Effective Elements in Ilkhand-Chaghataid Relations (in Persian)

)س( دانشگاه الزهرا اسالم و ايرانفصلنامه علمي ـ پژوهشي تاريخ 1389، تابستان 85، پياپي 6سال بيستم، دوره جديد، شماره

عوامل مؤّثر در مناسبات ايلخانان با جغتاييان

1اسيجواد عب 2حسن دهنوي

چكيده

، انايـر ماوراءالنهر و سپس حكومت ايلخانان در با تشكيل الوس جغتاي در ايـن . شـد مرزهاي شرقي ايران آغـاز مناسبات خارجي در اي ازتازه ةحلمر تعامـل يـا هايي همـواره در ضرورت به مالحظات و حكومت مغول بنا دو

كوشـيدند از در ايلخانـان بيـشتر مـي ، ايـن ميـان در .بودند يكديگر تقابل با دشـمني اصرار الوس جغتاي بـر اما ،صلح و دوستي با الوس جغتاي درآيند

ايـن آنچـه در .هايي ميـان دو حكومـت شـد با ايلخانان باعث بروز درگيري هــانــوع مناســبات آن عــواملي اســت كــه در، زمينــه اهميــت بيــشتري دارد

اي و مـسائل منطقـه اي از مجموعه و بودند اين عوامل متعدد .بود تأثيرگذار شناسـايي و ،دليـل بـه همـين ؛گرفتنـد مـي بر در ي آن زمان را لملالحتي بين

مناسـبات ايـن دو تـر تحليل دقيق به درك و تواندمي هاآن اتتحليل مستند تة نوشـ .تـاريخ روابـط خـارجي ايـران كمـك نمايـد بخـشي از حكومت و

. پردازدآن مي كننده در عوامل تعيينية پابه بررسي اين مناسبات بر حاضر

abbasiiran@yahoo. com گروه تاريخ دانشگاه فردوسي مشهد استاديار. 1

dehnavi. hasan@yahoo. Com تاريخ كارشناس ارشد. 2

14/6/89: تاريخ تصويب، 15/12/88 :تاريخ دريافت

عوامل مؤثّر در مناسبات ايلخانان با جغتاييان / 82

اردوي ، تـاي ِگالوس اُ، خراسان، تايَغوس ج ُلاُ، ايلخانان :ي كليدي هاواژه

قراختاييـان كرمـان ، آل كـرت ، نگودريـان ، مماليـك ، خان بـزرگ ، ينزر ، . مناسبات خارجي

مقدمه

تـصرف منـاطق جغرافيـاي سياسـي گسترده در اتتغييربه هجري در قرن هفتم خانحمالت چنگيز در .سيم كـرد خـود را بـين فرزنـداش تقـ طة سلزيرطق امن، هااساس سنت مغول براو .شدمنجر شده

.شـد ، اوفرزنـد دوم ، جغتـاي نـصيب تا كنار رود جيحـون باليغحدود بيش از بندي مياين تقس ةجنتي يـا ، بـه الـوس جغتـاي مـرگش از بعد اوقلمرو .حكومت كرد م1242/ ق. هـ 640جغتاي تا سال

. فرزندانش تا ظهور تيمور بر آن حكومت كردند كهخانات جغتاي شهرت يافتين بـه عنـوان خـان بـزرگ مغـول جانـش م 1250/ ق. هــ 648 سـال در منگوقاآن هنگامي كه

هالكو .واگذار كرد ،الكو ه ، را به برادرش مصر و شام، عراق، ارمنستان، ايران تصرف، شدوك يُگ فـتح ايـن بـراي ،ندشـد مين مـي چنگيـزي تـأ نـة هـاي چهارگا ط الوس توسبا سپاهي كه نيروهاي آن

جيحـون تـا سـند و هاي بـين سرزمين، هالكو هاي تالش با ، بعد ةدهيك دحدو تا .دش عازم نواحي .ايلخاني معروف شد تاريخ به قلمرو اين همان قلمروي است كه در ؛ندآمد او درطة سلزيرفرات

دكـر سـيس تأ ايسلـسله ، ايـران تصرّف اتمامبا ،ف مصر و شام نشد موّفق به تصرّ هالكواگرچه بـه ايلخانـان و جغتاييـان انتـساب . حكومت كردنـد آن بر يك قرن به نزديك فرزندانش خود و كه

كـه تـا پايـان شكل بگيرد آنان بين اي روابط گسترده باعث شد تا و داشتن مرز مشترك خانچنگيز جـز بـه ، تدر تمـام ايـن مـد .ادامـه يافـت م 1335/ ق. هـ 736 در سال لخانانيا حكومت رسمي

گـرفتن پـيش س جغتـاي بـا در الـو ،ن ميـان ايـ در .بـود خـصمانه آنـان روابط، كوتاه بسياراي هدورنكتـه مهـم .كـرد مي ايفا مناسبات با ايلخانان در تريفعالنقش ، طلبانهتهاجمي و توسعه هايسياست

بـه و بـود متـأثر عامـل متفـاوت چنـد از مناسبات اين دو حكومت مغـول تحول اين است كه نوع و

83 ) / س( دانشگاه الزهرا اسالم و ايرانفصلنامه علمي ـ پژوهشي تاريخ

گـاه همـراه بـا اين عوامل گاه به صورت مستقل و يك از ره. همين جهت پيچيدگي خاصي داشت . پردازيم مي بررسي اين عواملبهدر ادامه . بودند مؤثر هادهي به مناسبات آنشكل عوامل در ساير ادقلمرو ايلخانانت بر حدود شرقي عاي الوس جغتاي در مورد مالكي به خانچنگيزركشي لشك ر شركت جغتاي در ايران بايد د تاريخ در عرصة را حضور جغتاييان لين او

شـركت خوارزمـشاه الدين جالل تعقيب سلطان در در نبرد سند جغتاي. جو كرد و ايران جست شرقمور كـرد آن حـدود را ويـران مأرا او چنگيز، سند گريخت رود با عبور از الدين جاللكرد و چون

-45/ 3: 1362، خوانـدمير ( نباشد »نتعاش معاش و ا مادة« ،برگرددالدين اگر سلطان جالل تا دكن44( .

-126/ 5 :1339، خوانـد مير(را تصرّف كـرد تا كنار رود سند مكران از حدود غتايج ،ادامه در: 1363( كرده است ييد تأ اين زمان دررا در كرمان جغتايمدت كوتاهت اقاماي شبانكاره .)125 از وهر اءالّن چنگيـز در مـاور ارسـتقر حل ا به م ، اين نواحي درآوردن اطاعت به بعد از جغتاي. )239

.بازگشت به همراه او به شرق آنجارا ثبـات الزم ، ه بـود كـرد هايي كه چنگيز در جنوب و غـرب جيحـون فـتح سرزمينكه از آنجا ، بيـاني ( قـرار نـداد ، گرفـت نظـر در خـود كه براي فرزندان هاييدر تقسيم را اين مناطق نداشت، او سـپرده شـد نظامي و يك سازمانمالياتي وادارينهاد يك اين نواحي به ةادار .)803/ 3: 1375

در هـا اداري و ماليـاتي مغـول مركـز سـازمان .كـرد انتخاب مي مغول گر خان بز را آن سايؤ ر كه-ظم در سـرزمين وظيفه داشتند تا ضمن حفظ ن آنان .)575: 1353، گروسه( داشت قرارخراسان

آوري شده را به دربار خـان بـزرگ جمع هاي مردمي جلوگيري كنند و ماليات قيام از، هاي اشغالي ها بين خان بزرگ و الوس ، از اين مناطق هآوري شد ماليات جمع .)77، 7 :1353، بياني( بفرستند

.)571 :1353، ؛ گروسه79همان،( شدتقسيم مي براي نظـارت بـر رانيمأمو هر يك نيز هاي مغولي الوس، خان بزرگ منصوب در كنار حاكمان

امپراتـوري ايـن بخـش از در حقـوق خـود ترتيب بـر بدين تا فرستادند مي سلطه در ايران زيرنواحي ل بوقـا از الـوس زِِقـ ، در زمـان اگتـاي ، شـود مربوط مي كه به موضوع ما آنجا تا .نمايند مغول تأكيد


.)660/ 1: 1373، رشـيدالدين ؛219-218/ 2: 1343، جويني( دجغتاي به غرب فرستاده شزمان فرمـانروايي در كهكندكچي ياد ميين بيِتالد چون شرف انديشمنداني از همچنين ي هروي سيف

سـوي كـساني بـود كـه از قـا نيـز از ورِتُق .)174: 1352هروي، ( به خراسان فرستاده شدند گتايابـه خراسـان ، بزرگ خان منصوبحاكم ، ارغون همراه به، فرمانرواي الوس جغتاي ، خاتون ورغينهاُ

. )801/ 2: 1373، الدينرشيد( فرستاده شددر مقايـسه بـا ، داشتن مرز مشترك دليلالوس جغتاي به ، چنگيزي ة چهارگان هايدر ميان الوس

وايـد زيـادي در نتيجـه ع و نفـوذ و قـدرت بيـشتري داشـت ، كم در شرق ايران دست، هاساير الوس اميـران و بـا وجـود ايـن كـه ، بنـابر يـك نظـر ي حّتـ .)80 :1353، بياني( شد مي اين الوس نصيب

