Universiteit Gent

academiejaar 2010-2011

De tarantella: van ritueel tot profane dans -en

weer terug

Ippolito Celia

00806610

Paper voor het vak 'Rituele aspecten van de podium- en

mediale kunsten'

gedoceerd door prof. Nadia Sels

aan de Universiteit Gent

3de Bachelor Podium-en Mediale Kunsten

Inhoudstafel

I.

Inleiding........................................

.................................................

...p.1

II. Korte geschiedenis van de

tarantella.......................................

......p.2

III. Toepassing van de theoretische

kaders .......................................p.3

III.1. Rituele elementen in de traditionele

tarantella...........................................p.4

III.2. Performatieve elementen in de traditionele

tarantella................................p.7

III.3. Verlies van rituele elementen in de hedendaagse

tarantella.......................p.8

III.4. De tarantella

vandaag..................................................

................................p.9

IV.Conclusie.....................................

.................................................

.p.10

V.

Bibliografie.....................................

...............................................p.

11

VI. Bijlagen........................................................................................p.12

I. Inleiding

De tarantella is tegenwoordig gekend als een vrolijke en

energieke Italiaanse volksdans, maar de wortels van deze dans

reiken diep tot in het domein van het rituele. Zijn oorsprong

kunnen we vinden in het tarantisme, een fenomeen dat vanaf de

jaren '50 veel discussies heeft doen opwaaien -over zijn aard,

oorsprong en functie. Vroeger dacht men dat het tarantisme een

gevolg was van de beet van een spin, nl. de lycosa tarentula, ook

wel tarantola genoemd wegens zijn algemeenheid in Taranto (het

vroegere Tarantum) in Apulië.1 De beet van de zogenaamde

'tarantola' veroorzaakt hevige pijnen en spasmen, waarvan men

dacht te genezen door de tarantella te dansen. Pas toen de

antropologen uit hun zetel kwamen en zelf aan veldwerk gingen

doen, zagen ze in dat het tarantisme een veel complexer

fenomeen was dan louter bijgeloof.

Deze paper steunt vooral op het werk van Ernesto De Martino,

die in de jaren '50 het eerste diepgaande onderzoek deed in

Apulië, op het Italiaanse schiereiland. Hij ziet het

tarantisme als een vorm van muzikaal exorcisme dat verband

houdt met verschillende prechristelijke tradities (zoals

Santoro De Martino's visie beschrijft). Santoro vermeldt ook

enkele andere theorieën, zoals die van Rouget en Gianfranco

Salvatore. In het kader van het onderzoek van De Martini waren

1 Er is een algemene verwarring over welke spin nu overeenkomt met de'tarantola'. Sommigen opperen dat de latrodectus tredecim guttatus de 'echte' tarantella-spin is, anderen zeggen dat elke giftige spin in Apulië een 'tarantola' is. DE MARTINI, O., La terra del rimorso. Contributo auna storia religiosa del Sud., il Saggiatore, Milano, 1961, p.59

door Diego Carpitella ook waardevolle opnames gemaakt en

traditionele teksten verzameld.2 Wegens tijdsgebrek kan ik ,

tot mijn grote spijt, deze bronnen niet aanbieden aan de

lezer. Bijgevoegd zijn wel representatieve foto's uit het werk

van De Martino. Ook enkele meer bekende theoretici zullen aan

bod komen, waaronder Richard Schechner, Roger Thibau en Rik

Pinxten. Zo zal het onderwerp van deze paper gekaderd worden

in de meer algemene studie van ritueel theater. De paper

beoogt in geen enkel gebied volledigheid; vaak zal er alleen

een verwijzing zijn. Slechts de meest vruchtbaar lijkende

ideeën konden hier worden voorgelegd.

De paper focust op de overgang van de tarantella van een

ritueel naar een populair cliché van Italiaanse

warmbloedigheid, tot een volkstraditie die gekoesterd wordt in

een esthetische vorm, uitgepuurd van enig 'bijgeloof'. De

studie kadert in het vak 'Rituele aspecten van de podium -en

mediale kunsten' aan de Universiteit Gent gedoceerd door Nadia

Sels. De keuze van het onderwerp berust op persoonlijke

interesse. Wegens mijn jeugd in Apulië had ik als kind

meermaals van het fenomeen gehoord, maar spijtig genoeg heb ik

het nooit met eigen ogen kunnen zien. Ik dank mijn vader dan

ook om mij het boek van De Martino in zijn oorspronkelijke

taal te bezorgen.

De tarantella is als muziekvorm doorheen de geschiedenis

veelvuldig geïnterpreteerd door grote componisten, en komt als

dansvorm terug in een aantal theaterproducties van de 19de

eeuw. In de paper zal eerst de geschiedenis geschetst worden

van de tarantella. Daarna zullen de rituele en performatieve

2 SANTORO, D., 'Tarantella. De muziek van de dansende spin' in: Muziek& Woord, september 1999, p.17

aspecten besproken worden in een lineair chronologisch

perspectief. Tenslotte zullen enkele conclusies en bedenkingen

geformuleerd worden. In de paper zal ik gemakshalve het

onderscheid maken tussen het ritueel en de (profane)

dans/muziekvorm door te refereren naar de 'traditionele'

tarantella, of het tarantisme, en de 'moderne tarantella'.

