîãî íå äîïóñòèâ, çà ùî ³ ïîïëàòèâñÿ. Ìóñ³é ñâî¿ çë³ î÷³ íàêèíóâ óæå

820

ѲÄ×ÅÍÍß

íà ìîãî áàòüêà, òîæ, çìîâèâøèñü ç áðàòîì Ëåâêîì, ç ãîëîâîþ êîëãîñïó ³ìåí³Ìîëîòîâà Ãîðä³ºì ³ Êàðïîì Êîðåíþêîì, íàïèñàëè íà ìîãî áàòüêà íàêëåï, ùîâ³í âîðîã íàðîäó. Çâèíóâà÷åííÿ ñòàíäàðòíå – “âîðîã íàðîäó”, âèðîê – 10 ðîê³âòþðìè, âèïðàâíî-òðóäîâèõ ðîá³ò ç ïîçáàâëåííÿì ïðàâà ïîâåðòàòèñÿ äîäîìó. Ðà-çîì ç ìî¿ì áàòüêîì â îäèí äåíü çàáðàëè ñ³ì ÷îëîâ³ê, ¿õ âèâåçëè â Ãóñ³íêó (Áó-ðÿò-Ìîíãîëüñüêó àâòîíîìíó ðåñïóáë³êó), à ïîò³ì åòàïîì ïåðåãíàëè â Êîìñî-ìîëüñüê-íà-Àìóð³, òàì áàòüêî ³ ïîìåð. Ïðî öå íàì ïîâ³äîìèâ îäíîñåëåöü, ÿêèéáóâ ðàçîì ç ìî¿ì áàòüêîì.

ß â ê³íö³ â³éíè çàê³í÷èëà ñ³ì êëàñ³â ³ â ì³ñò³ Óìàí³ – ôàðìàòåõí³êó, àëå öåäàâàëîñÿ äóæå âàæêî, òîìó ùî ñåêðåòàð ñ³ëüðàäè ßê³â Êîëî쳺öü íà òàêèõ, ÿê ÿ,ïèñàâ õàðàêòåðèñòèêè, ùî ìè ä³òè âîðîã³â íàðîäó. Ìîãî áàòüêà ðåàá³ë³òóâàëè÷åðåç ñ³ì ðîê³â ï³ñëÿ ñìåðò³ Ñòàë³íà. Íàñ ïðî öå ïîâ³äîìèëè, ÿê ùå áóëà æèâàìàìà. Òî áóëî â õðóùîâñüêó â³äëèãó, àëå äî âëàäè ïðèéøîâ Áðåæíºâ, íàñóïèâêîøëàò³ ÷îðí³ áðîâè, òîæ âäàðèëè çàìîðîçêè ³ íàä íàìè çíîâó íàâèñëè ÷îðí³õìàðè ï³äîçðè.

ª íà íàøîìó ñ³ëüñüêîìó öâèíòàð³ ñï³ëüíèé ïàì’ÿòíèê æåðòâàì ãîëîäîìîðó,ïðîòå æîäíîãî ïð³çâèùà íà íüîìó ÷îìóñü íåìàº. Òðåáà ùîá íà êàìåí³ ìîæíàáóëî ïðî÷èòàòè ïð³çâèùà íå ò³ëüêè òèõ, ÿê³ ïîëÿãëè “Çà Ðîä³íó, çà Ñòàë³íà”,ó â³éíó, à é òèõ, ùî ïîëÿãëè â³ä çëî¿ âîë³ Ñòàë³íà ³ “ìàòóøê³ Ðîñ³¿”, â ãîëîäîìîð.

Àëå õî÷ â íàøîìó ñåë³ º äâà âåëèêèõ ãðàíêàð’ºðè ³ õòîçíà ñê³ëüêè êàìå-íÿð³â, äëÿ æåðòâ ãîëîäó ÷åñò³ áóòè çàçíà÷åíèìè íà ïàì’ÿòíèêó ¿ì ÷îìóñü íåâèÿâëåíî. Ìàáóòü, ³ íàä ¿õí³ìè ³ìåíàìè äî öüîãî ÷àñó âèòຠò³íü êðàìîëè â òîìó,ùî âîíè õîò³ëè æèòè: ÿê ³ òîä³, êîëè ìåíå âèêëþ÷àëè ³ç øêîëè ÿê “âîðîãà íàðîäó”.

², íà ïðåâåëèêèé æàëü, òå, ùî áóëî â êîëåêòèâ³çàö³þ, çàãðîæóº ïîâòîðèòèñüó ÷àñè ïðèâàòèçàö³¿. Ùîïðàâäà, â ³íøîìó âèãëÿä³, òîæ â³ä íàøîãî íàðîäó ìîæåçàëèøèòèñÿ ò³ëüêè çãàäêà.

Ñëîâî Ïðîñâ³òè. – 1999. – ×.4 – Êâ³òåíü.

ѲÄ×ÅÍÍßØÒÓÍÄÅËß Âîëîäèìèðà ²âàíîâè÷à,

1908 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Êè¿â)

 ÊÀÌÅÍÅÖ-ÏÎÄÎËÜÑÊÎÌ ÌÛ ÏÈÒÀËÈÑÜ,ÊÀÊ ÕÎÒÅËÈ, À  ÊÈÅÂÅ ÁÛË ÃÎËÎÄ

– Âû ðàñïèñàëèñü â 1932 ãîäó è â 2007-ì îòìåòèëè áðèëëèàíòîâóþñâàäüáó. Êàê ïîçíàêîìèëèñü ñî ñâîåé ñóæåíîé?

– Ìû ïîçíàêîìèëèñü åùå â 1927 ãîäó, – âñïîìèíàåò Âëàäèìèð Èâàíîâè÷. –Ïåðååõàâ èç Íåìèðîâà â Êèåâ, ÿ âìåñòå ñ ðîäèòåëÿìè æèë íà óëèöå Æèëÿíñêîé

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

821

ó îäíîé ñòàðóõè, ãäå áûëè î÷åíü ñòåñíåííûå óñëîâèÿ. ×òîáû ÿ ìîã ãîòîâèòü-ñÿ ê âñòóïèòåëüíûì ýêçàìåíàì â Êèåâñêèé ãîðíî-ãåîëîãè÷åñêèé èíñòèòóò, äëÿìåíÿ ñíÿëè óãîë ó çíàêîìûõ íà óëèöå Ñâÿòîñëàâñêîé (ñåãîäíÿ ×àïàåâà. – Àâò.).Ãëàâîé ýòîé ñåìüè áûë Åâòèõèé Èâàíîâè÷ Êèðè÷åíêî. Ðàíüøå îí ñëóæèë ïðè-ñòàâîì è ïðîõîäèë ñâèäåòåëåì ïî ãðîìêîìó äåëó Áåéëèñà. Êèðè÷åíêî ãîâîðèë,÷òî åâðåè íå óáèâàëè 14-ëåòíåãî ìàëü÷èêà, çà ÷òî åãî è âûãíàëè èç ïîëèöèè.Ïîòîì Áåéëèñû óåõàëè â Àìåðèêó è áåç êîíöà ïðèñûëàëè Êèðè÷åíêî äåíüãèè ôîòîãðàôèè.

 îäíîì äîìå ñ Êèðè÷åíêî æèëà ñåìüÿ Øàïîâàëîâûõ. Ãîä ìû ñ Íèíîéòîëüêî ñìîòðåëè äðóã íà äðóãà, à îäíàæäû ÿ ïîäîøåë ê íåé íà óëèöå è ñïðîñèë,íå íóæíû ëè åé êîíêóðñíûå çàäà÷è ïî ìàòåìàòèêå. Ïîòîìó ÷òî çíàë îò ñâîåéõîçÿéêè, ÷òî äî÷ü Øàïîâàëîâûõ ãîòîâèòñÿ äåðæàòü ýêçàìåíû â âóç.

Ïîñëå ÷åòûðåõ ëåò óõàæèâàíèé ÿ ïðèøåë ê îòöó Íèíû Õàðèòîíó Òðèôîíî-âè÷ó è ïîïðîñèë ðóêè äî÷åðè. Ìîé áóäóùèé òåñòü îòâåòèë: “Çàêàí÷èâàéòåèíñòèòóòû, ðàçúåçæàéòåñü, à åñëè ó âàñ ñîõðàíèòñÿ ÷óâñòâî, ÿ ñîãëàñåí”. Íàñâûðó÷èëà òåùà: “Õàðèòîí, íó ÷òî òû íåñåøü? Îíè ëþáÿò äðóã äðóãà! Ïóñòüñàìè ðåøàþò”.

È ìû ïîøëè íà óëèöó Æèëÿíñêóþ, 123, ãäå çà çàâîäîì “Ëåíèíñêàÿ êóçíèöà”íàõîäèëàñü ëà÷óãà ñ íàäïèñüþ “ÇÀÃÑ Æåëåçíîäîðîæíîãî ðàéîíà”. Çäåñü â îä-íîé î÷åðåäè ðåãèñòðèðîâàëè áðàê è ðàçâîä, ðîæäåíèå è ñìåðòü. Íàñ ðàñïèñàëíåðÿøëèâûé ñòàðèê áåçî âñÿêèõ ñâèäåòåëåé è êîëåö.

Ê òîìó âðåìåíè Íèíî÷êà çàêîí÷èëà âåòåðèíàðíî–çîîòåõíè÷åñêèé èíñòè-òóò è ïîëó÷èëà íàçíà÷åíèå çîîòåõíèêîì â Êàìåíåö-Ïîäîëüñêèé, à ìåíÿ êàêãîðíîãî èíæåíåðà, íàïðàâèëè íà Äîíáàññ...

– Íè÷åãî ñåáå ìåäîâûé ìåñÿö!– ß òîæå òàê ïîäóìàë. Ïîåõàë â Õàðüêîâ (òîãäà ýòî áûëà ñòîëèöà ÓÑÑÐ),

â Ñîâåò íàðîäíîãî õîçÿéñòâà Óêðàèíû, êîòîðûé ðàñïðåäåëÿë è êàäðû â òîì÷èñëå. Ïîêàçàë äîêóìåíòû è ñêàçàë: “×òî âû äåëàåòå? Æåíó – òóäà, ìåíÿ –ñþäà”. Êàê ðàç â Êàìåíåö-Ïîäîëüñêîì îðãàíèçîâûâàëè “Ñïåöìèíåðàëñîþç”,êóäà ìåíÿ è ïîñëàëè ãëàâíûì èíæåíåðîì.

– Êóïèòü ïðîäóêòû â 1932 ãîäó áûëî ïðîáëåìîé...– Â Êàìåíåö-Ïîäîëüñêîì ìû ïèòàëèñü, êàê õîòåëè, à â Êèåâå áûë ãî-

ëîä – óæå íè÷åãî íå ïðîäàâàëîñü: íè ìàñëî, íè æèð.  Êàìåíöå, íàõîäèâ-øåìñÿ íà ãðàíèöå ñ Ïîëüøåé è Ðóìûíèåé, åùå íå ñîçäàëè êîëõîçîâ. Íàáàçàðå ñòîÿëè âåðåíèöû âîçîâ ñ ãóñÿìè, óòêàìè, êóðàìè. “Ìû ïîïàëèâ ðàé!” – ãîâîðèëè ñâåêðîâü, ìîÿ ñåñòðà è ñåñòðà æåíû, ïðèåõàâøèå ê íàìïîãîñòèòü.

Ìû çà êîïåéêè ñíèìàëè äâå ìåáëèðîâàííûå êîìíàòû ó ïîæèëîé ïàðû. äîìå ñòîÿëî ïèàíèíî. ×àñòî ê õîçÿåâàì ïðèåçæàë ñûí. Îí õîðîøî èãðàë íàñêðèïêå. Ìîÿ æåíà òîæå ñàäèëàñü çà ïèàíèíî, è îíè äàâàëè òàêèå êîíöåðòû, ÷òîëþäè ïîä îêíàìè ñîáèðàëèñü ïîñëóøàòü!

822

ѲÄ×ÅÍÍß

Ìèíèñòðó çâîíèëè èç ðàéêîìà ïàðòèè: “Ïîìåíÿéòå ãëàâíîãî èíæåíå-ðà Øòóíäåëÿ. Îí æå áåñïàðòèéíûé...

– Ê ñîæàëåíèþ, â ýòîì æå, 1932-ì, ãîäó ìåíÿ ïðèçâàëè â àðìèþ. Êàê ïðè-çûâíèê ñ âûñøèì îáðàçîâàíèåì ÿ íà ãîä ïîïàë â Õàðüêîâ, â òàíêîâóþ áðèãàäóíà Õîëîäíîé Ãîðå. Êàê íàä íàìè èçäåâàëñÿ ïîìîùíèê êîìàíäèðà âçâîäà!ß äàæå õîòåë çàñòðåëèòüñÿ.

– Îí ìíå ïðèñëàë ìàëåíüêóþ ôîòîãðàôèþ, – óòî÷íÿåò Íèíà Õàðèòîíîâíà, –è íàïèñàë: “Æèçíü êîí÷èëàñü!” Êàê óâèäåëà åãî òàêîãî ñòðàøíîãî, àæ ðàçðûäà-ëàñü. Ìàìà ìåíÿ óñïîêàèâàëà: “Âñå îáðàçóåòñÿ. Îí ñåáÿ åùå ïðîÿâèò”. Òàêîíî è ñëó÷èëîñü!

– ß ïîøåë ê êîìèññàðó è ñêàçàë: “Åñëè âû íå ïðèçîâåòå ê ïîðÿäêó ïîìîù-íèêà êîìâçâîäà...” Âñêîðå ìåíÿ ïåðåâåëè ê êîìèññàðó â ïîìîùíèêè.

Ãîëîäà íå ÷óâñòâîâàë – òàì òàêèå âàðèëè áîðùè! Íî íà ñòàíöèè ×óãóåâ,÷òî ïîä Õàðüêîâîì, íàøåé ðîòå ïðèõîäèëîñü âûíîñèòü èç ïîåçäîâ òðóïû óìåð-øèõ îò ãîëîäà. Ïî 20 ìåðòâåöîâ èç ýøåëîíà. À çà ñóòêè â ×óãóåâ ïðèõîäèëî äî15 ïîåçäîâ!

Äîëæíî áûòü, â Âåëèêóþ Îòå÷åñòâåííóþ âû, êàê ãîðíûé èíæåíåð,èìåëè áðîíü?

– Âîéíà ìåíÿ çàñòàëà â Àëåêñàíäðèè Êèðîâîãðàäñêîé îáëàñòè. ß áûëãëàâíûì èíæåíåðîì ïðîåêòà øàõòû ¹ 8, ÷òî â ñåìè êèëîìåòðàõ îò Àëåêñàí-äðèè, íà ñòàíöèè Ïðîòîïîïîâêà. Òîëüêî â 12 ÷àñîâ äíÿ 22 èþíÿ óñëûøàë ïîðàäèî, ÷òî îáúÿâëåíà âîéíà. Áðîñèë ñâîþ ñïåöîâêó, ñåë íà ïîâîçêó è ïîì÷àë-ñÿ íà ñòàíöèþ. Ïîäóìàë: ÷òî ÿ áóäó òóò ñ ýòèìè øàõòàìè èãðàòüñÿ, êîãäà íà÷à-ëàñü âîéíà?

Íî÷üþ íà ñòàíöèè Ôàñòîâ íåìöû áîìáèëè íàø ïîåçä. Ïîñëå óäàðà âçðûâ-íîé âîëíû âàãîí ëîïíóë. ß î÷íóëñÿ óæå íà ïîëó. Âìåñòî êðûøè íàä ãîëîâîéâèäíåëèñü çâåçäû. Ðÿäîì ñî ìíîé âàëÿëàñü ÷üÿ-òî îêðîâàâëåííàÿ ãîëîâà. Ïîç-æå íàñ ïåðåñàäèëè â äðóãîé ýøåëîí, êîòîðûé 23 èþíÿ ïðèáûë â Êèåâ.

À 10 èþëÿ ïî Êèåâó âûøåë ïðèêàç î ìîáèëèçàöèè ìóæñêîãî íàñåëåíèÿâ âîçðàñòå îò 18 äî 45 ëåò, íåçàâèñèìî îò ÷èíà è äîëæíîñòè.  ïåðâûé äåíü ìîáè-ëèçàöèè âî äâîðå âîåíêîìàòà íà óëèöå Ñàêñàãàíñêîãî ñîáðàëîñü íåñêîëüêî òû-ñÿ÷ ÷åëîâåê. Îòòóäà íàñ ïåøêîì îòïðàâèëè â Áðîâàðû. Æåíùèíû ñîïðîâîæäàëèíàøó êîëîííó äî Öåïíîãî ìîñòà.

×åðåç íåñêîëüêî äíåé Ñòàëèí èçäàë ïðèêàç î áðîíå äëÿ ãîðíûõ èíæåíåðîâ.Ïîòîìó ÷òî âñå ïîåçäà õîäèëè íà óãëå. Óãîëü áûë ïîçàðåç íóæåí àðìèè! ß ïîëó-÷èë íàïðàâëåíèå â “Ñòàëüóãîëü”, ãäå ìåíÿ íàçíà÷èëè íà÷àëüíèêîì øàõòû ¹ 3“×èñòÿêîâóãîëü”. Êðîìå äîáû÷è óãëÿ, ìû çàíèìàëèñü ñòðîèòåëüñòâîì ïðîòèâî-òàíêîâîãî ðâà äëèíîé 1200 êèëîìåòðîâ è 10 ìåòðîâ â øèðèíó. Ýòîò ðîâ äîëæåíáûë ïðåãðàäèòü äîðîãó íåìöàì â Äîíáàññ. Ãëóïîñòü äóðàöêàÿ! Ôàøèñòû ìîìåí-òàëüíî ïðèâåçëè áóëüäîçåðû, ñäåëàëè ïðîõîä, ÷åðåç ñòî ìåòðîâ âòîðîé, òðåòèé –è ïîøëè. Ïðèøëîñü çàòàïëèâàòü øàõòû è áåæàòü îò íåìöåâ çà Âîëãó.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

823

Êàê ñëîæèëàñü âàøà ïîñëåâîåííàÿ æèçíü?ß 35 ëåò ïðîðàáîòàë ãëàâíûì èíæåíåðîì ïðîåêòíîãî èíñòèòóòà “Ãèïðî-

ñåëüìàø”, êîòîðûé ïðîåêòèðîâàë çàâîäû è øàõòû ïî âñåìó Ñîâåòñêîìó Ñîþçó,Áîëãàðèè è Ïîëüøå. Ìîåìó ìèíèñòðó íå ðàç çâîíèëè èç Ïå÷åðñêîãî ðàéêîìàïàðòèè: “Ïîìåíÿéòå ãëàâíîãî èíæåíåðà â “Ãèïðîññåëüìàøå”! Íå ìîæåò áåñ-ïàðòèéíûé èíæåíåð ðóêîâîäèòü êîëëåêòèâîì, â êîòîðîì ðàáîòàþò ïîëòîðûòûñÿ÷è ÷åëîâåê”. Ìèíèñòð ãîâîðèë â òðóáêó: “ß çà Øòóíäåëÿ îòâå÷àþ!”

Íàø ñûí, Ýäóàðä Øàïîâàëîâ, ðàáîòàåò â ïðîåêòíîì èíñòèòóòå “Ãèïðî-ãðàä”. Îí êàíäèäàò òåõíè÷åñêèõ íàóê, çàñëóæåííûé ñòðîèòåëü Óêðàèíû, ëàóðåàòäâóõ Ãîñóäàðñòâåííûõ ïðåìèé. Ñûí (åìó 73 ãîäà) äî ñèõ ïîð êàæäûé äåíüõîäèò íà ðàáîòó.

Ëèñíè÷åíêî È. Êèåâëÿíèí Âëàäèìèð Øòóíäåëüîòìåòèë ñâîå 100-ëåòèå. – Ôàêòû. – 2008. – 16 àïðåëÿ.

ѲÄ×ÅÍÍßØÓÁÅÍÊΠ³ðè Ìèõàéë³âíè,

1913 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Áóëàõ³âêà Ïàâëîãðàäñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Âñå æèòòÿ ñâîº (86 ðîê³â) ïðîæèëà ÿ â Áóëàõ³âö³, êð³ì ïåð³îäó 1932–1933 ðð.¯ñòè íå áóëî ÷îãî. Êèíóëà áàòüê³â òà é ïî¿õàëà íà Äîíáàñ, ùîá õî÷ çàðîáèòü

òà ç ãîëîäó íå âìåðòè. Ïðàöþâàëà ç ïîäðóãîþ. Âîíà äî¿ëà êîð³â, à ÿ ìèëà á³äîíè(òîìó ùî ç ãîëîäó âæå íå ìàëà ñèëè äî¿òè êîð³â). Ìàòè ïðèñëàëà ëèñòà, â ÿêîìóñïîâ³ñòèëà ïðî òå, ùî ïîìåð â³ä ãîëîäó áàòüêî ³ ïðîñèëà, ùîá ÿ ¿õàëà äîäîìó, áî¿é îäí³é äóæå òÿæêî. Ïðè¿õàëà äîäîìó.

Áîæå! ßêå æ ñòðàõ³òòÿ – ãîëîäîìîð!!! Ëþäè âèìèðàëè ñ³ì’ÿìè. ² ìàéæå íåáóëî òàêî¿ õàòè â ñåë³, äå á íå áóëî ïîìåðëèõ. ϳäðàõóíêó í³ÿêîãî í³õòî íå â³â, ³ íåçíàëè, ñê³ëüêè æ äóø â ñåë³ òîä³ ïîìåðëî. Çáèðàëè ïî õàòàõ ïîìåðëèõ, ñêèäàëèâ áðè÷êó; âèêîïóâàëè ÿìó, ñêèäàëè ïîìåðëèõ òóäè ³ çàðèâàëè ¿õ.

Ó ëþäåé ïðåäñòàâíèêè âëàäè çàáèðàëè âñå. Øòèêàìè àêòèâ³ñòè øòðèêàëèâ óñ³ êóòêè â êîæí³é õàò³, ùîá íå ïðîïóñòèòü äåñü ÿêóñü çåðíèíó ïðèõîâàíó ÷èùå ùîñü. Ïåðåâ³ðÿëè âñ³ ãëå÷èêè, êàçàíêè, âñ³ ïðèï³÷êè ³ ï³äï³÷êè, âñ³ êóòî÷êè.Çàëèøàëè ëþäåé áåç í³÷îãî, ùîá ìåðëè.

Âåñíîþ ñåëÿíè ñàäèëè ëóøïèííÿ êàðòîïë³ ³ ÷åêàëè íåòåðïëÿ÷å, ïîêè âîíàâèðîñòå...

Çàïèñàëà À.̳íåíêîâà.1998 ð.

824

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßØÓËÅÂÑÜÊί Ìàðèíè,

(ì. Êðèâèé гã Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

ÒÈÕ ×ÀѲ “ÃÅÐί”Ùîäíÿ ç äîêóìåíò³â, ÿê³ ðàí³øå â³ä íàñ ïðèõîâóâàëè, âèïëèâàþòü íîâ³ ³ñòî-

ðè÷í³ ôàêòè, ÿê³ òàê øîêóþòü ñâîºþ æîðñòîê³ñòþ. Âæå â³äîìî, ùî ëþäèíà, ³ì’ÿìÿêî¿ íàçâàëè âóëèöþ â Ñîöì³ñò³ [Êðèâèé гã], – Ïîñòèøåâ, ïîñòàâèëà ñâ³é âëàñ-íèé ï³äïèñ ï³ä äîêóìåíòàìè, ÿê³ ñïðè÷èíèëè ãîëîäîìîð 1932–33 ðð.

Âñ³ ìè çíàéîì³ ç öèìè äâîìà ðîêàìè ç óðîê³â ³ñòî𳿠àáî ³ç ñïîãàä³â íàøèõáàáóñü ³ ä³äóñ³â. Äóæå íåëåãêî äîâåëîñÿ ëþäÿì ò³º¿ ïîðè. Ìîÿ áàáóñÿ – Îëåê-ñàíäðà Ôåäîð³âíà Øóëåâñüêà – òåæ ïåðåæèëà ãîëîä. Âîíà äîñ³ ÷àñòåíüêî ðîç-ïîâ³äຠìåí³ ïðî òå, ÿê ëþäè âèìèðàëè ñåëèùàìè, áóëè íàâ³òü âèïàäêè ëþäî-æåðñòâà. Îñîáëèâî æàõëèâîþ ïîðîþ â ¿¿ ïàì’ÿò³ çàëèøèëèñÿ âåñíà: çèìîâ³çàïàñè ñê³í÷èëèñÿ, à íîâèé âðîæàé íå âñòèã ùå âèðîñòè ³ ïîñï³òè. Äîâîäè-ëîñÿ ¿ñòè ìîëîäó òðàâó, âàðåíó êîðó äåðåâ ³ âñ³ëÿê³ ðîñëèíè. Êîëè âæå íàïîëÿõ ç³éøëà ïøåíèöÿ, äóæå áàãàòî íàðîäó ïîìåðëî â³ä òîãî, ùî ïîíà¿äàëèñÿçåðíÿò.

Àëå áàáóñ³ ïîùàñòèëî. Âîíè ç áàòüêîì (ìî¿ì ïðàä³äîì) Ôåäîðîì Ëóêè÷åìÑòàëüíåíêîì ³ ç óñ³ºþ ñ³ì’ºþ â ê³íö³ 1932 ð. ïåðå¿õàëè äî ñåñòðè ¿¿ ìàìè äîÑåâàñòîïîëÿ. Ïðàä³ä ïî÷àâ ïðàöþâàòè íà êîðàáë³ êëåïàëüíèêîì, ³ éîìó âèäàâà-ëè ïàéîê, â îñíîâíîìó, ðèáó. Îòàê ïîòðîøêó ³ âèæèâàëè. À õòî çíàº, ùî ç íèìèñòàëîñÿ á, ÿêáè ñåñòðà íå çàáðàëà ¿õ, ãîëîäíèõ ³ áîñèõ, äî ñåáå...

Êîëè ëþäè ä³çíàëèñÿ, ùî ãîëîäîìîð áóâ øòó÷íèé, öå íå ìîãëî íå âðàçèòè ¿õæîðñòîê³ñòþ. Æîðñòîê³ñòþ ðàäÿíñüêî¿ âëàäè.

Áàáóñèí³ ñëîâà çàïàëè äî ì ïàì’ÿò³. ²ç ñóìíèìè î÷èìà, íàïðèê³íö³ ñâî¿õñïîãàä³â, âîíà ìåí³ òîä³ ñêàçàëà:

– ß íå ðîçóì³þ, ÿêîþ òðåáà áóòè ëþäèíîþ, ùîá íà ïîë³òè÷í³é îñíîâ³ çàëè-øèòè âìèðàòè äåñÿòêè òèñÿ÷ áåçíåâèííèõ ëþäåé. À ìè âñ³ òîä³ òàê â³ðèëè ðà-äÿíñüê³é âëàä³. ³äâåðòî êàæó÷è, ÿ âæå ³ íå çíàþ, êîìó â³ðèòè...

Ùî òóò ìîæíà äîäàòè? ß ðîçóì³þ, ùî â ò³ ÷àñè ñòàë³íñüêèõ ðåïðåñ³é òàêó³íôîðìàö³þ äóæå ðåòåëüíî ïðèõîâóâàëè. Àëå æ çì³íèëîñÿ æèòòÿ, çàêîíè Óêðà¿íèòåæ ïîòåðïàþòü áàãàòî çì³í. Ìåíå âðàæàº, ÷îìó äî öèõ ï³ð â íàøîìó ì³ñò³ ³ñíóºâóëèöÿ, íàçâàíà ³ì’ÿì ëþäèíè, êîòðà çíàëà, íà ÿê³ çëèäí³ ïðèð³êຠíàðîä. ² âñå æòàêè çàáðóäíèëà ðóêè ö³ºþ ñïðàâîþ.

Áóÿí-îñòð³â: ˳òîïèñ íàøî¿ á³äè. –1995. – ¹ 1. – Êðèâèé гã. – Ñ.27.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

825

ѲÄ×ÅÍÍßØÓËÈÊ Âàëåíòèíè Ìàêàð³âíè,

1921 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Êóäàøåâå íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³)

 1929 ðîö³ ïî÷àëàñÿ ðîçêóëà÷êà. Ñïî÷àòêó ðîçêóðêóëþâàëè çàìîæíèõ.ѳì’þ ð³äíî¿ ò³òêè âèâåçëè â Âîëîãäó, äå âîíà ³ âèìåðëà. Çàáèðàëè þíàê³â âíî÷³,ÿê³ ïîò³ì çíèêàëè áåçñë³äíî.

Ëþäè ïåðåäáà÷àëè ðîçêóëà÷êó ³ ò³êàëè íà Äîíáàñ ïðàöþâàòè ïî øàõòàõ,ò³êàëè â Äí³ïðîïåòðîâñüê, Äí³ïðîäçåðæèíñüê (êîëèøíº Êàì’ÿíñüêå).

Ëþäåé, ÿê³ çàëèøèëèñÿ â ñåë³, ïî÷àëè ïðèìóñîâî îðãàí³çîâóâàòè â êîëãîñïè,ïðèìóøóâàëè õóäîáó çâîäèòè â êîëãîñï. Îäíàê ñåëÿíè ðîçáèðàëè ¿¿ íàçàä äîäîìó.

Îäÿã, ÿêèé çàáèðàëè ïðè ðîçêóëà÷ö³, âèñòàâëÿëè íà ïðîäàæ. Áóëè òàê³ ëþäè,ÿê³ êóïóâàëè îäÿã ³ ïîâåðòàëè éîãî êîëèøí³ì õàçÿÿì.

Çåìëþ íå áóëî÷êàìè çàñ³þâàëè, áî âåñü õë³á âèâåçëè, íå áóëî÷êàìè ãîäóâà-ëè õóäîáó. Õóäîáó, ÿêà çàëèøèëàñÿ æèâîþ, çàâîäèëè â êîíþøí³ ðîçêóðêóëåíèõ³ ãîäóâàëè ãíèëîþ ñîëîìîþ ç ðîç³áðàíèõ õàò êóðêóë³â. Õóäîáà ñëàáëà, òîìóâ ñòåë³ ïðîáèâàëè îòâîðè é ï³äâ³øóâàëè òó õóäîáó (êîð³â, êîíåé) íà â³ðüîâêàõ,ùîá âîíà äîòÿãíóëà äî âåñíè. Õóäîáà áóëà òàêîþ ñëàáêîþ, ùî íå ìîãëà ñòîÿòèíà íîãàõ.

Ó 1932-ìó ïîñ³ÿëè õë³á, áóâ âðîæàé íà 1933 ð., õë³á çìîëîòèëè, à ñîëîìóçâåçëè ó ñêèðòè.  1933 ð. ó áåðåçí³-êâ³òí³ â íàøîìó ñåë³ ïî÷àâñÿ ãîëîäîìîð.Ëþäè éøë³ ç ä³òüìè äî òèõ ñêèðò ³ ïåðåâ³þâàëè ¿õ, íàâ³þâàëè 200–300 ã çåðíà –öå áóëî âåëèêîþ ðàä³ñòþ. Íàâåñí³ ó âîä³ âèð³ñ ìîëîäèé î÷åðåò, ìè éîãî ¿ëè, áîâ³í áóâ ñîëîäêèì.

³ä øêîëè ïîñèëàëè ä³òåé íà òîëîêó âèëèâàòè õîâðàõ³â, øêóðêè çäàâàëèâ ëàâêó, à ì’ÿñî ¿ëè. Íà ïî÷àòêó 1933 ð. ìîãî áàòüêà çààðåøòóâàëè. Ïðè¿õàâç ðàéîíó óïîâíîâàæåíèé ³ ñêàçàâ ãîëîâ³ êîëãîñïó, ùî éîìó ïîòð³áíî 3 ÷îëîâ³êèðèòè êàíàë “Ìîñêâà-Âîëãà”. Ñêàçàâ ãîëîâ³ êîëãîñïó, ùîá íàïèñàâ áóìàãó íàáàòüêà, ÿê â³í çàéìàâñÿ øê³äíèöòâîì – í³áèòî ñ³ÿâ õë³á ó áóð’ÿíè. Áàòüêà íà òðèðîêè çàáðàëè äî êàíàëó.

Íàñ â ñ³ì’¿ áóëî ÷åòâåðî. Ìàì³ áóëî âàæêî íàñ ïðîãîäóâàòè. ² áàòüê³â áðàòçàáðàâ ìåíå äî Äí³ïðîäçåðæèíñüêà.  ì³ñò³, êîëè éøëà äî ìàãàçèíó, áà÷èëàáàãàòî ëþäåé, ÿê³ ëåæàëè íà äîðîç³ (ÿê³ áóëè ìåðòâ³, à ÿê³ ïðîñèëè õë³áà).

Òàì áóâ ïàðê Çàâàðèõ³íà, â ÿêîìó ñòîÿëè ëàâêè, àëå õàçÿ¿â íå áóëî.  ëàâêàõáóëè ï³äâàëè, â íèõ ïîâíî ñì³òòÿ ³ ä³òè 3–9 ðîê³â. ijòè êðè÷àëè: “Ìàìî, çàáåðèìåíå çâ³äñè – ìåíå êóñÿ êèöÿ”. Íàñïðàâä³, ¿õ êóñàëè ïàöþêè. Öå áóëè ä³òèëþäåé, ÿê³ ïðèõîäèëè äî ì³ñòà ó ïîøóêàõ ¿æ³, àëå íå çíàõîäèëè ¿¿ ³ ïîìèðàëè.

Ëþäåé, ÿê³ âìèðàëè íà âóëèöÿõ, à òàêîæ ä³òåé, âìèðàþ÷èõ â ï³äâàëàõ, ï³äáè-ðàëè âäåíü íà áðè÷êó ³ çâîçèëè äî ì³ñöÿ, äå çàðàç ðîçòàøîâàíà øêîëà ¹ 16 ïî

826

ѲÄ×ÅÍÍß

âóëèö³ Ñèðîâöÿ. Âíî÷³ ¿õ â³äâîçèëè, àëå êóäè – í³õòî íå çíàâ. Íàñòóïíîãî äíÿêàðòèíà ïîâòîðþâàëàñÿ. Òàì, äå áóëè ï³äâàëè ç ä³òüìè, ïðîõîäèëà ðàí³øå òðàì-âàéíà ë³í³ÿ íà ñòàíö³þ Áàãëåé (òåïåð çàë³çíè÷íà ñòàíö³ÿ Äí³ïðîäçåðæèíñüê. –Óïîðÿäíèêè). Ìîæëèâî, ï³ä øêîëîþ ¹ 16 º çàõîðîíåííÿ ëþäåé. Íà ìîþ äóìêó,íå ìîæíà çà îäíó í³÷ âèâåçòè áàãàòî ëþäåé çà ì³ñòî ³ çàõîðîíèòè.

Çàïèñàâ Â.Øóëèê.1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßØÓËÈÊ Ñòåïàíà Ãîðä³éîâè÷à,

1917 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ãðàáêè Ìàãäàëèí³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Äèòèíîþ â 6 ì³ñÿö³â ÿ ñòàâ êðóãëîþ ñèðîòîþ.  ñ³ì’¿ íàø³é áóëî 11 äóø,ìåíå âèõîâóâàâ ñòàðøèé áðàò. Äîáðå ïàì’ÿòàþ óñå ç 1925 ð., ÿê ëþäè æèëèíåçàëåæíèìè äî 1931 ðîêó.  ëþäåé áóâ ñâ³é ñêîò, ìàëè áàãàòî çåìë³, ÿêó îáðîá-ëÿëè êîíÿìè. Ç îäíîãî ãåêòàðà çáèðàëè ïî 60 ö ïøåíèö³.

 1931 ð. ïî÷àëàñÿ êîëåêòèâ³çàö³ÿ. Ïîäàòîê, ÿêèé ïðèïèñóâàëè ìî¿ì äÿäü-êàì, òðåáà áóëî çäàâàòè ê³ëüêà ðàç³â, áî îäíîãî ðàçó áóëî íåäîñòàòíüî.

 1932 ð. êîëåêòèâ³çàö³ÿ ïðèéíÿëà íîâèé îáåðò.  ëþäåé âëàñò³ â³ä³áðàëèõóäîáó, çíàðÿääÿ äëÿ îáðîáêè çåìë³. Ïî÷àëàñÿ ïîâíà âèêà÷êà ó ëþäåé çåðíà, íåçàëèøàëè íàâ³òü íà ïîñ³â, à òàêîæ äëÿ õàð÷óâàííÿ.

1933 ðîêó âçèìêó ïî÷àâñÿ ãîëîäîìîð, ëþäè ïî÷àëè âèìèðàòè, â ñåë³ ìàéæåíå çàëèøèëîñÿ ëþäåé. Ìåðö³â íå áóëî êîìó õîâàòè, à â êîãî áóëè ùå ñèëè, òîïîìåðëèõ õîâàëè ó ñí³ã. À òèõ, ÿê³ ïîìåðëè â ñâî¿õ äîì³âêàõ, ¿ëè êðèñè.

Õë³á ó 1933 ðîö³ çàáèðàëè äî îñòàííüî¿ çåðíèíè, íàâ³òü ñïå÷åíèé. Õë³á õîâà-ëè â ñí³ã, ùîá íå çàáðàëà êîì³ñ³ÿ, ÿêà íàçèâàëà ñåáå “Ðîá³òíè÷³ çàãîíè, ïðèñëàí³ç Ðîñ³¿”.

ß â òîé ÷àñ íàâ÷àâñÿ â øêîë³. ѳì’ÿ ââàæàëàñÿ á³äíÿöüêîþ. Ïðèéøîâøè ³çøêîëè, ÿ áà÷èâ, ÿê ó áðàòà çàáèðàëè îñòàíí³é ïóä çåðíà. Ïîáà÷èâøè öå, ÿ íå äàâïøåíèöþ, â÷åïèâøèñü ðóêàìè â ì³øîê, êóñàþ÷è ¿õ ðóêè.

×óäîì çàëèøèâñÿ æèâèì.  1933 ð. âðÿòóâàâñÿ, çàâäÿêè êðîëÿì, ÿê³ áóëè âêîïàíö³, ³ ¿õ íå ìîãëè ñï³éìàòè.

Ó 1933 ðîö³ ïåðå¿õàâ äî Ïåòðèê³âêè, äå ñïîä³âàâñÿ íà ïîñò³éíå ì³ñöå ïðîæè-âàííÿ. ϳøîâ ïîëÿìè ñîíÿøíèêó ó êîëãîñï “Ïåòðîâñüêèé”, òàì äàâàëè 100 ãáîðîøíà íà äåíü, ïðàöþâàëè â³ä çîð³ äî çîð³. Àëå ÿ ïðàöþâàòè íå çì³ã, áî äóæåîñëàá, ï³øîâ äî ïîëÿ, äå äîñòèãàâ õë³á, íà¿âñÿ çåëåíîãî êîëîññÿ. Ìåíÿ ñï³éìàâîá’¿æä÷èê â ïøåíèö³ ³ â³äïðàâèâ äî ãîëîâè êîëãîñïó. Ãîëîâà êîëãîñïó ïðîâ³â ç³ìíîþ áåñ³äó, äå äîâ³äàâñÿ, ùî ÿ ñèðîòà, äàâ ðîáîòó ïàñòè òåëÿò, òàì ìåíå ãîäó-

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

827

âàëè. Ãîëîâà êîëãîñïó âèïèñóâàâ õë³á, êðóïó, ìàñëî. Ìåí³ ñòàëî òðîõè êðàùå³ ëåãøå â öåé ÷àñ.

Óðîæàé 1933 ðîêó â³ä ïîñ³âó ìî¿õ äÿäüê³â áóâ äóæå äîáðèé, éîãî çáèðàëèóæå îðãàí³çîâàí³ êîëãîñïè. Íå áóëî êîìó çáèðàòè õë³á. Ç Ðîñ³¿ ïðèñëàëè ëþäåé,âîíè æèëè â äÿäüê³âñüêèõ õàòàõ (äÿäüê³â âèñëàëè äî Ñèá³ðó).

Ðîñ³ÿíè, ÿê³ ïðè¿õàëè, õë³á íå çáèðàëè, à äî ãëèáîêî¿ îñåí³ õîäèëè ³ ì’ÿëèêîëîñêè é âàðèëè êàøó. Ïðèñëàëè ¿õ â òðàâí³, à íà ï³çíþ îñ³íü âîíè ïîâò³êàëèäîäîìó. À õë³á çàëèøèâñÿ â ïîë³.

Çàïèñàâ Â.Øóëèê.1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßØÓËßÊÀ Ìèõàéëà Îëåêñ³éîâè÷à

(ñ. Ñòàð³ Áàáàíè Óìàíñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.)

ÄÅÍÜ ÑÊÎÐÁÎÒÈ – Ó ÆÍÈÂÀÌèõàéëîâ³ çàïîâ³ëàÍàø ð³ä îáåð³ãàòè² ïðî íàðóãó, ùî áóëà,Íàùàäêàì ðîçêàçàòè.

ϳñëÿâîºííèé ÷àñ çàïàì’ÿòàâñÿ òèì, ùî íàøà ðîäèíà çàâæäè áóëà ãîëîä-íîþ. ß ³ ì³é ð³äíèé áðàò Ïåòðî ùîäíÿ ÷åêàëè, êîëè ìàìà ïðèäèáຠç ïîëÿ ³ ùîñüçâàðèòü òà çíàéäå áîäàé ñêèáî÷êó õë³áà. Õî÷à á ìàòîðæàíèêà ç ïîñë³äó, áî æèò-íüîãî áîðîøíà ó íàñ áóëî, ÿê ê³ò íàïëàêàâ, à ïðî ïèøíèé õë³á ³ ãîâîðèòè íå äîâî-äèëîñÿ. Õ³áà ùî ðàç ó ð³ê íà гçäâî ÷è ï³ä “ùåäðèé âå÷³ð” ñïðîìîãàëèñÿ íàá³ëåíüêèé êàëà÷èê… Ò³ëüêè íà Âåëèêäåíü, ó äåíü íàðîäæåííÿ íàøî¿ ìàìè, àáîó ïðîâ³äíó íåä³ëþ çäîáóâàëèñÿ íà ñâÿòèé õë³á, ùîá íåñòè íà ìîãèëè ìàìèíèõáàòüê³â, ÿê³ ïîìåðëè â ïåðåìîæí³ ðîêè “çá³ëüøîâè÷åíî¿ åðè”. Êîëè é â³ä ÷îãîïîìåðëè ³ äå ïîõîâàí³ áàòüêîâ³ íàéð³äí³ø³, – äëÿ íàñ öå çàëèøàëîñÿ çàãàäêîþ.Âë³òêó çàì³ñòü êàëà÷³â ³ ïàëÿíèöü ùîäíÿ ¿ëè êàêèø, òðàâ’ÿíèñò³ êàëà÷èêè ç áóð’ÿ-í³â. Áàòüêî ³íîä³ ïðèíîñèâ ç ð³÷êè äð³áíî¿ ðèáè ³ ðàê³â. Ïîêè ìàìà ïîâåðòàëàñÿç ðîáîòè, ðàêè ðîçïîâçàëèñÿ ïî âñ³é ê³ìíàò³, õîâàþ÷èñü ïîì³æ ð³çíèõ ãîñïîäàð-ñüêèõ ðå÷åé.

1920 ðîêó áàòüêî ñàì, ùå ó ñâî¿ 25 ðîê³â, çáóäóâàâ õàòó íà ãðàí³òíîìó ôóí-äàìåíò³. Õàòà é äîñ³ ñòî¿òü áåç ïîøêîäæåíü. Óñå, ùî òðåáà áóëî äëÿ íå¿ çðîáèòèç äåðåâà, áàòüêî òàêîæ ðîáèâ ñàì. Îäíà ê³ìíàòà áóëà æèòëîâà ³ ñëóãóâàëà çàñâ³òëèöþ, à â äðóã³é ê³ìíàò³ áàòüêî âëàøòóâàâ ìàéñòåðíþ, äå ðîáèâ ð³çí³³íñòðóìåíòè, çîêðåìà, äëÿ îáðîá³òêó çåìë³, êàìåíþ, âèñòðóãóâàâ íåõèòð³ ïîðîáêè

828

ѲÄ×ÅÍÍß

ç äåðåâà, òåñàâ ãðàí³ò, øèâ îäÿã ³ âçóòòÿ. Ìàéñòðóâàâ ðó÷í³ æîðíà íà ïðîäàæ.Ìàìà íîñèëà ¿õ íà ïëå÷àõ àæ íà çàë³çíè÷íó ñòàíö³þ Ïîòàø, ÿêà â³ä íàøî¿ õàòèçà äåñÿòü ê³ëîìåòð³â. À ðàç ¿õ êóäèñü âîçèëà áàòüêîâà äî÷êà â³ä ïåðøî¿ äðóæè-íè, ÿêà ïîìåðëà â³ä òèôó. Çà ðîçïîâ³äÿìè ñåñòðè, òî áóëà íåáåçïå÷íà ïîäîðîæ.̳é çâåäåíèé áðàò ï³ñëÿ â³éíè çàëèøèâñÿ äîñëóæóâàòè ó â³éñüêó, îñê³ëüêè òîä³â³éñüêîâó ïîâèíí³ñòü â³äáóâàëè ñ³ì ðîê³â. Áóäó÷è ó â³äïóñòö³, ïîäàðóâàâ íàø³éìàì³ äîáðîòí³ àðì³éñüê³ ÷îáîòè, ÿê³ äëÿ íå¿ áóëè ïîâñÿêäåííèìè âïðîäîâæ ðîêó.Ùîá íå âìåðòè, âèìó÷åí³ ãîëîäîì ëþäè õîäèëè â ïîëå çà êîëîñêàìè. ²íîä³ äîíàñ õòîñü ïðèíîñèâ ùîñü çìîëîòè ³ çà öå çàëèøàâ òðîõè êóêóðóäçÿíîãî ÷è ÿêî-ãîñü ³íøîãî áîðîøíà. Ìàìà äîäàâàëà äî íüîãî ëèñòÿ ç ëèïè òà ùå ùîñü, ïðè-ïðàâëÿëà êðîïîì ÷è ïåòðóøêîþ ³ ç öüîãî ò³ñòà ïåêëà êîðæèêè. Ç ïå÷³ âèïîðñêó-âàëè ³íîä³ é ï³äïàëî÷êè, ùî çàì³íÿëè ïàëÿíèö³.

Âîñåíè â íàñ, îêð³ì öèáóë³ é ÷àñíèêó, ùî çáåð³ãàëîñÿ íà ãîðèù³, íå áóëîí³÷îãî. Âñþ ãîðîäèíó, ÿêà áóëà â ëüîõó (êàðòîïëþ, áóðÿêè, ìîðêâó ³ ÿáëóêà, íàâ³òüêâàøåí³ ïîì³äîðè é îã³ðêè), äî÷èñòà âèêðàëà íàéáëèæ÷à ñóñ³äêà – Ñîô³ÿ Âî-ùåíêî ç äî÷êîþ ßâäîõîþ, ùî ¿õ ïî âóëè÷íîìó íàçèâàëè “âîøàìè”. Öå ñòàëîñÿòîä³, êîëè íàø áàòüêî ç ìàìîþ ïî¿õàëè äî ðîäè÷³â ó ãîñò³. Ïðî òå, ùî âêðàëèñàìå âîíè, íàì ðîçïîâ³ëè ñóñ³äè – Ìàð³ÿ ³ Ãàëèíà Êîëîìèéö³, õàòà ÿêèõ áóëà á³ëÿíàøî¿ ÷åðåç øëÿõ. Àëå âîíè ïîáîÿëèñÿ â³äâåðíóòè çëîä³éîê, áî Ñîô³ÿ ³ç ñèíîìÉîñèïîì ñâîãî ÷àñó áóëè ñ³ëüñüêèìè àêòèâ³ñòàìè ³ ðîçêóðêóëþâàëè ñåëÿí,à Éîñèï ç äðóæèíîþ dzíà¿äîþ Áóäåíêî ó 1937–1938 ðîêàõ âèäàâàëè îäíîñåëüö³âåíêàâåäèñòàì. Äîíåñëà Áóäåíêî é íà Âàñèëÿ Àðòåìîâè÷à, â÷èòåëÿ, ùî áóâ ÷î-ëîâ³êîì Ìà𳿠Êîëîìèºöü, à ¿¿ äî÷ö³ Ãàëèí³ – áàòüêîì. ×åðåç öå îáèäâ³ é áîÿëèñÿ,ùîá ò³ “âîø³” íå “ç’¿ëè” ³ ¿õ ñàìèõ, ³ ¿õí³õ ðîäè÷³â.

Ìî¿ áàòüêè íå ìîãëè âäàòèñÿ äî ñóäó, îñê³ëüêè íà ì³ñö³ êðàä³æêè çëîä³éîê íåñï³éìàëè. Íàâ³òü ïðè íàÿâíîñò³ ñâ³äê³â ç òîãî ñóäó á í³÷îãî íå âèéøëî. Óæå áóâïîä³áíèé âèïàäîê, ùî ñòîñóâàâñÿ ò³º¿ ñàìî¿ “âîø³”, òà âîíà âèéøëà ñóõîþ ç âîäè.À ñâîº äîáðî îçâ³ð³ë³ ñóñ³äè áåðåãëè, ÿê ç³íèöþ îêà. ßêîñü ì³é ãîëîäíèé áðàòÏåòðî ç³ðâàâ ç ¿õíüî¿ ÷åðåøí³, ùî ðîñëà íà ìåæ³ ³ ñõèëÿëà ã³ëëÿ íàä íàøèì ãîðî-äîì, ê³ëüêà ÿã³ä. ßâäîõà òàê ïîáèëà éîìó íîãè, ùî â³í äóæå äîâãî íå ì³ã íå òåùî õîäèòè, à íàâ³òü ñòîÿòè. Öå áóëà ïîìñòà õëîï÷èí³ çà òå, ùî ïðîãàíÿâ ¿¿ ñâèíþç íàøîãî ïîäâ³ð’ÿ, êîëè âîíà øìàòóâàëà ðîçâ³øàí³ íà òèíó íàø³ âèøèò³ ðóøíèêè.À êîëè íàøà ìàìà ïîäàëà íà ßâäîõó ïîçîâ äî ñóäó, òà çâ³ðèíà íà éîãî çàñ³äàííÿíå ç’ÿâèëàñÿ. Ñóäîâèé ñåêðåòàð, ùî âáîë³âàëà çà ìàëèì, òèõåíüêî ñêàçàëà, ùîõî÷ çëî÷èí êðèì³íàëüíèé, àëå ïðèâåñòè âèíóâàòó íåìîæëèâî, îñê³ëüêè íàä³éøëàâêàç³âêà íå ïðèòÿãóâàòè ¿¿ äî â³äïîâ³äàëüíîñò³, òîìó ùî âîíà ³ ¿¿ ìàòè â Ãîëîäî-ìîð áóëè “÷åðâîíèìè ì³òëàìè”, ùî âèãð³áàëè ó ñåëÿí õë³á äî çåðíèíè. Ïåðåäðàäÿíñüêîþ âëàäîþ öå áóëà âåëèêà çàñëóãà. À ïðî ïîçèâà÷êó, íàøó ìàìó, ñêàçà-ëè, ùî âîíà ç “ðîçêóðêóëåíèõ”. Òîìó ðàäÿíñüêà Ôåì³äà â³äâåëà ïîêàðó â³ä áóçó-â³ðêè, çàîõîòèâøè äî ³íøèõ áåç÷èíñòâ. Òà çëî ïîâåðíóëîñÿ äî íå¿ ñàìî¿. ̄ ¿ äâîþ-ð³äíèé áðàò ²âàí Ïåðåïåëèöÿ ó ïîøóêàõ äàðìîâèõ ãðîøåé, ÿêèõ òàê ³ íå çíàé-

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

829

øîâ, áî íå áóëî, âáèâ ßâäîøèíó ìàò³ð. Äî÷êà öåé çëî÷èí çâåðíóëà íà “íåäîáè-òèõ êóðêóë³â”. Àëå âáèâöÿ ï³çí³øå óñå-òàêè ïîòðàïèâ äî â’ÿçíèö³, äå â êàìåð³ðîçïîâ³â ïðàö³âíèêîâ³ êàðíîãî ðîçøóêó, ÿêèé âèäàâàâ ñåáå çà çëî÷èíöÿ, íå ò³ëüêèïðî òå, çà ùî ïîòðàïèâ äî áóöåãàðí³, à é ïðî âáèâñòâî ò³òêè. Éîìó äîâåëîñÿ ïîêà-çàòè ì³ñöå, äå êîëèñü çàõîâàâ ãèðþ, ÿêîþ â³í ñêîðèñòàâñÿ, àëå çà äàâí³ñòþ ÷àñóâæå íå ì³ã áóòè ñóäæåíèì. Ñàìà ßâäîõà â êîëãîñï³ íå ïðàöþâàëà í³êîëè, à ò³ëüêèêðàëà, ÿê ó ãðîìàäè, òàê ³ â îêðåìèõ ñåëÿí. Ñàìå ö³ çä³áíîñò³ ¿¿ ìàòåð³, âèïðîáóâàí³çà êîëåêòèâ³çàö³¿, ïåðåéíÿëà äî÷êà. Ïðî âñå öå ðîçïîâ³äàëè ëþäè, öå áà÷èâ ³ ñàìàâòîð ö³º¿ ðîçïîâ³ä³. Êðàäåíèì õàð÷óâàëàñÿ, êðàäåíèì ãîäóâàëà áèê³â òà êàáàí³â.Íå ãðåáóâàëà í³ ñ³íîì, í³ áóðÿêàìè. Íî÷àìè îááèðàëà ãîðîäè, çíîñèëà ÷óæ³ ãàðáó-çè íà ñâîþ ñàäèáó, ùîá ñïðàâèòè âðàæåííÿ âèíÿòêîâî¿ âðîæàéíîñò³ ñâ íå âåëü-ìè óäîáðåíî¿ çåìë³. Âï³éìàòè ¿¿ íå íàñì³ëþâàâñÿ í³õòî, ïîçàÿê çíà÷èëàñÿ àêòèâ³ñò-êîþ êîëãîñïíîãî áóä³âíèöòâà. Êîëè ¿¿ ð³äíèé áðàò Éîñèï ñòàâ êîëãîñïíèì áðèãàäè-ðîì, òî óðî÷èñòî çàÿâèâ, ùî äëÿ äîñÿãíåííÿ ñâ³òëî¿ ìåòè “ìè ïîéäüîì ïðÿìèìïóòüîì”. ² òàêè ï³øîâ… ïðÿìî íà ïðèñàäèáíó ä³ëÿíêó ßâäîõè ³ ïî÷àâ çáèðàòèêàðòîïëþ, áóðÿêè, ãàðáóçè… Ñåñòðà á³ãàëà âóëèöÿìè é êðè÷àëà: “Ëþäè, çëîä³éçàáèðຠìîº äîáðî”, – í³õòî íå çâåðíóâ óâàãó. Áðàò ùå é âèãíàâ ñåñòðó ç ¿¿ õàòè.

̳ñöåâà âëàäà â ãðèçíþ ðîçêóðêóëþâà÷³â íå âòðó÷àëàñÿ, ïåðåêîíàíà, ùî ö³êîìíåçàì³âñüê³ “âîø³” ïîêóñàþòüñÿ ³ ïîìèðÿòüñÿ, áî ð³äí³. ßâäîñ³ æ ÷è íå çàäîáëåñòü ó ðîêè êîëåêòèâ³çàö³¿ ³ Ãîëîäîìîðó òà çà îáäóðþâàííÿ ä³òåé ó øê³ëüíî-ìó áóôåò³ (âîíà òàì ïðàöþâàëà ó 1935 ðîö³), êîëãîñï ïðèçíà÷èâ ÷èìàëó “çàñëó-æåíó ïåíñ³þ”. Àëå äëÿ êîìíåçàì³âñüêî¿ êîìñîìîëêè öüîãî âèÿâèëîñÿ çàìàëî,³ âîíà ïî÷àëà çáèðàòè ï³äïèñè íà ï³äòâåðäæåííÿ ¿¿ “ïðàö³” â ͳìå÷÷èí³ â ðîêèâ³éíè. Ïðîòå ¿¿ îñòêîëåæàíêè ðîçïîâ³äàëè, ùî âîíà òàì ðîáèëà òå, ùî é ó ñåë³â ðîêè êîëåêòèâ³çàö³¿ – äîíîñèëà. À ï³ñëÿ â³éíè ñïåêóëþâàëà òîâàðàìè, ÿê³ ¿é ñåñò-ðà Íàñòÿ íàäñèëàëà ç “êîëèñêè ðåâîëþö³¿” – Ëåí³íãðàäà. Ïðî öå ðîçïîâ³äàëàñóñ³äêà Ãàííà Àðòèêóëà é ä³òè òèõ, ùî ïðè í³ìåöüêèõ îêóïàíòàõ â³ääàâàëè â ¿õí³ðóêè ìîëîäü ³, ìàáóòü, ùî é ñâî¿õ ä³òåé, ùîá äîâåñòè â³ääàí³ñòü óæå í³ìåöüêîìóðåéõó. Òàêîþ âèÿâèëàñü ³äåéí³ñòü áóä³âíèê³â íîâîãî æèòòÿ äëÿ ñåëÿí.

Íàö³ÿ ³ äåðæàâà. – 2006. – 28 ëèñòîïàäà.

ѲÄ×ÅÍÍßØÓËßÊÀ Ïåòðà Îëåêñ³éîâè÷à

(ì. Æèòîìèð)

ÌÀÒÅÐÈͲ ² Ìί ÑÏÎÃÀÄÈÃîëîä ïåðåæèâ ó ñåë³ Ñòàð³ Áàáàíè Óìàíñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³

×åðêàñüêà) îáëàñòü).

830

ѲÄ×ÅÍÍß

ß íà¿âñÿ ãîëîäó â ²² ïîëîâèí³ ïîâîºííèõ 40-õ ðîê³â. Ïàì’ÿòàþ, íå òàê óæåé ñëàáî, ùî ëîæêîþ øóêàâ ó ìèñö³ ñóïó áàðàáîëþ ç ð³çíèì ëèñòÿì ³ ëîâèâ ÿê³ñüêðóïèíêè. Àëå â äèòÿ÷ó ïàì’ÿòü äîáðå óâ³éøëî áàæàííÿ óíèêíóòè ã³ðêîãî ñìàêóãîëîäó. ß ³ ì³é áðàò Ìèõàéëî, à ìè äâ³éíÿòà, âèð³øèëè ïåðåñàäèòè ëåäü ïðîðîñë³ïàã³íö³ – ñòåáëèíè ç ëèñòî÷êàìè áàðàáîë³ íà, çäàâàëîñÿ, êðàùå ì³ñöå, ùîá ïðè-øâèäøèòè âðîæàé.

Áàòüêî íå ñòàâ ïîÿñíþâàòè øê³äëèâ³ñòü òàêîãî äîãëÿäàííÿ, à çàïîâçÿâñÿâ÷èòè ðåì³íöåì, àæ ïîêè íàñ íå â³äíÿëà ìàòè, óæå ñïîëîñàíèõ ³ çàþøåíèõ êðî-â’þ. ² âñå æ òàêè, êîëè áàòüêî â³ä’¿çäèâ ó Ãðóç³þ íà çàðîá³òêè, ìè á³ãëè çà ìàøè-íîþ ³, ïëà÷ó÷è, áëàãàëè âåðíóòèñÿ. Íå âåðíóâñÿ, í³êîëè. Òàì â³í ³ ë³ã â äîìîâèíó.

À äàë³ â íàñ áóëî íàï³âãîëîäíå äèòèíñòâî ó êîëãîñïíèõ ìàéäàíàõ, äå Ìè-õàéëî ïðîñèâ êóõàðêó ïîñîëèòè ñóï öóêðîì. Ïðî ò³ ðîêè çáåðåãëîñÿ ôîòî ç íàñäâîõ, ÿêå ñâ³ä÷èòü ïðî íåùàñíå æèòòÿ é íåùàñëèâå äèòèíñòâî.

Ïåðøà ïîëîâèíà ï’ÿòäåñÿòèõ ðîê³â áóëà ñõîæà íà ïîïåðåäí³. Éäó÷è ç ìà-ìîþ ç ï³ñëÿæíèâíîãî ïîëÿ, íà ÿêîìó ïøåíèöÿ áóëà âæå îáìîëî÷åíà ³ âèâåçåíà,à ñîëîìà çàñêèðòîâàíà, ìè íàçáèðàëè ðîçñèïàíîãî çåðíà ³ ïîëåãëèõ êîëîñê³â. Àëåíàì íå äîâåëîñÿ ïðèíåñòè ¿õ äîäîìó, òîìó ùî ïåðåñòð³â ãîëîâà êîëãîñïó ÌèõàéëîÒðîöåíêî ³ ïðèìóñèâ ïîâèêèäàòè êîëîñêè é çåðíî: “Òüîòþ Íàñòüî, âèñèïàéòå!”

Íå äîïîìîãëî í³ áëàãàííÿ, í³ äîâîäè, ùî â íàñ óäîìà ó âñ³ äí³ â êîæíîìóêóòêó ïëà÷óòü çëèäí³. Ãîëîâó êîëãîñïó Òðîöåíêà íå ñïèíèëî é òå, ùî â íàñ ³ç íèìáóëè õî÷ ³ íåïðÿì³, à âñå æ òàêè ñï³ëüí³ ðîäè÷³. Ïðèéøîâøè äî íàñ ó ãîñò³, â³íïîîá³öÿâ, ùî êóïèòü íàì, ïàñòóøêàì êîëãîñïíî¿ õóäîáè, êîñòþì÷èêè, çâè÷àéíîæ, çà êîëãîñïí³ ãðîø³. Àëå “êàçàâ (³ êîëãîñïíèé) ïàí êîæóõ äàì, òà ñëîâî éîãîòåïëå”. Íàòîì³ñòü îøòðàôóâàâ òüîòþ Íàñòþ çà íåâèõ³ä íà êîëãîñïíó ðîáîòóâ òîé äåíü, êîëè â³í ó íå¿ â ãîñòÿõ ïèâ ³ ¿â.

Ãîëîâà êîëãîñïó Ìèõàéëî Òðîöåíêî ïîäàðóâàâ (çà êîëãîñïí³ ãðîø³) êîñòþ-ìà çàáåçïå÷åíîìó áàòüê³âñüêèì ï³êëóâàííÿì íàøîìó ðîâåñíèêó Âàñèëåâ³ Êîñ-òåíêîâ³. Çãîäîì öåé íåäîó÷êà ñ³ëüñüêî¿ øêîëè, àëå ç “äèïëîìîì” çàî÷íîãî ïàðò³é-íîãî “ë³êáåçó”, ÷åðãîâèé íàì³ñíèê ãîëîâè êîëãîñïó Ãðèãîð³ÿ Óäîäà, ñâîãî áðàòà,ïðî ÿêîãî ìîâèòèìó äàë³, çà òðèäöÿòèð³÷÷ÿ ñâîãî ãîëîâóâàííÿ ï³ä ïðèêðèòòÿìðàéêîì³âñüêèõ òóç³â òàêîæ ñòàâ ïðèêëàäîì êîëãîñïíîãî ðàáîâëàñíèöòâà. À ÷èä³ëèâñÿ â³í êîëãîñïíèì äîáðîì ç³ ñâî¿ì áðàòîì ³ â÷èòåëåì çëîä³éñòâà Óäîäîì,ïèòàííÿ â³äïàäຠçà áåçñóìí³âí³ñòþ.

 ÷àñ “ïåðåáóäîâè” Â.Êîñòåíêî, âèéøîâøè ç “ò³í³”, ñòàâ îäíèì ç ï³îíåð³âäèêîãî ñîö³àë³ñòè÷íîãî êàï³òàë³çìó. Çà ðîêè íåçàëåæíîñò³ äåðæàâè Êîñòåíêî ñâî¿ìêðþ÷êîòâîðñòâîì ïîãðàáóâàâ êîëãîñïíèê³â ³ ðîç³êðàâ êîëãîñïíå ìàéíî, à çà äîñ-ë³äæåííÿ ïðàâäè çàïîâçÿâñÿ óâ’ÿçíèòè ìîãî áðàòà Ìèõàéëà. Íå ìàþ ñóìí³âó,ùî â éîãî ë³òîïèñ³ çàéìå ñâîþ í³øó ³ Êîñòåíêî, õî÷à â³í ñâî¿ìè ÷îðíèìè ä³ëàìèçàðîáèâ íå ì³ñöå â ³ñòîð³¿, à êàìåðó ñìåðòíèê³â.

Íà æàëü, äåìîêðàò³ÿ ïåðåìîãëà çàêîí. Ãð³ì íåáåñíèé ïîêàðàâ ÷îìóñü ëèøåáàòüêà-âèõîâàòåëÿ öüîãî âèðîäêà é ìåðçîòíèêà. Áîã íà íåá³ ñïèòü, ïîïè ïðîùàþòü

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

831

âñ³ ãð³õè, ïðåçèäåíòè ñïîãëÿäàþòü ïàðàäè ðîçãíóçäàíîãî êàï³òàë³çìó, à íàø³ “ïàò-ð³îòè” ÷óõàþòü ëîáè... Òà ïîâåðíåìîñÿ äî ðîçïîâ³ä³ ïðî îäíîãî ç âèêîíðîá³âáóä³âíèöòâà ñòàë³íñüêî-õðóùîâñüêîãî “áëàãîäåíñòâ³ÿ” – Ìèõàéëà Òðîöåíêà.

ϳñëÿ ãîëîâóâàííÿ Ì.Òðîöåíêî ó ð³äíîìó ñåë³ â÷èòåëþâàâ ³ ïðèìóøóâàâíåïîê³ðíèõ âèêîíóâàòè ñëàâëÿ÷èõ êîìóí³ñòè÷íó ïàðò³þ ï³ñåíü. Âîíà æ ó êîëãîñï-íèê³â çàñëóæèëà íå ëþáîâ – “ß ñëàâëþ ïàðò³þ ºäèíó”, à íåíàâèñòü. À ïîêè ùîðîçïîâ³ì ïðî ï³ëüãè öüîãî ³ êîëèøíüîãî ÷ëåíà ñ³ëüñüêî¿ íîìåíêëàòóðè “êåðóþ÷ ñïðÿìîâóþ÷î¿”, ÿêèé çãîäîì âè¿õàâ æèòè äî ì³ñòà.