تا آمدن هالكو به ايران از جغتاييـان اطاعـت ،شدندط خان بزرگ انتخاب مي حاكمان خراسان توسمنـصوب خـان حـاكم ، وزورُكـ بـا ُك غتاييـان جبرخـورد نـوع .)56 :1378، فابايمت( كردندمي

وقتـي ، بنـا بـه روايـت جـويني ؛سـت ا قـدرت اين نفوذ و ميزان ةدهندشان در غرب جيحون ن بزرگ/ 2: 1334، جـويني ( » بـود منـشي جـواب سـخت داده از راه بـزرگ «به خاندان جغتـايي كوركوز .)242همان،( اعدام گرديدهانآط توساز خراسان احضار شد و ،)239 .)575: 1353، گروسـه ( داشـت آذربايجان قـرار خراسان و درسازمان نظامي مغوالن كز امر

.)184: 1379، خيرانـديش ( شـد ها سـازماندهي مـي با مشاركت نيروهاي ساير الوس ين سازمان ا، سـيفي هـروي ( مستقر شد و هرات در حدود بادغيس جغتاي از جانب الوس بهادر نيز ) طاهر( طاير

او فرمانـدهي تمـام آيد كهچنين برمي .)159، 162-163/ 2 :1363، ؛ جوزجاني 92: 1352/ 2: 1334، جـويني ( خراسـان و مازنـدران بـر عهـده داشـته اسـت دررا غـوالن م نيروهاي نظـامي

221(. ، )184: 1379، خيرانديش( هاي نظامي مغوالن گسترش يافت تكه فعالي ق. هـ 628از سال

: 1352، سـيفي هـروي ( شـد الدين خوارزمـشاه بردن بقاياي نيروهاي جالل از بين مأمور طايربهادر؛ 162/ 2: 1363، جوزجــاني( انجــام شــداو توســط زمــاندر ايــن يــزنفــتح سيــستان .)93-92

در حمالت مكـرر بـه هنـد شـركت كـرد و بـا پايان عمر تا طايربهادر .)221/ 2: 1334، جويني


در حملـه بـه هنـد كـشته شـد سـرانجام نيـز .هـايي دسـت يافـت قيـت حمله به مولتان و الهور به موّف .)166-162/ 2: 1363، جوزجاني(

كـه در سـال طـوري به ؛بود هرات نظارت مستقيم بر خواهان، هالكو ةجغتاي قبل از حمل الوس بـه ، فرمـانرواي الـوس جغتـاي ، جانـب ييـسومنگو الـدين بيتكچـي از شـرف م1241/ ق. هـ 639

ملـك (هـرات حاكم حمايت باتو، خان اردوي به دليل او اگرچه ،در ابتدا .روانه شد آنجاكومت ح هـدف ايـن سـال بعـد چند، )128-124: 1352، سيفي هروي ( دشت هرا به ترك ناچار ،)مجد

حـاكم هـرات ينالـد ملـك ركـن م1245/ ق. هــ 643در سال هنگامي كه ظاهراً .دگرديعملي هـاي از گـزارش .گماشـته شـد آنجاين به حكومت الدسملك شم ،بهادرطاير ةبه اشار ، درگذشت

و در كـرده بهـادر اطاعـت مـي از طاير كـامالً نيالـد آيد كـه ملـك شـمس سيفي هروي چنين برمي ، طايربهـادر بعد از مـرگ . )161 -155همان،( داشته است الفع به هند شركت اوهاي كشيلشكر

،ولقُتـ ه، به پسر او ، سپاه جغتايي مستقر در بادغيس فرماندهي م1247/ ق. هـ 645 سال در احتماالً .)170 -162همان،( امه دادخود در آن حدود اد به لشكركشي وي و شدواگذار

در مغـوالن تافتوحـ ة ادامـ ايربـ آن سـرداران سـپاهيان و و تـالش الوس جغتاي ت مدحضور دراز بودنـد عي مـد انآنـ .هاسـت ن حـدود متعّلـق بـه آن شد جغتاييان ادعا كنند كـه آ باعث ، شرق ايران

؛ )135/ 5: 1339خوانـد مير( داده اسـت هابه آن را جيحون و سند تا هرات از حدود چنگيزخان بالفاصـله بعـد از تـشكيل . پـذيرفتني نبـود جغتاييانبراي ، ايلخانان بر آن حدود ة سلط به همين دليل

بعـد بـه بهق. هـ 658 سال از، اين حق ه براي دست يافتن ب ،شاهزاده جغتايي ، الغو حكومت ايلخانان ن نـواحي را حملـه و آ د هندوسـتان سـرح و كاونك و باميان تـا غـزنين ، آبادعلي، طايقان، شبورقان

ا كه نشان دهد الغـو بـ ندارد وجودگزارشي ، البته در منابع .)12/ 1: 1338، وصاف( كرد تصرّفبعـد الغـو كه جاآن ولي از ، به آن حدود حمله كرده است ، حق الوس جغتاي دست آوردن به عاياد

هـاي ر برابر ديگر الوسس جغتاي دتمام تالش خود را براي كسب استقالل الو، از به قدرت رسيدن بـدون ترديـد ، )158-157: 1377، اف؛ بايمـت 542: 1353، گروسـه ( كـار بـرد چنگيزي به

.بود رفته_ حق از دسته يكدست يافتن بحدود شرقي قلمرو ايلخانان با هدف او به ةحمل


اعاد در زمـان ،بـار فقـط يـك طور رسمي به ت جغتاييان بر حدود شرقي قلمرو ايلخانان ي مالكي؛ مـستوفي 1071/ 2: 1373، رشـيدالدين ( گـزارش شـده اسـت ، حكمران الـوس جغتـاي ، راقب ،

در امـا ، به قلمرو ايلخانـان حملـه كـرد 1269/ 668در سال ، اين ادعا بااو .)1273/ 2 :1377 .)330: 1352، هروي؛ سيفي1088/ 2: 1373، رشيدالدين( نبرد هرات شكست خورد

نيازي به طرح ، ه بودند مسلّط شد بر آن حدود كمابيش آنان هادوره سايردر كه آنجا از احتماالٌنـواحي جنـوبي ،منـابع متـأخر در بـدانيم كـه د شـو هنگامي تقويت مـي فرضاين .نداشتنداين ادعا

/ 2: 1377، مـستوفي ( اسـت شـده محسوب الوس جغتاي، قلمرو ءجزو غزنين ون تا رود سند جيح برجاي مانـده چينيهاي نقشه .)77/ 3: 1362، ؛ خواندمير 135/ 5: 1339، ؛ ميرخواند 1106

. )375-346: 1381، برتشنايدر( ندنكنيز اين قلمرو را تأييد مي هاي ميانهسده ازاد شـده بـود كـه در سـال پذيرفته چنان در ميان جغتاييان تا سندت بر جنوب جيحون عاي مالكي-201: 1348، قاشـاني ( رانده شدند اين منطقه از ط الجايتو توس آنانهنگامي كه 1313/ 713م دانست كـه بـراي خود را ملز ، فرمانرواي الوس جغتاي ، بوقا نيس اِ بالفاصله، )152-153، 202-تـالش ، مـدتي بعـد اما . شكست خورد او .وارد جنگ شود ايلخانان با، )153، 202همان،( انتقام

ـ َتهـاي تـالش و سپس 1320/ 720از سال )كِِبك( كبهاي ُك تـا 726هـاي در سـال شيرينرم و يـد الوس جغتاي درآ قطعي به تصرّف اين نواحي تا شد موجب م1333 تا 1325/ ق. هـ 734

. )36: 1377، منز( ماندبدر دست آنان باقي تيمورتا ظهور

هاي مادي شرق ايران و جاذبهالوس جغتايدر كمبود منابعهـا و شـهرهاي سـرزمين هرءالّنادر مـاور اگرچـه . داشـت ييمـ همگون اقل عيت نـا الوس جغتـاي وضـ

ف داشـت كـه در تـصرّ وجود هاي باير زمينوسيعي از ةطقنم جا آن غرب در ،ثروتمندي قرار داشت كـه شـد همين وضع باعث مي .)89-88 :1383، الياس و راس ( بودصحرانوردان دامدار و خشن

كـه آمده است بارها در منابع .تكيه كنندهر ماوراءالّن به خوارفبراي جبران نياز به يورت و عل ، آنان كردنـد مـي هر را غـارت ءالّنامـاور ، خود براي تجهيز سپاه ، الغو و براق مانند، الوس جغتاي هايخان

بايـد بـه ايـن همچنين .)1069-2/1066: 1373، ؛ رشيدالدين 15، 71/ 1: 1338، وصاف(


كـه نـسبت بـه مغـوالن گرفـت را در بـر مـي مغولي-بايل تركيق نكته توجه داشت كه الوس جغتاي اليـاس ( حفظ كرده بودنـد بيشترساكن در ايران و چين خوي تهاجمي و غارتگري اجدادي خود را

. )91: 1383، و راسبنـابراين ؛كردتامين نمي را جغتاييان ةهاي فزايند نياز، هرّن ماوراءال نمايد كه چنين مي ، به هر روي

ثـروت . كردنـد مـي حملـه ايلخانـان قلمـرو شرقي ناطقبه م جبران كمبودهاي مادي خود براي آنان-تحريـك مـي بيشتر ، اين مناطق به كشي لشكربه ان را ننيز آ خراسان از قبيل شرقي ايران هايتايال

