Cornelius Wambi Gulere

Omuzaanho mu Lusoga

ENKWEBUSEKEETEREZEMU KIBUGA

1

2

Lusoga Language Academic Board (LLAB)Plot 84 Ivukula RoadP.O. Box 116BusembatiaUganda

Email: lusogalangac@gmail.com

© The Author

First Published 2007

ISBN 9970-718-00-2EAN 9789970718009

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without prior permission of the copyright holder.

Ebifaananie bya ©Gulere

3

Omuzaanho NKWE MU KIBUGAGwavuunhulwa Cornelius Wambi Gulere, 2011Kuva mu lungeleeza kwiza mu LusogaGwaghandiikibwa Falasiko Imbuga, 1976

4

Omuzaanho ogwasookera ilala mu Lungeleeza gwazaanhibwa Titus Gathwe ku kizaanhiro kya Ighanga Kenya mu Namatu 1975 na bazaanhi nga ni bano:NDOGA Kitheka MutuiNnina Anne WanjuguJusper Sidede onyuloYere Martin OkeloAtema Mhlangabezi ka-vundlaMuseese Ayieko AdukeMuserikale Peter Leroi OderrovRegina Rosemary JommoWendo Dhus OhavaKABUTO Philip ChegeKabito J.T.N. KaregiMULIZI Paul osongoBoosi Mick NdishoTomJohn MwirichaAbakozi mu mbuga: Elijah Konga Mbandu, Ester Njiru, Albert Wandogo, Isaiah Shimuli, Anee Clara Wanjiru, AneeRama, Barret Odhiambo, Mary Adams

5

Abakologho mu muzaanho

NDOGA musaadha muzeeyiNnina mukaziweMayingo Mughendo mutabaneYere muselukale, oluvainhuma musibeMULIZI mukagwawe, oluvainhuma mulimiAskaari mukuumi wa basibeMosese omwegesa mu irambiro eyalekulira, buti musibeRegina mwanhina, era kindhe kya WendoKABUTO mukozi wa gavumentiKabito mukozi wa gavumentiBoosi mukelembeze wa KafiiraAbakuumi, abakozi mu lubiri na bantu

Ekiseera Buti

Ekifo Kafiira (nsi eyefuga mu Afirika)

6

Kikolwa Kisooka

Kibono Kisooka

Mu nkyonkyokyokyo. Eigombe elyeswire lyonka lyetooloilwa ensaga dha amawa amakalu esowaani ye ekiti etyaime ghagati ku magombe mu yo mulimu esente dhegendhege ntono dhiti. Amagombe bwe gaba mu kitangaala ekingi, kiidha kuboneka kiti olutanda luliku okuva eitale okutuuka eifo. Ebinhonhi, ebighuuka, ebikere ne ebindi byegaita mu kwemba. Engoma evuga, elekera, evuga kabili era yasilika. Eghala ku, amaloboozi ge ekisaadha gasinda. Buti okusinda kwidhula mu mpegho eno NDOGA bwa angira agobelelwa mukazi we Nnina einhuma we nga agegenga kasilise mpolampola batambula okusonga ya amagombe. Manguago olwembo luzilika ku nsaya aha munhwa gwa NDOGA. Ayenetera bwemeke, asilikiire mu kifo. Nnina alengeza embeli, me ya gwidubana okwesenda enhuma kigere ku kigere. NDOGA akyuka ya abona mukazi we nga yesenda einhuma.

NDOGA: Nnina, yemelera gho oli! Oli muzaire nabaki? Butiotya okulinga ku kibi kino ekikoleibwa ku magombe ga mutabane wo? Esaawa ni esaawa wadhugumira ne ennaku. Okumala ennaku wagegenga ku mubiri gwo oguteeneenia nga abo abaabona nga afa balomboodha ekyali gho. Buti anaadhugumira olwekibono kye ekinzenze kye ekibi ekyo? Idha, idha onhambe nte amawa mu kifo nga enkyo likaali kutuva mu ngalo.

NNINA: Ni iye ani eyandikaloghoiza nti bandi munooneiza ni mu magombe ge? Obwire bwonka obusemba yo, aye ni ibwoomukolo gugiire.

7

NDOGA: Buti kimanhiika nti omusaadha mu mikizo omwana wange mwe yafiira mulamu mu ife ni buti. Buno budhulizi obumala. Kye twasuula nga olubalaato buti kitandiise okuvaamu amakulu amabi amazibu.

NNINA: Aye Mayingo yali gha nga bakola kino? Twamusaba okusigala okuuma,ti niikyo? Yali gha nga abatemo balondoola mwaninha okughula emagombe? Baamutuuka ku?

NDOGA: Idha, webonereku. Wunhiza Nnina, wunhiza.Ekiwunhakya potolooli ti kukwiliza mu nhindo? Bona, ti yabaire musisi wa buliidho eyakoze olutanda luno. Guno mulimo gwa wa kika mukekisi, oyo aloghooza ati na amaani okulwanisa abo abaamwegesa okugema eifumo. Webaze Katonda ti baamutuuseeku.

NNINA: Katonda agulumizibwe. Aye... aye Mayingo aligha? Ti tegeera lwaki ti yalenkaine kuyambibwa bwe yababona nga bakola kino ku bisigaliire bya mwaninha!

NDOGA: Welabiire obulwaire bwo omulenzi. Twabaire twidhituti ayinza okusigala ghano obwire bwonabwona. Ne ekindi, amaadhi agadhagaidhe obwiire, bateekwa okuba bageziizaku okukikola nga yeigaime. Bwe yaize, yabakanzebaagya.

NNINA: Mayingo ali bulungi gha aali. NNINA: Iye ne eisuubi lyaife yenka. Singa bamukosa, ndidha kwetuga era ntegho ekikolimo ku kika kyonakyoona.NDOGA: Isuubi? Neeghunia nti oyogera ku isuubi. Nnina, twaziika eisuubi lyaife olunaku olwo Aizika lwe yakubwa

8

amasasi ge mundu. Idha, tutamala biseera bindi mpa ku itaka.

NNINA: Aye kiki kye...?NDOGA: Mpa eitaka, oghuliire, itaka. Tuli no okwidhuza olutanda luno era tughembelelengaku ekibi ekili mu ife. Omukolo guli ni okugya mu maiso nga bwe gwategekeibwa. Tiyenda mizimu/myoyo gya abafu okululunkana no obusungu olwomukolo ogutakoleibwa.

NNINA: Kiba kikyamu ife okutyama ku kibi kino. Titusobola kusinga batusooka. Tukole ekitusuubirwamu. Tugheereze ekigambo ye owomuluka/ow'eigolooza ni...

NDOGA: Oweigolooza! Naani oweigolooza? Empube telya mu kibya na puusi.

NNINA: Keeleele ya akuba ni kye ntya.

NDOGA: Oweigolooza! Na aani oweigolooza? Weelabiire amangu ago olugambo olubitagana olufuuse oti mazima geene! Nnina, olukuba olukalu bwe luyuza eigulu mu maisogaife, twelabira kibuyaga waidho? Abakazi!! Abakazi ti bali loghooza okusingagho ku bitanda kwe beekweka obwire. Oweigolooza! Tiyava mu nda ndala eyazaala Kyagaga?

NNINA: Ghazira kye tukola kinaiza Aizika. Oidhi buguminkiriza ki bwe tubiseemu okulindilira olunaku luno. Okulinda muuku tikiidha kukosa, aye bwe tukweka amazima, ntya ghaidha kubaagho ekigootaana/ekigodobana.

9

NDOGA: Omukolo gwidha kugya mu maiso nga bwe gwategekeibwa. Tuyenda gulwisibwegho. Eigulu lye ebirerireri buli kiseera tiligwa maadhi.

NNINA: Aye singa singa bali no okutegeera ekyabairegho baidha kuweeweeta nga bakoba twaziimwire obughangwa. Baidha kweghala/kwesamba omukolo gwo okumwa mutabani wange. Bambi NDOGA, tuloope ensonga eeno.

NDOGA: Obughagwa bukolokota okuyugha omusaayi gw’ owekika. Nnina onansomesa/onandhegeresa ki ku bughagwa gya ondetere eitaka. (Nnina afuluma. NDOGA alonda esenteokuva mu kibya). Nnhinhogovu, nhhinhogovu sente. Dhegedhege dha siliva isatu ennhinhogovu. Muzira kisuusu, muzira bulamu. Ngeli ki eye ngeli okusanhusa abafu. Aizika mwana wange. Toikiliza kukulimbalimba na sente. Bwe waidha mu nsi eeno okunoonia okufa kwo, wayagaana sente ghano. Tobaikiliza kukukema. Banoonelezeokutuuka ku nkomelelo ekaagha. Banoneleze ghaigulu ku nsozi ni ghansi mu biiko (ya aba(ko)logho). Kiki ekili mu sente ekisinga ku obulamu okuba ekyomughendo? Bwa muganda gwa nnusu dha gula. Abantu bakoba bati baali ghobangi, bonaboona nga bakumba mu ngeli ne endala. Mangu ago, okubwatula amasasi kwabalukagho. Abantu baagulukiramu buli luuyi/ndiira, aye omubili gwa mutabani wange gwonka no ogwagangalima gwagalamira ghagati mu luguudo. Masasi aana gonka na agayokyebwa olunaku olwo. Aizika yali ne ebighundu bya amasasi aana mu kifuba kye. Wiiki ibiri nga tumaze okumuziika, muganda wo oweigolooza yagobwa okuva ku mulimo gwe. Olugambo lukoba luti

10

oluvainhuma yakoba ati yakiikola mu kwetaasa. (Enseko empagaavu einhuma we ekizaanhiro). Ago na amaloboozi ga mwaninha nkanhi muganda wa oyo asiliikiliire. Nitabaali abaana baife bonka. Bwe yaghulira ebyokufa kwa muganda we, Mayingo tiyaira yo kuba bwe yali kabili. Yafuuka mulalufu ku lumbe, okwemba enhembo dho okwesasuza, me baidha baamutwala. Baakoba bati wa kabendhe ku bantu abende be eidembe nga ali no okughozebwa. Bwe baamwiza oluvainhuma lwe emyezi esatu, yali takaali mutabani gwe twidhi. (okuseka okwokubili, omulundi mulala kuli kumpi okusingaku ghale. NDOGA yekweeka einhuma we ekisiko nga Mayingo angira, ali kuseka. Avaire eigandhuula eimyufu. Ayemelera mangungu, alefulira amagombe me yakyukira abakologho mu kizaanhiro.

MAYINGO: Abantu bakoba bati ndi mulalu. Maama wange mwene aloghooza ati tili mu mbeera eloghooza. Lata wangeandheta mulalufu. Aye ekyo (asindika ku magombe) ekyo bwe naakibalaga kiidha kulaga ndi no okutegeera ghano (asonka ku mutwe gwe). Ekili ghano kya maani; kyo ova Regiina yandhikiriza nga muganzi we. Kyo ova ndidhi endhaghulo ghagati gha Musana, Mayengo/Nabamba ni Mayingo/Mayengo. Eeh, kiloghoozeku! Iwe ni nze titubonangaku Mayengo okutoolaku...? Okutoolaku ku lupapulo. Mayengo! -- Aziragho isebo. Mayingo! --Ndighoisebo. Mazima/Mayungo/Mutumwa! -- Aziragho isebo. Iyi nkifunie. Mayengo ni Mayungo na abalala era bali bulala.Ti bali waire ghano oba ghale, mbe. Eyo nsonga etesebwaku, nsonga ya bwongo. Ekyo kye ndi, Mayingo Mughendo, omuswifu. kumpi Mukenkufu wa Nfaano ku Irambiro lya Kafiira. (Ekinhonhi kiyemba). Nhenda

11

ekinhonhi ekyo olwobugumu bwa kyo. Kyaidha mu kifo ekikyaamu aye kyalema na kufaayo kukisirikaku. Okwidha ku mukolo guno kusobya kutuufu okutoolaku abenganda abali kumwandho nga nze (akumba bwa kaadha kugha ku igombe). Aizika! Aizika! Bambi iira era ompagireku. Idhaonhambe ndekeze inhaife ni lata obutakairigha. Twidha kubenda. Twidha kwenda buli muntu aligho. Okiidhi? Twikiriiza no obugabi bwe ebinhonhi. Twenda enhembo, enhembo dhe entalo... Aizika! Aizika... Iyii, okyereye inho. (Atandika okwekoza nga omwayi we ente ya asinga kwenda). Mwaninha oba ti mwaninha ogya kwegaita mu kafubo, lwa mpaka. Tugya kwizaagho embeera yo obuntubulamu obwekitiisa, kituufu? Musaadha, Zuuka, Situka! Kale kituufu; oli kwegugunga mu igombe lyo era ogya kukisasulira. Oli gya kukubwa sabaawa, era omulindiguno kigya kuba mu lwaatu. (alonda obuti bubili, yabugema oti se baasitoola ibili, ndala mu buli mukono).Sabaawa, mwetegeke! Pima! ….. Ndala, ibiri, isatu, ibiri, ndala yokya omuliro! Tutututututututu! Sabaawa, legeya! Eee, saagenti, lwaki oli kuboneka munakughavu eee! Iye mugandawo oba kintukiki? Tofa yo tofa yo obaireoli kugheereza nsi yo omusaayi, kituufu? (Nnina angira ne eitaka).NNINA: Mayingo, wali gha?MAYINGO: Okughereza ensi.NNINA: Nga oyinza otya okulekulira muganda wo!MAYINGO: Kyali kilagiro. NNINA: Kilagiro ki? Toolaku ekintu ekyo era ogye oteeku ekintu ekituukaana. Abandi bali kumpi kutuuka ghano. MAYINGO: Regiina ali na abo?NNINA: Katyo.