Êîëè ÿ, â³äïî÷èâàþ÷è â ð³äíîìó ñåë³, áðàâ íà ïîë³ îïëà÷åí³ ìíîþ ïîì³äîðè,áà÷èâ çà òàêîþ æ ðîáîòîþ ³ Ìèõàéëà Òðîöåíêà. Áðèãàäèð ãîðîäíüî¿ áðèãàäèñêàçàâ ìåí³, ùî íàñòóïí³ ãîëîâè êîëãîñïó ñâîºìó íàñòàâíèêó Ì.Òðîöåíêîâ³ ïðè-ìóñèëè âèäàâàòè ãîðîäèíó áåçîïëàòíî. À ùîá êóïèòè ëåãêîâå àâòî çà ï³ëüãîâîþö³íîþ, â³í âåðíóâñÿ â ñåëî íà ê³ëüêà ì³ñÿö³â ïðàöþâàòè ãîëîâîþ ñ³ëüñüêî¿ Ðàäè.Ïðî ãîëîäîìîðè ³ ðåïðåñ³¿ ðîçïîâ³ñòè ìîºìó áðàòîâ³, äîñë³äíèêîâ³ òèõ òðàãåä³é,ñïðè÷èíåíèõ ÷åðâîíèì òåðîðîì, Òðîöåíêî â³äìîâèâñÿ íàâ³òü ïåðåä ñâîºþ ñìåðòþ.Ùî æ, â³ðíèé êîìóí³ñò.

ϳñëÿ çàê³í÷åííÿ çàãàëüíîîñâ³òíüî¿ ñåðåäíüî¿ øêîëè, îòðèìàâøè àòåñòàòçð³ëîñò³ ³ íàñë³äóþ÷è ïðèêëàä ñòàðøèõ âèïóñêíèê³â òà íàâ÷åíèé æèòòÿì ³ ãíàíèéíåñòàòêàìè, ÿ òàêîæ âèð³øèâ ïðîäîâæèòè íàâ÷àííÿ, ùîá ³ ñàìîìó “âèéòè â ëþäè”.ϳä ÷àñ áëàãîñëîâåííÿ â ñâ³ò øèðîêèé, ó ÿêîñò³ íàïóòí³õ ñë³â ÿê äîëàòè ïîäàëüø³òðóäíîù³ ìîæëèâîãî íîâîãî, óæå ì³ñüêîãî, ïîíåâ³ííÿ, ìàòè ðîçïîâ³ëà ìåí³ ïðîïåðåæèò³ íåþ ñòðàøí³ ðîêè ãîëîäîìîð³â, ðåïðåñ³é ³ ð³çíèõ âîºí. Òà é ö³íó òÿæêî¿îáêðàäåíî¿ ïðàö³, ÿê ³ âêðàäåíèõ ñóñ³äîì ó íàñ ãðîøåé, çà ùî ìàòè, ï³äîçðþþ÷èìåíå, â³äøìàãàëà òàê, ÿê áàòüêî çà ïåðåñàäæåíó áàðàáîëþ, çàïàì’ÿòàâ äîáðå.

Ó ñìåðòåëüíîìó äâîáî¿ ç á³ëüøîâèöüêèìè òâîðöÿìè êîìóí³ñòè÷íîãî ðàþ-ïåêëà çàãèíóëî äóæå áàãàòî íàøèõ îäíîñåëüö³â. Òà îñîáëèâî çàïàì’ÿòàëèñüðîçïîâ³ä³ ìàòåð³ ïðî çàïëàíîâàí³ â ïåðøèõ ï’ÿòèð³÷êàõ ãîëîäîìîðè ùîäî ñåëÿí,ÿêèõ êîìóíàðè âèð³øèëè çàãíàòè äî êîëãîñï³â, àáè ïðèâ÷èòè, ÿê àíåêäîòè÷íèéöèãàí êîáèëó, ïðàöþâàòè íå ëèøå çàäàðìà, à é íå ¿âøè. ², çà ñëîâàìè êëàñèêà,“ó ïðàö³ ñêîíàòü”.

Íàéá³ëüøîãî ëèõà êîìóí³ñòè ïðèíåñëè ñåëÿíàì ó 1932–1933-õ ðîêàõ. Çà ðîç-ïîâ³äÿìè ìàòåð³ â ñåë³ í³êîëè òàê íå çäèõàëà çâ³ðèíà, ÿê çàìåðòâî ïàäàëè ëþäè,äîâåäåí³ ñòàíó õîäÿ÷èõ ñêåëåò³â. Ïðî íåìèíó÷èé ãîëîä ïîïåðåäæàâ íåçáàãíåí-íèé ôåíîìåí ïðèðîäíîãî ÿâèùà – íåáóâàëîãî äîòîä³ íàïëîäæåííÿ ìèøåé.

À ïðî çàäåêëàðîâàíèé êîìóí³ñòàìè íåâðîæàé ÷åðåç óÿâíó ïîñóõó íå ìîãëîáóòè é ìîâè, áî â³ä âðîæàþ òîä³ äî çåìë³ âãèíàëîñÿ êîëîññÿ óñ³õ çåðíîâèõ. ×è íåòîìó é ìèøåé íàïëîäèëîñÿ, ÿê õìàðè ñàðàíè. Ëþäè æ âãèíàëèñÿ â³ä “ïëàíóäî äâîðó” – ïîäàòê³â ³ ãèíóëè â³ä ðåêâ³çèö³¿ âñüîãî, ùî áóëî íå ëèøå â êîìîð³,à é ó õàò³, õë³â³ òà íàäâîð³.

Ç áàãàòüîõ ñ³ìåé, ùî ìàëè ïð³çâèùå “×åïêè” – óñ³ ç ìàìèíî¿ ðîäèíè – ïî-ìåð Ôàíàñü ç äðóæèíîþ ³ äâîìà ä³òüìè; Ñòàõ ç äðóæèíîþ ³ ï’ÿòüìà ä³òüìè;

832

ѲÄ×ÅÍÍß

Ôåäü; Òèìîô³é ç äðóæèíîþ, âîíè áóëè õî÷ ³ ïîâàæíîãî â³êó, àëå çîâñ³ì ùå “íåäèõàëè íà ëàäàí”; Äåìåäü ç òðüîìà ä³òüìè; Ïàòðàò Âàñèëüîâè÷ ³ç òðüîìà ä³òüìè,âîíè æèëè íà õóò³ðö³ á³ëÿ Ñòàðîì³ñüêîãî ë³ñó; Êèðèëî ³ Ïåòðî ç äðóæèíàìè.

Òîä³ ìîÿ ìàòè áóëà ùå íåîäðóæåíà ³ çàëèøàëàñÿ â áàòüê³âñüê³é õàò³, òîæ áà÷è-ëà íà ïðèêëàä³ âëàñíî¿ õàòè, ÿê áðèãàäà ðîçêóðêóëþâà÷³â, íèøïîðÿ÷è ïî âóëèö³, çàáè-ðàëà âñå, ùî ¿é òðàïèëîñÿ ó êîæí³ì îá³éñò³. Ñåðåä ìàðîäåð³â áóâ ³ ïðèáëóäà ËåâêîÍèæíèê. Öåé îäèí ³ç íàéàêòèâí³øèõ êîìíåçàì³âö³â çàáðàâ íàâ³òü ñ³ëü ç ìàëåíüêî¿ñ³ëüíè÷êè. ³í æå áóâ ³ âáèâöåþ ñâîãî êîëåãè. Ïîâ³çøè ç Êàñÿíîì Ëàãîâñüêèì âî-çîì äî ì³ñòà Óìàí³ íàãðàáîâàí³ â ñåëÿí ïðîäàâàòè óæèòêîâ³ ðå÷³, ùîá êóïèòè õë³áà,Ëåâêî ïðèâ³ç Êàñÿíà äîäîìó ìåðòâèì, áåç õàð÷³â ³ ãðîøåé. Ëþäè çíàëè, ùî òîéçëî÷èí áóâ ñêîºíèé Ëåâêîì, àëå ìîâ÷àëè, òîìó ùî â³í áóâ íàéñêàæåí³øèì êîìóíà-ðîì. Ëåâêî çàáèâ äî ñìåðò³ íàâ³òü Àíäð³ÿ – ñâîãî ð³äíîãî ñèíà.

Áóâøè ÷åëÿäíèêîì ó ìëèí³ ìîãî ä³äà Ïåòðà, ï³ñëÿ ñïðîâàäæåííÿ éîãî ç³ñâ³òó Ëåâêî âäåðñÿ äî õàòè Ïåòðîâèõ äî÷îê ³ ïîãðîçàìè ïðèìóñèâ ñòàðøó ç íèõ,Îëåíó, áóòè éîìó çà äðóæèíó. Íà Ëåâêà íå õîò³ëà äèâèòèñÿ íàâ³òü óäîâà, íå òåùî ä³â÷èíà. À ìåíøó, Íàñòþ, òîä³ ìàéáóòíþ ìîþ ìàò³ð, çàãíàâ æèòè ó ìàëåíü-êó ê³ìíàòêó-âàíüêèð, õî÷à çà çâè÷àºâèì ïðàâîì ¿é íàëåæàëà óñÿ âåëèêà õàòà. Çàìîæëèâèé ñïðîòèâ îáîì ïîãðîæóâàâ Ñèá³ðîì.

Àæ äî ñâ ñìåðò³ Ëåâêî äî Îëåíè ñòàâèâñÿ äåñïîòè÷íî. Éîãî ðîáîòîþáóëà ï’ÿíêà ³ í³÷íèé ñîí ó êîíòîð³ êîëãîñïó, à âåñü äåíü ñïàâ óäîìà, íà ïå÷³,³ í³õòî íå ñì³â íàâ³òü ñëîâà ìîâèòè, ùîá íå ðîçáóäèòè. Òàêèì æå ìåðçîòíèêîìáóâ ³ éîãî áàòüêî, ÿêîìó äðóæèíà ïîäàâàëà áîðù íà ï³÷, à âæå âèïîðîæíåíóìèñêó çàáèðàëà íàïîâíåíó ôåêàë³ÿìè.

Ç ð³äíèõ ñèí³â ìàìèíèõ áàòüê³â ó ãîëîäîìîð 30-õ ðîê³â ïðîïàâ Ñåðã³é. ³íáóâ ùå íåîäðóæåíèé, êóäèñü ïî¿õàâ ïî õë³á, ³ íå âåðíóâñÿ. Òàêå æ ëèõî ñï³òêàëî³ éîãî áðàòà Ëàð³ÿ, â íüîãî áóëî ùå é òðîº ä³òåé: Îëÿ, Ïåòðî é ²âàí. ¯õíÿ ìàòè, ¿¿çâàëè ßâäîõîþ, ó ïîìèíàëüíèé äåíü íà öâèíòàð³ ðîçïîâ³äàëà, ïëà÷ó÷è, ùî â³äíåñòà÷³ âàðåíîãî â ä³òåé ó ñòðàâîõîäàõ ïîçàñòðÿãàâ çàñîõëèé êàë. Âîíà éîãîâèêîëóïóâàëà ïàëüöåì, àëå âðÿòóâàòè ä³òåé â³ä ñìåðò³ íå çìîãëà. Âàðèòè áîðùóáóëî í³ ç ÷îãî, òà é êàø³ ç áóð’ÿíó íå çâàðèø.

 ïîõèëîìó â³ö³ ßâäîõà ïðèéíÿëà êâàðòèðàíòà, çàõ³äíÿêà, ùîá ïîì³ã äîæè-òè â³êó, à â³í ¿¿ çà ì³çåðíó êîëãîñïíó ïåíñ³þ âáèâ. Àëå äî â³äïîâ³äàëüíîñò³ éîãîí³õòî íå ïðèòÿãóâàâ, áî ç áàáè äåðæàâ³ ö³êàâèì áóëî ò³ëüêè òå, ùîá ïîçáóòèñÿïåíñ³îíåðêè. Òàê, ìàáóòü, ³ â íåçàëåæí³é äåðæàâ³. Ñèí áðàòà ²âàíà Âàñèëü òàêîæêóäèñü ïî¿õàâ ³ íå âåðíóâñÿ. À äðóãèé ²âàí³â ñèí, Îëåêñà, ïîìåð âäîìà, òàêîæó ãîëîäîìîð 30-õ ðîê³â.

Ìîæå, êîãîñü ³ç òèõ íåùàñíèõ ÿ íå çãàäàâ, ìîæå, òðàïèëàñü ³ ÿêàñü íå-òî÷í³ñòü, àëå òåïåð ç’ÿñóâàòè í³ â êîãî. Áî âñ³, õòî çíàâ, ïîâìèðàëè – õòî ùåòîä³, íå âèòðèìàâøè ìîñêîâñüêî¿ “çàáîòè ³ òºïëà”, ³íø³ ÿêèìîñü ÷èíîì ëåäâåâðÿòóâàëèñÿ, àëå íå çàçíàâøè ùàñòÿ, ñêîíàëè-òàêè â ïðàö³. ¯¿ ïëîäè ï³øëè íàáëàãî “êåðóþ÷î¿ ³ ñïðÿìîâóþ÷î¿” êîìïàðò³¿. Íàì æå äîñòàëèñÿ ñèð³òñüê³ ñëüîçè.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

833

Ìî¿é ìàòåð³ íå âèïîâíèëîñÿ íàâ³òü 60 ðîê³â. Ãîëîâà êîëãîñïó Ãðèãîð³é Óäîäñïðè÷èíèâ ¿é êðîâîâèëèâ ó ãîëîâó. ³í ðâîíóâ ç ¿¿ ïëå÷åé òîðáèíó ç äð³áíèìèêà÷àíàìè êóêóðóäçè, ÿêèõ äî êîëãîñïíî¿ êîìîðè íå âçÿëè ÿê íåâ³äïîâ³äíèõ íîð-ìàì. Óäîä áóâ íàøèì âóëè÷íèì ñóñ³äîì, çà ÿêîãî íà ïîñàäó ãîëîâè êîëãîñïóïðîãîëîñóâàëà ³ ìîÿ ìàòè. Íàäàë³, ñòàâøè âîëîäàðåì ïàðò³éíîãî êâèòêà, öåé“÷åðâîíèé áàðîí” ìàâ ëþäåé çà êð³ïàê³â, à êîëãîñïíèì äîáðîì ðîçïîðÿäæàâñÿÿê ñâî¿ì.

Íå çàäîâîëüíèâøèñü ³íñóëüòîì ì ìàòåð³ – ñâ æåðòâè, ãîëîâà êîëãîñïóêîìóí³ñò Óäîä ïîçáàâèâ ¿¿ íàâ³òü ò³º¿ ì³çåðíî¿ êîëãîñïíî¿ ïåíñ³¿, ÿêî¿ ëåäâå âèñòà-÷àëî íà ñ³ëü ³ ìèëî. Ìåíå ñïðîâàäèâ äî àð쳿, ùîá òàêèì ÷èíîì ïîçáàâèòè ìàò³ðäîãëÿäó. Ñêî¿òè öåé çëî÷èí ãîëîâ³ êîëãîñïó äîïîì³ã òàêèé æå ãîëîâà ñ³ëüñüêî¿Ðàäè Äìèòðî Äîðîø, ÿêèé ðàí³øå ïðàöþâàâ ó íàø³é øêîë³ ô³çðóêîì ³ ïðèõîâà-íèì âîºíðóêîì.

ß â éîãî î÷àõ áóâ ÿê á³ëüìî. ϳñëÿ çàê³í÷åííÿ Íîâî÷åðêàñüêîãî òåõí³÷íîãîó÷èëèùà ÿ ïðàöþâàâ ó ì³ñò³, çàâäÿêè ÷îìó õî÷ ÿêîñü çâîäèâ, ÿê òî êàæóòü, ê³íö³ç ê³íöÿìè. Ìóëÿâ ÿ Äîðîøåâ³ ùå é òèì, ùî øêîëÿðàì ³ ñ³ëüñüê³é ìîëîä³ ïðîãðà-âàâ íà ìàãí³òîë³, ëàñêàâëÿ÷è ñëóõ ìîëîä³æíèìè ï³ñíÿìè ³ çàêîðäîííîþ ìóçè-êîþ. Öå íå âõîäèëî äî ïðîãðàìè êîìóí³ñòè÷íîãî çàêàáàëåííÿ é ³çîëÿö³¿ ñ³ëüñüêî¿ìîëîä³ â³ä çîâí³øíüîãî ñâ³òó. Òîæ ãîëîâà ñ³ëüðàäè îá³çâàâ ìåíå “ðàä³îõóë³ãà-íîì”, ñâ³äîìî ï³äì³íèâøè ñëîâî “ðàä³îëþáèòåëü” òèì, ùî îçíà÷àâ çàáîðîíåíèéäåðæàâîþ àìàòîðñüêèé âèõ³ä â ðàä³îåô³ð.

Äîðîøåâ³ ÿ âèäàâàâñÿ “øê³äëèâèì åëåìåíòîì” ùå é òèì, ùî äàâ ìîëîä³ïðèêëàä, ÿê óíèêíóòè êîëãîñïíîãî ðàáñòâà, à ï³ñëÿ çàãàëüíîîñâ³òíüî¿ øêîëè – ÿêçäîáóòè â ì³ñò³ ïîäàëüøó îñâ³òó. Çàãàðòîâàíîãî â Íîâî÷åðêàñüêèõ áàòàë³ÿõ ãî-ëîäíèõ ðîá³òíèê³â 1962 ðîêó Äîðîøåâ³ çàãíàòè ìåíå äî â’ÿçíèö³, ÿê öå â³í â÷èíèâç ìî¿ì îäíîñåëüöåì ³ ðîâåñíèêîì òà äàëåêèì ðîäè÷åì ³êòîðîì Øóëÿêîì, íåâäàëîñÿ. ³êòîðîâ³ çà äîìàãàííÿ ñêîðèñòàòèñÿ ïðàâîì ãðîìàäÿíèíà Êðà¿íè Ðàä,“ãäº òàê âîëüíî äèøèò ÷ºëîâºê”, ³ âäèõíóòè êîâòîê ñâîáîäè òà çàðîáèòè íà ïðî-æèòòÿ, àäæå “ìîëîäèì âºçäº ó íàñ äîðîãà”, Äîðîø ïðèïèñàâ õóë³ãàíñòâî ³ ï³ñëÿï³âð³÷íèõ äîïèò³â ó ì³ë³öåéñüêîìó ñë³ä÷îìó ³çîëÿòîð³, ñïðîâàäèâ íà ð³ê äî òþðìè.

ßê íà ïåðåäñìåðòí³é ñïîâ³ä³ äëÿ ïðîùåííÿ ãð³õ³â òîä³øí³é ñåêðåòàð ñ³ëüñüêî¿Ðàäè ²âàí Ïëàêèäà, â ðîêè íåçàëåæíîñò³ Óêðà¿íè ³ ë³êâ³äàö³¿ ìîíîïî볿 êîìóí³ñò³âíà âëàäó, ìîºìó áðàòó Ìèõàéëîâ³, ÿêîãî òàêîæ ïåðåñë³äóâàëè çà âòå÷ó ç êîëãîñï-íîãî ðàáñòâà, ïðèçíàâñÿ îñü ïðî ùî. Äîðîø ïðèìóñèâ Ïëàêèäó âïèñàòè äî ìïðèçèâíî¿ â àðì³þ êàðòêè ïðèäóìàíîãî íèì îï³êóíà õâîðî¿ ìàòåð³. Öå ñïðè÷èíè-ëî ïîçáàâëåííÿ ³íâàë³äà íàéíåîáõ³äí³øî¿ äîïîìîãè. Íàäàë³ ÷îðíó ñïðàâó áåç-ãîëîâèõ Ãîë³â äîâåðøèëè ì³ñüê³ ðàäÿíñüê³ åñêóëàïè.

Ùîá çíîâó íå ïîòðàïèòè äî ëàï “÷åðâîíèõ áàðîí³â”, ï³ñëÿ çàê³í÷åííÿ ñëóæ-áè â àð쳿 ìè â ñåëî íå âåðíóëèñÿ, à ïðè¿çäèìî ëèøå çð³äêà, çîêðåìà äëÿ â³äâ³äàííÿìîãèëè ìàòåð³, à ùå íà ñâÿòà âèïóñêíèê³â ³ çóñòð³÷³ îäíîêëàñíèê³â. À íà ïàì’ÿòíè-êó êîìóíàðîâ³ Äîðîøó, ÿêèé ùå â äî ³ ïîâîºíí³ ðîêè ïðîÿâëÿâ ùîäî âîëåëþáíèõ

834

ѲÄ×ÅÍÍß

ñåëÿí êîëåêòèâ³çàòîðñüê³ “ïîäâèãè”, à â õðóùîâñüêå ïîòåïë³ííÿ âèäèðàâ ó ëþ-äåé ³ ìîëîêî, çàêàðáîâàíî, ùî öå “ëþäèíà âåëèêî¿ ùåäðî¿ äóø³ ³ âåñåëî¿ âäà÷³,íåîö³íèìî¿ äîáðîòè äî ëþäåé”.

Äðóãèé “ãîñïîäàð” ñ³ëüñüêèõ êð³ïàê³â ãîëîâà êîëãîñïó Ãðèãîð³é Óäîä, ïîãî-ð³âøè íà çàëüîòàõ äî ÷óæèõ æ³íîê ³ ä³â÷àò, óò³ê â³ä ñóäó, âè¿õàâ ³ç ñåëà ³ ïðèãð³âñÿâ ñòîëèö³ Óêðà¿íè. Çà äîïîìîãîþ âêðàé ñóìí³âíîãî äèïëîìó òà ãàíåáíî¿ âçàºìî-äîïîìîãè ç áîêó òàêîãî æ øàõðàÿ, â ìàéáóòíüîìó Ãîëîâè Âåðõîâíî¿ Ðàäè Óêðà¿-íè Î.Òêà÷åíêà, ÿêîãî çà òàê³ æ “ä³ëîâ³ ÿêîñò³” íàðîäí³ îáðàíö³ âèêèíóëè ç ïîñàäèãîëîâè ïàðëàìåíòó ðàçîì ç³ ñï³êåðñüêèì êð³ñëîì, Óäîä âèòâîðÿâ íîâ³ “÷óäåñà”.Öüîãî ðàçó âæå íå “Äîí-Æóàíà”, à æàëþã³äíîãî “äîêòîðà íàóê” Óäîäà â³ä òþðìèâðÿòóâàëà Êðåìë³âñüêà ë³êàðíÿ, à â³ä íàðîäíîãî ãí³âó – êëàïòèê çåìë³ íà öâèíòàð³.Ñïîä³âàþñü, ùî ñîíöå ïðàâäè âèñâ³òëèòü éîãî òåìíå ìèíóëå ³ ÷îðí³ ä³ëà.

Íåâåëè÷ê³ ñïîãàäè ïðî “ñâ³òëå ìèíóëå” çàê³í÷ó äóìêîþ ïðî ïîçèö³þ íèí³øí³õêîìóí³ñò³â ùîäî ìèíóëèõ òðàãåä³é õë³áîðîáñüêîãî íàðîäó. Ãàçåòà “Êîìóí³ñò”ó 2005 ðîö³ ïðîäîâæóâàëà çàïåðå÷óâàòè íåáóâàëèé âðîæàé ³ øòó÷í³ñòü ãîëîäó30-õ ðîê³â, ïàùåêóþ÷è, ùî “õòîñü òàì ùå êàðêຠïðî ãîëîäîìîð”. Êîìóí³ñòèñêàðæàòüñÿ ³ íà çàìó÷åíèé êîìóí³ñòè÷íèìè ãåíîöèäàìè íàðîä çà éîãî âèìîãóïðèéíÿòòÿ Âåðõîâíîþ Ðàäîþ çàêîíó ïðî êðèì³íàëüíå ïåðåñë³äóâàííÿ çàïåðå÷ó-âàëüíèê³â ãîëîäó – ãåíîöèäó. Âîíè çà äîïîìîãîþ “ñòàðøîãî áðàòà” íàìàãàþòüñÿïîâåðíóòè ò³ ðîêè, êîëè ï³ä ëóïîþ ³ êîíòðîëåì ÊÄÁ áóëà íå ëèøå êîæíà ëþäèíà,à é êîæíà ë³òåðà ³ êîìà âñ³õ äðóêàðñüêèõ ìàøèíîê.

Ìåí³ æ íåñïîê³éíî íå ëèøå â³ä ðåöèäèâ³â ÷åðâîíîãî òåðîðó, à é â³ä ïîçèö³¿äåìîêðàò³â. Òå, ùî âîíè äîìîãëèñÿ âèçíàííÿ ãîëîäó øòó÷íèì, òà ùå é ãåíîöè-äîì, ÷åñòü ¿ì ³ õâàëà. Àëå ÿêùî ùå â ìèíóëîìó ñòîë³òò³ ãàëè÷àíè ç³áðàëè 657âåëèêèõ òîì³â ïðî áîðîòüáó ÓÏÀ, òî äå çà 20 ðîê³â äåìîêðàò³¿ òîìè ñâ³ä÷åíü,ÿê³ ìàëè áóòè ç³áðàí³ íàñàìïåðåä ó÷íÿìè ñ³ëüñüêèõ çàãàëüíîîñâ³òí³õ øê³ë îáîõñòóïåí³â, ñòóäåíòàìè ñåðåäí³õ ³ âèùèõ íàâ÷àëüíèõ çàêëàä³â âóçüêîãî ³ øèðîêîãîïðîô³ëþ? Äå ¿õíº ðîäèííå ïî÷óòòÿ é ñèí³âñüêèé îáîâÿçîê ïåðåä áàòüêàìè é ä³äà-ìè? ² ùî â åêñïåäèö³ÿõ íà ñåëàõ ç³áðàëè ñï³âðîá³òíèêè ìóçå¿â ³ñòîð³¿?

À äå ïîêàçíèêè âèñîêî¿ ñâ³äîìîñò³ ñòóäåíò³â óí³âåðñèòåò³â òà àêàäåì³é, òà-êîæ äâîõ ñòóïåíåé íàâ÷àííÿ, â ¿õ ÷èñë³, – ³ îñîáëèâî – ñ³ëüñüêîãîñïîäàðñüêèõ,ùî ìàþòü ñòàòóñ íàö³îíàëüíèõ? ×è, ìîæå, ö³ íàçâè – îçíà÷åííÿ âñòàíîâëåí³ äëÿçàäîâîëåííÿ ñòóäåíòñüêèõ àìá³ö³é òà ï³äâèùåííÿ çàðïëàòè ïðîôåñóð³? Íå ïåðå-êîíóþòü ìåíå â ïðàâäèâîñò³ ³ çàïåâíåííÿ îáëàñíèõ àäì³í³ñòðàö³é â êíèãàõ ïðîòå, ùî çá³ð ñâ³ä÷åíü âèêîíàëè øêîëè.  Ñòàðèõ Áàáàíàõ Óìàíñüêîãî ðàéîíó×åðêàñüêî¿ îáëàñò³ øêîëà íå ç³áðàëà æîäíîãî ñâ³ä÷åííÿ. ʳëüê³ñòü æåðòâ ãîëî-äîìîðó ç³áðàíà Âàñèëåì Àðòèêóëîþ òà ²âàíîì Êîëîìèéöåì, àëå ïðî íèõ òàìíåìà é çãàäêè. Øêîëè æ ïîäàëè ãîë³ öèôðè, òà é òî íåïîâí³ ³ íå ïî âñ³õ ñåëàõ.

² íåäàðåìíî â ñòîëèö³ õë³áîðîáñüêî¿ äåðæàâè ì.Êèºâ³ íàïåðåäîäí³ 17-ð³÷÷ÿÍåçàëåæíîñò³ Óêðà¿íè ï³ä ÷àñ â³äêðèòòÿ äåâ’ÿòîãî ç’¿çäó Ñâ³òîâîãî Êîíãðåñóóêðà¿íö³â äèðåêòîð ²íñòèòóòó íàö³îíàëüíî¿ ïàì’ÿò³ Óêðà¿íè ñêàçàâ ñóìí³ ñëîâà

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

835

ïðî òå, ùî â îñâ³òí³õ çàêëàäàõ ïàíóº, ì’ÿêî êàæó÷è, ïàñèâí³ñòü äî ïàì‘ÿò³ ïðîíàéñòðàøí³øó òðàãåä³þ ñâîãî íàðîäó – äî ãîëîäó – ãåíîöèäó õë³áîðîá³â. ² öåâ òîé ÷àñ, êîëè, ï³ä ãîëîñë³âí³ çàïåâíåííÿ ïðî ìàñîâèé çá³ð ñâ³ä÷åíü òà öèí³÷í³çàÿâè ïîñàäîâèõ îñ³á ïðî àêòèâ³çàö³þ çáîðó ñâ³ä÷åíü ó ìàéáóòíüîìó, á³ëèé ñâ³òïîêèäàþòü îñòàíí³ äåñÿòêè ñòðàæäåííèõ.

Íåìà, ÿê ³ â ñòîëèö³, äîñòîéíîãî æåðòâàì ãîëîäîìîðó ìîíóìåíòà. Õ³áà ùîº àíàë³òè÷í³ ñòàòò³ òà óðÿäîâà äåìàãîã³ÿ. Áî ÷è òàêèìè òåìïàìè â Óêðà¿í³ òèðà-æóþòü áàãàòîòèñÿ÷í³ ³íòåðíàö³îíàëüíî-êîñìîïîë³òè÷í³ öåðêâè ³ ïðåçèäåíòñüê³,ïðåì’ºðñüê³, ñï³êåðñüê³ òà ³íøî¿ âåðõ³âêè äà÷³ – ïàëàöè, ÿê íàñïðàâä³ ³ â ñòîëèö³óêðà¿íñüêî¿ äåðæàâè ïðèêðèâàþòü, à òî÷í³øå – çà êóùàìè êàëèíè õîâàþòü ïà-ì’ÿòü ïðî ãåíîöèä õë³áîðîáñüêî¿ íàö³¿, íàòîì³ñòü áóäå âåëèêà ñâ³÷êà ³ õðåñò. òàêîìó ðàç³ íå ñóìí³âàþñü ³ â òîìó, ùî êíèãè ñâ³ä÷åíü äðóêóâàòèìóòü íå íàâ³ëåíåâîìó, ÿê ïðåçèäåíòñüê³ îïóñè, à íà ãàçåòíîìó ïàïåð³.

Äèâóº ³ õâèëþº é òå, ùî íåäàâí³ äèô³ðàìá³ñòè “ðîçóìó, ÷åñò³ ³ ñîâ³ñò³ íàøî¿åïîõè”, òåïåð ç ëþòîþ íåíàâèñòþ íàïàäàþòü íà ìóäðèé íàðîäíèé âèñë³â: “Áóäåõë³á, òî áóäå é ï³ñíÿ”. Íåäàâíî “³íæåíåðè ëþäñüêèõ äóø”, ÿê³ òåïåð ïåðåêâàë³ô³-êóâàëèñü íà “ñîâ³ñòü íàðîäó”, ñêàðæèëèñü íà ïðèõîâóâàííÿ Ìîñêâîþ ñîòåíüòèñÿ÷ óêðà¿íñüêèõ íàðîäíèõ ï³ñåíü. Òåïåð í³õòî íå çàáîðîíÿº, – ä³ñòàâàéòå ³çøóõëÿä ³ ñïåöõðàí³â ³ ñï³âàéòå. Àëå “ñîâ³ñòü íàðîäó” ìîâ÷èòü. Áî ñëóõຠöåð-êîâíå “àë³ëóÿ”, íà ÿêå ïåðåêâàë³ô³êóâàëèñÿ çàñëóæåí³, íàðîäí³ ³ íîâîÿâëåí³ õîðè.Áåçóìîâíî, êîæíîìó íàéäîðîæ÷à ñâîÿ ïðàöÿ – â³ä àñåí³çàòîðà, àæ äî ïðåçèäåí-òà äåðæàâè. ² íå íà îñòàíí³é ñõîäèíö³ ³ºðàðõ³÷íî-êàð’ºðèñòñüêî¿ äðàáèíè çíàõî-äÿòüñÿ ìàéñòðè ³íòåëåêòóàëüíî¿ ïðîäóêö³¿.

Ïðîòå íå ñòàíó çàãëÿäàòè íà ¿õíþ êóõíþ, öèõ ³íòåëåêòóàë³â, àáè ïîáà÷èòè –õòî é íà ÷îìó “âàðèòü ãðîø³” é ñëàâó. Çàðàç íàéäåøåâøà ïðàöÿ õ³áà ùî õë³áî-ðîá³â òà ïîåò³â. Àëå íàâ³ùî æ ïîåòè, ñï³âàêè ³ íàâ³òü ïðàö³âíèêè íàéãóìàíí³øî¿ïðîôåñ³¿ – ë³êàð³ – óïîñë³äæóþòü ïåðøîîñíîâó á³îëîã³÷íîãî æèòòÿ ëþäèíè – õë³á.Òàê, ìèñòåöòâî ìàëÿðà, âïðàâí³ñòü ïèñüìåííèêà, ãðà àêòîðà ³ ïîï³âñüêà ìîëèò-âà – öå ¿õí³é õë³á. Àëå í³êîëè íå çàñòàð³þòü ñëîâà ïîåòà-ìó÷åíèêà ç õë³áîðîá-ñüêîãî êðàþ Âàñèëÿ Ñèìîíåíêà: “Õë³áîì ãåí³é æèâèòüñÿ êîæåí, ùîá ðîçóì éîãîíå ïîãàñ”.

Áî ùî ðîáèòü êîæíà ëþäèíà, ïðîñíóâøèñü? Õàïຠïåðî, ïåíçåëü, êàäèëî? ͳ!“Öÿ ïîï³âíÿ íàïàñíèöüêà ³ äèêà” (çà ïîåòîì Äìèòðîì Ïàâëè÷êîì) ñ³äຠçà ñò³ë³ íåîäì³ííî áåðå â ðóêó õë³á. Òîìó ùî, ÿê â íàðîä³ êàæóòü, äóðíå é ñàëî áåç õë³áà.Òàê ³ ðîáîòà íà ãîëîäíèé øëóíîê. Ùîïðàâäà, äåêîìó íàéíåîáõ³äí³øå “âîäêó³ çðºë³ù”, àëå òî âæå ùî â ÿêîãî íàðîäó âèìàãàþòü ãåíè, àáî â ÿê³é ñ³ì’¿ ùî êîìóíà ðîäó íàïèñàíî. Òîìó ³ â íàø ÷àñ “æèðí³ êîòè” òîï÷óòüñÿ ÿê ïî íàö³îíàëüíîìóîäÿãó, òàê ³ ïî áåçñìåðòíîìó õë³áîâ³. Àëå ïîðà äàâíî çàòÿìèòè, ùî êîí’þíêòóðíå,õî÷ ³ òàëàíîâèòå, à, ìîæå, é ãåí³àëüíå, çàâæäè éäå ìèøàì íà ñí³äàííÿ.

Çãàäóºòüñÿ ê³íîô³ëüì “Ñâèíàðêà é ïàñòóõ”, ó ÿêîìó äî áåíêåòíèõ ñòîë³âóâ³ðâàëèñÿ ñâèí³. Íå ñê³ëüêè íà¿ëèñü, ñò³ëüêè ïåðåïàñêóäèëè ïðàöþ äàëåêî¿ â³ä

836

ѲÄ×ÅÍÍß

³íòåëåêòóàëüíèõ åìï³ðå¿â, àëå áîæåñòâåííî¿ çà ïîêëèêàííÿì, ëþäèíè ñåëà? ×è,ìîæå, â îáðàç³ ñâèíåé ëþäîæåðè õîò³ëè ïîêàçàòè õë³áîðîá³â? ² ÷è çíàëè òâîðö³òîãî÷àñíî¿ õâàëè, â ÿê³é ³äåòüñÿ ïðî ïåðø³ñòü “äóõó”: “˺ãêî íà ñºðäöå îò ïºñí³âåñüîëîé” ïðî òå, ùî âèòâîðÿâ “áàòüêî Ñòàë³í” ó ñåë³? Àäæå âêàçàíèé ê³íîô³ëüì,ùî áóâ ïðèçíà÷åíèé “íàãîäóâàòè” çàìó÷åíèõ øòó÷íèì ãîëîäîì õë³áîðîá³â ³ ïî-êàçàòè êàï³òàë³ñòàì “ðàé” êîìóí³ñòè÷íîãî ñåëà, áóâ ôàêòè÷íî áåíêåòîì íà ê³ñòêàõòàê çâàíèõ êóðêóë³â.

Òåïåð íà Óêðà¿í³ áåçë³÷ àêàäåì³é òà àêàäåì³ê³â, ñòóäåíò³â ³ “äîêòîð³â” –ð³çíèõ çà ôàõîì, àëå ñï³ëüíèõ ó ïðàãíåíí³ – õë³áà. À ñê³ëüêè áåçê³íå÷íèõ ÷åðã çàïîñàäîâèìè ïîðòôåëÿìè ³ çâàííÿìè, îðäåíàìè é îðäåðàìè íà àïàðòàìåíòè òàâñ³ëÿêèìè ïðåì³ÿìè? Ìàáóòü, á³ëüøå, í³æ ó ãîëîäîâêó çà õë³áîì. ² çäîáóâàþòü,ëèöàð³ æàäîáè ãðîøåé ³ ñëàâè, ì³ñöå ï³ä ñîíöåì ³ñòî𳿠â ïåðåâàæí³é á³ëüøîñò³ çàäîïîìîãîþ òàëàíòó ë³êò³â. À ùî âîíè íàì äàëè ç êóëüòóðíîþ ªâðîïîþ, ñêàçàâêîëèñü ïîåò Ñîñþðà: “Íå ïîáàæàþ ÿ ³ âîðîãó â çëèé ÷àñ”.

² ñêàæ³òü ìåí³, áóäüòå òàê ëàñêàâ³, âåëüìèøàíîâí³ ìàñòèò³ â÷åí³, ô³çèêè³ ë³ðèêè, ïèñüìåííèêè ³ ìóçèêàíòè, ñê³ëüêè íàñïðàâä³ ïîìåðëî õë³áîðîá³â ó ãîëîäïðè íåáóâàëîìó âðîæà¿ çåðíîâèõ 1932–1933 ðîê³â, ³ ñê³ëüêè õë³áîðîá³â ïîìåðëî, –õî÷ êîëè-íåáóäü, – â³ä òîãî, ùî æîäíîãî ðàçó íå áà÷èëè âèñîêîõóäîæíüîãî ïîðò-ðåòà Ëåí³íà ³ Ñòàë³íà, ÷è áóäü-êîãî ç ³íøèõ êåðìàíè÷³â “ðóëºâîé”, íå ÷óëè áîäàéîäí³º¿ áóäü-÷躿 à𳿠³ç îïåð íàâ³òü ñâ³òîâî¿ êëàñèêè, â³ò÷èçíÿíî¿ êîí’þíêòóðíî¿ï³ñí³ ïðî “äâîõ ñîêîë³â” ³ â³ðøà-ïðîêëÿòÿ: “Òîæ íåõàé ñîá³ ÿê çíàþòü, áîæåâîë³-þòü, êîíàþòü?”

À ò³, õòî îñòàííþ ñ³ìåéíó ðåë³êâ³þ ì³íÿëè íà ÷åðñòâèé ³ çàïë³ñíÿâ³ëèé, íàïî-ëîâèíó ç áóð’ÿíàìè, ÷è é êðåéäîþ, õë³á òà ãîëîäíèìè ïàäàëè ñêåëåòîì íà ïîêî-ñè, õ³áà âîíè äåêëàìóâàëè: “Íàì ñîíöÿ íå òðåáà – íàì ïàðò³ÿ ñÿº! Íàì õë³áà íåòðåáà – ðîáîòó íàì äàéòå!”? ² “ñîíöå ç êðåìë³âñüêîãî â³êîíöÿ” ÷åðåç “ãîëîâîê-ðóæ³ííÿ â³ä óñï³õ³â” íå ÷óëî ïåðåäñìåðòíîãî âîëàííÿ ïðî äîïîìîãó? À âè, ïåðå-ôàðáîâàí³ ïðîäîâæóâà÷³ ëåí³íñüêî-ñòàë³íñüêîãî â÷åííÿ, òåïåð ãîäóºòå ëþäåéìîëèòâîþ äî Áîãà? ͳ, Õ˲Á òàêè âñüîìó ãîëîâà! Ó âñ³ ðîêè é â³êè, â íàðîä³â íåëèøå ªâðîïè. Çà íüîãî é â³÷íà áîðîòüáà é çàïåêëà áèòâà.

Øàíóéòå õë³áîðîá³â, íå ðóáàéòå ï³ä ñîáîþ æèâëþùó ã³ëêó, ùîá íå äîâåëîñÿ÷óòè â³ä íàðîäó âèìîãè êàðè, ÿê íåäàâíî ùîäî ñïàäêîºìö³â á³ëüøîâèê³â çà â³éíóé òåðîð, çà ãåíîöèä, ãîëîäîìîðè – “êîìóíÿêó íà ã³ëÿêó!” Áî íå ñê³ëüêè äîñÿãíåí-íÿ öèâ³ë³çàö³¿, ñò³ëüêè âîíè ñïðè÷èíèëèñÿ äî çìåíøåííÿ ñ³ìåé ó ñåëÿí, äî âèìè-ðàííÿ õë³áîðîáñüêîãî íàñåëåííÿ ³ â³äìèðàííÿ ñåëà, äî êàòàñòðîô³÷íîãî ïàä³ííÿãåíîôîíäó óêðà¿íñüêî¿ íàö³¿ ³ çàì³íè ¿¿ ³ì³ãðàíòàìè.

Ó ïîâîºíí³ ðîêè â ìîºìó ð³äíîìó ñåë³ Ñòàðèõ Áàáàíàõ áóëî äî 100 ó÷í³âìàéæå ó êîæíîìó êëàñ³. À 2007 ðîêó â ºäèíîìó 11 êëàñ³ áóëî ëèøå 9 ó÷í³â, òàé òî ç óðàõóâàííÿì ä³òåé ñóñ³äíüîãî ñåëà ³ ñ³ìåé ïðèáóëèõ îáñëóãîâóâàòè â’ÿçíè-öþ. Ñõîæå, à òî é ã³ðøå, ñòàíîâèùå â óñüîìó Øåâ÷åíêîâîìó êðà¿, òîæ íåäàðìàçãàäóþòüñÿ ñëîâà Êîáçàðÿ:

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

837

“Äîáîðîëàñü Óêðà¿íà..,Ïîãèáíåø, çãèíåø, Óêðà¿íî..,Âî çëîá³ ñèíè òâî¿ òåáå óá’þòü, îïåðåí³”.

Îçáðîºí³ íå ò³ëüêè àðìàòóðîþ ç õðåñòàìè, à é çà äîïîìîãîþ íîáåëåâñüêèõ³ øåâ÷åíê³âñüêèõ “ãåðî¿â” – óêðà¿íîæåð³â, ç ëþòîþ íåíàâ³ñòþ íà íåçàëåæí³ñòüÓêðà¿íè ³ ïðàâäó Òàðàñà.

Ö³ ñëîâà ñòîñóþòüñÿ íå ëèøå â’ÿçí³â. ×è, ìîæå, öå ðåàë³çîâóºòüñÿ çàäåêëà-ðîâàíå çìåíøåííÿ – çíèùåííÿ íàñåëåííÿ ïëàíåòè çàäëÿ ðàéñüêîãî æèòòÿ “çîëî-òîãî ì³ëüÿðäà”? Öå íàì íàãàäóº ëåí³íñüêèé çàïîâ³ò, ÿêîãî âèêîíàòè îá³öÿâ òîâà-ðèø Ñòàë³í: “Íåõàé 90% ëþäåé çàãèíå, àáè 10% äîæèëè äî ñâ³òîâî¿ ðåâîëþö³¿ !”

² îñòàííº. Õî÷ ÿê öå íå ïàðàäîêñàëüíî, à çá³ëüøåííÿ ì³ñüêîãî “ïðîëåòàð³à-òó” â³äáóâàºòüñÿ çà ðàõóíîê ñåëÿí. Àëå íå âîíè âèíí³, ùî ¿õí³ ä³òè ïîêèäàþòüõë³áîäàéíå ïîëå ³ ðîäèííå ãí³çäî. Âèíí³ äàðìî¿äí³ ïàðò³¿, ïñåâäîåë³òà, ³ìïîðòçëî÷èííîãî “ïðîãðåñó” ³ äåðæàâíèé àïàðàò. Çóïèí³ìî øòó÷íó êàòàñòðîôó é íîâèéãåíîöèä!

Çàïèñàâ Ì.Øóëÿê.24 ñåðïíÿ 2008 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßØÓËÜÃÈ Ì.Ä.,

1912 ð. íàðîäæåííÿ(ñìò. Ìèõàéë³âêà íà Çàïîð³ææ³)

Âàæêî ðîçïî÷èíàòè ðîçïîâ³äü ïðî ãîëîäí³ ðîêè, áî äëÿ íàøî¿ ñ³ì’¿ âîíèðîçïî÷àëèñÿ ùå â 1919 ðîö³.  öåé ð³ê, ó õàòèíö³ 18 ì ó äîâæèíó, âêðèò³éñîëîìîþ, æèëî 5 ñèí³â, 2 äî÷êè, ä³ä, áàáà ³ áàòüêè, ðàçîì 11 ÷îëîâ³ê. Ñïàëèíà ïîëó, çâåðõó âêðèòîìó ñîëîìîþ, áóâ ùå é ë³æíèê äîìîòêàíèé. Íà ê³ëêàõ –äîøêè, çâåðõó ïîäóøêè, òàê ³ ñïàëè. Êåðóâàâ âñèì ä³ä, çà ñò³ë ñ³äàâ ñàì,íà¿äàâñÿ ³ êàçàâ: “Ãåòü, ãåòü, ãåòü!” Íàì ïåðåïàäàëî ìàëî. Ìàìà ìîÿ áóëàïðîâîðíîþ, ïîêè íàâàðèòü ¿ñòè, ñòÿãíå êàðòîïë³ ³ íàêîðìèòü íàñ. Çãîäîì íàøàñ³ì’ÿ ðîçøèðèëàñÿ, 4 ñèíè îäðóæèëèñÿ. ² ò³ëüêè ðîáîòà áàòüêà äîïîìàãàëàíàì âèæèòè, ïðàöþâàâ â³í êîâàëåì (íà òîé ÷àñ öÿ ïðîôåñ³ÿ áóëà âèã³äíîþ,ïðèáóòêîâîþ). ² ñàìå öå äîïîìîãëî íàì. Ìè ïî÷àëè áóäóâàòè íîâó õàòó. Öåãëóðîáèëè ñàì³. Òîïèëè â õàò³ ç ê³íñüêîãî ÷è êîðîâ’ÿ÷îãî â³éíà. ßê â 1918 ð., òàê³ â 1933 ëþäè äóæå áàãàòî áóäóâàëè, à ìàçàëè õàòè ãëèíîþ, êóäè ì³øàëèíàâîçó, ³, ùîá âèñòà÷àëî, ìè ç ìàìîþ øóêàëè éîãî âíî÷³, áî âäåíü ëþäè ç-çàíüîãî ñâàðèëèñÿ. Áàòüêî õîäèâ ó ïðèõîäñüêó øêîëó, äå éîìó ïðèâèâ êîëèøí³éäâîðÿíèí ïîòÿã äî êíèæîê, ùî ïåðåäàâñÿ é íàì. ×èòàëè ïðè êàãàíö³. ѳì’ÿðîçðîñòàëàñÿ.

838

ѲÄ×ÅÍÍß

Áàòüêî áóâ äîáðèì ìàéñòðîì, â³í êóïèâ íîâó õàòó, â³äêðèâ ïðèâàòíó ìàé-ñòåðíþ. Äàëè íàì çåìëþ. Òðèìàâ ãîñïîäàðñòâî: ñàæ – òåïëà çàãîðîäêà, ñâèíî-ìàòêà, 10–12 ñâèíåé, ãóñè, êóðè; ìàâ ðîá³òíèêà.

Ó 1932 ð. ÿ â÷èëàñÿ â ë³ñíè÷î-ìåë³îðàòèâíîìó òåõí³êóì³ â Äîíåöüê³é îá-ëàñò³, æèëà á³äíî. Âñ³ ñòóäåíòè õîäèëè áîñ³. ijòè øàõòàð³â æèëè çàæèòî÷íî,âîíè âèêèäàëè êàëîø³, ³ ìè äîíîñþâàëè ¿õ. Ó òåõí³êóì³ âèäàâàëè ïî 100 ã õë³áàç ÷åðâ’ÿêàìè – ç “ì’ÿñîì”, ñîþ. Ìè âàðèëè ¿¿ ³ ¿ëè.

Êîëè ïðè¿õàëà íà ïî÷àòêó 1933 ð. äîäîìó, òóò áóâ âåëèêèé ãîëîä. ² ïðèâåçåí³ìíîþ ãðîø³ (140 êðá.) òðîøêè äîïîìîãëè ñ³ì’¿.

²äó÷è ÿêîñü ç ðîáîòè, ÿ ïîáà÷èëà ìåðòâó ïóõëó æ³íêó, à çâåðõó íå¿ ëåæàëàäèòèíà, ïîïóõøà â³ä ãîëîäó.

Âìåðëà áàáóñÿ, ³ ä³äóñü âèâ³ç ¿¿ íà äâîêîë³ñí³é áðè÷ö³ é ïîõîðîíèâ. Ñåñòðàâìåðëà â³ä ñêàðëàòèíè. ¯ñòè íå áóëî ÷îãî. Âñå çåðíî, âñ³ çàïàñè çàáðàëè.  ëþ-äåé çàáèðàëè õóäîáó. Àëå â ³íøèõ îáëàñòÿõ áóâ ùå ñòðàøí³øèé ãîëîä.

Çàïèñ: Ì.Øóëüãà.1993 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßØÓËÜÃÈ Îêñàíè Ôåäîð³âíè,

1929 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Êè¿â)

Ïðî ìîþ ðîäèíó. Áàòüêî – Ëèòâèíåíêî Ôåä³ð Ëåîíò³éîâè÷, ìàòè – Ëèòâè-íåíêî (â ä³âîöòâ³ Øåâ÷åíêî) Ãàííà Ëóê’ÿí³âíà, ìåøêàëà â ñåë³ Âåðáêè Ïàâëîã-ðàäñüêîãî ðàéîíó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáëàñò³, â ðîäèí³ áóëî 7 ä³òåé.  1920–27 ðîêàõ áàòüêî ç ä³äîì Ëåîíò³ºì äëÿ áàãàòîä³òíî¿ ðîäèíè çáóäóâàëè äîáðîòíóõàòó, ÿêó â 1927 ðîö³ çàðåºñòðóâàëè ó ñ³ëüñüê³é Ðàä³.

 1929–30 ðîêàõ ïî÷àëàñü êîìóíî-êîëåêòèâ³çàö³ÿ, ïðèíóæäàëè çäàòè âñå,ùî º ó õàò³ ³ íà ïîäâ³ð’¿, õàçÿéñòâî ³ õàçïðèíàëåæíîñò³ â êîëãîñï. Àáî êîëãîñï,àáî Ñîëîâêè – “êóðêóëü”, ïîñòàâèëè ÷åðâîíó ãàëî÷êó. Áàòüêî ç ä³äîì Ëåîíò³ºìïîãîäèëèñÿ âñå â³ääàòè ³ âñòóïèòè â êîëãîñï, ùîáè ñïàñòè ä³òåé. Áàòüêè ³ ñòàðø³áðàòè ïðàöþâàëè â êîëãîñï³, ïåðøèì ãîëîâîþ êîëãîñïó áóâ Êîâïàê Ñèä³ð Àðòå-ìîâè÷, ó Âåðáêàõ ³ìåíåì Ñ.Êîâïàêà íàçâàíà âóëèöÿ. Êîëåêòèâíå õàçÿéñòâî ïî-÷àëî çàíåïàäàòè ³ ðîçïàëîñÿ.  1932–33 ðð. ïî÷àâñÿ ãîëîäîìîð. ̳ëüéîíè ëþ-äåé âèìèðàëè. Äâà ìî¿õ áðàòà ïîìåðëè, ï’ÿòåðî ä³òåé ³ áàòüêè âèæèëè. ß – äèòÿãîëîäîìîðó 1932–1933 ðîêó – â òîé ÷àñ ìåí³ áóëî 4 ðîêè, ñìåðòü áóëà íåìèíó÷à,àëå… Ìàìà ñêàçàëà ñòàðøèì áðàòàì ³ ñåñòðàì, ùî Îêñàíêà ïîìèðàº, íåìàº÷èì íàêîðìèòü äèòÿ, ïîëîæèëà ìåíå ï³ä “áàðàáàí” ïå÷³ ïîìèðàòè, àëå, äÿêóþ÷èÁîãó ³ ñòàðøîìó áðàòó (ïîãèá ó â³éíó ó ì.̳ùîâñüê ï³ä Ìîñêâîþ), ÿêîìó áóëî

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

839

16 ðîê³â, ùî âçÿâ íà ñåáå â³äïîâ³äàëüí³ñòü ñïàñòè ìåíå â³ä ãîëîäíî¿ ñìåðò³: õî-äèâ äî ë³ñó, ñîáèðàâ ï³ä äåðåâàìè äèê³ ãðóø³, æîëóä³, êðîïèâó, íà êîëãîñïíèõïîëÿõ âèêðàäàâ 5–10 êàðòîøîê (çà ùî îòðèìóâàâ áàòîãà), ãîòóâàâ êàðòîïëÿíåïþðå, êîðìèâ, íàïóâàâ íàïîºì ³ç ãðóø ³ êðîïèâè, âèæèëà...

² äàë³ ³ñòîðè÷íà òðàãåä³ÿ, ïåðåæèòà íàøîþ ðîäèíîþ. 1943 ðîö³ (ëþòîìó òà áåðåçí³) â Ïàâëîãðàä³, Ïàâëîãðàäñüêîìó ð-í³ áóëè

çàïåêë³ áî¿. Ïàâëîãðàä òðè ðàçè ïåðåõîäèâ ç ðóê â ðóêè – òî í³ìåöüêà íàâàëà, òîðàäÿíñüê³ â³éñüêà. Ïàâëîãðàä ³ Ïàâëîãðàäñüêèé ðàéîí áóëè çðóéíîâàí³ âùåíò –ðó¿íè ³ ìåñèâî, òðóïàìè áóëè âêðèò³ ïîëÿ ³ ëóãà.  áåðåçí³ Ïàâëîãðàä áóâ çâ³ëüíåíèéâ³ä í³ìåöüêèõ îêóïàíò³â, ç òÿæêèìè êîíòóç³ÿìè áàòüêà êîì³ñóâàëè ç àð쳿. Êîëèâ³í ÷óòü-÷óòü ï³äë³êóâàâñÿ, îêðåï çäîðîâ’ÿì, ïàâëîãðàäñüêèé ðàéêîì ïàðò³¿ çàï-ðîïîíóâàâ éîìó ïðàöþâàòè â êîëãîñï³ çàâõîçîì, âîñòàíîâëþâàòè êîëãîñï“Ðàññâºò”. Âñÿ íàøà ñ³ì’ÿ âñòóïèëà â ïðàöþ êîëãîñïó, ùîáè ÿêîìîãà á³ëüøåâèðîáèòè òðóäîäí³â, ïîë³ïøèòè æèòòÿ-áóòòÿ, àëå ðàä³ñòü áóëà íåäîâãîþ.

1946–47 ðîêè íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³ òà â ³íøèõ îáëàñòÿõ áóëè íåâðîæàéíè-ìè. Âîëîäèìèð Ùåðáèöüêèé, ñåêðåòàð êîìïàðò³¿ íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³, ïîñòàâêèõë³áà ³ âñüîãî âèêîíàâ, çà çàðîáëåíèé òðóäîäåíü êîëãîñïíèêè í³÷îãî íå îòðè-ìàëè. Òå, ùî âðîäèëî íà ãîðîäàõ, äî Íîâîãî ðîêó ç’¿ëè, ïî÷àëàñÿ íåâ³äñòóïíàñìåðòí³ñòü, âèìèðàííÿ ñåëà (øòó÷íèé ãîëîäîìîð Âîëîäèìèðà Ùåðáèöüêîãî),ÿêîìó êîìóí³ñòè õî÷óòü ïîñòàâèòè â Êèºâ³ ïàì’ÿòíèê. Çà ùî?). Çà ãîëîäîìîð1946–47 ðð. òà ×îðíîáèëüñüêó òðàãåä³þ, êîëè 1–2 òðàâíÿ 1986 ð. âèâåëè ä³òåéç Âàëåíòèíîþ Øåâ÷åíêî íà òðàâíåâèé ïàðàä. Õòî áóâ ó çìîç³, 1946–1947 ðð.çàáèâàëè õàòè ³ â³ä’¿æäæàëè â í³êóäè… Äî Ìîñêâè íå äîïóñêàëè, á³ëüøå ðóõà-ëèñü â Çàõ³äíó Óêðà¿íó: Ëüâ³â, Ëüâ³âñüêó îáëàñòü, Äðîãîáè÷. ß ç³ ñòàðøîþñåñòðîþ, ùîáè ñïàñòè áàòüê³â â³ä ãîëîäíî¿ ñìåðò³, îñòàâèëè ¿ì ñâî¿ ïàéêè – 80 ã÷îðíîãî ç ãîðîõîì õë³áà ³ ñòàêàí ìîëîêà íà äåíü – ³ âè¿õàëè äî Ëüâîâà, ó òàì-áóð³ ç Ïàâëîãðàäà, ó õîëîä³ â 20°. Òàì áîìæóâàëè, ïîïðîøàéíè÷àëè. Äå óäàâà-ëîñü, íàí³ìàëèñü á³ëèòè ïîìåøêàííÿ, ïðàòè á³ëèçíó ò³ëüêè çà ¿æó. Âèæèëè³ áàòüêè ³ ìè – òðè ñåñòðè, õâàëà Áîãó.  äàíèé ÷àñ ìåí³ 79 ðîê³â, à ñåñòð³ – 82.²íø³ ñåñòðè ïîìåðëè. Ñåñòðó îï³êàþòü ¿¿ òðîº ä³òåé íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³. ijòèº, àëå âîíè ïåíñ³îíåðè é ³íâàë³äè, ³ êîëî ìåíå ¿õ íåìàº.  ñêîðóìï³ðîâàíîñò³ç ãîëîâîþ ñ³ëüñüêî¿ Ðàäè áåç çãîäè íàñ, òðüîõ ñåñòåð, â 1989 ðîö³ ïðîäàëè õàòó,ïðèéøëîñü íàì çâåðíóòèñÿ äî ñóäó. 10 ðîê³â ñóäèìîñü, àëå ñóäè, ùî “äèøëî,êóäè ïîâåðíåø, òóäè é âèéøëî”, à ñóää³ õòî? Ïðàâèòåë³. Ãîëîâà êîëãîñïó òàãîëîâà ñ³ëüñüêî¿ Ðàäè îñòàëèñü áåçíàêàçàíí³.  õàò³ íàøèõ áàòüê³â ìåøêàþòü÷óæ³ ëþäè.

 äàíèé ÷àñ ÿ äóæå õâîðà, çà ôàõîì àâ³àö³éíèé ïðàö³âíèê, ìàëà äîñòîéíóïëàòíþ, êëàëà êîøòè íà îùàäíó êíèæêó, àëå ¿õ óêðàëè. Ìàëà âîçìîæí³ñòü ïî¿õà-òè íà â³äïî÷èíîê, ïîë³êóâàòèñÿ, â³äêëàäàëà ãðîø³ äëÿ ïåíñ³éíîãî â³êó, àëå ³ ¿õóêðàëè. À çàðàç ìàºìî òå, ùî ìàºìî – íå â çìîç³ í³ ïðîæèòè, í³ ïðîë³êóâàòèñü.Äî çàõâîðþâàííÿ áóëà çàòÿòà îáùåñòâåííèöÿ, ó÷àñòâóâàëà â Êè¿âñüêîìó ãðîìà-

840

ѲÄ×ÅÍÍß

äÿíñüêîìó îá’ºäíàíí³ ãðîìàäÿí “ÊÐÃΔ. Çà 15 ðîê³â íåçàëåæíîñò³ Óêðà¿íèó÷àñòâóâàëà ó âèáîð÷èõ êàìïàí³ÿõ, àã³òàòîð-ñïîñòåð³ãà÷.

 2004 ðîö³ âèñòîÿëà íà Ìàéäàí³ (ïðèíîñèëà â ïàëàòêè äîìàøíþ ¿æó), çàñ-òóäèëà íèðêè, ñ³÷îâèé ì³õóð, íåîáõ³äíå ñåðéîçíå ðåàá³ë³òàö³éíå ë³êóâàííÿ, àëåïåíñ³ÿ 442 ãðí. íå ïîçâîëÿº ë³êóâàòèñÿ. ˳êè, ÿê³ ïîòð³áí³ äëÿ ë³êóâàííÿ, íåäî-ñòóïí³ äëÿ ïåíñ³îíåðà, êîøòóþòü á³ëÿ 1000 ãðí., à äå ¿õ ïåíñ³îíåðó âçÿòè?

45 ðîê³â ìåøêàþ â Êèºâ³, â îäíîìó é òîìó æ ïîìåøêàíí³, 28 ðîê³â íà ïðî-ïèñö³ îäíà, îäèíîêà. ijòè – ïåíñ³îíåðè-³íâàë³äè – ìåøêàþòü â ³íøèõ äåðæàâàõ.[Äî÷êà] – â ͳìå÷÷èí³, ³íâàë³ä ²² ãðóïè, ïåðåíåñëà îíêîîïåðàö³þ. Ñèí – àôãà-íåöü, õâîðèé, ñêëàä éîãî ñ³ì’¿ 6 îñ³á. ͳ ô³çè÷íî, í³ ìàòåð³àëüíî äîïîìàãàòèìàòåð³ íå ìàþòü ìîæëèâîñò³. ß – ïåíñ³îíåð ïîõèëîãî â³êó, íóæäàþñÿ â ñîö³àëüí³éçàõèùåíîñò³ â ñâî¿é äåðæàâ³ ùîäî äîïîìîãè â ë³êóâàíí³ òà çâ³ëüíåíí³ â³ä îïëàòèêîìóíàëüíèõ ïîñëóã.

[ϳäïèñ] Î.Øóëüãà28 ëþòîãî 2007 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßØÓÐÊÎ Õðèñò³ Êóçüì³âíè

(ñ. Êîðîë³âêà íà Æèòîìèðùèí³)

...33-é ÷àñòî ïðèõîäèòü ó ñíàõ. Ñòðàøíèì êîøìàðîì ïîâòîðþºòüñÿ òðàãå-ä³ÿ õëîï÷èêà áàáè Õèìè. Øóêàþ÷è ñîá³ ¿æó, â³í çàáð³â ï³ä ñåëî Ìîøîðèíå.À òàì äÿäüêî Êóë³ø ñï³éìàâ ìàëîãî, ïîðóáàâ íà øìàòêè, ñêëàâ ó áàíÿê, çâàðèâ³ ç’¿â. Þõèìèíà Ëåâ÷åíêî òåæ çàð³çàëà ëèïê³ñüêîãî ÷îëîâ³êà äëÿ òîãî, ùîá ç’¿ñòè.Ñóñ³äè â÷èíèëè íàä íåþ ñàìîñóä – ïðèâ’ÿçàëè äî êîíÿ, ³ òÿãàâ â³í æ³íêó âóëèöÿ-ìè ñåëà. Ö³ ñòðàøí³ ïðèêëàäè íåïîîäèíîê³. Ãîëîäí³ ¿ëè ñîáàê, êîò³â. Áóâàëî,â îäíó ÿìó ç ïîê³éíèêàìè çàêîïóâàëè ùå æèâèõ íåì³÷íèõ ëþäåé.

Íàðîä ïåðåñòðàæäàâ äóæå áàãàòî, ñòåðï³â ëþòó íàðóãó ñâî¿õ êàò³â, ùî ñòâî-ðèëè øòó÷íèé ãîëîä. Àëå â ïàì’ÿò³ ïîíèí³ æèâå ïðîêëÿòòÿ òèì, õòî çáèòêóâàâñÿíàä éîãî äîëåþ, æèòòÿì. Ïðàâäà, ùî íå âñ³ î÷åâèäö³ íå áîÿòüñÿ ðîçïîâ³äàòèïðàâäó ïðî òðàãåä³þ 33-ãî. À òðåáà çíàéòè â ñîá³ ìóæí³ñòü ³ ñèëè çãàäàòè ïîáà-÷åíå ³ ïåðåæèòå, íå ïðèõîâóþ÷è ïð³çâèù êàò³â äàëåêèõ ³ áëèçüêèõ, ùîá âñ³, õòîíàðîäèâñÿ ï³çí³øå òîãî ñòðàõ³òëèâîãî ÷àñó ³ ùå íàðîäèòüñÿ, çíàëè òðàã³÷í³ ñòî-ð³íêè ³ñòî𳿠óêðà¿íñüêîãî íàðîäó. Áî äî öèõ ï³ð ñòîãíå íàøà çåìëÿ â³ä òðóï³â,ê³ñòîê, çàõîðîíåíèõ áåç òðóí òà ³ìåí ó ñï³ëüíèõ ìîãèëàõ ä³òåé, æ³íîê, ÷îëîâ³ê³â,ãîëîñèòü çîéêàìè íåùàñíèõ æåðòâ ãîëîäîìîðó, çàêîïàíèõ íàï³âæèâèìè. Æîäåíâáèâöÿ íå ïîâèíåí ìàòè ñïîêîþ í³ íà öüîìó, í³ íà òîìó ñâ³ò³.