بـود خـوار ذكـر كـرده براق در حمله به ايران يكي از داليل خـود را نيـاز بـه يـورت و علـف .كرد وشــاهزادگان و امــرا ]بـراق [روزي « هــرويسـيفي ةبنــا بـه نوشــت .)1273/ 2: 1377، مـستوفي (

گفـت ، خلعت خـاص اختـصاص فرمـود ه عساكر خود را حاضر گردانيد و بعد از آنكه هر يك را ب اًواسطه دايمـ است و بدينمواضع نزهت و تفرج و شكار ما تنگخوار و علفكه در اين اقليم زمينِ ايران كشم و ملـك خراسـان ه ري ب دارم كه لشك آن ةاكنون انديش .قبض است خاطر من متردد و من

. )304: 1352(»رم ممالك عراق را در ضبط آول اسـ در ، پي بـرده بـود آنانكشي در لشكر ، خوارنياز جغتاييان به يورت و علف تأثير كه به باقا اَ از شـهر هـرات را لي اهـا تصميم گرفت كه آنانت براي جلوگيري از حمال م1280/ ق. هـ 679خـان ، وا د ةماهـ ف هـشت توّق. )333- 330:1352،سيفي هروي ( ويران كند شهر را و انده كوچ

چـارچوب در نيـز ) 402- 402 همان،( م1295/ ق. هـ 695 در سال در مازندان ، الوس جغتاي كـه بـود آبـاداني خراسـان ايـن نيـز م 1315/ ق. هــ 715در سـال . اسـت پذيري توجيه نيازچنين

ي211 :1348، قاشاني( در پي تصرف خراسان باشدتا را بر آن داشت ، ده جغتايياشاهز، رساو( . هـا آنقلمـرو ، جغتاييانبنا بر تصور شود كهر درك مي ت بيش هنگاميذوقه آبه منابع نياز جغتاييان

بايـد عي بودنـد كـه مـد نـان آ . اسـت و فقيرتر بـوده تر هاي چنگيزي كوچك ساير الوس با در قياس ديگـر شـهزادگان از «: گفته بـود ورداين م براق در .شدمي نصيبشان فتوحات چنگيز ي بيشتر از سهم

».لـوس دارم ومن كـه همـين مختـصر ا ] مگر[ ،خوارهاي خرم دارنداقارب ما شهرهاي معظم و علف .)1067/ 2: 1373، شيدالدينر(


.قرار داشـت اي ي در محيط بسته زهاي چنگي س الو الف ديگر بر خ ، الوس جغتاي ،سوي ديگر از ،قلمروهـاي مغـولي جـز ، هـاي ديگـر سـرزمين درفتوحات ة ادام شد كه امكان همين عامل باعث مي

، باقي مانده بـود هايي چنين سرزمين در هاآنپيشروي براي تنها راهي كه .باشدغير ممكن آنانبراي ، كه گفته شـد چنان .شرق ايران بود از عبور كه آن هم نيازمند )265: 1384، گروسه( هند بود راه

ولـي بـا بـراي حملـه بـه هنـد انجـام شـد آنـان هايي از سوي تالش، تشكيل حكومت ايلخانان قبل از بنـابراين ؛ فروكش كـرد ها آن مسدود شد و حمالت آنان طلبي راه توسعه ، تشكيل حكومت ايلخانان

ف تـصرّ راقلمـرو ايلخانـان احي شـرقي نـو ، هنـد سمت بهفتوحات ة براي ادام شدندمجبور جغتاييانپـذير شـد امكـان زماني وم1296/ ق. هـ 696 سال در، به هند الوس جغتاي ة دوبار حمالت .كنند

در راسـتاي ن نيـز بعد از آ .ايلخانان را به تصرف خود درآورند حدود شرقي قلمرو كه آنان توانستند / 7: 1382، تتـوي و قزوينـي ( مـه يافـت ادا هنـد سمت به هاهاي آن كشيلشكر، آن حدود بر هسلط

نفـوذ پـذيرش بـه حاضر ايلخانان چون ،با اين حال .)4293- 4288، ، 4334- 4333، 4351 . آمدبه وجود آنانهاي مستمر بينتنش، )554: 1353، گروسه( نبودندن حدود آ جغتاييان بر

هاي مداوم با مماليكجنگر تمركز ايلخانان ب

او .دانـست ق بـه خـود مـي تا مصر را متعّل جيحونحدود سند و از ، منگوقاآن فرمان بر اساس هالكو 658سال در اوا سپاه ام.ه پيشروي خود ادامه داد براي فتح مصر ب ، بعد از اين كه بغداد را فتح كرد

اي سياسي و قومي در تمـام عقده. . . « ،اين شكست .وردجالوت شكست خ عين در م1259/ ق. هـ، مرتـضوي ( »ياست خارجي ايلخانان محسوب گرديد فرزندان هالكو جزء اصلي س دوران حكومت

اً تمـام تقريبـ اما ،كردندبسيار كوشش جبران اين شكست هالكو و جانشينان او براي . )43: 1370 زا گذاشتسثير بالوس جغتاي تأ در روابط ايلخانان با هااين جنگ .با ناكامي همراه بود ها اين تالش

چـشم طمـع به قلمرو ايلخانـان ، هااين جنگ در ايلخانانگرفتاري از گيري بهره گاهي با نجغتاييا و . دوختندمي

بـه خراسـان اباقا در جنگ با مصريان گيري در آگاهي از با م1269/ ق. هـ668در سال براق / ق. هــ 675 در سـال جغتاييـان حمـالت همچنـين .)1081/ 2 :1373، رشيدالدين( حمله كرد


: 2535، تـاريخ شـاهي ( ري انجام شـد گودِنمغوالن با ياري به حدود فارس و كرمان كه م 1276-اين حمالت به مـوازات دل . ه استبود در جنگ با مصراباقا از گرفتاري آگاهيبا ، )248-250

سالاين در .يافت ادامه 1281/ 680 در سال وومت ا تا پايان حك ، مشغولي اباقا در جنگ با مصر .)202-199/ 2: 1338، ؛ وصاف 208-204همان،( حمله كردند فارس و كرمان به جغتاييان-210 :2535، تـاريخ شـاهي ( تكـرار شـد بـه كرمـان حملـه نيـز م1279/ ق. هــ 678 در سال 211(.

س نگودريـان قـرار ر حدود شرقي قلمـرو ايلخانـان در رأ كه د ، فرزند دوا ، غ خواجه تُلُقهمچنين بـه ، گ بـا مـصر خـان در جنـ از گرفتـاري غـازان آگـاهي با م1299/ ق . هـ699در سال ، داشت

-368/ 3: 1338 ،وصـاف ( را غـارت كـرد شـيراز و كـازرون حدود تا جنوب ايران حمله كرد و 370(. نيـز هنگـامي م1312/ ق. هــ 712در سال الوس جغتاي حمالت ، هابر اساس بعضي گزارش

/ 2: 1386، فـصيح خـوافي ( بـرد شـام بـه سـر مـي در ، جنگ با مصريان ايربانجام شد كه الجايتو ،مماليـك ي مـستمر بـا اه به جنگ ايلخانان پرداختن، اين عالوه بر .)141: 1336، نطنزي ؛889

. كرد پذيرآسيب جغتاييان را در برابرهاآنو بردتحليلرا آنانتوان نظامي و اقتصادي

خان بزرگ مغولهاي سياستطور مستقيم و گاه غير مستقيم بر مناسبات جغتاييان با ايلخانان تـأثير به از عواملي كه گاه ديگر يكي

منگوقـاآن كههنگامي .هاي خان بزرگ مغول در مورد جغتاييان و ايلخانان بود سياست، گذاشتمي اعـضاي خانـدان بيشتر، حكومت رسيد عنوان خان بزرگ مغول بهبه م1250/ ق. هـ648در سال خـاني شـركت مقام انتخاب او به مراسم با حكومت او مخالفت كردند و در منگو ييسو مانندجغتاي مخالفـان ، نيز در واكنش بـه ايـن اقـدام منگوقاآن .)829-825/ 2: 1373، رشيدالدين( نكردند

، دومگر يكـ ، نمانديبر روي زمين آثار، كه از خيل جغتاي چنان كرد « و را از بين برد دجغتايي خو حكومت الوس جغتاي را بـه اورغينـه سپس او .)180-179/ 2: 1363 ،جوزجاني( »پسر جغتاي

.)230/ 1: 1329، جويني( دار كر واگذالكوراهغتاي به نام َق يكي از نوادگان ج بيوة،خاتون


: 1376، بارتولـد ( بر قلمروشان كاسـت آناننفوذ از ، ناآقدامات خاندان جغتاي بر ضد منگوق ا/ ق. هــ 645 در سـال .خراسان نيز كاسته شـد در از نفوذ آنان عيطور طبي در اين شرايط به .)208فرمانروايي حـضور ييـسومنگو بـراي عـرض ادب بـه ، حـاكم هـرات ، ينالـد ملك شـمس م 1247

كنـار منگو از قـدرت ييـسو بـه قـدرت رسـيد و منگوقـاآن تي بعد مد اما، تركستان رفت به جغتايياناز را جيحون باخرز و سيستان تا حدود سند و ، مرو حكومتين اين بار الدملك شمس .گذاشته شد