II.a. Korte geschiedenis van de tarantella

De beschrijving van Santoro luidt: "Eerst imiteerde het bezeten

slachtoffer, de tarantato, de tarantula door ruggelings over de grond te kruipen, om

daarna plotseling recht te staan en wild te beginnen dansen." 3

Een korte maar even boeiende vermelding van de tarantella

vinden we in al in 1556, waarin staat dat de Apuliërs dansen

en springen om te genezen van 'beten'.4 Het tarantisme werd

echter al beschreven rond het jaar 600 na onze jaartelling,

door de jezuiët Atanasio Kircher.5 Na de vroege middeleeuwen

wordt het tarantisme vanuit medische hoek bestudeerd.6 Vooral

in de middeleeuwen werd de dans, en vooral dansende vrouwen,

met argwanende ogen bekeken. Tot in de 19de eeuw bleef het

beeld van de dansende vrouw als waanzinnig en wulps bestaan.7

De prevalentie van vrouwen in het tarantisme is tot op de dag

van vandaag opmerkelijk. Maar onderzoek heeft aangetoond dat

het verschil in deelname tussen beide geslachten afhankelijk

is van de tijdsperiode; op bepaalde momenten in de

3 SANTORO, D.,p.174 "Demorsi Appuli curantur sono, saltu, cantu, coloribus" Merula, Gaudenzio , Memorabilia, Lione 1556, cap. LXIX, zoals geciteerd in DE MARTINO, E.,p.55 DE MARTINO, E., p.316 Idem, p.327 MCCARREN, F., Dance Pathologies, Performance, Poetsics, Medicine, in de reeks Writing Science, eds. LENOIR, T. en GUMBRECHT, H., U., Stanford University Press, Stanford, Californië, 1998,p .3

geschiedenis werden er beduidend meer mannen 'gebeten'.8

In de 18de en 19de eeuw werd het tarantisme beschouwd als

bijgeloof.9 Alleen de muzikale elementen werden overgenomen

door geïnteresseerden. Er ontstaat ook een dansvorm om in te

passen in theater- en dansproducties. We moeten wachten to de

jaren '50 voor het eerste uitgebreide wetenschappelijke

onderzoek. Dit was het veldwerk in Salento, geleid door De

Martini en zijn ploeg.10

In de jaren '70 was er een 'revival' van volksmuziek en -dans.

Het is daarna wachten tot de jaren '90 voordat er weer

interesse ontstaat in de roots van de tarantella.11 Vanaf dan

wordt de traditionele muziek ook veelvuldig overgenomen door

Italiaanse muzikanten. De dans had zich dan al ontwikkeld naar

drie lichtjes verschillende vormen: de Napoletana, de

Calabrese, en de Siciliana.

Nog steeds vindt elk jaar een bedevaart plaats naar de kapel

van Galatina (in Lecce, Apulië) ter ere van de heilige Paulus,

op 29 en 30 juni. Daar komen nieuwe 'gebetenen', maar ook veel

mensen die lang geleden hun eerste beet kregen, en elk jaar

opnieuw eenzelfde crisis doormaken.12 Dit cyclische aspect is

natuurlijk interessant in religieus-antropologisch opzicht

(cfr.infra).

Santoro vermeldde de mening van enkele wetenschappers over het

fenomeen. Marius Schneider gelooft dat het tarantisme

oorsprong had in de echte beten van de tarantula, en dat het

tarantisme de strijd Leven-Dood weerspiegelt. Rouget gelooft

8 DE MARTINI, p. 499 SANTORO, D.,p.1710 Ibidem11 Ibidem12 DE MARTINO, p. 44

dat de beet een symbolische aard heeft, maar is het niet eens

met De Martini wat betreft het 'muzikaal exorcisme'. Hij denkt

dat de bezetenheid wel echt is, dat de tarantolato/a dus

zichzelf verliest in de dans, en dat zij/hij zich hierin

identificeert of een bondgenootschap aangaat met een godheid13

(de spin/St-Paulus.)

Gianfranco Salvatore schrijft dat het tarantisme een op trance

gebaseerd ritueel is. Het syncretisme met St. Paulus is

overigens niet toevallig. Salvatore wijst erop dat Paulus een

figuur was met vele mystieke en extatische ervaringen, die men

in verband kan brengen met het tarantisme. Zo overleefde hij

de beet van een adder. Deze beet wordt door de heilige de

'beet van de Dood' genoemd. Ook de steek van de schorpioen, de

bliksem, de prikstok zijn hiermee symbolisch verwant,14 en

zelfs de 'zonnesteek'15.

III. Toepassing van de theoretische kaders

In dit deel zal de focus liggen op het verschil tussen de

rituele praktijk en de tarantella als profane cultuurvorm. We

bekijken waarom het tarantisme een ritueel is, en hoe de

tarantella als dansvorm zich uit de traditie heeft

gesublimeerd.16 Zoals verder aangehaald zal worden, is de

overgang tussen de twee praktijken gehuld in de dikke mist van

de tijd. De bronnen hieromtrent zijn ontoereikend.

III.1. Rituele elementen in de traditionele tarantella

Wat maakt een ritueel tot ritueel? Op deze vraag zijn talloze

13 SANTORO,D.,p.1714 Ibidem15 DE MARTINO, E., p.5516 Zoals Carpitella stelt in DE MARTINO, E., p.336

antwoorden mogelijk. We bekijken er enkele en proberen een

visie te ontwikkelen op het tarantisme als rituele praktijk.