Êóìå÷êî Í. Òðàã³÷í³ ñòîð³íêè ³ñòîð³¿.Ïåðåìîãà. – 1993. – 16 ëèïíÿ.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

841

ѲÄ×ÅÍÍßØÓÐÌÀÊÀ Ã.Ì.,

1925 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Êè¿â)

Óæå ê ëåòó 1932 ã. òðè ìèëëèîíà óêðàèíñêèõ êðåñòüÿí, ïîêèíóâ ñâîèäåðåâíè, ñêèòàëèñü ïî äîðîãàì â ïîèñêàõ õëåáà, ñòðåìÿñü ïðîíèêíóòüíà æåëåçíîäîðîæíûå ñòàíöèè èëè â ãîðîäà. Îíè ïûòàëèñü, ïðîáðàâøèñü â ãî-ðîä, ïåðåêóïèòü õëåá ó îòîâàðèâøèõ ñâîè êàðòî÷êè ãîðîæàí. ×òîáû äîåõàòü,íàïðèìåð, äî Êèåâà, “â îáõîä çàñëîíîâ íà äîðîãàõ”, êðåñòüÿíå, ïî ñëîâàìÂ. Ãðîññìàíà, “ïðîäèðàëèñü ÷åðåç áîëîòà è ëåñà... Óäàâàëîñü ýòî ëèøü ñàìûìóäà÷ëèâûì, îäíîìó èç äåñÿòè òûñÿ÷. Íî äàæå äîáðàâøèñü òóäà, îíè íå íàõîäè-ëè ñïàñåíèÿ. Îíè ëåæàëè íà çåìëå, óìèðàÿ îò ãîëîäà” (öèò. ïî: ÊîíêâåñòÐ. Æàòâà ñêîðáè. – Ñ.194). Ñ èþëÿ ïî äåêàáðü 1933 ã. ÎÃÏÓ ïðîâîäèëî â Êèåâåîïåðàöèþ ïî îñâîáîæäåíèþ ãîðîäà îò “äåêëàññèðîâàííûõ ýëåìåíòîâ” (êðåñòüÿí,ïðîáèâøèõñÿ ñþäà â íàäåæäå ðàçäîáûòü õëåá).

Î òèïè÷íîé êàðòèíå èç êèåâñêîé æèçíè òîãî ñòðàøíîãî ïåðèîäà ðàññêàçàëàâòîðó ýòèõ ñòðîê ïèñàòåëü Ã.Ì. Øóðìàê (1925 ã. ð.; çàïèñü 2 èþíÿ 2005):

“Áûëè ïåðâûå íåäåëè ìàðòà 1933 ãîäà. Ñíåã óæå ñòàÿë... Ìàëü÷èê âîñüìèëåò, ÿ øåë â øêîëó, âî “âòîðóþ ñìåíó”. Íàø âòîðîé êëàññ êèåâñêîé 44-é øêîëûïî÷åìó-òî ïåðåâåëè â äðóãîå ïîìåùåíèå... Âðåìÿ áûëî òðàãè÷åñêîå, ãîëîä.Äåòñòâî è – ãîëîä, êîòîðûé ÿ âìåñòå ñî ñòàðøèì áðàòîì, ñåìèêëàññíèêîì,ãëóøèë ÷òåíèåì è ôàíòàçåðñòâîì... Ðîäèòåëè ñòðåìèëèñü îòâëå÷ü íàñ, äåòåé,îò æóòêèõ ñòîðîí äåéñòâèòåëüíîñòè, íî èíîãäà è äî íàøèõ óøåé äîëåòàëè îá-ðûâêè ôðàç: “Äâîðíèêè ñïîçàðàíêó ïîäáèðàþò ìåðòâûõ... êëàäóò íà ïîäâîäó”.

Èòàê, ÿ øåë íà çàíÿòèÿ, ñïóñêàÿñü îò óíèâåðñèòåòà, ìèìî Øåâ÷åíêîâñêîãîñàäèêà... Óæå ïîêàçàëàñü è Êàðàâàåâñêàÿ áàíÿ. À íå äîõîäÿ äî íåå, ðÿäîì ñ íåé, –ïóñòûðü. Ïðèâû÷íûé äëÿ ãëàç ïóñòûðü (òîëüêî òåïåðü âñå áîëåå ìíå êàæóùèéñÿñòðàííûì â ýòîì ìåñòå ïëîòíîé ãîðîäñêîé çàñòðîéêè). Íî – ÷òî ýòî? Ïóñòûðüñåãîäíÿ ïðèíÿë êàêîé-òî äðóãîé âèä, öâåò. È îí – øåâåëèòñÿ! ß çàìåäëèë øàã.Âåñü îãðîìíûé ïóñòûðü áûë çàïîëíåí âïîâàëêó ëåæàùèìè, îäèí íà äðóãîì, êðå-ñòüÿíàìè. Îãðîìíàÿ êîðè÷íåâàÿ êó÷à òåë. Êîðè÷íåâàÿ èç-çà öâåòà îäåæäû. Íàãîëîâàõ ìîõíàòûå ìåõîâûå øàïêè-ïàïàõè; íà òåëàõ – ïîëóøóáêè, ñâèòêè... À ëèöà!Ðàñïóõøèå è êàêèå-òî ñîííûå; âïðî÷åì, òîëüêî íåêîòîðûå èç íèõ åùå ïîäíèìàþòãîëîâû è ñîííî ãëÿäÿò íà íàñ. Íî âèäÿò ëè? Òîëüêî ïîòîì, ñïóñòÿ ðÿä ëåò, ïîíÿë:ýòè êðåñòüÿíå óìèðàëè ñ ãîëîäó. Ýòî î íèõ øåïòàëèñü ðîäèòåëè â ãîëîäîìîð òðèä-öàòü òðåòüåãî ãîäà. Ýòî èõ, òåõ êðåñòüÿí, êîòîðûå äîøëè äî Êèåâà èç ïîñëåäíèõñèë, ñþäà íà ïóñòûðü ñâîçÿò, ÷òîáû ïîòîì êóäà-òî íî÷üþ ïîäåâàòü... À ÷òî ïðî-õîæèå? Îíè ýòî ìåñòî ïðîõîäÿò, óñêîðÿÿ øàã, îòâåðíóâ ëèöà... Íî ÷òî îíè ìîãóòñäåëàòü? Ãîðîä ïîñàæåí íà ãîëîäíûé ïàåê... Ñòðàõ ãëîæåò âñåõ: çà ñåìüþ, çà

842

ѲÄ×ÅÍÍß

äåòåé, çà ñåáÿ”. Ñòîèò äîáàâèòü, ÷òî â òî âðåìÿ ãîðîäñêîé ñåìüå ðàññêàç-÷èêà (îòåö – ìåëêèé ñëóæàùèé, ìàòü – ðàáî÷àÿ) ïðèõîäèëîñü îáåäàòü âñåãîëèøü ñòàêàíîì ñåìå÷åê.

Ïðîöåíêî Ã.Ã. Êîììåíòàðèè / Ãîé÷åíêî Ä.Ä.Ñêâîçü ðàñêóëà÷èâàíèå è ãîëîäîìîð

(Ñâèäåòåëüñòâî – î÷åâèäöà). – Ìîñêâà:“Ðóññêèé ïóòü”, 2006. – Ñ.331–332.

ѲÄ×ÅÍÍßØÓÐÎÂί ³ðè Ïåòð³âíè,

1914 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Òàâð³éñüêå – Ãëàäê³âêà Ãîëîïðèñòàíñüêîãî ð-íó

Îäåñüêî¿ (íèí³ Õåðñîíñüêà) îáë.)

ÃÎËÎÄ – 33 Î×ÈÌÀ IJÒÅÉ – 93“Íó ùî éîãî âàì ñêàçàòè. Óñÿêî æèëè. Íàðîäèëàñü ÿ 28 áåðåçíÿ 1914 ðîêó.

 ñ³ì’¿ íàñ áóëî îäèíàäöÿòü äóø, áàãàòî âìåðëî, äâîº áðàò³â íà â³éí³ âáèòî, íåçíàºìî, äå é ¿õí³ ê³ñòî÷êè. Ïåðåæèëà ³ äâàäöÿòü ïåðøèé, ³ òðèäöÿòü òðåò³é,³ ñîðîê ñüîìèé ðîêè – ãîëîäè. Ùî æ – ìåí³ âæå â³ñ³ìäåñÿò – âñå áà÷èëà, âñåïåðåæèëà, ÷îãî ò³ëüêè ö³ ðóêè íå ïåðåðîáèëè òà íå ïåðåíåñëè. Îé, ³ íå õî÷ó òàêîãîí³êîìó, ³ âñïîìèíàòü íå õî÷åòüñÿ!

Ùîá íå âìåðòè ç ãîëîäó, á³ãàëè â ë³ñ, øóêàëè ³ âèêîïóâàëè êîçåëüö³, ñóøèëè¿õ ³ ïîò³ì ìîëîëè ¿õ íà ìåëüíèö³, ÿêó çðîáèâ òàòî, òà ðîáèëè òàê³ êîðæèêè, îòî³ ¿ëè. À ùîá â õîëîäíó ïîãîäó áóëî òåïëî â õàò³, çáèðàëè êóðàé ³ öèì òîïèëè ï³÷.

ßêîñü ñóñ³äêó íàøó, Ìàðôó, âèãíàâ áóâ ÷îëîâ³ê, à âîíà âàã³òíà áóëà. Õîäèëàïî âóëèö³, ¿ñòè ïðîñèëà. Ïðèéøëà âîíà äî ìåíå. ß æ á³ãîì ï³÷êó ïîìèëà, ïëèòó,êàæó ¿é: “Ïîäîæäè, çàðàç êîðæèê³â íàïå÷ó”. Áðàò ó ìåíå ðîáèâ ñ³âàëüùèêîì,ïðèâ³ç òðîõè îâñà, ÿ éîãî çìîëîëà, äîáàâèëà ìóêè÷êè; êîð³âêó, ñëàâà Áîãó, äåð-æàëà, ìîëî÷êà òðîõè âëèëà ³ íàïåêëà êîðæèê³â òà é ïîêîðìèëà ¿¿.

À çàì³æ âèéøëà, æèëè íà Çåëåíîìó. ×îëîâ³ê íà âîéíó ï³øîâ, ÿ çàëèøèëàñüç äèòèíîþ æèòè â ñâåêðóõè. Ñïàñèá³ ¿é, õîðîøà æ³íêà áóëà, òî é äîñ³ æèâó; â³ñ³ìðîê³â ç íåþ ïðîæèëà. À ðîáèëà ³ áðèãàäèðîì, ³ ñêèðòîïðàâîì, ³ êîíþõîì, ³ êîð³âäî¿ëà. ² êèì ò³ëüêè íå áóëà, äèòèíó íå áà÷èëà – ï³äó – òåìíî ³ ïðèéäó – òåìíî,âîíà âæå ñïèòü. Îõ, Áîæå ì³é! Áàãàòî ÷îãî ïðèéøëîñü ïåðåæèòè.

Ùî ÿ ìîæó ùå ñêàçàòè… Òîä³ ñóùåñòâîâàëè ³ ùàñ ñóùåñòâóºìî. Íå õî÷óòàêîãî í³êîìó, ÿê îöå ìè ïåðåæèëè”.

Çàïèñàëà Ò.Öèãàíêîâà.Óïîðÿäêóâàâ Ô.Ìîðîçþê.

18 ëþòîãî 1995 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

843

ѲÄ×ÅÍÍßÙÀÑÍÎÃÎ Ä.À.

(ñ. Íîâîáåðèñëàâ íà Õåðñîíùèí³)

ϳøîâ ÿ ÿêîñü ó ïëàâí³, íàêîïàâ êîðåíþ ñîáà÷î¿ ðîçè, íàâàðèëè, äóìàëè ¿ñòè.À éîãî ¿ñòè íå ìîæíà. Çà ìàëèì íå ïîäîõëè.

Ãåéêî Ñåðã³é. Ïàì’ÿòü ïðî ãîëîäîìîð.Íå áóëî ïîðÿòóíêó í³çâ³äêè. –

Óðÿäîâèé êóð’ºð. – 2007. – 24 ëèñòîïàäà.

ѲÄ×ÅÍÍßÙÅÃÎËÜÑÜÊί (ó ä³âîöòâ³ ÆÎËÎÁÎÂÀ) Ìàð³¿

(ì. Ìà곿âêà Äîíåöüêî¿ îáë.)

“Ìè ¿ëè âñå, ùî áà÷èëè, – ðîçïîâ³ëà ñâî¿é îíó÷ö³ Ãàíí³ Ìàð³ÿ Ùåãîëü-ñüêà (Æîëîáîâà), 1924 ðîêó íàðîäæåííÿ, ÿêà ðàçîì ç ìàò³ð’þ, ñòàðøèìáðàòîì Ïåòðîì òà ìîëîäøîþ ñåñòðîþ Îëåíîþ ïðîæèâàëà â ñ.Ìèõàéë³â-ñüêå Õåðñîíñüêî¿ îáëàñò³. – Ñïî÷àòêó ëîâèëè ïòàõ³â – ãîëóá³â, âîðîí, ãîðîáö³â.Àëå íåçàáàðîì “ïòèöÿ” çàê³í÷èëàñÿ, ëþäè ïî÷àëè ¿ñòè òðàâó, çàïàðþâàëè ÷àéç ã³ëî÷îê òà ëèñòÿ âèøí³, ñìîðîäèíè, ëèïè. “³ä ãîëîäó íàøó ðîäèíó âðÿòóâàëàìîÿ äðóæáà ç äî÷êîþ ãîëîâè êîëãîñïó. Ðàç íà äåíü ÿ õîäèëà äî ïîäðóãè, äå ìåíåïðèãîùàëè ¿æåþ. ²íêîëè íàâ³òü âäàâàëîñÿ ùîñü ïðèíåñòè äîäîìó”, – ðîçïîâ³äàëàÌ. Ùåãîëüñüêà.

Ó íàøîìó ñåë³ òðàïèâñÿ âèïàäîê, ïðî ÿêèé çãàäóâàëè ùå áàãàòî ðîê³â. Îäíàæ³íêà ç³áðàëàñÿ éòè ïî ñåëàõ ïðîñèòè õë³áà. Äâîõ ä³òî÷îê – õëîï÷èê³â, ùîá ò³í³êóäè íå ï³øëè, âîíà çà÷èíèëà â õàò³. Àëå ïî äîðîç³ çíåñèëåíà æ³íêà çíåïðèòîì-í³ëà. ¯¿ çíàéøëè ëþäè ³ â³äâåçëè äî ë³êàðí³. Òèæäåíü âîíà íå ìîãëà ïðèéòè äîòÿìè. Êîëè îïðèòîìí³ëà, äèêî çàêðè÷àëà: “Ìî¿ ä³òè!” Àëå áóëî ï³çíî. Êîëè â³ä÷è-íèëè äâåð³ ¿¿ õàòè, ä³òè ëåæàëè ïðÿìî êîëî ïîðîãó ìåðòâèìè. Ƴíêà çáîæåâîë³ëà³ ö³ëèìè äíÿìè õîäèëà âóëèöÿìè ñåëà, âäèâëÿþ÷èñü â îáëè÷÷ÿ õëîï÷èê³â – øó-êàëà ñâî¿õ ñèí³â. Çãîäîì ¿¿ çààðåøòóâàëè çà âáèâñòâî âëàñíèõ ä³òåé. Çà ê³ëüêàðîê³â æ³íêà çíîâó ç’ÿâèëàñÿ â ñåë³, àëå ðîçóì äî íå¿ òàê ³ íå ïîâåðíóâñÿ. “Öå ÿ ¿õâáèëà”, – ñïîâ³ùàëà âîíà êîæíîìó, õòî òðàïëÿâñÿ ¿é íà øëÿõó”.

Çàïèñàëà Ãàííà, îíóêà.Êîæåì’ÿêà Îêñàíà. Ùîá óðÿòóâàòè ñâîº íåìîâëÿ â³ä

ãîëîäó, æ³íêà ãîäóâàëà éîãî âëàñíîþ êðîâ’þ. – ѳëüñüêà øêîëà. – 2002. – ¹43–44. – 27 ëèñòîïàäà.

844

ѲÄ×ÅÍÍß

ÑÏÎÃÀÄÈÙÅÊÎ×ÈÕ²Íί ³ðè Äàâèä³âíè,

1926 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ïðèâîâ÷àíñüêå Ïàâëîãðàäñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

....¯æ³ íå áóëî. ¯ëè êîëþ÷êè ç áóð’ÿí³â, çáèðàëè ï³ä ñêèðòàìè ñì³òòÿ, ïåðå-ñ³âàëè ³ ¿ëè. Ó ñåë³ íå áóëî êîò³â ³ ñîáàê. Ëþäè âñ³ ëåæàëè ïóõë³. ßê ïîìðå ëþäè-íà, òî áðàëè ³ òÿãëè ¿¿ íà êëàäîâèùå. ² í³õòî ç ðîäè÷³â íå çíàº, äå ïîõîâàí³ ¿õí³ìàòåð³ òà áàòüêè. Æèëè ëþäè äóæå á³äíî â çëèäíÿõ. Ç ëàíòóõà ñóêíÿ ³ òà ïîðâàíà.Íå áóëî í³ âçóòòÿ, à ÿê áóëî, òî äðàíå. Âîø³ áóëè â ëþäåé ³ â îäåæ³.

Çàïèñàëà Â.²ëü÷åíêî.Ïðîãðàìà òà ìàòåð³àëè Äðóãî¿ ì³æíàðîäíî¿ ìîëîä³æíî¿

íàóêîâî-ïðàêòè÷íî¿, ³ñòîðèêî-êðàºçíàâ÷î¿ êîíôåðåíö³¿“Ãîëîäîìîð 1932–1933 ðîê³â – ãåíîöèä ñòàë³íñüêîãî ðåæèìó

ïðîòè âëàñíîãî íàðîäó. Ñâ³äêè ñâ³ä÷àòü”.(25–26 ëèñòîïàäà 2003 ð., Êè¿â). – Êè¿â, 2003. – Ñ.22.

ѲÄ×ÅÍÍßÙÎÃÎËÜ Ìà𳿠²âàí³âíè,

1923 ð. íàðîäæåííÿ(ñ-ùå Ãóáèíèõà Íîâîìîñêîâñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

 1933 ðîö³ íàøà ñ³ì’ÿ ãîëîäóâàëà, àëå íå òàê, ÿê ³íø³. Âèìåðëà ìàéæå âñÿíàøà âóëèöÿ, âæå äî ïî÷àòêó ñåðïíÿ ç äâàäöÿòè òðüîõ äâîð³â çàëèøèëàñü ïðè-áëèçíî ÷âåðòü, ³ òî, â äåÿêèõ ïî îäí³é, ïî äâ³ ëþäèíè. À ìè ç ãîëîäó íå ïîâìèðàëè,áî íàø áàòüêî íà òîé ÷àñ ïðàöþâàâ â ì³ñò³ íà õë³áîçàâîä³. ¯ì ãàðí³ ïàéêè äàâàëè,³ â³í çà òèæäåíü íàçáèðຠõàð÷³â, à â íåä³ëþ ïðè¿äå äîäîìó ³ íàì ïðèâåçå. Âèðó÷à-ëè íàñ ³ çàãîòîâëåí³ ùå â 1932-ìó ðîö³ ñòîëîâ³ áóðÿêè – ¿õ í³õòî ó íàñ íå çàáðàâ,òîìó ùî ¿õ íå çíàéøëè – êîëè ïî÷àâñÿ ãîëîä, òàòî ç ìàìîþ ¿õ ïåðåõîâàëè ç ïî-ãð³áíèêà â êëóíþ. ×åðåç òå, ùî áàòüêî ïðàöþâàâ ó ì³ñò³, ìåíå ³ áðàòà Ïàâëèêà(éîìó òîä³ áóëî 6 ðîê³â) íå âçÿëè ó äèòÿ÷³ ÿñëà – òàì äàâàëè ä³òÿì õî÷ ÿêèéñü õàð÷.

1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÙÓÐÀ Îëåêñàíäðà Ïåòðîâè÷à,

1925 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Êàì’ÿíåöü-Ïîä³ëüñüêèé ³ííèöüêî¿ (íèí³ Õìåëüíèöüêà) îáë.)

Ìåí³ áóëî 8 ë³ò, êîëè ãð³çíîþ ÷îðíîþ õìàðîþ íàñóâàëèñÿ íà Óêðà¿íó 1932–1933 ðîêè. Íåéìîâ³ðíî âàæêèìè ³ òðàã³÷íèìè âîíè âèÿâèëèñÿ äëÿ Ïåòðà Ùóðà

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

845

òà éîãî ñóñ³ä³â ͳñìåéêà Ìèêîëè, Ö³ñàðÿ Ãðèöÿ, Äçþáè ²âàíà òà ³íøèõ ç ñ.Áàëè-íà, ùî íà Õìåëüíè÷÷èí³. Ñïðàâà â òîìó, ùî ö³ ñåëÿíè ç ³íäèâ³äóàëüíèìè ãîñïî-äàðñòâàìè í³ çà ùî íå õîò³ëè âñòóïàòè â íàñèëüíèöüêè ñòâîðåí³ êîëãîñïè.ͳ ïðîõàííÿìè, í³ ïîãðîçàìè ³ ïðîâîêàö³ÿìè íå âäàâàëîñÿ çàòÿãíóòè ¿õ òóäè.Çâè÷àéíî, âîíè æèëè ìàòåð³àëüíî íàáàãàòî êðàùå, í³æ êîëãîñïíèêè. À ìè,8–10-ð³÷í³ õëîï÷èñüêà, ç ãîðä³ñòþ íàñï³âóâàëè:

“À ³íäóñè ¿äÿòü ãóñè, ùå é á³ëåíüê³ ïèð³æêè,À êîëãîñïíèê çàäåð õâîñòèê òà é á³æèòü íà áóðÿ÷êè”…

Òà íåäîâãî íàì ñóäèëîñü òàê íàñï³âóâàòè: ñòâîðåí³ ç êîìïàðò³éö³â êîì³òåòèáóêâàëüíî ï³äì³òàëè â ³íäèâ³äóàëüíèõ ãîñïîäàðñòâàõ âñå äî çåðíèíè: ãîðùèêè,áàíî÷êè ç íàñ³ííÿì – çåðíîì, êà÷àí êóêóðóäçè, çíàéäåíèé ó ñòð³ñ³ – âñå çàáèðà-ëè. Çãîäîì ïîä³áí³ ãîñïîäàðñòâà ç ðóõîìèì ³ íåðóõîìèì ìàéíîì ðîçãðàáèëè,à ìåøêàíö³â ³ç âëàñíèõ îñåëü ïðîñòî-íàïðîñòî âèêèíóëè íà âóëèöþ.

Îñü òàê â³äáóëàñÿ 100% “äîáðîâ³ëüíà” êîëåêòèâ³çàö³ÿ â ñ.Áàëèí³, òà íå ò³ëüêèâ Áàëèí³. Îñü òàê ïî÷àâñÿ òîé ñòðàøíèé ãîëîäîìîð. Òàê ïî÷àëîñÿ âèíèùåííÿóêðà¿íñüêîãî ëþäó.

À ìè, õëîï÷àêè, áîñ³, îá³ðâàí³ ³ âæå ãîëîäí³ ³ õîëîäí³, ñï³âàëè âæå ³íøèõ ï³ñåíü:“Íåìà õë³áà, íåìà ñàëà,Áî ñîâºöüêà âëàñòü íàñòàëà,Íåìà õë³áà í³ çåìë³ –Âèñèòü Ëåí³í íà ñò³í³² ïîêàçóº ðóêîþ,Êóäè éòè â ñâ³ò çà ìóêîþ”.

ß áà÷èâ, ÿê ïîìèðàâ ç ãîëîäó â ÷óæ³é õàò³ ùå íåäàâí³é ãîñïîäàð – ñåðåäíÿêͳñìåéêî Ìèêîëà: ñêåëåò, îáòÿãíóòèé æîâòóâàòîþ øê³ðîþ, äèâèâñÿ íà ìåíå ìîâ-÷êè áåçíàä³éíèé ïîãëÿäîì, à ç éîãî î÷åé ñêàïóâàëè, ÿê ìàëåíüê³ ãîðîøèíêè, êðèø-òàëåâ³ ñëüîçè. Öå áóâ ñòðàøíèé ãîëîä.

À ÿ ç ñåñòðè÷êîþ, êîëè äóæå õîò³ëîñÿ ¿ñòè, ëàñóâàëè ìîëîäåíüêèì ëèñòÿìç ëèïè. ² ÿêå âîíî áóëî ñìà÷íå: ì’ÿñèñòå, êëåéêóâàòå ç òåðïêèì ïðèñìàêîì. Áàòüêî,ÿê êàæóòü, âïàâ íà íîãè. Ç ãîëîäó îïóõ. Ìàòè îáì³íþâàëà âñå, ùî ò³ëüêè ìîæíà áóëîîáì³íÿòè, õî÷ íà ñòàêàí ÷è æìåíþ çåðíà àáî ìóêè. Õîäèëà â ñâ³ò ³ ì³íÿëà, âèïðîøó-âàëà, â³äðîáëÿëà, à âäîìà âàðèëà “áåâêó”: ï’ÿòèë³òðîâèé êàçàí âîäè çàïðàâëÿëàäâîìà ñòàêàíàìè ìóêè ÷è äâîìà ñòàêàíàìè êðóï, ÿêùî ¿õ ìîæíà áóëî òàê íàçâàòè.

Âèõîäèëà íàøà ìàòóñÿ íàñ ³ áàòüêà â³ä ãîëîäíî¿ ñìåðò³, ïðàâäà, íåíàäîâãî.Áàòüêà â 1937 ð., ÿê “âîðîãà íàðîäó” ðîçñòð³ëÿëè â ì.Êàì’ÿíåöü-Ïîä³ëüñüêîìó ðà-çîì ³ç ñîðîêà òðüîìà îäíîñåëüöÿìè ³ ðåàá³ë³òóâàëè â õðóùîâñüêó “â³äëèãó” 1960 ð.

Îñü âîíè, ö³ ëþäè, äåÿêèõ ÿ ïðèãàäóþ ïî ïàì’ÿò³: Ùóð Ïåòðî, Ùóð Íèêèô³ð,Ùóð Òðîõèì, Ãîë³íÿê Ìèêèòà, ѳðàíò ²âàí, Äåðåõîâñüêèé ²âàí, ÄåðåõîâñüêèéÃðèöü, Ãàéäàìàêà (³íæåíåð), ñâÿùåíèê Ñîëòèñþê ²âàí, Äàøêåâè÷ (³ñòîðèê), Áî-ðåâè÷ (ô³ëîñîô), ßðîñëàâñüêèé Ïåòðî (áóõãàëòåð), Áë³äíèé, Êóáåöüêèé, ѳðàíò Ì.,Øåíäåðåöüêèé.

846

ѲÄ×ÅÍÍß

Ìè æ, ï³äë³òêè, ïðîäîâæóâàëè ðåàãóâàòè íà òðàã³÷í³ ïî䳿:“Õî÷ ³ äåñÿòü â³äñèäæó,É íàçàä íå âåðíóñÿ –Ñîëîâêè, Ñîëîâêè,ß âàñ íå áîþñÿ”.

 Êàì’ÿíåöü-Ïîä³ëüñüêó ïîñòàâëåíî çíàê ïàì’ÿò³ íà ì³ñö³ ðîçñòð³ëó ïàò-ð³îò³â.

Áàòüêîâ³ ñâîºìó, Ùóðó Ïåòðó Àíòîíîâè÷ó, íà ïîëüñüêî-ô³ëüâàðåöüêîìó êëà-äîâèù³ ìè ç ñåñòðîþ çâåëè ïàì’ÿòíèê.

Çàê³í÷ó ÿ ï³ñíåþ (ìîæëèâî, íå ö³ëêîì âäàëîþ):ß âñå â³ääàâ äëÿ òåáå, Ìàòè:Ùîíàéäîðîæ÷å ó æèòò³,Àáè áóëè Äí³ïðî, ÊàðïàòèÓ â³ëüí³é-âîëåíö³ ñâÿò³é.Ùå á ðàç â³ääàâ, ÿêáè-òî çìîãàÄëÿ òåáå, Íåíüêî, äîðîãà,À òàê… íåäóã, îñåëÿ âáîãà…Íàçàä íåìຠâîðîòòÿ.Ïðîòå ï³äíÿëàñü Óêðà¿íàÇ êîë³í ³ìïåðñüêîãî ðàáà,Äèìèòü íà çãàäêó ëèø ðó¿íà²ç òðüîõñîòð³÷íîãî “êîòëà”.Òî æ êâ³òíè, êðàþ â³ëüíèé ì³é!Òîæ ãîìîí³òü Äí³ïðî, Êàðïàòè!Íà ð³äí³é ìîâ³, íå ÷óæ³é…ß âñå â³ääàâ äëÿ òåáå, Ìàòè.

[ϳäïèñ] Î.Ùóð28 ëþòîãî 1996 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÞÐÀ×ʲÂÑÜÊÎÃÎ Ïàâëà Îïàíàñîâè÷à,

1920 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Êè¿â)

Ïî÷àòè òðåáà çäàëåêó, äåñü ç 1918 ðîêó.Îïàíàñ Éîñèïîâè÷ Þðà÷ê³âñüêèé (1891–1975), âèõîäåöü ç ðîäèíè ñâÿùåíè-

êà, áóâ ëþäèíîþ îñâ³÷åíîþ, â³í çàê³í÷èâ äóõîâíó ñåì³íàð³þ òà Êè¿âñüêèé êîìåð-ö³éíèé ³íñòèòóò ó ò³ æ ÷àñè, òîé ñàìèé, ó ÿêîìó íàâ÷àëèñÿ ³ ïîåò Ïàâëî Òè÷èíà,³ êîìïîçèòîð Ïèëèï Êîçèöüêèé. Òåïåð ó öüîìó ïðèì³ùåíí³ íà âóë.Ñìèðíîâà-Ëàñòî÷ê³íà çíàõîäèòüñÿ Õóäîæí³é ³íñòèòóò. Ó 1918 ðîö³ Îïàíàñ Þðà÷ê³âñüêèé

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

847

ÿêèìîñü ÷èíîì ïîòðàïèâ ó ñåêðåòàð³ äî ì³í³ñòðà îñâ³òè â óðÿä³ Óêðà¿íñüêî¿ Íà-ðîäíî¿ Ðåñïóáë³êè ²âàíà Î㳺íêà (â³í æå – ìèòðîïîëèò ²ëàð³îí). Ç ÷àñîì, ìàáóòü,ñàìå öÿ îáñòàâèíà ç³ãðàëà âèð³øàëüíó ðîëü ó äîë³ Îïàíàñà Þðà÷ê³âñüêîãî òàéîãî ðîäèíè.

²âàí Î㳺íêî áóâ òàêîæ ì³í³ñòðîì â³ðîñïîâ³äóâàííÿ (1919–1921), ïðîôåñî-ðîì Êè¿âñüêîãî òà îðãàí³çàòîðîì ³ ðåêòîðîì Êàì’ÿíåöü–Ïîä³ëüñüêîãî óí³âåðñè-òåòó. Ó 1920 ðîö³, ï³ñëÿ ðîçãðîìó ÓÍÐ á³ëüøîâèêàìè, Î㳺íêî åì³ãðóâàâ ñïî÷àò-êó äî Ïîëüù³, à ïîò³ì – ó Êàíàäó. Òîä³ æ ìàâ ìîæëèâ³ñòü ïîêèíóòè Óêðà¿íó³ Þðà÷ê³âñüêèé. Î㳺íêî, ïåðåä òèì, ÿê ïîêèíóòè Óêðà¿íó, çâåðíóâñÿ äî Þðà÷ê³â-ñüêîãî: “Òî ùî, Îïàíàñ³é, ¿äåø ÷è ëèøàºøñÿ?”

Î.Þðà÷ê³âñüêèé çàëèøèâñÿ íà ð³äí³é çåìë³. Äàë³ ó íüîãî – öåðêîâíà ñëóæáà.³í áóâ ñâÿùåíèêîì â ñåë³ Âåðáîâåöü. Öå íåäàëåêî â³ä ³ííèö³ òà Ìîãèë³â-Ïî-ä³ëüñüêîãî, Ìóðîâàíî-Êóðèëîâåöüêèé ðàéîí. Ó 1920 ðîö³ â ðîäèí³ Îïàíàñà Þðà÷ê³â-ñüêîãî íàðîäèâñÿ ñèí Ïàâëî. Äðóæèíà, ªâäîê³ÿ (Åâà) ²âàí³âíà Áàðèëÿê (ç Ãàëè÷è-íè), çàïðîïîíóâàëà: “Ïî¿äü, Ôàíÿ, äî áàòüêà, ïðèâåçè éîãî, íåõàé ç íàìè æèâå”.Áàòüêî Îïàíàñà, Éîñèï Þðà÷ê³âñüêèé, áóâ ñâÿùåíèêîì ó ñåë³ Ñàëòàí³âêà íà Êè¿â-ùèí³. Êîëè áàòüêî ³ ñèí âæå ¿õàëè íà Âåðáîâåöü, íà äîðîç³ ¿ì çóñòð³ëèñÿ ñîëäàòè-á³ëüøîâèêè. À íà îòö³ Éîñèï³ áóëî äîâãå ñâÿùåíèöüêå âáðàííÿ òà õðåñò. – “Î!ªùüî îä³í ïîï! Òîëüêî ïîïà íàì íº õâàòàëî!” – ³ ç öèìè ñëîâàìè ñîëäàòè âåñåëîñêèíóëè éîãî ï³ä ïîòÿã. Ó Ñàëòàí³âö³, ó öåðêîâí³é îãîðîæ³ éîãî ³ ïîõîâàëè.

Ó ò³ ðîêè (1920–1928) äðóæèâ Îïàíàñ Þðà÷ê³âñüêèé ç Ñåìåíîì Àâêñåíò³éî-âè÷åì Ïàíàñþêîì, ÿêèé áóâ ñâÿùåíèêîì ó ñåë³ Ñòàâ÷àíè òîãî æ òàêè Ìóðîâàíî-Êóðèëîâåöüêîãî ðàéîíó. Öå áóëè ³íòåë³ãåíòí³ óêðà¿íñüê³ ðîäèíè. Ó ðîäèí³ Þðà÷-ê³âñüêîãî áóëî òðîº ä³òåé, äâà ñèíè – Ïàâëî òà Ðîìàí, äîíüêà Ëåñÿ, à ó ðîäèí³Ïàíàñþê³â – äâ³ äîíüêè, Îëåíà òà ͳíà, òà äâà ñèíè – Áîðèñ òà ²ãîð. Êîëè ïî÷à-ëèñÿ ãîí³ííÿ íà öåðêâó, Ñåìåí Ïàíàñþê ï³äâ³â ï³äñóìêè òîìó, ùî ñïîñòåð³ãàâ:“Òóò âæå í³÷îãî äîáðîãî íå áóäå”, – òà é ïîäàâñÿ ó Ðîñ³þ, îñåëèëàñÿ ¿õíÿ ðîäèíàó Ðîñòîâ³-íà-Äîíó. Íèí³øí³é äèðåêòîð ÍIJ ÿäåðíî¿ ô³çèêè ïðè Ìîñêîâñüêîìóóí³âåðñèòåò³ Ìèõàéëî ²ãîðåâè÷ Ïàíàñþê, ñêîð³ø çà âñå, éîãî îíóê.

Îïàíàñ Þðà÷ê³âñüêèé ³ äî ªâðîïè íå ïî¿õàâ, ³ äî Ðîñ³¿ íå ñõîò³â. ϳøîâïðàöþâàòè äî øêîëè ó÷èòåëåì óêðà¿íñüêî¿ ìîâè òà ë³òåðàòóðè ó ñåë³ Êëåìá³âêàßìï³ëüñüêîãî ðàéîíó íà ³ííè÷÷èí³. Ñåëÿíè äîáðå çíàëè öüîãî â÷èòåëÿ ³ ëþáèëèéîãî. Ùîòèæíÿ â³í ÷èòàâ äëÿ íèõ ëåêö³¿ ó ñ³ëüáóä³, ïåðåäïëà÷óâàâ íà ñ³ëüáóäáàãàòî ãàçåò òà æóðíàë³â. Áóâ Îïàíàñ Þðà÷ê³âñüêèé íà ñåë³ ëþäèíîþ ïîì³òíîþ.

Ó 1930 ðîö³ Î.Þðà÷ê³âñüêèé áóâ çààðåøòîâàíèé, ó ÷îìó çâèíóâà÷åíèé – íåñêàçàëè. Ç Â³ííèöüêî¿ òþðìè ïåðåâåçëè äî Æèòîìèðñüêî¿, à äàë³ – íà ϳâí³÷.Çðåøòîþ îïèíèâñÿ íà áóä³âíèöòâ³ Á³ëîìîðêàíàëó. Ó ò³ ðîêè áàãàòüîõ àðåøòî-âóâàëè çà ï³äîçðîþ ó ïðè÷åòíîñò³ äî ÑÂÓ, àëå ùî ³íêðèì³íóâàëè éîìó – òàê³ íåâ³äîìî. Ïðîô³ëàêòèêà.

Éîãî äðóæèíà. ªâäîê³ÿ ²âàí³âíà, ç ä³òüìè ïåðå¿õàëà äî Êèºâà (ïðîâóëîê Ãëè-áî÷èöüêèé, òåïåð öå âóë.Êîïåðíèêà). Ó ñ³ì’¿ – òð³éêî ìàëèõ ä³òåé: Ïàâëî,

848

ѲÄ×ÅÍÍß

10 ðîê³â (íèí³ – äîöåíò ÍÒÓÓ “Êϲ”), âîñüìèð³÷íà Ëåñÿ (ìåøêຠó Êèºâ³) òàòðèð³÷íèé Ðîìàí. ×îðíîðîáîì íà çàâîä³ Àðòåìà – òàêó ðîáîòó ìàëà ¿õ ìàòè. Çàöå âîíà îòðèìóâàëà êàðòêó íà 150 ãðàì³â õë³áà íà äåíü òà çàðïëàòó, ÿêî¿ âèñòà-÷àëî, ùîá êóïèòè ëèøå îäèí áóõàíåöü õë³áà íà ì³ñÿöü. Òîìó ìîëîäøèõ ä³òåéªâäîê³ÿ ²âàí³âíà çìóøåíà áóëà â³ääàòè äî äèòáóäèíê³â – ¿õ íàçèâàëè ïðèþòàìè.Ëåñÿ áóëà ñåðåä ñòàðøèõ ä³òåé, ìàëèõ øêîëÿðèê³â ð³çíîãî â³êó. ¯õ ó äèòáóäèíêóáóëî äî 300 äóø. Ìàëèé Ðîìàí áóâ ó ³íøîìó, ìåíøîìó äèòáóäèíêó äëÿ äîøê³ëü-íÿò. Îáèäâà ïðèþòè áóëè äåñü íà Ïîäîë³. ×àñîì íà ïðîãóëÿíö³ Ëåñÿ áà÷èëàìåíøîãî áðàòèêà òà õîâàëàñÿ â³ä íüîãî, áî áîÿëàñÿ, ùî â³í áóäå ïëàêàòè, à ¿¿ çàöå âèæåíóòü ç ïðèþòó.

Ó 1932 ðîö³ ñòàðøèõ ä³òåé, ñåðåä ÿêèõ áóëà ³ Ëåñÿ, íà ë³òî âèâåçëè íà ñ³ëüãîñ-ïðîáîòó äî ñåëà, ìîæëèâî, äåñü ó ðàéîí³ Ðæèùåâà. Íà îñ³íü òîãî æ ðîêó ç 300ä³òåé ïðèþòó çàëèøèëîñü ëèøå òðîº ä³â÷àòîê. Ãîäóâàëè ïîãàíî, ä³òè ¿ëè, ùîï³äáåðóòü, çåëåíü óñÿêó, òîæ óñ³ ïîìåðëè, ÿê êàçàëè, â³ä äèçåíòåð³¿. Ƴíêà, ùîíàãëÿäàëà çà ä³òüìè, ñêàçàëà ä³â÷àòêàì: “Îäíó ìè çàëèøàºìî ñîá³, à âè, äâîº,ïëàòòÿ÷êà ³ êîôòèíè ëèøàéòå, áî ö³é ä³â÷èíö³ òðåáà, à ñàì³ ¿äüòå äîäîìó, øóêàé-òå ñâî¿õ ìàìîê”. Ïîñàäèëè ¿õ ó ñàìèõ òðóñèêàõ ó òîâàðíÿê, à ä³ëî áóëî íà Ïî-êðîâó, ³ ïî¿õàëè ö³ ä³â÷àòêà øóêàòè ñâî¿õ. À âèä âîíè ìàëè – ÿê ñêåëåòè, áåçîäÿãó öå áóëî äîáðå âèäíî. Ó òàêîìó âèãëÿä³ âîíè ³ ä³ñòàëèñÿ äîì³âîê. Òàê çàïà-ì’ÿòàëà ñâîº ïðîùàííÿ ç äèòáóäèíêîì Ëåñÿ.

ϳñëÿ ïîâåðíåííÿ Ëåñ³ äîäîìó ìàòè ïîñëàëà Ïàâëà ïîäèâèòèñÿ, ÿê òàìó ïðèþò³ ìàëèé Ðîì÷èê. ßêèéñü ÷îëîâ’ÿãà íà ïîðîç³ ïðèþòó ãðèìíóâ íà Ïàâëà:“׺âî òºáº íóæíî?” ijçíàâøèñü, ùî òîé øóêຠáðàòèêà, â³í ïðî÷èíèâ ÿê³ñü äâåð³³ ïðîìîâèâ: “Âîí òàì ³ù³!”. Çà äâåðèìà áóëà êóïà äèòÿ÷îãî âçóòòÿ ³ ÿêåñü ëàõì³ò-òÿ. – “ͳêàêîãî äºòñêîãî äîìà òóò áîëüøå íºò”, – ïîÿñíèâ ÷îëîâ³ê. ijòåé ³ ñïðàâä³íå áóëî. Ðîäèí³ ³ äî ñüîãîäí³ òàê í³õòî ³ íå ïîÿñíèâ, äå ïîä³ëèñü ä³òè, äå ¿õí³éÐîì÷èê? Âæå ï³çí³øå, êîëè êàäðè ê³íîõðîí³êè ïîêàçóâàëè íà óâåñü ñâ³ò ç Ìàéäà-íåêà ³ Îñâåíö³ìó ãîðè äèòÿ÷îãî âçóòòÿ, Ïàâëî Þðà÷ê³âñüêèé ç áîëåì â³äçíà÷àâäëÿ ñåáå, ùî âïåðøå â³í òàêå áà÷èâ ó äèòÿ÷³ ë³òà â äèòáóäèíêó íà Ïîäîë³.

Ðîê³â ñ³ì-â³ñ³ì òîìó íà Ïîäîë³, íåäàëåêî â³ä òîãî ì³ñöÿ, äå áóâ “ïðèþò”,ïî÷àëè áóäóâàòè öåðêâó, ³ çáóäóâàëè. Êîëè åêñêàâàòîðè ðèëè ðîâè ï³ä ôóíäà-ìåíò, òî ó ðîçñèï³ çåìë³ áóëî áåçë³÷ ê³ñòîê, ñàìå äèòÿ÷èõ, ìàëåíüêèõ. Âæå ìàé-æå 80-ð³÷íèé Ïàâëî Þðà÷ê³âñüêèé õîäèâ íà òå áóä³âíèöòâî, áà÷èâ óñå òå íàâëàñí³ î÷³ ³ ïðîáóâàâ ãîâîðèòè ïðî öå ç áàòþøêîþ, ÿêèé áóâ òàì ïðèñóòí³ì: “Òóòíåäàëåêî áóëè äèòÿ÷³ áóäèíêè, ä³òè ç íèõ äåñü ïîä³ëèñü, òî, ìîæå, ¿õ ñàìå òóòçàêîïóâàëè, ìîæå òî ¿õíÿ ìîãèëà?”. Ñâÿòèé îòåöü íà òå ïðîìîâ÷àâ.

12-ð³÷íîãî Ïàâëà Þðà÷ê³âñüêîãî äî äèòáóäèíêó ìàìà íå â³ääàâàëà. Ùîáíå âìåðòè ¿ì ç ìàìîþ ç ãîëîäó, â³í íàìàãàâñÿ çàðîáëÿòè – òîðãóâàâ ïàï³ðîñàìèíà âóëèö³ á³ëÿ çàâîäó Àðòåìà, ÿêðàç á³ëÿ Ëóê’ÿí³âñüêî¿ òþðìè. Ùîäíÿ â³í áà÷èâ,ÿê íà ðîáîòó òà ç ðîáîòè ¿õàâ íà êðàñèâîìó, ïåâíî àìåðèêàíñüêîìó, “ë³íêîëüí³”íà÷àëüíèê ÍÊÂÄ Óêðà¿íè Áàëèöüêèé (ï³çí³øå áóâ ñâî¿ìè æ ðîçñòð³ëÿíèé). Òàêîæ

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

849

ùîäíÿ, áåç âèíÿòêó, äî òþðìè ñòðîéîâèì êðîêîì âåëè â’ÿçí³â, ãðóïàìè ïî 50–100 ÷îëîâ³ê. ²øëè âîíè ³ ç áîêó Ïîäîëó, ³ â³ä öåíòðó. Ïî áîêàõ – ì³ë³ö³ÿ. Áóëîâ’ÿçíÿì ïî 30–40 ðîê³â, â³ê, êîëè ëþäèíà íàéì³öí³øà. Òàêîæ â³í áà÷èâ, ÿê íàijãòÿð³âñüêó ï³ä’¿çäèëè ³ ÿê â³ä’¿çäèëè ìàøèíè, ÿê³ â íàðîä³ íàçèâàëè “÷îðí³âîðîíêè”.

ϳéìàëè Ïàâëà íà òèõ ïàï³ðîñíèõ ï³äðîá³òêàõ òà ïîêàðàëè ìàìó çà ïîãàíåâèõîâàííÿ ä³òåé. Íàäàë³ âîíà ìóñèëà ïðàöþâàòè âæå áåç îïëàòè. Òà õîðîø³ ëþäèòðàïëÿþòüñÿ óñþäè, òðàïèëèñü ³ ¿é. Óñóïåðå÷ âêàç³âö³ íà÷àëüíèê³â, ¿é òàêè ïëà-òèëè, àëå òàê, “ùîá í³õòî íå çíàâ”. ͳõòî é íå âèêàçàâ. Öå áóëè 1930–1934 ðîêèó Êèºâ³. “ß òîä³ í³÷îãî íå ðîçóì³â, ùî â³äáóâàºòüñÿ. ß çíàâ, ùî ÿ ãîëîäíèé, ùîìåí³ ïîãàíî, ùî óñ³ì ïîãàíî. Àëå ò³ëüêè äîðîñëèì ÿ óñâ³äîìèâ, ÷åðåç ùî ìèïðîéøëè, ÷åðåç ùî ïðîéøëà Óêðà¿íà”, – òàê êîìåíòóº áà÷åíå ³ ïåðåæèòå ïðî-ñâ³òÿíèí, äîöåíò êàôåäðè ô³çèêè ÍÒÓÓ “Êϲ” 86-ð³÷íèé Ïàâëî Þðà÷ê³âñüêèé,÷îëîâ³ê íèí³ ïîê³éíî¿ íåçàáóòíüî¿ Çåíî⳿ Òàðàñ³âíè Ôðàíêî.

ϳñëÿ â³äáóòòÿ òåðì³íó ïîêàðàííÿ Îïàíàñ Þðà÷ê³âñüêèé âèð³øèâ çà êðàùåäî Êèºâà íå ïîâåðòàòèñÿ, âè¿õàâ íà Äîíáàñ, òóäè æ ïåðåñåëèëàñÿ ³ ðîäèíà, òàçãîäîì âîíè ïîâåðíóëèñÿ äî Êèºâà. Îñòàíí³ ðîêè æèòòÿ Îïàíàñ Þðà÷ê³âñüêèéæèâ ó Ïóù³-Âîäèö³. Ïàâëî Îïàíàñîâè÷ òà Ëåñÿ Îïàíàñ³âíà ³ íèí³ æèâóòü ó Êèºâ³.Âîíè ìåí³ ³ ðîçïîâ³ëè öþ ñóìíó ³ñòîð³þ.

Áàòüêî Ïàâëîâ³ íå ðàç êàçàâ: “Ùå é çàðàç íå çíàþ, ÷è ïðàâèëüíî ÿ çðîáèâ,ùî íå ïî¿õàâ òîä³ ðàçîì ç Î㳺íêîì?”. ×è æ º â³äïîâ³äü íà öå ïèòàííÿ?

ßêùî óñå âèùåñêàçàíå ñòóëèòè äîêóïè, òî âèõîäèòü òàêà êàðòèíà: ìîëîäèõ÷îëîâ³ê³â, áàòüê³â ðîäèí, êèäàëè ïî òþðìàõ. Äàë³ âîíè, ó êðàùîìó ðàç³, ïîòðàï-ëÿëè íà îñâîºííÿ íå³ñõîäèìèõ ïðîñòîð³â øîñòî¿ ÷àñòèíè ñóõîäîëó çåìíî¿ êóë³,çâ³äêè ìàëî õòî âæå ïîâåðòàâñÿ, à ä³òè ¿õí³ çíèêàëè ó äèòáóäèíêàõ. Òàê âèìîðþ-âàëè íàðîä.

Ïàâëî Îïàíàñîâè÷ ï³äñóìîâóº òàê: “Çàáóòè òàêå – âåëèêèé ãð³õ”.À äëÿ äîñë³äíèê³â ãîëîäîìîðó º òåìà äëÿ ðîçâ³äêè – êóäè ïîä³ëèñü ä³òè

êè¿âñüêèõ äèòáóäèíê³â ó 1932–1933 ðîêàõ?Çàïèñàëà Î.Ïóãà÷.

10 ëèñòîïàäà 2007 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÞÐÀØ Ãàííè ßê³âíè,

1926 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ëèïèíè Ëóöüêîãî ð-íó Âîëèíñüêî¿ îáë.)

Íàðîäèëàñÿ ÿ â ñ.×è÷èðêîç³âêà Çâåíèãîðîäñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åð-êàñüêà) îáë. â ñ³ì’¿ ñåëÿíèíà – “êóðêóëÿ” Òåò³¿âñüêîãî ßêîâà Ïåòðîâè÷à. ϳñëÿ

850

ѲÄ×ÅÍÍß

çàê³í÷åííÿ Êîçà÷àíñüêîãî çîîòåõí³êóìó â 1949 ðîö³ áóëà íàïðàâëåíà íà ðîáîòóó Âîëèíñüêó îáëàñòü çà ñïåö³àëüí³ñòþ çîîòåõí³êà. “Ñîâºòêîþ” ìåíå íàçèâàëè ³ äîöüîãî ÷àñó íàçèâàþòü, îñîáëèâî òåïåð. Íå ëþáëÿòü íàñ, êàæóòü: “×îãî ñþäè íàçàõ³ä ïîíàëàçèëè?!” Êàæóòü íàâ³òü ò³, êîìó ÿ çðîáèëà âåëèêå äîáðî.

ß áà÷èëà æàõè ãîëîäîìîðó 1933 ðîêó, ÷óäîì âèæèëà, çàëèøèâøèñü îäíà,áà÷èëà, ÿê çíóùàëèñü íàä ìîºþ ñ³ì’ºþ, ÿê óìåðòâèëè ìî¿õ ð³äíèõ, ÿê ¿õ íàêîëþ-âàëè íà âèëà ³ íàãðóæàëè íà ï³äâîäè, ÿê â ÿìàõ âîðóøèëèñü ùå é æèâ³ ëþäè.

Çã³äíî ç³ ñòàë³íñüêèì óêàçîì ïðî ïðîâåäåííÿ êîëåêòèâ³çàö³¿ ó 1929 ð. òàë³êâ³äàö³þ êóðêóë³â ÿê êëàñó ó ñåë³ ñòâîðèëè êîì³ñ³þ ç ÷èñëà àêòèâ³ñò³â ³ êî-ìóí³ñò³â. Íà çàãàëüíèõ çáîðàõ îãîëîñèëè, ùî âñÿ çåìëÿ ìåõàí³÷íî ïåðåõîäèòüó êîëãîñï, à ñåëÿíè ïîâèíí³ çäàòè òóäè áåçïëàòíî æèâó òÿãëîâó ñèëó (êîíåé, âîë³â),ñ³ëüñüêîãîñïîäàðñüê³ ìàøèíè, âîçè, ïëóãè, áîðîíè, çåðíî, êîðìè äëÿ õóäîáè.

Ñêëàëè ñïèñîê ñ³ìåé, ÿê³ ï³äëÿãàëè ðîçêóðêóëåííþ. Äî öüîãî ñïèñêó ïîòðàïèëèò³, ùî ìàëè 7 ³ á³ëüøå äåñÿòèí çåìë³, ìîëîòèëüíó ìàøèíó. Äëÿ ïîòðåá êîëãîñïóâ íèõ, êð³ì çåìë³, íàñèëüíî çàáðàëè àãðîòåõí³êó, õóäîáó, çåðíî, êîðìè, ïðîäóêòè, áóä³âë³.Õàòíº ìàéíî ïðîäàâàëîñÿ íà òîðãàõ. “Êóðêóë³â” ðîçäÿãíóëè ìàéæå äîãîëà ³ ïîâèêè-äàëè ç äîì³âîê íà âóëèöþ. Ãîñïîäàð³â ïîñàäèëè ó òþðìó, à ¿õí³ ñ³ì’¿ ïîâàíòàæèëè íàï³äâîäè òà é ïîâèâîçèëè ó Ñèá³ð, à äåÿê³ ðîäèíè âçàãàë³ íåâ³äîìî êóäè ïîä³ëè.

ϳñëÿ ðîçïðàâè íàä ðîçêóðêóëåíèìè ïî÷àëàñü ðîçïðàâà íàä ³íøèìè ñåëÿíà-ìè, ùî áóëè òðîõè çàìîæí³øèìè é ãðàìîòí³øèìè çà ³íøèõ, óì³ëè äîáðå ãîñïîäà-ðþâàòè, ìàëè êðàùó õàòó é âàãàëèñÿ éòè ó êîëãîñï.

Ãîëîâà êîëãîñïó ×è÷èðêîçà Îìåëüêî òà ãîëîâà ñ³ëüñüêî¿ ðàäè Ïðèõîäüêî²âàí ñòâîðèëè êîì³ñ³þ, âèäàëè ¿¿ ÷ëåíàì çàë³çí³ çàãîñòðåí³ øòðè÷êè òà ñïèñêè, äîêîãî éòè. Íàêàçàëè çàáèðàòè âñ³ ïðîäóêòè äî ãðàìà, íå ëèøàòè í³÷îãî – íàâ³òüäëÿ îäíîäåííîãî õàð÷óâàííÿ.

Çàáèðàëè òàêîæ êàðòîïëþ, áóðÿê, êâàøíèíó ç ä³æêàìè, áðàëè é õàòí³ ðå÷³.À çàë³çíèìè øòðèêàìè ñêîëþâàëè äîë³âêó â õàòàõ, õë³âàõ òà çåìëþ íà ïîäâ³ð’¿ –øóêàëè ÷è, áóâà, íå çàêîïàëè ÷îãîñü ãîñïîäàð³. ×è÷èðêîçà Îìåëüêî òà Ïðèõîäü-êî ²âàí ðåòåëüíî ïåðåâ³ðÿëè, ÷è âñå àêòèâ³ñòàìè çàáðàíî. Äî ì ò³òêè ÃîðïèíèÑîêèðêî çàéøîâ ó õàòó ×è÷èðêîçà ³ ïîáà÷èâ íà ïå÷³ âóçëèê ç âèñ³âêàìè. Ñêàçàâ:“Çàáðàòü!” – ³ âèëèâ íàäâ³ð ðîç÷èí ç âèñ³âîê (ò³òêà õîò³ëà ñïåêòè ç íèõ õë³á).

“Ïðèõîâàëà-à-à!” – âèãóêíóâ Îìåëüêî, ñõîïèâ íåìîâëÿ ³ ò³òêó, âêèíóâ ¿õó ëüîõ ³ çàìêíóâ íà 5 ä³á. Õëîï÷èê îäðàçó ïîìåð, à ò³òêà çàõâîð³ëà ³ íåâäîâç³(ï³ñëÿ ùå ³íøèõ çíóùàíü) ïîìåðëà.

Áàãàòüîõ âèêëèêàëè äî ñ³ëüñüêî¿ ðàäè, âèìàãàëè ãðîø³, ÿêèõ ó ëþäåé íå áóëî,³ áèëè. Äëÿ äîïèòó â³äâåëè ñïåö³àëüíó ê³ìíàòó. ϳä ñò³íîþ ïîñåðåäèí³ ñèä³â óïîâ-íîâàæåíèé ç ðàéîíó, à ïî êóòêàõ ñòîÿëè àêòèâ³ñòè. Âîíè ïî ÷åðç³ áèëè æåðòâóêóëàêàìè, à êîëè óïàäå – íîãàìè. Òàê äî ñìåðò³ çàáèëè íàøîãî ñóñ³äà, ÑîêèðêàÞõðåìà ³ Ìîãðè÷íîãî Àõòèìîíà. Äå ïîä³ëè ¿õí³ òðóïè – íåâ³äîìî.

ϳñëÿ Ñîêèðêà Þõðåìà âèêëèêàëè íà äîïèò ìîãî áàòüêà – Òåò³ºâñüêîãîßêîâà Ïåòðîâè÷à.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

851

Òîãî äíÿ ó ñ³ëüñüê³é ðàä³ ÷åðãóâàëà çà ïîñèëüíó ìîÿ äâîþð³äíà ñåñòðè÷êà11-ð³÷íà Òàíÿ. Âîíà ³ ïðèéøëà çà ìî¿ì òàòîì. Êîëè áèëè Þõðåìà Ñîêèðêà, â³íäóæå êðè÷àâ â³ä áîëþ, à Òàíÿ ñòîÿëà ï³ä äâåðèìà ³ ÷åêàëà, ïîêè ïîøëþòü çà³íøèìè. Äèòèíà íå âèòðèìàëà, çàéøëà ³ ñêàçàëà: “Íàâ³ùî âè òàê á’ºòå äÿäå÷-êà?” Óïîâíîâàæåíèé ï³äâ³âñÿ, óäàðèâ ä³â÷èíêó íîãîþ â æèâ³ò, âîíà óïàëà íà äâåð³,ùî ïðî÷èíèëèñü, ³ ïî ñõ³äöÿõ ïîêîòèëàñÿ íà çåìëþ.

Êîëè ïðèéøëà äî òÿìè, ¿¿ ïîñëàëè çà ìî¿ì áàòüêîì. ³í óæå çíàâ, ùî áóäóòüáèòè, òà ùå é Òàíÿ ñêàçàëà, ùî çàáèëè Þõðåìà. Áàòüêî éøîâ ³ äóìàâ, ùîïîòð³áíî ñò³éêî òðèìàòèñü íà íîãàõ, ùîá íå âïàñòè, áî òåæ çàá’þòü äî ñìåðò³.

– Äàâàé, ßêîâå, ãðîø³! – çàêðè÷àëè àêòèâ³ñòè.– Âè äîáðå çíàºòå, ùî â ìåíå ¿õ íåìà, âè æ óæå âñå â ìåíå çàáðàëè, ä³òè

ëèøèëèñü áåç õàòè ³ äâîðó, ãîëîäí³ é õîëîäí³.– Íàì ïîÿñíåíü íå òðåáà, – ñêàçàëè àêòèâ³ñòè ³ ñòàëè ïî ÷åðç³ íàíîñèòè

óäàðè. Áàòüêî íå äàâñÿ, ùîá ïîáèëè, ³ éîãî â³äïóñòèëè. Àëå ùîéíî òàòî âèéøîâíàäâ³ð, éîãî çâèíóâàòèëè, ùî íå çäàâ çåðíà, ³ ïîñàäèëè ó òþðìó.

Îòàê ðîçïðàâèëèñü ³ç áîäàé òðîõè çàìîæí³øèìè ñåëÿíàìè ó ×è÷èðêîç³âö³:îäíèõ ïîçàáèâàëè, ³íøèõ çààðåøòóâàëè, ùå ³íøèõ çàñëàëè äî Ñèá³ðó.

̳é ä³äóñü, Ìîãèëà Êèðèëî, ³ áàáóøêà, Ìîãèëà Íàñòÿ, áóëè ñèðîòàìè ³ ñëó-æèëè ó ïàí³ Êðèöüêî¿, âîíà ¿õ ëþáèëà, ïîæåíèëà ³ ïîäàðèëà 0,25 ãà çåìë³, íà ÿê³éä³äóñü ç áàáóñåþ âèìóðóâàëè ñàìàííó õàòèíó, ³ âæå íà ñòàðîñò³ ðîê³â ¿õ ðîçêóëà-÷èëè ðàçîì ç ìî¿ì áàòüêîì, Òåò³ºâñüêèì ßêîâîì Ïåòðîâè÷åì, òà ìàìîþ, Òåò³ºâ-ñüêîþ (Ìîãèëîþ) Îêñàíîþ Êèðèë³âíîþ.  íàñ çàáðàëè âñå â êîëãîñï – 10 ãàçåìë³, êîíþøíþ, êîð³âíèê, îâ÷àðíèê, ñâèíàðíèê, êëóíþ, íîâó íåäîáóäîâàíó õàòó,ìîëîòèëüíó ìàøèíó, æàòêó, ñíîïîâ’ÿçàëêó, ñ³ÿëêó, â³ÿëêó, ãðàáàðêó, ïëóãè, êóëü-òèâàòîðè, áîðîíè, 3 âîçè, ïàðó êîíåé, êîðîâó, ñâèíîìàòêó, 5 îâå÷îê. Äîìàøíºìàéíî ïðîäàëè íà òîðãàõ, çàáðàëè íå ò³ëüêè ïðîäóêòè, à äàæå êâàñëèíó ç áî÷êà-ìè, êîðìîâ³ áóðÿêè, âèòÿãëè ç ïå÷³ ÷åðåï’ÿí³ ãîðøêè, ñòðàâó ç ÿêèõ âèëèëè íàäâ³ð.Âñå ïðîäàëè íà òîðãàõ. Íàñ ðîçä³ëè ³ ðîççóëè ³ ãîëèõ, áîñèõ ³ ãîëîäíèõ âèêèíóëèíà ñì³òòÿ. Áàòüêà çààðåøòóâàëè ÿê êóðêóëÿ ³ â³äïðàâèëè â òþðìó. Çà ðàõóíîêêóðêóë³â áóäóâàëè êîëãîñïè, à çàáðàâøè âñå â êóðêóë³â äëÿ êîëãîñï³â – ¿õ íàðîáîòó â êîëãîñïè íå ïðèéìàëè.

Òàê ÷îìó æ òåïåð, êîëè êîëãîñïè ðóéíóâàëè ³ ïåðåäàâàëè â ïðèâàòíó âëàñí³ñòü, –â çàêîí³ í³÷îãî íå ñêàçàíî í³ ñëîâà ïðî êóðêóë³â, ïðî ¿õ çåìëþ ³ ìàéíî? Ïî äàíîìóïèòàííþ ÿ íåîäíîðàçîâî çâåðòàëàñü äî ïðåçèäåíò³â Ë.Ì. Êðàâ÷óêà, Ë.Ä. Êó÷ìè,ó Âåðõîâíó Ðàäó Óêðà¿íè ³ ò.ä.

Íåâäîâç³ ïî÷àâñÿ é ìàñîâèé ãîëîäîìîð. Ìåðëè ëþäè, çäèõàëà â êîëãîñï³õóäîáà, çàáðàíà ó ñåëÿí. Ïðàâë³ííÿ êîëãîñïó òà ñ³ëüâèêîíêîì óæèâàëè â³äïîâ³ä-íèõ çàõîä³â: âèä³ëèëè ãðóïó ëþäåé äëÿ êîïàííÿ ÿì íà öâèíòàð³ ³ ï³äâîäè äëÿ çâå-çåííÿ òðóï³â ó ò³ ÿìè. Äàëè âêàç³âêó, ùîá ìåðö³â çàáèðàëè òîä³, êîëè ó ñ³ì’¿ âæåâñ³ ïîìåðëè, ùîá çàéâèé ðàç íå ¿õàòè ê³íüìè. Âèçíà÷èëè ñïåö³àëüíèõ íàãëÿäà÷³â,ÿê³ äîïîâ³äàëè, äå âæå âñÿ ñ³ì’ÿ ïîâèìåðëà.

852

ѲÄ×ÅÍÍß

Àëå æ íå âñ³ ó ñ³ì’ÿõ ïîìèðàëè ðàçîì. Òîãî, õòî ïîìåð ïåðøèì, óæå é òðóï,ìîæå, ðîçêëàâñÿ, ïîêè ïîìðå îñòàíí³é. ×àñòî ïåðøèìè ïîìèðàëè äîðîñë³, áîâîíè íàìàãàëèñü äî îñòàííüî¿ ãîäèíè ï³äòðèìóâàòè ä³òåé. À ùå æèâ³ ä³òè ëàçèëèïî òðóïàõ áàòüê³â ³ ïðîñèëè ¿ñòè.

Ìåðòâèõ íàêîëþâàëè íà âèëà ³ âèêèäàëè íà ï³äâîäè. Äåÿê³ â³çíèêè ñòàâèëèäî âîçà äîøêè, ïî ÿêèõ âèòÿãàëè ò³ëà íà â³ç, çà÷åïèâøè ¿õ çàë³çíèìè ïîæåæíèìèãà÷êàìè. Ç âîçà çâèñàëè ëþäñüê³ íîãè, ðóêè, ãîëîâè. Âèëàìè ìåðö³â ñêèäàëè óÿìè, ÿê³ çàïîâíþâàëè äîâåðõó. Òàì ³ùå âîðóøèëèñü ³ ñòîãíàëè æèâ³ ëþäè – ¿õâèêèäàëè íà ï³äâîäè, ùîá íå ¿õàòè âäðóãå, êîëè ò³ ïîìðóòü. Íàïîâíåí³ òðóïàìèï³äâîäè í³õòî íå ñóïðîâîäæóâàâ.

