ZESZYT 21

STUDENCKIEZESZYTY NAUKOWE

STUDENCKIE KOŁONAUKOWE PRAWNIKÓW

UMCS

STUDENCKIE ZESZYTY NAUKOWE

Zeszyt 21

Studenckie KołoNaukowe Prawników UMCS

Lublin 2011Rok XIV

Publikacja dofinansowana z grantu Rektora Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

oraz przez Dziekana Wydziału Prawa i Administracji UMCS

Recenzenci numeru:Joanna Bodio, Tomasz Demendecki, Jarosław Dudzik, Krzysztof Filipiak, Marta Gontarczyk-Skowrońska, Wiesław Kozielewicz, Marek Kulik, Roman Kwiecień, Leszek Leszczyński, Janusz Niczyporuk, Krzysztof Stefaniuk, Jerzy Stelmasiak, Tomasz Tulejski, Dariusz Walencik, Andrzej Wrzyszcz

Kolegium redakcyjne:redaktor naczelnyJarosław Kostrubiec

zastępca redaktora naczelnegoAnna Stankiewicz-Malec

zastępca redaktora naczelnegoIwona Rzucidło

sekretarz redakcjiMarta Podstawka

członek redakcjiDorota Kołtun

Adres redakcjiStudenckie Koło Naukowe Prawników UMCS20-031 Lublin, Pl. Marii Curie-Skłodowskiej 5tel. (081) 537 53 82www.sknp.umcs.lublin.pl e-mail:sknp@sknp.umcs.lublin.pl

ISSN 1506–8285

Skład i przygotowanie do druku:C.P.H. „M&M”, cph@op.pl

SPIS TREŚCI

Słowo wstępne………………………..…………………………………………. 5Michał Rybicki

Popper i Oakeshott, czyli epistolarna polemika krytyków racjonalizmu. 7

Tobiasz Adam BocheńskiSłów kilka o grze w piłkę, czyli co panowie Burke i Tocqueville prawili na temat rewolucji francuskiej…………………………………… 18

Karol Dąbrowski Działalność izb przemysłowo-handlowych w latach 1927 – 1939, ze szczególnym uwzględnieniem informacji zawartych w „Monitorze Polskim”…….…………………………………………………. 29

Iwona RzucidłoFunkcje uzasadnienia sądowego……………………………………………. 52

Lesław GrzonkaNormy programowe w prawie pracy………………………………………… 59

Wioleta Baranowska-ZającZakaz ograniczeń ilościowych i środków o skutku równoważnym do ograniczeń ilościowych w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości z lat 2004–2009……………………………………………………………….. 69

Żaneta ZacharskaPrawo narodu palestyńskiego do samostanowienia w świetle opinii doradczej Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w sprawie prawnych konsekwencji budowy muru na okupowanych terytoriach palestyńskich z dnia 9 lipca 2004 roku……………………….. 86

Marek WockaIndywidualne gwarancje wolności sumienia i religii w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku……………………. 99

4Bogusz Bomanowski

Tryby udostępniania informacji o środowisku. Ogólny zarys i propozycje systematyzacyjno-terminologiczne……….. 112

Wojciech Ciszewski, Ewa MatejkowskaStudent a prawo do sądu w świetle ustawy z dnia 27 lipca 2005 roku Prawo o szkolnictwie wyższym………………………………………………. 119

Mirosław KarpiukRoszczenie o odszkodowanie z tytułu braku możliwości (istotnego ograniczenia) korzystania z nieruchomości w sposób zgodny z dotychczasowym przeznaczeniem oraz z tytułu obniżenia wartości nieruchomości w związku z uchwaleniem (zmianą) miejscowego planuzagospodarowania przestrzennego………………………………………… 125

Joanna JasińskaUżycie znaku towarowego w reklamie porównawczej………………….. 132

Mateusz Chrzanowski Instytucja przywrócenia terminu w polskim prawie podatkowym…….. 145

Kamil Bobel Jakość polskiej legislacji na przykładzie tzw. ustaw policyjnych. Zagadnienia wybrane……………………………………………………….. 154

Paweł Sławicki, Piotr SławickiSamoobrona w polskim prawie karnym na tle orzecznictwa Sądu Najwyższego…………………………………………………………..… 167

