Βιώσιμες Εθελούσιες Επιστροφές: Προκλήσεις και Πρακτικές Εφαρμογές

Επιμ.: Στέφανος Σπανέας & Δέσποινα Κοχλιού

Λευκωσία,2014

Δίκτυο Εθελούσιων Επιστροφών

Παραίτηση από κάθε σχετική αξίωση ή/και δικαίωμα 1

Τα πνευματικά δικαιώματα του συγγράμματος Βιώσιμες Εθελούσιες Επιστροφές: Προκλήσεις και Πρακτικές Εφαρμογές ανήκουν στη Μονάδα Διαχείρισης των Ταμείων Αλληλεγγύης του Υπουργείου Εσωτερικών της Κυπριακής Δημοκρατίας.

Παραίτηση από κάθε σχετική αξίωση ή/και δικαίωμα 2

Οι πληροφορίες που περιέχονται στο σύγγραμμα Βιώσιμες Εθελούσιες Επιστροφές: Προκλήσεις και Πρακτικές Εφαρμογές έχουν συλλεχθεί από έγκυρες βιβλιογραφικές πηγές, από βιωματική παρατήρηση και επιστημονική εμπειρία. Παρόλα αυτά, επειδή στην πλειονότητά του το περιεχόμενο αυτών των πληροφοριών δύναται να αλλάζει σε τακτά χρονικά διαστήματα, συστήνεται όπως οι αναγνώστες διασταυρώνουν τις πληροφορίες που περιέχονται με τις σχετικές αρμόδιες υπηρεσίες. Το παρόν σύγγραμμα έχει αποκλειστικά συμβουλευτικό χαρακτήρα και οι πληροφορίες που παρουσιάζονται σε αυτό δεν μπορούν να θεωρηθούν ως δεσμευτικές. Το Ευρωπαϊκό Ταμείο Επιστροφών, η Κυπριακή Δημοκρατία, ο τελικός Δικαιούχος του έργου (Ανάδοχος Φορέας) και η Αναθέτουσα Αρχή, δεν φέρουν καμία ευθύνη για οποιαδήποτε ανακρίβεια παρουσιαστεί στο περιεχόμενό του και για οποιοδήποτε πρόβλημα μπορεί να προκληθεί λόγω αυτής.

List of Participants

Despina Cochliou is a Social Work lecturer at the University of Nicosia and member of the scientific team for VRENET.

George Isaias is the founder and executive director of the SYNTHESIS Center for Research and Education Ltd, a pioneering enterprise aiming to inspire, develop and support social entrepreneurship in Cyprus.

Gregory Neocleous is a Social Work lecturer at the University of Nicosia and member of the scientific team for VRENET.

Dimitrios Varadinis is a lawyer and the national coordinator of the Legal Department of PRAKSIS

Stefanos Spaneas is an assistant professor of Social Work at the University of Nicosia and scientific coordinator of VRENET.

Agamemnonas Zachariades is a social worker and member of the scientific team for VRENET.

Η παραγωγή και εκτύπωση του συγγράμματος «Βιώσιμες Εθελούσιες Επιστροφές: Προκλήσεις και Πρακτικές Εφαρμογές», πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια του ΥΕ/ΥΑ/ΤΕ/01.2013, Δράση (Αρ. 2) (Προτεραιότητα 3 - Δράση 3.3.1 Ετήσιου Προγράμματος 2012) Ευρωπαϊκό Ταμείο Επιστροφών, Ετήσιο Πρόγραμμα 2012.

ΠεριεχόμεναΠΡΟΛΟΓΟΣ...........................................................................................................................................................................................7OVERVIEW OF ASSISTED VOLUNTARY RETURN....................................................................................................................................9Introduction.........................................................................................................................................................................................9What constitutes assisted voluntary return? An overview..................................................................................................................9Definitions Relevant to return............................................................................................................................................................10What are the motives for return?......................................................................................................................................................10Voluntary Returns in Cyprus...............................................................................................................................................................11Voluntary Returns in Europe and Internationally...............................................................................................................................12Return Policies...................................................................................................................................................................................13Effective returns................................................................................................................................................................................14Conclusions........................................................................................................................................................................................16Bibliography.......................................................................................................................................................................................16ΔΙΑΜΟΡΦΩΝΟΝΤΑΣ ΕΝΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΚΑΙ ΠΡΑΚΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΓΙΑ ΤΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΕΘΕΛΟΥΣΙΩΝ ΕΠΙΣΤΡΟΦΩΝ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ......................................................................................................................................................................................19Θεωρητικό πλαίσιο λειτουργίας προγράμματος εθελούσιων επιστροφών......................................................................................20Το παράδειγμα της Ισπανίας..............................................................................................................................................................21Μετανάστευση και Εθελούσιες Επιστροφές στην Κυπριακή πραγματικότητα..................................................................................24Θέτοντας τις βάσεις για ένα λειτουργικό μοντέλο υποστήριξης Εθελούσιων Επιστροφών ............................................................26Αντί επιλόγου…..................................................................................................................................................................................28Βιβλιογραφία.....................................................................................................................................................................................29ASSISTED VOLUNTARY RETURNS (AVRS): THE CASE OF GREECE.........................................................................................................33Introduction.......................................................................................................................................................................................33National legislation regarding return procedures of irregular migrants.............................................................................................33Assisted Voluntary Returns (AVRs).....................................................................................................................................................34Practical issues related to the return process....................................................................................................................................35Sustainability of the voluntary return programmes...........................................................................................................................36Concluding remarks: responding to the challenges that lie ahead....................................................................................................36ENHANCING THE SUSTAINABILITY OF AVR PROGRAMMES THROUGH SOCIAL ENTREPRENEURS.....................................................39Summary............................................................................................................................................................................................39Introduction.......................................................................................................................................................................................39History of AVR programmes...............................................................................................................................................................39Migrant Reintegration.......................................................................................................................................................................40Cooperation with countries of Origin.................................................................................................................................................41Migrant and Civil Society Organisations.............................................................................................................................................41Engaging Social Entrepreneurs in the Reintegration Process.............................................................................................................41The Ashoka Network..........................................................................................................................................................................42Microfinance......................................................................................................................................................................................42Conclusion.........................................................................................................................................................................................42References.........................................................................................................................................................................................42

Internally Displaced and Stateless Persons, UNHCR, Geneva.

