Die Betekenis daarvan vir die Finansiele Instelling
295
COPYRIGHT AND CITATION CONSIDERATIONS FOR THIS THESIS/ DISSERTATION o Attribution — You must give appropriate credit, provide a link to the license, and indicate if changes were made. You may do so in any reasonable manner, but not in any way that suggests the licensor endorses you or your use. o NonCommercial — You may not use the material for commercial purposes. o ShareAlike — If you remix, transform, or build upon the material, you must distribute your contributions under the same license as the original. How to cite this thesis Surname, Initial(s). (2012) Title of the thesis or dissertation. PhD. (Chemistry)/ M.Sc. (Physics)/ M.A. (Philosophy)/M.Com. (Finance) etc. [Unpublished]: University of Johannesburg. Retrieved from: https://ujdigispace.uj.ac.za (Accessed: Date).
-
Upload
khangminh22 -
Category
Documents
-
view
1 -
download
0
Transcript of Die Betekenis daarvan vir die Finansiele Instelling
COPYRIGHT AND CITATION CONSIDERATIONS FOR THIS THESIS/ DISSERTATION
o Attribution — You must give appropriate credit, provide a link to the license, and indicate if changes were made. You may do so in any reasonable manner, but not in any way that suggests the licensor endorses you or your use.
o NonCommercial — You may not use the material for commercial purposes.
o ShareAlike — If you remix, transform, or build upon the material, you must distribute your contributions under the same license as the original.
How to cite this thesis
Surname, Initial(s). (2012) Title of the thesis or dissertation. PhD. (Chemistry)/ M.Sc. (Physics)/ M.A. (Philosophy)/M.Com. (Finance) etc. [Unpublished]: University of Johannesburg. Retrieved from: https://ujdigispace.uj.ac.za (Accessed: Date).
PROJEKFINANSIERING
E IS \0
DIE BETEKENIS DAARVAN VIR DIE FINANSIELE INSTELLING
deur
JOHAN CHRISTlAAN HATTINGH
PROEFSKRIF
voorgele ter vervulling van die vereistesvir die graad
DOKTOR IN DIE EKONOMIESE EN BESTUURSWETENSKAPPE (D.COM.)
in
BEDRYFSEKONOMIE
in die
FAKULTEIT EKONOMIESE EN BESTUURSWETENSKAPPE
aan die
RANDSE AFRlKAANSE UNIVERSITEITPROMOTOR : PROF. W.F. RADEMEYER
NOVEMBER 1984
VOORWOORD
Die studie sou nie rooontlik gewees het nie sonder die kennis, insig en onder
steuning wat ek ontvang het van persone en instansie hieronder genoem nie.
Teresa vir haar volgehoue ondersteuning oor 'n tydperk van jare.
l-1y ouers wat dit in die eerste plek moontlik gemaak het.
Prof. Rademeyer verbonde aan die Randse Afrikaanse Universiteit vir sy lei
ding en begrip.
Gerrit Bezuidenhout vir sy besonderse bystand, asook Mike Adendorff, Pieter
du Toit, Roger Grindy, Paul Miles, Neil Thomas en Pieter van Huyssteen vir
hulle bereidwilligheid om behulpsaam te wees met die verbetering van hoof
stukke.
Hill Samuel Merchant Bank wat my die geleentheid gebied het om plaaslik en
in die buitekend die studie te kon voltooi.
Liz Balaam vir die professionele wyse waarop die tikwerk verrig is.
RESUME
A clear distinction should be made between the straightforward financing of a
project and project finance itself. In short, project finance can be defined as
the financing of a particular economic unit with the aim of the financial struc
turing to be such that there is as little recourse as possible to the sponsor of
the project and the lender is thus satisfied to look at the cash flows and earn
ings as the source of repayment and the assets of the project as security. Usual
ly, project finance would incorporate all or some of the following characteristics
namely, off balance sheet financing, recourse limited to the pre-commissioning
stage, an element of fixed rate debt, utilisation of tax allowances, optimisation
of tax position, long term finance and some degree of foreign exchange activity.
If the project is sponsored by an existing company, it will be looking to maximise
debt, minimise recourse and group tax liability, optimise financial costs and
retain or improve financial ratios after consolidation of the project. However,
the degree of project financing appropriate for any project depends on what len
ders are prepared to accept and what sponsors are prepared to provide in order to
let the project become a reality.
The project financier's role is to formulate financial structures, assess finan
cial feasibility, develop funding proposals, secure sources of finance and to man
age the financing facilities once they are in place. A project sponsor employs a
project financier because the latter is objective, impartial, has access to requ
ired information and is able to process it into a professional presentation to the
financial community, has the experience and expertise to advise on the most appro
priate and cost effective financing structure and is best equipped to perform a
thorough project financial analysis.
This study has been undertaken to point out the differences between project fin
ance and finance for a project, to identify the role of project financier and is
as such largely concentrated on the financial side of a project. The goal was to
discuss the importance of project finance from the financial institutions' view
point and to identify those aspects that would be important to a project advisor
or lender.
Although relatively little has been published on project finance, it is a multi
disciplinary subject and references have been used wherever available. The
author's attendance at seminars on the subject, as well as discussions with inter
national project financiers and bankers have also contributed to the understanding
of the subject. In addition to an in-depth exposure to project finance in South
Africa, several months have been spent with an international bank's project
finance division in London.
HOOFSTUK
(i)
INHOUDSOPGAWE
BLADSY
DIE DOEL EN BESTEK VAN DIE STUDIE
DIE ONTWIKKELING EN ROL VAN PROJEKFINANSIERING IN DIE
WERELD- EN DIE SUID-AFRlKAANSE EKONOMIE
VERWYSINGS
1.2 Die. rol van die banke in die Verenigde State
van Amerika
DOELWITTE EN KENMERKE VAN PROJEKFINANSIERING.
2
3
1•.
2.
3.
4.
1.
1.1
1.3
1.4
~D1.6
/"2. )'-..../"
3.
1.
2.
2.1
2.2
2.3
2.4
2.4.1
2.4.2
2.4.3
3.
3.1
3.2
3.3
3.4
INLEIDING
DIE DOEL VAN DIE STUDIE
DIE METODES VAN ONDERSOEK
In OORSIG OOR DIE HELE STUDIE
ALGEMEEN
Ontstaan van projekfinansiering
Die rol van ander lande se banke
Die tipe banke betrokke by projekfinansiering
Projekfinansiering in,die Republiek van Suid-Afrika
Die groeipotensiaal
BEGRIPSOMSKRYWING VAN PROJEKFINANSIERING
SAMEVATTING
INLEIDING
DOELWITTE
Die voorkeure van die lener /ondernemer
Die uitlener of adviseur
Die leierbank
Strukturering
Die maksimering van langtermynfasiliteite
Die bepaling van vaste rentekoerse
Die minimisering van die herfinansieringsrisiko
KENMERKE
Kredietr isiko
Blootstelling van die uitiener
Die tegniese lewensvatbaarheid van die projek
Finansiele Iewensvatbaarheid
1
1
3
4
5
8
8
8
10
11
11
12
12
13
15
17
18
18
18
18
18
19
19
19
20
20
20
20
21
22
23
HOOFSTUK
3
(ii)
VERWYSINGS
BLADSY
23
24
26
26
27
27
28
28
30
FINANSIERINGSVORME EN BRONNE VAN FONDSE VIR PROJEKFINANSIERING
4.1.4.1 Koperkrediet
4.1.4.2 Verskafferkrediet
4
1•
2.
2.1
2.2
2.3
3.
3.1
3.2
3.3
3.4
3.5
4.
4.1
4.1.1
4.1.2
4.1.3
4.1.4
4.1.5
4.2
4.3
4.4
4.5
4.5.1
4.5.2
INLEIDING
KAPITAAL
Gewone aandele
Voorkeuraandele
Skuldbr iewe
KORI'TERMYNBANKKREDIET
Bankieraksepte
Handelswissels
Promesses
New York bankieraksepte
Oortrokke bankfasiliteit
MEDIUMTERMYNKREDIET
Internasionale uitvoerfinansiering
Uitvoerkredietskemas
Tipes uitvoerkrediet
Nadele van uitvoerkrediet
Voorbeelde van uitvoerkredietskemas
Uitvoer vanuit Suid-Afrika
Projekwissels
Oorbruggingsobligasies
Lenings
Bruikhuur
Tipe kruikhuurkontrakte
Die voordele van finansiEHe bruikhuur
31
31
31
33
34
36
38
38
41
42
43
45
46
46
46
49
50
52
54
56
57
58
59
59
60
62
64
VERWYSINGS
DIE FINANSIELE STRUKTURERING VAN 'N PROJEK
HOOFSTUK
4
5
4.5.3
4.5.4
5.
5.1
5.2,6.
6.1
6.2
6.3
6.4
6.5
6.6
7.
7.1
7.2
7.3
7.4
8.
1-
2.
3.
3.1
3.2
3.3
3.4
3.5
3.6
4.
4.1
4.1.1
4.1.2
4.2
4.2.1
4.2.2
(iii)
Die nadele van finansiele bruikhuur
Rekeningkundige aspekte
LANGTERMYNKREDIET
Ontwikkelingsinstansies
Kliente
DIE EUROMARK
Die ontstaan van die Eurodollarmark
Groe! van die Eurodollarmark
Wat is Eurodollars?
Euro-obligasies
Euromarkgeldeenhede
Leningsindikasie
NUWE ONTWIKKELINGE IN DIE INTERNASIONALE GELDMARKTE
Europese geldeenheid ("EeU")
Wisselende koers uitgifte ("FRN")
Rente- en geldeenheidruil ("SWAPS")
Rentekoers en vreemde valuta opsies
SAMEVATTING
INLEIDING
DIE ROL VAN GELD
DIE TEGNIEKE VAN PROJEKFINANSIERING
Finansiele beleid van 'n onderneming
Eienaarskap van 'n projek
Projekrisiko' s
Invloed op die onderneming se balansstaat
Nie-verbonde projekte
Ander oorweginge
ONDERNEMINGSVORME WAT OORWEEG MOET WORD
'n Maatskappy
Voordele van die maatskappyvorm
Nadele van die maatskappyvorm
'n Vennootskap
Die voordele van die vennootskapvorm
Die nadele van die vennootskapvorm
BLADSY
65
66
67
67
73
74
74
77
78
80
82
87
89
89
90.
90
91
92
93
99
99
100
103
104
104
104
105
105
105
109
111
111
111
112
112
113
5.1 Die rol en belangr ikheid van belasting
5.2 Die Suid-Afrikaanse inkomstebelastingwet
5.2.1 Toegewings op grond en geboue
5.2.2 Toegewings beskikbaar op aanlegte en toerusting
5.3 Die belangrikheid van dubbelbelastingtransaksies
6. UITLEENSEKURITEIT
7. DIE VERSEKERINGSASPEK BY PROJEKTE
8. SAMEVATTING
VERWYSINGS
HOOFSTUK
5 4.3
4.3.1
4.3.2
4.4
5 ..
(iv)
Gesamentlike ondernemings
Voordele van In gesamentlike onderneming
Nadele van In gesamentlike onderneming
In Trust
DIE ROL WAT BELASTING SPEEL BY PROJEKFINANSIERING
BLADSY
113
114
114
114
115
115
117
117
118
124
126
127
129
131
6 FINANSIELE OORWEGINGS BY PROJEKFINANSIERING
1. INLEIDING
2. -BLOOTSTELLING VIR FINANSIELE INSTELLINGS
3. KREDIETINWERKING OP DIE BESTAANDE ONDERNEMING SE
FINANSIELE STATE EN DIE INVLOED OP AANDEELPRYSE
3.1 Verdienste per aandeel
3.2 Dividendbeleid
3.3 Kontantvloei
3.4 In Onderneming se belastingbasis
3.5 In Onderneming se leningsmagte
4. REKENINGKUNDIGE BELEID
4.1 Voorraadwaarderingsmetodes
4.2 Inkomstebelasting
4.3 Die aantoon van bates
5. ANDER BESTUURSBESLUITE
5.1 Die invloed van die ekonomie op projekte
5.2 Politieke implikasies
5.3 Die beskikbaarheid van produksiefaktore en
vestiging
5.4 Mededinging
5.5 Vakunies
5.6 wetlike implikasies
134
134
134
140
143
145
146
147
148
149
149
150
151
151
152
153
155
156
158
158
(v)
HOOFSTUK BLADSY
VERWYSINGS
6 5.7
6.
Bestuurstalent
SAMEVATTING
159
160
162
DIE EVALUERING VAN FINANSIERINGSPAKKETTE7
1.
2.
INLEIDING
VOORBEREIDING VAN DIE FINANSIERINGSPAKKET
164
164
164
166
167
168
169
Die bedryfs- en finansiele risiko
Die bedryfsrisiko
Die finansiele risiko
3. ELEMENTEVAN FINANSIELE BESTUUR WAARAAN DIE
ADVISEUR/FINANSIERDER AANDAG MOET SKENK(1\~~/
3.1.1
VERWYSINGS
3.2 Die risikomaatstawwe en opbrengskoerse wat
toepassing het op ~ojekte
4.
4.1
4.2
4.3
4.4
4.5
5.
5.1
5.2
5.2.1
5.2.2
5.2.3
6.
7.
8.
9.
10.
Die waarskynlikheidsbenadering
Die meting van risiko volgens die mark~ys
waarderingsmodel
DIE KOSTE VAN KAPITAAL
Die koste van aandelekapitaal in 'n markopset
Die koste van vreemde kapitaal
Die koste van voorkeuraandele
Die koste van ander finansieringsvorme
Die geweegde gemiddelde koste van kapitaal
EVALUERINGSMETODES VAN FINANSIERINGSPAKKETTE
Terugverdienper iodemetode
Die verdiskonteerde kontantvloeimetodes ("DCF")
Die interne rentabiliteitsmetode
Die netto teenswoordige waardemetode
Aanbeveling oar watter metode om te gebruik
'N VERDISKONTERINGSBELEID
INFLASIE
DIE BELANGRIKHEID VAN RENTEKOERSE (KOSTE VAN FONDSE)
RISlKO EN ONSEKERHEID
SAMEVATTING
172
173
174
180
180
182
183
184
186
193
194
196
196
200
207
207
208
209
211
213
215
8 REGSASPEKTE VAN PROJEKFINANSIERING 218
HOOFSTUK
8 1.
2.
3.
3.1
3.2
3.2.1
3.2.2
3.2.8
4.
5.
6.
(vi)
INLEIDING
DIE REGSPRAKTISYN
REGSASPEKTE
Toepaslike reg
Risiko's
Befondsingstekorte
Wanbalans tussen kapitaalinvloei enersyds en
kontraktuele bestedingsverpligtinge andersyds
Oorskryding van geprojekteerde en begrote besteding
Kontrakbreuk, onderbroke of vertraagde prestasie
en ander vorms van wanprestasie onder finansierings-,
voarsienings- en ander kontrakte, insluitende
onmoontlikwording van ~estasie weens omstandighede
buite die betrokke partye se beheer
Gebrek aan grondstowwe vir vervaardigingsbedrywe
Gebrek aan voldoende mark vir vervaardigde goedere
of ander produkte
Gebrek aan doeltreffende produksie- en bedryfs
tegnologie en bestuur
Nasionalisering, oar log, burgerlike opstand en ander
faktore
Wisselkoersverskuiwings
WETGEWING
Die partye
Vreemde valuta
Inkomstebelasting
Afdwinging
OOKUMENTASIE
SAMEVATTING
BLADSY
218
218
219
219
220
220
221
221
221
222
222
222
222
223
223
223
224
224
224
225
227
9 ANDER OORWEGINGE BY PROJEKFINANSIERING
1. INLEIDING
2. LEWENSVATBAARHEID
3. PROJEKBESTUUR
4. DESENTRALISASIE
4.1 Langer termyn voardele
228
228
228
232
236
236
VERWYSINGS
PROJEKFINANSIERING IN DIE PRAKTYK
2.3.1.1 Koperkredietlyn
2.3.1.2 Buitelandse kapitaalmarkuitgifte
HOOFSTUK
9
10
4.2
5.
6.
7.
8.
9.
10.
1.
1• 1
1.2
1.3
1.4
1.5
1.5.1
1.5.2
1. 5.3
1.5.4
1.5.5
1.5.6
1.6
1.7
2.
2.1
2.2
2.3
2.3.1
2.3.2
2.3.3
2.4
3.
(vii)
Korttermynfinansieringsprobleme
DIE ONAFHANKLIKE NASIONALE STATE
STAATSPROJEKTE
LANDBOUPROJEKTE
STRUKTURERING VAN •N PROJEKA
MULTI-DISSIPLINERE AARD VAN PROJEKTE
SAMEVATTING
PROJEKFINANSIERING IN DIE PRIVAATSEKTOR
Inleiding
Die onderneming
Finansiele state
Grafiese voorstelling van finansiele verhoudings
Die projek
Koste-ontleding
Grafiese voorstelling van finansiele verhoudings
Konsolidasie
Doelstellings van die onderneming
Benader ing tot die projek
Sensiwiteitsanalise
Eerste finansieringsvoorstel
Finale finansieringsvoorstel
PROJEKFINANSIERING IN DIE PUBLIEKE SEKTOR
Inleiding
Besonderhede van die projek
Finansieringsvoorstelle
Ingevoerde element
Plaaslike element
Ander tersaaklike finansieringsaspekte
Opsomming
SAMEVATTING
BLADSY
237
238
240
242
243
243
244
245
246
246
246
246
247
248
250
250
251
252
254
254
255
257
259
262
262
263
263
263
264
264
265
266
267
267
HOOFSTUK
(viii)
BLADSY
GEVOLGTREKKINGS EN AANBEVELINGS
2. HOOFREDES WAAROM VAN PROJEKFINANSIERING GEBRUIK
GEMAAK WORD
11
1.
GJJ2.2
2.3
2.4
3.
~3.2
3.3
3.4
3.5
3.6
4.
5.
INLEIDING
Verkryging van krediet
Gewaarbargde beskikbaarstelling
Beskerming van bestaande bates
Leningsbevoegdheid bly ongeskonde
BELANGRIKSTE DOELWITTE VAN PROJEKFlNANSIERING
Maksimering van skuld
Minimisering van verhaalbaarheid
Maksimering van belastingvoardele
KOnsolidasie van finansiele state
Projekbeheer
Iaags IOOontlike koste
nrs TAKE VAN IN PROJEKFINANSIERDER
Beoardeling vanlewensvatbaarheid
Finansiele strukturering
Befondsing van die projek
Verkryging van die kapitaal
Projekevaluering
Die finansieringsplan
AANBEVELINGS
268
268
268
268
268
269
269
269
269
270
270
271
272
272
272
273
273
273
274
274
274
275
BIBLIOGRAFIE 277
NOMMER
TABELLE
7.1
(ix)
LYS VAN TABELLE EN FIGURE
TITEL
Huidige begroting van energie leningsprogramme
vir 1981 - 1985
Interne rentabiliteit versus netto teenswoardige
waarde
Investerings- en aanvangstoelae in die Republiek
van Bophuthatswana
BLADSY
69
205
239
10.1
FIGURE
ABC Beperk Finansiele state en vooruitskattings 248
10.1
10.2
10.3
10.4
10.5
Koste van kapitaal
Invloed van skuld op die markwaarde van die
onderneming
Grafiese voarstelling van finansiele verhoudinge
Verdienste per aandeel
Voar belaste wins as 'n persentasie van omset
Groei in anset versus die groei in die totale mark
Skuld as 'n persentasie van aandeelhouersfondse
Rente- en huur dekking
189
192
249
249
249
249
249
249
Grafiese voorstelling van enkele belangrike verhoudings 251
10.6
10.7
Verdienste per lOOedermaatskappy aandeel
Projek se omset
251
251
FIGURE
10.8
10.9
10.10
10.11
10.12
10.13
10.14
10.15
10.16
10.17
(x)
TITEL
Finansieringskoste versus bedryfskoste
Kumulatiewe netto finansieringsbehoefte
Grafiese voorstelling van finansiele verhoudings
met en sonder die projek
Verdienste per aandeel
Fondse (bedryfskoste uitgesluit) as 'n persentasie
van skuld
Skuld as 'n persentasie van aandeelhouersfondse
Rente- en huurdekking
Grafieke van sensitiwiteitsanalise
Verdienste Per aandeel
Fondse (bedryfskoste uitgesluit) as 'n persentasie
van skuld
Skuld as 'n persentasie van aandeelhouersfondse
Rente- en huur dekking
BLADSY
252
252
253
253
253
253
253
256
256
256
257
257
Grafiese voarstelling van die eerste finansieringsvoorstel 259
10.18
10.19
10.20
10.21
Verdienste per aandeel
Fondse (bedryfskoste uitgesluit) as 'n persentasie
van skuld
Skuld as 'n persentasie van aandeelhouersfondse
Rente- en huurdekking
259
259
259
259
FIGURE
(xi)
TITEL BLADSY
Grafiese voorstelling van finale finansieringsvoorstelle 260
10.22
10.23
10.24
10.25
Verdienste per aandeel
Fondse (bedryfskoste uitgesluit) as In persentasie van
skuld
Skuld as In persentasie van aandeelhouersfondse
Rente- en huur dekking
260
260
260
260
1
HOOFSTUK 1
DIE DOEL EN BESTEK VAN DIE STUDIE
1• INLEIDING
Oar die afgelope vyf jaar het die begrip "projekfinansiering" met mening in die
Suid-Afrikaanse finansiEHe wereld posgevat, soveel so dat dit vandag as 'n eie
soortige en selfstandige afdeling in die bankwese beskou ward met terminologie wat
eie is daaraan ,
Sommige bank- en ander finansiiHe instellings het hierdie nuwe "aankomeling" as 'n
modegier of iets van verbygaande aard beakou, Ander weer, het projekfinansiering
as 'n potensifHe prestige afdeling van hul onderneming gesien en enorme bedrae
geld gespandeer net om oak in "tel" te wees. Laasgenoemde is waarskynlik die rede
waarom sommige van die instellings wat hul projekfinansieringsafdelings met 'n
groot basuin aangekondig het, die afdelings sedertdien weer ongedaan gemaak het
met die verskoning dat 'n afsonderlike afdeling vir die hantering van pt"ojek
finansiering nie werklik nodig is nd e , oeesdae word projekfinansiering in die
algemeen gevolglik deur wie oakal daarvoor kans sien, gehanteer.
Projekfinansiering is nie 'n metode om bategroei aan te help nie, in elk geval nie
vanuit 'n bank se oagpunt gesien nie, maar behels essensieel die verskaffing van
deskundige advies oar 'n wye spektrum van finansHne en ander pt"aktiese gebiede
en, in gegewe gevalle, die reel van investeerders asook befondsing wat sal beant
woord aan die spesifieke behoeftes van 'n projek. Projekfinansiering is in die
verlede dikwels verkeerdelik geassosieer met die uitleen van reuse bedrae vir
bruikhuurtransaksies of die reel van uitvoerkredietfinansiering, terwyl beide
slegs maar elemente uitmaak van projekfinansiering.
Die dwaling ten opsigte van wat projekfinansiering presies behels, is egter nie
eie aan finansiele instellings aIleen nie. Ondernemings en entrepreneurs het met
die koms van projekfinansiering vir hulself die moontlikheid gesien om projekte
aan te pak wat nie werklik ekonomies lewensvatbaar is nie of dan slegs marginaal
van aard is. nit Ie egter nie op die pad van die projekadviseur an 'n nie
lewensvatbare projek deur middel van projekfinansiering lewensvatbaar te maak nie
- dit sou neerkom op 'n verkragting van die beginsels van projekfinansier ing.
Hopelik ward die indruk oak nie geskep deur hierdie studie dat In projek vele
2
miljoene r'ande moet beloop voordat daar projekfinansier ing ter sprake is nfe ,
Projekfinansiering gaan slegs daarom om deskundige advies te lewer oar die finan
siele strukturering en finansiering van 'n projek, wat vanwee die gespesialiseerde
aard daarvan moontlik tot gevolg kan he dat 'n projek meer ekonomies sal wees of
andersins dalk nooit van die grond sou kom nie. Verder beteken dit oak dat die
voorsiening van kapitaal projekgerig is en nie vir ander doeleindes aangewend kan
word ·nie.
Projekfinansiering kom ter sprake wanneer 'n onderneming of entrepreneur besluit
om 'n kapitaaluitbreidingsprogram te onderneem. So 'n besluit kan geneem ward
omrede die bestaande aanleg tegnologies verouder is, of omrede laasgenoemde ten
volle benut word en die onderneming sy markaandeel slegs sou kon vergroot deur
nuwe of addisionele kapasiteit by te voeg. Oit mag ook wees dat die ondernemers
van die projek heeltemal buite die beoogde aktiwiteitsveld staan en die projek dus
neerkom op 'n besluit om te diversifiseer.
Oie rol van projekfinansierders is dan om die ondernemers van die projek te advi
seer oar die ekonomiese lewensvatbaarheid van die projek. Vanwee die lang voor
looptyd van projekte is dit raadsaam dat die projekadviseurs reeds in die begin
stadium betrokke raak en wetklik nou saamwerk met die tegniese personeel wat die
verantwoordelikheid het om die tegniese lewensvatbaarheidstudie op te stel. Op
hierdie wyse kan daar seker gemaak ward dat aIle tegniese gegewens wat belangrik
is vir die finansiele adviseur, soos byvoarbeeld die bepaling van die kwaliteit en
hoeveelhede van die gasreserwes in die geval van 'n gasontwikkelingsprojek,
geredelik tot sy beskikking sal wees sodat 'n ekonomiese lewensvatbaarheidstudie
opgestel kan word. Heel dikwels sal die f LnansLd Le projekadviseur dan oak
ingenieurs in sy span he om 'n professionele produk te kan lewer. Indien die
projekadviseur nie reeds in hierdie stadium by die projek se ontwikkeling betrokke
was nie, sal hy van konsultante gebruik maak om die ekonomiese lewensvatbaarheid
studie wat deur die projekondernemer tot sy beskikking gestel word, te evalueer.
Oaar sal gevind word dat indien daar genoegsame sekuriteit ander dan die
projekbates beskikbaar is vir uitleners van fondse, projekadviseurs nie so intens
gemoeid sal raak by die projek nf.e ,
Oie volgende stadia is dan waar die ·lewensvatbaarheidstudies afgehandel is en
kontantvloei ontledings en pro forma inkomste- en balansstate opgestel IOOet word.
Weer eens is dit die taak van die projekadviseur en al sou die f Lnarrs Le Le perso
neel van ondernemers ditself voorberei het, is dit nogtans sy taak om seker te
maak dat hierdie uiters belangrike voorbereidende dokumente karrek opgestel is.
3
Indien voorgaande dan tot almal se tevredenheid afgehandel is, kan die stel doku
mente voorberei word wat beskikbaar gestel lIOet word aan potensH!le investeerders
en beleggers. Dit is dan hierdie laasgenoemde stel dokumente, sogenaamde "bank
able documents" wat in die vorm van In soort prospektus, aan banke en ander finan
siEne instellings beskikbaar gestel word as In uitnodiging .om deel te neem aan die
finansiering van die projek.
Hierna is dit dan die projekadviseur se taak om die aangebode finansH!le pakkette
te evalueer en met inagneming van die ondernemer se doelwitte en In optimaIe kapi
taalstruktuur vir die projek, aan te beveel watter finansiine strukturering die
optimaIe een is met inagneming van aIle tersaaklike omstandighede.
2. DIE DOEL VAN DIE STUDIE
Die oogmerk met hierdie studie is om die belangrike rol wat projekfinansiering by
die aangaan van kapitaalprojekte te speel het asook die onderskeid wat getref
behoort te word tussen die projekadviseur en die uitlener van fondse, veral waar
beide deur dieselfde finansiine instelling verteenwoordig word, toe te lig. Ver
der word die belangrikste aspekte van projekfinansiering uitgelig gesien vanuit
die oogpunt van die projekfinansierder. Daar IOOet egter te aIle tye in gedagte
gehou word dat verskeie faktore waarby die finansiine instelling nie belang het
nie, weI vir die projekondernemer, projekbestuurder of kontrakteur belangr ik is en
dat hulle dus weI daarvan IOOet kennis he en neem.
Daar lIOet In onderskeid getref word tussen projekfinansiering en finansiering vir
In projek. In laasgenoemde geval is dit slegs belangrik om finansiering op so In
wyse te reel dat dit die behoefte van die ondernemer sal bevredig. Wanneer
projekfinansiering betrokke is, meet In optimaIe finansieringsstruktuur bepaal
word met behulp van korrekte strukturering sodat dit uiteindelik beide die uit
leners van kapd.tiaaL en die promotors van die projek sal bevredig. Indien die
promotor van die p:ojek In bestaande onderneming is, moet laasgenoemde se kort- en
langtermyndoelwitte sowel as die kapitaalstruktuur in aanmerking geneem word. Dit
is veral belangrik waar die bestaande onderneming die sekuriteit verskaf vir die
beoogde projek of waar daar beoog word om die projek na inbedryfstelling te kon
solideer met die bestaande onderneming.
Alhoewel projekfinansiering dus handel oar die strukturering en finansiering van
projekte verkieslik op In nie-verhaalbare basis, moet die beginsels van finansiele
bestuur, veral by die evalueringsproses, nog steeds toegepas word.
4
Opsommenderwys kan daar gese word dat die doel met die studie is an eerstens aan
te toon dat projekfinansiering weI In selfstandige afdeling behoort te vorm van In
finansHHe instelling. Tweedens, dat die finansHHe strukturering van uiterste
belang is vir die finansHHe prestasie van die projek en indien die inisHHe
strukturering nie optimaal is nie, dit bykans onmoontlik is an in latere jare die
nodige regstellende stappe te neem. om hierdie rede behoort die promotor profes
sionele projekadviseurs en finansierders aan te ste!. Derdens is dit belangrik an
te onderskei tussen die take van die projekadviseur en finansierder. Dit is ook
nie gewens om In instansie wat as projekadviseur opgetree het, aan te stel om ook
die finansiering te behartig nie. In die laaste instansie, om In praktiese oorsig
te gee van presies wat projekfinansiering behels gesien vanuit die oogpunt van die
finansiele instelling.
3. DIE METODE VAN ONDERSOEK
Die metode van ondersoek wat in hierdie studie gevolg is, het uit die volgende
bestaan:
(a) In literatuurstudie oor die ontwikkeling van projekfinansiering asook die
menings wat van tyd tot tyd daaroor uitgespreek word. Daar bestaan weinig lite
ratuur cor die inhoudelikke van projekfinansiering as onderwerp, maar anrede
projekfinansiering multi-dissipliner van aard is, is daar tog literatuur wat
handel met sekere aspekte daarvan;
(b) bywoning van seminare wat gehandel het cor projekfinansiering of aspekte
daarvan,beide plaaslik en in die buiteland. Onderhoude is ook gevoer met persone
en instansies wat betrokke is by projekfinansiering;
(c) gedurende In opleidingstydperk in die buiteland wat gestrek het cor maande,
is praktiese ondervinding opgedoen in die projekfinansieringsafdeling van In
finansiele instelling; en
(d) ervaring wat ocr die afgelope vier jaar opgedoen is in die werksituasie, is
aangewend om die studie die lig te laat s.Len ,
Die benadering wat hier gevolg is, is om die studie prakties van aard te maak
sodat dit van nut kan wees vir die persoon wat nog nie veel kennis gernaak het met
die onderwerp nie, terwyl daar tog gepoog is om die belangrike aspekte wat van
teoretiese belang is, nie agter wee te laat nie.
5 .,
4. 'n OORSIG OOR DIE HELE STUDIE
In hoofstuk 2 word daar 'n bespreking gevoer oor die ontwikkeling en rol van
projekfinansiering, beide in Suid-Afrika en elders, asook oor toekomsvooruitsigte
op die gebied. 'n Volledige begripsomskrywing van projekfinansiering word ook
verskaf .
Hoofstuk 3 behels die doelwitte waarna met projekfinansiering gestreef behoort te
word asook 'n beskrywing van die tipiese kenmerke van 'n projek wat volgens die
beginsels van projekfinansiering gefinansier word. Uit die bespreking sal dit dan
ook duidelik blyk dat die klem geplaas word op die besondere beskouings van die
finansierder van 'n projek.
Aangesien die klem in hierdie studie geplaas word op die rol wat die projek
adviseur/uitlener speel, word enkele finansieringsvorme en bronne van fondse wat
tot die beskikking van projekfinansiering is, volledig bespreek en weI in hoofstuk
4. Uit die bespreking sal oak afgelei kan word watter finansieringsvorme meer
toepaslik is as ander , Daar moet egter besef word dat in 'n vinnig veranderende
wereld geldinstrumente en finansieringsvorme kom en gaan soos die behoefte daar
voor ontstaan en verdwyn. Dit sal ook noodwendig waar wees dat sekere buitelandse
kapitaalmarkte vir Suid-Afrika meer geskik en toeganklik sal wees as ander. Van
wee die feit dat sekere markte vinniger ontwikkel as andere, is dit noodsaaklik
dat die finansiele instelling betrokke by projekfinansiering, op hoogte sal wees
met hierdie ontwikkelinge en kennis lka van die wyse waarop die finansieringsvorme
wat so ontstaan, aangewend kan word.
In hoofstuk 5 word daar verduidelik hoe belangrik die finansiele strukturering van
'n projek is asook wat dit beheLs , Aandag ward hier geskenk aan die doelwitte van
die bestaande onderneming wat 'n projek onderneem. Verder is daar 'n bespreking
van die projekrisiko's wat moontlik kan opduik en die behoefte aan voldoende voor
siening vir versekering. Dan word daar ook besondere aandag geskenk aan die Suid
Afrikaanse Inkomstebelastingwetgewing en die uitwerking daarvan op projekfinansie
ring. Daar word egter uitgewys dat die dwaling bestaan dat projekfinansiering
slegs bestaan uit die gebruikmaking van belastingtoegewings ten op sigte van
investering. weliswaar maak belasting 'n belangrike element uit van projek
finansiering vanwee die uitwerking wat dit kan he op die netto kontantvloei van
die projek of/en die promotor se bestaande onderneming. In hierdie hoofstuk is
daar dan ook 'n bespreking van d;ie moontlike ondernemingsvorme wat gebruik kan
word vir die projek wat onderneem word.
6
Die finansiele oarwegings wat aandag behoart te geniet by FCojekfinansiering, ward
in hoofstuk 6 bespreek, waar dit in hoofsaak gaan oar die finansiele blootstelling
van finansiele instellings (waarborge), die kredietuitwerking van In projek op In
bestaande onderneming se f'Lnans Le Le state asook die rekeningkundige beleid wat
gevolg behoort te ward. Die belangrikheid van byvoorbeeld watter voorraadwaarde
ringsmetode gebruik word asook die wenslikheid om projekfinansieringstransaksies
op In behoorlike en verstaanbare wyse, veral vir die voordeel van aandeelhouers en
finansiele instellings wat kapitaaltransaksies met die bestaande onderneming mag
he, te rapparteer ward breedvoerig bespreek. Enkele bestuursbesluite wat belang
rik mag wees met betrekking tot pro j ekfLnartsLer Lnq , word kortliks aangeraak.
Een van die belangrikste take van die projekadviseur is om te adviseer oor die
finansieringsvoorstelle wat deur die ondernemer ontvang ward en an uitsluitsel te
gee oar die mees gepaste finansieringsstruktuur wat slegs gedoen sou kon ward
indien daar wetenskaplik te werk gegaan word. In hoofstuk 7 is daar dus In
bespreking van teoretiese aard, van die maatstawwe wat vir evaluering toegepas
behoort te word asook voarkeure wat bestaan oar die metode wat gebruik ward in die
proses. Die bedryfs- en finansiele risiko waarvan slegs melding gemaak is in
hoofstuk 5, ward breedvoerig bespreek sowel as die tearie wat handel met die koste
van kapitaal. Dit is noodsaaklik om die geweegde gemiddelde koste van kapitaal
sowel as die vereiste opbrengskoers te bepaal, om die pr o jekadvf.seur in staat te
stel om In optimaIe kapitaalstruktuur uit te werk vir die projek en indien In
bestaande onderneming betrokke is, vir die gekonsolideerde situasie.
Alhoewel hierdie studie meerendeels oar die finansieringsaspek van FCojekfinansie
ring handel, sou dit onvolledig wees sonder vermelding van die belangrike rol wat
regsaangeleenthede en dokumentasie speel. Hoofstuk 8 gee In uiteensetting van die
rol wat die regsgeleerde behoort te vervul asook die regsaspekte wat aandag ver
dien.
In hoofstuk 9 word In aantal oorwegings wat nie sonder meer onder faktore voorheen
bespreek geplaas kan word nie, maar wat tog van wesenlike belang is, bespreek.
Dit handel oar die lewensvatbaarheid van In projek, projekbestuur, die voordele
van desentralisasie, projekfinansiering in die Nasionale State van Suider-Afrika,
staatsprojekte, die belangrikheid van landbouprojekte in Afrika en die rnulti
dissiplinere aard van projekfinansiering.
Dit is oak nodig geag om voorbeelde, alhoewel eenvoudig, van hoe projekfinansie
ring in die privaat- en publieke sektor daar uitsien, te verskaf. Hoofstuk 10
7
bring danook elemente na vore waarop gelet lOOet word wanneer daar oor projek
finansiering besin ward. Deur na die voorbeelde te kyk sal daar besef word dat
projekfinansiering ewe belangrik is in beide sektore, maar dat daar tog belangrike
klemverskille voarkom. As voorbeeld kan geneem ward die feit dat in die privaat
sektor, die uitwerking van die projek op die bestaande onderneming se finansiE!le
verhoudings van uiterse belang is. In die publieke sektor is daar nie aandeel
houers nie en sal daar in hierdie geval waarskynlik gekonsentreer word slegs op
die koste aspek met die inagneming van sekere politieke oorwegings. Slegs vanwee
die feit dat daar klemverskille en dus oak teoretiese verskille is, mag nie bete
ken dat die kwaliteit van die strukturering en evaluering wat gedoen word vir pro
jekte,minderwaardig is nie.
In hoofstuk 11, die slothoofstuk, ward gevolgtrekkings gemaak aangaande die hoof
redes waarom daar van projekfinansiering gebruik gemaak word, die belangrikste
doelwitte van projekfinansiering en die take van die p:-ojekfinansierder. Laastens
word dan enkele aanbevelings oar projekfinansiering bespreek.
8
HOOFSTUK 2
DIE ONTWIKKELING EN ROL VAN PROJEKFINANSIERING IN DIE wERELD- EN DIE SUID
AFRIKAANSE EKONOMIE
1. ALGEMEEN
1.1 Ontstaan van projekfinansiering
Projekfinansiering vloei voort ui t die vraagstuk van hoe kan da.ar tred gehou word
met die bevrediging van internasionale finansieringsbehoeftes.
Die lang geskiedenis van noue verbintenisse tussen die nywerhede en banke het die
ontwikkeling van tegniese vaardighede in banke verseker. Alhoewel sekere banke,
veral die in die Verenigde State van Amerika, grootskaalse kennis en vaardighede
in die myn- en energiewese opgebou het vanwee hul betrokkenheid by daardie sektore
van die ekonomie, het die groeiende kompleksiteit rondom die problematiek van
finansiering en die risiko's wat daarmee saam gaan by groot projekte, te veel
geword vir die klassieke wyse om daarmee te handel. Dit het galei tot die ontwik
keling van gespesialiseerde finansieringsmetodes en -tegnieke, wat nie aIleen die
banke se vermoe om te begryp, toets nie, maar oak an die finansiele probleme te
identifiseer en an oplossings te vind vir vraagstukke inherent aan •n projek en
projekfinansiering. Daar kan dus tot die gevolgtrekking gekom word cht projek
finansiering ontstaan het vanwee die kapitaalbehoeftes en ekonomiese risiko's ver
bonde aan die skepping van infrastruktuur en nywerheidsinvestering waarvan die
omvang so geweldig groot is da.t die tradisionele metodes van finansiering nie meer
voldoende is nie.
Nie aIleen het die begrip projekfinansiering toepassing in die reeds ontwikkelde
Westerse Wereld nie, maar word dit oak aangetref in die ontwikkelende Iande ,
Indien die wereldbank se aktiwiteite van naderby bekyk word, sal char gevind word
datsy hooffunksie is an finansiering te verskaf vir spesifieke projekte wat
omsigtig geselekteer en voorberei, deeglik geevalueer en geanaliseer is. 1)
(Finance and Development. 1978 : 10) Sedert sy ontstaan in 1946 het die wereld
bank (insluitende die International Bank for Reconstruction and Development en die
International Development Association) tot en met 1977 meer as 58 biljoen dollar
ontwikkelingslenings toegestaan waarvan minstens 90 persent vir spesifieke
projekte was. nit is gadoen an te verseker:
9
" ••••that Bank funds are invested in sound, productive projects that contri
bute to the development of the borrowing country's economy as well as to its
capacity to repay the loan.,,2) (Finance and Development. 1978 : 10).
Daar noet egter in gedagte gehou word dat die wereldbank poog om met behulp van
projekfinansiering die cordrag van bronne te bewerkstellig sodat die ontwikkelde
wereld se hulpverlening nie gesien word as 'n bodemlose put waarin hulle fondse
verdwyn rrie ,
Deur melding te maak van beide die ontwikkelde en ontwikkelende wereld is daar
gepoog omaan te toon dat projekfinansiering vir verskillende IlOtieweaangewend
kan word, hoofsaaklik omrede die kapitaalbehoefte so groot is en uitleners fisies
kan waarneem watvan hulle fondse word.
Meningsverskil bestaan egter oor presies wanneer projekfinansiering ontstaan het.
Ha113) (The Banker. 1976 71) se die stigting van die Suez-kanaalrnaatskappy in
18S6 om die Suez-kanaal te bou, kan beskou word as een van die heel eerste voor
beeIde van projekfinansiering. In die dertigerjare het die begrip egter sy groot
beslag gekry met die finansiering van onafhanklike olieswendelaars. Baie van die
Texas en Oklahoma- swendelaars het gewoonlik nie genoegsame kapitaal gehad am die
oliebronne te ontwikkel me, of anders was die balansstaat nie sterk genoeg an
daarop die nodige fondse te 1een me. Daardie tyd was die banke die enigste bron
van fondse en is die begrip produksie-betaling-finansiering gebore. As sekuri
teit het die banke die olie en grond geneem terwyl die ondernemer sy inkomste uit
die olie gebruik het om. sy 1ening te delg. Volgens Hall was dit die eerste
werklike voorbeeld van projekfinansiering.
Skeepsfinansiering4) (The Banker. 1976 73) is nog 'n metode van finansiering
wat waarskynlik kan dien as 'n voorbeeld van die vroee jare van projekfinansie
ring. Baie van die skeepseienaars, meestal van Griekse, Chinese en Skandinawiese
oorsprong, het nie cor die nodige kapitaal wat vereis word beskik me; die
risikoelement was te groot en hulle was me in staat an genoegsame fondse te bekom
nd.e , Vanwee die beperkte leningsbevoegdheid het die banke verbande oor die skepe
geneem as sekuriteit en is langterrnynvragooreenkomste aangegaan waar betalings
daarvan direk aan die bank gedoen is. Sodoende is die 1enings dan af gelos •
As bogenoemde twee voorbeelde dan beskou word as 'n vorm van projekfinansiering,
beteken dit dat die begrip al vir minstens veertig jaar met ons is. Tog is daar
ook diegene soos Clarke en MartinS) (Euromoney. 1980 234) wat van mening is
10
dat projekfinansiering eers sedert 1970 'n redelike groot omvang aangeneem het,
veral wat die rol van banke aanbetref. Die rede wat aangevoer word waarom banke
al hoe meer hierin. belangstel, is eerstens die groei in banklikiditeit en tweedens
die verkleining van winsmarges op gewone tipe lenings.
Volgens Hal16 ) (The Banker _ 1976 : 73) is daar nou 'n groei in projekfinansie
ring vir dieselfde redes as toentertyd, naamlik dat groot multi-nasionale onder
nemings nou gekonfronteer word met dieselfde finansieringsprobleme as waarmee die
olie en skeepseienaars mee te kampe gehad het, dit wil se waar behoeftes die kapa
siteit van plaaslike markte en die onderneming se eie vermoe ver oorskry.
Uit die voorbeelde wat hieronder van melding gemaak word, is dit duidelik dat
sekere projekte selfs te groot geword het vir multi-nasionale ondernemings en
regerings om die projekte aIleen te finansier. Terselfdertyd het die verhouding
van langtermynskuld op maatskappye se balansstate die afgelope aantal jare so
stelselmatig toegeneem dat dit beperkend inwerk op die vermoe van die maatskappy
om die tradisionele skuldverhoudings te verhoog. Vanwee die beperking en selfs
afwesigheid van nuwe aandelekapitaal om nuwe projekte mee te finansier, is dit dan
duidelik waarom projekfinansiering so gewild geraak het.
1.2 Die rol van die banke in die Verenigde State van Amerika
As daar net In oomblik stilgestaan word by die oorsprong van projekfinansiering,
wil di t blyk asof die banke in die Verenigde State van Amerika hierdie metode van
finansiering oorheers het en dit in In mate nog steeds doen , Genoemde banke se
voorsprong is waarskynlik gelee in die feit dat hulle projekfinansieringstegnieke
ontwikkel het tydens projekte wat in die Verenigde State van Amerika aangepak is
en dit toe kon toepas op soortgelyke projekte elders. Selfs al word daar net na
die banke in die Verenigde State van Amerika gekyk, is dit duidelik dat daar ver
skillende "k Lasse" bestaan. Waarskynlik is die Bank of America, Chase Manhatten,
Citicorp en Morgan Guaranty die aktiefste in die projekfinansieringsmark. Of is
di t net 'n geval van die grotes wat nog groter word?
Dit is ook natuurlik grootliks In saak van prestige. om byvoorbeeld as In leier
bank aangewys te word, beteken baie vir 'n bank, nie net vanwee die prestige en
reklamewaarde daaraan verbonde nie, maar ook vir die ondervinding wat in die
proses opgedoen word. OWe Janke van Chemical Bank stel di t soos volg:
11
"The guy who's lead-managed deals obviously has a leg-up. You get much m::>re
in-depth knowledge from leading a transaction than through just providing
some of the money, Being the lead-manager is a great tool for educating
your own people. And who pays for the education? The borrower. ,,7)
(Euromoney. 19S0 : 234).
1.3 Die rolvan ander lande se banke
Kanadese en Britse banke het egter oak alreeds 'n deel van die mark verkry. Maar
soos Peter MorganS) (Euromoney. 19S0 237) van Barclays Bank International
dit stel:
"The US banks have been in the oil business since they have had oil in the
US but the UK banks have only begun to be involved•••
have had greater experience and tend to lead the way."
The big US banks
Dit is egter so dat die ontwikkeling van die Noordsee-olie oneindig baie beteken
het vir die Britse banke , Die spesifieke probleme en onsekerhede van die Noord
see olie-ontwikkeling het aanleiding gegee tot verbeeldingryke finansHUe struk
ture wat veel beteken het vir die Britse banke , Alhoewel banke van die Verenigde
State van Amerika betrokke was, is meeste van die lenings gestruktureer en gead
ministreer deur die Britse banke. Die Forties-veld wat deur BP ontwikkel is teen
In koste van meer as SOO miljoen dollar is gereel deur Lazards en National West
minster in samewerking met Morgan Guaranty.9) (The Banker. 1975 : 75)
Die 75 miljoen pond vir die Thristle-veld in 1977 is deur Barclays Bank Interna
tional gereel wat in 1975, tesame met Rothschilds, 'n verdere 60 miljoen sterling
pond gereel het vir dieselfde veld. Maar slegs vanwee hul grootte, het die
Verenigde State Van Amerika nag steeds In voorsprong wat lOOeilik ingehaal sal kan
word.
1.4 Die tipe banke betrokke by projekfinansiering
Wat die tipe banke betref wat betrokke is by projekfinansiering, kan daar net
genoem word dat die Britse handelsbanke tradisioneel die enigstes is wat toegelaat
was an fondse te verskaf onder die koperskredietooreenkomste. Daarom kon hulle
laer fooie vra om koperskrediet te administreer. Die instelling van buitelandse
12
geld-denominasie koperskrediet vir die Verenigde Koninkryk in 1977 het egter die
veld vir die aksepbanke wyd oopqemaak , Sedert Apr il 1978 kan enige lank wat
gemagtig is deur die Bank van Engeland fondse verskaf vir beide 'n ster ling pond
of buitelal'ldse geldeenheidlening. Omrede krediet wat verskaf word deur skemas
soos die ECGD 'n belangrike rol speel in projekfinansiering, het dit die daur vir
aksepbanke geopen om amper op gelyke voet met handelsbanke mee te ding in projek
finansieringstransaksies.
1.5 Projekfinansiering in die R~publiek van Suid-Afrika
Wat projekfinansiering in die Republiek van Suid-Afrika betref, wil dit voorkom
asof dit 'n begrip is wat sy ontstaan te danke het aan die onlangse ver Le de • Alec
Hogg l O) (Finance Week. 1981 : 561) beweer
"One of the most significant innovations in banking is the sector's <rive
into the project finance field. It is only really over the past five years
or so that this has become important to every major banking group."
Projekfinansiering is waarskynlik ingelui in die Republiek van Suid-Afr ika gedur
ende die vorige dekade met die ontwikkeling van die Grootgelukkoolmyn. Daarna
het verskeie groot projekte gevolg soos Atlantis Diesel Engines, Karbochem se
rubberaanleg l Sappi se Ngodwana-ontwikkeling en Mondi se papieraanleg by
Richardsbaai, om maar enkeles te noem.
1.6 Die groeipotensiaal
Betreffende die groeipotensiaal van projekfinansiering kan daar genoem word dat
die voorsitter van Chase Manhattan, Williard Butcher, 11) (Euromoney. 1982
30) voorspel dat 2,7 triljoen cbllar benodig sal word oar die volgende 10 jaar vir
die ontwikkeling 'van net die olie- en gasnywerhede. Dit beteken 'n jaarlikse
aanvraag van 100 biljoen dollar op die wereld se geld- en kapitaalmarkte.
Hierdie behoefte sluit nie eers die ander energiebedrywe, naamlik steenkool,
sintetiese brandstof en atoomkrag, in nie. Die mark vir projekfinansiering in
die Republiek van Suid-Afrika is tans sowat R15 biljoen en
ongeveer R70 biljoen benodig sal word tot en met 1990.
behoefte wat so groot is, bly die aantal banke
projekfinansieringpakket kan aanbied, relatief min.
daar word voorspel dat
Nieteenstaande die
wat 'n professionele
Die groter banke in die Verenigde State van Amerika het die voorsprong opgebou
13
gedurende die vyftigerjare en behou di t nog steeds. Ian Beith beweer:
"Being able to understand an explanation of somebody else Is structure is one
thing, but being able to devise a package requires a different set of
skills. You can have somebody perfectly competent at analysing somebody
elsels deal but not able to structure one themselves. 12) (Euromoney.
1982 : 38)
Die redes waarom daar In groot groeipotensiaal bestaan vir projekfinansiering is
waarskynlik soos volg :
a) maatskappye waarvan die verhouding van vreemde kapitaal tot eie kapitaal nie
te gunstig is nie, sal dit aantreklik vind om op In wyse te finansier wat nie op
die balansstaat hoef aangetoon te word nie;
b) ontwikkelingskoste vir In groot projek kan die bronne van In onderneming
heeltemal oorskadu; en
c) dat genoegsame fondse me altyd binne In land beskikbaar is nie en daar na
die wereld se geld- en kapitaalmarkte gegaan IOOet word.
Met bogenoemde bespreking in gedagte, behoort dit nou montlik te wees om projek
finansiering nouer te omskryf.
2. BEGRIPSOMSKRYWING VAN PROJEKFINANSIERING
Die begrip "projekfinansiering" duik orals in gesprekke oor korporatiewe finansie
ring Ope Dit sal ook me verkeerd wees om te se dat in verskillende markte die
begrip verskillende betekenisse het me. Soos hierbo genoem het die term sy
ontstaan in Noord-Amerika waarskynlik te danke aan die gebruik van produksie- en
betalingsfinansie"ring van die olievelde. In Europa is daar egter gepraat van
finansiering vir projekte. Laasgenoemde siening is waarskynlik meer korrek
omrede dit as In investering beskou kan word en daarom eerstens voldoen met word
aan die kriteria vir investerings en tweedens op verskillende wyses gefinansier
kan word met verskillende finansieringsvorme en -bronne.
Die verskil in siening van projekfinansiering tussen die twee kontinente maak dit
nie enigsins makliker om te definieer me. In Amerikaanse bankier het projek
finansiering vergelyk met mederskap: "Everyone supports it, revers it, hides
behind it and adores it."13) (The Banker. 1976 71) Alhoewel die opmerk-
14
ing 'n aantal jare gelede gemaak is, het die omstandighede en sieninge daaromtrent
nog geensins verander nie.
Soveel personewat in gesprek is, soveel verskillende definisies sal waarskynlik
aangebied word. Leners is egter oortuig van die feit dat dit die beste metode
van finansiering is andat dit die goedkoopste IOOet wees en anrede verhaalbaarheid
gewoonlik beperk is. Uitvoerders van kapitaalgoedere sien groot IOOontlikhede vir
uithreiding omrede goedere op 'n projekbasis aangekoop word. Banke hou d:larvan,
want die prestige en opbrengskoers daarvan ter syde gestel, bied dit hulle die
geleentheid om beheer te behou oar wat met die fondse gedoen word.
In 'n internehandleiding van die Bank of America word die klassieke definisie van
projekfinansiering soos volg gegee:
"The financing of a specific independent economic unit in which a lender is
satisfied to look primarily to the expected cash flows of the economic unit
as the source of funds from which the loan will be repaid, additionally to a
variety of direct and indirect credit supports depending on the risks
associated with the realisation of these cash flows, and to the assets of
the economic unit as collateral for the loan."
Die einddoel van projekfinansiering is an 'n projek so te struktureer dat die
banke uitsluitlik op die kontantvloei reken an die kapitaal en rente terug te
ontvang, dit wil se, met die minste IOOontlike verhaal na die l.ener. Hierdie
strukturering volg na aanleiding van die ondervinding wat banke opgedoen het met
die ontwikkeling van olievelde. Die optrede het al selfs uitgebrei na die Euro
pese banke na die ondervinding met die Noordsee-olie episode. In die woorde van
'n b:mkier: "We may be more willing to take risks now in the North Sea but that's
not to say we are willing to pick them up everywhere." 14) (Euromoney. 1982
38) Curtin voorspel egter " •••project financing without the full panoply of
sponsor and production guarantees is likely to be the order of the day. 1115)
(Euromoney. 1982 38) Roger Byatt16) (Euromoney. 1982 35) van National
Westminister Bank se kommentaar oar die hele aangeleentheid van risiko is:
"If we sign a loan that says it is nonrecourse, then it's non-recourse. We
expect the full technical reserves of the company to be used to make the
project work ••• then the risk is the bank's."
Daar IOOet egter in gedagte gehou word dat hierdie houding slegs voorkom in die
15
energie-sektor. In die ander sektore van die ekonomie is strukturering van
projekte deur banke nie so liberalisties nie en alhoewel daar In beweging in die
rigting van nie-verhaal na leners/onderskrywers is, selfs in die Republiek van
Suid-Afrika, sal waarskynlik nog heelwat water in die see moet loop voordat dit In
algemene verskynsel sal wees vir aIle projekte, want daar moet in gedagte gehou
word dat die finansiEne instellings nie entrepreneurs is nie, slegs beleggers, en
daarom oak nie die vergoeding ontvang wat entrepreneurs toekom nie.
In die wyer sin van die woord, kan projekfinansiering dan soos volg gedefinieer
word;
Projekfinansiering is die finansiering van In ekonomiese eenheid wat teg
nies-, kommersieel- en finansieel lewensvatbaar is, waarvan die toekomstige
netto kontantinvloeiing beoordeel word as an genoegsaam te wees an rret
veiligheid die bedryfskoste, kapitaalsom en rente af te los, asook an In
"genoegsame opbrengskoers op hierdie be leggings te verseker. 17) (The
Banker. 1980 : 89)
Alhoewel projekfinansiering in BY suiwerste vorm, dit wil se waar daar geen ver
haal na die lener .is nie, nog nie so gerede lik voorkom nie, is di t ooglopend da t
projekfinansiering selfs in afgewaterde vorm nog steeds voordelig is vir beide die
lener en die uitlener.
Aan die hand van die definisie soos uiteengesit hierbo, sal die doelwitte en ken
merke van projekfinansiering in hoofstuk 3 bespreek word.
3~ SAMEVATTING
Alhoewel daar meningsverskil bestaan oar presies wanneer projekfinansiering werk
lik BY beslag gekry het, wil dit voorkom asof dit in werklikheid die banke in die
Verenigde State van Amerika is, wat rret die finansiering van die energieprojekte
projekfinansiering finaal gevestig het as In besondere finansieringstegniek. Daar
bestaan wyd uiteenlopende definisies van projekfinansiering en dit is belangrik om
daarop te let dat interpretasies van presies wat die begrip beteken, verskil van
kontinent tot kontinent.
In die Suid-Afrikaanse situasie kan projekfinansiering waarskynlik gedefinieer
word as die finansiering van In ekonomiese eenheid wat tegnies-, kommersieel- en
finansieel lewensvatbaar is en waarvan die toekomstige netto kontantinvloeiing
16
genoegsaam moet wees om die skuldsom en rente af te los, asook die verskaffing van
bykomende sekuriteit vir die uitleners van die vreemde kapitaal.
Die voorsprong wat banke in die Verenigde State van Amerika opgebou het in projek
finansiering, vloei voort uit hulle ondervinding van die finansiEHe strukturering
van energieprojekte, maar banke in die Verenigde Koninkryk is vinnig besig om
hierdie voorsprong te laat krimp op ander gebiede. Banke en finansiEHe
instellings in Suid-Afrika het nog In groot agterstand wat projekfinansiering
betref, en ten spyte van die feit dat daar diegene is in Suid-Afrika wat glo dat
die projekfinansieringskonsep uitgedien is, kan daar met sekerheid geskryf word
dat die konsep het nog nie eers behoor lik vlam gevat ru,e ,
17
VERWYSINGS HOOFSTUK 2
1) Baurn, W.C., "The World Bank Project Cycle", Finance and Development, vol. 15,
nr. 4, Desember 1978, bl. 10.
2) Baurn, W.C., a.w., bl. 10.
The Banker, vol. 126,3) Hall, W., "The Fashionable World of Project Finance",
nr. 599, Januarie 1976, bl. 7!.
4) Hall, W., a.w., bl. 73.
5) Clarke, P. en Martin, S., "The Big Swing to Project Finance", Euromoney,
Finance Week, vol. 18, nr. 4, Desember 1981, bl.
Hall, W. , a. w. , bl. 7!.
Curtin, D. , a.w. , bl. 38.
Curtin, D. , a. w. , bl. 38.
Curtin, D. , a. w., bl. 35.
Oktober 1980, bl. 234.
6) Hall, W., a.w., bl. 73.
7) Clarke, P. en Martin, S., a.w., bl. 234.
8) Clarke, P. en Martin, S., a.w., bl. 237.
9) Leeper, R., "Project Finance - a term to conjure with", The Banker, vol. 128,
nr. 630, Augustus 1978, bl. 75.
10) Hogg, A., "Project Finance",
56!.
11) Curtin, D., "The Risk Explosion in Energy Financing", Euromoney, Januarie 1982,
bl. 30.
12) Curtin, D., a.w., bl. 38.
13)
14)
15)
16)
17) Kyk Sarmet, M., "International project Financing - The European Approach"
The Banker, vol. 130, nr. 654, Augustus 1980, bl. 89.
18
HOOFSTUK 3
DOELWITTE EN KENMERKE VAN PROJEKFINANSIERING
1. INLEIDING
Projekfinansiering is nie die vooropgesette oplossing vir probleme of finansiele
strukturering ni.e , Dit is oak nie die oplossing vir die finansiering van
projekte wat andersins nie kredietwaardig sou wees nie. Laastens is dit oak nie
'n metode om alle ontwikkelingsrisiko's op die banke of finansiele instellings af
te wentel ni.e , Weliswaar word elke projek op sy eie meriete, met inagneming van
die doelwitte van die lener of die onderskrywer en die vereistes van die uitlener,
beoordeel en daarvolgens word 'n unieke struktuur ui tgewerk wat dan aan die eise
van die spesifieke omstandighede voldoen.
2. DOELWITTE
Omrede daar waarskynklik met alle projekte deur die volgende stadia gegaan word,
naamlik die inisiele entoesiasme, ontnugtering, paniek, soek na 'n skuldige party,
straf van die onskuldige en 'n lourierkrans vir die onbetrokkene, moet daar deeg
lik besin word oar die doelwitte van projekfinansiering.
2.1 Die voorkeure van die lener/ondernemer
Die eerste, en waarskynlik die mees komplekse taak van die bankier, is om presies
vas te stel wat die voorkeure en vereistes van die lener behels. Die lener self
is dikwels nie bewus van die teenstrydighede wat voorkom in sy behoeftes en
vereistes nie en moet daar gepoog word om so 'n struktuur te bewerkstellig wat vir
die lener tot hulp sal wees om hierdie doelwitte wat hy in die oog het, ten beste
te bereik.
2.2 Die uitlener of adviseur
Dit is baie belangrik vir 'n bank om te besluit of hy die rol van ui tlener of van
adviseur of beide wil vervul. Daar sal dikwels opgemerk word dat aksepbanke ver
kies om die rol van adviseur te speel, want alhoewel enige bank vandag ver kan
vorder deur slegs die struktuur ui t te werk, sindikaat- en ui tvoerkredietlenings
te reel, te sorg vir die vind van vennote as onderskrywers ~f eienaars en uitgifte
19
te doen namens die ontwikkelingsonderneming, het di t deesdae nodig geword vanwee
die omvang van projekte om self 'n deel van die projek te befonds.
Die funksies van die uitlener en adviseur is natuurlik nie wedersyds ui tslui tend
nf.e , Baie banke wat as adviseurs optree behou hulle self die reg voor om ook as
uitlener te tender. Laasgenoemde is so omrede baie banke die mening toegedaan is
datindien hulle nie tender vir die befondsing nie, hulle geloofwaardigheid sal
verloor. Dan is daar ook die banke wat ooet tender vir die befondsing omrede die
fooi wat hulle kwoteer om as adviseurs op te tree, nie hulle koste ten volle dek
ni.e , Om as adviseurs op te tree kos baie in terme van man-ure en personeel.
2.3 Die leierbank
In die Engelse lektuur word daar gewoonlik verwys na die "lead manager", maar
omrede dit 'n bank is wat meestal die rol vervul, kan daarna verwys word as die
leierbank.
Die keuse van leierbank word deur die lener gemaak en weI in 'n vroee stadium van
die projek. Nadat die detail en verskillende studies van die projek tot die
beskikking van die banke gestel word, word voorlopige voorstelle deur die banke
voorgele en daardie voorstelle wat die doelstellings van die 1ener sowel as die
risiko's van die uitlener die beste kan rekonsilieer met inagneming van die finan
SiEne en regstegnieke, word aangewys as die 1eierbank.
2.4 Strukturering
Strukturering is 'n baie belangrike aspek van projekfinansiering. Die bankier
moet in noue samewerking met die lener die strukture ontwerp sodat daar vir al die
wetlike-, fiskale-, rekeningkundige-, finansiele-, politieke- en vele ander oorwe
ginge, toegelaat word.
2.4.1 Die maksimering van langtermynfasiliteite
Die lewensvatbaarheid van groot kapitaalintensiewe projekte reflekteer groter
sensitiwiteit vir netto kontantinvloeiing as vir rentekoerse. Daarom is die
betaling van hoer rentekoerse, in teens telling met die verkryging van langtermyn
fondse, minder belangrik omrede laasgenoemde die netto kontantinvloeiing en renta
biliteit positief kan belnvloed.
20
Die rede hiervoor is dat die rentekoste maar een element uitmaak van uitgawes
terwyl die ui twerking daarvan klein word deur belastingaftrekkingsmoontlikhede
asook belastingtoegewings wat beskikbaar is vir kapitaaluitbreidingsprogramme.
In teens telling hiermee is die invloei van kontant van groot belang indien daar
gebruik gemaak wil word van belastingtoegewings reeds in die eerste jaar van
inbedryfstelling.
2.4.2 Die bepaling van vaste rentekoerse
Vanwee die groot skommeling in die rentekoerspatrone die afgelope twee jaar, is
dit wenslik om so te struktureer dat die grootste deel van die rentekoste 'n vaste
komponent van die finansieringskoste uitmaak sodat begrotings met redelike seker
heid opgestel kan word.
2.4.3 Die minimisering van die herfinansieringsrisiko
Gevalle kom al hoe meer· voor waar die looptye van finansierinsinstrumente te kort
was vanwee vertragings en koste-oorskrydings. Om dit te bekamp moet eerstens
gepoog word om fasiliteite te reel vir die maksimum termyn, en tweedens om
"tranche finansiering" te doen , Laasgenoemde is waar die projek tegnies in een-
hede opgerig, gefinansier en in gebruik geneem kan word. Vir banke beteken dit
'n verspreiding van die befondsingslas asook die risiko. Dit is egter oie altyd
moontlik nie, byvoorbeeld met die ontwikkeling van 'n olieveld of 'n papierfabriek
is dit moontlik, maar nie met 'n LNG projek nie. 1)
Dit is dan wat die doelwitte aanbetref.
merke.
3 • KENMERKE2 )
Daar sal nou gekyk word na die ken-
Daar is sekere basiese kenmerke wat by aIle ekonomiese entiteite, wat aansoek om
projekfinansiering doen, aangetref word.
3.1 Kredietrisiko
Soos reeds vermeld hierbo,3) gaan dit vir die finansierder eerder om 'n kre
dietrisiko as om 'n aandelerisiko. Oi t is nie bankwese se funksie om enigsins
anders dan as op 'n leningsgrondslag by projekfinansiering betrokke te raak ni.e ,
21
Die risiko rooet deur die ondernemer geneem word wat dienooreenkomstig vergoed
behoort te word, en die projek se lewensvatbaarheid moet van so 'n aard wees dat
die projek self genoegsame sekuriteit bied vir die finansierder sou daar probleme
ontstaan•.
3.2 Blootstelling van die uitlener
Nieteenstaande die feit da.t projekfinansiering in sy suiwerste vorm gaan an die
nie-verhaalbaarheid ten opsigte van die lener, is dit tog belangrik an te kyk hoe
die blootstelling van banke en ander finansiele instellings wat betrokke mag wees
by die verskaffing van fondse, verminder kan word.
Vereers kan oop waarborge van die leners verkry word waar Jaasgenoemde se krediet
waardigheid van so 'n aard is dat dit aanvaarbaar is. Vanwee die anvang van
groot kapitaalprojekte, is hierdie waarborge gewoonlik nie beskikbaar nie. Daar
moet da.n eerstens gekyk word na 'n voltooiingswaarborg. Laasgenoemde is belang
rik vir 'n bank omrede die nie-voltooiing van 'n projek die verlies aan 'n
kontantvloei kan beteken waarmee die skuld afgelos sou word indien da.ar
nie-verhaling na die lener is. Tweedens, na die voltooiing van 'n aanleg kan
tegniese- en ekonomiese probleme opduik wat die uitleners se fondse in gevaar kan
stel en da.arom is dit nie ongewoon an leners te versoek an hierdie risiko in 'n
beperkende mate te waarborg nie. Derdens is koste-oorskryding 'n verdere element
wat heel dikwels voorkom ·en word da.ar hiervoor voorsiening gemaak <leur die 1ener
te versoek om deur middel van aandelekapitaaldekking voorsiening te maak vir
koste waarvoor daar nie begroot is nie. Andersins sal die koste van addisionele
fondse onderhandelbaar wees op die tydstip wat dit benodig word.
Die tweede lOOontlikheid, indien waarborge nie beskikbaar of nie moontlik is nie,
is om van die onderstaande reelings gebruik te maak:
a) Verkoopkontrakte, waar die terugbetaling van die 1ening onderworpe is aan
die opbrengs van die verkope van die produk, Die produk moet dus geproduseer sowel
as verkoop word.
b) 'n Neem-of-betaalkontrak, wat ook sorns na verwys word as "hell-or-high-water
contract." Hier word 'n kontrak aangegaan waar die koper betaling moet maak vir
die ontvangs van produkte oor 'n periode. Betaling sal gemaak word op sekere
aangeduide tydstippe, hetsy die produk geneem (en verkoop) word, al dan nf.e , Dit
kan 'n baie aantreklike ooreenkoms wees aangesien die koper van die produk : basies
22
die krediet verskaf en skommelinge in die markprys en -vraag nie In invloed kan
uitoefen nie.
c) In Neem-en-betaalkontrak, waar die koper van die produkte slegs verplig is
am te betaal by die ontvangs van die produk.
d) Voorskotbetalings kom voor waar daar gewoonlik In kritieke tekort bestaan in
die aanbod van In produk , Vooruitbetalings word dan gemaak deur die koper van
die produk ten behoewe van die ontwikkelaar. Die presiese vorm wat hierdie
ooreenkomste aanneem verskil grootliks.
e) In Toevoerkontrak, waar die lener/ondernemer ooreenkom am die produk te koop
en verkoop teen In sekere prysverskil sodat sy koste en skuldbetalings genoegsaam
gedek word. Die sekuriteit hier is natuurlik die vermoe van die lener om te kan
lewer.
f) Verhuring van toerusting teen sekere ooreengekome tariewe kan help om die
finansiering van die toerusting te dek. Hier kan byvoorbeeld gedink word aan die
konstruksie van spesiale toerusting wat verhuur word aan die onderneming wat
eindelik die nut daarvan het.
g) Finansiele bruikhuur het In wye toepassing as In finansieringsvorm. As
voorbeeld hier kan die geval van vragskepe geneem word waar, vir die bou daarvan,
langtermynkontrakte gesluit word wat die finansiering sal verseker.
h) Produksiebetalings, wat In gespesialiseerde finansieringswyse is waar die
lening gedelg word ui t die inkomste van die verkoop van die produk, soos en wan
neer dit geproduseer word.
i) Gerusstellingsbriewe. Die betekenis hiervan is meerendeels moreel van aard.
Dit is waar In onderneming deur die lener gegee word dat indien dinge verkeerd sou
loop, die persoon of regspersoon wat di t verskaf het, die aangeleentheid sal oor-
weeg. Regsaksie kan gewoonlik nie op grand hiervan geneem word nie.
3.3 Die tegniese lewensvatbaarheid van die projek
Daar moet seker gemaak word dat al die tegniese aspekte van die voorgestelde
projek in orde is. om die rede word groat tegniese afdelings by internasionale
banke wat met projekfinansiering gemoeid is, aangetref. Dit is dan oak net hier-
23
die tipe banke wat ingenieursafdelings kan bekostig veral gesien in die lig van
ekonomiese skommelinge. Kleiner banke wat ook betrokke is by projekfinansiering
sal waarskynlik eerder van konsultante gebruik maak soos en wanneer hulle benodig
word.
Dit kan oak netgemeld worddat waar 'n nuwe tegnologiese proses gebruik gaan
word, daar seker gemaak rooet word dat hierdie nuwe proses wei tegnies sowel as
andersins lewensvatbaar is. Projekfinansiering is nie om proeflopies te finansier
nie.
3.4 Finansiele lewensvatbaarheid
Waar die tegniese personeel of konsultante kommentaar lewer oor produksiemetodes,
tyd wat in beslag geneem sal word deur oprigting, die bedryfskoste, die
beskikbaarheid van grondstowwe of reserwes en dit op so 'n wyse doen dat dit
konserwatief voorkom in vergelyking met die van die leners, is di t die taak van
die bankier om die ekonomiese en finansiele lewensvatbaarheid te ondersoek.
Hier sal direkte en indirekte aanspreeklikhede, 1OO0ntlikhede van koste
oorskryding, vermeerdering in bedryfskoste, neiging in die pryspatroan van pro
dukte, sikliese neigings en wetlike- en belastingaspekte in oenskou geneem nnet
word.
Wat natuurlik hier belangrik is, is die uitwerking van voorgenoemde op die
netto kontantinvloeiing. Aile aannames wat gemaak word vir 'n projek nnet
weerspieel word in die netto kontantinvloeiing, en om laasgenoemde realisties te
hou, moet dit verdiskonteer word teen 'n koers, se maar die verwagte rentekoers
oor die periode van die lening, terwyl gereelde aanpassings om voorsiening te maak
vir veranderings wat plaasvind, gedoen nnet word.
In hoofstuk 6 is 'n meer volledige bespreking van die kontantvloei van 'n projek.
3.5 Kollaterale sekuriteit
Alhoewel daar reeds gesien is dat kollaterale sekuriteit hoofsaaklik net voorkom
in die klassieke definisie van projekfinansiering, is dit tog so dit die eiendom
en toerusting wat gefinansier word waarde as kollaterale sekuriteit nnet he. Hier
kan aan die voorbeeld gedink word waar daar geen verhaal na die lener is nie en
wanbetaling vind plaas. Indien dit wat gefinansier word geen finansiele waarde
24
as sulks het nie, sal dit beteken dat die uitlener aIle geld wat in die projek
gestort is, sal verbeur.
3.6 Politieke risiko
Die omvang van politieke risiko's kan 'n belangrike invloed uitoefen op die wens
likheid en gewilligheid van uitleners an 'n projek te steun al dan ni.e , Terself
dertyd sal leners poog om die politieke risiko's verbonde aan 'n projek te probeer
afskuif op die uitleners •
Daar is hoofsaaklik drie tipes situasies wat polities 'n invloed kan uitoefen.
a) Eerstens, waar die gevaar bestaan van nasionalisasie en dit is nie
vergesog indien die voorbeelde van die onlangse verlede in Afrika in gedagte gehou
word nie - deur die plaaslike regering van die land waarin die projek onderneem
word of· selfs dalk van die lener wat waarborg se bates. Dan kan ook onteiening
of vervreemding plaasvind van eiendom en bates indien daar deur die parlement
besluit sou word om sekere grondgebiede aan 'n ander staat oar te dra. Net an
die persone wat houtgerus is oar die Westerse wereld en van mening is dat hierdie
gevalle .slegs in die Derde wereld voorkom, te ontsenu, kan die voorbeeld van wat
in Frankryk gebeur het, genoem word. Gevalle kan oak voorkom waar regulasies
geskep word om dieoardrag van geld na die buiteland te keer wat natuurlik beteken
.dat .lenings vir die projek nie terugbetaal kan word nie.
b) Tweedens is daar oak die politieke optredes wat die rentabiliteit van 'n
projek kan beinvloed. Hier kan gedink word aan die verhoging van die belasting
koers, of soos in die geval van die Republiek van Suid-Afrika, waar die Belasting
wet so verander word dat dit vanwee terugwerkende krag groot invloed sal uitoefen
op projekte saos die Atlantis Diesel Engines in Kaapland•
. Ook moet die geval genoem word van beheerde pryse. Hier kan gedink word aan die
beoogte R650 miljoen Sentrachem projek wat in 1982 afgestel is vanwee die feit dat
die Regering slegs 'n 10 persent verhoging in die prys van kunsmis wou toelaat in
plaas van 15 persentsoos gevra is. Sou hierdie projek waarvan die netto kon
tantvloeiingop pryse van 15 persent verhoging gebaseer was, reeds 'n aanvang
geneem het, kon dit katastrofiese gevolge gehad het.
Daar kan oak gevalle voorkom waar die regering besluit om ~voorbeeld uitvoer te
verminder wat 'n inkorting van produksie tot gevolg sal he met die nadelige
25
invloed daarvan op die projek.
c) Laastens kan die risiko's die vorm van dwang aanneem. Dit is waar ekono
miese sanksies voorkom, soos wat die geval was met Zimbabwe gedurende die onaf
hanklikheidstryd asook die Europese Ekonomiese Gemeenskapsmark se sanksies teen
Argentinie in April 1982 tydens die Falklandeilande beslag.
Burgeroorlog kan oak uitbreek, oarlog verklaar word of In land aangeval word.
Blokkades kan oak voorkom soos in die geval met die Suez-kanaal sonder dat die
landewat ter sprake is, daarby betrokke is. Ekonomies kan dit egter verreikende
gevolge he vir 'n spesifieke projek waar die produkte of produksie uitgevoer lOOet
word na die buiteland.
Dit is natuurlik so dat waar dit 1OO0ntlik is am die politieke risiko te kwantifi
seer, die banke of uitleners meer bereid mag wees am die risikols te loop.
Waar dit byvoorbeeld In geval is van die uitstel van rente of/en kapitaalbeta
lings, is dit meer aanvaarbaar as sou dit In geval wees van die verbeuring
daarvan. Waar politieke risikols redelik groot is, sal die uitleners meer
pessimisties begroot - veral wat die kontantvloei aanbetref, sal die vereiste
winsmarges groter wees, sal die lener self In redelik groot risiko moet aanvaar en
sal die uitleners waarskynlik verlang dat die regering heel 1OO0ntlik In eis am
terugbetaling uit die inkomste van die projek reeds aan die begin stadium erken.
Daar lOOet aangeneem word dat politieke risikols in enige stadium van die projek
ontwikkeling kan voorkom. Dit kan oak gebeur dat In projek as sodanig nie geraak
word nie,maar weI die posisie van die lener beinvloed. Die wyse waarop hierdie
risikols versprei word onder die lener en die uitlener sal onderhandel lOOet word,
maar daar sal aanqeneem IIDet word dat sommige risikols nie deur byvoorbeeld banke
nie, maar weI deur aandeelhouers en voorsieners van uitvoerkredietfinansiering
gedra sal IOOet word.
Die risikols wat banke neem in die geval van spesifieke projekte onderneem deur
die privaatsektor sal verskil van die waar die regering van In land betrokke is.
In laasgenoemde geval sal dishonorering van skuld nie maklik plaasvind nie want
dit sal beteken dat ander krediteure van die spesifieke land oak terugbetaling van
hul fasiliteite sal eis. Onverskillige optrede in hierdie verband sal In land se
kredietposisie in die buiteland sleg benadeel.
26
3.7 Deelname van die lener/ondernemer
Dit isalgemene praktyk dat die lener/ondernemer van 'n projek In aandeelhouding
sal neem in die projek ooreenkomstig sy eie vermoe of in verhouding tot die anvang
daarvan. Dit is van belang omrede dit nie die uitlener - in die geval van banke
se doel is om te investeer in die projek nie, maar slegs an finansiering te
verskaf. Hiermee neem die lener In deel van die risiko's oor wat lei tot die
versterking van die lener se betrokkenheid by die projek.
3.8 Marktoestande
Van groot belang is die markrisiko's wat kan ontstaan vanwee foutiewe distribusie
metodes en kanale, verouderde voorrade, die vasstel van pryse wat blyk te laag te
wees en die nie-verkoping van produkte of kansellering van kontrakte.
Om genoemde probleme te probeer oorbrug, moet die volgende faktore deeglik ontleed
word.
a) Wereldekonomie
Die stand van ekonomiese toestande sal In groot invloed uitoefen op die beskik
baarheid van fondse en grondstowwe, die vraag na produkte en verkoopspryse.
b) Markgrootte
Daar m:>et bepaal word wat die markgrootte van die produk wat vervaardig of
geproduseer gaan word huidiglik is, asook die potensiaal daarvan in die toekoms.
Sal die produksie van die nuwe projek slegs die huidige mark bevredig, of sal dit
ook kan voorsien iri die toekomstige vraag sonder groot kapitaalinvesterings?
c) Markaandeel
Indien dit nie bekend is nie, moet die markaandeel van 'n bestaande onderneming
wat gaan uitbrei, deur middel van markopnames bepaal word. In die geval waar die
projek nie deur 'n bestaande onderneming geborg of onderneem gaan word nie, moet
daar vasgestel word wat die markaandeel van mededingers is en of di t IIDontlik gaan
wees om In deel van die mark na die nuwe produk te swaai op 'n permanente
grondslag.
27
Oit kan oak In geval wees van dat die projek se produksie sal help an die huidige
markaandeel te behou, of an dit te vergroot.
d) Plasing van die aanleg
Bedryfsekonomies is dit belangrik waar die nuwe aanleg opgerig word. Sal grond
stowwe en arbeid na die projek gebring met word, of sal dit montlik wees om die
projek na genoemde twee faktore te neem, Koste en beskikbaarheid hiervan met oak
ooreenstem met bedryfsprojeksies. Verder met in gedagte gehou word waar bemark
ing sal plaasvind. Indien dit uitgevoer met word kan dit nie te ver gelee wees
van In hawe ni.e ,
e) Pryse
In verkoopprys-sensitiwit~itsanalisesal gedoen met word om vas te stel teen
watter prys vraag en aanbod die beste bevredig sal word. Oit is veral baie
belangrik in die geval waar langtermynkontrakte gesluit word. Sou die prys
foutief wees, kan dit die bedryfsprojeksies en uiteindelik die netto kontantin
vloeiing nadelig beinvloed en so die projeklewe in gevaar stele Oie
belangrikheid van prysvasstelling in die geval van vooruitverkoping soos genoem in
afdeling 3.2.2 hierbo is vanselfsprekend.
3.9 Personeel
In Baie belangrike aspek van projekfinansiering is die vereiste dat die lener/
ondernemer van In projek oar die nodige kundigheid met beskik om In sukses te kan
maak. Oit is slegs montlik indien :
a) projekbestuurders; en
b) pexsoneel,
in genoegsame getalle en met die nodige ervaring en kundigheid beskikbaar is. om
In projek aan te pak waarvan die sukses afhang van persone buite die lener se
onderneming is In groot risiko.
3.10Versekering
Nie aIleen is dit noadsaaklik dat die uitlener homself dek teen nie-nakoming van
verpligtinge deur die lener nie, maar oak dat die projek teen aIle gebeurtelikhede
28
verseker meet word.
Hier kan gedink word aan natuurlike rampe, ongelukke tydens konstruksie en moont
likhede van brandstigting. Dit.is 'n integrale aspek van projekfinansiering wat
dikwels oor die hoof gesien word.