12

MAYINGO: Muganzi Namba ndala; ali yandibaire aidha. NNINA: Ali ghala inho mu kibuga. Lata wo ali gha?NDOGA: (Aweweeta inhoku) Tomusibiragho. Muleke agye. MAYINGO: Tasobola kugya; mufu.NNINA: Mutabani, bambi gya oteeku eisaati eiyondho.MAYINGO: Eisaati eiyondho? Mbe. Ti luvainhuna lwa butemo. NNINA: Tunaakolaki buti? Obulwaire bwira bumukunkunhiramu. Mayingo, oidhi olwaleero lunaku ki?NDOGA: Tomwidhukiza MAYINGO: Idha mwene webonereku. (Asonka ku lutanda). Obona omwiga guno, amaadhi gano gonagoona? Namusuula omwo. Tonkobera oti yeghuze yagya, kuba tiyakikoze. Yalimufu bwe namusuulamu omwo. NNINA: Aloghooza nti akwiise. Bambi kolagho kyonakyona nga akaali kwonoona mukolo. NDOGA: Nkukobye okughemba ku mumhwa ogwo!MAYINGO: Kale kituufu, ndidha kughembaku. Ghazira ayenda kumanha ati ndi mutemo. (asuula emiti eele). Kasita, kyali kisagambu kinene. Buti ndidhi bwe baghulira nga bakikoze. Ngye neenenia nti nakikola? NNINA: Iyi mutabani, gya ovaale eisaati eiyondho me maleasobole okwenenia. MAYINGO: Ologhooza baidha kunkosa bwe nnayogera mu lwekobano? NNINA: Mbe, tibaidha. Gya bwa bugye oteeku eisaati lyo okusooka MAYINGO: Banamuta mu isanduuko lya gavumenti, ologhooza?NNINA: Katonda omulungi! Tunaakola tutya?

13

MAYINGO: Ndidha kugya mpagire eisanduuku lya gavumenti ne emigemero emingi kibe nti buli muntu ayambaokumwisa mu igombe. (Amegerera, amwenha, ayementera kubutereevu, akuba saluti, me yaafuluma, ngeli ya kinamagye)NNINA: Tiyebisangaku ati. NDOGA: Amaiso ge gabaire gaidwire ndoolo.NNINA: Lwaki yaloghooziiza ati yabaire akwiise?NDOGA: Muganda we ye yabaire aloghooziiza ati ye yali aise. Mmuboine nga ayogera na amagombe otise Aizika atyaime kungulu kwene okwo. Kibaire kyangeli era nga kitiisa. NNINA: Kansuubire nti anaaba mwikaikamu ku mukolo. Tunaakola tutya singa atabuka? Titusobola kumwigalira kumukolo gwa muganda we, tusobola?NDOGA: Kifiini kye. Baamwigalira ku kuziika. NNINA: Idha, tute olunaku luno mu mikono gya Katonda. Abagoma bali kumpi kutuuka. (Bafukamira embeli wa amagombe era bayemba)

Bwe tutambula ni Katonda Mu musana gwe engira ye Mukisa ki gwa ayandha ku ngira yaife Bwe tukola ebilungi bye Aba niife era Ku abo abesiga na baikiriza

Wesige era oikirize Kuba ezira ngira yindi Okuba omulamu mu YeesuAye kwesiga na kwikiriza.

14

NNINA: (Asaba) Lata, Kibumba wa buli kintu ekyekulula nebiguluka, tukaliire ebibono, aye tuta olunaku luno mu mikono gyo. Tukusaba kino nga tubita mu Yesu Kulisito Omununuzi waife, Amiina. (Yere, ni MULIZI bangira, MULIZI agemye enthupa ya omwenge, ya ali kunhwaku buli kaseera)YERE: Abakaire, mumala ebiseera byaimwe. Tegya kubaayo mukolo.NDOGA: Ye ife ni yo oli kwogera?MULIZI: Ezira mukolo! Ekyo ekisembo. NDOGA: Omukolo gwo okumwa ti kyamwana kuzanhiraku. MULIZI: Naani ye oyeta mwana eeeh? Yere, mukobele. Mukobele kye nkola na abasaadha abakaire abempwitu.YERE: Omukolo gusaliibwamu olwobulungi bwe emilaala. NDOGA: Olwobulungi bwe emilaala? Emilaala gya ani? MULIZI: Tituyenda mbe kabili musaayi kuyugha musaayi kabili. Tuboine ekimala. Kayi naani ye muli kwenda okwizaaku okutemula?NDOGA: Kutemula? Nze? Muvubuka, ozira kya kukozesa biseera byo nti oidha kusuula buzito bwo ku magombe ga mufu azira nsonga? Ate iwe omuvubuka, kino ne ekiseera ekyokuseka?YERE: Tuli ku mulimo. Tughereza nsi. MULIZI: Bailiremu, Yere, ilamu. Bakobere lino eigombe tilikaali lyaibwe. NNINA: Mwatwala ekyaife kyonakyoona, aye timwadha ne igombe kulitutoolaku. Singa timugya buti ndidha kweyambula era mbalage amagumba amakunhe amaavu ge mundekeire. Mwenda kutulughala na bukunha bwa muke wa dhaadha waimwe?

15

YERE: Mbe, titusaba kutulughala. Obona, ono munange tava kuno. Taidhi ngeli dhaife.NDOGA: Kale ni yandisiliike mu kifo kyo okukulungula emitima gyaife emilundi ne emilundi. MULIZI: Omutiitiizi omukulu. Lwaki tomuleka agye mu maisona kyo. Mibili emeka amakidu gye mboine aye nkaali ndi MULIZI na amaiso gange abili, gabona bukalamu? Bona, nzira gaalubindi dha bilawuli. NDOGA: Twelabire nti yazaalibwa naku. Muvubuka, enkula yo omutwe gwo waire ne ekintu ekyo nga kili ku nkula mmanhifu. Nkobera, toli mutabane wa Kaleka?YERE: Ndi. NDOGA: Kaleni mpuliliza. Leta wo ni nze twagabana kambe na akalala mu kusalamulwa. Muzimu ki ogukuleetera okunninga mu maiso? YERE: Tikulinga mu maiso. Ndidhi obusungu obuli mu mutima gwo. MULIZI: Omutiitiizi omunene. Yere, iwe omukazi! (Bamweghunhinkiriraku katono.)YERE: Muzeeyi, singa naali no obuyinza, nandikwikiriza wagya mu maiso. Nandi etabye ni mu mukolo. Aizika namumanha bukalamu inho. NDOGA: Oidhi oti ni bwe tuli kwemelera ghano, omugwira ataamumanhaku waire asula mu ituudha olwa iye? MULIZI: Ekyo ti kikulu. Yagya aghakania amateeka ne ebilagiro. Tukobere mayaka oba mutele muve ghano. Muli basalinkiliza. NDOGA: Ebigambo ebiziramu ne ebiidha okukugangalimya. Ogwaine ofe nga Aizika bwe yafa. MULIZI: Hee, Yere, wakighulira ekyo? Iwe mukobele nze ndimusaadha na bikolwa, ti bigambo. Gya mu maiso koba...

16

YERE: Silika! Ghemba ku! (kasiliikiliira, me MULIZI yakwanhula mpolampola) Muzeeyi, kola nga bwe nkukobye, akaseera kano. Nekisinga obulungi. Bona, kino ni ekilagilo ekiliku omukono. NNINA: Totulaga mabaluwa nga oidhi bukalamu kye wakola ku maiso gaife. Otutulughaiza, watuleka mu ndikiiza, atekabili oti se ekyo ti kimala, otulaga mabaluwa. Bona muvubuka, agho amaiso gaife ghe gali – ghansi gha emmungo eyo. MULIZI: Abantu bo baidhuvu ba obudoto. Mu kifo kyo okugyaokubona ole owundi bwa ali, baidha ghano era kwesiba na mufu. NDOGA: Owundi ali ghaku?MULIZI: Obona buti, ali buti kwebuguusa. Kye benda kyonkano omukolo ogwo musaayi. NDOGA: Mutabane wa Kaleka, kiki kya ali kwogelaku. Kwebuguusa ki kwategeeza?YERE: Ayogera ku MayingoNDOGA: Kiki ku Mayingo?YERE: Tikiikiriza. Tikiikiriza nti oli mu kizikiiza.NNINA: Mayingo akoze ki?YERE: Waali omuboineku okuva obwire obwabise?NNINA: Iyi, abaire ni ghano enkyo lino. Twamukobye okukuuma amagombe obwire buno, aye bwe tutuuse ku nkyo, abaire aziragho; me oluvanhuma lwa akaseera katono yaidha. Obona kye baakoze nga aziragho! (Yere alambuula eigombe).YERE: Katonda wange, tikiikiriza. MULIZI: Kiki ebibaire gho. Abakuumi balya omulambo? (aseka inho)YERE: Baaku musaale kya lulala omuzigu iwe.

17

MULIZI: Ndi musirukale mutendeke mu butendeke. YERE: Tyaikiliiza olugambo. Kilungi nti mufu.NDOGA: Aani?YERE: Kyagaga.NNINA: Muganda wa owengolooza?YERE: Iyi (asirikamu). Mayingo ya mwiise. NDOGA/Nnina: Mayingo?YERE: Iyi, obwire obubise. NNINA: Kano katego!YERE: Ti katego. Abantu baamuboine nga akululira omulambo mu mwiga, era bwe baghereiza tiimu enoonhereza,bwene bagwagaine omulambo. NNINA: Kano katego!YERE: Ni iye mwene ye nhenhiiza. NDOGA: Ye nhenhiiza? Li?YERE: Edaakika ntono nga bakaali kutusindika ghano. Aidye nga avaire eisaati iyeru ye nhenhia. Ye kuba ekifuba mu maiso ga abantu bonaboona bwa akoba ati yakikoze. Okusooka abantu baalumuka okuva ye ali, oti se mulwaire wa ndwaire nkambwe egemalagho. Oluvainhuma lwa akaseera katono, baalonze amabaale baatandiika okumukonhoogelera. Ekibungiro kyonakyoona nga kili kukasuka mabaale. Bwe yagwire ghansi, abantu baataku embilo, nga baloghooza bati afiire. NDOGA: Ekikoba tafiire?YERE: Mbe. NDOGA: Aligha buti?MULIZI: Abatemo bonaboona abatono bayolwa/bagemwa.YERE: Bamutoiregho era baatukoba okwidha okukuuma eigombe.

18

NNINA: Yonayoona ebaire nsobi yange. Mmusindiike ye bali. Mmumatiiza nti tibaidha kumukosa. Singa mmanhie lwekobano ki lwe yayenze okwogereramu. MULIZI: Obona. Nkoba nti ni bano boona batemo. NDOGA: Mayingo bwa aba aise Kyagaga, nini ti mulalu. Tuzira bwa liina lya bulwaire bwe. Aye ennaku dhikyuse. Mutabane wa Kaleka, nzira kintu kindi kya kukugha. (amugha baibuli yo mu nsagho). Twala kino. Katonda akwigule amaiso ku kubonaabona kwa abantu bo. Nnina, amaziga ga bato, ensulo dhaife nkalu. Idha, tuve gho tugye. (NDOGA ni Nnina bagya). YERE: (oluvainhuma lwa akasiliikiliro). Ontamye. Ndidhioli no oluganda ku Boosi aye era ontamye. Oyinza otya okwogera otyo ye abantu abo bombi abaghafu?MULIZI: Oyenda nze mbembereku, eee? Mwoyo gwa nkoko, ekyokyo oli. Olwisi neebuuza lwaki oli ne kintu ekyo ghagatigha magulu go. YERE: Kyitwala mugwira amzima okuva yo kungulu. Omugwira mu kika, nga iwe. Omusaadha oyo akali mu ifuudha na buti. MULIZI, singa okali ni akatundu akasinga butono ko mutima gwo ogwo buntu, twikiriza abantu bano okugya mu maiso no omukolo. MULIZI: Ekiki!?YERE: Boosi taidha kukimanha. Ezira ali na kutegeera. MULIZI: Obulamu bwange obwomu maiso bwesigaima ku kino. Singa nkuma amateeka ne bilagiro, omulimi omunene kye nfuuka bwe naghumula. Boosi ansuubiza nze ekyo era oidhi. Ndi liiso lye na ikutu lye ghano. Nkoba mbe omukolo. YERE: Omukolo guli kugya mu maiso.

