Η σχέση μεταξύ θεολογίας του προσώπου και υπαρξιακής-φαινομενολογικής συμβουλευτικής και ψυχοθεραπείας1

Γεωργία ΦέλιουΣύμβουλος Ψυχικής Υγείας

ΓενικάΗ σχέση του υπαρξισμού και της φαινομενολογίας με

το Θεό και την πίστη δεν είναι αμιγής Υπάρχουν φιλόσοφοι που είναι ένθεοι και φιλόσοφοι που δεν είναιΑντίστοιχα υπάρχουν υπαρξιακοί-φαινομενολογικοί ψυχοθεραπευτές που είναι ένθεοι και μερικοί που δεν είναι Οπωσδήποτε υπάρχουν ένθεοι φιλόσοφοι που έχουν επηρεάσει την ψυχοθεραπευτική θεωρία και πρακτική Σε όλη αυτή την πλούσια παλέτα όμως φαίνεται να απουσιάζει η ορθόδοξη ματιά τουλάχιστον στη διεθνή βιβλιογραφία Η οποία ορθόδοξη ματιά σε πολλά σημεία είναι άκρως υπαρξιακή και σε κάθε περίπτωση πολύ σημαντική

Σε αυτό το άρθρο θα δούμε πώς η οντολογία του προσώπου έχει εν τέλει πολλά κοινά με την υπαρξιακή θεώρηση και ταυτόχρονα πώς μπορεί να προσφέρει μια στέρεα βάση τόσο στη συμβουλευτική πρακτική όσο και στηθεωρία Πιο συγκεκριμένα η οντολογία του προσώπου μπορεί να προσφέρει πολλά στον τομέα της θεωρίας της προσωπικότητας και της σχεσιακής δυναμικής του ανθρώπουενώ η εσχατολογία στην θεωρία για την αλλαγή1 Αυτό το άρθρο είναι επεξεργασμένη μορφή ομιλίας που ανακοινώθηκε στο 5ο Διεθνές Συνέδριο Ορθόδοξων Ψυχοθεραπευτών Βόλος 27-30 Σεπτεμβρίου 2012

1

Θα θέλαμε να τονίσουμε σε αυτό το σημείο ότι δεν προσπαθούμε να κάνουμε εδώ ποιμαντική συμβουλευτική ούτε να laquoαπλοποιήσουμεraquo μια τόσο σημαντική όσο και περίπλοκη θεολογία όπως αυτή του προσώπου Απλώς προσπαθούμε να δούμε πώς αυτή μπορεί να εμπνεύσει τη συμβουλευτική γενικά η οποία φυσικά μπορεί να εφαρμόζεται από άθεους ή και αλλόθρησκους ανθρώπους

Λίγα ιστορικά στοιχείαΗ υπαρξιακή προσέγγιση στην ψυχοθεραπεία

αναπτύχθηκε ήδη από τη δεκαετία του 40rsquo και του 50rsquo στους στοχασμούς και τα γραπτά κάποιων ψυχιάτρων και ψυχολόγων στην Ευρώπη Σύμφωνα με έναν από του πρώτους υπαρξιακούς ψυχοθεραπευτές τον Ελβετό ψυχίατρο Ludwig Binswanger laquoη υπαρξιακή προσέγγιση στην ψυχοθεραπεία προήλθε από μια δυσαρέσκεια σε σχέση με τις επικρατούσες προσπάθειες να κατανοηθεί η ψυχιατρική επιστημονικάraquo (Corsini 2005 σ200 269) Με την έννοια ότι ενώ υπήρχε σεβασμός στο ισχύον τότε μοντέλοπου ήταν το Φροϋδικό δεν έβλεπαν εκείνοι οι ψυχίατροι πουθενά σε αυτό το μοντέλο (όπως και στο μπηχεβιοριστικό) το πραγματικό το αληθινό άτομο και την πραγματικότητά του το πρόσωπο θα λέγαμε σε μια άλλη γλώσσα Γρήγορα η υπαρξιακή προσέγγιση μεταλαμπαδεύτηκε στην Αμερική όπου εκεί άλλαξε κάπως τον χαρακτήρα της επηρεασμένη από την (πιο αισιόδοξη) ανθρωπιστική προσέγγιση κρατώντας όμως τις βασικές υπαρξιακές προβληματικές σχετικά με την ανθρώπινη φύσητη φύση της αγωνίας την απελπισία το πένθος τη

2

μοναξιά την απομόνωση την ανομία αλλά και τη δημιουργικότητα και την αγάπη

Χρειάζεται να τονιστεί εδώ ότι η υπαρξιακή προσέγγιση δεν είναι ομοιογενής Δεν υπάρχει μία υπαρξιακή προσέγγιση ούτε καν μία υπαρξιακή-φαινομενολογική προσέγγιση Επίσης δεν είναι τεχνική προσέγγιση Είναι περισσότερο μια φιλοσοφική θεώρηση του ανθρώπου και της συμβουλευτικής και θεραπευτικής διαδικασίας (Τσάκαλος 2005 σ 131) που μπορεί να συνδυαστεί κάλλιστα με πιο τεχνικές προσεγγίσεις αν καιοι ακραιφνείς υπαρξιακοί θεραπευτές δεν συμπαθούν τις τεχνικές2 αφού για εκείνους το σημαντικότερο εργαλείο είναι η ίδια η σχέση θεραπευτήθεραπευόμενου και κατrsquo επέκταση συμβούλουσυμβουλευόμενου

Η υπαρξιακή-φαινομενολογική ψυχοθεραπεία και συμβουλευτική δίνει έμφαση στο παρόν (στο laquoεδώ και τώραraquo όπως συνηθίζεται να λέγεται) αλλά και στο μέλλον χωρίς να αγνοεί το παρελθόν αλλά νοηματοδοτώντας το με διαφορετικό τρόπο από ότι άλλες παραδοσιακές ψυχοθεραπείες Δίνει επίσης έμφαση στην υποκειμενική εμπειρία και θέαση των πραγμάτων στην ευθύνη στη σχέση του ατόμου με τον κόσμο και τους άλλους συμπεριλαμβανομένου του θεραπευτή στην ελευθερία της ύπαρξης Η έννοια της laquoεγκόσμιας ρίψηςraquo δηλαδή του laquoριξίματόςraquo μας στον κόσμο (ότι δηλαδή γεννηθήκαμε και ζούμε σε συνθήκες που δεν ελέγχουμε καιάρα βρισκόμαστε σε αβεβαιότητα) της προσωρινότητάς μας της ενσώματης (και άρα φθαρτής) ύπαρξής μας της

2 Μερικοί υποστηρίζουν ότι δεν έχουν τεχνικές αλλά έχουν μεθοδολογία

3

υπαρξιακής αγωνίας και της υπαρξιακής ενοχής καθώς και ή μάλλον κυρίως της μοναδικότητάς μας είναι βασικές προβληματικές όλων των υπαρξιστών θεραπευτών Όλα τα παραπάνω είναι ίσως ο μοναδικός συνδετικός κρίκος μεταξύ τόσο διαφορετικών κατά τα άλλα θεωρήσεων που κοινό τους σημείο έχουν την ανθρώπινη ύπαρξη και τις συνθήκες της3 Η ύπαρξη που είναι κεντρικός άξονας αυτής της προσέγγισης αναφέρεται ως υπόσταση από τον Χρήστο Μαλεβίτση στις εξαιρετικές μεταφράσεις του των υπαρξιακών φιλοσόφων διότι πολύ σωστά ο Μαλεβίτσης οσμίστηκε ότι (χωρίς να το ξέρουν ίσως) οι υπαρξιακοί θεωρητικοί στην ουσία της θεωρίας τους ταυτίζουν την ύπαρξη με την υπόσταση

Πολλοί υπαρξιακοί ψυχοθεραπευτές έχουν υποστηρίξει ότι η ψυχοθεραπεία συγγενεύει περισσότερο με τη φιλοσοφία παρά με την ψυχολογία (Deurzen 2012 σ 13 Heaton 1990 σ 4-6 Adams 2001 σ 65) όχι μόνο διότι πριν την εμφάνιση της ψυχολογίας στους αρχαίους χρόνους η φιλοσοφία έκανε τη δουλειά της θεραπείας (και αργότερα θα προσθέταμε εμείς η εξομολόγηση) αλλά και διότι τα θεμελιώδη υπαρξιακά ζητήματα είναι θεμελιώδη ανθρώπινα ζητήματα και βρίσκονται στον πυρήνατης ανθρώπινης δυσφορίας Επίσης η έμφαση της υπαρξιακής ψυχοθεραπείας στη μοναδικότητα του ανθρώπουπαραπέμπει συχνά (αλλά όχι άμεσα) στο διαχωρισμό ουσίας-υπόστασης (Μέγας Βασίλειος 2000 σ 9-18 ) με

3 Βλέπουμε ήδη ότι υπάρχουν κοινά σημεία με άλλες ψυχοθεραπείες της Ανθρωπιστικής Σχολής και κυρίως με την προσωποκεντρική ψυχοθεραπεία Είναι γεγονός ότι κάποιες υπαρξιακές προσεγγίσεις μοιάζουν σε μεγάλο βαθμό κυρίως στην πρακτική τους με τη Ροτζεριανή θεραπεία (Spinelli 1990 18-25)

4

έμφαση στην υπόσταση Για να χρησιμοποιήσουμε μια αναλογία η ψυχολογία ασχολείται με την ουσία του ανθρώπου ενώ η ψυχοθεραπεία με την υπόστασή του Και οιδύο πλευρές είναι απαραίτητες για μια ολοκληρωμένη θέαση του ανθρώπου όμως θα υποστήριζαν οι υπαρξιακοί ψυχοθεραπευτές αφrsquo ης στιγμής η θεραπεία βασίζεται στησχέση προσώπων δίνει μεγαλύτερη έμφαση στην υπόσταση ηοποία έχει μεγαλύτερη βαρύτητα

Σχέση υπαρξιακής ψυχοθεραπείας και συμβουλευτικής και θρησκείας πνευματικότητας

Φυσικά υπάρχουν πολλοί υπαρξιακοί σύμβουλοι και ψυχοθεραπευτές που είναι ένθεοι εντούτοις οι υπαρξιακές προσεγγίσεις δεν φαίνεται να έχουν εμπνευστεί ιδιαίτερα από τον ένθεο υπαρξισμό με εξαίρεση τις επιρροές από τον Soslashren Kierkegaard τον Paul Tillich και τον Martin Buber Κυρίως ο Buber φαίνεται να έχει εμπνεύσει τη συμβουλευτική πρακτική μετον περίφημο διαχωρισμό μεταξύ της σχέσης Εγώ-Εσύ και Εγώ-Αυτό ενώ ο Tillich με τον περίφημο διαχωρισμό που έχει κάνει μεταξύ υπαρξιακού και νευρωσικού άγχους έναδιαχωρισμό που βλέπουμε ότι έχει επηρεάσει πάρα πολύ τον Ρόλο Μαίη εκπρόσωπο της αμερικανικής σχολής Από την άλλη υπάρχουν πολλοί άθεοι φιλόσοφοι του υπαρξισμού και της φαινομενολογίας όπως ο Νίτσε ο Σαρτρ και ο Χάιντεγκερ οι οποίοι βρίσκονται πολύ συχνά στη βάση της υπαρξιακής-φαινομενολογικής θεωρίας αλλά και πρακτικής

5

Αντίστοιχα υπάρχουν πολλοί ψυχοθεραπευτές της υπαρξιακής ndash φαινομενολογικής προσέγγισης που είναι άθεοι με λαμπρό παράδειγμα τον Ίρβιν Γιάλομ όπως και κάποιοι που είναι ένθεοι όπως ο Βίκτωρ Φράνκλ Σε γενικές γραμμές το πνευματικό στοιχείο (με την ευρεία του έννοια) είναι έντονο στην υπαρξιακή θεώρηση και αυτό φαίνεται επί παραδείγματι στο έργο της Emmy van Deurzen η οποία στις 3 διαστάσεις της ύπαρξης όπως τιςείχε διαμορφώσει ο Binswanger προσθέτει την πνευματική4

Επιπροσθέτως υπάρχουν και κάποιοι που υποστηρίζουνότι η σφοδρή αντίδραση πχ του Νίτσε προς τον Χριστιανισμό ήταν περισσότερο συμβολική ήταν αντίδρασηπρος μία φορμαλιστική και μη αυθεντική (όπως θα έλεγε οΧάιντεγκερ) εκκλησία που παραπλανεί τους πιστούς μακριάαπό μια ουσιαστική και εσωτερική σχέση με το Θεό Έχει να κάνει με τη γενικότερη αντίδραση του υπαρξισμού στηναντικειμενοποίηση τόσο του Θεού όσο φυσικά και των ανθρώπων Οι ίδιοι θεωρητικοί υποστηρίζουν ότι η κατά κυριολεξία ανάγνωση των θρησκευτικών κειμένων παραποιεί

4 Κατά την Emmy van Deurzen (Cooper 2003 σ 113 Deurzen 2002 σ 92) οι τρείς διαστάσεις είναι η φυσική (Umwelt) η οποία καταδεικνύει τη σχέση μαςμε τον υλικό κόσμο και το φυσικό περιβάλλον η κοινωνική (Mitwelt) η οποία είναι η σχέση μας με τους άλλους και τον κόσμο ο δημόσιος χώρος οι πολιτιστικές νόρμες οι κοινωνικές συμβάσεις και οι διαπροσωπικές δυναμικές πουεπηρεάζουν τη συμπεριφορά μας η προσωπική (Eigenwelt) που είναι η σχέση μας με τον εαυτό μας ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας η προσωπική αντίληψη και η σχέση μας με τα πράγματα τα ζώα τους άλλους) και η πνευματική (Uberwelt) η διάσταση στην οποία βρίσκεται χώρος τόσο για τη θρησκευτικότητα για τον ηθικό βίο τα ιδεώδη μας και τις αξίες μας όσο και για τις πεποιθήσεις μια και την ιδεολογία μας

6

την αληθινή διδαχή και κάνει κακό εν τέλει στη συναισθηματική και πνευματική υγεία του ανθρώπου (Maglo 2001 σ 27-29) και αυτό ακριβώς ήθελαν να καταδείξουν οι λεγόμενοι άθεοι υπαρξιστές φιλόσοφοι

Η οντολογία του προσώπου η θεωρία της προσωπικότητας και η σχεσιακή δυναμική του ανθρώπου

Όταν μιλάμε για πρόσωπο δεν μπορούμε να αποφύγουμενα μιλήσουμε έστω και εν τάχει για τη θεωρία προσωπικότητας Η υπαρξιακή προσέγγιση στην ψυχοθεραπεία δεν έχει μία και μοναδική θεωρία προσωπικότητας (Δελλής 2005 σ 139) Κάποιοι πχ η αμερικανική σχολή υποστηρίζουν μια δυναμική θεώρηση της ανθρώπινης προσωπικότητας με την έννοια ότι η προσωπικότητα δεν είναι κάτι σταθερό και αναλλοίωτο αλλά κάτι δυναμικό και ευέλικτο και δέχονται την ύπαρξησυγκρούσεων Μόνο που κατrsquo εκείνους υπάρχει μία βασική σύγκρουση5 και αυτή είναι με τα δεδομένα της ύπαρξης (Corsini 2005 σ 279) όπως ο θάνατος η ελευθερία ημοναξιά η έλλειψη νοήματος αλλά και οι πολικότητες τοlaquoρίξιμόraquo μας στον κόσμο το ενσώματο της ύπαρξης κα (Cooper 2002 σ 126) Υπάρχουν υπαρξιστές που επηρεασμένοι από τον κοινωνικό κονστρουκτιβισμό θεωρούν ότι δεν μπορούμε να μιλάμε για εαυτό αλλά για

5 Για να είμαστε ακριβείς πολλοί υπαρξιστές κυρίως της Βρετανικής Σχολής αποφεύγουν να εμπλέκουν την έννοια της σύγκρουσης στη θεωρία τους και συχνά μιλούν για laquoέντασηraquo η οποία παραπέμπει σε άλλο τρόπο σκέψης αφού μια ένταση δεν είναι απαραιτήτως συγκρουσιακή

7

εαυτούς [μιλώντας πάντα για την αντίληψη εαυτούεαυτών που βρίσκεται σε δηλώσεις όπως δεν είμαι ο ίδιος άνθρωπος που ήμουν πριν 20 χρόνια (Spinelli 2005 σ 75)] Σε κάθε περίπτωση δεν νοείται η ύπαρξη απομονωμένη αλλά πάντα σε σχέση με τους άλλους (βλέπε το Χαϊντεγκεριανό εν-τω-κόσμω-είναι ή ενθαδικό είναι) Προσωπικά σε αντίθεση με πολλούς υπαρξιστές ψυχοθεραπευτές έλκομαι από την ιδέα ενός laquoαληθινούraquo εαυτού (Θερμός 1998 αλλά και Ρότζερς 1961 σ 109-111) με την προϋπόθεση ότι είναι ρευστός δυναμικός και γεμάτος δυνατότητες6

Το πρόσωπο ταυτόχρονα συνδέεται παραδοσιακά στη φιλοσοφία αλλά και στη θεολογία με την οντολογία Σαφώςη έννοια του προσώπου όπως χρησιμοποιείται στην ψυχοθεραπεία είναι διαφορετική από τη θεολογική της έννοια Αυτό πρέπει να τονιστεί Όπως ξέρουμε η έννοια του προσώπου στη θεολογία προέρχεται από την αντίληψη του Θεού ως πρόσωπο και αυτό προϋποθέτει θεολογικές παραδοχές που ο ψυχοθεραπευτής δεν είναι υποχρεωμένος να προσυπογράψει Υπάρχει δηλαδή ένα Τριαδολογικό υπόβαθρο πίσω από την έννοια του προσώπου και ο όποιος θεραπευτής δεν είναι φυσικά υποχρεωμένος να πιστεύει στην Αγία Τριάδα

Υπάρχει ένα ζήτημα στην οντολογία η οποία μελετά αυτό που υπάρχει από τι είναι φτιαγμένη η πραγματικότητα ποια η σχέση του όντος με την 6 Για περισσότερα για τη σχέση προσωποκεντρικής προσέγγισης και ορθόδοξης ανθρωπολογίας βλ Κωνσταντινίδης Γ (2012) Σύγκριση και σύνθεση της προσωποκεντρικής ψυχοπαιδαγωγικής του Carl Rogers (person-centered education) και της ορθόδοξης χριστιανικής παιδαγωγικής Αδημοσίευτη διπλωματική εργασία Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο Πάτρα

8

πραγματικότητα κα Το ζήτημα είναι ότι είναι δύσκολονα καθορίσουμε το τι υπάρχει όπως και το ποιες είναι οικατάλληλες ερωτήσεις για ξεκαθαρίσουμε το τι υπάρχει και αν υπάρχει Και καλά όσον αφορά αυτά στα οποία έχουμε πρόσβαση με τις αισθήσεις μας Αλλά τι γίνεται με έννοιες όπως οι αριθμοί ή ο Θεός (van Inwagen 2010) Με θέματα οντολογίας έχουν ασχοληθεί πολύ τόσο οι φαινομενολόγοι όσο και οι υπαρξιστές φιλόσοφοι Από κει έχει περάσει έμμεσα (μερικές φορές με φαινομενικά δεδομένες απαντήσεις και σταθερές) στην υπαρξιακή συμβουλευτική και ψυχοθεραπεία Η ύπαρξη παραδείγματοςχάριν θεωρείται δεδομένη και μάλιστα θεωρείται ότι προηγείται της ουσίας (Τσάκαλος 2005 σ 65)

Το να βάζουμε την οντολογία (άρα τη μεταφυσική) στην ψυχολογία είναι δυνάμει επικίνδυνο7 Όμως υπεισέρχεται τόσο στη θεωρία προσωπικότητας όσο και κατrsquo επέκταση στη συμβουλευτική Πολλοί υπαρξιστές όπωςείδαμε λένε ότι η προσωπικότητα είναι αποτέλεσμα συγκρούσεων πχ του ανθρώπου με τα δεδομένα της ύπαρξης ή ότι η προσωπικότητα δεν υπάρχει ως κάτι συμπαγές άλλα είναι κάτι τόσο ρευστό που πλέον μιλάμε για προσωπικότητες και εαυτούς

Εδώ η θεολογία του προσώπου σε συνδυασμό με τη φιλοσοφία μπορεί να μας βοηθήσει να ξεκαθαρίσουμε τα πράγματα όταν μιλάμε για έναν άνθρωπο μιλάμε για ένα 7 Όπως και το να βάζουμε την ηθική στην ψυχοπαθολογία πράγμα που έχει ήδη γίνει έμμεσα με απρόβλεπτες κατά τη γνώμη μου συνέπειες για το μέλλον [βλ για παράδειγμα τον ορισμό του Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-IV) για την αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας όπως και το τι θεωρείται υγιές στοιχείο του χαρακτήρα σε αντίστοιχο laquoθετικόraquo εγχειρίδιο της Θετικής Ψυχολογίας το Character Strengths and Virtues του Selingman (2004)]

9

όν Όταν μιλάμε για προσωπικότητα μιλάμε για κάτι υπαρκτό που μπορεί να μην είναι γρανιτώδες ή ακόμα και συμπαγές μπορεί να είναι κάτι ρευστό αλλά παραμένει κάτι πάνω στο οποίο γίνονται οι αλλαγές Τέλος ο άνθρωπος η προσωπικότητα το εγώ μας δεν είναι ένα ρινγκ πάνω στο ποιο συγκρούονται πράγματα καταστάσεις ή και κομμάτια του εαυτού μας Δεν είναι ένας τόπος πολέμου8 Είναι κατrsquo αρχάς ένας τόπος σχέσεων (μερικές φορές συγκρουσιακών σχέσεων αλλά πρωτίστως σχέσεων) σε ένα χρόνο με κατεύθυνση στο μέλλον

Ο Περγάμου Ιωάννης μας λέει ότι ο άνθρωπος είναι πρόσωπο δυνάμει Γίνεται πρόσωπο όταν αληθεύει δηλ όταν δεν υποκρίνεται ότι είναι κάτι άλλο από αυτό που είναι Όταν δεν υποδύεται ένα ρόλο (1977 σ 291 σημ 10)9 Ο Περγάμου Ιωάννης απελευθερώνει την οντολογία απότη γνωσιολογία10 Αυτή η απελευθέρωση σημαίνει δεν αγαπάμε έναν άνθρωπο επειδή ξέρουμε το είναι του Όταν μιλάμε για ανθρώπους δεν μπορούμε να θέσουμε το ερώτημαlsquoτιrsquo ndash η απάντηση θα ήταν γνωσιολογική Αν ξεκινήσεις από το lsquoτιrsquo τον αντικειμενοποιείς καταργείς τη μοναδικότητά του αφού η απάντηση στο lsquoτιrsquo μπορεί να είναι γυναίκα μαύρος ξένος ομοφυλόφιλος κτλ Το

8 Αυτό είναι ένα πολεμικό αν όχι πολεμοχαρές σκεπτικό το οποίο υπάρχει και στη μαρξιστική θεωρία και το οποίο εκτός από αντιπαραγωγικό είναι και αναληθέςστην απολυτότητά του9 Αυτή βεβαίως είναι η μία συνθήκη για να γίνει το υποκείμενο πρόσωπο Η άλλη είναι να σχετιστεί αγαπητικά με τον όντως Άλλο10 Ο Χάιντεγκερ έχει άλλη αφετηρία και δεν μπορεί να το κάνει Προσπαθεί μεν να απελευθερώσει το υποκείμενο από έναν οντισμό (δηλ αντικειμενοποίηση του ανθρώπου) αλλά είναι παγιδευμένος εμμενειοκρατικά (immanentism) σε ένα κοσμοείδωλο δηλαδή είναι παγιδευμένος στην ενδοχρονική και ενδοκοσμική πραγματικότητα Ως εκ τούτου δεν μπορεί να συλλάβει μία έννοια του προσώπου που να ξεφεύγει από τις χωρο-χρονικές μας προσλαμβάνουσες

10

μόνο αποδεκτό ερώτημα περί του προσώπου είναι το lsquoποιοςrsquo είναι κάποιος στο οποίο η απάντηση είναι μόνο το κύριο όνομα και τίποτε άλλο Έτσι μας γνωρίζει ο Θεός ως Κώστα Χαράλαμπο Γεωργία κτλ και όχι ως προς το lsquoτιrsquo μας11 Αυτό είναι η απελευθέρωση της οντολογίας από τη γνωσιολογία Με αυτό τον τρόπο δεν ποδηγετείται η οντολογία Ο Θεός δεν σχετίζεται με αντικείμενα αλλά μόνο με πρόσωπα Όπως και με το Θεό δεν ξέρουμε τί είναι και ούτε μας απασχολεί Τον ξέρουμε μόνο από τα ονόματά Του Πατήρ Υιός και Άγιο Πνεύμα Επίσης αν δεν απελευθερωθεί η οντολογία από τηγνωσιολογία δεν μπορούμε να σχετιστούμε ελεύθερα με τους ανθρώπους Η εμπλοκή μας στο lsquoτιrsquo μας παγιδεύει (Zizioulas 2006 σ 99-112) Αυτό συνδέεται με τη διαφορά μεταξύ της αντικειμενικής γνώσης και της βιωμένης αλήθειας όπως επίσης και με το σκεπτικό ότι τα αισθήματα και οι σκέψεις έχουν ένα αντικείμενο σε αντίθεση με το σκεπτικό ότι τα αισθήματα και οι σκέψειςείναι βιωμένα και σχεσιακά (δηλαδή έχουν προθετικότητα)

Απόπειρα εναλλακτικής οπτικής στην παθολογίαΗ υπαρξιακή ψυχοθεραπεία έχει συνδεθεί στενά με το

αντιψυχιατρικό κίνημα Είναι έντονη η δυσπιστία της υπαρξιακής-φαινομενολογικής προσέγγισης ως προς την εγκυρότητα των διαγνωστικών εγχειριδίων και είναι πολλές οι φορές που έχουν κατηγορήσει την υπόλοιπη επιστημονική κοινότητα για ακραία παθολογικοποίηση

11 Και έτσι μας μνημονεύει η Εκκλησία

11

φυσιολογικών δράσεων και αντιδράσεων των ανθρώπων (Parker Γεωργακά Harper McLaughlin Stowell-Smith M 2007 σ 45-53)12 Δεν θα υπεισέρθουμε σε αυτό Θα μπορούσαμε όμως με ασφάλεια να πούμε ότι τα άκρα δεν ωφελούν Ούτε το να σπεύδουμε να παθολογοποιούμε13 ούτε όμως να αγνοούμε την παθολογία όπου αυτή υπάρχει (έστω και σε σπάνιες κατά μερικούς περιπτώσεις) διότι θα ήτανσαν να αγνοούμε τον ανθρώπινο πόνο Ο πατέρας Φιλόθεος Φάρος σοφά κατά τη γνώμη μου μιλάει για βαθμούς υγείας και αποφεύγει το δίπολο υγείααρρώστεια όταν πρόκειται για την ανθρώπινη ψυχή ενώ μιλά για ευθύνηανευθυνότητα (2001 σ 61-67) Υπάρχουν βέβαια κάποιες πολύ δύσκολες περιπτώσεις στις οποίες δεν μπορούμε παρά να αποδεχτούμε την πιθανότητα της ασθένειας Χρειάζεται να σκεφτούμε πολύ σοβαρά ποιες μπορεί τελικά να είναι αυτές οι περιπτώσεις Το ζήτημα δεν είναι λήξαν

Ο Φρόυντ είχε πει ότι ψυχική υγεία είναι το να αγαπάς και να δουλεύεις Δεδομένης της έντονης έμφασης του υπαρξισμού στην υποκειμενική εμπειρία του ανθρώπουστη μοναδικότητά του και στη σχέση του με τον εαυτό του και τον κόσμο θα μπορούσαμε ίσως να προτείνουμε μια μέση λύση μεταξύ των δύο άκρων (του να βλέπουμε παθολογία παντού από τη μια και πουθενά από την άλλη) Εδώ πάλι μπορεί να μας βοηθήσει η φιλοσοφική και η θεολογική θεώρηση

12 Βλ επίσης διαφωνίες ως προς το τι συνιστά κατάθλιψη αγωνία ή πένθος στο πώς αυτά εκδηλώνονται και στο πόσο χρονικό διάστημα laquoπρέπειraquo να διαρκούν13 Βλ τώρα την δικαιολογημένα σε μερικές περιπτώσεις σφοδρή αντίδραση ψυχιάτρων και ψυχολόγων για την 5η έκδοση του DSM

12

Ο φιλόσοφος Goicoechea (2011) συμβολοποίησε με έναεξαιρετικά ενδιαφέροντα τρόπο την Αγία Τριάδα Θεωρεί λοιπόν την Αγία Τριάδα σύμβολο Αγάπης Καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η Αγάπη έχει τέσσερις εκφάνσεις14

Αγάπη (Θεός)Έρως (Χριστός)

Φιλία (Άγιο Πνεύμα)Στοργή (Παναγία)

Η Αγάπη του Πατρός μάς δημιουργεί ο Έρωτας του Υιού για μας μάς λυτρώνει η Φιλία του Αγίου Πνεύματος μας καθαγιάζει και τέλος η αγάπη της Παρθένου Μαρίας μας δείχνει πώς να ανταποκρινόμαστε στην Αγάπη της Αγίας Τριάδας

Αυτά τα τέσσερα είδη αγάπης καλύπτουν όλο το φάσμα της ύπαρξης του ανθρώπου με την έννοια ότι επικαλύπτουν όλες τις πτυχές της ζωής του σχέση με τονεαυτό τους άλλους τον κόσμο τον Θεό ή την πνευματικότητα Διότι όπως υποστηρίζουν κάποιοι υπαρξιακοί ψυχοθεραπευτές ο σκοπός του ανθρώπου δεν είναι να αυξηθεί και να πληθυνθεί αλλά να σχετιστεί (Spinelli 1996 σ 18-19) Ως πρόσωπο θα προσθέταμε εμείς Δηλαδή να αυξηθεί εσωτερικά να γίνει περισσότερο ευρύχωρος

Ως εκ τούτου θα μπορούσαμε να πούμε ότι η βασικότερη (αν όχι η μόνη) ένδειξη λειτουργικότητας (μερικοί προτιμούν τους όρους υγείαπαθολογία) πάνω στην οποία χτίζονται όλες οι άλλες λειτουργίες είναι ηικανότητα αγάπης και ότι η ψυχοθεραπεία κατά κύριο 14 Το ίδιο πράγμα έχει ειπωθεί με άλλο τρόπο και από το Φιλόθεο Φάρο 2001 σ49

13

λόγο και ακολούθως η συμβουλευτική έχει να κάνει με το πού στεκόμαστε σε σχέση με αυτούς του τέσσερεις άξονες Πώς laquoμας ορίζουμεraquo σε σχέση με αυτούς Πώς ζούμε σε σχέση με αυτούς Για κάποιες θεραπευτικές προσεγγίσεις η λειτουργικότητα του ανθρώπου εξαρτάται από την επιτυχή επίλυση εσωτερικών συγκρούσεων (πχ idvs superego) ή συγκρούσεων μεταξύ του ατόμου και της κοινωνίας Για άλλες από την επιτυχή εκμάθηση προσαρμοστικών γνωσιών αφού ο άνθρωπος θεωρείται ένα είδος μαυροπίνακα όπου γράφουμε και ξεγράφουμε πληροφορίες κατά το δοκούν Για άλλες εξαρτάται από τηναποδοχή των δεδομένων της ύπαρξης και από τη στάση του ανθρώπου απέναντι σε αυτά τα δεδομένα Η πρότασή που κάνουμε εδώ είναι ότι η λειτουργικότητα του ανθρώπου εξαρτάται από την αγαπητική του στάση (κατά πόσο και πώς αγαπά και αγαπιέται) Αυτό προϋποθέτει σχέση προσώπων ελευθερία ευθύνη Η σχέση φυσικά δεν είναι μόνο με τον Άλλο (οι γύρω μας το περιβάλλον ότι αποκαλούμε Ετερότητα) αλλά και με τον Εαυτό (η σχέση μετον εαυτό μας και την ετερότητα εντός μας που εκπροσωπείται από τα διαφορετικά laquoκομμάτιαraquo μας τα οποία καλούμαστε να συνθέσουμε σε ένα λειτουργικό σύνολο) Εν ολίγοις η λειτουργικότητα του ανθρώπου εξαρτάται από το κατά πόσο και πώς αγαπά και αγαπιέται ως πρόσωπο σε πλαίσιο ελευθερίας και ευθύνης κατrsquo αναλογία πάντα με τη σχέση των Προσώπων της Αγίας Τριάδας

Παθολογία λοιπόν είναι αυτό που πολύ σκληρά αλλά πολύ εύστοχα ο Χρήστος Γιανναράς αποκαλεί laquoαναπηρία αναφορικότηταςraquo δηλαδή το να μην μπορείς να αγαπήσεις

14

Συνδέεται με την προθετικότητα της αγάπης όπως έχει αναλυθεί από τον Ζαν-Λυκ Μαριόν Επίσης συνδέεται με την ικανότητα διάκρισης Όχι τόσο ως δωρεά αγιοπνευματική αλλά ως ικανότητα διάκρισης του αληθινούαπό το ψεύτικο (του καλού από το κακό) και ως χάρισμα αγάπης και φιλανθρωπίας (Κοσμόπουλος)15 Η διάκριση έχεικατrsquo αρχάς την αφετηρία της στην αυτογνωσία Και δεν μπορούμε να έχουμε αυτογνωσία αν δεν ξέρουμε τους περιορισμούς μας και δεν δείχνουμε ταυτόχρονα επιείκειαγια την μικρότητά μας Στην πραγματικότητα όπως είχε πει και ένας καθηγητής μου που δεν ζει πια η ψυχοθεραπεία και η συμβουλευτική έχουν να κάνουν με τονα συγχωρέσουμε τον εαυτό μας που δεν είμαστε τέλειοι και να τον συγχωρέσουμε που δεν είμαστε όπως μας θέλουνοι άλλοι Ο μόνος τρόπος να το κάνουμε αυτό είναι μέσῳ της προσπάθειας να δούμε τόσο τον εαυτό μας όσο και τονάλλο ως πρόσωπα και να σχετιστούμε μαζί τους ως τέτοιαΣτην όλη μας προσπάθεια να συν-χωρέσουμε τον εαυτό μαςέτσι ώστε να σχετιστούμε πιο ελεύθερα ως πρόσωπα με τους άλλους αλλά και με το Θεό όσοι από μας είμαστε ένθεοι και ενδιαφερόμαστε για κάτι τέτοιο βρίσκουμε πολύ παρήγορο και ανακουφιστικό το ότι υπάρχει ένας φίλος ο Μεγάλος Φίλος που στην απέραντη ευρυχωρία του μας συν-χωρεί και ψιθυρίζει ακατάπαυστα στο αυτί μας

laquoΈλα έλα και πάλι έλαΈλα κι αν είσαι άπιστος κι αν είσαι ειδωλολάτρης

15 Σε αυτό το σημείο ίσως θα μπορούσαμε να συνδέσουμε τη διάκριση με τα λεγόμενα ldquocharacter strengthsrdquo της θετικής ψυχολογίας αυτό όμως είναι μία άλλη συζήτηση

15

Ή της φωτιάς πιστόςΤου σπιτιού μας η γωνιά δεν έχει απελπισιάς κατώφλιΚι αν έχεις εκατό φορές τους όρκους σου πατήσειΈλα ξανάhellip16raquoΚαι έτσι μας μαθαίνει τη συγχώρεση που μετά κατrsquo

αναλογία πάντα μπορούμε να προσφέρουμε προς εαυτό και άλλους

Η εσχατολογία στην θεωρία για την αλλαγήΗ οντολογία του προσώπου συνδυασμένη με την

εσχατολογία μας μαθαίνει ότι το μίσος του Άλλου και η απόρριψη του είναι μια μορφή κόλασης και στον εδώ κόσμο(Ιωάννης Ζηζιούλας 2012 σ 52-55) Και πάλι βλέπουμε τη σπουδαιότητα της ικανότητας να αγαπήσουμε η έλλειψη της οποίας μας ρίχνει σε κοσμική (και για όσους από μαςείμαστε ένθεοι) σε μεταφυσική κόλαση Θα προσθέταμε πάλι ότι το ίδιο συμβαίνει και με την απόρριψη της εσωτερικής ετερότητας (των laquoκομματιώνraquo μας τα οποία δενσυμπαθούμε ή για τα οποία ντρεπόμαστε και που θέλουμε να κρύψουμε) Η αλλαγή ξεκινά λοιπόν από τη Σχέση αφούη ίδια η ύπαρξη τόσο για τον Περγάμου Ιωάννη (2012 σ 69) όσο και για τους υπαρξιστές δεν νοείται εκτός σχέσης Η σχέση είναι η βασιλική οδός της αλλαγής Κυρίως βεβαίως η σχέση αγάπης Μέσω αυτής βιώνουμε ενσώματα τα συναισθήματά μας εκφράζουμε τις σκέψεις μας και ενεργούμε διαφορετικά Τίποτα από αυτά δεν γίνεται βεβαίως αν δεν πάρουμε εν ελευθερία την απόφασηνα σχετιστούμε (Ιωάννης Ζηζιούλας 2012 σ 72)

16 Τζελαλαντίν Ρουμί Ο Αγαπημένος Αθήνα Εκδόσεις Αρμός 1997 σ 22

16

Τέλος ας έχουμε υπrsquo όψιν μας ότι το πρόσωπο δεν είναι κάτι που καθορίζεται αποκλειστικά από ένα παρελθόν αμετάβλητο και γραμμικό (όπως ισχυρίζονται κάποιες θεωρίες) ούτε αποκλειστικά από το περιβάλλον (όπως ισχυρίζονται κάποιες άλλες) Είναι κάτι που επηρεάζεται τόσο από το παρελθόν όσο και από το περιβάλλον όσο και από την ποιότητα του ατόμου (βιολογική17 ή ψυχική ανάλογα με την κατεύθυνση που έχεικανείς επιστημονική ή πνευματική) όσο και από το παρόν όσο και από το μέλλον (όπως ισχυρίζονται οι υπαρξιστικές θεωρίες Spinelli 1994 σ 106-109 2005 σ 97-98 Macquarrie 1972 σ199-202) Το μέλλον είναι εξαιρετικής σημασίας στις υπαρξιακές-φαινομενολογικές προσεγγίσεις Όμως φαίνεται να γίνεται σιγά-σιγά κοινός τόπος σε σημείο που αναφέρεταικαι σε περιοδικά ευρείας χρήσης όπως το Time18

Αυτή η ιδέα βρίσκει εντελώς σύμφωνη την ορθόδοξη θεολογία Ο Θεός είπε laquoκαινά ποιώ τα πάνταraquo(Αποκ 215) εννοώντας το όραμα ενός καινού ουρανού και μιας καινής γης (Aποκ 211) Αυτό μας απελευθερώνει καθημερινά από το βάρος τόσο του παρελθόντος όσο και του παρόντος και συνεχώς μας δείχνει το δρόμο για ένα καινούργιο μέλλον Το πρόσωπο θεολογικά ομιλώντας είναι μια πραγματικότητα που θα δικαιωθεί πλήρως στο μέλλον Ήδη από την Παλαιά Διαθήκη όταν ο Θεός παρουσιάζεται ως laquoΕγώ ειμί ο Ονraquo δεν σημαίνει μόνο μια17 Δεν αρνούνται όλοι οι υπαρξιστές μια προϋπάρχουσα δομή έστω και εντελώς βασική (Cooper 2001 1-12)18 Ο εγκέφαλός μας δεν σφραγίζεται από το παρελθόν Συνεχώς διαμορφώνεται από το μέλλον ldquohellip our brains arenrsquot just stamped by the past They are constantly shaped by the futurerdquo Sharot T The optimism bias Time June 6 2011 p 38

17

ταυτολογία όπως έχει καθιερωθεί να πιστεύεται (Εγώ Είμαι Αυτός που Είμαι) αλλά σύμφωνα με κάποιους μεταφραστές σημαίνει laquoΕίμαι Αυτός που θα Είμαιraquo19

ΣυμπέρασμαΑν και δεν έχει αναφερθεί συχνά η οντολογία του

προσώπου εν τέλει έχει πολλά κοινά σημεία με την υπαρξιακή θεώρηση του ανθρώπου στο σύνολό της Μπορεί δε η πρώτη να δώσει στη δεύτερη ένα στέρεο έδαφος σε διάφορες πτυχές των προβληματισμών της όπως όσον αφορά το τι συνιστά πρόσωπο προσωπικότητα στο τι συνιστά παθολογία και στο πώς επιτυγχάνεται η αλλαγή χωρίς να χρειάζεται είναι η γνώμη μας ένας θεραπευτής να laquoασπαστείraquo τη συγκεκριμένη οντολογία Αρκεί να είναι ανοιχτός σε αυτή

19 Βλ επίσης και laquoΟ Θεός εξετάζει τα μελλούμενα και όχι τα παρελθόνταraquo Ισαάκο Σύρος Ασκητικά Τόμος Β3 Λόγοι ΙΒrsquomdashΜΑrsquo Αθήνα Εκδ Θεσβίτης σ 153 Είναιαυτό που πολύ σοφά λέει ο λαός umlΤα στερνά τιμούν τα πρώταraquo

Για περισσότερα στο θέμα της εσχατολογικής αλήθευσης του προσώπου βλ Χαράλαμπος Βέντης Εσχατολογία και Ετερότητα η διασταύρωση δύο ασύμβατων οριζόντων Αθήνα Εκδ Γρηγόρη 2005

18

ΒιβλιογραφίαΣτα ελληνικάΔελλής ΙΓ (2005) Φιλοσοφική συμβουλευτική η φιλοσοφία ως laquoθεραπείαraquo

Αθήνα Τυπωθήτω ndash Γιώργος ΔαρδανόςΙωάννης Ζηζιούλας Μητροπολίτης Περγάμου (1977) Από το προσωπείον εις το

πρόσωπον η συμβολή της Πατερικής Θεολογίας εις τηνέννοιαν του προσώπου Στο Ευχαριστήρια εις τιμήν του Μητροπολίτου Γέροντος Χαλκηδόνος Μελίτωνος Θεσσαλονίκη Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών σσ 287-323

Ιωάννης Ζηζιούλας Μητροπολίτης Περγάμου (2012) Εσχατολογία και ύπαρξη

Σύναξη 121 Ιαν-Μαρτ σσ 43-72Κοσμόπουλος ΑΒ Η διάκριση στη συμβουλευτική εργασίαΑνασύρθηκε από

httpwwwavkosmopoulosgrpaidagogiki-psixologia-ekpaidefsi-ekpedeftikoshtml 7812

Μέγας Βασίλειος (2000) Περί διαφοράς ουσίας και υποστάσεως επιστολή

Γρηγορίω αδελφώ Στο Ντίνα Σαμοθράκη (Eπιμ) Πανόραμα του προσώπου

(σ 9-18) Αθήνα Εκδόσεις Αρμόςπ Θερμός Β (1998) Αναζητώντας το πρόσωπο αληθής και ψευδής

εαυτός κατά τον Donald Winnicott και κατά τον Αγ Γρηγόριο Παλαμά

Αθήνα Αρμός

19

Θα θέλαμε να τονίσουμε σε αυτό το σημείο ότι δεν προσπαθούμε να κάνουμε εδώ ποιμαντική συμβουλευτική ούτε να laquoαπλοποιήσουμεraquo μια τόσο σημαντική όσο και περίπλοκη θεολογία όπως αυτή του προσώπου Απλώς προσπαθούμε να δούμε πώς αυτή μπορεί να εμπνεύσει τη συμβουλευτική γενικά η οποία φυσικά μπορεί να εφαρμόζεται από άθεους ή και αλλόθρησκους ανθρώπους

Λίγα ιστορικά στοιχείαΗ υπαρξιακή προσέγγιση στην ψυχοθεραπεία

αναπτύχθηκε ήδη από τη δεκαετία του 40rsquo και του 50rsquo στους στοχασμούς και τα γραπτά κάποιων ψυχιάτρων και ψυχολόγων στην Ευρώπη Σύμφωνα με έναν από του πρώτους υπαρξιακούς ψυχοθεραπευτές τον Ελβετό ψυχίατρο Ludwig Binswanger laquoη υπαρξιακή προσέγγιση στην ψυχοθεραπεία προήλθε από μια δυσαρέσκεια σε σχέση με τις επικρατούσες προσπάθειες να κατανοηθεί η ψυχιατρική επιστημονικάraquo (Corsini 2005 σ200 269) Με την έννοια ότι ενώ υπήρχε σεβασμός στο ισχύον τότε μοντέλοπου ήταν το Φροϋδικό δεν έβλεπαν εκείνοι οι ψυχίατροι πουθενά σε αυτό το μοντέλο (όπως και στο μπηχεβιοριστικό) το πραγματικό το αληθινό άτομο και την πραγματικότητά του το πρόσωπο θα λέγαμε σε μια άλλη γλώσσα Γρήγορα η υπαρξιακή προσέγγιση μεταλαμπαδεύτηκε στην Αμερική όπου εκεί άλλαξε κάπως τον χαρακτήρα της επηρεασμένη από την (πιο αισιόδοξη) ανθρωπιστική προσέγγιση κρατώντας όμως τις βασικές υπαρξιακές προβληματικές σχετικά με την ανθρώπινη φύσητη φύση της αγωνίας την απελπισία το πένθος τη

2

μοναξιά την απομόνωση την ανομία αλλά και τη δημιουργικότητα και την αγάπη

Χρειάζεται να τονιστεί εδώ ότι η υπαρξιακή προσέγγιση δεν είναι ομοιογενής Δεν υπάρχει μία υπαρξιακή προσέγγιση ούτε καν μία υπαρξιακή-φαινομενολογική προσέγγιση Επίσης δεν είναι τεχνική προσέγγιση Είναι περισσότερο μια φιλοσοφική θεώρηση του ανθρώπου και της συμβουλευτικής και θεραπευτικής διαδικασίας (Τσάκαλος 2005 σ 131) που μπορεί να συνδυαστεί κάλλιστα με πιο τεχνικές προσεγγίσεις αν καιοι ακραιφνείς υπαρξιακοί θεραπευτές δεν συμπαθούν τις τεχνικές2 αφού για εκείνους το σημαντικότερο εργαλείο είναι η ίδια η σχέση θεραπευτήθεραπευόμενου και κατrsquo επέκταση συμβούλουσυμβουλευόμενου

Η υπαρξιακή-φαινομενολογική ψυχοθεραπεία και συμβουλευτική δίνει έμφαση στο παρόν (στο laquoεδώ και τώραraquo όπως συνηθίζεται να λέγεται) αλλά και στο μέλλον χωρίς να αγνοεί το παρελθόν αλλά νοηματοδοτώντας το με διαφορετικό τρόπο από ότι άλλες παραδοσιακές ψυχοθεραπείες Δίνει επίσης έμφαση στην υποκειμενική εμπειρία και θέαση των πραγμάτων στην ευθύνη στη σχέση του ατόμου με τον κόσμο και τους άλλους συμπεριλαμβανομένου του θεραπευτή στην ελευθερία της ύπαρξης Η έννοια της laquoεγκόσμιας ρίψηςraquo δηλαδή του laquoριξίματόςraquo μας στον κόσμο (ότι δηλαδή γεννηθήκαμε και ζούμε σε συνθήκες που δεν ελέγχουμε καιάρα βρισκόμαστε σε αβεβαιότητα) της προσωρινότητάς μας της ενσώματης (και άρα φθαρτής) ύπαρξής μας της

2 Μερικοί υποστηρίζουν ότι δεν έχουν τεχνικές αλλά έχουν μεθοδολογία

3

υπαρξιακής αγωνίας και της υπαρξιακής ενοχής καθώς και ή μάλλον κυρίως της μοναδικότητάς μας είναι βασικές προβληματικές όλων των υπαρξιστών θεραπευτών Όλα τα παραπάνω είναι ίσως ο μοναδικός συνδετικός κρίκος μεταξύ τόσο διαφορετικών κατά τα άλλα θεωρήσεων που κοινό τους σημείο έχουν την ανθρώπινη ύπαρξη και τις συνθήκες της3 Η ύπαρξη που είναι κεντρικός άξονας αυτής της προσέγγισης αναφέρεται ως υπόσταση από τον Χρήστο Μαλεβίτση στις εξαιρετικές μεταφράσεις του των υπαρξιακών φιλοσόφων διότι πολύ σωστά ο Μαλεβίτσης οσμίστηκε ότι (χωρίς να το ξέρουν ίσως) οι υπαρξιακοί θεωρητικοί στην ουσία της θεωρίας τους ταυτίζουν την ύπαρξη με την υπόσταση

Πολλοί υπαρξιακοί ψυχοθεραπευτές έχουν υποστηρίξει ότι η ψυχοθεραπεία συγγενεύει περισσότερο με τη φιλοσοφία παρά με την ψυχολογία (Deurzen 2012 σ 13 Heaton 1990 σ 4-6 Adams 2001 σ 65) όχι μόνο διότι πριν την εμφάνιση της ψυχολογίας στους αρχαίους χρόνους η φιλοσοφία έκανε τη δουλειά της θεραπείας (και αργότερα θα προσθέταμε εμείς η εξομολόγηση) αλλά και διότι τα θεμελιώδη υπαρξιακά ζητήματα είναι θεμελιώδη ανθρώπινα ζητήματα και βρίσκονται στον πυρήνατης ανθρώπινης δυσφορίας Επίσης η έμφαση της υπαρξιακής ψυχοθεραπείας στη μοναδικότητα του ανθρώπουπαραπέμπει συχνά (αλλά όχι άμεσα) στο διαχωρισμό ουσίας-υπόστασης (Μέγας Βασίλειος 2000 σ 9-18 ) με

3 Βλέπουμε ήδη ότι υπάρχουν κοινά σημεία με άλλες ψυχοθεραπείες της Ανθρωπιστικής Σχολής και κυρίως με την προσωποκεντρική ψυχοθεραπεία Είναι γεγονός ότι κάποιες υπαρξιακές προσεγγίσεις μοιάζουν σε μεγάλο βαθμό κυρίως στην πρακτική τους με τη Ροτζεριανή θεραπεία (Spinelli 1990 18-25)

4

έμφαση στην υπόσταση Για να χρησιμοποιήσουμε μια αναλογία η ψυχολογία ασχολείται με την ουσία του ανθρώπου ενώ η ψυχοθεραπεία με την υπόστασή του Και οιδύο πλευρές είναι απαραίτητες για μια ολοκληρωμένη θέαση του ανθρώπου όμως θα υποστήριζαν οι υπαρξιακοί ψυχοθεραπευτές αφrsquo ης στιγμής η θεραπεία βασίζεται στησχέση προσώπων δίνει μεγαλύτερη έμφαση στην υπόσταση ηοποία έχει μεγαλύτερη βαρύτητα

Σχέση υπαρξιακής ψυχοθεραπείας και συμβουλευτικής και θρησκείας πνευματικότητας

Φυσικά υπάρχουν πολλοί υπαρξιακοί σύμβουλοι και ψυχοθεραπευτές που είναι ένθεοι εντούτοις οι υπαρξιακές προσεγγίσεις δεν φαίνεται να έχουν εμπνευστεί ιδιαίτερα από τον ένθεο υπαρξισμό με εξαίρεση τις επιρροές από τον Soslashren Kierkegaard τον Paul Tillich και τον Martin Buber Κυρίως ο Buber φαίνεται να έχει εμπνεύσει τη συμβουλευτική πρακτική μετον περίφημο διαχωρισμό μεταξύ της σχέσης Εγώ-Εσύ και Εγώ-Αυτό ενώ ο Tillich με τον περίφημο διαχωρισμό που έχει κάνει μεταξύ υπαρξιακού και νευρωσικού άγχους έναδιαχωρισμό που βλέπουμε ότι έχει επηρεάσει πάρα πολύ τον Ρόλο Μαίη εκπρόσωπο της αμερικανικής σχολής Από την άλλη υπάρχουν πολλοί άθεοι φιλόσοφοι του υπαρξισμού και της φαινομενολογίας όπως ο Νίτσε ο Σαρτρ και ο Χάιντεγκερ οι οποίοι βρίσκονται πολύ συχνά στη βάση της υπαρξιακής-φαινομενολογικής θεωρίας αλλά και πρακτικής

5

Αντίστοιχα υπάρχουν πολλοί ψυχοθεραπευτές της υπαρξιακής ndash φαινομενολογικής προσέγγισης που είναι άθεοι με λαμπρό παράδειγμα τον Ίρβιν Γιάλομ όπως και κάποιοι που είναι ένθεοι όπως ο Βίκτωρ Φράνκλ Σε γενικές γραμμές το πνευματικό στοιχείο (με την ευρεία του έννοια) είναι έντονο στην υπαρξιακή θεώρηση και αυτό φαίνεται επί παραδείγματι στο έργο της Emmy van Deurzen η οποία στις 3 διαστάσεις της ύπαρξης όπως τιςείχε διαμορφώσει ο Binswanger προσθέτει την πνευματική4

Επιπροσθέτως υπάρχουν και κάποιοι που υποστηρίζουνότι η σφοδρή αντίδραση πχ του Νίτσε προς τον Χριστιανισμό ήταν περισσότερο συμβολική ήταν αντίδρασηπρος μία φορμαλιστική και μη αυθεντική (όπως θα έλεγε οΧάιντεγκερ) εκκλησία που παραπλανεί τους πιστούς μακριάαπό μια ουσιαστική και εσωτερική σχέση με το Θεό Έχει να κάνει με τη γενικότερη αντίδραση του υπαρξισμού στηναντικειμενοποίηση τόσο του Θεού όσο φυσικά και των ανθρώπων Οι ίδιοι θεωρητικοί υποστηρίζουν ότι η κατά κυριολεξία ανάγνωση των θρησκευτικών κειμένων παραποιεί