3. 11 OWerheidsrol
Banke handhaaf gewoonlik goeie verhoudinge met regerings vanwee handelsbetrekkinge
tussen Lande , Waar 'n bank dus betrokke is by 'n projek wat suur word vanwee
politieke oorsake, is die moontlikheid groter dat banke vanwee hul verhoudings,
meer uitgerig sal kry as 'n nyweraar. Hoe meer internasionaal 'n bank, en hoe
meer internasionale instansies soos byvoorbeeld die wereldbank betrokke is by
projekte, hoe skraler die moontlikheid dat politieke optrede sal plaasvind.
In elk geval is dit verkieslik dat 'n regering se goedkeuring en samewerking
verkry word voordat projekte aangepak word, hetsy dit van strategiese belang is
vir die land al dan ni,e , Maar veral is dit belangrik an regeringsgoedkeuring te
kry in die geval waar projekte van strategiese belang is. Hier kan die voorbeeld
van ammoniakproduksie in die Republiek van Suid-Afrika geneem word. Vanwee die
belangrikheid hiervan vir die kunsmisbedryf en dus die landbousektor, ken die
. regering uitbreidings om die beurt toe aan ondernemings in die bedryf. Om dus
byvoorbeeld 'n ammoniakprojek aan te pak sonder hul goedkeuring sou nie
diplomaties korrek wees nie en sou dinge later skeef loop kan die partye betrokke
by die projek waarskynlik nie enige simpatie van die regering verwag nie.
4. SAMEVATTING
In hierdie hoofstuk is die doelwitte en kenmerke van projekfinansiering bespreek.
Daar is gewys op die belangrikheid van en wat met projekfinansiering beoog word en
op die feit dat daar sekere kenmerke is wat gewoonlik algemeen aangetref word by
ekonomiese entiteite. In die bespreking van hierdie kenmerke is die klem
uiteraard geplaas op die beskouing van die finansierder van die projek, eerder as
op die van die lener/onderskrywer.
Uit die bespreking blyk dit duidelik dat projekfinansiering nie deur 'n ondernemer
van 'n projek gebruik meet word an van sy verantwoordelikhede op die uitlener of
die finansiele instelling af te wentel deur agter die nie-verhaalbaarheid van 'n
projek te skuil ni.e , In projekfinansiering moet daar juis meer aandag bestee word
29
aan die bedryfsekonomiese aspekte van die projek en die algemene lewensvatbaarheid
daarvan. Alte dikwels word daar gereken dat projekfinansiering die ideale
geleentheid hied om flambojante projekte op In ander persoon of instansie se
rekening aan te pak.
30
VERWYSINGS HOOFSTUK 3
1) LNG is vloeibare aardgas.
2) Kyk ook Nevitt, P.K., Project Financing, Vierde uitgawe, Euromoney Publications
Ltd., Londen, 1983, bl. 4.
3) Kyk bl. 1.
31
HOOFSTUK 4
FINANSIERINGSVORME EN BRONNE VAN FONDSE VIR PROJEKFINANSIERING
1 • INLEIDING
In hierdie hoofstuk word verskillende bronne van fondse bespreek wat benodig en
aangewend word vir projekfinansiering. By sommige sal die bespreking meer breed
voerig wees as by ander, na gelang van die kompleksiteit en die belangrike rol wat
dit beklee as bron van finansiering by projekte. Indien die persoon wat die
finansiEHe pakket vir In projek saamstel - dit mag die hankier, projekadviseur of
finansiele deskundige wees - nie bekend met die bronne van fondse tot sy beskik
king is nie, is dit IlDeilik denkbaar dat die strukturering van die projek, gesien
vanuit In finansiele oogpunt, optimaal kan weeSe
By groot projekte, soos byvoorbeeld Sasol, Sappi en ADE, was die finansiele struk
turering minstens net so belangrik soos die tegniese aspekte van die projek.
Sonder die korrekte samevoeging van die bepaalde bronne van fondse, veral as die
hoe rentekoerspatrone van die vroee tagtigerjare in gedagte gehou word, is dit
heel IOOontlik dat die koste van vreemde kapitaal so hoog is dat dit nie ekonomies
sou wees om met die projek voort te gaan ni.e ,
Hieronder word aandelekapitaal, daarna korttermynkrediet en mediumtermynfinansie
ring bespreek. Ook word melding gemaak van langtermYnkrediet en daarna word die
Euromark deeglik bespreek. Laasgenoemde asook uitvoerkrediet word beklemtoon
omrede die Republiek van suid-Afrika In ontwikkelende land is en die
kapitaalgoedere en dienste nog meestal ingevoer noet word om die groot projekte
moontlik te maak ,
2. KAPITAAL
Die aangeleentheid van kapitaal kan beskou word vanuit die oogpunt van die bestuur
van In maatskappy wat namens die aandeelhouers optree, of vanuit die oogpunt van
leners van fondse aan In maatskappy.
Veral wanneer In genoteerde maatskappy ter sprake is, word dit belangrik, omrede
die finansiele besluite wat geneem word In invloed sal uitoefen op die markprys
van die aandeLe , In Genoteerde maatskappy m::>et dus streef na In optimale kapi-
32"
taalstruktuur. Waar die maat.skappy wat fondse benodig egter In privaatmaatskappy
is, word nie die markprys van die aandele, maar weI sy kredietwaardigheid aangetas
indien die finansiele verhoudings swak ver t.oon . Die verkryging van vreemde kapi
taal word sodoende bemoeilik.
In teorie behoort die onderneming te streef na In optimale kapitaalstruktuur (waar
toekomstige investerings in verhouding hiermee gefinansier word). In Optimale
kapitaalstruktuur is een waar die reele grenskoste van elke beskikbare metode van
finansiering gelyk is aanmekaar1)(Van Horne. 1980 409) Die kredietwaar
digheid van die onderneming sal afneem indien die skuldverhouding egter te gr oot
word. Die onderneming sal dan teen hoer rentekoerse rroet leen, met die gevolg dat
die koste van kapitaal sal verhoog. 2)
As die wetenskaplike argumente vir die berekening van In opitimale kapitaalstruk
tuur vir In oomblik tersyde gestel word, kan die optimale struktuur waarskynlik
gesien word waar die aanwending van vreemde kapitaal se omvang van so In aard is
dat die kontantvloei van die onderneming genoegsaam is an die renteskuld te OOlg
terwyl finansiele verhoudings sodanig vertoon dat uitleners van fondse die onder
neming nie as te riskant klassifiseer nie en dus ook nie penaliseer rret hoe rente
koste nie.
In die geval van projekfinansiering is dit nie rroontlik om so teoreties te argu-
menteer nie. Waar In onderneming te make het met verskeie relatief klein
projekte wat aangepak meet word, kan die tradisionele metode van beoordeling en
rangskikking volgens opbrengskoers en verdienste gevolg word. Sodra In projek,
waarvan die omvang van so In aard is dat dit amper gelykstaande is aan die totale
aandeelhouersfondse, aangepak word, word dit sinneloos om slegs te kyk na die
promotor se finansiele state. Die projek rroet dan op sy eie meriete beoordeel
word en meet die besluit geneem word of die projek gefinansier kan word met In
aanvaarbare ~te van' risiko.
Nietemin bly die aandeelhouersfondse vir In maatskappy belangr ik, veral as In
projek so gestruktureer word dat In afsonder like maatskappy gevorm rme t, word.
Dit dui vir verskaffers van vreemde kapitaal op die promotors se geloof in die
pro j ek , Die aandeelhouersfondse is dus nie net In belangr ike bron van fondse
nie,maar is ook nodig om as buffer te dien om vreemde kapitaal te trek.
Die verskillende vorme van aandelekapitaal word vervolgens bespreek.
33
2.1 Gewone aandele
Die gewone aandeelhouers van In maatskappy is die eienaars daarvan. Hulle dael in
die oorblywende gedeelte van die inkomste in die vorm van kontantdividende, indien
In dividend verklaar word. Maar vanwee die feit dat hulle eienaars is, het hulle
slegs In eisteen die oorblywende bates in die geval van likwidasie.
In Maatskappy word bestuur daur middel van sy direkteure wat aangestel word daur------- -----------------_._----
die gewone aandeelhouers. Daar kan ook verskillende tipes gewone aandele wees,---------------- ---.------_.-. ---.- --_.-_- ---------- _.- _._-
byv?orbeeld A en B aandele. Hie::die _~_~sse ~n __~_~~~~e ~or:~ __~woonlik uitgereik
sodat dit lOOontlik is vir In sekere groep om beheer oor In maatskappy te behou ten------_.._------------ .~_._--_.._.- _. --, '~.._~.__.-_ •..- ..,
spyte van die feit dat hulle nie meerderheidsaandeelhouding het nie. Oit kan
egter ook benut word waar In maatskappy eintlik op "vennootskapsgrondslag" bedryf
word, dit wil se waar twee groepe gelyke aandeelhouding het, nie een die maat
skappy beheer nie, en daar op arbitrasie staat gemaak word om geskille op te los.
Die statute van In maatskappy bepaal die aantal gewone aandele wat gemagtig word
en wat die pariwaarde daarvan is. Nie aIle aandele wat gemagtig is hoef uitge
reik te word nie.
Wat die markwaarde van die aandele betref, is di t maklik an te bepaal in die geval
van In genoteerde maatskappy, aangesien dit die waarde sal wees waarteen aandele
verhandel op die effektebeurs. In die geval van In privaatmaatskappy is dit meer
gekompliseerd en IIOet die maatskappy se bates, laste en verwagte inkomste geevalu
eer word om vas te stel watter markwaarde geplaas kan word op die gewone aandele.
Voordele van gewone aandele as bron van fondse: 3) (Weston & Brigham. 1982
500)
a) Daar is geen vaste koste verbonde aan die uitreik hiervan nie, (slegs koste
vir ~orbeeld prospektusse en beurskoste) behalwe vir die betaling van dividende
nie en laasgenoemde hoef nie wetlik betaal te word nd.e , Daar is egter verskeie
benaderings an die koste van die ekwiteit te bepaal.
b) Daar is geen vasgestelde aflosdatum nd.e ,
c) Die omvang van die gewone aandele wat uitgereik is dien as absorbeerder vir
moontlike verliese gesien uit die oogpunt van die krediteure.
d) Hierdie aandele kan gewoonlik makliker verkoop word as skuld, die opbrengs-
34
koers hierop is gewoonlik hoer as op voorkeuraandele, en is normaalweg oor die
lang termyn In skans teen inflasie anrede die waarde styg soos die waarde van
reele bates toeneem, asook In m>ontlike groei in die reele dividende.
Nadele verbonde aan gewone aandele: 4) (Weston & Brigham. 1982 500)
a) Omrede daar stemreg gekoppel is aan gewone aandele, is bestaande aandeel
houers dikwels onwillig an nuwe uitreikings te maak anrede dit hul beheer ocr die
maatskappy kan beinvioed.
b) Nuwe aandeelhouers het gelyke regte en sal daarom gelykop deel in winste.
c) Die koste om gewone aandele ui t te reik en te onderskryf is gewoonlik hoer
as wat die geval is met voorkeuraandele en skuldbriewe anrede die mark vir
laasgenoemde instrumente soveel groter is.
d) Dividende is me van inkomste aftrekbaar vir belastingdoeleindes nie terwyl
rentekoste weI is.
2.2 voorkeuraandeIe
"Preferred stock is a hybrid form of financing, combining features of debt and
common stock. ,,5) (Van Horne. 1980 519) Gewoonlik het voorkeuraandeelhouers
nie stemreg me, tensy dividende nie binne In sekere spesifieke tyd betaal word
nie. Indien dit egter nie betaal word nie, sal dit nie onmiddellike wanbetaling
veroorsaak soos weI die geval sal wees met byvoorbeeid lenings nie.
In die geval van likwidasie het hierdie aandeelhouers me In voorkeur eis be
gewone aandeelhouers of krediteure ni,e , In Dividend hoef nie verklaar te word
nie, en claar kan ook nie deur houers van hierdie aandele gedeel word in oorbly
wende winste nie, behalwe in die geval van winsdelende voorkeuraandele.
Die pariwaarde van voorkeuraandele is belangrik anrede dit die bedrag aandui wat
verskuldig is, en word die dividend ook gewoonlik as In persentasie van die pari
waarde uitgedruk.
Meestal is voorkeuraandele van In kumulatiewe aard, dit wil se daar word voorsien
ing gemaak vir die IOOontlikheid dat onbetaalde dividende oorgedra kan word na toe
komstige jare. Dit kan ook voorkom dat indien dividende op voorkeuraandele vir
35
'n tydperk nie verklaar is nie, en die maatskappy wil graag 'n dividend op gewone
aandele verklaar, dat die houers van voorkeuraandele in stede van die opgehoopte
dividende, gewone aandele in ruil aangebied word.
Voorkeuraandele kan ook deelnemend van aard weeSe Dit is waar die voorkeur divi-
dend uitbetaal word, die gewone aandeelhouers 'n dividend ontvang wat nie die van
die voorkeuraandele sal oorskry nie, en dat die oorblywende winste gelykop gedeel
word.
Dan kan hierdie aandele oak emskepbaar wees. Dit is waar houexs' die opsie het em
op 'n sekere datum of na verloop .van 'n sekere tydperk, die voorkeuraandele te
omskep in gewone aande Le , Eersgenoemde aandele is dan afgelos. 'n Maatskappy
kan ook aflossing van voorkeuraandele afdwing indien die opsie bestaan.
Voordele van voorkeuraandele as bron van fondse: 6 ) (Weston & Brigham. 1982
536)
a) In teenstelling met skuldbriewe, hoef vasgestelde rentebetalings nie gemaak
te word nie. Sou die maatskappy 'n stabiele bedryfsinkomste h~, kon dit tot
voordeel van die gewone aandeelhouers wees as die maatskappy voorkeuraandele het
mits 'n positiewe hefboomfaktor teenwoordig is.
b) Beheer hoef nie afgestaan te word nie cmrede stemreg behou word.
c) Dit is nie nodig em byvoorbeeld vaste bates te versekureer soos weI waar-
skynlik die geval met ander skuld sal wees nie.
d) Dit is meer buigsaam as ander langtermynskuld.
Nadele verbonde aan voorkeuraandele: 7)(Weston & Brigham. 1982
a) Die opbrengskoers m:>et boer wees as die van skuldbriewe.
537)
b) Dividende is nie van inkomste aftrekbaar em belasbare inkomste te bereken
nie.
Daar was In stadium gewees waar dit baie aantreklik was vir finansiele instellings
om voorkeuraandele op te neem in In maatskappy wat nuwe projekte aangegaan of
kapitaaluitbreidings beplan het. Die rede hiervoor was dat die dividende in die
hande van die maatskappye nie belasbaar was nie8) en die opbrengskoers op die
3&
aandele terselfdertyd hoog was.
Die maatskappy wat die voorkeuraandele uitreik kan verder daarby baat indien hulle
in In opgehoopte belasting verliessituasie verkeer, anrede die dividende nie van
belasting aftrekbaar is nie. Hierdie situasie kan verder benut word indien die
aandele aflosbaar is aan die einde van die belastingvakansie an sodoende gewone
aandeelhouers se verdienste per aandeel te verhoog, deur gebruik te maak van
skuldbriewe en ander instrumente wat 'n belastingvoordeel inhou.
Tans heers daar egter onsekerheid oar die posisie van banke met betrekking tot die
opneem van af losbare voorkeuraandele. Die Ontvanger van Inkomste 1aat die gemid
delde rentekoste op deposito's as 'n aftrekking van voorbelaste inkomste op 'n
gelyke grondslag tot die voorkeuraandele wat gehou word nie meer toe nie. 9)
Dividende op aandele is nie belasbaar in die hande van 'n maatskappy nie, en dit
lei tot dubbele voordele vir die klH!nt en bank. Die kliente betaal dus 'n ver
minderde netto rentekoste op die aandele, terwyl die banke hul belastingbasis ver
groot deur die aangaan van rente, fooie en administratiewe koste met die aankoop
van voorkeuraandele.
Voordat finansiele instellings voortgaan met die gebruik an voorkeuraandele op te
. neem pleks van gewone krediet te verskaf, behoort hulle die volgende punte uit te
klaar:
a) wetlike posisie met betrekking tot die toelaat van aftrekkings deur die
Ontvanger van Inkomste;
b) oorweging van die finansiele instelling se belastingbasis;
c) die effektiewa opbrengskoers op die belegging; en
d) die kredietwaardigheid van die klient anrede gewone krediteure 'n voor-
keur eis geniet.
2.3 Skuldbriewe
Die verskil tussen hierdie vorme van 1angtermynfinansiering en aandelekapitaal is
dat skuldbriefhouers gewone krediteure is en daarom mag daar nie wanbetalings deur
die maatskappy wees ni.e , Hierdie voorsieners van fondse het nie enige stemreg
37
nie, en kan oak nie enige invioed oar die beheer van die maatskappy uitoefen nie
tensy iets drasties gebeur nie.
Houers van skuldinstrumente deel natuurlik nie in die winste nie; hul opbrengs
koers is dus vasgestel. Hieidie instrumente het In bepaalde looptermyn en in die
geval van likwidasie geniet skuldbriefhouers In voorkeur eis bo aandeelhouers •.----.J
Verskillende tipes van skuldbriewe word aangetref. So is claar byvoorbeeld onge
sekureerde skuldbriewe. Die belegger kyk dus slegs na die toekomstige vermoe van
die maatskappy am fisiese kontant te genereer vir die terugbetaling van die hoof
som en die rentebetalings. Gewoonlik bestaan claar egter In negatiewe sedering
kiousule wat die maatskappy claarvan weerhou amenige van die bates aan In ander
krediteur as sekuriteit aan te hied. Oit is oogiopend clat vanwee die besondere
aard van skuldbriewe, slegs finansieel gesonde maatskappye skuldbriewe suksesvol
kan plaas.
Skuldbriewe wat ondergeskik gestel word, word oak aangetref. oit is waar skuld
briefhouers in die geval van likwidasie, eers uitbetaal word beide na ongeseku
reerde en gesekureerde krediteure, maar voor houers van gewone- en voorkeuraan
dele. Omrede houers van skuldbriewe me enige voorkeur eis het nie, beskou
krediteuredikwels skuldbriewe wat ondergeskik gestel is, as aandeelhouersfondse.
Omskepbare skuldbriewe word oak aangetref waar claar gespesifiseer word clat die
skuldbriewe omskepbaar is in In voorafbepaalde hoeveelheid gewone aandele indien
die houer claarvan so verkies. Die aandele word nie uitgereik voordat amskakeling
werklik plaasvind me.
Die voordele van skuldinstrumente is die volgende: 10) (Nevue. 1981 413)
a) Die koste van hierdie instrumente is vas en claarom beperk tot die rentekoers
of die koeponkoexs .
b) Die koste hiervan is gewoonlik minder as die verbonde aan aandelekapitaal.
c) Beheer van die maatskappy word nie aangetas in die proses nf.e .
d) Rentekoste is aftrekbaar van inkomate an belasbare inkomste te be reken .
e) In Opsie kan uitgeneem word vir vroee aflossing van die skuLd,
38
Die nadele verbonde aan skuldinstrumente is soos volg: 11) (Nevue . 1981
333)
a) Die koste van dieskuld is vasgestel. Indien die netto kontantinvloeiing
van die maatskappy afneem, kan dit die kontinuiteit in gevaar stel.
van rentekoersfluktuasies kan daar nie voordeel daaruit verkry word n.Le ,
In gevalle
II
b) Langtermynskuld is altyd 'n hoer risiko omrede die aannames waarop dit aan-
gegaan word oar 'n lang tydsver loop mag verander.
c) Dit is makliker om korttermynfondse te verseker en om hierdie rede is daar
gewoonlik meer beperkinge en vereistes wat geplaas word op die maatskappy.
d) Daar is 'n beperking op die hoeveelheid skuld wat oor die lang termyn aan-
gegaan kan word in teenstelling met byvoarbeeld aandelekapitaal.
3. KORTTERMYNBANKKREDIET
Eerstens sal die geldmarkinstrumente wat 'n bron van fondse kan wees vir projekte,
bespreek ward en daarna 'n oortrokkebankfasiliteit. Meijer c1efinieer die geld
mark "... as a market in which short-term financial claims are bought and sold or
acquired or relinquished for m:mey.1I12) (Meijer. 1980 37) Meier stel dit
soos voIg,
it is a market where. short term funds I11()ve from ultimate lender to
ultimate borrower. The transfer of funds usually takes place via the inter
mediation of financial institutions and through the buying and selling of
various money market assets or instruments. 1113) (l-1eier. Augustus 1981)
3.1 Ba~kierakseptE
'n Bankaksep is 'n onvoorwaardelike, skriftelike opdrag, gerig en onderteken c1eur
die klient aan 'n bank, waarin vereis word dat 'n bank op 'n spesifieke tydstip 'n
vermelde bedrag aan die houer betaal. 14)
Daar bestaan nie sekerheid ocr wanneer die bankaksep of wissel ontstaan het nie,
maar die gebruik daarvan het die afgelope aantal jare, tesame met die ontwikkeling
en sofistikering van die Republiek van Suid-Afrika se geldmark, redelik toegeneem.
Soos uit die c1efinisie afgelei kan ward, is 'n bankaksep niks anders as I n wissel
39
wat deur die bank geaksepteer word nie.
Nadat die aksep deur die bank geaksepteer is, kan die bankaksepte deur die bank in
In portefeulje gehou word, of dit kan aan die geldmark verkoop word. Die meeste
banke het kwotas by die diskonto-ondernemings of by ander finansiele instellings.
Die aksepte word altyd getrek teen die nominale waarde en slegs die verdiskon
teerde waarde word dan uitbetaal, dit wil se nominale waarde minus die
verdiskonterings wat die aksepkommissie van die bank insluit, en die seelkoste.
Aksepte word gewoonlik getrek vir In periode van 90 dae en kan maksimaal 1 20 dae
wees. Maar omrede bankiersaksepte gewoonlik wentelende krediet is, word die
aksepte slegs gerol. Met laasgenoemde word daar bedoel dat by vervaldag word nuwe
aksepte getrek deur die bank en die opbrengs van die aksepte word gebruik om die
ou aksepte mee af te los. Eenmalige fasiliteite meet egter afgelos word op die
vervaldag.
Omrede die koste van In bankaksep vooruitbetaalbaar is, is die effektiewe koste
dus hoer as wat die nominale verdiskonteringskoers aandui. Die verdiskonterings
koers word bepaal deur die diskonto-ondernemings wat op sy beurt weer bepaal word
deur geldmarktoestande. Laasgenoemde toestande word weer in In groot mate bepaal
deur makro-ekonomiese toes tande • Sekere tye van die j aar , byvoorbee ld einde
Februarie wanneer maatskappye belasting betaal, en einde Augustus wanneer die myn
huise moet belasting bet.aaL, sal die markkoerse hoer wees vanwee In tekort aan
likiditeit. Net so oar maandeinde wanneer byvoorbeeld salarisse betaal word, het
dit In invloed op die geldmark.
Wanneer daar van bankaksepte as bron van finansiering gebruik gemaak word, is dit
nie moontlik om die skuld vroeer terug te betaal nie, want di t is onbekend wie in
daardie stadium in besit is van die aksep. Om hierdie rede word aksepte gewoonlik
gebruik om die "permanente" gedeelte van lenings te finansier. Alhoewel di t kort-,
termynfinansiering is, word die fasiliteit meer dikwels vir In jaar toegestaan,
waarna dit onderhewig is aan hersiening deur die bank. Dit hied dus die lener die
geleentheid om langtermynfinansiering op die kort termyn te finansier.
Daar is twee tipes bankaksepte, naamlik likiede en nie-likiede bankaksepte.
Riglyne word deur die monetere owerheid neergele vir wanneer In aksep kwalifiseer
as likied, maar die onus berus by die banke om In aksep as likied te s t.empe L,
Die vereistes wat gestel word vir likiede aksepte is as volg: 15)
40
a) die totale bedrag van die aksepfasiliteit noet verband hou met die anset van
die trekker met inagneming van krediet wat die trekker vanaf ander bronne verkry;
b) maksimum aantal dae is 120; en
c) die aksep IOOet onder In kredietbrief getrek word wat die gebruik van die
aksep beperk tot bedryfskapitaalbehoefte, hetsy of die goedere gekoop of verkoop
is.
Daar word ook gespesifiseer wat nie-likied is.
a) Finansiering van vaste kapitaalbehoeftes of vir die prosessering van pro-
dukte.
b) Finansiering van huurkoop, faktorering of bruikhuurtransaksies.
c) om byvoorbeeld In oortrokke rekening af te los.
d) As In hernuwing van In bestaande promesse, wissel of bankaksep vir dieselfde
transaksie.
e) om In bestaande nie-betaalde instrument te vervang.
f) As enige ander vorm van finansiering.
Oor die meriete van bogenoemde riglyne sal daar nie In bespreking gevoer word
nie. Daar kan net genoem word dat die mark vir nie-likiede aksepte is k..!~:!:J1~r as
die mark vir likiede aksepte omrede finansiele instellings soos banke en diskonto
ondernemings laasgenoemde kan hou as deel van hulle likiede batevereistes.
Likiede bates kwalifiseer vir insluiting in die poel wat geadministreer word deur
die Reserwebank en hierdie bates dien as kollateraal vir daggeld aan diskonto
ondernemings.
Die risiko vir die belegger in aksepte is minimaal omrede daar gewoonlik drie name
op die instrument verskyn, naamlik die van die trekker, die bank wat geaksepteer
het en die diskonto-onderneming. Daar is verhaal na al die partye wie se name op
die instrument verskyn.
Sover dit projekfinansiering aangaan, is bankiefaksepte natuurlik In belangrike
41
oorbruggingsfinansieringsinstrument, maar gewoonlik sal dit nie-likiede aksepte
wees wat gebruik word, veral in die konstruksie periode, omrede die finansierings
behoeftes van 'n kapitale aard is.
3.2 Handelswissels
'n Handelswissel is 'n onvoorwaardelike skriftelike opdrag, gerig deur die trekker
aan 'n persoon, en onderteken deur peide vir 'n vasgestelde bedrag wat betaalbaar
is op aanvraag of op 'n bepaalde toekomstige datum, aan 'n vermelde persoon of sy
order of aan die houer daarvan. 16)
Handelswissels is instrumente wat nie deur 'n bank geaksepteer word nie en gebruik
word om die koop en verkoop van goedere te finansier. Hierdie tipe wissel word
gewoonlik geskep waar di.e verkoper van die goedere 'n wissel trek op die koper wat
dit aksepteer en dan verdiskonteer die verkoper die wissel by sy bank. Die ver-
koper ontvang dus betaling by versending van die goedere en die koper betaal eers
op die vervaldatum van die wissel.
Hierdie vorm van finansiering is dus niks anders as ui tgestelde betaling nie,
omrede die goedere reeds verkoop kan wees op vervaldag. Gewoonlik is die koste
verbonde aan die skep van die wissel vir die rekening van die koper, maar di t hoef
nie noodwendig die geval te wees nie.
Handelswissels word normaalweg deur 'n bank verdiskonteer wat di t in 'n porte
feulje hou of verkoop in die geldmark waar die bank di t dan endosseer. Laasge
noemde aksie beteken dan dat die bank 'n party word tot die transaksie en verant
woordelik gehou kan word vir wanbetaling deur die ander party.
Net soos die geval is met bankieraksepte, word daar onderskeid getref tussen li-
kiede ennie-likiede wissels.
volg: 17)
Voorwaardes vir 'n likiede wissel is soos
a) . di t moet onmiddellik vereffenbaar wees;
b) moet regstreeks gekoppel wees aan 'n koophandelstransaksie;
c) maksimum tydperk waarvoor di t getrek kan word is 120 dae;
d) dit moet geaksepteer wees; en
42
e) die name van minstens twee gevestigde sake-ondernemings m::>et op die wissel
verskyn.
Nie-likiede wissels is dus nie gekoppel aan transaksies wat cor die kort termyn
inkomste lewer nie, en word dikwels gebruik an kapitaaluitgawes of ander skulde
mee te finansier.
Daar kan net melding gemaak word van landbouwissels wat geskep word an lewendehawe
of bemarkbare landbouprodukte mee te finansier. Die looptyd van In likiede land
bouwissel kan tot 180 dae wees.
Omrede die koste van In wissel op dieselfde wyse saamgestel word as die van die
bankieraksep, is dit antrent identies afhangende van wat die geldmarkkoerse is.
Voorheen kon banke onbeperk handel met wissels vanwee die feit dat dit vrygestel
was van reserwe vereistes, maar sedert Desember 1981 het die m::>netere owerheid
kapitaal en likiede bate vereistes op wissels wat geendosseer word, gelykgestel
aan die vereistes van toepassing op bankieraksepte. Dieselfde reeling geld nou
ook vir promesses.
3.3 Promesses
In Promesse is In onvoorWaardelike, skriftelike, ondertekende belofte, van een
persoon aan In ander waarin belowe word om op aanvraag of op In toekomstige tyd
stip In vasgestelde bedrag aan In vermelde persoon of toonder te betaal. 18)
Die omstandighede ~t aanleiding gee tot die\ skepping van In promesse is baie een
voudig. In Lening word aan In persoon toegestaan cEur die bank vir In bepaalde
tydperk. Hierdie geldleentransaksie hoef nie gekoppel te wees aan In spesifieke
handelstrimsaksie me. Die promesse word dan cEur die bank geendosseer waarna die
gesigwaarde minus die koste daarvan aan die lener uitbetaal word. In Promesse
kan ook likied wees, maar die mark hiervoor is baie klein cmzede diar gewoonlik
nie twee gevestigde ondernemingsname op die promesse verskyn, en die fondse me
gebruik word vir die beweging van goedere me.
Indien die bank na endossering die promesse verkoop, ontstaan daar In voorwaarde
like aanspreeklikheid anrede die bank waarborg dat indien die skepper van die
promesse nie op vervaldatum kan betaal me, die bank sal betaal.
43
Promesses word gewoonlik,/ gebruik as instrument vir oorbruggingsfinansiering en is
daarom dan ook meestal/eenmalige transaksies. Die looptyd van die promesses wissel)
tussen drie maande en 'n aantal jaar. Waar die looptyd 12 maande oorskry, is die
rente gewoonlik halfjaarliks betaalbaar. In die Republiek van Suid-Afrika word
hierdie instrumente geendosseer deur banke en is daar me tans 'n ander mark me.
Die koste verbonde aan 'n promesse word op dieselfde wyse saamgestel as die van
reeds genoemde instrumente. verdiskonteri~gskoerse hang slegs af van wat finan
siele instellings bereid is an te betaal en anrede hierdie instrumente gewoonlik
nie kwalifiseer as likiede bates me, is die mark hiervoor maar relatief klein.
Hierdie tipe fasiliteit word gewoonlik net aan prima kliente beskikbaar gestel.
Wat projekfinansiering betref, is dit natuurlik 'n finansieringvorm wat pas by die
finansiering van die konstruksie gedeelte, dit wil se die finansiering van kapi
taaluitgawes. Hierdie instrument of nie-likiede bankaksepte word gewoonlik
gebruik en afhangende van die geldmark toestande, is daar nie juis te kies tussen
die twee ni.e ,
3.4 New York bankieraksepte
Die Verenigde State van Amerika bankaksep is 'n kredietinstrument wat baie ooreen
stem met die Suid-Afrikaanse instrumente wat hierbo bespreek is. Bierdie instru
ment word egter getrek op 'n bank in die Verenigde State van Amerika met die
bedrag bepaal in dollar en nie rand me. New York bankaksepte kan dus beskryf
word as 'n termyndeposito, getrek en geaksepteer deur 'n bank in die Verenigde
State van Amerika wat geskik is vir herverdiskontering in die New Yorkse mark.
oieselfde vereistes as in die geval van Republiek van Suid-Afrika aksepte, moet
aan voldoen word om 'n New York bankaksep 'n verhandelbare instrument te maak ,
Nadat In bankaksep geaksepteer is, mag die verhandelbare instrument oorgedra word
deur endossering en gelewer word aan 'n ander party vir oorweging. In die prak
tyk beteken dit dat die trekker endosseer die aksep terug na die aksepteringsbank
wat dan die gesigwaarde minus koste sal uitbetaal. Die aksep kan natuurlik ook
aan 'n ander bank aangebied word, maar in die meeste gevalle sal eersgenoemde
plaasvind wat dan beteken dat die bank sy eie aksep sal verdiskonteer en sodoende
sy eie verpligting vis-a-vis die trekker uitskakel.
Aksepte kan herverdiskonteer word indien daar aan die volgende vereistes voldoen
44
word
a) die tydsloop nie langer as 180 dae is nie;
b) goedere ItDet verhandel word, hetsy in die vormvan prosessering, verskeping
of oarhandiging;
c) daar mag nie "n dubbele finansieringseffek wees nie; en
d) die transaksie ItDet self-likiderend weeSe
Die goedere ter sprake kan tussen lande beweeg wat niks te make het met die situ
asie nie. Behalwe vir herverdiskontering op die wyse hierbo beskryf, is <Bar die
selfde opsies oop vir banke soos bespreek onder bankaksepte in die Republiek van
Suid-Afrika.
Denominasises van 100 000 en 500 000 dollar word gewoonlik gebruik en aanvraging
van kleiner bedrae verhoog die koste van die aksep. Die kostestruktuur van die
New York aksep is dieselfde as vir die Republiek van Suid-Afrika aksepte, maar hoe
langer die looptyd hoe hoer die verdiskonteringskoste. Daar is natuurlik oak 'n
klein hanteringsfooi vir die plaaslike bank ter sprake ,
Belangrik egter, is dat die Republiek van Suid-Afrika se owerhede nie verdere
seelregte vra nie.
New York bankieraksepte mag 'n aantreklike alternatiewe vorm van handelsfinansie
ring wees vir nie-Amerikaanse ondernemings wat handel dryf tussen twee nie-Ameri
kaanse state wanneer koerse laer is as op ander geldmarkte.
As hoofredes waarom fondse op die geldmark geleen word, kan die volgende genoem
word:
a) groot bedrae is beskikbaar;
b) rentekoerse kan vas of veranderlik wees;
c) tydperke kan wissel van kort tot lank, afhangende van geldmarktoestande;
d) rentekoerse is laer as die van meer konvensionele kredietskepping;
45
e) daar is 'n keuse beskikbaar van verlangde datum van uitreiking en vervaldag;
en
f) die risiko kan laer wees as in die geval van gewone lenings.
As opsonunend van die geldmark kan die woorde van Meier gebruik word
"The soundest policy is one of constant re-evaluation of the m::mey and capi
tal market situations and constant adjustment in response to that appraisal.
Alertness, flexibility and decisiveness are watchwords of skilful cash mana
gement though by no means easy to apply in practice. These attitudes can
promise a good performance when supplemented with a sound technical know
ledge of the money and capital markets and the instruments
traded... 19) (Meier. Augustus 1981)
3.5 Oortrokke bankfasiliteit
Hierdie vorm van finansiering word me dikwels gebruik in projekfinansiering nie
omrede die bedrae wat op hierdie wyse beskikbaar gestel word nie uitermatig groot
kan wees me, dit me ruimte laat vir die bankinstellings an winsgrense te ver
groot of in gevalle van kontant tekorte, koste van fondse te sny me, en laat ook
nie die klient beweegruimte toe nie.
Wanneer hierdie vorm dus in die projekpakket voorkom, is di t waarskynlik an in die
korttermynbehoeftes te voorsien en die anvang daarvan klein is in verhouding met
die totale projekbehoefte.
'n Oortrokke bankfasiliteit is waar 'n bankinstelling 'n kredietlimiet toestaan
aan 'n klient waar die dan toegelaat word om binne die limiete van die fasiliteit
te funksioneer. Rente word betaal op 'n maandelikse agterna basis, bereken op
die daaglikse benutting van die ~ondse. 'n Heffingsfooi van een persent per jaari
word gewoonlik gehef op die onbenutte gedeelte. Die fasiliteit word toegestaan
op 'n onmiddellik opvraagbare basis en tjeks kan ter enige tyd getrek word tot by
'n punt waar die bank dit me meer wil honoreer nie, of die fasiliteit kan toege
staan word vir 'n sekere periode, se een jaar, waarna hersiening daarvan plaas-
vind.
In die verlede was die koezs- wat gevra is gekoppel aan die bank se prima bankoor
trekkingskoers, wat op sy beurt weer gekoppel was aan die Reserwebank se bank-
46
koers. Hierdie beperking is egter afgeskaf en vandag bepaal mededinging en die
koste van fondse die bank se oortrekkingskoers. Daar is egter weI nog 'n beper
king van maksimurn rentekoerse wat gevra mag word in terrne van Ladofca. 20)
Die heffingsfooi waarvan vroeer melding gemaak is, is slegs van toepassing op
bedrae groter as R100 000 en indienkwartaallikse trekkings vooraf verskaf word
aan die bank en die klient hou daarby, is daar geen heffingsfooi betaalbaar nie.
Hierdie verskillende fasiliteite emvat dan die finansieringsvorrne wat tot die
beskikking van projekfinansiering is vir voorsiening in die behoefte van kortter
mynfondse.
4. MEDIUMTERMYNKREDIET
Eerstens word daar 'n bespreking gevoer van uitvoerkrediet en tweedens projekwis
sels en ander soortgelyke kapitaalrnarkinstrurnente.
4.1 Internasionale uitvoerfinansiering
Suid-Afrika is nie geheel en al selfvoorsienend wat kapitaalgoedere en dienste
betref nie en em hierdie rede is die verkryging van krediet vir die langs noont
like tydperk besonder belangrik vir die invoerkornponent van nuwe projekte of uit
breidings wat aangegaan word.
In vergelyking met die ander bronne van fondse vir projekfinansiering sal dit
voorkom asof daar onnodig baie klem gele word op uitvoerkredietskemas, maar vanwee
die omvang van die Republiek van Suid-Afrika se invoer en ook die besonder goeie
terme van krediet wat tot die koper se beskikking gestel word, verdien hierdie
bron van fondse 'n beklerntoning.
4.1.1 Uitvoerkredietskemas
Die Berne Unie - Internasionale Unie van Krediet- en Investeringsversekeraars - is
in 1934 in die lewe geroep en klassifiseer as 'n vereniging onder die Switserse
Burgerkode. Sedert 1975 is die sekretariaat in London gesetel. 21)
Die doelstellings van die Unie, saver dit uitvoerkrediet betref, is am te werk vir
die internasionale aanvaarding van gesonde beginsels van uitvoerkredietversekering
en die daarstelling en handhawing van dissipline in terrne van krediet vir die
47
internasionale handel. . Aan die investerings-versekeringskant is dit om te streef
nainternasionale samewerking vir die skepping van In gunstige investeringsklimaat
asook die daarstelling en handhawing van gesonde beginsels vir buitelandse inves
teringsversekering.
om die toestaan van buitengewone lang krediettermyne te ontmoedig, word inligting
omtrent kontrakte op In kontinue basis aan l.ede versprei. Vergaderings word op
In gereelde basis gehou waartydens probleme en sake van algemene belang bespreek
word. Skakeling tussen l.ede op In ad hoc basis vind ook plaas.
Bogenoemde maatstawwe sowel as samewerking op owerheidsvlak deur die Organisasie
vir Ekonomiese Samewerking en Ontwikkeling, dien in In mate as beperkende faktor
op die toestaan van te lang krediettermyne wat mededinging om internasionale
krediet tot In mate beperk.
Dikwels word daar verwys na die termyne en rentekoerse wat gehef word as die "kon
sensusooreenkoms". Daar bestaan egter huidiglik ontevredenheid onder lande veral
oor die rentekoerse waaroor nie ooreengekom kan word nie. Die laaste "konsensus"
verandering van rentekoerse het plaasgevind in November 1981. In Vergadering is
bele in Mei 198222). tussen die 22 nywerheidslande maar konsensus kon nie
bereik word op die vergadering nie en die pogings duur voort.
Alhoewel die Unie me die ooreenkomste deur wetgewing kan afdwing nie, is dit In
aktiewe licjgaam en word die ooreenkomste in die meeste gevalle eerbiedig. Soos
reeds genoem is die OECD ook betrokke by uitvoerkredit. Hierdie organisasie met
sy hoofkwartier in i>arys, het onder andere as l.ede die regerings van die belang
rikste nywerheidslande.
Tans heti die Unie 37 lede in 29 23) lande waarvan meeste dan ook deel uitmaak
van die ontwikkelde·wereld.
Net soos die geval met die Europese Ekonomiese Gemeenskapsmark, .word ooreenkomste
gesluit op In formelediplomatieke vlak wat dan as bindend beskou word deur die
lede. Na samesprekings wat In hele aantal jaar geduur het, is In internasionale
ooreenkoms bereik met 1 April 1978 as aanvangsdatum. Sedertdien het onderhande
linge al In hele aantal keer deur die mat geval, maar in hoofsaak is die riglyne
soos volg :
a) In Kontantbetaling van 15 persent van die uitvoerkontrakbedrag word vereis;
48
b) terugbetalingstermyne moet nie 8,5 jaar vir relatief ryk lande en 10 jaar
vir relat{efarm lande oorskry nie en paaiemente moet op In gereelde grondslag
betaal word - minstens ses maandeliks;
c) rentekoerse moet minstens 10 persent per jaar wees;
d) finansiering van plaaslike koste wat te make het met uitvoer moet tot In
minimum beperk word deur die agentskappe;
e) uitgesluit onder die Ooreenkoms was militere toerusting, landbou implimente,
vIiegtuie, kernkragsentrales en skepe waar laasgenoemde gedek is in In aparte
ooreenkoms;
f) Iede moet mekaar in kennis stel indien gunstiger voorwaardes toegestaan word
aan Inkoper;
g) voorsiening is gemaak vir groter nasionale deelname as wat oorspronklik
toegelaat is; en
h) enige lid mag onttrek aan die Ooreenkoms met 60 dae kennisgewing.
Dit is ook so dat elke agentskap sy eie reels opgestel het en daar moet op gewys
word dat die Ooreenkoms me van toepassing is op lenings wat aangegaan word onder
Buitelandse Hulpprogramme me.
Ooreenkomste wat vroeer aangegaan is met betrekking tot owerheidsondersteunde uit
voerkrediet sluit die volgende in
a) Uitvoer van skepe
Kredietterme wat met behulp van owerheidswee verskaf word, sluit in In 20 persent
kontantbetaling met In minimum rentekoers van agt persent per jaar waarvan die
terugbetaling nie agt jaar mag oorskry me. Met ui tsondering van die verenigde
State van Amerika hou al die OECD lede24) by die ooreenkoms.
Somtyds ontstaan daar weI verwarring oor die fei t of aIle tipe skepe deur die
ooreenkoms gedek word.
b) Uitvoer van satelietkommunikasiestasies
49
Die ooreenkoms vereis 'n 15 persent kontantbetaling met 'n maksimum periode van
agt jaar waarvan die terugbetalings in gelyke halfjaarlikse paaiemente meet
geskied. Die minimum rentekoers word bepaal deur OECD-ooreenkoms. 25)
c) Uitruil van inligting
Sommige van die lidlande het toegestem om die ander lede in te lig indien die
krediettermyn van vyf jaar verontagsaam word. Sewe kalender dae kennis word
gegee Lndt.en "krediet verskaf word aan nywerheidslande. In die geval van
dringende noodsaaklikheid word drie dae kennis gegee. Die naamvan die koper
word ook bekend gemaak, maar nie noodwendig die van die eindverbruiker nie.
AIle OECD-Iede het ooreengekom om mekaar in kennis te stel van versoeke wat ont
vang word vir krediettermyne van langer as vyf jaar en meet redes vir oorskryding
dan ook gegee word.
Sodra die inligting aan almal bekend is mag geen lid dan meer voordeliger terme
aanbied me. Indien laasgenoemde tog weI plaasvind moet die ander lede onmiddel
lik ingelig word en meet gese word of die transaksie reeds beklink is. Waar
tenders betrokke is, moet die inligting ander lede minstens sewe dae voor die
keerdatum bereik.
Sover dit die Europese Ekonomiese Gemeenskapsmark betref, word vergaderings gehou
tussen lede voor die aanvang van die OECD-vergadering om sodoende die ekonomiese
aktiwiteite tussen die lande te koordineer. Daar is ook ooreengekom dat gesubsi
dieerde owerheidskrediet me aan EEG-lande beskikbaar sal wees me.
4.1.2 Tipes uitvoerkrediet
Daar is twee tipes ui tvoerkredietskemas, naamlik koperskrediet en verskaffer
krediet.
a) Koperskrediet
Dit is krediet wat onder kredietlyne beskikbaar gestel word deur die verskillende
instansies soos hierbo genoem aan kopers om die aankope van die kapitaalgoedere en
dienste wat benodig"word te finansier onder die sambreel van 'n enkele krediet.
Dit het dus die voorkoms van 'n kruideniersmandjie en is om die rede baie buigsaam
50
wat voldoen aan die vereiste van groot projekte waar behoeftes en aankope van
uiteenlopende aard is.
b) Verskafferskrediet
Onder hierdie tipe krediet word verstaan die finansiering van spesifieke goedere
wat uitgevoer word. Dit word dan ook gereel deur die verskaffer en is in werklik
heid uitgerekte of uitgestelde betalings. In teenstelling met koperskrediet, het
die verkoper 'n voorwaardelike aanspreeklikheid in hierdie geval omrede hy 'n
siening moet neem in soverre dit die kredietwaardigheid van die koper aangaan.
Om dit duidelik te onderskei van koperskrediet kan daar net kortliks genoem word
hoe di t in die praktyk werk. Promesses word getrek op die koper deur die verko
per wat dan die promesses aanbied vir betaling by sy bank soos en wanneer hy wile
Die duur van die promesses is afhanklik van wat besluit word gedurende die onder
handelinge. In baie gevalle word die promesse getrek op 'n bank waar laasgenoem
de instansie dan die koper is en daar weer 'n direkte Ieent.ranseksLe tussen die
bank en die werklike eindverbruiker is. Die buitelandse bank sal dan op sy beurt
weer die promesses aanbied vir betaling aan die koper.
Uit bogenoemde is dit nou duidelik dat verskafferskrediet 'n ander stelsel as
koperskrediet is.
4.1.3 Nadele van uitvoerkrediet
Dit is ook belangrik dat daar gewys word op moontlike negatiewe aspekte wat mag
voorkom by die gebruik van hierdie finansieringsmetode.
a) Totale koste
Die alles-insluitende koste mag soms baie hoer wees as wat dit op die eerste oog
opslag wil voorkom. Die redes hiervoor is dat komplekse premies en/of waarborg
fooie gewoonlik omskryfbaar en kwantifiseer is. Onwaarneembare koste soos 'n
finansiele subjektiwiteit vir uitvoerkrediet ten koste van prysmededinging is
onpeilbaar. Laasgenoemde is so omrede verskaffers wat nie die gebruik van uit
voerkredietfasiliteit het nie, gewoonlik baie meer prysmededingend moet wees as
daardie verskaffers waar die gebruik van ui tvoerkrediet wel beskikbaar
is. 26)
51
Die administratiewe las ten opsigte van die werking van die krediet meet ook nie
uit die oog verloor word nie.
b) Ingevoerde inhoud
Die benutting van uitvoerkredietskemas is afhanklik van die ingevoerde element van
die goedere en daarom meet 'n projek wat hoofsaaklik gebruik maak van plaaslike
bronne, dit wil se van produkte in die land waar die projek opgerig word, die
voordeel van hierdie tipe finansiering verbeur.
C) Passiewe rol van agentskappe
Die agentskappe wat optree in die verleen van uitvoerkrediet, is nie begaan oor 'n
projek nie, maar slegs oor die bemarking van hul spesifieke land se goedere en
sodra die goedere verkoop is loop hul belangstelling ten einde.
Om hierdie rede is dit noodsaaklik dat die finansiele instellings wat betrokke is
by die projek, onderhandelings voer namens die promotors van die projek omdat
laasgenoemde geen werklike druk kan ui toefen op die agentskappe ni.e , 27 )
Aankope van 'n spesifieke land geskied gewoonlik oor die beperkte aard van die
aanbod.
d) Balans tussen finansiele en tegniese kriteria
Hier gaan dit oor die gevaar wat bestaan in die rasionele of irrasionele optrede
van persone wat verteenwoordigend is van twee verskillende vakgebiede.
Tegniese personeel mag voorstaanders wees van spesifieke aankope van lande waar
daar nie ui tvoerkrediet beskikbaar is me. Di t kan wees vanwee die persoonlike
voorkeur van verskaffers, nasionaliteit van die verskaffers, tegnologie, en derge
like faktore. Finansiele adviseurs mag weer ander verskaffers verkies omrede
gunstige terme beskikbaar is onder die uitvoerkredietskema. Dink byvoorbeeld aan
die gevolge waar finansiele adviseurs promotors basies dwing om sekere produkte te
koop en dit later blyk dat die kwaliteit me na wense is me en 'n projek van
miljoene rand beinvloed.
e) Beklemtoning van kapitaalgoedere
Agente van uitvoerkredietskemas wil graag net kapitaalgoedere finansier. Die
52
probleem ontstaan nou egter waar die projek in ontelbare komponente verdeel word
en daar dan me vee1 oorbly van die sogenaamde kapi taalgoedere me. Die
oplossing is dan daarin gelee dat die verskaffingsprogram so aangepas meet word
dat In soortgelyke of verwante bestelling saamgestel word waarvan die omvang groot
genoeg is om aan die "kapitaalgoederevereiste" te voldoen.
f) Wisselkoersblootstelling
Deur gebruikmaking van uitvoerkrediet ontstaan In groot pot.ensLe Le finansiele
risiko vir die projek met betrekking tot die bui telandse valuta blootstelling.
Dit is so omrede agentskappe in die meeste gevalle vereis dat terugbetaling
geskied in die geldeenheid van die agentskap.
Daar sal nou In kort bespreking gevoer word oor die Verenigde Koninkryk en die
Republiek van Suid-Afrika se uitvoerkredietskemas.
4.1.4 voorbeelde van uitvoerkredietskemas
Vanwee die tradisionele handelsbande en die omvang daarvan word die stelsel van
die verenigde Koninkryk bespreek. 28)
ECGD, wat staan vir die uitvoerkredietwaarborgdepartement, is in 1919 gestig deur
die Britse regering om ui t.voezders van goedere en dienste hoofsaaklik op twee
maniere van hulp te wees:
a) Versekering
Deur die uitvoerders te verseker teen handels- en politieke risikols van wanbeta
ling, hetsy deur wanprestasie van die koper of vanwee OIlIstandighede bui.te sy
beheer soos byvoorbeeld beperkings op die oordrag van buitelandse valuta, kansel
lasie van invoerlisensies, ekonomiese sanksies en politieke optrede soos oorlog of
onteiening. Soos ook die geval met ander skemas, word slegs 90 persent van die
handelsrisiko en 90 - 95 persent van die politieke risiko verseker. Deur die
sedering van hulle regte ingevolge hierdie versekering aan die banke, kan uitvoer
ders hul 1eningskapasiteit by die banke verhoog.
b) Bankwaarborge
Deur die verskaffing van rentekoerssubsidies en onvoorwaardelike waarborge van 100
53
vaste rentekoerse onder beide kopers- en
Belangrik hier is dus die feit dat die ECGD nie direkverskafferskredietskemas.
terugbetaling aan bankepersent
verskaf teen voorkeur ,
op die basis waar laas genoemde finansier ing
finansiering verskaf nie maar die banke in die Verenigde Koninkryk in staat stel
om dit te doen teen mededingende koerse.
Hierdie skema stel die uitvoerder in staat om onder die koperskrediet feitlik
onmiddellik sy kontant te kry, vanwee die feit dat die Verenigde Koninkryk wat die
finansiering verskaf die verkoper betaal namens die koper. Laasgenoemde betaal
dan die lening terug aan die bank in die Verenigde Koninkryk en dit is hierdie
lening wat dan 100 persent gewaarborg word deur die ECGD. Net so is die 100
persent waarborg van toepassing op 'n promesse of wissel wat getrek word onder die
verskafferskredietskema en waar betaling nie plaasvind aan die bank in die
Verenigde Koninkryk na verstryking van 'n periode van 90 dae na vervaldag nie.
Daar kan oak melding gemaak word van die spesiale ECGD-dekking wat beskikbaar is
vir uitvoerders van kapitaalgoedere, onder sekere omstandighede, van onvermybare
eskalasie in die koste in die Verenigde Koninkryk en vir die onregverdige oproep
van lenings wat verleen is met die ECGD ondersteuning.
Soortgelyke versekering mag beskikbaar wees vir Verenigde Koninkryk-konsortiumlede
wat deelneem aan projekte van £20 miljoen of meer, vir 90 persent van die ver lies
wat ontstaan uit onvermybare'eskalasie van koste, uitgawes of beskadiging vanwee
die insolvensie van 'n subkontrakteur of medelid van die konsortium.
Vanwee die relevansie daarvan vir projekfinansier ing, meet daar melding gemaak
word van die dekking wat beskikbaar is vir "jumbo"-kontrakte. Laasgenoemde het
betrekking op projekte met 'n minimum kontrakwaarde van £50 miljoen, waar selek
tief gesproke 'n "Gesamentlike en afsonderlike fasiliteit" beskikbaar is wanneer
dit geag word om in nasionale belang te weeSe Hierdie fasiliteit mag benut word
deur die hoofkontrakteurs wat verband hou met die Verenigde Koninkryk subkontrakte
waarvan die waarde nie minder as vyf persent van die totale projek waarde ui tmaak
nie, en kan aangepas word om Verenigde Koninkryk lede van konsortiums of gesament
like ondernemings te dek. In sulke gevalle mag die ECGD die versekerde kontrak
teur vrywaar van onvermybare- en onverhaalbare koste-oorskrydings wat bu i, te die
versekerde se beheer is en wat aangegaan word maar nie verhaalbaar is van 'n sub
kontrakteur n.i e , In hierdie geval is die dekking 80 persent van die toelaatbare
verliese met 'n maksimum aanspreeklikheid van 20 persent van die totale Verenigde
Koninkryk waarde van die projekkontrak.
54
In Detail uiteensetting van hoe die skema daaruit sien, word hieronder bespreek.
4.1.4.1 Koperkrediet
a) Beskrywing van fasiliteit
In Lening word aan In buitelandse koper beskikbaar gestel deur goedgekeurde banke,
en 100 persent gewaarborg deur die ECGD, vir die aankoop van kapitaalgoedere en/of
dienste van meer as £1 miljoen of die ekwivalent daarvan in In aanvaarde geldeen
he.Ld , Verenigde Koninkryk verskaffers kan kontant onttrekkings roaak onder die
fasiliteit in terme van die handelskontrak wat geslui t is met die koper. Die
fasiliteit mag in enige van die volgende vorms wees :
i) Spesifiek - toepaslik vir
kontrakteur verantwoordelikheid
die totale projek;
"turn-key" projekte waar In Verenigde Koninkryk
het ten opsigte van inbedryfstelling29) van
ii) projekkredietlyn - dieselfde as bogenoemde maar di t is geallokeer aan In
spesifieke projek waar die koper besluit op die verdeling van kontrakte tussen
verenigde Koninkryk verskaffersi en
iii) Aankopie kredietlyn - word gewoonlik gebruik wanneer die lener In bank is.
Die lyn mag benut word deur enige koper wat deur die bank goedgekeur is, om ver
wante aankope te finansier.
Addisioneel tot bogenoemde mag voorverskepingsfinansiering oak nag beskikbaar
gestel word tot In maksimum bedrag van £1 miljoen oar In termyn van 12 maande
onder In aparte ECGD-skema waar voorkeur rentekoerse egter nie beskikbaar is nie.
b) Dokumentasie
In Bespreking van die nodige dokumentasie sal nie gevoer word nie.
c) Metodiek
Na die ECGD inisieel genader is deur die verskaffer en/of sy bankiers, of deur In
bank genomineer deur die bui telandse koper I gee die ECGD in beginsel goedkeuring
op die basis dat die koper mag voortgaan met onderhandelings vir In leningsooreen
koms met In bank in die Verenigde Koninkryk. Daarna reel die ECGD In terugbeta-
55
lingswaarborg met die bank in die Verenigde Koninkryk onderhewig aan goedkeuring
van die leningsooreenkomste.
e) Finansiering
i) Die bron van fondse is finansiele instellings wat goedgekeur is cEur die
ECGO en wat meestal banke is wat geregistreer is ingevolge die Vereingde Koninkryk·
Bankwet van 1979.
ii) Die geldeenheid waarin uitgeleen word is hoofsaaklik sterling en Verenigde
State van Amerika dollar, maar ook ander vrylik verhandelbare valuta soos Ouitse
mark en jen.
iii) Die bedrag tot die beskikking van die lener wissel van 80 tot 85 persent van
die waarde van Verenigde Koninkryk goedere en dienste. Die lBlans IlOet self cEur
die buitelandse koper betaal word in kontant aan die verskaffer. Oaar is geen
spesifieke reels sover dit die nie-Verenigde Koninkryk goedere betref nie en elke
geval sal deur die ECGO op meriete hanteer word. In die teorie is die rnaksimum
limiet vir noodsaaklike subkontrakwerk in ander EEG-lande 40 persent van die
bedrag van die hoof Verenigde Koninkryk-kontrak.
iv) Die termyn van die lening is in ooreenstemming met die konsensusriglyne soos
reeds hierbo bespreek. Hoe groter die projek egter, hoe langer die periode wat
onderhandel kan word.
v) Die rentekoerse van toepassing op die lenings is die minimum toelaatbaar
onder konsensusriglyne30) en verder hang dit af van die land van herkoms van
die koper. Voorkeur rentekoerse is dieselfde vir sterling en ander fasiliteite.
Wat EEG-lande betref word die rentekoers bepaal cEur die uitleenbanke en kan
gekoppel word aan LIBOR31) - wat In wisselende koers is met In rnaksimum
marge van 1,25 persent bo LIBOR vir sterling lenings.
vi} Daar bestaan geen vaste skaal vir fooie en premies nie. Die fooie wat gevra
word reflekteer gewoonlik die mededingendheid van die mark. Vir nie-sterling
fasiliteite is daar gewoonlik In vaste fooi en een persent verpligtingsfooi op
onaangevraagde baLanse . Vir komplekse lenings word daar dikwels In administra
siefooi gehef. Sterlinglenings het gewoonlik In uniforme fooi wat vooruitbetaal
baar is. Sover· dit die versekeringspremie aangaan vir die uitleenbank, is dit
veranderlik en hang af van die krediettermyn en van die status van die koper se
56
land.
4.1.4.2 Verskafferkrediet
a) Beskrywing van fasiliteit
Hierdie skema is ontwikkel vir die uitvoer van kapitaalgoedere en/of dienste op
uitgestelde betaalterme met verlengde krediettermyne. Goedgekeurde banke wat
fasiliteite aan uitvoerders verskaf vereis 'n direkte ECGD waarborg. Verder mag
voorverskepingsfinansiering beskikbaar weeSe Die voorwaardes is dieselfde as die
onder die koperskredietskema.
b) Kriteria
Om te kwalifiseer vir hierdie skema moet aan die volgende voldoen word
i)" Die toerusting en/of dienste moet van so 'n aard wees dat 'n krediettermyn
van minstens twee jaar geregverdig is;
ii) Die verskaffer moet 'n omvattende ECGD-versekeringspolis he; en
iii) Die finansieringsooreenkoms moet in die fasili tei tsbrief vervat wees, waar
laasgenoemde opgestel en geteken is deur die bank en aanvaar is deur die verskaf
fer.
c) Metodiek
Elke kontrak word op sy eie meriete beoordeel. Aansoek moet gedoen word tot
beide die ECGD en die bank voordat onderhandelinge tussen die verskaffer en koper
afgehandel word. Dit stel die verskaffer in staat om die koste van die fasili
teit in die verkoopprys in te bou en em die rentekoers vir 'n periode van 90 dae
vas te maak by die ECGD.
Vir verskaffers wat te make het met 'n komplekse kontrak, is daar die
"Comprehensive Extended Terms Bank Guarantee" fasiliteit wat hulle in staat stel
om finansiering te bekom vir 'n reeks kontrakte onder een fasiliteitsbrief en die
ECGD-waarborg.
57
d) Finansiering
i) Die bron van finansiering is gewoonlik die verskaffer se bank in die
Verenigde Koninkryk.
ii) Die geldeenheid van die lenings is hoofsaaklik sterling en Verenigde State
van Amerika dollar.
iii) Die bank verdiskonteer die verskaffer se wissels of promesses tot en met 'n
maksimum van 80 - 85 persent van die kontrakbedrag wat dan oak gewaarborg is deur
die ECGD. Verhalingsreg na die verskaffer word voorbehou totdat die koper die
wissels aanvaar en bevestiging verkry is dat die geldigheid daarvan in die koper
se land aanvaar is. Hierna is die krediet sonder verhaal na die verskaffer.
wat die nie-Verenigde Koninkryk inhoud van goedere en dienste betref, is dieselfde
van toepassing as onder die koperskredietskema.
Wat korttermynfinansiering betref, dit wil se korter as twee jaar, is daar geen
rentekoerssubsidienie, maar onderhandelings kan aangeknoop word waar die ECGD dan
'n waarborg aan die banke sal verskaf en laasgenoemde instellings dan finansiering
kan verleen aan hul klU;nte teen rentekoerse wat gewoonlik laer is as algemene
handelskoerse.
4.1.5 Uitvoer vanuit Suid-Afrika
Gesien in die lig van die politieke- en ekonomiese ontwikkeling in Suider-Afrika,
is dit belangrik dat daar oak melding gemaak word van die uitvoerkredietskema wat
deur die Republiekvan Suid-Afrika aan buitelandse kopers aangebied word.
om die uitvoer van kapitaalgoedere en/of dienste van Suid-Afrikaanse oorsprong te
bevorder het die Regering die uitvoerkredietskema ingestel wat geadministreer word
deur die Nywerheid-Ontwikkelingskorporasie van Suid-Afrika Beperk - NOK - in
samewerking met die Kredietwaarborgversekeringskorporasie - KWVK - en plaas like
banke-
Laasgenoemde instelling voorsien versekeringsdekking vir buitelandse valuta, han
dels- en polltieke risiko IS. Die banke q> hulle beurt voorsien voorverskepings
finansiering en die NOK voorsien finansiering nadat aflewering plaasgevind het.
Laasgenoemde krediet is gewoonlik vir 'n periode van twee tot vyf jaar met 'n
maksimum van 10 jaar. om te kwalifiseer vir hierdie krediet lOOet uitvoerkontrakte
58
In minimum van 60 persent Suid-Afrikaanse inhoud he. Elke kontrak sal egter op
meriete beoordeel word. Die rentekoers is vas vir die periode van die krediet en
die omvang daarvan hang af van die geografiese ligging van die invoerder.
Vanwee die valutabeheer in die Republiek van Suid-Afrika, moet goedkeuring verkry
word van die Suid-Afrikaanse Reserwebank in die volgende instansies:
a) kredietverlening vir In periode van langer as 180 dae aan rri.e-d.nwonez-s j
b) kredietverlening deur In Suid-Afrikaanse instelling of liggaam aan enige
onderneming in die Republiek van Suid-Afrika waarvan die beherende belang in die
buiteland gehou word of waarvan 25 persent van die wins gerepatrieer word~ en
c) waarborge wat gelewer word vir kredietverlening waar die Republiek van Suid-
Afrika borgsteller hom verlaat op sekuriteit van nie-inwoners. 32)
4.2 Projekwissels
Kapitaalprojekwissels is die eerste keer deur die Elektrisiteitsvoorsieningskom
missie - Evkom - uitgereik en is In redelik onbekende geldinstrument in die Repu
bllek van Suid-Afrika. Hierdie wissels is in der waarheid nie wissels as sodanig
nie, of liewer nie gesien vanuitin regsoogpunt nie, maar eerder vooruitgedateerde
tjeks.
Die wissels word uitgereik deur Evkom om spesifieke kapitaalprojekte te finansier
en kem dus ooreen met die kontantvloeibehoeftes van die projek. Hierdie wissel
fasiliteite is aan Evkam toegestaan deur banke en ander finansiele instellings vir
periodes wat wissel tussen vyf en agt jaar, maar wat in werklikheid maar
wentelende krediet van 90 dae is. Die groot voordeel van hierdie wissels is dat
hulle kwalifiseer as voorgeskrewe bates vir statutere beleggers, dit wil se vir
byvoorbeeld bankinstellings en versekeraars. Projekwissels word hanteer soos
bankaksepte en verhandel dus teen In diskonto met die nominaIe bedrag betaalbaar
op die vervaldag.
Vanwee die feit dat instellings soos Evkom redelik gesofistikeerde finansiele
afdelings het, word groot dele van hulle finansiele behoeftes direk in die buite
land gereel, en maak hul dus seIde van die dienste van binnelandse banke gebruik.
Om hierdie rede is die aanwending van projekwissels redelik beperk en word dit dus
net gebruik i.ndien die voordeel van voorgeskrewe bates benut kan word.
59
4.3 Oorbruggingsobligasies
Oorbruggingsobligasies word uitgereik deur semi-owerheidsinstellings en munisipa
liteite. Net soos kapitaalprojekwissels is dit In redelike nuwe instrument en meet
daar goedkeuring verkry word van die Departement van Finansies van die Republiek
van Suid-Afrika om langtermynfondse te bekom, Hierdie obligasies word din uitge
reik om, soos die naam dan ook aandui, , behoeftes oor die kort termyn te bevredig·
totdat die instellings langer termyn fondse kan bekom, Die obligasies is basies
In erkenning van skuld waar die lener onderneem om In sekere bedrag geld, op In
vasgestelde ditum, aan In spesifieke persoon of BY order te betaal.
Gewoonlik is hierdie obligasies rentedraend maar ditkan ook gebeur cht hierdie
obligasies teen 'n diskonto uitgereik word. Waar dit egter weI rentedraend is,
is dit op In agterna basis betaalbaar, met ander woorde, op vervaldag. Indien
dit nie van laasgenoemde tipe is nie, word dit hanteer net soos bankieraksepte.
Hierdie tipe obligasie sertifikaat word in die meeste gevalle ook nie geregistreer
nie soos weI die geval is met langtermynobligasies vir byvoorbeeld munisipaliteite
nie.
Die looptyd van die obligasies wissel van 30 dae tot 12 maande en in uitsonderlike
gevalle mag dit langer as 12 maande weeSe In laasgenoemde geval sal die rente
waarskynlik halfjaarliks agterna betaalbaar wees met rentekoepons aangeheg wat op
vervaldag aan die skepper se bankier aangebied kan word vir betaling. Munisipale
obligasies is uitgesluit van seiHreg en denominasies is vir minstens R100 000.
Banke hoef nie oorbruggingsobligasies te endosseer nie en dit kwalifiseer gewoon
lik as voorgeskrewe bates. Vanwee hierdie eienskappe hef die banke, wat gewoon
Uk die uitgifte hanteer, slegs In nominale fooi vir die verkryging van fondse.
Die rentekoers vantoepassing op die obligasies word bepaal deur die geldmarktoe
stande en die kredietwaardigheid van die Iener ,
Gebruikmaking van hierdie finansieringsvorm het die afgelope tyd redelik toegeneem
in Suid-Afrika, maar die mark daarvoor is nog nie so goed ontwikkeld nie.
4.4 Lenings
Om volledigheidshalwe word daar ook melding gemaak van lenings as bron van fondae ,
Termynlenings kan dan beskryf word as In finansieringsmetode wat gebruik word deur
ondernemings wat nie oor interne fondse beskik om nuwe projekte te finansier nie,
60
soos byvoorbeeld die aankoop van nuwe masjinerie en toerusting, kleiner uitbrei
dings aan geboue en finansiering van vlottende kapitaalbehoeftes.
Hier is dit belangrik dat die finansieringsbeginsels van die termyn van beskik
baarstelling toegepas word. LangtermYniinansiering word byvoorbeeld gebruik an
langtermynbates te finansier.
Terugbetaling van 'n lening kan op verskeie maniere gerein word, byvoorbeeld maan
deliks of kwartaalliks met rente ook betaalbaar of andersins word dit gekapitali
seer. Volgens ooreenkoms tussen die banke sal 'n een persent heffingsfooi gehef
word op die onbenutte gedeelte van 'n toegestane fasiliteit. Die rentekoers op 'n
termynlening is gewoonlik hoer as die prima bankoortrekkingskoers en kan met laas
genoemde maatstaf wissel, of kan vas bepaal weeSe Alhoewel rentekoste dus altyd
hoer behoort te wees as die van geldmarkinstrumente, is dit die effektiewe koste
omrede rente altyd agterna betaalbaar is.
Die termyne van lenings wissel soos volg; 'n korttermynlening is vir 'n vasge
stelde termyn van tot 30 dae, 'n mediumtermynlening vir 30 tot 180 dae en 'n lang
termynlening vir 'n tydperk langer as 180 dae , Banke Chen slegs in uitsonderlike
gevalle lenings van langer as vyf jaar, want dit word gewoonlik dan gesien as 'n
kapitaalmarkfunksie.
Die wyse waarop termynlenings aangewend kan word sal in hoofstuk 5 meer duidelik
na vore kom,
4.5 Bruikhuur
Bruikhuur as vorm van finansiering het waarskynlik sy ontstaan te danke aan die
eeue oue begrip van -verhuring van grond, dit wil se waar die grondbaron eienaar
skap behou het, maar dit op 'n uithuurbasis aan huurders beskikbaar gestel het .
Oit is egter eers na die Tweede wereldoorlog wat finansiele bruikhuur tot 51 reg
gekom het, naamlik in die vyftiger en sestiger jare en dan ook net in die
Verenigde state van Amerika. Voor hierdie tydperk was dit meestal grond en
geboue wat verhuur is en nie nywerheidsgoedere nie. 33) (Weston & Brigham.
1982 : 557) Wat die Republiek van Smd-Afrika betref, het hierdie metode van
finansiering eers gewild geraak in die laat sestiger en vroee sewentiger jare,
sodat die mark vandag sowat R2 800 miljoen beloop.34)
61
Bruikhuur is gebaseer op die beginsel dat eienaarskap van bates nie ocrgaan op die
verbruiker daarvan nie, maar dat laasgenoemde persoon of instansie slegs die nut
daarvan het ocr die ekonomiese lewe van die goedere. 35) Dit is natuurlik
so dat die verhuringstermyn nie noodwendig hoef ocreen te stem met die ekonomiese
gebruikswaarde van die bates nie.
Oie hoofrede waarom ondernemings bruikhuur ocrweeg, is amrede die kapitaaluitgawe
om die bate te verkry bespaar word terwyl die bate produktief aangewend kan word
oor die ekonomiese !ewe daarvan. Oit voorkom dikwels die noodsaaklikheid an
addisionele aandelekapitaal te verkry of am skuldbriewe uit te reik am sodoende
die maatskappy in staat te stel om die dienste van die bate te kan aanwend. Oit
is nie slegs kapitaalhonger ondernemings wat bruikhuur ocrweeg nie. Oaar is
ander redes soos veroudering, onde rhoudsprobleme en instandhouding asook
belastingoorwegings en inflasie wat belangrik is.
Hierdie vorm van finansiering is nou reeds deeglik gevestig in die Republiek van
Suid-Afrika nadat ondernemings daaraan gewoond geraak het dat dit nie "minderwaar
dig" is om bates te huur nie en " ••• that it is not ownership of equipment, but
its use, that generates profits. II36)(Gager. 1975 : 5)
Oaar is weI probleme met betrekking tot die regsaanspreeklikheid van bruikhuur wat
'n nuwe veld geopen het vir die regsdeskundige betrokke in die handelswereld. In
1980 is bruikhuur die eerste keer opgeneem in die Wet op die Beperking en Bekend
making van Finansieringskoste. Oie groctste gedeelte van bruikhuurkontrakte word
nou deur hierdie Wet gereguleer met die uitsondering van kontrakte wat R100 000
oorskry.
Oie markwaarde word gedefinieer as die geldwarde van so 'n bate op vervaldag van
die kontrak, soos vasgestel by die aangaan van die kontrak deur die eienaar daar
van. 37) Indien die Ontvanger van Inkomste egter nie heeltemal tevrede is
met die bepaling van 'n markwaarde nie, sal hy die volgende formule toepas, naam
lik "n 15 persent aftrekking per jaar op die verminderde saLdo , Oit is egter ock
waar dat die verhaling nie groter kan wees as die ocrspronklike koste nf,e ,
Oit is natuurlik so dat die verhuurder die bate afskryf in sy boeke oor die tyd
perk van die kontrak en dus ook sy wins inneem ocr hierdie tydperk sodat hy aan
die einde van die tydperk eintlik geen finansiele belang behoort te he by die bate
nie. Oie belastingvoordeel vir die huurder is eintlik een van uitste!. Indien
hy die bate kontant gekoop het sou hy onmiddellik belasting noes betaal het. Sou
62
die huurder die bate moes kapitaliseer op vervaldag van die kontrak teen die
waarde waarteen die bate oorspronklik moes afgeskryf gewees het indien hy dit sou
gekoop het, dan sou die netto toelaatbare aftrekking oor die tydperk, di t is huur
betaal minus verhaling, gelyk wees aan die slytasie wat toegelaat word. Die
huurder is dan eintlik in dieselfde posisie as sou hy die bate gekoop het behalwe
dat belasting eers aan die einde betaal word.
4.5.1 Tipe bruikhuurkontrakte
Eerstens moet daar onderskei word tussen finansiele en funksionele bruikhuurkon
trakte. Volgens van Horne39) (Van Horne. 1980 485 & 495) "A financial
lease is a non-cancelable contractual commitment on the part of the lessee ••• II
terwyl " ••• operating leases give the lessee the right to use the leased property
over a period of time but they do not give the lessee all the benefits and risks
that are associated with the asset".
Vanwee die kontraktuele aard van 'n finansiele bruikhuurkontrak, kan di t beskou
word as 'n vorm van finansiering. 40) (Van Horne. 1980 : 485)
'n Tipe bruikhuur wat nie dikwels in projekfinansiering voorkom nie, maar waarvan
tog melding gemaak meet word, is terugverhuring van bates. Dit is wanneer 'n
onderneming sy vaste bates aan 'n verhuurder verkoop waar laasgenoemde dan die
bates verhuur aan die vorige eienaar daarvan. Die huurgrondslag werk dan soos 'n
gewone huur en die nuwe huurder verloor eienaarskap van die bates.
a) Gewone bruikhuur
Onder gewone bruikhuur word verstaan dat 'n ~uurder en verhuurder 'n kontrak sluit
vir die huur van bates waar die verhuurder dan die aankoopprys vir die bates
betaal en eienaarskap daarvan verkry. Die huurder betaal die huurpaaiemente maar
die verhuurder het die reg om enige potensiele belastingtoegewings te eis.
b) Hefboombruikhuur
'n Hefboombruikhuurkontrak word gewoonlik deur 'n derde party gereel waar Laasge
noemde dan 'n ondernemingsbrief verkry van die toekomstige huurder waarin die
toerusting wat hy verlang beskryf word, sowel as die terme van die kont.rak , Die
finale bedrae en paaiemente sal natuurlik eers beskikbaar wees sodra finale onder
tekening plaasvind. Hierna word die "eienaardeelnemers" gevind wat sal optree as
die verhuurders.
63
In hierdie geval sal die derde party wat die reEHings getref
het, nie enige fondse stort nie.
Indien daar
gebruik wat
(Nevitt. 1983
van In trust gebruik gemaak word, word In bank of trustmaatskappy
aanvaarbaar is vir aIle partye betrokke. Volgens Nevitt4 1)
58) is dit verkieslik dat daar oak In "indentiese" trust noet wees
en dat die twee funksies ter sprake nie deur dieselfde trust verrig noet word nie,
maar laasgenoemde pcosedure word nie in die normale gang van sake in die Republiek
van Suid-Afrika gebruik nie.
Dit mag oak gebeur dat die pcomotors van In pcojek verkies om self as die verhuur
ders op te tree, in welke geval hulle dan die "eienaars" is. Vanwee die groot.bedrae wat gewoonlik ter sprake is by hefboombruikhuur, is die belasting irnplika-
sies net so, indien nie van groter belang as die rentekoste nf.e , Hierdie wyse
van finansiering word gebruik om die maatskappy wat die masjinerie en toerusting
huur In rentekoers te kwoteer wat 50 laag as moontlik is deur van die
belastingtoegewings wat die verhuurder ontvang, deur te gee aan die huur der .
Laasgenoemde word gedoen omrede in terme van die Republiek van Suid-Afr ika se
Inkomstebelastingwet mag die verhuurder die toegewings eis.
Dit beklemtoon egter die feit dat die verhuurders se belastingbasis van so In aard
moot wees dat hy in staat is om die teenswoordige waarde van die belastingtoege-
wings te kan benut.. In die lig van hierdie vereiste is dit dus nie altyd
moontlik vir byvoorbeeld promotors om as verhuurders op te tree nie, en word daar
na verskillende maatskappye gekyk om as "eienaars" in In trust wat as verhuurder
optree, deel te neem.
Die benaming van "eienaardeelnemer" kan In verkeerde benaming wees want dit kan
verkeerdelik die indruk wek dat die lede van die trust die geld voorskiet om die
bate aan te koop, wat nie noodwendig die geval hoef te wees nLe , Dit mag wees
dat daar slegs van hul belastingbasis gebruik gemaak word om sodoende kontantvloei
te verseker wat voordelig is vir die pcomotors van In projek sowel as vir die ver
huur der .42 )
So is daar In hele aantal variasies van hefboombruikhuur wat gebruik kan wor d om
uiteindelik dieselfde doel te bereik, naamlik om In huurkontrak mar te stel waar
maksimaal gebruik gemaak word van In aantal toegewing5, belasting en andersins,
wat deur wetgewing toegelaat word. Eintlik is hefboombruikhuur dan niks anders
as In eenvoudige bruikhuurkontrak wat op verskillende ingewikkelde metodes
64
gestruktureer kan word om te voldoen aan die spesifieke projek se behoeftes en
omstandighede.
Daar is drie belangrike elemente van hefboombruikhuur om in gedagte te hou, naam
Uk :
a) 'n trust word beheer deur 'n trustakte in terme waarvan die trustees gemag-
tig word om huur en 1eningsooreenkomste aan te gaan~
b) 'n trust meganisme word ontwikkel om te verseker dat geeneen van die partye
die laste van die trust in hul finansiele state konsolideer nie~ en
c) dit is noodsaaklik dat die "eienaardeelnemer" in 'n belastingbetalings-
posisie verkeer om sodoende toegewings te kan eis.
In die verlede is daar ook van 'n stelsel gebruik gemaak waar die bate op 'n basis
van uitgestelde koop verkry is deur 'n kooptrust te skep wat die bate aankoop en
dit dan op 'n uitgestelde koop basis aan die huurtrust beskikbaar stel wat dit
weer op sy beurt verhuur aan die projekmaatskappy.43)
Wanneer die bruikhuurkontrak ten einde
4.5.2 Die voordele van finansiele bruikhuur
loop word die trusts ontbind.
Die voordele van bruikhuur kan kortliks soos volg opgesom word :44) (Gager.
1975 : 6)
a) omrede bruikhuur nie 'n 1ening is nie, kom dit gewoonlik nie op die balans-
staat voor nie~
b) dit hied die geleentheid vir produktiewe aanwending van vlottende kapitaal~
c) gewoonlik beInvloed dit nie die fasiliteitlimiete van die gewone vorm van
bankkrediet nie ~
d) daar hoef nie deposito's betaal te word nie~
e) dit laat 'n mate van beskerming teen risiko's soos inflasie en
veroudering~
65
f) bruikhuurpaaiemente is aftrekbaar van belasbare inkomste;
g) belastingtoegewings kan weerspieel word in bruikhuurpaaiemente; en
h) bruikhuur is 'n hulpmiddel tot begrotings en kontantvloeiprojeksies.
Die belangrikste faktor wat egter in gedagte gehou moet word, is dat die bedrae
betrokke by projekfinansiering gewoonlik van so 'n omvang is dat toerusting en
aanleg nie kontant gekoop kan word nie en dat bruikhuur 'n uitweg is om benutting
van die bates te verkry teen 'n fraksie van wat die kontantaankoopprys sou gewees
het; , Die produktiewe aanwending van die bates teen die lae kos te hied dus die
projek die geleentheid om 'n positiewe kontantvloei op te bou, waar dit nie ander
sins moontlik sou gewees het ni.e , Dit gaan dus nie net slegs oar 'n laer koste
nie, maar oar die moontlikheid om hoegenaamd die projek van die grond af te kry.
4.5.3 Die nadele van finansiele bruikhuur
Slegs die nadele met betrekking tot hefboombruikhuur word hier genoem. Die nadele
is hoofsaaklik soos volg:
a) Wanneer bates neg heeLwat; ekonomiese lewensduur oor het by die verstryking
van die bruikhuurkontrak, kan die verlies van die residuwaarde 'n groot nadeel
weeSe
b) Die totale koste van bruikhuur is hoer as die van kontantkoop indien belas-
tingtoegewings in aanmerking geneem word.
c) Tydsberekening is die bepalende faktor by die gebruikmaking van belasting
teegewings wat beskikbaar is vir bruikhuur. Indien di t nie dadelik benut word
nie, is bruikhuur 'n nadeel. Sou die huurder oar 'n groot genoeg belastingbasis
beskik, sou dit meer voordelig wees vir hom om te koop ,
d) Bruikhuur laat nie soveel buigsaamheid toe as wat geglo word ni.e , Daar
meet in gedagte gehou word dat onderhoud, versekering, veroudering en die wegdoen
met bates nie so buigsaam is wanneer di t gehuur word nie. 45)
66
4.5.4 Rekeningkundige aspekte
Daar bestaan verskillende uitgangspunte cor die optekening van bruikhuurtransak
sies in die finansHHe state. Die een metode is an te aanvaar dat dit 'n bate is
wat net sowel kon aangekoop gewees het en dit dan ook so hanteer. Di t word met
ander woorde opgeteken as 'n bate met die toekomstige huur wat betaal nnet word as
'n las. Die bate word dan gedepresieer oor sy lewensduur terwyl die las vermin
der word deur die paaiement afbetalings. Hierdie metode is waarskynlik die aan
gewese een wanneer die ekonomiese lewensduur van die bate langer is as die bruik
huurkontrak. Voorsiening vir uitgestelde belasting sal gemaak nnet word anrede
die bruikhuurbetalings vir belastingdoeleindes aftrekbaar is en uitgestelde
belasting dus nodig is. Andersins kan daar net in 'n nota tot die finansH;le
state melding gemaak word van die bruikhuurkontrakte, die aard daarvan, die
bedrag, die periode, tipe kontrak, en die toekomstige verpligtinge van die
onderneming ten opsigte van hierdie huurkontrak. 'n Derde groep sal natuurlik
voorstaanders wees van minimum bekendmaking sodat daar slegs aan die wet like
vereistes voldoen word. 46)
Beskou uit die cogpunt van die verhuurder, sal die banke in die Republiek van
Suid-Afrika gewoonlik bruikhuur hanteer as paaiementbesigheid en dus slegs as
bates wat gebruik word om 'n opbrengs mee te verdien. Hierdie skuld staan dus in
die boeke van finansiele instellings aangeteken op dieselfde wyse as wat die geval
sou wees met 'n gewone lening.
