EMERGING SOURCES CITATION INDEX - JournalAgent

YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ MİMARLIK FAKÜLTESİ E-DERGİSİYILDIZ TECHNICAL UNIVERSITY FACULTY OF ARCHITECTURE E-JOURNAL

CİLT (VOLUME) 11 - SAYI (NUMBER) 3 - YIL (YEAR) 2016

Web of Science, Emerging Sources Citation Index, Avery Index (AIAP), TÜBİTAK ULAKBİM, EBSCO Host Art & Architecture Complete, DOAJ, Gale/Cengage Learning, Akademia Sosyal Bilimler Indeksi (ASOS indeks), DRJI ve Ulrichs dizinlerinde yer almaktadır.

Indexed in Web of Science, Emerging Sources Citation Index, Avery Index to Architectural Periodicals (AIAP), TUBITAK ULAKBIM, EBSCO Host Art & Architecture Complete, DOAJ, Gale/Cengage Learning, ASOS Index, DRJI, and Ulrichs.

E-ISSN 1309 - 6915

PLANLAMA, MİMARLIK, TASARIM VE YAPIMPLANNING, ARCHITECTURE, DESIGN AND CONSTRUCTION

M

E

GARON

KARE

INDEXED IN

Web of ScienceEMERGING SOURCES

CITATION INDEXThomson Reuters

H H H

PLANLAMA, MİMARLIK, TASARIM VE YAPIMYILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ MİMARLIK FAKÜLTESİ E-DERGİSİ

PLANNING, ARCHITECTURE, DESIGN AND CONSTRUCTIONTHE E-JOURNAL OF YTU FACULTY OF ARCHITECTURE

GENEL YAYIN YÖNETMENİ (MANAGING DIRECTOR)

M. Cengiz Can Yıldız Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi

EDİTÖR (EDITOR)

Asuman Türkün Yıldız Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi

YARDIMCI EDİTÖRLER (CO-EDITORS)

Nilgün Çolpan Erkan (Yıldız Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi) • Çiğdem Canbay Türkyılmaz (Yıldız Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi)

YAYIN KURULU (ASSOCIATE EDITORS)

Nuran Kara Pilehvarian (Yıldız Teknik Üniversitesi) • Hüseyin Cengiz (Yıldız Teknik Üniversitesi) • Can Binan (Yıldız Teknik Üniversitesi) •

Nur Urfalıoğlu (Yıldız Teknik Üniversitesi) • Ömür Barkul (Yıldız Teknik Üniversitesi) • Nuri İlgürel (Yıldız Teknik Üniversitesi) •

Funda Kerestecioğlu (Yıldız Teknik Üniversitesi) • Sırma Turgut (Yıldız Teknik Üniversitesi) • Senay Oğuztimur (Yıldız Teknik Üniversitesi)

Gökçe Tuna Taygun (Yıldız Teknik Üniversitesi) • Banu Çelebioğlu (Yıldız Teknik Üniversitesi) • Esin Özlem Aktuğlu Aktan (Yıldız Teknik Üniversitesi)

Peter Ache (Helsinki Teknoloji Üniversitesi, Finlandiya)Zafer Akdemir (Yıldız Teknik Üniversitesi)

Gül Akdeniz (Yıldız Teknik Üniversitesi)Oya Akın (Yıldız Teknik Üniversitesi)

Ferah Akıncı (Yıldız Teknik Üniversitesi)Berrin Alper (Yıldız Teknik Üniversitesi)

Mahmud Zin Alabadin (Yıldız Teknik Üniversitesi)İlhan Altan (Yıldız Teknik Üniversitesi)

Dennis A. Andrejko (Rochester Teknoloji Enstitüsü, ABD)Görün Arun (Yıldız Teknik Üniversitesi)Erkan Avlar (Yıldız Teknik Üniversitesi)Ayfer Aytuğ (Yıldız Teknik Üniversitesi)

Steve Badanes (Washington Üniversitesi, ABD)Ayşe Balanlı (Yıldız Teknik Üniversitesi)

Ömür Barkul (Yıldız Teknik Üniversitesi)Harun Batırbaygil (Okan Üniversitesi)Can Binan (Yıldız Teknik Üniversitesi)

Cengiz Can (Yıldız Teknik Üniversitesi) Brian Carter (Buffalo Üniversitesi, ABD)

Xavier Casanovas (Catalunya Üniversitesi, İspanya) Olcay Çetiner (Yıldız Teknik Üniversitesi)

Candan Çınar Çıtak (Yıldız Teknik Üniversitesi)Birgül Çolakoğlu (Yıldız Teknik Üniversitesi)

Dina D’ayala (Bath Üniversitesi, İngiltere)Simin Davoudi (Newcastle Üniversitesi, İngiltere)

İclal Dinçer (Yıldız Teknik Üniversitesi) Leyla Dokuzer Öztürk (Yıldız Teknik Üniversitesi)

Zeynep Enlil (Yıldız Teknik Üniversitesi) Meral Erdoğan (Yıldız Teknik Üniversitesi)

Deniz Erinsel Önder (Yıldız Teknik Üniversitesi)Anna Geppert (Paris Üniversitesi, Sorbonne, Fransa)

Canan Girgin (Yıldız Teknik Üniversitesi)Murat Günaydın (Yıldız Teknik Üniversitesi)

Ümit Işıkdağ (Yıldız Teknik Üniversitesi)

Deniz İncedayı (Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi)Yehuda Kalay (The Technion, İsrail / California Üniv., Berkeley, ABD)Nuran Kara Pilehvarian (Yıldız Teknik Üniversitesi)Funda Kerestecioğlu (Yıldız Teknik Üniversitesi)Ali Kılıç (Yıldız Teknik Üniversitesi)Güzin Konuk (Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi)Almula Köksal Işıkkaya (Yıldız Teknik Üniversitesi)John Lovering (Cardiff Üniversitesi, İngiltere)Michael Lucas (California Politeknik Üniversitesi, ABD)Ali Madanipour (Newcastle Üniversitesi, İngiltere)Izabela Mironowicz (Wrocław Teknoloji Üniversitesi, Polonya)Michael Nomikos (Selanik Üniversitesi, Yunanistan)Selim Ökem (Yıldız Teknik Üniversitesi)Ayşe Nur Ökten (Yıldız Teknik Üniversitesi) Çiğdem Polatoğlu (Yıldız Teknik Üniversitesi)Ashraf Salama (Katar Üniversitesi, Katar)Willem Salet (Amsterdam Üniversitesi, Hollanda)Yasemen Say Özer (Yıldız Teknik Üniversitesi)Berna Sel (Yıldız Teknik Üniversitesi)Güven Şener (Yıldız Teknik Üniversitesi)Robert G. Shibley (Buffalo Üniversitesi, ABD)Bülent Tarım (Yıldız Teknik Üniversitesi)Seda Tönük (Yıldız Teknik Üniversitesi)Nüket Tuncer (Yıldız Teknik Üniversitesi)Sırma Turgut (Yıldız Teknik Üniversitesi)Asuman Türkün (Yıldız Teknik Üniversitesi)Gülay Keleş Usta (İstanbul Kültür Üniversitesi) Rengin Ünver (Yıldız Teknik Üniversitesi)Hülya Yakar (Yıldız Teknik Üniversitesi)Zekiye Yenen (Yıldız Teknik Üniversitesi)Neşe Yüğrük Akdağ (Yıldız Teknik Üniversitesi)Zerhan Yüksel Can (Yıldız Teknik Üniversitesi)Gülay Zorer Gedik (Yıldız Teknik Üniversitesi)

BİLİMSEL DANIŞMA KURULU (EDITORIAL BOARD)

E-ISSN 1309 - 6915

CİLT (VOLUME) 11 - SAYI (NUMBER) 3 - YIL (YEAR) 2016

YıldızTeknikÜniversitesiMimarlıkFakültesiadına Sahibi (Owner) M.CengizCan Genel Yayın Yönetmeni (Managing Director) M.CengizCan Editör (Editor) AsumanTürkün Editör yardımcıları (Co-Editors) NilgünÇolpanErkan ÇiğdemCanbayTürkyılmaz

Yazışma adresi (Correnspondence address) YıldızTeknikÜniversitesi,MimarlıkFakültesi, MerkezYerleşim,Beşiktaş,34349İstanbul,Turkey

Tel +90(0)2123832585 Faks (Fax) +90(0)2123832650 e-posta (e-mail) [email protected] Web www.megaronjournal.com

Yayına hazırlama (Publisher):KAREYayıncılık|karepublishingTel:+90(0)2165506111-Faks(Fax):+90(0)2165506112-e-posta(e-mail):[email protected]

Yayınlanma tarihi (Publication date): Ekim(October)2016

Yayın türü (Type of publication):Süreliyayın(Periodical)

Sayfa tasarım (Design): AliCangül

İngilizce editörü (Linguistic editor): SusanAtwood

Megaron amblem tasarım (Emblem): M.TolgaAkbulut

Yılda dört sayı yayımlanır. (Published four times a year).

Web of Science, Emerging Sources Citation Index, Avery Index (AIAP), TÜBİTAK ULAKBİM, EBSCO Host Art & Architecture Complete, DOAJ, Gale/Cengage Learning, Akademia Sosyal Bilimler Indeksi (ASOS indeks), DRJI ve Ulrichs dizinlerinde yer almaktadır.

Indexed in Web of Science, Emerging Sources Citation Index, Avery Index to Architectural Periodicals (AIAP), TUBITAK ULAKBIM, EBSCO Host Art & Architecture Complete, DOAJ, Gale/Cengage Learning, ASOS Index, DRJI, and Ulrich’s.

©2016YıldızTeknikÜniversitesiMimarlıkFakültesi- © 2016 Yıldız Technical University, Faculty of Architecture

TürkçeveİngilizcetammetinlereInternetulaşımıücretsizdir.(www.megaronjournal.com)Free full-text articles in Turkish and English are available at www.megaronjournal.com.

PLANLAMA, MİMARLIK, TASARIM VE YAPIMYILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ MİMARLIK FAKÜLTESİ E-DERGİSİ

PLANNING, ARCHITECTURE, DESIGN AND CONSTRUCTIONTHE E-JOURNAL OF YTU FACULTY OF ARCHITECTURE

KARE

İçindekiler / Contents

Megaron 2016;11(3)

MAKALELER (ARTICLES)MİMARLIK (ARCHITECTURE)

Mudéjar (Müdeccen) Mimarisi’nin İspanya Mimarlık Tarihi Referans Kaynaklarında Yaşadığı SorunlarProblems of Mudéjar Architecture in Architectural History Survey Books of SpainÖzkan Altinöz M..............................................................................................................................................................310

Makedonya’nın Manastır, Ohri ve Üsküp Şehirlerindeki Osmanlı Dönemi Dini Yapılarında Taş Alemler Stone Finials of Ottoman Period Religious Buildings in Macedonian Cities of Bitola, Ohrid, and Skopje Dişli G, İnci Fırat N.......................................................................................................................................................... 318

Anıtsal Yapıların Yeniden Kullanımında Kullanıcılar Üzerinden Kültürel Algı Performansı Değerlendirmeleri;Sivas Buruciye Medresesi ÖrneğiEvaluations of Cultural Perception Performance By Users On the Basis of Re-Use of Monumental Building:The Case of Sivas’s Buruciye MadrasahYaldız E, Asatekin NG...................................................................................................................................................... 333

Konuttan Dönüştürülmüş Kafelerde Kullanıcı Memnuniyeti: Konya Kent Merkezinden Bir ÖrneklemUser Satisfaction with Coffeehouses Transformed From Housing Units: An Example in the City Center of Konya, TurkeyDinç Kalaycı P, Utku T..................................................................................................................................................... 344

Kapalı Konut Sitelerinin Kamusal Açık Alanlar Açısından Oluşturduğu Problemlerinİnsan-Çevre İlişkileri Bağlamında İrdelenmesiAnalysis of the Problems of Gated Communities in Terms of Public Open Spaces in theContext of Human-Environment RelationsÖzdemir N, Türkseven Doğrusoy İ.................................................................................................................................. 359

PLANLAMA (PLANNING)Türkiye’nin En Büyük 1000 Firması Sıralamasındaki Kayseri Firmalarının Yapısal Göstergelerive Lojistik Maliyetlerinin DeğerlendirmesiStructural Indicators and Logistics Costs Evaluation of Kayseri Firms, Ranked in TurkeyinTop 1000 Industrial EnterprisesOğuztimur S.................................................................................................................................................................... 372

Boğaziçi Bölgesi Sakinlerinin Turizm Desteğini Ölçmeye Yönelik Bir AraştırmaResearch to Measure Bosphorus Region Residents’ Support for TourismAltanlar A, Enlil Z............................................................................................................................................................ 382

TASARIM (DESIGN)Maket ve Dijital Ortamda Tasarım Üretkenliğinin KarşılaştırılmasıComparing Design Productivity: Analog and Digital MediaÖzbaki Ç, Çağdaş G, Kilimci ESY..................................................................................................................................... 398

Tasarım Stüdyolarında Eleştiri: Aktörler, Ortam, Kanallar ÜzerineCriticism In Design Studio: The Actors, Atmosphere, and Channels Tok A, Ayyıldız Potur A................................................................................................................................................... 412

Bütüncül Kurumsal Kimlik Stratejisinde Mimari Tasarımın ÖnemiThe Importance of Architectural Design in Integrated Corporate Identity Strategy Sağıroğlu PM, Çelikkanat Aysu G................................................................................................................................... 423

Alışveriş Merkezlerinin Yer Seçimi Kriterleri: İstanbul ÖrneğiShopping Centers’ Selection Criteria: The Case of Istanbul Ünlükara T, Berköz L ...................................................................................................................................................... 437

Mersin’in Cumhuriyet Modernleşmesi Sürecini Bir Eğitim Yapısı Üzerinden Okumak:Mersin Lisesi (Tevfik Sırrı Gür Lisesi)*Reading the Republican Modernization Process in Mersin Through an Educational Building:Mersin High School (Tevfik Sırrı Gür High School)Selvi Ünlü T .................................................................................................................................................................... 449

YazarlaraBilgi .............................................................................................................................................................. 467

InformationfortheAuthors ...................................................................................................................................... 468

CİLT VOL. 11 - SAYI NO. 3

Karabük Üniversitesi Fethi Toker Güzel Sanatlar ve Tasarım Fakültesi, Endüstri Ürünleri Tasarımı Bölümü, Karabük

Başvuru tarihi: 28 Kasım 2014 - Kabul tarihi: 27 Mayıs 2016

İletişim: Meltem ÖZKAN ALTINÖZ. e-posta: [email protected]

© 2016 Yıldız Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi - © 2016 Yıldız Technical University, Faculty of Architecture

ÇALIŞMA

MEGARON 2016;11(3):310-317

DOI: 10.5505/megaron.2016.18480

Mudéjar (Müdeccen) Mimarisi’nin İspanya Mimarlık Tarihi Referans Kaynaklarında Yaşadığı Sorunlar

Problems of Mudéjar Architecture in Architectural History Survey Books of Spain

Meltem ÖZKAN ALTINÖZ

8. yy’dan itibaren yeşermiş olan İslamî, Hıristiyan ve Yahudi sanat gelenekleri Mudéjar Mimarisi’nin İber Yarımadası’nda 11. yy’daki oluşu-muna katkıda bulunurlar. Üç büyük dinin ortak bir paydada birleşerek cömertçe uyguladığı bu üslup Katolik krallıkların Müslümanları İber Yarımadası’ndan atmaya yönelik giriştikleri askeri faaliyetlerle başlar. Müslümanların elinden alınan topraklarda bir müddet farklı inanç geleneklerine sahip toplumlar bir arada yaşamaya devam ederler. Bir arada bulunmanın sonucu kaynağında İslam Sanatı olan melez bir mimari dil oluşur. Mudéjar Mimarisi mimarlık tarihi yazımının çetrefilli konularından bir tanesidir. Mudéjar Mimarisi’nin kaynaklarını ve özelliklerini tanımlayan çalışmalar çoğunlukla İspanyol akademisyenler tarafından gerçekleştirilmiştir. Akademisyenler arasında bir grup Mudéjar’in İslami köklerinden bahsederken, bir diğer grubun ilgili sanatın Hıristiyan özelliklerini vurguladığı görülmektedir. Ancak yakın dönemde yapılan araştırmalar bu erken dönem sınıflandırmalarını değiştirerek coğrafi ve kültürel çeşitlilik konularına eğilmektedir. Bu ça-lışma genel olarak Mudéjar Mimarisi’nin kaynaklarını araştırmakta ve mimarlık tarihi alanında karşılaşılan kaynak, kimlik ve historiografik temelli sorunlara dikkat çekmektedir. Söz konusu tarih yazınının incelemesi, özellikle başvuru kaynaklarının değerlendirilmesi, aynı za-manda Mudéjar kavramının çevresindeki belirsiz atmosferin ve bu atmosferi ortaya çıkartan koşulların tarihsel ve bu bağlamdan beslenen terminolojik alt yapısının deşifresine yardımcı olacaktır.Anahtar sözcükler: İber Yarımadası; İspanya; mimarlık tarihi yazımı; Mudéjar Mimarisi; referans kaynaklar.

Having lived together on the Iberian Peninsula since the 8th century, Islamic, Christian, and Jewish communities all contributed to the birth of Mudéjar architecture in the 11th century. This style, which appealed to members of all 3 religions, was generously applied following the re-con-quest movements of the Christian kingdoms in the Iberian Peninsula when they sought to expel their Muslim enemies. Mudéjar architecture is a problematic topic of architectural history writing. Studies that define Mudéjar origins and character were mostly conducted by Spanish scholars. While one group of scholars explains that Mudéjar origins have Islamic roots, another emphasizes its Christian aspects. Notably, recent research has altered former classifications, concentrating on geographical facts in addition to cultural varieties. This study investigates the sources of Mu-déjar architecture and draws attention to the origin, identity, and historiographical problems that are common in architectural history studies. An evaluation of historical writing about the Mudéjar concept, particularly survey books, will help us to identify the ambiguities and clarify the conceptual and terminological tools used.Keywords: Iberian Peninsula; Spain; architectural history writing; Mudéjar architecture; survey books.

ÖZ

ABSTRACT

310 CİLT VOL. 11 - SAYI NO. 3

311CİLT VOL. 11 - SAYI NO. 3

GirişGeorgG.IggersHistoriographyintheTwentiethCentury:

FromScientificObjectivity to thePostmodernChallange/BilimselNesnelliktenPostmodernizmeYirminciYüzyıldaTa-rihyazımı,isimlikitabındatarihdisiplinininbilimdenziyadeedebiyatla olan ilişkisinden kaynaklı sübjektifliğine dikkatçeker. Sanat ve mimarlık tarihi alanında araştırmacılarınsübjektif veya objektif tavırlarını gözlemlemede referanskaynaklarının,‘surveybooks’incelenmesiilgilidisiplinleringelişmesi bağlamında fırsatlar sunmaktadır. Referans kay-nakları veyadiğeradı ilebaşvurueserleriaraştırmacılarıngerekkendiülkelerinintarihlerinegereksebaşkaülkelerintarihlerinebakışaçılarını,konuyayaklaşımlarınısergilemek-tedir.1Bukaynaklarınkapsamıyazarlarınkonularaverdikleriönemlerideaçığaçıkarır.Yalnızcakonularaverilenönemveyaklaşımtarzıbilekimiyayınlardahikayecitariholarakta-nımlayabileceğimizbirçokanlatıyıeleverir.

Sanat ve Mimarlık Tarihi alanında başvuru kaynaklarıgenel olarak alanla ilgili toparlayıcı bilgiler sunar.Oluşanbubilgi birikimininne şekildeokuyucuyaaktarılacağı ya-zarlarınhangikonuyuneşekildesunmakistedikleriileilgi-lidir.Bunoktadahistoriographyolarakbilinentarihyazımısorunsalıönplanaçıkmaktadır.Buhaliylesanatvemimar-lık tarihi referans kaynaklarının incelenmesi, bütünlükçütarihsel bir yaklaşım içerisinde araştırmacıların siyasi vetoplumsalyaklaşımlarınıanalizetmefırsatınıvermektedir.

BuçalışmakapsamındaMudéjarMimarisiveonubelir-leyensiyasivekültüreletmenler incelenmektevebuyö-nüylemakaleİspanyolmimarlıktarihiyazımımınoturduğusancılı akademik yapıya dikkat çekmeyi hedeflemektedir.Makalede sırasıylaMudéjar konusu etimolojisi, mimarisive üslupsal sorunlarıyla birlikte değerlendirilecektir. SözkonusuüslupsalincelemeMudéjarMimarisi’ninmelezya-pısınınyarattığıtarihselvehistoriografikaçmazlarıbelirginhalegetirmeyiamaçlamaktadır.Sonolarakgrafikanalizler-deneldeedilensonuçlarMudéjarMimarisi’ninkaynaklarıveüslupsalsorunları,mimarlıktarihiyazımındakarşılaştığıproblemleritarihselbirperspektifleortayakoyacaktır.

Katolik Gücün Yükselişi ve Mudéjar Kavramının İberya’da Ortaya ÇıkışıYaşanantahtkavgaları,sosyaldüzendevarolançarpıklık-

larİberYarımadası’ndahakimiyetkurmuşVizigotlarınzayıfla-masına,KuzeyAfrikakaynaklısaldırılaraaçıkhalegelmesineyolaçar.TarıkbinZiyad711’deCebelitarıkBoğazı’nıgeçerekkarşıkıyıyaulaşması,VizigotegemenliğinibaşkentToledo’yu(Tuleytula) alarak sonlandırması İber Yarımadası’nda8.yy’danbaşlayıp15.yysonlarınakadarsürecekolan İslamhâkimiyetiniBatı’yatanıştırmışolur.2Bufetihhareketibölge-deyenibirsiyasi-kültürelegemenliğinkapılarınıaralar.

I. Abdurrahman’ın coğrafyada yarattığı huzurlu ortamyeriniçokgeçmedenisyanlara,kabileiçiçekişmelere,Ber-ber kökenli grupların Kuzey Afrika’dan gelerek EndülüsEmeviEmirliği’nesonvermesinebırakır.ZayıflayanEndü-lüsEmevileri’ninyerini16.yy’dakadarhükümsürecekolançeşitliyeniİslamiEmirlikleralır.DiğertaraftanyaşananbuiççekişmelervebölünmelerHıristiyanunsurlarınyenidengüçlenmesineyardımcıolur.Katolikkrallıklarının11.yy’dabaşlayanbusaldırılarızamanlaİberYarımadası’ndakiMüs-lümanlarıyarımadadantamamenatmahedefinedönüşür.3

İslamiyet’in8.yy’dakihakimiyetiylebölgedeMüslüman,HıristiyanveYahudiunsurlarbiraradayaşamayabaşlarlar.İspanyolcada convivencia/ biraradalık olarak tanımlananbir mozaik örüntünün parçaları olurlar. Bu gruplar hemgündelikhayatlarındahemdemimarigibikültürünsomutalanlarında İslam kültürünün izlerini sergiler. Bu kültürelkarşılaşmaları ve etkileşimleri yani kültürleşme (accultu-ration) sürecinidöneminmimarisinde somutbirbiçimdegözlemlemek mümkündür.4 Emirlik Dönemi’nde görülenbubarışçılatmosferKuzeyAfrika’dangelenBerberköken-liMurâbıtlar’ın İslamiyet’inkurallarınınkatıuygulayıcılarıolaraktarihsahnesineçıkmasıyladeğişmeyebaşlar.Akade-midünyasındagenelkanıMurâbıtlar’ınEmirlikDönemi’ninhoşgörü ortamından uzak baskıcı davranışlarının Katolikgüçlerinyenidenfetih(re-conquest)olaraktanımlananiş-gallerinehızkazandırdığıçerçevesindebirleşmektedir;an-cak 11.yy’ınOsmanlı’nın gelişmesinden rahatsızlık duyanBatı’dakigenelHaçlıyapılanmasınınyenidenfetihideolo-jisininşekillenmesindekietkisininbüyükolduğudüşünüle-bilir.

10.yy’da yüzyılda Kutsal Roma Germen İmparatorluğukurulmuşveOrtaçağ’ınHıristiyanHaçlıruhuşekillenmeyebaşlamıştır.Haçlı RuhuAvrupa’daMüslümanların yöneti-mindebulunanveHıristiyanlartarafındandakutsalsayılanKudüs’ün tekrardan ele geçirilmesi bağlamında somut-laşmışsistemli işgalhareketleridir.Avrupa’dabüyüyenbuHaçlı ruhunun İber Yarımadası’na 11.yy’ da sirayet ettiğigörülür. İber Yarımadası’nın dağlık bölgelerini oluşturanİslami yönetimlerin eline geçmemiş olan kuzey bölgeler-de fanatik Katolik güç şekillenmeye başlar. Bu ideolojikyapılanmalaryayılımcıbirpolitikaizleyerekMüslümanlarıyarımadadanatmakiçinmücadeleeder.5Yenidenfetihha-reketleriolarakbilinenbuoluşumunaslındaHaçlıruhununİberya tezahürüniteliğinde,Hıristiyanolmayanunsurlara

1 Payla,1999,s.216-225.2 Fletcher,1993,s.1;Watt,2007,s.

3 Bölgede sırasıyla, Mülûk’ut-Tavaif(KüçükSultanlıklar/Beylikler)Döne-mi,Murâbıtlar Dönemi (11-12.yy):Muvahhidiler Dönemi (12-13.yy),GırnataBenîAhmerEmirliği(Nasri-ler)Dönemi(13-15.yy)yaşanır.

4 Bu bağlamda Mozarabik termino-loji İslam siyasi şemsiyesi altındaİslamkültürüetkisindekalanHıris-tiyan grupları tanımlamak için kul-lanılırken, çalışmanın ilerleyen bö-

15;PhillipsandRahnPhillips,2010,s.47-49.

lümlerindedeğineceğimizMudéjarterminolojisi İslami hakimiyetisonrasındabölgedeKatolikşemsiyealtında yaşayan İslami nüfusu ta-nımlamakiçinkullanılır.

5 İberya’dakiKatolikkrallıklarınMüs-lümanları yarımadadan atmayadönükgirişimleriiçinreconquesta/reconquest/ yeniden fetih termi-nolojisi yaygın bir kullanım ağınasahiptir.


karşı İbertopraklarındaKatolikunsurlarınbirleşmesinivesavaşmasınıifadeettiğidüşünülebilir.

HuzursuzortamdayaşayanHıristiyanveYahudiunsur-lar,Müslümanları tamamen İber Yarımadası’ndan çıkart-mak isteyen fanatik Katolik savunucuları tarafından iknaedilerek,re-populacionolaraktanımlananyenidenyerleş-tirmepolitikasınadahiledilirler.BupolitikaylaHıristiyanveYahuditoplumlarınkuzeydetamponbölgeleroluşturmala-rıdesteklenir.YenidenfetihhareketininbirsonrakiaşamasıMüslümantopraklardaoluşturulanbutamponbölgelerinkolaylıklaelegeçirilmesidir. Yenidenyerleşimpolitikasınaek olarak, Katolik krallıklar yarımadada etnik ve kültüreltabanlı çatışmalarlabozulanpolitik İslamiyapıdan fayda-lanırlar;nitekimfarklıMüslümangruplarındanbirinidiğe-rinekarşıdestekleyerekİslamiemirlikleringüçlerinzayıfla-masınaönayakolurvesırasıylagücünüyitirenleriortadankaldırırlar.6

Stratejikbirbiçimdeatılanaskeri-politikadımlar1492’deson İslami krallık olanBen-i AhmerDevleti’nin Katoliklertarafındanortadankaldırılmasınazeminhazırlar.İberya’daİslamhakimiyetininsonlandırılmasınınyanısırayarımada-nınçokkültürlüyapısıtekkültürçatısıaltındatoplanmakistenir.BuamaçlayüzyıllardıryarımadadayaşayanYahudiunsurlarındinleri zorladeğiştirilir.Hıristiyanlıkları şüphelibulunanbugruplarzamanlayarımadadantamamensürü-lür.SefaradadıverilenYahudigruplarınbirkısmıPortekiz’egiderancakordadabaşgösterenYahudikarşıtıdavranışlarneticesindeSefaradgöçününyönüOsmanlı’nınhakimiye-tindebulunantopraklarayönelir.7

Mudéjar Mimarisi ve KaynaklarıMudéjar Arapça’daki “Mudajjan” kelimesinin

İspanyolca’ya “Mudayyan” olarak geçemesiyle İberYarımadası’nda 11.yy’da kullanılmaya başlar8 Mudéjaretimolojik açıdan Hıristiyan grupların askeri başarı eldeettiktensonrayarımadadakalmasına izinverilenMüslü-manlarıtanımlamakiçinkullandıklarıbirterimdir.Aslındakonuylailgilibirincilmeselebunoktadadoğmaktadırçün-küMudéjar’inetimolojisivemimarlıktarihindekikullanımıbirbiriylebağdaşmamaktadır.MudéjarMimarisiilealakalıdiğerönemlimeseleisesanatvemimarlıktarihiçalışma-larında bu sanatın kimliğinin tanımlamasında karşılaşılançokyönlüanlatılarınvarlığıdır.Buanlatılarçoğunluklabir-biriyleçelişmektedirler.Değişikmetodolojikyaklaşımlarıneseriolansözkonusuanlatılarmercekaltınaalındığında,Mudéjarkelimesininçevresindekimuğlakatmosferinirde-lenmesi, dolayısıyla bu yayınların eleştirilmesi kaçınılmazbirhalalmaktadır.

1492 yılı İspanya’da politik ve askeri galibiyetlerin ya-şandığıbirtarihseldönümnoktasınaişareteder.Butarih

İspanya’nın politik ideolojilerini sert bir biçimde uygu-ladığı, yeniden fetih, sürgün ve yayılmacı sömürgeci ey-lemlerini güçlendirdiği sürecin adeta doruk noktasıdır.İspanya’nın altın çağı bu tarihsel olaylar üzerine oturur.Amerika Kıtası’nın keşfi aynı zamanda son İslami krallıkolan Ben-i Ahmer Devleti’nin çöküş tarihidir. 1492 tari-hi ile İber Yarımadası’ndapolitik anlamda köktenbir de-ğişimden bahsedilebilirse de, kültürün sanat ve mimarigibisomutalanlarındabudurumdahaçokbirdönüşümübaşlatır.Müslümanlarınelindenalınantopraklardaöncekiyüzyıllardayaşamışolanfarklıinançgelenekleresahiptop-lumlar, özellikle İslami geleneklerden beslenen ortak birsanat vemimarlık zevkini paylaşmakta idiler.Müslüman,Hıristiyan veYahudi nüfus gelenekleri paylaştıkları İslamiestetikanlayışınıİspanyolegemenliğindensonradevamet-tirirlerveMudéjarMimariüslubununoluşumunakatkıdabulunurlar.HernekadarMudéjarkelimeanlamıitibariyleHıristiyanyönetimindekalmasınaizinverilenMüslümanla-raatıfyapsada,etimolojikkarşılığındanfarklıolaraksanatvemimarlıkalanlarındaetnikkimliğibirbirindenfaklılıklartaşıyanMüslüman,YahudiveHıristiyanustalartarafındangerçekleştirilenyapılaravesanateserlerineişareteder.BuyönüyleMudéjarSanatı’nınkelimeanlamıvebağlamıara-sındabiruçurumoluşmaktadır.Ayrıcabuüsluptainşaedi-lenyapıların-istisnaibazıyapılardışında-banilerigenellikleHıristiyan’dır.9

Müslümanlar Yahudilerin bir zamanlar maruz kaldığıasimilasyon ve sürülme politikalarının öznesi olurlar. Ka-toliklerYahudilerüzerindekibaskısınıfetihtenhemenson-ragösterirkenMüslümanlarabukonudabirazdaha fazlazamantanır.HıristiyanegemenliğialtındakiMüslümanlaryarımadadakalmalarına izinverdiklerikısasürezarfındaMudéjar/Müdeccen terminolojisi doğar; ancakbu termi-noloji Müslüman grupların zorla dinleri değiştirildiğindeyeriniMorisco/Moriskotanımınabırakır.Butanımİslami-yetdinindenHıristiyandininegeçmişgruplar içinkullanı-lırkenbugruplargizliMüslümanlarolarakdeğerlendirilir.Herikiterminolojininortaknoktasıküçümseyicisiyasibirtavrınsonucuolarakortayaçıkıp,negatifanlamlartaşıyanbiryapıyaoturmasıdır.

MudéjarMimarisiDoğuveBatısanatgeleneklerininbiraraya getirilmesi neticesinde “yeniden fetih ideolojisininironisi’olarakİberYarımadası’nda11.-17.yyarasındainşaedilmişmimarieserlerlebirlikteolgunlaşır.Özünde İslamSanatı’nındilinibarındırır.Ancakbudildiğerkültürelform-lar içerisinde var olmaya çalışır ve bu varoluş çabası ek-lektikbirmimaritavırınortayaçıkmasındabelirleyiciolur.Batı’dakiDoğuolarakdüşünebileceğimizEndülüsİslamUy-garlıklarıberaberindegetirdiklerihafızayıbulunduğucoğ-rafyadanöğrendikleriilebirleştirerekİberYarımadası’ndaönemli bir medeniyetin kurucusu ve geliştiricisi olurlar.

6 Phillips and Rahn Phillips, 2010, s.59. 9 WattandCachia,2007,s.4,5,42,154.

7 Shaw,2008.8 Harvey,1990,s.3.


BucoğrafyadaşekillenenmedeniyetinEndülüs’tekimima-rigeleneğibirçokİslamülkesindenfarklılıklararzetmeklebirlikte,KuzeyAfrikailesahipolunancoğrafiyakınlıkİber-ya ve diğer İslam Devletleri arasında kültürel köprününatılmasınaetkieder.İberYarımadasıüçbüyükdinolanİsla-miyetin,YahudiliğinveHıristiyanlığınyerleşimmerkeziol-masınedeniylekısazamandacazipbirkültürelçekimnok-tasıhalinegelir.Müslüman,YahudiveHıristiyangruplarınbirbirlerindenveözellikleİslamikültürdenetkilenmelerineyolaçar.Buetkileşimöylesinekuvvetlidirki,modernİspan-yoldilibugünincelendiğindeiçerisindeArapça’dangeçmişbirçokkelimeilekarşılaşılmasımuhtemeldir.10

Mudéjar,biçimselaçıdan İslamiyet’inmalzeme,strük-tür,biçimvesüslemebileşenleriniçoğunluklaBatılısanatformlarıylayoğurur.ÇoğunluklabanileriHıristiyanolanbusanatın kullanıcılarının kültürleşme aracılığıyla elde etti-ğiestetikzevksayesinde İberya’dagelişme imkanıbulur.MudéjarMimarisi iki önemli kültürel dinamikten veon-larınaltdallarındanbeslenir.Bunlardan ilkiolarakkabuledebileceğimizanakaynak İslamiveHıristiyanbiçemler-dengelir.SözkonusuüslupDoğuluüsluplar ileBatılıüs-luplarıbirarayagetirir.İslamiçerçevedeEndülüsEmirliği,Taifa,Muratıb,MuhavidveBen-iAhmersiyasiyapılarınınüsluplarını,BatılıçerçevedeiseRomanik,GotikveRöne-sansüsluplarınımelezleştirilerekaynıyapıölçeğindeyo-rumlar.11

Mudéjaryapılarındagörülenfarklımimariyorumlarİs-panyollarınyenidenfetihkronolojisi,yenidennüfuslandı-rılan yerlerin durumu ve taşıdığı İslami gelenekle alakalıolarakortayaçıkmıştır.Genişbirzamandilimindegörülenve etnik çeşitliliğe sahip bu yaşam geleneğininMudéjargibiçokyönlüdinamikbirsanatsalüslupyaratmasışüphe-sizkikaçınılmazbirsonuçtur.MudéjarMimarisi’ndeİslamSanatı’na yaklaşan biçimsel oluşum geometrik süslemeanlayışındavemalzemekullanımındabaskındır.Yapılardayoğunbirbiçimdetuğlakullanılmasıİslamigelenekleaçık-lanmalıdır.Tuğlanınçini ileuyumuİslamSanatvezevkiniyansıtırkenaynı zamanda tuğlanınhem inşahemdede-korasyonsürecininayrılmazbirparçasıolduğunugösterir(Şekil 1–3). Yapısal unsurlardan ahşap çatı uygulamalarıteknikvegeometriksüslemeyikullanmasıitibariyleüslup-salaçıdanİslamSanatı’nındevamcısıdır.Süslemeyesundu-ğukolaylıklarneticesindealçınınyineçokçatercihedildiğibuyapılardaizlenmektedir.Toledo’daki14.yy’aaitElTran-sitoSinagogualçıveahşapmalzemeninzenginkullanımı-naörnekteşkileder.Ahşaphemörtüsistemiolarakyapıyıkorurken,biryandandekoratifimkanlarsunar.Alçıbenzerbirbiçimdemekanınİslamidokunuşununsonucundaeldeedilen geometrik, bitkisel ve yazıdan oluşan süsleme re-pertuvarıiledikkatçekmektedir(Şekil4).

10WattandCachia,a.g.e. 11BorrásGualis,1990,s.20,21.Şekil 3. La Seo Kilisesi, Zaragoza, 1318 (La Seo de Zaragoza) (Kaynak: Yazar tarafından çekilmiştir).

Şekil 2. St. Martin Kilisesi Çan Kulesi detayı, Teruel, 1316 (Torre de San Martin) (Kaynak: Yazar tarafından çekilmiştir).

Şekil 1. Santa Maria Katedrali ve Çan Kulesi, Teruel, 1171-1587 (Ca-tedral de Santa Maria y Torre) (Kaynak: Yazar tarafından çekilmiştir).



Mudéjar Mimarisi’nin İber Yarımadası’nda yoğun kul-lanım ağına sahip olması bu üslubun yarım adanın herbölgesindebirebiraynıözelliklerisergilediğianlamınagel-memektedir.MudéjarMimari’sininkendi içindebirtakımüslupsal farklılıklar taşıması coğrafi gerekçelere bağlana-bileceği gibi aynı zamanda gezici usta kavramı ve sanatpatronlarının- kollayıcılarının beğenileriyle açıklanabilir.Bubağlamdaİspanya’nınAragonbölgesikendineözgüge-liştirdiğiçokrenklimimaridiliilediğerbölgelerdenayrılır.Bu bölgede üretilmiş olan Mudéjar üslubundaki yapılaryaygınbirkeramikkullanımısergilerkenKastilyabölgesin-deki uygulamalardeğişkenlik gösterir.Aragon’da keramikkullanımı özellikleMudéjarMimarisi’nin enbilindik özel-liklerindenolan çan kulelerinde görülür. Çoğunlukla kareplanaoturanbukulelerin,diğerbölgelerdenfarklıolarakAragon’da kimi kez poligonal bir yapıya sahip olduklarıgörülür. Ayrıca Aragon bölgesi daha çok Gotik ve İslamiunsurlarınkarışımıileoluşmuşbirMudéjarüslubunuyan-sıtırken,birdiğermerkezolanKastilyadahaçokRomaniközelliklerisergiler.BufarklılıklarMudéjar’danbahsederkenGotik-Mudéjar,Romanik-Mudéjargibibirtakımsınıflandı-rılmalarınoluşturulmasınanedenolmuştur.12

İslami kaynaktan beslenen yapı malzemeleri ve form-lardışında,HıristiyankaynaktanalınanmimariformlarvemalzemelerMudéjarSanatı’nıneklektikyapısınadairipuç-ları verir. Romanik veGotik sanatta sıklıkla kullanılan taşmalzeme Batılı bir yaklaşım olarak Mudéjar binalarındagiriş gibiönemli sembolikdeğere sahip yapısal alanlardakullanılmaktadır.Tordesillas, Valladolid’de bulunan SantaMaria ClaraManastırı sembolik kullanımı en iyi yansıtanörneklerden bir tanesidir (Şekil 5). İspanyol akademis-yenlerMudéjar yapılarınortaya çıkmasını çoğunlukla taşmalzemenin pahalılığına ve tuğla malzemenin ucuz aynızamanda işçiliğinin kolay olmasına bağlamaktadır.13 Yapı-lardatemellerinvegirişkapılarınıntaştanyapılıpbinanıngerikalankısımlarınıntuğladaninşaedilmesidoğalolarakkimiyapılarda,dikkatlibakıldığındauyumsuzbirgörüntü-nünoluşmasına yol açar. Buhali ilemalzemeve formlarkültürel bir karşılaşmanın kimi kezuyumunukimi kezdekültürel gerilimlerinbir yansıması olarakuyumsuzluğunusunmaktadır.

Mudéjar Mimarisi ile İlgili Yaşanılan Üslupsal ve Histografik Sorunlar19.yy’da İspanyol akademisyenler, mimaride görülen

Mudéjar Sanatı’nı bir üslup olarak kabul etmekteykenilerleyenzamanlardabudurumdeğişir.Mudéjar’inbirsa-natsalmanifestoolduğuna ilkolarak JoséAmadorde losRíosdeğinir.ElEstiloMudéjarenArquitectura/MimarideMudéjar Üslubu kitabında Mudéjar Sanatı’nın Hıristiyanve İslamsanatlarınınkarışımıolduğundanbahsedenRíos

kullandığı ifade ile konuyu deyimsel bir biçimde açık-lar.OnagöreMudéjarSanatıHıristiyanMimarisiveArapMimarisi’nin evliliği neticesinde ortaya çıkmıştır. Bu yak-laşımı ile19.yy’daOrtaçağ’ayönelik İspanyolaydınlanmahareketiileoluşannegatiftavrıbirnevietkisizleştirir.14

Mudéjarismo15 sürecinin bir uzantısı olması veMudéjar’ınsanatsalaçıdanmelezbiryapıyaoturmasıbusanatın üslupsal değerlendirmesinde yaşanılan sorunlarıberaberinde getirmektedir. Günümüzde Mudéjar’ın İs-panyol sanat vemimarlık tarihindeki algısı değişkenliklergöstermeklebirliktealandakigenelkanıMudéjar’ınüslupolmaktanziyadekültürelbirformolduğuyönündedir.Oy-

12BorrásGualis,a.g.e.14BorrásGualis,a.g.e, s.23,16;Flit-ter,2006.13BorrásGualis,a.g.e,s.161,162.

15YaşamınheralanındagörülenMüs-lümanetkisi.

Şekil 5. Santa Clara Kraliyet Manastırı, 15.yy, Valladolid (El Real Mo-nasterio de Santa Clara) (Kaynak: Yazar tarafından çekilmiştir).

Şekil 4. El Transito Sinagogu, Toledo, 14.yy (Sinagoga del Tránsito)(Kaynak: Yazar tarafından çekilmiştir).


sakiMudéjaryalnızcabiçimselyaklaşımlarladeğerlendiril-memelidir.Konununkültüreletkialanlarınınhesaplanarakbiçimci bakış açısından sıyrılmış bir okumayla değerlen-dirilmesi daha uygundur. Tavsiye edilen bu yaklaşım Dr.Schapiro’nunüsluptanımındanbeslenmektedir.

Mudéjar’inbirüslupolupolmadığıtartışmalarıhalasür-melebirlikte,aslındatekbaşınaüslupnetbirkonudeğildir;özellikleüslubun tanımı farklı uzmanlık alanları işin içinegirincedeğişkenlikgöstermektedir.Herdisiplininkendineözgüüslup tanımlamalarımevcuttur. Sanat tarihçiler içinüslup eserlerin tarihlendirmesine yardımcı olan bir fonk-siyona sahipken eserlerin orijini ve bağlantıları hakkındaipuçları,cevaplarsunar.16Genelolaraküslupdeğişmeyenformanlamındakullanılmaktadır.Görselsanatlardakikul-lanımsahası18.yy’akadargidervesanatçınındeğişmeyenyönüolarakkabuledilir.Üslup,teorikbirdeğerolaraknes-neleribirarayagetirebilenveayırabilenözelliğesahiptir.Ki-şiselzevkiveözerkliğiifadeettiğibuyönüileimzayabenzer.Üslupkişiselkimliğinyanısırasosyalgruplarındeşifresindede yardımcı olur dolayısıyla toplumsal grupların veya birmilletindeüslubuolabilir.17Bubağlamdaüslupogruplarıntanımlanmasında araç rolü üstlenir. Meyer Schapiro’nundadediğigibi‘bireylerinvetoplumlarınkültürelmanifestoolarak adlandırılabilecek tüm aktiviteleri, toplumsal bü-tünlüğününsomutgöstergeleri”üslupbağlamındadeğer-lendirilebilir. Schapiro’nun kültürel bağlamdan beslenenüsluptanımıMudéjar’inbirtoplumu,birdönemiyansıttığıiçinüslupkategorisindedeğerlendirilebileceğinedairdü-şünselfırsatlarsunmaktadır.HernekadarMudéjarSanatıfarklıyapılardaformaçıdançeşitliyorumlanmalarlaortayaçıkmışolsadahiaslındaanlatılanvebeslenilenkaynaklaraynıdır,ziraHıristiyanveİslamelemanlarıbirbiriiçinege-çerekkültürelbirdamgayadönüşmüştür.Budamgaİslamimekan,konstrüksiyon,teknikvesüslemeyiHıristiyan iko-nografi,mekanvekonstrüksiyonileharmanlamıştır.

Mudéjar Mimarisi’nin melez bir yapıya oturması sa-natsaldeğerinintartışmayaaçıkolmasınayolaçar.BazenMudéjarSanatıİslamsanatınınbirdevamıolarakgörülür,ancakkimiyayınlardaaraştırmacılarMudéjarSanatı’nı,İs-lamveHıristiyansanatlarınınbağlantınoktasıolarakdeğer-lendirmektedir.18AncakMudéjar’abuşekildeikikültürünbağlantınoktasıgözüylebakanlarınatladığıkonulardanbirtanesibusanatınHıristiyanlardanbelkidedahaheyecanlıbirbiçimdeYahudilertarafındankullanılmasıdır.Buyönüy-leMudéjarMimarisi çoklu kültürel yapıya sahiptir. Tole-do’daki SamuelHalevi veSantaMariaBlancaSinagogları13.yy’ın Yahudi yapılarında Mudéjar üslubunda yapılmışönemliyapılarolarakkarşımızaçıkarlarvebuyapılardaAl-mohadüslubununYahudisanatındakikarşılığınıbuluruz19 (Şekil6).Yahudilerinkullanmışolduğuformalar İslamSa-

natıileçokdahayakınbirilişkikurmaktadır.DiğertaraftanHıristiyanyapılarındakarşılaşılan İslami formlardahaçokRomanik,GotikgibiBatılısanatformlarıilekullanılmakta,yazının girişinde de belirtildiği üzere Romanik Mudéjar,GotikMudéjargibimeleztanımlamalarlaİspanyolyazının-dayaygınbirbiçimdeadlandırmaktadırlar.

MudéjarMimarisi’ninsanatsalkategoriyeyerleştirilme-sindeyaşanılansorunlara,açmazlarabusanatınhangime-todolojikyaklaşımlaelealınacağıvehangikültürelbaşlıkal-tındadeğerlendirileceğisorunsalıeklenmektedir.İspanyolmimarlık tarihi yazımınınMudéjarMimarisi’ni nedereceelealdığıkonusuilgiliülkedeMudéjarSanatı’nınmimarlıktarihi çalışmalarındaki temsili noktasında önemlidir. Kro-nolojik yapılanmanın deşifresine yönelik yaptığımız ana-lizlerle konunun sosyo-politik alt yapısı ortaya çıkmıştır.20 Kütüphane arşivlerinde elde edilen yayınların kronolojikincelemesi 19.yy’daMudéjar Sanatı ile ilgili başlayan ça-lışmaların20.yybaşlarındasekteyeuğradığınıveMudéjarSanatı’naduyulanilginin1975sonrasıtekrarbaşladığınıor-tayakoymaktadır.21Kanımızcabudurumİspanya’nın20.yybaşlarındayaşadığısivilsavaşsonrasında1975yılınakadardeneyimlediğidiktatörlükrejimi ile ilgilidir.Franko’nun li-derliğindesafKatolikİspanyolmilletinininşasıİslamigeç-mişeveonunuzantısınaolanilgiyiengellemiştir(Şekil7).

İspanyol mimarlık tarihinin Mudéjar Mimarisini nasılelealdığıkonusuileilgiliolanverilerreferanskaynaklarınincelenmesindeneldeedilmiştir.Referanskaynaklararaş-tırılankonuileilgiliilkvegenelbilgilerivermesiaçısındanincelenmeyedeğeryayınlardır.Başvurukaynaklarıolmala-

16Schapiro,1998,s.143-149.17Schapiro,1998;Leuthold,2010,s.148.

20Analizler İspanya’da yer alan çeşitli üniversite ve devlet kütüphanelerin-de gerçekleştirilmiştir. Bu kütüphaneler; Valladolid Üniversitesi Kütüpha-nesi, Madrid Özerk Üniversitesi (UAM/ Universidad Nacional AutónomadeMadrid), Sevilla Üniversitesi Kütüphanesi, İspanyaMilli Kütüphanesi,Madrid’dekiCompultenseÜniversitesi,MeksikaMilliÖzerkÜniversitesi’dir(UNAM/UniversidadNacionalAutónomadeMexicó).

21Araştırmaçalışmanınamacınayönelikolarakkonuyladoğrudanilgisibulu-nan,MudéjartanımınıbaşlığınataşıyanveyaMudéjar’ıdoğrudançalışmakonusuhalinegetirenyayınlarıelealmıştır.

18Crites,2010,s.9.19DoddsandWalker.1992,s.118.

Şekil 6. Santa Maria Blanca Sinagogu, 12.yy, Toledo (Sinagoga del Santa Maria la Blanca) (Kaynak: Yazar tarafından çekilmiştir).



rınedeniylemimarlıktarihininsınırlarınınbuçalışmalarlabelirlendiği düşünülebilir. Bu yönüyle referans kitaplarınyazılmasındayazıldıklarıdönemveyazarıntutumubüyükönem taşımaktadır. Her bir referans yayın yazarın bilgi,düşünceveanlamdünyasının şekillenmiş formlarıolarakkarşımızaçıkarlar.Bubağlamda,MudéjarMimarisi’ninvetarihyazımınındurumueniyiİspanya’nınreferanskaynak-lardan takipedilebilmektedir.Çalışmakapsamındayayın-larınincelenmesiİspanyolakademisyenlerinkonuyabakışaçılarını, konuyu ele alış şekillerini ortaya koymaktadır.22 SanatvemimarlıktarihikitaplarındaMudéjaralgısıİspan-ya tarihinin İslam hakimiyeti ile kesintiye uğradığını eleveren düşünceler silsilesini sunmaktadır. Uygulananme-todolojilerinkronolojikolarakİslamSanatı’nıveMudéjar’ınereye koyacağını bilmez hali bu yayınlarda anakronizmsorununu ortaya çıkartmaktadır. Nitekim İslami dönemkimikez16.yy’dansoraanlatılanbir süreçhalinegelerekİberYarımadası’nıntarihskalasından,birnevicoğrafyanınveülkeningeçmişindenkopar.

Mudéjar Mimarisi tarih yazımının politik gündemleolanilişkisiFranko’nunhayatagözleriniyumduğuyılolan1975’deMudéjarkonusuüzerineözelsempozyumserile-rinin yapılmayabaşlaması ile açığa çıkmaktadır. Katılımınyüksekdüzeydeolduğubusempozyumserilerigünümüz-de yapılmaya devam etmekte, akademisyenlerin zamaniçinde değişen yaklaşımlarını ortaya koymaktadırlar. Buamaçlaincelenensempozyumserileri;ActasdelSimposioInternacionaldeMudéjarismobaşlığıaltındadeğişikyıllar-daonikidefagerçekleştirilmiştir.

Kronolojik çalışmaların veMudéjar ile ilgili sempoz-yum serilerinin incelenmesinden Mudéjar Mimarisi ileilgili çalışmaların çoğunlukla bölgesel nitelikte olduğuortaya çıkmaktadır. Konuyla ilgili olarak oluşturulan gra-fikanalizlerİspanyaözelindehangibölgelerinsıklıklaça-lışıldığını göstermesi açısındanönemarz etmektedir. Buanalizlerde sırasıyla en çok Aragon, Endülüs, Valensiya,KastilyalaMancha,KastilyaveLeonbölgelerininçalışıldığıgörülmektedir.Budurumungerekçesisözkonusubölgele-rinyoğunbirMudéjarmirasınasahipolmasınınyanısıra,ilgilibölgelerüzerineyapılanyayınlarınsıklığıileilişkilen-dirilebilir.Örneğin,ExtremadurabirdiğerönemliMudéjarnüfusununbulunduğuveHıristiyanpatronlarınişverdik-leri bölge iken, sempozyum serilerinin incelenmesindeExtremadura’nınçalışılanbölgelerdenenazıolduğugöz-lemlenmektedir.SanıyoruzkigelecekteakademisyenlerinbubölgelereyönelikilgilerininprojelervedestekleryoluilearttırılmasıExtremadura’nınMudéjarmimarlıktarihinigünışığınaçıkartacakvebölgeyidahailgiçekicihalegeti-recektir.

Sonuç İberYarımadası’nın711tarihindenbaşlayarakdeneyim-

lediği uzun soluklu İslami dönem kültürel açıdan zenginsonuçlardoğurur.BukültüryarımadanınhızlaKatolikleşti-rilmesindensonraetkisinisürdürerekuzunyüzyıllarbölge-ninbelirleyicidiliolur.MudéjarMimarisi’niortayaçıkartannedenlerMudéjarMimarisi’ninİspanyolakademisyenlerinçalışmalarındakarşılaştığısorunlaraışıktutmaktadır.

MudéjarMimarisiiçindeyaşadığıçokkimliklitoplumuiyibirbiçimdeyansıtmaklabirlikte,buyazıdabiraradalıktankastedilenpolitikveturistikgerekçelerleçizilenbarışçılbiratmosferdeğildir;herbirifarklışartlaraltındadeğişimden,dönüşümdengeçenbircoğrafyaveonunsosyalsorunlarlabirliktegelişençokyönlükimliğidir.MudéjarMimarisibiraradayaşamanınsomutgöstergesiolarakinsanlıktarihininortak hafızasını dışa vurmaktadır. Bu sanatın uygulamasıdiğertaraftanüçbüyükdininbuortakhafızayabilinçliyadabilinçsiz sahip çıkmasıolarakyorumlanabilir. Şüphesizbuhafızanınoluşmasında enönemli etken yaygın bir bi-çimiileEndülüsMedeniyetiolarakbildiğimizamaaslındabirçokİslamifarklıetnikyapılarınşekillendirdiğiİslamdev-letleri-siyasiyapılarveonlarınkültüreluzantılarıdır.

Mudéjartanımınıngenelkullanımınınsahipolduğuet-nikvekültürelbağlamlarlaMudéjarüslubununiçerdiğibi-çimveanlamdünyasınınfarklılığındankaynaklanançelişki-lerinuyumsuzluğu,Mudéjartanımıvekullanımınısıkıntıyasokmaktadır. Bu çalışmaMudéjar Mimarisi için İspanyolmimarlıktarihiyazımındakiyerinisorgularkenilgilimimar-lık tarihi yazımınınMudéjar tavrını muğlak bırakan veyazamanzamanyoksayantavrınıçeşitlimetodolojikyakla-şımlarlaortayaçıkartmıştır.Yayınlarınincelemesi,özellikle

22Çalışma kapsamında incelenen başvuru yayınları; Contreras, 1934,LampérezyRomea,1930;TorresBalbas,1948;Bevan,1981;GayaNuño,1963;ChuecaGoitia,1965;YarzaLuaces,1996;CalvoCastellon,1987;Mar-tinGonzález,1982;NuñoandMorán,1996;Altet,1998;Ristori,Sánchez,andRamírez,2002;GutiérrezandDomìnguez,2003;Abrantes,Fernández,andManzarbeitia,2004;Lapunzina,2005.

Şekil 7. Mudéjar yayınlarının 1860-1993 yıllarını kapsayan grafik il-lüstrasyonu.

80

60

40

20

01860 1880 1900 1920 1940 1960 1980



referans kaynaklarının değerlendirilmesi ve sempozyumserilerininincelenmesiMudéjarçalışmalarınınbölgeselbirkaraktertaşıdığınıvebüyükorandaİspanyolakademisyen-ler tarafından sürdürüldüğünü göstermiştir. Bu çalışma-larda ideolojik yönelim İspanyol sanat vemimarlık tarihiyazımınınbir kısmındaanakronikyaklaşımlarıdoğurmuş-tur.Kısaca;MudéjarMimarisiincelendiğindetemelolarakalanda üç sorunsal nokta belirmektedir. Bunlardan ilki,MudéjarMimarisi’ninkaynağıileilgilidir.İkincisorun,ilgilisanatın üslup olarak kabul edilip edilmemesi konusundaortaya çıkan tartışmalarda izlenmektedir. Son olarak, buçalışmaileİspanyolsanatvemimarlıktarihikitaplarındakiMudéjaralgısınınideolojiknedenlerleilintiliolananakro-nikyazımınınensıklıklagözlemlenenbirdiğermimarlıkta-rihiyazımsorunsalıolduğutespitedilmiştir.

KaynaklarAzcárateRistori,J.M.,PérezSánchez,A.E.,AntonioRamírez,J.

(2002)HistoradelArte,España,AnayaPublisher.Abrantes,R.,Fernández,A.,Manzarbeitia,S.(2004)ArteEspañol

paraExtranjeros,Madrid,EditorialNerea.Barral ıAltet,X. (1998)Art andArchitectureof Spain,Boston,

Newyork,Tronto,London:Little,Brown&Company.Bevan,B.(1981)HistoriadelaArquitecturaEspañola,(Barcelo-

na:JoventudEditorial.BorrásGualis,G.M.(1990)ElArteMudéjar,Teruel,Institutode

EstudiosTurolenses.CalvoCastellon,A.(1987)HistoriadelArteEspañol,Madrid:Edi-

6.Chueca Goitia, F. (1965) Historia de la arquitectura Española:

Edadantiquayedadmedia,Madrid,EditorialDossat.Contreras,J.(1934)HistoriaDelArteHispánico,Barcelona,Sal-

vatEditores.Crites,D.A.(2010)“FromMosquetoCathedral:TheSocialand

PoliticalSignificationsofMudéjarArchitectureinlateMedi-eval,” Unpublished Ph.D dissertation., Seville University ofIowa.

Dodds,J.Walker,D.(1992)“Introduction”,Al-Andalus:TheArtof

IslamicSpain,edit.JerrilynnD.Dodds,NewYork,TheMetro-politanMuseumofArt,s.xıx-xxii.

EspinoNuño,J.,Morán,M.(1996)HistoriadelArteespañol,Spa-in,Sgel.

Fletcher, Richard. (1993)Moorish Spain, Berkley&LosAngeles:UniversityofCaliforniaPress.

Flitter,D. (2006)SpanishRomanticismandtheUsesofHistoryIdeologyandtheHistoricalImagination,LegandaSeries,Lon-don.

GayaNuño,J.A.(1963)HisotriadelArteEspñol,Madrid:Edito-rialPlusUltra.

Gutiérrez Á., Domìnguez, R. (2003) Manuel de Arte Español,Madrid:MuseodelPrado.

Harvey,L.P.(1990)IslamicSpain1250to1500.ChicagoandLon-don,TheUniversityofChicagoPress.

Watt,M.,Cachia,P.(2007)AHistoryofIslamicSpain,U.S.A&U.K:AldineTnansctionPublishers.

MartínGonzález,J.J.(1982)HistoríadelArte,Madrid,EditorialGredos.

LampérezyRomea,V.(1930)Historiadelaarquitecturacristianaespañolaenlaedadmediasegúnelestudiodeloselementosylosmonumentos,Madrid,Espasa-Calpe.

Lapunzina,A.(2005)ArchitectureofSpain,UnitedStates,Green-woodPublishingGroup.

Leuthold, S.M. (2011) Cross-Cultural Issues in Art: Frames forUnderstanding.NewYork,NY:Routledge.

TorresBalbas,L.(1948)ArsHispaniae:HistoriaUniversalDelArteHispánico,VolumenCuarto,MadridEditorialPlusUltra.

Pyla, Panayiota. (1999) “Historicizing Pedagogy: A Critique ofKostof’sAHistoryofArchitecture,” JournalofArchitecturalEducation,52/4,s.216-225.

Phillips,W.D.,RahnPhillips,C.(2010)AConciseHistoryofSpain,Newyork,CambridgeUniversityPress.

Schapiro,M.(1998)“Style,”TheArtofArtHistory:ACriticalAnt-hology, Ed.DonaldPreziosi.U.S.A:OxfordUniversityPress,1998.s.143-149.

Shaw,S.(1991)TheJewsoftheOttomanEmpireandtheTurkishRepublic,Newyork:NewyorkUniversityPress.

YarzaLuaces,J.(1996)HistoriadelarteHispánico:ArteMedievalII,VolumeII,Madrid:AlhambraEditorial.


1Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü Sanat Eserleri ve Yapı İşleri Daire Başkanlığı, Ankara2Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü Dış İlişkiler Daire Başkanlığı, Ankara

Başvuru tarihi: 22 Şubat 2016 - Kabul tarihi: 20 Haziran 2016

İletişim: Gülşen DİŞLİ. e-posta: [email protected]


ÇALIŞMA

MEGARON 2016;11(3):318-332

DOI: 10.5505/megaron.2016.60490

Makedonya’nın Manastır, Ohri ve Üsküp Şehirlerindeki Osmanlı Dönemi Dini Yapılarında Taş Alemler

Stone Finials of Ottoman Period Religious Buildings inMacedonian Cities of Bitola, Ohrid, and Skopje

Gülşen DİŞLİ,1 Nurcan İNCİ FIRAT2

Anadolu’da M.Ö. 7000 yılından itibaren görülen alem, çeşitli din ve toplumlarda farklı formlarda ve sembolik anlamlarda kullanılmış, Türk-ler tarafından çadır ve bina tepelerinde, mızrak uçlarında, Osmanlı Döneminde de cami, medrese, türbe ve şadırvan gibi pek çok yapı tipinin örtü sistemlerinde başarıyla uygulanmıştır. Tarihi yapılarda alemler neredeyse hiç çalışılmayan bir konu olmuş, mevcut araştırmalar da metal alemler üzerine yoğunlaşmıştır. Taş alemleri ele alan araştırmalar ise oldukça kısıtlıdır. Bu araştırma ile; yaklaşık 520 yıl Osmanlı topraklarının bir parçası olan Makedonya’nın Üsküp, Ohri ve Manastır kent merkezlerinde bulunan dini yapılardaki taş alemlerin sembolik anlamından çok mimari öğe olarak incelenmesi, genel karakteristiklerinin tanımlanması, tipolojik belgeleme ve envanterlerinin çıkarıl-ması hedeflenmiştir. Böylece araştırma kapsamında 15.–18. yüzyıllar arasında inşa edilen dokuz adet cami ve iki adet türbe yapısındaki günümüzde mevcut olan taş alemlerin incelenmesi sonucu elde edilen verilerin benzer yapı türleri ve coğrafyadaki yapılarda restorasyon çalışmaları esnasında karşılaştırmalı bir kaynak oluşturması amaçlamıştır. Öncelikle alemin tanımı, tarihçesi ve işlevleri açıklanmış ve mi-mari öğe olarak alemlerin malzeme-teknik, biçim özellikleri, boyut, büyüklük ve oranları araştırılmıştır. Makedonya’daki tarihi cami ve tür-belerdeki taş alemler, ulaşılabilen tarihi fotoğraf ve gravürler ile çeşitli kaynakların incelenmesi ve arazi çalışmaları neticesinde; formlarına, bulundukları yapı tipine, yapıdaki konumlarına ve yapıldıkları malzemelere göre gruplara ayrılarak değerlendirilmiştir.Anahtar sözcükler: Dini mimari; Makedonya; taş alemler; tipoloji.

Finials, observed in Anatolia since 7000 B.C., have been used with different forms and symbolic meanings by various religions and societies. Turks put them above tents, on the top of buildings, and on spearheads with great success. In Ottoman period, they were also used to top the domes, vaults, minarets, and minbars of many types of architectural constructions such as mosques, madrasas, tombs and fountains. Research on stone finials is rather limited. The finials of many historic buildings have never been studied and much of the existing research concentrated on metal finials. This study provides typological documentation and an inventory of stone finials found in religious architectural buildings located in city centers of Macedonia, and defined their general characteristics as an architectural element, rather than focusing on their symbolic meanings. It is intended that the data obtained from case study research on the existing stone finials of 9 mosques and 2 tombs built in 15th to 18th century Macedonia will form a comparative study for similar building types in similar regions during their restoration. The definition of a finial, its histori-ography, and functions are explained in detail, and materials, techniques, and formal features such as size, dimension, and ratios are described. Historic photos, engravings, and in-situ observations were used to assess the stone finials of this case study of mosques and tombs of Macedonia according to their form and the material of construction, and the type of building and the location in the building where they are found. Keywords: religious architecture; Macedonia; stone finials; typology.

ÖZ

ABSTRACT



GirişBumakalede,alemkavramınazeminoluşturmakama-

cıyla,Makedonya’daOsmanlıDönemikültürvarlıklarındakubbe,çatı,tonoz,külahörtülerindebitirmeöğesiolaraktasarlanan taş alemler ele alınmıştır. Makedonya’da Os-manlıDönemineaitTürk-İslammimarisininkapsamlıola-rakanlatıldığıyayınlarmevcuttur.1Ancakbuçalışmalardamimari yapı bütünlüğünün bir parçası olan taş alemlereyahiçdeğinilmemiş,yadakonunundetayınainilmemiştir.Anadolu örneklerinde ise kısmenmetal alemlere ait ça-lışmalarmevcuttur2 ancak tarihi taş alemlerin anlatıldığı,tipolojisinin değerlendirildiği çalışmalar oldukça kısıtlıdır.Bunedenle,hemsembolikhemfonksiyonelönemesahiptarihitaşalemlerinkorunarakyaşatılmasınayardımcıola-bilecekbubelgelemevetipolojiçalışmasının,restorasyonçalışmalarındafaydalıolacağıdüşünülmektedir.Tespitedi-lebilenveörnekalınanyapılarınalemlerinebakılarakbellibirtipolojioluşturmayaçalıştığımızbuaraştırmada;örnekalınanyapılarıngenellikle15.–18.yüzyılyapılarıolmasıne-deniylebu sonuçbizeMakedonya’daki15.–18. yüzyıl taşalemleri ile ilgili bilgi vermiş vetipoloji bunlarüzerindenoluşturulmuştur.Araştırmakapsamında;Manastır,OhriveÜsküpillerinde15.ve17.yüzyıllaraaitbireradetcami,16.yüzyılaaityediadetcamivebirtürbeve18.yüzyılaaitbiradettürbedekubbe,çatıveminberkülahlarındayeralanveulaşılabilentaşalemlerincelenmiştir.İncelenenyapılarinşa edildikleri yüzyıllara göre kronolojik olarak sırasıyla;Ohri,HacıTurgutCami(15.yüzyıl),Manastır,İshakiye/İs-hakÇelebiCami(16.yüzyıl),HacıMahmudBeyCami(16.yüzyıl),HaydarKadıCami(16.yüzyıl),Yeni/KadıMahmudCami (16.yüzyıl),Ohri,AliPaşaCami (16.yüzyıl),Üsküp,MustafaPaşaCamiveTürbesi(16.yüzyıl),YahyaPaşaCami(16.yüzyıl),Manastır,HasanBabaCami(17.yüzyıl)veÜs-küp,DağıstanlıAliPaşaTürbesidir(18.yüzyıl).AyverdiveYükselMakedonya’da Osmanlı Dönemindeki toplam kül-türvarlığısayısını1.411olarakbelirlemiş,bunlardancami(765),türbe(42)vetekkeden(77)oluşandiniyapısayısınıdatoplamda884olarakvermiştir.3GünümüzdeMakedon-ya Cumhuriyeti Tabiat ve Kültür Varlıklarını Koruma Ens-titüsündekayıtlıTürkeserisayısı ise225olup,bunlardan43’üdiniyapıgrubundandır.4Buaraştırmailedekayıtlı43adetdiniyapıdan11’indetaşalemlerintipolojikbirdeğer-lendirmesi yapılmıştır. Araştırmamız, bundan sonra Bal-kanlar’dakiOsmanlı yapılarında görülen taş alemler üze-rineyapılacakdahageniş çaplı araştırmalara ışık tutmayıhedeflemiştir.

Osmanlı Dönemi ve Öncesi Dini Yapılarında AlemlerAlemin TanımıAslıArapçaolan“alem”kelimesi,Arapça“ilm;bilmek,

bildirmek, işaret etmek” kökünden türemiş kuralsız birisimolup“bellieden,bildiren,yolgösteren,işaret,iz,ala-met, nişan” anlamındadır. Taşıdığı bu sözlük anlamındandolayı“sembol,standart,bayrak,sancak,lider,imam,sınır,sınırtaşı,uzundağ”veArapgramerindeki“özelisim”içinmüşterekterimolarakkullanılmaktadır.5ÖzTürkçesi“bel-gi”olarakifadeedilenalemkelimesi,ŞemseddinSami’ninKamus-ıTürkiadlıeserinde, “alamet,nişan, işaret,mina-retepesivemahçe”olaraktanımlanmaktadır.Mahçeise,minarenin,sancağınucunatakılanküçükhilalşekliolarakbelirtilmektedir.6

Totamik devirlerde; alemler, mabedlerde muhafazaedilenvetörenlerdealayların,savaşlardaaskeribirliklerinönünde taşınan gönderlere takılmış sembollerdi.7 Dinselanlamlarıolanalemler,aynı zamandadekoratifbirunsurolarakdabenimsenmişlerdir.8

EskiTürklerOrtaAsya’da,taşınangönderlereveyapmışoldukları çadır/binaların tepesine güç simgesi/tılsım ola-rak,nazar/kötüruhlardankoruduğunainandıklarıalemlerkoymuşlar,birsırığageçirilenbirdiziboncuklaoluşturduk-larıbutepeliklere,“moncuk”,”boncuk”,“ongun”adınıver-mişler, İslamiyet’ten sonra “moncuk” yerine “alem” keli-mesinikullanmışlardır.Türkler,padişahvekumandanlarınyanındataşınanvealtındaaskervehalkıntoplanmasıiçinkullanılan büyük sancaklara alem, bunları taşıyanlara daalemdardemişlerdir.9

Bütün bu bilgiler, genel olarak, bir şeyi tanıtmak içinkullanılan işaret anlamına gelen alemin, daha çok resmi,içtimaivedinimahiyetiolan işaretlerle ilgiliolarakkulla-nıldığınıvebugeleneğintarihiçindesüreklilikgösterdiğinianlatmaktadır.10

Alemler,dinvesanatbakımındandaayrıbirönemta-şımaktadırlar.11Mimarlıktarihiboyuncagenelliklemanevideğeri yüksekbinalarakonmuşolanalemler,12 sembolizeettiğidiniinançvefelsefideğerleriyüceltenaynızamandaaktaranunsurlarolmuştur.13Sancakalemleriaitolduklarıtopluluğu tanıtırken,binaların kubbegibiüstörtülerindemimarielemanlarolarakyeralanalemlerobinanınişlevinianlatmışlardır.14Eskidevirlerden itibaren inşasıbitmedenüstörtüsütamamlananbinalarıntepenoktasınaalemko-nulması,bayrakdikilmesigeleneği,yapınınbiranöncema-

1 Ayverdi ve Yüksel, 2000; Kumba-racı-Bogoyeviç, 2008; Özer, 2006;ŞehabiveNikolova,2014;PavlovvePetkova,2008;Pavlov,2001;Turanveİbrahimgil,2004,s.330-399;İb-rahimgil, 2001, s. 315-338;Mihaj-lovski, s. 213-222; Mihajlovski, s.289-301;Mihajlovski,s.351-366.

5 Bektaşoğlu, 2001; Erdem, 1989, s.352; Yavuz, 1957, s. 180; Ödekan,1997,s.60,Yücel,1975,s.34;Arse-ven1983,s.39-40.

6 DuymazveAydoğdu,2008,s.247;Sami,2007,s.947.

7 Erdem,1989,s.352.8 Yücel, 1975, s. 34-37; Bektaşoğlu,

2 Arseven, 1983; Önge, 1979; Öde-kan,1997.

3 AyverdiveYüksel,2000,s.338-349;Turan ve İbrahimgil, 2004, s. 330-332.

4 Turan ve İbrahimgil, 2004, s. 330-332.

2001.9 Arseven,1983,s.40.10Arseven,1983,s.40;Önge,1979,s.814.

11Önge,1979,s.814.12Bektaşoğlu,2001.13Cantay,1989,s.354.14Bektaşoğlu,2001.


nevikorumaaltınaalınmakistenmesindendir.15Geçmiştengünümüzegelenbugelenek,aleminmimarideönemlibirunsurolmasınısağlamıştır.16

Alemin Kullanım SebepleriMimarieserlerdekullanılanalemler,yapıgerekliliği,es-

tetikgörünümvegelenek-göreneklerinetkisi gibi üç anaişleviaçısındanelealınmıştır.17

Konumuz olan alemler; cami, türbe, medrese, çarşı,imaret,şifahane,bedesten,kapalıçarşı,şadırvangibidini,sosyalveresmibinaların,kubbe,tonoz,külahveahşapçatıgibiörtüsistemlerininüzerinde,minareveminberkülah-larının,sancak,bayrakvetuğlarıntepesinetakılarakhemfonksiyonelgereklilikolarakhemdemimari,dinivedeko-ratifanlamdakullanılmıştır.18

Mimari fonksiyonları açısından bakıldığında; yapılar-dakullanılanalemlerin,üstörtüsününtepedekibirleşmenoktasındakiaçıklığıkapatarakağırlıkteşkiledip,onoktayıkuvvetlendirerekaçılmalarınıönleyen,birermimaridetayolduklarıanlaşılmaktadır.Görünüşveifadeyitamamlayanbumimaridetaylar,kurşunlevhalarınortadabirleşmenok-tasınıörterekbirnevikapakvazifesigörenyapısalamaçlıbitirmeelamanlarıdır.19Birtürkilitişlevigörenalem,kur-şunlarınbirleştiği yeri sıkıştıraraküstörtününaltına yağ-mur suyunun sızmasını engellediği gibi yağmur, rüzgarve fırtına nedeniyle kubbe üzerindeki kurşun levhalarınkalkmasını önlemekte20 ve örtümalzemesinin korunmasıamaçlanmaktadır.

Yapısal gerekliliğin yanında, estetik görünüm ve gele-neklerin etkisi de önemlidir. Alem yapının, zirveyi işaretedenbirmimarielemanıdır.21Sanateseriolarakdadeğertaşıyanalemler,mimaridedekoratifgörüntüsüylebirliktebirtamamlayıcıunsurdur.22

Alemindüşeyçizgisinitakipledikkatlerigökyüzünedoğ-ruçekmekvebusuretlekubbeyebiryükseliştesirivermek,birbaşkadeyişlekubbeninsağvesolundakiinişiortadabirnoktada toplamak, simetrik ve estetik bir görünüm eldeetmek amacıyla da kullanılmıştır.23 Alemler, kubbelerinyuvarlak siluetlerineyukarıyadoğruyükselenbirhareketvermekteveenüstnoktasındakiyataylığıgidermeye,mi-narelerideolduklarındandahauzungöstermeyeyaramak-tadır.24

Kültürvemedeniyetleringelişmesiylegeçmiştengünü-müzebirgelenekolarakdevametmişolanalemlerinkulla-nımındagelenekvegöreneklerinetkisiönemlidir.Savaşlar-davedinitörenlerde,kişilerinkendilidervetopluluklarınıtanıyabilmeleriamacıylataşınanalemler,kutsalsayılmışvemanevibirkuvvetgöstergesiolmuştur.Budurumtoplulu-ğunbirlikveberaberlikiçindeolmasınısağlamıştır.25

Alemin TarihçesiAlemintarihçesiüzerineyapılanaraştırmalar,aleminbaş-

langıcınınçokeski tarihlere indiğinigöstermiş,ortayaçıkı-şının tarih öncesi devirlere uzandığı anlaşılmıştır.26 Ortayaçıkışındadininveinançlarınbüyükroloynadığıilkalemlerintotemikdevirlereaitolduğu27veİslamiyet’tenönceTürkler-dealeminŞamanizmveyagökleilgilimitolojidenilhamala-rakşekillendiğibilinmektedir.Türklerinİslamiyet’ikabulün-den sonra ise eski düşünüş/inanç/gelenek/göreneklerinintesiriyleyüzyıllarboyuncagelişmişveOsmanlıMimarisininkaçınılmazbirkubbe/külah/minaredetayıhalinegelmiştir.28

TürklerdenönceSümer,Asur,Hitit,Mısır,Yunan,Roma,Fenikeuygarlıklarındaalem,önceboynuzsonradayarımaybiçimindebirsembololarakfarklıbiçimlerdeifadeedil-miştir.29 Bina çatılarına takılan alemlerin bilinen ilk örne-ğininmızrakucuşeklindeolduğuveM.Ö.VIII.yüzyılaaitAsur Kralı ll. Sargon’un sarayındaki kabartmalarda, birUrartumabedininçatıtepesindetasviredildiğibilinmekte-dir.Kargamış’takitaşkabartmalardadaboynuzşekillerininyanısıraSümerlerdeveHattilerdekigibikutsalbirsembolsayılanaybiçimindealemler,dikkatçekmiştir.30HunlaraaitPazırıkkurganlarındada,aralarındabüyükbir zamanfar-kıolmasınarağmenAlacahöyükhayvanheykelleri ileçokbenzerlikgösterenbazıgeyikveyabankeçisi şekillerindegönder-çadıralemleribulunmuştur.31 Likyalılardada,me-zarveevlerintepelerineboynuzşeklindealemleryerleşti-rildiğibilinmektedir.32

AnadolumimarisineilkdefaçatıörtülüahşapbinatipinigetirenFrigler’in,M.ÖVI.yüzyılaaitmabedcephesişek-lindekikayakabartmalarınınalınlıktepelerindeboynuzbi-çimlialemleryaptıklarıanlaşılmaktadır.33RomaalemleriileBizansalemleriisebirbirlerinintaklidiolup,ayşekliyaygınolarakkullanılmıştır.34

Karahanlılargönderalemlerinde,Gaznelileriseparalarıüzerindehilal/ay-yıldızformunukullanmışlardır.35Karahan-

15Erdem,1989,s.353.16Önge,1979,s.815;Arseven,1983,s.41.17Önge,1979,s.815;DuymazveAydoğdu,2008,s.248;Arseven,1983,s.40.18Önge,1979,s.815;Arseven,1983,s.40;Tanır,2010;Bektaşoğlu,2001.19Uluenginvd.,2001,s.28;Cantay,1989,s.354-55;Önge,1979,s.815-16;DuymazveAydoğdu,2008,s.248;Bektaşoğlu,2001;Hasol,1998,s.36-37;Arseven,1983,s.40.

20Şapolyo, 1969-70, s. 30; Tanır, 2010;Uluengin vd., 2001, s. 28;Arseven,1983,s.40;Bektaşoğlu,2001;DuymazveAydoğdu,2008,s.248.

21Önge,1979,s.815-17.22Tanır,2010.23Önge,1979,s.817;Arseven,1983,s.41.Bektaşoğlu,2001.24Arseven,1956,s.727,Bektaşoğlu,2001;Uluenginvd.,2001,s.28.

25Bektaşoğlu,2001;Erdem,1989,s.352.26Bektaşoğlu,2001;Yavuz,1957,s.180;Erdem,1989,s.352.27Yavuz,1957,s.180;Erdem,1989,s.352;Bektaşoğlu,2001.28Önge,1979,s.816-817.29Ödekan,1997,s.60;DuymazveAydoğdu,2008,s.248;Şapolyo,1969-70,s.30;Tanır,2010.

30Arseven,1956,s.730;Bektaşoğlu,2001.31Erdem,1989,s.352-353.32Yavuz,1957,s.180;Bektaşoğlu,2001.33Erdem,1989,s.352-354;Cantay,1989,s.354.34Erdem,1989,s.353.35Cantay,1989,s.354;Arseven,1956,s.730.



lıveBüyükSelçuklueserlerindegörülentepelikler,bilinenilkTürk-İslambinaalemleridir.36

Orta Asya ve diğer Asya kavimlerinde kubbe mimari-sinden önce çadırların üzerinde, boynuz/hilâle benzeyenalemlerinyerleştirildiğibilinmektedir.37İslamdininingeliş-mesiylealemgerekölçü,gerekbiçimveanlamolarakyeniboyutlar kazanmış, Türklerin batıya göç etmeleriyle dealemMüslümanlığınterkedilmezsimgesiolmuştur.38

Selçuklu eserlerinde pek de sık görülmeyen hilal/boy-nuz şeklindeki alemler, Anadolu Beylikleri ve OsmanlılarDönemindedekullanılmıştır.39

Mimari Öğe Olarak Alemlerde Malzeme ve Teknik

Anadolu’damimarieserlerdekibilinenalemörneklerinebakıldığındaalemlerinyapımında,taş,metalveseramikol-maküzereüçfarklımalzemeilekarşılaşılmaktadır.40Mima-ridealemler,dahaçoktaşveyametaldenyapılmışolup41 taş alemlerdemermer ve küfeki gibi doğal taşlar, metalolanlardaiseiçiboşolaraküretilenbakır,saç,pirinç,tunç,bronzgibimadenlertercihedilmiş,42enderolarakdaaltın,gümüşvekıymetlitaşlararastlanmıştır.43Kaideveboğum-larüzerinekonulmuşolanayşeklindekibirtepelik,bazentaştan,bazendeüzeriyaldızlanmışdöğmebakırdanyapıl-mıştır.44Büyükkubbelereuygunboyutlardataşalemlerinkullanılmasındaki sıkıntılar nedeniyle tercih edilenmetal

alemlerden pirinç olanları, döküm yöntemiyle üretilerekgenellikle tabii halleriyle kullanılmıştır. Önemli yapılardabakır,tunçgibimetalalemlerinüzeripaslanmalarınıönle-mekveihtişamlıbirgörünüşkazandırmakiçinaltınvaraklakaplanmışyadayaldızlaboyanmıştır.45İsterahşap,isterka-girolsunkubbeveyakülahlarıntepenoktalarınaşakulvazi-yettetutturulanveyukarıyadoğruincelereksivrilenahşapdikmelere geçirilerek oturtulmuş olan bu alemler, ahşapkülahlıminarelerde ise külah çatkısınınbağlandığı, serenadı verilen uzun ahşap direklerin külah üstünde kalankısmına tespit edilmişlerdir. Parçalar halinde imal edilenmetal alemler perçinle veya lehimle birleştirilirler. Ancakbüyükalemlerdebuparçalarkubbetepesinerahatlıklakal-dırılıpkonulabilmesiiçin,gerektiğindesökülüptakılabilen,birbiri içinegeçmeliolarak yapılmışlardır. Taş alemler isetekparçanınyontulmasıylaüretilmiştir.46Anadolu’daüzerisırlıpişmiştoprak/renklisırlıseramikalemörneklerinindeolduğubilinmektedir.47Diğermalzemeileyapılanalemleregöredahaküçükölçülerdevedayanıksızolanbualemlergenellikletornavekalıpişiolduklarındaniçleriboştur.Bir-çoğununtepeliğivegövdekısmıkırılmıştır.Özelliklealatur-kakiremitörtülükubbevekülahlardakullanılmışlardır.48

Taş AlemlerTaş alemler;mermer dahil her cins sağlam taştan ya-

pılmışlardır.49 Ancak taş alemlerin daha çok beyaz mer-merden yapılmış oldukları örneklerden anlaşılmaktadır.50 Anadolu’da yekpare beyaz mermerden oyularak yapılanalemlerineneskileri,günümüzeulaşanAnadoluSelçukluDevri eserlerindegörülmekteolupbenzerörnekleri Bey-

36Cantay,1989,s.354.37Ödekan, 1997, s. 60; Duymaz veAydoğdu, 2008,s. 248; Bektaşoğlu,2001; Hasol, 1998, s. 36-47; Arse-ven,1983,s.39-44;Tanır,2010.

38 Ödekan, 1997, s. 60; Bektaşoğlu,2001.

39 Arseven,1956, s. 727;Bektaşoğlu,2001.

40 Önge,1979,s.821.

45 Uluengin vd., 2001, s. 28; Cantay,1989,s.355;Önge,1979,s.824.

46 Bektaşoğlu,2001.47Yavuz,1957,s.180.

41 Cantay, 1989, s. 354-55; Arseven,1956,s.727.

42 Ödekan,1997,s.60;Cantay,1989,s.355;Arseven,1956,s.727;Yücel,1975,s.34-37;Uluenginvd.,2001,s. 28;Arseven,1983, s. 39-44; Şa-polyo,1969-70,s.30;Tanır,2010.

43 Yücel, 1975, s. 34-37; Şapolyo,1969-70,s.30.

44Arseven,1956,s.727.

48Önge,1979,s.826.49Önge,1979,s.821.50Cantay,1989,s.355.

Şekil 1. (a, b) Adana, Seyhan, Ulu Cami (M.1541) revak kubbelerinin alemleri (Kaynak: Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, 2016).

(a) (b)


likler, Erken ve Klasik Osmanlı Dönemlerinde mevcuttur(Şekil1a,bveŞekil2).51

Genellikletaşalemler,çabukkırılabileceğindendahakü-çükvekısaüretilmektetepeliğiniçiisedolubırakılmakta-dır.52OsmanlıDönemicamilerindeküçükkubbelerüzerin-detaş,büyükkubbelerdeiseparçalımetalalemlertercihedilmiştir. Bu malzeme farkı, büyük kubbeye taş aleminkonmasındakiteknikzorluklardankaynaklanmaktadır.53

Mimari Öğe Olarak Taş Alemlerde Biçim Özellikleri Alemler,yekparetekparçadanyadaüstüstegeçirilmiş

birkaç parçadan oluşabilmekte, her bir parçanın şekil veboyutlarınagörealemlerindeşekilleriçeşitlilikgöstermek-tedir.54Anadolu’dakiTürk-İslamDöneminde12.yüzyıldan19.yüzyılakadaryapılmışalemlergözönündebulundurul-duğundagenelolarakkaide,gövdevetepelikolmaküzere3kısımdanoluştuğuanlaşılmakta,aşağıdanyukarıyadoğruüstüstesıralanmışherbirbölümfarklı isimlerleadlandı-rılmaktadır.55ÖzellikleKlasikOsmanlıveyaonutakipedendevirlerde alemler; alttan itibaren yukarıya doğru, kova/kazan/kaide,bilezik, boyun,büyük küp/simit/karpuz, bo-yun,altbilezik,boyun,armud/armudi,boyun,küçükküp/simit/karpuz,üstbilezik,boyun,vehilal/ay/boynuzolarak

adlandırılanbölümlerdenoluşmaktadır(Şekil3).56 Kubbealemlerininkaidelerigenellikleyarımküre,küre-

selvekonikşekillerdeolur.Minarealemlerindeiseenalt-takigenelliklekonikşeklindeolankaide,doğrudankurşunkaplıkülahucunageçirilir(Şekil4a–d).

Küp,boyun,bilezik,armutadıverilenkısımlardanolu-şangövde,üsttekitepeliğitaşıyankısaveyauzunbirçubukyadamuhtelifşekillikısımlardanmeydanagelmişbiraraparçadır.57 Bu parça, taş alemlerdemasiftir.58 Gövde, ço-ğunlukla ay/ay-yıldız/hilal/ palmet/zambak/armudi/lale/boynuzşekillerindebirtepeliklesonuçlanır.Tepeliklerdeki

51Önge, 1979, s. 821-822; Can-tay, 1989, s. 355. Tokat EbubekirKümbeti’nin (M. 1251) alemi ileKonyaSırçalıMescid’in(XIIIyüzyılınikinci yarısı) 1963 yılı onarımındanönceyerindebulunanalemiveKay-seri,Develi,EskideveliSeyyid-iŞerifTürbesi’nin (M.1296) alemi,Kon-ya,Karatay,FakihDedeTürbesi’nin(M. 1456) alemi, Adana, Seyhan,Ulucami(M.1541)revaklarıileAda-na, Merkez, Kemeraltı Camisinin

56Önge,1979,s.820;Arseven,1956,s.730;Yücel,1975,s.34-37;Uluenginvd.,2001,s.28-29;Arseven,1983,s.41;Şapolyo,1969-70,s.30.

57Cantay, 1989, s. 355; Arseven, 1956, s. 727; Pakalın, 1971, s. 49; Hasol,1998,s.36-47;Arseven,

1983,s.41.58Gövde,metalveyaseramikalemlerdemasifveyaiçiboşbirboruşeklinde-dir.

(M. 1548) kiremit örtülü kubbele-rindeki alemler, Bursa, İznik, YeşilCami’nin (M.1391-92) alemleri veMuğla, Milas, Firuz Bey Camisinin(M.1394)alemi.

52Uluenginvd.,2001,s.29.53Önge,1979,s.824.54Önge,1979,s.815;Arseven,1983,s.41.

55Önge,1979,s.820;Şapolyo,1969-70,s.30.

Şekil 2. Adana, Merkez, Kemeraltı Camisinde (M.1548) taş alemleri gösterir fotoğraf (Kaynak: Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, 2016).

Şekil 3. Bir alemin bölümlerini gösteren şematik çizim (Kaynak: Ya-zarlara ait çizim).

Tepelik

Gövde

Kaide

Kova/kazan/kaide

Büyük bilezik/ bilezik

Alt bilezik/ bilezik

Üst bilezik/ bilezik

Hilal/ay/boynuz

Armud/armudi

Küp/küçük küp/simit/karpuz

Boyun

Boyun

Boyun

Boyun

Boyun

Küp/büyük küp/simit/karpuz


enyaygınşekiliseaydır.59Taşalemlerintepeliğidemasif-tir.60Enüsttebulunanhilalin/ayındaimabiryüzükıbleyebakar,yaniKâbeistikametinigösterir.61

Alemler bir süsleme elemanı olarak sanat akımların-dan etkilenmiş, yapıldıkları devirlerin genel özelliklerinitaşımışlardır.62 16. yüzyılın ikinci yarısından sonra KlasikDöneminardındanbatıetkisiyleBarok,Rokoko,Ampirveeklektiküsluplar,alemlerdedekendinigöstermiş,özellikle19.yüzyıldaince,narinsüslemeleriileRokokoüslubuöneçıkmıştır.63

MimarSinancamilerininalemlerigeneldebüyükveyük-sekdilimlibiraltbölümilebirküp,iribirarmutveyukarıaçılanbirhilaltepeliktenoluşmuştur.17.-18.yüzyıllardasa-yılarıartanküçükküplerlealemlerbelirlibiryükseklikgös-termektedir.6418.yüzyıldahilaltepeliklialemlerinyanındadışakıvrılanuçlarıileboynuzşekillitepeliğiolanalemlerveoymakitabelilevhahalindepirinçalemlerdeyapılmıştır.65 19.yüzyılınyıldızısekizköşeli,güneşformlu,bazılarınınal-tındakurdeleliyaprakçelengibulunanay-yıldızlıalemleri,II.MahmudDöneminin(1808–1839)Türkampirüslubuör-nekleridir(Şekil5).66

Mevlevi sikkelialemlerde19.yüzyıldayapılmıştır.Ge-nelliklesağaaçılanhilalşeklindekialemler,II.AbdülhamidDöneminde(1876–1909)kullanılmış,20.yüzyıldadauygu-lanmıştır.

17.–18.yüzyıllardaalemboylarında,sayılarıartanküçük

küplerledaha fazla yükseklik eldeedilmiş, 18.–19. yüzyılyapılarındakimetalalemlerdegenelliklegövde,dahauzunolup,Klasikdevirörneklerinenispetençoksayıdabilezik,küpveyaarmutlarlasüslenmiştir.67

Budevrintarikatyapılarındaalemlerdetepeliklerinçokdaha süslü olduğu görülmektedir. Bu tepelikler sade birhilal veya lale/palmetten ibaret olmayıp genellikle uçlarıboynuzgibidışarıyakıvrık,içleriyoğunveitinalıbirşekil-deişlenmişsembolmotifveyazılarlasüslüdür.68Bunlardanbaşka bazı tekkelerin kubbelerinde ait olduğu tarikatınalemi olan sikke şekillerine de rastlanmaktadır. ÖrneğinKonya’daMevlevisikkesişeklindekibazıalemlerdahaçoktürbevemezarlardagörülür.69

Şekil 4. (a–d) Makedonya, Manastır, Haydar Kadı Camisinde (M.1561) bakır minare aleminde altın varak uygulaması ve alemin külaha yerleşim detayını gösterir fotoğraflar (Kaynak: Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, 2015).

Şekil 5. İstanbul, Beyoğlu, Dolmabahçe Camisinin (M.1855) ay - yıl-dızlı tepelikli alem detayını gösterir fotoğraf (Kaynak: Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, 2016).

(a) (b) (c) (d)

59Arseven,1983,s.41.60Metalveseramikalemlerdetepelikmasif veya içi boş olabilmektedir.Önge,1979,s.815.

61Arseven,1956,s.730;Uluenginvd.,2001,s.29;Arseven,1983,s.41.

62Uluenginvd.,2001,s.29.63Yücel,1975,s.36.64Örneğin,NuruOsmaniyeCami(M. 67Cantay,1989,s.356.

1756)alemi.65Cantay,1989,s.355-356.66Cantay,1989,s.356;Ödekan,1997,s.60;DuymazveAydoğdu,2008.II.MahmudDöneminde(1808-39) ilkkez,alemtepeliklerine“yıldızlıay”takılmıştır. Örneğin, II. MahmudTürbesi (M.1840) ve DolmabahçeCamisinin(M.1855)ay-yıldızlıtepe-likleri. 68Önge,1979,s.825. 69Arseven,1983,s.41.



Mimari Öğe Olarak Taş Alemlerde Boyut / Büyüklük / OranYapılar üzerinde gördüğümüz alemlerin boyutları hak-

kındaölçüolarakuygulananbelirlibiroranyoktur.70Ancak,birkubbealemininuzunluğugenellikle,kubbeeteğindenbaşlayıpkubbeyeteğetgeçendoğrularyardımıylabelirle-nir. Budoğruların kesiştiği nokta ile kubbe tepesi arasın-dakimesafealeminboyunutayineder(Şekil6).71Alemin,yapının boyutları ile özellikle de kubbe veya külah gibiüzerlerindebulunduklarımimariparçalarınbüyüklüğü ileuyumluölçülerdeolmalarıvegözehoşgörünmelerigerek-lidir.72 Bir alem ustasının başarısı, alemin dayanıklılığı vealeminölçüsünümekananekadaruygunorantılandığınabakılarakdeğerlendirilir.Çoğukeziyialemustalarıölçüye-rine,gözkararıkullanmışlardır.73

Taşalemlerinceşekillerdeoyulduğutaktirdekırılmalarısözkonusuolacağındançokbüyükyapılmadığıgibiiçidolubirşekildeyapılmalarıgerekmiştir.74

Uzaktan küçük görülmelerine rağmen, özellikle kubbeveya külahlarının boyutlarına uygun büyüklüklerde olanalemler,oldukçaağırolupyükseklikleribazeninsanboyun-dandahafazlabazendebüyükcamilerde5–6metreyibu-labilmektedir.75Bununyanısıra,20cm’yigeçmeyenküçüksebilalemleridegörülmektedir.76

Genellikle altı-yedi m. çapındaki Selçuklu kubbeleri

için,yaklaşıkbirmetreyüksekliğindeyekparemermerdenoymaalemlerkullanıldığıgörülmektedir.Ancakdahason-rakidönemlerdeözellikledeKlasikOsmanlıMimarisindebüyük çaplı kubbelerin inşasına başlandığından aleminkubbeüstünekolaylıklaçıkartılamayacağı,alemhasargör-düğüzamankolaylıklatamiredilemeyeceğiveyayenilene-meyeceği göz önünde bulundurularak büyük kubbelerintaşalemlerinintekparçayerinekaide,gövdevetepelikkı-sımlarınınayrıayrıparçalardanoluşmasıdüşünülmüştür.77 Gerekbubirleşenparçalardanoluşangerekse tekparça-danoluşanalemlerinüzerinde,değişikformluboğumlarınmeydanagetirdiğibölümlerinoranlarıgenelliklebirbirleriileuyumiçindedir.78

Bazı Anadolu örneklerine bakıldığında alem boyutlarıaşağıdakigibidir;

• Konya,SırçalıMescidin(13.yüzyılınikinciyarısı)kub-besindeki, 28 cm. yüksekliğindeki mermer alem ileKayseri, Develi, Seyyid Şerif Türbesinin (M.1295/6)kubbesindeki90cm.yüksekliğindekitaşaalempriz-matikbirçubukbiçimindedir(Şekil7a,bveŞekil8).

• Bursa, İznik, Yeşil Camisinin (M.1391/2) son cema-at yeri kubbemsi orta tonozunda yaklaşık 1m yük-sekliğinde yine prizmatik bir çubuk biçiminde taşalemmevcuttur. Muğla, Milas, Firuz Bey Camisinin(M.1394)dekubbelerindeölçüve şekilbakımındanBursa,İznik,YeşilCamisininaleminebenzertaşalem-lerbulunmaktadır(Şekil9).

• Konya,Karatay,FakihDedeTürbesinin(M.1456)küla-hıüstündeyaklaşık40cm.yüksekliğindebirmermeralembulunmaktadır.BualemebenzerbölümleriolanbirtaşalemdeKaraman,Merkez,HalilEfendiSultanTürbesinin(15.yüzyılınilkyarısı)külahındakiyaklaşık30cm.yüksekliğindekitaşalemdir.

• Adana, Seyhan, Ulu Caminin (M.1541) kubbesinde

70Arseven,1956,s.730;Yücel,1975,s. 34-37;Arseven,1983, s. 41; Şa-polyo,1969-70,s.30.

71Uluenginvd.,2001,s.28.72Arseven,1956,s.730;Yücel,1975,s. 34-37;Arseven,1983, s. 41; Şa-polyo,1969-70,s.30. 77Önge,1979,s.821-822.

73Tanır,2010.74Arseven,1983,s.41.75Arseven, 1956, s. 730; Arseven,1983,s.39-44;Şapolyo,1969-70,s.30.

76Yücel,1975,s.34-37. 78Uluenginvd.,2001,s.28-39.

Şekil 6. Bir kubbe aleminin ortalama yüksekliğinin belirlenmesini gösteren şematik çizim. (Kaynak: Uluengin vd., 2001, s. 29, yazarlar ta-rafından yeniden çizilmiştir).

Şekil 7. Kayseri, Develi, Seyyid Şerif Türbesinin (M.1295/6) (a, b) taş alemi (Kaynak: Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, 2016).

