Çorum' dan Bir Vezir-i Azam: Baltacı Mehmet Paşa

derleyenProf. Dr. Kemal Çiçek

B---A.T T 4 C·.. i,-' -, L~ft--

MEHMETPAŞA-Sempozyum Bildirileri-

OsmancıkBelediyesi

_ 7T . F "T C rr - TP KaraM-ı_,- _'_m_-- --_.-"--- ------- -

Zübeyde Güneş- Yağcı"

Çorum' dan Bir Vezir-i Azam:Baltacı Mehmet Paşa

Baltacı Mehmet Paşa, 1711 yılında meydana gelenOsmanlı-Rus savaşının kazanılıp kazanılmaması yada savaşın seyri ile hatırlanınamaktadır. O, tam ter-sine savaşın ardından gelen barışa kişisel tercihleriveya kendisine atfedilen Rus Çarı Büyük Petro' danrüşvet aldığı iddiası ile anılmaktadır. Bu nedenle deelinde fırsat varken Rus ordusunu yok etmeyerek,Petro'nun Büyük Rusya emellerine dolaylı da olsakatkıda bulunmaktan hemen her zaman yargılan-mıştır. Belki bugün birçok kimseye Baltacı MehmetPaşa adını sorduğumuzda Rus savaşı, Osmanlı Dev-leti'nin veya dünyanın o zamanki konjonktürü hak-kında herhangi bir bilgiye sahip olmayabilir. AncakÇariçe Katerina ve Baltacı Mehmet Paşa, arasında

,~Yrd. Doç Dr. Zübeyde Güneş-Yağcı, Balıkesir Üniversitesi,Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Balıkesir.

----------

20 Zübeyde Güneş- Yağcı

var olup olmadığı tartışılan iddialar konusundamutlaka az çok bir fikri vardır.

O zaman Baltacı Mehmet Paşa kimdir? Neredengelmiş ve nasılOsmanlı Devleti'nin padişahtan son-ra en yüksek makamı olan Vezir-i azamlık makamı-na kadar yükselebilmiştir. Osmanlı Devleti'nde ençok tartışılan konulardan biri olan kul kökenli, yanidevşirme kökenli olanların vezir-i azamiık gibi enyüksek görevlere geldiği göz önünde bulundurul-duğunda, Çorum'un Osmancık kasabasından biriböyle bir gelişim çizgisi sergileyerek, nasıl vezir-i a-zam olabilmiştir? Öncelikle Baltacı Mehmet Paşa'nınsiyasi kariyerini belirleyen böyle bir· uygulamanınyönü neden değişmiştir? Baltacı Mehmed Paşa'nınkariyeri bu soruların cevaplarını dolayısıyla bu deği-şimin nedenlerini ortaya koyabilecek niteliktedir.

Baltacı Mehmet Paşa, Osmanlı Devlet Teşkilatın-da önemli vazifeler arasında yer alan ve Sarayın ko-runması görevini üstlenen saray muhafız kıtası Bal-tacılardandır. Teberdaran adı da verilen bu teşkilat,Eski Saray Baltacıları (Teberdaran-ı Saray-ı Atik) veZülüflü Baltacılar (Teberdaran-ı Hassa) olarak ikikısma ayrılmaktadır. Eski saray Baltacıları TopkapıSarayı'ndaki harem ile eski saray mensuplarının,şehzadelerin ve saray dışındaki sultanların hizmetle-rini gördükleri gibi onların koruma görevlerini deüstlenmişlerdir. Doğrudan doğruya Darüssaade A-ğasına bağlı olan Baltacıların okuryazar olanları ara-sından en kıdemlisi Darüssaade Ağasının görev leri

Çorum'dan Bir Vezir-i Azam 21

arasında bulunan Haremeyn vakıflarının işlerinitakip etmekle görevlendirilmişlerdir'.

1 Abdülkadir Özcan, "Baltacı", TDVİA, V, İstanbul 1992, s.34. Baltacı Ocağı II. Murad döneminde kurulmuştur. II.Murad sefere giderken yol açmak, bataklıkları kurutmakve çadır kurmak gibi işleri Baltacılara yaptırmıştır. Dahasonra bunları Sarayda istihdam etmeye başlamıştır. İs-tanbul'un fethinden sonra ise bir kısmı Zülüflü adılaYeni Sarayda hizmet etmeye devam etmiş, bir kısmı iseEski Saraydaki kışlalarda ikamet ettirilmişlerdir. EskiSaray Baltacılarının en yüksek amiri Darüssaade Ağasıidi. Hatta Baltacılar, gerektiğinde Hükümdarın iradesiniSadrazama tebliğ ederlerdi. Yine okuryazar olanlarındanbir tanesi Darüssaade Ağası' nın yazıcısı olarak Hare-meyn vakıflarının işlerini yapmakla görevlendirilirlerdi.Eski Saray Baltacıları ocağı III. Mustafa'nın tahta geçişinimüteakip 1757 tarihinde lağvedilmiştir. Fakat ı. Abdül-hamid tahta geçtikten sonra 1774 yılında ocağı, yenidenihya etmiştir. Zülüflü Baltacılar ise Eski Saray Baltacıla-rından tamamen ayrı idiler. Çünkü Onlar, Enderun'unmuhtelif işlerini görürlerdi, Ayrıca Hasoda Ağalarına dahizmet ederlerdi, Koğuşları Yeni Sarayda Kızlar Kapısıyanında idi. Zülüflü Baltacılardan koşucu veya kuşçuadı verilen 6 kişi, savaş zamanı Padişahın ve SilahdarAğa'ya postacılık yaparlardı. İsmail Hakkı Uzunçarşılı,Osmanlı Devletinin Saray Teşkilatı, Ankara 1988, s. 432-438. Zülüflü Baltacıların görevleri arasmda ayda bir kereHareme odun taşımak da vardı. Odun taşırken haremkadınlarına bakmamak için enli ve yüksek yakalı çuha-dan kaput giyerlerdi. Ayrıca yanaklarma doğru sarkanyün veya sırma örgüden yapılan zülüf ya da perçem ta-karlardı. Zülüflü adı da buradan gelmektedir. İsmailHakkı Uzunçarşılı, "Baltacı", İA, II, Ankara 1993, s. 286.


Başlangıçta ocağın tamamı devşirme çocuklararasından seçilenlerden oluşmakta idi. Ülkeninmuhtelif bölgelerinden gelen ve Acemi ocağı içinseçilen devşirme çocuklar arasından uygun görülen-ler Baltacı ocağına alınırlardı. Ancak XVII.Yüzyılınsonları ve XVIII.yüzyılın başlarından itibaren dev-şirme alınması durdurulduktan sonra Baltacı ocağı-nın eleman ihtiyacı diğer teşkilatlarda olduğu gibiTürklerden ve güvenilir sarayadamlarının akrabala-rından karşılanır oldu-. BöyleceBaltacıMehmet Paşagibi Anadolu'nun ya da Rumeli'nin değişik bölgele-rinden Türk kökenli birçok kişinin saraya girme yoluda açılmış oldu. Bu nedenle XVIII.yüzyılda vezir-iazamlık gibi üst düzey görevlere gelenlerinbüyükbir çoğunluğu Anadolu' dan veya Rumeliden gelenTürk kökenli kişilerdir>,

2 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, "Baltacı", s. 286; Devşirme uygu-laması XVII. Yüzyılın ortalarında IV. Murad dönemindeıslah edilmeye çalışıldıysa da eski önemini kaybetmiştir.Yüzyılın ortalarından itibaren pek devşirme yapılma-mıştır. XVIII. Yüzyılın başlarında sadece Bostancı Ocağıiçin 1000 oğlan devşirilmiştir. Ahmed Cevdet Paşa, 1751yılında son devşirmenin yapıldığını belirtmektedir. Ab-

. dülkadir Özcan, "Devşirme", TDVİA, IX, İstanbul 1994,S.256.