19

MULIZI: Nze tombaliramu. Tiyenda kufiirwa isamba elyo. Boosi yasuubiza yiika nhingi dha isamba ne ente maleeto.Ti yenda kukifiilwa kulwa mukolo mudologe. YERE: Nze nhingiliire mu maiso go omukaire era naabona mu obuzibu bwa ife okweyeta abatyamye ba Kafiira. Tuli no okubaikiriza waire nga kimenha amateeka... ndi mukakafu tighaidha kuba buzibu/bulabe waire. Kasita iwe ni nze twidha kuba tuligho bulindaala. MULIZI: Omulimo guba mulimo era tuli kumulimo buti. Tuli no okukola ekitusuubirwa ife. YERE: Nibwekiba kitegeeza okwita owomukwano?MULIZI: Bano obeeta ba mukwano?YERE: Kale nkoze nsobi. Nakuleka wakabitaku. Nakughonia. MULIZI: Ani, nze ye waghonia? Otya? Li?YERE: Bwe waleka Musitaafa ni yeiba, nabwikulaku omunhwa gwange? Lwaki tituleeka bantu bano bomb ni bakola mukolo guziraku buzibu ku mufu waibwe mu mwoyo noomulala ogwo?MULIZI: Ensonga ya Musitafa yandhaghulo. Ezira yenayeena ayinza manha ati yasala ensalo. YERE: Ona nnhamba?MULIZI: Mbe. Ti kino. Kya kabi na inho. YERE: Kaleni nd’ha kukikola zenka. Ndidha kugya mu kyalo nnange nti omukolo guligho. MULIZI: Osaaga. Onsubira okisirika ku?YERE: Mbe tisuubira, aye ndidha kugya mu maiso. Bano bantu bange. Ezira kisobyo kye bakoze. Bona eigombe. Kino kiraga kiti mutabani waibwe baamutemula. Omusaadha yayenze okweghonia omuzimu nga oyokya omulambo. MULIZI: Okaikirikiza mu mizimu?

20

YERE: (ava mu mbeera). Ta enthupa eyo ghansi era ompulilise. Omulenzi oyo yafiira nkulankulana ya Kafiira. Bamukinda nga embuzi era bamusadaakira emilaalano okuvangana okuziragho. Bwene agwanira omukolo guno. MULIZI: Omufele yali no okumanha okusinga ati okusungiliza bafele baine mu kwediima. Bandi baire bali no okuba okugiira ku ngira entuufu.YERE: Oidhi ki ku magira amatuufu? MULIZI: Kino, nti waire oba obasomesa abasinga ku irambiro lya Kafiira bava ndha, ekyo ti kimugemaku. Yagya yo kwega, ti kukolokota nkola yatandiiku kintu waire. YERE: Okiidhi oti baakola bukole nga bafuuyi mu muzaanho ghagati gha enduyi dhaife? Lwali lutalo lweleele mwe twali twelwanisa beene na beene. MULIZI: Ani akoba atyo? Ani akoba twelwanisa buli mulala ni ife beene? Badooka omwiga, baagya ku luuyi lule me beeyeta abaasoma bakakensa. Baagheeleza ebivumo ku kilago kyo obukuumi bwe ensi yaife. Mpiiya nnhingi ne ebiseera bigya kwonooneka okuleeta embeera mu nteeko. Baali baiza nkulankulana inhuma, ti ba nkulankulana. YERE: Ndoba okufukaamilira ebigambo bye enkulakulana eyolubalaato. MULIZI: Kale ni fuuka omwega buti. (Alinga ku Yere, agya ku igombe, akaduulaku enkuusi me yagileka ya gwira ghagati mu ngalo dhe). Enfuufu mu nfuufu, eivu mu...YERE: Oyinza okughembaku iwe ensolo ezira mwoyo!MULIZI: Nsolo? Ekyo okitoire gha?YERE: Nva mu maiso gange! (amusonkamu basitoola)MULIZI: (emikoino ghaigulu). Kalekituufu, ndi munakughavu. Amazima mbaire tikiidhi kinakukosa.

21

YERE: Nva mu maiso gange buti! (MULIZI atandiika okutambula okuvagho. Yere akuba amasasi nga MULIZI bwe yeghoma okuva ku kizaanhiro). MULIZI: Eee iwe, ologhooza oli ku kola ki? Oidha kukisasulira. YERE: Gya wekube omunhwa gwo gho onasobolera. (Yere agya ku igombe, atoola ekinusu okuva mu nsagho ye yakisuula mu kibya. Afukamira ghansi era yavuunama ku igombe mu kusenga. Amataala gakendeera mpolampola. )

22

Kibono kya kubiri

Akadukulu kalimu ebintu bya akadukulu nga buliidho: kalobo, mukeeka, bulangiti ni ebindi. Mu nsonda eyindi, Museese atyamire ni omugongo agukubye abakolegho. Manguku owigyi lwigulwa era Yere asindikibwa mu. Agwa kumpi inho ni Museese, aye iye tanhega.

YERE: Mukagwa, lwaki...

MUSIRUKALE: Olundi lwe onadheta mukagwa, oidha Kafiira liinho. Kiki ekindetera okuloghooza nti ndi musaadha mulungi okukusinga! Ologhooza mbagho lwakwilamu bibuzo bya kisilu nga ebyo? Oli munda, ndi kuluya buti ekyo bwekiba tikikola gho makulu ye iwe, ekintu ekindi kiidha.

YERE: Ebintu bingyi inho tibikola makuu ye nze, iwe ngamwe oli.

MUSIRUKALE: Katonda awange, kino ni ekifo ekikyamu ekya iwe. Ekifo kya abalalu kili milyango esatu okuva mu lukuubo.

YERE: Otegeeza mulyango esatu embeli mu lukuubo?

MUSIRUKALE: Ekyo kiidha kukusuula mu buzibu obusinga agho. Emilyango esatu embali mu lukuubo ni yafeesi ya omukulu wa ekitongole/ekyalo kino.

YERE: Ali mu obaazilamu?

23

MUSIRUKALE: Ali mu era taidha kuba wa mugaiso inho aye oli bwe ntandiika okukwegereza.

YERE: Kyakwidhiraku kiti ku lunya kwa eitundha lino. Kwandiba munda mwa eli ndi?

MUSIRUKALE: (alingalinga okwetegereza abe mukakafu ati ezira nsobi ekoleibwa). Bona, abantu tibabuuza bintu ghano. Oyongera kufuula bulamu bwo okuba obuteebeereka.

YERE: Ndidhi, aye oidhi obukaaniavu?

MUSIRUKALE: Mbaire ni iwe ekimala ni obukaaniavu bwo.

YERE: Bukugu mu kwevumbika embeera eligho.

MUSIRUKALE: Omala ebiseera byo. Buti mbona lwaki wagezaku okwefuula omughanzi wa obwenkania, okwelokompa/okwelumika ebigambo omuzira makulu.

YERE: Obumanhirivu bwange mu ntangamu eno ebise endeteire okwogera. Kili ekindi muzuukufu/mulokole. Tibangaku muvumu mu bulamu bwange nga buti.

MUSIRUKALE: Kye ova ekisinga kukwesonigha ghano ndi kumala biseera okwogera ni iwe mu kifo kya okuyambaabandi okwidhuza empapulo dha okukwidhabulula.

YERE: Kwidhabululwa? Oluvanhuma lwa nnaku ibili dhonka?

24

MUSIRUKALE: Iyi, oidha ku kyetaago. Ni egheli yonka okuva muno, aghazira ekyo toidha kwikirizibwa kwetaba nabandi mu idembe. Obona, tuli ni ebyenoonereza ebili bulimu byalo. Okugezesa okuli mu bifo ebinoonekezamu kilaga nti okwidhabululwa kwa mughendo ye bona bona abanbita muno. Oli ni okuba musiimu nti ni wankubaire okughayo okulumya ensi omutwe, tugha obulamu bwo obwomumaiso akaloghoozo.

YERE: Ndi bwene musangavu buti nga bwenelidi ekinnindiliire. Nali tiidhi mutwale omutawaana ogwaga agho.

MUSIRUKALE: Abakukufu bali ni okuweetebwa okugha amakuluku byavumu. Tibyali kika oti ni ekyo bano abeefuulafuulakye bandsoboire okugema.

YERE: Mbona ensonga yo. Ezira bumanhirivu bwa inhuma, eeeh?

MUSIRUKALE: Tonsalaku. Okola gwa kughulilisa. Nze ndhogera.

YERE: Okola nga ekitongole kya ebya ntebeleza embeera ya bwire. Ezira bibuuzo kuva mu bantu mu ngeli edhikozesebwa, era ezira bukakafu.

MUSIRUKALE: Ndi kubona ooidye kusigala. Ekitongole kya embeera ya obwire kili na ki ku bigya mu ghano?

25

YERE: Bagha abantu amagezi okwanika bulangiti dhabwe kuluya, me amaadhi agatasuubirwa gaagwa okuva mu igulu olibonekera ilala nga lyelu. Aghoni kiba kikereghe okunona manvuuli (kasilise) ne aani?

MUSIRUKALE: Omusaadha owa amagezi okukusingaku. Aye yalimutamiivu wadhanga. Eee, iwe! Kiki kye ologhooza oli kukola okutulaga omugongo gwo?

MUSEESE: Nzira mbeli

YERE: Kufa butuufu. Bonga, bonga/mpa eitaanu, mpa eitaanu.

MUSIRUKALE: Sirika! Lwe, tosobola kwogera?

MUSEESE: Kilungi okuba omusilifu. Aye tikitegeeza kiti ndi kasiru.

YERE: Kufa bumufu kabili. Kye ghunisa abantu be oleeta ghano.

MUSEESE: Nkobye buli kintu mukutetenkereza. Kye mbaire nkoba, aye tikiyambye. Ebigambo bigheiremu amakulu ku nze. Kwidhabululwa, kusinziilwa, kwilugalwa. Ebigambo bino byanabyona bitegeeza ki? Kwilugalwa ni ki mu lulimi lwo oluzaale?

MUSIRUKALE: (Aboreka aswaire). Nze – nze tiiramu bibuuzobya kisiru nga ebyo. Mwiremu. Okwilugalwa ni ki mu lulimi lwo oluzaale?

26

YERE: Lwe ni nze tugabano ku lulimi oluzaale?

MUSIRUKALE: Kituufu. Buti tobuuza bibuuzo bindi bya kisilu. Ndi ghano kubona nti tobuuza bibuuzo.

MUSEESE: Me lwaki obaire weghenheike bwe mbaire nsiluke akaseera katono einhuma? Lwaki buti ondobera okubuuza ebibuuzo?

YERE: Kyakuboneraku kyene kye kibagho kuluya. Ezira yekakasa kikiekili ni okukolebwa.

MUSIRUKALE: Toli mutuufu/oli mufu. Okusensula kwaife tikubangaku kufu. Twala omufele ono, ngeekyokuboneraku. Bwe baamuleese obwire buno, yabaire bibuuzo byelele. Twakibaziiza tuti enswanhu ibili enkulu dhiidha kukendeeza okwesika. Kya kola bulungi inho. Ghana ekyebokya byenhonhereza ghe kiidhiramu. Obona, nga buli biidhi, bitogotera ku busu bwa byo (abantu bali ni nfo dha ndhaghwedo kwebamenhekera) – ekyengeli, nakola fizikisi omukenku okutuukula irala ku kya ikumi na ibiri– nga biidha bwe bili ni enfo ya indhaghulo ye bitogo teraku mu kugezesebwakwo, ghaligho obudhulizi obumala buti enfo yo kutogota kwo yandibaire agho nga wakatandika enkomerelo ya obughonvu bwa obusibe bwo buno.

MUSEESE: Ekilungioli wa mazima

27

MUSIRUKALE: Mukagwa wo ono ali myaka ebili mu bunafu okusinga iwe. Isuuka!

MUSEESE: Wekaza/weebala (kisirise). Olwisi neeghunia lwaki omusaadha wa okutegeera kwo yandikiriiza omulimo guno. Amazima ndoghooza oli mu kifo ekikyamu.

MUSIRUKALE: Abasibe bangi bakinkoba, aye ekyo kili bwa kuba tibategeera Kafiira. Singa bategeera, bangi ku ibo tibandibaire basibe. Tikisasula kuba na munhwa musu. Obaoli agho wali mutuufu bwe okobye oti obusilise ni emeeliesinga eka, kuba wakizuula buziire. Buti kya magezi ga buliidho nti oli mwogezi mukulu. Sing aosalagho okuba omusilise, oli ni okwinhonhola kika kye oli kusirikiliraku. Lityo eikomera bwe likola. Olino okulagaempisa etakyukakyuka ate ni ekiseera ekilala bwe olaga endhilulwa eboneka/etegerekeka/esiimibwa.

MUSEESE: Mu ngeli eyo, tesobola kubayo isuubi.

MUSIRUKALE: Eliyo. Loghooza ku kye nakukobye obwire bwa idho, ekyo ni omukisa gwa obulamu bwo. Tosobola kwesiba ku mpulizo dho. Mbe. Tighano. Ekyo ni kye nakoba omusomioyo okuva mu ilwaliro lya abalala. Yatwala amagezi gangeera aidha kuyimbulwa nkyo/idho.

MUSEESE: Oli kutegeeza omulenzi muganda we ye baita?