Nie-bank instellings beskougewoonlik bruikhuur as 'n vaste bate en die inkomste
daaruit as huur wat betaalbaar is sodat die bruikhuurkontrak geamortiseer word cor
die tydperk ter sprake , Iaasgenoemde metode is natuurlik eenvoudiger in soverre
dit boekinskrywings en belasting aanbetref.
Bruikhuur is vandag onontbeerlik as bron van finansiering vir projekte en vorm dit
gewoonlik 'n belangrike aspek in die strukturering van 'n projek. Netso het die
sindikasie van bruikhuur 'n belangrike aspek geword in die strukturering van 'n
bruikhuurkontrak. Sindikasie is waar een party verskeie beleggers kry wat bereid
is om as verhuurders op te tree in grcot bruikhuurkontrakte.
Die ooelmet bruikhuur kan soos volg opgesom word
"The purpose is 'leveraging' a lease transaction, as might be obvious,
is to bring down the cost by the employment of the major part of the requ-
67
ired finance by way of institutional funding at lower rates of interest than
the economic return needed by the finance house arranging the lease. This
gearing element, often results in the net cos t of the lease measured in
terms of an inherent interest rate and computed on a discounted cash flow
basis, being lower than comparable straight debt financing - assuming that
the lessee does not have the tax base to take advantage of the allowances
direct. Another factor in the cost would be the rates at which the allow
ances are applied - at the present time these are 25% in respect of the ini
tial ••• , and 30% in respect of the investment allowance.,,47) (Gager.
1975 : 57)
5. LANGTERMYNKREDIET
5.1 Ontwikkelingsinstansies
Dit is algemeen bekend dat die handelswereld en sy ins tansies nie fondse voorsien
vir die werklike langtermynprojekte n.i e , In die gewone gang van sake word bankbe
sigheid beskou as daardie besigheid wat nie vyf jaar oorskry nie. In buitengewone
gevalle, waar dit projek gerig is, en die meriete di t toelaat, sal finansiering
vir 'n 10 jaar periode gereel word.
Hierdie feit raak nie die entrepreneurs en ontwikkelaars van projekte in die ont
wikkelde lande soveel as die in die ontwikkelende lande ni.e , Die eenvoudige rede
hiervoor is dat die geld- en kapi taalmarkte tot die beskikking van die ontwikkel
de lande se nyweraars is terwyl die kapi taalhonger lande min toegang tot die
markte het.
Waar projekte dus miljoene rande beloop en die omstandighede van so 'n aard is dat
langtermynfondse noodsaaklik is vir die befondsing van die projek, kan die ontwik
keLaars 001 moontlik wend tot die internasionale ontwikkelingsinstansies. Hier
onder word 'n beskrywing gegee van sommige van die instansies en di t waarna hul
strewe.
a) Die wereldbank
Die Wereldbankgroep is die grootste en mees invloedryke ontwikkelingsinstelling.
"The function of the World Bank, quite simply, is to provide financial and
technical assistance to stimulate growth and productivity in our developing
68
member countries." 48) (Finance & Development. 1982 8)
Die Bank vervul In unieke zo l, as f.i.nans Le Le tussenganger wat beide die ontwikke
lende land en die nyweraar tot voordeel s tz-ek , As aandeelhouers het hy die wereld
se regerings en as bron van fondse die wereld se beleggingsbevolking.
Die Bank leen dan fondse ui t aan die ontwikkelende lande op In basis van gesonde
ekonomiese beginsels vir produktiewe doelstellings wat die vooruitsigte van ver
dere private investering, beide plaaslik en internasionaal, bevorder. 49)
(Finance & Development. 1982 : 8)
Sedert sy ontstaan in 1946, het die Bank reeds lenings van 71 biljoen dollar be
skikbaar gemaak waarvan reeds 13 biljoen dollar terugbetaal is sonder dat daar
ooit In herskedulering van skuld plaasgevind of enige slegte skuld voorgekom het.
In die woorde van die President van die Bank;
lilt is a project lender for the most part and does not provide a cash flow
to its borrowers. In exceptional circumstances, non-project 1ending may be
considered but the condi tionali ty is stringent and, furthermore, this type
of lending in anyone year has never exceeded 10 percent of total annual
commitments." 50) (Finance & Development. 1982 : 8)
Die Wereldbank is In "Triple· A" lener en die looptyd van die skuld wissel tussen
twee en vyf-en-twintig jaar. Die Bank is nie In liefdadigheidsorganisasie nie en
winste het toegeneem vanaf 400 miljoen dollar in die laat sewentigerjare na 600
miljoen dollar in 1981.51) (Finance & Development. 1982 : 9)
Die Bank het In promosiestelsel waarvolgens leners beoordeel word en indien daar
bevind word dat In land nou genoegsaam op sy voete is em die nodige fondse te 1een
op die wereld se kapitaalmarkte, word die Wereldbank se finansiering uitgefaseer.
Die kriteria wat gebruik word om finansiering toe te staan al dan nie, is die
bruto nasionale produk. In 1973 was die afsnypunt 1 000 dollar terwyl in 1980 dit
ongeveer In per capita inkomste van 2 650 dollar was .52) (Finance &
Development. 1982 : 2)
Oor die afgelope dekade het die Bank sy sektorale prioriteite so aangepas da tin
groeiende gedeelte van die lenings nou gekanaliseer word na daardie sektore wat
direk bydra' -tot die doelwi t van die verligting van armoede. Die verhouding van
hierdie lenings tot die totaal het gegroei van agt persent in 1970 tot 30 persent
69
in 1980. 53) (Finance & Development. 1980 16 ) Soos sovele ander instansies
en ekonome is dit nou ook die Bank se standpunt dat die heil van ontwikkelende
lande, vera1 die heel armes, in die ontwikkeling van die landbou as. 54)
(Finance & Development. 1981 : 16) Dit het dan nou ook een van die prioriteit
areas geword.
As 'n voorbeeld van die aktiwiteite van die Bank word daar gekyk na die energie-
program. Die wereldbank is by verre die grootste bron van ondersteuning vir
energie-ontwikkeling in ontwikkelende lande, maar ook s¥ finansiele bydrae val ver
te kort van die werklike behoefte.
Tabel 4.1 Huidige begroting van energie leningsprogramme vir 1981-1985
('000 000 dollar)
Steenkool en ligniet 1 )
Olie en gas
Voorbereiding
Olie ontwikkeling2)
Gas ontwikkeling
Raffinaderye
Hergebruik
Brandstofhout
Alkohol
Elektrisiteit
TOTAAL 3)
Leningsprogram
840
3 985
1 020
1 755
1 210
150
625
425
200
7 590
13 190
Totale
Projekkoste
4 270
11 760
2 610
5 900
3 250
400
2 950
850
2 100
37 950
57 330
Bron : Wereldbank soos aangehaal deur Finance & Development. 1980 11
1) Sluit steenkoolgasvorming in
2) Sluit methanol in
3) Sluit China uit
70
Die beoogde leningsprogram moes 25 biljoen cbllar beloop het, maar an dit te
bereik sou beteken dat ander ewe belangrike projekte uitgestel moes word. Vanwee
hierdie feit isdit waarskynlik dat 'n nuwe filiaal van die Bank55) (Finance
& Development. 1980 : 11) in die lewe geroep kan word.
Vanaf 1979 het die Bank 'n versnelde program aanvaar vir die ontwikkeling van ver
steende brandstof om sodoende die ontwikkelende lande se potentiaal ten volle te
ontwikkel. Sedert die ontstaan van die program het die Bank reeds 18 brandstof
projekte in 16 lande gefinansier. 56)(Finance & Development. 1980: 11)
Om die Bank in staat te stel om te oordeel hoe suksesvol projekte was, is daar 'n
ex post evaluasie gedoen van projekte wat 'n sistematiese omvattende en onafhank
like oorsig gee van 'n projek. Hierdie studies word gedoen met die oog op toe
komstige projekte en as kriteria word gebruik dit wat ooreengekom is tussen die
Bank en die lener. Die evaluering bestaan uit twee dele, naamlik waar die
persone wat eerstens betrokke was by die Bank se besluit an deel te neem aan die
projek dit evalueer en tweedens 'n evaluering deur die funksioneel onafhanklike
"
personeel. Daarna word dit gestuur na die uitvoerende direksie en die President.
Die sukses van die Bank se deelname aan projekte word soos volg beskryf r
"On the basis of information available at audit, projects representing 94
percent of the total investment appeared to have achieved their major objec
tive, or were well on their way to doing so, and remained worthwhile. Of
the 76 projects for which economic returns were estimated, all but 11 offer
ed re-estimates of 10 percent or more".57) (Finance & Development.
1981: 40)
Wat egter dlidelik geblyk het uit hierdie oefening, is dat die volgende kriteria
aanwesig moet wees vir 'n suksesvolle projek :58) (Finance & Development.
1981 : 40)
i) nasionale sektorale beleid wat die doelwitte van die projek steun;
ii) pryse wat dien as positiewe insentiewe om produksie te vermeeder; en
iii) projekontwerpe wat inpas by die plaaslike kulturele en sosio-ekonomiese
ocstandighede.
b) "IDA" en "IBIRD"
Die Internasionale Ontwikkelingsvereniging - "IDA" - is 'n liggaar.t wat ontwikke-
71
lingshulp verleen aan ontwikkelende lande. Dit word besit deur die regerings van
lande om sodoende spesifiek voorsiening te maak vir die arm lande wat nog nie van
die hulp van die Internasionale Bank van Herstrukturering en Ontwikkeling
"IBIRD" - gebruik kan maak nie. 59) (Finance & Development. 1982 : 7)
Die "IDA" is dus In fonds wat geadministreer word deur die Wereldbank en slegs die
lede van laasgenoemde is lede van die "IDA". Clausen, president van die Bank, se
dat "IDA, however, remains the worldls most important single source of conces
sional assistance for the poorest of the poor developing countries, and I do not
believe •••• ,,60) (Finance & Development. 1982 : 7) Vir 1982 was die begrote
bedrag wat die "IDA" tot sy beskikking gehad het, 2,6 biljoen dollar pleks van die
beplande 4,1 biljoen dollar. 61)(Finance & Development. 1982 : 7)
Die "IDA"-krediete is nou reeds 20 jaar oud en die terme het al die jare relatief
onveranderd gebly, naamlik In 50 jaar looptyd met In grasie tydperk van 10 jaar,
geen rentekoste met net In 0,5 persent van een persent heffingsfooi op onbenutte
balanse en In diensfooi van 0,75 persent van een persent op benutte balanse.
Die ontstaan van "IBIRD" word soos volg beskryf
n. •• was born as the fruit of the realistic and prophetic ref lections on the
part of economic and financial experts of the allied nations while the
Second World War was still going on. • •••The Articles of Agreement of the
Bank were indeed adopted by the majority of governments represented, on
December 27, 1945. • •••The Bank was founded as an international organisa
tion in the form of a corporation the entire capital of which was the pro
perty of member states.n 62)(Ostojic. 1978 : 15)
Die terme van "IBIRD"- lenings is 5005 volg:
In 20 jaar looptyd met In rentekoers van 11,6 persent per jaar asook In voorui tbe
taalbare 1,5 persent op die nominale waarde van die lening, wat gekapi taliseer mag
word. "IBIRD" funksioneer 5005 In bank en verkry sy fondse op die internasionale
kapitaalmark teen markpryse - dit is dus nie In toegif van regerings nie.
Die kriteria wat gestel word om te slaag in die aansoek om "IDA" fondse is die
nie-voldoening aan kredietwaardigheid om kapi taalbehoeftes te bevredig en In
sekere per capita bruto nasionale produk. Huidiglik is die per capita inkomste
plafon 730 dollar teen 1980 pryse. Indien die invloei van fondse egter nie na
72
verwagting is nie, sal lande vinniger gepromoveer moet word na "IBIRD"
lenings. 6 3) (Finance & Development. 1982 : 3)
c) Internasionale Monetere Fonds
Dit is dalk egter gepas om hier op te merk dat indien daar nie beheerde bestuur
van die fondse is nie, en dit byvoorbeeld aangewend word vir die finansiering van
verbruiksbesteding, groot probleme kan ontstaan. Die verslag van die Brandt
Kommissie6 4)(Finance & Development. 1981 : 22) het soos volg gelui:
"A number of poor countries are threatened with the irreversible destruction
of their ecological systems; many more face growing food deficits •••• In
the international economy, there is the possibility of competitive trade
restrictions or devaluations, a collapse of credit with default by major
debtors, or bank failures, a deepening recession •••• The 1980's could wit
ness even greater catastrophes than the 1930's".
'n Voorspelling wat byna bewaarheid is in die eerste helfte van 1982 toe tegniese
wanbetalings van biljoene dollar se skulde plaasgevind het. Dit is 'n wesenlike
gevaar wat die ontwikkelende lande se finansiele markte in die gesig staar indien
lenings nie in die vorm van projekfinansiering voorgeskiet word nie, en selfs dan
moet deurlopende finansiele beheer oor projekte uitgeoefen word.
d). Die Ontwikkelingsbank van Suider-Afrika
Reeds in die 1970's is 'n streeksliggaam in Suider-Afrika in die vooruitsig gestel
wat hom ten doel moet he an die ontwikkelingspoging van die lande in die streek te
koordineer. Gedurende 1980 met die sogenaamde Carlton Beraad, en weer tydens die
Goeie Hoop Beraad in Kaapstad in 1982, is die wens van die Suid-Afrikaanse rege
ring bevestig dat so 'n liggaam nou noodsaaklik geword he t ,
Na samesprekings met leiers van onafhanlike state in Suider-Afrika gedurende
November 1982 is daar aangekondig dat die Ontwikkelingsbank in September 1983 sy
deure sal open vir besigheid. Besonderhede moet nog ui tgewerk word, maar slegs
73
onafhanklike state sal lidmaatskap verkry van hierdie Bank wat op In professioneel
apolitiese wyse bedryf sal m:>et word. Indien Jaasgenoemde in elk geval nie die
geval is nie, is die Bank gedoem en sal dit gebrandmerk word as net neg In instru
ment van die blanke regering van Suid-Afrika om ander nasies en Jande te beheer.
Op hierdie stadium kan daar dan nie meer hier gese word dan da t daar bevestig
is65) dat die Bank projekverbandhoudende finansering sal verskaf wat infra
struktureel van aard is. Met ander woorde, die Bank sal nie die funksie vervul of
oorneem van banke in die privaatsektor nie, maar slegs aanvullend optree in die
sin dat daardie projekte wat infrastruktuurontwikkeling behels, gefinansier sal
word. Dit beteken dat finansiering in samewerking met die privaatsektor sal
geskied asook parallel van aard sal wees.
Indien die Ontwikkelingsbank suksesvol verrig wat vir hom in die vooruitsig gestel
word, sal dit onteenseglik In groot bydrae lewer tot die gesamentlike ontwikkeling
van Suider-Afrika deur die onderskeie regerings - in die vorm van die Bank - en
die private sektor. 66)
5.2 KIH~nte
In Ander metode om langer termyn finansiering te bekern, is deur die sluiting van
In kontrak met die koper of kopers van die produk wat gelewer gaan word deur die
ondernemer van die projek.
Vir die aangaan van so In kontrak is dit vanselfsprekend dat daar reeds In be
staande mark is vir die produk wat gelewer gaan word, of dat daar reeds genoegsame
bemarkingsnavorsing gedoen is wat daarop getoon het dat die aanvraag na die produk
voldoende sal wees.
Die kopers van die produk gaan dan In kontrak aan met die vervaardiger waarin daar
ooreengekom word dat :
a) die koper In sekere hoeveelheid produksie sal aankoop teen vasgestelde pryse
vir In sekere periode hetsy of die produk in werklikheid gelewer word, soos weI in
die vooruitsig gestel word; of
b) die koper In sekere hoeveelheid produksie sal aankoop teen In sekere prys
vir 'n sekere periode mits lewering daarvan plaasvind.
74
Deur kontrakte van hierdie aard te sluit, kan die ondernemer verseker dat daar 'n
vaste positiewe kontantvloei na die projek is, asook 'n definitiewe mark vir
die produksie. . Die terme van so 'n ooreenkoms is natuurlik onderhandelbaar en die
gunstigheid daarvan sal verskil van situasie tot situasie.
'n Voorbeeld van so 'n kontrak wat indirekte finansiering verskaf aan die projek,
met die projek se produksie as generator d:larvan, is waar 'n voornemende kunsmis
vaardiger 'n kontrak sluit met 'n landboukoOperasie an 'n sekere hoeveelheid ton
kunsmis jaarliks te lew~r vir 'n sekere aantal jaar teen 'n prys wat bepaal word
met 'n voorafooreengekome formule.
G. DIE EUROMARK
G.1 Die ontstaan van die Eurodollarmark
Alhoewel nie in die huidige vorm nie, bestaan 'n internasionale geldmark alreeds
sedert 'n tydperk voor die uitbreek van die Eerste wereldoorlog met Londen as die
hoofsentrum. G7) Na die Tweede Wereldoorlog het 'n aantal banke, meestal
banke in die Verenigde Koninkryk, dollar deposito's ingeneem en in plaas daarvan
om hierdie deposito's in New York te plaas, dit dan uitgeleen aan ander Europese
banke om internasionale handel mee te finansier.
As gevolg van hierdie optrede, het 'n dollarmark ontstaan buite die Verenigde
State van Amerika. Volgens BellG8) (Bell. 1973 8) is daar verskeie redes
vir die stukrag agter die dollarmark se ontwikkeling, maar die rede wat mees
dikwels genoem word, is die een waar die aksies van verskeie staatsbanke in
Oos-Europa om dollars by die Russiese Narodny Bank in Londen en die Banque
CommerciaLe pour L'Europe du Nord in Parys te plaas, gelei het tot die
ontwikkeling van die Euromark. socs die grootte van die deposito's toegeneem
het, het die banke gepoog om die fondse uit te plaas teen meer aantreklike rrarges
as wat verkry kon word deur die fondse op die bekende wyse te hele op die New
Yorkse mark. Die Eurodollarmark het dus ontwikkel nie vanwee die plaas van
dollars buite die Verenigde State van Amerika nie, maar die heruitleen van d:lardie
fondse buite die Verenigde State van Amerika.
Dit wil dus voorkom asof aanbodfaktore die ontwikkeling van die mark grootliks
beinvloed het. Vraagfaktore het eers in 1957 hul verskyning gemaak toe die ge
bruik van die pond Sterling om buitelandse handel mee te finansier, beperk is.
ClendenningG9) (Clendenning. 1970 23) se d:lt hierdie ontwikkeling gelei het
75
tot die eerste werklike groot vraag na dollars in Europa en die banke in
laasgenoemde kontinent tot die besef gekom het dat hul hulle groot dollar
deposito's meet mebiliseer tot groot voordeel vir hulself. Die beperking op die
gebruik van sterling om nie-sterling handel te finansier het gekom nadat die
Verenigde Koninkryk betalingsbalans probleme begin ondervind het.
Oaar is in hoofsaak drie redes waarom die Euromark ontwikkel het:
a) die bestaan vanrentekoersverskille tussen lande se kredietmarktei
b) valuta beheermaatreels het genoegsame vryheid gelaat vir beleggers om boge-
noemde verskille tot hul eie voordeel uit te buiti en
c) genoegsame vertroue in die dollar as tussenvaluta sodat die potensH!le voor-
deel van wins die risiko oorskadu.
Wat punt a) betref, kan daar genoem word dat die terugkeer tot finansHne vryheid
van rentekoersstrukture in 1958 van die Verenigde State van Amerika en Europa 'n
groot invloed gehad het. Terwyl banke in die Verenigde State van Amerika
ongeveer 5,75 persent gevra het, het Eurobanke70) vir dollarlenings met
dieselfde risiko daaraan verbonde, 4,5 tot vyf persent gevra. In daardie stadium
was hierdie lenings selfs teen laer koerse beskikbaar as binnelandse fondse. Was
daar natuurlik nie rentekoersverskille gewees nie, sou daar geen bestaansreg
gewees het vir 'n mark in buitelandse gelddeposito's nf,e , Indien die
Eurodollarkoerse nie hoer was as die in die Verenigde State van Amerika en die
binnelandse geldeenheid alternatiewe nie, sou buitelanders geen rede gehad het an
Eurodollars te deponeer en uit te leen nd.e , Teen 1958 - 1959 het die Eurodollar
depositokoerse gestyg tot 3,5 vier persent wat heelwat hoer was as die 2,5
persent maksimum wat toegelaat is op 90 tot 180 dae deposito's in die Verenigde
State van Amerika.
Punt b) genoem hierbo, het ook~in 1958 ontwikkel. Die sukses wat behaal is deur
die Europese banke in die plasing van oollar deposito's is in hoofsaak te danke
aan die beperkings wat geplaas is op die banke in die Verenigde State van Amerika
onder regulasie Q van die Federale Reserwestelsel. In terme van hierdie
regulasie is die Verenigde State van Amerika se handelsbanke verbied om rente te
betaal op opvraagbare deposito's en is hulle toegelaat an slegs een persent te
betaal op termyndeposito's van minder as 90 dae , 71) Die kapitaaluitvloei
vanaf die Verenigde State van Amerika wat veroorsaak is deur rentekoersverskille,
76
het bygedra tot genoegsame wereldlikiditeit wat die groot Europese lande in staat
gestel het om hul geldeenhede vrylik te omskep in die dollar en dus aan
valutabeheer te ontsnap. In die woorde van Bel172 ) (Bell. 1973 : 10)
" ••• although many observers felt that the abolition by the Federal Reserve
of the Regulation Q ceiling would destroy the euro-dollar market, these
fears were groundless. The Regulation Q ceiling did, on occasion, stimulate
the growth of the euro-dollar market, but this was not the fundamental
reason for its development; that reason was the market Is freedom from
controls."
Die vertroue in die dollar as tussenvaluta (punt c) het reeds teen die einde van
Wereldoorlog II duidelik geblyk. Die Verenigde State van Amerika was die enigste
moontheid wat die c:Pedere kon produseer en/of die finansiering verskaf vir die
herkonstruksie na die Oorlog. Die beleid wat opbouing van Europa aangemoedig het,
het gelei tot groot en aanhoudende ~pitaalvloei na Europa sedert 1950. Oaar
meet oak in gedagte gehou word dat die Verenigde State van Amerika die wereld se
grootste uitvoerder was en die dollar is toe aanvaar as die internasionale betaal
middel. 73 )
Vanwee die feit dat In groot gedeelte van die Verenigde State van Amerika se beta
lingsbalanstekort ontstaan het as gevolg van betalings vir rnilitere- en
hulpprogramme, het heelwat van die dollars wat oargedra is direk na buitelandse
amptelike hande gegaan. Genoemde monetere oweihede het begin soek na
beleggingsmoontlikhede vir rninstens In deel van die dollars wat ontvang is terwyl
die privaatsektor nog steeds maklik anskepbare fondse gesoek het an die handel mee
te finansier. Gedurende hierdie tydperk, naamlik die vyftigerjare, het die mark
vir <bllar depositols dan oak sy tevoorskyning gemaak.
Oit is egter duidelik dat dit In sameloop van anstandighede was wat aanleiding
gegee het tot die ontstaan van die Eurodollarmark. Bel174 ) (Bell. 1973
12) se :
" ••• the US balance-of-payments has helped to fuel the euro-dollar market but
has not been critical in its development."
In aggenome al die faktore wat ingewerk het op die mark, kan daar gesien word dat
tyd sommige argumente ingehaal het, saos bYvoorbeeld Altman75) (Bell. 1973
12) wat van meming was da t :
77
" ••• first, that the Euro-dollar market is temporary, and exists only by
reason of the limitations and inter,est rates imposed by Regulation Q; and
second, that the United States should abolish Regulation Q, or at least
raise ceiling rates substantially on all foreign time deposits, in order to
limit or 'kill' the Euromarket."
Groei van die Eurodollarmark
Begrip van die Euromarkte was tot onlangs nog redelik beperk anrede statistiese
data omtrent die mark eers totaal ontbreek het wat gelei het tot estimasies van
die grootte. Tweedens het beperkte statistiese inligting gelei tot afleidings
dat die mark teen "n geweldige tempo groei en is aandag bestee slegs aan die groei
van die mark met debatte oor die implikasies daarvan op die ekonomie. Derdens
was daar die afwesigheid van teoretiese perspektief oor die aangeleentheid.
Beginnend in die laat 1950's, het die Eurodollarmark gegroei tot an en by 9 mil
joen dollar in 1964. 76) (Dufey & Giddy. 1978 107) Gemiddeld het die mark
gegroei met ongeveer 34 persent, maar die werklike toename het eers gekom in die
middel sestigerjare. In In paging om die Verengigde State van Amerika se beta
lingsbalanstekort in toom te hou , is die "Interest Equalization Tax" in 1963, cp
buitelandse portefeuljebeleggings, die "Voluntary Foreign Credit Restraints" in
1965 op die Verenigde State van Amerika se banke se buitelandse lenings en die
"Office of Foreign Direct Investments Guidelines" oak in 1965 as beperkende
maatreels ingestel. 78) (Dufey & Giddy. 1978: 111)
Hierdie beperkings kon egter nie die hoofrede gewees het vir die voortgesette
groei nie want die mark het nog verder gebloei na die opheffing van die Verenigde
State van Amerika se beheermaatreels in 1974. Maar saos Dufey en Gidde y78)
(Dufey & Giddy. 1978 112) s~ :
n ••• the controls may have provided some 'infant industry' protection to
overseas lending••• ")
Gedurende 1973 en vroeg 1974 was die groeikoers ongeveer 40 persent gewees hoof
saaklik vanwee surplus dollarreserwes van regerings wat gestort is in die
Eurodollarmark na die olieprysverhogings in 1973. 79)(Finance & Development.
1976: 15) Die vroee stadium van die wreldresessie het egter sy tol geiHs vanaf
die middel 1974 toe die Cbllarsurplusse in hierdie markte 'n afname begin toon
het. 80) (The Banker. 1976 51) Na 'n relatiewe stagnasie in die groei
78
van die mark kon In toename weer opgemerk word vanaf laat 1976. Volgens die
BIS81) was die netto grootte van die mark in 1979 540 in vergeleke met 260
miljoen dollar in 1975.8 2){Lomax & Gutmann. 1981 : 5)
outlook as a whole, the markets seem far less
Mendelsohn83) (Lomax & Gutmann. 1981 55) se mening
nervous
in 1976 dat "Taking the
than they were. 18 months
ago, but the earlier euphoria has gone," was waarskynlik nie heeltemal korrek nie
want indien die syfers wat verskaf word deur bronne soos die BIS, Morgan Guaranty
en die Wereldbank nagegaan word wil dit blyk asof die gevolgtrekking waartoe Dufey
en Giddy84) (Dufey & Giddy. 1978 : 118) kom, naamlik :
" ••• the Euro-dollar market has grown in a steady fashion, in contrast to the
erratic growth of US liquid liabilities to foreign banks ••• " korrek is.
Daar meet egter teen gewaak word dat die markgrootte en argumente daaromtrent nie
allesoorheersend word nie.
"The significance of these or any other estimates of the foreign dollar
market rests not on these numbers, which are meaningless after the market
has attained a certain operating size, but on the fact that the market is
large and diversified, that it consists of many elements which can and will
operate on one side or the other, that large amounts can be loaned or borro
wed without notd.ceabIy "affecting the going rates, and that the operations
are competitive. These characteristics would not change even if the market
were somewhat smaller or much larger than it is now.,,85) (Clendenning.
1970 : 42)
6.3 Wat is Eurodollars?
Eurodollars is groot termyndeposito's in dollar denominasies, insluitend verhan
delbare deposito-sertifikate wat gehou word deur buitelandse banke. Maar die
vraag is, is Eurodollars geld? Geoordeel streng aan die definisie van geld soos
algemeen bekend, 86) geld di t nie as betaalmiddel ni.e , As die Eurodollars
dan nie dien as betaalmiddel nie, moet daar gekyk word of krediet geskep word deur
die banke en of eli t slegs likiditeit verhoog. Qmrede Eurobanke nie tjekboeke het
nie, word rekeninge gehou by handelsbanke wat aIle transaksies hanteer. Elke
dollar deposito wat aanvaar word deur In buitelandse bank word ontvang in die vorm
van In tjek of waarborg betaalbaar deur In bank in die Verenigde State van
79
Amerika. Net so is elke lening wat gemaak word deur 'n Eurobank in die vorm van
'n tjek of waarborg betaalbaar by 'n bank in die Verenigde State van Amerika.
Likiditeit word verhoog wanneer 'n bank onmiddellik opvraagbare deposito's uitbrei
en die fondse uitleen op grond van bestaande surplusse of nuwe reserwes, asook
met likiede kor ttermyndepos ito 's watwanneer langtermynlenings voorgeskiet word
ingeneem word';') Dufey en Gidde y87) (Dufey
dat Eurobanke
& Giddy. 1978 128) is van mening
" ••• tend to match the maturity of their assets with those of their
liabilities. And second, Eurodollar banking substitutes m:>st directly for
II
wholesale domestic banking in the United States. II
Hulle argumenteer dan ook dat die Eurobanke nie radikaal verander het aan die
karaktereienskappe van deposito's of lenings nie en di~ netto effek op likiditeit
kan dus nie groot wees nie. 88) (Dufey & Giddy. 1978 128) Hierdie kommen
taar is egter slegs van toepassing op die Euro-dollarmark. 89)
Daar is na voorgaande verwys omrede dit belangrik is em te besluit of die Euromark
siklus gebonde is en wat sy invloed is op die wereld se likiditeitsposisie. 'n
Studie gedoen deur die Bank van Engeland in 1979 wys daarop dat
the Euro currency market is not independent of <bmestic rroney markets
and that its role as a channel for short-term capital flows appears to be
very closely linked to the activities of <bmestic banks II • 9 0) ( Eur 0-
money. 1979 : 7)
Wat die invloed van die Euromark op wisselkoerse is, is nie duidelik maar di t wil
tog voorkom asof hierdie mark nie die wisselkoers veranderinge geaksentueer het
nie. wtinston9 1) (Euromoney. 1979 7) se dat die vinnige groei in die
buitelandse geldmarkte' saamgeval het met 'n era van hoe en uiteenlopende geldvoor
raad groeikoerse in die belangrike nywerheidslande en ook die van die Bretton
Woods stelseL Dit wil dus blyk asof die fluktuasies in die wisselkoerse voorge-
kom het vanwee die groot en vele veranderinge in binnelandse m:>netere beleidsrnaat
reels.
Soos wat afgelei kan word uit wat bespreek is oor die groei van die Euronark, was
daar nie altyd 'n noue verbintenis tussen die Euromark en die besigheidsiklus nie.
Beskikbare statistiek9 2) (The Banker. 1976 51) dui egter nou daarop dat
hierdie geldmarkte sedert die middel sewentigs weI verband hou met die besigheids-
80
sikIus en Mendelsohn9 3) (The Banker. 1976 49) is dan oak van mening dat
" ••• an assessment of the outlook for the markets can now be based to a larger
extent than formerly on the view taken of the world economy."
6.4 Euro-obligasies
In Obligasie is niks anders as In bewys van skuld wat aangegaan is nie, waar die
lener kontraktueel verbind is an sekere betalings op voorafbepaalde tye te maak
vir die aflos van rente en kapitaal. Obligasies kan redelik likied wees, afhan
gende van die aktiwiteite in die sekondere mark, en indien notering verkry is, sal
die pryse daarvan daagliks beskikbaar wees.
Die eerste Eurodollarobligasie uitgifte is gemaak op 1 Julie 1963, vir 15 miljoen
dollar vir 15 jaar. Dit is gedoen vir Autostrada, wat te make het met m:>torwee
in Italie. 94) (Fisher. 1979 15) Daar is dus gebruik gemaak van Verenigde
State van Amerika dollars om 'n Italiaanse owerheidsinstansie te finansier. Die
dollars wat ontvang is - dit het gekom van die houers van dollars van nie-inwoners
van die Verenigde State van Amerika - is dadelik angeskakel in lire en is weer aan
Finsider, ItaIiaanse staalprodusent, oorbetaal, omrede laasgenoemde nie direk kon
leen nie want rentebetalings sou verminder word deur Italiaanse inhoubelasting.
Daar was natuurlik al vroeerjare uitgifte gewees maar die Tweede Wereldoorlog het
basies internasionale finansiering deur die privaatsektor tot In stilstand
gebring. Na hierdie periode het die kapitaalmark in die Verenigde State van
Amerika weI hul deur geopen vir buitelandse leners. Hierdie obligasies is na
verwys as die "Yankee bonds,,95) en is hanteer as plaaslike uitgifte met In
Verenigde State van Amerika beleggingsbank as leierbank en ander banke in die
Verenigde State van Amerika as onderskrYWers. Dikwels is hierdie obligasies egter
in Europa afverkoop. So het Europa die obligasiemark leer ken en die tegniek
aangepas an te voldoen aan die Euromark se anstandighede.
Verenigde State van Amerika dollars is gebruik omrede Europa In stabiele bate ge
soek het na die wereldoorlog en anrede daar baie dollars beskikbaar was buite die
Verenigde State van Amerika met geen probleem van valutabeheer nie.
In 1963 het President Kennedy wetgewing ingestel, naamlik die Rente
Gelykmakendebelasting, -waarvan reeds voorheen melding gemaak is, in In paging an
die betalingsbalanstekort te verbeter. Volgens Fisher95) (Fisher. 1979
15) het hierdie belasting met enkele uitsonderings na die "Yankee Bond Market" tot
81
'n einde gebring~
Hierdie maatreelshet tot gevolg gehad dat Europa se kapitaalmarkte goed ontwikkel
het. Die neiging het ontstaan vir die rol van hierdie obligasies by vervaldatum
en rente-opbrengste is aangewend om die mark verder te vergroot. Die terugvloei
van fondse uit die obligasiemark vir 1982 sal na verwagting in dollar terme
byvoorbeeld 16,537 biljoen dollar beloop waarvan 8 518 biljoen Verenigde State van
Amerika dollars sal wees. 9 6 ) (Fisher. 1979 :21)
.r::e Euro-obligasiemark verskil van die geldmark anrede beleggers in staat gestel
I word om die obligasies wat uitgereik word direk te hou , Daar is geen tussen
ganger in hierdie mark tussen die lener en uitlener nie, slegs die banke wat die
plasing hanteer. Euro-obligasies is direkte eise teen ondernemings en ander
liggame en is daarom baie soos binnelandse obligasiemarkte.
Vier karakteristieke9 7 ) (Dufey & Giddy. 1978
mark van ander, naamlik
19) onderskei egter die Euro-
a) die tegniek is meer een van plasing as uitreiking in die tradisionele sin
van die woord~
b) obligasies word terselfdertyd in meer as een land geplaas deur middel van
multinasionale sindikasies van banke wat die onderskrYWing doen~
c) obligasies word hoofsaaklik in lande verkoop ander dan die een in watter
geldeenheid dit geskied~ en
d) rente op die obligasies is nie onderhewig aan inhoubelasting nie. em laas-
genoemde te ontduik, word 'n finansHHe filiaalmaatskappy gestig in 'n land waar
rente verdien deur nie-inwoners nie belas word nie, en reik hierdie maatskappy die
uitgifte dan uit met 'n waarborg van die houermaatskappy.
Die Euro-obligasiemark bestaan dan anrede dit nie onderhewig is aan regulasies en
beheer van die nasionale owerhede nie. Bereidwilligheid van monetere owerhede om
leners en beleggers toe te ·laat an die fondse in en uit te neem is egter belangrik
vir die voortbestaan van hierdie mark. Onnodig om te noem dat naas die
binnelandse Amerikaanse dollarmark, is die Eurodollarmark die belangrik bron van
kapitaal vir projekfinansiering.
82
6.5 Euromarkgeldeenhede
Dit is nodig dat daar op gewys word dat die Euromark bestaan nie net ui t Verenigde
State van Amerika dollars nie. Die internasionale finansiele markte is die ska
kel tussen lande wat laasgenoemde toelaat em tog nag sy eie beleid d3.ar te stel en
na te volg, terwyl dit internasionaal meer op 'n informeel geordende wyse funk
sioneer met slegs enkele ooreenkomste soos byvoorbeeld GATT en die IMF. Hierdie
samewerking tussen lande kan natuurlik net glad verloop salank as wat regerings se
beleidmaatreEHs dit toelaat. Van tyd tot tyd kom daar tye van onstabiliteit voor
wat 'n wesenlike invloed uitoefen op hierdie markte, maar na so 'n tydperk beweeg
die stelsel weer terug na een van stabiliteit. Daar is reeds genoem d3.t die
wereld ekonomie deesdae 'n groot invloed uitoefen op die internasionale finansiele
markte, waar dit voorheen nie so opmerklik was nie.
Wat hierdie markte aangehelp het die afgelope jare is die uitbreiding van bankak
tiwiteite regoor die wereld, die nuwe tegnieke wat ontwikkel is, saos byvoorbeeld
die omskepbare skuldbriewe, obligasies met wisselende koerse en nou die
veranderlike vervaldatum lening98) wat gelei het tot buigsaamheid en
verskeidenheid in finansiering.
Die institusionele struktuur van die Eurogeld en -obligasiemarkte is nou cped
gevestig en alhoewel die dollar huidiglik nog steeds die dominante geldeenheid
uitmaak, is dit noodsaaklik dat daar op die belangrikheid van die ander geldeen
hede in die Euromarkte, ook gewys word. Die tradisionele kenmerke van 'n reserwe
of belangrike handelsgeldeenheid, is d3.t dit relatief nie-inflasionisties is, dat
die land 'n surplus op die lopende rekening van die betalingsbalans het en di t
geleenthede vir kapitaaluitvloei skep en ongebinderd laat ontwikkel. Die Veren
igde State van Amerika dollar bet in die laat sewentigerjare en vroee tagtigerjare
nie bieraan voldoen nie en em bierdie rede bet ander geldeenhede in belangrikheid
toegeneem.
a) Duitse mark
Duitsland se belangrikheid in die internasionale finansUne markte bet toegeneem
vanwee die land se groot ekonomiese sukses na die Tweede weredloorlog en die
sterkte van BY betalingsbalans. Die appresiasie van die Duitse mark bet gelei tot
investering in die buiteland en ekonomiese sterkte bet gelei tot 'n versterking in
die posisie van die Duitse banke. Die minimum reserwe vereistes in Duitsland
83
asook bankbeheer het die daarstelling van 'n Euro-OUitse mark aangehelp. Volgens
statistieke verstrek deur die BIS,99) (Lomax & Gutmann. 1981 49) het die
Duitse mark nou die nommer twee posisie ingeneem op die Euromark. In 1978 was
die Duitse mark gedeelte van die Euromark 97,4 biljoen dollar groot.
b) Switserse frank
Switserland is tradisioneel bekend as 'n uitvoerder van kapitaal en word die frank
as 'n skans teen inflasie beskou, As gevolg hiervan het die land bekend geword as
'n veilige en stabiele plek vir buitelandse fondse wat sy rol as finansiele sentra
versterk het.
Die grootte van die Switserse frank in die Euromark in 1978 was 27,9 biljoen
dollar. 100) (Lomax & Gutmann. 1981 : 49)
c) Japanese jen
Die afgelope aantal jaar is nie aIleen groot veranderinge teweeg gebring in die
struktuur van die Japanese ekonomie nie, maar oak in die denkwyse teenoor interna
sionale markte en die optrede wat daarvoor vereis word.
Samurai-obligasies het baie toegeneem die afgelope jare, saveel sa dat dit 'n
belangrike bron van langtermynkapitaal geword het. In 197910 1)(Lomax &
Gutmann. 1981 : 83) is hierdie obligasies die eerste keer vir die privaat buite
landse sektor uitgereik. Die bedrag was die ekwivalent van 100 miljoen dollar.
Die loaptyd is gewoonlik 12 tot 15 jaar alhoewel diar al obligasies was vir 'n vyf
jaar tydperk. Hierdie mark is slegs beskikbaar vir eerste klas internasionale
leners. Die obligasies hoef nie te make te he met die uitvoer van kapitaal uit
Japan nie, want dit kan wees dat beleggers internasionale instansies is wat die
jen sal koop saam met ander geldeenhede en die jen din slegs gebruik word as
rekeneenheid.
Waar uitgifte, selfs wat privaat geplaas word, streng deur die Ministerie van
Finansies beheer word, geld die teenoorgestelde vir die Japanese sindikasie
lenings. 102) (Euromoney. 1977 107) Huston McCollough103) (Euro
money. 1977 : 107) se "Their ability to syndicate a deal quickly and on terms not
very different from those associated with a private placement has impressed many..borrowers. 104)
84
d) Verenigde Koninkryk sterling
Die pond sterling het baie van sy sterkte verloor as handels- en reserwe geldeen
heid die afgelope dekade en hierdie feit word ook weerspieel deur die
belangrikheid van hierdie geldeenheid in die Euromarkte. Die Euro-sterling mark
is hoofsaaklik gebaseer in Parys en die omvang daarvan is ongeveer 7 biljoen
dollar 10S) (Lomax & Gutmann. 1981 110) uit In totaal van 800 biljoen
dollar.
Volgens Lomax en Gutmann 106) (Lomax & Gutmann. 1981 110) was die eerste
sterling obligasie uitreiking na die wereldoorlog in 1972 vir Amoco vir In bedrag
van 10 miljoen pond. Hierna het die pond so verswak dat verder uitgifte nie
gedoen kon word nie tot in 1977.
Die mening omtrent hierdie mark is dat " ••• for the future the sterling eurobond
market is likely to suffer marked changes of sentiment and to remain at times a
significant minor international capital market." 107) (Lomax & Gutmann.
1981 : 113)
Die belangrike rol wat London as internasionale finansH!le sentrum vervul, sal
waarskynlik egter nie verander nie.
e) Franse frank
Die frank is die afgelope aantal jaar dikwels gebruik as Eurogeldeenheid veral vir
obligasies. Die groot probleem wat egter hiermee saamgaan is am die vertroue te
wen van die beleggers anrede inflasie nie altyd beheerbaar is en rentekoerse groot
wisseling toon. In 1978 is 46 miljoen d::>lar se Euro-obligasies uitgereik in
Franse frank. 108) (Lomax & Gutmann. 1981 : 132)
f) Belgie, Luxemborg en Holland
Belgie het sy internasionale prominensie te danke aan die vroee ontwikkeling as
investeringsmedium in die Euro-obligasiemark.
Inwoners van Belgie het hoofsaaklik am belastingredes op grootskaal internasionale
obligasies aangekoop wat die Belgiese banke die voordeel daarvan laat kry het deur
plasings. Hierdie banke het ook In prominente reI gespeel in die ontwikkeling
van die Euromark deur as uitgewers van obligasies op te tree. Die afgelope vyf
85
jaar of so het die Ouitse- en Switserse banke egter die rol van Belgie op hierdie
markte verklein.
Die oarspronklike inisiatief van die Belgiese banke het egter daartoe gelei dat
die eerste Euro-obligasies verrekeningshuis in Brussels tot stand gekom het en
daarna 'n mededinger in Luxemborg. Volgens Morgan Guaranty 109) (Lomax &
Gutmann. 1981 : 140) was die Euro-obligasies wat in 1978 uitgereik is, die ekwiva
lent van 165 miljoen dollar.
Die ekonomie van Luxemborg is nou verweef met die van Belgie en Holland, met wie
hulle 'n tolunie het. Wat die Euromark betref, het Luxemborg se aandeel van
Euromark besigheid die laaste 10 jaar gegroei tot ongeveer 10 persent. In die
Ouitse mark sektor wat ongeveer 15 persent van die Eurogeldmark uitmaak, is dit
die hoofsentrum en word sowat 50 persent van die transaksies in ouitse mark ge
doen , Die effektebeurs speel oak 'n belangrike rol anrede antrent aIle Euro
obligasies op die beurs genoteer is. In 1977 is sekere veranderinge aangebring
wat Luxemborg meer aantreklik gemaak het; , Hierdie veranderinge slui t die volgende
in:
i) Die afskaffing van die 10 persent belasting op groothandel.
ii) Vergoeding deur belastingkrediete vir buitelandse inhoubelasting op rente
betalings, in die afwesigheid van dubbelbelastingooreenkomste.
iii) Die afskaffing van 'n vyf persent koeponbelasting op obligasie-uitgifte.
iv) Die afskaffing van seelregte op depositosertifikate waarvan die denominasie
in buitelandse geldeenhede is.
v) Globale waarde-aanpassing van tot een persent op gewaarborgde krediete wat
banke toegelaat het om algemene reserwes te skep. 110) (Lomax & Gutmann.
1981 : 152)
Die Euro-gulde lening- en obligasiemark is redelik aktief en die Hollandse banke
het self 'n aktiewe rol gespeel in die uitbreiding van hierdie mark. Die gulde
het 'n aanvaarbare langtermynbate geword veral vanwee sy verbintenisse met die
ander sterk betaalmiddellande. Volgens die Wereldbank 111) (Lomax &
Gutmann. 1981 156) was die grootte van die Euromark vir beide lenings en
obligasies 461 biljoen dollar in 1978. Die koerse van die Euro-gulde is egter
86
meer onderhewig aan fluktuasies as die binnelandse geldeenheid vanwee die invloed
van wisselkoersverwagtinge.
g) Nuwe finansiele sentra
Huidiglik het die ontwikkeling van hierdie nuwe finansiele sentra nie In groot
invloed op die Republiek van Suid-Afrika nie, maar is dit tog nodig dat slegs
melding hiervan gemaak word.
Eerstens is daar Singapoer wat veral suidoos-Asie en ook die nywerheidslande
bedien as dienssentrum. Belangrik hier is In lae inflasiekoers en In sterk wis
selkoers. Hierdie land is egter nie In kapitaaluitvoerder nie, terwyl Hong Kong
weI is. Laasgenoemde land se sterk punt is weer die afwesigheid van valutabeheer
maatreels. Die land se geografiese ligging ten opsigte van die Weste en Ooste sal
dit In alhoe 'belangriker mark maak , Derdens is daar die Phillipyne maar vanwee
die feit dat dit so naby eersgenoemde land gelee is, sal dit In tydjie neem
voordat hulle op dieselfde vlak is.
Vierdens is daar die Arabiese geld- en kapitaalmark.
Moore,112) (The Banker. 1977 : 107)
In die woorde van Alan
"Within the Middle East there are now a number of places that can be descri
bed as financial centres, albeit differing in degree and type of activity
but all contributing in some way to the working of the m:mey markets ••• "
Die belangrikheid van hierdie markte het natuurlik sy ontstaan te danke aan die
verhoging in die olieprys in 1973 en 'daaropvolgende verhogings, wat In herverde
ling in die wereldrykdom meegebring het. Hierdie mark kan nie geIgnoreer word nie
vanwee die enorme groei in die Westelike Arabiese gesamentlike ondernernings en
konsortiumbanke, die greei in die buitelandse sentra, die ooelwit van elke land an
bankwese te laat graei, die toenamein bankaktiwiteite am die streek se finansiele
stelsels saam te snoer en die opleiding van bankamptenare an in die toenemende
behoefte te voorsien.
Oit is natuurlik belangrik am na te vors wat met die fondse gebeur het na die
drastiese herverdeling van wereldllkiditeit na 1973. Oit wil blyk asof 10 persent
van die surplusse in sterling obligasie bankdeposito bele is, In verdere 26
persent in London se Euromarkte, 20 persent in die Verenigde State van Arnerika, 37
persent na ander lande en ses persent na instansies soos die wereldbank vir obli-
87
gasies. 113) (The Banker. 1977 92) Sedertdien het 'n aansienlike gedeelte
van die surplusse hul weg gevind na die Euromarkte toe. Positiewe verhoudinge
bestaan tans tussen hierdie Arabiese markte, veral Bahrain, Kuweit en Saudi
Arabie, en die internasionale finansiele sentra en hul belangrikheid behoort
grootliks toe te neem, ook wat wereldlikiditeit betref.
6.6 Leningsindikasie
"A syndicate is a highly structured group of financial institutions, formed
by a nanager or managers that lends funds on common conditons to a borro
wer.,,114) (Dufey & Giddy. 1978 245) Sindikasies kom voor omrede
finansiele instellings op hierdie wyse risiko kan verminder deur dit te
versprei.
Dit verhoog natuurlik die koste van 'n lening vanwee die aantal partye wat diarby
betrokke is, maar dit vermeerder ook drasties die aantal verhoudinge tussen leners
en uitleners. Verder reflekteer dit die innovasie en aanpasbaarheid wat mededing
ende onbeperkte narkte aanbied en word hierdie tipe finansiering al hoe meer aan
getref.
Maar hoekom sou leners bereid wees an 'n fooi te betaal vir sindikasie indien hy
self na die mark kan gaan en individueel die fondse verkry? Die rede is dat in
die bu!telandse markte diar ander faktore ter sprake is as in binnelandse markte.
Eerstens is die verhouding tussen die leier- en ander banke belangrik. om BY
vertroue in die klient te bewys sal die leierbank dan ook gewoonlik 'n
substansiele deel van die benodigde fondse self finansier. Tweedens noodsaak die
onbekendheid met en kompleksiteit van die internasionale finansiele markte
'n klient an na 'n spesifieke bank te gaan wat namens hom kan optree, want daar
moet in gedagte gehou word dat internasionale finansiering gewoonlik hoe risiko
besigheid is. Op hierdie wyse word fondse goedkoper en of vinniger verkry as op
die konvensionele wyse waar 'n bank moet besluit of hy so 'n groot blootstelling
teenoor een klient kan neem. In ruil vir hierdie diens moet kliente dan 'n fooi
betaal wat gewoonlik wissel tussen 0,5 en drie persent vooruitbetaalbaar.
Sindikasies is din ook vir groot bedrae en vir 'n periode langer as een jaar.
Gedurende die vroee sewentigerjare het handelsbanke gewoonlik slegs vir 'n periode
van een jaar fondse beskikbaar gestel aan hul kliente. Vir langer periodes noes
kliente na die kapitaalmark gaan. Na die ontwikkeling van die termynlening het
sake egter verander.
88
Handelsbanke het hierdie konsep ontwikkel om korporatiewe investeringsprojekte te
finansier en die basiese konsep was om die delging van die lening aan te pas by
die projek se kontantvloei. "This had a profound impact on the entire banking
system. "115) (The Banker. 1976 56) Dit het meegebring dat In beter
kennis van kredietontleding en komplekse kontantvloei nodig was. Maar di t het
gelei tot die finansiering van projekgeorienteerde finansiering vir beide
owerheidsinstansies en die privaatsektor. Daar m:>et miskien melding gemaak word
van die feit dat elke land het In nie- amptelike kredietlimiet waarbinne hy beweeg
en waar banke voorheen die leierbank se oordeel omtrent In klient aanvaar het, sal
elke bank vandag sy eie ontleding doen en besluit of die klient kredietwaardig is.
Wat die soewereine risiko betref, is daar bronne BOOS die wereldbank, die IMF en
Uitvoerkredietwaarborgmaatskappye wat gebruik kan word.
Die meeste groot internasionale banke het takke by die verskillende geldmarkte.
Maar vir byvoorbeeld lande soos die Republiek van Suid-Afrika, is dit meer voor
delig om bankiers direk van Londen te kry om hul in te lig cor die beskikba.arheid
en omstandighede van die Euromark, omrede diesulkes meer op hoogte sal wees as sy
plaaslike verteenwoordiger, en ook omdat hulle binne enkele ure of dae, afhangend
van die omvang van die lening, die sindikasie kan reel.
"To sum up, the prevalence of syndication in the external markets is the
result of a lack of restrictions, particularly restrictions that separate
investment banking and commercial banking. This permits the application of
underwriting techniques to the problem of matching borrowers and lenders
without long-established relationships. The facilities available under
syndicated credits are the same as those available from individual banks,
although very large credits make syndication virtually a necessity. Like
wise, ••• agreements oocumenting syndicated credits - with many banks from
varied national parentages participating - are m:>st representative of the
unique lending practices that have evolved in the international money mar
ket."116)(Dufey & Giddy. 1978 : 249)
Daar is redelik ruimte afgestaan aan die onderwerp van internasionale finansiering
maar dit is noodsaaklik dat persone wat te make het met projekfinansiering in die
Republiek van Suid-Afrika, hetsy vanuit In bankiersoogpunt of In onderneming wat
kapitaaluitbreidings aangaan, In basiese begrip het van hierdie markte. vanwee
die Republiek van Suid-Afrika se besondere ekonomiese struktuur, sal mar op In al
hoe groter mate gesteun m:>et word op die internasionale finansieringsmarkte vir
kapitaal want hierdie kapitaalhonger land sal nie kan voorsien in sy eie behoeftes
89
n Le , Huidiglik ondervind die land weI betalingsbalansprobleme, maar dit behoort
te verbeter sodra die land se hoof handelsvennote uit hul resessie beweeg. Die
Republiek van Suid-Afr ika se kredietwaardigheid in die buiteland is tans van die
beste en daar moet nou van die geleenthede gebruik gemaak word wat die
internasionale markte aan ens bied.
7. NUWE ONTWIKKELINGE IN DIE INTERNASIONALE GELDMARKTE
Gewoonlik word daar gese dat daar is niks nuut onder die son n Le , Dit verhinder
egter nie dat daar gereeld variasies op die ou tema verskyn nf.e . So is dit ook
met die internasionale geld- en kapitaalmarkte. Daar sal hier net melding gemaak
word van enkele nuwere finansieringsvorme wat befondsing kan vergemaklik, wat nie
reeds hierbo bespreek is nd.e ,
7.1 Europese geldeenheid ("ECU")
Die ECU is nie in die tradisionele sin van die woord 'n geldeenheid nie, maar die
gebruik daarvan het in die afgelope tyd so drasties toegeneem dat daar weI kennis
geneem met word van die moontlikhede en nuwe deure wat dit vir projekfinansier ing
Lnhou , Die ECU het in 1979 die Europese Rekeneenheid vervang as geldeenheid van
die Europese Monetere Stelsel en dien hoofsaaklik as rekeneenheid van die wissel
koersmeganisme vir oordragte en transaksies tussen Jande van die Europese Gemeens
kapsmark, Die ECU is dus opqemaak uit geldeenhede van aIle lidlande met die uit
sondering van die Griekse geldeenheid. Die geweldige aanvraag vir die ECU word
bewys deur die grootte van die mark wat toegeneem het van ongeveer ECU 400 miljoen
in 1980 tot ECU 10 biljoen in 1983. 117)(Euromoney. 1983 : 17)
Die private gebruik van die ECU naas die amptelike gebruik daarvan het ook baie
toegeneem sodat daar nou vele reger ings en nutsondernernings is wat hierdie nuwe
bron van fondse benuti , : Die groot voordeel huidiglik is dat daar natuurlik nog nie
'n sentrale bank is om die geldeenheid te reguleer nLe , Dit is 'n relatief
goedkoop geldeenheid, omrede dit bestaan ui t 'n mandjie van geldeenherle. Tensy
geldeenhede soos die Duitse mark ook nie swaarder gaan weeg in die toekoms nie,
sal dit 'n aantreklike geldeenheid bly.
persent aan beide kante van sy sentrale
Huidiglik mag lidlande
pariteit ten opsigte
net
van
tot 2,25
die ECU
fluktueer. Die uitsonderings is die pond sterling wat vrylik mag wissel en die
lira wat tot en met ses persent mag wissel. 118) (Euromoney. 1983 : 17)
Hoe lank die mark nog vir private doeleindes aangewend sal kan word, is egter nie
90
duidelik ni,e ,
7.2 Wisselende koers uitgifte ("FRN")
Oit is nie altyd troontlik om die kapitaalmark aan te wend as bron van fondse vir
projekfinansiering nie. In die geval van uitgifte met wisselende rentekoerse en
waar geldeenhede In hele aantal euro-geldeenhede insluit terwyl die termyn nie sa
lank hoef te wees nie - drie jaar tot en mat een wat al gedoen is vir 35 jaar
kan dit weI bruikbaar weeSe
Oie afgelope twee jaar of so het die gebruik van die "FRN" geweldig toegeneem,
enersyds anrede die marges wat verdien is op hierdie uitgifte klein was en die
koste daarvan dus baie goedkoper uitgewerk het vir die lener as wat die geval was
met sindikasielenings, en andersyds vanwee die gewildheid daarvan onder die nemers
van die uitgifte sodat groot bedrae op hierdie wyse beskikbaar gekom het.
7.3 Rente- en geldeenheidruil ("SWAPS")
In Rente-ruil vind plaas wanneer een party wat In verpligting het an In vaste
rentekoers te betaal op By lening, In oareenkoms aangaan mat In ander party om die
vaste rente verpligting te ruil vir In wisselende rente verpligting.
Oie volgende dien as voorbeeld. Party A het In Amerikaanse dollar lening mat In
rentekoers van 12 persent per jaar, betaalbaar ses maandeliks en party B het oak
In Amerikaanse dollar lening met In wisselende rentekoers van 0,5 persent be die
LIBOR-koers, ook betaalbaar op In ses maandelikse basis. In Ruil kan nou plaasvind
tussen die twee partye indien A eerder In wisselende rentekoers verlang en B In
vaste rentekoers. Gewoonlik sal In finansiele instelling soos In bank as
tussenganger optree sodat In transaksie kan plaasvind sonder dat die twee partye
noodwendig van mekaar hoef te weet. Die bank of instelling sal dan oak die
transaksie so reel dat die ruil plaasvind met betrekking tot die LIBOR-koers. Oit
wil se, die marge gekoppel aan die LlBOR-koers wat die lener troet betaal, word
nie deel van die transaksie nie sodat aan die einde van die renteperiode, verrui1
slegs die netto verskil in tronetere terme tussen die LIBOR-koers en die rentekoers
van hand. Wat die lener dus be of onder die LlBOR-koers betaa1 is By saak , Juis
vanwee die feit dat die renteverski1 die b100tstelling uitmaak, vergemaklik die
tipe transaksies. Die instelling wat as tussenganger optree hoef dus nie na die
hoofsom te kyk as risiko nie.
Oit is In uiters nuttige instrument, veral vir partye wat nie vaste rentekoerse
91
kan beding n Le , Die beginsel onder liggend aan die hele konsep is natuur lik een
van spekulasie en verwagting. Die per soon wat die vaste rentekoers wil he, is die
een wat verwag dat die rentekoers gaan styg oar die kort- of lang termyn, terwyl
di,e party wat die wisselende rentekoers verkies, verwag dat rentekoerse gaan daal.
'n Vaste rentekoers is natuur lik ook handig vir begrotingsdoeleindes. Die termyne
van hierdie omruilings strek van twee tot sewe jaar en langer.
Die ruil van geldeenhede is ietwat rneer ingewikkeld in die praktyk, maar werk min
of meer op dieselfde beginsel. Hier sal byvoorbeeld gevind word dat die een party
'n lening het met in Duitse mark verpligting, terwyl die ander party se lening in
Amerikaanse dollar terugbetaal IOOet word. In hierdie geval word daar ook meestal
gepraat van termyne van drie jaar en langer. Weer eens sal daar gevind word dat
banke meestal as tussengangers optree. Wat natuur lik belangr ik is hier, is om te
besluit of die koers waarteen die ander geldeenheid verkry word, aantreklik genoeg
is om die transaksie aan te gaan. Indien die koers te hoog is, kan dit beter wees
om in die oorspronklike geldeenheid te bly en die risiko te loop van 'n
appresiasie van daardie geldeenheid oar tyd. Weer eens gaan dit oar verwagtings.
In hierdie geval natuur lik meer oar wat verwag word van die geldeenheid, met ander
woorde sal dit wanneer betalings IOOet geskied, depressieer of appresieer ten
opsigte van die geldeenheid waarin die party sy inkomste verdien.
Ander oorweginge, net soos in die geval van rentekoersruile, kan ter sprake kom,
naamlik die lener wil graag 'n gebalanseerde portfolio handhaaf ten opsigte van
beide rentebetalings en geldeenhede. Wanneer 'n party byvoorbeeld groot jen
verpligtinge .het terwyl hy geen jen inkornste verdien nie, sou dit wys wees om van
die jen verpligtinge te ruil vir 'n ander geldeenheid wat miskien nie so sterk as
die jen is nie, veral as die inkornste hoofsaaklik in 'n geldeenheid 5005 die
Suid-Afrikaanse rand of Pranse frank is.
Rente- en qe Ldeenheddrud fe kan dus nuttige instruments vir projekfinansiering
doeleindes wees omrede daar dikwels gevind sal word dat 'n lener van 'n projek
tevrede IOOet wees met lenings in 'n geldeenheid van 'n land wat weI bereid was om
hulp teo verleen maar wat die lener aan die einde van die dag duur te staan kan
korn.
7.4 R~n!~~~ers~en vreemde valuta-opsies
Die beginsel onderliggend aan hierdie opsies is dat die betrokke party 'n kontrak
92
sluit met In bank an fondse te leen of te deponeer teen In vooraf ooreengekome
rente- of wisselkoers. Wat belangrik is van die opsie-skema, is dat In party
nooit onder In verpligting staan om wel die opsies waarop ooreengekom, hoef uit te
oefen nie.
Dit is nie eers nodig vir die betrokke party an die besigheid met die betrokke
bank met wie die opsie-skema aangegaan word, te doen nie. Net soos die geval met
die instrumente in (7.3) hierbo genoem, beinvloed ook die opsie-skema nie be
staande bank-klient verhoudinge nie. Veral die vreemde valuta-opsies kan belang
rik word vir In land soos Suid-Afrika waar vooruitdekking vir die randbeen van In
transaksie slegs vir In periode van 12 maande beskikbaar is, alhoewel met die
goedkeuring van die Reserwebank ·dit wel "gerol" kan word.
8. SAMEVATTING
In hierdie hoofstuk is enkele finansieringsvorme asook enkele bronne van fondse
bespreek wat benodig en aangewend kan word vir projekfinansiering. Oit strek van
gewone aandelekapitaal tot geleende kapitaal, beide plaaslik en buitelands. Daar
is besonder klem gele op die buitelandse bronne van fondse en finansieringsvorme
omrede Suid-Afrika In kapitaalhonger land is. Selde sal daar gevind word dat waar
projekfinansiering in In land soos Suid-Afrika onderneem word, buitelandse kapi
taal nie in die een of ander vorm aangewend word nd.e , Vanwee die progressiewe
aard van die finansieringsvorme ter sprake lOOet daar in gedagte gehou word <ht
nuwe wee jaarliks kan ontstaan om projekte mee te finansier.
Weston, J.F. en Brigham, E.F. , a.w. , bI. 500.
Weston, J.F. en Brigham, E.F. , a.w. , bI. 500.
Van Horne, J.C. , a.w. , bI. 519.
Weston, J.F. en Brigham, E.F. , a.w. , bI. 536.
Weston, J.F. en Brigham, E.F. , a.w. , bI. 537.
Vir doeleindes van onverdeelde winsbelasting geld dit nie.
93
VERWYSINGS HOOFSTUK 4
1) Van Horne, J.C., Fundamentals of Financial Management, Sesde uitgawe,
Prentice-Hall, Inc., New Jersey, 1980, bl. 409.
2) Vir wetenskaplike argumente oor die koste van kapitaa1 sowel as die berekening
daarvan kyk Weston, J.F. en Brigham, E.F., Essentials of Managerial Finance,
Sesde uitgawe, Holt, Rinehart and Winston, Inc., 1982, bl. 186 e.v., asook Van
Horne, J.C., a.w., b1307, e.v.
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9) Die Standard Bank (SA) Bpk. is huidiglik gewikkel in samesprekings met die
Ontvanger van Inkomste oor die aangeleentheid.
10) Nevue, R.P., Fundamentals of Managerial Finance, South-Western Publishing Co.,
Ohio, 1981, bl. 413.
11) Nevue, R.P., a.w., bl. 413 ••
12) Meijer, J.H., "The Money Market in South Africa", uitgegee deur, The
Institute of Bankers in South Africa, 1980, bl. 37.
13) Ongepubliseerde referaat deur Meier, G.A., "The South African Capital and
Money Markets", Johannesburg, 18-20 Augustus 1981.
14) Kyk Handelswisselwet (Wet nr. 34 van 1964).
15) Riglyne ne~rgele deur die Republiek van Suid-Afrika se monetere owerhede.
16) Kyk Handelswisselwet (Wet nr. 34 van 1964).
17) Riglyne neergele deur die Republiek van Suid-Afrika se monetere owerhede.
18) Kyk Handelswisselwet (Wet nr. 34 van 1964).
19) Meier, G.A., a.w.
20) Wet op Beperking en Bekendmaking van Finansieringskoste, nr. 73 van 1968.
21) Inligting verkry van Lloyds Bank International Ltd., Londen.
22) "US Patience on Exports Running Out," The Daily Mail, April 1982, bL, 2.
23) Lede:
Argentinie Indie Pakistan
Australie Israel Portugal
Belgie Italie Suid-Afrika
Cyprus Japan Singapoer
Denemarke Kanada Spanje
Duitsland Korea Swede
94
Finland Meksiko Switserland
Frankryk New Zealand Verenigde Koninkryk
Holland Noorwee Verenigde State van Amerika
Hong Kong Oostenryk
24) Australie Frankryk Kanada
Belgie Holland Noorwee
Denemarke Italie Spanje
Duitsland Japan Verenigde Koninkryk
25) Onderskrywers hiervan is:
Belgie Ierland Swede
Denemarke Italie Switserland
Duitsland Japan Verenigde Koninkryk
Frankryk Kanada Verenigde State van Amerika
Holland
26) Di t hoef nie noodwendig 'n nadeel te wees indien bereken op 'n teenswoordige
waarde basis nie.
27) Indirekte druk deur finansiele instellings en groot verskaffers kan tog
voorkom. Waar 'n konsensusland weI die reels verbreek, sal ander lande geneig
wees om dieselfde aanbod te maak.
28) Hierdie inligting is verskaf deur Lloyds Bank International Ltd., Londen.
29) Bedoelend in werking stel - dit is die tydstip wanneer 'n projek in bedryf
gaan.
30) Volgens is 'n berig in die Financial Mail van 16 Julie 1982, "Trade Finance,"
is daar op 5 Julie konsensus bereik dat die koers verhoog word na 10,85
persent vir lenings van 2 - 5 jaar, en 11,35 persent vir lenings van meer as
5 Jaar. Hierdie koerse geld vir 'n "Oorgangsland" soos die Republiek van
Suid-Afrika. In 1983 is daar egter deur die konsensuslande besluit om in die
toekoms elke ses maande te vergader om opnuut na die rentekoerse te kyk om
sodoende sorg te dra dat die gesubsieerde rentekoerse nie te veel ui t lyn
beweeg met kommers~ele koerse nie.
31) "LIBOR - London Interbank Offered Rate".
32) Volledige inligting omtrent die Republiek van Suid-Afrika-skema is verkrygbaar
in brosjures wat verskaf word deur die Nywerheids-Ontwikkelingskorporasie en
Kredietwaarborgversekeringsmaatskappy.
33) Weston, J.F. en Brigham, E.F., a.w., bl. 557.
34) Kyk Market Share Information of the Five Major Banking Groups, Standard Bank
Group Marketing Division, Johannesburg, 1982.
35) Kyk bylae 4 tot die Algemene Verkoopsbelastingwet, Wet nr. 3 van 1978 soos
gewysig, vir die regsbeskrywing.
36) Gager, K.H., Leasing, Jackson Advertising (pty) Ltd., Johannesburg, 1975, bl. 5.
95
37) Kyk II/et op die Beperking en Bekenclmaking van Finansieringskoste, II/et nr. 73
van 1968.
38) In terme van Seksie 7(3) van die Algemene Verkoopsbelastingswet moetverkoops
belasting betaal word op die markwaarde van die goedere in terme waarvan
eienaarskap verwissel het.
39) Van Horne, J.C., a.w., bl. 485 & 495.
40) Van Horne, J.C., a.w., bl. 485.
41) Nevitt, P.K., Project Financing, Vierde uitgawe, Euromoney Publications Ltd.,
Londen, 1983, bl. 58.
42) In hoofstuk 5 word die konsep meer breedvoerig beskryf.
43) Onlangse wetgewing het hierdie metodiek ietwat in die wiele gery. Daar salop
n latere stadium verdere bespreking hieroor plaasvind.
44) Kyk Gager, K.H., a.w., bl. 6.
45) Vir berekeringsmetodes van koop versus huur kyk:
Gager, K.H., a.w., hoofstuk 6.
Van Horne, J.C., a.w., hoofstuk 13.
II/eston, J.F. en Brigham, E.F., a.w., hoofstuk 8.
46) Skedule 4 van die Maatskappywet, par. 36(m), is die enigste werklike verplig
ting in sover dit die bekenclmaking van bruikhuur aangaan.
47) Gager, K.H., a.w., bl. 57.
48) Clausen, A.W., "A Financial Appraisal of the Bank", Finance and Development,
vol. 19. nr. 2, 1982 bl. 8.
49) Clausen, A.W. , a. w. , bl. 8~
50) Clausen, A.W. , a.w. , bl. 8.
51) Clausen, A.W., a. w., bl. 9.
52) "II/orld Bank's graduation policy
19, nr. 2, 1982, bl. 2.
re-affirmed", Finance and Development, vol.
53) Mahbab ul Haq, "An International perspective on basic needs", Finance and
Development, vol. 17, nr. 3, 1980, bl. 2.
54) Acharya, S., "Development perspective and priorities in sub-Saharan Africa",
Finance and Development, vol. 18, nr. I, 1981, bl. 16.
55) "World Bank Energy Program", Finance and Development, vol. 17, nr. 3, 1980,
bl. 11.
56) "II/orld Bank Energy Program", Finance and Development, a.w., bl. II.
57) Weiner, M.L., "Evaluating the Bank's Development Projects", Finance and
Development, vol. 18, nr. 1, 1981, bl. 40.
58) Weiner, M.L., a.w., bl. 40.
59) Clausen, A.W., "Future Financing of the World Bank and IDA - Some Issues",
Finance and Development, vol. 19, nr. 1, 1982, bl. 7.
96
60) Clausen, A.W., a. w. , bl. 7.
61) Clausen, A.W. , a. w. , bl. 7.
62) Velebit, V. , "The International Bank, the IFC and the IDA", Interna-
tional Financing of Economic Development, red. Ostojic, N;, Beograd, 1978, bl.
15 e.v.
63) "World Bank's graduation policy reaffirmed", Finance and Development, vol. 19,
nr. 1., 1982, bl. 3.
64) Soos aangehaal deur Burki, S.J., "The prospects for the developing world: a
review of recent forecasts", Finance and Development, Maar-t 1981, bl. 22.
65) Onderhoud met Dr. S.S. Brand, November 1982.
66) Streeksontwikkeling en die beleid van die Republiek van Suid-Afrika word
bespreek in hoofstuk 10.
67) Kyk Einzig, P., The Euro-Dollar System, MacMillan and Co. Ltd., Londen, 1964,
bl. 3.
68) Bell, G., The Euro-dollar Market and the International Financial System,
MacMillan Press Ltd., Londen, 1973, bl. 8.
69) Clendenning, E.W., The Euro-Dollar Market, Clarendon Press, Oxford, 1970, bl.
23.
70) Hierdie begrip word gebruik as beskrywing vir daardie banke wat Eurodollars
irineem op deposito en uitleen as bates.
71) Clendenning, E.W., a.w., bl. 23.
72) Bell, G., a.w., bl. 10.
73) Kyk Clendenning, E.W., a.w., bl. 22 en 23.
74) Bell, G., a.w., bl. 12.
75) Altman, O.L., Recent Developments in Foreign Markets for Dollars and other
Currencies, soos aangehaal deur Bell, G., a.w., bl. 12.
76) Dufey, G. en Giddy, I.H., The International Market, Prentice-Hall Inc., New
Jersey, 1978, bl. 107.
77) Dufey, G. en Giddy, LH. , a.w. , bl. 111.
78) Dufey, G. en Giddy, J.H., a.w. , bl. 112.
79) De Grauwe, P. , "The Development of the Euro Currency Market", Finance and
Development, vol. 11-13, 1976, bl. 15.
80) Mendelsohn, M.S., "The Euromarkets in the World Economy", The Banker, vol.
126, nr. 605-610, 1976, bl. 51.
81) Bank for International Settlements.
82) BIS, Quarterly Press Release on International Banking Developments,
Junie, 1979, soos aangehaal deur Lomax, D.F. en Gutmann, P.T.G., The Euromar
kets and International Financial Policies, MacMillan Press Ltd., Londen, 1981,
bl. 5.
97
83) A.w., bl. 55~
84) Dufey, G. en Giddy, 1.H., a.w., bl. 118.
85) Altman, O.L., Foreign Markets for Dollars, Sterling and other Currencies,
soos aangehaal deur Clendenning, E.W., a.w., bl. 42.
86) Kyk Newlyn, W.T., Theory of Money, Tweede uitgawe, Clarendon Press, Oxford,
1971, bl. 1 e.v.
87) Dufey, G. en Giddy, 1.H. , a. w. , bl. 128.
88) Dufey, G. en Giddy, 1.H. , a.w. , bl. 128.
89) Die rol wat In vermenigvuldiger speel in die Euromark word nie hier bespreek
nie. Kyk Dufey, G. en Giddy, I.H., a.w., bl. 135 e.v. vir bespreking hiervan
asook Sakakibara, E., "The Euro-Currency Market in Perspective", in Finance
and Development, vol. 11-13, 1976, bl. 11 e.v.
90) Wriston, W., "Controlling the Markets", in Euromoney, Junie, 1979, bl. 7.
91) A.w., bl. 7.
92) BIS, Quarterly Bulletin, Oktober 1976, soos aangehaal deur Mendelsohn, M.S.,
avw , , bl. 57.
93) Mendelsohn, M.S., a.w., bl. 49.
94) Fisher, F.G., The Eurodollar Bond Market, Euromoney Publications Ltd.,
Londen, 1979, bl. 15.
95) Fisher, F.G., a.w., bl. 15
96) Fisher, F.G., a.w., bl. 21.
97) Dufey, G. en Giddy, I.H., a.w., bl. 19.
98) Dit is n konsep wat ontwikkel is deur Boettcher, J.H. en Sotelino, F.B., wat
verbonde is aan die Crocker National Bank.
99) BIS, Quarterly Press Release on International Banking Developments, Junie
1979, soos aangehaal deur Lomax, D.F. en Gutmann, P.T.G., a.w., bl. 49.
100) Lomax, D.F. en Gutmann, P.T.G:, a.w., bl. 49.
101) Lomax, D.F. en Gutmann, P.T.G., a.w., bl. 83.
102) McCollough, H.J., "Two markets, both alike in dignity", Euromoney, Desember
1979, bl. 107.
103) McCollough, H.J., a.w., bl. 107.
104) Kyk Otani, 1. en Tiwari, S., "Capital Controls and Interest Rate Parity: The
Japanese Experience, 1978-1981", Staff Papers, International Monetary Fund,
Desember 1981, vir n bespreking van die invloed van beheermaatreels.
105) Lomax, D.F. en Gutmann, P.T.G., a. w., bl. 110.
106) Lomax, D.F. en Gutmann, P.T.G. , a. w. , bl. 110.
107) Lomax, D.F. en Gutmann, P.T.G., avw , , bl. 113.
108) Lomax, D.F. en Gutmann, P.T.G. , a.w , , bl. 132.
109) Morgan Guaranty, soos aangehaal deur Lomax, D.F. en Gutmann, P.T .G., a.w. ,
bI. 140.
98
110) Lomax, D.F. en Gutmann, P.T.G., a.w., bl. 152.
111) "Borrowors in International Capital markets", World Bank, soos aangehaal
deur Lomax, D.F., en Gutmann, P.T.G., a.w., bl. 156.
112) Moore, A. , "A round-up of the financial centres", The Banker, vol. 127,
Maart 1977, bl. 107.
113) "The Big Spenders: Where the oil money has gone", The Banker, vol. 127, Maart
1977, bI. 92.
114) Dufey, G. en Giddy, I.H., a.w., bl. 245.
115) Curran, W.G., "How the medium term market in Euroloans is changing", The
Banker, vol. 126, Januarie 1976, bl. 56.
116) Dufey, G. en Giddy, I.H., a.w., bl. 249.
117) O'Neil, T.J., "Is the EMS hampering the ECU" , Euromoney, Desember 1983, bL,
17.
118) O'Neil, T.J., a.w., bl. 17.
99
HOOFSTUK 5
DIE FINANSIELE STRUKTURERING VAN 'N PROJEK
1. INLEIDING
Die finansiele struktuur van 'n projek dien as die basis waarop latere besluite
met betrekking tot investering en die vorm van befondsing, geneem word en evalue
ring en uiteindelike "goedkeuring" geskied.
By die ontwikkeling van 'n finansiele struktuur vir 'n projek speel nie aIleen
befondsingsoorweginge 'n rol nie, maar ook die besondere oogmerke van die promo
tors, die vereistes en voorkeure van moont.Lf.ke investeerders asook die bedryfspa
trone en belange van die projekbestuurders. So byvoorbeeld, sou die projekbe
stuurder die ontwikkeling van 'n projek deur middel van "bedryfsklaarkontrakte"
verkies. "In other words, the contractors would take total responsibility for a
project, quoting a lump sum price, sometimes without any escalation
provisions.,,1)(Financial Mail. September, 1982:42). Dan volg dit d:l.t dit die
projekadviseur se taak sal wees om die f i.nansLd Le strukturering so te laat geskied
dat aIle betrokke partye se oogmerke en verpligtinge dienooreenkomstig ingepas sal
word.
Reeds in die stadium wanneer daar beplan word watter tipe fondse vir watter
elemente van die struktuur benodig word, moet faktore soos moorrt Li.ke koste- en
tydoorskrydings in ag geneem en d:l.arvoor beplan word. So nie, kan die resultate
katostrofies wees soos die geval was met Sentrachem se rubberaanleg. 2)
(Financial Mail. September, 1982:62). Neem 'n persoon egter slegs die strukture
ringsaspekte van die aanleg in ag, blyk dit dat, " ••••• Sentrachem concedes that it
is benefitting handsomely from the deal". 3) (Financial Mail. September,
1982:62).
Voorgaande aanhaling word egter gevolg deur 'n verdere stelling wat soos volg lui,
die juistheid waarvan betwyfel word:
" it insists no one is los ing - not even the Receiver of Revenue.
The Receiver is not out of pocket to the extent that Sentrachem is in
pocket, Morris argues."
Volgens Roger Grindy wentel finansiele strukturering in hoofsaak om "
onderneming verkoop,
ideas"4) (Financial
100
Mail. September,
terwyl Rob Wood5 )
1982:32) en dit is juis
(Financial Mail. September,
wat sy
1982:33)
se:
" •••••our financings are more dependent on structuring than the base cos t of
the transaction".
Hieronder word enkele besondere faktore bespreek wat in aanmerking geneem behoort
te word by die ontwikkeling of daarstelling van In f'Lnaris Le Le struktuur vir In
projek.
2. DIE ROL VAN GELD
Die woord "geld" word waarskynlik dikwels gebruik sonder dat daar oor die werklike
betekenis en waarde daarvan nagedink word.
Om as geld te kwalifiseer, moet di t as betaalmiddel, waardedraer en In rekeneen
heid kan dien. G) (Newlyn. 1971) Weens die omvang van die handel wat vandag
gedryf word, is dit nie meer prakties om met enigiets anders dan geld te betaal
nie. Weliswaar verander die vorm daarvan voortdurend, maar dit wil nie se dat
daar; die groeiende sofistikasie van die f.i.nans Le Le markte ten spyt, enigsins
sonder geld klaargekom kan word nie , 7) Waarskynlik vanwee die mate van
onsekerheid en wantroue wat daar altyd sal bestaan, gebruik die wereld nog steeds•I fisiese geld I soos note en munte ten spyte daarvan dat die besef lank reeds pos-
gevat het dat daar nie genoeg note of goud in die banke se kluise Ie an elke tjek
wat uitgeskryf word, te dek nie. Nieteenstaande bogenoemde toename in sofistika
sie is die geldstelsel van die wereld egter nog relatief primitief, maar dit wil
blyk asof daar oor die volgende paar jaar drastiese veranderinge in die geld- en
bankwese gaan intree.
Net so min as wat daar gese kan word dat geld nie In belangrike funksie vervul
nie, kan daar beweer word dat die groei in die geldvoorraad die produksiekapasi
teit van die ekonomie beheer. Die siening van die rol van geld, moet egter
uiteraard een van gebalanseerdheid weeSe
Gesien vanuit In makro-ekonomiese oogpunt, is geld belangrik andat dit ekonomiese
groei aanhelp deurdat geld wat deur individue en ondernemings gespaar word, weer
aangewend kan word vir investering. Dit is dan ook hier waar die rol wat finan
siele instellings speel, ter sprake kom, Die finansiele tussengangers sorg vir
101
die oordrag van die gespaarde geld na die investeringskant. In die geval van
banke, is dit nie slegs In oordragsfunksie nie, maar ook een van geldskepping.
In In ontwikkelde ekonomie word die oordrag of kanalisering van geld In redelik
komplekse aangeleentheid en word In wye verskeidenheid van geldprodukte aangetref.
Daar is egter nie aIleen In wye verskeidenheid van geldprodukte nie, maar ook In
verskeidenheid van gespesialiseerde finansiele instellings soos byvoorbeeld
handelsbanke, spaarbanke en beleggingsbanke (Verenigde Koninkryk), pensioenfondse
en versekeringsmaatskappye.