3 Çorlulu Ali Paşa, Çorlu' da bir berberin oğludur. Şehit (Da-mat) Ali Paşa, İznik Gölü sahilinde Sölöz köyünden HacıHüseyin Ağa'nın oğludur. Tevkii Mehmed Paşa, Kayse-rinin Erkilet köyünden tüccar Hacı Ali adında birininoğludur. Nevşehirli Damat İbrahim Paşa, Nevşehir'in

. j Muşkara köyünden .İzdin voyvodası Ali Ağa'nın oğlu-dur. Ragıb Mehmed Paşa, İstanbullu olup babası Defter-


Baltacı ocağına girdikten sonra yükselme imkanı-na kavuşan Mehmet Paşa, aslen Çorum'un Osman-cık Kazası'nda doğmuştur. Doğum tarihi kesin ola-rak bilinmemektedir. 1712 yılında öldüğünde 50 ya-şını geçmişti. Bu itibarla 1660 yıllarında doğmuş ol-ması muhtemeldir. Tam olarak bilinmemekle birliktegenç yaşta Osmancıktan ayrılmış, Tunus ve Cezayirgibi Akdeniz sahillerindeki birçok yeri gezip görme-ye gitmiştir .. Bu nedenle Osmancık'taki hayatı ileilgili olarak elimizde herhangi bir bilgi mevcut de-ğildir. Kendi yazdığı mektubundaki "sinn-i buluğaoôsı), fikir ve şuurunun nik-iı bedi teınyize müsait vekabilolduktan sonra" satırlarından çok erken yaşlardaOsmancıktan ayrıldığı sonucuna ulaşmak mümkün-dür. Kuzey Afrika' da birinin, ileride vezir-i azamolacağını söylemesi üzerine İstanbul'a dönmüştür.İstanbul' da Saray hizmetine girmenin yollarını arar-ken akrabalarından Hacı Sefer adlı birisinin tavsiyesiile saraya girme imkanın elde etmeyi başarmıştır'.Hacı Sefer'in sarayda tanıdığı nüfuzlu kişiler saye-sinde sarayda yazıcılığa başladığına göre iyi bir eği-tim almış olmalıdır. Çünkü yukarıda belirttiğimizgibi Baltaeılar arasından eğitimli olanlar yazıcılığaterfi etme şansına sahip olabilmekte idiler.

hane katiplerinden Mustafa Şevki Efendidir. Halil Ha-mid Paşa, Ispartah Hacı Mustafa Ağa'nın oğlu dur. İs-mail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IVIII, s. 286, 300,308, 310,386, 433.

4 Akdes Nimet Kurat, "Baltacı Mehmed Paşa", İA, II, Ankara1993, s. 287.

/7


Ba1tacı Mehmed Paşa, Bir süre sonra döneminpadişahı LV. Mehmet'in baş ağası Mehter OsmanAğa ve IV. Mehmed'in Kadın Efendisi olan AfifeKadının" pazarcısı Habeş Ali Ağa'nın yanında görevalmış ve onların pazarlık defterlerini tutmaya baş-lamıştır. Saray'da varlığını devam ettirmenin veyükselmenin en önemli kurallarından birisi de hi-maye edecek nüfuz lu birilerinin olmasıdır. Eğer hi-mayeye mazhar olmazsanız, bırakın daha aktif gö-revler almak, sarayda var olmak bile oldukça güçtür.Bu bir tür hami-mahmi ilişkisini gündeme getirmek-tedir .. Osmanlı Devleti'nin genel karakterleri arasın-da yer alan hami mahmi ilişkisi XVII. yüzyıla doğrubürokrasinin gelişmeye başladığı dönem içinde öne-mini devam ettirmiştir. Gerek saray ve gerekse yük-sek dereceli devlet görevlilerinin konaklarına intisapetmek suretiyle kendisini kabul ettiren kişiler dahayüksek görevler alma imkanına kavuşabilmektedir-ler. Aksine haminin himaye isteğinden vazgeçtiğidurumda gözden düşmek içten bile değildir". Nite-kim bu durum Mehmet Paşa'nın başına da gelecek-tir.

Artık yazıcı olan Mehmed'i sarayda Hattat Beşir,Baltacı Mehmed, Cebeci İbrahim ve Habeşi İbrahimAğaların desteklediklerini görüyoruz. Bu himayeMehmed'i Valide sultanın hizmetine girmeye kadar

-

5 çağatay Uluçay, Padişahların Kadınları Kızları, Ankara, 2001,S.67.

6 Carter V. Findley, Osmanlı Devletinde Bürokratik Reform,çev: Lafif Boyacı. İzzet Akyol, İstanbul 1994,s. 29.


götürmüştür. Valide Sultanın teveccühünü kazan-dıktan sonra sarayda daha rahat edeceği aşikardır.Ancak bu sırada IV. Mehmed ölmüş ve Mehmed'inen önemli hamisi olarak kabul edilen Habeşi AliAğa'yı da Valide Sultan İstanbul' dan Edirne'ye da-vet ederek, ona Oda Lalağı görevini vermiştir. Meh-med, bu olayların cereyan ettiği sıralarda halifeliğeyükselmiştir. Hatta Habeşi Ali Ağa Edirne' ye gitme-den Mehmed'in sarayda daha emin bir yerde bu-lunması için girişimde bulunmuştur. Sonradan padi-şah olacak olan bu tarihlerde ise daha 12/13 yaşındaŞehzade Ahmed'den Darüssaade ağasından ona çı-raklık verilmesini sağlamasını rica etmiştir. Bununüzerine Darüssaade Ağası Ahmed Ağa, MehmedHalifeyi Baltacılar ocağına aldırmıştır. Böylece Sa-raydaki konumunu ve dolayısıyla devlet hizmetin-deki görevini iyice sağlamlaştıran Mehmed, sesiningüzelliği, musikiye olan yeteneği ve ayrıca uysaloluşu sayesinde çevresine kendisini sevdirmeyi ba-şarmıştır. Bu itibarla sarayda "pakçe müezzin" ola-rak ün salmıştır",

II. Mustafa'nın Padişah olması (1695) BaltacıMehmed için de iyi sonuçlar doğurmuştur. Padişa-hın annesi Gülnuş Valide Sultan, Mehmed'in hamisi

. Habeşi Ali Ağayı Darüssaade ağalığı görevine geti-rince O da Mehmed' e ikinci yazıcılık görevini tevdietmiştir . Ayrıca Onu bazı hizmetlerinde istihdametmeye karar vermiştir. Bu konumu ona avantaj sağ-lamıştır olmuştur. Padişah ile yakın ilişki kurması-

7 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IVIII, s. 280.


nın yanı sıra Şehzade Ahmet ile de irtibat kurmuş veŞehzadenin şahsi hizmetini görenler arasında yeralmıştır".

Mehmed'in sarayda kısa zamanda bu kadar yolalması ve hatta hanedan üyeleri ile irtibat kurmasıBaltacı ocağının önde gelenlerinin kıskançlığına se-bep olmuştur. Özellikle Darüssaade Ağası yazıcılarıondan iyice çekindiklerinden saray dışındaki hezi-

.metlerde istihdam edilınesini sağlaınak için hemenhemen her bahaneyi kullanmışlardır. Onların buçabaları netice vermiş ve Baltacı Mehıned Halife sa-ray dışında görevlendirilmeye başlanmıştır. Saraydışında geçen dokuz sene zarfında kendisinin tabi-riyle yapmadığı iş ve gitmediği memleket kalmamış-tır",

1703 yılına gelindiğinde talihi değişmeye başla-mıştır. Çünkü daha şehzadeliği döneıninde irtiba tkurma imkanına sahip olduğu Şehzade Ahmed tahtageçmiştir. (22 Eylül 1703). Hatta O, kendisinin ifade-sine göre III. Ahmed'in tahta geçmesinde önemli roloynamıştır. Ancak bunu ispat etmek oldukça zordur.III. Ahmed'in tahta geçişi ile birlikte Mehmed, artıksaray dışında göreve gitmeyeceğini ve hatta terfiedeceğini ümit etmektedir. Saray dışında bulunsabile bu sırada hem Darüssaade Ağası yazıcısı halifesi(Darüssaade Ağası ikinci yazıcısı) hem de Baltacıocağının yazıcısı konumundadır. Fakat saraya dön-me ümidi Vezir-i azam Hasan Paşa/nın (24 Kasım

8 Akdes Nimet Kuratı "Baltacı Mehmed Paşa", s. 287.9 Akdes Nimet Kurat, "Baltacı Mehmed Paşa", s. 288.

ı "


1703- 28 Eylül 1704) Mehmed halifeyi istediği göre-ve, yani Darüssaade Ağası yazıcılığı görevine getir-memesi ile son bulmuşturl'', Buna çok fazla canı sıkı-lan Mehmed, mirahur-ı evvelolarak terfi ettirilmesiile rahatlamıştır!'. Baltacı Mehmed, yine Trablus veHalep taraflarına tahsildar olarak gönderilmeye de-vam edilmiştir .. Muhtemelen bu sıralarda Baltacı

. Mehmed, sarayda III. Ahmed' e yakınlığı nedeniyleönemli bir nüfuz sahibi olmuş olmalıdır. Sadece altkademeler ya da kendi konumundaki görevliler de-ğil, devletin padişahtan sonra en güçlü adamı olanVezir-i azam dahi onun bu nüfuzundan çekinmiştir.Belki bu durum Baltacı Mehmed'i hilekar olarak tav-sif etmelerinden de kaynaklanmış olabilir. Her şey-den önce Valide Sultan'a ve Şehzadeye yakın olmasıonlar için oldukça tehditkardır. Yine yakın olduğuşehzade padişah olmuştur. Bu durum sarayda bir-çok kişinin tedirgin olması için yeterlidir.