UN High Commissioner for Refugees (UNHCR), (2010). Protection Policy Paper: The return of persons found not to be in need of international protection to their countries of origin: UNHCR’s role, [online] available from <http://www.refworld.org/docid/4cea23c62.html> [10 February 2014]

Van Houte, M., & de Koning, M. (2008). Towards a better embeddedness? Monitoring assistance to involuntary returning migrants from Western countries, Universiteit van Amsterdam, Amsterdam/Rijksuniversiteit, Nijmegen.

Weber, F. (2011). How voluntary are voluntary returns? Race & Class, Vol. 52(4): 98–107.

Διαμορφώνοντας ένα θεωρητικό και πρακτικό πλαίσιο για τη λειτουργία Προγράμματος Εθελούσιων Επιστροφών στην ΚύπροΣτέφανος Σπανέας και Αγαμέμνονας Ζαχαριάδης

Το παρόν κεφάλαιο αναφέρεται στη δυνατότητα ανάπτυξης και λειτουργίας ενός θεωρητικού και πρακτικού πλαισίου για την υιοθέτηση από την Πολιτεία ενός Προγράμματος Εθελούσιων Επιστροφών που αναφέρεται κατά προτεραιότητα σε μετανάστες που διαμένουν στην Κυπριακή Δημοκρατία είτε παράνομα, είτε νόμιμα και επιθυμούν αν επιστρέψουν στη χώρα τους. Αναλυτικότερα επισημαίνεται το πως η αλλαγή του οικονομικού κλίματος έχει επηρεάσει τη ζωή των μεταναστών και τους ωθεί να αρχίσουν να σκέφτονται την μετοίκησή τους στις χώρες προέλευσής τους. Υποστηρίζεται επίσης η άποψη πως το συγκεκριμένο πρόγραμμα θα μπορούσε να επεκταθεί και σε άλλες κατηγορίες μεταναστών που διαμένουν νόμιμα στην Κύπρο, χωρίς να θεωρηθεί ή/και να μετατραπεί η τοπική κοινωνία ότι διάκεινται εχθρικά προς τις υπόλοιπες μεταναστευτικές ομάδες.

Βιβλιογραφικές πληροφορίες και προσωπικές εμπειρίες των συγγραφέων αντλούνται από την περίπτωση της Ισπανίας που έχει ήδη αναπτύξει ανάλογο πρόγραμμα. Απώτερος στόχος είναι να προκαλέσει το δημόσιο ενδιαφέρον και την κριτική αντιπαράθεση για την ανάπτυξη και λειτουργία ενός βιώσιμου προγράμματος.

ΕισαγωγήΗ μετανάστευση ερμηνεύεται ως η διαδρομή των ανθρώπων που φεύγουν από τη χώρα τους με σκοπό την αναζήτηση ενός καλύτερου μέλλοντος, είτε αυτό γίνεται με δική τους επιλογή είτε λόγω των πολιτικών, οικονομικών, κοινωνικών και άλλων συνθηκών που επικρατούν στις χώρες καταγωγής, δημιουργεί νέες δημογραφικές, κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές μεταβλητές.

Η διαχείριση της μετανάστευσης έχει γίνει κεντρικό θέμα συζήτησης στις ευρωπαϊκές χώρες σε μια προσπάθεια να ανταποκριθούν στις σύνθετες και μικτές μεταναστευτικές ροές κατά τα τελευταία έτη (Betts, 2011; Geiger και Pecoud, 2010). Ως οργανωμένη απάντηση, σε ευρωπαϊκό επίπεδο, αναπτύχθηκε και προωθήθηκε μια κοινή πολιτική μετανάστευσης που προβλέπει μια σειρά από μέτρα για την ορθή μεταχείριση των υπηκόων τρίτων χωρών (ΥΤΧ). Με βάση τη συνθήκη του Άμστερνταμ το 1999, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ανέλαβε την ευθύνη του τομέα της κοινής μεταναστευτικής πολιτικής των κρατών μελών της ΕΕ. Θεσμοθετήθηκαν πολιτικές για το άσυλο και την ελεύθερη κυκλοφορία των ατόμων, κανόνες για τη διέλευση των εξωτερικών συνόρων της ΕΕ, όπως και τα δικαιώματα των ΥΤΧ. Ανάλογα και τα κράτη-μέλη έχουν αναπτύξει εθνικά σχέδια για την αντιμετώπιση της ραγδαίας αύξησης της μετανάστευσης. Ωστόσο, η όλη προσέγγιση είναι κάτω από ένα σημαντικό πολιτικό, κοινωνικό και οικονομική πρόκληση (Kahanec και Zimmermann, 2011). Η τρέχουσα οικονομική ύφεση αναδεύει ερωτήματα όπως το αν οι μετανάστες θα πρέπει να θέτουν απαιτήσεις στο κράτος πρόνοιας και την απασχόληση σε σχέση με τους ντόπιους, και κατά πόσον οι πόροι θα πρέπει να κατευθυνθούν προς την ένταξή τους.