MUSIRUKALE: Iyi, aghonie, aye azira kya kwilamku eyo. Abazaire be bayagaanibwa nga bafu mu kasiisira kaibwe.

28

MUSEESE: Abazaire be bafu?

YERE: Iyi, bafu. Aba oli agho ni ensonga lwaki bamusoniighe.

MUSEESE: Onankolelaku ekyandhaghulo?

MUSIRUKALE: Kiki?

MUSEESE: Mukobe ambone nga akaali kugolola. Ndi ni obubaka bwe okuntwalira ye mwaNninaze.

MUSIRUKALE: Koba mwanoko okwegendereza. Obwongo bwa omulenzi tibwa kutereera.

MUSEESE: Omulenzi mwenda. Ali nga muganda we era nga nze.

MUSIRUKALE: Loghooza ku kiteeso kya obwire bwa eidho. Eyo ni engeli yonka lwaki nsobola okukuyamba. Mungeli eyo oidha kubonatili mutulu ku bintu bino.

MUSEESE: Tyebona nze nga nkikola.

MUSIRUKALE: Waire. Kiloghozeku. Tili kukusaba kwilamu buti. Ate towulirisa musilu ono. Aidha kuta bulwa mu bwongo bwo. (akyuka okugya)

YERE: Eee iwe, bambi iza ekitabo kyange. Omukulu akobyensobola okukikuuma.

29

MUSIRUKALE: Omukulu akobye atyo, bwene? Mukobe oti nkobye mbe. Tituyenda ntalo dindhi kuva ye iwe (afuluma).

MUSEESE: Waidhe ni ebitabo?

YERE: Kitabo kilala kyonka

MUSEESE: Kyantebya?

YERE: ,be

MUSEESE: Muzaanho?

YERE: Mbe. Baibuli. Ndagaano empyaka. Obona, ndi musaadha munaidiini.

MUSEESE: Iwe?

YERE: Iyi, ndi mwikiriza, ndikiriza mu kitangaala ekitambula. Kye ova nasitwire ekitabo ekyo.

MUSEESE: Baibuli kitabo kya ndhaghulo okulobera omuntu. Lwaki bakikoze?

YERE: Obona, tubaire basaadha babili mu kadukulu. Bagwira babili. Tubairetwetamilwa okubabbwaagho tutuyanire tulinga ganaku, kale twasalagho okukikola, kubisa bwa biseera.

MUSEESE: Tonkobera oti wagwire ghansi inho otyo. 30

YERE: Osala omusangho mangu inho.

MUSEESE: Ekyo akadukulu kye kakola ku musaadha, aye tinali nti bulidho. Yalyoku ebiseera mu bulamu bwange bwabita bwe nali tisalagho ntyo waire. Yaligho bwene eiseera bwe nali tinona manvuuli yange ku kubona ebire, waire bilugavu mu bitya. Iyi, ekintu kya ira, nga amuzaanho gwa obwire obwabise. Oidhukira pilaato?

MUSEESE: Pilaato? Iyi, Pilaato yali wa kudheguula/kudholonga Yesu.

YERE: Iyi, yaswanhula Yesukumatako. Tibangi kuife abatuuka ku mukisa nga ogwo.

MUSEESE: Omukisa!

YERE: Iyi, omukisa. Omukisa gwa okwambula, kyabazinga ni omuswanhula ku matako. Mu ngeli eyindi kya nnaku nti kya kili na kuba Pilaato. Osobola okutetenkania empuliraye kyandighaire singa bwa muntu wa buliidho ni eyamuswanhula?

MUSEESE: Tili ni iwe.

YERE: Mbe? Kyandibaire kilungi. Kilungi nga eliiso lya dyo eilwaire bweli tundulwamu obutalwaza lya kono.

MUSEESE: Obuneka oli ka bulungi ni Baibuli. 31

YERE: Iyi ndi. Nasomesa eidiini emyaka esatu nga nkaalikughandikibwa mu magye.

MUSEESE: Oli mugyaasi?

YERE: Nali okutuusa bwe natuuka maiso ku maiso ni amazima. Bantuma ku kyalo kyange kyene okwizagho emilalani amateeka. Kyantwalira bwa nnaku ibiri okukyusa obwongo bwange. Mukagwa, eliyo omuliro kuluya eyo.

MUSEESE: Ekyo ti kiyaaka. Omuliro ogwo gubaire nga yo. Okuvira irala ku kughamba. Kitegeere nti ebintu byali bibi okusinga agho nga bikaali.

YERE: Naloghooza inho nga nkaali kusalagho. Ni neekoba,singa bakutwala munda twala Baibuli ni iwe. Kiyinza okwizagho okwikiriza kwo mu buntu. Tikikoze. Wetaaga obumanhirivu obusooka. Olini okuba mu bulamu bwa abo ulikulwanilira. Kye ova kikulu tikusoma lugero lwa Pilaato kyonka, aye okukibamu. Eyo ni engeli yonka eyokukitegeera mu embeera ni kufaananiriza ni eyiyo/eyange. Ndoghooza kye ova kiidhuliriza mu ngeli okukola nga Pilaato mu kadukulu.

MUSEESE: Eyo ni nsonga lwaki bakutoileku ekisabo ekyo?

YERE: Iyi, munange gwetuzani naye alinze/alenkane. Neeghonia abaire ni amaani okumenha amateeka. Abaire Yesu ate nze Pilaato. Ekyo kibaire kizaanho kya nnaku. Nabaire nnenda kuba Kuristo aye nga tukighuliriza. Bwe

32

kituuse ku kuswanhulwa, nga tasobola kukiganira. Aboolooze nga omukzi mu ifiilo. Abakuumi we baidhe, ngeziizaku okubainhonhola nti mbaire ndi kugobelera bwidhumu ebyeghandikibwa aye tibandikiriiza. Banhambwiremakidu, bantwanhula era batwala ekitabo. Ekya ye bali, kyabaire liiso ku liiso, liino ku liino, aye bagiire mu bukyamu. Bandi mulese yakikola. (kasilise) Kyangeli. Ndhoghooza iwe ni nze twidha kugya/bulungi ghalala. Okubona ndhogera niiwe, okukobera ebintu bino byonabyonawaie nga tiidhi ni iwe aani. Ni nze Yere Kaleka.

MUSEESE: Ni nze Museese wa Tonga

YERE: Museese wa Tonga? Lwaki watwala eliina oti ni elyo? Ooo, nsonhigha. Ndi musogambu okukwagaana.

MUSEESE: Nze zeena (Bagemagana mu bwala)

YERE: Elyo eliina lya ghunhinkiriza, Museese wa Tonga.

MUSEESE: Ndhiidhi. Litegeeza “Idhukira ebyabita”. Nalitwala lunaku lulala okuva ku kunthungundha. Ngeli yangeli okuba mu omwikukamu. Oidhukira omunhogaano omuneneku bya okukyusa amaina?

YERE: Aya ntyo ntyo.

MUSEESE: Ebikonde/ebifunsi bya kyusibwa mu kakiiko ka akategesi ku kyokusonga oba ekyokukyusa amaina kyandibaire ni ekisooka oba ekyokuba tu muntegeka ya ekyenkulakulana. Boosi yali ya kakyusa eliina lye; kale

33

abandi nga bayaayaana okukitaku ntoli. Nze nakyusa elyange lwa nsonga dha ndhaghulo inho. Nze nali nzira kyakukola wabula/okutoolaku okulikyusa.

YERE: Kyali kitya ekyo?

MUSEESE: Obona, lunaku lulala nga bukaali kunthugundha, nagya kulumbe. Mulala ku beega banga yale ate wmirwa mu ngeli eyekikangabwa. Muganda we abaire ghano aye bagya kumu liidhula enkyo.

YERE: Ni oyo omusilikale gwe abaire ayogeraku?

MUSEESE: Iyi

YERE: Mbona. Ndhogooza nze...

MUSEESE: Ologhooza kiki?

YERE: Tofangayo

MUSEESE: Tibonangaku kintu nga ekyo naire. Embeera yali ya ntiisa ku lumbe. Nze nali ndoghooza lwa lulala nti ebintu bya kakyuka mu Kafiira. Aye mu ndhogera, nze nayega amazima agakaagha. Kafiira yali tegya kukyukamu waire. Mbe, tilwakufa kwa mwega mulala ati omutono ati yenka. Omuganda gwa abebyofuzi bagezaku okufuula okusaba/omukolo gwa olumbe akadaala ka ebyobufuzi. omukolo/okusaba tikulina kutwala daakika dhisoba mu ikumi. Eisanduuku tilili na kusitulibwa beega/basomi. Okugegenga mu lwati tikwikirizibwa abo

34

abaasomesaabegesa. Nze nali tisobola kukitwala, kale naabakobera kyendoghooza. Olunaku olwalilira bendha abandhoola.

YERE: Bakufunaana gwa ki? Kugegenga mu lwatu?

MUSEESE: Mbe lwa kuba na bulezi obutaikirizibwa. Kilo ndala eya endhaga. Bwe bakebera/baanonia mu motoka yange. Bwene baayagana mu obulezi. Nze naseka. Nze nali naghuliraku amakobo nga ago, aye nali tiloghooza nti kyandiba ku nze. Omusaadha eyakinsimba ku bamweta Nicodemus. Nicodemus lyali leena liire lyange, aye nze nalisuula olunaku olwailira.

YERE: Nze zeena nandikoze ntyo. (Kasiliikiliro) Obaire mu okumala omwaka mulamba ogubise, tiniikyo?

MUSEESE: Iyi, wategeera otya?

YERE: Nakughulira ku. Ndidhi ni mwanhoko.

MUSEESE: Ani – Regina?

YERE: Iyi, akukyaliraku?

MUSEESE: Aidha mirundi/mikuzi ebili omwezi. Tibamwikiriza kwidha kusinga agho.

YERE: Ali ni okuba aghulira obuzibu okubagho ghe ezira.

35

MUSEESE: Mugonvu inho kuba mwanhinha wa omusibe. Mugonvuinho. Nakiboine mu maiso ge bwe yaidye olwa eidho. Naboine obutesigwa mu maiso ge. Yayemereire mu maiso gange yankoba ati yayenze kugya kwegayilira ndekwire. Kumpi mupaaye. Bunafu nabaki?

YERE: Ayinza okuba aidhi ati oli ni omukisa ni ekyo lwaki omuselikale yakobye oti oliyo ni eisuubi?

MUSEESE: Mbe. Ekya, kya ndhaghulo ate kya ngeli inho. Baidha kunfula omusilusilu ku kizaanhiro me male bandembule. Ate ekyo tikimalirire waire.

YERE: Musilusilu ku kizaanhiro? Kyaki ekyo?

MUSEESE: Ghaligho omukulembeze wa ensi ali kumpi okukyalira Kafiira mu wiiki ntono ediidha. Buti, olwokuba ayenda ebyemizaanho, boosi asazeegho ati omuzaanho guzaanhibwe nga ebindi ebyokusanhusa omukulembeze gwa ensi alikukyala. Ekyengeri ku byo byonabyona ni ekyo kuba ayenda omuzaanho gukolebwe bamuthuudha/basibe. (aseka)

YERE: Ekyo tikisesa. Lwaki?

MUSEESE: Kiidha kulaga obwa aghalala bwa ensi. Kiidha kulaga nga abattudhe bwe beetaba einho mu kuzimba ensi.

YERE: Kiki ekyo kye kikola ku kuyimbulwa kwo?

36

MUSEESE: Singa ekikolwa kiba kya bughanguzi/kikalamu, asuubiza okuyimbula abattudhe lukaaga.

YERE: Mbona. Ni olwa ensonga mu nsonga eyo, mpulira mule nti twandi eghaireyo waire nga titwidha kuyimbulwa.

MUSEESE: Tiidha kugotama ghansi inho.

YERE: Nze tikibona nga okugotana ghansi einho. Ku nze ekyo kughayo kitiisa kyo okusobola okughonia abandi okuva mu kubonabona okuteeghalibwa. Loghooza buloghooza ku maka ago olukaaga agaidha okwira aghalala.

MUSEESE: Nze tisobola kukikola. Mu mikwano gyange, ekyo kyagayaga ni okufunkamira mu maiso ga boosi ni okwegayilira okusaasilwa. Kikira ni mwaninhaze kye yagenda okukola. Ekyo kitegeeza kusingwa mu kintu kyona kyona (Musirukale angirani ekigana kya kyayi).

MUSIRUKALE: Gema, kyai ni amata, waire nga toli na wa kika kyange/kabira yange. Wetaaga owekika omughanvu okufuna ekintu kyonakyona ekikolebwa enaku dhino. Ate iwe,kuba ologhooza oli nze ndi mukozi wa ghansi, sigala nga olya amalusu go. Oidhi kiki kye tukyeta?

YERE: Kyayi ni amata.

MUSIRUKALE: Busiru/muzira magezi. Ekigambo kili kulondo munkuza ya...

37

YERE: Empalo dha obuntubulamu edhikulakulana. Kilekeza ekibambulira ekyokumenheka/okuvunika.

MUSIRUKALE: Okutoolaku ngaoli mwegendheleza, ndidha kudhuuba nti okyusibwa ogyemu kadukulu ako akandi. Tiikiliza nti balalu okusingaku iwe. (okufuugha kwa obuleetu; omuselikale avagho mbire)

YERE: Ekyo kibaire kya ki?