Om het gemakkelijk te maken, vertrekken we vanuit een

theoretisch kader. We bekijken het tarantisme doorheen de acht

sacralisatoren van Roger Thibau. Deze zijn: tijd, ruimte,

geboorte, dood, woord, incest, puberteit en huwelijk. Deze

sacralisatoren hebben als eigenschap dat ze de mens doen

reflecteren over zijn bestaan tussen natuur en cultuur en

plaatsen ons in een kader dat groter is dan onszelf, waar we

met ons eigen niet weten wat aan te vangen (en dus, die

situaties waar we toevlucht zoeken tot het ritueel.)17 Rituelen

verwijzen dus vaak naar deze sacralisatoren; plaatsen ze,

ordenen ze, pogen ze te controleren. Rituelen bezorgen ons

stereotype acties die ons helpen met het bereiken van een

grotere heelheid (en onszelf daarin succesvol te plaatsen).18

Wat de tijd betreft, gaan het ritueel vaak zoeken naar

cyclische verlopen.19 Dit uit zich in het tarantisme door het

feit dat de 'ziekte' elk jaar terugkomt.20 Bovendien wordt het

lineair verloop doorsneden door de twee dagen van fysieke en

rituele uitputting. Ook in de dans zelf vinden we cyclische

patronen in de vorm van terugkerende bewegingspatronen. 21

17 DECREUS, F., Ritueel theater of de droom over onze verloren oorsprong, AcademiaPress, Gent, 2010-2011, p. 11. Nota: Ik was op zoek gegaan naar het huldeboek voor Roger Thibau door F. Decreus, en F. Vandamme, Taal, mythe en religie (1982), waarin ik meer had willen lezen over ritueel en religie. Spijtig genoeg waren alle beschikbare exemplaren uitgeleend uit de bibliotheken. 18 PINXTEN, R., Goddelijke Fantasie, Houtekiet, Antwerpen/Baarn, 2000, p.5319 DECREUS, F., p. 1220 Dat de 'crisis' elk jaar terugkomt, en wel in de zomer [tijdens deperioden van droogte], kan wijzen op een oorsprong in zaai-en oogstfeesten. DE MARTINO, E., p.4821 CARPITELLA, D., 'L'esorcismo coreutico-musicale del tarantismo', pp.335-370 in: DE MARTINO, E., p.336

De ruimte wordt afgebakend.22 De rituele tarantella vond

vroeger plaats in een bos, en dicht bij een waterbron (put,

rivier etc.). Liefst was er ook een schommel aanwezig (cf.

infra). Later werd een kamer binnenshuis uitgekozen, die

versierd werd met vervangende elementen, waarbij standaard een

klein altaar werd geplaatst voor de heilige Paulus. Na het

ritueel thuis succesvol te hebben doorlopen, hernam men de

dans in verkorte versie in de kerk. Soms doorbreekt het

ritueel deze ruimten ook: het vindt bijvoorbeeld voor de kerk

plaats, of komt onaangekondigd terug na een nacht rusten in de

slaapkamer.23 Het ritueel wordt op de heilige dagen ook

geografisch afgebakend: de tarantolati komen van buiten

Galatina naar de kerk, terwijl er binnen Galatina niemand

'gebeten' wordt dankzij de bescherming van St-Paulus.24 Verder

worden de tarantolati bijna altijd omringd door een cirkel van

muzikanten, vrienden, familie en nieuwsgierigen. Decreus

schrijft dat een cirkel het oneindige evoceert,25 maar in dit

geval evoceert het nog sterker een veilig zijn in het centrum

van een gemeenschap.

(Weder)geboorte en dood zijn vanzelfsprekend aanwezig in de

symboliek van de spinnenbeet. Het idee van de 'vergiftiging'

houdt een levensgevaar in, en het overleven van de dans een

overwinning op de dood. Dicht bij het idee van de dood -en de

convulsies van een lichaam- ligt de erotiek (Eros en22 Het afbakenen van de ruimte gebeurt in bijna alle rituelen. DECREUS, F., p.1523 DE MARTINO, M., p.7024 De Martino denkt dat er nog andere 'immune' gemeenten moeten zijn geweest, ook beschermd door andere heligen. Dit waren de plaatsen waar de 'gebetenen' 'geen kwaad konden doen'. DE MARTINO, E., p. 46-47 [Dit wijst toch op een sociaal-religieuze controle van 'uitlatingen', agressie, of misschien protesten tegen het christendom?]25 DECREUS, p.15

Thanatos).

Het huwelijk en incest zijn geen sacralisatoren in het

tarantisme. Maar vaak kan er wel een verband bestaan met

jeugdtrauma's, het verlies van een geliefde of liefdesverdriet

dat in een depressie is omgeslagen.26 De erotiek lijkt ver te

zoeken in het tarantisme: een vrouw in nachtjapon kruipt over

de grond en lijkt wel bezeten. Desondanks zijn de teksten die

erbij worden gezongen vaak erotisch getint.27 Dit kan een

aanwijzing zijn voor de evolutie van het ritueel naar een

profane dansvorm. (cf. infra).

Hierbij komen we bij de volgende sacralisator: het woord.

Naast de teksten van de tarantella's, wordt het woord ook

gebruikt door het 'slachtoffer' zelf. Deze zegt psalmen op bij

wijze van mantra's, vaak gebeden tot St-Paulus. Hij/zij

gebruikt echter ook onverstaanbare schreeuwen en uitroepen.