4 Κατά την Emmy van Deurzen (Cooper 2003 σ 113 Deurzen 2002 σ 92) οι τρείς διαστάσεις είναι η φυσική (Umwelt) η οποία καταδεικνύει τη σχέση μαςμε τον υλικό κόσμο και το φυσικό περιβάλλον η κοινωνική (Mitwelt) η οποία είναι η σχέση μας με τους άλλους και τον κόσμο ο δημόσιος χώρος οι πολιτιστικές νόρμες οι κοινωνικές συμβάσεις και οι διαπροσωπικές δυναμικές πουεπηρεάζουν τη συμπεριφορά μας η προσωπική (Eigenwelt) που είναι η σχέση μας με τον εαυτό μας ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας η προσωπική αντίληψη και η σχέση μας με τα πράγματα τα ζώα τους άλλους) και η πνευματική (Uberwelt) η διάσταση στην οποία βρίσκεται χώρος τόσο για τη θρησκευτικότητα για τον ηθικό βίο τα ιδεώδη μας και τις αξίες μας όσο και για τις πεποιθήσεις μια και την ιδεολογία μας

6

την αληθινή διδαχή και κάνει κακό εν τέλει στη συναισθηματική και πνευματική υγεία του ανθρώπου (Maglo 2001 σ 27-29) και αυτό ακριβώς ήθελαν να καταδείξουν οι λεγόμενοι άθεοι υπαρξιστές φιλόσοφοι

Η οντολογία του προσώπου η θεωρία της προσωπικότητας και η σχεσιακή δυναμική του ανθρώπου

Όταν μιλάμε για πρόσωπο δεν μπορούμε να αποφύγουμενα μιλήσουμε έστω και εν τάχει για τη θεωρία προσωπικότητας Η υπαρξιακή προσέγγιση στην ψυχοθεραπεία δεν έχει μία και μοναδική θεωρία προσωπικότητας (Δελλής 2005 σ 139) Κάποιοι πχ η αμερικανική σχολή υποστηρίζουν μια δυναμική θεώρηση της ανθρώπινης προσωπικότητας με την έννοια ότι η προσωπικότητα δεν είναι κάτι σταθερό και αναλλοίωτο αλλά κάτι δυναμικό και ευέλικτο και δέχονται την ύπαρξησυγκρούσεων Μόνο που κατrsquo εκείνους υπάρχει μία βασική σύγκρουση5 και αυτή είναι με τα δεδομένα της ύπαρξης (Corsini 2005 σ 279) όπως ο θάνατος η ελευθερία ημοναξιά η έλλειψη νοήματος αλλά και οι πολικότητες τοlaquoρίξιμόraquo μας στον κόσμο το ενσώματο της ύπαρξης κα (Cooper 2002 σ 126) Υπάρχουν υπαρξιστές που επηρεασμένοι από τον κοινωνικό κονστρουκτιβισμό θεωρούν ότι δεν μπορούμε να μιλάμε για εαυτό αλλά για

5 Για να είμαστε ακριβείς πολλοί υπαρξιστές κυρίως της Βρετανικής Σχολής αποφεύγουν να εμπλέκουν την έννοια της σύγκρουσης στη θεωρία τους και συχνά μιλούν για laquoέντασηraquo η οποία παραπέμπει σε άλλο τρόπο σκέψης αφού μια ένταση δεν είναι απαραιτήτως συγκρουσιακή

7

εαυτούς [μιλώντας πάντα για την αντίληψη εαυτούεαυτών που βρίσκεται σε δηλώσεις όπως δεν είμαι ο ίδιος άνθρωπος που ήμουν πριν 20 χρόνια (Spinelli 2005 σ 75)] Σε κάθε περίπτωση δεν νοείται η ύπαρξη απομονωμένη αλλά πάντα σε σχέση με τους άλλους (βλέπε το Χαϊντεγκεριανό εν-τω-κόσμω-είναι ή ενθαδικό είναι) Προσωπικά σε αντίθεση με πολλούς υπαρξιστές ψυχοθεραπευτές έλκομαι από την ιδέα ενός laquoαληθινούraquo εαυτού (Θερμός 1998 αλλά και Ρότζερς 1961 σ 109-111) με την προϋπόθεση ότι είναι ρευστός δυναμικός και γεμάτος δυνατότητες6

Το πρόσωπο ταυτόχρονα συνδέεται παραδοσιακά στη φιλοσοφία αλλά και στη θεολογία με την οντολογία Σαφώςη έννοια του προσώπου όπως χρησιμοποιείται στην ψυχοθεραπεία είναι διαφορετική από τη θεολογική της έννοια Αυτό πρέπει να τονιστεί Όπως ξέρουμε η έννοια του προσώπου στη θεολογία προέρχεται από την αντίληψη του Θεού ως πρόσωπο και αυτό προϋποθέτει θεολογικές παραδοχές που ο ψυχοθεραπευτής δεν είναι υποχρεωμένος να προσυπογράψει Υπάρχει δηλαδή ένα Τριαδολογικό υπόβαθρο πίσω από την έννοια του προσώπου και ο όποιος θεραπευτής δεν είναι φυσικά υποχρεωμένος να πιστεύει στην Αγία Τριάδα

Υπάρχει ένα ζήτημα στην οντολογία η οποία μελετά αυτό που υπάρχει από τι είναι φτιαγμένη η πραγματικότητα ποια η σχέση του όντος με την 6 Για περισσότερα για τη σχέση προσωποκεντρικής προσέγγισης και ορθόδοξης ανθρωπολογίας βλ Κωνσταντινίδης Γ (2012) Σύγκριση και σύνθεση της προσωποκεντρικής ψυχοπαιδαγωγικής του Carl Rogers (person-centered education) και της ορθόδοξης χριστιανικής παιδαγωγικής Αδημοσίευτη διπλωματική εργασία Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο Πάτρα

8

πραγματικότητα κα Το ζήτημα είναι ότι είναι δύσκολονα καθορίσουμε το τι υπάρχει όπως και το ποιες είναι οικατάλληλες ερωτήσεις για ξεκαθαρίσουμε το τι υπάρχει και αν υπάρχει Και καλά όσον αφορά αυτά στα οποία έχουμε πρόσβαση με τις αισθήσεις μας Αλλά τι γίνεται με έννοιες όπως οι αριθμοί ή ο Θεός (van Inwagen 2010) Με θέματα οντολογίας έχουν ασχοληθεί πολύ τόσο οι φαινομενολόγοι όσο και οι υπαρξιστές φιλόσοφοι Από κει έχει περάσει έμμεσα (μερικές φορές με φαινομενικά δεδομένες απαντήσεις και σταθερές) στην υπαρξιακή συμβουλευτική και ψυχοθεραπεία Η ύπαρξη παραδείγματοςχάριν θεωρείται δεδομένη και μάλιστα θεωρείται ότι προηγείται της ουσίας (Τσάκαλος 2005 σ 65)

Το να βάζουμε την οντολογία (άρα τη μεταφυσική) στην ψυχολογία είναι δυνάμει επικίνδυνο7 Όμως υπεισέρχεται τόσο στη θεωρία προσωπικότητας όσο και κατrsquo επέκταση στη συμβουλευτική Πολλοί υπαρξιστές όπωςείδαμε λένε ότι η προσωπικότητα είναι αποτέλεσμα συγκρούσεων πχ του ανθρώπου με τα δεδομένα της ύπαρξης ή ότι η προσωπικότητα δεν υπάρχει ως κάτι συμπαγές άλλα είναι κάτι τόσο ρευστό που πλέον μιλάμε για προσωπικότητες και εαυτούς

Εδώ η θεολογία του προσώπου σε συνδυασμό με τη φιλοσοφία μπορεί να μας βοηθήσει να ξεκαθαρίσουμε τα πράγματα όταν μιλάμε για έναν άνθρωπο μιλάμε για ένα 7 Όπως και το να βάζουμε την ηθική στην ψυχοπαθολογία πράγμα που έχει ήδη γίνει έμμεσα με απρόβλεπτες κατά τη γνώμη μου συνέπειες για το μέλλον [βλ για παράδειγμα τον ορισμό του Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-IV) για την αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας όπως και το τι θεωρείται υγιές στοιχείο του χαρακτήρα σε αντίστοιχο laquoθετικόraquo εγχειρίδιο της Θετικής Ψυχολογίας το Character Strengths and Virtues του Selingman (2004)]

9

όν Όταν μιλάμε για προσωπικότητα μιλάμε για κάτι υπαρκτό που μπορεί να μην είναι γρανιτώδες ή ακόμα και συμπαγές μπορεί να είναι κάτι ρευστό αλλά παραμένει κάτι πάνω στο οποίο γίνονται οι αλλαγές Τέλος ο άνθρωπος η προσωπικότητα το εγώ μας δεν είναι ένα ρινγκ πάνω στο ποιο συγκρούονται πράγματα καταστάσεις ή και κομμάτια του εαυτού μας Δεν είναι ένας τόπος πολέμου8 Είναι κατrsquo αρχάς ένας τόπος σχέσεων (μερικές φορές συγκρουσιακών σχέσεων αλλά πρωτίστως σχέσεων) σε ένα χρόνο με κατεύθυνση στο μέλλον

Ο Περγάμου Ιωάννης μας λέει ότι ο άνθρωπος είναι πρόσωπο δυνάμει Γίνεται πρόσωπο όταν αληθεύει δηλ όταν δεν υποκρίνεται ότι είναι κάτι άλλο από αυτό που είναι Όταν δεν υποδύεται ένα ρόλο (1977 σ 291 σημ 10)9 Ο Περγάμου Ιωάννης απελευθερώνει την οντολογία απότη γνωσιολογία10 Αυτή η απελευθέρωση σημαίνει δεν αγαπάμε έναν άνθρωπο επειδή ξέρουμε το είναι του Όταν μιλάμε για ανθρώπους δεν μπορούμε να θέσουμε το ερώτημαlsquoτιrsquo ndash η απάντηση θα ήταν γνωσιολογική Αν ξεκινήσεις από το lsquoτιrsquo τον αντικειμενοποιείς καταργείς τη μοναδικότητά του αφού η απάντηση στο lsquoτιrsquo μπορεί να είναι γυναίκα μαύρος ξένος ομοφυλόφιλος κτλ Το

8 Αυτό είναι ένα πολεμικό αν όχι πολεμοχαρές σκεπτικό το οποίο υπάρχει και στη μαρξιστική θεωρία και το οποίο εκτός από αντιπαραγωγικό είναι και αναληθέςστην απολυτότητά του9 Αυτή βεβαίως είναι η μία συνθήκη για να γίνει το υποκείμενο πρόσωπο Η άλλη είναι να σχετιστεί αγαπητικά με τον όντως Άλλο10 Ο Χάιντεγκερ έχει άλλη αφετηρία και δεν μπορεί να το κάνει Προσπαθεί μεν να απελευθερώσει το υποκείμενο από έναν οντισμό (δηλ αντικειμενοποίηση του ανθρώπου) αλλά είναι παγιδευμένος εμμενειοκρατικά (immanentism) σε ένα κοσμοείδωλο δηλαδή είναι παγιδευμένος στην ενδοχρονική και ενδοκοσμική πραγματικότητα Ως εκ τούτου δεν μπορεί να συλλάβει μία έννοια του προσώπου που να ξεφεύγει από τις χωρο-χρονικές μας προσλαμβάνουσες

10

μόνο αποδεκτό ερώτημα περί του προσώπου είναι το lsquoποιοςrsquo είναι κάποιος στο οποίο η απάντηση είναι μόνο το κύριο όνομα και τίποτε άλλο Έτσι μας γνωρίζει ο Θεός ως Κώστα Χαράλαμπο Γεωργία κτλ και όχι ως προς το lsquoτιrsquo μας11 Αυτό είναι η απελευθέρωση της οντολογίας από τη γνωσιολογία Με αυτό τον τρόπο δεν ποδηγετείται η οντολογία Ο Θεός δεν σχετίζεται με αντικείμενα αλλά μόνο με πρόσωπα Όπως και με το Θεό δεν ξέρουμε τί είναι και ούτε μας απασχολεί Τον ξέρουμε μόνο από τα ονόματά Του Πατήρ Υιός και Άγιο Πνεύμα Επίσης αν δεν απελευθερωθεί η οντολογία από τηγνωσιολογία δεν μπορούμε να σχετιστούμε ελεύθερα με τους ανθρώπους Η εμπλοκή μας στο lsquoτιrsquo μας παγιδεύει (Zizioulas 2006 σ 99-112) Αυτό συνδέεται με τη διαφορά μεταξύ της αντικειμενικής γνώσης και της βιωμένης αλήθειας όπως επίσης και με το σκεπτικό ότι τα αισθήματα και οι σκέψεις έχουν ένα αντικείμενο σε αντίθεση με το σκεπτικό ότι τα αισθήματα και οι σκέψειςείναι βιωμένα και σχεσιακά (δηλαδή έχουν προθετικότητα)

Απόπειρα εναλλακτικής οπτικής στην παθολογίαΗ υπαρξιακή ψυχοθεραπεία έχει συνδεθεί στενά με το

αντιψυχιατρικό κίνημα Είναι έντονη η δυσπιστία της υπαρξιακής-φαινομενολογικής προσέγγισης ως προς την εγκυρότητα των διαγνωστικών εγχειριδίων και είναι πολλές οι φορές που έχουν κατηγορήσει την υπόλοιπη επιστημονική κοινότητα για ακραία παθολογικοποίηση

11 Και έτσι μας μνημονεύει η Εκκλησία

11

φυσιολογικών δράσεων και αντιδράσεων των ανθρώπων (Parker Γεωργακά Harper McLaughlin Stowell-Smith M 2007 σ 45-53)12 Δεν θα υπεισέρθουμε σε αυτό Θα μπορούσαμε όμως με ασφάλεια να πούμε ότι τα άκρα δεν ωφελούν Ούτε το να σπεύδουμε να παθολογοποιούμε13 ούτε όμως να αγνοούμε την παθολογία όπου αυτή υπάρχει (έστω και σε σπάνιες κατά μερικούς περιπτώσεις) διότι θα ήτανσαν να αγνοούμε τον ανθρώπινο πόνο Ο πατέρας Φιλόθεος Φάρος σοφά κατά τη γνώμη μου μιλάει για βαθμούς υγείας και αποφεύγει το δίπολο υγείααρρώστεια όταν πρόκειται για την ανθρώπινη ψυχή ενώ μιλά για ευθύνηανευθυνότητα (2001 σ 61-67) Υπάρχουν βέβαια κάποιες πολύ δύσκολες περιπτώσεις στις οποίες δεν μπορούμε παρά να αποδεχτούμε την πιθανότητα της ασθένειας Χρειάζεται να σκεφτούμε πολύ σοβαρά ποιες μπορεί τελικά να είναι αυτές οι περιπτώσεις Το ζήτημα δεν είναι λήξαν

Ο Φρόυντ είχε πει ότι ψυχική υγεία είναι το να αγαπάς και να δουλεύεις Δεδομένης της έντονης έμφασης του υπαρξισμού στην υποκειμενική εμπειρία του ανθρώπουστη μοναδικότητά του και στη σχέση του με τον εαυτό του και τον κόσμο θα μπορούσαμε ίσως να προτείνουμε μια μέση λύση μεταξύ των δύο άκρων (του να βλέπουμε παθολογία παντού από τη μια και πουθενά από την άλλη) Εδώ πάλι μπορεί να μας βοηθήσει η φιλοσοφική και η θεολογική θεώρηση

12 Βλ επίσης διαφωνίες ως προς το τι συνιστά κατάθλιψη αγωνία ή πένθος στο πώς αυτά εκδηλώνονται και στο πόσο χρονικό διάστημα laquoπρέπειraquo να διαρκούν13 Βλ τώρα την δικαιολογημένα σε μερικές περιπτώσεις σφοδρή αντίδραση ψυχιάτρων και ψυχολόγων για την 5η έκδοση του DSM

12

Ο φιλόσοφος Goicoechea (2011) συμβολοποίησε με έναεξαιρετικά ενδιαφέροντα τρόπο την Αγία Τριάδα Θεωρεί λοιπόν την Αγία Τριάδα σύμβολο Αγάπης Καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η Αγάπη έχει τέσσερις εκφάνσεις14

Αγάπη (Θεός)Έρως (Χριστός)

Φιλία (Άγιο Πνεύμα)Στοργή (Παναγία)

Η Αγάπη του Πατρός μάς δημιουργεί ο Έρωτας του Υιού για μας μάς λυτρώνει η Φιλία του Αγίου Πνεύματος μας καθαγιάζει και τέλος η αγάπη της Παρθένου Μαρίας μας δείχνει πώς να ανταποκρινόμαστε στην Αγάπη της Αγίας Τριάδας

Αυτά τα τέσσερα είδη αγάπης καλύπτουν όλο το φάσμα της ύπαρξης του ανθρώπου με την έννοια ότι επικαλύπτουν όλες τις πτυχές της ζωής του σχέση με τονεαυτό τους άλλους τον κόσμο τον Θεό ή την πνευματικότητα Διότι όπως υποστηρίζουν κάποιοι υπαρξιακοί ψυχοθεραπευτές ο σκοπός του ανθρώπου δεν είναι να αυξηθεί και να πληθυνθεί αλλά να σχετιστεί (Spinelli 1996 σ 18-19) Ως πρόσωπο θα προσθέταμε εμείς Δηλαδή να αυξηθεί εσωτερικά να γίνει περισσότερο ευρύχωρος

Ως εκ τούτου θα μπορούσαμε να πούμε ότι η βασικότερη (αν όχι η μόνη) ένδειξη λειτουργικότητας (μερικοί προτιμούν τους όρους υγείαπαθολογία) πάνω στην οποία χτίζονται όλες οι άλλες λειτουργίες είναι ηικανότητα αγάπης και ότι η ψυχοθεραπεία κατά κύριο 14 Το ίδιο πράγμα έχει ειπωθεί με άλλο τρόπο και από το Φιλόθεο Φάρο 2001 σ49

13

λόγο και ακολούθως η συμβουλευτική έχει να κάνει με το πού στεκόμαστε σε σχέση με αυτούς του τέσσερεις άξονες Πώς laquoμας ορίζουμεraquo σε σχέση με αυτούς Πώς ζούμε σε σχέση με αυτούς Για κάποιες θεραπευτικές προσεγγίσεις η λειτουργικότητα του ανθρώπου εξαρτάται από την επιτυχή επίλυση εσωτερικών συγκρούσεων (πχ idvs superego) ή συγκρούσεων μεταξύ του ατόμου και της κοινωνίας Για άλλες από την επιτυχή εκμάθηση προσαρμοστικών γνωσιών αφού ο άνθρωπος θεωρείται ένα είδος μαυροπίνακα όπου γράφουμε και ξεγράφουμε πληροφορίες κατά το δοκούν Για άλλες εξαρτάται από τηναποδοχή των δεδομένων της ύπαρξης και από τη στάση του ανθρώπου απέναντι σε αυτά τα δεδομένα Η πρότασή που κάνουμε εδώ είναι ότι η λειτουργικότητα του ανθρώπου εξαρτάται από την αγαπητική του στάση (κατά πόσο και πώς αγαπά και αγαπιέται) Αυτό προϋποθέτει σχέση προσώπων ελευθερία ευθύνη Η σχέση φυσικά δεν είναι μόνο με τον Άλλο (οι γύρω μας το περιβάλλον ότι αποκαλούμε Ετερότητα) αλλά και με τον Εαυτό (η σχέση μετον εαυτό μας και την ετερότητα εντός μας που εκπροσωπείται από τα διαφορετικά laquoκομμάτιαraquo μας τα οποία καλούμαστε να συνθέσουμε σε ένα λειτουργικό σύνολο) Εν ολίγοις η λειτουργικότητα του ανθρώπου εξαρτάται από το κατά πόσο και πώς αγαπά και αγαπιέται ως πρόσωπο σε πλαίσιο ελευθερίας και ευθύνης κατrsquo αναλογία πάντα με τη σχέση των Προσώπων της Αγίας Τριάδας

Παθολογία λοιπόν είναι αυτό που πολύ σκληρά αλλά πολύ εύστοχα ο Χρήστος Γιανναράς αποκαλεί laquoαναπηρία αναφορικότηταςraquo δηλαδή το να μην μπορείς να αγαπήσεις

14

Συνδέεται με την προθετικότητα της αγάπης όπως έχει αναλυθεί από τον Ζαν-Λυκ Μαριόν Επίσης συνδέεται με την ικανότητα διάκρισης Όχι τόσο ως δωρεά αγιοπνευματική αλλά ως ικανότητα διάκρισης του αληθινούαπό το ψεύτικο (του καλού από το κακό) και ως χάρισμα αγάπης και φιλανθρωπίας (Κοσμόπουλος)15 Η διάκριση έχεικατrsquo αρχάς την αφετηρία της στην αυτογνωσία Και δεν μπορούμε να έχουμε αυτογνωσία αν δεν ξέρουμε τους περιορισμούς μας και δεν δείχνουμε ταυτόχρονα επιείκειαγια την μικρότητά μας Στην πραγματικότητα όπως είχε πει και ένας καθηγητής μου που δεν ζει πια η ψυχοθεραπεία και η συμβουλευτική έχουν να κάνουν με τονα συγχωρέσουμε τον εαυτό μας που δεν είμαστε τέλειοι και να τον συγχωρέσουμε που δεν είμαστε όπως μας θέλουνοι άλλοι Ο μόνος τρόπος να το κάνουμε αυτό είναι μέσῳ της προσπάθειας να δούμε τόσο τον εαυτό μας όσο και τονάλλο ως πρόσωπα και να σχετιστούμε μαζί τους ως τέτοιαΣτην όλη μας προσπάθεια να συν-χωρέσουμε τον εαυτό μαςέτσι ώστε να σχετιστούμε πιο ελεύθερα ως πρόσωπα με τους άλλους αλλά και με το Θεό όσοι από μας είμαστε ένθεοι και ενδιαφερόμαστε για κάτι τέτοιο βρίσκουμε πολύ παρήγορο και ανακουφιστικό το ότι υπάρχει ένας φίλος ο Μεγάλος Φίλος που στην απέραντη ευρυχωρία του μας συν-χωρεί και ψιθυρίζει ακατάπαυστα στο αυτί μας

laquoΈλα έλα και πάλι έλαΈλα κι αν είσαι άπιστος κι αν είσαι ειδωλολάτρης

15 Σε αυτό το σημείο ίσως θα μπορούσαμε να συνδέσουμε τη διάκριση με τα λεγόμενα ldquocharacter strengthsrdquo της θετικής ψυχολογίας αυτό όμως είναι μία άλλη συζήτηση

15

Ή της φωτιάς πιστόςΤου σπιτιού μας η γωνιά δεν έχει απελπισιάς κατώφλιΚι αν έχεις εκατό φορές τους όρκους σου πατήσειΈλα ξανάhellip16raquoΚαι έτσι μας μαθαίνει τη συγχώρεση που μετά κατrsquo

αναλογία πάντα μπορούμε να προσφέρουμε προς εαυτό και άλλους

Η εσχατολογία στην θεωρία για την αλλαγήΗ οντολογία του προσώπου συνδυασμένη με την

εσχατολογία μας μαθαίνει ότι το μίσος του Άλλου και η απόρριψη του είναι μια μορφή κόλασης και στον εδώ κόσμο(Ιωάννης Ζηζιούλας 2012 σ 52-55) Και πάλι βλέπουμε τη σπουδαιότητα της ικανότητας να αγαπήσουμε η έλλειψη της οποίας μας ρίχνει σε κοσμική (και για όσους από μαςείμαστε ένθεοι) σε μεταφυσική κόλαση Θα προσθέταμε πάλι ότι το ίδιο συμβαίνει και με την απόρριψη της εσωτερικής ετερότητας (των laquoκομματιώνraquo μας τα οποία δενσυμπαθούμε ή για τα οποία ντρεπόμαστε και που θέλουμε να κρύψουμε) Η αλλαγή ξεκινά λοιπόν από τη Σχέση αφούη ίδια η ύπαρξη τόσο για τον Περγάμου Ιωάννη (2012 σ 69) όσο και για τους υπαρξιστές δεν νοείται εκτός σχέσης Η σχέση είναι η βασιλική οδός της αλλαγής Κυρίως βεβαίως η σχέση αγάπης Μέσω αυτής βιώνουμε ενσώματα τα συναισθήματά μας εκφράζουμε τις σκέψεις μας και ενεργούμε διαφορετικά Τίποτα από αυτά δεν γίνεται βεβαίως αν δεν πάρουμε εν ελευθερία την απόφασηνα σχετιστούμε (Ιωάννης Ζηζιούλας 2012 σ 72)

16 Τζελαλαντίν Ρουμί Ο Αγαπημένος Αθήνα Εκδόσεις Αρμός 1997 σ 22

16

Τέλος ας έχουμε υπrsquo όψιν μας ότι το πρόσωπο δεν είναι κάτι που καθορίζεται αποκλειστικά από ένα παρελθόν αμετάβλητο και γραμμικό (όπως ισχυρίζονται κάποιες θεωρίες) ούτε αποκλειστικά από το περιβάλλον (όπως ισχυρίζονται κάποιες άλλες) Είναι κάτι που επηρεάζεται τόσο από το παρελθόν όσο και από το περιβάλλον όσο και από την ποιότητα του ατόμου (βιολογική17 ή ψυχική ανάλογα με την κατεύθυνση που έχεικανείς επιστημονική ή πνευματική) όσο και από το παρόν όσο και από το μέλλον (όπως ισχυρίζονται οι υπαρξιστικές θεωρίες Spinelli 1994 σ 106-109 2005 σ 97-98 Macquarrie 1972 σ199-202) Το μέλλον είναι εξαιρετικής σημασίας στις υπαρξιακές-φαινομενολογικές προσεγγίσεις Όμως φαίνεται να γίνεται σιγά-σιγά κοινός τόπος σε σημείο που αναφέρεταικαι σε περιοδικά ευρείας χρήσης όπως το Time18

Αυτή η ιδέα βρίσκει εντελώς σύμφωνη την ορθόδοξη θεολογία Ο Θεός είπε laquoκαινά ποιώ τα πάνταraquo(Αποκ 215) εννοώντας το όραμα ενός καινού ουρανού και μιας καινής γης (Aποκ 211) Αυτό μας απελευθερώνει καθημερινά από το βάρος τόσο του παρελθόντος όσο και του παρόντος και συνεχώς μας δείχνει το δρόμο για ένα καινούργιο μέλλον Το πρόσωπο θεολογικά ομιλώντας είναι μια πραγματικότητα που θα δικαιωθεί πλήρως στο μέλλον Ήδη από την Παλαιά Διαθήκη όταν ο Θεός παρουσιάζεται ως laquoΕγώ ειμί ο Ονraquo δεν σημαίνει μόνο μια17 Δεν αρνούνται όλοι οι υπαρξιστές μια προϋπάρχουσα δομή έστω και εντελώς βασική (Cooper 2001 1-12)18 Ο εγκέφαλός μας δεν σφραγίζεται από το παρελθόν Συνεχώς διαμορφώνεται από το μέλλον ldquohellip our brains arenrsquot just stamped by the past They are constantly shaped by the futurerdquo Sharot T The optimism bias Time June 6 2011 p 38

17

ταυτολογία όπως έχει καθιερωθεί να πιστεύεται (Εγώ Είμαι Αυτός που Είμαι) αλλά σύμφωνα με κάποιους μεταφραστές σημαίνει laquoΕίμαι Αυτός που θα Είμαιraquo19

ΣυμπέρασμαΑν και δεν έχει αναφερθεί συχνά η οντολογία του

προσώπου εν τέλει έχει πολλά κοινά σημεία με την υπαρξιακή θεώρηση του ανθρώπου στο σύνολό της Μπορεί δε η πρώτη να δώσει στη δεύτερη ένα στέρεο έδαφος σε διάφορες πτυχές των προβληματισμών της όπως όσον αφορά το τι συνιστά πρόσωπο προσωπικότητα στο τι συνιστά παθολογία και στο πώς επιτυγχάνεται η αλλαγή χωρίς να χρειάζεται είναι η γνώμη μας ένας θεραπευτής να laquoασπαστείraquo τη συγκεκριμένη οντολογία Αρκεί να είναι ανοιχτός σε αυτή

19 Βλ επίσης και laquoΟ Θεός εξετάζει τα μελλούμενα και όχι τα παρελθόνταraquo Ισαάκο Σύρος Ασκητικά Τόμος Β3 Λόγοι ΙΒrsquomdashΜΑrsquo Αθήνα Εκδ Θεσβίτης σ 153 Είναιαυτό που πολύ σοφά λέει ο λαός umlΤα στερνά τιμούν τα πρώταraquo

Για περισσότερα στο θέμα της εσχατολογικής αλήθευσης του προσώπου βλ Χαράλαμπος Βέντης Εσχατολογία και Ετερότητα η διασταύρωση δύο ασύμβατων οριζόντων Αθήνα Εκδ Γρηγόρη 2005

18

ΒιβλιογραφίαΣτα ελληνικάΔελλής ΙΓ (2005) Φιλοσοφική συμβουλευτική η φιλοσοφία ως laquoθεραπείαraquo

Αθήνα Τυπωθήτω ndash Γιώργος ΔαρδανόςΙωάννης Ζηζιούλας Μητροπολίτης Περγάμου (1977) Από το προσωπείον εις το

πρόσωπον η συμβολή της Πατερικής Θεολογίας εις τηνέννοιαν του προσώπου Στο Ευχαριστήρια εις τιμήν του Μητροπολίτου Γέροντος Χαλκηδόνος Μελίτωνος Θεσσαλονίκη Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών σσ 287-323

Ιωάννης Ζηζιούλας Μητροπολίτης Περγάμου (2012) Εσχατολογία και ύπαρξη

Σύναξη 121 Ιαν-Μαρτ σσ 43-72Κοσμόπουλος ΑΒ Η διάκριση στη συμβουλευτική εργασίαΑνασύρθηκε από

httpwwwavkosmopoulosgrpaidagogiki-psixologia-ekpaidefsi-ekpedeftikoshtml 7812

Μέγας Βασίλειος (2000) Περί διαφοράς ουσίας και υποστάσεως επιστολή

Γρηγορίω αδελφώ Στο Ντίνα Σαμοθράκη (Eπιμ) Πανόραμα του προσώπου

(σ 9-18) Αθήνα Εκδόσεις Αρμόςπ Θερμός Β (1998) Αναζητώντας το πρόσωπο αληθής και ψευδής

εαυτός κατά τον Donald Winnicott και κατά τον Αγ Γρηγόριο Παλαμά

Αθήνα Αρμός

19

μοναξιά την απομόνωση την ανομία αλλά και τη δημιουργικότητα και την αγάπη

Χρειάζεται να τονιστεί εδώ ότι η υπαρξιακή προσέγγιση δεν είναι ομοιογενής Δεν υπάρχει μία υπαρξιακή προσέγγιση ούτε καν μία υπαρξιακή-φαινομενολογική προσέγγιση Επίσης δεν είναι τεχνική προσέγγιση Είναι περισσότερο μια φιλοσοφική θεώρηση του ανθρώπου και της συμβουλευτικής και θεραπευτικής διαδικασίας (Τσάκαλος 2005 σ 131) που μπορεί να συνδυαστεί κάλλιστα με πιο τεχνικές προσεγγίσεις αν καιοι ακραιφνείς υπαρξιακοί θεραπευτές δεν συμπαθούν τις τεχνικές2 αφού για εκείνους το σημαντικότερο εργαλείο είναι η ίδια η σχέση θεραπευτήθεραπευόμενου και κατrsquo επέκταση συμβούλουσυμβουλευόμενου

Η υπαρξιακή-φαινομενολογική ψυχοθεραπεία και συμβουλευτική δίνει έμφαση στο παρόν (στο laquoεδώ και τώραraquo όπως συνηθίζεται να λέγεται) αλλά και στο μέλλον χωρίς να αγνοεί το παρελθόν αλλά νοηματοδοτώντας το με διαφορετικό τρόπο από ότι άλλες παραδοσιακές ψυχοθεραπείες Δίνει επίσης έμφαση στην υποκειμενική εμπειρία και θέαση των πραγμάτων στην ευθύνη στη σχέση του ατόμου με τον κόσμο και τους άλλους συμπεριλαμβανομένου του θεραπευτή στην ελευθερία της ύπαρξης Η έννοια της laquoεγκόσμιας ρίψηςraquo δηλαδή του laquoριξίματόςraquo μας στον κόσμο (ότι δηλαδή γεννηθήκαμε και ζούμε σε συνθήκες που δεν ελέγχουμε καιάρα βρισκόμαστε σε αβεβαιότητα) της προσωρινότητάς μας της ενσώματης (και άρα φθαρτής) ύπαρξής μας της

2 Μερικοί υποστηρίζουν ότι δεν έχουν τεχνικές αλλά έχουν μεθοδολογία

3

υπαρξιακής αγωνίας και της υπαρξιακής ενοχής καθώς και ή μάλλον κυρίως της μοναδικότητάς μας είναι βασικές προβληματικές όλων των υπαρξιστών θεραπευτών Όλα τα παραπάνω είναι ίσως ο μοναδικός συνδετικός κρίκος μεταξύ τόσο διαφορετικών κατά τα άλλα θεωρήσεων που κοινό τους σημείο έχουν την ανθρώπινη ύπαρξη και τις συνθήκες της3 Η ύπαρξη που είναι κεντρικός άξονας αυτής της προσέγγισης αναφέρεται ως υπόσταση από τον Χρήστο Μαλεβίτση στις εξαιρετικές μεταφράσεις του των υπαρξιακών φιλοσόφων διότι πολύ σωστά ο Μαλεβίτσης οσμίστηκε ότι (χωρίς να το ξέρουν ίσως) οι υπαρξιακοί θεωρητικοί στην ουσία της θεωρίας τους ταυτίζουν την ύπαρξη με την υπόσταση

Πολλοί υπαρξιακοί ψυχοθεραπευτές έχουν υποστηρίξει ότι η ψυχοθεραπεία συγγενεύει περισσότερο με τη φιλοσοφία παρά με την ψυχολογία (Deurzen 2012 σ 13 Heaton 1990 σ 4-6 Adams 2001 σ 65) όχι μόνο διότι πριν την εμφάνιση της ψυχολογίας στους αρχαίους χρόνους η φιλοσοφία έκανε τη δουλειά της θεραπείας (και αργότερα θα προσθέταμε εμείς η εξομολόγηση) αλλά και διότι τα θεμελιώδη υπαρξιακά ζητήματα είναι θεμελιώδη ανθρώπινα ζητήματα και βρίσκονται στον πυρήνατης ανθρώπινης δυσφορίας Επίσης η έμφαση της υπαρξιακής ψυχοθεραπείας στη μοναδικότητα του ανθρώπουπαραπέμπει συχνά (αλλά όχι άμεσα) στο διαχωρισμό ουσίας-υπόστασης (Μέγας Βασίλειος 2000 σ 9-18 ) με

3 Βλέπουμε ήδη ότι υπάρχουν κοινά σημεία με άλλες ψυχοθεραπείες της Ανθρωπιστικής Σχολής και κυρίως με την προσωποκεντρική ψυχοθεραπεία Είναι γεγονός ότι κάποιες υπαρξιακές προσεγγίσεις μοιάζουν σε μεγάλο βαθμό κυρίως στην πρακτική τους με τη Ροτζεριανή θεραπεία (Spinelli 1990 18-25)

4

έμφαση στην υπόσταση Για να χρησιμοποιήσουμε μια αναλογία η ψυχολογία ασχολείται με την ουσία του ανθρώπου ενώ η ψυχοθεραπεία με την υπόστασή του Και οιδύο πλευρές είναι απαραίτητες για μια ολοκληρωμένη θέαση του ανθρώπου όμως θα υποστήριζαν οι υπαρξιακοί ψυχοθεραπευτές αφrsquo ης στιγμής η θεραπεία βασίζεται στησχέση προσώπων δίνει μεγαλύτερη έμφαση στην υπόσταση ηοποία έχει μεγαλύτερη βαρύτητα

Σχέση υπαρξιακής ψυχοθεραπείας και συμβουλευτικής και θρησκείας πνευματικότητας

Φυσικά υπάρχουν πολλοί υπαρξιακοί σύμβουλοι και ψυχοθεραπευτές που είναι ένθεοι εντούτοις οι υπαρξιακές προσεγγίσεις δεν φαίνεται να έχουν εμπνευστεί ιδιαίτερα από τον ένθεο υπαρξισμό με εξαίρεση τις επιρροές από τον Soslashren Kierkegaard τον Paul Tillich και τον Martin Buber Κυρίως ο Buber φαίνεται να έχει εμπνεύσει τη συμβουλευτική πρακτική μετον περίφημο διαχωρισμό μεταξύ της σχέσης Εγώ-Εσύ και Εγώ-Αυτό ενώ ο Tillich με τον περίφημο διαχωρισμό που έχει κάνει μεταξύ υπαρξιακού και νευρωσικού άγχους έναδιαχωρισμό που βλέπουμε ότι έχει επηρεάσει πάρα πολύ τον Ρόλο Μαίη εκπρόσωπο της αμερικανικής σχολής Από την άλλη υπάρχουν πολλοί άθεοι φιλόσοφοι του υπαρξισμού και της φαινομενολογίας όπως ο Νίτσε ο Σαρτρ και ο Χάιντεγκερ οι οποίοι βρίσκονται πολύ συχνά στη βάση της υπαρξιακής-φαινομενολογικής θεωρίας αλλά και πρακτικής

5

Αντίστοιχα υπάρχουν πολλοί ψυχοθεραπευτές της υπαρξιακής ndash φαινομενολογικής προσέγγισης που είναι άθεοι με λαμπρό παράδειγμα τον Ίρβιν Γιάλομ όπως και κάποιοι που είναι ένθεοι όπως ο Βίκτωρ Φράνκλ Σε γενικές γραμμές το πνευματικό στοιχείο (με την ευρεία του έννοια) είναι έντονο στην υπαρξιακή θεώρηση και αυτό φαίνεται επί παραδείγματι στο έργο της Emmy van Deurzen η οποία στις 3 διαστάσεις της ύπαρξης όπως τιςείχε διαμορφώσει ο Binswanger προσθέτει την πνευματική4

Επιπροσθέτως υπάρχουν και κάποιοι που υποστηρίζουνότι η σφοδρή αντίδραση πχ του Νίτσε προς τον Χριστιανισμό ήταν περισσότερο συμβολική ήταν αντίδρασηπρος μία φορμαλιστική και μη αυθεντική (όπως θα έλεγε οΧάιντεγκερ) εκκλησία που παραπλανεί τους πιστούς μακριάαπό μια ουσιαστική και εσωτερική σχέση με το Θεό Έχει να κάνει με τη γενικότερη αντίδραση του υπαρξισμού στηναντικειμενοποίηση τόσο του Θεού όσο φυσικά και των ανθρώπων Οι ίδιοι θεωρητικοί υποστηρίζουν ότι η κατά κυριολεξία ανάγνωση των θρησκευτικών κειμένων παραποιεί

4 Κατά την Emmy van Deurzen (Cooper 2003 σ 113 Deurzen 2002 σ 92) οι τρείς διαστάσεις είναι η φυσική (Umwelt) η οποία καταδεικνύει τη σχέση μαςμε τον υλικό κόσμο και το φυσικό περιβάλλον η κοινωνική (Mitwelt) η οποία είναι η σχέση μας με τους άλλους και τον κόσμο ο δημόσιος χώρος οι πολιτιστικές νόρμες οι κοινωνικές συμβάσεις και οι διαπροσωπικές δυναμικές πουεπηρεάζουν τη συμπεριφορά μας η προσωπική (Eigenwelt) που είναι η σχέση μας με τον εαυτό μας ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας η προσωπική αντίληψη και η σχέση μας με τα πράγματα τα ζώα τους άλλους) και η πνευματική (Uberwelt) η διάσταση στην οποία βρίσκεται χώρος τόσο για τη θρησκευτικότητα για τον ηθικό βίο τα ιδεώδη μας και τις αξίες μας όσο και για τις πεποιθήσεις μια και την ιδεολογία μας

6

την αληθινή διδαχή και κάνει κακό εν τέλει στη συναισθηματική και πνευματική υγεία του ανθρώπου (Maglo 2001 σ 27-29) και αυτό ακριβώς ήθελαν να καταδείξουν οι λεγόμενοι άθεοι υπαρξιστές φιλόσοφοι

Η οντολογία του προσώπου η θεωρία της προσωπικότητας και η σχεσιακή δυναμική του ανθρώπου

Όταν μιλάμε για πρόσωπο δεν μπορούμε να αποφύγουμενα μιλήσουμε έστω και εν τάχει για τη θεωρία προσωπικότητας Η υπαρξιακή προσέγγιση στην ψυχοθεραπεία δεν έχει μία και μοναδική θεωρία προσωπικότητας (Δελλής 2005 σ 139) Κάποιοι πχ η αμερικανική σχολή υποστηρίζουν μια δυναμική θεώρηση της ανθρώπινης προσωπικότητας με την έννοια ότι η προσωπικότητα δεν είναι κάτι σταθερό και αναλλοίωτο αλλά κάτι δυναμικό και ευέλικτο και δέχονται την ύπαρξησυγκρούσεων Μόνο που κατrsquo εκείνους υπάρχει μία βασική σύγκρουση5 και αυτή είναι με τα δεδομένα της ύπαρξης (Corsini 2005 σ 279) όπως ο θάνατος η ελευθερία ημοναξιά η έλλειψη νοήματος αλλά και οι πολικότητες τοlaquoρίξιμόraquo μας στον κόσμο το ενσώματο της ύπαρξης κα (Cooper 2002 σ 126) Υπάρχουν υπαρξιστές που επηρεασμένοι από τον κοινωνικό κονστρουκτιβισμό θεωρούν ότι δεν μπορούμε να μιλάμε για εαυτό αλλά για

5 Για να είμαστε ακριβείς πολλοί υπαρξιστές κυρίως της Βρετανικής Σχολής αποφεύγουν να εμπλέκουν την έννοια της σύγκρουσης στη θεωρία τους και συχνά μιλούν για laquoέντασηraquo η οποία παραπέμπει σε άλλο τρόπο σκέψης αφού μια ένταση δεν είναι απαραιτήτως συγκρουσιακή

7

εαυτούς [μιλώντας πάντα για την αντίληψη εαυτούεαυτών που βρίσκεται σε δηλώσεις όπως δεν είμαι ο ίδιος άνθρωπος που ήμουν πριν 20 χρόνια (Spinelli 2005 σ 75)] Σε κάθε περίπτωση δεν νοείται η ύπαρξη απομονωμένη αλλά πάντα σε σχέση με τους άλλους (βλέπε το Χαϊντεγκεριανό εν-τω-κόσμω-είναι ή ενθαδικό είναι) Προσωπικά σε αντίθεση με πολλούς υπαρξιστές ψυχοθεραπευτές έλκομαι από την ιδέα ενός laquoαληθινούraquo εαυτού (Θερμός 1998 αλλά και Ρότζερς 1961 σ 109-111) με την προϋπόθεση ότι είναι ρευστός δυναμικός και γεμάτος δυνατότητες6

Το πρόσωπο ταυτόχρονα συνδέεται παραδοσιακά στη φιλοσοφία αλλά και στη θεολογία με την οντολογία Σαφώςη έννοια του προσώπου όπως χρησιμοποιείται στην ψυχοθεραπεία είναι διαφορετική από τη θεολογική της έννοια Αυτό πρέπει να τονιστεί Όπως ξέρουμε η έννοια του προσώπου στη θεολογία προέρχεται από την αντίληψη του Θεού ως πρόσωπο και αυτό προϋποθέτει θεολογικές παραδοχές που ο ψυχοθεραπευτής δεν είναι υποχρεωμένος να προσυπογράψει Υπάρχει δηλαδή ένα Τριαδολογικό υπόβαθρο πίσω από την έννοια του προσώπου και ο όποιος θεραπευτής δεν είναι φυσικά υποχρεωμένος να πιστεύει στην Αγία Τριάδα

Υπάρχει ένα ζήτημα στην οντολογία η οποία μελετά αυτό που υπάρχει από τι είναι φτιαγμένη η πραγματικότητα ποια η σχέση του όντος με την 6 Για περισσότερα για τη σχέση προσωποκεντρικής προσέγγισης και ορθόδοξης ανθρωπολογίας βλ Κωνσταντινίδης Γ (2012) Σύγκριση και σύνθεση της προσωποκεντρικής ψυχοπαιδαγωγικής του Carl Rogers (person-centered education) και της ορθόδοξης χριστιανικής παιδαγωγικής Αδημοσίευτη διπλωματική εργασία Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο Πάτρα

8

πραγματικότητα κα Το ζήτημα είναι ότι είναι δύσκολονα καθορίσουμε το τι υπάρχει όπως και το ποιες είναι οικατάλληλες ερωτήσεις για ξεκαθαρίσουμε το τι υπάρχει και αν υπάρχει Και καλά όσον αφορά αυτά στα οποία έχουμε πρόσβαση με τις αισθήσεις μας Αλλά τι γίνεται με έννοιες όπως οι αριθμοί ή ο Θεός (van Inwagen 2010) Με θέματα οντολογίας έχουν ασχοληθεί πολύ τόσο οι φαινομενολόγοι όσο και οι υπαρξιστές φιλόσοφοι Από κει έχει περάσει έμμεσα (μερικές φορές με φαινομενικά δεδομένες απαντήσεις και σταθερές) στην υπαρξιακή συμβουλευτική και ψυχοθεραπεία Η ύπαρξη παραδείγματοςχάριν θεωρείται δεδομένη και μάλιστα θεωρείται ότι προηγείται της ουσίας (Τσάκαλος 2005 σ 65)

Το να βάζουμε την οντολογία (άρα τη μεταφυσική) στην ψυχολογία είναι δυνάμει επικίνδυνο7 Όμως υπεισέρχεται τόσο στη θεωρία προσωπικότητας όσο και κατrsquo επέκταση στη συμβουλευτική Πολλοί υπαρξιστές όπωςείδαμε λένε ότι η προσωπικότητα είναι αποτέλεσμα συγκρούσεων πχ του ανθρώπου με τα δεδομένα της ύπαρξης ή ότι η προσωπικότητα δεν υπάρχει ως κάτι συμπαγές άλλα είναι κάτι τόσο ρευστό που πλέον μιλάμε για προσωπικότητες και εαυτούς

Εδώ η θεολογία του προσώπου σε συνδυασμό με τη φιλοσοφία μπορεί να μας βοηθήσει να ξεκαθαρίσουμε τα πράγματα όταν μιλάμε για έναν άνθρωπο μιλάμε για ένα 7 Όπως και το να βάζουμε την ηθική στην ψυχοπαθολογία πράγμα που έχει ήδη γίνει έμμεσα με απρόβλεπτες κατά τη γνώμη μου συνέπειες για το μέλλον [βλ για παράδειγμα τον ορισμό του Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-IV) για την αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας όπως και το τι θεωρείται υγιές στοιχείο του χαρακτήρα σε αντίστοιχο laquoθετικόraquo εγχειρίδιο της Θετικής Ψυχολογίας το Character Strengths and Virtues του Selingman (2004)]

9

όν Όταν μιλάμε για προσωπικότητα μιλάμε για κάτι υπαρκτό που μπορεί να μην είναι γρανιτώδες ή ακόμα και συμπαγές μπορεί να είναι κάτι ρευστό αλλά παραμένει κάτι πάνω στο οποίο γίνονται οι αλλαγές Τέλος ο άνθρωπος η προσωπικότητα το εγώ μας δεν είναι ένα ρινγκ πάνω στο ποιο συγκρούονται πράγματα καταστάσεις ή και κομμάτια του εαυτού μας Δεν είναι ένας τόπος πολέμου8 Είναι κατrsquo αρχάς ένας τόπος σχέσεων (μερικές φορές συγκρουσιακών σχέσεων αλλά πρωτίστως σχέσεων) σε ένα χρόνο με κατεύθυνση στο μέλλον

Ο Περγάμου Ιωάννης μας λέει ότι ο άνθρωπος είναι πρόσωπο δυνάμει Γίνεται πρόσωπο όταν αληθεύει δηλ όταν δεν υποκρίνεται ότι είναι κάτι άλλο από αυτό που είναι Όταν δεν υποδύεται ένα ρόλο (1977 σ 291 σημ 10)9 Ο Περγάμου Ιωάννης απελευθερώνει την οντολογία απότη γνωσιολογία10 Αυτή η απελευθέρωση σημαίνει δεν αγαπάμε έναν άνθρωπο επειδή ξέρουμε το είναι του Όταν μιλάμε για ανθρώπους δεν μπορούμε να θέσουμε το ερώτημαlsquoτιrsquo ndash η απάντηση θα ήταν γνωσιολογική Αν ξεκινήσεις από το lsquoτιrsquo τον αντικειμενοποιείς καταργείς τη μοναδικότητά του αφού η απάντηση στο lsquoτιrsquo μπορεί να είναι γυναίκα μαύρος ξένος ομοφυλόφιλος κτλ Το

8 Αυτό είναι ένα πολεμικό αν όχι πολεμοχαρές σκεπτικό το οποίο υπάρχει και στη μαρξιστική θεωρία και το οποίο εκτός από αντιπαραγωγικό είναι και αναληθέςστην απολυτότητά του9 Αυτή βεβαίως είναι η μία συνθήκη για να γίνει το υποκείμενο πρόσωπο Η άλλη είναι να σχετιστεί αγαπητικά με τον όντως Άλλο10 Ο Χάιντεγκερ έχει άλλη αφετηρία και δεν μπορεί να το κάνει Προσπαθεί μεν να απελευθερώσει το υποκείμενο από έναν οντισμό (δηλ αντικειμενοποίηση του ανθρώπου) αλλά είναι παγιδευμένος εμμενειοκρατικά (immanentism) σε ένα κοσμοείδωλο δηλαδή είναι παγιδευμένος στην ενδοχρονική και ενδοκοσμική πραγματικότητα Ως εκ τούτου δεν μπορεί να συλλάβει μία έννοια του προσώπου που να ξεφεύγει από τις χωρο-χρονικές μας προσλαμβάνουσες

10

μόνο αποδεκτό ερώτημα περί του προσώπου είναι το lsquoποιοςrsquo είναι κάποιος στο οποίο η απάντηση είναι μόνο το κύριο όνομα και τίποτε άλλο Έτσι μας γνωρίζει ο Θεός ως Κώστα Χαράλαμπο Γεωργία κτλ και όχι ως προς το lsquoτιrsquo μας11 Αυτό είναι η απελευθέρωση της οντολογίας από τη γνωσιολογία Με αυτό τον τρόπο δεν ποδηγετείται η οντολογία Ο Θεός δεν σχετίζεται με αντικείμενα αλλά μόνο με πρόσωπα Όπως και με το Θεό δεν ξέρουμε τί είναι και ούτε μας απασχολεί Τον ξέρουμε μόνο από τα ονόματά Του Πατήρ Υιός και Άγιο Πνεύμα Επίσης αν δεν απελευθερωθεί η οντολογία από τηγνωσιολογία δεν μπορούμε να σχετιστούμε ελεύθερα με τους ανθρώπους Η εμπλοκή μας στο lsquoτιrsquo μας παγιδεύει (Zizioulas 2006 σ 99-112) Αυτό συνδέεται με τη διαφορά μεταξύ της αντικειμενικής γνώσης και της βιωμένης αλήθειας όπως επίσης και με το σκεπτικό ότι τα αισθήματα και οι σκέψεις έχουν ένα αντικείμενο σε αντίθεση με το σκεπτικό ότι τα αισθήματα και οι σκέψειςείναι βιωμένα και σχεσιακά (δηλαδή έχουν προθετικότητα)

Απόπειρα εναλλακτικής οπτικής στην παθολογίαΗ υπαρξιακή ψυχοθεραπεία έχει συνδεθεί στενά με το

αντιψυχιατρικό κίνημα Είναι έντονη η δυσπιστία της υπαρξιακής-φαινομενολογικής προσέγγισης ως προς την εγκυρότητα των διαγνωστικών εγχειριδίων και είναι πολλές οι φορές που έχουν κατηγορήσει την υπόλοιπη επιστημονική κοινότητα για ακραία παθολογικοποίηση

11 Και έτσι μας μνημονεύει η Εκκλησία

11

φυσιολογικών δράσεων και αντιδράσεων των ανθρώπων (Parker Γεωργακά Harper McLaughlin Stowell-Smith M 2007 σ 45-53)12 Δεν θα υπεισέρθουμε σε αυτό Θα μπορούσαμε όμως με ασφάλεια να πούμε ότι τα άκρα δεν ωφελούν Ούτε το να σπεύδουμε να παθολογοποιούμε13 ούτε όμως να αγνοούμε την παθολογία όπου αυτή υπάρχει (έστω και σε σπάνιες κατά μερικούς περιπτώσεις) διότι θα ήτανσαν να αγνοούμε τον ανθρώπινο πόνο Ο πατέρας Φιλόθεος Φάρος σοφά κατά τη γνώμη μου μιλάει για βαθμούς υγείας και αποφεύγει το δίπολο υγείααρρώστεια όταν πρόκειται για την ανθρώπινη ψυχή ενώ μιλά για ευθύνηανευθυνότητα (2001 σ 61-67) Υπάρχουν βέβαια κάποιες πολύ δύσκολες περιπτώσεις στις οποίες δεν μπορούμε παρά να αποδεχτούμε την πιθανότητα της ασθένειας Χρειάζεται να σκεφτούμε πολύ σοβαρά ποιες μπορεί τελικά να είναι αυτές οι περιπτώσεις Το ζήτημα δεν είναι λήξαν