Baltacı Mehmed'in talihinin değişmesi, Vezir-iazam Hasan Paşa'nın görevden alınıp yerine Kalay-lıkoz Ahmed Paşa'nın (28 Eylül 1704-21 Aralık 1704)getirilmesi ile vuku bulmuşturt-. Çünkü yeni vezir-izam Mehmed'in ocak arkadaşıdır. 6 Eylül 1704 tari-

10 Akdes Nimet Kurat, Prut Seferi ve Barışı 1123 (1711), I, An-kara 1951, s. 145.

11 Darüssaade yazıcısı halifelerinden Kastamonulu Mehmed Hali-fe, taraf-ı hümayuna ihtisasdavasıyla kariben yazıcı olmak in-tizarında iken, zuhurunda suret-i tahallüf müşahede ittiğın-

. den ... mirahur-ı evvel nasp olunması babında hatt-ı hümayunsadır olunmağın ... Raşid, Tarih-i Raşid, III, s. 110.

12 Raşid, Tarih-i Raşid, III, s. 140.


hinde vezir-i azam Ahmed Paşa'nın inisiyatifi doğ-rultusunda Baltacı Mehmed'e vezirlik rütbesi ileKaptan Paşa Küçük Osman Paşa'nın yerine KaptanPaşalık görevi tevcih edilmiştir':', Artık paşa olmuş-tur ve kısa sürede vezir-i azamlığa gözünü dikmiştir.Sadrazam Kahyası vekili olan Antalyalı Osman Ağaile birlikte birçok entrikadan sonra terfisini sağlayanKalaylıkoz Ahmed Paşa'yı vezir-i azamlıktan uzak-laştırmayı başarrruştırt+,

Nihayet 25 Aralık 1704 tarihinde padişah III..Ahmed Darüssaade Ağası Hacı Mustafa Ağa ile gö-rüştükten sonra vezir-i azamlık mührünü BaltacıMehmed Paşa'ya tevdi etmiştir. Baltacı Mehmet Pa-şa'nın bu ilk dönem vezir-i azamlığı 12 Mayıs 1706tarihine kadar 1 yıl 4 ay 18 gün sürmüştür. Kısa sü-rede vezir-i azamIıktan azledilmesinin nedenleriarasında selefi hakkında ortaya koyduğu entrikanın

13 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IVIII, s. 280.14 Raşid, Tarih-i Raşid, III, s. 156. Kalaylıkoz ahmed Paşa'nın

görevden alınması için Baltacı Mehmed Paşa'ya mira-hur-ı evvel Antalyalı Osman Ağa çok yardım etmiştir.Osman Ağa,· Ahmed Paşa'nın vezareti sırasında Sadra-zam Kahyası vekili olarak görev de yapmıştır. Baltacı,ona vezir-i zam olduğunda Sadrazam Kahyası yapaca-ğını vaat etmiştir, vezir-i azam olduktan sonra sözündedurmuş ve Osman Ağayı kahya yapmıştır. KaynaklarBaltacının bütün işlerinin Osman Ağa tarafından yürü-tüldüğü ve onun sözüne çok itibar ettiği hususunda itti-faktırlar. Hatta Prut Antlaşmasının imzalanmasını daVezir-.~azama Osman Ağa'nın ve o sırada mektupçusuolan Omer Efendinin kabul ettirdiklerini ifade edeler.Akdes Nimet Kurat, Prut Seferi, I, s. 146.


padişah tarafından öğrenilmesi ve saraydaki hasım-larının bu ve bunun gibi davranışlarını kendisinekarşı padişah nezdinde kullanmaları olduğu kadar,devrin kendi şartlarının da etkisi vardır.

Düşmanları arasında Darüssaade Ağası Süley-man Ağa ve Şeyh'ül İslam Paşmakçızade Seyyid Aliönde gelenleridir. Bunların yanında Silahtar ÇorluluAli Paşa ve Darüssaade Ağası yazıcısı olan İbrahimEfendi (Dama d Nevşehirli İbrahim Paşa) Baltacınınen etkili hasımları arasında yer almaktadır. BaltacıMehmed Paşa, düşmanlarını bir şekilde İstanbul' danuzaklaştırmayı başaramadığı gibi onların da kendi-sini padişaha şikayet etmelerinin önüne geçememiş-tir. Bütün bu çabalar kısa sürede etkisini göstermişve Baltacı Mehmet PaşSl' ortada herhangi bir nedenyokken görevinden azledilerek, vezirlik mührü Çor-lulu Ali Paşa'ya verilmiştir. (12 Mayıs 1706)15.

Onun görevinden alınmasında düşmanları kadarkendi tutumu da önemli roloynamıştır. Kaynaklaronu entrikacı biri olarak tavsif ederler. Sevmediğikişileri türlü desiselerle padişah ve çevrelerinde kötügöstermeye çalıştığını ifade ederler. Hatta vezaretisırasında ketum olmayı bilememiş ve düşüncelerinisöylemekten kaçınmamıştır. Mesela Badarette her işi-me karışıyorlar, diye serzenişte bulunmuş ve ben bu

15 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IV III, Ankara1995, s. 281; Akdes Nimet Kurat görevden alınış tarihini3 Mayıs 1706 olarak vermektedir. Akdes Nimet Kurat,"Baltacı Mehmed Paşa", s. 288; Aynı Yazar, Prut Seferi ...,I, s. 148.

- -------------------------------- -------- ----- ---

30 Zübeyde Güneş- Yağeı

işin ehl-i değilim gibi ifadelerle kendisini yıpratmayayönelik sözleri söylemekten imtina etmemiştir. Hatta-onun vezareti sırasında çeşitli memuriyetlere tayin-lerde rüşvet aldığını ileri sürenler bile olmuştur".

Bütün bunlara ilaveten görevinde kalmak içinentrikalar çevirerek, başkalarını karalamak gibi he-men her yola başvurmaktan çekinmemiştir. Meselabütün padişahlar gibi III. Ahmed/in de hal edilmek-ten, yani tahtan indirilmekten korkmasından istifadeetmek istemiştir. Padişah nezdinde Nişancı TevkiiHüseyin Paşa/nın gözden düşmesi ve uzaklaştırıl-ması için elinden geleni yapmaya gayret etmiştir.Hüseyin Paşa/nın Padişahı tahtan indirmek istediği-ni ileri sürmüştür. Padişah bu iddiaları ciddiye almışve Hüseyin Paşayı saraydan uzaklaştırarak İstanköyadasına sürgüne göndermiştir. Halbuki HüseyinPaşa böyle bir şeye kesinlikle teşebbüs etmemiştir-".

16 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IV III, s. 28ı.17 Raşid, Tarih-i Raşid, III, s. 175/176; Akdes Nimet Kurat,

"Baltacı Mehmed Paşa", s. 288. Nusretname' de bu olayayrıntılı olarak anlatılmaktadır. Tevkii Hüseyin Paşa,daha Vezir-i azam Moralı Hasan Paşa zamanında Nişan-cı olarak Divan-ı Hümayun' a girmişti. Onun Divan'agirmesini yine Vezir-i azam Moralı Hasan Paşa istemişti.

- Fakat bir süre sonra kendisine rakip olarak gördüğün-den görevden alınmasını Padişahtan talep etmesinerağmen isteği reddedilmişti. Padişah, bu isteğın HüseyinPaşa'yı Vezir-i azarnın rakip olarak görmesinden kay-naklarıdığının farkında idi. Hasarı Paşa' dan sonra Vezir-i azam olan Kalayhkoz Ahmed Paşa da bu olayı duyun-ca Hüseyin Paşa'ya cephe almıştı. Ayrıca O, yeğeni ikituğlu Mustafa Paşa/yı vezirlikle nişancı yapmak istiyor-


Mehmet Paşa' dan vezaret mührü alındıktan son-ra saraydan uzaklaştırılarak, İzmit' e gönderilmiştir.Orada Padişahın Sakız adası muhafızlığına tayinedildiğini belirten emri kendisine ulaştırılmış ve ace-le. ile Sakız adasına yola çıkanlmıştır'", Bu tayini birsürgün olarak görmek mümkündür. Ancak saraydaitibarlı bir cariye olan eşinin ricası neticesinde Sakızadasına gitmeden Erzurum valiliğine tayin edilmesisağlanmıştır'".

'-

-, Dönemin vak' anüvisi Raşid ise Darüssaade Ağa-sının yazıcısı İbrahim Efendi'nin şefaati ve tavassutu

du. Padişah bu isteği de reddetmiş ve Hüseyin Paşa budefa da görevinde kalmıştı. Baltacı Mehmed Paşa Vezir-iazam olduğunda Hüseyin Paşa/nın güçlü olduğunu .dü-şünerek kendisine rakip olarak gördü. Fakat O, HüseyinPaşa'yı yerinden etmek için kendisinden önceki sadra-zamlardan farklı bir yol izledi ve ona komplo kurdu.Adamları aracılığı ile Hüseyin Paşa/nın Padişahı tahtanindirmek sevdasında olduğunu ileri sürdü. Padişah, bu-nun üzerine Hüseyin Paşa/yı İstanköy adasına sürgünegönderdi. Tabii Hüseyin Paşa ile birlikte bir kaç kişi degörevinden alınarak farklı yerlere sürgün edildi. HattaBaltacı Mehrned Paşa'nın bu olaya adını karıştırdığı Ke-sed Hasan Paşa ve 20 kadar kişi de idam edildi. SilahdarFındık1ılı Mehrned Ağa, Nusretnüme, Sad. İsmet Parmak-sızoğlu, II/2, İstanbul, 1966,s. 223-225.