(a) (b)


yaklaşık60cm.yüksekliğindekimermeralemimev-cuttur.79

• 17-18.yüzyıllardaalemboylarında,sayılarıartankü-çükküplerledahafazlayükseklikeldeedilmiştir.80

İncelenen Taş Alemlerin Tipolojisi veDeğerlendirilmesiAraştırma kapsamında Makedonya, Manastır, Ohri ve

Üsküp illerinde şehirmerkezinde yer alan 15.–18. yüzyılarasındainşaedilendokuzadetcamiveikiadettürbeol-maküzeretoplamonbiradetyapıda,ondörtadettaşalem;formlarına,bulunduklarıyapıtipine,yapıdakikonumlarınaveyapıldıklarımalzemeleregöresınıflandırılarakalemlerintipolojikbiranaliziyapılmıştır.Makedonyaşehirmerkezle-rinde günümüzdemevcut taş alemlere ait karşılaştırmalıveriler Tablo 1’de verilmiştir. İncelenen on dört adet taşaleminverilerinegöretaşalemler;camivetürbelerin,anakubbesinde,soncemaatkubbesinde,kırmaçatıüzerindeveminberkülahbitimlerindekullanılmıştır.Alemlerinson-landırdığıörtümalzemesi,kurşunyadaalaturkakiremittir.Minberlerdeisealemlermermerkülahüzerineyerleştiril-miştir.Alemleryapıldığımalzemeözelliklerinegöreise,taşyadamermermalzemeden0,19–2,12marasıyüksekliktebasit+tekparça,kaide+tepelik,yadakaide+gövde+tepelikuygulamasınıntekrarlandığıyapıöğeleridir(Tablo1).

Bu genel veriler doğrultusunda incelenen taş alemle-rikaide,gövdevetepeliklerinegöreüçgruptaincelemekmümkündü. İncelenen türbe ve camilerde kurşun kaplıanakubbelerdetaşalemlerinkaideleridilimliyarımküre,yayvanyarımkürevedilimliyayvanyarımküreolarakde-ğişmekte, sadeceHacıMahmudBeyCamisindekonikbirkaideyeralmaktadır.Enyaygınkaideformuyayvanyarımküredir.Alaturkakiremitkaplıüstörtülerdebasit,tekpar-ça, dilimli küresel, bir alemgözlenmekte yada alemba-sit, tek parça küresel bir kaide ve küresel bir tepeliktenoluşmaktadır. Minber külahlarını sonlandıran alemlerdeisekaidelertekbileziklikonik,küreselvekonikolarakde-ğişmektedir.AraştırmakapsamındaincelenenHaydarKadıCamisinin ana kubbe ve son cemaat kaidesi günümüzdemevcutdeğildir.Yeni/KadıMahmudCamisindeisesonce-maat kubbelerinde basit-tek parça armudi formda alemmevcuttur.

Üsküp’teyeralanve16.ve18.yüzyıllaratarihlenenin-celenenikiadettürbeyapısındakitaşalemlerinverilerinegöre;buyapılardakialemlerkurşunkaplıkubbeörtülerininbitimindeyeralan0,68mve1,22myüksekliktedilimliya-rımküreyadayayvanyarımküreformdabirkaideüzerin-de ikiküplüyada ikiküplüvearmudibölümleriolanbirgövdedenoluşmaktavelaleyadapalmetmotiflitepeliğiolanbitirmeöğelerdir(Tablo1).Türbelerinkubbeçapıilealemyükseklikleriarasındakiilişkiyebakıldığındaisearaş-tırmakapsamındaincelenenMustafaPaşaTürbesininkub-beçapının(RK=5,44m)vealemyüksekliğinin(ha=1,22m)DağıstanlıAliPaşaTürbesikubbeçapından(RK=4,90m)vealemyüksekliğinden (ha=0,68m)daha fazlaolduğuanla-şılmaktadır.Diğerbir ifade ilekubbeçapıdahafazlaolantürbeyapısındaalemyüksekliğidedahafazladır.

Üsküp,OhriveManastır’dayeralan15.yüzyıl-17.yüzyılarasındainşaedilendokuzadetcamiyapısındakiverileregöre ise; taşalemleren fazla16. yüzyıl yapılarındamev-cuttur.Bu cami yapılarında taş alemler ana kubbe/kırmaçatı, son cemaat kubbeleri veminber külahbitimlerindekullanılmıştır.Kurşunkaplı anakubbe ileörtülübeşadetörnek yapıda taş alem yüksekliği 1,00–2,52m aralığındaölçülmüş,81alaturkakiremitkaplıkırmaçatılıikiadetcamiörneğindetaşalemler0,20–0,22molarakbelirlenmiş,ikiadetkurşunkaplısoncemaatkubbeörneklerindeise0,24–0,39molarak tespit edilmiştir.82 İçmekanda isemermerminber külahlarınınbitimindekullanılan veyinemermermalzemedenyapılanüçadetörnekyapıdakialemyüksek-liği 0,19–0,63m aralığındadır (Tablo 2). Alaturka kiremitkaplı çatılardaki alem yüksekliklerinin camilerin iç kubbe

Şekil 8. Konya, Sırçalı Mescidin (13. yüzyılın ikinci yarısı) kubbesin-deki mermer alemi gösterir fotoğraf (Kaynak: Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, 2016).

79Önge,1979,s.823.80Alemleringenelkuruluşuna,üçküçükküpekleyerekbelirginbiryükseklikkazandıranMimarSinanbunuEdirne,SelimiyeCamisinde(M.1568-1574)uygulayarakönemlibirörnekoluşturmuştur.Cantay,1989,s.356.

81HaydarKadıCamianakubbealemininölçüsütepeliksizvekaidesizolarak1,00molarakbelirlenmiş, İshakiye/ İshakÇelebiCamisinde tepelikmev-cutolmadığındanalemölçüsütepeliksizolarak1,49mölçülmüş,yineHacıMahmudBeyCamisindedealemintepeliğikırılmışolduğundantepeliksizölçüsü1,10molaraktespitedilmiştir.

82HaydarKadıCamisoncemaatkubbealemiiçinölçülen0,24mgünümüzeulaşabilengövdeninsadecebirparçasınınölçüsüdür.



Hacı Mahmud Bey Cami (Depo olarakkullanılmaktadır, harabe durumda)

İshakiye/ İshakÇelebi Cami(Cami olarak

kullanılmaktadır-restorasyonu2015 yılındatamamlandı)

16. yy.

Manastır

Kubbe/Kurşun

Mermer

Mermer

Taş

Taş

Tepelik: özgünümevcut değildir,günümüzdeyenilenmiştir. Gövde: tek küplü+armud

Gövde: iki küplü+armud

Kaide: tek bilezikli, yayvan yarım küre

Tepelik: günümüzde mevcut değildir.

Tepelik: günümüzde mevcut değildir.

Kaide: günümüzde mevcut değildir.

Kaide ve tepelikgünümüzde

mevcut değil,gövdenin kalan

kısmıkonik, tek parça

Gövde: İki küplü

Kaide: Konik

Günümüzdeyenilenmiştir.

Konum: Cami ana kubbede

Tepeliği kopmuştur

Konum: Cami ana Kubbe

Tepeliği mevcut değil, gövdesi kırık, kaidesi

önceki bironarımda dökme

betondan yapılmış.Konum: Cami ana

kubbede

Gövdenin armudikısmı olduğu

düşünülen parçası mevcut, kaide ve

tepelik yok olmuş. Konum: Son cemaat

kubbede

Kubbe/Kurşun

Kubbe/Kurşun

Kubbe/Kurşun

16. yy.

Manastır

16. yy.

Manastır

Haydar Kadı Cami

Restorasyonudevam etmekte,

restorasyon sonrası cami olarak

kullanımıplanlanmaktadır.

Yapının adı/bugünkükullanımı

Yapınınfotoğrafı

Yapınındönemi/

yeri

Yapı örtütipi/

malzeme

Alemin mevcut durumu/konumu

Aleminmalzemesi

Aleminbölümleri

Aleminçizimi

Aleminfotoğrafı

Tablo 1. Araştırma kapsamında incelenen yapılarda alemlerin karşılaştırma tablosu (Kaynak: Fotoğraflar ve çizimler yazarlara aittir (2010–2015)

Yeni / KadıMahmud Cami(Kullanım dışı)

Hasan Baba Cami (Cami olarak

kullanılmaktadır)

Ali Paşa Cami(İbadet mekanı,

Cami olarakkullanılmaktadır,

restorasyon projesi hazırlanmakta)

16. yy.

Manastır

17. yy.

Manastır

16. yy.

Ohri

Kubbe/Kurşun

Kubbe/Kurşun

Kubbe/Kurşun

Kırma çatı/ Alaturka kiremit

kaplı

Minberkülah/

Mermer

Günümüzde tepeliği kopmuştur.


Sağlam, iyidurumda.

Konum: Son cemaat kubbede


Konum: Minber külahta


Konum: Camiharim üstü çatıda

Sağlam, iyidurumda, minber

19. yy.’a ait.


Mermer

Mermer

Mermer

Mermer

Taş

Tepelik: Palmet

Gövde: İki küplü+armud

Kaide: Yayvan yarım küre

Basit armudi tek parça.

Tepelik: Sivri konik

Gövde: Tek küplü

Kaide: Konik

Basit, dilimliküresel, tek parça; çatıya oturduğu

bölümde ince bir bilezik mevcut

Tepelik: Basıkkonik

Gövde: Tek bilezikli

Kaide: Tekbilezikli konik

* Vakıflar Genel Müdürlüğü fotoğraf arşivi.


çapıarttıkçaarttığıyine,minberkülahlarındakialemlerde;külah yükseklikleri ile alem yükseklikleri arasında doğruorantıolduğugözlenmiştir(Tablo2).Kurşunkaplıanakub-bebitimindeyeralanalemlerde;biradetalemdetepelikvekaideveikiadetalemdetepeliklergünümüzdemevcutolmadığından,yinesoncemaatkubbelerindebiradetya-pıdaalemintamamıgünümüzeulaşamadığındananakub-bevesoncemaatkubbeçapıvealemyüksekliğininilişkisikurulamamıştır(Tablo2).

Araştırma kapsamındaki kırma çatılı yapılarda gövdekısmıgözlenmezken,HacıTurgutCamisindekırmaçatıilekaplıanakubbeninüstündetekparçaküreselbirkaideninüzerindebirdeküreseltepelikmevcuttur.Alemgövdeleritürbevecamiyapılarındaanakubbevesoncemaatkubbe-lerindetekküplüvearmudibölümlü,ikiküplüveikiküplüvearmudibölümlüolarakdeğişmekteHaydarKadıCami-sinde isesoncemaatkubbelerindendoğudakiörneğindegünümüzdegövdeninbirparçasıolduğudüşünülenkonikbirparçayeralmaktadır.Enyaygıngövdeformuiseikiküp-lü vearmudibölümüolanörneklerdir. İncelenenminber

külahalemlerindeisegövdeyahiçmevcutdeğildiryadatekküplüveyatekbileziklidir.

Araştırmakapsamındaincelenenyapılardatepeliklerençokhasargörenöğeolmuş,üçadetyapıdaisehiçbelge-lenememiştir.Tepelikleribelgelenemeyenalemler,Manas-tır,İshakiye/İshakÇelebiCamiveHacıMahmudBeyCamianakubbealemleriileHaydarKadıCamianakubbevesoncemaat kubbelerinin alemleridir. Diğer yapılarda ise tari-higravür,fotoğrafveçizimlervearaziçalışmalarıaracılığıiletipolojiçalışmasıyapılabilmiştir(Şekil10a,b,11a,bve12).ÖrneğinDağıstanlıAliPaşaTürbesi’neait18.yüzyılaaitbirgravürileİshakÇelebiCamisinin1918yılınaaitfo-toğrafı,HaydarKadıCamisinintarihibirkartpostalıveYeni/KadıMahmudCamisinintahmini19.yüzyılbaşındakitari-hifotoğrafları,odönemlerdeyapılardakialemlerinformuhakkında karşılaştırmalı çalışmaya zeminhazırlayanbilgi-ler sunmaktadır (Şekil 10a, b, 11a, b ve 12). Söz konusukaynaklar ile yapıların günümüzdeki hali kıyaslandığındataşalemlerinbüyükorandadeğişmedengünümüzegeldiğianlaşılmaktadır.MustafaPaşaveHaydarKadıCamisonce-

Hacı Turgut Cami (Kullanım dışı)

Mustafa Paşa Cami (Cami olarak

kullanılmaktadır-restorasyonu2011 yılındatamamlandı)

Mustafa PaşaTürbesi(Türbe

restorasyonu camiile birlikte

2011 yılındatamamlandı)

Yahya Paşa Cami(Cami olarak

kullanılmaktadır)

Dağıstanlı Ali Paşa Türbesi/ Aile

Mezarlığı (Türbe-Sultan Murad Cami

doğu cephesinin hemen bitişiğinde)

15. yy.

Ohri

16. yy.

Üsküp

16. yy.

Üsküp

16. yy.

Üsküp

18. yy.

Üsküp

Kırma çatı/ Alaturka kiremit

kaplı

Kubbe/Kurşun

Kubbe/Kurşun

Kubbe/Kurşun

Minberkülah/

Mermer

Taş

Mermer

Mermer

Mermer

Mermer

Tepelik: küresel

Tepelik: palmet



Kaide: dilimliyayvan yarım

küre

Kaide: dilimliyarım küre

Tepelik: ay- yıldız motifli

Gövde: tekbilezikli

Kaide: küresel

Tepelik: palmet motifli

Gövde: iki küplü

Kaide: yayvanyarım küre

Tepelik: lalemotifli

Kaide: Basit-tek parça küresel


Konum: Camiharim üstü çatıda

Günümüzdeyenilenmiştir.


Sağlam,tepeliğindeki kırık

dışında iyidurumda.


Sağlam,iyi durumda.

Konum: Türbekubbede

Sadece kaidesimevcut olan alemin 2011 yılı onarımında

özgün olduğudüşünülen gövde ve tepeliği kaide üstüne

monte edilmiştir. Konum: Türbe

kubbede

Yapının adı/bugünkükullanımı

Yapınınfotoğrafı

Yapınındönemi/

yeri

Yapı örtütipi/

malzeme

Alemin mevcut durumu/konumu

Aleminmalzemesi

Aleminbölümleri

Aleminçizimi

Aleminfotoğrafı

Tablo 1. Araştırma kapsamında incelenen yapılarda alemlerin karşılaştırma tablosu (Kaynak: Fotoğraflar ve çizimler yazarlara aittir (2010–2015) (devam)



maatkubbelerindeizlendiğigibiMakedonya’dakipekçokyapıdaisetaşalemleryatamamenyokolmuşyadasadece

kaide ve gövde bölümlerinden izler kalmıştır. Bu alemle-rinrestitüsyonlarıda2011ve2015yılıonarımlarındaarşivkayıtlarıvekarşılaştırmalıçalışmalardikkatealınarakyapıl-mıştır(Şekil13).

İncelenen yapılarda alem tepelikleri palmet, ay-yıldız,lale,konikveküreselmotiflerolmaküzerebeşgrubaay-rılmıştır.Bunlariçindepalmetmotifiençokkullanılanmo-tifolmuşvehem18. yüzyıl türbeyapısındahemde16.yüzyıl cami yapılarında gözlenmiştir. Lale motifi sadeceMustafaPaşaTürbesindegözlenirken,ay-yıldızmotifideYahyaPaşaCamiminberkülahındatespitedilmiştir.Yine,sivrivebasıkkoniktepeliğingözlendiğiörneklerYeni/KadıMahmud Cami ve Ali Paşa Camiminber külahı alemleriolmuştur.

Gerek arşiv kayıtları ve literatür çalışması ve gereksearaştırma kapsamında incelenen Manastır, Hasan BabaCami(17.yüzyıl)veOhri,HacıTurgutCamisiniiçeren(15.yüzyıl)günümüzörneklerinden,alaturkakiremitkaplıkır-maçatılı yapılarda taşalemlerinbasit ve çoğunlukla tekparçadanoluştuğuanlaşılmaktadır.Avlusundabirhazireside yer alanHasanBabaCamisinde tekparçadanoluşantaşaleminkavukşeklindekiformu,bironarımesnasındahaziredekibirbaştaşıparçasınınalemolarakkullanılmışolabileceği izlenimi vermektedir. Manastır, Yıkık/Kırık

Tablo 2. Araştırma kapsamında incelenen yapılarda kubbe iç çapı ve minber ölçüleri ile alemlerin yüksekliğine dair veriler

Yapının adı/yeri Yapı kubbe iç çapı Minber taban (Tm) ve Alem yükseklik(ha) (RK) ÖLÇÜSÜ ≈ (m) yükseklik (hm) ölçüleri ölçüsü ≈ (m) ≈ (m)

İshakiye/İshak Çelebi Cami/Manastır RK= 14,50 – ha=1,49 (tepeliksiz)Hacı Mahmud Bey Cami/Manastır RK= 11,50 – ha=1,10 (tepeliksiz)Haydar Kadı Cami/:Manastır, Son cemaat: RK= 11,00 – ha=1,00 (tepeliksiz+kaidesiz) RK= 4,15 – ha=0,24 (tepeliksiz+kaidesiz- gövde parçası ölçüsü)Yeni / Kadı Mahmud Cami/: RK= 12,80 – ha=2,52Manastır, Son cemaat: Minber: RK=3,65 / RK=4,39 – ha=0,39 – T=0,57(R) / hm=2,52 ha= 0,63Hasan Baba Cami/Manastır RK= 6,00 – ha=0,22Ali Paşa Cami minber/Ohri - T=0,67x0,67 / hm=0,63 ha=0,19Hacı Turgut Cami/Ohri RK=5,65 – ha=0,20Mustafa Paşa Cami/Üsküp RK=16,49 – ha=2,12Mustafa Paşa Türbesi/Üsküp RK=5,44 – ha=1,22Yahya Paşa Cami minber/ Üsküp – T=0,70x0,70 / hm=1,50 ha=0,28Dağıstanlı Ali Paşa Türbesi/ Aile Mezarlığı, Üsküp RK=4,90 – ha=0,68

Şekil 9. Bursa, İznik, Yeşil Camisinin (M.1391/2) son cemaat yeri kub-bemsi orta tonozunda yer alan prizmatik bir çubuk biçiminde taş alem detayını gösterir fotoğraf (Kaynak: Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, 2016).


Cami(17.yüzyıl)ve19.yüzyılatarihlenenManastırşeh-rindekibiranonimcamidedebenzerşekildetaşalemleryarımküre,basit,basıkvetekparçadanoluşmaktadır(Şe-kil14–16).

Benzer alem tipolojisi Manastır, Yeni/ Kadı MahmudCami(16.yüzyıl)soncemaatbölümükubbealemlerindedemevcuttur. Kubbelerin kurşunmalzeme ile örtülü ol-duğuyapıda≈0,39myüksekliğindekimermersoncemaatalemleriHasanBabaveHacıTurgutCamianakubbealem-lerinden farklı olarakbasit, tekparça armudi formdadır.HacıTurgutCamisindeisebasit,küreseltekparçakaidesi

olanalemintepelikolarakyorumladığımızküreselbirdebitişbölümümevcuttur.

SonuçTaşalemler,yapınınyıpranmayaaçıkenyüksekyerinde

bulunmasısebebiyleilkörneklerigünümüzeazgelenbiryapıunsuruolmuş83yapılanaraştırmalardadataşalemle-ringüngeçtikçeçeşitlinedenlerleyokolduğuyadafarklıboyutlarda ve farklımalzeme ile değiştirildiği görülmüş-tür.Anadolu’daolduğugibi84Makedonya’dadatarihiya-

Şekil 10. Üsküp, Sultan II. Murad Cami ve doğu yönündeki Dağıstanlı Ali Paşa Türbesi/Aile Mezarlığı’nın (a) 18. yy. gravürü (Kaynak: Kumbaracı-Bo-goyeviç, 2008, s. 49) ve (b) 2015 yılına ait fotoğrafı (Kaynak: Yazarlara ait fotoğraf arşivi).

Şekil 11. (a, b) İshak Çelebi Camisinin H. Catenacci tarafından çizilen gravürü ve 1918 yılına ait fotoğrafı (Kaynak: Mihajlovski, УДК. 726.71(497.774), s. 355).

(a)

(a) (b)

(b)

83Cantay,1989,s.355. 84Önge,1979,s.818;Cantay,1989,s.355.



pılardagörülenalemlerinçoğu,zamaniçerisindeyapılanonarımlarsırasındakonulmuşveyayenilenmiştir.Örneğin,Makedonya,Ohri,Ali PaşaCamisindeanakubbeve soncemaat alemleri metal alemlerle yenilenmiştir. Bunlarınbirkısmıorijinallerinebenzerbirşekildeyenilenmişsedebirkısmınındakaynaklardabelirtilenşekilvemalzemele-reuymadıkları,onarımsırasındabirçokyapıyayenialem-ler takıldığı anlaşılmıştır. Örneğin Makedonya, Üsküp,Mustafa Paşa Camisi son cemaat taş alemleri 2011 yılıonarımlarındaözgünmalzemeve formunauygunolarak

yenilenmiş, ancak Özer’in de belirttiği gibi Hüseyin ŞahTürbesikubbealemi1961yılındanöncemevcutolmayanbiralemileyenilenmiştir.85Bunedenlebirmimarieserinözellikledecamikubbelerininayrılmazbirparçasıduru-mundaolanvemimarideufakbirdetayolsalardaönemibüyükolanalemlerin,olabildiğincekorunmasıveyokol-malarınınönlenmesiönemleüzerindedurulmasıgerekenbirnoktadır.Buçalışma iletemelolarakkaide,gövdevetepelik olmak üzere üç bölümden oluşan alemlerin tür-bevecamilerdekifarklıtipolojileriortayakonmuş,kubbeçapı veminber külah yükseklikleri ile alem yükseklikleriarasındaki ilişki değerlendirilmiş ve farklı örtü tiplerin-dekialemformlarıaraştırılmıştır.Kubbelerdealemkaidebölümlerinin yayvan yarım küre, dilimli yarım küre, tekparça-küreselyadakonikformdaolmaküzeredörtfarklı

Şekil 12. Haydar Kadı Cami, tarihi kartpostal (Kaynak: Mihajlovski, УДК. 726.71(497.774), s. 362).

Şekil 13. Mustafa Paşa Cami, 2011 yılı fotoğrafı (Kaynak: Yazarlara ait fotoğraf Arşivi).

Şekil 14. Manastır, Yıkık/Kırık Cami,1914 tarihli fotoğrafı (Kaynak: Mi-hajlovski, УДК. 726.2.033.39(497.774) s. 294).

85Özer,2006,s.123.


tipleriortayakonmuş,alemgövdebölümleridetekküp-lü-armudi, iki küplü-armudi, iki küplü ya da hiçmevcutolmadığıörneklerolmaküzereyinedört farklıtipolojideincelenmiştir.Tepeliklerdeençokgözlenenmotifisepal-metolmuş,minberkülahlarındaarmuditepeliklialemlertercihedilmiştir.

Çalışma kapsamında Makedonya şehir merkezlerindeki

yapılardaincelenenondörtadettaşalemintipolojikaraştır-masıilebelgelemeveenvanterinötesinde,günümüzdede-ğiştirilmiş,yokolmuştaşalemlerinrestitüsyonçalışmaların-dadakarşılaştırmalıbiranalizeışıktutulmasıhedeflenmiştir.Örneğin,Makedonya,Manastır,HaydarCamisindeanakubbealemtepeliğiiklimkoşullarıvb.nedenlerleyokolmuş,aleminkaidevegövdebölümlerininManastır,Yeni/KadıMahmudCamisiilebenzerliğigözönündebulundurularaktepeliğideYeni/KadıMahmudCamisindeolduğugibipalmetmotifiola-rakyenilenmiştir.GünümüzdeYeni/KadıMahmudCamisindedealemintepeliğimevcutdeğildir,ancak2011yılınaaityapıya aitfotoğraflardapalmetmotiflitepeliktespitedilebilmekte-dir.

Kültürümüzün bir parçası olan ve geçmişten gelen birgeleneği yansıtan taş alemlerin, gerekAnadolu’dagerek-seBalkanlargibiyurtdışındakiOsmanlıcoğrafyasındayeralanörneklerininbiranöncetespitvetescillerininyapıla-rakbelgelenmesikonunun,dahadoğrudeğerlendirilmesi-niveaydınlanmasınısağlayacaktır.

Şekil 15. Manastır, Hasan Baba Camisinin tahmini 19. yy. başı fotoğra-fı (Kaynak: Mihajlovski, УДК. 726.2.033.39(497.774)“16“, s. 291).

Şekil 16. Manastır, Anonim Cami (Kaynak: Mihajlovski, УДК. 726.2(497.774)„18“ s. 219).



KaynaklarArseven,C.E.(1983)“Alem”,SanatAnsiklopedisi,Cilt1,s.39–44.Arseven,C.E. (1956) “AlemMaddesi”, TürkSanatıTarihi (Men-

şeindenBugüneKadarMimari,Heykel, Resim, Süsleme, veTezyiniSanatları),İstanbul,MEBMaarifBasımevi,s.727–730.

Ayverdi,E.H.,Yüksel,İ.A.(2000)Avrupa’daOsmanlıMimariEser-leri,Yugoslavya,3.Kitap,İstanbul,İstanbulFetihCemiyetiYa-yınları,2.Baskı.

Cantay,T.(1989)“Alem(Mimari)Maddesi”,TürkiyeDiyanetVakfıİslamAnsiklopedisi,Cilt2,İstanbul,TürkiyeDiyanetVakfıYa-yınları,s.354–356.

Duymaz, A.Ş., Aydoğdu, G. (2008) “Geleneksel Türk El Sana-tı Alem’in Son Ustalarından Sandıklılı Hacı Süleyman Sallı”,SDÜFenEdebiyat Fakültesi SosyalBilimlerDergisi, Sayı 27,s.247–256.

Erdem, S. (1989) “AlemMaddesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslamAnsiklopedisi,Cilt2,İstanbul,TürkiyeDiyanetVakfıYayınları,s.352–354.

Hasol,D.(1998)AnsiklopedikMimarlıkSözlüğü,İstanbul,Y.E.M.Yayınları.

İbrahimgil, M.Z. (2001) “Üsküp’te Tabhaneli-Zaviyeli Camiler”,Ed.:MustafaDenktaş,YıldırayÖzbek(editör),Prof.Dr.ZaferBayburtluoğlu Armağanı Sanat Yazıları, Kayseri, Kayseri Bü-yükşehirBelediyesiYayınları,s.315–338.

Kumbaracı-Bogoyeviç,L.(2008)Üsküp’teOsmanlıMimariEser-leri,İstanbul,MasMatbaacılıkA.Ş.

Ödekan,A.(1997)“AlemMaddesi”,EczacıbaşıSanatAnsiklope-disi,Cilt1,İstanbul,Y.E.M.Yayınları,s.60.

Önge,Y. (1979)“Anadolu’nunBazı İslâmîYapılarındakiAlemlerHakkında”, I. Milletlerarası Türkoloji Kongresi, 15-20 Ekim1973,İstanbul,s.814–838.

Özer,M.(2006)Üsküp’teTürkMimarisi(XIV-XIX.Yüzyıl),Ankara,AtatürkKültürDilveTarihYüksekKurumuTürkTarihKurumuYayınları.

Pakalın,M.Z.(1971)OsmanlıTarihDeyimleriveTerimleriSözlü-ğü,1.Fasıl,İstanbul,M.E.B.DevletKitapları.

Pavlov,Z.,Petkova,R.(2008)MacedonianCulturalHeritage,Ot-tomanMonuments,Skopje,CulturalHeritageProtectionOf-fice.

Pavlov,Z.(2001)“Makedonya’daTekKubbeliCamiler”,Basılma-mış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Sanat Tarihi BilimDalı.

SAMÎ, Ş. (H. 1317) Kâmûs-ı Türkî, Dersaadet [İstanbul], İkdam

Matbaası.Şapolyo,E.B.(1969–70)“Alemler”,ÖnAsya,Sayı54,s.30.Şehabi,B.,Nikolova,D.(2014)ÜsküpHatırası/KujtimPerShku-

pin/MemoryOfSkopje,Bursa,BursaBüyükşehirBelediyesiKitaplığı,RenkvizyonYayınevi.

Turan, Ö., İbrahimgil, M.Z. (2004) Balkanlardaki Türk MimariEserlerindenÖrnekler,Ankara,TBMMKültürSanatveYayınKuruluYayınları,s.330–399.

Uluengin, F.,Uluengin,B.,Uluengin,M.B. (2001)OsmanlıAnıtMimarisindeKlasikYapıDetayları,İstanbul,Y.E.M.Yayınları.

Weil,(1993)“Alem”,İslamAnsiklopedisi,Cilt1,İstanbul,M.E.B.Basımevi,s.297–298.

Yavuz,G. (1957)“SancakAlemleri”Arkitekt,sayı:328, İstanbul,s.180–183

Yücel, E. (1975) “Türk SanatındaAlem”, Türkiyemiz, Sayı 16, s.34–37.

İnternet KaynaklarıBektaşoğlu,M. (2001) “KubbeveMinarelerinVazgeçilmezUn-

suruAlem”,DiyanetAylıkDergisi, Sayı 122, http://www.di-yanetdergisi.com/diyanet-dergisi-26/konu-452.html [Erişimtarihi14Aralık2015]

Tanır,İ.(2010)“MimarideZirveyeKonanNokta:Alem”,Anadolu-JetMagazin–Aralık2010,http://www.anadolujet.com/aj-tr/anadolujetmagazin/2010/aralik/makaleler/mimaride-zir-veye-konan-nokta-alem.aspx[Erişimtarihi20Kasım2015]

Mihajlovski,R.“TheSeventeen-centuryOttomanReligiousArc-hitecture of Bitola/Manastır”, УДК. 726.2.033.39(497.774)16,s.289-301.http://www.kalamus.com.mk/pdf_spisanija/patrimonium_5/019%20=%20007- 3 % 20Patrimonium%202012 %20Robert%20Mihajlovski.pdf [Erişim tarihi 10 Ekim2015]

Mihajlovski,R.“TheNineteen-CenturyOttomanRelıgıousArchı-tectureAndCultureOfBitola/Manastır”УДК.726.2(497.774)18, s. 213-221. http: // www. kalamus. com.mk/pdf_spi-sanija/patrimonium_6/018%20=%20023_1%20Patrimoni-um%202013%20Robert%20Mihajlovski%20OK.pdf [Erişimtarihi10Ekim2015]

Mihajlovski,R.“TheSixteenthCenturyMosquesofBitola/ToliManastır”, УДК. 726.71(497.774), s. 351-366. http://www.makedonika.org/whatsnew/024%20-% 2003 % 20Spisa-nie%202010%20Robert%20Mihajlovski%2001%20ok(2).pdf[Erişimtarihi10Ekim2015]



1Necmettin Erbakan Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Bölümü, Konya2Kemerburgaz Üniversitesi, Mühendislik ve Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Bölümü, İstanbul

1Bu makale, birinci yazar tarafından S.Ü Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Anabilim Dalı'nda 2013 yılında tamamlanmış olan"Anıtsal Yapıların Kullanım Sürecinde Değerlendirilmesine Yönelik Bir Model Önerisi“ adlı doktora tezinden hazırlanmıştır.

Başvuru tarihi: 19 Ağustos 2015 - Kabul tarihi: 27 Mayıs 2016

İletişim: Esra YALDIZ. e-posta: [email protected]


ÇALIŞMA

MEGARON 2016;11(3):333-343

DOI: 10.5505/megaron.2016.66487

Anıtsal Yapıların Yeniden Kullanımında Kullanıcılar Üzerinden Kültürel Algı Performansı Değerlendirmeleri;

Sivas Buruciye Medresesi Örneği1

Evaluations of Cultural Perception Performance By Users On the Basisof Re-Use of Monumental Building: The Case of Sivas’s Buruciye Madrasah

Esra YALDIZ,1 Nafia Gül ASATEKİN2

Geçmişten gelen kültürel değerlerin gelecek kuşaklara aktarılabilmesi adına, kültürel mirasın güvence altına alınması olarak tanımlanan korumanın en büyük gerekçelerinden biri; tarihsel ve kültürel değerler olarak nitelendirdiğimiz anıtsal yapıların taşıdığı, özellikle özgünlük, belgesel, kimlik, tarihsel, mimari, kullanım ve süreklilik değerlerinin yitirilmemesinin sağlanmasıdır. Korumanın aktif olarak gerçekleştirilebilmesi için; kültürel miras olarak ele aldığı-mız anıtsal yapılara işlevsel bir içerik kazandırmak; onları toplum kullanımına sunup yararlanmak ve insan-yapı bütünleşmesini sağlanmak gerekmektedir. Ancak buradaki en önemli konu, koruma ile işlevsel değişim arasında doğru bir denge kurulması ve yapının özgünlük değerlerinin yitirilmemesi olmalıdır. Bu sebeple anıtsal bir yapının yeniden kullanıma adaptasyon sürecinde en önemli nokta, yapının kültürel değerinin ve özgünlüğünün korunmasıdır. Bu bağlamda anıtsal yapılarda “kültürel algı performansı” olarak adlandırdığımız performans değeri; yapının yeniden kullanımında, anıt özelliğinin, özgünlü-ğünün, simgesel, tarihi ve kültürel değerinin kullanıcı tarafından nasıl algılandığını ölçmemizi sağlayacaktır. İç Anadolu Bölgesi, Sivas il merkezinde yer alan, Anadolu Selçuklu Dönemine ait, açık avlulu ve tek katlı Sivas Buruciye Medresesi çalışma kapsamında incelenmiştir. Bugün “El Sanatları Çarşısı ve Çay Bah-çesi” olarak kullanılan Buruciye Medresesinin kültürel algı performansı değerlendirmeleri yapılarak, yapının içerisinde bulunduğu fiziksel çevre ile birlikte özgünlük değerlerinin kullanıcılar tarafından algılanıp algılanmadığı belirlenmiştir.

Anahtar sözcükler: Anıt; Buruciye Medresesi; kültürel algı performansı; yeniden kullanım.

The purpose of a conservation act is to secure cultural heritage so that the associated cultural values can be passed on to future generations. Hence, conserva-tion that is defined as “to keep alive” in a manner that includes yesterday, today, and tomorrow is regarded as a cultural act. One of the major justifications for conservation is to ensure the integrity of a monumental building in terms of authenticity, documental contribution, historic and architectural value, continuity, and usage. Giving a monumental building a purpose ensures an interaction with the public and preserves an object of cultural heritage. The most important point to bear in mind is the need to achieve the correct balance between conservation and functional modification. Within the framework of conservation criteria, it is critical to preserve the structure’s authenticity as well as satisfy the new users. The performance level of a repurposed monumental building, which can also be de-fined as “cultural perception performance,” will contribute to how characteristics such as authenticity, and the symbolic, historic, and cultural values of a building are perceived by users. This study is an analysis of the case of the Buruciye Madrasah, a single-story Anatolian Seljuk period building with an open courtyard plan located in the Central Anatolian Region in the city of Sivas that is now a handicrafts market and tea garden. The cultural perception performance of this cultural heritage building was assessed in order to determine if the authenticity value of the building was accurately perceived by users.

Keywords: monument; Buruciye Madrasah; cultural perception performance; re-use.

ÖZ

ABSTRACT

GirişEngenelhaliilekoruma,tarihyadasanatdeğeritaşıyan

yapılarındoğaldeğerlerinyadakentparçalarınınyaşamla-rınısürdürebilmeleriiçingerekliönlemlerialmakolarakta-nımlanmaktadır.2İnsanoğlununvarolduğugündenbugünekadar süregelenkorumakavramı; toplumlarıngeçmiştekisosyal, ekonomikniteliklerini vekültüreldeğerlerini yan-sıtanfiziksel/mekânsal yapının, toplumlarda yaşanande-ğişim süreci içerisinde yok olmasını engelleyip, kent vekentli ilebütünleşerekyaşamınısağlamayaodaklanmıştır.Birbaşkaifadeilekorumaeylemi,dün-bugünveyarınıkap-sayacakşekilde“yaşatmak”olarak3datanımlanabilmekte-dir.Biryapınınkültürelmirasolarak tanımlanmasıveko-rumakapsamındaelealınabilmesiiçinbirtakımdeğerleritaşımasıvenitelikkazanmasıgerekmektedir.Budeğerler;duygusal(merak,kimlik,süreklilik,simgesel),kültürel(bel-gesel tarihi arkeolojik, estetik, simgesel,mimari, kentsel,bilimsel),kullanımsal(işlevsel,ekonomik,sosyalvepolitik)olgular4 şeklinde ifade edilmektedir.Öte yandan kültürelmirasın taşıdığı değerler; kültürel değerler, (tarihsel, bel-gesel,simgesel,sanat,eğitim),morfolojikdeğerler(anlam,özgünlük, homojenlik, ölçeklik, denge, estetik), duygusaldeğerler (ortam, mesaj), işlevsel değerler, kullanıma aitdeğerler (yararsal,maddesel,malzeme),5 olarak da sınıf-landırılabilmektedir. Yapılan başka bir sınıflandırmada dabudeğerler;kültüreldeğerler(kimlik,artistikyadateknik,nadirlik), sosyo-ekonomik değerler (ekonomik, fonksiyo-nel, eğitim, sosyal, politik) olarak belirtilmiştir.6 Bunlarailavetenyapılan çalışmalarda; estetik,manevi, sosyal, ta-rihsel ve sembolik değer olarak bir sınıflandırma yapılıriken,7varlık,seçenek,miras,estetik,manevi,sosyal,tarihi,sembolikveotantiklik8şeklindedebirsınıflandırmakarşı-mızaçıkmaktadır.Tümbunitelikvedeğerleriçerisindeenönemlisiyapınınözgünlükdeğerlerininvebelgeniteliğininkorunmasıdır.Tarihselkültüreldeğerlerolaraknitelendir-diğimizyapılarınvenesnelerintaşıdığıözellikleözgünlük,belgesel, kimlik, tarihsel, mimari, kullanım ve süreklilikdeğerlerininkaybedilmemesi,korumanınenönemligerek-çelerindenbiridir.Korumanınbirbileşeniolarakelealınanyenidenkullanımçalışmalarındasonuçlarınnitelikliolabil-mesi,yapılarınyeniişlevileözgünlükdeğerlerininvekül-türelolaraktoplumaaktardığıbilgilerinkorunmasınabağ-lıdır. Buradaki en önemli sorun, kültür varlığının bugünedoğruaktarılabilmesisorunuolarakkarşımızaçıkmaktadır.Bu bağlamda tarihi ve kültürel varlıkların korunmasının,gelecek nesillere doğru aktarılabilmesinin en etkin yolu,bu yapıların ”yaşayan birer varlık” konumuna getirilerekyenidenkullanımlarıolmaktadır.Buyapılarbirerbelgeola-raksosyo-kültürelanlamdatarihselsürekliliğinsağlanması

içinvazgeçilmezikenöteyandanda,tekrarkullanımlarıileenerji,malzeme ve işgücü bazında olumlu bir ekonomikgirdioluşturmaktadırlar.9

Yeniden Kullanım Kavramı Korumauygulamaları vepolitikaları açısından tekyapı

ölçeğindenbaşlayaraktarihsel,kentselvekırsalyerleşme-lerinbütününedekuzananbirgelişimolmuştur.10Ulusla-rarası düzeyde tek anıt korumasından başlayan tarihsel-kültürel değerleri koruma kavramı, günümüzde çağdaşişlevlerle bütünleşerek korumayı amaçlayan bir anlayışaulaşmıştır. Bubağlamda günümüzdedondurarak korumaanlayışındanuzaklaşılmışveçağıngerekleriniyerinegeti-rerekyaşatmafikriönplanaçıkmıştır.11

Anıtsal yapılarda yeniden kullanım kavramının kökeni19.yy’daİngiltere’deSirGeorgeGilbertScott,JhonRuskinveWillamMorris’ekadardayanmaktadır.12DahasonraAl-tıncıUluslararasıMimarlarKongresi(RIBA,1904),ardından1931’de Atina’da toplanan Tarihi Anıtların Korunmasıy-la İlgiliMimarveTeknisyenlerin I.Uluslararasıkonferansıve 1931 CartaDel Restaura’da, “anıtlarda gerekli olduğudurumlardayenidenkullanımiçinonarımlar”tavsiyeedil-miştir.Ardındankorumaveyenidenkullanımkavramları-nınuluslararasıdüzeydeilkilkeleştiğimetin1964VenedikTüzüğüolup,sonrasındakibütünuluslararasıkorumayak-laşımlarında“yenidenkullanım,tarihiyapılarınkabuledi-lebiliryaşamstandardınaulaştırılırkenözgünlüklerininvemimarikarakterlerininzarargörmemesi”yönündealınankararlarilesınırlandırılmıştır.

Tümdünyadaçağdaşkorumanınbirbileşeniolarakelealınan yeniden kullanım olgusu, anıtsal bir yapıyı yaşamalanları içerisinekullanarakdâhiletmeeylemini içermek-tedir. Anıtsal yapıların korunması ve gelecek kuşaklaradoğruaktarılabilmesiiçinbuyapılarıntoplumsalbirfaydasağlayabilecek şekilde kullanılarak, yeniden kullanılmasıgerekmektedir.Bubağlamdaelealdığımızdaanıtsalyapı-ların, farklı dönemlerde de varlıklarını sürdürebilmeleri,hemfizikselkoşullarıniyileştirilmesi,hemdeyenikullanı-maadaptasyonları ilemümkünolmaktadır.13Yenidenkul-lanımaadaptasyonkavramı;yapınınyenikullanıcıları içingereklikullanımdeğişikliklerininyapılması;14kullanımpo-tansiyeliolananıtsalyapılarınekonomikolarakyaşatılabil-meleriiçinyenikullanımlaroluşturulması,şeklindetanım-lanmaktadır.15 Yapının mevcut kullanımının iyileştirilmesiyadaönerilenyenibirkullanımagöremekânsaldüzenle-melerinyapılmasıdaanıtsalyapılardayenidenkullanımaadaptasyonukapsamaktadır.16Korumanınbirbileşeniola-rakelealınanyenidenkullanımdasosyalvekültürelkimli-


2 Hasol,1995,272.3 Kiper,2006,s.18.4 Feilden,1982,s.17-21.5 Kıraç,2001,s.83.

9 Aydınveark.,2009,s.3;Stas,2007,s.25;Wılkınsonveark.,2008,s.5-10.

10Jokilehto,1999,s.6.11Arabacıoğluveark,2007,208.

6 Feildenveark,1993,s.17-21.7 Throsby,2000,s.29.8 Throsby,2004,s.193.

12Powell,1999,s.29.13Vuralveark.,2006,s.103.14Douglas,2006,s.146.15Cantell,2005,s.2.16Aydınveark.,2010,s.3.

ğinkorunmasıenönemliunsurlarolarakelealınmaktadır.17 Yenidenkullanımdaönemliolan,verilenişlevindeğilbina-nınyaşatılabiliyorolmasıdır.18Bunoktada,hemyeniişleve,hemfizikselkarakterlere,hemdeyapınıntaşıdığıkültürel,belgeselvb.değerlereodaklanmakgerekmektedir.19

Bu bağlamda anıtsal bir yapının yeniden kullanımaadaptasyon sürecinde, yapının kültürel değerinin ve öz-günlüğünün korunması ilk koşul olarak ele alınmaktadır.Değişikliklerinvemüdahalelerinözgünkullanımileuyumuveyapılanmüdahalelerinokunabilirliğikültürvarlığınınöz-günlüğününkorunmasıaçısındanoldukçaönemliolmakta-dır.20

Yeniden Kullanımda Kültürel Algı Performansı

Günümüzde kaynakların kullanımının sağlanması veekonomikkazançeldeedilmesibağlamında,özgün işlevi-nikaybetmişanıtsalyapılarınyenidenkullanılarakhizmeteaçılması önemli bir yer tutmaktadır. Fakat çağdaş yaşamiçerisinde yeni bir amaca yönelik olarak kullanılması dü-şünülen bu yapıların önündeki engeller, koruma ilkeleriileyeni işlevin-yenikullanıcının ihtiyaçvegerekliliklerininortak bir paydada toplanamamasından kaynaklanmakta-dır. Anıtsal bir yapının; koruma ölçütleri doğrultusunda;yasalstatü, tarihselözellikler,çevreselkoşullar,mekânsaloluşum,mimariöğelervestrüktürelyapısınırlayıcılığında;yenikullanıcılarınınistekvegereksinimleriileişlevingerek-tirdiğidonanımniteliklerinikarşılamagerekliliğibulunmak-tadır.Bununlabirlikteanıtsalyapılarınyenidenkullanımın-da, özgünlüğün korunmasının ardından yeni kullanıcınınmemnuniyetidebirdeğerlendirmeölçütüolarakkarşımızaçıkmaktadır. Korumabağlamında anıtsal yapıyamüdaha-lesınırlarınınveyeniişlevininkullanıcısınıngereksinimleriarasındaki dengenin sağlanabilmesi gerekmektedir. Yapıveyenikullanımarasındakidengeöyleplanlanmalıdırki;yapının taşıdığı değerler ve karakterler zarar görmeden;yapının sürdürebilirliğimümkün kılınmalıdır. Bunedenle,anıtsalbiryapınınyeniişlevininkalitesivesürdürülebilirli-ğindenbahsedebilmekiçinöncelikleyapınınyeni işlevineait,mekânsalperformanslarının(çevresel,işlevsel,teknik,kültürel algı ve algısal performans) belirlenmesi, yapınınyeni kullanıcısı, çevresi ve koruma ilkeleri boyutundaelealınmasıgerekmektedir.

Anıtsal yapıların, sadece belirli yeni kullanımlar üst-lenebileceği ve bu kullanımların da yapıların çevresel vemekânsalkapasiteleriiledoğrudanilişkiliolduğudeğişmezgerçeğinden hareket ile; yeniden kullanım için yapılacakolanher türlümüdahalenin yapının kültürel değerine veözgünlüğezararvermeyeceknitelikte,okunabilirveyakınçevresindekikullanımlarıdestekleyiciyöndeolmasıgerek-mektedir.

Bir mimari kültür varlığının anlam kazanabilmesi içingereken ve onun gerçekliğini, değerini ve bütünlüğünükanıtlayantümözelliklerözgünlükdeğeriolaraktanımlan-maktadır.Mimarimirasınözgünlüğüsözkonusuolduğun-da,konum,tasarım,malzemeveişçiliközellikleriaçısındaniçinde bulunduğu kültür alanının bozulmamış ve tahripedilmemişbirbelgesiolmasıistenmektedir.İlkyapımındangünümüzeyapılarınbünyesindeyeralanveyapınınkimli-ğinioluşturantarihselkatmanlar,özgünlüğününbileşenle-riolarakkabuledilmektedir.21Bubağlamdaanıtsalyapınınyeniden kullanımında içerisinde bulunduğu fiziksel çevreilebirlikteözgünkimliğininveözgünlükdeğerlerininalgısalanlamınındeğerlendirildiğiperformanskategorisine“kül-türel algı performansı” adı verilmektedir. Bu performansdeğerindeyeniişleviilekullanılananıtsalyapınınkullanıcı-sınınzihnindeanıtözelliğinin,tasarımözelliklerininözgün-lük değerlerinin, simgesel anlamının korunması ve tarihikültüreldeğerininvurgulanmasıönemkazanmaktadır.Yeniişlevileyapıdaoluşandeğişimin,yapınıntarihiöneminivemimaribütünlüğünüartırıcışekildeolmasıistenmektedir.Bukapsamdaelealdığımızda “KültürelAlgıPerformansı”bileşenleri;yapınınözgünişlevininbilinmesi,yapınınyenikullanımınınalgılanması,yapınınsembolikdeğerininbilin-mesi,yapınınözgünlük,mimarlık tarihivesanatsaldeğe-rinin vurgulanması, yeni işlevin kentin sosyal ve kültürelyapısıilebağdaşması,yapınınkültüreldeğerlerininkorun-ması, yapının estetikdeğerinin korunması, yapının sosyoekonomikdeğerininkorunması,yeniişlevinbinaiçinyenibirimajoluşturmasışeklindebelirlenmiştir(Tablo1).

Sivas Buruciye Medresesi


17Bacon,2001,s.173.18Cantacuzıno,1989,s.3.

19Kıncaıd,2002,s.14.20Pereıra,2007,s.171.

21IcomosTürkiyeMimariMirasıKorumaBildirgesi“2013”,30Mayıs2012Ve17Mart2013TarihleriarasındagerçekleştirilenUlusalMimariKorumaUz-manlarıToplantılarıveIcomosTürkıyeMilliKomitesi’ninrevizyonuilesonşekliverilmiştir.

Tablo 1. Kültürel algı performansı bileşenleri

Kültürel algı performansı bileşenleri

• Çevreselalgılama(kentlitarafındansembolikdeğerinalgılanması)• Yeniişlevinkentinsosyalvekültürelyapısıilebağdaşması• Yapınınfizikselkarakterlerininvetoplumiçindekisimgesel niteliklerinin korunması• Yapınınmimari,tarihivearkeolojikdeğerininvurgulanması• Yapınınkültürel(Kimlik,ArtistikyadaTeknik,Nadirlik) belge, özgünlük,estetik (oran,ölçek, biçim, malzeme, doku,

renk), sosyo ekonomik (ekonomik, fonksiyonel, eğitim, sosyal) değerlerinin korunması

• Yeniişlevinözgünişleviunutturmaması(yapınınözgün işlevinin hala bilinir olması)• Tarihisürekliliğinsağlanması• Yapıdakideğişimin,yapınıntarihiöneminivemimari bütünlüğünü artırıcı etkide bulunması• Kullanıcıetkisi

Bubileşenlerileyenidenkullanılananıtsalyapıdankül-türel algı performans açısından beklenen hedefler Tablo2’deyeralmaktadır.

Alan Çalışması AlançalışmasıiçinseçilenSivasBuruciyeMedresesi,ta-

rihivemimariözellikleriiletanımlanmış,yeniişlevivebuişleviçinyapılandeğişiklikleraçıklanmıştır.Yapınınkültürelalgıperformansınınbelirlenebilmesi içinyenikullanıcılarıileanketyapılaraksonuçlardeğerlendirilmiştir.

Sivas Buruciye Medresesi Tarihi/Mimari Özellikleri ve Yeniden Kullanımı

BuruciyeMedresesi Sivas ili, Eski Kale Mahallesi, Sel-çukSokakta,11pafta,226ada,17parselbulunmaktadır.SelçukluParkınıniçerisinde,tarihiTokatcaddesinindoğu-sunda, I. İzeddinKeykavus Şifahanesinin kuzeyinde,ÇifteMinareliMedresesinkuzeydoğusundayeralmaktadır.Ya-pınıngüneybatısındaKalecamivehamamkalıntılarıyeralmaktadır(Şekil1).

YapınınkitabesindenH.670,M.1271yılındaHibetullahBurucerdioğluMuzaffertarafındanilmiyemedresesiola-


Tablo 2. Kültürel algı performansı açısından ulaşılması hedef-lenen bilgiler

Simge, anlam, çevresel algı• Anıtsal yapının yeni bir amaç için kullanılıyor olmasından

sonra da simgesel anlamını koruması• Anıtsalyapınınyeniişleviilekültürelsürekliliğinsağlanması• Yapınınözgünlüğününkorunması,• Kullanıcınınyapıyıyenifonksiyonuilealgısındakültürel değerin kaybedilmemesi

Çevresel biliş ve oryantasyon• Kullanıcızihnindeyapınınanıtsallığınınkorunması,• Yeniişleviileyapınınkentiçinbirimajoluşturması

Şekil 1. Sivas Buruciye Medresesi (Google Map, 2012).

rak yaptırıldığı anlaşılmaktadır.22 Anadolu Selçuklu Med-reseleriiçerisindekareyeyakındikdörtgenvesimetrikbirplanşemasınasahipolanyapı,dörteyvanlı,açıkavluluvetekkatlımedresegrubunagirmektedir.23

Buruciye Medresesi, bilimsel çalışmalar ve eğitim içinmedreseolarakyapılmış,devrinpozitif ilimlerininokutul-duğu bina olarak uzun yıllar kullanılmıştır. Yapı 1924’deçıkartılan Tevhid-i Tedrisat kanunu ile kapatılmış veMilliEğitimBakanlığıbünyesinegeçmiştir.1956–1967yıllarıara-sındaçeşitlirestorasyonçalışmalarıyapılmıştır.1967-1986yıllarıarasıSivasMüzesi,1986-1997yıllarıarasındaiseSi-vasMüzesine bağlı Taş EserlerMüzesi, 1997–2005 yıllarıarasında isedepoolarakkullanılmıştır. 2006yılındanberiİlÖzelİdaresitarafından“ElSanatlarıMerkeziveÇayBah-çesi”olarakkullanılmayadevamedilmektedir(Şekil2–4).

Günümüzde“ElSanatlarıMerkeziveÇayBahçesi”ola-rakkullanılanBuruciyeMedresesi,KaleCamii,ÇifteMina-reliMedrese,I.İzzettinKeykavusŞifahanesiveHamamilebirliktetarihibirdokununparçasıdır(Şekil5,6).

Yapı ve yakın çevresineyeni işlevi içinbazımüdahale-lerinyapıldığıtespitedilmiştir.BuruciyeMedresesi’ninde



22Kuran, A., 1969, Anadolu Medreseleri, Cilt 1, s. 92’de “Banisi MuzafferBarucirdi’yeizafetenBuruciyeadıylabilinenmedrese,kapısınınüzerindekikitabesinegöre670H.(12719yılındainşaedilmiştir”denilmektedir.Sözen,M.,1970,AnadoluMedreseleri,SelçuklularveBeyliklerDevri,s.49’da,“ka-pısınınüzerindekiyazıttananlaşıldığıgibi,aslen İranlıolanMuzaffereddinBarucirdibumedreseyi1271/1272M.670H.yılındayaptırmıştır,denilmek-tedir.Bilget,N.,1991,Sivas’taBuruciyeMedresesi,s.33’de,“BumübarekMedrese,AllahMülkünüdaimetsin.Kılınçaslanınoğludininvedünyanınyardımcısı,fetihlerinbabasıSultanKeyhüsrevindevletlerizamanındaAlla-hınzayıkuluveRabbinrahmetinemuhtaçHibetullahBürucerdioğluMu-zaffertarafındanbinaedilmiştir.AllahonuonunanavebabasınıvebütünMüslümanlarıaffetsin(H.670yılınınaylarında)”,denilmektedir.

23Sözen,M., 1970, AnadoluMedreseleri, Selçuklular ve Beylikler Devri, s.49’da, “açıkmedreseler içinde,dörteyvanlı şemayabağlı, iki katlı kesmetaştanyapılmıştır“,denilmektedir.Aslanapa,O.,2007,Anadolu’daİlkTürkMimarisiBaşlangıçveGelişimi,s.91’de“dörteyvanlıveikikatlımedresede,yanlardadördersütunadayandüztaşörtülürevaklartamamıylaklasikbirolgunluktadır”,şeklindebirifadeyeralmaktadır.

Şekil 2. Sivas Buruciye Medresesi Restorasyon Projesi Planı (Çizimler Ankara Vakıflar Genel Müdürülüğü’nden alınan belgelerden şematize edilerek hazırlanmıştır).


içerisindeyeraldığıkentselmekân,çevredekiyolkotlarınınyükselmesindendolayıdüşükseviyedekalmış;fakatyakınçevresinde boşaltılarak yapılan düzenlemeler ile yapı vedokununalgılanmasısağlanmıştır.

Kentselölçektekiplanlamakararlarında, içerisindebu-

lunduğutarihidokubirbütünolarakelealınarak,dokununbütününü kapsayacak şekilde Selçuklu Parkı’nda yapılandüzenlemeler ile, eğlenme-dinlenme amaçlı rekreasyonalanları ve kent meydanı oluşturulmuştur. Yapının yakınçevresindeyoğunbiryayavetaşıttrafiğimevcutolup;çev-

Şekil 3. Sivas Buruciye Medresesi Restorasyon Projesi Görünüşü (Çizimler Ankara Vakıflar Genel Müdürülüğü’nden alınan belgelerden şematize edilerek hazırlanmıştır).

Şekil 4. Sivas Buruciye Medresesi Restorasyon Projesi Kesiti (Çizimler Ankara Vakıflar Genel Müdürülüğü’nden alınan belgelerden şematize edi-lerek hazırlanmıştır).



redekianayayayollarındanmerdivenlerveyapılanözürlürampalarıileyapınınyakınçevresinerahatlıklaulaşımsağ-lanmaktadır.Yapınınkuzeyindeanayayaaksıilebağlantılıolarak,üstkottaaçıkoturmaalanlarıvekafeteryalaryapıl-mış;alanınsosyaldinamikleriartırılmıştır.Buoturmaalanıvekafeteryalarınaltkotundakapalıotoparkbulunmasıala-nayayavetaşıtolarakerişimikolaylaştırarak,yapınındahayoğunkullanılmasınasebepolmaktadır.

Çevreselanlamdayapılanmüdahalelereilaveolarak,Bu-ruciyeMedresesi’nin“ElSanatlarıMerkeziveÇayBahçesi”olarakkullanımındayapınınözgünmekânsalkurgusunabirmüdahalede bulunulmadığı görülmektedir. Yeniden kulla-nımdamevcutmekânlarınyenidendüzenlenmesisuretiileyapıkullanılabilirhalegetirilmiştir.Ancaközgünmekânlardanolanöğrencihücrelerinin,yeni işlevgereği, ıslakhacimveservismekânıolarakkullanılmasısonucu,mekânlarınmal-zemeveişçiliközelliklerideğişimeuğramıştır.

Çalışmanın Metodu/Yöntem

AraştırmanınmetoduözgünişleviilekullanılmayanSivas

Buruciye Medresesi’nin kültürel algı performansı bağla-mındadeğerlendirilmesiüzerinekurgulanmıştır.Yeniişleviileyaşamınadevamedenmedresenin;içerisindebulundu-ğufizikselçevreilebirlikteözgünkimliğininalgısalanlamı-nındeğerlendirildiğikültürelalgıperformansıbileşenlerinedayalıolarakhazırlanananketsoruları“elsanatlarımerkeziveçaybahçesi”kullanıcılarınauygulanmıştır.Medreseninyenikullanıcılarınatoplam50adetanketyapılmış,44ta-nesi değerlendirme kapsamına alınmıştır. Yapılan anketsonuçlarının analizi SPSS paket programı kullanılarak de-ğerlendirilmiştir.Araştırmadaeldeedilenverilerinanlaşı-labilmesiveaynıyollarlaeldeedilmişverilerilekarşılaştı-rılabilmesi,verilerinbellikurallaragöreözetlenerek,ifadeedilmesi için24 ilkolarakgüvenilirlikanaliziyapılmıştır.Buyolla anket katılımcılarının değişkenler için ifade ettiklerideğerlerinkendiiçerisindetutarlılıkgösteripgöstermediğitestedilmiştir.Anketsorularınıntutarlılığınıvegüvenilirli-ğinitestetmekiçinCronbachAlfaGüvenilirlikAnalizikulla-nılmış;25kültürelalgıperformansıiçingüvenilirlikkatsayısı0,978çıkmışveanketgüvenilirkabuledilmiştir.

Hazırlanan anketin ilk bölümünde, kullanıcılar hakkın-da tanımlayıcı bilgilerin sağlandığı “demografik sorular”,İkinci bölümünde “kullanıcıların yapıya erişebilirliğine”ilişkinsorular,üçüncübölümünde ise“kullanıcılarınyapı-yıkullanımamacıvekullanımsıklığına”ilişkinsorularyeralmaktadır. Anketin üçüncü bölümünde kullanıcıların ya-pınınyenikullanımınıveözgünniteliklerinialgılamalarınailişkin“kültürelalgıperformansı” sorularıbulunmaktadır.Anketteyeralansorularındeğişkenleri“kesinliklekatılmı-yorum”, “katılmıyorum”, “kısmen katılıyorum”, “katılıyo-rum” ve “kesinlikle katılıyorum” şeklinde kurgulanmıştır.

Şekil 5. Buruciye Medresesi ve çevresinde yapılan düzenlemeler.

Şekil 6. Buruciye Medresesi avlu ve ana eyvan.

24Uralveark,2005,s.258,Tavşancıl,2010,s.19ve152.25Cronbach Alpha Güvenilirlik Katsayısı 0,70<α<1 olması durumu ölçeğingüvenilirlikderecesininyüksekolduğunu ifadeetmektedir.SivasBuruciyeMedresesiÇevreselPerformansGüvenilirlikAnaliziCronbachAlpha=0,967,KültürelAlgıPerformansGüvenilirlikAnaliziCronbachAlpha=0,978.

Anket sorularınındeğerlendirilmesinde5’li LikertTipiÖl-çekiçintanımlananaralıklaresasalınmıştır(Tablo3).AralıkGenişliği=DiziGenişliği/YapılacakGrupSayısı26formülüile

Aralıkgenişliği=4/5=0.8olarakbelirlenmiştir.

Aralıkgenişliğidikkatealındığında3,40veüzeriortala-madeğerlerbileşenleriniyiolmagöstergesiolarakdeğer-lendirilmiştir.

Araştırmadan Elde Edilen Bulgular

Bubölümde,SivasilindeyeralanAnadoluSelçukluDö-nemi, açık avlulu ve tek katlı, “Buruciye Medresesi’nin”günümüzdeEl SanatlarıMerkezi veÇayBahçesi işlevi ileyenidenkullanımındakikültürelalgıperformansdeğerleriortayakonulmuştur.

Betimsel İstatistiklerin Değerlendirilmesi

Sivas Buruciye Medresesi yeniden kullanımında de-mografik soruların değerlendirilmesi sonucunda yapınınyenikullanıcılarınıngençnüfusolduğu(%77.316–30yaş),bunlarındaüniversiteöğrencisiyadaüniversitemezunuoldukları (%70.5),ortayaçıkmaktadır.ElSanatlarıMerke-ziveÇayBahçesiolarakyeniişlevinkenttesosyokültürelbirmekanoluşturması, yapınıngençler tarafındanyoğunolarak kullanımına sebep olmaktadır. Gençlerin tarihi vekültürelniteliğiolanmekânlarıkullanmaisteği,toplumsalkimliğingelişimiaçısındandaolumluolarakdeğerlendiril-mektedir.

Kullanıcıların Yapıya Erişebilirliği

Yapıyaerişim%54.5’iyaya,%25iözelaraç,%20.5’idetoplu ulaşım araçları ile olmaktadır. Yapıya toplu ulaşımaraçları ile rahat ulaşılabilme oranı%72.7 iken yaya ola-rakyapıyarahatulaşabilmeoranı%79.5,özelaraçileko-layulaşabilmeoranıise%11.4’tür.Özelaraçileulaşanları%40.9’lukbirkısmıotoparkimkanıbulmaktadır.Budeğer-ler ileyapınınkent içerisindekikonumununkullanımıko-laylaştırdığı tespit edilmiştir. Sivas Buruciye Medresesiyenidenkullanımındakullanıcılarınyapıyaerişebilirliğininözellikleyayaolarakdaharahatolduğunuveözelaraçeri-şimindeotoparksorunlarıyaşanmadığıgörülmektedir.

Kullanım Sıklığı ve Kullanım AmacıBinanınkullanımsıklığıvekullanımamacıhemyeni iş-

levinmekânsalprogramınınsorgulanmasındahemdeyapıkullanımyoğunluğununtespitindeönemlidir.Bulgularince-lendiğinde,medresekullanıcılarınınarkadaşlarlabuluşmakiçinbirkaçgündebir%22.7,ziyaretiçinyıldabirkez%13.6,yemeiçmeiçinyıldabirkez%9,1,sosyokültürelfaaliyetlerekatılımiçinaydabirkez%11.4,alışverişamacıileyıldabirkez%15.9,kısasürelidinlenmekiçinbirkaçgündebir%20.5veişiçinyıldabirkez%15.9’lukbirorandakullandıkları,geçişamaçlıolarakkullanmadıkları(%79.5)görülmektedir.

Bunlara ilaveten katılımcıların %54.5’inin yapıyı hemhafta sonu hem hafta içi, %90.9 unun yaz mevsiminde,%50’likbirkullanıcıdilimininözellikle13.00–17.00saatleriarasında,%52.3’lükbirorandayaklaşık2saatlikbirzamandiliminde yapıyı kullandıkları görülmektedir. Bu değerleryapınınözellikleyazaylarındasüreklikullanıldığını,zamanzamankullanıcı sayısınınarttığınıgöstermektedir.Yapınınkullanıcı sayısının artması yapıdaki tahribatları da artır-maktadır. Ancak yapının bu denli yoğun kullanımı işlevindoğruseçiminindebirgöstergesiolmaktadır.

Kültürel Algı Performansı Analizi Yapınınkültürelalgıperformansıile“ElSanatlarıMerke-

ziveÇayBahçesi” işlevininveözgünkarakterininalgılan-ması,tasarım,malzemeveişçiliközelliklerininkorunabilmedurumu,yapınınbünyesindeyeralanveyapınınkimliğinioluşturan tarihsel katmanlarınalgılanması, içerisindebu-lunduğukültürelalanınbozulmamış tahripedilmemişol-ması;bununyanındadakentevekentliyesağladığı;tarihi,sosyal ve kültürel faydalar analiz edilmiştir. Yeni işlev ileözgünişlevinunutulmaması,yapınınhalenBuruciyeMed-resesiolarakbilinmesiyönündekibileşenler≥3,40’ınüze-rindeçıkmıştır(Tablo4).Budabizeyapınınözgünmedresekimliğininkentlininhafızasındayeretmişolduğunugöster-mektedir. El SanatlarıMerkezi veÇayBahçesi kullanımınhalktarafındankabulgörüpyapıyıyaşanabilirkılması,yenikullanımınhalkınihtiyaçlarınacevapverebiliyorolması,ya-pınınkullanımdatercihedilmesebebiolmaktadır.

Yapının kent için bir sembol ve imaj niteliği taşıması,kenteanlamvedeğerkazandırması,yenikullanımınkentesosyalvekültürelbirmekânkazandırması,yapınıntarihi,mimari, sanat, estetik ve sosyo ekonomik değerinin kul-lanıcı tarafından biliniyor olması ve yeni kullanımın geç-mişine saygılı bir kullanım olması anlamındaki bileşenlerde≥3.40’ınüzerindebirdeğerbulunmuştur(Tablo4).BudeğeryapınınElSanatlarıMerkeziveÇayBahçesiişleviilekullanımıilekentvekentliyesosyalvekültürelbirmekankazandırıldığınıveyapınınanıtsalyapıolaraksimgeözelli-ğininkorunduğunuifadeetmektedir.

Yapının geçirdiği değişimlerinokunabilirliği, yeni kulla-nımda tarihi yapı kimliğinin algılanması, ulusal, yerel vetoplumsal tarih içinönemininbilinmesi, kullanıcıya tarihi


Tablo 3. Uygulanan 5’li Likert Tipi Ölçek için puan aralığı tab-losu

Ağırlık Seçenekler Sınır

5 Kesinlikle katılıyorum 4.21–5.00 4 Katılıyorum 3.41–4.20 3 Kısmen katılıyorum 2.61–3.40 2 Katılmıyorum 1.81–2.60 1 Kesinlikle katılmıyorum 1.00–1.80

26Aydınveark.2009,s.5;Tavşancıl,2010,s.138.

bir yapıda olduğu izlenimini vermesi, yapıldığı döneminmalzemeplanvebezemeözellikleriniyansıtabiliyorolmasıanlamındabileşenler≥3.40’ınüzerindeçıkmıştır(Tablo4).Budayapınıntarihibelgeniteliğinin,tasarım,malzemeveişçiliközellikleriilebirlikteözgünlüğününkorunduğuanla-mınıtaşımaktadır.

Bunlara ilavetenyeni kullanımınkentin tanıtımınakat-

kı sağlaması, yöre halkının koruma bilincinde olması an-lamında bileşenlerin ≥3.40’ın üzerinde olması (Tablo 4),toplumtarafındankabulgörendoğrubiryenidenkullanımkararınıgöstermektedir.

Bu değerleri doğrulayan bir şekilde yapının BuruciyeMedresesi’nin“ElSanatlarıÇarşısıveÇayBahçesi”olaraktanımlanmadeğerinin≤3.40olması,yapınınyenikullanımı



Tablo 4. Yeniden kullanımda Sivas Buruciye Medresesi’nin kültürel algı performansı bileşenleri yönünden değerlendirilmesi

X S

Yapıyı arkadaşlarıma tanımlarken Buruciye Medresesi olarak tanımlıyorum, 4.23 .859Yapıyı arkadaşlarıma tanımlarken El Sanatları Çarşısı- Kafe olarak tanımlıyorum 2.11 1.061Yapının El Sanatları Çarşısı olarak kullanımı eski kullanım medreseyi unutturmuştur. 2.66 1.010Yapının yeni kullanımı halk tarafından bilinmektedir. 3.89 .895Yapının yeni kullanımı yapıyı yaşanabilir kılmıştır. 3.89 .895Yapı yeni kullanımı ile bulunduğu çevrenin sembolü olmuştur. 4.14 .878Buruciye Medresesi yöre halkı tarafından bilinen ve önem verilen yapılar arasındadır. 4.23 .859Buruciye Medresesi kente gelen misafirlerimize göstermek istediğimiz bir yerdir. 4.41 .757Buruciye Medresesi bulunduğu çevre içerisinde fark edilebilir bir yapıdır. 4.23 .985Buruciye Medresesi kent için bir sembol niteliği taşımaktadır. 4.25 .918Buruciye Medresesi’ninyeni kullanımı ile kent için bir imaj oluşturulmuştur. 4.11 .993Buruciye Medresesi’niarkadaşlarımla buluşmak için kullanıyorum. 4.09 .936Buruciye Medresesi’nialışveriş için kullanıyorum. 3.59 1.263Yeni kullanım halkın beklentilerini karşılamaktadır. 4.02 1.023Yapının yeni kullanımı ile kente sosyal ve kültürel bir mekân kazandırılmıştır. 4.41 .816Buruciye Medresesi tarihte bir çok önemli kişi ve olaya tanıklık etmiştir. 4.16 1.119Buruciye Medresesi’nikullanmayı tarihi bir yapı olduğu için tercih ediyorum. 4.18 1.063Buruciye Medresesi kente anlam ve değer kazandırmaktadır. 4.57 .661Buruciye Medresesi topluma aktardığı bilgiler nedeniyle önemlidir. 4.41 .787Yapının mimari ve sanat değeri bulunmaktadır. 4.41 .948Yapının El Sanatları Çarşısı olarak kullanımı geçmişine saygılıdır. 4.20 .930Buruciye Medresesi’ninyaşam çizgisinde geçirdiği yapısal ve işlevsel değişiklikler yapıyı daha akılda kalıcı kılmaktadır. 3.91 .936Buruciye Medresesi’nin tasarım, malzeme ve yapısal özellikleri yeni kullanım ile bozulmamıştır. 4.02 1.067Buruciye Medresesi’nin El Sanatları Çarşısı olarak kullanımında yapının yaşamındaki tarihsel izler korunmuştur. 4.07 .900Buruciye Medresesi’nikullanırken tarihi bir yapıda olduğumu hissediyorum. 4.43 .846Buruciye Medresesi’ninyeni kullanımı insanlar üzerinde olumlu etkiler bırakmaktadır. 4.34 .888Buruciye Medresesi geçmişten bugüne kent için önemli olmuştur. 4.52 .849Buruciye Medresesi’nde geçmiş dönemlerin izleri yapı malzemelerinden anlaşılmaktadır.. 4.39 .993Yapının yeniden kullanımında geçmişten izler vardır. 4.27 .997Toplum açısından bir takım özellikleri ile bu yapının korunması uygundur. 4.48 .902Yapı ulusal/yerel tarihin gelişiminde önemlidir. 4.30 1.025Yapı geçmiş dönemlerin malzeme ve yapım tekniğinin bir örneğidir. 4.36 .917Yapı estetik görünmektedir. 4.39 .895Yapı bulunduğu çevreyi güzelleştirmektedir 4.43 .900Kentte harap olmuş yıpranmış yapıların onarılarak yeniden kullanılması kentin genel görünümünü olumlu etkilemektedir. 4.25 .967Yapının yeni kullanımı ekonomik anlamda halka katkı sağlamaktadır. 4.23 1.031Buruciye Medresesi’nin boş bırakılması ekonomik anlamda bir kayıptır. 4.36 .917Yapı günlük yaşamın bir parçası olarak hayatını sürdürmektedir. 4.41 .948Yapının yeni kullanımı iyi bir imaj olmuştur. 4.32 .959Yapının yeni kullanımı kentin tanıtımına katkı sağlamaktadır. 4.48 .976

ile,özgünmedresekimliğininkentlininbelleğindehalayeretmekteolduğunugöstermektedir.

Sonuç Anıtsal yapıların yeniden kullanımdaki amaç, “yapının

aktifolarakkorunması”nınsağlanmasıdır.Yeni işlev,yapıiçinbiramaçdeğil;yapınınkültürvarlığınındevamlılığıiçinbiraraçtır.Busebepleyenidenkullanımdailkveenönemlikoşulyapınınözgünlüğününvekültüreldeğerlerininkaybe-dilmemesiolmalıdır.Yapınınyeniişleviileözgünlükdeğer-lerininvetarihibelgeniteliklerinintoplumtarafındannasılalgılandığıKültürelAlgıPerformansıDeğerlendirmeleriiletespitedilmektedir.Ancakyapınınsadecebedenduvarla-rınınözgünlüğününkorunmasıilekültürelalgıperforman-sının değerlendirilmesi doğru değildir. Mekânı oluşturantümnitelikleriiletasarım,malzemeveişçiliközelliklerininözgünlüğünün algılanması gerekmektedir. Çalışmada bubağlamdaSivasBuruciyeMedresesielealınmışveaşağıda-kisonuçlareldeedilmiştir:

• Buruciye Medresesi’nin kullanıcılar üzerinden yapı-lan kültürel algı performansı değerlendirmelerinde;özgünkimliğinin, tarihibelgeniteliklerininkorundu-ğu; sahip olduğu, tarihi, kültürel, estetik değerlerinkullanıcıüzerindeolumluetkisininolduğu,toplumunsosyalvekültürelyapısınafaydalartespitedilmiştir.

• Kentselbirsimgeolanbuyapınıngünümüzkentha-yatınasosyalveekonomikbirçokgetirileriolmuştur.Sivas Buruciye Medresesinin yeniden kullanımı ilemekânsalbağlamdakentvekentkimliğinekatkısıol-dukçabüyüktür.YapınınEl SanatlarıMerkeziveÇayBahçesiolarakkullanımı,yapıyıkentliyibirarayage-tirebileceksosyalvekültürelbirermekânadönüştür-müştür.

• Yapının, kent içerisinde bulunduğu tarihi doku ilebirlikte ele alınarak, kentsel ölçekteki planlama ka-rarlarındaetkenolduğu,bulunduğuçevreilebirliktedeğerlendirildiği,yakınçevresindekitarihiyapılarveyeşilalandüzenlemeleriilebirlikteyenidenkullanıldı-ğıgörülmektedir.Bunoktadatoplumsalfaydanınönplandatutulmasıyla,sosyalvekültürelanlamdaken-tevekentliyehizmetedecekşekildeyapınınElSanat-larıMerkezi veÇayBahçesi olarak işlevlendirilmesi,kullanılabilirliğiarttırmıştır.

• BuruciyeMedresesiyakınçevresindeyapılankentseldüzenlemelerileyapıyayayavetaşıtolarakkolayeri-şebilirlikveotoparkimkanısağlanmıştır.Budayapı-nınyeniişleviilekullanılabilirliğinivealgılanabilirliği-niarttırmıştır.

• Buruciye Medresesi yeniden kullanımında, yapınınözgün işlevinin korunamadığı; ancak yapının tarihibelge niteliklerinin korunup bir simge niteliği taşı-yarak, mekânsal zenginlikleri ile bulunduğu çevreyi

olumluetkilediği,kentiçinbirtanımlamaaracıoldu-ğu,birsimgeniteliğitaşıdığıgörülmektedir.Busebep-leyapı,bulunduğudokuiçerisindehalaözgünlüğünükorumaktadır.

• Kullanıcımemnuniyetikapsamında;BuruciyeMedre-sesinde, yapınınözgün işlevininhalabiliniyorolma-sı, yapının sembolik değerinin koruması, özgünlük,sanatsal ve kültürel değerlerinin yeni kullanımdakaybolmadığınınbir göstergesiolmuştur.BuyapınınEl SanatlarıMerkezi ve Çay Bahçesi olarak yenidenkullanımının,özgünanıtsalalgıyıvurgulayıcınitelikteolduğutespitedilmiştir.

Sonuçolarak,kentbütünüiçinalınanplanlamakararlarıveseçilenişlev,SivasBuruciyeMedresesi’ninyenidenkul-lanımaadaptasyonundakibaşarısındaçokönemlibirgirdiolmuştur.Yapınınkonumuveulaşımolanakları,yeni işle-vinkullanılabilirliğiadınaönemlibirveriteşkiletmektedir.Kentmerkezindeveyoğunyayave taşıt trafiği içerisindeyeraldığıiçinyapıyaerişimoldukçarahatsağlanmaktadır.YakınçevredeoluşturulanrekreasyonalanlarıElSanatlarıMerkeziveÇayBahçesiişlevinidestekleyiciyöndeolmakta;budayapınınyoğunolarakkullanımınımümkünkılmakta-dır.Yapınınkulanımyoğunluğu,işlevinkullanıcıtarafındankabulgörüp,günlükyaşamaaktifbirşekildekatıldığınınvevarlığınıdevamettirdiğininbirgöstergesiolmaktadır.

Kent içindeki konumunun kullanımını kolaylaştırması,yakın çevresindeki yaya ve taşıt yollarından erişimin ko-laylığı,çevrepeyzajdüzenlemeleri,özgünişlevinsimgeseldeğerininolması, yeni işlevleoluşan imajı, yapının sosyokültürelbirmekanolaraktercihedilmesebebiolmaktadır.

KaynaklarArabacıoğlu,F.,P.,Aydemir,I.,(2007),“TarihiÇevrelerdeYeniden

DeğerlendirmeKavramı”,Megaron,YTÜ,Mim.Fak.Dergisi,2,4,s:204-212,http://www.journalagent.com/megaron/pdfs/MEGARON-36349-ARTICLE-ARABACIOGLU.pdf(18.03.2014)

Aslanapa,O.,(2007),Anadolu’daİlkTürkMimarisiBaşlangıçveGelişimi,AtatürkYüksekKurumu,AtatürkKültürMerkeziBaş-kanlığıYayını,Ankara.

Aydın,D.,Okuyucu,B.,E.,(2009),“YenidenKullanımaAdaptas-yon Ve Sosyo-Kültürel Sürdürülebilirlik Bağlamında Afyon-karahisar Millet Hamamının Değerlendirilmesi”, Megaron,YTÜ,Mimarlık Fakültesi, EDergisi, 3, 3, s. 230-243. http://www.megaron.yildiz.edu.tr/yonetim/dosyalar/04-01-Megaron-001-014.pdf(05.03.2014)

Aydın,D., Yaldız, E., (2010), “YenidenKullanımaAdaptasyondaBinaPerformansınınKullanıcılarÜzerindenDeğerlendirilme-si”,METUJournalOfTheFacultyOfArchıtecture,27(1),1-22.(http://jfa.arch.metu.edu.tr/archive/0258-5316/2010/cilt27/sayi_1/1-22.pdf(18.10.2015)

Bacon,K.,(2001),TheAdaptiveReuseofHeritageBuildings,Uni-versityofCalgaryMasterofArchitecture,Calgary,Alberta,.https://dspace.ucalgary.ca/handle/1880/40863(20.11.2010)

Bilget,N.,B.,(1991),Sivas’taBuruciyeMedresesi,KültürBakan-lığıYayınları/1316,TanıtmaEserleriDizisi,s.40-42,Ankara.


Cantacuzıno, S., (1989), Re/ Achitecture; Old Buildings/ NewUses,AbbevillePres,NewYork.

Cantell,S.F.,(2005),TheAdaptiveReuseofHistoricIndustrialBu-ildings:RegulationBarriers,BestPracticesandCaseStudies,VirginiaPolytechnicInstituteandStateUniversity,SubmittedinpartialfulfillmentoftherequirementforthedegreeMas-ter ofUrban andRegional Planning,.www.nvc.vt.edu/uap/docs/StudentProjects/Cantell_Practicum.pdf(20.12.2011)

Douglas, J., (2006), Building Adaptation, Butterworth- Heine-mannElsevier,Edinburg.

Feilden,M.B.,(1982),ConservationofHistoricBuildings:Techni-calStudiesintheArts,ArchaelogyandArchitecture,Butter-wordScientific,London.

Feilden,M.,B.,Jokiletho,J.,(1993),ManagementGuidlinesforWorldCulturalHeritageSites,ICCROM,Rome.

Hasol,D., (1995),AnsiklopedikMimarlıkSözlüğü,YapıEndüstriMerkeziYayınları,İstanbul.

ICOMOS Türkiye Mimari Mirası Koruma Bildirge-si, “2013” (http://www.icomos.org.tr/Dosyalar/ICO-MOSTR_0623153001387886624.pdf)(25.04.2016).

Jokılehto,J.,(1999),AHistoryofArchitecturalConservation,Ox-ford:ButterworthHeinemann.

Kıncaıd, D., (2002), Adaptıng Buıldıng For Changıng Uses,Taylor&FrancisGroup,LondonandNewYork.

Kıraç,A.,B.,(2001),Türkiye’dekiTarihiSanayiYapılarınınGünü-müzKoşullarınaGöreYenidenDeğerlendirilmeleriKonusun-daKısaBirYöntemAraştırması,M.S.Ü.,F.B.E.,DoktoraTezi,İstanbul.

Kiper,P.,(2006),KüreselleşmeSürecindeKentlerinTarihselKül-türelDeğerlerininKorunması,TürkiyeBodrumÖrneği,SosyalAraştırmalarVakfıYayını,İstanbul.

Kuran,A.,(1969),AnadoluMedreseleri,Cilt1,TürkTarihKurumuBasımevi,Ankara.

PereıraRoders,M.,M.,G.,R.,A.,(2007),Re-ArchitectureBasisLi-

fespanRehabilitationofBuiltHeritage,TechnischeUniversi-teitEindhoven,PhDThesis,Eindhoven,TheNetherlands.

PowellK.,(1999),ArchitectureReborn,TheConversionandRe-constructionOfOldBuildings,London.

Sözen,M.,(1970),AnadoluMedreseleri,SelçuklularveBeyliklerDevri,I,49-57,İstanbul.

Stas,N., (2007), TheEconomicsofAdaptiveReuseOfOldBu-ildingsAFinancialFeasibilityStudy&Analysis,UniversityofWaterloo,MasterinArtsinPlanning,Waterloo,OntarioCa-nada.

Tavşancıl,E.,(2010),TutumlarınÖlçülmesiveSPSSileVeriAnali-zi,NobelYayınları,Ankara.

Throsby, D., (2004), Assessing the Impacts of the Cultural In-dustry,LastingEffects:AssessingtheFutureofEconomicIm-pactAnalysisoftheArtsConference,May12-14,s.1-15,TheUniversityofChicagoCulturalPolicyCenter,Illinois.

Throsby, D., (Ed)., (2000), Economic and Cultural Valuein theWorkofCreativeArtists,ValuesandHeritageConservation,AMeetingOrganizedbytheGettyConservationInstitute,LosAngeles, s:26-31.http://www.getty.edu/conservation/publi-cations/pdf_publications/econrpt.pdf.(12.08.2012)

Ural,A.,Kılıç,İ.,(2005),BilimselAraştırmaSüreciveSpssileVeriAnalizi,DetayYayıncılık,Ankara.

Vural, T., Dostoğlu, N., Ediz, Ö., (2006), “Bursa-Mudanya De-miryolu Hattı İşletme Binası İçin Yeniden Kullanım Önerisi:Mudanya’daSosyalVeKültürelMerkez”,UludağÜniversite-siMühendislik-MimarlıkFakültesiDergisi,11,2,s.103-110.http://home.uludag.edu.tr/users/ucmaz/PDF/muh/2006-11(2)/M11.pdf(15.01.2013)

Wılkınson,S.,J.,Reed,R.,G.,(2008),“TheBusinessCaseForİn-corporating Sustainibility in Office Buildings: The AdaptiveReuse of Existing Buildings”, 14.th Annual Pacific Rim RealEstateConference,KualaLumpur,Malaysia,s:1-18.www.un-habitat.org/cdrom/wuf/documents(20.12.2011)



1Gazi Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Anabilim Dalı, Ankara2Atılım Üniversitesi, Güzel Sanatlar Tasarım ve Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Anabilim Dalı, Ankara

Başvuru tarihi: 15.10.2015 - Kabul tarihi: 23.05.2016

İletişim: Pınar DİNÇ KALAYCI. e-posta: [email protected]


ÇALIŞMA

MEGARON 2016;11(3):344-358

DOI: 10.5505/megaron.2016.25582

Konuttan Dönüştürülmüş Kafelerde Kullanıcı Memnuniyeti: Konya Kent Merkezinden Bir Örneklem

User Satisfaction with Coffeehouses Transformed From Housing Units:An Example in the City Center of Konya, Turkey

Pınar DİNÇ KALAYCI,1 Tuğçe UTKU2

Fiziksel çevrelerin yaşanabilirliğini arttırmanın yolu olan yeniden kullanım/ dönüşüm, tarihi yapılar özelinde gerçekleştiği gibi, işlevini yitirmiş, yakın döneme tanıklık eden yapılar için de uygulanabilir bir yöntemdir. Çalışmada, Konya’nın Zafer ve Alâeddin semtlerinde yer alan ve apartmandan kafeye dönüştürülmüş yapılar incelenmiştir. Bu yapılar içinden seçilen 5 apartmanın kafeye dönüşümü, plan kur-guları bağlamında sınıflandırılmış ve her birine yönelik kullanıcı memnuniyetleri ölçülmüştür. 244 kişiyle gerçekleştirilen anket çalışması ile, mekânsal organizasyona ilişkin plan tipi (sofalı ve sofasız) ve plan türü (oda ve bütüncül) bağımsız değişkenler olarak, kafeye gelme sıklığı, kafede oturma yeri tercihi, kafede kalma süresi, genel memnuniyet ve mekânsal algı da bağımlı değişkenler olarak belirlenmiştir. Analiz sonuçlarına göre, oda konsepti ile dönüştürülmüş olan sofalı ve sofasız apartmanların birer kafe olarak hizmet verirken kullanıcıyı, bütüncül konseptle dönüştürülenlerden daha fazla memnun ettiği bulgulanmıştır. Buna göre, sofalı ya da sofasız konutların kafeye dönü-şümünde, odalar arasındaki ilişkilere en az müdahalede bulunan ve her bir odayı farklı atmosferde kurgulama olanağı sunan dönüşümle-rin kullanıcı tarafından da olumlu karşılanan, apartmanların özgün mimari değerlerinin de korunmasına yardımcı olabilecek dönüşümler olduğu iddia edilebilir. Çalışma, gelecekteki benzer dönüşümlerin incelenmesi ve bu dönüşümlerin kullanıcının mekânsal memnuniyeti üzerindeki etkisinin de ölçülebilmesinde kullanılabilecek bir model önerisi sunması açısından da önemlidir.Anahtar sözcükler: Kullanıcı memnuniyeti; mimari tasarım; yapıların yeniden kullanımı.

Historic buildings and more recent construction can both be repurposed as a means of adding to the habitability of a physical environment. The present study focuses on apartments that were transformed into coffeehouses in the Zafer and Alaeddin neighborhoods of Konya, Turkey. Five such renovations were categorized in terms of spatial organization, and 244 participants were surveyed to measure user satisfaction with each category. Spatial organization variables such as the type of layout (with long hall or without) and the style of layout (room concept or holistic concept) were used as independent variables, while dependent variables included frequency of use, preference of choosing a table, length of occupancy, general satisfaction, and users’ perception of the location. According to the findings, the converted spaces that used a room concept (with long hall or without long hall) satisfied participants more than those with a holistic approach. Visitors responded positively to interven-tions that made minimal alterations and preserved the originality of the apartments, redesigning each room with a different ambiance. The study also proposes that an approach that measures user satisfaction be employed for other similar transformations.Keywords: User satisfaction; architectural design; re-use of buildings.

ÖZ

ABSTRACT



GirişDeğişenkültürel,toplumsalvefizikselçevreşartlarıne-

deniyle kentlerin kültürelmirası olan yapıların, günümüzkoşullarınabağlıolarakyenidenkullanılması,kentlerinsür-dürülebilirlikleriaçısındanönemlidir.İşlevselolarakihtiyaç-laracevapveremeyenancakyapısalolarakömrünühenüztamamlamamış yapı grupları içinhedef,mevcut yapı sto-ğunundönüştürülerekkentekazandırılması,yapılarınkulla-nıcıylabirlikteliğindedevamlılıksağlanmasıdır.Bunoktadadönüştürülenyapı,hemmekânsal,hemdetasarımkriterle-riaçısındanyenidendeğerlendirilmişolmaktadır.

KonyakentmerkezininZaferveAlâeddinsemtleri,konutihtiyacının artması ile 1937’de apartmanlaşma dönemineadım atmıştır.1 İmar planlarının zaman içindeki değişimi,Konya’daapartmanlaşmanıngelişimi,eskileriyıkıpyenileriinşaetmekşeklindedeğil,eskikentdokusubirtaraftadu-rurkenulaşım,kültürel,sosyolojiketkilerleyeniyerleşmeleroluşturmaklailerlemiştir.2Ulaşımağınıngelişimi,nüfusunvekültürünetkisiilekentmerkeziAlâeddinTepesiçevresindengelişmeyebaşlamıştır.Değişensosyal,ekonomikyapıkonutalanlarındadeğişimlereyolaçmış,kentinçeperlerinedoğrugenişleyenyerleşimyerleri,AlaeddinTepesietrafındakiko-nutalanlarınınboşalmasınaveboşalankonutlarınsosyalleş-me,etkinlikveeğlencemekânlarınadönüşmesinenedenol-muştur.Çalışma,yenidenkullanım/dönüştürmeolgusunu,Konya’dakonuttankafeyedönüştürülmüşapartmanyapılarıözelindekullanıcımemnuniyetiüzerindensorgulamaktadır.

Dönüştürülmüşyadadönüştürülmemişhertürmekânınenönemlibileşenlerindenbiridekullanıcıdır.Kullanıcının,biryapıyı,ihtiyaçlarıvebeklentileridoğrultusundatasarım,dönüşümvekullanımsüreçlerindeetkilediğidüşünülmek-tedir.3Budüşüncedoğrultusunda,kullanıcınınbugüneaitmekânsal memnuniyetinin gelecek tasarımlar ve dönü-şümler içinverioluşturmapotansiyelideğerlendirilmiştir.Çalışma,dönüşmüşkonutlarınkullanıcılartarafındanbirerkafeolarakmemnunediciözelliklerini,konutlarındeğişti-rilenmekân organizasyonları üzerinden ortaya çıkarmayıhedeflemiştir.İşlevdeğişikliğineuğramışyapılarınkullanıcıüzerindekietkisisaptanarakkonutlardayenidenkullanımönerileri oluşturulmaya çalışılmıştır. Önerilerin oluşturul-masında,kullanımsürecindedeğerlendirme(KSD)yaklaşı-mıkullanılmıştır.Kullanıcınınbulunduğumekândatasarımsürecine dâhil olması ve ileride gerçekleşecek olan tasa-rımlara katkıda bulunmasınınmekânsal dönüşümübaşa-rıya götürebilen bir yol olduğu düşüncesinden hareketleKSD yaklaşımı uygulanmıştır. Dönüşüm sürecinde yapıyauygulananhermüdahale, kullanıcınınmemnuniyetdere-cesinietkilemektedir.Şimdikidurumadairsaptanabilecekbirmemnuniyetderecesinin,ileriyedönükçalışmalarageribesleme4oluşturmasıhedeflenmektedir.

Kavramsal Çerçeve Herzamanyenibiryapıtasarlamakveinşaetmekola-

naklıdeğildir.Butipözeldurumlardamevcutyapınınişlevideğiştirilerek,onayaşamınısürdürebilmesinisağlayıcıme-kansal değerler yüklemek gerekmektedir.5 Yapısal olarakayaktaolan,sosyo-kültürelveekonomikdeğişimlerebağlıolarak işlevsel ömürlerini tamamlamış binaların,6 güncelmekânsal ihtiyaçların karşılanabileceği şekilde “yenidenişlevlendirilmesi”, alternatif bir yapı üretim süreci olaraktanımlanmaktadır.7Yapılarınmevcutözelliklerininyenidenkullanılması,mevcutyapıstoğununsosyalgetirisiniüstdü-zeyeçıkaracakbiryaklaşımolarakönerilmektedir.8

Toplumunyaşantısındareferansdeğeritaşıyan,kültürelsüreklilik içinde yapıyı hayata bağlayan önemli bir etkenolanyenidenkullanımda,9doğru işlevin seçilmesi içinbirdizi araştırma yapılması gerekmektedir. Yapıların işlevseldönüşümünündoğrubelirlenebilmesinde(i)işlevlendirmesüreçleri,(ii)seçilenişlevinsürekliliğininsağlanmasıve(iii)dönüşümde yapıya uygulananmüdahaleler önemkazan-maktadır.Öteyandankentingereksinimleri,eski işlevininunutulmaması, yeni işlevin çevre ile uygunluğu ve sağla-dığıyarar,kentintanıtımınasağladığıkatkıveenönemlisibinayıvaredecekkullanıcılarasağlanansosyal,kültürelveekonomikyararlar,yenidenkullanımıntoplumsalbileşen-leriolaraktanımlanmaktadır.10

Yapıların yeniden işlevlendirilmesi mevcut yapı sto-ğunun değerlendirilmesi açısından hem dünyada hemTürkiye’deönemli yeriolanbir yöntemdir.Dünya’nınbir-çok yerinde özellikle tarihi binaların yeniden kullanımı,toplumun kültürel ve sosyolojik yapısının sürdürülebilir-liğinisağlamakadınaönemsenenalternatifbiryololarakgörülmektedir.11Buyöntemözellikleyapılaraminimaldo-kunuşlaryapılması, cephetasarımınınkorunması,orijinalstildeki tarihi binalara taklitlerden ziyade çağdaş yeni birişlevverilmesi,orijinalişlevineuygunmekânlaroluşturul-masıgibistandartkriterleresahiptir.12Öteyandanyapınındönüşümsürecininbirdizideğişkene(bölgeninözellikleri,işlevinesnekliği,dönüşümünsüresi,ekonomikdurum,dö-nüştürülenyapınıntarihideğeri)bağlıolmasındankaynak-lı,riskolarakgörülen13yenidenkullanımyönteminin,dahaazenerjikullanmakvedoğalkaynaklarazararvermemekanlamında ekonomik yararlar sağladığından da bahsedil-mektedir.14 Kullanıcı için çeşitlilik sağlayan yeniden kulla-nılan yapıların sosyal ve kültürel sürekliliğeoldukça fazlaetkisiolduğubelirtilmektedir.15Yenidenkullanımıntümbuyararlarınındünyadabirçokörneğimevcuttur.İngiltere’debirçokendüstriyapısınınkentinçöküntübölgesiolarakterk

1 Ulusoy,1999.43,46,54.2 Ulusoy,1999.43,46,54.

5 Başa,2002.6 Aydın,Yaldız,2010.7 Selçuk,2006.8 Douglas,2002.9 Selçuk,2006.10Aydın,Okuyucu,2009.

3 Kalaycı,2015.4 Presier,1988.

11Langston,Wong,Hui,Shen,2007.12AvusturalyaHükümeti,2004.13Douglas,2002.14Stas,2007.15Niroumand,2013.

edilmesiyerine,konutolarakkullanılmasıbuörneklerdenbirisidir.Yenidenkullanımsayesindeyapılarınömürlerininuzaması ile birlikte, kentin ekonomik ve fiziksel anlamdacanlanmasıdasağlanmışolmaktadır.16

Bu çalışmanın da temel bileşeni olan konutlar/apart-manlar,bulunduklarıçevrelerinsosyo-kültürel,toplumsal,politikdurumunagörekentiçindedönüşümeuğramaka-pasitesienyüksek,hattabazenterkedilipkullanılmadıkla-rındandolayıçöküntübölgesioluşturmayaenelverişlibi-rimlerdir.Özelliklekentmerkezlerindeveyakınçevresindebulunançok sık kullanıcı vekullanımdeğiştirenkonutlar,onlarıoluşturaniçvedıştasarımkriterlerininyenikoşulla-rauyarlanmasınıgerektirmektedir.

KonyaAlaaddintepesiçevresindekimevcutkonutstoğutarihidokusebebiylegünümüzekadarkorunmuşvezamaniçindeiçvedışetkenlercedeğişimvedönüşümeuğramıştır.Budeğişimlerbazendokunun,bazenfonksiyonların,bazensosyalyapının,bazendekonutalanlarınınyerlerinindeği-şimiolarakkarşımızaçıkmaktadır.Barınmakavramınıiçinealankonutvekonuttasarımınındeğişimivedönüşümününkaçınılmazbirgerçeğiisekültürünönemliderecedekikat-kısıdır.17BudeğişimlerKonyakentininbundansonrakikül-türünüetkileyeceğigibiaynızamandakentvekültürgelişi-mininhangiyöndeolacağınınhabercisiolmaktadır.

Kentsel yeniden canlandırma,mevcut yapılaşmış alan-ların gelişiminde fiziki ve kültürel olarak yeniden yatırımyapılmasıanlamınıtaşımaktadır.Konya’dakonuttankafeyedönüşenmekânlarınaraştırılmasıkonusudabualanlarınkorunması,mevcuttarihidokununturizmvb.gibiekono-mik girdi sağlayabilecek kullanımlarla değerlendirilmesive konut alanlarının nitelikli hale getirilmesi konusundaönem kazanmıştır. Konya’nın merkez semtleri örneğindeolduğu gibi, özellikle ticaret alanlarının kentmerkezindebulunankonutstoğunuetkisialtınaalarakbüyümesi,tra-fikyoğunluğununhızlaartması,bunabağlıolarakolumsuzyayalaştırmauygulamalarınınartması,gürültü,havakirli-liğigibiolumsuzkoşullar18kentmerkezindebulunanfarklıgelirgruplarınınbiçimlendirdiğidemografikyapıüzerindebarınmaamaçlıyerleşimyeriseçimkriterlerikapsamındaetkili olmuştur. Bu süreçte kullanıcının yeniden kullanımüzerindekirolüdevreyegirmektedir.Kentmerkezindeyeralan dinlenme, eğlenme, yeme içmemekanları gibi tica-riamacahizmetedeneylemlerarasından,kullanıcıhangiyöndebirbeklentiyevememnuniyetesahipise,yapılarındönüşümüdeonagöreşekillenmektedir.

