ΕπιγραφέςΒοιωτίας

24
ενα αραιγνωστικ περιδικ 22-25 EΛΛHNIKH EΠIΓPAΦIKH ETAIPEIA AΘHNA 2010–13 22-25

Transcript of ΕπιγραφέςΒοιωτίας

ε ν α α ρ α ι γ ν ω σ τ ι κ π ε ρ ι δ ι κ

22-25 EΛΛHNIKH EΠIΓPAΦIKH ETAIPEIA AΘHNA 2010ndash13 22-25

κ δ τ ε ς

AΓΓEΛOΣ Π MATΘAIOY ndash BOYΛA N MΠAPΔANH

Γ A ΠIKOYΛAΣ ndash APHΣ N TΣAPABOΠOYΛOΣ

Hλεκτρνικ στιειθεσα HOPOΣ

Σελδωση ndash ωτγρηση ndash κτπωση ndash $ι$λιδεσα Γ APΓYPOΠOYΛOΣ EΠE

Eπιμλεια κδσεως A Π MATΘAIOY ndash Γ A ΠIKOYΛAΣ

ISSN 1105ndash2163

3

Π Ε Ρ Ι Ε Χ ΟΜ Ε Ν Α

σ η μ ε ί ω μ α 7ndash8

ΑΤΤΙΚΗΣ

Ν ΠαΠαζαρκαδας ndash Ε ρωςςιουΤμῆμασυνθήκηςἈθηναίωντοῦ5ουαἰπΧ 9ndash16α Π ΜατθαιουΔύοἈττικὰψηφίσματα 17ndash42Βουλα Ν ΜΠαρδαΝηΔύονέαἈττικὰψηφίσματα 43ndash51Μ J OsbOrneAdditions(realandimagined)totheCorpusofAthenianCitizenship Decrees 53ndash78Β Ν ΜΠαρδαΝη ndash α Π ΜατθαιουΤιμαὶΦανοδήμουΔιύλλουΘυμαιτάδου 79ndash84KazuhirO TaKeuchiTenNotesonInscriptionsfromtheAtticDemes 85ndash106θ ΠΕτροΠουλουndashΕ-λ ΧωρΕΜηΤμῆμακαταλόγουἈθηναίων δημοτῶν 107ndash114ΓΕωρΓια Ε ΜαλουΧουΤὸἐνεπίγραφοβάθροτῶν ἀπὸ Φυλῆς τὸν δῆμον καταγαγόντων(SEG2845) 115ndash144ςοφια αλιφΕρηΣτοιχεῖαΔιονυσιακῆςλατρείαςσὲψήφισματῶνἸκαριέων 145ndash153αΝδροΝικη κ Μακρη ndash Νικη α ςακκαΧορηγικὴἐπιγραφὴΘαργηλίων 155ndash162Γ Ε ΜαλουΧου ndash δ ς ςουρλαςἘνεπίγραφοβάθρολαμπάδος 163ndash168δ ς ςουρλαςΒάθρολαμπάδος Θεμιστοκλέους Θεοφράστου Ἁγνουσίου 169ndash174α Π Ματθαιου ndash Ε ρωςςιουἘπιγραφὴχαραγμένησὲβράχοστὴνΚαμά- ριζαΛαυρίου 175ndash178ΓαληΝη δαςκαλακηΕνεπίγραφοςσκύφοςαπότηνΚηφισιά 179ndash186αρης τςαραΒοΠουλοςΕνεπίγραφακαρφιάήΗλογιστικήτουστρατούτα ελληνιστικάχρόνια 187ndash198Μαρια ΝτουρουΤοιερότωνΝυμφώνκαιμίανέαεπιγραφή 199ndash208ΕυαΓΓΕλος ς κρουςταληςΠαραθαλάσσιεςὀχυρώσειςστὴΣαλαμίνα 209ndash223

ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ

ΝΕκταριος ι ςκαΓκοςΝέεςἐπιγραφὲςἀπὸτὴΛακωνία 225ndash230ΕλΕΝη ζαΒΒουΤιμητικὴἐπιγραφὴΕὐρυκλειδῶνἀπὸτὴΛακωνία 231ndash240Μαρια ς διακουΜακουΝέαἀνάγνωσητοῦΜεσσηνιακοῦἱεροῦνόμου (IGV11316) 241ndash249ΕλΕΝη κουριΝουἈνιστάμεν ἐς τὸ γερώιονΝέαἀνάγνωσηκαὶἑρμηνεία τῆςIGV11317 251ndash260

4

Γ α ΠικουλαςΚαθώς ἐστι ἁμῖν ἁ χώραἩβόρειαμεθόριοςΜεσσηνίας καὶἈρκαδίαςndashἘπίμετροΒΝΜΠαρδαΝηἩἐπιγραφή 261ndash287Ξ αραΠοΓιαΝΝη ndash α Π ΜατθαιουἈπελευθερωτικὴἐπιγραφὴΦιγαλείας 289ndash307

ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΒΟΡΕΙΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ

ΓιαΝΝης καλλιοΝτζηςΕπιγραφέςΒοιωτίας 309ndash326Γ Ν Παλλης ndash Ν δ ΠΕτροΧΕιλοςἈδημοσίευτεςἀπελευθερωτικὲςἐπι- γραφὲςἀπὸτὴνὙπάτη 327ndash341αΝθη ΜΠατζιου ndash Γ α ΠικουλαςΨήφισματοῦΚοινοῦτῶνΜαγνήτων 343ndash350ΓιαΝΝης ζ τζιφοΠουλοςΧρυσάενεπίγραφαεπιστόμιανέακαιπαλαιά 351ndash356κ ρωΜιοΠουλουΈναgraffitoμεεμπορικέςσημειώσειςσεαγγείοαπότην Αμφίπολη 357ndash360

ΝΗΣΩΝ ΑΙΓΑΙΟΥ

ΓιωρΓος κ ΠαΠαδοΠουλοςἘπιγραφὲςἀπὸτὴνἈνάφη 361ndash373α Γ bλαΧοΠουλος ndash α Π ΜατθαιουΝεώτεραἀρχαιολογικὰἈστυπάλαιας 375ndash386α Π ΜατθαιουἘπιγραφὲςΝάξου 387ndash401ζωζη δ ΠαΠαδοΠουλουΠαριακά 403ndash418α Π ΜατθαιουΝέαςἐπιγραφῆςτῆςΣίφνουἐπανεξέτασις 419ndash424Ν ΠαΠαζαρκαδαςΝέαἐπιγραφὴπερὶΠτολεμαίωνἀπὸτὴΣίφνο 425ndash452Ν ΠαΠαζαρκαδαςndashz δ ΠαΠαδοΠουλουΣιφναϊκὸψήφισμαὑπὲρ ἈμφιχάρουςΣεριφίου 453ndash480δΕςΠοιΝα α τςαρδακαΣυμβολήστηνιστορικήτοπογραφίατηςαρχαίας πόλεωςΧίου 481ndash517λιλα ι ΜαραΓκου ndash α Π ΜατθαιουἘπιγραφὲςἀπὸτὴνχώρανκαὶτὴν πόλιντῆςΜινώαςἈμοργοῦ 519ndash534

ἔ ρ ε υ ν αΕ Π ΕλΕυθΕριου ndash Ν ι ςκαΓκοςΒουτιάνοιΛακωνίαςΕκκλησιές ΗανασκαφικήέρευναΙ 535ndash560Γ α ΠικουλαςΠαραλειπόμεναἐκΛακωνίας 561ndash564

ν ε κ ρ ο λ ο γ ί ε ς 565ndash574ΜιχάληςΜπορμπουδάκης(1831935ndash1552010) 567ndash571ΝίκοςΚοπάτος(2101927ndash3012012) 572ndash574

σ χ ό λ ι α 575ndash583

φέρ᾽ ὕδωρ φέρrsquo οἶνον ὦ παῖ φέρε ltδrsquogt ἀνθεμόεντας ἡμὶνστεφάνουςmiddot ἔνεικον ὡς δὴ πρὸς Ἔρωτα πυκταλίζω

Εἰςμνήμην

ΦίλιππουΒλάχουΓιάννηΖόμπολα

ΜιχάληΜπορμπουδάκηἝκτοραΚακναβάτου

ΜιχάληΤσακίρηΝίκουΚοπάτου

309

ΗΟΡΟΣ 22ndash25(2010ndash2013)309ndash326

ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΛΛΙΟΝΤΖΗΣ

Επιγραφές Βοιωτίας

Α Επιγραφές αυτοκρατορικών χρόνων από τη Βοιωτία

Συνεχίζω εδώ την παρουσίαση επιγραφών οι οποίες είτε ανακαλύφθηκαν είτε περισυνελέγησαν είτε κατεγράφησαν από τον σπουδαίο αρχαιολόγο και επιγρα-φικό Ν Παππαδάκι1 Πολλοί μεταγενέστεροι μελετητές της Βοιωτίας βασίστηκαν στο δικό του έργο για να δημοσιεύσουν και να μελετήσουν επιγραφές ή άλλα αντι-κείμενα από την Βοιωτία Τόσο από τα αρχεία του Γάλλου επιγραφικού M Feyel όσο και από τα αρχεία του H Ehrlich2 στις Inscriptiones Graecae προκύπτει ότι αντλούν πληροφορίες από τα ευρετήρια των Μουσείων τα οποία είχε συντάξει ο Παππαδάκις Το έργο του δείχνει τη σημασία που έχει η μεθοδική περισυλλογή και καταγραφή των αρχαιοτήτων οι οποίες απόκεινται στην ύπαιθρο

Δυο μιλιάρια από την περιοχή της Κωπαΐδος

Η Βοιωτία αποτελεί κομβικό σημείο του ελληνικού χώρου Ο δρόμος που ενώνει τη νότια με τη βόρεια Ελλάδα περνάει μέσα από τη Βοιωτία και ειδικότερα από την περιοχή της Κωπαΐδος Μέχρι στιγμής λίγες ήταν οι μαρτυρίες που αφορούσαν στο ρωμαϊκό ενδιαφέρον για έργα οδοποιΐας στη Βοιωτία Σε αυτές έρχονται να προ-στεθούν δύο μιλιάρια τα οποία αν και έχουν βρεθεί εδώ και έναν αιώνα περίπου από τον Παππαδάκι παραμένουν μέχρι σήμερα αδημοσίευτα3

Ευχαριστώ πολύ τον τ Διευθυντή της Θacute ΕΠΚΑ κ Β Αραβαντινό για την παραχώρηση άδειας δημοσίευσης των επιγραφών καθώς και τους Α Π Ματθαίου και Christel Muumlller για τις παρα-τηρήσεις τους

1 Για τον Παππαδάκι και το έργο του στη Βοιωτία βλ Γ Καλλιοντζής Ἐπιτύμβιες στῆλες ἀπὸ τὴ Βοιωτία Ηόρος 17ndash21(2004ndash2009)373ndash395 ειδικά 374 σημ 2

2 Για τα αρχεία του H Ehrlich τα οποία σχετίζονται με τη Βοιωτία βλ D Summa Lrsquoarchivio delle Inscriptiones Graecae (Berlino) Anabases 16(2012)267ndash293 ειδικά 269

3 Τα μιλιάρια αυτά παρουσίασα στο 6ο συνέδριο της Εταιρείας Βοιωτικών Μελετών τον Σεπτέμβριο του 2010 Αναφορά στην παρουσίαση αυτή κάνει ο D Knoepfler BE 2010 αρ 263 Στα μιλιάρια αυτά αναφέρεται η Α Kolb (Die Erfassung und Vermessung der Welt bei den Roumlmern στο Kl Geus ndash M Rathmann Vermessung der Oikumene Berlin 2013 107ndash119 ειδικά 116 σημ 50) χάρη σε πληροφορίες που της έδωσε ο Fr Mottas χωρίς όμως να γνωρίζει την ακριβή προέλευσή τους

310

1 Το πρώτο μιλιάριο ΜΘ 2264 (εικ 1ndash2) περισυνέλεξε ο Παππαδάκις από το χωριό Δεγλές το οποίο σήμερα ονομάζεται Μαυρόγεια (βλ χάρτη εικ 19)

Ύψ 052μ διάμ 032μΎψ γρ 004μ Ἰοβιανοῦ 002ndash004μ

115ndash116 πΧ

Imp(erator) Ca[esar] Nervae [fi(lius) Nerva] Traianus Op[ti]- mus Aug(ustus) Germ(anicus) Dac(icus) 5 [[Parthicus pontif(ex) ma]]- ximus tri[b(unicia) po]- tes(tate) XIX Imp(erator) VIIII co(n)s(ul) [VI] pate[r patriae] [mensuris viarum] 10 [actis poni iussit] - - - - - - - - -

Οι αναγραφόμενοι τίτλοι δηλαδή ο τίτλος Optimus ο οποίος χρονολογείται το δεύτερο μισό του 114 μΧ η 19η φορά της δημαρχικής εξουσίας η οποία χρονολογεί-ται πριν από το 116 μΧ ο τίτλος του Αυτοκράτορος για 9η φορά ο οποίος χρονολο-γείται το 115 μΧ οδηγούν στην ασφαλή χρονολόγηση του μιλιαρίου στο 115 μΧ4 Ο τιμητικός τίτλος Parthicus είναι γραμμένος σε αποξεσμένη επιφάνεια και φαίνεται ότι προστέθηκε αργότερα Το αρχικό κείμενο στον στίχο 5 θα πρέπει να ήταν Pontif Max Ο τίτλος Parthicus θα πρέπει να προστέθηκε ένα μόλις χρόνο μετά την χάραξη του μιλιαρίου δηλαδή το 116 μΧ μετά τη νίκη του Τραϊανού επί των Πάρθων

II Το μιλιάριο φέρει στην πίσω του πλευρά τη μεταγενέστερη αναγραφή (εικ 2)

Τὸνκύριονὑμῶν ΦλἸοβιανὸν Αὔγ

Η σύντομη θητεία του Ιοβιανού στον αυτοκρατορικό θώκο χρονολογείται από τις 27 Ιουνίου 363 έως τις 17 Φεβρουαρίου 364 μΧ

Στα αριστερά της αναγραφής του Ιοβιανού υπαρχούν ίχνη τα οποία θα μπο-

4 D Kienast Roumlmische Kaisertabelle Grundzuumlge einer roumlmischen Kaiserchronologie Darmstadt 1990 123 Imp IXndashXI 115 μΧ

311

ρούσαν να ανήκουν σε παλαιότερη αναγραφή Διακρίνουμε τα εξής ίχνη Κ[--]|Κ[--]|ΜΑ[--]

2 Το δεύτερο μιλιάριο (ΜΘ 2266) περισυνέλεξε ο Παππαδάκις από την ερει-πωμένη εκκλησία της Παναγίας μισή ώρα ανατολικά του χωριού Βρασταμίτες το οποίο σήμερα ονομάζεται Υψηλάντης Το μιλιάριο φέρει την ίδια επιγραφή με αυτό του χωριού Δεγλές Τμήμα όμως του κειμένου αποξέστηκε για να χαραχθούν δύο μεταγενέστερες αναγραφές (IIndashIII) εικ 3ndash4

Ύψ 122μ διάμ 029μ Ύψ γρ 0045ndash004 (Parthicus 004μ)

115 μΧndash116 μΧ

1 [Imp(erator) Caesa]r [Nervae fi(lius) Ne]rva [Traianus Op]ti- mus Aug(ustus) [Ge]rm(anicus) Dac(icus) 5 [[Parthicus pontif(ex) ma]]- ximus trib(unicia) po- tes(tate) XIX Imp(erator) VIIII co(n)s(ul) VI pater patriae mensuris viarum 10 actis poni iussit

IIIΓ

Το μιλιάριο αυτό φέρει ακριβώς το ίδιο κείμενο με το προηγούμενο αλλά στο τέλος σώζει και τη μνεία της αποστάσεως με τον λατινικό και τον ελληνικό αριθμό IIIΓ

II Στην πίσω πλευρά του μιλιάριου έχει χαραχθεί μεταγενέστερη επιγραφή προς τιμήν των συναυτοκρατόρων Βαλεντινιανού Βάλεντος και Γρατιανού Εικ 5

367ndash375 μΧ

τοὺςκ[υρίουςἡμῶν] ΦλΦλΒαλλεντινιανὸν καὶΒάλενταΑὐγγ καὶΦλάϊον 5 ΓρατιανὸνΑὔγ

Η περίοδος της κοινής παρουσίας των τριών αυτών αυτοκρατόρων χρονολογείται από το 367 μΧ όταν ο Γρατιανός προστίθεται στο ζεύγος των αδελφών αυτοκρατόρων

312

Βαλεντινιανού Αacute και Βάλεντος έως το 375 έτος θανάτου του Βαλεντινιανού Αacute5 Δύο ακόμα επιγραφές της Βοιωτίας προερχόμενες από τις Θεσπιές μνημονεύουν τον Βαλεντινιανό η IThesp 450 και 4526

III Το μιλιάριο φέρει ακόμη μεταγενέστερη αναγραφή των συναυτοκρατόρων Αρκαδίου και Ονωρίου Για να χαραχθεί αυτή η επιγραφή αποξέσθηκε το άνω τμήμα της επιγραφής του Τραϊανού (εικ 6)

383ndash395 μΧ

Dd nn (ie dominis nostris) Arcad- i(o) et Honori(o) Augg (ie Augustis)

Παράλληλα Στην περίοδο του Τραϊανού έγιναν στην επαρχία της Αχαΐας πολλά οδοποιητικά έργα όπως μαρτυρούν και άλλα μιλιάρια αυτής της περιόδου από την Ελλάδα

Στον ελλαδικό χώρο έχουν βρεθεί άλλα επτά μιλιάρια της εποχής του Τραϊα-νού7 H έκφραση mensuris viarum actis poni iussit η οποία μεταφράζεται laquoδιέταξε να τοποθετηθεί (το μιλιάριο) αφού μετρήθηκαν οι δρόμοιraquo εμφανίζεται και σε άλλα μιλιάρια του Τραϊανού από την επαρχία της Αχαΐας το μιλιάριο του Επιταλίου8 το μιλιάριο του Μεσολογγίου9 και το μιλιάριο της Πάτρας10 πιθανώς το αποσπα-σματικό μιλιάριο από τη Μεγαλόπολη11 και ίσως τέλος το αποσπασματικό μιλιάριο της Λιβαδειάς (CIL III 565 IG VII 3164) Επειδή μέχρι τώρα τα σωζόμενα μιλιά-

5 D Kienast όπ π 322ndash329 Μιλιάρια με ύστερες αναγραφές των ονομάτων του Βαλεντι-νιανού και του Βάλεντος έχουν βρεθεί στη Λακωνία βλ Γ Σταϊνχάουερ Τρία μιλιάρια ἀπὸ τὴ Λακωνία Ηόρος 10ndash12(1992ndash1998)283ndash286 αρ 2ndash3

6 Για την IThesp 452 βλ στο παρόν άρθρο 319ndash320 αρ 37 Μιλιάρια του Τραϊανού στην Ελλάδα Κ Αξιώτη Ρωμαϊκοὶ δρόμοι τῆς Αἰτωλοακαρ-

νανίας ΑΔ 35(1980) Α 186ndash187 τρία μιλιάρια της Via Egnatia P Collart Les milliaires de la Via Egnatia BCH 100(1976)197ndash198 τα αρ 2 3 4 μιλιάρια μιλιάριο από το Επιτάλιον της Ηλείας ΑΕ 19691970 σ 162 αρ 589 (Μ Sasel-Kos 1979 Inscriptiones latinae in Graecia repertae Additamenta ad CIL III Faenza 1979 67 αρ 156) μιλιάριο άγνωστης προέλευσης στο Μουσείο της Μεγαλόπο-λης IG V 2 458 (Μ Sasel-Kos 66 αρ 155 Γ Α Πίκουλας Miliaria Peloponnesi Ηόρος 10ndash12(1992ndash1998)308 αρ 2) και μιλιάριο από την Πάτρα A D Rizakis Achaiumle II La citeacute de Patras Eacutepigraphie et histoire Meletemata 25 Athegravenes 1998 27a το οποίο φέρει και αυτό μεταγενέστερη αναγραφή προς τιμήν των αυτοκρατόρων Αρκαδίου και Ονωρίου

8 Π Θεμέλης ΑΕ 196970 162 αρ 589 (Μ Sasel-Kos 67 αρ 156) 9 Κ Αξιώτη όπ π 186ndash187 10 Βλ A D Rizakis όπ π 27a ο οποίος σχολιάζει τη χρονολόγηση του μιλιαρίου και επι-

σημαίνει τη σημασία της εκφράσεως mensuris viarum actis poni iussit που απαντά και στα άλλα μιλιάρια

11 IG V 2 458 Μ Sasel-Kos 66 αρ 155

ρια της επoχής του Τραϊανού τα οποία χρονολογούνται την περίοδο μετά το 115 μΧ και φέρουν την έκφραση mensuris actis poni iussit προέρχονταν από τη δυτική Ελλάδα και την Πελοπόννησο είχε θεωρηθεί ότι το πρόγραμμα οδοποιίας του Τρα-ϊανού επικεντρωνόταν σε αυτές τις περιοχές εξαιτίας και της εγγύτητάς τους με την Ιταλία Χάρη στα δύο νέα μιλιάρια από την Κωπαΐδα φαίνεται λοιπόν πως και η Βοιωτία είχε επωφεληθεί από τα έργα μέτρησης και ευθυγράμμισης των οδών της εποχής του Τραϊανού Όπως έχει υποστηριχθεί12 τα έργα οδοποιίας του Τραϊα-νού στην Ελλάδα δεν φαίνεται να συνδέονται με την εκστρατεία του ενάντια στους Πάρθους αλλά εντάσσονται σε ένα γενικότερο πρόγραμμα του ρέκτη αυτοκράτο-ρος για τη βελτίωση των συγκοινωνιών της αυτοκρατορίας

Τοπογραφικά Όπως φαίνεται και στον χάρτη (εικ 19) και τα δύο χωριά όπου βρέθηκαν τα μιλιάρια βρίσκονται στο κέντρο της Κωπαΐδος το ένα βορείως (Μαυ-ρόγεια) και το άλλο νοτίως (Υψηλάντης) του δρόμου της κεντρικής Ελλάδος Η Tabula Peutingeriana αναφέρει ως σταθμό στην περιοχή της Κωπαΐδος την Κορώ-νεια Θα μπορούσαμε λοιπόν να υποθέσουμε ότι η απόσταση των τριών μιλίων αφορά σε μία απόσταση από αυτόν τον σταθμό Τα τρία μίλια που αναγράφονται στο μιλιάριο είναι περίπου 5 χλμ δηλαδή όσο σχεδόν απέχει το χωριό Υψηλάντης από την αρχαία Κορώνεια Ίσως λοιπόν το μιλιάριο δεν μετακινήθηκε πολύ από την αρχική του θέση Τα Μαυρόγεια βρίσκονται βορείως του δρόμου της κεντρικής Ελλάδος και βορειοδυτικά της Κορώνειας Θα μπορούσαν λοιπόν τα δύο μιλιάρια να προσδιορίζουν δυτικά και ανατολικά την οδό προς την Κορώνεια13

Πρέπει επίσης να σημειώσουμε ότι στην περιοχή της Κορωνείας βρίσκονταν δύο σημαντικά βοιωτικά ιερά το Ιτώνιον και το Αλαλκομένειον Τα ιερά αυτά δεν έχουν ακόμα εντοπιστεί αλλά ορισμένες επιγραφές δείχνουν ότι συνέχιζαν να είναι σημαντικά και κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους Πρόσφατα μάλιστα ο D Knoepfler συνδέοντας τρία θραύσματα αποκατέστησε το κείμενο μιας βάσης προς τιμήν του Τραϊανού την οποία είχαν στήσει στο Ιτώνιο της Κορωνείας τα κοινά Αχαιών Βοιωτών Ευβοέων Λοκρών Φωκέων και Δωριέων14

12 S Zoumbaki Elis und Olympia in der Kaiserzeit Meletemata 32 Athen 2001 172ndash177 και ειδικότερα 173 Στο ίδιο συμπέρασμα φτάνει και η Α Kolb 2013 118 η οποία φαίνεται να αγνοεί την παρουσίαση της Σ Ζουμπάκη

13 Για τη θέση της Κορώνειας στην Tabula Peutingeriana βλ W K Pritchett Studies in Ancient Greek Topography (Part III) Berkeley 1980 κεφ Greek Section of Peutinger Table 233

14 D Knoepfler Lrsquoexercice de la magistrature feacutedeacuterale beacuteotienne par des ldquoeacutetrangersrdquo agrave lrsquoeacutepoque impeacuteriale conseacutequence de lrsquoextension du Koinon en dehors des frontiegraveres de la Beacuteotie ou simple effet drsquoune multi-citoyenneteacute individuelle στο Anna Heller ndash Anne Valeacuterie Pont (eacuted) Patrie drsquoorigine et

313

314

Σύμφωνα με παρατηρήση του Fr Mottas στο προαναφερθέν άρθρο της A Kolb15 η σήμερα χαμένη επιγραφή CIL III 565 = IG VII 3164 θα μπορούσε να είναι ένα μιλιάριο της εποχής του Τραϊανού Η επιγραφή αυτή ήταν εντοιχισμένη σε τζαμί στη Λιβαδειά και δημοσιεύτηκε το 1843 απὸ τον L Stephani16 Όπως φαίνεται από το σχέδιο το οποίο παρέχει ο Stephani είναι δύσκολο να οδηγηθούμε σε ασφαλή συμπεράσματα

Στην ίδια περιοχή στο χωριό Πέτρα (Σιάχο) ο Ν Παππαδάκις περισυνέλεξε ένα άλλο μιλιάριο (ΜΘ 2265) γραμμένο στα ελληνικά το οποίο είχε δημοσιεύσει το 1905 ο L Bizard17 και φέρει την ακόλουθη επιγραφή (εικ 7)

[Αὐ]τοκράτο|ροςΤραγιανοῦ|ἈδριανοῦΚαί|σαροςμείλι|ονἀπὸἈ(λα)λκο|-μεναίουἀ|νέστησεν|ἡκώμη

Δεν είναι γνωστή η κώμη η οποία έστησε αυτό το μιλιάριο

Ύστερες αναγραφές Οι αναγραφές ονομάτων υστέρων αυτοκρατόρων στα μιλι-άρια προκατόχων τους είναι ένα αρκετά κοινό φαινόμενο Εντύπωση προκαλεί η σπάνια αναφορά στον αυτοκράτορα Ιοβιανό Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν οι μεταγενέστερες αυτές αναγραφές οφείλονται σε ανακατασκευή του δρόμου ή απλώς τιμούν τον εκάστοτε αυτοκράτορα18 Η συχνή ανεύρεση στην Αττική και στην Πελοπόννησο μιλιαρίων της περιόδου των αυτοκρατόρων Αρκαδίου και Ονωρίου έχει οδηγήσει τους μελετητές στο συμπέρασμα ότι οι δύο συναυτοκράτορες πράγ-ματι έδειξαν ενδιαφέρον για την επισκευή των δρόμων στον ελλαδικό χώρο19

Άλλες επιγραφές Βοιωτίας

3 ΜΘ 2311 Θραύσμα τιμητικού βάθρου του Σεπτιμίου Σεβήρου σπασμένο στη δεξιά του πλευρά (εικ 8) Σύμφωνα με την εγγραφή του Ν Παππαδάκι στο ευρε-τήριο του Μουσείου της Θήβας προέρχεται από την αυλή του Δημητρίου Νταμίκα στο Ακραίφνιο Είναι άγνωστο πού βρισκόταν αυτή η αυλή

Ύψ 025μ πλ 030μ πάχ 034μ Ύψ γρ 004μ

patries eacutelectives les citoyenneteacutes multiples dans le monde grec drsquoeacutepoque romaine 2012 223ndash247 ειδικά 240ndash247

15 Α Kolb όπ π (σημ 3) 116 σημ 50 16 L Stephani Reise durch einige Gegenden des noumlrdlichen Griechenlandes Leipzig 1843 69 41

Taf V nr 41 17 L Bizard Inscriptions de Beacuteotie BCH 29(1905)99 ldquoSiakho ndash Dans le cimetiegravere qui entoure

lrsquoeacuteglise des Sts Taxiarquesˮ 18 A D Rizakis όπ π (σημ 7) 59 19 A D Rizakis όπ π 59

315

198ndash211 μΧ

[AὐτοκράτοραΚαίσαρ]αΣεπτί- [μιονΣεβῆρονΠερτ]ίνακαΣε- [βαστὸνἈραβικόνἈδι]αβηνικόν [Παρθικόνμέγιστο]νἡπόλις 5 [Ἀκραιφιέωντὸν]ἑαυτῆςσω- [τῆρακαὶεὐεργέτη]ν

Η αναφορά στον τιμητικό τίτλο Ἀδιαβηνικὸν μας επιτρέπει να χρονολογήσουμε την επιγραφή μετά το 195 μΧ ενώ η πιθανή αναφορά στον τιμητικό τίτλο Παρθι-κὸν να την χρονολογήσουμε μετά το 198 μΧ20

4 ΜΧ 98 Βάθρο (εικ 9) από τεφρό ασβεστόλιθο το οποίο προέρχεται σύμφωνα με την εγγραφή του Παππαδάκι στο Ευρετήριο του Μουσείου Χαιρώνειας από την παλαιοχριστιανική βασιλική της Αγίας Παρασκευής στα νότια της Χαιρώνειας21

Ύψ 091μ πλ 060μ πάχ 042μΎψ γρ 0025ndash003μ

2ος αι μΧ

ΣωτηρίχανΚαικι- λίουΖωΐλουθυ- γατέραΚλαύδιος Διογένηςὁἀνὴρ 5 καὶτὰτέκναψη- φίσματιβουλῆς καὶδήμου

Από τη Χαιρώνεια μαρτυρείται μία Καικιλία Λαμπρίς (IG VII 3418) η οποία θα μπορούσε να συνδέεται συγγενικά με τον Καικίλιο Ζωΐλο

5 ΜΧ 115 Ο Παππαδάκις δεν αναφέρει προέλευση στο ευρετήριο του Μουσείου Κίων από λευκό μάρμαρο σπασμένος στην πάνω και κάτω πλευρά του (εικ 10)

Ύψ 105μ διάμ 037μ Ύψ γρ 0047μ

20 D Kienast όπ π (σημ 4) 156ndash159 μΧ21 Σχετικά με αυτή τη βασιλική και με άλλες επιγραφές που έχουν βρεθεί εκεί βλ Υ Kal-

liontzis Deacutecrets de proxeacutenie et catalogues militaires de Cheacuteroneacutee trouveacutes lors des fouilles de la basilique paleacuteochreacutetienne drsquoHaghia Paraskeacutevi BCH 131(2007)475ndash514 ειδικά 476 σημ 1

316

2ος αι μΧ

ἘπαφρᾶςΦίρμουἩλίῳκαὶτῇπατρίδι

Τα γράμματα είναι χαραγμένα με ιδιαίτερη επιμέλεια και έχουν μνημειακό χαρα-κτήρα Αξιοσημείωτο είναι ότι υπάρχουν διαστήματα ανάμεσα στις λέξεις Από τη μορφή των γραμμάτων η επιγραφή θα μπορούσε να χρονολογηθεί στο 2ο αι μΧ Η διπλή ανάθεση στον Ήλιο και στην πατρίδα του ἘπαφρᾶΦίρμου είναι σπάνια Ίσως το ανάθημα το οποίο βρισκόταν πάνω στον αναθηματικό αυτό κίονα ήταν ένα ηλιακό ρολόι Το πιο γνωστό και καλοδιατηρημένο ηλιακό ρολόι πάνω σε κίονα είναι αυτό της Πομπηίας Έχουμε ακόμη αρκετές παραστάσεις ηλιακών ρολογιών πάνω σε κίονες ιδιαίτερα σε ψηφιδωτά22 Δυστυχώς δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι σχετικά με το τί έφερε ο κίων του Ἐπαφρᾶ

6 ΜΘ 2273 Kύβος από λευκό μάρμαρο άνω και κάτω φέρει κυμάτιο laquoἘξ Ἁγ Γεωργίου εὑρημένος (δῆθεν) μεταξὺ αὐτοῦ καὶ Φαλάρουraquo Εικ 11

Ύψος 054μ πλ 034μ πάχ 031μ Ύψ γρ 0026ndash003μ

1ος αἰ πX

P(oplii) Antisti Venusti Π(όπλιος)Ἀντίστιος Οὔνυστος 5 Κορίνθ(ιος)

Η συμπλήρωση Κορίνθιος στον 5ο στίχο είναι η πιο πιθανή Επειδή η επιγραφή είναι κακοχαραγμένη και έχει παραμείνει επί μακρόν στο ύπαιθρο τα γράμματα μετά το Ν έχουν αποσβεσθεί Στην παρούσα επιγραφή ακολουθείται ο κανόνας τῶν tria nomina Tο cognomen Bένυστος μαρτυρείται στη Θήβα (IG VII 2546) και στην Ολυμπία23 Το nomen gentiliciumἈντίστιος-Ἀνθέστιοςμαρτυρεῖται στὴν Πελοπόν-

22 K Schaldach Die antiken Sonnenuhren Griechenlands Frankfurt am Main 2006 34 Για το αγαλματίδιο το οποίο απεικονίζει δούλο να ακουμπά σε κίονα ο οποίος φέρει ηλιακό ρολόϊ βλ Fr Winter Die Typen der figuumlrlichen Terrakoten II Berlin 1903 442 nr 3 Για το ψηφιδωτό από την Αντιόχεια το οποίο φέρει παράσταση ηλιακού ρολογιού πάνω σε κίονα βλ D Levi Antioch Mosaic Pavements τόμ 1 (1947) 220

23 A D Rizakis ndash S Zoumbaki Roman Peloponnese I Meletemata 31 Athens 2001 520 αρ 331 (IvO 108)

317

νησο24 Η επιγραφή είναι μία από τις λίγες δίγλωσσες επιγραφές της Βοιωτίας25 Άλλη μία δίγλωσση επιτύμβια επιγραφή έχει βρέθει στις Θεσπιές Πρόκειται για τη στήλη του ΓαΐουΟὐαρίουΣτρατύλλου(IThesp 1273) η οποία θα μπορούσε να χρονολογηθεί στον 1ο αι πΧ

7 Επιτύμβια στήλη από γκριζωπό μάρμαρο Φέρει αετωματική επίστεψη με αποκεκρουμένη την άνω αριστερή γωνία Η προέλευση της επιγραφής αυτής είναι άγνωστη (εικ 12)

Ύψ 143μ πλ 054μ πάχ 019μΎψ γρ 002ndash005μ

1ος αι μΧ

ΜᾶρκεἌννιεχαῖρε

Γάϊεχαῖρε

Η επιγραφή είναι χαραγμένη εντός αποξεσμένης επιφάνειας η οποία έφερε κατά πάσα πιθανότητα παλαιότερη επιγραφή

Το όνομα Μᾶρκος και το nomen gentilicium Ἄννιος επανεμφανίζονται στον Ορχομενό στην επιτύμβια στήλη IG VII 3247 όπου έχουμε την επιγραφήΜᾶρκοςἌννιος|Ἐπίκτητος|χαῖρεΣτη νέα επιγραφή από το Μουσείο Χαιρώνειας δεν υπάρχει cognomen

8 MΘ 1470 Θραύσμα από φαιό λίθο σπασμένο στην κάτω του πλευρά άνω φέρει κοίλωμα Πιθανώς από τις Θεσπιές (εικ 13)

Ύψος 014μ πλ 042μ πάχ 017μ Ύψ γρ 004μ

1ος αἰ μX

Ἐπὶ[Σο]υλπικίᾳἙλένῃ

24 A D Rizakis ndash S Zoumbaki όπ π 110 αρ 3 Mαντίνεια Λ Ἀντίστιος σ 157 ἀρ 15 Λ Ἀντίστιος Mεγιστιανός (IG IV 835) σ 254 ἀρ 29 30 31 Ἀντίστιος Mάξιμ[ος] Corinth VIII 1 58 [3ος αι μΧ] Ἀντίσ[τιος]MIN[-- -]

25 Για δίγλωσσα επιτύμβια από την Ελλάδα βλ E Bauzon Lrsquoeacutepigraphie funeacuteraire bilingue des Italiens en Gregravece et en Asie aux IIe et Ier siegravecles av J-C στο Fr Biville ndash J-Cl Decourt ndash G Rougemont (eacuted) Bilinguisme greacuteco-latin et eacutepigraphie actes du colloque 17ndash19 mai 2004 Lyon 2008 109ndash128

318

9 ΜΧ 114 Ακέραια πλάκα απο φαιό μάρμαρο στην κάτω πλευρά της φέρει τέσσερις μετάλλινες λαβές (εικ 14)

Ο Παππαδάκις δεν σημειώνει προέλευση στο ευρετήριο του Μουσείου Χαιρώ-νειας Κατά πάσα πιθανότητα προέρχεται από την ίδια τη Χαιρώνεια

Ύψ 019μ πλ 138μ πάχ 042μΎψ γρ 0024ndash003μ

ΚυρίαχαῖρεἈγαθαμερίΚύριεχαῖρεἈθάνωνΚυρίαχαῖρεΧαροπὶσεμνοτάτη

Η ίδια επίκληση ΚύριεΚυρία αναγράφεται και στην επιγραφή Corinth VIII 1 136ΧαῖρεΚυρίαἀγαπωμένηΧαῖρεΚύριεἀγαπώμενεἈσπάζομαιἡμᾶςΚέρδωνὁἀδελφός Τον τρίτο στίχο της επιγραφής μνημονεύει ο Παππαδάκις26 Η πλάκα αυτή θα πρέπει να χρησιμοποιήθηκε σε δεύτερη χρήση ως κάλυμμα τάφου Από τη μορφή των γραμμάτων η επιγραφή θα μπορούσε να χρονολογηθεί στον 3ο αι μΧ αν και ο αμελής τρόπος χάραξης ευνοεί υστερότερη χρονολόγηση Ενδιαφέ-ρον είναι το γεγονός ότι παρά την ύστερη χρονολόγηση της επιγραφής τα ονόματα διατηρούν έναν βοιωτικό χαρακτήρα Η αρσενική μορφή του ονόματος Ἀγαθημε-ρίς Ἀγαθήμερος μαρτυρείται στις Θεσπιές και στη Θίσβη LGPN IIIB 2 το Ἀθάνων μαρτυρείται στο Ακραίφνιο και στην Κορώνεια LGPN IIIB 2 15 Η απάλειψη του τελικού σίγμα την οποία παρατηρούμε στα ονόματα Ἀγαθαμερί και Χαροπί είναι ένα συχνό φαινόμενο κατά την περίοδο αυτή27

Β Παρατηρήσεις στο σύνταγμα των επιγραφών των Θεσπιών (Inscriptions de Thespies) του P Roesch

Μερικές από τις επιγραφές τις οποίες περιέλαβε ο P Roesch στο σύνταγμα των επιγραφών των Θεσπιών στην πραγματικότητα προέρχονται από άλλες πόλεις της Βοιωτίας σύμφωνα με τις καταγραφές του Παπαδάκι στο ευρετήριο του Μουσείου Θηβών Η απόδοση από τον P Roesch των επιγραφών αυτών στις Θεσπιές οφείλεται στο γεγονός ότι ο δεύτερος τόμος του ευρετηρίου του Μουσείου Θηβών ήταν για δεκαετίες χαμένος Έχω ήδη επισημάνει σε παλαιότερο άρθρο ότι ορισμένες από αυτές τις επιγραφές δεν προέρχονται από τις Θεσπιές αλλά από άλλες βοιωτικές πόλεις28 Παρουσιάζω εδώ τον πλήρη κατάλογο

1 Το αποσπασματικό ψήφισμα IThesp 42 (εικ 15) προέρχεται από το Ακραίφ-

26 Ν Παππαδάκις Περὶ τὸ Χαρόπειον τῆς Κορωνείας ΑΔ 2(1916)256 σημ 127 Fr Gignac A Grammar of the Greek Papyri of the Roman and Byzantine Periods Milano 1976 125 28 Γ Καλλιοντζής όπ π Ηόρος 17ndash21(2004ndash2009)375 σημ 5

319

νιο Είχε καταγραφεί από τον Παππαδάκι υπ᾽ αρ 2291 ευρ Μουσείου Θηβών Σύμφωνα με την εγγραφή το θραύσμα προέρχεται όπως και το βάθρο του Σεπτι-μίου Σεβήρου (βλ παραπάνω τον αρ 4) από την αυλή Δ Νταμίκα Στην εγγραφή επίσης σημειώνεται laquoἀρχῆθεν λέγει ἐξ ἐκκλησίας τοῦ Ἁγ Γεωργίουraquo

2 Η ανάθεση στη Μεγάλη Μητέρα IThesp 286 (εικ 16) προέρχεται από την Κορώνεια και είχε καταγραφεί από τον Παππαδάκι υπ᾽ αρ 2334 ευρ Μουσείου Θηβών

3 Ο Roesch δημοσίευσε επίσης βάθρο προς τιμήν του Βαλεντινιανού (IThesp 452) το οποίο αποδίδει σωστά στις Θεσπιές αλλά αγνοεί ότι είχε ανευρεθεί κατά τις ανασκαφές του Παππαδάκι μπροστά από την εκκλησία του πολιούχου της Θήβας Αγίου Ιωάννη Καλοκτένη στην κεντρική πλατεία της Θήβας το 1921 Ο Παππα-δάκις το μετέφερε στο Μουσείο Θηβών και το κατέγραψε στο ευρετήριο του Μου-σείου (ΜΘ 2337)29 Σύμφωνα με την καταγραφή το βάθρο βρέθηκε εντοιχισμένο σε θεμέλια βυζαντινής περιόδου (εικ 17)

Βάθρο από λευκό ασβεστόλιθο σπασμένο στη δεξιά άνω γωνία στην άνω αρι-στερή και δεξιά πλευρά φέρει ταινία Άνω φέρει αποκεκρουμένο κυμάτιο Στην άνω επιφάνεια φέρει τόρμο τετράγωνης διατομής Στην πίσω πλευρά φέρει αναθύρωση

Ύψ 066μ πλ 046μ πάχ 044μ Ύψ γρ 003ndash004μ Το βάθρο αυτό του Βαλεντινιανού (ΜΘ 2337) που βρέθηκε στη Θήβα έχει τις

ίδιες ακριβώς διαστάσεις με βάθρο (ΜΘ 292) εικ 18 το οποίο φέρει αναγραφές προς τιμήν των αυτοκρατόρων Γαλιηνού (IThesp 444 253ndash268 μΧ) και Μαξιμιανού (IThesp 446 286ndash305) Τὸ βάθρο ΜΘ 292 έχει τις εξής διαστάσειςmiddot ύψ 066μ πλ 044μ πάχ 043μ ύψ γρ 0025ndash003μ

Οι διαστάσεις του είναι ίδιες με του βάθρου του Βαλεντινιανού Φέρει και αυτό ταινία στην άνω αριστερή και δεξιά πλευρά του και αναθύρωση στην πίσω πλευρά του Άνω σώζει τμήμα κυματίου Αξίζει να σημειωθεί ότι η επιγραφή προς τιμήν του Μαξιμιανού είναι χαραγμένη αναπόδα άρα ήδη την εποχή αυτή τα δύο τμήματα του βάθρου είχαν χωριστεί Το βάθρο αυτό βρέθηκε εντοιχισμένο στο υστερο-ρω-μαϊκό τείχος των Θεσπιών30 Βλέπουμε έτσι ότι το βάθρο του Βαλεντινιανού είναι μία ακόμη επιγραφή των Θεσπιών η οποία είχε μεταφερθεί κατά τους βυζαντι-

29 Μνεία της ευρέσεως βλ στο BCH 45(1921) Chronique des fouilles 515 ldquoAu museacutee est entreacutee provenant de la Cadmeacutee une nouvelle inscription (base) en lrsquohonneur de Valentinien (τὸνμέγιστονκαὶθειότατοναὔγουστονκαὶδεσπότηνἡμῶνἡπόλις)ˮ

30 A Plassart Fouilles de Thespies et de lrsquohieacuteron des muses de l᾽Heacutelicon Inscriptions Deacutedicaces de caractegravere religieux ou honorifique bornes de domaines sacreacutes BCH 50(1926)383ndash462 ειδικά 454 96

320

νούς χρόνους στη Θήβα31 Προκύπτει λοιπόν ότι το βάθρο που φέρει την επιγραφή αποτελούσε τμήμα ενός μεγαλύτερου μνημείου τα χαρακτηριστικά του οποίου θα μπορούσαν να μας οδηγήσουν στο να το χρονολογήσουμε κατά πάσα πιθανότητα στην ύστερη ελληνιστική περίοδο

Αξίζει να σημειωθεί ότι από τις Θεσπιές προέρχεται και άλλο βάθρο με τιμητική επιγραφή στον Βαλεντινιανό (ΜΘ 2064) Και αυτή η επιγραφή είναι χαραγμένη σε βάθρο της ελληνιστικής περιόδου το οποίο φέρει επιγραφές προς τιμήν ύστερων αυτοκρατόρων32

4 Ο P Roesch δημοσίευσε επίσης την επιγραφή REA 68(1966)73ndash74 11 (SEG 23 279) χωρίς αριθμό ευρετηρίου Πρόκειται για την επιγραφή ΜΘ 970 η οποία είχε βρεθεί στη Θήβα στα τέλη του 19ου αιώνος και σύμφωνα με το ευρετήριο του Μου-σείου laquoἐδωρήθη ὑπὸ τοῦ Θεοφ Μπότη ἐξαχθὲν ἐκ τοῦ ξενοδοχείου τουraquo Η επι-γραφή προέρχεται από τη Θήβα και δύσκολα θα μπορούσε να θεωρηθεί ψήφισμα του Κοινού των Βοιωτών καθως τα ψηφίσματα του Κοινού παρουσιάζονταν στο κέντρο του Κοινού την Ονχηστό και στα παμβοιωτικά ιερά Ιτώνιον και Αλαλκο-μένιον

5 Όπως είχα ήδη αναφέρει σε παλαιότερο άρθρο33 το θραύσμα του εδίκτου του Διοκλητιανού REA 68(1966)82ndash85 16 (SEG 23 282middot MΘ 2295) προέρχεται από τη Θίσβη

6 Ο λίθος ο οποίος φέρει τα ψηφίσματα προξενίας REA 68(1966)66ndash69 4ndash7 (SEG 23 289ndash291 ΜΘ 2269) προέρχεται από τη Μαμούρα (Αλαλκομενές) Πρόκει-ται λοιπόν ασφαλώς για ψηφίσματα προξενίας του Κοινού

31 Για τις άλλες επιγραφές Υ Kalliontzis Inscriptions drsquoeacutephegravebes agrave Thespies στο N Badoud (eacuted) Philologos Dionysios Meacutelanges offerts au Professeur Knoepfler Genegraveve 2011 315ndash341 ειδικά 322

32 Για το βάθρο βλ P Roesch IThesp 448ndash450 459 (Les Inscriptions de Thespies Lyon 20092)33 Γ Καλλιοντζής όπ π Ηόρος 17ndash21(2004ndash2009)375 5

321

REacuteSUMEacute

YANNIS KALLIONTZIS

Inscriptions beacuteotiennes drsquoeacutepoque impeacuteriale

Cet article est fondeacute en grande partie sur les enregistrements drsquoinscriptions dans lrsquoin-ventaire du Museacutee de Thegravebes et de Cheacuteroneacutee par lrsquoeacutephore de Beacuteotie lrsquoeacutepigraphiste N Pap-padakis qui a travailleacute au deacutebut du XXe s On publie deux miliaires de lrsquoeacutepoque de Trajan deacutecouverts par Pappadakis dans les villages drsquoYpsilantis et de Mavrogeia agrave proximiteacute de Kopaiumls et de Coroneacutee La premiegravere inscription porte eacutegalement une deacutedicace agrave Jovien la seconde une deacutedicace aux empereurs Valentinien Valens et Gratien ainsi qursquoune deacutedicace agrave Arcadius et agrave Honorius On publie en outre un fragment de base en lrsquohonneur de Sep-time Seacutevegravere provenant drsquoAkraiphia une base et une deacutedicace de Cheacuteroneacutee ainsi que quatre inscriptions funeacuteraires provenant de cette citeacute drsquoOrchomegravene de Coroneacutee et de Thespies Gracircce agrave lrsquoinventaire de Pappadakis on eacutetablit enfin lrsquoorigine veacuteritable de cinq inscriptions consideacutereacutees comme thespiennes par P Roesch

322

Εικ 1 Εικ 2

Εικ 3 Εικ 4

323

Εικ 5 Εικ 6

Εικ 8 Εικ 7

324

Εικ 9 Εικ 10

Εικ 11 Εικ 12

Εικ 13 Εικ 14

325

Εικ 15 Εικ 16

Εικ 17 Εικ 18

326

Εικ 19

κ δ τ ε ς

AΓΓEΛOΣ Π MATΘAIOY ndash BOYΛA N MΠAPΔANH

Γ A ΠIKOYΛAΣ ndash APHΣ N TΣAPABOΠOYΛOΣ

Hλεκτρνικ στιειθεσα HOPOΣ

Σελδωση ndash ωτγρηση ndash κτπωση ndash $ι$λιδεσα Γ APΓYPOΠOYΛOΣ EΠE

Eπιμλεια κδσεως A Π MATΘAIOY ndash Γ A ΠIKOYΛAΣ

ISSN 1105ndash2163

3

Π Ε Ρ Ι Ε Χ ΟΜ Ε Ν Α

σ η μ ε ί ω μ α 7ndash8

ΑΤΤΙΚΗΣ

Ν ΠαΠαζαρκαδας ndash Ε ρωςςιουΤμῆμασυνθήκηςἈθηναίωντοῦ5ουαἰπΧ 9ndash16α Π ΜατθαιουΔύοἈττικὰψηφίσματα 17ndash42Βουλα Ν ΜΠαρδαΝηΔύονέαἈττικὰψηφίσματα 43ndash51Μ J OsbOrneAdditions(realandimagined)totheCorpusofAthenianCitizenship Decrees 53ndash78Β Ν ΜΠαρδαΝη ndash α Π ΜατθαιουΤιμαὶΦανοδήμουΔιύλλουΘυμαιτάδου 79ndash84KazuhirO TaKeuchiTenNotesonInscriptionsfromtheAtticDemes 85ndash106θ ΠΕτροΠουλουndashΕ-λ ΧωρΕΜηΤμῆμακαταλόγουἈθηναίων δημοτῶν 107ndash114ΓΕωρΓια Ε ΜαλουΧουΤὸἐνεπίγραφοβάθροτῶν ἀπὸ Φυλῆς τὸν δῆμον καταγαγόντων(SEG2845) 115ndash144ςοφια αλιφΕρηΣτοιχεῖαΔιονυσιακῆςλατρείαςσὲψήφισματῶνἸκαριέων 145ndash153αΝδροΝικη κ Μακρη ndash Νικη α ςακκαΧορηγικὴἐπιγραφὴΘαργηλίων 155ndash162Γ Ε ΜαλουΧου ndash δ ς ςουρλαςἘνεπίγραφοβάθρολαμπάδος 163ndash168δ ς ςουρλαςΒάθρολαμπάδος Θεμιστοκλέους Θεοφράστου Ἁγνουσίου 169ndash174α Π Ματθαιου ndash Ε ρωςςιουἘπιγραφὴχαραγμένησὲβράχοστὴνΚαμά- ριζαΛαυρίου 175ndash178ΓαληΝη δαςκαλακηΕνεπίγραφοςσκύφοςαπότηνΚηφισιά 179ndash186αρης τςαραΒοΠουλοςΕνεπίγραφακαρφιάήΗλογιστικήτουστρατούτα ελληνιστικάχρόνια 187ndash198Μαρια ΝτουρουΤοιερότωνΝυμφώνκαιμίανέαεπιγραφή 199ndash208ΕυαΓΓΕλος ς κρουςταληςΠαραθαλάσσιεςὀχυρώσειςστὴΣαλαμίνα 209ndash223

ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ

ΝΕκταριος ι ςκαΓκοςΝέεςἐπιγραφὲςἀπὸτὴΛακωνία 225ndash230ΕλΕΝη ζαΒΒουΤιμητικὴἐπιγραφὴΕὐρυκλειδῶνἀπὸτὴΛακωνία 231ndash240Μαρια ς διακουΜακουΝέαἀνάγνωσητοῦΜεσσηνιακοῦἱεροῦνόμου (IGV11316) 241ndash249ΕλΕΝη κουριΝουἈνιστάμεν ἐς τὸ γερώιονΝέαἀνάγνωσηκαὶἑρμηνεία τῆςIGV11317 251ndash260

4

Γ α ΠικουλαςΚαθώς ἐστι ἁμῖν ἁ χώραἩβόρειαμεθόριοςΜεσσηνίας καὶἈρκαδίαςndashἘπίμετροΒΝΜΠαρδαΝηἩἐπιγραφή 261ndash287Ξ αραΠοΓιαΝΝη ndash α Π ΜατθαιουἈπελευθερωτικὴἐπιγραφὴΦιγαλείας 289ndash307

ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΒΟΡΕΙΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ

ΓιαΝΝης καλλιοΝτζηςΕπιγραφέςΒοιωτίας 309ndash326Γ Ν Παλλης ndash Ν δ ΠΕτροΧΕιλοςἈδημοσίευτεςἀπελευθερωτικὲςἐπι- γραφὲςἀπὸτὴνὙπάτη 327ndash341αΝθη ΜΠατζιου ndash Γ α ΠικουλαςΨήφισματοῦΚοινοῦτῶνΜαγνήτων 343ndash350ΓιαΝΝης ζ τζιφοΠουλοςΧρυσάενεπίγραφαεπιστόμιανέακαιπαλαιά 351ndash356κ ρωΜιοΠουλουΈναgraffitoμεεμπορικέςσημειώσειςσεαγγείοαπότην Αμφίπολη 357ndash360

ΝΗΣΩΝ ΑΙΓΑΙΟΥ

ΓιωρΓος κ ΠαΠαδοΠουλοςἘπιγραφὲςἀπὸτὴνἈνάφη 361ndash373α Γ bλαΧοΠουλος ndash α Π ΜατθαιουΝεώτεραἀρχαιολογικὰἈστυπάλαιας 375ndash386α Π ΜατθαιουἘπιγραφὲςΝάξου 387ndash401ζωζη δ ΠαΠαδοΠουλουΠαριακά 403ndash418α Π ΜατθαιουΝέαςἐπιγραφῆςτῆςΣίφνουἐπανεξέτασις 419ndash424Ν ΠαΠαζαρκαδαςΝέαἐπιγραφὴπερὶΠτολεμαίωνἀπὸτὴΣίφνο 425ndash452Ν ΠαΠαζαρκαδαςndashz δ ΠαΠαδοΠουλουΣιφναϊκὸψήφισμαὑπὲρ ἈμφιχάρουςΣεριφίου 453ndash480δΕςΠοιΝα α τςαρδακαΣυμβολήστηνιστορικήτοπογραφίατηςαρχαίας πόλεωςΧίου 481ndash517λιλα ι ΜαραΓκου ndash α Π ΜατθαιουἘπιγραφὲςἀπὸτὴνχώρανκαὶτὴν πόλιντῆςΜινώαςἈμοργοῦ 519ndash534

ἔ ρ ε υ ν αΕ Π ΕλΕυθΕριου ndash Ν ι ςκαΓκοςΒουτιάνοιΛακωνίαςΕκκλησιές ΗανασκαφικήέρευναΙ 535ndash560Γ α ΠικουλαςΠαραλειπόμεναἐκΛακωνίας 561ndash564

ν ε κ ρ ο λ ο γ ί ε ς 565ndash574ΜιχάληςΜπορμπουδάκης(1831935ndash1552010) 567ndash571ΝίκοςΚοπάτος(2101927ndash3012012) 572ndash574

σ χ ό λ ι α 575ndash583

φέρ᾽ ὕδωρ φέρrsquo οἶνον ὦ παῖ φέρε ltδrsquogt ἀνθεμόεντας ἡμὶνστεφάνουςmiddot ἔνεικον ὡς δὴ πρὸς Ἔρωτα πυκταλίζω

Εἰςμνήμην

ΦίλιππουΒλάχουΓιάννηΖόμπολα

ΜιχάληΜπορμπουδάκηἝκτοραΚακναβάτου

ΜιχάληΤσακίρηΝίκουΚοπάτου

309

ΗΟΡΟΣ 22ndash25(2010ndash2013)309ndash326

ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΛΛΙΟΝΤΖΗΣ

Επιγραφές Βοιωτίας

Α Επιγραφές αυτοκρατορικών χρόνων από τη Βοιωτία

Συνεχίζω εδώ την παρουσίαση επιγραφών οι οποίες είτε ανακαλύφθηκαν είτε περισυνελέγησαν είτε κατεγράφησαν από τον σπουδαίο αρχαιολόγο και επιγρα-φικό Ν Παππαδάκι1 Πολλοί μεταγενέστεροι μελετητές της Βοιωτίας βασίστηκαν στο δικό του έργο για να δημοσιεύσουν και να μελετήσουν επιγραφές ή άλλα αντι-κείμενα από την Βοιωτία Τόσο από τα αρχεία του Γάλλου επιγραφικού M Feyel όσο και από τα αρχεία του H Ehrlich2 στις Inscriptiones Graecae προκύπτει ότι αντλούν πληροφορίες από τα ευρετήρια των Μουσείων τα οποία είχε συντάξει ο Παππαδάκις Το έργο του δείχνει τη σημασία που έχει η μεθοδική περισυλλογή και καταγραφή των αρχαιοτήτων οι οποίες απόκεινται στην ύπαιθρο

Δυο μιλιάρια από την περιοχή της Κωπαΐδος

Η Βοιωτία αποτελεί κομβικό σημείο του ελληνικού χώρου Ο δρόμος που ενώνει τη νότια με τη βόρεια Ελλάδα περνάει μέσα από τη Βοιωτία και ειδικότερα από την περιοχή της Κωπαΐδος Μέχρι στιγμής λίγες ήταν οι μαρτυρίες που αφορούσαν στο ρωμαϊκό ενδιαφέρον για έργα οδοποιΐας στη Βοιωτία Σε αυτές έρχονται να προ-στεθούν δύο μιλιάρια τα οποία αν και έχουν βρεθεί εδώ και έναν αιώνα περίπου από τον Παππαδάκι παραμένουν μέχρι σήμερα αδημοσίευτα3

Ευχαριστώ πολύ τον τ Διευθυντή της Θacute ΕΠΚΑ κ Β Αραβαντινό για την παραχώρηση άδειας δημοσίευσης των επιγραφών καθώς και τους Α Π Ματθαίου και Christel Muumlller για τις παρα-τηρήσεις τους

1 Για τον Παππαδάκι και το έργο του στη Βοιωτία βλ Γ Καλλιοντζής Ἐπιτύμβιες στῆλες ἀπὸ τὴ Βοιωτία Ηόρος 17ndash21(2004ndash2009)373ndash395 ειδικά 374 σημ 2

2 Για τα αρχεία του H Ehrlich τα οποία σχετίζονται με τη Βοιωτία βλ D Summa Lrsquoarchivio delle Inscriptiones Graecae (Berlino) Anabases 16(2012)267ndash293 ειδικά 269

3 Τα μιλιάρια αυτά παρουσίασα στο 6ο συνέδριο της Εταιρείας Βοιωτικών Μελετών τον Σεπτέμβριο του 2010 Αναφορά στην παρουσίαση αυτή κάνει ο D Knoepfler BE 2010 αρ 263 Στα μιλιάρια αυτά αναφέρεται η Α Kolb (Die Erfassung und Vermessung der Welt bei den Roumlmern στο Kl Geus ndash M Rathmann Vermessung der Oikumene Berlin 2013 107ndash119 ειδικά 116 σημ 50) χάρη σε πληροφορίες που της έδωσε ο Fr Mottas χωρίς όμως να γνωρίζει την ακριβή προέλευσή τους

310

1 Το πρώτο μιλιάριο ΜΘ 2264 (εικ 1ndash2) περισυνέλεξε ο Παππαδάκις από το χωριό Δεγλές το οποίο σήμερα ονομάζεται Μαυρόγεια (βλ χάρτη εικ 19)

Ύψ 052μ διάμ 032μΎψ γρ 004μ Ἰοβιανοῦ 002ndash004μ

115ndash116 πΧ

Imp(erator) Ca[esar] Nervae [fi(lius) Nerva] Traianus Op[ti]- mus Aug(ustus) Germ(anicus) Dac(icus) 5 [[Parthicus pontif(ex) ma]]- ximus tri[b(unicia) po]- tes(tate) XIX Imp(erator) VIIII co(n)s(ul) [VI] pate[r patriae] [mensuris viarum] 10 [actis poni iussit] - - - - - - - - -

Οι αναγραφόμενοι τίτλοι δηλαδή ο τίτλος Optimus ο οποίος χρονολογείται το δεύτερο μισό του 114 μΧ η 19η φορά της δημαρχικής εξουσίας η οποία χρονολογεί-ται πριν από το 116 μΧ ο τίτλος του Αυτοκράτορος για 9η φορά ο οποίος χρονολο-γείται το 115 μΧ οδηγούν στην ασφαλή χρονολόγηση του μιλιαρίου στο 115 μΧ4 Ο τιμητικός τίτλος Parthicus είναι γραμμένος σε αποξεσμένη επιφάνεια και φαίνεται ότι προστέθηκε αργότερα Το αρχικό κείμενο στον στίχο 5 θα πρέπει να ήταν Pontif Max Ο τίτλος Parthicus θα πρέπει να προστέθηκε ένα μόλις χρόνο μετά την χάραξη του μιλιαρίου δηλαδή το 116 μΧ μετά τη νίκη του Τραϊανού επί των Πάρθων

II Το μιλιάριο φέρει στην πίσω του πλευρά τη μεταγενέστερη αναγραφή (εικ 2)

Τὸνκύριονὑμῶν ΦλἸοβιανὸν Αὔγ

Η σύντομη θητεία του Ιοβιανού στον αυτοκρατορικό θώκο χρονολογείται από τις 27 Ιουνίου 363 έως τις 17 Φεβρουαρίου 364 μΧ

Στα αριστερά της αναγραφής του Ιοβιανού υπαρχούν ίχνη τα οποία θα μπο-

4 D Kienast Roumlmische Kaisertabelle Grundzuumlge einer roumlmischen Kaiserchronologie Darmstadt 1990 123 Imp IXndashXI 115 μΧ

311

ρούσαν να ανήκουν σε παλαιότερη αναγραφή Διακρίνουμε τα εξής ίχνη Κ[--]|Κ[--]|ΜΑ[--]

2 Το δεύτερο μιλιάριο (ΜΘ 2266) περισυνέλεξε ο Παππαδάκις από την ερει-πωμένη εκκλησία της Παναγίας μισή ώρα ανατολικά του χωριού Βρασταμίτες το οποίο σήμερα ονομάζεται Υψηλάντης Το μιλιάριο φέρει την ίδια επιγραφή με αυτό του χωριού Δεγλές Τμήμα όμως του κειμένου αποξέστηκε για να χαραχθούν δύο μεταγενέστερες αναγραφές (IIndashIII) εικ 3ndash4

Ύψ 122μ διάμ 029μ Ύψ γρ 0045ndash004 (Parthicus 004μ)

115 μΧndash116 μΧ

1 [Imp(erator) Caesa]r [Nervae fi(lius) Ne]rva [Traianus Op]ti- mus Aug(ustus) [Ge]rm(anicus) Dac(icus) 5 [[Parthicus pontif(ex) ma]]- ximus trib(unicia) po- tes(tate) XIX Imp(erator) VIIII co(n)s(ul) VI pater patriae mensuris viarum 10 actis poni iussit