MUSEESE: Obuzibu mu kalalaku budukulu. Ghana, funaku enkambi nga akaali kwira.

YERE: Webale inho. Ni engeri yonka okukubamu enkuza esosola, nga oba bulala mu kugighakania.

MUSEESE: Kye ova tiikililiza mu bikulupwa nga ebyo nti asembayo alisooka, era bali ni omukisa abaavu kuba baidha kusikira obwakyabazinga bwa omwigulu! Okumala emyaka tulindiliire obwakyabazinga, ne baakoba bati bwali bwidi. Obwakyabzinga buti bwali oluvanhuma bwidie,aye mbe. Ekyo kali kilooto. Bameka ku ife abatese amaisogaibwe ku bwakyabazinga obwo? Bwa langi ki?

YERE: Tisobola kumanha, aye ntebereza nti bwa musaayi mumyufu.

MUSEESE: Kyali kisingaku bwe twali tukalindilira. buti tuzira kya kwesumba/kwesunga kubona. Twaita okubitwa kwaife era buti tuli banhinkiivu okwita, okwidha kwaife.Agho ndi kubona maama wange alikwita enkoko ya omumaka

38

asinga obunene. Lulala buli mwaka yaitanga empanga enkulu okulumba okuzaalibwa kwa kulisito. Abaana baife tibaliba na kwidhikira kwa ngeli oti ni eyo. Buti eliyo omusaayi buli ghantu. Empanga dhisalwa buli lunaku, emilundi mingi mu wiiki/mbitiro/nnaku.

YERE: Ebintu biidha kukyuka.

MUSEESE: Katyo. Kye ova nnendha kulinda era mbone. Ndidha kusigala ghano era nsigale nga ndi musaale mu mpisa dhange.

YERE: Enkyukakyuka ti dhiidha kwidha mu ngeli eyo. Oli ni okusalagho okwetaba mu muzaanho ogwo. Mu ngeli eyo oidha kufuna omukisa okwagaanana maiso ku maiso ni boosi. Mu ngeli eyo oidha kuba omughaite ekintu ekyokughuliramu okuswala/okuswaluka.

MUSEESE: Oyogera nga omusilikale ole. Ambona nsiliike nga alonghooza oti ndi kumpi kuvuniga aye timutuufu. Takitegeera ati okusilika kya kulwanisa nga ekindi kyonakyona. Tuli na kugha kwogereza ya mateeka ya lukale okulaga kiki ekyo kye ntyaime ku. Twenatwena twidhi ekilini okukolebwa, aye titugwane kwogera kuswiika mu kuweweta. Tuli ba nakyemalira baife beene okugulirira okusumulula kwange mu kuzaanha mu maiso ga omukulembeze ali kukyala kiidha kuba kunhahagira kigendelelwa kyaife.Lwaki abantu batyama ni balingilira mu busirise nga obulwaire busasaana munda mwene? Tiidha kubasonhigha waire. Balingilira mu busilifu nga abajjansi bakuba

39

mwanhinaze azira nsonga, okumukaka okugha obudhalizi ku nze obutali butuufu.

YERE: Otegeera nti ba...

MUSEESE: Misege! Batemo bakuba mwanhinaze azira nsonga okutuusa bwe yalekera okughulira mu kutu ye eyindi. Lwaki okuba omukazi? Lwaki tibaakuba nze?

YERE: Nga kibi/nkusaasiire.

MUSEESE: Okobye ki? Nkughuliire nga okoba ki? Buti, wulilisa iwe. Tiyenda bantu abankoba ekintu ekyo! Tiyenda bantu abansaasira.

YERE: Wetaaga okughumulamu. (Museese agya ku mmunga ya ebighero era yagalamira ku. Akaadhugumira ni obusungu. Yere amughembake abulangiti eno Musirukale bwe angira).

MUSIRUKALE: Keeleele eyo ebaire kiki? Okulwana kabili? Lwe ensolo eziramu magezi. Wali mu kadukulu kale era yabayo obuzibu. Buti oli ghano era ghaligha obuzibu obusinga agho. Oidhi nga nze mboine abantu abatugubwa olwobusonga obutali bwa maani inho?

YERE: Omulundi ogundi bwe oleeta obuvuyo ghano, toidha kumanha bwe naakudalandaku.

YERE: Tuleke gho twenka. Totegeera lulimi lwaife.

40

MUSIRUKALE: Okwekalakaasa/okwegugunga mu kadukulu ka lukale ti lulimi. Nkughaire mulundi /mukisa mulala gwonka. Bwe oleeta amankyolo agandi...

YERE: Ezira buzibu ghano oba oyenda kwidha maiso ku maiso ni obuzibu, linga kuliya ere, ti ghano. Kili kulinya eli etutumuka okukuza okusosolemu.

MUSIRUKALE: Totuukaana na kuba ghaigulu ku itaka nfuko iwe! Ate bwe oba nga obaire toidhi, nze naitaku lulala omusaadha mu kadukulu mwene muno.

YERE: Isuuka! Nkuseisuusa! Wasobola otya?

MUSIRUKALE: Nze buti ndi mukakafu inho nit oli mulalu. Mpa ekikopo ekyo era otenduke (Yere amugha ekikopo) Webale, ate idhukira kya naakakukoba. tomutawania/tomutagandhula. (Ekyuka yaitaya/yavaghe. Yere atandiika okutegeka ghe amasula. Mwanguka, Museese.Ayogera amaliro ga olutalo. Yegoniola bubi inho oti se ali mu lutalo era ne yalekera mwanguka. Buti eymelera mpolampola otise ali mu kifaanie kya mpola mpola. Atambule okwetooloola akadukulu bwe alamusa abemikwano emikaire ku kisenge/kimante. Kukiseera ekindi, bali kumpi na kumpi inho nti Museese bwe adhuumuula omukono gwe, Yere azira kya kukola okutoolaku okumugema ku bwala).

MUSEESE: Iyi nali. Twenetwena twali tutiire tuli kugya mu maiso ni mumaiso. Nsonigha?... mbe, nzira ntegeka dha buti... kale, iyi, nze ntetekania nti ndhidha

41

kwetwalira omulimo guno gwe bali kumpa... Ni ekidhumbo kyange nti abasinga bungi bali ni okugya. Ezira nsonga mu kugisa ekili ni okuballl iyi, mu mikono gya abantu...amazima bwene. Okitaire gho mu ngeli esinga yenandisoboire. Ekyo kyo kizibu. Katakobe bukobe nafunamu akaghomereze okuva mu kyo. Obona eliyo akaghomereze ku ofuuna okuva mu kumanha oti oli wa mazima ni iwe mwene era ni abantu. Mbe, titegeeza ekyo kyene ekyo. Nze nandikyagaine kizibu okutwala eisanhu). Okweghana mukye nali tiyambye kuzimba. Bwenebwene ndi kwogera ku ebyo ebintu bye twandikoze beene. Iyi, iyi.

YERE: Museese, oli mulwaire?

MUSEESE: Iyi, kye ova ndi kwikiriza omwango/okughandiikwa...mbe, ndidha kusonigha aye ndidhakwidhukira buliidho nti nabasonigha.

YERE: Museese, osobola okumpulira?

MUSEESE: Nze tiidhi ki ku ekyo. Ndhoghooza nti ndhidha kufumbirwa, iyi, ekya kyali tikyebeleka. Mu kusikulagananga okwo ogweghayo kwetagibwa. Webale inho. Ndi musagambu ologhooza otyo.. ne ghunia oba wandi kibye ekintu ni ekilala ekyo eiguto eidho? Iyi webale tubonagane ku bikudhuko (agema mu bwala butonotono era yaghubira abamwedere ebilungi jambo, me yangira emotoka,mubusilifu yailagho, alambada ghansi era yebwika nga bweabaire eihuma. Yere adhooma yagya Museese ghe agalaamiliire, mu agotaanilraku ghaigulu akaseera katono

42

ne yatambla mpola mpola ghansi gha ekizaanhiro/siteegi era yalingilira abakoalegho mu masiso amazibu.

YERE: Eilalu lya ensi yonayona bwe lita wania obwongo obuli bwonka tikimala okukoba nti omusaadha mulalu. (ekitangaala kikendeera)

43

Kibono kya kusatu

44

KIKOLWA KYA KUBILI

Kibono kisooka

Meeza na ntebe ina. Ibuga/jaaga lya maadhi na gilaasi. Kabito atenduka ku ntebe eyindi. Nikodemo angira ya muzuusa.

NICODEMO Kabito, zuuka. Tiwatendwikeku waire obwire?KABITO NdekaNICODEMO Tisuubira bakakiiko kwira mu ndoolo nga olukiiko lukaali na kutandika. Abandi bali gha?KABITO Nze nna manha ntya?NICODEMO Wafunie embooli?KABITO Mbooli ki?NICODEMO Embooli ya yunivaasite. Tenda yo yabilamu?KABITO Tondidhukiza ebintu bya nandibaire ndi kumpi kwelabira. Namaze obwire bwa eidho bwona bwona okuba omulungi ye abantu, kugya Kafiira tenda enkyo lino. NICODEMO NI aani ya baagighaire?KABITO Aani owundi? Agasilu ga gighaire MULIZI.NICODEMO Nakimanha nga aidha kubanghigiliza bagimugheKABITO Ate oti se ekyo tikimala, KABUTO ya muta ku kakiiko kano. Ndoba okutyama ni abaibi ku kakiiko akalala.NICODEMO Nkitegeireku nti KABUTO yakakibwa okumuta kukakiiko lwa bya kwelinda.KABITO Nze nga bwe ndidhi, MULIZI yagwa okuva mu magye era mulimi wa kika kya kubili. Aidhi ki ku kusanhusa emugeni owekitiisa? Guno timwoleso gw byabulimi singa tanfuna kusooka ndidhia kumufuna. NICODEMO Loopa ensonga ye Boosi okusooka

45

KABITO Oli muyaka ghano? Oli ni okukimanha olti okuloopaMULIZI ye Boosi kwesimira magombe mwene. NICODEMO Okwo ni okutya kwa buli muntu, aye eli ni okubaayo atandiikiriiza. Twala eno ensonga eyokusaba abasibe okuzaanhira omugenhi ntegeeza, kya busimu. Bali kutwalibwa buti oti se bali munsi eno. Buli mulundi bwe baba ne okwegayeza, bakoba mbu balya emigaali ni siyagyi. Tikikola makulu ghaire. KABITO Aghagha, kikola amakulu mangi. Kiki kye ologhoozaebifaanana bitono biti aye abasibe abegedhulukufu kya kinaakola kuba abya amaono abava endha. NICODEMO Singa oyo omufele Museese asonhighibwa, kiidha kuba kya negu ku nze nga omuntu. Mpaka na ekiloghoozo kyonakyona ekya abasibe okuba ku kadaala akalala ni ife twenatwena (KABUTO angira ni failo emba mu nkwagha dhe).KABUTO: Mwasuze mutya ba iseboKABITO Wasuze otyaNICODEMO wasuze otyaKABUTO: Nga bwe nakisuubire MULIZI akaali kutuuka.KABITO Ali kukola mu kakiiko ke?KABUTO: Okiidhi bulungi okusinga agho, kabito. Mu ngeli yonayona, ekibuuzo ekyo tikili ku biteeso. Nkikakasa, baisebo, ni mwidhi lwaki mutyama ku kakiiko kano mwalondebwa lwa nsonga ndala. Obughagizi bwaimwe ye gavumenti yaife obutakyukakyuka/obutanhenhezebwa. Omulimu gwaife kukakasa kulondebwa kwaife. (anhwa amaadhi) omulimo gwaife gwa kutegeka na na kuteesa nkolaya okwanilizaamu omugeni mu ngeli eyendhaghulo. Okugira ku mbaluwa 02/007/4BP yenkakasa nti mwena mwena mulinayo, Boosi mwene aligumiza obwetaavu bwa okusanhusa

46

omugeni. Mukiidhukire muti okukyalirwa kuno ni omenaava amaloboozi ga abateesa baife okusigala nga ga kaaghulilwa. NICODEMO Nsonhighaku nno. KABUTO ndoghooza oli kuba inho wa numo (formal). Tikili otise tituli ba mukwano ghano. (Nikodemusi ni Kabiito basekaKABITO Ndi kilizigania ni Nikosemo. Tuleke ghe enfumo okutuusa MULIZI bwe anaidha. Obona, wali wakatweyungaku,kale oba engeli ebintu ye bikolebwamu ghano ekuviiramu eriiso. Ekiniire omuti kitandikira ku nkolo ghansi, ti ku ntoli. Titukobeilwa bisaale bya mulimo gwa ife, oba tuli kuba banansi bakalamu?NICODEMO Iyi, bunene bwa mbooli butya buli saawa? KABUTO: Mwidha kusasalwa buli lunaku ti buli saawa. NICODEMO Ologhooza ennaku dha okukola imeka?KABITO Kikulu inho okuba nga tuteesa buli lunaku okutuusa omugenhi lwe aliidha/alituuka. Amazima, ndhoghooza kiidha kuba kyetaagisa ife okutyama okuteesa nga omugeni amaze olwokwiruula. NICODEMO Tiwandibaire mutuufu okusinga agho. Mugeni muzito ti payi payi. Ate idhukira kyona mw. Oweikonhero nti embooli ye onaafuna eidha kuba nga etuukaanira iralabuteleevu ku mbooli ye tunaafuna. (MULIZI angira ali kugheeluka)MULIZI: Baisebo, ndi munaku, aye bwe ntera okukoba, omalagataidha otatuuse bugiire. KABUTO: Kiki kye ogholazaaku omulundi guno?MULIZI: (amwenhegeta ni eisanhu) omulundi guno? Obona, eidho baasala tenda yange.KABUTO: Tenda, bwe okobye?