Ο Φρόυντ είχε πει ότι ψυχική υγεία είναι το να αγαπάς και να δουλεύεις Δεδομένης της έντονης έμφασης του υπαρξισμού στην υποκειμενική εμπειρία του ανθρώπουστη μοναδικότητά του και στη σχέση του με τον εαυτό του και τον κόσμο θα μπορούσαμε ίσως να προτείνουμε μια μέση λύση μεταξύ των δύο άκρων (του να βλέπουμε παθολογία παντού από τη μια και πουθενά από την άλλη) Εδώ πάλι μπορεί να μας βοηθήσει η φιλοσοφική και η θεολογική θεώρηση

12 Βλ επίσης διαφωνίες ως προς το τι συνιστά κατάθλιψη αγωνία ή πένθος στο πώς αυτά εκδηλώνονται και στο πόσο χρονικό διάστημα laquoπρέπειraquo να διαρκούν13 Βλ τώρα την δικαιολογημένα σε μερικές περιπτώσεις σφοδρή αντίδραση ψυχιάτρων και ψυχολόγων για την 5η έκδοση του DSM

12

Ο φιλόσοφος Goicoechea (2011) συμβολοποίησε με έναεξαιρετικά ενδιαφέροντα τρόπο την Αγία Τριάδα Θεωρεί λοιπόν την Αγία Τριάδα σύμβολο Αγάπης Καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η Αγάπη έχει τέσσερις εκφάνσεις14

Αγάπη (Θεός)Έρως (Χριστός)

Φιλία (Άγιο Πνεύμα)Στοργή (Παναγία)

Η Αγάπη του Πατρός μάς δημιουργεί ο Έρωτας του Υιού για μας μάς λυτρώνει η Φιλία του Αγίου Πνεύματος μας καθαγιάζει και τέλος η αγάπη της Παρθένου Μαρίας μας δείχνει πώς να ανταποκρινόμαστε στην Αγάπη της Αγίας Τριάδας

Αυτά τα τέσσερα είδη αγάπης καλύπτουν όλο το φάσμα της ύπαρξης του ανθρώπου με την έννοια ότι επικαλύπτουν όλες τις πτυχές της ζωής του σχέση με τονεαυτό τους άλλους τον κόσμο τον Θεό ή την πνευματικότητα Διότι όπως υποστηρίζουν κάποιοι υπαρξιακοί ψυχοθεραπευτές ο σκοπός του ανθρώπου δεν είναι να αυξηθεί και να πληθυνθεί αλλά να σχετιστεί (Spinelli 1996 σ 18-19) Ως πρόσωπο θα προσθέταμε εμείς Δηλαδή να αυξηθεί εσωτερικά να γίνει περισσότερο ευρύχωρος

Ως εκ τούτου θα μπορούσαμε να πούμε ότι η βασικότερη (αν όχι η μόνη) ένδειξη λειτουργικότητας (μερικοί προτιμούν τους όρους υγείαπαθολογία) πάνω στην οποία χτίζονται όλες οι άλλες λειτουργίες είναι ηικανότητα αγάπης και ότι η ψυχοθεραπεία κατά κύριο 14 Το ίδιο πράγμα έχει ειπωθεί με άλλο τρόπο και από το Φιλόθεο Φάρο 2001 σ49

13

λόγο και ακολούθως η συμβουλευτική έχει να κάνει με το πού στεκόμαστε σε σχέση με αυτούς του τέσσερεις άξονες Πώς laquoμας ορίζουμεraquo σε σχέση με αυτούς Πώς ζούμε σε σχέση με αυτούς Για κάποιες θεραπευτικές προσεγγίσεις η λειτουργικότητα του ανθρώπου εξαρτάται από την επιτυχή επίλυση εσωτερικών συγκρούσεων (πχ idvs superego) ή συγκρούσεων μεταξύ του ατόμου και της κοινωνίας Για άλλες από την επιτυχή εκμάθηση προσαρμοστικών γνωσιών αφού ο άνθρωπος θεωρείται ένα είδος μαυροπίνακα όπου γράφουμε και ξεγράφουμε πληροφορίες κατά το δοκούν Για άλλες εξαρτάται από τηναποδοχή των δεδομένων της ύπαρξης και από τη στάση του ανθρώπου απέναντι σε αυτά τα δεδομένα Η πρότασή που κάνουμε εδώ είναι ότι η λειτουργικότητα του ανθρώπου εξαρτάται από την αγαπητική του στάση (κατά πόσο και πώς αγαπά και αγαπιέται) Αυτό προϋποθέτει σχέση προσώπων ελευθερία ευθύνη Η σχέση φυσικά δεν είναι μόνο με τον Άλλο (οι γύρω μας το περιβάλλον ότι αποκαλούμε Ετερότητα) αλλά και με τον Εαυτό (η σχέση μετον εαυτό μας και την ετερότητα εντός μας που εκπροσωπείται από τα διαφορετικά laquoκομμάτιαraquo μας τα οποία καλούμαστε να συνθέσουμε σε ένα λειτουργικό σύνολο) Εν ολίγοις η λειτουργικότητα του ανθρώπου εξαρτάται από το κατά πόσο και πώς αγαπά και αγαπιέται ως πρόσωπο σε πλαίσιο ελευθερίας και ευθύνης κατrsquo αναλογία πάντα με τη σχέση των Προσώπων της Αγίας Τριάδας

Παθολογία λοιπόν είναι αυτό που πολύ σκληρά αλλά πολύ εύστοχα ο Χρήστος Γιανναράς αποκαλεί laquoαναπηρία αναφορικότηταςraquo δηλαδή το να μην μπορείς να αγαπήσεις

14

Συνδέεται με την προθετικότητα της αγάπης όπως έχει αναλυθεί από τον Ζαν-Λυκ Μαριόν Επίσης συνδέεται με την ικανότητα διάκρισης Όχι τόσο ως δωρεά αγιοπνευματική αλλά ως ικανότητα διάκρισης του αληθινούαπό το ψεύτικο (του καλού από το κακό) και ως χάρισμα αγάπης και φιλανθρωπίας (Κοσμόπουλος)15 Η διάκριση έχεικατrsquo αρχάς την αφετηρία της στην αυτογνωσία Και δεν μπορούμε να έχουμε αυτογνωσία αν δεν ξέρουμε τους περιορισμούς μας και δεν δείχνουμε ταυτόχρονα επιείκειαγια την μικρότητά μας Στην πραγματικότητα όπως είχε πει και ένας καθηγητής μου που δεν ζει πια η ψυχοθεραπεία και η συμβουλευτική έχουν να κάνουν με τονα συγχωρέσουμε τον εαυτό μας που δεν είμαστε τέλειοι και να τον συγχωρέσουμε που δεν είμαστε όπως μας θέλουνοι άλλοι Ο μόνος τρόπος να το κάνουμε αυτό είναι μέσῳ της προσπάθειας να δούμε τόσο τον εαυτό μας όσο και τονάλλο ως πρόσωπα και να σχετιστούμε μαζί τους ως τέτοιαΣτην όλη μας προσπάθεια να συν-χωρέσουμε τον εαυτό μαςέτσι ώστε να σχετιστούμε πιο ελεύθερα ως πρόσωπα με τους άλλους αλλά και με το Θεό όσοι από μας είμαστε ένθεοι και ενδιαφερόμαστε για κάτι τέτοιο βρίσκουμε πολύ παρήγορο και ανακουφιστικό το ότι υπάρχει ένας φίλος ο Μεγάλος Φίλος που στην απέραντη ευρυχωρία του μας συν-χωρεί και ψιθυρίζει ακατάπαυστα στο αυτί μας

laquoΈλα έλα και πάλι έλαΈλα κι αν είσαι άπιστος κι αν είσαι ειδωλολάτρης

15 Σε αυτό το σημείο ίσως θα μπορούσαμε να συνδέσουμε τη διάκριση με τα λεγόμενα ldquocharacter strengthsrdquo της θετικής ψυχολογίας αυτό όμως είναι μία άλλη συζήτηση

15

Ή της φωτιάς πιστόςΤου σπιτιού μας η γωνιά δεν έχει απελπισιάς κατώφλιΚι αν έχεις εκατό φορές τους όρκους σου πατήσειΈλα ξανάhellip16raquoΚαι έτσι μας μαθαίνει τη συγχώρεση που μετά κατrsquo

αναλογία πάντα μπορούμε να προσφέρουμε προς εαυτό και άλλους

Η εσχατολογία στην θεωρία για την αλλαγήΗ οντολογία του προσώπου συνδυασμένη με την

εσχατολογία μας μαθαίνει ότι το μίσος του Άλλου και η απόρριψη του είναι μια μορφή κόλασης και στον εδώ κόσμο(Ιωάννης Ζηζιούλας 2012 σ 52-55) Και πάλι βλέπουμε τη σπουδαιότητα της ικανότητας να αγαπήσουμε η έλλειψη της οποίας μας ρίχνει σε κοσμική (και για όσους από μαςείμαστε ένθεοι) σε μεταφυσική κόλαση Θα προσθέταμε πάλι ότι το ίδιο συμβαίνει και με την απόρριψη της εσωτερικής ετερότητας (των laquoκομματιώνraquo μας τα οποία δενσυμπαθούμε ή για τα οποία ντρεπόμαστε και που θέλουμε να κρύψουμε) Η αλλαγή ξεκινά λοιπόν από τη Σχέση αφούη ίδια η ύπαρξη τόσο για τον Περγάμου Ιωάννη (2012 σ 69) όσο και για τους υπαρξιστές δεν νοείται εκτός σχέσης Η σχέση είναι η βασιλική οδός της αλλαγής Κυρίως βεβαίως η σχέση αγάπης Μέσω αυτής βιώνουμε ενσώματα τα συναισθήματά μας εκφράζουμε τις σκέψεις μας και ενεργούμε διαφορετικά Τίποτα από αυτά δεν γίνεται βεβαίως αν δεν πάρουμε εν ελευθερία την απόφασηνα σχετιστούμε (Ιωάννης Ζηζιούλας 2012 σ 72)

16 Τζελαλαντίν Ρουμί Ο Αγαπημένος Αθήνα Εκδόσεις Αρμός 1997 σ 22

16

Τέλος ας έχουμε υπrsquo όψιν μας ότι το πρόσωπο δεν είναι κάτι που καθορίζεται αποκλειστικά από ένα παρελθόν αμετάβλητο και γραμμικό (όπως ισχυρίζονται κάποιες θεωρίες) ούτε αποκλειστικά από το περιβάλλον (όπως ισχυρίζονται κάποιες άλλες) Είναι κάτι που επηρεάζεται τόσο από το παρελθόν όσο και από το περιβάλλον όσο και από την ποιότητα του ατόμου (βιολογική17 ή ψυχική ανάλογα με την κατεύθυνση που έχεικανείς επιστημονική ή πνευματική) όσο και από το παρόν όσο και από το μέλλον (όπως ισχυρίζονται οι υπαρξιστικές θεωρίες Spinelli 1994 σ 106-109 2005 σ 97-98 Macquarrie 1972 σ199-202) Το μέλλον είναι εξαιρετικής σημασίας στις υπαρξιακές-φαινομενολογικές προσεγγίσεις Όμως φαίνεται να γίνεται σιγά-σιγά κοινός τόπος σε σημείο που αναφέρεταικαι σε περιοδικά ευρείας χρήσης όπως το Time18

Αυτή η ιδέα βρίσκει εντελώς σύμφωνη την ορθόδοξη θεολογία Ο Θεός είπε laquoκαινά ποιώ τα πάνταraquo(Αποκ 215) εννοώντας το όραμα ενός καινού ουρανού και μιας καινής γης (Aποκ 211) Αυτό μας απελευθερώνει καθημερινά από το βάρος τόσο του παρελθόντος όσο και του παρόντος και συνεχώς μας δείχνει το δρόμο για ένα καινούργιο μέλλον Το πρόσωπο θεολογικά ομιλώντας είναι μια πραγματικότητα που θα δικαιωθεί πλήρως στο μέλλον Ήδη από την Παλαιά Διαθήκη όταν ο Θεός παρουσιάζεται ως laquoΕγώ ειμί ο Ονraquo δεν σημαίνει μόνο μια17 Δεν αρνούνται όλοι οι υπαρξιστές μια προϋπάρχουσα δομή έστω και εντελώς βασική (Cooper 2001 1-12)18 Ο εγκέφαλός μας δεν σφραγίζεται από το παρελθόν Συνεχώς διαμορφώνεται από το μέλλον ldquohellip our brains arenrsquot just stamped by the past They are constantly shaped by the futurerdquo Sharot T The optimism bias Time June 6 2011 p 38

17

ταυτολογία όπως έχει καθιερωθεί να πιστεύεται (Εγώ Είμαι Αυτός που Είμαι) αλλά σύμφωνα με κάποιους μεταφραστές σημαίνει laquoΕίμαι Αυτός που θα Είμαιraquo19

ΣυμπέρασμαΑν και δεν έχει αναφερθεί συχνά η οντολογία του

προσώπου εν τέλει έχει πολλά κοινά σημεία με την υπαρξιακή θεώρηση του ανθρώπου στο σύνολό της Μπορεί δε η πρώτη να δώσει στη δεύτερη ένα στέρεο έδαφος σε διάφορες πτυχές των προβληματισμών της όπως όσον αφορά το τι συνιστά πρόσωπο προσωπικότητα στο τι συνιστά παθολογία και στο πώς επιτυγχάνεται η αλλαγή χωρίς να χρειάζεται είναι η γνώμη μας ένας θεραπευτής να laquoασπαστείraquo τη συγκεκριμένη οντολογία Αρκεί να είναι ανοιχτός σε αυτή

19 Βλ επίσης και laquoΟ Θεός εξετάζει τα μελλούμενα και όχι τα παρελθόνταraquo Ισαάκο Σύρος Ασκητικά Τόμος Β3 Λόγοι ΙΒrsquomdashΜΑrsquo Αθήνα Εκδ Θεσβίτης σ 153 Είναιαυτό που πολύ σοφά λέει ο λαός umlΤα στερνά τιμούν τα πρώταraquo

Για περισσότερα στο θέμα της εσχατολογικής αλήθευσης του προσώπου βλ Χαράλαμπος Βέντης Εσχατολογία και Ετερότητα η διασταύρωση δύο ασύμβατων οριζόντων Αθήνα Εκδ Γρηγόρη 2005

18

ΒιβλιογραφίαΣτα ελληνικάΔελλής ΙΓ (2005) Φιλοσοφική συμβουλευτική η φιλοσοφία ως laquoθεραπείαraquo

Αθήνα Τυπωθήτω ndash Γιώργος ΔαρδανόςΙωάννης Ζηζιούλας Μητροπολίτης Περγάμου (1977) Από το προσωπείον εις το

πρόσωπον η συμβολή της Πατερικής Θεολογίας εις τηνέννοιαν του προσώπου Στο Ευχαριστήρια εις τιμήν του Μητροπολίτου Γέροντος Χαλκηδόνος Μελίτωνος Θεσσαλονίκη Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών σσ 287-323

Ιωάννης Ζηζιούλας Μητροπολίτης Περγάμου (2012) Εσχατολογία και ύπαρξη

Σύναξη 121 Ιαν-Μαρτ σσ 43-72Κοσμόπουλος ΑΒ Η διάκριση στη συμβουλευτική εργασίαΑνασύρθηκε από

httpwwwavkosmopoulosgrpaidagogiki-psixologia-ekpaidefsi-ekpedeftikoshtml 7812

Μέγας Βασίλειος (2000) Περί διαφοράς ουσίας και υποστάσεως επιστολή

Γρηγορίω αδελφώ Στο Ντίνα Σαμοθράκη (Eπιμ) Πανόραμα του προσώπου

(σ 9-18) Αθήνα Εκδόσεις Αρμόςπ Θερμός Β (1998) Αναζητώντας το πρόσωπο αληθής και ψευδής

εαυτός κατά τον Donald Winnicott και κατά τον Αγ Γρηγόριο Παλαμά

Αθήνα Αρμός

19

υπαρξιακής αγωνίας και της υπαρξιακής ενοχής καθώς και ή μάλλον κυρίως της μοναδικότητάς μας είναι βασικές προβληματικές όλων των υπαρξιστών θεραπευτών Όλα τα παραπάνω είναι ίσως ο μοναδικός συνδετικός κρίκος μεταξύ τόσο διαφορετικών κατά τα άλλα θεωρήσεων που κοινό τους σημείο έχουν την ανθρώπινη ύπαρξη και τις συνθήκες της3 Η ύπαρξη που είναι κεντρικός άξονας αυτής της προσέγγισης αναφέρεται ως υπόσταση από τον Χρήστο Μαλεβίτση στις εξαιρετικές μεταφράσεις του των υπαρξιακών φιλοσόφων διότι πολύ σωστά ο Μαλεβίτσης οσμίστηκε ότι (χωρίς να το ξέρουν ίσως) οι υπαρξιακοί θεωρητικοί στην ουσία της θεωρίας τους ταυτίζουν την ύπαρξη με την υπόσταση

Πολλοί υπαρξιακοί ψυχοθεραπευτές έχουν υποστηρίξει ότι η ψυχοθεραπεία συγγενεύει περισσότερο με τη φιλοσοφία παρά με την ψυχολογία (Deurzen 2012 σ 13 Heaton 1990 σ 4-6 Adams 2001 σ 65) όχι μόνο διότι πριν την εμφάνιση της ψυχολογίας στους αρχαίους χρόνους η φιλοσοφία έκανε τη δουλειά της θεραπείας (και αργότερα θα προσθέταμε εμείς η εξομολόγηση) αλλά και διότι τα θεμελιώδη υπαρξιακά ζητήματα είναι θεμελιώδη ανθρώπινα ζητήματα και βρίσκονται στον πυρήνατης ανθρώπινης δυσφορίας Επίσης η έμφαση της υπαρξιακής ψυχοθεραπείας στη μοναδικότητα του ανθρώπουπαραπέμπει συχνά (αλλά όχι άμεσα) στο διαχωρισμό ουσίας-υπόστασης (Μέγας Βασίλειος 2000 σ 9-18 ) με

3 Βλέπουμε ήδη ότι υπάρχουν κοινά σημεία με άλλες ψυχοθεραπείες της Ανθρωπιστικής Σχολής και κυρίως με την προσωποκεντρική ψυχοθεραπεία Είναι γεγονός ότι κάποιες υπαρξιακές προσεγγίσεις μοιάζουν σε μεγάλο βαθμό κυρίως στην πρακτική τους με τη Ροτζεριανή θεραπεία (Spinelli 1990 18-25)

4

έμφαση στην υπόσταση Για να χρησιμοποιήσουμε μια αναλογία η ψυχολογία ασχολείται με την ουσία του ανθρώπου ενώ η ψυχοθεραπεία με την υπόστασή του Και οιδύο πλευρές είναι απαραίτητες για μια ολοκληρωμένη θέαση του ανθρώπου όμως θα υποστήριζαν οι υπαρξιακοί ψυχοθεραπευτές αφrsquo ης στιγμής η θεραπεία βασίζεται στησχέση προσώπων δίνει μεγαλύτερη έμφαση στην υπόσταση ηοποία έχει μεγαλύτερη βαρύτητα

Σχέση υπαρξιακής ψυχοθεραπείας και συμβουλευτικής και θρησκείας πνευματικότητας

Φυσικά υπάρχουν πολλοί υπαρξιακοί σύμβουλοι και ψυχοθεραπευτές που είναι ένθεοι εντούτοις οι υπαρξιακές προσεγγίσεις δεν φαίνεται να έχουν εμπνευστεί ιδιαίτερα από τον ένθεο υπαρξισμό με εξαίρεση τις επιρροές από τον Soslashren Kierkegaard τον Paul Tillich και τον Martin Buber Κυρίως ο Buber φαίνεται να έχει εμπνεύσει τη συμβουλευτική πρακτική μετον περίφημο διαχωρισμό μεταξύ της σχέσης Εγώ-Εσύ και Εγώ-Αυτό ενώ ο Tillich με τον περίφημο διαχωρισμό που έχει κάνει μεταξύ υπαρξιακού και νευρωσικού άγχους έναδιαχωρισμό που βλέπουμε ότι έχει επηρεάσει πάρα πολύ τον Ρόλο Μαίη εκπρόσωπο της αμερικανικής σχολής Από την άλλη υπάρχουν πολλοί άθεοι φιλόσοφοι του υπαρξισμού και της φαινομενολογίας όπως ο Νίτσε ο Σαρτρ και ο Χάιντεγκερ οι οποίοι βρίσκονται πολύ συχνά στη βάση της υπαρξιακής-φαινομενολογικής θεωρίας αλλά και πρακτικής

5

Αντίστοιχα υπάρχουν πολλοί ψυχοθεραπευτές της υπαρξιακής ndash φαινομενολογικής προσέγγισης που είναι άθεοι με λαμπρό παράδειγμα τον Ίρβιν Γιάλομ όπως και κάποιοι που είναι ένθεοι όπως ο Βίκτωρ Φράνκλ Σε γενικές γραμμές το πνευματικό στοιχείο (με την ευρεία του έννοια) είναι έντονο στην υπαρξιακή θεώρηση και αυτό φαίνεται επί παραδείγματι στο έργο της Emmy van Deurzen η οποία στις 3 διαστάσεις της ύπαρξης όπως τιςείχε διαμορφώσει ο Binswanger προσθέτει την πνευματική4

Επιπροσθέτως υπάρχουν και κάποιοι που υποστηρίζουνότι η σφοδρή αντίδραση πχ του Νίτσε προς τον Χριστιανισμό ήταν περισσότερο συμβολική ήταν αντίδρασηπρος μία φορμαλιστική και μη αυθεντική (όπως θα έλεγε οΧάιντεγκερ) εκκλησία που παραπλανεί τους πιστούς μακριάαπό μια ουσιαστική και εσωτερική σχέση με το Θεό Έχει να κάνει με τη γενικότερη αντίδραση του υπαρξισμού στηναντικειμενοποίηση τόσο του Θεού όσο φυσικά και των ανθρώπων Οι ίδιοι θεωρητικοί υποστηρίζουν ότι η κατά κυριολεξία ανάγνωση των θρησκευτικών κειμένων παραποιεί

4 Κατά την Emmy van Deurzen (Cooper 2003 σ 113 Deurzen 2002 σ 92) οι τρείς διαστάσεις είναι η φυσική (Umwelt) η οποία καταδεικνύει τη σχέση μαςμε τον υλικό κόσμο και το φυσικό περιβάλλον η κοινωνική (Mitwelt) η οποία είναι η σχέση μας με τους άλλους και τον κόσμο ο δημόσιος χώρος οι πολιτιστικές νόρμες οι κοινωνικές συμβάσεις και οι διαπροσωπικές δυναμικές πουεπηρεάζουν τη συμπεριφορά μας η προσωπική (Eigenwelt) που είναι η σχέση μας με τον εαυτό μας ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας η προσωπική αντίληψη και η σχέση μας με τα πράγματα τα ζώα τους άλλους) και η πνευματική (Uberwelt) η διάσταση στην οποία βρίσκεται χώρος τόσο για τη θρησκευτικότητα για τον ηθικό βίο τα ιδεώδη μας και τις αξίες μας όσο και για τις πεποιθήσεις μια και την ιδεολογία μας

6

την αληθινή διδαχή και κάνει κακό εν τέλει στη συναισθηματική και πνευματική υγεία του ανθρώπου (Maglo 2001 σ 27-29) και αυτό ακριβώς ήθελαν να καταδείξουν οι λεγόμενοι άθεοι υπαρξιστές φιλόσοφοι

Η οντολογία του προσώπου η θεωρία της προσωπικότητας και η σχεσιακή δυναμική του ανθρώπου

Όταν μιλάμε για πρόσωπο δεν μπορούμε να αποφύγουμενα μιλήσουμε έστω και εν τάχει για τη θεωρία προσωπικότητας Η υπαρξιακή προσέγγιση στην ψυχοθεραπεία δεν έχει μία και μοναδική θεωρία προσωπικότητας (Δελλής 2005 σ 139) Κάποιοι πχ η αμερικανική σχολή υποστηρίζουν μια δυναμική θεώρηση της ανθρώπινης προσωπικότητας με την έννοια ότι η προσωπικότητα δεν είναι κάτι σταθερό και αναλλοίωτο αλλά κάτι δυναμικό και ευέλικτο και δέχονται την ύπαρξησυγκρούσεων Μόνο που κατrsquo εκείνους υπάρχει μία βασική σύγκρουση5 και αυτή είναι με τα δεδομένα της ύπαρξης (Corsini 2005 σ 279) όπως ο θάνατος η ελευθερία ημοναξιά η έλλειψη νοήματος αλλά και οι πολικότητες τοlaquoρίξιμόraquo μας στον κόσμο το ενσώματο της ύπαρξης κα (Cooper 2002 σ 126) Υπάρχουν υπαρξιστές που επηρεασμένοι από τον κοινωνικό κονστρουκτιβισμό θεωρούν ότι δεν μπορούμε να μιλάμε για εαυτό αλλά για

5 Για να είμαστε ακριβείς πολλοί υπαρξιστές κυρίως της Βρετανικής Σχολής αποφεύγουν να εμπλέκουν την έννοια της σύγκρουσης στη θεωρία τους και συχνά μιλούν για laquoέντασηraquo η οποία παραπέμπει σε άλλο τρόπο σκέψης αφού μια ένταση δεν είναι απαραιτήτως συγκρουσιακή

7

εαυτούς [μιλώντας πάντα για την αντίληψη εαυτούεαυτών που βρίσκεται σε δηλώσεις όπως δεν είμαι ο ίδιος άνθρωπος που ήμουν πριν 20 χρόνια (Spinelli 2005 σ 75)] Σε κάθε περίπτωση δεν νοείται η ύπαρξη απομονωμένη αλλά πάντα σε σχέση με τους άλλους (βλέπε το Χαϊντεγκεριανό εν-τω-κόσμω-είναι ή ενθαδικό είναι) Προσωπικά σε αντίθεση με πολλούς υπαρξιστές ψυχοθεραπευτές έλκομαι από την ιδέα ενός laquoαληθινούraquo εαυτού (Θερμός 1998 αλλά και Ρότζερς 1961 σ 109-111) με την προϋπόθεση ότι είναι ρευστός δυναμικός και γεμάτος δυνατότητες6

Το πρόσωπο ταυτόχρονα συνδέεται παραδοσιακά στη φιλοσοφία αλλά και στη θεολογία με την οντολογία Σαφώςη έννοια του προσώπου όπως χρησιμοποιείται στην ψυχοθεραπεία είναι διαφορετική από τη θεολογική της έννοια Αυτό πρέπει να τονιστεί Όπως ξέρουμε η έννοια του προσώπου στη θεολογία προέρχεται από την αντίληψη του Θεού ως πρόσωπο και αυτό προϋποθέτει θεολογικές παραδοχές που ο ψυχοθεραπευτής δεν είναι υποχρεωμένος να προσυπογράψει Υπάρχει δηλαδή ένα Τριαδολογικό υπόβαθρο πίσω από την έννοια του προσώπου και ο όποιος θεραπευτής δεν είναι φυσικά υποχρεωμένος να πιστεύει στην Αγία Τριάδα

Υπάρχει ένα ζήτημα στην οντολογία η οποία μελετά αυτό που υπάρχει από τι είναι φτιαγμένη η πραγματικότητα ποια η σχέση του όντος με την 6 Για περισσότερα για τη σχέση προσωποκεντρικής προσέγγισης και ορθόδοξης ανθρωπολογίας βλ Κωνσταντινίδης Γ (2012) Σύγκριση και σύνθεση της προσωποκεντρικής ψυχοπαιδαγωγικής του Carl Rogers (person-centered education) και της ορθόδοξης χριστιανικής παιδαγωγικής Αδημοσίευτη διπλωματική εργασία Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο Πάτρα

8

πραγματικότητα κα Το ζήτημα είναι ότι είναι δύσκολονα καθορίσουμε το τι υπάρχει όπως και το ποιες είναι οικατάλληλες ερωτήσεις για ξεκαθαρίσουμε το τι υπάρχει και αν υπάρχει Και καλά όσον αφορά αυτά στα οποία έχουμε πρόσβαση με τις αισθήσεις μας Αλλά τι γίνεται με έννοιες όπως οι αριθμοί ή ο Θεός (van Inwagen 2010) Με θέματα οντολογίας έχουν ασχοληθεί πολύ τόσο οι φαινομενολόγοι όσο και οι υπαρξιστές φιλόσοφοι Από κει έχει περάσει έμμεσα (μερικές φορές με φαινομενικά δεδομένες απαντήσεις και σταθερές) στην υπαρξιακή συμβουλευτική και ψυχοθεραπεία Η ύπαρξη παραδείγματοςχάριν θεωρείται δεδομένη και μάλιστα θεωρείται ότι προηγείται της ουσίας (Τσάκαλος 2005 σ 65)

Το να βάζουμε την οντολογία (άρα τη μεταφυσική) στην ψυχολογία είναι δυνάμει επικίνδυνο7 Όμως υπεισέρχεται τόσο στη θεωρία προσωπικότητας όσο και κατrsquo επέκταση στη συμβουλευτική Πολλοί υπαρξιστές όπωςείδαμε λένε ότι η προσωπικότητα είναι αποτέλεσμα συγκρούσεων πχ του ανθρώπου με τα δεδομένα της ύπαρξης ή ότι η προσωπικότητα δεν υπάρχει ως κάτι συμπαγές άλλα είναι κάτι τόσο ρευστό που πλέον μιλάμε για προσωπικότητες και εαυτούς

Εδώ η θεολογία του προσώπου σε συνδυασμό με τη φιλοσοφία μπορεί να μας βοηθήσει να ξεκαθαρίσουμε τα πράγματα όταν μιλάμε για έναν άνθρωπο μιλάμε για ένα 7 Όπως και το να βάζουμε την ηθική στην ψυχοπαθολογία πράγμα που έχει ήδη γίνει έμμεσα με απρόβλεπτες κατά τη γνώμη μου συνέπειες για το μέλλον [βλ για παράδειγμα τον ορισμό του Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-IV) για την αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας όπως και το τι θεωρείται υγιές στοιχείο του χαρακτήρα σε αντίστοιχο laquoθετικόraquo εγχειρίδιο της Θετικής Ψυχολογίας το Character Strengths and Virtues του Selingman (2004)]

9

όν Όταν μιλάμε για προσωπικότητα μιλάμε για κάτι υπαρκτό που μπορεί να μην είναι γρανιτώδες ή ακόμα και συμπαγές μπορεί να είναι κάτι ρευστό αλλά παραμένει κάτι πάνω στο οποίο γίνονται οι αλλαγές Τέλος ο άνθρωπος η προσωπικότητα το εγώ μας δεν είναι ένα ρινγκ πάνω στο ποιο συγκρούονται πράγματα καταστάσεις ή και κομμάτια του εαυτού μας Δεν είναι ένας τόπος πολέμου8 Είναι κατrsquo αρχάς ένας τόπος σχέσεων (μερικές φορές συγκρουσιακών σχέσεων αλλά πρωτίστως σχέσεων) σε ένα χρόνο με κατεύθυνση στο μέλλον

Ο Περγάμου Ιωάννης μας λέει ότι ο άνθρωπος είναι πρόσωπο δυνάμει Γίνεται πρόσωπο όταν αληθεύει δηλ όταν δεν υποκρίνεται ότι είναι κάτι άλλο από αυτό που είναι Όταν δεν υποδύεται ένα ρόλο (1977 σ 291 σημ 10)9 Ο Περγάμου Ιωάννης απελευθερώνει την οντολογία απότη γνωσιολογία10 Αυτή η απελευθέρωση σημαίνει δεν αγαπάμε έναν άνθρωπο επειδή ξέρουμε το είναι του Όταν μιλάμε για ανθρώπους δεν μπορούμε να θέσουμε το ερώτημαlsquoτιrsquo ndash η απάντηση θα ήταν γνωσιολογική Αν ξεκινήσεις από το lsquoτιrsquo τον αντικειμενοποιείς καταργείς τη μοναδικότητά του αφού η απάντηση στο lsquoτιrsquo μπορεί να είναι γυναίκα μαύρος ξένος ομοφυλόφιλος κτλ Το

8 Αυτό είναι ένα πολεμικό αν όχι πολεμοχαρές σκεπτικό το οποίο υπάρχει και στη μαρξιστική θεωρία και το οποίο εκτός από αντιπαραγωγικό είναι και αναληθέςστην απολυτότητά του9 Αυτή βεβαίως είναι η μία συνθήκη για να γίνει το υποκείμενο πρόσωπο Η άλλη είναι να σχετιστεί αγαπητικά με τον όντως Άλλο10 Ο Χάιντεγκερ έχει άλλη αφετηρία και δεν μπορεί να το κάνει Προσπαθεί μεν να απελευθερώσει το υποκείμενο από έναν οντισμό (δηλ αντικειμενοποίηση του ανθρώπου) αλλά είναι παγιδευμένος εμμενειοκρατικά (immanentism) σε ένα κοσμοείδωλο δηλαδή είναι παγιδευμένος στην ενδοχρονική και ενδοκοσμική πραγματικότητα Ως εκ τούτου δεν μπορεί να συλλάβει μία έννοια του προσώπου που να ξεφεύγει από τις χωρο-χρονικές μας προσλαμβάνουσες

10

μόνο αποδεκτό ερώτημα περί του προσώπου είναι το lsquoποιοςrsquo είναι κάποιος στο οποίο η απάντηση είναι μόνο το κύριο όνομα και τίποτε άλλο Έτσι μας γνωρίζει ο Θεός ως Κώστα Χαράλαμπο Γεωργία κτλ και όχι ως προς το lsquoτιrsquo μας11 Αυτό είναι η απελευθέρωση της οντολογίας από τη γνωσιολογία Με αυτό τον τρόπο δεν ποδηγετείται η οντολογία Ο Θεός δεν σχετίζεται με αντικείμενα αλλά μόνο με πρόσωπα Όπως και με το Θεό δεν ξέρουμε τί είναι και ούτε μας απασχολεί Τον ξέρουμε μόνο από τα ονόματά Του Πατήρ Υιός και Άγιο Πνεύμα Επίσης αν δεν απελευθερωθεί η οντολογία από τηγνωσιολογία δεν μπορούμε να σχετιστούμε ελεύθερα με τους ανθρώπους Η εμπλοκή μας στο lsquoτιrsquo μας παγιδεύει (Zizioulas 2006 σ 99-112) Αυτό συνδέεται με τη διαφορά μεταξύ της αντικειμενικής γνώσης και της βιωμένης αλήθειας όπως επίσης και με το σκεπτικό ότι τα αισθήματα και οι σκέψεις έχουν ένα αντικείμενο σε αντίθεση με το σκεπτικό ότι τα αισθήματα και οι σκέψειςείναι βιωμένα και σχεσιακά (δηλαδή έχουν προθετικότητα)

Απόπειρα εναλλακτικής οπτικής στην παθολογίαΗ υπαρξιακή ψυχοθεραπεία έχει συνδεθεί στενά με το

αντιψυχιατρικό κίνημα Είναι έντονη η δυσπιστία της υπαρξιακής-φαινομενολογικής προσέγγισης ως προς την εγκυρότητα των διαγνωστικών εγχειριδίων και είναι πολλές οι φορές που έχουν κατηγορήσει την υπόλοιπη επιστημονική κοινότητα για ακραία παθολογικοποίηση

11 Και έτσι μας μνημονεύει η Εκκλησία

11

φυσιολογικών δράσεων και αντιδράσεων των ανθρώπων (Parker Γεωργακά Harper McLaughlin Stowell-Smith M 2007 σ 45-53)12 Δεν θα υπεισέρθουμε σε αυτό Θα μπορούσαμε όμως με ασφάλεια να πούμε ότι τα άκρα δεν ωφελούν Ούτε το να σπεύδουμε να παθολογοποιούμε13 ούτε όμως να αγνοούμε την παθολογία όπου αυτή υπάρχει (έστω και σε σπάνιες κατά μερικούς περιπτώσεις) διότι θα ήτανσαν να αγνοούμε τον ανθρώπινο πόνο Ο πατέρας Φιλόθεος Φάρος σοφά κατά τη γνώμη μου μιλάει για βαθμούς υγείας και αποφεύγει το δίπολο υγείααρρώστεια όταν πρόκειται για την ανθρώπινη ψυχή ενώ μιλά για ευθύνηανευθυνότητα (2001 σ 61-67) Υπάρχουν βέβαια κάποιες πολύ δύσκολες περιπτώσεις στις οποίες δεν μπορούμε παρά να αποδεχτούμε την πιθανότητα της ασθένειας Χρειάζεται να σκεφτούμε πολύ σοβαρά ποιες μπορεί τελικά να είναι αυτές οι περιπτώσεις Το ζήτημα δεν είναι λήξαν

Ο Φρόυντ είχε πει ότι ψυχική υγεία είναι το να αγαπάς και να δουλεύεις Δεδομένης της έντονης έμφασης του υπαρξισμού στην υποκειμενική εμπειρία του ανθρώπουστη μοναδικότητά του και στη σχέση του με τον εαυτό του και τον κόσμο θα μπορούσαμε ίσως να προτείνουμε μια μέση λύση μεταξύ των δύο άκρων (του να βλέπουμε παθολογία παντού από τη μια και πουθενά από την άλλη) Εδώ πάλι μπορεί να μας βοηθήσει η φιλοσοφική και η θεολογική θεώρηση

12 Βλ επίσης διαφωνίες ως προς το τι συνιστά κατάθλιψη αγωνία ή πένθος στο πώς αυτά εκδηλώνονται και στο πόσο χρονικό διάστημα laquoπρέπειraquo να διαρκούν13 Βλ τώρα την δικαιολογημένα σε μερικές περιπτώσεις σφοδρή αντίδραση ψυχιάτρων και ψυχολόγων για την 5η έκδοση του DSM

12

Ο φιλόσοφος Goicoechea (2011) συμβολοποίησε με έναεξαιρετικά ενδιαφέροντα τρόπο την Αγία Τριάδα Θεωρεί λοιπόν την Αγία Τριάδα σύμβολο Αγάπης Καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η Αγάπη έχει τέσσερις εκφάνσεις14

Αγάπη (Θεός)Έρως (Χριστός)

Φιλία (Άγιο Πνεύμα)Στοργή (Παναγία)

Η Αγάπη του Πατρός μάς δημιουργεί ο Έρωτας του Υιού για μας μάς λυτρώνει η Φιλία του Αγίου Πνεύματος μας καθαγιάζει και τέλος η αγάπη της Παρθένου Μαρίας μας δείχνει πώς να ανταποκρινόμαστε στην Αγάπη της Αγίας Τριάδας

Αυτά τα τέσσερα είδη αγάπης καλύπτουν όλο το φάσμα της ύπαρξης του ανθρώπου με την έννοια ότι επικαλύπτουν όλες τις πτυχές της ζωής του σχέση με τονεαυτό τους άλλους τον κόσμο τον Θεό ή την πνευματικότητα Διότι όπως υποστηρίζουν κάποιοι υπαρξιακοί ψυχοθεραπευτές ο σκοπός του ανθρώπου δεν είναι να αυξηθεί και να πληθυνθεί αλλά να σχετιστεί (Spinelli 1996 σ 18-19) Ως πρόσωπο θα προσθέταμε εμείς Δηλαδή να αυξηθεί εσωτερικά να γίνει περισσότερο ευρύχωρος

Ως εκ τούτου θα μπορούσαμε να πούμε ότι η βασικότερη (αν όχι η μόνη) ένδειξη λειτουργικότητας (μερικοί προτιμούν τους όρους υγείαπαθολογία) πάνω στην οποία χτίζονται όλες οι άλλες λειτουργίες είναι ηικανότητα αγάπης και ότι η ψυχοθεραπεία κατά κύριο 14 Το ίδιο πράγμα έχει ειπωθεί με άλλο τρόπο και από το Φιλόθεο Φάρο 2001 σ49

13

λόγο και ακολούθως η συμβουλευτική έχει να κάνει με το πού στεκόμαστε σε σχέση με αυτούς του τέσσερεις άξονες Πώς laquoμας ορίζουμεraquo σε σχέση με αυτούς Πώς ζούμε σε σχέση με αυτούς Για κάποιες θεραπευτικές προσεγγίσεις η λειτουργικότητα του ανθρώπου εξαρτάται από την επιτυχή επίλυση εσωτερικών συγκρούσεων (πχ idvs superego) ή συγκρούσεων μεταξύ του ατόμου και της κοινωνίας Για άλλες από την επιτυχή εκμάθηση προσαρμοστικών γνωσιών αφού ο άνθρωπος θεωρείται ένα είδος μαυροπίνακα όπου γράφουμε και ξεγράφουμε πληροφορίες κατά το δοκούν Για άλλες εξαρτάται από τηναποδοχή των δεδομένων της ύπαρξης και από τη στάση του ανθρώπου απέναντι σε αυτά τα δεδομένα Η πρότασή που κάνουμε εδώ είναι ότι η λειτουργικότητα του ανθρώπου εξαρτάται από την αγαπητική του στάση (κατά πόσο και πώς αγαπά και αγαπιέται) Αυτό προϋποθέτει σχέση προσώπων ελευθερία ευθύνη Η σχέση φυσικά δεν είναι μόνο με τον Άλλο (οι γύρω μας το περιβάλλον ότι αποκαλούμε Ετερότητα) αλλά και με τον Εαυτό (η σχέση μετον εαυτό μας και την ετερότητα εντός μας που εκπροσωπείται από τα διαφορετικά laquoκομμάτιαraquo μας τα οποία καλούμαστε να συνθέσουμε σε ένα λειτουργικό σύνολο) Εν ολίγοις η λειτουργικότητα του ανθρώπου εξαρτάται από το κατά πόσο και πώς αγαπά και αγαπιέται ως πρόσωπο σε πλαίσιο ελευθερίας και ευθύνης κατrsquo αναλογία πάντα με τη σχέση των Προσώπων της Αγίας Τριάδας

Παθολογία λοιπόν είναι αυτό που πολύ σκληρά αλλά πολύ εύστοχα ο Χρήστος Γιανναράς αποκαλεί laquoαναπηρία αναφορικότηταςraquo δηλαδή το να μην μπορείς να αγαπήσεις

14

Συνδέεται με την προθετικότητα της αγάπης όπως έχει αναλυθεί από τον Ζαν-Λυκ Μαριόν Επίσης συνδέεται με την ικανότητα διάκρισης Όχι τόσο ως δωρεά αγιοπνευματική αλλά ως ικανότητα διάκρισης του αληθινούαπό το ψεύτικο (του καλού από το κακό) και ως χάρισμα αγάπης και φιλανθρωπίας (Κοσμόπουλος)15 Η διάκριση έχεικατrsquo αρχάς την αφετηρία της στην αυτογνωσία Και δεν μπορούμε να έχουμε αυτογνωσία αν δεν ξέρουμε τους περιορισμούς μας και δεν δείχνουμε ταυτόχρονα επιείκειαγια την μικρότητά μας Στην πραγματικότητα όπως είχε πει και ένας καθηγητής μου που δεν ζει πια η ψυχοθεραπεία και η συμβουλευτική έχουν να κάνουν με τονα συγχωρέσουμε τον εαυτό μας που δεν είμαστε τέλειοι και να τον συγχωρέσουμε που δεν είμαστε όπως μας θέλουνοι άλλοι Ο μόνος τρόπος να το κάνουμε αυτό είναι μέσῳ της προσπάθειας να δούμε τόσο τον εαυτό μας όσο και τονάλλο ως πρόσωπα και να σχετιστούμε μαζί τους ως τέτοιαΣτην όλη μας προσπάθεια να συν-χωρέσουμε τον εαυτό μαςέτσι ώστε να σχετιστούμε πιο ελεύθερα ως πρόσωπα με τους άλλους αλλά και με το Θεό όσοι από μας είμαστε ένθεοι και ενδιαφερόμαστε για κάτι τέτοιο βρίσκουμε πολύ παρήγορο και ανακουφιστικό το ότι υπάρχει ένας φίλος ο Μεγάλος Φίλος που στην απέραντη ευρυχωρία του μας συν-χωρεί και ψιθυρίζει ακατάπαυστα στο αυτί μας

laquoΈλα έλα και πάλι έλαΈλα κι αν είσαι άπιστος κι αν είσαι ειδωλολάτρης

15 Σε αυτό το σημείο ίσως θα μπορούσαμε να συνδέσουμε τη διάκριση με τα λεγόμενα ldquocharacter strengthsrdquo της θετικής ψυχολογίας αυτό όμως είναι μία άλλη συζήτηση

15

Ή της φωτιάς πιστόςΤου σπιτιού μας η γωνιά δεν έχει απελπισιάς κατώφλιΚι αν έχεις εκατό φορές τους όρκους σου πατήσειΈλα ξανάhellip16raquoΚαι έτσι μας μαθαίνει τη συγχώρεση που μετά κατrsquo

αναλογία πάντα μπορούμε να προσφέρουμε προς εαυτό και άλλους

Η εσχατολογία στην θεωρία για την αλλαγήΗ οντολογία του προσώπου συνδυασμένη με την

εσχατολογία μας μαθαίνει ότι το μίσος του Άλλου και η απόρριψη του είναι μια μορφή κόλασης και στον εδώ κόσμο(Ιωάννης Ζηζιούλας 2012 σ 52-55) Και πάλι βλέπουμε τη σπουδαιότητα της ικανότητας να αγαπήσουμε η έλλειψη της οποίας μας ρίχνει σε κοσμική (και για όσους από μαςείμαστε ένθεοι) σε μεταφυσική κόλαση Θα προσθέταμε πάλι ότι το ίδιο συμβαίνει και με την απόρριψη της εσωτερικής ετερότητας (των laquoκομματιώνraquo μας τα οποία δενσυμπαθούμε ή για τα οποία ντρεπόμαστε και που θέλουμε να κρύψουμε) Η αλλαγή ξεκινά λοιπόν από τη Σχέση αφούη ίδια η ύπαρξη τόσο για τον Περγάμου Ιωάννη (2012 σ 69) όσο και για τους υπαρξιστές δεν νοείται εκτός σχέσης Η σχέση είναι η βασιλική οδός της αλλαγής Κυρίως βεβαίως η σχέση αγάπης Μέσω αυτής βιώνουμε ενσώματα τα συναισθήματά μας εκφράζουμε τις σκέψεις μας και ενεργούμε διαφορετικά Τίποτα από αυτά δεν γίνεται βεβαίως αν δεν πάρουμε εν ελευθερία την απόφασηνα σχετιστούμε (Ιωάννης Ζηζιούλας 2012 σ 72)

16 Τζελαλαντίν Ρουμί Ο Αγαπημένος Αθήνα Εκδόσεις Αρμός 1997 σ 22

16

Τέλος ας έχουμε υπrsquo όψιν μας ότι το πρόσωπο δεν είναι κάτι που καθορίζεται αποκλειστικά από ένα παρελθόν αμετάβλητο και γραμμικό (όπως ισχυρίζονται κάποιες θεωρίες) ούτε αποκλειστικά από το περιβάλλον (όπως ισχυρίζονται κάποιες άλλες) Είναι κάτι που επηρεάζεται τόσο από το παρελθόν όσο και από το περιβάλλον όσο και από την ποιότητα του ατόμου (βιολογική17 ή ψυχική ανάλογα με την κατεύθυνση που έχεικανείς επιστημονική ή πνευματική) όσο και από το παρόν όσο και από το μέλλον (όπως ισχυρίζονται οι υπαρξιστικές θεωρίες Spinelli 1994 σ 106-109 2005 σ 97-98 Macquarrie 1972 σ199-202) Το μέλλον είναι εξαιρετικής σημασίας στις υπαρξιακές-φαινομενολογικές προσεγγίσεις Όμως φαίνεται να γίνεται σιγά-σιγά κοινός τόπος σε σημείο που αναφέρεταικαι σε περιοδικά ευρείας χρήσης όπως το Time18

Αυτή η ιδέα βρίσκει εντελώς σύμφωνη την ορθόδοξη θεολογία Ο Θεός είπε laquoκαινά ποιώ τα πάνταraquo(Αποκ 215) εννοώντας το όραμα ενός καινού ουρανού και μιας καινής γης (Aποκ 211) Αυτό μας απελευθερώνει καθημερινά από το βάρος τόσο του παρελθόντος όσο και του παρόντος και συνεχώς μας δείχνει το δρόμο για ένα καινούργιο μέλλον Το πρόσωπο θεολογικά ομιλώντας είναι μια πραγματικότητα που θα δικαιωθεί πλήρως στο μέλλον Ήδη από την Παλαιά Διαθήκη όταν ο Θεός παρουσιάζεται ως laquoΕγώ ειμί ο Ονraquo δεν σημαίνει μόνο μια17 Δεν αρνούνται όλοι οι υπαρξιστές μια προϋπάρχουσα δομή έστω και εντελώς βασική (Cooper 2001 1-12)18 Ο εγκέφαλός μας δεν σφραγίζεται από το παρελθόν Συνεχώς διαμορφώνεται από το μέλλον ldquohellip our brains arenrsquot just stamped by the past They are constantly shaped by the futurerdquo Sharot T The optimism bias Time June 6 2011 p 38

17

ταυτολογία όπως έχει καθιερωθεί να πιστεύεται (Εγώ Είμαι Αυτός που Είμαι) αλλά σύμφωνα με κάποιους μεταφραστές σημαίνει laquoΕίμαι Αυτός που θα Είμαιraquo19

ΣυμπέρασμαΑν και δεν έχει αναφερθεί συχνά η οντολογία του

προσώπου εν τέλει έχει πολλά κοινά σημεία με την υπαρξιακή θεώρηση του ανθρώπου στο σύνολό της Μπορεί δε η πρώτη να δώσει στη δεύτερη ένα στέρεο έδαφος σε διάφορες πτυχές των προβληματισμών της όπως όσον αφορά το τι συνιστά πρόσωπο προσωπικότητα στο τι συνιστά παθολογία και στο πώς επιτυγχάνεται η αλλαγή χωρίς να χρειάζεται είναι η γνώμη μας ένας θεραπευτής να laquoασπαστείraquo τη συγκεκριμένη οντολογία Αρκεί να είναι ανοιχτός σε αυτή

19 Βλ επίσης και laquoΟ Θεός εξετάζει τα μελλούμενα και όχι τα παρελθόνταraquo Ισαάκο Σύρος Ασκητικά Τόμος Β3 Λόγοι ΙΒrsquomdashΜΑrsquo Αθήνα Εκδ Θεσβίτης σ 153 Είναιαυτό που πολύ σοφά λέει ο λαός umlΤα στερνά τιμούν τα πρώταraquo

Για περισσότερα στο θέμα της εσχατολογικής αλήθευσης του προσώπου βλ Χαράλαμπος Βέντης Εσχατολογία και Ετερότητα η διασταύρωση δύο ασύμβατων οριζόντων Αθήνα Εκδ Γρηγόρη 2005

18

ΒιβλιογραφίαΣτα ελληνικάΔελλής ΙΓ (2005) Φιλοσοφική συμβουλευτική η φιλοσοφία ως laquoθεραπείαraquo

Αθήνα Τυπωθήτω ndash Γιώργος ΔαρδανόςΙωάννης Ζηζιούλας Μητροπολίτης Περγάμου (1977) Από το προσωπείον εις το

πρόσωπον η συμβολή της Πατερικής Θεολογίας εις τηνέννοιαν του προσώπου Στο Ευχαριστήρια εις τιμήν του Μητροπολίτου Γέροντος Χαλκηδόνος Μελίτωνος Θεσσαλονίκη Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών σσ 287-323

Ιωάννης Ζηζιούλας Μητροπολίτης Περγάμου (2012) Εσχατολογία και ύπαρξη

Σύναξη 121 Ιαν-Μαρτ σσ 43-72Κοσμόπουλος ΑΒ Η διάκριση στη συμβουλευτική εργασίαΑνασύρθηκε από

httpwwwavkosmopoulosgrpaidagogiki-psixologia-ekpaidefsi-ekpedeftikoshtml 7812

Μέγας Βασίλειος (2000) Περί διαφοράς ουσίας και υποστάσεως επιστολή

Γρηγορίω αδελφώ Στο Ντίνα Σαμοθράκη (Eπιμ) Πανόραμα του προσώπου

(σ 9-18) Αθήνα Εκδόσεις Αρμόςπ Θερμός Β (1998) Αναζητώντας το πρόσωπο αληθής και ψευδής

εαυτός κατά τον Donald Winnicott και κατά τον Αγ Γρηγόριο Παλαμά

Αθήνα Αρμός

19

έμφαση στην υπόσταση Για να χρησιμοποιήσουμε μια αναλογία η ψυχολογία ασχολείται με την ουσία του ανθρώπου ενώ η ψυχοθεραπεία με την υπόστασή του Και οιδύο πλευρές είναι απαραίτητες για μια ολοκληρωμένη θέαση του ανθρώπου όμως θα υποστήριζαν οι υπαρξιακοί ψυχοθεραπευτές αφrsquo ης στιγμής η θεραπεία βασίζεται στησχέση προσώπων δίνει μεγαλύτερη έμφαση στην υπόσταση ηοποία έχει μεγαλύτερη βαρύτητα