Jakub Petkiewicz Macierzyństwo w znowelizowanym kodeksie rodzinnym i opiekuńczym……………………………………………………………………. 183

Arkadiusz SadzaNowe zasady dziedziczenia ustawowego………………………………….. 195

Piotr ŁukasikGlosa do postanowienia Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 28.02.2008 r., III CSK 245/2007……………….. 204Informacje o autorach ................................................................................ 209

52

Iwona Rzucidło

FUNKCJE UZASADNIENIA SĄDOWEGO

Uzasadnianie orzeczenia sądowego ma istotne znaczenie w procesie sto-sowania prawa. Wyodrębnienie funkcji uzasadnienia koresponduje z założe-niem o wielowymiarowości i interdyscyplinarności ontologicznej uzasadnie-nia. W zależności od tego, jakiego rodzaju decyzji dotyczy i obowiązek o jakim charakterze realizuje, możemy wyróżnić kilka jego funkcji i celów. Rozróż-nienie kategorii funkcji i celu ma znaczenie przede wszystkim teoretyczne, pozwala jednak na bardziej precyzyjny opis praktyki stosowania prawa. Po-jęcie celu zawiera w sobie elementy wolicjonalne. Jest to wypowiedź postula-tywna o charakterze zsubiektywizowanym. Określa konkretny, zamierzony, pożądany stan idealny (w praktyce jednakże niemożliwy do osiągnięcia cał-kowicie), w stronę którego kierowane są dążenia podmiotu stosującego prawo. Cel jest konkretyzacją funkcji. Funkcja z kolei, będąc kategorią bardziej zo-biektywizowaną i charakteryzującą się większym stopniem ogólności, określa rolę1, jaką w rzeczywistości spełnia uzasadnienie2. Funkcje w pewien sposób związane są z funkcjami samego prawa3. Celem niniejszego opracowania jest zaprezentowanie funkcji uzasadniania sądowego formułowanego w procesie stosowania prawa i ukazanie ich pozaprawnego znaczenia.

I. Funkcja formalna

Formalny aspekt uzasadnień może być rozumiany dwojako: jako spełnie-nie obowiązku formalnego wynikającego z norm prawa pozytywnego bądź

1 Por. J. Iwaniec, Rola uzasadnień wyroków sądowych, „Gazeta Sądowa” 2003, nr 4, s. 20-21.

2 Nieco inaczej: Z. Wojnicki, Funkcje uzasadnień decyzji sądowych, „Studia Prawno-Ekonomiczne” 1989, nr XLIII, s. 49 i n.

3 Por. S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii prawa, Poznań 2001, s. 232 i n.; A. Ko-rybski, L. Leszczyński, A. Pieniążek, Wstęp do prawoznawstwa, Lublin 2003, s. 37-42.

53jako ujęcie motywów decyzji w ramy formalne, a więc ich spisanie w postaci osobnej wypowiedzi językowej. Podstawową funkcją uzasadniania orzeczeń jest spełnienie wymogu formalnego nałożonego na sąd odpowiednimi przepi-sami prawa procesowego. Samo stworzenie i umieszczenie fragmentu tekstu zwanego uzasadnieniem w odpowiednim miejscu orzeczenia nie może być jednak poczytane za sprostanie obowiązkom proceduralnym. Ma to miejsce – przynajmniej w minimalnym zakresie – wówczas, gdy sąd odnosi się do całego przebiegu sprawy i stara się umotywować odpowiednio swoją decyzję. Funkcja ta nierozerwalnie łączy się z innymi funkcjami i nie występuje samodzielnie.

II. Funkcja opisowa

Uzasadnienie spełnia funkcję opisową, gdy tylko przedstawia, opisuje drogę i sposób dojścia do rezultatu procesu myślowego w postaci decyzji stosowania prawa. Argumentacja jest więc w tym wypadku ograniczona w stosunku do rze-czywistej treści dokonanych rozumowań. Uzasadnienie tworzone jako opis ro-zumowań musiałoby odnosić się do każdej kwestii, która wzbudziła wątpliwość sądu oraz wskazywać także te twierdzenia, co do których ostatecznie nie udało się rozwiać wątpliwości. Byłoby więc ono nadmiernie nasycone treścią, dając tak-że wyraz wahaniom czy niezdecydowaniu sądu. Tak konstruowane uzasadnienia spotkać można w praktyce, co świadczy o tym, że są one także w pewnej mierze opisem rozumowań w procesie decyzyjnym. Poprzestanie tylko na zagwaran-towaniu realizacji obu wymienionych wyżej funkcji zniekształciłoby znacznie sposób konstruowania treści uzasadnienia, jak i samą jego istotę.