Kullanıcının etkisi ile oluşan farklılaşma, eski niteliğinikaybetmeye başlayan merkezlerde yeniden canlandırmasürecini başlatmıştır. Konya örneğine bakıldığında konutbölgesiolarak imaraaçılanveuzunsüredekonutolarakkullanılanparselleringünümüzdekafeolarakkullanımının,

kentmerkeziniticaretveturizmalanlarındacanlandırma-ya başladığı gözlenmektedir. Konut olarak kullanılagelenvebelirginmimarikarakteristikleresahipolanbuyapıların,bellibir imarve izinebağlıolmaksızın,eldeğiştirerekka-feyedönüştürülmesivebudönüşümdemimarikaygılarıngeriplanaitilerek,yenisahiplerinzevkvebeğenileridoğ-rultusundamekânsal düzenlemelerin yapılması mimarlıkmeslekpratiğiaçısındanolumluyaklaşımlardeğildir.

Çalışmada incelenen konuttan kafeye dönüşümler, birmimarınmüdahalesi olmadan uygulanan dönüşümlerdir.Dolayısıyla bu uygulamaları, mimari yaklaşımların önce-sindeuygulananbirarakesitolarakelealmakolanaklıdır.Oysa yapılarınözgündeğerlerinin sürdürülmesi ancak veancak mimari ilke ve uygulamaların devrede olmasıylaolanaklıdır. Bir mimarın müdahalesi olmadan gerçekleş-mişdönüşümlerden,gelecektegerçekleşecekolanmima-ridönüşümler içinverieldeetmeyedayalıbuçalışmayla,bölgedekimevcutkullanıcınınbeklentivedeğerlendirme-leri derlenmiş, buderlemenin gelecekdönüşümlerin gir-disiolabileceğidüşünülmüştür.Kullanıcıylabuluşmayanveonunlabeslenmeyenyenidenkullanımlarınsürdürülebilir-liklerinindetehlikeyegirmeolasılığıdikkatealınmıştır.

Metodoloji

Yer:ÇalışmaiçinseçilenalanKonya’nıntarihikentmer-kezi sınırları içindedir. Seçilen yapıların günümüze kadarkorunmanedenialanınarkeolojiksitalanıolaraktanımlan-masıdır.19Çalışmayakonuolanenaz ikienfazlabeşkatlıapartmanyapılarıAlâeddinTepesininbatısındavegüneydoğusundabulunanparsellerdeyeralmaktadır(Şekil1).

Konya’nınmerkeznoktalarıolması sebebiyleheryaştakullanıcınınulaşabildiği,ulaşımağınınkilitnoktasıolduğubölgelergenellikleakşamsaatlerindeyayavetaşıtyoğun-luğunasahipalanlardır.Kentinsosyal,ekonomikgelişimi,kullanıcıprofilininartmasıvedeğişimi,merkezdebulunankonutlarınzamanlaterkedilmesine,eldeğiştirmesineveyasahipleritarafındanfarklıişlevdekullanılmasınanedenol-muştur.ÇalışmadaAlâeddinveZaferbölgelerininseçilmenedenidedeğişiminvedönüşümünenyoğungörüldüğü,kenttekikafekullanıcılarınınkolayulaşıp,sıklıklakullandık-larıbölgelerolmasıdır.Parsellerdeyerindegözlemlersonu-cundaplankurgularıveözelliklerigözönünealınaraktümkatlarıkonuttankafeyedönüştürülmüş5apartmanyapısısaptanmıştır20(Tablo1).

Buapartmanlar,hemtasarımolarakhemdekullanıcıyo-ğunluğuolarakdönüşümveyenidenkullanımözelliklerinieniyiyansıtanyapılarolarakbelirlenmiştir(Tablo2).Dörtfarklımekânsalorganizasyonasahipapartmanyapılarınınplankurguları,plantürü(oda-bütüncülkonseptli)veplantipi (sofalı, sofasız) olarak ikiye ayrılmıştır. Oda konseptli

19Konya Selçuklu Belediyesi ve Me-ram Belediyesi İmar ve Şehircilik16Mengüçoğlu,2013.

Müdürlüğü,2014.20Utku,2015.17Asasoğlu,2013. 18Ergun,2010.



kafeler,yenidenkullanımaşamasındakonutplanşeması-nınanakararlarıdeğiştirilmeden,yalnızcaişlevdeğişiminesahip kafelerdir. Konut planının temel birimi olan odalaraynenkorunmuş,ancakherbirigerekoturmabirimleriylegerekseiçmekândüzenlemesiilefarklıtasarlanarakkafe-yedönüştürülmüştür.Bütüncülkonseptlikafelerisekonutolaraktasarlanmışhallerindebulunanbölücüduvarlarınınkaldırılarakveyabölücüduvarlardapencereboşluğuaçıla-rakoluşturulmuşkafelerdir.Bukafelerde,mekânsalorgani-zasyondeğiştirilmişvetümmekânınalgılanabileceğigenişmekânlaroluşturulmuştur.SofalıplantipinesahipkafelerisekonuttasarımındaTürkeviplanşemasınınbirdevamıolaraktasarlanmışveyenidenişlevlendirilmesüreçlerindetümodalarınsofamekânınaaçılmaişlevininkorunduğuka-felerdir.Benzerşekildesofasızplantipinesahipkafelerise

konutolaraktasarlandığısüreçtesofamekânıyerinegirişholübiriminesahipkafelerdir(Tablo3).

Hipotezler:Çalışma,konuttandönüştürülmüşolankafe-lerin,değişkenolanplankurgularıçerçevesinde,kullanıcı-nınmekânsalmemnuniyetvemekânsalalgısınaodaklan-maktadır. Mekânsal organizasyonların bağımsız değişkenolduğu3temelhipotezşuşekildedir:

(i) H1: Kullanıcıların kafede bulunma süreleri, oturmayeri tercihi ve genel memnuniyetleri kafe mekânındakiplankurgularına(plantürüveplantipi)görefarklılıkgös-terir.

(ii) H2: Her bir mekânsal memnuniyet ölçütü, her birplankurgusunda (plan türüveplantipi) farklıölçüdeet-kendir.

Şekil 1. Çalışma kapsamındaki apartmanların Alaeddin Tepesi’ne göre konumları.

445 numaralı Ada 450 numaralı Ada 306 numaralı Ada 435 numaralı Ada 898 numaralı Ada

Kibrit Apt. Yaşam Apt. Terzioğlu Apt. Koygun Apt. Yurdal Apt.

Tablo 1. Uygulamanın yapıldığı apartmanlar ve her birinde anket uygulanan kişi sayısı

Plan kurguları Apartman ismi Kişi sayısı

Bütüncül konseptli - sofalı Kibrit Apartmanı (80) 80 kişiOda konseptli - sofalı Terzioğlu Apt. (40), Yurdal Apt. (40) 80 kişiBütüncül konseptli - sofasız Koygun Apt. (42), Yaşam Apt. (42) 84 kişiToplam 244 244 kişi


Tablo 2. Çalışmanın gerçekleştirildiği apartman yapıları normal kat planları dönüşüm öncesi ve sonrası (Yapıların mimari projeleri Kon-ya Selçuklu Belediyesi ve Konya Meram Belediyesi İmar ve Şehircilik Müdürlükleri’nden elde edilmiştir)

Apartmanlar Yapılış tarihli tip kat planı Dönüşüm sonrası tip kat planı

Kibrit ApartmanıBütüncül konseptli- sofalı

Bodrum+Zemin+3 kat

Terzioğlu ApartmanıOda konseptli-sofalı

Zemin+3 kat

Yurdal ApartmanıOda konseptli-sofalı

Bodrum+Zemin+1 kat

Koygun ApartmanıBütüncül konseptli- sofasız

Bodrum+Zemin+4 kat

Yaşam ApartmanıBütüncül konseptli- sofasız

Bodrum +Zemin +2 kat


(iii)H3:Kullanıcılarınkafelerdemekânsalalgıdurumları-nıgöstereniçmekândeğerlendirmelerikafemekânındakiplankurgularına(plantürüveplantipi)görefarklılıkgös-terir.

Hipotezlerdenbeklenen,konuttandönüştürülerekoluş-turulan kafe mekânlarının, konut işlevinden gelen planözelliklerinin,kafeyedönüşümdekullanıcıyahangiorandaalgıvememnuniyetölçüsüoluşturduğunusaptayabilmek-tir.Aynızamandakonutplanındauygulanandeğişikliklerin,kafedönüşümündeşekillenişbiçimininmemnuniyetinasıletkilediğisorusudaaraştırmadadolaylıolaraksorgulananbirbaşkaproblemdir.

Metot:Mekânsalorganizasyonlarıincelenip,konutlarınyeniden kullanımdan önceki halleri ile mevcut durumla-rı arasındaki farklar karşılaştırılmış, farklar genellenerekplan türüvetiplerioluşturulmuştur.Saptananplantiple-rinin,kullanıcıüzerindekietkisiniölçmekamacıyla,anketsoruları hazırlanmıştır. Çalışmanın yeni dönüşümlere yolgöstermeyiamaçlayankullanımsürecindedeğerlendirmeyönteminikullanarakgelecektetasarlanacakyenidenkul-lanımlara faydalıolmasıhedeflenmiştir.Anketlereverilencevaplaranalizedilerek,saptananplantiplerininhangile-rininen ileridüzeydekullanıcımemnuniyetiyarattığıbe-lirlenmiştir.

Tablo 3. Uygulamanın yapıldığı apartmanlardan iç mekan görüntüleri

Kibrit ApartmanıSofalı ve bütüncül konseptli

Terzioğlu veYurdal ApartmanıSofalı ve oda konseptli

Koygun veYaşam ApartmanıSofasız vebütüncül konseptli



Anket:Anketler,5apartmandaki14kafeninmüşterile-rineuygulanmıştır.Uygulamalarkafelerinenkalabalıkol-duğuCumartesigünleri12.00-17.00saatlerindeyapılmış-tır.Herbir kafe türünde (sofalı / sofasız- bütüncül / odakonseptli) eşit sayıdamüşteri olacak biçimde (80’er kişi)uygulananankettetoplam244kişininanketsonucuanalizedilmiştir.8sorudanoluşananketinilkbölümündekullanı-cılarakişiselbilgilerini içerenyaş,meslek,eğitimdurumusorularıbulunmaktadır.Anketin1.ve2.sorusuilekullanıcı-lardanmerkezdebulunankafelerinöncekiişlevikonusun-dafarkındalıklarıvekafelerinbulunduğumerkezikonumadairbeğenilerihakkındagenelkanılarıöğrenilmekamaç-lanmıştır.Bu sayede,bu sorularaverilencevaplarınaraş-tırmayı tarafsız vegüvenilir sonuçlara yönlendireceğidü-şünülmüştür.Hipotezler doğrultusundaoluşturulandiğersorularisekullanıcınınmekânsalalgıvemekânsalmemnu-niyetinibelirleyicisıfatçiftlerivememnuniyetölçütleriileoluşturulmuştur.Katılımcılarınbulundukları kafeleregöreyanıtladıklarısorular,8adetsıfatçiftiiçerensorutipi,5de-receliLikertölçeklisorutipiveçoktanseçmelisorutiple-rindenoluşturulmuştur.

Analiz:ÇalışmasürecindetümistatistikselanalizleriçinSPSS(StatisticalPackagesfortheSocialSciences)progra-mı kullanılmıştır. 5 dereceli Likert soru tipi için cevaplarkesinliklekatılıyorum:5,katılıyorum:4,kararsızım:3,ka-tılmıyorum:2, kesinlikle katılmıyorum:1olarakpuanlan-mıştır. Veri analizinde ulaşılmak istenen olumlu sonuçlariçinkesinliklekatılıyorumvekatılıyorumseçeneklerindenalınan yüzdeler toplanarak değerlendirilmiştir. Sıfat çif-

ti soruları için iseveri girişi +2,+1,0, -1 ve -2 skorlarına5,4,3,2,1puanlarıverilerekoluşturulmuştur.ÇalışmadakullanılananalizyöntemleriMann-WhitneyU,Korelasyon,Regresyon ve Kruskal-Wallis testleridir. Anket verilerininanalizinden önce tüm sorular için güvenilirlik analizi ya-pılmıştır.Sorularınkendiaralarındakitutarlılığıbelirlemekiçinuygulanangüvenilirlik analizi yüzde%87 (Cronbach’sAlpha:0.872)oranındaçıkmıştır(Tablo4).Budeğersoru-larınsıralamasınındoğruolduğununvealınansonuçlarıngüvenilirolduğunungöstergesidir.21

Bulgular ve Tartışma Demografik Bulgular Analizlersonucundakatılımcıların%73’ünün18–25yaş

grubunda bulunan genç kullanıcılardır. Merkezde sayısıgittikçeartanmekânsaldönüşümlerdegençnüfusunetki-liolduğuvekonutların,eğlencevedinlencemekânlarınadönüşümleriningençnüfusungereksinimlerindenkaynaklıolduğu söylenebilir. Bu sonucu destekleyen diğer analiz,katılımcılarıneğitimvemeslekdurumlarıdır.Katılımcıların%55’ininüniversitedüzeyindeeğitimdurumunasahipol-duklarıve%76’sınınöğrenciolduklarıgözlenmiştir.Sonuçolarak,merkezdebulunanveanketekatılankullanıcılarıngençveöğrencikesimiağırlığıolduğuortayaçıkmıştır(Tab-lo5).

Hipotezlere Yönelik Bulgular H1:Kullanıcıların(i)kafedebulunmasüreleri,(ii)oturma

Tablo 4. Anket verilerinin güvenilirliği

Güvenilirlik analizi

Soru grupları Cronbach’s alpha Number of items

Mekansal algı sıfat çiftleri .852 8Mekansal memnuniyet ölçütleri .891 10Total .872 37

Tablo 5. Kullanıcıların yaş, eğitim durumu ve meslek dağılımları

Yaş Eğitim durumu Meslek

F P (%) F P (%) F P (%)

18 altı 38 15.6 İlkokul 8 3.3 Öğrenci 186 76.218–25 arası 178 73.0 Lise 86 35.2 Memur 15 6.126–39 arası 27 11.1 Üniversite 135 55.3 Serbest meslek 24 9.840–50 arası 1 .4 Yüksek lisans 9 3.7 Diğer 19 7.8Total 244 100.0 Diğer 6 2.5 Total 244 100.0 Total 244 100.0

21Eymen,2007.


yeritercihive(iii)genelmemnuniyetlerikafemekânındakiplankurgularına(plantürüveplantipi)görefarklılıkgös-terir çerçevesinde yapılan analizlerde aşağıdaki sonuçlarbulgulanmıştır:

(i)Kullanıcılarınkafelerdekalmasüresix[Plantipi (so-falı- sofasız) + Plan türü (oda- bütüncül)] Kafemekânlarıkullanıcılarınhembuluşmanoktaları,hemdedinlendiklerisosyal,kamusalalanlara/ortaktoplumsaletkinlikalanları-nasahipmekânlardır.Birmüşterininkalitelivakitgeçirmekiçintercihettiğikafedekalmasüresininkafeninplantipiveplan türü ile ilişkili olacağı düşünülmüştür. Yapılan analizileseçilenapartmanlarçerçevesindekonutunyenidenkul-lanımsürecindeortayaçıkardığıikifarklıplantürününvekonutların dönüşümdenönce sahipolduğumevcutözel-liklerigösterenplantiplerininkullanıcınınkalmasürelerinietkilediğigözlenmiştir.

Araştırmada bu etkinin bulunabilmesi için uygulananMann-WhitneyUTestisonucunagörekafelerinplan tür-lerinde görülen farlılıkların kullanıcıların kafelerdeki kal-ma süreleri ile anlamlı bir ilişki içindeolduğuortaya çık-mıştır. (p=0.001<0.05) Bulgulardan hareketle (Tablo 6)oda konseptli kafelerde bulunan kullanıcıların (M=92.54;SD=1.010) bütüncül konseptli kafelerde bulunan kullanı-cılaragöre(M=68.46;SD=0.502)kafelerdekalmasüreleri-nindahafazlaolduğusonucunaulaşılmıştır.Odakonseptlikafeleridiğerkafelerdenayıranenbelirginözellik,herbirodasındaçevredenbağımsızoturmabirimlerininolmasıvekişiye yalnız/sessiz oturabilecek, dinlenebilecek imkânlarsunmasıdır.Düzenlenmekurgusunagöretasarımcıya/kafesahibineherbirodadafarklıtasarımlaryapabilmeimkânıvererekkullanıcıdaayrıbirduygudurumuuyandırabilecekmekânlaryaratılmaktadır.Ayrıcaodakonseptlikafelerka-

palılıkvekorunmuşlukhissiverenodakurgularındandola-yıkullanıcınınfarklıetkinliklerini(yaşgünügibiözelgünle-rinkutlanması)evindeuyguladığıgibisosyalortamlardadauygulamasınaolanaksağlamaktadır.Analizdeçıkansonuç-larındadesteklediğibudurum,kullanıcınınkafedışındakifarklıeğlencevedinlenceihtiyaçlarıiçinkafeyiterketme-siniengelleyenetkenlerdir.Busayedeodakonseptlikafe-lerkullanıcıyadahauzunsüremekândakalabilmeimkânısunmuş olmaktadır. Özellikle günümüz genç kullanıcınınsosyal mekânlardan beklentilerinin farklı olduğu dikkatealınırsa,butüreylemçeşitliliğisağlayabilenodakonseptlidönüşümlerin genç kitle tarafından tercih edildiği ortayaçıkmıştır.

Aynıkarşılaştırma,Mann-WhitneyUTestiile,plantipin-defarklılıkgösterendönüşümleriçinde(sofalı-sofasız)ya-pılmıştır(Tablo6).Analizsonucunagöre,sofasızplantipinesahipkafelerdebulunankullanıcıların(M=93.23;SD=.501)sofalı plan tipine sahip kafelerdeki kullanıcılara göre kal-ma sürelerinin (M=71.24; SD=1.063) daha fazla olduğusonucunaulaşılmıştır.Sonuç,aralarındaorijinalmekânsaldüzenlerinden gelen, halen korunan ve dönüşümde kay-bolmayanözelliğesahipsofalıkonutların,kullanıcılarınkal-masürelerininegatifyöndeetkilediğinigöstermiştir.Sofalıplantipinesahipkafemekânlarıgenelliklekullanıcıyasınır-larıbelirginbirmekânsunmaktadır.Buradasınırlımekanolarakbahsedilenkavram,karşılamamekanıolaraktanım-lanan sofa mekanının, diğer mekanlardan sağır duvarlarile soyutlanmış olduğunu ve kafeye gelen kullanıcının ilkanda oturma birimlerini algılama fırsatı vermeyen kapalıbirhacmegirişyaptığınıvurgulamaktadır.Sofasızkafelerdeisegirişholüolarakadlandırılanvegenellikleanamekânınçabuk algılanabileceği daha özgür bir mekân mevcuttur.

Tablo 6. Kafelerin plan türleri + plan tipleri ve kalma süreleri ilişkisi

Descriptive statistics

Plan kurgusu Ranks (n) Mean Rank (MR) Sum of Ranks Satandart sapma (SS) Min. Maks.

Süre Oda konseptli 80 92.54 7403.50 1.010 1 5 Bütüncül konseptli 80 68.46 5476.50 .502 1 2 Sofalı 80 71.24 5699.00 1.063 0 5 Sofasız 84 93.23 7831.00 .501 1 2 Total 244

Kafedekalma süresi

Oda konseptli Bütüncül konseptli Sofalı Sofasız



Plantiplerindekonutkullanımındankafeyedönüşümaşa-masındakorunmuşolanbufarklılığınkullanıcıalgısındadafarklılıkyarattığıgörülmüştür.

(ii) Kullanıcının oturma yeri tercihi x [Plan tipi (sofa-lı-sofasız) + Plan türü (oda-bütüncül)] Söz konusu değiş-kenlerdeneldeedilenbulgulardaodakonseptlikafelerdebulunankullanıcılarınplantürününetkisiileyalnızkalabi-lecekleri,görecedahayalıtılmış,oturmabirimlerinitercihettiği görülmüştür. Bütüncül konseptli kafelerde ise tümmekânı algılayabilecekleri oturmabirimlerini tercihettik-lerisaptanmıştır.Plantipinegöreyapılananalizdençıkansonuçlarda ise kullanıcıların tüm mekânı algılayabilecekoturmaalanlarıtercihininsofalıvesofasızplantipindeya-kındeğerlerçıktığıgörülmüştür.Yalnızkalınabilecekotur-mayerlerinintercihlerindeisesofasızplantipindekikulla-nıcılarınbutipyerlerisofalıplantipindekikullanıcılaragöredahaçoktercihettiğigörülmüştür(Tablo7).

Odakonseptlikafelerdeyalnızkalınabilecekoturmabi-rimlerinekullanıcıların%57.5’iolumluyanıtvermişkenbuoran bütüncül konseptli kafelerde %31.3 orana sahiptir.Bütüncül konseptli kafelerde ise kullanıcıların %71.3’lükkısmıtümmekânıalgılayabilecekoturmabirimlerinitercihetmişken,buoranodakonseptlikafelerdebulunanmüşte-rilerde%36oranındadır.Kafetasarımındakullanıcınınkon-

for ve memnuniyeti düşünüldüğünde, kafelerin en etkilibölümlerikullanıcınınbirebir tercihinebağlıolanoturmaalanlarıdır.Odakonseptli kafelerplankurgularında, stan-dartbirkafetasarımındanfarklıolarak,konutuntemelbi-rimiolanodalarıkoruduklarıiçinkullanıcılarayalnızkalabi-leceklerioturmaalanlarısunmaktadır.Busayedebirodadaoturankullanıcıdiğermüşterilerdensoyutlanmışhaldeyal-nızkalabilmekteveiçekapanıkeylemanlayışınıdestekle-yenmekânlarıtercihetmişolmaktadır.Bütüncülkonseptlikafelerisebölücüduvarlardanyoksunvegenişbiraçıklık-laoturmaalanlarınasahiptir.Kullanıcıbütüncülkonseptlikafeyi tercih ederken aslında kafe kurgusunu doğru algı-layıp, bilinçli olarak tüm mekânı algılayabileceği oturmaalanlarınıtercihetmişolmaktadır(Tablo8).Yaniplantürüilekullanıcıdanalınanverilertutarlılıkgöstermiştir.Analizyüzdelerindenhareketle, kafe kullanıcılarının tercihettiğikafelerin plan kurgularını doğru algılayarak oturma yeritercihettikleriiddiaedilebilir.

Plantipinegörealınansonuçlardaisekullanıcılarıntümmekânıalgılayabileceğioturmabirimlerini,sofalıvesofasızkafelerdeeşitoranlardatercihettiği(sofalı=%71.3;sofasız=%74.2)görülmüştür(Tablo7).Kullanıcılar,yalnızkalınabile-cekoturmabirimlerineisesofalıkafelerde%65.7oranındaolumluyanıtvermişken,sofasızkafelerdebuoran%73.0’ayükselmiştir. Yüzdelerin birbirine yakın çıkması konutla-

Tablo 7. Kafelerin plan türleri ve kullanıcıların oturma yeri tercihleri ilişkisi

Ranks

Tüm mekanı görebileceğim oturma Yalnız kalabileceğim kenara birim erini tercih ederim çekilmiş oturma birimini tercih ederim

Plan n Mean Rank Sum of Ranks Mean Rank Sum of Ranks

Süre Oda konseptli 80 89.8 7191.00 91.06 7284.50 Bütüncül konseptli 80 71.11 5689.00 69.9 5595.50 Sofalı 80 82.45 6596.00 78.61 6289.00 Sofasız 84 82.55 6934.00 86.20 7241.00 Total 244

Tüm mekanı görebileceğimoturma birimlerini tercih ederim

Yalnız kalabileceğim kenara çekilmişoturma birimini tercih ederim

Oda konseptli

Bütüncül konseptli

Sofalı

Sofasız

Oda konseptli

Bütüncül konseptli

Sofalı

Sofasız


rındeğişimeuğramadanöncekiözelliklerinin,kullanıcınınoturma yerleri tercihini büyükorandaetkilemediğini dü-şündürmektedir.Budurumdasofamekânlarınavesofasızplan tipinde giriş holü bölümlerine yeniden kullanımdansonrahangiişlevyüklendiği(oturmaalanları,kasabirimle-ri,yalnızcadolaşımalanları)önemkazanmıştır.Seçilenko-nutlarınçoğundakasabirimininyerleştirildiğisofavegirişhollerinin kullanıcıya oturma birimlerine erişimde bir öngeçiş-karşılamamekânıolarakhizmetsunmasınınoturmayeritercihindeetkiliolmadığısaptanmıştır.Busonucabağlıolarak,gelecektesofalıvesofasızkonutlarındönüşümleriiçinuygulanacaktasarımkararlarında,girişholüvesofabi-rimlerininetkiliolabilmeleriiçin,dönüşümlerinindedahaözenliyapılmasıgerektiğisöylenebilir.

(iii)KullanıcılarınmekânsalmemnuniyetdüzeylerixPlantipi (sofalı-sofasız)+Plan türü (oda-bütüncül)Analizaşa-masındakonuttandönüştürülmüşkafelerdekullanıcılarınmekânlardanduyduklarıgenelmemnuniyetalgısınınoluş-masınısağlayan6bileşenve6temelaltölçütbelirlenmiş-tir.BunlarTablo9’dagösterildiğigibidolaşım,hâkimiyet,tarz,hissiyat, içmekânvedışmekânölçütleridir.Herbiraltölçüt,kafelerinmekânsalorganizasyonunundoğruça-lışmasındaetkiliolanvekullanıcınınduyduğugenelmem-nuniyetdüzeylerineyönvereceğidüşünülenölçütlerola-rakbelirlenmiştir.Gerçekleştirilenanalizilesözkonusualtölçütlerin, her bir kafe türündeki kullanıcı memnuniyetikarşılığınıortayaçıkarmıştır.

Bulgularagöresofalıplantipinde,sofasızagörememnu-niyetaltölçütdeğerlerinindahayüksekçıktığıgörülmüş-tür.Plantürünegöreiseodakonseptlikafelerinbütüncülkonsepte göre daha olumlu sonuçlar aldığı gözlenmiştir.Bütüncülkonseptlikafelerdeodakonseptliyegöreortala-masıyüksekçıkantekölçütdolaşımölçütüdür.Çıkansonu-cunbütüncül konseptli kafelerinplan kurguları ile tutarlıolduğu görülmüştür. Çünkü bir kafede bölücü duvarlarınkaldırılmış olması kullanıcının mekâna girdiği anda tümoturma birimlerini görebilmesini sağlamaktadır. Bu türkafelerkullanıcıyabirimlerarasıgeçişleri rahatlıklasağla-yabilmeolanağısunmaktadır.Odakonseptlikafelerde isebirimler duvarlar ile sınırlandırıldığı için her birimin ken-di içindeki sirkülasyonukoridordaveyasofadabirleşmesiile kurgulanmıştır. Bu durum da rahat ulaşımı kısıtlayanbiretkenolarakortayaçıkmıştır.Memnuniyetaltölçütle-rinin genel ortalamalarında ise konuttan dönüştürülmüşkafelerdestandartkafetasarımlarınındışındabirtasarımasahip olan ve kullanıcıya farklı oturma alanları ile eylemçeşitliliği sunan oda konseptli kafelerin en yüksek orta-lamaya sahip olduğu (M=3.88; SD=1.211) görülmüştür. 6başlıkaltındatümplankurgularınıngenelortalamalardakisonuçsıralamasışuşekildedir;“Sofasız<sofalı<bütüncülkonseptli<odakonseptli”Budurumda,konuttandönüştü-rülerekoluşturulmakistenenbirkafedemevcutplananekadar az müdahale uygulanırsa kullanıcılar açısından (6ölçütsınırlarıiçinde)okadarmemnunediciolacağısonu-cunaulaşılmıştır.

Tablo 8. Plan kurgularına göre kullanıcıların oturma yeri tercihi dağılımı

Plan kurgusu Crosstabulation

Oturma yeri tercihi Plan türü Oturma yeri tercihi Plan türü

Yalnız kalabileceğim Oda Bütüncül Tüm mekanı görebileceğim Oda Bütüncülkenara çekilmiş oturma konseptli konseptli oturma birimlerini tercih konseptli konseptlibirimlerini tercih ederim ederim

Kesinlikle evet 22.5% 17.5% Kesinlikle evet 27.5% 40.0%Evet 35.0% 13.8% Evet 17.5% 31.3%Kararsızım 16.3% 13.8% Kararsızım 13.8% 5.0%Hayır 18.8% 47.5% Hayır 32.5% 18.8%Kesinlikle hayır 7.5% 7.5% Kesinlikle hayır 8.8% 5.0%

Oturma yeri tercihi Plan tipi Oturma yeri tercihi Plan tipi

Yalnız kalabileceğim Sofalı Sofasız Tüm mekanı görebileceğim Sofalı Sofasızkenara çekilmiş oturma oturma birimlerini tercihbirimlerini tercih ederim ederim

Kesinlikle evet 51.9% 48.1% Kesinlikle evet 40.0% 45.2%Evet 13.8% 25.% Evet 31.3% 19.0%Kararsızım 13.8% 22.6% Kararsızım 5.0% 11.9%Hayır 47.5% 22.6% Hayır 18.8% 14.3%Kesinlikle hayır 7.5% 14.3% Kesinlikle hayır 5.0% 9.5%



H2:Herbirmekânsalmemnuniyetölçütü,herbirplankurgusunda farklı ölçüde etkendir çerçevesinde yapılananalizlerdeaşağıdakisonuçlarbulgulanmıştır:

Kullanıcıların genel memnuniyet düzeyleri x [Plan tipi(sofalı-sofasız) + Plan türü (oda-bütüncül)] Konuttan dö-nüştürülmüşkafelerdekullanıcınıngenelmemnuniyetdü-zeylerine yön veren 6 mekansal memnuniyet ölçütününherbirplankurgusundagenelmemnuniyetinasıletkilediğisorusuiçinkorelasyonveregresyonanaliziuygulanmıştır.Buradahedefhangiplankurgusundahangialtölçütünge-nelmemnuniyete en fazla ve en az etkisi olduğunu sap-tamaktır. Bu sonucun bizi farklı plan kurgularında, farklımemnuniyet ölçütlerine ulaşılması durumunda, yenidenkullanımsürecindekullanıcıodaklıdoğrudönüşümlereldeetmeyeyönelteceğidüşünülmüştür.

Tablo10’dakorelasyonanaliziileplankurgularıvemem-nuniyet ölçütleri arasındaki ilişkinin anlamlılığı ve şiddetitespit edilmiştir. Buna göre sofalı ve sofasız plan tipi içiniç mekân (Beta=0.565; SD=1.049) ve tarz (Beta=0.530;SD=1.119) ölçütleri ile kullanıcının genel memnuniyetiarasında pozitif ve orta dereceli bir ilişkinin olduğu sap-tanmıştır. Konsepte göre ise oda konseptli kafelerde tarz(Beta=0.826; SD=0.955) alt ölçütü ile kullanıcıların genelmemnuniyet düzeyleri arasında %60 ve %80 oranındayüksek derecede ilişki olduğu görülmüştür. Tarz ölçütün-den sonra oda konseptli kafelerde genelmemnuniyet ile

en yüksek derecede ilişki kuran alt ölçütler ise sırasıylaiç mekân (Beta=0.824; SD=1.2033), duygudurum (Beta=0.682;SD=1.234)vedolaşım(Beta=0.628;SD=1.3193)altölçütleridir. Çıkan alt ölçütlere göre kullanıcının oda kon-septlikafelerdekitasarımçeşitliliğinidahaiyialgıladığıso-nucunaulaşılmıştır.Bütüncülkonseptlikafelerdeisegenelmemnuniyetienyüksekderecedeetkileyenaltölçütlersı-rasıylaiçmekân(Beta=0.654;SD=1.155),tarz(Beta=0.625;SD=1.147)vedolaşım(Beta=0.614;SD=1.2409)ölçütleridir.

Herbir plan kurgusununalgılanmasında,mekânsal öl-çütlerinetkisiniölçmekamacı ile regresyonanalizleriuy-gulanmıştır.Buanalizdekiamaç,genelmemnuniyetinoluş-ması aşamasında, hangi plan kurgusundahangi ölçütün/ölçütlerinetkiliolduğununsaptanmasıdır.Tümdeğişkenler,katsayıları kadar kullanıcımemnuniyetini etkilemektedir;dolayısıylaenyüksekdeğeresahipölçütgenelmemnuni-yeteençoketkisiolanölçüttür.Sözkonusuregresyonana-lizisonucu,Tablo11’degösterilmişvealtölçütleringenelmemnuniyeteetkisini ölçmekamacıylaherplan kurgusukendiiçindedeğerlendirilerekderecelendirilmiştir.Benzerbirgösterimileplankurgularınınortakdeğerlendirmeleri,Şekil2’dekategorizeedilereközetlenmiştir.Bubağlamdamekânsalmemnuniyetinölçütleri çerçevesinde tümplankurgularında, kullanıcıların genel memnuniyetini en çoketkileyenölçüt,kafelerinplankurgularınınvebiçimdilininkastedildiğitarzbileşeniolmuştur.

Tablo 9. Kafelerde memnuniyet alt ölçütleri ve plan kurguları

Memnuniyet ölçütleri Sıfat çifti ortalama değerleri

1 1.5 2 3 4 52.5 3.5 4.5

Dış mekan: Apartmana baktığımda kafeyi davetkar buluyorum.

İç mekan: Kafenin iç mekan tasarımını beğeniyorum.-Mekan için seçilen masaları, koltukları / sandalyeleri mekan tasarımı ile uyumlu buluyorum.

Dolaşım: Mekâna girdikten sonra oturmak istediğim masaya kolay ulaşabiliyorum-Kafede giriş çıkışlara kolay ulaşabiliyorum-Masalar arasında dolaşım alanlarında rahatlıkla dolaşabiliyorum.

Duygudurum: Bu kafede kendimi evimde gibi hissediyorum.

Tarz: Bu tarzda tasarlanmış kafeler hoşuma gidiyor.

Genel ortalama

Hâkimiyet: Kafeye girdiğim anda tüm mekanı görebiliyorum/ mekâna hakimiyetkurabiliyorum.

Bütüncül konseptli Oda konseptli Sofasız plan tipi Sofalı plan tipi


Sofalıplantipindekullanıcınıngenelmemnuniyetiniet-kileyenölçütlerhâkimiyet,dışmekânve tarzölçütleridir.Sofalı plan tipindeki kafelerde ve dönüşüm sırasında dasofabirimikorunmuşkafelerdemüşterininkafeyegeldiğin-de ilkkarşılaştığıvekafeninbütününehâkimolmakonu-sundabirarakesitoluşturanmekânlarsofabirimleridir.Buönbilgiyebağlıolarakbulgular incelendiğinde,hâkimiyetölçütününgenelmemnuniyetüzerindeetkilibirölçütol-ması, mekânsal organizasyonun kullanıcılar tarafındandoğrualgılandığınıvesonucunbuorganizasyoniletutarlıolduğunugöstermektedir.

Sofasız plan tipine sahip kafelerde kullanıcıların genelmemnuniyetinietkileyenölçütleriçmekân,dolaşımvetarzölçütleridir.Sofasızplantipindebirimlerarasıgeçişlerkori-dorlararacılığıylasağlanmaktadır.Kullanıcımekânagirdiğiandasofadandahaküçükbirkarşılamamekânındansonrahemenanaoturmabirimlerineulaşabilmektedir.Bulgular-danhareketle dolaşım ve içmekânölçütleri sofasız plantipinde,mekânsal organizasyonun bahsedilen düzenlenişbiçimindendolayıkullanıcınıngenelmemnuniyetinietkile-yenölçütlerolarakortayaçıkmıştır.Odakonseptlikafeler-deiseiçmekân,duygudurumvetarzölçütlerikullanıcının

Tablo 10. Plan tipleri ve konseptlerine göre 6 memnuniyet ölçütü ile genel memnuniyetin korelasyon analizi

Genel memnuniyet korelasyon analizi

Hakimiyet Tarz Duygudurum Dış mekan İç mekan Dolaşım

Sofalı plan tipi Korelasyon katsayısı (Beta) .375* .530* .394* .402* .565* .478*

Anlamlılık katsayısı .000 .000 .000 .000 .000 .000 Standart sapma (SS) 1.231 1.119 1.313 1,355 1.049 0.8787Sofasız plan tipi Korelasyon katsayısı (Beta) .310* .500* .326* .375* .514* .430*

Anlamlılık katsayısı .000 .000 .000 .000 .000 .000 Standart sapma (SS) 1.259 1.177 1.384 1.460 1.2311 0.9411Bütüncül konseptte Korelasyon katsayısı (Beta) .350* .624* .406* .452* .654* .614*

Anlamlılık katsayısı .000 .000 .000 .000 .000 .000 Standart sapma (SS) 1.129 1.147 1.184 1.307 1.155 1.2409Oda konseptli Korelasyon katsayısı (Beta) .345* .826* .682* .414* .824* .628*

Anlamlılık katsayısı .000 .000 .000 .000 .000 .000 Standart sapma (SS) 1.332 0.955 1.234 1.222 1.2033 1.3193

*Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).

Tablo 11. Her bir plan tipi ve türünde genel memnuniyete etki eden 6 memnuniyet alt ölçütü etki düzeyleri

Regresyon etki analizi katsayıları

Sofalı plan tipi Sofasız plan tipi Oda konseptli Bütüncül konseptli Genel Ort. F:10.065 F:7.525 F:10.601 F:10.065

(Constant) Korelasyon katsayısı (Beta)

Hakimiyet .147 .116 -.069 .147 .015Tarz .469 .319 .726 .469 .286Duygudurum .015 .065 .134 .015 -.006Dış Mekan .191 .066 -.016 .191 .066İç Mekan .066 .198 .065 .066 .307Dolaşım -.080 .129 .057 -.080 .230

a. Bağımlı değişken: Genel memnuniyetBirinci derece etki İkinci derece etki Üçüncü derece etki Göz ardı edilebilir etki

Not: Her plan kurgusunda genel memnuniyet x alt ölçüt etkisi kendi içinde değerlendirilerek derecelendirilmiştir.



genelmemnuniyetinietkileyenölçütlerolarakortayaçık-mıştır.Bulgularınbuşekildeçıkmasıodakonseptlikafele-rin dönüşüm sürecindeplan kurgusundaodabirimlerinemüdahaledebulunulmadan kullanıcıya ev ortamınaben-zerbiroturmaanlayışısunması,herodadafarklıtasarımlaryaparakkullanıcıyafarklıtercihlersunmasıvebudurumunkullanıcıtarafındandaolumlualgılanmasıolarakyorumla-nabilir.Bütüncülkonseptlikafelerdehâkimiyet,dışmekânvetarzölçütlerigenelmemnuniyetteençoketkiyesahipölçütlerdir.Bütüncülkonseptlikafe,plankurgusutümbö-lücüduvarlarınkaldırılıptekanamekânoluşturmaçabasıgüdenbir tasarımanlayışına sahiptir.Bukurgu ilebulgu-larıntutarlılıkgösterdiğisöylenebilir.Birmüşterininbütünmekânıalgılayabildiğibirkafede,kafeyegirdiğimandatümmekânı görebiliyorum bileşeni ile genel memnuniyetinibelirlemesiolasıbirsonuçtur(Şekil2).

H3: Kullanıcıların kafelerde mekânsal algı durumlarınıgösteren iç mekân değerlendirmeleri kafe mekânındakiplankurgularına(plantürüveplantipi)görefarklılıkgös-terir çerçevesinde yapılan analizlerde aşağıdaki sonuçlarbulgulanmıştır:

Mekânsalalgıx[Plantipi(sofalı-sofasız)+Plantürü(oda-bütüncül)]Kullanıcılarınkafemekânlarınadairalgıdurum-larınınanalizinde4farklıplantipindesıfatçiftleri içinalı-nancevaplarınayrıayrıortalamalarıalınmıştır(Tablo12).Sofalıvesofasızplantipiiçinsıfatçifticevaplarındabirbiri-neyakınortalamalarıneldeedildiği,yalnızcatenha/kalaba-lıksıfatçiftiiçinsofalıplantipindedahakalabalık(M=3.42;SD=1.281) sonucuna ulaşılmıştır (Şekil 3). Oda konseptlivebütüncül konseptli kafelerdeyapılananalizlerde çıkansonucabakıldığındasıfatçiftleriarasındaayrışmanındahafazlaolduğugörülmüştür (Şekil3).Herbir sıfatçifti farkıkonuttan dönüştürülmüş kafe mekânları bağlamında in-celendiğindedönüşümdemüdahalenin (orijinaldenuzak-laşma)dahaazolduğuodakonseptlikafelerdemekânsalalgıölçütlerinitanımlayansıfatçiftlerinindahaolumluso-nuçlar verdiği ortaya çıkmıştır. Kullanıcılar oda konseptlikafeleri daha düzenli, yakın/samimi, modern, ferah, ori-

jinal, rahatvegüvenlibulmuşlardır.Analiz sonucundaenbelirginfarklılık,kullanıcılarınodakonseptlikafeleridahaorijinal bulmalarıdır. Bu sonuç konut kurgusunda oluştu-rulanodabirimlerinin, kafe tasarımkriterlerinde istenenortaktoplumsaletkinlik/toplanmaalanıoluşturmaman-tığıylafarklılıkgösterdiğiniaklagetirmektedir.Kafelerdekikamusal alan/ ortak toplumsal etkinlik alanı eylemlerini,

Tablo 12. Mekânsal algıyı oluşturan sıfat çiftlerinin plan kurgularına göre dağılımı

Düzenli Yakın Modern Ferah Orijinal Tenha Rahat Güvenli Düzensiz Uzak Modası geçmiş Sıkışık Sıradan Kalabalık Rahatsız Güvensiz

Plan türü Oda konseptli M 4.21 4.29 4.15 3.94 4.21 3.34 4.13 4.03 SD 1.087 .917 1.181 1.246 1.122 1.484 1.084 1.169 Bütüncül konseptli M 4.08 4.11 3.46 3.68 3.33 3.42 3.95 3.81 SD 1.134 .928 1.377 1.281 1.261 1.281 1.101 1.170Plan tipi Sofalı M 4.08 4.11 3.46 3.68 3.33 3.42 3.95 3.81 SD 1.134 .928 1.377 1.281 1.261 1.281 1.101 1.170 Sofasız M 3.89 4.06 3.52 3.67 3.54 2.90 3.86 3.71 SD 1.371 1.206 1.285 1.320 1.443 1.565 1.300 1.349

Plan tipi Plan türü-0.0690.147

0.4690.0150.1910.066-0.080

0.116 0.3

19

0.065

0.066

0.198

0.129

-0.016

0.065

0.057

0.147

0.4690.0150.191

0.066

-0.080

0.726

0.134

Sofalı

Mekansalmemnuniyet

Sofasız

Dolaşım

İç mekan

Dış mekan

Duygudurum

Hakimeyet Odakonsepti

Mekansalmemnuniyet

Bütüncülkonseptli

1. derece etki2. derece etki

Tüm planlarda genel memnuniyetien yüksek derecede etkileyen alt ölçüt

Tarz

Şekil 2. Plan kurgusu ve mekânsal memnuniyet alt ölçütleri ilişkisi (Not: Regresyon etki analizindeki değerlere göre oluşturulmuştur).

4.5

4

3.5

3

2.5Düzenli/Düzensiz

Yakın/Uzak

Modern/ModasıGeçmiş

Ferah/Sıkışık

Tenha/Kalabalık

Orijinal/Sıradan

Rahat/Rahatsız

Güvenli/Güvensiz

Sofalı Sofasız Oda konseptli Bütüncül konseptli

Şekil 3. Mekânsal algıyı oluşturan sıfatların plan kurgularına göre dağılımı (Not: Tüm plan kurguları ortak değerlendirilen çizgi grafiğinde, bütüncül kon-septli ve sofalı plan tipine sahip kafeler için aynı apartmanlar analiz edilmiştir [Bkz. Tablo 1]. Bu nedenle grafikte iki plan kurgusunun değerleri aynı çizgi ile gösterilmiştir).


odabirimleri ileözel veya yarı özel alanlaradönüştürmeyöntemikullanıcılarındamekânsalalgıboyutunuolumluyöndeetkilemiştir.

SonuçHer mekânın var olan kimliği ve dili ile insanların

mekânlara olan kavramsal memnuniyet yaklaşımları, al-gılama ve anlamlandırma tarzları mekânlara göre fark-lılaşmaktadır.22 Farklılaşmayı yeniden kullanım kavramıçerçevesinde, Konya’da konuttan kafeye dönüştürülmüşapartman yapıları üzerinden inceleyen çalışma ile dönü-şümdeoluşanfarklıkurgularilekullanıcılarınalgıvemem-nuniyetleriüzerindeözgüngörüşlereldeedilmiştir.

Konya’damerkezdebulunankafelerticaretbölgesindebulunmalarısebebiylebirrekabetiçerisindedirler.Kafele-rinhangikullanıcılarahitapettiği,netürolanaklarsundu-ğuvekonforşartlarınınnasılolmasıgerektiğigibisorularıncevabıdakonutunkafeyedönüşümünüfazlasıylaetkileyenkriterlerdir. Kafe olarak kullanılacak konutlarda ilk olarakbakılması gerekenmekânsal açıdan kafe işlevinin konutauygunolupolmadığıdır.Konutunsahipolduğuözgünplankurgusununkafe işlevinecevapvermesi sürecinde,kulla-nıcı açısındangereksinimduyulanoturma,dinlenmegibieylemlerin tümünü karşılayan; tekil yaşamdan, kalabalıkve kamusallığı daha fazla olan bir yaşama geçişin gerek-lerine, özel-yarı özel alan çerçevesinde uygunluk sağla-yanmekânlarınoluşturulması,bahsedilenbumekânlardakullanıcı çeşitliliğinidearttırmışolacaktır.Analiz sonuçla-rı temel alındığında kullanıcıların bulundukları kafelerinmekânsal organizasyonlarını oldukça iyi algıladıkları, kafetercihlerindebilinçliolduklarıvenitelikliörneklersunuldu-ğusürece“farklı”olanıkabuletmeyehazırolduklarısöyle-nebilir.Busöylemözelliklehipotez1(H1)vehipotez2(H2)içinkurgulanankullanıcılarınkafedebulunmasürelerinin,oturmayeritercihlerininvemekânsalalgıdeğerlendirme-lerininplankurgularıileilişkisiincelenenanalizsonuçların-daoldukçabelirgindir.

Tüm analizler sonucunda, konut işlevi ile tasarlanmışancak ileride benzer veya farklı sebepler sonucunda ka-feyedönüştürülmesiolasıolan/düşünülenbirmekâniçinönemli görülen ve öncelikli unsurlardan birinin kullanı-cı olduğu sonucuna varılmıştır. Hem konut tasarımı hemde kafe tasarımları kullanıcı odaklı tasarlanması gerekenmekânlardır.Konuthernekadarkullanıcısıolacaktekbiraileyehitapetsede,kafemekânları kamusalalanlar/or-taktoplumsaletkinlikalanlarıolaraktanımlanmakta,dahageniş vememnuniyet ölçütleri farklılaşmasının daha faz-la görülebileceği kesimlerehitapetmektedir. Bunedenlekonutgibidahatekbiraileninyadaazsayıdakullanıcınınbulunduğumekânları,kalabalıkvebirbiri ile ilişkisiolma-yankullanıcıyahitapedenmekanlaradönüştürerekortak

kullanımaaçmak,mekanlarınplandüzlemiüzerindegenişaçıklıklaroluşturmakveyamekanınözgünlüğünükorumakgibi bazı temel ve optimumkararların oluşmasına sebepolacaktır. Konut mekân organizasyonlarının iyi etüt edil-mesivedönüşümsürecindeanaliziyapılankonutunplanörgütlenmesine bağlı olarak sahip olduğu bazı paramet-relerin (güvenlik, rahatlıkvesamimiyetduygusunuverenkapalımekânlar,birimlerarasıilişkininanabirimlerlesağ-lanması, her sayıda kullanıcıya özel alan sağlayabilmesi)kafemekânlarındada sağlanması kullanıcının kafelerdekimemnuniyetiniolumluyöndeetkileyecektir.

Konut farklı eylemleri destekleyen (dinlenme, yatma,yemek yeme vs.) bir plan kurgusuna sahiptir. Bu farklılıkkafeye dönüştürülme sürecinde de kullanıcı için avantajaçevrilebilir.Kafeyedönüştürülenmekânlariçinamaççoksa-yıdakullanıcının,çokseçenekbulabileceğivekeyiflizamangeçirebileceği alanlar yaratmaktır.23 Analiz sonuçlarındanhareketle, dönüşüm esnasında yapı kullanıcısına, tasarımkonusunda ne kadar özgün kararlar aldığını vurguluyorsa(kullanıcıya sunduğu hizmetler ve kafemekanında, planabağlı özgünoturmadüzeniolarak) kullanıcı tarafındandabirokadarbenimsenmektedir.Yanikafeleriyalnızcadinlen-memekânlarıolarakdeğil,konuttakigibifarklısosyalakti-viteleri gerçekleştirebilecek (eğlenme, dinlenme, kutlamayapma,çevreetkilerekapalıolarakuygulananeylemlervs.)mekânlarolarakkullanmak,kullanıcınınokafehakkındakiyorumlarınınolumluolmasınasebepolmaktadır.Konya’dakonuttankafeyedönüştürülenapartmanyapıları isekulla-nıcılarabuaçıdanfarklımekânsalorganizasyonlar ilefark-lıkafetasarımlarısunmuştur.Özelliklekentinheryılartanöğrencipotansiyelininmerkezdekipekçokkonutunsosyalmekân ihtiyacının karşılanması adına dönüştürüldüğü gö-rülmüştür.Dönüşümsürecindeoluşanbirbirindenbağımsızodabirimlerine sahipoda konseptli, tümbölücüduvarla-rınkaldırılması ileoluşanbütüncülkonseptli, sofalıveso-fasızplankurgusunasahip4 farklıplan, çalışmanın temelproblemleriiçinverioluşturmuştur.Bahsedilenplankurgu-larıilekullanıcılarınmemnuniyetanalizlerindeençok,odakonseptlikafelerinolumluveyükseksonuçlaraldığıgörül-müştür. Buna göre kafe kullanıcısının beklentilerini, mev-cut yapıları yıkıp yeniden inşa ederek karşılamak yerine,dönüşümemaruzkalmışolanlardakullanıcınınalgısınıcanlıtutacak farklımekânlaryaratarakkarşılamakmemnuniyetvekullanımaçısındandahafaydalıolacaktır.Böylelikleka-felerisıklıklakullanangençöğrencikitlesininsosyalalanlar-daetkinliğigözönündetutularak,analizlerdeduygudurumbileşenindençıkansonuçlardoğrultusundamodernyaşamkoşullarınınticarikaygılarındanuzak,farklıdenemeleringö-rüldüğüvekalitelimekânarayışları,dönüştürülmekistenenyapılardamevcutyapınınkendineözgüözelliklerininkorun-masıileoluşturulabileceğisonucunaulaşılmıştır.

22Apaydın,Eren,2013. 23Özdemir,Kars,Şahin,2005.



Konya’nıngençnüfusunungiderekartacağıtahminedil-diğindendönüşümlerindedevametmesivebirçokyapınınsonraki nesillere farklı fonksiyonlarla aktarılması olasıdır.Çalışmadaincelenenyenidenkullanım,mevcutyapıstoğu-nundeğerlerininkorunmasınınyanı sıra, toplumunyaşa-maalışkanlıklarınıdayönlendirmektedir.GelecekyıllardaKonya’dadönüşümyoluylaçoğalmasıolasıkafelerileilgilitasarım/dönüşüm kararları alınırken, bu çalışmadan eldeedilenönbulgularındahaözenliirdelenerekyeniöneriler/yaklaşımlargeliştirilmesiumulmaktadır.

KaynaklarApaydın, B., Eren, C., “Yapıların Otel Olarak Yeniden Kullanım

BağlamındaMekânsalDönüşümlerininAnalizi:FourSeasonsOteli- Sultanahmet Cezaevi Örneği.” Tasarı Kuram Dergisi,9(15),73.(2013).

Asasoğlu,A.“KonutveKonutAlanıÖrneğindeMimarlıkserüve-ni”.IconarpInternationaljournalofarchitectureandPlaning,1(1),57-65.(2013).

AvusturalyaHükümeti, “Adaptive Reuse, PreservingOur Past”,BuildingOurFuture:ÇevreveKorumaBölümü,4-5.(2004).

Aydın,D,OkuyucuE.“YenidenKullanımaAdaptasyonveSosyo-kültürel Sürdürülebilirlik Bağlamında Afyonkarahisar MilletHamamındaDeğerlendirilmesi.”Megaron,4(1),1-14.(2009).

Aydın,D,YaldızE.Yeniden“KullanımaAdaptasyondaBinaPerfor-mansınınKullanıcılarÜzerindeDeğerlendirilmesi”.METUJFA,27(1),1-22.(2010).

Başa(Apaydın)B.“Hızlıgelişmesürecindeişlevdeğiştirmeyezor-lananyapılarınbüyükkentmodeli içinde irdelenmesi”,Yük-sekLisansTezi,MarmaraÜniversitesiGüzelSanatlarEnstitü-sü,İstanbul,20-37.(2002).

Douglas, J.,Building Adaptation, Butterworth Heineman, ISBN0-7506-5085-0.Oxford,6,14,18,103,(2002).

Ergun,N.“İstanbulKentMerkeziYakınÇevresindekiKonutAlan-larında Kullanım ve Kullanıcı Farklılaşması”. İTÜ Mimarlık,Planlama,TasarımDergisi,9(1),167-180,(2010).

Eymen,E,SPSS15.0VeriAnalizYöntemleri.İstatistikMerkeziYa-

yınNo:1.İstanbul,(2007).Kalaycı,D.P.,Mimarlığı Eleştirmek,Nobel Yayınevi,Ankara, 62-

65,(2015).KonyaSelçukluBelediyesi,İmarveŞehircilikMüdürlüğü,Apart-

manyapılarınaaitkünyebilgilerivemimariprojeleri,2014.KonyaMeramBelediyesi, İmarveŞehircilikMüdürlüğü,Apart-

manyapılarınaaitkünyebilgilerivemimariprojeleri,2014.Langston C.,Wong, F.K.W., Hui, E.C.M. and Shen, L.Y., “Strate-

gicAssessmentofBuildingAdaptiveReuseOpportunitiesinHongKong”,BuildingandEnvironment,InternationalJournalofStrategicPropertyManagement,193-207,(2007).

Mengüçoğlu,N.,“ManchesterÖrneğindeEndüstriDönemiYapıMirasının Konut İşlevi Verilerek Yeniden Kullanımı”, YüksekLisansTezi,GaziÜniversitesi,FenBilimleriEnstitüsü,Ankara.(2013).

Niroumand(Shishavan),S,“ComparativeInvestigatingOfAdap-tiveReuseAndSustainableArchitectureWithSocialAppro-ach”. International Journal Of Sustainable Tropical DesignResearchAndPractice,16(2),101-111.(2013).

Özdemir,İ.Kars,F.,Şahin,Ş.,“İşlevselveFizikselEskimeyeAlter-natifBirTasarım:KTÜHangarBinasınınKafeteryayaDönüşü-mü.”TasarımDergisi,-(153),100-103.(2005).

PreiserW. F. E., RabinowitzH.Z.&White E.T., Post-OccupancyEvaluation, VanNostrand Reinhold Company, New York, 3,(1988).

Selçuk, M., “Binaların Yeniden İşlevlendirilmesinde MekânsalKurgununDeğerlendirilmesi”,YüksekLisansTezi,SelçukÜni-versitesiFenBilimleriEnstitüsü,Konya,11-27,(2006).

Stas,N.,“TheEconomicsofAdaptiveReuseofOldBuildingsAFi-nancialFeasibilityStudy&Analysis”,YüksekLisansTezi,Uni-versityofWaterlooArtsinPlanning,Ontario,Canada.(2007).

Ulusoy,M., “Konya’da Apartman Yapılarının Tarihsel Gelişimi”,DoktoraTezi,SelçukÜniversitesiFenBilimleriEnstitüsü,Kon-ya,43,46,54.(1999).

Utku,T.,“KafeyeDönüşmüşApartmanlardaKullanıcıMemnuni-yeti:KonyaÖrneği”,YüksekLisansTezi,GaziÜniversitesi,FenBilimleriEnstitüsü,Ankara,(2015).



Dokuz Eylül Üniversitesi Mimarlık Fakültesi, Bina Bilgisi Anabilim Dalı, İzmir

Başvuru tarihi: 14 Aralık 2015 - Kabul tarihi: 01 Haziran 2016

İletişim: Nurten ÖZDEMİR. e-posta: [email protected]


ÇALIŞMA

MEGARON 2016;11(3):359-371

DOI: 10.5505/megaron.2016.05706

Kapalı Konut Sitelerinin Kamusal Açık Alanlar Açısından Oluşturduğu Problemlerin İnsan-Çevre İlişkileri

Bağlamında İrdelenmesiAnalysis of the Problems of Gated Communities in Terms of Public

Open Spaces in the Context of Human-Environment Relations

Nurten ÖZDEMİR, İlknur TÜRKSEVEN DOĞRUSOY

Bireylerin bir arada bulunması, iletişime geçmesi, kendi sosyal mekânlarını oluşturmasıyla kamusal özellik kazanan kentsel açık mekânlar küreselleşme ve yeni yaşam biçimlerinin ortaya çıkmasıyla birlikte zedelenmeye ve önemini kaybetmeye başlamıştır. Özellikle 1990’lı yıllardan itibaren inşa edilen kapalı konut sitelerinin çevresinde kalan bu alanlarda insan-çevre ilişkisi göz ardı edilmiş ve kentten kopuk, atıl durumda kalan sorunlu alanlar ortaya çıkmıştır. Çalışmanın amacı kapalı konut sitelerinin dışında kalan kamusal açık mekânların insan ve çevre ilişkisi açısından barındırdığı sorunlara dikkat çekmek, teorik bulguları İzmir kenti Mavişehir örnekleminde gerçekleştirilen ve sistematik gözlem çalışmasına dayanan bir alan çalışması ile test etmektir. Araştırma sonu-cunda kapalı konut sitelerinin bulunduğu yerlerde kamusal açık alanların sürdürülebilirliğinin tehdit altında olduğu, söz konusu problemin kapalı sitelerin yarattığı fiziksel ve sosyal ayrışmadan kaynaklandığı belirlenmiştir. Bunların sonucu olarak kamusal açık alanlarda etkileşime olanak vermeyen mekânlar ortaya çıkmakta, kullanım yoksunluğuna bağlı olarak güvensiz mekânlar oluşmaktadır. İzmir Mavişehir’de gerçekleştirilen alan çalışmasında farklı dönemde inşa edilen ve farklı tasarım niteliklerine sahip iki site karşılaştırmalı olarak incelendiğinde teorik bulgular sistematik gözlem verileriyle de desteklenmiştir. Mavişehir’de site sınırlarının olmadığı ve yaya erişiminin engellenmediği 1. etap konut yerleşiminin bulunduğu alanda yer alan park ve rekreasyon alanları-nın, Albayrak kapalı konut sitesinin bulunduğu alandaki kamusal açık alanlara göre gece ve gündüz çok daha etkin kullanıldığı, tasarım ve peyzaj elemanla-rının daha nitelikli olduğu tespit edilmiştir. Albayrak konut sitesi yakın çevresindeki açık kamusal alanların tasarım ve peyzaj donatısının çok yetersiz olduğu, etkin biçimde kullanılmadığı, atıl, güvensiz ve suça meyil oluşturan ortamlar hazırladığı gözlenmiştir. Araştırma sonuçları kapalı konut sitelerinin insan ve çevre ilişkilerini zedelediğini, kamusal açık mekânların ve kamusal yaşamın sürdürülebilirliği açısından önemli açmazlar barındırdığını ortaya çıkarmıştır.

Anahtar sözcükler: İnsan-çevre ilişkisi; kamusal açık alanlar; kapalı konut siteleri.

Urban open spaces with a public character by virtue of being a place where citizens coexist, communicate, and create their own social environments have lost value as a result of globalization and the rise of new lifestyles. In particular the gated communities built since the late 1990s led to the creation of disconnected, inert, and problematic public spaces that ignore human-environment relations. The aim of this study is to draw attention to some problems related to gated com-munities and public spaces in the context of human-environment relations, and to examine the theoretical findings using the systematic observation research of a case study of Mavişehir in İzmir. The study concluded that the sustainability of open public spaces near gated communities is threatened as a result of physical and social segregation. They become problematic places that are unsafe and which prevent interaction. Two case sites in Mavişehir that were built in different periods and with different characteristics were examined. Park and recreation areas near the Phase 1 Mavişehir site do not have borders, are used actively, and have quali-fied landscape design features. In contrast, the design of open public spaces and landscaping is very limited in parks and recreation areas around the Albayrak site. They have become unused and unsafe areas. Study results indicate that gated communities undermine the relationship between humans and the environment and cause significant handicaps in terms of public life and the sustainability of open public spaces.

Keywords: Human-environment relations; public open spaces; gated communities.

ÖZ

ABSTRACT

GirişBireyler arası etkileşimin sağlandığı, halkın ifade aracı

olankamusalalanlar farklıaçılardanelealınabilmektedir.Kentselacıkalanlardanolan sokaklar,parklar,meydanlarise kamusal alanın kentlerde mekânsal karşılık bulmuşhali olarak karşımıza çıkmaktadır. Ancak küreselleşmeylebirlikteinsanlarınyaşamtarzınındeğişmeyebaşlamasıka-musallığınfarklışekillerdeortayaçıkmasınanedenolmuş,kentselveekonomikpolitikalarkamusalmekânlarınkulla-nımınıdeğiştirmeyebaşlamıştır.Bubağlamdaortayaçıkankapalıkonutsitelerininçevresindeciddianlamdadeğişimyarattığı,kamusalmekânlarınniteliğineolumsuzanlamdaetkilerininolduğugözlemlenmiştir.1980’liyıllarınsonları-nadoğrugelişmeyebaşlayankapalı konut sitelerifizikselsınırlarla çevrili, içe dönük, kentten soyutlanmış yaşamalanlarıoluşturmaktadır.Kendi içlerindegüvenlibiryaşa-maalanıoluşturmalarınarağmen,çevrelerindekikamusalaçıkalanlarınaktiviteyoksunluğuvegüvenlikgibisorunlar-lakuşatıldığıgörülmektedir.

Çalışmanın amacı, kapalı konut yerleşimlerini çevrele-yenkamusalaçıkmekânlarınsorunlarınıinsanveçevreiliş-kisinitemelalanbirbakışaçısıylairdelemektir.Buanlamdamakaledeönceliklekamusalmekânıninsaniçinneanlamifadeettiğineaçıklıkgetirilmektevekapalıkonutsitelerininyakınçevresindekikamusalaçıkalanlarıtehditedenprob-lemlerirdelenmektedir.Buirdelemesonucunda,çalışma-nın uygulamalı bölümüne temel oluşturan teorik modeloluşturulmuş, sonrasında, İzmir Mavişehir’de, sistematikgözlem yöntemiyle gerçekleştirilen alan çalışmasının so-nuçlarıirdelenmiştir.

Kamusal Alanda İnsan-Mekân İlişkileriKamusal alanın farklı disiplinler bağlamında tanımları

yapılabilmeklebirliktegenelolarakherkeseaçık,çeşitlilik-lere imkân tanıyan, serbestbirkullanımolanağınasahip,insanlararasıetkileşimiveifadeözgürlüğünüsağlayanalanolarak ifade edilebilir. Habermas1 kamusal alanın politikyönleriniortayakoyarak,insanlarınözgürlüklerinikullana-bilecekleri,heralandafikirleriniifadeedebilecekleridevletiletoplumarasındabiralanolarakgörmektedir.Mekânsalolmanınötesinde,gazete,TVgibiortamlararacılığıyladafarklı şekillerde kamusal alanın var olabileceğini belirt-mektedir.Sennet2isekamusalalanınkentselmekânolaraksomutlaşmışhaliolansokak,cadde,meydangibiöğelerinüzerindedurarak,bualanlarınanılarlaşekillenenbirkim-liğininolduğunu,sosyal ilişkileraracılığıylaoluştuğunuvekamusal alanların kenti tanımlayıcı ruhu olduğunu ifadeetmektedir.Ancak sokaklar ve caddeler zorunlubir geçişalanıolmakyerineaktifolarakkullanılankamusalalanlarolmalıdır.Arendt3isekamusalalanıpolitikyönüyleeleala-

rak,kişilerinpolitikeylemleraracılığıylakendiniifadeede-bileceği,halkınörgütlenebileceğialanlarolarakgörmekte-dir.Kamusalalanortakpaylaşılanbirdünyadırveinsanlarbirbirleriyle ilişki kurabildikleri oranda kamusal yaşamınvarlığındansözedilebilir.

Parklar,meydanlar, sokaklar, caddeler gibi açık kamu-sal mekânlar, toplumun farklı kesimlerinden insanlarınbir araya gelmesini, paylaşımda bulunmasını, böylecesosyal yalıtımın azaltılmasını ve kentlilik bilincinin geliş-mesini sağlarlar. Kamusalmekânlarınbireyler arasındakietkileşimden, diyaloglardan, kurulan sosyal ortamlardanmeydana geldiği ve bu ortamların fiziksel özelliklerdenetkilendiği düşünüldüğünde kamusalmekânların fizikselçevre özellikleri daha da önem kazanmaktadır. Kamusalalanda hangi aktivitelerin gerçekleştirildiği, mekânsalözelliklerinsözkonusuaktivitelereizinvermedurumuvebumekânlardanekadarzamangeçirildiğikamusalalanınniteliğinibelirlemektevekentinyaşanabilirliğinedeetkietmektedir.

Kamusalalanolarakparklarmekânlarıbirbirinebağlayı-cıözelliğiolan,gündelikhayatiçindekişilerarasıetkileşimeizinverenalanlardandır.Jacobs,parklarınbaşarılıolmadu-rumunukullanımlarına ve kendilerini çevreleyendokuylaparalellikgöstermelerinebağlamıştır.Çevreyapılarınnite-liği,konumuveişleviparkkullanımınıönemliölçüdeetki-lemektedir.Sevilmeyenparklar“izleyengözler”inolmadığısokaklarlaaynıproblemleriyaratmakta,butehlikeçevre-dekialanlaradayayılmaktaveparklarabitişiksokaklarıdaıssızlaştırmaktadır.4

Küreselleşmeyle birlikte sosyal, kültürel, politik ileti-şimin ve paylaşımın gerçekleştiği kamusal açık alanlarınsürdürülebilirliği tehditaltınagirmiştir.Özellikle1980’ler-den itibaren kentlerin hızla değişmesi ve kontrolsüz bü-yümesi sözkonusu tehdidinnedenlerinioluşturmaktadır.Bireyciliğinvetüketimkültürününhızlayükselişegeçmesi,kamusalalanileözelalanarasındakisınırlarınbulanıklaş-masınanedenolmuşveözelalanlarınkullanımınıönceliklihalegetirmiştir.Artıkbireylerfizikimekânlardabirbirindenkopmaktaveönemkazanantelekomünikasyonsistemleri-nindearacılığıylakamusallığıfarklıtürdensanalortamlar-da deneyimlemektedir. Benzer biçimde, “Ortak kullanımalanlarınınorganizeedilememesisonucunda,farklısosyalgruplarınikametettiğikonutalanlarıvekentmekânlarıara-sındakisınırlardagittikçebelirginleşmektevebirbirindenayrılmaktadır.”5Buanlamda,kentlibireylerinsığınağı,ço-ğunluklakentlebağlantısızayıfolan,güvenlikliyaşamalan-larıolmaktadır.Kendiiçindeözelleşmişveiçekapalıkonutalanları,yaşamalanlarıylabirliktevarlıkbulankamusalaçıkalanlarınkullanımınıolumsuzyöndeetkilemektedir.


1 Habermas,1997. 4 Jacobs,2011,s.115.2 Sennet,1996. 5 Erdönmez,2005,s.67.3 Arendt,1961.

Kapalı Konut Sitelerinin Yakın ÇevresindekiKamusal Açık Mekânlar Açısından YarattığıProblemler Küreselleşmeninyaşambiçimineolanetkileri,kamusal

alanınözelleşmeyebaşlaması,ülkelerinyaşadıklarıekono-mikvepolitiksüreçlerkonutsektörünüoldukçaetkilemiş-tir. Küreselleşme kentiparçalamış ve toplu konut, sanayikompleksivekentleşmişkasabalardanpekdefarkıolma-yan uydu kentleri doğurmuştur.5 Türkiye’nin 1980’lerdenitibarendışaaçıkbirpolitikaizlemesikonutstokununde-ğişmesinenedenolmuş,kooperatifleraracılığıylabüyüköl-çekliprojeleryapılmayabaşlanmıştır.Özparlak’a6göretop-lumdagüvenlik,konforveprestijinönceliklihalegelmesi,yaşamalanlarınındeğişmesinevekapalıkonutsitelerininortaya çıkmasına neden olmuştur. İçe kapanık, güvenlik-live lüksyeniyaşamtarzlarınınsunumubutipkonutlaraolantalebiarttırmış,farklıtürveölçeklerdepekçokkapalıkonutsitesiüretilmiştir.

Low7,kapalıkonutsitesini“konutların,yolların,kaldırım-larınvediğertesislerinduvarlar,parmaklıklarvepeyzajlasınırlandırıldığıyerleşimler,girişinçeşitligüvenlikönlemle-riilekontroledildiğialanlar…”olaraktanımlamaktadır.McLaughlinveMuncie8isekapalısitelerdeyaşamadurumunu“Gönüllügettolaşmavekendiniayrıştırma”olarakifadeet-mektedir.Kapalıkonutsitelerinigenelolarakçevrelenmiş,sınırlarıolan,bulunduğubağlamdanyalıtılmış,kendiiçindekurduğuhayatdışındageridekalankentselçevreyemesa-feliduranbiryapıtürüolaraktanımlamakmümkündür.

Çevresi ilekeskinbirsınıroluşturankapalısiteler,ken-di içindegüvenlivekorunaklıyaşamadalarıgibigörünsede,sınırlarıdışındakalankentselvekamusalaçıkalanlardaniteliklibirkentyaşamınınsürdürülebilirliğiaçısındanteh-ditoluşturmaktadır.Kapalıkonutsitelerivekentselmekânarasındakiilişkideoluşanproblemlerifizikselayrışma,sos-yalayrışma,kullanımvegüvenlikbaşlıklarıaltındairdele-mekmümkündür.9

Fiziksel Ayrışma

Fizikselayrışmaproblemi,kapalıkonutsitelerininbütün-cülbirplanlamaolmaksızınkentlebütünleşemeyenyaşamalanları oluşturması ile bağlantılıdır. Bu ayrışmaya nedenolanenönemliunsurlardanbirtanesidekonutalanlarınınfizikselsınırlarıdır.LandmanveSchönteich’in10belirttiğigibikapalı konut sitelerinin fiziksel sınırları onu çevresindenayırmaktavekentseldokuiçindebölgeleroluşturmaktadır.Kentçeperindeormanarazileriveaskerialanlarınsınırınayerleşenkapalı konut siteleri isedoğal sınırlar ilekenttenayrılmaktadır.Aynızamanda,kapalısitelerinçevreyleolan

iletişiminisınırlandıranbahçeduvarlarıvegüvenliknokta-larıkentlebağlantısızayıfyaşamalanlarınınoluşmasınane-denolmaktadır.Fizikselayrışmaproblemi,kapalıkonutsi-telerininyakınçevresindekikamusalaçıkalanlarınniteliğiniolumsuzyöndeetkilemektedir.Kentlininortakkullanımınahizmetedenmeydan,sokak,parkgibikamusalaçıkalanla-rınkullanımı,sitelerinfizikselsınırlarınedeniyleönemliöl-çüdekısıtlanmaktadır.Sonuçolarak,kapalıkonutsitelerininyayıldığıveotomobilkullanımınınyoğunolduğubölgelerdekamusalmekânlarnitelikdeğiştirmekte,gelenekselmahal-le dokusundaki sokağın yerini işlevsiz kamusal alanlar vearaçlaraterkedilmişulaşımağlarıalmaktadır.13

Sosyal AyrışmaBlakely ve Snyder11 kapalı sitelerin sosyal anlamda ay-

rışmayaratanboyutunadikkatçekmişvekapalıkonutsi-telerini“sosyaldonatılarısadeceyerleşimiçindeyaşayan-lartarafındankullanılabilen,kamusalalanınözelleştirildiğiyerleşimler”olaraktanımlamışlardır.Kentlibireylerinkul-lanımınaaçıkolmasıgerekenkamusalaçıkalanların,kapalıkonutsiteleriiçindebellibirkitleyehizmetsunacakbiçim-deözelleştirilmesi,kenttesosyalanlamdayabancılaşmayavekutuplaşmayanedenolmaktadır.Kapalısitekullanıcılarıbenzeryaşamstandartlarına,gelirdüzeyinevekültürelaltyapıya sahip kişilerle bir arada yaşamayı tercih etmekte,farklıözellikleresahipkişilerleaynıyaşamalanlarınıpaylaş-mafikrinireddetmektedirler.12Kapalısitelerdekikomşulukilişkilerininyakın çevreyadamahalle iledeğil, yaşanılangüvenlikliyaşamalanıilesınırlıolduğubilinenbirgerçek-tir.13Budurumgelirdüzeyiveyaşamtarzıaçısındanbenzerözelliktekikapalısitekullanıcılarınınsterilbirhayatsürdü-rerek kentli olma bilincinden uzaklaşmalarına neden ol-maktadır.Kapalıkonutsitelerininvarlığıilepekişensosyalayrışmaproblemi, açık alan kullanımını özelleştirmiş, çe-şitlilik,etkileşim,iletişim,paylaşımgibikamusalvesosyalolgularıngelişiminisekteyeuğratmıştır.Sözkonusuprob-lem,özellikle sosyo-kültürel açıdankeskin sınırlarınoluş-tuğukentseldönüşümalanlarında,gecekondubölgelerinebitişikkonumdatasarlanankapalıkonutsiteleriilekentselmekân arasında gerilim yaratmaktadır.14Homojen yaşamadalarıolankapalısitelerinortayaçıkardığısosyalyalıtımilebirliktekamusallıkgiderekanlamınıyitirmektevekent-lilerleaçıkkamusalmekândabirarayagelmesivebirbiriyleiletişimegeçmesiolanaksızlaşmaktadır.13

Kullanım ProblemiKapalı sitelerin oluşturduğu sosyal ve fiziksel ayrışma

problemi dışa kapalı, kent yaşamını dışlayan, geçirimsizyaşamhalkalarıoluşturmaktadır.Buanlamda,kapalıkonutsiteleriniçevreleyenkentselvekamusalaçıkalanlarınkul-lanımıazalmaktaveniteliğidüşmektedir.Yapılanaraştırma-

Kapalı Konut Sitelerinin Kamusal Açık Alanlar Açısından Oluşturduğu Problemler


5 Erdönmez,2005,s.67.6 Özparlak,Meşhur,2012.7 Low,2003,s.32.8 Mc Laughlin, Muncie, 1999. Akta-

11Blakel,Snyder,1997.AktaranTöre,Som,2009,s.122.

12Töre,Som,2009,s.126,128,129.

ranMacLeod,2003,s.20.9 Özdemir,Doğrusoy,2015,s.230.10Landman,Schönteich,2002,s.81.

13Özgür,2006,s.84.14Perouse,Danış,2005,s.6.

hâkim olmaları ile doğrudan bağlantılı bir durum olarakifadeetmektedir.Bariyerlerileçevrilikapalıkonutsiteleri,fiziksel ve algısal olarak çevresinden koparıldığından, ya-kınçevredekikamusalaçıkalanlarciddibirsosyalkontrolvedenetimproblemiylekarşıkarşıyadır.NasarveJones20 kentselmekânda güvenliğin sağlanması için görünüm vesığınak olmak üzere iki temel unsur belirlemiştir. Site sı-nırlarıyla çevrili bir sokakta yürüyen kentli site duvarlarıve cadde arasına sıkışmış durumdadır. Sınırlar, çevresinehâkimolmasınıengellemekte,herhangibirtehlikeanındasığınabilmek için potansiyel mekân barındırmamaktadır.Niteliklipeyzajdüzenlemesinin,kentseldonatılarınveniş-lerinolmayışı,yayageçitlerinin,duraklarınveotoparklarındüzenlenmesinde oluşan kör noktaların dikkate alınma-masıkapalıkonutsitelerineyakınkonumdakikamusalaçıkalanlardagüvenlikalgısınızayıflatmaktavesuçazeminha-zırlamaktadır(Şekil1).13

Alan Çalışması Örneklem, Yöntem ve SüreçÇalışmanınbubölümünde, yukarıdaözetlenmeyeçalı-

şılanproblemlerçerçevesindekurgulananalançalışması-nınbulgularıpaylaşılmaktadır.Buçalışma, İzmirkentindekapalıkonutsitelerininyoğunolarakgözlendiğiMavişehirsemtinde, sistematik gözlem yoluyla gerçekleştirilmiştir.1950’liyıllarda,kentmerkezindesekizkatlıapartmanlarıninşaedilmesiileyoğunlaşanvekentseldokusudeğişmeyebaşlayan İzmir’de,1980’liyıllardan itibarenyeniyerleşimalanlarıkentçeperlerinetutunmayabaşlamıştır.Göçlerveartan nüfusla birlikte ortaya çıkan barınma sorunu yerelyönetimlerveözel kooperatifler tarafındanbüyükölçeklitoplu konutlar ile çözülmeye çalışılmıştır. Özellikle 1990sonrasındaki dönemde tüketim kültürünün yaygınlaşma-sıyla birlikte sözü edilen konutların türevleri oluşmuştur.Toplu yaşam lüks, orta, üst gelir grubuna hitap eden veprestijamaçlı inşaedilenkapalı sitelerbiçimindeyorum-lanmayabaşlamıştır.21

ÇalışmaalanıolarakseçilenMavişehirbölgesibaşlangıç-taçeperdeyeralanvezamaniçindekentmerkeziylebütün-leşen,dahaçokortaüstveüstgelirgrubunahitapeden,farklıniteliklerdetopluyaşamalanlarıbarındıranbiryerle-şimbölgesiniteliğindedir.Mavişehirfarklıetaplardageliştiğiiçinkonutalanlarıilekentselaçıkalanlararasındakiilişkiningözlemlenmesiaçısındançeşitliliksunmaktadır.Budoğrul-tudafarklıdönemlerdeinşaedilenveçevreyleolanilişkisibağlamındafarklıözelliklergösterenikikonutalanınınyakınçevresindekikamusalaçıkalanlarçalışmaalanıolarakbe-lirlenmiştir.Bunlardan ilki1985yılındayapımınabaşlanan1. etapMavişehir konutlarından Pamukkale Sitesi’nin, di-ğeriise2005yılındatamamlananAlbayrakSitesi’ninyakınçevresidir(Şekil2).Herikikonutsitesininetrafındayeralan


lar,kapalıkonutyerleşimlerininiçindebulunduğuçevreylenetoplumsalnedefizikselaçıdanbir ilişkisininolmadığı-nı,sitekullanıcılarınınçevreyleolanilişkisininyalnızcaanaulaşımakslarınıkullanmaktanibaretolduğunuortayakoy-maktadır.Ayrıca,kapalısiteleriniçerdiğisosyalverekreatifözel kullanımlar, kullanıcıların bu türden gereksinimlerinisite sınırlarının dışına çıkmadan karşılayabilmelerine ola-naktanımaktadır.Dolayısıylakapalısitekullanıcılarıyakınçevresindekikamusalmekânlarıkullanmamaktadır.Kapa-lı sitelerin dışında kalan yollar ve caddeler ıssızlaşmakta,motorlu taşıtkullanımına terkedilmekte,yeşilalanlarveparklarkullanılmayanatılboşluklaradönüşmektedir.Hal-bukiN.Schulz’un15vurguladığıgibi,açıkkamusalkentme-kanları kendisini çevreleyen yapılarla ilişkilidir ve kolektifyaşamıdevamettirebilmekiçinaktiviteyeimkansağlayan,aynızamandadoğalçevresiyleuyumiçindeolanmekanla-rınyaratılmasısondereceönemlidir. İnsanlarınrutinola-rakbirarayageldikleri,biryerdenbaşkabiryeredüzenliolarakgeçtikleriveyarastlantısalkarşılaşmalaryaşadıklarıyerler, insanlarıngünlükyaşamları içindeönemli yer tut-maktadır.16 Farklı aktiviteler, kullanım biçimleri ve kulla-nıcı profilleri bulundukları mekânda zengin bir karışımsağlamaktadır. Farklı kullanıcılarmekânı farklı biçimlerdeyorumlamaktavemekânafarklıanlamlaryüklemektedir.17 Ancak kapalı konut siteleri, özellikle yakın çevresindekikamusal açık alanlarda aktivite yoksunluğu yaşanmasınanedenolmakta,yerveaidiyethissinizayıflatarakinsanvemekânarasındakiilişkiyiörselemektedir.13

Güvenlik ProblemiJacob’s7 kentsel mekânlarda güvenliğin sağlanabilmesi

için sosyal ilişkilerinvesokakların izlenebilirvegörülebilirolmasının oldukça önemli olduğuna vurgu yapmaktadır.“Sokaktakigözler”invarlığınıntesisedilebilmesiiçinkarmaişlevlialankullanımınınveaktiviteöneren,yaşayankamu-salmekânlarınvarlığınınçokönemliolduğunuilerisürmek-tedir.Kentselmekânınkullanımınıdestekleyenveçeşitlen-direnaktivitelerdenyoksunkalması,kapalıkonutsitelerinindışındakikamusalaçıkalanlardagüvensizlikhissinipekişti-renönemlibirunsurolarakkarşımızaçıkmaktadır.Kentselmekânda hissedilen güvenlik problemi, yakın çevredekikamusal açıkmekânların kullanım zafiyetindendeönemliölçüdebesleniyorgörünmektedir.Buanlamda,kapalıkonutsitesikullanıcıları,diğerbirdeyişlemekânsalvetoplumsalanlamdaayrıcalıklı konumagetirilen “Yenielitler”, güven-liklisitelerindegiderekkendilerinidahaçoktehditaltındahissetmektedir.18

Newmann19 kentsel mekânlardaki güvenlik durumu-nu insanların çevrelerini kontrol edebilmeleri ve çevreye

7 Low,2003,s.32.13Özgür,2006,s.84.15N.Schulz,1980.16Thwaites, 2001.AktaranYücel, Yıl-dızcı,2006,s.223. 13Özgür,2006,s.84. 20Nasar,Jones,1997. 21Akyol,2008,s.79.

17Bentley,Alcock,Murrain,McGlynn,Smith,1993,s.27.

18Kurtuluş,2005.19Newman,1996,s.68.



Şekil 2. İnceleme ve gözlem ve alanları.

Şekil 1. Kapalı konut siteleri ve kamusal açık alanlar arasındaki ilişki diyagramı.

KAPALI KONUT SİTELERİ

FİZİKSEL PROBLEMLER SOSYAL PROBLEMLER

FİZİKSEL VE SOSYAL AYRIŞMA

İNSAN-ÇEVRE İLİŞKİSİ PROBLEMLERİ

KAMUSAL AÇIK ALANDA NİTELİK VE NİCELİK KAYBI

• Karma işlevli alan kullanımı yerine işlevsel kümelenme

• Yaya yerine araç temelli erişilebilirlik Kamusal alanın özelleşmesi

• Kapalı konut siteleri ve çevre arasındaki var olan görsel, fiziksel ve algısal sınırlar

• Sosyal ilişkilerin zayıflaması

• Statü sembolü olma

•Güvenlik algısının düşük olması

TASARIM PROBLEMLERİKULLANIM PROBLEMLERİ GÜVENLİK VE SUÇ PROBLEMLERİ


kentselaçıkalanlardançocukoyunparklarıverekreasyonalanları 2015 yılının Ocak ayında, hafta içi ve hafta sonu2’şer gün olmak üzere sabah, öğle ve akşam saatlerindesistematik gözlem yoluyla incelenmiştir. Gözlem esnasın-da fiziksel durum, peyzaj, konum, fiziksel geçirgenlik veaktivite (kullanım)parametreleri dikkatealınmıştır.Alanıngörülebileceğibirnoktadadurularak,20’şerdakikalıksüreiçindealandabulunankullanıcılarıngerçekleştirdiğiaktivitetürleri,kullanıcısayısı,yaşvecinsiyetdeğişkenlerisayılarakgözlemtablosunanotedilmiştir.Çalışmanıngözlemlenebi-lirfizikselverilerikarşılaştırmalıolarakdeğerlendirilmişvekamusalaçıkalankullanımınıolumluyadaolumsuzyöndeetkileyentasarımunsurlarıortayakonmuştur.

BulgularMavişehir’de1980’liyıllarda inşaedilen ilksiteolan1.

EtapMavişehirKonutları’ndanPamukkaleSitesi2000’liyıl-

larda inşaedilensitelerden farklıolarakçevre ilearasınagörselengeloluşturanfizikselbirsınırkoymakyerine,ala-nınıgörseliletişimisağlayacakbiçimdetelörgüyletanımla-maktadır.Busiteyeyayaerişimiengellenmemişoluparaçgirişleri kontrollüdür. Siteyi çevreleyen sokaklar, mevcutparkverekreasyonalanlarıileiçiçeolupsite,kullanıcılarıy-labirliktekentlininkullanımınadaaçıktır.Buçevrededik-katçekendiğerfizikselunsurlarsokaklarınvekaldırımlarıntasarımniteliğiningöreceyüksekolmasıveetkinbiçimdekullanılmasıdır.Kaldırımlardakiyayahareketipeyzajöğele-riyadayerkaplamasındakirenkgeçişleriiletanımlanmışolup,sokak ilesitearasındakigörsel iletişimsüreklikılın-mıştır.YeşildokuoranınınAlbayrakSitesi’ninyakınçevre-sindekikentselaçıkalanlaragöreçokdahayoğunolduğudikkatiçekmiştir.

2000’li yıllardan itibaren Mavişehir bölgesinde kapalısiteler ile kentsel açık alanlar arasındapeyzaj öğeleri ya

Tablo 1. Gözlem alanlarının yakın çevresiyle birlikte karşılaştırmalı olarak değerlendirilmesi

1980’LERDE YAPILAŞAN ALAN 2000’LERDE YAPILAŞAN ALAN

KALDIRIMLAR

PEYZAJLA BÖLÜMLEME

MASİF YÜZEY

SOKAK-SİTE İLETİŞİMİ

KAMUSAL YEŞİL ALANLAR

KAMUSAL AÇIK ALANLAR

1980’LERDE YAPILAŞAN ALAN 2000’LERDE YAPILAŞAN ALAN

SİTE VE ÇEVRE ARASINDA FİZİKSEL SINIRLAR

GÖRSEL SINIRLAR

ALGISAL SINIRLAR

TEL SINIR

TEL + DUVAR SINIR

TEL + DUVAR SINIR

BİTKİLENDİRME

ANITSAL GİRİŞLER



dabetonduvarlar yardımıyla, görsel iletişimiengelleyendahakeskinsınırlararastlanmaktadır.Kapalısitelerinfizik-sel sınırlarınıngörsel geçirgenliközelliğininazolduğuveanıtsal girişlerlekuvvetlenenalgısal sınırlarıoluşturduğudikkat çekmektedir. Albayrak Sitesi gibi pek çok kapalısitenin yer aldığı bölgede ise kamunun erişimine açılankentsel ve yeşil açık alanların niceliği ve niteliği oldukça

düşüktür. Alanda doğal bir veri olan dere, siteninmasifsınırları arasına sıkışmış olduğundan, kentsel çevreyi iyi-leştirendoğalbirunsurolarakdeğerlendirilememektedir(Tablo1).Bubölgedeyayaerişimineaçıkolanalanların,PamukkaleSitesi’ninyakınçevresinegöreçokdahaazol-duğudikkatiçekmektedir.

ÇOCUK OYUN PARKLARI

KONUTLARDA FİZİKSEL-GÖRSEL İLETİŞİM √

√

√

√

√

√

√

√

√

√

√

√

√

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

SOKAKLARDA FİZİKSEL-GÖRSEL İLETİŞİM

GEÇİŞ SAĞLAMA ÖZELLİĞİ

ERİŞİLEBİLİRLİK

DONATI MİKTARI

DONATI ÇEŞİTLİLİĞİ

AYDINLATMA

KONFOR

BİTKİLENDİRME

SERT ZEMİN-ÇİM ORAN DENGESİ

AKTİVİTE ÇEŞİTLİLİĞİ

MEKANSAL ÇEŞİTLİLİK

FARKLI YAŞ GRUPLARININ KULLANIMI

PAMUKKALESİTESİ

ÇOCUKPARKI

PAMUKKALE SİTESİ ÇOCUK PARKIFİZİKSEL DURUM

DONATI

PEYZAJ

AKTİVİTE

KONUM VE GEÇİRGENLİK

TUFAN AKSOY ÇOCUK PARKI

TUFAN AKSOYÇOCUKPARKI

Tablo 2. Çocuk parklarının fiziksel özelliklerinin değerlendirilmesi

Çocuk Oyun Alanlarının Değerlendirilmesi

Pamukkale Sitesi’nde apartman bloklarının çevrelediğiyeşil bandınbir parçası olan çocukparkı, kentlinin ve si-teninortakkullanımınaaçıkolupçevresiylegörsel,fizikselvealgısalanlamdageçirgenbir ilişkikurmaktadır.Yer se-çimi planlanmış ve tasarlanmış olan park, içinden geçenyollar aracılığıyla çok katlı konut bloklarını, yeşil hat bo-yuncauzananbahçelievlerivesiteninikiyanındabulunansokakları birbirine bağlamaktadır. Dolayısıyla bu bölgedeyeralanpark,yeşilalantasarımınındoğalbirparçasıolup

sitekullanıcılarıvekentlilerinortakkullanımınaaçıkolanbirkamusalalandır.Donatıelemanlarımiktar,çeşitlilikvekonforaçısındandeğerlendirildiğindeyeterliolupfarklıyaşgruplarındançocuklarahitapetmektedir.Oturmabirimlerioyunparkınaveortadakisüshavuzununetrafındabulunangölgeliklialanadengelibiçimdeyerleştirilmişolup,kullanı-cılaraçeşitliliksunmaktadır.Parktayeşilalanvesertzeminoranıdengelidir,gölgesağlayanyoğunyeşildokuaynıza-mandaparklasokakarasındadoğalbirsınırelemanıolarakkullanılmaktadır(Tablo2).


100

80

6045

Kadın Erkek Çocuk

29 2640

20

0

Yüzd

e ( %

)

100

80

60

75

Tek kişi İki kişi Grup

20

5

40

20

0

Yüzd

e ( %

)

100

80

60

23

Sabah Öğle Akşam

59

18

40

20

0

Yüzd

e ( %

)

100

80

60

31

9

Geçipgitme

Yürüyüş Köpekgezdirme

Oturma Oyun

5 7

4840

20

0

Yüzd

e ( %

)

100

80

60

0 0Geçipgitme

Yürüyüş Köpekgezdirme

Oturma Oyun0

574340

20

0

Yüzd

e ( %

)

100

80

60

40

Kadın Erkek Çocuk

10

50

40

20

0Yü

zde

( %)

100

80

60

38

Sabah Öğle Akşam

62

0

40

20

0

Yüzd

e ( %

)

100

80

60

0

Tek kişi İki kişi Grup

0

100

40

20

0

Yüzd

e ( %

)

ÇOCUK PARKI KULLANIMIPAMUKKALE SİTESİ PARKI

KULLANIM DURUMU

CİNSİYET

KULLANIM BİÇİMİ

KULLANIM SAATLERİ

AKTİVİTE TÜRLERİ

n=214 kişi

TUFAN AKSOY PARKI

n=14 kişi

Tablo 3. Çocuk parklarının kullanım durumlarının değerlendirilmesi

Albayrak Sitesi’nin yanında konumlanan Tufan AksoyParkıisesiteninmasifsınırlarıvedereileçevrelenmişolupplanlanmamışbiralangörünümündedir.Parkdereveka-palı siteninmasif duvarları arasına sıkıştığı için çevresin-dekikullanımlarlaolangörselvefizikselerişimioldukçası-nırlıdır.Görselvefizikselerişiminzayıfolmasıherhangibirtehlike anında alternatif kaçış yollarını kapatmakta oldu-

ğundankişidegüvensizlikalgısıpekiştirmesiolasıdır.Parkıikiyandançevreleyendereninsınırları,AlbayrakSitesi’ninyakın çevredeki kentsel alanlara bağlanmasında engeloluşturmaktadır.Bölgedekitekçocukparkıolmasına,yakınçevresinde okulların bulunmasına ve geçiş güzergâhındayeralmasınakarşın,TufanAksoyParkındakikullanımınol-dukçadüşükolduğudikkatiçekmektedir.



REKREASYON ALANLARI

KONUTLARDA FİZİKSEL-GÖRSEL İLETİŞİM √

√

√

√

√

√

√

√

√

√

√

√

√

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

√

SOKAKLARDA FİZİKSEL-GÖRSEL İLETİŞİM

GEÇİŞ SAĞLAMA ÖZELLİĞİ

ERİŞİLEBİLİRLİK

DONATI MİKTARI

DONATI ÇEŞİTLİLİĞİ

AYDINLATMA

KONFOR

BİTKİLENDİRME

SERT ZEMİN-ÇİM ORAN DENGESİ

AKTİVİTE ÇEŞİTLİLİĞİ

MEKANSAL ÇEŞİTLİLİK

FARKLI YAŞ GRUPLARININ KULLANIMI

PAMUKKALESİTESİ

ÇEVRESİ

PAMUKKALE SİTESİ ÇOCUK PARKIFİZİKSEL DURUM

DONATI

PEYZAJ

AKTİVİTE

KONUM VE GEÇİRGENLİK

TUFAN AKSOY ÇOCUK PARKI

ALBAYRAKSİTESİ

ÇEVRESİ

Tablo 4. Rekreasyon alanlarının fiziksel özelliklerinin değerlendirilmesi

Parkınzeminkaplamasınıntasarlanmışolmasıveoturmaelemanlarıiçermesiolumluolmaklabirlikte,donatıeleman-larıhemsayıhemkonforaçısındanyetersizdir.Parktapeyzajdüzenlemesi veyeşildokuoldukça sınırlıdır vegölgelemeelemanları bulunmamaktadır. Farklı yaş gruplarına hitapedenaktivitelerevemekânsalçeşitliliğeolanaktanıyanbirdüzenlemeyeyerverilmemiştir.Özellikleakşamsaatlerindeyetersizaydınlatmavesiteninyüksekduvarlarıgüvenlikaçı-sındanolumsuzrisklialanlaryaratmaktadır(Tablo2).

Parklarınkullanımdurumlarıgözlendiğinde,PamukkaleSitesi’ndeyeralançocukparkınınAlbayrakSitesiyanındabulunanTufanAksoyParkı’nagörehaftaiçivehaftasonuçokdahayoğunkullanıldığıtespitedilmiştir.Gözlenen228kullanıcıdan 214’ü (%94) Pamukkale Sitesi çocukparkını,14’ü (%6) Tufan Aksoy Parkını kullanmaktadır. Tufan Ak-soyParkı’nınkullanıcıprofilininönemlibirçoğunluğunun(%75) okul çıkışı parkta sınırlı zaman geçiren öğrenciler-denoluştuğu,parkı,yakınçevredesinkikapalıkonutsite-


100

80

6047

Kadın Erkek Çocuk

3419

40

20

0

Yüzd

e ( %

)

100

80

60 57

Bir kişi İki kişi İki ve üstü

30

13

40

20

0

Yüzd

e ( %

)

100

80

60

25

Sabah Öğle Akşam

60

15

40

20

0

Yüzd

e ( %

)

100

80

60 54

7

Geçip gitm

e

Bisiklet

Yürüyüş

Gezinti

Oturm

aKöpek

gezdirm

eÇocu

k

gezdirm

e

15 9 65 4

40

20

0

Yüzd

e ( %

)

100

80

60

76

4

Geçip gitm

e

Bisiklet

Yürüyüş

Gezinti

Oturm

aKöpek

gezdirm

eÇocu

k

gezdirm

e

0 3 0017

40

20

0

Yüzd

e ( %

)

100

80

60 52

Kadın Erkek Çocuk

45

3

40

20

0Yü

zde

( %)

100

80

60

27

Sabah Öğle Akşam

65

40

20

0

Yüzd

e ( %

)

100

80

60

92

Bir kişi İki kişi İki ve üstü

80

40

20

0

Yüzd

e ( %

)

REKREASYON ALANI KULLANIM DURUMUPAMUKKALE SİTESİ ÇEVRESİ

KULLANIM DURUMU

CİNSİYET

KİŞİ SAYISI

KULLANIM SAATLERİ

AKTİVİTELER

n=530 kişi

ALBAYRAK SİTESİ ÇEVRESİ

n=254 kişi

8

Tablo 5. Rekreasyon alanlarındaki kullanım durumlarının değerlendirilmesi

sikullanıcılarıyerinedahaçokuzakçevredekigecekondudönüşümbölgesindengelenkişiler tarafındankullanıldığıdikkatiçekmiştir.PamukkaleSitesi’ninçocukparkında%75oranındatekil,%20oranındaikili,%5oranındagruphalin-dekullanımbiçimlerinerastlanırken,TufanAksoyParkı’ndayalnızca grup kullanımına rastlanmıştır. Pamukkale Site-si%18oranındaakşamkullanımıolmaküzeregününhersaatinde kullanılırken Tufan Aksoy Parkı’nda akşam saat-lerindeherhangibirkullanımarastlanmamıştır.PamukkaleSitesiparkındahaftasonuvehaftaiçi%31oranındageçiş,%7oturma,%48oyun,%9yürüyüşve%5köpekgezdirmegibietkinlikleringerçekleştirildiğigözlenmiştir.Aktiviteçe-şitliliğiaçısındanPamukkaleSitesiparkınagöreçokdahayetersiz olduğu saptanan Tufan Aksoy Parkı’nda ise%57oranındaoturmave%43oranındaoyuneylemleridışındafarklıbiraktivitetürünerastlanmamıştır(Tablo3).

Rekreasyon Alanlarının DeğerlendirilmesiPamukkale SitesiMavişehir deresi etrafındadüzenlen-

mişgenişbirrekreasyonalanıbulunmaktadır.Bualansiteduvarlarıylasınırlıolmayıpçevresindebulunaneğitimya-pıları,konutlarvesokaklarilegeçirgenbirilişkikurmakta-dır.Rekreasyonalanı farklıyaşgruplarınahitapedenkul-lanımlarıvesunduğumekânsalçeşitlilikilegeçiş,yürüyüş,bisikletsürme,köpekgezdirme,sporgibifarklıetkinliklereolanaktanımaktadır.Yoğunbiryeşildokuyasahipolanbualanda çim ve sert zemin oranı dengeli olarak dağıtılmışolup donatı ve aydınlatma elemanları nitelik ve nicelikolarakyeterlidir.Ancakparkınbirbölümündekioturmabi-rimleritekilvedağınıkolarakkonumlandığıiçingrupkulla-nımlarınaimkânvermemekte,sosyaletkileşimikısıtlamak-tadır.Parkta1adetkapalı,3adetaçıkbasketbolsahası,1adettenissahası,2adetdevoleybolsahasıbulunmaktaveetkinbiçimdekullanılmaktadır.