Îäíîãî ðàçó ìîÿ ìàìà ñêàçàëà íàì, ùî ï³äå äî ñóñ³äà ªâìåíà: “Òóò íåäà-ëå÷êî, ìåòð³â çà 100, ìîæå, äàñòü Áîã, ùî ÿêîñü ïðèéäó ³ íå ïîìðó äîðîãîþ”.À êîëè ïîâåðíóëàñÿ, âïàëà ç êðèêîì. Ïëà÷ó÷è, ðîçïîâ³ëà, ùî ïðè¿õàëè çàáèðàòèìåðòâèõ, à ªâìåíèõà âèÿâèëàñü æèâîþ, òî é ¿¿ íàêîëîëè âèëàìè òà âèêèíóëè íà â³ç.

Òàê áóëà âèâåçåíà äî ÿìè âñÿ ñ³ì’ÿ ìîãî äÿäüêà Êèðèëà Ïåòðîâè÷à Òåò³ºâ-ñüêîãî, ³ ìè íå çíàºìî, äå ñàìå âîíè çàêîïàí³.

Äèâîì ëèøèëàñÿ æèâîþ ¿õíÿ äî÷êà Êàòðóñÿ, òî ¿¿ çëîâèëà ëþäî¿äêà ³ð÷èõà³ ç’¿ëà.  íàøîìó ñåë³ áóëî äâ³ ëþäî¿äêè. Âîíè âäâîõ ñïî÷àòêó ç’¿ëè ³ð÷èõèíîãîìåðòâîãî ÷îëîâ³êà, à ïîò³ì ïî¿ëè ñâî¿õ æèâèõ ä³òåé.

Ó ìî¿é ñ³ì’¿ â³ä ãîëîäó ïîìåðëè: ä³äóñü Êèðèëî Ìîãèëà, áàáóñÿ Àíàñòàñ³ÿÌîãèëà, ñåñòðà Äóíÿ, áðàòèê Âàñÿ, à ïîò³ì ñòàðøèé áðàòèê Ãðèøà.

ß, ìàìà, ñåñòðà Òîíÿ ñïóõëè â³ä ãîëîäó, àëå âèæèëè.  íàñ íå çàáðàëè ñóõåáàäèëëÿ ç ñîíÿøíèêà òà êóêóðóäçè, é ìè îáäèðàëè êîðêó, à âñåðåäèí³ ÿê âàòà,³ òàê ¿ëè. À íàñòàëà âåñíà, òî ïàñëèñü, ÿê êðîëèêè, íà òðàâ³, ¿ëè êðîïèâó, ëîáîäó,ëèñòÿ ëèïè. Îäèí ç àêòèâ³ñò³â ïîáèâ ìîãî áðàòà Ìèêîëó çà òå, ùî òîé ðâàâ ëèñòÿíà ëèï³, ÿêà ðîñëà íà äîðîç³.

Ùå òóðáóº ñë³äóþ÷å ïèòàííÿ.  1937–38 ðð. ïî ñåëàõ ³ ì³ñòàõ Óêðà¿íè ¿çäèâ“÷îðíèé âîðîí” – òàê íàçèâàâñÿ êðèòèé àâòîìîá³ëü, â ÿêîãî íî÷àìè áåç ñóäà³ ñë³äñòâà çàáèðàëè â³äïîâ³äíó ê³ëüê³ñòü ëþäåé, òà äî öüîãî ÷àñó íåâ³äîìî, äå ¿õïîä³ëè.  ìîºìó ñåë³ ×è÷èðêîç³âö³ â òó í³÷ âçÿëè 5 ÷è òî 7 ÷îëîâ³ê. Çàðàç ïîìíþîäíîãî íàøîãî ñóñ³äà, Òåò³ºâñüêîãî Ïðîòàñ³ÿ, à ïðî âñ³õ îñòàíí³õ çíຠìîÿ äâîþ-ð³äíà ñåñòðà, Ñîêèðêî Òåòÿíà Êèðèë³âíà, âîíà ñòàðøà çà ìåíå ³ ïðî âñå öå ðîçïî-â³äàëà ìåí³, áî áóëà ïîñèëüíîþ â ñ³ëüñüê³é ðàä³. Öå äî÷êà ñåñòðè ì ìàìè –Ãîðïèíè. ¯õ ñ³ì’ÿ – áóëà á³äíÿê³â – öå ¿¿ âêèíóëè â ïîãð³á íà 5 ñóòîê ç ãðóäíîþäèòèíîþ çà òå, ùî ¿¿ ÷îëîâ³ê íå ï³ä÷èíèâñÿ ãîëîâ³ êîëãîñïó ×è÷èðêîç³ Îìåëüêóéòè ðîçêóëà÷óâàòè ìîãî áàòüêà. Òî ¿õíþ ñ³ì’þ é çíèùèëè, çàëèøèëàñü îäíà ÒàíÿÑîêèðêî, ÿêà ùå æèâà ³ æèâå â ïîñüîëêó Âàòóò³íå – ñò. Áîãà÷åâå, òî ùî âîíàïåðåæèëà ³ âñå çíຠçà ñåëî, ùî ä³ÿëîñü, âèñòðàæäàëå, âåëèêå ãîðå ïåðåæèëà.

Ïðî ãîëîäîìîð 1933 ðîêó äóæå òÿæêî çãàäóâàòè. Àëå íå ìàºìî ïðàâà çàáó-òè òàêå ñòðàõ³òòÿ. Ïîêè ùå º æèâ³ ñâ³äêè, õî÷ó ïðîñèòè ê³íîðåæèñåð³â ñòâîðèòèô³ëüì, à ïèñüìåííèê³â – íàïèñàòè êíèãó ïðî ãîëîäîìîð ó ìîºìó ð³äíîìó ñåë³

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

853

×è÷èðêîç³âö³ Çâåíèãîðîäñüêîãî ðàéîíó ×åðêàñüêî¿ îáëàñò³. Ò³ëüêè çà 1933 ð³êó öüîìó íåâåëè÷êîìó ñåë³ ïîìåðëî â³ä ãîëîäó 600 ÷îëîâ³ê.

Ùå äóæå áàãàòî º ÷îãî ðîçïîâ³ñòè, àëå âñüîãî íå îïèñàòè…ß ÷óëà, ùî õòîñü ïèøå âåëèêó êíèãó ïðî ãîëîäîìîð, ³ õî÷ó ïðîñèòè Âàñ

íàïèñàòè ìåí³, êóäè ïî äàíîìó ïèòàííþ ìîæíà çâåðíóòèñü, ìîæå, ãîòóºòüñÿê³íîô³ëüì, òàêîæ ëèøå ïðî ìîº ð³äíå ñåëî ×è÷èðêîç³âêó ìîæíà çðîáèòè ê³íîô³ëüì,ïîêè ùå º æèâ³ ñâ³äêè. Òàêå ñòðàõ³òòÿ, òàê³ óæàñè, òàêå çíóùàííÿ íàä íàðîäîìíå ìîæå áóòè çàáóòå.

[ϳäïèñ] Ã.Þðàø10 ãðóäíÿ 2006 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÞÐÊÎÂί (â äiâîöòâi ØϲÊÀ) Àíàñòàñ³¿ Êóçüìiâíè,

1923 ð. íàðîäæåííÿ.(ì. Ïîëòàâà)

 ê³íö³ 20-õ – íà ïî÷àòêó 30-õ ðîê³â ÿ ïðîæèâàëà ó ñ.Øï³êè Ðåøåòèë³â-ñüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë. Êîëè 1929 ð. ðîçïî÷àëàñÿ êî-ëåêòèâ³çàö³ÿ, ó íàñ çàáðàëè âñå: çåðíî, áîáîâ³, áóðÿêè, ³íø³ îâî÷³.

Áàòüêî ïî¿õàâ íà çàðîá³òêè â Îáàç³âêó (â 10 êì â³ä ñåëà), ñòàðøà ñåñòðà –äî Ïîëòàâè, à ÿ òà áðàòèê ²âàí çàëèøèëèñÿ ç ìàìîþ.

Íåïîñèëüí³ ïîäàòêè, íàêëàäåí³ íà ãîñïîäàðñòâî, ìîÿ ìàìà – Øï³êà Õàðè-òèíà Ïîòàï³âíà – ñïëàòèòè áóëà íåñïðîìîæíà – í³÷èì áóëî. ßêîñü ïðèéøëè äâîºó â³éñüêîâîìó ç³ çáðîºþ ³ çàáðàëè ìàìó çà íåñïëàòó ïîäàòê³â â Ðåøåòèë³âêó, äåâîíà ó òþðì³ â³äáóëà 10 ä³á.

À íàñ ç áðàòîì, òîìó ùî ìè íå äàâàëè çàáèðàòè íàøó ìàìó – ïëàêàëè,êðè÷àëè, õàïàþ÷èñü çà ìàìèí îäÿã, íå â³äïóñêàþ÷è ¿¿ – â³éñüêîâ³ â³äêèíóëè íàñí³ã, ÿê æàáåíÿò. Äÿêóþ÷è äîáðèì ëþäÿì – ñóñ³äàì, ÿê³ ïðèíîñèëè ÿêóñü ¿æó,ìàìó âäàëîñÿ ä³æäàòèñÿ. Áàòüêàì âäàëîñÿ çàêîïàòè ì³øîê áîðîøíà ³ òðîøêèêâàñîëüêè – öå íàñ ³ ðÿòóâàëî â òîé ãîëîäíèé ÷àñ.

Îäíîãî ðàçó äî íàñ çàéøîâ óïîâíîâàæåíèé Ðóäü, ÿêèé ñàìå é çàáèðàâ ó íàñóñå. Çâåðíóâøèñü äî ìàìè, â³í ïîïðîñèâ: “Äàéòå ìåíå ïî¿ñòè, ÿ ¿ñòè õî÷ó”.² ìàìà äàëà éîìó ïåðåï³÷êó ³ç ñïå÷åíèõ ç ò³º¿ ìóêè ïîðÿòîâàíî¿, êàæó÷è: “Õî÷ òèó ìåíå âñå é çàáðàâ, íà, Áîã ç òîáîþ”.

Óë³òêó 1933 ð. ¿ñòè ñòàëî çîâñ³ì í³÷îãî. Ëþäè, ó ÿêèõ ÿ ïàñëà êîðîâó, çàðîáîòó äàâàëè ìåí³ 1 ë ìîëîêà. ² öå áóëî âñå, ùî ìè ìàëè.

Äî öüîãî ìîëîêà äîäàâàëè áóð’ÿí, òîâ÷åí³ êóêóðóäçÿí³ êà÷àíè, ð³çíå ëèñòÿ...³ä ãîëîäó ñòàëè îïóõàòè. Ó áàòüêà øê³ðà íà íîãàõ ëîïàëàñÿ, é âèò³êàëà

ð³äèíà. Ìàìà ïðèéíÿëà ìóäðå ð³øåííÿ. “Äàâàéòå â³ääàìî Âàíþ (1929 ð. íàðîä-

854

ѲÄ×ÅÍÍß

æåííÿ) â äèòáóäèíîê, ùîá õî÷ â³í çîñòàâñÿ æèòè ç íàøî¿ ðîäèíè”. ³äâåçëà éîãîäî Ïîëòàâè, ïîñàäèëà á³ëÿ äèòáóäèíêó íà âóë.Ëåí³íà ³ çàëèøèëà çàïèñî÷êó: “Íå-â³äîìèé ²âàí”, áî ä³òåé, ÿê³ ìàëè áàòüê³â, äî äèòÿ÷èõ áóäèíê³â íå ïðèéìàëè. Íèí³ì³é áðàòèê – öå ì³é äóøåâíèé á³ëü. Éîãî ìè á³ëüøå íå áà÷èëè. ² çàðàç çíàéòèíåìîæëèâî...

Ëþäè ¿ëè òðàâó, ñïîðèø, ÿê òâàðèíè. Áà÷èëà, ÿê îäèí õëîï÷èê ìó÷èâñÿ,íà¿âøèñü òðàâè. Ëþäåé, ÿê³ ðâàëè äîñòèãàþ÷³ êîëîñêè, áèëè îá’¿æä÷èêè.

Îäíîãî ðàçó ÿ ðâàëà ìîëî÷àé íà ãîðîä³, à áàáóñÿ ñóñ³äñüêà êàæå: “Éäèñþäè! ß òîá³ ùîñü íà âóõî ñêàæó”. ² – ìåíå ëîâèòè! Õîò³ëà ç’¿ñòè. Àëå ÿ âòåêëà.

Äàé, Áîã, ùîá òàê³ ÷àñè íå âåðòàëèñÿ, ùîá ëþäè ïîä³áíîãî íå ðîáèëè.Çàïèñàëà Î.Âåñåëîâà.

7 ñåðïíÿ 1997 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßÞÐ×ÅÍÊÎ Àíàñòàñ³¿ ²âàí³âíè,

1914 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Âåñåë³ ×óìàêè Àïîñòîë³âñüêîãî ðàéîíó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Âàæêèì áóâ òîé ÷àñ. Ðîáèëè ìè äóæå âàæêî ³ áàãàòî. Âðîæàé, íà÷å, áóâíåïîãàíèé, àëå ìè éîãî íå áà÷èëè. Ç ïðîäóêò³â çàáðàëè âñå, ¿ëè ìè, â îñíîâíîìó,ëîáîäó. Ðîáèëè ç íå¿ ïåðåï³÷êè, êèäàëè ¿¿ â ñóï. Òðîõè êðàùå æèëîñÿ òèì, õòîëîâèâ â ïîë³ õîâðàõ³â. Òîä³ ¿õíº ì’ÿñî ¿ëè, à øêóðêè çäàâàëè íà ïðèéìàëüí³ ïóíê-òè, çà íèõ äàâàëè àáî ãðîø³, àáî ïøåíèöþ. Êðàùå, çâè÷àéíî, áóëî á, ÿêáè äàâàëèïøåíèöþ. ß ðîáèëà íà ôåðì³ äîÿðêîþ. Íàïðàöþºøñÿ, áóëî, à ñèë íåìຠéòèäîäîìó. Âïàäåø ï³ä êîðîâó, ïåðåëåæèø, à òîä³ âæå éäåø äîäîìó. Âäîìà òåìíî,õîëîäíî. Òðîõè íàçáèðàºø òð³ñîê, ùîá ïðîòîïèòè, à ¿ñòè âæå íåìຠñèë ãîòóâà-òè. Ìè æèëè ç ìàìîþ óäâîõ, îáèäâ³ ïðàöþâàëè â êîëãîñï³, òîìó áóëî òðîõè ëåã-øå. À òèì, â êîãî ìàë³ ä³òè, áóëî çîâñ³ì âàæêî. Áàãàòî ä³òåé ïîìåðëî â òîé ð³ê,à äîðîñëèõ ïîìåðëî ùå á³ëüøå. Ó íàøîìó ñåë³ íå áóëî òàêèõ ñòðàøíèõ âè-ïàäê³â, ùîá ëþäåé ¿ëè, à â ñóñ³äíüîìó ñåë³ áóâ òàêèé âèïàäîê, êîëè ìàòè ç’¿ëàñâîº íåìîâëÿ, à â íå¿ áóëî ùå òðîº ä³òåé. ϳñëÿ öüîãî ¿¿ çàáðàëè â õîëîäíó, äåâîíà é ïîìåðëà.

Íå ìîæó ïðî òîé ÷àñ ñïîê³éíî çãàäóâàòè, íà î÷³ ñëüîçè íàâåðòàþòüñÿ.Çàïèñàâ ².Ïàëèâîäà.

1999 ð.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

855

ѲÄ×ÅÍÍßÞÐ×ÅÍÊÀ Âàñèëÿ

(ñ. ²ðê볿â ×îðíîáà¿âñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.

ÃÎËÎÑ ÆÅÐÒ ÒÎÒÀ˲ÒÀÐÈÇÌÓÄâà ðîêó òîìó, êîëè ÿ çáèðàâ ìàòåð³àëè ïðî æåðòâ øòó÷íîãî ãîëîäîìîðó

1932–1933 ðð., æåðòâ ðåïðåñ³é òà íàøî¿ áåçïàì’ÿòíîñò³, ìåøêàíö³ ñ.Ñòàðèé Êîâ-ðàé íà Ïîëòàâùèí³ ä³ëèëèñÿ ç³ ìíîþ ñïîãàäàìè.

Òóò ó òÿæê³ 30-ò³ ðîêó â³ä ãîëîäó òà õîëîäó â ñ³ì’¿ Îëåêñè Çàñïè ïîìåðëè2 äîíüêè.

Ôåäîðà Äóøêà ðîçïîâ³äàëà: “Çîâñ³ì íå áóëî ÷îãî ¿ñòè.  ð³÷ö³ ëîâèëè ðàâ-ëèê³â òà ÷åðåïàøîê, ïåêëè ìëèíö³ ç ïîëèíó. Êîëè ùàñòèëî ä³ñòàòè äåñü ÿêèõîñüâ³äõîä³â â³âñà ÷è ïøåíèö³ – òîâêëè ¿õ ³ ¿ëè. Ïðîòÿãîì 1932–1933 ðð. ïîìåðëè íàøçÿòü ªâäîêèì Ïðîêîïåíêî, ç òàêîæ 6 éîãî ä³òåé, ìîÿ ñåñòðà Ïð³ñÿ, áàòüêî. Âñ³õ¿õ ïîõîâàëè â ñàäó ï³ä âèøíåþ”.

Áàãàòî îäíîñåëüö³â íå ïî-õðèñòèÿíñüêîìó çíàéøëè îñòàíí³é ñïî÷èíîêó êàð’ºð³ êîëèøíüîãî öåãåëüíîãî çàâîäó.

Çãîäîì, ó ðîêè ðåïðåñ³é, òðàã³÷íî ñêëàëàñÿ äîëÿ â÷èòåë³â ì³ñöåâî¿ ñåìè-ð³÷íî¿ øêîëè Áàæàíîâà òà Àðòåìåíêà, ìåøêàíöÿ ñåëà, ³íâàë³äà ãðîìàäÿíñüêî¿â³éíè Ïàâëà Äðåâàëÿ, ³íøèõ, õòî, íå ìàþ÷è æîäíî¿ ïðîâèíè ïåðåä ñâî¿ì íàðîäîìòà Óêðà¿íîþ, ñòàëè ÷îìóñü íåóãîäíèìè ñòàë³íñüêèì îïðè÷íèêàì.

Íàðîäíà ãàçåòà. – 1995. – ¹ 16.

ѲÄ×ÅÍÍßÞÐ×ÅÍÊÀ ²ëë³ Þõèìîâè÷à,

1928 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Çàêóñèë³âêà Òðîÿí³âñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿

(íèí³ Æèòîìèðñüêà) îáë.)

̳é îäíîñåëåöü ³ äðóã ²ëëÿ Þõèìîâè÷ Þð÷åíêî, ÿêèé íåäàâíî ï³øîâ ³ç æèòòÿ,ïðîñèâ ðîçïîâ³ñòè ëþäÿì ïðî éîãî “ùàñëèâå” äèòèíñòâî òà þíàöüê³ ðîêè.

Ñòðàøíîãî 1933 ðîêó éîìó áóëî ï’ÿòü ë³ò. Êîìíåçàì³âö³, ì³ñöåâ³ “àêòèâ³ñ-òè” õîäèëè ñåëîì ³ç äîâãèìè ìåòàëåâèìè “ùóïàìè” ³ âñå çàáèðàëè â ëþäåé.Çäîðîâèõ îäïðàâëÿëè äî Ñèá³ðó, à ìàëèõ ³ ñòàðèõ íåì³÷íèõ âèêèäàëè ç õàò³ çàëèøàëè íàïðèçâîëÿùå. Ëþòóâàâ ãîëîä. ¯ëè ëþäè ëîáîäó, êðîïèâó, êîò³â, ñî-áàê, äîõëèõ êîíåé. Ñïóõàëè, áîæåâîë³ëè. Áàòüêî ²ëë³ ïîìåð. À ìàòè, ùîá íåáà÷èòè ñòðàøíî¿ ñìåðò³ ñâî¿õ ä³òåé, à ìîæå, é óðÿòóâàòè ¿õ, ïîñàäèëà ²ëüêà òà

856

ѲÄ×ÅÍÍß

äîíüêó Ìàð³þ íà ñò.Êîäíÿ â ïî¿çä, ùî ïðÿìóâàâ äî Æèòîìèðà. Òàê ðîáèëè ÷à-ñîì áàòüêè. ijâ÷èíêà áóëà ãëóõîí³ìîþ, à õëîïåöü ùå íå ì³ã äî ïóòòÿ ðîçïîâ³ñòè,õòî â³í ³ çâ³äêè. Çãîäîì ñåñòðó çàãóáèâ. Ñàì ãîëîäíèé, áðóäíèé, îáäåðòèé õîäèâì³ñüêèì áàçàðîì ³ç êîíñåðâíîþ áàíêîþ, ïðîñèâ, ùîá õòîñü äàâ ëîæêó ìîëîêà,êðèõòó õë³áà. Òàì ³ íî÷óâàâ. Äîøêóëÿëè âîø³. Êîëè âäàâàëîñÿ ä³ñòàòè îêðàºöüõë³áà, õëîïåöü êëàâ éîãî äî êèøåí³ – â³äðàçó ¿¿ íàïîâíþâàëè âîø³. Òàê ìèíóëàâåñíà, ë³òî. À âîñåíè òðàïèâñÿ ùàñëèâèé âèïàäîê. Îäíîãî äíÿ çàâ³òàâ íà áàçàð³ç ñóñ³äíüîãî ñåëà áàòüê³â äðóã, ó ÿêîãî ä³òåé íå áóëî. Âï³çíàâ ²ëëþ, çàáðàâ äîñåáå äîäîìó. Õëîïöÿ ïîìèëè, âäÿãëè, íàãîäóâàëè.  äÿäüêà â³í ³ çàëèøèâñÿ.Ïîò³ì ìàòè äîâ³äàëàñÿ, ùî ñèí æèâèé (âîíà òåæ âèæèëà), çàáðàëà äîäîìó. Ðà-çîì ³ç ñóñ³äîì-ä³äóñåì ²ëüêî ïàñ ëþäñüêó õóäîáó. Çãîäîì â³í çàì³íèâ õëîïöåâ³áàòüêà.

²íøà æ³íêà, ÿêà çàëèøèëà òîä³ ñèíà â Æèòîìèð³, çóñòð³ëàñÿ ç íèì àæ ÷åðåç53 ðîêè â Çàïîð³ææ³.

²ëëÿ æîäíîãî äíÿ íå õîäèâ äî øêîëè – íå ìàâ çìîãè. Òàê ³ çàëèøèâñÿ íà âñåæèòòÿ íåïèñüìåííèì, õî÷à ñîâºòñüêà ïðîïàãàíäà âîëàëà íà âåñü ñâ³ò ïðî ñóö³ëüíóãðàìîòí³ñòü ó Ñîþç³.

²ëüêî íå áóâ í³ ï³îíåðîì, í³ êîìñîìîëüöåì, íå ðàïîðòóâàâ Ëåí³íîâ³ â “Àðòåêó”,íå äÿêóâàâ çà ùàñëèâå äèòèíñòâî. ² òàêèõ, ÿê â³í, áóëè ñîòí³ òèñÿ÷.

Íåõàé çíàþòü ïðî òå ñó÷àñí³ ï³îíåðè.Ñòåïîâèé ß. ²ëüêî íå áóâ ï³îíåðîì. –

Íàðîäíà ãàçåòà. – 1997. – ¹2. ѳ÷åíü.

ÞÙÅÍÊΠ³êòîð Àíäð³éîâè÷

Âèñòóï Ïðåçèäåíòà Óêðà¿íè ó ïðîåêò³“Ñâîáîäà Ñàâ³êà Øóñòåðà”

ß õîò³â áè ðîçïî÷àòè ç òîãî, ùî, ïî-ïåðøå, ãëèáîêî ïîäÿêóâàòè êîæí³éëþäèí³, ÿêà çàéøëà â öþ ñòóä³þ, íåçàëåæíî â³ä òîãî, ÷è öå ïðÿìèé ñâ³äîê,ïðÿìà æåðòâà Ãîëîäîìîðó, ÷è öå îíóêè-ïðàâíóêè. ß â òèõ 90-òà ³ 74-õâ³äñîòêàõ ïî òèõ äâîõ îïèòóâàííÿõ, ïðî ÿê³ âè ãîâîðèëè. ß ïåðåêîíàíèé,ùî ñóñï³ëüñòâî ïîâèííî çíàòè ïðàâäó. Æèòè íà áðåõí³ â áóäü-ÿêîìó ñåíñ³íåìîæëèâî. Ôîðìóâàòè ñîþçè íà áðåõí³ íåìîæëèâî. Âèáóäîâóâàòè ìàé-áóòíº íåìîæëèâî íà áðåõí³. Òîìó íàì ïîòð³áíà ïðàâäà. Ìè ëþäè âåëèêî-äóøí³, ìè ëþäè ìóäð³. Ìè ìîæåìî çíàéòè ó ñâîºìó ñåðö³ ïî÷óòòÿ äëÿ òîãî,ùîá çðîçóì³òè ïðîùó, âèáà÷èòè, ÿêùî òàì º ã³ðêå êàÿòòÿ òèõ ñîðàòíèê³â,ïîñë³äîâíèê³â ³äåîëî㳿 á³ëüøîâèê³â ÷è ³äåîëî㳿 Ñòàë³íà.

Êîëè ìè ãîâîðèìî ïðî òå, ÷îìó àêòóàëüíî ñüîãîäí³, ïîòð³áíî – íå áóêâàëüíîñüîãîäí³, â ëèñòîïàäîâ³ äí³, à â ñüîãîäí³øíüîìó æèòò³ Óêðà¿íè – ãîâîðèòè ïðî

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

857

32–33-é ð³ê... 32–33-é ð³ê, øàíîâí³ ìî¿, – öå íå ìèíóëå. Öå íàøå ñó÷àñíå. Ñó÷àñ-íå â òîìó ñåíñ³, ùî ìè ïðîäîâæóºìî æèòè â áðåõí³ 32–33-ãî ðîêó. Ìè æèâåìî ïîêðàòêîìó êóðñó ÂÊÏ(á) 37-ãî ðîêó. Ìè ïðîäîâæóºìî æèòè ï³ä ñòðàõîì. Âàì íåñóìíî â³ä òîãî, ùî îäíà äåñÿòà ç òèõ, ùî ñüîãîäí³ äàþòü ñâ³ä÷åííÿ, áîÿòüñÿï³äïèñóâàòèñÿ ï³ä öèìè ñâ³ä÷åííÿìè? Öå ãåí. Ãåí, ÿêèé ïåðåäàâñÿ íå ç îäíîãî,à ç äåê³ëüêîõ ïîêîë³íü óæå äî íàøîãî ïîêîë³ííÿ. ² òîìó, áåçóìîâíî, íàì òðåáàçíàòè, ÿê öå òðàïèëîñÿ.

Íàì òðåáà ïðîéòè äåê³ëüêà ëîã³÷íèõ åòàï³â. Åòàï ïåðøèé: áåçóìîâíî, ìèïîâèíí³ âèçíàòè, ùî ãîëîä 32–33-ãî ðîêó áóâ. Íà æàëü, ñüîãîäí³ öå ùå íå âñ³âèçíàþòü, ó òîìó ÷èñë³ é äåÿê³ ëþäè â íàø³é ñòó䳿. Äðóãå: ÷è öå áóâ ñïëàíîâà-íèé àêò ïðîòè æèòòÿ ì³ëüéîí³â ëþäåé? Äðóãèìè ñëîâàìè, ÷è öå áóâ ãåíîöèä?Áàãàòî ÷îãî çðîáëåíî â öüîìó ïèòàíí³, àëå ùå íå âñå âñåðåäèí³ íàö³¿. ß ìàþ íàóâàç³ âèêëþ÷íî íàö³îíàëüíèé àñïåêò. Òðåòº: ÷è ìè àäåêâàòí³ äî ìàñøòàáó öüîãîãîðÿ? ×è ìè ñüîãîäí³ º ïàðòíåðè òèõ ëþäåé, ÿê³ ïåðåæèëè Ãîëîäîìîð? ×è ìèâøàíóâàëè äîñòîéíî ò³ æåðòâè, àäåêâàòíî? Ó íàñ º ìóçåé íàö³îíàëüíèé, ó íàñ ºíàö³îíàëüíèé ïàì’ÿòíèê, ó íàñ º íàö³îíàëüíèé ô³ëüì ÷è íàö³îíàëüíà êíèãà? Î÷å-âèäíî, í³. Öå äîê³ð öüîìó ñóñï³ëüñòâó, öå äîê³ð íàì. Öå íå ïðîáëåìà âæå 32-ãîðîêó. Öå ïðîáëåìà íàñ – òèõ ëþäåé, ÿê³ æèâóòü â Óêðà¿í³ 2007-ãî ðîêó.

Ìåí³ ñóìíî â³ä òîãî, êîëè ÿ äèâèâñÿ ³ â÷îðàøíþ äèñêóñ³þ, ³ ïåðåä öèì áóëàäèñêóñ³ÿ... Õòîñü õî÷å âèòÿãòè ðîñ³éñüêó êàðòó ç öüîãî ïèòàííÿ, õòîñü õî÷å –ºâðåéñüêó êàðòó. Õòîñü õî÷å âèòÿãíóòè òåìó ïîñóõè 32–33-ãî ðîêó. Çíàºòå, ïðè-íèæóº íàö³þ âæå â òèõ çíàííÿõ, ÿê³ ìè çíàºìî ïðî 32–33-é ð³ê, òàê³ ï³äõîäè äî ö³º¿ïðîáëåìè. Âèáà÷òå, çëîä³é áóâ îäèí: öå êîìóí³ñòè÷íèé ñòàë³íñüêèé ðåæèì. Ó ö³éñòó䳿, õîò³ëîñÿ á ìåí³ ÷è íå õîò³ëîñÿ á – ÿ ëþäèíà äåìîêðàòè÷íà, ÿ ïîâàæàþáóäü-ÿê³ ïîãëÿäè, – àëå ùå ñèäÿòü ëþäè, ÿê³ ïðåäñòàâëÿþòü ³äåîëîã³þ öüîãîðåæèìó. ² ñüîãîäí³ – ïîðÿä ç âàøèìè ñëîâàìè – âîíè áóäóòü ãîâîðèòè: “Öüîãî íåáóëî”. Âîíè ïîðÿä ç íàøèìè ñëîâàìè áóäóòü ãîâîðèòè: “̳æíàðîäíà ñï³ëüíîòàöüîãî íå âèçíດ. Ìî¿ äðóç³, ÿ âàì õî÷ó ñêàçàòè: äëÿ òîãî, ùîá ºâðåéñüêà íàö³ÿäîáèëàñÿ âèçíàííÿ Ãîëîêîñòó, âîíà éøëà áàãàòî ðîê³â. Âîíà éøëà ö³ëüíîþ êîëî-íîþ. ² êðîê çà êðîêîì ñâ³ò óçíàâàâ ïðàâäó ïðî ì³ëüéîíè, ïðî ñïîñîáè öüîãî ãåíî-öèäó. ² ïîò³ì, ìàþ÷è äîáð³ çíàííÿ, ìàþ÷è äîáðó ³íôîðìàö³þ, ñâ³ò öå ïðèçíàâ.Íàøà õîäà ùîéíî ïî÷èíàºòüñÿ. 193 êðà¿íè ñâ³òó äåê³ëüêà òèæí³â íàçàä ÿê ÷ëåíèÃåíåðàëüíî¿ àñàìáëå¿ ÞÍÅÑÊÎ âèçíàëè 32–33-é ð³ê ÿê âåëèêå ñòðàõ³òòÿ, ÿêâåëèêó òðàãåä³þ Ãîëîäîìîðó. Öå íåìàëî. 193 êðà¿íè öå âæå çíàþòü – ùî ìèãîëîäóâàëè, ùî â íàñ öå áóëà òðàãåä³ÿ. 14 ïàðëàìåíò³â âèçíàëè, ùî öå ãåíîöèä.Öå ò³ëüêè ïî÷àòîê. Àëå ÿ ïåðåêîíàíèé, ìîÿ äîðîãà óêðà¿íñüêà íàö³º, ìè ïîâèíí³ìóäðî ïðîéòè öþ äèñêóñ³þ, êîðåêòíî, ãîðäî, ñèëüíî, íå ³ç ñóìîì – ç ã³äí³ñòþ.

ß ïåðåêîíàíèé, ùî öÿ òåìà íàñ íå ïîâèííà ä³ëèòè íà äâà òàáîðè. Íà ùàñòÿ÷è íà æàëü – ÿ íå çíàþ, ÿê ñêàçàòè, – âæå íåìຠòî¿ äåðæàâè, âèòîêè ãîëîäóâåëèêîãî äëÿ Óêðà¿íè ç ÿêî¿ ïî÷àëèñÿ. Óæå íåìຠòîãî ðåæèìó. ß ïåðåêîíàíèé:çíàòè âñå ïðî Ãîëîäîìîð àáî òå, ùî ìè ìîæåìî îòðèìàòè ¿õ çíàííÿ, – öå òåìà,

858

ѲÄ×ÅÍÍß

ÿêà íàñ ñüîãîäí³ ìóñèòü êîíñîë³äóâàòè. Ëþäè â ãîð³ íå øòîâõàþòüñÿ îäèí â³äîäíîãî, à ïîäàþòü îäíå îäíîìó ðóêó. ß, âëàñíå êàæó÷è, õîò³â áè, ùîá îäíèìç ï³äñóìê³â íàøî¿ ñüîãîäí³øíüî¿ äèñêóñ³¿ áóëî òå, ùî óêðà¿íñòâî âèõîäèòü ñèëü-í³øèì. Ìè ïî÷èíàºìî øàíóâàòè, ùî ìè óêðà¿íö³. Ìè ïî÷èíàºìî øàíóâàòè, ùîìè íàö³ÿ. Áî öå ôîðìà íàøîãî ñâ³äîìîãî ìèñëåííÿ, ñâ³äîìî¿ íàøî¿ ïàì’ÿò³.Öå â³äðîäæåííÿ íå ò³ëüêè ïàì’ÿò³ æåðòâ – öå â³äðîäæåííÿ íàøî¿ ìîâè, íàøî¿êóëüòóðè. Áî ïåðåðâàíà áóëà íå ò³ëüêè íàøà ïàì’ÿòü. Ïåðåðâàí³ áóëè íîñ³¿,ãåíè, ÿê³ íàéøëè óêðà¿íñüêó êóëüòóðó, óêðà¿íñüêó âîëþ, ìð³þ ïðî óêðà¿íñüêóäåðæàâí³ñòü.

27 ëèñòîïàäà 2007 ð.http://www.president.gov.ua/news/9261.html

ÞÙÅÍÊΠ³êòîð Àíäð³éîâè÷

Âèñòóï Ïðåçèäåíòà Óêðà¿íè â Äåíü ïàì’ÿò³æåðòâ ãîëîäîìîð³â 25 ëèñòîïàäà 2006 ðîêó

Ó ÌÎ¯É ÄÎËÎͲ – ÊÎËÎÑÎÊ ÏØÅÍÈÖ²Äîðîãèé Óêðà¿íñüêèé íàðîäå!

Ó ìî¿é äîëîí³ – êîëîñîê ïøåíèö³.ßêáè ÿ ì³ã ïðîñòÿãòè öåé êîëîñîê ìàëåíüêîìó õëîï÷èêó, ÿêèé ïîìåð â³ä

ãîëîäó 33-ãî ðîêó á³ëÿ ïîëÿ ó ñåë³ Êðóòè íà ×åðí³ã³âùèí³. Ìàëåíüê³é ä³â÷èíö³â ñåë³ Â³ëåíüêà íà Æèòîìèðùèí³. Ƴíö³ â ñåë³ Êðàñíîã³ðêà íà Îäåùèí³. ×îëîâ³êîâ³â ñåë³ Òåïë³âêà íà Ïîëòàâùèí³.

Äî áîëþ ³ äî ùåìó â ñåðö³ ÿ õîò³â áè öåé êîëîñîê ïîäàòè ³ ñâîºìó ä³äîâ³²âàíîâ³, ÿêèé ïîìåð â³ä âåëèêîãî ãîëîäó ðàçîì ç³ ñâîºþ âåëèêîþ ðîäèíîþâ 1932 ðîö³.

ß õîò³â áè öåé êîëîñîê ïåðåäàòè â ñîòí³, â òèñÿ÷³ ì³ñòå÷îê ³ ñ³ë Óêðà¿íè. ÍàÊè¿âùèí³, íà Äîíå÷÷èí³, íà ×åðêàùèí³, íà Ìèêîëà¿âùèí³ é íà Êóáàí³. ßêáè ÿ ì³ã÷åðåç äåñÿòèë³òòÿ ïðîñòÿãòè ö³ çåðíà ñåëàì – Ëþòåñüêó íà Õàðê³âùèí³, Êîñåí-êàì íà Ñóìùèí³, Çàéö³âö³ íà Ëóãàíùèí³ – ñåëàì, ó ÿêèõ ëþäè âèìåðëè ìàéæå äîîäíîãî. Âîíè ãèíóëè. 17 ëþäåé ùîõâèëèíè. Òèñÿ÷ó ùîãîäèíè. 25 òèñÿ÷ ùîäîáè.

Òàê³ æíèâà çáèðàâ âåëèêèé ãîëîä â Óêðà¿í³. Íà çàïèòàííÿ, ùî æ ãîëîäîìîð,ìîÿ â³äïîâ³äü: öå º ãåíîöèä.

ß íå çíàþ, ÿêîþ ìîãëà á ñòàòè Óêðà¿íà, – òà Óêðà¿íà, äå âîíè á çàëèøèëèñÿæèòè.

ß çíàþ, ÿêîþ âîíà º ñüîãîäí³.² ÿ çíàþ, ÿêîþ âîíà ìîæå ñòàòè, ÿêùî çàáóäå íåâèííî çàãèáë³ äóø³ ñâî¿õ

ä³òåé. Çà äð³áí³ñòþ ñâîºþ, çà ñâîºþ óïîñë³äæåí³ñòþ òàêà êðà¿íà íåìèíó÷å ïðî-

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

859

äàñòü ñâîþ äóøó, ñâîþ ìîâó ³ ñâîþ ïàì’ÿòü. Âîíà ïåðåòâîðèòüñÿ íà áåçëèêóòåðèòîð³þ ç áåçëèêèì ³ íåæèâèì íàðîäîì.

Ò³, õòî ñüîãîäí³ çàïåðå÷óº ãîëîäîìîð, ãëèáîêî ³ ïåðåêîíàíî íåíàâèäÿòü Óê-ðà¿íó. Íåíàâèäÿòü íàñ, íàø äóõ, íàøå ìàéáóòíº. Âîíè çàïåðå÷óþòü íå ³ñòîð³þ.Âîíè çàïåðå÷óþòü Óêðà¿íñüêó äåðæàâí³ñòü.

Â³ä ³ìåí³ Óêðà¿íñüêîãî íàðîäó ÿ ñòâåðäæóþ:Æåðòâè ãîëîäîìîðó ìàþòü áóòè âøàíîâàí³ ÿê ìó÷åíèêè îäí³º¿ ç íàéá³ëü-

øèõ êàòàñòðîô â ³ñòî𳿠ëþäñòâà.ß íå ïðîøó, ÿ âèìàãàþ â³ä Óêðà¿íñüêîãî ïàðëàìåíòó âèçíàòè ãîëîäîìîð

àêòîì ãåíîöèäó íàøî¿ íàö³¿. Öå îáîâ’ÿçîê Âåðõîâíî¿ Ðàäè. Íåìèíó÷à âèìîãà³ñòîð³¿. Òàêà ñàìà, ÿê Àêò ïðîãîëîøåííÿ Óêðà¿íñüêî¿ íåçàëåæíîñò³. Çâ³ëüí³ñòüñåáå â³ä ñòðàõó ³ íåïðàâäè.

²ñòîð³ÿ âæå âèíåñëà âèðîê óáèâöÿì, ÿê³ ïëàíóâàëè ³ â÷èíèëè ãîëîä. Öå –òîòàë³òàðíà êîìóí³ñòè÷íà ñòàë³íñüêà ñèñòåìà, ÿêà íå ìຠíàö³îíàëüíèõ îçíàê.Áî íàö³îíàëüí³ñòü – öå ëþäñüêå. Ñìåðòü ÷åðåç ãîëîä ³ âèíèùåííÿ º ñóïðîòèëþäñüêîãî.

Ãåíîöèä – öå ö³ëåñïðÿìîâàíå çíèùåííÿ íàðîäó àáî éîãî ÷àñòèíè. ̳æ-íàðîäíà Êîíôåðåíö³ÿ ÎÎÍ â³ä 1948 ðîêó âèçíà÷ຠãåíîöèä ÿê 䳿, ñêîºí³ ç íà-ì³ðîì çíèùèòè, ö³ëêîì ÷è ÷àñòêîâî, ÿêó-íåáóäü íàö³îíàëüíó, åòí³÷íó, ðàñîâó ÷èðåë³ã³éíó ãðóïó – ÷åðåç óáèâñòâî àáî ÷åðåç íàâìèñíå ñòâîðåííÿ òàêèõ óìîâ, ÿê³âåäóòü äî çíèùåííÿ.

À çàðàç ÿ çàöèòóþ ëèñò Ñòàë³íà äî ñâîãî ïîë³òè÷íîãî ïîáðàòèìà â Óêðà¿í³Êàãàíîâè÷à â 1932 ð.:

“Ñàìîå ãëàâíîå ñåé÷àñ – Óêðàèíà. Äåëà íà Óêðàèíå èç ðóê âîí ïëîõè…â äâóõ îáëàñòÿõ Óêðàèíû (êàæåòñÿ, â Êèåâñêîé è Äíåïðîïåòðîâñêîé) îêîëî50 ðàéêîìîì âûñêàçàëèñü ïðîòèâ ïëàíà õëåáîçàãîòîâîê, ïðèçíàâ åãî íåðåàëü-íûì… Åñëè íå âîçüìåìñÿ òåïåðü æå çà âûïðàâëåíèå ïîëîæåíèÿ íà Óêðàèíå,Óêðàèíó ìîæåì ïîòåðÿòü”.

² âçÿëèñÿ. Òåðîð áóâ ïðîâåäåíèé ïðîòè âñüîãî óêðà¿íñüêîãî. ϳä ðîçñòð³ëïîâåëè óêðà¿íñüêó ³íòåë³ãåíö³þ, ñâÿùåíèê³â, êîæíîãî àêòèâíîãî íîñ³ÿ óêðà¿íñüêî¿ñâ³äîìîñò³. Öÿ ä³ÿ áóëà ö³ëêîì ñâ³äîìîþ.

Ó ò³ ÷àñè ó÷í³ Ìèõàéëà Ãðóøåâñüêîãî ïåðåäàâàëè éîìó: “ Óêðà¿í³ ïàíóºñïðàâæí³é ãîëîä… Öå ïîë³òèêà, ñïðÿìîâàíà íà òå, ùîá îñòàòî÷íî çëàìàòè óê-ðà¿íñüêó íàö³þ ÿê ºäèíó íàö³îíàëüíó ñèëó, çäàòíó íà ñåðéîçíèé îï³ð… Îäí³ âèì-ðóòü, ³íø³ ðîçñ³þòüñÿ áåçêîíå÷íèìè ïðîñòîðàìè Ðîñ³¿...” – Ö³ ñëîâà ïåðåäàâàãåíò ÃÏÓ, ÿêèé ñòåæèâ çà Ãðóøåâñüêèì ³ çà éîãî ñîðàòíèêàìè.

Òåðèòîð³þ Óêðà¿íè é Êóáàí³ îòî÷àòü çáðîéíèìè çàãîíàìè äëÿ áëîêóâàííÿâè¿çäó ïî õë³á. Æèòòÿ ñòàíå íåñóòòºâèì. Çàïàíóº â Óêðà¿í³ ñìåðòü.

Âäóìàéòåñÿ! Çà ï³äðàõóíêàìè ³ñòîðèê³â, ñåðåäíÿ î÷³êóâàíà òðèâàë³ñòü æèò-òÿ ÷îëîâ³ê³â â Óêðà¿í³ â 1933 ðîö³ ñêëàëà 7 ðîê³â, æ³íîê – 10 ðîê³â. Ùî öå º? Öåº ñïðàâæí³é ãåíîöèä.

860

ѲÄ×ÅÍÍß

Ó ñåðïí³ 1932 ðîêó áóëî çàïðîâàäæåíî çàáîðîíó òîðã³âë³, ùîá íå äîçâîëèòèñåëÿíàì êóïóâàòè õë³á ÷è ïðîäàâàòè. Éîãî òðåáà áóëî ò³ëüêè çàäàðìà çäàâàòèäåðæàâ³.

Âîñåíè 1932 ðîêó âëàäà ïî÷àëà ö³ëêîâèòå âèëó÷åííÿ ïðîäîâîëüñòâà ó “áîðæ-íèê³â” çà çàâèùåíèìè ïëàíàìè õë³áîçàãîò³âë³. À áîðæíèêàìè ââàæàëèñÿ âñ³. Öå³ º ãåíîöèä.

ϳñëÿ ïîñòàíîâè Öåíòðàëüíîãî êîì³òåòó Êîìóí³ñòè÷íî¿ ïàðò³¿ Óêðà¿íè áóëîìàñîâî çàñòîñîâàíî ðåæèì “÷îðíèõ äîùîê” – ðåæèì, çà ÿêèì ïîâí³ñòþ ³çîëþ-âàëè ñåëà, ðàéîíè, ãîñïîäàðñòâà, âèâîçèëè ç íèõ ïðîäîâîëü÷³ òîâàðè ³ çàïàñèíàñ³ííÿ. Òàêèõ ðàéîí³â â Óêðà¿í³ áóëî 82. Çàíåñåííÿ íà “÷îðíó äîøêó” áóëî ð³âíî-çíà÷íå ñìåðòíîìó âèðîêó. Öå ³ º ãåíîöèä.

Òàê ñàìî, ÿê öå ðîáèëîñÿ â ºâðåéñüêèõ ãåòòî ³ íàöèñòñüêèõ êîíöòàáîðàõ.Çëî÷èí ãîëîäîìîðó ïðÿìî ïðîêëàâ øëÿõ äî çëî÷èí³â Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè,

³ â ñâî¿é äèÿâîëüñüê³é ñóò³ – äî çëî÷èíó ãîëîêîñòó.Ìåí³ âàæêî ïðîäîâæóâàòè öåé ðÿä çëî÷èí³â, àëå ñóòü íà ñüîãîäí³ îäíà.

Ïîïðè âñå Óêðà¿íà º, ³ Óêðà¿íà æèâà.Ìè íåñåìî ïàì’ÿòü ïðî ïåðåæèòèé á³ëü ÿê çàñòîðîãó çëî÷èíàì ïðîòè

ëþäñòâà ³ ïðîòè ëþäÿíîñò³. Ìè ðîçðàõîâóºìî íà ñâ³òîâå ðîçóì³ííÿ ³ ï³äòðèìêóâ öüîìó ïèòàíí³.

Ñüîãîäí³ – ç Ìèõàéë³âñüêîãî ìàéäàíó â öåíòð³ Êèºâà – ÿ íàñàìïåðåä çàêëè-êàþ Ðîñ³éñüêó Ôåäåðàö³þ ñòàòè ïîðó÷ ³ç íàìè ³ ÷åðåç äåðæàâíå âøàíóâàííÿãîëîäîìîðó ïðîäåìîíñòðóâàòè âèñîêèé, íàëåæíèé Ðîñ³éñüêîìó íàðîäîâ³ïðèêëàä ëþäñüêîãî ñï³âïåðåæèâàííÿ.

Äî öüîãî ÿ çàêëèêàþ êîæíó íàö³þ, ÿêà ïîñòðàæäàëà â³ä êîìóí³ñòè÷íîãî ðå-æèìó. Ìè ñï³ëüíî áóëè çàðó÷íèêàìè é æåðòâàìè ìèíóëîãî çëà ³ ïîâèíí³ ñï³ëüíîâ³ä íüîãî î÷èñòèòèñÿ.

ß âèñëîâëþþ âäÿ÷í³ñòü óñ³ì äåðæàâàì, ÿê³ çàêîíîäàâ÷î é ïîë³òè÷íî âèçíà-ëè Ãîëîäîìîð àêòîì ãåíîöèäó ïðîòè óêðà¿íñòâà. ² â³ðþ, ùî ó 75-òó ð³÷íèöþ òðà-ãå䳿 öå îäíîñòàéíî çä³éñíèòü Îðãàí³çàö³ÿ Îá’ºäíàíèõ Íàö³é.

ß ãëèáîêî â³ðþ â öå, áî ãëèáîêî â³ðþ ó ñïðàâåäëèâ³ñòü.Ìåíå îáï³êຠöåé êîëîñîê ïøåíèö³. Êð³çü ÷àñ ÿ â³ä÷óâàþ, ÿê òÿãíóòüñÿ äî

íüîãî äóø³ íàøèõ áðàò³â ³ ñåñòåð. ß â³ä÷óâàþ òåïëî öüîãî äîòîðêó.Íå á³éòåñü. Âæå í³÷îãî íå á³éòåñü. Çà âàìè, óᳺííèìè â ãîëîäîìîðàõ,

ñüîãîäí³ ïîñòàâ óâåñü âàø íàðîä ³ âàøà äåðæàâà.Ìè çóïèíÿºìî ÷àñ íà ìèòü.² â öþ ìèòü âàñ ñëóõຠÃîñïîäü.

Ç ñàéòà Ïðåçèäåíòà Óêðà¿íè.Ñëîâî Ïðîñâ³òè. – 2006. – 30 ëèñòîïàäà – 6 ãðóäíÿ.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

861

ѲÄ×ÅÍÍßÞÙÅÍÊÎ Îëüãè ²âàí³âíè,

1915 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Êóêîâè÷³ Ìåíñüêîãî ð-íó ×åðí³ã³âñüêî¿ îáë.)

Áàáóñ³ Îëüç³ íèí³ 92 ðîêè. Õóäåíüêà, ñóõåíüêà, ó ÷îìó ò³ëüêè äóøà äåð-æèòüñÿ? ¯é âàæêî ãîâîðèòè. Ó ãîëîäí³ 1932–1933 ðîêè ó íå¿ ïîìåðëî äâ³ ñåñòðè.Ïðî öå ðîçïîâ³ëà ìåí³ ¿¿ äî÷êà Ãàëÿ.

Çàïèñàëà Î.Ñèäîðåíêî.˳òî 2007 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßßÂÒÓØÅÍÊΠ³ðè Ìèõàéë³âíè

(ñ. Ïîðñêàë³âêà íà Ïîëòàâùèí³)

ÑÏÎÃÀÄÈ, ÙÎ ÎÁϲÊÀÞÒÜ ÑÅÐÖÅÎäí³ºþ ç íàéïîæèë³øèõ ìåøêàíîê áóäèíêó äëÿ âåòåðàí³â ó ñ.Ïîðñêàë³âö³

[Øèøàöüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.] º ³ðà Ìèõàéë³âíà ßâòó-øåíêî, ÿê³é ñêîðî âèïîâíèòüñÿ 85 ðîê³â. ßê âîíà ñêàçàëà, ç ¿¿ æèòòÿ ìîæíà íåîäíó êíèãó íàïèñàòè. Ùî öå ñïðàâä³ òàê, âè ìîæåòå ïåðåêîíàòèñÿ ç ¿¿ ðîçïîâ³ä³íàøîìó êîðåñïîíäåíòó.

³ðà Ìèõàéë³âíà, ÿêèé ïåð³îä ó âàøîìó æèòò³ ñïðàâèâ íàéñèëüí³øåâðàæåííÿ?

– Çâè÷àéíî, äèòÿ÷³ ðîêè. À âîíè ïðèïàëè íà äóæå âàæêèé ÷àñ. Íàðîäèëàñÿÿ â òåïåð³øíüîìó Êóéáèøåâñüêîìó (òîä³ – Ïîðòÿíêèí Õàðê³âñüêî¿ îáë.). ϳäãîëîä íàøà ñ³ì’ÿ ñêëàäàëàñÿ ç áàòüêà, ä³äóñÿ, ìàòåð³, áàáóñ³, à òàêîæ íàñ, òðüîõä³òåé. ijäóñü ³ áðàò ïîìåðëè â³ä ãîëîäó. À áàòüêà çàñóäèëè çà òå, ùî íå âèêîíàâïëàíó [õë³áîçàãîò³âåëü. – Óïîðÿäíèêè], íà ÷îòèðè ðîêè çàñóäèëè. Ìè âñ³ ç ãîëî-äó ïóõë³ áóëè, áî íå ìàëè êîðîâè. Õòî ìàâ êîðîâó, òèì áóëî ëåãøå. À òàê…ïîçàáèðàëè âñå äî îñòàííüîãî çåðíÿòêà…

ßê âè ðÿòóâàëèñÿ, ùî ðîáèëè?Î, Áîæå! Êà÷àíè ç êóêóðóäçè òîâêëè, æîëóä³ â ë³ñ³ çáèðàëè ³ òåæ òîâêëè.

À âåñíîþ âæå êðîïèâêà ï³øëà, ³íøà çåëåíü… À íàø áðàòèê ³ ä³äóñü âåñíè íåä³æäàëèñü…

Ñóñ³äàì òåæ, ëèáîíü, áóëî íåëåãêî?– Àâæåæ! Ìó÷èëèñÿ òàê ñàìî, ÿê ³ ìè. Âñ³ òîä³ á³äóâàëè. Ó êîëãîñï çàãàíÿ-

ëè íàñèëüíî. Õòî íå õî÷å – îòî òîá³ âñå. Ðîçêóðêóëÿòü, ³ òè ïðîïàâ ç ðîäèíîþ.Áîæå, ùîá í³õòî íå äîæèâàâ äî òîãî, ùî ìè ïåðåæèëè é ïîáà÷èëè. Éäå ëþäèíà

862

ѲÄ×ÅÍÍß

âóëèöåþ, âïàëà – ³ âñå. Íàâ³òü ïîõîâàòè í³êîìó, áî âñ³ áåçñèë³, ëåäâå íà íîãàõòðèìàþòüñÿ.

ßê³ òîä³ õîäèëè ðîçìîâè ïîì³æ ëþäåé? Êîãî çâèíóâà÷óâàëè â ö³é á³ä³?– Òà õòî æ, ñèíêó, âèíåí, ÿê íå îòîé êëÿòèé Ñòàë³í?! Õ³áà íåâðîæàé áóâ? ͳ!

Âè á ïîáà÷èëè, ÿê³ òîä³ õë³áà ñòîÿëè. ßê ìîðå!– À êîìóí³ñòè é ñüîãîäí³ êàæóòü, ùî áóâ íåâðîæàé.–Òà õàé ¿ì ãðåöü, ÿêùî ñîâ³ñò³ íåìàº. Áðåøóòü! ² îòàêèé ñòðàøíèé ãîëîä íà

íàø íàðîä íàñëàòè.ßê ñâ³äîê òîä³øí³õ ïîä³é, ñêàæ³òü, ùî ðîáèëà â öåé ÷àñ âëàäà? ×îìó

âîíà íå äîïîìàãàëà ëþäÿì?– ßêà ìîãëà áóòè â³ä íå¿ äîïîìîãà? Âîíà äóøèëà ëþäåé. Õî÷ â³ðòå, õî÷

í³, ÿêùî íåïðàâäó êàæó, òî ùîá ÿ ç öüîãî ì³ñöÿ íå âñòàëà. Íàêëàäóòü òàêèéïëàí, ùî ñòðàõ áåðå. À ÷èì éîãî “êîíàòè”? Êîëè äîõîäèëî äî ðîçáîðîê, òîçíàºòå, ùî âîíè ðîáèëè? Íàòîïëÿòü ï³÷, çà÷èíÿòü ÷îëîâ³ê ï’ÿòü ó êîæóõàõ, íàï³÷ çàæåíóòü – “êîíàé”. ßê ñïðàâæí³ ñàäèñòè… Òîä³ Ãåðàñèìåíêî áóâ ãîëî-âîþ. Òàêèé ³ðîä áóâ, ùîá íàä íèì çåìëÿ ðîçâåðçëàñÿ. ßê ùîñü íå òå, òîîäïîðå äîáðå ³ çíàé ñâîº: “Êîíàé ïëàí!” Ó íàñ ó ñóñ³äà äåñü ì³øîê êàðòîïë³áóâ çàêîïàíèé, òî â³í â îò³é ê³ìíàò³-äóøåãóáö³ òàê çáèòêóâàâñÿ íàä íèì, ùîïðîñòî ñòðàõ.

À ÿê ñåáå ïîâîäèëè “áóêñèðè”?– Îöå ùå á³äà íà íàø³ ãîëîâè áóëà! Íàøå ñåëî íåâåëèêå, à áóëî ê³ëüêà

áðèãàä îòèõ êëÿòèõ “áóêñèð³â”. Âîíè òîä³ ì³íÿëèñÿ, ìàáóòü, òàêà ïàðò³éíà óñòà-íîâêà áóëà. Äî íàñ ³ç Áàðàí³âêè ïðèõîäèëè, à íàø³ – òóäè. Âñå êîìñîìîëüö³ òàïàðò³éö³ õîäèëè ³ â³äáèðàëè â ëþäåé îñòàííº. Î, Áîæå, ùî ò³ëüêè âîíè íå ðîáèëè,ÿê çíóùàëèñÿ ç ëþäåé!

Ó âàøîìó ñåë³ â òðèäöÿòü òðåòüîìó äóæå áàãàòî ëþäåé ïîìåðëî?– Áàãàòî, äóæå áàãàòî. Ëèøå êîð³âêè äåêîãî ïîðÿòóâàëè. À ùå âèæèëè ò³,

õòî â àêòèâ³ õîäèâ.– ßê âè ïåðåæèëè â³éíó?– ×îëîâ³ê ó Ãîìåë³ áóâ êîìàíäèðîì. À òîä³ ¿õ òàì îòî÷èëè. Òà éîìó âäà-

ëîñÿ ïðîáðàòèñÿ äîäîìó. À òóò – í³ìö³… dzáðàëè ÷îëîâ³ê³â íà çáîðè â êëóá.Ìè ³ç ñóñ³äêîþ Äÿäþðèõîþ òåæ ï³øëè ï³ä äâåð³ ïîñëóõàòè, áî æ³íêàì íå ìîæ-íà áóëî çàõîäèòè. Ñòî¿ìî é ïðèñëóõàºìîñÿ, çíà÷èòü. Âèáèðàþòü ÿêåñü íà÷àëü-ñòâî. Áîæå, ìîãî ÷îëîâ³êà ñàìîãî ïåðøîãî íàçâàëè, áî â³í äî â³éíè áóâ ãîëî-âîþ êîëãîñïó. ß ÿê çàêðè÷ó ï³ä äâåðèìà! À ñóñ³äêà ñõîïèëà ìåíå çà ðîò: “Öèòü,áî âá’þòü!” Ïðèá³ãàþ äîäîìó, à â³í âæå òàì. Êàæó: “² êóäè öå òåáå îïðèä³ëè-ëè?” À â³í – ç õàòè. Ïîá³ã ó ïîâ³òêó, ñõîïèâ ÿêèéñü ìîòóçîê. Ìè ç ñóñ³äêîþ – çàíèì. À â³í âæå ìîòóçêó äî ñâîëîêà ëàäíàº. ß â êðèê: “Ðÿòóéòå, ëþäè äîáð³!Ùî òè ðîáèø?” Âèðâàëè ìè ç ðóê ìîòóçêó, À â³í êàæå: “ßê íå òåïåð, òîâ ÷åòâåð, à æèòü íå áóäó”. Ñë³äêóâàëè òîä³ ìè çà íèì âåñü ÷àñ. À ïîò³ì éîãîçàñóäèëè çà çâ’ÿçîê ç í³ìöÿìè. Ôàêòè÷íî í³ çà ùî. Áî Êîðí³ëè÷, ÿêèé éîãî

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

863

äîáðå çíàâ, êàçàâ: “ßê æèâèé áóäó ³ âåðíåòüñÿ ðàäÿíñüêà âëàäà, òî ßâòóøåíêàíà íàéâèùó ïîñàäó ïîñàäæó”. Îõ, òîä³ òàêèé ÷àñ áóâ, ùî õî÷ òè âèíåí, õî÷ í³,à ñóäèòè òðåáà. Îäáóâ ì³é Ìèõàéëî äåñÿòü ãîä òþðìè. Âåðíóâñÿ – ïîìåð.À ÿ æèâó òåïåð áåç ðîäó, îäíà ÿê ïàëåöü. ² æèòü âæå íå õî÷åòüñÿ, à Áîã ÷îãîñüíå çàáèðàº.

Ðîçìîâó â³â ß.Ïðîöü.P.S. Äî ö³º¿ ðîçïîâ³ä³, ìàáóòü, âàðòî äîäàòè, ùî ³ðà Ìèõàéë³âíà

ßâòóøåíêî âåñü â³ê, ïîêè áóëè ñèëè, ïðàöþâàëà â êîëãîñï³: â ëàíö³, äîÿðêîþ.À â 1944 ðîö³ ¿çäèëà àæ ó Íîâîñèá³ðñüê ïî õóäîáó.

Òå êðàñíå ÿáëó÷êî, âèáðàíå ç áàãàòüîõ íà äîë³âö³, ÿêèì âîíà ïðèãîñòèëàìåíå, ùå äîâãî íàãàäóâàòèìå ïðî çóñòð³÷ ç äóæå ö³êàâîþ ³ äîáðî¿ äóø³ëþäèíîþ.

“Àãðî-Åêî”. – 2003. – 31 æîâòíÿ.

ѲÄ×ÅÍÍßßÃÎÒÈÍÈ (â ä³âîöòâ³ ÃÅËÅÂÅÐß)

Àíàñòàñ³¿ ²ññèäîð³âíè,1897 ð. íàðîäæåííÿ

(ì. Êè¿â)

ÃÎËÎÄ 1932–1933 ÐÎʲ – ßÊ ÖÅ ÁÓËÎÍÀ ʲÐÎÂÎÃÐÀÄÙÈͲ

Áîæå, äà öå òàêà áóëà ãîëîäîâêà, ùî âèìåðëî ïîëîâèíà íàðîäó! Ëåæèòü íàâóëèö³ ÷îëîâ³ê, âìåð, – ³ í³õòî íå îáðàùà âí³ìàí³ÿ!

Êóìà ìîÿ, ̳ðîøíè÷åíêî (ÿ ó íèõ õðåñòèëà õëîïöÿ), Òåðåøêî ̳ðîøíè÷åí-êî, êóìà – Òåòÿíà, ³ ñèíîê ¿õ… Îäíà ç ¿õí³õ ïî¿õàëà äåñü ó ãoðîä. À ùå ó íèõ áóëîäâà õëîï÷àêè. Ìàëèé, ùî ÿ õðåñòèëà, âìåð ùå äî ãîëîäîâêè. Ó ãîëîäîâêó ïî-ìåðëè Òåðåøêî, Òåòÿíà, äâà õëîï÷èêè. À ùå ó íèõ áóâ ñèí Êîëÿ. Íå çíàþ – ÷èòåæ âè¿õàâ ó ãoðîä, ÷è âìåð, áî âæå éîãî í³õòî íå áà÷èâ.

Ñóñ³äè íàø³, â ê³íö³ ãîðîäó õàòà ¿õíÿ áóëà: áàòüêî, ìàòè, äâîº ä³òåé – âñ³ïîìåðëè. Êîðîâó ïîæàë³ëè ïðîäàòü, òî êîðîâà îñòàëàñÿ.

Áàòüêà ìîãî, íº, íå áàòüêà, à ÷îëîâ³êà ìîãî ñåñòðà, Ñåðàô³ìà, äâîº ¿õ áóëî,âæå íå ìîëîä³ (ðîê³â ïî ñîðîê – Î.Ï.), ïîìåðëè îáîº.

Ùå äâîº ñòàðèõ ïî ñóñ³äñòâó, ç äðóãîãî áîêó ãîðîäó – îáîº ïîìåðëè. Ãîä ïîñîðîê ¿ì áóëî. Ôàì³ë³ÿ, êàæåòüñÿ, Êîâïàê. Íó, íå òàê³ ñòàð³, òà âæå íå ìîëîä³.

À îäíà äàæå ñâîþ äèòèíó ç’¿ëà. Ïîáà÷èëè ëþäè íà ãîðîä³ ê³ñòî÷êè òà çà-ÿâèëè â ì³ë³ö³þ. Òî çàáðàëè ¿¿. À âîíà âðîä³ ÿê ç óìà ç³éøëà, êàæå, ùî ÿ òàêîãîäîáðîãî ì’ÿñà ùå íå ¿ëà, ÿê ç äèòèíè. Ïî íàø³é âóëèö³ æèëè.

864

ѲÄ×ÅÍÍß

Ó âóëèö³ íàøî¿ íàçâàí³ÿ íå áóëî. Íàçèâàëîñÿ – “×åòâåðòèé äåñÿòîê”. “Äåâ’ÿ-òèé äåñÿòîê” – öå áóâ öåíòð. Äåñÿòîê – öå âóëèöÿ â ê³ëîìåòð, òà ³ á³ëüøå, à â óñ³áîêè – âóëèö³, ïðîâóëêè, òà õàòè ðîçêèäàí³ – ³ àæ äî ïàíñüêî¿ åêîíî쳿. À ìàìàìîÿ æèëà ó “Ï’ÿòîìó äåñÿòêó”, ó çàáð³ä òÿãëîñÿ. À ó “Äåâ’ÿòîìó äåñÿòêó” –êóïö³, ìàãàçèíè, ìºëüí³öà õîðîøà, ãîðîäñüêèé ñàä, áóëüâàð, òåàòð ë³òîì áóâó ñàäó – Ë³òí³é òåàòð. “Öèãàíêó Àçó” ÿ òàì äèâèëàñü, “Ïðî ùî òèðñà øåëåñ-òèòü”, “Íàéìè÷êó”. ˳òîì ãóëÿëè íà áóëüâàð³. Ó Íîâîïðàçüê³ì ðàéîí³ (ʳðîâî-ãðàäñüêà îáëàñòü) áóëî äåâ’ÿòü äåñÿòê³â. À õàò! Öå òàêèé ñèëüíèé ðàéîí áóâ,Íîâîïðàçüêèé, ãðîìàäíèé! Òðè öåðêâè. Ñîáîð. Áóëà ã³ìíàç³ÿ, ãîðîäñüêå ó÷èëèùå,ì³í³ñòåðñüêå ó÷èëèùå, ïðèõîäñüê³ øêîëè.