47

MULIZI: Iyi, tenda yange eyokugaba amata ku yunivaasite. Baaghigha omusaadha omutono atamanhiibwa. Kale ekyo lino, nkobye nti kale, tubona oba abobuyinza ku yunivaasite baidhi omusaadha ki omutwe/ni enkuta ya Kafiira. Kale nzuuka, naagye ye muganda wange ku mu inhonholwa. KABUTO: Oli mukakafu obaire ni boosi?MULIZI: Katonda mulala! Bwe munakobera, atwala waaya ya eisimu elyekuba obutereevu. (azaanha boosi). Hallo, oyo ni omufumbya akulira ebya yunivaasite? Kilungi, wulira nze. Kiki ekyabaire ku tenda ya MULIZI okugabula amata? Kiki? Oidhi ali okwogera? Ni nze, nze Boosi mwene, ti mumyuka mbe. Iiyi kale sazaamu buti. Tenda ya MULIZI. (agwa mu nseko) obona, osooka okwiidha na osooka okulokolebwa. KABUTO: Eliyo yena yena asobola okukuba mu kino?MULIZI: Ezira ghaire. Ndi mukono mukaire mu kino. Buti kisogaliire nze okunooma ani anagya einhuma wa omugongo gwange okuyisazaamu eidho. Banaaba bakankobera bati, omusaadha omuntu oyo aidha kweidhusa olunaku lwe yava munda.KABUTO: Kale, twire ku mulimo. Okukyelebwakwo, kuboneka, kwikirizibwa. MULIZI: Iyi, amazima. Benda kundhiba mu musana kegyenge/kedhenge (aseka kabili)KABUTO: Tuli kuteesa ku ki ekinateebwa ku lukalala lwa ebinaakolebwa. MULIZI: Oo, mbona lubale. Ekisooka kunze ni... amakina agasosola obughagwa. KABUTO: Amakina ga obughagwa.

48

KABITO (omutwe mu ngalo) ategeeza amakina ga ekinaghaira. MULIZI: Iyi obughagwa bwa ekinaghaira ni amakina (KABUTO aghandiika)NICODEMO Ta kino ghansi. Abaana abasomi kusimba nhilili ku luguudo oluva ku kisaghe kya enhonhi okutuukira ilala ku nhumba ya gavumenti. Tuli ni abaana abamala mu kibuga tuzira?MULIZI: Nkighakana mw. Oweikonhero. Kye tukola, tukole kino. Tusabe ekighumulo ne buli mukulu atambule asimbe ku luguudo, tibaana bonka. KABITO Weelabira ekya baana okusimba kunguudo. Eno ni taamu yaibwe esembayo ate abasinga bungi baidha kuba bakola ebigezo byaibwe. Omugeni ni aidha kukitegeera. Ate oba nkikolebwa ewuwe ye ava. Tuli ni okweghala enkola ya okuvugara ku mukono omulala. MULIZI: Nkighakana mu olwikomero. Abaana bali ni okweboneraku beene. Ni abakulembeze ba idho oidhi. Ate ni ekindi, omwaka oguweire tulibegha eidembe elyo okwegapulayimaale. Kite ghansi. KABITO Kilungi kya nnaku!MULIZI: Kiki kye oli ku lungi kya nnaku?KABUTO: Kale, twidha kukuba akalulu. Ani ataikiliza ganiana pointi eyo (okumagalala okulabufa) kale ku maani ga akalulu ke owenkonhero, kisaliibwagho buti abaana abasomi baidha kusimba enhilili ku luguudo lwa ekiseeghekya enhonhi okusangaaza omugenhi. KABITO Ate okukyalaku mu bifo bya eghala? Ayinza okwendaokweboneraku enkulakulana ye tuli nayo mu bya obulimi. Yatugha abakenkufu ba ebigezeso ti mityo?

49

KABUTO: Ntya nti ekyo kili kulaga wa omulimo gwa akakiikokano. Tuli ni okwefunha ku kubagho kwa omugenhi mu kibuga. Ebiteeso ebingi? NICODEMO Nkali kumatira/kwetegeera lwaki tuli kukozesa abasibe mu muzaanho ogwo. Abasibe babulabe/bantu ba kabi abatali na kwikilizibwa kwetaba niife ku kadaala. KABITO Ekitongole kya ebyemizaanho ekya yunivaasite ya eighanga kyadighereibwa obuvunaanizibwa okufulumya omuzaanho.KABUTO: Ekyo tikisoboka. Abeega baghakania engeli ya okukyala kuno. Tibaidha kwisania. Bagobwe ni obughandiisi waibwe owebyo kutegeka olwokughayo obutuugi. MULIZI: Beeloghooza ni ba aani obuta tegeeragana? Tubasasula ebisale. Tubasasula emere eyokwidhalabia tubagha buli kyetaago, ni ba aani? Tusobola twandi bakase okuzaanha. KABITO NI imwe abantu abatuga Kafiira. Musuubira mutya okukakasa abantu abakulu okukola ekintu kye bataikilizaamu? Kiki kye ologhooza ekiidha okuvaamu ebiseera nga bibiseegho?MULIZI: Lwe okoba otyo kuba mutabani wo ali eyo, ee? Kobaiyi!KABITO Ekyo ni kye oboneka okumanha kyonka. Kukaka bantukukoba iyi, iyi. Obwo kiki kye obatwala okuba? Baana ba pulayimale?MULIZI: Ni aani gwe oyeta omwana wa pulayimale? Nkubuuza buti, ani gwe oyeta omwana wa pulayimale? Guno ti ni mulundi igusooka ondera otyo. Nkobera buti lwaki lwa...KABUTO: Kale mw. MULIZI, tighulire nga akweta...

50

MULIZI: Akoze butibuti. Andese pulayimale. mw. Nikodemusimughulire Kabili. NICODEMO Ndoghooza twenda okughuumulamu. MULIZI: Aye lwaki andheta omwana wa pulayimale?KABITO Kale, polofeesa, tukobera olunaku lwe wanhiira munda mwa ekibiina kya sekendule. MULIZI: Oli ni okunetondera olwa kino buti. KABUTO: Bambi mugulilise ba isebo. Tuli ni omulimo okughereza ensi. Tutayonnoona kifaanani kya ife nga twikiriza enhombo okuva eira okutwala ekilungi ku ife ekisinga bwene, tusobola okukola bulungi okusinga ku ghano. Ndikirizagania ni Nikodemo nti twendayo okughumilamu okufulumya muka buti tunaba na bughanvu ki?NICODEMO Saawa isatu dhimala. KABUTO: Saawa isatu mpanvu ekimala okkwemalaku omuuka. Kale ka tutwale okugomulamu kwa saawa ndala. Bambi mwidhukire okwira mu biseera.KABITO Nsabira nti akighylire. (Atangaala katono ku MULIZI ne yatambula yagya. MULIZI amugheleekereza ebigamo)MULIZI: Ozaaniza mulilo mbuzi iwe. (amataala gazimira)

51

KIBONO KYA KUBIRI

Ku luya kwa lubiri lwa Boosi. Boosi atyaime mu mwami akooye. Agemye embonebwaamu ya akozesa nga ali kukuunhula envu okuva mu mutwe gwe.

BOOSI: Envu dhitegeeza/dhilaga magezi. Aye kidhukizo kyannaku oti kiidhukizo kya buli kaseera okubita kwa ebiseera. Omukulembeze tali na kukula nvu. Abantu batandiika okumubuusabuusa. (ali kumpi kukunhula mu luvuMULIZI ghe angilira) Ee iwe, tyenda bantu batambula akasilise ompulira? Olundi leka keeleele eghelekele okukaadha kwo. MULIZI: Iyi muganda wange, aye lwaki otyama nga ozira bakunima mubili?BOOSI: lwaki oidhye? Kizibu kya tenda kindi tiniikyo. MULIZI: mbe ezira kizibu kya tenda. Bona bona batiire bweoyogeirwe ye bali ku isimu. BOOSI: lwaki oviire mu lukiiko me?MULIZI: amazima ku Katonda tiidha ngeli ya ntandiika. Nzena lulimi kwogera. BOOSI: tofaayo, gya mu maiso na kyo. MULIZI: Boosi, muli ba luganda era nze nkukobera kino. Ebintu byo noine. Tuwesiga muntu yena yena waire ni nze.BOOSI: yogera lwatu oba oilayo mu lukiiko. Nakuta ku kakiiko lwa nsonga edhiboneka era nkusuubira okundooperabutereevu singa ebanga ghaligho ekiyonza okuba nga kili kugootaana. Kik eki gwiregho?MULIZI: Tisobola kukiikiriza na buti. Kintu ki inho kye nkukobera. Oidhi Kabito? Ali ni Yere. BOOSI: Ndidha ba Kabito bangi.

52

MULIZI: Ndi kukoba ali ku kakiiko ka okusanhusa BOOSI: Kiki ku iye?MULIZI: Oyo ali isubi lya kilagala mu musota.BOOSI: Wegendereza kye akoba. Kabito ali mulala ku bantubange abasigibwa. MULIZI: Oho! Ekyo kye ologhoza. Ologhooza nva bwa mu lukiiko lwa nsonga ntono? Asiiza eliina lyo mu musaayi mu maiso ga akakiiko kon kona. Obona, ekisooka, aidha mulukiiko aidhwire butamiivu. BOOSI: Atamiire, bwene.MULIZI: Nga awereeregho ilala. Aleekanira buli muntu akoba wa munhozeku tenda ya aata.BOOSI: Tayinza kuba nga akobye atyo.MULIZI: Katonda omulala mu igulu! Akoba oyonoine ebyamatano/ebyeikekwa bya Kafiira. Ati okweka butotoba mu sente dha nsi yindi. BOOSI: Ani? Kabito?MULIZI: Isubi lya kalagala mu musota, nkukobera.BOOSI: Nkuma sente mu nsi dha kuluya? Ani eya mughaire amaghuliro? (aghunga MULIZI). Kyagagha Kabito kyaishi kubulamu bwange nze mbe, oba otaire ali kusagabusaaga. Akakodyo kooku leetera abantu okwogera bye baloghoozaMULIZI: Asaaga? Boosi ni iwe osaaga mwene. Oyo omusaadha akobye ne okukoba ati wagezaaku okugema Regina oyo na amaani. BOOSI: KABUTO ali ni okuba ni omukono mu kinoMULIZI: Mbe, KABUTO mwene amukoba. Iwe Kabuto, okwo ku limbisa kwa ghaigulu. Aye Kabito alaakunira bwa ghaigulu. Kyabaire butamiivu.

53

BOOSI: Eyo ti mpoza. Ali ni okuba nga neyayonoona obwongo bwa mercedes. Omukazi oyo tabangaku mubi yendi enhuma ele. Ni aani eyamukobera ku mughala oyo?MULIZI: Tisobola kumanha. Aye ndhumba Kabito. BOOSI: Omuntu bwe azaanha ni omuliro, afuna ebyokero. Aidha kuba nga ekyabandi okuboneraku abayinza okuba ni eminhwa emisi nga iye. MULIZI: Mmulingiliire na kobe nze mwene. Omusaadha ono asaine okugya eilalu..BOOSI: Gya omuleete. Twala abasilikale babili era omuleete yendi. Mbe, lindaku daakiika. Tiidha kumulingaku ne maiso gange. MULIZI. MULIZI: Muganda wange.BOOSI: Idha ghano. Tiidha kwikiriza bantu batono kusiga nsigo edhendaghukana mu bantu bange. Oidhi ekili ni okukolebwa?MULIZI: Ndi mukono mukaire mu buli bintu BOOSI: idha ondoopele oti asiliike. MULIZI: Ekyo kiba kitono. Oidhukiire abafumbo abo abakaire...BOOSI: (Alekaana) ava mu maiso gange era ogye nakyo.

(MULIZI afuluma)(Amataala gavaaku)

54

KIBONO KYA KUSATU

ekizaanhilo kilala nga ekyolubiri mu kibono e kisooka, okutoolaku egilaasi nijaaga ebiziragho.