IIIΓ

Το μιλιάριο αυτό φέρει ακριβώς το ίδιο κείμενο με το προηγούμενο αλλά στο τέλος σώζει και τη μνεία της αποστάσεως με τον λατινικό και τον ελληνικό αριθμό IIIΓ

II Στην πίσω πλευρά του μιλιάριου έχει χαραχθεί μεταγενέστερη επιγραφή προς τιμήν των συναυτοκρατόρων Βαλεντινιανού Βάλεντος και Γρατιανού Εικ 5

367ndash375 μΧ

τοὺςκ[υρίουςἡμῶν] ΦλΦλΒαλλεντινιανὸν καὶΒάλενταΑὐγγ καὶΦλάϊον 5 ΓρατιανὸνΑὔγ

Η περίοδος της κοινής παρουσίας των τριών αυτών αυτοκρατόρων χρονολογείται από το 367 μΧ όταν ο Γρατιανός προστίθεται στο ζεύγος των αδελφών αυτοκρατόρων

312

Βαλεντινιανού Αacute και Βάλεντος έως το 375 έτος θανάτου του Βαλεντινιανού Αacute5 Δύο ακόμα επιγραφές της Βοιωτίας προερχόμενες από τις Θεσπιές μνημονεύουν τον Βαλεντινιανό η IThesp 450 και 4526

III Το μιλιάριο φέρει ακόμη μεταγενέστερη αναγραφή των συναυτοκρατόρων Αρκαδίου και Ονωρίου Για να χαραχθεί αυτή η επιγραφή αποξέσθηκε το άνω τμήμα της επιγραφής του Τραϊανού (εικ 6)

383ndash395 μΧ

Dd nn (ie dominis nostris) Arcad- i(o) et Honori(o) Augg (ie Augustis)

Παράλληλα Στην περίοδο του Τραϊανού έγιναν στην επαρχία της Αχαΐας πολλά οδοποιητικά έργα όπως μαρτυρούν και άλλα μιλιάρια αυτής της περιόδου από την Ελλάδα

Στον ελλαδικό χώρο έχουν βρεθεί άλλα επτά μιλιάρια της εποχής του Τραϊα-νού7 H έκφραση mensuris viarum actis poni iussit η οποία μεταφράζεται laquoδιέταξε να τοποθετηθεί (το μιλιάριο) αφού μετρήθηκαν οι δρόμοιraquo εμφανίζεται και σε άλλα μιλιάρια του Τραϊανού από την επαρχία της Αχαΐας το μιλιάριο του Επιταλίου8 το μιλιάριο του Μεσολογγίου9 και το μιλιάριο της Πάτρας10 πιθανώς το αποσπα-σματικό μιλιάριο από τη Μεγαλόπολη11 και ίσως τέλος το αποσπασματικό μιλιάριο της Λιβαδειάς (CIL III 565 IG VII 3164) Επειδή μέχρι τώρα τα σωζόμενα μιλιά-

5 D Kienast όπ π 322ndash329 Μιλιάρια με ύστερες αναγραφές των ονομάτων του Βαλεντι-νιανού και του Βάλεντος έχουν βρεθεί στη Λακωνία βλ Γ Σταϊνχάουερ Τρία μιλιάρια ἀπὸ τὴ Λακωνία Ηόρος 10ndash12(1992ndash1998)283ndash286 αρ 2ndash3

6 Για την IThesp 452 βλ στο παρόν άρθρο 319ndash320 αρ 37 Μιλιάρια του Τραϊανού στην Ελλάδα Κ Αξιώτη Ρωμαϊκοὶ δρόμοι τῆς Αἰτωλοακαρ-

νανίας ΑΔ 35(1980) Α 186ndash187 τρία μιλιάρια της Via Egnatia P Collart Les milliaires de la Via Egnatia BCH 100(1976)197ndash198 τα αρ 2 3 4 μιλιάρια μιλιάριο από το Επιτάλιον της Ηλείας ΑΕ 19691970 σ 162 αρ 589 (Μ Sasel-Kos 1979 Inscriptiones latinae in Graecia repertae Additamenta ad CIL III Faenza 1979 67 αρ 156) μιλιάριο άγνωστης προέλευσης στο Μουσείο της Μεγαλόπο-λης IG V 2 458 (Μ Sasel-Kos 66 αρ 155 Γ Α Πίκουλας Miliaria Peloponnesi Ηόρος 10ndash12(1992ndash1998)308 αρ 2) και μιλιάριο από την Πάτρα A D Rizakis Achaiumle II La citeacute de Patras Eacutepigraphie et histoire Meletemata 25 Athegravenes 1998 27a το οποίο φέρει και αυτό μεταγενέστερη αναγραφή προς τιμήν των αυτοκρατόρων Αρκαδίου και Ονωρίου

8 Π Θεμέλης ΑΕ 196970 162 αρ 589 (Μ Sasel-Kos 67 αρ 156) 9 Κ Αξιώτη όπ π 186ndash187 10 Βλ A D Rizakis όπ π 27a ο οποίος σχολιάζει τη χρονολόγηση του μιλιαρίου και επι-

σημαίνει τη σημασία της εκφράσεως mensuris viarum actis poni iussit που απαντά και στα άλλα μιλιάρια

11 IG V 2 458 Μ Sasel-Kos 66 αρ 155

ρια της επoχής του Τραϊανού τα οποία χρονολογούνται την περίοδο μετά το 115 μΧ και φέρουν την έκφραση mensuris actis poni iussit προέρχονταν από τη δυτική Ελλάδα και την Πελοπόννησο είχε θεωρηθεί ότι το πρόγραμμα οδοποιίας του Τρα-ϊανού επικεντρωνόταν σε αυτές τις περιοχές εξαιτίας και της εγγύτητάς τους με την Ιταλία Χάρη στα δύο νέα μιλιάρια από την Κωπαΐδα φαίνεται λοιπόν πως και η Βοιωτία είχε επωφεληθεί από τα έργα μέτρησης και ευθυγράμμισης των οδών της εποχής του Τραϊανού Όπως έχει υποστηριχθεί12 τα έργα οδοποιίας του Τραϊα-νού στην Ελλάδα δεν φαίνεται να συνδέονται με την εκστρατεία του ενάντια στους Πάρθους αλλά εντάσσονται σε ένα γενικότερο πρόγραμμα του ρέκτη αυτοκράτο-ρος για τη βελτίωση των συγκοινωνιών της αυτοκρατορίας

Τοπογραφικά Όπως φαίνεται και στον χάρτη (εικ 19) και τα δύο χωριά όπου βρέθηκαν τα μιλιάρια βρίσκονται στο κέντρο της Κωπαΐδος το ένα βορείως (Μαυ-ρόγεια) και το άλλο νοτίως (Υψηλάντης) του δρόμου της κεντρικής Ελλάδος Η Tabula Peutingeriana αναφέρει ως σταθμό στην περιοχή της Κωπαΐδος την Κορώ-νεια Θα μπορούσαμε λοιπόν να υποθέσουμε ότι η απόσταση των τριών μιλίων αφορά σε μία απόσταση από αυτόν τον σταθμό Τα τρία μίλια που αναγράφονται στο μιλιάριο είναι περίπου 5 χλμ δηλαδή όσο σχεδόν απέχει το χωριό Υψηλάντης από την αρχαία Κορώνεια Ίσως λοιπόν το μιλιάριο δεν μετακινήθηκε πολύ από την αρχική του θέση Τα Μαυρόγεια βρίσκονται βορείως του δρόμου της κεντρικής Ελλάδος και βορειοδυτικά της Κορώνειας Θα μπορούσαν λοιπόν τα δύο μιλιάρια να προσδιορίζουν δυτικά και ανατολικά την οδό προς την Κορώνεια13

Πρέπει επίσης να σημειώσουμε ότι στην περιοχή της Κορωνείας βρίσκονταν δύο σημαντικά βοιωτικά ιερά το Ιτώνιον και το Αλαλκομένειον Τα ιερά αυτά δεν έχουν ακόμα εντοπιστεί αλλά ορισμένες επιγραφές δείχνουν ότι συνέχιζαν να είναι σημαντικά και κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους Πρόσφατα μάλιστα ο D Knoepfler συνδέοντας τρία θραύσματα αποκατέστησε το κείμενο μιας βάσης προς τιμήν του Τραϊανού την οποία είχαν στήσει στο Ιτώνιο της Κορωνείας τα κοινά Αχαιών Βοιωτών Ευβοέων Λοκρών Φωκέων και Δωριέων14

12 S Zoumbaki Elis und Olympia in der Kaiserzeit Meletemata 32 Athen 2001 172ndash177 και ειδικότερα 173 Στο ίδιο συμπέρασμα φτάνει και η Α Kolb 2013 118 η οποία φαίνεται να αγνοεί την παρουσίαση της Σ Ζουμπάκη

13 Για τη θέση της Κορώνειας στην Tabula Peutingeriana βλ W K Pritchett Studies in Ancient Greek Topography (Part III) Berkeley 1980 κεφ Greek Section of Peutinger Table 233

14 D Knoepfler Lrsquoexercice de la magistrature feacutedeacuterale beacuteotienne par des ldquoeacutetrangersrdquo agrave lrsquoeacutepoque impeacuteriale conseacutequence de lrsquoextension du Koinon en dehors des frontiegraveres de la Beacuteotie ou simple effet drsquoune multi-citoyenneteacute individuelle στο Anna Heller ndash Anne Valeacuterie Pont (eacuted) Patrie drsquoorigine et

313

314

Σύμφωνα με παρατηρήση του Fr Mottas στο προαναφερθέν άρθρο της A Kolb15 η σήμερα χαμένη επιγραφή CIL III 565 = IG VII 3164 θα μπορούσε να είναι ένα μιλιάριο της εποχής του Τραϊανού Η επιγραφή αυτή ήταν εντοιχισμένη σε τζαμί στη Λιβαδειά και δημοσιεύτηκε το 1843 απὸ τον L Stephani16 Όπως φαίνεται από το σχέδιο το οποίο παρέχει ο Stephani είναι δύσκολο να οδηγηθούμε σε ασφαλή συμπεράσματα

Στην ίδια περιοχή στο χωριό Πέτρα (Σιάχο) ο Ν Παππαδάκις περισυνέλεξε ένα άλλο μιλιάριο (ΜΘ 2265) γραμμένο στα ελληνικά το οποίο είχε δημοσιεύσει το 1905 ο L Bizard17 και φέρει την ακόλουθη επιγραφή (εικ 7)

[Αὐ]τοκράτο|ροςΤραγιανοῦ|ἈδριανοῦΚαί|σαροςμείλι|ονἀπὸἈ(λα)λκο|-μεναίουἀ|νέστησεν|ἡκώμη

Δεν είναι γνωστή η κώμη η οποία έστησε αυτό το μιλιάριο

Ύστερες αναγραφές Οι αναγραφές ονομάτων υστέρων αυτοκρατόρων στα μιλι-άρια προκατόχων τους είναι ένα αρκετά κοινό φαινόμενο Εντύπωση προκαλεί η σπάνια αναφορά στον αυτοκράτορα Ιοβιανό Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν οι μεταγενέστερες αυτές αναγραφές οφείλονται σε ανακατασκευή του δρόμου ή απλώς τιμούν τον εκάστοτε αυτοκράτορα18 Η συχνή ανεύρεση στην Αττική και στην Πελοπόννησο μιλιαρίων της περιόδου των αυτοκρατόρων Αρκαδίου και Ονωρίου έχει οδηγήσει τους μελετητές στο συμπέρασμα ότι οι δύο συναυτοκράτορες πράγ-ματι έδειξαν ενδιαφέρον για την επισκευή των δρόμων στον ελλαδικό χώρο19

Άλλες επιγραφές Βοιωτίας

3 ΜΘ 2311 Θραύσμα τιμητικού βάθρου του Σεπτιμίου Σεβήρου σπασμένο στη δεξιά του πλευρά (εικ 8) Σύμφωνα με την εγγραφή του Ν Παππαδάκι στο ευρε-τήριο του Μουσείου της Θήβας προέρχεται από την αυλή του Δημητρίου Νταμίκα στο Ακραίφνιο Είναι άγνωστο πού βρισκόταν αυτή η αυλή

Ύψ 025μ πλ 030μ πάχ 034μ Ύψ γρ 004μ

patries eacutelectives les citoyenneteacutes multiples dans le monde grec drsquoeacutepoque romaine 2012 223ndash247 ειδικά 240ndash247

15 Α Kolb όπ π (σημ 3) 116 σημ 50 16 L Stephani Reise durch einige Gegenden des noumlrdlichen Griechenlandes Leipzig 1843 69 41

Taf V nr 41 17 L Bizard Inscriptions de Beacuteotie BCH 29(1905)99 ldquoSiakho ndash Dans le cimetiegravere qui entoure

lrsquoeacuteglise des Sts Taxiarquesˮ 18 A D Rizakis όπ π (σημ 7) 59 19 A D Rizakis όπ π 59

315

198ndash211 μΧ

[AὐτοκράτοραΚαίσαρ]αΣεπτί- [μιονΣεβῆρονΠερτ]ίνακαΣε- [βαστὸνἈραβικόνἈδι]αβηνικόν [Παρθικόνμέγιστο]νἡπόλις 5 [Ἀκραιφιέωντὸν]ἑαυτῆςσω- [τῆρακαὶεὐεργέτη]ν

Η αναφορά στον τιμητικό τίτλο Ἀδιαβηνικὸν μας επιτρέπει να χρονολογήσουμε την επιγραφή μετά το 195 μΧ ενώ η πιθανή αναφορά στον τιμητικό τίτλο Παρθι-κὸν να την χρονολογήσουμε μετά το 198 μΧ20

4 ΜΧ 98 Βάθρο (εικ 9) από τεφρό ασβεστόλιθο το οποίο προέρχεται σύμφωνα με την εγγραφή του Παππαδάκι στο Ευρετήριο του Μουσείου Χαιρώνειας από την παλαιοχριστιανική βασιλική της Αγίας Παρασκευής στα νότια της Χαιρώνειας21

Ύψ 091μ πλ 060μ πάχ 042μΎψ γρ 0025ndash003μ

2ος αι μΧ

ΣωτηρίχανΚαικι- λίουΖωΐλουθυ- γατέραΚλαύδιος Διογένηςὁἀνὴρ 5 καὶτὰτέκναψη- φίσματιβουλῆς καὶδήμου

Από τη Χαιρώνεια μαρτυρείται μία Καικιλία Λαμπρίς (IG VII 3418) η οποία θα μπορούσε να συνδέεται συγγενικά με τον Καικίλιο Ζωΐλο

5 ΜΧ 115 Ο Παππαδάκις δεν αναφέρει προέλευση στο ευρετήριο του Μουσείου Κίων από λευκό μάρμαρο σπασμένος στην πάνω και κάτω πλευρά του (εικ 10)

Ύψ 105μ διάμ 037μ Ύψ γρ 0047μ

20 D Kienast όπ π (σημ 4) 156ndash159 μΧ21 Σχετικά με αυτή τη βασιλική και με άλλες επιγραφές που έχουν βρεθεί εκεί βλ Υ Kal-

liontzis Deacutecrets de proxeacutenie et catalogues militaires de Cheacuteroneacutee trouveacutes lors des fouilles de la basilique paleacuteochreacutetienne drsquoHaghia Paraskeacutevi BCH 131(2007)475ndash514 ειδικά 476 σημ 1

316

2ος αι μΧ

ἘπαφρᾶςΦίρμουἩλίῳκαὶτῇπατρίδι

Τα γράμματα είναι χαραγμένα με ιδιαίτερη επιμέλεια και έχουν μνημειακό χαρα-κτήρα Αξιοσημείωτο είναι ότι υπάρχουν διαστήματα ανάμεσα στις λέξεις Από τη μορφή των γραμμάτων η επιγραφή θα μπορούσε να χρονολογηθεί στο 2ο αι μΧ Η διπλή ανάθεση στον Ήλιο και στην πατρίδα του ἘπαφρᾶΦίρμου είναι σπάνια Ίσως το ανάθημα το οποίο βρισκόταν πάνω στον αναθηματικό αυτό κίονα ήταν ένα ηλιακό ρολόι Το πιο γνωστό και καλοδιατηρημένο ηλιακό ρολόι πάνω σε κίονα είναι αυτό της Πομπηίας Έχουμε ακόμη αρκετές παραστάσεις ηλιακών ρολογιών πάνω σε κίονες ιδιαίτερα σε ψηφιδωτά22 Δυστυχώς δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι σχετικά με το τί έφερε ο κίων του Ἐπαφρᾶ

6 ΜΘ 2273 Kύβος από λευκό μάρμαρο άνω και κάτω φέρει κυμάτιο laquoἘξ Ἁγ Γεωργίου εὑρημένος (δῆθεν) μεταξὺ αὐτοῦ καὶ Φαλάρουraquo Εικ 11

Ύψος 054μ πλ 034μ πάχ 031μ Ύψ γρ 0026ndash003μ

1ος αἰ πX

P(oplii) Antisti Venusti Π(όπλιος)Ἀντίστιος Οὔνυστος 5 Κορίνθ(ιος)

Η συμπλήρωση Κορίνθιος στον 5ο στίχο είναι η πιο πιθανή Επειδή η επιγραφή είναι κακοχαραγμένη και έχει παραμείνει επί μακρόν στο ύπαιθρο τα γράμματα μετά το Ν έχουν αποσβεσθεί Στην παρούσα επιγραφή ακολουθείται ο κανόνας τῶν tria nomina Tο cognomen Bένυστος μαρτυρείται στη Θήβα (IG VII 2546) και στην Ολυμπία23 Το nomen gentiliciumἈντίστιος-Ἀνθέστιοςμαρτυρεῖται στὴν Πελοπόν-

22 K Schaldach Die antiken Sonnenuhren Griechenlands Frankfurt am Main 2006 34 Για το αγαλματίδιο το οποίο απεικονίζει δούλο να ακουμπά σε κίονα ο οποίος φέρει ηλιακό ρολόϊ βλ Fr Winter Die Typen der figuumlrlichen Terrakoten II Berlin 1903 442 nr 3 Για το ψηφιδωτό από την Αντιόχεια το οποίο φέρει παράσταση ηλιακού ρολογιού πάνω σε κίονα βλ D Levi Antioch Mosaic Pavements τόμ 1 (1947) 220

23 A D Rizakis ndash S Zoumbaki Roman Peloponnese I Meletemata 31 Athens 2001 520 αρ 331 (IvO 108)

317

νησο24 Η επιγραφή είναι μία από τις λίγες δίγλωσσες επιγραφές της Βοιωτίας25 Άλλη μία δίγλωσση επιτύμβια επιγραφή έχει βρέθει στις Θεσπιές Πρόκειται για τη στήλη του ΓαΐουΟὐαρίουΣτρατύλλου(IThesp 1273) η οποία θα μπορούσε να χρονολογηθεί στον 1ο αι πΧ

7 Επιτύμβια στήλη από γκριζωπό μάρμαρο Φέρει αετωματική επίστεψη με αποκεκρουμένη την άνω αριστερή γωνία Η προέλευση της επιγραφής αυτής είναι άγνωστη (εικ 12)

Ύψ 143μ πλ 054μ πάχ 019μΎψ γρ 002ndash005μ

1ος αι μΧ

ΜᾶρκεἌννιεχαῖρε

Γάϊεχαῖρε

Η επιγραφή είναι χαραγμένη εντός αποξεσμένης επιφάνειας η οποία έφερε κατά πάσα πιθανότητα παλαιότερη επιγραφή

Το όνομα Μᾶρκος και το nomen gentilicium Ἄννιος επανεμφανίζονται στον Ορχομενό στην επιτύμβια στήλη IG VII 3247 όπου έχουμε την επιγραφήΜᾶρκοςἌννιος|Ἐπίκτητος|χαῖρεΣτη νέα επιγραφή από το Μουσείο Χαιρώνειας δεν υπάρχει cognomen

8 MΘ 1470 Θραύσμα από φαιό λίθο σπασμένο στην κάτω του πλευρά άνω φέρει κοίλωμα Πιθανώς από τις Θεσπιές (εικ 13)

Ύψος 014μ πλ 042μ πάχ 017μ Ύψ γρ 004μ

1ος αἰ μX

Ἐπὶ[Σο]υλπικίᾳἙλένῃ

24 A D Rizakis ndash S Zoumbaki όπ π 110 αρ 3 Mαντίνεια Λ Ἀντίστιος σ 157 ἀρ 15 Λ Ἀντίστιος Mεγιστιανός (IG IV 835) σ 254 ἀρ 29 30 31 Ἀντίστιος Mάξιμ[ος] Corinth VIII 1 58 [3ος αι μΧ] Ἀντίσ[τιος]MIN[-- -]

25 Για δίγλωσσα επιτύμβια από την Ελλάδα βλ E Bauzon Lrsquoeacutepigraphie funeacuteraire bilingue des Italiens en Gregravece et en Asie aux IIe et Ier siegravecles av J-C στο Fr Biville ndash J-Cl Decourt ndash G Rougemont (eacuted) Bilinguisme greacuteco-latin et eacutepigraphie actes du colloque 17ndash19 mai 2004 Lyon 2008 109ndash128

318

9 ΜΧ 114 Ακέραια πλάκα απο φαιό μάρμαρο στην κάτω πλευρά της φέρει τέσσερις μετάλλινες λαβές (εικ 14)

Ο Παππαδάκις δεν σημειώνει προέλευση στο ευρετήριο του Μουσείου Χαιρώ-νειας Κατά πάσα πιθανότητα προέρχεται από την ίδια τη Χαιρώνεια

Ύψ 019μ πλ 138μ πάχ 042μΎψ γρ 0024ndash003μ

ΚυρίαχαῖρεἈγαθαμερίΚύριεχαῖρεἈθάνωνΚυρίαχαῖρεΧαροπὶσεμνοτάτη

Η ίδια επίκληση ΚύριεΚυρία αναγράφεται και στην επιγραφή Corinth VIII 1 136ΧαῖρεΚυρίαἀγαπωμένηΧαῖρεΚύριεἀγαπώμενεἈσπάζομαιἡμᾶςΚέρδωνὁἀδελφός Τον τρίτο στίχο της επιγραφής μνημονεύει ο Παππαδάκις26 Η πλάκα αυτή θα πρέπει να χρησιμοποιήθηκε σε δεύτερη χρήση ως κάλυμμα τάφου Από τη μορφή των γραμμάτων η επιγραφή θα μπορούσε να χρονολογηθεί στον 3ο αι μΧ αν και ο αμελής τρόπος χάραξης ευνοεί υστερότερη χρονολόγηση Ενδιαφέ-ρον είναι το γεγονός ότι παρά την ύστερη χρονολόγηση της επιγραφής τα ονόματα διατηρούν έναν βοιωτικό χαρακτήρα Η αρσενική μορφή του ονόματος Ἀγαθημε-ρίς Ἀγαθήμερος μαρτυρείται στις Θεσπιές και στη Θίσβη LGPN IIIB 2 το Ἀθάνων μαρτυρείται στο Ακραίφνιο και στην Κορώνεια LGPN IIIB 2 15 Η απάλειψη του τελικού σίγμα την οποία παρατηρούμε στα ονόματα Ἀγαθαμερί και Χαροπί είναι ένα συχνό φαινόμενο κατά την περίοδο αυτή27

Β Παρατηρήσεις στο σύνταγμα των επιγραφών των Θεσπιών (Inscriptions de Thespies) του P Roesch

Μερικές από τις επιγραφές τις οποίες περιέλαβε ο P Roesch στο σύνταγμα των επιγραφών των Θεσπιών στην πραγματικότητα προέρχονται από άλλες πόλεις της Βοιωτίας σύμφωνα με τις καταγραφές του Παπαδάκι στο ευρετήριο του Μουσείου Θηβών Η απόδοση από τον P Roesch των επιγραφών αυτών στις Θεσπιές οφείλεται στο γεγονός ότι ο δεύτερος τόμος του ευρετηρίου του Μουσείου Θηβών ήταν για δεκαετίες χαμένος Έχω ήδη επισημάνει σε παλαιότερο άρθρο ότι ορισμένες από αυτές τις επιγραφές δεν προέρχονται από τις Θεσπιές αλλά από άλλες βοιωτικές πόλεις28 Παρουσιάζω εδώ τον πλήρη κατάλογο

1 Το αποσπασματικό ψήφισμα IThesp 42 (εικ 15) προέρχεται από το Ακραίφ-

26 Ν Παππαδάκις Περὶ τὸ Χαρόπειον τῆς Κορωνείας ΑΔ 2(1916)256 σημ 127 Fr Gignac A Grammar of the Greek Papyri of the Roman and Byzantine Periods Milano 1976 125 28 Γ Καλλιοντζής όπ π Ηόρος 17ndash21(2004ndash2009)375 σημ 5

319

νιο Είχε καταγραφεί από τον Παππαδάκι υπ᾽ αρ 2291 ευρ Μουσείου Θηβών Σύμφωνα με την εγγραφή το θραύσμα προέρχεται όπως και το βάθρο του Σεπτι-μίου Σεβήρου (βλ παραπάνω τον αρ 4) από την αυλή Δ Νταμίκα Στην εγγραφή επίσης σημειώνεται laquoἀρχῆθεν λέγει ἐξ ἐκκλησίας τοῦ Ἁγ Γεωργίουraquo

2 Η ανάθεση στη Μεγάλη Μητέρα IThesp 286 (εικ 16) προέρχεται από την Κορώνεια και είχε καταγραφεί από τον Παππαδάκι υπ᾽ αρ 2334 ευρ Μουσείου Θηβών

3 Ο Roesch δημοσίευσε επίσης βάθρο προς τιμήν του Βαλεντινιανού (IThesp 452) το οποίο αποδίδει σωστά στις Θεσπιές αλλά αγνοεί ότι είχε ανευρεθεί κατά τις ανασκαφές του Παππαδάκι μπροστά από την εκκλησία του πολιούχου της Θήβας Αγίου Ιωάννη Καλοκτένη στην κεντρική πλατεία της Θήβας το 1921 Ο Παππα-δάκις το μετέφερε στο Μουσείο Θηβών και το κατέγραψε στο ευρετήριο του Μου-σείου (ΜΘ 2337)29 Σύμφωνα με την καταγραφή το βάθρο βρέθηκε εντοιχισμένο σε θεμέλια βυζαντινής περιόδου (εικ 17)

Βάθρο από λευκό ασβεστόλιθο σπασμένο στη δεξιά άνω γωνία στην άνω αρι-στερή και δεξιά πλευρά φέρει ταινία Άνω φέρει αποκεκρουμένο κυμάτιο Στην άνω επιφάνεια φέρει τόρμο τετράγωνης διατομής Στην πίσω πλευρά φέρει αναθύρωση

Ύψ 066μ πλ 046μ πάχ 044μ Ύψ γρ 003ndash004μ Το βάθρο αυτό του Βαλεντινιανού (ΜΘ 2337) που βρέθηκε στη Θήβα έχει τις

ίδιες ακριβώς διαστάσεις με βάθρο (ΜΘ 292) εικ 18 το οποίο φέρει αναγραφές προς τιμήν των αυτοκρατόρων Γαλιηνού (IThesp 444 253ndash268 μΧ) και Μαξιμιανού (IThesp 446 286ndash305) Τὸ βάθρο ΜΘ 292 έχει τις εξής διαστάσειςmiddot ύψ 066μ πλ 044μ πάχ 043μ ύψ γρ 0025ndash003μ

Οι διαστάσεις του είναι ίδιες με του βάθρου του Βαλεντινιανού Φέρει και αυτό ταινία στην άνω αριστερή και δεξιά πλευρά του και αναθύρωση στην πίσω πλευρά του Άνω σώζει τμήμα κυματίου Αξίζει να σημειωθεί ότι η επιγραφή προς τιμήν του Μαξιμιανού είναι χαραγμένη αναπόδα άρα ήδη την εποχή αυτή τα δύο τμήματα του βάθρου είχαν χωριστεί Το βάθρο αυτό βρέθηκε εντοιχισμένο στο υστερο-ρω-μαϊκό τείχος των Θεσπιών30 Βλέπουμε έτσι ότι το βάθρο του Βαλεντινιανού είναι μία ακόμη επιγραφή των Θεσπιών η οποία είχε μεταφερθεί κατά τους βυζαντι-

29 Μνεία της ευρέσεως βλ στο BCH 45(1921) Chronique des fouilles 515 ldquoAu museacutee est entreacutee provenant de la Cadmeacutee une nouvelle inscription (base) en lrsquohonneur de Valentinien (τὸνμέγιστονκαὶθειότατοναὔγουστονκαὶδεσπότηνἡμῶνἡπόλις)ˮ

30 A Plassart Fouilles de Thespies et de lrsquohieacuteron des muses de l᾽Heacutelicon Inscriptions Deacutedicaces de caractegravere religieux ou honorifique bornes de domaines sacreacutes BCH 50(1926)383ndash462 ειδικά 454 96

320

νούς χρόνους στη Θήβα31 Προκύπτει λοιπόν ότι το βάθρο που φέρει την επιγραφή αποτελούσε τμήμα ενός μεγαλύτερου μνημείου τα χαρακτηριστικά του οποίου θα μπορούσαν να μας οδηγήσουν στο να το χρονολογήσουμε κατά πάσα πιθανότητα στην ύστερη ελληνιστική περίοδο

Αξίζει να σημειωθεί ότι από τις Θεσπιές προέρχεται και άλλο βάθρο με τιμητική επιγραφή στον Βαλεντινιανό (ΜΘ 2064) Και αυτή η επιγραφή είναι χαραγμένη σε βάθρο της ελληνιστικής περιόδου το οποίο φέρει επιγραφές προς τιμήν ύστερων αυτοκρατόρων32

4 Ο P Roesch δημοσίευσε επίσης την επιγραφή REA 68(1966)73ndash74 11 (SEG 23 279) χωρίς αριθμό ευρετηρίου Πρόκειται για την επιγραφή ΜΘ 970 η οποία είχε βρεθεί στη Θήβα στα τέλη του 19ου αιώνος και σύμφωνα με το ευρετήριο του Μου-σείου laquoἐδωρήθη ὑπὸ τοῦ Θεοφ Μπότη ἐξαχθὲν ἐκ τοῦ ξενοδοχείου τουraquo Η επι-γραφή προέρχεται από τη Θήβα και δύσκολα θα μπορούσε να θεωρηθεί ψήφισμα του Κοινού των Βοιωτών καθως τα ψηφίσματα του Κοινού παρουσιάζονταν στο κέντρο του Κοινού την Ονχηστό και στα παμβοιωτικά ιερά Ιτώνιον και Αλαλκο-μένιον

5 Όπως είχα ήδη αναφέρει σε παλαιότερο άρθρο33 το θραύσμα του εδίκτου του Διοκλητιανού REA 68(1966)82ndash85 16 (SEG 23 282middot MΘ 2295) προέρχεται από τη Θίσβη

6 Ο λίθος ο οποίος φέρει τα ψηφίσματα προξενίας REA 68(1966)66ndash69 4ndash7 (SEG 23 289ndash291 ΜΘ 2269) προέρχεται από τη Μαμούρα (Αλαλκομενές) Πρόκει-ται λοιπόν ασφαλώς για ψηφίσματα προξενίας του Κοινού

31 Για τις άλλες επιγραφές Υ Kalliontzis Inscriptions drsquoeacutephegravebes agrave Thespies στο N Badoud (eacuted) Philologos Dionysios Meacutelanges offerts au Professeur Knoepfler Genegraveve 2011 315ndash341 ειδικά 322

32 Για το βάθρο βλ P Roesch IThesp 448ndash450 459 (Les Inscriptions de Thespies Lyon 20092)33 Γ Καλλιοντζής όπ π Ηόρος 17ndash21(2004ndash2009)375 5

321

REacuteSUMEacute

YANNIS KALLIONTZIS

Inscriptions beacuteotiennes drsquoeacutepoque impeacuteriale

Cet article est fondeacute en grande partie sur les enregistrements drsquoinscriptions dans lrsquoin-ventaire du Museacutee de Thegravebes et de Cheacuteroneacutee par lrsquoeacutephore de Beacuteotie lrsquoeacutepigraphiste N Pap-padakis qui a travailleacute au deacutebut du XXe s On publie deux miliaires de lrsquoeacutepoque de Trajan deacutecouverts par Pappadakis dans les villages drsquoYpsilantis et de Mavrogeia agrave proximiteacute de Kopaiumls et de Coroneacutee La premiegravere inscription porte eacutegalement une deacutedicace agrave Jovien la seconde une deacutedicace aux empereurs Valentinien Valens et Gratien ainsi qursquoune deacutedicace agrave Arcadius et agrave Honorius On publie en outre un fragment de base en lrsquohonneur de Sep-time Seacutevegravere provenant drsquoAkraiphia une base et une deacutedicace de Cheacuteroneacutee ainsi que quatre inscriptions funeacuteraires provenant de cette citeacute drsquoOrchomegravene de Coroneacutee et de Thespies Gracircce agrave lrsquoinventaire de Pappadakis on eacutetablit enfin lrsquoorigine veacuteritable de cinq inscriptions consideacutereacutees comme thespiennes par P Roesch

322

Εικ 1 Εικ 2

Εικ 3 Εικ 4

323

Εικ 5 Εικ 6

Εικ 8 Εικ 7

324

Εικ 9 Εικ 10

Εικ 11 Εικ 12

Εικ 13 Εικ 14

325

Εικ 15 Εικ 16

Εικ 17 Εικ 18

326

Εικ 19

3

Π Ε Ρ Ι Ε Χ ΟΜ Ε Ν Α

σ η μ ε ί ω μ α 7ndash8

ΑΤΤΙΚΗΣ

Ν ΠαΠαζαρκαδας ndash Ε ρωςςιουΤμῆμασυνθήκηςἈθηναίωντοῦ5ουαἰπΧ 9ndash16α Π ΜατθαιουΔύοἈττικὰψηφίσματα 17ndash42Βουλα Ν ΜΠαρδαΝηΔύονέαἈττικὰψηφίσματα 43ndash51Μ J OsbOrneAdditions(realandimagined)totheCorpusofAthenianCitizenship Decrees 53ndash78Β Ν ΜΠαρδαΝη ndash α Π ΜατθαιουΤιμαὶΦανοδήμουΔιύλλουΘυμαιτάδου 79ndash84KazuhirO TaKeuchiTenNotesonInscriptionsfromtheAtticDemes 85ndash106θ ΠΕτροΠουλουndashΕ-λ ΧωρΕΜηΤμῆμακαταλόγουἈθηναίων δημοτῶν 107ndash114ΓΕωρΓια Ε ΜαλουΧουΤὸἐνεπίγραφοβάθροτῶν ἀπὸ Φυλῆς τὸν δῆμον καταγαγόντων(SEG2845) 115ndash144ςοφια αλιφΕρηΣτοιχεῖαΔιονυσιακῆςλατρείαςσὲψήφισματῶνἸκαριέων 145ndash153αΝδροΝικη κ Μακρη ndash Νικη α ςακκαΧορηγικὴἐπιγραφὴΘαργηλίων 155ndash162Γ Ε ΜαλουΧου ndash δ ς ςουρλαςἘνεπίγραφοβάθρολαμπάδος 163ndash168δ ς ςουρλαςΒάθρολαμπάδος Θεμιστοκλέους Θεοφράστου Ἁγνουσίου 169ndash174α Π Ματθαιου ndash Ε ρωςςιουἘπιγραφὴχαραγμένησὲβράχοστὴνΚαμά- ριζαΛαυρίου 175ndash178ΓαληΝη δαςκαλακηΕνεπίγραφοςσκύφοςαπότηνΚηφισιά 179ndash186αρης τςαραΒοΠουλοςΕνεπίγραφακαρφιάήΗλογιστικήτουστρατούτα ελληνιστικάχρόνια 187ndash198Μαρια ΝτουρουΤοιερότωνΝυμφώνκαιμίανέαεπιγραφή 199ndash208ΕυαΓΓΕλος ς κρουςταληςΠαραθαλάσσιεςὀχυρώσειςστὴΣαλαμίνα 209ndash223

ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ

ΝΕκταριος ι ςκαΓκοςΝέεςἐπιγραφὲςἀπὸτὴΛακωνία 225ndash230ΕλΕΝη ζαΒΒουΤιμητικὴἐπιγραφὴΕὐρυκλειδῶνἀπὸτὴΛακωνία 231ndash240Μαρια ς διακουΜακουΝέαἀνάγνωσητοῦΜεσσηνιακοῦἱεροῦνόμου (IGV11316) 241ndash249ΕλΕΝη κουριΝουἈνιστάμεν ἐς τὸ γερώιονΝέαἀνάγνωσηκαὶἑρμηνεία τῆςIGV11317 251ndash260

4

Γ α ΠικουλαςΚαθώς ἐστι ἁμῖν ἁ χώραἩβόρειαμεθόριοςΜεσσηνίας καὶἈρκαδίαςndashἘπίμετροΒΝΜΠαρδαΝηἩἐπιγραφή 261ndash287Ξ αραΠοΓιαΝΝη ndash α Π ΜατθαιουἈπελευθερωτικὴἐπιγραφὴΦιγαλείας 289ndash307

ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΒΟΡΕΙΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ

ΓιαΝΝης καλλιοΝτζηςΕπιγραφέςΒοιωτίας 309ndash326Γ Ν Παλλης ndash Ν δ ΠΕτροΧΕιλοςἈδημοσίευτεςἀπελευθερωτικὲςἐπι- γραφὲςἀπὸτὴνὙπάτη 327ndash341αΝθη ΜΠατζιου ndash Γ α ΠικουλαςΨήφισματοῦΚοινοῦτῶνΜαγνήτων 343ndash350ΓιαΝΝης ζ τζιφοΠουλοςΧρυσάενεπίγραφαεπιστόμιανέακαιπαλαιά 351ndash356κ ρωΜιοΠουλουΈναgraffitoμεεμπορικέςσημειώσειςσεαγγείοαπότην Αμφίπολη 357ndash360

ΝΗΣΩΝ ΑΙΓΑΙΟΥ

ΓιωρΓος κ ΠαΠαδοΠουλοςἘπιγραφὲςἀπὸτὴνἈνάφη 361ndash373α Γ bλαΧοΠουλος ndash α Π ΜατθαιουΝεώτεραἀρχαιολογικὰἈστυπάλαιας 375ndash386α Π ΜατθαιουἘπιγραφὲςΝάξου 387ndash401ζωζη δ ΠαΠαδοΠουλουΠαριακά 403ndash418α Π ΜατθαιουΝέαςἐπιγραφῆςτῆςΣίφνουἐπανεξέτασις 419ndash424Ν ΠαΠαζαρκαδαςΝέαἐπιγραφὴπερὶΠτολεμαίωνἀπὸτὴΣίφνο 425ndash452Ν ΠαΠαζαρκαδαςndashz δ ΠαΠαδοΠουλουΣιφναϊκὸψήφισμαὑπὲρ ἈμφιχάρουςΣεριφίου 453ndash480δΕςΠοιΝα α τςαρδακαΣυμβολήστηνιστορικήτοπογραφίατηςαρχαίας πόλεωςΧίου 481ndash517λιλα ι ΜαραΓκου ndash α Π ΜατθαιουἘπιγραφὲςἀπὸτὴνχώρανκαὶτὴν πόλιντῆςΜινώαςἈμοργοῦ 519ndash534

ἔ ρ ε υ ν αΕ Π ΕλΕυθΕριου ndash Ν ι ςκαΓκοςΒουτιάνοιΛακωνίαςΕκκλησιές ΗανασκαφικήέρευναΙ 535ndash560Γ α ΠικουλαςΠαραλειπόμεναἐκΛακωνίας 561ndash564

ν ε κ ρ ο λ ο γ ί ε ς 565ndash574ΜιχάληςΜπορμπουδάκης(1831935ndash1552010) 567ndash571ΝίκοςΚοπάτος(2101927ndash3012012) 572ndash574

σ χ ό λ ι α 575ndash583

φέρ᾽ ὕδωρ φέρrsquo οἶνον ὦ παῖ φέρε ltδrsquogt ἀνθεμόεντας ἡμὶνστεφάνουςmiddot ἔνεικον ὡς δὴ πρὸς Ἔρωτα πυκταλίζω

Εἰςμνήμην

ΦίλιππουΒλάχουΓιάννηΖόμπολα

ΜιχάληΜπορμπουδάκηἝκτοραΚακναβάτου

ΜιχάληΤσακίρηΝίκουΚοπάτου

309

ΗΟΡΟΣ 22ndash25(2010ndash2013)309ndash326

ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΛΛΙΟΝΤΖΗΣ

Επιγραφές Βοιωτίας

Α Επιγραφές αυτοκρατορικών χρόνων από τη Βοιωτία

Συνεχίζω εδώ την παρουσίαση επιγραφών οι οποίες είτε ανακαλύφθηκαν είτε περισυνελέγησαν είτε κατεγράφησαν από τον σπουδαίο αρχαιολόγο και επιγρα-φικό Ν Παππαδάκι1 Πολλοί μεταγενέστεροι μελετητές της Βοιωτίας βασίστηκαν στο δικό του έργο για να δημοσιεύσουν και να μελετήσουν επιγραφές ή άλλα αντι-κείμενα από την Βοιωτία Τόσο από τα αρχεία του Γάλλου επιγραφικού M Feyel όσο και από τα αρχεία του H Ehrlich2 στις Inscriptiones Graecae προκύπτει ότι αντλούν πληροφορίες από τα ευρετήρια των Μουσείων τα οποία είχε συντάξει ο Παππαδάκις Το έργο του δείχνει τη σημασία που έχει η μεθοδική περισυλλογή και καταγραφή των αρχαιοτήτων οι οποίες απόκεινται στην ύπαιθρο

Δυο μιλιάρια από την περιοχή της Κωπαΐδος

Η Βοιωτία αποτελεί κομβικό σημείο του ελληνικού χώρου Ο δρόμος που ενώνει τη νότια με τη βόρεια Ελλάδα περνάει μέσα από τη Βοιωτία και ειδικότερα από την περιοχή της Κωπαΐδος Μέχρι στιγμής λίγες ήταν οι μαρτυρίες που αφορούσαν στο ρωμαϊκό ενδιαφέρον για έργα οδοποιΐας στη Βοιωτία Σε αυτές έρχονται να προ-στεθούν δύο μιλιάρια τα οποία αν και έχουν βρεθεί εδώ και έναν αιώνα περίπου από τον Παππαδάκι παραμένουν μέχρι σήμερα αδημοσίευτα3

Ευχαριστώ πολύ τον τ Διευθυντή της Θacute ΕΠΚΑ κ Β Αραβαντινό για την παραχώρηση άδειας δημοσίευσης των επιγραφών καθώς και τους Α Π Ματθαίου και Christel Muumlller για τις παρα-τηρήσεις τους

1 Για τον Παππαδάκι και το έργο του στη Βοιωτία βλ Γ Καλλιοντζής Ἐπιτύμβιες στῆλες ἀπὸ τὴ Βοιωτία Ηόρος 17ndash21(2004ndash2009)373ndash395 ειδικά 374 σημ 2

2 Για τα αρχεία του H Ehrlich τα οποία σχετίζονται με τη Βοιωτία βλ D Summa Lrsquoarchivio delle Inscriptiones Graecae (Berlino) Anabases 16(2012)267ndash293 ειδικά 269

3 Τα μιλιάρια αυτά παρουσίασα στο 6ο συνέδριο της Εταιρείας Βοιωτικών Μελετών τον Σεπτέμβριο του 2010 Αναφορά στην παρουσίαση αυτή κάνει ο D Knoepfler BE 2010 αρ 263 Στα μιλιάρια αυτά αναφέρεται η Α Kolb (Die Erfassung und Vermessung der Welt bei den Roumlmern στο Kl Geus ndash M Rathmann Vermessung der Oikumene Berlin 2013 107ndash119 ειδικά 116 σημ 50) χάρη σε πληροφορίες που της έδωσε ο Fr Mottas χωρίς όμως να γνωρίζει την ακριβή προέλευσή τους

310

1 Το πρώτο μιλιάριο ΜΘ 2264 (εικ 1ndash2) περισυνέλεξε ο Παππαδάκις από το χωριό Δεγλές το οποίο σήμερα ονομάζεται Μαυρόγεια (βλ χάρτη εικ 19)

Ύψ 052μ διάμ 032μΎψ γρ 004μ Ἰοβιανοῦ 002ndash004μ

115ndash116 πΧ

Imp(erator) Ca[esar] Nervae [fi(lius) Nerva] Traianus Op[ti]- mus Aug(ustus) Germ(anicus) Dac(icus) 5 [[Parthicus pontif(ex) ma]]- ximus tri[b(unicia) po]- tes(tate) XIX Imp(erator) VIIII co(n)s(ul) [VI] pate[r patriae] [mensuris viarum] 10 [actis poni iussit] - - - - - - - - -

Οι αναγραφόμενοι τίτλοι δηλαδή ο τίτλος Optimus ο οποίος χρονολογείται το δεύτερο μισό του 114 μΧ η 19η φορά της δημαρχικής εξουσίας η οποία χρονολογεί-ται πριν από το 116 μΧ ο τίτλος του Αυτοκράτορος για 9η φορά ο οποίος χρονολο-γείται το 115 μΧ οδηγούν στην ασφαλή χρονολόγηση του μιλιαρίου στο 115 μΧ4 Ο τιμητικός τίτλος Parthicus είναι γραμμένος σε αποξεσμένη επιφάνεια και φαίνεται ότι προστέθηκε αργότερα Το αρχικό κείμενο στον στίχο 5 θα πρέπει να ήταν Pontif Max Ο τίτλος Parthicus θα πρέπει να προστέθηκε ένα μόλις χρόνο μετά την χάραξη του μιλιαρίου δηλαδή το 116 μΧ μετά τη νίκη του Τραϊανού επί των Πάρθων

II Το μιλιάριο φέρει στην πίσω του πλευρά τη μεταγενέστερη αναγραφή (εικ 2)

Τὸνκύριονὑμῶν ΦλἸοβιανὸν Αὔγ

Η σύντομη θητεία του Ιοβιανού στον αυτοκρατορικό θώκο χρονολογείται από τις 27 Ιουνίου 363 έως τις 17 Φεβρουαρίου 364 μΧ

Στα αριστερά της αναγραφής του Ιοβιανού υπαρχούν ίχνη τα οποία θα μπο-

4 D Kienast Roumlmische Kaisertabelle Grundzuumlge einer roumlmischen Kaiserchronologie Darmstadt 1990 123 Imp IXndashXI 115 μΧ

311

ρούσαν να ανήκουν σε παλαιότερη αναγραφή Διακρίνουμε τα εξής ίχνη Κ[--]|Κ[--]|ΜΑ[--]

2 Το δεύτερο μιλιάριο (ΜΘ 2266) περισυνέλεξε ο Παππαδάκις από την ερει-πωμένη εκκλησία της Παναγίας μισή ώρα ανατολικά του χωριού Βρασταμίτες το οποίο σήμερα ονομάζεται Υψηλάντης Το μιλιάριο φέρει την ίδια επιγραφή με αυτό του χωριού Δεγλές Τμήμα όμως του κειμένου αποξέστηκε για να χαραχθούν δύο μεταγενέστερες αναγραφές (IIndashIII) εικ 3ndash4

Ύψ 122μ διάμ 029μ Ύψ γρ 0045ndash004 (Parthicus 004μ)

115 μΧndash116 μΧ

1 [Imp(erator) Caesa]r [Nervae fi(lius) Ne]rva [Traianus Op]ti- mus Aug(ustus) [Ge]rm(anicus) Dac(icus) 5 [[Parthicus pontif(ex) ma]]- ximus trib(unicia) po- tes(tate) XIX Imp(erator) VIIII co(n)s(ul) VI pater patriae mensuris viarum 10 actis poni iussit

IIIΓ

Το μιλιάριο αυτό φέρει ακριβώς το ίδιο κείμενο με το προηγούμενο αλλά στο τέλος σώζει και τη μνεία της αποστάσεως με τον λατινικό και τον ελληνικό αριθμό IIIΓ

II Στην πίσω πλευρά του μιλιάριου έχει χαραχθεί μεταγενέστερη επιγραφή προς τιμήν των συναυτοκρατόρων Βαλεντινιανού Βάλεντος και Γρατιανού Εικ 5

367ndash375 μΧ

τοὺςκ[υρίουςἡμῶν] ΦλΦλΒαλλεντινιανὸν καὶΒάλενταΑὐγγ καὶΦλάϊον 5 ΓρατιανὸνΑὔγ

Η περίοδος της κοινής παρουσίας των τριών αυτών αυτοκρατόρων χρονολογείται από το 367 μΧ όταν ο Γρατιανός προστίθεται στο ζεύγος των αδελφών αυτοκρατόρων

312

Βαλεντινιανού Αacute και Βάλεντος έως το 375 έτος θανάτου του Βαλεντινιανού Αacute5 Δύο ακόμα επιγραφές της Βοιωτίας προερχόμενες από τις Θεσπιές μνημονεύουν τον Βαλεντινιανό η IThesp 450 και 4526

III Το μιλιάριο φέρει ακόμη μεταγενέστερη αναγραφή των συναυτοκρατόρων Αρκαδίου και Ονωρίου Για να χαραχθεί αυτή η επιγραφή αποξέσθηκε το άνω τμήμα της επιγραφής του Τραϊανού (εικ 6)

383ndash395 μΧ

Dd nn (ie dominis nostris) Arcad- i(o) et Honori(o) Augg (ie Augustis)

Παράλληλα Στην περίοδο του Τραϊανού έγιναν στην επαρχία της Αχαΐας πολλά οδοποιητικά έργα όπως μαρτυρούν και άλλα μιλιάρια αυτής της περιόδου από την Ελλάδα

Στον ελλαδικό χώρο έχουν βρεθεί άλλα επτά μιλιάρια της εποχής του Τραϊα-νού7 H έκφραση mensuris viarum actis poni iussit η οποία μεταφράζεται laquoδιέταξε να τοποθετηθεί (το μιλιάριο) αφού μετρήθηκαν οι δρόμοιraquo εμφανίζεται και σε άλλα μιλιάρια του Τραϊανού από την επαρχία της Αχαΐας το μιλιάριο του Επιταλίου8 το μιλιάριο του Μεσολογγίου9 και το μιλιάριο της Πάτρας10 πιθανώς το αποσπα-σματικό μιλιάριο από τη Μεγαλόπολη11 και ίσως τέλος το αποσπασματικό μιλιάριο της Λιβαδειάς (CIL III 565 IG VII 3164) Επειδή μέχρι τώρα τα σωζόμενα μιλιά-

5 D Kienast όπ π 322ndash329 Μιλιάρια με ύστερες αναγραφές των ονομάτων του Βαλεντι-νιανού και του Βάλεντος έχουν βρεθεί στη Λακωνία βλ Γ Σταϊνχάουερ Τρία μιλιάρια ἀπὸ τὴ Λακωνία Ηόρος 10ndash12(1992ndash1998)283ndash286 αρ 2ndash3

6 Για την IThesp 452 βλ στο παρόν άρθρο 319ndash320 αρ 37 Μιλιάρια του Τραϊανού στην Ελλάδα Κ Αξιώτη Ρωμαϊκοὶ δρόμοι τῆς Αἰτωλοακαρ-

νανίας ΑΔ 35(1980) Α 186ndash187 τρία μιλιάρια της Via Egnatia P Collart Les milliaires de la Via Egnatia BCH 100(1976)197ndash198 τα αρ 2 3 4 μιλιάρια μιλιάριο από το Επιτάλιον της Ηλείας ΑΕ 19691970 σ 162 αρ 589 (Μ Sasel-Kos 1979 Inscriptiones latinae in Graecia repertae Additamenta ad CIL III Faenza 1979 67 αρ 156) μιλιάριο άγνωστης προέλευσης στο Μουσείο της Μεγαλόπο-λης IG V 2 458 (Μ Sasel-Kos 66 αρ 155 Γ Α Πίκουλας Miliaria Peloponnesi Ηόρος 10ndash12(1992ndash1998)308 αρ 2) και μιλιάριο από την Πάτρα A D Rizakis Achaiumle II La citeacute de Patras Eacutepigraphie et histoire Meletemata 25 Athegravenes 1998 27a το οποίο φέρει και αυτό μεταγενέστερη αναγραφή προς τιμήν των αυτοκρατόρων Αρκαδίου και Ονωρίου

8 Π Θεμέλης ΑΕ 196970 162 αρ 589 (Μ Sasel-Kos 67 αρ 156) 9 Κ Αξιώτη όπ π 186ndash187 10 Βλ A D Rizakis όπ π 27a ο οποίος σχολιάζει τη χρονολόγηση του μιλιαρίου και επι-

σημαίνει τη σημασία της εκφράσεως mensuris viarum actis poni iussit που απαντά και στα άλλα μιλιάρια

11 IG V 2 458 Μ Sasel-Kos 66 αρ 155

ρια της επoχής του Τραϊανού τα οποία χρονολογούνται την περίοδο μετά το 115 μΧ και φέρουν την έκφραση mensuris actis poni iussit προέρχονταν από τη δυτική Ελλάδα και την Πελοπόννησο είχε θεωρηθεί ότι το πρόγραμμα οδοποιίας του Τρα-ϊανού επικεντρωνόταν σε αυτές τις περιοχές εξαιτίας και της εγγύτητάς τους με την Ιταλία Χάρη στα δύο νέα μιλιάρια από την Κωπαΐδα φαίνεται λοιπόν πως και η Βοιωτία είχε επωφεληθεί από τα έργα μέτρησης και ευθυγράμμισης των οδών της εποχής του Τραϊανού Όπως έχει υποστηριχθεί12 τα έργα οδοποιίας του Τραϊα-νού στην Ελλάδα δεν φαίνεται να συνδέονται με την εκστρατεία του ενάντια στους Πάρθους αλλά εντάσσονται σε ένα γενικότερο πρόγραμμα του ρέκτη αυτοκράτο-ρος για τη βελτίωση των συγκοινωνιών της αυτοκρατορίας

Τοπογραφικά Όπως φαίνεται και στον χάρτη (εικ 19) και τα δύο χωριά όπου βρέθηκαν τα μιλιάρια βρίσκονται στο κέντρο της Κωπαΐδος το ένα βορείως (Μαυ-ρόγεια) και το άλλο νοτίως (Υψηλάντης) του δρόμου της κεντρικής Ελλάδος Η Tabula Peutingeriana αναφέρει ως σταθμό στην περιοχή της Κωπαΐδος την Κορώ-νεια Θα μπορούσαμε λοιπόν να υποθέσουμε ότι η απόσταση των τριών μιλίων αφορά σε μία απόσταση από αυτόν τον σταθμό Τα τρία μίλια που αναγράφονται στο μιλιάριο είναι περίπου 5 χλμ δηλαδή όσο σχεδόν απέχει το χωριό Υψηλάντης από την αρχαία Κορώνεια Ίσως λοιπόν το μιλιάριο δεν μετακινήθηκε πολύ από την αρχική του θέση Τα Μαυρόγεια βρίσκονται βορείως του δρόμου της κεντρικής Ελλάδος και βορειοδυτικά της Κορώνειας Θα μπορούσαν λοιπόν τα δύο μιλιάρια να προσδιορίζουν δυτικά και ανατολικά την οδό προς την Κορώνεια13

Πρέπει επίσης να σημειώσουμε ότι στην περιοχή της Κορωνείας βρίσκονταν δύο σημαντικά βοιωτικά ιερά το Ιτώνιον και το Αλαλκομένειον Τα ιερά αυτά δεν έχουν ακόμα εντοπιστεί αλλά ορισμένες επιγραφές δείχνουν ότι συνέχιζαν να είναι σημαντικά και κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους Πρόσφατα μάλιστα ο D Knoepfler συνδέοντας τρία θραύσματα αποκατέστησε το κείμενο μιας βάσης προς τιμήν του Τραϊανού την οποία είχαν στήσει στο Ιτώνιο της Κορωνείας τα κοινά Αχαιών Βοιωτών Ευβοέων Λοκρών Φωκέων και Δωριέων14

12 S Zoumbaki Elis und Olympia in der Kaiserzeit Meletemata 32 Athen 2001 172ndash177 και ειδικότερα 173 Στο ίδιο συμπέρασμα φτάνει και η Α Kolb 2013 118 η οποία φαίνεται να αγνοεί την παρουσίαση της Σ Ζουμπάκη

13 Για τη θέση της Κορώνειας στην Tabula Peutingeriana βλ W K Pritchett Studies in Ancient Greek Topography (Part III) Berkeley 1980 κεφ Greek Section of Peutinger Table 233

14 D Knoepfler Lrsquoexercice de la magistrature feacutedeacuterale beacuteotienne par des ldquoeacutetrangersrdquo agrave lrsquoeacutepoque impeacuteriale conseacutequence de lrsquoextension du Koinon en dehors des frontiegraveres de la Beacuteotie ou simple effet drsquoune multi-citoyenneteacute individuelle στο Anna Heller ndash Anne Valeacuterie Pont (eacuted) Patrie drsquoorigine et

313

314

Σύμφωνα με παρατηρήση του Fr Mottas στο προαναφερθέν άρθρο της A Kolb15 η σήμερα χαμένη επιγραφή CIL III 565 = IG VII 3164 θα μπορούσε να είναι ένα μιλιάριο της εποχής του Τραϊανού Η επιγραφή αυτή ήταν εντοιχισμένη σε τζαμί στη Λιβαδειά και δημοσιεύτηκε το 1843 απὸ τον L Stephani16 Όπως φαίνεται από το σχέδιο το οποίο παρέχει ο Stephani είναι δύσκολο να οδηγηθούμε σε ασφαλή συμπεράσματα

Στην ίδια περιοχή στο χωριό Πέτρα (Σιάχο) ο Ν Παππαδάκις περισυνέλεξε ένα άλλο μιλιάριο (ΜΘ 2265) γραμμένο στα ελληνικά το οποίο είχε δημοσιεύσει το 1905 ο L Bizard17 και φέρει την ακόλουθη επιγραφή (εικ 7)

[Αὐ]τοκράτο|ροςΤραγιανοῦ|ἈδριανοῦΚαί|σαροςμείλι|ονἀπὸἈ(λα)λκο|-μεναίουἀ|νέστησεν|ἡκώμη

Δεν είναι γνωστή η κώμη η οποία έστησε αυτό το μιλιάριο

Ύστερες αναγραφές Οι αναγραφές ονομάτων υστέρων αυτοκρατόρων στα μιλι-άρια προκατόχων τους είναι ένα αρκετά κοινό φαινόμενο Εντύπωση προκαλεί η σπάνια αναφορά στον αυτοκράτορα Ιοβιανό Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν οι μεταγενέστερες αυτές αναγραφές οφείλονται σε ανακατασκευή του δρόμου ή απλώς τιμούν τον εκάστοτε αυτοκράτορα18 Η συχνή ανεύρεση στην Αττική και στην Πελοπόννησο μιλιαρίων της περιόδου των αυτοκρατόρων Αρκαδίου και Ονωρίου έχει οδηγήσει τους μελετητές στο συμπέρασμα ότι οι δύο συναυτοκράτορες πράγ-ματι έδειξαν ενδιαφέρον για την επισκευή των δρόμων στον ελλαδικό χώρο19

Άλλες επιγραφές Βοιωτίας

3 ΜΘ 2311 Θραύσμα τιμητικού βάθρου του Σεπτιμίου Σεβήρου σπασμένο στη δεξιά του πλευρά (εικ 8) Σύμφωνα με την εγγραφή του Ν Παππαδάκι στο ευρε-τήριο του Μουσείου της Θήβας προέρχεται από την αυλή του Δημητρίου Νταμίκα στο Ακραίφνιο Είναι άγνωστο πού βρισκόταν αυτή η αυλή

Ύψ 025μ πλ 030μ πάχ 034μ Ύψ γρ 004μ

patries eacutelectives les citoyenneteacutes multiples dans le monde grec drsquoeacutepoque romaine 2012 223ndash247 ειδικά 240ndash247

15 Α Kolb όπ π (σημ 3) 116 σημ 50 16 L Stephani Reise durch einige Gegenden des noumlrdlichen Griechenlandes Leipzig 1843 69 41

Taf V nr 41 17 L Bizard Inscriptions de Beacuteotie BCH 29(1905)99 ldquoSiakho ndash Dans le cimetiegravere qui entoure

lrsquoeacuteglise des Sts Taxiarquesˮ 18 A D Rizakis όπ π (σημ 7) 59 19 A D Rizakis όπ π 59

315

198ndash211 μΧ

[AὐτοκράτοραΚαίσαρ]αΣεπτί- [μιονΣεβῆρονΠερτ]ίνακαΣε- [βαστὸνἈραβικόνἈδι]αβηνικόν [Παρθικόνμέγιστο]νἡπόλις 5 [Ἀκραιφιέωντὸν]ἑαυτῆςσω- [τῆρακαὶεὐεργέτη]ν

Η αναφορά στον τιμητικό τίτλο Ἀδιαβηνικὸν μας επιτρέπει να χρονολογήσουμε την επιγραφή μετά το 195 μΧ ενώ η πιθανή αναφορά στον τιμητικό τίτλο Παρθι-κὸν να την χρονολογήσουμε μετά το 198 μΧ20

4 ΜΧ 98 Βάθρο (εικ 9) από τεφρό ασβεστόλιθο το οποίο προέρχεται σύμφωνα με την εγγραφή του Παππαδάκι στο Ευρετήριο του Μουσείου Χαιρώνειας από την παλαιοχριστιανική βασιλική της Αγίας Παρασκευής στα νότια της Χαιρώνειας21

Ύψ 091μ πλ 060μ πάχ 042μΎψ γρ 0025ndash003μ

2ος αι μΧ

ΣωτηρίχανΚαικι- λίουΖωΐλουθυ- γατέραΚλαύδιος Διογένηςὁἀνὴρ 5 καὶτὰτέκναψη- φίσματιβουλῆς καὶδήμου

Από τη Χαιρώνεια μαρτυρείται μία Καικιλία Λαμπρίς (IG VII 3418) η οποία θα μπορούσε να συνδέεται συγγενικά με τον Καικίλιο Ζωΐλο

5 ΜΧ 115 Ο Παππαδάκις δεν αναφέρει προέλευση στο ευρετήριο του Μουσείου Κίων από λευκό μάρμαρο σπασμένος στην πάνω και κάτω πλευρά του (εικ 10)

Ύψ 105μ διάμ 037μ Ύψ γρ 0047μ

20 D Kienast όπ π (σημ 4) 156ndash159 μΧ21 Σχετικά με αυτή τη βασιλική και με άλλες επιγραφές που έχουν βρεθεί εκεί βλ Υ Kal-

liontzis Deacutecrets de proxeacutenie et catalogues militaires de Cheacuteroneacutee trouveacutes lors des fouilles de la basilique paleacuteochreacutetienne drsquoHaghia Paraskeacutevi BCH 131(2007)475ndash514 ειδικά 476 σημ 1

316

2ος αι μΧ

ἘπαφρᾶςΦίρμουἩλίῳκαὶτῇπατρίδι

Τα γράμματα είναι χαραγμένα με ιδιαίτερη επιμέλεια και έχουν μνημειακό χαρα-κτήρα Αξιοσημείωτο είναι ότι υπάρχουν διαστήματα ανάμεσα στις λέξεις Από τη μορφή των γραμμάτων η επιγραφή θα μπορούσε να χρονολογηθεί στο 2ο αι μΧ Η διπλή ανάθεση στον Ήλιο και στην πατρίδα του ἘπαφρᾶΦίρμου είναι σπάνια Ίσως το ανάθημα το οποίο βρισκόταν πάνω στον αναθηματικό αυτό κίονα ήταν ένα ηλιακό ρολόι Το πιο γνωστό και καλοδιατηρημένο ηλιακό ρολόι πάνω σε κίονα είναι αυτό της Πομπηίας Έχουμε ακόμη αρκετές παραστάσεις ηλιακών ρολογιών πάνω σε κίονες ιδιαίτερα σε ψηφιδωτά22 Δυστυχώς δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι σχετικά με το τί έφερε ο κίων του Ἐπαφρᾶ