Η παρουσιαζόμενη ύφεση έχει οδηγήσει αρκετές κυβερνήσεις ανά το παγκόσμιο να υιοθετήσουν μια σειρά πολιτικών για τη μείωση της ροής των μεταναστών, να ενθαρρύνουν την αναχώρησή τους, και να υιοθετήσουν μέτρα προστασίας της αγοράς εργασίας για τους γηγενείς εργαζόμενους (Fix et al., 2009). Για παράδειγμα η Βρετανία έχει νομοθετήσει αυστηρότερα κριτήρια εισδοχής, ενώ οι Ηνωμένες Πολιτείες έθεσαν μεγαλύτερους περιορισμούς σε εταιρείες που επιδιώκουν να προσλάβουν υψηλής ειδίκευσης εργαζόμενους (Fix et al., 2009). Σε μια προσπάθεια να ενθαρρύνει την αναχώρηση από την επικράτειά της, η Ιταλία έχει ποινικοποιήσει την παράνομη παρουσία και εμποδίζει την πρόσβαση σε παράνομους μετανάστες στην εκπαίδευση και στην επείγουσα ιατρική φροντίδα (Fix et al., 2009). Η Τσεχία και η Ιαπωνία επανέφεραν προγράμματα «pay-to-go» (πληρώνω για να φύγεις) από τη δεκαετία του 1970. Τα σχέδια αυτά ενθαρρύνουν τους άνεργους μετανάστες να επιστρέψουν στις χώρες καταγωγής τους με αντάλλαγμα τη μερική αποζημίωση τους και την κάλυψη των εξόδων μεταφοράς (Fix et al., 2009). Η Βρετανία έχει επίσης δοκιμάσει μια παραλλαγή του ίδιου συστήματος καθώς προσφέρει οικονομική βοήθεια προς τους μετανάστες πριν φτάσουν στον προορισμό τους (Fix et al., 2009). Η βοήθεια περιλαμβάνει τη μεταφορά πίσω στις χώρες καταγωγής τους, € 2.000

19

σε μετρητά, βοήθεια επανεγκατάστασης, και επανεκπαίδευση κατά την άφιξή τους στη χώρα καταγωγής τους (Fix et al., 2009).

Η Κύπρος, ως πλήρες μέλος-κράτος της ΕΕ από το 2004 και αποτελώντας το νοτιοανατολικό φυσικό σύνορο της, παρουσιάζει ένα αυξημένο ρεύμα μετανάστευσης ιδιαίτερα στους αριθμούς των αιτήσεων ασύλου. Οι πρώτες μαζικές άδεις απασχόλησης αλλοδαπών (μεταναστών) δόθηκαν το 1990, ενώ οι πρώτες αιτήσεις έγιναν κατά το τέλος της ίδιας δεκαετίας (Χατζηβασίλης, 2009).

Η Κύπρος, προσπαθώντας να ανταποκριθεί στις προαναφερόμενες πιέσεις, ανέπτυξε, στο πλαίσιο των κατευθυντήριο οδηγιών της ΕΕ, μια σειρά από πολιτικές για την οργάνωση της νόμιμης μετανάστευσης και της αποτελεσματικής καταπολέμηση της παράνομης (Solidarity Funds, 2010). Η χώρα δεν ήταν έτοιμη να δεχθεί ένα τόσο μεγάλο πληθυσμό των μεταναστών από την νομική, διοικητική και επιχειρησιακή υποδομή (Cochliou και Spaneas, 2008). Οι αριθμοί των μεταναστών που ζουν στην Κύπρος (αιτούντες άσυλο και ΥΤΧ), δεν μπορούν να ενσωματωθούν μέσα στις τοπικές κοινωνίες και σε συνάφεια και με ανάλογα ευρήματα από άλλες χώρες, το γεγονός αυτό έχει δημιουργήσει μια μορφή ηθικού πανικού (Hamphries, 2004).

Η οικονομική κρίση συνέβαλε στη συντήρηση αλλά και στην ανάπτυξη αρνητικού κλίματος αλλά και στην υιοθέτηση αυστηρότερων προϋποθέσεων ένταξης μεταναστών στην αγορά εργασίας. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα αφενός τη μείωση του αριθμού αφίξεων ΥΤΧ στη χώρα, είτε ως προσωρινοί εργαζόμενοι, είτε στην ανανέωση της άδειας διαμονής και εργασίας τους. Ταυτόχρονα η Πολιτεία ενεργοποιήθηκε και αξιοποίησε ευρωπαϊκούς πόρους από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Επιστροφών για την εθελούσια ή/και μη αναχώρηση παράνομων μεταναστών πίσω στις χώρες καταγωγής τους (Solidarity Funds Sector, 2010b). Παράλληλα γίνονται βήματα και σχεδιασμοί σε κεντρικό επίπεδο για τη δημιουργία και υιοθέτηση μηχανισμών οργάνωσης προγραμμάτων εθελούσιας επιστροφής με τη συνεργασία κρατικών υπηρεσιών, εθελοντικών και ιδιωτικών οργανισμών.