MAYINGO: Tiyenda iwe oghulire mula oti nze ndi ku kulyamu lukwe. Kili nti tisobola kugya mu maiso oluvainhuma lwa ekibairegho. Regiina aloghooza tyandi, era nze ndikirizigania niiye. KABUTO: Nkulabula nti kabi. Kya kusekeetelera. Gya okiloghoozeeku. Titusobola kukola gha ozira ku kaseera kano aka zigizigi. Ndidhi gheli ki Regiina ye ali ni okughulira mu aye titusobola kuleka mpulira yaife kuzibikira kulonghooza. MAYINGO: Yali ni okweinhunkula bwe yatuumisa mu idinisa fuuti ikumi ghaigulu.KABUTO: Kya buswaavu inho. MAYINGO: Tikiikiliza. Bwe ologhooza okwigaliza mukaziwe olwa okwemulughunia ku kabende kano kikolwa kino. KABUTO: Ebintu bingi inho bili kubaagho mu Kafiira nti nteebeleza tuli kumpi kubaagho ni enkyukakyuka zinziigu/enene. Ka nsubire Museese tughulira ku kibairegho kigwiregho. MAYINGO: Zeena nsubira ntyo. Ekitali ekyo eno entegeka yona yona eidha kugwa butaka. KABUTO: Tuusu okusaasira kwange ye Regiina.Katonda ali niokuba antwala nga omutemo. MAYINGO: Taidha kukusonigha waire.KABUTO: Ndagira mu ga Katonda nt nakiteesa mu bulungi bwakwikiriza. Katyo nandigereza ku okumwebonera mwene. MAYINGO: Ekyo kuyinza okuyamba.

55

KABUTO: Gha ofune entegeka ya okweidhukaniamu empyaka eraidhukira ekikolwa kilala ekifu. Emisomo gyo gyona gyona egya yunivaasite gyandituuka ku nkomelelo eya amangu mangu. Buti wakafiilwa omwaka mulala. MAYINGO: Tifaayo Kafiira gundi singa ekyo kye kitegeeza okwemelera gho olwa amazima ni obwenkania. KABUTO: Singa wali oidhi ekyagwiregho ku mulala ku ife kukakiiko, nkikakasa wandi kendeiza okwesunga kwa okwenerelagho iwa amazima ni obwekenia (kasiliikilo). Nsubira okukubona mu kiseera kya saawa ibiri. MAYINGO: Ndidha kwidha aye tisubiza kutyama ku mazima nga bwe gali. Mpulira mula tukoze kikyamu...KABUTO: Sshh. Tubonegane. (Mayingo afuluma Nicodemo bw angira. Kasiliikililo)NICODEMO: Ekikobo weena oghuliire?KABUTO: Tisobola kukiikiliza. Kighula okwogera. NICODEMO: Aye oikiriza kabaire kabendhe?KABUTO: Kiki kye kikola ki kye ndikiriza? Eliyo obukaire bwa engambo ku nsonga dhaife. Mu ngeli eyindi, nakighulira mule nga kili kwidha. Kabito yandi kitegeirebulungi obutamwesimbamu butereevu atyo. NICODEMO: Nze, zeena, nakighulira mule nti ghandiba ebisoba oluvainhuma lwa oluyombo olwo. Ologhooza twandisiliikiliire ku luyombo olwo?KABUTO: Tuzira kya kukola kindi. Nga ebisolo mu lugo, tutambula, aye munda mu lugo mwonka. Kifuuse ekilwaire –kino ekyokwenda okumalagho abandi. Wuuno ali kwidha. Idhukira ezira kye twiidhi. (MULIZI angira)MULIZI: Oo, bana/baisebo / bakagwa, ensi eno yefiire/ghansi ni ghaigulu. Tisobola kukiikiliza nze mwene maghuliro gasinga bubi.

56

KABUTO: Kiki?MULIZI: Munaife Kabito. Agwire ku Kabendhe akabi mu kughumulaku. NICODEMO Tosobola kukakasa. Kabi lyo bwe okobye?MULIZI: Kya nnaku inho era kyannaku inho. Mufu. Obona, abantu baidha era baloopa akabendhe era nnalumuku ku kifo o, ani ye abona aye kabito. Ambyulensi etoola omulambo. KABUTO: kiki ekiyinza okuba nga ni ekigwire gho?MULIZI: kabendhe, okuvuga nga oli mutanivuNICODEMO omuntu asobola kunhwa kyaga gha mu kata ka saawa endala yonka?MULIZI: Nzeena mbona ekyo, me abantu baakoba okughera kwe

kughunha walagi lilalira!NICODEMO okughera, otyo bwe okobye?MULIZI: ani akobye okughera? Nkobye omubiri gwe gughunhamasasiKABUTO: booti kino akiidhi?MULIZI: boosi ali ni amagezi mu maiso ge. Akoba ati oluguudo olulala luli ni okutuumibwa mangu ihno.

Oluguudo lwa kabitoKABUTO: kiki ekili ni okukolebwa buti?NICODEMO ndhuuba tu yameleze olukiiko?MULIZI: lyi, olukiiko lwemelere KABUTO: ndi kubakobera olukiiko oluniraku lwa lwa li

Tusiliiki liremu daakiki ndala okwidhuleira omufu…mwebale

MULIZI: olunaku lwa leero lunabalibwa! (KABUTO alafulala nga alingiliire nicodemo alingiliraMULIZI) (Anataalangakendera)

57

KIBONO KYA KUNA

Ekizaanhiro kitegekebwa okuvekalamu okusembayo mu muzhaano gwo mungenhi. Mayingo, Asiibwire, ebitundutundu bye bivaalo, ebidhuuba, ne kighandiiko kyo muzaanho, buti atandiika okukola ku kizaanhiro ekisembayo KABUTO yena atera okwegunhaku.

KABUTO: bakitereiza?MAYINGO: kidha kukoletagho.KABUTO: kituufu eidha kubaayo ebye yogeraku ebidhi nga

omukeeka omwigusu, ni amatilibona agandi.MAYINGO: kiidha kukolebwa mu nga oti ni eyo, kumpi

buli kintu kikola. Kitegeere, tulini okukozesa ebintu bye tuli nabyo ghano. Anti buli nsi eli bya kukola

KABUTO: tetusobola kwe balaghada; ali mu mbeera ata tegeerekeka nti atibiriiza ni mukazi we mwene mu kadukulu akali mu lubiri. Kumpi akuba oluyi… ntegeeza yabaire munhiivu inho ni nze bwe namukoberatuzira bidhuuba/mbivaalo byonabyona

MAYINGO: ndi mwetegafu nti ezira kyaandi gotaanaKABUTO: obulamu bwa labusiba lukaaga bwesigame ku kyo era

omwo ni omuli museese. Ye, ya kolagaine bukalamu mu kwega zaamu okwa eigulo?

MAYINGO: yabaire mumbeera esinga. Yabaire aidhi entilili dhe dhonadhona ni ebikolwa/entabula era yabitamu oti se yali abikulire mu obulamu bwe bwonabwona

KABUTO: oidhi, nkaali kufuna mukisa kubintu mu bughandiikembwa muzaanho.

MAYINGO: aye nti obaire ni ebya okukola bingi58

KABUTO: ekyo tikyesonigha singa yanli buuziiza olughayo lwa omuzaanho, ndiiha kusonka ye iwe era nkoba, “Owakitiiswa, omughadiisi wa omunezenho mukenkufu ekimala okugha anakobo ago”Nkakasa oidha oku muligihsa era okwiramu ekibuuzo niobuvumu

MAYINGO: ndidha kiyazaakuKABUTO: kikeneye okukoba oti ndidha kugezaaku oidhi

kukikolaMAYINGO: lwaki oboneka oti oli kutya?KABUTO: mulenzi, okaali kuteegera empiindo ya

okughona/okubaagho. Bwe ava mu mbeera, tasobola kwahilagho muntu na mpube. Omusadha nsolo, nkukobere era guna omwezi gwe ogusinga bubi singa okiriza mu munhenhe

MAYINGO: Twidha kukola ekikolwa ekyolubererwa,ndi mukakafu. Ekyo kiidha kunhamba okufikiriza abeega banange abansula kuluya, nti ebizibu tibigondaolwa lwa kweyaghulayaghula. Bangoba, bakooba ndi kugya kabiri ku ngede, badheta omusubayi era owa enkwe mubikolwa byaibwe. Singa omuzanho guno guba mughanghuzi, nnaaba nditootoore nti okweghaayo kusinga mu bangi okutinga enhuguta

KABUTO: Otegeeka okukulembera oluvainhuma? MAYINGO: singa ebaayo oluvainhuma,kidha kwe kolaki

kyene Tuzira kyamumaiso okutuusa nga tukaboire mu kyabita moseseesa lulala yali ni ekyomumaiso, okutuusa bwe yandha ku lumbe lwa muganda wange

KABUTO: yali muganda wo mwene?

59

MAYINGO: lata mulala, maama mulala, era yadeetera okwita, aye bandhakula. Batengera tikaali wa kubi, aye ate museese?

KABUTO: ali ni okukozesa inho buli mukisa ogumwidhira. Lwaki tiwankobera bintu bino ira?

MAYINGO: wandikozegho ki? Nkaali ni omulala.KABUTO: ndidhi, aye neelalikirire. Tiloghooza boosi aidhi

omuzhaano gugwo gwe tuli kuzhana. Tuli na kukikuma kyaama. Kye aidhi kyonka kili nti oli mwega

MAYINGO: lwali oli mwe alikilivu?KABUTO: kuba ndidhi nkwenda. Nze era akudhi nti oluneku

lwa kufa kwa muntu ti lughadikibwa ku bweni bwe. Kabito nsonga ya kusonkeraku. Oli na kwogera katontono, omusaayi gwo gunanhiibwa bukalamu.

MAYINGO: ekitegeeza nti okuyimbulwa kwa abasiba abatontono tikwidha kukyusa Kafiira. Omusana guidha kusigala guninira mu buvandhuba era gwaagwa mu bugwandhuba.

KABUTO: ekifaaname kya Kafiira kidha kuba kya ndhagano mumaiso ga ensi yonayona

MAYINGO: tusuubwa kuyamba kusikiriza ekifanane ekituufu. Okuyimbula abasibe abatonotono kya amazimakutaghandhula kifanane ekiligho?

KABUTO: obanda baveemu, timikyo?MAYINGO: lyi, aye tiyenda kubabona nga bava

mukadhukulu/ituudha ilala bwa kaingira mu lindi/kandi. (boosi abatwala mwekango)

BOOSI: buli kintu kili munteeko?KABUTO: lyi, owa ekitwaBOOSI: ta kumbali ebyobufuno. Wakinanlaku oli zeena

lulala nail muzaanhi mulungi?60

MAYINGO: tweretwere tukhindhi isebo.BOOSI: kilungi. Lwa kuba nti kunpi buli kaseera bampa

ebifo ebibi. Mu ngeri ina ku itanu, nail ndi ni okufa lwa busobyo butono buti obutaali bwange. Ekyo kyetagerwa inho. Nhiiwe omughandisi wa omuzanho?

MAYINGO: twandikobya tutyo, aye aba emikwano banambyeku okugutereeza

BOOSI: kilungi, eyo nkolagana nnhungi. Nkitegeraku nti osoma ku yumusaate?

MAYINGO: lyo, iseboBOOSI: kukilira abakenkuka bukalamu.(musisiigavu)

elipoota edhandha dhefura naiva eyo tidhisikiriza. Nsaami eyokufuula omwogezi wa abeega wa amazimanni obwenkana? Kika kye oidhi ku bwenkama?

MAYINGO: ghazira, owa ekitiisaBOOSI: ghazira naire. Twala omulundi ogwali gwa

kasembayo me gule, nga ekyokuboneraku; kyali ki kye baali bali kwekakakasiza ku? Yogera? Teidha kuba kutugumbulwa.

MAYINGO: okweyongera kwa abakozi abakenkufu mu nsi okuva endha

BOOSI: buti, wulilisaa ekyo. Benda kutandula nga bakaalikukwetuka? Bwe oira yo, kobera abakule mbeze baibwe oti mulimo gwange okutulagho obututumufu/obunanu bwaenkola ya Kafiira okufalaasira obwafirika. Bazira bweghe kwekanta kuekyo era singa bakikola. Ekihaaramu kiidha kubanga ni ekilala. Ologhoozo baafunaki mu kwe kalakaasa okwo?

MAYINGO: ghazira, isebo

61

BOOSI: ghazira naire. Mulambo gwa mukulembeze wa beega na mwegesa mukulu mu kadukulu… mbe mbe,omwegesa yagya mu lwa kasobyo kindi. Tinikyo?

KABUTO: (ashuhwike okweyungamu) mi kyo kyeneBOOSI: mu ngali, kyali kya nnaku inho. Badibaire bandhi

bati emikono gyange mighanvu/mileeyi. Amanso gange gabore ghala na amatu gange ni agasinga busongovu kulwandhala luno. Ndi mufu?

KABUTO: (akateengera) lyi, iseboBOOSI: mufuKABUTO: Ani, lwe isebo? mbe! Naire! BOOSI: ezira yeregera bandhekaanira abafuna kye benda.

Wabona ekyaligho omulundi ogwa bita, tiwabona?MAYINGO: lyi, owa ekitusa.BOOSI: kuba balenkana okughakania abaalondebwa abataamu

ku abo bali balonda bange nze mwene, nakigendelera okugheza ekilagiro kya abako abakenkufu abandi bisitu, kubata bwa ta mu bifo byabwe.