(A-hi! A-hi!)28 Dat het ritueel op zich een dans is, lijkt te

suggereren dat woorden niet toereikend zijn. Freud zou zeggen

dat het tarantisme een symbool is van onderdrukte gevoelens,

en dat de 'ziekte' genezen zou kunnen worden met een

'praatkuur', m.a.w., door het creëeren van een verhaal, met

het plaatsen van gevoelens en onbewuste gedachten, frustraties

en verlangens, in het symbolische systeem dat onze taal is.29

Rik Pinxten zegt dat het in rituelen niet gaat om betekenis,

maar eerder om beleving.30 Beide stellingen zijn volgens mij26 DE MARTINO, E., p.53 en p.7327 CARPITELLI, D., verzamelde enkele teksten in DE MARTINO, E., pp.361-36328 CARPITELLI, D., in DE MARTINO, E., p.36929 De taal helpt de mens om de wereld [zowel de uiterlijke als de innerlijke] te beheersen. DECREUS, F., p.1930 Hierna wordt in het boek beweerd dat de mediterrane wereld geen eigenlijke rituelen kent wegens de sterke gebondenheid van godsdienstmet de tekst. Ze zouden slechts 'dramatiseringen of toneelmatige uitvoeringen' zijn, gebonden aan een verhaal (mythe). DECREUS, F.,

juist; is dans niet ook een symbolisch systeem, vergelijkbaar

met de taal? En de dans kan gezien worden als een expressie,

die evenzeer een katharsis31 kan teweegbrengen.

De band met de laatste sacralisator, nl. puberteit, lijkt

bevestigd te worden door het onderzoek van De Martino. Hij

merkte op dat de meeste tarantolati hun eerste beet krijgen

tussen hun puberteit en vroege adolescentie32 Dit heeft volgens

De Renzi alles te maken met de 'opwekking van de fantasie en

de hevige passies van deze leeftijd'.33

Decreus stelt in zijn boek ook het belang van de vier

elementen in rituelen. Deze zijn (in de Westerse wereld)

water, vuur, lucht en water.34 We vinden enkele elementen terug

in het tarantisme in symbolische of concrete vorm. Ten eerste

was de locatie vroeger een bos35, waar het contact met de

natuur ("Moeder aarde") sterker was dan in het dorp. De

tarantolata/o begint de dans bovendien kruipend op de grond.

Het ritueel vindt heden ten dage, net als vroeger, plaats bij

een waterbron.36 In deze waterbron ging de 'zieke' zich vroeger

wassen na het ritueel; nu drinkt hij/zij een glaasje wijwater

in de kerk (beide symbool van spirituele zuivering en

p.31. De tarantella bewijst volgens mij toch het tegendeel. 31 Lukken ziet zeven 'dimensies van rituelen', of functies: een ontlastende (en hierbij, de katharsis of zuivering), een expressieve,een ethische, een bezwerende, een verdichtende, een sociale, en een recreatieve functie. DECREUS, F., p.24. Ook deze zeven functies zijn terug te vinden in het tarantisme. Zo is de ethische functie het sublimeren van frustraties en agressie, de sociale functie het herstellen van de functionaliteit van het individu en de band met de gemeenschap, de verdichtende in de symbolisch-verhalende handelingen.De andere functies komen evenzeer sterk naar voren en behoeven hier geen verdere uitleg. 32 DE MARTINO, E., p. 5033 De RENZI, geciteerd door DE MARTINO, p.5134 DECCREUS, F., p.2035 SANTORO, D., p.1736 Ibidem

wedergeboorte). De schommel37 die, traditioneel, ook aanwezig

moest zijn, heeft waarschijnlijk verband met het element

lucht.38 Takken en wingerdbladeren zijn traditionele

versieringselementen39, nu worden ook christelijk symbolische

vegetatie gebruikt, zoals de palm.40 Verdere intrigerende en

mysterieuze symbolische attributen zijn de hangende touwen41,

de zwaarden en de spiegels.42 Zwaarden kunnen in verband

gebracht worden met vuur (zoals in het traditionele tarotspel,

dat nog altijd populair is in Italië43). Het dansen met de

zwaarden is naar het schijnt uitgestorven begin 20ste eeuw.44

De spiegels dienden om in te kijken. In de moderne praktijk

worden ook gekleurde linten en een doek gebruikt.45 Verder

37 Ibidem38 Het symbool is echter veel ingewikkelder. De Martini argumenteert dat het symbool van de schommel teruggaat op de touwen (zie iets verder in de tekst). Deze zouden dan weer teruggaan op de neiging totzelfmoord van jong-aolescenten, alsook verboden zijn met de 'geschiedenissen' van zelfmoord in de Griekse mythologie. Verdere associaties leiden ons ook naar de spin die van zijn draad hangt, maar ook naar het schommelende ritme dat zich opdringt, in die zin van 'het ritme van het leven', maar ook 'het ritme van het gewiegd worden' -waarbij we de symbolische kring van dood naar geboorte rond zijn. DE MARTINI, E., p.20939 SANTORO, D.,p.1740 Eigen observatie uit de documentaire video "Tarantella Calabrese: Madonna di Polsi e Madonna della Consolazione 2009 - IL CAMMINO DELLAMUSICA", Bron: http://www.youtube.com/watch?v=G49COYNzFz4 (geraadpleegd op 16/05/2011)41 Zie voetnoot 36.42 SANTORO, D.,p.1743 Deze observatie is uit eigen ervaring en zijn dus subjectief. Ik spreek hierbij over Apulië en Genova, waar in alle grotere tabakswinkels steevast ook tarotkaarten worden verkocht, en je nog oude vrouwen vindt die de kaarten regelmatig leggen. Aan astrologie lijkt trouwens ook meer belang te worden gehecht; je hoort het in de radio, leest het in alle kranten en tijdschriften, en hoort het in zegswijzen en spreekwoorden. Het symbolische verband tussen zwaarden en het element vuur is dan ook een gegeven dat zelf heb geleerd uit gesprekken over het tarot, en waarvan ik dus niet meteen een bronvermelding kan geven. 44 CARPITELLI, D. in DE MARTINO, E., p.33745 De doek zou de kleuren van de giftige spin moeten hebben. Idem,, p.338

staat er een altaar met de aanbeden 'godheid' -St-Paulus, of

ook vaak de Maria. Afbeeldingen van de heilige worden

vastgehouden en vaak gekust.

