A,t{ { n n ) l\-] LZ

xananeuiz rercui x A lvivrnsiresioRMAN rarcatresi

I.UI.U$AI. KARADTNIZORThANCII.IK KONGRE$F

ts iLr l in i rER+"cirr

(Orm an Miihenctisti$i)

23 - ?5 Ekien 1g9STrabzon

DO6U LADINT TIDAI{LARININ KALITE SINIFLARINAAYRILMASINDA ISTATTSTIKSEL y0wrBprunRogl.T

YARARLANMA

Hakkr YAVIJZT - Musa Gfnqr

1. ClRt$

Orman vuhg yrlludon beri siirekli tahrip edilen TurkiyoUe bugtlnormancilann asrl u[ragr alanr afaglandlrmadr. Alaghndrmanrn bagansrise, birgok li*tor yanrnda ternelde kaliteli fidan kullammrna ba$rdrr.Kaliteli fidan ifadesi ise, dikim yaprlacak alailn 0zsllikleri ile yakndaniligkilidir. Diri Ortii sorunu olan yOremizdg kurak d0neme rsstlsmam&$ilnda katkrlanylq boylu ve lrabn gapt dogu ladini fidanlan, g0vde-k6koranlan 3Uen fbzla da olsa (S'den az olnurh) kaliteli krbul cdilnrekte<lir(l). Oysa kurak bOlgo alaglandrmalannrl4 e[er diri Orttt baskrsr da yoksa,biraz dahr krsa boylu ancak kalm gaph, gdvde,k0k oranlan 3'den azfidanlau kullanma zorunlulufu vardrr. t]retilBn tidanlar kalite snrflannaayrldrlrnd4 hem fidan 0reticileri hem de ffdam kullananlar knzanghgrkmaktadrr. tsu nedenle biltiln dilnya 0lkeleri, hattl "Avnrpa Birli$"0rne[inde gdrfildti[tt gibi uluslararasr kurundar igin 0zel standartlargcligtirilmigtir.

Ulkemiz igin gok yeni olan bu gahgmatara bir Ornek olugtrrmakRmactyln sonbahar, llkbahar vc yaz ortasmda gagrrtrlan vo gagutrlmayandtirt yasrndrki dofiu ladini fidanlannm boy ve kok bogazr gapm 96rofidan kalite smrflan olugturularak, Olgtilen gEirli morfolojik Ozeltiklerinfonksiyonu olrralc hcsaplanan aprma (diskiminant) fonftsiyonlan ile bufitlan smdlannasrmn bagrnsr denetlenmigtir.

I VrO. Doc. Dr., KT. 0.Orman Fak0tresi, TRAEZOI{z Doq. Dr., K.T.U.Onrun Fakoltesl fn/tBZOI.t

- l 43-

2. MATERYAL VE YONTEM2.I. MATERYAL

Arashrme natsryari fdlnlar, Trabzon Fidailrk Modurluguhe blltof ormrn Fidanhg'ndru temin edilmigtir. Bu emaglr 2+0 yagrndayken1987 ylmdaki boylan diftlrte abnarak 0g boy $ndna (I. srmFl I cm, II.srmf 7-ll em rn III, umf l-? cnr) rynhp r&21 Kasrm l9g?ue (|$LEMsB), 07-14 Mart l988Ue (I$IJM ln)

"" 0l-05 Temmuz l988Ue

(I$LEM YQ gagrt'ran ffdanrrr kuilanrrmrgtrr. Fidanrar dort yaryrnageldignde, ll Ekim 1990 tsrihinde farlh dOnemlerde 0p boy $rufinaaynlarak grgrrtrlan ffdanlann bulundusu yutrktara etit olarak dqgrhtsnrastlnnsal olarak saptarurut 30 noktarun her urinde beg fidan olmak &zere,her gagrrtma d0neminden 50 adet ftdsn $kil[m0st0r. $agutrmayrnIidanlann (I$LEM KN) bulundusu yasrklara da yine *slaasat oloraksnptanan l0 nohadan beger fidan, rym t'fihte 0zenle sok0lm{igtur.Fidanlar 18-20 cm uarnlukta k0klere sahip otacak gekilde kok budamasrnatalri tutularak, dikime hazr dunrnr getirilmigtir. Bu ffdanlar hafif taeyiklieuyla yrkanarak her firrlrt yebancr maddcden tenrielendiktcn sonr4Olgumler grasmda nwrli terisler iginde tuhrrup, sr kaybrna kargrkorunmugtur.