6 ΜΘ 2273 Kύβος από λευκό μάρμαρο άνω και κάτω φέρει κυμάτιο laquoἘξ Ἁγ Γεωργίου εὑρημένος (δῆθεν) μεταξὺ αὐτοῦ καὶ Φαλάρουraquo Εικ 11

Ύψος 054μ πλ 034μ πάχ 031μ Ύψ γρ 0026ndash003μ

1ος αἰ πX

P(oplii) Antisti Venusti Π(όπλιος)Ἀντίστιος Οὔνυστος 5 Κορίνθ(ιος)

Η συμπλήρωση Κορίνθιος στον 5ο στίχο είναι η πιο πιθανή Επειδή η επιγραφή είναι κακοχαραγμένη και έχει παραμείνει επί μακρόν στο ύπαιθρο τα γράμματα μετά το Ν έχουν αποσβεσθεί Στην παρούσα επιγραφή ακολουθείται ο κανόνας τῶν tria nomina Tο cognomen Bένυστος μαρτυρείται στη Θήβα (IG VII 2546) και στην Ολυμπία23 Το nomen gentiliciumἈντίστιος-Ἀνθέστιοςμαρτυρεῖται στὴν Πελοπόν-

22 K Schaldach Die antiken Sonnenuhren Griechenlands Frankfurt am Main 2006 34 Για το αγαλματίδιο το οποίο απεικονίζει δούλο να ακουμπά σε κίονα ο οποίος φέρει ηλιακό ρολόϊ βλ Fr Winter Die Typen der figuumlrlichen Terrakoten II Berlin 1903 442 nr 3 Για το ψηφιδωτό από την Αντιόχεια το οποίο φέρει παράσταση ηλιακού ρολογιού πάνω σε κίονα βλ D Levi Antioch Mosaic Pavements τόμ 1 (1947) 220

23 A D Rizakis ndash S Zoumbaki Roman Peloponnese I Meletemata 31 Athens 2001 520 αρ 331 (IvO 108)

317

νησο24 Η επιγραφή είναι μία από τις λίγες δίγλωσσες επιγραφές της Βοιωτίας25 Άλλη μία δίγλωσση επιτύμβια επιγραφή έχει βρέθει στις Θεσπιές Πρόκειται για τη στήλη του ΓαΐουΟὐαρίουΣτρατύλλου(IThesp 1273) η οποία θα μπορούσε να χρονολογηθεί στον 1ο αι πΧ

7 Επιτύμβια στήλη από γκριζωπό μάρμαρο Φέρει αετωματική επίστεψη με αποκεκρουμένη την άνω αριστερή γωνία Η προέλευση της επιγραφής αυτής είναι άγνωστη (εικ 12)

Ύψ 143μ πλ 054μ πάχ 019μΎψ γρ 002ndash005μ

1ος αι μΧ

ΜᾶρκεἌννιεχαῖρε

Γάϊεχαῖρε

Η επιγραφή είναι χαραγμένη εντός αποξεσμένης επιφάνειας η οποία έφερε κατά πάσα πιθανότητα παλαιότερη επιγραφή

Το όνομα Μᾶρκος και το nomen gentilicium Ἄννιος επανεμφανίζονται στον Ορχομενό στην επιτύμβια στήλη IG VII 3247 όπου έχουμε την επιγραφήΜᾶρκοςἌννιος|Ἐπίκτητος|χαῖρεΣτη νέα επιγραφή από το Μουσείο Χαιρώνειας δεν υπάρχει cognomen

8 MΘ 1470 Θραύσμα από φαιό λίθο σπασμένο στην κάτω του πλευρά άνω φέρει κοίλωμα Πιθανώς από τις Θεσπιές (εικ 13)

Ύψος 014μ πλ 042μ πάχ 017μ Ύψ γρ 004μ

1ος αἰ μX

Ἐπὶ[Σο]υλπικίᾳἙλένῃ

24 A D Rizakis ndash S Zoumbaki όπ π 110 αρ 3 Mαντίνεια Λ Ἀντίστιος σ 157 ἀρ 15 Λ Ἀντίστιος Mεγιστιανός (IG IV 835) σ 254 ἀρ 29 30 31 Ἀντίστιος Mάξιμ[ος] Corinth VIII 1 58 [3ος αι μΧ] Ἀντίσ[τιος]MIN[-- -]

25 Για δίγλωσσα επιτύμβια από την Ελλάδα βλ E Bauzon Lrsquoeacutepigraphie funeacuteraire bilingue des Italiens en Gregravece et en Asie aux IIe et Ier siegravecles av J-C στο Fr Biville ndash J-Cl Decourt ndash G Rougemont (eacuted) Bilinguisme greacuteco-latin et eacutepigraphie actes du colloque 17ndash19 mai 2004 Lyon 2008 109ndash128

318

9 ΜΧ 114 Ακέραια πλάκα απο φαιό μάρμαρο στην κάτω πλευρά της φέρει τέσσερις μετάλλινες λαβές (εικ 14)

Ο Παππαδάκις δεν σημειώνει προέλευση στο ευρετήριο του Μουσείου Χαιρώ-νειας Κατά πάσα πιθανότητα προέρχεται από την ίδια τη Χαιρώνεια

Ύψ 019μ πλ 138μ πάχ 042μΎψ γρ 0024ndash003μ

ΚυρίαχαῖρεἈγαθαμερίΚύριεχαῖρεἈθάνωνΚυρίαχαῖρεΧαροπὶσεμνοτάτη

Η ίδια επίκληση ΚύριεΚυρία αναγράφεται και στην επιγραφή Corinth VIII 1 136ΧαῖρεΚυρίαἀγαπωμένηΧαῖρεΚύριεἀγαπώμενεἈσπάζομαιἡμᾶςΚέρδωνὁἀδελφός Τον τρίτο στίχο της επιγραφής μνημονεύει ο Παππαδάκις26 Η πλάκα αυτή θα πρέπει να χρησιμοποιήθηκε σε δεύτερη χρήση ως κάλυμμα τάφου Από τη μορφή των γραμμάτων η επιγραφή θα μπορούσε να χρονολογηθεί στον 3ο αι μΧ αν και ο αμελής τρόπος χάραξης ευνοεί υστερότερη χρονολόγηση Ενδιαφέ-ρον είναι το γεγονός ότι παρά την ύστερη χρονολόγηση της επιγραφής τα ονόματα διατηρούν έναν βοιωτικό χαρακτήρα Η αρσενική μορφή του ονόματος Ἀγαθημε-ρίς Ἀγαθήμερος μαρτυρείται στις Θεσπιές και στη Θίσβη LGPN IIIB 2 το Ἀθάνων μαρτυρείται στο Ακραίφνιο και στην Κορώνεια LGPN IIIB 2 15 Η απάλειψη του τελικού σίγμα την οποία παρατηρούμε στα ονόματα Ἀγαθαμερί και Χαροπί είναι ένα συχνό φαινόμενο κατά την περίοδο αυτή27

Β Παρατηρήσεις στο σύνταγμα των επιγραφών των Θεσπιών (Inscriptions de Thespies) του P Roesch

Μερικές από τις επιγραφές τις οποίες περιέλαβε ο P Roesch στο σύνταγμα των επιγραφών των Θεσπιών στην πραγματικότητα προέρχονται από άλλες πόλεις της Βοιωτίας σύμφωνα με τις καταγραφές του Παπαδάκι στο ευρετήριο του Μουσείου Θηβών Η απόδοση από τον P Roesch των επιγραφών αυτών στις Θεσπιές οφείλεται στο γεγονός ότι ο δεύτερος τόμος του ευρετηρίου του Μουσείου Θηβών ήταν για δεκαετίες χαμένος Έχω ήδη επισημάνει σε παλαιότερο άρθρο ότι ορισμένες από αυτές τις επιγραφές δεν προέρχονται από τις Θεσπιές αλλά από άλλες βοιωτικές πόλεις28 Παρουσιάζω εδώ τον πλήρη κατάλογο

1 Το αποσπασματικό ψήφισμα IThesp 42 (εικ 15) προέρχεται από το Ακραίφ-

26 Ν Παππαδάκις Περὶ τὸ Χαρόπειον τῆς Κορωνείας ΑΔ 2(1916)256 σημ 127 Fr Gignac A Grammar of the Greek Papyri of the Roman and Byzantine Periods Milano 1976 125 28 Γ Καλλιοντζής όπ π Ηόρος 17ndash21(2004ndash2009)375 σημ 5

319

νιο Είχε καταγραφεί από τον Παππαδάκι υπ᾽ αρ 2291 ευρ Μουσείου Θηβών Σύμφωνα με την εγγραφή το θραύσμα προέρχεται όπως και το βάθρο του Σεπτι-μίου Σεβήρου (βλ παραπάνω τον αρ 4) από την αυλή Δ Νταμίκα Στην εγγραφή επίσης σημειώνεται laquoἀρχῆθεν λέγει ἐξ ἐκκλησίας τοῦ Ἁγ Γεωργίουraquo

2 Η ανάθεση στη Μεγάλη Μητέρα IThesp 286 (εικ 16) προέρχεται από την Κορώνεια και είχε καταγραφεί από τον Παππαδάκι υπ᾽ αρ 2334 ευρ Μουσείου Θηβών

3 Ο Roesch δημοσίευσε επίσης βάθρο προς τιμήν του Βαλεντινιανού (IThesp 452) το οποίο αποδίδει σωστά στις Θεσπιές αλλά αγνοεί ότι είχε ανευρεθεί κατά τις ανασκαφές του Παππαδάκι μπροστά από την εκκλησία του πολιούχου της Θήβας Αγίου Ιωάννη Καλοκτένη στην κεντρική πλατεία της Θήβας το 1921 Ο Παππα-δάκις το μετέφερε στο Μουσείο Θηβών και το κατέγραψε στο ευρετήριο του Μου-σείου (ΜΘ 2337)29 Σύμφωνα με την καταγραφή το βάθρο βρέθηκε εντοιχισμένο σε θεμέλια βυζαντινής περιόδου (εικ 17)

Βάθρο από λευκό ασβεστόλιθο σπασμένο στη δεξιά άνω γωνία στην άνω αρι-στερή και δεξιά πλευρά φέρει ταινία Άνω φέρει αποκεκρουμένο κυμάτιο Στην άνω επιφάνεια φέρει τόρμο τετράγωνης διατομής Στην πίσω πλευρά φέρει αναθύρωση

Ύψ 066μ πλ 046μ πάχ 044μ Ύψ γρ 003ndash004μ Το βάθρο αυτό του Βαλεντινιανού (ΜΘ 2337) που βρέθηκε στη Θήβα έχει τις

ίδιες ακριβώς διαστάσεις με βάθρο (ΜΘ 292) εικ 18 το οποίο φέρει αναγραφές προς τιμήν των αυτοκρατόρων Γαλιηνού (IThesp 444 253ndash268 μΧ) και Μαξιμιανού (IThesp 446 286ndash305) Τὸ βάθρο ΜΘ 292 έχει τις εξής διαστάσειςmiddot ύψ 066μ πλ 044μ πάχ 043μ ύψ γρ 0025ndash003μ

Οι διαστάσεις του είναι ίδιες με του βάθρου του Βαλεντινιανού Φέρει και αυτό ταινία στην άνω αριστερή και δεξιά πλευρά του και αναθύρωση στην πίσω πλευρά του Άνω σώζει τμήμα κυματίου Αξίζει να σημειωθεί ότι η επιγραφή προς τιμήν του Μαξιμιανού είναι χαραγμένη αναπόδα άρα ήδη την εποχή αυτή τα δύο τμήματα του βάθρου είχαν χωριστεί Το βάθρο αυτό βρέθηκε εντοιχισμένο στο υστερο-ρω-μαϊκό τείχος των Θεσπιών30 Βλέπουμε έτσι ότι το βάθρο του Βαλεντινιανού είναι μία ακόμη επιγραφή των Θεσπιών η οποία είχε μεταφερθεί κατά τους βυζαντι-

29 Μνεία της ευρέσεως βλ στο BCH 45(1921) Chronique des fouilles 515 ldquoAu museacutee est entreacutee provenant de la Cadmeacutee une nouvelle inscription (base) en lrsquohonneur de Valentinien (τὸνμέγιστονκαὶθειότατοναὔγουστονκαὶδεσπότηνἡμῶνἡπόλις)ˮ

30 A Plassart Fouilles de Thespies et de lrsquohieacuteron des muses de l᾽Heacutelicon Inscriptions Deacutedicaces de caractegravere religieux ou honorifique bornes de domaines sacreacutes BCH 50(1926)383ndash462 ειδικά 454 96

320

νούς χρόνους στη Θήβα31 Προκύπτει λοιπόν ότι το βάθρο που φέρει την επιγραφή αποτελούσε τμήμα ενός μεγαλύτερου μνημείου τα χαρακτηριστικά του οποίου θα μπορούσαν να μας οδηγήσουν στο να το χρονολογήσουμε κατά πάσα πιθανότητα στην ύστερη ελληνιστική περίοδο

Αξίζει να σημειωθεί ότι από τις Θεσπιές προέρχεται και άλλο βάθρο με τιμητική επιγραφή στον Βαλεντινιανό (ΜΘ 2064) Και αυτή η επιγραφή είναι χαραγμένη σε βάθρο της ελληνιστικής περιόδου το οποίο φέρει επιγραφές προς τιμήν ύστερων αυτοκρατόρων32

4 Ο P Roesch δημοσίευσε επίσης την επιγραφή REA 68(1966)73ndash74 11 (SEG 23 279) χωρίς αριθμό ευρετηρίου Πρόκειται για την επιγραφή ΜΘ 970 η οποία είχε βρεθεί στη Θήβα στα τέλη του 19ου αιώνος και σύμφωνα με το ευρετήριο του Μου-σείου laquoἐδωρήθη ὑπὸ τοῦ Θεοφ Μπότη ἐξαχθὲν ἐκ τοῦ ξενοδοχείου τουraquo Η επι-γραφή προέρχεται από τη Θήβα και δύσκολα θα μπορούσε να θεωρηθεί ψήφισμα του Κοινού των Βοιωτών καθως τα ψηφίσματα του Κοινού παρουσιάζονταν στο κέντρο του Κοινού την Ονχηστό και στα παμβοιωτικά ιερά Ιτώνιον και Αλαλκο-μένιον

5 Όπως είχα ήδη αναφέρει σε παλαιότερο άρθρο33 το θραύσμα του εδίκτου του Διοκλητιανού REA 68(1966)82ndash85 16 (SEG 23 282middot MΘ 2295) προέρχεται από τη Θίσβη

6 Ο λίθος ο οποίος φέρει τα ψηφίσματα προξενίας REA 68(1966)66ndash69 4ndash7 (SEG 23 289ndash291 ΜΘ 2269) προέρχεται από τη Μαμούρα (Αλαλκομενές) Πρόκει-ται λοιπόν ασφαλώς για ψηφίσματα προξενίας του Κοινού

31 Για τις άλλες επιγραφές Υ Kalliontzis Inscriptions drsquoeacutephegravebes agrave Thespies στο N Badoud (eacuted) Philologos Dionysios Meacutelanges offerts au Professeur Knoepfler Genegraveve 2011 315ndash341 ειδικά 322

32 Για το βάθρο βλ P Roesch IThesp 448ndash450 459 (Les Inscriptions de Thespies Lyon 20092)33 Γ Καλλιοντζής όπ π Ηόρος 17ndash21(2004ndash2009)375 5

321

REacuteSUMEacute

YANNIS KALLIONTZIS

Inscriptions beacuteotiennes drsquoeacutepoque impeacuteriale

Cet article est fondeacute en grande partie sur les enregistrements drsquoinscriptions dans lrsquoin-ventaire du Museacutee de Thegravebes et de Cheacuteroneacutee par lrsquoeacutephore de Beacuteotie lrsquoeacutepigraphiste N Pap-padakis qui a travailleacute au deacutebut du XXe s On publie deux miliaires de lrsquoeacutepoque de Trajan deacutecouverts par Pappadakis dans les villages drsquoYpsilantis et de Mavrogeia agrave proximiteacute de Kopaiumls et de Coroneacutee La premiegravere inscription porte eacutegalement une deacutedicace agrave Jovien la seconde une deacutedicace aux empereurs Valentinien Valens et Gratien ainsi qursquoune deacutedicace agrave Arcadius et agrave Honorius On publie en outre un fragment de base en lrsquohonneur de Sep-time Seacutevegravere provenant drsquoAkraiphia une base et une deacutedicace de Cheacuteroneacutee ainsi que quatre inscriptions funeacuteraires provenant de cette citeacute drsquoOrchomegravene de Coroneacutee et de Thespies Gracircce agrave lrsquoinventaire de Pappadakis on eacutetablit enfin lrsquoorigine veacuteritable de cinq inscriptions consideacutereacutees comme thespiennes par P Roesch

322

Εικ 1 Εικ 2

Εικ 3 Εικ 4

323

Εικ 5 Εικ 6

Εικ 8 Εικ 7

324

Εικ 9 Εικ 10

Εικ 11 Εικ 12

Εικ 13 Εικ 14

325

Εικ 15 Εικ 16

Εικ 17 Εικ 18

326

Εικ 19

4

Γ α ΠικουλαςΚαθώς ἐστι ἁμῖν ἁ χώραἩβόρειαμεθόριοςΜεσσηνίας καὶἈρκαδίαςndashἘπίμετροΒΝΜΠαρδαΝηἩἐπιγραφή 261ndash287Ξ αραΠοΓιαΝΝη ndash α Π ΜατθαιουἈπελευθερωτικὴἐπιγραφὴΦιγαλείας 289ndash307

ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΒΟΡΕΙΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ

ΓιαΝΝης καλλιοΝτζηςΕπιγραφέςΒοιωτίας 309ndash326Γ Ν Παλλης ndash Ν δ ΠΕτροΧΕιλοςἈδημοσίευτεςἀπελευθερωτικὲςἐπι- γραφὲςἀπὸτὴνὙπάτη 327ndash341αΝθη ΜΠατζιου ndash Γ α ΠικουλαςΨήφισματοῦΚοινοῦτῶνΜαγνήτων 343ndash350ΓιαΝΝης ζ τζιφοΠουλοςΧρυσάενεπίγραφαεπιστόμιανέακαιπαλαιά 351ndash356κ ρωΜιοΠουλουΈναgraffitoμεεμπορικέςσημειώσειςσεαγγείοαπότην Αμφίπολη 357ndash360

ΝΗΣΩΝ ΑΙΓΑΙΟΥ

ΓιωρΓος κ ΠαΠαδοΠουλοςἘπιγραφὲςἀπὸτὴνἈνάφη 361ndash373α Γ bλαΧοΠουλος ndash α Π ΜατθαιουΝεώτεραἀρχαιολογικὰἈστυπάλαιας 375ndash386α Π ΜατθαιουἘπιγραφὲςΝάξου 387ndash401ζωζη δ ΠαΠαδοΠουλουΠαριακά 403ndash418α Π ΜατθαιουΝέαςἐπιγραφῆςτῆςΣίφνουἐπανεξέτασις 419ndash424Ν ΠαΠαζαρκαδαςΝέαἐπιγραφὴπερὶΠτολεμαίωνἀπὸτὴΣίφνο 425ndash452Ν ΠαΠαζαρκαδαςndashz δ ΠαΠαδοΠουλουΣιφναϊκὸψήφισμαὑπὲρ ἈμφιχάρουςΣεριφίου 453ndash480δΕςΠοιΝα α τςαρδακαΣυμβολήστηνιστορικήτοπογραφίατηςαρχαίας πόλεωςΧίου 481ndash517λιλα ι ΜαραΓκου ndash α Π ΜατθαιουἘπιγραφὲςἀπὸτὴνχώρανκαὶτὴν πόλιντῆςΜινώαςἈμοργοῦ 519ndash534

ἔ ρ ε υ ν αΕ Π ΕλΕυθΕριου ndash Ν ι ςκαΓκοςΒουτιάνοιΛακωνίαςΕκκλησιές ΗανασκαφικήέρευναΙ 535ndash560Γ α ΠικουλαςΠαραλειπόμεναἐκΛακωνίας 561ndash564

ν ε κ ρ ο λ ο γ ί ε ς 565ndash574ΜιχάληςΜπορμπουδάκης(1831935ndash1552010) 567ndash571ΝίκοςΚοπάτος(2101927ndash3012012) 572ndash574

σ χ ό λ ι α 575ndash583

φέρ᾽ ὕδωρ φέρrsquo οἶνον ὦ παῖ φέρε ltδrsquogt ἀνθεμόεντας ἡμὶνστεφάνουςmiddot ἔνεικον ὡς δὴ πρὸς Ἔρωτα πυκταλίζω

Εἰςμνήμην

ΦίλιππουΒλάχουΓιάννηΖόμπολα

ΜιχάληΜπορμπουδάκηἝκτοραΚακναβάτου

ΜιχάληΤσακίρηΝίκουΚοπάτου

309

ΗΟΡΟΣ 22ndash25(2010ndash2013)309ndash326

ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΛΛΙΟΝΤΖΗΣ

Επιγραφές Βοιωτίας

Α Επιγραφές αυτοκρατορικών χρόνων από τη Βοιωτία

Συνεχίζω εδώ την παρουσίαση επιγραφών οι οποίες είτε ανακαλύφθηκαν είτε περισυνελέγησαν είτε κατεγράφησαν από τον σπουδαίο αρχαιολόγο και επιγρα-φικό Ν Παππαδάκι1 Πολλοί μεταγενέστεροι μελετητές της Βοιωτίας βασίστηκαν στο δικό του έργο για να δημοσιεύσουν και να μελετήσουν επιγραφές ή άλλα αντι-κείμενα από την Βοιωτία Τόσο από τα αρχεία του Γάλλου επιγραφικού M Feyel όσο και από τα αρχεία του H Ehrlich2 στις Inscriptiones Graecae προκύπτει ότι αντλούν πληροφορίες από τα ευρετήρια των Μουσείων τα οποία είχε συντάξει ο Παππαδάκις Το έργο του δείχνει τη σημασία που έχει η μεθοδική περισυλλογή και καταγραφή των αρχαιοτήτων οι οποίες απόκεινται στην ύπαιθρο

Δυο μιλιάρια από την περιοχή της Κωπαΐδος

Η Βοιωτία αποτελεί κομβικό σημείο του ελληνικού χώρου Ο δρόμος που ενώνει τη νότια με τη βόρεια Ελλάδα περνάει μέσα από τη Βοιωτία και ειδικότερα από την περιοχή της Κωπαΐδος Μέχρι στιγμής λίγες ήταν οι μαρτυρίες που αφορούσαν στο ρωμαϊκό ενδιαφέρον για έργα οδοποιΐας στη Βοιωτία Σε αυτές έρχονται να προ-στεθούν δύο μιλιάρια τα οποία αν και έχουν βρεθεί εδώ και έναν αιώνα περίπου από τον Παππαδάκι παραμένουν μέχρι σήμερα αδημοσίευτα3

Ευχαριστώ πολύ τον τ Διευθυντή της Θacute ΕΠΚΑ κ Β Αραβαντινό για την παραχώρηση άδειας δημοσίευσης των επιγραφών καθώς και τους Α Π Ματθαίου και Christel Muumlller για τις παρα-τηρήσεις τους

1 Για τον Παππαδάκι και το έργο του στη Βοιωτία βλ Γ Καλλιοντζής Ἐπιτύμβιες στῆλες ἀπὸ τὴ Βοιωτία Ηόρος 17ndash21(2004ndash2009)373ndash395 ειδικά 374 σημ 2

2 Για τα αρχεία του H Ehrlich τα οποία σχετίζονται με τη Βοιωτία βλ D Summa Lrsquoarchivio delle Inscriptiones Graecae (Berlino) Anabases 16(2012)267ndash293 ειδικά 269

3 Τα μιλιάρια αυτά παρουσίασα στο 6ο συνέδριο της Εταιρείας Βοιωτικών Μελετών τον Σεπτέμβριο του 2010 Αναφορά στην παρουσίαση αυτή κάνει ο D Knoepfler BE 2010 αρ 263 Στα μιλιάρια αυτά αναφέρεται η Α Kolb (Die Erfassung und Vermessung der Welt bei den Roumlmern στο Kl Geus ndash M Rathmann Vermessung der Oikumene Berlin 2013 107ndash119 ειδικά 116 σημ 50) χάρη σε πληροφορίες που της έδωσε ο Fr Mottas χωρίς όμως να γνωρίζει την ακριβή προέλευσή τους

310

1 Το πρώτο μιλιάριο ΜΘ 2264 (εικ 1ndash2) περισυνέλεξε ο Παππαδάκις από το χωριό Δεγλές το οποίο σήμερα ονομάζεται Μαυρόγεια (βλ χάρτη εικ 19)

Ύψ 052μ διάμ 032μΎψ γρ 004μ Ἰοβιανοῦ 002ndash004μ

115ndash116 πΧ

Imp(erator) Ca[esar] Nervae [fi(lius) Nerva] Traianus Op[ti]- mus Aug(ustus) Germ(anicus) Dac(icus) 5 [[Parthicus pontif(ex) ma]]- ximus tri[b(unicia) po]- tes(tate) XIX Imp(erator) VIIII co(n)s(ul) [VI] pate[r patriae] [mensuris viarum] 10 [actis poni iussit] - - - - - - - - -

Οι αναγραφόμενοι τίτλοι δηλαδή ο τίτλος Optimus ο οποίος χρονολογείται το δεύτερο μισό του 114 μΧ η 19η φορά της δημαρχικής εξουσίας η οποία χρονολογεί-ται πριν από το 116 μΧ ο τίτλος του Αυτοκράτορος για 9η φορά ο οποίος χρονολο-γείται το 115 μΧ οδηγούν στην ασφαλή χρονολόγηση του μιλιαρίου στο 115 μΧ4 Ο τιμητικός τίτλος Parthicus είναι γραμμένος σε αποξεσμένη επιφάνεια και φαίνεται ότι προστέθηκε αργότερα Το αρχικό κείμενο στον στίχο 5 θα πρέπει να ήταν Pontif Max Ο τίτλος Parthicus θα πρέπει να προστέθηκε ένα μόλις χρόνο μετά την χάραξη του μιλιαρίου δηλαδή το 116 μΧ μετά τη νίκη του Τραϊανού επί των Πάρθων

II Το μιλιάριο φέρει στην πίσω του πλευρά τη μεταγενέστερη αναγραφή (εικ 2)

Τὸνκύριονὑμῶν ΦλἸοβιανὸν Αὔγ

Η σύντομη θητεία του Ιοβιανού στον αυτοκρατορικό θώκο χρονολογείται από τις 27 Ιουνίου 363 έως τις 17 Φεβρουαρίου 364 μΧ

Στα αριστερά της αναγραφής του Ιοβιανού υπαρχούν ίχνη τα οποία θα μπο-

4 D Kienast Roumlmische Kaisertabelle Grundzuumlge einer roumlmischen Kaiserchronologie Darmstadt 1990 123 Imp IXndashXI 115 μΧ

311

ρούσαν να ανήκουν σε παλαιότερη αναγραφή Διακρίνουμε τα εξής ίχνη Κ[--]|Κ[--]|ΜΑ[--]

2 Το δεύτερο μιλιάριο (ΜΘ 2266) περισυνέλεξε ο Παππαδάκις από την ερει-πωμένη εκκλησία της Παναγίας μισή ώρα ανατολικά του χωριού Βρασταμίτες το οποίο σήμερα ονομάζεται Υψηλάντης Το μιλιάριο φέρει την ίδια επιγραφή με αυτό του χωριού Δεγλές Τμήμα όμως του κειμένου αποξέστηκε για να χαραχθούν δύο μεταγενέστερες αναγραφές (IIndashIII) εικ 3ndash4

Ύψ 122μ διάμ 029μ Ύψ γρ 0045ndash004 (Parthicus 004μ)

115 μΧndash116 μΧ

1 [Imp(erator) Caesa]r [Nervae fi(lius) Ne]rva [Traianus Op]ti- mus Aug(ustus) [Ge]rm(anicus) Dac(icus) 5 [[Parthicus pontif(ex) ma]]- ximus trib(unicia) po- tes(tate) XIX Imp(erator) VIIII co(n)s(ul) VI pater patriae mensuris viarum 10 actis poni iussit

IIIΓ

Το μιλιάριο αυτό φέρει ακριβώς το ίδιο κείμενο με το προηγούμενο αλλά στο τέλος σώζει και τη μνεία της αποστάσεως με τον λατινικό και τον ελληνικό αριθμό IIIΓ

II Στην πίσω πλευρά του μιλιάριου έχει χαραχθεί μεταγενέστερη επιγραφή προς τιμήν των συναυτοκρατόρων Βαλεντινιανού Βάλεντος και Γρατιανού Εικ 5

367ndash375 μΧ

τοὺςκ[υρίουςἡμῶν] ΦλΦλΒαλλεντινιανὸν καὶΒάλενταΑὐγγ καὶΦλάϊον 5 ΓρατιανὸνΑὔγ

Η περίοδος της κοινής παρουσίας των τριών αυτών αυτοκρατόρων χρονολογείται από το 367 μΧ όταν ο Γρατιανός προστίθεται στο ζεύγος των αδελφών αυτοκρατόρων

312

Βαλεντινιανού Αacute και Βάλεντος έως το 375 έτος θανάτου του Βαλεντινιανού Αacute5 Δύο ακόμα επιγραφές της Βοιωτίας προερχόμενες από τις Θεσπιές μνημονεύουν τον Βαλεντινιανό η IThesp 450 και 4526

III Το μιλιάριο φέρει ακόμη μεταγενέστερη αναγραφή των συναυτοκρατόρων Αρκαδίου και Ονωρίου Για να χαραχθεί αυτή η επιγραφή αποξέσθηκε το άνω τμήμα της επιγραφής του Τραϊανού (εικ 6)

383ndash395 μΧ

Dd nn (ie dominis nostris) Arcad- i(o) et Honori(o) Augg (ie Augustis)

Παράλληλα Στην περίοδο του Τραϊανού έγιναν στην επαρχία της Αχαΐας πολλά οδοποιητικά έργα όπως μαρτυρούν και άλλα μιλιάρια αυτής της περιόδου από την Ελλάδα

Στον ελλαδικό χώρο έχουν βρεθεί άλλα επτά μιλιάρια της εποχής του Τραϊα-νού7 H έκφραση mensuris viarum actis poni iussit η οποία μεταφράζεται laquoδιέταξε να τοποθετηθεί (το μιλιάριο) αφού μετρήθηκαν οι δρόμοιraquo εμφανίζεται και σε άλλα μιλιάρια του Τραϊανού από την επαρχία της Αχαΐας το μιλιάριο του Επιταλίου8 το μιλιάριο του Μεσολογγίου9 και το μιλιάριο της Πάτρας10 πιθανώς το αποσπα-σματικό μιλιάριο από τη Μεγαλόπολη11 και ίσως τέλος το αποσπασματικό μιλιάριο της Λιβαδειάς (CIL III 565 IG VII 3164) Επειδή μέχρι τώρα τα σωζόμενα μιλιά-

5 D Kienast όπ π 322ndash329 Μιλιάρια με ύστερες αναγραφές των ονομάτων του Βαλεντι-νιανού και του Βάλεντος έχουν βρεθεί στη Λακωνία βλ Γ Σταϊνχάουερ Τρία μιλιάρια ἀπὸ τὴ Λακωνία Ηόρος 10ndash12(1992ndash1998)283ndash286 αρ 2ndash3

6 Για την IThesp 452 βλ στο παρόν άρθρο 319ndash320 αρ 37 Μιλιάρια του Τραϊανού στην Ελλάδα Κ Αξιώτη Ρωμαϊκοὶ δρόμοι τῆς Αἰτωλοακαρ-

νανίας ΑΔ 35(1980) Α 186ndash187 τρία μιλιάρια της Via Egnatia P Collart Les milliaires de la Via Egnatia BCH 100(1976)197ndash198 τα αρ 2 3 4 μιλιάρια μιλιάριο από το Επιτάλιον της Ηλείας ΑΕ 19691970 σ 162 αρ 589 (Μ Sasel-Kos 1979 Inscriptiones latinae in Graecia repertae Additamenta ad CIL III Faenza 1979 67 αρ 156) μιλιάριο άγνωστης προέλευσης στο Μουσείο της Μεγαλόπο-λης IG V 2 458 (Μ Sasel-Kos 66 αρ 155 Γ Α Πίκουλας Miliaria Peloponnesi Ηόρος 10ndash12(1992ndash1998)308 αρ 2) και μιλιάριο από την Πάτρα A D Rizakis Achaiumle II La citeacute de Patras Eacutepigraphie et histoire Meletemata 25 Athegravenes 1998 27a το οποίο φέρει και αυτό μεταγενέστερη αναγραφή προς τιμήν των αυτοκρατόρων Αρκαδίου και Ονωρίου

8 Π Θεμέλης ΑΕ 196970 162 αρ 589 (Μ Sasel-Kos 67 αρ 156) 9 Κ Αξιώτη όπ π 186ndash187 10 Βλ A D Rizakis όπ π 27a ο οποίος σχολιάζει τη χρονολόγηση του μιλιαρίου και επι-

σημαίνει τη σημασία της εκφράσεως mensuris viarum actis poni iussit που απαντά και στα άλλα μιλιάρια

11 IG V 2 458 Μ Sasel-Kos 66 αρ 155

ρια της επoχής του Τραϊανού τα οποία χρονολογούνται την περίοδο μετά το 115 μΧ και φέρουν την έκφραση mensuris actis poni iussit προέρχονταν από τη δυτική Ελλάδα και την Πελοπόννησο είχε θεωρηθεί ότι το πρόγραμμα οδοποιίας του Τρα-ϊανού επικεντρωνόταν σε αυτές τις περιοχές εξαιτίας και της εγγύτητάς τους με την Ιταλία Χάρη στα δύο νέα μιλιάρια από την Κωπαΐδα φαίνεται λοιπόν πως και η Βοιωτία είχε επωφεληθεί από τα έργα μέτρησης και ευθυγράμμισης των οδών της εποχής του Τραϊανού Όπως έχει υποστηριχθεί12 τα έργα οδοποιίας του Τραϊα-νού στην Ελλάδα δεν φαίνεται να συνδέονται με την εκστρατεία του ενάντια στους Πάρθους αλλά εντάσσονται σε ένα γενικότερο πρόγραμμα του ρέκτη αυτοκράτο-ρος για τη βελτίωση των συγκοινωνιών της αυτοκρατορίας

Τοπογραφικά Όπως φαίνεται και στον χάρτη (εικ 19) και τα δύο χωριά όπου βρέθηκαν τα μιλιάρια βρίσκονται στο κέντρο της Κωπαΐδος το ένα βορείως (Μαυ-ρόγεια) και το άλλο νοτίως (Υψηλάντης) του δρόμου της κεντρικής Ελλάδος Η Tabula Peutingeriana αναφέρει ως σταθμό στην περιοχή της Κωπαΐδος την Κορώ-νεια Θα μπορούσαμε λοιπόν να υποθέσουμε ότι η απόσταση των τριών μιλίων αφορά σε μία απόσταση από αυτόν τον σταθμό Τα τρία μίλια που αναγράφονται στο μιλιάριο είναι περίπου 5 χλμ δηλαδή όσο σχεδόν απέχει το χωριό Υψηλάντης από την αρχαία Κορώνεια Ίσως λοιπόν το μιλιάριο δεν μετακινήθηκε πολύ από την αρχική του θέση Τα Μαυρόγεια βρίσκονται βορείως του δρόμου της κεντρικής Ελλάδος και βορειοδυτικά της Κορώνειας Θα μπορούσαν λοιπόν τα δύο μιλιάρια να προσδιορίζουν δυτικά και ανατολικά την οδό προς την Κορώνεια13

Πρέπει επίσης να σημειώσουμε ότι στην περιοχή της Κορωνείας βρίσκονταν δύο σημαντικά βοιωτικά ιερά το Ιτώνιον και το Αλαλκομένειον Τα ιερά αυτά δεν έχουν ακόμα εντοπιστεί αλλά ορισμένες επιγραφές δείχνουν ότι συνέχιζαν να είναι σημαντικά και κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους Πρόσφατα μάλιστα ο D Knoepfler συνδέοντας τρία θραύσματα αποκατέστησε το κείμενο μιας βάσης προς τιμήν του Τραϊανού την οποία είχαν στήσει στο Ιτώνιο της Κορωνείας τα κοινά Αχαιών Βοιωτών Ευβοέων Λοκρών Φωκέων και Δωριέων14

12 S Zoumbaki Elis und Olympia in der Kaiserzeit Meletemata 32 Athen 2001 172ndash177 και ειδικότερα 173 Στο ίδιο συμπέρασμα φτάνει και η Α Kolb 2013 118 η οποία φαίνεται να αγνοεί την παρουσίαση της Σ Ζουμπάκη

13 Για τη θέση της Κορώνειας στην Tabula Peutingeriana βλ W K Pritchett Studies in Ancient Greek Topography (Part III) Berkeley 1980 κεφ Greek Section of Peutinger Table 233

14 D Knoepfler Lrsquoexercice de la magistrature feacutedeacuterale beacuteotienne par des ldquoeacutetrangersrdquo agrave lrsquoeacutepoque impeacuteriale conseacutequence de lrsquoextension du Koinon en dehors des frontiegraveres de la Beacuteotie ou simple effet drsquoune multi-citoyenneteacute individuelle στο Anna Heller ndash Anne Valeacuterie Pont (eacuted) Patrie drsquoorigine et

313

314

Σύμφωνα με παρατηρήση του Fr Mottas στο προαναφερθέν άρθρο της A Kolb15 η σήμερα χαμένη επιγραφή CIL III 565 = IG VII 3164 θα μπορούσε να είναι ένα μιλιάριο της εποχής του Τραϊανού Η επιγραφή αυτή ήταν εντοιχισμένη σε τζαμί στη Λιβαδειά και δημοσιεύτηκε το 1843 απὸ τον L Stephani16 Όπως φαίνεται από το σχέδιο το οποίο παρέχει ο Stephani είναι δύσκολο να οδηγηθούμε σε ασφαλή συμπεράσματα

Στην ίδια περιοχή στο χωριό Πέτρα (Σιάχο) ο Ν Παππαδάκις περισυνέλεξε ένα άλλο μιλιάριο (ΜΘ 2265) γραμμένο στα ελληνικά το οποίο είχε δημοσιεύσει το 1905 ο L Bizard17 και φέρει την ακόλουθη επιγραφή (εικ 7)

[Αὐ]τοκράτο|ροςΤραγιανοῦ|ἈδριανοῦΚαί|σαροςμείλι|ονἀπὸἈ(λα)λκο|-μεναίουἀ|νέστησεν|ἡκώμη

Δεν είναι γνωστή η κώμη η οποία έστησε αυτό το μιλιάριο

Ύστερες αναγραφές Οι αναγραφές ονομάτων υστέρων αυτοκρατόρων στα μιλι-άρια προκατόχων τους είναι ένα αρκετά κοινό φαινόμενο Εντύπωση προκαλεί η σπάνια αναφορά στον αυτοκράτορα Ιοβιανό Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν οι μεταγενέστερες αυτές αναγραφές οφείλονται σε ανακατασκευή του δρόμου ή απλώς τιμούν τον εκάστοτε αυτοκράτορα18 Η συχνή ανεύρεση στην Αττική και στην Πελοπόννησο μιλιαρίων της περιόδου των αυτοκρατόρων Αρκαδίου και Ονωρίου έχει οδηγήσει τους μελετητές στο συμπέρασμα ότι οι δύο συναυτοκράτορες πράγ-ματι έδειξαν ενδιαφέρον για την επισκευή των δρόμων στον ελλαδικό χώρο19

Άλλες επιγραφές Βοιωτίας

3 ΜΘ 2311 Θραύσμα τιμητικού βάθρου του Σεπτιμίου Σεβήρου σπασμένο στη δεξιά του πλευρά (εικ 8) Σύμφωνα με την εγγραφή του Ν Παππαδάκι στο ευρε-τήριο του Μουσείου της Θήβας προέρχεται από την αυλή του Δημητρίου Νταμίκα στο Ακραίφνιο Είναι άγνωστο πού βρισκόταν αυτή η αυλή

Ύψ 025μ πλ 030μ πάχ 034μ Ύψ γρ 004μ

patries eacutelectives les citoyenneteacutes multiples dans le monde grec drsquoeacutepoque romaine 2012 223ndash247 ειδικά 240ndash247

15 Α Kolb όπ π (σημ 3) 116 σημ 50 16 L Stephani Reise durch einige Gegenden des noumlrdlichen Griechenlandes Leipzig 1843 69 41

Taf V nr 41 17 L Bizard Inscriptions de Beacuteotie BCH 29(1905)99 ldquoSiakho ndash Dans le cimetiegravere qui entoure

lrsquoeacuteglise des Sts Taxiarquesˮ 18 A D Rizakis όπ π (σημ 7) 59 19 A D Rizakis όπ π 59

315

198ndash211 μΧ

[AὐτοκράτοραΚαίσαρ]αΣεπτί- [μιονΣεβῆρονΠερτ]ίνακαΣε- [βαστὸνἈραβικόνἈδι]αβηνικόν [Παρθικόνμέγιστο]νἡπόλις 5 [Ἀκραιφιέωντὸν]ἑαυτῆςσω- [τῆρακαὶεὐεργέτη]ν

Η αναφορά στον τιμητικό τίτλο Ἀδιαβηνικὸν μας επιτρέπει να χρονολογήσουμε την επιγραφή μετά το 195 μΧ ενώ η πιθανή αναφορά στον τιμητικό τίτλο Παρθι-κὸν να την χρονολογήσουμε μετά το 198 μΧ20

4 ΜΧ 98 Βάθρο (εικ 9) από τεφρό ασβεστόλιθο το οποίο προέρχεται σύμφωνα με την εγγραφή του Παππαδάκι στο Ευρετήριο του Μουσείου Χαιρώνειας από την παλαιοχριστιανική βασιλική της Αγίας Παρασκευής στα νότια της Χαιρώνειας21

Ύψ 091μ πλ 060μ πάχ 042μΎψ γρ 0025ndash003μ

2ος αι μΧ

ΣωτηρίχανΚαικι- λίουΖωΐλουθυ- γατέραΚλαύδιος Διογένηςὁἀνὴρ 5 καὶτὰτέκναψη- φίσματιβουλῆς καὶδήμου

Από τη Χαιρώνεια μαρτυρείται μία Καικιλία Λαμπρίς (IG VII 3418) η οποία θα μπορούσε να συνδέεται συγγενικά με τον Καικίλιο Ζωΐλο

5 ΜΧ 115 Ο Παππαδάκις δεν αναφέρει προέλευση στο ευρετήριο του Μουσείου Κίων από λευκό μάρμαρο σπασμένος στην πάνω και κάτω πλευρά του (εικ 10)

Ύψ 105μ διάμ 037μ Ύψ γρ 0047μ

20 D Kienast όπ π (σημ 4) 156ndash159 μΧ21 Σχετικά με αυτή τη βασιλική και με άλλες επιγραφές που έχουν βρεθεί εκεί βλ Υ Kal-

liontzis Deacutecrets de proxeacutenie et catalogues militaires de Cheacuteroneacutee trouveacutes lors des fouilles de la basilique paleacuteochreacutetienne drsquoHaghia Paraskeacutevi BCH 131(2007)475ndash514 ειδικά 476 σημ 1

316

2ος αι μΧ

ἘπαφρᾶςΦίρμουἩλίῳκαὶτῇπατρίδι

Τα γράμματα είναι χαραγμένα με ιδιαίτερη επιμέλεια και έχουν μνημειακό χαρα-κτήρα Αξιοσημείωτο είναι ότι υπάρχουν διαστήματα ανάμεσα στις λέξεις Από τη μορφή των γραμμάτων η επιγραφή θα μπορούσε να χρονολογηθεί στο 2ο αι μΧ Η διπλή ανάθεση στον Ήλιο και στην πατρίδα του ἘπαφρᾶΦίρμου είναι σπάνια Ίσως το ανάθημα το οποίο βρισκόταν πάνω στον αναθηματικό αυτό κίονα ήταν ένα ηλιακό ρολόι Το πιο γνωστό και καλοδιατηρημένο ηλιακό ρολόι πάνω σε κίονα είναι αυτό της Πομπηίας Έχουμε ακόμη αρκετές παραστάσεις ηλιακών ρολογιών πάνω σε κίονες ιδιαίτερα σε ψηφιδωτά22 Δυστυχώς δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι σχετικά με το τί έφερε ο κίων του Ἐπαφρᾶ

6 ΜΘ 2273 Kύβος από λευκό μάρμαρο άνω και κάτω φέρει κυμάτιο laquoἘξ Ἁγ Γεωργίου εὑρημένος (δῆθεν) μεταξὺ αὐτοῦ καὶ Φαλάρουraquo Εικ 11

Ύψος 054μ πλ 034μ πάχ 031μ Ύψ γρ 0026ndash003μ

1ος αἰ πX

P(oplii) Antisti Venusti Π(όπλιος)Ἀντίστιος Οὔνυστος 5 Κορίνθ(ιος)

Η συμπλήρωση Κορίνθιος στον 5ο στίχο είναι η πιο πιθανή Επειδή η επιγραφή είναι κακοχαραγμένη και έχει παραμείνει επί μακρόν στο ύπαιθρο τα γράμματα μετά το Ν έχουν αποσβεσθεί Στην παρούσα επιγραφή ακολουθείται ο κανόνας τῶν tria nomina Tο cognomen Bένυστος μαρτυρείται στη Θήβα (IG VII 2546) και στην Ολυμπία23 Το nomen gentiliciumἈντίστιος-Ἀνθέστιοςμαρτυρεῖται στὴν Πελοπόν-

22 K Schaldach Die antiken Sonnenuhren Griechenlands Frankfurt am Main 2006 34 Για το αγαλματίδιο το οποίο απεικονίζει δούλο να ακουμπά σε κίονα ο οποίος φέρει ηλιακό ρολόϊ βλ Fr Winter Die Typen der figuumlrlichen Terrakoten II Berlin 1903 442 nr 3 Για το ψηφιδωτό από την Αντιόχεια το οποίο φέρει παράσταση ηλιακού ρολογιού πάνω σε κίονα βλ D Levi Antioch Mosaic Pavements τόμ 1 (1947) 220

23 A D Rizakis ndash S Zoumbaki Roman Peloponnese I Meletemata 31 Athens 2001 520 αρ 331 (IvO 108)

317

νησο24 Η επιγραφή είναι μία από τις λίγες δίγλωσσες επιγραφές της Βοιωτίας25 Άλλη μία δίγλωσση επιτύμβια επιγραφή έχει βρέθει στις Θεσπιές Πρόκειται για τη στήλη του ΓαΐουΟὐαρίουΣτρατύλλου(IThesp 1273) η οποία θα μπορούσε να χρονολογηθεί στον 1ο αι πΧ

7 Επιτύμβια στήλη από γκριζωπό μάρμαρο Φέρει αετωματική επίστεψη με αποκεκρουμένη την άνω αριστερή γωνία Η προέλευση της επιγραφής αυτής είναι άγνωστη (εικ 12)

Ύψ 143μ πλ 054μ πάχ 019μΎψ γρ 002ndash005μ

1ος αι μΧ

ΜᾶρκεἌννιεχαῖρε

Γάϊεχαῖρε

Η επιγραφή είναι χαραγμένη εντός αποξεσμένης επιφάνειας η οποία έφερε κατά πάσα πιθανότητα παλαιότερη επιγραφή

Το όνομα Μᾶρκος και το nomen gentilicium Ἄννιος επανεμφανίζονται στον Ορχομενό στην επιτύμβια στήλη IG VII 3247 όπου έχουμε την επιγραφήΜᾶρκοςἌννιος|Ἐπίκτητος|χαῖρεΣτη νέα επιγραφή από το Μουσείο Χαιρώνειας δεν υπάρχει cognomen

8 MΘ 1470 Θραύσμα από φαιό λίθο σπασμένο στην κάτω του πλευρά άνω φέρει κοίλωμα Πιθανώς από τις Θεσπιές (εικ 13)

Ύψος 014μ πλ 042μ πάχ 017μ Ύψ γρ 004μ

1ος αἰ μX

Ἐπὶ[Σο]υλπικίᾳἙλένῃ

24 A D Rizakis ndash S Zoumbaki όπ π 110 αρ 3 Mαντίνεια Λ Ἀντίστιος σ 157 ἀρ 15 Λ Ἀντίστιος Mεγιστιανός (IG IV 835) σ 254 ἀρ 29 30 31 Ἀντίστιος Mάξιμ[ος] Corinth VIII 1 58 [3ος αι μΧ] Ἀντίσ[τιος]MIN[-- -]

25 Για δίγλωσσα επιτύμβια από την Ελλάδα βλ E Bauzon Lrsquoeacutepigraphie funeacuteraire bilingue des Italiens en Gregravece et en Asie aux IIe et Ier siegravecles av J-C στο Fr Biville ndash J-Cl Decourt ndash G Rougemont (eacuted) Bilinguisme greacuteco-latin et eacutepigraphie actes du colloque 17ndash19 mai 2004 Lyon 2008 109ndash128

318

9 ΜΧ 114 Ακέραια πλάκα απο φαιό μάρμαρο στην κάτω πλευρά της φέρει τέσσερις μετάλλινες λαβές (εικ 14)

Ο Παππαδάκις δεν σημειώνει προέλευση στο ευρετήριο του Μουσείου Χαιρώ-νειας Κατά πάσα πιθανότητα προέρχεται από την ίδια τη Χαιρώνεια

Ύψ 019μ πλ 138μ πάχ 042μΎψ γρ 0024ndash003μ

ΚυρίαχαῖρεἈγαθαμερίΚύριεχαῖρεἈθάνωνΚυρίαχαῖρεΧαροπὶσεμνοτάτη

Η ίδια επίκληση ΚύριεΚυρία αναγράφεται και στην επιγραφή Corinth VIII 1 136ΧαῖρεΚυρίαἀγαπωμένηΧαῖρεΚύριεἀγαπώμενεἈσπάζομαιἡμᾶςΚέρδωνὁἀδελφός Τον τρίτο στίχο της επιγραφής μνημονεύει ο Παππαδάκις26 Η πλάκα αυτή θα πρέπει να χρησιμοποιήθηκε σε δεύτερη χρήση ως κάλυμμα τάφου Από τη μορφή των γραμμάτων η επιγραφή θα μπορούσε να χρονολογηθεί στον 3ο αι μΧ αν και ο αμελής τρόπος χάραξης ευνοεί υστερότερη χρονολόγηση Ενδιαφέ-ρον είναι το γεγονός ότι παρά την ύστερη χρονολόγηση της επιγραφής τα ονόματα διατηρούν έναν βοιωτικό χαρακτήρα Η αρσενική μορφή του ονόματος Ἀγαθημε-ρίς Ἀγαθήμερος μαρτυρείται στις Θεσπιές και στη Θίσβη LGPN IIIB 2 το Ἀθάνων μαρτυρείται στο Ακραίφνιο και στην Κορώνεια LGPN IIIB 2 15 Η απάλειψη του τελικού σίγμα την οποία παρατηρούμε στα ονόματα Ἀγαθαμερί και Χαροπί είναι ένα συχνό φαινόμενο κατά την περίοδο αυτή27

Β Παρατηρήσεις στο σύνταγμα των επιγραφών των Θεσπιών (Inscriptions de Thespies) του P Roesch

Μερικές από τις επιγραφές τις οποίες περιέλαβε ο P Roesch στο σύνταγμα των επιγραφών των Θεσπιών στην πραγματικότητα προέρχονται από άλλες πόλεις της Βοιωτίας σύμφωνα με τις καταγραφές του Παπαδάκι στο ευρετήριο του Μουσείου Θηβών Η απόδοση από τον P Roesch των επιγραφών αυτών στις Θεσπιές οφείλεται στο γεγονός ότι ο δεύτερος τόμος του ευρετηρίου του Μουσείου Θηβών ήταν για δεκαετίες χαμένος Έχω ήδη επισημάνει σε παλαιότερο άρθρο ότι ορισμένες από αυτές τις επιγραφές δεν προέρχονται από τις Θεσπιές αλλά από άλλες βοιωτικές πόλεις28 Παρουσιάζω εδώ τον πλήρη κατάλογο

1 Το αποσπασματικό ψήφισμα IThesp 42 (εικ 15) προέρχεται από το Ακραίφ-

26 Ν Παππαδάκις Περὶ τὸ Χαρόπειον τῆς Κορωνείας ΑΔ 2(1916)256 σημ 127 Fr Gignac A Grammar of the Greek Papyri of the Roman and Byzantine Periods Milano 1976 125 28 Γ Καλλιοντζής όπ π Ηόρος 17ndash21(2004ndash2009)375 σημ 5

319

νιο Είχε καταγραφεί από τον Παππαδάκι υπ᾽ αρ 2291 ευρ Μουσείου Θηβών Σύμφωνα με την εγγραφή το θραύσμα προέρχεται όπως και το βάθρο του Σεπτι-μίου Σεβήρου (βλ παραπάνω τον αρ 4) από την αυλή Δ Νταμίκα Στην εγγραφή επίσης σημειώνεται laquoἀρχῆθεν λέγει ἐξ ἐκκλησίας τοῦ Ἁγ Γεωργίουraquo

2 Η ανάθεση στη Μεγάλη Μητέρα IThesp 286 (εικ 16) προέρχεται από την Κορώνεια και είχε καταγραφεί από τον Παππαδάκι υπ᾽ αρ 2334 ευρ Μουσείου Θηβών

3 Ο Roesch δημοσίευσε επίσης βάθρο προς τιμήν του Βαλεντινιανού (IThesp 452) το οποίο αποδίδει σωστά στις Θεσπιές αλλά αγνοεί ότι είχε ανευρεθεί κατά τις ανασκαφές του Παππαδάκι μπροστά από την εκκλησία του πολιούχου της Θήβας Αγίου Ιωάννη Καλοκτένη στην κεντρική πλατεία της Θήβας το 1921 Ο Παππα-δάκις το μετέφερε στο Μουσείο Θηβών και το κατέγραψε στο ευρετήριο του Μου-σείου (ΜΘ 2337)29 Σύμφωνα με την καταγραφή το βάθρο βρέθηκε εντοιχισμένο σε θεμέλια βυζαντινής περιόδου (εικ 17)

Βάθρο από λευκό ασβεστόλιθο σπασμένο στη δεξιά άνω γωνία στην άνω αρι-στερή και δεξιά πλευρά φέρει ταινία Άνω φέρει αποκεκρουμένο κυμάτιο Στην άνω επιφάνεια φέρει τόρμο τετράγωνης διατομής Στην πίσω πλευρά φέρει αναθύρωση

Ύψ 066μ πλ 046μ πάχ 044μ Ύψ γρ 003ndash004μ Το βάθρο αυτό του Βαλεντινιανού (ΜΘ 2337) που βρέθηκε στη Θήβα έχει τις

ίδιες ακριβώς διαστάσεις με βάθρο (ΜΘ 292) εικ 18 το οποίο φέρει αναγραφές προς τιμήν των αυτοκρατόρων Γαλιηνού (IThesp 444 253ndash268 μΧ) και Μαξιμιανού (IThesp 446 286ndash305) Τὸ βάθρο ΜΘ 292 έχει τις εξής διαστάσειςmiddot ύψ 066μ πλ 044μ πάχ 043μ ύψ γρ 0025ndash003μ

Οι διαστάσεις του είναι ίδιες με του βάθρου του Βαλεντινιανού Φέρει και αυτό ταινία στην άνω αριστερή και δεξιά πλευρά του και αναθύρωση στην πίσω πλευρά του Άνω σώζει τμήμα κυματίου Αξίζει να σημειωθεί ότι η επιγραφή προς τιμήν του Μαξιμιανού είναι χαραγμένη αναπόδα άρα ήδη την εποχή αυτή τα δύο τμήματα του βάθρου είχαν χωριστεί Το βάθρο αυτό βρέθηκε εντοιχισμένο στο υστερο-ρω-μαϊκό τείχος των Θεσπιών30 Βλέπουμε έτσι ότι το βάθρο του Βαλεντινιανού είναι μία ακόμη επιγραφή των Θεσπιών η οποία είχε μεταφερθεί κατά τους βυζαντι-

29 Μνεία της ευρέσεως βλ στο BCH 45(1921) Chronique des fouilles 515 ldquoAu museacutee est entreacutee provenant de la Cadmeacutee une nouvelle inscription (base) en lrsquohonneur de Valentinien (τὸνμέγιστονκαὶθειότατοναὔγουστονκαὶδεσπότηνἡμῶνἡπόλις)ˮ

30 A Plassart Fouilles de Thespies et de lrsquohieacuteron des muses de l᾽Heacutelicon Inscriptions Deacutedicaces de caractegravere religieux ou honorifique bornes de domaines sacreacutes BCH 50(1926)383ndash462 ειδικά 454 96

320

νούς χρόνους στη Θήβα31 Προκύπτει λοιπόν ότι το βάθρο που φέρει την επιγραφή αποτελούσε τμήμα ενός μεγαλύτερου μνημείου τα χαρακτηριστικά του οποίου θα μπορούσαν να μας οδηγήσουν στο να το χρονολογήσουμε κατά πάσα πιθανότητα στην ύστερη ελληνιστική περίοδο

Αξίζει να σημειωθεί ότι από τις Θεσπιές προέρχεται και άλλο βάθρο με τιμητική επιγραφή στον Βαλεντινιανό (ΜΘ 2064) Και αυτή η επιγραφή είναι χαραγμένη σε βάθρο της ελληνιστικής περιόδου το οποίο φέρει επιγραφές προς τιμήν ύστερων αυτοκρατόρων32

4 Ο P Roesch δημοσίευσε επίσης την επιγραφή REA 68(1966)73ndash74 11 (SEG 23 279) χωρίς αριθμό ευρετηρίου Πρόκειται για την επιγραφή ΜΘ 970 η οποία είχε βρεθεί στη Θήβα στα τέλη του 19ου αιώνος και σύμφωνα με το ευρετήριο του Μου-σείου laquoἐδωρήθη ὑπὸ τοῦ Θεοφ Μπότη ἐξαχθὲν ἐκ τοῦ ξενοδοχείου τουraquo Η επι-γραφή προέρχεται από τη Θήβα και δύσκολα θα μπορούσε να θεωρηθεί ψήφισμα του Κοινού των Βοιωτών καθως τα ψηφίσματα του Κοινού παρουσιάζονταν στο κέντρο του Κοινού την Ονχηστό και στα παμβοιωτικά ιερά Ιτώνιον και Αλαλκο-μένιον

5 Όπως είχα ήδη αναφέρει σε παλαιότερο άρθρο33 το θραύσμα του εδίκτου του Διοκλητιανού REA 68(1966)82ndash85 16 (SEG 23 282middot MΘ 2295) προέρχεται από τη Θίσβη

6 Ο λίθος ο οποίος φέρει τα ψηφίσματα προξενίας REA 68(1966)66ndash69 4ndash7 (SEG 23 289ndash291 ΜΘ 2269) προέρχεται από τη Μαμούρα (Αλαλκομενές) Πρόκει-ται λοιπόν ασφαλώς για ψηφίσματα προξενίας του Κοινού

31 Για τις άλλες επιγραφές Υ Kalliontzis Inscriptions drsquoeacutephegravebes agrave Thespies στο N Badoud (eacuted) Philologos Dionysios Meacutelanges offerts au Professeur Knoepfler Genegraveve 2011 315ndash341 ειδικά 322

32 Για το βάθρο βλ P Roesch IThesp 448ndash450 459 (Les Inscriptions de Thespies Lyon 20092)33 Γ Καλλιοντζής όπ π Ηόρος 17ndash21(2004ndash2009)375 5

321

REacuteSUMEacute

YANNIS KALLIONTZIS

Inscriptions beacuteotiennes drsquoeacutepoque impeacuteriale

Cet article est fondeacute en grande partie sur les enregistrements drsquoinscriptions dans lrsquoin-ventaire du Museacutee de Thegravebes et de Cheacuteroneacutee par lrsquoeacutephore de Beacuteotie lrsquoeacutepigraphiste N Pap-padakis qui a travailleacute au deacutebut du XXe s On publie deux miliaires de lrsquoeacutepoque de Trajan deacutecouverts par Pappadakis dans les villages drsquoYpsilantis et de Mavrogeia agrave proximiteacute de Kopaiumls et de Coroneacutee La premiegravere inscription porte eacutegalement une deacutedicace agrave Jovien la seconde une deacutedicace aux empereurs Valentinien Valens et Gratien ainsi qursquoune deacutedicace agrave Arcadius et agrave Honorius On publie en outre un fragment de base en lrsquohonneur de Sep-time Seacutevegravere provenant drsquoAkraiphia une base et une deacutedicace de Cheacuteroneacutee ainsi que quatre inscriptions funeacuteraires provenant de cette citeacute drsquoOrchomegravene de Coroneacutee et de Thespies Gracircce agrave lrsquoinventaire de Pappadakis on eacutetablit enfin lrsquoorigine veacuteritable de cinq inscriptions consideacutereacutees comme thespiennes par P Roesch

322

Εικ 1 Εικ 2

Εικ 3 Εικ 4

323

Εικ 5 Εικ 6

Εικ 8 Εικ 7

324

Εικ 9 Εικ 10

Εικ 11 Εικ 12

Εικ 13 Εικ 14

325

Εικ 15 Εικ 16

Εικ 17 Εικ 18

326

Εικ 19

φέρ᾽ ὕδωρ φέρrsquo οἶνον ὦ παῖ φέρε ltδrsquogt ἀνθεμόεντας ἡμὶνστεφάνουςmiddot ἔνεικον ὡς δὴ πρὸς Ἔρωτα πυκταλίζω

Εἰςμνήμην

ΦίλιππουΒλάχουΓιάννηΖόμπολα

ΜιχάληΜπορμπουδάκηἝκτοραΚακναβάτου

ΜιχάληΤσακίρηΝίκουΚοπάτου

309

ΗΟΡΟΣ 22ndash25(2010ndash2013)309ndash326

ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΛΛΙΟΝΤΖΗΣ

Επιγραφές Βοιωτίας

Α Επιγραφές αυτοκρατορικών χρόνων από τη Βοιωτία

Συνεχίζω εδώ την παρουσίαση επιγραφών οι οποίες είτε ανακαλύφθηκαν είτε περισυνελέγησαν είτε κατεγράφησαν από τον σπουδαίο αρχαιολόγο και επιγρα-φικό Ν Παππαδάκι1 Πολλοί μεταγενέστεροι μελετητές της Βοιωτίας βασίστηκαν στο δικό του έργο για να δημοσιεύσουν και να μελετήσουν επιγραφές ή άλλα αντι-κείμενα από την Βοιωτία Τόσο από τα αρχεία του Γάλλου επιγραφικού M Feyel όσο και από τα αρχεία του H Ehrlich2 στις Inscriptiones Graecae προκύπτει ότι αντλούν πληροφορίες από τα ευρετήρια των Μουσείων τα οποία είχε συντάξει ο Παππαδάκις Το έργο του δείχνει τη σημασία που έχει η μεθοδική περισυλλογή και καταγραφή των αρχαιοτήτων οι οποίες απόκεινται στην ύπαιθρο