18 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, _Osmanlı Tarihi, IV/II, s. 282;_--;Raşid onun bir çekdiri ile sakız adasına sürgün edildiği-

ne dair emrin çıktığını beyan eder. Raşid, Tarih-i Raşid,III, s. 195.

19 Silahdar Fındıklılı MehmedAğa, Nusretnôme, s. 229.


ile Erzurum valiliğine tayin edildiğini yazmakta-dır-",

Erzurum valiliği görevinde uzun süre kalamayanMehmed Paşa, bilinmeyen bir sebepten dolayı Hazi-ran 1707 tarihinde tekrar Sakız adası muhafızlığınagönderilmiştir. Mart 1709 tarihine kadar bu görevdekaldıktan sonra Halep Valiliğine tayin edilmiştir.Yeniden vezir-i azam oluncaya kadar geçen 2,5 yıllıksürede Halep valiliği görevini ifa etmiştir-I. Bu gö-revleri sırasındaki icraatları konusunda herhangi birbilgiye sahip değiliz.

Baltacı Mehmet Paşa'nın ikinci dönem vezareti1711 Prut savaşı olarak bilinen Osmanlı-Rus savaşıdönemine rastlamaktadır. Bu savaş, İsveç Kralı XII.Karl ile doğrudan bağlantılıdır. Çünkü İsveç KralıKarl' ın Rusya İsveç arasında cereyan eden savaşınsonucunda ortaya çıkan gelişmelere bağlı olarak budönemde Osmanlı-Rus ilişkileri şekillenmiştir. Os-manlı kaynaklarında Demirbaş Şarl olarak bilinenİsveç Kralı XII. Karl, Rusya'nın büyük bir atılım ger-çekleştirerek, genişleme sürecine girdiğini görmüşve durdurulması gerektiği düşüncesinden hareketleRusya'ya karşı mücadeleye başlamıştır=. Ancak

20 Raşid, Tarih-i Raşid, III, s. 195.21 A. H. De Groot, "Ba1tadjiMehmed Pasha", Ei, VI, Leiden,

1991, s. 991.22 Rusya ile mücadelesinde İsveç Kralı Karl, Zaporoj Kazak-

- ları ile de ittifak yapmıştır. Hatman Mazepa Karl'a ö-nemli ölçüde destek sağlamıştır. Geniş bilgi için bakınız:B. H. Sumner, Büyük Petro ve Osmanlı İmparatorluğu, çev.

-..


uzun süreli savaş sonunda yapılan Poltava meydanmuharebesinde (8 Temmuz 1709) Çar Petro'ya ye-nilmiştir=.

Eşref Bengi Özbilen İstanbul 1993, s. 61-62; Bushkovitch,PauL. Peter the Great : The Struggle for Power, 1671-1725.Port Chester, 2001, s. 285-295.

23 İsveç Kralı XII. Karl, savaşı kaybedince Kazak HatmanıMazepa da onunla birlikte Osmanlı topraklarına sığın-mıştır. Ruslar Mazepa'yı Osmanlı Devleti/nden istemiş-tir. Osmanlı Devleti, bu meseleyi uzatarak sürüncemedebırakmayı uygun bulmuşturr. İstanbul/daki Rus elçisiTolstoy, konu ile ilgili olarak Moskova/ya yazdığı birmektubunda Mazepa'nın verilmesinin mümkün görün-mediğini yazmıştır. Hatta O, Mazepanın çok zorlanırsaMüslüman olabileceğini bile savunuyordu. Akdes NimetKurat, Prut Seferi lı s. 125. Mazepa, bu ilticadan sonraUkrayna/ya bir daha geri dönmeye ömrü vefa etmemişve Edirne' de mülteci olarak ölmüştür. Onun Ukrayna/yıbağımsız yapma amacını katibi Filip Orlik devam ettir-meye çalmıştır. O, bu amaç için Kırım Hanı ile de ittifakyapmıştir. Orest Subtelny, "The Ukrainian-Crimean Tre-aty of 1711", Eucharisterion: Essay Presented to OmeljanPritsak on his Sixtieth Birthday by his Colleagues andStudents, Ed. Ihor Sevcenko and Franke E Sysyn, Har-vard, 1980, s. 808-817. Fakat bütün çabaları sonuçsuz ka-lan Filip Orlik, İsveç Kralı ile İsveç' e gittiyse de onunölümünden sonra Osmanlı Devleti'ne geri dönmüştür.Onun macera ile geçen hayatı 1742 yılında Yaş'-ta ölümüile sona ermiştir. B. H. Sumner, Büyük Petro ..., s.65; Uk-rayna tarihi için bakınızPaul Bushkovitch, "Power andthe Historian: The Case of Tsarevich Aleksei 1716-1718and N. G. Ustrialov 1845-1859/1, Proceedings of theAmerican philosophical sodety, Vol: 141, No: 2, (jun., 1997,s. 177-212; Omeljan Pritsak; John S. Reshetar Jr., "The

- ----------------------------,-


Savaş sonunda KarL,hayatını Osmanlı toprakla-rına sığınarak kurtarmıştır. Bu oldubi tti ile karşıla-şan Osmanlı Devleti, Karl'ı kral gibi karşılamıştır.Karl'ın bundan sonra izlediği politika ülkesine dön-mek ve bunun için Osmanlı Devleti ile Rusya ara-sında bir savaşın cereyan etmesini sağlamak olmuş-tur. Çünkü ona göre Rusya'yı ancak Osmanlı Devletidurdurabilirdi. Hatta ülkesine dönebilmesinin yega-ne çaresi de bu idi. Osmanlı Devleti ile İsveç arasın-da Rusya ve Lehistan toprakları mevcuttu. Lehistankralı Ogüst'ün Petro ile birlikte hareket etmesi,Karl'ın elini kolunu bağlamakta ve Osmanlı Devle-ti/nin Rusya'ya karşı izleyeceği politikaya mecburetmekte idi.

Bu sırada Osmanlı Devleti/nin vezir-i azamiıkmakamında bulunan Çorlulu Ali Paşa, Rusya ile birsavaşın doğru olmadığı görüşündeydi. ı700 yılındaRusya ile yapılan İstanbul Antlaşmasının süresininuzatılması taraftarıydı.

Ancak İstanbul Antlaşmasırıda kaybedilen A-zak/ın geri alınması için Rusya ile savaşı isteyen birgrubunda padişah üzerinde oldukça yoğun etkisiolduğunu göz önünde bulundurmak gerekmekteydi.

Ukraine and the Dialectics of Nation-Building", SlavicReview, Vol: 22, No: 2, (Jun., 193, s.224-255; Orest Sub-tenly, "Peter I's Testament": A'Reassessment", Slaoic Re-view, Vol: 33, No: 4, (Dec., 1974), s. 663-678; ; Orest Sub-tenly, "Russia and the Ukraine: The Difference That Pe-ter IMade", Russian Review, Vol. 39, No: 1, (Jan., 1980), s.1-17.


Bunlardan birisi Kırım Ham Devlet Giray' dı. DevletGiray, Rusya'nın durdurulması gerektiğini, eğerşimdi durdurulmazsa Kırım dahil Osmanlı Devle-ti'nin bütün kuzey topraklarının ileride tehlike al-tında olabileceğini iddia ediyordu.

Padişah III Ahmed, Devlet Giray'ı görüşmek için1710 yılı başlarında İstanbul'a çağırdı. Devlet Giray-la yaptığı görüşmeden sonra düşüncesini savaştanyana değiştirdi. Savaş yanlıları vezir-i azam Çorlulu .Ali Paşa'nın Rusya ile savaşmamak için rüşvet aldı-ğını ileri sürerek görevden alınmasını sağladılar>,

Çorlulu Ali Paşa'nın yerine Köprülu-zade Nu-man Paşa25 vezir-i azam tayin edildi>, Numan Paşa,65 gün görevde kalabilmiştir. İşte Baltacı MehmetPaşa'nın ikinci defa vezir olması bu sürecin akabin-de gerçekleşmiş Rusya ile verilen savaş kararını uy-gulamak için göreve davet edilmiştir.

24 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, OsmanlıTarihi, IVII, s. 69; Özel-. likle bu konuda İsveç kralıKarl'ın İstanbul'daki temsil-cisinin çabaları önemli bir yere sahiptir. Nihayetinde O,Padişahı Çorlulu Ali Paşa'nın Ruslardan rüşvet aldığınaikna etmiştir. Ahmed Muhtar, "Rus Mena'bine Göre Bal-tacı Mehmed Paşa'nın Prut Seferi (1123-1711)", TarihiOsman i Mecmuası, sene B Nr: 44, (Nisan 1333), İstanbuL,s.164.

25 Numan Paşa, Salankamen muharebesinde ölen Köprülü-zade Fazıl Mustafa Paşa'nın büyük oğludur. İsmail Hak-kı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IVIII, s. 291.