ديگـر او، دگرگـوني با ايـن )170 -162: 1352، سيفي هروي ( دست آورد ه ب منگوقاآنجانب كنداطاعت از خاندان جغتاي نبود ور مجب

فتوحـات بـه غـرب ةهالكـو را بـراي ادامـ ، منگوقـاآن هنگـامي كـه م 1253/ ق. هـ 651در سال ه خـدمت هالگـو گمـارد بـه نيـز كردت ميكه در حدود سند فعالي، جغتاييسپاه ن او فرما به ،فرستاد

حـاكم ،ينالـد حاكم مغـولي ايـران و ملـك شـمس ،ارغون .)975/ 2: 1373، رشيداالدين( شدن آ ،بـه ايـن ترتيـب .)978-979/ 2: 1373، رشـيدالدين ( نـد مددرآ هالكـو به ايلـي نيز هرات

. )192: 1379، خيرانديش( ه استمد درآكوهال ة رسماً به زير سلط،ودحدسـوي جيحـون و سـند بـه ننـواحي آ واگـذاري سپس در انتخاب حاكم هرات و منگوقاآندخالت

كـه در گزارشـي خرينكه آ طوريبه ؛سان برانداخت رانفوذ و اقتدار خاندان جغتاي را از خ ، هالكوين در سـال الدملك شمساين است كه شده ذكر، شاهزادگان جغتايي در خراسان فعاليت از، منابع .)199: 1352، هرويسيفي( فرستاد سپاه به اطرف ميبا مشورت هلقتو م1252/ ق. هـ650

و بـا خـان بـزرگ را دشمني الـوس جغتـاي ، هالكو ،برادرشدر حمايت از منگوقاآناقدامات بـا ، ه بـود شد منگوقاآن جانشينوبيالي كه ُق كه تشديد شد اين دشمني هنگامي .برانگيختايلخانان

ايـن رود رسـماً ، )880/ 2: 1373، رشيدالدين( جيحون به هالكو جنوبي نواحياعطاي حكومت هالكـو نيـز در .)191: 1379، خيرانـديش (د ايلخانان و الوس جغتاي تثبيـت كـر را به عنوان مرز

بـه الكو از قـوبيالي حمايت ه .از قوبيالي حمايت كرد ، ريق بوكا اَ ، برادرش اختالف بين قوبيالي و قلمـرو الـوس كه نيزالغو .)144: 1353، ويلتس(استحكام بخشيد ميان ايلخانان و قوبيالي روابط

، بـا اريـق بوكـا ، قـوبيالي بـه ضـربه زدن براي ، ديدجغتاي را در برابر اقدامات قوبيالي در خطر مي ، رشـيدالدين ( بـه خـان بـزرگ هالكـو بـراي جلـوگيري از كمـك حد شـد و سـپس مّت ،ويرقيب


ــد877-878/ 2: 1373 ــرد ، )198/ 5: 1339، ؛ ميرخوان ــه ك ــان حمل ــرو ايلخان ــه قلم ــن .ب اي، با قوبيالي دشمني داشـت چون نيزبراق ، حفظ شدنيز بعدي الوس جغتاي هايانانديشه در ميان خ

. ادافتبه فكر حمله به ايران ) 128: 1372، ساندرز( ارتباط ايلخانان با خان بزرگبراي قطع پايــان تــا ، جغتاييــانبــه مــوازات آن دشــمني ميــان آنــان بــاو ،حــاد ايلخانــان بــا خــان بــزرگاّت

را كنار با خان بزرگ دشمنيگرفت تصميم مي كه الوس جغتاي هر زمان ؛ ادامه يافت عصرايلخانيكـه م1262/ ق. هــ 661 در سـال كه ظـاهراً چنان .ريختبا ايلخانان نيز طرح دوستي مي ، بگذارد

، )768/ 1: 1373، رشـيدالدين ( حد شـد مّت قوبيالي با حمايت اريق بوكا دست برداشت و از الغو/ 5: 1339، ميرخوانـد ؛880 -879/ 2: همـان (صـورت گرفـت با هالكو نيز زمان هم اين اتّحاد دوا درصـدد )32: 1348، قاشـاني (1303/ 702بعد از مرگ قايـدو در سـال همچنين .)196

صـلح سـفيرانِ م 1305/ ق. هـ704 در سال ،تي بعدمدبه همين جهت ؛زرگ برآمدحاد با خان ب اّت . )455-454، 477-475/ 4: 1338، وصاف( روانه كرد ايرانبه خود را

. نيـز وجـود داشـت ايلخانان با اين الوس مناسباتگ در الوس جغتاي با خان بزر ةت رابط همي اخـان الـوس ، ن بوقـا يـس كـه اِ هنگـامي م 1314 -1312/ ق. هــ 714 -712 هـاي سالحدود در

حملـه كـرد اورو مـ ل شكـست و بـه ق را اوبـا سـاله صـلح ده ، ايلچيان خان بـزرگ نبا كشت ، جغتايكـه در حـدود شـرقي از طـرف جغتاييـان د خواجهو داو،زمانهم، )206-205: 1348، قاشاني(

و در سـال ندانـست ملـزم انـان ندي به صلح با ايلخ بخود را به پاي ، كردقلمرو ايلخانان حكومت مي . )598-595: 1352، سيفي هروي( به هرات حمله كردم 1313/ ق. هـ 713

تـوان مـي نيـز يديگـر ديـدگاه از اييان بـا ايلخانـان ـــ اسبات جغت ــمندر را زرگ ــان ب ــنقش خ شـمني در اين د. بود خصمانه مغول بزرگ الوس جغتاي با خان روابط ،بيشتر مواقع در ؛كردبررسي شـرق ريـان د ي ممكـن بـود قلمـرو جغتاي حّتـ شد و ت كمتري نصيب الوس جغتاي مي قي موّف معموالّ

شد كـه الـوس جغتـاي باعث مي مسئلههمين ؛دودتر شود فشار خان بزرگ مح ةنتيجدر )تركستان( حملـه كنـد ، ندرسـيد تـر بـه نظـر مـي فكـه ضـعي يعني ايلخانـان ؛حد او مّتقلمرو براي جبران آن به

2005:349 ),Yingsheng (. لمـرو خـود قهنگامي كـه م، 1314/ ق. هـ714در سال ايسن بوقا عـن ،يـن منـوال راننـد ا را بر ما] خان بزرگ [اگر اعدا «: گفت ،ر برابر خان بزرگ از دست داد را د


، خـوار نمانـده كور و سوراخ مور شود و يورت و علـف تر از ديده قريب واليت و الوس بر ما تنگ ، قاشـاني ( »و مـستخلص گـردانيم مفـروز انست كـه جانـب مغـرب و بـالد خراسـ ا ما در آن مصالح1348 :208(.

اگتايخاندان اقدامات و تحريكات اما تا زمـان ، يين شده بودهايي از تركستان به عنوان الوس اگتاي تع بخش ،طبق تقسيمات چنگيزخان

رج شدن ايـن پس از خا .رگ مطرح بودند داشتن مقام خان بز باخاندان اگتاي بيشتر ، يوكمرگ گ ها برايشان اهميت يافت و به پايگاهي براي فعاليـت قلمرو كوچك آن ،تايمقام از دست خاندان اگ

.جغتاييان بودالت در قلمرو دخ، مهم اين خاندانهايفعاليتيكي از .شدتبديل بازماندگان اگتاي ايـن .تقـال يافـ ت ان ،ويوُلند ُت ز فر ،منگوقاآن حكومت از خاندان اگتاي به ، گيوكاز مرگ بعد

حكومـت ، جانـشين گيـوك ،قايـدو .برانگيخـت خانـدان تولـوي ه يتاي را عل دشمني خاندان اگ امر و از طـرف تساب ايلخانان به خاندان تولـوي ان .آرايي كرد را نپذيرفت و در برابر او صف منگوقاآن

بـر اسـاس .بـه دنبـال داشـت نيـز را عليه ايلخاناندوقايدشمني ، حاد ايلخانان با خان بزرگ اّت ،ديگر-بـي .)777 -755/ 1: 1373، رشـيدالدين ( باقـا دشـمني داشـت اقايدو با ، هاي موجود گزارش

خود در حكومت دورانقايدو در .است با خان بزرگ بوده خصومتثير اين دشمني تحت تأ شك، ،همچنـين .كوشـيد ايلخانـان عليـه غتاييانج تحريك دربا اقتدار پنجاه سال هنزديك ب ، اگتايالوس

يـورت و يـابي بـه دسـت را در او، در زمان براق قلمرو الوس جغتاي از هاييقسمتف قايدو با تصرّ بـه قلمـرو ، آنبـراي جبـران را تشويق كـرد كـه وي ،سپس .قرار داد بيشتري تنگناي در خوار فلع

در زمـان جانـشينان بـراق نيـز قلمـرو .)1069/ 2: 1373، رشـيدالدين ( ايلخانان لشكركشي كند . )336 :1381، برتشنايدر( شد محدودتر و قايدهايالوس جغتاي در برابر تجاوز

او بـه بـراق .دريـغ نكـرد نيـز آنـان از كمك نظامي بـه ، عليه ايلخاناندر دشمني جغتاييان قايدو / 5: 1339، وانـد ميرخ( خواهـد كـرد تـوان بـه او كمـك به ايـران در حـد وعده داد كه در حمله