Tepo'e yrq tomurcuk adeti (TyrA), terminaf surg0n 0zerindekitomurcuk adei GOIA) rcpitleriyle ffdan bornr (FB), k'k bolrzrgnpr(KBQ), k0k taee 4$rlqr (KTA), g6vde trze agrLg (GTA) Olgrimlerihcr fidanda tekradanmrgt'. Boy Olg0mleri cn1 gap otgumlui 0.1 mrqa$rrftk 0l90mlai ise 0.00l gram duyrdrftkla gergoklqbilmigtir. Tartrmlar;{idanlar knlrt havlularla kurulandrktan sonra yaprlmrgtr. Bu tespittoinardrndan rD(mmlKBc(cm) oraru (gurbuzrttk indisi), GTM(TA oranr(kathhk), {idan taze aSIrI!(GTA+KTA=FTA) vc k6k ynzdsi( | 00"KTA/FTA- % KOK) de[erle,ri hesaplanmrgur,

2.2. YONTEMBu ga'gmaya konu olan fidrnlar; fidao boyu rc kok bol'ztgrpna

gore ayn ayn ormrk 0zorc dort $ruf ftarinde Gcng (l) taraffndan$nrfl'ndrnlmrgrr. Bu $ndan&rmada, Tabro luon de goflrrebiloccgi gibl

- l 44-

$nf snlrlan bilbidcdnin denaml pklinde olmayrp, bfubirini ideyensnrflrnn srrur de$erleri rra$nds fidan bonrna gsre ohr$urulan stflflidt 2crn, kOk bo[aa gaprm gOrc olugtunrlan silntrde isc I mmlik botlukhrbrrahlmrgtr. Srmf suntrtanfln' birbirlerinc yakm olmamrsnr saltamek

amacryla yapilan bu f,ynma kargn, fidanlann katito undanna

aynlmasrnda cruf $ntrlart dryrnda hrhrlan hr de[erleri dacak fidanlrnn

hang smdh sokutacq$ sonrnu ile kar$la$ltnrktadrr. Bu tonmunjoailebilmeci unacrylg hcnr fidan boyr hem do kOk bo[ra eaprde$gkcnlerinin drghm fontsiyonlan olde edilerelq KohnogorovSmirnov tcsti ile Normd Da$hmb uygunlu$n denetimiyapilmryt(2),(3).

Tablo l: Fidan Boyuna ve K0k Bofaa Qrprna G0re Geng (l) Tanffndan

Normal Dq$hmda v€rilerin c/s 25'i i{.675s delerinden kuguhnormal da$tmrn simstri Ozetlifinden yarularnnk, % 251 f+0.675sdegerinden lrtlytlk ve geriye kelan % 50bi do f t 0.675s d{erluiarasrnda kllmrktidr. Bu yaklagrmdrn haraket cd€fi*, f +0.6?5sde[erinden hiyutdr I. $n4 f t 0.6?5s degerteri rrasrtda kaladar II.$nf vc i{.673r dclcdndcn tugtkler lll. rnrf olnrk tacro 09 fap wo9boy srufi olugurulmugnr.