Σχέση υπαρξιακής ψυχοθεραπείας και συμβουλευτικής και θρησκείας πνευματικότητας

Φυσικά υπάρχουν πολλοί υπαρξιακοί σύμβουλοι και ψυχοθεραπευτές που είναι ένθεοι εντούτοις οι υπαρξιακές προσεγγίσεις δεν φαίνεται να έχουν εμπνευστεί ιδιαίτερα από τον ένθεο υπαρξισμό με εξαίρεση τις επιρροές από τον Soslashren Kierkegaard τον Paul Tillich και τον Martin Buber Κυρίως ο Buber φαίνεται να έχει εμπνεύσει τη συμβουλευτική πρακτική μετον περίφημο διαχωρισμό μεταξύ της σχέσης Εγώ-Εσύ και Εγώ-Αυτό ενώ ο Tillich με τον περίφημο διαχωρισμό που έχει κάνει μεταξύ υπαρξιακού και νευρωσικού άγχους έναδιαχωρισμό που βλέπουμε ότι έχει επηρεάσει πάρα πολύ τον Ρόλο Μαίη εκπρόσωπο της αμερικανικής σχολής Από την άλλη υπάρχουν πολλοί άθεοι φιλόσοφοι του υπαρξισμού και της φαινομενολογίας όπως ο Νίτσε ο Σαρτρ και ο Χάιντεγκερ οι οποίοι βρίσκονται πολύ συχνά στη βάση της υπαρξιακής-φαινομενολογικής θεωρίας αλλά και πρακτικής

5

Αντίστοιχα υπάρχουν πολλοί ψυχοθεραπευτές της υπαρξιακής ndash φαινομενολογικής προσέγγισης που είναι άθεοι με λαμπρό παράδειγμα τον Ίρβιν Γιάλομ όπως και κάποιοι που είναι ένθεοι όπως ο Βίκτωρ Φράνκλ Σε γενικές γραμμές το πνευματικό στοιχείο (με την ευρεία του έννοια) είναι έντονο στην υπαρξιακή θεώρηση και αυτό φαίνεται επί παραδείγματι στο έργο της Emmy van Deurzen η οποία στις 3 διαστάσεις της ύπαρξης όπως τιςείχε διαμορφώσει ο Binswanger προσθέτει την πνευματική4

Επιπροσθέτως υπάρχουν και κάποιοι που υποστηρίζουνότι η σφοδρή αντίδραση πχ του Νίτσε προς τον Χριστιανισμό ήταν περισσότερο συμβολική ήταν αντίδρασηπρος μία φορμαλιστική και μη αυθεντική (όπως θα έλεγε οΧάιντεγκερ) εκκλησία που παραπλανεί τους πιστούς μακριάαπό μια ουσιαστική και εσωτερική σχέση με το Θεό Έχει να κάνει με τη γενικότερη αντίδραση του υπαρξισμού στηναντικειμενοποίηση τόσο του Θεού όσο φυσικά και των ανθρώπων Οι ίδιοι θεωρητικοί υποστηρίζουν ότι η κατά κυριολεξία ανάγνωση των θρησκευτικών κειμένων παραποιεί

4 Κατά την Emmy van Deurzen (Cooper 2003 σ 113 Deurzen 2002 σ 92) οι τρείς διαστάσεις είναι η φυσική (Umwelt) η οποία καταδεικνύει τη σχέση μαςμε τον υλικό κόσμο και το φυσικό περιβάλλον η κοινωνική (Mitwelt) η οποία είναι η σχέση μας με τους άλλους και τον κόσμο ο δημόσιος χώρος οι πολιτιστικές νόρμες οι κοινωνικές συμβάσεις και οι διαπροσωπικές δυναμικές πουεπηρεάζουν τη συμπεριφορά μας η προσωπική (Eigenwelt) που είναι η σχέση μας με τον εαυτό μας ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας η προσωπική αντίληψη και η σχέση μας με τα πράγματα τα ζώα τους άλλους) και η πνευματική (Uberwelt) η διάσταση στην οποία βρίσκεται χώρος τόσο για τη θρησκευτικότητα για τον ηθικό βίο τα ιδεώδη μας και τις αξίες μας όσο και για τις πεποιθήσεις μια και την ιδεολογία μας

6

την αληθινή διδαχή και κάνει κακό εν τέλει στη συναισθηματική και πνευματική υγεία του ανθρώπου (Maglo 2001 σ 27-29) και αυτό ακριβώς ήθελαν να καταδείξουν οι λεγόμενοι άθεοι υπαρξιστές φιλόσοφοι

Η οντολογία του προσώπου η θεωρία της προσωπικότητας και η σχεσιακή δυναμική του ανθρώπου

Όταν μιλάμε για πρόσωπο δεν μπορούμε να αποφύγουμενα μιλήσουμε έστω και εν τάχει για τη θεωρία προσωπικότητας Η υπαρξιακή προσέγγιση στην ψυχοθεραπεία δεν έχει μία και μοναδική θεωρία προσωπικότητας (Δελλής 2005 σ 139) Κάποιοι πχ η αμερικανική σχολή υποστηρίζουν μια δυναμική θεώρηση της ανθρώπινης προσωπικότητας με την έννοια ότι η προσωπικότητα δεν είναι κάτι σταθερό και αναλλοίωτο αλλά κάτι δυναμικό και ευέλικτο και δέχονται την ύπαρξησυγκρούσεων Μόνο που κατrsquo εκείνους υπάρχει μία βασική σύγκρουση5 και αυτή είναι με τα δεδομένα της ύπαρξης (Corsini 2005 σ 279) όπως ο θάνατος η ελευθερία ημοναξιά η έλλειψη νοήματος αλλά και οι πολικότητες τοlaquoρίξιμόraquo μας στον κόσμο το ενσώματο της ύπαρξης κα (Cooper 2002 σ 126) Υπάρχουν υπαρξιστές που επηρεασμένοι από τον κοινωνικό κονστρουκτιβισμό θεωρούν ότι δεν μπορούμε να μιλάμε για εαυτό αλλά για

5 Για να είμαστε ακριβείς πολλοί υπαρξιστές κυρίως της Βρετανικής Σχολής αποφεύγουν να εμπλέκουν την έννοια της σύγκρουσης στη θεωρία τους και συχνά μιλούν για laquoέντασηraquo η οποία παραπέμπει σε άλλο τρόπο σκέψης αφού μια ένταση δεν είναι απαραιτήτως συγκρουσιακή

7

εαυτούς [μιλώντας πάντα για την αντίληψη εαυτούεαυτών που βρίσκεται σε δηλώσεις όπως δεν είμαι ο ίδιος άνθρωπος που ήμουν πριν 20 χρόνια (Spinelli 2005 σ 75)] Σε κάθε περίπτωση δεν νοείται η ύπαρξη απομονωμένη αλλά πάντα σε σχέση με τους άλλους (βλέπε το Χαϊντεγκεριανό εν-τω-κόσμω-είναι ή ενθαδικό είναι) Προσωπικά σε αντίθεση με πολλούς υπαρξιστές ψυχοθεραπευτές έλκομαι από την ιδέα ενός laquoαληθινούraquo εαυτού (Θερμός 1998 αλλά και Ρότζερς 1961 σ 109-111) με την προϋπόθεση ότι είναι ρευστός δυναμικός και γεμάτος δυνατότητες6

Το πρόσωπο ταυτόχρονα συνδέεται παραδοσιακά στη φιλοσοφία αλλά και στη θεολογία με την οντολογία Σαφώςη έννοια του προσώπου όπως χρησιμοποιείται στην ψυχοθεραπεία είναι διαφορετική από τη θεολογική της έννοια Αυτό πρέπει να τονιστεί Όπως ξέρουμε η έννοια του προσώπου στη θεολογία προέρχεται από την αντίληψη του Θεού ως πρόσωπο και αυτό προϋποθέτει θεολογικές παραδοχές που ο ψυχοθεραπευτής δεν είναι υποχρεωμένος να προσυπογράψει Υπάρχει δηλαδή ένα Τριαδολογικό υπόβαθρο πίσω από την έννοια του προσώπου και ο όποιος θεραπευτής δεν είναι φυσικά υποχρεωμένος να πιστεύει στην Αγία Τριάδα

Υπάρχει ένα ζήτημα στην οντολογία η οποία μελετά αυτό που υπάρχει από τι είναι φτιαγμένη η πραγματικότητα ποια η σχέση του όντος με την 6 Για περισσότερα για τη σχέση προσωποκεντρικής προσέγγισης και ορθόδοξης ανθρωπολογίας βλ Κωνσταντινίδης Γ (2012) Σύγκριση και σύνθεση της προσωποκεντρικής ψυχοπαιδαγωγικής του Carl Rogers (person-centered education) και της ορθόδοξης χριστιανικής παιδαγωγικής Αδημοσίευτη διπλωματική εργασία Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο Πάτρα

8

πραγματικότητα κα Το ζήτημα είναι ότι είναι δύσκολονα καθορίσουμε το τι υπάρχει όπως και το ποιες είναι οικατάλληλες ερωτήσεις για ξεκαθαρίσουμε το τι υπάρχει και αν υπάρχει Και καλά όσον αφορά αυτά στα οποία έχουμε πρόσβαση με τις αισθήσεις μας Αλλά τι γίνεται με έννοιες όπως οι αριθμοί ή ο Θεός (van Inwagen 2010) Με θέματα οντολογίας έχουν ασχοληθεί πολύ τόσο οι φαινομενολόγοι όσο και οι υπαρξιστές φιλόσοφοι Από κει έχει περάσει έμμεσα (μερικές φορές με φαινομενικά δεδομένες απαντήσεις και σταθερές) στην υπαρξιακή συμβουλευτική και ψυχοθεραπεία Η ύπαρξη παραδείγματοςχάριν θεωρείται δεδομένη και μάλιστα θεωρείται ότι προηγείται της ουσίας (Τσάκαλος 2005 σ 65)

Το να βάζουμε την οντολογία (άρα τη μεταφυσική) στην ψυχολογία είναι δυνάμει επικίνδυνο7 Όμως υπεισέρχεται τόσο στη θεωρία προσωπικότητας όσο και κατrsquo επέκταση στη συμβουλευτική Πολλοί υπαρξιστές όπωςείδαμε λένε ότι η προσωπικότητα είναι αποτέλεσμα συγκρούσεων πχ του ανθρώπου με τα δεδομένα της ύπαρξης ή ότι η προσωπικότητα δεν υπάρχει ως κάτι συμπαγές άλλα είναι κάτι τόσο ρευστό που πλέον μιλάμε για προσωπικότητες και εαυτούς

Εδώ η θεολογία του προσώπου σε συνδυασμό με τη φιλοσοφία μπορεί να μας βοηθήσει να ξεκαθαρίσουμε τα πράγματα όταν μιλάμε για έναν άνθρωπο μιλάμε για ένα 7 Όπως και το να βάζουμε την ηθική στην ψυχοπαθολογία πράγμα που έχει ήδη γίνει έμμεσα με απρόβλεπτες κατά τη γνώμη μου συνέπειες για το μέλλον [βλ για παράδειγμα τον ορισμό του Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-IV) για την αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας όπως και το τι θεωρείται υγιές στοιχείο του χαρακτήρα σε αντίστοιχο laquoθετικόraquo εγχειρίδιο της Θετικής Ψυχολογίας το Character Strengths and Virtues του Selingman (2004)]

9

όν Όταν μιλάμε για προσωπικότητα μιλάμε για κάτι υπαρκτό που μπορεί να μην είναι γρανιτώδες ή ακόμα και συμπαγές μπορεί να είναι κάτι ρευστό αλλά παραμένει κάτι πάνω στο οποίο γίνονται οι αλλαγές Τέλος ο άνθρωπος η προσωπικότητα το εγώ μας δεν είναι ένα ρινγκ πάνω στο ποιο συγκρούονται πράγματα καταστάσεις ή και κομμάτια του εαυτού μας Δεν είναι ένας τόπος πολέμου8 Είναι κατrsquo αρχάς ένας τόπος σχέσεων (μερικές φορές συγκρουσιακών σχέσεων αλλά πρωτίστως σχέσεων) σε ένα χρόνο με κατεύθυνση στο μέλλον

Ο Περγάμου Ιωάννης μας λέει ότι ο άνθρωπος είναι πρόσωπο δυνάμει Γίνεται πρόσωπο όταν αληθεύει δηλ όταν δεν υποκρίνεται ότι είναι κάτι άλλο από αυτό που είναι Όταν δεν υποδύεται ένα ρόλο (1977 σ 291 σημ 10)9 Ο Περγάμου Ιωάννης απελευθερώνει την οντολογία απότη γνωσιολογία10 Αυτή η απελευθέρωση σημαίνει δεν αγαπάμε έναν άνθρωπο επειδή ξέρουμε το είναι του Όταν μιλάμε για ανθρώπους δεν μπορούμε να θέσουμε το ερώτημαlsquoτιrsquo ndash η απάντηση θα ήταν γνωσιολογική Αν ξεκινήσεις από το lsquoτιrsquo τον αντικειμενοποιείς καταργείς τη μοναδικότητά του αφού η απάντηση στο lsquoτιrsquo μπορεί να είναι γυναίκα μαύρος ξένος ομοφυλόφιλος κτλ Το

8 Αυτό είναι ένα πολεμικό αν όχι πολεμοχαρές σκεπτικό το οποίο υπάρχει και στη μαρξιστική θεωρία και το οποίο εκτός από αντιπαραγωγικό είναι και αναληθέςστην απολυτότητά του9 Αυτή βεβαίως είναι η μία συνθήκη για να γίνει το υποκείμενο πρόσωπο Η άλλη είναι να σχετιστεί αγαπητικά με τον όντως Άλλο10 Ο Χάιντεγκερ έχει άλλη αφετηρία και δεν μπορεί να το κάνει Προσπαθεί μεν να απελευθερώσει το υποκείμενο από έναν οντισμό (δηλ αντικειμενοποίηση του ανθρώπου) αλλά είναι παγιδευμένος εμμενειοκρατικά (immanentism) σε ένα κοσμοείδωλο δηλαδή είναι παγιδευμένος στην ενδοχρονική και ενδοκοσμική πραγματικότητα Ως εκ τούτου δεν μπορεί να συλλάβει μία έννοια του προσώπου που να ξεφεύγει από τις χωρο-χρονικές μας προσλαμβάνουσες

10

μόνο αποδεκτό ερώτημα περί του προσώπου είναι το lsquoποιοςrsquo είναι κάποιος στο οποίο η απάντηση είναι μόνο το κύριο όνομα και τίποτε άλλο Έτσι μας γνωρίζει ο Θεός ως Κώστα Χαράλαμπο Γεωργία κτλ και όχι ως προς το lsquoτιrsquo μας11 Αυτό είναι η απελευθέρωση της οντολογίας από τη γνωσιολογία Με αυτό τον τρόπο δεν ποδηγετείται η οντολογία Ο Θεός δεν σχετίζεται με αντικείμενα αλλά μόνο με πρόσωπα Όπως και με το Θεό δεν ξέρουμε τί είναι και ούτε μας απασχολεί Τον ξέρουμε μόνο από τα ονόματά Του Πατήρ Υιός και Άγιο Πνεύμα Επίσης αν δεν απελευθερωθεί η οντολογία από τηγνωσιολογία δεν μπορούμε να σχετιστούμε ελεύθερα με τους ανθρώπους Η εμπλοκή μας στο lsquoτιrsquo μας παγιδεύει (Zizioulas 2006 σ 99-112) Αυτό συνδέεται με τη διαφορά μεταξύ της αντικειμενικής γνώσης και της βιωμένης αλήθειας όπως επίσης και με το σκεπτικό ότι τα αισθήματα και οι σκέψεις έχουν ένα αντικείμενο σε αντίθεση με το σκεπτικό ότι τα αισθήματα και οι σκέψειςείναι βιωμένα και σχεσιακά (δηλαδή έχουν προθετικότητα)

Απόπειρα εναλλακτικής οπτικής στην παθολογίαΗ υπαρξιακή ψυχοθεραπεία έχει συνδεθεί στενά με το

αντιψυχιατρικό κίνημα Είναι έντονη η δυσπιστία της υπαρξιακής-φαινομενολογικής προσέγγισης ως προς την εγκυρότητα των διαγνωστικών εγχειριδίων και είναι πολλές οι φορές που έχουν κατηγορήσει την υπόλοιπη επιστημονική κοινότητα για ακραία παθολογικοποίηση

11 Και έτσι μας μνημονεύει η Εκκλησία

11

φυσιολογικών δράσεων και αντιδράσεων των ανθρώπων (Parker Γεωργακά Harper McLaughlin Stowell-Smith M 2007 σ 45-53)12 Δεν θα υπεισέρθουμε σε αυτό Θα μπορούσαμε όμως με ασφάλεια να πούμε ότι τα άκρα δεν ωφελούν Ούτε το να σπεύδουμε να παθολογοποιούμε13 ούτε όμως να αγνοούμε την παθολογία όπου αυτή υπάρχει (έστω και σε σπάνιες κατά μερικούς περιπτώσεις) διότι θα ήτανσαν να αγνοούμε τον ανθρώπινο πόνο Ο πατέρας Φιλόθεος Φάρος σοφά κατά τη γνώμη μου μιλάει για βαθμούς υγείας και αποφεύγει το δίπολο υγείααρρώστεια όταν πρόκειται για την ανθρώπινη ψυχή ενώ μιλά για ευθύνηανευθυνότητα (2001 σ 61-67) Υπάρχουν βέβαια κάποιες πολύ δύσκολες περιπτώσεις στις οποίες δεν μπορούμε παρά να αποδεχτούμε την πιθανότητα της ασθένειας Χρειάζεται να σκεφτούμε πολύ σοβαρά ποιες μπορεί τελικά να είναι αυτές οι περιπτώσεις Το ζήτημα δεν είναι λήξαν

Ο Φρόυντ είχε πει ότι ψυχική υγεία είναι το να αγαπάς και να δουλεύεις Δεδομένης της έντονης έμφασης του υπαρξισμού στην υποκειμενική εμπειρία του ανθρώπουστη μοναδικότητά του και στη σχέση του με τον εαυτό του και τον κόσμο θα μπορούσαμε ίσως να προτείνουμε μια μέση λύση μεταξύ των δύο άκρων (του να βλέπουμε παθολογία παντού από τη μια και πουθενά από την άλλη) Εδώ πάλι μπορεί να μας βοηθήσει η φιλοσοφική και η θεολογική θεώρηση

12 Βλ επίσης διαφωνίες ως προς το τι συνιστά κατάθλιψη αγωνία ή πένθος στο πώς αυτά εκδηλώνονται και στο πόσο χρονικό διάστημα laquoπρέπειraquo να διαρκούν13 Βλ τώρα την δικαιολογημένα σε μερικές περιπτώσεις σφοδρή αντίδραση ψυχιάτρων και ψυχολόγων για την 5η έκδοση του DSM

12

Ο φιλόσοφος Goicoechea (2011) συμβολοποίησε με έναεξαιρετικά ενδιαφέροντα τρόπο την Αγία Τριάδα Θεωρεί λοιπόν την Αγία Τριάδα σύμβολο Αγάπης Καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η Αγάπη έχει τέσσερις εκφάνσεις14

Αγάπη (Θεός)Έρως (Χριστός)

Φιλία (Άγιο Πνεύμα)Στοργή (Παναγία)

Η Αγάπη του Πατρός μάς δημιουργεί ο Έρωτας του Υιού για μας μάς λυτρώνει η Φιλία του Αγίου Πνεύματος μας καθαγιάζει και τέλος η αγάπη της Παρθένου Μαρίας μας δείχνει πώς να ανταποκρινόμαστε στην Αγάπη της Αγίας Τριάδας

Αυτά τα τέσσερα είδη αγάπης καλύπτουν όλο το φάσμα της ύπαρξης του ανθρώπου με την έννοια ότι επικαλύπτουν όλες τις πτυχές της ζωής του σχέση με τονεαυτό τους άλλους τον κόσμο τον Θεό ή την πνευματικότητα Διότι όπως υποστηρίζουν κάποιοι υπαρξιακοί ψυχοθεραπευτές ο σκοπός του ανθρώπου δεν είναι να αυξηθεί και να πληθυνθεί αλλά να σχετιστεί (Spinelli 1996 σ 18-19) Ως πρόσωπο θα προσθέταμε εμείς Δηλαδή να αυξηθεί εσωτερικά να γίνει περισσότερο ευρύχωρος

Ως εκ τούτου θα μπορούσαμε να πούμε ότι η βασικότερη (αν όχι η μόνη) ένδειξη λειτουργικότητας (μερικοί προτιμούν τους όρους υγείαπαθολογία) πάνω στην οποία χτίζονται όλες οι άλλες λειτουργίες είναι ηικανότητα αγάπης και ότι η ψυχοθεραπεία κατά κύριο 14 Το ίδιο πράγμα έχει ειπωθεί με άλλο τρόπο και από το Φιλόθεο Φάρο 2001 σ49

13

λόγο και ακολούθως η συμβουλευτική έχει να κάνει με το πού στεκόμαστε σε σχέση με αυτούς του τέσσερεις άξονες Πώς laquoμας ορίζουμεraquo σε σχέση με αυτούς Πώς ζούμε σε σχέση με αυτούς Για κάποιες θεραπευτικές προσεγγίσεις η λειτουργικότητα του ανθρώπου εξαρτάται από την επιτυχή επίλυση εσωτερικών συγκρούσεων (πχ idvs superego) ή συγκρούσεων μεταξύ του ατόμου και της κοινωνίας Για άλλες από την επιτυχή εκμάθηση προσαρμοστικών γνωσιών αφού ο άνθρωπος θεωρείται ένα είδος μαυροπίνακα όπου γράφουμε και ξεγράφουμε πληροφορίες κατά το δοκούν Για άλλες εξαρτάται από τηναποδοχή των δεδομένων της ύπαρξης και από τη στάση του ανθρώπου απέναντι σε αυτά τα δεδομένα Η πρότασή που κάνουμε εδώ είναι ότι η λειτουργικότητα του ανθρώπου εξαρτάται από την αγαπητική του στάση (κατά πόσο και πώς αγαπά και αγαπιέται) Αυτό προϋποθέτει σχέση προσώπων ελευθερία ευθύνη Η σχέση φυσικά δεν είναι μόνο με τον Άλλο (οι γύρω μας το περιβάλλον ότι αποκαλούμε Ετερότητα) αλλά και με τον Εαυτό (η σχέση μετον εαυτό μας και την ετερότητα εντός μας που εκπροσωπείται από τα διαφορετικά laquoκομμάτιαraquo μας τα οποία καλούμαστε να συνθέσουμε σε ένα λειτουργικό σύνολο) Εν ολίγοις η λειτουργικότητα του ανθρώπου εξαρτάται από το κατά πόσο και πώς αγαπά και αγαπιέται ως πρόσωπο σε πλαίσιο ελευθερίας και ευθύνης κατrsquo αναλογία πάντα με τη σχέση των Προσώπων της Αγίας Τριάδας

Παθολογία λοιπόν είναι αυτό που πολύ σκληρά αλλά πολύ εύστοχα ο Χρήστος Γιανναράς αποκαλεί laquoαναπηρία αναφορικότηταςraquo δηλαδή το να μην μπορείς να αγαπήσεις

14

Συνδέεται με την προθετικότητα της αγάπης όπως έχει αναλυθεί από τον Ζαν-Λυκ Μαριόν Επίσης συνδέεται με την ικανότητα διάκρισης Όχι τόσο ως δωρεά αγιοπνευματική αλλά ως ικανότητα διάκρισης του αληθινούαπό το ψεύτικο (του καλού από το κακό) και ως χάρισμα αγάπης και φιλανθρωπίας (Κοσμόπουλος)15 Η διάκριση έχεικατrsquo αρχάς την αφετηρία της στην αυτογνωσία Και δεν μπορούμε να έχουμε αυτογνωσία αν δεν ξέρουμε τους περιορισμούς μας και δεν δείχνουμε ταυτόχρονα επιείκειαγια την μικρότητά μας Στην πραγματικότητα όπως είχε πει και ένας καθηγητής μου που δεν ζει πια η ψυχοθεραπεία και η συμβουλευτική έχουν να κάνουν με τονα συγχωρέσουμε τον εαυτό μας που δεν είμαστε τέλειοι και να τον συγχωρέσουμε που δεν είμαστε όπως μας θέλουνοι άλλοι Ο μόνος τρόπος να το κάνουμε αυτό είναι μέσῳ της προσπάθειας να δούμε τόσο τον εαυτό μας όσο και τονάλλο ως πρόσωπα και να σχετιστούμε μαζί τους ως τέτοιαΣτην όλη μας προσπάθεια να συν-χωρέσουμε τον εαυτό μαςέτσι ώστε να σχετιστούμε πιο ελεύθερα ως πρόσωπα με τους άλλους αλλά και με το Θεό όσοι από μας είμαστε ένθεοι και ενδιαφερόμαστε για κάτι τέτοιο βρίσκουμε πολύ παρήγορο και ανακουφιστικό το ότι υπάρχει ένας φίλος ο Μεγάλος Φίλος που στην απέραντη ευρυχωρία του μας συν-χωρεί και ψιθυρίζει ακατάπαυστα στο αυτί μας

laquoΈλα έλα και πάλι έλαΈλα κι αν είσαι άπιστος κι αν είσαι ειδωλολάτρης

15 Σε αυτό το σημείο ίσως θα μπορούσαμε να συνδέσουμε τη διάκριση με τα λεγόμενα ldquocharacter strengthsrdquo της θετικής ψυχολογίας αυτό όμως είναι μία άλλη συζήτηση

15

Ή της φωτιάς πιστόςΤου σπιτιού μας η γωνιά δεν έχει απελπισιάς κατώφλιΚι αν έχεις εκατό φορές τους όρκους σου πατήσειΈλα ξανάhellip16raquoΚαι έτσι μας μαθαίνει τη συγχώρεση που μετά κατrsquo

αναλογία πάντα μπορούμε να προσφέρουμε προς εαυτό και άλλους

Η εσχατολογία στην θεωρία για την αλλαγήΗ οντολογία του προσώπου συνδυασμένη με την

εσχατολογία μας μαθαίνει ότι το μίσος του Άλλου και η απόρριψη του είναι μια μορφή κόλασης και στον εδώ κόσμο(Ιωάννης Ζηζιούλας 2012 σ 52-55) Και πάλι βλέπουμε τη σπουδαιότητα της ικανότητας να αγαπήσουμε η έλλειψη της οποίας μας ρίχνει σε κοσμική (και για όσους από μαςείμαστε ένθεοι) σε μεταφυσική κόλαση Θα προσθέταμε πάλι ότι το ίδιο συμβαίνει και με την απόρριψη της εσωτερικής ετερότητας (των laquoκομματιώνraquo μας τα οποία δενσυμπαθούμε ή για τα οποία ντρεπόμαστε και που θέλουμε να κρύψουμε) Η αλλαγή ξεκινά λοιπόν από τη Σχέση αφούη ίδια η ύπαρξη τόσο για τον Περγάμου Ιωάννη (2012 σ 69) όσο και για τους υπαρξιστές δεν νοείται εκτός σχέσης Η σχέση είναι η βασιλική οδός της αλλαγής Κυρίως βεβαίως η σχέση αγάπης Μέσω αυτής βιώνουμε ενσώματα τα συναισθήματά μας εκφράζουμε τις σκέψεις μας και ενεργούμε διαφορετικά Τίποτα από αυτά δεν γίνεται βεβαίως αν δεν πάρουμε εν ελευθερία την απόφασηνα σχετιστούμε (Ιωάννης Ζηζιούλας 2012 σ 72)

16 Τζελαλαντίν Ρουμί Ο Αγαπημένος Αθήνα Εκδόσεις Αρμός 1997 σ 22

16

Τέλος ας έχουμε υπrsquo όψιν μας ότι το πρόσωπο δεν είναι κάτι που καθορίζεται αποκλειστικά από ένα παρελθόν αμετάβλητο και γραμμικό (όπως ισχυρίζονται κάποιες θεωρίες) ούτε αποκλειστικά από το περιβάλλον (όπως ισχυρίζονται κάποιες άλλες) Είναι κάτι που επηρεάζεται τόσο από το παρελθόν όσο και από το περιβάλλον όσο και από την ποιότητα του ατόμου (βιολογική17 ή ψυχική ανάλογα με την κατεύθυνση που έχεικανείς επιστημονική ή πνευματική) όσο και από το παρόν όσο και από το μέλλον (όπως ισχυρίζονται οι υπαρξιστικές θεωρίες Spinelli 1994 σ 106-109 2005 σ 97-98 Macquarrie 1972 σ199-202) Το μέλλον είναι εξαιρετικής σημασίας στις υπαρξιακές-φαινομενολογικές προσεγγίσεις Όμως φαίνεται να γίνεται σιγά-σιγά κοινός τόπος σε σημείο που αναφέρεταικαι σε περιοδικά ευρείας χρήσης όπως το Time18

Αυτή η ιδέα βρίσκει εντελώς σύμφωνη την ορθόδοξη θεολογία Ο Θεός είπε laquoκαινά ποιώ τα πάνταraquo(Αποκ 215) εννοώντας το όραμα ενός καινού ουρανού και μιας καινής γης (Aποκ 211) Αυτό μας απελευθερώνει καθημερινά από το βάρος τόσο του παρελθόντος όσο και του παρόντος και συνεχώς μας δείχνει το δρόμο για ένα καινούργιο μέλλον Το πρόσωπο θεολογικά ομιλώντας είναι μια πραγματικότητα που θα δικαιωθεί πλήρως στο μέλλον Ήδη από την Παλαιά Διαθήκη όταν ο Θεός παρουσιάζεται ως laquoΕγώ ειμί ο Ονraquo δεν σημαίνει μόνο μια17 Δεν αρνούνται όλοι οι υπαρξιστές μια προϋπάρχουσα δομή έστω και εντελώς βασική (Cooper 2001 1-12)18 Ο εγκέφαλός μας δεν σφραγίζεται από το παρελθόν Συνεχώς διαμορφώνεται από το μέλλον ldquohellip our brains arenrsquot just stamped by the past They are constantly shaped by the futurerdquo Sharot T The optimism bias Time June 6 2011 p 38

17

ταυτολογία όπως έχει καθιερωθεί να πιστεύεται (Εγώ Είμαι Αυτός που Είμαι) αλλά σύμφωνα με κάποιους μεταφραστές σημαίνει laquoΕίμαι Αυτός που θα Είμαιraquo19

ΣυμπέρασμαΑν και δεν έχει αναφερθεί συχνά η οντολογία του

προσώπου εν τέλει έχει πολλά κοινά σημεία με την υπαρξιακή θεώρηση του ανθρώπου στο σύνολό της Μπορεί δε η πρώτη να δώσει στη δεύτερη ένα στέρεο έδαφος σε διάφορες πτυχές των προβληματισμών της όπως όσον αφορά το τι συνιστά πρόσωπο προσωπικότητα στο τι συνιστά παθολογία και στο πώς επιτυγχάνεται η αλλαγή χωρίς να χρειάζεται είναι η γνώμη μας ένας θεραπευτής να laquoασπαστείraquo τη συγκεκριμένη οντολογία Αρκεί να είναι ανοιχτός σε αυτή

19 Βλ επίσης και laquoΟ Θεός εξετάζει τα μελλούμενα και όχι τα παρελθόνταraquo Ισαάκο Σύρος Ασκητικά Τόμος Β3 Λόγοι ΙΒrsquomdashΜΑrsquo Αθήνα Εκδ Θεσβίτης σ 153 Είναιαυτό που πολύ σοφά λέει ο λαός umlΤα στερνά τιμούν τα πρώταraquo

Για περισσότερα στο θέμα της εσχατολογικής αλήθευσης του προσώπου βλ Χαράλαμπος Βέντης Εσχατολογία και Ετερότητα η διασταύρωση δύο ασύμβατων οριζόντων Αθήνα Εκδ Γρηγόρη 2005

18

ΒιβλιογραφίαΣτα ελληνικάΔελλής ΙΓ (2005) Φιλοσοφική συμβουλευτική η φιλοσοφία ως laquoθεραπείαraquo

Αθήνα Τυπωθήτω ndash Γιώργος ΔαρδανόςΙωάννης Ζηζιούλας Μητροπολίτης Περγάμου (1977) Από το προσωπείον εις το

πρόσωπον η συμβολή της Πατερικής Θεολογίας εις τηνέννοιαν του προσώπου Στο Ευχαριστήρια εις τιμήν του Μητροπολίτου Γέροντος Χαλκηδόνος Μελίτωνος Θεσσαλονίκη Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών σσ 287-323

Ιωάννης Ζηζιούλας Μητροπολίτης Περγάμου (2012) Εσχατολογία και ύπαρξη

Σύναξη 121 Ιαν-Μαρτ σσ 43-72Κοσμόπουλος ΑΒ Η διάκριση στη συμβουλευτική εργασίαΑνασύρθηκε από

httpwwwavkosmopoulosgrpaidagogiki-psixologia-ekpaidefsi-ekpedeftikoshtml 7812

Μέγας Βασίλειος (2000) Περί διαφοράς ουσίας και υποστάσεως επιστολή

Γρηγορίω αδελφώ Στο Ντίνα Σαμοθράκη (Eπιμ) Πανόραμα του προσώπου

(σ 9-18) Αθήνα Εκδόσεις Αρμόςπ Θερμός Β (1998) Αναζητώντας το πρόσωπο αληθής και ψευδής

εαυτός κατά τον Donald Winnicott και κατά τον Αγ Γρηγόριο Παλαμά

Αθήνα Αρμός

19

Αντίστοιχα υπάρχουν πολλοί ψυχοθεραπευτές της υπαρξιακής ndash φαινομενολογικής προσέγγισης που είναι άθεοι με λαμπρό παράδειγμα τον Ίρβιν Γιάλομ όπως και κάποιοι που είναι ένθεοι όπως ο Βίκτωρ Φράνκλ Σε γενικές γραμμές το πνευματικό στοιχείο (με την ευρεία του έννοια) είναι έντονο στην υπαρξιακή θεώρηση και αυτό φαίνεται επί παραδείγματι στο έργο της Emmy van Deurzen η οποία στις 3 διαστάσεις της ύπαρξης όπως τιςείχε διαμορφώσει ο Binswanger προσθέτει την πνευματική4

Επιπροσθέτως υπάρχουν και κάποιοι που υποστηρίζουνότι η σφοδρή αντίδραση πχ του Νίτσε προς τον Χριστιανισμό ήταν περισσότερο συμβολική ήταν αντίδρασηπρος μία φορμαλιστική και μη αυθεντική (όπως θα έλεγε οΧάιντεγκερ) εκκλησία που παραπλανεί τους πιστούς μακριάαπό μια ουσιαστική και εσωτερική σχέση με το Θεό Έχει να κάνει με τη γενικότερη αντίδραση του υπαρξισμού στηναντικειμενοποίηση τόσο του Θεού όσο φυσικά και των ανθρώπων Οι ίδιοι θεωρητικοί υποστηρίζουν ότι η κατά κυριολεξία ανάγνωση των θρησκευτικών κειμένων παραποιεί

4 Κατά την Emmy van Deurzen (Cooper 2003 σ 113 Deurzen 2002 σ 92) οι τρείς διαστάσεις είναι η φυσική (Umwelt) η οποία καταδεικνύει τη σχέση μαςμε τον υλικό κόσμο και το φυσικό περιβάλλον η κοινωνική (Mitwelt) η οποία είναι η σχέση μας με τους άλλους και τον κόσμο ο δημόσιος χώρος οι πολιτιστικές νόρμες οι κοινωνικές συμβάσεις και οι διαπροσωπικές δυναμικές πουεπηρεάζουν τη συμπεριφορά μας η προσωπική (Eigenwelt) που είναι η σχέση μας με τον εαυτό μας ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας η προσωπική αντίληψη και η σχέση μας με τα πράγματα τα ζώα τους άλλους) και η πνευματική (Uberwelt) η διάσταση στην οποία βρίσκεται χώρος τόσο για τη θρησκευτικότητα για τον ηθικό βίο τα ιδεώδη μας και τις αξίες μας όσο και για τις πεποιθήσεις μια και την ιδεολογία μας

6

την αληθινή διδαχή και κάνει κακό εν τέλει στη συναισθηματική και πνευματική υγεία του ανθρώπου (Maglo 2001 σ 27-29) και αυτό ακριβώς ήθελαν να καταδείξουν οι λεγόμενοι άθεοι υπαρξιστές φιλόσοφοι

Η οντολογία του προσώπου η θεωρία της προσωπικότητας και η σχεσιακή δυναμική του ανθρώπου

Όταν μιλάμε για πρόσωπο δεν μπορούμε να αποφύγουμενα μιλήσουμε έστω και εν τάχει για τη θεωρία προσωπικότητας Η υπαρξιακή προσέγγιση στην ψυχοθεραπεία δεν έχει μία και μοναδική θεωρία προσωπικότητας (Δελλής 2005 σ 139) Κάποιοι πχ η αμερικανική σχολή υποστηρίζουν μια δυναμική θεώρηση της ανθρώπινης προσωπικότητας με την έννοια ότι η προσωπικότητα δεν είναι κάτι σταθερό και αναλλοίωτο αλλά κάτι δυναμικό και ευέλικτο και δέχονται την ύπαρξησυγκρούσεων Μόνο που κατrsquo εκείνους υπάρχει μία βασική σύγκρουση5 και αυτή είναι με τα δεδομένα της ύπαρξης (Corsini 2005 σ 279) όπως ο θάνατος η ελευθερία ημοναξιά η έλλειψη νοήματος αλλά και οι πολικότητες τοlaquoρίξιμόraquo μας στον κόσμο το ενσώματο της ύπαρξης κα (Cooper 2002 σ 126) Υπάρχουν υπαρξιστές που επηρεασμένοι από τον κοινωνικό κονστρουκτιβισμό θεωρούν ότι δεν μπορούμε να μιλάμε για εαυτό αλλά για

5 Για να είμαστε ακριβείς πολλοί υπαρξιστές κυρίως της Βρετανικής Σχολής αποφεύγουν να εμπλέκουν την έννοια της σύγκρουσης στη θεωρία τους και συχνά μιλούν για laquoέντασηraquo η οποία παραπέμπει σε άλλο τρόπο σκέψης αφού μια ένταση δεν είναι απαραιτήτως συγκρουσιακή

7

εαυτούς [μιλώντας πάντα για την αντίληψη εαυτούεαυτών που βρίσκεται σε δηλώσεις όπως δεν είμαι ο ίδιος άνθρωπος που ήμουν πριν 20 χρόνια (Spinelli 2005 σ 75)] Σε κάθε περίπτωση δεν νοείται η ύπαρξη απομονωμένη αλλά πάντα σε σχέση με τους άλλους (βλέπε το Χαϊντεγκεριανό εν-τω-κόσμω-είναι ή ενθαδικό είναι) Προσωπικά σε αντίθεση με πολλούς υπαρξιστές ψυχοθεραπευτές έλκομαι από την ιδέα ενός laquoαληθινούraquo εαυτού (Θερμός 1998 αλλά και Ρότζερς 1961 σ 109-111) με την προϋπόθεση ότι είναι ρευστός δυναμικός και γεμάτος δυνατότητες6

Το πρόσωπο ταυτόχρονα συνδέεται παραδοσιακά στη φιλοσοφία αλλά και στη θεολογία με την οντολογία Σαφώςη έννοια του προσώπου όπως χρησιμοποιείται στην ψυχοθεραπεία είναι διαφορετική από τη θεολογική της έννοια Αυτό πρέπει να τονιστεί Όπως ξέρουμε η έννοια του προσώπου στη θεολογία προέρχεται από την αντίληψη του Θεού ως πρόσωπο και αυτό προϋποθέτει θεολογικές παραδοχές που ο ψυχοθεραπευτής δεν είναι υποχρεωμένος να προσυπογράψει Υπάρχει δηλαδή ένα Τριαδολογικό υπόβαθρο πίσω από την έννοια του προσώπου και ο όποιος θεραπευτής δεν είναι φυσικά υποχρεωμένος να πιστεύει στην Αγία Τριάδα

Υπάρχει ένα ζήτημα στην οντολογία η οποία μελετά αυτό που υπάρχει από τι είναι φτιαγμένη η πραγματικότητα ποια η σχέση του όντος με την 6 Για περισσότερα για τη σχέση προσωποκεντρικής προσέγγισης και ορθόδοξης ανθρωπολογίας βλ Κωνσταντινίδης Γ (2012) Σύγκριση και σύνθεση της προσωποκεντρικής ψυχοπαιδαγωγικής του Carl Rogers (person-centered education) και της ορθόδοξης χριστιανικής παιδαγωγικής Αδημοσίευτη διπλωματική εργασία Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο Πάτρα

8

πραγματικότητα κα Το ζήτημα είναι ότι είναι δύσκολονα καθορίσουμε το τι υπάρχει όπως και το ποιες είναι οικατάλληλες ερωτήσεις για ξεκαθαρίσουμε το τι υπάρχει και αν υπάρχει Και καλά όσον αφορά αυτά στα οποία έχουμε πρόσβαση με τις αισθήσεις μας Αλλά τι γίνεται με έννοιες όπως οι αριθμοί ή ο Θεός (van Inwagen 2010) Με θέματα οντολογίας έχουν ασχοληθεί πολύ τόσο οι φαινομενολόγοι όσο και οι υπαρξιστές φιλόσοφοι Από κει έχει περάσει έμμεσα (μερικές φορές με φαινομενικά δεδομένες απαντήσεις και σταθερές) στην υπαρξιακή συμβουλευτική και ψυχοθεραπεία Η ύπαρξη παραδείγματοςχάριν θεωρείται δεδομένη και μάλιστα θεωρείται ότι προηγείται της ουσίας (Τσάκαλος 2005 σ 65)

Το να βάζουμε την οντολογία (άρα τη μεταφυσική) στην ψυχολογία είναι δυνάμει επικίνδυνο7 Όμως υπεισέρχεται τόσο στη θεωρία προσωπικότητας όσο και κατrsquo επέκταση στη συμβουλευτική Πολλοί υπαρξιστές όπωςείδαμε λένε ότι η προσωπικότητα είναι αποτέλεσμα συγκρούσεων πχ του ανθρώπου με τα δεδομένα της ύπαρξης ή ότι η προσωπικότητα δεν υπάρχει ως κάτι συμπαγές άλλα είναι κάτι τόσο ρευστό που πλέον μιλάμε για προσωπικότητες και εαυτούς

Εδώ η θεολογία του προσώπου σε συνδυασμό με τη φιλοσοφία μπορεί να μας βοηθήσει να ξεκαθαρίσουμε τα πράγματα όταν μιλάμε για έναν άνθρωπο μιλάμε για ένα 7 Όπως και το να βάζουμε την ηθική στην ψυχοπαθολογία πράγμα που έχει ήδη γίνει έμμεσα με απρόβλεπτες κατά τη γνώμη μου συνέπειες για το μέλλον [βλ για παράδειγμα τον ορισμό του Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-IV) για την αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας όπως και το τι θεωρείται υγιές στοιχείο του χαρακτήρα σε αντίστοιχο laquoθετικόraquo εγχειρίδιο της Θετικής Ψυχολογίας το Character Strengths and Virtues του Selingman (2004)]

9

όν Όταν μιλάμε για προσωπικότητα μιλάμε για κάτι υπαρκτό που μπορεί να μην είναι γρανιτώδες ή ακόμα και συμπαγές μπορεί να είναι κάτι ρευστό αλλά παραμένει κάτι πάνω στο οποίο γίνονται οι αλλαγές Τέλος ο άνθρωπος η προσωπικότητα το εγώ μας δεν είναι ένα ρινγκ πάνω στο ποιο συγκρούονται πράγματα καταστάσεις ή και κομμάτια του εαυτού μας Δεν είναι ένας τόπος πολέμου8 Είναι κατrsquo αρχάς ένας τόπος σχέσεων (μερικές φορές συγκρουσιακών σχέσεων αλλά πρωτίστως σχέσεων) σε ένα χρόνο με κατεύθυνση στο μέλλον

Ο Περγάμου Ιωάννης μας λέει ότι ο άνθρωπος είναι πρόσωπο δυνάμει Γίνεται πρόσωπο όταν αληθεύει δηλ όταν δεν υποκρίνεται ότι είναι κάτι άλλο από αυτό που είναι Όταν δεν υποδύεται ένα ρόλο (1977 σ 291 σημ 10)9 Ο Περγάμου Ιωάννης απελευθερώνει την οντολογία απότη γνωσιολογία10 Αυτή η απελευθέρωση σημαίνει δεν αγαπάμε έναν άνθρωπο επειδή ξέρουμε το είναι του Όταν μιλάμε για ανθρώπους δεν μπορούμε να θέσουμε το ερώτημαlsquoτιrsquo ndash η απάντηση θα ήταν γνωσιολογική Αν ξεκινήσεις από το lsquoτιrsquo τον αντικειμενοποιείς καταργείς τη μοναδικότητά του αφού η απάντηση στο lsquoτιrsquo μπορεί να είναι γυναίκα μαύρος ξένος ομοφυλόφιλος κτλ Το

8 Αυτό είναι ένα πολεμικό αν όχι πολεμοχαρές σκεπτικό το οποίο υπάρχει και στη μαρξιστική θεωρία και το οποίο εκτός από αντιπαραγωγικό είναι και αναληθέςστην απολυτότητά του9 Αυτή βεβαίως είναι η μία συνθήκη για να γίνει το υποκείμενο πρόσωπο Η άλλη είναι να σχετιστεί αγαπητικά με τον όντως Άλλο10 Ο Χάιντεγκερ έχει άλλη αφετηρία και δεν μπορεί να το κάνει Προσπαθεί μεν να απελευθερώσει το υποκείμενο από έναν οντισμό (δηλ αντικειμενοποίηση του ανθρώπου) αλλά είναι παγιδευμένος εμμενειοκρατικά (immanentism) σε ένα κοσμοείδωλο δηλαδή είναι παγιδευμένος στην ενδοχρονική και ενδοκοσμική πραγματικότητα Ως εκ τούτου δεν μπορεί να συλλάβει μία έννοια του προσώπου που να ξεφεύγει από τις χωρο-χρονικές μας προσλαμβάνουσες

10

μόνο αποδεκτό ερώτημα περί του προσώπου είναι το lsquoποιοςrsquo είναι κάποιος στο οποίο η απάντηση είναι μόνο το κύριο όνομα και τίποτε άλλο Έτσι μας γνωρίζει ο Θεός ως Κώστα Χαράλαμπο Γεωργία κτλ και όχι ως προς το lsquoτιrsquo μας11 Αυτό είναι η απελευθέρωση της οντολογίας από τη γνωσιολογία Με αυτό τον τρόπο δεν ποδηγετείται η οντολογία Ο Θεός δεν σχετίζεται με αντικείμενα αλλά μόνο με πρόσωπα Όπως και με το Θεό δεν ξέρουμε τί είναι και ούτε μας απασχολεί Τον ξέρουμε μόνο από τα ονόματά Του Πατήρ Υιός και Άγιο Πνεύμα Επίσης αν δεν απελευθερωθεί η οντολογία από τηγνωσιολογία δεν μπορούμε να σχετιστούμε ελεύθερα με τους ανθρώπους Η εμπλοκή μας στο lsquoτιrsquo μας παγιδεύει (Zizioulas 2006 σ 99-112) Αυτό συνδέεται με τη διαφορά μεταξύ της αντικειμενικής γνώσης και της βιωμένης αλήθειας όπως επίσης και με το σκεπτικό ότι τα αισθήματα και οι σκέψεις έχουν ένα αντικείμενο σε αντίθεση με το σκεπτικό ότι τα αισθήματα και οι σκέψειςείναι βιωμένα και σχεσιακά (δηλαδή έχουν προθετικότητα)

Απόπειρα εναλλακτικής οπτικής στην παθολογίαΗ υπαρξιακή ψυχοθεραπεία έχει συνδεθεί στενά με το

αντιψυχιατρικό κίνημα Είναι έντονη η δυσπιστία της υπαρξιακής-φαινομενολογικής προσέγγισης ως προς την εγκυρότητα των διαγνωστικών εγχειριδίων και είναι πολλές οι φορές που έχουν κατηγορήσει την υπόλοιπη επιστημονική κοινότητα για ακραία παθολογικοποίηση

11 Και έτσι μας μνημονεύει η Εκκλησία

11

φυσιολογικών δράσεων και αντιδράσεων των ανθρώπων (Parker Γεωργακά Harper McLaughlin Stowell-Smith M 2007 σ 45-53)12 Δεν θα υπεισέρθουμε σε αυτό Θα μπορούσαμε όμως με ασφάλεια να πούμε ότι τα άκρα δεν ωφελούν Ούτε το να σπεύδουμε να παθολογοποιούμε13 ούτε όμως να αγνοούμε την παθολογία όπου αυτή υπάρχει (έστω και σε σπάνιες κατά μερικούς περιπτώσεις) διότι θα ήτανσαν να αγνοούμε τον ανθρώπινο πόνο Ο πατέρας Φιλόθεος Φάρος σοφά κατά τη γνώμη μου μιλάει για βαθμούς υγείας και αποφεύγει το δίπολο υγείααρρώστεια όταν πρόκειται για την ανθρώπινη ψυχή ενώ μιλά για ευθύνηανευθυνότητα (2001 σ 61-67) Υπάρχουν βέβαια κάποιες πολύ δύσκολες περιπτώσεις στις οποίες δεν μπορούμε παρά να αποδεχτούμε την πιθανότητα της ασθένειας Χρειάζεται να σκεφτούμε πολύ σοβαρά ποιες μπορεί τελικά να είναι αυτές οι περιπτώσεις Το ζήτημα δεν είναι λήξαν

Ο Φρόυντ είχε πει ότι ψυχική υγεία είναι το να αγαπάς και να δουλεύεις Δεδομένης της έντονης έμφασης του υπαρξισμού στην υποκειμενική εμπειρία του ανθρώπουστη μοναδικότητά του και στη σχέση του με τον εαυτό του και τον κόσμο θα μπορούσαμε ίσως να προτείνουμε μια μέση λύση μεταξύ των δύο άκρων (του να βλέπουμε παθολογία παντού από τη μια και πουθενά από την άλλη) Εδώ πάλι μπορεί να μας βοηθήσει η φιλοσοφική και η θεολογική θεώρηση

12 Βλ επίσης διαφωνίες ως προς το τι συνιστά κατάθλιψη αγωνία ή πένθος στο πώς αυτά εκδηλώνονται και στο πόσο χρονικό διάστημα laquoπρέπειraquo να διαρκούν13 Βλ τώρα την δικαιολογημένα σε μερικές περιπτώσεις σφοδρή αντίδραση ψυχιάτρων και ψυχολόγων για την 5η έκδοση του DSM

12

Ο φιλόσοφος Goicoechea (2011) συμβολοποίησε με έναεξαιρετικά ενδιαφέροντα τρόπο την Αγία Τριάδα Θεωρεί λοιπόν την Αγία Τριάδα σύμβολο Αγάπης Καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η Αγάπη έχει τέσσερις εκφάνσεις14

Αγάπη (Θεός)Έρως (Χριστός)

Φιλία (Άγιο Πνεύμα)Στοργή (Παναγία)

Η Αγάπη του Πατρός μάς δημιουργεί ο Έρωτας του Υιού για μας μάς λυτρώνει η Φιλία του Αγίου Πνεύματος μας καθαγιάζει και τέλος η αγάπη της Παρθένου Μαρίας μας δείχνει πώς να ανταποκρινόμαστε στην Αγάπη της Αγίας Τριάδας

Αυτά τα τέσσερα είδη αγάπης καλύπτουν όλο το φάσμα της ύπαρξης του ανθρώπου με την έννοια ότι επικαλύπτουν όλες τις πτυχές της ζωής του σχέση με τονεαυτό τους άλλους τον κόσμο τον Θεό ή την πνευματικότητα Διότι όπως υποστηρίζουν κάποιοι υπαρξιακοί ψυχοθεραπευτές ο σκοπός του ανθρώπου δεν είναι να αυξηθεί και να πληθυνθεί αλλά να σχετιστεί (Spinelli 1996 σ 18-19) Ως πρόσωπο θα προσθέταμε εμείς Δηλαδή να αυξηθεί εσωτερικά να γίνει περισσότερο ευρύχωρος

Ως εκ τούτου θα μπορούσαμε να πούμε ότι η βασικότερη (αν όχι η μόνη) ένδειξη λειτουργικότητας (μερικοί προτιμούν τους όρους υγείαπαθολογία) πάνω στην οποία χτίζονται όλες οι άλλες λειτουργίες είναι ηικανότητα αγάπης και ότι η ψυχοθεραπεία κατά κύριο 14 Το ίδιο πράγμα έχει ειπωθεί με άλλο τρόπο και από το Φιλόθεο Φάρο 2001 σ49