بـه همـراه جمعـي از شـاهزادگان با فرستادن سـپاهياني كـه كرد و عمل خود ةوعدبه قايدو .)288در سـال قايـدو .)71/ 1: 1338، وصـاف ( بـراق را يـاري نمـود ، شـدند ي رهبـري مـي الوس اگتا


الي بــا كمــك بــه دوا در لشكركــشي او بــه خراســان شــركت فعــ نيــزم1295/ ق. هـــ695 . )1261/ 2: 1373، الدينرشيد(داشت

ري ايفـا ّثلـوس جغتـاي نقـش مـؤ چنان در دشمني بين ايلخانـان و ا به رهبري قايدو الوس اگتاي بـه ، ازاباقاخـان هـرات نبـرد در م1269/ ق. هــ 668 در سـال با وجود شكـست جغتاييان كرد كه

و از م 1302/ ق. ـهـ 702در سـال ايـدو بعد از مـرگ ق تنها دشمني خود با ايلخانان ادامه دادند و الـوس جغتـاي عليـه ديرينهدوا به اين نتيجه رسيد كه به دشمني بود كه اقتدار الوس اگتاي بين رفتن

. ايلخانان پايان دهد

)آلتين اردو(ين اردوي زرهايدخالت ة يـا منطقـ نـواحي سقـسين و بلغـار قيـاليغ و خـوارزم تـا از حدود ، ميراث چنگيزي بنديطبق تقسيم

بـه بعـدها ايـن قلمـرو )31/ 1: 1329، جـويني ( ي شـد چ جـو فرزنـدان نـصيب ،ر روسيه قبچاق د ، ايـران سمت هالكو به حركت زمان با هم .ين شهرت يافت اردوي زر يا آلتين اردو ، اولوس جوچي

نزديكي به ايـران دليلبه و منگوقاآنطبق فرمان او. ين قدرت را در دست داشت زردر اردوي باتو وارد كه سپاه هالكو درحالي. )44: 1385، محمدي( داد قرار اختيار هالكو در يچشمگيرنيروي

به پسرش سرتاق را جاي او منگوقاآن. درگذشتم 1255/ ق. هـ653درسال باتو، ايران شده بود مـاه چنـد نيـز ،اوالغچي، او حكومت فرزند . مغولستان درگذشت زگشت از با در نيز سرتاق اما، دادبه حكومت م 1256/ ق. هـ 654 باتو سال در، ِبركا ،باتو ديگر پسر ،رانجامس و د طول نكشي تربيش

خـان اردوي بركـا به بغـداد هنگام لشكركشي هالكو ،رتيبتبدين. )35:همان( اردوي زرين رسيد فـتح بغـداد از بعـد ، كـرد نمـي همراهـي هالكـو با ، باتو ،پدرش مانند راًظاهكه بركا. زرين شده بود كـشي به ايران لشكر م 1261/ ق. هـ 660 و در سال خاست دشمني با ايلخانان بر به، توسط هالكو

حـال هـر درامـا ،داليل اين دشمني چندان روشـن نيـست . )1044/ 2: 1373، رشيدالدين( كرد بـوده باشـد دوربـه هالكـو متـصرفات جديـد سـر ادعاهـاي حـاكميتي بـر رقابت خانداني و از نبايد

مقابلـه بركا براي ، شوديمربوط م كه به موضوع مقاله حاضر آنجا تا. )64-62: 1385، محمدي( برانگيخت و بـا آنـان متّحـد شـد ين ايلخا حكومت تازه تأسيس ضد بر دشمني جغتاييان را هالكو با


نمايـان بيـشتر الوس جغتاي عليه ايلخانـان را پنهان دشمني ، اقدام او اين . )825/ 3: 1375، بياني( . )596: 1353، گروسه( ساخت درك ز بـا نيـ و جانـشينان او بعـد از بركـا همچنـان ادامـه يافـت ن با ايلخانان ني اردوي زري مدش

ري نقـش مـؤّث ، ايلخانـان برابـر درآنان ةهاي خصمان در سياست ، س جغتاي عليه ايلخانان دشمني الو بـه چـار رَكن ِببـا فرسـتاد م 1268/ ق. هـ 667 سال در، خان اردوي زرين ،تيمورنگوم .ايفا كردند

د ايلخانان شركت كـر ان نظامي عليهميدر پ، ركت براق و قايدو شكل گرفته بود كه با مشا ييقوريلتا در همين سال سپس او .)287/ 5: 1339، ؛ ميرخواند 1068-1069/ 2: 1373، رشيدالدين(

بـه قلمـرو بـراق را در حملـه مـستقيم طـور غير بـه ، )296/ 13: 1993، ابن كثير ( بندربا حمله به د : 2535، تـاريخ شـاهي (م 1277/ ق. هــ 676 سـال در تيمـور منگوحمـالت .ايلخانان ياري كرد

زمــان بــا ايــنهــم .تكــرار شــدنيــز ) 302-301/ 13: 1993، ابــن كثيــر( ق. هـــ 678و ) 262 مـي رسـد جـز بـه نظـر . كردنـد حملـه را جنوب ايـران به رهبري جغتاييان با نيز نگودريان، حمالت

به عنوان گذرگاهي بـراي تجاري قفقاز تدريج به اهميت ارتباطي و هاردوي زرين ب ، رضيادعاهاي ا . شده بودآگاه به مناطق ديگر آنجا از آناتولي و يابي به درون فالت ايران وراه

شـاهزاده ، كمـك بـه يـساور ن بـا يـ فرمانرواي اردوي زر ، زبكاُم 1319/ ق. هـ719 سال در سـال در او .)790/ 4: 1386، ابـن خلـدون ( ايلخانان ياري كرد ضد بر در شورش او را ، جغتايي. )509/ 1: 2002، رمـزي ( حد شد مّت، حكمران الوس جغتاي ، با كبك نيزم 1322/ ق. هـ722

،زمـان هـم .)59: 1353، سـمرقندي ( به دربنـد حملـه كـرد م 1325/ ق. هـ 725 سال درازبك ابـن ( به خراسـان حملـه كـرد ، اردوي زرين در قفقاز برابر در از گرفتاري ابوسعيد آگاهيبا ، كبك

حـد شـد و نيـز مّت حكمران بعـدي الـوس جغتـاي ، ترمشيرين با ازبك .)791/ 4: 1368، خلدون . )129: 1351، اشپولر( كردبه اوهايي كمك

-تأمـل ديگـر نيـز جهتـي دشمني با ايلخانان از برايتحريك جغتاييان در يناردوي زر عملكرد

ـ كـه توضـيح آن ؛ستابرانگيز نـان دشـمني بـا ايلخا بـه كـه ن ابتـدا ن از همـا فرمانروايـان اردوي زري نيـز بعـدها كـه ها اين تالش .)465/ 2/ 1: 1957، مقريزي( حد شدندنيز مّت مصريان با ، ندخاستبر

كـشي بـه اميـد الـوس جغتـاي را در لشكر ، فشار مشترك بر ايلخانـان آوردن بابه نوعي ، ادامه يافت


بـه ايـن بايد،سوي اردوي زرين تحريك جغتاييان از همكاري و در. كردمي ايلخانان تقويت قلمرو، هـاي شـرقي قلمروايلخـاني بودنـد نكته توجه داشت كه به همان اندازه كه جغتاييان مدعي قـسمت

.دانستندمي حق خود مناطق شمال غربي ايران را نوادگان جوچي نيز نهراوريان و َقگودنقش ِن

ـ بـا الوس جغتـاي در دشمني نگودريان و قراونه ،ر دوران حكومت ايلخانان د ي ايلخانـان نقـش مهم- اين گروه كه م است مسّل .سخن گفت ا اطمينان توان ب نمي هااين گروه ماهيت در مورد .ايفا كردند

گـذران ،غـارت و تهـاجم راه و از بودنـد سـاكن هنـد حـدود ايلخانان تا روم حدود شرقي قلدر، هادنبال تشكيل حكومـت ايلخانـان به نگودريان و قراونه .)249: 1381، گابريل( كردندزندگي مي

. قـرار گرفتنـد آنـان در برابـر يـك نيـروي شورشـي مانندبنابراين و زدند باز سر ايلخانان از اطاعت جم تهـا در م 1271/ ق. هــ 670در سـال او .كند ياد مي هاآنلين كسي است كه از او ،ماركوپولو

خـدمت گـرفتن جغتاييـان بـا بـه .)43-41: 1350( ه بـود درآمـد رت احدود كرمان به اس آنان به ،همچنـين .)35 :1377، منـز ( دندمـسلّط شـ بر حـدود شـرقي قلمـرو ايلخانـان نگودريان و قراونه

.به قلمرو ايلخانان حمله كـرد كمك آنان با ، سان ناتوان ديد اف خر رّخود را در تص دوا كه يهنگامبـه جنـوب م 1276/ ق. هـ675در سال در تهاجم نگودريان پيش رفت كه جان همكاري تا آن اي

، تـاريخ شـاهي ( داشـت بـر عهـده را هافرماندهي آن ، شاهجغتايي به نام مبارك ةيك شاهزاد ، ايرانو جغتاييـان بـا در دست شاهزادگان جغتايي باقي مانـد نگودريانرهبري نيز بعدها .)248: 2535