Net soos In vervaardigingsmaatskappy sy produkte vervaardig en d:m in In aantrek
likke verpakking plaas em die verbruiker te 10k, moet finansiele instellings hul
produkte, wat eintlik dienste is, in die vorm van geld op In aantreklike wyse
verpak en din bemark. Hierdie Ilgeldprodukte ll wat in die finansiele wereld meer
bekend is as finansieringsvorme, is din hoofsaaklik die volgende:
Gewone aandelei
Voorkeuraandelei
Obligasies en skuldbriewei
Verbandleningsi
Bankoortrekkingsi
Plaaslike Bankiersakseptei
Buitelandse Bankiersakseptei
Terugverhuringstransaksiesi
Wisselverdiskonteringi
Uitgestelde verkoopooreenkomstei
Faktoreringi
Koperskredietfinansieringi
Verskafferskredietfinansieringi
Buitelandse lenings i en
Amptelike aansporingsmaatreels.
Die vraag ontstaan nou waarom daar so In verskeidenheid van finansieringsvorme is
en an welke redes hulle van mekaar verskil. Eerstens is die tydperk waarvoor die
geld benodig word In bepalende faktor van die allergrootste belang. Dit sal in In
gegewe geval bepaal of In jaarliks hersienbare oortrekkingsrekening by In bank, of
In handelswissel wat vir ses maande finansiering verskaf, of In sewe jaar gesindi
keerde Eurolening die betrokke behoefte ten beste dien.
Tweedens is daar
102
In wesenlike verski I in die aanwendbaarheid van die
finansieringsvorme vir spesifieke doeleindes. So kan daar byvoorbeeld van
handelswissels gebruik gemaak word alleenlik indien daar In beweging van goedere
is; In promesse is nie veronderstel om "gerol" te word nie; uitvoerkrediete is
slegs beskikbaar ten opsigte van uitvoergoedere en dan bied ook nie aIle lande die
tipe krediet aan kopers nie.
Derdens is daar die koste-element van finansieringsvorme. Orndat die finansie
ringsvorme in voorkoms, doelwit, befondsing en termyn verskil, is dit noodwendig
so dat die ontvanger en" benutter daarvan verskillende pryse daarvoor sal moet
betaal. Die verskillein die pryse van die finansieringsvorme bring noodwendig
mee dat ook die buigsaamheid van die verskillende tipes finansiering van mekaar
sal verskil. Die koste van die finansieringsvorme sal hoofsaaklik in rentekoste
uitgedruk word wat op hul beurt weer vas of wisselend kan wees. Die betrokke
rentekoerse mag of vaswees vir die duur van die fasiliteit, of dit mag byvoor
beeld vas wees in fases, in welke geval daar In eskalasie of daling in die koste
mag wees. .Andersins mag die koste saamgestel wees uit In vaste marge gekoppel
aan In wisselende koers, gewoonlik die Langer termyn Evkom-uitgiftekoers vir lang
termynfasiliteite, en die heersende prima bankoortrekkingskoers vir korttermyn
fasiliteite.
Laastens kan die geldeenhede waarin die finansieringsvorme gedenomineer word,
verski1 van mekaar. Buitelandse finansieringsvorme is gewoonlik in een van die
belangriker geldeenhede soos byvoorbeeld Amerikaanse dollar, Britse pond, Duitse
mark of Switserse frank gedenomineer. Bowendien word daar dikwels In veelvoudige
geldeenheid-opsie in transaksies ingebou wat In lener toelaat om in In geldeenheid
van sy keuse te ontvang en in enigeen van In wye verskeidenheid van geldeenhede
terug te betaal.
Omdat finansiering In p'roduk is wat verkoop word, moet daar natuurlik ook In prys
wees waarteen dit verhandel. Die prys van geld word soos hierbo aangedui, uitge
druk in terme van In rentekoers, wat op sy beurt weer bepaal word deur die vraag
na en aanbod van geld.8) Vanwee die feit dat ons egter nie volmaakte mede
dinging het nie, word daar in praktyk nie net een eenvormige of enkelvoudige
rentekoers as uitdrukkingsmaatstaf vir die koste van geld gebruik nie, maar inder
daad In verskeidenheid van koerse wat In weerspieeling is van
a) Die moontlikheid of waarskynlikheid van wanbetaling;
b) belastingoorwegings
103
c) spesiale vereistes voortvloeiend uit die aard en inhoud van skuldinstru-
mente; en
d) verskille in die looptyd van die instrumente.
Die koste van fondse speel In belangrike rol by die oorweging van In projek aange
sien dit die opbrengskoers so nadelig kan beinvloed dat dit In andersins lewens
vatbare projek onekonomies kan maak, 'n verskynsel wat ons aangetref het gedurende
die periode Julie 1982 tot April 1983 waartydens talle kapitaalprojekte vanwee
onekonomies hoe rentekoerse uitgestel of afgestel is. Die hoe koerse het egter
hoegenaamd nie beteken dat daar toe In oarmaat vraag na geld bestaan het ni,e ,
Inteendeel, daar was steeds' In surplus, maar vanwee m::metere beleid en in In
poging om inflasie te bekamp, is rentekoerse nie werklik toegelaat om markgebonde
te beweeg m,e ,
George Bernard Shaw se woorde : "The lack of money is the IrOst of all evil," is In
groot waarheid veral met betrekking tot Derde wereldlande wat tans nie in In
posisie is om hulle skuld af te los of meer geld te leen nie, terwyl Europa en die
Verenigde State van Amerika inderwaarheid 'n probleem het met die plaas van
beskikbare fondse. Vir Suid-Afrika, wat dekades lank nag In kapitaalhonger land
gaan wees, is die beskikbaarheid en die prys van geld van die allergrootste belang
en daarom IrOet een van die hoof doelwitte met projekfinansiering wees om die
ontwikkeling, inbedryfstelling en operasie van In projek teen die Jaags rroont.Li.ke
koste van fondse te bewerkstellig.
In soverre dit dan projekfinansiering in die. besonder betref, is kapitaal die
enkel belangrikste faktor want daarsonder kan In kapitaalprojek net eenvoudig nie
opgerig word nie. Dit is dus nie net In geval van optimale finansiering nie,
maar dat dit daarsonder hoegenaamd nie gedoen kan word nie. 9)
Die afdeling hieronder is bedoeI om meer duidelikheid te verleen oar hoe die
produk (finansieringsvorm) verpak behoort te word ten einde dit aantreklik genoeg
te maak vir kliente om te koop ,
3. DIE TEGNIEKE VAN PROJEKFINANSIERING
Met die tegnieke van projekfinansiering word daar bedoel die wyses waarop die
besondere kapitaalbehoeftes van In projek bevredig word met beskikbare bronne ten
einde die projek teen die laags m::>ontlike koste in bedryf te kan stel lOOt inagne
ming, indien die projek deur 'n bestaande onderneming onderneem word, van die
104
beleid wat deur die bestuur gevolg word sowel as die beperkinge wat deur die dan
reeds bestaande raamwerk opgele word.
3.1 Finansiele beleid van In onderneming
Teen die agtergrond van die IIDrele en wetlike verpligtinge van die bestuur van In
onderneming teenoor aandeelhouers, moet daar, indien In projek deur In bestaande
onderneming onderneem word, gelet word op bestuursbeleid ten opsigte van die
ondergenoemde aangeleenthede:
a) die handhawing van In aangewese en optimum kapitaalstruktuur;
b) In kontinue beskikbaarheid van korporatiewe fondse teen die laags l'lOontlike
koste vir die gewone aktiwiteite van die onderneming;
c) die handhawing van In genoegsame skuldkapasiteit vir korporatiewe aanpas-
baarheid;
d) die nodigheid om buitelandse valutablootstelling te beperk; en
e) die behoefte aan deeglike belastingbeplanning.
In hoofstuk 7 word die hele aangeleentheid van bedryfs- en finansiele risiko, die
koste van kapitaal en In optimale kapitaalstruktuur volledig bespreek.
3.2 Eienaarskap van In projek
Afhangende van die grootte van die projek, is dit belangrik om te beplan vir die
eienaarskap van In projek. Die l'lOontlike voordele verbonde aan gedeelde belang
sal in die volgende afdeling bespreek word.
3.3 Projekrisikols
Die risikols verbonde aan In projek IIDet volledig uiteengesit en oor besin word.
In Aantal wat waarskynlik algemeen voorkom is :10)
a) verskaffersrisikols;
b) tegniese risikols;
c) nie-nakoming van voltooiingsdatums;
d) produksierisikols;
e) veranderings in markomstandighede;
f) skommelinge in wisselkoerse; en
g) owerheidsbeperkinge.
105
3.4 Invloed op die onderneming se balansstaat
Oaar IOOet gekyk word na die na-oprigtingsimplikasies van In projek, soos byvoor
beeld die invloed van verwagte of potensiele projekresultate op die totale balans
staat van In genoteerde onderneming, in terme van winssyfers, dividendopbrengs
koerse en aandeelpryse.
3.5 Nie-verbonde projekte
Indien In projek opgerig word deur promotors wat onverbonde staan teenoor In
bestaande onderneming of wat verskeie entiteiteverteenwoordig, is meeste van
bogenoemde elemente nog steeds van belang. Oie kapitaalstruktuur bly eweneens van
belang want indien daar nie In groot onderneming agter die projek staan nie, en
finansiering gesoek word op In basis van lewensvatbaarheid, sal leners nog steeds
verlang dat promotors deur middel van kapitaal hul vertroue in die projek uit
spreek. Sou In projek op In basis van suiwer projekfinansiering oorweeg word, met
ander woorde sonder dat daar sekuriteit beskikbaar is van bekende entrepreneurs,
word deeglike beplanning en gemotiveerde aanbiedings belangriker.
3.6 Ander oorweginge
AIle wesenlike finansiEHe en selfs nie-finansHHe elemente van In projek IOOet
gedurende die struktureringsstadium daarvan deeglik oorweeg word. Selfs IOOontlik
hede soos vaste verkoops- of verskafferskontrakte IOOet dan reeds oorweeg word
sodat vaste pryse voorlopig beding en in die finansHHe IOOdel ingebou kan word.
Oit staan immers vas dat hoe meer sekerheid daar bestaan, hoe groter die IOOontlik
heid dat geprojekteerde syfers uiteindelik korrek gaan weese
Belasting maak In belangrike onderdeel uit van privaatsektorprojekte en word in
afdeling 5 hieronder in meer besonderhede bespreek.
Oie tegnieke wat geskoei word rondom die strukturering van In gegewe projek is nie
stof wat In persoon in In hoek sal tee"kom nie. Oit bestaan in die vermoe van
individue an na elke projek met nuwe oe te kyk en dan eie inisiatief aan die dag
te Ie en vorendag te kom met voorstelle vir strukturering en befondsing wat aan
aIle vereistes en verwagtinge van die promotors sal voldoen. Oit is hier waar
finansiele instellings, gewoonlik aksepbanke, In voorsprong het bo mededingers
vanwee die feit dat hulle spesialiseer in rigtings wat belangrik is vir projek-
106
finansiering en die toets dan kan deurstaan met In spanpoging waarbinne aIle
tersaaklike insette beskikbaar is.
Daar moet nie met vooraf opgesette idees na projekte gekyk word nie. Elke projek
het sy eie meriete en daarom is die ontwerp van In algemeen geldende pakket In
futiele oefening. Projekfinansieringadviseurs moet egter daarteen waak om die
potensiaal van In projek meer rooskleurig te skilder as wat werklik die geval is,
of om In nie-ekonomies lewensvatbare projek deur slim finansHUe strukturering
"lewensvatbaar" te maak met die oog op verkwanseling aan promotors.
Die mandaat wat deur die promotors gegee word, is uiteraard die beginpunt van die
projekadviseur se betrokkenheid en is ook bepalend vir die aard en omvang van
laasgenoemde se aktiwiteite. So In mandaat kan een of al die volgende punte
behels:
a) ekonomiese, tegniese en finansiele lewensvatbaarheidstudies;
b) advies oor strukturering en befondsing;
c) die opstel van In prospektus;
d) inwin van befondsingsaanbiedinge;
e) evaluering van aanbiedinge; en
f) finansiele bestuur van die projek.
Alhoewel die verskillende funksies hierbo genoem, almal onder projekfinansiering
tuisgebring kan word is hulle nie almal funksies wat noodwendig ten beste deur een
adviseur uitgevoer kan word ni.e , Daar word gewoonlik gevind dat instansies
(projekfinansiers) wat wer~like spesialiste op hul gebied is, reg aan die begin
van onderhandelinge dit duidelik aan In promotor sal uitwys dat by nie die beste
in staat is om een of meer van die genoemde funksies te verrig rd.e ,
Wat (a) hierbo betref, 'kan daar verwag word dat In studie gedoen sal moet word oor
die ekonomiese lewensvatbaarheid van In projek. Dit behels gewoonlik In ondersoek
na onder andere moontlike verskaffers, kopers, vestigingsgebied,personeel, of in
die algemeen genome, na al die ekonomiese en bedryfsekonomiese aspekte wat In
tegniese studie behels, asook die aanstel van deskundiges om tersaaklike tegno
logie, produkgehalte en produksiemetodes te ondersoek. Dikwels word hierdie taak
in elk geval deur In finansiele instelling wat In projek befonds onderneem root die
oog op identifisering van tegnieke en ander tersaaklike faktore wat hulle investe
ring meer of minder riskant mag maak , Dan volg In finansiele studie wat in aIle
gevalleprakties onvermybaar is. Hiervoor word daar hedendaags van rekenaarpro-
107
gramme _ gebruik gemaak - om die lewensvatbaarheid van 'n projek onder 'n
verskeidenheid van omstandigheidsveranderlikes te bepaal.
Laasgenoemde stadium waartydens - die rekenaarwerk gedoen word is van die aller
grootste belang omdat die resultate daarvan later as grondslag gebruik word vir
die _opstel van 'n prospektus en die sames telling van geprojekteerde balansstate,
inkomstestate en kontantvloeistate waarop die lewensvatbaarheid van 'n projek aan
voarnemende leners en/of investeerders gemotiveer word.
Die proses van "financial modelling", soos di t aLom bekend staan, is geen ingewik
kelde konsep nie, maar slegs die
" process of developing financial statements and ratios which deal
typically with future projections based upon a defined set of assumptions
and logical relationships. If the process is followed - except that,
instead of pencil, paper and a 10 key adding machine, a computer terminal is
utilised the process becomes financial modelling.,,11) (Smith.
1973:3)
Nieteenstaande die eenvoudige voorkoms daarvan, moet die praktiese sy daarvan aan
deskundiges oorgelaat word want dit is maklik am later verlore te raak in die bos
wereld van die rekenaarinligting en moontlike alternatiewe.
Dit is nie nodig om in hierdie stadium reeds verskillende tipes12) van
finansiering of kapitaalstruktuur in ag te neem nie. Word daar egter 'n mandaat
gegee vir beide punte (a) en (b), sal die projekadviseurs voortgaan en 'n reke
naarprogram ontwikkel wat aan die vereistes van die projek voldoen.
Nadat daar pro-forma state opgestel is, moet daar oar die kapitaalstruktuur,
insluitende eienaarskap,12) besin word sowel as oar die wyse waarop die
projek op die mees sinvolle wyse befonds behoort te word. Met al die inligting
beskikbaar word daar dan met behulp van die rekenaar nuwe resultate verkry. Die
praktyk vereis dat daar oak 'n sensitiwiteitsanalise gedoen meet word am te bepaal
onder watter buitengewone of kritieke omstandighede die projek op die rotse mag of
sal loop. _ Items wat gewoonlik aan sodanf.qe analise onderhewig is, is
(a) omset;
(b) verkoopspryse;
(c) grondstofpryse;
108
(d) kapitaalkoste; en
(e) bedryfskoste (byvoorbeeld arbeid- en brandstofpryse), en kan can ook In
ekonomiese sensitiwiteitsanalise genoem word.
In FinansHUe sensitiwiteitsanalise sal onder andere die volgende items insluit,
naamlik rentekoste, kapitaalkoste, belastingtoegewings, wisselkoerse en infla
sie. 13)
Deur gebruik te maak van skadupryse noet daar dan vasgestel word vir watter items
die projek sensitief is en in watter mate dit die verskillende faktore soos die
interne rentabiliteit en skuldverhoudings raak. Hierdeur word die sterk- en
swak punte van In projek uitgewys en kan strukturering dan op so In wyse geskied
dat op die sterk punte gekapitaliseer word en die swak punte geminimaliseer word.
Verder sal In sensitiwiteitsanalise ongeldige aannames uitwys wat betyds
reggestel kan word.
Sensitiwiteitsanalise is derhalwe die proses waartydens elk van die veranderlikes
eksperimenteel op of af beweeg word sodat daar vasgestel kan word watter van die
faktore die grootste invloed sal he op In projek se eindresultate. Hierdie
metode is dus van groot waarde in die beklemtoning van kwantitatiewe analise met
of sonder risikols.
Die konsep van risiko-ontleding neem egter kwantitatiewe cata, evaluerings- en
besluitnemingstegnieke In stap verder. In wese is dit die meting van projekri
sikols deur waarskynlikheidsverdelings van resultate soos byvoorbeeld die interne
rentabiliteit. Hierdie waarskynlikheidsverdelings word gewoonlik bereken deur
gebruik te maak van die "Monte carlo-simulasietegniek".14) Alhoewel die
beginsel van die Monte Carlo-tegniek eenvoudig is, is dit statisties ingewikkeld
en In duur program an te doen aangesien dit In paar honderd of selfs duisend keer
gedoen noet word voordat sinvolle resultate verkry word. Daar word hiervan mel
ding gemaak want die doel met !ewensvatbaarheidstudies is an nuttige inligting te
verskaf waarop In investeringsbesluit geneem kan word. Gewoonlik dien In lewens
vatbaarheidstudie as bron vir die bepaling van watter inligting nodig is vir In
beoogde eindresultaat, skatting van die mees waarskynlike waarde vir tersaaklike
faktore· en bereken dan so die mees waarskynlike resultaat. In die werklike !ewe
is dit moeilik en nie altyd moontlik an die waardes van tersaaklike faktore
presies te bepaal nie. onder sodanige anstandighede is dit prakties onmoontlik an
die uitslag waar te neem aangesien dit onwaarskynlik is cat aIle faktore gelyk
tydig hul mees waarskynlike waardes sal aanneem. Indien die fout-afwyking klein
109
is, sal dit natuurlik nie soveel saak maak nie. wat egter belangrik is vir die
investeringsbesluit, is die relatief waarskynlike resultate vanverskillende
moontlike resultate. In Lewensvatbaarheidstudie wat vir hierdie moontlikhede
"
voorsiening maak, bied aan die investeerder In geleentheid vir rasionele
besluitneming.
In Nadeel is dat die promotors nie altyd die tegniek ten volle verstaan nie en
daar dan selfs onder die gebruikers daarvan verwarring bestaan oor die meriete van
risiko-analise.
Ander elemente wat ook in gedagte gehou moet word by strukturering, veral vir
kontantvloeidoeleindes, is :15)
a) Verkoopskontrakte;
neem-of-betaal
neem-en-betaal
b) verskafferskontrakte; en
c) toevoerkontrakte.
Daar kan volstaan word met die woorde van Peter Nevitt dat struktureringsmoontlik
hede is die
•••• financing and the acceptability of the structure to investors and
lenders. A company considering a project financing is well advised to
review structuring methods used in other industries". 16) (Financial
Mail. September, 1982 : 32)
Nadat In projek finansieel gestruktureer is, moet daar In prospektus saamgestel
word waarin die projek volledig uiteengesit word, op so In wyse dat die meriete
van die projek duidelik'na vore kom. Die prospektus word eerstens voorgehou aan
moontlikeverskaffers van aandelekapitaal en, tweedens, aan beleggers wat moontlik
daarin belang sal stel om op In befondsingsbasis deel te neem aan die projek. Die
prospektus moet definitiewe voorstelle bevat waar van die parameters omskryf is
sodat dit moontlik vir belangstellendes is om die voorstelle te evalueer en te
vergelyk met ander beleggingsmoontlikhede in die mark.
4. ONDERNEMINGSVORME WAT OORWEEG MOET WORD
In Projek se finansieringsstruktuur word grootliks beinvloed deur die besluit cor
110
die aard van die entiteit wat by die oprigting en/of die bedryf daarvan 'Ln latere
jare, gebruik moet word. So byvoorbeeld sou daar om die volgende redes oorweging
geskenk kon word aan die moontlikheid om ander belangegroepe te laat deelneem aan
In nuwe projek:
a) vermindering van finansiele en tegniese risikols;
b) beskikbaarheid van belastingbasis;
c) verde ling, veral onder mededingers, van die produksie- en bemarkingsinvloed
wat In groot vervaardigingsprojek op die markaandeel, pryse en verspreiding van
p roduktie mag he;
d) verkryging van genoegsame fondse teen dielaags moontlike koste; en
e) verligting van die bestuurslas van die projek.
Groot kapitaalprojekte kan dikwels beskou word as risikokapitaal- ondernemings
vanwee die spesifieke aard van die aktiwitei t.e , Voorgaande is veral van toepas
sing waar daar byvoorbeeld van nuwe tegnologie gebruik gemaak word wat nog nooit
voorheen in die praktyk op die proef gestel is me. "Venture capital, today,
means the investment of money in relatively risky and illiquid capital
assets.,,17) (Parks. 1981:410) Alhoewel promotors me na hul projekte sal
verwys as risikokapitaal-projekte nie, word daar dan gewoonlik na ander investeer
ders gekyk an sodoende die risikols te verdeel, veral waar die produk wat vervaar
dig gaan word, van belang is vir ander bestaande ondernemings in die mark.
Projekte kan oak uit In bestaande onderneming gehou word vanwee belastingimplika
sies, finansiele verhoudinge op die balansstaat(publieke maatskappye) en waar die
promotors gewoonlik In projek ontwikkel, oprig en dit dan na inbedryfstelling ver
koop , ongeag die rede waarom daar verkies word om In spesifieke entiteit te
gebruik vir In projek, "choosing the right form of business ownership can be and
often is vital to the success of a new venture.,,18) (Musselman & Hughes.
1979:60)
Hieronder word die bekendste vorme van eienaarskap bespreek wat by die strukture
ring van In projek oorweeg kan word, naamlik maatskappye, vennootskappe, gesament
like ondernemings en trusts. Hierdie entiteite kan op hul beurt natuurlik weer op
verskeie wyses saamgestel word om te beantwoord aan spesifieke omstandigheids
vereistes. In die bespreking hieronder word slegs die Suid-Afrikaanse si tuasie
bespreek.
111
4.1 'n Maatskappy
'n Publieke maatskappy is 'n assosiasie van persone wat geregistreer moet word by
die Registrateur van Maatskappye ingevolge die Maatskappyewet, (Wet nr , 61 van
1973). Omdat 'n maatskappy 'n regspersoon met beperkte aanspreeklikheid is, is sy
individuele lede in beginsel nie aanspreeklik vir die skulde en ander verpligtinge
van die maatskappy nie.
Huidiglik mag die inkomste wat in 'n gegewe maatskappy gegenereer word, nie teen
moontlike belastingverliese in ander maatskappye afgeskryf word nie, al sou beide
van hulle lede van dieselfde groep wees. Laasgenoemde is belangrik met betrekking
tot die aansienlike belastingtoegewings wat beskikbaar is voordat daar in werklik
heid enige inkomste gegenereer word. In die volgende afdeling word die moontlik
heid om 'n belastingbasis te koop, bespreek. Dit is egter nie bekend hoelank die
Ontvanger van Inkomste die praktyk sal toelaat nie.
4.1.1 Voordele van die maatskappyvorm
Die voordele verbonde aan die gebruik van hierdie vorm van struktuur is die vol
gendei
a) indien 'n promotor nie 50 persent van die gewone aandele hou in 'n projek
maatskappy nie, is konsolidasie van laasgenoemde met sy eie rekeninge nie verplig
tend niei
b) die finansiering geskied buite die balansstaat omi
c) een promotor hoef nie die geheel van die projekkoste _te era nLe r
d) die projek sal nie die bestaande maatskappy se finansiele verhoudinge ver
swak en dus sy leenvermoe beinvloed nd.e r en
e) die geleende fondse hoef nie met verhaal te wees na die promotor
nie. 19)
4.1.2 Nadele van die maatskappyvorm
Die nadele verbonde aan 'n maatskappy is
a) hoerrentekoste as gevolg van die feit dat die investeerders nie in hul eie
naam uitleen niei
b) waarskynlike beperkings op leningsbevoegdhedei
c) verlies aan totale beheer ocr 'n projeki en
112
d) moontlike vertragings in of verlies aan belastingvooordele vanwee die
afwesigheid van In beherende aandeel. 20)
Soos reeds genoem kan die strukturering van so In aard wees dat In projek in In
aparte maatskappy geplaas word bloot lOOt die oog op herverkoop of an die projek te
vestig as In onafhanklike entiteit. Boonop kan In maatskap py21) gestig word
alleenlik vir die oprigting van die projek. In hierdie gevalle sal die voordele
en nadele hierbo genoem nie noodwendig betrekking he ni.e ,
4.2 In Vennootskap
In Suid-Afrika mag In vennootskap22) (Brits & Reese. 1981:38) bestaan uit
twee tot 20 individue wat In besigheid bedryf lOOt die oogmerk an wins te maak ,
Die vennote geniet egter nie beperkte aanspreeklikheid teenoor derde partye nie en
is hul dus gesamentlik en afsonderlik aanspreeklik vir aIle skulde van die ven
nootskap, wat beteken dat hul persoonlike boedels regstreeks in die gedrang kan
kom, In die geval van In projek sal beperkte aanspreeklikheid van die promotors
nie altyd aanvaarbaar wees vir uitleners nie, tensy die bates van die projek
natuurlik genoegsaam is an die laste te dek.
Die beperkende faktor by vennootskappe is natuurlik die feit dat vennote noet
saamstem oor die neem van besluite, wat bestuur kan bemoeilik, veral as daar
krisisse opduik. Wat belastingpligtigheid betref, is die vennote natuurlik
afsonderlik aanspreeklik en is die vennootskap op sigself nie belasbaar nf.e . Die
situasie bied dikwels die geleentheid an rond te speel lOOt belastingtoewegings
sonder Veel vrees dat die Ontvanger van Inkomste sou kon beslis dat die letter van
die wet oortree of nie nagekom word nie.
4.2.1 Die voordele van die vennootskapvorm
Voordele voortspruitend uit die gebruik van In vennootskap as entiteit, is die
volgende:
a) konsolidasie van state hoef nie plaas te vind nie, slegs die aandeel in die
vennootskap moet getoon word;
b) finansiering geskied buite die balansstaat an;
c) een promotor hoef nie die koste van die hele projek te dra nie;
d) slegs die vennootskapsaandeel van In vennoot sal in sy finansiele state
weerspieel word, wat baie swakker daaruit sou gesien het indien die hele projek in
113
sy state reflekteer sou word; en
e) vanwee die feit dat elke vennoot verantwoordelik is vir die befondsing van
sy aandeel in die vennootskap, kan dit laer befondsingskoste meebring as wat die
geval sou wees as daar na die mark gegaan sou moes word daarvoor. 23)
4.2.2 Die nadele van die vennootskapvorm
Die nadele van In vennootskap met egter nie uit die oog verloor word nie, naam-
lik:
a) die verlies aan totale beheer oor die projek wat probleme soos koste
oorskrydings vanwee tydverlies en gebrek aan samewerking en besluitneming, in die
hand kan werk;
b) die gesamentlike en afsonderlike aanspreeklikheidvereiste, wat seIde
effektief vermy kan word; en
c) In geringer verskeidenheid van bronne van fondse, as in die geval van maat-
skappye. 24)
4.3 Gesamentlike ondernemings
Die gesamentlike onderneming " •••••• is an association of two or more persons for a
limited purpose, without the usual rights and respons,ibilities of a partner
ship". 25) (Musselman & Hughes 1979 :67)
Dit is In ondernemingsvorm wat alreeds In paar eeue lank bestaan en waarvan die
omvang nie noodwendig beperk hoef te wees tot een projek nie. 26)
Gesamentlike ondernemings is gebaseer op In kontraktuele ooreenkoms wat nog In
vennootskap, nog In maatskappy, daarstel, wat egter nie uitsluit dat sulke ooreen
komste tussen laasgenoemde twee tipes ondernemingsvorme aangegaan kan word nLe ,
Gewoonlik word die bestuursaspek van In gesamentlike onderneming aan een van die
partye wat oor die nodige kundigheid beskik, toevertrou, hoewel In buite instansie
uiteraard aangestel kan word om dit te behartig. In teenstelling met vennoot-
skapsooreenkomste, is daar in hierdie geval nie sprake van gesamentlike en
afsonderlike aanspreeklikheid teenoor derdes nie, maar is elke party slegs vir sy
ooreengekorne gedeelte aanspreeklik. Kontrakbreuk kan weI plaasvind, maar die
eiendom of bates sal in die huurders se naam gehou word en nie in die gesarnentlike
ooreenkoms nLe , Laasgenoemde het gewoonlik oak In beperkte ooelwit en lewens-
duur. 27) (Nevitt. 1983:115)
114
Gesamentlike ondernemings is gewoonlik nie afsonderlike regspersone nie en daarom
sou dit wys wees om vooraf tersaaklike beslissings van die Ontvanger van Inkomste
te verkry met betrekking tot belastingaangeleenthede wat voortspruit uit die
wesenlike aard van die gesamentlike onderneming.
4.3.1 Voordele van 'n gesamentlike onderneming
'n Gesamentlike onderneming hou die volgende voordele in:
a) in die geval waar deelnemers kapitaalkragtig is, geniet elke deelnemer die
voordele en besparings wat relatief groot fasiliteite en 'n versekerde aanbod van
fondse inhou;
b) finansiering geskied buite om die balansstaat;
c) die projekkostelas word sodoende verdeel en 'n enkele promotor hoef dus nie
die totale koste van die projek te dra nie;
d) die rentekoste van geleende fondse kan laer wees; en
e) op die wyse kan groot projekte tot stand kom wat andersins nie die <]eval sou
wees nie. 28)(Nevitt. 1983:116)
4.3.2 Nadele van 'n gesamentlike onderneming
Daar is nie baie nadele verbonde aan hierdie vorm van onderneming nie vanwee die
feit dat 'n gesamentlike onderneming gewoonlik met die oog op 'n beperkte doelwit
opgerig word en met die doelwit beoog partye in elk <]eval ontbinding daarvan na
bereiking of afhandeling. Die moontlikheid van kontrakbreuk deur een van die lede
van die onderneming en die gebrek aan totale beheer is waarskynlik die hoofnadele.
Die gesamentlike ondernemingsvorm van onderneming bied gewoonlik die geleentheid
vir 'n kundige party om die beplande projek tot stand te lring, terwyl die ander
deelnemende partye nou deel het aan die oprigting van 'n projek wat hopelik nood
saaklik en gewens is.
4.4 'n Trust
Daar kan van 'n trust gebruik gemaak word om die "titelakte" van 'n projek te hou
tydens die oprigting daarvan. Die aantal partye wat betrokke is by 'n trust is
nie van belang nie en daar kan van 'n onafhanklike nominaal gekapitaliseerde maat
skappy gebruik gemaak word om as trustee op te tree.
115
In die projekwereld word 'n trust gewoonlik gebruik wanneer daar bruikhuur ter
sprake is. Die trust tree dan as eienaar van die bates op en verhuur dit uit aan
die eindverbruiker. Vir doeleindes van rekeningkundige opskrywing en belasting,
sal dieselfde beginsels as in die geval van 'n vennootskap geld. Origens kan 'n
trust as kanaal dien waardeur fondse vir oprigtingsdoeleindes gekanaliseer kan
word.
Vir struktureringsdoeleindes kan daar meer as een trust gebruik word maar die
gebruik daarvan is kompleks van aard in 'n projekfinasieringssamestelling. Voor
dat die Wet op Inkomstebelasting in 1981 gewysig is, was dit voordelig an bates in
trusts te laat setel, die rente op die aankoopprys van die bates te kapitaliseer,
en dan die totale bedrag te eis as 'n belastingstoegewing.
5. DIE ROL WAT BELASTING SPEEL BY PROJEKFINANSIERING
5.1 Die rol en belangrikheid van belasting
Belasting kan gedefineer word as enige " •••• non-penal yet compulsory transfer of
resources from the private to the public sector, levied on the basis of pre
determined criteria and without reference to specific benefits received, so as to
accomplish some of a nation's economic and social benefits ". 29) {Sommerfeld.
1978:1)
Origens is belasting geensins 'n rooderne uitvindsel nie.
Ahasferus In belasting op die land en op die kuslande van
(Ester 10 vers 1)
"Daarna het koning
die see gele". 30)
Belasting is 'n kritieke oorweging vir enige onderneming en projekfinansiering is
dan ook geen uitsondering nie. Synde 'n gespesialiseerde veld en een waar groot
hoeveelhecie geld betrokke is, is In grondige kennis van belastingimplikasies,
voordele wat beskikbaar is, sowel as die slaggate wat vermy rooet word noodsaaklik.
Die optimalisering van die voordele wat beskikbaar is vir In onderneming kan die
verskil tussen sukses en mislukking beteken.
Diegene wat egter wil voorgee dat projekfinansiering In ander naam is vir die
benutting .van belastingsvoordele wanneer daar uitgebrei of nuwe aanlegte opgerig
word, slaan die bal ver mi.s , Die feit dat projekfinansiering ook in die publieke
sektor aangetref word, weerspreek hierdie aantyging. Dat belasting In integrale
deel uitmaak van die faktore wat oorweeg rooet word by die finansiele strukturering
116
van 'n projek, ly geen twyfel nie.
Die finansiele strukturering van monetere instrumente rondom die belastingvraag
s tuk is egter 'n gekompliseerde aangeleentheid en daarom win proj ekondernemers
. gewoonlik soveel as moontlik advies in voordat daar op 'n sekere rigting en/of
metode besluit word. Die uitgangspunt van maatskappye en projekondernemers om
soveel voordeel as moontlik ui t die belastinggaarder of andersins ui t belasting
toegewings te kry, is nie oneties of immoreel nie. Toegewings is insentiewe wat
juis daar gestel is om entrepreneurs aan te moedig om te investeer. 'n Baie toe
paslike opmerking is deur "Judge Learned Hand" gemaak wat belastingbeplanning
betref, naamlik:
"Over and over again courts have said that there is nothing sinister in so
arranging one's affairs as to keep taxes as low as possible. Everybody
does so, rich or poor, and all do right, for nobody owes any pubLi,c duty to
pay more than the law demands. Taxes are enforced exactions, not voluntary
contributions. TO demand more in the name of morals is mere
canto. 31) <Sommerfeld. 1978: hfst 10 : 2)
Dit is natuurlik ook so dat die owerhede alles in hulle vezmoe sal doen om
skuiwergate in die wetgewing toe te maak, sodra hulle die gevoel kry dat belas
tingsontduiking plaasvind, al sou laasgenoemde nie die betrokke wetgewing in die
letter verbreek nie, maar slegs in die gees.
Vanwee hierdie feit is dit moeilik om te voorspel presies hoe die belastingwetge
wing in die toekoms daar sal uitsien. 32) Beplanning van die finansiele
struktuur van 'n projek word gevolglik bemoeilik want dit is heel moontlik dat
teen die tyd dat 'n aanleg in bedryf gestel word, die betrokke wetgewing sedert
die beplanning vir die projek gedoen is, al een of meer male gewysig is. Deur
egter net die heeltyd skuiwergate toe te maak in stede van die daarstelling van 'n
rasionele en relatief simplistiese belastingwet, kan 'n toestand ontstaan waar die
gewone man naderhand nie meer die wet verstaan nie en 'n professionele konsultant
sal moet kry net om dit vir hom te interpreteer, wat noq van sy belastingbeplan
ning te doen , In °The Federalist Papers ° is die volgende geskryf:
°It will be of little avail to the people that the laws are made by men of
their own choice if the laws be so voluminous that they cannot be read, or
so incoherent .that they cannot be understood •••• or undergo such incessant
changes that no man, who knows what the law is today, can guess what it will
117
be tomorrow tl• 33) (Sommerfeld 1978 Voorwoord)
Omdat daar egter 'n wet IOClet wees om. belastingaangeleenthede te rein, sal daar
altyd belastingkonsultante wees wat skuiwergate soek , Die owerhede behoort die
woorde van Jean Baptiste Colbert34) (James & Nobes. 1978 Voorwoord.) in
gedagte te hou wanneer daar besluit word ocr wetgewing, naamlik
tiThe cost of taxation consists in so plucking the goose as to obtain the
largest possible amount of feathers with the smallest possible amount of
hissing. tI
Indien bogenoemde aanhaling ter harte geneem word, sal investering in Suid-Afrika
in In toenemende mate groei.
Daar sal nie in hierdie bespreking gepoog word om. in detail op die verskillende
belastingaangeleenthede in te gaan me, slegs an die artikels van die Wet op
Inkomstebelasting te noem wat betrekking mag he op projekfinansiering.
5.2 Die Suid-Afrikaanse inkomstebelastingwet
Daar is vier elemente van belasting wat in gedagte gehou IOClet word by die bereke
ning daarvan, naamlik normale-, verkoops-, voorlopige- en uitgestelde belasting.
Veral laasgenoemde faktor kan In groot rol speel waar die tydselement van belas
tingtoegewings ter sprake kom.
Hieronder word belastingtoegewing bespreek wat verband hou met projekfinansiering.
5.2. 1 Toegewings op grond en geboue
Daar is geen toegewings beskikbaar ten opsigte van die aankoop van grond nd e ,
Indien grond gehuur word, is daar weI, maar slegs as die grond aangewend word in
die produksie van inkomste. Die verhuurder word doin belas op die huurinkomste en
kan In kapitaalinsentiewe toegewing eis indien di t beskikbaar is. Die huurder
kan op sy beurt die huurpaaiemente aftrek van sy belasbare inkomste indien die
grond aangewend word an inkomstete verdien.
Volgens artikel 13 (5) , 6 en 6 (A) 35) is daar In 20 persent investeringstoe
laag op die koste van nywerheidsgeboue beskikbaar in die eerste jaar waarin soda
nige geboue gebruik word. Hierdie toelaag is me onderhewig aan verdeling nie.
118
Verder is daar In jaarlikse toelaag van twee persent beskikbaar, ook op die koste
van die geboue (Artikel 13(1», beginnende in die eerste jaar van gebruik, ongeag
enige verandering in eienaarskap.
Artikel 11 (g) laat die huurder toe om verbeteringe te eis indien die aanbring
daarvan as vereiste in die huurkontrak beskryf was. Die koste van die verbete
ringe kan oor die tydperk van die huurkontrak geeis word of oor 25 jaar, welke
ookal die korts te is. Opsies om In verdere huurkontrak aan te gaan word gewoon
lik uitgesluit van die toegewing.
Verder sal In huurder indien hy die eiendom koop, daardie bedrag verhaal wat hy
betaal het in die vorm van huur of andersins, wat toegelaat was as In aftrekking
en aangewend was om die koopprys te verminder. 36)
Indien In eienaar self verbeterings aanbring, kwalifiseer die voor-produksiekoste
nie as deel van die houkoste vir kapitaalinsentiewe toelaes nie, en ook nie as In
aftrekking teen inkomste ingevolge artikel 11(a) nie. Kapitaalinsentiewe toelae
is weI beskikbaar op die koste indien die geboue se gebruik daarvoor kwalifiseer.
Daar is nog ander alternatiewe, soos byvoorbeeld gesamentlike ondernemings wat
verbeteringe aanbring en die koste daarvan dan versprei om die probleem te howe te
komvan een maatskappy wat die oprigting doen en dan nie oor In genoegsame belas
tingbasis beskik me, maar daar sal volstaan word met bogenoemde bespreking.
5.2.2 Toegewings beskikbaar op aanlegte en toerusting
a) Die investeringstoelaag
In Investeringstoelaag van 30 persent is beskikbaar op die kos te van aanlegte of
toerusting. om hiervoor te kwalifiseer lIIOet die betrokke goedere nuut of onge
bruik wees en moet, dit vir In vervaardigingsproses in gebruik geneem word veor 30
Junie 1985. Hierdie toelae is ook beskikbaar indien die aanleg of toerus ting
gehuur word. Vanwee hierdie toegewing is daar baie dikwels van bruikhuurtrus ts
gebruik gemaak, maar veranderinge in wetgewing het die benuttingswydte van die
onderhawige voordele sedertdien aansienlik gewysig en ingekort.
Koste wat gewoonlik toegelaat word, sluit versekeringsaf lewerings- en ins talle
ringskoste in. Die toelaag word toegelaat in die jaar waarin die aanleg of toe
rusting in gebruik gestel word en is me onderhewig aan In gedeeltelike verminde-
119
ring nie. In Verhaling van die toelaag is nie-belasbaar.
b) Die aanvangstoelaag
In Aanvangstoelaag van 25 persent is beskikbaar op die koste van aanlegte of toe
rusting. Nuwe en gebruikteaanlegte en toerusting wat direk aangewend word in In
vervaardigingsproses kwalifiseer vir hierdie toegewing.
Die koste wat gewoonlik toegelaat word verskil nie van die genoem onder punt (a)
hierbo ni,e , Die aanvangstoelae word toegestaan in die jaar waarin die aanleg of
toerusting in bedryf gestel word en is ook nie onderhewig aan In gedeeltelike
vermindering nie. Enige inkomste wat ontvang word of wat voortspruit ui t die
afstanddoening van die aanleg of toerusting is belasbaar tot die mate waarin dit
In verhaling van die aanvangstoelae verteenwoordig.
c) Toelaag om voorsiening te maak vir slytasie
In Slytasietoelaag word toegelaat van die afname in waarde as gevolg van slytasie
van toerusting of items wat gebruik word in die proses van handel. Dit word soos
volg bereken:
Die oorspronklike koste, of by gebrek daaraan, die redelike waarde van In item,
word as aanvangssyfer geneem, waarby versekerings-, aflewerings- en oprigtings
koste dan bygetel word. . Enige kos te aangegaan om die i tern van een s tandplaas na
In ander te verskuif, kan ook bygetel word. Bedrae wat egter verhaal is op In
item wat vervang is, moet afgetrek word, en so ook die aanvangstoelae.
Slytasie word nie toegelaat op geboue of strukture van In permanente aard rii.e ,
Die toelae word egter toegelaat indien die gebou of struktuur verskuifbaar of van
In tydelike aard is. 'Dit word byvoorbeeld ook toegelaat in gevalle waar In
gedeelte van die toerusting of item vasgeheg is aan In fondasie of ondersteunende
struktuur wat spesifiek ontwerp is om voorsiening te maak vir die item en laasge
noemde In geintegreerde geheel daarmee vorm. So ook waar die ekonomiese lewe van
die fondasie of ondersteunde struktuur ooreenkom met die van die item.
Enige bedrag wat deur In belastingbetaler ontvang word of aan hom toekom by
afstanddoening of verlies van toerusting of items, is belasbaar tot die mate waar
in dit In verhaling van die slytasietoelae verteenwoordig.
120
.d) Beskikbaarheid van In skrottoelae
In Skrottoelae word toegestaan ten opsigte van toerusting, werktuie, gereedskap of
items wat In belastingbetaler gebruik vir doeleindes om sy besigheid mee te bedryf
en wat dan gedurende In gegewe aanslagjaar geskrot word. Die toelae word bereken
met verwysing na die oarskot van die kos te van die skrot-i tem vir die be las ting
betaler oar die gesamentlike waarde van die aanvangs- en slytasietoelae geeis op
die item, enige opbrengs verkry uit afstanddoening van die item en die bedrag van
enige onbelaste verhaling ten opsigte van beskadiging of vernietiging van die aan
leg of toerusting en in berekening gebring is teen enige koste van die item wat as
skrot verklaar word.
In die algemeen kan daar gese word dat die belastingbetaler gebruiksnut van die
item moes verloor het en die skroting in die normale loop van besigheid plaas moes
gevind het .want indien daar In verlies gerealiseer word op In item nadat In besig
heid toegemaak het, kan sodanige verlies as In kapitaalverlies beskou word.
Enkele opmerkinge is noodsaaklik weens veranderinge in die Wet op Inkomstebelas
ting sedert 1982. Die wysigings beinvloed nie alleenlik nuwe kapi taalui tbrei
dings me, .maar hou oak gevolge in vir projekte waaronder kontrakte toe reeds
gesluit was.
Voorheen (voor 2 Oktober 1981) kon die voor inbedryfstellingsrentekoste gekapi ta
liseer word (maar was me as sulks aftrekbaar me) sodat dit deel uitgemaak het
van die totale koste van die bate waarop aanvangs- en investeringstoelaes dan toe
gelaat is. Tans is sodanige rentekoste slegs aftrekbaar in die jaar vanaanslag
waarin·die bate in bedryf gestel word.
In die geval van kontrakte aangegaan na 24 Augustus 1981 word die koste van In
bate vir doeleindes van berekening van toelae, gevolglik geag In bedrag te wees
wat na diememng van die Ontvanger van Inkomste, sou geld as die kontantprys van
die bate.
Sedert 2 Oktober 1981 moet In bruikhuurkontrak vir die huur van aanlegte en toe
rusting vir minstens vyf jaar aangegaan word om te kwalifiseer vir aanvangs- en
investeringstoelae, tensy die Ontvanger anders beslis. In teenstelling met ander
toelaes, is finansieringskoste egter nag steeds ingesluit in die geval van die
slytasietoelae. In Swaar addisionele algemene verkoopbelastingslas ontstaan
indien daar me gehoor gegee word aan sekere statutere bepalings me.
121
Met hierdie veranderinge, wat inderdaad In groot invloed op die strukturering van
finansieringspakette vir groot projekte gehad het,· wou die owerhede waarskynlik
die aanwending van voor- inOOdryfstellingsmaatskappye en bruikhuurtrusts vir groot
en langdurende finansiering van proj ekte aan bande is in die verwagting da t di t
sou lei tot In groter vraag na gewone bruikhuur en In dienooreenkomstige
vermindering in die praktyk om belastinggebaseerde bruikhuur te verdiskonteer.
Of di t werklik beooq was weet mens nie maar di t het in elk geval die bepaling van
In vroee aflossyfer op huurkontrakte bemoeilik.
Hiermee is die gebruik van voor-inbedryfstellingsentiteite egter nie verbied nie
en afhangende van die netto syfers, kan dit nag voordelig wees om so In struktuur
te gebruik onderhewig aan wat deur die Ontvanger van Inkomste as die kontantprys
beskou sal word.
Die gebruik om In verhuurder te vind wat die nodige be las tingbasis37 ) het en
sodoende die toegewings onmiddellik kan benut, is nog steeds wettig en het deesdae
In belangrike aktiwitei t geword in die Suid-Afrikaanse opse t , Voorheen was die
verkryging en aanwending van belastingbasisse streng geheim gehou want dit het
heel dikwels die kern gevorm van die finansiele struktureringsvoorstelle en indien
inligting daaromtrent sou uitlek na ander tenderaars, sou di t die mededingende
voorsprong van diegene wie oar die nodige inligting beskik het, ui tgewis he t; ,
vanwee die feit dat dit nou feitlik algemene inligting geword het kan daar maar In
skematiese voorstelling gegee word van hoe so In hefboombruikhuur daar ui tsien
waar gebruik gemaak word van andergene se belastingsbasisse:
122
Fonds-
voorsieners
, /
Aandele Eienaartrust/ Fondse Leningstrust"-
deelnemers ./ (Verhuurder),
Bruikhuurkontrak
"-1/
Huurder
In die geval hierbo ui teengesit, word die nodige fondse vir die bates voorsien
deur die Befondsingstrust wat waarskynlik nie verhaal sal he op die "eienaars" van
die bates nie • Hul sekuriteit sal verskil van projek tot projek en kan wissel
van In sessie oar die huurkontrak tot sekuriteit oar ander bates wat niks te make
het met die besondere transaksie nie. Indien die fondsvoorsieners bestaan uit
slegs een of twee instansies, is die formele stigting van In leningstrust nie
altyd nodig nie. Die deelnemers aan laasgenoemde trust kan wissel van banke tot
versekeringsmaatskappye of langtermyninvesteerders.
Die "aandeledeelnemers" of werklike eienaars van die bates wat verhuur word, is
gewoonlik maatskappye met groot belasbare inkomstes wat groot bedrae belasting sou
moes oorbetaal aan die Ontvanger van Inkomste indien hulle nie sou deelneem aan so
In voorgestelde skema nie. Hul verkryging van die bates kan rekeningkundig bloat
aangedui word as In belegging of bloot as In afname in die belasting betaalbaar
(in In nota tot die finansiele state) omdat sodanige verkryging sander verhaal op
hulle nie In voorwaardelike aanspreeklikheid meebring nie en die bates dan oak nie
gekapitaliseer hoef te word nie.
Gewoonlik word hierdie huurkontrakte so gereel dat die Eienaarstrust eienaarskap
123
verkry van die bates by inbedryfstelling daarvan. Deelnemers aan hierdie trust
stel dan hul belastingbasis tot die beskikking van die trust en eis dan ooreen
komstig hul deelname aan die trust, hul deel van die belastingstoelaes. 'n
Bedrag gelykstaande aan die besparing wat dan gerealiseer het, word dan afgestaan.
Die tydelement is natuurlik die kritieke faktor en noet altyd so gereel word dat
dit saamval om die voordele ten beste te benut; ,
Die vergoeding wat die deelnemers ontvang as "eienaars" en ten opsigte van die
gebruik van hul belastingbasisse, is in die vorm van 'n fooi wat aan hul betaal
word. Die fooi is natuurlik belasbaar. Alhoewel hierdie 'n relatief eenvoudige
metode is an die onmiddellike benutting van belastingtoelaes te bewerkstellig en
die instansies wat die projekfinansiering gereel het, gewoonlik self hul belas
tingbasisse hiervoor gebruik totdat die bedrae ter sprake vir hulle te groot word,
moet daar versigtig te werk gegaan word wat die tydelement betref en noet maat
skappye geed nadink oor hul geprojekteerde belastingbasisse voordat hul hulself
kompromitteer tot 'n sekere bedrag en dan later uitviJ:1d dat hul nie daaraan kan
voldoen nie.
Die probleem met bogenoemde metode is natuurlik an onmiddellik die voordele van
belatingtoelaes wat beskikbaar is, te benut an sodoende 'n mededingende koers deur
te gee aan die huurder, wat gewoonlik dieselfde persoon is wat besluit aan wie die
finansieringselement van die projek toevertrou noet word.
Soos reeds vroeer in die hoofstuk gese is, vorm die belastingaspekte 'n baie
belangrike deel van die finansiele strukturering van n projek. Wat die beplanning
daarvan egter gewoonlik bemoeilik, is die feit dat niks klinkklaar is ni,e , Dit
wil se, woorde en definisies wat in die Wet op Inkomstebelasting verskyn stel nie
altyd definitiewe en konkrete begrippe daar nie, en voordat groot projekte aange
pak word, behoort aIle tersaaklike belastingaangeleenthede in beginsel met die
Ontvanger van Inkomste uitgeklaar te word. In die woorde van Pierre du
Toit38} (Financial Mail. 21 Januarie, 1983 : 210):
"Sometimes in tax, turning over a word like a new penny, looking at it again
and considering what it really means can lead to saving large amounts of
money. An example of this may be the word 'plant' as used in section 12
In summary, it is submitted that the initial and investment allowances
should not be disallowed on any asset solely on the ground that it is a per
manent structure other than a special foundation or supporting structure."
124
Hierdie gedeelte onderstreep weer eens die vereiste dat In projekfinansieringsspan
uit deskundiges vanuit In wye verskeidenheid van vakrigtings behoort te bestaan.
5.3 Die belangrikheid van dUbbelbelastingtransaksies
Internasionale bruikhuur as metode van finansiering moet nie uit die oog verloor
word ni.e , Bruikhuur oor landsgrense heen neem die plek in van ui tvoertransak
sies. Veral kapitaalgoedere soos byvoorbeeld vliegtuie, skepe, swaarmasjinerie en
oliebore, wat aan eindverbruikers verhuur word, kom hier ter sprake.
Gmiir 39) (Gmur • 1982 107). tref In
huur en bruikhuur oor landsgrense heen.
maatskappy as
onderskeid tussen· internasionale bruik
Hy defineer In internasionale bruikhuur-
" ••••a member of an international association of leasing companies or has
its own subsidiaries abroad."
Verder se hy
"An importer, for instance, contacts his leasing company which finds, with
the help of its foreign associate, an exporter willing to supply the equip
ment. This exporter might export the goods directly to the foreign leasing
company, or he might sell them to his national leasing company which would
then sell them on to its partner company in the lesseels country. • ••
Within the European Economic Community, legal and fiscal systems will
probably converge to a large degree, and encourage the creation of more
international leasing companies, with their own subsidiaries in different
countries."40) (Gmiir. 1982: 107)
Die verskil tussen internasionale bruikhuur en bruikhuur oor grense heen, bestaan
egter nie in In beginselonderskeid nie, maar bloot in struktuur.
Buitelandse bruikhuur skep uiteraard probleme wat oorkom moet word en waarvan die
invloed op die nutsvoordeel van geval tot geval minstens sorgvuldig oorweeg moet
word. Probleemareas sluit in die volgende:
a) wisselkoersrisikols;
b) inhoubelasting;
c) dubbelbelasting; en
125
. d) wetlike probleme.
Oie bates wat gehuur word hoef nie noodwendig uitvoergoedere van 'n spesifieke
land te wees me. oit kan byvoorbeeld gebeur dat 'n Oosterse land bates wat ver
kry is van Amerika op bruikhuur neem van 'n Australiese konsortium. Hierdie was
vir 'n tyd lank die aangewese metode in Brittanje maar is in 1981 deur die Bank
van Engeland stopgesit. 'n Ander gewilde praktyk is waar 'n finansiele instel
ling buitelandse kantore het en laasgenoemde dan die bates deur middel van 'n uit
voerkrediettransaksie koop van die uitvoerland en verhuur aan 'n verbruiker in die
land waar die hoofkantoor gesetel is. Oi t kan ook gebeur da t 'n koopopsd,e ver
leen word en 'n bruikhuurder by die ve rvaL van die bruikhuurkontrak die hele maat
skappy koop in plaas van net die bates.
"Oouble-dip"-transaksies is 'n praktyk wat menige kere by die ingebruikneming van
vliegtuie aangetref word. Oit vind plaas wanneer 'n transaksie as 'n belasting
bruikhuurkontrak beskou word in die land van die huurder en dus kwalifiseer vir
belastingtoegewings wat deur die verhuurders benut kan word. Hierdie is" n
finansieringsmetode wat selfs deur die pubLi.eke sektor soos die Suid-Afrikaanse
Lugdiens oorweeg kan word. 4 1)
Soos reeds genoem hierbo, is daar egter belangrike belastingimplikasies wat in
gedagte gehou moet word voordat sulke transaksies aangepak word. Ingevolge die
Suid-Afrikaansebelastingpraktyk word inkomstebelasting gehef by die bron van die
inkomste, nie dat die Wet op Inkomstebelasting die begrip omskryf me. oit is
egter waarskynlik dat die bron beskou sal word as daardie plek waar - in die geval
van beweegbare goedere, natuurlik - die winsproduserende aktiwiteit plaasvind.
Belastingtoegewings op kapitaalgoedere is beskikbaar aan die eienaars indien die
bates aangewend word vir produksie en hiervan kan afgelei word dat indien die
produksieproses buite suid-Afrika is, dit nie sal kwalifiseer vir die toelaes me,
aThoewel di t me so gestel word in die Wet op Inkomstebelasting ni.e ,
Oie Suid-Afrikaanse belastingwetgewing maak nie voorsiening vir enige unilaterale
verligting ten opsigte van belasting in die buiteland betaal op inkomste wat oak
aan Suid-Afrikaanse belasting onderworpe is nie. Verder word daar oak geen voor
siening gemaak vir die wyse waarop krediet gegee sal word vir belasting betaal in
die buiteland nie en enige dubbelbetaalde belasting wat betaal is sal verlore gaan
sonder dat· krediet daarvoor gegee is. Oie belastingowerhede stel egter hoege
naamd nie belang in die feit of die buitelandse belastingbedrag betaal is ni.e ,
Oit word automaties in ag geneem ingevolge die dubbelbelastingooreen-
"
126
komste42) wat Suid-Afrika met ander lande het; ,
Wanneer hierdie tipe bruikhuurooreenkoms gestruktureer word, moet oorweeg word of
dit me meer voordelig sal wees om die transaksie daur In darde land te kanaliseer
met wie beide lande betrokke dubbelbelastingooreenkomste gesluit het nie. In
Land soos Holland hef byvoorbeeld In baie lae belastingkoers op rente, sonder
enige sprake van inhoubelasting op betalings van inkomste na Suid-Afrika.
Daar JOOet uiters versigtig te werk gegaan word met hierdie tipe transaksie. Dit
sou wenslik wees om dit vooraf met die Ontvanger van Inkomste uit te klaar sodat
daar nie JOOontlikhede van belastingvermyding ontstaan nie.
6. UITLEENSEKURITEIT
In die meeste Westerse lande word In waarborg gedefinieer as
a commitment to pay a sum of lOOney in consideration of the
nonfulfilment or breach of contractual terms by the account party. The
guarantee cannot be called unless there was an actual obligation to pay, to
deliver or to perform by the guaranteed party, and unless that party
defaults under its primary obligation. Narrowly defined, a guarantee is
. not a generic concept, it is an ancillary agreement, a form of security,
related to another underlying transaction. ,,43) (Beckers. 1981 149)
Uitleners beskou huIself nie daar om risiko IS te loop nie, slegs om goeie inkomste
te verclien op uitgeleende fondse. Die risikols IlDet deUI- die promotors van In
projek geneem word. Ten spyte van die feit dat daar akademies verkondig word dat
projekfinansiering juis om finansiering sonder verhaal gaan waar daar dus slegs na
elemente soos kontantvloei gekyk word, word daar weinige projekte in die wereld
onderneem, behalwe miskien met die uitsondering van energie en mynprojekte (vanwee
hul besondere finansiele strukturering), waar waarborge nie in die een of ander
vorm vereis word nie. Dikwels word projekte deur filiaalmaatskappye onderneem wat
vir ooeleindes van In projek ondergekapitaliseer is en waar die JOOedermaatskappy
dan in I·n paging om die projek van die balansstaat te hou, bereid is om waarborge
te verskaf sodat laasgenoemde slegs as In voorwaardelike aanspreeklikheid aange
teken word. 44) Dit geld ook vir die gevalle waar JOOedermaatskappye nie
regstreeks lenings wil maak (al sou dit die koste van projekfondse kon verminder,)
of daur huIself wil kanaliseer nie.
127
Waarborge word ook soms deur derde partye wat nie regstreeks met 'n projek gemoeid
is ni,e . verskaf soos byvoorbeeld deur die staat waar dit in landsbelang is of waar
'n ekonomiese beleid van invoervervanging gevolg word. Hierdink 'n mens aan die
oprigting van kragsentrales vir nasionale kragvoorsiening en die vestiging van
aanlegte soos die van Sasol. origens kan waarborge verskaf word deur kopers,
verskaffers en gebruikers van pzoduk t.e , Kopers van die finale produk kan byvoor
beeld sekuriteit verskaf deur verkooppryse vir 'n gegewetydperk te waarborg of 'n
bepaalde . produksie-grootte waarop vooraf ooreengekom word, of be Lde , Verder is
daar oak organisasies soos ui tvoerkredietinstansies wat landsuitvoere bevorder
deur me aIleen banke markrentekoerse te laat verdien op ui tgeleende fondse ten
opsigte van ui tvoertransaksies me, maar oak die uitvoere verseker teen kommer
siele- en politieke risiko's. Afgesien van waarborge ten opsigte van regstreekse
leningsfondse, moet daar ook vir projekdoeleindes waarborge verkry word wat :
a) verseker dat die projek voltooi sal word en sal voldoen aan voorgeskrewe
spesifikasies;
b) dekking verleen teen koste-oorskrydings, wat ookal die oorsaak daarvan mag
wees; en
c) verseker teen kostetoenames as gevolg van vertragings.
, Daar moet natuurlik oak gedink word aan metodes wat verskansing hied, soos sessies
vanhuurkontrakte, om onder andere, eienaartrusts en leners te beskerm, ongeag die
struktuur wat gebruik word. So byvoorbeeld sou daar in 'n gegewe geval ook daarop
aangedring kon word dat 'n moedermaatskappy al die aandele in 'n projekmaatskappy
moet hou totdatlaasgenoemde se skuldlas gedelg is, dat sekere finansit'He verhou
dings gehandhaaf moet word veral met betrekking tot oorbruggingsfinansiering (wat
gewoonlik onderhewig is aan jaarlikse hersiening), dat gerusstellings
briewe45) gegee word indien 'n regstreekse waarborg nie beskikbaar is nie of
dat kruiswaarborge gelewer word (soos dikwels van regerings verlang word waar hul
as waarborggewer betrokke is).
Weens die belangrike rol watwaarborge in die projekfinansieringsveld speel word
daar in besonder daarna gekyk in hoofstuk 6.
7 • •DIE VERSEKERINGSASPEK BY PROJEKTE
Versekering is 'n aspek wat by konstruksiewerke en kapitaaluitbreidingsprogramme
dikwels onder aan die lys van prioriteite verskyn en wat veral deur finansierders
maklik oorgesien word.
128
Die belangrikheid van versekering as 'n onderdeel van projekfinansiering lOOet
egter nie gemeet word aan die hoeveelheid wat daaroor gepraat of geskryf word n.Le ,
Al te maklik gebeur dit dat finansierders nie eers daarvan melding maak tydens
onderhandelinge nie en dat versekering maar toevallig deur die regsgeleerders· in
die d:>kumentasie bygewerk word.
'n Argelose houding van "dit is die kontrakteur of promoter se afdeling" kan tot
groot finansiiHe verliese lei en daarom lOOet die agent wat namens die uitleners
optree, seker maak dat redelike voork6mingsmaatreels gestel en nagekom word. Cit
is nie voldoende om deur waarborge gedek te wees wat miskien nie eers voorsiening
maak vir verlies deur onvoorsiene omstandighede nie. 46)
Neem byvoorbeeld die geval waar die kapitaaltoerusting wat die eindverbruiker en
werklike promotor huur van die verhuurder, waarskynlik 'n trust waarvan die deel
nemers hoegenaamd geen begrip het waaroor die projek werklik gaan nie, verlore
gaan. Vanwee die strukturering van projekfinansieringspakkette, kan so 'n
situasie ontaard in lOOrsige hofsake wat geen van die partye beerokke graag op die
hals sal wil haal nie. Weliswaar rus die verpligting om voldoende versekering op
toerusting uit te neem, gewoonlik op die huurder daarvan. 47) Cit sou
verkeerd wees om te dink dat indien daar verliese voorkom wat nie verseker is nie,
die uitleners van fondse voldoende gedek word deur 1OO0ntlike waarborge.
Waarborge is in elk geval net so waardevol as die bates wat dit verteenwoordig en
indien die promotors van 'n projek ver liese gaan ly wat die inbedryfstelling van
'n projek vertraag, inkomste uit die projek verminder of heeltemal laat opdroog,
gaan dit nadeling wees vir aIle betrokke partye, hetsy dit vir hul In direkte
verlies meebring, of in die vorm van 'n herskedulering van terugbetaling van kapi
taal en/of rente.
In die jongste tyd is 'daar 'n neiging om 'n versekeringspakkie uit te neem wat
skade en ver lies48) sal voorkom, nie net wat die hoofkontrakteur betref nie,
maar aIle kontrakteurs betrokke by 'n kapitaalprojek.
"These policies are 'hold-aIls' arranged by the project company and cover
ing not only its own risks and assets, but also those of all contractors
and subcontractors on site. 49) (Financial Mail. September, 1982 50
Die meriete van so 'n allesomvattende polis50)
1982 : 50) word hieronder uiteengesit.
(Financial Mail. September,
129
Alle versekering is gestandaardiseer en dit skakel die nodigheid uit an elke
kontrakteur se polis afsonderlik na te gaan. Die dekking wat uitgeneem is op die
individuele seksies wat voltooi is, bly geldig en daar ontstaan nie onderonsies
oor wie verantwoordelikheid moet aanvaar waar maer as een kontrakteur betrokke is
nie. So In allesomvattende polis is nie noodwendig duurder as In skema waaronder
individueel verseker word nie.
Sonder om vas te val in argumente wat geopper word deur versekeringsmaatskappye en
kontrakteurs oar voor- en nadele kan daar gese word dat so In polis gunstig oar
weeg behoort te word deur die finansiEUe instansies wat steun verleen aan In
projek, veral omdat die versekeringskoste in baie gevalle oak nog ingesluit word
onder die langtermynfinansiering.
Versekering is nie In element wat werklik inpas by die raamwerk van hierdie studie
nie maar die belangrikheid van hiedie aspek IOOet nie oargesien word nie. Alhoewel
projekfinansiering as In spanpoging behoort te geskied, word selde gevind dat een
van die spanlede natuurlikerwys daaraan aandag sal skenk.
8. SAMEVATTING
Die finansiele strukturering van In projek is een van die mees kardinale elemente
van projekfinansiering. Tydens die struktureringsstadia wordaandag aan die doel
witte van die bestaande onderneming en die invloed wat dit op toekomstige resul
tate van die onderneming gaan uitoefen (waar van toepassing), gegee. In Projek
word dus finansieel gestruktureer an onder andere oak die optimale kapitaalstruk
tuur te bepaal.
Daar word verder aandag geskenk aan die vorm van die onderneming asook In vermel
ding van projekrisiko l a ,
Spesiale vermelding word gemaak van die invloed wat die Inkomstebelastingwet op
die finansiele struktuur van In projek uitoefen. Alhoewel inkomstebelasting een
van· die belangrikste elemente is in die finansiele strukturering van In projek,
juis vanwee die invloed wat dit kan uitoefen op die kontantvloei van In projek,
meet potensiele belastinqvoordele nie as die alfa en anega van projekfinansiering
beskou word nie. om die teendeel te aanvaar sou dieselfde dwaling meebring as an
te glo dat projekfinansiering slegs In belastingbasisgebaseerde bruikhuurtransak
sie is. Vanwee die feit dat daar voortdurend veranderinge aan die Inkomstebelas
tingwet aangebring word, sal die toepaslikheid van sekere artikels dienooreenkom-
130
stig toeneem of afneem. Or igens kom belasting-beheptheid in die praktyk by
finansiEHe strukturering hoofsaaklik tot uiting in allerlei metodes en skemas
waarmee die netto kontantvloei van 'n projek deur die manipulasie van
belastingvoordele, verbeter word. Omdat sommige van die belastingpraktyke volgens
die Suid-Afrikaanse fiskale owerhede neerkom op misbruik of wanaanwending van
investeringsaansporings, word daar van tyd tot tyd die nodige stappe gedoen om die
praktyk te verydeL
In Suid-Afrika word projekte seIde sonder sekuriteit befonds en daarom word kort
liks daarvan asook van die aangeleentheid van versekering melding gemaak.
131
VERWYSINGS.HOOFSTUK 5
1) "Capital Projects Survey", Supplement to Financial Mail, 24 September 1982, bl.
42.
2) "Capital Projects Survey" , Supplement to Financial Mail, a. w. , bI. 62.
3) "Capital Projects Survey" , Supplement to Financial Mail, a. w. , bI. 62.
4) "Capital Projects Survey", Supplement to Financial Mail, a. w. , bI. 32.
5) "Capital Projects Survey" , Supplement to Financial Mail, a. w. , bI. 33.
6) Vir n volledige bespreking van geld en die rol wat dit vervul kyk Newlyn, W. T. ,
The Theory of Money, Tweede uitgawe, Oxford University Press, Londen, 1971.
7) Die huidige terugbeweging na 'n gesofistikeerde ruilhandelstelsel deur veral
Derde Wereldlande moet egter nie misken word nie.
8) Vir die teoriee omtrent rentekoerse kyk Shapiro, E., Understanding Money,
Harcourt Brace Jovanovich, Inc., New York, 1975, bl. 249 e.v., en Slovin, M.B.
en Sushka, M. E. , Money and Economic Activity , Lexington Books, Lexington,
Massachusettes, 1977, hfst. 10.
9) Of dit enigsins prakties moontlik sou kon wees om 'n projek volkome op 'n
ruilhandelbasis gefinansier te kry, veral vir groot kapi taalintensiewe
proj ekte, is te betwyfeI.
10) Kyk hoofstuk 8 vir 'n verdere bespreking van die risiko's.
11) Smith, D.R., Price Waterhouse & Co Review, Londen, 1973, bl. 3.
12) Die verskillende entiteite word in die volgende afdeling bespreek.
13) Inflasie is seker een van die belangrikste elemente deesdae. Kyk Rapport, A.
en Taggart, R.A., "Evaluation of Capital Expenditure Proposals under Infla
tion", Financial Management, Lente, 1982. Die enigste kritiek teen die artikel
is dat bedryfskapitaal buite rekening gelaat word.
14) Dit is 'n tegniek wat gebruik word om die waarskynlikheidsverdeling van die
uitslag af te lei vanaf die waarskynlikheidsverdeling van die ingevoerde data.
Indien die uitslag herhaaldelik bereken word deur elke keer ingevoerde waardes
van hul waarskynlik~eidsverdelings te neem, verkry 'n persoon verskillende
resultate, die frekwensieverdeling waarvan sal neig na 'n ware waarskynlikheids
verdeling van die uitslag soos die aantal kere vermeerder word. Die element
van beheer oor die program is dat indien van hierdie uitslae onwenslik is kan
hul herhaling voorkom word. Net so, indien daar te veel gewenste uitslae is,
kan daar willekeurig besluit word op een van hulle.
15) Die begrippe is reeds gedefinieeer in hoofstuk 2.
16) "Capital Projects Survey", Supplement to Financial Mail, a.w., bI. 32.
17) Parks, G.M., "Structure and Functioning of the Venture Capital Market,"
Frontiers of Financial Management, 1981, bl. 410.
132
18) Musselman, V.A. en Hughes, E.H.,· Introduction to Modern Business, Agste
uitgawe, Prentice-Hall, Englewood Cli-ffs, 1981, bL, 60.
19) Kyk ook Nevitt, P., Project Financing, Vierde uitgawe, Euromoney Publications
Ltd., Londen, 1983, bl. 100.
20) Kyk ook Nevitt, P., a.w., bl. 100.
21) Bedryfsk1aaronderneming, "Turnkey company".
22) Brits, R.N. en Reese, K., Business Economics for South African Students,
Tweede uitgawe, McGraw-Hill Book Co., Johannesburg, 1981, bl. 38.
23) Kyk ook Nevitt, P., a.w., bl,.. 104.
24) Kyk ook Nevitt, P., a.w., bl. 104.
25) Musselman, V.A., en Hughes, E.H., a.w., bl. 67.
26) Dink byvoorbeeld aan die reuse Sumitomo Shoji Kaisha Bpk. van Japan.
27) Nevitt, P., a.w., bl. 115.
28) Nevitt, P., a.w., bl. 116.
29) Sommerfeld, R.M. e.a., An Introduction to Taxation, Harcourt Brace Jovanovich,
Inc., New York, 1978, bl. 1.
30) Die Bybel, Ester 10 vers 1.
31) Sommerfeld, R.M. e.a., a.w., hfst. 10, bl. 2.
32) Inkomstebelasting is veranderlik en juis om daardie rede kan daar nooit aanvaar
word dat n struktuur wat ontwerp word vir een projek netso toegepas kan word op
die volgende een nie. As n voorbeeld hiervan, kan genoem word die veranderinge
wat deur die Minister van Finansies in die Suid-Afrikaanse wetgewing in die
vooruitsig gestel is op 14 Maart 1984. Tydens laasgenoemde geleentheid het die
Minister die verbieding van die verhandelinge van belastingbasisse in die
vooruitsig gestel. Kyk ook hoofstuk 6. Verdere aankondigings wat gemaak is,
is dat daar n Witskrif sal verskyn oor die praktyk wat gevolg word deur
ondernemings om nie-belasbare instellings te gebruik om as verhuurder op te
tree sodat beide belastingvoordele geeis word deur die huurder sonder dat die
verhuurder enige belasting hoef te betaal. Kyk ook Sergeant, B., "Horwood goes
to war on tax dodger-a'", Business Times, 15 April 1984, bl , 6.
33) Sommerfeld, R.M. a.w., voorwoord.
34) James, S. en Nobes, C., The Economics of Taxation, Philip Allan Publishers
Lt.d , , Oxford, 1978, voorwoord.
35) Wet 58 van 1962 soos gewysig.
36) Kyk Artikel (8)(5)(a)(b) van die Inkomstebelastingwet. Die investeringstoelaag
van 20 persent is egter nie verhaalbaar nie.
37) "Taxes may also be classified by tax base. Income tax and corpor-at.Lon vcax are
current taxes on income'" James S. en Nobes, C., a.w., bl. 14.
n Maatskappy het 'n belastingbasis wanneer sy belasbare inkomste van so ',1 aard
133
is dat dit die moeite werd is om bates aan hom te verkoop wat dan verhuur word.
38) Du Toit, P., "Money in them words," Financial Mail, 21 Januarie 1983, b l., 210.
39) GmUr, C.J., Trade Financing, Euromoney Publications Ltd., Londen, 1981, bl.
107.
40) A.w., bl. 107.
41) Dit is te se as daar nie beginselbesware deur hul geopper word oor die
benutting van belastingvoordele nie.
42) Vir n volledige lys hiervan en besprekin~ daarvan, kyk Silke, A.S. e.a., Silke
on South African Income Tax, Tiende uitgawe, Juta & Co. Ltd., Johannesburg,
1984, bl. 1397 e.v.
43) Beckers, L.G., Trade Financing, red. Gmlir, C.J., Euromoney Publications Ltd.,
Londen, 1981, bl. 149.
44) Die uitbreiding van Sappi Bpk. se meule by Ngodwana in Oos-Transvaal is n goeie
voorbeeld hiervan. Nie dat die maatskappy in die algemeen onderkapitaliseer
was nie,slegs gesien in die lig van n plus/minus R800 miljoen uitbreidingspro-
gram. Waarskynlik het die beheermaatskappy, naamlik Gencor, gerustelling in
die een of ander vorm gegee aan die uitleners.
45) Daar is verskeie regsargumente oor die werklike betekenis en waardevolheid van
so 'n dokument.
46) As voorbeeld kan geneem word die ineenstorting van die Matla- kragstasie se
skoorsteen twee jaar gelede tydens konstruksie, wat gelukkig vir n bedrag van
R9 miljoen verseker was.
47) Kyk ook Neal Helps, "When hiring plant make sure that you have insurance
cover" , Industrial Week, 13 Januarie 1983, bI. 9.
48) Politieke-, kommersiEHe- , natuurlike oorsake- en oorlogrisiko's moet ook
verseker word waar moontlik.
49) "Capital Projects Survey" , Financial Mail, a.w. , bI. 30.
50) "Capital Projects Survey", Financial Mail, a.w. , bI. 30.
134
HOOFSTUK 6
FINANSIELE OORWEGINGS BY PROJEKFINANSIERING
1 • INLEIDING
In hierdie hoofstuk word eerstens die blootstelling van uitleners van fondse aan
projekondernemers bespreek en tweedens word kortliks sekere aspekte wat van reke
ningkundige belang is met betrekking tot die rapportering deur maatskappye van
finansiEHe transaksies aangegaan, genoem. Melding word ook gemaak van enkele
faktore wat In invloed mag uitoefen op die bestuursbesluit om voort te gaan met In
projek.
2. BLOOTSTELLING VIR FINANSIELE INSTELLINGS
In Projekfinansieringsstruktuur waarin geen sekuriteit ten opsigte van die terugbe
taling van leenfondse geverg word nie, is sekerlik die ideaal in die projekfinansie
ringswereld - In ideaal wat egter in die praktyk seIde verwesenlik word of selfs kan
word, met die moontlike uitsondering van energieprojekte, waarvan die sukses
gewoonlik vasstaan en gevalle waar beskikbare sekuriteit van so In aard is dat die
ver Lariqde blootstelling deur uitleners en beleggers as redelik aanvaar word, soos
byvoorbeeld waar kontrakte vooraf aangegaan is vir die verkoping van die geheel van
die .produksie teen In vasgestelde prys.
Daar bestaan verskeie redes waarom betrokkenheid by In projek op blootstellingsvlak
soms nie vir uitleners van kapitaal aanvaarbaar is nie. Die omvang van die inves
tering, beperkinge voortvloeiend uit die aanwending van tradisionele
finansieringstegnieke, die nie-tradisionele paring van inkomste uit die projek met
die skuld, die gebruiklike begeerte om risiko af te wentel, en die vermyding van
vennootskapsnadele in gevalle van gesamentlike ondernemings, is enkele van die
belangrikste faktore.
In sodanige gevalle moet gepaste en vir die uitlener aanvaarbare sekur iteit, verkry
word. Daar sou oorweging daaraan geskenk kon word om die vaste of selfs roerende
bates (hetsy bestaande of toekomstige bates) van die projek by wyse van verband of
not.ar Le l,e verband onderskeidelik,ten gunste van In ui tlener te beswaar. Opsigte
like negatiewe gevolge kan egter uit so In beswaring voortvloei 5005 byvoorbeeld die
feit dat In notariele verband ocr roerende goed onvoldoende dekking aan In krediteur
ver leen in die geval van likwidasie of dat In verband oar In eiendom met In
gespesialiseerde struktuur daarop (soos byvoorbeeld In kragstasie) vir In uit-
135
lener relatief waardeloos is.
Om genoemde enander praktiese redes is die mees algemene vorm van sekuriteit In
waarborg - In dokumentere sekuriteitsinstrument wat so belangrik in die kommersiele
wereld geword het dat In mens nie sou kon nalaat om ruimte hierin af te staan vir In
beskrywing van die wesenselemente en die aanwendingsveld daarvan me.
Wat eersgenoemde betref moet daar allereers na die essensie van In waarborg gekyk
word. In Waarborg veronders tel In minimum van drie partye, naamlik die eiser, die
skuldenaar en die borg. Die eiser kan in die praktyk In gewone skuldedser wees soos
by die verkoping van goedere en kan natuurlik ook In bankinstelling wees wat geld
voorgeskiet het aan In gegewe party, met ander woorde In· party in wie se guns daar
In kontraktuele verpligting om te betaal of te presteer bestaan. Dit bring mee dat
die skuldenaar in praktyk byvoorbeeld of In gewone skuldenaar kan-wees wat die koop
som van goedere wat hy ontvang het aan die verkoper verskuldig is, of die nemer van
In bankkrediet of oortrokke fasiliteit, of die kontrakteur wat In verpligting het om
In sekere stuk werk of konstruksie ingevolge In ooreenkoms te voltooi.
Die essensie van In borgstelling is die onderneming van In party (die borg) teenoor
die skuldeiser om as I t ware in te staan vir die skuldenaar vir geval laasgenoemde
om die een of ander rede me in ooreens temming met sy kontrak pres teer ni.e , Di t
bring mee dat die borggewer In gewone privaat individu kan wees wat hom teenoor die
verkoper van goedere verbind om die koopprys daarvan aan die verkoper te betaal vir
geval die skuldenaar me sou betaal me, of In bank wat hom teenoor In derde party
(skuldeiser) verbind ten behoewe van In klient (skuldenaar) of byvoorbeeld In verse
keringsmaatskappy wat hom teenoor die ondernemer van In projek (skuldeiser) verbind
om sekere betalings te maak vir geval In kontrakteur (skuldenaar) glad nie of nie na
behore teenoor die projekondernemer presteer nie.
Hierdie borgonderneming' word in die praktyk aangewend as In vorm van sekuriteit
ten opsigte van In baie wye veelvuldigheid van kommez'sLe Le situasies. Daarom vind
In mens dat alhoewel aIle borgstellings die eaaensLe.Ie element bevat van In verplig
ting teenoor In eiser ten behoewe van In skuldenaar, die voorwaardes waaraan die
borgonderneming onderhewig is, van bedryf tot bedryf en selfs van geval tot geval
kan verskil. So byvoorbeeld kan In borg hom geheel en al onvoorwaardelik teenoor In
eiser verbind, in welke geval die eiser feitlik in In posisie is an betaling van die
borg. te verg by die "druk van In knoppie". AIle waarborge word egter nie op hierdie
onvoorwaardelike basis gestruktureer me. Daar word baie dikwels van allerlei
bepalings gebruik gemaak wat bedoel is en ook tot gevolg het dat In borg se
136
aanspreeklikheid eers by die plaasvind of nie-plaasvind van In betrokke gebeurtenis,
deur dieskuldeiser afdwingbaar word. So byvoorbeeld mag In borggewer hom verbind
op die grondslag dat; hy alleenlik aanspreeklik sou wees indien die skuldenaar hom
binnelngegewe tyd na kontraksluiting met die eiser, aan die een of ander vorm van
kontrakbreuk skuldig sou. maak of dat hy aanspreeklik sou wees slegs as sodanige
kontrakbreuk tot sy redelike tevredenheid bewys sou word of da t indien die oareen
koms tussen die eiser en die skuldenaar om die een of ander rede nie afdwingbaar is
nie, die borggewer meteen oak nie aanspreeklik sal wees nie.
In Goeie begrip van die esaensLe Ie regsgrondslag van borgstellings is uiters nood
saaklik. In wese het In mens te doen met twee stelle regsverpligtinge, naamlik die
tussen die skuldenaar en die eiser en die tussen die borggewer en die eiser. Omdat
die borggewer onderneem om in te staan vir die verpligtinge van die skuldenaar onder
eersgenoemde van hierdie regsverhoudings, volg dit dan oak dat- In borg nie aan
spreeklik kan wees of In geldige waarborg kan lewer tensy daar alreeds In verplig
ting tussen die skuldenaar en die eiser bestaan nie en dat as die laasgenoemde regs
verhouding om die een of ander rede onwettig of ongeldig sou wees, die borgverplig
ting outomaties verval.