13

λόγο και ακολούθως η συμβουλευτική έχει να κάνει με το πού στεκόμαστε σε σχέση με αυτούς του τέσσερεις άξονες Πώς laquoμας ορίζουμεraquo σε σχέση με αυτούς Πώς ζούμε σε σχέση με αυτούς Για κάποιες θεραπευτικές προσεγγίσεις η λειτουργικότητα του ανθρώπου εξαρτάται από την επιτυχή επίλυση εσωτερικών συγκρούσεων (πχ idvs superego) ή συγκρούσεων μεταξύ του ατόμου και της κοινωνίας Για άλλες από την επιτυχή εκμάθηση προσαρμοστικών γνωσιών αφού ο άνθρωπος θεωρείται ένα είδος μαυροπίνακα όπου γράφουμε και ξεγράφουμε πληροφορίες κατά το δοκούν Για άλλες εξαρτάται από τηναποδοχή των δεδομένων της ύπαρξης και από τη στάση του ανθρώπου απέναντι σε αυτά τα δεδομένα Η πρότασή που κάνουμε εδώ είναι ότι η λειτουργικότητα του ανθρώπου εξαρτάται από την αγαπητική του στάση (κατά πόσο και πώς αγαπά και αγαπιέται) Αυτό προϋποθέτει σχέση προσώπων ελευθερία ευθύνη Η σχέση φυσικά δεν είναι μόνο με τον Άλλο (οι γύρω μας το περιβάλλον ότι αποκαλούμε Ετερότητα) αλλά και με τον Εαυτό (η σχέση μετον εαυτό μας και την ετερότητα εντός μας που εκπροσωπείται από τα διαφορετικά laquoκομμάτιαraquo μας τα οποία καλούμαστε να συνθέσουμε σε ένα λειτουργικό σύνολο) Εν ολίγοις η λειτουργικότητα του ανθρώπου εξαρτάται από το κατά πόσο και πώς αγαπά και αγαπιέται ως πρόσωπο σε πλαίσιο ελευθερίας και ευθύνης κατrsquo αναλογία πάντα με τη σχέση των Προσώπων της Αγίας Τριάδας

Παθολογία λοιπόν είναι αυτό που πολύ σκληρά αλλά πολύ εύστοχα ο Χρήστος Γιανναράς αποκαλεί laquoαναπηρία αναφορικότηταςraquo δηλαδή το να μην μπορείς να αγαπήσεις

14

Συνδέεται με την προθετικότητα της αγάπης όπως έχει αναλυθεί από τον Ζαν-Λυκ Μαριόν Επίσης συνδέεται με την ικανότητα διάκρισης Όχι τόσο ως δωρεά αγιοπνευματική αλλά ως ικανότητα διάκρισης του αληθινούαπό το ψεύτικο (του καλού από το κακό) και ως χάρισμα αγάπης και φιλανθρωπίας (Κοσμόπουλος)15 Η διάκριση έχεικατrsquo αρχάς την αφετηρία της στην αυτογνωσία Και δεν μπορούμε να έχουμε αυτογνωσία αν δεν ξέρουμε τους περιορισμούς μας και δεν δείχνουμε ταυτόχρονα επιείκειαγια την μικρότητά μας Στην πραγματικότητα όπως είχε πει και ένας καθηγητής μου που δεν ζει πια η ψυχοθεραπεία και η συμβουλευτική έχουν να κάνουν με τονα συγχωρέσουμε τον εαυτό μας που δεν είμαστε τέλειοι και να τον συγχωρέσουμε που δεν είμαστε όπως μας θέλουνοι άλλοι Ο μόνος τρόπος να το κάνουμε αυτό είναι μέσῳ της προσπάθειας να δούμε τόσο τον εαυτό μας όσο και τονάλλο ως πρόσωπα και να σχετιστούμε μαζί τους ως τέτοιαΣτην όλη μας προσπάθεια να συν-χωρέσουμε τον εαυτό μαςέτσι ώστε να σχετιστούμε πιο ελεύθερα ως πρόσωπα με τους άλλους αλλά και με το Θεό όσοι από μας είμαστε ένθεοι και ενδιαφερόμαστε για κάτι τέτοιο βρίσκουμε πολύ παρήγορο και ανακουφιστικό το ότι υπάρχει ένας φίλος ο Μεγάλος Φίλος που στην απέραντη ευρυχωρία του μας συν-χωρεί και ψιθυρίζει ακατάπαυστα στο αυτί μας

laquoΈλα έλα και πάλι έλαΈλα κι αν είσαι άπιστος κι αν είσαι ειδωλολάτρης

15 Σε αυτό το σημείο ίσως θα μπορούσαμε να συνδέσουμε τη διάκριση με τα λεγόμενα ldquocharacter strengthsrdquo της θετικής ψυχολογίας αυτό όμως είναι μία άλλη συζήτηση

15

Ή της φωτιάς πιστόςΤου σπιτιού μας η γωνιά δεν έχει απελπισιάς κατώφλιΚι αν έχεις εκατό φορές τους όρκους σου πατήσειΈλα ξανάhellip16raquoΚαι έτσι μας μαθαίνει τη συγχώρεση που μετά κατrsquo

αναλογία πάντα μπορούμε να προσφέρουμε προς εαυτό και άλλους

Η εσχατολογία στην θεωρία για την αλλαγήΗ οντολογία του προσώπου συνδυασμένη με την

εσχατολογία μας μαθαίνει ότι το μίσος του Άλλου και η απόρριψη του είναι μια μορφή κόλασης και στον εδώ κόσμο(Ιωάννης Ζηζιούλας 2012 σ 52-55) Και πάλι βλέπουμε τη σπουδαιότητα της ικανότητας να αγαπήσουμε η έλλειψη της οποίας μας ρίχνει σε κοσμική (και για όσους από μαςείμαστε ένθεοι) σε μεταφυσική κόλαση Θα προσθέταμε πάλι ότι το ίδιο συμβαίνει και με την απόρριψη της εσωτερικής ετερότητας (των laquoκομματιώνraquo μας τα οποία δενσυμπαθούμε ή για τα οποία ντρεπόμαστε και που θέλουμε να κρύψουμε) Η αλλαγή ξεκινά λοιπόν από τη Σχέση αφούη ίδια η ύπαρξη τόσο για τον Περγάμου Ιωάννη (2012 σ 69) όσο και για τους υπαρξιστές δεν νοείται εκτός σχέσης Η σχέση είναι η βασιλική οδός της αλλαγής Κυρίως βεβαίως η σχέση αγάπης Μέσω αυτής βιώνουμε ενσώματα τα συναισθήματά μας εκφράζουμε τις σκέψεις μας και ενεργούμε διαφορετικά Τίποτα από αυτά δεν γίνεται βεβαίως αν δεν πάρουμε εν ελευθερία την απόφασηνα σχετιστούμε (Ιωάννης Ζηζιούλας 2012 σ 72)

16 Τζελαλαντίν Ρουμί Ο Αγαπημένος Αθήνα Εκδόσεις Αρμός 1997 σ 22

16

Τέλος ας έχουμε υπrsquo όψιν μας ότι το πρόσωπο δεν είναι κάτι που καθορίζεται αποκλειστικά από ένα παρελθόν αμετάβλητο και γραμμικό (όπως ισχυρίζονται κάποιες θεωρίες) ούτε αποκλειστικά από το περιβάλλον (όπως ισχυρίζονται κάποιες άλλες) Είναι κάτι που επηρεάζεται τόσο από το παρελθόν όσο και από το περιβάλλον όσο και από την ποιότητα του ατόμου (βιολογική17 ή ψυχική ανάλογα με την κατεύθυνση που έχεικανείς επιστημονική ή πνευματική) όσο και από το παρόν όσο και από το μέλλον (όπως ισχυρίζονται οι υπαρξιστικές θεωρίες Spinelli 1994 σ 106-109 2005 σ 97-98 Macquarrie 1972 σ199-202) Το μέλλον είναι εξαιρετικής σημασίας στις υπαρξιακές-φαινομενολογικές προσεγγίσεις Όμως φαίνεται να γίνεται σιγά-σιγά κοινός τόπος σε σημείο που αναφέρεταικαι σε περιοδικά ευρείας χρήσης όπως το Time18

Αυτή η ιδέα βρίσκει εντελώς σύμφωνη την ορθόδοξη θεολογία Ο Θεός είπε laquoκαινά ποιώ τα πάνταraquo(Αποκ 215) εννοώντας το όραμα ενός καινού ουρανού και μιας καινής γης (Aποκ 211) Αυτό μας απελευθερώνει καθημερινά από το βάρος τόσο του παρελθόντος όσο και του παρόντος και συνεχώς μας δείχνει το δρόμο για ένα καινούργιο μέλλον Το πρόσωπο θεολογικά ομιλώντας είναι μια πραγματικότητα που θα δικαιωθεί πλήρως στο μέλλον Ήδη από την Παλαιά Διαθήκη όταν ο Θεός παρουσιάζεται ως laquoΕγώ ειμί ο Ονraquo δεν σημαίνει μόνο μια17 Δεν αρνούνται όλοι οι υπαρξιστές μια προϋπάρχουσα δομή έστω και εντελώς βασική (Cooper 2001 1-12)18 Ο εγκέφαλός μας δεν σφραγίζεται από το παρελθόν Συνεχώς διαμορφώνεται από το μέλλον ldquohellip our brains arenrsquot just stamped by the past They are constantly shaped by the futurerdquo Sharot T The optimism bias Time June 6 2011 p 38

17

ταυτολογία όπως έχει καθιερωθεί να πιστεύεται (Εγώ Είμαι Αυτός που Είμαι) αλλά σύμφωνα με κάποιους μεταφραστές σημαίνει laquoΕίμαι Αυτός που θα Είμαιraquo19

ΣυμπέρασμαΑν και δεν έχει αναφερθεί συχνά η οντολογία του

προσώπου εν τέλει έχει πολλά κοινά σημεία με την υπαρξιακή θεώρηση του ανθρώπου στο σύνολό της Μπορεί δε η πρώτη να δώσει στη δεύτερη ένα στέρεο έδαφος σε διάφορες πτυχές των προβληματισμών της όπως όσον αφορά το τι συνιστά πρόσωπο προσωπικότητα στο τι συνιστά παθολογία και στο πώς επιτυγχάνεται η αλλαγή χωρίς να χρειάζεται είναι η γνώμη μας ένας θεραπευτής να laquoασπαστείraquo τη συγκεκριμένη οντολογία Αρκεί να είναι ανοιχτός σε αυτή

19 Βλ επίσης και laquoΟ Θεός εξετάζει τα μελλούμενα και όχι τα παρελθόνταraquo Ισαάκο Σύρος Ασκητικά Τόμος Β3 Λόγοι ΙΒrsquomdashΜΑrsquo Αθήνα Εκδ Θεσβίτης σ 153 Είναιαυτό που πολύ σοφά λέει ο λαός umlΤα στερνά τιμούν τα πρώταraquo

Για περισσότερα στο θέμα της εσχατολογικής αλήθευσης του προσώπου βλ Χαράλαμπος Βέντης Εσχατολογία και Ετερότητα η διασταύρωση δύο ασύμβατων οριζόντων Αθήνα Εκδ Γρηγόρη 2005

18

ΒιβλιογραφίαΣτα ελληνικάΔελλής ΙΓ (2005) Φιλοσοφική συμβουλευτική η φιλοσοφία ως laquoθεραπείαraquo

Αθήνα Τυπωθήτω ndash Γιώργος ΔαρδανόςΙωάννης Ζηζιούλας Μητροπολίτης Περγάμου (1977) Από το προσωπείον εις το

πρόσωπον η συμβολή της Πατερικής Θεολογίας εις τηνέννοιαν του προσώπου Στο Ευχαριστήρια εις τιμήν του Μητροπολίτου Γέροντος Χαλκηδόνος Μελίτωνος Θεσσαλονίκη Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών σσ 287-323

Ιωάννης Ζηζιούλας Μητροπολίτης Περγάμου (2012) Εσχατολογία και ύπαρξη

Σύναξη 121 Ιαν-Μαρτ σσ 43-72Κοσμόπουλος ΑΒ Η διάκριση στη συμβουλευτική εργασίαΑνασύρθηκε από

httpwwwavkosmopoulosgrpaidagogiki-psixologia-ekpaidefsi-ekpedeftikoshtml 7812

Μέγας Βασίλειος (2000) Περί διαφοράς ουσίας και υποστάσεως επιστολή

Γρηγορίω αδελφώ Στο Ντίνα Σαμοθράκη (Eπιμ) Πανόραμα του προσώπου

(σ 9-18) Αθήνα Εκδόσεις Αρμόςπ Θερμός Β (1998) Αναζητώντας το πρόσωπο αληθής και ψευδής

εαυτός κατά τον Donald Winnicott και κατά τον Αγ Γρηγόριο Παλαμά

Αθήνα Αρμός

19

την αληθινή διδαχή και κάνει κακό εν τέλει στη συναισθηματική και πνευματική υγεία του ανθρώπου (Maglo 2001 σ 27-29) και αυτό ακριβώς ήθελαν να καταδείξουν οι λεγόμενοι άθεοι υπαρξιστές φιλόσοφοι

Η οντολογία του προσώπου η θεωρία της προσωπικότητας και η σχεσιακή δυναμική του ανθρώπου

Όταν μιλάμε για πρόσωπο δεν μπορούμε να αποφύγουμενα μιλήσουμε έστω και εν τάχει για τη θεωρία προσωπικότητας Η υπαρξιακή προσέγγιση στην ψυχοθεραπεία δεν έχει μία και μοναδική θεωρία προσωπικότητας (Δελλής 2005 σ 139) Κάποιοι πχ η αμερικανική σχολή υποστηρίζουν μια δυναμική θεώρηση της ανθρώπινης προσωπικότητας με την έννοια ότι η προσωπικότητα δεν είναι κάτι σταθερό και αναλλοίωτο αλλά κάτι δυναμικό και ευέλικτο και δέχονται την ύπαρξησυγκρούσεων Μόνο που κατrsquo εκείνους υπάρχει μία βασική σύγκρουση5 και αυτή είναι με τα δεδομένα της ύπαρξης (Corsini 2005 σ 279) όπως ο θάνατος η ελευθερία ημοναξιά η έλλειψη νοήματος αλλά και οι πολικότητες τοlaquoρίξιμόraquo μας στον κόσμο το ενσώματο της ύπαρξης κα (Cooper 2002 σ 126) Υπάρχουν υπαρξιστές που επηρεασμένοι από τον κοινωνικό κονστρουκτιβισμό θεωρούν ότι δεν μπορούμε να μιλάμε για εαυτό αλλά για

5 Για να είμαστε ακριβείς πολλοί υπαρξιστές κυρίως της Βρετανικής Σχολής αποφεύγουν να εμπλέκουν την έννοια της σύγκρουσης στη θεωρία τους και συχνά μιλούν για laquoέντασηraquo η οποία παραπέμπει σε άλλο τρόπο σκέψης αφού μια ένταση δεν είναι απαραιτήτως συγκρουσιακή

7

εαυτούς [μιλώντας πάντα για την αντίληψη εαυτούεαυτών που βρίσκεται σε δηλώσεις όπως δεν είμαι ο ίδιος άνθρωπος που ήμουν πριν 20 χρόνια (Spinelli 2005 σ 75)] Σε κάθε περίπτωση δεν νοείται η ύπαρξη απομονωμένη αλλά πάντα σε σχέση με τους άλλους (βλέπε το Χαϊντεγκεριανό εν-τω-κόσμω-είναι ή ενθαδικό είναι) Προσωπικά σε αντίθεση με πολλούς υπαρξιστές ψυχοθεραπευτές έλκομαι από την ιδέα ενός laquoαληθινούraquo εαυτού (Θερμός 1998 αλλά και Ρότζερς 1961 σ 109-111) με την προϋπόθεση ότι είναι ρευστός δυναμικός και γεμάτος δυνατότητες6

Το πρόσωπο ταυτόχρονα συνδέεται παραδοσιακά στη φιλοσοφία αλλά και στη θεολογία με την οντολογία Σαφώςη έννοια του προσώπου όπως χρησιμοποιείται στην ψυχοθεραπεία είναι διαφορετική από τη θεολογική της έννοια Αυτό πρέπει να τονιστεί Όπως ξέρουμε η έννοια του προσώπου στη θεολογία προέρχεται από την αντίληψη του Θεού ως πρόσωπο και αυτό προϋποθέτει θεολογικές παραδοχές που ο ψυχοθεραπευτής δεν είναι υποχρεωμένος να προσυπογράψει Υπάρχει δηλαδή ένα Τριαδολογικό υπόβαθρο πίσω από την έννοια του προσώπου και ο όποιος θεραπευτής δεν είναι φυσικά υποχρεωμένος να πιστεύει στην Αγία Τριάδα

Υπάρχει ένα ζήτημα στην οντολογία η οποία μελετά αυτό που υπάρχει από τι είναι φτιαγμένη η πραγματικότητα ποια η σχέση του όντος με την 6 Για περισσότερα για τη σχέση προσωποκεντρικής προσέγγισης και ορθόδοξης ανθρωπολογίας βλ Κωνσταντινίδης Γ (2012) Σύγκριση και σύνθεση της προσωποκεντρικής ψυχοπαιδαγωγικής του Carl Rogers (person-centered education) και της ορθόδοξης χριστιανικής παιδαγωγικής Αδημοσίευτη διπλωματική εργασία Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο Πάτρα

8

πραγματικότητα κα Το ζήτημα είναι ότι είναι δύσκολονα καθορίσουμε το τι υπάρχει όπως και το ποιες είναι οικατάλληλες ερωτήσεις για ξεκαθαρίσουμε το τι υπάρχει και αν υπάρχει Και καλά όσον αφορά αυτά στα οποία έχουμε πρόσβαση με τις αισθήσεις μας Αλλά τι γίνεται με έννοιες όπως οι αριθμοί ή ο Θεός (van Inwagen 2010) Με θέματα οντολογίας έχουν ασχοληθεί πολύ τόσο οι φαινομενολόγοι όσο και οι υπαρξιστές φιλόσοφοι Από κει έχει περάσει έμμεσα (μερικές φορές με φαινομενικά δεδομένες απαντήσεις και σταθερές) στην υπαρξιακή συμβουλευτική και ψυχοθεραπεία Η ύπαρξη παραδείγματοςχάριν θεωρείται δεδομένη και μάλιστα θεωρείται ότι προηγείται της ουσίας (Τσάκαλος 2005 σ 65)

Το να βάζουμε την οντολογία (άρα τη μεταφυσική) στην ψυχολογία είναι δυνάμει επικίνδυνο7 Όμως υπεισέρχεται τόσο στη θεωρία προσωπικότητας όσο και κατrsquo επέκταση στη συμβουλευτική Πολλοί υπαρξιστές όπωςείδαμε λένε ότι η προσωπικότητα είναι αποτέλεσμα συγκρούσεων πχ του ανθρώπου με τα δεδομένα της ύπαρξης ή ότι η προσωπικότητα δεν υπάρχει ως κάτι συμπαγές άλλα είναι κάτι τόσο ρευστό που πλέον μιλάμε για προσωπικότητες και εαυτούς

Εδώ η θεολογία του προσώπου σε συνδυασμό με τη φιλοσοφία μπορεί να μας βοηθήσει να ξεκαθαρίσουμε τα πράγματα όταν μιλάμε για έναν άνθρωπο μιλάμε για ένα 7 Όπως και το να βάζουμε την ηθική στην ψυχοπαθολογία πράγμα που έχει ήδη γίνει έμμεσα με απρόβλεπτες κατά τη γνώμη μου συνέπειες για το μέλλον [βλ για παράδειγμα τον ορισμό του Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-IV) για την αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας όπως και το τι θεωρείται υγιές στοιχείο του χαρακτήρα σε αντίστοιχο laquoθετικόraquo εγχειρίδιο της Θετικής Ψυχολογίας το Character Strengths and Virtues του Selingman (2004)]

9

όν Όταν μιλάμε για προσωπικότητα μιλάμε για κάτι υπαρκτό που μπορεί να μην είναι γρανιτώδες ή ακόμα και συμπαγές μπορεί να είναι κάτι ρευστό αλλά παραμένει κάτι πάνω στο οποίο γίνονται οι αλλαγές Τέλος ο άνθρωπος η προσωπικότητα το εγώ μας δεν είναι ένα ρινγκ πάνω στο ποιο συγκρούονται πράγματα καταστάσεις ή και κομμάτια του εαυτού μας Δεν είναι ένας τόπος πολέμου8 Είναι κατrsquo αρχάς ένας τόπος σχέσεων (μερικές φορές συγκρουσιακών σχέσεων αλλά πρωτίστως σχέσεων) σε ένα χρόνο με κατεύθυνση στο μέλλον

Ο Περγάμου Ιωάννης μας λέει ότι ο άνθρωπος είναι πρόσωπο δυνάμει Γίνεται πρόσωπο όταν αληθεύει δηλ όταν δεν υποκρίνεται ότι είναι κάτι άλλο από αυτό που είναι Όταν δεν υποδύεται ένα ρόλο (1977 σ 291 σημ 10)9 Ο Περγάμου Ιωάννης απελευθερώνει την οντολογία απότη γνωσιολογία10 Αυτή η απελευθέρωση σημαίνει δεν αγαπάμε έναν άνθρωπο επειδή ξέρουμε το είναι του Όταν μιλάμε για ανθρώπους δεν μπορούμε να θέσουμε το ερώτημαlsquoτιrsquo ndash η απάντηση θα ήταν γνωσιολογική Αν ξεκινήσεις από το lsquoτιrsquo τον αντικειμενοποιείς καταργείς τη μοναδικότητά του αφού η απάντηση στο lsquoτιrsquo μπορεί να είναι γυναίκα μαύρος ξένος ομοφυλόφιλος κτλ Το

8 Αυτό είναι ένα πολεμικό αν όχι πολεμοχαρές σκεπτικό το οποίο υπάρχει και στη μαρξιστική θεωρία και το οποίο εκτός από αντιπαραγωγικό είναι και αναληθέςστην απολυτότητά του9 Αυτή βεβαίως είναι η μία συνθήκη για να γίνει το υποκείμενο πρόσωπο Η άλλη είναι να σχετιστεί αγαπητικά με τον όντως Άλλο10 Ο Χάιντεγκερ έχει άλλη αφετηρία και δεν μπορεί να το κάνει Προσπαθεί μεν να απελευθερώσει το υποκείμενο από έναν οντισμό (δηλ αντικειμενοποίηση του ανθρώπου) αλλά είναι παγιδευμένος εμμενειοκρατικά (immanentism) σε ένα κοσμοείδωλο δηλαδή είναι παγιδευμένος στην ενδοχρονική και ενδοκοσμική πραγματικότητα Ως εκ τούτου δεν μπορεί να συλλάβει μία έννοια του προσώπου που να ξεφεύγει από τις χωρο-χρονικές μας προσλαμβάνουσες

10

μόνο αποδεκτό ερώτημα περί του προσώπου είναι το lsquoποιοςrsquo είναι κάποιος στο οποίο η απάντηση είναι μόνο το κύριο όνομα και τίποτε άλλο Έτσι μας γνωρίζει ο Θεός ως Κώστα Χαράλαμπο Γεωργία κτλ και όχι ως προς το lsquoτιrsquo μας11 Αυτό είναι η απελευθέρωση της οντολογίας από τη γνωσιολογία Με αυτό τον τρόπο δεν ποδηγετείται η οντολογία Ο Θεός δεν σχετίζεται με αντικείμενα αλλά μόνο με πρόσωπα Όπως και με το Θεό δεν ξέρουμε τί είναι και ούτε μας απασχολεί Τον ξέρουμε μόνο από τα ονόματά Του Πατήρ Υιός και Άγιο Πνεύμα Επίσης αν δεν απελευθερωθεί η οντολογία από τηγνωσιολογία δεν μπορούμε να σχετιστούμε ελεύθερα με τους ανθρώπους Η εμπλοκή μας στο lsquoτιrsquo μας παγιδεύει (Zizioulas 2006 σ 99-112) Αυτό συνδέεται με τη διαφορά μεταξύ της αντικειμενικής γνώσης και της βιωμένης αλήθειας όπως επίσης και με το σκεπτικό ότι τα αισθήματα και οι σκέψεις έχουν ένα αντικείμενο σε αντίθεση με το σκεπτικό ότι τα αισθήματα και οι σκέψειςείναι βιωμένα και σχεσιακά (δηλαδή έχουν προθετικότητα)

Απόπειρα εναλλακτικής οπτικής στην παθολογίαΗ υπαρξιακή ψυχοθεραπεία έχει συνδεθεί στενά με το

αντιψυχιατρικό κίνημα Είναι έντονη η δυσπιστία της υπαρξιακής-φαινομενολογικής προσέγγισης ως προς την εγκυρότητα των διαγνωστικών εγχειριδίων και είναι πολλές οι φορές που έχουν κατηγορήσει την υπόλοιπη επιστημονική κοινότητα για ακραία παθολογικοποίηση

11 Και έτσι μας μνημονεύει η Εκκλησία

11

φυσιολογικών δράσεων και αντιδράσεων των ανθρώπων (Parker Γεωργακά Harper McLaughlin Stowell-Smith M 2007 σ 45-53)12 Δεν θα υπεισέρθουμε σε αυτό Θα μπορούσαμε όμως με ασφάλεια να πούμε ότι τα άκρα δεν ωφελούν Ούτε το να σπεύδουμε να παθολογοποιούμε13 ούτε όμως να αγνοούμε την παθολογία όπου αυτή υπάρχει (έστω και σε σπάνιες κατά μερικούς περιπτώσεις) διότι θα ήτανσαν να αγνοούμε τον ανθρώπινο πόνο Ο πατέρας Φιλόθεος Φάρος σοφά κατά τη γνώμη μου μιλάει για βαθμούς υγείας και αποφεύγει το δίπολο υγείααρρώστεια όταν πρόκειται για την ανθρώπινη ψυχή ενώ μιλά για ευθύνηανευθυνότητα (2001 σ 61-67) Υπάρχουν βέβαια κάποιες πολύ δύσκολες περιπτώσεις στις οποίες δεν μπορούμε παρά να αποδεχτούμε την πιθανότητα της ασθένειας Χρειάζεται να σκεφτούμε πολύ σοβαρά ποιες μπορεί τελικά να είναι αυτές οι περιπτώσεις Το ζήτημα δεν είναι λήξαν

Ο Φρόυντ είχε πει ότι ψυχική υγεία είναι το να αγαπάς και να δουλεύεις Δεδομένης της έντονης έμφασης του υπαρξισμού στην υποκειμενική εμπειρία του ανθρώπουστη μοναδικότητά του και στη σχέση του με τον εαυτό του και τον κόσμο θα μπορούσαμε ίσως να προτείνουμε μια μέση λύση μεταξύ των δύο άκρων (του να βλέπουμε παθολογία παντού από τη μια και πουθενά από την άλλη) Εδώ πάλι μπορεί να μας βοηθήσει η φιλοσοφική και η θεολογική θεώρηση

12 Βλ επίσης διαφωνίες ως προς το τι συνιστά κατάθλιψη αγωνία ή πένθος στο πώς αυτά εκδηλώνονται και στο πόσο χρονικό διάστημα laquoπρέπειraquo να διαρκούν13 Βλ τώρα την δικαιολογημένα σε μερικές περιπτώσεις σφοδρή αντίδραση ψυχιάτρων και ψυχολόγων για την 5η έκδοση του DSM

12

Ο φιλόσοφος Goicoechea (2011) συμβολοποίησε με έναεξαιρετικά ενδιαφέροντα τρόπο την Αγία Τριάδα Θεωρεί λοιπόν την Αγία Τριάδα σύμβολο Αγάπης Καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η Αγάπη έχει τέσσερις εκφάνσεις14

Αγάπη (Θεός)Έρως (Χριστός)

Φιλία (Άγιο Πνεύμα)Στοργή (Παναγία)

Η Αγάπη του Πατρός μάς δημιουργεί ο Έρωτας του Υιού για μας μάς λυτρώνει η Φιλία του Αγίου Πνεύματος μας καθαγιάζει και τέλος η αγάπη της Παρθένου Μαρίας μας δείχνει πώς να ανταποκρινόμαστε στην Αγάπη της Αγίας Τριάδας

Αυτά τα τέσσερα είδη αγάπης καλύπτουν όλο το φάσμα της ύπαρξης του ανθρώπου με την έννοια ότι επικαλύπτουν όλες τις πτυχές της ζωής του σχέση με τονεαυτό τους άλλους τον κόσμο τον Θεό ή την πνευματικότητα Διότι όπως υποστηρίζουν κάποιοι υπαρξιακοί ψυχοθεραπευτές ο σκοπός του ανθρώπου δεν είναι να αυξηθεί και να πληθυνθεί αλλά να σχετιστεί (Spinelli 1996 σ 18-19) Ως πρόσωπο θα προσθέταμε εμείς Δηλαδή να αυξηθεί εσωτερικά να γίνει περισσότερο ευρύχωρος

Ως εκ τούτου θα μπορούσαμε να πούμε ότι η βασικότερη (αν όχι η μόνη) ένδειξη λειτουργικότητας (μερικοί προτιμούν τους όρους υγείαπαθολογία) πάνω στην οποία χτίζονται όλες οι άλλες λειτουργίες είναι ηικανότητα αγάπης και ότι η ψυχοθεραπεία κατά κύριο 14 Το ίδιο πράγμα έχει ειπωθεί με άλλο τρόπο και από το Φιλόθεο Φάρο 2001 σ49

13

λόγο και ακολούθως η συμβουλευτική έχει να κάνει με το πού στεκόμαστε σε σχέση με αυτούς του τέσσερεις άξονες Πώς laquoμας ορίζουμεraquo σε σχέση με αυτούς Πώς ζούμε σε σχέση με αυτούς Για κάποιες θεραπευτικές προσεγγίσεις η λειτουργικότητα του ανθρώπου εξαρτάται από την επιτυχή επίλυση εσωτερικών συγκρούσεων (πχ idvs superego) ή συγκρούσεων μεταξύ του ατόμου και της κοινωνίας Για άλλες από την επιτυχή εκμάθηση προσαρμοστικών γνωσιών αφού ο άνθρωπος θεωρείται ένα είδος μαυροπίνακα όπου γράφουμε και ξεγράφουμε πληροφορίες κατά το δοκούν Για άλλες εξαρτάται από τηναποδοχή των δεδομένων της ύπαρξης και από τη στάση του ανθρώπου απέναντι σε αυτά τα δεδομένα Η πρότασή που κάνουμε εδώ είναι ότι η λειτουργικότητα του ανθρώπου εξαρτάται από την αγαπητική του στάση (κατά πόσο και πώς αγαπά και αγαπιέται) Αυτό προϋποθέτει σχέση προσώπων ελευθερία ευθύνη Η σχέση φυσικά δεν είναι μόνο με τον Άλλο (οι γύρω μας το περιβάλλον ότι αποκαλούμε Ετερότητα) αλλά και με τον Εαυτό (η σχέση μετον εαυτό μας και την ετερότητα εντός μας που εκπροσωπείται από τα διαφορετικά laquoκομμάτιαraquo μας τα οποία καλούμαστε να συνθέσουμε σε ένα λειτουργικό σύνολο) Εν ολίγοις η λειτουργικότητα του ανθρώπου εξαρτάται από το κατά πόσο και πώς αγαπά και αγαπιέται ως πρόσωπο σε πλαίσιο ελευθερίας και ευθύνης κατrsquo αναλογία πάντα με τη σχέση των Προσώπων της Αγίας Τριάδας

Παθολογία λοιπόν είναι αυτό που πολύ σκληρά αλλά πολύ εύστοχα ο Χρήστος Γιανναράς αποκαλεί laquoαναπηρία αναφορικότηταςraquo δηλαδή το να μην μπορείς να αγαπήσεις

14

Συνδέεται με την προθετικότητα της αγάπης όπως έχει αναλυθεί από τον Ζαν-Λυκ Μαριόν Επίσης συνδέεται με την ικανότητα διάκρισης Όχι τόσο ως δωρεά αγιοπνευματική αλλά ως ικανότητα διάκρισης του αληθινούαπό το ψεύτικο (του καλού από το κακό) και ως χάρισμα αγάπης και φιλανθρωπίας (Κοσμόπουλος)15 Η διάκριση έχεικατrsquo αρχάς την αφετηρία της στην αυτογνωσία Και δεν μπορούμε να έχουμε αυτογνωσία αν δεν ξέρουμε τους περιορισμούς μας και δεν δείχνουμε ταυτόχρονα επιείκειαγια την μικρότητά μας Στην πραγματικότητα όπως είχε πει και ένας καθηγητής μου που δεν ζει πια η ψυχοθεραπεία και η συμβουλευτική έχουν να κάνουν με τονα συγχωρέσουμε τον εαυτό μας που δεν είμαστε τέλειοι και να τον συγχωρέσουμε που δεν είμαστε όπως μας θέλουνοι άλλοι Ο μόνος τρόπος να το κάνουμε αυτό είναι μέσῳ της προσπάθειας να δούμε τόσο τον εαυτό μας όσο και τονάλλο ως πρόσωπα και να σχετιστούμε μαζί τους ως τέτοιαΣτην όλη μας προσπάθεια να συν-χωρέσουμε τον εαυτό μαςέτσι ώστε να σχετιστούμε πιο ελεύθερα ως πρόσωπα με τους άλλους αλλά και με το Θεό όσοι από μας είμαστε ένθεοι και ενδιαφερόμαστε για κάτι τέτοιο βρίσκουμε πολύ παρήγορο και ανακουφιστικό το ότι υπάρχει ένας φίλος ο Μεγάλος Φίλος που στην απέραντη ευρυχωρία του μας συν-χωρεί και ψιθυρίζει ακατάπαυστα στο αυτί μας

laquoΈλα έλα και πάλι έλαΈλα κι αν είσαι άπιστος κι αν είσαι ειδωλολάτρης

15 Σε αυτό το σημείο ίσως θα μπορούσαμε να συνδέσουμε τη διάκριση με τα λεγόμενα ldquocharacter strengthsrdquo της θετικής ψυχολογίας αυτό όμως είναι μία άλλη συζήτηση

15

Ή της φωτιάς πιστόςΤου σπιτιού μας η γωνιά δεν έχει απελπισιάς κατώφλιΚι αν έχεις εκατό φορές τους όρκους σου πατήσειΈλα ξανάhellip16raquoΚαι έτσι μας μαθαίνει τη συγχώρεση που μετά κατrsquo

αναλογία πάντα μπορούμε να προσφέρουμε προς εαυτό και άλλους

Η εσχατολογία στην θεωρία για την αλλαγήΗ οντολογία του προσώπου συνδυασμένη με την

εσχατολογία μας μαθαίνει ότι το μίσος του Άλλου και η απόρριψη του είναι μια μορφή κόλασης και στον εδώ κόσμο(Ιωάννης Ζηζιούλας 2012 σ 52-55) Και πάλι βλέπουμε τη σπουδαιότητα της ικανότητας να αγαπήσουμε η έλλειψη της οποίας μας ρίχνει σε κοσμική (και για όσους από μαςείμαστε ένθεοι) σε μεταφυσική κόλαση Θα προσθέταμε πάλι ότι το ίδιο συμβαίνει και με την απόρριψη της εσωτερικής ετερότητας (των laquoκομματιώνraquo μας τα οποία δενσυμπαθούμε ή για τα οποία ντρεπόμαστε και που θέλουμε να κρύψουμε) Η αλλαγή ξεκινά λοιπόν από τη Σχέση αφούη ίδια η ύπαρξη τόσο για τον Περγάμου Ιωάννη (2012 σ 69) όσο και για τους υπαρξιστές δεν νοείται εκτός σχέσης Η σχέση είναι η βασιλική οδός της αλλαγής Κυρίως βεβαίως η σχέση αγάπης Μέσω αυτής βιώνουμε ενσώματα τα συναισθήματά μας εκφράζουμε τις σκέψεις μας και ενεργούμε διαφορετικά Τίποτα από αυτά δεν γίνεται βεβαίως αν δεν πάρουμε εν ελευθερία την απόφασηνα σχετιστούμε (Ιωάννης Ζηζιούλας 2012 σ 72)

16 Τζελαλαντίν Ρουμί Ο Αγαπημένος Αθήνα Εκδόσεις Αρμός 1997 σ 22

16

Τέλος ας έχουμε υπrsquo όψιν μας ότι το πρόσωπο δεν είναι κάτι που καθορίζεται αποκλειστικά από ένα παρελθόν αμετάβλητο και γραμμικό (όπως ισχυρίζονται κάποιες θεωρίες) ούτε αποκλειστικά από το περιβάλλον (όπως ισχυρίζονται κάποιες άλλες) Είναι κάτι που επηρεάζεται τόσο από το παρελθόν όσο και από το περιβάλλον όσο και από την ποιότητα του ατόμου (βιολογική17 ή ψυχική ανάλογα με την κατεύθυνση που έχεικανείς επιστημονική ή πνευματική) όσο και από το παρόν όσο και από το μέλλον (όπως ισχυρίζονται οι υπαρξιστικές θεωρίες Spinelli 1994 σ 106-109 2005 σ 97-98 Macquarrie 1972 σ199-202) Το μέλλον είναι εξαιρετικής σημασίας στις υπαρξιακές-φαινομενολογικές προσεγγίσεις Όμως φαίνεται να γίνεται σιγά-σιγά κοινός τόπος σε σημείο που αναφέρεταικαι σε περιοδικά ευρείας χρήσης όπως το Time18

Αυτή η ιδέα βρίσκει εντελώς σύμφωνη την ορθόδοξη θεολογία Ο Θεός είπε laquoκαινά ποιώ τα πάνταraquo(Αποκ 215) εννοώντας το όραμα ενός καινού ουρανού και μιας καινής γης (Aποκ 211) Αυτό μας απελευθερώνει καθημερινά από το βάρος τόσο του παρελθόντος όσο και του παρόντος και συνεχώς μας δείχνει το δρόμο για ένα καινούργιο μέλλον Το πρόσωπο θεολογικά ομιλώντας είναι μια πραγματικότητα που θα δικαιωθεί πλήρως στο μέλλον Ήδη από την Παλαιά Διαθήκη όταν ο Θεός παρουσιάζεται ως laquoΕγώ ειμί ο Ονraquo δεν σημαίνει μόνο μια17 Δεν αρνούνται όλοι οι υπαρξιστές μια προϋπάρχουσα δομή έστω και εντελώς βασική (Cooper 2001 1-12)18 Ο εγκέφαλός μας δεν σφραγίζεται από το παρελθόν Συνεχώς διαμορφώνεται από το μέλλον ldquohellip our brains arenrsquot just stamped by the past They are constantly shaped by the futurerdquo Sharot T The optimism bias Time June 6 2011 p 38

17

ταυτολογία όπως έχει καθιερωθεί να πιστεύεται (Εγώ Είμαι Αυτός που Είμαι) αλλά σύμφωνα με κάποιους μεταφραστές σημαίνει laquoΕίμαι Αυτός που θα Είμαιraquo19

ΣυμπέρασμαΑν και δεν έχει αναφερθεί συχνά η οντολογία του

προσώπου εν τέλει έχει πολλά κοινά σημεία με την υπαρξιακή θεώρηση του ανθρώπου στο σύνολό της Μπορεί δε η πρώτη να δώσει στη δεύτερη ένα στέρεο έδαφος σε διάφορες πτυχές των προβληματισμών της όπως όσον αφορά το τι συνιστά πρόσωπο προσωπικότητα στο τι συνιστά παθολογία και στο πώς επιτυγχάνεται η αλλαγή χωρίς να χρειάζεται είναι η γνώμη μας ένας θεραπευτής να laquoασπαστείraquo τη συγκεκριμένη οντολογία Αρκεί να είναι ανοιχτός σε αυτή

19 Βλ επίσης και laquoΟ Θεός εξετάζει τα μελλούμενα και όχι τα παρελθόνταraquo Ισαάκο Σύρος Ασκητικά Τόμος Β3 Λόγοι ΙΒrsquomdashΜΑrsquo Αθήνα Εκδ Θεσβίτης σ 153 Είναιαυτό που πολύ σοφά λέει ο λαός umlΤα στερνά τιμούν τα πρώταraquo

Για περισσότερα στο θέμα της εσχατολογικής αλήθευσης του προσώπου βλ Χαράλαμπος Βέντης Εσχατολογία και Ετερότητα η διασταύρωση δύο ασύμβατων οριζόντων Αθήνα Εκδ Γρηγόρη 2005

18

ΒιβλιογραφίαΣτα ελληνικάΔελλής ΙΓ (2005) Φιλοσοφική συμβουλευτική η φιλοσοφία ως laquoθεραπείαraquo

Αθήνα Τυπωθήτω ndash Γιώργος ΔαρδανόςΙωάννης Ζηζιούλας Μητροπολίτης Περγάμου (1977) Από το προσωπείον εις το

πρόσωπον η συμβολή της Πατερικής Θεολογίας εις τηνέννοιαν του προσώπου Στο Ευχαριστήρια εις τιμήν του Μητροπολίτου Γέροντος Χαλκηδόνος Μελίτωνος Θεσσαλονίκη Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών σσ 287-323

Ιωάννης Ζηζιούλας Μητροπολίτης Περγάμου (2012) Εσχατολογία και ύπαρξη

Σύναξη 121 Ιαν-Μαρτ σσ 43-72Κοσμόπουλος ΑΒ Η διάκριση στη συμβουλευτική εργασίαΑνασύρθηκε από

httpwwwavkosmopoulosgrpaidagogiki-psixologia-ekpaidefsi-ekpedeftikoshtml 7812

Μέγας Βασίλειος (2000) Περί διαφοράς ουσίας και υποστάσεως επιστολή

Γρηγορίω αδελφώ Στο Ντίνα Σαμοθράκη (Eπιμ) Πανόραμα του προσώπου

(σ 9-18) Αθήνα Εκδόσεις Αρμόςπ Θερμός Β (1998) Αναζητώντας το πρόσωπο αληθής και ψευδής

εαυτός κατά τον Donald Winnicott και κατά τον Αγ Γρηγόριο Παλαμά

Αθήνα Αρμός

19

εαυτούς [μιλώντας πάντα για την αντίληψη εαυτούεαυτών που βρίσκεται σε δηλώσεις όπως δεν είμαι ο ίδιος άνθρωπος που ήμουν πριν 20 χρόνια (Spinelli 2005 σ 75)] Σε κάθε περίπτωση δεν νοείται η ύπαρξη απομονωμένη αλλά πάντα σε σχέση με τους άλλους (βλέπε το Χαϊντεγκεριανό εν-τω-κόσμω-είναι ή ενθαδικό είναι) Προσωπικά σε αντίθεση με πολλούς υπαρξιστές ψυχοθεραπευτές έλκομαι από την ιδέα ενός laquoαληθινούraquo εαυτού (Θερμός 1998 αλλά και Ρότζερς 1961 σ 109-111) με την προϋπόθεση ότι είναι ρευστός δυναμικός και γεμάτος δυνατότητες6

Το πρόσωπο ταυτόχρονα συνδέεται παραδοσιακά στη φιλοσοφία αλλά και στη θεολογία με την οντολογία Σαφώςη έννοια του προσώπου όπως χρησιμοποιείται στην ψυχοθεραπεία είναι διαφορετική από τη θεολογική της έννοια Αυτό πρέπει να τονιστεί Όπως ξέρουμε η έννοια του προσώπου στη θεολογία προέρχεται από την αντίληψη του Θεού ως πρόσωπο και αυτό προϋποθέτει θεολογικές παραδοχές που ο ψυχοθεραπευτής δεν είναι υποχρεωμένος να προσυπογράψει Υπάρχει δηλαδή ένα Τριαδολογικό υπόβαθρο πίσω από την έννοια του προσώπου και ο όποιος θεραπευτής δεν είναι φυσικά υποχρεωμένος να πιστεύει στην Αγία Τριάδα

Υπάρχει ένα ζήτημα στην οντολογία η οποία μελετά αυτό που υπάρχει από τι είναι φτιαγμένη η πραγματικότητα ποια η σχέση του όντος με την 6 Για περισσότερα για τη σχέση προσωποκεντρικής προσέγγισης και ορθόδοξης ανθρωπολογίας βλ Κωνσταντινίδης Γ (2012) Σύγκριση και σύνθεση της προσωποκεντρικής ψυχοπαιδαγωγικής του Carl Rogers (person-centered education) και της ορθόδοξης χριστιανικής παιδαγωγικής Αδημοσίευτη διπλωματική εργασία Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο Πάτρα

8

πραγματικότητα κα Το ζήτημα είναι ότι είναι δύσκολονα καθορίσουμε το τι υπάρχει όπως και το ποιες είναι οικατάλληλες ερωτήσεις για ξεκαθαρίσουμε το τι υπάρχει και αν υπάρχει Και καλά όσον αφορά αυτά στα οποία έχουμε πρόσβαση με τις αισθήσεις μας Αλλά τι γίνεται με έννοιες όπως οι αριθμοί ή ο Θεός (van Inwagen 2010) Με θέματα οντολογίας έχουν ασχοληθεί πολύ τόσο οι φαινομενολόγοι όσο και οι υπαρξιστές φιλόσοφοι Από κει έχει περάσει έμμεσα (μερικές φορές με φαινομενικά δεδομένες απαντήσεις και σταθερές) στην υπαρξιακή συμβουλευτική και ψυχοθεραπεία Η ύπαρξη παραδείγματοςχάριν θεωρείται δεδομένη και μάλιστα θεωρείται ότι προηγείται της ουσίας (Τσάκαλος 2005 σ 65)

Το να βάζουμε την οντολογία (άρα τη μεταφυσική) στην ψυχολογία είναι δυνάμει επικίνδυνο7 Όμως υπεισέρχεται τόσο στη θεωρία προσωπικότητας όσο και κατrsquo επέκταση στη συμβουλευτική Πολλοί υπαρξιστές όπωςείδαμε λένε ότι η προσωπικότητα είναι αποτέλεσμα συγκρούσεων πχ του ανθρώπου με τα δεδομένα της ύπαρξης ή ότι η προσωπικότητα δεν υπάρχει ως κάτι συμπαγές άλλα είναι κάτι τόσο ρευστό που πλέον μιλάμε για προσωπικότητες και εαυτούς

Εδώ η θεολογία του προσώπου σε συνδυασμό με τη φιλοσοφία μπορεί να μας βοηθήσει να ξεκαθαρίσουμε τα πράγματα όταν μιλάμε για έναν άνθρωπο μιλάμε για ένα 7 Όπως και το να βάζουμε την ηθική στην ψυχοπαθολογία πράγμα που έχει ήδη γίνει έμμεσα με απρόβλεπτες κατά τη γνώμη μου συνέπειες για το μέλλον [βλ για παράδειγμα τον ορισμό του Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-IV) για την αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας όπως και το τι θεωρείται υγιές στοιχείο του χαρακτήρα σε αντίστοιχο laquoθετικόraquo εγχειρίδιο της Θετικής Ψυχολογίας το Character Strengths and Virtues του Selingman (2004)]

9

όν Όταν μιλάμε για προσωπικότητα μιλάμε για κάτι υπαρκτό που μπορεί να μην είναι γρανιτώδες ή ακόμα και συμπαγές μπορεί να είναι κάτι ρευστό αλλά παραμένει κάτι πάνω στο οποίο γίνονται οι αλλαγές Τέλος ο άνθρωπος η προσωπικότητα το εγώ μας δεν είναι ένα ρινγκ πάνω στο ποιο συγκρούονται πράγματα καταστάσεις ή και κομμάτια του εαυτού μας Δεν είναι ένας τόπος πολέμου8 Είναι κατrsquo αρχάς ένας τόπος σχέσεων (μερικές φορές συγκρουσιακών σχέσεων αλλά πρωτίστως σχέσεων) σε ένα χρόνο με κατεύθυνση στο μέλλον

Ο Περγάμου Ιωάννης μας λέει ότι ο άνθρωπος είναι πρόσωπο δυνάμει Γίνεται πρόσωπο όταν αληθεύει δηλ όταν δεν υποκρίνεται ότι είναι κάτι άλλο από αυτό που είναι Όταν δεν υποδύεται ένα ρόλο (1977 σ 291 σημ 10)9 Ο Περγάμου Ιωάννης απελευθερώνει την οντολογία απότη γνωσιολογία10 Αυτή η απελευθέρωση σημαίνει δεν αγαπάμε έναν άνθρωπο επειδή ξέρουμε το είναι του Όταν μιλάμε για ανθρώπους δεν μπορούμε να θέσουμε το ερώτημαlsquoτιrsquo ndash η απάντηση θα ήταν γνωσιολογική Αν ξεκινήσεις από το lsquoτιrsquo τον αντικειμενοποιείς καταργείς τη μοναδικότητά του αφού η απάντηση στο lsquoτιrsquo μπορεί να είναι γυναίκα μαύρος ξένος ομοφυλόφιλος κτλ Το

8 Αυτό είναι ένα πολεμικό αν όχι πολεμοχαρές σκεπτικό το οποίο υπάρχει και στη μαρξιστική θεωρία και το οποίο εκτός από αντιπαραγωγικό είναι και αναληθέςστην απολυτότητά του9 Αυτή βεβαίως είναι η μία συνθήκη για να γίνει το υποκείμενο πρόσωπο Η άλλη είναι να σχετιστεί αγαπητικά με τον όντως Άλλο10 Ο Χάιντεγκερ έχει άλλη αφετηρία και δεν μπορεί να το κάνει Προσπαθεί μεν να απελευθερώσει το υποκείμενο από έναν οντισμό (δηλ αντικειμενοποίηση του ανθρώπου) αλλά είναι παγιδευμένος εμμενειοκρατικά (immanentism) σε ένα κοσμοείδωλο δηλαδή είναι παγιδευμένος στην ενδοχρονική και ενδοκοσμική πραγματικότητα Ως εκ τούτου δεν μπορεί να συλλάβει μία έννοια του προσώπου που να ξεφεύγει από τις χωρο-χρονικές μας προσλαμβάνουσες

10

μόνο αποδεκτό ερώτημα περί του προσώπου είναι το lsquoποιοςrsquo είναι κάποιος στο οποίο η απάντηση είναι μόνο το κύριο όνομα και τίποτε άλλο Έτσι μας γνωρίζει ο Θεός ως Κώστα Χαράλαμπο Γεωργία κτλ και όχι ως προς το lsquoτιrsquo μας11 Αυτό είναι η απελευθέρωση της οντολογίας από τη γνωσιολογία Με αυτό τον τρόπο δεν ποδηγετείται η οντολογία Ο Θεός δεν σχετίζεται με αντικείμενα αλλά μόνο με πρόσωπα Όπως και με το Θεό δεν ξέρουμε τί είναι και ούτε μας απασχολεί Τον ξέρουμε μόνο από τα ονόματά Του Πατήρ Υιός και Άγιο Πνεύμα Επίσης αν δεν απελευθερωθεί η οντολογία από τηγνωσιολογία δεν μπορούμε να σχετιστούμε ελεύθερα με τους ανθρώπους Η εμπλοκή μας στο lsquoτιrsquo μας παγιδεύει (Zizioulas 2006 σ 99-112) Αυτό συνδέεται με τη διαφορά μεταξύ της αντικειμενικής γνώσης και της βιωμένης αλήθειας όπως επίσης και με το σκεπτικό ότι τα αισθήματα και οι σκέψεις έχουν ένα αντικείμενο σε αντίθεση με το σκεπτικό ότι τα αισθήματα και οι σκέψειςείναι βιωμένα και σχεσιακά (δηλαδή έχουν προθετικότητα)

Απόπειρα εναλλακτικής οπτικής στην παθολογίαΗ υπαρξιακή ψυχοθεραπεία έχει συνδεθεί στενά με το

αντιψυχιατρικό κίνημα Είναι έντονη η δυσπιστία της υπαρξιακής-φαινομενολογικής προσέγγισης ως προς την εγκυρότητα των διαγνωστικών εγχειριδίων και είναι πολλές οι φορές που έχουν κατηγορήσει την υπόλοιπη επιστημονική κοινότητα για ακραία παθολογικοποίηση

11 Και έτσι μας μνημονεύει η Εκκλησία

11

φυσιολογικών δράσεων και αντιδράσεων των ανθρώπων (Parker Γεωργακά Harper McLaughlin Stowell-Smith M 2007 σ 45-53)12 Δεν θα υπεισέρθουμε σε αυτό Θα μπορούσαμε όμως με ασφάλεια να πούμε ότι τα άκρα δεν ωφελούν Ούτε το να σπεύδουμε να παθολογοποιούμε13 ούτε όμως να αγνοούμε την παθολογία όπου αυτή υπάρχει (έστω και σε σπάνιες κατά μερικούς περιπτώσεις) διότι θα ήτανσαν να αγνοούμε τον ανθρώπινο πόνο Ο πατέρας Φιλόθεος Φάρος σοφά κατά τη γνώμη μου μιλάει για βαθμούς υγείας και αποφεύγει το δίπολο υγείααρρώστεια όταν πρόκειται για την ανθρώπινη ψυχή ενώ μιλά για ευθύνηανευθυνότητα (2001 σ 61-67) Υπάρχουν βέβαια κάποιες πολύ δύσκολες περιπτώσεις στις οποίες δεν μπορούμε παρά να αποδεχτούμε την πιθανότητα της ασθένειας Χρειάζεται να σκεφτούμε πολύ σοβαρά ποιες μπορεί τελικά να είναι αυτές οι περιπτώσεις Το ζήτημα δεν είναι λήξαν

Ο Φρόυντ είχε πει ότι ψυχική υγεία είναι το να αγαπάς και να δουλεύεις Δεδομένης της έντονης έμφασης του υπαρξισμού στην υποκειμενική εμπειρία του ανθρώπουστη μοναδικότητά του και στη σχέση του με τον εαυτό του και τον κόσμο θα μπορούσαμε ίσως να προτείνουμε μια μέση λύση μεταξύ των δύο άκρων (του να βλέπουμε παθολογία παντού από τη μια και πουθενά από την άλλη) Εδώ πάλι μπορεί να μας βοηθήσει η φιλοσοφική και η θεολογική θεώρηση