Το συγκεκριμένο άρθρο, αφουγκραζόμενο τόσο τις διεθνείς πολιτικές και πρακτικές, όσο και τις προσδοκίες σε εθνικό επίπεδο για τη δημιουργία και λειτουργία βιώσιμων λύσεων παρουσιάζει το θεωρητικό πλαίσιο βιώσιμων επιστροφών μέσα από την εμπειρία της Ισπανίας και καταλήγει στη διατύπωση μιας πρότασης για συστηματική παρέμβαση και αποτελεσματική διαχείριση ανάπτυξης αναλόγων προγραμμάτων από την Κυπριακή Δημοκρατία. Υποστηρίζεται η άποψη ότι ο σωστός και ορθολογικός σχεδιασμός μπορεί να βελτιώσει τόσο τις γενικές και ειδικές συνθήκες για τους άμεσα ενδιαφερόμενους, αλλά και να συμβάλλει θετικά στην αλλαγή στάση της τοπικής κοινωνίας.

Το άρθρο επιμερίζεται σε τέσσερα βασικά μέρη. Το πρώτο μέρος αναφέρεται συνοπτικά στις φάσεις που περιλαμβάνει ένα πρόγραμμα επιστροφών και θα πρέπει να γίνουν κατανοητές από τους σχεδιαστές σε κεντρικό επίπεδο για τις κατηγορίες των ΥΤΧ , με στόχο την ανάπτυξη βασικών διαδικασιών αλλά και πιθανών νομοθετικών μέτρων. Στη συνέχεια παρουσιάζονται οι διαφορετικές κατηγορίες προγραμμάτων επιστροφής που υλοποιούνται στην Ισπανίας με κριτική ανάλυση των θετικών και αρνητικών σημείων τους. Το τρίτο μέρος αναφέρεται στο φαινόμενο της μετανάστευσης στην Κύπρο με κριτική αναφορά στη σχετική νομοθεσία και στον τρόπο οργανωσιακής διαχείρισης του συγκεκριμένου πλαισίου αναφοράς. Τέλος, το άρθρο προχωρά στην παράθεση προτάσεων που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για την ανάπτυξη ή/και λειτουργία ενός ολοκληρωμένου Προγράμματος Εθελούσιων Επιστροφών.

Θεωρητικό πλαίσιο λειτουργίας προγράμματος εθελούσιων επιστροφώνΤην δεδομένη περίοδο ανά το παγκόσμιο έχουν αναπτυχθεί και τεθεί σε εφαρμογή προγράμματα υποβοηθούμενης εθελούσιας επιστροφής με απώτερο σκοπό την βιώσιμη επιστροφή στην χώρα καταγωγής τους και όχι μόνο. Διάφοροι ερευνητές τονίζουν πως η συγκεκριμένη πρακτική αποτελεί αναπόσπαστο μέρος μιας ολοκληρωμένης προσέγγισης για τη διαχείριση της μετανάστευσης με σκοπό την ομαλή, ανθρώπινη επιστροφή και επανένταξη διαφόρων ομάδων μεταναστών (νόμιμους, παράνομους και ολόκληρες οικογένειες), οι οποίοι επιθυμούν να αποχωρήσουν από τις χώρες υποδοχής και να επιστρέψουν οικειοθελώς στις χώρες καταγωγής τους. Η φιλοσοφία πίσω από την πρακτική των εν λόγω προγραμμάτων στηρίζεται πάνω σε μία κοινή βάση και η διαδικασία συνήθως αποτελείται από τρία στάδια την προ-αναχώρηση, αναχώρηση, επιστροφή και επανένταξη (IOM, 2002; Black et al, 2004; Danish refugee Council, 2008). Στις επόμενες παραγράφους που ακολουθούν γίνεται μια πιο εκτενής αναφορά στα τέσσερα στάδια.

Τα αρχικό στάδιο σε όλα τα προγράμματα εθελούσια επιστροφής ονομάζεται Προ-Αναχώρηση και δίνεται έμφαση στην ενημέρωση ατόμων που πιθανό να ενδιαφέρονται για πληροφορίες σχετικά με εθελούσιες επιστροφές. Σε αυτή τη φάση επιστρατεύονται διαφορά μέσα ενημέρωσης με σκοπό την προώθηση των προγραμμάτων εθελούσιων επιστροφών. Για παράδειγμα με τη χρήση οπτικοακουστικού ενημερωτικού υλικού όπως αφίσες, ενημερωτικά έντυπα, διαφημίσεις σε ραδιόφωνο και τηλεόραση, εκστρατείες διαφώτισης, ενημερωτικά σεμινάρια και προσωπικές συναντήσεις ενδιαφερόμενα άτομα μπορούν

20

να ενημερωθούν για προγράμματα εθελούσιας επιστροφής χωρίς καμία υποχρέωση από πλευράς τους να ακολουθήσουν διαδικασίες εθελούσιας επιστροφής (Sward, 2009). Εντούτοις, οι ενδιαφερόμενοι που ενδεχομένως αποφασίσουν να ενταχθούν στο πρόγραμμα, η διαδικασία ξεκινά με την υπογραφή ενός επίσημου εγγράφου/συμβολαίου όπου δεσμεύει και τις δύο πλευρές. Καθ’ όλη τη διάρκεια της συγκεκριμένης φάσης, η τήρηση της αρχή της εχεμύθειάς είναι σημαντική, προκειμένου να επιτραπεί η οικοδόμηση ενός κλίματος εμπιστοσύνης όπου θα βοηθήσει τον ενδιαφερόμενο να προχωρήσει στο επόμενο στάδιο της διαδικασίας. (European High Commission, 2012). Επιπλέον, σε αυτό το στάδιο, με την υποβολή επίσημη αίτησης για την εκούσια επιστροφή, παρέχονται πληροφορίες και γραφειακή υποστήριξη στους ενδιαφερόμενους προκειμένου να λάβουν έγκυρα ταξιδιωτικά έγγραφα. Έρχονται σε επαφή με τις ανάλογες πρεσβείες, γίνονται οι ανάλογες ρυθμίσεις μεταφοράς του ατόμου (αεροπορικά εισιτήρια) και στη συνέχεια, επίσημα, δίνεται χρονική προθεσμία για την ολοκλήρωση της επιστροφή (European High Commission, 2012).