26 Raşid, Tarih-i Raşid, III, s. 325.

· - -- -- . --,


-Baltacı Mehmet Paşa, bütün bu olaylar gelişirkenHalep valisidir-". Rusya ile savaşı ancak BaltacıMehmet Paşa'nın idare edebileceğini padişaha söy-leyenler, Baltacı'nın birinci sadareti sırasında aley-hinde olanlardan başkası değildir. Özellikle SilahdarAli Ağa, eski dedikoduları Padişaha meziyet gibisundular. Bunun üzerine III. Ahmed, "kendi adamı-mizdir ve taşradan tayin edilen ve umur-u hariciyesi ol-mayan vezirlerden iyidir" diye yapılan tavsiyeye uya-rak, Baltacı Mehmed Paşaya vezir-i azamlık mührü-nü göndermeyi kabul etmiştir. Alel acele İstanbul'açağrılan Baltacı Mehmet Paşa, savaş için gerekli ha-zırlıklara başladı-s. Nihayetinde 1711 yılında bütün

27 Baltacı Mehmed Paşa kendisine vezaret mührünü getirenSilahdar Ağa Halep'e geldiğinde eşkıya peşinde koştu-ruyordu. Raşid, Tarih-i Raşid, III, s. 334.

28 Baltacı Mehmed Paşa'nın Rus seferi hazırlıklarına başladı-ğı andan itibaren bu anlamda ne gibi emirler verdiğiyazma bir Mecmua' da mevcuttur. Bu Mecmua, TopkapıSarayı Müzesi Bağdat Köşkü Kitaplığı Nr. 221'de kayıt-lıdır. M. Münir Aktepe, Mecmuayı İstanbul ÜniversitesiEdebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi'nde yayınla-mıştır. M. Münir Aktepe," Baltacı Mehmed Paşa'nın1711 Prut Seferi ile İlgili Emirleri", İstanbul ÜniversitesiEdebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, Sayı: I, (Ekim1970), İstanbuL, s. 131-170;Yine aynı yazar sefer hazırlık-ları ile ilgili olarak Başbakanlık Osmanlı Arşivi Maliye-den Müdevver Defterler tasnifinde 4066 numarada ka-yıtlı bir defter daha yayınlamıştır. Bu defter, seferin ha-zırlık aşamasında neler yapıldığı hususunda sarih bilgi-~er içermektedir. M. Münir Aktepe, "1711 PrutSeferi İleIlgili Belgeler", İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Ta-


hazırlıklar tamamlanmış ve ordu 9 Mart 1711 (19Muharrem1123) günü İstanbul'dan hareket etmiş-tir29• Osmanlı ordusunun miktarının 120 bin civarın-da olduğu tahmin edilmektedir. Rus ordusununmevcudu ise 40 bindir. Ancak göz önünde bulundu-rulması gereken en önemli noktalardan birisi RusÇarının Eflak voyvodası Konstantinos Brincoveanuve Boğdan voyvodası Dimitri Kantemir-" ile işbirliği

rih Dergisi Prof Dr. M. C. Şehabettin Tekindağ'a Hatıra Sa-yısı, Sayı: 34, İstanbul 1984, s. 19-54.

29 Ahmed Bin Mahmud, Tarih-i Göynüklü, Preussische Staats-bibliothek, Orientalische Abteilung, Nr: 1209, Berlin, s.217a. Akdes Nimet Prut Seferini ele alan çalışmalarındabu eseri kullanmış ve Mecmua adıyla isimlendirmiştir.Songül Çolak bu eser üzerine doktora çalışması yapmışve eseri Tarih-i Göynüklü olarak adlandırmıştır. Biz de

-ı bu çalışmada Tarih-i Göynüklü adını kullanacağız. Son-gül Çolak, Die Bedeutung des Geschichtsschreibers Ahmed b.Mahmud und seines Werkes Tarih-i Göynüklü als Quelle lürdie Geschichte des Osmanisehen Reiches im 18. Jahrhundert,Mensch&Buch Verlag, Berlin 1999.

30 Dimitri Kantemir'in Boğdan voyvodası olarak atanmasın-da Kınm Hanı Devlet Giray Han'ın etkisi olmuştur. O,Boğdan voyvodası İskerletzade Nikola'nın kendisine ye-terince hürmet göstermediğini düşünerek görevden a-lınması için elinden geleni yapmıştır. İsmail Hakkı U-zunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IV/I, s. 73; Sonunda DimitriKantemir, Kasım 1710 tarihinde Nikola'nın yerine Boğ-dan voyvodası olarak atanmıştır. Ayrıca Devlet, EflakVoyvodası Konstantinos Brincoveanu'ya güvenmediğiiçin Rusya ile yapılacak herhangi bir savaşta ona göz ku-lak olması amacıyla Dimitri Kantemir'i tayin etmiştir.Fakat Dimitri Kantemir, Çarın yanında yer almak içinBrincoveanu' dan daha hevesli çıkmış ve 1711 de Vol-


yapmasıdır'". Hatta Çar, muhtemel bir Osmanlı-Russavaşında Osmanlı tebaası Ortodokslarla aynı çerçe-vede bir işbirliği yapmak için gerekli teşebbüslerdebulunmuştur-s. Osmanlı yönetimi OrtodoksiarınRusya yanında yer alma ihtimalini de değerlendire-rek gerekli önlemleri almaya gayret etmiştir='. Çarın

hyni'de Ruslarla ittifak antlaşması imzalamıştır. Ant-laşmaya göre savaşı Ruslar kazanırsa Kantemirler Ruskoruması altında bağımsız Boğdan'ın babadan oğulayöneticileri olacaklardı. Savaşı Rusya kaybedince Dimit-ri Kantemir, kendisine bağlı boyarlarla birlikte Rusya'yasığıruruştır. 1723 yılında ölümüne kadar bilimsel çalış-malarla ilgilenmiştir. Robert Mantran, Osmanlı İmpara-torluğu Tarihi I, çev. Server Tanilli, İstanbul, 2000, s.375-376; Dimitri Kantemir'in Osmanlı İmparatorluğunun Yük-selişi ve Çöküşü Tarihi adlı 4 ciltlik eseri vardır. Bu eserKültür Bakanlığı tarafından yayınlanmıştır. DimitriKantemir, Osmanlı İmparatorluğunun Yükselişi ve Çö-

- küşü Tarihi, çev: Özdemir Çobanoğlu, Ankara, 1980.31 Ahmed Bin Mahmud, Tarih-İ Göynüklü, s. 217a.32 Balkanlardaki Ortodokslarla Rusların ilişkileri daha ilk

Rus elçisi Petr Andreyeviç Tolstoy' un İstanbul'a gelmesiile başlamıştır. O, Ortodokslarla irtibat kurarak, OsmanlıDevleti'ne karşı bir ayaklanma çıkması için gayret sarfetmiştir. Tolstoy'un istihbarat kaynakları arasında RumOrtodoks kilisesi mensupları da yer almaktadır. Kudüs

. PatriğiDositheus bunlardan birisidir. Ancak RumlarınOsmanlı Devleti'ne karşı ayaklanmaları için daha er-kendir. Ayrıca batı hayranı olan Petro için de Ortodokskilisesi, gerektiğinde kullanılabileceği bir güç olmanınharicinde şimdilik pek fazla bir şey ifade etmemektc-dir.H. Sumner, Büyük Petro ..., s. 74.

33 Bu aşamada Rusların Balkanlardaki Rum Ortodokslardeğil, Karadağ ve Sırplar üzerinde etkisi olmuştur. Çar

Çorum'dan Bir Vezir-İ Azam 39

-.beklediği gibi Brincoveanu savaşa girmemiş, tarafınıbelirlemek için savaşın sonucunu görmek istemiş-tir34•

Çarı şaşırtan Osmanlı ordusunun hızlı hareketetmesi ve beklenmedik bir zamanda karşılarına çık-

tarafından bölgeye gönderilen ajanlar sayesinde bağım-sızlıkları karşılığında Osmanlı Devleti'ne karşı Rusya'yaayaklanma sözü vermişlerdir. Sergey Jigarev, Russkayapolitika v oostocnom voprose, Moskva 1896, s. 114,115; (BuRusça kaynaktan yararlanmamı sağlayan Hayri Çap-raz'a teşekkür ederim.) Nihayetinde Karadağlılar ayak-lanmıştır. Ayaklanma ancak 1714 yılında bastırılabilmiş-tir. Belki Balkanlardaki Ortodokslar Karadağ hariç Rus-lar lehine hemen ayaklanmamışlardır. Ancak Ruslarınböyle bir düşünce içinde olmaları bile Osmanlı Devletiiçin ileride herhangi bir tehdit olabileceklerinin göster-gesi olarak düşünülmelidir .. B. H. Sumner, Büyük Pet-ro..., s. 51-52; Ahmed Muhtar, "Rus Mena'bine Göre ...",s. 166. v