12 Βλ επίσης διαφωνίες ως προς το τι συνιστά κατάθλιψη αγωνία ή πένθος στο πώς αυτά εκδηλώνονται και στο πόσο χρονικό διάστημα laquoπρέπειraquo να διαρκούν13 Βλ τώρα την δικαιολογημένα σε μερικές περιπτώσεις σφοδρή αντίδραση ψυχιάτρων και ψυχολόγων για την 5η έκδοση του DSM

12

Ο φιλόσοφος Goicoechea (2011) συμβολοποίησε με έναεξαιρετικά ενδιαφέροντα τρόπο την Αγία Τριάδα Θεωρεί λοιπόν την Αγία Τριάδα σύμβολο Αγάπης Καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η Αγάπη έχει τέσσερις εκφάνσεις14

Αγάπη (Θεός)Έρως (Χριστός)

Φιλία (Άγιο Πνεύμα)Στοργή (Παναγία)

Η Αγάπη του Πατρός μάς δημιουργεί ο Έρωτας του Υιού για μας μάς λυτρώνει η Φιλία του Αγίου Πνεύματος μας καθαγιάζει και τέλος η αγάπη της Παρθένου Μαρίας μας δείχνει πώς να ανταποκρινόμαστε στην Αγάπη της Αγίας Τριάδας

Αυτά τα τέσσερα είδη αγάπης καλύπτουν όλο το φάσμα της ύπαρξης του ανθρώπου με την έννοια ότι επικαλύπτουν όλες τις πτυχές της ζωής του σχέση με τονεαυτό τους άλλους τον κόσμο τον Θεό ή την πνευματικότητα Διότι όπως υποστηρίζουν κάποιοι υπαρξιακοί ψυχοθεραπευτές ο σκοπός του ανθρώπου δεν είναι να αυξηθεί και να πληθυνθεί αλλά να σχετιστεί (Spinelli 1996 σ 18-19) Ως πρόσωπο θα προσθέταμε εμείς Δηλαδή να αυξηθεί εσωτερικά να γίνει περισσότερο ευρύχωρος

Ως εκ τούτου θα μπορούσαμε να πούμε ότι η βασικότερη (αν όχι η μόνη) ένδειξη λειτουργικότητας (μερικοί προτιμούν τους όρους υγείαπαθολογία) πάνω στην οποία χτίζονται όλες οι άλλες λειτουργίες είναι ηικανότητα αγάπης και ότι η ψυχοθεραπεία κατά κύριο 14 Το ίδιο πράγμα έχει ειπωθεί με άλλο τρόπο και από το Φιλόθεο Φάρο 2001 σ49

13

λόγο και ακολούθως η συμβουλευτική έχει να κάνει με το πού στεκόμαστε σε σχέση με αυτούς του τέσσερεις άξονες Πώς laquoμας ορίζουμεraquo σε σχέση με αυτούς Πώς ζούμε σε σχέση με αυτούς Για κάποιες θεραπευτικές προσεγγίσεις η λειτουργικότητα του ανθρώπου εξαρτάται από την επιτυχή επίλυση εσωτερικών συγκρούσεων (πχ idvs superego) ή συγκρούσεων μεταξύ του ατόμου και της κοινωνίας Για άλλες από την επιτυχή εκμάθηση προσαρμοστικών γνωσιών αφού ο άνθρωπος θεωρείται ένα είδος μαυροπίνακα όπου γράφουμε και ξεγράφουμε πληροφορίες κατά το δοκούν Για άλλες εξαρτάται από τηναποδοχή των δεδομένων της ύπαρξης και από τη στάση του ανθρώπου απέναντι σε αυτά τα δεδομένα Η πρότασή που κάνουμε εδώ είναι ότι η λειτουργικότητα του ανθρώπου εξαρτάται από την αγαπητική του στάση (κατά πόσο και πώς αγαπά και αγαπιέται) Αυτό προϋποθέτει σχέση προσώπων ελευθερία ευθύνη Η σχέση φυσικά δεν είναι μόνο με τον Άλλο (οι γύρω μας το περιβάλλον ότι αποκαλούμε Ετερότητα) αλλά και με τον Εαυτό (η σχέση μετον εαυτό μας και την ετερότητα εντός μας που εκπροσωπείται από τα διαφορετικά laquoκομμάτιαraquo μας τα οποία καλούμαστε να συνθέσουμε σε ένα λειτουργικό σύνολο) Εν ολίγοις η λειτουργικότητα του ανθρώπου εξαρτάται από το κατά πόσο και πώς αγαπά και αγαπιέται ως πρόσωπο σε πλαίσιο ελευθερίας και ευθύνης κατrsquo αναλογία πάντα με τη σχέση των Προσώπων της Αγίας Τριάδας

Παθολογία λοιπόν είναι αυτό που πολύ σκληρά αλλά πολύ εύστοχα ο Χρήστος Γιανναράς αποκαλεί laquoαναπηρία αναφορικότηταςraquo δηλαδή το να μην μπορείς να αγαπήσεις

14

Συνδέεται με την προθετικότητα της αγάπης όπως έχει αναλυθεί από τον Ζαν-Λυκ Μαριόν Επίσης συνδέεται με την ικανότητα διάκρισης Όχι τόσο ως δωρεά αγιοπνευματική αλλά ως ικανότητα διάκρισης του αληθινούαπό το ψεύτικο (του καλού από το κακό) και ως χάρισμα αγάπης και φιλανθρωπίας (Κοσμόπουλος)15 Η διάκριση έχεικατrsquo αρχάς την αφετηρία της στην αυτογνωσία Και δεν μπορούμε να έχουμε αυτογνωσία αν δεν ξέρουμε τους περιορισμούς μας και δεν δείχνουμε ταυτόχρονα επιείκειαγια την μικρότητά μας Στην πραγματικότητα όπως είχε πει και ένας καθηγητής μου που δεν ζει πια η ψυχοθεραπεία και η συμβουλευτική έχουν να κάνουν με τονα συγχωρέσουμε τον εαυτό μας που δεν είμαστε τέλειοι και να τον συγχωρέσουμε που δεν είμαστε όπως μας θέλουνοι άλλοι Ο μόνος τρόπος να το κάνουμε αυτό είναι μέσῳ της προσπάθειας να δούμε τόσο τον εαυτό μας όσο και τονάλλο ως πρόσωπα και να σχετιστούμε μαζί τους ως τέτοιαΣτην όλη μας προσπάθεια να συν-χωρέσουμε τον εαυτό μαςέτσι ώστε να σχετιστούμε πιο ελεύθερα ως πρόσωπα με τους άλλους αλλά και με το Θεό όσοι από μας είμαστε ένθεοι και ενδιαφερόμαστε για κάτι τέτοιο βρίσκουμε πολύ παρήγορο και ανακουφιστικό το ότι υπάρχει ένας φίλος ο Μεγάλος Φίλος που στην απέραντη ευρυχωρία του μας συν-χωρεί και ψιθυρίζει ακατάπαυστα στο αυτί μας

laquoΈλα έλα και πάλι έλαΈλα κι αν είσαι άπιστος κι αν είσαι ειδωλολάτρης

15 Σε αυτό το σημείο ίσως θα μπορούσαμε να συνδέσουμε τη διάκριση με τα λεγόμενα ldquocharacter strengthsrdquo της θετικής ψυχολογίας αυτό όμως είναι μία άλλη συζήτηση

15

Ή της φωτιάς πιστόςΤου σπιτιού μας η γωνιά δεν έχει απελπισιάς κατώφλιΚι αν έχεις εκατό φορές τους όρκους σου πατήσειΈλα ξανάhellip16raquoΚαι έτσι μας μαθαίνει τη συγχώρεση που μετά κατrsquo

αναλογία πάντα μπορούμε να προσφέρουμε προς εαυτό και άλλους

Η εσχατολογία στην θεωρία για την αλλαγήΗ οντολογία του προσώπου συνδυασμένη με την

εσχατολογία μας μαθαίνει ότι το μίσος του Άλλου και η απόρριψη του είναι μια μορφή κόλασης και στον εδώ κόσμο(Ιωάννης Ζηζιούλας 2012 σ 52-55) Και πάλι βλέπουμε τη σπουδαιότητα της ικανότητας να αγαπήσουμε η έλλειψη της οποίας μας ρίχνει σε κοσμική (και για όσους από μαςείμαστε ένθεοι) σε μεταφυσική κόλαση Θα προσθέταμε πάλι ότι το ίδιο συμβαίνει και με την απόρριψη της εσωτερικής ετερότητας (των laquoκομματιώνraquo μας τα οποία δενσυμπαθούμε ή για τα οποία ντρεπόμαστε και που θέλουμε να κρύψουμε) Η αλλαγή ξεκινά λοιπόν από τη Σχέση αφούη ίδια η ύπαρξη τόσο για τον Περγάμου Ιωάννη (2012 σ 69) όσο και για τους υπαρξιστές δεν νοείται εκτός σχέσης Η σχέση είναι η βασιλική οδός της αλλαγής Κυρίως βεβαίως η σχέση αγάπης Μέσω αυτής βιώνουμε ενσώματα τα συναισθήματά μας εκφράζουμε τις σκέψεις μας και ενεργούμε διαφορετικά Τίποτα από αυτά δεν γίνεται βεβαίως αν δεν πάρουμε εν ελευθερία την απόφασηνα σχετιστούμε (Ιωάννης Ζηζιούλας 2012 σ 72)

16 Τζελαλαντίν Ρουμί Ο Αγαπημένος Αθήνα Εκδόσεις Αρμός 1997 σ 22

16

Τέλος ας έχουμε υπrsquo όψιν μας ότι το πρόσωπο δεν είναι κάτι που καθορίζεται αποκλειστικά από ένα παρελθόν αμετάβλητο και γραμμικό (όπως ισχυρίζονται κάποιες θεωρίες) ούτε αποκλειστικά από το περιβάλλον (όπως ισχυρίζονται κάποιες άλλες) Είναι κάτι που επηρεάζεται τόσο από το παρελθόν όσο και από το περιβάλλον όσο και από την ποιότητα του ατόμου (βιολογική17 ή ψυχική ανάλογα με την κατεύθυνση που έχεικανείς επιστημονική ή πνευματική) όσο και από το παρόν όσο και από το μέλλον (όπως ισχυρίζονται οι υπαρξιστικές θεωρίες Spinelli 1994 σ 106-109 2005 σ 97-98 Macquarrie 1972 σ199-202) Το μέλλον είναι εξαιρετικής σημασίας στις υπαρξιακές-φαινομενολογικές προσεγγίσεις Όμως φαίνεται να γίνεται σιγά-σιγά κοινός τόπος σε σημείο που αναφέρεταικαι σε περιοδικά ευρείας χρήσης όπως το Time18

Αυτή η ιδέα βρίσκει εντελώς σύμφωνη την ορθόδοξη θεολογία Ο Θεός είπε laquoκαινά ποιώ τα πάνταraquo(Αποκ 215) εννοώντας το όραμα ενός καινού ουρανού και μιας καινής γης (Aποκ 211) Αυτό μας απελευθερώνει καθημερινά από το βάρος τόσο του παρελθόντος όσο και του παρόντος και συνεχώς μας δείχνει το δρόμο για ένα καινούργιο μέλλον Το πρόσωπο θεολογικά ομιλώντας είναι μια πραγματικότητα που θα δικαιωθεί πλήρως στο μέλλον Ήδη από την Παλαιά Διαθήκη όταν ο Θεός παρουσιάζεται ως laquoΕγώ ειμί ο Ονraquo δεν σημαίνει μόνο μια17 Δεν αρνούνται όλοι οι υπαρξιστές μια προϋπάρχουσα δομή έστω και εντελώς βασική (Cooper 2001 1-12)18 Ο εγκέφαλός μας δεν σφραγίζεται από το παρελθόν Συνεχώς διαμορφώνεται από το μέλλον ldquohellip our brains arenrsquot just stamped by the past They are constantly shaped by the futurerdquo Sharot T The optimism bias Time June 6 2011 p 38

17

ταυτολογία όπως έχει καθιερωθεί να πιστεύεται (Εγώ Είμαι Αυτός που Είμαι) αλλά σύμφωνα με κάποιους μεταφραστές σημαίνει laquoΕίμαι Αυτός που θα Είμαιraquo19

ΣυμπέρασμαΑν και δεν έχει αναφερθεί συχνά η οντολογία του

προσώπου εν τέλει έχει πολλά κοινά σημεία με την υπαρξιακή θεώρηση του ανθρώπου στο σύνολό της Μπορεί δε η πρώτη να δώσει στη δεύτερη ένα στέρεο έδαφος σε διάφορες πτυχές των προβληματισμών της όπως όσον αφορά το τι συνιστά πρόσωπο προσωπικότητα στο τι συνιστά παθολογία και στο πώς επιτυγχάνεται η αλλαγή χωρίς να χρειάζεται είναι η γνώμη μας ένας θεραπευτής να laquoασπαστείraquo τη συγκεκριμένη οντολογία Αρκεί να είναι ανοιχτός σε αυτή

19 Βλ επίσης και laquoΟ Θεός εξετάζει τα μελλούμενα και όχι τα παρελθόνταraquo Ισαάκο Σύρος Ασκητικά Τόμος Β3 Λόγοι ΙΒrsquomdashΜΑrsquo Αθήνα Εκδ Θεσβίτης σ 153 Είναιαυτό που πολύ σοφά λέει ο λαός umlΤα στερνά τιμούν τα πρώταraquo

Για περισσότερα στο θέμα της εσχατολογικής αλήθευσης του προσώπου βλ Χαράλαμπος Βέντης Εσχατολογία και Ετερότητα η διασταύρωση δύο ασύμβατων οριζόντων Αθήνα Εκδ Γρηγόρη 2005

18

ΒιβλιογραφίαΣτα ελληνικάΔελλής ΙΓ (2005) Φιλοσοφική συμβουλευτική η φιλοσοφία ως laquoθεραπείαraquo

Αθήνα Τυπωθήτω ndash Γιώργος ΔαρδανόςΙωάννης Ζηζιούλας Μητροπολίτης Περγάμου (1977) Από το προσωπείον εις το

πρόσωπον η συμβολή της Πατερικής Θεολογίας εις τηνέννοιαν του προσώπου Στο Ευχαριστήρια εις τιμήν του Μητροπολίτου Γέροντος Χαλκηδόνος Μελίτωνος Θεσσαλονίκη Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών σσ 287-323

Ιωάννης Ζηζιούλας Μητροπολίτης Περγάμου (2012) Εσχατολογία και ύπαρξη

Σύναξη 121 Ιαν-Μαρτ σσ 43-72Κοσμόπουλος ΑΒ Η διάκριση στη συμβουλευτική εργασίαΑνασύρθηκε από

httpwwwavkosmopoulosgrpaidagogiki-psixologia-ekpaidefsi-ekpedeftikoshtml 7812

Μέγας Βασίλειος (2000) Περί διαφοράς ουσίας και υποστάσεως επιστολή

Γρηγορίω αδελφώ Στο Ντίνα Σαμοθράκη (Eπιμ) Πανόραμα του προσώπου

(σ 9-18) Αθήνα Εκδόσεις Αρμόςπ Θερμός Β (1998) Αναζητώντας το πρόσωπο αληθής και ψευδής

εαυτός κατά τον Donald Winnicott και κατά τον Αγ Γρηγόριο Παλαμά

Αθήνα Αρμός

19

πραγματικότητα κα Το ζήτημα είναι ότι είναι δύσκολονα καθορίσουμε το τι υπάρχει όπως και το ποιες είναι οικατάλληλες ερωτήσεις για ξεκαθαρίσουμε το τι υπάρχει και αν υπάρχει Και καλά όσον αφορά αυτά στα οποία έχουμε πρόσβαση με τις αισθήσεις μας Αλλά τι γίνεται με έννοιες όπως οι αριθμοί ή ο Θεός (van Inwagen 2010) Με θέματα οντολογίας έχουν ασχοληθεί πολύ τόσο οι φαινομενολόγοι όσο και οι υπαρξιστές φιλόσοφοι Από κει έχει περάσει έμμεσα (μερικές φορές με φαινομενικά δεδομένες απαντήσεις και σταθερές) στην υπαρξιακή συμβουλευτική και ψυχοθεραπεία Η ύπαρξη παραδείγματοςχάριν θεωρείται δεδομένη και μάλιστα θεωρείται ότι προηγείται της ουσίας (Τσάκαλος 2005 σ 65)

Το να βάζουμε την οντολογία (άρα τη μεταφυσική) στην ψυχολογία είναι δυνάμει επικίνδυνο7 Όμως υπεισέρχεται τόσο στη θεωρία προσωπικότητας όσο και κατrsquo επέκταση στη συμβουλευτική Πολλοί υπαρξιστές όπωςείδαμε λένε ότι η προσωπικότητα είναι αποτέλεσμα συγκρούσεων πχ του ανθρώπου με τα δεδομένα της ύπαρξης ή ότι η προσωπικότητα δεν υπάρχει ως κάτι συμπαγές άλλα είναι κάτι τόσο ρευστό που πλέον μιλάμε για προσωπικότητες και εαυτούς

Εδώ η θεολογία του προσώπου σε συνδυασμό με τη φιλοσοφία μπορεί να μας βοηθήσει να ξεκαθαρίσουμε τα πράγματα όταν μιλάμε για έναν άνθρωπο μιλάμε για ένα 7 Όπως και το να βάζουμε την ηθική στην ψυχοπαθολογία πράγμα που έχει ήδη γίνει έμμεσα με απρόβλεπτες κατά τη γνώμη μου συνέπειες για το μέλλον [βλ για παράδειγμα τον ορισμό του Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-IV) για την αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας όπως και το τι θεωρείται υγιές στοιχείο του χαρακτήρα σε αντίστοιχο laquoθετικόraquo εγχειρίδιο της Θετικής Ψυχολογίας το Character Strengths and Virtues του Selingman (2004)]

9

όν Όταν μιλάμε για προσωπικότητα μιλάμε για κάτι υπαρκτό που μπορεί να μην είναι γρανιτώδες ή ακόμα και συμπαγές μπορεί να είναι κάτι ρευστό αλλά παραμένει κάτι πάνω στο οποίο γίνονται οι αλλαγές Τέλος ο άνθρωπος η προσωπικότητα το εγώ μας δεν είναι ένα ρινγκ πάνω στο ποιο συγκρούονται πράγματα καταστάσεις ή και κομμάτια του εαυτού μας Δεν είναι ένας τόπος πολέμου8 Είναι κατrsquo αρχάς ένας τόπος σχέσεων (μερικές φορές συγκρουσιακών σχέσεων αλλά πρωτίστως σχέσεων) σε ένα χρόνο με κατεύθυνση στο μέλλον

Ο Περγάμου Ιωάννης μας λέει ότι ο άνθρωπος είναι πρόσωπο δυνάμει Γίνεται πρόσωπο όταν αληθεύει δηλ όταν δεν υποκρίνεται ότι είναι κάτι άλλο από αυτό που είναι Όταν δεν υποδύεται ένα ρόλο (1977 σ 291 σημ 10)9 Ο Περγάμου Ιωάννης απελευθερώνει την οντολογία απότη γνωσιολογία10 Αυτή η απελευθέρωση σημαίνει δεν αγαπάμε έναν άνθρωπο επειδή ξέρουμε το είναι του Όταν μιλάμε για ανθρώπους δεν μπορούμε να θέσουμε το ερώτημαlsquoτιrsquo ndash η απάντηση θα ήταν γνωσιολογική Αν ξεκινήσεις από το lsquoτιrsquo τον αντικειμενοποιείς καταργείς τη μοναδικότητά του αφού η απάντηση στο lsquoτιrsquo μπορεί να είναι γυναίκα μαύρος ξένος ομοφυλόφιλος κτλ Το

8 Αυτό είναι ένα πολεμικό αν όχι πολεμοχαρές σκεπτικό το οποίο υπάρχει και στη μαρξιστική θεωρία και το οποίο εκτός από αντιπαραγωγικό είναι και αναληθέςστην απολυτότητά του9 Αυτή βεβαίως είναι η μία συνθήκη για να γίνει το υποκείμενο πρόσωπο Η άλλη είναι να σχετιστεί αγαπητικά με τον όντως Άλλο10 Ο Χάιντεγκερ έχει άλλη αφετηρία και δεν μπορεί να το κάνει Προσπαθεί μεν να απελευθερώσει το υποκείμενο από έναν οντισμό (δηλ αντικειμενοποίηση του ανθρώπου) αλλά είναι παγιδευμένος εμμενειοκρατικά (immanentism) σε ένα κοσμοείδωλο δηλαδή είναι παγιδευμένος στην ενδοχρονική και ενδοκοσμική πραγματικότητα Ως εκ τούτου δεν μπορεί να συλλάβει μία έννοια του προσώπου που να ξεφεύγει από τις χωρο-χρονικές μας προσλαμβάνουσες

10

μόνο αποδεκτό ερώτημα περί του προσώπου είναι το lsquoποιοςrsquo είναι κάποιος στο οποίο η απάντηση είναι μόνο το κύριο όνομα και τίποτε άλλο Έτσι μας γνωρίζει ο Θεός ως Κώστα Χαράλαμπο Γεωργία κτλ και όχι ως προς το lsquoτιrsquo μας11 Αυτό είναι η απελευθέρωση της οντολογίας από τη γνωσιολογία Με αυτό τον τρόπο δεν ποδηγετείται η οντολογία Ο Θεός δεν σχετίζεται με αντικείμενα αλλά μόνο με πρόσωπα Όπως και με το Θεό δεν ξέρουμε τί είναι και ούτε μας απασχολεί Τον ξέρουμε μόνο από τα ονόματά Του Πατήρ Υιός και Άγιο Πνεύμα Επίσης αν δεν απελευθερωθεί η οντολογία από τηγνωσιολογία δεν μπορούμε να σχετιστούμε ελεύθερα με τους ανθρώπους Η εμπλοκή μας στο lsquoτιrsquo μας παγιδεύει (Zizioulas 2006 σ 99-112) Αυτό συνδέεται με τη διαφορά μεταξύ της αντικειμενικής γνώσης και της βιωμένης αλήθειας όπως επίσης και με το σκεπτικό ότι τα αισθήματα και οι σκέψεις έχουν ένα αντικείμενο σε αντίθεση με το σκεπτικό ότι τα αισθήματα και οι σκέψειςείναι βιωμένα και σχεσιακά (δηλαδή έχουν προθετικότητα)

Απόπειρα εναλλακτικής οπτικής στην παθολογίαΗ υπαρξιακή ψυχοθεραπεία έχει συνδεθεί στενά με το

αντιψυχιατρικό κίνημα Είναι έντονη η δυσπιστία της υπαρξιακής-φαινομενολογικής προσέγγισης ως προς την εγκυρότητα των διαγνωστικών εγχειριδίων και είναι πολλές οι φορές που έχουν κατηγορήσει την υπόλοιπη επιστημονική κοινότητα για ακραία παθολογικοποίηση

11 Και έτσι μας μνημονεύει η Εκκλησία

11

φυσιολογικών δράσεων και αντιδράσεων των ανθρώπων (Parker Γεωργακά Harper McLaughlin Stowell-Smith M 2007 σ 45-53)12 Δεν θα υπεισέρθουμε σε αυτό Θα μπορούσαμε όμως με ασφάλεια να πούμε ότι τα άκρα δεν ωφελούν Ούτε το να σπεύδουμε να παθολογοποιούμε13 ούτε όμως να αγνοούμε την παθολογία όπου αυτή υπάρχει (έστω και σε σπάνιες κατά μερικούς περιπτώσεις) διότι θα ήτανσαν να αγνοούμε τον ανθρώπινο πόνο Ο πατέρας Φιλόθεος Φάρος σοφά κατά τη γνώμη μου μιλάει για βαθμούς υγείας και αποφεύγει το δίπολο υγείααρρώστεια όταν πρόκειται για την ανθρώπινη ψυχή ενώ μιλά για ευθύνηανευθυνότητα (2001 σ 61-67) Υπάρχουν βέβαια κάποιες πολύ δύσκολες περιπτώσεις στις οποίες δεν μπορούμε παρά να αποδεχτούμε την πιθανότητα της ασθένειας Χρειάζεται να σκεφτούμε πολύ σοβαρά ποιες μπορεί τελικά να είναι αυτές οι περιπτώσεις Το ζήτημα δεν είναι λήξαν

Ο Φρόυντ είχε πει ότι ψυχική υγεία είναι το να αγαπάς και να δουλεύεις Δεδομένης της έντονης έμφασης του υπαρξισμού στην υποκειμενική εμπειρία του ανθρώπουστη μοναδικότητά του και στη σχέση του με τον εαυτό του και τον κόσμο θα μπορούσαμε ίσως να προτείνουμε μια μέση λύση μεταξύ των δύο άκρων (του να βλέπουμε παθολογία παντού από τη μια και πουθενά από την άλλη) Εδώ πάλι μπορεί να μας βοηθήσει η φιλοσοφική και η θεολογική θεώρηση

12 Βλ επίσης διαφωνίες ως προς το τι συνιστά κατάθλιψη αγωνία ή πένθος στο πώς αυτά εκδηλώνονται και στο πόσο χρονικό διάστημα laquoπρέπειraquo να διαρκούν13 Βλ τώρα την δικαιολογημένα σε μερικές περιπτώσεις σφοδρή αντίδραση ψυχιάτρων και ψυχολόγων για την 5η έκδοση του DSM

12

Ο φιλόσοφος Goicoechea (2011) συμβολοποίησε με έναεξαιρετικά ενδιαφέροντα τρόπο την Αγία Τριάδα Θεωρεί λοιπόν την Αγία Τριάδα σύμβολο Αγάπης Καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η Αγάπη έχει τέσσερις εκφάνσεις14

Αγάπη (Θεός)Έρως (Χριστός)

Φιλία (Άγιο Πνεύμα)Στοργή (Παναγία)

Η Αγάπη του Πατρός μάς δημιουργεί ο Έρωτας του Υιού για μας μάς λυτρώνει η Φιλία του Αγίου Πνεύματος μας καθαγιάζει και τέλος η αγάπη της Παρθένου Μαρίας μας δείχνει πώς να ανταποκρινόμαστε στην Αγάπη της Αγίας Τριάδας

Αυτά τα τέσσερα είδη αγάπης καλύπτουν όλο το φάσμα της ύπαρξης του ανθρώπου με την έννοια ότι επικαλύπτουν όλες τις πτυχές της ζωής του σχέση με τονεαυτό τους άλλους τον κόσμο τον Θεό ή την πνευματικότητα Διότι όπως υποστηρίζουν κάποιοι υπαρξιακοί ψυχοθεραπευτές ο σκοπός του ανθρώπου δεν είναι να αυξηθεί και να πληθυνθεί αλλά να σχετιστεί (Spinelli 1996 σ 18-19) Ως πρόσωπο θα προσθέταμε εμείς Δηλαδή να αυξηθεί εσωτερικά να γίνει περισσότερο ευρύχωρος

Ως εκ τούτου θα μπορούσαμε να πούμε ότι η βασικότερη (αν όχι η μόνη) ένδειξη λειτουργικότητας (μερικοί προτιμούν τους όρους υγείαπαθολογία) πάνω στην οποία χτίζονται όλες οι άλλες λειτουργίες είναι ηικανότητα αγάπης και ότι η ψυχοθεραπεία κατά κύριο 14 Το ίδιο πράγμα έχει ειπωθεί με άλλο τρόπο και από το Φιλόθεο Φάρο 2001 σ49

13

λόγο και ακολούθως η συμβουλευτική έχει να κάνει με το πού στεκόμαστε σε σχέση με αυτούς του τέσσερεις άξονες Πώς laquoμας ορίζουμεraquo σε σχέση με αυτούς Πώς ζούμε σε σχέση με αυτούς Για κάποιες θεραπευτικές προσεγγίσεις η λειτουργικότητα του ανθρώπου εξαρτάται από την επιτυχή επίλυση εσωτερικών συγκρούσεων (πχ idvs superego) ή συγκρούσεων μεταξύ του ατόμου και της κοινωνίας Για άλλες από την επιτυχή εκμάθηση προσαρμοστικών γνωσιών αφού ο άνθρωπος θεωρείται ένα είδος μαυροπίνακα όπου γράφουμε και ξεγράφουμε πληροφορίες κατά το δοκούν Για άλλες εξαρτάται από τηναποδοχή των δεδομένων της ύπαρξης και από τη στάση του ανθρώπου απέναντι σε αυτά τα δεδομένα Η πρότασή που κάνουμε εδώ είναι ότι η λειτουργικότητα του ανθρώπου εξαρτάται από την αγαπητική του στάση (κατά πόσο και πώς αγαπά και αγαπιέται) Αυτό προϋποθέτει σχέση προσώπων ελευθερία ευθύνη Η σχέση φυσικά δεν είναι μόνο με τον Άλλο (οι γύρω μας το περιβάλλον ότι αποκαλούμε Ετερότητα) αλλά και με τον Εαυτό (η σχέση μετον εαυτό μας και την ετερότητα εντός μας που εκπροσωπείται από τα διαφορετικά laquoκομμάτιαraquo μας τα οποία καλούμαστε να συνθέσουμε σε ένα λειτουργικό σύνολο) Εν ολίγοις η λειτουργικότητα του ανθρώπου εξαρτάται από το κατά πόσο και πώς αγαπά και αγαπιέται ως πρόσωπο σε πλαίσιο ελευθερίας και ευθύνης κατrsquo αναλογία πάντα με τη σχέση των Προσώπων της Αγίας Τριάδας

Παθολογία λοιπόν είναι αυτό που πολύ σκληρά αλλά πολύ εύστοχα ο Χρήστος Γιανναράς αποκαλεί laquoαναπηρία αναφορικότηταςraquo δηλαδή το να μην μπορείς να αγαπήσεις

14

Συνδέεται με την προθετικότητα της αγάπης όπως έχει αναλυθεί από τον Ζαν-Λυκ Μαριόν Επίσης συνδέεται με την ικανότητα διάκρισης Όχι τόσο ως δωρεά αγιοπνευματική αλλά ως ικανότητα διάκρισης του αληθινούαπό το ψεύτικο (του καλού από το κακό) και ως χάρισμα αγάπης και φιλανθρωπίας (Κοσμόπουλος)15 Η διάκριση έχεικατrsquo αρχάς την αφετηρία της στην αυτογνωσία Και δεν μπορούμε να έχουμε αυτογνωσία αν δεν ξέρουμε τους περιορισμούς μας και δεν δείχνουμε ταυτόχρονα επιείκειαγια την μικρότητά μας Στην πραγματικότητα όπως είχε πει και ένας καθηγητής μου που δεν ζει πια η ψυχοθεραπεία και η συμβουλευτική έχουν να κάνουν με τονα συγχωρέσουμε τον εαυτό μας που δεν είμαστε τέλειοι και να τον συγχωρέσουμε που δεν είμαστε όπως μας θέλουνοι άλλοι Ο μόνος τρόπος να το κάνουμε αυτό είναι μέσῳ της προσπάθειας να δούμε τόσο τον εαυτό μας όσο και τονάλλο ως πρόσωπα και να σχετιστούμε μαζί τους ως τέτοιαΣτην όλη μας προσπάθεια να συν-χωρέσουμε τον εαυτό μαςέτσι ώστε να σχετιστούμε πιο ελεύθερα ως πρόσωπα με τους άλλους αλλά και με το Θεό όσοι από μας είμαστε ένθεοι και ενδιαφερόμαστε για κάτι τέτοιο βρίσκουμε πολύ παρήγορο και ανακουφιστικό το ότι υπάρχει ένας φίλος ο Μεγάλος Φίλος που στην απέραντη ευρυχωρία του μας συν-χωρεί και ψιθυρίζει ακατάπαυστα στο αυτί μας

laquoΈλα έλα και πάλι έλαΈλα κι αν είσαι άπιστος κι αν είσαι ειδωλολάτρης

15 Σε αυτό το σημείο ίσως θα μπορούσαμε να συνδέσουμε τη διάκριση με τα λεγόμενα ldquocharacter strengthsrdquo της θετικής ψυχολογίας αυτό όμως είναι μία άλλη συζήτηση

15

Ή της φωτιάς πιστόςΤου σπιτιού μας η γωνιά δεν έχει απελπισιάς κατώφλιΚι αν έχεις εκατό φορές τους όρκους σου πατήσειΈλα ξανάhellip16raquoΚαι έτσι μας μαθαίνει τη συγχώρεση που μετά κατrsquo

αναλογία πάντα μπορούμε να προσφέρουμε προς εαυτό και άλλους

Η εσχατολογία στην θεωρία για την αλλαγήΗ οντολογία του προσώπου συνδυασμένη με την

εσχατολογία μας μαθαίνει ότι το μίσος του Άλλου και η απόρριψη του είναι μια μορφή κόλασης και στον εδώ κόσμο(Ιωάννης Ζηζιούλας 2012 σ 52-55) Και πάλι βλέπουμε τη σπουδαιότητα της ικανότητας να αγαπήσουμε η έλλειψη της οποίας μας ρίχνει σε κοσμική (και για όσους από μαςείμαστε ένθεοι) σε μεταφυσική κόλαση Θα προσθέταμε πάλι ότι το ίδιο συμβαίνει και με την απόρριψη της εσωτερικής ετερότητας (των laquoκομματιώνraquo μας τα οποία δενσυμπαθούμε ή για τα οποία ντρεπόμαστε και που θέλουμε να κρύψουμε) Η αλλαγή ξεκινά λοιπόν από τη Σχέση αφούη ίδια η ύπαρξη τόσο για τον Περγάμου Ιωάννη (2012 σ 69) όσο και για τους υπαρξιστές δεν νοείται εκτός σχέσης Η σχέση είναι η βασιλική οδός της αλλαγής Κυρίως βεβαίως η σχέση αγάπης Μέσω αυτής βιώνουμε ενσώματα τα συναισθήματά μας εκφράζουμε τις σκέψεις μας και ενεργούμε διαφορετικά Τίποτα από αυτά δεν γίνεται βεβαίως αν δεν πάρουμε εν ελευθερία την απόφασηνα σχετιστούμε (Ιωάννης Ζηζιούλας 2012 σ 72)

16 Τζελαλαντίν Ρουμί Ο Αγαπημένος Αθήνα Εκδόσεις Αρμός 1997 σ 22

16

Τέλος ας έχουμε υπrsquo όψιν μας ότι το πρόσωπο δεν είναι κάτι που καθορίζεται αποκλειστικά από ένα παρελθόν αμετάβλητο και γραμμικό (όπως ισχυρίζονται κάποιες θεωρίες) ούτε αποκλειστικά από το περιβάλλον (όπως ισχυρίζονται κάποιες άλλες) Είναι κάτι που επηρεάζεται τόσο από το παρελθόν όσο και από το περιβάλλον όσο και από την ποιότητα του ατόμου (βιολογική17 ή ψυχική ανάλογα με την κατεύθυνση που έχεικανείς επιστημονική ή πνευματική) όσο και από το παρόν όσο και από το μέλλον (όπως ισχυρίζονται οι υπαρξιστικές θεωρίες Spinelli 1994 σ 106-109 2005 σ 97-98 Macquarrie 1972 σ199-202) Το μέλλον είναι εξαιρετικής σημασίας στις υπαρξιακές-φαινομενολογικές προσεγγίσεις Όμως φαίνεται να γίνεται σιγά-σιγά κοινός τόπος σε σημείο που αναφέρεταικαι σε περιοδικά ευρείας χρήσης όπως το Time18

Αυτή η ιδέα βρίσκει εντελώς σύμφωνη την ορθόδοξη θεολογία Ο Θεός είπε laquoκαινά ποιώ τα πάνταraquo(Αποκ 215) εννοώντας το όραμα ενός καινού ουρανού και μιας καινής γης (Aποκ 211) Αυτό μας απελευθερώνει καθημερινά από το βάρος τόσο του παρελθόντος όσο και του παρόντος και συνεχώς μας δείχνει το δρόμο για ένα καινούργιο μέλλον Το πρόσωπο θεολογικά ομιλώντας είναι μια πραγματικότητα που θα δικαιωθεί πλήρως στο μέλλον Ήδη από την Παλαιά Διαθήκη όταν ο Θεός παρουσιάζεται ως laquoΕγώ ειμί ο Ονraquo δεν σημαίνει μόνο μια17 Δεν αρνούνται όλοι οι υπαρξιστές μια προϋπάρχουσα δομή έστω και εντελώς βασική (Cooper 2001 1-12)18 Ο εγκέφαλός μας δεν σφραγίζεται από το παρελθόν Συνεχώς διαμορφώνεται από το μέλλον ldquohellip our brains arenrsquot just stamped by the past They are constantly shaped by the futurerdquo Sharot T The optimism bias Time June 6 2011 p 38

17

ταυτολογία όπως έχει καθιερωθεί να πιστεύεται (Εγώ Είμαι Αυτός που Είμαι) αλλά σύμφωνα με κάποιους μεταφραστές σημαίνει laquoΕίμαι Αυτός που θα Είμαιraquo19

ΣυμπέρασμαΑν και δεν έχει αναφερθεί συχνά η οντολογία του

προσώπου εν τέλει έχει πολλά κοινά σημεία με την υπαρξιακή θεώρηση του ανθρώπου στο σύνολό της Μπορεί δε η πρώτη να δώσει στη δεύτερη ένα στέρεο έδαφος σε διάφορες πτυχές των προβληματισμών της όπως όσον αφορά το τι συνιστά πρόσωπο προσωπικότητα στο τι συνιστά παθολογία και στο πώς επιτυγχάνεται η αλλαγή χωρίς να χρειάζεται είναι η γνώμη μας ένας θεραπευτής να laquoασπαστείraquo τη συγκεκριμένη οντολογία Αρκεί να είναι ανοιχτός σε αυτή

19 Βλ επίσης και laquoΟ Θεός εξετάζει τα μελλούμενα και όχι τα παρελθόνταraquo Ισαάκο Σύρος Ασκητικά Τόμος Β3 Λόγοι ΙΒrsquomdashΜΑrsquo Αθήνα Εκδ Θεσβίτης σ 153 Είναιαυτό που πολύ σοφά λέει ο λαός umlΤα στερνά τιμούν τα πρώταraquo

Για περισσότερα στο θέμα της εσχατολογικής αλήθευσης του προσώπου βλ Χαράλαμπος Βέντης Εσχατολογία και Ετερότητα η διασταύρωση δύο ασύμβατων οριζόντων Αθήνα Εκδ Γρηγόρη 2005

18

ΒιβλιογραφίαΣτα ελληνικάΔελλής ΙΓ (2005) Φιλοσοφική συμβουλευτική η φιλοσοφία ως laquoθεραπείαraquo

Αθήνα Τυπωθήτω ndash Γιώργος ΔαρδανόςΙωάννης Ζηζιούλας Μητροπολίτης Περγάμου (1977) Από το προσωπείον εις το

πρόσωπον η συμβολή της Πατερικής Θεολογίας εις τηνέννοιαν του προσώπου Στο Ευχαριστήρια εις τιμήν του Μητροπολίτου Γέροντος Χαλκηδόνος Μελίτωνος Θεσσαλονίκη Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών σσ 287-323

Ιωάννης Ζηζιούλας Μητροπολίτης Περγάμου (2012) Εσχατολογία και ύπαρξη

Σύναξη 121 Ιαν-Μαρτ σσ 43-72Κοσμόπουλος ΑΒ Η διάκριση στη συμβουλευτική εργασίαΑνασύρθηκε από

httpwwwavkosmopoulosgrpaidagogiki-psixologia-ekpaidefsi-ekpedeftikoshtml 7812

Μέγας Βασίλειος (2000) Περί διαφοράς ουσίας και υποστάσεως επιστολή

Γρηγορίω αδελφώ Στο Ντίνα Σαμοθράκη (Eπιμ) Πανόραμα του προσώπου

(σ 9-18) Αθήνα Εκδόσεις Αρμόςπ Θερμός Β (1998) Αναζητώντας το πρόσωπο αληθής και ψευδής

εαυτός κατά τον Donald Winnicott και κατά τον Αγ Γρηγόριο Παλαμά

Αθήνα Αρμός

19

όν Όταν μιλάμε για προσωπικότητα μιλάμε για κάτι υπαρκτό που μπορεί να μην είναι γρανιτώδες ή ακόμα και συμπαγές μπορεί να είναι κάτι ρευστό αλλά παραμένει κάτι πάνω στο οποίο γίνονται οι αλλαγές Τέλος ο άνθρωπος η προσωπικότητα το εγώ μας δεν είναι ένα ρινγκ πάνω στο ποιο συγκρούονται πράγματα καταστάσεις ή και κομμάτια του εαυτού μας Δεν είναι ένας τόπος πολέμου8 Είναι κατrsquo αρχάς ένας τόπος σχέσεων (μερικές φορές συγκρουσιακών σχέσεων αλλά πρωτίστως σχέσεων) σε ένα χρόνο με κατεύθυνση στο μέλλον

Ο Περγάμου Ιωάννης μας λέει ότι ο άνθρωπος είναι πρόσωπο δυνάμει Γίνεται πρόσωπο όταν αληθεύει δηλ όταν δεν υποκρίνεται ότι είναι κάτι άλλο από αυτό που είναι Όταν δεν υποδύεται ένα ρόλο (1977 σ 291 σημ 10)9 Ο Περγάμου Ιωάννης απελευθερώνει την οντολογία απότη γνωσιολογία10 Αυτή η απελευθέρωση σημαίνει δεν αγαπάμε έναν άνθρωπο επειδή ξέρουμε το είναι του Όταν μιλάμε για ανθρώπους δεν μπορούμε να θέσουμε το ερώτημαlsquoτιrsquo ndash η απάντηση θα ήταν γνωσιολογική Αν ξεκινήσεις από το lsquoτιrsquo τον αντικειμενοποιείς καταργείς τη μοναδικότητά του αφού η απάντηση στο lsquoτιrsquo μπορεί να είναι γυναίκα μαύρος ξένος ομοφυλόφιλος κτλ Το

8 Αυτό είναι ένα πολεμικό αν όχι πολεμοχαρές σκεπτικό το οποίο υπάρχει και στη μαρξιστική θεωρία και το οποίο εκτός από αντιπαραγωγικό είναι και αναληθέςστην απολυτότητά του9 Αυτή βεβαίως είναι η μία συνθήκη για να γίνει το υποκείμενο πρόσωπο Η άλλη είναι να σχετιστεί αγαπητικά με τον όντως Άλλο10 Ο Χάιντεγκερ έχει άλλη αφετηρία και δεν μπορεί να το κάνει Προσπαθεί μεν να απελευθερώσει το υποκείμενο από έναν οντισμό (δηλ αντικειμενοποίηση του ανθρώπου) αλλά είναι παγιδευμένος εμμενειοκρατικά (immanentism) σε ένα κοσμοείδωλο δηλαδή είναι παγιδευμένος στην ενδοχρονική και ενδοκοσμική πραγματικότητα Ως εκ τούτου δεν μπορεί να συλλάβει μία έννοια του προσώπου που να ξεφεύγει από τις χωρο-χρονικές μας προσλαμβάνουσες

10

μόνο αποδεκτό ερώτημα περί του προσώπου είναι το lsquoποιοςrsquo είναι κάποιος στο οποίο η απάντηση είναι μόνο το κύριο όνομα και τίποτε άλλο Έτσι μας γνωρίζει ο Θεός ως Κώστα Χαράλαμπο Γεωργία κτλ και όχι ως προς το lsquoτιrsquo μας11 Αυτό είναι η απελευθέρωση της οντολογίας από τη γνωσιολογία Με αυτό τον τρόπο δεν ποδηγετείται η οντολογία Ο Θεός δεν σχετίζεται με αντικείμενα αλλά μόνο με πρόσωπα Όπως και με το Θεό δεν ξέρουμε τί είναι και ούτε μας απασχολεί Τον ξέρουμε μόνο από τα ονόματά Του Πατήρ Υιός και Άγιο Πνεύμα Επίσης αν δεν απελευθερωθεί η οντολογία από τηγνωσιολογία δεν μπορούμε να σχετιστούμε ελεύθερα με τους ανθρώπους Η εμπλοκή μας στο lsquoτιrsquo μας παγιδεύει (Zizioulas 2006 σ 99-112) Αυτό συνδέεται με τη διαφορά μεταξύ της αντικειμενικής γνώσης και της βιωμένης αλήθειας όπως επίσης και με το σκεπτικό ότι τα αισθήματα και οι σκέψεις έχουν ένα αντικείμενο σε αντίθεση με το σκεπτικό ότι τα αισθήματα και οι σκέψειςείναι βιωμένα και σχεσιακά (δηλαδή έχουν προθετικότητα)

Απόπειρα εναλλακτικής οπτικής στην παθολογίαΗ υπαρξιακή ψυχοθεραπεία έχει συνδεθεί στενά με το

αντιψυχιατρικό κίνημα Είναι έντονη η δυσπιστία της υπαρξιακής-φαινομενολογικής προσέγγισης ως προς την εγκυρότητα των διαγνωστικών εγχειριδίων και είναι πολλές οι φορές που έχουν κατηγορήσει την υπόλοιπη επιστημονική κοινότητα για ακραία παθολογικοποίηση

11 Και έτσι μας μνημονεύει η Εκκλησία

11

φυσιολογικών δράσεων και αντιδράσεων των ανθρώπων (Parker Γεωργακά Harper McLaughlin Stowell-Smith M 2007 σ 45-53)12 Δεν θα υπεισέρθουμε σε αυτό Θα μπορούσαμε όμως με ασφάλεια να πούμε ότι τα άκρα δεν ωφελούν Ούτε το να σπεύδουμε να παθολογοποιούμε13 ούτε όμως να αγνοούμε την παθολογία όπου αυτή υπάρχει (έστω και σε σπάνιες κατά μερικούς περιπτώσεις) διότι θα ήτανσαν να αγνοούμε τον ανθρώπινο πόνο Ο πατέρας Φιλόθεος Φάρος σοφά κατά τη γνώμη μου μιλάει για βαθμούς υγείας και αποφεύγει το δίπολο υγείααρρώστεια όταν πρόκειται για την ανθρώπινη ψυχή ενώ μιλά για ευθύνηανευθυνότητα (2001 σ 61-67) Υπάρχουν βέβαια κάποιες πολύ δύσκολες περιπτώσεις στις οποίες δεν μπορούμε παρά να αποδεχτούμε την πιθανότητα της ασθένειας Χρειάζεται να σκεφτούμε πολύ σοβαρά ποιες μπορεί τελικά να είναι αυτές οι περιπτώσεις Το ζήτημα δεν είναι λήξαν

Ο Φρόυντ είχε πει ότι ψυχική υγεία είναι το να αγαπάς και να δουλεύεις Δεδομένης της έντονης έμφασης του υπαρξισμού στην υποκειμενική εμπειρία του ανθρώπουστη μοναδικότητά του και στη σχέση του με τον εαυτό του και τον κόσμο θα μπορούσαμε ίσως να προτείνουμε μια μέση λύση μεταξύ των δύο άκρων (του να βλέπουμε παθολογία παντού από τη μια και πουθενά από την άλλη) Εδώ πάλι μπορεί να μας βοηθήσει η φιλοσοφική και η θεολογική θεώρηση

12 Βλ επίσης διαφωνίες ως προς το τι συνιστά κατάθλιψη αγωνία ή πένθος στο πώς αυτά εκδηλώνονται και στο πόσο χρονικό διάστημα laquoπρέπειraquo να διαρκούν13 Βλ τώρα την δικαιολογημένα σε μερικές περιπτώσεις σφοδρή αντίδραση ψυχιάτρων και ψυχολόγων για την 5η έκδοση του DSM

12

Ο φιλόσοφος Goicoechea (2011) συμβολοποίησε με έναεξαιρετικά ενδιαφέροντα τρόπο την Αγία Τριάδα Θεωρεί λοιπόν την Αγία Τριάδα σύμβολο Αγάπης Καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η Αγάπη έχει τέσσερις εκφάνσεις14

Αγάπη (Θεός)Έρως (Χριστός)

Φιλία (Άγιο Πνεύμα)Στοργή (Παναγία)

Η Αγάπη του Πατρός μάς δημιουργεί ο Έρωτας του Υιού για μας μάς λυτρώνει η Φιλία του Αγίου Πνεύματος μας καθαγιάζει και τέλος η αγάπη της Παρθένου Μαρίας μας δείχνει πώς να ανταποκρινόμαστε στην Αγάπη της Αγίας Τριάδας

Αυτά τα τέσσερα είδη αγάπης καλύπτουν όλο το φάσμα της ύπαρξης του ανθρώπου με την έννοια ότι επικαλύπτουν όλες τις πτυχές της ζωής του σχέση με τονεαυτό τους άλλους τον κόσμο τον Θεό ή την πνευματικότητα Διότι όπως υποστηρίζουν κάποιοι υπαρξιακοί ψυχοθεραπευτές ο σκοπός του ανθρώπου δεν είναι να αυξηθεί και να πληθυνθεί αλλά να σχετιστεί (Spinelli 1996 σ 18-19) Ως πρόσωπο θα προσθέταμε εμείς Δηλαδή να αυξηθεί εσωτερικά να γίνει περισσότερο ευρύχωρος

Ως εκ τούτου θα μπορούσαμε να πούμε ότι η βασικότερη (αν όχι η μόνη) ένδειξη λειτουργικότητας (μερικοί προτιμούν τους όρους υγείαπαθολογία) πάνω στην οποία χτίζονται όλες οι άλλες λειτουργίες είναι ηικανότητα αγάπης και ότι η ψυχοθεραπεία κατά κύριο 14 Το ίδιο πράγμα έχει ειπωθεί με άλλο τρόπο και από το Φιλόθεο Φάρο 2001 σ49

13

λόγο και ακολούθως η συμβουλευτική έχει να κάνει με το πού στεκόμαστε σε σχέση με αυτούς του τέσσερεις άξονες Πώς laquoμας ορίζουμεraquo σε σχέση με αυτούς Πώς ζούμε σε σχέση με αυτούς Για κάποιες θεραπευτικές προσεγγίσεις η λειτουργικότητα του ανθρώπου εξαρτάται από την επιτυχή επίλυση εσωτερικών συγκρούσεων (πχ idvs superego) ή συγκρούσεων μεταξύ του ατόμου και της κοινωνίας Για άλλες από την επιτυχή εκμάθηση προσαρμοστικών γνωσιών αφού ο άνθρωπος θεωρείται ένα είδος μαυροπίνακα όπου γράφουμε και ξεγράφουμε πληροφορίες κατά το δοκούν Για άλλες εξαρτάται από τηναποδοχή των δεδομένων της ύπαρξης και από τη στάση του ανθρώπου απέναντι σε αυτά τα δεδομένα Η πρότασή που κάνουμε εδώ είναι ότι η λειτουργικότητα του ανθρώπου εξαρτάται από την αγαπητική του στάση (κατά πόσο και πώς αγαπά και αγαπιέται) Αυτό προϋποθέτει σχέση προσώπων ελευθερία ευθύνη Η σχέση φυσικά δεν είναι μόνο με τον Άλλο (οι γύρω μας το περιβάλλον ότι αποκαλούμε Ετερότητα) αλλά και με τον Εαυτό (η σχέση μετον εαυτό μας και την ετερότητα εντός μας που εκπροσωπείται από τα διαφορετικά laquoκομμάτιαraquo μας τα οποία καλούμαστε να συνθέσουμε σε ένα λειτουργικό σύνολο) Εν ολίγοις η λειτουργικότητα του ανθρώπου εξαρτάται από το κατά πόσο και πώς αγαπά και αγαπιέται ως πρόσωπο σε πλαίσιο ελευθερίας και ευθύνης κατrsquo αναλογία πάντα με τη σχέση των Προσώπων της Αγίας Τριάδας

Παθολογία λοιπόν είναι αυτό που πολύ σκληρά αλλά πολύ εύστοχα ο Χρήστος Γιανναράς αποκαλεί laquoαναπηρία αναφορικότηταςraquo δηλαδή το να μην μπορείς να αγαπήσεις

14

Συνδέεται με την προθετικότητα της αγάπης όπως έχει αναλυθεί από τον Ζαν-Λυκ Μαριόν Επίσης συνδέεται με την ικανότητα διάκρισης Όχι τόσο ως δωρεά αγιοπνευματική αλλά ως ικανότητα διάκρισης του αληθινούαπό το ψεύτικο (του καλού από το κακό) και ως χάρισμα αγάπης και φιλανθρωπίας (Κοσμόπουλος)15 Η διάκριση έχεικατrsquo αρχάς την αφετηρία της στην αυτογνωσία Και δεν μπορούμε να έχουμε αυτογνωσία αν δεν ξέρουμε τους περιορισμούς μας και δεν δείχνουμε ταυτόχρονα επιείκειαγια την μικρότητά μας Στην πραγματικότητα όπως είχε πει και ένας καθηγητής μου που δεν ζει πια η ψυχοθεραπεία και η συμβουλευτική έχουν να κάνουν με τονα συγχωρέσουμε τον εαυτό μας που δεν είμαστε τέλειοι και να τον συγχωρέσουμε που δεν είμαστε όπως μας θέλουνοι άλλοι Ο μόνος τρόπος να το κάνουμε αυτό είναι μέσῳ της προσπάθειας να δούμε τόσο τον εαυτό μας όσο και τονάλλο ως πρόσωπα και να σχετιστούμε μαζί τους ως τέτοιαΣτην όλη μας προσπάθεια να συν-χωρέσουμε τον εαυτό μαςέτσι ώστε να σχετιστούμε πιο ελεύθερα ως πρόσωπα με τους άλλους αλλά και με το Θεό όσοι από μας είμαστε ένθεοι και ενδιαφερόμαστε για κάτι τέτοιο βρίσκουμε πολύ παρήγορο και ανακουφιστικό το ότι υπάρχει ένας φίλος ο Μεγάλος Φίλος που στην απέραντη ευρυχωρία του μας συν-χωρεί και ψιθυρίζει ακατάπαυστα στο αυτί μας

laquoΈλα έλα και πάλι έλαΈλα κι αν είσαι άπιστος κι αν είσαι ειδωλολάτρης

15 Σε αυτό το σημείο ίσως θα μπορούσαμε να συνδέσουμε τη διάκριση με τα λεγόμενα ldquocharacter strengthsrdquo της θετικής ψυχολογίας αυτό όμως είναι μία άλλη συζήτηση