Μετά την διευθέτηση των πιο πάνω ξεκινά το δεύτερο στάδιο το οποίο περιλαμβάνει την αναχώρησης ή / και τη μεταφορά του ενδιαφερόμενου από τη χώρα υποδοχής στον τελικό προορισμό τη χώρα προέλευσης η οποία δεν είναι απαραίτητο να είναι η χώρα καταγωγής. Σε αυτή την φάση οι επαναπατριζόμενοι τυγχάνουν οικονομικής υποστήριξης, βοήθειας στο αεροδρόμιο σε σχέση με ταξιδιωτικά έγγραφα, αποσκευές και άλλα σχετικά θέματα. Είναι σημαντικό να αναφερθεί πως αν και υπάρχουν διαφορές από τα υλοποιηθέντα προγράμματα ως προς το ύψος και το είδος της παρεχόμενης βοήθειας, τα περισσότερα εστιάζονται στην παροχή οικονομικής βοήθειας. Με αυτό τον τρόπο ενισχύονται οικονομικά οι επαναπατριζόμενοι για να καλύψουν τα έξοδα ταξιδιού, συμπεριλαμβανομένων αεροπορικά εισιτήρια και τη συνέχιση του ταξιδιού εντός της χώρας προορισμού. Επιπλέον, σε περίπτωση που οι ενδιαφερόμενοι είναι μέλη ευάλωτων ομάδων μπορεί να λάβουν εξειδικευμένη βοήθεια όπως συνοδεία, ιατρική φροντίδα ή μεταφορά με τροχοκάθισμα. (European High Commission, 2012; IOM, 2002; IOM, 2006).

Το τελικό στάδιο της διαδικασίας η επιστροφή σηματοδοτείται, με την άφιξη των ατόμων στο τελικό προορισμό στη χώρα προορισμού. Σε αυτό το στάδιο οι επιστρέφοντες υποστηρίζονται μέχρι και τον τελικό προορισμό όπως χερσαίες μεταφορές, επανασύνδεση με την οικογένεια ή φίλους, εύρεση εργασιακής απασχόληση, προσωρινή διαμονή σε προσωρινά καταλύματα (συχνά σε συνεργασία με τους τοπικούς φορείς και μη κυβερνητικές οργανώσεις), παροχή ιατρικής φροντίδας όπου κρίνεται αναγκαίο, καθώς και παρακολούθηση. Μέσα από την βιβλιογραφία γίνεται εκτενής αναφορά σε σχέση με την σημαντικότητα και την κρισιμότητα της επιτυχής ολοκλήρωσης του τελικού σταδίου, καθώς ο πρωταρχικός στόχος των συγκεκριμένων προγραμμάτων είναι η επίτευξη μιας βιώσιμη επιστροφή (European Migration Network, 2007; European High Commission, 2012; IOM, 2006). Ωστόσο, αν οι επιστρέφοντες συναντήσουν τις ίδιες δυσκολίες που τους ώθησαν να μεταναστεύσουν την πρώτη φορά, τότε είναι απίθανο να μην παραμείνουν στη χώρα τους. Για αυτό τον λόγο, αρκετά προγράμματα προσφέρουν κάποια μορφή μακροχρόνιας στήριξης όπου εστιάζονται στην επανένταξη των συγκεκριμένων ατόμων μετατρέποντάς τους σε παραγωγικά μέλη στις κοινότητες τους. Αυτό πιθανό να περιλαμβάνει οικονομικές συνεισφορές, σε χρήματα ή είδος και εκπαιδευτικά σεμινάρια για τη δημιουργία μικρών επιχειρήσεων, συχνά σε συνεργασία με τοπικές μη-κυβερνητικές οργανώσεις. Επιπλέον, πέρα από τα πιο πάνω, γίνεται παρακολούθηση της προόδου των επαναπατρισθέντων για περίπου ένα χρόνο ή και περισσότερο, ανάλογα με την πολιτική του κάθε προγράμματός (IOM, 2006).

Το παράδειγμα της ΙσπανίαςΗ Ισπανία είναι μια από τις ευρω-μεσογειακές χώρες με μεγάλους απόλυτους και ποσοστιαίους αριθμούς μεταναστών. Ιδιαίτερα αισθητή άνοδος παρουσιάστηκε κατά την προηγούμενη δεκαετία και έπειτα (Lopez, 2011). Σύμφωνα με τα στοιχεία της τελευταίας απογραφής, υπολογίζεται ότι περίπου το 14% του πληθυσμού αποτελείται από μετανάστες (foreingn-born individuals), (Arango, 2013). Οι βασικές αιτίες αναφέρονται στην σταθερή ανάπτυξη της οικονομίας (από τα μέσα της δεκαετίας του 1990 μέχρι και το 2007) και στη δημιουργία πολλών νέων θέσεων εργασίας, κυρίως όμως χαμηλά αμειβόμενες εργασίες όπως αυτές του κατασκευαστικού τομέα που απαιτούσε την ύπαρξη πολλών εργατικών χεριών (Arango, 2013).