As algemene ui tgangspunt moet aanvaar word dat In borg nie sal wil betaal as hy nie
wetlik daartoe verplig is nie, soos talle van die ui tsprake in ons regspraak kan
getuig. Om hierdie rede het die strukturering van geldige en afdwingbare waarborge,
ten spyte van die oenskynlike eenvoud van die essensie daarvan soos hierbo beskryf,
In hoogs gespesialiseerde aktiwiteit geword. Boonop word waarborge in ons howe
beperkend uitgele, dit wil se daar word in beginsel in In waarborg ingelees presies
wat die bewoording daarvan se en niks meer ni.e ,
Die volgende is enkele van die meer belangrike praktiese aspekte van waarborge waar
op gelet moet word:
a) Uiteraard.moet die waarborg In onderneming bevat waarin die borg homself ver
bind teenoor die skuldeiser. Sonder om hier in besonderhede daarop in te gaan, kan
gemeldword dat waar daar meerdere borge betrokke is, die onderliggende regssituasie
sorns besonder gekompliseerd kan raak omdat nie aIleen hul verpligting teenoor die
skuldeiser ter sprake kom nie maar oak hulle verpligtinge onderling as borge. Ori
gens word die situasie nag verder bemoeilik deurdat dit algemene praktyk geword het
dat In borg homself verbind nie aIleen as borg nie maar oak as rnedehoofskuldenaar
saam met die skuldenaar , Hierdie benadering word gevolg ten einde die borg neg
steeds aanspreeklik te he al sou hy om die een of ander tegniese rede ui t die greep
137
van In suiwer borgstelling kon ontsnap.
b) Die bedrag waarvoor die borg hom verbind moet met die grootste duidelikheid
moontlik gestel word. In praktyk sou In mens die betrokke bedrag spesifiek vermeld
tesame met sodanige ander bykomstige bedrae as wat daar betaalbaar mag wees soos
byvoorbeeld rente teen In gegewe koers per jaar en getakseerde regskoste vir geval
daar regsstappe teen die borg geneem·sou moes word.
c) Die omstandighede wat aanspreeklikheid onder die borgstelling afdwingbaar maak
en die oproepmeganisme waarvan daar in sodanige geval gebruik gemaak moet word, moet
uiteraard ook baie duidelik gestel word. In die verband kom die vervaldatum, indien
enige, van die borg se aanspreeklikheid ook ter sprake.
d) Voortvloeiend uit die stelling hierbo dat die borgverpligting voorafgegaan
word deur In hoofverpligting, sal In borgstelling dus ook In verwysing na die laas
genoemde transaksie ten opsigte waarvan die waarborg gegee word, bevat.
e) In Verdere baie belangrike aspek is die invloed wat enige wysiginge aan die
hoofooreenkoms, waartoe die borg nie In party is nie, sal he op die borg se verplig
tinge. Die algemene reel is dat die borg nie gebonde is aan wysiginge aan die
hoofooreenkoms waardeur sy eie posisie verswaar word ni.e , In sommige gevalle sou
die borg selfs sy verpligtinge onder sy borgstelling kon ontwyk indien die wysiginge
aan die hoofooreenkoms van In genoegsaam ingrypende aard is. Verder moet daar ook
sorg gedra word dat die blote verleen van uitstel me aan die borg In ontglipkans
vexskaf ni.e ,
f) Origens is dit gebruiklik om die regstelsel waaraan die borgstelling onderhe
wig is te vermeld asookdie howe waar geskille wat ui t die borgstelling mag voort
vloei, bereg sal word. Dit is gebruiklik om die borgstelling onderhewig te maak aan
dieselfde regstelsel as clie waaraan die hoofooreenkoms onderworpe is. Sodoende word
uiteenlopende konstruksies van die inhoud van In borg se verpligting vermy.
Die blote verskaffingvan In waarborg, al sou dit regtens ten volle afdwingbaar
wees, beteken egter me dat die borg uiteindelik weI betaling kragtens die waarborg
sal maak ni.e , Daar is In aantal eksterne faktore waarmee rekening gehou moet word,
bo en behalwe die aansienlike aantal skuiwergate waardeur die borg kan ontglip en
wat onstaan deur vae bewoording van die waarborg en/of die onoordeelkundige struktu
rering daarvan. So byvoorbeeld mag die borg homself ingelaat het vir In verpligting
wat be sy. finansiele vermoensis. Dit bring in praktyk mee dat ten spyte van die
138
afgifte van 'n waarborg, die waarde van die borgstelling uiteindelik ondermeer van
die finansiele sterkte van die borggewer sal afhang. Origens kan daar in 'n gegewe
geval politieke faktore tussenbeide kom wat die afdwingbaarheid en die waarde van 'n
waarborg dalk kan neutraliseer. Hierdie situasie kan ontstaan in gevalle waar die
sentrale regering van die land waarin die waarborggewer woonagtig is of regtens
gedomiSilieer is ,die oordrag van fondse na die land van die eiser verbied • nit is
juis weens hierdie risiko dat die praktyk ontstaan het om aan te dring op sogenaamde
vryvloeiwaarborge waar kragtens die betrokke sentrale monetere owerhede dan onder
neem om wanneer die betrokke betalingsverpligting gedelg moet word, die nodige
vreemde valuta beskikbaar te stel daarvoor.
'n Laaste praktiese aspek waarop gelet meet word is die pocensLeLe probleme en
nadele wat voortsprui t ui t die instel van aksies ter afdwinging van waarborge.
Afgesien van die inhoud van In waarborg en die regtense afdwingbaarheid daarvan, mag
'n eiser onder In waarborg hom in In posisie bevind dat dit maande of selfs jare mag
neem voordat hy ui teindelik die stadium bereik waar sy eis onder In waarborg in In
gepaste hof bereg word. nit bring verliese mee aan rente en geleentheidskoste.
Maar al sou daar nie verliese ter sprake wees nie en al sou die borg ui teindelik ten
volle betaal, kan dit egter nog gebeur dat kleiner ondernemings vanwee gevolglike
kontantvloeiprobleme wat ontstaan hangende ontvangs van die borgbetaling, hulself in
finansiele moeilikheid mag bevind.
Wat die aanwendingsveld van waarborge betref kan daar kortliks op die volgende
soorte waarborge wat algemeen in die praktyk voorkom gewys word:
(a) Finansiele (krediet) waarborge
In Finansiele waarborg is waar In bank as borg In verpligting het om die eiser te
betaal vir geval die skuldenaar sou versuim om so te doen , Voorbeelde hiervan is
waarborge wat uitgereik 'word om fasiliteite soos handelswissels, bankiersaksepte en
privaatplasings te dek.
(b) Handelskredietwaarborge
In wese is die borgonderneming in hierdie geval In uitgestelde betalingsverpligting.
Voorbeelde hiervan is skoon kredietbriewe - waaraan daar nie enige spesiale voor
waardes verbonde is nie - herversekerde kredietbriewe en betalingswaarborge vir
rente verskuldig, tantieme, en ander soortgelyke faktore.
139
(c) Gebeurlikheidswaarborge
Hierdie tipe waarborg is nie aan krediet gekoppel nie en is as sulks dus nie-moneter
en het te make met verpligtinge soos voltooiing van In projek,konstruksie daarvan,
verskaffing,verskeping, af lewering, pres tasie en onderhoud van In aanleg. volgens
Beckers1} (Beckers. project Finance Conference) is daar twee vorms hiervan,
naamlik In gewone en ongewone vozm, Die gewone vorm se kenmerke is dat dit abstrak
en onafhanklik van aard is, betaalbaar op die eerste eenvoudige versoek en
waarskynlik nie dokument.er van aard is nie en die bedrag en tydperk definieer. Die
bank sal dus eerder moet betaal as wat daar vereis word da t die pres tasie voltooi
word. Voorbeelde van gewone vorme is tender-, prestasie- en retensiegeldwaarborge.
Ongewone vorme is waar waarborge ui tgereik word vir die nakoming van
vervoerooreenkomste en om grondstowwe te ontgin, met ander woorde di t is ook
kontrakwaarborge maar is nie alledaags van aard nie.
(d) Betalingsmeganisme waarborge
Hierdie tipe van waarborg behels situasies waar daar gewaarborg word dat sekere
aksies met betrekking tot die betaling van fondse of die onttrekking daazvan :deur .
derde partye, op In sekere wyse sal geskied, soos byvoorbeeld waar daar ooreengekom
word dat onttrekkings deurkontrakteurs volgens In sekere patroon op vasgestelde tye
sal geskied, in stede van wanneer daar lewering of prestasie plaasvind.
Waar kapitaaluitbreidings werklik op In projekfinansieringsgrondslag aangepak word,
sal daar gevind word dat die finansiele instellings soos banke van meet af aan in In
projek betrokke is beide as adviseurs en as borgstellers. Gewoonlik sal In kontrak
teur sy finansiele adviseurin kennis stel dat die onderneming gaan tender vir In
sekere kontrak en dat die finansiele adviseur In finansiele pakket moet saamstel wat
saam met die tegniese tender ingedien kan word.
In hierdie stadium reeds kan waarborge al ter sprake kom, Afgesien van die waar
borge wat instansies soos amptelike uitvoerkrediet organisasies, byvoorbeeld Hermes
in wes-Duitsland, sal vra vir die finansiering van kapitaalgoedere en diens te wat
. uitgevoer word na die koper - die onderneming wat die tender navraag rig - sal sulke
organisasies ook bereid wees om waarborge te verskaf aan kontrakteurs wat tender vir
In kontrak, met betrekking tot skommelinge in wisselkoerse, inflasiekoers en die
vaspen van kontrakpryse tot en met die toekenning daarvan.
Tydens bogenoemde stadium van die projek kan banke gevra word om prestasiewaarborge
140
uit te reik. Wanneer daar alreeds vordering gemaak is met die onderhandelinge vir
'n kontrak kom die ander waarborge, dit wil se die wat deur die ondernemer van die
projek gelewer moet word, ter sprake. Dit is natuurlik nie noodwendig so da t; a l.Le
waarborge deur dieselfde instelling gelewer sal word ni.e , Die teendeel is eerder
waar. In die geval van groot projekte wat etlike miljoene rand beloop en wat deur
'n staats- of semi-staatsinstelling onderneem word, sal waarborge gewoonlik deur die
suid-Afrikaanse regering verskaf word en vryvloeiwaarborge deur die suid-Afrikaanse
Reserwebank indien buitelandse bedrae ter sprake is. Laasgenoemde vorm van waar
borg, naamlik dat die Reserwebank nie enige verbod sal plaas op die betaling van
rente en kapitaal wat verskuldig is aan die buiteland nie, is nie beskikbaar vir
privaatsektor ondernemings nie.
Waar ins tansies soos die Wereldbank en sy filiale betrokke is, sal 'n regerings
waarborg van die land ~aarin die projek plaasvind, vereis word. nieselfde geld ook
vir groot uitvoerkrediete.
"This agreement ------- provides for an unconditional payment guarantee 'as
principal, and not as surety merely'. It also typically contains a negative
pledge (pari passu) clause, widely drawn to cover all public assets, and an
undertaking not to interfere with the borrower's performance and to facilitate
such performance. In some instances of loans to pUblic sector borrowers, the
Bank requires a full performance guarantee, including a specific obligation to
cover a shortfall of funds required for the project.,,1) (Renda!. 1980
259)
3. KREDIETINWERKING OP DIE BESTAANDE ONDERNEMING SE FINANSIELE STATE EN DIE
INVLOED OP AANDEELPRYSE
Dit is belangrik om te bepaal wat die invloed van 'n beoogde projek op die bestaande
onderneming se finansiele state gaan wees, want na gelang die grootte van die projek
toeneem hoe belangriker die effek daarvan , Dit is nie die voorneme om hier in
diepte op die rekeningkundige aspekte van finansiele state in te gaan nie, hoewel
dit tog nodig is om kortliks van sekere elemente daarvan melding te maak.
Elke ondernemirig sal die probleem waarskynlik op In verskillendewyse benader. Dit
sou egter veral vir 'n publieke maatskappy, hetsy die projek in 'n aparte maatskappy
hanteer word al dan nie, noodsaaklik wees om ag te slaan op die uitwerking wat
projekkredietfasiliteite gaan he op beide die kort- en die lang termyn in soverre
dit finansiele verhoudings en aandelepryse betref. Daar is reeds genoem dat dit een
141
van die oogmerke van projekfinansiering is em die kredietrisiko te skei van die
projek om sodoende die blootstelling wat ontstaan as gevolg van die verskaffing van
fondse aan die ontwikkelaars of die projek self, objektief te kan beoordeeL Die
bedoeling daarmee mag uiteraard nie wees om enige verpligting vir buitepartye soos
aandeelhouers, staatsdepartemente of uitleners,weg te steek nie. Daarom salons dan
ook vind dat riglyne in verband met die rapportering van aangeleenthede wat te make
het met projekfinansiering gedurig hersien word deur die Suid-Afrikaanse InstituutI
van Geoktrooieerde Rekenmeesters - nie dat sodanige riglyne altyd nagevolg word n.Le ,
Die vraag kan nou weI gevra word wat die verband tussen projekfi:nansiering en
byvoorbeeld aandeelpryse is. Die verband Ie daarin dat die doelwit van die onder
neming waarskynlik die maksimering van die waarde van die onderneming vir sy
aandeelhouers is. Die waarde van aandele vir die eienaar daarvan word
verteenwoordig deur
" ••• the market price of the company's common stock, which, in turn, is a
reflection of the firm's investment, financing, and dividend decisions ... 2)
(Van Horne. 1983 : 6)
Daar moet egter in gedagte gehou word dat maksimering van verdienste per aandeel nie
noodwendig dieselfde is as maksimeringvan markprys per aandeel nie.
.. an objective of maximising earnings per share may not be the same as
maximising market pr ice per share. The market pr ice of a firm's stock
represents the value that market participants place on the firm ... 3) (Van
Horne. 1983 : 6).
In die lig van bogenoemde verduideliking van wat 'n aandeelprys aandui, kan die
belangrikheid van korrekte rapportering van die finansHHe stand van 'n onderneming
besef word. Die mark vei"werk immers hierdie inligting wat dan in die markprys van
die besondere aandeel weerspieel word. Sou finansiele rapportering op so 'n wyse
gedoen word dat dit enersyds nie as onreelmatig beskou kan word nie, maar andersyds
ook nie die ware toestand van sake uitwys nie, kan dit lei tot foutiewe aannames wat
in aandeelpryse weerspieel sal word. Opportunistiese rapportering kan lei tot
foutiewe belegging in 'n onderneming, wat andersins beter aangewend sou kon gewees
het terwyl swak rapportering kan veroorsaak dat fondse nie deur 'n onderneming wat
inderwaarheid finansieel gesond is, verkry kan word nie. 4) (Samuels & Wilkes.
1980 : 8)
142
Die 1981-Jaarverslag van Edgars 5) (The South African Chartered Accountant.
January, 1982 : 30) kan as voorbeeld van die probleme wat rondomdie rapportering
van finansiele strukturering ontstaan, geneem word.
Gedurende die jaar onder bespreking het Edgars 'n 71,9 persent deelnemer geword in
'n gesamentlike onderneming wat 'n 10-jaar bruikhuur aangegaan het om 'n produksie
aanleg te verkry deur middel van 'n uitgestelde kooptransaksie ten bedrae van R32,5
miljoen. Die vermindering in die maatskappy se belastingaanspreeklikheid is oorbe
taal aan die gesamentlike onderneming. In ruil hiervoor het die maatskappy 'n fooi
ontvang watin berekening gebring sou word by ontvangs van sodanige foci.
Die bogenoemde metode wat Edgars gevolg het is natuurlik niks anders nie as 'n voor
beeld van die beskrywing met betrekking tot die afverkoop van 'n belastingbasis,
soos in die vorige hoofstuk bespreek. Woods en Brooking se probleem hiermee is dat
die inligting aangaande Edgars se deelname in die direkteursverslag verskyn het en
daar met die uitsondering van 'n kort verwysing daarna in .In voetnota, geen ander
inligting verstrek is nie.
Volgens hulle is die volgende vrae onbeantwoord gelaat:
(a) Die belastingvermindering is aangeteken as 'n debiet onder belasting. Daar is
nie 'n bevredigende verduideliking waar om 'n besparing in die Inkomstestaat as 'n
debiet gereflekteer word nie. 'Volgens Woods en Brooking se die Vierde Bylae van die
Maatskappyewet uitdruklik dat die bedrag wat vir belasting voorsien word, as 'n
aparteitem getoon moet word ennie slegs by wyse van 'n nota nie.
Benewens die feit dat 'n persoon 'n sterk motivering sou verwag van die maatskappy
vir die insluiting van die belastingbesparing in die belastingdebiet, is daar ook
geen - kornmentaar op die moontlikheid van tydsverskille tussen die be spar ing op
belastingbetalings en belastingbetalings aan die bruikhuurtrust nie.
(b) In die direkteursverslag word daar nie verduidelik of die 71,9 persent deel
name van Edgars daarop neerkom dat 'n bedrag van R23,4 miljoen in die trust beLf is
. nie, of indien nie, watter bedrag dan weI so bele is. Daar is ook nie 'n verduide
liking gegee van die risiko inherent aan die transaksie nie en ook nie wie eiendoms
reg van die bates het, hoe die bates uiteindelik oorgedra gaan word en wat die
finansiele blootstelling vir die maatskappy is nie.
(c) As dit nie vir 'n stelling in die nota oor "r ekeninge betaalbaar en voorsie-
143
nings", dat dit met die belastingaanspreeklikheid gekombineer is, was nie, sou die
kredietkant van die transaksie heeltemal verdwyn het.
Uit bogenoemde vrae en bedenkinge deur Woods en Brooking genoem, blyk die verwarring
wat by gebrek aan duidelike rapportering kan ontstaan, duidelik. Vir diegene in
projekfinansiering betrokke, is dit natuur lik verstaanbaar, maar waar finansH!1e
strukture ontwikkel wacd en aspekte soos kontantvloei, winsgewendheid en finansiele
verhoudings nie deur sulke transaksies geraak word nie, en dit slegs gedoen word om
verby wetlike aspekte te kom, behoort volledige inligting verstrek te word.
Dit is natuurlik so dat daar meer as een algemeen erkende en aanvaarde metode is
waarvolgens rapportering kan geskied en daarom behoort maatskappye daardie metode te
gebruik wat inligting omtrent 'n transaksie op die redelikste wyse bekend maak ,
'n Baie belangrike mening aangaande projekfinans-iering en die rapportering daarvan
in finansiele state isdeur Neil Thomas6) (Thomas. Mei, 1982) uitgespreek:
"An unfortunate side effect of accounting for project financing is that often
a less favourable (from a cash flow point of view) financial offer or finan
cial structure is accepted by management as this offer or structure results
(due to the company's accounting policies) in a nor e favourable short-term
presentation of financial position and results of operations.
A more serious aspect is that accounting policies are sometimes selected based
not on the fairest presentation of the essence of a transaction but on the
resultant effect they will have on reported earnings ••
The most serious aspect, in my view, is that the financial pt'ess, either
through misunderstanding or in their rush to report on published results of
companies and to compare these results to those of similar companies, usually
disregard accounting policies and concentrate their efforts solely on balance
sheet and income statement financial ratios. This encourages management, who
naturally wish to maintain or attain a good public image, to concentrate their
efforts on achieving good short-term reported earnings rather than long-term
actual earnings."
3.1 Verdienste per aandeel
Die maatstaf wat gewoonlik deur beleggers gebruik word om hulle belegging te
144
evalueer, is om die aandele van 'n maatskappy te waardeer en daarom is dit belangr ik
om die netto na-belaste inkomste na per aandeel syfers te verwerk. Verdienste per
aandeel word verkry deur die netto inkomste van 'n maatskappy deur die totale aantal
uitgereikte aandele te deel.
Om maksimer ing van die ver dienste per aandeel as doelwit te stel, is myns insiens
egter nie korrek nie. Een van die redes daarvoor is dat dit nie 'n tydwaarde van
toekomstige verwagte inkomste of kontantvloei verskaf nie. Dit sou geed en weI wees
om byvoorbeeld by die aanpak.van InsubstansHHe projek te voorspel dat die
inkomste watgelewer gaan ward, oor vyf jaar hoogsal wees, maar daarmee is die
tydwaarde van geld buite rekening gelaat. Dit is natuurlik ook waar dat die skuld
wat aangegaan word om 'n projek van stapel te stuur, 'n negatiewe invloed op die
kontantvloei sal uitoefen wat op sy beurt weer aandeelpryse behoort te ver swak .
"Of course the big problem is knowing what the return will be on future
investments: often the company is not too sure, let alone the shareholder."
7) (Samuels & Wilkes. 1980 : 440)
Die tweede probleem met die maksimering van verdienste per aandeel as doelwit,
word in die aanhaling hierbo uitgewys,. naamlik die genoemde gebrek aan voorsiening
vir die onsekerheid of risiko verbonde aan toekomstige kontantvloei en dus ook die
interne rentabiliteit van die investering.
Laastens is dit natuurlik waar dat dividende wat betaal word en onuitgekeerde inkom
ste, self 'n groot invloed op die toekomstige verdienste per aandeel uitoefen.
Amling8) (Amling. 1978 380) meen egter dat toekomstige verdienste die mees
belangrike element by die evaluering van 'n aandeel is.
"No matter what has happened to a company in the past, future earnings and
expectations about future earnings really determine the current value of its
common stock".
Of beleggers egter we L rasioneel sal optree is 'n ander vraag. Dr ie metodes waar
Volgens toekomstige verdienste bereken kan wor d is:
a) gebruikmaking van historiese gegewensi
b) 'n voorspelling gebaseer op die verhouding tussen .omset en verdienste in die
ver Lede r en
c) 'n berekening gebaseer op winsmarges en begrote omset9) CAroling. 1978:381)
,,.
Volgens Stern 10) (Stern. 1977
145
59) word daar dikwels gese dat indien die
bestuur van In maatskappy In finansUHe beleid volg wat verdienste per aandeel
bevoordeel, dit die aandeelhouers ook sal bevoordeel vanwee In styging in die mark
prys van die aandele. Hy se verder dat hierdie benadering die werklike voordele van
skuldfinansiering ignoreer: "Higher share prices resulting from financing policies
have nothing to do with EPS".
Min maatskappye sal oorleef indien die opbrengskoers na belasting op vaste kapitaal
Minder is as die na- belaste leningskoste. Deur van skuldfinansiering gebruik te
maak om die maatskappy se skuldverhouding te verhoog, volg daar gewoonlik In toename
in verdienste per aandeel omdat die addisionele verdienste die addisionele
rentekoste oorskry.
"The added EPS resulting from a new investment financed by debt is the common
share-holders I reward for the added risk they incur. If nothing is done to
reduce this risk, the common share price/earnings ratio would decline despite
the added EPS."l1) (Stern. 1977 : 59)
Daar is hierbo gepoog om aan te toon dat die bestuursbesluite wat geneem word met
betrekking tot die finansiering van In nuwe projek, veral as die projek relatief
groot is in verhouding tot die huidige kapitaalbasis van die bestaande onderneming,
ontsettend belangrik is in soverre dit die verhoudings wat met die aandeelprys te
make het, betref en dat daar dan met omsigtigheid te werk gegaan noet word omdat die
mark nie volmaak is nie en beleggers dus waarskynlik nie volkome rasioneel sal
optree nf.e , origens is dit belangrik om die gepaste bronne van fondse aan te wend
andersins kan dit vir baie jare In nadelige invloed op die aandeelprys van die
onderneming he.
3.2 Dividendbeleid
Eienaars van gewone aandele het geen spesiale reg op die ontvangs van dividende nf.e ,
Die doelwit van In onderneming noet die maksimering van aandeelhouersrykdom wees en
daarom is die kritieke besluit hier of die betaling van dividende enigsins die
waarde van die maatskappy beinvloed.
Die vraag noet dus gevra word
" whether dividends are nore than just a means of distributing unused
funds. ,,12) (Van Horne. 1983 : 300)
Stern 13), (Stern. 1977
146
54) wat in der waarheid· redelik gekant is teen die
uitkeer van dividende beweer dat:
"Consequently, managements •••• should abandon policies which attach any sig
nificance to the role of. dividends in determining share prices - because divi
dends cb not matter ••• "
en is voorts van mening dat indien dividende weI verklaar word, dit stabiel xroet
wees, "in relation to normalised earnings because the clientele of shareholders
wants the greatest, consistent
investment. "14) (Stern. 1977: 54)
after-tax rate of return on their
Dit is weI waar dat die ocr grote meerderheid van ondernemings in Suid-Afr ika In
beleid het ingevolge waarvan dividende weI uitgekeer word. Die ax;.gument oor welke
invloed die betaling van dividende weI het sal egter nie hier verder bespreek word
nie.
Waar In relatief groot projek onderneem word deur In filiaal en die houermaatskappy
nie sekuriteit in die vorm van· waarborge of andersins verskaf nie sal In mens
gewoonlik vind dat die uitleners sekere beperkinge op die verk IarLnq van dividende
deur die filiaal hef tot tyd en wyl die skuld in In groot mate gedelg is.
3.3 Kontantvloei
Teoreties gesproke behoort In onderneming te streef na In optimaIe kapitaalstruktuur
en toekomstige projekte in daardie verhouding te finansier. In Optimale kapitaal
struktuur word bereik waar die reiHe grenskoste van aIle beskikbare finansierings
metodes gelyk is aanmekaar. 15) (Van Horne. 1983: 243) Daar behoort natuur
lik van vreemde kapitaal gebruik gemaak te word totdat die opt.LmaLe kapitaalstruk
tuur bereik word. Wanneer laasgenoemde bereik word, sal die grenskoste van vreemde-
en eie kapitaal dieselfde weeSe
Omdat omstandighede hulle egter nie altyd tot In optimaLe kapitaalstruktuur leen
nie, soos byvoorbeeld vanwee rentekoste of die nie-beskikbaarheid van sekere t.Lpes
vreemde 'kapdt.aeL, word die begrip "kontantvloei" van die allergrootste be lang.
Kontantvloei kan gedefinieer word as aIle fondse wat die onderneming ontvang vanwee
sy aktiwiteite minus die fondse wat uitvloei.
147
Wat natuurlik vir 'n onderneming as sulks geld, is me noodwendig ook van toepassing
op die kontantvloei van 'n beoogde kapitaalprojek me. In laasgenoemde geval sal
daar byvoorbeeld gevind word -dat die netto kontantinvloei vir die eerste paar jaar
negatief mag was vanwee die feit dat dit 'n hele paar jaar neem an die konstruksie
van 'n groot projek af te handel en inbedryfstelling te bereik.
Soos reeds in hoofstuk 2 genoem, word daar na die geprojekteerde netto kontantvloei
van 'n projek gekyk met betrekking tot die terugbetaling van skuLd , Die netto
kontantvloei dien dus ook as 'n vorm van sekuriteit. Tot tyd en wyl die netto
positiewe kontantvloei nie 'n permanente neiging word nie, word daar dus in hoofsaak
op opbrengskoers gekonsentreer, maar dan noet daar nie nog probleme van 'n kontant
aard met die ondernemer se bestaande onderneming wees me. As laasgenoemde die
geval sou wees, val dit te betwyfel of enige uitlener die projek as lewensvatbaar
sal beskou, veral as die uitermatig hoe inflasie- en rentekoerspatroon wat tans in
Suid-Afrika heers, in ag geneem word.
'n Ontleding van kontantvloeibegrotings van projekte ten einde vas te stel of die
verwagte netto kontantinvloei genoegsaam sal wees an die verpligtinge te dak, is een
van die belangrikste aspekte van projekfinansiering.
3.4'n Onderneming se belastingbasis
Die begrip is reeds breedvoerig in die vorige hoofstuk bespreek. Belasting word
kragtens die Inkomstebelastingwet gehef, waarvolgens 'n sekere persentasie belasting
op belasbare inkomste betaalbaar is.
Die basLs waarop belasbare inkomste bereken word, word in die gemelde wet anskryf.
Die keuse van metodiek met betrekking tot die voorbereiding van finansiele state
verskillende benaderings enrekeolngkundige beleid - is darhalwe ole wesenlik nie
omdat die berekening van die belasbare inkomste ole noemenswaardig daardeur bein
vloed word nde ,
Dit is egter so dat die Ontvanger van Inkomste by aanvaarding van 'n bepaalde basis
vir die berekening van belasbare inkomste, mag vereis dat dieselfde basis vir die
opstel van finansiele state gebruik word, soos byvoorbeeld ten opsigte van voorraad
waardering.
Spesifieke vermelding van die belastingbasis van 'n maatskappy in projekfinansie
ringsverband is noodsaaklik vanwee die aansienlike toelaes wat ter sprake kom,
148
Gewoonlik ward gevind dat die meerderheid van maatskappye wat projekte aanpak, nie
oar die nodige belastingbasis beskik om onmiddellik van die voor dele wat die
Ontvanger van Inkomste toestaan, gebruik te maak nie. om die tydwaarde van die
toelae te laat ooreenstem met belasting betaalbaar, is dit gewoonlik nodig om
belastingbasisse te vind wat hierdie groot toelaes kan akkommodeer.
Vanwee hierdie behoefte het die praktyk ontstaan om belastingbasisse af te ver koop ,
Sedert 1981 het dit In produk in eie reg geword sover dit bankwese betref en weens
die aantreklike inkomsteverdienste, spesialiseer etlike banke huidig hierin. Die
moontlikheid dat die Ontvanger van Inkomste die praktyk binnekart sal verbied, is
egter nie uitgesluit nie 16).
3.5 In Onderneming se leningsmagte
Volgens Tabel B van Bylae 1 tot die Maatskappyewet, het die direkteure van In maat
skappy die bevoegdheid om In maatskappy lenings of verpligtinge te laat aangaan met
die verstande dat die bedrag wat aldus verskuldig is - uitgesluit tydelike lenings
wat benodig ward in die gewone loop van sake - te enigertyd, sonder die voarafgaande
goedkeuring van die maatskappy op In algemene vergadering, die helfte van die bedrag
van die uitgereikte aandeelkapitaal plus die bedrag van enige aandelepremierekening,
of van die verklaarde kapitaal, mag oarskry ni,e .
Dit is uiteraard vir In uitlener nodi.q om die akte en statute van In maatskappy na
te gaan ten einde te bepaal of die leningsbevoegdhede van In maatskappy beperk is al
dan nie. Daar moet in die verband veral kennis geneem ward van die regulasies ten
opsigte van In sogenaamde 3(1)f maatskapp y17).
Waar projekfinansiering ter sprake kom, veral by die aanpak van groot kapitaalpro
jekte, ward daar gevind dat die omvang van verpligtinge wat aangegaan noet, word om
In nuwe aanleg of pro[ek in bedryf te stel, van so In aard is dat alhoewel projek
finansiering in Suid-Afrika meestal met verhaal geskied, die situasie dikwels opduik
dat die bestaande maatskappy se aandelekapitaal nie genoegsaam is om In gesonde ver
houding te handhaaf ni,e-
In sodanige gevalle mag die uitleners verdere beperkinge op die maatskappy stel,
byvoarbeeld: 18) (Van Horne. 1983: 520)
(a) In verbod op die aangaan van verdere langtermynskulde; en
(b) In beperking op die betaling van dividende.
149
4. REKENINGKUNDIGE BELEID
"Die finansiele jaarstate van In maatskappy moet ooreenkomstig algemeen aanvaarde
rekeningkundige praktyk die toestand van die sake van die maatskappy en sy besigheid
aan dieeinde van die betrokke boekjaar en die wins of verlies van die maatskappy
vir daardie boekjaar redelik weergee en moet vir daardie doel in ooreenstemmingwees
met en ten minste insluit die' aangeleenthede voorgeskryf deur Bylae 4, vir sover as
wat dit toepa~lik is, en aan enige ander vereistes van hierdie Wet vol
doen."19)
Alhoewel dit die doel met fd.naris Le Le jaarstate is om In objektiewe beeld te verskaf
van die aktiwiteite van In maatskappy, ontstaan In probleem daarin dat mense ver
skillende idees huldig oor wat objektiewe beriggewing is en wat nie. Ten spyte van
riglyne deur die Inkomstebelastingwet neergele en origens deur die Suid-Afrikaanse
Instituut van Geoktrooieerde Rekenmeesters voorgeskryf, is uiteenlopende menings en
afwykings nie uitgesluit ni.e , Die interpretasie van finansiele state, veral vir die
oningeligte, word gevolglik erg bemoeilik. Hieronder word s Leqs enkele aspekte
kortliks bespreek.
4.1 Voorraadwaarderingsmetodes
Die laaste-in-eerste-uit-metode van voorraadwaardering berus op die veronderstelling
dat die hoer vervangingsverpligting bui te die winssyfer val en daar dus minder
belasting betaal hoef te word.2~). (Lambrechts. 1979: 279)
Alhoewel LIEU In erkende metode van voorraadwaardering is veroorsaak di t verdraai
ings van die voorraadwaarde en verdienste per aandeel indien die finansiele state
vanuit In historiese koste oogpunt voorgehou word.
Probleme met hierdie met.ode het ontstaan vanwee die belastingvoordele verbonde aan
die LIEU-metode van waardering. In hierdie geval word be las tingvoorde Le verkry
deurdat filiale die LIEU-metode gebruik terwyl daar op groepsbasis van die eerste
in-eerste-uit-metode gebruik gemaak word wat beteken dat die belaste LIEU uitwerking
op die winste van die filiale terugskryf word deur In oorplasing na die nieverdeel
bare reserwes.
"The net effect of this is that the groupls income statement and balance sheet
are effectively fifo based, and the adverse effect of lifo adjustments on
declared earnings is eliminated. 1121 ) (Financial Mail. September, 1983: 35)
150
Die Ontvanger van Inkomste het egter onlangs beslis dat hierdie wyse van
voorbereiding van f'LnansLeLe state gestaak meet word en dat indien LIEU-metode
gebruik word vir filiale, dieselfde metode op Groepsbasis gevolg moet word. Die
probleem hiermee is dat die Ontvanger van Inkomste die reeling nie met terugwerkende
krag qemaak het nie en sekere maatskappye gevolglik nog steeds die gewraakte metode
mag volg terwyl andere dit nie mag doen nie. Daar is waarskynlik In aantal oplos
sings vir die probleem.
"One, which is unlikely to be received enthusiastically by the business commu
ni ty, is that the Receiver disallows lifo tax benefits. The other, and pref
erable one, is that the Receiver allows the tax benefits, but does not s tipu
late that financial statements be prepared on a lifo basis."22) (Finan
cial Mail. September, 1983 : 35)
4.2 Inkomstebelasting
Mededeling 1.002 van die Suid-Afrikaanse Instituut vir Geoktrooieerde Rekenmeesters
hou voor dat die basiese konsep van paring en versigtigheid deurgaans in gedagte
gehou moet word en daarom moet die belasting ten opsigte van In gegewe tydperk
betaalbaar, sover moontlik verband hou met die inkomste oar dieselfde tydperk.
Om hierdie doelwit te bereik sal die belastingbedrag betaalbaar aangepas moet word
om vir die invloed van tydverskille voorsiening te maak. Die verskille wat so ont
staan moet dan gedebiteer of gekrediteer word na In uitgestelde belastingrekening.
Verder se die riglyn dat indien daar uitsonderlike omstandighede bestaan waarom In
bepaalde bedrag nie as uitgestelde belasting opsy gesit kan word nie,
n this fact and the reasons therefore must be clearly stated in the finan-
cial statements".
In Verdere belastingaspek wat vermelding verdien ten opsigte van die opteken van
aangegane finansiele transaksies waarby projekfinansiering betrokke is, is die van
aangeslane belastingverliese. In die bogenoe~de mededeling van die Suid-Afrikaanse
Instituut vir Geoktrooieerde Rekenmeesters, word die riglyn neergele dat waar belas
tingverliese vanaf In vorige periode oorgedra word en by afskrywing teen huidige
belasbare inkomste In aansienlike uitwerking op die belasting betaalbaar het, soda
nige belastingverligting duidelik aangetoon moet word.
151
4.3 Die aantoon van bates
Eerstens, wat bruikhuurtransaksies betref, skyn daar in die praktyk nie algemeen
aanvaarde riglyne te wees nie. 23) Gewoonlik word In finansiele bruikhuur
transaksie deur die huurder as In bate teen beraamde kontantkoste aangeteken en deur
die huurder as In verkoop - of finansiele transaksie. In die geval van bedryfs-·
bruikhuur word die transaksie deur die huurder as In ui tgawe en deur die verhuurder
as In bate, aangeteken.
Vir sover di t ui tges telde kooptransaksies betref, is daar ook geen vas te reels nie.
Sommige maatskappye volg die metode waar die item as In bate teen geraamde kontant
waarde aangeteken word terwil die rentekoste wat as gevolg van die aanskaffing van
die bate ontstaan, as In uitgawe proporsioneel versprei cor die tydperk van die uit
staande skuld, aangetoon word.
Andere volg die metode waar die betrokke item as In ba.te teen die volle aankoopprys,
rente ingeslote, aangetoon word en waardevermindering dan gebruik.am die uitgawe oar
die beraamde ekonomiese lewe van die bate af te skryf.
Derdens is daar die aangeleentheid van be lastingtoelaes • Die investeringstoelaag
word gewoonlik aangeteken as In aftrekking teen belasbare inkomste in die jaar waar
in die nuwe aanleg of toerusting in bedryf gestel word. Hierdie toelaes word beskou
as deel van die aanleg, toerusting of gebou en word gedelg teen inkomste oor die
verwagte lewe daarvan.
Daar is nie hierbo gepoog om in besonderhede op die rekeningkundige vraagstukke in
te gaan wat uit projekfinansieringstransaksies kan ontstaan nie. Daarom is slegs
melding van die belangrikste aspekte daarvan gemaak.
5. ANDER BESTUURSBESLUITE
Afgesien van bogenoemde rekeningkundige aspekte wat in gedagte gehou meet word, is
dit ook nodig om ander faktore in oorweging te neem wat op die beslui t van die
. bestuur van In onderneming en voornemende uitleners of daar met In projek voortge
gaan meet word aldan nie, betrekking het.
Hieronder volg In algemene bespreking van die belangrikste faktore wat In invloed op
die lewensvatbaarheid van veral groot kapitaalprojekte kan uitoefen, welke faktore
nie noodwendig tegnies of finansieel van aard hoef te wees nie.
152
5.1 Die invloed van die ekonomie op projekte
Dit is onmoontlikom die ekonomiese situasie buite rekening te laat wanneer daar oar
die toekoms van In projek besluit moet word. Omdat groot kapitaaluitbreidings eer
der oar jare as maande ontwikkel word, gebeur di t dan oak in die praktyk dikwels da.t
wanneer lewensvatbaarheidstudies afgehandel is en die stadium bereik word waar In
projek aan die direksie voorgele moet word vir finale goedkeuring, die direksie voor
die vraag te staan kom of hulle nie liewer die tyd moet afwag rri.e , Die onderlig
gende rede hiervoor is die veranderinge wat as gevolg van ekonomiese siklusbewegings
ingetree het tussen die tydstip waarop opdrag gegee is om die lewensvatbaarheid
studie te doen en die waarop uiteindelik finale uitsluitsel verkry is oor die
lewensvatbaarheid en wenslikheid van die projek.
Ook die internasionale ekonomiese situasie moet in oenskou geneem word, selfs al sou
die finale produk wat geproduseer gaan word slegs vir die plaaslike mark bestem
wees. Des te meer kan die internasionale situasie in In land soos Suid-Afrika wat
vanwee In oap ekonomie, uiters gevoelig is vir internasionale handel, nie geignoreer
word ni.e , Waar die internasionale s i, tuasie in In gegewe geval oenskynlik nie In
regstreekse invloed op In projek en/of die produk wat geproduseer gaan word, gaan
uitoefen nie, kan daar tog nog In onregstreekse ui twerking as gevolg van nadelige
effekte op ander sektore van die ekonomie weeSe
Origens behoort kapitaaluitbreidings onderneem te word net na die ekonomie sy onder
s te draaipunt bereik het en daar in die opwaartse fase van In sik Ius inbeweeg word.
Genoemde tydstip is In gunstige een nie aIleen in soverre dit die beskikbaarheid van
mannekrag, materiaal en die onderbenutting van kapasiteit betref nie, maar oak omdat
die nodigefondse dan meer geredelik beskikbaar en goedkoper behoort te wees. Dit
is natuurlik so dat vaste investering, veral deur die privaatsektor, nodig is voor
dat die ekonomie na resessionere toestande werklik kan verbeter. Ongelukkig bewys
die praktyk egter dat sulke ekonomiese stiltetye nie na behore benut word ni.e , So
byvoorbeeld word die opleiding en verbetering van mannekrag agterwee gelaat orndat
daar dan nie In dringende behoefte na mannekrag bestaan nie en die privaatsektor nie
bereid is om koste aan te gaan vir iets wat nie onmiddellik wins sal wys ni.e , In
die opwaartse stadium van ekonomiese groei veroorsaak hierdie foute wat begaan is,
knelpunte wat die ekonomie gevolglik gouer laat afkoel as wat andersins die geval
mag gewees het.
Die internasionale ekonomiese situasie is egter nie aIleen belangrik vanuit In pro
dukoogpunt nie, maar oak vanuit In fondse-oogpunt. Indien daar byvoorbeeld van
153
uitvoerkredietfinansiering gebruik gemaak word vir die invoer van kapitaalgoedere en
dienste, sal die mees voordelige terme beding kan word wanneer oak die betrokke uit
voerland in In ekonomiese afswaaifase verkeer en mededinging op internasionale
markte gevolglik veel sterker is. Nie aIleen gunstiger pryse vir die betrokke
goedere en/of dienste nie maar ook gunstiger kostevlakke ten opsigte van die
kredietfondse, behoort dan deur die invoerder beding te kan word.
Daar word deurgaans gevind dat fondse vanui t internasionale bronne meer geredelik
vir die Republiek van Suid-Afrika beskikbaar is en oak goedkoper bekom kan word, in
swak ekonomiese tye in die buiteland. Die rede hiervoor is dat die Republiek van
Suid-Afrika enersyds In goeie kredietrisiko is en andersyds bereid is om rentekoerse
te aanvaar wat gewoonlik hoer as die is wat die nywerheidslande op In gegewe tydstip
bereid sal wees om te aanvaaz , In Belangrike. verskynsel in die verband is die feit
dat Suid-Afrika gewoonlik sowat 18 maande agter die Amerikaanse ekonomiese neiging
is. Sodra die ekonomiese toestande in die nywerheidslande verbeter, is fondse baie
moeiliker bekombaar en oak duurder omdat die finansiele instellings in daardie lande
dan die fondse teen goeie rentekoerse en minder blootstelling aan ondernemings in
hul eie land beskikbaar kan stele
Oor die lang termyn behoort die afskaffing van valutabeheerregulasies In positiewe
invloed op nie-inwoners van die Republiek van suid-Afrika ui t te oefen in die sin
dat fondse meer geredelik na Suid-Afrika sal vloei in tye van groot rentekoersver
skille tussen die rand en ander geldeenhede.
Die internasionale finansiele markte en die toestande van die betrokke ekonomiee is
vir die Republiek van Suid-Afrika van wesenlike belang want soos reeds vroeer
genoem, is Suid-Afrika In kapitaalhonger land wat slegs teen In redelike koers kan
groei indieninternasionale fondse tot beskikking van die land en sy mense gestel
word. Eweseer is gevorderde tegnologiese produkte en mannekrag steeds belangrik vir
groot kapitaalprojekte en daarom sal projekfinansiering in Suid-Afrika nag vir baie
jare in die toekoms van internasionale markte afhanklik weeSe
5.2 Politieke implikasies
. Die interaksie tussen die ekonomie en die politiek bring mee dat laasgenoemde In
belangrike rol in die Suid-Afrikaanse ekonomie te speel he t , So byvoorbeeld word
projekte van aansienlike omvang, veral die wat van strategiese belang is, deurgaans
onderhewig gestel aan die seen van die regering. Een rede hiervoor is die bes taan
van In informele "waglys n wat teweeggebring is deur inherende beperkinge van die
154
Suid-Afrikaanse ekonornie. Selfs waar daar nie duidelike sigbare tekens is van so 'n
stelsel nie, is dit nogtans gewens dat die regering sy goedkeuring sal uitspreek cor
'n projek want sou daar enige probleme opduik op 'n latere stadium, kan daar dan nie
enige hulp verwag word vanuit owerheidswee ru.e ,
Daar moet egter met ornsigtigheid te werk gegaan word wat hierdie aangeleentheid
betref. Indien 'n uit-en-uit privaatsektor houding ingeneem ward, naamlik dat die
regering niks met die sakesektor te make het nie, moet daar dan nie later gevra ward
vir beskerrning teen buitelandse mededinging of vir 'n pryssubsidie nie. Waar 'n
projek oor landsgrense heen aangepak word, is die politieke stabiliteit van die land
waarin die projek onderneem word, onteenseglik van die allergrootste belang. In so
'n' geval sou dit nie aIleen belangrik wees om die seen van die regering van die dag
ten opsigte van 'n voorgestelde projek te verkry nie, maar ook om 'n evaluering te
maak van hoe stabiel die land is en te bepaal of daar enige gevaar bestaan dat 'n
uitlener of investeerder sy belegging om politieke redes nie sal kan verhaal nie.
Wanneer die buiteland somtyds skepties staan teenoor Suid-Afrika en die politieke
situasie alhier, moet daar in gedagte gehou ward dat daar objektief na die situasie
gekyk wor d omdat hulle hul vingers in die ver Le de lelik verbrand het met sekere
lande soos Meksiko en Argentinie, eersgenoemde waarvan 'n paar jaar gelede beskryf
is as die mees belowende beleggingsveld ter wereld en die verwagting was dat dit
binne afsienbare tyd 'n wereldreus op nywerheidsgebied sou ward.
'n Projek kan hoogs lewensvatbaar wees en 'n baie belowende opbrengskoers he, maar
indien daar onstabiliteit in 'n land se regering voorkom, is dit hoogs waarskynlik
dat die sentrale bank van daardie land oordragte van fondse wat tot groot kapitaal
verliese kan lei, sal verbied. Al sou daar nie tot die uiterste oargegaan word nie
maar slegs tot die vertraging van oordragte kan die verliese in terme van
teenswoordige
gestr uktureer
waarde nog steeds aansienlik wees en indien die projek so
is dat verdienste aan skuldverpligtinge gekoppel is, kan dit tot
totale ChdOS lei.
In die Su~d-Afrikaanse ekonomie by uitstek, is dit noodsaaklik om kennis te neem van
die konsessies wat deur die owerheid aan die pr ivaatsektor beskikbaar gestel word.
Die konsessies wat beskikbaar is ten opsigte van investering in die aangekondigde
desentralisiegebiede van Suid-Afrika, is 'n goeie voorbeeld.
Na inagnening van konsessies sal daar deurgaans gevind word dat die positiewe
invloed daarvan op die kontantvloei van 'n projek aansienlik is. Aan die onderlig-
155
gende vereiste dat die projek lewensvatbaar moet wees sonder inagneming van die
konsessies, moet vasstaan, en die genoemde voordele moet derhalwe meer as In bonus
deur die uitleners van fondse in hul evaluasie van die projek beskou word.
5.3 Die beskikbaarheid van produksiefaktore en vestiging
Daar moet nie uit die oog verloor word dat In projek maar net nog In onderneming is
nie en gevolglik sal die algemeen bekende bedryfsekonomiese aspekte en oorwegings
ook in hierdie geval van toepassing weeSe
Verskeie faktore speel In rol in die vestigingsvraagstuk.
"Hieronder word daar verstaan dat dit op so In plek gevestig moet word waar
die oorskot van opbrengs bo koste op die duur die grootste sal wees en dus ook
die hoogste rendement op die belegde kapitaal sal lewer... moet ook voorkeur
gegee word aan In plek waar die winsgewendheid oor In lang termyn die guns
tigste is, al sou In ander plek momenteel hoer winste lewer." 24) (Radel
& Reynders. 1980 : 148)
Die koste van grond kan In belangrike faktor wees veral in die geval van kleiner
projekte, maar in die algemeen sal daar gevind word dat gesien in die lig van totale
koste, hierdie faktor nie so belangrik is ni.e , Waar daar natuurlik In agro-projek
ter sprake is, wat duisende hektaar kan beslaan, word dit weI In oorwegende faktor
maar gewoonlik sal die ondernemer dan ook meer plekgebonde wees vanwee byvoorbeeld
waterbeskikbaarheid of klimaatsomstandighede.
Afhangende van die aard van In beoogde bedryf, kan die verlangde tipe grondstof en
die beskikbaarheid daarvan, van die ui terste belang wees. In die geval van mynwese
is dit natuurlik dat die onderneming plekgebonde is. Waar die onmiddellike fisiese
beskikbaarheid van grondstowwe nie so belangrik is nie, sal die vestigingsplek waar
skynlik bepaal word deur vervoerkoste, en veral die verskil in koste en gemak waar
mee grondstowwe en verwerkte produkte vervoer kan word.
Wat arbeid betref, is daar twee ui teenlopende standpunte. Die een skool sal wil he
dat arbeid basies onbeweeglik is en die nywerheid daarom so na as moontlik daaraan
gevestig moet word, en die ander skool sal beweer dat arbeid die mees beweeglike
produksiefaktor van almal is. In Suid-Afrika Ie die waarheid waarskynlik erens
tussenin. Daar ,moet egter in gedagte gehou word dat die kosmopolitiese en etniese
samestelling van suid-Afrika se mannekrag grootliks verskil van gebied tot gebied
156
en dat hierdie verskille In belangrike element vir die nyweraar in die
besluitnemingsproses .kan weeSe Origens bring In nuwe tipe bedryf en/of tegnologies
gevorderde bedryf mee dat daar grootliks van geskoolde buitelanders as arbeiders
gebruik gemaak moet word en dat daar dus in die kostestudie ook vir elemente soos
behuising en verhuisingskoste, voorsiening gemaak moet word.
In Baie belangrike aspek by die keuse van In vestigingsplek is die bestaan van hulp
bedrywe. Sonder die ondersteunende aksie van hierdie bedrywe, byvoorbeeld die ver
skaffing van water, elektrisiteit en herstelwerk, sal dit nie moontlik wees om In
onderne~ng op optimaIe wyse te bedryf nie.
Origens kom die mark vir die finale produk en die vervoer daarvan ter sprake. Die
bonkigheid en massa van produkte wat uitgevoer moet word, kan bepalend wees ten
opsigte van die ligging van die aanleg terwyl produkte soos sakrekenaars in die
opsig maar min invloed op die keuse van In vestigingsplek sal he. Die streeks
ontwikkelingsbeleid wat nou daadwerklik ,nagevolg word in Suid-Afrika, sal oak waar
skynlik In belangrike invloed op bestuursbesluite met betrekkingtot die keuse van,
In vestigingsplek he.
Daar is ook soms spesiale faktore wat In rol in die uiteindelike vestiging van In
projek speel. So byvoorbeeld kan die nie-beskikbaarheid van kapitaal in In land
waar die tersaaklike grondstowwe gelee is, ondernemers noop om hul projek in In
ander land te vestig waar die benodigde kapitaal weI beskikbaar is, ten spyte
daarvan dat die grondstowwe nou teen hoer koste ingevoer sal moet word vanuit
eerstegenoemde land. Die uiteindelike kriterium bly natuurlik steeds een van
ekonomiese lewensvatbaarheid. Onder sekere omstandighede, soos in die geval van In
olieveld of In hidro-elektriese kragstasie, is dit egter nie moontlik om vanwee
eksterne faktore soos kapitaaltekorte, arbeid, vervoer en die afwesigheid van
hulpbedrywe, te verskuif nie.
5.4 Mededinging
Die begrip "bemaxkdnq" is op drie fundamentele aspekte gebaseer.
n 1. All company planning, policies, and operations should be customer
orientated:
2. The goal of the firm should be the profitable sales volume and not just
volume for the sake of volume alone: and
3. All marketing activities in a firm should be organisationally co-ordina-
157
ted.,,2S) (Stanton. 1984 11)
Gewoonlik word bogenoemde elemente as vanselfsprekend aanvaar. Tog blyk dit in die
praktyk dat aangeleenthede soos markgrootte, markpryse, mededinging en ander belang
rike bedryfsekonomiese aspekte, nie in diepte nagegaan word nie.
"No longer can a company just figure out how many midgets it can produce and
then go ahead and turn them out.,,26) (Stanton. 1984 : 11)
Selfs al is In op-die-oog-af redelike studie gedoen oar die aspekte, behoort die
finansiele instellings of beleggers in die projek di t oak behoorlik na te gaan en,
indien hul eie bevindings ni.e bevredigend is nie, In tweede mening van In bekwame
konsultant te verkry. Daar is reeds te veel gevalle waar projekte in Suid-Afrika en
elders aangepak is sonder behoorlike ondersoek na die bedryfsekonomiese lewensvat
baarheid daarvan, bloot omdat bekende en groot ondernemings daarby betrokke was en
die betrokke beleggers en finansiele instellings mekaar se kele afgesny het in die
proses om In gegewe transaksie op hul boeke te kry.
Daar moet oak deeglik besin word oor die raadsaamheid al dan nie van invoervervang
ing, veralwanneer die nodige geskoolde arbeid nie beskikbaar is nie, die tegnologie
ingevoer moet word of daar beskerming vanaf owerheidswee nodig is. Eweneens IlOet
besin wordoor die hoer koste wat plaaslike vervaardiging meebring en wat uiteinde
lik op die verbruiker afgewentel gaan word, soseer so dat hy twee maal vir die pro
duk sal moet betaal, eerstens in die vorm van belasting om vir die subsidiering van
die projek te betaal en tweedens vir die gebruik van die produk , Dit is nie die
plek om bier uit te brei oar die voor- en nadele van sekere bedrywe en of strate
giese bedrywe opgerig moet wordvanwee die politieke klimaat teen Suid-Afrika nie
met inagneming van die feit dat suid-Afrika In cop ekonomie is wat beteken dat dit
wenslik is an in- en ui tvoer min of meer in balans te hou vanwee betalingsbalanspro
bleme en dat die handelsrekeningsurplus liefs nie net moet bestaan uit goudverkope
nie.
Origens isdaar die onsekerheid wat ontstaan wanneer nuwe tegnologie aangewend staan
te word. nit is In aangeleentheid wat baie versigtig deur die uitleners van fondse
op In projekfinansieringsbasis, hanteer moet word.
"To set innovation objectives is no easy matter because it is difficult to
measure the importance and impact of the innovations."27) (Brits &
Reese. 1981 : 13 )
158
Daar is 'n groot aantal persone wat van mening sal wees da t nuwe tegnologiese
ontwikkelinge me op 'n projekfinansieringsgrondslag gefinansier behoort te word
nie, veral waar befondsing sonder verhaal geskied en die ui tleners van fondse
alleenlik op die positiewe kontantvloei van die projek moet staatmaak.
Die aanwending van nuwe tegnologie is egter 'n aangeleentheid wat op meriete beoor
deel meet word in die lig van die marksektor, arbeid, kapitaalbehoefte en blootstel
ling wat gepaard gaan met die toepassing van nuwe produksiemetodes of ander tipes
van innovasie.
5.5 Vakunies
In terme van die Suid-Afrikaanse wetgewing28) word vakunies gedefinieer as
bestaande uit enige aantal werknemers in emge soort onderneming, bedryf, handel of
beroep wat saamkom met die primere doel om verhoudings in genoemde werkseenhede tus
sen hulself of sommige van hulle en hul werkgewers of sommige van hulle, te regu
leer.
Alhoewel vakunies kragtens bestaande suid-Afrikaanse wetgewing, slegs in uitsonder
like gevalle stakings mag reel, moet die moontlikheid van arbeidsonrus en die gevol
ge wat dit op 'n projek mag he, nie buite rekening gelaat word ni.e , Hier word nie
aIleen na moontlike stakings en probleme na die inbedryfstelling van 'n aanleg ver
wys me, maar veral na soortgelyke verwikkelinge in die oprigtingsfase waar sodanige
optrede tot vertragings en koste oorskrydings kan lei wat 'n sterk nadelige invloed
op die algehele lewensvatbaarheid van die projek kan uitoefen.
Indien dit sou blyk dat die werkers in 'n sekere landstreek in die algemeen meer
problematies as andere is, moet die feit in ag geneem word wanneer besluite oor 'n
vestigingsplek geneem word. Dit volg uiteraard me noodwendig dat waar arbeid meer
gereguleer en beheer word, di t as sulks meer nadelig vir die ondernemer sal wees
nie. Die teendeel kan ook waar wees indien werkers volgens hedendaagse norme in
diens geneem word.
5.6 wetlike implikasies
Uit bogenoemde bespreking oor die verskillende besluite wat bestuur in gedagte meet
hou wanneer daar oorweging geskenk word aan die ui tbreiding van bestaande of die
oprigting van nuwe kapitaalprojekte, kan daar afgelei word dat die wetlike aspekte
rakende plaaslike-, streeks- en nasionale regeringsvlakke van die allergrootste
159
belang vir die ondernemer en ook vir die ondersteuners van In projek, is.
Ondernemers behoort aIle wetsvoorskrifte en -vereistes wat moontlik In invloed op
hul onderneming mag he, sorgvuldig na te gaan soos byvoorbeeld die bestaande wetge
wing in In gegewe land ten opsigte van fabrieke, maatskappye, arbeid en invoere.
Net so is di t die plig van beleggers en ui tleners van fondse om na te gaan of
lenings- en ander ooreenkomste afdwingbaar is in In gegewe land en te bepaal wat hul
posisie sou wees in geval van nasionalisasie en hoe sentrale bank regulasies hulle
raak .
Alhoewel daar me altyd vir iedere onvoorsiene gebeurlikheid regstegnies voorsiening
gemaak kan word nie, behoort skuiwergate sover meontlik gedek te word en toegesien
word dat aan toepaslike regulasies voldoen word.
In Goeie voorbeeldvan onvoorsiene wetgewing waarvoor die meeste projekadviseurs en
maatskappye gevolglik ook me voorsiening gemaak het me, was die instelling van
verkoopsbelasting op kapitaalgoedere en dienste. Die probleem wat ontstaan met
projekfinansiering is die oprigtingsfaseof tydperk voor inbedryfstelling wat solank
kan duur.
In Verandering in wetgewing voordat inbedryfstelling plaasvind, kan In projek nade
lig beinvloed selfs al sou die betrokke wetgewing me spesifiek met terugwerkende
krag in werking gestel word me. Die blote feit dat analises en geprojekteerde
inkomste en balansstate byvoorbeeld me vir die instelling van In ses persent
algemene verkoopsbelasting voorsiening gemaak het me, kan op In groot projek addi
sionele miljoene beteken waarvoor me begroot is me. Behalwe dat koste-aanpassings
in so In geval geverg sal word, kan dit tot ingewikkelde regsgedinge lei oor wie
verantwoordelik is vir die finansiele las voortspruitend uit so In wetsverandering
in die geval van In gekompliseerde bruikhuur-uitgestelde koop struktuur.
5.7 Bestuurstalent
"Die sakebedryf is baie soos oorlog. Planne meet ordelik en gedetailleerd wees;
kanale van kommunikasie meet begryp en in stand gehou word; kennis moet verwerf en
geassimileer word; voor taktiese aksie moet daar strategiebes lissings wees, en
selfs dan moet verwag word dat die werklike stryd wanordelik sal wees, onseker,
onvoorspelbaar en onduidelik." 29) (Rupert. 1967 : 30)
160
om aan bogenoemde vereistes, en dus aan die vereistes wat die nuwe projek gaan stel,
te voldoen m:>et die ondernemer van die projek sorg dra dat die regte persone net die
vereiste kwalitatiewe eienskappe in genoegsame getalle beskikbaar is om die
uitdagings wat die projek inhou, te aanvaar.
Die sukses van In projek hang grootliks saam met die kwaliteit en kwantiteit van die
bestuur wat aan die projek toegewys word, die vermoe van diesulkes om in In span
saam te werk en probleme wat in die oprigtingsfase mag opduik, op In wyse wat nie
die toekoms van die projek in die weegskaal sal plaas me, te oorbrug. Eendersyds
moet daar dus die nodige leiers wees wat weet hoe omte lei en andersyds diegene wat
bereid is om die leiding wat aangebied word, te aanvaar. Hornstra30)
(Reynders. 1975 : 13) stel dit soos volg:
"Een taak m:>et uitgevoerd word, een functie moet vervuld word. Een taak is
een opdracht, die op grond van de functie, van de speciale doelstelling,
gegeven wordt en die uitgevoerdt IOOet worden om de functie te vervullen. II
Dit is ook noodsaaklik om sorg te dra dat sleutelpersoneel in die geval van bedank
ing of andersins, tydig vervang sal kan word. Terselfdertyd l1'Oet In onderneming wat
In projek aanpak, grootmoedig genoeg wees om te besef wanneer hulle nie ocr die man
nekrag wat deur die besondere taak vereis word, beskik nie en reeds in die begin
stadium van die projek die nodige voorsorg tref deur konsultante wat weI die werk
kan behartig, aan te ste!. Origens IOOet daar in geaagte gehou word dat In projek In
wesentlike dreineringsinvloed op die tyd van bestaande mannekrag wat steeds in aan
vraag vir die normale gang van die onderneming se besigheid is, het.
Die kwaliteit en kwantiteit van die regte mannekrag is In hoofvereiste vir die
sukses van .In projek. Drucker3 1 ) (Reynders. 1975 45) se dat sender leiding,
". •• resources of produ~ion remain resources and never become production II •
6. SAMEVATTING
In hierdie hoofstuk is daar gepoog om die belangrike invloed wat In kapitaalprojek
·op diefinansiele verhoudings van In bestaande onderneming mag he, aan te toone
Nieteenstaande die feit dat projekondernemers In projek in In aparte onderneming mag
bedryf, is die invloed wat dit vir baie jare op die eienaar-onderneming gaan uit
oefen, van groot belang. In die geval van publieke maatskappye l1'Oet daar soveel te
meer net omsigtigheid te werk gegaan word, want die bestuur van die ondernemingis
dit verskuldig aan die aandeelhouers.
161
Laastens is daar gekyk na eksterne faktore soos ekonomiese en politieke situasies
wat In invloed mag he op die beslui tnemingsproses, asook die gewone
bedryfsekonomiese oorweginge, wat geld in die oprigting van In onderneming.
162
VERWYSINGS HOOFStUK 6
1) Rendal, R.S., International Financial Law, Euromoney Publications Ltd.,
Londen, 1980, bl. 259.
2) Van Horne, J.C., Financial Management and Policy, Sesde uitgawe, Prentice Hall
International, Inc., Londen, 1983, bl. 6.
3) Van Horne, J.C., a.w., bl. 6.
4) Samuels, J.M. en Wilkes, F.M., Management of Company Finance, Derde uitgawe,
Thomas Nelson and Sons, Ltd., Surrey, 1980, bl. 8.
5) Kyk bespreking deur Brooking, D.L. en Woods, E.M., uIn our opinion", The South
African Chartered Accountant, vol. 18, no. 1, Januarie 1982, bl. 30.
6) Ongepubliseerde referaat deur Thomas, N.S., "Accounting implications of Project
Finance", Project Financing Conference, Johannesburg, 25 - 26 Mei 1982.
7) Samuels, J.M. en Wilkes, F.M., a.w., bl. 440.
8) Amling, F., Investments, Vierde uitgawe, Prentice-Hall, Inc., New Jersey, 1978,
bI. 380.
9) Amling, F., a.w., bl. 381.
10) Stern, J., Analytical methods in financial planning, Derde uitgawe, The Chase
Manhatten Bank, N.A., 1977, bl. 59.
11) Stern, J. , a.w. , bI. 59.
12) ,van Horne, J. C. , a. w. , bI. 300.
13) Stern, J. , a. w. , bI. 54.
14) Stern, J. , a.w. , bI. 54.
15) Van Horne, J. C. , a. w. , bI. 243.
16 ) Kyk na die Hill Samuel Merchant Bank (SA) Beperk, Johannesburg, 1983, brosjure
wat aan k.ILen te ui tgereik is vir 'n volledige beskrywing van hoe daar te werk
gegaan word om die belastingbasis van maatskappye wat niks te maak het met 'n
sekere projek, daarvoor aan te wend.
17) 'n Maatskappy 'waarvan die beherende aandeel deur nie-inwoners gehou word en
daarom onderworpe is aan die valutabeheerregulasies van die Suid-Afrikaanse
Reserwebank.
18) Van Horne, J.C., a.w., bl. 520.
19) Maatskappyewet (Wet nr. 61 van 1973), artikel 286.
20) Hiervolgens (LIEU) word voorrade gewaardeer teen die oudste pryse en word die
uitreikihgs gedurende die periode gedoen teen pryse wat nagenoeg gelyk is aan
die koste van die periode. Lambrechts, I.J., e.a., Die Investeringsbesluit,
HAUM, Kaapstad, 1979, bl. 279.
21) "Guide for the perplexed", Financial Mail, 30 September 1983, bl. 35.
22) "Guide for the perplexed", Financial Mail, 30 September 1983, bI. 35.
Instituut vir Geoktrooieerde Rekenmeesters het weI n
Kyk Algemeen Aanvaarde Rekeningkundige Praktyk, RE 105,
163
23) Die Suid-Afrikaanse
standpunt hieroor.
April 1982.
24) Radel, F •E. en Reynders, H. J . J ., Inleiding tot die Bedryfsekonomie, Sesde
uitgawe, J. L. van Schaik Bpk., Pretoria, 1980, bL 148.
25) Stanton, W.J., Fundamentals of Marketing, Sewende uitgawe, McGraw-Hill, New
York, 1984, bl. 11.
26) Stanton, W.J., a.w., bl. 11.
27) Brits, R.N. en Reese, K., Business Economics for South African Students, Tweede
uitgawe, McGraw-Hill Book Co., Johannesburg, 1981, bl. 13.
28) Wet op Arbeidsverhoudinge, nr. 57 van 1981, soos gewysig.
29) Rupert, A., Leiers oar Leierskap, private publikasie, 1967, bl. 30.
30) Soos aangehaal deur Reynders, H.J.J., Die Taak van die Bedryfsleier, Derde
uitgawe, J.L. van Schaik Bpk., Pretoria, 1975, bl. 13.
31) Soos aangehaal deur Reynders, H.J.J., a.w, bl. 45.
164
HOOFSTUK 7
DIE EVALUERING VAN FlNANSIERINGSVOORSTELLE
1. INLEIDING
Hierdie hoofstuk handel nie soseer oar watter projek die ondernemer behoort aan te
pak nie, maar weI oar die verskillende moontlike finansieringswyses van die projek
waarop deur die ondernemer besluit is. Dit gaan dus in hoofsaak oar die evaluering
van die finansieringspakkettedeur die projekadviseur en sy aanbeveling oar watter
aanbieding die ondernemer behoor t, te aanvaar.
Gewoonlik sal die projekadviseur 'n aksepbank wees wat sy rol sien as die ver
diener van fooie eerder as 'n uitlener van fondse. Dit kom oak veor dat finansiele
insteillings poog am die rol vanbeide projekadviseur en samesteller van finansie
ringspakkette te vervuL, Indien moontlik, moet laasgenoemde toedrag van sake vermy
word aangesien die projekadviseur troeilik objektief kan staan teenoor 'n projek
. wanneer die kriteria waarop die .finansiering beoordeel staan te word, saamgestel
word in die wete dat sy eie voorgestelde finansieringspakket oak daaraan gemeet
moet word.
2. VOORBEREIDING VAN DIE FINANSIERINGSPAKKET1)
Wanneer 'n finansietingspakket voarberei ward vir aanbieding aan 'n ondernemer ,
word daar van rekenaarmodelle gebruik gemaak am die invloed van verskillende skuld
en .aandelekapitaalverhoudings met inagneming van die risiko daarvan, te bepaal.
Die ontleding van die netto kontantvloeiing is veral belangr ik vir die uitleners
van fondse amrede die kontantvloei van 'n projek en daarmee die vermoe an die
hoofsom en rente af telos, daarvari afhanklik is. Van eweveel belang is oak die
vraag of die projek In redelike opbrengskoers op die aandelekapitaal gaan roon ,
'n Rekenaarmodel moet, geprogrammeer word sodat dit die spesifieke .behoeftes van 'n
projek inneem. So 'n program sal eerstens 'n bron en aanwending van fondsestaat
.verskaf em die. vloei van fondse· oor- die eerste 12 j aar of so van die pr oj ek se
lewensduur, wat die konstruksietydperk sal insluit, aan te teon en tweedens, 'n
inkamstestaat wat die inkomste en uitgawes oar dieselfde tydperk sal verskaf en
wat trekkings, finansieringskoste, die delging van die hoofsom en die verskuldigde.
_bedrae aan die einde van elke periode, ten opsigte van elke tersaaklike finansie
r ingsvorm, sal dek.
165
Gedurende hierdie stadium van die projek is dit hoogs waarskynlik cat die kapi
taalkoste redelik akkuraat bepaalbaar sal wees en dit diar dus voortgegaan sal kan
word om die projek se totale finansieringsbehoefte te bereken. Hierdie bedrag sal
ook die koste wat gedurende die konstruksiefase aangegaan word, naamlik rente en
fooie, insluit. Die begroting vir kapitaalkoste kan bereken word deur Jryse van
verskaffers aan te vra, kontrakeskalasie in ag te neem en afleweringsdatums vir
masjinerie en toerusting asook die voltooiingsdatums van die verskillende skedules
of "tranches", in berekening te bring.
Vooruitskatting van die vlottende kapitaalbehoefte sal deur die ondernemer gedoen
word vir die tydperk van voor-produksie tot tyd en wyl die netto kontantvloei
positief word. Verander likes soos inflasie JOOet ook in berekening gebring word.
Daar JOOet ook, in ooreenstemming met wat deur die Ontvanger van Inkomste toegelaat
mag word, op In waardeverminderingsgrondslag besluit word. Laastens JOOet aIle
vorme van belasting in berekening gebring word. Hier kan gedink word aan
maatskappy-, inhou- en algemene verkoopbelasting.
Sekere aannames JOOet gemaak word sodat daar In inkomstestaat saamgestel kan word.
Van hierdie aannames sluit in:
a) diebeoogde inbedryfstellingsdatum;
b) jaarlikse produksie en omset;
c) verkoopprys per item;
d) verkoopvoorwaar des en inkomste-aannames;
e) produksiekoste;
f) kosprys van die verkoopte goedere asook aIle belastings en ander betalings;
en
g) dividendbetalings, wat beoog word na konsolidasie en/of vir In nuwe onder-
neming.
Nadat hierdie voorbereiding gedoen is, meet die aanbieder van In finansierings
pakket oarweging skenk aan die wyse waarop die projek befonds JOOet word. In hoof
~tuk 4 is diar in detail .bespreek watter bronne en vorme van fondse vir die same
stelling van die pakket beskikbaar is.
Die taak van die projekadviseur, finansieel gesproke, neem din In aanvang sodra.die ondernemer van die projek al die voorgenoemde detail aan finansiEHe instel-
lings of die uitleners van fondse beskikbaar gestel het en laasgenoemdes dan aan-
166
biedings vir die finansiering van die projek maak ,
Die projekadviseur m:>et dan bepaal in watter mate daar van hefboomfinansiering
gebruik gemaak kan word sonder om die beperking wat gewoonlik daur uitleners van
fondse op hierdie verhouding gestel word, te verontagsaam maar nog steeds die
totale verpligtinge van die pt"ojek op In vlak te hou wat in ooreenstemming is met
die groei in eie kapitaal. Verder m:>et die leningsdiensverhouding in gedagte gehou
word omdat daar genoeg kontant gegenereer m:>et word om verpligtinge na te kom, Die
leningsdiensverhouding kan gedefinieer word as die na-belaste kontantvloei wat
deur die projek gegenereer word, gedeel daur die leningsdiensskulde, oftewel hoof
som, rente- en fooiverpligtinge. Gewoonlik sal uitleners van fondse daarop let
hoe lank dit neem voordat die hoofsom terugbetaal sal word en dit dan as In maat
staf gebruik vir die voorsiening van fondse. Die tydPerk hier ter sprake is die
tyd wat dit neem om die hoofsom terug te betaal na dividende en finansieringskoste
betaal is. Die aandeelhouers se opbrengskoers is die na-belaste opbrengskoers op
hul belegging in die projek. Die terugverdientydPerk van aandelekapitaal dien
ook as aanduiding van die projekrisiko oor tyd. Dit kan gedefinieer word as die
tydperk wat dit neem vir die aandeelhouers se belegging om gelyk te breek met die
kumulatiewe netto kontantvloei wat gegenereer word daur die projek na
inbedryfstelling. Die netto kontantvloei waarna verwys word is na aftrekking van
finansieringskoste en die hoofsom.
Met die nodige kennis van die risiko's wat aandeelhouers en uitleners van fondse
bereid is om te loop, kan die projekadviseur die rekenaar gebruik an caardie
verhouding te vind wat beide partye tevrede sal stel. Die resultate wat nou
verkry is kan dan gebruik word as basis an die sensiwiteit van die verhoudings te
bereken.
3. ELEMENTE VAN FINANSIELE BESTUUR WAARAAN DIE ADVISEUR/FINANSIERDER AANDAG
MOET SKENK
Die kritiek ward dikwels gelewer dat projekfinansiering slegs In ander naam is vir
finansHile bestuur. Net so min as wat laasgenoemde stelling karrek is, kan die
-teenoargestelde gese ward, naamlik dat projekfinansiering niks te make het met
finansiele bestuur nie. Inteendeel, daar m:>et nooit uit die oog verloor word dat
die inagneming van die beginsels van finansiele bestuur by die oarweging en evalu
ering van pt"ojekte as vanselfsprekend aanvaar m:>et word nf,e ,
Die onderskeid is daarin gelee dat projekfinansiering te make het met die struktu-
167
rering en finansiering van projekte en verkieslik op 'n nie-verhaalbare grondslag.
Indien projekfinansiering in sy "suiwer" vorm aangetxef word, sal dit nie belang
rik wees vir die adviseur of/en finansierder an na die bestaande onderneming se
risiko's en kapitaalstxuktuur te kyk nf.e , In Suid-Afrika is projekfinansiering
egter nie altyd op 'n nie-verhaalbare grondslag nie en indien sekuriteit vir die
projek nie alleenlik voorkom in die vorm van aanvaarbare netto kontantvloei en
projekbates nie, dan is dit noodsaaklik dat die bestaande onderneming se kapitaal
stxuktuur weI d.eeglik in ag geneem xooet word. Dit sal ook waar wees waar die pro
jek tot en met inbedryfstelling as 'n afsonderlike entiteit hanteer word maar kon
solidasie van bates en laste plaasvind lOOt die van die bestaande onderneming na
inbedryfstelling. Dit is dan· noodsaaklik om die uitleners se risiko te bepaal
omrede konsolidasie kan beteken dat die inkomste wat die projek verdien eenvoudig
deur die bestaande onderneming vir ander uitgawes aangewend word sodat wanbetaling
van dieprojek se skuld kan ontstaan, of andersins cat na konsolidasie die onder
neming se lastestruktuur van so 'n aard is dat dit vir beleggers voorkom asof die
onderneming moeilik gaan wins maak en dit dan uiteindelik beide die onderneming se
bestaande aktiwiteite en die projek nadelig beinvloed.
Dit is egter noodsaaklik an te onderskei tussen die oogmerke van die promotor of
ondernemer van die projek lOOt die gebruikmaking van die beginsels van finansiEHe
bestuur. Die ondernemer van die projek sal van finansiele bestuur gebruik maak in
'n paging om te bepaal watter projek mee voortgegaan xooet word asook die invloed
wat dit gaan uitoefen op bestaande aktiwiteite en die invloed daarvan op die mark
prys van die onderneming se aandele, indien dit 'n genoteerde onderneming is, en
die projek word gekonsolideer lOOt die bestaande onderneming.
Die adviseur/finansierder maak van finansiele bestuur beginsels gebruik an vas te
stel of die projek waarop besluit is finansieel lewensvatbaar is en poog om die
risiko wat die uitlener van kapitaal loop, te kwantifiseer indien daar 'n be
staande onderneming betirokke is en laasgenoemde instansie die sekuriteit verskaf.
Hieronder word eerstens die kwantifisering van die bedryfs- en finansiele risiko's
bespreek endaarna die optimale kapitaalstruktuur van 'n onderneming'.
3.1 Die bedryfs- en finansiele risiko
Dit is tog sekerlik waar dat die besluit wat geneem xooet word ocr met watter pro
jek voortgegaan moet ward en of die uitleners d:lardie projek sal voorsien van
kapitaal,gebaseer ward op die verwagting dat die projek in die toekoms genoegsame.
168
netto kontantinvloeiing sal genereer sodat dit die nneite werd is vir die onder
nemer van die projek. Net so beinvloed die toekomsverwagtinge van die Jr0jek oak
die uitlener van kapitaal se besluit om die fondse voor te skied al dan nfe ,
Risiko bestaan omrede die groothede wat "n invloed uitoefen op die voorgenome
projek veranderlik is van aard en dit daarom "n wesenlike invloed kan uitoefen op
die verwagte interne rentabiliteit van die projek. Daar nnet dus gepoog word om
die verander likheid in die verwagte opbrengskoers te kwantifiseer sodat "n
sinvolle besluit geneem kan word oar die risiko"s wat geloop word oour met die
projek voort te gaan. Statisties word risiko gedefinieer as die spreiding in "n
waarskynlikheidsverdeling van nnontlike gevolge soos gemeet oour die variansie of
die vierkantswortel van die var iansie, naamlik die standaardafwyking. 2) Brum
mer & Rademeyer. 1982:98) Omrede die standaardafwyking egter "n absolute maatstaf
van risiko is, is dit meer sinvol om die standaardafwyking te normaliseer oour dit
deur die verwagte opbrengskoers te ooel om sodoende die relatiewe risiko te bere
ken.
3.1.1 Die bedryfsrisiko
Die bedryfsr isiko van "n onderneming het te make met die onsekerheid wat daar
bestaan oor die toekomstige winspatroon van die onderneming. Die bedryfswins is
gevoelig vir die aard van die onderneming se aktiwiteite asook die werking van die
bedryfshefboom. 3) (Brummer & Rademeyer. 1982: 118)
Skommeling in die omset kan as die mees belangr ike element beskou word wat aan
leiding gee tot skommelinge in die bedryfswins. Omset word geraak oour ekonomiese
toestande, die prysbeleid van die onderneming en die markaandeel wat die produkte
geniet. Alhoewel die kostestruktuur belangrik is, kan die bedryfswinsmarge nog
steeds gehandhaaf word tensy die omset nie konstant bly nie.
By die analise van die bedryfshefsboom nnet die verhouding van die vaste tot
verander like koste, die eenheidspryse van die produkte en die aantal eenhede ver
koop in ag geneem word. Alhoewel aIle vaste koste op die lang duur verander lik is,
het dit "n hefboomwerking op die bedryfswins. Vir "n gegewe produksie, het "n ver
andering in die omset "n proporsioneel groter verandering in die bedryfswins tot
gevolg, vanwee die bestaan van vaste koste. Indien die vaste koste "n groot deel
uitmaak van totale koste, sal die bedryfswins neig om onstabiel te wees indien
daar groot skommelinge voorkom in die omset en die bedryfsrisiko word dan oak
sodoende v~hoog.
169
Die bedryfshefboomfaktor vir In gegewe aantal eenhede geproduseer is: 4)
(BrUmmer & Rademeyer. 1982: 119)
Q(p-v)
Q(p-v)-s
waar,
Q == die aantal eenhede geproduseer en verkoop;
p == die prys Per eenheid;
v == die verander like koste Per eenheid; en
s == die totale vaste koste.
Volgens Briimmer en Rademeyer kan die bedryfsrisiko gedefinieer word " ••••• as die
verspreiding in In subjektiewe waarskynlikheidverdeling van die m:::>ontlike anset
(in In aantal eenhede of m::metere terme) of in terme van die koeffisient van
variasie van omset, enersyds, of die bedryfswins, andersyds. II 5) (Brummer &
Rademeyer. 1982:119) Dus hoe groter die koeffisient van variasie van die anset of
bedryfswins, hoe groter die bedryfsrisiko.
3.1.2 Die finansiele risiko
In teenstelling met die bedryfsrisiko, is die finansiele risiko afhanklik van die
wyse waarop die onderneming gefinansier word. Wanneer vreemde kapitaal en
voorkeuraandele in die finansieringstruktuur ingesluit word, kan dit lei tot
groter onstabiliteit in die verwagte netto inkomste en dus ook in die wins
toeskryfbaar aan gewone aandeelhouers. Die invloed van die finansiele hefboom op
die rentabiliteit van die beherende kapitaal, verdienste per aandeel en m:::>ontlik
die dividende, m:::>et dus in ag geneem word by die oorweging van gewone
aandele. 6) (BrUmmer & Rademeyer. 1982: 120).
Dit is natuurlik waar dat die netto opbrengkoers wat deur die vreemde kapitaal en
voorkeuraandele teweeg gebring word, van die koste van daardie kapitaal m:::>et
verskil, of dat die gemiddelde ondernemingsrentabiliteit van diekoste van die
. vreemde kapitaal en voorkeuraandele met verskil, anders sal daar geen werking van
die finansiele hefboom wees nie •
. Vanwee die feit dat daar rente op vreemde kapitaal en In voorkeurdividend op
voorkeuraandele betaal m:::>et word, word daar gevind dat In gegewe verandering in
die wins voor aftrekking van die rente en voorkeurdividende tot In proporsioneel
170
groter verandering in die wins na aftrekking van genoemde twee groothede lei.
Die werking van die bedryfshefboom is reeds hierbo bespreek en nou is daar afgelei
dat beide die bedryfs- en finansUHe hefboom In invloed sal uitoefen op die risi
ko t s van die onderneming. Die gekombineerde hefboomeffek ward dan soos volg bere
ken: 7) (Briimmer & Rademeyer. 1982: 121 ) •
Q(p-v)
Q(p-v)-s-rente op skuldbriewe
waar die simbole dieselfde betekenis het as hierbo.