15

Ή της φωτιάς πιστόςΤου σπιτιού μας η γωνιά δεν έχει απελπισιάς κατώφλιΚι αν έχεις εκατό φορές τους όρκους σου πατήσειΈλα ξανάhellip16raquoΚαι έτσι μας μαθαίνει τη συγχώρεση που μετά κατrsquo

αναλογία πάντα μπορούμε να προσφέρουμε προς εαυτό και άλλους

Η εσχατολογία στην θεωρία για την αλλαγήΗ οντολογία του προσώπου συνδυασμένη με την

εσχατολογία μας μαθαίνει ότι το μίσος του Άλλου και η απόρριψη του είναι μια μορφή κόλασης και στον εδώ κόσμο(Ιωάννης Ζηζιούλας 2012 σ 52-55) Και πάλι βλέπουμε τη σπουδαιότητα της ικανότητας να αγαπήσουμε η έλλειψη της οποίας μας ρίχνει σε κοσμική (και για όσους από μαςείμαστε ένθεοι) σε μεταφυσική κόλαση Θα προσθέταμε πάλι ότι το ίδιο συμβαίνει και με την απόρριψη της εσωτερικής ετερότητας (των laquoκομματιώνraquo μας τα οποία δενσυμπαθούμε ή για τα οποία ντρεπόμαστε και που θέλουμε να κρύψουμε) Η αλλαγή ξεκινά λοιπόν από τη Σχέση αφούη ίδια η ύπαρξη τόσο για τον Περγάμου Ιωάννη (2012 σ 69) όσο και για τους υπαρξιστές δεν νοείται εκτός σχέσης Η σχέση είναι η βασιλική οδός της αλλαγής Κυρίως βεβαίως η σχέση αγάπης Μέσω αυτής βιώνουμε ενσώματα τα συναισθήματά μας εκφράζουμε τις σκέψεις μας και ενεργούμε διαφορετικά Τίποτα από αυτά δεν γίνεται βεβαίως αν δεν πάρουμε εν ελευθερία την απόφασηνα σχετιστούμε (Ιωάννης Ζηζιούλας 2012 σ 72)

16 Τζελαλαντίν Ρουμί Ο Αγαπημένος Αθήνα Εκδόσεις Αρμός 1997 σ 22

16

Τέλος ας έχουμε υπrsquo όψιν μας ότι το πρόσωπο δεν είναι κάτι που καθορίζεται αποκλειστικά από ένα παρελθόν αμετάβλητο και γραμμικό (όπως ισχυρίζονται κάποιες θεωρίες) ούτε αποκλειστικά από το περιβάλλον (όπως ισχυρίζονται κάποιες άλλες) Είναι κάτι που επηρεάζεται τόσο από το παρελθόν όσο και από το περιβάλλον όσο και από την ποιότητα του ατόμου (βιολογική17 ή ψυχική ανάλογα με την κατεύθυνση που έχεικανείς επιστημονική ή πνευματική) όσο και από το παρόν όσο και από το μέλλον (όπως ισχυρίζονται οι υπαρξιστικές θεωρίες Spinelli 1994 σ 106-109 2005 σ 97-98 Macquarrie 1972 σ199-202) Το μέλλον είναι εξαιρετικής σημασίας στις υπαρξιακές-φαινομενολογικές προσεγγίσεις Όμως φαίνεται να γίνεται σιγά-σιγά κοινός τόπος σε σημείο που αναφέρεταικαι σε περιοδικά ευρείας χρήσης όπως το Time18

Αυτή η ιδέα βρίσκει εντελώς σύμφωνη την ορθόδοξη θεολογία Ο Θεός είπε laquoκαινά ποιώ τα πάνταraquo(Αποκ 215) εννοώντας το όραμα ενός καινού ουρανού και μιας καινής γης (Aποκ 211) Αυτό μας απελευθερώνει καθημερινά από το βάρος τόσο του παρελθόντος όσο και του παρόντος και συνεχώς μας δείχνει το δρόμο για ένα καινούργιο μέλλον Το πρόσωπο θεολογικά ομιλώντας είναι μια πραγματικότητα που θα δικαιωθεί πλήρως στο μέλλον Ήδη από την Παλαιά Διαθήκη όταν ο Θεός παρουσιάζεται ως laquoΕγώ ειμί ο Ονraquo δεν σημαίνει μόνο μια17 Δεν αρνούνται όλοι οι υπαρξιστές μια προϋπάρχουσα δομή έστω και εντελώς βασική (Cooper 2001 1-12)18 Ο εγκέφαλός μας δεν σφραγίζεται από το παρελθόν Συνεχώς διαμορφώνεται από το μέλλον ldquohellip our brains arenrsquot just stamped by the past They are constantly shaped by the futurerdquo Sharot T The optimism bias Time June 6 2011 p 38

17

ταυτολογία όπως έχει καθιερωθεί να πιστεύεται (Εγώ Είμαι Αυτός που Είμαι) αλλά σύμφωνα με κάποιους μεταφραστές σημαίνει laquoΕίμαι Αυτός που θα Είμαιraquo19

ΣυμπέρασμαΑν και δεν έχει αναφερθεί συχνά η οντολογία του

προσώπου εν τέλει έχει πολλά κοινά σημεία με την υπαρξιακή θεώρηση του ανθρώπου στο σύνολό της Μπορεί δε η πρώτη να δώσει στη δεύτερη ένα στέρεο έδαφος σε διάφορες πτυχές των προβληματισμών της όπως όσον αφορά το τι συνιστά πρόσωπο προσωπικότητα στο τι συνιστά παθολογία και στο πώς επιτυγχάνεται η αλλαγή χωρίς να χρειάζεται είναι η γνώμη μας ένας θεραπευτής να laquoασπαστείraquo τη συγκεκριμένη οντολογία Αρκεί να είναι ανοιχτός σε αυτή

19 Βλ επίσης και laquoΟ Θεός εξετάζει τα μελλούμενα και όχι τα παρελθόνταraquo Ισαάκο Σύρος Ασκητικά Τόμος Β3 Λόγοι ΙΒrsquomdashΜΑrsquo Αθήνα Εκδ Θεσβίτης σ 153 Είναιαυτό που πολύ σοφά λέει ο λαός umlΤα στερνά τιμούν τα πρώταraquo

Για περισσότερα στο θέμα της εσχατολογικής αλήθευσης του προσώπου βλ Χαράλαμπος Βέντης Εσχατολογία και Ετερότητα η διασταύρωση δύο ασύμβατων οριζόντων Αθήνα Εκδ Γρηγόρη 2005

18

ΒιβλιογραφίαΣτα ελληνικάΔελλής ΙΓ (2005) Φιλοσοφική συμβουλευτική η φιλοσοφία ως laquoθεραπείαraquo

Αθήνα Τυπωθήτω ndash Γιώργος ΔαρδανόςΙωάννης Ζηζιούλας Μητροπολίτης Περγάμου (1977) Από το προσωπείον εις το

πρόσωπον η συμβολή της Πατερικής Θεολογίας εις τηνέννοιαν του προσώπου Στο Ευχαριστήρια εις τιμήν του Μητροπολίτου Γέροντος Χαλκηδόνος Μελίτωνος Θεσσαλονίκη Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών σσ 287-323

Ιωάννης Ζηζιούλας Μητροπολίτης Περγάμου (2012) Εσχατολογία και ύπαρξη

Σύναξη 121 Ιαν-Μαρτ σσ 43-72Κοσμόπουλος ΑΒ Η διάκριση στη συμβουλευτική εργασίαΑνασύρθηκε από

httpwwwavkosmopoulosgrpaidagogiki-psixologia-ekpaidefsi-ekpedeftikoshtml 7812

Μέγας Βασίλειος (2000) Περί διαφοράς ουσίας και υποστάσεως επιστολή

Γρηγορίω αδελφώ Στο Ντίνα Σαμοθράκη (Eπιμ) Πανόραμα του προσώπου

(σ 9-18) Αθήνα Εκδόσεις Αρμόςπ Θερμός Β (1998) Αναζητώντας το πρόσωπο αληθής και ψευδής

εαυτός κατά τον Donald Winnicott και κατά τον Αγ Γρηγόριο Παλαμά

Αθήνα Αρμός

19

μόνο αποδεκτό ερώτημα περί του προσώπου είναι το lsquoποιοςrsquo είναι κάποιος στο οποίο η απάντηση είναι μόνο το κύριο όνομα και τίποτε άλλο Έτσι μας γνωρίζει ο Θεός ως Κώστα Χαράλαμπο Γεωργία κτλ και όχι ως προς το lsquoτιrsquo μας11 Αυτό είναι η απελευθέρωση της οντολογίας από τη γνωσιολογία Με αυτό τον τρόπο δεν ποδηγετείται η οντολογία Ο Θεός δεν σχετίζεται με αντικείμενα αλλά μόνο με πρόσωπα Όπως και με το Θεό δεν ξέρουμε τί είναι και ούτε μας απασχολεί Τον ξέρουμε μόνο από τα ονόματά Του Πατήρ Υιός και Άγιο Πνεύμα Επίσης αν δεν απελευθερωθεί η οντολογία από τηγνωσιολογία δεν μπορούμε να σχετιστούμε ελεύθερα με τους ανθρώπους Η εμπλοκή μας στο lsquoτιrsquo μας παγιδεύει (Zizioulas 2006 σ 99-112) Αυτό συνδέεται με τη διαφορά μεταξύ της αντικειμενικής γνώσης και της βιωμένης αλήθειας όπως επίσης και με το σκεπτικό ότι τα αισθήματα και οι σκέψεις έχουν ένα αντικείμενο σε αντίθεση με το σκεπτικό ότι τα αισθήματα και οι σκέψειςείναι βιωμένα και σχεσιακά (δηλαδή έχουν προθετικότητα)

Απόπειρα εναλλακτικής οπτικής στην παθολογίαΗ υπαρξιακή ψυχοθεραπεία έχει συνδεθεί στενά με το

αντιψυχιατρικό κίνημα Είναι έντονη η δυσπιστία της υπαρξιακής-φαινομενολογικής προσέγγισης ως προς την εγκυρότητα των διαγνωστικών εγχειριδίων και είναι πολλές οι φορές που έχουν κατηγορήσει την υπόλοιπη επιστημονική κοινότητα για ακραία παθολογικοποίηση

11 Και έτσι μας μνημονεύει η Εκκλησία

11

φυσιολογικών δράσεων και αντιδράσεων των ανθρώπων (Parker Γεωργακά Harper McLaughlin Stowell-Smith M 2007 σ 45-53)12 Δεν θα υπεισέρθουμε σε αυτό Θα μπορούσαμε όμως με ασφάλεια να πούμε ότι τα άκρα δεν ωφελούν Ούτε το να σπεύδουμε να παθολογοποιούμε13 ούτε όμως να αγνοούμε την παθολογία όπου αυτή υπάρχει (έστω και σε σπάνιες κατά μερικούς περιπτώσεις) διότι θα ήτανσαν να αγνοούμε τον ανθρώπινο πόνο Ο πατέρας Φιλόθεος Φάρος σοφά κατά τη γνώμη μου μιλάει για βαθμούς υγείας και αποφεύγει το δίπολο υγείααρρώστεια όταν πρόκειται για την ανθρώπινη ψυχή ενώ μιλά για ευθύνηανευθυνότητα (2001 σ 61-67) Υπάρχουν βέβαια κάποιες πολύ δύσκολες περιπτώσεις στις οποίες δεν μπορούμε παρά να αποδεχτούμε την πιθανότητα της ασθένειας Χρειάζεται να σκεφτούμε πολύ σοβαρά ποιες μπορεί τελικά να είναι αυτές οι περιπτώσεις Το ζήτημα δεν είναι λήξαν

Ο Φρόυντ είχε πει ότι ψυχική υγεία είναι το να αγαπάς και να δουλεύεις Δεδομένης της έντονης έμφασης του υπαρξισμού στην υποκειμενική εμπειρία του ανθρώπουστη μοναδικότητά του και στη σχέση του με τον εαυτό του και τον κόσμο θα μπορούσαμε ίσως να προτείνουμε μια μέση λύση μεταξύ των δύο άκρων (του να βλέπουμε παθολογία παντού από τη μια και πουθενά από την άλλη) Εδώ πάλι μπορεί να μας βοηθήσει η φιλοσοφική και η θεολογική θεώρηση

12 Βλ επίσης διαφωνίες ως προς το τι συνιστά κατάθλιψη αγωνία ή πένθος στο πώς αυτά εκδηλώνονται και στο πόσο χρονικό διάστημα laquoπρέπειraquo να διαρκούν13 Βλ τώρα την δικαιολογημένα σε μερικές περιπτώσεις σφοδρή αντίδραση ψυχιάτρων και ψυχολόγων για την 5η έκδοση του DSM

12

Ο φιλόσοφος Goicoechea (2011) συμβολοποίησε με έναεξαιρετικά ενδιαφέροντα τρόπο την Αγία Τριάδα Θεωρεί λοιπόν την Αγία Τριάδα σύμβολο Αγάπης Καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η Αγάπη έχει τέσσερις εκφάνσεις14

Αγάπη (Θεός)Έρως (Χριστός)

Φιλία (Άγιο Πνεύμα)Στοργή (Παναγία)

Η Αγάπη του Πατρός μάς δημιουργεί ο Έρωτας του Υιού για μας μάς λυτρώνει η Φιλία του Αγίου Πνεύματος μας καθαγιάζει και τέλος η αγάπη της Παρθένου Μαρίας μας δείχνει πώς να ανταποκρινόμαστε στην Αγάπη της Αγίας Τριάδας

Αυτά τα τέσσερα είδη αγάπης καλύπτουν όλο το φάσμα της ύπαρξης του ανθρώπου με την έννοια ότι επικαλύπτουν όλες τις πτυχές της ζωής του σχέση με τονεαυτό τους άλλους τον κόσμο τον Θεό ή την πνευματικότητα Διότι όπως υποστηρίζουν κάποιοι υπαρξιακοί ψυχοθεραπευτές ο σκοπός του ανθρώπου δεν είναι να αυξηθεί και να πληθυνθεί αλλά να σχετιστεί (Spinelli 1996 σ 18-19) Ως πρόσωπο θα προσθέταμε εμείς Δηλαδή να αυξηθεί εσωτερικά να γίνει περισσότερο ευρύχωρος

Ως εκ τούτου θα μπορούσαμε να πούμε ότι η βασικότερη (αν όχι η μόνη) ένδειξη λειτουργικότητας (μερικοί προτιμούν τους όρους υγείαπαθολογία) πάνω στην οποία χτίζονται όλες οι άλλες λειτουργίες είναι ηικανότητα αγάπης και ότι η ψυχοθεραπεία κατά κύριο 14 Το ίδιο πράγμα έχει ειπωθεί με άλλο τρόπο και από το Φιλόθεο Φάρο 2001 σ49

13

λόγο και ακολούθως η συμβουλευτική έχει να κάνει με το πού στεκόμαστε σε σχέση με αυτούς του τέσσερεις άξονες Πώς laquoμας ορίζουμεraquo σε σχέση με αυτούς Πώς ζούμε σε σχέση με αυτούς Για κάποιες θεραπευτικές προσεγγίσεις η λειτουργικότητα του ανθρώπου εξαρτάται από την επιτυχή επίλυση εσωτερικών συγκρούσεων (πχ idvs superego) ή συγκρούσεων μεταξύ του ατόμου και της κοινωνίας Για άλλες από την επιτυχή εκμάθηση προσαρμοστικών γνωσιών αφού ο άνθρωπος θεωρείται ένα είδος μαυροπίνακα όπου γράφουμε και ξεγράφουμε πληροφορίες κατά το δοκούν Για άλλες εξαρτάται από τηναποδοχή των δεδομένων της ύπαρξης και από τη στάση του ανθρώπου απέναντι σε αυτά τα δεδομένα Η πρότασή που κάνουμε εδώ είναι ότι η λειτουργικότητα του ανθρώπου εξαρτάται από την αγαπητική του στάση (κατά πόσο και πώς αγαπά και αγαπιέται) Αυτό προϋποθέτει σχέση προσώπων ελευθερία ευθύνη Η σχέση φυσικά δεν είναι μόνο με τον Άλλο (οι γύρω μας το περιβάλλον ότι αποκαλούμε Ετερότητα) αλλά και με τον Εαυτό (η σχέση μετον εαυτό μας και την ετερότητα εντός μας που εκπροσωπείται από τα διαφορετικά laquoκομμάτιαraquo μας τα οποία καλούμαστε να συνθέσουμε σε ένα λειτουργικό σύνολο) Εν ολίγοις η λειτουργικότητα του ανθρώπου εξαρτάται από το κατά πόσο και πώς αγαπά και αγαπιέται ως πρόσωπο σε πλαίσιο ελευθερίας και ευθύνης κατrsquo αναλογία πάντα με τη σχέση των Προσώπων της Αγίας Τριάδας

Παθολογία λοιπόν είναι αυτό που πολύ σκληρά αλλά πολύ εύστοχα ο Χρήστος Γιανναράς αποκαλεί laquoαναπηρία αναφορικότηταςraquo δηλαδή το να μην μπορείς να αγαπήσεις

14

Συνδέεται με την προθετικότητα της αγάπης όπως έχει αναλυθεί από τον Ζαν-Λυκ Μαριόν Επίσης συνδέεται με την ικανότητα διάκρισης Όχι τόσο ως δωρεά αγιοπνευματική αλλά ως ικανότητα διάκρισης του αληθινούαπό το ψεύτικο (του καλού από το κακό) και ως χάρισμα αγάπης και φιλανθρωπίας (Κοσμόπουλος)15 Η διάκριση έχεικατrsquo αρχάς την αφετηρία της στην αυτογνωσία Και δεν μπορούμε να έχουμε αυτογνωσία αν δεν ξέρουμε τους περιορισμούς μας και δεν δείχνουμε ταυτόχρονα επιείκειαγια την μικρότητά μας Στην πραγματικότητα όπως είχε πει και ένας καθηγητής μου που δεν ζει πια η ψυχοθεραπεία και η συμβουλευτική έχουν να κάνουν με τονα συγχωρέσουμε τον εαυτό μας που δεν είμαστε τέλειοι και να τον συγχωρέσουμε που δεν είμαστε όπως μας θέλουνοι άλλοι Ο μόνος τρόπος να το κάνουμε αυτό είναι μέσῳ της προσπάθειας να δούμε τόσο τον εαυτό μας όσο και τονάλλο ως πρόσωπα και να σχετιστούμε μαζί τους ως τέτοιαΣτην όλη μας προσπάθεια να συν-χωρέσουμε τον εαυτό μαςέτσι ώστε να σχετιστούμε πιο ελεύθερα ως πρόσωπα με τους άλλους αλλά και με το Θεό όσοι από μας είμαστε ένθεοι και ενδιαφερόμαστε για κάτι τέτοιο βρίσκουμε πολύ παρήγορο και ανακουφιστικό το ότι υπάρχει ένας φίλος ο Μεγάλος Φίλος που στην απέραντη ευρυχωρία του μας συν-χωρεί και ψιθυρίζει ακατάπαυστα στο αυτί μας

laquoΈλα έλα και πάλι έλαΈλα κι αν είσαι άπιστος κι αν είσαι ειδωλολάτρης

15 Σε αυτό το σημείο ίσως θα μπορούσαμε να συνδέσουμε τη διάκριση με τα λεγόμενα ldquocharacter strengthsrdquo της θετικής ψυχολογίας αυτό όμως είναι μία άλλη συζήτηση

15

Ή της φωτιάς πιστόςΤου σπιτιού μας η γωνιά δεν έχει απελπισιάς κατώφλιΚι αν έχεις εκατό φορές τους όρκους σου πατήσειΈλα ξανάhellip16raquoΚαι έτσι μας μαθαίνει τη συγχώρεση που μετά κατrsquo

αναλογία πάντα μπορούμε να προσφέρουμε προς εαυτό και άλλους

Η εσχατολογία στην θεωρία για την αλλαγήΗ οντολογία του προσώπου συνδυασμένη με την

εσχατολογία μας μαθαίνει ότι το μίσος του Άλλου και η απόρριψη του είναι μια μορφή κόλασης και στον εδώ κόσμο(Ιωάννης Ζηζιούλας 2012 σ 52-55) Και πάλι βλέπουμε τη σπουδαιότητα της ικανότητας να αγαπήσουμε η έλλειψη της οποίας μας ρίχνει σε κοσμική (και για όσους από μαςείμαστε ένθεοι) σε μεταφυσική κόλαση Θα προσθέταμε πάλι ότι το ίδιο συμβαίνει και με την απόρριψη της εσωτερικής ετερότητας (των laquoκομματιώνraquo μας τα οποία δενσυμπαθούμε ή για τα οποία ντρεπόμαστε και που θέλουμε να κρύψουμε) Η αλλαγή ξεκινά λοιπόν από τη Σχέση αφούη ίδια η ύπαρξη τόσο για τον Περγάμου Ιωάννη (2012 σ 69) όσο και για τους υπαρξιστές δεν νοείται εκτός σχέσης Η σχέση είναι η βασιλική οδός της αλλαγής Κυρίως βεβαίως η σχέση αγάπης Μέσω αυτής βιώνουμε ενσώματα τα συναισθήματά μας εκφράζουμε τις σκέψεις μας και ενεργούμε διαφορετικά Τίποτα από αυτά δεν γίνεται βεβαίως αν δεν πάρουμε εν ελευθερία την απόφασηνα σχετιστούμε (Ιωάννης Ζηζιούλας 2012 σ 72)

16 Τζελαλαντίν Ρουμί Ο Αγαπημένος Αθήνα Εκδόσεις Αρμός 1997 σ 22

16

Τέλος ας έχουμε υπrsquo όψιν μας ότι το πρόσωπο δεν είναι κάτι που καθορίζεται αποκλειστικά από ένα παρελθόν αμετάβλητο και γραμμικό (όπως ισχυρίζονται κάποιες θεωρίες) ούτε αποκλειστικά από το περιβάλλον (όπως ισχυρίζονται κάποιες άλλες) Είναι κάτι που επηρεάζεται τόσο από το παρελθόν όσο και από το περιβάλλον όσο και από την ποιότητα του ατόμου (βιολογική17 ή ψυχική ανάλογα με την κατεύθυνση που έχεικανείς επιστημονική ή πνευματική) όσο και από το παρόν όσο και από το μέλλον (όπως ισχυρίζονται οι υπαρξιστικές θεωρίες Spinelli 1994 σ 106-109 2005 σ 97-98 Macquarrie 1972 σ199-202) Το μέλλον είναι εξαιρετικής σημασίας στις υπαρξιακές-φαινομενολογικές προσεγγίσεις Όμως φαίνεται να γίνεται σιγά-σιγά κοινός τόπος σε σημείο που αναφέρεταικαι σε περιοδικά ευρείας χρήσης όπως το Time18

Αυτή η ιδέα βρίσκει εντελώς σύμφωνη την ορθόδοξη θεολογία Ο Θεός είπε laquoκαινά ποιώ τα πάνταraquo(Αποκ 215) εννοώντας το όραμα ενός καινού ουρανού και μιας καινής γης (Aποκ 211) Αυτό μας απελευθερώνει καθημερινά από το βάρος τόσο του παρελθόντος όσο και του παρόντος και συνεχώς μας δείχνει το δρόμο για ένα καινούργιο μέλλον Το πρόσωπο θεολογικά ομιλώντας είναι μια πραγματικότητα που θα δικαιωθεί πλήρως στο μέλλον Ήδη από την Παλαιά Διαθήκη όταν ο Θεός παρουσιάζεται ως laquoΕγώ ειμί ο Ονraquo δεν σημαίνει μόνο μια17 Δεν αρνούνται όλοι οι υπαρξιστές μια προϋπάρχουσα δομή έστω και εντελώς βασική (Cooper 2001 1-12)18 Ο εγκέφαλός μας δεν σφραγίζεται από το παρελθόν Συνεχώς διαμορφώνεται από το μέλλον ldquohellip our brains arenrsquot just stamped by the past They are constantly shaped by the futurerdquo Sharot T The optimism bias Time June 6 2011 p 38

17

ταυτολογία όπως έχει καθιερωθεί να πιστεύεται (Εγώ Είμαι Αυτός που Είμαι) αλλά σύμφωνα με κάποιους μεταφραστές σημαίνει laquoΕίμαι Αυτός που θα Είμαιraquo19

ΣυμπέρασμαΑν και δεν έχει αναφερθεί συχνά η οντολογία του

προσώπου εν τέλει έχει πολλά κοινά σημεία με την υπαρξιακή θεώρηση του ανθρώπου στο σύνολό της Μπορεί δε η πρώτη να δώσει στη δεύτερη ένα στέρεο έδαφος σε διάφορες πτυχές των προβληματισμών της όπως όσον αφορά το τι συνιστά πρόσωπο προσωπικότητα στο τι συνιστά παθολογία και στο πώς επιτυγχάνεται η αλλαγή χωρίς να χρειάζεται είναι η γνώμη μας ένας θεραπευτής να laquoασπαστείraquo τη συγκεκριμένη οντολογία Αρκεί να είναι ανοιχτός σε αυτή

19 Βλ επίσης και laquoΟ Θεός εξετάζει τα μελλούμενα και όχι τα παρελθόνταraquo Ισαάκο Σύρος Ασκητικά Τόμος Β3 Λόγοι ΙΒrsquomdashΜΑrsquo Αθήνα Εκδ Θεσβίτης σ 153 Είναιαυτό που πολύ σοφά λέει ο λαός umlΤα στερνά τιμούν τα πρώταraquo

Για περισσότερα στο θέμα της εσχατολογικής αλήθευσης του προσώπου βλ Χαράλαμπος Βέντης Εσχατολογία και Ετερότητα η διασταύρωση δύο ασύμβατων οριζόντων Αθήνα Εκδ Γρηγόρη 2005

18

ΒιβλιογραφίαΣτα ελληνικάΔελλής ΙΓ (2005) Φιλοσοφική συμβουλευτική η φιλοσοφία ως laquoθεραπείαraquo

Αθήνα Τυπωθήτω ndash Γιώργος ΔαρδανόςΙωάννης Ζηζιούλας Μητροπολίτης Περγάμου (1977) Από το προσωπείον εις το

πρόσωπον η συμβολή της Πατερικής Θεολογίας εις τηνέννοιαν του προσώπου Στο Ευχαριστήρια εις τιμήν του Μητροπολίτου Γέροντος Χαλκηδόνος Μελίτωνος Θεσσαλονίκη Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών σσ 287-323

Ιωάννης Ζηζιούλας Μητροπολίτης Περγάμου (2012) Εσχατολογία και ύπαρξη

Σύναξη 121 Ιαν-Μαρτ σσ 43-72Κοσμόπουλος ΑΒ Η διάκριση στη συμβουλευτική εργασίαΑνασύρθηκε από

httpwwwavkosmopoulosgrpaidagogiki-psixologia-ekpaidefsi-ekpedeftikoshtml 7812

Μέγας Βασίλειος (2000) Περί διαφοράς ουσίας και υποστάσεως επιστολή

Γρηγορίω αδελφώ Στο Ντίνα Σαμοθράκη (Eπιμ) Πανόραμα του προσώπου

(σ 9-18) Αθήνα Εκδόσεις Αρμόςπ Θερμός Β (1998) Αναζητώντας το πρόσωπο αληθής και ψευδής

εαυτός κατά τον Donald Winnicott και κατά τον Αγ Γρηγόριο Παλαμά

Αθήνα Αρμός

19

φυσιολογικών δράσεων και αντιδράσεων των ανθρώπων (Parker Γεωργακά Harper McLaughlin Stowell-Smith M 2007 σ 45-53)12 Δεν θα υπεισέρθουμε σε αυτό Θα μπορούσαμε όμως με ασφάλεια να πούμε ότι τα άκρα δεν ωφελούν Ούτε το να σπεύδουμε να παθολογοποιούμε13 ούτε όμως να αγνοούμε την παθολογία όπου αυτή υπάρχει (έστω και σε σπάνιες κατά μερικούς περιπτώσεις) διότι θα ήτανσαν να αγνοούμε τον ανθρώπινο πόνο Ο πατέρας Φιλόθεος Φάρος σοφά κατά τη γνώμη μου μιλάει για βαθμούς υγείας και αποφεύγει το δίπολο υγείααρρώστεια όταν πρόκειται για την ανθρώπινη ψυχή ενώ μιλά για ευθύνηανευθυνότητα (2001 σ 61-67) Υπάρχουν βέβαια κάποιες πολύ δύσκολες περιπτώσεις στις οποίες δεν μπορούμε παρά να αποδεχτούμε την πιθανότητα της ασθένειας Χρειάζεται να σκεφτούμε πολύ σοβαρά ποιες μπορεί τελικά να είναι αυτές οι περιπτώσεις Το ζήτημα δεν είναι λήξαν

Ο Φρόυντ είχε πει ότι ψυχική υγεία είναι το να αγαπάς και να δουλεύεις Δεδομένης της έντονης έμφασης του υπαρξισμού στην υποκειμενική εμπειρία του ανθρώπουστη μοναδικότητά του και στη σχέση του με τον εαυτό του και τον κόσμο θα μπορούσαμε ίσως να προτείνουμε μια μέση λύση μεταξύ των δύο άκρων (του να βλέπουμε παθολογία παντού από τη μια και πουθενά από την άλλη) Εδώ πάλι μπορεί να μας βοηθήσει η φιλοσοφική και η θεολογική θεώρηση

12 Βλ επίσης διαφωνίες ως προς το τι συνιστά κατάθλιψη αγωνία ή πένθος στο πώς αυτά εκδηλώνονται και στο πόσο χρονικό διάστημα laquoπρέπειraquo να διαρκούν13 Βλ τώρα την δικαιολογημένα σε μερικές περιπτώσεις σφοδρή αντίδραση ψυχιάτρων και ψυχολόγων για την 5η έκδοση του DSM

12

Ο φιλόσοφος Goicoechea (2011) συμβολοποίησε με έναεξαιρετικά ενδιαφέροντα τρόπο την Αγία Τριάδα Θεωρεί λοιπόν την Αγία Τριάδα σύμβολο Αγάπης Καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η Αγάπη έχει τέσσερις εκφάνσεις14

Αγάπη (Θεός)Έρως (Χριστός)

Φιλία (Άγιο Πνεύμα)Στοργή (Παναγία)

Η Αγάπη του Πατρός μάς δημιουργεί ο Έρωτας του Υιού για μας μάς λυτρώνει η Φιλία του Αγίου Πνεύματος μας καθαγιάζει και τέλος η αγάπη της Παρθένου Μαρίας μας δείχνει πώς να ανταποκρινόμαστε στην Αγάπη της Αγίας Τριάδας

Αυτά τα τέσσερα είδη αγάπης καλύπτουν όλο το φάσμα της ύπαρξης του ανθρώπου με την έννοια ότι επικαλύπτουν όλες τις πτυχές της ζωής του σχέση με τονεαυτό τους άλλους τον κόσμο τον Θεό ή την πνευματικότητα Διότι όπως υποστηρίζουν κάποιοι υπαρξιακοί ψυχοθεραπευτές ο σκοπός του ανθρώπου δεν είναι να αυξηθεί και να πληθυνθεί αλλά να σχετιστεί (Spinelli 1996 σ 18-19) Ως πρόσωπο θα προσθέταμε εμείς Δηλαδή να αυξηθεί εσωτερικά να γίνει περισσότερο ευρύχωρος

Ως εκ τούτου θα μπορούσαμε να πούμε ότι η βασικότερη (αν όχι η μόνη) ένδειξη λειτουργικότητας (μερικοί προτιμούν τους όρους υγείαπαθολογία) πάνω στην οποία χτίζονται όλες οι άλλες λειτουργίες είναι ηικανότητα αγάπης και ότι η ψυχοθεραπεία κατά κύριο 14 Το ίδιο πράγμα έχει ειπωθεί με άλλο τρόπο και από το Φιλόθεο Φάρο 2001 σ49

13

λόγο και ακολούθως η συμβουλευτική έχει να κάνει με το πού στεκόμαστε σε σχέση με αυτούς του τέσσερεις άξονες Πώς laquoμας ορίζουμεraquo σε σχέση με αυτούς Πώς ζούμε σε σχέση με αυτούς Για κάποιες θεραπευτικές προσεγγίσεις η λειτουργικότητα του ανθρώπου εξαρτάται από την επιτυχή επίλυση εσωτερικών συγκρούσεων (πχ idvs superego) ή συγκρούσεων μεταξύ του ατόμου και της κοινωνίας Για άλλες από την επιτυχή εκμάθηση προσαρμοστικών γνωσιών αφού ο άνθρωπος θεωρείται ένα είδος μαυροπίνακα όπου γράφουμε και ξεγράφουμε πληροφορίες κατά το δοκούν Για άλλες εξαρτάται από τηναποδοχή των δεδομένων της ύπαρξης και από τη στάση του ανθρώπου απέναντι σε αυτά τα δεδομένα Η πρότασή που κάνουμε εδώ είναι ότι η λειτουργικότητα του ανθρώπου εξαρτάται από την αγαπητική του στάση (κατά πόσο και πώς αγαπά και αγαπιέται) Αυτό προϋποθέτει σχέση προσώπων ελευθερία ευθύνη Η σχέση φυσικά δεν είναι μόνο με τον Άλλο (οι γύρω μας το περιβάλλον ότι αποκαλούμε Ετερότητα) αλλά και με τον Εαυτό (η σχέση μετον εαυτό μας και την ετερότητα εντός μας που εκπροσωπείται από τα διαφορετικά laquoκομμάτιαraquo μας τα οποία καλούμαστε να συνθέσουμε σε ένα λειτουργικό σύνολο) Εν ολίγοις η λειτουργικότητα του ανθρώπου εξαρτάται από το κατά πόσο και πώς αγαπά και αγαπιέται ως πρόσωπο σε πλαίσιο ελευθερίας και ευθύνης κατrsquo αναλογία πάντα με τη σχέση των Προσώπων της Αγίας Τριάδας

Παθολογία λοιπόν είναι αυτό που πολύ σκληρά αλλά πολύ εύστοχα ο Χρήστος Γιανναράς αποκαλεί laquoαναπηρία αναφορικότηταςraquo δηλαδή το να μην μπορείς να αγαπήσεις

14

Συνδέεται με την προθετικότητα της αγάπης όπως έχει αναλυθεί από τον Ζαν-Λυκ Μαριόν Επίσης συνδέεται με την ικανότητα διάκρισης Όχι τόσο ως δωρεά αγιοπνευματική αλλά ως ικανότητα διάκρισης του αληθινούαπό το ψεύτικο (του καλού από το κακό) και ως χάρισμα αγάπης και φιλανθρωπίας (Κοσμόπουλος)15 Η διάκριση έχεικατrsquo αρχάς την αφετηρία της στην αυτογνωσία Και δεν μπορούμε να έχουμε αυτογνωσία αν δεν ξέρουμε τους περιορισμούς μας και δεν δείχνουμε ταυτόχρονα επιείκειαγια την μικρότητά μας Στην πραγματικότητα όπως είχε πει και ένας καθηγητής μου που δεν ζει πια η ψυχοθεραπεία και η συμβουλευτική έχουν να κάνουν με τονα συγχωρέσουμε τον εαυτό μας που δεν είμαστε τέλειοι και να τον συγχωρέσουμε που δεν είμαστε όπως μας θέλουνοι άλλοι Ο μόνος τρόπος να το κάνουμε αυτό είναι μέσῳ της προσπάθειας να δούμε τόσο τον εαυτό μας όσο και τονάλλο ως πρόσωπα και να σχετιστούμε μαζί τους ως τέτοιαΣτην όλη μας προσπάθεια να συν-χωρέσουμε τον εαυτό μαςέτσι ώστε να σχετιστούμε πιο ελεύθερα ως πρόσωπα με τους άλλους αλλά και με το Θεό όσοι από μας είμαστε ένθεοι και ενδιαφερόμαστε για κάτι τέτοιο βρίσκουμε πολύ παρήγορο και ανακουφιστικό το ότι υπάρχει ένας φίλος ο Μεγάλος Φίλος που στην απέραντη ευρυχωρία του μας συν-χωρεί και ψιθυρίζει ακατάπαυστα στο αυτί μας

laquoΈλα έλα και πάλι έλαΈλα κι αν είσαι άπιστος κι αν είσαι ειδωλολάτρης

15 Σε αυτό το σημείο ίσως θα μπορούσαμε να συνδέσουμε τη διάκριση με τα λεγόμενα ldquocharacter strengthsrdquo της θετικής ψυχολογίας αυτό όμως είναι μία άλλη συζήτηση

15

Ή της φωτιάς πιστόςΤου σπιτιού μας η γωνιά δεν έχει απελπισιάς κατώφλιΚι αν έχεις εκατό φορές τους όρκους σου πατήσειΈλα ξανάhellip16raquoΚαι έτσι μας μαθαίνει τη συγχώρεση που μετά κατrsquo

αναλογία πάντα μπορούμε να προσφέρουμε προς εαυτό και άλλους

Η εσχατολογία στην θεωρία για την αλλαγήΗ οντολογία του προσώπου συνδυασμένη με την

εσχατολογία μας μαθαίνει ότι το μίσος του Άλλου και η απόρριψη του είναι μια μορφή κόλασης και στον εδώ κόσμο(Ιωάννης Ζηζιούλας 2012 σ 52-55) Και πάλι βλέπουμε τη σπουδαιότητα της ικανότητας να αγαπήσουμε η έλλειψη της οποίας μας ρίχνει σε κοσμική (και για όσους από μαςείμαστε ένθεοι) σε μεταφυσική κόλαση Θα προσθέταμε πάλι ότι το ίδιο συμβαίνει και με την απόρριψη της εσωτερικής ετερότητας (των laquoκομματιώνraquo μας τα οποία δενσυμπαθούμε ή για τα οποία ντρεπόμαστε και που θέλουμε να κρύψουμε) Η αλλαγή ξεκινά λοιπόν από τη Σχέση αφούη ίδια η ύπαρξη τόσο για τον Περγάμου Ιωάννη (2012 σ 69) όσο και για τους υπαρξιστές δεν νοείται εκτός σχέσης Η σχέση είναι η βασιλική οδός της αλλαγής Κυρίως βεβαίως η σχέση αγάπης Μέσω αυτής βιώνουμε ενσώματα τα συναισθήματά μας εκφράζουμε τις σκέψεις μας και ενεργούμε διαφορετικά Τίποτα από αυτά δεν γίνεται βεβαίως αν δεν πάρουμε εν ελευθερία την απόφασηνα σχετιστούμε (Ιωάννης Ζηζιούλας 2012 σ 72)

16 Τζελαλαντίν Ρουμί Ο Αγαπημένος Αθήνα Εκδόσεις Αρμός 1997 σ 22

16

Τέλος ας έχουμε υπrsquo όψιν μας ότι το πρόσωπο δεν είναι κάτι που καθορίζεται αποκλειστικά από ένα παρελθόν αμετάβλητο και γραμμικό (όπως ισχυρίζονται κάποιες θεωρίες) ούτε αποκλειστικά από το περιβάλλον (όπως ισχυρίζονται κάποιες άλλες) Είναι κάτι που επηρεάζεται τόσο από το παρελθόν όσο και από το περιβάλλον όσο και από την ποιότητα του ατόμου (βιολογική17 ή ψυχική ανάλογα με την κατεύθυνση που έχεικανείς επιστημονική ή πνευματική) όσο και από το παρόν όσο και από το μέλλον (όπως ισχυρίζονται οι υπαρξιστικές θεωρίες Spinelli 1994 σ 106-109 2005 σ 97-98 Macquarrie 1972 σ199-202) Το μέλλον είναι εξαιρετικής σημασίας στις υπαρξιακές-φαινομενολογικές προσεγγίσεις Όμως φαίνεται να γίνεται σιγά-σιγά κοινός τόπος σε σημείο που αναφέρεταικαι σε περιοδικά ευρείας χρήσης όπως το Time18

Αυτή η ιδέα βρίσκει εντελώς σύμφωνη την ορθόδοξη θεολογία Ο Θεός είπε laquoκαινά ποιώ τα πάνταraquo(Αποκ 215) εννοώντας το όραμα ενός καινού ουρανού και μιας καινής γης (Aποκ 211) Αυτό μας απελευθερώνει καθημερινά από το βάρος τόσο του παρελθόντος όσο και του παρόντος και συνεχώς μας δείχνει το δρόμο για ένα καινούργιο μέλλον Το πρόσωπο θεολογικά ομιλώντας είναι μια πραγματικότητα που θα δικαιωθεί πλήρως στο μέλλον Ήδη από την Παλαιά Διαθήκη όταν ο Θεός παρουσιάζεται ως laquoΕγώ ειμί ο Ονraquo δεν σημαίνει μόνο μια17 Δεν αρνούνται όλοι οι υπαρξιστές μια προϋπάρχουσα δομή έστω και εντελώς βασική (Cooper 2001 1-12)18 Ο εγκέφαλός μας δεν σφραγίζεται από το παρελθόν Συνεχώς διαμορφώνεται από το μέλλον ldquohellip our brains arenrsquot just stamped by the past They are constantly shaped by the futurerdquo Sharot T The optimism bias Time June 6 2011 p 38

17

ταυτολογία όπως έχει καθιερωθεί να πιστεύεται (Εγώ Είμαι Αυτός που Είμαι) αλλά σύμφωνα με κάποιους μεταφραστές σημαίνει laquoΕίμαι Αυτός που θα Είμαιraquo19

ΣυμπέρασμαΑν και δεν έχει αναφερθεί συχνά η οντολογία του

προσώπου εν τέλει έχει πολλά κοινά σημεία με την υπαρξιακή θεώρηση του ανθρώπου στο σύνολό της Μπορεί δε η πρώτη να δώσει στη δεύτερη ένα στέρεο έδαφος σε διάφορες πτυχές των προβληματισμών της όπως όσον αφορά το τι συνιστά πρόσωπο προσωπικότητα στο τι συνιστά παθολογία και στο πώς επιτυγχάνεται η αλλαγή χωρίς να χρειάζεται είναι η γνώμη μας ένας θεραπευτής να laquoασπαστείraquo τη συγκεκριμένη οντολογία Αρκεί να είναι ανοιχτός σε αυτή

19 Βλ επίσης και laquoΟ Θεός εξετάζει τα μελλούμενα και όχι τα παρελθόνταraquo Ισαάκο Σύρος Ασκητικά Τόμος Β3 Λόγοι ΙΒrsquomdashΜΑrsquo Αθήνα Εκδ Θεσβίτης σ 153 Είναιαυτό που πολύ σοφά λέει ο λαός umlΤα στερνά τιμούν τα πρώταraquo

Για περισσότερα στο θέμα της εσχατολογικής αλήθευσης του προσώπου βλ Χαράλαμπος Βέντης Εσχατολογία και Ετερότητα η διασταύρωση δύο ασύμβατων οριζόντων Αθήνα Εκδ Γρηγόρη 2005

18

ΒιβλιογραφίαΣτα ελληνικάΔελλής ΙΓ (2005) Φιλοσοφική συμβουλευτική η φιλοσοφία ως laquoθεραπείαraquo

Αθήνα Τυπωθήτω ndash Γιώργος ΔαρδανόςΙωάννης Ζηζιούλας Μητροπολίτης Περγάμου (1977) Από το προσωπείον εις το

πρόσωπον η συμβολή της Πατερικής Θεολογίας εις τηνέννοιαν του προσώπου Στο Ευχαριστήρια εις τιμήν του Μητροπολίτου Γέροντος Χαλκηδόνος Μελίτωνος Θεσσαλονίκη Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών σσ 287-323

Ιωάννης Ζηζιούλας Μητροπολίτης Περγάμου (2012) Εσχατολογία και ύπαρξη

Σύναξη 121 Ιαν-Μαρτ σσ 43-72Κοσμόπουλος ΑΒ Η διάκριση στη συμβουλευτική εργασίαΑνασύρθηκε από

httpwwwavkosmopoulosgrpaidagogiki-psixologia-ekpaidefsi-ekpedeftikoshtml 7812

Μέγας Βασίλειος (2000) Περί διαφοράς ουσίας και υποστάσεως επιστολή

Γρηγορίω αδελφώ Στο Ντίνα Σαμοθράκη (Eπιμ) Πανόραμα του προσώπου

(σ 9-18) Αθήνα Εκδόσεις Αρμόςπ Θερμός Β (1998) Αναζητώντας το πρόσωπο αληθής και ψευδής

εαυτός κατά τον Donald Winnicott και κατά τον Αγ Γρηγόριο Παλαμά

Αθήνα Αρμός

19

Ο φιλόσοφος Goicoechea (2011) συμβολοποίησε με έναεξαιρετικά ενδιαφέροντα τρόπο την Αγία Τριάδα Θεωρεί λοιπόν την Αγία Τριάδα σύμβολο Αγάπης Καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η Αγάπη έχει τέσσερις εκφάνσεις14

Αγάπη (Θεός)Έρως (Χριστός)

Φιλία (Άγιο Πνεύμα)Στοργή (Παναγία)

Η Αγάπη του Πατρός μάς δημιουργεί ο Έρωτας του Υιού για μας μάς λυτρώνει η Φιλία του Αγίου Πνεύματος μας καθαγιάζει και τέλος η αγάπη της Παρθένου Μαρίας μας δείχνει πώς να ανταποκρινόμαστε στην Αγάπη της Αγίας Τριάδας

Αυτά τα τέσσερα είδη αγάπης καλύπτουν όλο το φάσμα της ύπαρξης του ανθρώπου με την έννοια ότι επικαλύπτουν όλες τις πτυχές της ζωής του σχέση με τονεαυτό τους άλλους τον κόσμο τον Θεό ή την πνευματικότητα Διότι όπως υποστηρίζουν κάποιοι υπαρξιακοί ψυχοθεραπευτές ο σκοπός του ανθρώπου δεν είναι να αυξηθεί και να πληθυνθεί αλλά να σχετιστεί (Spinelli 1996 σ 18-19) Ως πρόσωπο θα προσθέταμε εμείς Δηλαδή να αυξηθεί εσωτερικά να γίνει περισσότερο ευρύχωρος

Ως εκ τούτου θα μπορούσαμε να πούμε ότι η βασικότερη (αν όχι η μόνη) ένδειξη λειτουργικότητας (μερικοί προτιμούν τους όρους υγείαπαθολογία) πάνω στην οποία χτίζονται όλες οι άλλες λειτουργίες είναι ηικανότητα αγάπης και ότι η ψυχοθεραπεία κατά κύριο 14 Το ίδιο πράγμα έχει ειπωθεί με άλλο τρόπο και από το Φιλόθεο Φάρο 2001 σ49

13

λόγο και ακολούθως η συμβουλευτική έχει να κάνει με το πού στεκόμαστε σε σχέση με αυτούς του τέσσερεις άξονες Πώς laquoμας ορίζουμεraquo σε σχέση με αυτούς Πώς ζούμε σε σχέση με αυτούς Για κάποιες θεραπευτικές προσεγγίσεις η λειτουργικότητα του ανθρώπου εξαρτάται από την επιτυχή επίλυση εσωτερικών συγκρούσεων (πχ idvs superego) ή συγκρούσεων μεταξύ του ατόμου και της κοινωνίας Για άλλες από την επιτυχή εκμάθηση προσαρμοστικών γνωσιών αφού ο άνθρωπος θεωρείται ένα είδος μαυροπίνακα όπου γράφουμε και ξεγράφουμε πληροφορίες κατά το δοκούν Για άλλες εξαρτάται από τηναποδοχή των δεδομένων της ύπαρξης και από τη στάση του ανθρώπου απέναντι σε αυτά τα δεδομένα Η πρότασή που κάνουμε εδώ είναι ότι η λειτουργικότητα του ανθρώπου εξαρτάται από την αγαπητική του στάση (κατά πόσο και πώς αγαπά και αγαπιέται) Αυτό προϋποθέτει σχέση προσώπων ελευθερία ευθύνη Η σχέση φυσικά δεν είναι μόνο με τον Άλλο (οι γύρω μας το περιβάλλον ότι αποκαλούμε Ετερότητα) αλλά και με τον Εαυτό (η σχέση μετον εαυτό μας και την ετερότητα εντός μας που εκπροσωπείται από τα διαφορετικά laquoκομμάτιαraquo μας τα οποία καλούμαστε να συνθέσουμε σε ένα λειτουργικό σύνολο) Εν ολίγοις η λειτουργικότητα του ανθρώπου εξαρτάται από το κατά πόσο και πώς αγαπά και αγαπιέται ως πρόσωπο σε πλαίσιο ελευθερίας και ευθύνης κατrsquo αναλογία πάντα με τη σχέση των Προσώπων της Αγίας Τριάδας

Παθολογία λοιπόν είναι αυτό που πολύ σκληρά αλλά πολύ εύστοχα ο Χρήστος Γιανναράς αποκαλεί laquoαναπηρία αναφορικότηταςraquo δηλαδή το να μην μπορείς να αγαπήσεις

14

Συνδέεται με την προθετικότητα της αγάπης όπως έχει αναλυθεί από τον Ζαν-Λυκ Μαριόν Επίσης συνδέεται με την ικανότητα διάκρισης Όχι τόσο ως δωρεά αγιοπνευματική αλλά ως ικανότητα διάκρισης του αληθινούαπό το ψεύτικο (του καλού από το κακό) και ως χάρισμα αγάπης και φιλανθρωπίας (Κοσμόπουλος)15 Η διάκριση έχεικατrsquo αρχάς την αφετηρία της στην αυτογνωσία Και δεν μπορούμε να έχουμε αυτογνωσία αν δεν ξέρουμε τους περιορισμούς μας και δεν δείχνουμε ταυτόχρονα επιείκειαγια την μικρότητά μας Στην πραγματικότητα όπως είχε πει και ένας καθηγητής μου που δεν ζει πια η ψυχοθεραπεία και η συμβουλευτική έχουν να κάνουν με τονα συγχωρέσουμε τον εαυτό μας που δεν είμαστε τέλειοι και να τον συγχωρέσουμε που δεν είμαστε όπως μας θέλουνοι άλλοι Ο μόνος τρόπος να το κάνουμε αυτό είναι μέσῳ της προσπάθειας να δούμε τόσο τον εαυτό μας όσο και τονάλλο ως πρόσωπα και να σχετιστούμε μαζί τους ως τέτοιαΣτην όλη μας προσπάθεια να συν-χωρέσουμε τον εαυτό μαςέτσι ώστε να σχετιστούμε πιο ελεύθερα ως πρόσωπα με τους άλλους αλλά και με το Θεό όσοι από μας είμαστε ένθεοι και ενδιαφερόμαστε για κάτι τέτοιο βρίσκουμε πολύ παρήγορο και ανακουφιστικό το ότι υπάρχει ένας φίλος ο Μεγάλος Φίλος που στην απέραντη ευρυχωρία του μας συν-χωρεί και ψιθυρίζει ακατάπαυστα στο αυτί μας

laquoΈλα έλα και πάλι έλαΈλα κι αν είσαι άπιστος κι αν είσαι ειδωλολάτρης

15 Σε αυτό το σημείο ίσως θα μπορούσαμε να συνδέσουμε τη διάκριση με τα λεγόμενα ldquocharacter strengthsrdquo της θετικής ψυχολογίας αυτό όμως είναι μία άλλη συζήτηση

15

Ή της φωτιάς πιστόςΤου σπιτιού μας η γωνιά δεν έχει απελπισιάς κατώφλιΚι αν έχεις εκατό φορές τους όρκους σου πατήσειΈλα ξανάhellip16raquoΚαι έτσι μας μαθαίνει τη συγχώρεση που μετά κατrsquo

αναλογία πάντα μπορούμε να προσφέρουμε προς εαυτό και άλλους

Η εσχατολογία στην θεωρία για την αλλαγήΗ οντολογία του προσώπου συνδυασμένη με την

εσχατολογία μας μαθαίνει ότι το μίσος του Άλλου και η απόρριψη του είναι μια μορφή κόλασης και στον εδώ κόσμο(Ιωάννης Ζηζιούλας 2012 σ 52-55) Και πάλι βλέπουμε τη σπουδαιότητα της ικανότητας να αγαπήσουμε η έλλειψη της οποίας μας ρίχνει σε κοσμική (και για όσους από μαςείμαστε ένθεοι) σε μεταφυσική κόλαση Θα προσθέταμε πάλι ότι το ίδιο συμβαίνει και με την απόρριψη της εσωτερικής ετερότητας (των laquoκομματιώνraquo μας τα οποία δενσυμπαθούμε ή για τα οποία ντρεπόμαστε και που θέλουμε να κρύψουμε) Η αλλαγή ξεκινά λοιπόν από τη Σχέση αφούη ίδια η ύπαρξη τόσο για τον Περγάμου Ιωάννη (2012 σ 69) όσο και για τους υπαρξιστές δεν νοείται εκτός σχέσης Η σχέση είναι η βασιλική οδός της αλλαγής Κυρίως βεβαίως η σχέση αγάπης Μέσω αυτής βιώνουμε ενσώματα τα συναισθήματά μας εκφράζουμε τις σκέψεις μας και ενεργούμε διαφορετικά Τίποτα από αυτά δεν γίνεται βεβαίως αν δεν πάρουμε εν ελευθερία την απόφασηνα σχετιστούμε (Ιωάννης Ζηζιούλας 2012 σ 72)