Gerck Oenq{l) bralindaq gpr€kso bu Crymada ohqttntlan boy\rc 9ap smflsrintn bagans; fidurlar ttzerinde Ol$llcn gegitli morfolojikOzelliklere ba$r olrrat Diskriminant fuslizi ilc bdirlami$ir. Bu analizinuygulanmrnndan Oncg degiqka{rl€r rmrurdaki korelasyon krbsplanhesaplanarak, olugturulon korclasyon matrisi inwlenmig ve pek gokdeSigkenin iligkili oldulp godilmuiflir. Bu nedqrlc Aral Bilcg€rrls Andizi

YKalite Srnrflan Bov Smrflan Cro Srnlflen

I 29.&33.0 cm l2.t)-13.5 mmII 2t.0-27.0 9.5-t t.0ru l?.s,21.0 7.G8.5lv I1.0.15,0 4.54.0

-1 45 -

uygulanerok, yspay eksenlerle morfolojik degigkenlor arasrndaki iliqkilerve dereceleri belirlcnmiEir.

3. BUI,GULARFidanlann morfolojik dzellikleri arasmdaki korelasyon katsaykur

hesaplanarak Tablo 2'de verilmigir. Bu tablodan da g0r0lebilecefi gibi,baa deSigkenler arasrnda y0ksek korelasyonlar bulunmaktadlr. OmeSin,FII-FTA(r0.69), FB-OTA(F{.72), KBC-GTA(r0.87), KBQ-KTA(r=0.88),KB$-FTA(r*0"90), GTA-KTA(F0.88), KBQ-FTA(I:0.90), GTA-KTA(r=0.88), GTAFTA(F0.99), KTA-F IA(r:0.93), G/K-KOK(r-0.86) gibi.

Tabto 2: Morfolojik Deligkenler fuasrndaki Korelasyon KatsayrlanMatrisi.

(ns):p>0.05, (l): p<0.05, (2): p<0.01, (3): p<0.001.

Qok defiigkenli istatistiksel yOntemlerden biri olan Asal BileqenlerArraliei'nin anacL birbirleriyle iligkili olnn p sayrdaki (x1, x2, ... *p)degiqkenin fonksiyonu olarak birbirindcn ba[rmuz zl, 22, -.. zp yepilydefigkenleri itreterek, bu yeni de$igkenter yardmrryla sistemin vqryenslruagklamaktrr. Var(21)>= Var(22)>= ..... var(h) oldu$undan, verik0rnesintleki v"ryasyonun bttyuk bir brilumu ilk birkag E asal ekserri ileagr klanabilmektedi(2),(4), (5), (6).

Tablo 2Ueki korelasyon matrisinden de goriilebilecegi gibi,degigkonler arasmda srkr bir korelasyon mevcuttur. Bu amagla uygurananAsal BilEenler Analizi ile elde edilon sonuglar Tnblo 3'de veritmigtir. Butablodart dn gorillebilecqF gbl birinci asal eksen (21) varyarsyonun %

suta {t) kbc lb/kbc cta kta c/k fla Tokoktvta .07ns I lns -.0lns . l l n s .00ns *.03ns.oyls .00ns - . lOnssuta .32 .12ns .23 .20 .0gns .265 . 1 7 | -.29rIb .575 .44t .72r .55r .26 .69J - .31r

kbc ..441 .975 .ggr -.23! .90r . l3ilsIb/ktrc * . t 5 r - .31r "55r -.20! - .51r*$!q ,88 .02ns .ggr .09ns

l:1a -.33t .90r .285s/k .07ns -.86rtta -.09n$

-1 46 -

43.3'0nii, ikinci eksen (2il % 27.9'unu, tigilnc{t eksen (23) 7o 9.8'ini ve

sonuncu eksen ise % 0.0l8lni agklamaktadrr. B0yleco ilk iki eksen ile

varyasyonun Yo7l.2'st,ilk ug eksen ile de %811 agrklanabilmektedir.

Ilk iki eksen igin (21 ve z/ de[igkenlere iligkin katsayrlar Tablo

4'tfe verilmigir. 21 ekseni {lzerinde en fazla y0ke sahip de$$kenler

srrasryla FTA, GTA, KTA, KABQ ve FB, z2 ekseni igin 7oKOK, GK,

fBiKBQ ve FB'dir. B0ylece, z1 ekseninde agrhga ili*iq z2 ekseninde ise

k0ke iligkin degigkenlerin daha yuksek korelasyon g0sterdigi sdylenebilir.