À áóëà ùå ãîëîäîâêà ï³ä òðèäöÿòü òðåò³é ãîä, à â òðèäöÿòü òðåò³ì ÷îëîâ³êàìîãî (ßãîòèí ²âàí Ïèëèïîâè÷, 1892 ð.í. – Î.Ï.) ïåðåâåëè ó Íîâîïðàçüêèé ðàéîí,ñåëî Âåðáëþæêà. Òàì éîãî ìàìó (Ïåòëüîâàíà (ßãîòèíà) Îëüãà ²âàí³âíà, ð.í.1922 – Î.Ï.) ó õàòó ÷óæó çàìàíèëè, òà áóëè á, ìàáóòü, ç’¿ëè. Àëå ïîêè õàçÿ¿íäâåð³ õàòè çà÷èíÿâ, òî âîíà âòåêëà ÷åðåç â³êíî. Áóëè á-òàêè, ç’¿ëè. Ìîëîêî äîäî-ìó íåñëà, ïëÿøêó ìîëîêà. Òî ìîëîêî ïðèíåñëà. À ñâîº äèòÿ âîíè ç’¿ëè ùå äîòîãî, òàê ëþäè êàçàëè.

Ñò³êî ïîìåðëî ëþäåé, ñò³êî ïóñòèõ õàò ïîîñòàâàëîñü, òàê êàöàï³â äî íàñ ³çÐîñ³¿ ïåðåñåëèëè. Áðàò ÷îëîâ³êà (ßãîòèí Äàíèëî Ïèëèïîâè÷ – Î.Ï.) áóâ ñàïîæ-íèêîì, òî â³í âè¿õàâ äî Êðèìà, ¿õ õàòà ïóñòà áóëà, à âîíè ñïàñëèñÿ ó Êðèìó. Òàêïîò³ì â ¿õ õàò³ òîä³ âæå êàöàïè æèëè. Ïî-ñóñ³äñüêè ìè æèëè.

À ó òèõ êàöàï³â áóëî äâîº ñèí³â. Ìàòè ³ áàòüêî ðîáèëè ó êîëãîñï³, ñòàðøèéç íåâ³ñòêîþ ô³çêóëüòóðíèêîì áóâ. Òàêî¿ ô³çêóëüòóðè æ ó íàñ íå áóëî, òî äå â³íðîáèâ – íå çíàþ, ìîæå, â øêîë³? Òî ïîðîáèëè ò³ êàöàïè â êîëãîñï³ ò³ëüêè îäíîë³òî, òà é ïîâè¿æäæàëè íàçàä äî ñåáå. Óñ³ êàöàïè âè¿õàëè, ùî ¿õ íàâåçëè.

×îëîâ³êà ñòàðøèé áðàò, ßãîòèí ßøêà, æèâ ó öåíòð³, çàéìàâñÿ ìàñòºðñòâîì,ù³òêè íàòÿãóâàëè. ² ÿ íàòÿãóâàëà – 10 ù³òîê ó äåíü. Çà îäíó ù³òêó ïëàòèëèïî 10 êîï³éîê. Ó éîãî äðóæèíè, Äóí³, áóëà ñåñòðà Îëüãà, ãëóõà, òîæå íàòÿãàëàù³òêè. ijòåé ó íèõ íå áóëî, òî íàðîäèëà Îëüãà îä ßøêè ìàëü÷èêà. Âèâ÷èâñÿ íàïðîêóðîðà.

À íàâåñí³ 33-ãî ìàëî õòî é ïîñàäèâ ñâ³é ãîðoä. Ñèë íå áóëî. À â êîëãîñï³ æïîñ³ÿëè ç îñåí³, ³ òàêèé áóâ ñèëüíèé óðîæàé! Òàêå æèòî ñòîÿëî! À ëþäè âìèðàëèç ãîëîäó. Òî îäí³ íàðâàëè êîëîñê³â, òà ïîñóøèëè, òà çìîëîëè, òà õë³áà íàïåêëè, òàäî ðàíêó ³ äóáà äàëè.

À êîðîâó ì³íÿëè íà äâà ïóäè õë³áà, òðè. Ìè ñâîþ êîðîâó âèì³íÿëè íà ÷îòè-ðè ïóäè õë³áà. À ó Êè¿â ¿çäèëè ì³íÿòü áàðàõëî íà õë³á. Äâà ìàðñºëºâè îä³ÿëà,á³ëå ³ ãîëóáå, äåñÿòü ïîëîòåíåöü, êîñòþì ç þáêîþ ó ñêëàäêàõ, ñêàòåðòü õîðî-øó, ùå ùîñü, – ³ çà öå âñå áàðàõëî ÷îëîâ³ê ó Êè¿âñüê³é îáëàñò³ âèì³íÿâ äâàïóäè æèòà. À ó äðóãèé ðàç – ðÿäíî ç³ ñòºíêè, äâ³ ñêàòåðò³ õîðîøèõ, òðè ïëàòêè –÷îðíèé, áåæåâèé ³ á³ëèé, â Îäåñ³ ñîá³ êóïèëà çà òðè ðóáë³ (äî 1913 ðîêó áàáó-ñÿ æèëà â Îäåñ³, áóëà ïðèñëóãîþ ó ñ³ì’¿ ³íæåíåðà, ñëóæèëà áàðèí³, éîãî

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

865

äðóæèí³. – Î.Ï.) íàáðàâ óñÿêîãî ç ì³øîê, òî ïðèâ³ç òðè ïóäè ïðîñà. Òà ïîêèäîâ³ç – ïóä ðîçñèïàâñÿ. ¯õàâ íà êðèø³. Ïîêè äî¿õàâ – ÷îáîòè ïðî¿â. Õðåñòèêì³é çîëîòèé çà áóõàíêó õë³áà âèì³íÿëè. Çà ñòàêàí êâàñîë³ ìîæíà áóëî âèì³íÿòèòàêó ð³÷! Äâàíàäöÿòü âèøèòèõ ðóøíèê³â, íàâîëî÷êè, êðóæåâà äî êðîâàò³ – óñåïðîì³íÿëè íà õë³á.

Ïî íàø³é âóëèö³ ²âàí÷åíêè áóëè êîëî íàñ, Öþðóïè, Äåðåâ’ÿíêè, ñ³ì’ÿ Ïëàõí³ð,Øïàêè – ö³ óñ³ ïîâèæèâàëè.

Ëèñòÿ ç áåðåñòêà ¿ëè, á³ëó àêàö³þ, ÿê öâ³ëà, ñóøèëè, òîâêëè òà ë³ïèëè ç ÷èì-íåáóäü ÿê³ñü ìàòîðæåíèêè, ë³ïüîøêè. Òîâêëè êà÷àíè ç êóêóðóäçè. óð÷àêè ¿ëè,ñëàäê³ òàê³, õîðîø³! Øïè÷àêè, êîìèø ¿ëè, êîíîïëÿíó ïîëîâó òîâêëè – õàé Áîãìèëóº, ÷èì ëþäè ò³ëüêè íå ïèòàëèñü.

Çàïèñàëà Î.Ïóãà÷, îíóêà.1992 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßßÊÈÌÅÍÊÀ Àíàòîë³ÿ Ãðèãîðîâè÷à

(ì. ßëòà, Àâòîíîìíà ðåñïóáë³êà Êðèì)

Íàøà ñåìüÿ, ïðîæèâàâøàÿ â ñòàíèöå Âûøåñòåáëèåâñêîé Êðàñíîäàðñêîãîêðàÿ, çà ãîäû ñîâåòñêîé âëàñòè ïîñòðàäàëà â òðåõ ïîêîëåíèÿõ.

Óìåðëè îò ãîëîäà îáà ìîèõ äåäà â 1933-ì – êóáàíñêèå êàçàêè, èìåíèòûåõëåáîðîáû, óêðàèíöû ïî ïðîèñõîæäåíèþ: ßêèìåíêî Ïðîêîôèé Ãàâðèëîâè÷ è ÑîáêîÈâàí Ïîòàïîâè÷.

Óáèò ìîé îòåö, ßêèìåíêî Ãðèãîðèé Ïðîêîôüåâè÷, â äåêàáðå 1943 ã. â òÿæå-ëåéøèõ ðóêîïàøíûõ áîÿõ ñ íåìöàìè ïîä Çàïîðîæüåì (åñòü èçâåùåíèå). Äî âîé-íû îí íå ïðîøåë àðìåéñêîé ñëóæáû èç-çà âðîæäåííîé ãëàçíîé áîëåçíè è ïîãèá.

Îñòàëîñü íàñ òðîå, ìàëîëåòíèõ, êðóãëûõ ñèðîò (ìàòü óìåðëà â 1940 ã.).Äâîèõ âûæèâøèõ îòïðàâèëè â äåòäîì.

Ñ÷èòàþ ñâîèì äîëãîì îáðàòèòüñÿ ê Âàì ñ ïðîñüáîé – âíåñòè èìåíà íàøèõïðåäêîâ â Êíèãó íåâîñïîëíèìûõ ÷åëîâå÷åñêèõ ïîòåðü.

Ïîäòâåðäèòü äîêóìåíòàëüíî òðàãè÷åñêóþ ñóäüáó äåäîâ íå ïðåäñòàâëÿåò-ñÿ âîçìîæíûì. Îíè âû÷åðêíóòû èç ïðèðîäû âîîáùå – ìîãèë íå ñîõðàíèëîñü.Íî æèâû åùå ïðåñòàðåëûå ðîäñòâåííèêè, î÷åâèäöû. Èõ âîñïîìèíàíèÿ äîñòî-âåðíû è âïå÷àòëÿþùè. Íå çàáóäó è ñàì, êàê áàáóøêà ïî îòöó ïîêàçûâàëàâ ïîìèíàëüíûå äíè ñâèäåòåëüñòâî î ñìåðòè äåäà ñ äèàãíîçîì “òóáåðêóëåçëåãêèõ” è ãîâîðèëà: “Çàïîìíè, âíóê, îíî – ëîæíîå. Òîãäà âñåì òàê ïèñàëè”.

Áàáóøêó æå ïî ìàòåðè ìû âîâñå íå âåäàåì ïî èìåíè-îò÷åñòâó (â îòëè÷èåîò èìåíè ÷óæäîãî íàì “äåäóøêè”, ìèôè÷åñêèé îáðàç êîòîðîãî ñ ìëàäåí÷åñêèõëåò âäàëáëèâàëè â íàøè ãîëîâû).

866

ѲÄ×ÅÍÍß

Êîìó, çà÷åì âñå ýòî íóæíî áûëî – íà ïîäîáíûå âîïðîñû, õî÷åòñÿ âåðèòü,îòâåòèò èñòîðèÿ, èñòîðèÿ Óêðàèíû, è ìðàêîáåñèå ïðîøëûõ ëåò íèêîãäà íåïîâòîðèòñÿ.

Ñ ãëóáîêèì óâàæåíèåì[ϳäïèñ] À.ßêèìåíêî31 ñåðïíÿ 1995 ð.Î ñåáå: ðîäèëñÿ â 1936 ã. â ã.Òåìðþê Êðàñíîäàðñêîãî êðàÿ. Çàêîí÷èë

6 êëàññîâ â äåòäîìå ã.Ôåîäîñèè, Êåð÷åíñêîå ÐÓ (1952 ã.), ßëòèíñêîå ïåäó-÷èëèùå (1957 ã.), Îäåññêèé ãîñóíèâåðñèòåò (1962 ã.). Ðàáîòàþ ïðåïîäà-âàòåëåì â ßëòèíñêîì ïåäàãîãè÷åñêîì ó÷èëèùå (êîëëåäæå) ñ 1962 ã.

ѲÄ×ÅÍÍßßÊÈÌÅÍÊÀ Òàðàñà,

1906 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Áóäèù³ Ëèñÿíñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.)

Íàøå ñåëî ìàëî ïðèáëèçíî 250 äâîð³â. Ðîçêóðêóëåííÿ ³ êîëåêòèâ³çàö³þó íüîìó áóëî ðîçïî÷àòî çèìîþ 1929–30 ðîê³â. Ãîñïîäàðñòâà ñåëÿí ïðèìóñîâîîá’ºäíàëè â êîëãîñï ï³ä íàçâîþ “Ðàííÿ ç³ðêà”, ï³çí³øå íàçâó áóëî çàì³íåíî íà“Øèðîêà íèâà”.

 æîâòí³ 1932 ð. ìåíå ïîïåðåäèëè, ùî ÿ ïðèçíà÷åíèé äëÿ ðåïðåñ³é, ÿê “íå-áëàãîíàä³éíèé åëåìåíò”. ß çðàçó æ ï³øîâ ç äîìó. Ö³º¿ æå íî÷³ äî ì õàòè óâ³ð-âàëàñÿ ãðóïà íà ÷îë³ ç ìîñêîâñüêèì óïîâíîâàæåíèì. Êîðîâà, ñâèíÿ, ðåøòà õë³áà³ âñå íåñêëàäíå ñåëÿíñüêå ðóõîìå ìàéíî – âñå öå áóëî âèìåòåíå. Ó ÷îòèðüîõãîëèõ ñò³íàõ ëèøèëàñÿ ìîÿ ìàòè, ÿêà íåçàáàðîì ïîìåðëà.

² ïåðåä³ ìíîþ, ³ ï³ñëÿ ìåíå ç ñåëà ï³øëè ñîòí³ ñåëÿí, ðÿòóþ÷èñü â³ä òåðîðóòà ãîëîäó. Çèìîþ 1932–33 ðð. çàáðàëè âñå äî çåðíèíè ³ ç êîëãîñïó ³ ç õàò. Çàáðàëèíå ëèøå õë³á, à é êâàñîëþ ³ ïøîíî, íåçàëåæíî â³ä òîãî, ÷è âñòóïèâ ñåëÿíèí äîêîëãîñïó ÷è í³.

Ç ñ³ì’ºþ ìîãî òîâàðèøà ïîâåëèñÿ îñîáëèâî æîðñòîêî. 40-ð³÷íèé ñåëÿíèíÍîðåíêî ìàâ æ³íêó òà 5 ä³òåé. Ñåðåä ñ³÷íåâèõ ìîðîç³â äî íüîãî ïðèéøëà ãðóïààêòèâó íà ÷îë³ ç óïîâíîâàæåíèì ðîñ³ÿíèíîì. ³í íàêàçàâ çàáðàòè âñå, àæ äîïå÷åíîãî õë³áà âêëþ÷íî. ͳÿêè çîéêè ³ ïëà÷ ðîäèíè íå äîïîìîãëè: çàáðàëè âñå,ùî áóëî ðóõîìå ³ íåðóõîìå ³ âèãíàëè ç âëàñíî¿ õàòè ç ä³òüìè â³ä 2-õ äî 13 ðîê³â.Áàòüêî ä³òåé íå âèâ³â. Òîä³ ðîñ³ÿíèí âçÿâ ä³òåé ³ ïî îäíîìó âèêèíóâ ÷åðåç â³êíî óñí³ã, à õàòó çàìêíóâ. Ïî ñåëó áóâ íàêàç: “Õòî ïóñòèòü âèãíàíö³â äî ñåáå â õàòó,òîìó çàâòðà áóäå òå æ ñàìå”. Áàòüêî ç ìàò³ð’þ çàáðàëè ä³òåé, ï³øëè â ë³ñ íåäà-ëåêî â³ä ñåëà ³ òàì, ó ïðîâàëë³ áàòüêî âèêîïàâ ïå÷åðó, ùîá îñåëèòèñÿ, õî÷ ³ öåáóëî íåâ³ëüíî. Çà ïàðó äí³â Íîðåíêà çààðåøòóâàëè. Íåçàáàðîì ö³ ä³òè çàãèíóëè

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

867

â³ä õîëîäó ³ ãîëîäó. Îñàì³òíåíà, âèñíàæåíà, óáèòà ãîðåì ìàòè ïîêèíóëà ïå÷åðó,¿¿ òðóï ëåæàâ ãîð³ëèöü íà ñêóò³é ëüîäîì ð³÷ö³. Òàêèé áóâ ê³íåöü ö³ëî¿ ñ³ì’¿. ² ñê³ëüêèùå çíèùåíî òàêèõ ñ³ìåé â Óêðà¿í³!..

Êîëè çåëåíå êîëîññÿ çåðíîâèõ ïî÷àëî íàëèâàòèñÿ, ëþäè ð³çàëè òà ñóøèëèéîãî, ùîá íàòåðòè çåðíà ³ ðÿòóâàòèñÿ â³ä ãîëîäó. Çà öå áóëî áàãàòî ëþäåé çàñóä-æåíî çà çàêîíîì 1932 ð. ² í³õòî òèõ ëþäåé á³ëüøå âæå íå áà÷èâ.

Ñê³ëüêè âèìåðëî ó 1933 ð. â³ä ãîëîäó – âàæêî ñêàçàòè. Íàñåëåííÿ íàøîãîñåëà çìåíøèëîñÿ ïðèáëèçíî íà òðåòèíó.

Çàïèñàëà Î.Äåðåâ’ÿíêî.1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßßÊÎÂÅÍÊÎ Ëþäìèëè Ïåòð³âíè,

1922 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Âåëèêî-Ìèõàéë³âêà Ïîêðîâñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Ïðî ãîëîä ïàì’ÿòàþ, ùî íàéñòðàøí³øîþ áóëà âåñíà 1933 ðîêó. Ó áåðåçí³-êâ³òí³-òðàâí³ âæå ìàñîâî îïóõàëè ³ âìèðàëè êîëãîñïíèêè. Òà ÷àñòèíà äîðîñ-ëèõ, ÿêà ùå ìîãëà ðóõàòèñÿ, ïðÿìóâàëà íà ïîëå, äå ç äðóãî¿ ïîëîâèíè êâ³òíÿîðãàí³çîâóâàëè îá³äè äëÿ ïðàöþþ÷èõ. Òèì, õòî âæå îïóõ, ëèøàëîñü îäíå –÷åêàòè ñìåðò³. Íà ïåðøèõ ïîðàõ âìèðàëè ñòàðø³ ÷îëîâ³êè é ä³òè. Ç’ÿâèëèñüâèïàäêè ëþäî¿äñòâà. Òàê, Ãàïêà Ãóëàê ç äî÷êîþ Ìàð³ºþ çàðóáàëè ñâîãî æ14-ë³òíüîãî ñèíà ³ áðàòà ²âàíà ³ ç’¿ëè. Òàêîæ òðàïëÿëèñÿ âèïàäêè âèêðàäàííÿä³òåé. Ó íàøèõ ñóñ³ä³â, Ëèñåíê³â, çíèêëà 6-ð³÷íà äîíüêà Ãàëÿ, ¿¿ øóêàëè, àëåòàê ³ íå çíàéøëè.

Çàïèñàâ ª.Ãàø³é.1998 ð.

ßÊÓÁ²ÂÑÜÊÈÉ Ìèõàéëî(ñ. Âåðá³âêà Ðóæèíñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿

(íèí³ Æèòîìèðñüêà) îáë.

×È ÁÓÄÅ ÊÎÌÏÅÍÑÀÖ²ß ÇÀ ÒÀÊ ÇÂÀÍÅÐÎÇÊÓÐÊÓËÅÍÍß?

Ìîãî ä³äà Ãåðàñèìà ²âàíîâè÷à ßêóá³âñüêîãî òà éîãî ðîäèíó íåñïðàâåäëèâî“ðîçêóðêóëèëè” 1929 ðîêó â ñ. Âåðá³âêà Ðóæèíñüêîãî ðàéîíó Æèòîìèðñüêî¿

868

ѲÄ×ÅÍÍß

îáëàñò³, äå â³í ìåøêàâ ³ç ìî¿ì ïðàä³äîì ³öüêîì (ñâî¿ì áàòüêîì), òà áàáóñåþÏàëàæêîþ (ñâîºþ äðóæèíîþ) òà ìî¿ì áàòüêîì Ìèõàñüêîì (ñâî¿ì ñèíîì).

Âíàñë³äîê ö³º¿ àíòèëþäñüêî¿ àêö³¿ ó äîáðîïîðÿäíîãî ãîñïîäàðÿ Ã.². ßêó-á³âñüêîãî áóëî â³ä³áðàíî íîâîçáóäîâàíèé ä³ì “ï³ä áëÿõîþ” (çãîäîì òàì îá-ëàøòóâàëè êîëãîñïíèé ìëèí) ³ç óñèì õàòí³ì íà÷èííÿì (îäÿã, ìåáë³, ñêðèíþ“ç ÷åðâ³íöÿìè”, êàðòèíè, îáðàçè, ïîñóä, ñóâî¿ ñóêíà é ïîëîòíà ³ ò.³í.), äîá-ðîòí³ ãîñïîäàðñüê³ áóä³âë³ (“ìàãàçèí” íà çåðíî ³ç ñóö³ëüíèõ ïèëÿíèõ äîùîê,âåëèêó êëóíþ íà ñíîïè ³ç íàñêð³çíèì ïðî¿çäîì äëÿ êîíåé, äîâãèé õë³â íàòðîº äâåðåé), íà òîé ÷àñ íîâ³òí³é ñ³ëüñüêîãîñïîäàðñüêèé ³íâåíòàð (ìîëî-òàðêó, ïëóãè, áîðîíè,”ñàïàòüîð”, â³ÿëêè – ìëèíêè òîùî), ñòîëÿðñüê³ ³íñòðó-ìåíòè, õóäîáó (2 êîðîâè), êîí³ (äâà îãèð³ “ó ÿáëóêàõ”, ÷è “êàðáîâàíöÿõ”),îäíó òåëèöþ, ñâèí³ (òðè), îâå÷êè (ï’ÿòíàäöÿòü), êóðè (äâàäöÿòü), ãîðîä ³ç óñèìâðîæàºì, ôðóêòîâèé ñàä, êðèíèöþ ó äâîð³, äîùàòó îãîðîæó ç âîðîòàìè ³ áàãàòî³íøîãî.

̳é ä³ä òà ïðàä³ä (ÿê ³ âñÿ ðîäèíà) çìóøåí³ áóëè ï³ñëÿ òàêîãî çëî÷èííîãîàêòó æèòè â çåìëÿíö³, òîìó çãîäîì ³ ïîìåðëè ç ãîëîäó. Ìîãî áàòüêà ÿê “âîðîæî-ãî åëåìåíòà” çàáðàëè äî òðóäàð쳿 (ùî äîð³âíþâàëî â’ÿçíèö³), à çãîäîì çàïðî-òîðèëè äî îäíîãî ç òàáîð³â ÃÓËÀÃó òîä³øíüîãî Óñóð³éñüêîãî êðàþ. Ö³ ñòðàøí³âèïðîáóâàííÿ, ÿê ³ ó÷àñòü ó Äðóã³é ñâ³òîâ³é â³éí³, çâ³äêè ïîâåðíóâñÿ ç ÷èñëåííèìèïîðàíåííÿìè òà ç ìåäàëëþ “Çà â³äâàãó”, âêîðîòèëè ìîºìó áàòüêîâ³ â³êó: â³í ïî-ìåð ó ãðóäí³ 1955 ðîêó â ë³êàðí³ ì.Áåðäè÷åâà ï³ñëÿ íåâäàëî¿ îïåðàö³¿ â 45 ðîê³â.Ìîÿ ìàìà – ßêóá³âñüêà Äîìàõà Äàíèë³âíà, 1915 ð.í., çàëèøèëàñÿ òîä³ ç òðüîìàä³òüìè (ìåí³ òîä³ áóëî ëèøå òðè ðîêè). Ñîðîê ë³ò âîíà ìàéæå çàäóðíî îáðîáëÿëàêîëãîñïí³ ëàíè, à íèí³ ó ñâî¿ 82 ðîêè îòðèìóº ì³çåðíó ïåíñ³þ â 30 ãðèâåíü. Çàðàçâîíà ìåøêຠâ ñ. Âåðá³âêà Ðóæèíñüêîãî ð-íó ðàçîì ³ç ñèíîì (à ìî¿ì áðàòîì)Àíàòî볺ì.

Ó ðîêè ò.çâ. çàñòîþ ÿ òàêîæ ÿê ñèí “êóðêóë³â” çàçíàâ áåçï³äñòàâíèõ ïîë³-òè÷íèõ ïåðåñë³äóâàíü ³ æàõëèâèõ ðåïðåñ³é. Íèí³ ÿ ç äðóæèíîþ òà äâîìà ä³òüìè-øêîëÿðàìè ìåøêàºìî â Êèºâ³, äå ëåäü ïåðåáèâàºìîñÿ â íèí³øí³õ âàæêèõ åêîíî-ì³÷íèõ óìîâàõ íàøî¿ âæå, çäàâàëîñü, óêðà¿íñüêî¿ äåðæàâè. ß æóðíàë³ñò. Ó ñâî¿õìàòåð³àëàõ íå çàáóâàþ ñâîþ ð³äíó Ðóæèíùèíó, ÿêó ëþáëþ, ÿê êàæóòü, âñ³ºþäóøåþ, áî öå ìîÿ çåìëÿ, äå ÿ íàðîäèâñÿ ³ ç ÿêîþ í³êîëè íå ïåðåðèâàþ çâ’ÿçêó.Íàâ³òü ïðèäáàâ ñòàðó, îáëóïëåíó õàòèíó, ùî ðîçâàëþâàëàñÿ (³ òàêè ¿¿ äîâàëèëè),³ç íåâåëèêîþ ä³ëÿíêîþ â ð³äí³é Âåðá³âö³ (íåïîäàë³ê â³ä õàòè, äå ìåøêຠáðàò ³çìàò³ð’þ), îäíàê âèáóäóâàòè õî÷ íåâåëè÷êó õàòêó-êóõîíüêó, äå á ìî¿ ä³òè ìàëèçìîãó ìåøêàòè ï³ä ÷àñ øê³ëüíèõ êàí³êóë³â, ÿ íå ìàþ ô³íàíñîâî¿ çìîãè. À êîëèñüì³é ä³ä Ãåðàñèì, ùî òðàã³÷íî çàãèíóâ ï³ä ÷àñ ñòàë³íñüêèõ åêçåêóö³é, ìàâ íå õàò-êó, à ö³ëó ñàäèáó-ìàºòîê, ÿêó çâ³â ðàçîì ³ç ðîäèíîþ ÷åñíîþ ïðàöåþ, îäíàê âñå òåâ³ä³áðàëè ñòàë³íñüê³ îïðè÷íèêè, ÿê ³ æèòòÿ ó ìî¿õ ñëàâíèõ ïðåäê³â.

Òåïåð, çã³äíî ³ç çàêîíîì “Ïðî ðåàá³ë³òàö³þ æåðòâ ïîë³òè÷íèõ ðåïðåñ³é â Óê-ðà¿í³” â³ä 17 êâ³òíÿ 1991 ð., ÿ çâåðíóâñÿ â Êîì³ñ³þ ç ïèòàíü ðåàá³ë³òàö³¿ Ðóæèí-

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

869

ñüêîãî ð-íó Æèòîìèðñüêî¿ îáë. â³äøêîäóâàòè ìî¿é ðîäèí³ ìàòåð³àëüí³ çáèòêè,çàâäàí³ ï³ä ÷àñ ò. çâ. ðîçêóðêóëåííÿ 1929 ðîêó.

Çâåðòàþñÿ òàêîæ çà ï³äòðèìêîþ äî äåïóòàò³â – ÷ëåí³â ÐÕÏ.ì.Êè¿â

³ä Ñåêðåòàð³àòó ÐÕÏ.Íèí³ ÷èííèé çàêîí ïðî ðåàá³ë³òàö³þ æåðòâ ïîë³òè÷íèõ ðåïðåñ³é,

íà æàëü, íå äຠïðàâà ï. ßêóá³âñüêîìó íà êîìïåíñàö³þ. Àëå ïóáë³êóºìîéîãî ëèñòà, ùîá ùå ðàç íàãàäàòè: êîëè êàæåìî, ùî ïîñòðàæäàâîä ðîñ³éñüêîãî êîìóí³çìó âåñü íàðîä, òî öå îçíà÷àº: êîæåí ³ç íàñ.

Íàðîäíà ãàçåòà. – 1997. – ¹31(312).

ÑÏÎÃÀÄÈßËÎÂÅÄÈ (â ä³âîöòâ³ ÁÎÆÅÍÊÎ) Óëÿíè Ïàâë³âíè

(ñ. ßðîø³ Ãëîáèíñüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.)

Íàðîäèëàñÿ ÿ â 1918 ðîö³ â ñåë³ ßðîø³. Ó íàñ ó ñ³ì’¿ áóëî 6 ä³â÷àò – Ãàííà(1906 ðîêó íàðîäæåííÿ), Ìàð³ÿ (1916 ðîêó íàðîäæåííÿ), Ñîíÿ, ÿ ...

Ó 1933 ðîö³ ñòðàøíèé áóâ ãîëîä. Çàáèðàëè “áóêñèðè” âñå. Çàëèøèëè îäíå-ºäèíå, ùî íå ìîãëè âçÿòè, – âîäó. À òî ó âóçëèêó, äå çàõîâàâ êâàñîëüêè òà ìàêó.Òà, áóëî, çâàðèø...

Áîäàé áè íå éîãî çãàäóâàòü. Òî ñòðàøíå áóëî...Áàòüêà ìîãî, Áîæåíêà Òèìîô³ÿ Þõèìîâè÷à, óáèëè çà òå, ùî â³í ¿çäèâ ì³íÿ-

òè íà õë³á ó Ðîñ³þ òðÿïêè. Éîãî óáèëè ó ijãòÿðåâîìó õóòîð³, ÿê ³òè íà áàçàð (òàêòîä³ íàçèâàëè). ²ç ñóñ³äîì õîäèëè, ³ òîé éîãî çàð³çàâ.

Íîæèê ñêëàäíèé àæ ÷åðåç òèæäåíü, ÿê â³í ïðè¿õàâ, ïîáà÷èëè ó ãðóäÿõ áàòü-êà. Óáèâö³ í³÷îãî çà öå íå áóëî. Òîä³ æ òàêå áåçâëàääÿ ÿê ³ çàðàç. Óáèâàþòü,óáèâàþòü. Òàê õòîñü ùîñü óêðàâ (áî ãîëîä çàñòàâèòü ï³òè âçÿòü – ¿ñòè æ õî-÷åòüñÿ!), òî ùî æ, íà ì³ñö³ âá’þòü, àáî ïðèá’þòü.

Àôàíàñ³é ßâòóøåíêî, ²âàí Ñòîë³é (ïî ö³é âóëèö³) ïîìåðëè â³ä ãîëîäó. Áàãàòî.Ñòðàøíå.

Ó Ñåìåíà Áîæåíêà (íà ò³é ñòîðîí³) áóëî äåñÿòåðî ä³òåé. ² âñ³ âîíè ïîìåðëè.Òàì óæå íåìຠí³êîãî, ùîá ñêàçàëè, ÿê ïð³çâèùå.

Ìè âèæèëè. Îäíà ñåñòðà áóëà ó Êðèìó, îäíà ó Ñåðåäí³é À糿, à îäíà áóëà çàÌîòóçêîþ Ñåð㳺ì (çà â³éñüêîâèì). Îöå ö³ âèæèëè òàê.

À Ìàð³ÿ, ÿ ³ Ñîíÿ áóëà. سñòü ä³â÷àò áóëî. Ñîíÿ ïîìåðëà.À òîä³ æ ó øêîë³ ùå ¿ñòè âàðèëè. Òî áóëî æ íà êóõíþ áåðóòü òîãî, õòî àêó-

ðàòí³øèé. Òî òîãî áåðóòü íà êóõíþ, ùîá äîïîìàãàëè êàðòîïëþ ïî÷èñòèòè òîùî.Òî, äèâèñü, äàäóòü æå ïî¿ñòè òàì. À òîä³ âæå äðóãå äàþòü, òî óæå äîäîìóíåñåø, ùîá ìàòè õî÷ íå âìåðëà.

870

ѲÄ×ÅÍÍß

Òà áóëà ó íàñ áàáóñÿ. Áóëà ó Êðèìó. Òà ïðè¿õàëà çâ³äò³ëÿ òà ïðèâåçëà ñóõàð³,ïðèâåçëà õë³áèíó. Òî ìè æ ç ò³ºþ ñåñòðîþ íå ¿ëè. Òà âñå – ìàòåð³. À ìàòè óæåçëÿãëà çîâñ³ì. ßêáè íå áóëî òå ï³äêð³ïëåííÿ, òî ...

Óæå ³ âèøí³ äîçð³ëè. Òî ìè æ, áóëî, ³äåì íà áóðÿêè. Õîäèëè íà ðîáîòó, ùîáäàëè êóñî÷îê õë³áà. À ìè æ íå âèðîáèìî. Ìåí³ áóëî 14 ðîê³â. ß æ íå âèðîáëþ.Õî÷ áè âîíà ìåí³ çà äâà äí³. Øóðêà (¿¿ âæå íåìàº). Âîíà áóëà áðèãàäèðîì. Âîíàíå äàñòü ³ êóñî÷êà.

Òî ìè æ ÷èì æèëè? ßã³ä íàðâåø äîìà. À òîä³, äå âåëè÷åíüêèé áóðÿ÷îê (ÿêóæå ïîïðîðèâàëè), òà âèðèâàºø. Òà îòî òå ¿ëè. À íîãè áóëè ïóõë³, ÿê êîëîäêè.

À, çâèíÿéòå, ùî ñêàæó, à âîøåé, îòàêèì ãðåá³íöåì ÿê îöå, ðîç÷³ñóé, à âîíèñèïëÿòüñÿ ÿê ãîðîõ.

À ñàìà æå íåãîäíà, ïóõëà. Òà, áóëî, õîäèø: “Ìàìî, ÿê íå õî÷åòüñÿ âìè-ðàòè!”

Òà ³ç ÿáëóíü öâ³òî÷êè ¿ëè. Òà ³ç âèøåíü ëèñòÿ. Âîíî íå ã³ðêå, âîíî êëåºìïàõíå. ² ó íüîãî ã³ðêîñò³ íåìຠí³ÿêî¿. Òà îöåâî êàëà÷èêè. Òà ³ç ðèæ³þ, âè çíàºòåðèæ³é? Òîâêëè îòî ïîëîâêó òó òà ï³äñ³âàëè. ²ç êóêóðóäçè, ç áàäèëëÿ âèòÿãàëè îòóñåðåäèíó, îá÷èùàëè, òîæå òîâêëè ³ íà ñèòå÷êî ï³äñ³âàëè. À öå êëåéêå, ÿê îäâà-ðèø éîãî, êàëà÷èêè, âîíî ë³ïèòüñÿ. Òî îòî ïå÷åø.

Îòî òàê ìè æèëè, ùîá âè çíàëè.Äóæå ñòðàøíå. À òîé ùå äèõàº, à éîãî íà êëàäîâèùå ó ÿìó îäâîçÿòü.Ó íàñ áóëà êîð³âêà. Òàê “áóêñèðè” çàáèðàëè êîðîâó. Çà òå, ùî íà áðèãàä³ ¿¿

ïîïàñëè. Êàëåíèê Ãîëîáîðîäüêî, Ñàì³éëî Íåâìèâàêî áóëè “áóêñèðàìè”.² îä³æ ïîâèòÿãàëè ³ç ñêðèí³. Òàêà, ùî ö³ííà áóëà, ùî ìîæíà áóëî íà ùîñü

âèì³íÿòè. À ÿê áàòüêà íå ñòàëî, òî í³õòî óæå íå ïî¿äå îäÿã ì³íÿòè...Çàïèñàí³ ãðóïîþ “Àðõ³âàòîð–100”. Î.Ìàò⳺öü.

12 ëèïíÿ 2003 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßßÍÅÍÊÀ Ìèêîëè

(ñìò. Ïîï³ëüíÿ Êè¿âñüêî¿ (íèí³ Æèòîìèðñüêà) îáë.)

Á²ËÜ, ÂÈÊÀÐÁÓÂÀÍÈÉ Ó ÃÐÀͲҲ²äó÷è ìèìî îá³éñòÿ Øèïí³âñüêèõ ó Ïîï³ëüí³, ùî íà Æèòîìèðùèí³, ÿ äóæå

÷àñòî ÷óâ ïîöþêóâàííÿ çóáèëîì ïî ãðàí³òó. ˳òí³é ÷îëîâ³ê ³ç ñèâîþ áîð³äêîþïîñò³éíî ùîñü ÷àêëóâàâ íàä êàìåíåì.

Çðåøòîþ çàéøîâ äî Âàëåð³ÿ Ìèêîëàéîâè÷à ïîö³êàâèòèñü, ÿê³é æå ñïðàâ³âä³ëÿº â³í ñò³ëüêè ÷àñó? Àäæå ìåøêàíö³ ðàéöåíòðó, ÿê ïðàâèëî, â³ëüíó õâèëèíóïðèñâÿ÷óþòü ïîøóêàì ãðèá³â ó äîâêîëèøí³õ ë³ñàõ, íà ÿê³ áàãàòèé íàø êðàé, ÷è

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

871

ðèáîëîâë³ íà âîäîéìàõ, à öåé ÷îëîâ³ê ñàìîçðå÷åíî êëîïî÷åòüñÿ á³ëÿ âàæêî¿é êîï³òêî¿ ñïðàâè.

Âèÿâèëîñÿ, ùî Âàëåð³é Ìèêîëàéîâè÷ âèð³øèâ âèãîòîâèòè ïàì’ÿòíèê æåðò-âàì Ãîëîäîìîðó 1932–1933 ðîê³â ³ ïîë³òè÷íèõ ðåïðåñ³é.

– Ùî æ ñïîíóêàëî âàñ äî öüîãî? – ïîö³êàâèâñÿ â ãîñïîäàðÿ ñàäèáè, äóæåøàíîâàíîãî â Ïîï³ëüí³ çà ñâ³òëèé ðîçóì ³ òàëàíîâèò³ ðóêè.

– Ñîâ³ñòü, – â³äïîâ³â â³í. – ³ä ñâ áàáóñ³ ÿ áàãàòî íàñëóõàâñÿ ïðî æàõè,êîëè ëþäè ìó÷åíèöüêîþ ñìåðòþ âìèðàëè â³ä ãîëîäó, à òî é àáè âðÿòóâàòèñü,íàï³âçáîæåâîë³ë³, âäàâàëèñÿ äî êàí³áàë³çìó. Öå æ äî ÿêîãî ñòàíó òðåáà áóëîä³éòè áàòüêó–ìàòåð³, ùîá ïîñÿãíóòè íà æèòòÿ âëàñíî¿ ÷è ñóñ³äñüêî¿ äèòèíè!À òàêèõ âèïàäê³â áóëî áåçë³÷. Ñòðàõ³òòÿ ãîëîäó òîðêíóëîñÿ ÷îðíèì êðèëîì³ Øèïí³âñüêèõ. Ó íàøîìó ðîäó îäíà ç ñ³ìåé âèìåðëà ïîâí³ñòþ, ÷îòèðüîõ Øèï-í³âñüêèõ áóëî ðåïðåñîâàíî. Îñîáëèâî ñêîëèõíóëà ìîº ñåðöå ðîçïîâ³äü ó “ѳëüñüêèõâ³ñòÿõ” ïðî íåìîâëÿ, ÿêå ëåæàëî íà ãðóäÿõ ìåðòâî¿ ìàìè é ïëàêàëî. Áåçñóìí³â-íî: öå áóâ ãåíîöèä óêðà¿íñüêîãî íàðîäó, ñïðÿìîâàíèé íà âèðóáóâàííÿ éîãî êîð³í-íÿ, ïîçáàâëåííÿ ìàéáóòíüîãî. Òå äèòÿ ÿ íåìîâ áà÷ó ïåðåä ñîáîþ. Êîëèøíÿ ïðî-ïàãàíäà äóæå áàãàòî çðîáèëà, àáè âèïîëîòè ç ïàì’ÿò³ íàðîäó çëî÷èí òîòàë³òàð-íî¿ âëàäè, äîêëàëà íåéìîâ³ðíèõ çóñèëü, àáè ïðî íüîãî íå çíàëî ìîëîäå ïîêîë³ííÿÌåí³ æ õî÷åòüñÿ, ùîá ïàì’ÿòü ïðî Ãîëîäîìîð áóëà â³÷íîþ. Òàê âîíî é áóäå,àäæå îñü öåé ãðàí³ò – â³÷íèé.

– Íà ÿê³ æ êîøòè âèãîòîâëÿºòå ïàì’ÿòíèê? – ïîö³êàâèâñÿ ÿ ó Âàëåð³ÿÌèêîëàéîâè÷à.

– Ðîáîòà íàä íèì – òî ì³é âíåñîê ó ïàì’ÿòü ïðî çàãàëüíîíàðîäíó òðàãåä³þ...Ïàì’ÿòíèê âèéøîâ òàêèì, ùî ãîäèâñÿ á ³ äëÿ ñòîëèö³. Öå ðîçäâîºíèé õðåñò

³ç ÷îðíîãî ãðàí³òó – ñèìâîë òðàãå䳿. Â³í ³ç îáîõ áîê³â ç’ºäíàíèé ñâ³òëèìè õðåñ-òàìè – ñèìâîëîì íåâìèðóùîñò³ íàðîäó ³ éîãî ñâ³òëèõ íàä³é.

Ðàéîííà âëàäà ïîäáàëà, àáè ïàì’ÿòíèê áóëî âñòàíîâëåíî â íàéêðàùîìó ì³ñö³ñåëèùà. Íàâêðóãè ï³äí³ææÿ-íàñèïó çàêëàäåíî êàïñóëè ç çåìëåþ, âçÿòîþ ç ì³ñöüìàñîâèõ çàõîðîíåíü æåðòâ ãîëîäó íàñåëåíèõ ïóíêò³â ðàéîíó – âñüîãî 34. Á³ëÿêîæíî¿ – íàçâà ñåëà ³ ï³äñâ³÷íèê.

Ó â³äêðèòò³ ïàì’ÿòíèêà âçÿâ ó÷àñòü Ïðåçèäåíò Óêðà¿íè ³êòîð Þùåíêî.Ïîðÿä ³ç ìîëîäåíüêèìè ÿëèíàìè â³í ïîñàäèâ êóù êàëèíè. ³êòîð Àíäð³éîâè÷ã³äíî îö³íèâ ïàòð³îòèçì òà áåçêîðèñëèâ³ñòü Âàëåð³ÿ Øèïí³âñüêîãî, íàãîðîäèâøèéîãî îðäåíîì “Çà çàñëóãè” III ñòóïåíÿ.

Íèí³ â ðàéîí³ íàáèðຠîáåðò³â ðîáîòà, ñïðÿìîâàíà íà óâ³êîâ³÷íåííÿ ïàì’ÿò³æåðòâ Ãîëîäîìîðó. Ó ñåëàõ âñòàíîâëþþòüñÿ ñïèñêè ïîòåðï³ëèõ â³ä ãåíîöèäó. ²ç15 òèñÿ÷ æåðòâ óæå â³äîì³ ³ìåíà 4 òèñÿ÷. Ó Ïîï³ëüí³ âèð³øóºòüñÿ ïèòàííÿ ïðîñòâîðåííÿ ìóçåþ Ãîëîäîìîðó. Çà ï³äòðèìêè ì³ñöåâî¿ âëàäè ïëàíóºòüñÿ âèäàòèêíèãó ïðî ñòðàøíå ëèõîë³òòÿ íà òåðèòî𳿠ðàéîíó.

ѳëüñüê³ â³ñò³. – 2007. – 13 ãðóäíÿ.

872

ѲÄ×ÅÍÍß

ѲÄ×ÅÍÍßßÍʲÂÑÜÊί Ìàðôè,

1917 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ãëèáî÷îê Òàëüí³âñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿

(íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.)

Ó ìî¿õ áàòüê³â áóëî ìàëî çåìë³, à ä³òåé ï³äðîñòàëî ñåìåðî. Äîâîäèëîñÿõîäèòè íà çàðîá³òêè â åêîíîì³þ. ϳñëÿ ðåâîëþö³¿, ÿê ðîç³ãíàëè ïàí³â, áàòüêîâ³íàä³ëèëè ïîëÿ àæ 6 äåñÿòèí â ÷îòèðüîõ ì³ñöÿõ. Íà îäíîìó ñ³ÿëè ïøåíèöþ, íàäðóãîìó – ÿðèíó, ãðå÷êó, îâåñ ³ ÿ÷ì³íü, íà òðåòüîìó – ïðîñî. Ñàäèëè êàðòîïëþé áàøòàí, à ÷åòâåðòå îðàëè íà ïàð, ³ âîíî âñå ë³òî ïóñòóâàëî. Ìè òàê ðàä³ëè, ùîìàºìî çåìëþ ³ ìîæåìî äîñõî÷ó íà¿ñòèñÿ á³ëîãî õë³áà.

ß õîäèëà äî øêîëè âñüîãî äâà ì³ñÿö³, áî âäîìà áóëî ïîâíî ðîáîòè. Ó íàñáóâ òêàöüêèé âåðñòàò, ³ ìè, ä³òè, ñóêàëè ö³âêè, çâèâàëè íèòêè, à òàêîæ äîãëÿäàëèÿãíÿòîê, áàâèëè ìàëèõ ä³òåé. Àëå ³ çà òèõ äâà ì³ñÿö³ ÿ íàâ÷èëàñÿ ïî ñêëàäàõ÷èòàòè ³ ðàõóâàòè äî òèñÿ÷³.

Êîëè ïî÷àëè îðãàí³çîâóâàòè êîëãîñï, íàñ ñïî÷àòêó ïðîñèëè äî íüîãî âñòóïà-òè, âãîâîðÿëè, ùî òàì çàæèâåìî äîáðå, ó íàñ âæå íå áóäå í³ ðîãà÷³â, í³ êóæåëÿ.Áàòüêè ïîñëóõàëè, ï³øëè â êîëãîñï ³ çäàëè òóäè êîí³. Çðàçó áóëî é íåïîãàíî, àòîä³ â³í ðîçïàâñÿ. Ïî÷àëè çãàíÿòè ëþäåé ó äðóãèé. Õòî éøîâ, õòî íå õîò³â. Íàøáàòüêî âäðóãå òåæ íå ñõîò³â âñòóïàòè. Êàçàâ: “Íå ï³äó, áî ÿ â íüîìó íå âèðîá-ëþ”. ³í çàõâîð³â, ³ ìàòè òåæ íåçäóæàëà. Áàãàòî ëþäåé äî êîëãîñïó íå âñòóïèëè,à õàçÿþâàëè ñàì³: îðàëè, ñ³ÿëè, ìîëîòèëè. Íà íèõ íàêëàëè âåëèê³ ïîäàòêè, ³ áóëàîðãàí³çîâàíà ñïðàâæíÿ âèêà÷êà õë³áà. Àêòèâ³ñòè õîäèëè ïîï³ä õàòè, òèêàëè øïè÷-êàìè ïî âñ³õ çàêóòêàõ. Ó áàãàòüîõ ëþäåé çàáèðàëè âñå äî çåðíèíè, áàãàòüîõïîâèãîíèëè ç õàò³â. Ó íàñ âèíåñëè âñþ êàðòîïëþ, çàëèøèëè íà çèìó ëèøå òðîõèäð³áíî¿ òà ùå îã³ðê³â.

Ó 1932 ðîö³ áàòüêî íå ñïëàòèâ ïîäàòêó, òîìó çàáðàëè êîðîâó é áè÷êà,à áàòüêà ïîâåëè â ì³ë³ö³þ. ³í òàì ùå äóæ÷å çàõâîð³â ³ íåâäîâç³ ïîìåð ó ë³êàðí³.

Íà òîé ÷àñ ó íàñ âæå íå áóëî í³÷îãî – í³ çåìë³, í³ õóäîáè. Ò³ëüêè ìè, ãîë³é áîñ³. Ìàìà òðîõè õîäèëè íà ðîáîòó â ãîðîäíþ áðèãàäó, ÿ òåæ ï³øëà â êîëãîñï.Òàì ó ãîëîäîâêó âàðèëè òàêèé-ñÿêèé îá³ä, àëå ÿ ñàìà éîãî íå ¿ëà, à ïðèíîñèëàäîäîìó ìàì³ ³ ìåíøèì ä³òÿì. Ìè ¿ëè ³ ïø³íêó, ³ êðîïèâó. Ó ìàìè â³ä ãîëîäóïîïóõëè íîãè, à áðàòèê ïîìåð.

Íà íàøîìó ãîðîä³ äîçð³âàëî æèòî, ³ ìè íå ìîãëè äî÷åêàòèñÿ õë³áà. Çðèâàëèùå çåëåí³ êîëîñêè, òåðëè ¿õ ³ íà íèõ âèæèâàëè. Òàê ³ ïåðåáóëè òó ñòðàøíó ãîëî-äîâêó.

Ìèöèê Â. Ðîêè òà äí³ ñìåðòåé ³ æàõó. –Çà óêðà¿íñüêó Óêðà¿íó. – 2007. – 5–11 ëèñòîïàäà.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

873

ѲÄ×ÅÍÍßßÐÅÌÈ ²âàíà Ìèêîëàéîâè÷à,

1916 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ãðå÷àíèêè Ïåðåÿñëàâñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.)

Õîäèëè ì³ñöåâ³ àêòèâ³ñòè ç ãàêàìè, çàáèðàëè âñå, ³ â ãîðîä³ øóêàëè, ³ â õàò³,³ ïîï³ä ï³÷÷þ. Ìè æèëè âòðüîõ. Áóâ ó íàñ ïóä ïøåíèö³ ç ïîëîâîþ â êîøèêó ç ëîçè,éîãî çàáðàëè. Òîä³ ìàòè ï³øëà äî ãîëîâè êîëãîñïó Ãð³íåíêà Ìèõàéëà. ³í êàæå:“ß ïîãîâîðþ ç ãîëîâîþ ñ³ëüðàäè”. ϳøëè âîíè äî îäíîãî àêòèâ³ñòà, à òàì ñàëîæàðÿòü ³ ãîð³ëêó ï’þòü.

Ìàòè êàæå äî ãîëîâè: “Äàéòå òîé ïóä, à òî ìàòè âìèðàþòü”. Áàáà ìîÿîïóõëà, ìàìà òåæ. Çàáèðàëè Âîéöåõ³âñüêèé Òðîõèì Ïàâëîâè÷, Ãð³íåíêî ÄìèòðîÍè÷èïîðîâè÷, Áàðàáàø Àíäð³ÿí, ïåðøà ãðóïà àêòèâ³ñò³â, ¿õ áóëî äóø äâàíàä-öÿòü. Ñàìå òîä³ êîëãîñï îðãàí³çîâóâàâñÿ. Êîëãîñï íàçèâàâñÿ “³ëüíà ïðàöÿ”.Ìèõàéëà Ñåðäþêà â 1932 ð. â³äïðàâèëè íà Ñîëîâêè çà íåçäà÷ó ðèæ³þ. Ïîäàòêèáóëè íåïîñèëüí³. ѳì’ÿ éîãî âèæèëà. Ïîëå çàáðàëè. Êðàïåëü Ìàð³þ Ìàðê³âíó,Òåðåùèõó òà Äóíüêó Ïåòð³âíó Êðàïåëü çàñóäèëè íà 2 ðîêè çà òå, ùî çáèðàëèêîëîñêè íà ïîë³. Íà çàñëàíí³ âîíè áóëè äîÿðêàìè. Ó Ïåðåÿñëàâ³ â³äáóâñÿ ñóä.Ïðàâèòåë³ ïèñàëè äîíîñè íà òèõ, êîãî çàñòàâàëè â ïîë³. Ïðèáëèçíî òàì ñòîç ëèøí³ì ÷îëîâ³ê, à áóëî òîä³ ñ³ìäåñÿò äâîð³â.

Ñòàë³í áîÿâñÿ, ùîá éîãî íå ñêèíóëè ç ïîñòà. ³í æå ñê³ëüêè ðîçñòð³ëÿâ íà-øèõ ïðàâèòåë³â ç Óêðà¿íè, ïèñüìåííèê³â. ϳøîâ â³í íà âèêà÷êó õë³áà, ùîá ëþäåéçíèùèòè. Íàâìèñíå çðîáèâ, ñâ³äîìî.

Çàïèñàëà Í.Ãíàòþê.1991 ð.

Ïðîãðàìà òà ìàòåð³àëè Äðóãî¿ ì³æíàðîäíî¿ ìîëîä³æíî¿íàóêîâî-ïðàêòè÷íî¿, ³ñòîðèêî-êðàºçíàâ÷î¿ êîíôåðåíö³¿

“Ãîëîäîìîð 1932–1933 ðîê³â – ãåíîöèä ñòàë³íñüêîãî ðåæèìóïðîòè âëàñíîãî íàðîäó. Ñâ³äêè ñâ³ä÷àòü”.

(25–26 ëèñòîïàäà 2003 ð., Êè¿â). – Êè¿â, 2003. – Ñ.44.

ѲÄ×ÅÍÍßßÐÅÌÅÍÊÀ Âîëîäèìèðà ³êòîðîâè÷à,

1921 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Âåëèêî-Ìèõàéë³âêà Ïîêðîâñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

ϳä ÷àñ ãîëîäó ïîìåðëà ìîÿ ìåíøà ñåñòðà, ¿é áóëî 6 ðîê³â.  ñåë³ ó íàñâìèðàëî áàãàòî ëþäåé. Õîâàëè ïîìåðëèõ òàê: ¿õàëà ãàðáà, íà ÿêó êèäàëè òðóïè,

874

ѲÄ×ÅÍÍß

à ïîò³ì â ÿìàõ çàêîïóâàëè. Íàä òèìè ÿìàìè, êóäè êèäàëè ïîìåðëèõ, õðåñò³â íåñòàâèëè ³ ñïèñê³â ïîìåðëèõ íå ñêëàäàëè; ç ÷àñîì ÿìè çàðîñëè, ³ ñë³ä ¿õ ïðîïàâ.

Ìè ¿ëè ãîðîáö³â, ëîâèëè ìèøåé, ùóð³â. Ç êàðòîïëÿíîãî ëóøïèííÿ, äî ÿêîãîäîñèïàëè ï³âæìåí³ ÿ÷ìåíþ àáî ïðîñà, âèï³êàëè íà âîä³ êîðæ³ – “ðåïàíêè”, öåâæå áóëî äîáðå, à âàðåíèé áóðÿê ìè ââàæàëè çà äåë³êàòåñ.

1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßßÐÅÌÅÍÊÎ Ãàííè Àíäð³¿âíè

(1921–2000)(ñ. Íåõàéêè Äðàá³âñüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.)

Ðÿòóâàëèñÿ â 1933 â³ä ãîëîäó, ÿê ìîãëè. Òîâêëè â ñòóï³ îáëóùåí³ êóêóðóäçÿí³êà÷àíè ³ ç ëèñòÿì ïåêëè ùîñü íà çðàçîê ìëèíö³â. ̄ ëè ïîëîâó. ßêèéñü áóð’ÿí âàðè-ëè, òÿãàëè øìàòêè ì’ÿñà â³ä çäîõëèõ êîíåé. Ó øêîë³ âæå í³õòî í³÷îãî íå ïèòàâ.Îäèí ì³é îäíîêëàñíèê ²âàí ëîâèâ ñîáàê òà äðàâ ÿéöÿ, çà ùî éîãî äðàòóâàëè:“Äóíàé – ð³÷êà, äðàâ ÿ¿÷êà”. Öåé õëîï÷èê ïðèõîäèâ ó øêîëó â çàêðèâàâëåíîìóêîæóøêó. Àëå íå âðÿòóâàâñÿ, ïîìåð. Áóëî ëþäî¿äñòâî. Íà âóëèö³ Âóçåíüê³é ïî-ìåð Ñàì³éëî íà ïð³çâèñüêî Ñë³ïèé, à áðàòîâà ïî÷àëà éîãî òðóï ð³çàòè òà âàðèòè.Õîâàëè ëþäåé ïî íàðÿäó ³ ò³, õòî öå ðîáèâ, ìàëè ïåâíó ìàòåð³àëüíó âèãîäó. Ïî-ìåðëèõ îáêóòóâàëè â ùîñü ³ êëàëè íà âîçà. ²íîä³ õîâàëè ùå é æèâèõ. Ëþäè çáàé-äóæ³ëè, í³ â êîãî í³ÿêîãî æàëþ íå áóëî. Íàøó ñ³ì’þ âðÿòóâàëà êîðîâà. Ùå íåîòåëèëàñÿ, à âæå ïî÷àëè ¿¿ äî¿òè. ßêáè íå âîíà, ïðîïàëè á. Ó áàáè âæå íîãèïî÷àëè ïóõíóòè. Áàòüêî õîò³â íà Êóáàíü ¿õàòè. Óæå é ñêðèíþ ñïàêóâàëè, àëåáàáà íå çàõîò³ëà... Òîä³ â ñåë³ ïîìåðëè ñîòí³ ëþäåé.

Çàïèñàâ Â.ßðåìåíêî, ñèí.1980 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßßÐÅÌÅÍÊÀ ²âàíà ²âàíîâè÷à

(1903–1989)(ñ. Íåõàéêè Äðàá³âñüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.)

Ñëîâà “êóðêóëü” äî ðåâîëþö³¿ íå çíàëè. Áàãàòø³ ñåëÿíè çâàëèñÿ “äóêè”.Ïðè ÍÅϳ ñåëÿíè òàê ðîçæèëèñÿ, ùî êîëè âîçèëè çäàâàòè ñâèí³ íà ñòàíö³þ Êîíî-í³âêà, òî óòâîðþâàëàñÿ äîâæåëåçíà ÷åðãà. Ç 1927 ðîêó ïî÷àâñÿ íà ñåëÿí òèñê.Âæå 1928 ðîêó çàãîò³âëþ ïðîäóêö³¿ ïðîâîäèëè òàêèì ÷èíîì: íà êóòêó âèáèðàëàñÿ

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

875

õàòà, äå çàñ³äàëà òàê çâàíà “ïðåçèä³ÿ”, ùî çàéìàëàñÿ “óëàìóâàííÿì” ñåëÿí,àáè âîíè çäàâàëè âñå á³ëüøå ïðîäóêò³â. Ñïåö³àëüí³ áðèãàäè ïî ñåëàõ çàáèðàëèçá³ææÿ ³ õàð÷îâ³ ïðîäóêòè ó ëþäåé (íàâ³òü ó âîðî÷êàõ) ³ çäàâàëè â êîìóíó, äåéîãî ïðîöèíäðüîâóâàëè, ¿ëè, ïèëè, ãóëÿëè, à ðîáèëè àáèÿê.  1929 ðîö³, êîëè ïî÷à-ëè ñåëÿí ìàñîâî çàãàíÿòè â êîëãîñï, çà îäíó í³÷ áóëè âèð³çàí³ âñ³ êîðîâè íà ñåë³.Ñåëÿíè íå õîò³ëè âñòóïàòè â êîëãîñï, à ïðèìóñîⳠ䳿 ¿õ ò³ëüêè îçëîáëþâàëè. Íå-çãîäíèõ âèñåëÿëè. Á³ëüø³ñòü – ó Âîëîãäó, äðóãó ãðóïó – “çà ìåæ³ ñ³ëüðàäè” (âè-ñåëêè áóëè â çàïëàâíèõ ÷àãàðÿõ á³ëÿ ñóñ³äíüîãî ñåëà Êàðëèùèíà àáî Äîáðàíè-÷³âêà), òðåòþ – “çà ìåæ³ ñåëà” (â ïîëå ïî Áèðë³âñüê³é äîðîç³). Ö³ ëþäè æèëèâ çåìëÿíêàõ. Íàøèõ ñóñ³ä³â Òðîõèìåíê³â (ïî-âóëè÷íîìó – “Õîëîäè”) òàê îá³áðàëèùå äî êîëåêòèâ³çàö³¿, ùî æ³íö³ ïðè âèâåçåíí³ íà ϳâí³÷, êîëè ¿¿ ïîñàäèëè íà âîçà,íå áóëî ÷èì ïîêðèòè ãîëîâó. Òî íàä³ëè ÿêóñü øê³ðÿíó øàïêó. Áóëà ñ³ì’ÿ Íåêîç³â(ïî-âóëè÷íîìó – “Êðèøòîïè”). Òàêèé ñîá³ Áîðèñ Áóãàé ³ç ä³â÷èíîþ ç ò³º¿ ñ³ì’¿,ÿêà çâàëàñÿ Íàòàëêîþ, ïðèæèâ äèòèíó, à îäðóæóâàòèñÿ íå õîò³â. Òîä³ áàòüêèÍàòàëêè â³äíåñëè äèòèíó äî éîãî ðîäèíè. Òàì òó äèòèíêó âèêóïàëè òà âèíåñëèíàäâ³ð, äå âîíà ïðîñòóäèëàñÿ é ïîìåðëà. Íàòàëêà â³ä òèõ ïåðåæèâàíü ³ ïîòðÿñ³íüçëÿãëà. Êîëè ¿õíþ ðîäèíó ðîçêóðêóëþâàëè ³ âèâîçèëè, òî õâîðó ìîëîäèöþ ïîêè-íóëè â ïîðîæí³é õàò³. ¯¿ âæå äîãëÿíóëè äî ñìåðò³ òà ïîõîâàëè äîáðîñåðäí³ îäíî-ñåëüö³.

Ùîá ïðèõîâàòè çëî÷èíè êîëåêòèâ³çàö³¿, áóëè ï³çí³øå îðãàí³çîâàí³ ïîêàçîâ³ïðîöåñè íàä òèìè, õòî í³áèòî “ïåðåêðó÷óâàâ ë³í³þ ïàðò³¿”. Ïàì’ÿòàþ, ùî òàêèéñóäîâèé ïðîöåñ â³äáóâñÿ ó Äðàáîâ³ íà ïî÷àòêó 1932 ðîêó. Äî â³äïîâ³äàëüíîñò³ïðèòÿãíóëè ïåðøîãî ñåêðåòàðÿ ðàéêîìó Áîäèêà, íà÷àëüíèêà ðàéîííî¿ ì³ë³ö³¿ Êëå-íîâñüêîãî, òîä³øíüîãî ãîëîâó ðàéâèêîíêîìó – âñüîãî áëèçüêî 30 ðàéîííèõ íà-÷àëüíèê³â. ¯õ çàñóäèëè, àëå âæå â 1933 ðîö³ ÿ, ïðàöþþ÷è â ñèñòåì³ ðàéñïîæèâ-ñï³ëêè, áà÷èâ ¿õ íà âîë³. Äâîº äîñèòü âãîäîâàíèõ çäîðîâàí³â âëàøòóâàëèñÿ³ â ðàéñïîæèâñï³ëö³.

Äåÿê³ âèñåëåíö³ ïåðåïèñóâàëèñÿ ³ç ñåëîì, äåõòî íàâ³òü ïîâåðíóâñÿ. Àëåâæå â 1932–33 ðîêàõ íåõàéê³âö³ ïî÷àëè ¿ì çàçäðèòè, áî ïî÷àâñÿ ñòðàøíèé ãîëîä.Çà ìîþ çàðïëàòó êóïèòè í³÷îãî íå ìîæíà áóëî. Òîìó íàïðîâåñí³ 1932 ðîêóÿ ¿çäèâ ïî êóêóðóäçó íà Êóáàíü ³ ïî õë³á äî Ìîñêâè. ² öèì ðÿòóâàâ ñâîþ ìàò³ð òàñåñòåð â ñåë³ â³ä ãîëîäíî¿ ñìåðò³. Ëèøå çà îäíå ë³òî 1933 ðîêó â Íåõàéêàõïîìåðëî íå ìåíøå 700 äóø...

Ïàì’ÿòàþ ðîçïîâ³äü ÷îëîâ³êà íà ïð³çâèùå Øâèäêèé, ðîäîì ³ç ñåëà Ìèõàé-ë³âêà, ÿêèé ï³ñëÿ â³éíè ïðàöþâàâ ó ðàéâèêîíêîì³, à â ÷àñ ãîëîäîìîðó áóâ ãîëî-âîþ êîëãîñïó â ñåë³ Á³ëîóñ³âêà. Êîëè ïî÷àëè ìåðòè ëþäè, à âèñíàæåíèõ ãîëîäîìâæå íå ìîæíà áóëî âèâåñòè íà ïðîðèâàííÿ áóðÿê³â, çà ùî ìîãëè ñóâîðî ïîêàðàòè,öåé Øâèäêèé âèð³øèâ ïî¿õàòè ñâ³ò çà î÷³. Íà ñòàíö³¿ Äðàá³â–Áàðÿòèíñüêà ÷åêàâïî¿çäà. Ðàïòîì ïî÷óâ íàä îïóùåíîþ ãîëîâîþ: “×îãî òè òóò?”. Öå çàïèòóâàâçàâ³äóþ÷èé ì³ñöåâèì åëåâàòîðîì. Êð³çü ïëà÷ Øâèäêèé ðîçïîâ³â ïðî ñâ³é â³ä÷àé.Ó â³äïîâ³äü ïî÷óâ: “²äè äîäîìó ³ ï³äáåðè íàä³éíèõ äÿäüê³â, ÿê³ âì³þòü òðèìàòè

876

ѲÄ×ÅÍÍß

ÿçèêà çà çóáàìè. Óíî÷³ ïðè¿äåòå ï³äâîäàìè äî åëåâàòîðà. ß âàì âèäàì ï³ä ðîç-ïèñêó çåðíà. Ñêîðî æíèâà. Âè îáìîëîòèòåñü ³ ïîâåðíåòå õë³á”. Òàê ³ çðîáèëèâ Á³ëîóñ³âö³. Çåðíî çìîëîëè ùå äî ðàíêó ³ ðîçäàëè ìóêó ëþäÿì. Áàãàòüîõ òîä³âðÿòóâàëè â³ä ñìåðò³.