AlbayrakSitesisınırındadereboyuncauzananrekreas-yonalanınıngenelözelliklerideğerlendirildiğindeisesite-ninyüksekduvarlarıilesınırlandırılmışolanbualanınçevreileolanetkileşimininfizikselvegörselaçıdanoldukçazayıfolduğugörülmektedir.Mevcutdere,bağlayıcı bir rekrea-tif alan olmaktan çok kentsel alanları birbirinden ayıranvekapalısitelerinduvarlarlaoluşturduğumasifetkiyikuv-vetlendirendoğalbirsınırgörevigörmektedir.Rekreasyonalanının yakın konumdaki Mavişehir metro istasyonu vemevcutAVM’ninvarlığınedeniyledahaçokgeçiş için,ci-vardakiokullarıngirişçıkışsaatlerindeisekısasüreliolarakkullanıldığı gözlenmiştir. Rekreasyonalanındakimekânsalplanlamavepeyzajtasarımınitelikliolmayıpyeşildokudandahaçoksertzeminyertutmaktadır.Ayrıca,oturmaele-manlarının çeşitliliği, sunduğu konfor düzeyi, aydınlatmaarmatürlerininsayısıveniteliğiyetersizdir(Tablo4).

KullanımlaraçısındanbakıldığındaPamukkaleSitesi’ninyanındabulunanrekreasyonalanındakikullanıcısayısınınAlbayrak Sitesi yakınındaki alana göre hafta içi ve hafta

sonuolmaküzeredahafazlaolduğugörülmektedir.Gözle-nen784kullanıcının530’u(%68)PamukkaleSitesi’ninya-kınındaki,254’ü(%32)iseAlbayrakSitesiyakınındakirek-reasyonalanını kullanmıştır. Pamukkale Sitesi rekreasyonalanında,%57oranındatekil,%30ikilive%13grupolmaküzere farklıkullanımtürlerinerastlanırken,Albayraksite-siyakınındakirekreasyonalanında%92oranındabireyselkullanımlargözlenmiştir.Herikialandadakullanımlaröğlesaatlerindeyoğunlaşırken,AlbayrakSitesiyakınındakirek-reasyon alanında akşam saatlerindeki kullanımın%8’leredüştüğü belirlenmiştir. Aktivite türleri analiz edildiğindeherikialanındaağırlıklageçişeylemine(Pamukkale%54,Albayrak%76)hizmetettiğiPamukkalesitesininyakınında-ki rekreasyon alanında%7bisiklet,%15 yürüyüş,%5 ge-zinti,%9köpekgezdirme,%6çocukgezdirme,%4oturmaolmaküzeredahaçeşitliaktiviteleringerçekleştiğigözlen-miştir.AlbayrakSitesindeise%3köpekgezdirme,%4bisik-letsürmeve%17oturmaolmaküzeredahasınırlıaktivite-lererastlanmıştır(Tablo5).

Tartışma ve SonuçKapalıkonutsitelerikent içindeyadaçeperlerindeiçe

dönükyaşamalanlarıoluşturan,buanlamdafizikselsınır-larıgüçlüveerişimlerikontrollükapalıdevreyaşamalanla-rıolaraknitelendirilebilir.Kamusalaçıkmekânınkentlininmekânıolduğundanhareketle,kapalıkonutsitelerininya-pımınınhızlasürdüğübirmimarlıküretimortamındakonutvekamusalmekânarasındaorganikilişkilerinkurulamadığıve kamusal mekânın niteliksizleştiği dikkati çekmektedir.Kapalıkonutsitelerininbellibirzümreyeyadastatüyeaitbiryaşamalanısunma iddiası,kentinbütüncül,karmaşıkveçeşitliliksunanyapısıileçelişmektedir.Kapalıkonutsi-telerininyakınçevresindekikentselvekamusalaçıkalanlarüzerindeyarattığıgerilimliproblemlerikonuedinenveteo-rikbulgularıİzmirkentiMavişehirörneklemiüzerindegöz-lemedayalıbiralançalışması ilesınayanbuaraştırmanınsonuçlarını kuramsalvepratikdüzlemdedeğerlendirmekmümkündür.

Çalışmada kapalı konut sitelerinin fiziksel ve algısal sı-nırlarınınyarattığıfizikselvesosyalayrışmanın,konutlarınyakınçevresindekikamusalaçıkalanlarvenihayetindeka-musal kent yaşamının sürdürülebilirliği açısından önemlitehditleroluşturduğugörülmüştür.Kapalısitelerdeyayavearaçerişiminingüvenlikkontrolnoktalarındansağlanması,görselvefizikselerişiminsitesınırlarıileengellenmesi,yayayerine araç temelli ulaşımın baskın olması, açık kamusalmekândeneyiminizayıflatanönemliunsurlardandır.Kapalıkonutsitelerininkendiiçinedönükkurgulananveözelleşenaçıkmekânları kentleortakbir kamusal yaşamvemekânoluşturma olasılığını baştan reddetmektedir. Konutlarlakentselmekânarasındageçişlibirmekânhiyerarşisininku-rulmayışı,etkileşimeaçıkvekentinbirparçasıolabilenor-takpaylaşımalanlarınınoluşmasınıengellemektedir.



Kapalıkonutsitelerininçoğunluklakentçeperlerinetu-tunması,karmaişlevlialankullanımınınolmayışıvekapalısitelerinfizikselsınırlarınıngüçlüolmasıcadde,sokak,parkvb. kentsel kamusal açık alanların etkinbiçimde kullanıl-masının önünde engel oluşturmaktadır. Kentlinin sosyalpaylaşım,etkileşimveeğlenceamacıylabirarayagelmesiiçinplanlanankamusalaçıkalanlaratıl,yaşamayan,güven-likaçısındanproblemoluşturankentboşluklarınadönüş-mektedir.

Teorik bulgulardan hareketle edinilen öngörüleri sına-maküzere,İzmir-Mavişehir’defarklıdönemlerdeyapılmış,çevresiylefarklınitelikteilişkilerkuranPamukkaleSitesiilekapalıkonutsitesitipolojisinitipikbiçimdeörnekleyenAl-bayrakSitesi’ninyakınçevresindekikamusalaçıkmekânlarsistematikgözlemçalışmasıilekarşılaştırmalıolarakince-lenmiştir.

PamukkaleSitesiveAlbayrakSitesi’ninyakınçevresinde-kiaçıkkamusalalanlarıntasarımvekullanımözelliklerininbirbirindenfarklıolduğugözlenmiştir.PamukkaleSitesi’ninsınırlarıgeçirgenolupyakınçevresindengörselvefizikselolarakyalıtılmamıştır.Siterekreasyonalanı,park,sokakvb.açık kamusal alanlarla iç içe geçmektedir ve kentselme-kandanözelkonutmekanlarınakademelimekangeçişisağ-lanmaktadır.Konutlarvekamusalaçıkmekânlararasındakigeçirgensınırlarsanılanınaksinegüvenliğiazaltmamakta,kullanımı teşvikettiği içindahagüvenli kentselmekânlaryaratmaktadır.Ayrıcabubölgedekisokaklarınaktifolarakkullanıldığı,Mavişehirsakinlerininvediğersemtlerdenge-lenkentlilerinkentselaçıkmekânlardabiraradabulunabil-diği,karşılaşabildiğiveetkileşimegeçebildiğigözlenmiştir.2000’liyıllardayapılankapalısiteleriörnekleyenAlbayrakKonutlarının sınırları ise fiziksel, görsel ve algısal sınırlaroluşturan beton/tel duvar ve peyzaj elemanlarıyla çevri-lidir. Geçirimsiz sınırlar, yakın çevresinde bulunan sokak,parkverekreasyonalanıgibiaçıkkamusalalanlarınkamu-sallıkişleviniyitirmesineveatıldurumageçmesinenedenolmuştur.

Yukarıdasözüedilenbasitgözlemverileri, çocukpark-larından ve rekreasyon alanlarından sistematik gözlemyoluyla edinilen verilerle de desteklenmiştir. PamukkaleSitesi’ne yakın konumdaki çocuk parkının ve rekreasyonalanının, Albayrak Konutları’nın yakın çevresindeki açıkkamusalalanlaragörehafta içi vehaftasonu,gündüzvegeceolmaküzereçokdahayoğunkullanıldığıvedahafazlaaktiviteye imkânsağladığı tespitedilmiştir.Kapalıbir siteolanAlbayrakKonutlarınabitişikkonumdabulunanTufanAksoyParkı’nınverekreasyonalanınınkullanımısiteninsı-nırlarıvedereninsınırlayıcıetkisinedeniyleyokdenecekkadarazdır.Görselolarakfarkedilmeyenveerişimidereilesınırlandırılanparktagecekullanımıvebireyselkullanımlarçokazgözlendiğindengüvensizlikalgısınıpekiştirdiğisöy-lenebilir.PamukkaleSitesi’ninfizikselsınırlarınıngeçirgen

olması,açıkkamusalalanlarınhemkentlilerehemdesitekullanıcılarınaaçıkolması, tasarımınınvepeyzajeleman-larınındahanitelikliolması,kullanımıarttıranvegüvenlikalgısınıolumluyöndegeliştirenunsurlardandır.

Sonuç olarak 1980’li ve 2000’li yılları temsilen seçilenve farklı mekansal özellikler gösteren iki konut alanınınyakınçevresindekiaçıkkamusalmekânlarlakurduğuilişki-lerindefarklınitelikteolduğugözlenmiştir.Çevresiylegör-sel,fizikselvealgısalaçıdangeçirgenilişkilerkurankonutyerleşimlerinin, aktivite çeşitliliği, kullanım yoğunluğu vegüvenlikalgısıgibiaçıkkamusalmekânlarınsürdürülebilir-liğini etkileyenparametreler açısındandahaolumluetki-leryarattığısöylenebilir.Açıkkamusalmekânkullanımınınartması bölgedeki kullanıcıların sosyal ilişkilerini olumluyönde etkilerken, beraberinde güvenli bir kent yaşamınıdatesisetmektedir.

Çevreyleolan ilişkisinekeskinvegeçirimsizsınırlarko-yankapalıkonutsiteleriyakınkonumdayeralankamusalaçıkmekânlarınsürdürülebilirliğiaçısındanolumsuzetkileryaratmaktadır.Karlılıkvepazarlamailkeleridoğrultusundametalaşan kapalı konut sitelerinin tasarım sürecinde dışçevre ile olan ilişkileri ne yazık ki ihmal edilmektedir. Bunedenleinsanveçevreilişkisizarargörmekte,kullanılma-yan, niteliksiz ve güvensiz kentsel alanlar oluşmaktadır.Konutsitelerininkentyaşamıiçinoluşturduğuaçmazlarınfarkınavarılması,tasarımözellikleriningözdengeçirilmesisondereceönemlidir.Kendidışındakikamusalaçıkmekânlarınvarlığınıveyaşantısınıyoksayankapalıkonutsiteleri-nindisiplinlerarasıbiryaklaşımlaelealınmasıvekamusalyaşamızedelemeyenmekânsalçözümönerileriningelişti-rilmesigerekmektedir.

Not:BumakaleArc5141kodlu‘MimariÇevreveİnsan’dersi kapsamında gerçekleştirilen çalışmalardan geliştiril-miştir.

KaynaklarAkyol, D. (2008) “Yeni YaşamTarzları: Kapalı Konut Yerleşkele-

ri”,DEÜMühendislik Fakültesi, FenveMühendislikDergisi,Sayı:3,s.73-83.

Arendt,H.(1961)“GeçmişleGelecekArasında”,İletişimYayınları,İstanbul.

Bentley,I.,AlcockA.,Murrain,P.,McGlynn,S.,Smith,G.(1993)“Responsiveenvironments:Amanualfordesigners”,Butter-worthArchitecture,London.

Blakely,E.J.&Snyder,M.G. (1998) “Separateplaces:Crimeandsecurityingatedcommunities”,Ed.:M.Felson&R.B.(Editör)PeiserReducingcrimethroughrealestatedevelopmentandmanagement.WashingtonD.C.,UrbanLandInstitute,s.53-70.

Erdönmez,E.(2006)“AçıkKamusalMekanlar”,Mimarist,Sayı22,s.67-72.

Habermas, J. (1997) “Kamusallığın YapısalDönüşümü”, İletişimYayınları,İstanbul.

Jacobs,J.(2011)BüyükAmerikanŞehirlerininÖlümüveYaşamı,İstanbul,MetisYayınları.


Kurtuluş,H.(2005)İstanbul’daKentselAyrışma,İstanbul,BağlamAraştırmaDizisi.

Landman,K.&Schönteich,M.(2002)“Urbanfortresses.Gatedcommunitiesasareactiontocrime”.AfricanSecurityReview,Sayı11,(4),s.71-85.

Low,S.(2003).BehindtheGates:Life,SecurityandthePursuitofHappinessinFortressAmerica,NewYorkandLondon,Ro-utledge.

MacLeod, G. (2003). “Privatizing the city? The tentative pushtowardsedgeurbandevelopmentsandGatedcommunitiesin the United Kingdom”. International Centre for RegionalRegeneration andDevelopment Studies (ICRRDS), England,UniversityofDurham.

Nasar,J.L.,Jones,K.(1997)“LandscapesofFearandStress”,En-vironmentandBehaviour,Sayı29,s.291-323.

Newman,O.(1996)CreatingDefensibleSpace,CenterforUrbanResearchRutgersUniversity.

Norberg-Schulz,C. (1980)GeniusLoci:TowardsaPhenomeno-logyofArchitecture,NewYork,Rizzoli.

Özdemir,N.,Doğrusoyİ.(2015)“KentselveKamusalAçıkMekan-

larınSürdürülebilirliğineBirEngel:KapalıKonutSiteleri”,27.UluslararasıYapıveYaşamKongresi,1-4Ekim2015,KentselBoşluğunDili,Bursa,BursaMimarlarOdası,s.229-237.

Özgür, E.F. (2006) “Sosyal ve Mekansal Ayrışma ÇerçevesindeYeniKonutlaşmaEğilimleri:KapalıSiteler,İstanbul,ÇekmeköyÖrneği”,PlanlamaDergisi,Sayı4,s.79-95.

Özparlak, F., Meşhur, M. Ç. (2012) “Sokaktan Siteye DönüşenYarıKamusalMekanlar:KomşulukİlişkileriÜzerine”,MimarlıkDergisi, Sayı 365. http://www.mimarlikdergisi.com/index.cfm?sayfa=mimarlik&DergiSayi=379&RecID=2956

Perouse,Danış, (2005) “ZenginliğinMekandaYeni Yansımaları:İstanbul’daGüvenlikli Siteler”,ToplumveBilim,Sayı104, s.92-123.

SennetR.(1996)“KamusalİnsanınÇöküşü”,AyrıntıYayınları.İs-tanbul.

Töre,E.Ö.,Som,S.K. (2009)“Sosyal-MekansalAyrışmadaKoru-naklıKonutYerleşmeleri:İstanbulÖrneği”,Megaron,Sayı3,s.121-130.

Yücel,G.F.,Yıldızcı,A.C.(2006)“KentParklarıileİlgiliKaliteKri-terlerininOluşturulması,İTÜDergisi,Sayı2,s.220-230.



Yıldız Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi, Bölge Planlama Anabilim Dalı, İstanbul

Başvuru tarihi: 04 Mayıs 2016 - Kabul tarihi: 15 Haziran 2016

İletişim: Senay OĞUZTİMUR. e-posta: [email protected]


ÇALIŞMA

MEGARON 2016;11(3):372-381

DOI: 10.5505/megaron.2016.85866

Türkiye’nin En Büyük 1000 Firması SıralamasındakiKayseri Firmalarının Yapısal Göstergeleri ve

Lojistik Maliyetlerinin Değerlendirmesi

Structural Indicators and Logistics Costs Evaluation of Kayseri Firms,Ranked in Turkey inTop 1000 Industrial Enterprises

Senay OĞUZTİMUR

Bu çalışmada Yıldız Teknik Üniversitesi Bilimsel Araştırma Proje Koordinatörlüğü tarafından desteklenen “Kayseri’deki Büyük Ölçekli İmalat Sanayisinin Ge-liştirilmesinde Bir Araç Olarak Ulaştırma ve Lojistik Sektörlerinin Değerlendirilmesi projesinin bulgularının bir kısmı sunulmuştur. Bu makale; en güncel İSO kayıtları olan Kayseri’de üretim yapan ve 2014 yılı sıralamasında ilk 1000 büyük firma sıralamasına giren firmaların tümünü kapsamaktadır. Araştırma; Kayseri’de üretim yapan imalat sanayisi firmalarının temel yapısal özelliklerini ortaya koymayı ve bu firmaların lojistik maliyetlerini azaltmalarında etkili olabilecek tedbirlerin ortaya konmayı amaçlamaktadır. Bu firmalarla derinlemesine sözlü mülakatlar ve anket çalışması yapılmıştır. Toplanan veriler, kalitatif araştırma yöntemleriyle değerlendirilmiştir. Araştırmanın bulgulara göre; firmaların; rekabet güçlerini olumsuz etkileyen lojistik maliyetler içinde en önemli pay; ulaştırma sektöründeki maliyetlerdir. Bu bağlamda tespit edilen en önemli sorun; Kayseri’deki firmaların ürün deseni, pazar alanlarının konumu gibi unsurların, ulaşım türünün seçiminde belirleyici olamaması ve her koşulda karayolu odaklı ulaştırma hizmeti alınmasıdır. Karayolu, Kayseri’de iç pazar için mutlak hakim ulaşım türüdür. Bir diğer sonuç; iki firma dışında tüm firmaların lojistik hizmet alımı yapmasıdır. Lojistik hizmetin niteliği kabul edilebilir dü-zeyde ancak maliyetleri yüksek bulunmaktadır. Son olarak; çalışmada lojistik maliyetlerin yüksek olmasının sanayinin, uzak pazarlara açılmaktan alıkoyacak kadar olumsuz etkilediği sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar sözcükler: Demiryolu taşımacılığı; imalat sanayi; karayolu taşımacılığı, Kayseri; lojistik maliyetler.

This article presents partial findings of a research project titled “Enhancing the Logistics Sector as a Means to Improve the Competitiveness of Large-Scale Manu-facturing Industry in Kayseri” that was supported by the Yıldız Technical University Scientific Research Project Coordination Department. This research was based on large industrial firms in Kayseri that were ranked among the top 1000 industrial enterprises in 2014 on the list published by the Istanbul Chamber of Industry. The goal of the study was to present the basic structural characteristics of large-scale manufacturing in Kayseri and examine factors that increase the logistics costs of those manufacturing industry firms. An in-person survey and in-depth oral interviews were used to gather data regarding basic structural indicators, lo-gistics performance, and logistics-related problems encountered by the companies. The results were then evaluated with qualitative research methods. According to the first group of findings, distribution of firm size and type does not reveal any sub-sector concentration. It is evident from the responses that being close to the railway used to be quite important, but today highways dominate a firm’s selection of location. The second set of findings indicates that all but two firms choose to work with logistics providers. It should be noted, however, that in Kayseri “providing logistics” means providing transport only. The third group of findings reveals that high transportation and logistics costs in Turkey adversely affect input and manufacturing costs, preventing entrepreneurs from reaching distant markets. This is such an important problem that it was pointed to as one of the most prominent issues to be resolved in order to enable access to new foreign markets.

Keywords: Railway transportation; manufacturing industry; highway transportation, Kayseri; logistics costs.

ÖZ

ABSTRACT



GirişTürkiyesonyıllardasanayisektörününekonomidekipa-

yınıartıranbüyümestratejisinibenimsemiştir.1980’lerdenberi sanayi sektörü;Türkiyeekonomisinin iticigücüduru-mundadır.Buyıllaraynızamandatümdünyadaküreselleş-meolgusununkendinidahafazlagösterdiği,sanayininyapı-salvemekansalolarakyenidenşekillendiğiyıllarolmuştur.

Uygur(1999,171)birekonomininbüyümesindetemelolarak üç faktörden söz etmektedir: (1) Emek ve serma-yeninartışı,(2)Emekvesermayeninüretimverimliliğininartışı,(3)Aynımiktargirdikullanarak,katmadeğerartışı.Katmadeğerartışı;üretimfaktörlerinidahaetkinkullana-rakveüretkenliğiyükseksektörlereyönelterekmümkün-dür.Ülkelerin büyüme serüvenleri incelendiğinde, büyükölçüdeteknolojik ilerlemevebunabağlıolarakverimlilikartışı dikkati çekmektedir.1 Bu nedenle; sanayiciler, yatı-rımcılarvekamubürokrasisi,üretimmaliyetlerinikısarakverimlilikartışısağlamakiçinçabaharcamaktadır.

Sanayiciaçısındanincelendiğinde;imalatsanayisifirma-larıpazardakirekabetstratejileriniüçfarklıbiçimdeortayakoymaktadır: (1)ürünlerini farklılaştırarak, (2)maliyetleridüşürerek, (3) beklentilere cevap vererek.2 Türkiye sana-yisi,genellikledüşükkatmadeğerliveemekyoğunsektör-lere dayandığından düşük maliyetlerle pazarda tutunmastratejisi izlenmektedir. Bu durumda, emek ve sermayeverimliliğininvekatmadeğerinartışı ikinciplanadüşebil-mektedir.Nitekimçeşitliüstölçekli vestratejikplanlardaTürkiye’nin izlediğibustratejininuzunvadeli rekabet içinsürdürülebilir olmadığı vurgulanmaktadır.3 Bu durumda,Türkiye’nin sanayisi için, genellikle maliyetleri düşürereküretimyapmakgenellikleönceliklidurumdadır.

Üretiminmaliyetleriiçindelojistikmaliyetlerönemliyertutmaktadır. Lojistik maliyetler, firmaların enerji, girdi vepazarlamamaliyetlerinedoğrudan;işgücü,teknolojigeliş-tirmevbmaliyetlerinededolaylıolarakyansımaktadır.Bubağlamda; lojistik maliyetlerini azaltan firmaların, dahaavantajlıolacağıaçıktır.4Öteyandan,yetersizlojistikhizmet-ler, üretim ve işletmemaliyetlerini artırmakta ve küreselbütünleşmepotansiyeliniazaltmaktadır.Üretiminyataydavedüşeydeparçalıbirbiçimdeyerküreninuzakcoğrafyala-rınayayılmasınedeniyle,ürünlerintedariği/taşınmasıdahaönce olmadığı kadar önem kazanmıştır. Üretimin emeğinmaliyetinindüşükolduğucoğrafyayayönelmesi,bunakar-şılık tüketiminalımgücü yüksek coğrafyalardadaha fazlatalepgörmesinedeniylesanayiciler,lojistiksektörünügide-rekdahafazlaönemsemektedir.Hattagünümüzpazarko-şullarında,firmalararasırekabetinyerini“tedarikzincirleri”arasındakirekabetinaldığıtartışılmaktadır.5

Lojistiksektörününenönemliparçasıulaştırmadır.Ulaş-tırma,çeşitlihizmetbiçimleriarasındauyumsağlamakvebunu toplumsal veekonomik gelişmenin gerektirdiği dü-zeydeveetkinliktegerçekleştirmekdurumundadır.6Budu-rumdalojistikmaliyetleriçindeenönemlipaydadoğalola-rakulaştırmadankaynaklanmaktadır.Ulaştırmasistemleriveağları,dünyaticaretinekonuolanmallarıntaşınmasınahizmetetmekteveulaştırmamaliyetleri,ticaretinyönünüvebüyüklüğünübelirlemedeağırlığıolanetkenlerinbaşın-dagelmektedir.7Düşükmaliyetlimalzemeveişçiliktenya-rarlanmakdayineulaşımağlarınınelverdiğiölçüdemüm-künolabilmektedir.8Ulaştırmamaliyetleri,birbirine rakipüreticiler içinmaliyetinbelirleyicilerindenbirisidir.Düşükmaliyetlegirdisağlamakürünlerinrekabetçifiyatlarlapiya-sayasunumunuvedışticaretinartmasınısağlamaktadır.9

Tümkaynaklarıekonomikkullanmayatemellenenreka-betortamındabaşarılıolabilmekiçinfirmalarınlojistikma-liyetlerinidüşürmeleriyaşamsalönemtaşımaktadır.Lojis-tikmaliyetlerinaçılımınıinceleyenTsengvd(2005,1657),firmaların lojistikmaliyetlerinin 1/3’ü ile 2/3’ü civarındabir kısmının ulaştırmaya ait olduğunu ifade etmektedir.Tsengvd(2005,1659),ABD’debulunanUlusalFizikselDa-ğıtımYönetimiKonseyi’negörelojistikmaliyetlerin%44’ü,AvustralyaUlaştırmaveBölgeselEkonomiBürosu’nagöreise lojistikmaliyetlerin yaklaşık%29’u ulaştırmamaliyet-leri olduğunu ileri sürmektedir. Bunu%17 ile depolama,%15ilestokmaliyeti,%12paketlemeöndegelenmaliyetkalemleridir.Türkiyeiçinyapılanaraştırmalarda;ülkege-nelindeki lojistikmaliyetlerinyaklaşık%20’sininulaştırmamaliyetlerindenkaynaklandığınıilerisürülmektedir.10

Lojistiksektörü,sanayininrekabetgücünüartırdığıgibibölgesel ekonomikgelişme içindeönemsenenbir konu-dur.Lojistiksektörü,bölgeselvekentselgelişmeaçısından(1) gelişmişliğin nedeni olarak, (2) gelişmişlik göstergesiolarak,(3)uzunvadedegelişmepotansiyelininbelirlenme-sindebiraraçolarakkabuledilmektedir.11Lojistikhizmet-lerinbölgeselekonomikgelişmeninönemlibiraltyapısıvevazgeçilmezunsuruolarakkabuledilmektedir.

Buçalışma;lojistiksektörününmaliyetleriverekabetgü-cününasıletkilediğiniAnadolu’danbirkentörneğiüzerin-dendeğerlendirmeyihedeflemektedir.Buamaçla;TürkiyesanayisininönemlikentlerindenbirisiolanKayserielealın-mış,imalatsanayisininprofili,temelyapısalgöstergelerivelojistik maliyetleri araştırılmıştır. Sonucunda da, kenttekisanayicilerin, yatırımcıların, akademisyenlerin, kent eko-nomisivekentinrekabetgücüçerçevesindeçalışanaraş-tırmacıların da yararlanacağı verilerin sunulması hedef-lenmiştir. Bu araştırma, Yıldız TeknikÜniversitesi Bilimsel

1 AltıokveTuncer,2012,2.2 HeizerveRender,2013,35-36.3 TEPAV, 2007, 27, İSO, 2010, 21,Oran,2014,3,SanayiveTicaretBa-

6 KepenekveYentürk,2000,393.7 Candemir,2002,13.8 UrayveÜlengin,1999,30.9 Nalçakan,2008,34.

kanlığı2010,9.4 Daughertyvd1996,25.5 Bowersoxvd1996,Croomvd2000,Wisner2003,Livd2006.

10Tanyaşvd,2011.11Zorlu,2008,39,Hesse2004,1037,Hessevd2004,173.

Türkiye’nin En Büyük 1000 Firması Sıralamasındaki Kayseri Firmalarının Yapısal Göstergeleri ve Lojistik Maliyetlerinin Değerlendirmesi

Araştırma Proje Koordinatörlüğü tarafından desteklenen“Kayseri’deki Büyük Ölçekli İmalat Sanayisinin Geliştiril-mesindeBirAraçOlarakUlaştırmaveLojistikSektörlerininDeğerlendirilmesi” adlı BilimselAraştırmaProjesininbul-gularısunulmaktadır.Bumakaleyekonuolanaraştırma;engüncelİSOkayıtlarıolan2014yılıgöstergelerindeilk1000büyükfirmasıralamasınagirenveKayseri’deüretimyapanfirmalarıntümünükapsamıştır.Kayseri’deenbüyük1000firmasıralamasınagirenfirmalarınprofilleriniortayakoy-makveenönemlimaliyetunsurlarıarasındaolan lojistikmaliyetlerdenkaynaklananproblemleriteşhisetmek;hemAnadolu’daKayserigibiönemlisanayikentlerinindesorun-larınarehberlikedecekhemdeTürkiyegeneliiçinsözsöy-lemeimkânıverecektir.BufirmalarladerinlemesinesözlümülakatlarveanketleryapılarakKayseri’deüretimyapanbüyükimalatsanayisifirmalarınıntemelyapısalözellikleri-niortayakoymakvebufirmalarınlojistikmaliyetleriniartı-ranunsurlarısaptamakhedeflenmiştir.

Araştırmanın KurgusuAraştırmanın Amacı

Sanayiye ve dış ticarete dayalı bir kalkınmamodelininuygulanmaya başlandığı 1980’li yıllardan beri, Türkiye’deekonomikfaaliyetlerinvesanayininmekansaldağılımındadeğişimlergerçekleşmektedir.Buçerçevedeülkemizdeiz-lenensanayiveekonomipolitikalarındayaşanandeğişim-lerinsonucuolarak“yerelsanayiodaklarının”oluşmasıyadavarolanlarıngelişmesisüreciyaşanmaktadır.Önemliöl-çüdekendiiçdinamikleriilegelişmegösterenillerdenbirisideKayseri’dir.

Girişimcileriningücü,dışaaçılmayayönelikyapısı,ülkeekonomisine yaptığı katkı ve yüksek sanayi performansınedeniyleKayseri,Anadolu’dakisanayiodaklarınıbaşarıy-latemsiletmektedir.Buçerçevedebüyükölçeklisanayisi,Kayserisanayisininiçindesayıcaküçükancakürettiğideğerbakımındanetkilivebüyüktür.Kenttekibüyükölçeklisana-yininekonomikkapasitelerininbüyümesi,kentteiriliufaklıçoksayıdayansanayiyidoğrudanetkilemektevekenteko-nomisi içinönemtaşımaktadır.BubağlamdaKayseri’dekibüyükölçekli imalatsanayisininprofilinivetemelyapısalözellikleriniortayakoymaksadece,Kayseri’dekibüyükfir-malarındeğilaynızamandaonlarlaiçvedıştedarikçiilişkisiiçindeolaniriliufaklıçoksayıdayansanayifirmasıiçindeönem taşımaktadır.Üstelik Kayseri’deki büyük ölçekli sa-nayinin yapısal özelliklerinin ortaya konmasıyla; kenttekisanayicilerin,mevcut ve potansiyel yatırımcıların, akade-misyenlerin,kentekonomisivekentinrekabetgücüçerçe-vesindeçalışanaraştırmacılarındayararlanacağıverilerinsunulması hedeflemektedir. Bu amaca ulaşmak için; İSOen büyük 1000 imalat sanayisi firmalarından; Kayseri’deüretim yapan firmaların tümü değerlendirilmiş, ana küt-lenin tamamıaraştırmanınevreniolarak kabul edilmiştir.

Çalışmanınikinciayağınıise;bufirmalarınlojistiksektörübağlamındadavranışlarıincelenmiştir.Enbüyük1000ima-latsanayifirmasısıralamasınagirenKayseri’dekifirmalarınsektörelçeşitliliğisayesinde,sektörelfarklılıklaragörelojis-tikyapılarıdeğerlendirilmiştir.Bubakımdansektörelbazdalojistik eğilimleri ve beklentileri ortaya koymakmümkünolabilmiştir.Analizçalışmalarıyapılırken;lojistiğinanaişlevalanlarınıntümüelealınmıştır.Buişlevalanları(1)Ulaştır-ma, (2) taşıyıcıaraçyönetimiverotasınınplanlaması, (3)depolama, (4)ambalajlamavepaketleme, (5)paketlemetasarımıveetiketleme,(6)stokyönetimi,(7)sipariştakipvekayıttutma,(8)geridönüşümolarakbelirlenmiştir.12Busıralananişlevalanlarından,literatürdeençokvurgulananvepratiktefirmalarınençokbaşetmeyeuğraştıklarıalanulaştırmadır.Bunedenle;Kayseri’dekifirmalarınulaştırmamaliyetlerinivebualandakisorunlarıtespitetmek;Kayse-ri’dekifirmalarınrekabetgücünüetkileyensorunlarıteşhisetmekanlamınagelmektedir.

Araştırmanınbirdiğeramacıda;Türkiyeiçinönemlisa-nayikentlerindenbirisiolanKayseri’ninbüyükölçeklisana-yikuruluşlarınınlojistikdavranışlarını/eğilimlerinielealanakademikçalışmaolmamasınedeniyleliteratürdekiböyle-sibireksikliğingiderilmesidir.

Araştırmanın Kapsam ve KısıtlarıAraştırma; Kayseri ekonomisi üzerindeki gücü ve etki-

sidikkatealınarak İSOenbüyük1000 listesindeyeralansanayikuruluşlarıylasınırlandırılmıştır.1968’denberi, İSOheryıl;biröncekiyılınsatışgelirlerinidikkatealarakimalatsanayisifirmalarınısıralamaktavefirmalarıniznidoğrultu-sunda;birinci500veikinci500büyükfirmaolarakkamu-oyuylapaylaşmaktadır.İSO’nunengüncelverilerinegöre;ilk500’de12;ikinci500’de15olmaküzeretoplam27firmaKayseri’deüretimyapmaktadır(BkzTablo1).27firmadanbiradedigörüşmevebilgialmatalebimizireddetmiştir.Lis-teyegirenfirmalardanbirinindeismiaçıklanmamıştır.Ge-riyekalan25firmanın tamamının ilgili yöneticileriyleyüzyüzegörüşmesağlanmış; soru formları yahemendoldu-rulmuşyadadahasonradoldurulupiletilmesisağlanmıştır.Alançalışması,genelmüdür,bölümyöneticisi,bölümso-rumlusudüzeyindeki yöneticilerlebirebir sözlügörüşme-lerlegerçekleştirilmiştir.

Araştırmanın YöntemiÇalışmanınamacıdoğrultusunda,araştırmakalitatifbir

formda tasarlanmıştır. Alan çalışmasına konuolanfirma-larınkendineözgüyapısalözelliklerininvesektörelfarklı-lıklarınındaaraştırmayazenginlikkatmasınısağlayabilmekiçin;araştırmanın“tamsayım”ilegerçekleştirilmiştir.Alançalışmasındaanketformalarındaalınanyanıtlaraekolarakyetkililerlederinlemesinesözlügörüşmelerdeyapılmıştır.Anketvederinlemesinesözlügörüşmedenoluşanikiveri

12Odette2007,8,Ballau2004,3,Tseng2005,1658.


toplamatekniğininbiraradakullanılmanedenibirtekniğinkendine özgü zayıflıklarının, diğer tekniğin sağlayabilece-ği üstünlüklerle dengelenmesidir. Bu şekilde, birincil verikaynaklarınaulaşarakçalışmanınamacınauygunbiralançalışmasıyapılmasısağlanmıştır.

Anketformuikianakısımdanoluşmuştur: ilkkısımso-rular sanayi firmasının profilini, ikinci kısım sorular isefirmaların lojistik faaliyetlerini tespit etmeye yönelik ha-zırlanmıştır. Anket sorularının çoğu; yarı yapılandırılmışolarakplanlanmış,ancakaçıkuçlusorulardaeklenmiştir.Ölçeklendirilmiş sorularda Likert ölçeği kullanılmıştır. Sa-nayi kuruluşlarının temel göstergelerine ilişkin verilerindeğerlendirilmesindebetimleyiciistatistikyöntemlerindenyararlanılmıştır. Yüzde, frekans dağılımı, ortalama, mod,medyan gibi tanımlayıcı istatistiksel değerlendirmelerleyorumlanmıştır.

Alan Çalışmasının Bulguları ve DeğerlendirmesiFirmaların Temel Yapısal Göstergelerine İlişkin BulgularFirmalarınsanayininaltkollarınagöredağılımıincelen-

diğinde;8firmatekstilürünleri imalatı,6firma ise fabri-kasyonmetalürünleriimalatıyapmaktadır.Bunundışında,mobilya, gıda ürünleri ve bilgisayar, elektronik ve optikürünleriimaledenfirmalarbulunmaktadır.Madencilikvetaşocakları,anametalsanayiveelektrikliteçhizat imalatıaltsektörlerindeisebirerfirmavardır.Tekstilürünleriima-latı yapan firmalar; ürün çeşitliliği bakımından daha çokmobilya sanayisinidestekleyenürünleriüretmektedir.Busektörilemobilyasanayisibiraradadeğerlendirildiğinde;bu alanda bir kümelenmenin söz konusu olduğu anlaşıl-maktadır(Şekil1).

Dünya Bankası, imalat sanayisi alt sektörlerini kullan-dıkları teknolojiye göre sınıflandırmaktadır (World Bank,2014).Literatürdeyaygınkabulgörebuayrımagöre;elekt-riklitechizatürünlerinimalatınıyapan2firmadışındaka-lan23adetfirmanındüşükteknolojilimallarüretensanayisektörleriolduğugörülmektedir.Düşükteknolojilimallar;genellikle katma değeri düşük ürünlerdir. Esas itibariy-le, 2014 yılı İSO 1000 büyük sanayi firmasından sadece%2,6’sının ileri düzeyde teknoloji ürettiği dikkate alınırsa

Tablo 1. Kayseri’de İSO en büyük 1000 sanayi kuruluşu sıralamasına giren firma listesi

Sıra No 1000 Sıra No Firmalar

2013 2012

1 65 65 HES Hacılar Elektrik San. ve Tic. A.Ş.2 98 84 Boytaş Mobilya San. ve Tic. A.Ş.3 101 135 Kayseri Şeker Fabrikası A.Ş.4 140 141 Merkez Çelik San. ve Tic. A.Ş.5 176 182 Has Çelik ve Halat San. Tic. A.Ş6 190 185 Orta Anadolu Tic. ve San. İşl. T.A.Ş.7 214 247 Boyteks Tekstil San. ve Tic. A.Ş.8 288 273 Boyçelik Metal San. ve Tic. A.Ş.9 305 280 İstikbal Mobilya San. ve Tic. A.Ş.10 373 370 Kumtel Day. Tük. Mal. Plas. San. Tic. A.Ş.11 441 459 ERBOSAN Erciyas Boru San. ve Tic. A.Ş.12 476 468 Form Sünger ve Yatak San. Tic. A.Ş.13 519 37 YATAŞ Yatak ve Yorgan San. Tic. A.Ş.14 607 –15 621 149 Femaş Metal San. ve Tic. A.Ş.16 638 41 Kilim Mobilya Kanepe San. ve Tic. A.Ş.17 655 51 Coreal Alüminyum Kablo San. Tic. A.Ş.18 728 257 Mondi Yatak Yorgan San. ve Tic. A.Ş.19 773 264 Metal Matris San. ve Tic. A.Ş.20 795 459 Şahin-Melek Et-Et Mam. Gıda San. Tic. A.Ş.21 844 48 Özkoyuncu Maden. Metal. İnş. San. ve Tic. A.Ş.22 846 413 Gülsan Gıda San. Tic. A.Ş.23 853 435 Çinkom Çinko Kurş. Met ve Maden Sn. Tic. A.Ş.24 866 184 Karsu Tekstil San. ve Tic. A.Ş.25 908 480 Gürkan Ofis Mobilyaları San. ve Tic. Ltd. Şti.26 912 424 Başyazıcıoğlu Tekstil San. ve Tic. A.Ş.27 975 471 Beşler Tekstil San. ve Tic. A.Ş.



(İSO, 2015), Kayseri’nin %12 dolaylarında yüksek tekno-lojilisanayiürünüüretiminde,Türkiyeortalamasınınhayliüstünde olduğu anlaşılmaktadır. Bunun dışında kalan veoranı%90’ıbulansanayinindüşükteknolojilimallarüret-tiğianlaşılmaktadır.Maliyetleridüşürmeközelliklebutürfirmalariçinçokönemlidir.

Kuruluşyıllarınagörefirmalardeğerlendirildiğinde,or-talamayaşının27civarındaolduğugörülmüştür.Engençfirma11, en yaşlı firma ise67 yaşındadır. Firmalar kuru-luşyıllarınagörebelirlibirdönemdeyoğunlaşmagöster-memektedir.Ancakyaşserisininmodunun41yaşolduğu,medyanyaşınise26olduğusonucunaulaşılmıştır.Yaşana-lizinde dikkati çeken; en üst değer olan 67 yaşındaki fir-manınortalamayıyükseltmesidir.Nitekim3.kartildeğer-lerinin41-67yaşaralığındaolması;yaşeğrisininküçükyaşaralıklarındayoğunlaştığınıgöstermektedir.

Çalışansayısınagöredağılımda;5firmadışında;firmala-rınçalışansayılarının250veüstüistihdamsağladığıgörül-mektedir.Ençokçalışansayısı;3540kişidir.Medyançalışansayısı450olmasına rağmen3.ve4.kartildeğeraralıklarıyüksektirveortalamaçalışansayısıyaklaşık800’dür.Çalışansayısıilesanayininkuruluşyılıvesanayininaltsektörüara-sındaanlamlıbirilişkibulunmamaktadır.Yinedegenelbireğilimolarak;firmalarınkuruluşyıllarınekadareskiyeda-yanırsaistihdamınartışeğilimindeolduğusöylenebilir.Ça-lışansayısıilesanayininaltsektörleriarasındakiilişkinindegüçlübirbağlantıyaişaretetmediğigörülmüştür.Yaniaynıiş kolundaolduğuhaldeçalışan sayıları çok farklılaşanaltsektörlervardır.Yinedeyüksekistihdamsağlayanfirmalar,ağırlıklıolaraknitelikliişgücünegöreliazgereksinimduyanmobilya imalatı sektöründedir. Holding yapılanmaları in-celendiğinde;ençok iştirakinve istihdamınyaklaşık9000çalışanveenbüyük1000firmaiçinegiren8adetfirmaileBoydakHoldingbünyesindegerçekleştiğigörülür.HasÇelikgrubuda3firmaileaynısıralamadayeralmaktadır.

Sıralamaya giren 22 firma sadece Kayseri’de üretimyaparken, 4firma iseKayseri dışındadaüretimyapmak-tadır. Firmaların; Nevşehir’de gıda; Ankara’da mobilya,Sakarya’daçelik,Bursa’datekstilsektöründeeküretimte-sisleri bulunmaktadır. Kayseri dışında yapılanüretim faa-liyetiçokkısıtlısayıdaolduğuiçin;yatırımınyerseçimivesektörel yapısı itibariyle sektörel bir kümelenmeden sözedilmesimümkündeğildir.

Ürünleriperakendetüketimekonuolanfirmalarınsatışvedağıtımbirimleri,ulusalve(pazaralanlarınagöre)kü-reselçaptayapılandırılmıştır.Metalürünlervetekstilsek-törüürünlerinin satışvedağıtımağınınMarmaraBölgesicivarındakümelendiği,mobilyavegıdasektörlerinde ise,belli bir odaklanmadan çok bölgesel satış/bayi ağlarıylatümülkeyeyayıldığıtespitedilmiştir.Ancakambalajlama/paketleme gibi üretimin dikey parçaları, üretim tesisleribünyesindegerçekleşmektedir.

Firmalardan 5 tanesi Kayseri Organize Sanayi Bölgesi(KOSB) dışında, Kayseri’nin yerleşik alanının uzak çeper-lerindekonumlanmıştır.Sadecebirfabrika;şuandakonutalanları ile çevrelenmiş bir konumdadır. Bu firmalar, şuandaüretimeilkbaşladıklarıyerdedevametmektedir. İkifirma Serbest Bölge’de üretim yapmakta, diğer 18 firmaKOSB içindeüretimyapmaktadır.Bumakaleyekonuolanfirmalar için;üretimtesislerininkonumları, yapısal farklı-lıklara işaretedenbelirleyicilerdenbirisidir.KOSBdışındakonumlanan firmaların kuruluş yılları bugünden yaklaşık50yılgeriyegitmektedir.Bufirmalar;Türkiye’ninplanlıdö-nemlebirliktesanayileşmehamlesininyapıldığıyıllardaku-rulmuştur.KayseriOSB1976yılındahizmetegirdiğindeise,bufirmalarınyaklaşık10yıldırüretimyapmaktaidi.Kayse-riOSBdışında üretimyapanfirmaların, çeşitli yatırımlarıolmasınarağmen;anafirmadışındaenbüyük1000firmasıralamasına girebilen başka iştirakleri bulunmamaktadır.KayseriOSBdışındakonumlanmışfirmaların,üretimtesisi-

Şekil 1. Türkiye’nin en büyük 1000 sanayi firması içindeki Kayseri firmalarının sanayi alt sektörle-rine göre dağılımı (2013).

9

8

7

6

5

4

3

2

1

0

Madencilik ve

taşoca

klığı

Ana metal

sanayi

Bilgisa

yar,

elektronik ve

optik ürü

nleri

Gıda ürünleri

imalatı

Mobilya

imalatı Te

kstil

ürünleri

Fabrik

asyon

metal ürü

nleri

imalatı Elektri

k

teçhiza

t

imalatı


ninyerseçimindeenönemsediklerikriterinin,“demiryoluhattınayakınolmak”olarakifadeedilmesiçokanlamlıdır.Buyanıt,firmakurulduğundademiryolununbugünekıyas-ladahaaktifkullanıldığınaişaretetmektedirkitaşımacılıkistatistikleri de bu ifadeyi doğrulamaktadır. Öte yandan;OSB’de yer alan18firmadan15’inin yer seçimi kriterleriarasında;“karayolunayakınolmaisteği”;demiryolunaya-kınolmaisteğindendahafazladilegetirilmiştir.Özetle,bucevaplaryıllariçindefirmalarıntercihlerininkarayolulehi-nedeğişmişolduğununmekânsalkanıtlarıdır.

Bilindiği üzere; Serbest Bölgeler dış ticaret yapan fir-malar için rekabet avantajı sağlayan düzenlemelerle do-natılmıştırvebusayededışticaretinartırılmasıhedeflen-mektedir.OysaaraştırmayakonuolanfirmalardanSerbestBölge’deyeralanfirmanın,dışticaretoranı%26-35’dir.Budurum; firmanın serbest bölgede yer almasına rağmen,kısıtlıdışticaretkapasitesineişaretetmektedir.Firmalarıngenelinebakıldığındadadışpazarlarayönelimkonusunda%20-30aralığındakapasiteye sahipolunduğu tespit edil-miştir.Bu veriyebir de katmadeğerinindüşük, teknolojidüzeyinin sınırlı olduğu eklendiğinde; Kayseri kentindekibüyükölçeklifirmaların; içpazardavegenellikleortage-lirdüzeyineyönelenbirpazardakonumlandığınısonucunaulaşılmaktadır.

Firmaların Lojistik Performanslarına İlişkin BulgularıLojistik Dış Kaynak Kullanımı Araştırmaya konu olan firmalardan ikisi dışında tümü-

nün lojistik dış kaynak kullandıkları görülmüştür. Lojistikhizmetleri için dış kaynak kullanmayan iki firma,maden-cilik alanında üretim yapmaktadır ve üretimlerine konuolan yükün özellikleri itibariyle diğerlerinden ayrılmakta-dır.Bunlarındışındakifirmalarıntamamı,lojistikdışkaynakkullanımını tercih etmekte “maliyet” eksenli gerekçeleriileri sürmektedir. Firmaların lojistik dış kaynak kullanmanedenleri;üretimveişletmemaliyetlerinidüşürmesi,anaüretimfaaliyetinindışındabir faaliyetalanıolmasıçerçe-vesindeifadeedilmiştir.Ensıktekrarlananyanıtlar:“bizimişimizdeğil”,“profesyonelhizmetalmakistiyoruz”,“kendiişimizeyoğunlaşmakistiyoruz”,“nakliyeağımızyok”,“ken-dikaynaklarımızkısıtlı”biçimindedir.Bugerekçeler,firma-ların%33’ütarafındandilegetirilmiştir.Verimliliksağlama-sı,emniyetliolması,kolaylıksunmasıgibiyanıtlardalojistikhizmetalımgerekçeleriolarakifadeedilmiştir.

Lojistiktedışkaynakkullanımı, lojistiğinanafaaliyetko-nularınınüçüncüşahıslaradevredilmesibiçimindegerçek-leşmektedir. Firmaların%90’ı yurtiçi taşımacılıkta,%100’üdeyurtdışı taşımacılıkta lojistikdışkaynakkullanmaktadır.Nakliye;Türkiyegenelindede,lojistikdışkaynakkullanımın-daençoktercihedilenalandır.Buaraştırmanınenönemlibulgularındanbirisi;firmalarıntaşımacılık/nakliyedışındakifaaliyetalanlarında,dışkaynakkullanımınıtercihetmeeği-limininolmamasıdır.Örneğinfirmalarınancakyarısı,taşıyıcı

araçlarınyönetimihizmetinidışkaynakalarakgerçekleşti-rirken,depolama,ambalajlama,pakettasarımı,etiketlemegibi hizmetleri ancak birer-ikişer firma tercih etmektedir.Hiçbirfirma,stokyönetimi,sipariştakibivegeridönüşümkonularındalojistikdışkaynakhizmetialmamaktadır.

Ulaştırma Hizmetlerinin KalitesiFirmaların; ürünlerininmüşterilere tam zamanında ve

hasarsız bir biçimde ulaşmasının sağlanması lojistik hiz-metlerinniteliğineyönelikfikirvermektedir.Alançalışma-sında, firmaların neredeyse tamamı; ürünlerinin %90 ila%100aralığındamüşteriyetamzamanındaulaştığınıifadeetmiştir.Benzerşekilde,firmaların%89’uürünlerinin%90-100aralığındahasarsızbirbiçimdetaşındığınıvefirmalarıntamamıürünlerininmüşterilerineuygunambalajlataşındı-ğınıilerisürmüştür.Kayseri’dekifirmaların,lojistikhizmet-lerinniteliğiileilgilisorunlarınınolmadığıanlaşılmaktadır.Ohaldesorun;hizmetinniteliğinevekalitesineyönelikde-ğil,kendilerinindeifadeettiğigibialınanhizmetlerinmali-yetineyöneliktir.

Firmaların Dış Ticaret KapasiteleriFirmayetkililerininbeyanlarınagöre, sonbir yıl içinde

gerçekleşenihracatveithalatverileriincelendiğinde;ihra-cattaüçbölgeöneçıkmaktadır:ABülkeleri,OrtadoğuveKuzeyAfrika.BunundışındaülkeolarakdaRusya,ÇinveABDKayseriiçinönemlipazarlardır.Kayseri’dekibüyüköl-çeklifirmalarınihracatkapasitesinioluşturanenönemliül-keler;eldeedilensatışgelirinegöresırasıylaIrak,Almanya,Çin,İtalya,ABD,İsviçreveİran’dır.İhracatta;demirveçelik-teneşya,tekstil,mobilya,elektriklievaletleri,madenürün-lerisırasıylaençokgelirgetirenürüngruplarıdır.İthalattaise; İsviçre300milyon$’ınüstündegiderle lider ithalatçıülkeolaraköneçıkmaktadır.İsviçre’yi,Almanyaizlemekte-dir.ABD,Çin, İtalya, İngiltere ithalatyapılanönemliülke-ler arasındadır. İthalatındaha çok,ABülkeleri eksenli vegenellikle;kıymetlikimyasalhammaddevemakineithalatzinciriağırlıklıolduğugözlenmektedir.İthalatta,doğrudankarayoluyadaro-robağlantılıulaşımtercihedilmektedir.Firmalar,demiryolundançokazyararlanmakta;yurtiçindeçoğunluklaMersinLimanı’naerişimiçinkullanmaktadırlar.Dış ticarette, yüklerin yaklaşık%2-5 kadarı demiryolu iletaşınmaktaveçoğunluklaTürkidevletlereerişimamacıy-la kullanılmaktadır.ABülkeleriyle yapılandışticaretmik-tar olarak fazla olmasına karşın, demiryolu ağıyla erişimneredeysehiç sağlanamamaktadırvebudasorunolarakkarşımızdadurmaktadır.Kayseri’dekifirmalariçinpotansi-yeliyüksek iki ithalatçıRusyaveUkrayna’dır.Buülkelerleyapılanticarettedekarayolununfazlacakullanılması;girdimaliyetleriniartırmaktadır.

Firmaların Dış Ticaret GüzergahlarıKayseri’dekisanayicileriçindenizyolubağlantısı;çoğun-

lukla Mersin Limanı üzerinden sağlanmaktadır. NitekimMersinLimanıverilerindedeKayseriönemlibirhinterlant



kentidir.Dışticarettekidemiryolukullanımınınneredeysetamamı Kayseri-Mersin hattında gerçekleşmektedir. An-cak,Kayseri-Mersindemiryolubağlantısınıkullananfirma-larıntamamı,budemiryoluhattınınproblemlerinedeişa-retetmiştir.Demiryoluyla341kmolanbumesafe;tarifeliseferile16saatsürmektedir.Üstelikmesaisaatleridışın-dakielleçlemeiçinekstraödemeyapılması;arıza,beklemeve gecikmelerin sık sık yaşanması; denizyolu bağlantısınızayıflatmaktavegemiyikaçırmayakadarvaranrisklerigözealmayıgerektirmektedir.Bazısanayiciler;bukoşullarınıbil-dikleriiçinprogramlarınıbunagöreyaptıklarınıifadeetsede; genel olarak olumsuz şartlar; demiryolunun kullanı-mını olumsuz etkilemektedir. Bu durumda, 3000 km’leribulanmesafeler içinbile karayolu tercihedilmektedir ki;butercihhemölçekekonomisihemdeulaşımmaliyetiba-kımından firmalara yüksekmaliyet olarak yansımaktadır.Rodrigueetal(2006)da750km’ninüstündekimesafeleriçin karayolu yerine demiryolu tercihinin daha ekonomikolacağınaişaretetmiştir.Budurumda;dışticaretbağlantı-larınıdahaekonomikbirulaşımtürleriylegerçekleştirmekgerektiğiaçıkçagörülmektedir.

Firmaların Dış Ticaret Kapasitelerini GeliştirmeStratejileri

Kayseri örneğinde büyük ölçekli imalat sanayisi firma-larının gelişme stratejileri, daha çok dış ticaret kapasite-lerini artırmak üzerine kurulmuştur. Halen ticari ilişkileriolan ülkelerde pazarı derinleştirmek, henüz girilmemişpazarlarda ise yeni mecralara yönelmek hedeflenmekte-dir.Kayseri’dekifirmalariçinenciddipotansiyelpazarOrtaDoğu,kuzeyAfrika,kısmeneskidoğublokuülkeleriveTürkiDevletleri’dir.Buülkegruplarındanbaşka;Rusya,Çin,ABD,azdaolsaGüneyAmerikaülkeleri depotansiyel pazarlarolarakifadeedilmiştir.Buülkelerleticariilişkileringeliştiri-lebilmesiiçinsanayiciler,özellikleüçkonuyavurguyapmış-lardır.Bukonulardanikisi,kısmenbumakaleninkapsamınındışındadır: Kısmenmakale konusu dışında kalan konular-danilki;bürokrasininazaltılmasıvedevletinrolününyeni-den tanımlanmasıbağlamındakamunun rolününyenidentanımlanması çerçevesindedir. İkinci konu ise; sanayininiçseldinamikleriileilgilidir.Buaraştırmanınkonusubağla-mındaelealınanüçüncükonu;fizikselolarakulaşım-erişimkolaylığınınsağlanmasıdır.Potansiyelpazarlaraerişimlerinkolaylaştırılmasıvelojistiksüreçleriniyileştirilmesi,alança-lışmasındaanketleredederinlemesinemülakatlaradayan-sımıştır.Bukonudakibeklentilerinbirinciayağını;ulaşımınkarayoluağırlıklısağlanmasındanduyulanrahatsızlıkvebudoğrultudademiryolunundahaaktifkullanılabilmesineyö-nelikbeklentilerçerçevesindedir.OSB’ninhalendemiryolubağlantısınınolmaması,firmalarınüçteikisinintekrarladığısorundur.Demiryollarının“eskiusul”yönetimbiçimi,hantalkamubürokrasisi,hızlıveaktifbirözelfirmagibisorunlaraçözümodaklıyaklaşmaması,mesaisaatleridışındasunulan

hizmetler içinekücret talepedilmesigibidemiryollarınınişletmesindenkaynaklanansorunlarbirsorunkümesinita-nımlamaktadır.Önemlidestinasyonlarlabağlantısorunları,Türki Devletlerle teknik uyumsuzluk, trenlerin yükleme-boşaltmaişleri ileseyirlerininhızlıolmaması,diğerulaşımtürleriylebütünleşmesorunlarıgibidemiryollarındakitek-niksorunlariseikincibirsorunkümesinitanımlamaktadır.Denizyolutaşımacılığınında;özelleştirilenlimanlardanpa-halıhizmetalmak,OrtaDoğu’yakısıtlıro-robağlantıları,de-miryolu ilebütünleşmegibi çeşitli sorunlaradeğinilmiştir.Kayseri’yeenyakınlimanolanMersinLimanı’nınanalimanolmasıdurumundateslimsüresininvemaliyetlerinazalaca-ğı;dolayısıylaülkeekonomisinekatkıdabulunacağınıifadeedilmiştir.Sonuçolarak,Kayseri’dekifirmalarındahauzakpazarlarayönelmesininönündekienönemliengel;ulaşımmaliyetleridir.Kendibeyanlarınagöre;ancakdahaekono-miklojistikolanaklarolmasıdurumundadahadauzakpa-zarlarayönelebilirler.

Firmaların Lojistik Alanda Yaşadıkları Sorunlara İlişkin BulgularıArz ve Talebin Buluşmasının Güçlüğünden Kaynaklanan OlumsuzluklarEn fazla tercih edilen tür olan karayolu taşımacılığında

karşılaşılan enönemli sorun; taşımacılık piyasasınınmev-simsel dalgalanmaları ve taleplerin karşılıklı yük taşımayaelverişliolmamasıilebunabağlıolarakyüksekmaliyetler-dir.ÖzellikleAkdenizBölgesindeki tarımsalürünlerinnak-ledildiğimevsimlerde;sanayicilerindüzenliyüklerinitaşıya-caknakliyefirmasıbulmalarındasıkıntıyaşanmasınanedenolmaktadır.Mevsimsel sıkışıklık dönemlerindeki arzın ye-tersizliği;nakliyemaliyetleriniartırmaktadır.Maliyetleriar-tıranönemlibirbaşkakonuda;araçlarınyüküngönderildiğilokasyondanboşdönmekzorundaolmasıdır.Bölgelerara-sındasanayiürünü/hamyadayarımamulmaddealışverişigüçlüvekararlıbiryapıdadeğildir.Tüketimgücüvesanayiüretimpotansiyelidüşükyerleşmeleregönderilenaraçlarınçoğunluklaboşdönmesi,bellibölgeleregitmekteisteksizlikveyüksekmaliyetolaraksanayicilereyansımaktadır.

Özetle,sanayicilerinençoküzerindedurduğukonu;lo-jistik maliyetlerin yüksekliği olmuştur. Sanayicilerin üçtebiri ulaşım maliyetlerinin yüksekliğinden yakınmaktadır.Bu nedenle; taşınan yükün miktarına, ağırlığına ve des-tinasyonuna bağlı olarak doğru ulaşım türünün tercihedilmesi, girdimaliyetlerini azaltacaktır. Yurtiçinde, birimyükün taşınmasında;enağırmaliyetlerinyurtiçindekika-rayolutaşımacılığındankaynaklandığıbilinmektedir.Örne-ğinMersinLimanı’ndanMısır’anakliyemaliyetindendahafazlası;Kayseri’denMersinLimanı’nakarayolutransferindegerçekleşmektedir. Özellikle mobilya sanayisinde lojistikmaliyetlerin, toplam maliyetlerin yaklaşık %10-15’i civa-rındaolması;kısamesafeningörelipayınınöneminiorta-yakoymaktadır.Ulaştırmakalemindengelenmaliyetlerin


sanayiye yansımalarından birisi de; girdi maliyetlerininyükselmesidir.PazardatutunmakiçinKayseri’dekifirmala-rınstratejileriningenellikle“düşükmaliyetveucuzürün”stratejisiüzerinekuruluveyapısalolarakdüşükteknolojilisanayi dalları olduğu göz önüne alınırsa; bumaliyetlerindüşürülmesininönemiortayaçıkmaktadır.

Sorunun Bir Başka Boyutu: Nakliyeciler

Araştırmanın sonuçları bağlamında; yüksek lojistikma-liyetlerin tespitinden hareketle; bir sonraki adımda sa-nayicilerin lojistik dış kaynağı olan “nakliye” firmaları daincelenmiştir. Kayseri’deki nakliye firmalarının; özellikleyurtiçitaşımacılıkayağındakurumsallaşmaveşoförteminikonusundasıkıntılaryaşadıklarıtespitedilmiştir.25sanayifirmasından sadece ikisininnakliyefirmalarıyla sözleşme-siyaptığıdikkatealınırsa,heryeninakliye işi içinnakliye-ci firmalardan -fiyat avantajı oluşturmak amacıyla- teklifalınması,nakliyesektöründedeyoğunbirrekabetortamıoluşmasınayolaçmaktadır.Sözleşmeliişmodeliyerine;re-kabetidiri tutanvebelirsizlik içerençalışmamodelinibe-nimsenmişolmasınınçokyönlüolumsuzluklarıbulunmak-tadır. Bu olumsuzluklardan birkaçı, kayıt dışına yönelim,bellidestinasyonlarkonusundaisteksizlikyadaprofesyonelolmayanbirseçiciliktir.Hukukiyaptırımıolanyazılıbirişbir-liğininyerine;heryeniişiçinyenidenfiyatteklifialınması;belkitesadüfiolarakdüşükmaliyetlihizmetalımınısağlaya-bilmekteancakuzunvadeliişortaklığıçerçevesindesınırla-rızorlamaktadır.Sonuçolarak,firmalarınlojistikdışkaynakkullanımınedeniolarakönesürdükleri“kendiişineyoğun-laşmak” ilkesi bir ölçüde sarsılabilmekte ve zaman kayıp-larınayolaçabilmektedir.Nakliyefirmaları için ise;sürekli“fiyatkırarak”işetalipolmak,nakliyecilerindefilolarınıge-liştirmesi,markaolabilmesi,kurumsallaşmasıgibikonularıarkaplanaatmalarınanedenolmaktadır.Yükkonsolidasyo-nuiçinuygunbirörgütlenmeyadakooperatifleşmenindeaktifbirbiçimdehizmetveremediğitespitedilmiştir.

Kayseri’deki lojistik hizmetlerin daha iyi olabilmesi içinönerilerinbaşındademiryolununteknikveişletmecilikbe-cerileriningeliştirilmesiolmuştur.Buönerilerin;ulaşım-ile-tişimaltyapısınıniyileştirilmesineyönelikyatırımyapılmasıgerekliliği olmuştur. Sanayiciler bu yatırımlar arasında enumutverenyatırımolaraklojistikköyügörmektedir.Üçüncüensıkkarşılaşılanöneriise,yetersizolanaraçparkınınartırıl-masınınyararıkapsamındailerisürülmüştür.Buönerilerin;tespitedilensorunlarparalelindegerçekleştiğigörülmüştür.

Sonuç ve Değerlendirme1980’li yıllardan günümüze Türkiye ekonomisindeki

sanayi üretiminde, Anadolu’daki çeşitli kentlerin payla-rının artmakta olduğu, sermayenin ve üretim hacmininAnadolu’yayayılmaeğilimiolduğubilinmektedir.Bubağ-lamdaöneçıkankentlerdenbirisideKayseri’dir.1000bü-yük sanayi firması içinde yer alan Kayseri’deki 27 firma

da, küresel ortamda rekabetin kurallarınauygunhareketetmektevedahadabüyümek,pazaralanlarınıvedıştica-ret paylarını artırmak için çabaharcamaktadır. Bumaka-le;Kayseri’deüretimyapmaktaolanTürkiye’ninenbüyük1000sanayikuruluşuiçindeyeralan27firmayaodaklan-mıştır. Bu firmalar, Kayseri ekonomisi ve kentteki, yakınçevredekiKOBİ’leriçinönemlipotansiyelsunmaktadır.

Ele alınan firmaların; metal eşya, tekstil ve mobilyaimalatında öne çıkan alt sektörlerde faaliyet gösterdiği,alt sektörlerin yapısı itibariyle genellikledüşük veyaortadüzeydeteknolojikullanaraküretimyapan,ortagelirdü-zeyinehitapeden,emekyoğunsanayikollarındanoluşanüretimyapısıdikkatiçekmektedir.İlk1000’egirenfirmala-rıntümünekıyasla,oransalolarakKayseri’dekiüretimdahateknoloji yoğun bir profil verse de, düşük katma değerliürünleriönemliölçüde“düşükfiyat”stratejisi ilepazardakonumlandırmışlardır. Bu stratejinin doğal sonucu olarakda;hertürlügirdi,hammaddevehizmetiçinde,maliyetidüşürmekçokhayatiönemtaşımaktavebuhaliyle,ülkegenelinebenzersanayiprofilisergilemektedir.

Kayseri’de incelenen sanayi firmaları; iki farklı yapısalözellikortayakoymaktadır.Sanayigruplarındanilki;OSB’dekonumlanmış,iştirakleriolanveholdingbünyesindefaali-yetlergösteren,kuruluşunispetenyakınzamanadayanan,karayolu eksenli ulaştırma faaliyetleri yapan gruptur. Bugruptakifirmaları;lojistikdışkaynakkullanımınınakliyeilesınırlıbirbiçimdetercihetmektedir.İkincigrupise;OSB’ninkuruluşundanöncefaaliyetlerinebaşlamışyanigörelidahaeskiyıllardakurulmuşolan,birholdingebağlıolmayan,çokortaklı,lojistikdavranışlarıbakımındanbirbirindenayrışanfirmalardanoluşmaktadır.Firmalarınkuruluşyerleriulaşımtürü tercihlerinedeyansımıştır.Kuruluşu1970’lerveön-cesiyıllarolanfirmalariçindemiryolunaerişimenöneçı-kankriteriken;bugünbufirmalarındahidemiryolunuçokkısıtlıorandaveeskidenolduğundandahakısıtlıbiçimdekullandıklarıgörülmüştür.Bufirmalararasında lojistikdışkaynakkullanmayanfirmalardabulunmaktadır.

Kayseri’deki sanayileşmenin Cumhuriyet’in ilk yılların-danitibarengelişmişolması;firmalarınyaşortalamasınınyüksekolmasınısağlamıştır.Budurum;köklüvegüçlübirsanayiye işaret etmeklebirlikte;mevcut sorunlarına alış-mışveonlarlabirlikteyaşayanfirmalarınsorunlarınıkeş-fetmesinidegüçleştirebilmektedir.Kayserisanayisinin,aileişletmeleri olması, port-fordist bir üretimörgütlenmesiy-ledikeyüretimparçalanmasınamesafeliduruşu,yabancısermayeye sıcak bakmaması gibi “kendine dönük” yapısıdikkatçekicidir.Öteyandan;aynıfirmalarınrekabetgücüyüksek,dışticareteyönelenküreselfırsatlarıgözleyipde-ğerlendirmeye çalışan “dışa açılan” firmalar da olduklarıgözlenmektedir.“Kendinedönük”ve“dışaaçık”olmasıbirçelişkideğildir,Kayseri’yeözgübirmodeldir.

Araştırmayakonuolanfirmalardananaüretimkonusu



madencilikolanfirmalarlojistikdışkaynakkullanmayıter-cih etmemektedir. Bu firmalar; gerek konumları gereksehammaddeleri ve ürünleri bakımından demiryolunu enyoğun kullanan firmalardır. Yapılan araştırmalar; ulaştır-mamaliyetlerinintoplammaliyetleriçinde%60’laravaranpaylaenyüksekolduğusektörolarakmadenciliksektörü-neişaretetmektedir.Gerikalanfirmalarlojistikdışkaynakkullanmaktaancakonlarınkullanımıdaçokkısıtlıbirbiçim-debutercihiyaptığıgörülür.Butercihnakliyeilesınırlıkal-maktavelojistiğindiğertemelişlevalanlarındaneredeysehiçlojistikdışkaynaktanyararlanılmamaktadır.Lojistikkay-nakkullanımındakianagerekçe;maliyetleridüşürmekveanaüretimfaaliyetlerineodaklanmakolaraksaptanmıştır.Ancakyinedemaliyetleridüşürmeyeyetmemektedir.Öteyandan;üçüncüşahıslardanalınanlojistikhizmetlerinnak-liyeilesınırlıolması; lojistiğindiğerfaaliyetalanlarındaişpaylaşımıyapılmamasıdadikkatçekicibulgulardanbiridir.

Nakliyeağırlıklı lojistikdış kaynakkullanımında;alınanhizmetin kalitesinin tatmin edici düzeyde olduğu ifadeedilmiştirkibuçokolumludur.Kayseri’delojistikalanında-ki temelsorun,hizmetinkalitesinindüşüklüğüdeğil;ma-liyetlerin yüksek oluşudur.Maliyetler konusu; çalışmanınbaşındansonunaheraşamasındaöneçıkmaktadır.Nakli-yemaliyetleri,hertürlü;hammadde,yarımamulmadde,işgücü, enerji maliyetlerine de yansımaktadır. Üreticiler;tümbumaliyetlerekatlanmakdurumundakalmaktadır.

Firmaları uluslararası pazarlara yönelten nedenlerdenbirkaçı,içpazardakitalebindaralması,içpazardaömrünütamamlamak üzere olan ürünleri yeni pazarlara açmak,dış pazarların avantajlarından yararlanmak olarak ifadeedilebilir.Ancakbuaşamadadalojistikmaliyetlerönpla-naçıkmakta;maliyetlerinyüksekoluşu,özellikleuzakdışpazarlaraaçılmakonusundatereddütyaşanmasınanedenolmaktadır.Çalışmayakonuolanfirmalariçin;dışticaretteüçbölgeöneçıkmaktadır:ABülkeleri,OrtadoğuveKuzeyAfrika. Kayseri’nin dış ticaret ulaşımında da ana ulaşımtürü,karayolutaşımacılığıdırvebudaekonomiksorunla-razeminhazırlamaktadır. İhracattadaağırlıkkarayoluta-şımacılığındaolmaküzere;ensıkkullanılan limanMersinLimanı’dırveLimanı’natransferdeçoğunluklakarayoluilesağlanmaktadır. Toplam içindeçokazpayıolandemiryo-lu, genellikle Türki Devletlerle olan dış ticaret için tercihedilmektedir. Bu aşamada saptanan sorunlardan birisi;Kayseri’ninKaradenizüzerindenRusyaveeskiDoğuBlokuülkelerineerişiminikolaylaştıracakbirlimanvebulimanilegüçlüdemiryoluağınıneksikliğidir.

Dışticaret kapasitesini artırmasını sağlamaküzere; po-tansiyel pazarlara açılmak Kayseri’deki sanayiciler içinönemlidir.Bubakımdan; sanayicilerin temeldebeklentile-ri;potansiyelpazarlarınaerişimininveulaşımolanaklarınınkolaylaştırılmasıdır.Yukarıdadaifadeedildiğigibi,bugünkülojistikmaliyetleri;sanayicileriyenipazarlaraaçılmaktanalı-

koymaktadır.Demiryolualtyapısınıniyileştirilmesi,OSB’nindemiryolu bağlantısının sağlanması, demiryolunun teknikvebürokratikyapısınınrevizyonihtiyacıüzerindedurulmuş-tur.Sanayicilerin;ulaşımmaliyetlerininyurtdışındakirakip-lerinindüzeyineçekilmesi,rekabetgüçleriniolumluetkile-yecektir. Kayseri’deki firmaların nerdeyse tamamı yurtdışıfaaliyetlerindeyasadecekarayolunuyadakaravedenizyo-lundanoluşankarmataşımacılıktürünütercihetmektedir.Dışticarettesadecedenizyolununkullanımoranı,%50’lerdüzeyindedir.Demiryolukullanımıiseçokdahaazdırvebukompozisyondengelibirulaşımdağılımıolmadığınaişaretetmektedir.Dışticaretkapasitesinidahaekonomikulaşımtürleriylegerçekleştirmekgerektiğiaçıkçagörülmektedir.

Esasitibariyle,Kayseri’dekibüyükfirmalardışpazardandahaçokiçpazarayönelmiştir.İçpazardakidurumincelen-diğinde;neyazıkki;demiryolunu tercihedenfirmasayı-sının2-3ilesınırlıkaldığıanlaşılmaktadır.Yurtiçindekihertürlüyükünnakliyesindekarayolutercihedilmektedir.Ülkepolitikasıolarak,yaygınulaşımtürününkarayoluolarakbe-nimsenmesi; sanayinin rekabet gücünü zayıflatmaktadır.Budurumda;konunun ikiyönüyle iyileştirilmesigereklili-ğisözkonusudur:İlki;nakliyebiçiminikarayoluüzerindensürdürmekonusundadahafazlaısrarcıolmamakvedesti-nasyon,yüktürükısıtlarınagörekarmaveçeşitlitürlerdekikullanımaimkansağlamak,ikincisidesanayininkatmade-ğeriniyükseltmeninyoluolarakileriteknolojinin,inovasyo-nadönüksanayiningelişmesineyönvermek.Bunayönelikar-ge faaliyetlerinin desteklenmesi, yabancı sermayeninkenteçekilmesigibiaraçlardeğerlendirilebilir. Ziraküçükkarmarjlarıylasürekliyükselennakliyemaliyetleriylebaşaçıkmayaçalışmanınsonuçgetirmeyeceğiortadadır.

Lojistiğingelişmişlikdüzeyiağırlıklıolarakulaşımaltya-pısı ileilişkilidirvekentlerinekonomikgelişmesinidoğru-danetkilemektedir.Ancakkonuyusadecefizikialtyapıdanibaretgörmek,konuyudaraltmakanlamınagelirvesadecekentindeğilülkeninekonomisinindebüyümesininönündebirengelteşkileder.Çünkü lojistiksektörününgelişmesi;kentlerin ekonomik gelişmesinde bir etkendir. Kalkınmaplan ve programlarında çoğunlukla ekonomik sektörlereyönelikönerilerdeyatırımönceliklerivebuyatırımlarıteş-vikedecekönerilersunulmaktadır.Oysapazarlaraerişimisadecefizikiulaşımolanaklarınıiyileştirmekolarakgörmekeksiklik olur. Lojistik faaliyet alanlarının tümüne yayılmışhizmet alımı, bu faaliyet alanlarında uzmanlaşmış işgücüvefirmalarınvarlığıdakentinsanayipotansiyelinigelişti-renunsurlardır.Lojistiksektörü,fiziki,operasyonelvesos-yalbirdizialtyapıyagereksinimduyarveçokyönlüfaaliyetalanıdır.Dolayısıylabusektördekigelişme;diğersektörler-deki ekonomikgelişme ile karşılıklı olarakgerçekleşir.Bunedenle;Kayseriiçindefizikselulaşımsorunlarınıngideril-mesininmuhakkaklojistikaltyapısınıniyileştirilmesiçerçe-vesindedeğerlendirilmesigerekir.Maliyetiyüksekveuzun



vadeliçözümlergeliştirmekkolaydeğildirancakgüçlübirsanayiülkesiolabilmeninkoşutudur.

Araştırmanın amacı çerçevesinde; hemfirmaların pro-fillerisaptanmışhemde lojistiksektörüçerçevesindeso-runlarına işaretedilmeye çalışılmıştır.Araştırmanıngenelresmiortayakoyanbuaşamasınınardındanyapılacakça-lışmalardakalitatifmodellerleKayseri’dekilojistikveulaş-tırmasektörüneyönelikönerileringerçekleştirilmesiduru-mundafirmalarınnasıletkileneceğiveneorandamaliyetdüşürmebaşarısı göstereceğinin tespit edilmesidir. Çalış-ma;buhaliyle;Anadolu’dakibaşkakentlerleilgiliçalışma-larlamukayeselibiranalizedeolanakvermektedir.

KaynaklarALTIOK,M., TUNCER, İ. (2012), İmalat Sanayisinde Yapısal De-

ğişim ve Üretkenlik: Türkiye, Akdeniz Bölgesi veMersin İkiKarşılaştırması, Türkiye Ekonomi Kurumu, Tartışma Metni,2012/71.

BALLOUR.H.,(2004),BusinessLogistics/SupplyChainManage-mentPlanning,Organising5thEdition,PearsonPrenticeHall.

BOWERSOX,D.J.,&CLOSS,D.J.(1996),LogisticalManagement:TheIntegratedSupplyChainProcess,McGraw-Hill.

CANDEMİRY,(2002),DünyadaveTürkiye’deUlaştırmaÖğrenimi,CumhuriyetBilimTeknikDergisi,(19.10.2002),813:12–15.

CROOM,S.,ROMANO,P.,&GIANNAKIS,M.(2000).SupplyChainManagement:AnAnalyticalFrameworkforCriticalLiteratureReview.EuropeanJournalofPurchasingandSupplyManage-ment,6(1),67–83.

DAUGHERTYP.J., ELLINGERA. E.,GUSTINC.M., (1996), Integ-rated Logistics: Achieving Logistics Performance Improve-ments,SupplyChainManagement,1(3),22–33.

DÜZGÜN,R.(2013),Türkiye’ninBirinci500BüyükSanayiKurulu-şuİçerisindekiKayseriFirmalarınınPerformanslarınınDeğer-lendirilmesi (1993-2012),http://iibf.erciyes.edu.tr/akademi/te/rduzgun.aspx(16.07.2014)

DPT,(2000).SekizinciBeşYıllıkKalkınmaPlanı,BölgeselGelişmeÖzelİhtisasKomisyonuRaporu,DPT:2502,ÖIK:523,Ankara.

ERAYDIN,A.,(2002),Yenisanayiodakları:Yerelkalkınmanınye-niden kavramlaştırılması, ODTÜ Mimarlık Fakültesi Yayını,Ankara.

ERAYDIN,A., (2003),Dynamicsandagentsof regionalgrowth:TheperformanceofSMEclustersinEurope,inFingleton,B.,Paci,R.,Eraydin,A.,Fingleton,B.(Ed.),Paci,R.(Ed.),&Eray-din,A.(Ed.)(2003).Regionaleconomicgrowth,SMEsandthewiderEurope,Ashgate,Aldersot.

GÜMRÜKVETİCARETBAKANLIĞI, (2014), The LogisticsPerfor-manceIndexandItsIndicator”,EkonomikAnalizveDeğerlen-dirmeDairesiYayınNo:424,Ankara.

HEİZERJ.,RENDERB.(2013),OperationsManagement,PrenticeHall.

HESSE,M.(2004),LogisticsandFreightTransportPolicyinUrbanAreas:ACaseStudyofBerlin-Brandenburg/Germany,Euro-peanPlanningStudies,12(7)1035–1053.

HESSE,M.(2006),GlobalChain,LocalPain:RegionalImplicationsofGlobalDistributionNetworksintheGermanNorthRange,GrowthandChange,37(4),570–596.

HESSE,M.,Rodrigue, J. P. (2004), TheTransportGeographyof

LogisticsandFreightDistribution,JournalofTransportGeog-raphy,(12),171–184.

İSO(2010),İmalatSanayininTemelGöstergelerAçısındanYapısalAnalizi,YayınNo:2010/5.

İSO(2015),İSO1000BüyükSanayiKuruluşu, http://www.iso.org.tr/haberler/etkinlikler/iso-turkiyenin-

ikinci-500-buyuk-sanayi-kurulusu-arastirmasini-acikladi/(09.12.2015)

Lİ, S., RAGU-NATHAN, B., RAGU-NATHAN, T. S., & RAO, S. S.(2006), The impact of supply chainmanagement practiceson competitiveadvantageandorganizationalperformance,Omega,34(2),107–124.

SANAYİVETİCARETBAKANLIĞI (2010),TürkiyeSanayiStratejisiBelgesi2010-2014,Ankara2010.

KEPENEKY.,YENTÜRK,N.,(2000),TürkiyeEkonomisi,RemziKi-tapevi,İstanbul.

NALCAKAN, M., Ekonomik Gelişmelerin Demiryolu SektörüneEtkileri,ÇanakkaleOnsekizMartÜniversitesi İbrahimBodurAraştırmaveUygulamaMerkeziGirişimcilikveKalkınmaDer-gisi,4(1),s.31–45.

ORAN(2014),KayseriveSivasİlleriRekabetGücüAnalizi, http://www.oran.org.tr/materyaller/Editor/document/Plan-

lamaBirimi/Dokmerkezi/Kayseri-Sivas-Rekabet-Analizi_Ozet.pdf(30.01.2015)

ODETTE (2007), Key Performance Indicators for carriers andLogistics Service Providers, http://www.osd.org.tr/yeni/wp-content/uploads/2013/10/KPIs_for_Carriers.pdf

RODRIGUE,J.P.,COMTOIS,C.,SLACK,B.(2006),TheGeographyofTransportSystems,Routledge,USA.

TH,A.(2010).Thecompetitiveadvantageofnations:isPorter’sDiamondFrameworkanewtheorythatexplainstheinterna-tionalcompetitivenessofcountries?SouthernAfricanBusi-nessReview14(1):105–130.

TANYAŞM.,ERDALM.,ZORLUF.,GÜRLESELF.,FİLİK,F. (2011),TürkiyeLojistikMasterPlanıiçinStratejiBelgesi,TİMLojistikKonseyiYayınları.

TEPAV (2007), Türkiye’nin Rekabet Gücü için Sanayi Po-litikası Çerçevesi. http://www.tepav.org.tr/upload/files/1271230091r8142.Turkiye_nin_Rekabet_Gucu_icin_Sa-nayi_Politikasi_Cercevesi.pdf,erişim:20.02.2015

TSENG,Y,YUE,W.L.,TAYLOR,M.,(2005),TheRoleofTransportati-oninLogisticsChain,TransportationStudies,(15)1657–1672.

URAY,N.veÜLENGİN,F.,(1999),LojistikveTeknolojiEtkileşimi-ninUlaştırmaveTaşımacılıkFaaliyetleriÜzerindeEtkisi:Tür-kiyeGerçeği,İktisatDergisi,(395):29–42.

UYGUR,E.(1999),ÜretkenlikÖlçütlerineGöreİçelTürkiyeveSek-törKarşılaştırmaları”,İçelSanayisiniGeliştirmeSempozyumuKitabı,24-25Haziran1999İçel,DİEYayınları,s.171–196.

UZAY,N. (2009),Türkiye’nin İlk500Ve İkinci500BüyükSanayiKuruluşuSıralamasındaYerAlanKayseriFirmalarınınEkono-mikPerformansları(1993-2008),ErciyesÜniversitesiİktisadiveİdariBilimlerFakültesiDergisi,(34)23–49.

Wisner,J.D.(2003),AStructuralEquationModelofSupplyCha-inManagementStrategiesandFirmPerformance.JournalofBusinessLogistics,24(1),1–26.

WORLDBANK(2014),LogisticsPerformanceIndex,http://data.worldbank.org/indicator/LP.LPI.OVRL.XQ(28.02.2015)

ZORLU F, (2008), Türkiye Lojistik Coğrafyası Planlama Dergisi,43(3)39–60.


1Amasya Üniversitesi Mimarlık Fakültesi, Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, Amasya2Yıldız Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi, Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, İstanbul

Başvuru tarihi: 29 Aralık 2015 - Kabul tarihi: 26 Temmuz 2016

İletişim: Aslı ALTANLAR. e-posta: [email protected]


ÇALIŞMA

MEGARON 2016;11(3):382-397

DOI: 10.5505/megaron.2016.92485

Boğaziçi Bölgesi Sakinlerinin Turizm Desteğini Ölçmeye Yönelik Bir Araştırma

Research to Measure Bosphorus Region Residents’ Support for Tourism

Aslı ALTANLAR,1 Zeynep ENLİL2

Çalışmanın amacı turizm gelişiminin olduğu bölgelerde, sosyal, kültürel, fiziksel ve politik çevrenin bazı özellikleri benzer olsa da yerin sakinlerinin turizme verdikleri desteğin farklılıklar gösterip göstermediğini; farklılıklar varsa bu farklılıkların bölgede yaşayanların han-gi özelliklerinden kaynaklandığını incelemektir. Bu amaçla, öncelikle Boğaziçi Bölgesi sakinlerinin turizmin gelişimine ilişkin tutumlarını belirleyen faktörleri, ele alınan objektif ve subjektif değişkenler yardımıyla ortaya koyabilmek ve değişkenler arasındaki ilişkileri belirle-yebilmek için Temel Bileşenler Analizi (TBA) uygulanmıştır. TBA işleminden sonra her faktörün belirli bir ağırlıkla turizm desteğine katkıda bulunması nedeniyle, tüm faktörlerin bileşik skorlarını ifade edebilmek için Ağırlıklandırılmış Doğrusal Kombinasyon (Weighted Linear Combination - WLC) yöntemi uygulanmıştır. Araştırma verileri 2014 yılı Mart ve Mayıs ayları içinde Boğaziçi Öngörünüm Bölgesi’nde ya-şayan 476 hane halkına anket uygulanarak toplanmıştır. Verilerin değerlendirilmesi neticesinde çalışma alanında yaşayan halkın turizmin gelişimine katkısının turizmin politik çevre, fiziksel çevre, sosyo-kültürel çevre üzerindeki algılanan etkilerine bağlı olduğu ve kişilerin sosyo demografik özelliklerine göre farklılaştığı ortaya konulmuştur. Ayrıca yerin sakinlerinin turizm gelişmesine verdikleri katkının ne yönde olduğuna dair elde edilen skorların çalışma alanındaki mekansal dağılımları verilmiştir. Son olarak elde edilen araştırma bulguları ilgili yazın desteği ile birlikte tartışılmıştır.

Anahtar sözcükler: Boğaziçi; turizm gelişimi; durizm desteği; turizm algısı; turizmin etkileri; temel bileşenler analizi; ağırlıklandırılmış doğrusal kom-binasyon.

This study examines the support of residents of the Bosphorus region for further tourism development. The social, cultural, physical, and political conditions of the area are consistent in some ways; however, a survey was conducted to measure variation in attitudes and perceptions and to analyze any differences discovered. Principal component analysis (PCA) was used to investigate patterns in local residents’ views on tourism, the objective and subjective variables considered, and what relationships might exist between them. The weighted linear combination technique was used to rate and analyze the results. The survey was conducted between March and May of 2014 and sampled 476 people living in the Bosphorus region. The research data collected indicated that opinions regarding tourism development reflected differences according to the perceived impact and effects of tourism on the socio-cultural, physical, and political environment. The geographic distribution of responses is provided and findings are discussed in relation to related literature.Keywords: Bosporus; tourism development; tourism support; tourism perception; impacts of tourism; principal components analysis; weighted linear combination method.

ÖZ

ABSTRACT



GirişGünümüzdekentler,küreselrekabetanlayışıçerçevesin-

desosyaluyumveortakgirişimleryerineekonomikbüyü-meveekonomikgelişimüzerineodaklanansöylemlerveyaklaşımları benimsemektedir.1 Bu yaklaşımların bir so-nucuolarak,küreselsermayeakımlarını,yatırımlarıvetu-ristlerikentteçekmekiçinkentinyenidenyapılandırılmasıönemlibirmarkalaşmastratejisiolarakkarşımızaçıkmak-tadır.2Eğlenme,dinlenmevetüketimodaklıbutürbirmar-kalaşmastratejisisadecemalvehizmetlerideğil,kültürü,mekanın ve kentsel deneyimlerin de bir tüketimnesnesihalinegetirmektedir.3Bunedenlekültürün,kentselmeka-nın vedeneyimlerin tüketiminedayalı bir turizmanlayışıson yıllarda kentsel planlamada yaygınbir strateji olarakkarşımıza çıkmaktadır.4 Bu yaklaşımın da etkisiyle günü-müzdebirçokkent,sahipolduklarıtarihivekültürelçeşit-liliğibirzenginlikkaynağıolarakturizmesunmayabaşladı.5 Uzun yıllar turizm literatürü, turistikbir bölgenin gelişimsürecini analiz ederken, sadece ekonomik gelişmeyi gözönündebulundurmuştur.Benzerbir şekilde, karar verici-lerdeturizminekonomiketkilerineodaklanmışlardır.6An-cak,turizminnegatifvekaçınılmazetkilerinigözardıede-rek,turizminekonomikgelişmeiçinpotansiyelbirkaynakveuzunvadedekentlerinyenidencanlandırmasınaolanaksağlayan bir araç olarak işlev göreceğinin ileri sürülmesi“sürdürülebilir turizmgelişimi”anlayışı ileçelişmektedir.7 Birkenttesürdürülebilirbirturizmgelişiminiteminataltınaalmakiçinöncelikleokentinkoşullarınıbelirleyendinamik-leridoğruolarakortayakoymakgerekmektedir.Buamaçlaturizmgelişimininolduğubölgelerin,fizikselvebeşerialt-yapısından,kültürvesanatalanlarınıbelirleyenekonomikvesosyaldinamiklerinekadargenişbirçerçevede incele-nip objektif bir şekilde değerlendirilmesi gerekmektedir.Başka bir ifadeyle bölgenin tarihi, doğal ve fiziksel çevreözellikleri,kültürsanatmekanlarıvekültüreletkinliklerinbelirlenmesinin yanı sıra yaşayanların değerlerini, bilinçve becerilerini, yaşam alışkanlıklarını, kentteki eğilimleri-ni ihtiyaçvetaleplerini,aynızamandaekonomik,fiziksel,sosyo-kültürelvepolitikçevreyinasılalgıladıklarınıdaor-taya koymak gerekmektedir.8 Aksi takdirde sosyal uyumveortakgirişimleryerineekonomikbüyümeveekonomikgelişimüzerindeodaklanankentselmüdahalelerbölgedevarolanproblemleriarttırabilmekte,hattayeniproblemle-rideberaberindegetirerek,gerilimveçatışmalaranedenolabilmektedir.9 Turizm gelişiminin olduğu yada öngörül-

düğübölgelerde, turistik tüketimeayrılanalanlarınbelir-lenmesi ve turizme karşı algı ve tutumların oluşmasındaaktifolarakrolalanüçtarafbulunmaktadır.Butaraflaroyerinsakinleri, turizmgirişimcileriveyerelyönetimlerdir.Meydanagelenbugelişmesadeceoyerin sakinleriniet-kilememekte,aynızamandabuözelalanıkullananları,tu-ristleriveçalışanlarıdaetkilemektedir.Ancakonlarprob-lemintanımlanmasındayadafikirbirliğininsağlanmasındaaktifolarakrolalmamaktadır.10Yapılanliteratürtaraması,turizmkonusunda yapılanpek çok araştırmanın turizmingelişmesinderolalanbuüçtarafaodaklanmakyerine,tu-rizminekonomiketkilerininyanısıraturistlerineğilimleri-nevebeklentilerineodaklanıldığınıgöstermektedir.Ancakturizmişletmelerituristlerenekadariyivekalitelihizmetsunarsasunsunveyamerkeziveyerelyönetimlerturistlerenekadarkolaylıksağlarsasağlasın,turizmingerçekleştiril-diğibölgedeyereltoplumlarınaktifdesteğialınmadanyadaonlardansoyutlanaraksadece turist çekmekamacıylayapılan müdahaleler başarısızlığa uğrayacaktır.11 Çünküsürdürülebilirturizmanlayışıturizmpolitikavestratejileri-ningeliştirilmesiaşamasındatoplum,toplumuyönetenlerve turizmsektöründeki tümpaydaşlarınetkin katılımınınsağlanmasıesasınadayanmaktadır.12Bunedenle,politikveakademikçevrede,turizminetkilerinianlamadaekonomikgelişmehernekadarönsıradayeralsada, turizmgeliş-mesininsosyal,mekansalvesiyasiözellikleridekapsamasınedeniyle,13turizminsosyalvekültürelgelişmeyeolanet-kilerinin araştırılmasının gerektiği konusundadafikir bir-liğinevarılmıştır.14Çünküturizmsektöründeyaşanantümgelişmelerturizminsözkonusuolduğuçevredeolumluyada olumsuz yöndedoğrudan karşılığını bulmaktadır.15 Bunedenle sürdürülebilir turizm gelişmesini, sosyo-kültürelvesiyasiçevreninfizikimekanayansımasınıdaifadeedenyerveoyerlesüreklietkileşimhalindeolanyerinsakinlerive girişimcilerden bağımsız düşünmekmümkün değildir.Turizmgelişmesininbuçokboyutluyapısı gereği yer, ye-rinsakinleriveturizmgirişimcilerininobjektifvesübjektifgöstergelerininhangideğişkenlerindenetkilendiğinivebudeğişkenler arasında nasıl bir ilişki olduğunu tanımlayançokboyutlubiraraştırmayöntemine ihtiyaçduyulmakta-dır16 (Şekil 1). Bunedenlebu çalışma sürdürebilir turizmgelişmesininbileşenlerininkendineözgüniteliklerininbirarada nasıl ölçülebileceğine dair önemli ipuçları vererekliteratüre önemli bir katkıda bulunmayı amaçlamaktadır.Bu amaçla, sürdürülebilir turizm gelişmesinin bileşenle-

1 Bourdreau,2003, s.2;GrodachveLoukaitou-Sideris,2007,s.349.

2 Kunzman, 2004, s. 386; Bolzoni,2013,s.2.

3 Brenner, 2000, s.362; Bolzoni,2003,s.2.

4 Fainstein,2007,s.7.5 Smith,2007,s.4.6 McGehee vd., 2002, s.2; Huning

10Bolzoni,2013,s.20-21.11Evans,2005,s.968.12TosunveTimothy,2003,s.4.13HuningveNovy,2006,s.16.14Chen,2000,s.8;HuningveNovy,2006,s.4;NunkooveRamkissoon,2010,s.172-173.

15ÖzaltınTürkerveTürker,2014,s.82.16Bahar,2004,s.60;RichardsveMunsters,2010,s.3-5.

veNovy,2006,s.4;Avcıkurt,2009,s.39;RichardsveMunsters,2010,s.1.

7 Gezici, 1997,s.2; Huning ve Novy,2006,s.3.

8 CPG, 2006, s.5-8; Ertürk, 2011,s.49-53,Sınmaz,2015:52.

9 Öztürk vd. 2007, s.12; Bolzoni,2013,s.20-21.


rindenbiriolanyerinsakinlerininturizmgelişmesinenasılbir katkıda bulunduğunu ölçebilmek için, yerin sakinleri-nin objektif ve subjektif göstergelerini farklı boyutları ilebirleştirenbiraraştırmayöntemiönerilmektedir.Buamaçdoğrultusunda,temelvarsayım“yerinbazıözellikleriben-zer olmakla birlikte yerin sakinlerinin turizm gelişmesineverdiğidesteğindüzeyikendineözgüniteliklerinebağlıola-rakdeğişmektedir”olarakbelirlenmiştir.Temelvarsayımınyanısırayerinsakinlerininsosyodemografiközelliklerinegöreturizmgelişmesineverdikleridesteğinnasılfarklılaştı-ğıdatespitedilmeyeçalışılmaktadır.

Yöntem Çalışma Alanı ve Araştırmanın Evren ve ÖrneklemiBu çalışmadaBoğaziçi Bölgesi çalışma alanı olarak se-

çilmiştir(Şekil2).BoğaziçiBölgesi’ninçalışmaalanıolarakseçilmesininnedenleri;Boğaziçikıyılarınınsunduğu farklıkıyıkültürleri,kıyıvegerilerdekiözgünköyyerleşmelerivekuzeyormanlarıgibidoğalvekültüreldeğerleri ileulusalve uluslararası turizme hizmet etmesinin yanı sıra, kent-linin de günübirlik rekreasyon ihtiyaçlarının karşılandığıİstanbul’unönemliekonomikdeğerivekaynaklarındanbiriolmasıolaraközetlenebilir.BoğaziçiAlanı18.11.1983tari-hindeyürürlüğegiren2960sayılıBoğaziçiKanunu ileko-rumaaltınaalınmıştır.Bukanununikincimaddesinegöre,Boğaziçi alanı,öngörünümbölgesi, geri görünümbölgesiveetkilenmebölgesiolarakkavramsallaştırılanaltbölgele-reayrılmıştır.17Bölgeninidariyapısınabakıldığında;Boğa-ziçiAlanı,AvrupaYakası’ndaSarıyerveBeşiktaş,AnadoluYakası’ndaiseBeykozveÜsküdarilçelerininsınırlarıiçeri-sine girmektedir (Şekil 2). Ancak çalışma alanı zaman vemaliyetkısıtlarındandolayıBoğaziçiBölgesi’nintamamınıkapsayacak şekilde ele alınamamıştır. Bu nedenle örnek-lemyapısınıoluşturmakiçinturizminkaynaklarıgözönünealınarakalanseçimkriterlerioluşturulmuştur.Bukriterler:

• Boğaziçisahilşeridinebitişikeskiköyyerleşmesiolması,• Farklı medeniyet dönemlerine ait özgün, yerel mi-

mariyapılarıiçerentaşınırvetaşınmazkültürelmirasvarlığınasahipolması,

• Özgündoğalveyapayçevrekaynaklarınınvarlığı(ko-runanalanlar,doğalsitler,rekreasyonalanlarıvb.),

• Kültürel faaliyet ve etkinliklerin sergilendiği kültürelmekanlarınvarlığı,

• Turizmsektörünütemsiledenişletmelerinvarlığı(Kü-çük ve orta ölçekli konaklama tesisleri, yeme-içmetesislerigibi),

olarakbelirlenmiştir.19 İlkolarakBoğaziçi sahil şeridinebitişik olması nedeniyle öngörünüm bölgesinde yer alan55mahalle ortaya konulan kriterlere göre incelenmiş vebu kriterleri sağlayan 26mahalle de anketlerin uygulan-masınakararverilmiştir.BumahallelerBeykoz’daAnado-luhisarı,AnadoluKavağı,Çubuklu,Göksu,Kanlıca,Merkez,Paşabahçe, Yalıköy mahalleleri; Üsküdar’da Beylerbeyi,Çengelköy, Kandilli, Kuzguncuk, Sultantepe mahalleleri;Beşiktaş’da Arnavutköy, Bebek, Kuruçeşme, Ortaköyma-halleleri ve Sarıyer’de Baltalimanı, Büyükdere, Emirgan,İstinye,SarıyerMerkez,RumeliHisarı,RumeliKavağı,Ta-rabya, Yeniköy mahalleleri olarak belirlenmiştir. Yapılan

18EnlilveArk.,2013.17SelçukveZerenGülersoy,2004,s.91;BİM,2008,s.35-36. 19Binkhorstvd.2010,s.47;LatuveBulai,2011,s.167.

YER GİRİŞİMCİLERYERİNSAKİNLERİ

SÜRDÜRÜLEBİLİR TURİZM GELİŞMESİ

Kaynak & Kalite & Algı

Algı + Kalite Algı + Tutum

Şekil 1. Sürdürülebilir turizm gelişmesinin bileşenleri.