III. Funkcja racjonalizacyjna

Najważniejszą funkcją uzasadnienia jest racjonalizacja, w szerokim uję-ciu oznaczająca zracjonalizowanie zarówno samej treści decyzji, jak i procesu jej podejmowania, a nawet całego systemu prawnego. W znaczeniu wąskim oznaczać może ona wtórną racjonalizację porządku prawnego, w ramach któ-rego wydano orzeczenie – realizowaną nie poprzez jednostkowe przypadki, lecz przez całą praktykę uzasadniania decyzji stosowania prawa. Skuteczność spełnienia tej funkcji uzależniona jest od stopnia konsekwencji, w jakim sądy realizują ją w praktyce orzeczniczej4.

4 Uzasadnienie sądowe nie jest – i nie powinno być – tylko opisem lub tylko racjonali-zacją. Prawidłowe sporządzenie uzasadnienia polega na wyważeniu obu tych moż-liwości jego konstruowania i nadaniu mu takiego kształtu, aby w danym przypadku

54Jednym z aspektów funkcji racjonalizacyjnej jest racjonalizacja dotworze-

nia normy prawnej. W trakcie procesu stosowania prawa, zmierzającego do wydania jed-

nostkowej decyzji, norma generalna i abstrakcyjna zostaje przekształcona, dostosowana do konkretnego stanu faktycznego i sprowadzona do normy indywidualnej i konkretnej, dającej się zastosować w danej sprawie. W pro-cesie wykładni nie dochodzi do rekonstrukcji normy prawnej o charakterze ogólnym, stanowiącej całość w sensie logicznym i merytorycznym i obejmują-cej wszelkie możliwe zakresy normowania i zastosowania. Zrekonstruowany wzór zachowania ulega przedmiotowemu zawężeniu do elementów niezbęd-nych do kwalifikacji ustalonych składników stanu faktycznego i jako taki two-rzy tzw. normę do zastosowania (w konkretnym procesie), a ściślej norma-tywną podstawę decyzji5. Wspomniana rekonstrukcja odbywa się przy użyciu różnorodnych argumentów walidacyjnych: przepisów prawa, innych decyzji stosowania prawa lub też tzw. kryteriów otwartych.

W toku procesu stosowania prawa sędzia podejmuje szereg decyzji inter-pretacyjnych6, rozstrzygając, czy rozpatrywany stan faktyczny mieści się w za-kresie zastosowania i normowania danej normy prawnej. Dokonuje przy tym wiążącego wskazania, które elementy normy ogólnej i abstrakcyjnej znajdą zastosowanie w konkretnej sprawie, a które wykraczają poza nią.

Po stronie autora rozstrzygnięcia – interpretatora (i najczęściej później-szego autora uzasadnienia) występują elementy kreacjonizmu normatywnego. Dzieje się tak w sytuacji występowania luki w prawie i konieczności przepro-wadzenia rozumowania inferencyjnego w celu jej zniwelowania7. Reguły in-ferencyjne, określające sposoby wynikania norm z innych norm, wskazując na związki pomiędzy nimi, umożliwiają wykreowanie przez interpretatora w procesie decyzyjnym normy „dotworzonej” na potrzeby podjęcia określonej

najlepiej i w jak największym zakresie realizowało wszystkie wymienione funkcje. Por. L. Leszczyński, Wykładnia operatywna (podstawowe właściwości), „Państwo i Prawo” 2009, nr 6, passim.