بـه جنـوب ايـران م 1279/ ق. هــ 678و م 1278/ ق. هــ 677 هـاي در سال ، ناناز آ يريگبهره/ ق. هــ 690 هـاي سال درآن پس از و ارغونحكومت در تمام دوران هااين تهاجم .كردندحمله -368/ 3: همـان ( نيز ادامـه يافـت م 1299/ هـق699 و )203/ 2: 1338، وصاف(م 1291370( . كرت آلكرمان و ملوك نقش

، فـراهم بـود ر تبيـش ايلخانـان بـراي متمركز ايجاد يك حكومت امكان مقايسه باجغتاييان در اگر چه به ،هانآ .)141-140: 1368، رشيدوو( بر قلمرو خود داشته باشند نتوانستند نظارت كافي هاآن

، اشـپولر ( نـد بودنـد مهعالقـ واحي جنوبي قلمرو خـود ندر مستقيم حضوربه كمتر ، ي هوا دليل گرما


آن منطقـه قراختاييـان حـدود كرمـان را بـه ة باعث شد كه ايلخانـان ادار مسئلههمين .)80:1351ضـعف تـدريجي اين مناطق و هاي محلي در خاندان قدرتمندپايگاه نظير البته عوامل ديگر . بسپارند

.گي مؤثر بودعالقبياين در حكومت ايلخاني نيز-ه وبـ قلمروشـان ةار در ادقراختاييان ناتواني و از طرفي منطقهر بايلخانان نظارت مستقيم نداشتن

بـه ايـن نـواحي درپـي ، پـي به رهبري جغتاييـان نگودريانباعث شد ، خصوص حفظ مرزهاي شرقي غفلـت از ايــن ةبــاردر ،بـود يكــي از حاكمـان مهــم قراختـايي كـه غ خـاتون تُلــُق .دنـ كـشي كن لشكر

شاق كه بـه اطـراف خراسـان و عـراق يرا از جهت سفرها ين چند سال ما ادر« :گفته بود تهاجماتاگـر نيـز . . . ، در دفع و قلـع ايـشان نفرمـوديم ]ايـه[ از تدبير كار مالعين غافل بوديم وانديش ،افتاد

، تـاريخ شـاهي ( » تازيك به هم برآميختـه بودنـد ملوك ترك و ، شدلشكري به دفع ايشان نامزد مي 2535 :240-241(.

كرمـان حملـه بـه بـراي جغتاييـان را ، بـر سـر قـدرت قراختاييـان درونـي ابتگاهي رق همچنين ، رقابت با مـادرش شاه درسلطانم 1277تا1276/ ق. هـ676 تا 675در سال .كرد مي تحريك

هبري نگودريان را در شـرق ايـران كه ر،عبداهللا جغتايياز ، بها با فرستادن هدايايي گران ،خاتونقتلغ و در نداشـت شـاه فرصـت دريافـت كمـك چه سلطان اگر .است كمك كرد درخو، شتا عهده د به

حمـالت الـوس ، بعـد از فـرار او ، )49-47: 1362، منـشي كرمـاني ( برابر تهديد اباقا فـرار كـرد .جغتاي به جنوب ايران وسعت يافت

حمالت مداوم الوس جغتـاي باعـث شـد .كردندميومت ــرت حك ــوك ك ــرات نيز مل ــدر ه بداننـد امنيـت مرزهـاي شـرقي خـود ضـروري بـراي هـرات را ةنان ملوك دسـت نـشاند ه ايلخا ــك

Potter, 1992:43) ( ااز طرفـي : ايلخانـان ماننـد يـك تيـغ دولبـه بـود براي نقش ملوك هراتاما رود سـند و تـ اعمـال قـدرت و ي خـود ي شـرق ايلخانان وجود ملوك كرت را براي ايمنـي مرزهـا

بـه اين نواحي را حاكميت در فرامين خود معموالً, ،نانآه همين دليل ب .ديدندضروري مي ، جيحونو بـه با الوس جغتاي وجود داشت آنان خطر همدستي ،اما از سوي ديگر ؛مي سپردند ملوك هرات

موجـب ، نانـ غيبـت آ ،حـال هر در. شدند فراخوانده مي تبريز و يا به جا شده جابهگاهي دليل همين در .دادو قـدرت تهـاجمي الـوس جغتـاي را افـزايش مـي شد ر شرق مي يلخانان د ا ضعف حاكميت


مـورد غـضب ارغـون ياغي شـدن ،ةين دوم به دليل شايع الدملك شمس 1288/ ق. هـ 687سال و حمـالت باعـث پريـشاني هـرات شـد مـسئله و همـين بنابراين هـرات را تـرك كـرد ؛ قرار گرفت

نيـز 1310/ ق. هــ 710در سـال .)381-379: 1352، سيفي هروي ( ان افزايش يافت ينگودر نبوددر . فرا خوانده شد به تبريز ، جغتاييانحاد او با اّت ةشايع دليلبه ، حاكم هرات ، ينالدملك غياث

/ ق. هــ 713 در سال فرصت داد تا واجهد خو داوبهو همين عامل اد او وضع هرات رو به ويراني نه .)596-591همان،( به هرات حمله كندم1313

در برابـر خـود اسـتقالل حفـظ از روي تـرس يـا بـراي ملوك آل كـرت گاهي ، رديگاز طرفي هنگـامي كـه گـزارش شـده .كردنـد مي حمايتقلمرو ايلخانان جغتاييان به لشكركشي از ، ايلخانان

رفـت ويين به خـدمت الد شمسملك، به خراسان حمله كردم 1269/ ق. هـ 668براق در سال م 1295/ ق. هــ 696در سـال . )318-317همان،( كردتحريك له به خراسان حم برايو او را

: 1338، وصاف( ييشاهزاده جغتا ، خواجهقتلغ از ي سپاهيان نبا به خدمت گرفت ينملك فخرالد نيز يـن ا .)433-431: 1352، سيفي هروي (حمله كرد قلمرو ايلخانان شرقي مرزهايبه ) 344/ 3

. كندروانه را به هرات ، الجايتو، خودبرادرن خامات باعث شد كه غازانتهاجسركـشي دوبـاره ينملك فخرالد ، حكومت رسيدن الجايتو با به م 1304/ ق. هـ 704 در سال

اگرچـه .ندبه هرات حمله ك م 1306/ ق. هـ 706 سال درالجايتو تا شد موجب مسئلههمين .كرد در ايـن شـهر سـرانجام، ، كشته شـد ييلخانسپاه ا ةومت كردند و فرماند امق در اين حمله اهل هرات

سـت ا بر آن راشپول .)503-461، 532-543همان،( الجايتو تسليم شد ةجويانمبرابر تهاجم انتقا ين همـ و )196: 1385اشـپولر، (گرفـت صـورت مـي بـا حمايـت الـوس جغتـاي كه اين شورش

.)230: 1383همان، ( شدلخانان و الوس جغتاي مي تنش در روابط بين ايبروزباعث هاحمايت

الوس جغتايدر مسائل سياسي ايلخانان دخالتايـن .نـد دادمـي ي پنـاه الوس جغتـا به شاهزادگان مخالف خود تاريخ ايلخانان در طول هر ازگاهي،

ايلخانان در برابر حمالت مستمر الوس جغتـاي ةپيشگيران و هنوعي اقدام بازدارند ظاهربه سياست كه ، رشـيدالدين ( شـاه نبـرد هـرات بـه مبـارك بعـد از او .ط اباقـا دنبـال شـد سلين بار تواو، شدي مي تلّق


تتــوي و ( پنــاه دادهــاآن اتبــاع واهزادگان جغتــايي از شــ،وجي هلولقــون و بــو) 759/ 1: 1373 . )4077/ 6: 1382، قزويني او ظـاهراً . )772/ 1: 1373، رشـيدالدين ( كرد تعيينبه رهبري نگودريان را شاه مبارك ،اباقا

گـردان شـد و در يلخانان روي از ا ، مدهايي كه در الوس جغتاي به وجود آ بعدها به دنبال دگرگوني فـراهم در حدود شرقي قلمـرو ايلخانـان نفوذ جغتاييان را ةزمين ،اقدام او .جغتاييان تمكين كرد برابر رهبري نگودريـان را م1276/ ق. هـ 675 در سال جغتايي بوده كه ةاو همان فرماند احتماالّ .كرد

. )248: 2535، تاريخ شاهي( بر عهده داشت در حمله به كرمان در زمـاني كـه بـا وي .كـرد ري دنبـال ت بيـش شـدت را با دادن به شاهزادگان سياست پناه الجايتو

،هبتـ ال اگتايي و ةهزاد شا،به ساربان م 1306/ ق. هـ 706در سال ، بردسر مي _جغتاييان در صلح به در همــين زمــان، .)513-510/ 4: 1338، وصــاف( پنــاه داديجغتــاالــوس الف حكومــت مخــ

به ايـران آمـد كند كه همراه يكي از شاهزادگان هزار نفري ياد مي سي سپاهيك از مستوفي قزويني و ، شـاهزاده جغتـايي ، بـه ذوالقـرنين م 1307/ ق. هــ 707 در سال الجايتو .)1435/ 2: 1377(