Şekil 2. Boğaziçi Kanunu’na göre idari sınırlar.18

BOGAZİÇİ ALANI HARİTASI

LEJAND

ÖNGÖRÜNÜM BÖLGESİ

GERİGÖRÜNÜM BÖLGESİ

ETKİLENME BÖLGESİ

İLÇE SINIRI

MAHALLE SINIRI

0 0.5 1 2 3Km


buöndeğerlendirmesonrasındaaraştırmanınevrenini26mahallenin2013yılı hanehalkı sayılarının toplamıoluş-turmuştur.Çalışmaalanındatoplamda69795hanebulun-maktaolup,evrenitemsiledecekörneklembüyüklüğü±0,045örneklemehatasınagöre471olarakbelirlenmiştir.22 Örneklemsayısıbulunduktan sonramahallelerin toplam

içinde temsil edilme oranları doğrultusunda hermahal-ledeuygulanacakanketbüyüklüğübelirlenmiştir(Tablo1ve2).Hanehalkıanketleri15Mart2014-15Mayıs2014tarihleri arasındahafta içi vehafta sonudadahil olmaküzere “basit rastlantısal örneklem yöntemi” kullanılarakuygulanmıştır.

Objektif ve Subjektif Boyutun Birarada Ölçülmesi

Son 15 yılda sürdürülebilir turizm gelişmesinin yerin

Tablo 1. Boğaziçi Bölgesi’nin Avrupa Yakası’ndaki örneklem büyüklüğünün mahallelere göre dağılımı20

İlçe adı Sınıf Mahalle adı 2013 yılı Hane halkı Oransal Örneklem nüfus verileri sayısı dağılımı (%) dağılımı

Beşiktaş Mahalle Arnavutköy 4261 1711 0.02 12 Kuruçeşme 3123 1254 0.02 8 Ortaköy 9271 3723 0.05 25 Bebek 5713 2294 0.03 15Sarıyer Mahalle Tarabya 17918 5463 0.08 37 Baltalimanı 5322 1623 0.02 11 Emirgan 9449 2881 0.04 19 Rumeli Hisarı 11215 3419 0.05 23 Rumeli Kavağı 3725 1136 0.02 8 Yeniköy 16018 4884 0.07 33 Büyükdere 9234 2815 0.04 19 Merkez 12905 3934 0.06 27 İstinye 16505 5032 0.07 34Avrupa Yakası toplamı 124659 40169 0.58 271Anadolu Yakası toplamı 98090 29626 0.42 200Genel toplam 211671 69795 1.00 471

Tablo 2. Boğaziçi Bölgesi’nin Anadolu Yakası’ndaki örneklem büyüklüğünün mahallelere göre dağılımı21

İlçe adı Sınıf Mahalle adı 2013 yılı Hane halkı Oransal Örneklem nüfus verileri sayısı dağılımı (%) dağılımı

Beykoz Mahalle Göksu 2877 834 0.01 6 Anadolu Hisarı 2410 699 0.01 5 Anadolu Kavağı 2618 759 0.01 5 Yalıköy 5391 1563 0.02 11 Paşabahçe 4100 1188 0.02 8 Çubuklu 21902 6348 0.09 43 Merkez 6005 1741 0.02 12 Kanlıca 4264 1236 0.02 8Üsküdar Mahalle Beylerbeyi 16505 5190 0.07 35 Sultantepe 11534 3627 0.05 24 Kuzguncuk 4535 1426 0.02 10 Çengelköy 14384 4523 0.06 31 Kandilli 1565 492 0.01 3Anadolu Yakası Toplamı 98090 29626 0.42 200Avrupa Yakası Toplamı 124659 40169 0.58 271Genel Toplam 211671 69795 1.00 471

20TÜİK[2014];TÜİK[2014a].21TÜİK[2014];TÜİK[2014a].

22YazıcıoğluveErdoğan,2004,s.48.



sakinlerininaktifkatılımıilemümkünolacağıgerçeğindenhareketlebirdiziçalışmaturizmin,sosyal,ekonomik,kül-türelveçevreseletkilerininturizmdesteğineolankatkısınıortaya koymak ve söz konusu faktörlerin hangilerinin nedüzeydeetkiliolduğunutespitetmekamacıylayapısaleşit-likmodelini(StructuralEquationModel)kullanmaktadır.23 BenzerbirşekildeNunkooveRamkissoon(2010)’dayerelhalkınturizmdesteğiniölçebilmekiçinyapısaleşitlikmo-delini kullanmış ancak gösterge setlerini çevresel şartlar,toplumsalsorumlulukvetoplumsalhizmetgibitoplumsalniteliğe (community attributes) karşı olan memnuniyetdüzeyleri ile turizmin algılanan etkileri olarak belirlemiş-lerdir.24 Andereck ve Nyaupane25’da turizmin yaşam kali-tesi üzerindeki etkilerini anlamak ve yaşamkalitesi algısıile turizmdesteği arasındaki ilişkinindoğasını keşfedebil-mekiçinyineyapısaleşitlikmodelindenyararlanmışlardır.Chen26ise,çalışmasındaturizminalgılananetkilerininkentsakinlerininturizmebağlılığını(Resıdents’Loyalty)nasılet-kilediğiniortayakoymakamacıylafaktöranaliziuygulamışveyerelhalkın turizmebağlılığındaetkili olan faktörlerinkatılımcının hangi özelliklerine göre farklılaştığını ortayakoymak içinde MANOVA analizini kullanmıştır. Bu çalış-madadiğerçalışmalargibiyerinsakinlerininturizmgeliş-mesineolankatkısınınhangifaktörlerdennedereceetki-lendiğiniortayakoyabilmeyiamaçlamaktadır.Ancakhemaraştırmada kullanılan gösterge setleri hemde önerilenölçümyöntemi ilebenzerçalışmalardanfarklılaşmaktadır(Şekil3).Çalışmanınturizmdesteğindeetkiliolanobjektifboyutunu;yaş,cinsiyet,medenidurum,eğitimdüzeyi,ge-lirdurumu,meslek,hanedeyabancıdilbilenkişisayısıvebilgi iletişimteknolojilerisahipliğigöstergeleri ileaçıklan-maktayken, sübjektif boyutu ise, yerin sakinlerinin yaşa-dıklarıçevreyedairduygularınıortayakoyanyaşamkalitesi

göstergeleriveturizminetkilerinedairalgıları ileaçıklan-maktadır.27

Yerin sakinlerinin turizm gelişmesinden nasıl etkilendi-ğinindahadoğrubiryaklaşımınıortayakoyabilmekiçinya-rarlanılanyaşamkalitesigöstergeleri;fizikselçevrekalitesi(yeşil alanlar, rekreasyon alanları, altyapı ve belediye hiz-metleri,iletişimimkanları,topluulaşımolanaklarıgibi),sos-yalçevrekalitesi (kültürelaktivitelerveeğlence,güvenlik,suçoranları,sanatsalvekültürelolanaklargibideğişkenler),ekonomikçevrekalitesi(yaşammaliyeti,işbulmafırsatı,ko-nutbedeli,kirabedeli;eğlencemasrafları;ekonomikortam,vergioranları,ücretlergibideğişkenler),politikçevrekalite-si(politikaktiviteler,vergiindirimi,düzenlediğiprogramlargibi)olaraközetlenmektedir.28Buçalışmadadiğerçalışma-lardanfarklıolaraksübjektifboyutunölçülmesindekitemelçıkışnoktasını;“birbirey,yaşadığısosyal,kültürelvefizikselçevreninbellibiryönününturizmdenetkilendiğinihissetsebile,oetkiyikişiselolarakönemligörmedikçe,bireyinturizmgelişmesinekarşıtutumununolumlumuyoksaolumsuzmuolacağınadairbiranlamyüklemesimümkündeğildir”savıoluşturmaktadır.29Bunedenleankettekatılımcılardanturiz-minyaşamkalitesiüzerindekietkileriniölçmeyeyönelikve-rilendeğişkenleriönem(1=hiçönemlideğil,5=çokönemli)vememnuniyetlerine(1=hiçmemnundeğil,5=çokmem-nun)göresıralamalarıistenmişvesübjektifgöstergeleriöl-çebilmek için Raphael ve arkadaşlarının (1998) geliştirmişolduklarıölçümyöntemikullanılmıştır(Formül1).

“Yaşam kalitesi skoru (QOL) = [(Önem düzeyi /3) x(Memnuniyetdüzeyi–3)]” (1)

Formülünuygulanmasıylaherbirdeğişkeniçin-3.33ile+3.33arasındadeğişenskorlareldeedilmektedir.30Örneğin,katılımcınındeğişkenileilgilidüşüncesi“sondereceönemli”isevebudeğişkenileilgilikişiseldeneyiminden“sonderece

23Yoonvd.,2001,s.364-365;CengizveKırkbir,2007,s.22;ÖzaltınTür-kerveTürker,2014,s.83.

24Nunkoo ve Ramkissoon, 2010, s.

27LotfiveSolaimani,2009,s.129;AndereckveNyaupane,2011,s.253.28LotfiveSolaimani,2009,s.129;AndereckveNyaupane,2011,s.253.29AndereckveNyaupane,2011,s.258.30Raphaelvd.,1998,s.5.

172-173.25Andereck ve Nyaupane, 2011,s.251.

26 Chen,2000,s.8.

Sosyo Demografik Özelllikler

• Yaş• Cinsiyet• Medenidurum• Eğitimdüzeyi• GelirDurumu• Meslek• Hanedeyabancıdilbilenkişisayısı• Bilgiveiletişimteknolojilerisahipliği

• Yerinalgılanankalitesinindeğişkenlerkümesi •Ekonomikçevredeğişkenleri •Sosyo-kültürelçevredeğişkenleri •Fizikselçevredeğişkenleri •Politikçevredeğişkenleri• Turizminalgılananetkilerinindeğişkenlerkümesi •Olumluetkilerileilgilideğişkenler •Olumsuzetkilerileilgilideğişkenler

Turizm Gelişmesinin Algılanan Etkileri

OBJEKTİF GÖSTERGELER SUBJEKTİF GÖSTERGELER

Şekil 3. Turizm desteğini belirleyen objektif ve sübjektif göstergeler.


memnun”kaldıysabudeğişken+3.33değerinialmaktadır.Eğer,katılımcıbirdeğişkenin“sondereceönemli”olduğunudüşünüyorsa ancak elde ettiği deneyimden hiçbir şekildememnun değilse, değişkenin skoru -3.33 değerini almak-tadır.Buşekildebireyinönemvememnuniyetdüzeylerinebağlıolarakbelirlenenalgıskoruherikiuçnoktaarasındaçeşitlilik gösterebilmektedir.31 İkinci olarak, katılımcılarınturizminalgılananetkilerineverdiklericevaplarıskorcinsin-denifadeedebilmekiçinise;olumluyargıiçerenherbirde-ğişkeneverilencevaplar(1=kesinliklekatılmıyorum’dan5=kesinliklekatılıyorum’aölçekli)için1’in-3’e,2’nin-2’ye,3’ün1’e,4’ün2’yeve5’in3’eeşitlenmiş,negatifyargıiçerende-ğişkenlereverdiklericevaplarda1’in3;2’nin2;3’ün1;4’ün-2’ye; 5’in -3’e eşitlenerek veri setindeki ilgili değişkenleryenidenkodlanmıştır.32Verisetindekisübjektifdeğişkenlerile ilgilidönüşümlertamamlandıktansonraturizmdesteğiölçeğininyapısalgeçerliliğini sınamak içinaçıklayıcı faktöranalizindenTemelBileşenlerAnalizi(PrincipalComponentsAnalysis-TBA)kullanılmıştır.TBAyöntemininseçilmesininikitemelsebebibulunmaktadır:Bunlardan ilki,TBA’ninfarklıveri niteliğine sahip değişkenlerin (örneğin ortalamagelirseviyesi,yaş,cinsiyetgibi)birbirleriileolanbağıntılarınıor-tayakoymasıaçısındanoldukçafaydalıolabilmesiveikincisideturizmdesteğiölçütünüortayakoyançokdeğişkenliya-pıyıtemelfaktörleraracılığıiletanımlayarakistatistikselola-rakdahaanlamlıveazsayıdaveriiledeğerlendirmeolanağısağlamasıdır.TBAişlemindensonraherfaktörünbelirlibirağırlıklaturizmdesteğinekatkıdabulunmasısebebiyle,tümfaktörlerin bileşik skorlarını ifade edebilmek için Ağırlık-landırılmışDoğrusalKombinasyon (WeightedLinearCom-binationMethod-WLC)yöntemiuygulanmıştır (Formül2).Buşekildeherbirkatılımcıiçinturizmdesteğiskorlarıeldeedilmiştir.33Buskorlarımahalleölçeğindeifadeedebilmekiçinise,aynımahalledekikatılımcılarınturizmdesteğiskor-larınınaritmetikortalamalarıalınmıştır.Sonolarak,çalışmaalanındakikatılımcılarınsosyodemografikyapılarınıortayakoyandeğişkenlerilemahalledekiyaşamsürelerininturizmdesteğini ne yönde etkilediğini ortaya koyabilmek içindebağımsızörneklemleriçintek-faktörlüvaryansanalizi(One-WayANOVA)yapılmıştır.

nTD = S ei * ci İ=1,2,3,…,n(2) i=1

TD:Turizmdesteği;ei:Faktörözdeğerleri(eigenvalues);ci:Faktörskorları;n:Toplamfaktörsayısı.

Bulgular Yerin Sakinlerinin Demografik Özelliklerineİlişkin BulgularÇalışma alanı sınırı içindeki anket verileri analiz edil-

diğinde, katılımcıların yaşlarının %26’sının 18-29 ara-sı, %23,1’inin 30-39 arası, %17,9’unun 40-59 arası ve%10,9’unun60-69arasıolduğutespitedilmektedir.Çalış-maalanındakikatılımcılarıncinsiyetlerinegöredağılımıin-celendiğindeise,%50,8oranındakadınve%49,2oranındaerkeknüfusladengelibirdağılımgösterdiğibelirlenmekte-dir.Ayrıcakatılımcıların%60,1’ininevli,%30,9’ununbekar,%8’inindulyadaboşanmış,%1,1’ininsözlüyadanişanlıolduğu görülmektedir. Katılımcıların eğitim durumlarınınise,%39,3’lukoranlalise,%20’likoranlayüksekokulvefa-kültemezunu,%1,1’lik oranla lisansüstümezunu olduğutespitedilmektedir(Şekil4).

Çalışma alanındaki hanelerin birbirlerinden farklı birekonomikyapıyasahipolduğugörülmektedir.Çalışmaala-nındahanebüyüklüğüdörtvedahafazlaolanhanelerdekikatılımcılardan%9’unun2014yılıOcakayındadörtkişilikaileninaçlıksınırıolarakbelirlenen1099TLvealtındabirgelire sahip olduğu, %68,9’unun açlık sınırı ile yoksulluksınırı (3580TL)arasındabirgeliresahipolduğuvesadece%22,1’ininyoksulluksınırıüzerindebirgelirdüzeyinesahipolduğutespitedilmiştir(Şekil5).

Katılımcılarınistihdamdurumuveiştekikonumunaba-kıldığındaise,katılımcıların%1,9’unun“işverenveyakendihesabınaçalışanolduğu,%11,8’ininücretli,maaşlıveyev-miyeli çalışanolduğu,%85,3’ününgelir getirenbir işi ol-madığı,%1,1’ininemekliolduğutespitedilmiştir(Tablo3).

Katılımcıların semtteki yaşam süreleri incelendiğindeise,%46,4’ünün“20vedahafazlayıl”,%35,5’inin“10ile19yıldır”ve%18,1’inin“0ile9yıldır”BoğaziçiBölgesi’ndeyaşadığıbelirlenmektedir.Hanelerdeyabancıdilbilenkişisayısınabakıldığındaise,hanelerin%50,2’sindeyabancıdilbilen kişinin olmadığı,%30,7’sinde 1 kişinin,%14,9’undaiseikikişinin,%3,4’ününüçkişinin,%0,8’indedörtkişininyabancıdil bildiği tespit edilmektedir.Çalışmaalanındakihanehalklarınınbilgiveiletişimteknolojilerisahipliğiince-lendiğindeise,katılımcıların%66’sınınmasaüstübilgisayar,%66’sının internet,%65’inin akıllı cep telefonu,%21’inindizüstü bilgisayar, %17’sinin tablet bilgisayar kullandığı,%10’ununisebuteknolojilerdenhiçbirinikullanmadığıbe-lirlenmektedir.

Yerin Sakinlerinin Turizm Desteğinin Ölçülmesi veAnaliz SonuçlarıTurizm desteği ölçeğinin yapısal geçerliliğini sınamak

için açıklayıcı faktör analizi uygulanmıştır. Faktör analiziiçinTBAveVarimaxDöndürmeYöntemi(VarimaxRotation)yaklaşımlarıbenimsenmiştir.Ancakbuişlemgerçekleştiril-medenöncetaslakölçekiçinKaiser-Meyer-Olkin(KMO)veBartlettSphericitytestiuygulanmış(KMO:0.810veBartletttestiX2:18565.174,sd:3321,p:0.000)veölçekyapısınınfak-töranalizineuygunolduğuanlaşıldıktansonraTBAişlemiuygulanmıştır. TBA işlemi sonucundaeldeedilenvaryansaçıklamatablosuveyamaç-birikintigrafiğiincelenerekfak-

31Raphael,vd.,1998,s.5.32AndereckveNyaupane,2011,s.252.

33Özbakır,2008,s.50.



tör sayısına karar verilmiştir. Faktör sayısı belirlendiktensonraölçeğinaltfaktörlerineaitdeğişkenlerdenfaktöryükdeğeri0.40altındaolanvebinişikyapıgösterendeğişken-lerölçektençıkarılmışveölçekyenidenTBAişleminetabitutulmuştur.34Buişlemlerdeğişkenlerfaktöryükdeğerlerikabul koşullarını sağlayana kadar tekrarlanmıştır. TurizmdesteğiölçeğinibelirlemekiçintoplamdaaltıadetTBAiş-lemigerçekleştirilmişvefaktöryükkoşullarınısağlamayan16değişkenölçektençıkarılmıştır.İlkfaktöranalizinde8altfaktör altında toplanan ölçek, son faktör analizinde yedi

34Çoklukvd.,2012,s.194-234. 35Çoklukvd.,2012,s.233.

Cinsiyet

Erkek%51

Kadın%49

Medeni durum

Evli%60

Bekar%31

Dul/boşanmış

%8

Nişanlı/sözlü

%1

60–69 yaş

Yaş dağılımları

10.9

22.1

17.9

23.1

26

50–59 yaş

40–49 yaş

30–39 yaş

18–29 yaş

0 5 10 15 20 25 30

Eğitim düzeyi

Lisansüstü

Lisans

Yüksekokul

Lise

Ortaokul

İlkokul

İlkokul terk

1.1

18.9

2.9

39.3

14.7

21.6

1.5

0 10 20 30 40 50

Şekil 4. Katılımcıların demografik yapısı.

faktöraltındatoplanmıştır.Toplamyedi faktördenoluşanölçektoplamvaryansın%44,306’sınıaçıklamaktadır(Tablo4;Ek1).Sosyalbilimlerde%40-60aralığındadeğişenvar-yansoranlarınınidealkabuledildiğidüşünülürsebuaraş-tırmasonucundaeldeedilen%44,306’lıkvaryansoranınıntatminkarolduğusöylenebilir.35

Turizmdesteğindeetkiliolanaltfaktörlerindağılımıbe-lirlendiktensonradeğişkenlerinyapısınabakılarakaltfak-törlerkavramsallaştırılmıştır(Tablo5).

İlk faktör, turizmin geliştirilmesi için merkezi ve yerelyönetimler tarafındanalınanönlemleri veyapılanmüda-haleleriifadeedendeğişkenleriiçerdiğiiçin“politikçevre”olarakkavramsallaştırılmıştır.

İkinci faktör, turizm gelişmesinin yerel toplumun gelirdüzeyini,işolanaklarınıveyaşamkalitesini,kültürelmirasıkorumabilincini,rekreasyonelolanaklar ilekültürelvesa-natsalüretimiarttırması,farklıkültürleritanımafırsatısağ-layarak toplumları birbirine yakınlaştırması, bölgeye dahafazla yatırımçekilmesi ve yerel işletmelerin gelişmesi gibiolumlubakışaçısınıortayakoyandeğişkenleri içerdiği için“turizminalgılananolumluetkileri”olarakisimlendirilmiştir.

Şekil 5. Katılımcıların hane büyüklüğüne göre aylık ortalama geliri.

80

1 kişi

1099 TL’den az 1100 ile 3580 TL arası 3581 TL den fazla

2 kişi 3 kişi 4–7 kişi Toplam

17.9

57.1

25

5.5

61.5

33

3.7

68.9 68.9 66.8

27.4 22.1 25.8

7.49

60

40

20

0

Gelir düzeyi


Tablo 4. TBA işlemleri ve kabul koşullarını sağlamayan değişkenler

TBA işlemleri ve kabul koşullarını sağlamayan değişkenler Faktör yükü** Faktör D. sayısı Açıklanan sayısı varyans

1. TBA sonuçları 8 82 %43.594 Turizmin gelişmesiyle kira değerleri artar 0.496–0.450<0.100 Turizm geliştiğinde yerel halkın çok küçük bir kesimi turizmden ekonomik olarak bir fayda sağlar 0.494–0.414<0.100 Kültür sanat etkinliklerinin varlığı 0.464–0.371<0.100 Tarihi ve kültürel çevre varlığı 0.331<0.400 Cinsiyet 0.220<0.400 2. TBA sonuçları 8 77 %43.594 Kültürel mekânların varlığı 0.312<0.400 Eğlence mekanlarının varlığı 0.215<0.400 Turizmin gelişmesi yerel kültürün önem kazanmasını sağlar 0.537–0.463<0.100 Turizmin gelişmesiyle düzenlenen kültürel etkinliklerin sayısı artar 0.528–0.457<0.100 3. TBA sonuçları 8 73 %44.477 Yeme-içme tesislerinin varlığı 0.535-0.468<0.100 Yeme-içme tesislerinin çeşitliliği 0.511-0.440<0.100 4. TBA sonuçları 8 71 %42.875 Sosyal tesislerin varlığı 0.511-0.440<0.100 Sosyal tesislerin çeşitliliği 0.458-0.391<0.100 5. TBA sonuçları 7 69 %42.875 Yaş 0.372<0.400 Medeni hal -0.267<0.400 Semtte yaşama süresi -0.297<0.400 6. TBA sonuçları 7 66 %44.306**Faktör yükü kabul koşulları; faktör yükü ≥0.400 ve F2-F1=0.100

Tablo 3. Katılımcıların mesleği

İstihdam edilenlerin işteki durumu Sıklık % Sıklık %

işveren veya kendi hesabına çalışıyor. – Serbest meslek-Nitelikli uzman Seyyar - Kendi işi (freelance dahil), dükkanda hizmet vermiyor. 3 37.5 9 1.9 Tek başına çalışan, dükkan sahibi, esnaf (taksi şoförü dahil) 3 33.3 İşyeri sahibi - 1–5 çalışanlı (Ticaret, Tarım, İmalat) 1 12.5 İşyeri sahibi - 20’den dazla çalışanlı (Tic, Tarım, İmalat) 1 12.5 Serbest nitelikli uzman (avukat, doktor, mimar, vb.) 1 12.5 Toplam 8 100 Ücretli, maaşlı ve yevmiyeli İşçi/hizmetli - parça başı işi olan (yevmiye) 4 7.3 56 11.8 İşçi/hizmetli - düzenli işi olan (maaş) 31 55.4 Ustabaşı/kalfa - kendine bağlı işçi çalışan 5 9.1 Yönetici olmayan memur/teknik eleman/ uzman vs. 12 21.8 Yönetici (1–5 çalışanı olan) 2 3.6 Ücretli Nitelikli uzman (avukat,doktor, vs.) 2 3.6 Toplam 55 100 Gelir getiren bir işi yok, çalışmıyor İşsiz - şu an çalışmıyor - ek gelir yok, yardım alıyor 15 3.7 406 85.3 İşsiz - şu an çalışmıyor - düzenli ek gelir var 182 44.8 Ev kadını - ek gelir yok, yardım alıyor 149 36.7 Ev kadını - düzenli ek gelir var 11 2.7 Öğrenci 49 12.1 Toplam 406 100 Emekli çalışıyor Emekli 5 – 5 1.1



Üçüncü faktör,doğal çevregüzelliği, sosyal vekültürelaltyapıtesisleri,yeme-içmetesisleriileparkverekreasyonalanlarınınvarlığıveçeşitliliği,toplutaşımaileulaşımola-nakları,toplutaşımaduraklarınaerişebilirlik,çöptoplama,ulaşım ve teknik altyapı hizmetleri gibi bölgenin fizikselçevresininnitelikselyanlarınıortayakoyandeğişkenlerdenmeydanageldiğiiçin“fizikselçevre”olarakadlandırılmıştır.

Dördüncüfaktörise,ikincifaktörüntamaksine,turizmgelişmesiiledoğalvekültürelçevrenintahripolduğu,ma-halleninhuzurununazaldığı, yerel halkın ahlaki değer vedavranışları olumsuz yönde etkilendiği, geleneksel kültü-rünyozlaştığı,turizmgelişmesiyleyaşammaliyetlerininvesuçişlemeoranlarınınarttığıvesemtinsoylulaştırmatehli-kesiilekarşıkarşıyakalacağıgibiolumsuzifadeleriiçerdiğiiçin“turizminalgılananolumsuzetkileri”olarakisimlendi-rilmiştir.

Beşincifaktör,ekonomikçevreninnitelikselözellikleriniortayakoyanyemeiçmetesislerivealışverişyerlerindekifiyatları,konutlarınkira,emlakvemülkedinmedeğerlerigibiekonomikeksenlideğişkenleriiçerdiğiiçin“ekonomikçevre”olarakifadeedilmiştir.

Altıncıfaktör,insanlarınbilgisivegörgüsü,yaşamtarzı,tarihivedoğalçevreyikorumabilinci,sosyalvekültürelha-yatıncanlılığı,halkınyabancılarakarşıdavranışvetutumla-rı ilegüvenlikvehuzurdeğişkenleriniiçerdiğiiçin“sosyo-kültürelçevre”olarakadlandırılmıştır.

Sonolarakyedincifaktörise,sosyo-demografikstatüyübelirleyeneğitimdüzeyi,gelirdüzeyi,meslekgrupları,bilgiveiletişimteknolojilerisahipliğiilehanedeyabancıdilbi-lenkişisayısıdeğişkenleriniiçerdiğiiçin“sosyo-demografikyapı”olarakifadeedilmiştir.Eldeedilenfaktörlerintoplamvaryansayaptıklarıkatkıincelendiğinde,turizmdesteğindeençoketkiyesahipolanfaktörünpolitikçevrealgısıolduğutespit edilmektedir (Tablo 5). Toplam varyansa yaptıklarıkatkıbakımındandiğerfaktörlerincelendiğindeise,politikçevrefaktörünüsırasıylaturizminalgılananolumluetkileri,fiziksel çevre, turizminalgılananolumsuzetkileri,ekono-mikçevre,sosyo-kültürelçevrevesosyo-demografikyapıfaktörlerininizlediğigörülmektedir.

Faktör isimleribelirlendiktensonraherfaktörünbelirlibirağırlıklaturizmdesteğinekatkıdabulunmasısebebiyle,tümfaktörlerinbileşikskorlarınıifadeedebilmekiçinWCLyöntemi kullanılmış ve her katılımcı için turizm desteğiskorlarıeldeedilmiştir.Eldeedilenskorlarımahallebazın-da ifade edebilmek için aritmetik ortalamaları alınmıştır(Tablo6;Şekil6;Şekil7).

Yapılan değerlendirme sonucunda Beşiktaş ilçesindeyer alan mahallelerin (Ortalama:1,5527) turizm desteğiskorlarının pozitif yönde olduğu, Sarıyer ilçesindeki (Or-talama:0,1936)mahallelerin ise%55,6’sınınpozitifyöndeskorlaralırken,%33,3’ününisenegatifyöndeskorlaraldığıbelirlenmektedir. Beykoz ilçesindeki mahallelerin turizmdesteğiskorlarıincelendiğindeise,%75’ininnegatifyöndeskorlaraldığı, sadece%25’ininpozitifskorlaraldığı tespitedilmektedir. Üsküdar (Ortalama:-0,3324) ilçelerindekimahallelerdedebenzerbirdurumsözkonusuolup,%60’ınegatifyönlübirdeğeralmaktayken,sadece%40’ıpozitifdeğerleralmaktadır.Eldeedilenbulgular,yerinsakinlerininturizmgelişmesinedesteğininneyöndeolduğunuveme-kansalolaraknasılfarklılaştığınıortayakoymaktadır(Şekil6;Şekil7).

Turizmdesteğiölçeği, yerin sakinlerinin sosyodemog-rafiközelliklerinibelirleyenortalamagelir,meslek,eğitimdüzeyi,hanedeyabancıdilbilenkişisayısıveBİTsahipliğideğişkenlerinin turizm gelişmesinde etkili olduğunu gös-termektedir.Bunedenlebubeşdeğişkenilebirliktemahal-ledeyaşamasüresideğişkenininturizmdesteğiskorlarınıneyöndeetkilediğiniortayakoymakiçinTek-FaktörlüVar-yansAnaliziyapılmıştır.Eldeedilenbulgular,gelirdüzeyi,eğitimdurumu,yabancıdilbilenkişisayısı,meslekveya-şamsüresiileturizmdesteğiarasındaanlamlıbirilişkininolduğunugöstermektedir(Tablo7).

Gelir düzeyi bakımından turizm odaklı bir gelişmeyekarşıpozitifbirtutumortayakoyankatılımcıların3581TLveüzeri (Ortalama:0,9310)gelirdüzeyinesahipkatılımcı-lardan oluştukları anlaşılmaktadır. Bu durumun tam ak-sinediğerlerine görebu türlübir gelişmeye karşı negatifbir tutumgösterenkatılımcıların isegelirdüzeylerinin sı-

Tablo 5. Turizme verilen desteği belirleyen faktörler ve varyans oranları

Faktörler Özdeğerler Açıklanan varyans Değişken sayısı Faktör yükleri

F1 Politik çevre 6.576 9.964 18 0.652–0.407F2 Turizmin algılanan olumlu etkileri 5.095 7.720 11 0.706–0.471F3 Fiziksel çevre 4.769 7.225 12 0.707–0.471F4 Turizmin algılanan olumsuz etkileri 3.843 5.823 7 0.707–0.471F5 Ekonomik çevre 3.273 4.959 6 0.727–0.626F6 Sosyo-kültürel çevre 3.139 4.757 7 0.744–0.516F7 Sosyo-demografik yapı 2.547 3.859 5 0.754–0.612



Tablo 6. Mahalle bazında bölge sakinlerinin turizm desteği skorları

İlçe Mahalle n Minimum Maksimum Ortalama Standart sapma

Beykoz Göksu 6 -5.29 -1.76 -3.29 1.19146 Anadolu Hisarı 5 -3.03 -0.18 -2.03 1.23551 Anadolu Kavağı 5 -4.18 -1.29 -2.40 1.08394 Yalıköy 12 -3.73 2.27 -1.28 1.85620 Paşabahçe 9 -0.98 1.98 0.55 1.08537 Çubuklu 43 -3.87 1.83 -0.64 1.14240 Beykoz Merkez 12 -1.77 2.66 0.18 1.36325 Kanlıca 8 -3.26 -1.81 -2.75 0.50785 Toplam 100 -5.29 2.66 -1.00 1.61439Üsküdar Beylerbeyi 36 -3.61 3.59 0.26 1.74609 Sultantepe 24 -2.54 1.96 0.02 1.33972 Kuzguncuk 10 -3.13 1.69 -0.68 1.42627 Çengelköy 31 -3.30 1.33 -1.13 1.00810 Kandilli 3 -1.32 -0.29 -0.82 0.51598 Toplam 104 -3.61 3.59 -0.33 1.50925Beşiktaş Arnavutköy 12 0.46 3.09 1.68 0.94914 Kuruçeşme 8 1.13 2.65 1.90 0.45097 Ortaköy 25 0.33 2.98 1.52 0.73548 Bebek 15 0.06 3.16 1.33 0.89074 Toplam 60 0.06 3.16 1.55 0.79592Sarıyer Tarabya 37 -2.26 2.95 0.63 1.10623 Balta Limanı 11 -1.05 2.86 0.69 1.25848 Emirgan 19 -0.19 1.91 0.84 0.65853 Rumeli Hisarı 23 -2.41 0.64 -0.70 0.62568 Rumeli Kavağı 8 -0.48 2.72 1.46 1.23102 Yeniköy 34 -2.69 5.08 0.18 2.00202 Büyükdere 19 -1.59 4.42 0.36 1.67978 Sarıyer Merkez 27 -3.44 2.44 -0.52 1.25960 İstinye 34 -6.26 3.55 -0.06 1.96364 Toplam 212 -6.26 5.08 0.19 1.54433

Tara

bya

SARIYER BEŞİKTAŞ ÜSKÜDAR BEYKOZ

Balta

Lim

anı

Emirg

an

Rum

eli H

isar

ı

Rum

eli K

avağ

ı

Yeni

köy

Büyü

kder

e

Sarıy

er M

erke

zİs

tinye

Arna

vutk

öy

Kuru

çeşm

e

Ort

aköy

Bebe

k

Beyl

erbe

yi

Sulta

ntep

e

Kuzg

uncu

k

Çeng

elkö

y

Kand

illi

Gök

suAn

adol

u H

isar

ı

Anad

olu

Kava

ğı

Yalık

öyPa

şaba

hçe

Çubu

klu

Beyk

oz M

erke

z

Kanl

ıca

0.63 0.69 0.84 1.

46-0

.7

-0.5

2

-0.0

6

-0.6

8

-1.1

3

-0.8

2

-3.2

9

-2.0

3

-2.4

-1.2

8 -0.6

4

-2.7

5

1.68 1.9

1.52

1.33

0.26

0.02 0.

55

0.180.18 0.36

2

1

0

-1

-2

-3

-4

Şekil 6. Turizm desteği skorlarının mahallelere göre dağılımı.


rasıyla 1100-3580 TL (Ortalama:-0,3322) ve 1099 TL’denaz (Ortalama:-0,2529) gelir düzeyine sahip oldukları an-laşılmaktadır.Budurumbizegelirdüzeyiarttıkçakatılım-cıların diğerlerine göre turizm gelişmesini olumlu yöndedeğerlendirdiklerinigöstermektedir(Tablo7).Gelirdüzeyiileturizmeverilendesteğinibelirleyenfaktörlerarasında-ki ilişki incelendiğindeise,yoksulluksınırınınaltındaolan

katılımcıların ekonomik (Ortalama:-0,0641726; F:5,681;Sig:0,018<0,05)vepolitik(Ortalama:-0,1270722;F:23084;Sig:0,000≤0,000) çevreyi yoksulluk sınırınınüstündegelirdüzeyinesahipkatılımcılaragöredahaolumsuzalgıladıkla-rıbelirlenmektedir.

Eğitimdüzeyi ile turizmdesteği skorlarıarasındaki iliş-ki incelendiğinde ise; turizm gelişmesini diğerlerine göre

Şekil 7. Turizm desteği skorlarının mahallelere göre mekansal dağılımı.

BOGAZİÇİ ALANI HARİTASI

LEJAND

İLÇE SINIRI

MAHALLE SINIRI

YEREL TOPLUM BOYUTU PUANI

-3.5 – -3.2

-3.1 – -2.1

-2.0 – -0.1

0.0 – 1.0

1.1 – 2.0

0 0.5 1 2 3Km


nispetendaha fazlaolumluyöndedeğerlendirenkatılım-cıların sırasıyla lisansüstü (Ortalama:1,0740), lisans (Or-talama:1,0740)veyüksekokul(Ortalama:0,0379)mezunuolduklarıbelirlenmektedir.Eldeedilenbulgularagöreeği-timdüzeyiarttıkçaturizmeverilendesteğindeartığınısöy-lemekmümkündür.

Katılımcılarınmeslekleri ile turizmdesteği arasındadaanlamlıbirilişkibulunmuştur.

Gelir getiren bir işi yok, çalışmıyor (Ortalama:0,0775),emekliolan (Ortalama:0,5460)vekendihesabınaçalışan(serbestmeslek-nitelikliuzmanvb.)(Ortalama:0,3300)ka-tılımcıların turizm gelişmesini olumlu karşılarken, ücretli,maaşlı çalışan katılımcıların (Ortalama:-0,6636) böyle birgelişmeyiolumsuzkarşıladıklarıtespitedilmektedir.

Semtteyaşamasüresi ileturizmdesteğiarasındakiiliş-ki incelendiğinde ise, turizm desteği olumlu yönde olanhanelerinbölgede10 ile19yıldır (Ortalama:0,2772)aynıbölgedeyaşadıkları,bununtamaksine20vedahafazlayıl-dırbölgedeikametedenkatılımcıların(Ortalama:-0,0453)iseböylebir gelişmeyi olumsuzdeğerlendirdikleri ortayakonulmaktadır.Sonolarak,yabancıdilbilenkatılımcılarınyabancıdilbilmeyen(Ortalama:-0,4287)katılımcılaragöreturizmgelişmesinidahaolumludeğerlendirdiklerianlaşıl-maktadır.

Sonuç ve DeğerlendirmeBumakale,yerinsakinlerininturizmgelişmesineneyön-

debirkatkısağladığınıbelirlemekiçinyenibirölçümyönte-miönermektedir.Önerilenbuyöntemtutumçalışmalarına


Tablo 7. Gelir düzeyi, eğitim süresi ve yaşam süresi ile turizm desteğinin karşılaştırılması

Değişkenler n Ortalama Standart sapma Min. Max. F P

Gelir 1099 TL’den az 35 -0.2529 1.58448 -3.13 3.17 29.535 0.000***

1100–3580 TL 318 -0.3322 1.57187 -6.26 4.42 3581 TL’den fazla 123 0.9310 1.52584 -3.30 5.08 Toplam 476 0.0000 1.65216 -6.26 5.08 Eğitim durumu Okuma yazma bilmiyor 7 0.8286 1.53879 -0.96 3.17 6.012 0.000***

İlköğretim 103 -0.5461 1.61740 -3.79 3.55 Ortaöğretim 70 -0.2079 1.67833 -5.29 3.59 Lise 187 -0.0355 1.50486 -6.26 4.42 Yüksekokul 14 0.0379 2.06648 -4.18 3.12 Lisans 90 0.7306 1.64613 -3.26 5.08 Lisansüstü 5 1.0740 1.63415 -0.67 3.19 Toplam 476 0.0000 1.65216 -6.26 5.08 Meslek Gelir getiren bir işi yok. çalışmıyor 406 0.0775 1.63537 -6.26 5.08 3.672 0.012**

Ücretli. maaşlı çalışıyor 56 -0.6636 1.64041 -3.44 2.86 Kendi hesabına çalışıyor 9 0.3300 1.69321 -1.57 3.56 Emekli çalışıyor 5 0.5460 1.79808 -1.01 3.04 Toplam 476 0.0000 1.65216 -6.26 5.08 Yabancı dil bilen kişi sayısı Hiç kimse 239 -0.4287 1.60556 -6.26 4.42 9.938 0.000***

1.00 kişi 146 0.2727 1.59729 -3.61 5.08 2.00 kişi 71 0.7338 1.46408 -2.54 3.56 3.00 kişi 16 0.6981 1.95730 -3.22 3.85 4.00 kişi 4 -0.1550 1.25107 -1.10 1.68 Toplam 476 0.0000 1.65216 -6.26 5.08 Yaşam süresi 0–9 yıl arası 86 -0.4281 1.60078 -5.29 3.19 5.450 0.005**

10–19 yıl 169 0.2772 1.49678 -6.26 3.49 20 yıl ve + 221 -0.0453 1.74927 -3.79 5.08 Toplam 476 0.0000 1.65216 -6.26 5.08

*p<0.05; **p<0.005; ***p<0.001; A.O: Aritmetik ortalama


benzerbirşekildedahafazlaişolanağı,dahafazlayatırım,dahafazlarekreasyonfırsatıgibiturizminolumluetkileriniiçerendeğişkenlerinyanısırasuçişlemeoranlarındaartış,doğal ve kültürel çevre tahribatı, kültürün yozlaşması vesoylulaştırma tehdidi gibi olumsuz etkilerine dair değiş-kenlerideiçermektedir.36Turizmdesteğiniölçenneredey-seherçalışmada,turizmeverilendesteğinbiröngörücüsüolarakyerinsakinlerininturizmekarşıtutumlarınıbelirle-yendeğişkenlerkullanılmasına rağmen,37 sadecesonbir-kaçyıldırturizminyaşamkalitesineolanetkisidegözönü-nealınmaktaveturizmdeneldeedilenkişiselfaydaortayakonulmayaçalışılmaktadır.38Bunedenlebuçalışma,kamuhizmetlerinide içerenyaşamkalitesi ile ilgilideğişkenlerideölçeğedahiletmektedir.Ayrıcaturizmileilgililiteratürincelendiğinde,turizmodaklıpolitikavestratejilerinyerinsakinlerininyaşammemnuniyetlerininasıletkilediğinior-tayakoyanbirdeğerlendirmeninyapılmadığıtespitedilmişve yaşam kalitesi değişkenlerine ek olarak turizm politi-kalarınıbetimleyendeğişkenlerdeölçeğeeklenmiştir.Buşekildeönerilenbuyeniölçümyöntemi,yerinsakinlerininturizmin etkilerini nasıl algıladıklarını anlamanın ötesinegeçerek, yerin sakinlerinin turizmin etkileri ile değişimeuğrayan çevrelerine dair hoşnutluk duygularını başka birifadeilekalitealgılarınıvegüncelturizmfaaliyetlerinekar-şıgörüşleriniifadeetmelerineolanaktanımaktadır.Ayrıcaönerilenyöntemturizmeverilendesteğibelirleyenfaktör-lerivebufaktörlerinhangiağırlıklaturizmdesteğinekatkı-dabulunduğunuortayakoyabilmeninötesinegeçmektevebenzerçalışmalardanyerinsakinlerininturizmeverdikleridesteğinaltbölgeleregöreneyöndefarklılaştığınıortayakoyabilmesiyleoldukçafarklılaşmaktadır.Önerilenaraştır-mayöntemiyleeldeedilenbulgularplancılaraheraltbölgeiçinhangikararvestratejilerinalınmasıgerektiğikonusun-daönemliipuçlarıvermektedir.

Turizm ile ilgili literatürde yerin sakinlerinin turizminolumlu ve olumsuz etkilerini algılayışları ve turizm geliş-mesinekarşıyaklaşımlarınıortayakoyanpekçokçalışmayaulaşmakmümkündür.Butürçalışmalardaturizmeverilendesteğibelirleyenfaktörlerinbirbirindenkısmenfarklılaş-tığı tespitedilmektedir.Örneğin,Chen’nin (2000)Virginiaeyaletindekibölgesakinlerininturizmsadakatinianlamayayönelikyaptığıçalışmaturizmsadakatinin;faydalar,etkilerveeşitlikfaktörlerindenetkilendiğiniortayakoymaktadır.39 Yoon ve arkadaşlarının da40 Virginia eyaletinde yaptıklarıçalışmalarında ise, turizmdesteğindeetkili olan faktörlerekonomiketkiler,sosyaletkiler,kültüreletkilerveçevreseletkiler olarak tespit edilmiştir. Çalışkan ve Tütüncü’nün41

çalışmasında ise, turizmin etkilerini belirleyen faktörle-rin sırasıyladuygusal bağlılık, negatif etkiler, dış çevre, iççevre,ekonomiketkiler,ekonomikbeklentiler,turizmarzıvetanıtımfaktörlerindenoluştuğuilerisürülmektedir.Ve-rilen örneklerden de anlaşılacağı üzere, turizm desteğinietkileyen faktörler ekonomik etkiler, sosyal etkiler, kültü-reletkilerveçevreseletkilerbaşlıklarıaltındatoplamaktaancak çalışmanın amacı ve uygulandıkları bölgelere görede farklılaşmaktadır.42 Bu çalışmada ise turizme verilendesteği belirleyen faktörler politik çevre, turizmin algıla-nan olumlu etkileri, turizmin algılanan olumsuz etkileri,ekonomikçevre,sosyokültürelçevrevesosyodemografikyapı olarak belirlenmektedir. Faktörlerin turizme verilendestekteki ağırlıkları konusunda bir değerlendirme yapıl-dığında ise, Yoon ve arkadaşlarının (2001)43 çalışmasındatespitedilenfaktörlerarasındanençokkatkıyasahipolanfaktörün ekonomik etkiler faktörü olduğu, çevresel etki-lerfaktörünündeikincisıradayeraldığıbelirlenmektedir.CengizveKırkbir’in(2007)44Bodrumbölgesindegerçekleş-tirdikleriçalışmalarındaise,yerelhalkınturizmdesteğindeturizminekonomiketkilerindençoksosyaletkilerinindahafazlaetkiliolduğugörülmüştür.ÖzaltınTürkerveTürker’in(2014)45 Dalyan bölgesinde yaptıkları çalışmalarında ise,toplamturizmetkisineen fazlakatkıdabulunan faktörünçevresel etkiler faktörü olduğu belirlenirken diğer etkiliolan faktörlerinde sırasıyla sosyaletkiler,ekonomiketki-ler ve kültürel etkilerolduğubelirlenmiştir.Bu çalışmadaise, benzer çalışmalardan farklı olarak turizm gelişmesiüzerindeençoketkiyesahipolanfaktörün“politiketkiler”olduğu ortaya konulmaktadır. Turizm desteğini etkileyenikinci sıradaki faktörün ise, “turizmin olumlu etkileri” ol-duğuveüçüncüsırada“fiziksel çevre” faktörününyeral-dığı görülmektedir. Diğer çalışmaların aksine, “ekonomikçevre” ve “sosyo-kültürel çevre” faktörlerinin katkılarınındiğerfaktörlerdennispetendahaazolduğutespitedilmek-tedir.Ayrıcabubulgularaekolarakyerinsakinlerininsosyodemografiközelliklerinegöreturizminpolitik,fiziksel,eko-nomik ve sosyo kültürel boyuttaki etkilerini algılamaları-nın da farklılaştığı görülmektedir. Bunabağlı olarak yerinsakinlerininturizmgelişmesinekarşıverdikleridesteğindehomojenolmadığıbelirlenmektedir.Eldeedilenbulgularagörekatılımcılarıngelirdüzeyiazaldıkçaturizmgelişmesininegatifyöndedeğerlendirdiklerianlaşılmaktadır.Hattage-lirdüzeyiyoksulluksınırınınaltındaolankatılımcıların tu-rizmdesteğinibelirleyenfaktörlerdenekonomikvepolitikçevreyi negatif yönde değerlendirdikleri anlaşılmaktadır.Bu durumun nedenlerine bakıldığında yoksulluk sınırınınaltındagelirdüzeyinesahipolankatılımcıların%49,3’ününyaşammaliyetlerininartacağı,%61,8’ininkiradeğerlerinin36Athens,2002,s.58-69;Nunkoove

Ramkissoon,2010,s.175-176;An-dereckveNyaupane,2011,s.249;Butler,2013,s.11.

37Athens,2002,s.58-69;NunkooveRamkissoon, 2010, s.175-176; An-

42Yoonvd.,2001,s.366;Yoon,2002,s.91-93;CengizveKırkbir,2007,s.34;ÖzaltınTürkerveTürker,2014,s.86.

dereck ve Nyaupane, 2011, s.249;Butler,2013,s.11.

38AndereckveNyaupane2011:249).39Chen,2000,s.13.40Yoonvd.,2001,s.370.41ÇalışkanveTütüncü,2008,s.138.

43Yoonvd.,2001,s.366-367.44CengizveKırkbir,2007,s.34.45ÖzaltınTürkerveTürker,2014,s.96.


artacağıve%58,4’ününyerelhalkınçokküçükbirkesimi-ninturizmdenekonomikolarakfaydasağlayacağıyönündegörüşbildirdikleribelirlenmektedir.Birdiğerönemlibulguda,kendihesabınaçalışankatılımcılarınturizmgelişmesinekarşıdahaolumlubirtutumsergilerken,ücretlimaaşlıçalı-şanlarınbununtamaksineolumsuzyöndegörüşbildirdik-lerininortayakonulmasıdır.Budurumunnedenlerinebakıl-dığındaiseücretlimaaşlıçalışanların%23,2’sininturizmingelişmesinininsanlarısoylulaştırmatehdidiilekarşıkarşıyabırakacağı,%60,7’sininyerelhalkınçokküçükbirkesimininturizmdenekonomikolarak fayda sağlayacağı,%53,5’ininkiradeğerlerininartacağı,%48,2’sininyaşammaliyetlerininartacağıyönündegörüşbildirdiklerianlaşılmaktadır.

Sonuç olarak elde edilen bulgular, aynı bölgenin farklısemtlerinin farklı stratejiler ile geliştirilmesi ve farklı kul-lanımlar için tanımlanmasının gerektiğini bize göstermek-tedir.Ancakdahaöncekibölümlerdeaçıklandığıüzeretu-rizmplanlarıhazırlanırkenprobleminsaptanmasındayerinsakinleri ile birlikte turizm gelişmesinde aktif olarak rolalanturizmgirişimcileriveyerelyönetimlerindenasılbirrol üstlendiğinin ortaya konulması gerekmektedir. Turizmgelişmesininsosyal,mekansalvesiyasiözellikleridekapsa-masınedeniyleyapılanbütünbudeğerlendirmelerituristikbölgedenbağımsızolarakdüşünmekmümkündeğildir.Bunedenleturizmgelişmesinin,yerelhalkınyanısırayerelyö-netimler,turizmsektörüveyerbileşenlerininkendineözgühangi niteliklerindenetkilendiğinin de tespit edilmesi ge-rekmektedir.Bubağlamdabumakalekapsamındaönerilenölçümyöntemininturizmindiğerboyutlarınındaölçülme-sindefaydalıolacağıgibiaynızamandaherdörtboyutunbiraradaölçülmesinedeolanaktanıyacağıöngörülmektedir.

Teşekkür Buçalışma,YıldızTeknikÜniversitesiBilimselAraştırma

Projeleri Koordinatörlüğü’nün 20130302DOP01 numara-lı projesi ile desteklenmiştir. Bilimsel Araştırma ProjeleriKoordinatörlüğü’ne çalışmanın seyri boyunca sunmuşol-duğumaddikatkılariçinteşekkürederiz.

KaynaklarAndereck,K.L.veNyaupane,G.P.(2011)“ExploringtheNature

ofTourismandQualityofLifePerceptionsamongResidents”,JournalofTravelResearch,50:248-260.

Athens, (2002). “Defınıng, Measurıng and Evaluatıng CarryıngCapacıtyInEuropeanTourısmDestınatıons”,

http://ec.europa.eu/environment/iczm/pdf/tcca_material.pdf,[ErişimTarihi01.11.2013]

Avcıkurt,C.(2009)TurizmSosyolojisiGenelveYapısalYaklaşım,2.Baskı,DetayYayıncılık,Ankara.

Bahar, O. (2004) Türkiye’de Turizm Sektörünün Rekabet GücüAnaliziÜzerineBirAlanAraştırması:MuğlaÖrneği,(Basılma-mışDoktoraTezi),Muğla:MuğlaÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü.

Bourdreau,J.A.(2003)“Thepoliticsofterritorialization:regiona-lism,localismandotherism.thecaseofMontreal”,Journal

ofUrbanAffairs,25(2):179-199.Bolzoni,M. (2013). “What tourists ignoreAmbivalences, conf-

lictsandcompromisesinachangingneighbourhood”,RC21Conference2013,Session17:ResistanceandProtest intheTouristCity.

http://www.rc21.org/conferences/berlin2013/prog-17.php.,[ErişimTarihi12.02.2014]

Brenner, N. (2000) “TheUrbanQuestion as a ScaleQuestion:ReflectionsonHenriLefebvre,UrbanTheoryandthePoliticsofScale”,InternationalJournalofUrbanandRegionalRese-arch,24(2):361-376.

Butler,G.(2013).“AnAssessmentoftheSocialandEconomicIm-pactsofTourismDevelopmentinDullstroom”,Mpumalanga,

http://www.fosaf.co.za/tourist,[ErişimTarihi01.03.2013].BİM,(2008)BoğaziçiSahilŞeridiveÖngörünümBölgesiUygula-

maİmarPlanRaporu,İstanbul.BinkhorstveEden,D.T.Melkert,M.(2010).“BlurringBoundari-

es inCulturalTourism”,ResearchCulturalTourismResearchMethods(Ed:Richards,G.,Munsters,W.,).AmaDataset,Lon-don,UK.

Cengiz,E. veKırkbir, F. (2007) “YerelHalkTarafındanAlgılananToplam Turizm Etkisi İle Turizm Desteği Arasındaki İlişkiyeYönelikYapısalBirModelÖnerisi”,SosyalBilimlerDergisi,1:19-37.

Chen,J.S.(2000)“AnInvestıgatıonofUrbanResıdents’LoyaltyToTourısm”,JournalofHospitality&TourismResearch,24:5-19.

http://jht.sagepub.com/content/24/1/5, [Erişim Tarihi03.04.2011].

CPG,(2006)CulturalPlannıngGuıdelınesforLocalGovernment–Contents”,

www.dlg.nsw.gov.au/Files/Information/CPG-final.pdf, [ErişimTarihi10.09.2011].

ÇalışkanU.veTütüncüÖ.(2008)“TurizminYerelHalkÜzerindekiEtkileriveKuşadasıİlçesiUygulaması”,IV.LisansüstüTurizmÖğrencileri Araştırma Kongresi, web.deu.edu.tr/kalite/dos-yalar/ulusal_bildiri/EkB.doc.,[ErişimTarihi15.07.2011].

ÇoklukÖ.veŞekercioğluG.Büyüköztürk.Ş.(2012)SosyalBilim-leriçinÇokDeğişkenliİstatistik:SPSSveLISTERUygulamaları,PegemAkademi,Ankara.

Ertürk,E.(2011)YerelKültürPolitikalarıElKitabıAdımlar,AraçlarveÖrnekler.İstanbulBilgiÜniversitesiYayınları.

Enlil,Z.,İ.Dinçer,E.Seçkin,E.ÖzdenÖrnek,S.Oğuztimur,S.Sın-maz,E.Altınok,A.Özbakır,T. İslam,F.Kerestecioğlu (2013)İstanbulTurizmMasterPlanınaYönelikVeri Toplama İşi, İs-tanbulBüyükşehirBelediyesiİmarveŞehircilikDaireBaşkan-lığıŞehirPlanlamaMüdürlüğüiçinhazırlananyayınlanmamışaraştırmaraporu.

Evans,G.(2005)“MeasureforMeasure:EvaluatingtheEviden-ceofCulture’sContributiontoRegeneration”.UrbanStudies,42(5/6):959-983.

Fainstein,S.(2007)“TourismandtheCommodificationofUrbanCulture”. TheUrban Reinventors, Issue 2,November 2007,http://www.urbanreinventors.net/2/fainstein/fainstein-ur-banreinventors.pdf.[ErişimTarihi:10.12.2012].

Gezici,F.(1998)SürdürülebilirBölgeselKalkınmaAmacındaTu-rizmEylemlerininEtkisi:TürkiyeÜzerindeKarşılaştırmalıBirAraştırma,(BasılmamışDoktoraTezi).İstanbul:İstanbulTek-nikÜniversitesiFenBilimleriEnstitüsü.



Grodach, C. ve Loukaitou-Sideris, A. (2007), Cultural Develop-mentStrategıesandUrbanRevıtalızatıon,InternationalJour-nalofCulturalPolicy,13(4):349-370.

Huning,S.veNovy,J.(2006),TourismasanEngineofNeighbor-hood Regeneration? Some Remarks Towards a Better Un-derstandingofUrbantourismbeyondthe‘BeatenPath’.Cen-terformetropolitanstudies.CMSWorkingPaperSeriesNo.006-2006. http://www.geschundkunstgesch.tu-berlin.de/uploads/media/006-2006_03.pdf.[ErişimTarihi18.9.2014].

Kunzman,K.R.(2004).Culture,CreativityandSpatialPlanning.TownPlanningReview.75(4):383-404.

LatuC.veBulaiM.(2011)NewapproachinevaluatingtourismattractivenessintheregionofMoldavia.İnternationalJour-nalofEnergyandEnvironment,2(5):165-174.

LotfiS.veSolaimani.K.(2009)“AnassessmentofUrbanQualityofLifebyUsingAnalyticHierarchyProcessApproach”,Jour-nalofSocialSciences,5(2):123-133.

McGeheeN.veG.AndereckK.L.veVogtA.C.(2002),Anexami-nationof factors influencing residentattitudes toward tou-rismintwelvearizonacommunities.http://www.ttra.com.,[ErişimTarihi10.11.2011]

Nunkoo R. ve Ramkissoon H. (2010), “Residents’ SatisfactionWithCommunityAttributesandSupportforTourism”,Jour-nalofHospitality&TourismResearch.35:171.

Özaltın Türker G. ve Türker. A. (2014) “Yerel Halkın Turizm Et-kilerini Algılama Düzeyi Turizm Desteğini Nasıl Etkiler: Dal-yan DestinasyonuÖrneği”. Electronic Journal of VocationalColleges-May/Mayıs2014.81-98.

ÖzbakırB.A.(2006)ANewModelForTheQualıtyOfUrbanPla-ces:IntegratıonOfObjectıveAndSubjectıveIndıcatorsUsıngInformatıonTechnologıes, (PHDThesis). Canada:UniversityofOttawaDepartmentofGeography.

ÖztürkY.Akdu,Akasya,U.veAkdu,S.(2007)“YabancıTuristle-rinKonut/devreMülkSatınAlmalarınınYöreHalkıÜzerindekiSosyalveKültürelEtkileri:FethiyeÖrneği”,TicaretveTurizmEgitimFakültesiDergisi.2:11-29.

RaphaelD.veBrown.I.D.R.Renwick,R.Cava.M.Weir.N.Heat-cote.K.(1998)“MeasuringtheQualityofLifeOlderPersons:AModelwithImplicationsforCommunityandPublicHealthNursing”,Toronto,CentreforHealthPromotion,UniversityofToronto,TorontoOntaria,Canada.

Richards, G. Munsters. W. (2010) Cultural Tourism ResearchMethods.içindeDevelopmentsandPerspectivesinCulturalTourismResearch.(Ed:Richards,G.,Munsters,W.,).AmaDa-taset.London.UK.

SelçukF.veZerenGülersoyZ.(2004)“Boğaziçi’ninekolojikpey-zajplanlaması içinbirdeğerlendirmeyöntemi”, itüdergisi/amimarlık,planlama,tasarım,3(1):89-102.

Sınmaz, S., (2015), İstanbul’da Turizmin Mekânsal Gelişimi-ni Yönlendirmede Gizli Tehdit: Mevcut İmar Plan Notları,mimar•ist,53(2):52-59.

SmithK.M.(2007)“TowardsaCulturalPlanningApproachtoRe-generationTourism”,CultureandRegeneration,P.1-12.CABInternational,CromwellPress:Trowbridge.

Tosun. C. ve Timothy. D. J. (2003) “Arguments for CommunityParticipationinTheTourismDevelopmentProcess”,TheJo-urnalofTourismStudies,14(2):2-15.

TÜİK,(2014).AdreseDayalıNüfusKayıtSistemineGöreMahalleNüfusları,İstanbul.

TÜİK,(2014a).AdreseDayalıNüfusKayıtSistemineGöreMahalleNüfuslarıveCinsiyetegörenüfusdağılımı,Ankara.

YazıcıoğluY.veErdoğan.S.(2007).SPSSuygulamalıbilimselaraş-tırmayöntemleri(2.Baskı).DetayYayıncılık.Ankara.

YoonY.veGürsoyD.ChenJ.S.(2001)ValidatingaTourismDe-velopmentTheoryWithStructuralEquationModeling.Tou-rism Management. 22:363-372. http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0261517700000625, [Erişim Tarihi19.12.2012]

YoonY. (2002)Developmentof a StructuralModel for TourismDestinationCompetitivenessfromStakeholders’Perspectives.(Doctor of Phılosophy in Hospitality and Tourism Manage-ment).USA:VirginiaPolytechnicInstituteandStateUniversity.



EK 1. Turizm gelişmesini etkileyen faktörler ve değişkenler

DEĞİŞKENLER

Polit

ik ç

evre

alg

ısı

Fizi

ksel

çev

re a

lgıs

ıEk

onom

ik ç

evre

alg

ısı

Sosy

o-kü

ltür

el ç

evre

alg

ısı

Sosy

o-ek

onom

ik s

tatü

Olu

mlu

etk

ileri

Olu

msu

z et

kile

ri

F. F. DEĞİŞKENLERFaktöryükü

Faktöryükü

Tarihi ve kültürel alanlara yapılan yatırımlar.Geleneksel halk kültürlerini korumak ve yaşatmak için yaptığı araştırmalar.Kültürel mirası koruma bilincini artırmak için düzenlediği eğitim programları.Merkezi yönetimlerin karar ve uygulamalarından ilgilileri haberdar etmesi.Tarihi çevrede yapılacak yeni yapıların çevreye aykırı olmalarını önleyici karar ve yönetmelikler düzenlenmesi.Kültürel mirasın korunması için geliştirdiği politikalar.Ulusal turizm acentaları ile güçlü bağlantılarıngeliştirmesini desteklemesi.Uluslararası turizm acentaları ile güçlü bağlantıların geliştirilmesini desteklemesi.Yerel yönetimlerin karar ve uygulamalarından ilgilileri haberdar etmesi.Açık alanlara ve parklara yapılan yatırımlar.Tarihi çevre ve eski dokuya zarar vermeyecek ulaşım politikalarının geliştirmesi.Tarihî, kültürel, sanatsal ve turistik değerlerini yurt içinde ve yurt dışında tanıtmak.Yabancı dil eğitimini teşvik etmek için ücretsiz/ düşük ücretli eğitim programların geliştirilmesi.Tarihi yapıların restorasyonu için verdiği krediler.Turizmi geliştirmek için bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanımını desteklemesi.Turizm yatırımlarını teşvik etmek için vergi indirimleri.Nitelikli personel yetiştirilmesi için eğitim programları düzenlemesi.Kentsel kaliteyi arttırmak için yaptığı çalışmalar.

Turizmin gelişmesiyle yerel toplumun gelir düzeyi artar.Turizmin gelişmesi farklı kültürleri tanıma fırsatı sağlar.Turizmin gelişmesiyle rekreasyonel olanaklar artar.Turizm gelişmesi tarihi yapıların özgünlüğününkorunarak kullanılmasını sağlar.Turizmin gelişmesiyle yerel işletmeler gelişir.Turizmin gelişmesiyle iş olanakları artar.Turizmin gelişmesi bölgeye daha fazla yatırım çeker.Turizmin gelişmesiyle emlak değerleri artar.Turizmin gelişmesiyle kültürel ve sanatsal üretim artar.Turizmin gelişmesiyle farklı kültürlere karşı övgü, takdir, anlayış, saygı ve hoşgörü ortamı gelişir.Turizmin gelişmesiyle semtte/bölgede yaşayanların yaşam kalitesi artar.

Turizmin gelişmesiyle mahallenin huzuru azalır.Turizmin gelişmesiyle doğal ve kültürel çevre tahrip olur.Turizmin gelişmesiyle suç işleme oranları artar.Turizm gelişmesi geleneksel kültürün yozlaşmasına neden olur.Turizm gelişmesi insanların yaşadıkları yerleri terk etme-sine neden olur.Turizmin gelişmesiyle yerel halkın ahlaki değer vedavranışları olumsuz yönde etkilenir.Turizmin gelişmesi yaşam maliyetlerini arttırır.

Extraction Method: Principal Component Analysis; Rotation Method: Varimax with Kaiser Normalization;a. Rotation converged in 7 iterations.

Elektronik altyapısı (fiber internet, gibi).

Yürüyüş yolları varlığı.

Çöp toplama, cadde ve sokak temizliği.

Toplu taşıma araçları (şehirci otobüsleri,

minibüs gibi) ile ulaşım olanakları.

Spor olanakları.

Teknik altyapısı.

Deniz yolu ile ulaşım olanakları.

Sahilden yararlanma (manzara seyretme,

yürüyüş, balık tutma vb.) olanakları.

Otopark alanlarının varlığı.

Doğal çevre (koru, orman vb.) varlığı.

Park ve rekreasyon alanlarının varlığı.

Toplu taşıma duraklarına erişim kolaylığı.

Gece kulüplerindeki fiyatlar.

Kira değerleri.

Alış-veriş yerlerindeki fiyatlar.

Yaşam maliyetleri.

Yeme-içme tesislerindeki fiyatlar.

Emlak ve mülk edinme değerleri.

Halkın birbirlerine karşı davranış ve tutumları.

İnsanların bilgisi ve görgüsü.

Geleneksel yaşam tarzı.

İnsanların tarihi ve doğal çevreyi koruma

bilinci.

Sosyal ve kültürel hayatın canlılığı.

Halkın yabancılara karşı davranış ve tutumları.

Güvenlik ve huzurun sağlanması.

Katılımcının eğitim düzeyi

Gelir

Hanede yabancı dil bilen kişi sayısı

Bilgi ve iletişim teknolojisi

Meslek

0.652 0.707

0.684

0.664

0.644

0.589

0.583

0.553

0.552

0.531

0.514

0.489

0.471

0.727

0.685

0.669

0.661

0.648

0.626

0.744

0.734

0.650

0.629

0.546

0.521

0.516

0.754

0.672

0.659

0.628

0.612

0.645

0.630

0.629

0.6190.616

0.607

0.606

0.5970.593

0.580

0.536

0.5150.505

0.4860.476

0.4300.407

0.7060.6680.666

0.6540.6530.6240.6100.5820.5410.541

0.471

0.7600.7430.733

0.732

0.721

0.6600.511


İstanbul Teknik Üniversitesi, Bilişim Anabilim Dalı, İstanbul

Başvuru tarihi: 13 Ocak 2016 - Kabul tarihi: 15 Mayıs 2016

İletişim: Çağda ÖZBAKİ. e-posta: [email protected]


ÇALIŞMA

MEGARON 2016;11(3):398-411

DOI: 10.5505/megaron.2016.69188

Maket ve Dijital Ortamda Tasarım Üretkenliğinin Karşılaştırılması

Comparing Design Productivity: Analog and Digital Media

Çağda ÖZBAKİ, Gülen ÇAĞDAŞ, Elif Sezen Yağmur KİLİMCİ

Bu çalışma, bireysel tasarımcı bazında farklı tasarım ortam/araçları ile yürütülen tasarım süreçleri tasarım üretkenliği açısından analiz etmeyi amaçlamaktadır. Bunu yapabilmek üzere, bir mimar tasarımcı ile Fiziksel Maket ve Dijital Model ortamlarında protokol çalışmaları yürütülmüştür. Protokol çalışmalarından elde edilen veriler Linkograf yöntemi ile analiz edilmiştir. Buna göre bireysel tasarımcı bazında, iki farklı ortamdaki tasarım üretkenlikleri karşılaştırılmıştır. İki araç/ortamında yürütülen süreçlerinin tasarım üretkenliklerinde farklılıklar bulunmuştur.Anahtar sözcükler: Biliş; dijital model; fiziksel maket, Linkograf; protokol çalışmaları; sesli-düşünme; tasarım.

This study aims at gaining an insight on designers’ productive processes while designing via analog and digital media. Empirical data on design processes have been obtained from protocol analyses of single designer (an architect) solving an architectural design problem using physical and digital models. In order to encode the design productivity, Linkography (Goldschmidt, 1990) was utilized that allowed the inspection of design processes in the employment of media transition. The analyses of the coding scheme constituents, which are segmentation of the design moves, allowed a comparative study demonstrating the effect of the use of different media in the conceptual design phase. A quantitative as-sessment system of parameters of design productivity is introduced and applied to protocols of the two processes of two different media. Prelimi-nary analysis indicates that there are differences between both media.Keywords: Cognition; digital modeling; physical model-making; linkography; protocol study; think-aloud; desig.

ÖZ

ABSTRACT



GirişTasarım ile kullanılan araçlar arasında ilişki vardır. Bu

ilişkiçoğunluklatasarımaracıiletasarımsüreci,düşünce-si,akılyürütmeyaratılıcık,üretkenlik,tasarımcı(uzmanyadayenibaşlayantasarımcı)gibialanlararasındaelealın-mıştır.Bubağlamdaenyaygınelealınanvearaştırmalardakullanılanortamıneskizolduğusöylenebilir.Yapılançalış-malarabakıldığındaeskizinyukarıdasözüedilenaçılardanele alındığı ve her tür uzmanlık seviyesinde incelendiğigörülmektedir(örn:Goel,1995;Goldschmidt,1990,1991,1992, 1995, 2003; Robbins, 1994; Cross, Christiaans, &Dorst,1996;Schön,1983;Schön&Wiggins,1992;Suwa&Tversky,1997;Purcell&Gero,1998;Dorst,2004;Bilda,Gero,&Purcell,2006).Diğertaraftanmaketvedijitalmo-delleme, tasarımcıların tasarım sürecinde yaygın olarakkullandıklarıdiğertasarımortamlarıdır.Ancakmaketvedi-jitalmodellemeortamlarınıntasarımlamaileolanilişkile-rininincelendiğiörneklerinsınırlıolduğuortadadır.Buça-lışma,mimaritasarımsürecindekullanılanFizikselMaketveDijitalModelortamlarıiletasarımüretkenliğiarasındakiilişkiyinicelikselaçıdananalizetmeyiamaçlamaktadır.Bubağlamda(mimar)tasarımcıileikiortamüzerindetasarımçalışması yapılmıştır. Protokol çalışmasından elde edilenverilerLinkograf1yöntemiileanalizedilmiştir.

YöntemBiliş bilimi (cognitive science) alanında yapılan araştır-

malar,tasarımçalışmalarınıdaderindenetkilemiştir(Ne-well& Simon1972;Akın, 1986). Biliş bilimininbaşlangıçnoktası disiplinler arası olmasıdır. Bu özellik, tasarımdü-şünce ve sürecini anlamada araştırmacılara bir çeşit çer-çevesağlamaktadır.Nitekim, tasarımsürecivedüşüncesidebudisiplinlerarasıalanlardanbeslenmektedir.Tasarımdüşüncevesürecinianlayabilmeküzere,tasarımaktivite-lerinin mikro ölçekte deneysel çalışmaları gerçekleştiril-mektedir.Buçalışmalarınçoğundaprotokolanalizyöntemikullanılmıştır.Katılımcılarlayürütülenprotokolçalışmaları,katılımcıların sesli-düşünme (think-aloud) ile yürüttükleriçalışmasüreçlerininkaydedilmesivebukayıtlardanbirta-kım verilerin elde edilmesine dayanmaktadır. Bu şekildeeldeedilenverilerinanalizedilmesimümkünolmaktadır.Benzer şekilde bu çalışma kapsamında (mimar) tasarım-cı ileDijitalModel(DM)veFizikselMaket(FM)ortamlarıüzerindeikifarklıprotokolçalışmasıyapılmışveyürütülençalışmasüreçlerikaydedilmiştir.Buaraştırmakapsamındayapılanprotokolçalışmalarıileilgiligereklibilgilere“Araş-tırma”başlığıaltındayerverilmiştir.Bubölümdearaştırmayöntemiileilgilibilgiverilecektir.

Tasarımdaprotokolçalışmalarıvesesli-düşünme(think-aloud)yöntemi:

Tasarımçalışmalarıalanındabuyönteminkullanılması,

tasarımsürecivedüşüncesininincelenmesinimümkünkıl-maktadır (Groot,1965/1978;Eastman,1970;Akın,1978;Ericsson&Simon1984/1993;vanSomerenvd.,1994).An-dersEricsson2protokolanalizmetodunu,“düşünüşüzerineardışıkfikirlerinsözelraporlanmasınısağlamakiçinbirtitizyöntem”olaraktanımlamaktadır.Zihnimizinderinliklerinedirekterişimimizolmamasısebebiyle içindeolanlaradairsınırlıulaşımsağlanabileceğidüşünülmüşvekatılımcılarıneylemigerçekleştirirkennedüşündüklerinisesliolarakdilegetirmeleri istenmiştir. Bu şekilde “sesli-düşünme (think-aloud)” yöntemi geliştirilmiştir. Bu yöntem, katılımcılarınbirgörevsırasındagerçek-zamanlıdüşüncelerini ifadeet-melerivebuifadelerinraporlanmasınadayanmaktadır.Buuygulamadakatılımcının,çalışmasürecindedüşüncelerinianında ve sesli olarakdile getirmeleri söz konusudur.Bunoktadakatılımcınındüşüncelerinisesliolarakifadeetme-sinin düşünme sürecini etkileyebileceği sorusuortaya çı-kabilir.AncakEricssonveSimon’ın(1984/1993)yaptığıça-lışmalarda,katılımcılaraöncedenyaptırılansesli-düşünmealıştırmaları sayesinde, sesli-düşünmenin süreç üzerindebüyükdeğişimlermeydanagetirmediğiortayakonmuştur.Diğertaraftan,sesli-düşünmealıştırmasıyapmışolmasınarağmenve/veyakatılımcılarınçalışmasürecindesesli-dü-şünme durumunda kendini rahat hissetmeme durumlarıgözönünealınarakseçimyapılmasınadikkatedilmiştir.

Sesli-düşünme sürecinde sözel ifadelerin yeterli olma-yabileceğinoktalardabaşvurmaküzere,katılımcınıngörselveişitselkaydınınalınmasısözkonusudur.

Buçalışmakapsamındadabenzeryöntemkullanılmış-tır.Katılımcıdanikioturumda,farklıbirtasarımproblemi-neönerigetirmesiistenmiştir.Çalışmasüresincekatılımcı,düşüncelerini sesli-düşünme yöntemi ile dile getirmiştir.Tasarımcınınbusüreçtekigörselveişitselkaydıalınmıştır.BuaraştırmaözelindeyapılandeneydeneldeedilenverilerLinkografyöntemiileanalizedilmiştir.

Diğertaraftan,tasarımçalışmalarındayaygınvemeşrubiryöntemolarakkullanılansesli-düşünmeprotokolününbirtakım kısıtlamaları damevcuttur. Literatürde yer alangenelnoktalarışuşekildesıralamakmümkündür;

• düşüncelerinsözelolarakifadeedilmesininkatılımcı-larındavranışvebilişselperformansını,

• katılımcının, o sıradaki gerçek bilişsel eyleme dairaçıklamasınınyetersizve/veyaeksikolmaihtimali,

• katılımcının,farkındaolmadan,osıradaverilentasa-rımçalışması ile ilişkiliolmayanaçıklamalaryapabil-mesi,

• tasarımcınınbaşkabilgikaynaklarınasınırlıerişimininolması.

Araştırmacılar, bu etkileri biraz da olsa ortadan kaldı-

1 Goldschmidt,1990.2 https://psy.fsu.edu/faculty/ericsson/ericsson.proto.thnk.html[Erişimtarihi18Aralık2015].


rabilmeküzereretrospektif(geçmişeyönelik)görüşmeleryapmayıtercihedebilirler.Buşekildetasarımcı,dahaönceyaptığıvekaydıalınançalışmayıizlemeksuretiyleosıradanedüşündüğünedairtanımlamayapar.Ancakbuşekildeeldeedilenverilerdebaşkabirçeşitbozulmapotansiyelitaşımaktadır.Budatasarımcınınkendisürecinigözlemle-mesi ile, o sırada ne düşündüğünü dile getirmesi yerineizlediğidurumdaaklınagelenpotansiyeldüşünceleridilegetirmeolasılığıdır (post-hoc realization:birolaydiğerin-denönceortayaçıkıyorsaonuikinciolayınnedeniolarakgöstermedurumu).

Bunoktalarbize,protokolçalışmalarındaeldeedilenve-rilerindikkatlibirşekildeelealınmasıgerektiğinigösterir.Bununla birlikte bu tip çalışmaların, tasarımlamanın do-ğasınınözelliklerininanlaşılmasınakatkısağlayabileceğinedairgiderekartanbirfikirbirliğioluşmaktadır.Buçalışmakapsamındatasarımcılarlayapılanprotokolçalışmalarındageçmişedönükgörüşmeleryapılmasıtercihedilmemiştir.

Sonrakibölümde,buaraştırmakapsamındayapılanpro-tokolçalışmasınadairbilgilereyerverilmiştir.

AraştırmaBubölümde,buaraştırmakapsamındayürütülenpro-

tokolçalışmalarıiledetaylıbilgilersunulmuştur.BunagöretasarımçalışmalarındaFizikselMaketveDijitalModellemeolmaküzereikigrupyeralmaktadır.Tasarımcıdan,ikifarklıoturumda,FMveDMortamlarındafarklıtasarımproblem-lerineönerigetirmesiistenmiştir.

Herikitasarımdenemesiiçinverilentasarımproblemin-de,işlevlerinfarklıolmasına;hernekadarçalışmadafarklıalanlar sunulsa da, gerek konum gerekse topoğrafik açı-danbenzerözelliklergöstermesine;alanvehacimolarakbüyüklüklerinyakınvedengeliolmasınadikkatedilmiştir.Tasarımcıya, tasarımçalışmasınıyürütmesi içinzamankı-sıtlamasında bulunulmamıştır. Tasarım çalışmaları genel-

likle,tasarımcınınperformansınabağlıolarak,1saatile2saat arasında değişkenlik göstermektedir. Denemeci tümoturumlarda, tasarımcıyı gözlemlemek, kayıt tutmak vegerekliolduğudurumlardatasarımcınınsorularınıyanıtla-maküzerehazırbulunmuştur.

Katılımcıolan(mimar)Tasarımcı-G,tasarımçalışmaları-nıbirerhaftaara ileaynı gün, saat veaynı çalışmaorta-mındayapmıştır.Çalışmalarınbirerhaftaara ileyapılma-sındaüçnedenvardır;birincisi, çalışmalarınuzunzamanalması nedeniyle katılımcının, bir oturumda bir tasarımproblemi üzerinde çalışabilecek kadar vakit ayırabilmesi;ikincisi,çalışmalarınverimliolabilmesiiçinkatılımcınınbiroturumdabirtasarımçalışmasıyapabilmesi;üçüncüsüise,katılımcınınFMveDMdurumlarındaçalışmasıiçinverilenalanvetasarımproblemlerininbirbirineyakın,ancakfarklıolmasıdır.Buşekildekatılımcının,tasarımalanıvetasarımproblemi üzerindedüşünmeolasılığınınmümkünolduğukadarminimizeedilmesiamaçlanmıştır.ÇalışmayakatılanTasarımcı-G, İTÜMimarlıkbölümündenmezunolup,aynıüniversitenin Mimari Tasarımda Bilişim Doktora Progra-mındadoktoraöğrencisidir.Tasarımcı-G,Rhino,SketchUpprogramlarını ileri düzeyde kullanabilmekte ve tasarımyaparkenmaket ileçalışabilmektedir.Katılımcı,çalışmadaDijitalModelleme ortamında SketchUp yazılımını kullan-mıştır.

Tasarım Çalışması-1: Fiziksel Maket Ortamı(Mimar)Tasarımcı-Gherikitasarımoturumundakendi-

sinesağlananaynıortamdaçalışmıştır.Şekil1’deFMçalış-maortamıvekayıtyapankameralarınkonumuverilmiştir.FMçalışmasındakatılımcı,birisabitdiğerihareketliolmaküzereikiaçıdankayıtedilmiştir.

Tasarım problemi-1: Fiziksel Maket ortamı: tasarımcı-dan,TasarımProblemi-1olarakverilen1/100ölçeklimaketüzerindevemaketmalzemelerinikullanarak,belirtilença-lışmaalanıiçinde,detaylarıverilen(Şekil2)tasarımsorunu-

Şekil 1. Fiziksel Maket çalışma ortamı.


nadairbirtasarımönerisindebulunmasıistenmiştir.

Katılımcı,FizikselMaketçalışmasında,parkiçindekapa-lıveyarıaçıkolmaküzereatölye,sergivehizmetalanları-nıbarındıran,toplam500m2büyüklüğesahipbirtasarımproblemiüzerindeçalışmıştır.Tasarımcıyaçalışmaalanıveyakınçevresinedair1/100ölçeklibirarazimaketivema-ketmalzemelerihazırolarakverilmiştir.Mimartasarımcıya,malzeme ile ilgili kısıtlamada bulunulmamıştır. Tasarımcı-nın,FizikselMaketçalışmasında,özelliklekullanmayıtercihettiği herhangi bir malzeme olup olmadığı (çalışma sıra-sında bumalzemeleri hazır bulundurmak amacıyla) dahaönceden sorulmuştur. Katılımcı, özel bir malzeme talepetmemiştir.Çalışmasürecindetasarımcıyabirzamankısıt-lamasında bulunulmamıştır. Tasarımcı, çalışmasına kendiinisiyatifi ile, ‘tatminkar’ bir öneri getirdiğini düşündüğüaşamada son vermiştir. Bu süre, Tasarım Problemi-1 (FMortamı)çalışmasıiçintoplam1saat50dakikadır(110da-kika) (çalışmasüresi tasarımcınınperformansınagörede-ğişimgöstermektedir).Tasarımcının süreci, iki farklı açıdakonumlandırılankameralarlakayıtedilmişolup,Tablo1’deFizikselMaketçalışmasındaizlenenprosedürgösterilmiştir.

Tasarım Çalışması-2: Dijital Model OrtamıMimar Tasarımcı-G her iki tasarım oturumunda ken-

disine sağlananaynıortamdaçalışmıştır. Şekil3’teDijitalModelçalışmaortamıvekayıtyapankamerakonumuve-

Şekil 2. Fiziksel Maket çalışmasına ait bilgilendirme dokümanı ve tasarım problemi-1.

Tablo 1. Fiziksel Maket ortamı Protokol çalışma prosedürü

Sıra Açıklama

1 Tasarımcının (yaş, cinsiyet, mezun olduğu okul, geçmiş deneyim ve becerileri vb.) genel özelliklerini anlayabilmek üzere ön görüşmenin yapılması2 Fiziksel Maket çalışmasına dair ön sunum; yürütülen tasarım çalışmasının içeriğine dair kısa bilgi verilmesi3 Sesli-düşünme denemesi; katılımcıya sesli-düşünme yönteminin anlatılması ve küçük ölçekli sesli-düşünme alıştırmasının yapılması4 Tasarımcının Tasarım Problemi-1 (FM ortamı) hakkında bilgilenmesi, verilen tasarım problemini incelemesi, soru sorma ve soruları yanıtlamak için 15 dakikalık zaman tanınması5 Katılımcının Tasarım Problemi-1 (FM)’de belirtilen kriterleri göz önüne alarak, bir tasarım önerisi getirmek üzere çalışma yapması6 Fiziksel Maket çalışma sonrasında, geribildirim almak üzere katılımcı ile görüşme yapılması



rilmiştir.Dijitalmodelçalışmasındaisekatılımcının,kişiselbilgisayarlarınayüklenenbiryazılımile,aynıandaçalışmaekranıvetasarımcınınhareketlerininkayıtedilmesimüm-künolmuştur.

Tasarım problemi-2: DijitalModel ortamı: Tasarım ça-lışmasının ikinci oturumunda, Tasarımcı-G’den, TasarımProblemi-2(Şekil4)olarakverilenalanda(farklıbirarazi),birtasarımönerisigetirmesiistenmiştir.

Tasarımcıya çalışma alanı ve yakın çevresi SketchUpprogramındamodellenmişolarakverilmiştir.Dijitalmodelçalışmasındakatılımcıparkalanıiçindekapalıveyarıaçıkolmaküzere;kolokyum,sergivehizmetalanlarınıbarındı-rantoplamda500m2büyüklüğesahipbirtasarımproble-miüzerindeçalışmıştır.Tasarımproblemi-2(DM)çalışması,toplam2saat10dakika(130dakika)sürmüştür (katılım-cıyabir süre kısıtlamasındabulunulmamıştır, bunedenle

Şekil 3. Dijital Model çalışma ortamı.

Şekil 4. Dijital Model çalışmasına ait bilgilendirme dokümanı ve tasarım problemi-2.


çalışma süresi tasarımcının performansına göre değişimgöstermektedir). Tasarımcının kişisel bilgisayarına yükle-nenbiryazılımiletasarımcınınsürecikayıtaltınaalınmıştır(buşekildetasarımcınınsüreçteekranhareketleri,görselveişitselverilerinikayıtetmekmümkünolmuştur).DijitalModelçalışmasısürecindekiprosedürTablo2’deverilmiş-tir.

Yukarıdadetaylıbilgileriverilen,FMveDMprotokolça-lışmalarından elde edilen bulgular Linkograf grafiklerininoluşturulmasında kullanılmıştır. Sonraki bölümde tasarımsürecindekullanılan,bireyseltasarımcıyaaitFMveDMta-sarımsüreçlerininLinkografanalizlerineyerverilmiştir.

AnalizlerLinkograf AnaliziLinkograf, Goldschmidt tarafından geliştirilen, tasarım

hareketlerivebuhareketlerarasındakibağlantılaraodak-lanantasarımsüreçlerininanalizveişaretlenmesinedayalıbir sistemdir.3Burada ‘hareketler, tasarımprotokollerininardışık sözel ifadelerinin ayrıştırılması ile eleedilen tasa-rım incelemesinin durumunu değiştiren küçük adımlar’olarak tanımlanır.4Hareketlerinbirbirleri ileolan ilişkileriisebağlantıları(links)oluşturur.Bubağlantılarınbirarayagelmesiilebirçeşitağortayaçıkar.Buşekilde,belirlisüreiçindebirtasarımproblemiüzerindeçalışantasarımcının,tasarımuzamınıntasviredilmesimümkünolur.Bağlantılar,tekbaşlarınatasarımuzamınıntümünütanımlayamasadakısmi bir tasvir yapılabilmesine olanak sağlar. Yani, belir-libirnoktada,tasarımcınındüşüncesürecinedairbirfikiredinmekmümkündür.Hareketvebağlantılarınkodlanmasıileortayaçıkanörüntü,tasarımsürecihakkındaayrıntılıbirresimortayakonulmasınayardımcıolur.Bunoktadatasa-rımhareketleri(designmoves)vebuhareketlerarasındakibağlantıları(links)tanımlamakyerindeolur.

Tasarım Hareketleri (design moves): tasarımcının, ta-sarımsürecindeortayakoyduğuardışıkakıl yürütme (re-asoning) eylemleridir.5 Bireysel tasarımcıya ait tasarımhareketleri,tasarımcınınsüreçiçinde‘sesli-düşünme’sidu-rumundasözelvegörselkayıtlarınındökümününyapılmasısonucueldeedilir.Busüreçhertasarımcınıntasarımlamadurumuna göre değişebileceği gibi, çalışmanın amacınauygunolarakkısıtlanmışbelirli bir zaman içindedeyapı-labilir.

Buçalışmadatasarımcı,herbiriyaklaşıkikisaatsüren,iki farklı tasarımortamındave iki farklı tasarımproblemiüzerinde sesli-düşünerek bir çözüm önerisi getirmiştir.Busıradagözlemci, tasarımcınınsorularınıyanıtlamakvegözlemyapmaküzerehazırbulunmuş,ancaktasarımcınınsürecineherhangibirmüdahalesiolmamıştır.Protokoller,

tasarımcınınbusüreçte tasarımöğesineaitdolaylı yadadolaysız olarak ürettiği tutarlı önermeyi barındıran hare-ketleregöreayrıştırılmıştır.

Burada tasarım hareketleri, tasarım akıl yürütmesinedairtemelyapıbloklarıolarakgörülebilir.Tasarımlama,za-manlabirbiriniizleyentasarımhareketlerininüretilmesiileoluşmaktadır.Dolayısıyla,buhareketlerdenoluşansürecinincelenmesibizetasarımsürecihakkındadabilgiverir.Buçalışma,tasarımhareketleriilebunlararasındakitopolojikbağlantılarıanlamakamacındadır.

Bağlantılar(Links):birtasarımhareketinindiğeriileolanilişkisininortayakonmasıdır.Birprotokolde(varsa),birha-reketinbir önceki hareket(ler) ile olanbağlantısınınolupolmadığına karar vermek önemlidir. Bağlantılar, hareket-lerin içeriğine dayanmaktadır. Her bir hareketin, kendin-denöncekihareket/hareketlerle, içerikolarak ilişkiliolupolmadığıkontroledilerekişaretlemeyapılır.Goldschmidt6 ikitürhareketbağlantısıtanımlar:ileribağlantı(forelink)vegeribağlantı(backlink).Budurumdageriyedönükilişkilergeribağlantılar(backlinks)olarakadlandırılırve‘<’sembo-lüilegösterilir.İleriyedönükilişkileriseileribağlantı(fore-links)olarakadlandırılırve‘>’ileifadeedilir.Şekil5a’daM1veM2arasındakigeribağlantıyı,Şekil5b’deiseikihareketarasındakiileribağlantıgösterilmektedir.7

İkidenfazlahareketi içerentasarımdizilerinde,düğümolarakifadeedilenbağlantılarbirörüntüortayaçıkarır.Bu-radaodaknoktasıolanvedeğişkenlikgösterenöğebağlan-tılardır(links).Buşekildeoluşturulantemsiliyet,Linkograf

Tablo 2. Dijital Model ortamı Protokol çalışma prosedürü

Sıra Açıklama

1 Tasarımcının (yaş, cinsiyet, mezun olduğu okul, geçmiş deneyim ve becerileri vb.) genel özelliklerini anlayabilmek üzere ön görüşmenin yapılması2 Dijital Modelleme çalışmasına dair ön sunum; yürütülen tasarım çalışmasının içeriğine dair kısa bilgi verilmesi3 Sesli-düşünme denemesi; katılımcıya sesli-düşünme yönteminin anlatılması ve küçük ölçekli sesli-düşünme alıştırmasının yapılması4 Tasarımcının Tasarım Problemi-2 (DM ortamı) hakkında bilgilenmesi, verilen tasarım problemini incelemesi, soru sorma ve soruları yanıtlamak için 15 dakikalık zaman tanınması5 Katılımcının Tasarım Problemi-2 (DM)’de belirtilen kriterleri göz önüne alarak, bir tasarım önerisi getirmek üzere çalışma yapması6 Dijital Modelleme çalışma sonrasında, geribildirim almak üzere katılımcı ile görüşme yapılması

3 Goldschmidt,1990,2003.4 Goldschmidt,2005,s.593.5 Goldschmidt,1990,s.291.

6 Goldschmidt,2014,s.48.7 Goldschmidt,2014,s.49.



olarakadlandırılır.9Şekil6,altıbağlantıyı içerenbeştasa-rımhareketinigösterenbirLinkograförneğidir.Buörnekte;M1’in,M3ilebir ileribağlantısı;M2’nin,M4veM5ile ikiileribağlantısı;M3’ün,M4veM5ileikiileribağlantısıveM1ilebirgeribağlantısı;M4’ün,M3veM2ileikigeribağlantısı,M5 ilebir ileribağlantısı;M5’in iseM4,M3veM2 ileüçgeribağlantısıolduğunugörülmektedir.

Goldschmidt, mikro (bilişsel) düzeydeki tasarım sen-tezinin, düşünme ve değerlendirme eylemlerinin döngü-sündenmeydanagelenbiraramadançıkmasıylaanlaşıla-bileceğini belirtir.11 Bu eylemler, uygun olabileceği kabuledilene kadar, bir orijinal tasarım önerisini ya da çözü-münü aşamalı olarak şekillendirmektedir. Burada Golds-chmidt,sözkonusutasarımeylemlerinihareketlerolaraktanımlanmakta ve buhareketler arasındaki bağlantıların,entegrebirsonuçürünyadasentezleriniyiuyumunaola-nakverdiğiniönesürmektedir.12BunoktadaGoldschmidt,orijinallikveuygunlukkavramlarınaaynıyollaulaşıpulaşı-lamayacağınısorgularvebunlaraaynışekildeulaşılamaya-bileceğini söyler.Orijinal olanaulaşmak için tasarımcınınbiröneridebulunması;uygunluğusağlamakiçinsebuöne-rinin,gereksinimlerisağlayabilmeküzereöncedenatılmışadımlarlatutarlıolupolmadığınındeğerlendirilmesigerek-tiğini belirtir. Eğer uygunluk yoksa çelişkiler oluşabilir, kibudazorluklarçıkmasıyadagereksinimlerikarşılamayanbirçözümönerisininbaşarısızlığıilesonuçlanmasıdemek-tir.Hareketlerinküçüktasarımadımlarıolduğugözönünealınırsa,birhareketin,birtasarımönerisibarındırmasıiçin

yeterliolmadığıgörülür.Goldschmidt,bütünselbirsentezevarılabilmesiiçinbunlarınbirbiriüzerineyadakarşıhare-ketlerüzerinekurulmasıvegeliştirilmesigerektiğini ifadeeder.Benzerşekilde,tasarımcınınbirdeğerlendirmeyapı-labilmesi için,biröneriyigenellikledahaöncedenortayaçıkmışpekçoksorun ileeşleştirdiğinibelirtir.Biröneridebulunulacağızamanileribaktığımızıveyaptığımızhareke-tinbüyük olasılıkla, süreç içinde hemen sonraki hareketitakipedenyadaileridemeydanagelenhareketlerlebağ-lantılıolduğunusöyler.Değerlendirmeyaparkende, şim-dikiişileöncekihareketarasındaiyibir‘uyum(goodfit)’olduğundaneminolmakiçinşimdiyekadarneleryapıldığı-na,çelişkilerin,uyuşmazlıklarınvetasarımsürecindebaş-kabelirginolumsuz sonuçlarolupolmadığınabaktığımızıbelirtir. Bu nedenle Goldschmidt, geriye bakmanın geri-bağlantıları,ileribakmanınileribağlantılarıoluşturduğunuiddiaeder.13Buikitürbağlantınınfarklıanlamlarbarındır-masısözkonusudur.

BuaraştırmakapsamındaLinkografanalizi,tasarımcınınFizikselMaketveDijitalModellemeortamlarındayürüttü-ğütasarımsüreciüretkenliğininanalizedilmesivekarşılaş-tırılmasındakullanılmıştır.

Linkograf ve Tasarım ÜretkenliğiLinkograf,tasarımhareketleriarasındakibağlantılarının

görselolarakifadeedilmesinisağlayanbirçeşitgrafiktem-siliyetsistemidir.Linkografgrafiğinebakıldığızamanüçtürörüntütanımlanır:chunk(yığın),web(ağ),sawtoothtrack(testeredişiyolu)14(Şekil9).Linkindeksi(LinkIndex,L.I.)ve Kritik Hareketler (CriticalMove, CM)’lar ise Linkografanalizindençıkarılansayısaldeğerlerdir.Linkindex(L.I.)vecriticalmove’lar(CM)oranlarıisetasarımüretkenliğininöl-çülmesiiçinkullanılır.

BubağlamdaöncelikleCMveL.I.terimlerinintanımlan-masına,dahasonrachunk,web,sawtoothtrackneanlamageldiğine ve bu değerlerin tasarım süreci üretkenliğininaçıklanmasındanasılroloynadığınadairbilgiverilmiştir.

Kritik Hareketler (Critical Moves, CM)Birtasarımprotokolündebağlantıüretimoranısabitde-

ğildir.Bazıhareketlerdiğerlerinegöredahafazlasayıdage-ribağlantıyada ileribağlantıbağlantıüretir.Goldschmidt,üçtürharekettanımlar:artıkhareketler(orphanmoves),tekyönlühareketler(unidirectinalmoves)veçiftyönlüha-reketler (bidirectinal moves).15 Bunlara ek olarak sayıcazenginbağlantıiçerenhareketlerdekritikhareketler(cri-ticalmoves) olarak tanımlanır. Artık hareketler (orphanemoves),birprotokoldeherhangibirbağlantıbarındırma-yanhareketlerdir.PekçokLinkograf’taazsayıdadaolsaar-tıkhareketlerbulunabilir.Goldschmidt,artıkhareketlerin,

8 Goldschmidt,2014,s.49kaynağın-danderlenerekyenidençizilmiştir.

9 Goldschmidt,2014,s.49.10Goldschmidt,2014,s.49kaynağın-

13 Goldschmidt,2014,s.50.14 Bu çalışmada söz konusu terim vekısaltmaların, literatürebağlıkalın-

danderlenerekyenidençizilmiştir.11Goldschmidt,2014,s.50.12Goldschmidt,2014,s.50.

ması amacıyla, aynen kullanılmasıuygungörülmüştür.

15Goldschmidt,2014,s.55.

Şekil 5. 1 ve 2 numaralı hareketler arasındaki bağlatılar: (a) M2, M1 ile bir adet geribağlatıya sahiptir. (b) M1, M2 ile bir adet ileribağlantıya sahiptir.8

Hareket (Move) 1 12 2

Bağlantı (Link)

(a) (b)

Şekil 6. 5 hareketin oluşturduğu 6 bağlantıyı gösteren Linkograf ör-neği. Düğümler bağlantıları, çizgiler ise ağ sistemini göstermektedir.10

21Hareketler (Moves)

Bağlantılar (Links)Geri bağlantılar (Backlinks) İleri bağlantılar (Forelinks)

3 4 5


tasarımcınınyetkinlikdüzeyiilebağlantılıolduğunubelirtir.Uzmantasarımcılarlayapılançalışmaların,yenitasarımcı-laragöredahaazartıkhareketbarındırdığıortayakonmuş-tur.

Sadecegeribağlantıyada sadece ileribağlantıbarındı-ran hareketler, tekyönlü (unidirectinal) olarak tanımlanır.Goldschmidt,16 Bu tür hareketlerde tasarımcının, geldiğinoktayakadarortayaçıkanyadayapılanlararasındaarka-dakalmışancakdahasonrakihareketlerlebağlantısağla-yanyenifikirlerinoluşmasıüzerineyoğunlaştığıyorumunugetirir.Çiftyönlü(unidirectional)hareketlerise,hemgeri-bağlatıhemdeileribağlantılarıbarındırırlar.Bütünbuha-reketler içindekritikhareketler (CriticalMoves,CM)özelbirönemesahiptir.

Kritik hareketler (Critical Moves, CM): bir protokoldehareketin kritik (critical move) olarak tanımlanması, ya-pılan çalışmanın içeriğine bağlı olarak değişkenlik göste-rir.Benzerşekilde,birhareketin içerdiğibağlantısayısınaeşik (threshold)kararverilmeside içerikle ilgilidir.Golds-chmidt,17 kritik hareketleri (CM), eşik (threshold) sayısınıdatolarakifadeetmektedir.BudurumdaeşiğigeçenkritikhareketlerCMtolaraksembolizeedilir.Birprotokoldebe-lirlenensayıdabağlantıyı iki şekildesaymakmümkündür.Birincisi,birhareketinürettiğibağlantısayılarınıntoplamı-nayadaherikiyöndenbirine(ileribağlantıyadageribağ-lantı)aitbağlantısayısınabakmaktır.İkinciseçeneğinileriyadageriyönlübirhareketebağlıbağlantılarınsayılarınınbelirlenmesi daha zengin bir analiz olanağı tanır. Golds-

chmidt,ileriyönlüeşiğigeçenkritikhareketleriCMt>,geriyönlüeşiğigeçenkritikhareketleri<CMt,herikiyöndeeşiğigeçenbağlantılarıda<CMt>olaraksembolizeeder.18Birörnekvermekgerekirse,<CM7şeklindebirifadebize,eşiksayısıenaz7geriyönlübağlantıyıbarındırankritikhareke-tinsembolizeedilmesinigösterir.