Verskillende finansieringstrukture sal verskillende invloede h~' op die verdienste
per aandeel van die onderneming en die rentabiliteit van die beherende kapitaal as
gevolg van die werking van die gekombineerde hefboomfaktor. Om In persoon in staat
te stel om In besluit te neem oar watter kapitaalstruktuur die nees geskikste is,
kan daar van onsydigheidspunte gebruik gemaak word. Dit word soos volg bere
ken: 8)(Briimmer & Rademeyer. 1982:124)
(Bedryfswins-C1)(1-t)
81
waar,
= (Bedryfswins-C2)(1-t)
82
Bedryfswins = die onsydigheidspunt tussen die twee metodes van finansiering
wat in die vergelyking opgelos moet word;
C1, C2 = die jaarlikse rente op die skuldbriewe of die voorkeur-
dividend (voar belasting) vir die verskillende strukture;
t = die belastingvoet; en
= die aantal uitgereikte gewone aandele onder die verskillende
strukture wat opgeweeg ward teenoormekaar.
Die finansHHe risiko kan beskou ward as die relatiewe spreiding in die subjek
tiewe (omrede dit ramings is en nie eksak bepaalbaar is me) waarskynlikheids
verdeling van die verwagte inkomste toeskryfbaar aan die gewone aandeelhouers,
gegewe die relatiewe spreiding in die verwagte bedryfswins as gevolg van die hef
boomwerking. Die variasiekoeffisient kan sodoende bereken word.
Weston en Brigham s~daar is veral erie metodes an risiko te meet, naamlik die
171
standaardafwyking, die koeffisient van variasie en die betakoeffisient.
"Risk, as measured by the standard deviation, has a linear relationship to
the debt to equity ratio measured at book value but an upward curvilinear
relationship to the debt to total assets ratio at book value. Conversely,
when risk is measured by the co-efficient of variation, the relationship to
the book debt to equity ratio is curvilinear downward, and the relationship
to the book debt to total assets ratio is linear ••••••• At market values,
the relationship between beta and the debt to equity ratio is linear, and
between beta and the ratio of debt to the total value of the firm is
curvilinear upward." 9) (Weston & Brigham. 1982:563).
Die verskillende verms van die verhouding tussen risiko en hefboomfinansiering is
daarin gelee dat die onderliggende teorie van skatting betrokke is. Wat aldrie die
metodes egter in gemeen het in die berekening van die verhouding tussen risiko en
hefboomfinansiering is dat om In hoer verwagte inkomste (hetsy deur berekening van
die verdienste per aandeel of die wins toeskryfbaar aan gewone aandeelhouers) te
verkry wat saamgaan met In vergrote hefboomeffek, dit groter risiko sal meebring.
Die gevolgtrekking is dus dat daar In positiewe verband bestaan tussen finansiele
risiko en die mate waarin hefboomfinansiering aangewend word.
Dit is belangrik vir die finansiele instelling of die uitlener van kapitaal vir
die projek om die risiko van wanbetaling van verpligtinge wat geloop word, te
kwantifiseer. BrUmmer en Rademeyer se daar wordgewoonlik na vyf verander likes
gekyk in In poging om die risiko nader te bepaal, naamlik " •••• (1) die variasie in
die onderneming se bedryfswins, soos gemeet deur die koeffisient van variasie, (2)
die aantal kere wat die rente deur die bedryfswins gedek word, (3) die verhouding
van die netto kontantinvloeiing tot die vreemde kapitaal, (4) die termynstruktuur
van die vreemde kapitaal en (5) die betroubaarheid an verpligtinge na te
kom.,,10) BrUmmer & Rademeyer. 1982:127)
Soos verstaan kan word, is dit moeilik am met enige sekerheid die waarskynlikheid
dat wanbetaling gaan plaasvind, of die tydstip daarvan, te bereken. Tog IIOet In
.poging aangewend word om In risikopremie te bereken al word die waarde daarvan
soms in twyfel getrek.
In Risikopremie kan dan soos velg bereken word: 11 )Brfunmer & Rademeyer.
1982:127)
waar,
d = y - r - r
172
d = die premie vir die risiko van wanbetaling;
r = die skuldbrief se verwagte opbrengskoers elke jaar
terwyl wanbetaling nog nie plaasgevind het nie;
Pd = die waarskynlikheid dat wanbetaling in enige gegewe
jaar kan plaasvind;
A = die gedeelte van die skuldbrief se vorige jaar se
prys wat ontvang word ingeval van wanbetaling; en
y = die beloofde opbrengskoers tot die aflosdatum,waar y =
Hieruit kan dan afgelei ward hoe meer riskant 'n skuldbrief, hoe meer sensitief is
die prysvan die skuldbrief vir toestande van laagkonjunktuur en 'n d3.ling in die
reele ekonomiese groeikoers.
3.2 Die risikomaatstawwe en opbrengskoerse wat toepassing het op projekte
Indien investeerders en beleggers vermyders is van risiko, dan is dit nodig em
risiko in te sluit in die ontleding van die voorgestelde projek. "otherwise, capi
tal budgeting decisions are unlikely to be in accord with an objective of maximi
zing share price." 12) Van Harne. 1983: 147) Oaar IOOet in gedagte gehou word
dat in die bespreking hieronder, die uitgangspunt is d3.t die sekuriteit wat die
uitlener van kapitaal het vir die risiko wat hy neem deur deel te neem in die
voorgestelde projek die bestaande onderneming is, waar laasgenoemde as promotor
optree. Oit gaan in hierdie afdeling dus nie slegs em die risiko wat geneem word
deur deel te neem in die projek me, maar oak of die opbrengskoers wat verdien
word deur die belegger die risiko's in die geval van die bestaande onderneming
regverdig. Daar sal nie bespreking gevoer word oar die risiko's van die onderskeie
projekte voor dieondernemer op een besluit nd.e , Oit is uitsluitlik die taak van
die ondernemeren het niks te make met die finansiele adviseur/finansierder nie.
Meestal sal die sekuriteit wat verskaf word aan die uitlener van fondse, in die
vorm van 'n waarborg wees vanaf die m:>ederonderneming. Daarom d3.n dat 'n ontleding
van dieonderneming se risiko's gemaak m:>et word. Selfs in die geval waar spesi
fieke batesverskaf word, het die onderstaande metodes nog steeds toepassing in
die bepaling van die risiko wat geneem word.
173
3.2.1 Die waarskynlikheidsbenadering
Beleggers moet 'n deeglike kennis van die waarskynlikheidsleer he, omrede risiko
en die verwagte opbrengskoers dikwels gedefinieer word in terme van sekere parame
ters van In subjektiewe waarskynlikheidsverdeling. Laasgenoemde bestaan uit skat
tings van die toekomstige resultate. In terme van die waarskynlikheidsteorie word
absolute risiko dan gemeet as die spreiding in In subjektiewe waarskynlikheidver
deling. Oit word dan uitgedruk in die standaardafwyking van die spreiding.
Wat die parameters van In waarskynlikheidverdeling betref, is die gemiddelde
waarde van 'n gegewe veranderlike redelik belangrik. Hierdie waarde kan die
geweegde gemiddelde, die modua of die mediaan van 'n aantal waardes wees. Die
geweegde gemiddelde waarde van In variant word die meeste gebruik c:mrede dit ook
die maklikste identifiseerbaar is. In die geval van In subjektiewe waarskynlik
heidsverdeling word die geweegde gemiddelde waarde gewoonlik gedefinieer as die
verwagte waarde. Die verwagte waarde word bereken deur elke ooontlike waarde wat
die veranderlike kan aanneem te vermenigvuldig met sy ooreenkomstige waarskynlik
heid en die produkte dan te sommeer. Indien dit die verwagte opbrengskoers is wat
bepaal moet word, waar die opbrengskoers In ewekansige veranderlike is, word dit
soos volg gedoen: 13) (BrUmmer Rademeyer. 1982: 131)
NE(Rt) = L Rx t• Wx t .
x=I
waar,
E(~) = die verwagte waarde van die opbrengskoers in
period t, waar t = 1, 2, 3, ••• n. Dit is die produk van
Rxt· Wxt;Rxt = die x-te opbrengskoers in periode t;
Wx t = die x-te waarskynlikheid van die x-te opbrengskoers in
periode t; en
N = die aantal moontlike opbrengskoerse met ooreenstemmende
waarskynlikhede.
Die subjektiewe waarskynlikhede is dus die wegingsfaktor am die verwagte waarde te
bereken. Oaar bestaan In noodsaaklikheid om die risiko te meet wat meer inligting
verskaf oor die omvang van die spreiding in die waarskynlikheidsverdeling. Sou die
opbrengskoerse deur 'n simmetriese kromme met 'n eindige variansie of 'n normaal
verspreiding voorgestel word is daar twee maatstawwe wat van belang is, naamlik
die standaardafwyking en die variansie. Die variansie van die opbrengskoers word
soos volg bereken: 14)(Briimmer & Rademeyer. 1982:132)
174
NVariansie CRt) = L wxt • [~t- E('Rt ) F
x=1
Om die standaardafwyking te bereken, word die vierkantswortel van bogenoemde for
mule getrek. Die spreiding van die subjektiewe waarskynlikheidsverdeling van die
moontlike opbrengskoerse weerspieEH die uitlener van kapitaal se mate van vertroue
in sy subjektiewe skatting.
Risiko kan ook gemeet word oour skeefheid, dit is wanneer die waarskynlikheids
verdeling assimmetries is. Volgens BrUmmer en Rademeyer bestaan daar by die posi
tief skewe verdeling In lOOontlikheid van In hoe opbrengskoers, terwyl In negatief
skewe verde ling op die waarskynlikheid van In lae opbrengskoers dui. 15)
(Bdimmer & Rademeyer. 1982: 135 )
Die maatstawwe van risiko hierbo bespreek, is absolute maatstawwe en indien die
wens bestaan om dit relatief tot die verwagte opbrengskoers te meet, moet die
standaardafwyking gedeel word deur die verwagte waarde, wat dan oak niks anders is
dan die koeffisient van variasie.
3.2.2 Die meting van risiko volgens die markpryswaarderingsmodel
Daar sal eerstens gekyk word na die situasie waar slegs die projek ontleed word en
die invloed wat die projek mag uitoefen op die bestaande onderneming se opbrengs
koers, buiterekening gelaat word. Tweedens sal die invloed wat die pt'ojek weI sal
he op die onderneming se totale risiko, bespreek word./
In die geval van die markpryswaarderingsmodel word gewerk met verwagte opbrengs
koerse bokant en onderkant die risikovrye opbrengskoers, of die sogenaamde oorop
brengskoers. Laasgenoemde koers is die verwagte opbrengskoers minus die risiko
vrye rentekoers. Daar word ook van die uitgangspunt uitgegaan dat markte in ewe
wig is •
. Die klem word hier gele op sistematiese risiko eerder dan totale risiko. Sistema
tiese risiko kan gedefinieer word as die gedeelte van die totale variansie wat
gekorreleerd is met die variansie van die effektebeurs as geheel (in die geval van
aandele). om sake te vergemaklik word daar oak vir eers aanvaar dat slegs eie
kapitaal ter sprake is. Die verwagte opbrengskoers op aandeel j volgens hierdie
teorie is dan: 16) (Van Horne. 1983:183)
175
it - i'",,2
m
waar,
i = risikovrye koers;
Rm = verwagte opbrengskoers vir risiko bate;
~ = standaardafwyking van die waarskynlikheidsverdeling
vir moontlike opbrengste vir aandeel j;
~ = standaardafwyking van die waarskynlikheidsverdeling vir
moontlike opbrengste vir die markportefeulje; en
rjm = korrelasie tussen opbrengskoerse vir aandeel j en die
markportefeulje.
Vir die gediversifiseerde belegger verteenwoordig rjm"j daardie gedeelte van die
totale standaardafwyking van aandeel j wat sistematies is en wat dus nie vermy kan
ward nie. Die term it - i/ ,,2m verteenwoardig die mark ewewigsverhouding tussen
risiko en opbrengskoers groter as die risikovrye koers , Onder toestande van ewewig
beteken dit dan dat daar 'n lineere verband bestaan tussen die verwagte opbrengs
koers en risiko. Die helling van die lyn sal 'n aanduiding wees van die graad van
sistematiese risiko vir aandeel j.
Uit bogenoemde kan daar dan afgelei ward dat projekte beoordeel m::>et word volgens
hul sistematiese risiko.
Die aangewese verdiskonteringskoers vir projek k is:
1983:184)
17) (Van Horne.
waar die simbole dieselfde betekenis het as hierbo. Qndat beta die helling van die
karakteristieke lyn is en die gemiddelde sensiwiteit van die projek se opbrengs
koers meet met die van die markportefeulje, kan die vergelyking geskryf word as
176
Rk is dus die vereiste opbrengskoers vir die projek indien die markpryswaar
deringsmodel gebruik ward.
Daar meet nie uit die oogverloor ward dat die markpryswaarderingsmodel is essen
sieel In enkelperiode nodel terwyl projekte hoofsaaklik strek oar In aantal peri
odes. Indien die projek se beta relatief konstant is oar tyd, veroorsaak dit nie
enige probleme nie. Sou laasgenoemde nie waar wees nie, moet die nodige aanpas
sings gemaak ward. Daar is reeds in hoofstuk 5 gese dat indien die inkomste in een
periode afhanklik is van inkomste in ander periodes, daar van die Monte Carlo
metode gebruik gemaak kan ward. Hierdie metode wat bestaan uit In tabel van
geskatte nommers om toc>ontlik waarskynlikhede te genereer, word gebruik an die
gewenste aantal waarskynlikheidverdelings te skep , Die Monte Carlo-metode laat oak
In toekenning van waardes toe wat die verskillende grade van afhanklikheid tussen
sekere gebeure en sekere latere gebeure skets.
Die kriterium om In projek te aanvaar al dan nie, is wanneer die verwagte
opbrengskoers groter is as die vereiste opbrengskoers. Daar toc>et oak in gedagte
gehou word dat die vereiste opbrengskoers is dieselfde vir enige onderneming wat
daarin mag belangstel, alhoewel dit nie eweveel van nut sal wees vir alle onder
nemings nie. Vanwee die feit dat ondernemings nie iets vir sy beleggers kan doen
deur diversifikasie wat hy nie vir homself kan doen nie, "Investment projects
should ••••• be evaluated on the basis of only their systematic risk, not on the
basis of their total risk ar the incremental risk they contribute to the firm as a
whole." 18) (Van Horne. 1983:187)
Om die vereiste opbrengskoers te bereken, moet die verhouding tussen die kontant
vloei en die opbrengskoers beskikbaar op die markportefeulje bepaal ward. Huidig
lik word daar aangeneem dat slegs eie kapitaal gebruik word. Alhoewel die bereke
ning van die vereiste opbrengskoers redelik eenvoudig is, soos reeds hierbo aan
gedui, ward dit gekompliseer deur die feit dat die meting van die opbrengskoers
van In aandeel en vir In projek nie direk vergelykbaar is nie. Opbrengskoerse op
projekte word gewoonlik aangedui deur maatstawwe soos interne rentabiliteit. Met
die markpryswaarderingsmodel word die verandering in die markwaarde van die bate
. in ag geneem oar die hele lewe daarvan by die berekening van die opbrengskoers.
Die kontantvloeimeting van die winsgewendheid van In projek neem nie veranderinge
in gekapitaliseerde waarde oar 'n periode van tyd in ag ru.e , Een manier em die
twee metodes vergelykbaar te maak, is an die winsgewendheid van In projek in terme
van sy kontantvloei oar die tydperk uit te druk asook die verandering in waarde
van die begin tot end. Die enkelperiode opbrengskoers vir die projek sal dan
I 177
wees: 19) (Van Horne. 1983:188).
waar,
Vt = die markwaarde van die proj ek aan die einde van
periode t; en
At = die netto kontantvloei ontvang aan die einde van
periode t ,
Die probleem is egter steeds watter waarde em toe te ken aan die bate aan die
einde van die periode. Die enigste uitwegis em In beta te bepaal vir die projek
sodat die vereiste opbrengskoers bereken kan word. Dit kan gedoen word met behulp
van die volgende formule: 20) (Van Horne. 1983: 191)
Beta =-----
waar,
EMK= die som van die kruisprodukte;
n= die aantal jare;
M= die gemiddelde ooropbrengskoers vir die mark;
K= die gemiddelde ooropbrengskoers vir die projek; en
EMK~ die som van die vierkante van die ooropbrengskoers
van die mark.
voordat die pr-ojek se vereiste opbrengskoers egter bereken kan word, moet daar nog
. bepaal word watdie verwagte risikovrye koers is en die mark se opbrengskoers.
Alhoewel dit gaan oor toekomsverwagtinge is die mees aanvaarbare metode maar em
<lit te baseer op die historiese gegewens. Baie belangrik egter is dat die verband
tussen die opbrengskoerse van die projek en die mark IOOet dieselfde wees in die
toekoms as wat dit in die verlede was. Indien dit so sal wees, kan Rk gebruik
ward as die vereiste opbrengskoers vir die projek. ~ word soos volg bereken:
178
Rk = 1 + (~ - L) ~
Die verwagte netto kontantvloei vir die nuwe projek sal dan teen hierdie koers
verdiskonteer word. Indien die netto teenswoordige waarde positief is, sal die
projek aanvaar word. Die gevaar van bogenoemde teorie is daarin gelee dat die beta
niks meer as 'n raming sal wees indien die projek uniek is en daar nie historiese
data bestaan wat gebruik kan word om die beta uit te werk nie. Net so nnet daar in
gedagte gehou word dat historiese data nie altyd toepassing sal he in die toekoms
nie en nnet hierdie slaggat in gedagte gehou word.
Tot nou toe is daar aangeneem dat slegs eie kapitaal ter sprake is. Dit is egterJ
nie altyd realisties nie en daar nnet voorsiening gemaak word waar beide die beta
en die vereiste opbrengskoersvan die projek 'n funksie is van die bedryfsrisiko
en graad van hefboomfinansiering.
Met inagneming van maatskappybelasting, sal die formule vir die berekening van die
vereiste opbrengskoers van die projek soos voIg daaruitsien: 21) (Van Horne.
1983:196)
waar,
+.!s (1 - T) ]
~ u = die beta wat die beweging van die
ooropbrengskoers vir die aandeel meet in die
afwesigheid van hefboom tot die oorpbrengskoers vir
die markportefeulje;
BS = die vreemde kapitaal tot aandelekapitaalverhouding in
markwaarde;
Rm = die verwagte opbrengskoers op die markportefeulje;
T = die maatskappybelastingvoet.
179
Indien ens nou aandeel j as 'n maatstaf wil gebruik om die sistematiese risiko van
die projek te bepaal, kan die beta aangepas word om voorsiening te maak vir die
korrekte hefboom. Die finale stap is dan om die aangepaste beta te gebruik om die
koste van kapitaal vir die projek te bereken en daarna 'n geweegde gemiddelde
opbrengskoers te bepaal. Die koste van kapitaal, indien die markpryswaarderings
model gebruik word, is:
REK = i +(~ - i) Aangepaste beta
wat dan sal aandui wat die hoeveelheid vreemde kapitaal is wat gebruik rroet word
met elke eenheid van eie kapitaal.
Wat gebeur egter indien dit slegs belangrik is om die risiko en opbrengskoers van
die individuele onderneming te ondersoek en nie 'n projek in isolasie nie? Die
marginale risiko van 'n individuele projek tot die onderneming as geheel is
afhanklik van sy korrelasie met bestaande projekte sowel as sy korrelasie met
voorstelle onder oorweging wat aanvaar mag word. Die aangewese inligting wat
gebruik meet word is die standaardafwyking en die verwagte waarde van waarskynlik
heidsverdeling van die rroontlike netto teenswoordige waardes vir aIle doenlike
kombinasies van bestaande projekte en voorstelle onder oorweging. Die antwoord is
dan om die mees gewenste kombinasie te kies wat op sy beurt sal afhang van die
bestuur se nutsvoorkeure met betrekking tot teenswoordige waarde en variansie of
standaardafwyking. Daar sal van onsydigheidskrommes gebruik gemaak word om die
verhouding tussen die netto teenswoordige waarde en die standaardafwyking ui t te
stippel. Bestuur sal dan daardie kombinasie kies wat gevind word of gelee is op
die hoogste onsydigheidskromme in die verste regterkantse hoek anrede dit die
grootste nut vir die onderneming sal verteenwoordig. Hierdie evaluering dui daarop
dat die totale risiko van die onderneming die belangrike element is en dat
investeringsbesluite geneem rroet word in die lig van hulle marginale impak op
totale risiko.
In die evaluering van 'n enkel pro[ek , is dit onwaarskynlik dat 'n projek aangepak
sal word indien die verwagte waarde (teenswoordige waarde) nul is tensy die waar
skynlikheidsverdeling geen verdeling het nie. In laasgenoemde geval sal die projek
natuurlik risikovry weeSe Andersins sal dit natuurlik groter as nul wees. Hoeveel
groter as nul voordat dit aanvaar word sal afhang van die mate van verdeling van
die waarskynlikheidsverdeling en die nutsvoorkeure van bestuur met betrekking tot
risiko.
180
4. DIE KOSTE VAN KAPITAAL
Addisioneel tot die taak van die projekadviseur of/en finansierder om die risiko IS
van dieprojek en die bestaande onderneming (indien daar een is) te kwantifiseer
soos hierbo bespreek, moet hy ook die kapitaalstruktuur van die bestaande onder
neming van naderby ondersoek an sodoende seker te maak dat indien die bestaande
onderneming die sekuriteit verskaf vir die kapitaal wat uitgeleen word an die
projek op te rig, sodanige onderneming se kapitaalstruktuur nie die kredietrisiko
verder vergroot nie. Dan is dit natuurlik ook waar dat die kapitaalstruktuur van
die projek van die uiterste belang is en dat by die evaluering van die finansie
ringspakkette hierdie struktuur deeglik in ag geneem lOOet word, nieteenstaande die
feit dat daar met projekfinansiering altyd gepoog sal word om soveel as noontlik
van vreemde kapitaal gebruik te maak , Die sukses wat met hierdie oogmerk bereik
ward, sal egter afhang van die bereidwilligheid van beleggers om die risikols te
aanvaar wat dienoareenkomstig styg met die mate van hefboomfinansiering.
Die koste van kapitaal is van kritiese belang om drie redes:
n capital budgeting decisions have a major impact on the firm, and
proper capital bUdgeting requires an estimate of the cost of capital.
Secondly, ••• financial structure can effect both the size and the riskness
of the firmls earning stream and hence the value of the firm. A knowledge
of the cost of capital and how it is influenced by financial leverage is
useful in making capital structure decisions. Finally, a number of other
decisions- including those related to leasing, to bond refunding, and to
working capital policy - require estimates of the cost of capital. ,,22)
(Weston & Brigham, 1982:587)
Die totale koste van kapitaal van In onderneming is die geweegde gemiddelde koste
van die onderskeie finansieringsvorme. Die koste van gewone aandelekapitaal is die
moeilikste om te bereken en die meeste aandag sal dan ook daaraan bestee word.
4.1 Die koste van gewone aandelekapitaal in In markopset
Teoreties kan die koste van aandelekapitaal gedefinieer ward as die minimum
opbrengskoers wat In onderneming lOOet verdien op die eie kapitaal gedeelte van sy
investering sodat die markprys van sy aandele nie daardeur geraak word n.i.e , Uit
die bespreking wat hierbo gevoer is, weet ons reeds dat ingevolge die markprys
waarderingsIllOdel, die vereiste opbrengskoers op In aandeel soos volg is:
181
waar die simbole dieselfde betekenis het as hierbo. Indien In markindeks geneem
word, byvoorbeeld die Johannesburgse Effektebeurs AktuariiHe Indeks, sal dit die
rekenkundige gemiddelde van die opbrengskoers aandui sowel as die rekenkundige
gemiddeld van die risikovrye koers wat byvoorbeeld verkry word deur die kortter
mynstaatseffekte as aanduider van risikovrye beleggings te neem. Met behulp van
hierdie inligting kan die beta bereken word wat soos ons reeds weet, slegs die
regressielyn van die aandeel se ooropbrengskoers is tot die mark se ooropbrengs
koers. Die resultaat sal dan aandui of die spesifieke aandeel se risiko kleiner of
groter is as die van die mark. Indien bogenoemde vergelyking dan opgelos word sal
Rj dan aandui wat die vereiste opbrengskoers m::>et wees (koste van aandelekapitaal)
vir aandeel j. In Belangrike aanname wat egter gemaak word is dat die verhouding
tussen In aandeel se opbrengskoers en die van die mark in die toekoms dieselfde
sal wees as wat dit in die verlede was. Wanneer dit sou blyk dat historiese
opbrengskoerse nie in die toekoms herhaal sal word nie, is dit verkieslik dat die
opbrengskoers dan direk bereken m::>et word. Opsommenderwys kan dan gase word dat
die koste van aandelekapitaal is daardie opbrengskoers wat beleggers sal verwag
die onderneming m::>et verdien op sy aandelekapitaal na belasting.
Die aanname, naamlik dat slegs die sistematiese risiko in ag geneem word cmrede
die nie-sistematiese risiko weggediversifiseer kan word, moet nie uit die cog
verloor word nie. Dit is egter nie altyd noontlik nie en daarom noet daar voor
siening gemaak word vir die m::>ontlikheid van insolvensie. Die noontlikheid dat In
onderneming insolvent kan gaan hang natuurlik nou saam met die veranderlikheid van
sy kontantvloei. Indien daar geen koste verbonde is aan In oorname van die onder
neming se bates deur krediteure nie, hoef daar nie voorsiening gemaak te word vir
insolvensiekoste nie. In die meeste gevalle sal laasgenoemde aanname egter nie
geldig wees nie en daarom m::>et daar voorsiening gemaak word vir insolvensiekoste.
Hoe groter die noontlikheid van laasgenoemde en die cmvang daarvan hoe belangriker
word die totale risiko van die onderneming vir die belegger. As gevolg hiervan
sal beleggers In hoer opbrengskoers verlang as die een wat aangedui word deur die
sistematiese risiko en sal die vereiste opbrengskoers van die markpryswaarderings
model dus opwaarts aangepas m::>et word. In dieselfde mate sal daar voorsiening
gemaak m::>et word vir ander faktore indien die aanname van volmaakte markte laat
vaar word.
Daar is verskeie ander metodes an die koste van aandelekapitaal te meet, maar daar
182
sal volstaan word met die bespreking van die markpryswaarderingsmodel. 23)
Al hierdie metodes is egter slegs korrek by benadering en indien die onderneming
se aandeel wat ondersoek word een is waarvan die volume verhandel hoog is, of die
marksektor waarin dit geklassifiseer word baie aktief is, kan daar met groter
vertroue berekenings gemaak word. Indien daar egter byvoorbeeld na "n projek in
isolasie gekyk word wat natuurlik nie genoteer is op die effektebeurs nie, en
waarvan die aktiwiteite nie baie algemeen is nie, word die berekenings al hoe
moeiliker.
4.2 Die koste van vreemde kapitaal
Om die koste van vreemde kapitaal te bereken, moet ons die verdiskonteringskoers,
k, wat die· netto opbrengs van die vreemde kapitaal gelykstel aan die teenswoordige
waarde van die rente en die hoofsom terugbetalings, opLos , Daarna 1IIOet die
antwoord aangepas word om voorsiening te maak vir belasting. Die na-belaste koste
van vreemde kapitaal kan voorgestel word deur: 24) (Van Horne. 1982:219)
waar,
ki = die na-belaste koste van vreemde kapitaal;
k = die interne rentabiliteit of opbrengskoers; en
t = marginale belastingvoet.
Omrede rente aftrekbaar is van belasbare inkomste in Suid-Afrika, is die na-belas
bare koste van vreemde kapitaal aansienlik minder dan die voor- belaste kos ce ,
Indien 'n onderneming 'n 20 jaar uitgifte doen met 'n koeponkoers van 14 persent
en R1000 (na aftrekking van uitgawes) realiseer vir elke R1000 gesigswaarde uit
gif, sal k = 14 persent wees. Met "n belastingvoet van 50 persent sal ki=sewe
.persent, waar daar kennis geneem word van die feit dat die sewe persent na-belaste
koste, die marginale koste van addisionele vreemde kapitaal voorstel. Oit
verteenwoordig nie die koste van huidige vreemde kapitaal nie.
Wanneer dit die onderneming se beleid is an altyd van hefboomfinansiering gebruik
te maak ,' sal die formule vir die berekening van die koste van die vreemde kapitaal
183
effens anders daar uitsien omrede die vreemde kapitaal dan nooit werklik afgelos
word nie, slegs die individuele finansieringsvorme. 25) (Van Horne.
1982:220)
waar,
ki = die koste van vreemde kapitaal onder omstandighede van
ewigdurendheid;
10 = die netto opbrengs van die uitgifte; en
Ct = die vaste rentedraende koste vir aIle periodes.
Oit is belangrik an ·daarop te let dat hier aangeneem ward dat die marginale
belastingvoet dieselfde sal bly cor die periode, wat nie altyd realisties is nie.
Verder IlDet daar in gedagte gehou ward dat indien die onderneming tans in 'n posi
sie verkeer dat hy nie belasting betaal nie vanwee 'n opgehoopte ver liessituasie
(in Suid-Afrika ward die kontant nie uitbetaal aan die onderneming nie), sal die
koste van vreemde kapitaal in werklikheid baie hoer wees as wat die formule sal
aandui cmrede die rente verpligtinge dan uit die kontantvloei betaal IlDet word en
daar geen ver ligting is in die vorm van belasting aftrekkings soos wanneer die
onderneming in 'n positiewe winssituasie sou verkeer het nie.
4.3 Oie koste van voarkeuraandele
Voarkeuraandele beteken gewoonlik 'n vaste toekomstige verpligting vir die onder
neming. Indien die onderneming sou versuim an dividende uit te keer, sal dit
egter nie insolvensie tot gevolg he nie.
Vir die onderneming kan voorkeuraandele meer riskant wees as gewone aandele maar
minder sa as skuldbriewe. Clmrede voorkeuraandele gewoonlik nie 'n vervaldatum het
nie, kan die koste daarvan voorgestel ward as: 26) (Van Horne. 1982:221)
184
k =D.P I o
waar t
k p = die koste van voorkeuraandelej
D = die verklaarde jaarlikse dividend; en
10 = dienetto opbrengs van die aandele.
Die koste van voorkeuraandele is nie belasting aangepas nie omrede dividende
betaal word uit die na-belaste wins van die onderneming.
4.4 Die koste van ander finansieringsvorme
Die koste van ander finansieringsvorme soos byvoorbeeld bruikhuur', omskepbare aan
dele en leningsopsies is meer ingewikkeld as die finansieringsvorme hierbo
bespreek. Daar sal net kortliks verwys word na die koste van bruikhuur.
Eerstens moet daar aangeneem word dat daar volmaakte narktoestande heers, naamlik
daar is geen transaksiekoste, .inligting is gratis en vrylik beskikbaar, daar is
geen insolvensiekoste nie en ook geen belasting nie. Onder hier die aanname kan
daar nou bewys word dat die verpligtinge onder 'n bruikhuurtransaksie op dieselfde
wyse deur verhuurders en uitleners van kapitaal gemeet sal word. Die koste van die
vreemde kapitaal en bruikhuurfinansiering sal dus gelyk wees aanmekaar en die
onderneming sal onsydig staan teenoor watter metode van finansiering uiteindelik
gebruik word.
Wanneer die aanname van volmaakte marktoestande egter laat vaar word, is dit
moontlik dat die koste van finansieringsvorme mag verskil. Hierdie onvolmaakte
omstandighede wat dan transaksiekoste en ander koste meebring het egter nie 'n
sistematiese uitwerking in die sin dat hulle bruikhuur of 'n ander finansierings
vorm begunstig nd.e , Dit is eerder 'n geval van belemmering van arbitrage tussen
diemarkte en as gevolg hiervan mag dit moontlik wees vir die onderneming om voor
deel te verkry deur van een spesifieke finansieringsvorm gebruik te maak. Sodanige
voordele sal egter moeilik voorspelbaar wees en is dit meer aanvaarbaar em insol
vensiekoste en belasting in ag te neem omrede dit 'n sistematiese uitwerking sal
h~.
185
Wat insolvensie betref, is die uitlener van kapitaal waarskynlik beter daaraan toe
in die geval van brqikhuur omrede hy bates het wat aan hom behoort en hoef hy nie
in In tou te staan saam met die ander krediteure nf,e , Hoe kleiner die rroontlikheid
van wanbetaling, hoe minder belangrik word die rrotivering .00l bruikhuur toe te
staan in plaas van In gewone lening. Die meer belangrike ekonomiese rede vir
bruikhuurfinansiering, is die voordele wat uit belastingtoegewings verkry kan
word. Oit sal nie hier verder bespreek word nie aangesien dit volledig bespreek is
in hoofstukke 4 en 5.
Oit is miskien paslik om bier kortliks di~ metode van evaluering van bruikhuur te
beskryf. Daar is hoofsaaklik. twee metodes wat gebruik word, naamlik die netto
teenswoordige waarde en interne rentabiliteitsmetode. Ons sal hier slegs na die
interne rentabiliteitsmetode verwys. Later in die hoofstuk sal genoemde twee
metodes breedvoerig bespreek word.
Oeur van die interne rentabiliteitsmetode gebruik te maak, word die p:obleem om In
verdiskonteringskoers te kies vermy. In die praktyk sal gevind word dat finansiiHe
bestuurders eerder van hierdie metode gebruik maak as die netto teenswoordige
waardemetode. Oie na-belaste koste van bruikhuur kan bereken word &ur die vol
gende vergelyking vir r op te los: 27) (Van Horne. 1982:490).
waar,
A o
n-IL
t=o
n+ L
t=I
Ao = die koste van bate wat verhuur word;
n = die aantal periodes tot die einde van die looptyd van die
bruikhuurkontrak;
Lt = die huurbedrag aan die einde van periode t;
T = die maatskappybelastingvoet;
Pt = die waardevermindering in periode t wat toepassing sou
gehad het indiendie bate gekoop is; en
ITC = die bedrag van die investeringstoelaag.
In hierdie konteks is die koste van bruikhuur die verdiskonteringskoers wat die
koste van die bate gelykstel met die teenswoordige waarde van die huurpaaiemente
I 186
met inagneming van die aftrekkings vir waardevermindering sowel as die investe
ringstoelaag (in Suid-Afrika ook die aanvangstoelaag) wat opgegee word omrede die
bate gehuur word en nie gekoop word nie - die toelaes kom die verhuurder toe. Die
belastingtoelaes kan dus vanuit die oogpunt van die huurder van die bate, beskou
word as geleentheidskoste.
Volgens hierdie metode van ontleding moet die verdiskonteringskoers dan gevind
word wat die negatiewe kontantvloei gelykstel aan die positiewe kontantvloei.
Hierdie koers dien dan as die na-belaste koste van bruikhuurfinansiering en
behoort vergelyk te word met die na-belaste koste van vreemde kapitaal om sodoende
vas te stel of die bate gehuur of gekoop moet word. Die wyse waarop die
waardevermindering afgeskryf word sowel as die bestaan van 'n residuwaarde, sal 'n
groot invloed uitoefen op die berekening van 'n effektiewe opbrengskoers. Die
alternatief met die laagste koers sal dan verkies word in terme van die interne
rentabiliteitsmetode.
In sommige gevalle sal dit nie moontlik wees vir die ondernemer om te kies tussen
bruikhuur en die leen van kapitaal nd.e , As gevolg hiervan is die belegging en
finansieringsbesluite ineengestrengel met mekaar. Eerstens sal die kontantprys van
die bate wat verhuur word, bereken word, deur 'n rentekoers te bepaal wat goed
vergelyk met die van ander soortgelyke bruikhuurooreenkomste. Die kontantprys van
diebruikhuurkontrak is die teenswoordige waarde van aIle huurpaaiemente, verdis
konteer teen hierdie koer s , Daarna moet die teenswoordige waarde van toekomstige
verwagte netto kontantinvloeiing wat geassosieer word met die projek, verdiskon
teer word teen die vereiste opbrengskoers. Die voordele wat in ag geneem word sal
natuurlik net strek oar die periode van die bruikhuur. Indien die teenswoordige
waarde van toekomstige verwagte kontantvoordele groter is as die beraamde kontant
prys, sal die onderneming die bruikhuurfinansiering aanvaar.
Die belangrikste gevolgtrekking wat hieruit gemaak kan word is dat die aangaan van
die bruikhuurfinansiering nie die onderneming se koste van kapitaal beinvloed nie.
Die onderneming moet dus die bruikhuurfinansiering balanseer met ander finansie
ringsmetodes sodat 'n gewenste kapitaalstruktuur behoue bly. Indien laasgenoemde
nie moontlik is nie, sal die uitwerking van die bruikhuurfinansiering op die kapi
taalstruktuur van die onderneming in ag geneem roet word.
4.5 Die geweegde gemiddelde koste van kapitaal
Indien ons nou reeds die individuele komponente sekoste van kapitaal bereken het,
187
kan hierdie koste nou geweeg word deur die gebruikmaking van In sekere standaard
om dan uiteindelik die geweegde gemiddelde koste van kapitaal te bereken.
As In voorbeeld kan die volgende onderneming se kapitaalstruktuur geneem word:
Kapitaalstruktuur
Ekwiteit
VoorkeuraandeLe
Vreemde kapitaal
Bedrag
R40m
20
40
R100m
Verhouding
40 %
20
40
100 %
Die ekwiteit sluit gewone aandele uitgereik sowel as reserwes in. Markwaarde in
teenstelling met boekwaarde-gewigte word gebruik cmrede eersgenoemde gebruik is in
die berekening van die individuele komponente hierbo.
Die volgende stap is om die na-belaste koste van die individuele komponente te
weeg om sodoende die geweegde gemiddelde koste te bereken.
Voorbeeld van geweegde gemiddelde koste van kapitaal
Kapitaal
Ekwiteit
VoorkeuraandeIe
Vreemde kapitaal
Verhouding
40 %
20
40
Koste
12 %
10
16
Geweegde koste
4,8 %
2,0
6,4
13,2 %
Onder die aannames wat hierbo gemaak is, is die geweegde gemiddelde koste van
kapitaal van hierdie metode van berekening dus 13,2 persent (volgens markwaarde
verhoudings) •
Die vraag wat natuurlik van kardinale belang is, is of hierdie syfer die ''ware''
. koste van kapitaal van die onderneming verteenwoordig. Dit sal afhang van onder
andere die akkuraatheid van die berekening van individuele komponente se koste van
kapitaal. Wat die weging betref, is dit uiteraard belangrik cat die onderneming
wei kapitaal sal opneem volgens die verhoudings bereken. Daar uoet nie uit die oog
verloor word nie dat .kapitaal marginaal opgeneem word en ons daarom die marginale
koste van kapitaal vir die onderneming as geheel uoet gebruik as maatstaf. nit is.
188
so omdat ons ons besig hou met nuwe kapitaal wat opgeneem ward en dus IlDet die
gewigte wat toegeken ward, ook marginaal van aard weeSe Indien dit nie gedoen ward
nie, sou dit beteken dat kapitaal in die verkeerde verhouding opgeneem word en die
"ware" geweegde gemiddelde koste van kapitaal sal verskil van die berekende een
met nadelige gevolge want indien eersgenoemde groter is as die berekende geweegde
gemiddelde koste van kapitaal, sal sekere projekte aanvaar word wat beleggers
swakker daaraan toe laat. Bierdie kriteria sal natuurlik nie altyd IlDontlik wees
met aIle projekte nie,maar daar IlDet gestreef word om nuwe kapitaal op te neem
volgens die bestaande verhouding van die kapitaalstruktuur. Wanneer. die onderne
ming se kapitaalstruktuur verander skep dit natuur lik pr obleme anrede die verhou
ding dan vexander , In hierdie geval noet daar van In beraamde verhouding gebruik
gemaak ward in ooreenstemming met wat beooq ward en met een tipe kapitaal finan
sier totdat die gewenste verhouding OOreik ward.
Oaar IOOet in gedagte gehou ward dat die addisionele koste verbonde aan die opneem
van kapitaal, oak in berekening gebring noet word. Wanneer byvoorbeeld gewone aan
dele of skuldbriewe uitgereik ward, sal daar In koste van uitgifte en ander uit
gawes wees wat by die inisiele uitleg van kontant getel IOOet ward. Die verwagte
toekomstige kontantvloei van die projek ward verdiskonteer teen die geweegde
gemiddelde koste van kapitaal. As die verwagte kontantvloei van die projek R10
miljoen Per jaar gaan wees ad infinitum, en die geweegde gemiddelde koste van
kapitaal 13,2 persent, sal die. projek se netto teenswoardige waarde:
NPV = R10m - 0.132
waar,
o = die aangepaste kontantuitleg van die projek wat
voorsiening maak vir die uitreikingskoste en die ander
uitgawes.
Die aanpassing van die emissiekoste en die ander uitgawes met die opneem van kapi
taal ward dus voorsien in die projek se kontantvloei en nie in die koste van kapi
taal nie, anders sal In aangepaste koste van kapitaal In skewe netto teenswoordige
waarde gee.
Die argument vir die gebruik van In geweegde gemiddelde koste van kapitaal is
daarin gelee dat deur die finansiering van aanvaarde projekte volgens die vooraf-
189
bepaalde verhouding, waar die projekte se opbrengskoers groter is as die geweegde
gemiddelde kost.e van kapitaal, die onderneming in staat sal wees an die markprys
van sy aandele te verhoog. Laasgenoemde verhoging sal plaasvind omrede daar verwag
word dat die opbrengskoers op die eie kapitaal gefinansierde gedeelte van die
projek groter is as die koste van die ekwiteit. Die oomblik wat hierdie verwag
tinge bekend word, sal die vraag na die onderneming se aandele styg. Dit is
natuurlik waar dat die verwagting Il()et wees dat die onderneming se dividend per
aandeel sal groei.
Die geweegde gemiddelde koste van kapitaal-benadering impliseer dat die projek
gefinansier word met verskillende finansieringsvorme en nie net byvoorbeeld gewone
aandelekapitaal nd.e , In terme van. die markpryswaarderingsmodel kan die koste van
kapitaal benadering verduidelik word aan die hand van onderstaande grafiese voor
stelling. 28) (Van Horne. 1982: 226).
Figuur 7.1
Koste van kapitaal
til~Ql0 k e~tilco ko~Ql~ kp..cp..0 kiQl.j..J icoIII~~Ql>
- - - - -SML
X Beta
Sistematiese risiko
Hierbo het OIlS die eff~ktemarklyn (SML) met die vereiste opbrengskoerse vir vreem
de kapitaal, voorkeuraandele en gewone aandele van In onderneming. Die koste van
kapitaal van die onderneming is In geweegde gemiddelde van die vereiste opbrengs
koerse van die onderskeie komponente. Indien die projek aanvaar word met In siste
matiese risiko (Beta) van X en In verwagte opbrengskoers van ko' sal die verwag-
. te opbrengskoers net genoeg wees an die eienaars van die aandele te vergoed teen
hulle verwagte opbrengskoerse van ki, kp en ke• As gevolg hiervan sal die
aandeelprys van die onderneming onveranderd wees. Maar as die verwagte opbrengs
koers groter is as ko met dieselfde sistematiese risiko, dan sal die opbrengs
meer as genoeg wees an die eienaars van die kapitaal te vergoed. Vanwee die feit
dat die eienaars van vreemde kapitaal en voorkeuraandele se vergoeding vasgestel
190
is, sal die voordeel van die hodr opbrengskoers die eienaars van eie kapitaal
toekom en sal die aandeelprys styg totdat ewewig weer bereik word.
Die beperkende aannames van die teorie hierbo bespreek moet egter nie uit die oog
verloor word nie. Eerstens word daar aangeneem dat die projekte wat oorweeg word
se sistematiese risiko nie verskil van die onderneming sin nie en tweedens, dat
die nie-sistematiese risiko van die voorstelle nie enige diversifikasievoordele
vir die ondernemening inhou nie. Dit is te se, as die nie-sistematiese risiko
enigsins belangrik is.
Daar Jroet dan tot die gevolgtrekking gekom word dat hierdie teorie vereis homoge
nit~it met betrekking tot die risikols van huidige en voorgestelde projekte - wat
nie altyd nagekom kan word nd.e , Dit sal waarskynlik eerder die geval wees dat
sekere afdelings in die onderneming, of miskien In onderneming in In <J=oep, aan
die vereiste kriterium voldoen. In laasgenoemde geval salons die afdelings se
vereiste opbrengskoers bereken en dan kapitaal toedeel aan die onderskeie afde
lings op In risiko-aangepaste opbrengskoersbasis.
Hoe hoer die sistematiese risiko van In afdeling, hoe hoer natuurlik die vereiste
opbrengskoers. Hierdie metode laat toe vir die allokering van kapitaal vir aIle
afdelings van In onderneming waarvan die risikols grootliks verskil. Deur nie op
hierdie wyse te werk te gaan. nie maar slegs In enkel afsnykoers te kies, sal
afdelings met In klein sistematiese risiko te konserwatief wees in die beoordeling
van projekte terwyl die omgekeerde waar sal wees vir afdelings met In groot
sistematiese risiko. Die onderneming of groep sal geneig wees om kapitaal te
voorsien vir "groei-afdelings" terwyl kapitaal weerhou word van die ander, solank
as wat die verwagte opbrengskoers van die projekte wat aangegaan word groter is as
die onderneming se vereiste opbrengskoers. "Risikoprojekte" sal dus voorkeur
geniet terwyl die opbrengskoers nie altyd die mate van risiko wat aanvaar wor d
regverdig nie en die onderneming as geheel dus meer riskant word vir beleggers.
Daar bestaan natuurlik verskeie teoriee oor die berekening van die koste van kapi
taal. Sonder om in te gaan op die berekening van die individue Le komponerrt.e , word
. die geweegde gemiddelde kapitaal volgens Weston en Brigham soos volg bere
ken: 29) (weston & Brigham. 1981:609)
191
k = 1- (l-T)VL
waar,
k = die geweegde gemiddelde koste van kapitaal waar
hefboomfinansiering gebruik word;
X = die netto inkomste is;
T = die marginale belastingvoet; en
VL = die markwaarde van die onderneming.
Bogenoemde vergelyking gee dan die na-belaste geweegde gemiddelde koste van kapi
taalwaar daar van hefboomfinansiering gebruik gemaak word. Wanneer daar van hef
boomfinansiering gebruik gemaak word sal dit ook In invloed uitoefen op die koste
van vreemde kapitaal, tewens daar is In direkte verband tussen die twee: hoe meer
vreemde kapitaal vir die projek gebruik word hoe groter die bedrag wat aan rente
betaal word en dus hoe groter die moontlikheid dat die projek nie genoeg kontant
sal genereer om die rente te delg nie. Hoe groter die mate van hefboomfinansie
ring, hoe groter die risiko vir die uitlener van die vreemde kapitaal en hoe
groter die premie wat die lener van die vreemde kapitaal moet betaal. Die geweegde
gemiddelde koste van eie kapitaal en die koste van vreemde kapitaal kan nou
bymekaar getel word om die gemiddelde koste van kapitaal te kry.
Indien In grafiek getrek sou word waar die markwaarde van die onderneming teenoor
die skuld gestel word, sou dit moontlik wees an te bepaal waar die markwaarde van
die onderneming gemaksimeer word. Hierdie punt op die grafiek sal dan ook die
optimale finansHUe struktuur van die onderneming verteenwoordig. In die grafiek
hieronder word die optimale kapitaalstruktuur deur punt C aangedui. Na hierdie
punt is daar In afwaartse neiging in die markwaar de-kromme vanwee moontlike
insolvensiekoste wat al hoe groter word.
192
Figuur 7.2
Invloed van skuld op die markwaar de van die onderneming
Markwaarde
met slegs
belasting-
Markwaarde
Huidige waardel . ,
]~van betasting-
~ ,,besparingsI II I------ -----I I
I •I I, I
I
c
Aandelekapitaal
Skuld
Indien die kapitaalbedrag sou verander, moet die grenskoste van kapitaal bereken
word wat gedefinieer kan word as toenemende bedrae wat toegevoeg word oor tyd.
Nuwe kapitaal sal dus slegs oorweeg word indien die teenswoordige waarde positief
is wanneer dit geevalueer word teen die grenskoste van kapitaal.
Laastens kan daar ges~ ward dat ondernemers van pcojekte gewoonlik sal poog ern van
hefboomfinansiering gebruik te maak en so min as moontlik eie kapitaal stort. nit
is juis waar die begrip projekfinansiering sy oorsprong aan te danke het, naamlik
die feit dat daar ondenemers is wat die moontlikheid van In sekere tipe
investering besef, maar nie oor genoegsame eie kapitaal beskik ern dit te finansier
nie en dan deur middel van projekfinansiering poog ern die projek tog van die grond
te kry. Meestal sal dit dan tog moontlik wees ern beleggers te vind wat die rreriete
van die projek insien en bereidis ern die risikols wat daarmee saam gaan, te
aanvaar. Daarom dat dit so noodsaaklik is ern die regte verhouding van eie kapitaal
tot vreemde kapitaal vir In projek te bepaal, wat die pcojek ewe aanvaarbaar vir
aandeelhouers en uitleners van fondse sal maak ,
193
5. EVALUERINGSMETODES VAN FINANSIERINGSPAKKETTE
Die metodes wat aangewend word vir die beoordelingvan finansieringspakkette is
dieselfde as die wat in die kapitaalbegrotingsproses gebruik word. Soos reeds
genoem hierbo, is dit egter die taak van die ondernemer an die lewensvatbaarheid
van verskillende projekte te meet en dan daarvolgens te besluit watter trojek se
opbrengskoers die hoogste is. Die projekadviseur se taak neem eers 'n aanvang
nadat daar op 'n enkele projek beslui t is.
Alhoewel hierdie bespreking in hoofsaak gaan om die evaluering van die finansie
ringspakket, is dit nie voldoende an net met die analitiese metodes vertroud te
wees nie. Die persoon wat die evaluering doen het meer insig en kennis van
gevorderde finansiele bestuur nodig.
"Effective DCF analysis requires much m:>re than arithmetic calculations,
important as these are ••• , the critical task of enoosing the proper
discount rate involves top management policy as to the financial and gr-owth
objectives of the whole company, and arriving at a realistic estimate of
future cash flows requires many functional departments of the company to
specialised analysis into a consistent prediction, with due allowance for
the risk element".30) (BrUmmer. 1975:126).
Die inhoud van bogenoemde aanhaling is korrek in soverre dit die opstel van die
inisiele pro forma finansUne state en die ontleding daarvan betref. Maar waar
dit by die evaluering van die onderskeie finansieringspakkette kom, is dit nie
meer voldoende an net 'n goeie kennis te he van evalueringsmetodes en te beskik
oar 'n rekenaarprogram vir die verwerking van die syfers nie. Deesdae is die aard
van die finansieringsvoorstelle soOOnig dat dit kundiges uit verskeie terreine
nodig het wat as. span saamwerk in die evaluering van voorstelle. 'n Ondernemer sal
dus oarweging IOOet skenk aan die aanstel van kundige adviseurs an hom behulpsaam
te wees eerder as an trots vol te hou dat sy onderneming oar die gehalte personeel
en al die hulpmiddele wat vir so 'n taak benodig word, beskik. Indien hy dit nie
sou doen nie, kan geleenthede vir gr-oot direkte en indirekte kostebesparings
.onbenut verbygaan.
Daar m:>et egter ingeoogte gehou word dat die evaluering slegs so goed kan wees as
die veronderstellings waarop dit gebaseer is. Daar sal oak gevind word dat sommige
ondernemers konsultante sal aanstel om die projeksyfers reeds van die beginstadium
af op te stel indien hulle nie self oar die nodige kundigheid beskik nie.
194
Die investeringsbesluit om met die p:'ojek voort te gaan is belangrik cmdat dit in
In groot mate onherroeplik is, vanwee die feit dat daar dikwels nie 'n tweede
handse mark vir die bates bestaan nie en vanwee die onsekerheid en risiko's ver
bonde aan die investering. 31) (Lambrechts. e.a.: 1979:7)
Hieronder volg In bespreking van slegs daardie metodes wat tans die meeste deur
instansies gebruik word om voorstelle te evalueer. Daar is dus nie In volledige
bespreking vanal die tradisionele en m:>derne metodes wat bekend is nie. 32)
Vo1gens vassilatou-Tharopoulus33) (BrUmmer. 1975: 191 ) is daar. veral vier
belangrike eienskappe waaraan 'n investeringskriterium meet voldoen:
"1. It should summarise the events of an investment propoaa), in a single
figure.
2. It should facilitate comparisons between different p:'ojects.
3. It should be simple and easily unders cood by those who use it.
4. It should be expressed in terms compatible with company long-range
objectives ."
5. 1 Terugver dienper iodemetode
Die essensiele metodiek van die terugverdienperiodemetode is an die investerings
bectrag te deel deur die netto. kontantinvloei per periode. Sou die kontantinvloei
egter van periode tot periode verskil, moet die kontantvloei vir doeleindes van
berekening vermeerder word totdat dit gelyk is aan die investeringsbedrag. Indien
die resultaat nie presies gelyk is nie, word die presiese terugverdienperiode
gevind deurinterpolasie toe te pas.34) (Lambrechts. 1974:98) Lambrechts wys
egter daarop dat gebruikmaking van 'n gemiddelde netto kontantinvloeiing per
periode waar die kontantinvloei van periode tot periode verskil, tot In foutiewe
beeld lei. 35) (Lambrechts. 1974:98).
Daar ontstaan egter probIeme met die berekening van beide die investeringsbedrag
en die netto kontantinvloei. By die vasstelling van die investeringsbedrag m:>et
daar gelet word op die reswaarde van bates wat vervang en die verwagte reswaarde
van bates wat aangeskaf word. 36) (Lambrechts. 1974 :99 e.v.) Afhangende van
die projek wat geevalueer word, kan hierdie aspek miskien minder belangr Lk wees in
die geval van groot kapitaalprojekte. BrUmmer37) (BrUmmer. 1975:98) se cat
wat die netto kontantinvloeiing betref, daar eerder van netto kontantontvangste
gepraat behoort teword. Dikwels word 'n benaderde syfer in terme van netto wins
na-belasting plus waardevermindering gebruik. Verdere aanpassings ten opsigte van
195
die netto kontantinvloeiing nnetdan gemaak word. Eerstens is daar die aange-
leentheid van vlottende bates wat verander oar die investeringsperiode, en twee
dens die vraag of kapitaalvergoeding afgetrek nnet word. In sommige gevalle word
beide rente en dividende afgetrek en in ander gevalle slegs rente. Dit gaan hier
oor die vraag of daar met eie of vreemde kapitaal gefinansier word, wat myns
insiens minder belangrik is as om in gedagte te hou dat die uitgangspunt een van
totale behoefte nnet wees. 38) (Lambrechts. 1974:101) Die mees aanvaarbare
wyse is waar beide rente en dividende in ag geneem. Dit sal beteken dat die
tydwaarde van geld weI in berekening gebring word, wat natuurlik strydig is met
die tradisionele benadering van die terugverdienperiodemetode.
Die voordele van dieterugverdienperiodemetode is die volgende:
a) Dit is maklik om te verstaan en te bereken weens die eenvoud daarvan.
b) Dit kan In goeie aanduiding van risiko gee behalwe waar risiko as foutiewe
vooruitskattings gedefini~er word. 39)
c) Wanneer likiditeitsprobleme ondervind word kan die metode met nut aangewend
word, asook wanneer In vinnige omloopsnelheid van fondse belangr ik is. In soda
nige gevalle word hierdie metode eerder In maatstaf van likiditeit as van rentabi
liteit.
d) Dit beklemtoon kontantvloei waar die projek se lewensduur nie uitermatig
lank is nie.
Die nadele van die terugverdienperiodemetode is die volgende:
a) Die voordeel van die kontantvloei na afbetaling van die investering word nie
in ag geneem nie.
b) Die tyd.waarde van geld word nie in berekening gebring nie.
c) Die problematiek rondom die bepaling van die kr i tiese terugver dienper iode,
wat daarin gelee is dat die metode onderhewig kan wees aan subjektiewe toepassing
wat gevolglik verskillende kritiese terugverdienperiodes vir selfs verskillende
investeringsprojekte oplewer. 40) (Briimmer. 1975:200). Die kritiese terug
verdienperiode kan natuurlik oak aan die kritiese rentabiliteit gekoppel word.
196
"Indien die kritiese rentabiliteit X persent is dan is die kritiese terug
verdienperiode 100. As sulks is dit duidelik dat die terugverdienperiode
metode nie In rentabiliteitsmetode in die ware sin van die woard is nie,
want rentabiliteit noet verkieslik aantoon wat bo en behalwe die terugwin
ning van geinvesteerde kapitaal verdien word. "41) (Lambrechts.1974: 102).
Een van die belangrikste punte van kritiek teen hierdie metode, naamlik die feit
dat die tydwaarde van geld, wat vandag so In belangrike element uitmaak vanwee hoe
inflasiekoerse, nie in berekening gebring ward nie kan reggestel ward reur die
akkumulerende teenswoardige waarde van die netto kontantinvloei te vermeerder en
sodoende In terugverdienperiode te bereken in stede van an suiwer die netto kon
tantinvloei te gebruik. 42)(Brlimmer. 1975:231).
Deur op die voorgestelde wyse te werk te gaan, sal die projekleeftyd nou in aan
merking geneem ward as die kritiese periode. Die terugverdienperiode sal dan ver
gelyk ward met die kritiese periode wat beteken dat daar nou van rentabiliteit
bepaling gepraat kan ward. Die ander nadeel, naamlik dat dit nie vir prioriteits
bepaling maar slegs vir die toetsing van winsgewendheid gebruik kan word, bly
steeds staan.
Dit is egter so dat die doel hier is an verskillende finansieringspakkette te
beoardeelen om hierdie rede is genoemde nadeel nie so belangrik nie. Vir die
ondernemer, in die stadium wanneer daar besluit noet ward of daar voortgegaan
moet ward met In spesifieke projek , is dit egter weI belangrik.
Miskien is dit egter juis die eenvoud van die metode wat maak dat die ingewikkelde
projekfinansieringspakkette seIde op hierdie wyse beoordeel sal word.
5.2 Die verdiskonteerde kontantvloeimetodes
.Bierdie metodes het hulle oorsprong te danke aan die feit dat daar gesoek is na In
oplossing vir die probleem van die tydwaarde van geld. Daar is twee metodes wat
gebruik kan word om voorstelle te evalueer, naamlik die interne rentabiliteits
. metode en die netto teenswoardige waarde-metode.
5.2.1 Die interne rentabiliteitsmetode
"Die interne rentabiliteit van In projek word gedefinieer as die verdiskonterings
koers waarteen die som van die teenswoardige waarde van die investering gelyk is
197
aan die teenswoordige waarde van die netto kontantinvloei of waar die teenswoordi
ge waarde van die kontantstroom dan geIyk is aan nul, beteken dit cat hierdie die
maksimum koste is waarteen fondse ter finansiering van die projek bekom kan word,
sonder om In ver lies te taon1143)(Brummer. 1975: 202)
In kort kom dit daarop neer dat die berekende interne rentabiliteit die duurste is
wat vir fondse betaal kan word om die projek te finansier sonder an In verlies te
maak , Die verdiskonteringskoers waarna gesoek word is dus daardie koers waar die
netto teenswoordige waarde nul is cmrede die investering wat gemaak .word dan ver
haal sal word uit die netto kontantinvloei en die opbrengskoers dan verdien word
op die uitstaande bedrag van die investering gelykstaande aan die interne rentabi
liteit. Die berekende interne rentabiliteit word nie elke jaar van die rrojek se
lewensduur verdien nie en is daarom slegs 'n gemiddelde.
Die interne rentabiliteit van 'n projek kan soos volg bereken word: 44)
(Weston en Brigham. 1981:407)
waar,
nNPV = L
t=l
F t _ I = 0-(-l-+"';;;"R-)"I:'"f
Ft = die netto kontantinvloeiing in periode t, waar t
varieer van 0 tot n;
n = die projekleeftyd;
R = die interne rentabiliteit; en
I = die investeringsbedrag.
Omdat I bekend is, is slegs R onbekend en <harom kan die vergelyking dan opgelos
word om die interne rentabiliteit te bepaal.
Die voordele van die interne rentabiliteitsmetode is die volgende:
a) die netto kontantinvloei in stede van wins word gebruik by die berekening
van die interne rentabiliteit en dit dan oar die hele lewensduur van die projek;
en
b) met die cat die tydwaarde van geld in aanmerking geneem word maak dit ook
198
voorsiening vir die verhaling van die investeringsbedrag.
Die nadele van die interne rentabiliteitsmetode is die volgende:
a) Die aanname, naamlik dat die netto positiewe kontantvloei herinvesteer word
teen In rentabiliteit wat gelyk is aan die interne rentabiliteit en dat enige
tekorte oak teen laasgenoemde koers aangevu! kan word, is foutief. In die praktyk
en wat projekfinansiering betref, is hierdie aanname egter nie so verkeerd nf,e ,
Waar daar egter meer as een projek ter sprake is, kan die metode nie meer net so
toegepas word nf.e , Die oplossing is dan an die tweekoersmetode ("dual rate
method") te gebruik. 45) (Lambrecht. 1979: 132) Met hierdie metade word die
netto kontantinvloeiing in twee dele verdeel, naamlik in In amortisasie-element en
in In surplus netto kontantinvloeiing element. Verder word dan van die gedagte
van In delgingsfonds gebruik gemaak waar die eerste deel as In jaarlikse bydrae
daarin gestort word teen In koers wat gelykstaande is aan die gemiddelde teens
woordige of verwagte rentabiliteit, sodat dit aan die einde van die tydperk gelyk
sal wees aan die oarspronklike investeringsbedrag. Die surplus bedrag behoort dan
In konstante te wees en indien dit nie is nie, word die teenswoordige waarde
daarvan teen die leenkoers bereken , Hierdie konstante bedrag bepaal dan die
rentabiliteit deur dit as In persentasie van die investeringsbedrag uit te druk.
Die probleem met hierdie metode is dat die leenkoers46) nie beide as In
kriterium vir die berekening van die investeringsindeks en as In verdiskonterings
koers gebruik kan word nie.
b) Die probleem dat daar by die toepassing van die interne rentabiliteits
metode, meerdere oplossings of geen oplossing nie, gevind word, is redelik alge
meen by pt"ojekfinansiering.
"Oescartel l s rule of signs indicate that multiple solutions can occur when
ever the cash flow series reverses sign (from net outflow to net inflow or
the opposite mor e than once over the period of study,,47) (Canada en
White. 1980:80) •
. Wanneer maer as een antwoord verkry word vanwee bogenoemde situasie is dit onwaar
skynlik dat enige een korrek is. Alhoewel daar verskeie maniere is an die kon
tantvloei mee te manipuleer an sodoende slegs een oplossing te kry, is die ant
woord waarskynlik daarin gelee dat daar na In ander metode gesoek IIOet word in
plaas daarvan an met syfers rand te speel totdat In sogenaamde "korrekte" syfer
verkry word.
199
c) Dit is nie altyd noodwendig so dat die oplossing met die hoogste rentabili
teit die wenslikste is gesien vanuit In finansiiHe oogpunt nf.e , Indien die een
finansiEne instelling In aanbod maak. waarvolgens die looptyd (finansieel) van die
projek verskil met die van die volgende aanbod, sal dit tot verskillende interne
rentabiliteite lei. Net so ook die geval waar die investeringsbedrae verskiL
Twee ondernemingsdien byvoorbeeld tenders in an die projek in bedryf te stel,
maar die pryse van die tenders verskil. Indien aIle ander anstandighede nie
dieselfde is nie, kan daar nie sonder meer gese word dat dieeen met die hoogste
rentabiliteit - hoer as die kritiese een - die mees aanvaarbare is nf.e , Die
oplossing van hierdie nadeel is gelee in die toepassing van die inkrementele
benadering. Canada en White48) (Canada en White. 1980:73) se aanbeveling is
"Choose the alternative requiring the highest investment for which each increment
of investment capital is justified.
Dit beteken natuurlik dat daar nie In beperking op benodigde kapitaal is nie. Die
twee beginsels an in gedagte te hou is die volgende:
"1) Each increment of investment capital must justify itself (by sufficient
RR on that increment).
2) Compare a higher investment alternative against a lower investment
alternative only if that lower investment alternative is justi
fied. "49) (Canada en White. 1980:73)
d) Projekte wat beoordeel is op die interne rentabiliteitsmetode, sal In
invloed op die bestaande onderneming se verdienste per aandeel he vanwee die feit
dat netto kontantinvloei en nie wins nie gebruik word in die metode van evalue
ring. Die finansieringsm.etodiek kan egter bogenoemde stelling beinvloed.
e) Lambrechts se dat "Indien ons veronderstel dat netto kontantinvloeiing gelyk
is aan wins kan daar ook aanvaar word dat die interne rentabiliteitsm.etode nie die
voorkeur gee aan projekte waarvan die netto kontantinvloeiing reelmatig styg
nie"SO) (Lambrechts. 1979:141).
Die gedagte hier is dus an maksimale voordeel te verkry uit die teenswoordige
waarde van die voorstelle. Dit kan egter lei tot wisselinge in die verdienste
per aandeel van jaar tot jaar, wat . juis vermy m:>et word. Lambrechts 5 1)
(Lambrechts. 1981: 141) gee dan ook In formule waarmee die probleem opgelos kan
word - lineere programmering - maar dit sou beteken dat daar aangeneem word d3.t
200
net sekere gedeeltes van In projek aanvaarbaar is, wat in die' pt"aktiese lewe nie
realisties is nie.
f) Die voor laaste nadeel wat genoem kan word, is die een van beheer oar die
lewe van die projek. wat projekfinansiering betref behoort dit nie In pt"obleem te
skep nie aangesien die projek so hanteer behoort te word dat daar ten aIle tye
onderskeid tussen hierdie projek en die ander getref kan word. Probleme ontstaan
egter indien daar nie op enige tydstip maklik onderskei kan word tussen In spesi
fieke projek en die gewone gang van sake van In ondermening nie.
Die metode van gemiddelde rentabiliteit kan gebruik word om die projek te m:>nitor
van periode tot period maar die mening is reeds hierbo uitgespreek dat dit nie
wenslik is nf.e , Waarskynlik is die mees praktd.eae oplossing om die werklike kon
tantstroom met die verwagte een te vergelyk, alhoewel dit nie In werklike prentjie
sal gee van die verloop van die projek nd.e , Die enigste uitweg is an gereeld In
berekening te maak van die interne rentabiliteit wat natuurlik In beslommernis en
tydrowend is.
g) Oak hier steek inflasie sy kop uit. Die vraag ontstaan .nou of die kontant
vloei in terme van reele of nominaLe waardes bereken m:>et word. Indien di t Jaas
genoemde is, moet daar oar In verwagte inflasiekoers besluit word.
Ten spyte van die nadele en beperkinge van die metode van interne rentabiliteit as
kriterium, bly dit steeds gewild en word in die algemeen veelal deur ondernemings
sowel as finansiele instellings gebruik.
5.2.2 Die netto teenswoor dige waar de-metode
Die netto teenswoordige waarde-metode is ook In verdiskonteerde kontantvloei
metode. om hierdie metode vir evaluering te gebruik
n find the present value of the expected net cash flows of an investment,
discounted at the cost of capital, and subtract from it the initial cost
outlay of the pt"oject n• 52} (Weston en Brigham. 1981:405}
In hierdie geval word dusdie kritiese rentabiliteit gebruik an die kontantvloei
mee te verdiskonteer en word die pt"ojek dus aanvaar indien die resultaat groter as
nul is.
201
Die volgende formule kan gebruik word om die teenswoordige waarde van In projek te
bepaal:
nNPV = L
t=l
waar k dan die kritiese rentabiliteit is.
Die prosedure wat gevolg kan word om te besluit of In projek aanvaarbaar is onder
die teenswoordige waarde-metode is soos volg:
a) bepaal 'die toekomstige kontantuitvloeiings en -invloeiings van die projek
vir elke spesifieke jaar of lewe daarvan;
b) besluit of bepaal die opbrengskoers (kritiese rentabiliteit) wat verlang
word vir die projek;
c) kies die korrekte teenswoordige waarde faktor (maak gebruik van die teens
woordige waarde-indekse) 53) ten opsigte van die opbrengskoers waarop besluit
is;
d) bereken die teenswoordige waarde van die kontantinvloeiings vir elke jaar of
periode deur hulle te vermenigvuldig met die teenswoordige waarde- faktore vir
daardie jaar of per Lode r en
e) tel dan bymekaar die totale bedrag van die teenswoordige waarde van elke
jaar se invloei vir die hele lewensduur van die projek , Indien die bedrag gelyk
is of meer is as die bedrag van die investering, is die projek natuurlik aanvaar
baar , Daar IIDet egter in gedagte gehou word dat nie-monet&e faktore nie in die
berekening in ag geneem is nie.
Vanwee die feit dat hierdie metode oak In verdiskonteringsaksie as grondslag het,
verskil die voordele van die netto teenswoordige waarde-metode nf.e veel van die
genoem in die bespreking van die metode van interne rentabiliteit nf.e ,
Daar is egter ander nadele waarvan weI melding gemaak moet wor d:
a) Oak hier word die denkfout begaan deur aan te neem dat aIle fondse herin
vesteer IIDet word en aIle tussentydse finansiering wat plaasvind, gedoen rroet word
202
teen die kritiese rentabiliteit (koers). Dit is enigsins beter anrede die kritie
se rentabiliteit gewoonlik 'n meer konserwatiewe maatstaf is as die interne
rentabiliteit.
b) Ook hier word die probleem van die rangskikking van projekte op 'n priori-
teitsbasis waar sodanige projekte onderling uitsluitend is, ondervind. In die
geval van projekfinansiering is dit natuurlik nie verskillende projekte nie, maar
slegs verskillende finansieringspakkette wat ter sake is, maar die beginsel bly
steeds dieselfde.
Daar is weI 'n aantal metodes wat gebruik kan word in 'n poging om die rangorde te
bepaal, maar daar m:>et versigtig hiermee te werk gegaan word aangesien almal nie
dieselfde resultate sal lewer nf,e ,
(i) Die teenswoordige waarde indeks kan gebruik word en word soos volg bereken:
n F tIt=o (l + k)t
PVI = nItL
t=o (l + k)t
waar,
Ft = die netto kontantinvloeiing na belasting maar voor
rente in periode t;
It = die investering in periode t en t varieer van 0
tot n;
k = die kritiese rentabiliteit; en
n = die proj ekleeftyd.
(ii) Daar kan 'n netto teenswoordige waarde-indeks ook gebruik word. In hierdie
geval word slegs die oorspronklike investeringsbedrag in berekening gebring. Die
ander investeringsbedrae (indien enige) word van die netto kontantinvloei in daar
die per iode, afgetrek.
203
Die formule hiervoor is:
NPVI
n
L= t=l
waar Rt = F t - 10
(iii) Die oorskot teenwoordige waarde-indeksmetode54), gedefinieer as die
verhouding tussen die netto teenswoordige waarde en die teenswoordige waarde, kan
oak gebruik word en word soos volg bereken:
n RtL(l + k)t
OPVI = t=on
ItL(l + k)tt=o
waar die simbole dieselfde betekenis het as hierbo.
(iv) Weston en Brigham55)(Weston en Brigham. 1981 :413) kom tot die gevolg-
trekking dat:
"Whenever the NPV profiles of two projects cross one another, a conf lict
will exist if the cost of capital is below the cross-over rate"
Hulle aanbeveling in hierdie geval is dat die projek met die hoogste netto teens
woordige waarde gekies IlOet word want
"After all, the NPV's measure the project's contributions to the value of
the firm, so the one with the higher NPV must be contributing rmr e to the
firm's value".56)(weston en Brigham: 1981:413).
c) 'n Verdere nadeel is natuurlik die problematiek random die bepaling van "n
eksakte syfer wat gebruik kan word as kritiese rentabiliteit. Tweedens se Vaugh,
204
Norgaard en Bennett57) (BrUmmer. 1975: 226) dat die netto teenswoordige waar
de-metode in baie gevalle te kompleks is vir topbestuur om te gebruik.
Laasgenoemde argument dat die netto teenswoordige waarde-metode te kompleks vir
topbestuur is, is egter nie verdedigbaar nie. Waaroor daar weI uitsluitsel verkry
meet word is watter metode teoreties die mees aanvaarbare een is, en tweedens
watter metode in die praktyk die beste toepasbaar is.
Waarskynlikmoet die keuse gemaak word tussen die metode van interne rentabiliteit
en die metode van die netto teenswoordige waarde. Van Horne5S) (Van Horne.
1982: 121) se:
"If a choice must be made , the present value method generally is considered
to be superior theoretically."
Ander menings59) (Weston en Brigham. 1981 :413) is ook gunstiger teenoor die
netto teenswoor dige waar de-metode.
"This line of reasoning leads to the conclusion that firms should, in gene
ral, use the NPV method for evaluating capital investment proposals."
Vervolgens moet daar besluit word watter metode in die praktyk die beste as krite
ri.um dien. In teenstelling met die besorgdheid wat altyd uitgespreek word cat die
netto teenswoordige waarde-metode te ingewikkeld is, word die standpunt hier inge
neem dat die meeste ondernemings vandag beskik oor die dienste van goed opgeleide
personeel enersyds en dat caar andersyds vandag soveel elektroniese hUlpmiddele
tot die beskikking van ondernemings is dat berekenings nie meer ];robleme hoef te
skep nie. Die stelling is reeds hierbo gemaak dat wat projekfinansiering betref,
ondernemings of ondernemers van groot kapitaalprojekte in elk geval adviseurs
behoort aan te stel om die evaluering van ];rojekte en finansieringspakkette waar
te neem.
Vanuit 'n projekfinansieringsoogpunt is daar belangrike nadele verbonde aan die
interne rentabiliteitsmetode, naamlik die feit dat negatiewe koerse bereken kan
ward vir projekfinansiering wat natuurlik nie veelseggend is in die evaluerings
proses nie. Berekening van negatiewe koerse kom dikwels voor by ];rojekfinansie
ri.ng tensy laasgenoemde beskou word as nie-konvensionele investerings.
In Eenvoudige voarbeeld van bruikhuur word hieronder gegee wat die verskil in toe-.
205
paslikheid tussen die twee metodes onder bespreking na vere sal bring.
Tabel 7.1
Interne rentabiliteit versus netto teenswoerdige waarde
Kontant (Rand)
Jaar Geval 1
100
Geval 2
100
Geval 3
100
Jaar liks agterna
betaalbaar 1 85
2
3
4 38
5 38
6
7 100
100 85 76
Interne rentabiliteit:
Netto teenswoor dige
waarde:
. Belasting:
10%
20%
20%
0%
51
28
14
- 17,5%
77
71
49
-7,5%
55
40
20
206
Jaar Geval 1 Geval 2 Geval 3
Koste (Rand) 100 120 150
Jaar liks agterna
bestaalbaar 1 50 100
2 50 40
3 50 40
4 50
5 50
6 90
7 500
500 250 270
Interne rentabiliteit:
Netto teenswoordige
waarde: 10%
20%
25,85%
257
140
30,8%
171
150
25%
205
164
Die tabel hierbo wys op die IIOontlikheid dat die interne rentabiliteitsmetode en
die netto teenswoordige waarde-metode nie altyd dieselfde rangskikking aan
voorstelle sal toeken nie. Verskille kom gewoonlik voor waar die kontantvloei
verskil vanwee verskille in die verwagte lewensduur of waar een voorstel se
kontantvloei toeneem terwyl die ander een sin afneem.
Daar kan volstaan word met die woorde van Dunn en Knight: 60) (Dunn &
Knight. 1982:22)
"The NPV analysis has, ho~ever, its own shortcomings. Variations in the cash
flow because of markedly different paYment terms, or because of differentia
ted or variable interest rates, will lead to perhaps exaggeratedly different
final totals for offers which are otherwise fair ly similar. But given the
similarity between the basic structure offered in IIOst credit proposals
(similar terms of payment during manufacture or construction, interest on
the crawn balance payable from first craw-down, equal semi-annual repayments
starting from the same or at least very similar starting dates) this does
not usually post a serious problem. The main problem of the NPV method of
establishing the worth or benefit of any particular commercial/credit offer-
207
is, however ,that of selecting the appropriate discount rate."
5.2.3 Aanbeveling oor watter metode om te gebruik
Die interne rentabiliteitsmetode en die netto teenswoordige waarde-metode is die
twee mees aanvaarbare metodes om te gebruik in die evaluer ing van finansier ings- 0
voorstelle. Vanwee die feit dat elk van die genoemde metodes egter sy nadele het,
word daar aan die hand gedoen dat beide van die xretodes gebruik word in In poging
om In keuse uit te oofen oor watter voorstel die mees aantreklike is, want die
finansieringsmetodes kan verskillende netto kontantvloei teweegbring.
Alhoewel dit meer werk meebring, is dit die enigste aanvaarbare alternatief tot
tyd en wyl daar In alternatiewe metode voorgestel word wat straks In kruising van
bogenoemde twee metodes sal wees , Veral waar projekfinansiering betrokke is, is
dit noodsaaklik dat daar In metode ontwikkel sal word wat veral die belasting
faktor in ag sal neem. Waar daar byvoorbeeld In belastingver lies-situasie voorkom
en dit nie dadelik benut kan word nie, sal die voordeel daarvan verlore gaan
indien die netto teenswoordige waarde-metode gebruik word. Verder is daar die
probleem van watter verdiskonteringskoers om te gebruik, dit wi! se die voor- of
na-belaste kritiese rentabiliteit?
6. In VERDISKONTERINGSBELEID
Die enigste strukturele verskil tussen die interne rentabiliteitsmetode en die
netto teenswoordige waarde-metode is gelee in die feit dat die verdiskonterings
koerse wat gebruik word in die vergelykings, verskil van rnekaar. In die geval van
eersgeno.::mde is dit k, die koste van kapitaal, wat as standaard gestel word,
waarteen die resultaat gemeet meet word. By die interne rentabiliteitsmetode is
die verdiskonteringskoers deel van die berekening, wat dan met die kritiese
rentabiliteit vergelyk ward.
Die verdiskonteringskoers behoort die ondernerning se na-belaste geleentheidskoste
van kapitaal te wees. 61)(Hull. 1980:9) Volgens Hull sou dit verkeerd wees om
odie ver dtskont.erLnqskoer s gelyk te stel aan die koste van kapitaal vir In gegewe
projek omdat die koste van kapitaal op In spesifieke tydstip, miskien vanwee die
eie kapitaal tot vreemde kapitaalverhouding, baie gunstig is maar In paar jaar
later heeltemal anders daar sal uitsien. Dit sou beter wees om die verdiskonterings
koers gelyk te stel aan die gemiddelde koste van kapitaal wat die ondernerning verwag
om te gebruik oor die volgende paar jaar. Verder meet inf lasie in gedagte gehou
208
word sodat die gemiddelde koste van kapitaal wat bereken word, In reEHe koers is.
Indien die kontantvloei onderhewig sou gewees het aan dieselfde inflasiekoers, sou
dit nie saak gemaak het nie want din sou In kontantvloei wat gebruik maak van In
reEHe verdiskonteringskoers dieselfde netto teenswoordige waarde gegee het as In
nominale verdiskonteringskoers. Dit is egter nie waar vir die pr-aktyk nie want die
kontantvloei is nie aan dieselfde inflasiekoers onderhewig nie - as voorbeeld kan
die belastingtoelae op masjinere en toerusting geneem word wat nie onderhewig aan
inflasie is nde , Die mees aangewese metode is dus an die aangewese inflasiekoers
vir elke kontantvloei afsonderlikik te bereken en din In nominaIe
verdiskonteringskoers te gebruik.
Aangesien die verdiskonteringskoers deel uitmaak van die bespreking wat onder 3 en
4 gevoer is, sal dit nie verder bespreek word nf.e ,
7. INFLASIE
Inflasie is In onwelkome ekonomiese verskynsel wat In wesenlike· invloed op akku
raatheid het wanneer kostestudies gedoen word vir groot kapitaalprojekte wat oor
etlike jare strek.
"Indien een investeringsvoorstel een positiewe kapitaalwaarde heeft,
betekent dit dit de kasinkomens uit het project zullen volstaan an het
globale investeringsbedrag te recupreren en aan de uitstaande investeringen
een rentabiliteit te verzekeren tenminste gelijk aan de kapitaalkost.
Hierbij wordt echter geen rekening gehouden met de mogelijkheid van
inflatiore pt'ijsontwikkelingen. Het is inderdaad mogelijk dit bij inflatie
de verwesenlykte kasinkomes niet voldoende zijn an na verloop van tijd een
koopkracht te genereren gelijk aan die van de oarspronklike investering ••••
In perLodea van sterke inflasiouere druk of in Janden met een c:hronisch
sterke inflatiegraad - trouwens din nog zeer vaak gekoppeld aan politieke
instabiliteit - dient dit pt'obleem nader beschouwd te worden en kan zelfs
een van die belangrijkste determinanten worden "62) (Van LommeL,
1968:128)
Inflasie in die Republiek van Suid Afrika is belangrik anrede dit struktureel van
aard is. Dit wil ook blyk dit nieteensaande die feit dit die belangrikste Westerse
lande hul inflasiekoers onder beheer het, dit dilk net tydelik van aard kan wees
en dat politieke oorweginge oar die volgende twee, drie jaar, swaarder as inflasie
mag weeg. Hierdie feit sal uitvoerders van kapitaalgoedere en dus kontrakteurs wat.
209
vir kontrakte tender dalk noop ?Jll meer van die inflasieskemas wat sommige van die
belangrikste handelslande se uitvoerkredietagente aan uitvoerders hied gebruik te
maak om sodoende hulself te beskerm teen nadelige prysverhogings tydens tender
tyd.
Die verdiskonteringskoers wat dus gebruik word by die saamstel van pr o forma
finansiE;Ie state en in die evalueringsproses, is belangrik en eenstemmighed oar
die koers wat gebruik Jroet word in die berekeninge en die redes daarvoor, moet
bereik word.
8. DIE BELANGRIKHEID VAN RENTEKOERSE (KOSTE VAN FONDSE)
In hierdie afdeling is dit slegs die bedoeling om op die belangrikheid van rente
koerse te wys sonder om die teorie van rentekoerse, wat buite die veld van hierdie
studie Ie , te bespreek.