Δυο μιλιάρια από την περιοχή της Κωπαΐδος

Η Βοιωτία αποτελεί κομβικό σημείο του ελληνικού χώρου Ο δρόμος που ενώνει τη νότια με τη βόρεια Ελλάδα περνάει μέσα από τη Βοιωτία και ειδικότερα από την περιοχή της Κωπαΐδος Μέχρι στιγμής λίγες ήταν οι μαρτυρίες που αφορούσαν στο ρωμαϊκό ενδιαφέρον για έργα οδοποιΐας στη Βοιωτία Σε αυτές έρχονται να προ-στεθούν δύο μιλιάρια τα οποία αν και έχουν βρεθεί εδώ και έναν αιώνα περίπου από τον Παππαδάκι παραμένουν μέχρι σήμερα αδημοσίευτα3

Ευχαριστώ πολύ τον τ Διευθυντή της Θacute ΕΠΚΑ κ Β Αραβαντινό για την παραχώρηση άδειας δημοσίευσης των επιγραφών καθώς και τους Α Π Ματθαίου και Christel Muumlller για τις παρα-τηρήσεις τους

1 Για τον Παππαδάκι και το έργο του στη Βοιωτία βλ Γ Καλλιοντζής Ἐπιτύμβιες στῆλες ἀπὸ τὴ Βοιωτία Ηόρος 17ndash21(2004ndash2009)373ndash395 ειδικά 374 σημ 2

2 Για τα αρχεία του H Ehrlich τα οποία σχετίζονται με τη Βοιωτία βλ D Summa Lrsquoarchivio delle Inscriptiones Graecae (Berlino) Anabases 16(2012)267ndash293 ειδικά 269

3 Τα μιλιάρια αυτά παρουσίασα στο 6ο συνέδριο της Εταιρείας Βοιωτικών Μελετών τον Σεπτέμβριο του 2010 Αναφορά στην παρουσίαση αυτή κάνει ο D Knoepfler BE 2010 αρ 263 Στα μιλιάρια αυτά αναφέρεται η Α Kolb (Die Erfassung und Vermessung der Welt bei den Roumlmern στο Kl Geus ndash M Rathmann Vermessung der Oikumene Berlin 2013 107ndash119 ειδικά 116 σημ 50) χάρη σε πληροφορίες που της έδωσε ο Fr Mottas χωρίς όμως να γνωρίζει την ακριβή προέλευσή τους

310

1 Το πρώτο μιλιάριο ΜΘ 2264 (εικ 1ndash2) περισυνέλεξε ο Παππαδάκις από το χωριό Δεγλές το οποίο σήμερα ονομάζεται Μαυρόγεια (βλ χάρτη εικ 19)

Ύψ 052μ διάμ 032μΎψ γρ 004μ Ἰοβιανοῦ 002ndash004μ

115ndash116 πΧ

Imp(erator) Ca[esar] Nervae [fi(lius) Nerva] Traianus Op[ti]- mus Aug(ustus) Germ(anicus) Dac(icus) 5 [[Parthicus pontif(ex) ma]]- ximus tri[b(unicia) po]- tes(tate) XIX Imp(erator) VIIII co(n)s(ul) [VI] pate[r patriae] [mensuris viarum] 10 [actis poni iussit] - - - - - - - - -

Οι αναγραφόμενοι τίτλοι δηλαδή ο τίτλος Optimus ο οποίος χρονολογείται το δεύτερο μισό του 114 μΧ η 19η φορά της δημαρχικής εξουσίας η οποία χρονολογεί-ται πριν από το 116 μΧ ο τίτλος του Αυτοκράτορος για 9η φορά ο οποίος χρονολο-γείται το 115 μΧ οδηγούν στην ασφαλή χρονολόγηση του μιλιαρίου στο 115 μΧ4 Ο τιμητικός τίτλος Parthicus είναι γραμμένος σε αποξεσμένη επιφάνεια και φαίνεται ότι προστέθηκε αργότερα Το αρχικό κείμενο στον στίχο 5 θα πρέπει να ήταν Pontif Max Ο τίτλος Parthicus θα πρέπει να προστέθηκε ένα μόλις χρόνο μετά την χάραξη του μιλιαρίου δηλαδή το 116 μΧ μετά τη νίκη του Τραϊανού επί των Πάρθων

II Το μιλιάριο φέρει στην πίσω του πλευρά τη μεταγενέστερη αναγραφή (εικ 2)

Τὸνκύριονὑμῶν ΦλἸοβιανὸν Αὔγ

Η σύντομη θητεία του Ιοβιανού στον αυτοκρατορικό θώκο χρονολογείται από τις 27 Ιουνίου 363 έως τις 17 Φεβρουαρίου 364 μΧ

Στα αριστερά της αναγραφής του Ιοβιανού υπαρχούν ίχνη τα οποία θα μπο-

4 D Kienast Roumlmische Kaisertabelle Grundzuumlge einer roumlmischen Kaiserchronologie Darmstadt 1990 123 Imp IXndashXI 115 μΧ

311

ρούσαν να ανήκουν σε παλαιότερη αναγραφή Διακρίνουμε τα εξής ίχνη Κ[--]|Κ[--]|ΜΑ[--]

2 Το δεύτερο μιλιάριο (ΜΘ 2266) περισυνέλεξε ο Παππαδάκις από την ερει-πωμένη εκκλησία της Παναγίας μισή ώρα ανατολικά του χωριού Βρασταμίτες το οποίο σήμερα ονομάζεται Υψηλάντης Το μιλιάριο φέρει την ίδια επιγραφή με αυτό του χωριού Δεγλές Τμήμα όμως του κειμένου αποξέστηκε για να χαραχθούν δύο μεταγενέστερες αναγραφές (IIndashIII) εικ 3ndash4

Ύψ 122μ διάμ 029μ Ύψ γρ 0045ndash004 (Parthicus 004μ)

115 μΧndash116 μΧ

1 [Imp(erator) Caesa]r [Nervae fi(lius) Ne]rva [Traianus Op]ti- mus Aug(ustus) [Ge]rm(anicus) Dac(icus) 5 [[Parthicus pontif(ex) ma]]- ximus trib(unicia) po- tes(tate) XIX Imp(erator) VIIII co(n)s(ul) VI pater patriae mensuris viarum 10 actis poni iussit

IIIΓ

Το μιλιάριο αυτό φέρει ακριβώς το ίδιο κείμενο με το προηγούμενο αλλά στο τέλος σώζει και τη μνεία της αποστάσεως με τον λατινικό και τον ελληνικό αριθμό IIIΓ

II Στην πίσω πλευρά του μιλιάριου έχει χαραχθεί μεταγενέστερη επιγραφή προς τιμήν των συναυτοκρατόρων Βαλεντινιανού Βάλεντος και Γρατιανού Εικ 5

367ndash375 μΧ

τοὺςκ[υρίουςἡμῶν] ΦλΦλΒαλλεντινιανὸν καὶΒάλενταΑὐγγ καὶΦλάϊον 5 ΓρατιανὸνΑὔγ

Η περίοδος της κοινής παρουσίας των τριών αυτών αυτοκρατόρων χρονολογείται από το 367 μΧ όταν ο Γρατιανός προστίθεται στο ζεύγος των αδελφών αυτοκρατόρων

312

Βαλεντινιανού Αacute και Βάλεντος έως το 375 έτος θανάτου του Βαλεντινιανού Αacute5 Δύο ακόμα επιγραφές της Βοιωτίας προερχόμενες από τις Θεσπιές μνημονεύουν τον Βαλεντινιανό η IThesp 450 και 4526

III Το μιλιάριο φέρει ακόμη μεταγενέστερη αναγραφή των συναυτοκρατόρων Αρκαδίου και Ονωρίου Για να χαραχθεί αυτή η επιγραφή αποξέσθηκε το άνω τμήμα της επιγραφής του Τραϊανού (εικ 6)

383ndash395 μΧ

Dd nn (ie dominis nostris) Arcad- i(o) et Honori(o) Augg (ie Augustis)

Παράλληλα Στην περίοδο του Τραϊανού έγιναν στην επαρχία της Αχαΐας πολλά οδοποιητικά έργα όπως μαρτυρούν και άλλα μιλιάρια αυτής της περιόδου από την Ελλάδα

Στον ελλαδικό χώρο έχουν βρεθεί άλλα επτά μιλιάρια της εποχής του Τραϊα-νού7 H έκφραση mensuris viarum actis poni iussit η οποία μεταφράζεται laquoδιέταξε να τοποθετηθεί (το μιλιάριο) αφού μετρήθηκαν οι δρόμοιraquo εμφανίζεται και σε άλλα μιλιάρια του Τραϊανού από την επαρχία της Αχαΐας το μιλιάριο του Επιταλίου8 το μιλιάριο του Μεσολογγίου9 και το μιλιάριο της Πάτρας10 πιθανώς το αποσπα-σματικό μιλιάριο από τη Μεγαλόπολη11 και ίσως τέλος το αποσπασματικό μιλιάριο της Λιβαδειάς (CIL III 565 IG VII 3164) Επειδή μέχρι τώρα τα σωζόμενα μιλιά-

5 D Kienast όπ π 322ndash329 Μιλιάρια με ύστερες αναγραφές των ονομάτων του Βαλεντι-νιανού και του Βάλεντος έχουν βρεθεί στη Λακωνία βλ Γ Σταϊνχάουερ Τρία μιλιάρια ἀπὸ τὴ Λακωνία Ηόρος 10ndash12(1992ndash1998)283ndash286 αρ 2ndash3

6 Για την IThesp 452 βλ στο παρόν άρθρο 319ndash320 αρ 37 Μιλιάρια του Τραϊανού στην Ελλάδα Κ Αξιώτη Ρωμαϊκοὶ δρόμοι τῆς Αἰτωλοακαρ-

νανίας ΑΔ 35(1980) Α 186ndash187 τρία μιλιάρια της Via Egnatia P Collart Les milliaires de la Via Egnatia BCH 100(1976)197ndash198 τα αρ 2 3 4 μιλιάρια μιλιάριο από το Επιτάλιον της Ηλείας ΑΕ 19691970 σ 162 αρ 589 (Μ Sasel-Kos 1979 Inscriptiones latinae in Graecia repertae Additamenta ad CIL III Faenza 1979 67 αρ 156) μιλιάριο άγνωστης προέλευσης στο Μουσείο της Μεγαλόπο-λης IG V 2 458 (Μ Sasel-Kos 66 αρ 155 Γ Α Πίκουλας Miliaria Peloponnesi Ηόρος 10ndash12(1992ndash1998)308 αρ 2) και μιλιάριο από την Πάτρα A D Rizakis Achaiumle II La citeacute de Patras Eacutepigraphie et histoire Meletemata 25 Athegravenes 1998 27a το οποίο φέρει και αυτό μεταγενέστερη αναγραφή προς τιμήν των αυτοκρατόρων Αρκαδίου και Ονωρίου

8 Π Θεμέλης ΑΕ 196970 162 αρ 589 (Μ Sasel-Kos 67 αρ 156) 9 Κ Αξιώτη όπ π 186ndash187 10 Βλ A D Rizakis όπ π 27a ο οποίος σχολιάζει τη χρονολόγηση του μιλιαρίου και επι-

σημαίνει τη σημασία της εκφράσεως mensuris viarum actis poni iussit που απαντά και στα άλλα μιλιάρια

11 IG V 2 458 Μ Sasel-Kos 66 αρ 155

ρια της επoχής του Τραϊανού τα οποία χρονολογούνται την περίοδο μετά το 115 μΧ και φέρουν την έκφραση mensuris actis poni iussit προέρχονταν από τη δυτική Ελλάδα και την Πελοπόννησο είχε θεωρηθεί ότι το πρόγραμμα οδοποιίας του Τρα-ϊανού επικεντρωνόταν σε αυτές τις περιοχές εξαιτίας και της εγγύτητάς τους με την Ιταλία Χάρη στα δύο νέα μιλιάρια από την Κωπαΐδα φαίνεται λοιπόν πως και η Βοιωτία είχε επωφεληθεί από τα έργα μέτρησης και ευθυγράμμισης των οδών της εποχής του Τραϊανού Όπως έχει υποστηριχθεί12 τα έργα οδοποιίας του Τραϊα-νού στην Ελλάδα δεν φαίνεται να συνδέονται με την εκστρατεία του ενάντια στους Πάρθους αλλά εντάσσονται σε ένα γενικότερο πρόγραμμα του ρέκτη αυτοκράτο-ρος για τη βελτίωση των συγκοινωνιών της αυτοκρατορίας

Τοπογραφικά Όπως φαίνεται και στον χάρτη (εικ 19) και τα δύο χωριά όπου βρέθηκαν τα μιλιάρια βρίσκονται στο κέντρο της Κωπαΐδος το ένα βορείως (Μαυ-ρόγεια) και το άλλο νοτίως (Υψηλάντης) του δρόμου της κεντρικής Ελλάδος Η Tabula Peutingeriana αναφέρει ως σταθμό στην περιοχή της Κωπαΐδος την Κορώ-νεια Θα μπορούσαμε λοιπόν να υποθέσουμε ότι η απόσταση των τριών μιλίων αφορά σε μία απόσταση από αυτόν τον σταθμό Τα τρία μίλια που αναγράφονται στο μιλιάριο είναι περίπου 5 χλμ δηλαδή όσο σχεδόν απέχει το χωριό Υψηλάντης από την αρχαία Κορώνεια Ίσως λοιπόν το μιλιάριο δεν μετακινήθηκε πολύ από την αρχική του θέση Τα Μαυρόγεια βρίσκονται βορείως του δρόμου της κεντρικής Ελλάδος και βορειοδυτικά της Κορώνειας Θα μπορούσαν λοιπόν τα δύο μιλιάρια να προσδιορίζουν δυτικά και ανατολικά την οδό προς την Κορώνεια13

Πρέπει επίσης να σημειώσουμε ότι στην περιοχή της Κορωνείας βρίσκονταν δύο σημαντικά βοιωτικά ιερά το Ιτώνιον και το Αλαλκομένειον Τα ιερά αυτά δεν έχουν ακόμα εντοπιστεί αλλά ορισμένες επιγραφές δείχνουν ότι συνέχιζαν να είναι σημαντικά και κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους Πρόσφατα μάλιστα ο D Knoepfler συνδέοντας τρία θραύσματα αποκατέστησε το κείμενο μιας βάσης προς τιμήν του Τραϊανού την οποία είχαν στήσει στο Ιτώνιο της Κορωνείας τα κοινά Αχαιών Βοιωτών Ευβοέων Λοκρών Φωκέων και Δωριέων14

12 S Zoumbaki Elis und Olympia in der Kaiserzeit Meletemata 32 Athen 2001 172ndash177 και ειδικότερα 173 Στο ίδιο συμπέρασμα φτάνει και η Α Kolb 2013 118 η οποία φαίνεται να αγνοεί την παρουσίαση της Σ Ζουμπάκη

13 Για τη θέση της Κορώνειας στην Tabula Peutingeriana βλ W K Pritchett Studies in Ancient Greek Topography (Part III) Berkeley 1980 κεφ Greek Section of Peutinger Table 233

14 D Knoepfler Lrsquoexercice de la magistrature feacutedeacuterale beacuteotienne par des ldquoeacutetrangersrdquo agrave lrsquoeacutepoque impeacuteriale conseacutequence de lrsquoextension du Koinon en dehors des frontiegraveres de la Beacuteotie ou simple effet drsquoune multi-citoyenneteacute individuelle στο Anna Heller ndash Anne Valeacuterie Pont (eacuted) Patrie drsquoorigine et

313

314

Σύμφωνα με παρατηρήση του Fr Mottas στο προαναφερθέν άρθρο της A Kolb15 η σήμερα χαμένη επιγραφή CIL III 565 = IG VII 3164 θα μπορούσε να είναι ένα μιλιάριο της εποχής του Τραϊανού Η επιγραφή αυτή ήταν εντοιχισμένη σε τζαμί στη Λιβαδειά και δημοσιεύτηκε το 1843 απὸ τον L Stephani16 Όπως φαίνεται από το σχέδιο το οποίο παρέχει ο Stephani είναι δύσκολο να οδηγηθούμε σε ασφαλή συμπεράσματα

Στην ίδια περιοχή στο χωριό Πέτρα (Σιάχο) ο Ν Παππαδάκις περισυνέλεξε ένα άλλο μιλιάριο (ΜΘ 2265) γραμμένο στα ελληνικά το οποίο είχε δημοσιεύσει το 1905 ο L Bizard17 και φέρει την ακόλουθη επιγραφή (εικ 7)

[Αὐ]τοκράτο|ροςΤραγιανοῦ|ἈδριανοῦΚαί|σαροςμείλι|ονἀπὸἈ(λα)λκο|-μεναίουἀ|νέστησεν|ἡκώμη

Δεν είναι γνωστή η κώμη η οποία έστησε αυτό το μιλιάριο

Ύστερες αναγραφές Οι αναγραφές ονομάτων υστέρων αυτοκρατόρων στα μιλι-άρια προκατόχων τους είναι ένα αρκετά κοινό φαινόμενο Εντύπωση προκαλεί η σπάνια αναφορά στον αυτοκράτορα Ιοβιανό Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν οι μεταγενέστερες αυτές αναγραφές οφείλονται σε ανακατασκευή του δρόμου ή απλώς τιμούν τον εκάστοτε αυτοκράτορα18 Η συχνή ανεύρεση στην Αττική και στην Πελοπόννησο μιλιαρίων της περιόδου των αυτοκρατόρων Αρκαδίου και Ονωρίου έχει οδηγήσει τους μελετητές στο συμπέρασμα ότι οι δύο συναυτοκράτορες πράγ-ματι έδειξαν ενδιαφέρον για την επισκευή των δρόμων στον ελλαδικό χώρο19

Άλλες επιγραφές Βοιωτίας

3 ΜΘ 2311 Θραύσμα τιμητικού βάθρου του Σεπτιμίου Σεβήρου σπασμένο στη δεξιά του πλευρά (εικ 8) Σύμφωνα με την εγγραφή του Ν Παππαδάκι στο ευρε-τήριο του Μουσείου της Θήβας προέρχεται από την αυλή του Δημητρίου Νταμίκα στο Ακραίφνιο Είναι άγνωστο πού βρισκόταν αυτή η αυλή

Ύψ 025μ πλ 030μ πάχ 034μ Ύψ γρ 004μ

patries eacutelectives les citoyenneteacutes multiples dans le monde grec drsquoeacutepoque romaine 2012 223ndash247 ειδικά 240ndash247

15 Α Kolb όπ π (σημ 3) 116 σημ 50 16 L Stephani Reise durch einige Gegenden des noumlrdlichen Griechenlandes Leipzig 1843 69 41

Taf V nr 41 17 L Bizard Inscriptions de Beacuteotie BCH 29(1905)99 ldquoSiakho ndash Dans le cimetiegravere qui entoure

lrsquoeacuteglise des Sts Taxiarquesˮ 18 A D Rizakis όπ π (σημ 7) 59 19 A D Rizakis όπ π 59

315

198ndash211 μΧ

[AὐτοκράτοραΚαίσαρ]αΣεπτί- [μιονΣεβῆρονΠερτ]ίνακαΣε- [βαστὸνἈραβικόνἈδι]αβηνικόν [Παρθικόνμέγιστο]νἡπόλις 5 [Ἀκραιφιέωντὸν]ἑαυτῆςσω- [τῆρακαὶεὐεργέτη]ν

Η αναφορά στον τιμητικό τίτλο Ἀδιαβηνικὸν μας επιτρέπει να χρονολογήσουμε την επιγραφή μετά το 195 μΧ ενώ η πιθανή αναφορά στον τιμητικό τίτλο Παρθι-κὸν να την χρονολογήσουμε μετά το 198 μΧ20

4 ΜΧ 98 Βάθρο (εικ 9) από τεφρό ασβεστόλιθο το οποίο προέρχεται σύμφωνα με την εγγραφή του Παππαδάκι στο Ευρετήριο του Μουσείου Χαιρώνειας από την παλαιοχριστιανική βασιλική της Αγίας Παρασκευής στα νότια της Χαιρώνειας21

Ύψ 091μ πλ 060μ πάχ 042μΎψ γρ 0025ndash003μ

2ος αι μΧ

ΣωτηρίχανΚαικι- λίουΖωΐλουθυ- γατέραΚλαύδιος Διογένηςὁἀνὴρ 5 καὶτὰτέκναψη- φίσματιβουλῆς καὶδήμου

Από τη Χαιρώνεια μαρτυρείται μία Καικιλία Λαμπρίς (IG VII 3418) η οποία θα μπορούσε να συνδέεται συγγενικά με τον Καικίλιο Ζωΐλο

5 ΜΧ 115 Ο Παππαδάκις δεν αναφέρει προέλευση στο ευρετήριο του Μουσείου Κίων από λευκό μάρμαρο σπασμένος στην πάνω και κάτω πλευρά του (εικ 10)

Ύψ 105μ διάμ 037μ Ύψ γρ 0047μ

20 D Kienast όπ π (σημ 4) 156ndash159 μΧ21 Σχετικά με αυτή τη βασιλική και με άλλες επιγραφές που έχουν βρεθεί εκεί βλ Υ Kal-

liontzis Deacutecrets de proxeacutenie et catalogues militaires de Cheacuteroneacutee trouveacutes lors des fouilles de la basilique paleacuteochreacutetienne drsquoHaghia Paraskeacutevi BCH 131(2007)475ndash514 ειδικά 476 σημ 1

316

2ος αι μΧ

ἘπαφρᾶςΦίρμουἩλίῳκαὶτῇπατρίδι

Τα γράμματα είναι χαραγμένα με ιδιαίτερη επιμέλεια και έχουν μνημειακό χαρα-κτήρα Αξιοσημείωτο είναι ότι υπάρχουν διαστήματα ανάμεσα στις λέξεις Από τη μορφή των γραμμάτων η επιγραφή θα μπορούσε να χρονολογηθεί στο 2ο αι μΧ Η διπλή ανάθεση στον Ήλιο και στην πατρίδα του ἘπαφρᾶΦίρμου είναι σπάνια Ίσως το ανάθημα το οποίο βρισκόταν πάνω στον αναθηματικό αυτό κίονα ήταν ένα ηλιακό ρολόι Το πιο γνωστό και καλοδιατηρημένο ηλιακό ρολόι πάνω σε κίονα είναι αυτό της Πομπηίας Έχουμε ακόμη αρκετές παραστάσεις ηλιακών ρολογιών πάνω σε κίονες ιδιαίτερα σε ψηφιδωτά22 Δυστυχώς δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι σχετικά με το τί έφερε ο κίων του Ἐπαφρᾶ

6 ΜΘ 2273 Kύβος από λευκό μάρμαρο άνω και κάτω φέρει κυμάτιο laquoἘξ Ἁγ Γεωργίου εὑρημένος (δῆθεν) μεταξὺ αὐτοῦ καὶ Φαλάρουraquo Εικ 11

Ύψος 054μ πλ 034μ πάχ 031μ Ύψ γρ 0026ndash003μ

1ος αἰ πX

P(oplii) Antisti Venusti Π(όπλιος)Ἀντίστιος Οὔνυστος 5 Κορίνθ(ιος)

Η συμπλήρωση Κορίνθιος στον 5ο στίχο είναι η πιο πιθανή Επειδή η επιγραφή είναι κακοχαραγμένη και έχει παραμείνει επί μακρόν στο ύπαιθρο τα γράμματα μετά το Ν έχουν αποσβεσθεί Στην παρούσα επιγραφή ακολουθείται ο κανόνας τῶν tria nomina Tο cognomen Bένυστος μαρτυρείται στη Θήβα (IG VII 2546) και στην Ολυμπία23 Το nomen gentiliciumἈντίστιος-Ἀνθέστιοςμαρτυρεῖται στὴν Πελοπόν-

22 K Schaldach Die antiken Sonnenuhren Griechenlands Frankfurt am Main 2006 34 Για το αγαλματίδιο το οποίο απεικονίζει δούλο να ακουμπά σε κίονα ο οποίος φέρει ηλιακό ρολόϊ βλ Fr Winter Die Typen der figuumlrlichen Terrakoten II Berlin 1903 442 nr 3 Για το ψηφιδωτό από την Αντιόχεια το οποίο φέρει παράσταση ηλιακού ρολογιού πάνω σε κίονα βλ D Levi Antioch Mosaic Pavements τόμ 1 (1947) 220

23 A D Rizakis ndash S Zoumbaki Roman Peloponnese I Meletemata 31 Athens 2001 520 αρ 331 (IvO 108)

317

νησο24 Η επιγραφή είναι μία από τις λίγες δίγλωσσες επιγραφές της Βοιωτίας25 Άλλη μία δίγλωσση επιτύμβια επιγραφή έχει βρέθει στις Θεσπιές Πρόκειται για τη στήλη του ΓαΐουΟὐαρίουΣτρατύλλου(IThesp 1273) η οποία θα μπορούσε να χρονολογηθεί στον 1ο αι πΧ

7 Επιτύμβια στήλη από γκριζωπό μάρμαρο Φέρει αετωματική επίστεψη με αποκεκρουμένη την άνω αριστερή γωνία Η προέλευση της επιγραφής αυτής είναι άγνωστη (εικ 12)

Ύψ 143μ πλ 054μ πάχ 019μΎψ γρ 002ndash005μ

1ος αι μΧ

ΜᾶρκεἌννιεχαῖρε

Γάϊεχαῖρε

Η επιγραφή είναι χαραγμένη εντός αποξεσμένης επιφάνειας η οποία έφερε κατά πάσα πιθανότητα παλαιότερη επιγραφή

Το όνομα Μᾶρκος και το nomen gentilicium Ἄννιος επανεμφανίζονται στον Ορχομενό στην επιτύμβια στήλη IG VII 3247 όπου έχουμε την επιγραφήΜᾶρκοςἌννιος|Ἐπίκτητος|χαῖρεΣτη νέα επιγραφή από το Μουσείο Χαιρώνειας δεν υπάρχει cognomen

8 MΘ 1470 Θραύσμα από φαιό λίθο σπασμένο στην κάτω του πλευρά άνω φέρει κοίλωμα Πιθανώς από τις Θεσπιές (εικ 13)

Ύψος 014μ πλ 042μ πάχ 017μ Ύψ γρ 004μ

1ος αἰ μX

Ἐπὶ[Σο]υλπικίᾳἙλένῃ

24 A D Rizakis ndash S Zoumbaki όπ π 110 αρ 3 Mαντίνεια Λ Ἀντίστιος σ 157 ἀρ 15 Λ Ἀντίστιος Mεγιστιανός (IG IV 835) σ 254 ἀρ 29 30 31 Ἀντίστιος Mάξιμ[ος] Corinth VIII 1 58 [3ος αι μΧ] Ἀντίσ[τιος]MIN[-- -]

25 Για δίγλωσσα επιτύμβια από την Ελλάδα βλ E Bauzon Lrsquoeacutepigraphie funeacuteraire bilingue des Italiens en Gregravece et en Asie aux IIe et Ier siegravecles av J-C στο Fr Biville ndash J-Cl Decourt ndash G Rougemont (eacuted) Bilinguisme greacuteco-latin et eacutepigraphie actes du colloque 17ndash19 mai 2004 Lyon 2008 109ndash128

318

9 ΜΧ 114 Ακέραια πλάκα απο φαιό μάρμαρο στην κάτω πλευρά της φέρει τέσσερις μετάλλινες λαβές (εικ 14)

Ο Παππαδάκις δεν σημειώνει προέλευση στο ευρετήριο του Μουσείου Χαιρώ-νειας Κατά πάσα πιθανότητα προέρχεται από την ίδια τη Χαιρώνεια

Ύψ 019μ πλ 138μ πάχ 042μΎψ γρ 0024ndash003μ

ΚυρίαχαῖρεἈγαθαμερίΚύριεχαῖρεἈθάνωνΚυρίαχαῖρεΧαροπὶσεμνοτάτη

Η ίδια επίκληση ΚύριεΚυρία αναγράφεται και στην επιγραφή Corinth VIII 1 136ΧαῖρεΚυρίαἀγαπωμένηΧαῖρεΚύριεἀγαπώμενεἈσπάζομαιἡμᾶςΚέρδωνὁἀδελφός Τον τρίτο στίχο της επιγραφής μνημονεύει ο Παππαδάκις26 Η πλάκα αυτή θα πρέπει να χρησιμοποιήθηκε σε δεύτερη χρήση ως κάλυμμα τάφου Από τη μορφή των γραμμάτων η επιγραφή θα μπορούσε να χρονολογηθεί στον 3ο αι μΧ αν και ο αμελής τρόπος χάραξης ευνοεί υστερότερη χρονολόγηση Ενδιαφέ-ρον είναι το γεγονός ότι παρά την ύστερη χρονολόγηση της επιγραφής τα ονόματα διατηρούν έναν βοιωτικό χαρακτήρα Η αρσενική μορφή του ονόματος Ἀγαθημε-ρίς Ἀγαθήμερος μαρτυρείται στις Θεσπιές και στη Θίσβη LGPN IIIB 2 το Ἀθάνων μαρτυρείται στο Ακραίφνιο και στην Κορώνεια LGPN IIIB 2 15 Η απάλειψη του τελικού σίγμα την οποία παρατηρούμε στα ονόματα Ἀγαθαμερί και Χαροπί είναι ένα συχνό φαινόμενο κατά την περίοδο αυτή27

Β Παρατηρήσεις στο σύνταγμα των επιγραφών των Θεσπιών (Inscriptions de Thespies) του P Roesch

Μερικές από τις επιγραφές τις οποίες περιέλαβε ο P Roesch στο σύνταγμα των επιγραφών των Θεσπιών στην πραγματικότητα προέρχονται από άλλες πόλεις της Βοιωτίας σύμφωνα με τις καταγραφές του Παπαδάκι στο ευρετήριο του Μουσείου Θηβών Η απόδοση από τον P Roesch των επιγραφών αυτών στις Θεσπιές οφείλεται στο γεγονός ότι ο δεύτερος τόμος του ευρετηρίου του Μουσείου Θηβών ήταν για δεκαετίες χαμένος Έχω ήδη επισημάνει σε παλαιότερο άρθρο ότι ορισμένες από αυτές τις επιγραφές δεν προέρχονται από τις Θεσπιές αλλά από άλλες βοιωτικές πόλεις28 Παρουσιάζω εδώ τον πλήρη κατάλογο

1 Το αποσπασματικό ψήφισμα IThesp 42 (εικ 15) προέρχεται από το Ακραίφ-

26 Ν Παππαδάκις Περὶ τὸ Χαρόπειον τῆς Κορωνείας ΑΔ 2(1916)256 σημ 127 Fr Gignac A Grammar of the Greek Papyri of the Roman and Byzantine Periods Milano 1976 125 28 Γ Καλλιοντζής όπ π Ηόρος 17ndash21(2004ndash2009)375 σημ 5

319

νιο Είχε καταγραφεί από τον Παππαδάκι υπ᾽ αρ 2291 ευρ Μουσείου Θηβών Σύμφωνα με την εγγραφή το θραύσμα προέρχεται όπως και το βάθρο του Σεπτι-μίου Σεβήρου (βλ παραπάνω τον αρ 4) από την αυλή Δ Νταμίκα Στην εγγραφή επίσης σημειώνεται laquoἀρχῆθεν λέγει ἐξ ἐκκλησίας τοῦ Ἁγ Γεωργίουraquo

2 Η ανάθεση στη Μεγάλη Μητέρα IThesp 286 (εικ 16) προέρχεται από την Κορώνεια και είχε καταγραφεί από τον Παππαδάκι υπ᾽ αρ 2334 ευρ Μουσείου Θηβών

3 Ο Roesch δημοσίευσε επίσης βάθρο προς τιμήν του Βαλεντινιανού (IThesp 452) το οποίο αποδίδει σωστά στις Θεσπιές αλλά αγνοεί ότι είχε ανευρεθεί κατά τις ανασκαφές του Παππαδάκι μπροστά από την εκκλησία του πολιούχου της Θήβας Αγίου Ιωάννη Καλοκτένη στην κεντρική πλατεία της Θήβας το 1921 Ο Παππα-δάκις το μετέφερε στο Μουσείο Θηβών και το κατέγραψε στο ευρετήριο του Μου-σείου (ΜΘ 2337)29 Σύμφωνα με την καταγραφή το βάθρο βρέθηκε εντοιχισμένο σε θεμέλια βυζαντινής περιόδου (εικ 17)

Βάθρο από λευκό ασβεστόλιθο σπασμένο στη δεξιά άνω γωνία στην άνω αρι-στερή και δεξιά πλευρά φέρει ταινία Άνω φέρει αποκεκρουμένο κυμάτιο Στην άνω επιφάνεια φέρει τόρμο τετράγωνης διατομής Στην πίσω πλευρά φέρει αναθύρωση

Ύψ 066μ πλ 046μ πάχ 044μ Ύψ γρ 003ndash004μ Το βάθρο αυτό του Βαλεντινιανού (ΜΘ 2337) που βρέθηκε στη Θήβα έχει τις

ίδιες ακριβώς διαστάσεις με βάθρο (ΜΘ 292) εικ 18 το οποίο φέρει αναγραφές προς τιμήν των αυτοκρατόρων Γαλιηνού (IThesp 444 253ndash268 μΧ) και Μαξιμιανού (IThesp 446 286ndash305) Τὸ βάθρο ΜΘ 292 έχει τις εξής διαστάσειςmiddot ύψ 066μ πλ 044μ πάχ 043μ ύψ γρ 0025ndash003μ

Οι διαστάσεις του είναι ίδιες με του βάθρου του Βαλεντινιανού Φέρει και αυτό ταινία στην άνω αριστερή και δεξιά πλευρά του και αναθύρωση στην πίσω πλευρά του Άνω σώζει τμήμα κυματίου Αξίζει να σημειωθεί ότι η επιγραφή προς τιμήν του Μαξιμιανού είναι χαραγμένη αναπόδα άρα ήδη την εποχή αυτή τα δύο τμήματα του βάθρου είχαν χωριστεί Το βάθρο αυτό βρέθηκε εντοιχισμένο στο υστερο-ρω-μαϊκό τείχος των Θεσπιών30 Βλέπουμε έτσι ότι το βάθρο του Βαλεντινιανού είναι μία ακόμη επιγραφή των Θεσπιών η οποία είχε μεταφερθεί κατά τους βυζαντι-

29 Μνεία της ευρέσεως βλ στο BCH 45(1921) Chronique des fouilles 515 ldquoAu museacutee est entreacutee provenant de la Cadmeacutee une nouvelle inscription (base) en lrsquohonneur de Valentinien (τὸνμέγιστονκαὶθειότατοναὔγουστονκαὶδεσπότηνἡμῶνἡπόλις)ˮ

30 A Plassart Fouilles de Thespies et de lrsquohieacuteron des muses de l᾽Heacutelicon Inscriptions Deacutedicaces de caractegravere religieux ou honorifique bornes de domaines sacreacutes BCH 50(1926)383ndash462 ειδικά 454 96

320

νούς χρόνους στη Θήβα31 Προκύπτει λοιπόν ότι το βάθρο που φέρει την επιγραφή αποτελούσε τμήμα ενός μεγαλύτερου μνημείου τα χαρακτηριστικά του οποίου θα μπορούσαν να μας οδηγήσουν στο να το χρονολογήσουμε κατά πάσα πιθανότητα στην ύστερη ελληνιστική περίοδο

Αξίζει να σημειωθεί ότι από τις Θεσπιές προέρχεται και άλλο βάθρο με τιμητική επιγραφή στον Βαλεντινιανό (ΜΘ 2064) Και αυτή η επιγραφή είναι χαραγμένη σε βάθρο της ελληνιστικής περιόδου το οποίο φέρει επιγραφές προς τιμήν ύστερων αυτοκρατόρων32

4 Ο P Roesch δημοσίευσε επίσης την επιγραφή REA 68(1966)73ndash74 11 (SEG 23 279) χωρίς αριθμό ευρετηρίου Πρόκειται για την επιγραφή ΜΘ 970 η οποία είχε βρεθεί στη Θήβα στα τέλη του 19ου αιώνος και σύμφωνα με το ευρετήριο του Μου-σείου laquoἐδωρήθη ὑπὸ τοῦ Θεοφ Μπότη ἐξαχθὲν ἐκ τοῦ ξενοδοχείου τουraquo Η επι-γραφή προέρχεται από τη Θήβα και δύσκολα θα μπορούσε να θεωρηθεί ψήφισμα του Κοινού των Βοιωτών καθως τα ψηφίσματα του Κοινού παρουσιάζονταν στο κέντρο του Κοινού την Ονχηστό και στα παμβοιωτικά ιερά Ιτώνιον και Αλαλκο-μένιον

5 Όπως είχα ήδη αναφέρει σε παλαιότερο άρθρο33 το θραύσμα του εδίκτου του Διοκλητιανού REA 68(1966)82ndash85 16 (SEG 23 282middot MΘ 2295) προέρχεται από τη Θίσβη

6 Ο λίθος ο οποίος φέρει τα ψηφίσματα προξενίας REA 68(1966)66ndash69 4ndash7 (SEG 23 289ndash291 ΜΘ 2269) προέρχεται από τη Μαμούρα (Αλαλκομενές) Πρόκει-ται λοιπόν ασφαλώς για ψηφίσματα προξενίας του Κοινού

31 Για τις άλλες επιγραφές Υ Kalliontzis Inscriptions drsquoeacutephegravebes agrave Thespies στο N Badoud (eacuted) Philologos Dionysios Meacutelanges offerts au Professeur Knoepfler Genegraveve 2011 315ndash341 ειδικά 322

32 Για το βάθρο βλ P Roesch IThesp 448ndash450 459 (Les Inscriptions de Thespies Lyon 20092)33 Γ Καλλιοντζής όπ π Ηόρος 17ndash21(2004ndash2009)375 5

321

REacuteSUMEacute

YANNIS KALLIONTZIS

Inscriptions beacuteotiennes drsquoeacutepoque impeacuteriale

Cet article est fondeacute en grande partie sur les enregistrements drsquoinscriptions dans lrsquoin-ventaire du Museacutee de Thegravebes et de Cheacuteroneacutee par lrsquoeacutephore de Beacuteotie lrsquoeacutepigraphiste N Pap-padakis qui a travailleacute au deacutebut du XXe s On publie deux miliaires de lrsquoeacutepoque de Trajan deacutecouverts par Pappadakis dans les villages drsquoYpsilantis et de Mavrogeia agrave proximiteacute de Kopaiumls et de Coroneacutee La premiegravere inscription porte eacutegalement une deacutedicace agrave Jovien la seconde une deacutedicace aux empereurs Valentinien Valens et Gratien ainsi qursquoune deacutedicace agrave Arcadius et agrave Honorius On publie en outre un fragment de base en lrsquohonneur de Sep-time Seacutevegravere provenant drsquoAkraiphia une base et une deacutedicace de Cheacuteroneacutee ainsi que quatre inscriptions funeacuteraires provenant de cette citeacute drsquoOrchomegravene de Coroneacutee et de Thespies Gracircce agrave lrsquoinventaire de Pappadakis on eacutetablit enfin lrsquoorigine veacuteritable de cinq inscriptions consideacutereacutees comme thespiennes par P Roesch

322

Εικ 1 Εικ 2

Εικ 3 Εικ 4

323

Εικ 5 Εικ 6

Εικ 8 Εικ 7

324

Εικ 9 Εικ 10

Εικ 11 Εικ 12

Εικ 13 Εικ 14

325

Εικ 15 Εικ 16

Εικ 17 Εικ 18

326

Εικ 19

309

ΗΟΡΟΣ 22ndash25(2010ndash2013)309ndash326

ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΛΛΙΟΝΤΖΗΣ

Επιγραφές Βοιωτίας

Α Επιγραφές αυτοκρατορικών χρόνων από τη Βοιωτία

Συνεχίζω εδώ την παρουσίαση επιγραφών οι οποίες είτε ανακαλύφθηκαν είτε περισυνελέγησαν είτε κατεγράφησαν από τον σπουδαίο αρχαιολόγο και επιγρα-φικό Ν Παππαδάκι1 Πολλοί μεταγενέστεροι μελετητές της Βοιωτίας βασίστηκαν στο δικό του έργο για να δημοσιεύσουν και να μελετήσουν επιγραφές ή άλλα αντι-κείμενα από την Βοιωτία Τόσο από τα αρχεία του Γάλλου επιγραφικού M Feyel όσο και από τα αρχεία του H Ehrlich2 στις Inscriptiones Graecae προκύπτει ότι αντλούν πληροφορίες από τα ευρετήρια των Μουσείων τα οποία είχε συντάξει ο Παππαδάκις Το έργο του δείχνει τη σημασία που έχει η μεθοδική περισυλλογή και καταγραφή των αρχαιοτήτων οι οποίες απόκεινται στην ύπαιθρο

Δυο μιλιάρια από την περιοχή της Κωπαΐδος

Η Βοιωτία αποτελεί κομβικό σημείο του ελληνικού χώρου Ο δρόμος που ενώνει τη νότια με τη βόρεια Ελλάδα περνάει μέσα από τη Βοιωτία και ειδικότερα από την περιοχή της Κωπαΐδος Μέχρι στιγμής λίγες ήταν οι μαρτυρίες που αφορούσαν στο ρωμαϊκό ενδιαφέρον για έργα οδοποιΐας στη Βοιωτία Σε αυτές έρχονται να προ-στεθούν δύο μιλιάρια τα οποία αν και έχουν βρεθεί εδώ και έναν αιώνα περίπου από τον Παππαδάκι παραμένουν μέχρι σήμερα αδημοσίευτα3

Ευχαριστώ πολύ τον τ Διευθυντή της Θacute ΕΠΚΑ κ Β Αραβαντινό για την παραχώρηση άδειας δημοσίευσης των επιγραφών καθώς και τους Α Π Ματθαίου και Christel Muumlller για τις παρα-τηρήσεις τους

1 Για τον Παππαδάκι και το έργο του στη Βοιωτία βλ Γ Καλλιοντζής Ἐπιτύμβιες στῆλες ἀπὸ τὴ Βοιωτία Ηόρος 17ndash21(2004ndash2009)373ndash395 ειδικά 374 σημ 2

2 Για τα αρχεία του H Ehrlich τα οποία σχετίζονται με τη Βοιωτία βλ D Summa Lrsquoarchivio delle Inscriptiones Graecae (Berlino) Anabases 16(2012)267ndash293 ειδικά 269

3 Τα μιλιάρια αυτά παρουσίασα στο 6ο συνέδριο της Εταιρείας Βοιωτικών Μελετών τον Σεπτέμβριο του 2010 Αναφορά στην παρουσίαση αυτή κάνει ο D Knoepfler BE 2010 αρ 263 Στα μιλιάρια αυτά αναφέρεται η Α Kolb (Die Erfassung und Vermessung der Welt bei den Roumlmern στο Kl Geus ndash M Rathmann Vermessung der Oikumene Berlin 2013 107ndash119 ειδικά 116 σημ 50) χάρη σε πληροφορίες που της έδωσε ο Fr Mottas χωρίς όμως να γνωρίζει την ακριβή προέλευσή τους

310

1 Το πρώτο μιλιάριο ΜΘ 2264 (εικ 1ndash2) περισυνέλεξε ο Παππαδάκις από το χωριό Δεγλές το οποίο σήμερα ονομάζεται Μαυρόγεια (βλ χάρτη εικ 19)

Ύψ 052μ διάμ 032μΎψ γρ 004μ Ἰοβιανοῦ 002ndash004μ

115ndash116 πΧ

Imp(erator) Ca[esar] Nervae [fi(lius) Nerva] Traianus Op[ti]- mus Aug(ustus) Germ(anicus) Dac(icus) 5 [[Parthicus pontif(ex) ma]]- ximus tri[b(unicia) po]- tes(tate) XIX Imp(erator) VIIII co(n)s(ul) [VI] pate[r patriae] [mensuris viarum] 10 [actis poni iussit] - - - - - - - - -

Οι αναγραφόμενοι τίτλοι δηλαδή ο τίτλος Optimus ο οποίος χρονολογείται το δεύτερο μισό του 114 μΧ η 19η φορά της δημαρχικής εξουσίας η οποία χρονολογεί-ται πριν από το 116 μΧ ο τίτλος του Αυτοκράτορος για 9η φορά ο οποίος χρονολο-γείται το 115 μΧ οδηγούν στην ασφαλή χρονολόγηση του μιλιαρίου στο 115 μΧ4 Ο τιμητικός τίτλος Parthicus είναι γραμμένος σε αποξεσμένη επιφάνεια και φαίνεται ότι προστέθηκε αργότερα Το αρχικό κείμενο στον στίχο 5 θα πρέπει να ήταν Pontif Max Ο τίτλος Parthicus θα πρέπει να προστέθηκε ένα μόλις χρόνο μετά την χάραξη του μιλιαρίου δηλαδή το 116 μΧ μετά τη νίκη του Τραϊανού επί των Πάρθων

II Το μιλιάριο φέρει στην πίσω του πλευρά τη μεταγενέστερη αναγραφή (εικ 2)

Τὸνκύριονὑμῶν ΦλἸοβιανὸν Αὔγ

Η σύντομη θητεία του Ιοβιανού στον αυτοκρατορικό θώκο χρονολογείται από τις 27 Ιουνίου 363 έως τις 17 Φεβρουαρίου 364 μΧ

Στα αριστερά της αναγραφής του Ιοβιανού υπαρχούν ίχνη τα οποία θα μπο-

4 D Kienast Roumlmische Kaisertabelle Grundzuumlge einer roumlmischen Kaiserchronologie Darmstadt 1990 123 Imp IXndashXI 115 μΧ

311

ρούσαν να ανήκουν σε παλαιότερη αναγραφή Διακρίνουμε τα εξής ίχνη Κ[--]|Κ[--]|ΜΑ[--]

2 Το δεύτερο μιλιάριο (ΜΘ 2266) περισυνέλεξε ο Παππαδάκις από την ερει-πωμένη εκκλησία της Παναγίας μισή ώρα ανατολικά του χωριού Βρασταμίτες το οποίο σήμερα ονομάζεται Υψηλάντης Το μιλιάριο φέρει την ίδια επιγραφή με αυτό του χωριού Δεγλές Τμήμα όμως του κειμένου αποξέστηκε για να χαραχθούν δύο μεταγενέστερες αναγραφές (IIndashIII) εικ 3ndash4

Ύψ 122μ διάμ 029μ Ύψ γρ 0045ndash004 (Parthicus 004μ)

115 μΧndash116 μΧ

1 [Imp(erator) Caesa]r [Nervae fi(lius) Ne]rva [Traianus Op]ti- mus Aug(ustus) [Ge]rm(anicus) Dac(icus) 5 [[Parthicus pontif(ex) ma]]- ximus trib(unicia) po- tes(tate) XIX Imp(erator) VIIII co(n)s(ul) VI pater patriae mensuris viarum 10 actis poni iussit

IIIΓ

Το μιλιάριο αυτό φέρει ακριβώς το ίδιο κείμενο με το προηγούμενο αλλά στο τέλος σώζει και τη μνεία της αποστάσεως με τον λατινικό και τον ελληνικό αριθμό IIIΓ

II Στην πίσω πλευρά του μιλιάριου έχει χαραχθεί μεταγενέστερη επιγραφή προς τιμήν των συναυτοκρατόρων Βαλεντινιανού Βάλεντος και Γρατιανού Εικ 5

367ndash375 μΧ

τοὺςκ[υρίουςἡμῶν] ΦλΦλΒαλλεντινιανὸν καὶΒάλενταΑὐγγ καὶΦλάϊον 5 ΓρατιανὸνΑὔγ

Η περίοδος της κοινής παρουσίας των τριών αυτών αυτοκρατόρων χρονολογείται από το 367 μΧ όταν ο Γρατιανός προστίθεται στο ζεύγος των αδελφών αυτοκρατόρων

312

Βαλεντινιανού Αacute και Βάλεντος έως το 375 έτος θανάτου του Βαλεντινιανού Αacute5 Δύο ακόμα επιγραφές της Βοιωτίας προερχόμενες από τις Θεσπιές μνημονεύουν τον Βαλεντινιανό η IThesp 450 και 4526

III Το μιλιάριο φέρει ακόμη μεταγενέστερη αναγραφή των συναυτοκρατόρων Αρκαδίου και Ονωρίου Για να χαραχθεί αυτή η επιγραφή αποξέσθηκε το άνω τμήμα της επιγραφής του Τραϊανού (εικ 6)

383ndash395 μΧ

Dd nn (ie dominis nostris) Arcad- i(o) et Honori(o) Augg (ie Augustis)

Παράλληλα Στην περίοδο του Τραϊανού έγιναν στην επαρχία της Αχαΐας πολλά οδοποιητικά έργα όπως μαρτυρούν και άλλα μιλιάρια αυτής της περιόδου από την Ελλάδα

Στον ελλαδικό χώρο έχουν βρεθεί άλλα επτά μιλιάρια της εποχής του Τραϊα-νού7 H έκφραση mensuris viarum actis poni iussit η οποία μεταφράζεται laquoδιέταξε να τοποθετηθεί (το μιλιάριο) αφού μετρήθηκαν οι δρόμοιraquo εμφανίζεται και σε άλλα μιλιάρια του Τραϊανού από την επαρχία της Αχαΐας το μιλιάριο του Επιταλίου8 το μιλιάριο του Μεσολογγίου9 και το μιλιάριο της Πάτρας10 πιθανώς το αποσπα-σματικό μιλιάριο από τη Μεγαλόπολη11 και ίσως τέλος το αποσπασματικό μιλιάριο της Λιβαδειάς (CIL III 565 IG VII 3164) Επειδή μέχρι τώρα τα σωζόμενα μιλιά-

5 D Kienast όπ π 322ndash329 Μιλιάρια με ύστερες αναγραφές των ονομάτων του Βαλεντι-νιανού και του Βάλεντος έχουν βρεθεί στη Λακωνία βλ Γ Σταϊνχάουερ Τρία μιλιάρια ἀπὸ τὴ Λακωνία Ηόρος 10ndash12(1992ndash1998)283ndash286 αρ 2ndash3

6 Για την IThesp 452 βλ στο παρόν άρθρο 319ndash320 αρ 37 Μιλιάρια του Τραϊανού στην Ελλάδα Κ Αξιώτη Ρωμαϊκοὶ δρόμοι τῆς Αἰτωλοακαρ-

νανίας ΑΔ 35(1980) Α 186ndash187 τρία μιλιάρια της Via Egnatia P Collart Les milliaires de la Via Egnatia BCH 100(1976)197ndash198 τα αρ 2 3 4 μιλιάρια μιλιάριο από το Επιτάλιον της Ηλείας ΑΕ 19691970 σ 162 αρ 589 (Μ Sasel-Kos 1979 Inscriptiones latinae in Graecia repertae Additamenta ad CIL III Faenza 1979 67 αρ 156) μιλιάριο άγνωστης προέλευσης στο Μουσείο της Μεγαλόπο-λης IG V 2 458 (Μ Sasel-Kos 66 αρ 155 Γ Α Πίκουλας Miliaria Peloponnesi Ηόρος 10ndash12(1992ndash1998)308 αρ 2) και μιλιάριο από την Πάτρα A D Rizakis Achaiumle II La citeacute de Patras Eacutepigraphie et histoire Meletemata 25 Athegravenes 1998 27a το οποίο φέρει και αυτό μεταγενέστερη αναγραφή προς τιμήν των αυτοκρατόρων Αρκαδίου και Ονωρίου

8 Π Θεμέλης ΑΕ 196970 162 αρ 589 (Μ Sasel-Kos 67 αρ 156) 9 Κ Αξιώτη όπ π 186ndash187 10 Βλ A D Rizakis όπ π 27a ο οποίος σχολιάζει τη χρονολόγηση του μιλιαρίου και επι-

σημαίνει τη σημασία της εκφράσεως mensuris viarum actis poni iussit που απαντά και στα άλλα μιλιάρια

11 IG V 2 458 Μ Sasel-Kos 66 αρ 155

ρια της επoχής του Τραϊανού τα οποία χρονολογούνται την περίοδο μετά το 115 μΧ και φέρουν την έκφραση mensuris actis poni iussit προέρχονταν από τη δυτική Ελλάδα και την Πελοπόννησο είχε θεωρηθεί ότι το πρόγραμμα οδοποιίας του Τρα-ϊανού επικεντρωνόταν σε αυτές τις περιοχές εξαιτίας και της εγγύτητάς τους με την Ιταλία Χάρη στα δύο νέα μιλιάρια από την Κωπαΐδα φαίνεται λοιπόν πως και η Βοιωτία είχε επωφεληθεί από τα έργα μέτρησης και ευθυγράμμισης των οδών της εποχής του Τραϊανού Όπως έχει υποστηριχθεί12 τα έργα οδοποιίας του Τραϊα-νού στην Ελλάδα δεν φαίνεται να συνδέονται με την εκστρατεία του ενάντια στους Πάρθους αλλά εντάσσονται σε ένα γενικότερο πρόγραμμα του ρέκτη αυτοκράτο-ρος για τη βελτίωση των συγκοινωνιών της αυτοκρατορίας

Τοπογραφικά Όπως φαίνεται και στον χάρτη (εικ 19) και τα δύο χωριά όπου βρέθηκαν τα μιλιάρια βρίσκονται στο κέντρο της Κωπαΐδος το ένα βορείως (Μαυ-ρόγεια) και το άλλο νοτίως (Υψηλάντης) του δρόμου της κεντρικής Ελλάδος Η Tabula Peutingeriana αναφέρει ως σταθμό στην περιοχή της Κωπαΐδος την Κορώ-νεια Θα μπορούσαμε λοιπόν να υποθέσουμε ότι η απόσταση των τριών μιλίων αφορά σε μία απόσταση από αυτόν τον σταθμό Τα τρία μίλια που αναγράφονται στο μιλιάριο είναι περίπου 5 χλμ δηλαδή όσο σχεδόν απέχει το χωριό Υψηλάντης από την αρχαία Κορώνεια Ίσως λοιπόν το μιλιάριο δεν μετακινήθηκε πολύ από την αρχική του θέση Τα Μαυρόγεια βρίσκονται βορείως του δρόμου της κεντρικής Ελλάδος και βορειοδυτικά της Κορώνειας Θα μπορούσαν λοιπόν τα δύο μιλιάρια να προσδιορίζουν δυτικά και ανατολικά την οδό προς την Κορώνεια13

Πρέπει επίσης να σημειώσουμε ότι στην περιοχή της Κορωνείας βρίσκονταν δύο σημαντικά βοιωτικά ιερά το Ιτώνιον και το Αλαλκομένειον Τα ιερά αυτά δεν έχουν ακόμα εντοπιστεί αλλά ορισμένες επιγραφές δείχνουν ότι συνέχιζαν να είναι σημαντικά και κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους Πρόσφατα μάλιστα ο D Knoepfler συνδέοντας τρία θραύσματα αποκατέστησε το κείμενο μιας βάσης προς τιμήν του Τραϊανού την οποία είχαν στήσει στο Ιτώνιο της Κορωνείας τα κοινά Αχαιών Βοιωτών Ευβοέων Λοκρών Φωκέων και Δωριέων14

12 S Zoumbaki Elis und Olympia in der Kaiserzeit Meletemata 32 Athen 2001 172ndash177 και ειδικότερα 173 Στο ίδιο συμπέρασμα φτάνει και η Α Kolb 2013 118 η οποία φαίνεται να αγνοεί την παρουσίαση της Σ Ζουμπάκη

13 Για τη θέση της Κορώνειας στην Tabula Peutingeriana βλ W K Pritchett Studies in Ancient Greek Topography (Part III) Berkeley 1980 κεφ Greek Section of Peutinger Table 233

14 D Knoepfler Lrsquoexercice de la magistrature feacutedeacuterale beacuteotienne par des ldquoeacutetrangersrdquo agrave lrsquoeacutepoque impeacuteriale conseacutequence de lrsquoextension du Koinon en dehors des frontiegraveres de la Beacuteotie ou simple effet drsquoune multi-citoyenneteacute individuelle στο Anna Heller ndash Anne Valeacuterie Pont (eacuted) Patrie drsquoorigine et

313

314

Σύμφωνα με παρατηρήση του Fr Mottas στο προαναφερθέν άρθρο της A Kolb15 η σήμερα χαμένη επιγραφή CIL III 565 = IG VII 3164 θα μπορούσε να είναι ένα μιλιάριο της εποχής του Τραϊανού Η επιγραφή αυτή ήταν εντοιχισμένη σε τζαμί στη Λιβαδειά και δημοσιεύτηκε το 1843 απὸ τον L Stephani16 Όπως φαίνεται από το σχέδιο το οποίο παρέχει ο Stephani είναι δύσκολο να οδηγηθούμε σε ασφαλή συμπεράσματα

Στην ίδια περιοχή στο χωριό Πέτρα (Σιάχο) ο Ν Παππαδάκις περισυνέλεξε ένα άλλο μιλιάριο (ΜΘ 2265) γραμμένο στα ελληνικά το οποίο είχε δημοσιεύσει το 1905 ο L Bizard17 και φέρει την ακόλουθη επιγραφή (εικ 7)

[Αὐ]τοκράτο|ροςΤραγιανοῦ|ἈδριανοῦΚαί|σαροςμείλι|ονἀπὸἈ(λα)λκο|-μεναίουἀ|νέστησεν|ἡκώμη

Δεν είναι γνωστή η κώμη η οποία έστησε αυτό το μιλιάριο

Ύστερες αναγραφές Οι αναγραφές ονομάτων υστέρων αυτοκρατόρων στα μιλι-άρια προκατόχων τους είναι ένα αρκετά κοινό φαινόμενο Εντύπωση προκαλεί η σπάνια αναφορά στον αυτοκράτορα Ιοβιανό Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν οι μεταγενέστερες αυτές αναγραφές οφείλονται σε ανακατασκευή του δρόμου ή απλώς τιμούν τον εκάστοτε αυτοκράτορα18 Η συχνή ανεύρεση στην Αττική και στην Πελοπόννησο μιλιαρίων της περιόδου των αυτοκρατόρων Αρκαδίου και Ονωρίου έχει οδηγήσει τους μελετητές στο συμπέρασμα ότι οι δύο συναυτοκράτορες πράγ-ματι έδειξαν ενδιαφέρον για την επισκευή των δρόμων στον ελλαδικό χώρο19

Άλλες επιγραφές Βοιωτίας

3 ΜΘ 2311 Θραύσμα τιμητικού βάθρου του Σεπτιμίου Σεβήρου σπασμένο στη δεξιά του πλευρά (εικ 8) Σύμφωνα με την εγγραφή του Ν Παππαδάκι στο ευρε-τήριο του Μουσείου της Θήβας προέρχεται από την αυλή του Δημητρίου Νταμίκα στο Ακραίφνιο Είναι άγνωστο πού βρισκόταν αυτή η αυλή

Ύψ 025μ πλ 030μ πάχ 034μ Ύψ γρ 004μ

patries eacutelectives les citoyenneteacutes multiples dans le monde grec drsquoeacutepoque romaine 2012 223ndash247 ειδικά 240ndash247

15 Α Kolb όπ π (σημ 3) 116 σημ 50 16 L Stephani Reise durch einige Gegenden des noumlrdlichen Griechenlandes Leipzig 1843 69 41

Taf V nr 41 17 L Bizard Inscriptions de Beacuteotie BCH 29(1905)99 ldquoSiakho ndash Dans le cimetiegravere qui entoure

lrsquoeacuteglise des Sts Taxiarquesˮ 18 A D Rizakis όπ π (σημ 7) 59 19 A D Rizakis όπ π 59

315

198ndash211 μΧ

[AὐτοκράτοραΚαίσαρ]αΣεπτί- [μιονΣεβῆρονΠερτ]ίνακαΣε- [βαστὸνἈραβικόνἈδι]αβηνικόν [Παρθικόνμέγιστο]νἡπόλις 5 [Ἀκραιφιέωντὸν]ἑαυτῆςσω- [τῆρακαὶεὐεργέτη]ν

Η αναφορά στον τιμητικό τίτλο Ἀδιαβηνικὸν μας επιτρέπει να χρονολογήσουμε την επιγραφή μετά το 195 μΧ ενώ η πιθανή αναφορά στον τιμητικό τίτλο Παρθι-κὸν να την χρονολογήσουμε μετά το 198 μΧ20

4 ΜΧ 98 Βάθρο (εικ 9) από τεφρό ασβεστόλιθο το οποίο προέρχεται σύμφωνα με την εγγραφή του Παππαδάκι στο Ευρετήριο του Μουσείου Χαιρώνειας από την παλαιοχριστιανική βασιλική της Αγίας Παρασκευής στα νότια της Χαιρώνειας21

Ύψ 091μ πλ 060μ πάχ 042μΎψ γρ 0025ndash003μ

2ος αι μΧ

ΣωτηρίχανΚαικι- λίουΖωΐλουθυ- γατέραΚλαύδιος Διογένηςὁἀνὴρ 5 καὶτὰτέκναψη- φίσματιβουλῆς καὶδήμου

Από τη Χαιρώνεια μαρτυρείται μία Καικιλία Λαμπρίς (IG VII 3418) η οποία θα μπορούσε να συνδέεται συγγενικά με τον Καικίλιο Ζωΐλο

5 ΜΧ 115 Ο Παππαδάκις δεν αναφέρει προέλευση στο ευρετήριο του Μουσείου Κίων από λευκό μάρμαρο σπασμένος στην πάνω και κάτω πλευρά του (εικ 10)

Ύψ 105μ διάμ 037μ Ύψ γρ 0047μ

20 D Kienast όπ π (σημ 4) 156ndash159 μΧ21 Σχετικά με αυτή τη βασιλική και με άλλες επιγραφές που έχουν βρεθεί εκεί βλ Υ Kal-

liontzis Deacutecrets de proxeacutenie et catalogues militaires de Cheacuteroneacutee trouveacutes lors des fouilles de la basilique paleacuteochreacutetienne drsquoHaghia Paraskeacutevi BCH 131(2007)475ndash514 ειδικά 476 σημ 1

316

2ος αι μΧ

ἘπαφρᾶςΦίρμουἩλίῳκαὶτῇπατρίδι

Τα γράμματα είναι χαραγμένα με ιδιαίτερη επιμέλεια και έχουν μνημειακό χαρα-κτήρα Αξιοσημείωτο είναι ότι υπάρχουν διαστήματα ανάμεσα στις λέξεις Από τη μορφή των γραμμάτων η επιγραφή θα μπορούσε να χρονολογηθεί στο 2ο αι μΧ Η διπλή ανάθεση στον Ήλιο και στην πατρίδα του ἘπαφρᾶΦίρμου είναι σπάνια Ίσως το ανάθημα το οποίο βρισκόταν πάνω στον αναθηματικό αυτό κίονα ήταν ένα ηλιακό ρολόι Το πιο γνωστό και καλοδιατηρημένο ηλιακό ρολόι πάνω σε κίονα είναι αυτό της Πομπηίας Έχουμε ακόμη αρκετές παραστάσεις ηλιακών ρολογιών πάνω σε κίονες ιδιαίτερα σε ψηφιδωτά22 Δυστυχώς δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι σχετικά με το τί έφερε ο κίων του Ἐπαφρᾶ

6 ΜΘ 2273 Kύβος από λευκό μάρμαρο άνω και κάτω φέρει κυμάτιο laquoἘξ Ἁγ Γεωργίου εὑρημένος (δῆθεν) μεταξὺ αὐτοῦ καὶ Φαλάρουraquo Εικ 11

Ύψος 054μ πλ 034μ πάχ 031μ Ύψ γρ 0026ndash003μ

1ος αἰ πX

P(oplii) Antisti Venusti Π(όπλιος)Ἀντίστιος Οὔνυστος 5 Κορίνθ(ιος)