Επιπλέον, συνέβαλε η πολιτική χορήγησης αδειών παραμονής ακόμα σε παράνομους που διέμεναν για ένα χρονικό διάστημα στην Ισπανία (Lopez, 2011). Η υιοθέτηση της συγκεκριμένης προσέγγισης ξεκίνησε από το Σύνταγμα του 1978, που νομοθετεί ότι οι ξένοι πολίτες της Ισπανίας θα έχουν τα ίδια δικαιώματα με τους Ισπανούς, σε συνάφεια των διεθνών κανονισμών.

Στην πορεία όμως, εξαιτίας της μαζικής αύξησης του μεταναστευτικού ρεύματος, ο νόμος Organic Law N°7/1985 σχετικά με τα δικαιώματα και τις ελευθερίες των μεταναστών και την κοινωνική ένταξή τους, έδωσε έμφαση στη μείωση της εισόδου μεταναστών (Lopez, 2007). Η νέα νομοθεσία είχε ως αποτέλεσμα την απόκτηση της ιθαγένειας από ένα πολύ μικρό αριθμό μεταναστών. Μια δεύτερη ευκαιρία απόκτησης ιθαγένειας δόθηκε το 1991, όπου το Συμβούλιο των Υπουργών ενέκρινε τη άδεια παραμονής αλλοδαπών (νόμιμων και παράνομων), εφόσον μπορούσαν αποδείξουν ότι διέμεναν στη χώρα το προηγούμενο

21

διάστημα και είχαν εργασία ή συμβόλαια εργασίας ή ήταν αυτό-εργοδοτούμενοι ή/και είχαν εργασία στο παρελθόν. Σε μια τέτοια περίπτωση θα μπορούσαν να αιτηθούν και να αποκτήσουν άδεια εργασίας (Η διάρκειά της ήταν για ένα χρόνο με δυνατότητα ανανέωσης) (Lopez, 2007).

Η αναθεώρηση του Νόμου (Organic Law N°4/2000) το 2000 αποτελεί ένα άλλο κομβικό σημείο, καθώς ορίζει τη μετανάστευση, τις νομικές προϋποθέσεις εισδοχής στη χώρα, διαμονής και εργασίας. Αποφαίνεται επίσης για τις διαφορετικές κατηγορίες θεωρήσεων εισόδου (visas) και αδειών εργασίας, χρονικού διαστήματος διαμονής και των αδικημάτων που σχετίζονται με τη μετανάστευση. Η ίδια νομοθεσία διέπει και το σημερινό καθεστώς, αν και έχουν προστεθεί μια σειρά από τροποποιήσεις (Lopez, 2007). Η συγκεκριμένη αναθεώρηση παρείχε επιπρόσθετα κοινωνικά προνόμια ακόμα και σε παράνομους – πρόσβαση στην υγεία και την εκπαίδευση, επίδομα στις δυσπραγούσες οικογένειες κλπ. Το μοναδικό κριτήριο ήταν η εγγραφή τους σε δημοτικούς καταλόγους, ανεξαρτήτως της νομικής τους κατάστασης. Με την εγγραφή τους λάμβαναν κάρτα υγείας που τους έδινε πρόσβαση σε νοσοκομεία και μπορούσαν να εγγράψουν τα παιδιά τους στο εκπαιδευτικό σύστημα (Arango, 2013).

Η Ισπανική Γερουσία το 2009, ως αποτέλεσμα της οικονομικής κρίσης, προχώρησε σε ριζικές αναπροσαρμογές του συγκεκριμένου νόμου, αναφορικά με τα δικαιώματα των ξένων, της οικογενειακής επανένωσης και των ποινών, σε μια προσπάθεια να ελέγξει την παράνομη μετανάστευση (Lopez, 2011). Η αναθεώρησή του είναι σύμφωνη με την κοινή ευρωπαϊκή πολιτική για το Άσυλο και τη Μετανάστευση αλλά αποτελεί στροφή 360ο μοιρών από την προηγούμενη μεταναστευτική πολιτική που εφαρμοζόταν. Επιπλέον, πρόσβαση στην υγεία, με αναθεώρηση του Νόμου του 2012 έχουν μόνο οι νόμιμοι μετανάστες και από τους παράνομους μόνο οι ανήλικοι κάτω των 13 ετών και οι έγκυες γυναίκες (Arango, 2013). Οι συγκεκριμένες διατάξεις δεν έγιναν αποδεκτές από κάποιες περιφερειακές κυβερνήσεις ή/κα αρχές τοπικής αυτοδιοίκησης.

Ο κύριος μοχλός ανάπτυξης της Ισπανίας αποτέλεσε η έντονη οικοδομική δραστηριότητα, που ξεκίνησε από το 1999, με τη δραστική μείωση των επιτοκίων δανεισμού (Arango, 2013; Lopez, 2011) . Αυτό είχε ως αποτέλεσμα το 2005, προτού το σπάσιμο της «οικονομικής φούσκας» στα ακίνητα, οι μετανάστες εργαζόμενοι στο συγκεκριμένο τομέα να αποτελούν το 36%. Ακολουθούσε ο τομέας της γεωργίας (18,9%) και των υπηρεσιών με 12.6% (με απασχόληση του περίπου 90% των γυναικών μεταναστριών), και της βιομηχανίας (Isusi, 2007; Arango, 2013, Lopez, 2011). Η οικονομική κρίση και η συνέχισή της άλλαξε ραγδαία τον εργασιακό χάρτη. Η ανεργία αυξήθηκε κατακόρυφα ανάμεσα στους μετανάστες ενώ μέχρι να γίνει αισθητή τα μεταναστευτικά ρεύματα εξακολουθούσαν να είναι υψηλά μέχρι και το 2008, όπου ξεκίνησε μια κάθετη πτώση για να υπάρξει σταθεροποίηση το 2010 (Arango, 2013).