5 Por. L. Leszczyński, Zagadnienia teorii stosowania prawa. Doktryna i tezy orzecz-nictwa, Kraków 2004, passim; idem, Podejmowanie decyzji prawnych. Tworzenie i stosowanie prawa, Zamość 2003, s. 43 i n.; idem [w:] Wykładnia prawa. Model ogól-ny a perspektywa Europejskiej Konwencji Praw człowieka i prawa Unii Europejskiej, red. A. Kalisz, L. Leszczyński, B. Liżewski, Lublin 2011, s. 11 i n.

6 Szerzej o uzasadnieniu decyzji interpretacyjnych patrz: J. Wróblewski, Sądowe sto-sowanie prawa, Warszawa 1988, s. 156-168.

7 Ciekawy przykład uzupełnienia luki w prawie poprzez dotworzenie normy ze źródła prawa nieobowiązującego powszechnie stanowi wyrok szwedzkiego Sądu Najwyż-szego z 3 listopada 2009 r., T 3-08.

55jednostkowej decyzji stosowania prawa. Ma to miejsce w sytuacji stwierdze-nia wad jakiejś regulacji z punktu widzenia możliwości bezpośredniego od-nalezienia w niej podstawy wydania decyzji. Dotychczasowa regulacja staje się więc tylko punktem wyjścia do poczynienia dodatkowych ustaleń treścio-wych, mających na celu dopełnienie normy. Przeprowadzenie rozumowania, którego efektem jest stworzenie pełnej normatywnej podstawy decyzji, ma swoje odzwierciedlenie w uzasadnieniu danego rozstrzygnięcia. Jest to szcze-gólnie istotne dlatego, że inferencje prawnicze nie są konstrukcjami łatwymi do zastosowania, a ich przeprowadzenie często graniczy z prawotwórstwem sędziowskim i może wydawać się dyskusyjne. Uzasadnienie dostarcza prze-strzeni do zaznajomienia adresatów ze sposobem osiągnięcia rezultatu prze-prowadzonych rozumowań i umożliwia ich skontrolowanie. Prawidłowo przeprowadzone i odzwierciedlone w uzasadnieniu rozumowania inferencyj-ne stanowią ważną wskazówkę i mogą być przykładem dokonywania interpre-tacji dla innych praktyków. Uzasadnienie zawierające przebieg takiego rozu-mowania pozwala na legitymizację rozstrzygnięcia wobec jego adresatów. Jest to szczególnie ważne ze względu na to, że wnioskowanie inferencyjne oscyluje w przestrzeni pomiędzy niezawisłością i niezależnością sędziego obdarzonego władzą dyskrecjonalną a pewnością prawa8.

W sentencji orzeczenia uwidoczniony jest tylko finalny efekt rozumowa-nia – rozstrzygnięcie wydane na jego podstawie, natomiast cały proces docho-dzenia do niego powinien zostać przedstawiony w uzasadnieniu tego orze-czenia, tym bardziej, że nie tylko potencjalny adresat uzasadnienia, ale nawet strona postępowania, nie będzie w stanie ocenić zasadności przeprowadzone-go rozumowania i nie będzie przekonana, czy decyzja zapadła w warunkach praworządności i ma oparcie w prawie.

Z zagadnieniem tym wiąże się – jak sygnalizowano wyżej – problem pra-wotwórczej działalności sędziego w ramach posługiwania się przez sędziów przyznaną im władzą dyskrecjonalną. Sędzia, dokonując rozstrzygnięcia w granicach tzw. swobodnego uznania, korzysta z pozostawionego przez pra-wodawcę – świadomie bądź nie – luzu decyzyjnego. Działanie to jest swoistym wykonywaniem władzy nad adresatami rozstrzygnięcia i jego uzasadnienia poprzez wybór możliwego rozstrzygnięcia spośród danego zbioru działań. Dyskrecjonalność ta przejawia się m.in. w możliwości wypełnienia treścią generalnej klauzuli odsyłającej9. Także w tym przypadku, to uzasadnienie są-

8 B. Wojciechowski, Wyważanie reguł wykładni jako element dyskrecjonalności sę-dziowskiej [w:] W poszukiwaniu dobra wspólnego. Księga Jubileuszowa Profesora Macieja Zielińskiego, red. A. Choduń, S. Czepita, Szczecin 2010, s. 165 i n.