Kok bo[az qapr ve fldan boyu z1 ekseniyle, FB/KBQ ile FB defi$enleri

ise z2 ekseni ile anlaml bir korelasyon g0stcrmigtir.

Fidan boyu ve kok bogaa gapr de$gkenlerine gore fidan kalite

srnrflanrun belirlenmesi igin 6nce da[rhm fonlaiyonlan olugturulmug vedaha sonra, yaprlan Kolnogorov-Smirnov testi sonucunda 0.05 0nemd(iaeflndc de$igkenlerin Normal daSrlrn g0sterdiSi sonucuna vanlmrgtr.

Daha Once 2.2 Yilntem Bdltimti'nde agrklandrlr gibi" bu iki de$igkenin

aritmuik ortalama (x) ve standart sapma (s) deferlerinden yararlanarak

(lidan boyu igin f= 23.02 cm, s= 6.ll cm ve kOk bofaa gapr igin F=9.46 mm, s= 2.57 mm) fidan kalite srnrllan ohrgturulmugtur. Tablo SUende gtirtilebilece$ gibi, iki gEit $nrflurdrrma olugturulmugtur. Birincisinde(Srmllandrrma l); F+ 0.675s'den bUyUkler I. srrul, f f 0.675s araftgndakifidanlar II. srnrf vo F-0.675s delerinden ktig0kler IL srnf olarak kabuledilmigtir. Bu durumda smf srmh deserlerinin kesirli olmasr nedeniylguygularnoda kolayhk saglamak amaclylq snf srnr de$erlcri

Tablo 3:Bilesen No I II n IV v VI vtI uil tx XOzdeEerler4.33 2.79 .98 .80 .72 . 1 8 .12 .05 .o2 .0toZ Varvans 43.3 27.9 9.8 8.0 7.2 I , E 1.2 ,5 .2 .0% YrS. Var. 43.3 7r.2 81 .0 89.

I96.3 98.1 99.3 99.8 100 t00

ablo 4: Zr veZc Asal Eksenlerine lliskin Pa.rametreDe[. tyla sUta fb kbc fblkp gta ktn Flk fta %kdkI -.004 . t95 .695 .946 --258 .964 .953 -.176.984 .096u .202 .489 .571 -.t25 .771 .166 -.r75.866 .071 -.871

-147 -

yuvarlatrlarak, ikinci bir srnrflandrma daha uygulanmrgtrr (srnrflandrma

D.Geng (l) taralindan yaprlan smrflandrma (Tablo 2) ile bu

galrqmada olugturulan fidan kalite sndan Diskriminant analizi itedenetlenmigtir. Uygulanan Diskriminant Analizi sonuglanna gOre, ayrmafonksiyonlanna 96ro yaprlan tahminde; Geng (l) tarafindan uygulananficlan kalite snrllan igin ftdan boyuna g6reo/o 93.9, kok bofaa gaptnagiireYo 93.1, bu gahgmada oluEurulan Smrflandrrna I igin fitlan boyuna

Tablo 6: Fidan Boyuna Gore Diskriminan Analizi lle Elde EdilenSrnrfl andrrma Sonuglan.