با واكـنش درنگ بي ،ين اقداماتااگر چه .)515-513/ 4: 1338، وصاف( داد پناه او نيز اتباع بـه دليـل نـاتواني وي در ، منظور تحقير الجايتو جغتاييان به هاي رجزخواني ،مواجه نشد الوس جغتاي نـشان ، در هـرات يناز شورش ملك فخرالـد آنان و حمايت )55: 1348، قاشاني( نتصرّف گيال

. بودند ايلخانان ناخرسند هايدخالت از كه آنان دهدمينيـز پنـاه جغتـايي و اتبـاع او د قدرتمنـ ة شاهزاد ،به يساور م 1316/ ق. هـ 716الجايتو در سال

كبك شكست خورد ولي .مله كرد به قلمرو ايلخانان ح و كبك را برنتافتند مسئلهجغتاييان اين .داد: 1350، ؛ حـافظ ابـرو 645-644 :1352، سـيفي هـروي ( شـد سـاكن و يساور نيز در خراسـان

يـن ابا وابستگان جغتـايي خـود ارتبـاط برقـرار كردنـد و در ايران گان جغتايي دپناهنبعدها .)115 ةزمينـ ، كردنـد يلخانان روزگار ضعف خود را سـپري مـي كه ا،باعث شد كه در زمان ابوسعيدعامل

.)35: 1377، منز( دوشراهم ف قي قلمرو ايلخانانحدود شردر جغتاييان ةدوبار ةو سلط نفوذ


ايلخانانهاي داخلي در قلمروو شورشاختالفات ، آناني بر ضد جغتا الوس تحريكي بود كه در لعوام ازنيز در حكومت ايلخانان اسي ي س مشكالت

كمـك بـه او در فرصت داد تا با به دوا 1288/ 687شورش نوروز در سال .نقش اساسي داشت و 757/ 1: 1373، ؛ رشـيدالدين 314/ 3: 1338، وصـاف ( دخالت كنـد داخلي ايلخانان امور -راهكيفيـت را از توان ايلخانـان و ها آن ،به الوس جغتاي رفت نوروز وقتي ،همچنين. ) 1163/ 2

ف خراسـان را بـراي آنـان سـاده و تـصرّ ) 757/ 1: 1373، رشـيدالدين ( آگاه كرد اي خراسان هبـا ، نييكي از امـراي ايلخـا ، ايورتيُغاُو، بعد از او .)4247/ 7: 1382، تتوي و قزويني( جلوه داد

، رشـيدالدين ( يـاري نمـود 1295/ 695 در سـال ، را در حملـه بـه مازنـدران وي، كمك بـه دوا 1373 :1 /757(. در حكومـت سياسـي بحـران ، 1294/ 694خـان در سـال زمان با به قدرت رسيدن غـازان هم

پـنج شـاهزاده ، ماه در مدت يك، يل به قدرت رسيدن او اي كه در او طوربه ؛افزايش يافت ، ايلخاني .)390/ 5: 1339، خوانـد مير ؛326/ 3، وصـاف ( انشان كـشته شـدند ي امير با سپاههفت و سي و

توان مادي و معنوي ايلخانـان خانبين گيخاتو و بايدو و سپس بين بايدو و غازانرقابت ، پيش از آن ، هـا اين اختالفـات و شـورش زيرا؛ دخالت داشت در لشكر كشي دوا ضاعاواين .ه بود را تحليل برد

.)383/ 5: 1339، ميرخواند( ه باشدنيروي نظامي چنداني در خراسان وجود نداشت موجب شد تا اميـد جغتاييـان )326/ 3: 1338، وصاف( مشكالت اقتصادي ايلخانان ،در اين زمان همچنين

كشمكش بر سـر قـدرت ق .. هـ696در سال .كردتقويت مي ن لشكركشي به قلمرو ايلخانا يرابرا /Howorth, 1888: 3) بود نظامي خراسان حاكم از آنجا كه او .باعث شد كه نوروز به قتل برسد

مـساعدي ةو زمينـ توان نظامي ايلخانان را در برابر الوس جغتـاي كـاهش داد ويكشته شدن )405 . براي حمالت نگودريان فراهم شد

زمان با به قدرت رسـيدن ابوسـعيد بـه اوج خـود هم در حكومت ايلخانان سياسي هايكشمكش ابوسـعيد را بـه تـأخير نبـه تخـت نشـست ، بت بر سر قدرت بين امراي ايلخاني رقا كه طوريبه ؛رسيد

در سـال ها به كـشته شـدن اميـر چوپـان اين كشمكش ،سرانجام .)81/ 4: بي تا ، ابوالفداء( انداخت را از داشـتن اميـري بـار ديگـر حكومـت ايلخـاني كشته شـدن او .شدمنجر م 1326/ ق.. هـ 727


امير چوپان مشغول نبرد در اطراف «كند كه در اين زمان خلدون روايت مي ابن .كردشايسته محروم اختالفـات شـرق ايـران را بيـشتر كـرد او كـشته شـدن همچنين . )791/ 4: 1368( »خراسان بود

ستم ظلم و ، جاي پرداختن به نفوذ جغتاييان به او نيز ين جانش ،غايُطنارين .)279 :1384، گروسه(بـه حكومـت م 1328/ ق.. هــ 729ق .. هـشيخ علي در سال امير و به همين دليل در پيش گرفت

. )186-185: 1350، ؛ حافظ ابرو86-92: 53، سمرقندي( خراسان گمارده شدبـه هـر « بـه قـولي و افـزود سياسـي هـاي بحرانبر م 1335/ ق.. هـ736 در سال مرگ ابوسعيد

امن و استقامت از .گوشه متعديي رايت استيال برافراشت و به هر جانب متغلبي خيال استقالل داشت -لك بي سلطان چون تن بي م .جهان متنفر گشت و انتظام و جمعيت در مجمع كواكب منحصر شد

حمـالت الـوس ةبـر دامنـ وضـع اين .)122-121: 1353، سمرقندي( ». شبان شد جان و رمة بي بـه ، الوس جغتـاي فرمانرواي، خان بيان قلي 1351/ 752ق .. هـ در سال براي نمونه .ودجغتاي افز

؛ 246-243 همان،( نمود را وادار به تمكين جاآنحاكم كرد و حملهبه هرات و ت داد ئخود جر بـراي جغتاييانآرزوي ديرين ، ي هرات در برابر الوس جغتا تسليمبا .)29-25/ 1: 1336، يزدي

استه از الـوس برخخود كه رتيمو سرانجام در اواخر قرن هشتم هجري . محّقق شد اين شهر تسلّط بر . كردف را تصرّقلمرو سابق ايلخانان، يري از اختالفات موجود در ايرانگبا بهره، جغتاي بود

گيرينتيجه

نيـز آغـاز ايلخانان و الوس جغتـاي ميان تنش، هالكو ةبا تشكيل حكومت ايلخانان در ايران به وسيل ناديـده ايرانشرقي ر حدود را دجغتاييان و ادعاهاي ذفونت ايلخانان تشكيل حكوم كه جااز آن .شدبـين هـا بروز نخـستين تـنش باعث مسئلهداشت و همين نبا منافع الوس جغتاي سازگاري ، گرفتمي

ود بودن دخوار و مح نياز به منابع يورت و علف مانند ؛يشرايط دروني الوس جغتا .گرديددوطرف .كردتقويت ميدر قلمرو ايلخانان را آنان ةبانطلتوسعههاي انديشه،مروقل

و در كنـار آن اتّحـاد ين با ايلخانان دشمني الوس اگتاي و اردوي زر ، ايمنطقهروابط ةدر عرص ، شـد مـي منجر بر ضد ايلخانان و خان بزرگ ييهاحاديهبه تشكيل اّت گاه كهايلخانان با خان بزرگ

بـا شـام و هـاي مـستمر پـرداختن بـه جنـگ . داشت نوع مناسبات جغتاييان با ايلخانان تأثير جدي در


گيـري از شـد كـه جغتاييـان بـا بهـره مـي باعث، ترين سياست خارجي ايلخانان به عنوان اصلي ، مصرهـاي يان و حكومترگروه ناآرام نگود. تحريك شوند اهآنلمرو نان براي حمله به ق گرفتاري ايلخا

هايي را بـراي تـشديد بحـران در روابـط دو فرصتينيز هر از چند گاه محلّي مستقر در شرق ايران . كردندحكومت فراهم مي

لخانـان بـا الـوس جغتـاي بـين اي تنشبروز در نيز ايلخانان در قلمرو داخليهاي بحران ،سرانجام بـه بعـضي از حـدود گـي عالقبـي بـه دليـل ا يـ ت مرزهاي خودانان از طرفي براي امني لخاي. بود موثر

ا از طرف ديگر گاهي همـين ام .كردند مي هاي محلّي استفاده وجود حكومت از ، قلمرو خود شرقيسـاز برخوردهـاي تـازه زمينه، جغتاييان بايا همدستي خود قلمرو ةي در ادار تواننا دليلها به حكومت

دوران از سياسـي كـه مخـصوصاً هـاي ينابـسامان عـالوه بـراين .شـدند جغتاييان مـي يلخانان و اميان كه در نبين امراي ايلخانا رقابت همچنين .افزودهاي داخلي ايلخانان بر بحران ، شدت يافت گيخاتو

و شـد منجـر در زمان ابوسعيدچوپان و اميرخان در زمان غازاننهايت منجر به كشته شدن اميرنوروز تـوان نظـامي ، كردنـد محافظـت مـي تهاجمـات الـوس جغتـاي برابـر خراسـان در از به نوعي هر دو

، هـاي پايـاني حكومـت ايلخانـان در سـال كـه چنـان تحليـل بـرد؛ به رابر جغتاييان ــبانان را در ــايلخ . هايي از شرق ايران در اختيار جغتاييان قرار گرفته بودبخش منابع

ت ا انتشار: تهران.4ج . عبدالمحمد آيتيةترجم .)تاريخ ابن خلدون(العبر .)1368 (.خلدونابن . مطالعات و تحقيقات فرهنگيةسسؤم

داراالحياء التراث العربي و موسسه :بيروت. الجزء الثالث عشر ،البدايه و النهايه .)1993 (.ابن كثير التاريخ العربي

).جابي (.الجزء الرابع، تصر في اخبار البشر مخ).تا بي( .ابوالفداء، عماد الدين اسماعيلبنگاه ترجمه و : تهران. محمود ميرآفتابة ترجم.تاريخ مغول در ايران. )1351(. اشپولر، برتولد .نشر كتاب


تيمور قادريةترجم .تاريخ اسالم كمبريجدر » فروپاشي خالفت در شرق«. )1383(. .ـــــــــــــ . انتشارات اميركبيرةالملل وابسته به موسسنشر بين شركت چاپ و :تهران. 1ج.