Η συμπλήρωση Κορίνθιος στον 5ο στίχο είναι η πιο πιθανή Επειδή η επιγραφή είναι κακοχαραγμένη και έχει παραμείνει επί μακρόν στο ύπαιθρο τα γράμματα μετά το Ν έχουν αποσβεσθεί Στην παρούσα επιγραφή ακολουθείται ο κανόνας τῶν tria nomina Tο cognomen Bένυστος μαρτυρείται στη Θήβα (IG VII 2546) και στην Ολυμπία23 Το nomen gentiliciumἈντίστιος-Ἀνθέστιοςμαρτυρεῖται στὴν Πελοπόν-

22 K Schaldach Die antiken Sonnenuhren Griechenlands Frankfurt am Main 2006 34 Για το αγαλματίδιο το οποίο απεικονίζει δούλο να ακουμπά σε κίονα ο οποίος φέρει ηλιακό ρολόϊ βλ Fr Winter Die Typen der figuumlrlichen Terrakoten II Berlin 1903 442 nr 3 Για το ψηφιδωτό από την Αντιόχεια το οποίο φέρει παράσταση ηλιακού ρολογιού πάνω σε κίονα βλ D Levi Antioch Mosaic Pavements τόμ 1 (1947) 220

23 A D Rizakis ndash S Zoumbaki Roman Peloponnese I Meletemata 31 Athens 2001 520 αρ 331 (IvO 108)

317

νησο24 Η επιγραφή είναι μία από τις λίγες δίγλωσσες επιγραφές της Βοιωτίας25 Άλλη μία δίγλωσση επιτύμβια επιγραφή έχει βρέθει στις Θεσπιές Πρόκειται για τη στήλη του ΓαΐουΟὐαρίουΣτρατύλλου(IThesp 1273) η οποία θα μπορούσε να χρονολογηθεί στον 1ο αι πΧ

7 Επιτύμβια στήλη από γκριζωπό μάρμαρο Φέρει αετωματική επίστεψη με αποκεκρουμένη την άνω αριστερή γωνία Η προέλευση της επιγραφής αυτής είναι άγνωστη (εικ 12)

Ύψ 143μ πλ 054μ πάχ 019μΎψ γρ 002ndash005μ

1ος αι μΧ

ΜᾶρκεἌννιεχαῖρε

Γάϊεχαῖρε

Η επιγραφή είναι χαραγμένη εντός αποξεσμένης επιφάνειας η οποία έφερε κατά πάσα πιθανότητα παλαιότερη επιγραφή

Το όνομα Μᾶρκος και το nomen gentilicium Ἄννιος επανεμφανίζονται στον Ορχομενό στην επιτύμβια στήλη IG VII 3247 όπου έχουμε την επιγραφήΜᾶρκοςἌννιος|Ἐπίκτητος|χαῖρεΣτη νέα επιγραφή από το Μουσείο Χαιρώνειας δεν υπάρχει cognomen

8 MΘ 1470 Θραύσμα από φαιό λίθο σπασμένο στην κάτω του πλευρά άνω φέρει κοίλωμα Πιθανώς από τις Θεσπιές (εικ 13)

Ύψος 014μ πλ 042μ πάχ 017μ Ύψ γρ 004μ

1ος αἰ μX

Ἐπὶ[Σο]υλπικίᾳἙλένῃ

24 A D Rizakis ndash S Zoumbaki όπ π 110 αρ 3 Mαντίνεια Λ Ἀντίστιος σ 157 ἀρ 15 Λ Ἀντίστιος Mεγιστιανός (IG IV 835) σ 254 ἀρ 29 30 31 Ἀντίστιος Mάξιμ[ος] Corinth VIII 1 58 [3ος αι μΧ] Ἀντίσ[τιος]MIN[-- -]

25 Για δίγλωσσα επιτύμβια από την Ελλάδα βλ E Bauzon Lrsquoeacutepigraphie funeacuteraire bilingue des Italiens en Gregravece et en Asie aux IIe et Ier siegravecles av J-C στο Fr Biville ndash J-Cl Decourt ndash G Rougemont (eacuted) Bilinguisme greacuteco-latin et eacutepigraphie actes du colloque 17ndash19 mai 2004 Lyon 2008 109ndash128

318

9 ΜΧ 114 Ακέραια πλάκα απο φαιό μάρμαρο στην κάτω πλευρά της φέρει τέσσερις μετάλλινες λαβές (εικ 14)

Ο Παππαδάκις δεν σημειώνει προέλευση στο ευρετήριο του Μουσείου Χαιρώ-νειας Κατά πάσα πιθανότητα προέρχεται από την ίδια τη Χαιρώνεια

Ύψ 019μ πλ 138μ πάχ 042μΎψ γρ 0024ndash003μ

ΚυρίαχαῖρεἈγαθαμερίΚύριεχαῖρεἈθάνωνΚυρίαχαῖρεΧαροπὶσεμνοτάτη

Η ίδια επίκληση ΚύριεΚυρία αναγράφεται και στην επιγραφή Corinth VIII 1 136ΧαῖρεΚυρίαἀγαπωμένηΧαῖρεΚύριεἀγαπώμενεἈσπάζομαιἡμᾶςΚέρδωνὁἀδελφός Τον τρίτο στίχο της επιγραφής μνημονεύει ο Παππαδάκις26 Η πλάκα αυτή θα πρέπει να χρησιμοποιήθηκε σε δεύτερη χρήση ως κάλυμμα τάφου Από τη μορφή των γραμμάτων η επιγραφή θα μπορούσε να χρονολογηθεί στον 3ο αι μΧ αν και ο αμελής τρόπος χάραξης ευνοεί υστερότερη χρονολόγηση Ενδιαφέ-ρον είναι το γεγονός ότι παρά την ύστερη χρονολόγηση της επιγραφής τα ονόματα διατηρούν έναν βοιωτικό χαρακτήρα Η αρσενική μορφή του ονόματος Ἀγαθημε-ρίς Ἀγαθήμερος μαρτυρείται στις Θεσπιές και στη Θίσβη LGPN IIIB 2 το Ἀθάνων μαρτυρείται στο Ακραίφνιο και στην Κορώνεια LGPN IIIB 2 15 Η απάλειψη του τελικού σίγμα την οποία παρατηρούμε στα ονόματα Ἀγαθαμερί και Χαροπί είναι ένα συχνό φαινόμενο κατά την περίοδο αυτή27

Β Παρατηρήσεις στο σύνταγμα των επιγραφών των Θεσπιών (Inscriptions de Thespies) του P Roesch

Μερικές από τις επιγραφές τις οποίες περιέλαβε ο P Roesch στο σύνταγμα των επιγραφών των Θεσπιών στην πραγματικότητα προέρχονται από άλλες πόλεις της Βοιωτίας σύμφωνα με τις καταγραφές του Παπαδάκι στο ευρετήριο του Μουσείου Θηβών Η απόδοση από τον P Roesch των επιγραφών αυτών στις Θεσπιές οφείλεται στο γεγονός ότι ο δεύτερος τόμος του ευρετηρίου του Μουσείου Θηβών ήταν για δεκαετίες χαμένος Έχω ήδη επισημάνει σε παλαιότερο άρθρο ότι ορισμένες από αυτές τις επιγραφές δεν προέρχονται από τις Θεσπιές αλλά από άλλες βοιωτικές πόλεις28 Παρουσιάζω εδώ τον πλήρη κατάλογο

1 Το αποσπασματικό ψήφισμα IThesp 42 (εικ 15) προέρχεται από το Ακραίφ-

26 Ν Παππαδάκις Περὶ τὸ Χαρόπειον τῆς Κορωνείας ΑΔ 2(1916)256 σημ 127 Fr Gignac A Grammar of the Greek Papyri of the Roman and Byzantine Periods Milano 1976 125 28 Γ Καλλιοντζής όπ π Ηόρος 17ndash21(2004ndash2009)375 σημ 5

319

νιο Είχε καταγραφεί από τον Παππαδάκι υπ᾽ αρ 2291 ευρ Μουσείου Θηβών Σύμφωνα με την εγγραφή το θραύσμα προέρχεται όπως και το βάθρο του Σεπτι-μίου Σεβήρου (βλ παραπάνω τον αρ 4) από την αυλή Δ Νταμίκα Στην εγγραφή επίσης σημειώνεται laquoἀρχῆθεν λέγει ἐξ ἐκκλησίας τοῦ Ἁγ Γεωργίουraquo

2 Η ανάθεση στη Μεγάλη Μητέρα IThesp 286 (εικ 16) προέρχεται από την Κορώνεια και είχε καταγραφεί από τον Παππαδάκι υπ᾽ αρ 2334 ευρ Μουσείου Θηβών

3 Ο Roesch δημοσίευσε επίσης βάθρο προς τιμήν του Βαλεντινιανού (IThesp 452) το οποίο αποδίδει σωστά στις Θεσπιές αλλά αγνοεί ότι είχε ανευρεθεί κατά τις ανασκαφές του Παππαδάκι μπροστά από την εκκλησία του πολιούχου της Θήβας Αγίου Ιωάννη Καλοκτένη στην κεντρική πλατεία της Θήβας το 1921 Ο Παππα-δάκις το μετέφερε στο Μουσείο Θηβών και το κατέγραψε στο ευρετήριο του Μου-σείου (ΜΘ 2337)29 Σύμφωνα με την καταγραφή το βάθρο βρέθηκε εντοιχισμένο σε θεμέλια βυζαντινής περιόδου (εικ 17)

Βάθρο από λευκό ασβεστόλιθο σπασμένο στη δεξιά άνω γωνία στην άνω αρι-στερή και δεξιά πλευρά φέρει ταινία Άνω φέρει αποκεκρουμένο κυμάτιο Στην άνω επιφάνεια φέρει τόρμο τετράγωνης διατομής Στην πίσω πλευρά φέρει αναθύρωση

Ύψ 066μ πλ 046μ πάχ 044μ Ύψ γρ 003ndash004μ Το βάθρο αυτό του Βαλεντινιανού (ΜΘ 2337) που βρέθηκε στη Θήβα έχει τις

ίδιες ακριβώς διαστάσεις με βάθρο (ΜΘ 292) εικ 18 το οποίο φέρει αναγραφές προς τιμήν των αυτοκρατόρων Γαλιηνού (IThesp 444 253ndash268 μΧ) και Μαξιμιανού (IThesp 446 286ndash305) Τὸ βάθρο ΜΘ 292 έχει τις εξής διαστάσειςmiddot ύψ 066μ πλ 044μ πάχ 043μ ύψ γρ 0025ndash003μ

Οι διαστάσεις του είναι ίδιες με του βάθρου του Βαλεντινιανού Φέρει και αυτό ταινία στην άνω αριστερή και δεξιά πλευρά του και αναθύρωση στην πίσω πλευρά του Άνω σώζει τμήμα κυματίου Αξίζει να σημειωθεί ότι η επιγραφή προς τιμήν του Μαξιμιανού είναι χαραγμένη αναπόδα άρα ήδη την εποχή αυτή τα δύο τμήματα του βάθρου είχαν χωριστεί Το βάθρο αυτό βρέθηκε εντοιχισμένο στο υστερο-ρω-μαϊκό τείχος των Θεσπιών30 Βλέπουμε έτσι ότι το βάθρο του Βαλεντινιανού είναι μία ακόμη επιγραφή των Θεσπιών η οποία είχε μεταφερθεί κατά τους βυζαντι-

29 Μνεία της ευρέσεως βλ στο BCH 45(1921) Chronique des fouilles 515 ldquoAu museacutee est entreacutee provenant de la Cadmeacutee une nouvelle inscription (base) en lrsquohonneur de Valentinien (τὸνμέγιστονκαὶθειότατοναὔγουστονκαὶδεσπότηνἡμῶνἡπόλις)ˮ

30 A Plassart Fouilles de Thespies et de lrsquohieacuteron des muses de l᾽Heacutelicon Inscriptions Deacutedicaces de caractegravere religieux ou honorifique bornes de domaines sacreacutes BCH 50(1926)383ndash462 ειδικά 454 96

320

νούς χρόνους στη Θήβα31 Προκύπτει λοιπόν ότι το βάθρο που φέρει την επιγραφή αποτελούσε τμήμα ενός μεγαλύτερου μνημείου τα χαρακτηριστικά του οποίου θα μπορούσαν να μας οδηγήσουν στο να το χρονολογήσουμε κατά πάσα πιθανότητα στην ύστερη ελληνιστική περίοδο

Αξίζει να σημειωθεί ότι από τις Θεσπιές προέρχεται και άλλο βάθρο με τιμητική επιγραφή στον Βαλεντινιανό (ΜΘ 2064) Και αυτή η επιγραφή είναι χαραγμένη σε βάθρο της ελληνιστικής περιόδου το οποίο φέρει επιγραφές προς τιμήν ύστερων αυτοκρατόρων32

4 Ο P Roesch δημοσίευσε επίσης την επιγραφή REA 68(1966)73ndash74 11 (SEG 23 279) χωρίς αριθμό ευρετηρίου Πρόκειται για την επιγραφή ΜΘ 970 η οποία είχε βρεθεί στη Θήβα στα τέλη του 19ου αιώνος και σύμφωνα με το ευρετήριο του Μου-σείου laquoἐδωρήθη ὑπὸ τοῦ Θεοφ Μπότη ἐξαχθὲν ἐκ τοῦ ξενοδοχείου τουraquo Η επι-γραφή προέρχεται από τη Θήβα και δύσκολα θα μπορούσε να θεωρηθεί ψήφισμα του Κοινού των Βοιωτών καθως τα ψηφίσματα του Κοινού παρουσιάζονταν στο κέντρο του Κοινού την Ονχηστό και στα παμβοιωτικά ιερά Ιτώνιον και Αλαλκο-μένιον

5 Όπως είχα ήδη αναφέρει σε παλαιότερο άρθρο33 το θραύσμα του εδίκτου του Διοκλητιανού REA 68(1966)82ndash85 16 (SEG 23 282middot MΘ 2295) προέρχεται από τη Θίσβη

6 Ο λίθος ο οποίος φέρει τα ψηφίσματα προξενίας REA 68(1966)66ndash69 4ndash7 (SEG 23 289ndash291 ΜΘ 2269) προέρχεται από τη Μαμούρα (Αλαλκομενές) Πρόκει-ται λοιπόν ασφαλώς για ψηφίσματα προξενίας του Κοινού

31 Για τις άλλες επιγραφές Υ Kalliontzis Inscriptions drsquoeacutephegravebes agrave Thespies στο N Badoud (eacuted) Philologos Dionysios Meacutelanges offerts au Professeur Knoepfler Genegraveve 2011 315ndash341 ειδικά 322

32 Για το βάθρο βλ P Roesch IThesp 448ndash450 459 (Les Inscriptions de Thespies Lyon 20092)33 Γ Καλλιοντζής όπ π Ηόρος 17ndash21(2004ndash2009)375 5

321

REacuteSUMEacute

YANNIS KALLIONTZIS

Inscriptions beacuteotiennes drsquoeacutepoque impeacuteriale

Cet article est fondeacute en grande partie sur les enregistrements drsquoinscriptions dans lrsquoin-ventaire du Museacutee de Thegravebes et de Cheacuteroneacutee par lrsquoeacutephore de Beacuteotie lrsquoeacutepigraphiste N Pap-padakis qui a travailleacute au deacutebut du XXe s On publie deux miliaires de lrsquoeacutepoque de Trajan deacutecouverts par Pappadakis dans les villages drsquoYpsilantis et de Mavrogeia agrave proximiteacute de Kopaiumls et de Coroneacutee La premiegravere inscription porte eacutegalement une deacutedicace agrave Jovien la seconde une deacutedicace aux empereurs Valentinien Valens et Gratien ainsi qursquoune deacutedicace agrave Arcadius et agrave Honorius On publie en outre un fragment de base en lrsquohonneur de Sep-time Seacutevegravere provenant drsquoAkraiphia une base et une deacutedicace de Cheacuteroneacutee ainsi que quatre inscriptions funeacuteraires provenant de cette citeacute drsquoOrchomegravene de Coroneacutee et de Thespies Gracircce agrave lrsquoinventaire de Pappadakis on eacutetablit enfin lrsquoorigine veacuteritable de cinq inscriptions consideacutereacutees comme thespiennes par P Roesch

322

Εικ 1 Εικ 2

Εικ 3 Εικ 4

323

Εικ 5 Εικ 6

Εικ 8 Εικ 7

324

Εικ 9 Εικ 10

Εικ 11 Εικ 12

Εικ 13 Εικ 14

325

Εικ 15 Εικ 16

Εικ 17 Εικ 18

326

Εικ 19

310

1 Το πρώτο μιλιάριο ΜΘ 2264 (εικ 1ndash2) περισυνέλεξε ο Παππαδάκις από το χωριό Δεγλές το οποίο σήμερα ονομάζεται Μαυρόγεια (βλ χάρτη εικ 19)

Ύψ 052μ διάμ 032μΎψ γρ 004μ Ἰοβιανοῦ 002ndash004μ

115ndash116 πΧ

Imp(erator) Ca[esar] Nervae [fi(lius) Nerva] Traianus Op[ti]- mus Aug(ustus) Germ(anicus) Dac(icus) 5 [[Parthicus pontif(ex) ma]]- ximus tri[b(unicia) po]- tes(tate) XIX Imp(erator) VIIII co(n)s(ul) [VI] pate[r patriae] [mensuris viarum] 10 [actis poni iussit] - - - - - - - - -

Οι αναγραφόμενοι τίτλοι δηλαδή ο τίτλος Optimus ο οποίος χρονολογείται το δεύτερο μισό του 114 μΧ η 19η φορά της δημαρχικής εξουσίας η οποία χρονολογεί-ται πριν από το 116 μΧ ο τίτλος του Αυτοκράτορος για 9η φορά ο οποίος χρονολο-γείται το 115 μΧ οδηγούν στην ασφαλή χρονολόγηση του μιλιαρίου στο 115 μΧ4 Ο τιμητικός τίτλος Parthicus είναι γραμμένος σε αποξεσμένη επιφάνεια και φαίνεται ότι προστέθηκε αργότερα Το αρχικό κείμενο στον στίχο 5 θα πρέπει να ήταν Pontif Max Ο τίτλος Parthicus θα πρέπει να προστέθηκε ένα μόλις χρόνο μετά την χάραξη του μιλιαρίου δηλαδή το 116 μΧ μετά τη νίκη του Τραϊανού επί των Πάρθων

II Το μιλιάριο φέρει στην πίσω του πλευρά τη μεταγενέστερη αναγραφή (εικ 2)

Τὸνκύριονὑμῶν ΦλἸοβιανὸν Αὔγ

Η σύντομη θητεία του Ιοβιανού στον αυτοκρατορικό θώκο χρονολογείται από τις 27 Ιουνίου 363 έως τις 17 Φεβρουαρίου 364 μΧ

Στα αριστερά της αναγραφής του Ιοβιανού υπαρχούν ίχνη τα οποία θα μπο-

4 D Kienast Roumlmische Kaisertabelle Grundzuumlge einer roumlmischen Kaiserchronologie Darmstadt 1990 123 Imp IXndashXI 115 μΧ

311

ρούσαν να ανήκουν σε παλαιότερη αναγραφή Διακρίνουμε τα εξής ίχνη Κ[--]|Κ[--]|ΜΑ[--]

2 Το δεύτερο μιλιάριο (ΜΘ 2266) περισυνέλεξε ο Παππαδάκις από την ερει-πωμένη εκκλησία της Παναγίας μισή ώρα ανατολικά του χωριού Βρασταμίτες το οποίο σήμερα ονομάζεται Υψηλάντης Το μιλιάριο φέρει την ίδια επιγραφή με αυτό του χωριού Δεγλές Τμήμα όμως του κειμένου αποξέστηκε για να χαραχθούν δύο μεταγενέστερες αναγραφές (IIndashIII) εικ 3ndash4

Ύψ 122μ διάμ 029μ Ύψ γρ 0045ndash004 (Parthicus 004μ)

115 μΧndash116 μΧ

1 [Imp(erator) Caesa]r [Nervae fi(lius) Ne]rva [Traianus Op]ti- mus Aug(ustus) [Ge]rm(anicus) Dac(icus) 5 [[Parthicus pontif(ex) ma]]- ximus trib(unicia) po- tes(tate) XIX Imp(erator) VIIII co(n)s(ul) VI pater patriae mensuris viarum 10 actis poni iussit

IIIΓ

Το μιλιάριο αυτό φέρει ακριβώς το ίδιο κείμενο με το προηγούμενο αλλά στο τέλος σώζει και τη μνεία της αποστάσεως με τον λατινικό και τον ελληνικό αριθμό IIIΓ

II Στην πίσω πλευρά του μιλιάριου έχει χαραχθεί μεταγενέστερη επιγραφή προς τιμήν των συναυτοκρατόρων Βαλεντινιανού Βάλεντος και Γρατιανού Εικ 5

367ndash375 μΧ

τοὺςκ[υρίουςἡμῶν] ΦλΦλΒαλλεντινιανὸν καὶΒάλενταΑὐγγ καὶΦλάϊον 5 ΓρατιανὸνΑὔγ

Η περίοδος της κοινής παρουσίας των τριών αυτών αυτοκρατόρων χρονολογείται από το 367 μΧ όταν ο Γρατιανός προστίθεται στο ζεύγος των αδελφών αυτοκρατόρων

312

Βαλεντινιανού Αacute και Βάλεντος έως το 375 έτος θανάτου του Βαλεντινιανού Αacute5 Δύο ακόμα επιγραφές της Βοιωτίας προερχόμενες από τις Θεσπιές μνημονεύουν τον Βαλεντινιανό η IThesp 450 και 4526

III Το μιλιάριο φέρει ακόμη μεταγενέστερη αναγραφή των συναυτοκρατόρων Αρκαδίου και Ονωρίου Για να χαραχθεί αυτή η επιγραφή αποξέσθηκε το άνω τμήμα της επιγραφής του Τραϊανού (εικ 6)

383ndash395 μΧ

Dd nn (ie dominis nostris) Arcad- i(o) et Honori(o) Augg (ie Augustis)

Παράλληλα Στην περίοδο του Τραϊανού έγιναν στην επαρχία της Αχαΐας πολλά οδοποιητικά έργα όπως μαρτυρούν και άλλα μιλιάρια αυτής της περιόδου από την Ελλάδα

Στον ελλαδικό χώρο έχουν βρεθεί άλλα επτά μιλιάρια της εποχής του Τραϊα-νού7 H έκφραση mensuris viarum actis poni iussit η οποία μεταφράζεται laquoδιέταξε να τοποθετηθεί (το μιλιάριο) αφού μετρήθηκαν οι δρόμοιraquo εμφανίζεται και σε άλλα μιλιάρια του Τραϊανού από την επαρχία της Αχαΐας το μιλιάριο του Επιταλίου8 το μιλιάριο του Μεσολογγίου9 και το μιλιάριο της Πάτρας10 πιθανώς το αποσπα-σματικό μιλιάριο από τη Μεγαλόπολη11 και ίσως τέλος το αποσπασματικό μιλιάριο της Λιβαδειάς (CIL III 565 IG VII 3164) Επειδή μέχρι τώρα τα σωζόμενα μιλιά-

5 D Kienast όπ π 322ndash329 Μιλιάρια με ύστερες αναγραφές των ονομάτων του Βαλεντι-νιανού και του Βάλεντος έχουν βρεθεί στη Λακωνία βλ Γ Σταϊνχάουερ Τρία μιλιάρια ἀπὸ τὴ Λακωνία Ηόρος 10ndash12(1992ndash1998)283ndash286 αρ 2ndash3

6 Για την IThesp 452 βλ στο παρόν άρθρο 319ndash320 αρ 37 Μιλιάρια του Τραϊανού στην Ελλάδα Κ Αξιώτη Ρωμαϊκοὶ δρόμοι τῆς Αἰτωλοακαρ-

νανίας ΑΔ 35(1980) Α 186ndash187 τρία μιλιάρια της Via Egnatia P Collart Les milliaires de la Via Egnatia BCH 100(1976)197ndash198 τα αρ 2 3 4 μιλιάρια μιλιάριο από το Επιτάλιον της Ηλείας ΑΕ 19691970 σ 162 αρ 589 (Μ Sasel-Kos 1979 Inscriptiones latinae in Graecia repertae Additamenta ad CIL III Faenza 1979 67 αρ 156) μιλιάριο άγνωστης προέλευσης στο Μουσείο της Μεγαλόπο-λης IG V 2 458 (Μ Sasel-Kos 66 αρ 155 Γ Α Πίκουλας Miliaria Peloponnesi Ηόρος 10ndash12(1992ndash1998)308 αρ 2) και μιλιάριο από την Πάτρα A D Rizakis Achaiumle II La citeacute de Patras Eacutepigraphie et histoire Meletemata 25 Athegravenes 1998 27a το οποίο φέρει και αυτό μεταγενέστερη αναγραφή προς τιμήν των αυτοκρατόρων Αρκαδίου και Ονωρίου

8 Π Θεμέλης ΑΕ 196970 162 αρ 589 (Μ Sasel-Kos 67 αρ 156) 9 Κ Αξιώτη όπ π 186ndash187 10 Βλ A D Rizakis όπ π 27a ο οποίος σχολιάζει τη χρονολόγηση του μιλιαρίου και επι-

σημαίνει τη σημασία της εκφράσεως mensuris viarum actis poni iussit που απαντά και στα άλλα μιλιάρια

11 IG V 2 458 Μ Sasel-Kos 66 αρ 155

ρια της επoχής του Τραϊανού τα οποία χρονολογούνται την περίοδο μετά το 115 μΧ και φέρουν την έκφραση mensuris actis poni iussit προέρχονταν από τη δυτική Ελλάδα και την Πελοπόννησο είχε θεωρηθεί ότι το πρόγραμμα οδοποιίας του Τρα-ϊανού επικεντρωνόταν σε αυτές τις περιοχές εξαιτίας και της εγγύτητάς τους με την Ιταλία Χάρη στα δύο νέα μιλιάρια από την Κωπαΐδα φαίνεται λοιπόν πως και η Βοιωτία είχε επωφεληθεί από τα έργα μέτρησης και ευθυγράμμισης των οδών της εποχής του Τραϊανού Όπως έχει υποστηριχθεί12 τα έργα οδοποιίας του Τραϊα-νού στην Ελλάδα δεν φαίνεται να συνδέονται με την εκστρατεία του ενάντια στους Πάρθους αλλά εντάσσονται σε ένα γενικότερο πρόγραμμα του ρέκτη αυτοκράτο-ρος για τη βελτίωση των συγκοινωνιών της αυτοκρατορίας

Τοπογραφικά Όπως φαίνεται και στον χάρτη (εικ 19) και τα δύο χωριά όπου βρέθηκαν τα μιλιάρια βρίσκονται στο κέντρο της Κωπαΐδος το ένα βορείως (Μαυ-ρόγεια) και το άλλο νοτίως (Υψηλάντης) του δρόμου της κεντρικής Ελλάδος Η Tabula Peutingeriana αναφέρει ως σταθμό στην περιοχή της Κωπαΐδος την Κορώ-νεια Θα μπορούσαμε λοιπόν να υποθέσουμε ότι η απόσταση των τριών μιλίων αφορά σε μία απόσταση από αυτόν τον σταθμό Τα τρία μίλια που αναγράφονται στο μιλιάριο είναι περίπου 5 χλμ δηλαδή όσο σχεδόν απέχει το χωριό Υψηλάντης από την αρχαία Κορώνεια Ίσως λοιπόν το μιλιάριο δεν μετακινήθηκε πολύ από την αρχική του θέση Τα Μαυρόγεια βρίσκονται βορείως του δρόμου της κεντρικής Ελλάδος και βορειοδυτικά της Κορώνειας Θα μπορούσαν λοιπόν τα δύο μιλιάρια να προσδιορίζουν δυτικά και ανατολικά την οδό προς την Κορώνεια13

Πρέπει επίσης να σημειώσουμε ότι στην περιοχή της Κορωνείας βρίσκονταν δύο σημαντικά βοιωτικά ιερά το Ιτώνιον και το Αλαλκομένειον Τα ιερά αυτά δεν έχουν ακόμα εντοπιστεί αλλά ορισμένες επιγραφές δείχνουν ότι συνέχιζαν να είναι σημαντικά και κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους Πρόσφατα μάλιστα ο D Knoepfler συνδέοντας τρία θραύσματα αποκατέστησε το κείμενο μιας βάσης προς τιμήν του Τραϊανού την οποία είχαν στήσει στο Ιτώνιο της Κορωνείας τα κοινά Αχαιών Βοιωτών Ευβοέων Λοκρών Φωκέων και Δωριέων14

12 S Zoumbaki Elis und Olympia in der Kaiserzeit Meletemata 32 Athen 2001 172ndash177 και ειδικότερα 173 Στο ίδιο συμπέρασμα φτάνει και η Α Kolb 2013 118 η οποία φαίνεται να αγνοεί την παρουσίαση της Σ Ζουμπάκη

13 Για τη θέση της Κορώνειας στην Tabula Peutingeriana βλ W K Pritchett Studies in Ancient Greek Topography (Part III) Berkeley 1980 κεφ Greek Section of Peutinger Table 233

14 D Knoepfler Lrsquoexercice de la magistrature feacutedeacuterale beacuteotienne par des ldquoeacutetrangersrdquo agrave lrsquoeacutepoque impeacuteriale conseacutequence de lrsquoextension du Koinon en dehors des frontiegraveres de la Beacuteotie ou simple effet drsquoune multi-citoyenneteacute individuelle στο Anna Heller ndash Anne Valeacuterie Pont (eacuted) Patrie drsquoorigine et

313

314

Σύμφωνα με παρατηρήση του Fr Mottas στο προαναφερθέν άρθρο της A Kolb15 η σήμερα χαμένη επιγραφή CIL III 565 = IG VII 3164 θα μπορούσε να είναι ένα μιλιάριο της εποχής του Τραϊανού Η επιγραφή αυτή ήταν εντοιχισμένη σε τζαμί στη Λιβαδειά και δημοσιεύτηκε το 1843 απὸ τον L Stephani16 Όπως φαίνεται από το σχέδιο το οποίο παρέχει ο Stephani είναι δύσκολο να οδηγηθούμε σε ασφαλή συμπεράσματα

Στην ίδια περιοχή στο χωριό Πέτρα (Σιάχο) ο Ν Παππαδάκις περισυνέλεξε ένα άλλο μιλιάριο (ΜΘ 2265) γραμμένο στα ελληνικά το οποίο είχε δημοσιεύσει το 1905 ο L Bizard17 και φέρει την ακόλουθη επιγραφή (εικ 7)

[Αὐ]τοκράτο|ροςΤραγιανοῦ|ἈδριανοῦΚαί|σαροςμείλι|ονἀπὸἈ(λα)λκο|-μεναίουἀ|νέστησεν|ἡκώμη

Δεν είναι γνωστή η κώμη η οποία έστησε αυτό το μιλιάριο

Ύστερες αναγραφές Οι αναγραφές ονομάτων υστέρων αυτοκρατόρων στα μιλι-άρια προκατόχων τους είναι ένα αρκετά κοινό φαινόμενο Εντύπωση προκαλεί η σπάνια αναφορά στον αυτοκράτορα Ιοβιανό Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν οι μεταγενέστερες αυτές αναγραφές οφείλονται σε ανακατασκευή του δρόμου ή απλώς τιμούν τον εκάστοτε αυτοκράτορα18 Η συχνή ανεύρεση στην Αττική και στην Πελοπόννησο μιλιαρίων της περιόδου των αυτοκρατόρων Αρκαδίου και Ονωρίου έχει οδηγήσει τους μελετητές στο συμπέρασμα ότι οι δύο συναυτοκράτορες πράγ-ματι έδειξαν ενδιαφέρον για την επισκευή των δρόμων στον ελλαδικό χώρο19

Άλλες επιγραφές Βοιωτίας

3 ΜΘ 2311 Θραύσμα τιμητικού βάθρου του Σεπτιμίου Σεβήρου σπασμένο στη δεξιά του πλευρά (εικ 8) Σύμφωνα με την εγγραφή του Ν Παππαδάκι στο ευρε-τήριο του Μουσείου της Θήβας προέρχεται από την αυλή του Δημητρίου Νταμίκα στο Ακραίφνιο Είναι άγνωστο πού βρισκόταν αυτή η αυλή

Ύψ 025μ πλ 030μ πάχ 034μ Ύψ γρ 004μ

patries eacutelectives les citoyenneteacutes multiples dans le monde grec drsquoeacutepoque romaine 2012 223ndash247 ειδικά 240ndash247

15 Α Kolb όπ π (σημ 3) 116 σημ 50 16 L Stephani Reise durch einige Gegenden des noumlrdlichen Griechenlandes Leipzig 1843 69 41

Taf V nr 41 17 L Bizard Inscriptions de Beacuteotie BCH 29(1905)99 ldquoSiakho ndash Dans le cimetiegravere qui entoure

lrsquoeacuteglise des Sts Taxiarquesˮ 18 A D Rizakis όπ π (σημ 7) 59 19 A D Rizakis όπ π 59

315

198ndash211 μΧ

[AὐτοκράτοραΚαίσαρ]αΣεπτί- [μιονΣεβῆρονΠερτ]ίνακαΣε- [βαστὸνἈραβικόνἈδι]αβηνικόν [Παρθικόνμέγιστο]νἡπόλις 5 [Ἀκραιφιέωντὸν]ἑαυτῆςσω- [τῆρακαὶεὐεργέτη]ν

Η αναφορά στον τιμητικό τίτλο Ἀδιαβηνικὸν μας επιτρέπει να χρονολογήσουμε την επιγραφή μετά το 195 μΧ ενώ η πιθανή αναφορά στον τιμητικό τίτλο Παρθι-κὸν να την χρονολογήσουμε μετά το 198 μΧ20

4 ΜΧ 98 Βάθρο (εικ 9) από τεφρό ασβεστόλιθο το οποίο προέρχεται σύμφωνα με την εγγραφή του Παππαδάκι στο Ευρετήριο του Μουσείου Χαιρώνειας από την παλαιοχριστιανική βασιλική της Αγίας Παρασκευής στα νότια της Χαιρώνειας21

Ύψ 091μ πλ 060μ πάχ 042μΎψ γρ 0025ndash003μ

2ος αι μΧ

ΣωτηρίχανΚαικι- λίουΖωΐλουθυ- γατέραΚλαύδιος Διογένηςὁἀνὴρ 5 καὶτὰτέκναψη- φίσματιβουλῆς καὶδήμου

Από τη Χαιρώνεια μαρτυρείται μία Καικιλία Λαμπρίς (IG VII 3418) η οποία θα μπορούσε να συνδέεται συγγενικά με τον Καικίλιο Ζωΐλο

5 ΜΧ 115 Ο Παππαδάκις δεν αναφέρει προέλευση στο ευρετήριο του Μουσείου Κίων από λευκό μάρμαρο σπασμένος στην πάνω και κάτω πλευρά του (εικ 10)

Ύψ 105μ διάμ 037μ Ύψ γρ 0047μ

20 D Kienast όπ π (σημ 4) 156ndash159 μΧ21 Σχετικά με αυτή τη βασιλική και με άλλες επιγραφές που έχουν βρεθεί εκεί βλ Υ Kal-

liontzis Deacutecrets de proxeacutenie et catalogues militaires de Cheacuteroneacutee trouveacutes lors des fouilles de la basilique paleacuteochreacutetienne drsquoHaghia Paraskeacutevi BCH 131(2007)475ndash514 ειδικά 476 σημ 1

316

2ος αι μΧ

ἘπαφρᾶςΦίρμουἩλίῳκαὶτῇπατρίδι

Τα γράμματα είναι χαραγμένα με ιδιαίτερη επιμέλεια και έχουν μνημειακό χαρα-κτήρα Αξιοσημείωτο είναι ότι υπάρχουν διαστήματα ανάμεσα στις λέξεις Από τη μορφή των γραμμάτων η επιγραφή θα μπορούσε να χρονολογηθεί στο 2ο αι μΧ Η διπλή ανάθεση στον Ήλιο και στην πατρίδα του ἘπαφρᾶΦίρμου είναι σπάνια Ίσως το ανάθημα το οποίο βρισκόταν πάνω στον αναθηματικό αυτό κίονα ήταν ένα ηλιακό ρολόι Το πιο γνωστό και καλοδιατηρημένο ηλιακό ρολόι πάνω σε κίονα είναι αυτό της Πομπηίας Έχουμε ακόμη αρκετές παραστάσεις ηλιακών ρολογιών πάνω σε κίονες ιδιαίτερα σε ψηφιδωτά22 Δυστυχώς δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι σχετικά με το τί έφερε ο κίων του Ἐπαφρᾶ

6 ΜΘ 2273 Kύβος από λευκό μάρμαρο άνω και κάτω φέρει κυμάτιο laquoἘξ Ἁγ Γεωργίου εὑρημένος (δῆθεν) μεταξὺ αὐτοῦ καὶ Φαλάρουraquo Εικ 11

Ύψος 054μ πλ 034μ πάχ 031μ Ύψ γρ 0026ndash003μ

1ος αἰ πX

P(oplii) Antisti Venusti Π(όπλιος)Ἀντίστιος Οὔνυστος 5 Κορίνθ(ιος)

Η συμπλήρωση Κορίνθιος στον 5ο στίχο είναι η πιο πιθανή Επειδή η επιγραφή είναι κακοχαραγμένη και έχει παραμείνει επί μακρόν στο ύπαιθρο τα γράμματα μετά το Ν έχουν αποσβεσθεί Στην παρούσα επιγραφή ακολουθείται ο κανόνας τῶν tria nomina Tο cognomen Bένυστος μαρτυρείται στη Θήβα (IG VII 2546) και στην Ολυμπία23 Το nomen gentiliciumἈντίστιος-Ἀνθέστιοςμαρτυρεῖται στὴν Πελοπόν-

22 K Schaldach Die antiken Sonnenuhren Griechenlands Frankfurt am Main 2006 34 Για το αγαλματίδιο το οποίο απεικονίζει δούλο να ακουμπά σε κίονα ο οποίος φέρει ηλιακό ρολόϊ βλ Fr Winter Die Typen der figuumlrlichen Terrakoten II Berlin 1903 442 nr 3 Για το ψηφιδωτό από την Αντιόχεια το οποίο φέρει παράσταση ηλιακού ρολογιού πάνω σε κίονα βλ D Levi Antioch Mosaic Pavements τόμ 1 (1947) 220

23 A D Rizakis ndash S Zoumbaki Roman Peloponnese I Meletemata 31 Athens 2001 520 αρ 331 (IvO 108)

317

νησο24 Η επιγραφή είναι μία από τις λίγες δίγλωσσες επιγραφές της Βοιωτίας25 Άλλη μία δίγλωσση επιτύμβια επιγραφή έχει βρέθει στις Θεσπιές Πρόκειται για τη στήλη του ΓαΐουΟὐαρίουΣτρατύλλου(IThesp 1273) η οποία θα μπορούσε να χρονολογηθεί στον 1ο αι πΧ

7 Επιτύμβια στήλη από γκριζωπό μάρμαρο Φέρει αετωματική επίστεψη με αποκεκρουμένη την άνω αριστερή γωνία Η προέλευση της επιγραφής αυτής είναι άγνωστη (εικ 12)

Ύψ 143μ πλ 054μ πάχ 019μΎψ γρ 002ndash005μ

1ος αι μΧ

ΜᾶρκεἌννιεχαῖρε

Γάϊεχαῖρε

Η επιγραφή είναι χαραγμένη εντός αποξεσμένης επιφάνειας η οποία έφερε κατά πάσα πιθανότητα παλαιότερη επιγραφή

Το όνομα Μᾶρκος και το nomen gentilicium Ἄννιος επανεμφανίζονται στον Ορχομενό στην επιτύμβια στήλη IG VII 3247 όπου έχουμε την επιγραφήΜᾶρκοςἌννιος|Ἐπίκτητος|χαῖρεΣτη νέα επιγραφή από το Μουσείο Χαιρώνειας δεν υπάρχει cognomen

8 MΘ 1470 Θραύσμα από φαιό λίθο σπασμένο στην κάτω του πλευρά άνω φέρει κοίλωμα Πιθανώς από τις Θεσπιές (εικ 13)

Ύψος 014μ πλ 042μ πάχ 017μ Ύψ γρ 004μ

1ος αἰ μX

Ἐπὶ[Σο]υλπικίᾳἙλένῃ

24 A D Rizakis ndash S Zoumbaki όπ π 110 αρ 3 Mαντίνεια Λ Ἀντίστιος σ 157 ἀρ 15 Λ Ἀντίστιος Mεγιστιανός (IG IV 835) σ 254 ἀρ 29 30 31 Ἀντίστιος Mάξιμ[ος] Corinth VIII 1 58 [3ος αι μΧ] Ἀντίσ[τιος]MIN[-- -]

25 Για δίγλωσσα επιτύμβια από την Ελλάδα βλ E Bauzon Lrsquoeacutepigraphie funeacuteraire bilingue des Italiens en Gregravece et en Asie aux IIe et Ier siegravecles av J-C στο Fr Biville ndash J-Cl Decourt ndash G Rougemont (eacuted) Bilinguisme greacuteco-latin et eacutepigraphie actes du colloque 17ndash19 mai 2004 Lyon 2008 109ndash128

318

9 ΜΧ 114 Ακέραια πλάκα απο φαιό μάρμαρο στην κάτω πλευρά της φέρει τέσσερις μετάλλινες λαβές (εικ 14)

Ο Παππαδάκις δεν σημειώνει προέλευση στο ευρετήριο του Μουσείου Χαιρώ-νειας Κατά πάσα πιθανότητα προέρχεται από την ίδια τη Χαιρώνεια

Ύψ 019μ πλ 138μ πάχ 042μΎψ γρ 0024ndash003μ

ΚυρίαχαῖρεἈγαθαμερίΚύριεχαῖρεἈθάνωνΚυρίαχαῖρεΧαροπὶσεμνοτάτη

Η ίδια επίκληση ΚύριεΚυρία αναγράφεται και στην επιγραφή Corinth VIII 1 136ΧαῖρεΚυρίαἀγαπωμένηΧαῖρεΚύριεἀγαπώμενεἈσπάζομαιἡμᾶςΚέρδωνὁἀδελφός Τον τρίτο στίχο της επιγραφής μνημονεύει ο Παππαδάκις26 Η πλάκα αυτή θα πρέπει να χρησιμοποιήθηκε σε δεύτερη χρήση ως κάλυμμα τάφου Από τη μορφή των γραμμάτων η επιγραφή θα μπορούσε να χρονολογηθεί στον 3ο αι μΧ αν και ο αμελής τρόπος χάραξης ευνοεί υστερότερη χρονολόγηση Ενδιαφέ-ρον είναι το γεγονός ότι παρά την ύστερη χρονολόγηση της επιγραφής τα ονόματα διατηρούν έναν βοιωτικό χαρακτήρα Η αρσενική μορφή του ονόματος Ἀγαθημε-ρίς Ἀγαθήμερος μαρτυρείται στις Θεσπιές και στη Θίσβη LGPN IIIB 2 το Ἀθάνων μαρτυρείται στο Ακραίφνιο και στην Κορώνεια LGPN IIIB 2 15 Η απάλειψη του τελικού σίγμα την οποία παρατηρούμε στα ονόματα Ἀγαθαμερί και Χαροπί είναι ένα συχνό φαινόμενο κατά την περίοδο αυτή27

Β Παρατηρήσεις στο σύνταγμα των επιγραφών των Θεσπιών (Inscriptions de Thespies) του P Roesch

Μερικές από τις επιγραφές τις οποίες περιέλαβε ο P Roesch στο σύνταγμα των επιγραφών των Θεσπιών στην πραγματικότητα προέρχονται από άλλες πόλεις της Βοιωτίας σύμφωνα με τις καταγραφές του Παπαδάκι στο ευρετήριο του Μουσείου Θηβών Η απόδοση από τον P Roesch των επιγραφών αυτών στις Θεσπιές οφείλεται στο γεγονός ότι ο δεύτερος τόμος του ευρετηρίου του Μουσείου Θηβών ήταν για δεκαετίες χαμένος Έχω ήδη επισημάνει σε παλαιότερο άρθρο ότι ορισμένες από αυτές τις επιγραφές δεν προέρχονται από τις Θεσπιές αλλά από άλλες βοιωτικές πόλεις28 Παρουσιάζω εδώ τον πλήρη κατάλογο

1 Το αποσπασματικό ψήφισμα IThesp 42 (εικ 15) προέρχεται από το Ακραίφ-

26 Ν Παππαδάκις Περὶ τὸ Χαρόπειον τῆς Κορωνείας ΑΔ 2(1916)256 σημ 127 Fr Gignac A Grammar of the Greek Papyri of the Roman and Byzantine Periods Milano 1976 125 28 Γ Καλλιοντζής όπ π Ηόρος 17ndash21(2004ndash2009)375 σημ 5

319

νιο Είχε καταγραφεί από τον Παππαδάκι υπ᾽ αρ 2291 ευρ Μουσείου Θηβών Σύμφωνα με την εγγραφή το θραύσμα προέρχεται όπως και το βάθρο του Σεπτι-μίου Σεβήρου (βλ παραπάνω τον αρ 4) από την αυλή Δ Νταμίκα Στην εγγραφή επίσης σημειώνεται laquoἀρχῆθεν λέγει ἐξ ἐκκλησίας τοῦ Ἁγ Γεωργίουraquo

2 Η ανάθεση στη Μεγάλη Μητέρα IThesp 286 (εικ 16) προέρχεται από την Κορώνεια και είχε καταγραφεί από τον Παππαδάκι υπ᾽ αρ 2334 ευρ Μουσείου Θηβών

3 Ο Roesch δημοσίευσε επίσης βάθρο προς τιμήν του Βαλεντινιανού (IThesp 452) το οποίο αποδίδει σωστά στις Θεσπιές αλλά αγνοεί ότι είχε ανευρεθεί κατά τις ανασκαφές του Παππαδάκι μπροστά από την εκκλησία του πολιούχου της Θήβας Αγίου Ιωάννη Καλοκτένη στην κεντρική πλατεία της Θήβας το 1921 Ο Παππα-δάκις το μετέφερε στο Μουσείο Θηβών και το κατέγραψε στο ευρετήριο του Μου-σείου (ΜΘ 2337)29 Σύμφωνα με την καταγραφή το βάθρο βρέθηκε εντοιχισμένο σε θεμέλια βυζαντινής περιόδου (εικ 17)

Βάθρο από λευκό ασβεστόλιθο σπασμένο στη δεξιά άνω γωνία στην άνω αρι-στερή και δεξιά πλευρά φέρει ταινία Άνω φέρει αποκεκρουμένο κυμάτιο Στην άνω επιφάνεια φέρει τόρμο τετράγωνης διατομής Στην πίσω πλευρά φέρει αναθύρωση

Ύψ 066μ πλ 046μ πάχ 044μ Ύψ γρ 003ndash004μ Το βάθρο αυτό του Βαλεντινιανού (ΜΘ 2337) που βρέθηκε στη Θήβα έχει τις

ίδιες ακριβώς διαστάσεις με βάθρο (ΜΘ 292) εικ 18 το οποίο φέρει αναγραφές προς τιμήν των αυτοκρατόρων Γαλιηνού (IThesp 444 253ndash268 μΧ) και Μαξιμιανού (IThesp 446 286ndash305) Τὸ βάθρο ΜΘ 292 έχει τις εξής διαστάσειςmiddot ύψ 066μ πλ 044μ πάχ 043μ ύψ γρ 0025ndash003μ

Οι διαστάσεις του είναι ίδιες με του βάθρου του Βαλεντινιανού Φέρει και αυτό ταινία στην άνω αριστερή και δεξιά πλευρά του και αναθύρωση στην πίσω πλευρά του Άνω σώζει τμήμα κυματίου Αξίζει να σημειωθεί ότι η επιγραφή προς τιμήν του Μαξιμιανού είναι χαραγμένη αναπόδα άρα ήδη την εποχή αυτή τα δύο τμήματα του βάθρου είχαν χωριστεί Το βάθρο αυτό βρέθηκε εντοιχισμένο στο υστερο-ρω-μαϊκό τείχος των Θεσπιών30 Βλέπουμε έτσι ότι το βάθρο του Βαλεντινιανού είναι μία ακόμη επιγραφή των Θεσπιών η οποία είχε μεταφερθεί κατά τους βυζαντι-

29 Μνεία της ευρέσεως βλ στο BCH 45(1921) Chronique des fouilles 515 ldquoAu museacutee est entreacutee provenant de la Cadmeacutee une nouvelle inscription (base) en lrsquohonneur de Valentinien (τὸνμέγιστονκαὶθειότατοναὔγουστονκαὶδεσπότηνἡμῶνἡπόλις)ˮ

30 A Plassart Fouilles de Thespies et de lrsquohieacuteron des muses de l᾽Heacutelicon Inscriptions Deacutedicaces de caractegravere religieux ou honorifique bornes de domaines sacreacutes BCH 50(1926)383ndash462 ειδικά 454 96

320

νούς χρόνους στη Θήβα31 Προκύπτει λοιπόν ότι το βάθρο που φέρει την επιγραφή αποτελούσε τμήμα ενός μεγαλύτερου μνημείου τα χαρακτηριστικά του οποίου θα μπορούσαν να μας οδηγήσουν στο να το χρονολογήσουμε κατά πάσα πιθανότητα στην ύστερη ελληνιστική περίοδο

Αξίζει να σημειωθεί ότι από τις Θεσπιές προέρχεται και άλλο βάθρο με τιμητική επιγραφή στον Βαλεντινιανό (ΜΘ 2064) Και αυτή η επιγραφή είναι χαραγμένη σε βάθρο της ελληνιστικής περιόδου το οποίο φέρει επιγραφές προς τιμήν ύστερων αυτοκρατόρων32

4 Ο P Roesch δημοσίευσε επίσης την επιγραφή REA 68(1966)73ndash74 11 (SEG 23 279) χωρίς αριθμό ευρετηρίου Πρόκειται για την επιγραφή ΜΘ 970 η οποία είχε βρεθεί στη Θήβα στα τέλη του 19ου αιώνος και σύμφωνα με το ευρετήριο του Μου-σείου laquoἐδωρήθη ὑπὸ τοῦ Θεοφ Μπότη ἐξαχθὲν ἐκ τοῦ ξενοδοχείου τουraquo Η επι-γραφή προέρχεται από τη Θήβα και δύσκολα θα μπορούσε να θεωρηθεί ψήφισμα του Κοινού των Βοιωτών καθως τα ψηφίσματα του Κοινού παρουσιάζονταν στο κέντρο του Κοινού την Ονχηστό και στα παμβοιωτικά ιερά Ιτώνιον και Αλαλκο-μένιον

5 Όπως είχα ήδη αναφέρει σε παλαιότερο άρθρο33 το θραύσμα του εδίκτου του Διοκλητιανού REA 68(1966)82ndash85 16 (SEG 23 282middot MΘ 2295) προέρχεται από τη Θίσβη

6 Ο λίθος ο οποίος φέρει τα ψηφίσματα προξενίας REA 68(1966)66ndash69 4ndash7 (SEG 23 289ndash291 ΜΘ 2269) προέρχεται από τη Μαμούρα (Αλαλκομενές) Πρόκει-ται λοιπόν ασφαλώς για ψηφίσματα προξενίας του Κοινού

31 Για τις άλλες επιγραφές Υ Kalliontzis Inscriptions drsquoeacutephegravebes agrave Thespies στο N Badoud (eacuted) Philologos Dionysios Meacutelanges offerts au Professeur Knoepfler Genegraveve 2011 315ndash341 ειδικά 322

32 Για το βάθρο βλ P Roesch IThesp 448ndash450 459 (Les Inscriptions de Thespies Lyon 20092)33 Γ Καλλιοντζής όπ π Ηόρος 17ndash21(2004ndash2009)375 5

321

REacuteSUMEacute

YANNIS KALLIONTZIS

Inscriptions beacuteotiennes drsquoeacutepoque impeacuteriale

Cet article est fondeacute en grande partie sur les enregistrements drsquoinscriptions dans lrsquoin-ventaire du Museacutee de Thegravebes et de Cheacuteroneacutee par lrsquoeacutephore de Beacuteotie lrsquoeacutepigraphiste N Pap-padakis qui a travailleacute au deacutebut du XXe s On publie deux miliaires de lrsquoeacutepoque de Trajan deacutecouverts par Pappadakis dans les villages drsquoYpsilantis et de Mavrogeia agrave proximiteacute de Kopaiumls et de Coroneacutee La premiegravere inscription porte eacutegalement une deacutedicace agrave Jovien la seconde une deacutedicace aux empereurs Valentinien Valens et Gratien ainsi qursquoune deacutedicace agrave Arcadius et agrave Honorius On publie en outre un fragment de base en lrsquohonneur de Sep-time Seacutevegravere provenant drsquoAkraiphia une base et une deacutedicace de Cheacuteroneacutee ainsi que quatre inscriptions funeacuteraires provenant de cette citeacute drsquoOrchomegravene de Coroneacutee et de Thespies Gracircce agrave lrsquoinventaire de Pappadakis on eacutetablit enfin lrsquoorigine veacuteritable de cinq inscriptions consideacutereacutees comme thespiennes par P Roesch

322

Εικ 1 Εικ 2

Εικ 3 Εικ 4

323

Εικ 5 Εικ 6

Εικ 8 Εικ 7

324

Εικ 9 Εικ 10

Εικ 11 Εικ 12

Εικ 13 Εικ 14

325

Εικ 15 Εικ 16

Εικ 17 Εικ 18

326

Εικ 19

311

ρούσαν να ανήκουν σε παλαιότερη αναγραφή Διακρίνουμε τα εξής ίχνη Κ[--]|Κ[--]|ΜΑ[--]

2 Το δεύτερο μιλιάριο (ΜΘ 2266) περισυνέλεξε ο Παππαδάκις από την ερει-πωμένη εκκλησία της Παναγίας μισή ώρα ανατολικά του χωριού Βρασταμίτες το οποίο σήμερα ονομάζεται Υψηλάντης Το μιλιάριο φέρει την ίδια επιγραφή με αυτό του χωριού Δεγλές Τμήμα όμως του κειμένου αποξέστηκε για να χαραχθούν δύο μεταγενέστερες αναγραφές (IIndashIII) εικ 3ndash4

Ύψ 122μ διάμ 029μ Ύψ γρ 0045ndash004 (Parthicus 004μ)

115 μΧndash116 μΧ

1 [Imp(erator) Caesa]r [Nervae fi(lius) Ne]rva [Traianus Op]ti- mus Aug(ustus) [Ge]rm(anicus) Dac(icus) 5 [[Parthicus pontif(ex) ma]]- ximus trib(unicia) po- tes(tate) XIX Imp(erator) VIIII co(n)s(ul) VI pater patriae mensuris viarum 10 actis poni iussit

IIIΓ

Το μιλιάριο αυτό φέρει ακριβώς το ίδιο κείμενο με το προηγούμενο αλλά στο τέλος σώζει και τη μνεία της αποστάσεως με τον λατινικό και τον ελληνικό αριθμό IIIΓ

II Στην πίσω πλευρά του μιλιάριου έχει χαραχθεί μεταγενέστερη επιγραφή προς τιμήν των συναυτοκρατόρων Βαλεντινιανού Βάλεντος και Γρατιανού Εικ 5

367ndash375 μΧ

τοὺςκ[υρίουςἡμῶν] ΦλΦλΒαλλεντινιανὸν καὶΒάλενταΑὐγγ καὶΦλάϊον 5 ΓρατιανὸνΑὔγ

Η περίοδος της κοινής παρουσίας των τριών αυτών αυτοκρατόρων χρονολογείται από το 367 μΧ όταν ο Γρατιανός προστίθεται στο ζεύγος των αδελφών αυτοκρατόρων

312

Βαλεντινιανού Αacute και Βάλεντος έως το 375 έτος θανάτου του Βαλεντινιανού Αacute5 Δύο ακόμα επιγραφές της Βοιωτίας προερχόμενες από τις Θεσπιές μνημονεύουν τον Βαλεντινιανό η IThesp 450 και 4526

III Το μιλιάριο φέρει ακόμη μεταγενέστερη αναγραφή των συναυτοκρατόρων Αρκαδίου και Ονωρίου Για να χαραχθεί αυτή η επιγραφή αποξέσθηκε το άνω τμήμα της επιγραφής του Τραϊανού (εικ 6)

383ndash395 μΧ

Dd nn (ie dominis nostris) Arcad- i(o) et Honori(o) Augg (ie Augustis)

Παράλληλα Στην περίοδο του Τραϊανού έγιναν στην επαρχία της Αχαΐας πολλά οδοποιητικά έργα όπως μαρτυρούν και άλλα μιλιάρια αυτής της περιόδου από την Ελλάδα

Στον ελλαδικό χώρο έχουν βρεθεί άλλα επτά μιλιάρια της εποχής του Τραϊα-νού7 H έκφραση mensuris viarum actis poni iussit η οποία μεταφράζεται laquoδιέταξε να τοποθετηθεί (το μιλιάριο) αφού μετρήθηκαν οι δρόμοιraquo εμφανίζεται και σε άλλα μιλιάρια του Τραϊανού από την επαρχία της Αχαΐας το μιλιάριο του Επιταλίου8 το μιλιάριο του Μεσολογγίου9 και το μιλιάριο της Πάτρας10 πιθανώς το αποσπα-σματικό μιλιάριο από τη Μεγαλόπολη11 και ίσως τέλος το αποσπασματικό μιλιάριο της Λιβαδειάς (CIL III 565 IG VII 3164) Επειδή μέχρι τώρα τα σωζόμενα μιλιά-

5 D Kienast όπ π 322ndash329 Μιλιάρια με ύστερες αναγραφές των ονομάτων του Βαλεντι-νιανού και του Βάλεντος έχουν βρεθεί στη Λακωνία βλ Γ Σταϊνχάουερ Τρία μιλιάρια ἀπὸ τὴ Λακωνία Ηόρος 10ndash12(1992ndash1998)283ndash286 αρ 2ndash3

6 Για την IThesp 452 βλ στο παρόν άρθρο 319ndash320 αρ 37 Μιλιάρια του Τραϊανού στην Ελλάδα Κ Αξιώτη Ρωμαϊκοὶ δρόμοι τῆς Αἰτωλοακαρ-

νανίας ΑΔ 35(1980) Α 186ndash187 τρία μιλιάρια της Via Egnatia P Collart Les milliaires de la Via Egnatia BCH 100(1976)197ndash198 τα αρ 2 3 4 μιλιάρια μιλιάριο από το Επιτάλιον της Ηλείας ΑΕ 19691970 σ 162 αρ 589 (Μ Sasel-Kos 1979 Inscriptiones latinae in Graecia repertae Additamenta ad CIL III Faenza 1979 67 αρ 156) μιλιάριο άγνωστης προέλευσης στο Μουσείο της Μεγαλόπο-λης IG V 2 458 (Μ Sasel-Kos 66 αρ 155 Γ Α Πίκουλας Miliaria Peloponnesi Ηόρος 10ndash12(1992ndash1998)308 αρ 2) και μιλιάριο από την Πάτρα A D Rizakis Achaiumle II La citeacute de Patras Eacutepigraphie et histoire Meletemata 25 Athegravenes 1998 27a το οποίο φέρει και αυτό μεταγενέστερη αναγραφή προς τιμήν των αυτοκρατόρων Αρκαδίου και Ονωρίου

8 Π Θεμέλης ΑΕ 196970 162 αρ 589 (Μ Sasel-Kos 67 αρ 156) 9 Κ Αξιώτη όπ π 186ndash187 10 Βλ A D Rizakis όπ π 27a ο οποίος σχολιάζει τη χρονολόγηση του μιλιαρίου και επι-

σημαίνει τη σημασία της εκφράσεως mensuris viarum actis poni iussit που απαντά και στα άλλα μιλιάρια

11 IG V 2 458 Μ Sasel-Kos 66 αρ 155

ρια της επoχής του Τραϊανού τα οποία χρονολογούνται την περίοδο μετά το 115 μΧ και φέρουν την έκφραση mensuris actis poni iussit προέρχονταν από τη δυτική Ελλάδα και την Πελοπόννησο είχε θεωρηθεί ότι το πρόγραμμα οδοποιίας του Τρα-ϊανού επικεντρωνόταν σε αυτές τις περιοχές εξαιτίας και της εγγύτητάς τους με την Ιταλία Χάρη στα δύο νέα μιλιάρια από την Κωπαΐδα φαίνεται λοιπόν πως και η Βοιωτία είχε επωφεληθεί από τα έργα μέτρησης και ευθυγράμμισης των οδών της εποχής του Τραϊανού Όπως έχει υποστηριχθεί12 τα έργα οδοποιίας του Τραϊα-νού στην Ελλάδα δεν φαίνεται να συνδέονται με την εκστρατεία του ενάντια στους Πάρθους αλλά εντάσσονται σε ένα γενικότερο πρόγραμμα του ρέκτη αυτοκράτο-ρος για τη βελτίωση των συγκοινωνιών της αυτοκρατορίας

Τοπογραφικά Όπως φαίνεται και στον χάρτη (εικ 19) και τα δύο χωριά όπου βρέθηκαν τα μιλιάρια βρίσκονται στο κέντρο της Κωπαΐδος το ένα βορείως (Μαυ-ρόγεια) και το άλλο νοτίως (Υψηλάντης) του δρόμου της κεντρικής Ελλάδος Η Tabula Peutingeriana αναφέρει ως σταθμό στην περιοχή της Κωπαΐδος την Κορώ-νεια Θα μπορούσαμε λοιπόν να υποθέσουμε ότι η απόσταση των τριών μιλίων αφορά σε μία απόσταση από αυτόν τον σταθμό Τα τρία μίλια που αναγράφονται στο μιλιάριο είναι περίπου 5 χλμ δηλαδή όσο σχεδόν απέχει το χωριό Υψηλάντης από την αρχαία Κορώνεια Ίσως λοιπόν το μιλιάριο δεν μετακινήθηκε πολύ από την αρχική του θέση Τα Μαυρόγεια βρίσκονται βορείως του δρόμου της κεντρικής Ελλάδος και βορειοδυτικά της Κορώνειας Θα μπορούσαν λοιπόν τα δύο μιλιάρια να προσδιορίζουν δυτικά και ανατολικά την οδό προς την Κορώνεια13

Πρέπει επίσης να σημειώσουμε ότι στην περιοχή της Κορωνείας βρίσκονταν δύο σημαντικά βοιωτικά ιερά το Ιτώνιον και το Αλαλκομένειον Τα ιερά αυτά δεν έχουν ακόμα εντοπιστεί αλλά ορισμένες επιγραφές δείχνουν ότι συνέχιζαν να είναι σημαντικά και κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους Πρόσφατα μάλιστα ο D Knoepfler συνδέοντας τρία θραύσματα αποκατέστησε το κείμενο μιας βάσης προς τιμήν του Τραϊανού την οποία είχαν στήσει στο Ιτώνιο της Κορωνείας τα κοινά Αχαιών Βοιωτών Ευβοέων Λοκρών Φωκέων και Δωριέων14

12 S Zoumbaki Elis und Olympia in der Kaiserzeit Meletemata 32 Athen 2001 172ndash177 και ειδικότερα 173 Στο ίδιο συμπέρασμα φτάνει και η Α Kolb 2013 118 η οποία φαίνεται να αγνοεί την παρουσίαση της Σ Ζουμπάκη

13 Για τη θέση της Κορώνειας στην Tabula Peutingeriana βλ W K Pritchett Studies in Ancient Greek Topography (Part III) Berkeley 1980 κεφ Greek Section of Peutinger Table 233