In de lijn van Schechner zien we dat het tarantisme uit een

bewegingspatroon bestaat, dat al generaties onveranderd is

gebleven. Rituelen zijn volgens hem "Behaviour heightened, if ever so

slightly, and publicly displayed; twice-behaved behaviour." 46 Hij schrijft ook

dat het voorwerp van ritueel transformatie is. Bij het

tarantisme zien we duidelijk dat de man of vrouw een

transformatie ondergaat naar 'spin', en weer terug naar mens-

zijn, waarbij de tarantolato/a eerst de 'symptomen van

vergiftiging'47 vertoont, en daarna de ingebeelde spin

symbolisch plattrapt48 - zich nu boven zijn angstbeeld stelt.

Tijdens de 'performance' bevindt de 'gebetene' zich, in de

termen van Victor Turner, in een toestand van liminaliteit,

die een transformatie teweegbrengt.49

Schechner ziet vier sferen van performance: entertainment,

genezing ('healing'), educatie en ritualisering. Hij benadrukt

46 SCHECHNER, R., The Future of Ritual, Routledge, Londen en New York, 1993, p. 147 DE MARTINO, E., p.5248 CARPITELLI, D., in DE MARTINO, E., p.33849 TURNER, V., The Ritual Process, Structure and Anti-Structure, in de serie Symbol, Myth and RItual, Cornell Paperbacks, Cornell University Press, Ithaca, New York, 1969, pp. 94-95. Het concept van 'liminaliteit' van Turner valt gemakkelijk over te nemen in discussies over het rituele, maar moet eigenlijk in zijn breder conceptueel kader worden gezien. Hier kan men niet duidelijk spreken van een 'rite de passage' (van Gennep); het is m.a.w. niet duidelijk welke de overgang is in sociale termen. Hier kan men toevlucht zoekentot het idee dat het tarantisme ontstaan is uit een puberteitsrite, of van een overgang van een depressief of agressief individu (dus niet nuttig voor de maatschappij) naar een functioneel en volwaardig lid van de gemeenschap. Wegens plaatsgebrek kan ik deze aspecten en de theorie van Turner niet verder uitwerken.

dat deze velden niet apart staan, maar met elkaar in

interactie staan.50 Dit is ook duidelijk in het tarantisme/de

tarantella. Het heeft geen enkele zin de scheiding aan te

houden, want het enige dat daarbij gebeurt, is dat we het ene

of andere aspect gaan ontkennen.

Het zou interessant zijn om het tarantisme te benaderen vanuit

de idee van het sjamanisme. Pinxten beschrijft de sjamaan als

een lokale ziener of genezer, die een sociaal-religieus

instituut in stand houdt in een kleine gemeenschap. "De sjamaan

als medium tussen krachten in de wereld treedt uit het eigen lichaam en 'reist' tussen

de krachten rond, waarna hij terugkeert of weer opstaan in het eigen lichaam." 51

Deze visie lijkt hier niet meteen plausibel. Toch wijzen

enkele elementen deze richting uit, zoals de trance-achtige

aard van het tarantisme, het feit dat het individueel wordt

beleefd, de identificatie met een dier, en het feit dat we

geen duidelijk zicht hebben op de functie van de 'tarantolati'

als sociale groep. Kan het wel dat het tarantisme als ritueel

is ontstaan uit louter individuele problemen/belangen? Of dat

enkele schijnbare willekeurige vrouwen een gemeenschappelijke

ongerustheid ritualiseren? Kan het dat vergiftiging door

dieren in het platteland vroeger een significant probleem was

dat bezworen diende te worden? Dat men de figuur van de

'gebetene' kan terugvoeren tot de sybille, waarzegster van de

antieke goden?

III.2. Performatieve elementen in de traditionele tarantella

De performatieve elementen zijn niet alleen in de moderne

tarantella overduidelijk. In het tarantisme zien we dezelfde

50 SCHECHNER, R., p. 451 PINXTEN, R., p.89

elementen als in een theatrale performance: er is een

'acteur/actrice', een publiek, en een choreografie. Ook muziek

en woord horen erbij. Hier kunnen we ons de vraag stellen of

we in het tarantisme kunnen spreken van een trance, ofwel van

bewuste performance. Dit is een moeilijke vraag. Onderzoekers

hebben zich al zovele decennia gebogen over de vraag 'wat is

trance' en 'wat is bewustzijn' en 'waar ligt de grens tussen

performance en realiteit?' dat de vraag hier onmogelijk

beantwoord kan worden. Er volgen enkele bedenkingen over dans

en spirituele overgave.