9 B. Wojciechowski, Dyskrecjonalność sędziowska. Studium teoretycznoprawne, Toruń 2004, s. 57 i n.

56dowe ukazuje jaki zakres treściowy nadano w rozpatrywanej sprawie kryte-riom niedookreślonym, a sama sentencja stanowi tylko konkluzję wynikającą z przyznania danemu stanowi faktycznemu miejsca w owym zakresie.

Za R. Dworkinem można stwierdzić, że współczesny proces stosowania prawa ewoluuje od sądowego pasywizmu (sądy jedynie stosują prawo) do dok-tryny sądowego aktywizmu, zgodnie z którą organy sądowe (w szczególności najwyższego szczebla) nie tylko stosują prawo, ale także współtworzą ogólne zasady i reguły10.

Ten aspekt funkcji racjonalizującej uwidacznia się także w operatywności uzasadnienia przejawiającej się w próbie uplasowania się przez sąd ze swoją interpretacją w ugruntowanej linii orzeczniczej bądź też kreowania nowej11.

Może być on też – mniej precyzyjnie – określany jako prawotwórczy, nor-motwórczy czy też jako funkcja dopełniania normy treściowo.

IV. Funkcja perswazyjna

Funkcja ta mieści się w ramach funkcji racjonalizacyjnej, stanowiąc jej bardziej wyspecjalizowaną postać. Polega ona na przekonaniu adresatów uza-sadnienia (zwłaszcza adresatów głównych), o poprawności przeprowadzone-go procesu decyzyjnego i trafności podjętej decyzji. Charakterystyczne jest tu używanie zabiegów retorycznych, uzależnionych od nakierowania treści i stylu uzasadnienia na konkretnego adresata. Skuteczność zastosowanej per-swazji można sprawdzić bezpośrednio wkrótce po uzasadnieniu orzeczenia – jeżeli strony postępowania nie zaskarżą decyzji, orzeczenie nie spotka się ze znaczną liczbą glos krytycznych, a społeczeństwo nie wyrazi jednoznacznej dezaprobaty, oznacza to, że argumenty sądu trafiły do adresatów uzasadnie-nia i zostały przez nich zaakceptowane. Funkcja perswazyjna może być także ujmowana jako pierwotna odmiana funkcji racjonalizacyjnej. Wiąże się ona z funkcją performatywną samej wypowiedzi, polegającej na tym, że przez za-prezentowanie pewnej wypowiedzi dokonuje się określonej czynności kultu-rowej, konwencjonalnej, która za pomocą reguł przyjmowanych wśród danych odbiorców nadaje zachowaniu ludzkiemu nowy społeczny sens12.

10 R. Dworkin, Biorąc prawa poważnie, Warszawa 1998 za: L. Morawski, Główne pro-blemy współczesnej filozofii prawa. Prawo w toku przemian, Warszawa 1999, s. 198.

11 L. Leszczyński, Wykładnia…, passim.12 M. Zieliński, Z. Ziembiński, Uzasadnianie twierdzeń, ocen i norm w prawoznaw-

stwie, Warszawa 1988, s. 17.

57V. Funkcja kulturotwórcza

Uzasadnianie orzeczeń pełni również rolę kulturotwórczą. Możemy wy-różnić jej dwa ujęcia. W znaczeniu szerokim uzasadnienie oddziałuje na całą kulturę prawną funkcjonującą w danym porządku prawnym. Zjawisko to do-tyczy orzeczeń sądów najwyższych instancji (NSA, SN), których uzasadnienia wyznaczają pewne standardy poparte dodatkowo autorytetem sądownictwa szczególnego (im wyższy jego poziom, tym lepiej i szerzej oddziałują one na sądy niższego szczebla). Nie bez znaczenia jest także fakt dostępności orzeczeń wydawanych przez te sądy. W sensie wąskim natomiast rola kulturotwórcza dotyczy jednostkowych spraw rozpatrywanych przez sądy niższych instancji, których błędy w uzasadnieniu, wskutek kontroli instancyjnej, zauważa sąd in-stancji odwoławczej i w ten sposób oddziałuje punktowo na poprawę jakości uzasadnień w sądach niższych instancji.