Goldschmidt, tanımladığı bu kritik hareketler ile tasa-rımsüreciüretkenliğiarasındabirbağlantıkurar.19Gestaltpsikologları yineleyici ve üretken problem çözme arasın-daayrımyaparlar.20Bunagöreyineleyiciproblemçözme,çözücünündahaöncekiproblemleriçinbaşarılıolmuşçö-zümleri yineleyerek oluşturduğu süreçler olarak tanımla-nır.Güncel problemyeni değilse ve geçmişte karşılaşılansorunlarabenzerliklergösteriyorsa,aynıçözümünyinelen-mesiylegüncelproblemedairbirçözümgetirilebilir.Ancakgüncelprobleminyeniolması,geçmiştekarşılaşılansorun-larlabirbenzerlikgöstermemesiveyenibir çözümaran-masıdurumunda,yineleyicisüreçlerinyetersizkalmasısözkonusudur.Budurumda,üretkenbirçözümsürecineihti-yaçvardır.Busüreçte,problemçözücününsorunilebaşaçıkabilmesi için, problemin yeniden yapılandırıldığı üret-kenbirsürecegereksinimdoğar.MaxWertheimer,insan-larınproblemleriçinyeniçözümlerbulmaktagösterdikleridüşüncebiçimini“üretkendüşünce(productivethinking)”olarakadlandırır.Goldschmidtdebunoktadanhareketle“üretkentasarımlama”kavramınıortayakoyar.BunagöreGoldschmidt,bir tasarımsürecinde, tasarımcınınçözümeulaşabilmesiiçinüretkenbirsüreceihtiyacıolduğunubelir-

Şekil 7. Tasarımcı-G’ye ait Fiziksel Maket protokol çalışması Linkograf grafiği.

16 Goldschmidt,2014,s.57.

18Goldschmidt,2014,s.59.19Goldschmidt, 1990; Goldschmidt,17Goldschmidt,2014,s.58.

2014,s.88.20Wertheimer,1945,1971.



tir.Bunagöretasarımüretkenliği,birLinkografınyapısındagözlemlenebilir.İleribağlantılarvegeribağlantılarıbarındı-rankritikhareketler(CM)arasındakidenge,tasarımsüreci-ninüretkenliğinedairbirveriolarakdeğerlendirilir.21

Goldschmidt’in 1990 ve 2014 yıllarında yaptığı çalış-malardan referansla bu çalışmada FizikselMaket veDiji-talModellemedurumlarındaortayaçıkankritikhareketler(CM)vebusüreçteüretilentasarımfikirleriileCMilişkisiniortayakoyabilmeküzere,Tasarım-Gileyapılanprotokolça-lışmalarınınanalizedilmiştir.Aşağıda,analizlersonucundaortaya çıkan Linkograf grafiklerinden elde edilen verileredetaylıolarakyerverilmektedir.

Bu çalışma kapsamında her iki ortam (FizikselMaketveDijitalModel)içineşikdüzeyiseçilmiştirt=4seçilmiş-tir(CM4).AraştırmadabireyselTasarımcı-GileyürütülenFizikselMaketprotokolçalışmasıtoplam110dakikasür-müşvesüreiçinde197hareketvebuhareketlerinoluş-turduğu 397 adet bağlantı tespit edilmiştir. Buna göreTablo1’deyerverilen,FizikselMaketortamındat=4eşi-ğinde54adetkritikharekettespitedilmiştir.Bunlardan,ileribağlantısayısı(CM4>)31,geribağlantı(CM4<)23,ile-ribağlantıvegeribağlantı(<CM4>)birliktebarındıranbağ-lantısayısı4’tür.

Şekil7’de,FizikselMaketortamındaTasarımcı-G’ninta-sarımsürecinindeortayaçıkant=4seviyesindekikritikha-reketlergösterilmektedir.Tablo3’teiseFMtasarımsüreciboyuncahangiaralıktanekadarsayıda ilerivegerihare-ketlerinolduğuvebuhareketlerinhangileriolduğubelir-tilmiştir.

Tasarımcı-G’ninFizikselMaketprotokolündenbirörnekverecekolursak,M79-95hareketaralığındaverilebilir.Buaralıktatoplam2adetCM4>ve2adetCM4<üretilmiştir.BuaralıktakiCM’larınyoğunluğu,sergimekanlarınınbiçimselolarakmaketteüretilmesivedenenmesinedayanmaktadır.Bunlardan 1’i geriye dönük CM’lardameydana gelmiştir.GeribağlantılıCM’demeydanagelendurumise,buaralıktatasarım ilişkilerinindenemesisonucundabirönceki tasa-rımhareketlerindeki fikre geri dönüş yapılmasınadayan-maktadır.Buaralıktaoluşturulan1adetgeribağlantılıCM(M94)’dayeralangeriyedönükfikrinkullanılmasınakararverilmiştir.

Dijital Modelleme ortamında Tasarımcı-G, 131 dakikaiçinde204adethareketvetoplam295bağlantıüretmiş-tir.BuhareketvebağlantılarınmeydanagetirdiğiLinkografgrafiğiŞekil8’dekigibidir.

BunagöreTablo4’teDijitalModellemesürecindeorta-yaçıkankritikhareketlergösterilmiştir.BunagöreM1-43aralığında4adetCM4>ve2adetCM4<olmaküzeretoplam6adetCMmeydanagelmiştir.Buaralıktaüretilentasarımfikirlerineörnekise;tasarımyapılacakolanalanayayayak-

laşımlarınınveanagirişlerindüşünülmesi,sergimekanıilekapalıkolokyummekanıilişkisininkurgulanması,kolokyummekanıiçin‘amfi’benzeribirbiçimoluşturulmasıverilebi-lir.

Tasarım sürecinde meydana gelen kritik hareketlerin(CM) karşılaştırılması tasarım üretkenliğinin ölçülmesi vesürecin analiz edilmesinde bize ışık tutar. Ancak sadecekritik hareketlerin analiz edilmesi yeterli olmamaktadır.Goldschmidt,kritikhareketlerin(CM)yanısıraLinkİndeksi(LinkIndeks,L.I.)olaraktanımlanandeğerlerin,busüreç-lerianlamaktayardımcıolacağınıbelirtir.22BunedenleikiortamarasındakiLinkİndeksi’nedairbilgiverilmesiuygunolur.

21Goldschmidt,2014,s.89. 22Goldschmidt,1990,2014.

Tablo 3. Fiziksel Maket t=4 düzeyinde üretilen kritik hareketler

Hareketler CM4> CM4< CM4

(Adet)

M1-49 12 4 16 (M6, M9, M10, M15, (M17, M19, M16, M20, M21, M28, M40) M22, M37, M40, M45, M46)M50-59 1 1 2 (M50) (M58)

M63-78 4 1 5 (M63, M64, M67, (M74) M78)

M79-95 2 2 4 (M80, M83) (M94, M95)

M96-102 2 1 3 (M97, M102) (M97) M103-120 4 1 5 (M103, M107, (M120) M112, M120)

M121-149 3 5 8 (M128, M130, (M127, M129, M136) M130, M131, M132)M150-180 3 3 6 (M151, M156, (M150, M153, M158) M180)

M181-197 — 5 5 (M190, M191, M192, M193, M194) Toplam 31 23 54


Link İndeksi (Link Index, L.I.)Linkİndeksi(L.I.),bağlantıların,hareketlereolanoranı-

dır ve L.I. biçiminde ifadeedilir. Link İndeksi, bir tasarımçalışmasında bağlantı eylemleri toplamının hızlı bir gös-tergesidir.Budabizetasarımcınınbirsentezortayakoymaçabasıhakkındabirfikirverir.

FMveDMdurumlarındayürütülentasarımsüreçlerin-deortayaçıkanverilerarasındakarşılaştırmayageçmedenönce,Goldschmidt’in1990ve2014yıllarındakiçalışmala-rındayerverdiğiLinkografgrafiklerindeortayaçıkanörün-tülerin incelenmesiönemlidir.Goldschmidt,buörüntüle-rintasarımsüreciüretkenliğiniölçmedekullanılabileceğiniortaya koyar.23 Bunlar, Linkograf grafiklerinde hareketler-

le bağlantıların biraraya gelmesi sonucu oluşan birtakımörüntülerdir. Goldschmidt (1990, 2014), 3 çeşit örüntütanımlaması yapar: Chunk, Web, Sawtooth Track’tır. Buörüntülerileilgilidetaylıbilgiaşağıdaverilmiştir.

ChunkŞekil 9’da görülen Linkograf grafiğinde M50-61 ve

M61-M74arasındakihareketleribarındıran(mavirenkilegösterilen)üçgenchunkolaraktanımlanır.BirLinkograftabağımsız chunk’ların yanı sıra, tekbir hareketlebirbirinebağlıve/veyabirbiriüzerinebinenchunk’larıgörmekmüm-kündür.Birchunk,birtasarımsorunadairilgiliözelliklerin,konuyailişkinsorularınveolasısonuçlarınınsorgulandığınıgöstermektedir.24 Bu irdeleme, olası sonuçlar tükenmesive/veya sürecin yeni düşünce döngüsü ile bölünmesiylesonaerer.Tasarımcı,birtasarımsorununuelealırkentümdikkatiniokonuyaodaklar,ancakbiröncekikonu ile iliş-ki kurulması noktasında önceki chunk’larla bağlantılarınkurulmasımümkündür.BazıLinkograflardachunk’larınta-nımlanmasızorolabilir.

FizikselMaketprotokolçalışmasınadairLinkografgrafi-ğindechunk’larınnetbirbiçimdetanımlanamayacağıgö-rülür.

DiğertaraftanDijitalModellemesürecindedahabelirginbirchunkörüntüsünerastlanır.DijitalModellemedeortayaçıkanM48-68aralığındakihareketlerdetasarımcının,kapa-lımekanlaraaitbüyüklüklerinoluşturulması;bukütleninaraziüzerindenasılkonumlandığıvebukütleyebağlananyayaakslarıüzerindeçalıştığıgözlemlenmiştir.

İkiortamarasındaFizikselmaketsürecindenetbirchunkyapısıgörülmemesinekarşınDijitalModellesürecindeüçparçahalindetoplam72adethareketibarındıranbirchunkyapısıortayaçıkmıştır.

WebÇoksayıdabağlantının,görecedahaazsayıdahareket-

lerinarasındaoluşmasıylameydanagelenyapıdır(Şekil9).Web’ler(ağ),bağlantıyoğunluğununözellikleyüksekoldu-ğuörüntülerinbirparçasıdır.Web’ler,Chunk’lardandahaküçüktürveherLinkograftabulunmayabilir.Birwebbağ-lantılarınıoluşturanhareketleryüksekderecedebirbirine

Şekil 8. Tasarımcı-G’ye ait Dijital Model protokol çalışması Linkograf grafiği.

Tablo 4. Dijital Model t=4 düzeyinde üretilen kritik hareketler

Hareketler CM4> CM4< CM4

(Adet)

M1-43 4 2 6 (M4, M15, M27, (M28, M31) M28) M44-73 4 3 7 (M44, M48, (M55, M58, M49, M52) M68)

M74-88 — — —M89-119 5 2 7 (M89, M90, M99, (M113, M114) M102, M104) M120-156 7 7 3 (M123, M126, (M135, M136, M127, M130, M137, M145, M131, M133, M147, M155, M154) M156) M166-204 5 2 7 (M163, M165, (M191, M201) M166, M179, M183) Toplam 25 16 41

23Goldschmidt,1990. 24Goldschmidt,2014,s.63-64.



bağlıdır.Tipikbirweb,12-13bağlantıyımeydanagetiren,7-8adetardışıkharekettenoluşur.25Birwebtasarımsüre-cinin,belirlibirkonunderinlemesinegözdengeçirildiğivebunlaradairbakışaçılarının,birbirleriileuyumluolduğun-daneminolmakiçinüzerindeçalışılankısmibirparçasınıtemsileder.Tasarımsüreciiçinde,özelaçıklıkkazandırmayadabirfikrin,onaaitpekçokbakışaçısınınneredeyseeşzamanlı bir biçimde ortaya konması ile oluşturulduğudurumlarıişareteder.

FizikselMaketprotokolündeortayaçıkanwebyapısın-danM50-55 (6 adet hareket) arasında 10 adet bağlantıörnekverilebilir.BuaralıktaTasarımcı,maketmalzemeleriile verilen tasarım problemindeki mekânsal büyüklüklerioluşturmak üzerine düşünmüştür. Bu aralıkta mekânsalbüyüklüklerinhangioranlardaolmasıgerektiğivebiçimleriileilgilidenemeyapmıştır.

Dijital Modelleme protokolünde, M48-55 hareketleriarasında görülen web yapısında tasarımcının, mekânsalbüyüklükleri anlayabilmek üzere silindirik bir kapalı alanoluşturmaküzeredenemeleryaptığıgörülmüştür.

Bu durumda, Fiziksel Maket ağ yapısında toplam 21adetharekette,36adetbağlantı(36/21);DijitalModelle-meağörüntüsündeise16adetharekette,29adetbağlantı(29/16)ortayaçıktığıgörülür.

Sawtooth TrackSawtooth Track, bir hareketin, kendinden bir önceki

hareketilesıralıbirbiçimdebağlantılıolmasıilemeydanagelir.Linkograftabuşekildeortayaçıkanörüntüler,tasa-rımcınınosırada,lineerbirdüşüncesüreciiçindeolduğu-naişaretetmektedir.Budurumdakiherbirhareket,tasa-rımcınınosıradaneyaptığıyadanesöylediğinekarşılıkgelmektedir.BirLinkograftasawtoothtracksayılabilmesiiçinenazdörtardışıkhareketiçermesigerekir.SawtoothTrack’lerindahabüyükbirağınbütünselbirparçasıolmakyerine yalnız kalması halinde, tasarımcının (o noktada),birsentezsürecindebulunmadığı,dahaçokbirgözlemyadaöneriyilineerbirdizidegeliştirdiği,tasarımaramasınıgenişletmediği ya da derinleştirmediği sonucuna varıla-bilir.

FizikselMaketprotokolündegörülensawtooth,toplam-da38adethareketibarındırmaktadır. Sawtoothhareket-lerinin, toplam hareketlere oranı ise %19,3’tür. FM pro-tokolünde sawtooth’lara örnek, Tasarımcı-G’nin,M80-86aralığındasergimekanıveyayaakışınısağlayacak,yaybiçi-mindemekanınınüretilmesiüzerindeçalışmasıverilebilir.

DijitalModellemedurumundasawtoothhareketlerinindiğerhareketlereoranıise,ise,%5,9olarakkarşımızaçıkar.TasarımcınınM48-51 arasında 10m. çapında bir daireyioluşturmak üzere çalışması DijitalModelleme durumun-dakisawtoothörüntüsünebirörnektir.25Goldschmidt,1990,s.294.

Şekil 9. Kısmi linkograf örneği (temsili).


BirsonrakibölümdeFizikselMaketveDijitalModelor-tamlarınadairkarşılaştırmalıanalizlerindeğerlendirilmesi-neyerverilmiştir.

DeğerlendirmeFizikselMaket veDijitalModellemeortamlarında ger-

çekleştirilen tasarım süreçlerinde, iki ortam arasındakiüretkenlik karşılaştırması yapabilmek üzere şu unsurlarincelenmiştir:Kritikhareketler(CM),Linkİndeksi(L.I.),ta-sarımsürecindeüretilentasarımfikirlerivekritikhareket(CM)ilişkileri,LinkografgrafiklerindeneldeedilenChunk,Web,Sawtoothörüntüleri.Sözkonusuunsurlaradairsa-yısalverilerTablo5’tegörülmektedir.BunagöresırasıylaKritikHareketler (CM), Link İndeks (L.I.), Chunk,Web veSawtoothdeğerlerielealınacaktır.

KritikHareketler: iki farklıortamdayürütülenprotokolçalışmalarında,eşikdeğerit=4alınankritikhareketoranla-rıFizikselMaketiçin%27,4;DijitalModeliçin%20,1olarakkarşımızaçıkmaktadır.BunagöreFizikselMaketortamındatasarımhareketlerinebağlıoluşanbağlantısayısınındahafazlaolduğugörülmektedir.BudurumdaFizikselMaketor-tamındagerekileri(CM4>),gereksegeribağlantılı(CM4<)kritikhareketlerin dijitalmodellemeortamına göredahayoğunolduğugörülebilir(bkz.Tablo5).FizikselMaketor-tamındaileribağlantıilebaşlayıpgeribağlantıilebitennet,belirginchunk’larolmasadaCMdeğerlerininyüksekoldu-ğugörülür.

FMdurumundaCM4dağılımlarınabakıldığızaman(Tab-lo3)tasarımsürecininbaşlangıçaşamasındaileribağlantılıhareketlerinyoğunolduğugörülür. Sürecin ilerleyenaşa-malarında, başlangıç aşamasındandahadüşükoranlardailerivegerihareketyoğunluğudevamederken,sürecindesonuna doğru sadece geribağlantılı hareketlerin olduğugörülebilir.FMtasarımsürecininbaşlarındakritikhareketdağılımınınyoğunolmasınakarşınsürecintamamınabakıl-

dığındafarklıaşamalardakritikhareketoranlarınındeğiş-tiği(azalıparttığı,sonratekrarartıpazaldığı)söylenebilir.

DMdurumdaki CM4 dağılımına bakıldığı zaman (Tablo4),kritikhareketoluşumlarının,tasarımsüreciningenelin-dehomojenbirdağılımiçindeolduğugörülebilir.

Fiziksel Maket ortamında tasarımcını önünde somut(tangible)birnesneolması,arazitopoğrafyası,yakınçev-redekiyapılı/doğalçevregibietkenlerin,tasarımsürecininbaşlangıcında fark edilmesine neden olduğu gözlemlen-miştir.Bunedenletasarımcının,buetkenlerifizikselmaketçalışmasınınbaşındabirertasarımgirdisiolarakkullanarakfikir üretmeye başladığı gözlemlenmiştir. Diğer taraftan,DijitalModellemedurumundaise,benzerarazivebenzerişlevselözellikleribarındıranbirtasarımproblemiilekarşıkarşıyakalantasarımcının,tasarımfikrioluşturmaktagüç-lük çektiği ve tasarıma farklı girdiler üzerindenbaşlangıçyaptığıgözlemlenmiştir.

Linkİndeks(L.I.):Goldschmidt,birLinkograftalinkindeksdeğerinin2.0’yeyakınolmasınıhareketlerarasındakibağ-lantılarınyüksek,indeksdeğerinin1.0’ınaltındaolmasıdu-rumunda ise zayıfolduğunubelirtir.26AyrıcaGoldschmidt,indeksdeğerlerindekigöstergelerikatılımcınınverilenprob-lemiçözmedekideneyimveuzmanlıkdüzeyiileilgiliolabile-ceğiyorumundabulunur.27İkiortamarasındakiL.I.değerlerikarşılaştırıldığındaFizikselMaketortamıindeksi2iken,Di-jitalModelindeksinin1,4olduğugörülür(bkz.Tablo5).Buçalışmakapsamındakatılımcılarınbelirli düzeydebir tasa-rımeğitimialmışolması,maketortamındaçalışmavedijitalmodellemedeneyimlerininyüksekdüzeydeolmasınaözengösterilmiştir.BunoktadatasarımcımızınFizikselMaketor-tamındadahadeneyimsahibiolduğuyadaDijitalModelle-meortamındatasarımyapmadeneyimininve/veyabeceri-sinindüşündüğükadaryetkinolmadığıyorumuyapılabilir.

Chunk:FMdurumundabelirginbirchunksistemiolma-masına rağmen tasarımsürecinin“yapısal”olmadığı söy-lenemez. Fiziksel Maket durumunda, tasarım sürecindeüretilentasarımdüşüncelerizamansüreçiçindegeliştirile-rekkullanılmıştır.DiğertaraftanDMdurumunda,üretilentasarımdüşüncesihemendenenmiş,bazıdurumlardaisedenemevetasarımdüşüncesiüretimieşzamanlımeyda-nagelmiştir.BunedenleDMdurumundadahabelirginbirchunksistemigörülmektedir.

Tablo 5. Maket ve Dijital Model Hareket ve Bağlantı Dağılım Değerleri

Hareketler Bağlantılar Link İndeksi (L.I.) CM4> (Adet) <CM4 (Adet) CM4 (%)

Fiziksel Maket 197 397 2 31 23 54 (27.4)Dijital Model 204 295 1,4 25 16 41 (20.1)

Tablo 6. Maket ve Dijital Model Hareket ve Bağlantı Dağılım Değerleri

Chunk Web Sawtooth (Link/Moves)

Fiziksel Maket — 36/21 %19.3Dijital Model 72 29/16 %5.9

26Goldschmidt,1990,s.297. 27Goldschmidt,1990,s.297.



Web:FMveDMortamlarındayürütülentasarımsüreç-lerininchunkdeğerlerinebakıldığında(bkz.Tablo6),DMortamındaki değerlerin (29/16), FM ortamındaki (36/21)değerleregöredahayüksekolduğugörülür.

Sawtooth: oranlarına bakıldığında Fiziksel Maket orta-mındaeldeedilenoranın,DijitalModellemeortamınagöredahayüksekolduğuancakbu rağmenher ikiortamdadagenelolarak%’lerindüşükolduğugörülebilir(bkz.Tablo6).Fiziksel Maket ortamında sawtooth değerlerinin (%19,3)dahayüksekçıkmasının,çalışmamaketivemaketmalzeme-leri iletasarımdüşüncesiarasındadahaçoksayıdaardışıkhareketinoluşmasındankaynaklanabileceğidüşünülmekte-dir.DiğertaraftanDijitalModellemeortamındabudeğerin(%5,9) daha düşük olması daha az sayıda ardışık tasarımsüreci olduğu anlamına geldiği düşünülebilir. Bu noktadaşöylebiryapıdikkatiçekmektedir.BirLinkografgrafiğindeSawtoothTrackbelirlenebilmesiiçinenaz4tasarımhare-ketininardışık şekildeoluşmasıgerekmektedir.DijitalMo-dellemesürecinedikkatlibirşekildebakıldığındabuilişkininaltsınırının3’edüştüğügörülür.BunedenleDijitalModelle-meprotokolündebudeğerlerFizikselMaketortamınagöredahadüşükkalmaktadır.AncakgenelolarakgerekFizikselMaketgerekseDijitalModelortamlarındabudeğerlerindü-şükolduğugörülmektedir.Bununnedeninprotokolçalışma-sındaverilentasarımproblemininyapısındanvekatılımcınınbireyseltasarımcıolmasındankaynaklanabileceğidüşünül-mektedir.Nitekim,tasarımçalışmalarıalanındayapılmışdi-ğeraraştırmalarabakıldığında,soru-cevapbiçimindebirta-sarımproblemineve/veyagrupçalışmasınadayalıprotokolanalizlerindebudeğerlerindahayüksekolabildiğigörülür.

SonuçFizikselMaket ortamında yürütülen tasarım sürecinde

Bağlantıların,L.I.değerininvet=4seviyesindeortayaçıkankritikhareket(CM4)yüzdelerininyüksekçıktığıgörülmek-tedir. Özellikle L.I. değerinin yüksek çıkması (1’in üzerin-dekideğerleriçin)tasarımsürecininüretkenlikseviyesininyüksekolduğunaişaretetmektedir.Ancakbusayılarınyük-sekçıkmasıtekbaşınayeterliolmamaktadır.Chunkdeğer-lerinin de tasarım üretkenliği üzerinde etkileri vardır. BirLinkograf yapısında belirgin chunk’ların olması, üretilentasarımfikrininheraçıdanelealındığı,araştırıldığı;fikrinuygunluğununaraştırıldığıyapıları temsiletmektedir.Lin-kografgrafiklerindeortayaçıkanchunk’larbirbirlerineilerive/veyagerihareketlerlebağlıyadabağımsızolabilmek-tedir. Fiziksel Maket protokolüne ait Linkograf grafiğinebakıldığındabelirginchunkyapılarınarastlanmamıştır.An-cak FM sürecinin bütününe ve içeriğinebakıldığı zaman,tasarımcının birtakım tasarım fikirlerini farklımodellemedurumlarındaelealması,bunlarınuygunluklarınadairfikiryürütmesivebunlariçindenseçtiğifikirlerimaketüzerindedenemesisözkonusudur.FMortamınaaitLinkografgrafi-ğininyapısıbütünselbirchunk’abenzemektedir.

Benzer şekilde, DijitalModel ortamında yürütülen ta-sarım sürecinde Bağlantı sayısının, L.I. değerinin ve t=4seviyesindeortayaçıkankritikhareket(CM4)yüzdelerininde yüksek olduğu görülmektedir. Özellikle L.I. değerininyüksekçıkması (1’inüzerindekideğerler için) tasarımsü-recininüretkenlikseviyesininyüksekolduğunugöstermek-tedir.Bununyanısıra,DMprotokolündekichunkörüntüsüFMprotokolünegöre çokdahabelirgindir.DijitalModel-leme ortamında, üretilen tasarım fikirlerinin ele alındığı;dahaöncedenve/veyaosıradaalınantasarımkararlarıileuyumlarının sorgulandığı; bu süreçler sonunda bu fikrinkullanılmasına,fikirdenvazgeçilmesineyadageriyedönükolarakbaşkafikirlerinelealınmasınadairyapılançalışma-larherbirchunk’tadahanetbirşekildegörülmektedir.DMortamınınözelliklerindendolayıherbirfikrindenenmesi,ileriyedönükolarakdevamettirilmesi,geriyedönükola-rakyenidenelealınmasıve/veyabufikirdenvazgeçilmesimümkünolmuştur.Diğertaraftan,FizikselMaketsürecin-deüretilenherfikrindenenmesimümkünolmamış,üre-tilen fikirler sesli-düşünme yoluyla analiz edilmiş ve enuygunolanınmaketmalzemelerikullanılarakmodellemesisözkonusudur.

FMveDMortamlarındayürütülenprotokol çalışmala-rının üretkenlik düzeylerinin birbirine yakın çıktığı tespitedilmiştir. Diğer taraftan, Linkograf grafiklerinin yapısalörüntülerinevebuörüntülerebağlıchunk,webvesawto-othdeğerlerinebakacakolursakbirtakımfarklılarınolduğugörülebilir.BufarklılıklarınFizikselMaketveDijitalModelortamlarınındoğasındankaynaklanabileceğidüşünülmek-tedir.

Linkograf analizlerinde FizikselMaket veDijitalModelortamlarına ait değerlerin yüksek çıktığı görülmektedir.Geneldeğerlendirmeyapılabilmesi için,dahayüksekeşikdeğerleriyle analizlerine bakılması ve daha fazla sayıdakatılımcı ileprotokolçalışmalarınınyürütülmesine ihtiyaçvardır

KaynaklarAkın,Ö.(1978).HowDoArchitectsDesign?. InArtificial Intelli-

gence and Pattern Recognition in Computer Aided Design,ed.J.Latombe.North-Holland.

Akın,Ö.(1986).PsychologyofArchitecturalDesign,PionPress,London.

Bilda,Z.,Gero,J.S.,&Purcell,T.(2006).Sketchornottosketch?Thatisthequestion.DesignStudies,27,587-613.

Cross,N.,Christiaans,H.,&Dorst,K.(eds.)(1996).Analyzingde-signactivity.JohnWiley&Sons,NewYork.

Dorst, K. (2004).On theproblemofdesignproblems-problemsolvinganddesignexpertise,TheJournalofDesignResearch,4(3).

Duncker,K. (1926).Aqualitative (experimentalandtheoretical)study of productive thinking (solving of comprehensibleproblems).PedagogicalSeminary,33,642-708.

Eastman,C.M.(1970).OntheAnalysisofIntuitiveDesignPro-



raphy in protocol studies of designing. Design Studies, 29,315-337.

Newell, A., Simon, H. A. (1972). Human Problem Solving.Prentice-Hall,N.J.

Purcell,A.T.,&Gero,J.S.(1998).Drawingsandthedesignpro-cess.DesignStudies,19,389-430.

Robbins,E.(1994).WhyArchitectsDraw,MITPress,CambridgeMA.

Schön,D.(1983).TheReflectivePractitioner,BasicBooks,NY.Schön,D.(1992).DesigningasReflectiveConversationwiththe

MaterialsofaDesignSituation,ResearchinEngineeringDe-sign,3,pp.131-147.

Schön,D.,&Wiggins,G.(1992).Kindsofseeingandtheirfuncti-onsindesigning.DesignStudies,13(2),135-156.

Suwa,M.,&Tversky,B.(1997).Whatdoarchitectsandstudentsperceive in theirdesign sketches?:Aprotocol analysis.De-signStudies,18(4),385-403.

VanSomeren,M.W.,Barnard,Y.F.,&Sandberg,J.A.(1994).TheThinkAloudMethod:APracticalGuidetoModelingCognitiveProcesses.AcademicPress.

Wertheimer,M.(1945).Productivethinking.NewYork:Harper&Row.

İnternet KaynaklarıProtocol Analysis andVerbal Reports on Thinking: https://psy.

fsu.edu/faculty/ericsson/ericsson.proto.thnk.html[Erişimta-rihi18Aralık2015].

cesses. In EmergingMethodsof EnvironmentalDesignandPlanning,ed.G.Moore.MITPress.

Ericsson, K. A.& Simon,H. A. (1984/1993). Protocol Analysis:VerbalReportsasData.MITPress.

Goel,V.(1995).SketchesofThought.Cambridge:M.I.T.Press.Goldschmidt,G.(1990).Linkography:assessingdesignproducti-

vity,CyberbeticsandSystem‘90,R.Trappl,ed.,WorldScien-tific,Singapore,291-298.

Goldschmidt, G. (1991). The dialectics of sketching. CreativityResearchJournalVol.4No.2,123-143.

Goldschmidt,G.(1992).Criteriafordesignevaluation:aprocess-orientedparadigm.InY.Kalay,EvaluatingandPredictingDe-signPerformance(pp.67-79).NewYork:JohnWiley&Son,Inc.

Goldschmidt,G.(1995).Thedesignerasateamofone.DesignStudies,16(2),189-209.

Goldschmidt,G.(2003).Thebacktalkofself-generatedsketches.DesignIssues,19(1),72-88.

Goldschmidt,G.(2014).Linkography:UnfoldingtheDesignPro-cess.MITPress.

Goldschmidt,G.,&Tatsa,D.(2005).Howgoodaregoodideas?Correlatesofdesigncreativity.DesignStudies,26,593-611.

Kan,J.W.,&Gero,J.(2005).DesignBehaviourMeasurementbyQuantifyingLinkographyinProtocolStudiesofDesigning.Hu-manBehaviourinDesign’05(pp.47-58).Sydney:KeyCentreofDesignComputingandCognition.

Kan,J.W.,&Gero,J.(2008).Acquiringinformationfromlinkog-


Gebze Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Bölümü, Kocaeli

Başvuru tarihi: 21 Ekim 2015 - Kabul tarihi: 24 Mayıs 2016

İletişim: Ayla AYYILDIZ POTUR. e-posta: [email protected]


ÇALIŞMA

MEGARON 2016;11(3):412-422

DOI: 10.5505/megaron.2016.67699

Tasarım Stüdyolarında Eleştiri:Aktörler, Ortam, Kanallar Üzerine

Criticism In Design Studio: The Actors, Atmosphere, and Channels

Ammar TOK, Ayla AYYILDIZ POTUR

Tasarım eğitiminin kalbinin stüdyo olduğu düşüncesi kabul görmüş ortak bir söylemdir, ancak diğer yandan, stüdyonun kalbinin de “eleş-tiri” olduğunu söylemek olanaklılıklar dahilindedir. Tasarım sürecinin başlangıç, gelişme gibi farklı zamanlarındaki gereklilikler, öğrenci grubunun yapısı, farklı sınıf düzeylerinin gelişimsel özellikleri, tasarım konusu özelindeki bileşenler gibi pek çok değişken, öğrenci tasarım-cı, stüdyo yürütücüsü, diğer öğrenci tasarımcılar, yürütücüler arasındaki etkileşimin ve eleştiri türünün oluşumunu da etkiler. Bu nedenle-dir ki, tasarım eğitiminde, özeleştiriden birebir eleştiriye, masa başı kritiğinden yaşıt eleştirisine, panel eleştirilerinden kapalı jürilere farklı yöntem ve içeriğe sahip, farklı avantaj ve dezavantajlar içeren ve farklı kazanımlar barındıran eleştiri türlerinin varlığı söz konusudur. Bu çalışmada, Tasarım Stüdyolarında Eleştiri olgusu, Aktörler, Ortam, Kanallar Üzerine bir sınıflandırma ile değerlendirilecektir.Anahtar sözcükler: Eleştiri; eleştiri ortamı; eleştiri türleri; jüri; stüdyo; tasarım eğitimi.

It may be commonly held that design education is the heart of the studio idea, but it is also possible to regard criticism as the heart of the studio. Much like components of the design subject, many variables such as the necessities of a design process timeline, the structure of the student group, and the developmental properties of different class levels affect the interaction and formation of the style of criticism that takes place be-tween the student designer, studio instructor, and other student designers. For this reason, there are different criticism styles in design education, including self-criticism, one-to-one criticism, desk criticism, peer criticism, panel criticism, and closed jury criticism with different advantages, disadvantages, and outcomes. In this study, the phenomenon of criticism in the design studio is evaluated with respect to the participants, the atmosphere, and the channels.Keywords: Criticism; atmosphere of criticism; types of criticism; jury; studio; design education.

ÖZ

ABSTRACT


GirişTasarımDisiplinlerininöğrenmeortamı,klasikeğitimor-

tamıolaraktanımlanabileceksınıfdüzenindenfarklıolarak“stüdyo” dur. Tasarım Eğitiminin kalbi olarak değerlendi-rilen stüdyo, gerek ilgilendiği problem türleri, gerek öğ-retimmetotları,gereksedegerektirdiği iletişimbiçimi ilekonvansiyoneleğitimmekanlarınagörebelirginfarklılıklargösterir.Genellikle,doğalbilimlervetoplumbilimlerindegözlem, test etme, tahmin, yanlışlanabilme, pozitivizmkavramlarıetkeniken,tasarımdisiplinlerindeise,değiştir-me, dönüştürme, özgürleştirme kavramları öncüldür. Bunoktada,tasarımeğitimindebilginin,herbireyinzihnindefarklıbirşekilde,yenidenveyenideninşaedilmesi,yorum-lanmasıveüretimigerekliliği,stüdyodakieğitimbiçimininde öğretenmerkezli konumun ötesine geçme gerekliliği-nisorgulamayıgerektirir.Bilgininsubjektif inşası, tasarımstüdyosununanahtarkavramlarınıeleştirive iletişimola-rak belirler. Bu araştırmada, tasarım eğitiminde eleştiriolgusu,aktörler,ortamvekanallarüzerindendeğerlendi-rilmedenönce,ÉcoledesBeaux-Arts’danBauhaus’atasa-rımeğitimindestüdyokültürününveeleştirinindönüşümüirdelenecektir.

École des Beaux-Arts’ dan Bauhaus’a StüdyoKültürünün ve Eleştiri Ortamının DönüşümüTasarımeğitimindeeleştirisistemininvejürilerinerken

dönemuygulamalarına ilişkin literatürdenetbir tanımla-maolmamasınarağmen,kökeninin19.yüzyılFransa’sındaÉcoledesBeaux-Arts’adayandığı(Carlhian1979&1980;Chafee1977;Egbert1980;Kostof1977;Middleton1982)konusundagenelbirgörüşbirliğisözkonusudur.Bazıkay-naklarda18.yüzyıldaCambridgeÜniversitesi’ndeerkenbirörneğine rastlandığı belirtilen (Anthony, 1991) sistemin,tarihsel sürecinin Ecole Des Beaux-Arts’ın dönüşümü ilebirlikteirdelenmesindefaydavardır.“AcadémiedesBeaux-Arts”adıile1648yılındakurulanokulun,birimimarlık,di-ğeri iseResimveHeykelolmaküzere ikibölümeayrıldığıveEcoleDesBeaux-Art’ınmimarlıkkökeninin1671yılınadayandığıbilinmektedir.

Standartbirokulunidarişemasındanbağımsızolarakiş-leyensistemde,“danışman”-“patron”olaraktanımlanan,tanınmışbirmimaryadapopülerbirhocanınkendiatöl-yesiniaçabilmesiiçinenazyirmiöğrencidentalepgelmesigerekir.Biratölyedekibirpatronabağlıöğrencisayısıyüzübulabileceğiiçin,eskiveyeniöğrencilerarasındakiörgütlüişbirliği önemkazanır. “Patron” olarak tanımlanan danış-manın (Broadbent, 1995), atölyeleri kritik vermeküzere,ancak,akşamlarıziyaretedebildiğisistemdesınırlısüredegerçekleşenbueleştirileroldukçabelirleyicidir.Eğitim,bazıteorisyenleregöre,birebirdiyalogdandahaağırlıklıolarakgruptartışmalarına,eleştirivejürisisteminedayanır.(Dra-per,1977;Doidge,SaraveParnell,2000).Ancak,eleştiri,

belli sınırlarçerçevesindedir.EcoledesBeauxArts;klasikYunan,RomaveRönesansmimarlığınadayalı “klasisizm”anlayışına hizmet eder. Farklılıkların, sistemin kendi için-deüreyeneleştirilerinsözkonusuolmasıpekdemümkündeğildir.Violette-Le-Duc’un1863yılındaEcoledesBeauxArts’a estetikprofesörüolarakatanıp kendi “gotik rasyo-nalist” değer sistemi doğrultusunda derslerini vermeyebaşlamasınınardından,öğrencilerinalkışlıprotestoları ilekarşılaşması(Gür,2009),ekoluneleştirelsorgulamalaraveyenibakışaçılarınaizinvermeyenyapısınıortayakoyar.

Ecole Des Beaux-Arts’, rekabetin önemli olduğu biryapılanma sergilese de, ürünün gelişim sürecinden çokürünün doğrudan kendisini önemsemesi, tasarımın sez-gisel yöntemlerle geliştirilebileceği, öğretilemeyeceği veağırlıklıolarakmevcutyeteneğedayalıolduğuvarsayımı,atölyelerde danışmandan danışana tek taraflı bilgi akışıolduğuinancıgibieğitselaçıdanolumsuzolarakdeğerlen-dirilebilecek yönleri ile zaman içinde eleştirilir, 1920’lerBauhaus’un yeni bir şema önererek ortaya çıktığı yıllar-dır. Bauhaus, yaratıcılığı, hayal gücünü ve bireysel ifadeolanaklarını ön plana çıkarmayı hedefler. Danışanı, da-nışmanın baskın etkisinden koşullandırmalardan kurtar-mayıhedefleyendüşünce, tasarımeğitiminindönüşümüaçısındanönemlidir.Modernmimarinin,kitleselüretiminveteknolojininegemenolduğu,“makine”olgusununta-sarımınyeniaracıhalinedönüştüğübudönemde,Almanyaklaşımınınetkisiyle, tümdünyada,BauhausEkolü,mi-mari de dahil olmak üzere, endüstri tasarımdan grafiğetüm tasarım disiplinlerini hızlı bir şekilde etkiler. Ancak,ekolün, EcoleDesBeaux-Arts’ ilebenzerlikleri de vardır.Stüdyoların kullanım biçimi belirgin farklılıklar içermez.Bauhaus(28tasarımstüdyosuile),EcoleDesBeaux-Arts’ınbaşlatmışolduğu,öğrencilerin,tümyaşamsalaktivite-lerininmerkeziolma(yeme,uyuma,spor,yıkanmavb)iş-levinisürdürür(Anthony,1991).

Mimarlık Eğitimi açısından, Birinci Dünya Savaşı, trav-matikortamvebaskılar(ırkbaskıları,politikbaskılar,savaşetkileri vb.) nedeniyle, önemli bir zamandönemini ifadeeder.Savaşbaşlangıcından2.DünyaSavaşı’nakadarolandönemde,herdisiplindenbilim insanınınolduğugibi, ta-sarımcı-mimar-akademisyenlerindeAmerika’yagöçsürecidevameder.Dessau’daAlmanmimarWalterGropius ta-rafından 1919 yılında kurulmuş olan BauhausOkulunun,1933 yılında Naziler tarafından kapatılmasının ardından,dünyanın her yerine dağılan ve özellikle Amerika’ya göçederek,mültecientelektüeller-Hitlerdönemigöçmenle-riolarakadlandırılanakademisyenlertarafından,Bauhausilkeleri, yeni kurulan okullarda yeniden ve yeniden inşaedilecektir. Süreç, Mimarlık Okullarının “eleştiri olgusu-nu”birözgünlükmecrasıvestatüoluşturansembolikbirdeğerolarakgörmeeğilimlerininbaşlangıcınaişareteder.Bunedenlerle,1930’luyıllar,stüdyodaeleştirikültürünün,

Tasarım Stüdyolarında Eleştiri: Aktörler, Ortam, Kanallar Üzerine


süreçlerinin, bağlamlarının, kanallarının dönüşümündeönemlibirgeçişsüreciolarakdeğerlendirilebilir.

2. Tasarım Stüdyolarında EleştiriEleştiri,problemtürleriyle,bilgininyenidenyapılandır-

masüreçleriyle,etkileşimbiçimleriyle, iletişimortamıyla,geri bildirim işleviyle, danışan-danışman rollerinin lineerolmayan yapısıyla farklılaşan tasarımeğitimini, konvansi-yonel öğrenme ortamlarından en belirgin şekilde ayıranetken bir bileşendir. Tasarım eğitiminin kalbinin stüdyoolduğu (Dutton, 1987) düşüncesi kabul görmüşortakbirsöylemdir, ancak diğer yandan, stüdyonun kalbinin de“eleştiri” olduğunu söylemek olanaklılıklar dahilindedir.Eleştiri, tasarım eğitiminin “yaparak öğrenme” temelinedayalı süreçlerinde, bire-bir eleştiri, masa başı kritikleri,geribildirimler,jüriler,özeleştirigibiçokyönlübiretkileşimağıyla gerçekleşebilir. Ancak, özünü ve kökenlerini derin-lemesinesorgulamakgerekir.Grekçe“krinein”kelimesininkarşılığıolduğudüşünülenve“birsözüzerinesöylenenbirsöz”(Gür,2009)anlamınınyanısıra;“ayrımyapma”,“ayırtetme”,“farklılıklarınıortayaçıkarma”gibiçeşitlianlamlaryüklenen(Attoe,1978)kavram,belirlibirkonudamevcutfarklı düşünceleri değişik eleklerden geçirmek suretiyleetkili olanveolmayanları birbirindenayırmakanlamındada kullanılır. (Branch, 2000). Batı dillerindeki “critique”“criticism”“critical thinking”gibikelimeler,Yunanca“hü-kümveren,jüriolarakhareketeden,hakim”gibianlamlarıniteleyen “kriticos” “kritikos” sözcüğünden türemişolup,busözcük,ilkolarak,YunantarihindeönemlibiryeriolanHomerosdestanlarınasonradankatılmışolabilecekdizele-riayırmaklagörevliİskenderiyeliüçYunanbilginitanımla-makiçinkullanılmıştır.

Akademikortamlarda,eleştiribirçözümlemeveilişkilerkademelenmesinianlama,bunabağlıolarakdaanlamısor-gulamaveyenidenanlamatfetmesüreciolarakalgılansada(Güzer,2009),gündelikdiliçindegelenekselleşmişanla-mıilebarındırdığıtemsiliyet;eleştirinin,eleştirinesnesininvarsayılan“ideal”birpozisyondansaptığınıimaeden“birhatabulma”edimiolduğuüzerineodaklanır.Buolumsuzvurgu,popülerkültürortamıiçinde,herhangibirnesneyadaolgununvarolmabiçiminianlamayayönelikçabalarınönüne geçer. Bu nedenledir ki, düşünsel bağlamdadahagelişmiş kültürel yapılar için genellikle, “eleştirel kültür”tanımlamasıkullanılır.Popülerkültürler,eleştirel süreçle-rindegenellikle, indirgemecibir yaklaşım izlerken,nesneyadaolgularınvarolmabiçimleriüzerindeetkiliolansü-reçtenöte,gündelikortamlailişkilenmebiçimlerinitemelalarakdeğerbelirlerler.Bubağlamdaeleştiri,güzel-çirkin,iyi-kötügibiçiftkutuplubelirginkalıpyargılarınçokdaöte-sinegeçemezken,kavramın,yargılama-eksikbulma-itiraz-tepkigibinegatifanlamyüklemeleriyleanlamlandırılmaolasılığıyüksektir.Diğeryandan,eleştirelkültürlerise,her-hangibirnesneyadaolgu ile ilgilideğerüretirkenkesin

yargılar üretmekten çok, o nesne ya daolgununoluşumsürecininarkaplanını,busüreçüzerindeetkiliolanfarklıdisiplineretkilerianlamayaçalışır,odeğerlendirmeyioluş-turançevreseletkilerinbirbölümünügözardıedenindir-gemeleryapmaktankaçınır(Güzer,2009).

Bu nedenledir ki, stüdyo kültüründe, eleştiri, kitle kül-türlerindeolduğugibiçoğunluktarafındansorgusuzkabulgörmeyoğunluğuileözdeşbirkavramdeğildir;analiz,far-kınavarma, tanımlama,değerlendirme,yorumlama (Şen-türer, 2004) süreçleriyle olan yakın ilişkisi, tasarımeleşti-risininamacını,“sonuçyargıyavarmaktandahaöte,süreciveilişkilersisteminianlamak;tasarımıtümsüreçvenesnelverileriileçokboyutlubirzeminüzerinde,çokgirdiliağla-rıyla tartışmayaaçmak”olarakbelirler. Yerleşikbir eleşti-ri kültürüne sahip olma, tasarım disiplinlerinin öğrenmeortamı olan stüdyonun değerli bir kazanım hedefi olarakortayaçıkar.Eleştiri,tasarımeğitiminintemelaraçlarındanbiridir ve bir iletişim nesnesidir. Çünkü, eleştiri, öğrenci-nin karşılaştığı, farklılaşan tasarımproblemleri karşısında,kendi öznel yaklaşımını belirlemesinde, sonsuzbilgi uzayıiçindenseçerekilişkilendirdiğibilgiyiyenidenüretmesinde,düşünceyedönüştürmesinde,dolayısıyladayaratıcısürecegeçişindetetikleyiciroloynar.Bunedenledirki,tasarımeği-timinde,eleştiri; içselleştirilmişbirkültürolaraköğrenmeortamınadahilolabilmeli;siyah-beyaz,güzel-çirkin,iyi-kö-tügibiçiftkutuplunetkalıpyargılarınötesinegeçebilmeli,yargılamaya yönelik indirgemeci yaklaşımdan uzaklaşabil-melidir. Tasarım eğitiminde eleştirel yaklaşım, bir defayaözgütekileleştiriyideğil,karşılıklılıkvesüreklilikiçindeyo-ğunluklubiretkileşimigerektirir;yapıcı,katılımcı,gerçekçi,bütüncül,dolaysız,aktif,ufukaçıcı,cesaretlendiriciolması,stüdyodayerleşikbireleştirikültürününoluşabilmesiaçı-sındanönemlidir.Stüdyodaeleştiri,sorusordurtmak,açıkuçluluğunukorumak,başkabiçimlerdegörebilmeyidene-yimletmekamacıyla,olgusalve/yaişlemciolanhertürlüdi-siplinlerarasıbilgininüstüstebirikimine,çakıştırılmasına,transpozisyonunaolanakverecekesneklikteolabilmelidir.

Tasarım Stüdyolarında Eleştiri: Aktörler, Ortam, Kanallar Üzerine Tasarımstüdyolarında,eleştirininamacı,“tasarımı,tüm

süreç venesnel verileri ile çokboyutlubir zeminüzerin-de,çokgirdiliağlarıylatartışmayaaçmak”olduğuiçin,ge-nellikletektipbireleştirimetoduuygulanmaz.Eleştirininiçselleştirilmiş bir kültür olarak öğrenme ortamına dahilolabilmesi için, eleştirel yaklaşımın, bir defaya özgü tekileleştirilerledeğil,karşılıklılıkvesüreklilikiçindeyoğunluklubiretkileşimortamıiçindegerçekleşmesigerekir.Tasarımsürecininbaşlangıç,gelişmegibifarklızamanlarındakige-reklilikler,öğrencigrubununyapısı,farklısınıfdüzeyleriningelişimselözellikleri,tasarımkonusuözelindekibileşenlergibipekçokdeğişken,öğrenci,yürütücü,diğeröğrenciler,yürütücülerarasındakietkileşiminveeleştiritürününolu-



şumunudaetkiler.Bunedenledir ki, tasarımeğitiminde,özeleştiridenbirebireleştiriye,masabaşıkritiğindenyaşıteleştirisine, panel tartışmalarından kapalı jürilere farklıyöntemveiçeriğesahip,farklıavantajvedezavantajlariçe-renvefarklıkazanımlarbarındıraneleştiritürlerininvarlığısöz konusudur. Bu eleştiri biçimleri, yine çeşitlenen bağ-lamlarda,çeşitlenenkanallarlagerçekleştirilebilmektedir.

Çeşitliteorisyenler,tasarımeğitimindegerçekleşeneleş-tiritürlerinibirbaşlıkaltındasıralamıştır.Ohvearkadaşları(Oh, Ishizaki,Gross,Yi-LuenDo,2012)“MimarlıkStüdyo-larındaTasarımEleştirisininTeorikÇerçevesi”(2012)baş-lıklı araştırmalarında,Masa Eleştirisi, Grup Eleştirisi, AraDeğerlendirme, Final Değerlendirme, Enformel Etkileşimbaşlıklarıyla stüdyodaki eleştiri ortamlarını açıklarken,Hassanpour,UtabertaveUsman(2010)ise,stüdyodakide-ğerlendirme türlerini daha geniş bir sınıflandırma ile tekbaşlıkaltındabirarayagetirir.Dokuzbaşlıklıbudeğerlen-dirmede,Ohvearkadaşlarınındeğindiğieleştiritürlerine,YaşıtEleştirisi,AçıkEleştiri,YazılıEleştiri,Seminerler,PanelTartışmabaşlıklarınıdaekler.Buaraştırmada,stüdyodakieleştiritürleri,EleştiriAktörlerine(Etkileşenler)Göre,Eleş-tiriOrtamınaGöreveEleştiriKanallarınaGöreolmaküzereüçanatemaaltında,avantajvedezavantajlarıylagenişbirkapsamdasınıflandırılarakdetaylıolarakirdelenecektir.

Eleştiri Aktörlerine (Etkileşenler) Göre DeğerlendirmeStüdyoda,eleştirisürecinde,etkileşimisağlayanveak-

tivatörolanbireyler,sürecinçeşitliaşamalarında,ortama-kanallara-bağlamagöredeğişebilmektedir.Eleştirisürecin-debireyyalnızolabildiğigibi,ikiliyadaçokluetkileşimlergerçekleşebilmekte; çoklu etkileşimlerde, aktivatörlerinyaşı, eğitim düzeyi, uzmanlık yönü çeşitlenebilmektedir.Genelliklebireydenikilietkileşime,ikilietkileşimdensınırlıyadagenişgruplarageçişte,etkileşenbireysayısıarttıkça,eleştiritürününyapısınınenformeldenformeleveözeldengeneledoğrudönüştüğüsöylenilebilir.

Özeleştiri Özeleştiri,bireyindoğrudankendisürecini,kendiürünü-

nüeleştirisidir.Özeleştirinin,tasarımeğitimindeentemeleleştiri türüolduğunu,diğertümeleştiri türlerinin,aslın-da,buanaomurgayaeklenerekgeliştiğinisöylemekyanlışolmayacaktır.Çünkü,birtasarımürünününhenüzgelişimsürecinde,hertürlübağlamıyla,üreticisitarafındansüreklisorularsorularak,sorgulanarakgerçekleştirilmesioldukçaönemlidir.Bireyin,sürecini,“benyaptımoldu”gibisubjek-tif, kolaylamacı bir yaklaşımla yönetmemesi, güzel-çirkin,iyi-kötügibi çiftkutuplubelirgin kalıp yargılarınötesindedeğerlendirebilmesi, doğru ve yanlışlardan çok perfor-mansınvenitelikliliğinönemliolduğubirdisiplinaçısındanönemlidir.Özeleştiri,bireyinkendizayıfvegüçlüyönlerinitanımasını, bunları bilerek güçlendirme yolunda adımlaratabilmesini sağlar. Gerek tasarım disiplinlerinin gerekli-likleriaçısından,gereksede,yükseköğretimdeentelektüel

gelişiminöncüllüğüaçısından,öğrenme sürecininbireyinkendiotokontrolündegerçekleşmesiönemlidir.

Tasarımeğitimindebireyinaktifolabilmesi,öğrenmeso-rumluluğunukendisininüstlenebilmesivekendiiçselmoti-vasyonunuyönetebilmesiönemliadımlardırvebuadımlar“özeleştiri” deneyimiyle yakından ilişkilidir. Özeleştirininmiktarı, yerindeliği ve gelişmişliği stüdyoda uygulanacakolaneleştirisüreçleriöncesindeönemlibiraşamanınger-çekleştirilmesivetasarımsürecinin,sonürününolgunlaş-tırılması açısından da önemlidir. Özeleştiriler ile gelişensorular ve sorgulamalar ile, tasarımcının, henüz tasarımaşamasında, başka gözlerin - bakış açılarının (akademis-yenler, profesyoneller, kullanıcı, halk, farklı disiplinlerdenuzmanlar vb.) yaklaşımlarını öngörerek yol alması geriyedönüşleri de engelleyebilir. Özeleştiri, tasarım eğitiminintümsınıfdüzeylerindegeçerliveönemlidir.Ancak,birebireleştiri,gruptartışmasıgibieleştiritürlerininyeralmadığı,sınırlı sayıda jürinin (ara-final, açık-kapalı, vb.) gerçekleş-tirildiğiBitirmeProjelerinde(DiplomaProjeleri),sorumlu-lukdoğrudantasarımöğrencilerineverildiğiiçindiğersınıfdüzeylerinegöre,dahakaçınılmazvedahaaktifbireleştiritürüolarakişlevgörür(Şekil1).

Yaşıt Eleştirisi Yaşıteleştirisienformeltartışmalarvegrupkritikleriara-

sındadeğerlendirilebilir.Stüdyoyürütücüsüeleştirisüreci-nedoğrudandahilolmasada,birbirlerinin işlerinieleştirietiğineuygunşekildekritikedebilmeleriiçinfırsattanırvecesaretlendirici roloynar.Genellikleaynısınıfdüzeyinde-kiyada farklı sınıfdüzeylerindenöğrencileraynı tasarımprobleminin değerlendirilmesi konusunda bir araya gelir.Başlangıçta, stüdyo yürütücüsü / yürütücüleri tartışmayıaçabilmekiçineleştirikriterlerivesorularla ilkyönlendir-meleriyapabilir.Öğrencitasarımcılarbirbirlerinintasarımsüreçlerine ve işlerine yönelik eleştirirlerini oral olarakgerçekleştirebildiklerigibi,genellikle isimsizolankağıtlar-dayadadijitalortamdayazılıyorumlarladageribildirimdebulunabilirler.Bazenbudeğerlendirmeler,notlandırmadaiçerebilir. Yaşıteleştirisi, genellikle,öğrenci tasarımcılarıntartışmaveeleştirisürecinedahaaktifveisteklikatılabil-

Şekil 1. Özeleştiri (Bireysel fotoğraf arşivi [Ayla Ayyıldız Potur]).


mesindemotivasyonel bir rol oynar. İşbirlikçi öğrenmeyitetiklerken, öğrenme sorumluluğunu bireyin kendisineverir ve öğrenci tasarımcıların birbirlerinin düşünce veeleştirilerinedeğervermesinisağlar.Yaşıteleştirisi,eleştirietiğinin sağlanabilmesi, eleştirinin yapıcılık düzeyinin ko-runabilmesi, objektivitenin sağlanabilmesi, temel değer-lendirmekriterleriningözardıedilmesininönlenmesigibiçeşitlizorluklarasahipolsada,olasısorunlarindirgenebil-diğinde,stüdyosürecinde,etkileşimdüzeyivekatılımcılıkoranıyüksekbireleştiritürüdür(Şekil2).

Çoğul Eleştiri Bireyinyanısırasınırlıolmayandahagenişbirgrupla,yü-

rütücülerin,diğer tasarımcıöğrencilerin,misafirlerin (da-vetliakademisyenler,uzmanlar,profesyoneller,kullanıcılar,halkvb)yeraldığıeleştiriortamlarıdır.Stüdyoortamındakibirebireleştiri,grupeleştirisi,masaeleştirisi,seminerlervepanellerinyanısıraAraJüri,FinalJüri,AçıkJüri,KapalıJüri,SanalJürigibiçeşitli jüritürleriçoğuleleştirikapsamındadeğerlendirilebilir. Sözel, görsel, yazılı olmaküzere çeşitlikanallarileeleştiriortamıdesteklenebilirvegeribildirimlergerçekleştirilebilir(Şekil3).

Eleştiri Ortamına Göre DeğerlendirmeTasarımDisiplinlerininöğrenmeortamı,klasikeğitimor-

tamıolaraktanımlanabileceksınıfdüzenindenfarklıolarak“stüdyo” dur. Tasarım Eğitiminin kalbi olarak değerlendi-rilen stüdyo, gerek ilgilendiği problem türleri, gerek öğ-retimmetotları,gereksedegerektirdiği iletişimbiçimi ilekonvansiyoneleğitimmekanlarınagörebelirginfarklılıklargösterir.Tasarımstüdyolarının,kendisineözgü farklılaşandoğası gereği, gerek öğrenciler, gerekse yürütücüler içinorganizasyonel ve sosyal süreçlerle tanımlanabilen bilgiişlemesüreciyoluyladüşüncelerinözgürcedışavurumunuvepaylaşımınısağlayanbirçevreyaratmasıgerekir(Coyneetal.,1994).

BuaraştırmadaStüdyoOrtamındagerçekleştirileneleş-tiri türleri irdelenmiştir. Jüriler de, stüdyo sürecinde ger-çekleşeneleştiri türlerininönemlibirparçasınıoluşturur.Ancak jürilerin Ara Jüri, Final Jüri, Açık Jüri (sabit, gezicivb.),KapalıJüri,SanalJürigibifarklıkategorileraltındade-ğerlendirilmesigerekliliğivegenellikle rakamsalbirnotlasonlandırılmasındandolayıstüdyodakidiğereleştiritürle-rindenbelirginbirşekildefarklılaşmasınedeniyle,jüriorta-mı,ayrıbiranabaşlıkaltındadeğerlendirilmiştir.

Stüdyo Ortamında Eleştiri

Stüdyoortamındaeleştiri,BirebirEleştiri,GrupEleştiri-si,MasaEleştirisi,Seminerler,PanelTartışmasıgibieleştiritürleriilesağlanabilir.

Birebir Eleştiri

Bueleştiritürü,bazıkaynaklarda(Hassanpour,Utaber-ta,Usman,2010),BireyselEleştiriolarakdatanımlanır.Ge-nelliklebiröğrencivebirstüdyoyürütücüsünün,tasarımderslerinde, dönem süresince, problemin süreç ve ürünyönüyle tartışılması için karşılıklı olarak bir araya gelme-siyle gerçekleşir. Bire bir eleştiri türünde genellikle diğeröğrencilertartışmayadinleyiciyadakatılımcıolarakdahilolmaz. Stüdyo yürütücüsünün öğrenci tasarımcıya özelolarak ayırdığı sürenin doygunluğu açısından olumludur.Etkileşiminbirebirolması,öğrenciveyürütücüarasındakidiyaloğunkuvvetiniarttırabilir.Ancak,buetkileşimin,öğ-renciodaklıolmaktançokyürütücüodaklıolmaolasılığıdasözkonusudur.Etkileşimingruphalindeolmaması, katılı-mınveyaşıteleştirisininbulunmayışı, tartışmaortamınınçeşitliliğini sınırlandırır. Eleştirinin sadece tek öğrencininsüreç ve ürünü (eskizler, iki-üç boyutlu çizimler, maket,modellemelervb)üzerineodaklanması,vefarklıproblem-lerin ve tasarımyaklaşımlarınınüzerinde konuşulmamasıda,tekdüzeliğivekapalıuçluluğuberaberindegetirebilir.Multimedya olanaklarını kullanmada sınırlılık sunma veçokbileşenlieleştiriortamına izinvermemeolasılığıyük-sektir(Şekil4).

Grup Eleştirisi

Bu eleştiri türü, genellikle bir grup öğrencinin ve, birveya birden fazla stüdyo yürütücüsünün, tasarımdersle-rinde,birmasaetrafındakarşılıklıolarakbirarayagelme-

Şekil 2. Yaşıt eleştirisi (Bireysel fotoğraf arşivi [Ayla Ayyıldız Potur]).

Şekil 3. Çoğul eleştiri.


siylegerçekleşir.Birebireleştiritüründenfarklıolarakbueleştiritüründeöğrencitasarımcılarıntasarımsüreçvesonürünlerininçoğulbirortamdatartışılması, iletişiminyaşıteleştirisiiledesteklenmesinideberaberindegetirir.Etkile-şimin,öğrenciodaklıolmaktançokyürütücüodaklıolmaolasılığıbirebireleştiritürüneoranladahadüşüktürveka-tılımcılığıdestekler.Budurum,tartışmaortamınınçeşitlili-ğiniarttırırken,eleştirininsadeceteköğrencininsüreçveürünü(eskizler,iki-üçboyutluçizimler,maket,modelleme-lervb)üzerineodaklanmamışolması,birdençoköğrenciürünüüzerinden,farklıtasarımyaklaşımlarınınvesüreçle-rininkonuşulması, farklıproblemnoktalarınadeğinilmesiöğrenmenin çok boyutluluğunu arttırır. Gruptaki öğrencisayısıarttıkça,biröğrencininişiiçinayrılantartışmasüresiazalabilir,ancak,budurum,stüdyoyürütücüsününbaskın-lığınıazaltarak,çoğulöğrenmelerdenedinilenkazanımlar-laöğrenmesorumluluğunuöğrencinindoğrudankendisinevermeaçısındanönemlidir.Grupeleştirilerinde,genellikle,öğrencilerinstüdyoortamıdışındaürettikleri işlerüzerin-dentartışılır.Çokbileşenlieleştiriortamınıdesteklemesinerağmen,genellikle,üretiminstüdyodışındagerçekleşmesive tartışan sayısının küçük bir grupla sınırlı olması deza-vantajları arasında gösterilebilir. Stüdyodaki aktif çalışmaortamı ile desteklenerek dezavantajlı yönleri azaltılabilir(Şekil5).

Masa Eleştirisi I Stüdyodakiçalışmasürecinde,biryadabirkaçyürütü-

cünün, fiziksel olarak öğrencilerin masalarına gitmesiylegerçekleşir.Tartışmanınüretimsürecindeveöğrencimasa-sındagerçekleşmesi,düşüncenintazeolaraktartışılmasınıberaberinde getirebilir. Birebir etkileşimin güçlü olması,stüdyoda aktif çalışma ortamına olanak tanıması ve buortamın sürekliliği olumlu yönleridir, ancak, grup tartış-masına ve çok bileşenli eleştiri ortamına olanak vermez.Stüdyodaki üretim ve birebir tartışma süreçlerinin gruptartışmalarıiledesteklenmesiyledezavantajlıyönleriazal-tılabilir(Şekil6).

Masa Eleştirisi II GenelanlamdaMasaEleştirisi1ilebenzerliktaşır.Ancak

bueleştiritürü,stüdyodakiçalışmasürecidevamederken,öğrencilerin,fizikselolarakbiryadabirkaçyürütücününyanınayada,masalarınagitmesiylegerçekleşir.Yürütücü/ yürütücülerin bulunduğu yer, sabit bir masa olabildiğigibideğişkendeolabilir.MasaEleştirisi1deolduğugibi,birebir etkileşimin güçlü olması, stüdyoda aktif çalışmaortamınaolanaktanımasıvebuortamınsürekliliğiolumluyönleridir,ancak,gruptartışmasınaveçokbileşenlieleştiriortamınaolanakvermez.Biröncekieleştiritüründeoldu-ğugibi,stüdyodakiüretimvebirebirtartışmasüreçleriningruptartışmalarıiledesteklenmesiyledezavantajlıyönleriazaltılabilir(Şekil7).

Seminerler Seminerler,tasarımeğitimisüresince,stüdyoda,stüdyo

yürütücüleri,davetlikonuşmacılaryadaöğrencilertarafın-dan gerçekleştirilen, doğrudandönemprojeleri ile ilişkiliolanyadaolmayan,bilgivetartışmakatkılarıdır.Seminer-ler,destekleyiciöğrenmeortamlarıolarakdeğerlendirile-bilirler. Seminerlerin, doğrudan tasarım işlerinin tartışıl-masıvesunumunaodaklanmaması,süreçteolgunlaşacakbilgivedeneyiminoluşmasıiçingereklizenginleştiriciyantemalaraveolgularaodaklanmasıtasarımsürecinidestek-ler.Hiyerarşikveformelolmayanyapısıkatılımlıöğrenmeyidestekler(Şekil8).

Şekil 4. Birebir eleştiri. Şekil 5. Grup eleştirisi.

Şekil 6. Masa eleştirisi I.



Panel Tartışması Paneltartışmaları,rastgelebirşekildeyadaisteğebağ-

lıolarakstüdyoyürütücü/leriveveyatasarımcıöğrencilertarafındanseçilenbirçalışmanınhangiöğrenciyeaitoldu-ğubilinmeden tartışılması ilegerçekleşir.Tartışmanınka-tılımcıbir atmosfergerektirmesi,özneleleştirilerdençokgenel eleştirileri içermesi, geribildirimlerin genellemelerüzerindendolaylıolarakyapılması,eleştirininkişiselolarakalgılanmamasıgibidurumlarolumluözellikleriarasındası-ralanabilir.Çoksayıdaişingerçekleştirildiği,herbiröğrencitasarımcının çalışmasının özel olarak tartışılmasına vakitolmayan birinci sınıf tasarım stüdyolarında kullanılabilir.Üstsınıfdüzeylerinde,herbiröğrenciyeayrıvakitayrılanjürileröncesinde,tasarımsürecininbaşlangıçaşamaların-dadauygulanabilenbireleştiribiçimidir.

Jüri Ortamında EleştiriJüri, tasarımeğitiminde,birebireleştiri,grupeleştirisi,

masabaşıeleştirisigibifarklıetkileşimiletişimbiçimlerineyönelik“eleştiri”türleriarasındayeralan,ancak,genellikle“değerlendirme”yönünündeetkinolmasınedeniyle,diğer“eleştiri”türlerinegörefaklıdinamiklerideiçerisindeba-

rındıranbiraraçolarakdeğerlendirilebilir. Jüriler, tasarımeğitiminin anahtar pedagojik oluşumlarından biri (Webs-ter2007)vestüdyonunzorunlubiryöntemiolarakdeğer-lendirilir.Farklıyönelimlerledeolsa,18.yüzyıldan (EcoledesBeauxArt-1795)buyanauygulanıyorolması(Carlhi-an1979&1980;Chafee1977;Egbert1980;Kostof1977veMiddleton1982), jürilerin,tasarımeğitimininnedenlideğişmez,hayatibirparçasıolduğunubelgeler.Erkenbirörneğine,18.yy.daCambridgeÜniversitesinderastlanan(Anthony1991);mimarlıkeğitimindeilkdefa“yaparaköğ-renme”yönteminikullananEcoledesBeauxArt’takapalısistem olarak devam eden, Ecole des Beaux-Art akade-misyenlerininKuzeyAmerikamimarlıkokullarınagitmele-rinin (Esherick1977;Anthony1991), ve İkinciDünya Sa-vaşı sonunadeğinBauhaus’unmülteci entelektüellerininAmerika’yageçişinin(Artun&Aliçavuşoğlu2006)ardındankapalıkapılarardındakioluşumuaçısındandönüşümeuğ-rayan(açıkjürisistemi)vetümdünyadatasarımeğitimindeyansımalarınıgösterensistemin,yakıntarihedayanmayanköklügeçmişi,eğitiminnedenlideğişmezbirsabitiolduğu-nuyenidenbelgeler(Şekil9).

Açık jüri (Ara Jüri - Final Jüri)

Açık jüriler, stüdyoyürütücülerinin, farklıbölümlerden- fakültelerden - okullardan farklı alanlarda uzmanlaşmışdavetli akademisyenlerin, uzmanların, profesyonellerin,halkın(hattakullanıcıların)vefarklısınıfdüzeylerindenöğ-rencitasarımcılarınkatılımınaaçıkjürilerdir.Katılımcılarınçeşitliliği,tartışmanındüzeyiniveçokboyutluluğunuarttı-rırken,çokbileşenliöğrenmeyidestekler.Genellikleotur-madüzeninde gerçekleştirilir. Ve bu düzen, jürinin genelhiyerarşik yapısına göre değişebilir. Genellikle jüri üyele-rinin kimlikleriöncedenbelirlidir. Jüri süresince tartışılantasarım işleri, genellikle jüri üyelerinin yaptığı geribildi-rimlerdensonranotilededeğerlendirilir.Bunotlandırma,önceden belirlenmiş çeşitli başlıklardaki değerlendirme

Şekil 7. Masa eleştirisi II.

Şekil 8. Seminerler.

Şekil 9. Jüri ortamında eleştiri.


kriterleriileyapılabildiğigibisadecetotalbirnotiledeya-pılabilir.Jüridesunumyapanöğrencisayısı,jüriüyesisayı-sı, jürisüresigibiölçütlerdeğişkendir.Açık jürilerdeyaşıteleştirisi,tasarımkonusununyapısınagöre,farklıuzmanlıkalanlarındanjüriüyeleriningeribildirimdebulunmasıgere-ğinedeniyle,oransalolaraksınırlıdır.

Açıkjüriler,tasarımsürecininhangiaşamasındagerçek-leştirildikleri,yada,hangikazanımlarıhedefledikleridüşü-nüldüğünde, iki temelbaşlıkaltındasınıflandırılabilir.Arajüriler, genellikle, sürecin ve girdilerin etken olduğu, sonüründen çok sürecin çok boyutlu olarak tartışıldığı, ufukaçıcılıkdüzeyiyüksek,(notladeğerlendirilsinyadadeğer-lendirilmesin)notlandırmadan çok, aktifgelişiminönem-sendiğijürilerdir.Birdönemsüresincegerçekleştirilenarajürilerin sayısı ve yapısı çeşitlilik gösterebilir. Ara jüriler,masabaşıkritiklerininyoğunluğunayakındüzeydesıklıklatekrarlanarakstüdyonuntemeltaşınıoluşturabileceğigibi,nadirolarakdagerçekleştirilebilir.Notlandırmayönündendahaağırlıklıolarakeğitselyönünündahagüçlüoluşuvenetlikiçerengeribildirimlerdendahaağırlıklıolaraksorgu-latanyapısınedeniyleöğrencitasarımcılardaoluşankaygıve stresin final jürilere oranla, daha sınırlı olduğu söyle-nilebilir. Final jüriler ise, stüdyoderslerinin sonundager-çekleştirilen,sonürünündeğerlendirilmesineyönelikolaneleştiri ortamlarıdır. Tasarım sürecinin gelişimindendahaağırlıklı olarak, bitmiş bir işin notlandırılmasına odaklan-dığı için eğitsel yönünündaha sınırlı olduğunu söylemekolanaklardahilindedir.Genellikle, katılımoranı ve çeşitli-liğiarajürileregöreoldukçayüksektir.Farklıdisiplinlerdendavetli akademisyenler, uzmanlar, profesyoneller, hattaproje,uygulamayayönelikolarakgerçekleşeceksekullanı-cılarolasıkatılımcılararasındadır.Döneminsonuolmasıve,öğrencitasarımcılarınçalışmalarınıngelişimiiçinzamanol-mamasınedeniyle,eleştirinindilinetveaçıktır.

Açıkjüriler,genellikleoturmadüzenindegerçekleşir.Jüriüyeleriveöğrencitasarımcılaroturmadüzenindeiken,su-numuyapılanöğrenciişleri(basılıyadadijitalolanikiveüçboyutlutemsilçalışmaları)genelliklebirsergilemepanosuve/veya projektör aracılığıyla değiştirilir. Jürinin yapıldığımekandışarıyaaçıktır.Bujüridüzeninintamtersişekilde,açık jürilerde,sergilenenöğrenci işlerininsabit, jüriüyesiveöğrencileringeziciolmadurumudasözkonusudur.Bujüritürününtanımlanmasıiçin,ortakbirifadehenüzgeliş-tirilmediğiiçinbuaraştırmadageziciaçıkjüritanımıkulla-nılacaktır.Geziciaçıkjürietkileşiminyoğunluğunagöreikigruptasınıflandırılabilir(Şekil10).

Gezici Açık Jüri I Akademisyen,öğrencivetümkatılımcılarıngeziciolduğu

biraçıkjüritürüdür.Katılımcılarıngeziciolduğubiraçıkjürisistemiolarakdadeğerlendirilebilir. Stüdyo yürütücüleri,davetli jüriüyelerivetümkatılımcılarıngenellikleayakta,dahaöncedensergilemedüzenindeasılmışolantümpro-

jeleri art arda değerlendirme ve eleştirme sürecidir. Ge-nellikleesnekmekanlardadüzenlenmesi,gruptartışması-na,çokbileşenlieleştiriortamınaizinvermesi,avantajlarıarasındadır.Tümkatılımcılar,enformeleyakınbirdüzendebiraradaolduğuiçinetkileşimyoğundur.Ancak,eleştirior-tamınınoluşabilmesi içinakustiğinönemsenmesigerekir.Jüriüyelerininsunumuyapanöğrencilerleaynıpozisyondaayaktaolmasıjürininhiyerarşikyapısınıazaltarakkaygıdü-zeyinidüşürebilir.Birsergiveseremonihavasındaolması,avantajları arasında gösterilebilir. Notlandırma, jüri süre-sincegerçekleştirilebileceğigibi,çalışmalarsergilemedü-zenindesunulduğuiçinjürisonrasındadagerçekleştirilebi-lir.Öğrencitasarımcılarınçalışmalarınıntümünüaynıandagörmeolanağıyaratarakdeğerlendirmeninobjektivitesinidegüçlendirebilir(Şekil11).

Gezici Açık Jüri II Akademikplatformlarda“postersunumu”olaraktanım-

lanansunumtürünebenzeyen,sergidüzenindegerçekleş-tirilen,öğrencitasarımcılarınkendiişlerininönündedura-rak,ilgilenenakademisyenlere,katılımcılara,jüriüyelerineçalışmalarını anlatmalarıyla gerçekleştirilen eleştiri türü-dür.Dahaçokbirebiretkileşimevesınırlısayılıgrupetkile-şimineolanakverdiğiiçin,tartışmanınveeleştirinindüzeyi

Şekil 10. Açık jüri.

Şekil 11. Gezici açık jüri I.



vekatkısıdüşükolabilir.Ağırlıklıolarakbirebireleştiriyevetekilnotlandırmayaolanakverir(Şekil12).

Kapalı Jüri Kapalı Jüriler, öğrenci tasarımcıların sözlü sunumları-

naveeleştiriortamına izinvermeyen,geribildiriminge-nelliklenotlandırmailegerçekleştirildiğijürilerdir.Kapalıjüriler, tüm öğrencilerin tüm çalışmalarının, sergilemedüzeninde asılmasıyla gerçekleştirilebileceği gibi, dijitalolanaklarla projeksiyon desteğiyle de sağlanabilir. Ge-nellikle uygulanan yöntem, sergileme düzeninde dahaöncedenasılmışikiveüçboyutluçalışmalarınjüriüyeleritarafındaneşzamanlıolarakyadaayrıayrıdeğerlendiril-mesidir.Sadecerakamsalolaraknotlageribildirimdebu-lunulabileceği gibi, değerlendirme süresince jüri üyeleritarafındantutulanyazılıeleştiriifadeleride,jürisonrasın-daöğrencitasarımcılarlapaylaşılabilir.Öğrencitasarımcı-nın,sadecegörseldilileçalışmasınıifadeetmesi,sözelsu-numunyeralmaması,öğrencininsahipolduğu,kişiselvesosyalözelliklerindeğerlendirmedegeriplandakalmasınısağlar. Eleştiriye, etkileşime ve gelişime kapalı bir süreçolduğuiçin,genelliklesürecindeğil,sonürünündeğerlen-dirilmesindevenotlandırılmasındakullanılır.Bunedenle,

ara jürilerdesıklıklakullanılanbiryöntemolmayıp,finaljürilerdekullanımına rastlanabilenbiryöntemdir.Yönte-minseçimi,aynıandadeğerlendirilmesigerekençalışmasayısıyladayakındanilişkilidir.Herbiröğrencitasarımcıyadüşenzamanmiktarınınazlığı,kapalıjürilerinkullanımınıdaberaberindegetirebilir.Kapalıjüriler,öğrencilerinaktifkatılımını gerektirmediği için, öğrencilerde oluşturduğukaygıvestresdüzeyideaçıkjüritiplerineoranladahası-nırlıdır.Ancak,çokbileşenleriöğrenmeortamıoluştura-madığı için,motivasyonelyönünündesınırlıolmasıola-sıdır(Şekil13).

Sanal Jüri Tasarımderslerininişleyişbiçimi,sanalstüdyolardager-

çekleştirilebildiği gibi, jüriler içinde sanal yöntemlerkul-lanılabilmektedir.Sanaltasarımstüdyoları,farklızamanlarvemekanlararasındailetişimağlarıönermesiyleyolaçıkar.(Maher, Simoff, Cicognani, 2000; Laiserin 2002). Onlinestüdyolardailetişim,senkron(eşzamanlı)veasenkronol-maküzereikitürdegerçekleşir.Asenkroniletişim,kuvvet-libirolasılıkla,farklıtasarımproblemparçaları için,farklızamanlardaki çalışmaları tanımlarken, senkron iletişimise,zamanvemekaniçindesimultanebirlikteliklersağlar.Başlangıçyıllarında,sanalstüdyoların,izoleedilmişbirebiretkileşimleryerinehemsenkronhemdeasenkronolabi-lenkarmabiriletişimbiçiminedayanmasıgerektiğikonusuüzerine önemle değinilir. Kvan, 2001 tarihli, Sanal Tasa-rım Stüdyolarının Pedagojisi başlıklı çalışmasında, sanaltasarımstüdyolarının iki temelproblematikalanıüzerineodaklanır.Teorisyen, sanal tasarımstüdyolarında, “danış-ma” eyleminin ve “işbirlikçi öğrenme”nin yoksun kalabi-leceğinedeğinirken,bu ikibileşenin,gelenekselyüzyüzestüdyonunengerekliparçalarıolduğunadikkatçeker.Bunedenle,dahasonrakisüreçlerde,sanaltasarımstüdyolarıgerçekleştirilirken, (1) yaparaköğrenme, (2) birebir diya-log,(3)işbirlikçibağlam,(4)süreçodaklılıkgibistüdyonuntemel gerekliliklerinin göz ardı edilmemesi üzerine ortakdüşünceler gelişmiştir ki, sanal jürilerin de bu bağlamdadeğerlendirilmesigerekir.

Eleştiri Kanallarına Göre DeğerlendirmeStüdyodakullanılaneleştirikanallarıgörsel,yazılı,sözel

olmak üzere, üç temel başlık altında değerlendirilebilir.Öğrenci tasarımcının,öncelikle,düşünselaktivitesinigör-sel ifade teknikleri ile dışsallaştırarak somutlaştırması vetemsili ifadedilleri ile iletimi gerekmektedir.Düşünceninifadesindeeskizler,filmmodelgibidijitalüretimler,rölyefmaket gibi nesnel üretimler, kavramsal grafikler, kolajlar,posterler, diyagramlar gibi iki ve üç boyutlu görsel anla-tım teknikleri kullanılabilir. Görsel temsiller ile tasarımınifadelendirilmesi, bir bakıma bilginin biçimsel temsilinioluşturur.Birey,görselkanallarıkullanarak,düşündüğünüyapabilirken, bir anlamda, kendisiyle de iletişim kurabil-mektedir.

Şekil 12. Gezici açık jüri II.

Şekil 13. Kapalı jüri.



Stüdyoda, eleştiri sürecinde, öğrenci tasarımcı tarafın-dangeliştirilentümgörseltemsiller,bazenyazınsalmetin-lerlededesteklenir.Tümgörselveyazılıüretimler,stüdyo-nunetkileşimhalindeolantümaktörleritarafındansözlüiletişim biçimleri ile paylaşılır. Bu paylaşım ile stüdyodaeleştiri ortamını üreten üçüncü eleştiri kanalı da gerçek-leşmişolur.Görsel,yazılıvesözeleleştirikanallarıöğrencitasarımcınıngerçekleştirmişolduğudüşünsel,görsel,yazılıtüm üretimleri ifade etmesinde etken olduğu gibi stüd-yodaki tümaktörlerin geribildirimlerindede etkin olarakkullanılır. Yaşıtların, akademisyenlerin, uzmanların sözeleleştirileri; yürütücülerin genellikle birebir eleştirilerdegerçekleştirdikleri çizimler; asılı projelere jüri üyeleri ta-rafındaniliştirilebilenyazılıeleştirinotlarıgibiörneklerbukapsamdadeğerlendirilebilir.

SonuçTasarımeğitiminde,eleştiri,öğrencitasarımcınınkendi

öznel yaklaşımınıbelirlemesinde, sonsuzbilgi uzayı için-den seçerek ilişkilendirdiği bilgiyi yeniden üretmesinde,düşünceye dönüştürmesinde, dolayısıyla da yaratıcı sü-recegeçişindetetikleyiciroloynar.Stüdyoda,eleştirinin;içselleştirilmiş bir kültür olarak öğrenmeortamına dahilolabilmesi;netkalıpyargılarınötesinegeçebilmesi,yargı-lamayayönelik indirgemeciyaklaşımdanuzaklaşabilmesiancak tektipleşmiş eleştiri yöntemlerinin kullanılmama-sıylagerçekleşebilir.Stüdyodaeleştirininamacı,“tasarımı,tümsüreçvenesnelverileriileçokboyutlubirzeminüze-rinde,çokgirdiliağlarıylatartışmayaaçmak”olduğuiçin,tekileleştiriler,öğrenmeninçoğulluğunudestekleyemez.Bunedenledirki,stüdyodayerleşikbireleştirikültürününoluşabilmesiiçin,çoğuleleştiriortamlarınındesteklenme-sigerekir.

Tasarımsürecininfarklıaşamalarındaki(başlangıç,geliş-me,finalvb)gereklilikler,sınıfdüzeylerininfarklıgelişimselözellikleri, tasarım problemlerinin barındırdığı farklı bile-şenler, eleştiri türlerinin de, gerekliliklere göre farklılaş-ması gereğini beraberinde getirir. Stüdyolarda kullanılanherbireleştiritürüveherbireleştiriortamı,farklıavantajvedezavantajlariçerip,farklıkazanımlarbarındırdığından,diğer tümtürler,süreçler,ortamlarvekanallar ilemutla-ka desteklenmesi, dezavantajlı yönlerinin bu destekler-le indirgenmesi gerekir. Stüdyoda, tümeleştiri tiplerinin,süreçlerinin,ortamlarının, gereklilikleregöre,dönüşümlüolarak, ve hatta bazı durumlarda, senkronize olarak kul-lanılması stüdyodamonotonluğunönünükeserek,eleşti-rinin cesaretlendirici veufukaçıcı yönünükuvvetlendirir,katılımcıvemotivasyonelöğrenmeyidestekler.

Not:Makale, Doç. Dr. Ayla Ayyıldız Potur yürütücülü-ğündegerçekleştirilen2014A28koduileGebzeTeknikÜni-versitesitarafındandesteklenenaraştırmaprojesininteo-rikaltyapısıylaeşgüdümlüolarakoluşturulmuştur.

KaynaklarAnthonyK.H. (1991)Design JuriesonTrial, theRenaissanceof

theDesignStudio,VanNostrandReinhold,NewYork.ArtunA.&AliçavuşoğluE.(2009)Bauhaus:ModernleşmeninTa-

sarımı,İletişimYayınevi.AttoeW.(1978)ArchitectureandCriticalImagination,NewYork,

JohnWiley&Sons.BranchJ.B.(2000)TheRelationshipAmongCriticalThinking,Clini-

calDecisionMakingAndClinicalPractica:AComparativeStudy,PuplishedDoctoralDissertation,UniversityOfIdaho:Moscow.

BroadbentG.(1995)“ArchitecturalEducation”,inEducatingArc-hitects,M.PearceandM.Toy,Eds.UK:AcademyEditions.

CarlhianJ.P.(1980)HistoryattheEcole.JournalofArchitecturalEducation,34(3).

ChafeeR.(1977)TheTeachingofArchitectureattheEcoleDesBeaux-Arts.InTheArchitectureoftheEcoleDesBeaux-Arts.Cambridge,MA:MITPress.

Coyne,R.D.Snodgrass,A.B.Martin,D.(1994).Metaphorsinthedesignstudio,JAE,Vol.48,No.2,(113-125).

Doidge C., Sara R. & Parnell R. (2000) Crit - An ArchitecturalStudent’s Handbook by Charles Doidge, Rosie Parnell andRachelSaraPaperback,StudentEdition.

Draper,J.(1977)TheEcoledesBeaux-ArtsandtheArchitecturalProfessionintheUnitedStates:TheCaseofJohnGalenHo-ward.InKostof,Architect.

DuttonT.A.(1987)DesignandStudioPedagogy,JournalofArchi-tecturalEducation,41(1),pp.16-25.

EgbertD.D.(1980)Beaux-artstraditionsinFrenchArchitecture.Princeton,NJ:PrincetonUniversityPress.

EsherickJ.(1977)ArchitecturalEducationintheThirtiesandSe-venties,InS.Kostof(Ed.),TheArchitect:TheArchitect:Chap-tersintheHistoryoftheProfession(pp.238-279),NewYork,NY:OxfordUniversityPress.

GürŞ.Ö.(2009)“MimarlıktaEleştirininEleştirisi”,Mimarlık,348.GüzerA. (2009)KültürelÇatışmaveSüreklilikAlanıOlarakMi-

marlıkEleştirisi,Mimarlık,348.HassanpourB.,UtabertaN.,&UsmanI.(2010)RedefiningCriti-

queMethodsAsAnAssessmentToolsInArchitectureDesignStudio,WSEAStransactiononadvancededucation,7(9),359.

KostofS.(1977)TheArchitectintheMiddleAges,EastandWest.InS.Kostof(Ed.),TheArchitect:ChaptersoftheProfession,NewYork,NY:OxfordUniversityPress.

KvanT.(2001)ThePedagogyofVirtualDesignStudiosAutomati-oninConstruction,10(3),345-353.

LaiserinJ. (2002)DigitalArchitect;FromAteliertoE-telier:Vir-tualDesignStudiosArchitecturalRecord,NewYork,141-142.

MaherM.L.,SimoffS.&CicognaniA.(2000)UnderstandingVir-tualDesignStudiosLondon:Springer-Verlag.

Middleton,R. (1982)TheBeaux-Arts and theNineteenth-Cen-turyFrenchArchitecture.Cambridge,MA:MITPress.

OhY.,IshizakiS.,GrossM.D.&Yi-LuenDoE.(2012).ATheore-ticalFrameworkofDesignCritiquinginArchitectureStudios.DesignStudies,34,302-325

RodgersP.A.,GreenG.&McGownA,(2000)UsingConceptSketc-hestoTrackDesignProgress.DesignStudies,21(5),451-464.

Şentürer A. (2004) Mimarlıkta, Estetikte, Tasarımda, EğitimdeEleştirelYaklaşım,Yapı-EndüstriMerkeziYayınları,İstanbul.

WebsterH.(2007)TheAnalyticsofPower-RepresentingtheDe-signJuries,JournalofArchitecturalEducation.


Fotoğraf KaynaklarıYazar/yazarlarınfotoğrafarşivi(Şekil1,2)(yazar/yazarlarınkim-

liğiningizlitutulmasıgereğinedeniylebuaşamadaisimveril-memiştir).

http://mgerwingarch.com/2012/03/30/an-architects-education-juries/(Şekil3).

http://www.architecture-wiwik.com/tag/crits/(Şekil4).http://archinect.com/schools/gallery/61322840/0/university-

of-oregon-ranked-no-1-for-sustainable-design-education(Şekil5).

warch-belog.com/index.php/2013/06/arch-100-2/(Şekil6).https://www.facebook.com/TEDUMimarlik?fref=ts(Şekil7).http://www.mukogawa-u.ac.jp/~arch/education/concept/con-

tents/educationRoomD03_0903_III_EN.html(Şekil8).http://www.stadsbyggnad.lth.se/english/news/(Şekil9).http://entablature.com/architecture-school-juries/(Şekil10).http://www.aia.org/practicing/AIAB100479(Şekil11).h t t p : / / e n . b i o x . u s t c . e d u . c n / n ews _5 / xw / 201205 /

t20120530_136193.html(Şekil12).http://www.dexigner.com/news/26578(Şekil13).



1Yıldız Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi, Bina Bilgisi Anabilim Dalı, İstanbul2Yıldız Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi, Şehircilik Anabilim Dalı, İstanbul

Başvuru tarihi: 19 Nisan 2016 - Kabul tarihi: 15 Temmuz 2016

İletişim: Pınar Meliha SAĞIROĞLU. e-posta: [email protected]


ÇALIŞMA

MEGARON 2016;11(3):423-436

DOI: 10.5505/megaron.2016.77044

Bütüncül Kurumsal Kimlik StratejisindeMimari Tasarımın Önemi

The Importance of Architectural Design in Integrated Corporate Identity Strategy

Pınar Meliha SAĞIROĞLU,1 Gözdem ÇELİKKANAT AYSU2

Sanayi Devrimi ile birlikte bilim ve teknoloji alanında yaşanan gelişmelerin, üretim ve tüketim biçimlerinde yaratmış olduğu değişim kurumlar arası zorunlu bir rekabetin doğmasına sebep olmuştur. Bu durum, sunulan ürün ve hizmetlerin aynılaştığı, tüketici açısından bakıldığında da kalite ve verimliliğin ayrımının zorlaştığı bir sürecin doğmasına yol açmıştır. Küresel ölçekteki bu pazarın içinde kurum ve kuruluşlar, ileri teknoloji imkânları, verimlilik, kalite gibi standartları sağlamanın yanında kolay algılanabilirlik, güçlü ve güvenilir bir imaj için bütüncül bir “kurumsal kimlik” çatısı altında yaşamlarını sürdürmeye gereksinim duymaktadırlar. Bu gereksinim, insan aklının görsel verileri toplayıp, işleyip, kullanılabilir hale getirmesi sürecini sürekli olarak yinelemesi özelliği açısından önemlidir. Toplanan görsel verilerin anlamlı bir bütün oluşturması ve kurumların amaçladığı akılda kalma ve güven oluşturma etkisinin artması, tasarım sürecinin bü-tünleşik olarak sürdürülmesine ve belirlenen görsel stratejinin izlenmesine bağlıdır. Bu bütünlüğün içinde “mimari tasarım” diğer tasarım öğelerinden farklı olarak çok boyutluluğu ile stratejik tasarımın farklı aşamalarında kimlik kazanabilir. Mimari tasarım bileşenlerinin (yapı elemanları, yapı parçaları, yapı öğeleri, yapı birimleri ve yapının kendisi) stratejik tasarım yaklaşımları ile temas ettiği noktalarda (form, bo-yut, renk, doku, malzeme vb.), benzersiz, akılda kalan ve bazen diğer tüm görsel kimlik öğelerinin tasarımına referans olabilecek “kurumsal mimari tasarım öğeleri”nin oluşmasına olanak sağlayabilmektedir. Bu çalışma, kurum ve kuruluşların küresel rekabet koşulları karşısında hayatta kalabilmelerinin en etkili yollarından birisinin “güçlü bir kurumsal kimliğin ortaya çıkardığı özgün imajları olduğu” görüşünü sa-vunmakta, bu amaçla oluşturulacak bütüncül kurumsal kimlik stratejisi içinde mimari tasarımın önemini vurgulamaktadır.Anahtar sözcükler: Kurumsal kimlik; mimari tasarım; tasarım stratejisi.

Developments in the field of science and technology since the Industrial Revolution changed the methods of production and consumption and created compulsory competition between institutions. Products and services have become more uniform and now it can be difficult for consum-ers to differentiate which offers quality and efficiency. Even companies that have advanced technological capability and high quality standards need an integrated corporate identity in order to have a strong and reliable image. Human perception includes visual data in the process of forming a mental image about a company. To build a strong, trusted, and long-lasting image, the design process must have an integrated visual strategy. Architectural design can be effective in different stages of strategic design since it has a multi-dimensional character compared to other visual elements, and it can contribute to the overall visual identity with unique, memorable, and inspiring designs. A strong corporate identity with a unique image is one of the most effective ways to compete in the global marketplace. Architectural design strategy can play an important role in the strategy to create a holistic corporate identity.Keywords: Corporate identity; architectural design; design strategy.

ÖZ

ABSTRACT

GirişBumakale,kurumsalkimlikvemimarlıkarasındakiilişki-

yedikkatçekmektevebuikialanarasındakiilişkininkurum-larınkimliktasarımlarındakibütüncülyapıyı tamamlama-larındaönemlibirrolüstlendiğigörüşünüsavunmaktadır.

Bugörüş;dünyadayaşananekonomikveteknolojikge-lişmelerinüretimbiçimlerineyansımasınınyönetselyakla-şımlarına,oradandakurumsalkimlikuygulamalarınaetkisiirdelenerek açıklanmaktadır. Bu alandaki uygulamalarınyönetimalanındayaşanandönüşümler ile ilgiliolanbağ-lantısında,stratejikyaklaşımlarınbenimsenmişolmasıor-taknoktaolarakkarşımızaçıkmaktadır.

Bu yaklaşımların benimsenmesinin temelinde küreselkoşulların yaratmış olduğu rekabet ortamında kurum vekuruluşlarınyaşamplanlarınıuzunvadeli,kalıcıveyüksekverimlilik üzerine inşa etmeleri yatmaktadır. Bu noktadakurumların güçlü bir kimliğinin olması kalıcı etkiler inşaetme, rakipler arasında farklılaşma, güven uyandırma vetümbunlarındevamlılığınısağlamakadınaönemlibirrolüvardır.Çoğunluklagörselifadeteknikleriaracılığıileaktarı-lanbuetkilerhedefkitleninalgısındakurumhakkındabirimajınoluşmasınaolanaksağlamaktadır.

Birdönemvehattagünümüzdebile,kurumkimliğide-nildiğinde,görselifadearaçlarıolaraksalt;logo,antetlika-ğıt, kartvizit gibi görsel basılımalzemenin anlaşılması sıkkarşılanbirdurumdur.Hâlbukigörselolarakalgılananta-sarımlarsadecebasılımalzemedenibaretdeğildir.Mima-ritasarımdaokurumiçinhedefkitleninaklındabir imajoluşturançokönemliifadearaçlarındanbirisidir.Kurumsalkimliğinbirparçasıolarakmimaritasarım,kimizamansa-dece birmimari öğeyi veya parçayı, kimi zaman bir yapıbiriminiveyayapınınkendisiniifadeetmektedir.

Birçok alanda stratejik yaklaşımların hâkim olduğu gü-nümüz uygulamalarında, kurumların kimlik tasarımlarınınbuyaklaşımçerçevesindebütüncülbiryapıdaelealınmasıgerekmektedir. Bu yapı içerisinde tasarımın; hedef kitleyeyönelikolarak,süreçteyeralacaktümaktörlerlebirlikteentemeladımdanbaşlayarakplanlanmasıgerekmektedir.Bunoktada;kararalıcılar,iletişimtasarımcıları,grafiktasarımcı-larvemimarlartemelaktörlerolarakkarşımızaçıkmaktadır.

Buçalışmadatanımlanansüreçler,aktörlerveçıktılarin-celenirken,mimarivekurumsalkimlikilişkisininhedefkit-ledemeydanagetirdiğigüçlüalgıyıortayakoyan,bütüncültasarım stratejisini benimsemiş, geçmiş ve günümüzdenseçilmişbelirliörneklerüzerindedurulmuş,buradanhare-ketlebir“süreçtasarımıönerisi”sunulmuştur.

Yönetim Yaklaşımlarının Doğuşu ve Kurumsal Kimlikte Bütünlüğe Yöneliş17.ve18.yüzyıllarda, temeliniAvrupa’daortayaçıkan

aydınlanmadüşüncesininoluşturduğumodernizm,iktisadiveyönetselaçıdanrasyonelleşmenin(Featherstone,2005,

s:26)meydanageldiğibirdönemiifadeetmektedir.Budö-nemdeaynızamandakapitalistüretimşeklidebirdönü-şüm içinegirmiştir.18.yüzyılınsonlarındaAvrupa’nın ta-mamınıetkisialtınaalmışolanSanayiDevrimisonucundabilimveteknolojialanındayaşanangelişmelerinetkisiylekitlesel üretim biçimi doğmuş ve bu üretim biçimi bera-berinde üretim fazlasını getirmiştir. İnsan gücüne dayalıolarak sınırlı sayıda gerçekleşen zanaatkâr üretim yerinimakinalarınyüksekmiktardakiüretiminebırakmıştır.Tek-nolojiningelişmesinebağlıolaraküretiminmakinalaşmasızanaatkârtipiüretimekıyaslainsangücünününçoküstün-debirkapasitenindoğmasınasebepolmuştur.Budurumzamaniçerisindesermayebirikiminiarttırmıştır.Üretimvebölüşümilişkileriaçısındankrizlerinyaşanmayabaşlandığıbu dönemde kapitalizmin girmiş olduğu bunalımdan çık-masıadınasiyasi,toplumsalveekonomikyenidenyapılan-malar gerçekleştirilmiştir. 1970’li yıllarda yaşanan büyükekonomik krizin çıkış senaryolarından olan, ulusal pazar-larınuluslararasısermayeyeaçılmasıgibiküreselhedefleriolanneoliberalekonomipolitikalarınınsonundaüreticileryoğunbirrekbetortamıilekarşıkarşıyakalmışlardır.

Yukarıda kısaca bahsedilen, kapitalist üretim biçimle-rinin 20. yüzyılın ikinci yarısında içine girdiği krizi aşmakadınadünyanıngenişbiralanındasermayeninserbestdo-laşması anlamına gelebilecek “küreselleşme”nin getirdiğifiziki, teknolojik, lojistik, vb. imkânlar ile üreticiler artıkdünyanınheryerinemallarınıulaştırabilmektedirler.Buko-şullar,küreselölçekterekabetindoğmasıgibietkileryarat-mıştır.Aynızamandabudurumkurumsalaçıdanyenidenyapılanmalar gerektirmiştir. Yönetsel süreçlerin yeni biroluşuma kavuştuğu bu dönemde kurumsal yapıdaki tümbileşenler ve uygulama araçları bu yeni sisteme entegreolmakdurumundakalmışlardır.