'ablo 5: Fidan Boyu veI!S&!o8aA Qapma Giire Fidan Kalite SrndanSrnrllar Fidan Bovu (cm) Kok Bo[aa Caor(rnm)

Srnrflandrrma II >27.2 >tt.2I I 18.9-27.2 7.7-n.2ItI <t8.9 <7.7

Srnrflandrrma III >27 > l lIT t9-27 7.5-t Iu <19 4.5-7.5

ile TahminGergekSmflar I II

Cene(l)III w Toplam

I ) t I 0 0 23II 3 48 I 0 52lil 0 I 39 0 40lv 0 0 2 t 4 l 6

S n r f l a n d r m a I r 123I 45 3 0 0 48II 7 90 4 l 0 lNI 0 2 49 5 l

r n r f l a nd r r m a I l T 200I 46 2 0 48II 5 9 l 3 99Irr 0 I 52 53

E 200

-1 48-

gtireo/og2, kok bo$azr gapma ghte%o 88, Srruflandlrma ll igin fidan

boyune grJreYogr.S ve kok bo[rzr gapma g0re 7o 92.9luk bir bagan

saslanmrgtrr (Tablo 6 ve 7).

Bu sonuglardan da anlagrlaca[r gibi, fidan boyu dcfigkeni ile

yaprlan smtflantftrmantn kok bo[aet 98pl de[iSkeni ile yapilan

srndandrmaya gOre Yol-2 arutnda bir iistilnltik sa$lamrgtn Ayncq kOk

bo$az Qaptna g0re yapllan unrflandrrmada; Srnrflaudrrma II ile en f i

sonug elde edilirken, fidan boyuna g0re yapdan $ndlandmada Geng (l)

vc Srnrflandrma II aym bapn diizeyi ile ilk urad4 Srruflandrma I ise

ikinci srrada yer almrgtr. B0ylece tig gegit srrullandrma amsrnda eil tyl

sonucun Srnrflandrma II ile elde edildi[i sbylenebilir. Diskriminant Aualizi

ile Srnrllandrma II igin elde

Tablo 7: Kok Bofazr Qaprne G0re Diskriminan Analizi lle Elde EdilcnSrnr{landrrnra Sonuglan.

edilen diger bulgular ise ozetlenerek Tablo E'de vcrilmi$ir. Bu tablodan dagorttlebilece$ gibi, kok bo$aa gopma gdre ynptan snrllandrmada birinciayrnm fonkriyonu (D 1 ) 7o86. 56 (I='2.9S7), DZ isa o/oll,A4lrtk (l-0.464)

IteGergekSrnrllar I n

Geng(l)fiI ry Topftrrn

I t2 a 0 0 t4I I 3 57 I 0 6 lIn 0 I 40 0 4 lIV 0 0 , l 2 l 4

S r n r f l a d t r m a I r 130I 23 I 2 33IT 37 120 2 r25III 0 I 33 42

S r n r f l a nd r r m a I l I 200I 3 l 5 0 36I I I 122 t 125III 0 6 30 36

197

- t 49-

bir prya eahiptir. Her ikl aynm fonksiyoru p<0.001 (Dlrqln X2=385.19,D2 igin *=72.0 0nem d0zoyine sahiptir. Fidur boyuna goro yaprlan

srndandrnxada ise D1 fonksiyomr Vo97.161)r=l.lZS;, D2 fonksiyonuo/oz.}4'llJk (I=0.095) bir katkr sa$anugtrr. D1 fonksiyonu igin 6nemduzqi p<0.001 w D2 igin p<0.05'dir. Standrrtlagtrnlmrg DiskiminantFonksiyonu KaBrtyrlrn dikkate almdr$nda; k0k'bogaa gaprna g0royaprlan srnrflandrrnadr D1 fonlsiyonu urcrindc nrastyle FB, FB&B$,GTA ve FT.\ D2 tlzsinde fTA CTA fBfiGQ ve FB etkili olurken,fidan boyuna goro ]aphn srnf,andnmada rse, Dt tizerinde KBQ,FB/KBC, OTd D2 0zerindo ATA KBQ ro o/oKOK de$igkenleri etkiliolmugulr.

Tablo 8: Srnrflandrrma II lcin Diskriminant Analizi Somuclan.D. Fonk.l(BC isin12FB iginI2

l 88

l 8I

. l7r

.6E3

KB$ iein0IFB igin0I

2.9870.464

3.Lts0.095

I) VaryanmKatilma%

86.5613.44

97.t62.84

Kanonik Korelasyon

0.870.56

0.870.29

Qrkanlan Fonk. Willcr Lambda Xz S.D.