Rentekoerse kan gedefinieer word as die prys van geld, waar die vraag na en aanbod
van geld gelyk is aan mekaar , Onder volmaakte omstandighede ontstaan daar natuur
ilk nie enige probleme indien die vraag en aanbod van geld verander nie vanwee die
feit dat veranderinge in Jaasgenoemde twee faktore van so 'n aard is dat ewewig
die heeltyd behou sal word deur aanpassings in die prysveranderinge. Maar in die
geval van onvolmaakte omstandighede is dit nie die geval nie. 'n Oormaat vraag na
geld sal veroorsaak dat 'n persoon sal Jroet wag vir sy geld en 'n oormaat aanbod
weer sal beteken dat die geldvoorraad te groot word. In sekere geldmarkte sal daar
wel feitlik volmaakte omstandighede bestaan, naamlik die effektebeurs behoort 'n
voorbeeld hiervan te wees sowel as die geval waar rentekoerse op en af beweeg soos
vraag en aanbod verander. Vanwee faktore soos beperkings van die geldaanbod en
inmenging van owerheidswee, sal aIle geldmarkte nie in kontinue ewewig wees nie
omdat die oordrag van geld tussen die volmaakte en onvolmaakte geldmarkte nie
volkome sal wees -nie.
Die belangrikheid van hierdie feit is naamlik dat daar dus nie net een rentekoers
is nie en dat daar - dus eerder van die rentekoersstruktuur gepraat kan word.
-Faktore wat sal veroorsaak dat daar verskillende rentekoerse in die mark voorkom
is die volgende:
(a) looptyd;
(b) finansiele sterkte; en
(el beskikbaarheid.
210
Die looptyd van geld, of van 'n geldinstrument, is van wesenlike belang. Waar daar
In lang looptyd is, bestaan daar die moont.Lfkhedd van In kapd't.ae Lver Li.ea terwyl
daar in. die geval van In kort looptyd 'n risiko dat inkomste verbeur mag word,
geneem word. Die looptyd sal In gr-oot invloed op die premie wat bygevoeg word om
die rentekoste duurder te maak, he. Vanuit die oogpunt van 'n finansHHe instel
ling is dit dus baie belangrik watter finansieringsvorm ter sprake is en daarom
word daar ook gevind dat verskillende tipes instellings verskillende finansie
ringsvorme aanbied. Oit is egter so dat pt"ojekfinansiering gewoonlik In verskei
denheid van finansieringsvorme insluit en daarom dat die finansieringspakket uit
finansieringsvorme bestaan wat deur kort- en langtermynvoorsieners van geld
verskaf word. Die feit dat banke meestal konsentreer op die uitleen van fondse
met In looptyd van nie meer as vyf jaar nie en lewensversekeringsondernemings op
tydperke tot en met twintig jaar, - komplementere situasie dus gesien vanuit die
oogpunt van die projekadvf.aeur , Tans wil dit egter blyk dat hierdie informele
samewerking wat nog altyd in die verlede gereel is vir individuele frojekte, in
die nabye toekoms dalk kan lei tot oornames en samesmeltings van finansiele
instellings, natuurlik mits die Registrateur van Finansiele Instellings so iets
sou toelaat.
Finansiele sterkte behels die vermoe van aIle potensHHe private verbruikers an
beheer te verkry ocr addisionele reele geldbronne onderworpe aan die realiseer
baarheid van hul finansiele bates en leningsvermoe.
Oerdens dan die belangr ikheid van die beskikbaarheid van fondse in verhouding tot
die vlak van transaksies. Hierdie faktor word uiteraard deur die owerheid beheer
wat met inagneming van die fiskale beperkings, in hoofsaak cor die geldvoorraad
besluit.
Bogenoemde kort. bespreking van rentekoerse was noodsaaklik ten einde te wys op die
belangrikheid van meer as een rentekoers in die onvolmaakte mark en die feit dat
elke geldinstrument sy eie koste het. Vir die :pt"ojekadviseur en evalueerder is
dit dusnodig an ekonometriese studies te doen sodat die mees "korrekte" koers vir
elke tipe geldinstrument wat benodig word om die :pt"ojek te befonds, gebruik kan
word vir doeleindes van vooruitskatting en kontantvloei-analises.
oit is nie eers nodig an op die uitwerking te wys wat In fout van slegs 'n paar
persent op 'n vooruitskatting, op die koste van In projek met In looptyd van 15
jaar, tot gevolg sal he nie.
211
9. RISIKO EN ONSEKERHEID
BrUmmer 63) (Lambrechts, e.a. 1981:208) se dat:
"Die verskil tussen risiko en onsekerheid is daarin dat by risiko die
gevolgevan In verandering, en die waarskynlikheid hiervoor by 'n investe
ringsprojek bekend is en dus gemeet kan word. Hoewel die veranderlikes weI
mag varieer kan die gevolge hiervan gekwantifiseer en by die besluitne
mingsproses in oorweging geneem word. By onsekerheid is die gevolge van so
In verandering as gevolg van voldoende inligting nie bekend nie ••• slegs
subjektief bepaalbaar."
Aangesien die bedryfs- en finansiele risiko asook sensiwiteits- en risko-analise
reeds bespreek is in hoofstukke 5 en 7, sal daar nie nou weer ingegaan word op die
metodiek of die trotivering vir die gebruik daarvan nie. Dit sou genoegsaam wees om
te se dat geen evalueringsproses volledig is sonder oorweging van bogenoemde
analises nie. om as In aanduiding te dien van die faktore wat oorweeg sal word
met In sensiwiteits- en risiko-analise, word hieronder In voorbeeld aangehaal van
watter faktore weI in oorweging geneem is tydens die besluit of In groot fabriek
te Middelburg, Transvaal oprig IOOet word al dan nie. Van sensiwiteits- en
risiko-analise het John Gomersall64) gese dat die analise:
". •• is an essential prerequisite to finalising the financial package. The
following are all parameters which should be tested via the computer xrodel
for their sensitivity on both the return of the project and their impact on
cash flow. In particular the profit and cash flow break-even points should
be determined for each of the parameters."
(a) Tegniese parameters
Voltooiingsdatum
Tydsverloop tot en met inbedryfstelling
Leerkurwe van bedryfskennis
Produksietempo
Produksiekoste
(b) Bemarkingsparameters
Toetre dingsdatum Tydsverloop tot voltooiing, en die vlak van ekonomiese
212
bedrywigheid is faktore wat In invloed sal uitoefen op die tydsberekening van die
projek.
Omset en pryse
Markaandeelsensiwiteit
(c) Finansiele parameters
Wisselkoersfluktuasies
Inflasiekoers
Korttemynrentekoerse
Totale kapitaalkoste
Vlottende kapitaalbehoefte, soos beInvloed deur
bedrywigheid.
Finansieringskoste
die vlak van ekonomiese
Hierdie voorbeeld moet nie beskou word as sou dit al die faktore bevat wat oorwe
ging meet geniet wanneer 'n sensitiwiteits- of risiko-analise gedoen word nie.
Dit is slegs aangehaal as In praktiese voorbeeld wat op Suid-Afrika van toepassing
is. Hoe meer gesofistikeerd die rekenaarmodel en hoe meer riskant die projek, hoe
groter die aantal parameters.
Van die Parameters hierbo genoem, is dit miskien nodig an net 'n oomblik by
wisselkoerse stil te staan. Laasgenoemde word nie uitgesonder andat dit van
buitengewone belang is nie, maar vanwee die feit dat Suid-Afr ika 'n kapitaalhonger
land is en dus altyd kapitaal moet invoer an sy behoeftes te bevredig. Die risiko
wat geloop word deur van vreemde valuta gebruik te maak, word dikwels nie deur
leners in berekening gebring nie. Dit is byvoorbeeld baie aantreklik an 'n lening
in Switsersefrank aan te gaan teen 'n vaste rentekoers van ses persent vir In
periode van sewe jaar, mits mens nie die wisselkoersrisiko in ag neem nf.e , Suid
Afrikaanse inwoners kan weI in die buiteland vooruitdekking op die nie-randbeen
neem, met dien verstande dat die tydperk hoogstens vyf jaar sal wees. In die
voorbeeld hierbo, kan vooruitdekking op die Switserse frankbeen geneem word, met
ander woorde. die siening word geneem dat die Switserse frank in waarde vinniger as
die rand en die Amerikaanse dollar gaan styg. Dekking word teen die Swi tserse
frank geneem sodat daar nou 'n kontrak ontstaan wat vereffen moet word op die dag
wanneer die kontrak afloop. Gewoonlik sal die kontrak uitgeneem word an saam te
val met die rente -en kapitaalverpligtinge van die leningsooreenkoms. Nadat die
Amerikaanse dollar Switserse frank kontrak uitgeneem is - dit moet gedoen word
213
deur 'n bank met die goedkeuring van die Suid-Afrikaanse Reserwebank waar laasge
noemde dit natuurlik net sal toelaat indien daar 'n buitelandse verpligting
bestaan, met ander woorde geen spekulasie nie - is die verpligting natuurlik nou
'n Amerikaanse dollar verpligting en nie meer 'n Switserse frank een nie. Die
probleem is natuurlik dat die tweede been van die vreemde valuta transaksie vanwee
Suid-Afrikaanse Reserwe Bankregulasies nie vir dieselfde tydperk gedek kan word
n Le , Die tydperk waarvoor vooruitdekking uitgeneem kan word tussen die rand en
die Amerikaanse dollar is hoogstens twaalf maande. Met die goedkeuring van die
Suid-Afrikaanse Reserwebank kan die verpligting elke twaalf maande hernu word.
Maar dit laat dan natuur lik 'n risiko want toestande in die vreemde valuta-mark
kan grootliks verander in 'n tydperk van een jaar.
Die volle konsekwensies van buitelandse valuta noet dus besef word en in bereke
ning gebring word in die evalueringsproses. Daar is reeds vr oeer genoem dat 'n
projekfinansieringsspan bestaan uit persone met verskillende pcofessionele kundig
heid en dit is hier in die evaluasie van pl:'ojekte waar veral die ekonoom se vernuf
om wetenskaplik-gefundeerde vooruitskattings te maak, behoorlik benut noet word.
Vanwee die redelik volledige bespreking van belasting in hoofstuk 5, sal 'n
bespreking in hierdie hoofstuk nie herhaal word nie. Dit is egter nodig em die
belangrikheid daarvan in die evalueringsproses in gedagte te hou , 65)
(Divaris. November 1983:1)
10. SAMEVATTING
Daar kan gese word dat die evaluering van finansieringspakkette 'n uiters belang
rike hulpmiddel is in die besluitnemingsproses oar watter tipe fondse gebruik moet
word asook watter finansier ingsstruktuur die optimaIe een sal wees. Die evalue
ring van die finansieringsvoorstelle noet egter deur kundiges gedoen word met die
gebruik van die mees wetenskaplike metodes en berekeningstegnieke. Daar rmet;
egter oak in gedagte hou word dat die evaluering slegs waardevol kan wees indien
die syfers en inligting wat gebruik word, korrek is. Daar word dus aanbeveel dat
ook die basiese versameling en samestelling van syfers en inligting deur kundiges
gedoen word ten einde die hele pl:'oses sinvol te maak.
Die evalueringsproses moet nie aIleen gebruik word an net finaal te bevestig en
die seen oar 'n projek uit te spreek nie. Veel meer as net dit is ter sprake ,
Hier lOOet die finansiele adviseurs die optimaIe finansieringspakket wat saam hang
met die optimaIe kapitaalstruktuur, uitwerk wat die projek se toekoms uiteindelik
214
kan bepaal. Indien projekadviseurs aangestel word om die evaluering van die
finansieringsvoorstelle waar te neem en daar word gevind dat nie een enkele
voorstel die optimaLe een is nie, moet 'n optimale struktuur uitgewerk word. Aan
die hand daarvan word die finansiEHe instellings dan genader met die oog op
stuk-befondsing indien een instelling dan nie bereid of in staat is an die
algehele finansiering te behartig nie.
Indien dit 'n bestaande onderneming is wat die projek onderneem, m:>et die
projekadviseur daardie onderneming se kapitaalstruktuur weI daeglik in agneem
wanneer daar gesoek word na die optimale kapitaalstruktuur. Sou die pt'ojek
heeltemal los staan van enige bestaande onderneming, m:>et daar nog steeds 'n
balans gevind word tussen wat die aandeelhouers ver lang in die vorm van 'n
opbrengskoers op hulle aandelekapitaal, en wat uitleners van fondse verdien op die
vreemde kapitaal met inagneming van die risiko. Dit blyk dat dit nie genoegsaam is
om net van een evalueringsmetode gebruik te maak nie en dat dit wenslik sou wees
om beide die interne rentabiliteitsmetode en die netto teenswoordige waarde-metode
te gebruik. Wat eintlik nodig is, is die ontwikkeling van 'n metode an die
voordele wat elkeen hied, saam te voeg in 'n enkel vergelyking, maar wat tans
nie m:>ontlik is nie vanwee teoretiese verskille.
Die verdiskonteringskoers is die kritieke faktor in beide die berekenings en diar
moet daeglik besin word oor die bepaling daarvan. Vanwee die ~oot onsekerheid en
risiko wat ter sprake kom by projekfinansiering, moet daar van sensitiwiteits- en
risiko-analises gebruik gemaak word in 'n poging an die invloed van genoemde twee
faktore te verminder. Die bedryfs- en finansiele risiko's is dan ook volledig
bespreek want dit is uiters noodsaaklik dat die pr-ojekadviseur/finansierder sal
poog om genoemde twee risiko's te kwantifiseer.
Opsommenderwys kan daar dus gese word van die evaluering van projekfinansierings
pakkette dat die beginsels van finansiele bestuur toegepas noet word sodat diar
wetenskaplik bepaal kan word wat die risiko's van die lX'ojek sowel as van die
bestaande ondernemings (indien enige) is en watter opbrengskoers die lX'ojek m:>et
lewer an dit aanvaarbaar te maak vir die uitleners van kapitaal, waar laasgenoemde
-dan beide vanwee die risiko en die opbrengskoers, nou saam hang met 'n optimale
kapitaalstruktuur. Die evaluering van die verskillende finansieringspakkette sal
dan op bogenoemde wyse beoordeel word met die gebruikmaking van hoofsaaklik die
netto teenswoordige waarde metode, maar vir projekfinansieringsdoeleindes behoort
ook die interne rentabiliteitsmetode gebruik te word an sodoende sinvolle
aanbevelings te maak ,
215
VERWYSINGS HOOFSTUK 7
1) Kyk Phillips, D., Project Financing, The Financial Times Business Enterprises
Ltd., Londen, 1983, bl. 39 e.v.
2) BrUmmer, L.M. en Rademeyer, W.F., Beleggingsbestuur, J.L. van Schaik (Edms)
Bpk, , Pretoria, 1982, bI. 98.
BrUmmer, L.M. en Rademeyer. W.F.• a.w. , bI. U8.
BrUmmer, LoM. en Rademeyer, W.F. , a.w .• bI. 119.
BrUmmer, L.M. en Rademeyer, W.F.• a.w .• bI. 119.
BrUmmer. L.M. en Rademeyer. W.F.• a.w .• bI. 120.
BrUmmer. L.M. en Rademeyer. W.F. , a.w .• bI. 12l.
BrUmmer, L.M. en Rademeyer. W.F.• a.w. , bI. 124.
Weston, J.F. en Brigham, E.F. , Managerial Finance, Sewende uitgawe, The Dryden
Press, Illinois. 1981, bI. 562.
BrUmmer, L.M. en Rademeyer, W.F. , a. w. , bI. 127.
BrUmmer, L.M. en Rademeyer, W.F. , a.w. , bI. 127.
BrUmmer, L.M. en Rademeyer, W.F'f
BrUmmer, . L.M. en Rademeyer, W.F. ,
Van Horne, J.C. , a.w. , bI. 183.
Van Horne, J. C. , a. w. , bI. 184.
Van Horne, J. C., a.w. , bI. 187.
Van Horne, J. C. , a.w. , bI. 188.
Van Horne, J. C., a. w. , bI. 191.
Van Horne, J. C. , a.w. , bI. 196.
Weston, J.F. en Brigham, E.F. a.w. bI. 587.
Kyk Weston, J.F. en Brigham, E.F. , a.w. , bI. 590 e.v.
Van Horne, J.C. , a.w. , bI. 219.
Van Horne, J.C., a.w. , bI. 220.
Van Horne, J.C. , a.w. , bI. 221.
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)
10)
11)
12) Van Horne, J. C., Financial Management and Policy, Sesde uitgawe, Prentice-
Hall, Inc., Londen, 1983, bl. 147.
13) BrUmmer, L.M. en Rademeyer, W.F., a.w., bl. 131.
14) a.w., b l.. 132.
15) a.w., bl. 135.
16)
17)
18)
19)
20)
-21 )
22)
23)
24)
25)
26)
27) Van Horne, J.C., a.w., bl. 490.
28) Van Horne, J.C., a.w., bl.226.
29) Weston, J.F. en Brigham, E.F., avw; , bL, 588.
30) BrUmmer, L.M., n Kritiese analise - van investeririg en die faktore wat
investering beinvloed in die Suid-Afrikaanse basiese chemiese bedryf,
Ongepubliseerde DBA proefskrif, Universiteit van Pretoria, Pretoria, 1975, bl.
126.
216
Lambrechts, I.J., e.a., Die Investeringsbesluit, HAUM, Pretoria, 1979, bl.31) Kyk
7.
32) Kyk
(i)
( ii)
hieroor na:
BrUmmer, L.M., a.w., hoofstuk 6.
Lambrechts, I. J ., Kapitaalinvesteringsmetodes: teorie en praktyk soos
toegepas deur n aantal vooraanstaande Suid-Afrikaanse ondernemings,
Ongepubliseerde D. Com proefskrif, Universiteit van SteIIenbosch,
Stellenbosch, 1974, hoofstuk 4 en 5.
33) Aangehaal deur BrUmmer, L.M., a.w., bl. 191.
34) Lambrechts, I.J., Kapitaalinvesteringsmetodes: teorie en praktyk soos toegepas
deur n aantal vooraanstaande Suid-Afrikaanse ondernemings, a.w., bl. 98.
35) Lambrechts, I.J., a.w., bl. 98.
36) Lambrechts, I.J., a.w., bl. 99-100.
37) BrUmmer, L.M., a.w., bl. 98.
38) Lambrechts, LJ., a.w., ui , 101.
39) Vir n voorbeeid kyk Lambrechts, I.J., Die Investeringsbesluit, a.w., bl. 113.
40) BrUmmer, L.M., a.w., bl. 200.
41) Lambrechts, r.J., Kapitaalinvesteringsmetodes: teorie en praktyk soos toegepas
deur n aantal vooraanstaande Suid-Afrikaanse ondernemings, a.w., bl. 102.
42) BrUmmer, L.M. a.w., bl. 231.
43) BrUmmer, L.M. a.w., bl. 202.
44) weston, J.F. en Brigham, E.F., a.w., bl. 407.
45) Lambrechts, I.J., Die Investeringsbesluit, a.w., bl. 132.
46) Kyk Lambrechts, I.J., a.w., bl. 132.
47) Canada, J.R. en White, J.A., Capital Investment Decision Analysis for
Management and Engineers, Prentice-Hall Inc., Englewood Cliffs, 1980, bl. 80.
48) Canada, J.R. en White, J.A., a.w., bl. 73.
49) Canada, J.R. en White, J.A., a.w., bl. 73.
50) Lambrechts, I.J., Die Investeringsbesluit, a.w., bl. 141.
51) Lambrechts, I.J., a.w., bl. 141.
52) Weston, J.F. en Brigham, E.F., a.w., bl. 405.
53) Die teenswoordige waarde-indeks bepaal die verhouding tussen die teenswoordige
waarde van netto kontantinvloei en die teenswoordige waarde van die inves
terings.
54) Kyk BrUmmer, L.M., a.w., bl. 224 asook van Horne, J.C., Financial Management
and Policy, Sesde uitgawe, Prentice-Hall Inc., Londen, 1983, bl. 117-130.
55) Weston, J.F. en Brigham. E.F., a.w., bl. 413.
56) weston, J.F. en Brigham, E.F., a.w., bl. 413.
57) Aangehaal deur BrUmmer, L.M., a.w., bl. 226.
217
58) Van Horne, J .C., a.w , , bI. 12l.
59) Weston, J.F. en Brigham, E.F., a.w., bl. 413.
60) Dunn, A. en Knight, M., Export Finance, Euromoney Publications Ltd., Londen,
1982, bI. 22.
61) Hull, J. C., The Evaluation of Risk in Business Investment, Pergamon Press
Ltd., Oxford, 1980, bl. 9.
62) Van Lommel, E.M., Die Beoordeling en Selectie van Investeringsprojecten,
Standaard Wetenschappelijke Uitgevery, Antwerpen, 1968, bl. 128.
Kyk ook na dieselfde bron vir die voorgestelde formule om met inflasie
rekening te hou.
63) Lambrechts, I.J., e.a., Die Investeringsbesluit, a.w., bl. 208.
64) Ongepubliseerde referaat deur Gomersall, J., "The basic building blocks of a
project from feasibility to finance package in a South African capital
intensive private sector company", Johannesburg, 21 Mei 1982.
65) Alhoewel die Ontvanger van Inkomste waarskynlik nie van belastingkonsul tante
hou nie, is dit hul taak om aan ondernemers die mees voordeligste skema van
belastingsbesparing ui t te wys. "According to Mr. Divaris, the leasehold
improvement allowance Section 11(g) still has loopholes. It was amended so as
to exclude non-tax payable entities such as pension funds and municipalities
. .• They insisted they did not use the package, however. All said I It is
against the company's policy'. The policy to management, shareholders or the
Press? There is no public accounting for these tax crooks. While they are
submitted to the Receiver for a tax-ruling before signature, the subsequent
cash flows cannot be traced in either parliamentary, official or audited
statements." - "Tax loopholes plug failure", Sunday Times, 4 November 1983.
218
HOOFSTUK 8
REGSASPEKTE VAN PROJEKFINANSIERING
1 • INLEIDING
In hierdie hoofstuk word enkele regsaspekte en gepaardgaande oorwegings wat
betrekking het op projekfinansiering, kortliks bespreek ten einde te wys op die
belangrike rol wat die reg in die hele proses speel asook om weer eens die inter
dissiplinere aard van projekfinansiering te beklemtoon.
Ongeag die ekonomiese, finansiele of ander meriete van In bepaalde strukturerings
voorstel, moet laasgenoemde uiteraard binne die geldingsraamwerk van die toepas
like reg gestruktureer word. Daarmee word regssekerheid verkry wat nie aIleen van
wesenlike aard vir uitleners van fondse is nie, maar ook vir die pl:'ojekadviseurs
en ondernemers omdat onwettige, ongeldige of onafdwingbare regshandelinge die
algehele uitvoerbaarheid van In projek kan kelder.
Die reg hou egter veel meer in dan die negatiewe aspek van sanksies vir onwettige
optrede, daarin dat dit ook vir die projekadviseur, die projekfinansierder, die
ondernemer en tewens vir almal wat daarmee te doen het, In bron van beskerming is
waarin regte en verpligtinge omskryf word en wat ontwikkel is om byna elke denk
bare praktiese aktiwiteit met die graad van regssekerheid te beklee wat nodig is
om te bepaal of dit regtens kan of nie kan n.i,e ,
Die opsigtelike benadering is om in iedere geval vas te stel wat die tersaaklike
regsvoorskrifte bepaal en die projekstrukturering dienooreenkomstig te laat
geskied.
2. DIEREGSPRAKTISYN
In die soeke na regssekerheid speel die regspraktisyn In sleutelroL In die
.algemeen gesproke dek die regspraktisyn se funksie die volgende bree aktiwiteite:
Die "meting" van In bepaalde voorgestelde struktuur aan die toepaslike
reg;
die identifisering van pot.ensLe Le r LsLko vs vir die legitieme uitvoering van
219
In projek; en
die opstel van In wye verskeidenheid van projekverwante dokumentasie.
Ten einde enige of al die voorgenoemde bree funksies te kan vervul, volg dit nood
wendig dat die regspraktisyn ideaal gesproke In "p r ojekpraktisyn" moet wees. In
praktyk beteken dit dat hy bo-en-behalwe die verwagte regskennis van die vele
regsfasette van In projek, goed ondezLe meet wees in die filosofie wat onderlig
gend is aan die samestellende dele van In projek en op hoogte moet wees van
ontwikkelinge en verwikkelinge in die praktyk van iedere toepaslike dissipline.
Laasgenoemde gaan ver bu.i,te blote regskennis heen en bring mee dat die nuttigste
regspraktisyn gewoonlik een is wat met verloop van tyd aan die een kant In graad
van spesialisasie in die toepaslike regsvelde beoefen het en andersyds In grondige
kennis van die onderliggende filosofie en praktyk van projekstrukturering en
finansiering opgedoen het. Die Romeine het In gesegde gehad dat die duurste regs
verteenwoordiger wat jy kan bekom, jyself is - en dit is spesifiek van toepassing'
in die onderhawige veld weens die veelfasettige aard daarvan - identifiseer In
geskikte regsman en benut hom ten volle.
3. REGSASPEKTE
3.1 Toepaslike reg
Indien In projek geheel-en-al in die Republiek van Suid-Afrika gestruktureer en
uitgevoer sou word, sou In mens kon aanvaar dat die betrokke partye se regte en
verpligtinge ingevolge suid-Afrikaanse reg omskryf en afdwingbaar sou weeSe Wan
neer daar egter buitelandse partye betrokke is, hetsy as finansiers, verskaffers
of andersins, ontstaan die vraag onmiddellik: "Watter reg beheer die betrokke
verhouding?", soos byvoorbeeld die geval waar In Amerikaanse bank In lening aan In
Suid-Afrikaanse instansie maak en laasgenoemde In terugbetalingswaarborg aan die
bank lewer, uitgereik deur In instansie in Frankryk. Hierdie tipe situasie kom
alledaags veor en gee aanleiding tot tergende regsvrae, die meeste waarvan egter
vermy kan word met oordeelkundige regstrukturering en dokumentasie. Ons bevind
ons hiermee in die veld van die internasionale privaatreg (of soos meer toepaslik
genaamd in Engelse terminologie: "Conflict of Laws ") • Regssekerheid ten opsigte
van die toepaslike regstelsel is opsigtelik In kardinale vereiste, die negering
waarvan beslis rampspoedige gevolge kan he vir In projek.
In Besonder uitdagende verskynsel onder die vraag watter reg In bepaalde verhou-
220
ding beheer, is die dat die buiteland nie die onafhanklikheid van Transkei,
Ciskei, Venda en/of Bophuthatswana erken nie, terwyl buitelandse leners tog bereid
is om lenings aan die lande te maak , Sommige lande soos Israel en Frankryk het 'n
meer pragmatiese benadering daarin dat enkeles van die TBVC-Iande reeds etlike
finansiele en ander ooreenkomste met buitelandse 1eners en verskaffers gesluit het
wat dan onder hewig gestel is aan die reg van die betrokke TBVC-land. Die vraag
is of die keuse van toepaslike reg in 'n Israelse of Franse hof afdwingbaar sal
wees in die lig van die amptelike nie-erkenning deur hulle van die onafhanklikheid
van die TBVC- Lande , Aan die anderkant bepaal die Britse reg dat 'n nie-erkende
staat weI· sy regte in 'n Britse hof mag afdwing maar dan beslis nie in terme van
die land se eie regstelsel nie. 'n Britse party kan egter skynbaar nie In
nie-erkende staat voor In Britse hof daag nf.e . Die Britte worstel met die
opsigtelike konflik tussen die humanitere standpunt dat enigeen toegang meet he
tot "British justice" aan die een kant en die tipiese Britse administratiewe
pragmatisme aan dieanderkant dat as die bestaan van In party nie deur die Britse
reg erken word nie, dan kan so In party mos nie voor In Britse hof gebring word
nie - die wereld sal IIlos vir hulle lag as hulle teen In party prosedeer wat op hul
eie stelling nie bestaan nie! Hierdie is slegs 'n illustrasie van In steeds
groeiende regsmoeras waarin die stywe vasklewing aan die geykte begrippe van
volke- en internasionale privaatreg, in die lig van hul eie ekonomiese behoeftes
'n luukse geword het en wat meer- en- meer opsy geskuif word ter wille van die
tasbare kommers.Le.Le voordele wat voortvloei uit regstreekse transaksies met die
TBVC-Iande. "Watter reg?" is dus in hierdie gevalle 'n akute vraag.
3.2 Ris Lko t s
Daar is In aantal algemene projekrLs Lko t a waarteen die struktureringsadviseur nnet
waak en waarvoor die nodige regsvoorsienings gemaak meet word. In die praktyk is
daar reeds talle meganismes ontwikkel om hierdie r LsLko t s die hoof te probeer
bied, met wisselende grade van sukses . Die volgende is voorbeelde van die meer
a Lqeraene r t s tko '.s en die gebruiklike benadering ten opsigte daarvan:
3.2. 1 Befondsingstekorte
Die verkryging van fondse word uiteraard beliggaam in beleggingsooreenkomste,
lenings- en kredietooreenkomste en bankfasiliteitsreelings, gerugsteun deur beleg
gingswaar~.)orge, terugbetalingswaarborge, pari passu toegang tot hates, vervreem
dingsbeperkings en bestuursondernemings. Vir sever dit die versekering van
invloei van kapitaal wat by wyse van die een of ander vorm van ooreenkoms verbind
221
is, betref, moet daar van kontraktuele voorsienings gebruik gemaak word wat
byvoorbeeld die verkryging deur 'n belegger van enige belang in 'n projek
onderhewig stel aan fisiese storting van fondse of wat die vrystelling van
leningskapitaal of byvoorbeeld uitvoerkredietfondse koppel aan die nakoming van
behoorlik beskrewe vrystellingsmeganismes.
3.2.2 Wanbalans tussen kapitaalinvloei enersyds en kontraktuele
pligtinge andersyds
bestedingsver-
Verantwoordelikheid vir hierdie kritieke funksie word gewoonlik aanvaar deur die
projekbestuurders of, indien die finansiele strukturering en finansieringsbestuur
met' n finansiele instelling beding word, dan deur sodanige ins telling • Voorsie
ning moet gemaak word vir 'n duidelike stelling van die wesenlike aard van die
funksie, die ondernemer se bereidwilligheid en bevoegdheid om dit te verrig en die
aanspreeklikheid en verpligtinge van die ondernemer in die geval van wanprestasie
en gevolglike skade.
3.2.3 Oorskryding van geprojekteerde en begrote besteding
Vastepryskontrakte kan beding word, al sou dit slegs op gedeeltes van 'n kontrak
betrekking he. Voltooiingswaarborge word oak algemeen gebruik om te verseker dat
'n kontraksparty weI binne die tyd en prys ooreengekom, Lewez , Ten opsigte van
sekere kritieke elemente van 'n projek kan selfs versekering teen oorskrydings
uitgeneem word.
Wat prestasie binne 'n vasgestelde Ieweringstyd betref, word die nakoming daarvan
in die kontrakdokumentasie verhef tot "being of the essence and going to the root
of the contract" op so 'n wyse dat dit toegang verleen tot regstreekse kanseIIasie
en die vermyding van, tydrowende kanseIIasie- en arbi trasieprosedures • Ook hier
kan 'n voltooiingswaarborg 'n funksie vervul mits dit dienooreenkomstig gestruktu-
reer word.
3.2.4 Kontrakbreuk, onderbroke of vertraagde prestasie en ander vorms van
wanprestasie onder finansierings-, voorsienings- en ander kontrakte,
insluitende onmoontlikwording van prestasie weens omstandighede buite die
betrokke partye se beheer
In 'n poging om die pot.ensLeLe gevolge van hierdie risiko's te vermy of die
invIoed daarvan te bekamp, moet regsdokumentasie onder andere voorsiening maak vir
222
'n duidelike omskrywing van daardie omstandighede wat die reg ver leen tot sununiere
kansellasie asook van die stappe wat in die verband geneem IOOet word deur die
kansellerende partye.
Origens sou daar voorsiening gemaak word vir toestemming deur die partye tot die
jurisdiksie van 'n gegewe hof en onderwerping aan 'n spesifieke regstelsel, asook
vir prosedures vir die beslegting van geskille byvoorbeeld deur te bepaal dat die
partye allereers in goeie trou moet poog om 'n geskil op vriendskaplike wyse by te
ra, by gebrek waaraan die geskil by wyse van arbitrasiebesleg sal word. Wat
arbitrasie betref kan daar van die ooreenkoms en ander tersaaklike oorwegings,
gearbitreer word ingevolge 'n kontraktueel-ooreengekome kort prosedure, bestaande
Suid-Afrikaanse arbitrasiewetgewing, die Reels vir Rekonsiliasie en Arbitrasie van
die Internasionale Kamer van Koophandel of enige van 'n reeks soortgelyke arbitra
sieskemas wat in Amerika, Brittanje en verskeie ander nywerheidslande ontwikkel
is.
3.2.5 Gebrek aan grondstowwe vir vervaardigingsbedrywe
Nadat reserwebepalings deur kundiges gedoen is kan langtermyn verskaffingskon
trakte gesluit word.
3.2.6 Gebrek aan voldoende mark vir vervaardigde goedere of ander produkte
Om die probleem te howe te kom, kan haal-en-betaalooreenkomste, langtermynver
koopskontrakte, minimum~ of indeksgekoppelde prysooreenkomste aangegaan word.
3.2.7 Gebrek aan doeltreffende produksie- en bedryfstegnologie en bestuur
In die geval moet deeglike lewensvatbaarheidstudies gedoen word en kundf.qhe i.dsoor>
eenkomste en langtermynbestuurskontrakte gesluit word om sorg te era dat daar vir
bogenoemde behoeftes voldoende voorsiening gemaak word.
3.2.8 Nasionalisering, oorlog, burgerlike opstand en ander faktore
Hierdie en ander faktore wat die uitvoering van 'n projek in enige van sy fasette
mag belemmer ofkortwiek, veral in gevalle waar projekte oor landsgrense heen aan
gepak word kan vanuit 'n regsoogpunt voorsiening gemaak word deur konsessieooreen
komste, regeringswaarhorge of -ondernemings, versekering teen politieke risiko's,
gepasde voorsiening in ooreenkomste vir die staking, tydelik of permanent, van
223
prestasie en die daarstelling van In grondslag vir hervatting na staking, of
ontbinding by onmoontlikwarding.
3.2.9 Wisselkoersverskuiwings
Dit is In risiko in hoofsaak waar buitelandse finansiering betrokke is of In
projek oor landsgrense heen uitgevoer ward.
Om wisselkoersverskuiwings te kan akkommodeer (hetsy ten opsigte van _invIoeiende
kapitaal of uitgaande verdienste) kan enige een of meer van In aantal l'lOontlikhede
oarweeg wordsoos byvoorbeeld die paring van fondsinkomste, vasteprysooreenkomste,
en waar beskikbaar, vooruitdekking teen skommelinge.
Qrigens sou kontraktuele vaspenning van die risiko op die teenparty oarweeg kon
worden wat moontlike vloeiversperring betref, buitelandse valutagoedkeurings,
vryvloeiwaarborge of desnoods versekering (as deel van voorgenoemde versekering
teen politieke risikols).
4. WETGEWING
Vir sover Suid-Afrikaanse reg van toepassing is op In finansieringsooreenkoms of
enige oareenkoms wat daarmee saamhang, is daar In wye reeks praktiese aspekte wat
deur wetgewing gedek is, waarmee rekening gehou m:>et word. Die onderstaande is
enkele algemene voarbeelde hiervan.
4. 1 Die partye
Die partye tot In oareenkoms m:>et uiteraard bevoeg wees om die cor eenkoms aan te
gaan en moet onder andere as In regspersoon onder die reg erken word. Waar slegs
gewone indiwidue betrokke is, Iewer hierdie vereistes gewoonlik nie probleme op
nie. Waar In maatskappy In party is, is daar egter beperkings op leningsbevoegd
hede en soms op die aard van die aktiwiteite wat die maatskappy mag onderneem
waarvoor In mens jou natuurlik na die betrokke Akte van Oprigting en Statute wend.
Daar is egter etlike baie beIangr ike bepalings in die Maatskappyewet (Wet 61 van
1973) onder andere met betrekking tot die doeleindes waarvoor leningsfondse en/of
die opbrengs van die beswaring van maatskappybates aangewend mag word, wat perti
nent voor oe gehou moet word.
Waar die Staat In party is, word die posisie gereiH deur die bepalings van die Wet
224
op Staatsaanspreeklikheid (Wet 20 van 1957), wat die Staat vir doeleindes van
kontraksluiting op dieselfde grondslag as enige ander regspersoon plaas, maar ten
uitvoerlegging teen die Staat se bates verbied.
4.2 Vreemde valuta
Met betrekking tot gevalle waar bui telandse geldeenhede betrokke is, hetsy die
invloei of uitvloei, omsetting in rand of andersom, is daar 'n verskeidenheid van
sogenaamde finansiele regulasies betrokke wat ui tgevaardig is kragtens die Wet op
Geldeenhede en Buitelandse Valuta (Wet 9 van 1933) en wat die wye spektrum van
valuta-aangeleenthede dek , Sommige hiervan is van regstreekse belang vir die
strukturering van beleggingsooreenkomste, terugbetalingswaarborge en leweringsoor
eenkomste waartoe buitelandse individue of ondernemings partye is.
4.3 Inkomstebelasting
Aanspreeklikheid vir inkomstebelasting word ui teraard omskryf in die Inkomstebe
lastingwet (Wet 91 van 1982, soos gewysig), die bepalings waarvan seker die eer
moet kry as die wetgewing wat tot die grootste mate van skeppende denke in die
regspraktyk oor die jare heen aanleiding gegee het - natuurlik ter vermyding van
belasting. Die essensi.eIe waarheid is dat 'n grondige kennis van die implikasies
van hierdie wet, onmisbaar is omdat haas elke transaksie wat afgeslui t word, die
een of ander belastingimplikasie het.
Waar buitelandse leners en beleggers diwidende of rente in die Republiek van Suid
Afrika verdien, kom nie aIleen die Inkomstebelastingwet en die voorgenoemde
fini:lOsiele regulasies ter sprake nie, maar ook 'n reeks internasionale ooreen
komste wat die Republiek van suid-Afrika individueel met 'n hele aantal lande
afgesluit het ter vermyding van dubbele-inkomstebelasting. So is daar byvoorbeeld
ooreenkomste aangegaan met die Verenigde Koninkryk, die Verenigde State van
Amerika, Nederland, Switserland, Wes-Duitsland, Swede, Kanada, Zambie, Malawi,
Swaziland, Botswana, Uganda, Tanzanie, die TBVC-Iande, Mauritius, Gambie, Nicara
gua, Seychelles, Sierra Leone, Rhodesie (Zimbabwe), ensovoorts.
4.4 Afdwinging
Iedere kontrakparty wil natuurlik in 'n posisie wees om sy regte teen die ander
party af te dwing indien nodig en ook om enige skade wat hy mag ly te kan verhaal •.
In hierdie verband sou daar onder andere gelet meet word op die bepalings van die
225
Wet op Landdroshowe (Wet 32 van 1944) en die Wet op die Hooggeregshof (Wet 59 van
1959), met betrekking tot die spesifieke hof (Hooggeregshof of Landdroshof)
waartoe In party hom kontraktueel mag wend of regtens moet wend en ook vir die
prosedures wat gevolg moet word om die ander partyvoor die hof te kry.
Verder is die Insolvensiewet (Wet 24 van 1936) ter sake met betrekking tot die
invloed wat die insolvensie van een party op die aard en omvang van die ander se
verhaalsreg, die oorlewing al dan me van die betrokke ooreenkoms tussen hulle, en
dieprosedures wat in die verband gevolg moet word. Die Wet op die Beskerming van
Besighede(Wet 99 van 1978), waarkragtens In Suid-Afrikaanse sake-onderneming wat
In party tot In ooreenkoms met In buitelandse party is, nie sonder die skriftelike
sertifikaat van die Minister van Ekonomiese Sake gedagvaar en/of uitgewin mag word
nie, is In verdere wetsitem wat aandag verdien.
Laastens kan die Wet op Strafbedinge (Wet 15 van 1962) vermeld word, wat voorsie
ning maak vir die afdwingbaarheid van strafbedinge in ooreenkomste, met inbegrip
van bedinge wat op voorui tberamings van skade berus, en van verbeuringsbedinge.
5. DOKUMENTASIE
Wat die algemene inhoud en styl van regsdokumentasie betref word daar In tweetal
evolusionere invloede aangetrefwat in die praktyk waarneembaar is. Eerstens vind
daar In deurlopende "aanbouproses" plaas in die sin dat soos daar in die praktyk
bevind word dat sekere voorsienings In beoogde situasie op onvoldoende wyse dek,
daar gedurigdeur gepoog word om selfs tradisionele of geykte kontraktuele voorsie
nings in die lig van die ervaarde praktyk aan te pas. In die tweede plek word
regsdokumentasie noodgedwonge aangepas na gelang tersaaklike wetgewing herroep
word, nuwe wetgewing gepromulgeer word of die howe van die land ui tsprake lewer.
Op die keper beskou, bly die aanslag en benadering tot die inhoud en styl van In
dokument uiteraard In weerspieeling van die regstelsel wat dit beheer en die regs
filosofie wat daaraan ten grondslag Ie. Met weinig ondervinding sou In leek
byvoorbeeld kon onderskei tussen In leningsooreenkoms opgestel deur In Switserse,
Franse, Britse of Amerikaanse regspraktisyn.
Wat van besondere belang is, is die posisie onder die Suid-Afrikaanse Reg (en ook
onder sommige ander regstelsels) dat In geskrewe ooreenkoms geag word die
somtotaal te vervat van die regsverhouding tussen die partye daartoe. In praktyk
beteken dit dat In party wat regsstappe op In ooreenkoms wil neem me toegelaat
sal word om getuienis van bui te die ooreenkoms om aan te voer om enige bepaling
226
van die ooreenkoms ui t te brei of weg te redeneer nie, behalwe in sekere
uitsonderingsgevalle soos byvoorbeeld bedrog. Dit onderstreep die behoefte aan en
noodsaak vir behoorlike bewoording en strukturering van dokumentasie wat weer eens
die gehalte van die professionele hulp wat verkry word, op die voorgrond plaas.
Die essensie van 'n ooreenkoms, hetsy di t 'n borgs telling, leningsooreenkoms of
ander tipe ooreenkomsis, is die hoofoorweging wat regdeur onder 00 gehou moet
word - hoe meer nougeset die benadering gehandhaaf word, hoe minder sal die
invloedsfaktore en oorweginge hierbo vermeld lei tot onbevredigende s~rukturering
en bewoording. Bloot ter illustrasie kan daar byvoorbeeld gekyk word na die
essensiele inhoudsstruktuur van 'n leningsooreenkoms tussen 'n Suid-Afrikaanse
opnemer en 'n buitelandse uitlener. Ten aanvang saldaar 'n stelling wees wat die
aard en wese van die ooreenkoms aandui, soos byvoorbeeld "A leen hiermee aan B die
bedrag van DM/f./ VSA Dollar/ S.Fr.," welke stelling soms gevolg word met 'n aan
duiding van die doel waarvoor die betrokke lening aangewend staan te word. Dan
volg die sogenaamde kommersiele klousules wat die terugbetalingsterme (byvoorbeeld
II 'n Enkel betaling 3 jaar na datum van voorskot van die !ening") en rente (byvoor
beeld "x% per jaar bereken op daaglikse uitstaande saldo, betaalbaar ses maande
liks agteruit . vanaf datum van voorskot"), dek ,
Ewe belangrik is die bepalings rakende sekuriteitsvereistes, soos byvoorbeeld die
verskaffing van waarborge en beperkinge op die verlening van voorkeur posisies aan
ander skuldeisers. Daar word ook dikwels voorsiening gemaak vir die nakoming deur
die opnemer van bepaalde voorvereistes vir trekking, soos byvoorbeeld lewering van
die gestipuleerde betalingswaarborg, lewering van 'n regsmening met betrekking tot
die afdwingbaarheid van die ooreenkoms in die Republiek van suid-Afrika en beta
ling deur die opnemer van ooreengekome heffingsgelde.
As die opnemer sou versuim om enige bedrag kragtens die ooreenkoms betaalbaar
stiptelik te betaal, of insolvent sou raak of 'n kompromie met sy skuldeisers aan
gaan, of as daar 'n materiele verslegting in die opnemer se finansiele posisie sou
intree, sal die uitlener geregtig wees om die volle dan uitstaande kapitaal op te
zoep , Bepalings met voorgaande s trekking kom deurgaans voor en vorm vanui t ' n
strukturele oogpunt 'n baie belangrike en integrale deel van enige leningsooreen
koms ,
Die uitlener maak dus 'n lening van 'n sekere bedrag aan die opnemer , Laasge
noemde moet rente betaal en die kapitaal terugbetaal. Die opnemer moet sekere
vereistes nakom voor hy die geld kry en as hy hom nie by die ooreenkoms hou nie,
227
kan die uitlener dielening oproep. Di t is wat met essensie bedoel word. In die
praktyk word hierdie essensiele kern op velerlei wyses gestruktureer en aangebied
en word daar nog die sogenaamde "algemene" klousules bygevoeg wat 'n
verskeidenheid van aangeleenthede dek , Die bepalings bevat soms 'n verbod op
delegasie van verpligtinge of sessie van regte en maak voorsiening daarvoor dat
wysigings slegs skriftelik en deur beide partye onderteken, mag geskied. Op
dieselfde wyse word die toepaslike reg aangedui en onderwerp die partye hul aan
die jurisdiksie van 'n bepaalde hof.
Die essensie van 'n ooreenkoms word deur die aard van die ooreenkoms bepaal en
sooshierbo gedoen met 'n eenvoudige leningsgeval, kan iedereen van die wye ver
skeidenheid van ooreenkomste wat met projekfinansiering verband hou, "gedissek
teer" word -wat miskien 'n noodsaaklike oefening is vir iedereen wat hom in die
projekfinansieringsveld begewe.
6. SAMEVATTING
By wyse van samevatting van voorgaande sou daar gese kan word dat die reg as sulks
'n raamwerk van praktiese toelaatbaarhede en beperkinge daarstel, die invloed
waarvan in mindere of meerdere mate ten opsigte van aIle fasette van projekfinan
siering geld en daarom deurgaans rekening mee gehou moet word. Regsvoorskrifte
stel/ nie aIleen die vorm daar waarin die veelvuldige kontraktuele verhoudings
waarmee die projekondernemer te kampte het, gegiet word nie maar Ie ook 'n ver
skeidenheid van reels neer, die verontagsaming waarvan in sommige gevalle ui ters
ernstige gevolge vir 'n projek mag he en selfs tot staking van die ontwikkeling of
implementering van 'n projek kan lei, ten spyte van die algemene lewensvatbaarheid
daarvan.
228
HOOFSTUK 9
ANDER OORWEGINGE BY PROJEKFINANSIERING
1 • INLEIDING
In hierdie hoofstuk word daar gekyk na enkele aspekte wat moontlik nie regstreeks
met die beIangsteIlingsveld van die f'Lnans LeLe adviseur verband mag hou nie, maar
wat tog vanuit 'n oorsigtelike oogpunt nie aIleen vermelding regverdig nie, maar
inderdaad In kort bespreking verdien.
2. LEWENSVATBAARHEID
'n Mens sou geredelik die logika aanvaar dat 'n projek lewensvatbaar moet wees
alvorens daar voortgegaan sal en kan word met die oprigting daarvan. Hierdie aan
name, wat berus op die veronderstelling dat die Iewensvatbaarheid weI ondersoek
is, is egter nie algemeen geldig nie omdat daar dikwels sUbjektiewe redes bestaan
waarom 'n projek aangepak word. Dink byvoorbeeld aan die geval waar 'n ui ttre
dende direkteur of aandeelhouer 'n lewenslange droom het om 'n sekere projek te
onderneem voordat hy sy aftrede aankondig. Die beweegrede hoef egter nie
emosioneel van aard te wees nie. Dink maar aan die situasie waar daar sterk
mededing tussen twee groot ondernemings bestaan. Dit mag so wees dat daar in 'n
gegewe geval uitbreidingsmoontlikhede of invoervervangingsmoontlikhede bestaan
maar wat ookal die geval mag wees, daar ontstaan 'n wed loop om eerste die projek
aan te pak omdat die mark te klein en te beperk is om twee identiese projekte te
akkommodeer. uiteindelik word die projek dan sonder behoorlike beplanning en
ondersoek opgerig net om "eerste" te wees en om sodoende die netto batewaarde van
die onderneming uiteindelik te vergroot. Die redes waaragter geskuil word kan
wissel van strategiese oorwegings in landsbelang tot ui tbui ting deur bui telandse
verskaffers. Daar moet nooi t as vanselfsprekend aangeneem word dat' n behoorlike
lewensvatbaarheidstudie gedoen is bloot omdat 'n groot genoteerde onderneming by
'n projek betrokke is nie.
Die lewensvatbaarheidstudie van 'n projek val buite hierdie studie en daarom word
slegs enkele belangrike punt.e hieronder genoem wat oorweging verdien by so 'n
studie.
229
(a) Tegniese kriteria
Met tegniese kri teria word bedoel kwali tatiewe sowel as kwanti tatiewe faktore.
Die volgende is veral van belang.
(i) Bestaande kapasiteit
Daar moet bepaal word wat die moontlikheid is om die nuwe produk met bestaande
kapasiteit te vervaardig of, indien die probleem van In kwantitatiewe aard is, of
die bestaande aanleg nie meer doeltreffend en produktief aangewend kan word om die
beoogde produksiesyfers te bereik nie.
(ii) Bestaande produksiemetodes
Dit is belangrik om te bepaal of die beoogde produksie nie bereik kan word deur
s legs In aanpassing te maak in bes taande produksiemetodes ni.e , In die geval van
In nuwe produk moet daar vasgestel word of nuwe produksiemetodes weI In vereiste
is.
(iii) Nuwe produksiemetodes
Dit is vanselfsprekend dat indien daar van nuwe produksiemetodes gebruik gemaak
moet word, dit wenslik is dat daar eers In loodsskema meet wees, veral indien dit
algehele nuwe tegnologie behels. Proj ekfinansiering is nie daar an aangewend te
word vir die beproewing van nuwe tegnologiese ui tvindsels nie, in elk geval nie
waar daardie projek se bates as sekuriteit meet dien nie.
(iv) Plasing van aanleg
Die belangrikheid hiervan is reeds in hoofstuk 6 volledig bespreek.
(b) Personeel
_Daar moet in gedagte gehou word dat waar In bes taande onderneming ui tbreidings of
nuwe projekte oorweeg, die huidige personeel se tyd tot so In mate deur die daag
likse bedryfsvereistes van die onderneming in beslag geneem word, dat hulle seIde
behoorlik aandag aan die ondersoek van In nuwe projek kan gee. Hierdie is meteen
een van die hoofredes waarom ondernemings die aanstelling van konsultante moet
oorweeg, naas die beskikbaarheid van die konsultante se gespesialiseerde kenni.s ,
230
In Nuwe projek vereis goedopgeleide personeel wat in mindere of meerdere mate
komplimenter tot die bestaande arbeidsmag aangewend kan word.
(c) Finansiering
Dit gebeur seIde dat die ondernemer van In projek self die periode, struktuur en
tipe finansiering wat vir die projek benodig word, sal ondersoek , Daar meet
eerder gemik word na die opstel van In "bankable" dokument. Dit is naamlik In
dokument of studie wat sodanig saamgestel is dat dit aan f i.nans i.eLe ins tel lings
gegee kan word om vas te stel of hulle sal belangstel om die finansiering van die
proj ek te reel.
(d) Evaluering en beplanning
Sodra die stadium bereik is waar die mikpunte en doelstellings, die algemene ver
wesenlikingsmetodes en die koste daaraan verbonde, bekend is, moet In evaluasie
gemaak word van aIle tersaaklike gegewens ten einde die topbes tuur of ondernemer
in staat te stel om finaal te kan beslui t of daar met die projek voortgegaan moet
word aldan ni.e , Indien die beslui t is om voort te gaan, moet die implementering
daarvan beplan word.
(i) Voldoening aan kriteria
Daar meet gekyk word of die projek beantwoord aan die doelstellings en beleid van
die onderneming of groep.
(ii) Koste
Met betrekking tot die koste verbond aan In projek, is daar verskeie vrae wat
beantwoord moet word soos byvoorbeeld, of die ui, teindelike resultaat wat beoog
word die koste verbonde aan die projek regverdig. Dit kan ook wees dat die
finansiele omvang van die projek van so 'n aard is dat dit alleenlik uitvoerbaar
is indien ander promotors genooi word om daaraan deel te neem, Origens moet
moontlike sekuriteitsvereistes onder oe geneem word. Indien die koste-omvang van
so In aard is dat die verskaffing van genoegsame sekuriteit onmoontlik blyk te
wees, sal die projek uiteraard nouliks van die grond kom.
231
(iii) Beskikbaarheid
Buiten ekonomiese toestande lOOet ook die bedryfsekonomiese faktore in oorweging
geneem word, soos byvoorbeeld of daar voldoende grondstowwe, personeel, hulpbe
drYwe, markvraag en fondse beskikbaar is. In hoofstuk 6 is daar reeds na enkele
van hierdie faktore verwys.
(iv) OInstandighede
Die invloed wat die buitewereld gaan uitoefen op die lewensvatbaarheid van die
projek, met ander woorde kan die projek "werk" buite die laboratorium, moet ook in
aanmerking geneem word.
(e) Implementering
Indien die antwoorde op bogenoemde vraagstukke positief is, kan daar met die
implementering van die projek voortgegaan word. In sodanige geval sal daar eers
tens bepaal moet; word hoe die finansiering gedoen lOOet word en watter vorm dit
gaan aanneem. Projekbestuurders sal aangestel lOOet word, op In bedryfsklaar
grondslag of andersLns , en die nodige kontrakte sal geteken noet word.
(f) Qnderhandeling
Onderhandeling van die aspekte in (e) hierbo, kan afhangende van die grootte van
In projek maande of selfs jare neem om te finaliseer. In Goeie voorbeeld hiervan
is die Hooglandskema in Lesotho. Dit het jare geneem voordat daar deur beide die
betrokke regerings besluit is om die moontlikheid van In wateropgaar- en elektri
siteitsopwekkingskema te ondersoek. In Span konsultante is toe aangestel wat die
moontlikheid van so In skema ondersoek het. Die gevolglike studie, wat nou reeds
voltooi is, het op sigself etlike jare geduur. Qnlangs is besluit an met In
lewensvatbaarheidstudie te begin. Indien die projek weI in die toekoms geImple
menteer gaan word, sal die ontwikkeling daarvan vanaf die embriostadium waarskyn
lik oor dekades heen gestrek het; , Alle projekte is egter nie aan dieselfde poli-
. tieke en ander probleme onderhewig nie. Indien dit weI die geval was, sou dit
bitter IOOeilik wees om In redelike mate van werkverskaffing vir die wereld se
snelgroeiende arbeidsmag te skep . ongeag die tyd wat daardeur in beslag geneem
mag word, is dit noodsaaklik dat onderhandelinge onderneem word deur gespesiali
seerde mense ten einde toekomstige probleme sover IOOontlik te beperk.
232
oit dan kortliks die aangeleenthede waaraan die ondernemer van 'n projek aandag
behoort te gee. Die investeerders of voorsieners van fondse behoort dan ook nog
'n studie van die lewensvatbaarheid van die projek in f'Lnans Le Le en ekonomiese
terme, temaak. In Suid-Afrika beskik die f Lnans Le Le instellings ole oor die
nodige kundigheid en personeel om 'n projek op grond van tegniese en ander nie
f LnansLe Le of ole-ekonomiese faktore te beoordeel n.i e , Hopelik sal die toedrag
van sake ole ook die geval met die Ontwikkelingsbank van Suider-Afrika wees nie.
In die Verenigde State van Amerika daarenteen, is 'n hoe mate van projekspesiali
sasie 'n algemene verskynsel onder f'Lnans LeLe instellings, tot die mate dat laas
genoemdes oor hul eie ingenieurs en ander vakkundiges beskik om die tegniese
aspekte van projekte te beoordeel.
Die hoofrede hiervoor is natuurlik die feit dat finansiele instellings daar slegs
na die inkomste van die projek kyk as sekuriteit vir hul lenings en waarborge.
Juisomdat finansiele instansies in suid-Afrika ole oor die dienste van tegniese
personeel beskik ole - die grootte en hoeveelheid van projekte regverdig ole sulke
aanstellings ole - is hulle geneig om na ander sekuritiet dan die bates of die
kontantvloei van 'n projek, te kyk.
3. PROJEKBESTUUR
Projekbestuur word hedendaags as 'n wetenskap erken en as 'n kursus aangebied by
kolleges en universiteite regoor die wereld. oit is waarskynllk gebore uit die
behoefte aan professionele objektiewe bestuur in 'n poging om kostedoelmatig te
weese In die geval waar projekbestuurders aangestel word om beheer uit te oefen
oor 'n projek vanaf die beplanningsstadium tot en met die inbedryfsteillng
daarvan, is daar nie 'n skeiding van verantwoordelikheid nie en is die
projekbestuurder verantwoordelik vir die koordinasie van aIle professionele spanne
sowel as die fisiese konstruksie van die projek, tot en met voltooiing.
"project Management, stripped of esoteric jargon, is the skill employed to
evaluate and monitor the prime project goals of function, quality, time and
cost, and to ensure that these goals are met.,,1) (Construction in South
ern Africa. April, 1983 : 67)
In die meerderheid van gevalle is daar 'n groot aantal kontrakteurs betrokke wat
elk vir sy deel van die oprigting van 'n projek, verantwoordelik is. So 'n situa
sie kan tot chaos lei indien 'n enkele onderneming of persoon ole vir die koozd.i.s
nasie van al die funksies. verantwoordelik is ole.
233
"Every participant thus adds to the number of interfaces, and every
interface is an added contribution to delay, to disharmony and if there are<.
too many of them, to disintegration. The first golden rule therefore is to
keep the direct participants to the absolute minimum.,,2) (Sykes. Mei,
1978)
Die funksies van 'n projekbestuurder is veelvuldig omdat hy per slot van sake die
rol van 'n bes tuurder in die gewone sin van die woord vervul. Daar moet dus sorg
gedra word dat die gewone bestuurssake aandag kry, soos byvoorbeeld higieniese
faktore, harmonisering van verhoudings, s6rgdra da t kommunikasie korrek geskied,
motivering van personeel en die daarstelling van doelwitte.
"project management introduces another dimension, in which the manager's
role is to ensure that people succeed in achieving targets in whatever ways
can be devised. Emphasis is on creativity and providing a structure for
success, rather than on compliance with rules. Since project. management
involves cross-functional and inter-disciplinary work, inevitably it creates
resistance and resentment.,,3)(Mulvaney. September, 1981)
Die volgende is enkele van die projekbestuurder se belangrikste funksies: 4)
(a) Tyd
Die gepaste aksies moet geneem word om sorg te dra dat die projek en verwante
aktiwiteite betyds voltooi word. om daarin te slaag moet die projekbestuurder
a Ll.e relevante data versamel en integreer, veral daardie wat betrekking het op
koste, en op 'n gereelde grondslag verslag doen van die vordering wat gemaak word
en of di t binne die parameters geskied wat daargestel is. Indien me, moet die
aangewese optrede natuurlik plaasvind.
(b) Bedryfskoste
Hierdie faktor is slegs marginaal minder belangrik as tyd, indien enigsins. Die
.projekbestuurder kan koste optimalisasie bereik indien daar reeds. op 'n vroee
stadium 'n studie gemaak word van aIle dokumentasie ten einde enige anomal.i.ee te
identifiseer en alternatiewe wee voor te stel. Die netto kontantinvloeiing van In
projek bly natuurlik een van die belangrikste elemente, 'n feit wat soms deur kon
trakteurs oar die hoof gesien word. Die probleem kan te howe gekom word deur van
'n Kontrakvorderingsverslag gebruik te maak.
235
objectives. These usually fall within the classical constraints of time,
cos t and performance of the end product. ,,6) (Cons truction Week.
September, 1983 : 4)
Die dienste wat gewoonlik deur projekbestuursondernemings aangebied word, behels
gevolglik die volgende:
(a) Opstel van lewensvatbaarheidstudiesi
(b) raamwerk-ontwerpi
(c) detail-ontwerpi
(d) verskaffing/verkryging van aanleg en toerustingi
(e) konstruksiebestuur; en
(f) inbedryfstelling.
In Baie belangrike aspek wat nooit uit oog verloor moet word nie, is die funksie
van beplanning.
"Planning must be one of the first disciplines involved at project forma
tion. By ·waiting until the construction phase, the contract is already
lost. Given a realistic period of time, the equipment and resources, con
struction will usually finish within schedule. It is a major objective of
the planning function to ensure these three conditions are met." 7)
(Engineering Week. Oktober, 1983 : 10)
In Beplannings-en beheertegniek wat reeds sedert 1958 bestaan, is PERT. Dit staan
vir "Programme Evaluation and Review Technique" wat in daardie jaar deur die
Amerikaanse vloot ingestel is in In paging om netwerke op In groot skaal te
gebruik. Vandag is daar heelwat tegnieke wat gebruik kan word om die beplannings
en beheerfunksie te vergemaklik. 8)
Projekbestuur word in hierdie hoofstuk aangeraak, nie soseer omdat dit die bankier
of finansiele adviseur van In projek ten diepste raak nie, maar omrede daar kennis
gedra moet word van die ander kant van projekfinansiering, naamlik dit waarvoor
die fondse aangewend word. Indien In projekadviseur of finansierder betrokke is
by In projekwaar hierdie funksies nag nie ui tgevoer is nie, behoort daar In rooi
lig aan te gaan omdat die projek nie behoorlik beplan is me en behoort daar ook
nie eers van finansiering gepraat te word nie.
236
4. DESENTRALISASIE
Soos in menige ander werelddele, is die ekonomiese ontwikkeling van Suider-Afrika
gekonsentreer in In aantal metropolitaanse gebiede. Nieteenstaande etlike pagings
wat alaangewend is om ekonomiese aktiwiteit te stimuleer in die ontwikkelende
gebiede en lande van Suider-Afrika, was die sukses wat behaal is tot dusver
beperk tot enkele gebiede.
Dit was dus duidelik dat In nuwe benadering deur die betrokke owerhede gevolg sou
moes word in In paging om die ekonomiese aktiwiteite meer eweredig versprei te kry
oor Suider-Afrika. 9) Na etlike samesprekings wat oar jare gestrek het, het die
regerings van Suid-Afrika, Bophuthatswana, Ciskei, Transkei en Venda besluit om In
streeksontwikkelingsprogram te valg. Hierdie program sou op 1 April 1982 in wer
king tree.
Hierdie nuwe dispensasie om ekonomiese ontwikkeling te stimuleer in geoormerkte
plekke en streke, is daarop gemik om entrepeneurs die nodige insentiewe te bied om
die werk na die werker te neem, in plaas van andersom. Die insentiewe wat aange
bied word deur die regerings is hoofsaaklik gerig op die volgende, naamlik om
entrepeneurs te vergoed vir sekere langer termyn nadele verbonde aan die vestiging
in die aangekondigde gebiede en tweedens om behulpsaam te wees met sekere kortter
mynfinansieringsprobleme tydens die vestigingstydperk.
4.1 Langer termyn voordele
Die volgende insentiewe10) in die vorm van konsessies en rabatte word aange
bied om die nadele van vestiging in die gebiede oar In langer tydperk ui t te
skakel:
(a) Spoorvervoer;
(b) hawedienste;
( c ) padvervoer;
(d) elektrisiteit;
(e) behuising vir sleutelpersoneel;
(i) hulpbedrywe;
(g) opleiding; en
(h) spesiale tendervoorkeure.
237
4.2 Korttermynfinansieringsprobleme
Die insentiewe11) wat bedoel is om die korttermynfinansieringsprobleme vir
die entrepreneur te help verlig, is in die vorm van kontantbetalings met die
uitsondering van die arbe~dsvoordeel wat In inkomstebelastingvoordeel is. Dit het
dan ook betrekking op die volgende aspekte:
(a) arbeid;
(b) rente op kapitaal;
(c) huur; en
(d) hervestiging.
Om die werklike omvang van hierdie insentiewe te bereken, moet die voordele in
detail nagegaan word omdat daar van streek tot streek verskille is. Hoe minder
ekonomies aktief die streek, hoe groter die voordeel natuurLi.k , Die
streke12) is soos volg geidentifiseer:
Streek
A
B
Nywerheidontwikkelingspunte
George, De Aar, Vredenburg/Saldanha, Walvisbaai, Upington.
Kimberley, Heystekrand, Mafikeng, Pudimoe.
c Bloemfontein,
Selosesha •
Harrismi th, Phuthaditjaba, Onverwacht,
D . Berlin, King Williams Town, Cos-Londen, Queenstown, Butter
worth, Umtata, Ezibeleni, Dimbaza, Mdantsane, Berlin-Suid.
E
F
Ladysmith, Newcas tIe, Richardsbaai,
Ulundi, Ezakeni, Madedeni/Osizweni.
Nelspruit/Witrivier, Mkhulu.
Empangeni, Isithebe,
G
H
pietersburg, Louis Trichardt, Potgietersrus, Tzaneen, Thohoy
andou, Seshego, Lebowakgomo, Giyani, Nkowokowa.
In Punt in KwaNdebele.
Benewens· hierdie
dekonsentrasiepunte
volg ingedeel •.
Streek
238
nywerheidSgroeipunte
aangekondig. Die
Metropolitaanse gebied
is daar 06k nog In hele aantal
metropolitaanse gebiede 13) is soos
A
D
E
H
Kaapse Skiereiland
Port Elizabeth/Uitenhage
Durban/Pinetown
Pretoria/Witwatersrand/Vaaldriehoek.
Die belangrikheid van die desentralisasiebeleid of die streeksontwikkelingsgedagte
vir projekfinansiering, is dat dit In hele nuwe dimensie vir vestiging open in
gevalle waar di t enigsins m:>ontlik is em eerder in die gebiede te vestig as in die
metropolitaanse gebiede. Dit is egter belangrik em te onthou. dat die kriterium
nie m:>et wees hoe goed die projek mat inbegrip van die voordele gaan <ben nie,
maar of die projek· sonder inagneming daarvan l.ewensvatbaar Ls , . Kwalifiseer die
projek dan wel as l.ewensvatbaar sonder laasgenoemde voordele, kan die voordele as
In bonus beskou word wat uiteindelik vir die entrepreneur en die streek baie voor
delig gaan weeSe
5. bIE ONAFHANKLIKE NAS!ONALE STATE
Bo en behalwe dievoordele wat beskikbaar is onder die skema genoem in 4 hierbo,
moet daar oak nog na projekfinansiering in die onafhanklike Nasionale State gekyk
word.
Eerstens IOOet die IOOontlikheid van uitvoerkredietfinansiering, wat deur die
Nywerheid-Ontwikkelingskorporasie van Suid-Afrika Beperk (befondsing) en Krediet
waarborg Versekeringskoiporasie van Afrika Beperk (politieke en handelsrisiko's)
in samewerking met Suid-Afrikaanse banke behartig word, genoem word waar die uit
voer van kapitaalgoedere en dienste ter sprake is. In beginsel kan madium-tot
langtermynkrediet teen vaste rentekoerse verkry word. Huidiglik is rentekoerse
nege persent per jaar vir rand-finansiering.
Tweedens is daar die m:>ontlikheid van "sagte" l.enings, wat deur die Suid
Afrikaanse regering beskikbaar gestel word indien In gegewe projek weI van so 'n
aard is dat dit In prioriteit en van nasionale belang is. Hierdie tipe krediet is
egter In saak wat op tussenregeringsvIak gehanteer word. Die m:>ontlikheid bestaan
239
dat oak hierdie funksie in die toekoms deur die Suider-Afrikaanse Ontwikkelings
bank gehanteer gaan word, wat natuur lik die politieke element, naamlik dat twee
regerings met mekaar handel, kan elimineer.
Derdens is daar die belastingvraagstuk. Afgesien daarvan dat wetgewing in die
onafhanklike Nasionale state gewoonlik sloer ten opsigte van Suid-Afrikaanse
belastingwetgewing, hetsy vanwee navolging of doelbewuste optrede, kom dit ook
voor dat belastingkoerse grootliks kan verskil met die van toepassing in Suid
Afrika. Hieronder ward In tabe1 14) ter illustrasie hiervan gegee.
Tabe19.1 Investerings- en aanvangstoelae in die Republiek van Bophuthatswana
(geldig tot en met 30 Junie 19B3)
Normale areas Ekonomiese
% Ontwikkelings-
areas %
Aanleg en toerusting
Investeringtoelaag (nuut en gebruikte)
Aanvangstoelaag (gebruikte)
Nywerheidsgeboue
Investeringstoelaag
Hoteltoerusting (nuut en gebruikte)
Investeringstoelaag
Aanvangstoelaag
Hotelgeboue
Investeringstoelaag
Vliegtuie - aanvangstoelaag
Skepe - aanvangstoelaag
30
25
20
20
15
10
40
40
65
40
35
20
15
10
40
40
Net soos die geval met Suid-Afrika, kan hierdie toelaes natuurlik net geEHs word
indien die bates gebruik ward in In vervaardigingsproses - waar van toepassing
of In verwante proses.
Verder dien daarop gelet te ward dat die belastingkoers vir nie-mynondernemings
slegs 38 persent in Bophuthatswana beloop en dat daar nie verkoopbelasting betaal-
240
baar is op Suid-Afrikaanse uitvoergoedere nie, wat ook 'n belangrike uitwerking op
die kontantvloei van 'n projek mag he.
Dit is duidelik uit hierdie bespreking dat die Nasionale State maar veral die
onafhanklike state, wat voorheen deel uitgemaak het van die Republiek van Suid
Afrika, belangrike konsessies en voordele kan hied wat aangewend kan word vir
projekfinansiering. Hier kan byvoorbeeld gedink word aan die IOOontlikheid van
grensoorskrydende bruikhuur. Daar sal uiteraard aandag gegee IOOet word aan
wetlike aspekte soos byvoorbeeld bepalings rakende die ligging van die bron van
inkomste ten einde te kan vasstel in watter land die gevolglike belastingaan
spreeklikheid ter sprake sal kom, Dit wil voorkom of genoemde lande meer in die
aanmoediging van ekonomiese ontwikkeling belangstel dan in die insameling van
belasting, of, anders gestel, dat laasgenoemde nie as 'n prioriteit bo
ontwikkeling gestel word nie. Vanwee hiervan mag daar dan ook gevind word dat dit
veel makliker sal wees om 'n beslissing deur 'n bepaalde Ontvanger van Inkomste
ten gunste van die ondernemer van 'n projek te kry as wat die geval in Suid-Afrika
mag weeSe
6. STAATSPROJEKTE
'n Aspek wat in die voorafgaande hoofstukke grootliks onaangeraak gelaat is, is
die aangeleentheid van kapitaaluitbreidings deur die staat en projekte wat deur
semi-staatsliggame en nutsondernemings aangepak word.
'n voorbeeld van wat met staatsprojekte bedoel word, is die geval van Sasol wat an
strategiese oorwegings opgerig is, voordat dit na privaat hande gegaan het.
Gesien in die lig van die oliekrisis en die politieke klimaat teen Suid-Afrika,
was dit dan waarskynlik ook die korrekte besluit gewees. Die tegnologiese kennis
wat in die proses verkry is en die werkverskaffing wat dit meegebring het, vergoed
waarskynlik in 'n groot mate vir die buitelandse valuta wat afgestaan is vir die
invoer van goedere en dienste. Tweedens is daar byvoorbeeld die kragsentrales wat
deur Evkom opgerig is en word om in die elektrisiteitsbehoefte van Suid-Afrika te
voorsien.
'n Eerste oppervlakkige reaksie sou wees dat hierdie projekte nie as projekfinan
sieringsgevalle sou kon kwalifiseer nie omrede daar nie belasting by betrokke is
nie en ook omrede die projekte uiteindelik almal uit een inkomsterekening gefinan
sier word, in plaas van op 'n projekbasis. Verder word daar ook dikwels gevind
dat die uitvoerkredietagentskappe wat betrokke mag wees by die finansiering van
241
hierdie projekte, nie sodanig na die projek self as bron van sekuriteit kyk nie,
maar na 'n onderliggende staatswaarborg. So word die uitlener se blootstelling
dus 'n soewereine risiko en indien die land 'n goeie krediet en politieke risiko
is, is die uitleners daarmee tevrede.
Daar kan natuurlik nie met hierdie benadering saamgestem word nf.e , Selfs die
staats- en ander genoemde projekte behoort op 'n projekfinansieringsbasis
geevalueer en gestruktureer te word. Neem byvoorbeeld 'n kragsentrale. Dit is
moontlik om te bepaal wat die koste van die kragstasie gaan wees oor die geprojek
teerde ekonomiese lewe daarvan (tussen 20 en 25 jaar) en, alhoewel die p:'oduksie
nie geisoleer kan word nie omrede dit by 'n nasionale netwerk ingeskakel word, kan
daar nog steeds met redelike sekerheid bepaal word of die inkomste wat die indivi
duele sentrale gaan lewer, vir die opr igtings-en instandhoudingskoste daarvan kan
betaal. Natuur lik kan daar nie met sekerheid voorspel word wat die tar iefinkomste
gaan wees oor die volgende 20 jaar nf.e , Maar net so kan dit ook nie gedoen word
met enige privaatsektor-onderneming se pryse of omset nd,e , Verder kan daar bepaal
word of 'n kragsentrale op die regte plek gevestig word. As steenkool in die ver
brandingsproses gebruik word, moet daar dus na die reserwes en die kwaliteit van
die steenkool gekyk word om byvoorbeeld te bepaal of dit nie dalk beter sou wees
om die sentrale elders te vestig en die steenkool aan te karwei nie. So ook, of
daar genoegsame watervoorrade vir verkoelingsdoeleindes is of, indien droe
verkoelingsprosesse aangewend gaan word, of die nodige water, alhoewel in baie
kleiner hoeveelhede, beskikbaar sal weeSe Indien die kragsentrale
hidro-elektries van aard is, sal daar weer na ander faktore gekyk moet word.
Die gevolgtrekking wat hier gemaak word is dat aIle projekte wat op 'n ekonomiese
basis aangepak word vir projekfinansiering kan kwalifiseer indien dit op die kor
rekte wyse aangepak word en die feit dat daar nie 'n belastingaspek betrokke is
nie, hoegenaamd nie beteken dat daar nie meer van projekfinansiering gepraat kan
word nie. Enige Qr.tterheidsliggaam sal in elk geval na 'n aanbod kyk indien struk
turering op 'n belastinggrondslag aangebied word, mits daardie regering natuur Uk
nie self die belasting kwyt is nie. Dit sou tog sinneloos wees om 'n projek aan
te bied waar die kontrakteur of die finansierder van die projek belastingvoordele
kry uit die projek en die projek dus teen 'n g:>edkoper prys kan aanbied, net om
toe te sien dat 'n ander staatsdepartement weer die inkomste verbeur wat hom in
aIle geval sou toegekom het.
242
7. LANDBOUPROJEKTE
Dit word nodig geag om net kortliks na landbouprojekte te verwys. Die rede hier
voor is voor die hand liggend. Huidiglik is daar weinig f LnansLeLe instellings
wat hul bereid sal verklaar om die moontlikheid te oorweeg om deel te neem aan
landbouprojekte op In risikobasis. Selfs die moontlikheid dat hulle dit sal oor
weeg op In nie-projek basis is gering.
Gesien in die lig van die feit dat voedsel die mees gesogte en definitief belang
rikste kommodi tei t in die Derde Wereld en veral dan Afrika is, sou di t naief van
suid-Afrika wat deel van Afrika is, wees om hierdie belangrike aspek te mi.sk en ,
Op geen ander manier dan by wyse van landbou sou dit moontlik wees om die groot
bevolkingsgetalle van die Derde Wereld te akkommodeer wat werkverskaffing betref
n Le , Daar is min mense wat sal verskil met die stelling dat dit nie meontlik is
om hierdie groot bestaande en potensiele arbeidsmag op enige ander wyse te akkom
modeer en dan nog ook te voed dan by wyse van betrokkenheid in die landbousektor
nie.
Daar sal in die toekoms dus baie meer aandag geskenk meet word aan die
moontlikheid om landbouprojekte in suid-Afrika maar veral in die omliggende
gebiede15) waar die potensiaal vir landbouverbouing soveel groter is as in
Suid-Afrika,van die grond te kry en dit dan op In projekfinansieringsbasis aan te
pak. Die enkele beperking wat projekfinansiering weI aan landbouprojekte stel is
dat die projekte aqro-dndus t.rLeeL van aard sal meet wees. Die rede hiervoor is
natuurlik voor die hand liggend. Indien In projek op In projekfinansieringsbasis
aangepak word, moet daar kapitaalgoedere en dienste wees wat vir vervaardigings
doeleindes aangewend word wat gefinansier word. Fondse kan nie gebruik word net
om oeste te finansier nie, want daar meet minstens aanduidings wees van In
reelmatige inkomstestroom. In die geval van In agro-nywerheid kan grondstowwe van
elders gekry word indien daar In oesmislukking is sodat produksiekapasiteit
waarskynlik gehandhaaf kan word.
Die finansiele ins telling wat hom bereld verklaar om advies ,evaluering en
befondsing van landbouprojekte te doen - gewoonlik in samewerking met die Wereld
bank of een van die Streeksontwikkelingsinstellings - sal In lansie breek vir
homself en sy land wat dalk In gaping van jare tussen hom en sy mededingers kan
laat ontstaan.
Landbouprojekte kan ontwikkelende lande miljoene aan bui, telandse valuta bespaar,
243
wat gewoonlik 'n skaars artikel is in hierdie lande, en indien die betrokke
produkte nie voedselprodukte is nie, kan dit geruil of verkoop word aan lande wat
weI oar surplus voedselvoorrade beskik. Dit is egter verkieslik dat die
landbouproduk voedend van aard ~et wees.
8. STRUKTURERING VAN 'N PROJEK
Uit die bespreking van projekfinansiering in die voorafgaande hoofstukke blyk dit
duidelik dat in soverre dit die finansiiHe aspek van p:ojekfinansiering betref,
strukturering van die projek die enkel mees belangrike element uitmaak.
Slegs suksesvolle struktering kan verseker datdie projek 'n sukses gaan wees en
dit meet hier beklemtoon word dat dit altyd ll'Oeilik indien nie onmoontlik is an 'n
projek op 'n projekfinansieringsbasis te befonds indien daar nie reg in die begin
stadia verseker is dat die korrekte strukturering gebruik word nie.
'n Verdere aspek wat hand aan hand gaan met die strukturering van 'n jrojek, is
die aangeleentheid van sekuriteit. In suid-Afrika is daar nog net in enkele
gevalle projekfinansiering in sy "suiwer" vorm gedoen, dit wil se waar daar vir
sekuriteit slegs na die projek se lewensvatbaarheid as sulks gekyk is. Dit is nie
'n verskynsel wat homself dikwels herhaal in die Suid-Afr ikaanse opset nie.
'n Verdere aspek van sekuriteit wat in gedagte gehou m::>et word wanneer 'n projek
finansieel gestruktureer word, is die reaksie in die geld- en kapitaalmark.
Strukturering kan noodsaak dat maatskappye gestig ward om uitvoering te gee aan
die finansiele beplanning wat dan meebring dat die name waarin dan gehandel word,
totaal onbekend is aan die geldmarkte. Alhoewel dit miskien bekend is aan die
handelaars in die geldmark dat 'n bekende en <)Coot privaatmaatskappy of semi
staatsinstelling uiteindelik die ontvanger van die fondse is, beteken dit nog
steeds nie dat daar enLqe sekuriteit vir die handelaars van die geldmarkinstru
mente is n Le , Die probleem kan oorkom ward deur trusts te stig wat byvoorbeeld in
die geval van 'n bruikhuur struktuur, die bates deur middel van oareenkomste as
sekuriteit het. Die trusts kan so saamgestel word dat enige party wat van die
geldmarkinstrumente endosseer of in 'n portefeulje hou, as sekuriteit automaties
proporsioneel in die bates deel deur middel van 'n sessie.
9. MULTI-DISSIPLINERE AARD VAN PROJEKTE
Projekfinansiering akkommodeer dissiplines en professionele persone soos ingeni-
244
eurs, geoktrooieerde rekenmees ters, belastingdeskundiges, rekenaar programmeer
ders, regsgeleerdes, bankiers en ekonome. Dit sny oor aIle dissiplines heen wat
kan beteken dat vir 'n spesifieke projek ander deskundiges se hulp ingeroep moet
word om te help met die lewensvatbaarheld, die evaluering, advles of strukture
ring.
Daar kan nou slegs tot een gevolgtrekklng gekom word, naamlik dat projekfinansie
ring slegs werklik suksesvol kan wees indien daar spanoptrede bestaan. Daar moet
nie slegs voorgegee word dat spanwerk weI bestaan nie, dit moet werklik die geval
wees ,
Projekfinansiering is nie 'n braak veld vir vlugvoetige onderhandelaars ni.e ,
Indien voorgestelde of aangebode finansiele strukture ole gesubstansieer kan word
vanwee praktiese of regsverhoudinge nie, kan duisende of miljoene rande verioor
word in die proses. Di t kan selfs 'n lewensvatbare projek te gronde laat qaan ,
10. 5AMEVATTING
In hierdie hoofstuk is daar gepoog om te wys op die multi- en interdissiplinere
aard van projekfinansiering en die feit dat die projekadviseur of finansierder
kennis moet neem van aspekte soos die lewensvatbaarheid en bedryfsekonomiese
faktore. Tevredenheid met hierdie aspekte is 'n voorvereiste in soverre dit die
finansierder aanbetref. Die rol en funksie van die projekbestuurder is ook
kortliks bespreek. Alhoewel dit meer 'n tegniese aangeleentheid dan 'n finansiele
een is, is dit vanuit 'n sukses oogpunt vir die finansierder of investeerder
belangrik om te weet dat die bedryfsaspek van die projek in die oprigtingstadium
in professionele hande is.
245
VERWYSINGS HOOFSTUK 9
1) Edwards, T., "Project Management - From Art to Profession", Construction in
Southern Africa, vol. 28, nr. 1, April 1983, bl. 67.