Bu noktada; yönetim düşüncesini ve organizasyonları-nınyapılandırılmasınıetkileyenüçönemligelişmeolarak;iletişim ve bilişim teknolojisindeki gelişmeler, küreselleş-meolgusu,ulusalekonomiksınırlarınzayıflamasıvebununsonucuolarakuluslararası rekabetinartmasıbelirtilebilir.Bugelişmelerinışığında,19.yüzyılınsonlarıve20.yüzyılınbaşlarındanitibarenirdelenmeyebaşlananyönetimyakla-şımları“klasikyönetimteorileri”,dahasonralarımeydanagelengelişmelerin ışığında “neo-klasik yönetim teorileri”veardından“modernyönetimteorileri”nevegünümüzdeetkiliolan“stratejik”yönetimteorilerinedoğrubirevrilmesürecigeçirmiştir(Koçel,s.371-372).

1900’lerin ilk yarısında karşımıza çıkan klasik yönetimteorilerinde; Frederic Taylor’un Bilimsel Yönetim, HenryFayol’unYönetimİlkeleriveMaxWeber’inBürokrasiYaklaşı-mıgörüşlerihakimolmuştur.Taylorçalışanlarınperforması-nınarttırılmasınınişletmeninverimliliğineetkileriüzerindedurmuştur.Fayolisebununtamtersineyönetimingörevle-rineveişleyişineodaklanmıştır.Yönetilmesigerekeninsanın


bilimselyöntemlerkullanılarakuygunuzmanlıkalanlarındaperformansgöstermesininsağlanmasınısavunmuştur.We-ber ise bürokrası kuramında işbölümü, uzmanlaşmahiye-rarşik düzenleme, yetki ve sorumlulukların tanımlanması,çalışanlarınörgütselrollerivekatkılarınıdeğerlendirmekte-dir.Temelolarakbuüçyaklaşımgörevlerinstandartlaşması,uzmanlaşma,kontroletmegibikurumsalyapıdakietkililiğeodaklanmış,bireyidikkatealmamıştır.

Ardındangelenneo-klasikörgütkuramları klasik kura-ma tepki olarak doğmuştur. Klasik kuramın örgütü mer-kezealanyaklaşımının tersine insanlarınveriminiarttırıcıyöntemlerin geliştirilmesi üzerine çalışmalar yapılmıştır.Çalışan memnuniyetinin artışının kurum performansınaolumluetkiler yaratacağı görüşü savunulmuştur.Modernyönetimkuramları isesistemyaklaşımı ilekonuyudeğer-lendirmekteveörgütüiçvedışçevresiilebirlikteelealın-masıgerekliyapılarolarakgörmektedirler.Klasikveneo-klasikyaklaşımlarındevamıniteliğinde,onlarınbirsentezişeklindeyorumlanabilmektedir.

Klasikveneo-klasikyaklaşımlarsadecekurumiçidinamik-lerileilgilenerekkapalıbirersistemyaklaşımısergilemekte,modernyönetimyaklaşımlarındayeralanstratejikyönetimplanları ise açık sistem anlayışı üzerine kurgulanmaktadır.Buyaklaşım,içvedışdinamiklerarasındaeşgüdümsağlamatemelinedayanmaktadır.Açıksistemyaklaşımıileyönetilenkurumvekuruluşlarçevreleriileilişkikurmaktaveçevredengelen geribildirimler ışığında yönetsel kararlarını yenidengözdengeçirmektedirler.Modernyönetimyaklaşımlarındayer alan Durumsallık teorisine göre ise yönetimsel başarıdönemselşartlaragöreseçilecekyöntem,teknikveuygula-malardasaklıdır.Çevreseldurum,kullanılanteknikimkânlarve belirlenecek yönetsel stratejiler kurumsal verimliliği vesürdürülebilirliğisağlamaktadır.

“Stratejik yönetim” ile kuruluşlar, rakiplerinden öndeolmalarını sağlayacakavantajlarınıönplana çıkaracak fa-aliyetleriniuzunvadelivesürdürülebilirlikanlayışıüzerineinşa etmektedirler. Ülgen veMirze (2010, s:28) stratejikyönetimi;“işletmelerinuzundönemdeyaşamınıdevamet-tirebilmeleriiçin,sürdürülebilirrekabetüstünlüğüvedola-yısıileortalamakarüzerindegetirisağlayabilmekamacıylaeldekiüretimkaynaklarının(doğalkaynaklar,insankaynak-ları,sermaye,altyapı,hammadde,vs.)etkiliveverimliola-rakkullanılmasıdır”şeklindetanımlamaktadırlar.

Yönetim alanında 19. yüzyılın ikinci yarısında karşımızaçıkmayabaşlayanstratejikavramıkurumuniçvedışpaydaş-larınayönelikolarakbelirleyeceğihedeflerdebütünleşikbiryapıyıgerektirmektedir.Budurumkurumunhedeflerini içvedışhedeflerolarakbelirlemesineveüretimdentanıtıma,kurumiçiaidiyettenkurumsalalgılanabilirliğevaranbütün-cülbirplanlamanınyönetilmesianlamınagelmektedir.

Yukarıda belirtilmiş olan, yönetim yaklaşımlarındakiklasikten stratejik yönetimyaklaşımlarına evrilme süreci-

ni etkileyen faktörler, kurumsal kimliğin kavranışında, bi-leşenlerininetkisindevekullanımalanınıngenişliğindedeparalelgelişmelerindoğmasınayolaçmıştır.Buyönelişku-rumsal kimliğin strateji geliştirmedeetkili bir araçolarakönemininveetkigücününgenişlemesineyolaçmıştır.

Kurumuniçvedışhedefkitlelereyönelikkurumkimliğistratejilerininyönetselkararlaraentegrasyonu,dışadönükyaratıcıveiletişimselkurumkimliğiplanlaması,kuruluşunürünvehizmetlerineyöneliksomutfaaliyetlerinevealgı-lanışbiçimineyönelikolumlubeklentileringelişmesineyolaçmaktadır(Okay,2003,s:67).

Bu sebeple yukarıda bahsedilen ekonomik, siyasal vetoplumsal dönüşümlerin yönetsel yapılanmalara ve do-layısıyla kurumların kendilerini ifade etme biçimleri olankurumsalkimliklerinoluşturulmasınayansımasınıgelenek-seldenmarkatekniğine,ikincidünyasavaşısonrasıdizayndönemindenstratejikdöneme(Okay,2003,s:19)geçişsü-reciileaktarmakmakaleninkonusuözelindeelealınanmi-mari tasarımlaolan ilişkisininöneminiortayakoyabilmekadınagerekligörülmektedir.

3. Bir Kavram Olarak Kurumsal Kimlik Tarihteilkolarakbireylerinkendilerinibirbütünolarak

ifade etme, bir arada olma, ortak bir ruh oluşturma vehedeflerinibirbütünsellik içinde iletmeamacı ile kullan-dıklarıkurumsalkimliğinilkizlerinesoyluların,krallarınveşehirlerinkullandıklarıarmalardaveordularınüniformala-rındarastlanmaktadır.Bayrakveüniformakullanımıilebe-lirlibirideolojiyeveyahükümdarlığaaidiyet,diğerlerindenayrılma,belirlikimliklerebağlılığınkanıtlanmasıamaçlan-maktaydı.İlkbölümdebahsedilmişolanküreselkoşullarınyaratmışolduğuetkilerkarşısındakurumlardabirkimliğesahip olma, kendilerini tanımlama vebütünleşme ihtiya-cından kaynaklanan kurum kimliği oluşturma yoluna git-meyebaşlamışlardır(Okay,2003,s:17).

Kurumsalkimlikileilgiligünümüzliteratüründeüçanayaklaşım bulunmaktadır. Bu yaklaşımlardan ilki kurumsalkimliği grafik tasarım olarak ele almakta, ikinci yaklaşımkurumunbütünleşikiletişimiolarakgörmekteveüçüncüsüiseörgütselbirdavranışçerçevesinde,disiplinlerarasıbiroluşumolarakelealmaktadır(Şekil1)(VanRiel&Balmer,1997,s.340).

Bütüncül Kurumsal Kimlik Stratejisinde Mimari Tasarımın Önemi


Grafik Tasarım

Bütünleşikİletişim

İnterdisiplinerAlan

Logo

Stil

Görsel Kimlik

Görsel Kimlik&

İliteşim

Sembolikİliteşim

KarakteristikDavranış

Şekil 1. Kurumsal kimlik yaklaşımları (Van Riel & Balmer, 1997’den esinlenerek oluşturulmuştur).

Bütüncülbirkurumsalkimlikoluşturmadakurumunviz-yon,misyonvefelsefesindenbaşlamaküzereiçvedıştümhedefkitlelerdebeklenenolumluetkiyiyaratmakiçinku-rumsaliletişim,kurumsaltasarım,kurumkültürü,kurum-saldavranış,kurumsalyapıvekurumstratejisibiraradaelealınması gerekenbileşenler olarak karşımıza çıkmaktadır.Kurumsalkimliğinbubileşenleribirbirleriyleetkileşimiçin-dedirlervearalarındakesinsınırlarçizmekmümkündeğil-dir.Bunoktadakurumsalkimliğindisiplinlerarasıyapısınınfarklıalanlarınbiraradaelealınmasıvebualanlarınorga-nizasyonel etkileşimi ile sağlandığını söylemekmümkün-dür(Şekil2).

Kurumkimliğininetkialanıolarakdışkimlikveiçkimlikiletişimlerindensözedilebilir.Dışkimlik;kurumunmüşte-rilerine,işortaklarına,yatırımcılarına,basınavehalkayan-sıttığıkimliktir. İçkimlik isekurumunkendi içindemisyonvevizyonunudestekleyen,çalışanlarınbağlılığınıvemoti-vasyonunu arttıran özelliklerin ön plana çıkarıldığı kimlikiletişimidir.Moolerup(1997,s.55),içkimliktasarımını:“İyibirimajyuvadabaşlar.Birkurumunçalışanlarıokurumdabulunmaktanhoşlanıyorlarsaeğer,buşevkmüşterilerüze-rindedeiyibiretkiyaratabilir.Öteyandankurumçalışan-larınınmemnuniyetsizliklerininolmasıhalindezayıfmoral-lerimüşterilerine ya da diğer dış gruplara yansıyacaktır.”şeklindeyorumlamıştır.Buyorumbizemimari tasarımın,diğergörselkimlikelamanlarındanfarklıolarakçokboyut-luolmaözelliğinivebireyi içindebulundurabilmeözelliğiilegüçlüpsikolojiketkialanınasahipolduğununipuçlarınıvermektedir.

Yakın zamanakadarkurumsal kimliğin sembolik ifade-siolarakaklailk,kurumunlogosuvegörselmalzemelerdekullanılanortakdilgelmekteydi(Wathen,1988,s:212).

Budilinkurumaaitbasılımalzemelerdekullanılmasıku-

rumsalkimliğintekifadebiçimiolarakgörülmekteydi(Şe-kil3).Ancakgünümüzdebudilioluşturanrenk,font,sayfadüzenigibikurumsalgörseltasarımelemanlarınınyanındakurumunkültürü,üyelerinindavranışları veözellikle çalı-şanlarınvemüşterilerinkurumlaetkileşimegirdiğifizikselmekânıntasarımıgibibirçokalandareferansbulanbirkav-ramadönüşmüştür.Budönüşümdeetkiliolanfaktörlerdenbirisi,biröncekibölümdebahsedilmişolanüretimbiçim-lerindeki değişimlerin yönetim yaklaşımlarında da etkiliolmasıdır. Sanayileşme ile fabrika üretiminin doğması ve


Kurumsalİletişim

•Pro-aktifyaklaşımlı kurumsal iletişim•Re-aktifyaklaşımlı iletişim•Dolaylıiletişim

k u r u m s a l k i m l i k

•Kurumgörselkimlik sistemi (CVIS)•CVISUygulamaları

•Kurumfelsefesi•Kurumdeğerleri•Kurummisyonu•Kurumprensipleri•Kurumkılavuzları•Kurumtarihçesi•Şirketkurucusu•Ülkemerkezi•Altkültürler

•Kurumsaldavranış•Çalışandavranışları•Yönetimdavranışları

•Markayapısı•Organizasyonyapısı

•Farklılaşmastratejisi•Pozisyonelstrateji

KurumsalTasarım

KurumsalKültürü

KurumsalDavranış

KurumsalYapı

KurumStratejisi

EndüstriKimliği

Şekil 2. Kurumsal Kimlik kategorizasyonu (Melewar, Karaosmanoğlu, 2006’dan esinlenerek oluşturulmuştur).

Şekil 3. Geleneksel dönemde kurumsal kimlik anlayışı (http://www.octovus.com/project/kurumsal-kimlikler/).

buyapıyayönelikyönetimbiçimlerininortayaçıkmasısözkonusuolmuş,zamaniçerisindefabrikalardaistihdamolaninsankaynağınınverimliliğeetkisigözönünealınırolmuş-tur.Üretimfazlasınıngetirdiğirekabetortamındakurumla-rınverimlilikvekarlılıkartışıbeklentilerinikarşılamakiçinçevresi ileolanetkileşimidegözönünealınmayabaşlan-mıştır.Buetkileşimdenolumluçıkarımlar(güven,sadakat,algılamadakolaylık)sağlamakadınagörselimajöğelerinintasarımındabütünlüğegidişdikkatealınmayabaşlanmıştır.

Kurumsalkimliğinoluşturulmasısürecindeyenibirkim-likoluşturulurken,kurumsalöğelerinbiçimlenişikonusun-da bazı standartlar oluşmaktadır. Bu standartların oluş-ması tasarımın ilkaşamasından itibaren izlenenbirsüreçbütünüdür(Şekil4).Busüreç;tasarımöncesindearaştırmayürütülmesi, kurum stratejisinin belirlenmesi, araştırmasonundaeldeedilenbulguların sentezininoluşturulması,markastratejisininbelirlenmesi,kimliğintasarlanması,te-masnoktalarınınbelirlenmesivesonuçürünlerininyöneti-miaşamalarındanoluşur.

Tasarımsürecininbirbütünolarakelealınmasısürecinvekurumsalürünçeşitliliğininçiftyönlüetkileşiminekatkısağlamaktadır.Yanitasarımınilkaşamasındaoluşturulmuşbirgörselkimlikbileşeniyıllarsonrakurumunoluşturacağıyenibirelemanıngörselliğiiçinreferansoluşturabilir.Veyakurumungelecekteüreteceğibirmarkatemelgörselkimlikbileşenlerinin yenilenmesini sağlayarak sürdürülebilirliği-nekatkıdabulunabilir.

Kurumun mimarisinin tasarımının, kurumun vizyonu,misyonu,stratejilerivediğergörselmalzemelerindenayrıbirifadetaşımasıdurumundabütüncülbiralgınınoluşma-sından sözedilememektedir.Hedef kitlelerinin ihtiyaçvebeklentilerineyönelikolarakgeliştirilmiş kurumsal görseltasarımındakibütünlüğümimarisineveiçmekântasarımı-nada yansıtan kuruluşlar güvenduygusu yaratma, sada-kat,kolayalgılanmaaçısındandahaavantajlıdurumageç-mektedirler.

4. Kurumsal Kimlik ve Mimari Tasarım İlişkisiKurumsal görsel tasarım yani kurumsal kimliğin görsel

cephesi,birkurumunkimliğininenönemliparçasınıoluş-

turmaktadır (Melewar ve Saunders, 1998, s.231). Çünkügörseltasarım,kuruluşlariçinrekabetteöneçıkmanınya-nındaözgünlük,görünüm,detay,güvenduygusuyaratmagibiönemlikriterlerinoluşumunakatkısağlayanönemlibiraraçtır.Görselfarklılaşma,tasarımileortayakonmaktavehedef kitle tarafından kolaylıkla algılanması beklenmek-tedir.Butasarımkurumsalkimliğinbirparçasıolangörselkimliğioluşturmaktadır.Güçlüvehedefkitleninihtiyaçvebeklentilerinegöreoluşturulangörselkimlikbubeklentiyikarşılamaktadır.Ak (1997,s.54),görselkimliği;kurumungiydiği bir “elbise”olarakbetimleyerek şu şekilde açıkla-maktadır: “Görsel kimlik bir kuruluşun, binalarının, ma-ğazalarınındışgörünümünden,içdekorasyonuna,amble-minden,kullanılantümbasılıevraklarına,satışyadaserviselemanlarınınkıyafetlerinden,taşıtaraçlarınakadargenişbir yelpaze içinde yapılan dizayn edilmiş görüntüsüdür”(aktaran;Uzoğlu,2001,s.338).

Günümüzdekurumsalkimliğinöneminivedeğeriniyük-selten,mimari tasarımında süreçlebütünleşikolmasıdır.Busüreçkimizamanmevcutbiryapınıniçindeyenibiriçmimaritasarımıile,kimizamandabiryapıtasarımınınilkaşamasından itibaren sürece dahil olması şeklinde geliş-mektedir. Kurum binalarının, ofis düzenlemelerinin, çev-re düzenlemelerinin, grafik tasarımlarının kısacası kurumkimliğinin oluşturulması için yüksek miktarlarda yatırım-lar yapılmaktadır.Bugünpek çok sanayi yapısında, yadahizmetbinasındakurumbinalarınıniçvedışmekânlarınındüzeni karar alıcıların stratejik kararlarına görebiçimlen-mektevekimlikkazanmaktadır. İçmimarlığın;mekandü-zeni, renk vemalzeme seçiminden referans bulması gibilogo,ofis tasarımı,perakendesatışyeri tasarımı, renkvestandartlarınoluşturulmasınınkurumsalkimliğe,ürünlere,ürünlerinpaketlenipsatılmabiçimine,binalaravemekandüzeninede“kurummimarlığı”kavramıreferansvermek-tedir.Hedefkitle; ihtiyaçvebeklentilerineyönelikolaraktasarlanmışbirmekandakimesajıdahanetalgılayabilmek-tevebuürünilekarşılaşankullanıcınındavranışlarıdafark-lılaşmaktadır.PhilipKotler’in1973yılındaortayakoyduğu“atmosferik” terimi, fiziksel çevrenin bilinçli olarak orga-nizasyonu ile duyguların değiştirilebileceği ve ekonomik



Şekil 4. Kurumsal tasarım süreci (Wheeler, 2009).

1: AraştırmaYürütmek

k u r u m s a l t a s a r ı m s ü r e c i

2: StratejiBelirlemek

3: KimlikTasarımı

4: TemasNotkaları

5: VarlıkYönetimi


olarakdahafazlakarlılığınsağlanabileceğiniifadeedenbirkavram olarak karşımıza çıkmaktadır. Kotlerin görüşünü,Taylor’un mekanın niteliğinin çalışanların performasınınarttırılmasının işletmenin verimliliğine etkilediği üzerinegörüşleridesteklerniteliktedir.

İç MekanKurummimarlığıörneklerikurumsalkimlikuygulamala-

rınınbaşlangıcındanitibarengörülebilmektedir.Mimarininkurumkimliğiiçindekiyeri,uygulamalardadönemselola-rakfarklılıklargöstermektedir.

Klasikyönetimyaklaşımlarında;kuruluşsahibininkişiselkimliğininkurumiçindevedışındahâkimolduğudönemdekurumsalkimliktede“gelenekseldönem”inyaşandığıdö-nemdir.Kuruluşunsahibininmimarı,grafikeri, tasarımcıyıbelirlediğibudönemBirinciDünyaSavaşı’nınsonunakadardevametmiştir.BudönemeaitenbelirleyiciörnekolarakAEGfirmasının tasarımcı vemimar olan Peter Behrens’ebinalarında (Şekil 5), ürünlerinde ve reklamlarında ifadeedilecek olan ortak bir kimlik profilinin yaratılması işininverilmesigösterilebilmektedir(Okay,2003,s:20-22).

Behrensönceleri“ArtsandCrafts”tasarımideallerinive“ArtNouveau”akımınınorganikveeğriselbiçimlerinitasa-rımlarınayansıtmıştır.Dahasonratasarımlarındamimari-ninklasik,geometrikvefonksiyonelformlarıhakimolmayabaşlamıştır. Kitlesel üretim, fonksiyon ve form etkisindeyapmışolduğutasarımlarınınenakıldakalanörneğiolarakAEGFabrikasıverilebilir.1903yılındaAEG’ninantetlikağıt-ları,reklamları,broşürleri,elektriklisuısıtıcılarıvelamba-larındanbaşlayarakmimarisinevaranürünlerinintasarım-cısıolarak işealınmıştır.BudönemBehrens’ingeometrikşekilleri kullandığı, ornamental1 yaklaşımları azalttığı vefonksiyonuönplanaçıkarttığıdönemdir.Tümtasarımlardaşirketintekbirstiliizlediğimesajınıvermektedir(Eskilson,J.S.,2007).

AEGFirmasınıntasarımcısıvemimarıBehrens,1924yı-lındaiseHoechstFirmasıiçinyapmışolduğumimaritasarı-mınbirparçasıolanyönetimvearaştırmabinasıarasındakiköprüyü(Şekil6)aynızamandaşirketinlogosundadakul-lanmıştır.

Buörneklerde,klasikyönetimyaklaşımınınhakimoldu-ğu dönemde bile kurumsal kimlik tasarımının günümüz-dekibütüncülyaklaşımlamimariyideiçerecekşekildeelealınmışolmasınadikkatçekilmektedir.Hattabuörneklerdekarşımızaçıkandurum,mimaritasarımınkurumkimliğinintemelinioluşturmasışeklindeaçıklanabilir.

Kurumkimliğitarihselliği içerisindegelenekseldönem-densonrakarşımızaçıkanbirsonrakidönem“markatek-niği dönemi” dir. Bu dönem iki Dünya Savaşı arasındakidönemikapsamaktadır vekurumunkimliği,ürününmar-

kasıaracılığı ileaktarılmaktadır.Budönemde,kurumlarınmarka haline gelmiş ürünleri ve onların kimlikleri de okurumunkimliğininbaşarısıanlamınadagelmekteydi.Ku-rumbinalarının, kurumunürettiği bir ürün veya yarattığıbirmarkanınbiçiminialışı1930’luyıllarda,“programatik”veya“mimik”2mimariakımınıoluşturmuştur.Budönem-deözellikleAmerika’dapekçokörneğinerastlanmaktadır.Şekil 7’de bu akıma örnek olarak verilen bir dondurmamarkasınınpaketininbinatasarımındakullanılmasıgörül-mektedir.

İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra ise kuruluşların ulusla-rarası alanda faaliyet göstermeye başlamalarıyla Anglo-Amerikan kuruluşlar kurum kimliğinin önemini daha iyianlamayabaşlamışlar,“dizayndönemi”denenbudönem-dekurumsalkimlikanlayışınındünyaçapındayayılmasınave uygulanmasına katkıda bulunmuşlardır. Bu dönemdekurum kimliği ürün dizaynı üzerinden gerçekleştirilmeyeçalışılmıştır.1970’liyıllardangünümüze“stratejikdönem”olarakadlandırılandönemdekurumkimliğininürünveyagrafikdizaynıgenelbirkurum ifadesiolmasındanötebirpazarlama ve sosyal strateji aracı olarak değişik unsurla-rınbirkarışımıbiçiminde,kuruluşunyönetimaracıolarak

Şekil 5. AEG tirübün fabrikası binası ve logosu (Behrens, P., 1912) (Kaynak: https://discoveringdisegno.wordpress.com/2012/11/10/behrens-aeg-fabrik-humboldthain/)

Şekil 6. Hoechst Binası ve logosu (Behrens, P., 1924) (Kaynak: http://www.postalesinventadas.com/2011_12_01_archive.html https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Hoechst_Logo.svg)

1 Mimarideminimaldüzeninkarşıtıolaraksüslüvebezemelitasarımlariçinkullanılır.

2 Programatik (mimik)Mimari: Binaların konstrüksyon veya formlarının in-san,hayva,eşyaveyanesnebiçimlendirilereksıradışıbirmimariilekarak-terize edilmesi yolu ile kimlik kazanmasıdır. Güçlü oranda soyutlama ya-pılmışdaolsaFrankLyodWright’ınşelaleevi,programatikmimariörneğisayılabilir. Aynı kavrambazı kaynaklarda “novelty architecture” –yenilikçimimariolarakdageçmektedir.Buyapılarınreklamvetanıtımamacıdışındabulundularıyerdebirreferansnoktasıoluşturmalarıdasözkonusudur.LasVegas’tabulunantemsilikopyayapılarda,prograpatikmimariyeörnekve-rilebilir.(http://www.fallingwater.org/assets/19_Programmatic_Architectu-re.pdf),https://en.wikipedia.org/wiki/Novelty_architecture



karşımıza çıkmaktadır. Bu dönem; kuruluşların stratejikyönetimyaklaşımları,kurumkimliğistratejilerinedeyan-sımaktakurumiçivekurumdışıiletişimisağlayacakgörselmalzemenin ötesinde değişik araç ve yöntemlerin kulla-nımını gerekli kılmaktadır (Okay, 2003, s:25-32). Mimaritasarım,kurumsalkimliklebütünlüğüsağlayanbuaraçveyöntemlerinbaşındagelmektedir.

Kurumsal kimlik tasarımı süreci;durumanalizi, estetikstratejinin belirlenmesi ve sonrasında tasarım elemanla-rının oluşturulması aşamalarından oluşur. Bu süreçte 4Polarak tanımlanan;Ürün (Product),Varlıklar (Properties),Sunum(Presentations),Yayınlar (Publications)herbir ta-sarımelamanıolarakaynıgörselbütünlüğünbirparçasınıoluşturmaktadır.

Mimaritasarım;varlıklarbaşlığınınaltında,peyzaj,içmi-marivekurumaraçlarıilebirlikteincelenmektedir.Mimaritasarımındahaöncesözüedilenbileşenlerideaynısüreç-lerdengeçerekkurumsalkimliğigüçlendirmektedirler.

Tümbubütünleşiksistemdemimaritasarım,kurumsaltasarımı ele alan literatürde “çevre tasarımı” olarak datanımlanmıştır.Buradakullanılançevre,zamanzamanku-rumaait/kurumunürettiğiobjeyi,kimizamankurumunhitapettiği/kurumdaçalışaninsanıveyakurumlailgiliey-lemleri kapsayan alanı ele almaktadır. Ölçeği değişen bumimaritasarımalanınıkategorizeetmekgerekirsemimari-yibileşenleriaçısındanelealmakyerindeolacaktır.Balanlı;(2006,s.36-37)mimariyi;

•YapıGereçleri(doğaltaşlar,metaller,ahşaplar,vb.)

•YapıParçaları(bloklar,plaklar,levhalar,karolar,vb.)

•YapıÖğeleriveBileşenleri(kapılar,pencereler,merdi-venlervb.)

•YapıBirimi(mağaza,market,salonvb.)

•Yapı (otel,müze,alışverişmerkezivb.)bileşenleri iletanımlamaktadır.

Bubileşenler,ilkaşamasındanitibarenkurumsaltasarı-mınbirparçasıhalinegelebilmektedirler.Şekil8’dekurum-saltasarımsüreciveçıktıilişkisitanımlamaktadır.Kurumsalkimlik tasarımı, ilkolarakkonuyla ilgiliaraştırmayürütül-mesi (durum analizi), tasarım stratejisi belirlenmesi vesonrasındadabustratejiningörselöğeleretemasedeceğinoktalarınınbelirlenmesiileaktifvarlıklarınbiçimlenmesiaşamalarındanoluşmaktadır.

Durumanalizi içvedışhedefkitlelere(çalışanlar,müş-terilergibi)yönelikolarakyapılmaktadır.HerikidurumdadahedefkitleninkurumsalkimliğialgılamasıiçingerekençevreselözellikleriStefanou(1992),şöylesıralamaktadır:

1.İmajoluşturabilme,

2.Okunabilirlik,

3.Anlamlıolma,

4.Çağrışımoluşturabilme,

5.Özgünlük,

6.Mevcutçevreyeuyum,

7.Çevreselögelerinbirbirleriyleuyumu,

8.Çevreninöğelerininçeşitliliği.

Çocuk ürünleri satan “Imaginarium” mağazasının ta-sarımındakullandığıkapı (Şekil9),mimarielemanolarakmüşteriprofilinegörefarklılaşmaktavebenzersizbirkim-likkazanmasını,hemdebuelemanıngeometrisininkurummarkalogosunayansımasıilekurumsalkimlikbütünlüğü-nüyansıtanönemlibirörnekoluşturmaktadır.Buörnekteküçükçocuklarınkullanımıiçinözelleşmişolankapınınta-sarımı,markanınlogosuiçindebirgeometriktemelteşkiletmektedir.

Şekil 7. Freda Farms Standı, Hartford-1933 (Kaynak: http://www.ne-wenglandhistoricalsociety.com/flashback-photos-glory-days-berlin-turnpike/)

VarlıklarServis

(Ürün)product properties presentations publucations

(Varlıklar) (Sunum)

3: KimlikTasarımı

(Yayın)Çevre

Mimariİç mimari

Araçlar

PaketlemeEtiketlemeGiydirme

ReklamlarBroşürler

KataloglarKırtasiye

vs.

1: durum analizi2: estetik stratejinin belirlenmesi

3: tasarım elemanlarının oluşturulması

Şekil 8. Kurumsal kimlik tasarımı süreç – çıktı ilişkisi (Bernard ve ar-kadaşları, 1995’den esinlenerek hazırlanmıştır).

Durum analizi sonucu, farklı hedef kitlelere yönelikürünleriçingeliştirilecekgörselkimliktasarımıdafarklılıkgösterebilmektedir.TıpkıFaberCastellşirketininPremiumüstgelirdüzeyinehitapedenözeltasarımlarıiçinoluştur-duğuGrafVonFaberCastellmarkasınınaynıtemelçizgininfarklıbirestetikstratejiyleözelleştirilmesiörneğindeoldu-ğugibi(Şekil10).

Burada tasarım stratejisi, mimari yapı elemanlarınınmalzemelerineveformunaverengineetkiederek,yüksekekonomikdeğerdekiürünlerin teşhiralanlarının farklılaş-masınıortayaçıkarmaktadır.

Kurumsal kimlik tasarımı sürecinin durum analizi aşa-masındabelirlenen tasarımkararlarının farklılaştırdığıbirbaşkamimarielemanörneğinebaskımakinalarıüretenXe-roxfirmasınınNewYork’takigenelmerkezofisinderastlan-maktadır.Xeroxfirmasının“gerçeğeenyakınbaskı”üret-me vizyonu, pencere camlarının üzerine çevre binalarınsiluetlerini basarak verdiğimesajla algılanmaktadır (Şekil11). Her kurum için vizyonunu görsel kimliğe yansıtmakmümkünolmayabilirancaktasarımcınıntemelkriteribasitbirşekildeelealarakokunabilirveçağrışımoluşturabilirör-neklertasarlaması,kurumiçinbenzersizveakıldakalıcılığıyüksekkimlikleroluşturmasınısağlayacaktır.

Kurumsalkimliktasarımsürecinindurumanaliziaşama-sınıtakipedenestetikstratejininbelirlenmesibağlamındabuçalışmadasözüedilenestetikkavramı,öznelbirgörsel-likkavramıolmaktançok,kurumsalkimliğiyansıtanvegör-selbirbütünlüğüyansıtandüzenanlayışıdır.

Bell(1993),birtasarımdakigörselamacın,farklıdüzen-leridengelemekvedoğalalanınanlamınauymakolduğunadeğinmekte;şugörseltasarımilkeleriüzerindeyoğunlaş-maktadır:

1. Birlik ilkesi: Tamamlayıcı birlik, bütünle ilişkisi olankarşıtlıklarınamaçlıkullanımınıiçerir


Şekil 9. Imaginarium oyuncak mağazası giriş kapısı ve logosu (Kay-nak: www.imaginarium.com.tr).

Şekil 10. Faber Castell Ürün Kategorisi örnekleri- Kategorizasyonun logo ve mağaza içi tasarımlara yansıması (Kaynak: www.faber-castell.com.tr).

Şekil 11. Xerox New York City Executive Briefing Center (Kaynak: http://www.xerox.com/about-xerox/nyc-executive-briefing-center/enus.html).

Şekil 12. Estetik Strateji (Bernard vd., 1995).

Estetik stiller

•Temelnitelikler•Karmaşa(minimal/ornamental)

•Simgeselcilik(realizm/soyutlama)

Metodoloji

•Stilvetemaenvanterininoluşturulması

Estetik temalar

Tüm toplam estetik etki

2.Çeşitlilikilkesi:Çeşitliliğin,birlikilkesiiledengedeol-masıgerekliolmakta;çokfazlaçeşitlilik,görselkarmaşayasebepolabilmektedir.

3.Doğalmekânınruhuna ilişkin ilke:Biryerindiğerinegöreözelveeşsizkalitedeolmasınıiçerir.

Builkelerbağlamındaestetikstratejitasarımmetodolo-jisivekonsepti;estetikstiller(temelniteleyicilervekarma-şıklık,minimalveyaornamental),simgeselcilik(realistveyasoyutlama),estetiktema(denizteması,çocukteması,golftemasıvb.),estetikbütünlükveenvanterinoluşturulmasıaşamalarındanoluşmaktadır(Şekil12).

Görsel kimliğin bu anlamdaki sürdürülebilirliğini vefarklı süreçlerin etkileşimini Rem Koolhas’ın Porto’dakiCasadiMusicabinasındagörmekmümkündür(Şekil13).

Kurumsalkimliktasarımınınilkaşamalarındamimaritasa-rımkurumunlogosunayansımış,günceletkinliklerveyenialanlarınoluşumundayineyapınınmisyonuileilişkilifarklıgörselkaynaklardanetkilenerekçeşitlenmesisağlanmıştır.Bunoktadakarşılıklıbiretkileşiminsözkonusuolmasıdu-rumundanyolaçıkarak,özgünbirmimaritasarımıngörselkimliğinoluşmasındakietkisinedikkatçekilmelidir.

Tasarımcı Stefan Sagmeister tarafından oluşturulan bukimlik,mimari tasarımınkurumsalkimliğeyansıdığı vesü-rekli değişen amabütünlüğünü kaybetmeyenbir örnektir.Buörnekteyapınınfarklıcephelerininoluşturduğugeomet-riyiJosephKarlStieler’inresmettiğiBeethoventablosundakirenklerinfarklıyüzeylereadaptasyonuileCasaDiMusica’yaaitbirBeethovenetkinliğikimliğioluşturulmuştur(Şekil14).



Şekil 13. Casa di Musica, Porto-2005 (Rem Koolhas) (Kaynak: oma.eu/projects/casa-da-musica).

Şekil 14. Joseph Karl Stieler’in resmettiği Beethoven tablosu ve yeni geometriler (Kaynak: sagmeisterwalsh.com).

Günümüzde mimari tasarımın kurum logosuna yan-sıdığı pek çok örnek bulunmaktadır. Norman Foster’ınCommerzbank’ınFrankfurt’takimerkezbinasınınplanşek-lininkurumlogosunayansımasıbunaörnekolarakgösteri-lebilmektedir(Şekil15).

Mimaritasarımınkurumlogosunuetkilemesiyaklaşımı-nabirbaşkaörnekolarakBerlinParlamentoBinasıveKleeMüzesi gösterilebilir (Şekil 16,17).Bu tasarımlardayapı-nıncephesikurumlogosundadakullanılmaktadır.Buradaestetik stratejinin temel niteleyicilerinden olan (primary


Şekil 15. Comerzbank, Frankfurt Merkez Binası – Norman Foster (Kaynak: www.fosterandpartners.com).

Şekil 16. Berlin Parlamento Binası – Norman Foster (Kaynak: www.bundestag.de).

Şekil 17. Klee Müzesi – Bern – Renzo Piano (Kaynak: www.zpk.org).

attribitutes) geometrininmimari tasarım ile temas ettiğinoktadatemelformolarakkullanıldığıgörülmektedir.

Estetikstil,durumanalizininsonucunabağlıolarakklasik/geleneksel,modern/çağdaş,futuristik/avangardveyaklasik/zamanlarötesiolabilir.Temelformlarınveçizgilerinyanısıra,mimaritasarımlarlatemasettiğinoktalarda,dokuverenkbiçimlenmelerindedahabelirginbirkimlikkazan-maktadır. Paul Smith ‘in Londra’da5a tarafından tasarla-nanmağazasında,üründokusununverenginincepheyevegirişkapısınayansımasıörneği (Şekil18)kurumsalkimlikbağlamındaoluşanbütünleşikbirestetikstilörneğidir.

Estetiktema,çoğunluklakurumunçalışmaalanıvepo-zisyonunabağlıolarak,ciddi/mizahi,fonksiyonelveyasem-bolik,dinamikyadarahatlatıcıolmasıgibikurumunnite-liği ve seçimine göre çok farklı konulardaolabilmektedir.Tematasarımasimgeselbirboyutkatabilir,busimgeselliktemelde durum analizine dayanan, ancak ağırlıklı olarakkurumunmisyonvevizyonunuesasalanbiryaklaşımdadır.

BurjElAraboteli,simgeseltemalıveençoktanınanör-neklerdenbirisidir.Buradayapıbirbütünolarakkurumsalkimlikiçingörselbirbiçimoluşturmuş(Şekil19),bubiçimkentinlogosuhalinegelebilecekkadarünkazanmıştır.

Estetikstratejinintümtoplamestetiketkininbelirleniptasarım envanterinin oluşturulması, mimari tasarım ilebütünselkurumsalkimlikstratejisinintemasettiğinokta-larda kimlik kazanan elemanların üretimi ile tamamlanır.Bu noktada, kurum çalışanlarının kartvizitlerinden, inter-netüzerineyeralanreklamlarakadar,bütünlüğüsağlanankurumsal kimlik, güçlü, güvenilir ve akılda kalan bir etkibırakmaktadır.KadıngiyimmarkasıolanFengmarkasınınkurumsalkimliğinde,ürünpaketlerindenduvarkâğıtlarınaveürüntasarımlarınakadarfeng–shuiakımınınrahatlatıcıeklektikbiçimlenişlerigözlenmektedir(Şekil20).Buörnekaynı zamanda, yapı biriminin-yanimağazanın–estetik stil

etkisinde biçimlendiği bir örnektir. Burada mekânın ku-rumsalbütünlüğünüdestekleyen,koku,müzikveaydınlat-madandafaydalanılmıştır.

Tümbukategorikbakışaçısı ve ilişkilendirmetemeldebir bütünolanancak spesifikbir amaç için yenidetaylarkazananmimaritasarımsürecinitanımlıyor.Busüreçtemi-maridil,öncelikleduyularımızaseslenenboyut,orangibibiçime ilişkinelemanları, sonradabubiçimelemanlarınıduyguveyaakılileortayakoyabilenifadeyeilişkineleman-ları,sonuncuolarakdasezgiyadabilinçaltına ilişkinele-manları kapsamaktadır, vekullanıcı ile süreklibir iletişimhalindedir.Builetişiminrevüsüolanmekan;algılanantümfizikselgerçeklikleriilekurumkimliğinigüçlendirir.

Mekan algısını oluşturan bu fiziksel gerçeklikler, or-namental kurgunun fonu olarak, bilinçaltına yönelik biranlamlandırma – algılama sağlamaktadır. Bu algılama,kurumun vurgulamak istediği soyut (fikirsel) ve somut(maddesel) kavramları güçlendirebilmekte / şekillendire-bilmektedir.Aydınlı(1992),mekanıoluşturanbileşenlerinsınırlayıcı, yönlendirici, odaklayıcı, birleştirici veya ayırıcırollerüstlenebileceğinibelirtmektedir.Buroller,mekanın



Şekil 18. Paul Smith-ürün dokusunun yapı elemanına yansı-ması_Londra, Myfair (Kaynak: http://www.domusweb.it/en/news/2013/10/28/_6a_architects_paul_smith_s_shop.html).

Şekil 19. Burj Al Arab Oteli, Dubai (Kaynak: https://www.jumeirah.com).

Şekil 20. Feng mağazası iç mekân tasarımı ve paketleme elemanları (Wheeler, A. ve Wiley, J., 2006).

volümetrik öğelerinin biçimlenişi ile, yani yüksekliklerin,uzunlukların ve genişliklerin yanı sıra, doluluk ve boşlukdeğerlerivekonstrüktifelemanlar ilesağlanabilmektedir.Ayrıca benzer etkiler optik olarak farklı aydınlatma tasa-rımlarıverenkleriledesağlanabilir.(Göler,2009).Buoptikvevolümetriketkilerilealgıilişkilerikurumsalkimlikvemi-mari tasarımbütünlüğü içerisindenele alınabilecekbaşlıbaşınabirçalışmakonusudur.Buçalışmakapsamında,me-kan tasarımınınvealgısının tartışmasızöneminedeniyle,anaprensipleriaçısındanelealınmıştır.

Sonuç ve ÖneriKurumsalkimliğinbütünlükstratejisiileelealınmasıte-

melinedayananbir“SüreçTasarımıÖnerisi”ninsunulduğubumakalede(Bkz:Şekil6)kurumkimliğinoluşmasıadım-larınınbasılıgörselmalzemelerintasarımıilebaşladığıgibiözgünmimari tasarımındabukimliğinoluşmasürecindetemeladımolarakkarşımızaçıkabildiğinedikkatçekilmek-tedir.

Bugörüştenhareketle;kararalıcılar, iletişimtasarımcı-ları, grafik tasarımcılar vemimarlarbütüncül tasarımsü-

recininaktörleriolarakortayakonmaktadır.Hedefkitleyeyönelikolarakyapılanalanaraştırmasıneticesindebelirle-nenmesaj stratejileri, görsel basılımalzemelerdeolduğukadar,görselkimliğinbirbileşeniolanmimaritasarımiçindegeçerliolmalıdır.Bütüncülkurumsalkimliktasarımsü-recinden bağımsız düşünülmemesi gerekenmimari tasa-rımbugörselalgıstratejileriçerçevesindebütüncülkimlikyapısınınönemlibirbileşeniolarakyerinialmaktadır.

Kurumsal kimlik tasarımında bütüncül yaklaşımın ge-rekçesi olarak, kar amacı güden ya da gütmeyen kurumvekuruluşlardaiçhedefkitleolarakbelirtilençalışanların,motivasyonunun ve aidiyet duygularının güçlenmesi, bumotivasyonunüretilenmalınvehizmetinkalitesineyansı-ması,hedefkitleninalgısındapozitifbir imajoluşturmasıveneticedeuzunzamanayayılmışgüvenedayalıilişkilerindoğmasıgösterilebilir.

Bukimlikyapısınınoluşturulmasıaşamasındasüreciniz-lenmesigerekentemeladımlarıolarak;

• Hedefkitleyianalizetmeküzereönaraştırmayapıl-ması


Şekil 21. Bütünleşik Kurumsal Kimlik Tasarımı için “Süreç Tasarımı Önerisi” (Sağıroğlu, M.P., Çelikkanat Aysu, G., 2016).

KARA

RAL

ICIL

ARİL

ETİŞ

İM

TASA

RIM

CISI

MİM

AR

GRA

FİKE

R

BÜ

TÜ

NC

ÜL

KU

RU

MS

AL

KİM

LİK

ST

RA

TE

JİS

İ

malullerservis

çevrearaçlar

Mimari tasarım YapıGereçleri

YapıParçaları

YapıÖğeleri

YapıBirimi Yapı

(Ürün)product

properties(Varlıklar)

presentations(Sunum Yönt.)

publucations(Yayınlar)

ReklamlarBroşürler

KataloglarKırtasiye

vs.

PaketlemeEtiketlemeGiydirme

3: K

imlik

Tasa

rımı

1: d

urum

ana

lizi

2: est

etik

str

atej

inin

bel

irlen

m

esi

3: tas

arım

ele

man

ları

nın

oluş

turu

lması

• Buaraştırmanınneticesindeortayaçıkananalizlerışı-ğındakurumunfelsefesi,vizyonu,misyonubağlamın-daenuyguniletişimstratejisininbelirlenmesi,

• Mimari tasarımın, iletişim stratejisini belirleyen eki-binkurumsalkimliğioluşturanekiplekoordineliola-rakürettiği görselmalzemelerlebütünlük içerisindeplanlanmasıveyönetilmesi,

• Oluşturulacakbirdenemesüreciilekurumiçiveku-rumdışı hedef kitlelere tümsürecin yansıtılması vealınacakgeribildirimlerışığındasürecintekrargözdengeçirilerekgereklidüzenlemelerinyapılması,

• Yapılan düzenlemelerin ardından nihai aşamaya ge-linmesivebelirlenenzamanplanıçerçevesindeuygu-lamayageçilmesi.

“SüreçTasarımıÖnerisi”ilesürecinplanlanmasıveyö-netilmesi aşamalarında, mimari tasarımın diğer tasarımaraçlarıileeşzamanlıveaynıstratejilerleoluşturulmasınıniçvedışhedefkitlelerdeoluşmasıbeklenenolumlualgınınyaratılmasıiçingerekliolduğufikridesteklenmiştir.Bunok-tadatamtersibirbaşlangıçile,oluşturulmuşmimaritasarı-mındiğertasarımaraçlarınıetkileyerekbirkimliğinortayaçıkarılmasındavebeklenenolumlualgınınyaratılmasındaetkiliolduğugörüşüdedesteklenmektedir.

Bütünleşikkurumsalkimliktasarımsüreciöncekibölüm-lerde belirtildiği gibi temel bir stratejik disiplin izlenerekoluşturulmalıdır. Bu sürecin oluşturulmasında temel ak-törler,kararalıcılar,yanikurumsahipleri,iletişimtasarım-cıları,mimarlar ve grafik tasarımcılardır. Kurumsal kimliktasarımısonundaortayaçıkanürünlerin,varlıklar,sunumyöntemleri ve yayınların stratejik bir bütünlük içerisindeolması; durum analizi, estetik stratejinin belirlenmesi vetasarım ürünlerinin oluşturulması süreçlerinin izlenmesiilemümkünolmaktadır(Şekil21).

Bu çalışmanın konusuolanmimari tasarımın (yapı ge-reçleri, parçaları, elamanları, birimi ve yapının kendisi)bütünselkimliktasarımınıngerektirdiğiestetikstrateji ileform,doku,boyut, renkvemalzemenitelikleri ile temasettiği sonucuna ulaşılmıştır. Bu temas kurumsal kimliğingücünüarttıranenönemliunsurlardanbiridir.

KaynaklarAk,M. (1996) “FirmalardaKurumsalKimlik”, İstanbulÜniversi-

tesiİletişimFakültesiDergisi,İstanbul,İ.Ü.,BasımeviveFilmMerkezi.

Aydıntan,E.(2001)“YüzeyKaplamaMalzemelerininİçMekanAl-gısınaAnlamsalBoyuttaEtkisiÜzerineDeneyselBirÇalışma”.KaradenizTeknikÜniversitesi,MimarlıkAnabilimDalı,YüksekLisansTezi,Trabzon.

Aysu, G. (2013) “KültürelMirasın Korunması Sürecinin Yöneti-mindeStratejikİletişimYönetimininYeri”,BasılmamışDokto-raTezi,MarmaraÜniversitesi,SosyalBilimlerEnstitüsü,s:37.

Balanlı,A.,Öztürk,A. (2006)“YapıBiyolojisiYaklaşımlar”,YıldızTeknikÜniversitesiBasım-YayınMerkezi

Bell,S.(1993)“ElementsofVisualDesignintheLandscape”,Pub-lishedwithEandFNSpon.

Bilgin,N.(1986)“ÇeşitliSosyo-KültürelGruplardaEşyaSistemleriveİnsanEşyaİlişkileri”,SistemYayıncılık.

Brigitte, B. (2003) “Design Management Using Design to Bu-ild BrandValue and Corporate Innovation”, DeMozota, AllWorthPress.

Eskilson, J.S. (2007) “Graphic Design-A New History”, London:LaurencePublishingLtd.

Featherstone,M.(2005).“PostmodernizmveTüketimKültürü”,(çev.)MehmetKüçük,AyrıntıYayınları,s:26.

Göler,S.(2009)“Biçim,Renk,Malzeme,DokuveIşığınMekânAl-gısınaEtkisi”,YayınlanmamışYüksekLisansTezi.MimarSinanG.S.Ü.FenBilimleriEnstitüsü,İstanbul.

Henrion,H.andParkin,A.(1967)“DesignCoordinationandCor-porateImage”,ReinholdPress.

Hepkon,Z.(2003)“KurumsalKimlikİnşasınıBelirleyenFaktörler:BirLiteratürTaraması”,İstanbulTicaretÜniversitesiSosyalBi-limlerDergisi,sayı2(4)s.175-211.

Kancıoğlu,M.(2005)“Çevreselİmaj,KimlikveAnlamKapsamındaTurizmBinalarınaİlişkinKullanıcıDeğerlendirmeleri”,UludağÜniversitesiMühendislik-Mimarlık FakültesiDergisi, Cilt 10,Sayı2.

Koçel,T.(2011)“İşletmeYöneticiliği”,BetaBasımA.Ş.,13.Baskı,s:371-372.

Melewar,T.C.andSaunders,J. (2000)“GlobalCorporateVisualIdentitySystems:UsinganExtendedMarketingMix.”Europe-anJournalofMarketingsayı:34(5),s.538-550.

MelewarT.C.,KaraosmanoğluE. (2006), “SevenDimensionsofCorporateIdentitiy”,EuropeanJournalofMarketing,sayı:40s.2-8.

Okay,A. (2003), “KurumKimliği”, KapitalMedyaHizmetleri, 4.Baskı,s:17-19-20-22-25-3267.

Olins,W.(1985)“ManagementbyDesign”,ManagementTodayJournalsayı:62,s.9.

PerMoolerup, (1997) “Marksof Excellence: The FunctionandVarietyofTrademarks”,PhaidonPress.

SchmittB.,SimonsonA.,Marcus,J. (1995)“LongeRangePlan-ning”,Sayı:28,s.82-92.

Stefanou,J.(1992)“EnvironmentalIconolgy.AToolforAnalysisfortheQualitativeImprovementandTouristicDevelopmentofPlaces,TourismandtheEnvironment”,(Eds.)Briassoulis,H.andStraatenJ.V.D.,KluwerAcademicPublishers,pp.35-41.

Uzoğlu,S.(2001)“KurumsalKimlik,KurumsalKültürveKurumsalİmaj”,KurguDergisi,Sayı:18,s.337-353.

Ülgen,H.,Mirze,K.(2010)“İşletmelerdeStratejikYönetim”,BetaYayınları.

VanRiel,C.B.M.&Balmer,J.M.T.(1997)“CorporateIdentity,TheConcept,ItsmeasurementandManegement”,EuropeanJo-urnalofMarketing,volume:31(5/6)p.340-355.

Wathen,M. (1998) “Logomotion:Corporate Identity and Stra-tegic Planning”, Re Hiebert Precision Public Relations, NY:Longmanpress.

WheelerA. (2009)DesigningBrand Identitiy, JohnWiley&SonsPress.

İnternet Kaynaklarıhttp://www.octovus.com/project/kurumsal-kimlikler/https://discoveringdisegno.wordpress.com/2012/11/10/beh-



rens-aeg-fabrik-humboldthain/http://www.postalesinventadas.com/2011_12_01_archive.html

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Hoechst_Logo.svghttp://www.newenglandhistoricalsociety.com/flashback-

photos-glory-days-berlin-turnpike/www.faber-castell.com.trhttp://www.xerox.com/about-xerox/nyc-executive-briefing-

center/enus.htmlwww.imaginarium.com.tr

www.oma.eu/projects/casa-da-musicawww.sagmeisterwalsh.comwww.fosterandpartners.comwww.bundestag.dewww.zpk.orghttp://www.domusweb.it/en/news/2013/10/28/_6a_archi-

tects_paul_smith_s_shop.htmlhttps://www.jumeirah.com



İstanbul Teknik Üniversitesi, Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, İstanbul

Başvuru tarihi: 05 Mayıs 2014 - Kabul tarihi: 28 Temmuz 2016

İletişim: Tuba ÜNLÜKARA. e-posta: [email protected]


ÇALIŞMA

MEGARON 2016;11(3):437-448

DOI: 10.5505/megaron.2016.58066

Alışveriş Merkezlerinin Yer Seçimi Kriterleri: İstanbul ÖrneğiShopping Centers’ Selection Criteria: The Case of Istanbul

Tuba ÜNLÜKARA, Lale BERKÖZ

Kuruluş yeri seçiminde sadece bugünün koşulları değil, geleceğin de planlanması gerekmektedir. Günümüzde alışveriş merkezleri, kentte-ki kamusal alanların ve kent merkezlerinin işlevlerini üstlenecek yeni kent simülasyonları yaratmaya çalışmaktadır. Ancak, alışveriş merkezi gelişiminde görülen bu hızlı artışa tezat olarak, Türkiye’deki alışveriş merkezlerinin ortaya çıkışlarındaki ekonomik ve sosyal dinamikleri inceleyen; bu küresel yapı tipolojisinin mekansal senaryosunun şekillenişindeki yerel etkileri tartışan dünyadaki alışveriş merkezleri ile karşılaştırmalı analizler yapan ve bu alışveriş merkezlerinin yerşeçim tercihlerini inceleyip kıyaslayan çalışma bulunmamaktadır. Diğer gayrimenkul yatırımlarından farklı olarak, popüleritesini korumak ve ziyaretçi sayısını arttırmak için sürekli yenilenme sürecinde olan alış-veriş merkezlerinde, kullanıcı memnuniyeti önemli bir yer tutmakta ve buna bağlı olarak sürdürülebilir bir yatırım yapılabilmesi için de yatırımcıların doğru konumu belirlemeleri oldukça önemlidir. Bu çalışmada, alışveriş merkezi yer seçiminde önemli olan faktörlerin ağır-lıklarının belirlenmesinde sübjektif yargıların rahatlıkla kullanılabildiği AHP tekniği kullanılmıştır. Türkiye genelinde faaliyet gösteren ve genel merkezi İstanbul’da olan firmalar değerlendirilmiş ve örneklem içerisine bu firmaların karar verici birimi olan proje geliştirme de-partmanındaki yöneticiler dahil edilmiştir. 23 farklı alışveriş merkezi geliştiren firmada toplamda 108 adet anket, yüz yüze görüşme tekniği kullanılarak yapılmıştır. Yapılan çalışma sonucunda erişebilirlik, sosyo-ekonomik faktörler, iyi bir Pazar analizini gerektirecek olan rekabet ortamı ve gelecekteki gelişmeler kriterleri önem derecesi olarak ilk sırada yer alan unsurlar olmuştur. Yapılan bu çalışma, doğru yer seçim kriterlerinin anlaşılabilmesi, değerlendirilmesi ve buna bağlı olarak doğru yatırımların yapılabilmesi için yol gösterici olacaktır.Anahtar sözcükler: Alan seçimi; alışveriş merkezi; analitik hiyerarşi prosesi; gayrimenkul geliştirme; şehir planlama.

This study examined factors that influence the selection of a shopping center location and explains these factors through a conceptual model. By means of a comprehensive literature search, a theoretical framework of factors affecting preference was established and relevant research questions were chosen. Field research included companies that operate in Istanbul but which make investments in shopping centers throughout Turkey. Qualitative research included a face-to-face survey and in-depth interviews of 108 project development representatives from 23 com-panies. The results were evaluated using the analytical hierarchy process (AHP) technique. AHP is a method of analyzing decision-making that quantifies and compares elements of a decision to determine a hierarchy. The data revealed that accessibility, socio-economic factors, competi-tive environment, and future developments were ranked of high importance. A good analysis of the market is required. The results of this study can serve as a resource for shopping center investors, developers, architects, and members of related disciplines as well as providing direction on what is expected of them.Keywords: Site selection; shopping center; analytical hierarchy process; real estate development; city planning.

ÖZ

ABSTRACT

GirişAlışverişmerkezlerimerkezibirbirimcetasarlanan,plan-

lanan,yapılandırılanveyönetilenperakendecidükkânlarınve çeşitli hizmet kuruluşlarının yer aldığı bir komplekstir.Ticariişletmetiplerinivefarklıhacimlerdekisatışbirimle-riniiçindebarındıranbukomplekslerbellibiralaniçinde-kitüketicilerehizmetetmeküzereveyabelirlibirtüketicigrubuna hizmet etmek üzere yapılandırılarak kurulurlar(Köksalvd.,2011).1

Alışveriş merkezleri, tüketicilere rahatlık ve kolaylıksağlamak amacıyla pek çokmağazanın ve dolayısıyla dapekçokticarimalınbiraradabulunduğuperakendesatışkompleksidir.Bumerkezler,tekvebelirlibirplanaltındabirarayagetirilmiş çeşitliperakendecimağazalarınoluş-turduğubirgrupolmasınınyanındaayrıcaküçük,özelliklimalsatanperakendecimağazalar,sinema,banka,pasta-ne,kafeterya,kuaför,eczanegibimüşterilererahatlıksağ-lamakamacıylapekçokmağazanınbiraradabulunduğuperakende satış komplekslerinden de oluşmaktadır. Bukomplekslerinbüyükbirçoğunluğuotoparkkolaylığısağ-lamaktadırlar.

Toplumsal gelişime ve tüketici beklentilerine paralelolarakgelişenalışverişalışkanlıkları,AmerikabaştaolmaküzereAvrupa’dadaözelliklesonotuzyıliçerisindeorgani-zealışverişmerkezlerineolan ilgiyi artırmıştır.Gelişenvedeğişentüketiciistek/tercihlerineparalelolarak,organizealışverişmerkezleriözelliklesonyirmiyıliçindeülkemizdeönemlibir yere sahipolmuşlardır. Farklıbirperakendeci-likanlayışısunanvebirçokfarklıfırsatıbiraradasunanbumerkezler,tüketicibeklentilerindededeğişikliklermeyda-nagetirmiştir(Altunışıkvd.,2001).2 İnsanlarartıkçokçe-şidi ve her ürünübir aradabulabileceği karma yapılardaalışverişihtiyaçlarınıyerinegetirmeyitercihetmektedirler.Zamankısıtlamasındandolayıherürününbiraradaoldu-ğu aynı zamanda yeme içme ihtiyaçlarını da görebilecekmekânlar insanlaradahaçekicigelmeyebaşlamıştır.Artıkinsanlarınsosyalleşmekiçindekullandıklarıalışverişmer-kezlerisadecetüketimiçindeğilortakbirbuluşmanoktasıhalinedegelmiştir.

MehpareTimor (2010)3 Şehiriçi alışverişmerkezlerininyerseçimindeunsurlarıanalitikhiyerarşiprosesiyöntemiyardımıyla sıralamıştır. Bu çalışmaya göre, İşletmeler içinyerseçimkararıstratejikönemtaşıyankararlardanbiridir.Kuruluşyeriyerseçimiproblemiikiaşamadaelealınmak-tadır. İlk aşamadayer seçimi içingerekenkriterler vebukriterlerin göreceli önemleri belirlenmektedir. İkinci aşa-mada,adayyerlerarasındayeterliolmayanlarınelenmesiileuygunadayyerkalıncayakadarişlemlersürdürülmekte-dir.Ancakönelemeleryapıldığıhalde,kalanadayyerlerinbirbirlerinegörefarklıkriterleraçısındanüstünolmasıdu-

rumdaçelişenkararunsurlarıarasındabirkarşılaştırmaya-pılarakkararavarılmasınaolanakverenbiryöntemgerek-mektedir(BuffaveSarin,1987).4BuyöntembenzerşekildealışverişmerkezleriiçindekullanılabilmekteziraAVM’lerideetkileyenbirçokunsurbulunmaktaveherunsurproje-nintürünegörefarklıönemderecesinesahipolmaktadır.

Alışverişmerkezlerininmekansal unsurlarını inceleyençalışmalarsaulaşılabilirlik,mekanorganizasyonukararları,konforkoşullarınınöneminindeğerlendirilmesi, içmekantasarımprensiplerigibikonularöneçıkmaktadır.

Bu konulardan ilki olan ulaşılabilirlik konusu akade-mikçalışmalardaönemlibiryerkaplamaktadır.Chengvd(2007)5 yaptıkları çalışmada CBS (coğrafi bilgi sistemleri)kullanarak, alışverişmerkezleri yer seçimi ile ilgili olarak,hedefkullanıcıkitlesineminimumuzaklık,maksimumihti-yacınkarşılanabileceğiservismekanlarınayakınlıkgibikri-terlerin önemli olduğunu belirlemişlerdir. El-adly (2007)6 ise yaptığı çalışmada yalnızca kolay ulaşımın değil, kolayparketmeimkanlarınınöneminideulaşılabilirlikkriterle-rininarasındaolduğunuvurgulamıştır.

Alışverişmerkezlerininyerseçimindedeyukarıdakikri-terlerebenzerunsurlardüşünülmektedir.

AVM’lerbünyelerindegerçekleştirdiğisosyalaktiviteler,araç park sorununun olmayışı, güvenlik, ürün çeşitliliği,hijyen vb. konulardaki üstünlüklerinden dolayı günümüzperakendecilik sektöründeönemlibirpazarpayına sahipolmuşlardır.Modernyaşamtarzınıngelişmesiyleperaken-decimağazalarküçükvebağımsızyapılardan,büyükvetekyapılıbölgeselalışverişmerkezlerindeyeralanbiryapıyadönüşmüştür(ChengveLingYu,2007).7

AVM’lerhemtüketicilerin işlerinikolaylaştırmadahemde satışmağazalarını dinamik tutmadabazı üstünlükleresahiptir.AVM’leriçmekandakimağazalarınbirbirineyakın-lığınedeniyle, rakipolsalarbilekendi içlerindebir sinerjioluşturmaktadır(Chebatvd.,2005:1590).8

AVM’lerde tüketicilerin daha fazla zaman harcaması,ihtiyaçlarınınneredeysetamamınıkarşılamalarıhedeflen-mektedir. AVM’lerin kuruluş mantığında yatan bu etkenbaşarılıolduğutakdirdepotansiyelbirtüketicikitlesioluş-turmaktadır.Birinsanınalışverişmerkezindegeçirdiğisüreile harcadığı para oranının doğru orantılı olduğu saptan-mıştır(Michonvd.,2005).9Alışverişmerkezlerininmüşteri-leriniiçeridetutmakadınayaptıklarıetkinliklertüketicilerimemnunettiğigibimağazalarınsatışlarıaçısındandaetkiliolmaktadır.

Alışveriş merkezlerinin mekansal özellikleri arasındakonforkoşullarınınsağlanabilmesideönemliyertutmak-tadır.Bukoşulların sağlanabilmesi,malzemeseçiminden,


1 Köksal,2011,s.3.

4 BuffaveSarin,1987,s.54.5 Cheng,2007,s.15.6 El-adly,2007,s.21.2 Altunışık,2001,s.10.

7 ChengveLingYu,2007,s.10.8 Chebat,2005,s.14.9 Michon,2005,s.10.3 Timor,2010,s.23.

iklimlendirmeveaydınlatmaelemanlarınınmekan içindekonumlarına kadar oldukça geniş bir alanı içermektedir.Ayrıcafizikselkonforunsağlanabilmesikonusundamalze-meseçimiileilgiliolarakzeminmalzemelerininkayganlığıkonusunda LeHew vd. (2000)10 çalışması bulunmaktadır.Tüketicilerin tüketim motivasyonunu etkileyen bir diğermekansal unsur isemekan organizasyonudur.Mekan or-ganizasyonuileilgiliçalışmalardaRitzer’in(1998)11ortayakoymuşolduğuüretimsistemininorganizasyonununtüke-timmekanlarının organizasyonunda da etkili olduğu dü-şüncesi,araştırmacılarapekçokufukaçmıştır.Mekanorga-nizasyonuileilgiliçalışmalardaöneçıkanbirdiğerkonuisemekanınalgılanmasıileilgiliolarakyönbulmakavramıdır.Chebatvd.(2005)12çalışması isemekansalözellikleryeri-nekullanıcıözelliklerininmekaniletanışıklığınvecinsiyetebağlıunsurlarınalışverişmerkezlerindeyönbulmayınasıletkilediğiniincelemiştir.

AlışverişmerkezlerindekigürültükontrolüileilgiliolarakHopkins’in(1994),13kokukontrolüileilgiliolarakMichon’un(2005)14 çalışmaları oldukça ilginçtir. Alışveriş merkezle-rininyukarıdabahsedilmişolanmimariözellikleribir çokalışverişmerkezikullanıcısı tarafındanoAVM’yi seçerkendikkatettikleriunsurlararasındayeralmaktadır.AVMya-tırımcılarıkonumlarınıseçerkentümbuözellikleritasarım-larınayasıtabilecekleriyerleriseçmeyeözengöstermelilervebunedendendolayıBelverly(2005)15çalışmasındandayerseçerkengeliştirilecekolantasarımauygunolaraktümbuunsurlarındadikkatealınmasıgerektiğinivurgulamıştır.

Mekankimliğiileilgiliçalışmalarise,genelliklealışverişmerkezlerinde yaratılan kent simülasyonu ve temalıme-kanlarıntaşıdıklarısembolikanlamlarüzerineyoğunlaşmış-tır. Alışverişmerkezlerinde yaratılan kent simülasyonunudeğerlendirenUzzell(1995),16kentmeydanı,sokaklar,kentmobilyalarıgibikentedairmekansalöğelerinkullanımıylaalışverişmerkezlerindeküçükbirkentortamıyaratıldığınıbelirtmiştir.Ancak,Uzzell’egörebumekanlariçindekiaşı-rı kontrol dolayısıyla, kullanıcı katılımı ile dönüşebilirlik,kendiliğindenliksağlanamadığıiçinküçükbirkentoluştur-madüşüncesiancakbirümitolarakkalmayamahkumdur.Mekankimliğiileilgiliyapılanaraştırmalarda,dünyanınenbüyük ikialışverişmerkeziolanMallofAmericaveWestEdmontonMall ile ilgili yapılançalışmalaroldukçadikkatçekicidir.BukonuileilgiliolarakçalışanHopkins(1990),17 dünyanınenbüyükalışverişmerkezlerindenolanWestEd-montonMall’ubirtüketiciütopyasıolaraknitelendirmiştir.BenzerçalışmalarıMallofAmericaiçinyapanGerbichise(1998)18 tüketicileri cezbetmek içinbirçok temalıparkvetemalımekanınbirarayagetirilmesiyleoluşanortamıme-kansalveanlamsalolarakincelemiştir.

Belverly(2005)19alışverişmerkeziiçinalanseçimikonu-sundaKentucybölgesindeyaptığıçalışmada,yerseçimin-deAVM’ninkonutbölgelerineyakınolmasınınçokdafazlaönemli olmadığı buna karşın geliştirilecek olan alışverişmerkezineolacakolanulaşımınkalitesininönemliolduğusonucunavarmıştır.

Park(2001)20yılındayapmışolduğubaşkabirçalışmadaAVMyerseçimikriterlerianlamak için30uzmankişiye3aşamadabiranketçalışmasıgerçekleştirmiştir.Yapılanbuçalışmada,demografi,görünürlük,otoparkkapasitesi,sin-yalizasyon,ulaşım,rakiplereolanuzaklık,trafikakışyönü,genel konum, rekabet, gelecekteki demografik yapı, arsabüyüklüğü,maliyet,pazardurumugibiunsurlarınyerseçi-mininedereceetkilediğikonularıaraştırılmıştır.Araştırmasonucuna göre, geliştirilecek olan bölgedeki demografikyapı,otoparkalanı,görünürlük,sinyalizasyon,erişilebilirlikverakiplereolanuzaklıkunsurlarıöneçıkanunsurlarola-rakbelirlenmiştir.

Gerek yurtiçinde gerekse yurtdışında alışverişmerkezieksenlibirçokçalışmayapılmışolmasınakarşılık,literatür-dealışverişmerkeziyerseçiminietkileyenunsurlarınönemderecelerinin ne şekilde belirlenebileceği konusunda birçalışma tespit edilememiştir. Literatür araştırma sonuç-larına göre, alışveriş merkezi yer seçiminde önemli olanunsurlar; Erişilebilirlik, Görüş Alanı, RekabetOrtamı, De-mografikÖzellikler,FizikselOlanaklar,EkonomikUnsurlarveGelecektekiGelişmelerşeklindesıralanabilir.

Türkiye’de Alışveriş Merkezlerinin Gelişim SüreciTürkiye’dealışverişmerkezi gelişimi ilkolarak1950yı-

lındaMigros’ungirmesiylebaşlamış1956yılındaGima’nınkuruluşu ile birlikte gelişim sürecini devam ettirmiştir.Türkiye’de ilk açılan alışverişmerkezi 1988 yılındadevletortaklığı ile açılan Ataköy’deki Galeria Alışveriş merkeziolmuştur.DahasonrasındadaGaleria’nınyarattığıetkiilebirliktefarklıillereyayılarakalışverişmerkezigelişimihızladevametmiştir.

Türkiye’dealışverişmerkezlerinin2000-2020yıllarıara-sındakigelişiminibeşyıllıkdönemlerşeklindeortayaaraş-tırmalaragöre2000yılındayalnızca10ildetoplam36adetAVMbulunuyorkenbusayı2015’te58farklıildeyüzde900artışla 361’e çıkmıştır. Ancak beş yıllık dönemler dikkatealındığındaalışverişmerkezleriningelişimhızınınyavaşla-maktaolduğugörülmektedir.2010yılında216olanAVMsayısıgözönünealındığındageçen5yıllıkdönemiçerisin-deartışyüzde67olmuştur.Buyılinşaatveprojehalindeki114alışverişmerkeziplanıdikkatealındığındaTürkiye’dekiAVMsayısının2020’debuyılakıyaslayüzde32artmasıbek-lenmektedir.Budagelecekbeşyıliçerisindekiyüzde67’likartışınneredeyseyarısıanlamınagelmektedir.2005-2010

Alışveriş Merkezlerinin Yer Seçimi Kriterleri: İstanbul Örneği


10LeHew,2000,s.3.11Ritzer,1998,s.5.12Chebat,2005,s.8. 19Belverly,2005,s.3.

13Hopkins,1994,s.6.14Michon,2005,s.11.15Belverly,2005,s.2. 20Park,2001,s.2.

16Uzzell,1995,s.4.17Hopkins,1990,s.5.18Gerbich,1998,s.9.

dönemiiçerisindeAVMartışhızı iseyüzde200seviyesin-dekalmıştır. 2020yılındaTürkiye’dehalenbazı illerinbirAVM’yesahipolmasınınbeklenmemesidebirdiğerçarpıcısonucuolaraköneçıkmaktadır.Buyıl inşaatveprojeha-lindeki114alışverişmerkeziplanıdikkatealındığında5yılsonrabaştaDoğuveGüneydoğuAnadolubölgeleriolmaküzeretoplam18ildeherhangibirAVMfaaliyetegeçmeye-cekveAVM’sizkalmayadevamedecekillerise;Adıyaman,Ağrı,Amasya,Bingöl,Gümüşhane,Hakkari,Kars,Kırşehir,Muş,Rize,Sinop,Tunceli,Bayburt,Şırnak,Bartın,Ardahan,IğdırveKilisolmaktadır.

Alışveriş Merkezlerinin İstanbul’daki GelişimiGüçlübirçarşıgeleneğinesahipolanİstanbul’da,büyük

alışverişmerkezlerinortaya çıkışı 1980’lerin sonuna rast-lamaktadır.KapalıÇarşı,MısırÇarşısıgibigelenekselalış-veriş alanlarına sahip İstanbul’da, aynı zamanda kentseldoku içinde yer alan geleneksel çarşı bölgeleri alışverişedayalı,halaçekiciliğiniyitirmemişvezenginkamusalalangeleneğini sürdürmektedirler (Tokatlı & Boyacı, 1999).21 İstanbul’daalışverişmerkezlerininortayaçıkışı,serbestpi-yasa koşullarının belirlediği yeniden yapılanma sürecininoluşturduğuveithalürünlerinpiyasayagirmesiiletüketi-mintoplumsalkatmanlararasındaayırıcı işlevininfarkınavarantüketicikesiminbellibirtalepyaratmasınarastlar.Budönemaynızamandaaraçsahipliğinin,kredikartıkullanı-mınınyaygınlaştığıveyenitüketicikesiminyurtdışıileiliş-kilerininsıklaştığıbirdönemdir(Tokatlı&Boyacı,1999).22

İstanbul’da1990’lardailkalışverişmerkezleri,eskişehirmerkezindeki çarşılardan ilhamalarakBakırköy,Altuniza-de,Etilergibialtmerkezlerde(Galleria1988,Capitol1993,Akmerkez1993) inşaedilmeyebaşlanmıştır. İlkdönemdeinşaedilenalışverişmerkezleriöncedenlüksmallarıntop-lumasunulduğubiralanimajınısunarken,bugünbunlarınçoğuüst-ortakesimlerehitapedenyerlerhalinegelmişler-dir.Günümüzdeisedahalüksvedışarıyatamkapalı,yarıkapalı gibi farklı konseptte projelerin yapıldığı görülmek-tedir. Kanyon (2006), İstinyepark (2007), ÜmraniyeMey-dan(2007)gibiyatırımlar,günümüzünalışverişmerkezle-rinibarındırmaktadır.Bunlaraynızamandaişyeri,konutvebunlarınyanhizmetlerini(spormerkezi,günlükbakımvetemizlik,otopark,vb.donatıvehizmetler)içererekcazibealanlarıhalinegelmektedirler(Vural&Yücel,2006).23Do-layısıyla,sermayeherdöneminkârlıolanyatırımbiçiminegöre hareket ederek, yerin ve toplumunözelliklerini dik-kate alarak farklı tasarımlar olurturma sürecine girmiştir.Artıktemelolarak ikibelirleyicidensözedilebilir: İlkiser-mayenin kent üzerinde yaratılan rantı paylaşma yarışınagirmesi, ikincisi ise bunu toplumda yeni bir tüketici dav-ranışıörüntüsüpompalayarakyapmasıdır(Uzzell,1995).24

İstanbul’unalışverişmerkezleriiletanışmasındanbuyanageçenyirmiyıldabueğilim,değişenAVMtipolojisindeaçıkbiçimdeizlenebilmektedir.

Aşağıdaki grafikte yıllara göre İstanbul ve Türkiye’deaçılmışolanalışverişmerkezlerininsayılarıgözükmektedir.Grafiktende görüldüğüüzere, 2006-2010yılları arasındaalışveriş merkezi açılışlarında ciddi bir artış görülmekte-dir. Söz konusu yıllar arasında; Türkiye’de toplam 239,İstanbul’da75adetalışverişmerkezifaalolarakgözükmek-tedir(Şekil1).

Aşağıda İstanbul’da şuan faaliyette olan alışverişmer-kezlerinigösterenharitabulunmaktadır(Şekil2).

Yukarıdakiharitadagösterilenalışverişmerkezlerininsa-yılarınıvekiralanabiliralanmetrekarelerinigösterentabloaşağıdakigibidüzenlenmiştir(Tablo1).

Yukarıdakitabloyagöre İstanbul’unAnadoluyakasında36,Avrupayakasında82adetolmaküzeretoplamda118tanealışverişmerkeziaktifhaldebulunmaktadır.Herikikı-tada11’erolmaküzere toplamda22 tane inşaathalindeolanalışverişmerkeziyeralmaktadır.

Alışveriş Merkezi Yer Seçimi ModelleriGünümüzdealışverişmerkezleriinsanlarınyalnızcaalış-

verişihtiyaçlarınacevapverenyerlerolmaktançıkmış,sos-yal imkânlar sunanveçeşitli aktivitelereolanak sağlayanyapılarhalinegelmişlerdir(El-Adly,2007).25Alışverişmer-kezi bileşenleri arasında yerlerini alan sinemalar, çocukoyun alanları, eğlence ve dinlenme alanları, restoranlar,yemekbölümlerigibibirimler,tüketicitarafındandaolduk-ça çabukkabul görerekgünlükhayatın işleyişi arasındakiyerlerinialmışlardır.Farklıbüyüklükvekategorilerde,kimiyarıaçıkkimiyarıkapalıbualışverişmerkezleri,günümüz


21Tokaylı&Boyacı,1999,s.11.22Tokatlı&Boyacı,1999,s.12.

23Vural&Yücel,2006,s.23.24Uzzell,1995,s.23. 25El-Adly,2007,s.12.

Şekil 1. Türkiye ve İstanbul’daki yıllara göre alışveriş merkezi sayıları (Soysal, 2015).

400

350

250

150

50

300

200

100

0

Alış

veriş

mer

kezi

say

ısı

Türkiyeİstanbul

31990 öncesi 1990–1995 1996–2000 2001–2005 2006–2010 2011–2015

2 9 535

11

78

25

75

109

239

368

tüketicisi tarafından oldukça rağbet görerek, hem kışınhemyazıninsanlarıolumsuzhavakoşullarındankoruduğu,çalışannüfusunalışveriş,spor,eğlencegibiihtiyaçlarınıko-laylıklaçözümlediğiiçininsanlarınsıkçatercihettiğiyerlerhalinegelmişlerdir.

Kuruluşyeriseçimindebirçokyöntemkullanılmaktadır.Bunlarakendiaralarındamatematikselyöntemler,finansalyöntemler,simülasyonyöntemiilesonzamanlardaöneçı-kanvehiyerarşiyidikkatealançokkriterlikararvermetek-niklerindenAnalitikHiyerarşiSüreciyöntemiörnekolarakverilebilir.

Literatür taramasında kuruluş yeri seçimi üzerine sonyıllardayapılançalışmalardasayısalyöntemlerolarakge-nellikle matematiksel programlama ve çok kriterli kararvermeyöntemlerininkullanıldığıgörülmektedir.

Cheng (2007),26 kuruluş yeri seçiminde matematikselmodellere benzeyen ama farklı olarak değişkenlerin detanımlandığıAnalitikHiyerarşiProsesiyöntemiyleteklide-ğerleribirliktekullanmıştır.

Kujubuvediğerleriise(1999),27aynıkonudaAnalitikHi-yerarşiProsesiileçözümaramıştır.AHPilekriterleredayalıçözümlergeliştirmiştir.

Ercan(2007)28iseklasikyöntemlerdenunsurpuanyön-temine benzer bir yöntem olan boyut analizinin kuruluşyeriseçimindeuygulamıştır.

Analitik Hiyerarşi Prosesi (AHP), ilk olarak 1960’lardaçalışılmayabaşlanmışdahasonra1970yılındaThomasSa-atytarafındanbilimselbiryöntemolaraksunulmayabaş-



Şekil 2. İstanbul haritası (Soysal, 2015).

İstanbul’daki alışveriş merkezleri

Tablo 1. İstanbul’daki alışveriş merkezlerinin sayı ve büyüklüklerinin dağılımı

AVM’lerin durumu Anadolu Yakası Avrupa Yakası

AVM sayısı Kiralanabilir alan (m²) AVM sayısı Kiralanabilir alan (m²)

Açık olan 36 1.070.498 82 2.728.299İnşaat aşamasında 11 647.200 11 574.934Planlama aşamasında 3 32.021 9 264.120Toplam 50 1.749.719 102 3.567.353

26Cheng,2007,s.11. 27Kujubuvediğerleri,1999,s.21. 28Ercan,2007,s.2.


lanmıştır.1980yılında iseMcGraw-Hillbukonuhakkındabir eser yayınlanmış ve geliştirildiği yıllardan itibaren deyaygınbir şekildekullanılmıştır.SonrakiyıllardaFisherveLenztikilisitarafındanortayaatılmışve1995deiseCarmo-ne tarafındanbirmodel olarak geliştirilerek karar vermeproblemlerininçözümündekullanılabilirhalegetirilmiştir.

AHPyöntemikararvermesürecinisistematikhalegetirirvedoğrukararlaraulaşmayısağlar.Kararvericininamacailişkin tercihlerini doğru bir şekilde belirlemesine olanaksağlayarakuygulamalarıkolaylaştırır.Ayrıca,kararvericininkararprobleminin tanımıveunsurlarına ilişkinanlayışvebilgileriniarttırır(Bayraktar,2005).29AHPyönteminindiğerbiravantajıdanitelvenicelunsurlararasındailişkikurula-rakeniyisonucuneldeedilmesineimkânvermesidir(De-mirci,2000).30

AHPyöntemi,karmaşıkproblemlerinçözümündepratikbiraraçolarakkullanılmaktadır.AHPhakkındayayınlanmışpek çok çalışma bulunmaktadır. Bunlar AHP yönteminin,planlama,eniyialternatifinseçilmesi,kaynakdağıtımıgibiçeşitlialanlardauygulamalarınıiçermektedir(YooveDont-hu,2001).31

Erbıyıkvd.(2012)32yaptıklarıçalışmadaperakendema-ğazalarınındoğruyerseçimineilişkinkararvermesürecin-de Analitik Hiyerarşi Prosesini kullanmışlardır. Doğru yerseçiminde;maliyet,rekabet,ulaşım,fizikiçevrevedemog-rafiközelliklerindenoluşan5kriterkarşılaştırılmıştır.Farklı5kriterinkarşılaştırılmasında80adetanketuygulanmışvebuanketsonuçlarınagöreönemderecelerisırasıyla;Ula-şım,Rekabet,DemografikÖzellikler,MaliyetveFizikiÇevreolmuştur.

Timor(2004),33yaptığıçalışmadaŞehiriçiAlışverişMer-kezlerinin Yer Seçimi Kriterlerinin belirlenmesine yönelikyaptığıçalışmadadaAHPyönteminikullanarakenönem-li unsur olarak DemografikÖzellikler kriterini bulmuştur.Bulduğudiğerkriterleriseönemderecelerinegöre,Erişile-bilirlik,EkonomikUnsurlar,FizikselOlanaklar,GelecektekiGelişmeler, RekabetOrtamı veGörüş Alanı olmuştur. Buaraştırmayı 10 uzmanla yüz yüze görüşme yaparak ulaş-mıştır.

Araştırma Alanı ve YöntemiBu çalışma, alışveriş merkezi yer seçiminde tercih se-

beplerindeetkiliolanunsurları irdelemektevekavramsalbirmodelle tercihsebeplerindeetkiliolanunsurlarıaçık-lamaktadır.Önceliklekapsamlıbir literatüraraştırmasıylatercihsebeplerinietkileyenunsurlarınkuramsalçerçevesioluşturulmuş ve konuyla ilgili araştırma soruları belirlen-miştir. Böylelikle modelin kuramsal temelleri oluşturul-muştur.

AHP, karar hiyerarşisinin tanımlanabilmesi durumun-da kullanılan, kararı etkileyen unsurlar açısından kararnoktalarınınyüzdedağılımlarınıverenbirkararvermevetahminlemeyöntemiolarakaçıklanabilir.AHPbirkararhi-yerarşisiüzerinde,öncedentanımlanmışbirkarşılaştırmaskalasıkullanılarak,gerekkararıetkileyenunsurlarvege-reksebuunsurlar açısından karar noktalarınınönemde-ğerleriaçısından,birebirkarşılaştırmalaradayanmaktadır.Sonuçtaönemfarklılıkları,kararnoktalarıüzerindeyüzdedağılımadönüşmektedir(Timör,2004).34

BirkararvermeproblemininAHPileçözümlenebilmesiiçingerçekleştirilmesigerekenaşamalaraşağıdatanımlan-mıştır.Herbiraşamada,formülasyonilebirlikteilgiliaçık-lamalaryapılmıştır.

Adım 1:KararVermeProblemiTanımlanır

Karar verme probleminin tanımlanması, iki aşamadanoluşturulur.Birinciaşamadakararnoktalarısaptanır.Diğerbirdeyişlekararkaçsonuçüzerindendeğerlendirilecektirsorusunacevaparanır.İkinciaşamadaisekararnoktalarınıetkileyenunsurlarsaptanır.Buçalışmadakararnoktaları-nınsayısım,kararnoktalarınıetkileyenunsursayısıisenilesembolizeedilmiştir.Özelliklesonucuetkileyecekunsurla-rınsayısınındoğrubelirlenmesiveherbirunsurundetay-lı tanımlarının yapılması, ikili karşılaştırmaların tutarlı vemantıklıyapılabilmesiaçısındanönemlidir(Timör,2004).35

Adım 2:UnsurlarArasıKarşılaştırmaMatrisiOluşturulur

Unsurlar arası karşılaştırma matrisi, boyutlu bir karematristir.Bumatrisinköşegeniüzerindekimatrisbileşenle-ri1değerinialır.Karşılaştırmamatrisiaşağıdagösterilmiş-tir.

a11 a12 ... a1n

a21 a22 ... a2n

A= . .

. .

. .

an1 an2 ... ann

Karşılaştırmamatrisininköşegeniüzerindekibileşenler,yani olduğunda, 1 değerini alır. Çünkü bu durumda ilgiliunsurkendisiilekarşılaştırılmaktadır.Unsurlarınkarşılaştı-rılması,birbirlerinegöresahipolduklarıönemdeğerlerinegörebirebirvekarşılıklıyapılır.UnsurlarınbirebirkarşılıklıkarşılaştırılmasındaTablo3’dekiönemskalasıkullanılır.

Adım 3:UnsurlarınYüzdeÖnemDağılımlarıBelirlenir

Karşılaştırmamatrisi,unsurlarınbirbirlerinegöreönemseviyelerinibelirlibirmantıkiçerisindegösterir.

Adım 4:UnsurKıyaslamalarındakiTutarlılıkÖlçülür29Bayraktar,2005,s.23.30Demirci,2000,s.22.31 YooveDonthu,2001,s.23. 34 Timör,2004,s.26.

32 Erbıyık,2012,s.3.33 Timor,2004,s.4.

35 Timör,2004,s.26.



AHPkendi içindenekadartutarlıbirsistematiğesahipolsadasonuçlarıngerçekçiliğidoğalolarak,kararvericininUnsurlararasındayaptığıbirebirkarşılaştırmadakitutarlı-lığabağlıolacaktır.AHPbukarşılaştırmalardakitutarlılığınölçülebilmesi için bir süreç önermektedir. Sonuçta eldeedilenTutarlılıkOranı(CR)ile,bulunanöncelikvektörününvedolayısıylaunsurlararasındayapılanbirebirkarşılaştır-malarıntutarlılığıntestedilebilmesiimkanınısağlamakta-dır.

BuaşamadaUyumOranı(CR)hesaplanmaktadır.UyumOranının0,1’denküçükolmasıgerekmektedir.Uyumora-nının0,1’denbüyükbulunmasıhalinde,kararunsurlarınınkarşılaştırılmasındaçelişmemevcuttur,dolayısıylauyumusağlayacak şekilde yeniden değerlendirme yapılması ge-rekmektedir.CRuyumoranınıgöstermeküzere;

CR=CI/RIformülüyardımıylahesaplanmaktadır.

CI:Uyumindeksiolupaşağıdakiformülkullanılarakhe-saplanmaktadır.

CI=(λmaks–n)/(n-1)

RI:RastgeleDeğer İndeksini temsiletmekteveverilentablodayeralandeğerlerden(n)’yekarşılıkgelendeğerse-çilerekişlemlerdekullanılmaktadır.

AHP’ndebütünişlemlerExcelyardımıileveyadoğrudanExpert Choice paket programı (www.expertchoice.com)kullanılarakgerçekleştirilebilmektedir.

AHP yöntemi kullanılacak olan alan araştırmasıİstanbul’dafaaliyetgösterenancakTürkiyegenelindealış-verişmerkeziyatırımıyapanfirmalarıiçermektedir.

Çalışmadanitelaraştırmayöntemlerindenderinlemesi-negörüşmetekniğivegörüşmeformuyaklaşımıkullanıl-mıştır.

Alanaraştırmasındayapılacakolangörüşmeformunda-

kisorularınhazırlanmasındayardımcıolmasıiçinönceliklefarklı özelliklerde alışveriş merkezi yatırımı yapan şirket-lerde proje geliştirme bölümlerindeki kişilerle görüşmeyapılmıştır. Anket çalışmalarında ortaya çıkan kavramlarliteratürdengelenkavramlarlabirliktedeğerlendirilmişvegörüşmeformundasorulacaksorularbelirlenmiştir.

Bu çalışma kapsamında İstanbul’da alışveriş merkez-lerinin yer seçimi kriterlerinin değerlendirildiği bölümdetercih sebeplerini etkileyenunsurların irdelenmesine yö-nelikyapılacakolanalançalışmasında;yatırımcıfirmalarınözelliklerininvealışverişmerkezlerininözelliklerininönem-li olduğundanörnekleminbelirlenmesinde sistematikbiryaklaşımtercihedilmiştir.Bukonuda;

• Alışverişmerkezigeliştirenfirmalarınözellikleri,

• Alışverişmerkezlerininözellikleri,önemliparametre-ler olarak belirlenmiştir. Alışveriş merkezi geliştirenfirmalarınbüyükölçüdeveşehiriçiAVMprojelerige-liştirenleridikkatealınarak;Türkiyegenelindealışve-rişmerkeziyatırımıyapanfirmalar;

• AlışverişMerkeziYatırımcılarıDerneği(AYD)ve,

• GayrimenkulYatırımOrtaklığıDerneği’ne (GYODER),üyeolanlarılistelenmiştir.

Bu liste içerisindeki firmalardan, Türkiye genelinde fa-aliyetgösterenvegenelmerkeziİstanbul’daolanfirmalardeğerlendirilmişveörneklemiçerisinebufirmalarınkararverici birimiolanproje geliştirmebölümlerindeki yöneti-cilerdâhiledilmiştir.AşağıdakiTablo2’desıralanmışolan23farklıalışverişmerkezigeliştirenfirmadatoplamda108adetanketyüzyüzegörüşmetekniğikullanılarakyapılmış-tır.Aşağıdakiİstanbulharitasındagörüşmeyapılanfirmala-rınİstanbul’dageliştirdiklerialışverişmerkezleriişaretlen-miştir(Şekil3).

Tablo 2. Önem skalası

Önem değerleri Değer tanımları

1 Her iki faktörün eşit öneme sahip olması durumu3 1. faktörün 2. faktörden daha önemli olması durumu5 1. faktörün 2. faktörden çok önemli olması durumu7 1. faktörün 2. faktöre nazaran çok güçlü bir öneme sahip olması durumu9 1. faktörün 2. faktöre nazaran mutlak üstün bir öneme sahip olması durumu2,4,6,8 Ara değerler

Tablo 3. Rastgele Değer İndeksi tablosu

Karar Alternatifleri Sayısı (n) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10Rastgele Değer İndeksi (RI) 0.00 0.00 0.58 0.90 1.12 1.24 1.32 1.41 1.45 1.49

Görüşmede sorulan sorular, standart başlıklara sahipolmasınakarşıngörüşülenkişiyidahaçokdüşünmeyeveyorumlamayayönlendirerekdurumdeğerlendirmeyaptı-racaksorularadayerverilmiştir.Görüşmedeamaçbirge-nellemeyapmakdeğil,özeldurumlarıkonuylailgiliolarakdetaylıbiçimdeortayakoymakolmuştur.

Bu çalışmada; alışveriş merkezi yer seçiminde önemliolan unsurların ağırlıklarının belirlenmesi için, uzmanlar-danAHPprosedürüuyarınca “yer seçimindeönemiolanunsurları karşılaştırmaları” istenmiştir. Karşılaştırmalarda,önemdereceleri tablosundayeralan,eşit ile çokyüksek

dereceönemliarasındadeğişenyargılar(1ile5arasındakiönemdereceleri)kullanılmıştır.Alışverişmerkeziyönetici-lerinegönderilensoruformlarınaaitbirörnekaşağıdave-rilmiştir(Şekil4).

YapılançalışmasonuçlarıAnalitikHiyerarşiProsesiyön-temiuygulanarakdeğerlendirilmiştir.

BulgularYüzyüzegörüşmetekniğikullanılarakeldeedilenbulgu-

laragöre,enönemliunsurun“Erişilebilirlik”(0.250)bunuizleyen önemli unsurun ise “EkonomikUnsurlar” (0.240)


Şekil 3. İstanbul haritası (Soysal, 2015).

İstanbul’daki alışveriş merkezleri

Yöneticileri ile görüşme yapılanİstanbul’daki alışveriş merkezleri

Eşit derecede önemli Kesinlikle daha önemli

1 2 3 4 5 6 7 8 9

1) Erişilebilirlik Görüş alanı Önem derecesi (Puan)......................................

2) Erişilebilirlik Rekabet ortamı Önem derecesi (Puan)......................................

3) Erişilebilirlik Demografik özellikler Önem derecesi (Puan)......................................

4) Erişilebilirlik Fiziksel olanaklar Önem derecesi (Puan)......................................

5) Erişilebilirlik Ekonomik faktörler Önem derecesi (Puan)......................................

6) Erişilebilirlik Gelecekteki gelişmeler Önem derecesi (Puan)......................................

Aşağıda verilen herbir soruda iki kriter yer almaktadır. Her bir soruda size göre hangi kriter diğerlerine göre önemli ise o kriteri yuvarlak içine alınız ve önem derecesine 1–9 arasında puan veriniz

Şekil 4. Soru kartı.

olduğugörülmektedir.Üçüncüönemliunsur“DemografikÖzellikler” (0.170).Diğerönemliunsurlar iseuzmanlarcabelirtilen önem derecesi sırasına göre “Rekabet Ortamı”(0.110), “Gelecekteki Gelişmeler” (0.095), “Görüş Alanı”(0.085)ve“FizikselOlanaklar”(0.050)olmuştur.Unsurde-ğerlemelerindeuyumoranlarının%0 ile%8.960arasındadeğişiklik gösterdiği gözlenmiştir (Her bir değerleme için“uyumoranı≤0,10”şartısağlanmıştır).Busonuç,uzman-larındeğerlendirmelerindeAHPprosedürüuyarıncatutarlıolduklarınıgöstermektedir(Tablo4).

Araştırmadaeldeedilenbulgular, uzmanlar tarafındanalışverişmerkezleriiçinenönemligörülenunsurun“TrafikSayısı,Araçlave/veyayayaolarakerişimdekolaylık,Otoyolve ana caddelere yakınlık, Duraklara yakınlık, Araç trafi-ğininakışı ileuyumluolma,Alışverişmerkezinegiriş-çıkışkolaylığı”maddelerindenoluşan“Erişilebilirlik”olduğuor-tayaçıkmıştır.Trafiksayısıilebahsedilenunsur,sözkonusualışverişmerkezigirişindekiyaya/araçgeçişininyoğunluğu-nuifadeetmektedir.Araştırmayapılanalışverişmerkeziningirişiönündekiyolüzerindekiinsanvearaçyoğunluğunun

fazlaolmasıolumluveetkili bir faktörolarakdile getiril-miştir. Araçla ve/veya yaya olarak erişimde kolaylık altbaşlığıdiğerbaşlıklararasındaenönemliağırlığasahiptir.Birçokalışverişmerkezinin,merkezibiranayolyadaTEMveD-100gibiotoyollarınyakınındageliştirilmişolmasıbudurumuvebulguyudesteklemektedir.

Ancakbekleneninaksine,uzmangörüşlerinegöre,eri-şilebilirlikteenönemliunsur“TrafikSayısı”bulunamamışhatta en düşük unsurlar arasında yerini almıştır. Buradadikkatealınantrafiksayısıunsurundadikkatealınanmev-cutalışverişmerkezininetrafındakitrafikyoğunluğukaste-dilmiştir.Hedefkitleninalışverişmerkezinearaçlave/veyayayaolarakerişimininkolayolması,otoyolveanacadde-lereyakınlık,alışverişmerkezinegirişveçıkışınkolaylığıvearaçtrafiğininakışıileuyumluolma“trafiksayısındandahaönemligörülmüştür.

Araştırma sonuçlarına göre, “Ekonomik Unsurlar”ikinci sıradaki enönemli unsur olarakortaya çıkarılmış-tır.Bölgedekim2başınadüşenkiravekiragetirisiilekira



Tablo 4. Alışveriş merkezi yer seçiminde önemli olan faktörlerin ağırlıkları

Erişilebilirlik 0.250 Trafik sayısı 0.090 Yaya trafiği 0.600 Araç trafiği 0.400 Araçla ve/veya yaya olarak erişimde kolaylık 0.400 Otoyol ve anacaddelere yakınlık 0.200 Duraklara yakınlık 0.060 Araç trafiğinin akışı ile uyumlu olma 0.100 Alışveriş merkezine giriş çıkış kolaylığı 0.150 Ekonomik faktörler 0.240 Bölgedeki kira düzeyi 0.800 Yapım maliyeti 0.200 Demografik özellikler 0.170 Ortalama gelir 0.830 Belirli bir uzaklıktaki ortalama nüfus 0.170 Rekabet ortamı 0.110 Rakipler 0.570 Rakiplerin sayısı 0.100 Rakiplerin gücü 0.700 Rakiplerin birbirine uzaklığı 0.200 Mağaza bileşimi 0.430 Gelecekteki gelişmeler 0.095 Gelecekteki mağaza karmasını geliştirme imkanı 0.571 Yakın bölgede beklenen gelişmeler 0.429 Görüş alanı 0.085 Açık görüş alanına sahip olma 0.600 Tabelaların çeşitli yönlerden görünebilirliği 0.400 Fiziksel olanaklar 0.050 Alışveriş merkezine ait fiziksel olanaklar 0.700 Mağazalara ait fiziksel olanaklar 0.300

sözleşmelerinin süre ve koşullarını içeren “BölgedekiKira Düzeyi” alt unsurunun, diğer alt unsurlar arasındada önem puanı (0.800) oldukça yüksek çıkmıştır. Yapımmaliyetlerinindeönemderecesi(0.200)ubaşlıkaltındadeğerlendirilmiştir.

Araştırmada elde edilen bulgulardan, uzmanlar tara-fından alışveriş merkezleri yer seçiminde dikkate alınanüçüncüenönemlibulguise“OrtalamaGelir”ve“BelirlibirUzaklıktakiOrtalamaNüfus“tanoluşan“Demografiközel-likler”olduğuortayaçıkmıştır.OrtalamaGelir,uzmanlaragöre, diğer tüm alt unsurlar arasında en önemli ağırlığasahiptir.Birçokalışverişmerkezininözelliklesatınalmagü-cününyüksekolduğuyerlereyakıngeliştirilmişolmasıyadabugrubunkolayerişebileceğiyerlerdekonumlanmışol-masıbubulguyudesteklemektedir.

DördüncüsıradayeralanRekabetOrtamıiçindeözellik-leetraftakirakiplerinkimlerolduğuöncelikledahaönem-lidir. Çevredeki rakiplerin gücü, sayısı ne kadar uzaklıktaoldukları yeni geliştirilmesi düşünülen AVM projelerindedikkatedilenhususlardandır.Yakınçevredemevcuttavarolanalışverişmerkezlerininmağazavemarkakarmasıdadikkatealınandiğerbiraltbaşlıkolarakortayaçıkmıştır.