385.t972.4A

296.V17.46

Onem Dtlzeyi,

0.0000.000

0.0000.025

.216

.9t3

tytaI(BQ igin| .4322 ,020FB iginI . l 5 r2 -.276

dlts S ft/kbf

.039 2.14 -2.08

.t2r -r.52 1.65

.013 z.ot 1.82

.084 1.49

gta kir Elk fta . o/okok

-1.37 .039 .172 .Y26 ..174.1.78 .009 -.287 3.09' :.742

.836 -.631 -.208 -.589 .135a.6l .607 ..562 ,572 -1,10

-1 s0-

4. SONUq VE 0NERILER

Yaprlan korclasyon analizi sonucunda, Ozellikle FB-FTA Fll-crA, KBg-cTA KBC-KTA KBq-FTA GTA-KTA GTA-FTA KTA-F'l'A ve C/K-%KOK degipkenleii arasnda yiiksek bir korelasyonbulurunugtur (p<0.001). De[igkenler arasnda bu denli y0ksek bir i!i*ibulunmasr nedeniyle uygulanan Asal Bileqenler Analizi sonuglanna g0rg..ilk iki asal eksenle verilerdeki varyasyonun o/o 71.2'si, ilk iig eksenle iseo/o8l'inin agrklanatrileceli, aynca I. asal eksenle en il korelasyonu agrhkdegigkenlerinin, lI. asal eksenle'ise kiike iligkin de$$enlerin g0stermesinedeniyle, fidanlann morfolojik Ozelliklerinin agrrftk ve kOk deSigkenleriolarak iki ana grupta toplanabilecesi sonucuna vanlmrgtrr. FB ve KBQdeligkenleri, Ozelfflke agrhk de[igkengeri ile y0ksek bit korelasyongOstennigtir.

Uygulanan Diskrinrirranat Analizi sonuglanna g0rg ayrmafonksiyonlan ile yaprlan tahminde; Geng(l) tarafindan uygrlanan fidankalite snflan ile bu gatrgmoda olugtumlan fidan kolite smflan (Srnr{larna Ive Il) igin Yo90'm iizerinde bir bagan saflanmrgtrr. Bu durumda; smf slnrde[erlerinin yuvarlatrlarakuygulama kolayhlr sa$lamasq snrf srnrrdcferleri nrasmda bogluk bn-'.krlmamas, di$er bir antafirnla, her fidan iginbir srnrf dcgeri belirlenebiliy,*i ve slnlf sayunrn j'e indirihnesi gibinedenlerle fidan kalite srnrtii.,rnrn olugturulmasrnda Srnrllantlrrrna ll'ninkullaurhnasl 6nerilmektedir.

5. KAYNAKLAR

Geng, M., 1992. DoSu Ladirri (Picea orienratis (1.) Link.)Fidanlanna Ait Baa Morfolojik ve lrizryolojik OzelliklerleDikim Bagans fuasrndaki llighiler. KTU Fen BitimleriEnstit0su, Doktora l'ezi, Trabzon,172 s.Kaftpsrz, A, 1988. lstatistik Yontenrler. l.U. Onnan Fakillresi,Yayn No: 394, lstanbul, 558 s.Bahr, F., 1989. Uygulamah lstntisrik Y0nrenrler. KTIJ OnnanFakoltesi Ders Teksideri serisi No: 25, Trabzon, 32E s.Cooley, W.W. ve Lohnes, P.R., 1971. Multivariate Data Analysis,John Wiley& Sons, lnc., New Yorlq 364 s.

M"flT,.fl -F: !.; tgg(.,t\4uttivariate Sradsrical Merhotls, Ctrapman

and llall, Londra, 159 s.

fluV, B, veRiedwyl, H., 1990. Muttivariate Statistics, A practical

Approach, Uhapman and llall, Lorrdra, 296 s.

t-

a

3-

4-

5-

6-