34 Konstantinos Brincoveanu, 1688 tarihinde Eflak voyvodasıtayin edilmiştir. 1709 yılında Osmanlı Devleti'ne karşıRuslarla ittifak antlaşması imzalamış. Fakat ihtiyatlıdavranarak Prut savaşında Ruslara açıkça yardım et-mekten kaçınınıştır. Hatta Prut savaşı Osmanlı Devletilehine sonuçlanınca zafere ortak bile olmuştur. Ancak İs-tanbul'da düşmanları· çoktur. Özellikle eski voyvoda ai-lelerinden Kantakuzenos ailesi, Fransız diplomasisi veyerine göz diken Boğdan voyvodası Nicolas Mavrocor-dato bunlardan en öneİnlileridir. Onların da etkisi ileKonstantinos Brincoveanu,1714 de voyvodalıktan alına-rak, İstanbul'a getirtilmiş ve bir süre sonra da ihanet su-çundan idam edilmiştir. Robert Mantran, Osmanlı İmpa-ratorluğu Tarihi I, 5.375-376.


masıdır=. 18 Temmuz 1711 günü Prut kenarındakuşatılan Çarın ve ordusunun artık kaçabileceği hiç-bir yer yoktur. Baltacı Mehmet Paşa, Rus ordusunukuşattıktan sonra hiç vakit kaybetmeden ilk hücumemrini vermiştir. Fakat Ruslar bu hücumu püskürt-müşler ve hatta Osmanlı ordusuna 7 bin dolayındakayıp verdirmişlerdir. Bu nedenle riske girmek iste-meyen Serdar-ı ekrem ikinci gün Rus ordusunu yo-ğun bir top atışına tabi tutmakla iktifa etmiştir.

Bu sırada Rus ordusunda tam anlamıyla bir pa-nik yaşanmakta idi. Çar ne yapacağını bilemez birhaldeydi. Danışmanları Petro'ya barış istemektenbaşka çare olmadığını, Osmanlıların ne isterlerse ve-rilmesi gerektiğini ileri sürmekteydiler. Çünkü Os-manlı ordusu sayıca çok üstündür ve her taraftankuşatılmışlardır. Hatta Rus ordusunun iaşe sıkıntısıhad safhaya ulaşmıştır. Aç olan askerlerin kuşatma-nın ikinci gününde ağaç kabukları yemeye başladığırivayet cdilmektedir=. Rus ordusunun bu derece

35 Çarın Falçı geçidini Osmanlı ordusundan önce ele geçirmeplanı, Baltacı Mehmed Paşa'nın hızlı hareket etmesi ne-ticesinde sonuçsuz kalmıştır. Petro'nun planına göre Fal-çı geçidi ele geçirilirse Osmanlı ordusu güneyi bataklık-larla dolu olan bir bölgeden geçmeye mecbur edilecektir.Tabii ki çarm iaşe sorunu da ortadan kalkmış olacaktı.Ancak Vezir-i zaman tarafından sıkıştırılan Petro, ordu-sunu kurtarmak için geri çekilmeye karar verdiğinde Kı-rım kuvvetlerinin arka taraftan da kuşattıklarını gör-müştür. Artık Petro için yapacak hiçbir şey yoktur. (18Temmuz 1711) İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi,IV / I, s. 81.

36 Ahıned Bin Mahmud, Tari/ı-i Göyn.iiklü, s. 223a.


iaşe sıkıntısı çekmesinin nedeni Eflak VoyvodasıKonstantinos Brincoveanu'nın Petro ile yaptığı ant-laşmaya muhalif olarak, gerekli yardımı gönderme-mesidir".

Rus ordugahında yapılan müzakereler sonundabarış isteği ağır gelmiş ve Ba1tacı Mehmed Paşa'yaelçi gönderilmesine karar verilmiştir. Bu kararın a-lınmasında Çariçe Katerina'nın önemli etkisi olmuş-tur. O, Çar Petro'yu barıştan başka çıkar yol olmadı-ğına ikna etmiştir. Hatta Osmanlı ordugahına gön-derilecek hediyelerin tedarikinde de ön planda yeralmıştır." Osmanlı ordugahına elçi olarak gönderi-len Peter Shafirov, kuşatma altındaki Rus ordusunukurtarmak için Çar Petro'nun teslimi haricinde Ve-zir-i azam/ın bütün isteklerini kabul etme yetkisi iledona tılmıştır.

Görüşme sonunda Ba1tacıMehmet Paşa, Ruslarınsavaşın çıkış nedenleri arasında yer alan Azak kalesive daha birçok kalenin geri verileceğini görünce sa-vaşı sürdürmenin gerekliliğinin ortadan kalktığınıdüşünmüş ve barışı kabul etmiştir." Bu barışa Kırım

37 Robert Mantran, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi I, s.375-376.38 Adrian Jones, "An Empress and Grand Vizier: Catherine,

Baltacı Mehmed and The Battle of the Prut, 1711",Omeljan Pritsak Armağanı, Ed. Mehmet Alpargu, YücelÖztürk, Sakarya, 2007, s.668.

39 Baltacı Mehmed Paşa, savaşı bitirir bitirmez durumu Padi-şah' a bildirdiği gibi Valide Sultarı'a da bir mektup yaz-mıştır. Ancak Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nde böyle birmektup vardır Bu mektup tarihsiz ve imzasızdır. Balta-cı'dan Valide Sultan'a yazdığı tahrnin edilmektedir. Ni-


Han'ı Devlet Giray, özellikle karşı çıkrruştır'". Han,Rus ordusunun tamamen yok edilmesi fırsatınınbarışla kaçırıldığını ileri sürmüştür+'. Bu sırada

tekim mektupta savaşın gidişatı hakkında uzun uzunuzadıya bilgi verildikten sonra Antlaşma maddeleri kı-saca belirtilmiştir. BOA. C. SM. Nr: 102/5143; TopkapıSarayı Arşiv'inde yine Baltacı tarafından Valide Sultan'ayazılan bir mektup vardır. Bu mektupta Vezir-i azam,yine savaşın gidişatı üzerinde durduktan sonra Antlaş;-mayı imzalamasının gerekçelerini ayrıntılı bir şekildeanlatmıştır. Akdes Nimet Kuratı bu mektubu yayınla-mıştır.

40 Divan'da barış müzakere edilirken Kırım Hanı DevletGiray, Baltacı Mehmet Paşa'ya "Ey· Paşa oğlum, bu hu-susda acele buyurman her umurınızı miişdoere idüp, şer'a tat-bik iderek eylen ve hem bu umür büyük umürdur, üzerinizebütün işi alman sonra zahmet çekersiz. zira bu kafir bir allakkafirdir, ben kafirin hilesin çok gördüm ve pederim zamanındadahi çok hilesi zuhur görülmişdir. Hele basiret üzre olasız"diyerek onu uyarmıştır. Ahmed Bin Mahmud, Tarih-iGöynüklü, s. 223b.

41 Kırım Hanı Devlet Giray'ı Padişah barışın nasılolduğunuöğrenmek amacıyla İstanbul'a davet etmiştir. Han bugörüşme sırasında özellikle Baltacı Mehmet Paşa'nınKethüdası Osman Ağa ve Mektupçusu Ömer Efendi'nintesiriyle antlaşmayı kabul ettiğini beyan ettikten sonra"Bu sulh Böyle olmazdı, beni söyletmediler ve bir müşavereyegötürmediler ve geldikçe Eflak ve Bağdan keferesi payesine ko-yup, kalpaklı gavur geldi, kalpaklt gavur gitti gibi sözleri dil-lerine dolayıp kulağıma kadar işittirdiler saye-i devlet-ialiyyende hutbe ve sikke sahibi İslam Padişahı olanı ve sanca-ğın çeküb ulufen yiyüb devam-ı ömr-ü devletin duasında olankuluna bu hakareti reva görme Padişahim" diyerek antlaş-maya ne kadar kCirşıçıkmaya çalıştığını III. Ahmed'e i-

Çorum'dan Bİr Vezir-i Azam 43

Bender'de bulunan İsveç kralı XII. Karl, Vezir-i aza-mın barış yaptığını ve Petro'yu bırakacağını öğren-diğinde alelacele Osmanlı ordugahına gelmiştir. Fa-kat yetişememiş ve antlaşma çoktan imzalanınıştır.Baltacı, bu raddeden sonra antlaşmayı bozmayacakve çarın gidişini durdurmayacaktır.

Hatta neden çarı esir etmek varken bıraktığınısoran İsveç Kralına Osmanlı Devleti açısından barışşartlarının kazançlı olduğunu ve ayrıca barış içinyalvaran bir düşmana saldırmanın uygun olmadığı-nı söyleyecektir. İsveç kralının bu zaferin büyük birbaşarı olmadığını söylemesi üzerine de "bu ordununkomutanı benim, istediğim zaınan barış yaparım"diyerek konu üzerinde bir daha tartışma yapmaya-cağını kesin bir dille ifade etmiştir+. Karl, öfkeli birşekilde Bender' e dönınüş ve Padişaha Baltaeıyı şika-yet ederek, Rusların gidişine seyirci kaldığı gerekçe-siyle cezalandırılmasını istemiştir+',

Baltacı Mehmet Paşa'nın Çarın Karısı Katerina ilegörüştüğü, onun mücevherlerine ve yalvarmalarınadayanamadığı yönünde ortaya atılan iddialar asıl-sızdır+'. Ancak antlaşmanın imzalanmasında Kateri-

fade etmiştir. Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa, Nusret-name, s. 76.