2) Ongepubliseerde referaat deur Sykes, A., "Reducing Neglected Risks on Giant
Projects", Londen, Mei 1978.
3) Ongepubliseerde referaat deur Mulvaney, J .E., "Executive Project Management",
Johannesburg, 23 en 24 September 1981.
4) Kyk Webb, T.L., "The Role of the Project Manager", Future Build, September 1983,
si , 13 e sv ,
5) McConnell, F .M. en Quinn, R., "The Contract Progress Report: An Aid in the
Credi t Analysis of Contractors", Journal of Commercial Bank Lending, Desember
1979, si , 3.
6) Avots, 1., "Project Management has a vital role in S.A.", Construction Week,
vol. 2, nr. 38. 27 September 1983, bl. 4.
7) Harris, M., "Project planning has to be a team effort", Engineering Week, 20
Oktober 1983, bl. 10.
8) Kyk o.a. Mulvaney; J., Analysis Bar Charting, Derde uitgawe, John Mulvaney and
Associates Ltd., Hampshire, 1978.
9) Met Suider-Afrika word bedoel die Republiek van Suid-Afrika en die onafhanklike
nasionale state.
10) The Promotion of Industrial Development as an Element of a Co-ordinated Regional
Development Strategy for Southern Africa, Staatsdrukker, Pretoria,
1982, bl. 18-35.
11) The Promotion of Industrial Development as an Element of a Co-ordinated Regional
Development Strategy for Southern Africa, a.w., bl. 18-35.
12) The Promotion of Industrial Development as an Element of a Co-ordinated Regional
Development Strategy for Southern Africa, a.w., bl~ 5.
13) The Promotion of Industrial Development as an Element of a Co-ordinated Regional
Development Strategy for Southern Africa, a.w., bl. 3.
14) Soos aangekondig deur die Minister van Finansies, Republiek van Bophuthatswana,
Mmabatho, Begrotingsdebat van 14 Mei 1982.
15) Angola, Mosambiek, Malawi, Zambie en Zimbabwe.
246
HOOFSTUK 10
PROJEKFINANSIERING IN DIE PRAI<TYK
1. PROJEKFINANSIERING IN DIE PRIVAATSEKTOR
1 • 1 Inleiding
In hierdie hoofstuk word daar eerstens vlugtig gekyk na hoe In projekfinansie
ringsmodel daar uitsien. Uiteraard word die voorbeeld so eenvoudig as IIOontlik
gehou met In beklemtoning van die belangrikste aspekte van projekfinansiering.
Die voorbeeld is geheel en al denkbeeldig en het nie betrekking op enige onderne
ming nie en sou daar ooreenkomste bestaan tussen hierdie voorbeeld en enige
geregistreerde maatskappy in Suid-Afrika, is dit bloot toevallig. Die struktuur
van hierdie aanbieding is opsetlik globaal eerder as in besonderheid en is so
ontwerp em die volgorde van gebeurlikhede, OOofoorweginge en slaggate te beklem
toon. Alhoewel dus baie meer oppervlakkig as die werklike situasie, wys die voor
beeld nietemin op die rekeningkundige-, finansierings- en belastingaspekte en die
verwantskap daartussen ten opsigte van projekfinansiering.
Tweedens word daar beskryf hoe te werk gegaan kan word indien projekfinansiering
in die openbare eerder as die privaatsektor geskied.
1.2 Die onderneming
ABC Beperk is In vervaardigingsmaatskapP¥ genoteer op die Johannesburgse Effekte
beuzs . Vyf en twintig persent van die aandele word oour nie-inwoners van Sui d-...
Afrika gehou. Die grondstowwe word verwerk tot In verskeidenheid van finale pro-
dukte wat beide aan die groot- en kleinhandel verskaf word. Sommige van die pro
dukte kan ook uitgevoer word op 'n mededingende basis.
Die aanleg en toerusting is egter al verouderd en gevolglik ondoeltreffend en van
wee die hoe afvalkoers, is daar volle kapasiteitsbenutting. Terwyl daar In groei
.is in die vraag na .die produkte kan ABC Beperk q> geen manier in hierdie vergrote
vraag voorsien nie. Daarbenewens is die huidige prodl:ksie ook nie ci:>elmatig nie
vanwee relatiewe ondoeltreffendheid as gevolg van tegnologiese vordering. Hierdie
maatskappy funksioneer in 'n hooqs mededingende emgewing en bedryfsektor en indien
daar nie dringende stappe geneem word em die situasie reg te stel nie, sal plaas
like sowel as buitelandse mededinging veroorsaak dat hul rrarkaandeel aansienllk
247
krimp.
Sonder uitbreiding en verbetering van die bestaande aanleg kan ABC Beperk dus nie
eers sy huidige markaandeel meer vir lank behou ru,e •
1.3 Finansiele state
Die belangrikste finansiele syfers van ABC Beperk is soos volg:
Qmset
Totale bates
Aandelekapitaal
R415 000 000
R200 000 000
R 81 000 000
Daar word gebruik gemaak van In gerekenariseerde finansiele rodel an die bereke
nings te ooen.· Die redes waarom kompermodelle gebruik word is menigvuldig, maar
die vernaamste is waarskynlik die volgende:
(a) dit verskaf 'n oneindige aantal IOOontlikhede van die basiese inligting op
die vraag "indien";
(b) die trek van grafieke en skedules word belie vergemaklik en eersgenoemde stel
persone wat nie heeltemal met finansiele aangeleenthede vertroud is nie, in staat
om op 'n vereenvoudigde wyse die hoofpunte te oorweeg; en
(e) die mode L kan na besluitneming cor die finansiele aspekte van die projek
gebruik word om bestuursinligting oor die projek saam te stel en sodoende d3.n
finansiele beheer uitoefen oor die verloop van die projek.
Spesifieke nadele verbo~de aan die gebruik van kompermodelle bestaan d3.ar egter
ook en dit sal goed wees an nie die volgende punte uit die oog te verloor nie,
naamlik:
(a) die kwaliteit van die besluitnemingsinligting gegenereer deur die nodel is
. slegs so goed as die basiese inligting waarmee die rekenaar ngevoer" is;
(b) In IOOOOl gee nie net een "korrekte" antwoord nie, dit verskaf In aantal
alternatiewe oplossings vir In gegewe situasie. Subjektiewe interpretasie en
bestuursvaardigheid IOOet gebruik word an binne die parameters van die ooelstel
lings van In maatskappy op die aangewese oplossing te besluit; en
(e)
248
daar bestaan nie soiets as In standaard projekfinansieringsmodel nie. Elke
projek en anstandigheid is uniek vanwee die feit dat ondernemings se finansiele
strukture en kontantvloeie verskil en dat die benadering tot rekeningkundige
rapportering en belasting aspekte en die hantering van hierdie aspekte, verskil-
lend is. Elke rekenaarmodel IOOet dus aangepas word om vir spesifieke anstandig-
hede voorsiening te maak.
Tabel 10.1 ABC Beperk : Finansiele state en vooruitskattings
1979 1980 1981 1982 1983 1985 1986 1987 1988 1990 1991
INCOME STATEMENT ROOO'S
SALES R.MILLIONS
PROfIT BEF INT & TAX
NET INTEREST PAID
PROF BEFORE TAX
TAXATION
PROF AFTER TAX
ORDINARY DIVIDEND
CURRENT RET INC
BALANCE SHEET::=:::::====:::::;::::
ORO. S/HLDRS FUNDSDEFERRED TAX PROVo
L. T. LOANS
TOTAL CAPITAL EMPLOYED
REPRESENTED BY==============FIXED ASSETS
CURRENT ASSETSCURRENT.LIABS
NET CURRENT ASSETS
CASH FLOW NIALYSIS::==:::===::=::~=::=::==
FUNDIN' REQUIREMENTFUNDED BY
276 3-5 Us -77 5-9 642 771 925 nos 1276 1_68 1711 2055::s:::;:: ======= ======= ======= ======= ======= ======= ======= ======= ======= ======= ======= =======
26500 33500 31800 39700 _1600 _6700 50800 61000 67100 75600 83900 92900 107_00
-522 3953 7176 7311 6558 7100 9429 11579 1-937 25803 28_32 33-25 -27-9------- ------- ------- ------- ---.--. ---.--- ------- ------. ------- ------. ------- ------- -------21978 295-7 3062_ 32389 350~2 39600 41371 _9~21 52163 ~9797 55_68 59-75 64651
6132 792~ 8788 10016 10835 13202 13230 17582 19970 17_23 19577 21_8_ 2531-
--i58i6 --;1623 --;1836 --22373 --24207 --26398 --28141 --;1839 --;219; --32374 --;;891 --3799i --3933710-58 11460 10~81 11186 12104 13199 14070 15920 16096 16187 17946 18995 19663
---5388 --io163 --i1355 --iii86 --iZio; --13i99 --i4070 --i5920 --i6096 --16187 --i7946 --i8995 --i9668======= ======= ======= ======= :::::=: ======= ======= ::::=:= ======= ======= ======= ======= =======
59_06 69569 80924 92110 10_21~ 117-13 131-83 1-7-03 163499 179686 197631 216627 23£295933 975 1018 1793 1799 1937 225~ 2608 2700 3335 3008 267; <300
37290 39_20 _7120 _0000 _0000 50000 60000 60000 60000 60000 60000 60000 600~0
------- ------- ------- ------- ------- ------- ------- ------- ------- ------- ------- ------- -------97629 109963 129062 133903 1_6012 1693-9 193737 210011 226199 2-3021 260640 279304 298595
==:==== ======= ======= ======= ===:=== ===:=== :::::== ======= ======= ==:==== :a::::: :::z==: a=:z:::
5-_22 57821 6_32_. 78998 8_710 99710 118000 137-70 159070 185650 210640 2_2220 279900
199jl~ l!~~g~ 116fg~ 13:§~g 1§~6§~ ib~gI~ fjg~f~ f~~~6~ ~~~~~~ ~:g~g~ ~~t§:8 :~a~~~ ~,g68~------ ------- ------ ------ ------- ------- ------- ----.-- ------- ------- ------- ------- -------
_3207 52142 6-738 5-905 61302 69639 75737 725H 67129 57371 50000 3708- 18695------- ------- ------- ------- ------- ------- ------- ------- ------- ------- ------- ------- -------
FUNDS EX OPERATIONS 23605 242_5 26_25 27721 30316 33168 37723 38685 _0_28 -3575 _5080 _7280---- ------ ------ ------ ----- ------ ------ ------- ------ ------ ----_..- ------ ------ADDITIONAl FUNDS RAISED 795 1025_ 1995 -16026 11831 21885 16772 280-9 27218 32638 28 58952
---. ------- ----- ---- ----- ------ ---- ---- ----- ------- ------ ---- ---1.4 Grafiese voorstelling van finansiele verhoudings
Die grafieke getrek hieronder is gedoen met behulp van die dita verkry van die
rekenaarmodel en word dan ook deurgaans gebruik an sin te maak ui t die massa van
syferinligtinq verskaf deur die rekenaar.
Hi.erdie grafieke is slegs tiperend van wat gewoonlik benut word en uiteraard is
dit lOOontlik anvele ander te trek. Wat benodig word an In besluit te neem is van
bepalende belang en die rekenaarprogram m:>et dan dienooreenkomstig aangepas word
om daarvoor voorsieninq te maak ,
249
Die grafieke hieronder toon duidelik aan dat die opsigtelik volgehoue groei in
verdienste per aandeel misleidend is, anrede voor-belaste wins oar persentasie
omset afneem oar dieselfde periode, soos tewens oak die geval met beide die ander
grafieke wat die omvang van skuld meet. Daar is geen werklike potensHHe groei in
die maatskappy nie aangesien bestaande kapasiteit ten volle benut word. Die groei
wat met die eerste oogopslag waargeneem word, is dus bloat inflasioner van aard.
Die afname in wins, swakker skuldverhouding en afname in markaandeel, wys almal op
die behoefte om suiwer inflasionere groei te finansier.
Grafiese voorstelling van finansiele verhoudings
Fig. 10.1 Fig. 10.2
EARNINGS PER SHARE PRE-TAX PROFITS % SAlES
o+--+-+~~+-+--+--+...,-+-...:--+--+--:..
79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91YEARS
P 10ERCENT 5
100 +--+--+-i-+-+--+-----+...,'-+-......-+-+-
C 500ENTS
300
79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91YEARS
100 0-79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91
Fig. 10.379 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91
YEARS YEARS
SALES GROWTH VI MARKET GROWTH
P 1000E MARKETRCENT 500
SALES
079 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91
Fig. 10.4 YEARS Fig. 10.5
UA8IUT1ES % SHAREHOLDEIIS FUNDS II'l'RiREST ANO RENTAl COVER
P 300 T 10E I
R M
C E
E S
NT 200 5
In figuur 10.1 word die verdienste per aandeel van die bestaande onderneming uit
gebeeld terwyl figuur 10.2 In grafiek is van die voor belaste wins gedeel reur die
omset; , Figuur 10.3 is In uitbeelding van die onderneming se huidige markaandeel
sowel as hoe vooruitskattings oar die volgende 11 jaar daar uitsien. Oit toon
duidelik aan dat die onderneming se markaandeel afneem in toekomstige jare.
250'f
Figuur 10.4 is 'n grafiek van die verhouding totale laste tot aandeelhouersfondse
en toon duidelik aan hoe die verhouding dramaties verswak in later jare. Die
laaste grafiek beeld uit die voor~belaste wins nadat rente en huur terug getel is,
gedeel deur die rente en huur om sodoende die dekking te kry. Oak in hierdie
geval word die persentasie dekking al hoe kleiner in jare wat kom,
1.5 Die projek
Die projek om 'n nuwe aanleg op te rig en die nodige toerusting aan te skaf, word
voarafgegaan deur 'n lang konstruksieperiode tesame met 'n leerkurweperiode. Oit
bring etlike jare mae waarin 'n groat hoeveelheid geld opgesluit word in nie
produktiewe bates. Bates weliswaar, maar soos reeds voorheen gese, wat waarskyn
lik weinig sou beteken vir enige iemand anders am ABC Beperk. Verder, gegewe die
langkredietperiode wat gewoonlik saamhang met 'n kapitaalintensiewe projek, vind
ons dat die finansiiHe lewe van die projek oar etlike besigheidsiklusse kan strek
wat vooruitskattings en kontantvloei grootliks omver kan gooi.
Die tegnologiese proses wat ABC Beperk nou gaan installeer is van die IlPdernste,
alhoewel reeds deeglik getoets en bewys. 'n Relatief hoe minimum investerings
bedrag word egter geverg omdat die koste per eenheid benede 'n sekere geinstal
leerde kapasiteit so haag sal wees dat dit ekonomies uitsluitend zaak , In Groot
gedeelte van die kapitaaluitgawe kwalifiseer vir belastingtoelae en om te voldoen
aan die Junie 1985 datum neergele in Suid-Afrikaanse wetgewing, moet die aanleg
voor genoemde datum in bedryf gestel word. 'n Groot gedeelte van die koste sal
aan ingevoerde items soos toerusting, dienste en opleiding bestee word.
Oaar is beooq om die projek in bedryf te stel wanneer die bestaande aanleg ten
volle benut word. Hierdie feit tesame met die belangrikheid van die OOlasting
betaalbaardatum beteken die investering met tydens 'n tydperk van ekonomiese
afplatting aangepak word.
1 .5. 1 Koste-ontleding
Die noodsaaklikheid om 'n gedetailleerde koste-ontleding te doen, is d3.arin gelee
dat dit nie montlik is om onderskeie koste elemente met alternatiewe finansiele
fasiliteite te paar me. Vir die projek onder bespreking sien dit dan soos volg
daaruit:
Grond
Geboue
Toerusting
Bedryfskapitaal
251
R 4 000 000
- R16 000 000
R60 000 000
R17 000 000
Totale kapitaalkoste - Rao 000 000
Vermeerdering in bates - 40 persent
Konstruksieperiode 30 maande
Om 'n volledige ontleding te kan doen, is dit belangrik om die onderstaande
aspekte in gedagte te hou:
a) die ekonomiese lewe van die bates;
b) depresiasie van die bates; en
c) belastingtoelae.
1.5.2 Grafiese voorstelling van finansiele verhoudings
Die grafieke hieronder wys op sekere van die belangrikste finansiele aspekte van
die projek. Let op die invloed wat die projek het op die verdienste per aandeel
van ABC Beperk tydens die onaktiewe tydperk. Finansieringskoste versus bedryfs
winste wys twee elemente uit. Eerstens die mate wat die winsjverlies uitbeelding
na regs getrek word vanwee die tydrisiko en tweedens die afstandsverskil tussen
die twee lyne wat dui op die kwantitatiewe risiko.
Grafiese voorstelling van enkele belangrike verhoudings
C 400ENTS
200
-200
Fig. 10.6
EARNINGS PER H.CO. SHARE
90 91YEARS
Fig. to.7
PROJECTSAlES
R 300
MILLIo 150NS
o "t-+-+-+-+--+--iF-r-+-+--+--+--I--l-79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91
YEARS
252
Fig. 10.8 Fig. 10.9
FINANCING COSTSva OPERATING PROFIT CUMULATIVENET FUNDING REQUIREMENT
I I.'--w I
I I~
,--.,,-.J I
,..J II L--, YEARS
r--I I 89 90 91
79 80 81 82 83 84 85 86 87
-100
R 100
MILLIo 0-t--;---t-+-+-+-+~'-+-+-+-+~~4Ns
FINANCINGCOSTS
OPERATINGPROFIT
79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91YEARS
R 60
MILLIo 30NS
-200
In figuur 10.6 word die verdienste per aandeel van die moedermaatskappy uitgebeeld
met die depressiewe invloed wat die projek daarop het oor 'n aantal jare. So 'n
patroon van verdiensteper aandeel is natuurlik onaanvaarbaar vir 'n genoteerde
maatskappy. Figuur 10.7 is 'n vooruitskatting van die toename in anset wat die
projek sal meebring vir die onderneming. Die verskil tussen finansieringskoste en
bedryfskoste word in figuur 10.8 uitgestippel. Die finansieringskoste behels die
totale rente- en huurbedrae terwyl die bedryfskoste wins voor rente en belasting
is. Die vorm van die grafiek is ook baie belangrik in hierdie geval anrede dit
die mate van risiko aandui, , Hoe meer vertikaal die vorm van die verliesgedeelte,
hoe groter die moontlikheid. dat 'n groot verlies kan ontstaan. 'n Meer
horisontale vorm dIli op die moontlikheid dat 'n verliessituasie oar 'n Janger
periode kan voorkom. Die grootte van die vorm dui op die bedrae wat ter sprake
is. Oieselfde geld vir die vorm van die winsgedeelte. Figuur 10.9 is 'n
uitbeelding van die kontantvloeibehoefte oar die tydperk.
Die kumulatiewe netto befondsingsbehoefte is nodig am die trekkingsskedule saam te
stel om so seker te maak dat genoegsame fondse beskikbaar is op die regte
tydstippe, maar veral dat fondse nie onderbenut word nie.
Die projeksies hierbo teon die aanvanklike scenario. Oit sal egter nodig wees an
hulle op 'n Jater tydstip aan 'n sensiwiteitsanalise te teets om sodoende voorsie
ning te maak vir die veranderlikes.
1.5.3 Konsolidasie
Hieronder word in 'n grafiese voorstelling uiteengesit hoe ABC Beperk se f i.nan-«
siEne verhoudings daar uitsien indien 'n konsolidasie van die huidige stand van
253
sake en die projek gedoen word. Daar word natuurlik hier oorvereenvoudig deurdat
die projek as slegs 'n enkeluitgawe in ABC Beperk self beskou word. Die
aanvanklike konsolidasie veroorsaak 'n onreelmatige patroon in die verdienste per
aandeel, wat teenstrydig is met ABC Beperk se verlangeom In reEHmatige groei in
verdienste per aandeel te toon.
Grafiese voorstelling van finansiele verhoudings met en sonder die projek
C 500ENTS
300
Fig. 10.10
EARNINGS PER SHARE
WITHPRCl.JECT
P 100ER
WITHOUT CPRCl.JECT E
NT
50
Fig. 10.11_
FUNDSEX OPERATIONS % DEBT.
,'.. WITHOUT....., PROJECT..
, ..-....,,,.....-...... - ..
100.J-+-+---if-+-+-+-"f--l-+-+--+-+-T79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91
YEARS
Fig. 10.12
UABIUTlES % SHAREHOLDERS FUNDS
0+-+--iI-+-+-+-I-+--+--+--+-0I--I-479 80 81 82 83" 84 85 86 87 88 89 90 91
YEARS
Fig. 10.13
INTEREST AND RENTALCOVER
P 300ERCENT
200
T 10I
MES
5
WITHOLIT.. PRCl.JECT....._--... ....,,
,._.~~-::--
100 -&--I-+--+--I~+--+--If-+--+-i-+--t-""'"'t79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91
YEARS
o+-+--il-+--+--+-I-+-+-+--+-+--I-....;.79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91
YEARS
In figuur 10.10 word die verdienste per aandeel uitgebeeld na konsolidasie van die
projek met die bestaande onderneming. Die skerp toename in die verdienste per
aandeel gedurende 1984 word mee~ebring deur die belastingtoegewings wat benut
word. Dit kan byvoorbeeld vermy word deur van bruikhuur gebruik te maak , Dit sal
teweeg gebring word deur toelaatbare oorplasings tussen huurder en verhuurder van
die belastingtoegewings. Hierdie is dus In grafiek van die verdienste per aandeel
sonder die gebruikmaking van enige spesiale finansiele strukturering.
Figuur 10.11 is 'n grafiek van die verhouding tussen die kontantvloei, komende van
die aktiwiteite, na terugtelling van nie-kontant items as 'n persentasie van die
totale skuldbedrag. Hierdie grafiek dui daarop dat "overtrading" plaasvind, met
254
ander woorde die vlak van die onderneming se aktiwiteite is te hoog vir die bronne
daarvan. Die totale verpligtinge as In persentasie van die aandeelhouersfondse
word in figuur 10.12getrek. Die skuldverhouding van die onderneming wat alreeds
gaan verswak in toekomstige jare, word vererger d:!ur die aangaan van die projek.
In figuur 10.13 kom dit duidelik na vore dat In reeds kleiner wordende rente- en
huurdekking nog verder beInvloed word deur die projek. Veral omrede laasgenoemde
nie behoorlik finansieel gestruktureer is nie.
Die grafieke wys nou die feit uit dat alhoewel daar In onaanvaarbare dalende
neiging is in die finansiele stand van sake oor In periode van jare, veroorsaak
die projek amper 'n gevaarlike laagtepunt in die finansilHe verhoudinge net na
implementering van die projek.
1.5.4 Doelstellings van die onderneming
Aangesien ,ABC Beperk besluit het 0lIl die kapitaaluitbreiding op In projekfinansie
ringsgrondslag te befonds en te struktureer, is dit die aangewese ding om op die
doelstellings van die onderneming te let.
a) maksimisering van skuld;
b) minimisering van sekuriteitverskaffing;
c) maksimale benutting van belastingtoelae;
d) minimisering van groepbelastingaanspreeklikheid;
e) buite die balansstaat om te finansier terwyl beheer behou word; en
d) behoud van die stand van die finansHUe verhoudings na konsolidasie net die
projek.
Die uitgangspunte van ABC Beperk is die volgende:
a) dat aandeelhouers tot die aandelekapitaal lOOet hydra;
b) voorafbestellings te reel vir verkope;
c) enkel verantwoordelikheid te plaas vir die projek - bedryfsklaarkontrak; en
d) die nodige waarborge uit te reik.
1.5.5 Benadering tot die projek
Omdat suiwer projekfinansiering impliseer dat uitleners van fondse of d:!rde partye
betrokke, risikols loop of aanvaar wat normaalweg nie die geval is nie, sou dit
slegs redelik wees om te verwag dat daardie risiko's ~identifiseer, gereguleer en
255
tot die groots moontlike mate beperk sal word met regstellende optrede wat in
werking sal tree indien die risiko's dan weI sou materialiseer.
doen is dokumentasie nodig wat hierdie interverhoudings reel.
om dit te kan
In sy mees eenvoudige vorm, dit wil se waar slegs ABC Beperk, een kontrakteur en
een uitlener van fondse betrokke is, sal die verhoudings soos volg skematies voor
gestel kan word.
Aandeelhouers
Verkope
~
ABC Beperk
Fondse
\.I \1
projekmaat- - Finansiering Uitlener-- -skappy
4~
Bedryfsklaarkontrak
Kontrakteur
Alhoewel die finansieringskoste maar net as neg 'n verdere koste beskou sou kon
word, is daar reeds in hoofstuk 7 uitgewys dat dit gewoonlik die enkel belang-
rikste koste uitmaak. Dit is vanwee rente- en wisselkoersfluktuasies die mees
sensitiewe koste-element buiten bedryfskoste, en strek oak oar 'n lang tydperk.
1.5.6 Sensiwiteitsanalise
Soos reeds vroeer genoem moet daar kennis geneem word van die moontlike verande
rings en invloed wat die finansiering van 'n projek op die bestaande onderneming
256
meebring asook die waarskynlike omvang van veranderings in die veranderlikes.
Die voordelevan so In analise le daarin dat dit:
a) nie-kritiekse faktore elimineer;
b) die bestuur toelaat om slegs aan die faktore wat in terme van die projek
sensitief is, aandag te skenk, en
c) uitleners help om die risiko van die projek nader te bepaal.
In hierdie voorbeeld sal slegs twee elemente as sensitief beskou work, naamlik die
omseten die bedryfkoste.
Optimistiese voorspelling Pessimistiese voorspelling
Omset - Vermeerder Onveranderd
met 5%
Bedryfskoste - Onveranderd Vermeerder met 5%
Die grafieke hieronder wys op die sensiwiteit van die proj ek tot die enkele ver-
anderlikes. Die voorstelling is baie simplisties omrede daar selde gevind sal
word dat een veranderlike sal verander sonder dat dit In invloed op die ander ver
anderlikes uitoefen. Die ui twerking van die twee veranderlikes in hierdie voor
beeld word versterk deur die feit dat daar ten volle van hefboomfinansiering
gebruik gemaak word.
Grafiek van sensiwiteitsanalise
Fig. 10.14 :Fig. 10.15
INITIALCONSOUDAnON
79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91YEARS
0-t--+-+--1-r--.;~+-+-+-I--..j--4--+-"""
FUNDSEX OPERAnONS % DE8T
OPTIMISnc
50
100
87 BB 89 90 91YEARS
79 80 81
100 +--+-+-~ic!-+-+-1:--+-++-t-+-+
C 500 P
E E
N R
T CINIT1Al ES CONSOUDAnON N
300 T
257
Fig. 10.16 Fig. 10.17
UABIUTY % SHAREHOLDERS FUNDS INTEREST AND RENTAL COVER
o+--+--il-+--+-+-~:IF-+--~Ilj--+-+~
OPTIMISTIC
5
T 10I
MES
OPTIMISTIC
"""--J::.:.-... -----
100 +--+--+-l-+--+-+""'"""f-+--+--+--i':::::;::::::j.
P 300ERCENT 200
79 80 81 82 83 B4 85 86 87 88 89 90 91YEARS
79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91YEARS
Die grafieke hierbo is identies aan die ui tbeelding van die verhouding in die
vorige figure, met die uitsondering dat die invloed wat 'n verandering in omset en
bedryfskoste kan meebring. Dit is dan ook duidelik dat die projek uiters
sensitief is vir 'n veranderde scenario. Indien omstandighede gaan voldoen aan
die optimistiese aanname, sal die projek 'n groot sukses wees, maar die
teenoorgestelde is ook waar indien die pessimistiese aanname 'n werklikheid word.
1 .6 Eerste finansieringsvoorstel
Die enigste Manier om by 'n optimale finansieringsplan uit te kom, is deur 'n
behoorlike identifisering van die probleme en die behoeftes van die projek te
maak , Origens is dit belangrik om in gedagte te hou dat die menslike element 'n
groot bydrae te lewer het tot die ui teindelike berekening van daardie optimale
plan.
Daar is geen onmiddellik voor-die-handliggende oplossing vir die probleem van hoe
die finansieringsplan daar moet uitsien nie. So oak sal die rekenaarprogram nie
die definitiewe antwoord verskaf nie maar eerder balanserende syfers wat na aIle
waarskynlikheid nie met die werklikheid rekening hou ni.e , Dit is dus vir die
ontleder nodig om verskeie aannames te toets wat gebaseer is op sy kennis van die
mark en op vorige ondervinding. Die optimale oplossing sal daardie een wees wat
die beste beantwoord aan die vereistes gestel deur die onderneming soos neergele
in sy doelstellings vir die implementering van die projek.
Uiteengesit hieronder is die voorstel van hoe die projek gefinansier behoort te
word onder die aannames van 'n bedryfsklaarkontrak en wanneer die belastingtoelae
in ag geneem word.
258
Finansieringsvoorstel
Grond en geboue
Tipe
Bedrag
Tydperk
Koers
Toerusting
Tipe
Bedrag
Tydperk
Koers
Langtermynlening
R20 miljoen
10 jaar
Gemiddeld 11 persent per jaar
Uitvoerkredietlening
R41 miljoen
8,5 jaar vanaf inbedryfstelling
11 persent per jaar
Bedryfskapitaal
Tipe
Bedrag
Periode
Koers
Handelswissels / Promesse / Bankiersaksepte
R20 miljoen
Tot verdere kennisgewing. Jaarliks hersienbaar
Gemiddeld 1 persent onder die prima bankoortrekkingskoers
Oorblywende finansering
Tipe Regte uitgifte
Bedrag : R20 miljoen
Prys per aandeel : 1299 sent (aanname)
Die grafieke hieronder toon egter dat daar slegs In geringe verbetering oor die
. inisiEne konsolidasie oefening is. Die onreelmatigheid van die verdienste per
aandeelkurwe is nog steeds daar met slegs In geringe verbetering in die ander
finansiele verhoudings.
259
Grafiese voorstelling van die eerste finansieringsvoorstel
C 50CENTS
300
Fig. 10.18INmAL CONSOUDATION,'"
EARNINGSPER SHARE ,.',.,
Fig. 10.19
FUNDS EX OPERATIONS% DE8T
P 100ERCENT 50
...... FIRST PROPOSALS.....'---..........._-,---_.__...-......... INmAL CONSOUDATION
100+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+--1--+
10.21Fig.. 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91
YEARS
0+-+-r-r-+-+--+--+-1-+-+--!--I-~
10.20Fig.79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91
YEARS
UA8lUTY % SHAREHOLDERS FUNDS INTERESTAND RENTAL COVER
P 300ERCENT 200
INmAL CONSOUDATION
......-.--- .- ..,,-- FlRSTPROPOSALS
.'"..'..,,' ..---.c..._
T 10I
MES
5 ..",'<, ..-........._---
...:'IiJ...-. ... .".,,,,,-- --, __....._-.
lNmAL CONSOUDATION
100 +-i-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+-+79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91
YEARS
O;-+--+-+-+-+--l-r--+-+-+--+--+--+79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91
YEARS
Weer eens is die verhoudings getrek wat ook hierbo as maatstaf gebruik is. Hier
die finansieringsvoorstel is duidelik nie die optimaLe een nie en daar is ook nie
besondere aandag geheg aan kwantitatiewe ontleding nie. Die resultaat is duidelik
nie veel van ., n verbetering in die verhoudings oor die vorige konsolidasie van die
projek met die bestaande onderneming nie.
1.7 Finale finansieringsvoorstel
Nadat daar na 'n aantal alternatiewe voorstelle gekyk is, mag die optimale een
gevind word. In die geval van die ABC Beperk-projek Ie die groter gangbaarheid
van die onderstaande voorstel nie soseer in alternatiewe bronne van finansiering
nie, maar eerder in die finansiele strukturering.
Dietwee· elemente wat die verskil maak is die gebruikmaking van 'n bedryfsklaar
maatskappy en die benutting van die uitvoerkredietlening om 'n bruikhuurtransaksie
mee te befonds _
'n Bedryfsklaarmaatskappy word gebruik sodat die projek in 'n beheerde maar
nie-gekonsolideerde maatskappy opgerig word en dus toelaat vir die benutting van
260
die belastingtoelae in daardie jaar waarin inbedryfstelling plaasvind. Verder is
In bruikhuurtransaksie gebruik in hierdie oplossing cmrede dit In meer buigsame
finansieringsvorm as In uitvoerkredietlening is en aangepas kan word by die
spesifieke kontantvloeivereistes, asook die feit dat dit lei tot die optimale
gebruik van belastingtoegewings.
Grafiese voorstelling van finale finansieringsvoorstelle
Fig. 10.22 Fig. 10.23
100 -t--t-r-+-+-+-+-l--+-+-+-!--+-4
C 500ENTS
300
EARNINGSPER SHARE
--......""----- WITHOUT
. PROJECT
FUNDS EX OPERATIONS% DE8T
P 100ERCENT 50
WITHOUTPROJECT
O+--+---l-+-+-+-+-+--+--!-+-4--l-.....-lo79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91
YEARS79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91
YEARS
Fig. 10.24 Fig. 10 ..25
UABIlITIES % SHAREHOLDERS FUNDSINTERESTAND RENTAl COVER
100 +-+-t-+-+-t-+-+-t-+-+-+-+-+WITHOUTPROJECT
ANALPROPOSALS
'-----..........
79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 9'YEARS
5
T 10IMES
WITHOUT ~"PROJECT",
;,/
-'
79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91YEARS
P 300ERCENT 200
Figuur 10.22 laat dan geen twyfel nie dat hierdie finansieringsvoorstel die
optimale een is me. Die verdienste per aandeel patroon is nou heel aanvaarbaar
vanwee die feit dat daar gebruik gemaak is van belastingbasisgebaseerde bruikhuur.
Alhoewel die Wet op Inkomstebelasting nou verander gaan word, is daar nog steeds
In gaping gelaat wat die wyse van finansiEne strukturering me onmoontlik maak
nie. Alhoewel die skuldverhouding soos voorgestel in figuur 10.23 baie verbeter
het, kandit verder verbeter word lEur die voor inbedryfstellingsrente te
kapitaliseer. Iaasgenoemde verduideliking is ook geldig in die geval van figuur
10.25. Figuur 10.24 wys daarop dat die skuldverhouding nog nie honderd persent na
wense is nie, maar dat daar oak geen rede tot kommer is ni.e ,
261
Soos reeds in hoofstuk 5 ook verduidelik, sal komende veranderinge in die
Inkomstebelastingwet wel 'n groot invloed uitoefen op die finansiele strukturering
van projekte. Wat die vooz inbedryfstellingsrente betref, kan daar net genoem
word dat artikel 11 (bA) 'n onderneming nie verhinder om die rente te kapitaliseer
nie, dit mag nie net ingesluit word in die bedrag wat vir belastingtoegewings
geeis word ni.e , Dit kan dus neg steeds van die belasbare inkomste afgetrek word
in die jaar waarin dit betaalbaar word, alhoewel dit gekapitaliseer is.
Laasgenoemde kan 'n noemenswaardige ui twerking he op die kontantvloei van 'n
projek.
uit die bostaande voorstelling is dit duidelik dat hierdie finansieringsvoorstel
'n redelike reelmatige groei in verdienste per aandeel oplewer, een van die
belangrikste doelwittevan die onderneming. Die ander verhoudings is ook heel
aanvaarbaar aangesien hul op geen stadium na onaanvaarbare lae vlakke val ni.e ,
Daarkan wel geargumenteer word dat die rentekoste nie slegs in een jaar, naamlik
die inbedryfstellingsjaar, in berekening gebring moet word nie, maar vir
rekeningkundige doeleindes oor die periode versprei en daarna gekapitaliseer word
- wat die kurwe ook meer reelmatig sal maak ,
Laastens is dit baie belangrik om in gedagte te hou dat rentekoerse en wissel
koerse veranderlikes is wat IIOeilik akkuraat voorui tgeskat kan word en 'n groot
uitwerking op die uiteindelike sukses van die projek kan he.
262
2. PROJEKFINANSIERING IN DIE PUBLIEKE SEKTOR
2.1 Inleiding
Uit hoofde van die bespreking gevoer in die voorafgaande hoofstukke, is dit duide
lik dat die hele konsep van projekfinansiering nie sonder meer toepassing in die
publieke sektor het me. Die rede hiervoor is voordiehandliggend en Ie daarin dat
projekte wat deur die openbare sektor of nutsmaatskappye aangepak word, nie soseer
op grond van netto kontantvloei of die ekonomiese1ewensvatbaarheid daarvan beoor
deel word ole maar ook vanuit In oogpunt van nasionale be lang. om. hierdie rede
sal daar dan ook altyd gevind word cht uitleners sal verwag dat die finansUne
struktuur van die projek sodanig is cht char met redelike vertroue verwag kan word
dat die delging van die hoofsom en rente weI stiptelik sal plaasvind. Hierdie
oogmerk kan bereik word deur In reserwefonds op te bou of een of ander vorm van
aandeelhouersfondskussing te he.I
Afgesienvan die waarborge wat normaalweg ter sprake sal wees soos bespreek in
hoofstukke 6 en 8, is dit hoogswaarskynlik dat uitleners van fondse In staatswaar
borg sal verlang waar groot bedrae en lang looptye betrokke is. As voorbeeld kan
hier genoem word In steenkoolkragsentrale waarvan die totale oprigtingskoste R2
biljoen kan oorskry en finansiering gereel word met In gemiddelde looptyd van
minstens 12 jaar - waarskynlik die helfte van die ekonomiese leeftyd van die krag
sentrale. Dit gebeur seIde dat uitleners en veral dan finansiele instellings,
bereid is om byvoorbeeld sonder eolge verhaal aan die befondsing van In kragsen
trale mee te doen - wat weI IlOontlik is want alhoewel kragopwekking in In na
sionale stelsel ingevoer word, is dit moontlik om te bepaal wat die netto inkomste
wat deur In spesifieke kragstasie gegenereer word, is. Dit kan egter ook wees dat
uitleners van fondse onwillig geword het om na zmtsmaatskappye op In projekfi
nansierings grondslag te kyk vanwee hulle onaangename ondervindings in
die Verenigde State van Amerika.
Hiermee word egter me gese dat projekfinansiering geen plek in publieke sektor-
. projekte het ole. Die teendeel is juis waar in In land soos Suid-Afrika waar die
beginsel van finansiering sonder verhaal op In projekbasis, nog steeds maar seIde
aangetref word. Ten spyte van die feit cht die ondernemers van hierdie projekte
nie belasting betaal nf.e en gewoonlik in staat is om staatswaarborge te verskaf,
kan die finansierders van projekte nog steeds aanbiedinge maak wat berus op
projekfinansiering beginsels.
263
Die belangrikste element in die finansiering van staatsprojekte is waarskynlik die
een van samewerking met die kontrakteur. Vanwee die feit dat suid-Afrika so 'n
kapitaalhonger land is, sal daar in die mees te gevalle waar kapi taalgoedere en
dienste benodig word, gevind word dat daar in tenders versoek word dat tenderaars
finansieringsvoorstelle meet indien tesame met hul tegniese aanbod.
Dit bring mee dat die tenderaar in noue samewerking met sy finansiele adviseur,
voorstelle meet maak wat suiwer op projekfinansieringsbeginsels gebaseer is, al
asof die ondernemer in die privaatsektor staan. Hieronder volg 'n bespreking van
'n eenvoudige voorbeeld van 'n staatsprojek en een van die wyses waarop dit gefi
nansier sou kon word eerder as om bloot aan te neem dat die parlement die nodige
fondse sou bewillig of om te verwag dat die betrokke instelling eenvoudig na die
plaaslike kapitaalmark sal gaan vir befondsing van die projek.
2.2 Besonderhede van die projek
Die projek is kapitaalintensief en 'n groot gedeelte van die kapitaalgoedere kom
ponent sal vanuit die bui teland ingevoer moet word vanwee tegnologiese redes ,
Daar meet egter nie uit die cog verloor word nie dat plaaslike ondernemings voor
keur meet geniet ingevolge owerheidsbeleid. Daar word veronderstel dat die ekono
miese en tegniese lewensduur van die bates van so 'n aard is, dat di t sal kwali
fiseer vir langtermynfinansiering. Die konstruksietydperk is 24 maande en die
totale koste van die projek Rl00 miljoen.
2.3 Finansieringsvoorstelle
Die projek kan gefinansier word op die beginsel dat finansiele instellings beide
die ingevoerde en plaaslike elementefinansier, wat sal beteken dat 100 persent
finansiering verskaf moe t; word. Sorg sal gedra meet word dat die koste daarvan
mededingend is.
2.3.1 Ingevoerde element
264
2.3.1.1 Koperkredietlyn
In hoofstuk 4 is hierdie vorm. van finansiering reeds volledig bespreek. Kortliks
kom dit daarop meer dat 85 persent van die totale koopsom geflnansier kan word
deur die uitvoerland se uitvoerkredietagentskap in samewerking met die banke, teen
gesubsidieerde rentekoerse. Huidiglik beloop dit 10,7 persent per jaar en waar
skynlik, as die grootte van die krediet en tipe goedere di t regverdig, sal krediet
vir 8,5 jaar verleen word. Verder as die betrokke uitvoerland In lid van die
Europese Ekonomiese Gemeenskap is, is di t soms moont.Lik om aankope van goedere
afkomstlg van ander Europese Gemeenskapslande ten dele onder so In krediet te
finansier. Die maksimum in hierdie geval is waarskynlik 15 persent van die totale
koopsom vir goedere afkomstig uit die hoofuitvoerland.
Die krediet beskikbaar onder hierdie reeling sal uitbetaal word teen aanbieding
van voorwaardelike bewyse dat goedere weI gelewer is of dat vervaardiging volgens
plan verloop. Die finansierlng sal volgens In trekkingskedule geskied waarop
vooraf ooreengekom is en die fondse sal dus onder geen omstandighede direk aan die
ondernemer uitbetaal word nie. Terugbetaling sal waarskynlik geskied ocr In peri
ode van 8,5 jaar, op In ses maandelikse agterna basis beginnend ses maande na die
gemiddelde afleweringstydperk van die goedere en dienste. In die geval van hier
die voorbeeld is daar dus In kredietperiode van altesaam 11 j aar , Wat die geld
eenheid waarin geleen word betref, is daar In wye keuse tussen Amerikaanse dollar,
Duitse mark, Britse pond, switserse frank en Japanese jen.
Verder kan die finansiele ins telling wat optree as projekadviseur vir die kontrak
teur dan reel vir In geslndikeerde lening in In geldeenheld van die ondernemer se
keuse, om voorsiening te maak vir die 15 persent kontantbetaling wat deur die on
dernemer gemaak moet word. Gewoonlik is die reel daarvan nie In probleem nie,
omrede In sindikasie in elkgeval gereel moet word vir die fondse van die ui tvoer
kredietlyn. Laasgenoemde is egter aantreklike besigheid vir bankinstellings.
2.3.1.2 Kapitaalmarkuitgifte
In Ander metode wat gevolg kan word om finansiering te reel vir die ui tvoer van
die kapitaalgoedere en dienste, is om die kapitaalmark in die uitvoerland te nader
in In poging om daar die nodige fondse te bekom , Daar is geen verskil in die ter
myne tussen hierdie metode en die een genoem in 3.1.1 nie, wel wat die koste van
die fondse betref. Die uitvoerkredietagent sal steeds die transaksie waarborg,
wat beteken dat dit onmiddelik die nodige prestige sal geniet, maar rentekoerse en
265
uitgifpryse sal markgebonde wees~ wat beteken dat dit op enige stadium duurder of
goedkoper kan wees as 'n koperkredietlyn wat 'n gesubsidieerde vasgestelde rente
koers het. Terugbetalings geskied nog steeds op 'n sesmaandelikse basis aan die
uitvoerkredietagentskap en betrokke banke. Hierdie is dus 'n meer gekompliseerde
transaksie omdat die voorsieners van fondse in hierdie geval nou individue is en
nie banke ole soos wat gewoonlik die geval is.
Net soos in die geval van die koperkredietlyn is hierdie tipe finansiering oak net
beskikbaar vir 85 persent van die totale koopsom van die betrokke ui tvoere en sal
daar dus ook van bankkrediet gebruik gemaak moet word om die 15 persent kontant
betaling mee te finansier.
Hierdie vorm van finansiering behoort baie aantreklik te wees vir Suid-Afrika se
publieke sektor omrede hul toegang tot buitelandse kapitaalmarkte huidiglik beperk
is tot die van nui tsland en Sritserland vir openbare genoteerde ui tgiftes en
privaatplasings onderskeidelik.
Plaaslike element
Indien 'n kontrakteur en finansierder suksesvol wil wees met 'n tender, is dit in
die meeste gevalle nodig om oak finansiering aan te hied vir die plaaslike inhoud
van die kontrak, met ander woorde daardie gedeelte van die projek wat deur suid
Afrikaanse ondernemings afgehandel word, beide wat die vervaardiging van goedere
betref en die verskaffing van dienste.
Vanuit 'n finansiele oogpunt gesien sal dit natuurlik wenslik wees om krediet wat
met die van die ingevoerde element ooreenstem te reel vir die plaaslike gedeelte
van die projek • om twee redes sal di t egter onwaarskynlik wees. Eers tens is daar
in die geval van die koperkredietlyn In gesubsidieerde rentekoers, wat normaalweg
laer as die kommera i e Ie rentekoerse is. Tweedens is di t huidiglik ole moontlik om
vir 11 jaar fondse te reel vir Suid-Afrikaanse owerheidsinstansies ole vanwee
politieke beskouinge in die buiteland. Finansiering vir die plaaslike gedeelte
sal dus waarskynlik die vorm aanneem van gesindikeerde bankkrediet aangesien
Tesourie kapitaalmarkuitgifte en private plasings deur suid-Afrikaanse owerheids
instansies in die buitelandse kapitaalmarkte streng kontroleer. Laasgenoemde word
gedoen vir doeleindes van ordelikheid, om sukses in daardie markte te verseker en
ook om te voldoen aan vereistes wat deur sekere van die sentrale banke aan suid
Afrika opgele word•. Indien die koste van kapitaal op die plaaslike kapitaalmark
laer· as in die OOiteland is, sal die owerheidsinstansie natuurlik eerder plaaslik
266
uitgiftes maak tensy daar ander wenslike redes is om eerder kapitaal in te voer.
Ander tersaaklike finansieringsaspekte
Daar is twee ander faktore wat baie belangrik is by die aanbieding van finansie
ring. Eers tens is daar die aangeleentheid van watter geldeenheid om te aanvaaz ,
Uiteraard behoort finansiering in daardie geldeenheid geneem te word wat onder
omstandighede die goedkoopste is, waardeur aansienlike besparings vir die
ondernemer teweeggebring kan word.
In In poging om die ondernemer by te staan in sy besluit, behoort die projek
adviseur tesame met sy aanbod van finansiering, In deeglike studie aan te heg
waarin daar vergelykings gemaak word tussen die verskillende geldeenhede wat koste
teenoor die rand en ook teenoor mekaar aanbetref. Sodoende kan bepaal word watter
geldeenheid die mees voordelige is in terme van gelewerde prys en te~ugbetaling
van die lenings.
Om dit te kan doen moet daar dus ook In historiese studie gemaak word van die
beweging van die kontantwisselkoerse tussen die verskillende geldeenhede ter
apzake , So In studie behoort ui t te wys watter geldeenhede die mees stabiele en
goedkoopste in terme van prys is teenoor die rand - In belangrike oorweging indien
dieinstansie wat buitelandse kapitaal leen, nie verdienste ontvang in daardie
geldeenheid me en dus rand moet verkoop om terugbetalings mee te maak , Dan kan
daar ook In vergelyking gemaak word tussen die interne rentabiliteit van die ver
skillende geldeenhede se finansieringspakkette, wat In verdere hu Lpmi.dde L is in
die besluitnemingsproses.
Tweedens kan die aangeleentheid van rentekoerse en geldeenhede opgelos word deur
rentekoers- en geldeenheidruile aan te gaan. Sou die finansierder byvoorbeeld
bankkrediete ofkapitaalmarkuitgifte aanbied met wisselende rentekoerse, kan daar
gereel word dat In transaksie met In derde party aangegaan word, waarvan die geld
eenheid en looptyd ooreenstem, en die derde party dan die wisselende verpligting
oorneem terwyl die ondernemer van die projek op sy beurt weer die vaste rentekoers
. verpligting van die ander party oorneem. Soos reeds in hoofstuk 4 verduidelik,
kan daar ook gereel word dati n lening. in een ge Ideenheid aangegaan word, maar op
dag een geruil word vir In ander lening sodat terugbetaling geskied in die geld
eenheid van die ondernemer se keuse.
Hierdie soort opsies moet ingebou word in die pakket wat die finansierder aanbied
267
aan die publieke sektor instansie wat die projek gaan onderneem.
2.4 Opsomming
Deur finansiering teverskaf vir beide die ingevoerde en plaaslike gedeelte van
die projek soos aangedui hierbo, verseker die kontrakteur dat hy minstens 'n
mededingende aanbod maak in soverre dit die finansieringsaspek aanbetref. Wat die
tenderprys en tegnologie betref, is die finansierder in die hande van die kontrak
teur en anders dan as hom behulpsaam te wees met die ui twerk van kontvloeiskedu
les, deur middel van rekenaarmodelle, is daar nie veel wat hy kan doen op daardie
gebied ni.e , Daarom moet die finansierder vir hom 'n kontrakteur as vennoot kies
wat op die ander gebiede minstens net so mededingend as enige van die moontlike
konkurrente is.
3. SAMEVATTING
Daar is gepoog om met hierdie hoofstuk aan te toon dat projekfinansiering toepas
sing het op beide die privaat- en publieke sektore. Alhoewel die voorbeelde een
voudig van aard is, blyk dit duidelik dat faktore soos strukturering, kontant
vloei, belasting en kapitaalkoste baie belangrik in die geval van die privaat
sektor is terwyl faktore soos belasting en kapitaalkoste miskien minder belangrik
is in die geval van publieke sektor projekte.
In die geval van die publieke sektor sal daar dikwels ander oorweginge geld, soos
byvoorbeeLd landsbelang of strategiese oorweginge wat nie altyd vanuit In ekono
miese en f LnansLe Le oogpunt regverdigbaar is ni.e , Maar dit beteken nie dat daar
eenvoudig genoegsame finansiering gereel moet word sonder om die behoeftes van die
spesifieke p:z:ojek en die langtermyndoelwitte van die ondernemer in ag te neem
nie.
268
HOOFSTUK 11
GEVOLGTREKKINGS EN AANBEVELINGS
1• INLEIDING
In hierdie hoofstuk ward 'n samevatting van die gevolgtrekkings waartoe gekom ward
gegee oor waarom van projekfinansiering gebruik gemaak word, die belangrikste
doelwitte van projekfinansiering en die take van die projekfinansierder. Daarna
ward enkele aanbevelings oar projekfinansiering bespreek.
2. HOOFREDES WAAROM VAN PROJEKFINANSIERING GEBRUIK GEMAAK WORD
Soos reeds voorheen vermeld, kan daar verskeie redes bestaan waarom ondernemings
of ondernemers van projekte van projekfinansiering gebruik wil maak , Die belang
rikste argumente daarvoor is die volgende:
2.1 Verkryging van kr ediet
Indien 'n ondernemer die projekfinansieringsweg volg, sal rear gewoonlik gevind
ward dat uitleners van fondse nie aIleen na die bestaande onderneming se finan
sUile posisie kyk nie, maar ook na die lewensvatbaarheid van die nuwe projek as
grondslag waarop daar dan kapitaal beskikbaar gestel ward vir laasgenoemde. Juis
omdat daar na die projek self gekyk word, bring dit mee dat fondse nou verkry kan
ward wat andersins nie moontlik sou gewees het indien die ondernemer bloot net
meer buitekapitaal wou verkry op sterkte van sy bestaande aktiwiteite nie.
2.2 Gewaarborgde beskikbaarstelling
'n Verdere voordeel wat projekfinansiering vir 'n ondernemer inhou, bestaan marin
dat wanneer 'n finansiele pakket aangebied word om die projek mee te finansier,
daar deurdie ondernemer onderhandel kan ward om die verskaffing van kapitaal wat
deur uitleners beskikbaar gestel gaan word, op 'n onderskrywingsbasis te doan , Dit
beteken dat daar deur die uitleners onderneem ward om sekere tipes fasiliteite tot
die beskikking van die ondernemer te stel vir bepaalde vooraf-ooreengekome tyd
perke. Daar hoef dus nie op 'n latere stadium rondgehardloop te word in 'n poging
om kapitaal te verkry vir die voltooiing of voortsetting van 'n pr:ojek nie - 'n
oorweging wat baie belangrik kan ward in tye van ekonomiese afswaai.
269
2.3 Beskerming van bestaande bates
Omdat daar met projekfinansiering hoofsaaklik gekyk word na die kontantvloei van
die projek as terugbetalingsmeganisme en na die bates wat gefinansier word as
sekuriteit, bring dit mee dat die bestaande onderneming se bates indien sake sou
verkeerd loop met die projek, nie in gedrang kom me. Die feit dat hierdie scena
rio hom nie altyd voordoen in suid-Afrika me, behoort me aan die beginsels wat
in die geval van projekfinansiering geld, afbreuk te doen me.
2.4 Leningsbevoegdheid bly ongeskonde
Daar is reeds hierbo gese dat die uitleners van kapitaal na die ekonomiese 1ewens
vatbaarheid van In projek kyk en daarvolgens besluit of hulle met In projek sal
voortgaan al dan nie. Indien die reaksie positief is, sal fasiliteite toegestaan
word om die projek mee te finansier sonder dat daar enige beperkinge op die be
staande onderneming geplaas sal word wat leenvermoe betref. In Onderneming sal
dus ongestoord kan voortgaan met sy bestaande aktiwiteite sonder dat daar enige
inkorting daarvan hoef plaas te vind.
3. BELANGRIKSTE OOELWITTE VAN PROJEKFINANSIERING
Metprojekfinansiering moet daar streng gewaak word teen veralgemening omdat
projekte in wese te veel van mekaar verskiL Dink byvoorbeeld aan die sektorale
verskille wat tussen projekte in die myn- en landbouwese bestaan, om nie eens die
verskille te noein wat tussen die publieke- en privaatsektor bestaan ni.e , Nieteen
staande hierdie feit, is daar tog sekere duidelike en algemeen geldende oogmerke
waarna gestreef behoort te word wanneer projekfinansiering ter sprake is.
3.1 Maksimering van skuld
Oaar moet altyd gepoog word om die skuldverhouding van die proj ekonderneming so
hoog as moontlik te maak, gesien uit die oogpunt van die ondernemer. Die uit
. leners sal natuurlik nie angee om so In situasie te aanvaar nie, mits die r.i s.iko '.s
. verbonde aan die projek aanvaarbar is. Hierdie sienswyse hang dus nou saam met
die, teorie van In optimale kapi taalstruktuur.
Die rede waarom daar gepoog moet word om soveel as moontlik van die benodigde
kapitaal te leen, is naamlik een van geleentheidskoste. Indien In bestaande
onderneming In nuwe projek aanpak, sal laasgenoemde nie van bestaande surpluskapi-
270
taal wil gebruik om die nuwe projek mee te finansier nie, afhangende natuurlik van
wat die interne rentabiliteit is van die bestaande onderneming. Net so sal In
bestaande onderneming nie graag die kapitaal in hul eie naam wil leen nie, want
dit sou meebring dat die bestaande onderneming se kredietfasiliteite daardeur
opgeneem word en hul sodoende in In benarde situasie sou kon beland indien fondse
gevoelig word vir bestaande aktiwiteite en geen bankfasiliteite meer aan die
onderneming sou wou toestaan nie.
Verder is dit natuurlik belangrik om in gedagte te hou datdie koste van vreemde
kapitaal aftrekbaar is van die belasbare inkomste wat deur die projek verdien
word.
3.2 Minimisering van verhaalbaarheid
'n Projek behoort op sy eie bene te kan staan en daar moet; dus daarna gestreef
word om so min as moontlik op beskikbare en dikwels nie-beskikbare sekuriteit te
Leun , Bankiers en uitleners van kapitaal is alte dikwels geneig om net na die
finansiele posisie van die ondernemer te kyk en dan te besluit of hulle die projek
sal ondersteun, sonder om In behoorlike evaluering van die lewensvatbaarheid en
meriete van die projek self te maak , am dieselfde rede sal daar dikwels gevind
word dat uitleners nie geredelik na kleiner projekte kyk nie vanwee die feit dat
daar nie genoegsame sekuriteit is nie, dit wil se sonder om enigsins die projek as
sulks te beoordeel.
3.3 Maksimering van belastingvoordele
Belastingtoelaes is In fiskale instrument wat deur die owerhede gebruik word om
investering aan te moedLq om sodoende ekonomiese groei in 'n land te bewerkstel
lig. Daar is diegene wat ongelukkig voel oor die feit dat die Ontvanger van Inkom
ste waarskynlik biljoene rande jaarliks ontbeer vanwee toegewings wat tans
bestaan. Met die eerste oogopslag wi! dit dan ook voorkom of so. In beleid In
onnodige swaar las op die individu plaas terwyl ondernemings relatief geed daarvan
afkom. Al wat in werklikheid gebeur is dat investering relatief geedkoop gemaak
word deur dieprivaatsektor, wat lei tot indiensneming van werkers en hopelik In
hoer produktiwiteit vanwee verbeterde tegnologie - in die geval van In land soos
Suid-Afrika is 'n hoe persentasie indiensneming waarskynlik baie belangriker as
hoer produktiwiteit, veral as daar gekies moet word tussen ekonomiese groei en 'n
hanteerbare inflasiekoers.
271
Dit is te betwyfel of die publieke sektor die fondse wat hy sou bespaar deur nie
die belastingtoegewings te maak me, maksimaal sou kon aanwend om self die nuwe
produksiekapasiteit te skep , Terselfdertyd is dit ook te betwyfel of die toename
in fondse wat die indiwidu tot sy beskikking sal he indien hy minder belasting sou
betaal, deur hom gespaar sou word sodatdit vir investering aangewend kon word.
In elk geval is dit raadsaam dat die ondernemer sal poog om enige belastingtoege
wings maksimaal te benut deur mi.dde L van die mees toepaslike finansiele struktuur.
Hiermee saam gaan natuurlik die beginsel dat belastingaanspreeklikheid sover as
moontlik geminimiseer moet word vir so lank as moontlik. Daarmee word natuurlik
nie bedoel dat emge ontduiking moet plaasvind me, slegs In doelbewuste paging om
die minimum belasting te betaal - wat immers In grondbeginsel van In kapitaIis
tiese stelsel is.
Waar daar internasionale belastingaangeleenthede ter sprake is, moet daar van per
sone met die nodige kundigheid gebruik gemaak word om die mees geskikte voorstelle
aan die hand te doen, veral om gebruik te maak van belastingtoegewings cor lands
grense heen en om byvoorbeelddie betaling van inhoubelasting te minimiseer.
3.4 Konsolidasie van finansiele state
Projekfinansiering bring gewoonlik mee dat strukture geskep word om In projek te
akkommodeer sodat die finansiering daarvan buite die balansstaat om is. Hierdie
aspek is van belang vir beide groot en klein ondernemings. In die geval van In
genoteerde maatskappy sou die benadering wees om die projek me met die bestaande
onderneming se finansiele state te konsolideer nie, tot tyd en wyl. die projek
natuurlik begin gelykbreek en dit dan wenslik word om beide bates en irikomste te
konsolideer met die van die bestaande onderneming. Indien die risiko van die pro
jek egter uitsluitlik die bestaande onderneming sin is, sou dit misleidend wees om
die feit te verswyg teenoor aandeelhouers.
Wat In kleiner onderneming betref, kan dit gebeur dat die projek in die toekoms In
groot posi tiewe ui twerking gaan ui toefen op die resultate van die onderneming,
terwyl di t huidiglik onmoontlik is om die nodige kapitaal geleen te kry vir die
projek vanwee die beperkte finansiele grootte. Origens kan konsolidasie meebring
dat die bestaande onderneming moeilik fondse kan bekom om sy gewone aktiwiteite
mee te finansier.
272
3.5 Projekbeheer
Deur van projekfinansiering gebruik te maak, is di t moontlik vir die ondernemer
van 'n projek om die projek buite die balansstaat om te finansier, die maksimale
hoeveelheid kapitaal te 1een en nog steeds beheer te he oor die onderneming waarin
die projek onderneem word en wel deur die gebruik van oordeelkundige f.Lnans Le Le
strukture.
3.6 Laags moontlike koste
Die laaste doelwit waarna gestreef moet word, is om die projek op te rig teen die
laags moontlike effektiewe finansieringskoste. In die beginjare van projekfinan
siering in suid-Afrika was dit redelik maklik om hierdie doelwit te bereik deurdat
daar allerhande metodes was waarvan gebruik gemaak kon word om projekte so te
s tzuk tureer dat belastingtoegewings tot en met 130 persent van die totale oprig
tingskoste geeis kan word. Met die veranderinge in inkomstebelastingwetgewing wat
die afgelope aantal jare plaasgevind het sowel as die voorneme van die suid
Afrikaanse owerhede om toegewings nog verder te besnoei, het hierdie doelwit al
moeiliker geword.
Dit beteken egter dat daar soveel harder gewerk moet word en meer inisiatief aan
die dag gele moet word om finansieringspakkette voor te berei, in plaas daarvan om
bloot by belastingtoegewings te begin en op te hou ,
4. DIE TAKE VAN 'N PROJEKFINANSIERDER
Daar is reeds in verskeie van die vorige hoofstukke daarop gewys dat daar 'n ver
skil bestaan tussen die rol wat die projekadviseur en die projekfinansierder
onderskeidelik speel. In wese kom di t daarop neer da t die proj ekadviseur die
objektiewe party is wat' die ondernemer van dag een af bystaan in al die f.Lnans Le.l.e
fasette en dikwels ole-finansiele fasette van die projek en homself gewoonlik die
reg voorbehou om, wanneer die stadium bereik word waar om finansieringsvoorstelle
van belangstellendes gevra word, self voorstelle te maak oor hoe om finansiering
vir die pr'oj ek te reel.
In die bespreking hieronder word daar verwys na die take van die projekfinansier
der in die wyer sin van die woord, dus ook daardie take wat gewoonlik deur die
projekadviseur gedoen sal word en ole deur 'n finansierder ole. Dit word egter
saam bespreek omdat die projekadviseur en -finansierder een en dieselfde party kan
273
weeSe
4.1 Beoordeling van lewensvatbaarheid
Dit is die taak van die projekfinansierder om die f.i.nans Le Le lewensvatbaarheid
studie deeglik te bestudeer en aanbevelings te maak oor die wenslikheid daarvan om
met die proj ek voort te gaan al dan nie. Soms sal daar gevind word da t die
projekfinansierder die ondernemer se hand reeds in die beginstadium moet neem en
reel met konsultante of kundiges om beide tegniese- en ekonomiese lewensvatbaar
heidstudies saam te stele In die geval van baie groot projekte kan die eerste
probleme reeds by die £inansiering van die eerste ondersoekstudies ontstaan, dit
wil senog voordat daar met In lewensvatbaarheidstudie voortgegaan kan word.
Afhangende van die grootte van die projek en die ingewikkelde aard daarvan, sal In
projekfinansierder sy eie konsultante aanstel om In lewensvatbaarheidstudie wat
deur die ondernemer voorsien word, na te gaan.
4.2 Finansiele strukturering
Nadat daar tevredenheid verkry is oor die lewensvatbaarheid en meriete van die
voorgestelde projek, Ie dit op die weg van die projekfinansierder om die finan
siele strukture wat die projek moontlik kan maak, te formuleer. Weer eens moet
daarop gewys word dat hierdie stadium van die projek, gesien vanuit In finansiele
oogpunt, die mees kritieke een is. Dit kan die verskil beteken tussen In rniddel
matige onderneming en In groot sukses, maar weliswaar moet die pro forma
finansiele state daarop dui dat die projek finansieel weI lewensvatbaar is.
4.3 Befondsing van die projek
Gedurende die volgende finansiele stadium van die projek moet die befondsing van
die projek van naderby ondersoek word. Nou moet daar vasgestel word watter tipe
befondsing benodig word, vir watter tydperke en teen watter maksimum rente- of
kapitaalkoste. Gedurende hierdie tydperk sal rekenaarmodelle onontbeerlik wees in
In poging om vas te stel watter weg gevolg moet word. Daar moet ook nou van sensi
tiwiteitsanalises gebruik gemaak word sodat die behoefte aan kapitaal onder ver
skillende aannames bepaal kan word.
274
4.4 Verkryging van die kapitaal
Nadat daar vasgestel is wat die kapitaalbehoefte behels, moet daar gekyk word na
die bestaande bronne van fondse en bepaal word of dit moontlik sou wees om finan
sieringsvoorstelle geformuleer en aangebied te kry wat daaraan sal voldoen. Sou
bestaande finansieringsvorme nie aan die vereistes voldoen nie byvoorbeeld vanwee
looptye of koste, moet daar oar die moontlikheid om 'n nuwe finansieringsvorm wat
weI aan die vereistes sal beantwoord, te skep, besin word.
4.5 Projekevaluering
Die projekondernemer kan op verskeie mani.e re : te werk gaan om aanbiedinge van
finansiering te vra. Eerstens kan dit gedoen word deur finansieringsvoorstelle te
vra van kontrakteurs wanneer tendernavrae gerig word. Andersins kan die tegniese
sy van die projek eers afgehandel word waarna finansierders dan genader word om
voorstelle met betrekking tot strukturering en finansiering in te dien.
Gewoonlik stel die ondernemer 'n projekadviseur aan om die evaluering van die
finansieringsvoorstelle waar te neem , Indien 'n adviseur aangestel word om die
projek in geheel te evalueer, sal daar gekyk word na die projekbeskrywing, die
ondernemers self asook moontlike vennote en deelnemers. Waar die beoogde projek
aktiwiteite dieselfde is as wat die ondernemers huidiglik onderneem, moet daar na
die finansiele geskiedenis van die onderneming oak gekyk word. Verder is dit
belangrik om na die produk wat vervaardig gaan word te kyk, die pot.ensLe l,e mark
daarvoor en die produksiefasiliteite wat gebruik gaan word. Produksiekoste en die
ekonomiese evaluasie van die projek is verdere belangrike aspekte. Laastens dan,
die finansiele projeksies wat gemaak moet word. Sorg moet gedra word dat die aan
names waarop hierdie projeksies gebaseer word, te aIle tye realisties en redelik
is.
4.6 Die finansieringsplan
Die laaste stadium sover dit die projekfinansierder aangaan, is die implementering
van die finansieringsvoorstelle wat deur die ondernemer van die projek as die mees
toepaslike gevind is. Alhoewel hierdie stadium as die laaste een beskryf word, is
dit egter die begin van die finansiele administrasie van die projek - 'n verhou
ding tussen ondernemer en finansierder wat etlike jare duur en dan oak 'n goeie
rede uitmaak waarom daar sorg gedra moet word dat verwyte nie jaar na jaar
aangehoor moet word nie.
275
5. AANBEVELINGS
Daar is enkeleaspekte wat nie uit die cog verloor moet word wanneer projekfinan
siering ter sprake is nie.
(a) Projekfinansiering is nie veronderstel om In "prestige" afdeling van In·
finansiele instelling te wees nie. Dit gaan cor die strukturering en finansiering
van kapitaalprojekte op In besonderse wyse en geensins moet daar aangeneem word
dat gesonde finansiele beginsels oorboord gegooi kan word. nie.
(b) In stede van om eiewys voort te gaan, behoort die promotor van In projek van
die dienstevan In professionele projekadviseur en finansierder gebruik te maak ,
Die blote feit dat die promotor moontlik oar die nodige rekenaarmoddelle beskik,
beteken nie dat hy die vermoe het om die inligting korrek te interpreteer nie.
(c) Die projekadviseur en finansierder meet sorg dra dat In behoorlike tegniese
en finansiele lewensvatbaarheidstudie gedoen word voordat daar .enigsins oarweging
aan geskenk word om uitleners van kapitaal of moontlike investeerders te nader.
(d) Die take van beide die projekadviseur en finansierder is wyduiteenlopend van
aard en dit is dan oak grootliks die rede waarom die projekfinansieringsafdeling
van In finansiele instelling uit gespesialiseerde persone meet bestaan, elkeen
verteenwoordigend van In ander vakdissi,pline, maar wat aan die einde van die dag
as een span kan saamtrek. Daarsonder is sukses onmoontlik.
(e) Dit is noodsaaklik dat die projekadviseur sal aandag gee aan die implemen
tering van wetenskaplik-gefundeerde metodes by die bepaling van risiko IS, veral
die bedryfs- en finansiele risiko, asook die berekening van die koste van kapitaal
om sodoende In optimaLe kapitaalstruktuur uit te werk. Hierdie vereiste geld nie
alleenlik by die evaluering van die projek nie, maar oak by die evaluering van die
bestaande onderneming, indien laasgenoemde die promotor van die projek is of
indien sekuriteit deur hom verskaf word.
(f) Die projekadviseur meet ten aIle tye op hoogte wees van nuwe ontwikkelinge
ten op sigte van evalueringsmetodes, finansieringsvorme, bronne van kapitaal en
wetgewing wat op sy terrein toepassing het.
(g) Dit is die taak van die projekadviseur en finansierder om op so In wyse te
werk tegaan dat die projek ten aIle tye bevoordeel sal word en nie noodwendig die
276
promotor nie indien die projek op In nie-verhaalbare grondslag gefinansier word.
(h) Daar IOOet gepoog word om projekte eerstens op nie-verhaalbare grondslag te
struktureer en te finansier voordat daar na sekuriteit buite die projek gekyk
word. Dit sal tot gevolg he dat aIle persone en instansies betrokke by projek
finansiering, genoodsaak sal word om deeglike werk te verrig asook om evaluering
meer wetenskaplik aan te pak ,
Projekfinansiering, as In relatief nuwere ontwikkeling in Suid-Afrika, behoort aan
verdere navorsing en ondersoek onderwerp te word, veral met betrekking tot die
kwantifisering van risiko vanuit die oogpunt van die finansiEHe instelling asook
die optimale samestelling van finansieringspakkette.
277
BIBLIOGRAFIE
1. BOEKE
AMLING, F., Investments,Vierde uitgawe, Prentice-Hall, Inc., New Jersey,1978.
BELL, G., The Euro-Dollar Market and the International Financial System,MacMillan Press Ltd., Londen, 1973.
BRITS, R.N. en REESE, K., Business Economics for South African Students,Tweede uitgawe, McGraw-Hill Book Co., Johannesburg, 1981.
BRUMMER, L.M. en RADEMEYER, W.F., Beleggingsbestuur, J.L. van Schaik (Edms)Bpk., Pretoria, 1982.
CANADA, J.R. en WHITE, J.A., Capital Investment Decision Analysis forManagement and Engineers, Prentice-Hall Inc., Englewood Cliffs, 1980.
CLENDENNING, E.W., The Euro-Dollar Market, Clarendon Press, Oxford, 1970.
DUFEY, G. en GIDDY, I.H., The International Market, Prentice-Hall Inc.,New Jersey, 1978.
DUNN, A. en KNIGHT, M., Export Finance, Euromoney Publications Ltd., Londen,1982.
EINZIG, P., The Euro-Dollar System, MacMillan and Co. Ltd., Londen, 1964.
FISHER, F.G., The Euro-Dollar Bond Market, Euromoney Publications Ltd.,Londen, 1979.
GAGER, K.H., Leasing, Jackson Advertising (pty) Ltd., Johannesburg, 1975.
GMUR~ C.J., Trade Financing, Euromoney Publications Ltd., Londen, 1981.
HULL, J.C., The Evaluation of Risk in Business Investment, Pergamon PressLtd., Oxford, 1980.
JAMES, S. en NOBES, C., The Economics of Taxation, Philip Allan PublishersLtd., Oxford, 1978.
LAMBRECHTS, I.J., e.a., Die Investeringsbesluit, HAUM, Kaapstad, 1979.
LOMAX, D.F. en GUTMANN, P.T.G., The Euromarkets and International FinancialPolicies, MacMillan Press Ltd., Londen, 1981.
Market Share Information of the Five Major Banking Groups, Standard BankGroup Marketing Division, Johannesburg, 1982.
MULVANEY, J., Analysis Bar Charting, Derde uitgawe, John Mulvaney andAssociates Ltd., Hampshire, 1978.
MUSSELMAN, V.A. en HUGHES, E.H., Introduction to Modern Business, Agsteuitgawe, Prentice-Hall, Englewood Cliffs, 1981.
NEVITT, P.K., Project financing, Vierde uitgawe, Euromoney PublicationsLtd., Londen, 1983.
NEVUE, R.P., Fundamentals of Managerial Finance, South-Western PublishingCo., Ohio, 1981.
278
NEWLYN, W.T., The Theory of Money, Tweede uitgawe, Oxford University Press,Londen, 1971.
PHILLIPS. D.; Project Financing, The Financial Times Business Enterprises Ltd., Londen, 1983.
-R~DEL, F.E., en REYNDERS, H.J.J., Inleidingtot die Bedryfsekonomie, Vierdeuitgawe, J.L. van Schaik Bpk., Pretoria, 1980.
RENDAL, R.S., International Financial Law, Euromoney Publications Ltd.,Londen, 1980.
REYNDERS, H.J.J., Die Taak van die Bedryfsleier, Derde uitgawe, J.L.van Schaik Bpk., Pretoria, 1975.
RUPERT, A., Leiers oor Leierskap, private publikasie, 1967.
SAMUELS, J.M. en WILKES, F.M., Management of Company Finance, Derde uitgawe,Thomas Nelson and Sons, Ltd., Surrey, 1980.
SHAPIRO, E., Understanding Money, Harcourt Brace Jovanovich, Inc., NewYork, 1975.
SLOVIN, M.B. en SUSHKA, M.E., Money and Economic Activity, Lexington BooksLexington, Massachusettes, 1977.
SMITH, D.R., Price Waterhouse & Co Review, Londen, 1973.
SOMMERFELD, R.M. e.a., An Introduction to Taxation, Harcourt Brace Jovanovich,Inc., New York, 1978.
STANTON, W.J., Fundamentals of Marketing, Sewende uitgawe, McGraw-Hill,New York, 1984.
STERN, J., Analytical methods in financial planning, Derde uitgawe, TheChase Manhatten Bank, N.A., 1977.
VAN HORNE, J.C., Financial Management and Policy, Sesde uitgawe, PrenticeHall International, Inc., Londen, 1983.
VAN HORNE, J.C., Fundamentals of Financial Management, Sesde uitgawe,Prentice-Hall, Inc., New Jersey, 1980.
VAN LOMMEL, E.M., Die Beoordeling en Selectie van Investeringsprojecten,Standaard Wetenschappelijke Uitgevery, Antwerpen, 1968.
VELEBIT, V., The International Bank, the IFC and the IDA, InternationalFinancing of Economic Development, red. Ostojic. N., Beograd, 1978.
WESTON, J.F. en BRIGHAM, E.F., Essentials of Managerial Finance, Sesdeuitgawe, Holt, Rinehart and Winston, Inc., New York, 1982.
WESTON, J.F. en BRIGHAM, E.F., Managerial Finance, Sewende Uitgawe, TheDryden Press, Illinois, 1981.
2. TYDSKRIFTE
ACHARYA, S., Finance and Development, "Development perspective and prioritiesin sub-Saharan Africa", vol. 18, nr. I, 1981.
279
AVOTS, 1., Construction Week, "Project Management has a vital role in
S.A.", vol. 2, nr. 38, 27 September 1983.
BAUM, W.C., Finance and Development, "The World Bank Project Cycle", vol.15, nr. 4, Desember 1978.
BROOKING, D.L en WOODS, E.M., The South African Chartered Accountant"In our opinion", vol. 18, nr. I, Januarie 1982.
BRZOZOWSKI, L.L., e.a., Journal of Bank Research, "Project financing evaluation - a simulation approach", vol. 8, Lente, 1977.
BURKI, S.J., Finance and Development, "The prospects for the developingworld: A review of recent forecasts", Maart 1981.
CLARKE, P. en MARTIN, S., Euromoney, "The Big Swing to Project Finance",Oktober 1980.
CLAUSEN, A.W., Finance and Development, "A Financial Appraisal of theBank", vol. 19, nr. 2, 1982.
CLAUSEN, A.W., Finance and Development, "Future Financing of the WorldBank and IDA - Some Issues", vol. 19, nr-, 1, 1982.
CURRAN, W.G., The Banker, "How the medium term market in Euroloans ischanging", vol. 1215, Januarie 1976.
CURTIN, D., Euromoney, "The Risk Explosion in Energy Financing", Januarie1982.
DE GRAUWE, P., Finance and Development, "The Development of the Euro-CurrencyMarket", vol. 11-13, 1976.
DU TOIT, P., Financial Mail, "Money in them words", 21 Januarie 1983.
EDWARDS, T., Construction in Southern Africa, "Project Management - FromArt to Profession", vol. 28, nr . I, April 1983.
Finance and Development, "World bank's graduation policy re-affirmed",vol. 19, nr. 1, 1982.
Finance and Development, "World Bank Energy Program", vol. 17, nr. 3,1980.
Financial Mail, "Guide for the perplexed", 30 September 1983.
Financial Mail, "Trade Finance", 16 Julie 1982.
HALL, W., The Banker, "The Fashionable World of Project Finance", vol.126, nr. 599, Januarie 1976.
HARRIS, M., Engineering Week,' "Project planning has to be a team effort",20 Oktober 1983.
HOGG, A., Finance Week, "Project Finance", vol. 18, nr-, 4, Desember 1981.
LEEPER. R., The Banker, "Project Finance - a term to conjure with", vol.128, nr. 630, Augustus 1978.
280
MAHBAB UL HAQ, Finance and Development, "An International perspectiveon basic needs", vol. 17, nr. 3, 1980.
McCONNELL, F.M. en QUINN, R., Journal of Commercial Lending, "The ContractProgress Report: An Aid in the Credit Analysis of Contractors", Desember1979.
McCOLLOUGH, H.J., Euromoney, "Two markets, both alike in dignity", Desember1979.
MENDELSOHN. M.S., The Banker, "The Euromarkets in the World Economy",vol. 126, nr. 605-610, 1976.
MEIJER. J.H., The Institute of Bankers in South Africa, "The Money Marketin South Africa", 1980.
MOORE, A., The Banker, "A round-up of the financial centres", vol. 127,Maart 1977.
O'NEILL, T.J., Euromoney, "Is the EMS hampering the ECU", Desember 1983.
OTANI, I en TIWARI, S., Staff Papers, "Capital Controls and Interest RateParity: The Japanese Experience, 1978-1981", Desember 1981.
PARKS, G.M., Frontiers of Financial Management, "Structure and Functioningof the venture Capital Market", 1981.
RAPPORT, A. en TAGGART, R.A., Financial Management, "Evaluation of CapitalExpenditure Proposals under Inflation", Lente, 1982.
SAKAKIBARA, E., Finance and Development, "The Euro-Currency Market inPerspective", vol. 11-13, 1976.
SARMET, M., The Banker, "International Project Financing - The EuropeanApproach", vol. 130, nr. 654, Augustus 1980.
SERGEANT, B., Business Times, "Horwood goes to war on tax dodgers", 15April 1984.
Sunday Times, "Tax loopholes plug failure", 4 November 1983.
Supplement to Financial Mail, "Capital Projects Survey", 24 September1982.
TAYLOR, B.W. en MOORE, L.J., Journal of Bank Research, "Simulations approachto planning bank projects", vol. 7, Augustus 1976.
The Banker, "The Big Spenders: Where the oil money has gone", vol. 127,-Maart 1977.
The Daily Mail, "US Patience on exports running out", April 1982.
WEBB,T.L., Future Build, "The Role of the Project Manager", September1983.
WEINER, M.L., Finance and Development, "Evaluating the Bank's DevelopmentProjects", vol. 18, nr , 1. 1981.
281
3. OWERHEIDSPUBLIKASIES EN INSTANSIES
Republiek van Suid-Afrika,Algemene Verkoopsbelastingwet, Wet nr. 3 van 1978.
Beperking en Bekendmaking van Finansieringskoste, Wet nr. 73 van 1968.
Handelswisselwet, Wet nr. 34 van 1964.
Maatskappyewet, Wet nr. 61 van 1973.
The Promotion Industrial Development as an element of a Co-ordinatedRegional Development Strategy for Southern Africa, Staatsdrukker,Pretoria, 1982.
Wet op Arbeidsverhoudinge, Wet nr. 57 van 1981.
4. PROEFSKRIFTE
BRUMMER, L.M., n Kritiese analise van investering en die faktore wat investering beinvloed in die Suid-Afrikaanse basiese chemiese bedryf, Ongepubliseerde DBA proefskrif, Universiteit van Pretoria, Pretoria, 1975.
LAMBRECHTS, I.J., Kapitaalinvesteringsmetodes: teorie en praktyk soostoegepas deur n aantal vooraanstaande Suid-Afrikaanse ondernemings,Ongepubliseerde D.Com proefskrif, Universiteit van Stellenbosch,Stellenbosch, 1974.
5. TOESPRAKE
GOMERSALL, J., The basic building blocks of a project from feasibilityto finance package in a South African capital intensive private sectorcompany, Johannesburg, 21 Mei 1982.
MEIER, G.A., The South African Capital and Money Markets, Johannesburg18-20 Augustus 1981.
MULVANEY, J.E., Executive Project Management, Johannesburg, 23 en 24 September1981.
SYKES, A., Reducing Neglected Risks on Giant Projects, Londen, Mei 1978.
THOMAS, N.S., Accounting implications of Project Finance, Project FinancingConference, Johannesburg, 25-26 Mei 1982.
6. ANDER
BRAND, S.S., Onderhoud, November 1982.
LLOYDS BANK INTERNATIONAL LTD., Londen.
MINISTER VAN FINANSIES, Republiek van Bophuthatswana, Mmabatho, Begrotingsdebat soos aangekondig, 14 Mei 1982.
SUID-AFRIKAANSE INSTITUUT VIR GEOKTROOIEERDE REKENMEESTERS, Algemeen AanvaardeRekeningkundige Praktyk, HE 105, April 1982.