16 Τζελαλαντίν Ρουμί Ο Αγαπημένος Αθήνα Εκδόσεις Αρμός 1997 σ 22

16

Τέλος ας έχουμε υπrsquo όψιν μας ότι το πρόσωπο δεν είναι κάτι που καθορίζεται αποκλειστικά από ένα παρελθόν αμετάβλητο και γραμμικό (όπως ισχυρίζονται κάποιες θεωρίες) ούτε αποκλειστικά από το περιβάλλον (όπως ισχυρίζονται κάποιες άλλες) Είναι κάτι που επηρεάζεται τόσο από το παρελθόν όσο και από το περιβάλλον όσο και από την ποιότητα του ατόμου (βιολογική17 ή ψυχική ανάλογα με την κατεύθυνση που έχεικανείς επιστημονική ή πνευματική) όσο και από το παρόν όσο και από το μέλλον (όπως ισχυρίζονται οι υπαρξιστικές θεωρίες Spinelli 1994 σ 106-109 2005 σ 97-98 Macquarrie 1972 σ199-202) Το μέλλον είναι εξαιρετικής σημασίας στις υπαρξιακές-φαινομενολογικές προσεγγίσεις Όμως φαίνεται να γίνεται σιγά-σιγά κοινός τόπος σε σημείο που αναφέρεταικαι σε περιοδικά ευρείας χρήσης όπως το Time18

Αυτή η ιδέα βρίσκει εντελώς σύμφωνη την ορθόδοξη θεολογία Ο Θεός είπε laquoκαινά ποιώ τα πάνταraquo(Αποκ 215) εννοώντας το όραμα ενός καινού ουρανού και μιας καινής γης (Aποκ 211) Αυτό μας απελευθερώνει καθημερινά από το βάρος τόσο του παρελθόντος όσο και του παρόντος και συνεχώς μας δείχνει το δρόμο για ένα καινούργιο μέλλον Το πρόσωπο θεολογικά ομιλώντας είναι μια πραγματικότητα που θα δικαιωθεί πλήρως στο μέλλον Ήδη από την Παλαιά Διαθήκη όταν ο Θεός παρουσιάζεται ως laquoΕγώ ειμί ο Ονraquo δεν σημαίνει μόνο μια17 Δεν αρνούνται όλοι οι υπαρξιστές μια προϋπάρχουσα δομή έστω και εντελώς βασική (Cooper 2001 1-12)18 Ο εγκέφαλός μας δεν σφραγίζεται από το παρελθόν Συνεχώς διαμορφώνεται από το μέλλον ldquohellip our brains arenrsquot just stamped by the past They are constantly shaped by the futurerdquo Sharot T The optimism bias Time June 6 2011 p 38

17

ταυτολογία όπως έχει καθιερωθεί να πιστεύεται (Εγώ Είμαι Αυτός που Είμαι) αλλά σύμφωνα με κάποιους μεταφραστές σημαίνει laquoΕίμαι Αυτός που θα Είμαιraquo19

ΣυμπέρασμαΑν και δεν έχει αναφερθεί συχνά η οντολογία του

προσώπου εν τέλει έχει πολλά κοινά σημεία με την υπαρξιακή θεώρηση του ανθρώπου στο σύνολό της Μπορεί δε η πρώτη να δώσει στη δεύτερη ένα στέρεο έδαφος σε διάφορες πτυχές των προβληματισμών της όπως όσον αφορά το τι συνιστά πρόσωπο προσωπικότητα στο τι συνιστά παθολογία και στο πώς επιτυγχάνεται η αλλαγή χωρίς να χρειάζεται είναι η γνώμη μας ένας θεραπευτής να laquoασπαστείraquo τη συγκεκριμένη οντολογία Αρκεί να είναι ανοιχτός σε αυτή

19 Βλ επίσης και laquoΟ Θεός εξετάζει τα μελλούμενα και όχι τα παρελθόνταraquo Ισαάκο Σύρος Ασκητικά Τόμος Β3 Λόγοι ΙΒrsquomdashΜΑrsquo Αθήνα Εκδ Θεσβίτης σ 153 Είναιαυτό που πολύ σοφά λέει ο λαός umlΤα στερνά τιμούν τα πρώταraquo

Για περισσότερα στο θέμα της εσχατολογικής αλήθευσης του προσώπου βλ Χαράλαμπος Βέντης Εσχατολογία και Ετερότητα η διασταύρωση δύο ασύμβατων οριζόντων Αθήνα Εκδ Γρηγόρη 2005

18

ΒιβλιογραφίαΣτα ελληνικάΔελλής ΙΓ (2005) Φιλοσοφική συμβουλευτική η φιλοσοφία ως laquoθεραπείαraquo

Αθήνα Τυπωθήτω ndash Γιώργος ΔαρδανόςΙωάννης Ζηζιούλας Μητροπολίτης Περγάμου (1977) Από το προσωπείον εις το

πρόσωπον η συμβολή της Πατερικής Θεολογίας εις τηνέννοιαν του προσώπου Στο Ευχαριστήρια εις τιμήν του Μητροπολίτου Γέροντος Χαλκηδόνος Μελίτωνος Θεσσαλονίκη Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών σσ 287-323

Ιωάννης Ζηζιούλας Μητροπολίτης Περγάμου (2012) Εσχατολογία και ύπαρξη

Σύναξη 121 Ιαν-Μαρτ σσ 43-72Κοσμόπουλος ΑΒ Η διάκριση στη συμβουλευτική εργασίαΑνασύρθηκε από

httpwwwavkosmopoulosgrpaidagogiki-psixologia-ekpaidefsi-ekpedeftikoshtml 7812

Μέγας Βασίλειος (2000) Περί διαφοράς ουσίας και υποστάσεως επιστολή

Γρηγορίω αδελφώ Στο Ντίνα Σαμοθράκη (Eπιμ) Πανόραμα του προσώπου

(σ 9-18) Αθήνα Εκδόσεις Αρμόςπ Θερμός Β (1998) Αναζητώντας το πρόσωπο αληθής και ψευδής

εαυτός κατά τον Donald Winnicott και κατά τον Αγ Γρηγόριο Παλαμά

Αθήνα Αρμός

19

λόγο και ακολούθως η συμβουλευτική έχει να κάνει με το πού στεκόμαστε σε σχέση με αυτούς του τέσσερεις άξονες Πώς laquoμας ορίζουμεraquo σε σχέση με αυτούς Πώς ζούμε σε σχέση με αυτούς Για κάποιες θεραπευτικές προσεγγίσεις η λειτουργικότητα του ανθρώπου εξαρτάται από την επιτυχή επίλυση εσωτερικών συγκρούσεων (πχ idvs superego) ή συγκρούσεων μεταξύ του ατόμου και της κοινωνίας Για άλλες από την επιτυχή εκμάθηση προσαρμοστικών γνωσιών αφού ο άνθρωπος θεωρείται ένα είδος μαυροπίνακα όπου γράφουμε και ξεγράφουμε πληροφορίες κατά το δοκούν Για άλλες εξαρτάται από τηναποδοχή των δεδομένων της ύπαρξης και από τη στάση του ανθρώπου απέναντι σε αυτά τα δεδομένα Η πρότασή που κάνουμε εδώ είναι ότι η λειτουργικότητα του ανθρώπου εξαρτάται από την αγαπητική του στάση (κατά πόσο και πώς αγαπά και αγαπιέται) Αυτό προϋποθέτει σχέση προσώπων ελευθερία ευθύνη Η σχέση φυσικά δεν είναι μόνο με τον Άλλο (οι γύρω μας το περιβάλλον ότι αποκαλούμε Ετερότητα) αλλά και με τον Εαυτό (η σχέση μετον εαυτό μας και την ετερότητα εντός μας που εκπροσωπείται από τα διαφορετικά laquoκομμάτιαraquo μας τα οποία καλούμαστε να συνθέσουμε σε ένα λειτουργικό σύνολο) Εν ολίγοις η λειτουργικότητα του ανθρώπου εξαρτάται από το κατά πόσο και πώς αγαπά και αγαπιέται ως πρόσωπο σε πλαίσιο ελευθερίας και ευθύνης κατrsquo αναλογία πάντα με τη σχέση των Προσώπων της Αγίας Τριάδας

Παθολογία λοιπόν είναι αυτό που πολύ σκληρά αλλά πολύ εύστοχα ο Χρήστος Γιανναράς αποκαλεί laquoαναπηρία αναφορικότηταςraquo δηλαδή το να μην μπορείς να αγαπήσεις

14

Συνδέεται με την προθετικότητα της αγάπης όπως έχει αναλυθεί από τον Ζαν-Λυκ Μαριόν Επίσης συνδέεται με την ικανότητα διάκρισης Όχι τόσο ως δωρεά αγιοπνευματική αλλά ως ικανότητα διάκρισης του αληθινούαπό το ψεύτικο (του καλού από το κακό) και ως χάρισμα αγάπης και φιλανθρωπίας (Κοσμόπουλος)15 Η διάκριση έχεικατrsquo αρχάς την αφετηρία της στην αυτογνωσία Και δεν μπορούμε να έχουμε αυτογνωσία αν δεν ξέρουμε τους περιορισμούς μας και δεν δείχνουμε ταυτόχρονα επιείκειαγια την μικρότητά μας Στην πραγματικότητα όπως είχε πει και ένας καθηγητής μου που δεν ζει πια η ψυχοθεραπεία και η συμβουλευτική έχουν να κάνουν με τονα συγχωρέσουμε τον εαυτό μας που δεν είμαστε τέλειοι και να τον συγχωρέσουμε που δεν είμαστε όπως μας θέλουνοι άλλοι Ο μόνος τρόπος να το κάνουμε αυτό είναι μέσῳ της προσπάθειας να δούμε τόσο τον εαυτό μας όσο και τονάλλο ως πρόσωπα και να σχετιστούμε μαζί τους ως τέτοιαΣτην όλη μας προσπάθεια να συν-χωρέσουμε τον εαυτό μαςέτσι ώστε να σχετιστούμε πιο ελεύθερα ως πρόσωπα με τους άλλους αλλά και με το Θεό όσοι από μας είμαστε ένθεοι και ενδιαφερόμαστε για κάτι τέτοιο βρίσκουμε πολύ παρήγορο και ανακουφιστικό το ότι υπάρχει ένας φίλος ο Μεγάλος Φίλος που στην απέραντη ευρυχωρία του μας συν-χωρεί και ψιθυρίζει ακατάπαυστα στο αυτί μας

laquoΈλα έλα και πάλι έλαΈλα κι αν είσαι άπιστος κι αν είσαι ειδωλολάτρης

15 Σε αυτό το σημείο ίσως θα μπορούσαμε να συνδέσουμε τη διάκριση με τα λεγόμενα ldquocharacter strengthsrdquo της θετικής ψυχολογίας αυτό όμως είναι μία άλλη συζήτηση

15

Ή της φωτιάς πιστόςΤου σπιτιού μας η γωνιά δεν έχει απελπισιάς κατώφλιΚι αν έχεις εκατό φορές τους όρκους σου πατήσειΈλα ξανάhellip16raquoΚαι έτσι μας μαθαίνει τη συγχώρεση που μετά κατrsquo

αναλογία πάντα μπορούμε να προσφέρουμε προς εαυτό και άλλους

Η εσχατολογία στην θεωρία για την αλλαγήΗ οντολογία του προσώπου συνδυασμένη με την

εσχατολογία μας μαθαίνει ότι το μίσος του Άλλου και η απόρριψη του είναι μια μορφή κόλασης και στον εδώ κόσμο(Ιωάννης Ζηζιούλας 2012 σ 52-55) Και πάλι βλέπουμε τη σπουδαιότητα της ικανότητας να αγαπήσουμε η έλλειψη της οποίας μας ρίχνει σε κοσμική (και για όσους από μαςείμαστε ένθεοι) σε μεταφυσική κόλαση Θα προσθέταμε πάλι ότι το ίδιο συμβαίνει και με την απόρριψη της εσωτερικής ετερότητας (των laquoκομματιώνraquo μας τα οποία δενσυμπαθούμε ή για τα οποία ντρεπόμαστε και που θέλουμε να κρύψουμε) Η αλλαγή ξεκινά λοιπόν από τη Σχέση αφούη ίδια η ύπαρξη τόσο για τον Περγάμου Ιωάννη (2012 σ 69) όσο και για τους υπαρξιστές δεν νοείται εκτός σχέσης Η σχέση είναι η βασιλική οδός της αλλαγής Κυρίως βεβαίως η σχέση αγάπης Μέσω αυτής βιώνουμε ενσώματα τα συναισθήματά μας εκφράζουμε τις σκέψεις μας και ενεργούμε διαφορετικά Τίποτα από αυτά δεν γίνεται βεβαίως αν δεν πάρουμε εν ελευθερία την απόφασηνα σχετιστούμε (Ιωάννης Ζηζιούλας 2012 σ 72)

16 Τζελαλαντίν Ρουμί Ο Αγαπημένος Αθήνα Εκδόσεις Αρμός 1997 σ 22

16

Τέλος ας έχουμε υπrsquo όψιν μας ότι το πρόσωπο δεν είναι κάτι που καθορίζεται αποκλειστικά από ένα παρελθόν αμετάβλητο και γραμμικό (όπως ισχυρίζονται κάποιες θεωρίες) ούτε αποκλειστικά από το περιβάλλον (όπως ισχυρίζονται κάποιες άλλες) Είναι κάτι που επηρεάζεται τόσο από το παρελθόν όσο και από το περιβάλλον όσο και από την ποιότητα του ατόμου (βιολογική17 ή ψυχική ανάλογα με την κατεύθυνση που έχεικανείς επιστημονική ή πνευματική) όσο και από το παρόν όσο και από το μέλλον (όπως ισχυρίζονται οι υπαρξιστικές θεωρίες Spinelli 1994 σ 106-109 2005 σ 97-98 Macquarrie 1972 σ199-202) Το μέλλον είναι εξαιρετικής σημασίας στις υπαρξιακές-φαινομενολογικές προσεγγίσεις Όμως φαίνεται να γίνεται σιγά-σιγά κοινός τόπος σε σημείο που αναφέρεταικαι σε περιοδικά ευρείας χρήσης όπως το Time18

Αυτή η ιδέα βρίσκει εντελώς σύμφωνη την ορθόδοξη θεολογία Ο Θεός είπε laquoκαινά ποιώ τα πάνταraquo(Αποκ 215) εννοώντας το όραμα ενός καινού ουρανού και μιας καινής γης (Aποκ 211) Αυτό μας απελευθερώνει καθημερινά από το βάρος τόσο του παρελθόντος όσο και του παρόντος και συνεχώς μας δείχνει το δρόμο για ένα καινούργιο μέλλον Το πρόσωπο θεολογικά ομιλώντας είναι μια πραγματικότητα που θα δικαιωθεί πλήρως στο μέλλον Ήδη από την Παλαιά Διαθήκη όταν ο Θεός παρουσιάζεται ως laquoΕγώ ειμί ο Ονraquo δεν σημαίνει μόνο μια17 Δεν αρνούνται όλοι οι υπαρξιστές μια προϋπάρχουσα δομή έστω και εντελώς βασική (Cooper 2001 1-12)18 Ο εγκέφαλός μας δεν σφραγίζεται από το παρελθόν Συνεχώς διαμορφώνεται από το μέλλον ldquohellip our brains arenrsquot just stamped by the past They are constantly shaped by the futurerdquo Sharot T The optimism bias Time June 6 2011 p 38

17

ταυτολογία όπως έχει καθιερωθεί να πιστεύεται (Εγώ Είμαι Αυτός που Είμαι) αλλά σύμφωνα με κάποιους μεταφραστές σημαίνει laquoΕίμαι Αυτός που θα Είμαιraquo19

ΣυμπέρασμαΑν και δεν έχει αναφερθεί συχνά η οντολογία του

προσώπου εν τέλει έχει πολλά κοινά σημεία με την υπαρξιακή θεώρηση του ανθρώπου στο σύνολό της Μπορεί δε η πρώτη να δώσει στη δεύτερη ένα στέρεο έδαφος σε διάφορες πτυχές των προβληματισμών της όπως όσον αφορά το τι συνιστά πρόσωπο προσωπικότητα στο τι συνιστά παθολογία και στο πώς επιτυγχάνεται η αλλαγή χωρίς να χρειάζεται είναι η γνώμη μας ένας θεραπευτής να laquoασπαστείraquo τη συγκεκριμένη οντολογία Αρκεί να είναι ανοιχτός σε αυτή

19 Βλ επίσης και laquoΟ Θεός εξετάζει τα μελλούμενα και όχι τα παρελθόνταraquo Ισαάκο Σύρος Ασκητικά Τόμος Β3 Λόγοι ΙΒrsquomdashΜΑrsquo Αθήνα Εκδ Θεσβίτης σ 153 Είναιαυτό που πολύ σοφά λέει ο λαός umlΤα στερνά τιμούν τα πρώταraquo

Για περισσότερα στο θέμα της εσχατολογικής αλήθευσης του προσώπου βλ Χαράλαμπος Βέντης Εσχατολογία και Ετερότητα η διασταύρωση δύο ασύμβατων οριζόντων Αθήνα Εκδ Γρηγόρη 2005

18

ΒιβλιογραφίαΣτα ελληνικάΔελλής ΙΓ (2005) Φιλοσοφική συμβουλευτική η φιλοσοφία ως laquoθεραπείαraquo

Αθήνα Τυπωθήτω ndash Γιώργος ΔαρδανόςΙωάννης Ζηζιούλας Μητροπολίτης Περγάμου (1977) Από το προσωπείον εις το

πρόσωπον η συμβολή της Πατερικής Θεολογίας εις τηνέννοιαν του προσώπου Στο Ευχαριστήρια εις τιμήν του Μητροπολίτου Γέροντος Χαλκηδόνος Μελίτωνος Θεσσαλονίκη Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών σσ 287-323

Ιωάννης Ζηζιούλας Μητροπολίτης Περγάμου (2012) Εσχατολογία και ύπαρξη

Σύναξη 121 Ιαν-Μαρτ σσ 43-72Κοσμόπουλος ΑΒ Η διάκριση στη συμβουλευτική εργασίαΑνασύρθηκε από

httpwwwavkosmopoulosgrpaidagogiki-psixologia-ekpaidefsi-ekpedeftikoshtml 7812

Μέγας Βασίλειος (2000) Περί διαφοράς ουσίας και υποστάσεως επιστολή

Γρηγορίω αδελφώ Στο Ντίνα Σαμοθράκη (Eπιμ) Πανόραμα του προσώπου

(σ 9-18) Αθήνα Εκδόσεις Αρμόςπ Θερμός Β (1998) Αναζητώντας το πρόσωπο αληθής και ψευδής

εαυτός κατά τον Donald Winnicott και κατά τον Αγ Γρηγόριο Παλαμά

Αθήνα Αρμός

19

Συνδέεται με την προθετικότητα της αγάπης όπως έχει αναλυθεί από τον Ζαν-Λυκ Μαριόν Επίσης συνδέεται με την ικανότητα διάκρισης Όχι τόσο ως δωρεά αγιοπνευματική αλλά ως ικανότητα διάκρισης του αληθινούαπό το ψεύτικο (του καλού από το κακό) και ως χάρισμα αγάπης και φιλανθρωπίας (Κοσμόπουλος)15 Η διάκριση έχεικατrsquo αρχάς την αφετηρία της στην αυτογνωσία Και δεν μπορούμε να έχουμε αυτογνωσία αν δεν ξέρουμε τους περιορισμούς μας και δεν δείχνουμε ταυτόχρονα επιείκειαγια την μικρότητά μας Στην πραγματικότητα όπως είχε πει και ένας καθηγητής μου που δεν ζει πια η ψυχοθεραπεία και η συμβουλευτική έχουν να κάνουν με τονα συγχωρέσουμε τον εαυτό μας που δεν είμαστε τέλειοι και να τον συγχωρέσουμε που δεν είμαστε όπως μας θέλουνοι άλλοι Ο μόνος τρόπος να το κάνουμε αυτό είναι μέσῳ της προσπάθειας να δούμε τόσο τον εαυτό μας όσο και τονάλλο ως πρόσωπα και να σχετιστούμε μαζί τους ως τέτοιαΣτην όλη μας προσπάθεια να συν-χωρέσουμε τον εαυτό μαςέτσι ώστε να σχετιστούμε πιο ελεύθερα ως πρόσωπα με τους άλλους αλλά και με το Θεό όσοι από μας είμαστε ένθεοι και ενδιαφερόμαστε για κάτι τέτοιο βρίσκουμε πολύ παρήγορο και ανακουφιστικό το ότι υπάρχει ένας φίλος ο Μεγάλος Φίλος που στην απέραντη ευρυχωρία του μας συν-χωρεί και ψιθυρίζει ακατάπαυστα στο αυτί μας

laquoΈλα έλα και πάλι έλαΈλα κι αν είσαι άπιστος κι αν είσαι ειδωλολάτρης

15 Σε αυτό το σημείο ίσως θα μπορούσαμε να συνδέσουμε τη διάκριση με τα λεγόμενα ldquocharacter strengthsrdquo της θετικής ψυχολογίας αυτό όμως είναι μία άλλη συζήτηση

15

Ή της φωτιάς πιστόςΤου σπιτιού μας η γωνιά δεν έχει απελπισιάς κατώφλιΚι αν έχεις εκατό φορές τους όρκους σου πατήσειΈλα ξανάhellip16raquoΚαι έτσι μας μαθαίνει τη συγχώρεση που μετά κατrsquo

αναλογία πάντα μπορούμε να προσφέρουμε προς εαυτό και άλλους

Η εσχατολογία στην θεωρία για την αλλαγήΗ οντολογία του προσώπου συνδυασμένη με την

εσχατολογία μας μαθαίνει ότι το μίσος του Άλλου και η απόρριψη του είναι μια μορφή κόλασης και στον εδώ κόσμο(Ιωάννης Ζηζιούλας 2012 σ 52-55) Και πάλι βλέπουμε τη σπουδαιότητα της ικανότητας να αγαπήσουμε η έλλειψη της οποίας μας ρίχνει σε κοσμική (και για όσους από μαςείμαστε ένθεοι) σε μεταφυσική κόλαση Θα προσθέταμε πάλι ότι το ίδιο συμβαίνει και με την απόρριψη της εσωτερικής ετερότητας (των laquoκομματιώνraquo μας τα οποία δενσυμπαθούμε ή για τα οποία ντρεπόμαστε και που θέλουμε να κρύψουμε) Η αλλαγή ξεκινά λοιπόν από τη Σχέση αφούη ίδια η ύπαρξη τόσο για τον Περγάμου Ιωάννη (2012 σ 69) όσο και για τους υπαρξιστές δεν νοείται εκτός σχέσης Η σχέση είναι η βασιλική οδός της αλλαγής Κυρίως βεβαίως η σχέση αγάπης Μέσω αυτής βιώνουμε ενσώματα τα συναισθήματά μας εκφράζουμε τις σκέψεις μας και ενεργούμε διαφορετικά Τίποτα από αυτά δεν γίνεται βεβαίως αν δεν πάρουμε εν ελευθερία την απόφασηνα σχετιστούμε (Ιωάννης Ζηζιούλας 2012 σ 72)

16 Τζελαλαντίν Ρουμί Ο Αγαπημένος Αθήνα Εκδόσεις Αρμός 1997 σ 22

16

Τέλος ας έχουμε υπrsquo όψιν μας ότι το πρόσωπο δεν είναι κάτι που καθορίζεται αποκλειστικά από ένα παρελθόν αμετάβλητο και γραμμικό (όπως ισχυρίζονται κάποιες θεωρίες) ούτε αποκλειστικά από το περιβάλλον (όπως ισχυρίζονται κάποιες άλλες) Είναι κάτι που επηρεάζεται τόσο από το παρελθόν όσο και από το περιβάλλον όσο και από την ποιότητα του ατόμου (βιολογική17 ή ψυχική ανάλογα με την κατεύθυνση που έχεικανείς επιστημονική ή πνευματική) όσο και από το παρόν όσο και από το μέλλον (όπως ισχυρίζονται οι υπαρξιστικές θεωρίες Spinelli 1994 σ 106-109 2005 σ 97-98 Macquarrie 1972 σ199-202) Το μέλλον είναι εξαιρετικής σημασίας στις υπαρξιακές-φαινομενολογικές προσεγγίσεις Όμως φαίνεται να γίνεται σιγά-σιγά κοινός τόπος σε σημείο που αναφέρεταικαι σε περιοδικά ευρείας χρήσης όπως το Time18

Αυτή η ιδέα βρίσκει εντελώς σύμφωνη την ορθόδοξη θεολογία Ο Θεός είπε laquoκαινά ποιώ τα πάνταraquo(Αποκ 215) εννοώντας το όραμα ενός καινού ουρανού και μιας καινής γης (Aποκ 211) Αυτό μας απελευθερώνει καθημερινά από το βάρος τόσο του παρελθόντος όσο και του παρόντος και συνεχώς μας δείχνει το δρόμο για ένα καινούργιο μέλλον Το πρόσωπο θεολογικά ομιλώντας είναι μια πραγματικότητα που θα δικαιωθεί πλήρως στο μέλλον Ήδη από την Παλαιά Διαθήκη όταν ο Θεός παρουσιάζεται ως laquoΕγώ ειμί ο Ονraquo δεν σημαίνει μόνο μια17 Δεν αρνούνται όλοι οι υπαρξιστές μια προϋπάρχουσα δομή έστω και εντελώς βασική (Cooper 2001 1-12)18 Ο εγκέφαλός μας δεν σφραγίζεται από το παρελθόν Συνεχώς διαμορφώνεται από το μέλλον ldquohellip our brains arenrsquot just stamped by the past They are constantly shaped by the futurerdquo Sharot T The optimism bias Time June 6 2011 p 38

17

ταυτολογία όπως έχει καθιερωθεί να πιστεύεται (Εγώ Είμαι Αυτός που Είμαι) αλλά σύμφωνα με κάποιους μεταφραστές σημαίνει laquoΕίμαι Αυτός που θα Είμαιraquo19

ΣυμπέρασμαΑν και δεν έχει αναφερθεί συχνά η οντολογία του

προσώπου εν τέλει έχει πολλά κοινά σημεία με την υπαρξιακή θεώρηση του ανθρώπου στο σύνολό της Μπορεί δε η πρώτη να δώσει στη δεύτερη ένα στέρεο έδαφος σε διάφορες πτυχές των προβληματισμών της όπως όσον αφορά το τι συνιστά πρόσωπο προσωπικότητα στο τι συνιστά παθολογία και στο πώς επιτυγχάνεται η αλλαγή χωρίς να χρειάζεται είναι η γνώμη μας ένας θεραπευτής να laquoασπαστείraquo τη συγκεκριμένη οντολογία Αρκεί να είναι ανοιχτός σε αυτή

19 Βλ επίσης και laquoΟ Θεός εξετάζει τα μελλούμενα και όχι τα παρελθόνταraquo Ισαάκο Σύρος Ασκητικά Τόμος Β3 Λόγοι ΙΒrsquomdashΜΑrsquo Αθήνα Εκδ Θεσβίτης σ 153 Είναιαυτό που πολύ σοφά λέει ο λαός umlΤα στερνά τιμούν τα πρώταraquo

Για περισσότερα στο θέμα της εσχατολογικής αλήθευσης του προσώπου βλ Χαράλαμπος Βέντης Εσχατολογία και Ετερότητα η διασταύρωση δύο ασύμβατων οριζόντων Αθήνα Εκδ Γρηγόρη 2005

18

ΒιβλιογραφίαΣτα ελληνικάΔελλής ΙΓ (2005) Φιλοσοφική συμβουλευτική η φιλοσοφία ως laquoθεραπείαraquo

Αθήνα Τυπωθήτω ndash Γιώργος ΔαρδανόςΙωάννης Ζηζιούλας Μητροπολίτης Περγάμου (1977) Από το προσωπείον εις το

πρόσωπον η συμβολή της Πατερικής Θεολογίας εις τηνέννοιαν του προσώπου Στο Ευχαριστήρια εις τιμήν του Μητροπολίτου Γέροντος Χαλκηδόνος Μελίτωνος Θεσσαλονίκη Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών σσ 287-323

Ιωάννης Ζηζιούλας Μητροπολίτης Περγάμου (2012) Εσχατολογία και ύπαρξη

Σύναξη 121 Ιαν-Μαρτ σσ 43-72Κοσμόπουλος ΑΒ Η διάκριση στη συμβουλευτική εργασίαΑνασύρθηκε από

httpwwwavkosmopoulosgrpaidagogiki-psixologia-ekpaidefsi-ekpedeftikoshtml 7812

Μέγας Βασίλειος (2000) Περί διαφοράς ουσίας και υποστάσεως επιστολή

Γρηγορίω αδελφώ Στο Ντίνα Σαμοθράκη (Eπιμ) Πανόραμα του προσώπου

(σ 9-18) Αθήνα Εκδόσεις Αρμόςπ Θερμός Β (1998) Αναζητώντας το πρόσωπο αληθής και ψευδής

εαυτός κατά τον Donald Winnicott και κατά τον Αγ Γρηγόριο Παλαμά

Αθήνα Αρμός

19

Ή της φωτιάς πιστόςΤου σπιτιού μας η γωνιά δεν έχει απελπισιάς κατώφλιΚι αν έχεις εκατό φορές τους όρκους σου πατήσειΈλα ξανάhellip16raquoΚαι έτσι μας μαθαίνει τη συγχώρεση που μετά κατrsquo

αναλογία πάντα μπορούμε να προσφέρουμε προς εαυτό και άλλους

Η εσχατολογία στην θεωρία για την αλλαγήΗ οντολογία του προσώπου συνδυασμένη με την

εσχατολογία μας μαθαίνει ότι το μίσος του Άλλου και η απόρριψη του είναι μια μορφή κόλασης και στον εδώ κόσμο(Ιωάννης Ζηζιούλας 2012 σ 52-55) Και πάλι βλέπουμε τη σπουδαιότητα της ικανότητας να αγαπήσουμε η έλλειψη της οποίας μας ρίχνει σε κοσμική (και για όσους από μαςείμαστε ένθεοι) σε μεταφυσική κόλαση Θα προσθέταμε πάλι ότι το ίδιο συμβαίνει και με την απόρριψη της εσωτερικής ετερότητας (των laquoκομματιώνraquo μας τα οποία δενσυμπαθούμε ή για τα οποία ντρεπόμαστε και που θέλουμε να κρύψουμε) Η αλλαγή ξεκινά λοιπόν από τη Σχέση αφούη ίδια η ύπαρξη τόσο για τον Περγάμου Ιωάννη (2012 σ 69) όσο και για τους υπαρξιστές δεν νοείται εκτός σχέσης Η σχέση είναι η βασιλική οδός της αλλαγής Κυρίως βεβαίως η σχέση αγάπης Μέσω αυτής βιώνουμε ενσώματα τα συναισθήματά μας εκφράζουμε τις σκέψεις μας και ενεργούμε διαφορετικά Τίποτα από αυτά δεν γίνεται βεβαίως αν δεν πάρουμε εν ελευθερία την απόφασηνα σχετιστούμε (Ιωάννης Ζηζιούλας 2012 σ 72)

16 Τζελαλαντίν Ρουμί Ο Αγαπημένος Αθήνα Εκδόσεις Αρμός 1997 σ 22

16

Τέλος ας έχουμε υπrsquo όψιν μας ότι το πρόσωπο δεν είναι κάτι που καθορίζεται αποκλειστικά από ένα παρελθόν αμετάβλητο και γραμμικό (όπως ισχυρίζονται κάποιες θεωρίες) ούτε αποκλειστικά από το περιβάλλον (όπως ισχυρίζονται κάποιες άλλες) Είναι κάτι που επηρεάζεται τόσο από το παρελθόν όσο και από το περιβάλλον όσο και από την ποιότητα του ατόμου (βιολογική17 ή ψυχική ανάλογα με την κατεύθυνση που έχεικανείς επιστημονική ή πνευματική) όσο και από το παρόν όσο και από το μέλλον (όπως ισχυρίζονται οι υπαρξιστικές θεωρίες Spinelli 1994 σ 106-109 2005 σ 97-98 Macquarrie 1972 σ199-202) Το μέλλον είναι εξαιρετικής σημασίας στις υπαρξιακές-φαινομενολογικές προσεγγίσεις Όμως φαίνεται να γίνεται σιγά-σιγά κοινός τόπος σε σημείο που αναφέρεταικαι σε περιοδικά ευρείας χρήσης όπως το Time18

Αυτή η ιδέα βρίσκει εντελώς σύμφωνη την ορθόδοξη θεολογία Ο Θεός είπε laquoκαινά ποιώ τα πάνταraquo(Αποκ 215) εννοώντας το όραμα ενός καινού ουρανού και μιας καινής γης (Aποκ 211) Αυτό μας απελευθερώνει καθημερινά από το βάρος τόσο του παρελθόντος όσο και του παρόντος και συνεχώς μας δείχνει το δρόμο για ένα καινούργιο μέλλον Το πρόσωπο θεολογικά ομιλώντας είναι μια πραγματικότητα που θα δικαιωθεί πλήρως στο μέλλον Ήδη από την Παλαιά Διαθήκη όταν ο Θεός παρουσιάζεται ως laquoΕγώ ειμί ο Ονraquo δεν σημαίνει μόνο μια17 Δεν αρνούνται όλοι οι υπαρξιστές μια προϋπάρχουσα δομή έστω και εντελώς βασική (Cooper 2001 1-12)18 Ο εγκέφαλός μας δεν σφραγίζεται από το παρελθόν Συνεχώς διαμορφώνεται από το μέλλον ldquohellip our brains arenrsquot just stamped by the past They are constantly shaped by the futurerdquo Sharot T The optimism bias Time June 6 2011 p 38

17

ταυτολογία όπως έχει καθιερωθεί να πιστεύεται (Εγώ Είμαι Αυτός που Είμαι) αλλά σύμφωνα με κάποιους μεταφραστές σημαίνει laquoΕίμαι Αυτός που θα Είμαιraquo19

ΣυμπέρασμαΑν και δεν έχει αναφερθεί συχνά η οντολογία του

προσώπου εν τέλει έχει πολλά κοινά σημεία με την υπαρξιακή θεώρηση του ανθρώπου στο σύνολό της Μπορεί δε η πρώτη να δώσει στη δεύτερη ένα στέρεο έδαφος σε διάφορες πτυχές των προβληματισμών της όπως όσον αφορά το τι συνιστά πρόσωπο προσωπικότητα στο τι συνιστά παθολογία και στο πώς επιτυγχάνεται η αλλαγή χωρίς να χρειάζεται είναι η γνώμη μας ένας θεραπευτής να laquoασπαστείraquo τη συγκεκριμένη οντολογία Αρκεί να είναι ανοιχτός σε αυτή

19 Βλ επίσης και laquoΟ Θεός εξετάζει τα μελλούμενα και όχι τα παρελθόνταraquo Ισαάκο Σύρος Ασκητικά Τόμος Β3 Λόγοι ΙΒrsquomdashΜΑrsquo Αθήνα Εκδ Θεσβίτης σ 153 Είναιαυτό που πολύ σοφά λέει ο λαός umlΤα στερνά τιμούν τα πρώταraquo

Για περισσότερα στο θέμα της εσχατολογικής αλήθευσης του προσώπου βλ Χαράλαμπος Βέντης Εσχατολογία και Ετερότητα η διασταύρωση δύο ασύμβατων οριζόντων Αθήνα Εκδ Γρηγόρη 2005

18

ΒιβλιογραφίαΣτα ελληνικάΔελλής ΙΓ (2005) Φιλοσοφική συμβουλευτική η φιλοσοφία ως laquoθεραπείαraquo

Αθήνα Τυπωθήτω ndash Γιώργος ΔαρδανόςΙωάννης Ζηζιούλας Μητροπολίτης Περγάμου (1977) Από το προσωπείον εις το

πρόσωπον η συμβολή της Πατερικής Θεολογίας εις τηνέννοιαν του προσώπου Στο Ευχαριστήρια εις τιμήν του Μητροπολίτου Γέροντος Χαλκηδόνος Μελίτωνος Θεσσαλονίκη Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών σσ 287-323

Ιωάννης Ζηζιούλας Μητροπολίτης Περγάμου (2012) Εσχατολογία και ύπαρξη

Σύναξη 121 Ιαν-Μαρτ σσ 43-72Κοσμόπουλος ΑΒ Η διάκριση στη συμβουλευτική εργασίαΑνασύρθηκε από

httpwwwavkosmopoulosgrpaidagogiki-psixologia-ekpaidefsi-ekpedeftikoshtml 7812

Μέγας Βασίλειος (2000) Περί διαφοράς ουσίας και υποστάσεως επιστολή

Γρηγορίω αδελφώ Στο Ντίνα Σαμοθράκη (Eπιμ) Πανόραμα του προσώπου

(σ 9-18) Αθήνα Εκδόσεις Αρμόςπ Θερμός Β (1998) Αναζητώντας το πρόσωπο αληθής και ψευδής

εαυτός κατά τον Donald Winnicott και κατά τον Αγ Γρηγόριο Παλαμά

Αθήνα Αρμός

19

Τέλος ας έχουμε υπrsquo όψιν μας ότι το πρόσωπο δεν είναι κάτι που καθορίζεται αποκλειστικά από ένα παρελθόν αμετάβλητο και γραμμικό (όπως ισχυρίζονται κάποιες θεωρίες) ούτε αποκλειστικά από το περιβάλλον (όπως ισχυρίζονται κάποιες άλλες) Είναι κάτι που επηρεάζεται τόσο από το παρελθόν όσο και από το περιβάλλον όσο και από την ποιότητα του ατόμου (βιολογική17 ή ψυχική ανάλογα με την κατεύθυνση που έχεικανείς επιστημονική ή πνευματική) όσο και από το παρόν όσο και από το μέλλον (όπως ισχυρίζονται οι υπαρξιστικές θεωρίες Spinelli 1994 σ 106-109 2005 σ 97-98 Macquarrie 1972 σ199-202) Το μέλλον είναι εξαιρετικής σημασίας στις υπαρξιακές-φαινομενολογικές προσεγγίσεις Όμως φαίνεται να γίνεται σιγά-σιγά κοινός τόπος σε σημείο που αναφέρεταικαι σε περιοδικά ευρείας χρήσης όπως το Time18

Αυτή η ιδέα βρίσκει εντελώς σύμφωνη την ορθόδοξη θεολογία Ο Θεός είπε laquoκαινά ποιώ τα πάνταraquo(Αποκ 215) εννοώντας το όραμα ενός καινού ουρανού και μιας καινής γης (Aποκ 211) Αυτό μας απελευθερώνει καθημερινά από το βάρος τόσο του παρελθόντος όσο και του παρόντος και συνεχώς μας δείχνει το δρόμο για ένα καινούργιο μέλλον Το πρόσωπο θεολογικά ομιλώντας είναι μια πραγματικότητα που θα δικαιωθεί πλήρως στο μέλλον Ήδη από την Παλαιά Διαθήκη όταν ο Θεός παρουσιάζεται ως laquoΕγώ ειμί ο Ονraquo δεν σημαίνει μόνο μια17 Δεν αρνούνται όλοι οι υπαρξιστές μια προϋπάρχουσα δομή έστω και εντελώς βασική (Cooper 2001 1-12)18 Ο εγκέφαλός μας δεν σφραγίζεται από το παρελθόν Συνεχώς διαμορφώνεται από το μέλλον ldquohellip our brains arenrsquot just stamped by the past They are constantly shaped by the futurerdquo Sharot T The optimism bias Time June 6 2011 p 38

17

ταυτολογία όπως έχει καθιερωθεί να πιστεύεται (Εγώ Είμαι Αυτός που Είμαι) αλλά σύμφωνα με κάποιους μεταφραστές σημαίνει laquoΕίμαι Αυτός που θα Είμαιraquo19

ΣυμπέρασμαΑν και δεν έχει αναφερθεί συχνά η οντολογία του

προσώπου εν τέλει έχει πολλά κοινά σημεία με την υπαρξιακή θεώρηση του ανθρώπου στο σύνολό της Μπορεί δε η πρώτη να δώσει στη δεύτερη ένα στέρεο έδαφος σε διάφορες πτυχές των προβληματισμών της όπως όσον αφορά το τι συνιστά πρόσωπο προσωπικότητα στο τι συνιστά παθολογία και στο πώς επιτυγχάνεται η αλλαγή χωρίς να χρειάζεται είναι η γνώμη μας ένας θεραπευτής να laquoασπαστείraquo τη συγκεκριμένη οντολογία Αρκεί να είναι ανοιχτός σε αυτή

19 Βλ επίσης και laquoΟ Θεός εξετάζει τα μελλούμενα και όχι τα παρελθόνταraquo Ισαάκο Σύρος Ασκητικά Τόμος Β3 Λόγοι ΙΒrsquomdashΜΑrsquo Αθήνα Εκδ Θεσβίτης σ 153 Είναιαυτό που πολύ σοφά λέει ο λαός umlΤα στερνά τιμούν τα πρώταraquo

Για περισσότερα στο θέμα της εσχατολογικής αλήθευσης του προσώπου βλ Χαράλαμπος Βέντης Εσχατολογία και Ετερότητα η διασταύρωση δύο ασύμβατων οριζόντων Αθήνα Εκδ Γρηγόρη 2005

18

ΒιβλιογραφίαΣτα ελληνικάΔελλής ΙΓ (2005) Φιλοσοφική συμβουλευτική η φιλοσοφία ως laquoθεραπείαraquo

Αθήνα Τυπωθήτω ndash Γιώργος ΔαρδανόςΙωάννης Ζηζιούλας Μητροπολίτης Περγάμου (1977) Από το προσωπείον εις το

πρόσωπον η συμβολή της Πατερικής Θεολογίας εις τηνέννοιαν του προσώπου Στο Ευχαριστήρια εις τιμήν του Μητροπολίτου Γέροντος Χαλκηδόνος Μελίτωνος Θεσσαλονίκη Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών σσ 287-323

Ιωάννης Ζηζιούλας Μητροπολίτης Περγάμου (2012) Εσχατολογία και ύπαρξη

Σύναξη 121 Ιαν-Μαρτ σσ 43-72Κοσμόπουλος ΑΒ Η διάκριση στη συμβουλευτική εργασίαΑνασύρθηκε από

httpwwwavkosmopoulosgrpaidagogiki-psixologia-ekpaidefsi-ekpedeftikoshtml 7812

Μέγας Βασίλειος (2000) Περί διαφοράς ουσίας και υποστάσεως επιστολή

Γρηγορίω αδελφώ Στο Ντίνα Σαμοθράκη (Eπιμ) Πανόραμα του προσώπου

(σ 9-18) Αθήνα Εκδόσεις Αρμόςπ Θερμός Β (1998) Αναζητώντας το πρόσωπο αληθής και ψευδής

εαυτός κατά τον Donald Winnicott και κατά τον Αγ Γρηγόριο Παλαμά

Αθήνα Αρμός

19

ταυτολογία όπως έχει καθιερωθεί να πιστεύεται (Εγώ Είμαι Αυτός που Είμαι) αλλά σύμφωνα με κάποιους μεταφραστές σημαίνει laquoΕίμαι Αυτός που θα Είμαιraquo19

ΣυμπέρασμαΑν και δεν έχει αναφερθεί συχνά η οντολογία του

προσώπου εν τέλει έχει πολλά κοινά σημεία με την υπαρξιακή θεώρηση του ανθρώπου στο σύνολό της Μπορεί δε η πρώτη να δώσει στη δεύτερη ένα στέρεο έδαφος σε διάφορες πτυχές των προβληματισμών της όπως όσον αφορά το τι συνιστά πρόσωπο προσωπικότητα στο τι συνιστά παθολογία και στο πώς επιτυγχάνεται η αλλαγή χωρίς να χρειάζεται είναι η γνώμη μας ένας θεραπευτής να laquoασπαστείraquo τη συγκεκριμένη οντολογία Αρκεί να είναι ανοιχτός σε αυτή

19 Βλ επίσης και laquoΟ Θεός εξετάζει τα μελλούμενα και όχι τα παρελθόνταraquo Ισαάκο Σύρος Ασκητικά Τόμος Β3 Λόγοι ΙΒrsquomdashΜΑrsquo Αθήνα Εκδ Θεσβίτης σ 153 Είναιαυτό που πολύ σοφά λέει ο λαός umlΤα στερνά τιμούν τα πρώταraquo

Για περισσότερα στο θέμα της εσχατολογικής αλήθευσης του προσώπου βλ Χαράλαμπος Βέντης Εσχατολογία και Ετερότητα η διασταύρωση δύο ασύμβατων οριζόντων Αθήνα Εκδ Γρηγόρη 2005

18

ΒιβλιογραφίαΣτα ελληνικάΔελλής ΙΓ (2005) Φιλοσοφική συμβουλευτική η φιλοσοφία ως laquoθεραπείαraquo

Αθήνα Τυπωθήτω ndash Γιώργος ΔαρδανόςΙωάννης Ζηζιούλας Μητροπολίτης Περγάμου (1977) Από το προσωπείον εις το

πρόσωπον η συμβολή της Πατερικής Θεολογίας εις τηνέννοιαν του προσώπου Στο Ευχαριστήρια εις τιμήν του Μητροπολίτου Γέροντος Χαλκηδόνος Μελίτωνος Θεσσαλονίκη Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών σσ 287-323

Ιωάννης Ζηζιούλας Μητροπολίτης Περγάμου (2012) Εσχατολογία και ύπαρξη

Σύναξη 121 Ιαν-Μαρτ σσ 43-72Κοσμόπουλος ΑΒ Η διάκριση στη συμβουλευτική εργασίαΑνασύρθηκε από

httpwwwavkosmopoulosgrpaidagogiki-psixologia-ekpaidefsi-ekpedeftikoshtml 7812

Μέγας Βασίλειος (2000) Περί διαφοράς ουσίας και υποστάσεως επιστολή

Γρηγορίω αδελφώ Στο Ντίνα Σαμοθράκη (Eπιμ) Πανόραμα του προσώπου

(σ 9-18) Αθήνα Εκδόσεις Αρμόςπ Θερμός Β (1998) Αναζητώντας το πρόσωπο αληθής και ψευδής

εαυτός κατά τον Donald Winnicott και κατά τον Αγ Γρηγόριο Παλαμά

Αθήνα Αρμός

19

ΒιβλιογραφίαΣτα ελληνικάΔελλής ΙΓ (2005) Φιλοσοφική συμβουλευτική η φιλοσοφία ως laquoθεραπείαraquo

Αθήνα Τυπωθήτω ndash Γιώργος ΔαρδανόςΙωάννης Ζηζιούλας Μητροπολίτης Περγάμου (1977) Από το προσωπείον εις το

πρόσωπον η συμβολή της Πατερικής Θεολογίας εις τηνέννοιαν του προσώπου Στο Ευχαριστήρια εις τιμήν του Μητροπολίτου Γέροντος Χαλκηδόνος Μελίτωνος Θεσσαλονίκη Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών σσ 287-323

Ιωάννης Ζηζιούλας Μητροπολίτης Περγάμου (2012) Εσχατολογία και ύπαρξη

Σύναξη 121 Ιαν-Μαρτ σσ 43-72Κοσμόπουλος ΑΒ Η διάκριση στη συμβουλευτική εργασίαΑνασύρθηκε από

httpwwwavkosmopoulosgrpaidagogiki-psixologia-ekpaidefsi-ekpedeftikoshtml 7812

Μέγας Βασίλειος (2000) Περί διαφοράς ουσίας και υποστάσεως επιστολή

Γρηγορίω αδελφώ Στο Ντίνα Σαμοθράκη (Eπιμ) Πανόραμα του προσώπου

(σ 9-18) Αθήνα Εκδόσεις Αρμόςπ Θερμός Β (1998) Αναζητώντας το πρόσωπο αληθής και ψευδής

εαυτός κατά τον Donald Winnicott και κατά τον Αγ Γρηγόριο Παλαμά

Αθήνα Αρμός

19

Τσάκαλος Μ (2005) Υπαρξισμός και συμβουλευτική θεωρία Αθήνα Εκδόσεις

Γρηγόρηπ Φάρος Φ (2001) Ο μύθος της ψυχικής νόσου Αθήνα Αρμός

Deurzen E van (2012) Αναπτύσσοντας δεξιότητες στην υπαρξιακή

συμβουλευτική και ψυχοθεραπεία Πινακάτες ΚοντύλιParker I Γεωργακά Ε Harper D McLaughlin T amp Stowell-Smith M (2007)

Αποδομώντας την ψυχοπαθολογία Αθήνα Gutenberb

Στα αγγλικάAdams M (2001) Practicing phenomenology some reflections and

considerations Journal of the Society for Existential Analysis 121 pp 65-

84

Corsini R J amp Wedding D (Eds) (2005) Current psychotherapies (7th ed) Belmont CA Thomson-BrooksColeCooper M (2003) Existential therapies London SageCooper M (2001) The genetic given towards an existential understanding of

inherited ldquopersonality traitsrdquo Journal of the Society of Existential Analysis

20

121 pp 1-12Deurzen E van (2002) Existential counseling and psychotherapyin practice

2nd ed London SageGoicoechea D (2011) The fourfold loves of CS Lewisand Benedict XVI

Philosophy Now a Magazine of Ideas 85 JulyAugust pp 13-16Macquarrie J (1972) Existentialism London Penguin BooksMaglo D (2001) Reaching for God the existentialistrsquos faith Journal of the

Society for Existential Analysis 121 pp 13-32Heaton JM (1990) What is existential analysis Journal of the Society for

Existential Analysis 1 pp2-6Rogers CR (1961) On becoming a person a therapistrsquos view ofpsychotherapy

London ConstableSpinelli E (1994) Demystifying therapy Ross-on-Wye PCCSBooksSpinelli E (2005) The interpreted world an introduction to phenomenological

psychology London Sage[Spinelli E (2009) Ερμηνεύοντας τον κόσμο η φαινομενολογία στον υπαρξισμό

και στην ψυχολογία Αθήνα Άσπρη λέξη]Spinelli E (1990) The phenomenological method and client-centred therapy

21

Journal of the Society for Existential Analysis 1 pp18-25Spinelli E (1996) Some hurried notes expressing outline ideas that someone might

someday utilize as signposts towards a sketch of anexistential-

phenomenological theory of human sexuality Journal ofthe Society

of Existential Analysis 81 pp 2-20van Inwagen P (2010) Metaphysics The Stanford Encyclopedia of

Philosophy (Fall 2010 Edition) Edward N Zalta (ed) URL =

lthttpplatostanfordeduarchivesfall2010entriesmetaphysicsgt

Ανασύρθηκε 1732012Zizioulas JD (2006) Communion and otherness further studiesin

personhood and the church London T amp T Clark

22

121 pp 1-12Deurzen E van (2002) Existential counseling and psychotherapyin practice

2nd ed London SageGoicoechea D (2011) The fourfold loves of CS Lewisand Benedict XVI

Philosophy Now a Magazine of Ideas 85 JulyAugust pp 13-16Macquarrie J (1972) Existentialism London Penguin BooksMaglo D (2001) Reaching for God the existentialistrsquos faith Journal of the

Society for Existential Analysis 121 pp 13-32Heaton JM (1990) What is existential analysis Journal of the Society for

Existential Analysis 1 pp2-6Rogers CR (1961) On becoming a person a therapistrsquos view ofpsychotherapy

London ConstableSpinelli E (1994) Demystifying therapy Ross-on-Wye PCCSBooksSpinelli E (2005) The interpreted world an introduction to phenomenological

psychology London Sage[Spinelli E (2009) Ερμηνεύοντας τον κόσμο η φαινομενολογία στον υπαρξισμό

και στην ψυχολογία Αθήνα Άσπρη λέξη]Spinelli E (1990) The phenomenological method and client-centred therapy

21

Journal of the Society for Existential Analysis 1 pp18-25Spinelli E (1996) Some hurried notes expressing outline ideas that someone might

someday utilize as signposts towards a sketch of anexistential-

phenomenological theory of human sexuality Journal ofthe Society

of Existential Analysis 81 pp 2-20van Inwagen P (2010) Metaphysics The Stanford Encyclopedia of

Philosophy (Fall 2010 Edition) Edward N Zalta (ed) URL =

lthttpplatostanfordeduarchivesfall2010entriesmetaphysicsgt

Ανασύρθηκε 1732012Zizioulas JD (2006) Communion and otherness further studiesin

personhood and the church London T amp T Clark

22

Journal of the Society for Existential Analysis 1 pp18-25Spinelli E (1996) Some hurried notes expressing outline ideas that someone might

someday utilize as signposts towards a sketch of anexistential-

phenomenological theory of human sexuality Journal ofthe Society

of Existential Analysis 81 pp 2-20van Inwagen P (2010) Metaphysics The Stanford Encyclopedia of

Philosophy (Fall 2010 Edition) Edward N Zalta (ed) URL =

lthttpplatostanfordeduarchivesfall2010entriesmetaphysicsgt

Ανασύρθηκε 1732012Zizioulas JD (2006) Communion and otherness further studiesin

personhood and the church London T amp T Clark

22