KABUTO: abasinga bungi bazira kutegeera. Bakaali bato inho.

BOOSI: ekyo kyeene, tibaloghooza nga abakulembeze ba eidho. Mpulira baali benda kwekalakaasa okughakania okukyala. Mbalabula nti tiidhi kuguminkiliza empisa edho mu Kafiira. Okighulira?

MAYINGO: iyi, iseboBOOSI: abandhi balighaKABUTO: bali kuvaala, iseboBOOSI: gya munda obite abakozi bonabona. Twenda

abakologho/ababoni. (KABUTO afuluma) nsubira nti muzhaano mukalamu. Gwetebwa gutya?

MAYINGO: “Enkwe mukibuga”62

BOOSI: Enkwe mukibuga? Ogwo omutwe gususumaza. Guli kuki?

MAYINGO: ba kadeeti bamagye.BOOSI: kadeti bamagye? Ekyo kili na okuba kisanhusa

onugane mwene yili mumagye emyaka musanvu me eyalimubya bufuzi bwene. Kadete akola ki?

MAYINGO: omuzaanho gusiinga kwetoloola kye atakola oba ekyo ekimukolebwa. Okusokera irala, akuubwa ku adaali, lya obya kapeteni mu myeezi mukaaga nga ya kaghandikibwa…

BOOSI: Hmm, mukozi wa maaniMAYINGO: kuba taidhi bukalamu kughema muundu, akuba

mwire kubutali bugenderevu nga bali mu kukuba kwa onfuuluma.

BOOSI: okwo kusala musaadhaMAYINGO: entuuko etuuka bwe kizuulibwa nti tali,

amazima, wakiki kya mudhinimini wa magye nga bwe kyali kiloghozibwa

BOOSI: kighulikana bughoomu. Gwa kuseka obagwa kitalo.MAYINGO: tiguli waire, aye guyinza okuba byombiBOOSI: aye owundhi afa?MAYINGO: kisoboka okuba ni okufa okulati kitalo.BOOSI: kya magezi inho. Omulundi ogusooka okughulira

amagezi nga gayogelwa onmwega.(MULIZI angiva ni abakozi mu lubiri batontone) mwidhe mukwegezaamu okusembayo?

MULIZI: lyi, owa ekitiiba neekoba mwene: gya obe ni muganda wo nga obona ekisembayo

BOOSI: kilungi, wetereeze bukalamu (KABUTO angira. Muserikale na bakozi bolubiri abandi)

63

KABUTO: isebo, nkitegeire ku nti omuzaanhi owundi eyandibaire azaanha ekya omukuluwa Abakozi tali kwegulira bukalamu.

BOOSI: kiki ekimugwire ku?Muserikale: ebilabula munda owe kitiisa. Omusangho

mughere kughunula.BOOSI: ebye ensi tibiidha kwenenerazebwa lwa kuba

omusibe mulala oli ni ebimutabula munda. Ndi ni okubona omuzhaano omwidhugavu.

MAYINGO: oba twandifune omuntu owundhi okusoma ekitundu kye akaseera kano, isebo; kwidha kwanula ebiseera.

BOOSI: kale niini, KABUTO aidha kubisoma. (MULIZI asiimaekiteeso) waliku omuzaanhi?

KABUTO: mbe iseboBOOSI: (asaaga) me ni wasobola otya okufuuka omutandha

omukonegho? (okwiramu okwa aghalala kuseega kwa olwaekitusa)

MULIZI: singa tiyandisoboire, agho neyandisomye lwa kitundu

BOOSI: kale; tutamala biseera. Ndidha ku niweyenererwa akaseera kano. Mpa ekighandiiko. Weebale gha ghendi ni okwenelera?

MAYINGO: oli na kityana ku ntebe eyo, isebo.(Boosi agyaku ntebe nga museese ni Yerebaletedwa mu mpingu)bali mu budhuba bwaibwe ebyokuzaana.

BOOSI: bali na kuzaanha batyo? Basimulule emikono gyabwe! (muserikale abasimulula)

MAYINGO: (adhugumira /atiire)isebo, ate ebidhuuba?KABUTO: omughasi yetwakobeje okukola emuntu akaali

kudhikola.64

BOOSI: (anhiize) tiidhi kuba kino. Tyenda bagelegheni basaawa esembayo.nnenda kubabona ni ebidhuuba byona byona ekyo kya idho okusooka mughuhiire?

KABUTO: tughulira, iseboBOOSI: ebidhuulo bikulu inho mu kwegezaamu kuno?KABUTO: mbe, Owa…MAYINGO: bikulu inho owa ekitiisa ; tubyendha mu

kwandhula.BOOSI: mukuumi!Guns: isebo!BOOSI: muleete emundhu daimwe ghano era dhite…MAYINGO: ghano isebo. (abakuumi abasatu emundu dhabwe

emberi)BOOSI: dhite ghaliMAYINGO: owa ekitiisa aikiliiza mu bughombe afu

okusoma ekitundu ekya omukulu wa abakozi. Idhukira okwandhula kwa mangu mangu era kuli na kumala dhakiika musaanvu dhonka mwetegeike tugye.(museese ni Yere baghankana inho)

MULIZI: nsobola okukakasa buti nti emundhu ya .32 nhimpi okusinga eya .25

MAYINGO: oneeghunisa emundu dhombi dhagayagaMULIZI: wadhipama? Wakuba ghono myezi mukaaga gyonka

ologhooza kiki einhokye osobola okutwegesa ku mundu?(Boosi aseka ni mnhili amweyogaku)

MAYINGO: ozira kanhagansi ye abakukulira. Ani akughaire olukusa okughakana ninze?

MULIZI: nsonigha, kapiteni.(akuba saluti, boosi aseka)MAYINGO: ekyo kisingaku. Anti, kapeteni akoba ati

mundu dhobilili dhaga yaga: oikiriza?

65

MULIZI: dhikiriza isebo, aye oba tobona omukulu wa bakoziokukakasa

MAYINGO: wandikemeni okusingaku agho. Omukulu wabakozi aidha kumpi kuikirizagania ni kapiteni okusinga bwe anaghulirisa omufulanti. Idha kale (bagya buti kumpi ni boosi)ghe atyaine era bakola oti bakonkona lwigyi. Olwokuba ni byekola bingi, aidha kusigula akola okutuusa okukonkona okwa omulundi gwa kusatu)

BOOSI: mwingire. (baigiira na bwegendereza era bakuba saluti) lyi, mbakobera ki?MULIZI: isebo, twidye okwebuuza oba e mundu ya.32 eyagayagana ne ya .28BOOSI: ekyo kitegerekeka. Ni iwe, kaputeni?MAYINGO: taidhakikerezi kyemukoba isebo.BOOSI: kale, ndaga eya .32 okuva mu mundhu edho era iwe

kaputeni oidha kundaga eya .28(Museese ni Yere bagyaokufira emundu Jasipi obufuumulire ihno)

MAYINGO: tikukiriza! Tukukirize nti tukikoze ku mukisa ogutabalibwa.

BOOSI: tibona nhilili edho mu laghadikaMAYINGO: (asooka mundu ye mu boosi)mbe owekitiisa,

enhilili nga edho tidhi gadhikibwa.MAYINGO: tikiliza nti tukikoze,buti kuba! Kuba buti!BOOSI: abakuumi, owa ekitiisa. Sigala nga otyaine oba

ndha kukuba. Abantu, timutya musigale baikaikamu, buli kintu kili mu nteeko. (MULIZI agezaaku okweibagho)

Mosese: sigala nga otyaime mwami MULIZI.MULIZI: ndi kugya kweyamba kumpi/katono

66

MAYINGO: mumala biseera, musibire ghansi nkobye, musibire ghansi. Kale, nze kaakikolebadhansi mwetegeka! Sabaawa ndala, ibaru, isatu, ibiri, ndalatututututu!!!!!/!!nbadhaasi, mulegeye!(kuMULIZI)Ee, saagati ! lwaki oli munakughavu eeh? Oyo mugandawo oba ki?

MULIZI: o mbe mbe tiwaire!MAYINGO: twidha kumuta mu isandandunka lya gavumenti

ndi dha kulikola mwene (agezaaku okunholoka aye museese amwemereza)

Mosese: Mayingo oli kugya gha?MAYINGO: (mu iroboozi einakunghavu era

elitengeeta)kukola isanduuka.Mosese: mbe sigala ghe oli.(ku boosi) obona kye omukoze?

Lye yenka ni ayenda ni eyandisinaghi okufakwo emundulukumi, aye okaali mulamu. Nkobera lwaki?

BOOSI: tiidhi lwakiMAYINGO: ndidha kukulaga lwaki. MULIZI idha yendi

(MULIZI aikhiliza) omusadhaono mugandawoMosese: muganda wange wa ghala inho ekyokyonkaMAYINGO: mpa endogo ndala einungi lwaki tujida

itiibwa MULIZI: ezirfa nsoga mu mutweMAYINGO: oikiriza oti yandi malibwagho?MULIZI: kabisa! Ekisooka, atwale buli kintu mu mikonogye.

Ekyokubiri, ayonoire ebye tukwa ebye kafiire. Ekyokusatu, afuze ebanga igwanvu. Okukyusa kuli oti kughumula. Yaita kabito

BOOSI: ndi kughulira bukalamu? MULIZI? (ye Yere) nkuba mpona enkwe dhino. Nkuba

67

MAYINGO: mbe, owa ekitiisa, titwiidha kukukuba. Kafiira nda buli mulala ku ife, ni iwe nga olio mu.

BOOSI: otegeeza iwe toidha kundhita?MAYINGO: mbe. Kiki kyetusigala nkufune mu kufu kwo?

Ghazira ekidhuubo kyaife tikibaire kughana mu musaayi gwa bantu, aye akugha Kafiira edhibiramu enbonebwamu/ kabona/ kibono. Kabona eidha okulaga obweni bwere obwa abasaadha abali embeeri wa Kafiira. Aye tikimala okugha bwa kabono yonka. Mbe yuli ni okumpa okuveghaayo ife beene olwa ebyomumaiso ebikalamu.Ebyomumaiso omuli ebikolwa bino buti ebigya mu manzotibyetaaya kwinibwamu

Museese: ebyomumaiso omuli abasadha nga iye tibeetagakuba ghalala mu bantu.(ye KABUTO) aye tukwebaza;kivamunkola yo einungi nti tusoboire okufuna kino. Kale gya, tuveemu ghagati.(KABUTO atya ne yeyogera)

KABUTO: ndi mwetowaze bwene, anye tili wa kunhenhezebwa kibitiliire. Natenndekebwa aye naaghebwa omulimo omukyamu. Kabili ndi mwetoowoze(aty, ne yaafutuma)

MAYINGO: twegehareyo, aye kibonekatuli ni okweyogerayo. Muli agitire oyo. (asonke ku Mayingo).Lye ti kwegyanya kumala? Owa ekitiisa, buti neghaayomwene. Ghano, nkuba.(anugha emundu.)

BOOSI: mbe, tisobola. Nzira nsonga kukuteera MAYINGO: Gimpe! Ndidha kumusaadaaka! Gimpe!Mosese: Mayingo, sigala ghe oli.MAYINGO: Gimpe. (Boosi agha Mayingo e mundu. Ole

alighira emundu nga takikiriza.mpola akyuka era ya noonereza mu bantu ni amaiso ye oluvanhuma, amaiso gasibira ku MULIZI but Jasipi ayemelera kubunkenke )

68

MULIZI: (asuuka ku Boosi) Tinze ni iye!MAYINGO: yokya! ?(akuba era omubiliswa MULIZI gugwa

mpolampola; bnt Mayingo akyuka era ya noonereza mu bantu ni anaiso ge kabiri) nkikoleire Kafiira. Nkikoleme imwe mwena mwena abantu.(Yere atambula mpolampola nga agya ye omulambo gwa MULIZI. Ayoola akataka katono era yakalekula kagwa okubita mu bwala bwe eno bwe ayogera)

MAYINGO: nfuufu ku nfuufu, ivu ku ivu. (mpolampola buli muntu ainhogoga kufuuka bishepulo bya ni ekya omu magombe/lwambudhi. Kyandibaire kifaanana MULIZI gutwala ekifo kya magombe. Ebinhonhi, ebighuuka, ebikere, ni ebindi bili kwemba. Engoma ekuba, elekera, ekuba kabiri era yalekera. Eghala ku maloboozi aga ekisaadha galokompoka era gaghulikana inho, omusaadha bwe aidha okutuuka kumpi ni amagombeamangu ago buli kintu kisiliikilira me twaghulira okwemba okwa emizimu okwengeri. Omuzimu gwa NDOGA niabandi nga gunonelezebwa ogwa Nnina bombiliri bavairemu nkadagaigo dhaibwe edha entandiikwa ya ekibono ekisooka okutoolaku nti buti bali mizimu.)NDOGA: Nnina, yemelera ghe oli! Oli muzaire nabaki?Okumala emyaka oli kugegenga buti bwe oli kutya okulinga amaiso go ku kibi kino? (asonka ku mulambo gwa MULIZI era yainhoghogera mu kifo kino. Ni Nnina ainhogoga. Mpola mpola amatala gakendeera.)

*nkomelero

69