Çàïèñàâ Â.ßðåìåíêî, ñèí.1980 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßßÐÅÌÅÍÊÎ (â ä³âîöòâ³ ÑËÈÂÅÖÜ)

Êëàâ䳿 Ïàðôåí³âíè,1916 ð. íàðîäæåííÿ

(ñ. Ïèðîãè Ãëîáèíñüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.)

…Óðîæàè â òå ãîäû áûëè íåïëîõèå, à ãîëîä áûë ñîçäàí ïðàâèòåëüñòâîìÓêðàèíû, ÷òîáû óñïåøíî ïðîâåñòè êîëëåêòèâèçàöèþ íà ñåëå è äîëîæèòü îáýòîì Ñòàëèíó. Íå âñå õîòåëè âñòóïàòü â êîëõîçû, èõ ðåøèëè çàñòàâèòü. ß â òåãîäû æèëà â Ãëîáèíî, â ïîñåëêå âîçëå ñàõàðíîãî çàâîäà, ó÷èëàñü â øêîëå ¹5.Îòåö ìîé ðàáîòàë êóçíåöîì â ÌÒÑ, ñòàðøèé áðàò ïîøåë êîíþõîì â êîëõîç,à ìàìà îò êîëõîçà îòêàçàëàñü, çàÿâèâ, ÷òî ó íåå õîçÿéñòâî, äåòè, ìíîãî ñâîèõ äåë.

Îäíàæäû âåñíîé 1933 ãîäà ê íàì âî äâîð çàåõàëà ïîäâîäà, è íåñêîëüêî÷åëîâåê “àêòèâèñòîâ” âî ãëàâå ñ æåíùèíîé, êîòîðóþ çâàëè Ìîòðÿ, íà÷àëè â äîìå,â ñàðàå è íà ïîäâîðüå èñêàòü õëåá (çåðíî), íî íå íàøëè, ò.ê. ìû íè÷åãî íå ïðÿòà-ëè.  äîìå ïîä êðîâàòüþ íàøëè ëèøîê ðûæèÿ, èç êîòîðîãî äåëàþò ðàñòèòåëü-íîå ìàñëî, çàáðàëè, à ïîòîì ñîðâàëè çàìîê ñ ïîãðåáà è çàáðàëè âñþ êàðòîøêó.Îòåö áûë â òî âðåìÿ íà ðàáîòå, ìàìà ïëàêàëà. ß ïîáåæàëà ê îòöó, íî ÌÒÑáûëà íåáëèçêî, è ïîêà [îòåö] ïðèøåë, îíè [óæå] óåõàëè. Òàê îíè ïîñòóïàëè ñîâñåìè, êòî íå õîòåë èäòè â êîëõîç. Ìû âûæèëè, ò.ê. îòåö ïîëó÷àë íåáîëüøîé ïàåê,è ó íàñ íå çàáðàëè êîðîâó. ß ñ äåòüìè õîäèëà ïî ïîëÿì è ñîáèðàëà ìåðçëóþ êàð-òîøêó, êîòîðàÿ îñòàëàñü ïîñëå óáîðêè, è èç ýòîãî òåìíîãî êðàõìàëà âàðèëèêèñåëü. ß, îòåö è áðàò áûëè õóäþùèå (êîñòè è êîæà), à ìàìà áûëà ïóõëàÿ,ò.ê. îò ñâîåé äîëè îòäàâàëà åäó êàêîìó-òî ðîäñòâåííèêó, ïðèõîäèâøåìó ê íàì.

 Ïèðîãàõ â äîìå äåäóøêè æèëè áðàò ìàìû Âàñèëèé è ñåñòðà Ìàðôàñ òðåìÿ äåòüìè – ïîäðîñòêàìè, âñå îíè óìåðëè îò ãîëîäà.  ñåëå Áàáè÷åâêàæèëè ìàìèíà ñåñòðà Åâäîêèÿ ñ ìóæåì Èâàíîì, ó íèõ áûëî 5 äåòåé. Âñå îíèóìåðëè, êðîìå ñòàðøåé äî÷åðè Ãàëè. Íà õóòîðå Áåëîóñîâêà æèëà ìàìèíà ñåñòðàÌàðèíà ñ ìóæåì è äî÷åðüþ, óìåðëè âñå îò ãîëîäà.

Ìû ñ ìàìîé îäíàæäû ïîåõàëè â Êðåìåí÷óã ê ìîåé ñòàðøåé ñåñòðå Ëþáå,îíà áûëà çàìóæåì, ðàáîòàëà íà êîíäèòåðñêîé ôàáðèêå. Ìû ïðîõîäèëè ïî óëè-öàì è âèäåëè ìíîæåñòâî ïóõëûõ ëþäåé, ñèäÿùèõ ïîä çàáîðàìè, îêîëî äîìîâ

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

877

è ïðîñÿùèõ ìèëîñòûíþ. Íåêîòîðûå óæå ëåæàëè ìåðòâûìè. Åõàëà ïîäâîäà ïîóëèöå è ñîáèðàëà ìåðòâûõ íà ïîäâîäó, ñêëàäûâàëè èõ êàê äðîâà è êóäà-òî óâî-çèëè. Ýòà ñòðàøíàÿ êàðòèíà äî ñèõ ïîð â ìîåé ïàìÿòè è âûçûâàåò óæàñ. Êàê[ýòî] áûëî â Ïèðîãàõ, ñïðîñèòå ó ñòàðîæèëîâ. Ìíå ãîâîðèëè, ÷òî ïîñëå ãîëî-äîâêè áûëè ïóñòûå äîìà è çàðîñøèå áóðüÿíîì äâîðû…

[ϳäïèñ] Ê.ßðåìåíêî16 òðàâíÿ 2003 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßßÐÅÌÅÍÊÎ Ìà𳿠Ñèäîð³âíè

(ì. Êðèâèé гã íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³)

Îöå æ òðåáà, ïðî ãîëîä! ß ç ìàìîþ ó ñåë³ æèëà. Áàòüêî ì³é ïðàöþâàâ äîá-ðå, õàçà¿íîì áóâ. Ó íàñ ä³òåé 7 äóø (6 ä³â÷àò ³ îäèí õëîïåöü), à ìè òðè êîðîâèìàëè òà òðè êîíÿ… Îé, öå æ ðàí³øå, êîëè êîëõîçè ðîáèëè. Ìè æèëè ó ñåë³Øèðîêîìó Çàïîð³çüêî¿ îáëàñò³. Òàê îò…

Ó 1930-ò³ ÿ ìàëåíüêà áóëà æ, äî øêîëè õîäèëà, ïàì’ÿòàþ… Îñü ïëàòòÿ íàììàòè ðàç ó ãîä íîâå øèëà, êîëè äî øêîëè éøëè… Òà í³… íå êîæåí ãîä, áî ìåíø³çàâæäè äîíîñþâàëè ï³ñëÿ ñòàðøèõ… À îò îäíå ïëàòòÿ çàïîìíèëà. ßê äî øêîëèéøëà, ìàòè çøèëà ïëàòòÿ. Òàê, ïðîñòåíüêå. ßê ì³øîê: äâ³ ä³ðêè äëÿ ðóê, îäíàäëÿ ãîëîâè, çâåðõó äâ³ ñêëàäî÷êè, òà é îòî óñå. ϳä ïîÿñ çàâ’ÿçàâ ³ õîäè. ² òàêåâîíî ìåí³ ãàðíå áóëî, æîâòå ó ñìóæå÷êó! À ùå ãóñåé ïàñëè. ßê ìàòè äàäóòüç ñîáîþ òîíåñåíüêó ñêèáî÷êó õë³áà, òî é ÿ ùàñëèâà á³ãëà…

Ãîëîä, êàæåø… ³í áóâ. Ðÿäîì ç íàìè, â õàò³ ÷åðåç äîðîãó, æèëà ñ³ì’ÿ.ijòåé áóëî â íèõ, äåñü ÿê ó íàñ. Òà â íèõ áàòüêà íå áóëî. Îò³ ïîãàíî æèëè, ³ ìàòèâ íèõ õâîð³ëà. Õë³áà ó íèõ çîâñ³ì íå áóëî, öå ÿ ïàì’ÿòàþ. ijòè æèëè íà òå, ùî õòîäàñòü, ìàëåíüê³ ïîò³ì ïîâìèðàëè…

Çàïèñ: Ë.Øåâ÷åíêî.1990 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßßÐÅÌÅÍÊÎ Îëåíè Âîëîäèìèð³âíè

(Ðîçïîâ³äü îíóêè ïðî æèòòÿ ñâ áàáóñ³)

Ìîÿ áàáóñÿ ðàçîì ç áàòüêîì, ìà÷óõîþ ³ äâîìà ñåñòðàìè æèëà òîä³ íàÑóìùèí³ â ñ.Êîðåí³âêà. Æèëè çàìîæíî, àëå êîëè ïî÷àëàñÿ êîëåêòèâ³çàöèÿ, ¿õðîäèíó îãîëîñèëè êóðêóëÿìè ³ çàáðàëè ãåòü óñå. Âèãíàëè ç äîìó, áî éîãî çàáðàëè

878

ѲÄ×ÅÍÍß

ï³ä êîëãîñïíó êîíòîðó. Ðîäèí³ äîâåëîñÿ ïåðå¿õàòè â ³íøå ñåëî äî ðîäè÷³â. Ðàçîìç ãîñïîäàðÿìè ¿ëè ñóõ³ ñòåáëà ãðå÷êè. Ì’ÿëè ¿õ, ÿê áóëî íà ÷îìó, òî ìîëîëè³ ï³äì³øóâàëè â õë³á.

Âèïàäê³â ëþäî¿äñòâà â ñåë³ íå áóëî, àëå ÷óòêè ïðî òå âåñü ÷àñ õîäèëè. Íåáóëî ñ³ì’¿, äå õòî-íåáóäü íå ïîìåð.

 ðîäèí³ ñóñ³ä³â áóëî òðîº ä³òåé, ³ áàòüêè õîò³ëè ¿õ âðÿòóâàòè, â³ääàþ÷è ¿ìâñå, ùî áóëî â äîì³. Äî âåñíè áàòüêè ïîìåðëè. Ùå îäíà ðîäèíà, äå òåæ áóëîòðîº ä³òåé, âèð³øèëà çàëèøèòè â æèâèõ ò³ëüêè äîðîñëèõ ³ ñòàðøó äîíüêó. Òîìóâñ³ õàð÷³ éøëè ¿ì, à äâ³ ìîëîäø³ ä³â÷èíêè ïîìåðëè.

Íà øëÿõó ç îäíîãî ñåëà äî äðóãîãî ëåæàëè òðóïè. Éøëà, áóëî, ëþäèíà, ïà-äàëà ³ âìèðàëà. Ìåðòâèõ áóëî òàê áàãàòî, à æèâ³ – òàê³ íåäóæ³, ùî â êðàùîìóðàç³ çàêîïóâàëè ñâî¿õ ïîê³éíèê³â áåç òðóíè ïðÿìî â ãîðîä³ ÷è êîëî õàòè.

Ïðèéøëà âåñíà. Ëþäè ïî÷àëè ¿ñòè òðàâó: êîíþøèíó, êðîïèâó, ëîáîäó. Ç òðàâðîáèëè îëàäêè, çëåãêà ïðèòðóøóþ÷è, ÿêùî áóëî áîðîøíî. Áàòüêî âèêîïàâ ó ïîë³ï³äâîäó ïðèõîâàíèõ áóðÿê³â. Êîëî éîãî äâîðó ç³áðàâñÿ ö³ëèé íàòîâï ëþäåé, ùî âìîâ-ëÿëè äàòè õî÷à á îäèí. ̄ ëè ïðÿìî â ïîë³ áðóäíèé áóðÿê. Äîáðà ïîëîâèíà áóëà ðîçäà-íà, à âñå, ùî çàëèøèëîñÿ, ïðèâåçëè äîäîìó. Àëå é òóäè áåç ê³íöÿ ïðèõîäèëè ñåëÿíè.Ñóñ³ä âæå ñïóõ â³ä ãîëîäó, ëåäâå õîäèâ, òà ùîäíÿ ïðèõîäèâ çà áóðÿêàìè. Ïóõëèíàñïàëà ³ ÷îëîâ³ê îäóæàâ. À êîëè âèçð³â íîâèé âðîæàé, òî ñòàëî òð³øêè ëåãøå.

Çàïèñàëà À.Ïðóäêà.1998 ð.

ÇÃÀÄÓªßÐÈÍÀ Âàðêà Ïèëèï³âíà,

1910 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ãàðáóç³âêà Êîáåëÿöüêîãî ð-íó

Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.

Ðîçïîâ³ì âñå, â³ä ïî÷àòêó äî ê³íöÿ. Òàê, îäðóæèëèñÿ ìè ç ÷îëîâ³êîì â 30-ìó,ïî 20 ðîê³â íàì áóëî. Ìè ç íèì ùå é ðîäè÷³ âòðåòº. Íàâ³òü äí³ íàðîäæåííÿ –â îäèí ì³ñÿöü. Æèëè íà õóòîð³ ßðèíè. Íàðîäèâñÿ ñèíîê, à òóò ãîëîä, ³ ãîëîäñèëüíèé, à íàñ ÷åòâåðî. Ãîëîä ïî÷àâñÿ ³ç âåëèêîãî äîùó ç ãðàäîì. Âèáèëî âñå…Òà ãðàä – öå îäíå, à òî ùå é “âèêà÷êó” çðîáèëè. ² ëþäè ï³øëè ì³íÿòè íà Áðåóñ³âêó³ Ïðèãàð³âêó, äå ãðàäó íå áóëî. ß òåæ äå ò³ëüêè íå õîäèëà. Öå òåïåð³øí³é ìîëîä³ïîòð³áíî çíàòè. Áóëî â ìåíå áàðàõëà áàãàòåíüêî – âñå ïðîì³íÿëà íà êàðòîïëþ,áóðÿêè ³ êâàñîëþ. Òèì ³ âèæèëè, ùå é ÷îëîâ³êîâà ñåñòðà ïðèéøëà ïóõëà, ³ ¿¿ òåæâðÿòóâàëè. À ëþäåé íà õóòîð³ ïîìåðëî áàãàòî. Íà òåïåð³øí³ì êëàäîâèù³ ñòî¿òüïàì’ÿòíèê, à íà íüîìó ñïèñîê – 70 äóø ïîìåðëî, ÷è ùî. Ïîìåð ³ áðàò, ³ â éîãîïîëîâèíó õàòè âñåëèâñÿ íîâèé ÷îëîâ³ê, à äâà õàçÿ¿íè â äâîð³ – öå âæå ïîãàíî. Ìè

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

879

íå ãîäèëèñÿ ãðîø³ çàðîáëÿòè, àëå âñå-òàêè ñòÿãëèñÿ ³ â³äêóïèëè äðóãó ïîëîâèíóõàòè. Ïðîæèëè ùå äâà ðîêè. Ñâåêðóõà çàêîëîòèëàñÿ. Öüîãî íå ìîæíà ñïîê³éíîçãàäóâàòè. Ïîêè ñâåêðóñ³ ñïëàòèëè ¿¿ ÷àñòèíó, õóòîðè ïî÷àëè çíîñèòè. Êóïóºìîâ ñåë³ – öå âæå âòðåòº – íåäîáóäîâàíó õàòó. À íàäâîð³ îñ³íü. Ñïàñèá³ òîä³øíüîìóãîëîâ³, âèïèñàâ ë³ñó ³ ïðèñëàâ ëþäåé, íà çèìó âáðàëèñÿ. Ìè â îäí³é ïîëîâèí³,à êîðîâà â äðóã³é. À òóò â³éíà. ×îëîâ³êà çàáèðàþòü ïî ïåðø³é ìîá³ë³çàö³¿,à ÿ çàëèøàþñÿ ç ÷îòèðìà ä³òüìè ñàìà…

Çàïèñàâ Â.Ãîëÿíèê.21 ÷åðâíÿ 1998 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßßÐÌÎËÅÍÊÀ Ãðèãîð³ÿ Îëåêñàíäðîâè÷à,

1914 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Ìèêîëà¿âêà Çàïîð³çüêî¿ îáë.)

Ó 1932 ðîö³ ÿ ïðàöþâàâ çàâ³äóþ÷èì Áóçèí³âùèíñüêî¿ ïî÷àòêîâî¿ øêîëè. Áóëîìåí³ òîä³ 18 ðîê³â. Òîä³ æ îãîëîñèëè äåðæàâíó õë³áîçàãîò³âëþ.  ñåë³ ç àêòèâ³ñò³âñòâîðèëè “áóêñèðíó áðèãàäó”. Âîíà õîäèëà ïî äâîðàõ (à ¿õ â ñåë³ áóëî áëèçüêî 100)³ øóêàëà õë³á ó ñàðàÿõ òà õë³âàõ, êëóíÿõ, ï³äâ³ð’ÿõ, íà ãîðèùàõ, â ïå÷àõ. Çàáèðàëèâñå, àæ äî æìåí³ êâàñîëèí ó âóçëèêó. Îòàê ëþäåé îáðåêëè íà ãîëîä. Ùå òàê-ñÿêæèâîò³ëè ò³, â êîãî çàëèøèëèñü êðóïà, ìàêóõà â³ä ñîíÿøíèêîâî¿ î볿 òà âèñ³âêè.

Ëþäè ïî÷àëè ïóõíóòè. ¯ëè âîðîí ³ ãîðîáö³â, ñîáàê ³ ê³øîê, ¿æàê³â òà õîâ-ðàøê³â. Ïðîéäåø ñåëîì, àæ ìîòîðîøíî ñòàº, òàêà ïóñòêà... ßêùî é çóñòð³íåøêîãî, òî òàê³ äèñòðîô³êè – õâîð³, ñîíí³, áàéäóæ³ äî âñüîãî.

Äóæå äîáðå, ùî ì³é äðóã õîäèâ íà ðèáîëîâëþ ³ ïðèíîñ³â óëîâ, ç ÿêèì ùåäðîä³ëèâñÿ ç³ ìíîþ òà ³íñïåêòîðîì ðàéÂÍÎ Ï.Áîéêîì, áî òîé äóæå ãîëîäóâàâó ðàéöåíòð³. Òà ðèáà òðàïëÿëàñÿ íå ùîäíÿ. Ñòàëè ïóõíóòè é ó÷èòåë³.

1933-ãî âåñíîþ âèòêíóëàñÿ ïåðøà çåëåíü, ³ âèñíàæåí³ çåìëÿêè íàêèíóëèñüíà íå¿. Äî âèñ³âîê äîäàâàëè ñóøåí³ ãîëîâêè êîíþøèíè, ùèðèö³, àáî ñïîðèø³ âèï³êàëè õë³á. Àëå õë³áîì éîãî íàçâàòè ñêëàäíî. ¯ëè áàãàòî ³ â³ä çàâîðîòóêèøîê îäðàçó ïîìèðàëè.

À ùå ïàì’ÿòàþ ñâîþ ïåäàãîã³÷íó ä³ÿëüí³ñòü. Êîæåí äåíü çðàíêó ä³òè â øêîë³êàçàëè, ùî õòîñü â³äñóòí³é, òî ïîìåð. Ìàëå÷à ãèíóëà ùîäåííî: õòî äîìà, õòî íàâóëèö³ ï³ä òèíîì, à õòî é â øêîë³. Òîä³ ó÷èòåë³ ðàçîì ç áàòüêàìè çàõîäèëèñüêîïàòè ÿìè. ×àñòî õîâàëè òðóïè ó çàâàëåíèõ ïîãðåáàõ, ñàðàÿõ, íà ãîðîäàõ,ó ñàäàõ, íàâ³òü ó ñòàðèõ êîëîäÿçÿõ. Ïðîñòî çàãîðòàëè ò³ëî ó ÿêåñü ëàõì³òòÿ, à òîé áåç í³÷îãî çîâñ³ì. Õàòè çàëèøàëèñü ïóñòèìè. Íàïðèê³íö³ íàâ÷àëüíîãî ðîêóç 83 õëîï÷èê³â òà ä³â÷àòîê ëèøèëîñÿ ò³ëüêè òðîº. Ïàì’ÿòàþ ¿õ ³ìåíà: Âàëÿ, Ãðèöüêîòà Ìàð³ÿ Ãóðæ³é. Öå áóëè ä³òè ç îäí³º¿ ñ³ì’¿, òð³øêè çàìîæí³øî¿, í³æ ³íø³.

880

ѲÄ×ÅÍÍß

Øêîëà çàëèøèëàñÿ áåç ó÷í³â. Ó÷èòåë³â ïîñëàëè íà ïðîïîëêó ðàíí³õ êóëüòóð.Óñ³ì, õòî ïðàöþâàâ ó êîëãîñï³, â ñïåö³àëüíîìó êàçàí³ âàðèëè þøêó. ¯¿ âèäàâàëèïî äâà ÷åðïàêè, òîìó ìîëîä³ ïåäàãîãè é âèæèëè, ³ ÿ â òîìó ÷èñë³. Øêîëà áóëàçàêðèòà ÷åðåç â³äñóòí³ñòü ó÷í³â, ³ øê³ëüíå ìàéíî ïåðåâåçëè â ³íøó øêîëó.

À ùå êîëè õòî êàæå: “Íàâ³ùî çãàäóâàòè òîé ãîëîä? Çàãèáëèõ íå ïîâåðíåø”, –ñòຠäóæå áîëÿ÷å é íå çà ñåáå, à çà ìàéáóòíº. Áî ñë³ä ïàì’ÿòàòè, ùî öå ïîòð³áíîäëÿ òîãî, ùîá òàêå íåùàñòÿ íå ïîâòîðèëîñÿ çíîâ.

Çàïèñàëà ².Àçàðîâà.1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßßÐÎÂÎÃÎ Âîëîäèìèðà ²ãíàòîâè÷à

(Ôàñò³âñüêèé ð-í Êè¿âñüêî¿ îáë.)

Ðîäèíà ç ä³äà-ïðàä³äà áóëà ðîá³òíè÷îþ, âñ³ ßðîâ³ ïðàöþâàëè íà öóêðîâîìóçàâîä³. Áàòüêî, õî÷ ³ áóâ ðîá³òíèêîì, àëå â³â ³ ãîñïîäàðñòâî, ìàâ ïàðó êîíåé,êîðîâó, ãîäóâàâ ñâèíåé, àäæå â ñ³ì’¿ áóëî ï’ÿòåðî ä³òåé.  ïåðø³ äí³ êîëåêòèâ³-çàö³¿ êîíåé òà ðåìàíåíò çàáðàëè, à êîðîâó áàòüêî âñòèã ïðîäàòè.

×åðåç äåÿêèé ÷àñ ðîçêóðêóëüíèêè çíîâó çàâ³òàëè äî õàòè. Öüîãî ðàçóâèìàãàëè â³ääàòè çåðíî, ÿêå áàòüêî, áóö³ìòî, ñõîâàâ. Î÷îëþâàâ áðèãàäó ðî-ñ³ÿíèí Êóçíºöîâ, îäÿãíåíèé â øê³ðÿíå ïàëüòî ³ êàðòóç. Ç õàòè âèãðåáëè óñå.Ìàòè ùå ðàí³øå òðîõè çåðíà ïîíàñèïàëà â ãîðùèêè ³ ïîñòàâèëà ¿õ ó ï³÷. Çà-ãëÿíóëè ³ â ï³÷, çíàéøëè ³ çàáðàëè ïðèõîâàíå çåðíî. ϳñëÿ öüîãî ïî÷àëè âèìà-ãàòè ó áàòüêà çîëîòî, ÿêîãî íå áóëî ³ áëèçüêî. Íåâäîâç³ ï³ñëÿ â³çèòó àêòèâ³ñò³âáàòüêî ñèëüíî çàòóæèâ, â íüîãî ñòàâñÿ ñåðöåâèé íàïàä, ³ â³í ïîìåð. Öå áóëîâ ê³íö³ 1932 ðîêó.

Íàñ, ï’ÿòåðî ä³òåé, çàëèøèëèñÿ ñèðîòàìè áåç êðèõòè õë³áà, ìàòè ï³øëàâ êîëãîñï, òàì ¿¿ ïîñòàâèëè âàðèòè ëþäÿì áàëàíäó. Äâîõ ä³òåé âîíà çàáèðàëàç ñîáîþ, à ÿ á³ãàâ íà öóêðîâèé, ùî íåäàëåêî â³ä íàøî¿ õàòè, ³ òàì ìåíå òðîõèï³äãîäîâóâàëà ò³òêà, ijòê³âñüêà ªôðîñèí³ÿ ªâäîêèì³âíà. Äèðåêòîð öóêðîâîãîçàâîäó Ìîçîëü îðãàí³çóâàâ ïðè çàâîä³ êóðñè ñëþñàð³â, ³ òàêèõ ÿê ÿ, çàïèñàâ äîíèõ. Òàì áóëî îäíîðàçîâå õàð÷óâàííÿ ³ íàì äàâàëè íåâåëè÷êó ïàéêó õë³áà. Íàñ,áàãàòüîõ ñèð³ò, òîé ïàéî÷îê õë³áà ñïàñ â³ä ãîëîäíî¿ ñìåðò³. Òîä³ ïîï³ä çàâîä-ñüêèì ìóðîì ëåæàëî áàãàòî ïóõëèõ ³ âæå ìåðòâèõ ëþäåé. ̄ õ ïåð³îäè÷íî çàáèðàëèíà ï³äâîäó ³ âèâîçèëè íà öâèíòàð, äå õîâàëè â îäí³é âåëèê³é ÿì³, â ÷îìó âîíè áóëè.Êîëè ìè ïðèíåñëè íà êëàäîâèùå ìîãî ìîëîäøîãî áðàòà, ÿêèé ïîìåð ç ãîëîäó,ÿ áà÷èâ, ÿê ó ÿìó ðàçîì ç ìåðòâèìè ñêèäàëè ³ îïóõëèõ, àëå ùå æèâèõ ëþäåé.Âîíè íå ìîãëè ï³äíÿòèñÿ. À êîëè çàêèäàëè ÿìó çåìëåþ, òî òà çåìëÿ âîðóøèëàñÿ.Ñòðàøíî çàðàç íàâ³òü çãàäóâàòè. Ìåíå òðè÷³ ëîâèëè ëþäî¿äè, ùîá óáèòè ³ ç’¿ñòè.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

881

Êîæíîãî ðàçó ìåí³ âäàâàëîñÿ âèðâàòèñÿ ³ âòåêòè. Â òîé ñòðàøíèé ãîëîäîìîðâèìåðëà âñÿ ìîÿ ðîäèíà.

Îäíîãî äíÿ, ï³ñëÿ çàíÿòü ó÷í³, ÿê³ íàâ÷àëèñÿ íà êóðñàõ ñëþñàð³â, âèð³øèëèíàïèñàòè ëèñòà ïðî ñâîº ãîëîäíå íàâ÷àííÿ â Êè¿âñüêèé öóêðîòðåñò.  ëèñò³ âîíèïèñàëè, ùî ëþäè â ñåë³ ìðóòü, ÿê ìóõè, â ò³ì ÷èñë³ ³ êàäðîâ³ ðîá³òíèêè. Ó÷í³ òàêîæõîäÿòü íà çàíÿòòÿ ãîëîäíèìè, áî çîâñ³ì íåìຠ÷îãî ¿ñòè, ³ äåÿê³ ç íèõ ïî÷àëè ïóõíó-òè, ³ ÿêùî ¿õ íå ïî÷íóòü êðàùå ãîäóâàòè, òî âîíè íå äîæèâóòü äî íàñòóïíîãî ñåçîíóöóêðîâàð³ííÿ, ³ íå áóäå êîìó ïðàöþâàòè íà çàâîä³. ϳñëÿ òîãî, ÿê ó÷í³ â³ä³ñëàëè ëèñ-òà, íà öóêðîâèé çàâîä ïðè¿õàëà ïîâàæíà êîì³ñ³ÿ. ʳëüêà äí³â âîíà âèâ÷àëà ñèòóàö³þ,à ïîò³ì íàêàçàëà ðàéîííîìó òà çàâîäñüêîìó íà÷àëüñòâó ïîñèëèòè õàð÷óâàííÿ ó÷í³â.² ñïðàâä³, ãîäóâàòè ñòàëè çíà÷íî êðàùå, çá³ëüøèëè ïàéêó õë³áà ³, íàâ³òü çàì³ñòüçàò³ðêè ïî÷àëè âàðèòè ñïðàâæí³é ñóï. Âæå ÿê çàâîäñüêå íà÷àëüñòâî íå íàìàãàëîñÿä³çíàòèñÿ, õòî æ áóâ ³í³ö³àòîðîì ëèñòà – íå âçíàëî. Öå çàëèøèëîñÿ òàºìíèöåþ.

Çàïèñàâ Ì.Òàðàí.

ѲÄ×ÅÍÍßßÐÎØÅÂÑÜÊί Àëëè(ì. Æìåðèíêà ³ííèöüêî¿ îáë.)

²ç áàòüêîâèõ ðîçïîâ³äåé çíàþ ïðî “äîáðîâ³ëüí³ñòü” âñòóïó äî êîëãîñï³â, ïðîëþäö³â, ÿê³ íå âèëàçèëè ç-ï³ä êîð÷ìè. Çàçèðíóòè òóäè – íå ìàëè ãðîøåé, òîæêðóòèëèñÿ íà âóëèö³, ÷åêàþ÷è, ùî ðàïòîì ùîñü ïåðåïàäå. Òàê³ “êàäðè” ñòàâàëèíà ÷îë³ ÑÎdzâ, ïîò³ì – êîëãîñï³â, çàâäÿêè ñïðàâæí³ì ãîñïîäàðÿì ðîçáàãàò³ëè íàïîäóøêè òà ïðîñòèðàäëà (áî äî òîãî ñïàëè â ñîëîì³). À ÿê ñïðàâíî âîíè òðóñèëèñâî¿õ îäíîñåëüö³â (1933-ãî, âèâåðòàþ÷è âñå çâ³äóñ³ëü, âèäèðàþ÷è íàâ³òü âóçëèêèç íàñ³ííÿì, ñõîâàí³ â äèòÿ÷³é êîëèñö³!

Íàðîäíà ãàçåòà. – 1995. – ¹44.

ѲÄ×ÅÍÍßßÐÎØÅÍÊÎ Êàòåðèíè ªë³çàð³âíè,

1921 ð. íàðîäæåííÿ(ñìò.Òàðîìñüêå Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

 ÷àñè ãîëîäó 1932–1933 ðð. áàòüêî áóâ ó êîìóí³, ¿çäèâ â Îäèíê³âêó òà ϳäãî-ðîäíº ðîçêóðêóëþâàòè çàìîæíèõ ñåëÿí. ßê êîì³ñàð, â³í áðàâ ó öüîìó áåçïîñå-ðåäíþ ó÷àñòü. Íà íüîãî â ò³ ÷àñè áóëî çä³éñíåíî ê³ëüêà çàìàõ³â. Ìàòè íå ïðàöþ-âàëà.  ñ³ì’¿ áóëî òðîº ä³òåé.

882

ѲÄ×ÅÍÍß

Òîé ãîëîä ïåðåæèëè çàâäÿêè òîìó, ùî ñ³ì’þ ïðèêð³ïèëè äî òàê çâàíîãî çà-êðèòîãî ðîçïîä³ëüíèêà äëÿ ïàðò³éö³â, äå îäåðæóâàëè õë³á ³ öóêîð. Ìàìà âàðèëàêàíäüîð – þøêó ç ïøîíà, öå ³ ¿ëè.

Ëþäè ïóõëè â³ä ãîëîäó, êðàëè æèòî â êîëãîñï³, êîãî ëîâèëè – çàñèëàëèâ Ñèá³ð íà 8–12 ðîê³â. Áàãàòî ëþäåé âìèðàëî. Ëþäè ¿ëè òðàâó, áóð’ÿíè.

ß ñàìà áà÷èëà, ÿê ïóõë³ ³ õâîð³ ëþäè éøëè ç ñåëà ïî äîðîç³ íà Äí³ïðîïåò-ðîâñüê ó ïîøóêàõ ¿æ³ òà ðîáîòè.

[ϳäïèñ] Ê.ßðîøåíêî1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßßÑÀØÍÎÂί Îëåêñàíäðè Êèðèë³âíè,

1923 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Íîâîìèêîëà¿âêà Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.)

Ãîëîäîìîð ïåðåæèëà â ð³äíîìó ñ.Ãíèëèöÿ Ìèðîï³ëüñüêîãî ð-íó Õàðê³â-ñüêî¿ (íèí³ Ñóìñüêà) îáë. Áàòüêî íà òîé ÷àñ çàõâîð³â íà òóáåðêóëüîç ³ â³ä òîãîïîìåð. Çîñòàëàñü ìàòè òà íàñ – äâîº ä³â÷àòîê. Ìè òðèìàëè êîðîâó. Ìàòèâ êîëãîñï³ âàðèëà ùîñü äëÿ ïðàöþþ÷èõ. Âäîìà íå áóëî í³÷îãî: í³ õë³áà, í³ êàð-òîïë³. ѳ쒿 âèìèðàëè. Ïîòðîõó êðàëè â êîëãîñï³. Òî äîáðå, ùî ìîëîêî áóëî, àëåíå çàâæäè – 2 ðîêè êîðîâà áóëà ÿëîâà.

Ìè ¿ëè òðàâó, êîðó äåðåâ, ð³çí³ ÿãîäè òà ïëîäè, ëèïîâå ëèñòÿ, ùàâåëü. Êîíåéäîõëèõ ¿ëè. Áóëè òàê³ ëåïüîøêè – ùàâåëü ç ëèïîþ íàïàðèìî òà äîäàìî ìîëîêà,îäåðæóºìî òàê³ ìëèíö³. Õîâðàøê³â, ãîðîáö³â ëîâèëè. Âñå, ùî ìîãëè ä³ñòàòè – òå¿ëè, àáè íå ïîïóõíóòè ç ãîëîäó.

Áóëî äóæå òÿæêî.Ó ñóñ³äà áóëî 2 êîðîâè. Àëå æ êðàëè êîð³â, òî â³í êîëî íèõ ³ ñïàâ ³ æèâ

ó ñòàéí³. Àëå âñå îäíî íå ñïàñ òèõ êîð³â, çàáðàëè. Òàê ³ ïîìåð. 1934 ð. ïøåíèöþ êîñèëè êîñàìè òà ñíîïè â’ÿçàëè. ¯ëè ïåðøó ïøåíèöþ

(ìîëî÷íî¿ ñòèãëîñò³) ïðîñòî òàê (ÿê êóðè).Çàïèñàëà ².Äðîáíà.

8 ãðóäíÿ 1999 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßßÒËÅÍÊÎ Ãàííè Ïàâë³âíè

(ñ. Ñòàâè Êàãàðëèöüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.)

Áóëî ìåí³ 10–11 ðîê³â (â 4-é êëàñ õîäèëà). ²øëà ³ç øêîëè ç ïîäðóãîþ ÄàøåþÊîçåíêî.  íèõ á³ëÿ âîð³ò ðîñëà æîâòà àêàö³ÿ. Ìè äóæå õîò³ëè ¿ñòè. Ëóùèëè ñòðó÷êè.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

883

² ¿ëè çåðíî. Áóëî, ³ îòðó¿ëàñü. Ìàòè äóæå ïëàêàëà. Òàì, äå â íàñ êóðÿ÷à, áóâÿêèéñü ðàäãîñï, íàçèâàâñü “Óñïåíñüêà”. Ìàòè õîäèëà ïåðåáèðàòü êàðòîïëþ. Ïðè-íåñëà â ïàçóñ³ 10 êàðòîïëèí ³ êàæå: “ijòè, áóäó âàðèòü âå÷åðÿòü”. Ìè ðàä³ëè.

Áàòüêî ì³é ïðàöþâàâ ó çàâîä³. Ñïèðòîâèé çàâîä ïåðåðîáëÿâ ÿ÷ì³íü, êóêó-ðóäçó, êàðòîïëþ. Âèõîäèëà áðàãà, ÿê êàøà ãóñòà, òåïëà. Ëþäè ç óñüîãî ðàéîíóñõîäèëèñü ¿¿ ¿ñòè. ̳é áàòüêî âèäàâàâ ¿ì òàëîíè ïî 20 êîï. Âîíè ïèëè, õòî ñê³ëüêèì³ã, ³ òàì ïîìèðàëè. Êîæíèé äåíü íàáèðàëè ï³äâîäè ìåðòâèõ (áóâ çàêð³ïëåíèé÷îëîâ³ê, Ïàïàëóãà), ³ â³í âèâîçèâ ¿õ íà êëàäáèùå ³ êèäàâ â ÿìó âñ³õ ï³äðÿä.

Ìîÿ ñóñ³äêà, ³ðà Ñîêîë, (ñàìà ìèð³âñüêà) ðîçêàçóº, ùî ¿¿ áðàò òåæ ïîìåðá³ëÿ áðàãè, à âîíà ëÿãàëà íà çåìëþ ³ ðîòîì øóêàëà ¿æó, ÿêó õòîñü ðîçñèïàâ.Ðîáî÷èì íà çàâîä³ äàâàëè ïàéîê: 1 êã ìàðãàðèíó, ïøîíÿí³ â³äõîäè, êóêóðóäçÿí³,0,5 õë³áà. Õë³á äàâàëè êîæåí äåíü. Àëå, ÿê íàïåêëè ìëèíö³â ç ïðîñÿíî¿ øîëóõè,÷óòü íå ïîâìèðàëè. Ãîðå áóëî ëþäÿì.

Çàïèñàâ Ì.Ñîïðîíþê.2003 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßßÒËÅÍÊÎ Ìà𳿠Ôåäîð³âíè

(ñ. Ñòàâè Êàãàðëèöüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.)

Íà òîé ÷àñ ìåí³ áóëî 11 ðîê³â. Ïàì’ÿòàþ, ùî ñ³ì’ÿ ãîëîäóâàëà. Êð³ì ìåíå,â ñ³ì’¿ áóëî ùå òðîº ìåíøèõ ä³òåé. ¯ìòðåáà áóëî ¿ñòè, àëå ¿æ³ íå âèñòà÷àëî íàâñ³õ. Õîäèëè íà ïîëå çáèðàòè êîëîñêè ç ìåíøèì áðàòîì, ÿêîìó áóëî 9 ðîê³â,çáèðàëè ïøåíèöþ, æèòî, ÿ÷ì³íü. Ùî ìîæíà áóëî ç’¿ñòè, ç ïîëÿ ïðèíîñèëè äîäîìó,âèìèíàëè çåðíî, äð³áíèëè íà ìóêó ³ ïåêëè ëàäàí³. Ðâàëè ëîáîäó, ³ç íå¿ âàðèëè ñóï.

À â ñåë³ áóëè òàê³ âèïàäêè, ùî äåÿê³ ëþäè íå ìîãëè í³÷îãî íàéòè, ³ âîíèïîìèðàëè. Ïîìèðàëè ä³òè, ëþäè ïîõèëîãî â³êó, ò³, õòî íå ì³ã ïðîæèòè ï³ä ÷àñãîëîäîìîðó. Ëþäè õîäèëè äî Ñòàâ³âñüêîãî ñïèðòîâîãî çàâîäó, òàì êðàëè áðàãó³ ïèëè ¿¿. Òàê ³ âèæèâàëè. ßêáè íå ñïèðòîâèé çàâîä, òî ïîìåðëè á óñ³.

Çàïèñàâ Á. Øêëÿð.2003 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßßÕͲÂÑÜÊί Îëüãè Îíè곿âíè,

1918 ð. íàðîäæåííÿ(ñìò.Êîæàíêà Ôàñò³âñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.)

Ç âåëèêèì ñóìîì çãàäóþ “Îëåí³âñüêó áðèãàäó” [Îëåí³âêà – ñåëî ïîðó÷. –Óïîðÿäíèêè], êîëè âîíè ïðèéøëè äî ìàòåð³ ³ çàáðàëè âñå, ùî áóëî. Ìàìà

884

ѲÄ×ÅÍÍß

³ ÿ ç ñåñòðè÷êàìè ³ áðàòèêàìè ïðîñèëà, ùîá çàëèøèëè õî÷ ïî¿ñòè, àëå âîíè æîðñ-òîêî íàñ ïîáèëè ³ çàáðàëè âñå, ùî áóëî â ãîñïîäàðñòâ³.

Çàïèñàëà ².Êîâàëü÷óê. Ïðîãðàìà òà ìàòåð³àëè Äðóãî¿ ì³æíàðîäíî¿ ìîëîä³æíî¿

íàóêîâî-ïðàêòè÷íî¿, ³ñòîðèêî-êðàºçíàâ÷î¿ êîíôåðåíö³¿“Ãîëîäîìîð 1932–1933 ðîê³â – ãåíîöèä ñòàë³íñüêîãî ðåæèìó

ïðîòè âëàñíîãî íàðîäó. Ñâ³äêè ñâ³ä÷àòü”.(25–26 ëèñòîïàäà 2003 ð., Êè¿â). – Êè¿â, 2003. – Ñ.30.

ѲÄ×ÅÍÍßßÖÅÍÊÎ ªâäî곿,1914 ð. íàðîäæåííÿ(ñ. Â’ÿçè íà ×åðêàùèí³)

ϳä ÷àñ ãîëîäîìîðó ìåí³ áóëî 19 ðîê³â. Æèëè ìè ç áàòüêîì ³ áàáóñåþ. Ìàòèïîìåðëà ï³ä ÷àñ ïîëîã³â. Òîãî ðîêó ç³áðàëè íåïîãàíèé óðîæàé, àëå âñå äî çåðíè-íè çàáðàëè ïðè¿æäæ³ âîÿêè òà çâåçëè â ä³ì ãîëîâè, äå âîíè é ðîçòàøóâàëèñÿ.Âèæèòè ìîæíà áóëî ò³ëüêè ïðàöþþ÷è â êîãîñï³, äå äàâàëè ï³âë³òðà ìîëîêà, õë³á³ ê³ëüêà êàðòîïëèí.

Óçèìêó 1933 ðîêó çàñòóäèâñÿ íàéìåíøèé òðèð³÷íèé áðàòèê. ³í óâåñü ÷àñêàøëÿâ ³ ïðîñèâ ¿ñòè. Çà äâà òèæí³ äèòèíè íå ñòàëî. Ïîõîâàëè éîãî â çàãàëüí³éìîãèë³, äî ÿêî¿ ùîäíÿ çâîçèëè äåñÿòêè ìåðö³â.

Íàñòóïíîþ ïîìåðëà áàáóñÿ. Ñòðàøíî áóëî äèâèòèñü, ÿê íåçàäîâãî äî ñìåðò³âîíà â³ä ãîëîäó âòðàòèëà ðîçóì.

Óë³òêó äâ³ ìîëîäø³ ñåñòðè ï³øëè äî ë³ñó ³ íà¿ëèñÿ ÿêèõîñü ÿã³ä. Îòðóºííÿáóëî äóæå âàæêèì. Àëå ìîëîä³ îðãàí³çìè ïåðåáîðîëè õâîðîáó.

Êîëè ñòàëî çîâñ³ì âàæêî, áàòüêî â³äïðàâèâ íàñ ³ç ñòàðøîþ ñåñòðîþ äî äÿäü-êà â Ïîëòàâó, äå áóëî òðîõè ëåãøå. Ñåñòðà òàê ³ çàëèøèëàñÿ íà Ïîëòàâùèí³, à ÿ,ïîâåðíóâøèñü äîäîìó, íå âï³çíàëà ñåëà – ìàéæå âñ³ ëþäè ïîâìèðàëè. Òàòî íå-çàáàðîì ïîìåð. ß çàëèøèëàñÿ ç äâîìà ìàëèìè ñåñòðè÷êàìè. Ðàçîì õîäèëèâ ïîëÿ ³ ðèëè ç-ï³ä çåìë³ êîð³íö³.

Çàïèñàëà Î.Íàáóäîâè÷.Êîæåì’ÿêà Îêñàíà. Ïðî ãîëîäîìîð 1932 ðîêó

ðîçïîâ³äàþòü î÷åâèäö³. – Îñâ³òà Óêðà¿íè. – 1999. –¹48–49. – 24 ëèñòîïàäà.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

885

ѲÄ×ÅÍÍßßÖÅÍÊÎ (ó ä³âîöòâ³ ÄÇÅÐÂÓÊ)

ªëèçàâåòè ²ñèäîð³âíè,1922 ð. íàðîäæåííÿ

(ì. Êè¿â)

Ìàìà ìîÿ (1886 ð. íàðîäæåííÿ) ç Âàñèëüêîâà ï³øëà â Êè¿â ó íÿíüêè. Ñòàëàêèÿíêîþ. ß íàðîäèëàñÿ íà Ïîäîë³ â áóäèíêó Ïåòðà ², äå 1920-õ ðîêàõ áóâ ãóðòî-æèòîê.

ϳä ÷àñ ãîëîäó 1932–1933 ðîê³â ïðîæèâàëà ó Êèºâ³.Ïàì’ÿòàþ, ùî â ò³ ãîëîäí³ ðîêè íàì ãîâîðèëè, ùî áóâ íåâðîæàé. ϳçí³øå

ìåí³ ðîçïîâ³â ì³é ÷îëîâ³ê (ñàì â³í ðîäîì ç Êóáàí³), ùî â 1931 ð. òàì áóäóâàëèñüêîëãîñïè, ³ â ëþäåé çàáèðàëè âñå, çàðîáëåíå òÿæêîþ ïðàöåþ.

Ó Êèºâ³ ïî êàðòî÷êàõ äàâàëè õë³á. ß õîäèëà ïî õë³á, àëå éîãî íå âèñòà÷àëî.Ìàìà âàðèëà áàëàíäó. Îñîáèñòî ÿ áà÷èëà îïóõëèõ ä³òåé. Õîäèëà â øêîëó. Æèëèìè òîä³ íà âóëèö³ Íàáåðåæíî-ͳêîëüñüê³é, 9. Íàâïðîòè áóâ äèòáóäèíîê. ijòåéç äèòÿ÷îãî áóäèíêó êóäèñü âèâîçèëè. ßêîñü âèïàäêîâî ÿ çóñòð³ëà ÷îëîâ³êà, ÿêèéðîçïîâ³â, ùî â³í ðàçîì ç áðàòîì áóâ ó òîìó äèòáóäèíêó. Áðàò éîãî ïîìåð, à â³íâèæèâ.

Ïàì’ÿòàþ, ùî â ì³ñò³ ïðàöþâàâ ìàãàçèí “Òîðãñ³í”. Ó òîé ìàãàçèí ìèç ìàìîþ â³äíåñëè êðàñèâ³ ñåðåæêè é êàáëó÷êó. Îáì³íÿëè íàì ö³ ðå÷³ íà áîðîøíî. îñíîâíîìó ëèøå áîðîøíî ëþäè ³ áðàëè.

Ïðàöþâàëè â Êèºâ³ ³ áàçàðè. Ìåðòâèõ ëþäåé ï³äáèðàëè íà ï³äâîäè ³ êóäèñüâ³äâîçèëè.

ϳä ÷àñ â³éíè îáì³íÿëè ìè êâàðòèðó íà íàï³âï³äâàë. ×îëîâ³ê ì³é áóâ â³éñüêî-âèì, çâ³ëüíÿâ Êè¿â.

[ϳäïèñ] ª.ßöåíêîÇàïèñàëà Î.Âåñåëîâà.

16 ÷åðâíÿ 2008 ð.

ѲÄ×ÅÍÍßßÖÅÍÒÞÊÀ Âîëîäèìèðà

(ñ. Êðóïåöü Ñëàâóòñüêîãî ð-íó ³ííèöüêî¿ (íèí³ Õìåëüíèöüêà) îáë.)

×ÅÐÂÎÍÅ ÁÐÀÒÑÒÂÎ ÑÒÐÀØͲØÅ ÇÀ Á²ËÅ1993 ðîêó, êîëè íà âñåóêðà¿íñüêîìó ç³áðàíí³ éøëà ìîâà ïðî çëî÷èíè ÊÏÐÑ-

ÊÏÓ, âóëèöÿìè Êèºâà øàñòàëè îñîáè ç “Á³ëîãî áðàòñòâà”. Çãîäîì ÿ áà÷èâ ¿õ,çààðåøòîâàíèõ, ïî òåëåáà÷åííþ. Çâè÷àéíî, òî íåáåçïå÷íà, øê³äëèâà îðãàí³çà-

886

ѲÄ×ÅÍÍß

ö³ÿ. Àëå ÿêîñü ìèìîâîë³ ïîð³âíÿâ ¿õ ç ÷åðâîíèì áðàòñòâîì, ùî çàâäàëî ñòðàø-íèõ á³ä ëþäñòâó, ³ Óêðà¿í³ çîêðåìà.

×åðâîíå áðàòñòâî ìîðèëî íàñ ãîëîäîì, “ðîçêóðêóëþâàëî”.  íàø³é ðîäèí³,çîêðåìà, ãîëîäíîþ ñìåðòþ ïîìåðëè áàòüêî òà äÿäüêî. Ìàìà ³ 4 ä³òåé îïóõëè.ß íå ì³ã âîëî÷èòè íîãè, æîâòóâàò³ íàáðÿêè íàâêîëî î÷åé íå äàâàëè äèâèòèñÿ íàá³ëèé ñâ³ò. À áóëî ìåí³ ëèøå 8 ðîê³â. Ó 10–12 õîäèâ íà êîëãîñïíèé ëàí çáèðàòèêîëîñêè àáî ïîäàâàòè íà ôóðó ñíîïè. Çà öå ïëàòèëè òàð³ëî÷êîþ áîðùó, àëå ¿¿,âèáà÷òå, äîâîäèëîñÿ âèáëþâàòè.  14–15 ë³ò íà çàë³çíèö³ áèâ êèðêîþ, áî òàìó ñïåöìàãàçèí³ ìîæíà áóëî êóïèòè áóõàíåöü õë³áà ³ ïðèíåñòè äîäîìó, äå íà íüî-ãî ÷åêàëè ìàìà, ìîëîäø³ áðàò ³ ñåñòðà.  êîëãîñï³ íà òðóäîäåíü ï³ä ê³íåöü ðîêóïëàòèëè ïî 200–300 ã çåðíà, à ÷åðåç äåíü–äâà äâîðàìè íèøïîðèëè áðèãàäèç ÷åðâîíîãî áðàòñòâà, âèìàãàþ÷è ïî 310 øò. ÿºöü, 300 ë ìîëîêà, 40 êã ì’ÿñà³ ãðîøîâèé ïîäàòîê çà çåìåëüíó ä³ëÿíêó.

Ó ðîêè â³éíè çà ó÷àñòü ó àíòèôàøèñòñüêîìó ï³äï³ëë³ ìåíå ìó÷èëè â ãåñòà-ïî. Äî ðå÷³, â íàøîìó ñ.Êðóïåöü ì³ñöåâèé ìåøêàíåöü ²âàí Îë³éíèê îðãàí³çóâàâïàòð³îòè÷íó îðãàí³çàö³þ. Ñåëÿí íàä³ëèëè çåìëåþ, â³äêðèëè Áîæó ñëóæáó â ïðè-ñòîñîâàíîìó ïðèì³ùåíí³, øêîëó. Ðîçäàëè ñåëÿíàì êîëãîñïíó õóäîáó, íå äîïóñêà-ëè çáèðàííÿ ãðîøåé äëÿ Ðåéõó, çàêëèêàëè íå êîðèòèñÿ í³ìåöüê³é âëàä³, ñîáîòóâà-ëè ¿¿ ðîçïîðÿäæåííÿ, çðèâàëè ¿¿ îãîëîøåííÿ.

Çâ³ëüíÿëè òà ðîçì³ùóâàëè ïî õàòàõ â³éñüêîâîïîëîíåíèõ. Êðóïåöüê³ ïàòð³î-òè-ï³äï³ëüíèêè ä³ÿëè ï³ä ãàñëîì “Çà Óêðà¿íó”. Âåëàñÿ àíòèá³ëüøîâèöüêà àã³òà-ö³ÿ. Àëå æîäíîãî êîìóí³ñòà íå çà÷³ïàëè. ̄ ì ïðîïîíóâàëè òàêîæ îðãàí³çóâàòè ñïðî-òèâ í³ìåöüê³é âëàä³, àëå ò³ í³÷îãî íå çðîáèëè. óòëåð³âö³ áðàëè ¿õ ³ç äîì³âîê³ ðîçñòð³ëþâàëè çà ÷ëåíñòâî â êîìïàðò³¿.

Êðóïåöüêà ïàòð³îòè÷íà îðãàí³çàö³ÿ ä³ÿëà 2 ðîêè. (Äèâ.åíöèêëîïåäè÷íå âè-äàííÿ “²ñòîð³ÿ ì³ñò ³ ñ³ë Óêðà¿íè, Õìåëüíèöüêà îáë.”). 1943 ðîêó â áîþ ïîðàíèëèêåð³âíèêà ²âàíà Îë³éíèêà. Ïîò³ì éîãî çàêàòóâàëè â êîìåíäàòóð³, à 4 ÷ëåí³â îðãàí³-çàö³¿ òàêîæ ñòðàòèëè (ïîâ³ñèëè), 6 – ï³øëè â ÓÏÀ.

Ó çâ’ÿçêó ç òèì, ùî ÷åðâîí³ ïàðòèçàíè âáèëè â ñåë³ äðóæèíó òà äèòèíó ïîë³-öàÿ, í³ìö³ ðîçñòð³ëÿëè 22 àêòèâíèõ ñèìïàòèê³â êðóïåöüêèõ ïàòð³îò³â. Äî ðå÷³,ïàðòèçàíè, êåðîâàí³ ÷åðâîíèì áðàòñòâîì, ãðàáóâàëè, ãâàëòóâàëè òà âáèâàëè íå-âèííèõ æ³íîê, ä³òåé, ñòàðèõ ëþäåé. Ëèøå âáèòèõ íàðàõîâàíî ï³âòîðà äåñÿòêè.Çíóùàëèñÿ íàâ³òü òîä³, êîëè ïðèéøëè ðàäÿíñüê³ â³éñüêà.

Êîëè æ ÿ, äèðåêòîð ìóçåþ (êåðóþ íèì íà ãðîìàäñüêèõ çàñàäàõ óæå 28 ðîê³â),îïðèëþäíèâ ö³ ôàêòè, íà ìåíå ÷èíèëî òèñê çíîâó æ òàêè ÷åðâîíå áðàòñòâî.

“Á³ëå áðàòñòâî” âðåøò³ ïîòðàïèëî íà ëàâó ï³äñóäíèõ. Êîëè æ òàì îïèíèòüñÿ÷åðâîíå?

Íàðîäíà ãàçåòà. –1995. – ¹ 20.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

887

ѲÄ×ÅÍÍßßØÈÍί Âàëåíòèíè Ôåäîð³âíè,

1923 ð. íàðîäæåííÿ(ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê)

Ïîìíþ, ÷òî õëåá áûë íåâêóñíûé – ÷åðíûé, ïîòîìó ÷òî òîãäà åãî ïåêëè èçöâåòêîâ áåëîé àêàöèè. Äåòè ëàçàëè ïî äåðåâüÿì, ñîáèðàëè öâåòêè, ïîòîì ñóøè-ëè è ìîëîëè. Ïîìíþ, êàê ñîñåä ðóãàë èõ çà ýòî è ãîâîðèë, ÷òî îíè çàáèðàþòïèòàíèå ó ï÷åë è ÷òî ìåäà íå áóäåò. Åùå ïîìíþ, ÷òî ìíîãèå äåòè íå ãóëÿëè, òàêêàê íà ýòî ó íèõ íå áûëî ñèë – ãîëîäàëè. Ïîìíþ, ÷òî ïîõîðîíû áûëè ÷àñòî.

Çàïèñàëà Î.Ìàéáàõ.1998 ð.

Ï Î Ê À Æ × È ÊÑ Â ² Ä × Å Í Ü

890

ѲÄ×ÅÍÍß

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

891

ÏÎÊÀÆ×ÈÊ Ñ²Ä×ÅÍÜ

ÌÀÐ×ÅÍÊÎ Êàòåðèíà Ðîìàí³âíà, 1919 ð.í. (ì. Êè¿â). Ãîëîä ïåðåæèëàâ ñ.Êèùåíö³ Ìàíüê³âñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë. ÇÀÏÀËÈÌÎѲ×ÊÈ ÏÀÌ’ßÒ²!

ÌÀÐ×ÅÍÊÎ Êñåí³ÿ Ðîä³îí³âíà, 1920 ð.í. (ñ. Á³ëåíüêå Âåðõíüîõîðòèöüêîãîð-íó íà Çàïîðîæ÷èí³).

ÌÀÐ×ÅÍÊÎ Îëåêñàíäðà Àíäð³¿âíà, 1891 ð.í. (ñ. Ìàëîñîô³¿âêà Äí³ïðîïåòðîâ-ñüêî¿ îáë.).

ÌÀÐ×ÅÍÊÎ Îëüãà Ïåòð³âíà, 1911 ð.í. (ñ. Âåëèêà Îëåêñàíäð³âêà Êàçàíê³â-ñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ (íèí³ Ìèêîëà¿âñüêà) îáë.).

ÌÀÑ˲ÂÅÖÜ Ãàííà Ãðèãîð³âíà, 1914 ð.í. (ñ. Êèñåëèõà íà Ïîëòàâùèí³).ÌÀÑËßÊ Ïåòðî (ì. Êè¿â). ß ÍÅ ÏÐÎÙÀÞ… ÃÎËÎÑ ÑÅÐÖß. Ïîìåðë³

â³ä ãîëîäó ïðåäêè ïîõîâàí³ â ñåëàõ Óñòèâèöÿ ³ Çóá³âêà íà Ïîëòàâùèí³.ÌÀÑÓÐ ²âàí Âàñèëüîâè÷, 1923 ð.í., ÐÓÄÅÍÊÎ ²âàí Êîñòÿíòèíîâè÷, 1922 ð.í.

(ì. Êè¿â). Ãîëîä ïåðåæèëè ó ñ.Ñêðèïà¿ Ç쳿âñüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿ îáë.ÌÀÑÜÊÎ (â ä³âîöòâ³ ÁÎÍÄÀÐÅÍÊÎ) Ëþáîâ Ñòåïàí³âíà, 1914 ð.í. (ñ. Ìàí-

âåë³âêà Âàñèëüê³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.). Ãîëîä ïåðåæèëà â ñ. Êî-ïàí³ Âàñèëüê³âñüêîãî ð-íó íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³.

ÌÀÕÍÎ Ãàëèíà Ïàâë³âíà, 1922 ð.í. (ñ. Äìóõàéë³âêà Ìàãäàëèí³âñüêîãî ð-íóÄí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).

ÌÀÕÍÎÂÅÖÜ Ðîçàë³ÿ ²âàí³âíà, 1917 ð.í. (ì. Ìàëèí íà Æèòîìèðùèí³).Ãîëîä ïåðåæèëà íà õóò.Ãóñêà Áàçàðñüêîãî òà ó ñ.Íîâ³ Âîðîá’¿ Ìàëèíñüêîãî ð-íóÊè¿âñüêî¿ (íèí³ Æèòîìèðñüêà) îáë.

ÌÀØÍÈÉ Ôåä³ð Éîñèïîâè÷, 1935 ð.í. (ñ. Íîâà Çáóð’¿âêà íà Õåðñîíùèí³).ÌÀØÎÂÅÖÜ Ïàâëî Ëåîíò³éîâè÷ (ì. Êè¿â). ϳä ÷àñ ãîëîäó ïðîæèâàâ íà

Êè¿âùèí³.ÌÀØÒÀ˲Рªâäîê³ÿ Îïàíàñ³âíà, 1925 ð.í. (ñ-ùå Ãóáèíèõà Íîâîìîñêîâ-

ñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÌÅÄÂÅĪÂÀ (â ä³âîöòâ³ ÑÒÎÐÎÆÅÍÊÎ) Àíòîí³íà Éîñèï³âíà (ì. Òàëüíå

Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.).ÌÅÄÂÅĪÂÀ ³ðà ²ëàð³îí³âíà, 1920 ð.í. (ñ. Íîâîîëåêñàíäð³âêà Ìåæ³âñüêîãî

ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÌÅËÅÍÒܪÂÀ Îëåíà (ì. Ìà곿âêà Äîíåöüêî¿ îáë.). Ãîëîä ïåðåæèëà â ñ. Êî-

ðåí³âêà íà Ñóìùèí³.ÌÅËÅÙÅÍÊÎ Î.À., 1911 ð.í. (ñ. Òîï÷èíå Ìàãäàëèí³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðî-

ïåòðîâñüêî¿ îáë.).

892

ѲÄ×ÅÍÍß

ÌÅËÜÍÈÊ Ìèêîëà Àíäð³éîâè÷, 1925 ð.í. (ñ. Òîï÷èíå Ìàãäàëèí³âñüêîãî ð-íóÄí³ïðîïåòðîâùèíè).

ÌÅËÜÍÈÊ Îêñàíà. ÇÍßÒÎ ÁËÎÊÀÄÓ ÌÎÂ×ÀÍÍß.ÌÅËÜÍÈ×ÅÍÊÎ ²âàí, 1903 ð.í. (ñ. Íîâà Êî÷óáå¿âêà ×óò³âñüêîãî ð-íó Õàð-

ê³âñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.).ÌÅËÜÍÈ×ÅÍÊÎ ²âàí ²âàíîâè÷, 1917 ð.í. (Æèòîìèðñüêàÿ îáë.). Ãîëîä ïåðå-

æèâ ó ñ.Ïîëîííå íà Æèòîìèðùèí³).ÌÅÍÆÅÃÀ Ìèêîëà, 1924 ð.í. (ñ. Ñåìèïîëêè Áðîâàðñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.).ÌÅÐÅÆÅÍÊÎ Éîñèï Àíòîíîâè÷, 1912 ð.í. (Äí³ïðîïåòðîâñüêà îáë.). Ãîëîä

ïåðåæèâ ó ñ.Ìîëîä³æíîìó Öàðè÷àíñüêîãî ð-íó íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³.ÌÅÐÅÆÊÎ Ãàííà ²ëàð³îí³âíà (ñ. Ñâåðäë³âêà Êîðîïñüêîãî ð-íó ×åðí³ã³âñüêî¿

îáë.).ÌÅØÊÀÍÅÖÜ ÑÅËÀ ÇÃÀÄÓª (ñ. Òðóäîëþá³âêà Áîáðèíåöüêîãî ð-íó

Îäåñüêî¿ (íèí³ Ê³ðîâîãðàäñüêà) îáë.).ÌÈÊÎËÀªÖÜ Ôèëèìîí Ñåìåíîâè÷, 1924 ð.í. (ñ. Ñòàðà Ñèíÿâà ³ííèöüêî¿

(íèí³ Õìåëüíèöüêà) îáë.).ÌÈËÅÍÊÎ Âàñèëü Ñòåïàíîâè÷, (ñ. Äåéìàí³âêà Ïèðÿòèíñüêîãî (íèí³ Ãðåá³í-

ê³âñüêèé) ð-íó Ïîëòàâñüêî¿ îáë.).ÌÈÐÎÍÅÍÊÎ Ì.  ÒÎÉ ÒßÆÊÈÉ 33-é- вÊ. (Ãîëîä ïåðåæèâ íà çàë.

ñò. Äîëèíñüêà Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ (íèí³ Ê³ðîâîãðàäñüêà) îáë.).ÌÈÕÀÉËÅÍÊÎ Îëåêñà Þõðåìîâè÷, 1928 ð.í. (ñ. Ñòàð³ Áàáàíè Óìàíñüêîãî

ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.).ÌÈÕÀÉËÎÂÀ Ãàëèíà ²ëàð³îí³âíà, 1928 ð.í. (ñ. Òàðàñ³âêà íà ʳðîâîãðàä-

ùèí³).ÌÈÕÀÉËÞÊ Àíòîí³íà Îëåêñàíäð³âíà (ñ. Ïîëîãè Ãðåá³íê³âñüêîãî ð-íó íà

Êè¿âùèí³).ÌÈÕÀËÜ×ÓÊ Ãàííà Ëóê’ÿí³âíà, 1913 ð.í.(ñ. Êàðèøê³â Áàðñüêîãî ð-íó

³ííèöüêî¿ îáë.).ÌÈÖÈÊ Âàäèì (ì. Òàëüíå Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.). ÏÎÂÑÒÀÍÍß

 ÑÅ˲ ÁÀËÀͲÂÖ² (ñ. Áàëàí³âêà Áåðøàäñüêîãî ð-íó ³ííèöüêî¿ îáë.).ÌÈÖÈÊ Âàäèì (ì. Òàëüíå Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.). ÐÎÊÈ ÒÀ

ÄͲ ÑÌÅÐÒÅÉ ² ÆÀÕÓ.̲ÐÎØÍÈÊ Ìàðôà ²âàí³âíà, 1911 ð.í. (ñ. Äðàá³âêà Êîðñóíü-Øåâ÷åíê³â-

ñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.).̲ÐÎØÍÈ×ÅÍÊÎ Êñåí³ÿ ßê³âíà, 1916 ð.í. (ì. Áàëàêë³ÿ Õàðê³âñüêî¿ îáë.).̲ÐÎØÍÈ×ÅÍÊÎ Ëàðèñà Ôåäîð³âíà, 1929 ð.í. (ñ-ùå Ðèáàëüñüêå íà Äí³ïðî-

ïåòðîâùèí³).

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

893

̲ØÊΠ²âàí, 1907 ð.í. (ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê). Ãîëîä ïåðåæèâ ó ñ.ÌàéîðêàÄí³ïðîïåòðîâñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâùèíè.