'Dans' is een 'kunstvorm' die zich tussen 'spel' en 'ritueel'

in beweegt. Maria-Gabriele Wosien schrijft: "Voordat de dans zich

ontwikkelt tot een bewuste religieuze rite is het een ritmische vrijmaking van energie,

een extatische handeling.[...] het doel [is] nader tot de godheid te komen. Als een

offerhandeling, als de mens zichzelf geeft aan zijn god is de dans volkomen

overgave." 52

Ze zegt dat alle dans imitatie is, waarbij wordt gepoogd zich

te identificeren met iets of iemand. Dans is 'als basis een

herschepping van allerlei voorvallen uit het leven in ritmisch spel'. Het

dansdrama ontstaan volgens haar pas als het verleden bewust en

zichtbaar in het drama wordt gebracht. Dansen is impliciet ook

leven. 53 In de dans worden emoties losgemaakt en losgelaten,

die persoonlijk kunnen zijn maar ook gemeenschappelijk of

existentieel.54 Verder voelt de danser, door te herhalen wat

zijn/haar voorouders deden, zich in aanraking met het verre

verleden -dat ons dichter brengt bij 'de oorsprong'. Wosien

52 WOSIEN, M.-G.; De magische dans, ontmoeting met de goden. Nederlandse vertaling: Unieboek b.v.,Bussum, Holland, 197453 WOSIEN, M.-G., p.1154 Emoties die, opgehoopt of onderdrukt, worden ervaren als 'vergif',waardoor een autonoom netwerk van symbolen rond de tarantola ontstaat. DE MARTINO, E., p. 53

gelooft ook: "Rituele dans is nooit gericht op toeschouwers maar omvat eerder

alle aanwezigen; de rite zelf wordt uitsluitend gericht door de godheid."55 Al deze

opmerkingen kunnen toegepast worden op het tarantisme: de dans

als extase, als offer, als imitatie of identificatie, als een

spel van ritme in rituele zin, als symbool of bewijs van

leven, als zuivering van emoties, als link naar het verleden,

en als communicatie met de god waarbij de gemeenschap mee

betrokken wordt.

III.3. Verlies van rituele elementen in de hedendaagse tarantella

Doorheen de eeuwen was de tarantella wel bekend buiten Italië,

als energieke dansvorm, maar vooral als een opzwepend ritme.56

De ideeën over de tarantella werden op esthetische wijze

verweven in muziek-en theatervoorstellingen, vaak slechts als

amusant interludium, of op het einde van een compositie57 Vaak

blijkt dat de artiest wel bekend was met het 'fabeltje' dat de

dans door een spinnenbeet veroorzaakt werd. Het valt echter te

betwijfelen of deze mensen enige notie hadden van het sterk

lichamelijke ritueel dat in met dit volksgeloof hand in hand

ging in zijn land van oorsprong.

We kunnen stellen dat de tarantella door zijn uitingsvorm als

muziek door Europa kon reizen, en zo is losgeraakt van de

cultureel-religieuze context. De vraag is natuurlijk, of de

tarantella zich in Europa heeft verspreid door louter

partituren en muzikanten, of dat er toen al een dans vanuit

Italië meekwam. Het tweede geval zou zeer interessant zijn,

omdat dan een echte evolutie afgeleid zou kunnen worden,

55 WOSIEN, M.-G., p.1356 SANTORO, D., p.1757 Encyclopedie

waarbij er meer licht zou schijnen op de secularisatie van

rituelen. Helaas is over deze ontwikkeling weinig tot niets

bekend.

Eenmaal los van de religieuze context, kwam de tarantella als

volksdans in verscheidene theaterproducties terecht. Een goed

voorbeeld is La Tarentule door Jean Coralli. Dit pantomimisch

ballet werd voor het eerst opgevoerd op 24 juni 1839 in het

Théâtre de l'Académie Royale de Musique, Parijs. In het stuk

zien we twee tarantella's: de ene is het gevolg van een

'echte' beet. Het hoofdpersonage en toekomstige bruidegom

Luigi danst en bezwijkt bijna. De tweede dans is opgezet spel

om tijd te winnen. Laurette veinst de beet, de 'cabrioles', en

tenslotte de dood. In La France musicale (30 juni 1839) werd

geschreven: "In turn coquettish, passionate, witty, she [de hoofdactrice]

depicts with wonderful intelligence that ardent character which is only found in Italy.

[...]58 " Toen de productie in London ging, verscheen in The Times:

"[The dance] was electrifying, it was a complete abandonment of self to impulse

during a few moments[...]".59 En verder: "[...]where she is supposed

herself to be under the influence of the bite, she has an entirely new pas -to idealize,

as it were, the notion of agony, and render it picturesue, becoming a Philoctetes in a

ballet." 60 Hieruit kunnen we afleiden dat zowel de maker als het

publiek een idee hadden over de gevolgen van een

tarantulabeet. We zien echter ook de ambiguïteit tussen 'echt'

gebeten zijn en het allemaal veinzen. Het zou interessant zijn

om een verzameling te maken van de theatrale verschijningen

van de tarantella, om te zien of er een algemene trend was.

58 BEAUMONT, C. , Complete Book of Ballets, a guide to the principalballets of the nineteenth and twentieth centuries, Grosset & Dunlap, Publishers , 1949, London/Putnam, p.154 59 Idem, p. 15560 Idem, p. 156

Freddy Decreus verbindt de tarantella met de god Bacchus, of

Dionysos. Hij vermeldt het drama van Ibsen 'A Doll's House'.