42 Robert K. Massie, Peter the Great His Life and World, Lon-don, 1990, s. 561.

43 Nicolae Jorga, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, LV, çev: Nilü-fer Epçeli, İstanbul, 2005, ş. 262.

44 Bazı kaynaklar da Çariçe Katherina'nın mücevherleriniverilmesinin söz konusu olmadığını Vezir-i azama 150

- -- - -------- --------------~--


na'mn rolünü unutmamak gerekir. Öncelikle ÇarPetro'nun manevi olarak destekçisidir.

Diğer önemli bir nokta- Çariçe Katerina/nın Os-manlı ordusu nezdinde, Avusturya Imparatoru'nunkardeşi olduğu şayiasını yaymış olmasıdır. OsmanlıDevleti'nin A-vusturya ile savaş durumunda olma-ması ve Rusya ile .hali hazırda savaşırken Avustur-ya/yı bu sebeple karşısına almak istemesini de gözardı edilemez bir durumdur=. Ahmed Bin Mah-mud/un eseri Tarih-i Göynüklü' de geçen bu bilgi İ-sakçı'ya kadar Osmanlı ordusu ile birlikte giden A-vusturya'nın İstanbul elçiliği katibi _Fleischmann'ınraporunda da mevcuttur=.

_Baltacı, Antlaşmayı imzalarken tamamen Os-manlı Devleti'nin menfaatlerini düşünmüştür. Çün-kü kağıt üzerinde oldukça karlı bir antlaşmadır.Osmanlı Devleti için ehemmi yete sahip Azak kalesive diğer baz kaleler geri alınmıştır. İsveç Kralı güveniçinde ülkesine dönebilecektir. Rusya Kazakların

bin ruble teklif edildiğini belirtirler. Ancak miktarı neolursa olsun Baltacıya rüşvet verildiği Ruslar tarafındanda kabul gören bir iddia olarak günümüze kadar gelmiş-tir. Robert K. Massie, Peter the Great.., s. 561. Rüşvet ko-nusunu Hammer de ele almıştır. Ba1tacı Mehmed Pa-şa/nın ve Kahyası Osman Ağa'nın değeri birkaç bin rub-leyi bulan hediyeleri aldıklarını iddia etmektedir. [osephVon Hammer, Büyük Osmanlı Tarihi, çev: -Vecdi Bürün,İstanbul, 1998, s. ısı.

45 Ahmed Bin Mahmud, Tarilı-i Göynüklü, s. 222a.46 Akdes Nimet Kurat, Prut Seferi ..., II, s. 559.


işlerine müdahale etmeyecektir". Bütün bu kaza-nımların yanında Baltacı Mehmet Paşa antlaşmayısadece karlı olduğu için kabul etmemiştir. Savaşınbirinci günü yapılan hücum da yedi bin asker zayiatverilmiş ve bu nedenle hücuma devam edilmesindenvazgeçmek zorunda kalınmıştır. Osmanlı kaynaklarıakşam olması ve şiddetli top atışı nedeniyle Ruslarınbu durumu fark etmedikleri yönündendir. Eğer Rus-lar yeniçerilerin gayretsizliğini fark etmiş olsalardıbütün güçleri ile hücuma kalkışma ihtimali yüksek-tir. Bu nedenle 19 Temmuz/da savaşın ikinci günüyoğun top atışı ile iktifa edilmiştirv. Yine BaltacıMehmet Paşa'nın Avusturya ile yakın zaınanda birsavaş çıkması olasılığını da göz önünde bulundur-mayı göz ardı etmediğini görmekteyiz. Böyle birsavaş durumundaRusya ile barış yapılmış olmasıOsmanlı Devleti'nin kuzey cephesinin boş kalmasıanlamına gelmektedir'". Bütün. bunlara ek olarakRus generali Rönne, İbrail kalesini ele geçirmiş veOsmanlı ordusunun mühimmat ve iaşe depolarınıyakmıştır'". Bütün bunlara ek olarak Nicolae Jorga

47 Sadrazam Yusuf Paşa zamanında Petro'nun Prut Antlaş-masına uymaması nedeniyle 13 Rebiül evvel 1124 tari-hinde yeniden bir antlaşma yapılmıştı. BOA, Düvel-i Ec-nebiye Defteri, Nr. 83/1, (113~1249),s. 60-65.

48 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IV/1, s. 82.49 Robert K. Massie, Peter the Great, s. 561.50 Ahmed Bin Mahmud, Tarih-i Göynüklü, s. 228a-b; Ahmed

Muhtar, "Rus Mena'bine Göre Baltacı Mehmed Paşa'nınPrut Seferi (1123-1711)", Tarihi Osınani Mecmuası, sene 8,Nr: 46, (Teşrini evvel 1333), İstanbul, S'?2~0.


Eflak voyvodası Konstantinos Brincoveanu'nun ka-rasızlığı ve Dimitri Kantemir'in ihaneti nedeni ileOsmanlı ordusunun erzak bakımından Rus ordu-sundan çok da iyi durumda olmadığını yazmakta-dırsı.

Baltacı Mehmed Paşa; Antlaşma imzalandıktansonra Valide Sultana yazdığı mektubunda antlaş-manın imzalanına sebeplerini teferruatı ile anlat-maktadır . 1/ Ve lakin bu kış bunda kışlayub evvel baharolduğu gibi, bu taraftan hareket olunub gidilmeğe muh-taçtır: Zira hala olduğumuz mahal de altıbuçukta sabahnamazı kılınır, Moskovun makarr-ı hükümetinden öteyerde ahşam namazından sonra sabah olub yatsu namazı-na vakit yoktur: Öyle ba'id memlekete yalartasında kış-lamadıktan sonra, ağır asker ile İstanbul' dan doğru git-mek bir veçhile mümkün ...." ifadeleriyle savaşa devarnetmenin ya da antlaşmada ele geçirilen kalelerin sa-vaşla almamn zorluklarını dile getirmektedir= .

.- Buradaki asıl sorun Çarın, kendisini kurtardıktansonra sözünde durmamış olmasıdır. Baltacı MehmetPaşa, savaştan sonra hemen İstanbul'a dönmedi.Antlaşma şartlarının uygulanmasını bekledi. Mama-fih Petro sözünde durmadı ve Azak kalesini iadeetmedi=. Mesele sürüncemede kalınca Vezir-i azam

51 Nicolae Jorga, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, s. 262.52 Akdes nimet Kurat, Prut Seferi.. uJ1, s. 822.53 Petro, Azak kalesini ancak yeni bir savaş ihtimali ortaya

çıktığında vermeyi kabul etmiştir. 5 Haziran 1713 tari-hinde Edirne' de imzalanan bu antlaşma ile Rusya Prut'-da kabul ettiği şartları uygulamak mecburiyetinde kal-


dönmeye karar vermiştir. Edirne' ye geldikten sonraburada bir süre kalmış ve askere maaşını dağıttır-mıştır=.

Bu gelişmeler üzerine aleyhinde olanlar faaliyetebaşladılar. Onun Ruslardan rüşvet aldığını ve hattaÇariçe'nin mücevherleri ve yalvarmalarına dayana-

mıştır,. Martin Sicker, The Jslamic World in Decline: Fromthe Treaty of Karlowitz to the Disiniegration of the OttomanEmpire, Praeger, Westport, 2001, s. 35; Prut Antlaşmasıgereği Osmanlı Devleti ile Rusya arasında Azak kalesi-nin iade edilmesi, İsveç kralının ülkesine dönmesi ve ka-lelerinin yıkılması hususlarında Divanda önemli görüş-meler yapılmış ve kararlar alınmıştır. BOA, Mühimme

. Defteri, Nr. 119, s. S. 9, IS, 17, 27, LLS, 146; Prut Antlaş-masınm yenilenen tam metni için bakınız. BOA, Düvel-iEcnebiye Defteri, Nr. 83/1, (113-1249), s. 60-65.

54 Raşid, Tarih-i Raşid, III, s. 370; Baltacı Mehmet Paşa, 19ağustos 1711 günü 36 gün kalacağı Gölbaşı menziline

_ gelmiştir. Burada 4 Eylül'de askerin RECEC maaşmı da-ğıtmıştır. Edirne'ye vasıl olduğu 27 Ekim 1711 tarihindeise askerin REŞEN maaşı önceden hazırlanmıştı. Yeniçe-ri Hasan Kürdi'ye göre Baltacı Mehmet Paşa'nın buradaaskerin maaşmı dağıtma inisiyatifi yoktur. Keyfiyet-iRusiye adlı eserinde Hasan Kürdi, Vezir-i azarnın 6 Ka-sım 1711 günü Edirne'de gazi çelenkleri dağıttığını ifadeetmektedir. Cezmi Karasu-Volkan Martin, "Prut Sava-şı'nın Kaynaklarından Keyfiyet-i Rusiye'ye Göre Os-manlı Ordusunun Dönüş .Seyri" s. 4. Bu bildiri, BaltacıMehmed Paşa sempozyumunda sunulmuştur. Bildirimetninden yaralanrnarna izin verdikleri için kendilerineteşekkür ederim. Baltacı Mehmed Paşa Sempozyumu, 9-10 Eylül 2006, Osmancık.