Οι επιπτώσεις της οικονομικής ύφεσης στην οικονομική και κοινωνική ευημερία των μεταναστών συνετέλεσαν στη δημιουργία διαφορετικών κοινωνικών κατηγοριών μεταξύ τους: άνεργοι, φτωχοί, αυξημένη εξάρτηση από την άτυπη οικονομία, ευάλωτοι προς τη παράνομη διακίνηση (σεξουαλική και άλλη εκμετάλλευση). Υπήρχαν ομάδες που δε μπορούσαν να ξεπληρώσουν τα δάνεια τους, άλλοι που στηρίζονταν στη φιλανθρωπία και στη διανομή φαγητού από τις εθελοντικές οργανώσεις

Σε μια προσπάθεια αντιμετώπισης του μεγάλου αριθμού μεταναστών που δε μπορούσαν να διαβιώσουν πλέον στην Ισπανία το 2008 ένα πρόγραμμα Εθελούσιων Επιστροφών (Plan de Retorno Voluntario) που η φιλοσοφία του αναφέρεται στην ενθάρρυνση των άνεργων μεταναστών να επιστρέψουν στις χώρες καταγωγής με αντάλλαγμα την αποζημίωσή τους και με ικανοποιητικές συνθήκες (“pay-to-go scheme”) (Lozez, 2011). Η ιδέα δανείστηκε από τη Γαλλία που εφάρμοσε ένα παρόμοιο πρόγραμμα το 1977 για να επαναπατρίσει φιλοξενούμενους εργάτες (ABC.es, 2009). Τα κριτήρια που θεσπίστηκαν για τη συμμετοχή υποψηφίων προς επιστροφή ήταν:

• Νόμιμη παραμονή στην Ισπανία, είτε σε προσωρινή είτε σε μόνιμη βάση

• Ανεργία ως αποτέλεσμα διακοπής συμβολαίου εργασίας

• Εγγραφή στη Δημόσια Υπηρεσία Απασχόλησης ως άνεργος/η

• Πλήρωση προϋποθέσεων λήψης επιδόματος ανεργίας

• Λευκό ποινικό μητρώο κατά την παραμονή του/της στην Ισπανία

• Υπήκοος χώρας που έχει υπογράψει διακρατική συμφωνία σε ζητήματα κοινωνικών ασφαλίσεων με την Ισπανία

Επιπλέον ορίστηκαν κάποια ειδικότερα κριτήρια, όπως ότι από τη στιγμή λήψης της αποζημίωσης θα έπρεπε να εγκαταλείψουν τη χώρα μέσα σε 30 ημέρες και να μην επιστρέψουν για το διάστημα των τριών (3) ετών. Για την υποστήριξη των συγκεκριμένων κανονισμών θεσπίστηκαν εργασιακά κίνητρα και ανάλογες άδειες εργασίας σε διαφορετικούς τομείς. Θα μπορούσαν να επιστρέψουν στην Ισπανία μόνο για περιορισμένο χρονικό διάστημα και για λόγους επίσκεψης συγγενικών τους προσώπων μόνο (McCabe et al., 2009). 22

Οι Ευρωπαίοι εργαζόμενοι και οι παράνομοι μετανάστες (undocument) εξαιρέθηκαν από το συγκεκριμένο σχέδιο. Οι πρώτοι για να διασφαλιστεί ότι δε θα επιστρέψουν υπό τη νομοθεσία περί ελεύθερης διακίνησης των Ευρωπαίων εργαζόμενων και οι δεύτεροι, καθώς δεν μπορούσε να διασφαλιστεί ότι δε θα επανέλθουν άμεσα στην Ισπανία. Ως παράλληλο μέτρο, ενισχύθηκε η ασφάλεια των εξωτερικών συνόρων για την αποτελεσματικότερη διαχείριση της παράνομης μετανάστευσης από τη Μεσόγειο, ενώ μειώθηκαν και οι άδειες εργασίας σε ΥΤΧ (94% μείωση των αδειών σε ένα χρόνο) (Lopez, 2011).

Κατά την εφαρμογή του συγκεκριμένου προγράμματος παρουσιάστηκαν αρκετές δυσκολίες, όπως ο περιορισμένος χρόνος διακανονισμού τυχόν οικονομικών, κοινωνικών, οικογενειακών και προσωπικών υποθέσεων (διακανονισμοί με τράπεζες, πώληση περιουσίας που είχε ήδη αποκτηθεί, εύρεση σχολείων για τα παιδιά τους, εύρεση εργασίας στις χώρες καταγωγής, συνειδητοποίηση της απόφασης επαναπατρισμού, κ.λ.π.) (Lopez, 2011). Η Lopez (2011) σημειώνει, επίσης, την έλλειψη της Πολιτείας να παρέχει συμβουλευτική, διοικητική ή/και οικονομική βοήθεια σε σύνθετες περιπτώσεις μετακίνησης, όπως και το να οργανώσει σχετικά υποστηρικτικά δίκτυα στις χώρες προέλευσης.