14 D Knoepfler Lrsquoexercice de la magistrature feacutedeacuterale beacuteotienne par des ldquoeacutetrangersrdquo agrave lrsquoeacutepoque impeacuteriale conseacutequence de lrsquoextension du Koinon en dehors des frontiegraveres de la Beacuteotie ou simple effet drsquoune multi-citoyenneteacute individuelle στο Anna Heller ndash Anne Valeacuterie Pont (eacuted) Patrie drsquoorigine et

313

314

Σύμφωνα με παρατηρήση του Fr Mottas στο προαναφερθέν άρθρο της A Kolb15 η σήμερα χαμένη επιγραφή CIL III 565 = IG VII 3164 θα μπορούσε να είναι ένα μιλιάριο της εποχής του Τραϊανού Η επιγραφή αυτή ήταν εντοιχισμένη σε τζαμί στη Λιβαδειά και δημοσιεύτηκε το 1843 απὸ τον L Stephani16 Όπως φαίνεται από το σχέδιο το οποίο παρέχει ο Stephani είναι δύσκολο να οδηγηθούμε σε ασφαλή συμπεράσματα

Στην ίδια περιοχή στο χωριό Πέτρα (Σιάχο) ο Ν Παππαδάκις περισυνέλεξε ένα άλλο μιλιάριο (ΜΘ 2265) γραμμένο στα ελληνικά το οποίο είχε δημοσιεύσει το 1905 ο L Bizard17 και φέρει την ακόλουθη επιγραφή (εικ 7)

[Αὐ]τοκράτο|ροςΤραγιανοῦ|ἈδριανοῦΚαί|σαροςμείλι|ονἀπὸἈ(λα)λκο|-μεναίουἀ|νέστησεν|ἡκώμη

Δεν είναι γνωστή η κώμη η οποία έστησε αυτό το μιλιάριο

Ύστερες αναγραφές Οι αναγραφές ονομάτων υστέρων αυτοκρατόρων στα μιλι-άρια προκατόχων τους είναι ένα αρκετά κοινό φαινόμενο Εντύπωση προκαλεί η σπάνια αναφορά στον αυτοκράτορα Ιοβιανό Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν οι μεταγενέστερες αυτές αναγραφές οφείλονται σε ανακατασκευή του δρόμου ή απλώς τιμούν τον εκάστοτε αυτοκράτορα18 Η συχνή ανεύρεση στην Αττική και στην Πελοπόννησο μιλιαρίων της περιόδου των αυτοκρατόρων Αρκαδίου και Ονωρίου έχει οδηγήσει τους μελετητές στο συμπέρασμα ότι οι δύο συναυτοκράτορες πράγ-ματι έδειξαν ενδιαφέρον για την επισκευή των δρόμων στον ελλαδικό χώρο19

Άλλες επιγραφές Βοιωτίας

3 ΜΘ 2311 Θραύσμα τιμητικού βάθρου του Σεπτιμίου Σεβήρου σπασμένο στη δεξιά του πλευρά (εικ 8) Σύμφωνα με την εγγραφή του Ν Παππαδάκι στο ευρε-τήριο του Μουσείου της Θήβας προέρχεται από την αυλή του Δημητρίου Νταμίκα στο Ακραίφνιο Είναι άγνωστο πού βρισκόταν αυτή η αυλή

Ύψ 025μ πλ 030μ πάχ 034μ Ύψ γρ 004μ

patries eacutelectives les citoyenneteacutes multiples dans le monde grec drsquoeacutepoque romaine 2012 223ndash247 ειδικά 240ndash247

15 Α Kolb όπ π (σημ 3) 116 σημ 50 16 L Stephani Reise durch einige Gegenden des noumlrdlichen Griechenlandes Leipzig 1843 69 41

Taf V nr 41 17 L Bizard Inscriptions de Beacuteotie BCH 29(1905)99 ldquoSiakho ndash Dans le cimetiegravere qui entoure

lrsquoeacuteglise des Sts Taxiarquesˮ 18 A D Rizakis όπ π (σημ 7) 59 19 A D Rizakis όπ π 59

315

198ndash211 μΧ

[AὐτοκράτοραΚαίσαρ]αΣεπτί- [μιονΣεβῆρονΠερτ]ίνακαΣε- [βαστὸνἈραβικόνἈδι]αβηνικόν [Παρθικόνμέγιστο]νἡπόλις 5 [Ἀκραιφιέωντὸν]ἑαυτῆςσω- [τῆρακαὶεὐεργέτη]ν

Η αναφορά στον τιμητικό τίτλο Ἀδιαβηνικὸν μας επιτρέπει να χρονολογήσουμε την επιγραφή μετά το 195 μΧ ενώ η πιθανή αναφορά στον τιμητικό τίτλο Παρθι-κὸν να την χρονολογήσουμε μετά το 198 μΧ20

4 ΜΧ 98 Βάθρο (εικ 9) από τεφρό ασβεστόλιθο το οποίο προέρχεται σύμφωνα με την εγγραφή του Παππαδάκι στο Ευρετήριο του Μουσείου Χαιρώνειας από την παλαιοχριστιανική βασιλική της Αγίας Παρασκευής στα νότια της Χαιρώνειας21

Ύψ 091μ πλ 060μ πάχ 042μΎψ γρ 0025ndash003μ

2ος αι μΧ

ΣωτηρίχανΚαικι- λίουΖωΐλουθυ- γατέραΚλαύδιος Διογένηςὁἀνὴρ 5 καὶτὰτέκναψη- φίσματιβουλῆς καὶδήμου

Από τη Χαιρώνεια μαρτυρείται μία Καικιλία Λαμπρίς (IG VII 3418) η οποία θα μπορούσε να συνδέεται συγγενικά με τον Καικίλιο Ζωΐλο

5 ΜΧ 115 Ο Παππαδάκις δεν αναφέρει προέλευση στο ευρετήριο του Μουσείου Κίων από λευκό μάρμαρο σπασμένος στην πάνω και κάτω πλευρά του (εικ 10)

Ύψ 105μ διάμ 037μ Ύψ γρ 0047μ

20 D Kienast όπ π (σημ 4) 156ndash159 μΧ21 Σχετικά με αυτή τη βασιλική και με άλλες επιγραφές που έχουν βρεθεί εκεί βλ Υ Kal-

liontzis Deacutecrets de proxeacutenie et catalogues militaires de Cheacuteroneacutee trouveacutes lors des fouilles de la basilique paleacuteochreacutetienne drsquoHaghia Paraskeacutevi BCH 131(2007)475ndash514 ειδικά 476 σημ 1

316

2ος αι μΧ

ἘπαφρᾶςΦίρμουἩλίῳκαὶτῇπατρίδι

Τα γράμματα είναι χαραγμένα με ιδιαίτερη επιμέλεια και έχουν μνημειακό χαρα-κτήρα Αξιοσημείωτο είναι ότι υπάρχουν διαστήματα ανάμεσα στις λέξεις Από τη μορφή των γραμμάτων η επιγραφή θα μπορούσε να χρονολογηθεί στο 2ο αι μΧ Η διπλή ανάθεση στον Ήλιο και στην πατρίδα του ἘπαφρᾶΦίρμου είναι σπάνια Ίσως το ανάθημα το οποίο βρισκόταν πάνω στον αναθηματικό αυτό κίονα ήταν ένα ηλιακό ρολόι Το πιο γνωστό και καλοδιατηρημένο ηλιακό ρολόι πάνω σε κίονα είναι αυτό της Πομπηίας Έχουμε ακόμη αρκετές παραστάσεις ηλιακών ρολογιών πάνω σε κίονες ιδιαίτερα σε ψηφιδωτά22 Δυστυχώς δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι σχετικά με το τί έφερε ο κίων του Ἐπαφρᾶ

6 ΜΘ 2273 Kύβος από λευκό μάρμαρο άνω και κάτω φέρει κυμάτιο laquoἘξ Ἁγ Γεωργίου εὑρημένος (δῆθεν) μεταξὺ αὐτοῦ καὶ Φαλάρουraquo Εικ 11

Ύψος 054μ πλ 034μ πάχ 031μ Ύψ γρ 0026ndash003μ

1ος αἰ πX

P(oplii) Antisti Venusti Π(όπλιος)Ἀντίστιος Οὔνυστος 5 Κορίνθ(ιος)

Η συμπλήρωση Κορίνθιος στον 5ο στίχο είναι η πιο πιθανή Επειδή η επιγραφή είναι κακοχαραγμένη και έχει παραμείνει επί μακρόν στο ύπαιθρο τα γράμματα μετά το Ν έχουν αποσβεσθεί Στην παρούσα επιγραφή ακολουθείται ο κανόνας τῶν tria nomina Tο cognomen Bένυστος μαρτυρείται στη Θήβα (IG VII 2546) και στην Ολυμπία23 Το nomen gentiliciumἈντίστιος-Ἀνθέστιοςμαρτυρεῖται στὴν Πελοπόν-

22 K Schaldach Die antiken Sonnenuhren Griechenlands Frankfurt am Main 2006 34 Για το αγαλματίδιο το οποίο απεικονίζει δούλο να ακουμπά σε κίονα ο οποίος φέρει ηλιακό ρολόϊ βλ Fr Winter Die Typen der figuumlrlichen Terrakoten II Berlin 1903 442 nr 3 Για το ψηφιδωτό από την Αντιόχεια το οποίο φέρει παράσταση ηλιακού ρολογιού πάνω σε κίονα βλ D Levi Antioch Mosaic Pavements τόμ 1 (1947) 220

23 A D Rizakis ndash S Zoumbaki Roman Peloponnese I Meletemata 31 Athens 2001 520 αρ 331 (IvO 108)

317

νησο24 Η επιγραφή είναι μία από τις λίγες δίγλωσσες επιγραφές της Βοιωτίας25 Άλλη μία δίγλωσση επιτύμβια επιγραφή έχει βρέθει στις Θεσπιές Πρόκειται για τη στήλη του ΓαΐουΟὐαρίουΣτρατύλλου(IThesp 1273) η οποία θα μπορούσε να χρονολογηθεί στον 1ο αι πΧ

7 Επιτύμβια στήλη από γκριζωπό μάρμαρο Φέρει αετωματική επίστεψη με αποκεκρουμένη την άνω αριστερή γωνία Η προέλευση της επιγραφής αυτής είναι άγνωστη (εικ 12)

Ύψ 143μ πλ 054μ πάχ 019μΎψ γρ 002ndash005μ

1ος αι μΧ

ΜᾶρκεἌννιεχαῖρε

Γάϊεχαῖρε

Η επιγραφή είναι χαραγμένη εντός αποξεσμένης επιφάνειας η οποία έφερε κατά πάσα πιθανότητα παλαιότερη επιγραφή

Το όνομα Μᾶρκος και το nomen gentilicium Ἄννιος επανεμφανίζονται στον Ορχομενό στην επιτύμβια στήλη IG VII 3247 όπου έχουμε την επιγραφήΜᾶρκοςἌννιος|Ἐπίκτητος|χαῖρεΣτη νέα επιγραφή από το Μουσείο Χαιρώνειας δεν υπάρχει cognomen

8 MΘ 1470 Θραύσμα από φαιό λίθο σπασμένο στην κάτω του πλευρά άνω φέρει κοίλωμα Πιθανώς από τις Θεσπιές (εικ 13)

Ύψος 014μ πλ 042μ πάχ 017μ Ύψ γρ 004μ

1ος αἰ μX

Ἐπὶ[Σο]υλπικίᾳἙλένῃ

24 A D Rizakis ndash S Zoumbaki όπ π 110 αρ 3 Mαντίνεια Λ Ἀντίστιος σ 157 ἀρ 15 Λ Ἀντίστιος Mεγιστιανός (IG IV 835) σ 254 ἀρ 29 30 31 Ἀντίστιος Mάξιμ[ος] Corinth VIII 1 58 [3ος αι μΧ] Ἀντίσ[τιος]MIN[-- -]

25 Για δίγλωσσα επιτύμβια από την Ελλάδα βλ E Bauzon Lrsquoeacutepigraphie funeacuteraire bilingue des Italiens en Gregravece et en Asie aux IIe et Ier siegravecles av J-C στο Fr Biville ndash J-Cl Decourt ndash G Rougemont (eacuted) Bilinguisme greacuteco-latin et eacutepigraphie actes du colloque 17ndash19 mai 2004 Lyon 2008 109ndash128

318

9 ΜΧ 114 Ακέραια πλάκα απο φαιό μάρμαρο στην κάτω πλευρά της φέρει τέσσερις μετάλλινες λαβές (εικ 14)

Ο Παππαδάκις δεν σημειώνει προέλευση στο ευρετήριο του Μουσείου Χαιρώ-νειας Κατά πάσα πιθανότητα προέρχεται από την ίδια τη Χαιρώνεια

Ύψ 019μ πλ 138μ πάχ 042μΎψ γρ 0024ndash003μ

ΚυρίαχαῖρεἈγαθαμερίΚύριεχαῖρεἈθάνωνΚυρίαχαῖρεΧαροπὶσεμνοτάτη

Η ίδια επίκληση ΚύριεΚυρία αναγράφεται και στην επιγραφή Corinth VIII 1 136ΧαῖρεΚυρίαἀγαπωμένηΧαῖρεΚύριεἀγαπώμενεἈσπάζομαιἡμᾶςΚέρδωνὁἀδελφός Τον τρίτο στίχο της επιγραφής μνημονεύει ο Παππαδάκις26 Η πλάκα αυτή θα πρέπει να χρησιμοποιήθηκε σε δεύτερη χρήση ως κάλυμμα τάφου Από τη μορφή των γραμμάτων η επιγραφή θα μπορούσε να χρονολογηθεί στον 3ο αι μΧ αν και ο αμελής τρόπος χάραξης ευνοεί υστερότερη χρονολόγηση Ενδιαφέ-ρον είναι το γεγονός ότι παρά την ύστερη χρονολόγηση της επιγραφής τα ονόματα διατηρούν έναν βοιωτικό χαρακτήρα Η αρσενική μορφή του ονόματος Ἀγαθημε-ρίς Ἀγαθήμερος μαρτυρείται στις Θεσπιές και στη Θίσβη LGPN IIIB 2 το Ἀθάνων μαρτυρείται στο Ακραίφνιο και στην Κορώνεια LGPN IIIB 2 15 Η απάλειψη του τελικού σίγμα την οποία παρατηρούμε στα ονόματα Ἀγαθαμερί και Χαροπί είναι ένα συχνό φαινόμενο κατά την περίοδο αυτή27

Β Παρατηρήσεις στο σύνταγμα των επιγραφών των Θεσπιών (Inscriptions de Thespies) του P Roesch

Μερικές από τις επιγραφές τις οποίες περιέλαβε ο P Roesch στο σύνταγμα των επιγραφών των Θεσπιών στην πραγματικότητα προέρχονται από άλλες πόλεις της Βοιωτίας σύμφωνα με τις καταγραφές του Παπαδάκι στο ευρετήριο του Μουσείου Θηβών Η απόδοση από τον P Roesch των επιγραφών αυτών στις Θεσπιές οφείλεται στο γεγονός ότι ο δεύτερος τόμος του ευρετηρίου του Μουσείου Θηβών ήταν για δεκαετίες χαμένος Έχω ήδη επισημάνει σε παλαιότερο άρθρο ότι ορισμένες από αυτές τις επιγραφές δεν προέρχονται από τις Θεσπιές αλλά από άλλες βοιωτικές πόλεις28 Παρουσιάζω εδώ τον πλήρη κατάλογο

1 Το αποσπασματικό ψήφισμα IThesp 42 (εικ 15) προέρχεται από το Ακραίφ-

26 Ν Παππαδάκις Περὶ τὸ Χαρόπειον τῆς Κορωνείας ΑΔ 2(1916)256 σημ 127 Fr Gignac A Grammar of the Greek Papyri of the Roman and Byzantine Periods Milano 1976 125 28 Γ Καλλιοντζής όπ π Ηόρος 17ndash21(2004ndash2009)375 σημ 5

319

νιο Είχε καταγραφεί από τον Παππαδάκι υπ᾽ αρ 2291 ευρ Μουσείου Θηβών Σύμφωνα με την εγγραφή το θραύσμα προέρχεται όπως και το βάθρο του Σεπτι-μίου Σεβήρου (βλ παραπάνω τον αρ 4) από την αυλή Δ Νταμίκα Στην εγγραφή επίσης σημειώνεται laquoἀρχῆθεν λέγει ἐξ ἐκκλησίας τοῦ Ἁγ Γεωργίουraquo

2 Η ανάθεση στη Μεγάλη Μητέρα IThesp 286 (εικ 16) προέρχεται από την Κορώνεια και είχε καταγραφεί από τον Παππαδάκι υπ᾽ αρ 2334 ευρ Μουσείου Θηβών

3 Ο Roesch δημοσίευσε επίσης βάθρο προς τιμήν του Βαλεντινιανού (IThesp 452) το οποίο αποδίδει σωστά στις Θεσπιές αλλά αγνοεί ότι είχε ανευρεθεί κατά τις ανασκαφές του Παππαδάκι μπροστά από την εκκλησία του πολιούχου της Θήβας Αγίου Ιωάννη Καλοκτένη στην κεντρική πλατεία της Θήβας το 1921 Ο Παππα-δάκις το μετέφερε στο Μουσείο Θηβών και το κατέγραψε στο ευρετήριο του Μου-σείου (ΜΘ 2337)29 Σύμφωνα με την καταγραφή το βάθρο βρέθηκε εντοιχισμένο σε θεμέλια βυζαντινής περιόδου (εικ 17)

Βάθρο από λευκό ασβεστόλιθο σπασμένο στη δεξιά άνω γωνία στην άνω αρι-στερή και δεξιά πλευρά φέρει ταινία Άνω φέρει αποκεκρουμένο κυμάτιο Στην άνω επιφάνεια φέρει τόρμο τετράγωνης διατομής Στην πίσω πλευρά φέρει αναθύρωση

Ύψ 066μ πλ 046μ πάχ 044μ Ύψ γρ 003ndash004μ Το βάθρο αυτό του Βαλεντινιανού (ΜΘ 2337) που βρέθηκε στη Θήβα έχει τις

ίδιες ακριβώς διαστάσεις με βάθρο (ΜΘ 292) εικ 18 το οποίο φέρει αναγραφές προς τιμήν των αυτοκρατόρων Γαλιηνού (IThesp 444 253ndash268 μΧ) και Μαξιμιανού (IThesp 446 286ndash305) Τὸ βάθρο ΜΘ 292 έχει τις εξής διαστάσειςmiddot ύψ 066μ πλ 044μ πάχ 043μ ύψ γρ 0025ndash003μ

Οι διαστάσεις του είναι ίδιες με του βάθρου του Βαλεντινιανού Φέρει και αυτό ταινία στην άνω αριστερή και δεξιά πλευρά του και αναθύρωση στην πίσω πλευρά του Άνω σώζει τμήμα κυματίου Αξίζει να σημειωθεί ότι η επιγραφή προς τιμήν του Μαξιμιανού είναι χαραγμένη αναπόδα άρα ήδη την εποχή αυτή τα δύο τμήματα του βάθρου είχαν χωριστεί Το βάθρο αυτό βρέθηκε εντοιχισμένο στο υστερο-ρω-μαϊκό τείχος των Θεσπιών30 Βλέπουμε έτσι ότι το βάθρο του Βαλεντινιανού είναι μία ακόμη επιγραφή των Θεσπιών η οποία είχε μεταφερθεί κατά τους βυζαντι-

29 Μνεία της ευρέσεως βλ στο BCH 45(1921) Chronique des fouilles 515 ldquoAu museacutee est entreacutee provenant de la Cadmeacutee une nouvelle inscription (base) en lrsquohonneur de Valentinien (τὸνμέγιστονκαὶθειότατοναὔγουστονκαὶδεσπότηνἡμῶνἡπόλις)ˮ

30 A Plassart Fouilles de Thespies et de lrsquohieacuteron des muses de l᾽Heacutelicon Inscriptions Deacutedicaces de caractegravere religieux ou honorifique bornes de domaines sacreacutes BCH 50(1926)383ndash462 ειδικά 454 96

320

νούς χρόνους στη Θήβα31 Προκύπτει λοιπόν ότι το βάθρο που φέρει την επιγραφή αποτελούσε τμήμα ενός μεγαλύτερου μνημείου τα χαρακτηριστικά του οποίου θα μπορούσαν να μας οδηγήσουν στο να το χρονολογήσουμε κατά πάσα πιθανότητα στην ύστερη ελληνιστική περίοδο

Αξίζει να σημειωθεί ότι από τις Θεσπιές προέρχεται και άλλο βάθρο με τιμητική επιγραφή στον Βαλεντινιανό (ΜΘ 2064) Και αυτή η επιγραφή είναι χαραγμένη σε βάθρο της ελληνιστικής περιόδου το οποίο φέρει επιγραφές προς τιμήν ύστερων αυτοκρατόρων32

4 Ο P Roesch δημοσίευσε επίσης την επιγραφή REA 68(1966)73ndash74 11 (SEG 23 279) χωρίς αριθμό ευρετηρίου Πρόκειται για την επιγραφή ΜΘ 970 η οποία είχε βρεθεί στη Θήβα στα τέλη του 19ου αιώνος και σύμφωνα με το ευρετήριο του Μου-σείου laquoἐδωρήθη ὑπὸ τοῦ Θεοφ Μπότη ἐξαχθὲν ἐκ τοῦ ξενοδοχείου τουraquo Η επι-γραφή προέρχεται από τη Θήβα και δύσκολα θα μπορούσε να θεωρηθεί ψήφισμα του Κοινού των Βοιωτών καθως τα ψηφίσματα του Κοινού παρουσιάζονταν στο κέντρο του Κοινού την Ονχηστό και στα παμβοιωτικά ιερά Ιτώνιον και Αλαλκο-μένιον

5 Όπως είχα ήδη αναφέρει σε παλαιότερο άρθρο33 το θραύσμα του εδίκτου του Διοκλητιανού REA 68(1966)82ndash85 16 (SEG 23 282middot MΘ 2295) προέρχεται από τη Θίσβη

6 Ο λίθος ο οποίος φέρει τα ψηφίσματα προξενίας REA 68(1966)66ndash69 4ndash7 (SEG 23 289ndash291 ΜΘ 2269) προέρχεται από τη Μαμούρα (Αλαλκομενές) Πρόκει-ται λοιπόν ασφαλώς για ψηφίσματα προξενίας του Κοινού

31 Για τις άλλες επιγραφές Υ Kalliontzis Inscriptions drsquoeacutephegravebes agrave Thespies στο N Badoud (eacuted) Philologos Dionysios Meacutelanges offerts au Professeur Knoepfler Genegraveve 2011 315ndash341 ειδικά 322

32 Για το βάθρο βλ P Roesch IThesp 448ndash450 459 (Les Inscriptions de Thespies Lyon 20092)33 Γ Καλλιοντζής όπ π Ηόρος 17ndash21(2004ndash2009)375 5

321

REacuteSUMEacute

YANNIS KALLIONTZIS

Inscriptions beacuteotiennes drsquoeacutepoque impeacuteriale

Cet article est fondeacute en grande partie sur les enregistrements drsquoinscriptions dans lrsquoin-ventaire du Museacutee de Thegravebes et de Cheacuteroneacutee par lrsquoeacutephore de Beacuteotie lrsquoeacutepigraphiste N Pap-padakis qui a travailleacute au deacutebut du XXe s On publie deux miliaires de lrsquoeacutepoque de Trajan deacutecouverts par Pappadakis dans les villages drsquoYpsilantis et de Mavrogeia agrave proximiteacute de Kopaiumls et de Coroneacutee La premiegravere inscription porte eacutegalement une deacutedicace agrave Jovien la seconde une deacutedicace aux empereurs Valentinien Valens et Gratien ainsi qursquoune deacutedicace agrave Arcadius et agrave Honorius On publie en outre un fragment de base en lrsquohonneur de Sep-time Seacutevegravere provenant drsquoAkraiphia une base et une deacutedicace de Cheacuteroneacutee ainsi que quatre inscriptions funeacuteraires provenant de cette citeacute drsquoOrchomegravene de Coroneacutee et de Thespies Gracircce agrave lrsquoinventaire de Pappadakis on eacutetablit enfin lrsquoorigine veacuteritable de cinq inscriptions consideacutereacutees comme thespiennes par P Roesch

322

Εικ 1 Εικ 2

Εικ 3 Εικ 4

323

Εικ 5 Εικ 6

Εικ 8 Εικ 7

324

Εικ 9 Εικ 10

Εικ 11 Εικ 12

Εικ 13 Εικ 14

325

Εικ 15 Εικ 16

Εικ 17 Εικ 18

326

Εικ 19

312

Βαλεντινιανού Αacute και Βάλεντος έως το 375 έτος θανάτου του Βαλεντινιανού Αacute5 Δύο ακόμα επιγραφές της Βοιωτίας προερχόμενες από τις Θεσπιές μνημονεύουν τον Βαλεντινιανό η IThesp 450 και 4526

III Το μιλιάριο φέρει ακόμη μεταγενέστερη αναγραφή των συναυτοκρατόρων Αρκαδίου και Ονωρίου Για να χαραχθεί αυτή η επιγραφή αποξέσθηκε το άνω τμήμα της επιγραφής του Τραϊανού (εικ 6)

383ndash395 μΧ

Dd nn (ie dominis nostris) Arcad- i(o) et Honori(o) Augg (ie Augustis)

Παράλληλα Στην περίοδο του Τραϊανού έγιναν στην επαρχία της Αχαΐας πολλά οδοποιητικά έργα όπως μαρτυρούν και άλλα μιλιάρια αυτής της περιόδου από την Ελλάδα

Στον ελλαδικό χώρο έχουν βρεθεί άλλα επτά μιλιάρια της εποχής του Τραϊα-νού7 H έκφραση mensuris viarum actis poni iussit η οποία μεταφράζεται laquoδιέταξε να τοποθετηθεί (το μιλιάριο) αφού μετρήθηκαν οι δρόμοιraquo εμφανίζεται και σε άλλα μιλιάρια του Τραϊανού από την επαρχία της Αχαΐας το μιλιάριο του Επιταλίου8 το μιλιάριο του Μεσολογγίου9 και το μιλιάριο της Πάτρας10 πιθανώς το αποσπα-σματικό μιλιάριο από τη Μεγαλόπολη11 και ίσως τέλος το αποσπασματικό μιλιάριο της Λιβαδειάς (CIL III 565 IG VII 3164) Επειδή μέχρι τώρα τα σωζόμενα μιλιά-

5 D Kienast όπ π 322ndash329 Μιλιάρια με ύστερες αναγραφές των ονομάτων του Βαλεντι-νιανού και του Βάλεντος έχουν βρεθεί στη Λακωνία βλ Γ Σταϊνχάουερ Τρία μιλιάρια ἀπὸ τὴ Λακωνία Ηόρος 10ndash12(1992ndash1998)283ndash286 αρ 2ndash3

6 Για την IThesp 452 βλ στο παρόν άρθρο 319ndash320 αρ 37 Μιλιάρια του Τραϊανού στην Ελλάδα Κ Αξιώτη Ρωμαϊκοὶ δρόμοι τῆς Αἰτωλοακαρ-

νανίας ΑΔ 35(1980) Α 186ndash187 τρία μιλιάρια της Via Egnatia P Collart Les milliaires de la Via Egnatia BCH 100(1976)197ndash198 τα αρ 2 3 4 μιλιάρια μιλιάριο από το Επιτάλιον της Ηλείας ΑΕ 19691970 σ 162 αρ 589 (Μ Sasel-Kos 1979 Inscriptiones latinae in Graecia repertae Additamenta ad CIL III Faenza 1979 67 αρ 156) μιλιάριο άγνωστης προέλευσης στο Μουσείο της Μεγαλόπο-λης IG V 2 458 (Μ Sasel-Kos 66 αρ 155 Γ Α Πίκουλας Miliaria Peloponnesi Ηόρος 10ndash12(1992ndash1998)308 αρ 2) και μιλιάριο από την Πάτρα A D Rizakis Achaiumle II La citeacute de Patras Eacutepigraphie et histoire Meletemata 25 Athegravenes 1998 27a το οποίο φέρει και αυτό μεταγενέστερη αναγραφή προς τιμήν των αυτοκρατόρων Αρκαδίου και Ονωρίου

8 Π Θεμέλης ΑΕ 196970 162 αρ 589 (Μ Sasel-Kos 67 αρ 156) 9 Κ Αξιώτη όπ π 186ndash187 10 Βλ A D Rizakis όπ π 27a ο οποίος σχολιάζει τη χρονολόγηση του μιλιαρίου και επι-

σημαίνει τη σημασία της εκφράσεως mensuris viarum actis poni iussit που απαντά και στα άλλα μιλιάρια

11 IG V 2 458 Μ Sasel-Kos 66 αρ 155

ρια της επoχής του Τραϊανού τα οποία χρονολογούνται την περίοδο μετά το 115 μΧ και φέρουν την έκφραση mensuris actis poni iussit προέρχονταν από τη δυτική Ελλάδα και την Πελοπόννησο είχε θεωρηθεί ότι το πρόγραμμα οδοποιίας του Τρα-ϊανού επικεντρωνόταν σε αυτές τις περιοχές εξαιτίας και της εγγύτητάς τους με την Ιταλία Χάρη στα δύο νέα μιλιάρια από την Κωπαΐδα φαίνεται λοιπόν πως και η Βοιωτία είχε επωφεληθεί από τα έργα μέτρησης και ευθυγράμμισης των οδών της εποχής του Τραϊανού Όπως έχει υποστηριχθεί12 τα έργα οδοποιίας του Τραϊα-νού στην Ελλάδα δεν φαίνεται να συνδέονται με την εκστρατεία του ενάντια στους Πάρθους αλλά εντάσσονται σε ένα γενικότερο πρόγραμμα του ρέκτη αυτοκράτο-ρος για τη βελτίωση των συγκοινωνιών της αυτοκρατορίας

Τοπογραφικά Όπως φαίνεται και στον χάρτη (εικ 19) και τα δύο χωριά όπου βρέθηκαν τα μιλιάρια βρίσκονται στο κέντρο της Κωπαΐδος το ένα βορείως (Μαυ-ρόγεια) και το άλλο νοτίως (Υψηλάντης) του δρόμου της κεντρικής Ελλάδος Η Tabula Peutingeriana αναφέρει ως σταθμό στην περιοχή της Κωπαΐδος την Κορώ-νεια Θα μπορούσαμε λοιπόν να υποθέσουμε ότι η απόσταση των τριών μιλίων αφορά σε μία απόσταση από αυτόν τον σταθμό Τα τρία μίλια που αναγράφονται στο μιλιάριο είναι περίπου 5 χλμ δηλαδή όσο σχεδόν απέχει το χωριό Υψηλάντης από την αρχαία Κορώνεια Ίσως λοιπόν το μιλιάριο δεν μετακινήθηκε πολύ από την αρχική του θέση Τα Μαυρόγεια βρίσκονται βορείως του δρόμου της κεντρικής Ελλάδος και βορειοδυτικά της Κορώνειας Θα μπορούσαν λοιπόν τα δύο μιλιάρια να προσδιορίζουν δυτικά και ανατολικά την οδό προς την Κορώνεια13

Πρέπει επίσης να σημειώσουμε ότι στην περιοχή της Κορωνείας βρίσκονταν δύο σημαντικά βοιωτικά ιερά το Ιτώνιον και το Αλαλκομένειον Τα ιερά αυτά δεν έχουν ακόμα εντοπιστεί αλλά ορισμένες επιγραφές δείχνουν ότι συνέχιζαν να είναι σημαντικά και κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους Πρόσφατα μάλιστα ο D Knoepfler συνδέοντας τρία θραύσματα αποκατέστησε το κείμενο μιας βάσης προς τιμήν του Τραϊανού την οποία είχαν στήσει στο Ιτώνιο της Κορωνείας τα κοινά Αχαιών Βοιωτών Ευβοέων Λοκρών Φωκέων και Δωριέων14

12 S Zoumbaki Elis und Olympia in der Kaiserzeit Meletemata 32 Athen 2001 172ndash177 και ειδικότερα 173 Στο ίδιο συμπέρασμα φτάνει και η Α Kolb 2013 118 η οποία φαίνεται να αγνοεί την παρουσίαση της Σ Ζουμπάκη

13 Για τη θέση της Κορώνειας στην Tabula Peutingeriana βλ W K Pritchett Studies in Ancient Greek Topography (Part III) Berkeley 1980 κεφ Greek Section of Peutinger Table 233

14 D Knoepfler Lrsquoexercice de la magistrature feacutedeacuterale beacuteotienne par des ldquoeacutetrangersrdquo agrave lrsquoeacutepoque impeacuteriale conseacutequence de lrsquoextension du Koinon en dehors des frontiegraveres de la Beacuteotie ou simple effet drsquoune multi-citoyenneteacute individuelle στο Anna Heller ndash Anne Valeacuterie Pont (eacuted) Patrie drsquoorigine et

313

314

Σύμφωνα με παρατηρήση του Fr Mottas στο προαναφερθέν άρθρο της A Kolb15 η σήμερα χαμένη επιγραφή CIL III 565 = IG VII 3164 θα μπορούσε να είναι ένα μιλιάριο της εποχής του Τραϊανού Η επιγραφή αυτή ήταν εντοιχισμένη σε τζαμί στη Λιβαδειά και δημοσιεύτηκε το 1843 απὸ τον L Stephani16 Όπως φαίνεται από το σχέδιο το οποίο παρέχει ο Stephani είναι δύσκολο να οδηγηθούμε σε ασφαλή συμπεράσματα

Στην ίδια περιοχή στο χωριό Πέτρα (Σιάχο) ο Ν Παππαδάκις περισυνέλεξε ένα άλλο μιλιάριο (ΜΘ 2265) γραμμένο στα ελληνικά το οποίο είχε δημοσιεύσει το 1905 ο L Bizard17 και φέρει την ακόλουθη επιγραφή (εικ 7)

[Αὐ]τοκράτο|ροςΤραγιανοῦ|ἈδριανοῦΚαί|σαροςμείλι|ονἀπὸἈ(λα)λκο|-μεναίουἀ|νέστησεν|ἡκώμη

Δεν είναι γνωστή η κώμη η οποία έστησε αυτό το μιλιάριο

Ύστερες αναγραφές Οι αναγραφές ονομάτων υστέρων αυτοκρατόρων στα μιλι-άρια προκατόχων τους είναι ένα αρκετά κοινό φαινόμενο Εντύπωση προκαλεί η σπάνια αναφορά στον αυτοκράτορα Ιοβιανό Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν οι μεταγενέστερες αυτές αναγραφές οφείλονται σε ανακατασκευή του δρόμου ή απλώς τιμούν τον εκάστοτε αυτοκράτορα18 Η συχνή ανεύρεση στην Αττική και στην Πελοπόννησο μιλιαρίων της περιόδου των αυτοκρατόρων Αρκαδίου και Ονωρίου έχει οδηγήσει τους μελετητές στο συμπέρασμα ότι οι δύο συναυτοκράτορες πράγ-ματι έδειξαν ενδιαφέρον για την επισκευή των δρόμων στον ελλαδικό χώρο19

Άλλες επιγραφές Βοιωτίας

3 ΜΘ 2311 Θραύσμα τιμητικού βάθρου του Σεπτιμίου Σεβήρου σπασμένο στη δεξιά του πλευρά (εικ 8) Σύμφωνα με την εγγραφή του Ν Παππαδάκι στο ευρε-τήριο του Μουσείου της Θήβας προέρχεται από την αυλή του Δημητρίου Νταμίκα στο Ακραίφνιο Είναι άγνωστο πού βρισκόταν αυτή η αυλή

Ύψ 025μ πλ 030μ πάχ 034μ Ύψ γρ 004μ

patries eacutelectives les citoyenneteacutes multiples dans le monde grec drsquoeacutepoque romaine 2012 223ndash247 ειδικά 240ndash247

15 Α Kolb όπ π (σημ 3) 116 σημ 50 16 L Stephani Reise durch einige Gegenden des noumlrdlichen Griechenlandes Leipzig 1843 69 41

Taf V nr 41 17 L Bizard Inscriptions de Beacuteotie BCH 29(1905)99 ldquoSiakho ndash Dans le cimetiegravere qui entoure

lrsquoeacuteglise des Sts Taxiarquesˮ 18 A D Rizakis όπ π (σημ 7) 59 19 A D Rizakis όπ π 59

315

198ndash211 μΧ

[AὐτοκράτοραΚαίσαρ]αΣεπτί- [μιονΣεβῆρονΠερτ]ίνακαΣε- [βαστὸνἈραβικόνἈδι]αβηνικόν [Παρθικόνμέγιστο]νἡπόλις 5 [Ἀκραιφιέωντὸν]ἑαυτῆςσω- [τῆρακαὶεὐεργέτη]ν

Η αναφορά στον τιμητικό τίτλο Ἀδιαβηνικὸν μας επιτρέπει να χρονολογήσουμε την επιγραφή μετά το 195 μΧ ενώ η πιθανή αναφορά στον τιμητικό τίτλο Παρθι-κὸν να την χρονολογήσουμε μετά το 198 μΧ20

4 ΜΧ 98 Βάθρο (εικ 9) από τεφρό ασβεστόλιθο το οποίο προέρχεται σύμφωνα με την εγγραφή του Παππαδάκι στο Ευρετήριο του Μουσείου Χαιρώνειας από την παλαιοχριστιανική βασιλική της Αγίας Παρασκευής στα νότια της Χαιρώνειας21

Ύψ 091μ πλ 060μ πάχ 042μΎψ γρ 0025ndash003μ

2ος αι μΧ

ΣωτηρίχανΚαικι- λίουΖωΐλουθυ- γατέραΚλαύδιος Διογένηςὁἀνὴρ 5 καὶτὰτέκναψη- φίσματιβουλῆς καὶδήμου

Από τη Χαιρώνεια μαρτυρείται μία Καικιλία Λαμπρίς (IG VII 3418) η οποία θα μπορούσε να συνδέεται συγγενικά με τον Καικίλιο Ζωΐλο

5 ΜΧ 115 Ο Παππαδάκις δεν αναφέρει προέλευση στο ευρετήριο του Μουσείου Κίων από λευκό μάρμαρο σπασμένος στην πάνω και κάτω πλευρά του (εικ 10)

Ύψ 105μ διάμ 037μ Ύψ γρ 0047μ

20 D Kienast όπ π (σημ 4) 156ndash159 μΧ21 Σχετικά με αυτή τη βασιλική και με άλλες επιγραφές που έχουν βρεθεί εκεί βλ Υ Kal-

liontzis Deacutecrets de proxeacutenie et catalogues militaires de Cheacuteroneacutee trouveacutes lors des fouilles de la basilique paleacuteochreacutetienne drsquoHaghia Paraskeacutevi BCH 131(2007)475ndash514 ειδικά 476 σημ 1

316

2ος αι μΧ

ἘπαφρᾶςΦίρμουἩλίῳκαὶτῇπατρίδι

Τα γράμματα είναι χαραγμένα με ιδιαίτερη επιμέλεια και έχουν μνημειακό χαρα-κτήρα Αξιοσημείωτο είναι ότι υπάρχουν διαστήματα ανάμεσα στις λέξεις Από τη μορφή των γραμμάτων η επιγραφή θα μπορούσε να χρονολογηθεί στο 2ο αι μΧ Η διπλή ανάθεση στον Ήλιο και στην πατρίδα του ἘπαφρᾶΦίρμου είναι σπάνια Ίσως το ανάθημα το οποίο βρισκόταν πάνω στον αναθηματικό αυτό κίονα ήταν ένα ηλιακό ρολόι Το πιο γνωστό και καλοδιατηρημένο ηλιακό ρολόι πάνω σε κίονα είναι αυτό της Πομπηίας Έχουμε ακόμη αρκετές παραστάσεις ηλιακών ρολογιών πάνω σε κίονες ιδιαίτερα σε ψηφιδωτά22 Δυστυχώς δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι σχετικά με το τί έφερε ο κίων του Ἐπαφρᾶ

6 ΜΘ 2273 Kύβος από λευκό μάρμαρο άνω και κάτω φέρει κυμάτιο laquoἘξ Ἁγ Γεωργίου εὑρημένος (δῆθεν) μεταξὺ αὐτοῦ καὶ Φαλάρουraquo Εικ 11

Ύψος 054μ πλ 034μ πάχ 031μ Ύψ γρ 0026ndash003μ

1ος αἰ πX

P(oplii) Antisti Venusti Π(όπλιος)Ἀντίστιος Οὔνυστος 5 Κορίνθ(ιος)

Η συμπλήρωση Κορίνθιος στον 5ο στίχο είναι η πιο πιθανή Επειδή η επιγραφή είναι κακοχαραγμένη και έχει παραμείνει επί μακρόν στο ύπαιθρο τα γράμματα μετά το Ν έχουν αποσβεσθεί Στην παρούσα επιγραφή ακολουθείται ο κανόνας τῶν tria nomina Tο cognomen Bένυστος μαρτυρείται στη Θήβα (IG VII 2546) και στην Ολυμπία23 Το nomen gentiliciumἈντίστιος-Ἀνθέστιοςμαρτυρεῖται στὴν Πελοπόν-

22 K Schaldach Die antiken Sonnenuhren Griechenlands Frankfurt am Main 2006 34 Για το αγαλματίδιο το οποίο απεικονίζει δούλο να ακουμπά σε κίονα ο οποίος φέρει ηλιακό ρολόϊ βλ Fr Winter Die Typen der figuumlrlichen Terrakoten II Berlin 1903 442 nr 3 Για το ψηφιδωτό από την Αντιόχεια το οποίο φέρει παράσταση ηλιακού ρολογιού πάνω σε κίονα βλ D Levi Antioch Mosaic Pavements τόμ 1 (1947) 220

23 A D Rizakis ndash S Zoumbaki Roman Peloponnese I Meletemata 31 Athens 2001 520 αρ 331 (IvO 108)

317

νησο24 Η επιγραφή είναι μία από τις λίγες δίγλωσσες επιγραφές της Βοιωτίας25 Άλλη μία δίγλωσση επιτύμβια επιγραφή έχει βρέθει στις Θεσπιές Πρόκειται για τη στήλη του ΓαΐουΟὐαρίουΣτρατύλλου(IThesp 1273) η οποία θα μπορούσε να χρονολογηθεί στον 1ο αι πΧ

7 Επιτύμβια στήλη από γκριζωπό μάρμαρο Φέρει αετωματική επίστεψη με αποκεκρουμένη την άνω αριστερή γωνία Η προέλευση της επιγραφής αυτής είναι άγνωστη (εικ 12)

Ύψ 143μ πλ 054μ πάχ 019μΎψ γρ 002ndash005μ

1ος αι μΧ

ΜᾶρκεἌννιεχαῖρε

Γάϊεχαῖρε

Η επιγραφή είναι χαραγμένη εντός αποξεσμένης επιφάνειας η οποία έφερε κατά πάσα πιθανότητα παλαιότερη επιγραφή

Το όνομα Μᾶρκος και το nomen gentilicium Ἄννιος επανεμφανίζονται στον Ορχομενό στην επιτύμβια στήλη IG VII 3247 όπου έχουμε την επιγραφήΜᾶρκοςἌννιος|Ἐπίκτητος|χαῖρεΣτη νέα επιγραφή από το Μουσείο Χαιρώνειας δεν υπάρχει cognomen

8 MΘ 1470 Θραύσμα από φαιό λίθο σπασμένο στην κάτω του πλευρά άνω φέρει κοίλωμα Πιθανώς από τις Θεσπιές (εικ 13)

Ύψος 014μ πλ 042μ πάχ 017μ Ύψ γρ 004μ

1ος αἰ μX

Ἐπὶ[Σο]υλπικίᾳἙλένῃ

24 A D Rizakis ndash S Zoumbaki όπ π 110 αρ 3 Mαντίνεια Λ Ἀντίστιος σ 157 ἀρ 15 Λ Ἀντίστιος Mεγιστιανός (IG IV 835) σ 254 ἀρ 29 30 31 Ἀντίστιος Mάξιμ[ος] Corinth VIII 1 58 [3ος αι μΧ] Ἀντίσ[τιος]MIN[-- -]

25 Για δίγλωσσα επιτύμβια από την Ελλάδα βλ E Bauzon Lrsquoeacutepigraphie funeacuteraire bilingue des Italiens en Gregravece et en Asie aux IIe et Ier siegravecles av J-C στο Fr Biville ndash J-Cl Decourt ndash G Rougemont (eacuted) Bilinguisme greacuteco-latin et eacutepigraphie actes du colloque 17ndash19 mai 2004 Lyon 2008 109ndash128

318

9 ΜΧ 114 Ακέραια πλάκα απο φαιό μάρμαρο στην κάτω πλευρά της φέρει τέσσερις μετάλλινες λαβές (εικ 14)

Ο Παππαδάκις δεν σημειώνει προέλευση στο ευρετήριο του Μουσείου Χαιρώ-νειας Κατά πάσα πιθανότητα προέρχεται από την ίδια τη Χαιρώνεια

Ύψ 019μ πλ 138μ πάχ 042μΎψ γρ 0024ndash003μ

ΚυρίαχαῖρεἈγαθαμερίΚύριεχαῖρεἈθάνωνΚυρίαχαῖρεΧαροπὶσεμνοτάτη

Η ίδια επίκληση ΚύριεΚυρία αναγράφεται και στην επιγραφή Corinth VIII 1 136ΧαῖρεΚυρίαἀγαπωμένηΧαῖρεΚύριεἀγαπώμενεἈσπάζομαιἡμᾶςΚέρδωνὁἀδελφός Τον τρίτο στίχο της επιγραφής μνημονεύει ο Παππαδάκις26 Η πλάκα αυτή θα πρέπει να χρησιμοποιήθηκε σε δεύτερη χρήση ως κάλυμμα τάφου Από τη μορφή των γραμμάτων η επιγραφή θα μπορούσε να χρονολογηθεί στον 3ο αι μΧ αν και ο αμελής τρόπος χάραξης ευνοεί υστερότερη χρονολόγηση Ενδιαφέ-ρον είναι το γεγονός ότι παρά την ύστερη χρονολόγηση της επιγραφής τα ονόματα διατηρούν έναν βοιωτικό χαρακτήρα Η αρσενική μορφή του ονόματος Ἀγαθημε-ρίς Ἀγαθήμερος μαρτυρείται στις Θεσπιές και στη Θίσβη LGPN IIIB 2 το Ἀθάνων μαρτυρείται στο Ακραίφνιο και στην Κορώνεια LGPN IIIB 2 15 Η απάλειψη του τελικού σίγμα την οποία παρατηρούμε στα ονόματα Ἀγαθαμερί και Χαροπί είναι ένα συχνό φαινόμενο κατά την περίοδο αυτή27

Β Παρατηρήσεις στο σύνταγμα των επιγραφών των Θεσπιών (Inscriptions de Thespies) του P Roesch

Μερικές από τις επιγραφές τις οποίες περιέλαβε ο P Roesch στο σύνταγμα των επιγραφών των Θεσπιών στην πραγματικότητα προέρχονται από άλλες πόλεις της Βοιωτίας σύμφωνα με τις καταγραφές του Παπαδάκι στο ευρετήριο του Μουσείου Θηβών Η απόδοση από τον P Roesch των επιγραφών αυτών στις Θεσπιές οφείλεται στο γεγονός ότι ο δεύτερος τόμος του ευρετηρίου του Μουσείου Θηβών ήταν για δεκαετίες χαμένος Έχω ήδη επισημάνει σε παλαιότερο άρθρο ότι ορισμένες από αυτές τις επιγραφές δεν προέρχονται από τις Θεσπιές αλλά από άλλες βοιωτικές πόλεις28 Παρουσιάζω εδώ τον πλήρη κατάλογο

1 Το αποσπασματικό ψήφισμα IThesp 42 (εικ 15) προέρχεται από το Ακραίφ-

26 Ν Παππαδάκις Περὶ τὸ Χαρόπειον τῆς Κορωνείας ΑΔ 2(1916)256 σημ 127 Fr Gignac A Grammar of the Greek Papyri of the Roman and Byzantine Periods Milano 1976 125 28 Γ Καλλιοντζής όπ π Ηόρος 17ndash21(2004ndash2009)375 σημ 5

319

νιο Είχε καταγραφεί από τον Παππαδάκι υπ᾽ αρ 2291 ευρ Μουσείου Θηβών Σύμφωνα με την εγγραφή το θραύσμα προέρχεται όπως και το βάθρο του Σεπτι-μίου Σεβήρου (βλ παραπάνω τον αρ 4) από την αυλή Δ Νταμίκα Στην εγγραφή επίσης σημειώνεται laquoἀρχῆθεν λέγει ἐξ ἐκκλησίας τοῦ Ἁγ Γεωργίουraquo

2 Η ανάθεση στη Μεγάλη Μητέρα IThesp 286 (εικ 16) προέρχεται από την Κορώνεια και είχε καταγραφεί από τον Παππαδάκι υπ᾽ αρ 2334 ευρ Μουσείου Θηβών

3 Ο Roesch δημοσίευσε επίσης βάθρο προς τιμήν του Βαλεντινιανού (IThesp 452) το οποίο αποδίδει σωστά στις Θεσπιές αλλά αγνοεί ότι είχε ανευρεθεί κατά τις ανασκαφές του Παππαδάκι μπροστά από την εκκλησία του πολιούχου της Θήβας Αγίου Ιωάννη Καλοκτένη στην κεντρική πλατεία της Θήβας το 1921 Ο Παππα-δάκις το μετέφερε στο Μουσείο Θηβών και το κατέγραψε στο ευρετήριο του Μου-σείου (ΜΘ 2337)29 Σύμφωνα με την καταγραφή το βάθρο βρέθηκε εντοιχισμένο σε θεμέλια βυζαντινής περιόδου (εικ 17)

Βάθρο από λευκό ασβεστόλιθο σπασμένο στη δεξιά άνω γωνία στην άνω αρι-στερή και δεξιά πλευρά φέρει ταινία Άνω φέρει αποκεκρουμένο κυμάτιο Στην άνω επιφάνεια φέρει τόρμο τετράγωνης διατομής Στην πίσω πλευρά φέρει αναθύρωση

Ύψ 066μ πλ 046μ πάχ 044μ Ύψ γρ 003ndash004μ Το βάθρο αυτό του Βαλεντινιανού (ΜΘ 2337) που βρέθηκε στη Θήβα έχει τις

ίδιες ακριβώς διαστάσεις με βάθρο (ΜΘ 292) εικ 18 το οποίο φέρει αναγραφές προς τιμήν των αυτοκρατόρων Γαλιηνού (IThesp 444 253ndash268 μΧ) και Μαξιμιανού (IThesp 446 286ndash305) Τὸ βάθρο ΜΘ 292 έχει τις εξής διαστάσειςmiddot ύψ 066μ πλ 044μ πάχ 043μ ύψ γρ 0025ndash003μ

Οι διαστάσεις του είναι ίδιες με του βάθρου του Βαλεντινιανού Φέρει και αυτό ταινία στην άνω αριστερή και δεξιά πλευρά του και αναθύρωση στην πίσω πλευρά του Άνω σώζει τμήμα κυματίου Αξίζει να σημειωθεί ότι η επιγραφή προς τιμήν του Μαξιμιανού είναι χαραγμένη αναπόδα άρα ήδη την εποχή αυτή τα δύο τμήματα του βάθρου είχαν χωριστεί Το βάθρο αυτό βρέθηκε εντοιχισμένο στο υστερο-ρω-μαϊκό τείχος των Θεσπιών30 Βλέπουμε έτσι ότι το βάθρο του Βαλεντινιανού είναι μία ακόμη επιγραφή των Θεσπιών η οποία είχε μεταφερθεί κατά τους βυζαντι-

29 Μνεία της ευρέσεως βλ στο BCH 45(1921) Chronique des fouilles 515 ldquoAu museacutee est entreacutee provenant de la Cadmeacutee une nouvelle inscription (base) en lrsquohonneur de Valentinien (τὸνμέγιστονκαὶθειότατοναὔγουστονκαὶδεσπότηνἡμῶνἡπόλις)ˮ

30 A Plassart Fouilles de Thespies et de lrsquohieacuteron des muses de l᾽Heacutelicon Inscriptions Deacutedicaces de caractegravere religieux ou honorifique bornes de domaines sacreacutes BCH 50(1926)383ndash462 ειδικά 454 96

320

νούς χρόνους στη Θήβα31 Προκύπτει λοιπόν ότι το βάθρο που φέρει την επιγραφή αποτελούσε τμήμα ενός μεγαλύτερου μνημείου τα χαρακτηριστικά του οποίου θα μπορούσαν να μας οδηγήσουν στο να το χρονολογήσουμε κατά πάσα πιθανότητα στην ύστερη ελληνιστική περίοδο

Αξίζει να σημειωθεί ότι από τις Θεσπιές προέρχεται και άλλο βάθρο με τιμητική επιγραφή στον Βαλεντινιανό (ΜΘ 2064) Και αυτή η επιγραφή είναι χαραγμένη σε βάθρο της ελληνιστικής περιόδου το οποίο φέρει επιγραφές προς τιμήν ύστερων αυτοκρατόρων32

4 Ο P Roesch δημοσίευσε επίσης την επιγραφή REA 68(1966)73ndash74 11 (SEG 23 279) χωρίς αριθμό ευρετηρίου Πρόκειται για την επιγραφή ΜΘ 970 η οποία είχε βρεθεί στη Θήβα στα τέλη του 19ου αιώνος και σύμφωνα με το ευρετήριο του Μου-σείου laquoἐδωρήθη ὑπὸ τοῦ Θεοφ Μπότη ἐξαχθὲν ἐκ τοῦ ξενοδοχείου τουraquo Η επι-γραφή προέρχεται από τη Θήβα και δύσκολα θα μπορούσε να θεωρηθεί ψήφισμα του Κοινού των Βοιωτών καθως τα ψηφίσματα του Κοινού παρουσιάζονταν στο κέντρο του Κοινού την Ονχηστό και στα παμβοιωτικά ιερά Ιτώνιον και Αλαλκο-μένιον

5 Όπως είχα ήδη αναφέρει σε παλαιότερο άρθρο33 το θραύσμα του εδίκτου του Διοκλητιανού REA 68(1966)82ndash85 16 (SEG 23 282middot MΘ 2295) προέρχεται από τη Θίσβη

6 Ο λίθος ο οποίος φέρει τα ψηφίσματα προξενίας REA 68(1966)66ndash69 4ndash7 (SEG 23 289ndash291 ΜΘ 2269) προέρχεται από τη Μαμούρα (Αλαλκομενές) Πρόκει-ται λοιπόν ασφαλώς για ψηφίσματα προξενίας του Κοινού

31 Για τις άλλες επιγραφές Υ Kalliontzis Inscriptions drsquoeacutephegravebes agrave Thespies στο N Badoud (eacuted) Philologos Dionysios Meacutelanges offerts au Professeur Knoepfler Genegraveve 2011 315ndash341 ειδικά 322

32 Για το βάθρο βλ P Roesch IThesp 448ndash450 459 (Les Inscriptions de Thespies Lyon 20092)33 Γ Καλλιοντζής όπ π Ηόρος 17ndash21(2004ndash2009)375 5

321

REacuteSUMEacute

YANNIS KALLIONTZIS

Inscriptions beacuteotiennes drsquoeacutepoque impeacuteriale

Cet article est fondeacute en grande partie sur les enregistrements drsquoinscriptions dans lrsquoin-ventaire du Museacutee de Thegravebes et de Cheacuteroneacutee par lrsquoeacutephore de Beacuteotie lrsquoeacutepigraphiste N Pap-padakis qui a travailleacute au deacutebut du XXe s On publie deux miliaires de lrsquoeacutepoque de Trajan deacutecouverts par Pappadakis dans les villages drsquoYpsilantis et de Mavrogeia agrave proximiteacute de Kopaiumls et de Coroneacutee La premiegravere inscription porte eacutegalement une deacutedicace agrave Jovien la seconde une deacutedicace aux empereurs Valentinien Valens et Gratien ainsi qursquoune deacutedicace agrave Arcadius et agrave Honorius On publie en outre un fragment de base en lrsquohonneur de Sep-time Seacutevegravere provenant drsquoAkraiphia une base et une deacutedicace de Cheacuteroneacutee ainsi que quatre inscriptions funeacuteraires provenant de cette citeacute drsquoOrchomegravene de Coroneacutee et de Thespies Gracircce agrave lrsquoinventaire de Pappadakis on eacutetablit enfin lrsquoorigine veacuteritable de cinq inscriptions consideacutereacutees comme thespiennes par P Roesch

322

Εικ 1 Εικ 2

Εικ 3 Εικ 4

323

Εικ 5 Εικ 6

Εικ 8 Εικ 7

324

Εικ 9 Εικ 10

Εικ 11 Εικ 12

Εικ 13 Εικ 14

325

Εικ 15 Εικ 16

Εικ 17 Εικ 18

326

Εικ 19

ρια της επoχής του Τραϊανού τα οποία χρονολογούνται την περίοδο μετά το 115 μΧ και φέρουν την έκφραση mensuris actis poni iussit προέρχονταν από τη δυτική Ελλάδα και την Πελοπόννησο είχε θεωρηθεί ότι το πρόγραμμα οδοποιίας του Τρα-ϊανού επικεντρωνόταν σε αυτές τις περιοχές εξαιτίας και της εγγύτητάς τους με την Ιταλία Χάρη στα δύο νέα μιλιάρια από την Κωπαΐδα φαίνεται λοιπόν πως και η Βοιωτία είχε επωφεληθεί από τα έργα μέτρησης και ευθυγράμμισης των οδών της εποχής του Τραϊανού Όπως έχει υποστηριχθεί12 τα έργα οδοποιίας του Τραϊα-νού στην Ελλάδα δεν φαίνεται να συνδέονται με την εκστρατεία του ενάντια στους Πάρθους αλλά εντάσσονται σε ένα γενικότερο πρόγραμμα του ρέκτη αυτοκράτο-ρος για τη βελτίωση των συγκοινωνιών της αυτοκρατορίας

Τοπογραφικά Όπως φαίνεται και στον χάρτη (εικ 19) και τα δύο χωριά όπου βρέθηκαν τα μιλιάρια βρίσκονται στο κέντρο της Κωπαΐδος το ένα βορείως (Μαυ-ρόγεια) και το άλλο νοτίως (Υψηλάντης) του δρόμου της κεντρικής Ελλάδος Η Tabula Peutingeriana αναφέρει ως σταθμό στην περιοχή της Κωπαΐδος την Κορώ-νεια Θα μπορούσαμε λοιπόν να υποθέσουμε ότι η απόσταση των τριών μιλίων αφορά σε μία απόσταση από αυτόν τον σταθμό Τα τρία μίλια που αναγράφονται στο μιλιάριο είναι περίπου 5 χλμ δηλαδή όσο σχεδόν απέχει το χωριό Υψηλάντης από την αρχαία Κορώνεια Ίσως λοιπόν το μιλιάριο δεν μετακινήθηκε πολύ από την αρχική του θέση Τα Μαυρόγεια βρίσκονται βορείως του δρόμου της κεντρικής Ελλάδος και βορειοδυτικά της Κορώνειας Θα μπορούσαν λοιπόν τα δύο μιλιάρια να προσδιορίζουν δυτικά και ανατολικά την οδό προς την Κορώνεια13

Πρέπει επίσης να σημειώσουμε ότι στην περιοχή της Κορωνείας βρίσκονταν δύο σημαντικά βοιωτικά ιερά το Ιτώνιον και το Αλαλκομένειον Τα ιερά αυτά δεν έχουν ακόμα εντοπιστεί αλλά ορισμένες επιγραφές δείχνουν ότι συνέχιζαν να είναι σημαντικά και κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους Πρόσφατα μάλιστα ο D Knoepfler συνδέοντας τρία θραύσματα αποκατέστησε το κείμενο μιας βάσης προς τιμήν του Τραϊανού την οποία είχαν στήσει στο Ιτώνιο της Κορωνείας τα κοινά Αχαιών Βοιωτών Ευβοέων Λοκρών Φωκέων και Δωριέων14

12 S Zoumbaki Elis und Olympia in der Kaiserzeit Meletemata 32 Athen 2001 172ndash177 και ειδικότερα 173 Στο ίδιο συμπέρασμα φτάνει και η Α Kolb 2013 118 η οποία φαίνεται να αγνοεί την παρουσίαση της Σ Ζουμπάκη

13 Για τη θέση της Κορώνειας στην Tabula Peutingeriana βλ W K Pritchett Studies in Ancient Greek Topography (Part III) Berkeley 1980 κεφ Greek Section of Peutinger Table 233

14 D Knoepfler Lrsquoexercice de la magistrature feacutedeacuterale beacuteotienne par des ldquoeacutetrangersrdquo agrave lrsquoeacutepoque impeacuteriale conseacutequence de lrsquoextension du Koinon en dehors des frontiegraveres de la Beacuteotie ou simple effet drsquoune multi-citoyenneteacute individuelle στο Anna Heller ndash Anne Valeacuterie Pont (eacuted) Patrie drsquoorigine et

313

314

Σύμφωνα με παρατηρήση του Fr Mottas στο προαναφερθέν άρθρο της A Kolb15 η σήμερα χαμένη επιγραφή CIL III 565 = IG VII 3164 θα μπορούσε να είναι ένα μιλιάριο της εποχής του Τραϊανού Η επιγραφή αυτή ήταν εντοιχισμένη σε τζαμί στη Λιβαδειά και δημοσιεύτηκε το 1843 απὸ τον L Stephani16 Όπως φαίνεται από το σχέδιο το οποίο παρέχει ο Stephani είναι δύσκολο να οδηγηθούμε σε ασφαλή συμπεράσματα

Στην ίδια περιοχή στο χωριό Πέτρα (Σιάχο) ο Ν Παππαδάκις περισυνέλεξε ένα άλλο μιλιάριο (ΜΘ 2265) γραμμένο στα ελληνικά το οποίο είχε δημοσιεύσει το 1905 ο L Bizard17 και φέρει την ακόλουθη επιγραφή (εικ 7)

[Αὐ]τοκράτο|ροςΤραγιανοῦ|ἈδριανοῦΚαί|σαροςμείλι|ονἀπὸἈ(λα)λκο|-μεναίουἀ|νέστησεν|ἡκώμη

Δεν είναι γνωστή η κώμη η οποία έστησε αυτό το μιλιάριο

Ύστερες αναγραφές Οι αναγραφές ονομάτων υστέρων αυτοκρατόρων στα μιλι-άρια προκατόχων τους είναι ένα αρκετά κοινό φαινόμενο Εντύπωση προκαλεί η σπάνια αναφορά στον αυτοκράτορα Ιοβιανό Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν οι μεταγενέστερες αυτές αναγραφές οφείλονται σε ανακατασκευή του δρόμου ή απλώς τιμούν τον εκάστοτε αυτοκράτορα18 Η συχνή ανεύρεση στην Αττική και στην Πελοπόννησο μιλιαρίων της περιόδου των αυτοκρατόρων Αρκαδίου και Ονωρίου έχει οδηγήσει τους μελετητές στο συμπέρασμα ότι οι δύο συναυτοκράτορες πράγ-ματι έδειξαν ενδιαφέρον για την επισκευή των δρόμων στον ελλαδικό χώρο19

Άλλες επιγραφές Βοιωτίας

3 ΜΘ 2311 Θραύσμα τιμητικού βάθρου του Σεπτιμίου Σεβήρου σπασμένο στη δεξιά του πλευρά (εικ 8) Σύμφωνα με την εγγραφή του Ν Παππαδάκι στο ευρε-τήριο του Μουσείου της Θήβας προέρχεται από την αυλή του Δημητρίου Νταμίκα στο Ακραίφνιο Είναι άγνωστο πού βρισκόταν αυτή η αυλή

Ύψ 025μ πλ 030μ πάχ 034μ Ύψ γρ 004μ

patries eacutelectives les citoyenneteacutes multiples dans le monde grec drsquoeacutepoque romaine 2012 223ndash247 ειδικά 240ndash247