Alışverişmerkeziyer seçimi içinönemliolandiğerun-surlarsırasıyla,“GelecektekiGelişmeler”,“GörüşAlanı”ve“FizikselGelişmeler”dir.Gelecektekigelişmeleriçindeenönemli unsurun, gelecekte mağaza karmasını geliştirmeimkânıolduğugörülmüştür.Görüşalanıiçiniseherikialtunsurunağırlıklarıbirbirineyakınbulunmuşolmaklabirlik-te,uzmanlarıngörüşlerinegöre,açıkgörüşalanınasahipolma,tabelalarınçeşitliyönlerdengörünebilirolmasındanazdaolsadahaönemliolduğubelirlenmiştir.FizikselGeliş-melerbaşlığıaltındaalışverişmerkezineaitfizikselolanak-larınnasılolduğu,ışıklandırmavetasarımıetkileyecekarsaşeklivebüyüklüğününincelendiğibuunsurisesonsıradadeğerlendirilmesinerağmendikkatealınanözelliklerarası-nagirmiştir.

Değerlendirme ve SonuçBu çalışmada, alışveriş merkezi yer seçiminde önemli

olanunsurlarınağırlıklarınınbelirlenmesindesübjektifyar-gılarınrahatlıklakullanılabildiğiAHPtekniğikullanılmıştır.Çalışmada,alışverişmerkezleriiçinönemliolanunsurlarınağırlıklarınınbelirlenmesinde,uygulamanındoğrudaniçin-deolan,konuileilgiliuzmanlarıngörüşlerinebaşvurulmuş-tur. Alan araştırması içerisinde yer alan alışverişmerkeziyöneticileriningörüşlerinin,biralışverişmerkezininbaşarılıolması içintaşımasıgerekenkritiközelliklerdüşünülerek,araştırmada, unsur ağırlıkları belirlenirken, Türkiye’dekibellibaşlıalışverişmerkezlerinigeliştirenfirmalarınyöneti-cileriylegörüşülmüştür.Araştırmasonuçları,alışverişmer-kezigeliştiricilerinin,alışverişmerkeziyerseçimkararındaetkinolanunsurlarabakışaçılarınıyansıtmaktadır.Uzman-

larınyargılarınıdeğerlendirmedesübjektifproblemleriçinuygunbiryöntemolanAHPkullanılmıştır.

BuçalışmadaeldeedilenbulgularıAHPyöntemiyleyapı-landiğeraraştırmalarlakarşılaştığımızdayerseçimikriter-leriarasındabenzerlikgörülmesinekarşınönemderecele-rindefarklılıklargözlemlenmektedir.

Erbıyık vd. (2012)36 yaptıkları çalışmada bir kuruluşyeriseçimindeellerindekifarklıarazilerinhangisinindahaavantajlı olduğunu anlamaya yönelik AHP yöntemini uy-gulayarak bir çalışma yapmışlardır. Bu çalışmaya göre enönemlikriterinulaşım-erişimvetrafikyoğunluğununnasılolduğusonucuortayaçıkmıştır.Bu sonuçla çalışmamızdaelde edilen en önemli unsur olan Erişilebilirlik bulgusuy-ladoğruorantılıolduğugörülmektedir.Erbıyıkvd. (2012)çalışmasınagörediğerönemlikriterlersırasıylaikinciola-rak Rekabet, üçüncü olarak Arsa Büyüklüğü, dördüncüolarakArsaMaliyetleri ve en sonolarak Fiziksel Çevreyeaitözelliklerolarakbelirlenmiştir.Tümbusonuçlarabakıl-dığındayapmışolduğumuzçalışmadabelirlenenkriterlerile Erbıyık’ın yaptığı çalışmaarasındaparalellikler olduğugörülmektedir.

Timor(2004)37yaptığıçalışmadaŞehiriçiAlışverişMer-kezlerinin Yer Seçim Kriterlerinin Sıralanmasında analitikhiyerarşiprosesiniuygulamıştır.Timör’ünçalışmasınagöreenönemliunsurunDemografikÖzelliklerolduğu,ikincienönemliunsurunErişilebilirlikolduğusonucunaulaşılmıştır.Çalışma içerisindedebudurumunbekleneninaksinebirdurumolduğubelirtilmiştir.Üçüncüolarakbulunanunsu-run Ekonomik Unsurlar olduğu sonucu gözlemlenmiştir.DördüncüunsuriseFizikselOlanaklarolaraktespitedilmiş-tir.Bulunandiğerunsurlar isesırasıylaGelecektekiGeliş-meler,RekabetOrtamıveGörüşAlanıolaraksıralanmıştır.Timör’ünsonuçlarıilebuçalışmadaortayaçıkansıralamaarasındakısmenfarklılarolduğugörülmekteancakTimöryaptığıçalışmadasadece10uzmanıngörüşünüalarakbubulgularaulaştığıiçinçoknetsonuçlarvermişolmasıbek-lenemeyebilir.

AHP,unsurlarınağırlıklarınınbelirlenmesindekullanıla-bileceği gibi, alışverişmerkezi yer alternatiflerinindeğer-lendirilmesinde de rahatlıkla kullanılabilecek bir tekniksunmaktadır.Buçalışmadaeldeedilensonuçlaradayana-rak,gerekalışverişmerkeziiçinönemliunsularınağırlıkla-rınınsaptanması,gerekyeralternatiflerinindeğerlendiril-mesindeAHP’ninetkinbiçimdekullanılabilecekbirtekniksunduğuifadeedilebilir.

İstanbul ili Türkiye’ninenbüyükmetropolitanalanıdır.Hemekonomikgücühemdenüfusyoğunluğuanlamındabiryığılımsözkonusudur.Buanlamdayatırımlar,yeniliklerkonut projelerinde olduğu kadar alışveriş merkezlerindedeolmaktadır.Çalışanvegününçoğunuişyerindegeçiren


36Erbıyık,2012,s.23. 37 Timor,2004,s.11.

veaynızamandaparakazananinsanlarınhemsosyalleşmehem de ihtiyaçlarını karşılayacakları en uygun mekanlaralışverişmerkezleriolmaktadır.Gündelikyaşamdakiyoğuniş temposundandolayı çalışma içerisindebahsedilen kri-terlerinbudoğrultudasıralandığıgözlemlenmiştir.Yoğuniştemposundanvekısıtlıvaktikalankullanıcılar,sözkonusuolanbuçalışmasonucundadaçıkansonuçlaörtüşerek,eri-şilebilirlikkonusunaoldukçahassasyaklaşmaktadırlar.Ya-tırımcılardabuhassasiyetigözönündebulundurmuşlardır.İkinciönemderecesiolaraksıralananEkonomikUnsurlarile Erişilebilirlik arasında bir bağlantı kurmak söz konusuolabilir. Bu arada kurulan ilişkiye göre; geliştirilecek olanalışverişmerkezinin hedef kitlesine göre ulaşım türü de-ğişmektedir.Busebeptendolayıeğeralışverişmerkeziüstsegmenttebirkullanıcıkitlesinehitapedecekseanaulaşımyolları üzerindekonumlandırılmakta, eğerorta sınıftabirkitle içinplanlanmış iseerişilebilirlikaçısındantoplutaşı-mayayakın lokasyonlar tercihedilmektedir.Geliştirilmesidüşünülenalışverişmerkezininhitapedeceğihedefkitlesi-negörebölgedekisosyo-ekonomikdurumunincelenmesidedikkatedilmesigerekenunsurlararasındayerinialmış-tır.İçerisindelüksmarkalarınolacağıbirprojegeliştirilmesidüşünülüyorsabufaktöreuygunbölgearayışınagidilmekteveaynızamandadasözkonusubölgecivarındakinüfusunözellikleri ile ikametedennüfusunhesaplanmasıoldukçaönemarzetmektedir.Araştırma sonucunda çıkan faktör-lere bakınca dördüncü sırada rekabet ortamının beşincisıradaisegelecektekigelişmelerinyeraldığıgörülmüştür.Enverimliveeniyikullanımasahipbiryatırımgerçekleş-tirmekisteyenyatırımcılariçinprojegeliştirilecekbölgeninpazar analizinin yapılması projenin sürdürülebilir olmasıaçısından ciddi öneme sahiptir. Geliştirilecek olacak pro-jeninaçıkbirgörüşalanınaveprojeninfizikselolanaklarısıralamadasonsıralamadayeralanfaktörlerolarakortayaçıkmıştır.

Yapılmışolançalışmalarabakıldığındagenelolarakprojegeliştirilmesidüşünülenbölgedekiekonomikvedemogra-fik özellikler ile iyi bir piyasa araştırmasını gerektiren re-kabetortamıvegelecektekigelişmelerfaktörleridiğerça-lışmalar ileparalellikgöstersedegörüşalanıveAVM’ninfiziksel olanakları kriterlerinın önemderecesi diğer çalış-malardanayrışmaktadır.Bununsebebiolarak,ilkgeliştiri-lenprojeleriçinbukriterlerdahayüksekönemderecesinesahip iken alışverişmerkezi sayısı arttıkça görünürlüktençok bu sıkı rekabet ortamında ayrışmayı sağlayacak olanmarkakarmasınıyaratabilmekdahaçokdikkatedilenun-surlararasınagirmiştir.Gerekİstanbul’dakiboşalansıkın-tısındandolayıgerekse sayısı güngeçtikçeartanalışverişmerkezi sayısından dolayı yatırımcılar fark yaratacak çö-zümlerarayışınagirmişlerdir.

Türkiye’deki kullanıcı beklentilerine cevap verebileceksürdürülebilir projeler geliştirilebilmesi adına bundan

sonraki süreçte alışverişmerkezlerinin sosyal, ekonomik,mekânsalveyönetimselözelliklerininbölgedekiekonomikvesosyalortamın,alışverişmerkezlerininmekânsalözellik-lerinenasılyansıyacağınadairbirtutumgeliştirmelidirler.

Bu tutumun geliştirilebilmesi amacıyla dünyadaki veTürkiye’deki literatür örnekleri konuları hakkında bu ça-lışmakapsamındabir karşılaştırmayapılmıştır. Elbetteki,bu karşılaştırmada kullanılan literatür örnekleri dışında,gözdenkaçanyadaçalışmakapsamınaalınmamışolançokdeğerlibaşkaçalışmalardabulunmaktadır.Ancak,buçalış-manınamacı,Türkiye’dekialışverişmerkezleriçalışmalarıy-lailgilikonularıveüzerindeçokfazlaçalışılmamışalanlarıkeşfetmekolduğuiçinbellibaşlıliteratürörnekleriüzerin-dedurulmuştur.

Yapılançalışmasonucunda,Türkiye’deyapılançalışma-lardaüzerindeçokfazladurulmayankonuolarakdeğişensosyo-ekonomikyapınınvetüketimalışkanlıklarınınalışve-rişmerkezlerinikurgusuüzerindekietkilerinindeğerlendi-rilmesidir.

KaynaklarAltunışık,R.veMert,K., (2001).TüketicilerinAlışverişMerkez-

lerindekiSatınalmaDavranışlarıÜzerineBirSahaÇalışması:TüketicilerKontrolüYitiriyormu?

Bayraktar,N.,(2005).TheUrbanandPublıcLocatıonalFeaturesoftheShoppingCenters/AnkaraasExample,GaziÜniversite-si,FenBilimleriEnstitüsüDergisi,2(18),289-301.

Buffa,E.S.,&SarinR.K.,(1987).“ModernProduction/OperationManagement”,Canada,JohnWiley&Sons.

Carmone,F.J.,(1995).NewBoksinReview,JournalofMarketingResearch,

vol.32,no.1.ChaseR.B,veAquilanoN.J.,(2007).“ProductionandOperation

Management”,Illinois,Irwin.ChebatJ.C,ChebatC.G.,&TherrienK.,(2005).LostinaMall,The

EffectsOfGender, FamiliarityWithTheShoppingMallAndTheShoppingValues OnShoppers’WayfindingProcesses,JournalofBusinessResearch,11(58),1590–1598.

Cheng,E.W.L.,Li,H.,&Yu,L.,(2007).AGISApproachtoShop-pingMall Location Selection, Building and Environment, 2(42),884-892.

Demirci,F.,(2000).YerleşimYerlerineYakınlığınAlışverişMerkeziMüşterisiOlma(ShoppingCenterPatronage)ÜzerineEtkileri.

El-Adly,M.I.,(2007).ShoppingMallsAttractiveness:ASegmen-tationApproach,InternationalJournalofRetail&Distributi-onManagement,35:11,pp.936-950.

Fisher, J.D.,&Lentz,G.H., (1990).BusinessEnterpriseValue inShoppingMalls:AnEmpiricalTest”,TheJournalofRealEstateResearch,5,167-175.

Gerbich, M., (1998). Shopping Center Rentals: An EmpiricalAnalysisofRetailTenantMix,TheJournalofRealEstateRe-search,15,283-296.

Hopkins, J., (1990).West EdmontonMall: landscape ofmythsandelsewhereness,TheCanadianGeographer,1(34),2-17.

Hopkins,J.,(1994).OrchestratınganIndoorCity-AmbientNoiseInsideaMega-Mall,EnvironmentandBehavior,6(26),785-812.



Kotler,P.,(2000).MarketingManagement,TheMillenniumEditi-on,NorthwesternUniversty,PrenticeHallInternational,NewJersey,USA.

Kujubu,L.,&Nelson,M.,(1999).“TheReturnOfTheShoppingMall”,Infoworld,Vol.21.

LeHew,M.L.A.andFairhurst,A.E.,(2000).USShoppingMallAtt-ributes:AnExploratoryInvestigationofTheirRelationshiptoRetailProductivity,InternationalJournalofRetail&Distribu-tionManagement,6,261-279.

Michon, R., Chebat J.C., & Turley, L.W., (2005). Mall Atmosp-herics:The InteractionEffectsOfTheMallEnvironmentOnShopping Behavior, Journal of Business Research, 5 (58),576–583.

Ritzer,G.,(1998).ToplumunMcdonaldlaştırılması,(Çev.)Kaya,Ş.,AyrıntıYayınları,İstanbul.

Ritzer,G., (1999).BüyüsüBozulmuşDünyayıBüyülemek, (Çev.)Kaya,Ş.,AyrıntıYayınları,İstanbul.

Saaty, T.L., (1982). Decision Making for Leaders, USA, Wads-worthInc.

Timör,M.,(2004).ŞehiriçiAlışverişMerkeziYerSeçimiFaktörle-rininAnalitik HiyerarşiProsesiYardımıylaSıralanması.İstan-bulÜniversitesi.

Tokatlı,N., veBoyacı, Y., (1999). TheChangingMorphologyofCommercialActivityinIstanbul,Cities,3(16),181-193.

Uzzell,D.,(1995).TheMythOfTheIndoorCity,JournalOfEnvi-ronmentalPsychology,4(15),299-310.

Vural, T., (2005). Değişen Üretim-Tüketim İlişkileri ve AlışverişMerkezleri:EleştirelbirBakış,ArredamentoMimarlık,6,82-87.

Vural, T., Yücel, A., (2006). Çağımızın Yeni Kamusal MekanlarıOlarakAlışverişMerkezleri,İTÜDergisi,2(5),95-106.

Yoo,B.,veDonthu,N.,(2001).Developingandvali-datingamul-tidimensionalconsumer-basedbrandequity scale”, JournalofBusinessResearch,52,1-14.



Mersin Üniversitesi Akdeniz Kent Araştırmaları Merkezi, Mersin

Başvuru tarihi: 17 Eylül 2015 - Kabul tarihi: 22 Şubat 2016

İletişim: Tülin SELVİ ÜNLÜ. e-posta: [email protected]


ÇALIŞMA

MEGARON 2016;11(3):449-466

DOI: 10.5505/megaron.2016.15870

Mersin’in Cumhuriyet Modernleşmesi SüreciniBir Eğitim Yapısı Üzerinden Okumak:Mersin Lisesi (Tevfik Sırrı Gür Lisesi)*

Reading the Republican Modernization Process in Mersin Throughan Educational Building: Mersin High School (Tevfik Sırrı Gür High School)

Tülin SELVİ ÜNLÜ

Mersin, Doğu Akdeniz’de, Osmanlı modernleşmesi ile gelişmeye başlayan bir liman kentidir. Bu yönüyle, geleneksel Osmanlı kentinden farklı, kendine özgü bir kentsel doku ve demografik çeşitlilik ile gelişmiş, Cumhuriyet modernleşmesinin getirdiği kurum ve yapıları oldukça hızlı bi-çimde kentsel yaşama ve mekana dahil edebilmiştir. On dokuzuncu yüzyıl sonunda Mersin, sahip olduğu ticaret ve iş olanaklarıyla bulunduğu coğrafyada bir çekim noktası olmuştur. Bu durum Mersin’de, yakın çevresindeki Anadolu kentlerinden farklı bir yaşam biçimi ve buna yönelik sosyo-kültürel amaçlı çeşitli kentsel kullanımların gelişmesine zemin hazırlamış, kentin bu kullanımlarına Cumhuriyet modernleşmesiyle birlikte yeni yapılar eklenmiştir. Bu yapılar arasında kültür ve eğitim yapıları önemli bir yer tutmuştur. Cumhuriyet’le birlikte kentte, bir Halkevi inşasının yanı sıra daha önce bulunmayan eğitim yapıları kendini göstermeye başlamıştır. Bu çalışmada, Osmanlı modernleşmesi ile doğmuş ve ardından Cumhuriyet modernleşmesini yaşamış bir kent olarak Mersin’de, tüm bu süreci ve bu süreç içinde kentin gelişimini anlamak için oldukça önemli bilgiler içeren bir eğitim yapısı ele alınacaktır. Bunun için, adını dönemin valisi Tevfik Sırrı Gür’den alan kentin ilk lisesi, yapım süreci ve kent/kentsel mekan ile kurduğu ilişki, mimari ve kentsel ölçekte ele alınarak, Cumhuriyetin modernite projesi kapsamında değerlendirilecektir. Bu doğrultuda öncelikle Cumhuriyet dönemi eğitim politikası, ardından bu dönemde kentin mekansal gelişimi ve eğitim tarihi ilişkisi içinde lisenin inşa süreci ele alınacak ve son olarak da bu sürecin Cumhuriyet modernleşmesi içindeki yeri ve anlamı tartışılacaktır.

Anahtar sözcükler: Cumhuriyet modernleşmesi; eğitim; Mersin, Mersin Lisesi; Tevfik Sırrı Gür Lisesi.

Developed as a port city during the Ottoman modernization process, Mersin displayed distinctive characteristics that differentiated it from the traditional Ottoman city in terms of urban fabric and cultural diversity. The Republican era brought a rapid modernization of institutions, structures and urban life. Its emerging international commercial relations and business opportunities made Mersin a very attractive city in the region. As a result, a new way of life that was different from what existed in other Anatolian cities developed. It triggered the advent of different examples of urban land use, particularly evident in buildings erected during the Republican period for cultural and educational purposes, such as the People’s House. This study investigates the urban development of Mersin during Ottoman and Republican modernization periods, focusing on a significant educational building: the first high school of the city, Tevfik Sırrı Gür Lisesi, named after the governor of the period. The education policy of the Re-publican period of modernization is discussed, and the urban development of Mersin, including construction of Tevfik Sırrı Gür Lisesi, is analyzed in historical context.

Keywords: Education; Mersin; Mersin high school; Republican modernization; Tevfik Sırrı Gür High School.

ÖZ

ABSTRACT

GirişBuçalışmada,DoğuAkdeniz’de,Osmanlımodernleşme-

siilegelişmeyebaşlayanbirlimankentiolarakMersin’in,Cumhuriyetmodernleşmesisürecindekikendineözgügeli-şimi,bireğitimyapısı;kentinilklisesininyapımsüreciüze-rindendeğerlendirilecektir.

Mersin’de,Cumhuriyetmodernleşmesisürecininözgünbirmekânsalpratiğiolarak,sonradan“TevfikSırrıGürLise-si”adınıalanancakinşaedildiğidönemde“MersinLisesi”olarak adlandırılmış olan yapı, kentteki lise gereksiniminaşağıdanyukarıyaişleyenbirsüreçleşekillenişi,siviliradeilevekolektifbiçimde inşaedilişiyledikkatçekicidir.1Sözkonusuyapı,kentingelişimsüreci,sahipolduğusosyalyapıvemekânsalgelişimarasındakiilişkiyianlamakiçinönemliolanaklarsunmaktadır.

Budoğrultudaçalışmadaöncelikle,Cumhuriyetdönemieğitimpolitikası,ardındanMersin’inmekansalgelişimivekentineğitimtarihiilişkisiiçindelisenininşasürecivesonolarakdabusürecinCumhuriyetmodernleşmesi içindekiyeriveanlamıtartışılacaktır.

Cumhuriyet Modernleşmesi ve Eğitim YapılarıCumhuriyet modernleşmesinin, her anlamda Osmanlı

tarihinden bir kopuş olduğunu öne sürenler olduğu gibi,Cumhuriyet’in modernleşme çabasını Osmanlı’dan gelenbirikimüzerinekurduğuvedolayısıylaOsmanlımodernleş-mesinin devamı olduğunu savunanlar da bulunmaktadır.İsterilk,isterikinciönermeyibenimseyenlerolsun,herikigrubundaüzerindeuzlaştığınokta,toplumuntümkatman-larınınyaşamınagirememişolmaklabirlikte,yüzyılayakınsüren siyasal, toplumsal, ekonomik, kültürel yeniliklerinCumhuriyet’lebirliktekurumsalyapılarakavuştuğuvehu-kukiçerçevesininbelirlendiğidir.2Sözkonusutoplumsalvekültürelyeniliklerintemelindeiseeğitiminyenidenyapılan-dırılmasıyeralmaktadır.Çünküeğitim,varolantoplumsaldüzendekiüretimgüçlerinin,üretimilişkilerininveideoloji-lerininyenidenüretilmesindeönemlibirroloynamaktadır.3

Ne var ki özellikle Cumhuriyet’in ilk yıllarında eğiti-min, bir anlamda toplumun yeniden şekillendirilmesinisağlayacakolanburolününönündeönemligüçlüklerbu-lunmaktadır.Berkes’egörebugüçlükler,geçmiştengelenalışkanlıklar, siyasa ve dindir.4 Modernleşme ise tüm bualanlardaki çatışma ve ikiliklerin ortadan kaldırılması ilesağlanabilecektir.Dolayısıyla,çok-uluslubir imparatorluk-tan,ulus-devletinoluşumunagidensüreçteeğitimalanın-daki öncelik, “birleştirme” ve “bütünleştirme”olmuştur.5

Budoğrultudaeğitimkurumlarındakiikilikkaldırılaraklaik-liğedayalı“ulusaleğitim”kavramıgetirilmiştir.İlköğretimibütünTürkiyeCumhuriyetivatandaşları için zorunluhalegetirendüzenlemelerinyanısıra,Müslümanolanyadaol-mayanvatandaşlarıneğitimindendevletinsorumluolmasıvesözkonusueğitiminherkeseücretsizolaraksağlanmasıilkesibenimsenmiştir.6

Cumhuriyet döneminde, eğitim sistemininmodernleş-tirilmesineyönelik tümbudüzenlemeler,Osmanlıeğitimsisteminde yer alan “ilmiye” sınıfını yetiştiren medrese,tüccar,sanatkarveköylülerineğitiminisağlayanlonca,4-6yaşarasıçocuklarıneğitildiğisıbyanmektebi,yaygıneğitimyapıları olarakhizmet veren tekke, dergah ve zaviyelerinyanısırailerleyenyıllarda,günümüzdekiliseeğitiminekar-şılık gelen rüştiyelerin kapatılması sonucunu getirmiştir.Eğitimsistemininmodernleştirilmesineyönelikbuyasalvekurumsaldüzenlemelertemeldetoplumsalyapınındeğişi-minihedeflemiştir.Ancakaynızamanda,yenieğitimyapı-larının inşasıyla,sözkonusudeğişimkentselmekandadakendinigöstermiştir.

Cumhuriyetinmoderniteprojesinin, ulus-devlet ideali-neulaşmahedefininönemlibileşenlerindenolanhalkev-leri, halkodaları, köy enstitüleri, teknik eğitim vemeslekedindirme okullarının yanı sıra Harp Okulu, Leyli HukukMektebi,MusikiMuallimMektebigibieğitimkompleksleriileyalnızcatoplumsalyapıyışekillendirmemişaynızaman-dayapılıçevredeyenibirtakımbinavetasarımyaklaşım-larıilebiçimlenmeyebaşlamıştır.Çünkü,budönemdehertürlüeğitimyapısı,Cumhuriyetmodernleşmesininbilimselve ilerlemeci ideallerinin simgesi haline gelmiş, bunlarıinşaetmek,ulusunkendisiniinşaetmesiileeşanlamlıgö-rülmüştür.Ulus-devletinbirleştiricigündemi,yalnızcaeği-tim-öğretimmüfredatındayapılandeğişikliklerledeğilaynızamanda,anonim,tekrarlanabilirvetanınabilirmimariüs-luplarıylabuyapılardadakendinigöstermiştir.7

Bu bağlamda, Cumhuriyet modernleşmesinin, kentselmekandaki etkilerinin başta Ankara olmak üzere büyükşehirlerdesomutolarakgörülmeyebaşlandığı1940’lıyıl-larda,Mersin’deinşaedilenliseyapısınıözgünkılannite-liklerinortayakonabilmesiiçin,öncekısacaMersin’inme-kansalgelişimielealınacakveCumhuriyetmodernleşmesiiledeğişenkentselmekan,kenttekidiğereğitimyapılarıveMersinLisesi’nin(TevfikSırrıGürLisesi’nin)inşasıileilişkisiçerçevesindedeğerlendirilecektir.

Osmanlı Modernleşmesinden CumhuriyetModernleşmesine Mersin’de Kentsel Mekanın Gelişimi Değişenhammaddevepazarilişkileri,gelişendenizyolu


1 Okul,05.07.2005tarihve7374sa-yılı bakanlık onayı ile Anadolu Li-sesine dönüştürülerek bu tarihtenitibarenadı“MersinTevfikSırrıGürAnadolu Lisesi” olmuştur. (http://mersintsgal.meb.k12.tr/meb_iys_dosyalar/33/11/967922/icerikler/

6 Katoğlu,1997,s.404;Berkes,2002,s.533;Tekeli,1983,s.660.7 Bozdoğan,2002,s.104.Bozdoğan,1930’luyıllarakadar,neredeyseherşe-hiryadataşrakasabasındaMilliMimariRönesansıüslubundaprototipilkveortaokullarolduğunudilegetirmektedir.

tarihce_191606.html?CHK=07635f51ecea8bd1467bf04a439d0768,ErişimTarihi:28.01.2016.).

2 Katoğlu,1997,s.393.3 Tekeli,1983,s.650.4 Berkes,2002,s.532.5 Kafadar,2004,s.352.

ulaşımıileAkdenizhavzasındaköklübirmodernleşmesü-recininyaşandığıondokuzuncuyüzyıldaMersin,Osmanlıİmparatorluğu’nunönemlibirpamuküreticisiveihracatçı-sıolarakkimlikkazanmasınakatkısağlayanbirlimanolarakgelişmeyebaşlamıştır.8Kent,ondokuzuncuyüzyılbaşındanitibaren,İzmir,İskenderun,Lazkiye,Tripoli,Hayfa,Beyrut,İskenderiyegibipekçoklimankentininiçindeyeraldığıiliş-kiselağınbirparçasıhalinegelmiştir.9Böylece,sunduklarıticariolanaklarlabölgedekidiğerlimankentlerigibiMersinde,farklınüfusbileşenleriileçokkültürlüvebatıileyakınilişki içindeolantopluluklarınyaşadığıbirkentolarakge-lişmiştir. Bu süreçte Mersin, Osmanlı modernleşmesininetkisiyle,gelenekselkentyapısınaeklemlenenyeniişlevlervekentselkullanımlarladeğilyepyenibirkentolarakgeliş-miştir.Birbaşkadeyişle,gereksosyalyapısıvekurumları,gereksemekansalgelişimiileMersin,Osmanlımodernleş-mesiyledoğmuşveşekillenmişyenibirkenttir.10

Sözkonususüreç,kentinmekansalgelişiminin,limanveticaretişleviyleilişkiiçindeşekillnemesinisağlamış,kentinmekânsalkurgusundaanaticarieksenioluşturanveistas-yonilelimanarasındakitemelilişkiyikurancaddebelirle-yiciolmuştur.Kente,demiryoluistasyonuylagirilmekteveyoğunticarietkinlik,istasyondananaiskeleyekadardevameden,kıyıyaparalelbucaddeboyuncagerçekleşmiştir(Şe-kil1).

1960yılındamodernlimanıninşasınakadarkidönemdeUrayCaddesi,kentinanaiskelesiolanGümrükİskelesi’neulaştığı noktada bir genişleme yapmakta ve kıyıya para-lel olarak batı yönünde uzanmaktadır. Cadde, Gümrükİskelesi’nin uzantısında 1970’li yıllarda yapılan müdaha-lelerekadar“GümrükMeydanı”olarakanılmışolanmey-

dandangeçerekkentinbatısınadoğrudevametmektedir.1940’lıyıllarakadar,caddeninGümrükMeydanı’ndanson-rakibölümü,yolunsonundakiKışlabinasınedeniyleKışlaCaddesiolarakadlandırılmıştır.KışlaCaddesi,UrayCaddesiveçevresindekiticarimerkezi,kentinbatısındakiyeniko-nutalanlarınabağlamaktadır.

Ağırlıklı olarak deniz ticareti ile uğraşan gayrimüslimailelerdenoluşanveticaretteneldeettiği sermayebiriki-miylekendineyenibiryaşamalanıkurmayabaşlayanbirkentli sınıf, önceleri kentinticari faaliyetlerinin odağı ko-numundakiUrayCaddesiveçevresinde“FrenkMahallesi”adıylaanılanbölgedeotururkenzamanlakendine,kentinbatısındayenibiryerleşimalanıseçmişveburadamüstakilkonutlaryapmıştır.“Çamlıbel”olarakadlandırılanbuyenikonut alanı -ki günümüzdeKiremithaneMahallesi içindekalmaktadır-, deniz kıyısında, tek ve iki katlı, büyük par-sellereoturan,genişbahçeli taşevlerdenoluşanyenibirkentsel alan olarak yirminci yüzyılın ikinci yarısına kadarvarlığınısürdürmüştür.

Cumhuriyet’inilkyıllarıilebirlikteValiKonağıveHalkeviinşasıgibiçeşitlifizikimüdahaleleresahneolankentinenönemlikamusalalanıtamdabuikialanıncoğrafimerke-zindebulunmaktadır.Budönemde“BelediyeBahçesi”ola-rakadlandırılanalankentinticarimerkezi ileyenigelişenbukonutalanıarasındasözkonusuticaretburjuvazisininsosyalvekültürelgereksinimlerinikarşılayanbirodakola-rakdikkatçekmektedir.Kentinilerigelentüccarlarının,ai-leleriilebirliktegidebilecekleri,otelrestoranları,bar,şehirkulübü,ailegazinosu,sinema,aileçaybahçesigibiçeşitlikullanımlarınbüyükçoğunluğubualanveyakınçevresindeyeralmıştır.Yalnızüyeolabilen,kentinönemlitüccarlarınıngirebildiği,özelorkestrasıbulunanTüccarKulübü;denizkı-yısındakihavuzlubahçesivelokantasıileTorosOteli,gayri-müslimbirailetarafındanaçılanveişletilenGüneşSinema-

Mersin Lisesi (Tevfik Sırrı Gür Lisesi)


8 Toksöz,2006,s.101.9 SelviÜnlü,2007,s.70.

10AdıyekeveAdıyeke,2004,s.69.

Şekil 1. On dokuzuncu yüzyıldan itibaren Mersin’de, ana ticari ekseni oluşturan ve istasyon ile liman arasındaki temel ilişkiyi kuran cadde. Cadde’nin İstasyon ile Gümrük Meydanı arasındaki doğu bölümü Uray Caddesi ve Gümrük Meydanı ile Kışla arasındaki batı bölümü ise Kışla Cad-desi olarak adlandırılmıştır.

sıhepbualandayerseçmiştir.11Kentingelişmeyebaşladığıilkyıllaraaitkartpostallardanbualanındahaöncedeben-zeramaçlarlakullanıldığıgörülmektedir.Buradadikkatçe-ken,sözkonusukullanımların,kentingeçmiştenberiaynıişlevisürdürenbiralandayeralmasıdır(Şekil2).

Nüfus bileşenlerinin çeşitliliği ve sermaye birikimininyarattığıkentselyaşamın,Cumhuriyetideolojisininöngör-düğü kentli yaşam biçimi ile taşıdığı paralellik,Mersin’inCumhuriyet’in modernleşme projesine hızla geçişindeönemli bir kolaylık sağlamıştır.Öyle ki, söz konusu kentliyaşambiçimininmekanları,kurumlarıveyapılarındanpekçoğuCumhuriyetdönemindedevarlıklarınısürdürmüştür.Ancakyinede,ErkenCumhuriyetDönemi’nekadarçokdil-li,çokkültürlüolankentte,Cumhuriyetmodernleşmesiileçeşitlideğişimleryaşanmıştır.

Busüreçtekentinsosyalvemekansalçeşitliliği,Cumhuri-yetmodernleşmesiningereksosyalvegereksekentinfizik-selmekanındaizlenebilenbağlamdankopukvetektipleşti-ricietkisiylekarşıkarşıyakalmıştır.12Budurumunbelkideen

somutifadesi,kentselmekanaeklenençeşitliyapılardaken-dini göstermiş, budönemdebaştabaşkentAnkaraolmaküzere pek çok kentte, planlama faaliyetleri başlamış, tektipprojelerleeğitimvekamuyapılarıinşaedilmiştir.Kentinmerkezinde,engörünüralanlarda inşaedilenValiKonağı,Halkevigibiyapılar,Cumhuriyet’inyukarıdanaşağıilerleyenmodernite anlayışının kentsel mekandaki somut ifadeleriolarakbelirmiştir.Aynıyaklaşımınbiruzantısıolarak,Mer-sinLisesidebudönemde,ValiKonağıveHalkevigibikentselmekandayerinialanbirbaşkayapıolmuştur.Ancaksözko-nusuyapı,yapımsürecivekentingeçmiştengelenmekânsalkurgusuylailişkisiaçısından,kendineözgüyanlartaşımakta-dır.BuözgünpratiğianlamaküzereönceliklekısacakentingeçmiştengeleneğitimyapılarıveardındandaCumhuriyetdöneminde beliren lise gereksinimi ile Mersin Lisesi’nin(TevfikSırrıGürLisesi’nin)yapımsürecielealınacaktır.

Kentin Eğitim Tarihi: Cumhuriyet Öncesinde Mersin’de Eğitim Yapıları Kentin gelişmeye başladığı 1830’lu yıllardan

Cumhuriyet’inilanınakadargeçensürede,kentinnüfusya-pısındakiçeşitlilikeğitimyapılarındasomutolarakkendinigöstermiştir.Osmanlı İmparatorluğu’nda,yenisiyasaletkialanlarıoluşturmakyadavarolanetkialanlarınıkorumakisteyen Batılı ülkeler, imparatorluğun çeşitli bölgelerindekültürelkurumlarveokullaraçmışlardır.13Buanlamda,söz


Şekil 2. Mersin’de, Cumhuriyet sonrası kentsel mekana eklenen yeni kullanımlar, kentin gelişmeye başladığı ilk yıllar-dan itibaren kamusal mekan olarak kullanılan alanda yer almıştır.

11SelviÜnlüveÜnlü,2009,s.174.12Cumhuriyet modernleşmesi, kentleri çağdaşlığın mekansallaşacağı yerlerolarakgörmüş(Tekeli,2009,149)vebudoğrultudaplanlamavemimarlıkalanı oldukça önemli araçlar olarak ele alınmıştır. Başta Ankara’da olmaküzerebaşlatılanplanlamaçalışmalarıbuanlayışınsomutgöstergesiolarakönemlidir.SözkonusuanlayışınMersin’dekiuzantısı,1938yılındaAlmanmi-mar-şehirciHermannJansen’eMersinplanındakendinigöstermiştir.HernekadarJansen’inMersinPlanıuygulanmaşansıbulamamışolsada,kentselmekanailkplanlımüdahaleçabasıolmasıaçısından,modernleşmeninme-kansalgelişimeetkisiniMersinörneğindeortayakoyanönemlibirgirişimdir. 13Tekeli,1983,s.653.

konusu kurum ve okulların, gayrimüslim nüfusun yoğunolduğu limankentlerindeyeralmasıoldukçaanlaşılırgö-rünmektedir.BunedenlebirlimankentiolarakMersin’dede, on dokuzuncu yüzyıldan Cumhuriyet’in ilanına kadargeçensürede,KatolikveProtestanAmerikan,Rum,Ermeniokullarıvedinieğitimverençoksayıdamedreseninfaaliyetgöstermişolmasışaşırtıcıdeğildir.

1854 yılında kentte, Kapusien veMarist rahiplerin yö-nettiğiSaintAntuanKoleji(ColleggiodiSant’Antonio)adıy-ladörtdersliktenoluşanKatolikErkekKolejive1887yılın-dadaSaintJosephrahiplerininyönettiğiKatolikKızKolejieğitimvermiştir. İlkveortaokulukapsayanbuokul,yatılı,yarı yatılı ve yatılı olmayanolmaküzereüçayrı biçimde,Fransızca’nınyanı sıraArapçadersleri,müzikveçeşitli elişlerieğitimiilehizmetvermiştir.14

1884 yılına gelindiğinde Saint Antuan Koleji’nin top-lam30öğrencisi vardır veartanöğrenci sayısı nedeniyle1903yılındaFransa’dan3öğretmengetirilmiştir(Şekil3).1891ve1897yılındaokuleklemelerlebüyütülmüştür.BudönemdeMersin’indebağlıbulunduğuAdanaeyaletindesadeceAmerikanokullarınınsayısı18’eulaşmıştır.15

KenttekibirbaşkaeğitimkurumuisebirRumokuludur.1875yılındakentiziyaretedengezginlerdenDavis,parasızeğitimverenvebağışlarla ayaktaduranbirRumokulun-dan sözetmektedir.Okuloldukçagenişbirodadaeğitimvermekte ve yaklaşık 40 Rum öğrencisi bulunmaktadır.Okuldaki eğitimprogramının İngiltere’de bile az rastlanırdüzeydeolduğunubelirtenDavis,kenttebirdeArap-Hıris-tiyanokulubulunduğunuveburadada40öğrencinineği-timgördüğünüanlatmaktadır.16

1890’lıyıllarda,kentte50-60erkekvekızöğrencininöğ-renimgördüğü2Hıristiyanokulu,40-60öğrencininTürk-çe,ErmeniceveFransızcaeğitimgördüğü2Ermeniokulu,63öğrencininkarmaeğitimgördüğü1Arapokulu,80-100öğrencinin eğitimgördüğübirAmerikanProtestanokulubulunmaktadır.17Aynıyılkentteeğitimvermeyebaşlayanbirokulda,kentinilerigelentüccarlarındanOrtodoksbirRumtüccarolanMavromatitarafındanyaptırılanPartena-gogionKızOkulu’dur.18

Yabancıokullarınınyanısırakentte,dinieğitimverenbirdiğereğitimkurumu isemedreselerdir.Kentteki ilkmed-rese, 1882 yılında,MedreseMahallesi’nde (Müftü ya dadahasonraHamidiyeMahallesi)MüftüDeresi’ninhemendoğusundainşaedilmiş,diğeriiseMağribiCamiyakınındaİlyasEfendi tarafındankurulmuştur.19Cuinet1890yılındaMersin’de2medresebulunduğundan20sözederken,Samideaynıyıllardakentte,2medrese,birrüştiyeve2iptidadi-

yemektebivegayrimüslimcemaateaitokullarbulunduğu-nudilegetirmektedir.21

Adana Vilayet Salnameleri’ne göre kentte, dini eğitimvermeyi hedefleyen söz konusu eğitim yapılarının dışın-da, 1873 yılındaMersinRüştiyesi kurulmuştur veokuluntoplam15öğrencisibulunmaktadır.221891yılındaöğrencisayısı80’ekadarçıkanokulda,KlasikArapça,Farsça,tarih,coğrafya, matematik derslerinin yanı sıra 1894 yılındanitibarenFransızcadersideverilmeyebaşlamıştır.Rüştiye,1909yılında,Mersinİdadisi’nedönüştürülmüşve1919yı-lındaFransızişgalisırasındakapatılmıştır.

Mersin Rüştiyesi’nin 1909 yılında idadiye dönüştürül-düktensonra1919yılındakapatılmasınınardından,kentteoldukça uzun bir dönem lise düzeyinde eğitim veren bireğitimkurumuaçılmamıştır.23Cumhuriyet’inilkyıllarında,liseeğitimi içingelirdurumuyladoğruorantılıolaraknü-fusunbirbölümüyurtdışına,birbölümüİstanbul’agider-ken,önemlibirbölümüiseAdanaLisesi’nedevametmekdurumundakalmıştır.24İlerleyenyıllardaartannüfuslabir-



Şekil 3. Saint Antuan Koleji (Kaynak: Hayrettin Ergun Koleksiyonu).

14Leylek,2003,s.7,10.15Yorulmaz,2002,s.13.16Davis,1879,s.26,27.17Yorulmaz,2002,s.13.

21Sami,1996,s.145422Kenttebirrüştiyeninaçılmışolması,kentselgelişiminönemlibirgösterge-si olarak belirmektedir. Zira 1869 tarihliMaarif-i UmumiyeNizamnamesiuyarınca, 500 evden fazla ev bulunduran kasabalarda rüştiyelerin kurul-masıgerekmektedir.Dolayısıyla,1872yılındaMersin’debirrüştiyenineği-timvermeyebaşlaması, kentteki yerleşimbüyüklüğühakkında somutbirbilgi vermektedir. Buokulların dışında kentteki diğerokullar, Cami-i ŞerifMahallesi’nde Eski Cami yanında eğitim veren Camiatik İptidaiMektebi,Medrese Mahallesi’nde Müftü Köprüsü’nün batısında Hamidiye İptidaiMektebi,KiremithaneMahallesi’nde, SoğuksuCaddesi’ndebugünayaktaolmayanAkdenizKolejibinasındaKıbrısİptidaiMektebi’dir.Sözedilentümbuokulların,kentselgelişimtarihineilişkinsomutbilgilerverenmahalleredağılmış olması, kentselmekanınmahalleler bazında örgütlendiğine dairönemlibiripucuvermektedir.Birbaşkadeyişle,sözkonusueğitimyapıları-nınkentiçindekikonumları,budönemdekentte,eğitim,diniyapıgibikent-selkullanımlarınmahalleölçeğindesunulmayabaşladığınınbirgöstergesiolarakbelirmektedir.

23TürkMaarifCemiyetiMersinŞubesi’nin946YılıGenelKurulToplantısıİçinBasılanBroşür,s.4.(Broşürünbasımtarihibulunmamaklabirlikte,kapaktayeralan“TürkMaarifCemiyetiMersinŞubesinin946YılıGenelKurulTop-lantısıMünasebetileNeşrOlunmuştur”ibaresinden,1946yılıiçindeyayım-lanmışolduğudüşünülmektedir.)

24Yazartarafından2001yılındanitibarençoksayıdaMersinliileyapılmışsözlütarihgörüşmeleri.

181909OsmanlıŞarkTicaretYıllığı,s.2023.

19Develi,2001,s.130.20Bozkurt,2001,s.74.


liktekenttebirliseyapılmasıtalebibelirmişve1946-1947eğitim-öğretim yılında “Mersin Lisesi” adıyla açılan vedahasonrakiyıllarda,yapımındaetkiliolanValiTevfikSırrıGür’ünadıverilen,kentinilklisebinasıinşaedilmiştir.

Kentte Beliren Lise Gereksinimi ve Mersin Lisesi’nin

(Tevfik Sırrı Gür Lisesi’nin) Yapımına Yönelik Girişimler

Kenttebirliseninbulunmamasıveöğrencilerinliseeğiti-miiçinAdana’yagidipgelmekzorundaolmalarınedeniyledöneminMersinMilletvekiliFikriMutlu,incelemeleryap-maküzereMaarifVekili(MilliEğitimBakanı)BursaMebusu(Milletvekili)EsatBey’iMersin’edavetetmişveardındanliseaçılmasıkararıalınmıştır(Şekil4).

Nevar ki, bugirişim sonuç vermemiş vebununüzeri-neyaptırılmasıdüşünülenlisenininşasıiçin,kentteithalatihracatişiileuğraşantüccarlarınkazançlarınınbirkısmını,İthalatveİhracatBirliği’nebağışlamalarıgündemegelmiş-tir.Ancak, inşaatınbaşlatılması içingerekliparanındeva-

mınınnasılsağlanacağıönemlibirsorunolarakbelirmiştir.Sonunda,belediyemeclisince“liseinşaatkomitesi”adıilebeşkişilikbirkomisyonoluşturulmuşveİthalatveİhracatBirliği’nce toplanan67277 liranınbukomisyonunemrineverilmesikararlaştırılmıştır.Sözkonusukomisyonilkolarakliseinşaatıiçinbirarsaaraştırmışveliseningünümüzdekiyerinibularakkamulaştırma işlemlerinebaşlamıştır (Şekil5ve6).

Ancak,budönemdeMersin’egelendöneminBaşbakanıRefikSaydam,liseyapımıiçinayrılanparanın,İstanbul’dakiDarüşşafaka’yaverilmesinindahauygunolacağıdüşünce-siyle, İthalatveİhracatBirliği’ninbağlıbulunduğuTicaretVekâlet’inebuyöndeemirvermiştir.Öteyandan,arsanınkamulaştırmaişlemleride,belediyemevzuatınınokuliçinarsakamulaştırmayaolanakvermemesinedeniyle,arsasa-hiplerinceyapılanitirazlarlasonuçsuzkalmıştır.Sözkonusugelişmelernedeniylesonuçsuzkalanliseinşaatıgirişimleri,budönemdeMersin’egelenTicaretVekiliDr.BehçetUz’a

Şekil 4. Türk Maarif Cemiyeti Mersin Şubesi’nin 946 Yılı Genel Kurul Toplantısı İçin Basılan Broşür’de, lise yapımının kentin en önemli gereksi-nimlerinden biri olduğu belirtilmektedir. (Kaynak: Türk Maarif Cemiyeti Mersin Şubesi’nin 946 Yılı Genel Kurul Toplantısı İçin Basılan Broşür, Yeni Mersin Basımevi, 1946, Mersin, s.1, 2, Kişisel Arşiv).



durumunanlatılmasıvevekilin,paranınMersin’debirliseyaptırılmasıyönündekullanılmasınındahadoğruolacağınakararvermesiileyenidenhızkazanmıştır.Ancakinşaatiçingerekliarsakonusundaisebelediyedeoluşturulankomis-yonunyeterliolmayacağıgörülmüştür.25

Uzunyıllardırsonuçalınamayankenttekiliseninyapımı,1943 yılında kente atananbir valinin çabaları ile nihayetgerçekleşme olanağı bulacaktır.Mersin’e ilk olarak 1931yılındavali olarakatananTevfikSırrıGür, ikinci kez1943yılındagörevegelmişvekenttekapsamlıbiryapılaşmafa-

aliyeti başlatmıştır. Kentteki söz konusu imar faaliyetlerikonusunda,oldukçaradikalvekararlıdavrananvebune-denle,görevyaptığıdönemvesonrasındaMersinlilerinbirbölümününövgüsünüalırken,birbölümününiseolumsuzyöndeki eleştirileri ile karşı karşıya kalan Vali Tevfik Sır-rı Gür, dönemin zor ekonomik koşullarına rağmen, çoğugünümüzde de ayakta olan kentin en özgün Cumhuriyetdönemiyapılarınıninşaedilmesindeönemlirollerüstlen-miştir.Bunlararasında,günümüzde“KültürMerkezi”ola-rakhizmetvermeyedevameden“MersinHalkevi”nindebulunduğuönemlianıtsalyapılarınyanısıralisebinasıdayeralmaktadır.

Görevegeldiği1943yılınakadar,yapımı içinçabagös-terilenancaksonuçalınamayanliseninyapımıkonusundaVali Tevfik Sırrı Gür, kentte Türk Maarif Cemiyeti’nin birşubesininkurulmasıveliseinşasınınbucemiyetkanalıylagerçekleştirilmesiniöngörmüştür.26ValiTevfikSırrıGürta-rafındangösterilençabasonuçvermişvebinanınprojele-rininhazırlanmasınabaşlanmış,hattaprojelerleValiTevfikSırrı Gür doğrudan kendisi ilgilenmiştir. Lisenin yapımınayönelikbugirişimlerdöneminyerelgazetelerindegenişyerbulmuştur(Şekil7).

Liseninyapımısürecinde,kentingösterdiğiçaba,karşıla-şanyasalvefinansalgüçlüklerilebunlarkarşısındakentli-lerintutumu,Cumhuriyetmodernleşmesininkenttekiger-çekleşmebiçimiaçısındanoldukçaözgünbirsüreceişaretetmektedir.Bunlardanbirincisi,kenttebirliseyapımıiste-ğininkentlilerdengelmişolmasıdır.Hernekadar,döneminsiyasi koşulları içerisinde, geniş yetkilerle donatılmış veyalnızcabirvaliolarakdeğilaynızamandabelediyebaşkanıgibihareketedenbirvalinin,çabaveısrarıylahayatageçi-rilmişolsada,sözkonusuyapınıninşasınıntabandanyuka-rıyadoğruilerleyenbirsüreçleşekillendiğigörülmektedir.

İkincisi,budönemde,Cumhuriyetinyeniveçağdaşbirtoplumyaratmakvetoplumubuideallerdoğrultusundaşe-killendirmekiçinkültürveeğitimyapılarınıönemlibiraraçolarakgörmesinevekentinbuidealeoldukçauyumlubirtalebininbulunmasınakarşın,gereklisearazisivegereksefinansal destek konusunda yaşanan sorunlardır. ÖzellikleCumhuriyetinilkdöneminde,pekçokkentvehattaköydeaçılanhalkevleri,halkodalarıgibieğitim-öğretimvekültüryapılarının inşası için neredeyse bir seferberlik ilan edil-mişken,birkentindoğrudankentlilerindengelenbireğitimyapısı talebineyanıtverilmemesi şaşırtıcıdır.Bunoktada,döneminekonomikkoşullarınınetkiliolduğusöylenebilir.Ancak,yinekentlilertarafındanoluşturulanfinansalkayna-ğınkentteinşasıistenenliseyapımıiçinkullanılmasıyerine,döneminbaşbakanıtarafındanİstanbul’dakibaşkabireği-tim kurumuna; Darüşşafaka’ya verilmesinin düşünülmesidedikkatçekicidir.

Şekil 5. Lise inşaatı için arsa arayışı, dönemin yerel gazetesi Yeni Mersin’in, 2 Haziran 1944 tarihli baskısında da yer almıştır (Kaynak: Yeni Mersin Gazetesi, 2 Haziran 1944, Yıl: 16, Sayı: 4821, Mersin).

Şekil 6. Daha önce sonuç alınamamış olan, İthalat ve İhracat Birlikleri’nin bağışının da lise yapımında kullanılması yönündeki giri-şimler, Vali Tevfik Sırrı Gür’ün çabaları sonucu yanıt bulmuş ve lise in-şaatına bir başka destek de böylece sağlanmıştır. (Kaynak: Yeni Mersin Basımevi, 21 Haziran 1945, Yıl: 17, Sayı: 5142, Mersin).

25TürkMaarifCemiyetiMersinŞubesi’nin946YılıGenelKurulToplantısıİçinBasılanBroşür,YeniMersinBasımevi,1946,s.3.

26TürkMaarifCemiyetiMersinŞubesi’nin946YılıGenelKurulToplantısıİçinBasılanBroşür,1946,s.4,5.

Üçüncüolarak,kentlininsürecekatılımbiçimideolduk-çaözgündür.YukarıdayerverildiğiüzereMersin’de,ken-tin gelişmeye başladığı ilk yıllardan itibaren farklı nüfusbileşenleribiraradayaşamıştır.BudurumCumhuriyet’inilkyıllarındakimübadelesüreçleri iledeğişmeyebaşlasadabugünbilekentinpekçokAnadolukentinegöredahaheterojen bir demografik yapıya sahip olduğunu söyle-mekmümkündür.Günümüzdehalenkiliseleribulunanikiönemli gayrimüslim grup kentteki mevcudiyetlerini sür-dürmektedir.27Liseninyapımısürecinde,sözkonusugay-rimüslimnüfusunyaptığıbağışlardikkatçekicidir28(Şekil

8). Zira bu durumun, Cumhuriyetin ulus-devlet idealinedayalı, laiklik ilkesini esasalankültür veeğitimpolitika-larının, en azındanMersin örneğinde karşılık ve destekbulduğunu göstermesi açısından önemlidir. Din ve mil-liyettenbağımsızolarak, kentin ileri gelenleri tarafındanyapılan bağışlar, Cumhuriyetin aydınlanma idealine yö-nelikortakbir çabanın somutgöstergesiolarakkenttekibireğitimyapısınınyapımsürecindekendinigöstermiştir.BudaMersin’in,modernleşmeyledoğanbirkentolarak,Cumhuriyetmodernleşmesininöngördüğüyaşamkültürüve kurumlarını kolaylıkla hayata geçirdiğini ortaya koy-maktadır.

Sözkonusuçabanın,kentbelleğindekiizleridebusüre-cinözgünlüğünüortayakoymaktadır.DönemiyaşayankimiMersinliler, lisenin yapım sürecindeki kolektif hareketten


Şekil 7. Yeni Mersin Gazetesi’nin, 11 Birinci Teşrin 1944 (11 Ekim 1944) tarihli baskısında, lisenin Kasım ayında inşaatına başlanacağı haberi ve-rilmiş olsa da inşaata ancak 1945 yılı başında başlanabilmiştir. 10 Ocak 1945 tarihli Yeni Mersin Gazetesi’nde, lisenin inşaatına başlanmasında Vali Tevfik Sırrı Gür’ün katkısına değinilerek, kendisine teşekkür edilmektedir. (Türk Maarif Cemiyeti Mersin Şubesi’nin 946 Yılı Genel Kurul Toplantısı İçin Basılan Broşür, Yeni Mersin Basımevi, 1946, Mersin, s.6; Yeni Mersin Gazetesi, 11 Ekim 1944, Yıl: 17, Sayı: 4938, Mersin; Yeni Mersin Gazetesi, 10 Ocak 1945, Yıl: 17, Sayı: 5008, Mersin).

27Mersin’degünümüzdeLatinİtalyanKatolikKilisesiveArapOrtodoksKilise-si,kentteyaşayancemaatlerininibadetineaçıktır(http://www.mersinkilise-si.com/,http://wowturkey.com/forum/viewtopic.php?t=28219).

28Okulabağışyapanhayırseverlerinbirbölümününisimleridersliklereveril-miş,sözkonusukişininismidersliğingirişkapısınınüzerinemermerlevha-larayazılmıştır(YeniMersinGazetesi’nin20Ocak1945tarihlibaskısı).



Şekil 8. Lise inşaatı için Türk Maarif Cemiyeti Mersin Şubesi’ne kentin ileri gelen tüccarlarının yaptıkları bağış miktarları ve bağış yapanların isimleri (Kaynak: Türk Maarif Cemiyeti Mersin Şubesi’nin 946 Yılı Genel Kurul Toplantısı İçin Basılan Broşür, Yeni Mersin Basımevi, Mersin, 1946, Mersin, s.13, 14).

Şekil 9. Yeni Mersin Gazetesi’nin 26 Eylül 1945 tarihli baskısında yer alan lisenin 25 Eylül’de açıldığına dair haber. (Kaynak: Yeni Mersin Ga-zetesi, 26 Eylül 1945, Yıl: 18, Sayı: 5223, Mersin).

duyduklarıgururudilegetirmekte,liseeğitiminibuokuldaalanlarkendilerini“ayrıcalıklı”hissettiklerinibelirterek,al-dıklarıeğitiminniteliğinevurguyapmaktadırlar.29

Busürecinsonunda,kentlinintaleplerivesağladıklarıfi-nansalkatkıile1945yılıOcakayındatemeliatılan“MersinLisesi”(TevfikSırrıGürLisesi’nin)sekizaygibioldukçakısabir sürede tamamlanmış,25Eylül1945 tarihindeeğitim-öğretime açılmıştır (Şekil 9). 1964 yılında “Mersin TevfikSırrıGürLisesi”adınıalanlise,2005yılındaAnadolulisesiolarak eğitim-öğretimine devam etmiş ve “Mersin TevfikSırrıGürAnadoluLisesi”adınıalmıştır.30

Lise Yapısının Kent İçindeki Konumu veMimari ÖzellikleriGünümüzdeki adıyla Mersin Tevfik Sırrı Gür Anado-

lu Lisesi, tarihi kentmerkezinde yer almaktadır. Bu alan,Uray Caddesi ve Kışla Caddesi’nin kuzeyinde, Cumhuri-yetöncesindedebirsosyalvekültürelodakolmuşancakCumhuriyetlebirlikteHalkevi,ValiKonağı,Akkahve,GüneşSineması,MilletBahçesigibisimgeselidarivekültürelkul-lanımlarınyerseçtiğialanaoldukçayakınbirkonumdavebukullanımlarlailişkiiçindegelişmişbirsosyalvekültürelodaktır(Şekil10).

Lisenininşaedildiğikentselalanıgüneyden,idarivekül-türel kullanımlar tanımlarken, kuzey sınırını çizen caddedeayrıcaönemlidir. Zira günümüzde İstiklal Caddesi ola-rakadlandırılancadde,bugünhalatarihikentmerkezinin

kuzeysınırınıbelirleyen,demiryoluistasyonunuzantısındagelişmişolduğuiçingeçmişte“İstasyonCaddesi”olarakad-landırılmışolancaddedir(Şekil11).

Lisenin yapıldığı dönemde, yürürlükte olan kent planı1938yılıJansenplanıdır.Jansen’inbirkaçalternatifüret-tiğibuplanlamaçalışmasında,kentinilkliseyapısınıninşaedileceği alanın sosyal, kültürel ve yönetsel odak olaraksürdürülmesiöngörülenkentselalanın içindevebunlarlauyumlubirkullanımbiçimiyle;rekreasyonelamaçlıbirkul-lanımalanıolaraktasarlandığıgörülmektedir(Şekil12).

Lise binasının mimari projesi için, BayındırlıkBakanlığı’nıngönderdiğimimarvemühendislertarafındanbirprojehazırlanmışancakbuprojearsayauygunolma-dığıiçinuygulanamamıştır.Bununüzerine,ValiTevfikSırrıGür’ünbaşkanlığında, iki içavluluyenibirprojehazırlan-mıştır.İlketapta,bugün“ÖğretmenlerÇayBahçesi”olarakadlandırılanbirinciavluçevresindekibirimleryapılmış,ikin-ciavluçevresindekibirimlerintemeliatılarakbırakılmıştır.1945-1946eğitim-öğretimyılındabu ilkbölümleeğitimebaşlayanokulun,ihtiyacayanıtvermekteyetersizkalmasıüzerine1957-1958dersyılında,MaarifVekaletitarafındanonüçoda, ikibüyüksalonladiğerbirkısımmüştemilatındaeklenmesiyleyapıgünümüzdekişeklinialmıştır31(Şekil13ve14).

İkiiçavluyuçevreleyenkoridorlaraaçılanderslik,atölye,resimsalonu, laboratuvargibikullanımlarınyeraldığı, ikikatlı, simetrik planlı taş yapının girişi kuzey cephesinden(İstiklal Caddesi yönünden) verilmiş, yapının batısındakigenişaçıklıkokulunbahçesiolaraktasarlanmıştır(Şekil15).

29Yazar tarafından, 2001-2015 yılları arasında,Mersinliler ile yapılan sözlütarihgörüşmeleri.GörüşmeyapılankimiMersinlileriseliseninyapımsüre-cinde,ValiTevfikSırrıGür’ün,kentinönemlitüccarlarını,“bağış”adıaltındafinansaldesteksağlamayazorladığınıdilegetirmektevebuuygulamayı,tekpartidöneminin“despot”biruygulamasıolarakdeğerlendirmektedir.

30http://mersintsgal.meb.k12.tr/,erişimtarihi:12Aralık2012.

31Busüreç,liseinşasıiçinkurulanTürkMaarifCemiyetiMersinŞubesi’nin946YılıGenelKurulToplantısıİçinBasılanBroşür’dedetaylıolarakanlatılmakta-dır(s.6,7,YeniMersinBasımevi,Mersin.KişiselArşiv).


Şekil 10. Lisenin kent içindeki konumu ve içinde yer aldığı ada. Lise, idari ve kültürel kullanım-ların yer seçtiği alana oldukça yakın bir konumda ve bu kullanımlarla ilişki içinde gelişen bir alan içinde bulunmaktadır.

Şekil 11. Lisenin içinde yer aldığı parsel ve kent içindeki konumu.

Yapının,düzcephesivesövelidikdörtgenpencereaçık-lıklarıiledöneminrasyoneltasarımüslubuveinşaatınger-çekleştiği yılların modernist mimari yaklaşımından izlertaşıdığını söylemek olanaklıdır. Mimarlık alanının ulusalidealinensomutveenilericitaşıyıcısıolarakgörüldüğübirdönemde32inşaedilmişolanyapının-hernekadarprojesibir(mimartarafındandeğil)Cumhuriyetdönemivalisita-rafındanhazırlanmışolsada-sözkonusumimariüslubuta-şımasışaşırtıcıgörünmemektedir.Zira,modernistestetiğinpropagandaişlevininenbelirginolduğuyapıtipleriarasın-da,ulusaleğitimveCumhuriyetilkelerininhalkayayılma-sındaetkili olacağıöngörülenokul yapılarıöndegelmek-tedir.33Bozdoğan,1930’luyıllarınmodernizminin,Batı’daki

gibiderintarihselkoşullar,özellikledesanayikenti,kapita-listüretimvekişiselliğigelişmişözerkbirburjuvasınıfınınbirlikte ürettiği birmodernizm olmadığını, esas itibarıylaulus-devletlerin bürokratik ve profesyonel elitlerince, te-pedeninmegetirilenveuygulamayakonulanbirdizipoliti-kayadayandığınıvurgulamaktadır.34Bupolitikanınvedola-yısıylabumodernistyeniestetikanlayışınıngözlegörünürifadesi isemimaridir. Bir “uygarlaştırmamisyonu” olarakmimarlıktakisözkonusumodernistestetiğin,ulusaleğitimiveCumhuriyet ilkelerininhalkayayılmasınısağlayacaken



Şekil 12. Jansen’in Mersin planında lise yapısı, kentin sosyo-kültürel odağı niteliğindeki alan içerisinde kalmaktadır. (Kaynak: TU Berlin Architek-turmuseum).

32Bozdoğan,2010,s.140. 33Bozdoğan,2010,s.140.

34Bozdoğan,2010,s.139.Bozdoğan,hernekadar,kökleritoplumsalvetari-hiderinlik taşımasaveyukarıdanaşağıbirmodernizmanlayışıöngörülsedeuygulanmayaçalışılanmodernizmin,ulusalbağımsızlığıesasalan,kim-liğininvekendi tarihininöznesiolmayıhedefleyen,antiemperyalist,anti-oryantalistveantisömürgecibirizleğiolduğunungörmezdengelinmemesigerektiğiniözelliklevurgulamaktadır.


Şekil 13. Lisenin ilk etapta inşa edilen kısmına ait kat planları.



Şekil 14. Lisenin günümüzdeki kullanım biçimini aldığı ikinci etapta tamamlanan bölümleriyle birlikte kat planları.


Şekil 15. İki iç avlulu ve dikdörtgen planlı yapının, batısındaki alan, halen okul bahçesi olarak kullanılmaktadır (Kaynak: Kişisel Arşiv).

35MersinBüyükşehirBelediyesitarafındanyapılankültürvarlıklarıenvanterikapsamındayapıya ilişkinhazırlanan tescilfişinde,yapıda“halba taşı”nınkullanıldığıbelirtilmektedir.

Şekil 16. Yapıda, açık alanlardan kapalı alanlara geçişte akışkanlık sağlayan yarı açık alanlar; iç avlular kullanılmış. İç mekanda, yapının simetrik planı uyarınca derslikleri birbirine bağlayan koridorlar ve kat yüksekliği ile dönemin mimari dilinin karakteristikleri izleniyor (Kay-nak: Kişisel Arşiv).

önemliyapılarıiseokullar,halkevleri,sergibinalarıveulu-sal pavyonlardı. Bu nedenle, Cumhuriyet’in çağdaşlaşmaidealine vemodern ulusal toplumun ancak eğitimle ger-çekleştirilebileceğineinananbirCumhuriyetyöneticisinin,döneminmimarideğerleriniyansıtanbiryapıtasarlamasışaşırtıcıgörünmemektedir.Yapı,geometrikplanı,yalınvedüzçizgileriilesüslemevedetaydanuzakcephesi,birbirinitekraredendikdörtgenpencereaçıklıklarıvesimetrikplantipiileİkinciUlusalMimariüslubununyalın,geometrikras-yoneltasarımüslubunutaşırken,kullanılantaşmalzeme35 ileyöreyeözgüunsurlarıdabarındırmaktadır.

Kentiniklimkoşullarınıdikkatealanyapımalzemesikul-lanımı,derslikleredoğal ışıksağlayacak içavlular iledersaralarındayazvekışaylarındakullanılabilecekortakme-kanyaratmaçabası,genişkoridorlarve4metreyibulankatyüksekliğiilegünümüztipokulprojeleriilekarşılaştırılama-yacakönemliözgünlükleriileyapıtümyıpranmışlığınarağ-menbugünhalakentinenbelirginmimariöğelerindenbiriolarakdikkatçekmektedir.Yapı,yukarıdayerverilensüreçiçinde tabandan gelen yapım talebinden, inşasına kadarheraşamasında,Mersin’inmodernleşmesürecindekiken-dineözgüniteliklerinanlaşılmasıaçısındanoldukçaönemliizleribugündetaşımaktadır(Şekil16).

SonuçCumhuriyet modernleşmesi, Türk kimliği ve ulusal öz

üzerinde yoğunlaşan ideolojik öncüller üzerine kurulmuş



vebusüreçhemsiyasal,hemdeideolojikbakımdanrefor-mu,tepedentabanadoğru,Osmanlıkurumlarınıdeğiştire-rek,içindebulunulankoşullarınmaddiveformelyönleriniyenidenbiçimlendirip,bireylerindavranışlarınışekillendi-rerekgerçekleştirmeyiamaçlamıştır.36

Bubağlamda,halkevleri,halkodaları,köyenstitüleriveokullar,modernleşmeninönemlibireraracıolarakgörülür-kenaynı zamanda sözkonusuyapılarınkentselmekandayerseçimi,mimaridilveüslubundadamodernizminizlerikendinigöstermiştir.Moderniteprojesinin,biryandanül-keyibirulusmekanıhalinegetirmeyeçalışırkenöteyan-dan kentleri çağdaşlığın mekanı olarak görmesi,37 baştakentlerolmaküzere,yapılıçevreninhemenhemenherbi-rimini (köyleri, kasabaları) kendihedefleridoğrultusundaşekillendirmeyeçalışmıştır.Kentselmekanın,modernizminrasyonelyaklaşımlarıilebiçimlendirilmesiiçinkentplanla-magüçlübiraraçolarakbenimsenmişve1930’luyıllardanitibarenbaştabaşkentAnkaraolmaküzerepek çok kentplanlamaçalışması gerçekleştirilmiştir.BukentlerdenbirideyukarıdayerverildiğiüzereMersinolmuştur.

NevarkiMersin,birkentolarakvarolmasüreciyleveCumhuriyet modernleşmesini yaşayış biçimiyle bazı öz-nellikler taşımaktadır. Bunlardan ilki, yukarıda da vurgu-landığı gibi kentin ortaya çıkış sürecidir. Mersin, verimliÇukurova’nıntarımsalüretimininaktarımnoktasıolarak,li-manişleviylegelişmeyebaşlamıştır.Birbaşkadeyişlekent,on dokuzuncu yüzyılın değişen iktisadi ve tarihsel koşul-larında, liman kentlerindebelirgindeğişimlerin yaşandığıbirsüreçteortayaçıkmıştır.38Dolayısıyla,yerel,bölgeselveuluslararası gelişmelerinkesişiminde,bir limankentiola-rakortayaçıkışıMersin’e,aynıdönemAnadolukentinden,örneğinhemenyakınındakiTarsusyadaAdana’dan,fark-lıbirkimlikvemekansalyapıkazandırmıştır.Öylekikent,TarsusveAdanagibi içkesimlerdekikentlerdençok,aynıdönemdegelişen çokdahauzaktaki İzmir, Selanik,Hayfagibi liman kentleriyle benzer yapısal özelliklerle şekillen-miştir.39Kentelimankimliğiniveyapısalkarakterinikazan-dıranbusüreç,tamdaOsmanlımodernleşmesininkentselmekana yönelik çeşitli düzenlemeler getirmeye başladığıdönemerastlamaktadır.BudönemdeTanzimat’labirlikte,yaşamalanlarınabellistandartlargetirmeamacınıtaşıyankentselmekanındüzenlenmesineyönelikçeşitlinizamna-meler yayınlanmıştır. Ancak daha da önemlisi, bu süreç-te farklılaşmaya başlayan toplumsal yaşamın da etkisiylekentsel gereksinimlerin yarattığı değişimlerdir. Kentmer-kezlerinde, liman işlevinedayalı demiryolu, rıhtım, iskelegibiulaşımaltyapısınayönelikkullanımlarınyanısıraartaniletişimgereksinimiilepostane,telgrafhanegibiyeniyapıvekurumlaryeralmayabaşlamış,ticarettekiçeşitliliklebir-

likte gelenekselmerkeze eklenen yeni birmerkez ortayaçıkmıştır.Dolayısıylasözkonusukentlerde,çoğunluklaeskiveyenikentinbirlikteyeraldığıikilibiryapıkendinigöster-meyebaşlamıştır.40

Oysa Mersin, on dokuzuncu yüzyılda değişmeye baş-layan dünya ekonomisinin ve Tanzimat sürecinin yarattı-ğıbuyenikoşullarlaortayaçıkmışyepyenibirkenttir.Birbaşkadeyişlekent,Osmanlımodernleşmesiylebirliktedo-ğupgelişmiştir.Dolayısıyla,kentselmekandaeskiveyeniikilemi olmadığı gibi, liman ve ticaret işlevinin belirleyiciolduğu ilişkisel vekendiliğindenbirmekansalgelişimsözkonusuolmuştur.Sahipolduğunüfusçeşitliliği ilekentte,Tanzimat’ın öngördüğü “Batılı” yaşam pratiklerinin ege-men olması ve buna bağlı olarak şekillenen kentselme-kan ise kentinyenibirmodernleşmeprojesinegeçişindeönemli kolaylıklar sağlamıştır. Mekansal yapısında gele-neksel-modernikilemininoluşmadığıkentte,birsüreson-raCumhuriyet ilebirlikte ikincibirmodernleşmedönemibaşlamıştır.

Cumhuriyet modernleşmesinin Mersin’de kentsel me-kana yönelik belki de en somut müdahale girişimi, buzamana kadar, kentin denizle ilişkisi doğrultusunda ken-diliğinden şekillenenmekansal gelişimini yenidendüzen-lemeyihedefleyenbirkentplanınınhazırlanmasıdır.1938yılında,başkentAnkara’nınyanısıra,yakınçevredekiGa-ziantep,AdanaveTarsusgibikentlerideplanlayanAlmanmimar/şehirciHermannJansentarafındankentinilkplanıyapılmıştır.

Ancaksözkonusuplan,kentselgelişimikontrolaltınaal-mayıvekentselmekanıyenidendüzenlemeyihedeflemesiaçısındanCumhuriyet’inmoderniteprojesininbiryansıma-sı olsada, içeriği nedeniyle farklılık taşımaktadır. Jansen,Mersiniçin,döneminmodernistplanlamayaklaşımlarınınaksine,kentindenizlekurduğuilişkiyidikkatealanvebunugüçlendirmeyeçalışan,yaniyerinkendineözgünitelikleri-nigözardıetmeyenbirplanhazırlamıştır.41Hernekadarhayatageçirilememişolsada,yukarıdayerverildiğiüzeresözkonusuplanda,lisebinasınıninşaedildiğialan,sosyal,kültürelveyönetselbirodakolaraköngörülmüştür.Dola-yısıyla,kentselmekanayönelikbumüdahalegirişiminde,kentingeçmiştengelenişlevselkurgususürdürülmeyeça-lışılmıştır.Buplandansonrakiilkkentplanıise1964yılın-dayapılan İllerBankasıplanıdır.Yani1960’lıyıllarakadarMersin’inmekansalgelişimibüyükölçüde,yereldinamik-lervekentselpratiklerledevametmiştir.

DolayısıylaMersin,onakaraktervekimlikkazandıranli-manişlevivebuişlevdoğrultusunda,ilişkiselolarakgelişenkentselmekanı(iskeleler,yollar,ticarikullanımlararasında-kiilişkivb.),limanveticaretişleviilesahipolduğunüfusçe-şitliliğivezatenbirbaşkamodernleşmesüreciolanOsmanlı

36Bozdoğan, 2002, s. 262; Kasaba,2010,s.29,30.

37Tekeli,2009,s.149.40Aktüre, 1985, s.896; Tekeli, 1985,s.878-890.

38Keydervd.,1994,İstanbul.39Keydervd.,1994,İstanbul. 41Ünlü ve Levent, 2005, ss.160-175;

SelviÜnlü,2013,s.149.

modernleşmesiiledoğmuşyenibirkentolmasınedenleriy-le,Cumhuriyetmodernleşmesinindönüştürücüyönündenoldukçasınırlıdüzeydeetkilenmiştir.Zirabudönemdeken-tekapsamlıbirmüdahaledençok,Halkevi,ValiKonağı,Lisegibiyapılarıninşasıylanoktasalmüdahalelersözkonusuol-muştur.Kentselmekanayapılanbumüdahalelerdede,ge-lenekselolanıortadankaldıranveyerine“modern”ikoyanbiryaklaşımyerine,geçmişinürettiğimekansalkurguyudik-katealanbiryaklaşımbenimsenmiştir.Öyleki,günümüzde

deMersinLisesi(TevfikSırrıGürLisesi),MersinBüyükşehirBelediyesi,MersinAtatürkMüzesi,MersinArkeolojiMüzesiveMersinKültürMerkezi(EskiHalkeviBinası),Gazipaşaİl-köğretimOkulu,ÇankayaÖzelEğitimMeslekiEğitimOkulugibiçoksayıdaeğitim,kültürveyönetimyapısınınbulundu-ğubiralandayeralmaktadır(Şekil17).

Üstelikyukarıdanaşağıyabirsüreçledeğilaksineaşağı-danyukarıyadoğruilerleyenbirsüreçlevekentlilerinkatı-


Şekil 17. Mersin Lisesi (Tevfik Sırrı Gür Lisesi), kentin tarihi ticaret merkezi ve konut alanları arasındaki sosyal ve kültürel odak olarak şekillenmiş kentsel alanda yer almaktadır.



lımıilegerçekleşenMersinLisesi’nin(TevfikSırrıGürLisesi)yapımı, çeşitlilik gösterennüfusun, döneminCumhuriyetidealleri etrafında bir araya gelmiş olmaları açısındandadikkat çekicidir. Cumhuriyet modernleşmesinin, tek birulus ve onun devletini oluşturma yönündeki politikaları-nakarşın,Mersin’defarklıdemografikbileşenlerbirarayagelebilmişvebirkentselgereksinimikolektifolarakhayatageçirebilmişlerdir(Şekil18).

Busüreciözgünkılanunsurlardanbirdiğeriiseliseya-pısının, mimari üslup açısından, modernizmin rasyonel,geometrik tasarım anlayışının izlerini taşıyan ancak öteyandan,kentiniklimkoşullarınıdikkatealanveyerelmal-zemekullanımıileyereözgübazıunsurlarıdabarındırma-sıdır.

Sonuç olarak, Cumhuriyet modernleşmesi sürecinde,diğerpekçokkenttedeinşaedileneğitimvekültüryapıla-rındanbirideMersin’dedeinşaedilmiş,ancaksözkonusuyapı,kentingeçmiştengelenmekansalkurgusunauygun,yapıldığıalanın işlevselyapısıyla ilişki içinde,mimaripro-jesi ile kentin iklim koşullarını dikkate alan ve yerelmal-zemeyi kullanan, talebin belirmesinden yapım sürecininsonlandırılmasınakadar, yerel inisiyatifinetkili veparçasıolduğubirsüreçlegerçekleşmişolmasıileözgünbirörnekoluşturmaktadır.MersinLisesi(TevfikSırrıGürLisesi),me-kanın, kentin ilk gelişmeye başladığı dönemden itibarenilişkisel olarak geliştiği, kültürel çeşitliliğin kentin gelişi-mindezenginleştiricibirortaklıkoluşturabildiğiMersin’in,Cumhuriyetmodernleşmesisürecindekiözgündeneyimini

Şekil 18. Yapının, batısındaki alan, halen okul bahçesi olarak kullanılmaktadır (Kaynak: İlk üç fotoğraf: Nihal Gürol Arşivi, Sağ alttaki iki fotoğraf: Kişisel Arşiv).

ortaya koyan önemli bir yapı olarak bugün de ayaktadır.Dolayısıyla,Mersin Lisesi (Tevfik Sırrı Gür Lisesi) farklılık-ların,Cumhuriyetinortakideallerçevresindebirarayagel-mesinihedeflediğiulus-devletanlayışınınönündebirengeloluşturmadığınailişkinfarklıbirdeneyimveCumhuriyetinaydınlanmaidealineyönelikortakbirçabanınsomutgös-tergesiolaraközgünveönemlibiryapıdır.

TeşekkürYapının mimari çizimlerini, kaynak üzerinden yeniden

çizenYrd.Doç.Dr.MeltemUçar’a,arşivlerindenyararlan-dığım,SayınAliMuratMerzeci’ye,SayınHayrettinErgun’ave gerek araştırma aşamasındaki desteği, gerekse kişiselarşivinikullanmamyönündekiizniiçinSayınNihalGürol’ateşekkürederim.

KaynaklarAdıyeke,Nükhet;NuriAdıyeke(2004)“ModernleşmeninDoğur-

duğuKent:Mersin”,SırtıDağ,YüzüDeniz:Mersin,YapıKrediYayınları,Haz.:FilizÖzdem,İstanbul,ss.69-89.

Aktüre, Sevgi (1985) “Osmanlı Devleti’nde Taşra KentlerindekiDeğişimler”,Tanzimat’tanCumhuriyet’eTürkiyeAnsiklopedi-si,İletişimYayınları,İstanbul,C.4,891-904.

Berkes,Niyazi(2002)Türkiye’deÇağdaşlaşma,YapıKrediYayın-ları,2002,İstanbul.

Bozdoğan,Sibel(2002)ModernizmveUlusunİnşasıErkenCum-huriyetTürkiyesi’ndeMimariKültür,MetisYayınları,İstanbul.

Bozdoğan, Sibel (2010) “Türk Mimari Kültüründe Modernizm:GenelBirBakış”, Türkiye’deModernleşmeveUlusalKimlik,Ed.:SibelBozdoğan,ReşatKasaba,TarihVakfıYurtYayınları,İstanbul,ss.135-154.

Bozkurt,İbrahim(2001)SalnamelerdeMersin,MersinÜniversi-tesi, SosyalBilimlerEnstitüsü,YayınlanmamışYüksekLisansTezi,Mersin.

Develi,Şinasi(2008)DündenBugüneMersin1836-2008,Geniş-letilmiş4.Baskı,MersinBüyükşehirBelediyesi,Mersin.

Davis,E.J.(1879)LifeinAsiaticTurkey:AJournalofTravelinCi-licia,Isauria,andpartsofLycaoniaandCappadocia,EdwardStanford,London,Chapter2.

Kafadar,Osman(2004)“CumhuriyetDönemiEğitimTartışmala-rı”,ModernTürkiye’deSiyasiDüşünce,Cilt3,ModernleşmeveBatıcılık,İletişimYayınları,İstanbul,ss.351-381.

Kasaba,Reşat(2010)“EskiİleYeniArasındaKemalizmveModer-nizm”, Türkiye’deModernleşme veUlusal Kimlik, Ed.: SibelBozdoğan,ReşatKasaba,TarihVakfıYurtYayınları, İstanbul,ss.21-38.

Katoğlu,Murat(1997)“CumhuriyetTürkiye’sindeEğitim,Kültür,Sanat”,TürkiyeTarihi4-ÇağdaşTürkiye1908-1980,Yay.Yön.:SinaAkşin,4.Cilt,BeşinciBasım,CemYayınevi,İstanbul,ss.393-502.

Keyder,Çağlar;Özveren,Y.Eyüp;Quatert,Donald(Eds.)(1994)DoğuAkdeniz’deLimanKentleri(1800-1914),TarihVakfıYurtYayınları,İstanbul.

MersinKatolikKilisesi-1853(150.YılındaKatolikKilisesi)(2003)Haz.:HanriLeylek,Mersin.

Sami,Şemseddin(1996)Kâmûsu’l-A’lâm,Ankara,c.2.SelviÜnlü,Tülin(2007)OnDokuzuncuYüzyıldaMersin’inKentsel

Gelişimi,MersinÜniversitesi,SosyalBilimlerEnstitüsü,Yayın-lanmamışYüksekLisansTezi,Mersin.

SelviÜnlü,Tülin (2013)“Mersin’de İkiKamusalMekanÜzerineBir Mekan Kavramsallaştırması Denemesi”, Mersin’denMi-marlıkPlanlamaTasarımYazılarıTamerGök’eArmağan,Yase-minSarıkayaLevent,MeltemUçar(der.),MersinÜniversitesiYayını,No:35,Mersin.

SelviÜnlü,Tülin;TolgaÜnlü(2009)İstasyondanFenereMersin,MersinTicaretveSanayiOdasıKültürKitaplarıDizisi-1,BaşakOfset,Mersin.

Tekeli, İlhan (1983) “Osmanlı İmparatorluğu’ndan GünümüzeEğitimKurumlarınınGelişimi”,Haz.:MuratBelge,Cumhuri-yet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, 3. Cilt, İletişim Yayınları,ss.650-672.

Tekeli, İlhan (1985) “Tanzimat’tanCumhuriyet’eKentselDönü-şüm”,Tanzimat’tanCumhuriyet’eTürkiyeAnsiklopedisi,İleti-şimYayınları,İstanbul,C.4,878-890.

Tekeli, İlhan, (2009) “Osmanlı ve Erken Cumhuriyet Moder-nitesinde Planlamanın Yeri”, Modernizm, Modernite veTürkiye’nin Kent Planlama Tarihi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları,İstanbul,ss.135-151.

Toksöz,Meltem (2006) “Bir Coğrafya, Bir Ürün, Bir Bölge: 19.YüzyıldaÇukurova”,KebikeçİnsanBilimleriİçinKaynakAraş-tırmalarıDergisi,SanatKitabevi,Sayı21,Ankara,ss.97-110.

TürkMaarifCemiyetiMersinŞubesi’nin946YılıGenelKurulTop-lantısıİçinBasılanBroşür,YeniMersinBasımevi,Mersin.

Ünlü,TolgaveLevent,Tolga(2005)“Mersin’deKentselMekanınBiçimlenmesindeJansenPlanınınEtkileri”,TarihİçindeMer-sinKolokyumu II,MersinÜniversitesi,AkdenizKentAraştır-malarıMerkeziYayınları,No:14,Mersin,ss.160-175.

YeniMersinGazetesiYorulmaz,Şerife,“DoğuAkdeniz’deBirOsmanlıLimanKentiOla-

rakGelişenMersin’deYabancıTüccarınRolüveMersin’deLe-vantenKültürü(19.Yüzyıl)”,19.YüzyıldaMersinveAkdenizDünyası,MersinÜniversitesiAkdenizKentAraştırmalarıMer-keziYayınları,No:1,Mersin,2002,ss.2-14.

1909TarihliOsmanlıŞarkTicaretYıllığı,s.2023.AliMuratMerzeciKoleksiyonuHayrettinErgunKoleksiyonuNihalGürolArşiviKişiselArşiv


Yazarlara Bilgi

MEGARON Dergisi,YıldızTeknikÜniversitesi,MimarlıkFakültesi’ninyayın organıdır.Megaron, planlama,mimarlık, tasarım ve yapımalanındakiorijinalmakaleleri,araştırmaözetlerini,kitapinceleme-lerinivemeslekalanınailişkingünceltartışmavegörüşleriyayınlar.Dergidearaştırmayazılarınaöncelikverilmekte,bunedenlederle-metüründekiyazılardaseçimölçütleridahadartutulmaktadır.Bire-dergiolanMegaronyıldadörtkezyayınlanmaktadır.Web of Sci-ence, Emerging Sources Citation Index (ESCI), Avery Index (AIAP), TÜBİTAK ULAKBİM, EBSCO Host Art & Architecture Complete, DOAJ, Gale/Cengage Learning, Akademia Sosyal Bilimler Indeksi (ASOS indeks), DRJI ve Ulrich’s dizinlerinde yer almaktadır.

DergideTürkçe ve İngilizce yazılmışmakaleler yayınlanabilir.Ma-kaleler içintercihedilenyazıuzunluğudipnotlarvekaynakçada-hil5000(tablo,şekil,resimhariç),görüşvearaştırmaözetleriiçin2000-2500kelimedir.Tümyazılarönceeditörveyardımcılarıtara-fındanöndeğerlendirmeyealınır;dahasonraincelenmesiiçinda-nışmakuruluüyelerinegönderilir.Tümyazılariçinhakemdeğerlen-dirmesine başvurulur. Hakem değerlendirmesi sonucu yazar(lar)danbazıdeğişikliklervedüzeltmeleristenebilir;budüzeltmelerinengeç90güniçindetamamlanıpsistemeyüklenmelerigerekmek-tedir.Busüre içerisindegeridönüşyapılmayanyazılarsistemdendüşürülecektir.Dergideyayınlanmasınakararverilenyazılaryayınahazırlık sürecinealınır;buaşamada tümbilgilerindoğruluğu içinayrıntılıkontrolvedenetimdengeçirilir;yayınöncesişeklinegetiri-lerekyazar(lar)ınkontrolüneveonayınasunulur.

Dergiyeyazı teslimi,çalışmanındahaönceyayınlanmadığı,başkabiryerdeyayınlanmasınındüşünülmediğiveMegaronDergisi’ndeyayınlanmasının tüm yazarlar tarafından uygun bulunduğu anla-mınagelmektedir.Yazar(lar),çalışmanınyayınlanmasınınkabulün-denbaşlayarak,yazıyaaitherhakkıYıldızTeknikÜniversitesiMi-marlıkFakültesi’nedevretmektedir(ler).Yazar(lar), izinalmaksızınçalışmayı başka bir dilde ya da yerde yayınlamayacaklarını kabuleder(ler).

Yazıların hazırlanması: Yazılar 12 punto büyüklükte “TimesNewRoman” yazı karakterinde iki satır aralıklı olarak hazırlanmalıdır.Sayfaların üst, alt, sağ ve solunda üçer cm boşluk bırakılmalı vetümsayfalarnumaralandırılmalıdır.Başvurumektubu,başlık say-fası,Türkçeveİngilizceözet,anametinvevarsatablo,şekilvere-simlerayrıdosyalarolarakyüklenmelidir.Anametindeveözetlerdeyazar(lar)ınkimliğinigösterenhiçbirbilgibulunmamalıdır.

Başvuru mektubundayazının tümyazarlar tarafındanokunduğu,onaylandığıveorijinalbirçalışmaürünüolduğuifadeedilmeliveyazarisimlerininyanındaimzalarıbulunmalıdır.

Başlık sayfasındayazınınbaşlığı,yazarlarınadı,soyadıveunvanla-rı,çalışmanınyapıldığıkurumunadıveşehri,eğervarsaçalışmayıdestekleyenfonvekuruluşlarınaçıkadlarıyeralmalıdır.Gönderi-lenyazıdahaönceherhangibirtoplantıdasunulmuşise,toplantıadı, tarihi vedüzenlendiği şehir belirtilmelidir. Lisansüstü tez ça-lışmalarındanüretilmişyazılarda tezin ismivehazırlandığıkurumbelirtilmeli ve tezyürütücüsü ikinci yazarolarakeklenmelidir.Busayfayaayrıca“yazışmadansorumlu”yazarınisim,açıkadres,tele-fon,faks,mobiltelefonvee-postabilgilerieklenmelidir.

Türkçe ve İngilizce özetler250kelimeyigeçmeyecekşekildehazır-lanmalıdır.

Tablo, şekil, grafik ve resimler ayrıdosyalarolaraksistemeyüklen-melidir.Şekillerinanametiniçerisindekiyerlerimetiniçinde,ayrıbir paragraf açılarak yazı ile (örneğin “Şekil 1burada yer alacak-tır”ifadesikullanılarak)belirtilmelidir.Yazarlaraaitolmayan,başka

kaynaklarcadahaönceyayınlanmıştümtablo,şekilveresimleriçinyayınhakkına sahipkişilerden izinalınmalı ve izinbelgesi yazıylabirliktegönderilmelidir.

Çevrimiçi destekleyici veriler için; göndereceğiniz yazılarda şartolmayanancakyazıyıdestekleyenveokuyucu içinyararlıolabile-cekmateryalleriçevrimiçiolaraksunabilirsiniz.Okuyucularındahakolay indirebilmesi ve çevrimiçidahakolay izlenebilmesi için lüt-fen her dosya büyüklüğünün 10Mb veya altında olmasına özengösteriniz (AVI,MPEG,MOV).Videolarbirkaçkısavideoşeklindegönderilebilir.

Kaynak gösterimi:Makaleiçindegeçenkaynaklar,“kısaltılmışkay-nakbilgisi”olarak,diğeraçıklamanotlarıilebirliktemetiniçindekikullanımsırasınagörenumaralandırılarakvesayfasonunadipnothalindeverilmelidir.Kısaltılmışkaynakbilgisinde,aşağıdakiörnek-teolduğugibi,sadeceyazarınsoyadı,yılıvealıntıyapılansayfasıbelirtilmelidir.

1Kuban,1987,s.43.2Ünsal,1972,s.135.3Alkım,1958,s.201.4Yazarhernekadarbukonuda…5Kuban,2002,s.97.

Kullanılantümkaynaklarınbirlistesiisealfabetiksıraileanamet-ninsonundaaşağıdakiörneğeuygunolarakverilmelidir.Eğerkul-lanılankaynaklardaaynıyazarınoyılaaitbirdenfazlaeserivarsa2008a,2008b,2008cdüzenindegösterilmelidir.

Süreli yayın için; (makale, ansiklopedi maddesi)Andreasyan,H.D.(1973)“EremyaÇelebi’ninYangınlarTarihi”,TarihDergisi,Sayı27,s.57-84.

Kitap içinde bölüm için; Tekeli,İ.(1996)“Türkiye’deÇoğulculukArayışlarıveKentYönetimiÜzerine”,Ed.:F.BayramoğluYıldırım(editör)KentteBirlikteYaşa-makÜstüne,İstanbul,DünyaYerelYönetimveDemokrasiAkade-misiYayınları,s.15-27.

Kitap için;Demircanlı, Y. (1989) İstanbulMimarisi için KaynakOlarak EvliyaÇelebiSeyahatnamesi,Ankara,VakıflarGenelMüdürlüğüYayınları.

Basılmış bildiri için;Kılınçaslan,T.,Kılınçaslan,İ.(1992)“RaylıTaşıtSistemleriveİstan-bulUlaşımındaGelişmeler”,İstanbul2.KentiçiUlaşımKongresi,16-18Aralık1992,İstanbul,İnşaatMühendisleriOdasıİstanbulŞubesi,s.38-48.

Basılmamış tez için;Agat,N.(1973)“Boğaziçi’ninTuristikEtüdü”,BasılmamışDoktoraTezi,İstanbulTeknikÜniversitesi,MimarlıkFakültesi.

İnternet kaynakları isekaynakçalistesininensonundaveayrıbirbaşlıkaltındaaşağıdakigibiverilmelidir:

http://www.ia.doc.gov/media/migration11901.pdf [Erişim tarihi14Nisan2008]

Yazıların gönderilmesi: MEGARON yalnızca http://www.mega-ronjournal.com/tr/adresindeki internetsitesindenon-lineolarakgönderilenyazıları kabuletmekte,postayoluylayollananyazılarıdeğerlendirmeyealmamaktadır.Tümyazılarilgiliadresteki“OnlineMakaleGönderme” ikonunatıklandığındaulaşılan JournalAgentsistemindenyollanmaktadır.Sistemheraşamadakullanıcıyıbilgi-lendirenözelliktedir.


Information for the Authors

MegaronisanofficialpublicationofYıldızTechnicalUniversity,FacultyofArchitecture.Itisananonymouslypeer-reviewede-journalthatconsidersforpublicationoriginalarticles,researchbriefs,bookreviewsandviewpointsonplanning,architecture,design and construction. Priority of publications is given tooriginalstudies;therefore,selectioncriteriaaremorerefinedfor reviews. Four issuesarepublishedannually.Megaron in-dexed in Web of Science, Emerging Sources Citation Index (ESCI), Avery Index to Architectural Periodicals (AIAP), TU-BITAK ULAKBIM, EBSCO Host Art & Architecture Complete, DOAJ, Gale/Cengage Learning, ASOS Index, DRJI, and Ulrich’s.ManuscriptsmaybesubmittedinEnglishorinTurkish.Thepre-ferredlengthformanuscriptsis5000wordsincludingNotesandReferencesforarticles(exceptpictures,figuresandtables)and2500-3000 words (including Notes and References) for view-pointsorresearchbriefs.Allsubmissionsareinitiallyreviewedbytheeditors,andthenaresenttoreviewers.Allmanuscriptsaresubjecttoeditingand,ifnecessary,willbereturnedtotheauthors for corrections and improvements. For accuracy andclarity,adetailedmanuscripteditingisundertakenforallmanu-scriptsacceptedforpublication.Finalgalleyproofsaresenttotheauthorsforapproval.Submissionofamanuscriptimpliesthattheworkhasnotbeenpublishedbefore;thatitisnotunderconsiderationforpublica-tionelsewhere;andthatitspublicationinMegaronisapprovedbyallco-authors.Theauthor(s)transfer(s)thecopyrighttoYıldızTechnical University, Faculty of Architecture, effective if andwhenthemanuscriptisacceptedforpublication.Theauthor(s)guarantee(s) that the manuscript will not be published else-whereinanyotherlanguagewithouttheconsentoftheFaculty.Open Access Policy:Fulltextaccessisfree.Thereisnochargeforpublicationordownloadingthefulltextofprintedmaterial.Manuscript preparation: Manuscripts should have double-line spacing, leaving 3 centimetermargins on all sides of thepage. The font size (12points) and style (TimesNewRoman)shouldbetakenintoaccount.Allpagesofthemaintextshouldbenumbered.Applicationletter;coverletter;EnglishandTurk-ish(forTurkishauthorsonly)abstracts;tables,figuresandpic-turesshouldbesubmittedasseparatefiles.Thereshouldbenoinformationabout theauthor(s) identity in themain textandabstracts.The application lettermustcontainabriefstatementthatthemanuscripthasbeenreadandapprovedbyallauthors;thatithas not been submitted to; or is not under consideration forpublicationinanotherjournal.Itshouldcontainthenamesandsignaturesofallauthors.The cover lettermustcontainthetitleofthepaper,thenamesandaffiliationsoftheauthor(s),thenameoftheinstitution(s),thenameoffundsororganizationssupportingtheresearch.Ifthemanuscripthasbeenpresentedatameeting, this shouldbestatedtogetherwiththenameofthemeeting,date,andtheplace. If themanuscript isbasedonaMScorPhDthesis, thetitleofthethesisandtheinstitutionshouldbeindicatedandthenameofthesupervisorshouldbeaddedasthesecondauthor.Informationabout the correspondent author (name, address,telephonenumberande-mailaddress)shouldbeprovided.Abstracts shouldnotexceed250words.Tables, Figures, and Pictures: All tables, figures and picturesshouldbenumberedintheorderofappearanceinthetext.The

desiredpositionoftheseillustrationsshouldbeindicatedinthetext.Authorsarethemselvesresponsibleforobtainingpermis-siontoreproducecopyrightmaterialfromothersources.Online Supplementary Data: Supplementary material whichmightbebeneficialforthereaderbutnotrequiredforthepubli-cationofamanuscriptcanbesubmittedonline.Pleasetakecarethateachfilesizedoesnotexceed10Mbsoastoensureeasydownload, and improved online demonstration (AVI, MPEG,MOV).Videoscanbesentasmorethanonebriefvideo.References: Allreferencesshouldbenumberedintheorderofmentioninthetextandshouldbegiveninabbreviatedform(author,yearofpublicationandpagenumbers) in footnotes.Thestyleandpunctuationoftheseabbreviatedreferencesshouldfollowtheformatsbelow:1Kuban,1987,p.43.2Ünsal,1972,p.135.3Alkım,1958,p.201.4Havingprovidedanoverviewoftheliterature,thissectionfo-cuseson….5Kuban,2002,p.97.Thereferencesshouldbelistedinfullattheendofthepaperin the followingstandard form. If severalpapersby thesameauthorandfromthesameyeararecited,a,b,c,etc.shouldbeputaftertheyearofpublication.Journal article; Andreasyan, H.D. (1973) “Eremya Çelebi’nin Yangınlar Tarihi”,TarihDergisi,Sayı27,s.57-84.Chapter in book; Tekeli,İ.(1996)“Türkiye’deÇoğulculukArayışlarıveKentYönet-imiÜzerine”,Ed.:F.BayramoğluYıldırım(editör)KentteBirlikteYaşamakÜstüne, İstanbul,DünyaYerelYönetimveDemokrasiAkademisiYayınları,s.15-27.Book;Demircanlı, Y. (1989) İstanbulMimarisi için KaynakOlarak Ev-liya Çelebi Seyahatnamesi, Ankara, Vakıflar GenelMüdürlüğüYayınları.Proceedings;Kılınçaslan,T.veKılınçaslan, İ. (1992)“RaylıTaşıtSistemleriveİstanbulUlaşımındaGelişmeler”,İstanbul2.KentiçiUlaşımKon-gresi, 16-18 Aralık 1992, İstanbul, İnşaat Mühendisleri OdasıİstanbulŞubesi,s.38-48.Unpublished thesis;Agat,N.(1973)“Boğaziçi’ninTuristikEtüdü”, BasılmamışDok-toraTezi,İstanbulTeknikÜniversitesi,MimarlıkFakültesi.Internet sourcesshouldbelistedattheendofthereferencelistinthefollowingstandardform:http://www.ia.doc.gov/media/migration11901.pdf [Accessed14April2008]Manuscript submission:MEGARON accepts only on-line sub-missionviatheofficialwebsite(pleaseclick,http://www.mega-ronjournal.com/index.aspx) and refuses printed manuscriptsubmissionsbymail.All submissionsaremadeby theon-linesubmission system called Journal Agent, by clicking the icon“Onlinemanuscriptsubmission”attheabovementionedwebsitehomepage.Thesystemincludesdirectionsateachstep.


EMERGING SOURCES CITATION INDEX - JournalAgent

Documents

Transcript of EMERGING SOURCES CITATION INDEX - JournalAgent