- ----- ---_._-----------------


madığını ileri sürd üler=. Özellikle daha önceki düş-manları arasında yer alan bu sırada Rikab-ı Hüma-yun Kaymakarnı olan Damat Ali Paşa=, ŞeyhülislamPaşmakçızade Seyyid Ali ve Darüssaade Ağası Sü-leyman Ağa Baltacı MehmetPaşa aleyhine yoğun birkampanya yürütmüşlerdir'".

III. Ahmed dedikodulara itibar etmedi. FakatEdirne' de yeniçerileri kendisine karşı kullanabileceğive bunun için askere maaş dağıttığı dedikodularmadayanamadı. Sonunda Baltacı, Edirne' de bulunduğusırada görevden alındı ve önce Trablusşam valiliğinetayin edildi. Ancak Baltacının aleyhinde olanlar birgün yeniden geri dönme' olasılığını göz önünde bu-lundurarak kalebend edilerek Midilli adasına gön-

55 Ahmet Refik, Türkler ve Büyük Petro, İstanbul 1932, s. 44.56 DamatAli Paşa, Baltacının kendisi hakkında daha önce

gönül kıncı ve gücendirid sözler sarf etmesini unutma-- mıştır. Bu nedenle 0, "Rus İmparatoru bu şekilde ağır

bir yenilgiye uğramış iken salıverilmesi. Rus Çariçesi'ninkendisine gizlice _verd iği kıymetli mücevherlerin ve birçok malın meyvesidir" diyerek rüşvet meselesini gün-deme getirenler arasında ön safta yer almıştır. MustafaNuri Paşa, Netayic ül- Vukuat, III-IV, Ankara, 1987, s. 27.

57 Raşid, Tarih-i Raşid, III, s. 369. Sefere gitmeden önce düş-manı olarak bildiği Darüssaade Ağası Süleyman Ağanıngörevinden alınmasını padişaha kabul ettirebilmek içinbir yemek düzenlemiştir. Ancak bunu haber alan Sü-leyman Ağa valide Sultanı .araya koyarak, görevdenalınmasının önüne geçmiştir. Orhan F. Köprülü, "İlm-iNücuma Aid Bir RisaleninTarihi Kaynak Olarak Ehem-miyeti", İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Der-gisi, 1/2, (Mart 1950), İstanbul, s. 315.


derilmesi için emir çıkarılmasını sağladılar. BöyleceBaltacı Mehmet Paşa, tutuklanarak Midilli a .asındahapse gönderildi (Aralık 1711 sonlarıj'".

. Adadaki hapis hayatı 1712 Nisan ayına kadarhapsi devam etti. Bu tarihten itibaren adada dolaş-masına izin. verildi. Fakat III. Ahmed/ir BaltacıMehmed Paşa'ya karşı tavrı bilindiğinden bir günaffedilme ihtimaline karşılık düşmanları savaş içinzimmetinde olan 102 kese akçenin talep edilmesinisağladılar='. Paşa, bu parayı ödeyemeyince Limniadasında haps edildi. Adaya naklinden bir süre son-ra Temmuz 1712 tarihinde vefat etti.

Kabri Limni adasında Mısri Niyazi'nin kabri ya-nındadır'", Vefat ettiği sırada 50 yaşını geçmişti.

Baltacı Mehmed Paşa orta düzeyde bir eğitimalmıştı. Sarayda uzun süre kalmış ve bu sırada saraydüzenini öğrenmişti. Kaynaklar onu cesur ve gayret-li olarak nitelendirmektedirler. Bunun yanında lafınıbilmez biri olarak da tavsif ederler. Nitekim dostdüşman kim olursa olsun iyi kötü lafını esirgemezdi.Kendisi için tehditunsuru olarak gördüğü kişilerientrika ile saraydan uzaklaştırmaya gayret ederdi.Bunda her zaman başarılı olamamıştır. Entrika çe-virmeye meyilli olduğundan hakkında söylenen herşeye araştırmadan inanır, küçük bir olaya ya da uy-

58 Ahmet Refik, Türkler ve BÜljük Petro, s. 109.59 Akdes Nimet Kurat, Prut Seferi ..., II, s. 827, 828, ekler.

(.

60 Hafız Hüseyin Ayvansarayi, Vefat-ı Selôiin ve Meşahir-iRical, Haz: Fahri ç. Derin, İstanbu11978, s. 100.


durma bir söze itibar ederek, en önemli dostluklarınıhemen yıkabilirdi. Bu nedenle dostluğuna güvenduyulması çok zordu. Ancak III. Ahmed, Baltacı'yagüvenmekte idi='. Nitekim Ruslardan rüşvet aldığıve Katherina ile görüştüğü dedikodularma hiçbirzaman itibar etmemiştir.

Baltacı Mehmed Paşa' yı kaynaklar çok beceriklive mahir biri olarak tanımlamadıkları gibi siyasi ola-rak da yetenekli görmezler. Yeniçerilere güveneme-diği gerekçesi ile imzaladığı düşünülen Prut Ant-laşması içinse durumu iyi tahlil edemediği için Ant-laşmayı kabul ettiği görüşünü ileri sürerler=. ÇünküKatherina ile görüştüğü tamamen asılsız bir dediko-dudan ibarettir.s- Bu söylentiler onu vezir-i azamlık-tan düşürmek için ortaya atılmış ve kullanılmıştır.Hem de onun Çariçe Katherina ile buluşan bir vezirolarak tarihe geçmesine neden olmuştur."

61 Raşid, Tarih-i Raşid, III, s. 369.62 Ahmet Refik eserinde hem rüşvet aldığı hem de Katherina

ile görüştüğünü ileri sürmektedir. O, bu görüşü Vol-taire'in On İkinci Şarl adlı eserinden almıştır. Ahmet Re-fik, Türkler ve Büyük Petro, s. 78.

63 Adrian Jones, Jean- Nicolle Moreau de Brasey'e dayanarakKatherina'nın Prut savaşı sırasında hamile olduğununrapor edildiğini yazmaktadır. Verilen bu bilgi doğruysabile, Katherina bebeği doğuramamış olmalıdır. ÇünküKatherina'run o tarihlerde doğmuş çocuğu bulunma-maktadır. Adrian Jones, /i An Empress and GrandVizier ...", s. 661.

64 Baltacı Mehıned Paşa'nın Sivas/ta bir vakfı olduğunu tes-pit ettik. Sivas Vilayeti Hükümet Konağı. hapishane ve

L.

Çorum'dan Bir Vezir-i Azam SI

Bununla birlikte Prut savaşında başarı kazana-masalar da, Merzifonaı Kara Mustafa Paşa'nın Çeh-rin seferinde Dinyeper boylarına kadar gelebilenRuslar, ilk defa olarak Prut nehri kenarlarına kadarinme imkanı bulmuşlardır. Svyatoslav'ın.. Bizans'ayardım etmek için 960 yıllarında geldiği topraklardaRus orduları yeniden boy göstermiştir. Bu durumuPrut savaşının Ruslar açısından bir kazanımı olarakdeğerlendirmek gerektiğini göz ardı etmemek la-zımdır. Nitekim Ruslar kısa süre sonra bu topraklarıele geçirmek için daha kuvvetli olarak geri dönecek-ler ve Osmanlı Devleti'nin Balkanlardaki varlığınıtehdit eder konuma geleceklerdir.

zaptiye koğuşu vakıf arazisi üzerine inşa edilmiştir. Bubinaların kiraları ile ilgili sorunlar 1305 tarihinden itiba-ren çeşitli tarihlerde hükümete bildirilmiştir. BOA. DH.MKT. 1511/17, 25 Ramazan 1305 (5 Haziran 1888); DH.MKT., 1817/113., 29 Recep 1308 (10 Mart 1891); DH.MKT. 351/34, 8 Ramazan 1312 (5 Mart 1895); Vakfın mü-tevellisi 1317 tarihinde İcarecizade Feyzullah Efendidir.BOA. DH. MKT. 2237 /120, 16 Rebiüı ahir 1317"(24 Ağus-tos 1899). Yine Sivas/ta _Üryani Mahallesinde BaltacıMehmed Paşa/nın mescit yaptırmıştır. Bu mescide 5 Zil-hicce 1277 tarihinde bu mescide imam tayin edilmiştir.BOA. C. Ev. 278/14161, 5 Zilhicce 1277 (14 Haziran1862).

Çorum' dan Bir Vezir-i Azam: Baltacı Mehmet Paşa

Documents

Transcript of Çorum' dan Bir Vezir-i Azam: Baltacı Mehmet Paşa