15 Α Kolb όπ π (σημ 3) 116 σημ 50 16 L Stephani Reise durch einige Gegenden des noumlrdlichen Griechenlandes Leipzig 1843 69 41

Taf V nr 41 17 L Bizard Inscriptions de Beacuteotie BCH 29(1905)99 ldquoSiakho ndash Dans le cimetiegravere qui entoure

lrsquoeacuteglise des Sts Taxiarquesˮ 18 A D Rizakis όπ π (σημ 7) 59 19 A D Rizakis όπ π 59

315

198ndash211 μΧ

[AὐτοκράτοραΚαίσαρ]αΣεπτί- [μιονΣεβῆρονΠερτ]ίνακαΣε- [βαστὸνἈραβικόνἈδι]αβηνικόν [Παρθικόνμέγιστο]νἡπόλις 5 [Ἀκραιφιέωντὸν]ἑαυτῆςσω- [τῆρακαὶεὐεργέτη]ν

Η αναφορά στον τιμητικό τίτλο Ἀδιαβηνικὸν μας επιτρέπει να χρονολογήσουμε την επιγραφή μετά το 195 μΧ ενώ η πιθανή αναφορά στον τιμητικό τίτλο Παρθι-κὸν να την χρονολογήσουμε μετά το 198 μΧ20

4 ΜΧ 98 Βάθρο (εικ 9) από τεφρό ασβεστόλιθο το οποίο προέρχεται σύμφωνα με την εγγραφή του Παππαδάκι στο Ευρετήριο του Μουσείου Χαιρώνειας από την παλαιοχριστιανική βασιλική της Αγίας Παρασκευής στα νότια της Χαιρώνειας21

Ύψ 091μ πλ 060μ πάχ 042μΎψ γρ 0025ndash003μ

2ος αι μΧ

ΣωτηρίχανΚαικι- λίουΖωΐλουθυ- γατέραΚλαύδιος Διογένηςὁἀνὴρ 5 καὶτὰτέκναψη- φίσματιβουλῆς καὶδήμου

Από τη Χαιρώνεια μαρτυρείται μία Καικιλία Λαμπρίς (IG VII 3418) η οποία θα μπορούσε να συνδέεται συγγενικά με τον Καικίλιο Ζωΐλο

5 ΜΧ 115 Ο Παππαδάκις δεν αναφέρει προέλευση στο ευρετήριο του Μουσείου Κίων από λευκό μάρμαρο σπασμένος στην πάνω και κάτω πλευρά του (εικ 10)

Ύψ 105μ διάμ 037μ Ύψ γρ 0047μ

20 D Kienast όπ π (σημ 4) 156ndash159 μΧ21 Σχετικά με αυτή τη βασιλική και με άλλες επιγραφές που έχουν βρεθεί εκεί βλ Υ Kal-

liontzis Deacutecrets de proxeacutenie et catalogues militaires de Cheacuteroneacutee trouveacutes lors des fouilles de la basilique paleacuteochreacutetienne drsquoHaghia Paraskeacutevi BCH 131(2007)475ndash514 ειδικά 476 σημ 1

316

2ος αι μΧ

ἘπαφρᾶςΦίρμουἩλίῳκαὶτῇπατρίδι

Τα γράμματα είναι χαραγμένα με ιδιαίτερη επιμέλεια και έχουν μνημειακό χαρα-κτήρα Αξιοσημείωτο είναι ότι υπάρχουν διαστήματα ανάμεσα στις λέξεις Από τη μορφή των γραμμάτων η επιγραφή θα μπορούσε να χρονολογηθεί στο 2ο αι μΧ Η διπλή ανάθεση στον Ήλιο και στην πατρίδα του ἘπαφρᾶΦίρμου είναι σπάνια Ίσως το ανάθημα το οποίο βρισκόταν πάνω στον αναθηματικό αυτό κίονα ήταν ένα ηλιακό ρολόι Το πιο γνωστό και καλοδιατηρημένο ηλιακό ρολόι πάνω σε κίονα είναι αυτό της Πομπηίας Έχουμε ακόμη αρκετές παραστάσεις ηλιακών ρολογιών πάνω σε κίονες ιδιαίτερα σε ψηφιδωτά22 Δυστυχώς δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι σχετικά με το τί έφερε ο κίων του Ἐπαφρᾶ

6 ΜΘ 2273 Kύβος από λευκό μάρμαρο άνω και κάτω φέρει κυμάτιο laquoἘξ Ἁγ Γεωργίου εὑρημένος (δῆθεν) μεταξὺ αὐτοῦ καὶ Φαλάρουraquo Εικ 11

Ύψος 054μ πλ 034μ πάχ 031μ Ύψ γρ 0026ndash003μ

1ος αἰ πX

P(oplii) Antisti Venusti Π(όπλιος)Ἀντίστιος Οὔνυστος 5 Κορίνθ(ιος)

Η συμπλήρωση Κορίνθιος στον 5ο στίχο είναι η πιο πιθανή Επειδή η επιγραφή είναι κακοχαραγμένη και έχει παραμείνει επί μακρόν στο ύπαιθρο τα γράμματα μετά το Ν έχουν αποσβεσθεί Στην παρούσα επιγραφή ακολουθείται ο κανόνας τῶν tria nomina Tο cognomen Bένυστος μαρτυρείται στη Θήβα (IG VII 2546) και στην Ολυμπία23 Το nomen gentiliciumἈντίστιος-Ἀνθέστιοςμαρτυρεῖται στὴν Πελοπόν-

22 K Schaldach Die antiken Sonnenuhren Griechenlands Frankfurt am Main 2006 34 Για το αγαλματίδιο το οποίο απεικονίζει δούλο να ακουμπά σε κίονα ο οποίος φέρει ηλιακό ρολόϊ βλ Fr Winter Die Typen der figuumlrlichen Terrakoten II Berlin 1903 442 nr 3 Για το ψηφιδωτό από την Αντιόχεια το οποίο φέρει παράσταση ηλιακού ρολογιού πάνω σε κίονα βλ D Levi Antioch Mosaic Pavements τόμ 1 (1947) 220

23 A D Rizakis ndash S Zoumbaki Roman Peloponnese I Meletemata 31 Athens 2001 520 αρ 331 (IvO 108)

317

νησο24 Η επιγραφή είναι μία από τις λίγες δίγλωσσες επιγραφές της Βοιωτίας25 Άλλη μία δίγλωσση επιτύμβια επιγραφή έχει βρέθει στις Θεσπιές Πρόκειται για τη στήλη του ΓαΐουΟὐαρίουΣτρατύλλου(IThesp 1273) η οποία θα μπορούσε να χρονολογηθεί στον 1ο αι πΧ

7 Επιτύμβια στήλη από γκριζωπό μάρμαρο Φέρει αετωματική επίστεψη με αποκεκρουμένη την άνω αριστερή γωνία Η προέλευση της επιγραφής αυτής είναι άγνωστη (εικ 12)

Ύψ 143μ πλ 054μ πάχ 019μΎψ γρ 002ndash005μ

1ος αι μΧ

ΜᾶρκεἌννιεχαῖρε

Γάϊεχαῖρε

Η επιγραφή είναι χαραγμένη εντός αποξεσμένης επιφάνειας η οποία έφερε κατά πάσα πιθανότητα παλαιότερη επιγραφή

Το όνομα Μᾶρκος και το nomen gentilicium Ἄννιος επανεμφανίζονται στον Ορχομενό στην επιτύμβια στήλη IG VII 3247 όπου έχουμε την επιγραφήΜᾶρκοςἌννιος|Ἐπίκτητος|χαῖρεΣτη νέα επιγραφή από το Μουσείο Χαιρώνειας δεν υπάρχει cognomen

8 MΘ 1470 Θραύσμα από φαιό λίθο σπασμένο στην κάτω του πλευρά άνω φέρει κοίλωμα Πιθανώς από τις Θεσπιές (εικ 13)

Ύψος 014μ πλ 042μ πάχ 017μ Ύψ γρ 004μ

1ος αἰ μX

Ἐπὶ[Σο]υλπικίᾳἙλένῃ

24 A D Rizakis ndash S Zoumbaki όπ π 110 αρ 3 Mαντίνεια Λ Ἀντίστιος σ 157 ἀρ 15 Λ Ἀντίστιος Mεγιστιανός (IG IV 835) σ 254 ἀρ 29 30 31 Ἀντίστιος Mάξιμ[ος] Corinth VIII 1 58 [3ος αι μΧ] Ἀντίσ[τιος]MIN[-- -]

25 Για δίγλωσσα επιτύμβια από την Ελλάδα βλ E Bauzon Lrsquoeacutepigraphie funeacuteraire bilingue des Italiens en Gregravece et en Asie aux IIe et Ier siegravecles av J-C στο Fr Biville ndash J-Cl Decourt ndash G Rougemont (eacuted) Bilinguisme greacuteco-latin et eacutepigraphie actes du colloque 17ndash19 mai 2004 Lyon 2008 109ndash128

318

9 ΜΧ 114 Ακέραια πλάκα απο φαιό μάρμαρο στην κάτω πλευρά της φέρει τέσσερις μετάλλινες λαβές (εικ 14)

Ο Παππαδάκις δεν σημειώνει προέλευση στο ευρετήριο του Μουσείου Χαιρώ-νειας Κατά πάσα πιθανότητα προέρχεται από την ίδια τη Χαιρώνεια

Ύψ 019μ πλ 138μ πάχ 042μΎψ γρ 0024ndash003μ

ΚυρίαχαῖρεἈγαθαμερίΚύριεχαῖρεἈθάνωνΚυρίαχαῖρεΧαροπὶσεμνοτάτη

Η ίδια επίκληση ΚύριεΚυρία αναγράφεται και στην επιγραφή Corinth VIII 1 136ΧαῖρεΚυρίαἀγαπωμένηΧαῖρεΚύριεἀγαπώμενεἈσπάζομαιἡμᾶςΚέρδωνὁἀδελφός Τον τρίτο στίχο της επιγραφής μνημονεύει ο Παππαδάκις26 Η πλάκα αυτή θα πρέπει να χρησιμοποιήθηκε σε δεύτερη χρήση ως κάλυμμα τάφου Από τη μορφή των γραμμάτων η επιγραφή θα μπορούσε να χρονολογηθεί στον 3ο αι μΧ αν και ο αμελής τρόπος χάραξης ευνοεί υστερότερη χρονολόγηση Ενδιαφέ-ρον είναι το γεγονός ότι παρά την ύστερη χρονολόγηση της επιγραφής τα ονόματα διατηρούν έναν βοιωτικό χαρακτήρα Η αρσενική μορφή του ονόματος Ἀγαθημε-ρίς Ἀγαθήμερος μαρτυρείται στις Θεσπιές και στη Θίσβη LGPN IIIB 2 το Ἀθάνων μαρτυρείται στο Ακραίφνιο και στην Κορώνεια LGPN IIIB 2 15 Η απάλειψη του τελικού σίγμα την οποία παρατηρούμε στα ονόματα Ἀγαθαμερί και Χαροπί είναι ένα συχνό φαινόμενο κατά την περίοδο αυτή27

Β Παρατηρήσεις στο σύνταγμα των επιγραφών των Θεσπιών (Inscriptions de Thespies) του P Roesch

Μερικές από τις επιγραφές τις οποίες περιέλαβε ο P Roesch στο σύνταγμα των επιγραφών των Θεσπιών στην πραγματικότητα προέρχονται από άλλες πόλεις της Βοιωτίας σύμφωνα με τις καταγραφές του Παπαδάκι στο ευρετήριο του Μουσείου Θηβών Η απόδοση από τον P Roesch των επιγραφών αυτών στις Θεσπιές οφείλεται στο γεγονός ότι ο δεύτερος τόμος του ευρετηρίου του Μουσείου Θηβών ήταν για δεκαετίες χαμένος Έχω ήδη επισημάνει σε παλαιότερο άρθρο ότι ορισμένες από αυτές τις επιγραφές δεν προέρχονται από τις Θεσπιές αλλά από άλλες βοιωτικές πόλεις28 Παρουσιάζω εδώ τον πλήρη κατάλογο

1 Το αποσπασματικό ψήφισμα IThesp 42 (εικ 15) προέρχεται από το Ακραίφ-

26 Ν Παππαδάκις Περὶ τὸ Χαρόπειον τῆς Κορωνείας ΑΔ 2(1916)256 σημ 127 Fr Gignac A Grammar of the Greek Papyri of the Roman and Byzantine Periods Milano 1976 125 28 Γ Καλλιοντζής όπ π Ηόρος 17ndash21(2004ndash2009)375 σημ 5

319

νιο Είχε καταγραφεί από τον Παππαδάκι υπ᾽ αρ 2291 ευρ Μουσείου Θηβών Σύμφωνα με την εγγραφή το θραύσμα προέρχεται όπως και το βάθρο του Σεπτι-μίου Σεβήρου (βλ παραπάνω τον αρ 4) από την αυλή Δ Νταμίκα Στην εγγραφή επίσης σημειώνεται laquoἀρχῆθεν λέγει ἐξ ἐκκλησίας τοῦ Ἁγ Γεωργίουraquo

2 Η ανάθεση στη Μεγάλη Μητέρα IThesp 286 (εικ 16) προέρχεται από την Κορώνεια και είχε καταγραφεί από τον Παππαδάκι υπ᾽ αρ 2334 ευρ Μουσείου Θηβών

3 Ο Roesch δημοσίευσε επίσης βάθρο προς τιμήν του Βαλεντινιανού (IThesp 452) το οποίο αποδίδει σωστά στις Θεσπιές αλλά αγνοεί ότι είχε ανευρεθεί κατά τις ανασκαφές του Παππαδάκι μπροστά από την εκκλησία του πολιούχου της Θήβας Αγίου Ιωάννη Καλοκτένη στην κεντρική πλατεία της Θήβας το 1921 Ο Παππα-δάκις το μετέφερε στο Μουσείο Θηβών και το κατέγραψε στο ευρετήριο του Μου-σείου (ΜΘ 2337)29 Σύμφωνα με την καταγραφή το βάθρο βρέθηκε εντοιχισμένο σε θεμέλια βυζαντινής περιόδου (εικ 17)

Βάθρο από λευκό ασβεστόλιθο σπασμένο στη δεξιά άνω γωνία στην άνω αρι-στερή και δεξιά πλευρά φέρει ταινία Άνω φέρει αποκεκρουμένο κυμάτιο Στην άνω επιφάνεια φέρει τόρμο τετράγωνης διατομής Στην πίσω πλευρά φέρει αναθύρωση

Ύψ 066μ πλ 046μ πάχ 044μ Ύψ γρ 003ndash004μ Το βάθρο αυτό του Βαλεντινιανού (ΜΘ 2337) που βρέθηκε στη Θήβα έχει τις

ίδιες ακριβώς διαστάσεις με βάθρο (ΜΘ 292) εικ 18 το οποίο φέρει αναγραφές προς τιμήν των αυτοκρατόρων Γαλιηνού (IThesp 444 253ndash268 μΧ) και Μαξιμιανού (IThesp 446 286ndash305) Τὸ βάθρο ΜΘ 292 έχει τις εξής διαστάσειςmiddot ύψ 066μ πλ 044μ πάχ 043μ ύψ γρ 0025ndash003μ

Οι διαστάσεις του είναι ίδιες με του βάθρου του Βαλεντινιανού Φέρει και αυτό ταινία στην άνω αριστερή και δεξιά πλευρά του και αναθύρωση στην πίσω πλευρά του Άνω σώζει τμήμα κυματίου Αξίζει να σημειωθεί ότι η επιγραφή προς τιμήν του Μαξιμιανού είναι χαραγμένη αναπόδα άρα ήδη την εποχή αυτή τα δύο τμήματα του βάθρου είχαν χωριστεί Το βάθρο αυτό βρέθηκε εντοιχισμένο στο υστερο-ρω-μαϊκό τείχος των Θεσπιών30 Βλέπουμε έτσι ότι το βάθρο του Βαλεντινιανού είναι μία ακόμη επιγραφή των Θεσπιών η οποία είχε μεταφερθεί κατά τους βυζαντι-

29 Μνεία της ευρέσεως βλ στο BCH 45(1921) Chronique des fouilles 515 ldquoAu museacutee est entreacutee provenant de la Cadmeacutee une nouvelle inscription (base) en lrsquohonneur de Valentinien (τὸνμέγιστονκαὶθειότατοναὔγουστονκαὶδεσπότηνἡμῶνἡπόλις)ˮ

30 A Plassart Fouilles de Thespies et de lrsquohieacuteron des muses de l᾽Heacutelicon Inscriptions Deacutedicaces de caractegravere religieux ou honorifique bornes de domaines sacreacutes BCH 50(1926)383ndash462 ειδικά 454 96

320

νούς χρόνους στη Θήβα31 Προκύπτει λοιπόν ότι το βάθρο που φέρει την επιγραφή αποτελούσε τμήμα ενός μεγαλύτερου μνημείου τα χαρακτηριστικά του οποίου θα μπορούσαν να μας οδηγήσουν στο να το χρονολογήσουμε κατά πάσα πιθανότητα στην ύστερη ελληνιστική περίοδο

Αξίζει να σημειωθεί ότι από τις Θεσπιές προέρχεται και άλλο βάθρο με τιμητική επιγραφή στον Βαλεντινιανό (ΜΘ 2064) Και αυτή η επιγραφή είναι χαραγμένη σε βάθρο της ελληνιστικής περιόδου το οποίο φέρει επιγραφές προς τιμήν ύστερων αυτοκρατόρων32

4 Ο P Roesch δημοσίευσε επίσης την επιγραφή REA 68(1966)73ndash74 11 (SEG 23 279) χωρίς αριθμό ευρετηρίου Πρόκειται για την επιγραφή ΜΘ 970 η οποία είχε βρεθεί στη Θήβα στα τέλη του 19ου αιώνος και σύμφωνα με το ευρετήριο του Μου-σείου laquoἐδωρήθη ὑπὸ τοῦ Θεοφ Μπότη ἐξαχθὲν ἐκ τοῦ ξενοδοχείου τουraquo Η επι-γραφή προέρχεται από τη Θήβα και δύσκολα θα μπορούσε να θεωρηθεί ψήφισμα του Κοινού των Βοιωτών καθως τα ψηφίσματα του Κοινού παρουσιάζονταν στο κέντρο του Κοινού την Ονχηστό και στα παμβοιωτικά ιερά Ιτώνιον και Αλαλκο-μένιον

5 Όπως είχα ήδη αναφέρει σε παλαιότερο άρθρο33 το θραύσμα του εδίκτου του Διοκλητιανού REA 68(1966)82ndash85 16 (SEG 23 282middot MΘ 2295) προέρχεται από τη Θίσβη

6 Ο λίθος ο οποίος φέρει τα ψηφίσματα προξενίας REA 68(1966)66ndash69 4ndash7 (SEG 23 289ndash291 ΜΘ 2269) προέρχεται από τη Μαμούρα (Αλαλκομενές) Πρόκει-ται λοιπόν ασφαλώς για ψηφίσματα προξενίας του Κοινού

31 Για τις άλλες επιγραφές Υ Kalliontzis Inscriptions drsquoeacutephegravebes agrave Thespies στο N Badoud (eacuted) Philologos Dionysios Meacutelanges offerts au Professeur Knoepfler Genegraveve 2011 315ndash341 ειδικά 322

32 Για το βάθρο βλ P Roesch IThesp 448ndash450 459 (Les Inscriptions de Thespies Lyon 20092)33 Γ Καλλιοντζής όπ π Ηόρος 17ndash21(2004ndash2009)375 5

321

REacuteSUMEacute

YANNIS KALLIONTZIS

Inscriptions beacuteotiennes drsquoeacutepoque impeacuteriale

Cet article est fondeacute en grande partie sur les enregistrements drsquoinscriptions dans lrsquoin-ventaire du Museacutee de Thegravebes et de Cheacuteroneacutee par lrsquoeacutephore de Beacuteotie lrsquoeacutepigraphiste N Pap-padakis qui a travailleacute au deacutebut du XXe s On publie deux miliaires de lrsquoeacutepoque de Trajan deacutecouverts par Pappadakis dans les villages drsquoYpsilantis et de Mavrogeia agrave proximiteacute de Kopaiumls et de Coroneacutee La premiegravere inscription porte eacutegalement une deacutedicace agrave Jovien la seconde une deacutedicace aux empereurs Valentinien Valens et Gratien ainsi qursquoune deacutedicace agrave Arcadius et agrave Honorius On publie en outre un fragment de base en lrsquohonneur de Sep-time Seacutevegravere provenant drsquoAkraiphia une base et une deacutedicace de Cheacuteroneacutee ainsi que quatre inscriptions funeacuteraires provenant de cette citeacute drsquoOrchomegravene de Coroneacutee et de Thespies Gracircce agrave lrsquoinventaire de Pappadakis on eacutetablit enfin lrsquoorigine veacuteritable de cinq inscriptions consideacutereacutees comme thespiennes par P Roesch

322

Εικ 1 Εικ 2

Εικ 3 Εικ 4

323

Εικ 5 Εικ 6

Εικ 8 Εικ 7

324

Εικ 9 Εικ 10

Εικ 11 Εικ 12

Εικ 13 Εικ 14

325

Εικ 15 Εικ 16

Εικ 17 Εικ 18

326

Εικ 19

314

Σύμφωνα με παρατηρήση του Fr Mottas στο προαναφερθέν άρθρο της A Kolb15 η σήμερα χαμένη επιγραφή CIL III 565 = IG VII 3164 θα μπορούσε να είναι ένα μιλιάριο της εποχής του Τραϊανού Η επιγραφή αυτή ήταν εντοιχισμένη σε τζαμί στη Λιβαδειά και δημοσιεύτηκε το 1843 απὸ τον L Stephani16 Όπως φαίνεται από το σχέδιο το οποίο παρέχει ο Stephani είναι δύσκολο να οδηγηθούμε σε ασφαλή συμπεράσματα

Στην ίδια περιοχή στο χωριό Πέτρα (Σιάχο) ο Ν Παππαδάκις περισυνέλεξε ένα άλλο μιλιάριο (ΜΘ 2265) γραμμένο στα ελληνικά το οποίο είχε δημοσιεύσει το 1905 ο L Bizard17 και φέρει την ακόλουθη επιγραφή (εικ 7)

[Αὐ]τοκράτο|ροςΤραγιανοῦ|ἈδριανοῦΚαί|σαροςμείλι|ονἀπὸἈ(λα)λκο|-μεναίουἀ|νέστησεν|ἡκώμη

Δεν είναι γνωστή η κώμη η οποία έστησε αυτό το μιλιάριο

Ύστερες αναγραφές Οι αναγραφές ονομάτων υστέρων αυτοκρατόρων στα μιλι-άρια προκατόχων τους είναι ένα αρκετά κοινό φαινόμενο Εντύπωση προκαλεί η σπάνια αναφορά στον αυτοκράτορα Ιοβιανό Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν οι μεταγενέστερες αυτές αναγραφές οφείλονται σε ανακατασκευή του δρόμου ή απλώς τιμούν τον εκάστοτε αυτοκράτορα18 Η συχνή ανεύρεση στην Αττική και στην Πελοπόννησο μιλιαρίων της περιόδου των αυτοκρατόρων Αρκαδίου και Ονωρίου έχει οδηγήσει τους μελετητές στο συμπέρασμα ότι οι δύο συναυτοκράτορες πράγ-ματι έδειξαν ενδιαφέρον για την επισκευή των δρόμων στον ελλαδικό χώρο19

Άλλες επιγραφές Βοιωτίας

3 ΜΘ 2311 Θραύσμα τιμητικού βάθρου του Σεπτιμίου Σεβήρου σπασμένο στη δεξιά του πλευρά (εικ 8) Σύμφωνα με την εγγραφή του Ν Παππαδάκι στο ευρε-τήριο του Μουσείου της Θήβας προέρχεται από την αυλή του Δημητρίου Νταμίκα στο Ακραίφνιο Είναι άγνωστο πού βρισκόταν αυτή η αυλή

Ύψ 025μ πλ 030μ πάχ 034μ Ύψ γρ 004μ

patries eacutelectives les citoyenneteacutes multiples dans le monde grec drsquoeacutepoque romaine 2012 223ndash247 ειδικά 240ndash247

15 Α Kolb όπ π (σημ 3) 116 σημ 50 16 L Stephani Reise durch einige Gegenden des noumlrdlichen Griechenlandes Leipzig 1843 69 41

Taf V nr 41 17 L Bizard Inscriptions de Beacuteotie BCH 29(1905)99 ldquoSiakho ndash Dans le cimetiegravere qui entoure

lrsquoeacuteglise des Sts Taxiarquesˮ 18 A D Rizakis όπ π (σημ 7) 59 19 A D Rizakis όπ π 59

315

198ndash211 μΧ

[AὐτοκράτοραΚαίσαρ]αΣεπτί- [μιονΣεβῆρονΠερτ]ίνακαΣε- [βαστὸνἈραβικόνἈδι]αβηνικόν [Παρθικόνμέγιστο]νἡπόλις 5 [Ἀκραιφιέωντὸν]ἑαυτῆςσω- [τῆρακαὶεὐεργέτη]ν

Η αναφορά στον τιμητικό τίτλο Ἀδιαβηνικὸν μας επιτρέπει να χρονολογήσουμε την επιγραφή μετά το 195 μΧ ενώ η πιθανή αναφορά στον τιμητικό τίτλο Παρθι-κὸν να την χρονολογήσουμε μετά το 198 μΧ20

4 ΜΧ 98 Βάθρο (εικ 9) από τεφρό ασβεστόλιθο το οποίο προέρχεται σύμφωνα με την εγγραφή του Παππαδάκι στο Ευρετήριο του Μουσείου Χαιρώνειας από την παλαιοχριστιανική βασιλική της Αγίας Παρασκευής στα νότια της Χαιρώνειας21

Ύψ 091μ πλ 060μ πάχ 042μΎψ γρ 0025ndash003μ

2ος αι μΧ

ΣωτηρίχανΚαικι- λίουΖωΐλουθυ- γατέραΚλαύδιος Διογένηςὁἀνὴρ 5 καὶτὰτέκναψη- φίσματιβουλῆς καὶδήμου

Από τη Χαιρώνεια μαρτυρείται μία Καικιλία Λαμπρίς (IG VII 3418) η οποία θα μπορούσε να συνδέεται συγγενικά με τον Καικίλιο Ζωΐλο

5 ΜΧ 115 Ο Παππαδάκις δεν αναφέρει προέλευση στο ευρετήριο του Μουσείου Κίων από λευκό μάρμαρο σπασμένος στην πάνω και κάτω πλευρά του (εικ 10)

Ύψ 105μ διάμ 037μ Ύψ γρ 0047μ

20 D Kienast όπ π (σημ 4) 156ndash159 μΧ21 Σχετικά με αυτή τη βασιλική και με άλλες επιγραφές που έχουν βρεθεί εκεί βλ Υ Kal-

liontzis Deacutecrets de proxeacutenie et catalogues militaires de Cheacuteroneacutee trouveacutes lors des fouilles de la basilique paleacuteochreacutetienne drsquoHaghia Paraskeacutevi BCH 131(2007)475ndash514 ειδικά 476 σημ 1

316

2ος αι μΧ

ἘπαφρᾶςΦίρμουἩλίῳκαὶτῇπατρίδι

Τα γράμματα είναι χαραγμένα με ιδιαίτερη επιμέλεια και έχουν μνημειακό χαρα-κτήρα Αξιοσημείωτο είναι ότι υπάρχουν διαστήματα ανάμεσα στις λέξεις Από τη μορφή των γραμμάτων η επιγραφή θα μπορούσε να χρονολογηθεί στο 2ο αι μΧ Η διπλή ανάθεση στον Ήλιο και στην πατρίδα του ἘπαφρᾶΦίρμου είναι σπάνια Ίσως το ανάθημα το οποίο βρισκόταν πάνω στον αναθηματικό αυτό κίονα ήταν ένα ηλιακό ρολόι Το πιο γνωστό και καλοδιατηρημένο ηλιακό ρολόι πάνω σε κίονα είναι αυτό της Πομπηίας Έχουμε ακόμη αρκετές παραστάσεις ηλιακών ρολογιών πάνω σε κίονες ιδιαίτερα σε ψηφιδωτά22 Δυστυχώς δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι σχετικά με το τί έφερε ο κίων του Ἐπαφρᾶ

6 ΜΘ 2273 Kύβος από λευκό μάρμαρο άνω και κάτω φέρει κυμάτιο laquoἘξ Ἁγ Γεωργίου εὑρημένος (δῆθεν) μεταξὺ αὐτοῦ καὶ Φαλάρουraquo Εικ 11

Ύψος 054μ πλ 034μ πάχ 031μ Ύψ γρ 0026ndash003μ

1ος αἰ πX

P(oplii) Antisti Venusti Π(όπλιος)Ἀντίστιος Οὔνυστος 5 Κορίνθ(ιος)

Η συμπλήρωση Κορίνθιος στον 5ο στίχο είναι η πιο πιθανή Επειδή η επιγραφή είναι κακοχαραγμένη και έχει παραμείνει επί μακρόν στο ύπαιθρο τα γράμματα μετά το Ν έχουν αποσβεσθεί Στην παρούσα επιγραφή ακολουθείται ο κανόνας τῶν tria nomina Tο cognomen Bένυστος μαρτυρείται στη Θήβα (IG VII 2546) και στην Ολυμπία23 Το nomen gentiliciumἈντίστιος-Ἀνθέστιοςμαρτυρεῖται στὴν Πελοπόν-

22 K Schaldach Die antiken Sonnenuhren Griechenlands Frankfurt am Main 2006 34 Για το αγαλματίδιο το οποίο απεικονίζει δούλο να ακουμπά σε κίονα ο οποίος φέρει ηλιακό ρολόϊ βλ Fr Winter Die Typen der figuumlrlichen Terrakoten II Berlin 1903 442 nr 3 Για το ψηφιδωτό από την Αντιόχεια το οποίο φέρει παράσταση ηλιακού ρολογιού πάνω σε κίονα βλ D Levi Antioch Mosaic Pavements τόμ 1 (1947) 220

23 A D Rizakis ndash S Zoumbaki Roman Peloponnese I Meletemata 31 Athens 2001 520 αρ 331 (IvO 108)

317

νησο24 Η επιγραφή είναι μία από τις λίγες δίγλωσσες επιγραφές της Βοιωτίας25 Άλλη μία δίγλωσση επιτύμβια επιγραφή έχει βρέθει στις Θεσπιές Πρόκειται για τη στήλη του ΓαΐουΟὐαρίουΣτρατύλλου(IThesp 1273) η οποία θα μπορούσε να χρονολογηθεί στον 1ο αι πΧ

7 Επιτύμβια στήλη από γκριζωπό μάρμαρο Φέρει αετωματική επίστεψη με αποκεκρουμένη την άνω αριστερή γωνία Η προέλευση της επιγραφής αυτής είναι άγνωστη (εικ 12)

Ύψ 143μ πλ 054μ πάχ 019μΎψ γρ 002ndash005μ

1ος αι μΧ

ΜᾶρκεἌννιεχαῖρε

Γάϊεχαῖρε

Η επιγραφή είναι χαραγμένη εντός αποξεσμένης επιφάνειας η οποία έφερε κατά πάσα πιθανότητα παλαιότερη επιγραφή

Το όνομα Μᾶρκος και το nomen gentilicium Ἄννιος επανεμφανίζονται στον Ορχομενό στην επιτύμβια στήλη IG VII 3247 όπου έχουμε την επιγραφήΜᾶρκοςἌννιος|Ἐπίκτητος|χαῖρεΣτη νέα επιγραφή από το Μουσείο Χαιρώνειας δεν υπάρχει cognomen

8 MΘ 1470 Θραύσμα από φαιό λίθο σπασμένο στην κάτω του πλευρά άνω φέρει κοίλωμα Πιθανώς από τις Θεσπιές (εικ 13)

Ύψος 014μ πλ 042μ πάχ 017μ Ύψ γρ 004μ

1ος αἰ μX

Ἐπὶ[Σο]υλπικίᾳἙλένῃ

24 A D Rizakis ndash S Zoumbaki όπ π 110 αρ 3 Mαντίνεια Λ Ἀντίστιος σ 157 ἀρ 15 Λ Ἀντίστιος Mεγιστιανός (IG IV 835) σ 254 ἀρ 29 30 31 Ἀντίστιος Mάξιμ[ος] Corinth VIII 1 58 [3ος αι μΧ] Ἀντίσ[τιος]MIN[-- -]

25 Για δίγλωσσα επιτύμβια από την Ελλάδα βλ E Bauzon Lrsquoeacutepigraphie funeacuteraire bilingue des Italiens en Gregravece et en Asie aux IIe et Ier siegravecles av J-C στο Fr Biville ndash J-Cl Decourt ndash G Rougemont (eacuted) Bilinguisme greacuteco-latin et eacutepigraphie actes du colloque 17ndash19 mai 2004 Lyon 2008 109ndash128

318

9 ΜΧ 114 Ακέραια πλάκα απο φαιό μάρμαρο στην κάτω πλευρά της φέρει τέσσερις μετάλλινες λαβές (εικ 14)

Ο Παππαδάκις δεν σημειώνει προέλευση στο ευρετήριο του Μουσείου Χαιρώ-νειας Κατά πάσα πιθανότητα προέρχεται από την ίδια τη Χαιρώνεια

Ύψ 019μ πλ 138μ πάχ 042μΎψ γρ 0024ndash003μ

ΚυρίαχαῖρεἈγαθαμερίΚύριεχαῖρεἈθάνωνΚυρίαχαῖρεΧαροπὶσεμνοτάτη

Η ίδια επίκληση ΚύριεΚυρία αναγράφεται και στην επιγραφή Corinth VIII 1 136ΧαῖρεΚυρίαἀγαπωμένηΧαῖρεΚύριεἀγαπώμενεἈσπάζομαιἡμᾶςΚέρδωνὁἀδελφός Τον τρίτο στίχο της επιγραφής μνημονεύει ο Παππαδάκις26 Η πλάκα αυτή θα πρέπει να χρησιμοποιήθηκε σε δεύτερη χρήση ως κάλυμμα τάφου Από τη μορφή των γραμμάτων η επιγραφή θα μπορούσε να χρονολογηθεί στον 3ο αι μΧ αν και ο αμελής τρόπος χάραξης ευνοεί υστερότερη χρονολόγηση Ενδιαφέ-ρον είναι το γεγονός ότι παρά την ύστερη χρονολόγηση της επιγραφής τα ονόματα διατηρούν έναν βοιωτικό χαρακτήρα Η αρσενική μορφή του ονόματος Ἀγαθημε-ρίς Ἀγαθήμερος μαρτυρείται στις Θεσπιές και στη Θίσβη LGPN IIIB 2 το Ἀθάνων μαρτυρείται στο Ακραίφνιο και στην Κορώνεια LGPN IIIB 2 15 Η απάλειψη του τελικού σίγμα την οποία παρατηρούμε στα ονόματα Ἀγαθαμερί και Χαροπί είναι ένα συχνό φαινόμενο κατά την περίοδο αυτή27

Β Παρατηρήσεις στο σύνταγμα των επιγραφών των Θεσπιών (Inscriptions de Thespies) του P Roesch

Μερικές από τις επιγραφές τις οποίες περιέλαβε ο P Roesch στο σύνταγμα των επιγραφών των Θεσπιών στην πραγματικότητα προέρχονται από άλλες πόλεις της Βοιωτίας σύμφωνα με τις καταγραφές του Παπαδάκι στο ευρετήριο του Μουσείου Θηβών Η απόδοση από τον P Roesch των επιγραφών αυτών στις Θεσπιές οφείλεται στο γεγονός ότι ο δεύτερος τόμος του ευρετηρίου του Μουσείου Θηβών ήταν για δεκαετίες χαμένος Έχω ήδη επισημάνει σε παλαιότερο άρθρο ότι ορισμένες από αυτές τις επιγραφές δεν προέρχονται από τις Θεσπιές αλλά από άλλες βοιωτικές πόλεις28 Παρουσιάζω εδώ τον πλήρη κατάλογο

1 Το αποσπασματικό ψήφισμα IThesp 42 (εικ 15) προέρχεται από το Ακραίφ-

26 Ν Παππαδάκις Περὶ τὸ Χαρόπειον τῆς Κορωνείας ΑΔ 2(1916)256 σημ 127 Fr Gignac A Grammar of the Greek Papyri of the Roman and Byzantine Periods Milano 1976 125 28 Γ Καλλιοντζής όπ π Ηόρος 17ndash21(2004ndash2009)375 σημ 5

319

νιο Είχε καταγραφεί από τον Παππαδάκι υπ᾽ αρ 2291 ευρ Μουσείου Θηβών Σύμφωνα με την εγγραφή το θραύσμα προέρχεται όπως και το βάθρο του Σεπτι-μίου Σεβήρου (βλ παραπάνω τον αρ 4) από την αυλή Δ Νταμίκα Στην εγγραφή επίσης σημειώνεται laquoἀρχῆθεν λέγει ἐξ ἐκκλησίας τοῦ Ἁγ Γεωργίουraquo

2 Η ανάθεση στη Μεγάλη Μητέρα IThesp 286 (εικ 16) προέρχεται από την Κορώνεια και είχε καταγραφεί από τον Παππαδάκι υπ᾽ αρ 2334 ευρ Μουσείου Θηβών

3 Ο Roesch δημοσίευσε επίσης βάθρο προς τιμήν του Βαλεντινιανού (IThesp 452) το οποίο αποδίδει σωστά στις Θεσπιές αλλά αγνοεί ότι είχε ανευρεθεί κατά τις ανασκαφές του Παππαδάκι μπροστά από την εκκλησία του πολιούχου της Θήβας Αγίου Ιωάννη Καλοκτένη στην κεντρική πλατεία της Θήβας το 1921 Ο Παππα-δάκις το μετέφερε στο Μουσείο Θηβών και το κατέγραψε στο ευρετήριο του Μου-σείου (ΜΘ 2337)29 Σύμφωνα με την καταγραφή το βάθρο βρέθηκε εντοιχισμένο σε θεμέλια βυζαντινής περιόδου (εικ 17)

Βάθρο από λευκό ασβεστόλιθο σπασμένο στη δεξιά άνω γωνία στην άνω αρι-στερή και δεξιά πλευρά φέρει ταινία Άνω φέρει αποκεκρουμένο κυμάτιο Στην άνω επιφάνεια φέρει τόρμο τετράγωνης διατομής Στην πίσω πλευρά φέρει αναθύρωση

Ύψ 066μ πλ 046μ πάχ 044μ Ύψ γρ 003ndash004μ Το βάθρο αυτό του Βαλεντινιανού (ΜΘ 2337) που βρέθηκε στη Θήβα έχει τις

ίδιες ακριβώς διαστάσεις με βάθρο (ΜΘ 292) εικ 18 το οποίο φέρει αναγραφές προς τιμήν των αυτοκρατόρων Γαλιηνού (IThesp 444 253ndash268 μΧ) και Μαξιμιανού (IThesp 446 286ndash305) Τὸ βάθρο ΜΘ 292 έχει τις εξής διαστάσειςmiddot ύψ 066μ πλ 044μ πάχ 043μ ύψ γρ 0025ndash003μ

Οι διαστάσεις του είναι ίδιες με του βάθρου του Βαλεντινιανού Φέρει και αυτό ταινία στην άνω αριστερή και δεξιά πλευρά του και αναθύρωση στην πίσω πλευρά του Άνω σώζει τμήμα κυματίου Αξίζει να σημειωθεί ότι η επιγραφή προς τιμήν του Μαξιμιανού είναι χαραγμένη αναπόδα άρα ήδη την εποχή αυτή τα δύο τμήματα του βάθρου είχαν χωριστεί Το βάθρο αυτό βρέθηκε εντοιχισμένο στο υστερο-ρω-μαϊκό τείχος των Θεσπιών30 Βλέπουμε έτσι ότι το βάθρο του Βαλεντινιανού είναι μία ακόμη επιγραφή των Θεσπιών η οποία είχε μεταφερθεί κατά τους βυζαντι-

29 Μνεία της ευρέσεως βλ στο BCH 45(1921) Chronique des fouilles 515 ldquoAu museacutee est entreacutee provenant de la Cadmeacutee une nouvelle inscription (base) en lrsquohonneur de Valentinien (τὸνμέγιστονκαὶθειότατοναὔγουστονκαὶδεσπότηνἡμῶνἡπόλις)ˮ

30 A Plassart Fouilles de Thespies et de lrsquohieacuteron des muses de l᾽Heacutelicon Inscriptions Deacutedicaces de caractegravere religieux ou honorifique bornes de domaines sacreacutes BCH 50(1926)383ndash462 ειδικά 454 96

320

νούς χρόνους στη Θήβα31 Προκύπτει λοιπόν ότι το βάθρο που φέρει την επιγραφή αποτελούσε τμήμα ενός μεγαλύτερου μνημείου τα χαρακτηριστικά του οποίου θα μπορούσαν να μας οδηγήσουν στο να το χρονολογήσουμε κατά πάσα πιθανότητα στην ύστερη ελληνιστική περίοδο

Αξίζει να σημειωθεί ότι από τις Θεσπιές προέρχεται και άλλο βάθρο με τιμητική επιγραφή στον Βαλεντινιανό (ΜΘ 2064) Και αυτή η επιγραφή είναι χαραγμένη σε βάθρο της ελληνιστικής περιόδου το οποίο φέρει επιγραφές προς τιμήν ύστερων αυτοκρατόρων32

4 Ο P Roesch δημοσίευσε επίσης την επιγραφή REA 68(1966)73ndash74 11 (SEG 23 279) χωρίς αριθμό ευρετηρίου Πρόκειται για την επιγραφή ΜΘ 970 η οποία είχε βρεθεί στη Θήβα στα τέλη του 19ου αιώνος και σύμφωνα με το ευρετήριο του Μου-σείου laquoἐδωρήθη ὑπὸ τοῦ Θεοφ Μπότη ἐξαχθὲν ἐκ τοῦ ξενοδοχείου τουraquo Η επι-γραφή προέρχεται από τη Θήβα και δύσκολα θα μπορούσε να θεωρηθεί ψήφισμα του Κοινού των Βοιωτών καθως τα ψηφίσματα του Κοινού παρουσιάζονταν στο κέντρο του Κοινού την Ονχηστό και στα παμβοιωτικά ιερά Ιτώνιον και Αλαλκο-μένιον

5 Όπως είχα ήδη αναφέρει σε παλαιότερο άρθρο33 το θραύσμα του εδίκτου του Διοκλητιανού REA 68(1966)82ndash85 16 (SEG 23 282middot MΘ 2295) προέρχεται από τη Θίσβη

6 Ο λίθος ο οποίος φέρει τα ψηφίσματα προξενίας REA 68(1966)66ndash69 4ndash7 (SEG 23 289ndash291 ΜΘ 2269) προέρχεται από τη Μαμούρα (Αλαλκομενές) Πρόκει-ται λοιπόν ασφαλώς για ψηφίσματα προξενίας του Κοινού

31 Για τις άλλες επιγραφές Υ Kalliontzis Inscriptions drsquoeacutephegravebes agrave Thespies στο N Badoud (eacuted) Philologos Dionysios Meacutelanges offerts au Professeur Knoepfler Genegraveve 2011 315ndash341 ειδικά 322

32 Για το βάθρο βλ P Roesch IThesp 448ndash450 459 (Les Inscriptions de Thespies Lyon 20092)33 Γ Καλλιοντζής όπ π Ηόρος 17ndash21(2004ndash2009)375 5

321

REacuteSUMEacute

YANNIS KALLIONTZIS

Inscriptions beacuteotiennes drsquoeacutepoque impeacuteriale

Cet article est fondeacute en grande partie sur les enregistrements drsquoinscriptions dans lrsquoin-ventaire du Museacutee de Thegravebes et de Cheacuteroneacutee par lrsquoeacutephore de Beacuteotie lrsquoeacutepigraphiste N Pap-padakis qui a travailleacute au deacutebut du XXe s On publie deux miliaires de lrsquoeacutepoque de Trajan deacutecouverts par Pappadakis dans les villages drsquoYpsilantis et de Mavrogeia agrave proximiteacute de Kopaiumls et de Coroneacutee La premiegravere inscription porte eacutegalement une deacutedicace agrave Jovien la seconde une deacutedicace aux empereurs Valentinien Valens et Gratien ainsi qursquoune deacutedicace agrave Arcadius et agrave Honorius On publie en outre un fragment de base en lrsquohonneur de Sep-time Seacutevegravere provenant drsquoAkraiphia une base et une deacutedicace de Cheacuteroneacutee ainsi que quatre inscriptions funeacuteraires provenant de cette citeacute drsquoOrchomegravene de Coroneacutee et de Thespies Gracircce agrave lrsquoinventaire de Pappadakis on eacutetablit enfin lrsquoorigine veacuteritable de cinq inscriptions consideacutereacutees comme thespiennes par P Roesch

322

Εικ 1 Εικ 2

Εικ 3 Εικ 4

323

Εικ 5 Εικ 6

Εικ 8 Εικ 7

324

Εικ 9 Εικ 10

Εικ 11 Εικ 12

Εικ 13 Εικ 14

325

Εικ 15 Εικ 16

Εικ 17 Εικ 18

326

Εικ 19

315

198ndash211 μΧ

[AὐτοκράτοραΚαίσαρ]αΣεπτί- [μιονΣεβῆρονΠερτ]ίνακαΣε- [βαστὸνἈραβικόνἈδι]αβηνικόν [Παρθικόνμέγιστο]νἡπόλις 5 [Ἀκραιφιέωντὸν]ἑαυτῆςσω- [τῆρακαὶεὐεργέτη]ν

Η αναφορά στον τιμητικό τίτλο Ἀδιαβηνικὸν μας επιτρέπει να χρονολογήσουμε την επιγραφή μετά το 195 μΧ ενώ η πιθανή αναφορά στον τιμητικό τίτλο Παρθι-κὸν να την χρονολογήσουμε μετά το 198 μΧ20

4 ΜΧ 98 Βάθρο (εικ 9) από τεφρό ασβεστόλιθο το οποίο προέρχεται σύμφωνα με την εγγραφή του Παππαδάκι στο Ευρετήριο του Μουσείου Χαιρώνειας από την παλαιοχριστιανική βασιλική της Αγίας Παρασκευής στα νότια της Χαιρώνειας21

Ύψ 091μ πλ 060μ πάχ 042μΎψ γρ 0025ndash003μ

2ος αι μΧ

ΣωτηρίχανΚαικι- λίουΖωΐλουθυ- γατέραΚλαύδιος Διογένηςὁἀνὴρ 5 καὶτὰτέκναψη- φίσματιβουλῆς καὶδήμου

Από τη Χαιρώνεια μαρτυρείται μία Καικιλία Λαμπρίς (IG VII 3418) η οποία θα μπορούσε να συνδέεται συγγενικά με τον Καικίλιο Ζωΐλο

5 ΜΧ 115 Ο Παππαδάκις δεν αναφέρει προέλευση στο ευρετήριο του Μουσείου Κίων από λευκό μάρμαρο σπασμένος στην πάνω και κάτω πλευρά του (εικ 10)

Ύψ 105μ διάμ 037μ Ύψ γρ 0047μ

20 D Kienast όπ π (σημ 4) 156ndash159 μΧ21 Σχετικά με αυτή τη βασιλική και με άλλες επιγραφές που έχουν βρεθεί εκεί βλ Υ Kal-

liontzis Deacutecrets de proxeacutenie et catalogues militaires de Cheacuteroneacutee trouveacutes lors des fouilles de la basilique paleacuteochreacutetienne drsquoHaghia Paraskeacutevi BCH 131(2007)475ndash514 ειδικά 476 σημ 1

316

2ος αι μΧ

ἘπαφρᾶςΦίρμουἩλίῳκαὶτῇπατρίδι

Τα γράμματα είναι χαραγμένα με ιδιαίτερη επιμέλεια και έχουν μνημειακό χαρα-κτήρα Αξιοσημείωτο είναι ότι υπάρχουν διαστήματα ανάμεσα στις λέξεις Από τη μορφή των γραμμάτων η επιγραφή θα μπορούσε να χρονολογηθεί στο 2ο αι μΧ Η διπλή ανάθεση στον Ήλιο και στην πατρίδα του ἘπαφρᾶΦίρμου είναι σπάνια Ίσως το ανάθημα το οποίο βρισκόταν πάνω στον αναθηματικό αυτό κίονα ήταν ένα ηλιακό ρολόι Το πιο γνωστό και καλοδιατηρημένο ηλιακό ρολόι πάνω σε κίονα είναι αυτό της Πομπηίας Έχουμε ακόμη αρκετές παραστάσεις ηλιακών ρολογιών πάνω σε κίονες ιδιαίτερα σε ψηφιδωτά22 Δυστυχώς δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι σχετικά με το τί έφερε ο κίων του Ἐπαφρᾶ

6 ΜΘ 2273 Kύβος από λευκό μάρμαρο άνω και κάτω φέρει κυμάτιο laquoἘξ Ἁγ Γεωργίου εὑρημένος (δῆθεν) μεταξὺ αὐτοῦ καὶ Φαλάρουraquo Εικ 11

Ύψος 054μ πλ 034μ πάχ 031μ Ύψ γρ 0026ndash003μ

1ος αἰ πX

P(oplii) Antisti Venusti Π(όπλιος)Ἀντίστιος Οὔνυστος 5 Κορίνθ(ιος)

Η συμπλήρωση Κορίνθιος στον 5ο στίχο είναι η πιο πιθανή Επειδή η επιγραφή είναι κακοχαραγμένη και έχει παραμείνει επί μακρόν στο ύπαιθρο τα γράμματα μετά το Ν έχουν αποσβεσθεί Στην παρούσα επιγραφή ακολουθείται ο κανόνας τῶν tria nomina Tο cognomen Bένυστος μαρτυρείται στη Θήβα (IG VII 2546) και στην Ολυμπία23 Το nomen gentiliciumἈντίστιος-Ἀνθέστιοςμαρτυρεῖται στὴν Πελοπόν-

22 K Schaldach Die antiken Sonnenuhren Griechenlands Frankfurt am Main 2006 34 Για το αγαλματίδιο το οποίο απεικονίζει δούλο να ακουμπά σε κίονα ο οποίος φέρει ηλιακό ρολόϊ βλ Fr Winter Die Typen der figuumlrlichen Terrakoten II Berlin 1903 442 nr 3 Για το ψηφιδωτό από την Αντιόχεια το οποίο φέρει παράσταση ηλιακού ρολογιού πάνω σε κίονα βλ D Levi Antioch Mosaic Pavements τόμ 1 (1947) 220

23 A D Rizakis ndash S Zoumbaki Roman Peloponnese I Meletemata 31 Athens 2001 520 αρ 331 (IvO 108)

317

νησο24 Η επιγραφή είναι μία από τις λίγες δίγλωσσες επιγραφές της Βοιωτίας25 Άλλη μία δίγλωσση επιτύμβια επιγραφή έχει βρέθει στις Θεσπιές Πρόκειται για τη στήλη του ΓαΐουΟὐαρίουΣτρατύλλου(IThesp 1273) η οποία θα μπορούσε να χρονολογηθεί στον 1ο αι πΧ

7 Επιτύμβια στήλη από γκριζωπό μάρμαρο Φέρει αετωματική επίστεψη με αποκεκρουμένη την άνω αριστερή γωνία Η προέλευση της επιγραφής αυτής είναι άγνωστη (εικ 12)

Ύψ 143μ πλ 054μ πάχ 019μΎψ γρ 002ndash005μ

1ος αι μΧ

ΜᾶρκεἌννιεχαῖρε

Γάϊεχαῖρε

Η επιγραφή είναι χαραγμένη εντός αποξεσμένης επιφάνειας η οποία έφερε κατά πάσα πιθανότητα παλαιότερη επιγραφή

Το όνομα Μᾶρκος και το nomen gentilicium Ἄννιος επανεμφανίζονται στον Ορχομενό στην επιτύμβια στήλη IG VII 3247 όπου έχουμε την επιγραφήΜᾶρκοςἌννιος|Ἐπίκτητος|χαῖρεΣτη νέα επιγραφή από το Μουσείο Χαιρώνειας δεν υπάρχει cognomen

8 MΘ 1470 Θραύσμα από φαιό λίθο σπασμένο στην κάτω του πλευρά άνω φέρει κοίλωμα Πιθανώς από τις Θεσπιές (εικ 13)

Ύψος 014μ πλ 042μ πάχ 017μ Ύψ γρ 004μ

1ος αἰ μX

Ἐπὶ[Σο]υλπικίᾳἙλένῃ

24 A D Rizakis ndash S Zoumbaki όπ π 110 αρ 3 Mαντίνεια Λ Ἀντίστιος σ 157 ἀρ 15 Λ Ἀντίστιος Mεγιστιανός (IG IV 835) σ 254 ἀρ 29 30 31 Ἀντίστιος Mάξιμ[ος] Corinth VIII 1 58 [3ος αι μΧ] Ἀντίσ[τιος]MIN[-- -]

25 Για δίγλωσσα επιτύμβια από την Ελλάδα βλ E Bauzon Lrsquoeacutepigraphie funeacuteraire bilingue des Italiens en Gregravece et en Asie aux IIe et Ier siegravecles av J-C στο Fr Biville ndash J-Cl Decourt ndash G Rougemont (eacuted) Bilinguisme greacuteco-latin et eacutepigraphie actes du colloque 17ndash19 mai 2004 Lyon 2008 109ndash128

318

9 ΜΧ 114 Ακέραια πλάκα απο φαιό μάρμαρο στην κάτω πλευρά της φέρει τέσσερις μετάλλινες λαβές (εικ 14)

Ο Παππαδάκις δεν σημειώνει προέλευση στο ευρετήριο του Μουσείου Χαιρώ-νειας Κατά πάσα πιθανότητα προέρχεται από την ίδια τη Χαιρώνεια

Ύψ 019μ πλ 138μ πάχ 042μΎψ γρ 0024ndash003μ

ΚυρίαχαῖρεἈγαθαμερίΚύριεχαῖρεἈθάνωνΚυρίαχαῖρεΧαροπὶσεμνοτάτη

Η ίδια επίκληση ΚύριεΚυρία αναγράφεται και στην επιγραφή Corinth VIII 1 136ΧαῖρεΚυρίαἀγαπωμένηΧαῖρεΚύριεἀγαπώμενεἈσπάζομαιἡμᾶςΚέρδωνὁἀδελφός Τον τρίτο στίχο της επιγραφής μνημονεύει ο Παππαδάκις26 Η πλάκα αυτή θα πρέπει να χρησιμοποιήθηκε σε δεύτερη χρήση ως κάλυμμα τάφου Από τη μορφή των γραμμάτων η επιγραφή θα μπορούσε να χρονολογηθεί στον 3ο αι μΧ αν και ο αμελής τρόπος χάραξης ευνοεί υστερότερη χρονολόγηση Ενδιαφέ-ρον είναι το γεγονός ότι παρά την ύστερη χρονολόγηση της επιγραφής τα ονόματα διατηρούν έναν βοιωτικό χαρακτήρα Η αρσενική μορφή του ονόματος Ἀγαθημε-ρίς Ἀγαθήμερος μαρτυρείται στις Θεσπιές και στη Θίσβη LGPN IIIB 2 το Ἀθάνων μαρτυρείται στο Ακραίφνιο και στην Κορώνεια LGPN IIIB 2 15 Η απάλειψη του τελικού σίγμα την οποία παρατηρούμε στα ονόματα Ἀγαθαμερί και Χαροπί είναι ένα συχνό φαινόμενο κατά την περίοδο αυτή27

Β Παρατηρήσεις στο σύνταγμα των επιγραφών των Θεσπιών (Inscriptions de Thespies) του P Roesch

Μερικές από τις επιγραφές τις οποίες περιέλαβε ο P Roesch στο σύνταγμα των επιγραφών των Θεσπιών στην πραγματικότητα προέρχονται από άλλες πόλεις της Βοιωτίας σύμφωνα με τις καταγραφές του Παπαδάκι στο ευρετήριο του Μουσείου Θηβών Η απόδοση από τον P Roesch των επιγραφών αυτών στις Θεσπιές οφείλεται στο γεγονός ότι ο δεύτερος τόμος του ευρετηρίου του Μουσείου Θηβών ήταν για δεκαετίες χαμένος Έχω ήδη επισημάνει σε παλαιότερο άρθρο ότι ορισμένες από αυτές τις επιγραφές δεν προέρχονται από τις Θεσπιές αλλά από άλλες βοιωτικές πόλεις28 Παρουσιάζω εδώ τον πλήρη κατάλογο

1 Το αποσπασματικό ψήφισμα IThesp 42 (εικ 15) προέρχεται από το Ακραίφ-

26 Ν Παππαδάκις Περὶ τὸ Χαρόπειον τῆς Κορωνείας ΑΔ 2(1916)256 σημ 127 Fr Gignac A Grammar of the Greek Papyri of the Roman and Byzantine Periods Milano 1976 125 28 Γ Καλλιοντζής όπ π Ηόρος 17ndash21(2004ndash2009)375 σημ 5

319

νιο Είχε καταγραφεί από τον Παππαδάκι υπ᾽ αρ 2291 ευρ Μουσείου Θηβών Σύμφωνα με την εγγραφή το θραύσμα προέρχεται όπως και το βάθρο του Σεπτι-μίου Σεβήρου (βλ παραπάνω τον αρ 4) από την αυλή Δ Νταμίκα Στην εγγραφή επίσης σημειώνεται laquoἀρχῆθεν λέγει ἐξ ἐκκλησίας τοῦ Ἁγ Γεωργίουraquo

2 Η ανάθεση στη Μεγάλη Μητέρα IThesp 286 (εικ 16) προέρχεται από την Κορώνεια και είχε καταγραφεί από τον Παππαδάκι υπ᾽ αρ 2334 ευρ Μουσείου Θηβών

3 Ο Roesch δημοσίευσε επίσης βάθρο προς τιμήν του Βαλεντινιανού (IThesp 452) το οποίο αποδίδει σωστά στις Θεσπιές αλλά αγνοεί ότι είχε ανευρεθεί κατά τις ανασκαφές του Παππαδάκι μπροστά από την εκκλησία του πολιούχου της Θήβας Αγίου Ιωάννη Καλοκτένη στην κεντρική πλατεία της Θήβας το 1921 Ο Παππα-δάκις το μετέφερε στο Μουσείο Θηβών και το κατέγραψε στο ευρετήριο του Μου-σείου (ΜΘ 2337)29 Σύμφωνα με την καταγραφή το βάθρο βρέθηκε εντοιχισμένο σε θεμέλια βυζαντινής περιόδου (εικ 17)

Βάθρο από λευκό ασβεστόλιθο σπασμένο στη δεξιά άνω γωνία στην άνω αρι-στερή και δεξιά πλευρά φέρει ταινία Άνω φέρει αποκεκρουμένο κυμάτιο Στην άνω επιφάνεια φέρει τόρμο τετράγωνης διατομής Στην πίσω πλευρά φέρει αναθύρωση

Ύψ 066μ πλ 046μ πάχ 044μ Ύψ γρ 003ndash004μ Το βάθρο αυτό του Βαλεντινιανού (ΜΘ 2337) που βρέθηκε στη Θήβα έχει τις

ίδιες ακριβώς διαστάσεις με βάθρο (ΜΘ 292) εικ 18 το οποίο φέρει αναγραφές προς τιμήν των αυτοκρατόρων Γαλιηνού (IThesp 444 253ndash268 μΧ) και Μαξιμιανού (IThesp 446 286ndash305) Τὸ βάθρο ΜΘ 292 έχει τις εξής διαστάσειςmiddot ύψ 066μ πλ 044μ πάχ 043μ ύψ γρ 0025ndash003μ

Οι διαστάσεις του είναι ίδιες με του βάθρου του Βαλεντινιανού Φέρει και αυτό ταινία στην άνω αριστερή και δεξιά πλευρά του και αναθύρωση στην πίσω πλευρά του Άνω σώζει τμήμα κυματίου Αξίζει να σημειωθεί ότι η επιγραφή προς τιμήν του Μαξιμιανού είναι χαραγμένη αναπόδα άρα ήδη την εποχή αυτή τα δύο τμήματα του βάθρου είχαν χωριστεί Το βάθρο αυτό βρέθηκε εντοιχισμένο στο υστερο-ρω-μαϊκό τείχος των Θεσπιών30 Βλέπουμε έτσι ότι το βάθρο του Βαλεντινιανού είναι μία ακόμη επιγραφή των Θεσπιών η οποία είχε μεταφερθεί κατά τους βυζαντι-

29 Μνεία της ευρέσεως βλ στο BCH 45(1921) Chronique des fouilles 515 ldquoAu museacutee est entreacutee provenant de la Cadmeacutee une nouvelle inscription (base) en lrsquohonneur de Valentinien (τὸνμέγιστονκαὶθειότατοναὔγουστονκαὶδεσπότηνἡμῶνἡπόλις)ˮ

30 A Plassart Fouilles de Thespies et de lrsquohieacuteron des muses de l᾽Heacutelicon Inscriptions Deacutedicaces de caractegravere religieux ou honorifique bornes de domaines sacreacutes BCH 50(1926)383ndash462 ειδικά 454 96

320

νούς χρόνους στη Θήβα31 Προκύπτει λοιπόν ότι το βάθρο που φέρει την επιγραφή αποτελούσε τμήμα ενός μεγαλύτερου μνημείου τα χαρακτηριστικά του οποίου θα μπορούσαν να μας οδηγήσουν στο να το χρονολογήσουμε κατά πάσα πιθανότητα στην ύστερη ελληνιστική περίοδο

Αξίζει να σημειωθεί ότι από τις Θεσπιές προέρχεται και άλλο βάθρο με τιμητική επιγραφή στον Βαλεντινιανό (ΜΘ 2064) Και αυτή η επιγραφή είναι χαραγμένη σε βάθρο της ελληνιστικής περιόδου το οποίο φέρει επιγραφές προς τιμήν ύστερων αυτοκρατόρων32

4 Ο P Roesch δημοσίευσε επίσης την επιγραφή REA 68(1966)73ndash74 11 (SEG 23 279) χωρίς αριθμό ευρετηρίου Πρόκειται για την επιγραφή ΜΘ 970 η οποία είχε βρεθεί στη Θήβα στα τέλη του 19ου αιώνος και σύμφωνα με το ευρετήριο του Μου-σείου laquoἐδωρήθη ὑπὸ τοῦ Θεοφ Μπότη ἐξαχθὲν ἐκ τοῦ ξενοδοχείου τουraquo Η επι-γραφή προέρχεται από τη Θήβα και δύσκολα θα μπορούσε να θεωρηθεί ψήφισμα του Κοινού των Βοιωτών καθως τα ψηφίσματα του Κοινού παρουσιάζονταν στο κέντρο του Κοινού την Ονχηστό και στα παμβοιωτικά ιερά Ιτώνιον και Αλαλκο-μένιον

5 Όπως είχα ήδη αναφέρει σε παλαιότερο άρθρο33 το θραύσμα του εδίκτου του Διοκλητιανού REA 68(1966)82ndash85 16 (SEG 23 282middot MΘ 2295) προέρχεται από τη Θίσβη

6 Ο λίθος ο οποίος φέρει τα ψηφίσματα προξενίας REA 68(1966)66ndash69 4ndash7 (SEG 23 289ndash291 ΜΘ 2269) προέρχεται από τη Μαμούρα (Αλαλκομενές) Πρόκει-ται λοιπόν ασφαλώς για ψηφίσματα προξενίας του Κοινού