̲ÙÅÍÊÎ Êàòåðèíà ²âàí³âíà (ñ. ³ëüíå íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³).ÌÎÂ×ÀÍ Þë³àí (Ìàñåäîí³ÿ, Îãàéî, ÑØÀ). ÍÀ ²×ÍÓ ÃÀÍÜÁÓ ÌÎÑÊÂÈ!ÌÎÂ×ÀÍÞÊ Ìàð³ÿ Ìóñ³¿âíà, 1903 ð.í. (ñ. ×åñí³âêà Óëàí³âñüêîãî ð-íó

³ííèöüêî¿ îáë.).ÌÎÃÈËÀ Ìàð³ÿ Âàñèë³âíà, 1959 ð.í. (Ðîçïîâ³äü îíóêè ïðî æèòòÿ ñâîãî

ä³äóñÿ – ÌÎÃÈËÈ Ïåòðà ²âàíîâè÷à).ÌÎÊÐÅÍÊÎ Àíàòîëié. (ì. Êè¿â). ËÎÏÓÕÈ.ÌÎËÎÄ²Ä ªâäîê³ÿ Ãðèãîð³âíà, 1911 ð.í. (ñ. Ãåðìàí³âêà Îáóõ³âñüêîãî ð-íó

Êè¿âñüêî¿ îáë.).ÌÎÐÎÇ ²ðèíà Ìèêîëà¿âíà, 1911 ð.í. (ì. Êè¿â). Ïðî æåðòâè ãîëîäó íà ð³÷êî-

âèõ ïðèñòàíÿõ â Äí³ïðîïåòðîâñüê³é òà Çàïîð³çüê³é îáë.). ÌÎÐÎÇ Ìàð³ÿ Ñàìñîí³âíà, 1912 ð.í. (ì. Ñèíåëüíèêîâå íà Äí³ïðîïåòðîâ-

ùèí³). ϳä ÷àñ ãîëîäó ïðîæèâàëà â ñ.Áóð’ÿí³âêà Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.ÌÎÐÎÇÎÂÀ Îëüãà ³êòîð³âíà, 1923 ð.í. (ñ. Ïåðåùåïèíå Íîâîìîñêîâñüêîãî

ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÌÎÑÊÂÈÒ²ÍÀ Ìàð³ÿ Êèðèë³âíà, 1914 ð.í. (ñ. ²âàí³âêà Ïåòðîïàâë³âñüêîãî

ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÌÎÒÓÇ Îëüãà Ïðîêîï³âíà, 1920 ð.í. (ñ. Êîò³âêà Ìàãäàëèí³âñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÌÓÇÈÊÀ Îëåêñàíäðà Ôåäîð³âíà, 1914 ð.í. (ñ. Ñàãàéäàê Äîëèíñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ (íèí³ Ê³ðîâîãðàäñüêà) îáë.).ÌÓÇÈ×ÅÍÊÎ ßðîñëàâà (ì. Êè¿â). Ѳ×ÊÀ ÏÀÌ’ßÒ².ÌÓÇÈ×ÊÎ Ìèêîëà (ñ. Ñîêîë³âêà íà ³ííè÷÷èí³). ËÈÕÎ˲ÒÒß ÍÀÑÓÂÀ-

ËÎÑÜ ÑÒÐÀØÍÎÞ ÕÌÀÐÎÞ.ÌÓѲÉ×ÓÊ (ÌÓÑÅÂÈ×) Ã.Ì. (ñ. Øåðøí³ – ì.Õìåëüíèê íà ³ííè÷÷èí³).ÍÀÁÎÊ (ó ä³âîöòâ³ ÍÎÂÈÊÎÂÀ) Îëåíà ²âàí³âíà,1921 ð.í. (ñ-ùå Âàñèëüê³âêà

íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³). Ãîëîä ïåðåæèëà â ñ.Ðèáàëüñüêå Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë....Íàä³ÿ Ãðèãîð³âíà, 1912 ð.í. (ñò.×àïëèíå Âàñèëüê³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåò-

ðîâñüêî¿ îáë.).ÍÀIJÍÀ Êñåí³ÿ Ñòåïàí³âíà, 1926 ð.í. (ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê).ÍÀÄÎËÈÍÑÜÊÀ (â ä³âîöòâ³ ÄÀÖÅÍÊÎ) Àíòîí³íà ßê³âíà, 1926 ð.í. (ñ. Äîáðî-

âîäè Óìàíñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë).ÍÀÄÎËÈÍÑÜÊÈÉ Ïîðôèð Äìèòðîâè÷, 1914 ð.í. (ñ. Äîáðîâîäè Óìàíñüêîãî

ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë).

894

ѲÄ×ÅÍÍß

ÍÀÇÀÐÅÍÊÎ Êàòåðèíà ßê³âíà, 1918 ð.í. (ñ. Ìîí÷èíö³ íà Õàðê³âùèí³). ϳä÷àñ ãîëîäó ïðîæèâàëà íà Êóáàí³.

ÍÀÇÀÐÅÍÊÎ Ëàâðåíò³é Äàâèäîâè÷, 1916 ð.í. (ñ. Âîäîëàçüêå Ìåæ³âñüêîãîð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).

ÍÀÇÀÐÅÍÊÎ Ìàð³ÿ Ãðèãîð³âíà, 1918 ð.í. (ñ. Ñòåïàí³âêà íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³).ÍÀËÈÂÀÉÊÎ (ó ä³âîöòâ³ ÑÒÅÏÀÍÅÍÊÎ) ³ðà Ìèêîëà¿âíà (ì. Äí³ïðîïåò-

ðîâñüê). Ãîëîä ïåðåæèëà â ñ.Êàì’ÿíêà íà Ñóìùèí³.ÍÀËÈÂÀÉÊÎ ²âàí (ì. Ïîëòàâà).ÍÀËÜÎÒ Ìàðèíà Ñïèðèäîí³âíà, 1925 ð.í. (ñ. Îëåêñàíäð³âêà íà Äí³ïðîïåò-

ðîâùèí³). Ãîëîä ïåðåæèëà â ñ.Òàðàí³âêà Ç쳿âñüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿ îáë....Íàòàë³ÿ Ìèõàéë³âíà (ïð³çâèùå íå íàçâàëà), 1915 ð.í. (ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê).ÍÀÒÀÐÎÂÀ Ìàð³ÿ Ïàâë³âíà, 1924 ð.í. (ì. Ïàâëîãðàä íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³).

Ãîëîä ïåðåæèëà ó ì. Êðèâèé гã Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.ÍÀÒÎ×²É Îëüãà Ìèõàéë³âíà, 1908 ð.í. (ì. Äí³ïðîäçåðæèíñüê Äí³ïðîïåò-

ðîâñüêî¿ îáë.). Ãîëîä ïåðåæèëà ó ì.Çàïîð³ææ³.ÍÀÓÌÅÍÊÎ Ãàëèíà Ñòåïàí³âíà, 1912 ð.í. (ñ. Áîãóñëàâ Ïàâëîãðàäñüêîãî

ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÍÀÓÌÅÍÊÎ (â ä³âîöòâ³ ÂÄÎÂÈ×ÅÍÊÎ) Ìàð³ÿ Ïàíòåëåéìîí³âíà,

1925 ð.í. (ñ. Æàá’ÿíêà Ëèñÿíñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.).ÍÀÓÌÎÂÀ ³ðà ßê³âíà, 1918 ð.í. (Õåðñîíùèíà). Ãîëîä ïåðåæèëà â ñ.Êåëåãå¿

Ãîëîïðèñòàíñüêîãî ð-íó Îäåñüêî¿ (íèí³ Õåðñîíñüêà) îáë.ÍŲÐÍÀ Îëÿíà ²âàí³âíà, 1909 ð.í. (ñ. ×åðâîíèé ìàÿê Ñîëîíÿíñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÍÅÂÌÈÂÀÊÎ (â ä³âîöòâ³ ÁÎÐÈÑÅÍÊÎ) ³ðà ²âàí³âíà, 1922 ð.í. (ñ. ßðîø³

Ãëîáèíñüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.).ÍÅÂÌÈÂÀÊÎ (â ä³âîöòâ³ ÄÓÌÀ) ªâäîê³ÿ Àíäð³¿âíà, 1925 ð.í. (ñ. ßðîø³

Ãëîáèíñüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.).ÍÅÂÌÈÂÀÍÀ (â ä³âîöòâ³ ÄÅÍÈÑÅÍÊÎ) Ñòåïàíèäà Ãðèãîð³âíà òà

ÐÎ˲ÍÑÜÊÀ Îëèòà (ñ. Æàá’ÿíêà Ëèñÿíñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà)îáë.).

ÍÅÃËßÄ Òîäîñ Ôåäîðîâè÷ (ñ. Ïèëÿâà Ñòàðîñèíÿâñüêîãî ð-íó ³ííèöüêî¿(òåïåð Õìåëüíèöüêà) îáë.).

ÍÅÄÎËÓÆÊÎ Îëåíà, 1925 ð.í. (ì. Ìà곿âêà Äîíåöüêî¿ îáë.). Ãîëîä ïåðå-æèëà â ñ.Êóëèêîâà Áàëêà Îäåñüêî¿ (íèí³ Ê³ðîâîãðàäñüêà) îáë.

ÍÅÄÎËß Ë³ä³ÿ (ñ. Äàø³â ²ëë³íåöüêîãî ð-íó ³ííèöüêî¿ îáë.).ÍÅÇÄÎÉÌÈÍÎÃÀ Îëåã ³êòîðîâè÷, 1922 ð.í. (ñ-ùå Þð’¿âêà íà Äí³ïðî-

ïåòðîâùèí³).

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

895

ÍÅËÜÃÀ (â ä³âîöòâ³ ÃÎÐÅÍÈ×) ªâäîê³ÿ Âëàñ³âíà, 1924 ð.í. (ñ. Ìèêîëà¿âêà(ðàí³øå Âàñèë³âêà) Äí³ïðîïåòðîâñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).

ÍÅËÜÃÀ ²âàí ²âàíîâè÷, 1917 ð.í. (ñ. Ìèêîëà¿âêà (ðàí³øå Âàñèë³âêà) Äí³ïðî-ïåòðîâñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).

ÍÅÑÒÅÐÎÂÀ Êëàâä³ÿ Êîñòÿíòèí³âíà, 1912 ð.í. (ì. Ìàðãàíåöü íà Äí³ïðî-ïåòðîâùèí³). ϳä ÷àñ ãîëîäó ïðîæèâàëà â ì.Õàðêîâ³.

ÍÈÆÍÈÊ Àíäð³é, 1924 ð. í. (ñ. Ñòàð³ Áàáàíè Óìàíñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿(íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.). ÇÀÁÐÀËÈ ÍÀ²ÒÜ ÎÑÒÀÍÍÞ ÊÂÀÑÎËÈÍÓ.

ÍÈÆÍÈÊ Ãàííà Äàíèë³âíà (ñ. Ñòàð³ Áàáàíè Óìàíñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿(íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.). ÄÎ ÑÌÅÐÒ² ÍÅ ÇÀÁÓÄÓ.

ÍÈÆÍÈÊ (ó ä³âîöòâ³ ËÞÁÀÐÑÜÊÀ) Ãàííà Ïàâë³âíà (ñ. Ñòàð³ ÁàáàíèÓìàíñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.).

Í.Ìàð³ÿ (Ïîëòàâùèíà).ÍÎÂÈÊΠÎëåêñ³é Ìèêîëàéîâè÷, 1923 ð.í. (ñìò. Áàòóðèí Áàõìàöüêîãî

ð-íó ×åðí³ã³âñüêî¿ îáë.).ÍÎÂÈÖÜÊÀ Ìàð³ÿ ²âàí³âíà, 1919 ð.í. (ñ. Êàçíà÷å¿âêà Ìàãäàëèí³âñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÍÎÂÎÑÀÄ Ãàô³ÿ Ñòåïàí³âíà, 1915 ð.í. (ñ. Ñòàð³ Áàáàíè Óìàíñüêîãî ð-íó

Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.).ÍÎÂÎÑÅËÜÖÅÂÀ Ì.Í., 1923 ð.í. (Äí³ïðîïåòðîâùèíà).ÍÎÌÈÐÎÂÑÜÊÀ (â ä³âîöòâ³ ÔÅÄߪÂÀ) ˳ä³ÿ Ìèõàéë³âíà, 1918 ð.í. (ì. Êðè-

âèé гã Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÍÎÑÅÍÊÎ Ãàííà ²âàí³âíà, 1929 ð.í. (ñ. Âîäÿíå Ìàãäàëèí³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðî-

ïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÍÎ×ÍÈÊ Íàä³ÿ Ìèêîëà¿âíà, 1925 ð.í. (ì. Ôàñò³â Êè¿âñüêî¿ îáë.).ÍÓÆÍÀ Ç. (ñ. Ãàííî-Òðåáèí³âêà Óñòèí³âñüêîãî ð-íó Îäåñüêî¿ (íèí³ Ê³ðîâî-

ãðàäñüêà) îáë.).ÎÁÐÀÇÎÊ (â ä³âîöòâ³ ÏÅÊÊÀÐ) Äàðèíà Ñòåïàí³âíà, 1907 ð.í. (ì. Êðèâèé гã

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.). ÙÎ ÐÎÁÈÒÜ Ç ËÞÄÜÌÈ ÃÎËÎÄÎÌÎÐ.ÎÂIJÞÊ Îëåêñàíäðà ²âàí³âíà, 1921 ð.í. (ñ. Òàðãàí Âîëîäàðñüêîãî ð-íó íà

Êè¿âùèí³).ÎÂÑßÍÍÈʲ Ñ. (ñ. Ðàéê³âùèíà ßãîòèíñüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâ-

ñüêà) îáë.). ÄͲ ÏÀÌ’ßÒ² ² ÑÊÎÐÁÎÒÈ Â ÐÀÉÎͲ.ÎÂ×ÀÐÅÍÊÎ Îëåêñàíäð Êîñòÿíòèíîâè÷ (1913–1984). Ñϲ ÆÀÉÂÎÐÎÍÊÀ.

Ðîäèíà ïåðåæèëà ãîëîä â ñ. Óñïåíêà Îíóôð³¿âñüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ Ê³ðîâî-ãðàäñüêà) îáë.

ÎÃ²É Ì.Õ., 1921 ð.í. (ñ. Ðàäñåëî íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³).

896

ѲÄ×ÅÍÍß

ÎòÐÅÍÊÎ Ìàð³ÿ Õîì³âíà, 1924 ð.í. (ñ. Æàá’ÿíêà Ëèñÿíñüêîãî ð-íó Êè¿â-ñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.).

ÎÃÐÈÇÜÊÎ Ìàð³ÿ Àíäð³¿âíà (ñ. Àíäð³¿âêà Ñëîâ’ÿíñüêîãî ð-íó Äîíåöüêî¿îáë.). Ãîëîä ïåðåæèëà â ñ. Âåëüá³âêà íà Ïîëòàâùèí³.

ÎÄÈÍÖÎÂÀ Àíòîí³íà ²âàí³âíà, 1913 ð.í. (ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê).ÎÄÐÈÍ Â³ðà Ôåäîð³âíà, 1925 ð.í. (Ôàñò³âñüêèé ð-í Êè¿âñüêî¿ îáë.).ÎÊÑÅËÅÍÊÎ Ôåä³ð Ïåòðîâè÷, 1923 ð.í. (ñ. Áóëàõ³âêà Ïàâëîãðàäñüêîãî

ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).Îëåêñ³é (ì. Êèñëîâîäñüê, Ðîñ³ÿ). ϳä ÷àñ ãîëîäó ìåøêàâ â ñ. Ðóáàí³âêà

Â.Ëåïåòèñüêîãî ð-íó Îäåñüêî¿ (íèí³ Õåðñîíñüêà) îáë. òà â ì.Çàïîð³ææ³.ÎËÅÑÜ Î. ÒßÆÊÎ ÒÅÐÏ²Â ß ÃÎËÎÄÓ ÌÓÊÈ...ÎËÅØÊÎ Ãðèãîð³é Îëåêñàíäðîâè÷, 1916 ð.í. (ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê). Ãîëîä

ïåðåæèâ â ñ.Îëåøêè (ï³çí³øå ïåðåéìåíîâàíå ó Âåëèêèé øëÿõ, Â’ÿç³âêó) íà Ïîë-òàâùèí³.

Î˲ÉÍÈÊ Àííà Òèìîô³¿âíà, 1917 ð.í. (ñ. ²âàí³âêà Ïåòðèê³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðî-ïåòðîâñüêî¿ îáë.). Ãîëîä ïåðåæèëà â ñ. Íîâèé Îðëèê Êèøåíüê³âñüêîãî ð-íó Õàðê³â-ñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.

ÎÌÅËÜ×ÀÊ Ìèêîëà Ïàâëîâè÷ (ì. Ìàëèí íà Æèòîìèðùèí³). Ïðî ãîëîäç ïåðåêàç³â ð³äíèõ ³ç ñ.Âèãíàíêà Ëþáàðñüêîãî ð-íó ³ííèöüêî¿ (íèí³ Æèòîìèð-ñüêà) îáë.

ÎÌÅËÜ×ÅÍÊÎ Ãàëèíà (ñ. Ëèñÿíêà Çâåíèãîðîäñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³×åðêàñüêà) îáë.). ÇÃÀÄÀªØ – ² ÑÅÐÖÅ ÁÎËÈÒÜ...

ÎÌÅËÜ×ÅÍÊÎ Ãðèãîð³é, 1911 ð.í. (ñìò. Ëîöìàíî-Êàì’ÿíêà, íèí³ â ñêëàä³ì.Äí³ïðîïåòðîâñüêà).

ÎÌÅËÜ×ÅÍÊÎ ²âàí Äàíèëîâè÷, 1919 ð.í. (ñ. Æåì÷óæíå Þð’¿âñüêîãî ð-íóÄí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).

ÎÌÅËÜ×ÓÊ Î. (ñ. Ìàêàð³âêà Ïîï³ëüíÿíñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ Æèòî-ìèðñüêà) îáë.).

ÎÌÅËßÍÅÍÊÎ ²âàí (ì. Çàïîð³ææÿ). Ïðî ãîëîäóâàííÿ ñ³ì’¿ ó ñ.Ãðîä³âêàíà Äîíå÷÷èí³. ÒÅ ËÈÕÎ˲ÒÒß ÍÅÌÎÆËÈÂÎ ÇÀÁÓÒÈ.

ÎÌÅËßÍÅÍÊΠͳíà Ãàâðèë³âíà, 1903 ð.í. (ñ. Äðàá³âêà Êîðñóíü-Øåâ÷åíê³â-ñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.).

ÎÍÈØÊÎ Íàä³ÿ Ìàò⳿âíà, 1930 ð.í. (ñ. Íîâîñåë³âêà Áëèçíþê³âñüêîãî ð-íóÕàðê³âñüêî¿ îáë.).

ÎÍÈÙÅÍÊÎ Êèëèíà ªï³ôàí³âíà, 1911 ð.í. (ñ-ùå Ãóáèíèõà íà Ìèêîëà¿âùèí³).ÎÍÈÙÅÍÊÎ Ìàð³ÿ ʳíäðàò³âíà, 82 ðîêè (ñ. Êðóæèí ͳæèíñüêîãî ð-íó ×åðí³-

ã³âñüêî¿ îáë.).

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

897

ÎÍÈÙÅÍÊÎ Î. (ì. Ôàñò³â íà Êè¿âùèí³). Ãîëîä ïåðåæèâ ó ñ.Ëó÷èí Êîð-íèíñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ Æèòîìèðñüêà) îáë. ÑÅËÎ Ç “×ÎÐÍί” ÄÎØÊÈ.

ÎÍÈÙÅÍÊÎ Îëüãà Îïàíàñ³âíà, 1919 ð.í. (ì. Ôàñò³â íà Êè¿âùèí³). Ãîëîäïåðåæèëà â ñ.Ëó÷èí Êîðíèíñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ Æèòîìèðñüêà) îáë. òàó ì.Ôàñòîâ³ íà Êè¿âùèí³.

ÎͲʲªÍÊÎ (ó ä³âîöòâ³ ÁÎÁÈÐ) Êëàâä³ÿ Îëåêñàíäð³âíà, 1914 ð.í. (ñ. Íîâî-ïîêðîâêà ͳêîïîëüñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.). ϳä ÷àñ ãîëîäó ïðîæè-âàëà â ñ.Îëåêñàíäð³âêà íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³.

ÎÍÎÏÊÎ Ãàëèíà Ñòåïàí³âíà, 1922 ð.í. (ì. Ï’ÿòèõàòêè Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÎÍÓÔвªÍÊÎ ªâäîê³ÿ Ñòåïàí³âíà, 1919 ð.í. (ñ. Ëèõ³âêà Âåðõíüîäí³ïðîâ-

ñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÎÍÓÔвªÍÊÎ Í. (ì. Ñâàòîâå Äîíåöüêî¿ (íèí³ Ëóãàíñüêà) îáë.).ÎÏÀËÀÒÅÍÊÎ (ó ä³âîöòâ³ ØÅÐÑÒÞÊ) Ìàð³ÿ Ïàâë³âíà, 1927 ð.í. (ñ. Êèòàé-

ãîðîäêà Òîìàê³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÎÏÀÑÅÍÊÎ Ìàð³ÿ ²âàí³âíà, 1915 ð.í. (ñ. Ìàëîìèõàéë³âêà Ïîêðîâñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÎÐÅË Ñ.Ï. (ñËîçîâàòêà íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³).ÎÐÎÁ×ÅÍÊÎ (â ä³âîöòâ³ ÊÎÐͲªÍÊÎ) Îëåêñàíäðà Ñòåïàí³âíà, 1914 ð.í.

(ñ. Ãà¿ Ðîìåíñüêîãî ð-íó ×åðí³ã³âñüêî¿ (íèí³ Ñóìñüêà) îáë.).ÎÑÀÄ×À Ôðîñèíà, 1914 ð.í. (ì. Êîðñóíü-Øåâ÷åíê³âñüêèé Êè¿âñüêî¿ (íèí³

×åðêàñüêà) îáë.). Ãîëîä ïåðåæèëà â ñ.Ìåëüíèê³âêà íà ×åðêàùèí³.ÎÑÈÏÅÍÊÎ Àíàñòàñ³ÿ Ñòåïàí³âíà, 1918 ð.í. (ñ. Êóêîâè÷³ Ìåíñüêîãî ð-íó

×åðí³ã³âñüêî¿ îáë.).ÎÑÒÀÏÅÍÊÎ Âàðâàðà Ïèëèï³âíà, 1908 ð.í. (ñ. Ãàâðèë³âêà Ïîêðîâñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÎÑÒÀÏÅÖÜ Ìèêèòà (ì³é ïðàïðàä³ä) (ñ. Áåðåçíà Âîëîäàðñüêîãî ð-íó Êè¿â-

ñüêî¿ îáë.).ÎÑÒÐÅÍÊÎ Îëüãà Ìàêñèì³âíà, 1919 ð.í. (ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê). Ãîëîä ïåðå-

æèëà â ñ.Ìîãèë³â Öàðè÷àíñüêîãî ð-íó íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³.ÎÑÜÌÀ×ÊÀ Òîäîñü? ²ÄÓ ÑÅËÎÌ, ² Îײ ÏËÀ×ÓÒÜ…ÎÑÜÌÓØÊÎ ²âàí (ì. Êè¿â). Ãîëîä ïåðåæèâ ó ñ.Ïóùà-Âîäèöÿ íà Êè¿âùèí³.ÎÒÐÎÕ Ãàííà Îëåêñàíäð³âíà, 1919 ð.í. (ñ. Êóêîâè÷³ Ìåíñüêîãî ð-íó ×åðí³ã³â-

ñüêî¿ îáë.).ÏÀÂËÅÍÊÎ Â.Í. (ñ. Ïðåîáðàæåííå íà Ëóãàíùèí³). Ãîëîä ïåðåæèâ íà

Ñóìùèí³.ÏÀÂËÅÍÊÎ Ãàííà Ãðèãîð³âíà, 1907 ð.í. (Äí³ïðîïåòðîâùèíà).ÏÀÂËÅÍÊÎ ²âàí Çàõàðîâè÷, 1924 ð.í. (ñ-ùå Ãóáèíèõà Íîâîìîñêîâñüêîãî

ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).

898

ѲÄ×ÅÍÍß

ÏÀÂËÅÍÊÎ Ìàðêî Íèêèôîðîâè÷, 1917 ð.í. (ñìò. Ïåðåùåïèíå Íîâîìîñ-êîâñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).

ÏÀÂËÅÍÊÎ Ìàðôà Ìèêèò³âíà, 1927 ð.í. (ñ-ùå Ãóáèíèõà Íîâîìîñêîâñüêîãîð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).

ÏÀÂËÅÍÊÎ Îëåêñàíäðà Ìèõàéë³âíà, 1919 ð.í. (ñ. Âåñåëà óðêà íà Äí³ïðî-ïåòðîâùèí³).

ÏÀÂËÅÍÊÎ Óëÿíà Ïðîõîð³âíà, 1917 ð.í. (ñ. Ïîãðåáè Âàñèëüê³âñüêîãî ð-íóÊè¿âñüêî¿ îáë.).

ÏÀÂËÅÍÍÀ Àíàñòàñ³ÿ ²âàí³âíà, 1923 ð.í. (ñ-ùå Ãóáèíèõà Íîâîìîñêîâñüêîãîð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).

ÏÀÂËÈÊ Ìàð³ÿ Ñàâ³âíà, 1921 ð.í. (ñ. Ëåùèíö³ Ïîãðåáèùåíñüêîãî ð-íó³ííèöüêî¿ îáë.).

ÏÀÂËÈ×ÅÍÊÎ Ì. (Ïîëòàâñüêà îáë.).ÏÀÂËÞÊ Ïåëàãåÿ Îëåêñàíäð³âíà, 1926 ð.í. (ñ. Ïå÷èíî-Ñîô³¿âêà Ìàãäàëèí³â-

ñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÏÀË²É Âàëåíòèí Îëåêñàíäðîâè÷ (ñ. Êîðí³¿âêà Âåñåë³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðî-

ïåòðîâñüêî¿ (íèí³ Çàïîð³çüêà) îáë.).: Ëèñò äî Ãóðòîâîãî Ãðèãîð³ÿ Îëåêñàíäðîâè-÷à (ì. Òîð÷èí íà ³ííè÷÷èí³).

ÏÀÌÏÓÕÀ Ìèêîëà (ì. Æìåðèíêà ³ííèöüêî¿ îáë.). ÆÈÂ Ó ÑÎÞDz. Ãî-ëîä ïåðåæèâ ó ñ.Öèáóëåâå Ìîíàñòèðèùåíñüêîãî ð-íó íà ×åðêàùèí³.

ÏÀÍÀÑÅÍÊÎ Ïàëàæêà Âàñèë³âíà, 1901 ð.í. (ñ. Ëóêà Ëîõâèöüêîãî ð-íóÕàðê³âñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.).

ÏÀÍÀÑÞÊ Ëþáîâ Àíäð³¿âíà, 1921 ð.í. (ñ. Áîðîäà¿âêà Âåðõíüîäí³ïðîâñüêîãîð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).

ÏÀÍ× Ïåòðî. “Ç ÙÎÄÅÍÍÈʲÂ. Ð²Ê 1933-é”. Ãîëîä â ñ.Ïèðîãè Ãëîáèí-ñüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.).

ÏÀÍ×ÅÍÊÎ Âàñèëü ªðåì³éîâè÷, 1925 ð.í. (ñ. Âåðõí³é Òîêìàê ×åðí³ã³âñüêîãîð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ (íèí³ Çàïîð³çüêà) îáë.).

ÏÀÍ×ÅÍÊÎ Îëåêñ³é (ì. Ìà곿âêà Äîíåöüêî¿ îáë.).ÏÀÍ×ÅÍÊÎ Ðà¿ñà Îìåëÿí³âíà, 1920 ð.í. (ñ. Êîâïàí³âêà Ìàãäàëèí³âñüêîãî

ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÏÀÍ×ÅÍÊÎ Ñòåïàíèäà Äìèòð³âíà, 1921 ð.í. (ñ. Ìèêîëà¿âêà Íîâîìîñêîâñü-

êîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÏÀÏÅÍÊÎ Ìèõàéëî ßêèìîâè÷, 1921 ð.í. (ñ. Êàðë³âêà íà Ïîëòàâùèí³). Ãîëîä

ïåðåæèâ â ñ.Çóáàí³ Ãëîáèíñüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.ÏÀÐÕÎÌÅÍÊÎ ²âàí Ñåìåíîâè÷, 1922 ð.í. (ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê). ϳä ÷àñ

ãîëîäó ïðîæèâàâ ó ñ-ù³ Êàéäàêè (Äí³ïðîïåòðîâùèíà) òà â ì.Êèºâ³.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

899

ÏÀÒËÀÕÀ Êàòåðèíà Äìèòð³âíà, 1920 ð.í. (ñ. ªëèçàâåò³âêà Öàðè÷àíñüêîãîð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).

ÏÀÒËÀÕÀ Îêñàíà ²âàí³âíà, 1906 ð.í. (Äí³ïðîïåòðîâùèíà). Ãîëîä ïåðåæèëàó ñ.Íîâî-ϳäêðÿæ Öàðè÷àíñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.

ÏÀÙÅÍÊÎ Ãàëèíà Ïàíòåëåéìîí³âíà (ñåëà Íîâîñåë³âêà òà ÎìåëüíèêÎð³õ³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ (íèí³ Çàïîð³çüêà) îáë.).

ÏÀÙÅÍÊÎ (â ä³âîöòâ³ ×ÅÐÅÂÀÍÜ) ²ðèíà Ëóê³âíà, 1923 ð.í. (ñ. Êàì’ÿíå÷åÍîâîàðõàíãåëüñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ Ê³ðîâîãðàäñüêà) îáë.).

ÏÅÄ×ÅÍÊÎ ²âàí Àíäð³éîâè÷, 1915 ð.í. (ñ. ²ëë³íêà Òîìàê³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðî-ïåòðîâñüêî¿ îáë.). Ãîëîä ïåðåæèâ ó ì.Àðòåì³âñüêó íà Äîíå÷÷èí³.

ÏÅÐÂ²É Ãàëèíà ²âàí³âíà, 1925 ð.í. (ñ. Íîâîïàâë³âêà Ìåæ³âñüêîãî ð-íóÄí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).

ÏÅÐÅÂÅÐÒÓÍ Ëþáîâ Àíòîí³âíà, 1919 ð.í. (ñ. Øïåíä³âêà Êàãàðëèöüêîãîð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.).

ÏÅÐÅÂÅÐÒÓÍ Îêñàíà Îëåêñ³¿âíà, 1919 ð.í. (ñ. Øïåíä³âêà Êàãàðëèöüêãî ð-íóÊè¿âùèíè.

ÏÅÐÅÂ’ßÇÊÎ Ëþáîâ ²âàí³âíà, 1924 ð.í. (ì. Âåðõíüîäí³ïðîâñüê íà Äí³ïðî-ïåòðîâùèí³). Ãîëîä ïåðåæèëà ó ñ.Ñóñë³âêà Âåðõíüîäí³ïðîâñüêîãî ð-íó Äí³ïðî-ïåòðîâñüêî¿ îáë.

ÏÅÐÅ̲ÄÜÊÎ Ñòåïàí Ïåòðîâè÷, 1922 ð.í. (ñ. Âîäîëàçüêå Ìåæ³âñüêîãî ð-íóÄí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).

ÏÅÐÅÑÓÍÜÊΠ˳ä³ÿ ²âàí³âíà, 1922 ð.í. (ì. Êè¿â). Ãîëîä ïåðåæèëà íà Êè¿âùèí³.ÏÅÐÅÑÓÍÜÊÎ Îëåíà Êîðí³¿âíà (ñìò.Ñîô³¿âêà íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³).ÏÅÐÅßÑËÎÂÅÖÜ Ïëàí³äà ²âàí³âíà (ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê).ÏÅÒÐÅÍÊÎ (ó ä³âîöòâ³ ÔÅÑÞÍ) Âàñèëèíà Òèìîô³¿âíà, 1917 ð.í. (ñ. Êóêî-

âè÷³ Ìåíñüêîãî ð-íó ×åðí³ã³âñüêî¿ îáë.).ÏÅÒÐÅÍÊÎ (â ä³âîöòâ³ ÇÀÃÎÐÎÄÍß) Ãàííà Òåðåøê³âíà (ñ. Ãðåá³íêè íà

Êè¿âùèí³).ÏÅÒÐÅÍÊÎ Ìàð³ÿ Ôåäîð³âíà (ñ. Ãàíí³âêà Øèðîê³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåò-

ðîâñüêî¿ îáë.).ÏÅÒÐÅÍÊÎ Íè÷èï³ð Àíäð³éîâè÷, 1915 ð.í. (ñ. Ìèñàéë³âêà Áîãóñëàâñüêîãî

ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.).ÏÅÒÐÎÂÀ (ó ä³âîöòâ³ ÊÀÐÊÀÍÎÂÀ) dzíà¿äà Ñåìåí³âíà, 1913 ð.í. (ñòàíèöÿ

Íåêðàñîâñüêà íà Êóáàí³). Ãîëîä ïåðåæèëà â ñòàíèö³ Òåíã³íñüê³é Óñòü-Ëàáèíñüêîãîð-íó Êðàñíîäàðñüêîãî êðàþ.

ÏÅÒÐÎÂÀ Ìàðiÿ, 1928 ð.í. (ì. Çíàì’ÿíêà Îäåñüêî¿ (íèí³ Êiðîâîãðàäñüêà) îáë.).ÏÅÒÐÓÍßÊ Ìàð³ÿ Ãðèãîð³âíà, 1928 ð.í. (ñ. Áóëàõ³âêà Ïàâëîãðàäñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).

900

ѲÄ×ÅÍÍß

ÏÅÒÞÕ Ìèêîëà Àðòåìîâè÷, 1926 ð.í. (ñ. Êóáëè÷ Òåïëèöüêîãî ð-íó ³ííèöüêî¿îáë.). ϳä ÷àñ ãîëîäó ðîäèíà ìåøêàëà â ñ.Êîðàáåë³âêà Ãàéñèíñüêîãî ð-íó íà³ííè÷÷èí³.

ÏÈËÈÏ’ÞÊ Äåì’ÿí Âàñèëüîâè÷, 1910 ð.í. ϳä ÷àñ ãîëîäó ïðîæèâàâó ì.Êèºâ³ é íà Æèòîìèðùèí³.

ÏÈвà Ìèõàéëî Òàðàñîâè÷, 1919 ð.í. (ñ. Íîâîâ’ÿç³âêà íà Äí³ïðîïåòðîâ-ùèí³).

ÏÈÑÀЪÂÀ Þë³ÿ ²âàí³âíà, 1913 ð.í. (ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê). ϳä ÷àñ ãîëîäóïðîæèâàëà â ñ.Ìîëî÷àíñüêå ͳìåöüêîãî íàö³îíàëüíîãî ð-íó.

ϲÃÓÐÍÎÂÀ Ãàëèíà Ìèêîëà¿âíà, 1912 ð.í. (ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê).ϲÄÄÓÁÍÀ Îëåêñàíäðà Ãðèãîð³âíà, 1927 ð.í. (ñ. Áîðîäà¿âêà Âåðõíüîäí³ï-

ðîâñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ϲÄÎÏÐÈÃÎÐÀ ²âàí Àíäð³éîâè÷, 1921 ð.í. (ì. Õàðê³â).ϲÄÏÀÍÞÊ ßê³â Âîëîäèìèðîâè÷, 1921 ð.í. (ñ. Áîêîâå Äîëèíñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ (íèí³ Ê³ðîâîãðàäñüêà) îáë.).ϲÊÓËÜ Ñòåïàíèäà Ñåð㳿âíà, 1911 ð.í. (ñåëà Ïèðîãè òà ßðîø³ íà Ïîë-

òàâùèí³).ϲÍ×ÓÊ Íàä³ÿ, 1912 ð.í. (ñ. Ðóáàíè Áóöüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.).ϲÍ×ÓÊ Ñòåïàí (ì. Êè¿â). ϳä ÷àñ ãîëîäó ïðîæèâàâ íà òåðèòî𳿠Ïîëüù³.ϲÑÊË²É Ðîìàí Ðîìàíîâè÷ (ì. Òåðí³âêà Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.). Ðîçïîâ³äü

ïðî ãîëîä ó Ïîëîííîìó íà Æèòîìèðùèí³.ϲÑÊÓÍÎÂÀ Ìàð³ÿ ²âàí³âíà, 1922 ð.í. (ñ. Ñåð㳿âêà íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³).ϲÑÍÀ ͳíà (ì. Êðèâèé гã Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ϲÑÍÈÉ Ðîä³îí Ôåäîðîâè÷, 1910 ð.í. (Æèòîìèðùèíà).ϲÒÍÈ×ÓÊ Â³ðà Ìóñ³¿âíà, 1924 ð.í. (ñ. Çâîíåöüêå-íà-Äí³ïð³ Ñîëîíÿíñüêîãî

ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÏËÀÊÈÄÀ Ãàô³ÿ, 1915 ð.í. (×åðêàùèíà).ÏËÀÖÊÀËÜÍÀ Ïîë³íà ²âàí³âíà, 1924 ð.í. (ñ. Òàâð³éñüêå-Ãëàäê³âêà Ãîëî-

ïðèñòàíñüêîãî ð-íó Îäåñüêî¿ (íèí³ Õåðñîíñüêà) îáë.). Ãîëîä ïåðåæèëà ó ñ.Ìàë³Êëèíè íà Õåðñîíùèí³.

ÏËÅÂÀÊÎ Ìèêîëà ²âàíîâè÷, 1915 ð.í. (ñ. Ñóõàí³âêà Ï’ÿòèõàòñüêîãî ð-íóÄí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).

ÏËÈÑÊÎÍ²Ñ Âîëîäèìèð ßêîâè÷, 1922 ð.í. (ñ. Áîãóñëàâ Ïàâëîãðàäñüêîãîð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).

Ï˲ÑÎÂÑÜÊÀ Åëüâ³ðà Êèðèë³âíà, 1920 ð.í. (ì. Êðèâèé гã Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿îáë.). Ãîëîä ïåðåæèëà â ñåëàõ Õðèñòîôîð³âêà ³ Ëîçîâàòêà íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³.

ÏÎÃÎЪËÎÂÀ Î.Ñ. (ñ. Êîçàöüêå Áåðèñëàâñüêîãî ð-íó íà Õåðñîíùèí³).

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

901

ÏÎÃÎвËÀ Ã.². (ì. Áåðèñëàâ íà Õåðñîíùèí³).ÏÎÃвÁÍÈÊ Âàðâàðà Ïàâë³âíà, 1925 ð.í. (ñ. Äìóõàéë³âêà Ìàãäàëèí³âñüêîãî

ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÏÎÄÎËßÍ Ñòåïàí ²âàíîâè÷ (ñ. Ñëîáîäèùå íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³). ÏÎÉÄÀ Ãàííà Ëàð³îí³âíà, 1923 ð.í. (ñ. Äí³ïðîâî-Êàì’ÿíêà Âåðõíüîäí³ï-

ðîâñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÏÎÊÎÒÈËÎ Ìàð³ÿ Îëåêñàíäð³âíà, 1915 ð.í. (ñ. Ìèí³âêà Ìàãäàëèí³âñüêî-

ãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÏÎ˲ÙÓÊ Âàñèëü Ñèëîâè÷ (ñ. Ãàéâîðîí Âîëîäàðñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.).ÏÎ˲ÙÓÊ Ìèêîëà (ì. Á³ëà Öåðêâà Êè¿âñüêî¿ îáë.). Ãîëîä ïåðåæèâ ó ñ.Ãàé-

âîðîí Âîëîäàðñüêîãî ð-íó Êè¿âùèíè.ÏÎ˲ÙÓÊ (â ä³âîöòâ³ ÊÎÇÈÍÅÍÊÎ) Îëåíà Çàõàð³âíà, 1923 ð.í. (ñ. Ñòàð³

Áàáàíè Óìàíñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.).ÏÎËÊÎÂÀ Ìàð³ÿ, 1926 ð.í. (ì. Ìà곿âêà Äîíåöüêî¿ îáë.). Ãîëîä ïåðåæèëà â

Õàðê³âñüê³é îáë.ÏÎËÎÆÀÉ Ìàð³ÿ Ñåð㳿âíà, 1908 ð.í.(ñ. Âèøíåâåöüêå Ñèíåëüíèê³âñüêîãî

ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÏÎËÒÀÂÅÖÜ (â ä³âîöòâ³ Êíèø) ªâãåí³ÿ Ñåìåí³âíà, 1921 ð.í. (ì. Íîâîìîñ-

êîâñüê Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.). Ãîëîä ïåðåæèëà â ñ.Ãîëóá³âêà Ïåðåùåïèíñüêîãîð-íó Äí³ïðîïåòðîâùèíè.

ÏÎËÜÎÂÀ (â ä³âîöòâ³ Êðîò) ˳ä³ÿ Êèðèë³âíà, 1929 ð.í. (ñ. Òåë³æåíö³ Ñòàðî-ñèíÿâñüêîãî ð-íó ³ííèöüêî¿ (íèí³ Õìåëüíèöüêà) îáë.).

ÏÎËÜÙÀÍ Î.Ä. (Õåðñîíùèíà). ϳä ÷àñ ãîëîäó æèâ ó ñåëàõ Ëþáèì³âêà,×åðâîíèé Ìàÿê íà Õåðñîíùèí³.

ÏÎËßÊÎÂÀ ³ðà Àíäð³¿âíà, 1920 ð.í. (ñìò. Ìàãäàëèí³âêà Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÏÎËßÊÎÂÀ Ñîô³ÿ Òèìîô³¿âíà, 1916 ð.í. (ñ. Ïèðîãè Ãëîáèíñüêîãî ð-íó Õàð-

ê³âñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.).ÏÎÍÎÌÀÐÅÍÊÎ Ìàð³ÿ Ìàêñèì³âíà, 1915 ð.í. (ñ. Áóëàõ³âêà Ïàâëîãðàä-

ñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÏÎÍÎÌÀÐÅÍÊÎ Ò.Ì. (ì. Áåðèñëàâ íà Õåðñîíùèí³). ÏÎÏÈÊ Ïåòðî Ïåòðîâè÷, 1921 ð.í. (õóò. Âèñîêèé Êðèíè÷àíñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.). Ãîëîä ïåðåæèâ ó ñ.Ìàëî-Ñîô³¿âêà íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³.ÏÎϲËÜ Êàçèìèð Ñòåïàíîâè÷, 1934 ð.í. (ì. Êðàìàòîðñüê Äîíåöüêî¿ îáë.).ÏÎÏËÀÂÑÜÊÀ ͳíà ßê³âíà, 1920 ð.í. (ñ. Ñåð㳿âêà Ñîëîíÿíñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÏÎÏÎÂÀ Âàëåíòèíà Ìèõàéë³âíà (ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê).ÏÎÏÎÂÀ ªâà Êèðèë³âíà (ñ. Ìàëîïîëîâåöüêå Ôàñò³âñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.).

902

ѲÄ×ÅÍÍß

ÏÎÏÎÂÈ× (â ä³âîöòâ³ ÏÀÙÅÍÊÎ) ijíà Ôåäîñ³¿âíà, 1930 ð.í. (ì. Êðèâèéгã Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.). Ãîëîä ïåðåæèëà íà ðóäíèêó ³ì.Ê.˳áêíåõòà.

ÏÎÏÎÂʲÍÀ Îëåêñàíäðà ²âàí³âíà, 1912 ð.í. (ì. Ñèíåëüíèêîâå íà Äí³ïðî-ïåòðîâùèí³).

ÏÎÐÔÈÌÅÍÊÎ Ãðèãîð³é Ìèõàéëîâè÷ (ñ. Êàëèí³âêà Ïîêðîâñüêîãî ð-íóÄí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).

ÏÎÒÀÏÅÍÊÎ (ó ä³âîöòâ³ ËÀÂÑÜÊÀ) Ìàð³ÿ Ãðèãîð³âíà, 1925 ð.í. (ñ. Êóêî-âè÷³ Ìåíñüêîãî ð-íó ×åðí³ã³âñüêî¿ îáë.).

ÏÎÒÀÏÅÍÊÎÑ Ãðåê (ì. Ìàëèí íà Æèòîìèðùèí³). Ãîëîä ïåðåæèâ ó ñ. Çà-ðóääÿ. Ñâ³ä÷åííÿ ïðàïðàä³äà.

ÏÎÕÂÀËÀ ²âàí Òèìîô³éîâè÷, 1929 ð.í. (ñ. Áåðåçíÿêè Õîðîëüñüêîãî ð-íó Õàðê³â-ñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë).

ÏÎÙÓÏÀÉËÎ Òåòÿíà Çàõàð³âíà, 1928 ð.í. (ì. Æîâò³ Âîäè Äí³ïðîïåòðîâ-ñüêî¿ îáë.).

ÏÐÈÉÌÀÊ ²âàí Ëåîí³äîâè÷, 1924 ð.í. (ñ. Ãîðîäèùå Ïàâëîãðàäñüêîãî ð-íóÄí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).

ÏÐÈÉÌÀÊ ²âàí Ïàíòåëåéìîíîâè÷ (Ïîëòàâùèíà). Ãîëîä ïåðåæèâ ó ñ.Ãëî-áèíå Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.

ÏÐÈÊÀÇÊÈ ×ÀѲ ÃÎËÎÄÎÌÎÐÓ.ÏÐÈÑßÆÍÈÉ Ìèêîëà (ñ-ùå Äí³ïðîâñüêå Âåðõíüîäí³ïðîâñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.). ϳä ÷àñ ãîëîäó ïðîæèâàâ ó ñ.Âåëèêà ßáëóí³âêà Êè¿â-ñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë. À ÌÈ ÌÀ˲ ÁÓËÈ ² ÃÎ˲.

ÏÐÈÒÓËÀ Ìàð³ÿ Ñåìåí³âíà, 1902 ð.í. (ñ. Ìèðîëþá³âêà Øèðîê³âñüêîãîð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.). ϳä ÷àñ ãîëîäó ïðîæèâàëà íà ʳðîâîãðàäùèí³.

ÏÐÈÕÎÄÜÊÎ Àëëà Ëóê’ÿí³âíà, 1937 ð.í. (ì. Êè¿â). ѳì’ÿ ïåðåæèëà ãîëîä âì.Âîâ÷àíñüêó íà Õàðê³âøèí³.

ÏÐÈÕÎÄÜÊÎ Âàñèëü ²âàíîâè÷, 1924 ð.í. (ñ-ùå Þð’¿âêà íà Äí³ïðîïåò-ðîâùèí³).

ÏÐÈÕÎÄÜÊÎ Îëåíà Ïàâë³âíà, 1920 ð.í. (ñ. Êî÷åðåæêè Ïàâëîãðàäñüêîãîð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).

ÏÐÈ×ÈÍÀ Àíòîí Êèðèëîâè÷ (ñ. Êîâàë³âêà íà Êè¿âùèí³).ÏÐÈØÅÄÜÊÎ Âàñèëü Ïèëèïîâè÷, 1923 ð.í. (ñìò.Âàðâà ×åðí³ã³âñüêî¿ îáë.).ÏÐÎÊÎÏÅÍÊÎ Ãàâðèëî Íèêèôîðîâè÷, 1922 ð.í. (ñ. Æäàí³âêà Ìàãäàëèí³â-

ñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÏÐÎÊÎÏÅÍÊÎ (â ä³âîöòâ³ ×ÅÒÂÅÐÒÎÊ) Ëóê³ÿ Ëàð³îí³âíà, 1894 ð.í.

(ñ. Ìîøîðèíå Çíàì’ÿíñüêîãî ð-íó Îäåñüêî¿ (íèí³ Ê³ðîâîãðàäñüêà) îáë.).ÏÐÎÊÎÏÅÍÊÎ Îëåêñàíäðà Ñòåïàí³âíà, 1923 ð.í. (ñ. Êîæóõ³âêà Òåïëèöü-

êîãî ð-íó ³ííèöüêî¿ îáë.).

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

903

ÏÐÎÊÎÏÅÍÊÎ Òåêëÿ Ëåâèê³âíà, 1900 ð.í. (ñ. Êîæóõ³âêà Òåïëèöüêîãî ð-íó³ííèöüêî¿ îáë.).

ÏÐÎÕÂÀÒÈËÎ Ãàëèíà ²âàí³âíà, 1910 ð.í. (ñ. Êðèìêà íà Ìèêîëà¿âùèí³).ÏÐÎÕÎÐÅÍÊÎ ²âàí Ôåäîðîâè÷, 1924 ð.í., (ì. Äîíåöüê). Ãîëîä ïåðåæèâ

ó ñ. Øåíäåð³âêà Êîðñóíü-Øåâ÷åíê³âñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.ÏÐÎÖÜ ß. ÇÀÁÓÒÒÞ ÍŠϲÄËßÃÀª: ÃÅÍÎÖÈÄ ×È ÏÎÐÓØÅÍÍß

ÏÐÀ ËÞÄÈÍÈ?ÏÓÃÀ× Î. (ì. Êè¿â). ÏÐÎ ÌÀҲРÄÎÖÅÍÒÀ ÑÒÀͲÑËÀÂÀ ÍÅÄÇÅËÜ-

ÑÜÊÎÃÎ.ÏÓÑÒÎÂ²É Óñòèíà Ïîòàï³âíà (ì. Ôàñò³â íà Êè¿âùèí³).ÏÓÑÒβÉÒ ²âàí Ïàâëîâè÷ (ñ. Ìàëîïîëîâåöüêå Ôàñò³âñüêîãî ð-íó Êè¿â-

ñüêî¿ îáë.).ÏÓÑÒÎÂÎÉÒ Àíàñòàñ³ÿ Ñòåïàí³âíà, 1924 ð.í. (ñ. Êèñëÿíêà Ñèíåëüíèê³â-

ñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÏÓÕÀËÜÑÜÊÀ Ìàð³ÿ Ñåìåí³âíà, 1921 ð.í. (ñ. Êóäàø³âêà Öàðè÷àíñüêîãî

ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÏÓØÍÀ ßâäîõà ²âàí³âíà, 1923 ð.í. (ñìò. Ìåæîâà Ïîêðîâñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.). Ãîëîä ïåðåæèëà â ñ.Ãàâðèë³âêà íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³.ÏØÅÍÈØÍÀ ˳ä³ÿ Ìàêàð³âíà, 1920 ð.í. (ì. Íîâîìîñêîâñüê Äí³ïðîïåòðîâ-

ñüêî¿ îáë.).ÐÀÄ×ÅÍÊÎ Àíäð³é ßêèìîâè÷, (1900-1982). Ãîëîä ïåðåæèâ íà Æèòîìèðùèí³.ÐÀÄ×ÅÍÊÎ Îëåã Îëåêñàíäðîâè÷, 1923 ð.í. (ñ. Çíàìåí³âêà Íîâîìîñêîâñüêîãî

ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÐÀÄ×ÓÊ Ãàëèíà Ñòàí³ñëàâ³âíà (ñ. Âàñèë³âêà íà ʳðîâîãðàäùèí³).ÐÀÇÂÎÄÎÂÀ Àë³íà (ì. Ìà곿âêà Äîíåöüêî¿ îáë.). Ðîäèíà ä³äóñÿ ï³ä ÷àñ

ãîëîäó ïåðåáóâàëà ó ñ.ͳêîëüñüêîìó íà Äîíå÷÷èí³. ÐÀÊÎ¯Ä Îëüãà Ñïèðèäîí³âíà, 1909 ð.í. (ñ. Êîðîãîä ×îðíîáèëüñüêîãî ð-íó

Êè¿âñüêî¿ îáë.).ÐÀÒÓØÍÈÉ Îëåêñàíäð (ñ. Òàøëèê Ñì³ëÿíñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêà-

ñüêà) îáë.).ÐÀØʲÂÑÜÊÀ Ãàííà (ñ. Ìàëîïîëîâåöüêå Ôàñò³âñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.).ÐÅÁ×ÅÍÊÎ Ôåä³ð ²âàíîâè÷, 1923 ð.í. (ì. Ïàâëîãðàä íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³).

Ãîëîä ïåðåæèâ ó ñ.Áóëàõ³âêà Ïàâëîãðàäñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.ÐÅÂÀ Ìèêîëà Àíòîíîâè÷, 1908 ð.í. (ñ. Õèëüê³âêà Ïîêðîâñüêî-Áàãà÷àíñüêîãî

(íèí³ Õîðîëüñêèé) ð-íó Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.).ÐÅÂÀ Ïð³ñüêà Ëóê³âíà, 1902 ð.í. (ñ. Ãåðìàí³âêà Îáóõ³âñüêîãî ð-íó Êè¿â-

ñüêî¿ îáë.).

904

ѲÄ×ÅÍÍß

ÐÅÌÅÍÍÀ Ìàð³ÿ Àíäð³¿âíà (ñ. Òàâð³éñüêå-Ãëàäê³âêà Ãîëîïðèñòàíñüêîãî ð-íóÎäåñüêî¿ (íèí³ Õåðñîíñüêà) îáë.

ÐÈÁÀËÊÀ Îëåêñàíäð ²âàíîâè÷, 1917 ð.í. (ì. Àë÷åâñüê Íîâî-Àéäàðñüêîãîð-íó Äîíåöüêî¿ (íèí³ Ëóãàíñüêà) îáë.). Ãîëîä ïåðåæèâ ó ñëîáîä³ Êîëÿä³âêà Íîâî-Àéäàðñüêîãî ð-íó òà ñ.Êàì’ÿíêà íà Ëóãàíùèí³.

ÐÈÁÊÀ Óëÿíà Ïåòð³âíà, 1917 ð.í. (ñ. Çâîíåöüêå-íà-Äí³ïð³ Ñîëîíÿíñüêîãîð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).

ÐÈÁ×²É Ìàð³ÿ Ãíàò³âíà, 1929 ð.í. (ñ. Ìèøóðèí гã Âåðõíüîäí³ïðîâñüêîãîð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).

ÐÈÆÅÍÊÎ Ïåòðî Êóçüìè÷, 1916 ð.í. (ì. Ïàâëîãðàä íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³).Ãîëîä ïåðåæèâ ó ñ. Êî÷åðåæêè Ïàâëîãðàäñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.

вÆÊÎ À.². ÐÅÀËÜͲ ʲËÜʲÑͲ ÎÁÑßÃÈ ÃÅÍÎÖÈÄÓ Â ÓÊÐÀ¯Í².ÐÈÕÒÈÊ ßê³â Îðåñòîâè÷, 1905 ð.í. (ñ. ³ííèöüê³ Ñòàâè Ãðåá³íê³âñüêîãî ð-íó

Êè¿âñüêî¿ îáë.).вÇÍÈÊ Ìàð³ÿ Òèò³¿âíà, 1925 ð.í. (ì. Ïàâëîãðàä Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).

Ãîëîä ïåðåæèëà â ñ.Áóëàõ³âêà Ïàâëîãðàäñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.ÐÎÄÀÊ Ìàð³ÿ ²âàí³âíà, 1925 ð.í. (ì. Êè¿â). Ãîëîä ïåðåæèëà ó Âîëîäàðñüêîìó

ð-í³ Êè¿âùèíè.ÐÎÆÅÍÊÎ Áîðèñ ²âàíîâè÷ (ñ-ùå Áîðîâà Ôàñò³âñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.).

Ãîëîä ïåðåæèâ ó ñ.Âåëèêà Ìîòîâèë³âêà íà Êè¿âùèí³.ÐÎÌÀÍ Îëåíà, 1921 ð.í. (ñ. Ïåòðîâå Ñîô³¿âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÐÎÌÀÍÅÍÊÎ Ìàêñèì Äìèòðîâè÷, 1919 ð.í. (ñ. Íåäîãàðêè íà Ïîëòàâùèí³).ÐÎÌÀÍÅÖÜ ªâãåí³ÿ Ñåìåí³âíà, 1907 ð.í. (ñ. Âåëèêîìèõàéë³âêà Ïîêðîâ-

ñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÐÎÌÀÍ×ÓÊ ªâãåí³ÿ Ñòåïàí³âíà, 1924 ð.í. (ñ. Ñòàðèé Õìåðèí ªì³ëü÷èíñü-

êîãî ð-íó Æèòîìèðñüêî¿ îáë.).ÐÎÌÅÍÑÜÊÀ Ëþáîâ Ñåð㳿âíà, 80 ðîê³â (ñ. Òàâð³éñüêå-Ãëàäê³âêà Ãîëîï-

ðèñòàíñüêîãî ð-íó Õåðñîíñüêî¿ îáë.).ÐÎÑÜ Ãàííà Ôåäîð³âíà, 1922 ð.í. (ñ. Ìèøóðèí гã Âåðõíüîäí³ïðîâñüêîãî

ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÐÓÄÅÍÊÎ Ãàííà (Êè¿â).ÐÓÄÅÍÊÎ Îäàðêà, 1906 ð.í. (Äí³ïðîïåòðîâùèíà).ÐÓÄÅÍÊÎ Ñ. (ñ. Õðîëè Õàðê³âñüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿ îáë.). ϳä ÷àñ ãîëîäó

ïðîæèâà ó ñ.Á³ëóõ³âêà Êàðë³âñüêîãî ð-íó Ïîëòàâùèíè.ÐÓÄÅÍÊÎ Ò.Ì. (ñ. Äóä÷àíè íà Õåðñîíùèí³).ÐÓÄÈÉ Âàñèëü (ì. Òèâð³â íà ³ííè÷÷èí³). ÇÀ ÌÀÐÊÑÎÌ ² ËÅͲÍÈÌ...ÐÓÄÈÉ Âàñèëü (ì. Òèâð³â íà ³ííè÷÷èí³). ÖÅÐÊÎÂͲ Ö²ÍÍÎÑÒ² ÂÈËÓ-

×ÀÒÈ, À ÑËÓÆÈÒÅ˲ ÐÎÇÑÒвËÞÂÀÒÈ...

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

905

ÐÓÄ×ÅÍÊÎ Ïàâëî (ñ. Ñîñí³âêà Ãàäÿöüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâ-ñüêà) îáë.). ÍÀÑ ÕÎÒ²ËÈ ÇÐÎÁÈÒÈ ÁÈÄËÎÌ.

ÐÓÄ×ÅÍÊÎ Ïàâëî (ì. Êè¿â). Ö²ÍÀ ÎÊÐÀÉÖß.ÐÓÄÜ (Ïàëàæêà) Ïîë³íà (Õåðñîíùèíà).ÐÓÊÎÂÑÜÊÈÉ Ïåòðî Ñòåïàíîâè÷, 1925 ð.í. (ñ. Áîãóñëàâ Ïàâëîäàðñüêîãî

ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÐÓÌÈËÎÂÀ (â ä³âîöòâ³ ÓÑÈÊ) Ìàð³ÿ Ãàâðèë³âíà, 1924 ð.í. (ì. Íîâîìîñ-

êîâñüê íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³). Ãîëîä ïåðåæèëà â ñ.Êóëåá³âêà Íîâîìîñêîâñüêîãîð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.

ÐßÁÅÍÊΠ³êòîð Ñåðã³éîâè÷, 1919 ð.í. (ì. Êðèâèé гã Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÐßÁÅÖÜ Îëüãà Ëóê³âíà, 1918 ð.í.(ñ. Äðàá³âêà Êîðñóíü-Øåâ÷åíê³âñüêîãî ð-

íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.).ÐßÁÓÕÀ Äàðèíà ²âàí³âíà, 1925 ð.í. (ñ. Áîãóñëàâ Ïàâëîäàðñüêîãî ð-íó Äí³ïðî-

ïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÐßÙÅÍÊΠ˳ä³ÿ ²âàí³âíà, 1924 ð.í. (ñ. Ñòàâè Êàãàðëèöüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿

îáë.).ÑÀÁÀÄÀØ Ìèõàéëî Ôåîäîñ³éîâè÷, 1928 ð.í. (ì. Òåò³¿â Êè¿âñüêî¿ îáë.).ÑÀÂ×ÅÍÊÎ Âàñèëü ²âàíîâè÷ (ñ. Ðîãîçÿíêà Âåëèêîáóðëóöüêîãî ð-íó Õàðê³â-

ñüêî¿ îáë.).ÑÀÂ×ÈØÈÍÀ Îëüãà Îëåêñ³¿âíà (1910–2002) (ì. Òàëüíå íà ×åðêàùèí³).

ßê ïåðåñåëåíåöü, ïðîæèâàëà íà õóò. Êàãàðëèê Íîâîàðõàíãåëüñüêîãî ð-íó Îäå-ñüêî¿ (íèí³ Ê³ðîâîãðàäñüêà) îáë.

ÑÀÂ×ÓÊ ²âàí (ñ. Çóá³âùèíà Ñëàâóòñüêîãî ð-íó ³ííèöüêî¿ (íèí³ Õìåëüíèöüêà)îáë.).

ÑÀÃÅÊ Ãàííà Òèìîô³¿âíà, 1920 ð.í. (ñ. Âàðâàð³âêà íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³).ÑÀÄÊÎÂÑÜÊÈÉ Â.Ã. (ì. Êè¿â).ÑÀÉÃÀÊ Í³íà Ïðîêîï³âíà, 1927 ð.í. (ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê). ϳä ÷àñ ãîëîäó

ïðîæèâàëà â ñ.Ñòàðèé Îðëèê Ñîëîíÿíñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.ÑÀÊÅÂÈ×-ÄÀËËÀÑ ªâãåí³ÿ, 1925 ð.í. (Ëîñ-Àíäæåëåñ, Êàë³ôîðí³ÿ, ÑØÀ).

Ãîëîä ïåðåæèëà â Óêðà¿í³.ÑÀÊÓÍ Âîëîäèìèð Ïèëèïîâè÷ (ì. Áåðäÿíñüê Çàïîð³çüêî¿ îáë.). Ãîëîä

ïåðåæèâ ó ì. Ïåðâîìàéñüê Îäåñüêî¿ (íèí³ Ìèêîëà¿âñüêà) îáë.ÑÀËÈÌÎÍÅÍÊÎ Äìèòðî Ãðèãîðîâè÷ (Äí³ïðîïåòðîâùèíà). ϳä ÷àñ ãîëîäó

ïåðåáóâàâ ó ñ.Øèíêàð³âêà Öàðè÷àíñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.ÑÀËÎÂÀ Ïàðàñêîâ³ÿ Àðõèï³âíà, 1906 ð.í. (ñ. Äðàá³âêà Êîðñóíü-Øåâ÷åíê³â-

ñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.).ÑÀËÎÌÀÒ²Í Àíàòîë³é (ì. Ìà곿âêà Äîíåöüêî¿ îáë.).

906

ѲÄ×ÅÍÍß

ÑÀÌÎÉËÅÍÊΠͳíà Ïðîêîï³âíà, 1919 ð.í. (ñ. Íîâîàíäð³¿âêà Âàñèëüê³âñüêîãîð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).

ÑÀÌÎÉËÞÊ Âîëîäèìèð (Êè¿âùèíà). Ãîëîä âî÷åâèäü áà÷èâ ó ñ. ²â÷à íà³ííè÷÷èí³).

ÑÀÌÎÒÈÍÀ ͳíà ²âàí³âíà, 1920 ð.í. (Æèòîìèðùèíà).ÑÀÌÎÕÂÀËÎÂÀ Ìàð³ÿ, 1923 ð.í. (ì. Ìà곿âêà íà Äîíå÷÷èí³). Ãîëîä ïåðå-

æèëà â ñ.Ðóäíÿ (íà êîðäîí³ ç Á³ëîðóñ³ºþ).ÑÀÌÎÕ²ÍÀ Ò. (ì. Ñåâàñòîïîëü ÀÐÊ).ÑÀÍÆÀÐÀ Ïàðàñêà Âàñèë³âíà, 1920 ð.í. (ñ. Îëåêñàíäð³âêà Ìàãäàëèí³âñüêîãî

ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÑÂÈÐÈÄ Àíäð³é (ì. ²âàíê³â Êè¿âñüêî¿ îáë.).ÑÂÈÐÜ Â.². (ñ. Ìèðîí³âêà Ï’ÿòèõàòñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÑÂÈÙ Ïàâëà, 1918 ð.í. ÍÅÏÐÎÙÅÍÍÅ: ÃÎËÎÄͲ ҲͲ 33-ãî.ѲÄÊÈ ÃÎËÎÄÎÌÎÐÓ 1932–1933 ðð. (ñ. Êóêîâè÷³ Ìåíñüêîãî ð-íó ×åðí³-

ã³âñüêî¿ îáë.).ÑÂßÒÅÍÊÎ Ìàð³ÿ Ìèêîëà¿âíà, 1926 ð.í. (ñ. Ìàð’¿âêà-2 Ñîô³¿âñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÑÅÌÅÍÅÖÜ Ëþäìèëà Ñèäîð³âíà (ñ. Ïðåîáðàæåíêà Îð³õ³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðî-

ïåòðîâñüêî¿ (íèí³ Çàïîð³çüêà) îáë.).ÑÅÌÅÍÈÙ Ãàííà Ñåìåí³âíà, 1925 ð.í. (ñ. Ñòàâè Êàãàðëèöüêîãî ð-íó Êè¿â-

ñüêî¿ îáë.).ÑÅÌÅÍÊÎ Þð³é Ñåðã³éîâè÷, 1920 ð.í. Ïðî çàãèáëèõ ç ãîëîäó ð³äíèõ íà

Äí³ïðîïåòðîâùèí³.ÑÅÌÅÍ×ÅÍÊÎ Âàñèëü Ïèëèïîâè÷, 1913 ð.í. (ñ-ùå Ãóáèíèõà Íîâîìîñ-

êîâñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÑÅÌÅÍ×ÅÍÊÎ Ïàøà Ôåäîð³âíà, 1921 ð.í. (ñ. Ãóáèíèõà Íîâîìîñêîâñüêî-

ãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÑÅÌÅÍÞÒÀ Âàñèëü (ì. Ãóëÿéïîëå Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ (íèí³ Çàïîð³çüêà)

îáë.). ÑÅÌÅÑÅÍÊÎ Ñåðã³é Ãðèãîðîâè÷, 1965 ð.í. (ñ. Øèðîêå íà Äí³ïðîïåòðîâ-

ùèí³). Ðîçïîâ³äü îíóêà ïðî æèòòÿ ñâîãî ä³äà.ÑÅÐÁÎ× ²., 1920 ð.í.(ñìò.Áó÷à Êèºâî-Ñâÿòîøèíñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.).ÑÅÐÃŪ Àíäð³é Îëåêñ³éîâè÷, 1915 ð.í. (ñ. Õàùåâå Íîâîìîñêîâñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÑÅÐÃŪ Âîëîäèìèð Ìàêàðîâè÷, 1924 ð.í. (ì. Êè¿â).ÑÅÐÃŪ Ë.ß. (ì. Áåðèñëàâ íà Õåðñîíùèí³).