Hierin danst de protagoniste een tarantella, die symbool

staat voor een vrouwelijke opstandigheid. Dat ze op het einde

van het stuk inderdaad haar gezin verlaat, was in 1879

absoluut ongehoord. De verwijzing naar de tarantella blijft

bij het tentoonspreiden van de dans, het kostuum en de

tamboerijn. De verwijzing naar vrouwelijke 'frenzyness' is wel

aanwezig. Volgens Decreus wijst Ibsen's 'A Doll's House' dan

ook op een verandering in mentaliteit in het Europa vanaf de

helft van de 19de eeuw.61 De verwijzing naar Bacchus vinden we

ook terug in De Martino.62

Tegenwoordig wordt er weer aandacht opgebracht voor de

betekenis van ritueel. Expliciet ritueel theater probeert de

sacrale sfeer op te roepen op het podium. Alessandra Belloni

maakte in deze lijn een zeer interessante voorstelling ( "The

Myth of Aracne and Athena the Godess", New York, 2007), over

de geschiedenis van de tarantella. Om de nieuwsgierigheid aan

te wakkeren, ziehier de link: http://www.youtube.com/watch?

v=Uww6O2XZoWM. Veel symbolische elementen worden visueel

hernomen in suggestief genoemde scènes als 'The healing trance

dance' en 'Honoring the Black Madonna'.

Ook interessant is volgende videoclip, waarin het aspect van

huwelijk en rouw, de symbolische doek, de natuur, het

vallen (wild dansen) en zelfs de schommel (!) terugkomen:

http://www.youtube.com/watch?v=fC-4qVN11ws61 DECREUS, F., p.5362 Ik wens hier echter niet op in te gaan, omdat de term 'Dionysisch'zo universeel toepasbaar is, dat het op zowat alles kan worden toegepast. Het is volgens mij ook een te vaag en breed concept om hier uit te leggen, aangezien dit niet mijn principiële invalshoek is.

III.4. De tarantella vandaag

Ondanks de verregaande esthetisering van de tarantella, leeft

het tarantisme nog altijd voort. Tijdens de feesten in

Galatina wordt zowel de traditionele als de 'nieuwe'

tarantella gedanst. Hoewel de moderne tarantella nu vooral

gedanst wordt om recreatieve redenen, kunnen we hier en daar

nog mensen zien die zich tot de uitputting dansen. Verder

wordt de traditionele tarantella nu ook hernomen als cultureel

patrimonium. Zo wordt het soms op podium opgevoerd.63 We kunnen

ons afvragen in hoeverre het ritueel nog werkt als ritueel in

zulk een context van recreatie en 'cultuurvorming'. Het

ritueel kan hierbij verworden tot een loutere weergave van het

tarantisme, dat uiteindelijk tot een betekenisverlies kan

leiden (een paradox in termen van cultuurbehoud!?).

Toch wijst de nog altijd levende bedevaartstraditie erop dat

het tarantisme nog niet is uitgestorven. Bovendien kunnen we

zien dat de tarantella nu een andere 'rituele' functie

volbrengt, nl. die van een paringsdans. Mede door de erotische

teksten en het contact tussen man en vrouw, wordt de

tarantella vaak op feesten gedanst tot in de vroege uurtjes.64

Een andere functie, die we vooral op volksfeesten zien,

waarbij de tarantella in groep wordt gedanst, is het

versterken van de gemeenschapsbanden. Dit kan waarschijnlijk

voor elke groepsdans gezegd worden. In deze laatste gevallen63 Zie http://www.youtube.com/watch?v=9192xfqC-aU (geraadpleegd op 16/05/11)64 Hierin wordt duidelijk dat de tarantella geëvolueerd is naar een stijl met expliciet sexuele connotaties (vooral te horen in de -natuurlijk Italiaanse- tekst die de volgende stijl kent: "Ik ben een jonge schone, en de liefde, ik weet hoe die te bedrijven"): http://www.youtube.com/watch?v=AQG5fa4shVk

kan men niet meer spreken van een ritueel. De connotatie van

religieuze en sacrale domeinen heeft plaatsgemaakt voor

sociale-culturele aspecten en regionale/nationale

identiteitsvorming. Dit laatste zien we vooral in de hername

van de tarantella door Italo-Amerikanen65, en de bekendheid van

de tarantella (het 'Barilla'-deuntje) als bijna mondiaal

cliché van Italië. Hier komt nog de bekende scene in de

huwelijksscène van Connie in The Godfather bij.66 Hier kunnen

we het volgende concluderen: "[...] zodra de rite aldus nog slechts een

schouwspel is geworden, meer trachtend de mens te beïnvloeden dan om te

communiceren met God [of 'het Hogere' , 'het Heilige'], wordt de

universele macht ervan gebroken en valt de rite uiteen."67

IV.Conclusie

De tarantella lijkt een meer algemene tendens te volgen die we

zien terugkomen in allerlei soorten rituelen: na eerst

vergeten te zijn of aangepast, worden ze nu hernomen in

culturele en rituele context. De aangepaste en artistieke vorm

blijft bestaan naast 'het origineel', maar ook dit laatste

staat niet stil. Het tarantisme past zich steeds meer aan aan

de christelijke traditie en verliest één voor één zijn

symbolische elementen.

De dans is geëvolueerd van een persoonlijke zoektocht naar

'heling' naar een 'paringsdans' met zijn tweetjes. De

tarantella wordt op festivals in traditionele kledij gedanst,

wat wijst op het belang van het verleden, maar ook van het65 Dit is de tarantella -de Siciliaanse versie- zoals ze nu in de meeste gevallen gedanst wordt: http://www.youtube.com/watch?v=CM-B_KL3PFI66 http://www.youtube.com/watch?v=C23vKWFAPJk&feature=related (geraadpleegd op 16/05/11)67 WOSIEN, M.-G., p.13

tentoonspreiden van 'cultuur'. De nadruk is in deze gevallen

op gemeenschapsvorming, culturele identiteit, en het plezier

van en vermoeid worden door dans. Vooral in Apulië wordt de

traditie nog gekoesterd, zo ver dat men nu teruggaat naar de

rituele roots van het tarantisme. Dit verloop lijkt te steunen

op een meer algemene hername van betekenis enerzijds, en een

ophemeling van lichamelijkheid aan de andere kant. De

loskoppeling van dans en muziek zet zich nog voort, waardoor

er nu ook techno-versies van de tarantella te vinden zijn.