.و تدوين يعقوب آژند ه ترجم. در تركان در ايران،»برآمدن مغوالن« .)1385(. . ـــــــــــــ .انتشارت مولي: تهران

تاريخ .ميرزا محمد حيدر. در دوغالت» جغتاييسلسه « .)1383 (. دنيسن راس، ادوارد-ن . الياس . مركز نشر ميراث مكتوب:تهران. ح عباسقلي غفاري فردتصحي .رشيدي

: تهران. غفار حسينيةمترج. هاي آسياي ميانهتاريخ ترك. )1376. (بارتولد، واسيلي والديمير .انتشارات توس

مركز ةمفصلنادر . »رويارويي دو فرهنگ در عهد جغتائيان مغول«). 1377. (اف، لقمانبايمت .1ش. رضوي، سال اول آستان قدسشناسيخراسان

. در كيهان فرهنگي »نظام تلفيقي سياسي و اداري مغوالن در ماوراءالنهر«). 1378(. . ــــــــــــــ .152ش

ةترجم. هاي ميانههاي چيني و مغولي سدهايران و ماوراءالنّهر در نوشته. )1381. (برتشنايدر، اميلي . موقوفات دكتر محمود افشار: تهران. يخيمجموعه انتشارات ادبي و تار. هاشم رجب زاده

. طهوريةكتابخان: تهران. ايران در برخورد با مغول ). 1353. (بياني، شيرين .مركز نشردانشگاهي: تهران3ج. دين و دولت در ايران عهد مغول ).1375.(ـــــــــــ

تصحيح . ) اسالمةلتاريخ هزار سا(تاريخ الفي). 1382. (خان قزويني ،آصف-تتوي، قاضي احمد . شركت انتشارات علمي و فرهنگي:تهران. 7و6جلد . غالمرضا طباطبايي مجد

تصحيح عبدالحي .)تاريخ ايران و اسالم( طبقات ناصري ). 1363. (جوزجاني، منهاج سراج .انتشارات دنياي كتاب: تهران. 2ج. حبيبي

. محمدبن عبدالوهاب قزوينيتصحيح. تاريخ جهانگشاي. )1329. (الدين عطاملكجويني، عالء .انتشارات بامداد: تهران. 2، چ 1ج

. 2 ، چ2ج. تصحيح محمد بن عبدالوهاب قزويني. يتاريخ جهانگشا. )1334. (ـــــــــــــــــــــــ .انتشارات بامداد: تهران


.انتشارت انجمن آثار ملّي: تهران. 2چ. التواريخ رشيديذيل جامع). 1350. (حافظ ابرو .انتشارات خيام: تهران. 3ج. السيرحبيب). 1362. (الدين بن همامندمير، غياثخوا

ةدر نشري» گيري مرزهاي دولت ايلخانان مغول ايرانشكل«). 1379. (خيرانديش، عبدالرسول- 183، صص1، ش1سال. دانشكده ادبيات و علوم انساني دانشگاه تهرانةل مجةضميمتاريخ 197.

. 2 و 1ج. تصحيح محمد روشن و مصطفي موسوي. جامع التواريخ ).1373 (.اهللارشيدالدين، فضل .نشر البرز: تهران

: مشهد. اسداهللا آزادةترجم. سقوط بغداد و حكمراني مغوالن در عراق). 1368. ( نن- رشيدوو، پي .موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوي

، الجزء وقايع قزّان و بلغار و ملوك التتارتلفيق االخبار و تلقيح اآلثار في). 2002. (م.رمزي، م .دارالكتب العلميه: بيروت. االول

موسسه : تهران. 3چ. ابولقاسم حالتة ترجم.تاريخ فتوحات مغول). 1372. (ج.ساندرز، ج .انتشارت اميركبير

به اهتمام عبدالحسين . مطلع سعدين و مجمع بحرين). 1353. (الدين عبدالرزاقسمرقندي، كمال . طهوريةانتشارات كتابخان: تهران. نوايي

.اميركبير: تهران. تصحيح مير هاشم محدث. االنسابمجمع. )1363. (اي، محمدبن عليشبانكاره: تهران. جلد دوم. تصحيح محمد ناجي نصرآبادي. مجمل فصيحي). 1386. (فصيح خوافي

.انتشارات اساطيربنگاه : تهران. تصحيح مهين همبلي. تاريخ الجايتو). 1348.(بن محمدقاشاني، ابوالقاسم عبداهللا

.ترجمه و نشر كتابانتشارات : تهران. دكتر پرويز رجبيةترجم. ماركوپولو در ايران). 1381. (گابريل، آلفونس

. اساطيربنگاه و نشر : تهران. عبدالحسين ميكدهةترجم. امپراطوري صحرانوردان). 1353. (گروسه، رنه

. كتاب


.نشر آزادمهر: تهران. محمود بهفروزية ترجم).چنگيزيان(تاريخ مغول ). 1384. (ــــــــــــانتشارت : تهران. تصحيح محمد ابراهيم باستاني پاريزي.تاريخ شاهي قراختاييان). 2535). (نابي (

.بنياد فرهنگ ايران نشر و ةبنگاه ترجم: نتهرا. اهللا صحيحي حبيبة ترجم. ماركوپولوةسفرنام ).1350. (ماركوپولو كتاب

: مشهد. نامهة كارشناسي ارشدپايان. روابط ايلخانان واردوي زرين). 1385. (محمدي،مريم .ادبيات وعلوم انساني دانشگاه فردوسي مشهد ةدانشكد

. انتشارات آگاهةموسس: تهران. 2 چ.مسائل عصر ايلخانان). 1370. (مرتضوي، منوچهرآكادمي علوم مركز نشر دانشگاهي ايران و: تهران. 2ج. ظفرنامه .)1377. (مستوفي، حمداهللا

.اتريش، الجزءاالول، السلوك لمعرفه دول الملوك). 1957طبعه ثانيه. (الدين احمدبن عليمقريزي، تقي

.مطبعه لجنه التاليف والترجمه و النشر: القاهره. القسم الثاني: تهران. گل منصور صفتةترجم. روايي تيموربرآمدن و فرمان ).1377. (منز، بئاتريس فوربز . خدمات فرهنگي رساةانتشارات موسس

: تهران. 2چ. تصحيح عباس اقبال. سمط العلي للحضره العليا). 1362. (كرماني، ناصرالدينمنشي .انتشارات اساطير

.انتشارت كتابفروشي خيام و پيروز: تهران. 5ج. الصفاروضه). 1339( .ميرخواندانتشارات : تهران. تصحيح ژان اوبن. التواريخ معينيمنتخب). 1336. ( معين الديننطنزي،

.كتابفروشي خيام . ابن سينا وجعفري تبريزيةكتابخان: تهران. 4- 1 جلد .تاريخ وصاف الحضره). 1338. (وصاف

:تهران. مسعود رجب نياةترجم. سفيران پاپ به دربار خانان مغول). 1353. (ويلتس، دو راكه .شركت سهامي انتشارات خوارزمي

انتشارات : تهران. 2چ. الصديقيتصحيح زبير. نامه هراتتاريخ). 1352. (بن محمدهروي، سيف .كتابفروشي خيام


مطبوعاتي ةموسس: تهران. 1ج. تصحيح محمد عباسي. ظفرنامه ).1336. (الدين علييزدي، شرف .اميركبير

Howorth, Henry . (1888). History of the Mongols . Part III: London- New

York: Franklin

Potter, Lawrence Goddard. (1992 ) ."The Kart Dynasty of Heart :Religion in

Politics in Medieval Iran ", A Ph.d thesis has deen submitted to the

Columbia university.

Yingsheng, Liu, (2005)," War and peace between the Yuan dynasty and the

Chaghadaid Khanate (1312-1323)", Amita and Biran (Edited by),

Mongols, Turks and others, Brill, Leiden- Boston.

Effective Elements in Ilkhand-Chaghataid Relations (in Persian)

Documents

Transcript of Effective Elements in Ilkhand-Chaghataid Relations (in Persian)