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

907

ÑÅÐÃŪÂÀ (â ä³âîöòâ³ ÑËÞÑÀÐ) Àííà ªãîð³âíà, 1944 ð.í. (ì. Êåð÷ Àâòî-íîìíî¿ ðåñïóáë³êè Êðèì). Áàòüêè ïåðåæèëè ãîëîä íà õóò.Øêóìàòè Ñì³ë³âñüêîãîð-íó ×åðí³ã³âñüêî¿ (íèí³ Ñóìñüêà) îáë.

ÑÅÐòÉ×ÓÊ Âîëîäèìèð (Êè¿â). ×ÎÌÓ ÂÎÍÈ ÍÅ ÕÎ×ÓÒÜ ÍÀÑ ÁÀ×ÈÒÈ,ÀÁÎ ²ÑÒÎÐ²ß ÍÀ ÑËÓÆÁ² ²ÌÏÅÐÑÜÊί ÏÎ˲ÒÈÊÈ.

ÑÅÐÄÞÊ Î.Þ. (Êðèíè÷àíñüêèé ð-í Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ѪÐÎÂ-ÔÈËÈÌÎÍΠ²âàí Ãàâðèëîâè÷, 1912 ð.í. (ñ. Ñîô³¿âêà Íîâîòðî¿öü-

êîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ (íèí³ Õåðñîíñüêà) îáë.). Ãîëîä ïåðåæèâ ó ñ. Óñïå-í³âêà Íîâîòðî¿öüêîãî ð-íó Õåðñîíñüêî¿ îáë.

ÑÈÄÎÐÅÍÊÎ Éîñèï (Õåðñîíùèíà). [ÂÅѲËËß Â ÊÅËÅÃů].ÑÈÄÎÐÅÍÊÎ Î.². (ñ. Êóêîâè÷³ Ìåíñüêîãî ð-íó ×åðí³ã³âñüêî¿ îáë.).ÑÈÄÎÐÞÊ Ãàííà Ãíàò³âíà, 1923 ð.í. (ñ. Ùîðñüê Êðèíè÷àíñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÑÈËÊÀ Ïàâëî ²âàíîâè÷, 1923 ð.í. (ì. Õàðê³â).ÑÈËʲÍÀ Äàð³ÿ Êîñòÿíòèí³âíà, 1915 ð.í. (ñ. Ãàðêóøèíå Ñîëîíÿíñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÑÈÏÀËÎ Îëåêñàíäðà Ïàâë³âíà, 1913 ð.í. (ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê). Ãîëîä ïåðå-

æèëà íà Ïîëòàâùèí³.ÑÈÒÍÈÊÎÂÀ (â ä³âîöòâ³ ÒÎÐÓÁÀÐÀ) Ìàð³ÿ Ïàðôåíò³¿âíà, 1922 ð.í. (ñ. Ïè-

ðîãè Ãëîáèíñüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.).ÑÈ×ÅÂÊÀ Îëåíà Àíäð³¿âíà, 1913 ð.í. (ñ. Øåâ÷åíêîâå Ìàëèíñüêîãî ð-íó

Êè¿âñüêî¿ (íèí³ Æèòîìèðñüêà) îáë.).ѲÐÀ Íàñòÿ Êàðï³âíà, 1914 ð.í. (ñ. Øàíäð³âêà Þð’¿âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåò-

ðîâñüêî¿ îáë.).ÑÊÈÄÀÐÅÍÊÎ Âàëåíòèíà Âàñèë³âíà, 1919 ð.í. (ñ. Íîâî-Êè¿âêà Òîìàê³-

âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÑÊÈÒÅÍÊÎ Îëåêñàíäðà Ïåòð³âíà, 1924 ð.í. (ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê). ϳä ÷àñ

ãîëîäó ïåðåáóâàëà â ñ.×åðíåùèíà Êîòîâñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.ÑÊÎÐÈÍÀ Ôåä³ð Ôåäîðîâè÷ (Äí³ïðîïåòðîâùèíà).ÑÊÎÐÓÏÑÜÊÀ Á. (ÑØÀ). Ïðî ãîëîä â ñ.Íîâîãðèãîð³âêà íà Òàâð³éùèí³.ÑÊÎÒÀÐÅÍÊÎ ²âàí Àíäð³éîâè÷, 1923 ð.í. (ñ. Ñàêñàãàíü Ï’ÿòèõàòñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÑÊÎ×ÎÊ Ôåîäîñ³é Îñòàïîâè÷, 1920 ð.í. (ì. Õàðê³â). Ãîëîä ïåðåæèâ íà

õóò. Ïðåîáðàæåíêà Ìåæ³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.ÑÊÐÈÏÈÖÜ Î.Ô. (ì. Áåðèñëàâ íà Õåðñîíùèí³).ÑÊÐÈÏʲÍÀ Ëþáîâ Ãðèãîð³âíà (ì. Ìà곿âêà Äîíåöüêî¿ îáë). Ãîëîä ïåðå-

æèëà â ñ.Àôàíàñ³¿âêà íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³.

908

ѲÄ×ÅÍÍß

ÑÊÐÈÏÍÈÊ Ìàð³ÿ Ãåðàñèì³âíà, 87 ðîê³â (ñ. Ìåäâåä³âêà ×åðêàñüêî¿ îáë.).ÑÊÐÈÖÜÊÈÉ Àðêàä³é ßêîâè÷, 1931 ð.í. (ñ. Ãðåá³íêè Âàñèëüê³âñüêîãî ð-íó

Êè¿âñüêî¿ îáë.). Ãîëîä ïåðåæèâ â ñ.гæêè Òàðàùàíñüêîãî ð-íó Êè¿âùèíè.ÑÊÓÁÀÊ Àíàñòàñ³ÿ Ìàðê³âíà (ñ. Ïðèâîâ÷àíñüêå Ïàâëîãðàäñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÑËÀÁÅÍÜÊÈÉ Î. Óêðà¿íà (Âîëèíü). “×ÎÐͲ ÄÀÒÈ” ÑË²Ä Â²ÄÇÍÀ×ÀÒÈ

ÑÊвÇÜ.Ñ˲ÏÊÎ Îêñàíà Ñåìåí³âíà, 1925 ð.í. (ì. Êðåìåí÷óê íà Ïîëòàâùèí³). Ãîëîä

ïåðåæèëà â ñ.Âèííèêè Êîçåëüùàíñüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.ÑËÎÁÎÄßÍÞÊ Ì. Ñïîãàäè áàáóñ³, ÿêà ïåðåæèëà ãîëîä ó ñåëàõ Þð³â òà

Ñèòíèêè íà Êè¿âùèí³.ÑËÎÁÎÄßÍÞÊ Ìàð³ÿ Ìèêèò³âíà, 1921 ð.í. (ñ. Êîæóõ³âêà Òåïëèöüêîãî ð-íó

³ííèöüêî¿ îáë.).ÑËÞÑÀÐ Ïàðàñêîâ³ÿ Ëóê³âíà, 1926 ð.í. (ñ. Äðàá³âêà Êîðñóíü-Øåâ÷åíê³â-

ñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.).ÑÌÀÃÀ (â ä³âîöòâ³ ÌÀÉÎÐÎÂÀ) Àëëà Ñòåïàí³âíà, 1929 ð.í. (ì. Êè¿â).ÑÌÀËÜ ²âàí. ÂÆÅ ÂÎÑÊÐÅÑËÀ ÓÊÐÀ¯ÍÀ!ÑÌÀËÜ Ôðîñèíà Ñòåïàí³âíà, 1917 ð.í. (ì. Áàëàêë³ÿ íà Õàðê³âùèí³).ÑÌÎËßÍÀ Óñòèíà Ãðèãîð³âíà, 1915 ð.í. (ì. Á³ëà Öåðêâà íà Êè¿âùèí³).ÑÎÊÎË Ìàð³ÿ Ëîãâèí³âíà, 1927 ð.í. (ñ. Ñòàâè Êàãàðëèöüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.).ÑÎÊÎËÎÂÀ Î. (ñ. Íîâî³âàí³âêà Ïàâëîãðàäñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÑÎËÎÂÉÎÂÀ Àíàñòàñ³ÿ ßê³âíà ³ ÑÎËÎÂÉΠÔåä³ð ²âàíîâè÷ (Ëóãàíùèíà).ÑÎËÎÃÓÁ Ãàííà ²âàí³âíà ³ ÕÎÌÅÍÊÎ Íàñòÿ ²âàí³âíà, 1912 ð.í. (ñ. Æîðæ³âêà

íà Ïîëòàâùèí³).ÑÎËÎÄÊÀ Ëþäìèëà Ôåäîð³âíà, 1926 ð.í. (ñ. Â’ÿç³âîê Ïàâëîãðàäñüêîãî

ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÑÎËÎØÀÊ Ãåííàä³é Ãðèãîðîâè÷, 1925 ð.í. (ñ. Ãàíí³âêà íà ʳðîâîãðàäùèí³).ÑÎËÎØÀÊ Îëüãà Ìèêîëà¿âíà, 1927 ð.í. (ñ. Ãàíí³âêà Êðèâîð³çüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÑÎËÎØÅÍÊÎ (ó ä³âîöòâ³ ÏÐÓÄÈÓÑ) Ëþáîâ (ì. Òàëüíå Êè¿âñüêî¿ (íèí³

×åðêàñüêà) îáë.). Ãîëîä ïåðåæèëà ó ñ.Ñîêîë³âî÷êà íà ×åðêàùèí³.ÑÎÐÎÊÀ Ãðèãîð³é Ïåòðîâè÷, 1926 ð.í. (ñ. Êîëêè Äóáðîâèöüêîãî ð-íó

гâíåíñüêî¿ îáë.). Ãîëîä ïåðåæèâ ó ñ.Ñêðèãàéë³âêà Ôàñò³âñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.ÑÎÐÎÊÀ Ñåðã³é (ì. Òàëüíå Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.).ÑÏÀÑÜÊÀ ªëèçàâåòà Ìèòðîôàí³âíà, 1905 ð.í. (Äí³ïðîïåòðîâùèíà).ÑÏÈÐÈÄÎÍÎÂÀ Ëþäìèëà Òèìîô³¿âíà, 1925 ð.í. (ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê).

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

909

ÑÒÀÐÓÕ²Í ß. (ñìò. Øèøàêè íà Ïîëòàâùèí³).ÑÒÀÐÓØÎÊ Ñåðã³é Çàõàðîâè÷, 1920 ð.í. (ñ. Ìèðíå Êðèíè÷àíñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.). ϳä ÷àñ ãîëîäó ïðîæèâàâ ó ì.Äí³ïðîäçåðæèíñüêó íàÄí³ïðîïåòðîâùèí³.

ÑÒÅËÜÌÀÕ Íàä³ÿ Ñòåïàí³âíà (ñ. Ñîô³¿âêà Íîâîòðî¿öüêîãî ð-íó Õåðñîíñüêî¿îáë.). Ðîäèíà ïåðåæèëà ãîëîä íà õóò.×åðí³ã³âêà, Íîâîòðî¿öüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåò-ðîâñüêî¿ (íèí³ Õåðñîíñüêà) îáë.

ÑÒÅÏÀÍÅÍÊÎ Ìàð³ÿ Ñòåïàí³âíà, 1928 ð.í. (Ñêâèðñüêèé ð-í íà Êè¿âùèí³).ÑÒÅÏÎÂÈÉ ß. (ñ. Çàêóñèë³âêà Êè¿âñüêî¿ (íèí³ Æèòîìèðñüêà) îáë.).ÑÒÅÔ’ÞÊ Âàñèëü (ì. Êîñ³â ²âàíî-Ôðàíê³âñüêî¿ îáë.). Ãîëîä ïåðåæèâ ó ñ.Òå-

ëåø³âêà Ðîêèòíÿíñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.ÑÒÅÖÜ Îëåêñàíäðà Ïðîêîï³âíà, 1923 ð.í. (ñ. Âåëèêà Êèð³¿âêà Áåðøàäñüêîãî

ð-íó ³ííèöüêî¿ îáë.).ÑÒÅØÅÍÊÎ Îëåêñàíäðà ²âàí³âíà, 1926 ð.í. (ñ-ùå Àí³íêà íà Äí³ïðîïåò-

ðîâùèí³).ÑÒÈÑÜ Ôåä³ð Äàâèäîâè÷, 1915 ð.í. (ñ. Õàùåâå Íîâîìîñêîâñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÑÒÎËÈÃÀ Ìàð³ÿ Êèðèë³âíà (ì. Ôàñò³â íà Êè¿âùèí³).ÑÒÐÀÒÈË Àíàñòàñ³ÿ Ñèäîð³âíà, 1923 ð.í. (Äí³ïðîïåòðîâùèíà). Ãîëîä

ïåðåæèëà â ñ.Ðóäêà Öàðè÷àíñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.ÑÒÓÏÀÊ Âàñèëü ²âàíîâè÷, 1926 ð.í. (ñ. Ñòàâè Êàãàðëèöüêîãî ð-íó Êè¿â-

ñüêî¿ îáë.).ÑÒÓÏÀÊ Ãàëèíà Ìèõàéë³âíà, 1920 ð.í. (ñ. Ñòàâè Êàãàðëèöüêîãî ð-íó Êè¿â-

ñüêî¿ îáë.).ÑÒÓÏÀÊ Ëþáîâ Äàíèë³âíà, 1927 ð.í. (ñ. Ñòàâè Êàãàðëèöüêîãî ð-íó Êè¿â-

ñüêî¿ îáë.).ÑÒÓÏÀÊ Îëåíà ³êòîð³âíà, 1920 ð.í.(ñ. Âàðâàð³âêà Þð’¿âñüêîãî ð-íó íà

Äí³ïðîïåòðîâùèí³).ÑÒÓÏÊÀ ˳ä³ÿ Ïèëèï³âíà (ñ. Áîðîäà¿âêà Âåðõíüîäí³ïðîâñüêîãî ð-íó Äí³ïðî-

ïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÑÓÊÀ× Ñåðã³é Ñåðã³éîâè÷, 1924 ð.í. (ì. Êðèâèé гã Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÑÓÏÐÓÍ Àíòîí Õàðèòîíîâè÷, 1920 ð.í. (ñ. Âëàñ³âêà Êðåìåí÷óöüêîãî ð-íó

íà Ïîëòàâùèí³ (íèí³ Ñâ³òëîâîäñüêèé ð-í ʳðîâîãðàäñüêî¿ îáë.).ÑÓÏÐÓÍ Â³ðà Ñåð㳿âíà, 1918 ð.í. (ñ. Æîâòíåâå Ìåíñüêîãî ð-íó ×åðí³ã³â-

ñüêî¿ îáë.).ÑÓÏÐÓÍ ²ííà (Õåðñîíùèíà). ÏÐÎ ÙÎ ÐÎÇÏβÄÀËÀ ÁÀÁÓÑß.ÑÓÏÐÓÍ Ìåëàí³ÿ Íèêèôîð³âíà, 1912 ð.í. (ñ. Íåäîãàðêè Êðåìåí÷óöüêîãî ð-íó íà

Ïîëòàâùèí³). Ãîëîä ïåðåæèëà â ñ.Áóêà÷³âêà Êðåìåí÷óöüêîãî ð-íó Ïîëòàâñüêî¿ îáë.

910

ѲÄ×ÅÍÍß

ÑÓÏÐÓÍ Îëüãà Ñåð㳿âíà (ñ. Æîâòíåâå Ìåíñüêîãî ð-íó ×åðí³ã³âñüêî¿ îáë.).Ãîëîä ïåðåæèëà â ñ.Áîíäàð³âêà íà ×åðí³ã³âùèí³.

ÑÓÐÆÈÊ Ìàðèíà ³òà볿âíà, 1915 ð.í. (ñ. Íîâîïîêðîâêà Ñîëîíÿíñüêîãîð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).

ÑÓÑËÈÊ Ðîä³îí (õóò.Ñåâåðèí³âêà íà Ïîëòàâùèí³). ÑÓ×ÎÊ Âîëîäèìèð Ëåîí³äîâè÷, 1933 ð.í. (ñ. Áîÿðêà Êè¿âñüêî¿ îáë.).ÑßÁÐÅÍÊÎ Ìàðôà Îëåêñàíäð³âíà, 1918 ð.í. (ñ. Ïåòðîâñüêå Ñîëîíÿíñüêîãî

ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÒÀËÀØ, 1926 ð.í. (ì. Êðèâèé Ðiã Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).Ç ÒÀÂÐÎÌ ÊËÀÑÎÂÎÃÎ ÂÎÐÎÃÀ.ÒÀËÀØ Àíàòîë³é, 1923 ð.í. (ì. Êðèâèé гã Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.). ÕÎ×ÓÒÜ

ÎÄÊÓÏÈÒÈÑß.ÒÀÐÀÍ Êîñòü Ñòåïàíîâè÷, 1902 ð.í. (ñ. Íîâîìèêîëà¿âêà Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÒÀÐÀÍÅÍÊΠ˳ä³ÿ Çàõàð³âíà, 1921 ð.í. (Äí³ïðîïåòðîâùèíà).ÒÀÐÀÍÅÖÜ Ãàííà Òðîõèì³âíà, 1924 ð.í. (ñ. Êóêîâè÷³ Ìåíñüêîãî ð-íó ×åðí³-

ã³âñüêî¿ îáë.).ÒÀÐÀÑÅÍÊÎ Ôåä³ð Ôåäîðîâè÷ (ì. Ñâåðäëîâñüê Ëóãàíñüêî¿ îáë.).ÒÀÐÀÑÞÊ ²âàí (ñ. Ñòàð³ Áàáàíè Óìàíñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêà-

ñüêà) îáë.).ÒÂÅÐÄÎÕ˲Á Ì. (ñ. Êàì’ÿí³ Ïîòîêè Êðåìåí÷óöüêîãî ð-íó Ïîëòàâñüêî¿ îáë.).ÒÅËÅÂÍÀ Ìîòðÿ Çàõàðiâíà, 1919 ð.í. (ì. Äíiïðîïåòðîâñüê). Ãîëîä ïåðåæèëà

â ñ.Êðàñíîñ³ëêà Îëåêñàíäð³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.ÒÅÌÍÎÕÓÄ ªâäîê³ÿ Íèêîí³âíà (Äí³ïðîïåòðîâñüêà îáë.).ÒÅËÜÍÀ Êàòåðèíà Ìèêîëà¿âíà, 1923 ð.í. (ñ. Ãàâðèë³âêà Ïîêðîâñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÒÅÐÅÙÅÍÊÎ Ìàð³ÿ dzíî⳿âíà, 1919 ð.í. (ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê).ÒÅÐÅÙÅÍÊÎ Îëåíà Ëàâðåíò³¿âíà, 1921 ð.í. (ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê).ÒÅÐÅÙÅÍÊÎ Ðà¿ñà Ïåòð³âíà, 1928 ð.í. (ñ. ªëåí³âêà Þð’¿âñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÒÅÑËß Âîëîäèìèð ²âàíîâè÷, 1925 ð.í. (ñ. ²âàøèí³âêà Ï’ÿòèõàòñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÒªËÜÍΠ².Ï. (ñ. Íîâîñåë³âêà íà Õàðê³âùèí³).ÒÈÌÎØÅÍÊÎ ªâäîê³ÿ Àìâðîñ³¿âíà, 1922 ð.í. (ñ. Êðèíè÷êè íà Äí³ïðîïåò-

ðîâùèí³).ÒÈÍÊΠ³ðà Äìèòð³âíà, 1905 ð.í. (ñ. Îëåêñàíäð³âêà Áîáðèíåöüêîãî ð-íó

Îäåñüêî¿ (íèí³ Ê³ðîâîãðàäñüêà) îáë.).

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

911

ÒÈÒÀÐ Îëåêñàíäðà ²âàí³âíà, 1918 ð.í. (ñ. Êàëèí³âêà Êðèíè÷àíñüêîãî ð-íóÄí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).

ÒÈÙÅÍÊÎ Ìàð³ÿ Ñòåïàí³âíà, 1925 ð.í. (ñ. Øìàêîâå Êðèíè÷àíñüêîãî ð-íóÄí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).

ÒÈÙÅÍÊÎ Ìèêîëà ²âàíîâè÷, 1926 ð.í. (ñ. Àíäðóøêè Ïîï³ëüíÿíñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ Æèòîìèðñüêà) îáë.).

ÒÊÀ×ÅÍÊÎ Ðà¿ñà Ïåòð³âíà, 1926 ð.í. (ñ. Ñòåïàí³âêà Ëîç³âñüêîãî ð-íó Õàðê³â-ñüêî¿ îáë.).

ÒÊÀ×ÅÍÊÎ Ôåä³ð Ãðèãîðîâè÷, 1915 ð.í. (ì. Îäåñà). ϳä ÷àñ ãîëîäó æèâó ñ.Ïåòðîâ³ð³âêà (íèí³ Æîâòåíü) Øèðÿ¿âñüêîãî ð-íó Îäåñüêî¿ îáë.

ÒÊÀ×ÅÍÊÎ Þð³é Âàñèëüîâè÷, 1915 ð.í. (ñ. Äí³ïðîâî-Êàì’ÿíêà Âåðõíüî-äí³ïðîâñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).

ÒÊÀ×ÓÊ ²âàí (ñ. ×åñí³âêà Õìåëüíèöüêîãî ð-íó ³ííèöüêî¿ îáë.).ÒÊÀ×ÓÊ Ê.Í. (ñ. Êîçàöüêå íà Õåðñîíùèí³).ÒÊÀ×ÓÊ Îëåêñàíäð Ïåòðîâè÷, 1927 ð.í. (ñ. Áóëàõ³âêà Ïàâëîãðàäñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÒÊÀ×ÓÊ Ïàâëî (Ïîä³ëëÿ). ÌÀËÅÍÜʲ ÎÏβÄÀÍÍß ÏÐÎ ÂÅËÈÊÈÉ

ÃÎËÎÄ.ÒÎÁ²ËÅÂÈ× Ãàëèíà Âàñèë³âíà, 1916 ð.í. (ñ-ùå Íàä³ÿ ʳðîâîãðàäñüêî¿ îáë.).ÒÎÂÑÒÎÏ’ßÒ (ó ä³âîöòâ³ ×È×ÊÀÍ) Âàðâàðà Ãðèãîð³âíà, 1924 ð.í. (ñ. Êóêî-

âè÷³ Ìåíñüêîãî ð-íó ×åðí³ã³âñüêî¿ îáë.).ÒÎÂÑÒÎÏ’ßÒ Ìèõàéëî Ãðèãîðîâè÷, 1919 ð.í. (ñ. Êóêîâè÷³ Ìåíñüêîãî ð-íó

×åðí³ã³âñüêî¿ îáë.).ÒÎÊÀËÜ Îëåêñàíäðà ²âàí³âíà, 1918 ð.í. (ñ. Ìàëà Âèñêà Îäåñüêî¿ (íèí³

ʳðîâîãðàäñüêà) îáë.).ÒÎÊÀÐÅÍÊÎ Òàíàñ Ïàíàñîâè÷ (ñ. Ãàéâîðîí Âîëîäàðñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.).ÒÎÊÀЪ ²ãîð Ïåòðîâè÷, 1923 ð.í. (ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê).ÒÎÍÊÎÂÈÄ Îëåêñ³é (ñ. Ñàëèâîíêè Ãðåá³íê³âñüêîãî ð-íó íà Êè¿âùèí³).ÒÎÐÊÓÒ Ìèêîëà. (ñ. ßðîø³ Ãëîáèíñüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà)

îáë.). ÂÊËÎÍÈÑß ÊÐβ ÑÂÎ¯Õ ÏÐÅÄʲÂ!ÒÎÐÊÓÒ Îëüãà ²âàí³âíà, 1926 ð.í. (ñ. ßðîø³ Ãëîáèíñüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿

(íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.).ÒÐÅÒßÊ Â.Í. (ñ. Äóä÷àíè íà Õåðñîíùèí³).ÒÐÈÃÓÁ Ìàð³ÿ ²âàí³âíà, 1925 ð.í. (ñ. ×åðâîíå Ïîëå Ñîô³¿âñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ÒÐÈÄÈÔ Íàä³ÿ ²âàí³âíà, 1924 ð.í. (ñ-ùå Ãóáèíèõà Íîâîìîñêîâñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).

912

ѲÄ×ÅÍÍß

ÒÐÎÖÅÍÊÎ Ïàâëî ²âàíîâè÷, 1914 ð.í. (ñ. Âåðáêè Ïàâëîãðàäñüêîãî ð-íóÄí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).

ÒÓÊÀËÅÍÊÎ Âàñèëü Êîñòüîâè÷, 1926 ð.í. (ñ. Áóæàíêà Ëèñÿíñüêîãî ð-íóÊè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.). Ãîëîä ïåðåæèâ â ñåëàõ Ñì³ëü÷èíö³ òà Ôåäþ-ê³âêà íà Êè¿âùèí³.

ÒÓÊÀËÅÍÊÎ Ãàëèíà Îíèñüê³âíà (ñ. Áóæàíêà Ëèñÿíñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿(íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.).

ÒÓÏÎÒ²ÍÀ Âàëåíòèíà Ôåäîð³âíà, 1921 ð.í. (ñ. ²âàí³âêà Ïåòðîïàâë³âñüêîãîð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).

ÒÓÐ×ÈÍ Ìàðôà ²âàí³âíà, 1911ð.í. (ñ. Âåëèêîìèõàéë³âêà Ïîêðîâñüêîãîð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).

ÒÞÒÞÍÍÈÊ Ò. ². (ñ. ̳ñòêè Ñòàðîá³ëüñüêîãî ð-íó íà Ëóãàíùèí³). Ãîëîäïåðåæèëà â ñ.Ïîêðîâêà Ñòàðîá³ëüñüêîãî ð-íó Äîíåöüêî¿ (íèí³ Ëóãàíñüêà) îáë.

ÓÄÎÂÈÖÜÊÀ (â ä³âîöòâ³ ÁÀØÊÈÐÎÂÀ) Ãàííà Ôåäîð³âíà, 1924 ð.í.(ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê).

ÓÄÎÄ (â ä³âîöòâ³ ÑÓÕÎÌÓÄ) Ãàëèíà, 1926 ð.í. (ñ. Ñòàð³ Áàáàíè Óìàíñüêîãîð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.).

ÓËÎÆÅÍÊÎ Âàñèëü Ôåäîðîâè÷, 1922 ð.í. (ì. ×åðí³ã³â). Ãîëîä ïåðåæèâ íàõóò. Óáîðêè Êóëèê³âñüêîãî ð-íó ×åðí³ã³âñüêî¿ îáë.).

ÓÌÀÍÑÜÊÀ Ìàð³ÿ Ïîë³êàðï³âíà, 1925 ð.í. (ì. Õàðê³â). Ãîëîä ïåðåæèëàâ ñ. Êóùóâàõà íà Õàðê³âùèí³ òà â ì. Õàðêîâ³.

ÓÑÒÈÌÅÍÊÎ Ìåëàí³ÿ Âàñèë³âíà, 1920 ð.í. (ñ. Óñòèì³âêà Ãðåá³íê³âñüêîãîð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.).

ÔÅIJÐÊÎ Îêñàíà Äìèòð³âíà, 1926 ð.í. (ì. ͳêîïîëü Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ϳä ÷àñ ãîëîäó ïðîæèâàëà â ñ.Òîï÷èíå íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³.

...Ôåä³ð Äàíèëîâè÷ [ïð³çâèùå íå íàçâàâ], 1925 ð.í. (ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê).ϳä ÷àñ ãîëîäó ïðîæèâàâ ó ñ.Ìàð’ÿí³âêà íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³.

ÔÅÄÎÐÎÂÀ ²ðèíà Âàñèë³âíà, 1926 ð.í. (ñ. Ñîô³¿âêà Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).Ãîëîä ïåðåæèëà ó ì.ͳêîïîë³ íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³.

ÔÅËÜÊÎ ²âàí Îëåêñ³éîâè÷, 1921 ð.í. (ñ. Ãà¿ Ðîìåíñüêîãî ð-íó ×åðí³ã³âñüêî¿(íèí³ Ñóìñüêà) îáë.).

ÔÅÑÀÉ Íàòàëêà Ïàíàñ³âíà, 1925 ð.í. (ñ. ßöèíè Ïèðÿòèíñüêîãî (íèí³ Ãðåá³í-ê³âñüêèé) ð-íó Ïîëòàâñüêî¿ îáë.).

ÔÅÑÅÍÊÎ Îëåêñàíäð (ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê). Ïðî ãîëîä â ñ.Âåðå쳿âêà ×îðíî-áà¿âñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.).

Բ˲ÏÅÍÊÎ Ìàð³ÿ Òèìîô³¿âíà, 1925 ð.í. (ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê). ϳä ÷àñãîëîäó ïðîæèâàëà â ñ³ëüñüê³é ì³ñöåâîñò³.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

913

ÔÓÍÄÀÌÅÍÒ ªâäîê³ÿ Âàñèë³âíà, 1927 ð.í. (ñ. Ñòàâè Êàãàðëèöüêîãî ð-íóÊè¿âñüêî¿ îáë.).

ÕÀËÅÌÅÍÄÈÊ Ìèêîëà ²âàíîâè÷, 1928 ð.í. (Äí³ïðîïåòðîâùèíà).ÕÀÐÈÍÀ Îëåêñàíäðà ªðîôå¿âíà, 1915 ð.í. (ñ. ×åðåïèí Êîðñóíü-Øåâ÷åíê³â-

ñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.).ÕÀÐ×ÅÍÊÎ Àííà Ñòåïàí³âíà, 1907 ð.í. (ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê).ÕÀÐ×ÅÍÊÎ Âàðâàðà Ìèêèò³âíà, 1909 ð.í. (ñ. ²ëàð³îíîâå íà Äí³ïðîïåòðîâ-

ùèí³). Ãîëîä ïåðåæèëà â ñ.³ëüíå Ñèíåëüíèê³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.ÕÀÐ×ÅÍÊÎ Ìàð³ÿ Ìèêîëà¿âíà, 1917 ð.í. (ì. Ïàâëîãðàä Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿

îáë.). ϳä ÷àñ ãîëîäó ïðîæèâàëà â ñ.Ìèêîëà¿âêà Ïàâëîãðàäñüêîãî ð-íó Äí³ïðî-ïåòðîâùèíè òà â ì.Äí³ïðîïåòðîâñüêó.

ÕÀÐ×ÅÍÊÎ Îëåêñàíäð Ïàíàñîâè÷, 1928 ð.í. (ñ. Ìèíê³âêà Âàëê³âñüêîãîð-íó íà Õàðê³âùèí³).

ÕÀÐ×ÅÍÊÎ Ïåëàãåÿ Ôåäîð³âíà, 1910 ð.í. (ñ. Áîãóñëàâ Ïàâëîãðàäñüêîãîð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.). Ãîëîä ïåðåæèëà â ñ.Ìèõàéë³âêà Äîíå÷÷èíè.

ÕÀÐ×ÅÍÊÎ Ñåìåí Ìàêñèìîâè÷, 1910 ð.í. (ñ. Áîãóñëàâ Ïàâëîãðàäñüêîãîð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).

ÕÀÐ×ÓÊ Äàð³ÿ ²âàí³âíà (ñ. Òàâð³éñüêå-Ãëàäê³âêà Ãîëîïðèñòàíñüêîãî ð-íóÎäåñüêî¿ (íèí³ Õåðñîíñüêà) îáë.).

ÕÀÒÞÍ Ñîô³ÿ Ãðèãîð³âíà, 1918 ð.í. (ñ. ×àïëèíå Âàñèëüê³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðî-ïåòðîâñüêî¿ îáë.).

ÕÂÎÐÎÑÒßÍÈÉ Ìèõàéëî Àíòîíîâè÷, 1926 ð.í. (ñ. Îõîæà Õðèñòèí³âñüêîãîð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.). ϳä ÷àñ ãîëîäó ïðîæèâàâ ó ñ.Õðèñòèí³âêàíà ×åðêàùèí³.

ÕÂÎÑÒÎÂÀ Êëàâä³ÿ Òèìîô³¿âíà, 1919 ð.í. (ñ. Êðèíè÷êè íà Äí³ïðîïåòðîâ-ùèí³).

ÕËÎÏÅÍÊÎ ªâäîê³ÿ Âîëîäèìèð³âíà (ì. Êðèâèé гã íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³).Ãîëîä ïåðåæèëà â ñ.Êðèíè÷óâàòå Ñîô³¿âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.

Õ̲ËÜ Ôåä³ð Ôåäîðîâè÷, 1923 ð.í. (Êè¿âùèíà).ÕÎÄÎÑ Ìàðèíà Ïàâë³âíà, 1924 ð.í. (ñ. Ëþáèì³âêà íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³).ÕÎËÅÂÀÍ Êàòåðèíà Ìèêîëà¿âíà, 1928 ð.í. (ì. Êè¿â). Ãîëîä ïåðåæèëà â äèò-

áóäèíêàõ Êè¿âùèíè.ÕÎËÎØÀ Ïàðàñêà Îíóôð³¿âíà, 1918 ð.í. (ì. Ïèðÿòèí Ïîëòàâñüêî¿ îáë.).

Ãîëîä ïåðåæèëà â ñ.Ãëèíñüê Îï³øíÿíñüêîãî (íèí³ Ç³íüê³âñüêèé) ð-íó Ïîëòàâùèíè.ÕÎÌÅÍÊÎ ²âàí ßêîâè÷. Ãîëîä ïåðåæèâ â ñ.Áóçüêè ²ðê볿âñüêîãî ð-íó Êè¿â-

ñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.ÕÎÌÅÍÊÎ Ñåìåí Âàñèëüîâè÷, 1929 ð.í. (ñ. Ãàíí³âêà Êðèâîð³çüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).

914

ѲÄ×ÅÍÍß

ÕÎÐÎÂÎÄÎÂÀ ª.Ô. (ì. Áåðèñëàâ íà Õåðñîíùèí³).ÕÎÐÎËÜÑÜÊÀ Òåòÿíà ßêèì³âíà, 1922 ð.í. (ñ. Âîäÿíå Ìàãäàëèí³âñüêîãî

ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).Ö²ËÀ Âàðâàðà Äìèòð³âíà,1919 ð.í.(ñ. Ãåðìàí³âêà Îáóõ³âñüêîãî ð-íó Êè¿â-

ñüêî¿ îáë.).ÖÈÌÁÀË Ãàííà ªôðåì³âíà, 1924 ð.í. (ñ. Ñòàâè Êàãàðëèöüêîãî ð-íó Êè¿-

âñüêî¿ îáë.).ÖßÏÊÎ Âîëîäèìèð Ñåìåíîâè÷, 1916 ð.í. (ñ. Ñëîâ’ÿíêà Ìåæ³âñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).×ÀÁÀÍ Ïåëàãåÿ Ôåäîð³âíà, 1924 ð.í. (ñ. Ñïàñüêå Íîâîìîñêîâñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).×ÀËÅÍÊÎ Ôåîäîñ³é (ñ. Êîðñóíü-Øåâ÷åíê³âñüêèé Êè¿âñüêî¿ îáë.). Ãîëîä

ïåðåæèâ ó ñ.Êàïóñòÿíö³ ßãîòèíñüêîãî ð-íó íà Êè¿âùèí³.×ÀÓÑ Êàòåðèíà ²âàí³âíà (ñ. Ñòàâè Êàãàðëèöüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.).×ÅÍÊÀ-ÊÎÂÀËÅÍÊÎ ßðèíà Àðõèï³âíà, 1923 ð.í. (ñ. Ñòàð³ Áàáàíè Óìàí-

ñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.).×ÅϲÆÍÈÉ ²âàí Þõèìîâè÷, 1909 ð.í. (Êè¿âùèíà).×ÅÏÓÐÀ Âîëîäèìèð Ìèêîëàéîâè÷, 1928 ð.í. (ñ. ˳òêè Áðîâàðñüêîãî ð-íó

Êè¿âñüêî¿ îáë.). Ãîëîä ïåðåæèâ ó ì.Ïðèëóêè íà ×åðí³ã³âùèí³.×ÅÐÅÂÊÎ Ìèõàéëî ²âàíîâè÷,1918 ð.í. (ñ. Ïåðåãîí³âêà Êîáåëÿöüêîãî ð-íó

Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.).×ÅÐÅÂÊÎ Íàñòÿ Äåíèñ³âíà, 1929 ð.í. (ñ. Ïåðåãîí³âêà Êîáåëÿöüêîãî ð-íó

Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.).×ÅÐÅÄÍÈ×ÅÍÊÎ Ñåìåí Ãðèãîðîâè÷, 1923 ð.í. (ñ. Àäàì³âêà Êðèíè÷àíñü-

êîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).×ÅÐÊÀÑÜÊÀ Ëþäìèëà Ïèëèï³âíà, 1926 ð.í. (ñ. Ãîëóá³âêà Ïåðåùåïèíñüêîãî

ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).×ÅÐÊÀØÈÍ ²âàí ²., 1932 ð.í. (ì. Äîíåöüê).×ÅÐÍÅÍÊÎ Ã.Ó., 1910 ð.í. (ñ. Øóëüã³âêà Ñîëîíÿíñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåò-

ðîâñüêî¿ îáë.).×ÅÐÍÅÖÜ Â³êòîð Ñòåïàíîâè÷, 1922 ð.í. (ñ. ªëèçàâåò³âêà Öàðè÷àíñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).×ÅÐÍÅÖÜ Í³íà Âàñèë³âíà, 1924 ð.í. (ñ. Öàðè÷àíêà Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).×ÅÐÍÓÕÀ ˳ä³ÿ ²âàí³âíà, 1925 ð.í. (ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê). Ãîëîä ïåðåæèëà

â ñ.Òàòàðêà Ñèíåëüíèê³âñüêîãî ð-íó Êàòåðèíîñëàâñüêî¿ ãóáåðí³¿.×ÅÐÍßÂÑÜÊÈÉ Ôåä³ð Êîíîíîâè÷, 1921 ð.í. (ñ. Ãðèãîðî-Áðèãàäèð³âêà

Êîáåëÿöüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.).×Å×ÊÎ Ì. (ì. Ôàñò³â Êè¿âñüêî¿ îáë.).

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

915

×ÈÆ ²âàí Ïèëèïîâè÷ (ñ. Ïèøêè íà Ïîëòàâùèí³).×ÎÁÎÒÀÐ ²âàí Âàñèëüîâè÷, 1917 ð.í. (ñ. ²âàí³âêà Ïåòðîïàâë³âñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).×ÎÐÍÀ Ìàð³ÿ Òåðåíò³¿âíà, (ñ. Íîâîòðî¿öüêå Ìåæ³âñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåò-

ðîâñüêî¿ îáë.).×ÎÐÍÎÁÀÉ Êàòåðèíà ²âàí³âíà, 1926 ð.í. (ñ. Äîâã³âêà Ñîô³¿âñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).×ÎÐÍÎÁÀÉ Î.É. (ì. Áåðèñëàâ íà Õåðñîíùèí³).×ÎÐÍÎÏÈÑÜÊÈÉ Ñåë³âåé Ñàâàò³éîâè÷, 1920 ð.í. (ñ. Ñòàð³ Áàáàíè Óìàíñüêîãî

ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë. ß ÂÅÐÍÓÂÑß Ç ÒÎÃΠѲÒÓ, ÙÎÁÇÀѲÄ×ÈÒÈ.

×ÓÁÀ Ñòåïàí (ì. Êè¿â).×ÓÁÈÍÀ (ó ä³âîöòâ³ ×ÎÐÍÀ) Ëþáîâ Ìèõàéë³âíà, 1919 ð.í. (ì. ²âàíî-

Ôðàíê³âñüê). Ãîëîä ïåðåæèëà â ñ.Îìåëüíèê Îíóôð³¿âñüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿ (íèí³Ê³ðîâîãðàäñüêà) îáë.

×ÓÊÀÍÜ Ìîòðÿ Ïàíàñ³âíà, 1918 ð.í. (ñ. Äàøê³âö³ Ñòàðîñèíÿâñüêîãî ð-íó³ííèöüêî¿ (íèí³ Õìåëüíèöüêà) îáë.).

×ÓËÊÎÂÀ Ãàííà Îëåêñ³¿âíà, 1932 ð.í. (ì. Áàëàêë³ÿ Õàðê³âñüêî¿ îáë.).×ÓÌÀÊ Â³ðà Ñåìåí³âíà,1921 ð.í. (ñ. Ìèêîëà¿âêà Âàñèëüê³âñüêîãî ð-íó Êè¿â-

ñüêî¿ îáë.).×ÓÌÀÊ Êàòåðèíà Ïåòð³âíà (Äí³ïðîïåòðîâùèíà).×ÓÌÀÊ Òåòÿíà Àíäð³¿âíà, 1915 ð.í. (ñ. Ñåìåí³âêà Çà÷åïèë³âñüêîãî ð-íó

³ííèöüêî¿ îáë.).ØÀÉÍÎÃÀ Îëüãà Êîñòÿíòèí³âíà, 1926 ð.í. (ñ. Êåðç³âêà íà ʳðîâîãðàäùèí³).ØÀÊÓÍ ªâäîê³ÿ Ãðèãîð³âíà, 1927 ð.í. (ñ. Ïèðîãè Ãëîáèíñüêîãî ð-íó Õàðê³â-

ñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.).ØÀÍÀªÂÀ (â ä³âîöòâ³ ËÀÍÎÂÀ) Îëüãà Ìèêèò³âíà, 1916 ð.í. ñ.Øïè÷åíö³

Ðóæèíñüêîãî (Â÷îðàéøàíñüêîãî) ð-íó Æèòîìèðñüêî¿ îáë. òà ¿¿ ñèí ØÀÍÀªÂÆîðæ ²âàíîâè÷ (ì. Êè¿â).

ØÀÏËÞÊ Òåòÿíà Ôåäîð³âíà, 1904 ð.í. (Êè¿âùèíà).ØÀÏÎÂÀË Âàëåíòèíà Ôåäîð³âíà, 1912 ð.í. (ñ. Áîðîäà¿âêà Âåðõíüîäí³ï-

ðîâñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ØÀÏÎÂÀË Âàðâàðà Àíòîí³âíà,1919 ð.í. (ñ. Æîëîáîê Ïàâëîãðàäñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ØÀÏÎÂÀËÅÍÊÎ Ðà¿ñà Ïåòð³âíà, 1926 ð.í. (ñ. Ñòåïàí³âêà Ëîç³âñüêîãî

ð-íó Õàðê³âñüêî¿ îáë.).ØÂÅÖÜ Âàëåíòèíà ²âàí³âíà, 1928 ð.í. (ñ-ùå Ðèáàëêè íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³).ØÅÂ×ÅÍÊÎ Àíàñòàñ³ÿ, 1926 ð.í. (ì. Ìà곿âêà Äîíåöüêî¿ îáë.). Ãîëîä ïåðå-

æèëà â ñ. Ðîçà볿âêà íà Êè¿âùèí³).

916

ѲÄ×ÅÍÍß

ØÅÂ×ÅÍÊÎ Ãàííà Òàðàñ³âíà, 1923 ð.í. (ñ. ³ëüøàíñüêà Íîâîñåëèöÿ Ãðåá³í-ê³âñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.).

ØÅÂ×ÅÍÊÎ ²âàí Ãîðä³éîâè÷, 1929 ð.í. (ñ. ³ëüíå Íîâîìîñêîâñüêîãî ð-íóÄí³ïðîïåòðîâñüê¿ îáë.).

ØÅÉÊÎ Äìèòðî (ì. Ìà곿âêà Äîíåöüêî¿ îáë.).ØÅËÅÏÓÍ Ãàííà Îìåëÿí³âíà, 1894 ð.í. (ñ. Áåðåçêà Øåïåò³âñüêîãî ð-íó

³ííèöüêî¿ (íèí³ Õìåëüíèöüêà) îáë.).ØÅËÅÑÒ Ãàííà Ìåõòî䳿âíà, 1924 ð.í. (ñìò. Ïðîñÿíà Âàñèëüê³âñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ØÅÏÅËÜÑÜÊÈÉ Âîëîäèìèð ²âàíîâè÷ (ñ. Ïèëÿâêà Ñòàðîñèíÿâñüêîãî ð-íó

³ííèöüêî¿ (íèí³ Õìåëüíèöüêà) îáë.).ØÅϲËÎÂÀ Ñåðàôèìà Àíäð³¿âíà, 1920 ð.í. (ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê). Ãîëîä

ïåðåæèëà â ñ.Ãàëîãóç³âêà íà Æèòîìèðùèí³.ØÅÐÅÌÅÒ ªâà Ðîìàí³âíà, 1926 ð.í. (ñ. Ðàäÿíñüêå Ñèíåëüíèê³âñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ØÈÍÊÀÐÅÍÊÎ ²âàí Ïàâëîâè÷, 1920 ð.í. (ñ. Âåðáêè Ïàâëîãðàäñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ØÈÍÊÎËÀ Ïàâëî Àíòîíîâè÷, 1907 ð.í. (ñ. Íîâîïàâë³âêà ͳêîïîëüñüêîãî

ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ØÈÕÎÂÖÅ Ìèêîëà (ì. ²çþì Õàðê³âñüêî¿ îáë.). ×ÎÐͲ ÑÓÕÀв Ç Ñ²ËËÞ.

Ïðî ñìåðòü ðîäè÷³â â³ä ãîëîäó â ñ. Áàáàðèê³âêà Áàëàêë³éñüêîãî ð-íó Õàðê³âùèíè.ØÈØÀÖÜÊÈÉ Ñåðã³é Ñòåïàíîâè÷, 1924 ð.í. (ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê). Ãîëîä

ïåðåæèâ ó ñ.Ùåðáèí³âêà Êîáåëÿöüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.ØʲËÜ (ó ä³âîöòâ³ ×îðíóõà) Ïàðàñêà Ãðèãîð³âíà, 1928 ð.í. (ì. Ëüâ³â). ϳä

÷àñ ãîëîäó ïðîæèâàëà â ñ.Ïîäâ³ðêè Äåðãà÷³âñüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿ îáë.ØÊËßÐÓÊ ªâãåí³ÿ, 1922 ð.í. (ì. Ìà곿âêà Äîíåöüêî¿ îáë.). Ãîëîä ïåðåæè-

ëà ó ñ.Áóðèíö³ ßðìîëèíåöüêîãî ð-íó ³ííèöüêî¿ (íèí³ Õìåëüíèöüêà) îáë.ØÊÎÄÅÍÊÎ Ïåòðî ²âàíîâè÷, 1928 ð.í. (ñ-ùå ʳðîâå ͳêîïîëüñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ØÊÓÐÅÍÊÎ Êàòåðèíà Ñèäîð³âíà, 1909 ð.í. (ñ. Øàíäð³âêà Ïàâëîãðàäñüêîãî

ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.). Ãîëîä ïåðåæèëà íà Äîíáàñ³.ØÊÓÐÊÎ Àíàñòàñ³ÿ ʳíäðàò³âíà, 1923 ð.í. (ñ. Ìàíâåë³âêà Âàñèëüê³âñüêîãî

ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.). Ãîëîä ïåðåæèëà â ñ. Ïðåîáðàæåíêà Âàñèëüê³âñüêîãîð-íó íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³.

ØÊÓÐÊÎ (ó ä³âîöòâ³ Äåíèñåíêî) Ãàëèíà Êóçüì³âíà, 1921 ð.í. (ì. Õàðê³â).ØËßÕÎÂÀ Ìàð³ÿ Þõèì³âíà, 1914 ð.í. (ñ. Ìàëî-Ìèõàéë³âêà Ïîêðîâñüêîãî

ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.). Ãîëîä ïåðåæèëà â ñ. Çåëåíèé Ãàé Âàñèëüê³âñüêîãîð-íó íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

917

ØÎÂÊÀÍÜ Îëüãà Îíèñèì³âíà, 1919 ð.í. (Äí³ïðîïåòðîâùèíà).ØÏÀÍÊ²Í (ó ä³âîöòâ³ ÆÎËÎÍÊÀ) Ìàð³ÿ Îëåêñ³¿âíà, 1924 ð.í. (ñ. Ñîíÿ÷íå

(ñòàðà íàçâà – Êóëè÷êà) Ìàø³âñüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.).Ãîëîä ïåðåæèëà â ñ.Êîøìàí³âêà Ìàø³âñüêîãî ð-íó íà Ïîëòàâùèí³.

ØÏÈËÜÎÂÈÉ Ïèëèï Âàñèëüîâè÷, 1923 ð.í. (ñìò. Ùåáåò³âêà Àâòîíîìíî¿Ðåñïóáë³êè Êðèì). Ãîëîä ïåðåæèâ â Óìàíñüêîìó ð-í³ Êè¿âùèíè òà â ì. Õàðêîâ³.

ØϲÒÜ Âîëîäèìèð Ïàíòåëåéìîíîâè÷, 1924 ð.í. (ñ. Ñåð㳿âêà Ëîç³âñüêîãîð-íó Õàðê³âñüêî¿ îáë.).

ØÒÅÔÀÍ Îëåñÿ, 1918 ð.í.ØÒÎÁÇÀ Îëüãà (ì. Òàëüíå Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.).ØÒÎÃÐÈÍ Ïàëàæêà, 1926 ð.í. (ñ. Ñòàð³ Áàáàíè Óìàíñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿

(íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.).ØÒÓÍÄÅËÜ Âîëîäèìèð ²âàíîâè÷, 1908 ð.í. (ì. Êè¿â).ØÓÁÅÍÊΠ³ðà Ìèõàéë³âíà, 1913 ð.í. (ñ. Áóëàõ³âêà Ïàâëîãðàäñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ØÓËÅÂÑÜÊÀ Ìàðèíà (ì. Êðèâèé гã Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ØÓËÈÊ Âàëåíòèíà Ìàêàð³âíà, 1921 ð.í. (ñ. Êóäàøåâå íà Äí³ïðîïåòðîâ-

ùèí³).ØÓËÈÊ Ñòåïàí Ãîðä³éîâè÷, 1917 ð.í. (ñ. Ãðàáêè Ìàãäàëèí³âñüêîãî ð-íó

Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.). 1933 ð. ïðîæèâàâ ó ñ.Ïåòð³âö³ íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³.ØÓËßÊ Ìèõàéëî Îëåêñ³éîâè÷ (ì. Êè¿â). Ïðî ãîëîä ó ñ.Ñòàð³ Áàáàíè Óìàí-

ñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë. ÄÅÍÜ ÑÊÎÐÁÎÒÈ Ó ÆÍÈÂÀ.ØÓËßÊ Ïåòðî Îëåêñ³éîâè÷ (ì. Æèòîìèð). ÌÀÒÅÐÈͲ ² Ìί ÑÏÎÃÀÄÈ

ÏÐÎ ÊÎÌÓͲÇÌ. Ïðî ãîëîä ó ñ.Ñòàð³ Áàáàíè Óìàíñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³×åðêàñüêà) îáë.

ØÓËÜÃÀ Ì.Ä., 1912 ð.í. (ñìò. Ìèõàéë³âêà íà Çàïîð³ææ³).ØÓËÜÃÀ Îêñàíà Ôåäîð³âíà, 1929 ð.í. (ì. Êè¿â). Ãîëîä ïåðåæèëà â ñ.Âåðáêè

Ïàâëîãðàäñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.ØÓÐÊÎ Õðèñòÿ Êóçüì³âíà (ñ. Êîðîë³âêà íà Æèòîìèðùèí³).ØÓÐÌÀÊ Ã.Ì., 1925 ð.í. (ì. Êè¿â).ØÓÐÎÂÀ ³ðà Ïåòð³âíà, 1914 ð.í. (ñ. Òàâð³éñüêå-Ãëàäê³âêà Ãîëîïðèñòàí-

ñüêîãî ð-íó Îäåñüêî¿ (íèí³ Õåðñîíñüêà) îáë.).ÙÀÑÍÈÉ Ä.À. (ñ. Íîâîáåðèñëàâ íà Õåðñîíùèí³).ÙÅÃÎËÜÑÜÊÀ (ó ä³âîöòâ³ Æîëîáîâà) Ìàð³ÿ (ì. Ìà곿âêà Äîíåöüêî¿ îáë.).

Ãîëîä ïåðåæèëà â ñ.Ìèõàéë³âñüêå Îäåñüêî¿ (íèí³ Õåðñîíñüêà) îáë.ÙÅÊÎ×ÈÕ²ÍÀ ³ðà Äàâèä³âíà, 1926 ð.í. (ñ. Ïðèâîâ÷àíñüêå Ïàâëîãðàä-

ñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).

918

ѲÄ×ÅÍÍß

ÙÎÃÎËÜ Ìàð³ÿ ²âàí³âíà, 1923 ð.í. (ñ-ùå Ãóáèíèõà Íîâîìîñêîâñüêîãî ð-íóÄí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).

ÙÓÐ Îëåêñàíäð Ïåòðîâè÷, 1925 ð.í. (ì. Êàì’ÿíåöü-Ïîä³ëüñüêèé ³ííèöüêî¿(òåïåð Õìåëüíèöüêà) îáë.). Ãîëîä ïåðåæèâ ó ñ.Áàëèíå íà ³ííè÷÷èí³.

ÞÐÀ×ʲÂÑÜÊÈÉ Ïàâëî Îïàíàñîâè÷, 1920 ð.í. (ì. Êè¿â).ÞÐÀØ Ãàííà ßê³âíà, 1926 ð.í. (ñ. Ëèïèíè Ëóöüêîãî ð-íó Âîëèíñüêî¿ îáë.).

Ãîëîä ïåðåæèëà â ñ.×è÷èðêîç³âêà Çâåíèãîðîäñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åð-êàñüêà) îáë.

ÞÐÊÎÂÀ (â äiâîöòâi ØϲÊÀ) Àíàñòàñ³ÿ Êóçüìiâíà, 1923 ð.í. (ì. Ïîëòàâà).Ãîëîä ïåðåæèëà ó ñ.Øï³êè Ðåøåòèë³âñüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.

ÞÐ×ÅÍÊÎ Àíàñòàñ³ÿ ²âàí³âíà, 1914 ð.í. (ñ. Âåñåë³ ×óìàêè Àïîñòîë³âñüêîãîðàéîíó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).

ÞÐ×ÅÍÊÎ Âàñèëü (ñ. ²ðê볿â ×îðíîáà¿âñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ ×åðêà-ñüêà) îáë.).

ÞÐ×ÅÍÊÎ ²ëëÿ Þõèìîâè÷, 1928 ð.í. (ñ. Çàêóñèë³âêà Òðîÿí³âñüêîãî ð-íóÊè¿âñüêî¿ (íèí³ Æèòîìèðñüêà) îáë.).

ÞÙÅÍÊΠ³êòîð Àíäð³éîâè÷. (Óêðà¿íà). ÂÈÑÒÓÏ ÏÐÅÇÈÄÅÍÒÀÓÊÐÀ¯ÍÈ Ó ÏÐÎÅÊÒ² “ÑÂÎÁÎÄÀ ÑËÎÂÀ ÑÀ²ÊÀ ØÓÑÒÅÐÀ” 27 ëèñòîïàäà2007 ð. (ì. Êè¿â).

ÞÙÅÍÊΠ³êòîð Àíäð³éîâè÷. Ó ÌÎ¯É ÄÎËÎͲ ÊÎËÎÑÎÊ ÏØÅÍÈÖ².ÂÈÑÒÓÏ ÏÐÅÇÈÄÅÍÒÀ ÓÊÐÀ¯ÍÈ Â ÄÅÍÜ ÏÀÌ’ßÒ² ÆÅÐÒ ÃÎËÎÄÎ-

ÌÎв 25 ËÈÑÒÎÏÀÄÀ 2006 ð. (ì. Êè¿â).ÞÙÅÍÊÎ Îëüãà ²âàí³âíà, 1915 ð.í. (ñ. Êóêîâè÷³ Ìåíñüêîãî ð-íó ×åðí³ã³â-

ñüêî¿ îáë.).ßÂÒÓØÅÍÊΠ³ðà Ìèõàéë³âíà, 1918 ð.í. (ñ. Ïîðñêàë³âêà Øèøàöüêîãî ð-íó

Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.ßÃÎÒÈÍÀ (â ä³âîöòâ³ ÃÅËÅÂÅÐß) Àíàñòàñ³ÿ ²ññèäîð³âíà,1897 ð.í. (ì. Êè¿â).

Ãîëîä ïåðåæèëà â ñ.Âåðáëþæêà Íîâîïðàçüêîãî ð-íó íà ʳðîâîãðàäùèí³.ßÊÈÌÅÍÊÎ Àíàòîë³é Ãðèãîðîâè÷ (ì. ßëòà Àâòîíîìíî¿ ðåñïóáë³êè Êðèì).

Ãîëîä ïåðåæèâ ó ñòàíèö³ Âèøåñòåá볺âñüêà Êðàñíîäàðñüêîãî êðàþ.ßÊÈÌÅÍÊÎ Òàðàñ, 1906 ð.í. (ñ. Áóäèùå Ëèñÿíñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ îáë.).ßÊÎÂÅÍÊÎ Ëþäìèëà Ïåòð³âíà, 1922 ð.í. (ñ. Âåëèêî-Ìèõàéë³âêà Ïîêðîâ-

ñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).ßÊÓÁ²ÂÑÜÊÈÉ Ìèõàéëî. (ñ. Âåðá³âêà Ðóæèíñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿ (íèí³ Æèòî-

ìèðñüêà) îáë. ×È ÁÓÄÅ ÊÎÌÏÅÍÑÀÖ²ß ÇÀ ÒÀÊ ÇÂÀÍÅ ÐÎÇÊÓÐÊÓËÅÍÍß?ßËÎÂÅÄÀ (â ä³âîöòâ³ ÁÎÆÅÍÊÎ) Óëÿíà Ïàâë³âíà,1918 ð.í. (ñ. ßðîø³ Ãëî-

áèíñüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.).ßÍÅÍÊÎ Ìèêîëà (ñìò. Ïîï³ëüíÿ Êè¿âñüêî¿ (íèí³ Æèòîìèðñüêà) îáë.). Á²ËÜ,

ÂÈÊÀÐÁÓÂÀÍÈÉ Ó ÃÐÀͲҲ.

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ:ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í² ãîëîäîì 1932–1933 ðîê³â

919

ßÍʲÂÑÜÊÀ Ìàðôà, 1917 ð.í. (ñ. Ãëèáî÷îê Òàëüí³âñüêîãî ð-íó Êè¿âñüêî¿(íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.

ßÐÅÌÀ ²âàí Ìèêîëàéîâè÷,1916 ð.í. (ñ. Ãðå÷àíèêè Ïåðåÿñëàâñüêîãî ð-íóÊè¿âñüêî¿ îáë.).

ßÐÅÌÅÍÊÎ Âîëîäèìèð ³êòîðîâè÷, 1921 ð.í. (ñ. Âåëèêî-Ìèõàéë³âêà Ïîêðîâ-ñüêîãî ð-íó Äí³ïðîïåòðîâñüêî¿ îáë.).

ßÐÅÌÅÍÊÎ Ãàííà Àíäð³¿âíà (1921–2000) (ñ. Íåõàéêè Äðàá³âñüêîãî ð-íóÕàðê³âñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.).

ßÐÅÌÅÍÊÎ ²âàí ²âàíîâè÷ (1903–1989) (ñ. Íåõàéêè Äðàá³âñüêîãî ð-íó Õàðê³â-ñüêî¿ (íèí³ ×åðêàñüêà) îáë.).

ßÐÅÌÅÍÊÎ (â ä³âîöòâ³ ÑËÈÂÅÖÜ) Êëàâä³ÿ Ïàðôåí³âíà, 1916 ð.í. Ãîëîäïåðåæèëà ó ñ.Ïèðîãè Ãëîáèíñüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.

ßÐÅÌÅÍÊÎ Ìàð³ÿ Ñèäîð³âíà (ì. Êðèâèé гã íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³). Ãîëîäïåðåæèëà ó ñ.Øèðîêîìó íà Çàïîð³ææ³.

ßÐÅÌÅÍÊÎ Îëåíà Âîëîäèìèð³âíà (ñ. Êîðåí³âêà íà Ñóìùèí³).ßÐÈÍÀ Âàðêà Ïèëèï³âíà, 1910 ð.í. (ñ. Ãàðáóç³âêà Êîáåëÿöüêîãî ð-íó Õàðê³â-

ñüêî¿ (íèí³ Ïîëòàâñüêà) îáë.). Ãîëîä ïåðåæèëà íà õóò.ßðèíè (Ïîëòàâùèíà).ßÐÌÎËÅÍÊÎ Ãðèãîð³é Îëåêñàíäðîâè÷, 1914 ð.í. (ñ. Ìèêîëà¿âêà Çàïîð³çü-

êî¿ îáë.). Ãîëîä ïåðåæèâ ó ñ.Áóçèí³âùèíà Ðåøåòèë³âñüêîãî ð-íó íà Ïîëòàâùèí³.ßÐÎÂÈÉ Âîëîäèìèð ²ãíàòîâè÷ (Ôàñò³âñüê³é ð-í Êè¿âñüêî¿ îáë.).ßÐÎØÅÂÑÜÊÀ Àëëà (ì. Æìåðèíêà ³ííèöüêî¿ îáë.).ßÐÎØÅÍÊÎ Êàòåðèíà ªë³çàð³âíà, 1921 ð.í. (ñìò.Òàðîìñüêå Äí³ïðîïåò-

ðîâñüêî¿ îáë.).ßÑÀØÍÎÂÀ Îëåêñàíäðà Êèðèë³âíà, 1923 ð.í. (ñ. Íîâîìèêîëà¿âêà Äí³ïðî-

ïåòðîâñüêî¿ îáë.). Ãîëîä ïåðåæèëà ó ñ.Ãíèëèöÿ Ìèðîï³ëüñüêîãî ð-íó Õàðê³âñüêî¿(íèí³ Ñóìñüêà) îáë.

ßÒËÅÍÊÎ Ãàííà Ïàâë³âíà, 1912 ð.í. (ñ. Ñòàâè Êàãàðëèöüêîãî ð-íó Êè¿â-ñüêî¿ îáë.).

ßÒËÅÍÊÎ Ìàð³ÿ Ôåäîð³âíà, 1922 ð.í. (ñ. Ñòàâè Êàãàðëèöüêîãî ð-íó Êè¿â-ñüêî¿ îáë.).

ßÕͲÂÑÜÊÀ Îëüãà Îíè곿âíà, 1918 ð.í. (ñìò.Êîæàíêà Ôàñò³âñüêîãî ð-íóÊè¿âñüêî¿ îáë.).

ßÖÅÍÊÎ ªâäîê³ÿ, 1914 ð.í. (ñ. Â’ÿçè íà ×åðêàùèí³).ßÖÅÍÊÎ (ó ä³âîöòâ³ ÄÇÅÐÂÓÊ) ªëèçàâåòà ²ñèäîð³âíà, 1922 ð.í. (ì. Êè¿â).ßÖÅÍÒÞÊ Âîëîäèìèð (ñ. Êðóïåöü Ñëàâóòñüêîãî ð-íó ³ííèöüêî¿ (íèí³

Õìåëüíèöüêà) îáë.ßØÈÍÀ Âàëåíòèíà Ôåäîð³âíà, 1923 ð.í. (ì. Äí³ïðîïåòðîâñüê).

Íàóêîâå âèäàííÿ

ÏÀÌ’ßÒÜ ÍÀÐÎÄÓ: ÃÅÍÎÖÈÄ Â ÓÊÐÀ¯Í²ÃÎËÎÄÎÌ 1932–1933 ÐÎʲÂ

ѲÄ×ÅÍÍß

ÊÍÈÃÀ ÄÐÓÃÀ

Óïîðÿäíèêè:Îëåêñàíäðà Âåñåëîâà,

Îëåêñàíäð ͳê³ëºâ

Ðåäêîëåã³ÿ:Îëåêñàíäðà Âåñåëîâà, Ñòàí³ñëàâ Êóëü÷èöüêèé,

Ëåâêî Ëóê’ÿíåíêî, Âàñèëü Ìàðî÷êî,Ìèêîëà ̳ùåíêî, Îëåêñàíäð ͳê³ëºâ,

Âàëåð³é Ñìîë³é (â³äïîâ³äàëüíèé ðåäàêòîð)

Ðåöåíçåíòè:Òàìàðà Äåì÷åíêî, Ãàííà Êàïóñòÿí

³äïîâ³äàëüí³ çà âèïóñê:Îëåêñàíäðà Âåñåëîâà, Þð³é Êàëèòà

Êîìï’þòåðíèé íàá³ð:³òàë³é Âåñåëîâ, Îëåêñàíäðà Âåñåëîâà

Îðèã³íàë-ìàêåò:Àíäð³é Êîâèíºâ, Ëþáîâ Ãóá³íà

Âèäàâåöü òà âèãîò³âíèê ÒΠ“Âèäàâíè÷èé ä³ì “ÊÀËÈÒÀ”.Ñâ³äîöòâî ïðî âíåñåííÿ äî Äåðæàâíîãî ðåºñòðó ñóá’ºêò³â âèäàâíè÷î¿ ä³ÿëüíîñò³

ÄÊ ¹ 2193 â³ä 25.05.2005 ð.âóë. Æåëÿáîâà, 2À, ì. Êè¿â-57, Óêðà¿íà, 03057. Òåë.: (044) 453-28-50.

ϳäïèñàíî äî äðóêó 22.10.2009. Ôîðìàò 70õ100/16.Ïàï³ð îôñåòíèé. Ãàðí³òóðà òàéìñ. Äðóê îôñåòíèé. Óì.-äðóê. àðê. 73,5.

Çàìîâëåííÿ ¹ . Íàêëàä 1000.