31 Για τις άλλες επιγραφές Υ Kalliontzis Inscriptions drsquoeacutephegravebes agrave Thespies στο N Badoud (eacuted) Philologos Dionysios Meacutelanges offerts au Professeur Knoepfler Genegraveve 2011 315ndash341 ειδικά 322

32 Για το βάθρο βλ P Roesch IThesp 448ndash450 459 (Les Inscriptions de Thespies Lyon 20092)33 Γ Καλλιοντζής όπ π Ηόρος 17ndash21(2004ndash2009)375 5

321

REacuteSUMEacute

YANNIS KALLIONTZIS

Inscriptions beacuteotiennes drsquoeacutepoque impeacuteriale

Cet article est fondeacute en grande partie sur les enregistrements drsquoinscriptions dans lrsquoin-ventaire du Museacutee de Thegravebes et de Cheacuteroneacutee par lrsquoeacutephore de Beacuteotie lrsquoeacutepigraphiste N Pap-padakis qui a travailleacute au deacutebut du XXe s On publie deux miliaires de lrsquoeacutepoque de Trajan deacutecouverts par Pappadakis dans les villages drsquoYpsilantis et de Mavrogeia agrave proximiteacute de Kopaiumls et de Coroneacutee La premiegravere inscription porte eacutegalement une deacutedicace agrave Jovien la seconde une deacutedicace aux empereurs Valentinien Valens et Gratien ainsi qursquoune deacutedicace agrave Arcadius et agrave Honorius On publie en outre un fragment de base en lrsquohonneur de Sep-time Seacutevegravere provenant drsquoAkraiphia une base et une deacutedicace de Cheacuteroneacutee ainsi que quatre inscriptions funeacuteraires provenant de cette citeacute drsquoOrchomegravene de Coroneacutee et de Thespies Gracircce agrave lrsquoinventaire de Pappadakis on eacutetablit enfin lrsquoorigine veacuteritable de cinq inscriptions consideacutereacutees comme thespiennes par P Roesch

322

Εικ 1 Εικ 2

Εικ 3 Εικ 4

323

Εικ 5 Εικ 6

Εικ 8 Εικ 7

324

Εικ 9 Εικ 10

Εικ 11 Εικ 12

Εικ 13 Εικ 14

325

Εικ 15 Εικ 16

Εικ 17 Εικ 18

326

Εικ 19

316

2ος αι μΧ

ἘπαφρᾶςΦίρμουἩλίῳκαὶτῇπατρίδι

Τα γράμματα είναι χαραγμένα με ιδιαίτερη επιμέλεια και έχουν μνημειακό χαρα-κτήρα Αξιοσημείωτο είναι ότι υπάρχουν διαστήματα ανάμεσα στις λέξεις Από τη μορφή των γραμμάτων η επιγραφή θα μπορούσε να χρονολογηθεί στο 2ο αι μΧ Η διπλή ανάθεση στον Ήλιο και στην πατρίδα του ἘπαφρᾶΦίρμου είναι σπάνια Ίσως το ανάθημα το οποίο βρισκόταν πάνω στον αναθηματικό αυτό κίονα ήταν ένα ηλιακό ρολόι Το πιο γνωστό και καλοδιατηρημένο ηλιακό ρολόι πάνω σε κίονα είναι αυτό της Πομπηίας Έχουμε ακόμη αρκετές παραστάσεις ηλιακών ρολογιών πάνω σε κίονες ιδιαίτερα σε ψηφιδωτά22 Δυστυχώς δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι σχετικά με το τί έφερε ο κίων του Ἐπαφρᾶ

6 ΜΘ 2273 Kύβος από λευκό μάρμαρο άνω και κάτω φέρει κυμάτιο laquoἘξ Ἁγ Γεωργίου εὑρημένος (δῆθεν) μεταξὺ αὐτοῦ καὶ Φαλάρουraquo Εικ 11

Ύψος 054μ πλ 034μ πάχ 031μ Ύψ γρ 0026ndash003μ

1ος αἰ πX

P(oplii) Antisti Venusti Π(όπλιος)Ἀντίστιος Οὔνυστος 5 Κορίνθ(ιος)

Η συμπλήρωση Κορίνθιος στον 5ο στίχο είναι η πιο πιθανή Επειδή η επιγραφή είναι κακοχαραγμένη και έχει παραμείνει επί μακρόν στο ύπαιθρο τα γράμματα μετά το Ν έχουν αποσβεσθεί Στην παρούσα επιγραφή ακολουθείται ο κανόνας τῶν tria nomina Tο cognomen Bένυστος μαρτυρείται στη Θήβα (IG VII 2546) και στην Ολυμπία23 Το nomen gentiliciumἈντίστιος-Ἀνθέστιοςμαρτυρεῖται στὴν Πελοπόν-

22 K Schaldach Die antiken Sonnenuhren Griechenlands Frankfurt am Main 2006 34 Για το αγαλματίδιο το οποίο απεικονίζει δούλο να ακουμπά σε κίονα ο οποίος φέρει ηλιακό ρολόϊ βλ Fr Winter Die Typen der figuumlrlichen Terrakoten II Berlin 1903 442 nr 3 Για το ψηφιδωτό από την Αντιόχεια το οποίο φέρει παράσταση ηλιακού ρολογιού πάνω σε κίονα βλ D Levi Antioch Mosaic Pavements τόμ 1 (1947) 220

23 A D Rizakis ndash S Zoumbaki Roman Peloponnese I Meletemata 31 Athens 2001 520 αρ 331 (IvO 108)

317

νησο24 Η επιγραφή είναι μία από τις λίγες δίγλωσσες επιγραφές της Βοιωτίας25 Άλλη μία δίγλωσση επιτύμβια επιγραφή έχει βρέθει στις Θεσπιές Πρόκειται για τη στήλη του ΓαΐουΟὐαρίουΣτρατύλλου(IThesp 1273) η οποία θα μπορούσε να χρονολογηθεί στον 1ο αι πΧ

7 Επιτύμβια στήλη από γκριζωπό μάρμαρο Φέρει αετωματική επίστεψη με αποκεκρουμένη την άνω αριστερή γωνία Η προέλευση της επιγραφής αυτής είναι άγνωστη (εικ 12)

Ύψ 143μ πλ 054μ πάχ 019μΎψ γρ 002ndash005μ

1ος αι μΧ

ΜᾶρκεἌννιεχαῖρε

Γάϊεχαῖρε

Η επιγραφή είναι χαραγμένη εντός αποξεσμένης επιφάνειας η οποία έφερε κατά πάσα πιθανότητα παλαιότερη επιγραφή

Το όνομα Μᾶρκος και το nomen gentilicium Ἄννιος επανεμφανίζονται στον Ορχομενό στην επιτύμβια στήλη IG VII 3247 όπου έχουμε την επιγραφήΜᾶρκοςἌννιος|Ἐπίκτητος|χαῖρεΣτη νέα επιγραφή από το Μουσείο Χαιρώνειας δεν υπάρχει cognomen

8 MΘ 1470 Θραύσμα από φαιό λίθο σπασμένο στην κάτω του πλευρά άνω φέρει κοίλωμα Πιθανώς από τις Θεσπιές (εικ 13)

Ύψος 014μ πλ 042μ πάχ 017μ Ύψ γρ 004μ

1ος αἰ μX

Ἐπὶ[Σο]υλπικίᾳἙλένῃ

24 A D Rizakis ndash S Zoumbaki όπ π 110 αρ 3 Mαντίνεια Λ Ἀντίστιος σ 157 ἀρ 15 Λ Ἀντίστιος Mεγιστιανός (IG IV 835) σ 254 ἀρ 29 30 31 Ἀντίστιος Mάξιμ[ος] Corinth VIII 1 58 [3ος αι μΧ] Ἀντίσ[τιος]MIN[-- -]

25 Για δίγλωσσα επιτύμβια από την Ελλάδα βλ E Bauzon Lrsquoeacutepigraphie funeacuteraire bilingue des Italiens en Gregravece et en Asie aux IIe et Ier siegravecles av J-C στο Fr Biville ndash J-Cl Decourt ndash G Rougemont (eacuted) Bilinguisme greacuteco-latin et eacutepigraphie actes du colloque 17ndash19 mai 2004 Lyon 2008 109ndash128

318

9 ΜΧ 114 Ακέραια πλάκα απο φαιό μάρμαρο στην κάτω πλευρά της φέρει τέσσερις μετάλλινες λαβές (εικ 14)

Ο Παππαδάκις δεν σημειώνει προέλευση στο ευρετήριο του Μουσείου Χαιρώ-νειας Κατά πάσα πιθανότητα προέρχεται από την ίδια τη Χαιρώνεια

Ύψ 019μ πλ 138μ πάχ 042μΎψ γρ 0024ndash003μ

ΚυρίαχαῖρεἈγαθαμερίΚύριεχαῖρεἈθάνωνΚυρίαχαῖρεΧαροπὶσεμνοτάτη

Η ίδια επίκληση ΚύριεΚυρία αναγράφεται και στην επιγραφή Corinth VIII 1 136ΧαῖρεΚυρίαἀγαπωμένηΧαῖρεΚύριεἀγαπώμενεἈσπάζομαιἡμᾶςΚέρδωνὁἀδελφός Τον τρίτο στίχο της επιγραφής μνημονεύει ο Παππαδάκις26 Η πλάκα αυτή θα πρέπει να χρησιμοποιήθηκε σε δεύτερη χρήση ως κάλυμμα τάφου Από τη μορφή των γραμμάτων η επιγραφή θα μπορούσε να χρονολογηθεί στον 3ο αι μΧ αν και ο αμελής τρόπος χάραξης ευνοεί υστερότερη χρονολόγηση Ενδιαφέ-ρον είναι το γεγονός ότι παρά την ύστερη χρονολόγηση της επιγραφής τα ονόματα διατηρούν έναν βοιωτικό χαρακτήρα Η αρσενική μορφή του ονόματος Ἀγαθημε-ρίς Ἀγαθήμερος μαρτυρείται στις Θεσπιές και στη Θίσβη LGPN IIIB 2 το Ἀθάνων μαρτυρείται στο Ακραίφνιο και στην Κορώνεια LGPN IIIB 2 15 Η απάλειψη του τελικού σίγμα την οποία παρατηρούμε στα ονόματα Ἀγαθαμερί και Χαροπί είναι ένα συχνό φαινόμενο κατά την περίοδο αυτή27

Β Παρατηρήσεις στο σύνταγμα των επιγραφών των Θεσπιών (Inscriptions de Thespies) του P Roesch

Μερικές από τις επιγραφές τις οποίες περιέλαβε ο P Roesch στο σύνταγμα των επιγραφών των Θεσπιών στην πραγματικότητα προέρχονται από άλλες πόλεις της Βοιωτίας σύμφωνα με τις καταγραφές του Παπαδάκι στο ευρετήριο του Μουσείου Θηβών Η απόδοση από τον P Roesch των επιγραφών αυτών στις Θεσπιές οφείλεται στο γεγονός ότι ο δεύτερος τόμος του ευρετηρίου του Μουσείου Θηβών ήταν για δεκαετίες χαμένος Έχω ήδη επισημάνει σε παλαιότερο άρθρο ότι ορισμένες από αυτές τις επιγραφές δεν προέρχονται από τις Θεσπιές αλλά από άλλες βοιωτικές πόλεις28 Παρουσιάζω εδώ τον πλήρη κατάλογο

1 Το αποσπασματικό ψήφισμα IThesp 42 (εικ 15) προέρχεται από το Ακραίφ-

26 Ν Παππαδάκις Περὶ τὸ Χαρόπειον τῆς Κορωνείας ΑΔ 2(1916)256 σημ 127 Fr Gignac A Grammar of the Greek Papyri of the Roman and Byzantine Periods Milano 1976 125 28 Γ Καλλιοντζής όπ π Ηόρος 17ndash21(2004ndash2009)375 σημ 5

319

νιο Είχε καταγραφεί από τον Παππαδάκι υπ᾽ αρ 2291 ευρ Μουσείου Θηβών Σύμφωνα με την εγγραφή το θραύσμα προέρχεται όπως και το βάθρο του Σεπτι-μίου Σεβήρου (βλ παραπάνω τον αρ 4) από την αυλή Δ Νταμίκα Στην εγγραφή επίσης σημειώνεται laquoἀρχῆθεν λέγει ἐξ ἐκκλησίας τοῦ Ἁγ Γεωργίουraquo

2 Η ανάθεση στη Μεγάλη Μητέρα IThesp 286 (εικ 16) προέρχεται από την Κορώνεια και είχε καταγραφεί από τον Παππαδάκι υπ᾽ αρ 2334 ευρ Μουσείου Θηβών

3 Ο Roesch δημοσίευσε επίσης βάθρο προς τιμήν του Βαλεντινιανού (IThesp 452) το οποίο αποδίδει σωστά στις Θεσπιές αλλά αγνοεί ότι είχε ανευρεθεί κατά τις ανασκαφές του Παππαδάκι μπροστά από την εκκλησία του πολιούχου της Θήβας Αγίου Ιωάννη Καλοκτένη στην κεντρική πλατεία της Θήβας το 1921 Ο Παππα-δάκις το μετέφερε στο Μουσείο Θηβών και το κατέγραψε στο ευρετήριο του Μου-σείου (ΜΘ 2337)29 Σύμφωνα με την καταγραφή το βάθρο βρέθηκε εντοιχισμένο σε θεμέλια βυζαντινής περιόδου (εικ 17)

Βάθρο από λευκό ασβεστόλιθο σπασμένο στη δεξιά άνω γωνία στην άνω αρι-στερή και δεξιά πλευρά φέρει ταινία Άνω φέρει αποκεκρουμένο κυμάτιο Στην άνω επιφάνεια φέρει τόρμο τετράγωνης διατομής Στην πίσω πλευρά φέρει αναθύρωση

Ύψ 066μ πλ 046μ πάχ 044μ Ύψ γρ 003ndash004μ Το βάθρο αυτό του Βαλεντινιανού (ΜΘ 2337) που βρέθηκε στη Θήβα έχει τις

ίδιες ακριβώς διαστάσεις με βάθρο (ΜΘ 292) εικ 18 το οποίο φέρει αναγραφές προς τιμήν των αυτοκρατόρων Γαλιηνού (IThesp 444 253ndash268 μΧ) και Μαξιμιανού (IThesp 446 286ndash305) Τὸ βάθρο ΜΘ 292 έχει τις εξής διαστάσειςmiddot ύψ 066μ πλ 044μ πάχ 043μ ύψ γρ 0025ndash003μ

Οι διαστάσεις του είναι ίδιες με του βάθρου του Βαλεντινιανού Φέρει και αυτό ταινία στην άνω αριστερή και δεξιά πλευρά του και αναθύρωση στην πίσω πλευρά του Άνω σώζει τμήμα κυματίου Αξίζει να σημειωθεί ότι η επιγραφή προς τιμήν του Μαξιμιανού είναι χαραγμένη αναπόδα άρα ήδη την εποχή αυτή τα δύο τμήματα του βάθρου είχαν χωριστεί Το βάθρο αυτό βρέθηκε εντοιχισμένο στο υστερο-ρω-μαϊκό τείχος των Θεσπιών30 Βλέπουμε έτσι ότι το βάθρο του Βαλεντινιανού είναι μία ακόμη επιγραφή των Θεσπιών η οποία είχε μεταφερθεί κατά τους βυζαντι-

29 Μνεία της ευρέσεως βλ στο BCH 45(1921) Chronique des fouilles 515 ldquoAu museacutee est entreacutee provenant de la Cadmeacutee une nouvelle inscription (base) en lrsquohonneur de Valentinien (τὸνμέγιστονκαὶθειότατοναὔγουστονκαὶδεσπότηνἡμῶνἡπόλις)ˮ

30 A Plassart Fouilles de Thespies et de lrsquohieacuteron des muses de l᾽Heacutelicon Inscriptions Deacutedicaces de caractegravere religieux ou honorifique bornes de domaines sacreacutes BCH 50(1926)383ndash462 ειδικά 454 96

320

νούς χρόνους στη Θήβα31 Προκύπτει λοιπόν ότι το βάθρο που φέρει την επιγραφή αποτελούσε τμήμα ενός μεγαλύτερου μνημείου τα χαρακτηριστικά του οποίου θα μπορούσαν να μας οδηγήσουν στο να το χρονολογήσουμε κατά πάσα πιθανότητα στην ύστερη ελληνιστική περίοδο

Αξίζει να σημειωθεί ότι από τις Θεσπιές προέρχεται και άλλο βάθρο με τιμητική επιγραφή στον Βαλεντινιανό (ΜΘ 2064) Και αυτή η επιγραφή είναι χαραγμένη σε βάθρο της ελληνιστικής περιόδου το οποίο φέρει επιγραφές προς τιμήν ύστερων αυτοκρατόρων32

4 Ο P Roesch δημοσίευσε επίσης την επιγραφή REA 68(1966)73ndash74 11 (SEG 23 279) χωρίς αριθμό ευρετηρίου Πρόκειται για την επιγραφή ΜΘ 970 η οποία είχε βρεθεί στη Θήβα στα τέλη του 19ου αιώνος και σύμφωνα με το ευρετήριο του Μου-σείου laquoἐδωρήθη ὑπὸ τοῦ Θεοφ Μπότη ἐξαχθὲν ἐκ τοῦ ξενοδοχείου τουraquo Η επι-γραφή προέρχεται από τη Θήβα και δύσκολα θα μπορούσε να θεωρηθεί ψήφισμα του Κοινού των Βοιωτών καθως τα ψηφίσματα του Κοινού παρουσιάζονταν στο κέντρο του Κοινού την Ονχηστό και στα παμβοιωτικά ιερά Ιτώνιον και Αλαλκο-μένιον

5 Όπως είχα ήδη αναφέρει σε παλαιότερο άρθρο33 το θραύσμα του εδίκτου του Διοκλητιανού REA 68(1966)82ndash85 16 (SEG 23 282middot MΘ 2295) προέρχεται από τη Θίσβη

6 Ο λίθος ο οποίος φέρει τα ψηφίσματα προξενίας REA 68(1966)66ndash69 4ndash7 (SEG 23 289ndash291 ΜΘ 2269) προέρχεται από τη Μαμούρα (Αλαλκομενές) Πρόκει-ται λοιπόν ασφαλώς για ψηφίσματα προξενίας του Κοινού

31 Για τις άλλες επιγραφές Υ Kalliontzis Inscriptions drsquoeacutephegravebes agrave Thespies στο N Badoud (eacuted) Philologos Dionysios Meacutelanges offerts au Professeur Knoepfler Genegraveve 2011 315ndash341 ειδικά 322

32 Για το βάθρο βλ P Roesch IThesp 448ndash450 459 (Les Inscriptions de Thespies Lyon 20092)33 Γ Καλλιοντζής όπ π Ηόρος 17ndash21(2004ndash2009)375 5

321

REacuteSUMEacute

YANNIS KALLIONTZIS

Inscriptions beacuteotiennes drsquoeacutepoque impeacuteriale

Cet article est fondeacute en grande partie sur les enregistrements drsquoinscriptions dans lrsquoin-ventaire du Museacutee de Thegravebes et de Cheacuteroneacutee par lrsquoeacutephore de Beacuteotie lrsquoeacutepigraphiste N Pap-padakis qui a travailleacute au deacutebut du XXe s On publie deux miliaires de lrsquoeacutepoque de Trajan deacutecouverts par Pappadakis dans les villages drsquoYpsilantis et de Mavrogeia agrave proximiteacute de Kopaiumls et de Coroneacutee La premiegravere inscription porte eacutegalement une deacutedicace agrave Jovien la seconde une deacutedicace aux empereurs Valentinien Valens et Gratien ainsi qursquoune deacutedicace agrave Arcadius et agrave Honorius On publie en outre un fragment de base en lrsquohonneur de Sep-time Seacutevegravere provenant drsquoAkraiphia une base et une deacutedicace de Cheacuteroneacutee ainsi que quatre inscriptions funeacuteraires provenant de cette citeacute drsquoOrchomegravene de Coroneacutee et de Thespies Gracircce agrave lrsquoinventaire de Pappadakis on eacutetablit enfin lrsquoorigine veacuteritable de cinq inscriptions consideacutereacutees comme thespiennes par P Roesch

322

Εικ 1 Εικ 2

Εικ 3 Εικ 4

323

Εικ 5 Εικ 6

Εικ 8 Εικ 7

324

Εικ 9 Εικ 10

Εικ 11 Εικ 12

Εικ 13 Εικ 14

325

Εικ 15 Εικ 16

Εικ 17 Εικ 18

326

Εικ 19

317

νησο24 Η επιγραφή είναι μία από τις λίγες δίγλωσσες επιγραφές της Βοιωτίας25 Άλλη μία δίγλωσση επιτύμβια επιγραφή έχει βρέθει στις Θεσπιές Πρόκειται για τη στήλη του ΓαΐουΟὐαρίουΣτρατύλλου(IThesp 1273) η οποία θα μπορούσε να χρονολογηθεί στον 1ο αι πΧ

7 Επιτύμβια στήλη από γκριζωπό μάρμαρο Φέρει αετωματική επίστεψη με αποκεκρουμένη την άνω αριστερή γωνία Η προέλευση της επιγραφής αυτής είναι άγνωστη (εικ 12)

Ύψ 143μ πλ 054μ πάχ 019μΎψ γρ 002ndash005μ

1ος αι μΧ

ΜᾶρκεἌννιεχαῖρε

Γάϊεχαῖρε

Η επιγραφή είναι χαραγμένη εντός αποξεσμένης επιφάνειας η οποία έφερε κατά πάσα πιθανότητα παλαιότερη επιγραφή

Το όνομα Μᾶρκος και το nomen gentilicium Ἄννιος επανεμφανίζονται στον Ορχομενό στην επιτύμβια στήλη IG VII 3247 όπου έχουμε την επιγραφήΜᾶρκοςἌννιος|Ἐπίκτητος|χαῖρεΣτη νέα επιγραφή από το Μουσείο Χαιρώνειας δεν υπάρχει cognomen

8 MΘ 1470 Θραύσμα από φαιό λίθο σπασμένο στην κάτω του πλευρά άνω φέρει κοίλωμα Πιθανώς από τις Θεσπιές (εικ 13)

Ύψος 014μ πλ 042μ πάχ 017μ Ύψ γρ 004μ

1ος αἰ μX

Ἐπὶ[Σο]υλπικίᾳἙλένῃ

24 A D Rizakis ndash S Zoumbaki όπ π 110 αρ 3 Mαντίνεια Λ Ἀντίστιος σ 157 ἀρ 15 Λ Ἀντίστιος Mεγιστιανός (IG IV 835) σ 254 ἀρ 29 30 31 Ἀντίστιος Mάξιμ[ος] Corinth VIII 1 58 [3ος αι μΧ] Ἀντίσ[τιος]MIN[-- -]

25 Για δίγλωσσα επιτύμβια από την Ελλάδα βλ E Bauzon Lrsquoeacutepigraphie funeacuteraire bilingue des Italiens en Gregravece et en Asie aux IIe et Ier siegravecles av J-C στο Fr Biville ndash J-Cl Decourt ndash G Rougemont (eacuted) Bilinguisme greacuteco-latin et eacutepigraphie actes du colloque 17ndash19 mai 2004 Lyon 2008 109ndash128

318

9 ΜΧ 114 Ακέραια πλάκα απο φαιό μάρμαρο στην κάτω πλευρά της φέρει τέσσερις μετάλλινες λαβές (εικ 14)

Ο Παππαδάκις δεν σημειώνει προέλευση στο ευρετήριο του Μουσείου Χαιρώ-νειας Κατά πάσα πιθανότητα προέρχεται από την ίδια τη Χαιρώνεια

Ύψ 019μ πλ 138μ πάχ 042μΎψ γρ 0024ndash003μ

ΚυρίαχαῖρεἈγαθαμερίΚύριεχαῖρεἈθάνωνΚυρίαχαῖρεΧαροπὶσεμνοτάτη

Η ίδια επίκληση ΚύριεΚυρία αναγράφεται και στην επιγραφή Corinth VIII 1 136ΧαῖρεΚυρίαἀγαπωμένηΧαῖρεΚύριεἀγαπώμενεἈσπάζομαιἡμᾶςΚέρδωνὁἀδελφός Τον τρίτο στίχο της επιγραφής μνημονεύει ο Παππαδάκις26 Η πλάκα αυτή θα πρέπει να χρησιμοποιήθηκε σε δεύτερη χρήση ως κάλυμμα τάφου Από τη μορφή των γραμμάτων η επιγραφή θα μπορούσε να χρονολογηθεί στον 3ο αι μΧ αν και ο αμελής τρόπος χάραξης ευνοεί υστερότερη χρονολόγηση Ενδιαφέ-ρον είναι το γεγονός ότι παρά την ύστερη χρονολόγηση της επιγραφής τα ονόματα διατηρούν έναν βοιωτικό χαρακτήρα Η αρσενική μορφή του ονόματος Ἀγαθημε-ρίς Ἀγαθήμερος μαρτυρείται στις Θεσπιές και στη Θίσβη LGPN IIIB 2 το Ἀθάνων μαρτυρείται στο Ακραίφνιο και στην Κορώνεια LGPN IIIB 2 15 Η απάλειψη του τελικού σίγμα την οποία παρατηρούμε στα ονόματα Ἀγαθαμερί και Χαροπί είναι ένα συχνό φαινόμενο κατά την περίοδο αυτή27

Β Παρατηρήσεις στο σύνταγμα των επιγραφών των Θεσπιών (Inscriptions de Thespies) του P Roesch

Μερικές από τις επιγραφές τις οποίες περιέλαβε ο P Roesch στο σύνταγμα των επιγραφών των Θεσπιών στην πραγματικότητα προέρχονται από άλλες πόλεις της Βοιωτίας σύμφωνα με τις καταγραφές του Παπαδάκι στο ευρετήριο του Μουσείου Θηβών Η απόδοση από τον P Roesch των επιγραφών αυτών στις Θεσπιές οφείλεται στο γεγονός ότι ο δεύτερος τόμος του ευρετηρίου του Μουσείου Θηβών ήταν για δεκαετίες χαμένος Έχω ήδη επισημάνει σε παλαιότερο άρθρο ότι ορισμένες από αυτές τις επιγραφές δεν προέρχονται από τις Θεσπιές αλλά από άλλες βοιωτικές πόλεις28 Παρουσιάζω εδώ τον πλήρη κατάλογο

1 Το αποσπασματικό ψήφισμα IThesp 42 (εικ 15) προέρχεται από το Ακραίφ-

26 Ν Παππαδάκις Περὶ τὸ Χαρόπειον τῆς Κορωνείας ΑΔ 2(1916)256 σημ 127 Fr Gignac A Grammar of the Greek Papyri of the Roman and Byzantine Periods Milano 1976 125 28 Γ Καλλιοντζής όπ π Ηόρος 17ndash21(2004ndash2009)375 σημ 5

319

νιο Είχε καταγραφεί από τον Παππαδάκι υπ᾽ αρ 2291 ευρ Μουσείου Θηβών Σύμφωνα με την εγγραφή το θραύσμα προέρχεται όπως και το βάθρο του Σεπτι-μίου Σεβήρου (βλ παραπάνω τον αρ 4) από την αυλή Δ Νταμίκα Στην εγγραφή επίσης σημειώνεται laquoἀρχῆθεν λέγει ἐξ ἐκκλησίας τοῦ Ἁγ Γεωργίουraquo

2 Η ανάθεση στη Μεγάλη Μητέρα IThesp 286 (εικ 16) προέρχεται από την Κορώνεια και είχε καταγραφεί από τον Παππαδάκι υπ᾽ αρ 2334 ευρ Μουσείου Θηβών

3 Ο Roesch δημοσίευσε επίσης βάθρο προς τιμήν του Βαλεντινιανού (IThesp 452) το οποίο αποδίδει σωστά στις Θεσπιές αλλά αγνοεί ότι είχε ανευρεθεί κατά τις ανασκαφές του Παππαδάκι μπροστά από την εκκλησία του πολιούχου της Θήβας Αγίου Ιωάννη Καλοκτένη στην κεντρική πλατεία της Θήβας το 1921 Ο Παππα-δάκις το μετέφερε στο Μουσείο Θηβών και το κατέγραψε στο ευρετήριο του Μου-σείου (ΜΘ 2337)29 Σύμφωνα με την καταγραφή το βάθρο βρέθηκε εντοιχισμένο σε θεμέλια βυζαντινής περιόδου (εικ 17)

Βάθρο από λευκό ασβεστόλιθο σπασμένο στη δεξιά άνω γωνία στην άνω αρι-στερή και δεξιά πλευρά φέρει ταινία Άνω φέρει αποκεκρουμένο κυμάτιο Στην άνω επιφάνεια φέρει τόρμο τετράγωνης διατομής Στην πίσω πλευρά φέρει αναθύρωση

Ύψ 066μ πλ 046μ πάχ 044μ Ύψ γρ 003ndash004μ Το βάθρο αυτό του Βαλεντινιανού (ΜΘ 2337) που βρέθηκε στη Θήβα έχει τις

ίδιες ακριβώς διαστάσεις με βάθρο (ΜΘ 292) εικ 18 το οποίο φέρει αναγραφές προς τιμήν των αυτοκρατόρων Γαλιηνού (IThesp 444 253ndash268 μΧ) και Μαξιμιανού (IThesp 446 286ndash305) Τὸ βάθρο ΜΘ 292 έχει τις εξής διαστάσειςmiddot ύψ 066μ πλ 044μ πάχ 043μ ύψ γρ 0025ndash003μ

Οι διαστάσεις του είναι ίδιες με του βάθρου του Βαλεντινιανού Φέρει και αυτό ταινία στην άνω αριστερή και δεξιά πλευρά του και αναθύρωση στην πίσω πλευρά του Άνω σώζει τμήμα κυματίου Αξίζει να σημειωθεί ότι η επιγραφή προς τιμήν του Μαξιμιανού είναι χαραγμένη αναπόδα άρα ήδη την εποχή αυτή τα δύο τμήματα του βάθρου είχαν χωριστεί Το βάθρο αυτό βρέθηκε εντοιχισμένο στο υστερο-ρω-μαϊκό τείχος των Θεσπιών30 Βλέπουμε έτσι ότι το βάθρο του Βαλεντινιανού είναι μία ακόμη επιγραφή των Θεσπιών η οποία είχε μεταφερθεί κατά τους βυζαντι-

29 Μνεία της ευρέσεως βλ στο BCH 45(1921) Chronique des fouilles 515 ldquoAu museacutee est entreacutee provenant de la Cadmeacutee une nouvelle inscription (base) en lrsquohonneur de Valentinien (τὸνμέγιστονκαὶθειότατοναὔγουστονκαὶδεσπότηνἡμῶνἡπόλις)ˮ

30 A Plassart Fouilles de Thespies et de lrsquohieacuteron des muses de l᾽Heacutelicon Inscriptions Deacutedicaces de caractegravere religieux ou honorifique bornes de domaines sacreacutes BCH 50(1926)383ndash462 ειδικά 454 96

320

νούς χρόνους στη Θήβα31 Προκύπτει λοιπόν ότι το βάθρο που φέρει την επιγραφή αποτελούσε τμήμα ενός μεγαλύτερου μνημείου τα χαρακτηριστικά του οποίου θα μπορούσαν να μας οδηγήσουν στο να το χρονολογήσουμε κατά πάσα πιθανότητα στην ύστερη ελληνιστική περίοδο

Αξίζει να σημειωθεί ότι από τις Θεσπιές προέρχεται και άλλο βάθρο με τιμητική επιγραφή στον Βαλεντινιανό (ΜΘ 2064) Και αυτή η επιγραφή είναι χαραγμένη σε βάθρο της ελληνιστικής περιόδου το οποίο φέρει επιγραφές προς τιμήν ύστερων αυτοκρατόρων32

4 Ο P Roesch δημοσίευσε επίσης την επιγραφή REA 68(1966)73ndash74 11 (SEG 23 279) χωρίς αριθμό ευρετηρίου Πρόκειται για την επιγραφή ΜΘ 970 η οποία είχε βρεθεί στη Θήβα στα τέλη του 19ου αιώνος και σύμφωνα με το ευρετήριο του Μου-σείου laquoἐδωρήθη ὑπὸ τοῦ Θεοφ Μπότη ἐξαχθὲν ἐκ τοῦ ξενοδοχείου τουraquo Η επι-γραφή προέρχεται από τη Θήβα και δύσκολα θα μπορούσε να θεωρηθεί ψήφισμα του Κοινού των Βοιωτών καθως τα ψηφίσματα του Κοινού παρουσιάζονταν στο κέντρο του Κοινού την Ονχηστό και στα παμβοιωτικά ιερά Ιτώνιον και Αλαλκο-μένιον

5 Όπως είχα ήδη αναφέρει σε παλαιότερο άρθρο33 το θραύσμα του εδίκτου του Διοκλητιανού REA 68(1966)82ndash85 16 (SEG 23 282middot MΘ 2295) προέρχεται από τη Θίσβη

6 Ο λίθος ο οποίος φέρει τα ψηφίσματα προξενίας REA 68(1966)66ndash69 4ndash7 (SEG 23 289ndash291 ΜΘ 2269) προέρχεται από τη Μαμούρα (Αλαλκομενές) Πρόκει-ται λοιπόν ασφαλώς για ψηφίσματα προξενίας του Κοινού

31 Για τις άλλες επιγραφές Υ Kalliontzis Inscriptions drsquoeacutephegravebes agrave Thespies στο N Badoud (eacuted) Philologos Dionysios Meacutelanges offerts au Professeur Knoepfler Genegraveve 2011 315ndash341 ειδικά 322

32 Για το βάθρο βλ P Roesch IThesp 448ndash450 459 (Les Inscriptions de Thespies Lyon 20092)33 Γ Καλλιοντζής όπ π Ηόρος 17ndash21(2004ndash2009)375 5

321

REacuteSUMEacute

YANNIS KALLIONTZIS

Inscriptions beacuteotiennes drsquoeacutepoque impeacuteriale

Cet article est fondeacute en grande partie sur les enregistrements drsquoinscriptions dans lrsquoin-ventaire du Museacutee de Thegravebes et de Cheacuteroneacutee par lrsquoeacutephore de Beacuteotie lrsquoeacutepigraphiste N Pap-padakis qui a travailleacute au deacutebut du XXe s On publie deux miliaires de lrsquoeacutepoque de Trajan deacutecouverts par Pappadakis dans les villages drsquoYpsilantis et de Mavrogeia agrave proximiteacute de Kopaiumls et de Coroneacutee La premiegravere inscription porte eacutegalement une deacutedicace agrave Jovien la seconde une deacutedicace aux empereurs Valentinien Valens et Gratien ainsi qursquoune deacutedicace agrave Arcadius et agrave Honorius On publie en outre un fragment de base en lrsquohonneur de Sep-time Seacutevegravere provenant drsquoAkraiphia une base et une deacutedicace de Cheacuteroneacutee ainsi que quatre inscriptions funeacuteraires provenant de cette citeacute drsquoOrchomegravene de Coroneacutee et de Thespies Gracircce agrave lrsquoinventaire de Pappadakis on eacutetablit enfin lrsquoorigine veacuteritable de cinq inscriptions consideacutereacutees comme thespiennes par P Roesch

322

Εικ 1 Εικ 2

Εικ 3 Εικ 4

323

Εικ 5 Εικ 6

Εικ 8 Εικ 7

324

Εικ 9 Εικ 10

Εικ 11 Εικ 12

Εικ 13 Εικ 14

325

Εικ 15 Εικ 16

Εικ 17 Εικ 18

326

Εικ 19

318

9 ΜΧ 114 Ακέραια πλάκα απο φαιό μάρμαρο στην κάτω πλευρά της φέρει τέσσερις μετάλλινες λαβές (εικ 14)

Ο Παππαδάκις δεν σημειώνει προέλευση στο ευρετήριο του Μουσείου Χαιρώ-νειας Κατά πάσα πιθανότητα προέρχεται από την ίδια τη Χαιρώνεια

Ύψ 019μ πλ 138μ πάχ 042μΎψ γρ 0024ndash003μ

ΚυρίαχαῖρεἈγαθαμερίΚύριεχαῖρεἈθάνωνΚυρίαχαῖρεΧαροπὶσεμνοτάτη

Η ίδια επίκληση ΚύριεΚυρία αναγράφεται και στην επιγραφή Corinth VIII 1 136ΧαῖρεΚυρίαἀγαπωμένηΧαῖρεΚύριεἀγαπώμενεἈσπάζομαιἡμᾶςΚέρδωνὁἀδελφός Τον τρίτο στίχο της επιγραφής μνημονεύει ο Παππαδάκις26 Η πλάκα αυτή θα πρέπει να χρησιμοποιήθηκε σε δεύτερη χρήση ως κάλυμμα τάφου Από τη μορφή των γραμμάτων η επιγραφή θα μπορούσε να χρονολογηθεί στον 3ο αι μΧ αν και ο αμελής τρόπος χάραξης ευνοεί υστερότερη χρονολόγηση Ενδιαφέ-ρον είναι το γεγονός ότι παρά την ύστερη χρονολόγηση της επιγραφής τα ονόματα διατηρούν έναν βοιωτικό χαρακτήρα Η αρσενική μορφή του ονόματος Ἀγαθημε-ρίς Ἀγαθήμερος μαρτυρείται στις Θεσπιές και στη Θίσβη LGPN IIIB 2 το Ἀθάνων μαρτυρείται στο Ακραίφνιο και στην Κορώνεια LGPN IIIB 2 15 Η απάλειψη του τελικού σίγμα την οποία παρατηρούμε στα ονόματα Ἀγαθαμερί και Χαροπί είναι ένα συχνό φαινόμενο κατά την περίοδο αυτή27

Β Παρατηρήσεις στο σύνταγμα των επιγραφών των Θεσπιών (Inscriptions de Thespies) του P Roesch

Μερικές από τις επιγραφές τις οποίες περιέλαβε ο P Roesch στο σύνταγμα των επιγραφών των Θεσπιών στην πραγματικότητα προέρχονται από άλλες πόλεις της Βοιωτίας σύμφωνα με τις καταγραφές του Παπαδάκι στο ευρετήριο του Μουσείου Θηβών Η απόδοση από τον P Roesch των επιγραφών αυτών στις Θεσπιές οφείλεται στο γεγονός ότι ο δεύτερος τόμος του ευρετηρίου του Μουσείου Θηβών ήταν για δεκαετίες χαμένος Έχω ήδη επισημάνει σε παλαιότερο άρθρο ότι ορισμένες από αυτές τις επιγραφές δεν προέρχονται από τις Θεσπιές αλλά από άλλες βοιωτικές πόλεις28 Παρουσιάζω εδώ τον πλήρη κατάλογο

1 Το αποσπασματικό ψήφισμα IThesp 42 (εικ 15) προέρχεται από το Ακραίφ-

26 Ν Παππαδάκις Περὶ τὸ Χαρόπειον τῆς Κορωνείας ΑΔ 2(1916)256 σημ 127 Fr Gignac A Grammar of the Greek Papyri of the Roman and Byzantine Periods Milano 1976 125 28 Γ Καλλιοντζής όπ π Ηόρος 17ndash21(2004ndash2009)375 σημ 5

319

νιο Είχε καταγραφεί από τον Παππαδάκι υπ᾽ αρ 2291 ευρ Μουσείου Θηβών Σύμφωνα με την εγγραφή το θραύσμα προέρχεται όπως και το βάθρο του Σεπτι-μίου Σεβήρου (βλ παραπάνω τον αρ 4) από την αυλή Δ Νταμίκα Στην εγγραφή επίσης σημειώνεται laquoἀρχῆθεν λέγει ἐξ ἐκκλησίας τοῦ Ἁγ Γεωργίουraquo

2 Η ανάθεση στη Μεγάλη Μητέρα IThesp 286 (εικ 16) προέρχεται από την Κορώνεια και είχε καταγραφεί από τον Παππαδάκι υπ᾽ αρ 2334 ευρ Μουσείου Θηβών

3 Ο Roesch δημοσίευσε επίσης βάθρο προς τιμήν του Βαλεντινιανού (IThesp 452) το οποίο αποδίδει σωστά στις Θεσπιές αλλά αγνοεί ότι είχε ανευρεθεί κατά τις ανασκαφές του Παππαδάκι μπροστά από την εκκλησία του πολιούχου της Θήβας Αγίου Ιωάννη Καλοκτένη στην κεντρική πλατεία της Θήβας το 1921 Ο Παππα-δάκις το μετέφερε στο Μουσείο Θηβών και το κατέγραψε στο ευρετήριο του Μου-σείου (ΜΘ 2337)29 Σύμφωνα με την καταγραφή το βάθρο βρέθηκε εντοιχισμένο σε θεμέλια βυζαντινής περιόδου (εικ 17)

Βάθρο από λευκό ασβεστόλιθο σπασμένο στη δεξιά άνω γωνία στην άνω αρι-στερή και δεξιά πλευρά φέρει ταινία Άνω φέρει αποκεκρουμένο κυμάτιο Στην άνω επιφάνεια φέρει τόρμο τετράγωνης διατομής Στην πίσω πλευρά φέρει αναθύρωση

Ύψ 066μ πλ 046μ πάχ 044μ Ύψ γρ 003ndash004μ Το βάθρο αυτό του Βαλεντινιανού (ΜΘ 2337) που βρέθηκε στη Θήβα έχει τις

ίδιες ακριβώς διαστάσεις με βάθρο (ΜΘ 292) εικ 18 το οποίο φέρει αναγραφές προς τιμήν των αυτοκρατόρων Γαλιηνού (IThesp 444 253ndash268 μΧ) και Μαξιμιανού (IThesp 446 286ndash305) Τὸ βάθρο ΜΘ 292 έχει τις εξής διαστάσειςmiddot ύψ 066μ πλ 044μ πάχ 043μ ύψ γρ 0025ndash003μ

Οι διαστάσεις του είναι ίδιες με του βάθρου του Βαλεντινιανού Φέρει και αυτό ταινία στην άνω αριστερή και δεξιά πλευρά του και αναθύρωση στην πίσω πλευρά του Άνω σώζει τμήμα κυματίου Αξίζει να σημειωθεί ότι η επιγραφή προς τιμήν του Μαξιμιανού είναι χαραγμένη αναπόδα άρα ήδη την εποχή αυτή τα δύο τμήματα του βάθρου είχαν χωριστεί Το βάθρο αυτό βρέθηκε εντοιχισμένο στο υστερο-ρω-μαϊκό τείχος των Θεσπιών30 Βλέπουμε έτσι ότι το βάθρο του Βαλεντινιανού είναι μία ακόμη επιγραφή των Θεσπιών η οποία είχε μεταφερθεί κατά τους βυζαντι-

29 Μνεία της ευρέσεως βλ στο BCH 45(1921) Chronique des fouilles 515 ldquoAu museacutee est entreacutee provenant de la Cadmeacutee une nouvelle inscription (base) en lrsquohonneur de Valentinien (τὸνμέγιστονκαὶθειότατοναὔγουστονκαὶδεσπότηνἡμῶνἡπόλις)ˮ

30 A Plassart Fouilles de Thespies et de lrsquohieacuteron des muses de l᾽Heacutelicon Inscriptions Deacutedicaces de caractegravere religieux ou honorifique bornes de domaines sacreacutes BCH 50(1926)383ndash462 ειδικά 454 96

320

νούς χρόνους στη Θήβα31 Προκύπτει λοιπόν ότι το βάθρο που φέρει την επιγραφή αποτελούσε τμήμα ενός μεγαλύτερου μνημείου τα χαρακτηριστικά του οποίου θα μπορούσαν να μας οδηγήσουν στο να το χρονολογήσουμε κατά πάσα πιθανότητα στην ύστερη ελληνιστική περίοδο

Αξίζει να σημειωθεί ότι από τις Θεσπιές προέρχεται και άλλο βάθρο με τιμητική επιγραφή στον Βαλεντινιανό (ΜΘ 2064) Και αυτή η επιγραφή είναι χαραγμένη σε βάθρο της ελληνιστικής περιόδου το οποίο φέρει επιγραφές προς τιμήν ύστερων αυτοκρατόρων32

4 Ο P Roesch δημοσίευσε επίσης την επιγραφή REA 68(1966)73ndash74 11 (SEG 23 279) χωρίς αριθμό ευρετηρίου Πρόκειται για την επιγραφή ΜΘ 970 η οποία είχε βρεθεί στη Θήβα στα τέλη του 19ου αιώνος και σύμφωνα με το ευρετήριο του Μου-σείου laquoἐδωρήθη ὑπὸ τοῦ Θεοφ Μπότη ἐξαχθὲν ἐκ τοῦ ξενοδοχείου τουraquo Η επι-γραφή προέρχεται από τη Θήβα και δύσκολα θα μπορούσε να θεωρηθεί ψήφισμα του Κοινού των Βοιωτών καθως τα ψηφίσματα του Κοινού παρουσιάζονταν στο κέντρο του Κοινού την Ονχηστό και στα παμβοιωτικά ιερά Ιτώνιον και Αλαλκο-μένιον

5 Όπως είχα ήδη αναφέρει σε παλαιότερο άρθρο33 το θραύσμα του εδίκτου του Διοκλητιανού REA 68(1966)82ndash85 16 (SEG 23 282middot MΘ 2295) προέρχεται από τη Θίσβη

6 Ο λίθος ο οποίος φέρει τα ψηφίσματα προξενίας REA 68(1966)66ndash69 4ndash7 (SEG 23 289ndash291 ΜΘ 2269) προέρχεται από τη Μαμούρα (Αλαλκομενές) Πρόκει-ται λοιπόν ασφαλώς για ψηφίσματα προξενίας του Κοινού

31 Για τις άλλες επιγραφές Υ Kalliontzis Inscriptions drsquoeacutephegravebes agrave Thespies στο N Badoud (eacuted) Philologos Dionysios Meacutelanges offerts au Professeur Knoepfler Genegraveve 2011 315ndash341 ειδικά 322

32 Για το βάθρο βλ P Roesch IThesp 448ndash450 459 (Les Inscriptions de Thespies Lyon 20092)33 Γ Καλλιοντζής όπ π Ηόρος 17ndash21(2004ndash2009)375 5

321

REacuteSUMEacute

YANNIS KALLIONTZIS

Inscriptions beacuteotiennes drsquoeacutepoque impeacuteriale

Cet article est fondeacute en grande partie sur les enregistrements drsquoinscriptions dans lrsquoin-ventaire du Museacutee de Thegravebes et de Cheacuteroneacutee par lrsquoeacutephore de Beacuteotie lrsquoeacutepigraphiste N Pap-padakis qui a travailleacute au deacutebut du XXe s On publie deux miliaires de lrsquoeacutepoque de Trajan deacutecouverts par Pappadakis dans les villages drsquoYpsilantis et de Mavrogeia agrave proximiteacute de Kopaiumls et de Coroneacutee La premiegravere inscription porte eacutegalement une deacutedicace agrave Jovien la seconde une deacutedicace aux empereurs Valentinien Valens et Gratien ainsi qursquoune deacutedicace agrave Arcadius et agrave Honorius On publie en outre un fragment de base en lrsquohonneur de Sep-time Seacutevegravere provenant drsquoAkraiphia une base et une deacutedicace de Cheacuteroneacutee ainsi que quatre inscriptions funeacuteraires provenant de cette citeacute drsquoOrchomegravene de Coroneacutee et de Thespies Gracircce agrave lrsquoinventaire de Pappadakis on eacutetablit enfin lrsquoorigine veacuteritable de cinq inscriptions consideacutereacutees comme thespiennes par P Roesch

322

Εικ 1 Εικ 2

Εικ 3 Εικ 4

323

Εικ 5 Εικ 6

Εικ 8 Εικ 7

324

Εικ 9 Εικ 10

Εικ 11 Εικ 12

Εικ 13 Εικ 14

325

Εικ 15 Εικ 16

Εικ 17 Εικ 18

326

Εικ 19

319

νιο Είχε καταγραφεί από τον Παππαδάκι υπ᾽ αρ 2291 ευρ Μουσείου Θηβών Σύμφωνα με την εγγραφή το θραύσμα προέρχεται όπως και το βάθρο του Σεπτι-μίου Σεβήρου (βλ παραπάνω τον αρ 4) από την αυλή Δ Νταμίκα Στην εγγραφή επίσης σημειώνεται laquoἀρχῆθεν λέγει ἐξ ἐκκλησίας τοῦ Ἁγ Γεωργίουraquo

2 Η ανάθεση στη Μεγάλη Μητέρα IThesp 286 (εικ 16) προέρχεται από την Κορώνεια και είχε καταγραφεί από τον Παππαδάκι υπ᾽ αρ 2334 ευρ Μουσείου Θηβών

3 Ο Roesch δημοσίευσε επίσης βάθρο προς τιμήν του Βαλεντινιανού (IThesp 452) το οποίο αποδίδει σωστά στις Θεσπιές αλλά αγνοεί ότι είχε ανευρεθεί κατά τις ανασκαφές του Παππαδάκι μπροστά από την εκκλησία του πολιούχου της Θήβας Αγίου Ιωάννη Καλοκτένη στην κεντρική πλατεία της Θήβας το 1921 Ο Παππα-δάκις το μετέφερε στο Μουσείο Θηβών και το κατέγραψε στο ευρετήριο του Μου-σείου (ΜΘ 2337)29 Σύμφωνα με την καταγραφή το βάθρο βρέθηκε εντοιχισμένο σε θεμέλια βυζαντινής περιόδου (εικ 17)

Βάθρο από λευκό ασβεστόλιθο σπασμένο στη δεξιά άνω γωνία στην άνω αρι-στερή και δεξιά πλευρά φέρει ταινία Άνω φέρει αποκεκρουμένο κυμάτιο Στην άνω επιφάνεια φέρει τόρμο τετράγωνης διατομής Στην πίσω πλευρά φέρει αναθύρωση

Ύψ 066μ πλ 046μ πάχ 044μ Ύψ γρ 003ndash004μ Το βάθρο αυτό του Βαλεντινιανού (ΜΘ 2337) που βρέθηκε στη Θήβα έχει τις

ίδιες ακριβώς διαστάσεις με βάθρο (ΜΘ 292) εικ 18 το οποίο φέρει αναγραφές προς τιμήν των αυτοκρατόρων Γαλιηνού (IThesp 444 253ndash268 μΧ) και Μαξιμιανού (IThesp 446 286ndash305) Τὸ βάθρο ΜΘ 292 έχει τις εξής διαστάσειςmiddot ύψ 066μ πλ 044μ πάχ 043μ ύψ γρ 0025ndash003μ

Οι διαστάσεις του είναι ίδιες με του βάθρου του Βαλεντινιανού Φέρει και αυτό ταινία στην άνω αριστερή και δεξιά πλευρά του και αναθύρωση στην πίσω πλευρά του Άνω σώζει τμήμα κυματίου Αξίζει να σημειωθεί ότι η επιγραφή προς τιμήν του Μαξιμιανού είναι χαραγμένη αναπόδα άρα ήδη την εποχή αυτή τα δύο τμήματα του βάθρου είχαν χωριστεί Το βάθρο αυτό βρέθηκε εντοιχισμένο στο υστερο-ρω-μαϊκό τείχος των Θεσπιών30 Βλέπουμε έτσι ότι το βάθρο του Βαλεντινιανού είναι μία ακόμη επιγραφή των Θεσπιών η οποία είχε μεταφερθεί κατά τους βυζαντι-

29 Μνεία της ευρέσεως βλ στο BCH 45(1921) Chronique des fouilles 515 ldquoAu museacutee est entreacutee provenant de la Cadmeacutee une nouvelle inscription (base) en lrsquohonneur de Valentinien (τὸνμέγιστονκαὶθειότατοναὔγουστονκαὶδεσπότηνἡμῶνἡπόλις)ˮ

30 A Plassart Fouilles de Thespies et de lrsquohieacuteron des muses de l᾽Heacutelicon Inscriptions Deacutedicaces de caractegravere religieux ou honorifique bornes de domaines sacreacutes BCH 50(1926)383ndash462 ειδικά 454 96

320

νούς χρόνους στη Θήβα31 Προκύπτει λοιπόν ότι το βάθρο που φέρει την επιγραφή αποτελούσε τμήμα ενός μεγαλύτερου μνημείου τα χαρακτηριστικά του οποίου θα μπορούσαν να μας οδηγήσουν στο να το χρονολογήσουμε κατά πάσα πιθανότητα στην ύστερη ελληνιστική περίοδο

Αξίζει να σημειωθεί ότι από τις Θεσπιές προέρχεται και άλλο βάθρο με τιμητική επιγραφή στον Βαλεντινιανό (ΜΘ 2064) Και αυτή η επιγραφή είναι χαραγμένη σε βάθρο της ελληνιστικής περιόδου το οποίο φέρει επιγραφές προς τιμήν ύστερων αυτοκρατόρων32

4 Ο P Roesch δημοσίευσε επίσης την επιγραφή REA 68(1966)73ndash74 11 (SEG 23 279) χωρίς αριθμό ευρετηρίου Πρόκειται για την επιγραφή ΜΘ 970 η οποία είχε βρεθεί στη Θήβα στα τέλη του 19ου αιώνος και σύμφωνα με το ευρετήριο του Μου-σείου laquoἐδωρήθη ὑπὸ τοῦ Θεοφ Μπότη ἐξαχθὲν ἐκ τοῦ ξενοδοχείου τουraquo Η επι-γραφή προέρχεται από τη Θήβα και δύσκολα θα μπορούσε να θεωρηθεί ψήφισμα του Κοινού των Βοιωτών καθως τα ψηφίσματα του Κοινού παρουσιάζονταν στο κέντρο του Κοινού την Ονχηστό και στα παμβοιωτικά ιερά Ιτώνιον και Αλαλκο-μένιον

5 Όπως είχα ήδη αναφέρει σε παλαιότερο άρθρο33 το θραύσμα του εδίκτου του Διοκλητιανού REA 68(1966)82ndash85 16 (SEG 23 282middot MΘ 2295) προέρχεται από τη Θίσβη

6 Ο λίθος ο οποίος φέρει τα ψηφίσματα προξενίας REA 68(1966)66ndash69 4ndash7 (SEG 23 289ndash291 ΜΘ 2269) προέρχεται από τη Μαμούρα (Αλαλκομενές) Πρόκει-ται λοιπόν ασφαλώς για ψηφίσματα προξενίας του Κοινού

31 Για τις άλλες επιγραφές Υ Kalliontzis Inscriptions drsquoeacutephegravebes agrave Thespies στο N Badoud (eacuted) Philologos Dionysios Meacutelanges offerts au Professeur Knoepfler Genegraveve 2011 315ndash341 ειδικά 322

32 Για το βάθρο βλ P Roesch IThesp 448ndash450 459 (Les Inscriptions de Thespies Lyon 20092)33 Γ Καλλιοντζής όπ π Ηόρος 17ndash21(2004ndash2009)375 5

321

REacuteSUMEacute

YANNIS KALLIONTZIS

Inscriptions beacuteotiennes drsquoeacutepoque impeacuteriale

Cet article est fondeacute en grande partie sur les enregistrements drsquoinscriptions dans lrsquoin-ventaire du Museacutee de Thegravebes et de Cheacuteroneacutee par lrsquoeacutephore de Beacuteotie lrsquoeacutepigraphiste N Pap-padakis qui a travailleacute au deacutebut du XXe s On publie deux miliaires de lrsquoeacutepoque de Trajan deacutecouverts par Pappadakis dans les villages drsquoYpsilantis et de Mavrogeia agrave proximiteacute de Kopaiumls et de Coroneacutee La premiegravere inscription porte eacutegalement une deacutedicace agrave Jovien la seconde une deacutedicace aux empereurs Valentinien Valens et Gratien ainsi qursquoune deacutedicace agrave Arcadius et agrave Honorius On publie en outre un fragment de base en lrsquohonneur de Sep-time Seacutevegravere provenant drsquoAkraiphia une base et une deacutedicace de Cheacuteroneacutee ainsi que quatre inscriptions funeacuteraires provenant de cette citeacute drsquoOrchomegravene de Coroneacutee et de Thespies Gracircce agrave lrsquoinventaire de Pappadakis on eacutetablit enfin lrsquoorigine veacuteritable de cinq inscriptions consideacutereacutees comme thespiennes par P Roesch

322

Εικ 1 Εικ 2

Εικ 3 Εικ 4

323

Εικ 5 Εικ 6

Εικ 8 Εικ 7

324

Εικ 9 Εικ 10

Εικ 11 Εικ 12

Εικ 13 Εικ 14

325

Εικ 15 Εικ 16

Εικ 17 Εικ 18

326

Εικ 19

320

νούς χρόνους στη Θήβα31 Προκύπτει λοιπόν ότι το βάθρο που φέρει την επιγραφή αποτελούσε τμήμα ενός μεγαλύτερου μνημείου τα χαρακτηριστικά του οποίου θα μπορούσαν να μας οδηγήσουν στο να το χρονολογήσουμε κατά πάσα πιθανότητα στην ύστερη ελληνιστική περίοδο

Αξίζει να σημειωθεί ότι από τις Θεσπιές προέρχεται και άλλο βάθρο με τιμητική επιγραφή στον Βαλεντινιανό (ΜΘ 2064) Και αυτή η επιγραφή είναι χαραγμένη σε βάθρο της ελληνιστικής περιόδου το οποίο φέρει επιγραφές προς τιμήν ύστερων αυτοκρατόρων32

4 Ο P Roesch δημοσίευσε επίσης την επιγραφή REA 68(1966)73ndash74 11 (SEG 23 279) χωρίς αριθμό ευρετηρίου Πρόκειται για την επιγραφή ΜΘ 970 η οποία είχε βρεθεί στη Θήβα στα τέλη του 19ου αιώνος και σύμφωνα με το ευρετήριο του Μου-σείου laquoἐδωρήθη ὑπὸ τοῦ Θεοφ Μπότη ἐξαχθὲν ἐκ τοῦ ξενοδοχείου τουraquo Η επι-γραφή προέρχεται από τη Θήβα και δύσκολα θα μπορούσε να θεωρηθεί ψήφισμα του Κοινού των Βοιωτών καθως τα ψηφίσματα του Κοινού παρουσιάζονταν στο κέντρο του Κοινού την Ονχηστό και στα παμβοιωτικά ιερά Ιτώνιον και Αλαλκο-μένιον

5 Όπως είχα ήδη αναφέρει σε παλαιότερο άρθρο33 το θραύσμα του εδίκτου του Διοκλητιανού REA 68(1966)82ndash85 16 (SEG 23 282middot MΘ 2295) προέρχεται από τη Θίσβη

6 Ο λίθος ο οποίος φέρει τα ψηφίσματα προξενίας REA 68(1966)66ndash69 4ndash7 (SEG 23 289ndash291 ΜΘ 2269) προέρχεται από τη Μαμούρα (Αλαλκομενές) Πρόκει-ται λοιπόν ασφαλώς για ψηφίσματα προξενίας του Κοινού

31 Για τις άλλες επιγραφές Υ Kalliontzis Inscriptions drsquoeacutephegravebes agrave Thespies στο N Badoud (eacuted) Philologos Dionysios Meacutelanges offerts au Professeur Knoepfler Genegraveve 2011 315ndash341 ειδικά 322

32 Για το βάθρο βλ P Roesch IThesp 448ndash450 459 (Les Inscriptions de Thespies Lyon 20092)33 Γ Καλλιοντζής όπ π Ηόρος 17ndash21(2004ndash2009)375 5

321

REacuteSUMEacute

YANNIS KALLIONTZIS

Inscriptions beacuteotiennes drsquoeacutepoque impeacuteriale

Cet article est fondeacute en grande partie sur les enregistrements drsquoinscriptions dans lrsquoin-ventaire du Museacutee de Thegravebes et de Cheacuteroneacutee par lrsquoeacutephore de Beacuteotie lrsquoeacutepigraphiste N Pap-padakis qui a travailleacute au deacutebut du XXe s On publie deux miliaires de lrsquoeacutepoque de Trajan deacutecouverts par Pappadakis dans les villages drsquoYpsilantis et de Mavrogeia agrave proximiteacute de Kopaiumls et de Coroneacutee La premiegravere inscription porte eacutegalement une deacutedicace agrave Jovien la seconde une deacutedicace aux empereurs Valentinien Valens et Gratien ainsi qursquoune deacutedicace agrave Arcadius et agrave Honorius On publie en outre un fragment de base en lrsquohonneur de Sep-time Seacutevegravere provenant drsquoAkraiphia une base et une deacutedicace de Cheacuteroneacutee ainsi que quatre inscriptions funeacuteraires provenant de cette citeacute drsquoOrchomegravene de Coroneacutee et de Thespies Gracircce agrave lrsquoinventaire de Pappadakis on eacutetablit enfin lrsquoorigine veacuteritable de cinq inscriptions consideacutereacutees comme thespiennes par P Roesch

322

Εικ 1 Εικ 2

Εικ 3 Εικ 4

323

Εικ 5 Εικ 6

Εικ 8 Εικ 7

324

Εικ 9 Εικ 10

Εικ 11 Εικ 12

Εικ 13 Εικ 14

325

Εικ 15 Εικ 16

Εικ 17 Εικ 18

326

Εικ 19

321

REacuteSUMEacute

YANNIS KALLIONTZIS

Inscriptions beacuteotiennes drsquoeacutepoque impeacuteriale

Cet article est fondeacute en grande partie sur les enregistrements drsquoinscriptions dans lrsquoin-ventaire du Museacutee de Thegravebes et de Cheacuteroneacutee par lrsquoeacutephore de Beacuteotie lrsquoeacutepigraphiste N Pap-padakis qui a travailleacute au deacutebut du XXe s On publie deux miliaires de lrsquoeacutepoque de Trajan deacutecouverts par Pappadakis dans les villages drsquoYpsilantis et de Mavrogeia agrave proximiteacute de Kopaiumls et de Coroneacutee La premiegravere inscription porte eacutegalement une deacutedicace agrave Jovien la seconde une deacutedicace aux empereurs Valentinien Valens et Gratien ainsi qursquoune deacutedicace agrave Arcadius et agrave Honorius On publie en outre un fragment de base en lrsquohonneur de Sep-time Seacutevegravere provenant drsquoAkraiphia une base et une deacutedicace de Cheacuteroneacutee ainsi que quatre inscriptions funeacuteraires provenant de cette citeacute drsquoOrchomegravene de Coroneacutee et de Thespies Gracircce agrave lrsquoinventaire de Pappadakis on eacutetablit enfin lrsquoorigine veacuteritable de cinq inscriptions consideacutereacutees comme thespiennes par P Roesch

322

Εικ 1 Εικ 2

Εικ 3 Εικ 4

323

Εικ 5 Εικ 6

Εικ 8 Εικ 7

324

Εικ 9 Εικ 10

Εικ 11 Εικ 12

Εικ 13 Εικ 14

325

Εικ 15 Εικ 16

Εικ 17 Εικ 18

326

Εικ 19

322

Εικ 1 Εικ 2

Εικ 3 Εικ 4

323

Εικ 5 Εικ 6

Εικ 8 Εικ 7

324

Εικ 9 Εικ 10

Εικ 11 Εικ 12

Εικ 13 Εικ 14

325

Εικ 15 Εικ 16

Εικ 17 Εικ 18

326

Εικ 19

323

Εικ 5 Εικ 6

Εικ 8 Εικ 7

324

Εικ 9 Εικ 10

Εικ 11 Εικ 12

Εικ 13 Εικ 14

325

Εικ 15 Εικ 16

Εικ 17 Εικ 18

326

Εικ 19

324

Εικ 9 Εικ 10

Εικ 11 Εικ 12

Εικ 13 Εικ 14

325

Εικ 15 Εικ 16

Εικ 17 Εικ 18

326

Εικ 19

325

Εικ 15 Εικ 16

Εικ 17 Εικ 18

326

Εικ 19

326

Εικ 19