Aan het einde van deze paper blijven nog heel wat ideeën over.

Hoewel deze paper voor de lezer misschien een bevredigende

schets heeft gegeven van de geschiedenis, betekenis en

evolutie van het tarantisme en de tarantella, heeft ze voor de

auteur alleen meer vragen opgeroepen. Het tarantisme zou nog

vergeleken kunnen worden met de mythes rond de dans: het

'dansen tot der dood' van La sylphide tot het sprookje van

Sneeuwwitje, het offer in het sterk ritueel getinte

dansvoorstelling Le sacre du Printemps (en vooral de versie

van Pina Bausch - met de rode doek als symbolisch attribuut),

de doodsdansen in de Middeleeuwen, en het verband tussen

gemoed en dans68.

Verder nog: Wat betekent het dat een 'bezeten' vrouw danst in

de kerk? Is er een bepaald fenomeen met succes onderdrukt

geweest door de Kerk? Kan het zijn dat er een evolutie is

geweest van een heel droeve gebeurtenis naar een vrolijke

68 Hierover doet Edith van Dyck momenteel een onderzoek aan het IPEM.Het zou interessant zijn mocht heftiger dansen overeenkomen met een aangeslagen of droeve gemoedstoestand. Dit zou de woorden van Wosien bevestigen, wanneer ze zegt dat dansen kan dienen om emoties los te laten.

dans? 69 Is het een vorm van sublimatie van aggresiviteit?

Waarom is het tarantisme vooral een vrouwelijk fenomeen? En

kunnen de muntjes voor de kerk beschouwd worden als een

ritueel offer? Of is dat offer te zoeken in de overgave van

lichaam en geest?

Het tarantisme blijk een zeer dankbaar onderwerp te zijn om

over te schrijven, zowel in antropologisch, sociologisch,

historisch opzicht als voor een theaterwetenschapper. Dit is

vooral te danken aan de werk van De Martini, die al in '59 een

groot aantal bronnen rond het onderwerp verzamelde.

V. Bibliografie

BEAUMONT, C. , Complete Book of Ballets, a guide to the

principal ballets of the nineteenth and twentieth centuries,

Grosset & Dunlap, Publishers , 1949, London/Putnam

DECREUS, F., Ritueel theater of de droom over onze verloren oorsprong,

Academia Press, Gent, 2010-2011

DE MARTINI, E., La terra del rimorso. COntributo a una storia religiosa del

Sud., il Saggiatore, Milano, 1961

MCCARREN, F., Dance Pathologies, Performance, Poetsics, Medicine, in de

reeks Writing Science, eds. LENOIR, T. en GUMBRECHT, H., U.,

69 Er zijn aanwijzingen dat vroeger ook begrafenisliederen werden gebruikt of klaagzangen. CARPITELLI, D., in DE MARTINO, E., p.363-366

Stanford University Press, Stanford, Californië, 1998

PINXTEN, R., Goddelijke Fantasie, Houtekiet, Antwerpen/Baarn,

2000

SANTORO, D., 'Tarantella. De muziek van de dansende spin'

in: Muziek & Woord, september 1999, p.17

TURNER, V., The Ritual Process, Structure and Anti-Structure, in de

serie Symbol, Myth and RItual, Cornell Paperbacks, Cornell

University Press, Ithaca, New York, 1969

WOSIEN, M.-G.; De magische dans, ontmoeting met de goden.

Nederlandse vertaling: Unieboek b.v.,Bussum, Holland, 1974

Online bronnen (videobeelden, allen geraadpleegd op

16/05/2011)

Een inkijk op "The Myth of Aracne and Athena the Godess"

Performance in New York, 2007. Door Alessandra Belloni:

http://www.youtube.com/watch?v=Uww6O2XZoWM

Een video die de bedevaart naar de Basilica dell'Eremo

toont. (Pelegrinaggio per Maria di Polsi e Maria della

Consolazione): http://www.youtube.com/watch?v=G49COYNzFz4

Moderne uitvoering op podium van de rituele tarantella:

http://www.youtube.com/watch?v=9192xfqC-aU

Hierin wordt duidelijk dat de tarantella geëvolueerd is

naar een stijl met expliciet sexuele connotaties? (de tekst):

http://www.youtube.com/watch?v=AQG5fa4shVk

De tarantella op 'Eurofolk': http://www.youtube.com/watch?

v=CM-B_KL3PFI

Videoclip waarin het aspect van huwelijk en rouw; en de

symbolische doek, de natuur, het vallen (zot dansen) en zelfs

de schommel (!) terugkomen: http://www.youtube.com/watch?v=fC-

4qVN11ws

De zeer esthetische solo-balletversie uit 'Anyuta':

http://www.youtube.com/watch?v=1B_a3JYnBYc

De trouwscène uit The Godfather

http://www.youtube.com/watch?v=C23vKWFAPJk&feature=related

VI. Bijlagen

http://www.youtube.com/watch?v=ObyrgMGwUxQ (geraadpleegd op 16/05/11)

http://www.youtube.com/watch?v=2i4xili3tAY (geraadpleegd op 16/05/11)