VI. Funkcja wychowawcza

Wychowawczy wymiar uzasadnienia może być rozpatrywany na różnych płaszczyznach. Orzeczenie wraz z jego uzasadnieniem tworzy dla przecięt-nego odbiorcy określony wzór zachowania już zweryfikowany przez podmiot stosujący prawo (a więc pewny) i nadający się do ponownego zastosowania w praktyce w podobnym stanie faktycznym. Ponadto, stanowisko wyrażo-ne w uzasadnieniu bywa niejednokrotnie powoływane przez inne sądy, jak i same strony. Dydaktyczny aspekt uzasadnień przejawia się również w inspi-rowaniu przedstawicieli nauki prawa, wpływaniu na praktykę pozaorzeczni-czą oraz postawy obywateli. Już sam fakt uzasadniania decyzji (w szczególno-ści bogatego w różnego rodzaju argumenty i środki retoryczne) jest wyrazem uwzględniania także pozaprocesowego znaczenia uzasadnienia. Znajomość motywów rozstrzygnięcia tworzy poczucie pewności, stabilności i przewidy-walności stosowania prawa.

Realizacji tej funkcji nie sprzyja sporządzanie uzasadnień ze znacznym opóźnieniem. Takie postępowanie może zmniejszyć wiarygodność sądu, który będzie postrzegany jako mający kłopot z uargumentowaniem stano-wiska wyrażonego w orzeczeniu. Poza tym, wraz z upływem czasu zacie-rają się w pamięci sędziego istotne okoliczności sprawy. Tym samym ulega osłabieniu istotny instrument komunikacyjny w postaci uzasadnienia sądo-wego. Poprzez publikację uzasadnień rośnie zaufanie społeczeństwa do wy-miaru sprawiedliwości, a rozsądne ich formułowanie podnosi prestiż sądu. W obrębie funkcji wychowawczej wyróżnić można także informacyjny aspekt uzasadnień polegający na traktowaniu ich jako kanału komunikacji

58ze społeczeństwem, pozwalającego na przekazanie informacji o treści norm, regułach ich wykładni13.

VII. Zakończenie

Ze względu na różnorakie funkcje pełnione przez uzasadnienie, powinno być ono – podobnie jak samo zjawisko uzasadniania – traktowane w sposób wielowymiarowy i interdyscyplinarny. Wymaga ono zatem nie tylko ujęcia stricte prawnego, ale również językoznawczego, retorycznego, kulturoznaw-czego, socjologicznego czy psychologicznego. Funkcje uzasadnienia powiąza-ne są ściśle ze sposobem postrzegania jego adresatów, gdyż sposób realizacji każdej z nich implikuje reakcje podmiotów bezpośrednio bądź pośrednio za-interesowanych jego treścią. Uświadomienie sobie przez sąd zakresu i wagi poszczególnych funkcji uzasadnień w istotny sposób wzbogaca proces sądo-wego stosowania prawa. Urzeczywistnianie wszystkich razem w maksymal-nym stopniu nie wydaje się możliwe. Kwestią otwartą zostaje odpowiedź na pytanie, czy sąd w każdej sytuacji powinien dążyć do ich realizowania w jak najszerszym zakresie.

Summary

The justification of judicial decisions is a complex phenomenon, playing a very important role in legal proceedings. The process of issuing justification does not refer only to complying with procedural duties imposed on the court by the legislation, but also pertains to many other non-legal functions. The concept in question includes the following: formal, descriptive, rationaling, persuasive, culture-making and educational functions. Their implementation is depends on many factors, however, form the practical point of view their exhaustive realization seems impossible.

13 H. Pietrzkowski, Metodyka pracy sędziego w sprawach cywilnych, Warszawa 2009, s. 447; W. Sanetra, Kilka uwag o uzasadnieniach orzeczeń Sądu Najwyższego, „Prze-gląd Sądowy” 2002, nr 9, s. 48; E. Łętowska, Pozaprocesowe znaczenie uzasadnienia sądowego, „Państwo i Prawo“ 1997, z. 5, s 11 i n., gdzie autorka szeroko podkreśla duży wpływ transparentnego działania sądu realizującego się poprzez wydawanie starannie przygotowanych uzasadnień i ich publikowanie na postrzeganie wymia-ru sprawiedliwości przez obywateli.