Από το 2010 και έπειτα αναπτύχθηκαν επίσης δύο ακόμα κατηγορίες αναφορικά με Προγράμματα Εθελούσιων Επιστροφών. Η πρώτη, που συνδέεται άμεσα και με την προαναφερόμενη κατηγορία, αναφέρεται στην εθελούσια επιστροφή που συνδέεται με την ανάπτυξη επιχειρηματικού σχεδίου. Η δεύτερη κατηγορία αναφέρεται στη λειτουργία Εθελούσιων προγραμμάτων για παράνομους μετανάστες που συγχρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Επιστροφών (το σχέδιο προωθήθηκε από την Κυβέρνηση και εγκρίθηκε από την ΕΕ για την πενταετία 2008-2013).

Η φιλοσοφία του συνδυασμού της εθελούσιας επιστροφής με την ανάπτυξη επιχειρηματικού πλάνου αναφέρεται στην προσπάθεια προσέλκυσης νόμιμων μεταναστών που θα σκεπτόντουσαν η επιστροφή στις χώρες τους να συνδυαστεί με την έναρξη επαγγελματικής απασχόλησης. Αποτελεί μια προσπάθεια αρχικής απεξάρτησης των επαναπατριζόμενων από το τοπικό χρηματο-οικονομικό σύστημα για να ξεκινήσει μια ατομική επιχείρηση και να παραμείνει στη χώρα καταγωγής. Υπό το συγκεκριμένο πρίσμα, προσφέρεται μια σύντομη εκπαίδευση στην έννοια της επιχειρηματικότητας και του σχεδιασμού ενός επιχειρηματικού πλάνου. Επιπλέον παρέχεται υποστήριξη από ειδικούς συμβούλους για την ορθή προετοιμασία του και την υποβολή προς το Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων. Το ποσό που εγκρίνεται για κάθε πρόταση ανέρχεται από τα €1500 μέχρι και τις €5000 όταν στην πρόταση θα συμμετέχουν περισσότερα άτομα (από την ομάδα) που θα αποφασίσει να επιστρέψει.

Κατά τα πρώτα χρόνια λειτουργίας του συγκεκριμένου προγράμματος εμφανίστηκαν μια σειρά από επιπρόσθετες δυσκολίες που δεν ήταν αρχικώς αξιολογηθεί ως σημαντικές για τη βιωσιμότητα του προγράμματος. Μια πρώτη αναφέρεται στην ελλιπή συνεργασία με τις κυβερνήσεις των χωρών προέλευσης να υποδεχθούν τους επαναπατριζόμενους και να τους στηρίξουν. Υπήρξαν παραδείγματα από το Μαρόκο και το Εκουαντόρ, όπου η απουσία υποδομών, προγραμμάτων κατοικίας και σταθερού επενδυτικού πλαισίου, οδήγησε τους ανθρώπους σε απόγνωση (Piewa, 2010). H Piewa (2010) σημειώνει ότι για την αποτελεσματική λειτουργία επενδυτικών προσπαθειών είναι απαραίτητο ένα σταθερό πλαίσιο για τους επαναπατριζόμενους μετανάστες, όπου θα τυγχάνουν συμβουλευτικής και οικονομικής υποστήριξης, ενώ κρίνεται σκόπιμη η αποφυγή ταυτόχρονη χρηματοδότηση παρόμοιων σχεδίων (mushrooming phenomenon) την ίδια χρονική περίοδο.

Η τρίτη κατηγορία αναφέρεται στη διαχείριση του, συγχρηματοδοτούμενου με την Ευρωπαϊκή Ένωση, προγράμματος Εθελούσιων Επιστροφών όπου στόχος είναι να διευκολύνει την εθελοντική και ομαλή επιστροφή αιτούντων άσυλο, δικαιούχων επικουρικής προστασίας, δικαιούχων προσωρινής προστασίας, ΥΤΧ που δεν έχουν ή δεν πληρούν πλέον τους όρους εισόδου ή/και διαμονής και σύμφωνα με τους Ισπανικούς κανονισμούς θα πρέπει να εγκαταλείψουν το έδαφος της Ισπανίας. Μπορούν να κάνουν χρήση της εκούσιας επιστροφής στη χώρα καταγωγής τους, με όρους που συμβάλουν στην βιωσιμότητα της επιστροφής τους.

Το βασικό χαρακτηριστικό είναι ότι τα ίδια τα άτομα αποφασίζουν να επιστρέψουν στη χώρα καταγωγής τους. Τους παρέχεται βοήθεια με την οργάνωση της εκούσιας επιστροφής τους (απόκτηση ταξιδιωτικών εγγράφων, αγορά εισιτηρίων και ταξιδιωτική ασφάλιση, παροχή βοήθειας προτού την αναχώρηση, κατά τη διαμετακόμιση και της άφιξη στον τελικό προορισμό). Επιπλέον, τους παρέχονται μια σχετική κάλυψη προσωπικών εξόδων κατά τη μετακίνησή τους στο αεροδρόμιο και στη χώρα προορισμού που ανέρχεται στο ποσό των €50 ανά άτομο και μέγιστο €400 ανά οικογένεια. Παρέχεται επιπλέον στήριξη σε περίπτωση ιατρικής υποβοήθησης ή άλλων οικογενειακών ή/και νομικών θεμάτων. Η προετοιμασία αλλά και η υποστήριξη αναλαμβάνεται από εθελοντικούς οργανισμούς. Τα βασικά κριτήρια συμμετοχής στο πρόγραμμα είναι:

• Το άτομο είναι αιτούντας άσυλο ή δικαιούχος επικουρικής προστασίας, ή δικαιούχος προσωρινής προστασίας ή ΥΤΧ που δεν έχει ή δεν πληροί πλέον τους όρους εισόδου ή/και διαμονής ή άτομο που παρανόμως διαμένει στη χώρα.

• Εθελούσια επιστροφή στη χώρα προέλευσης ή σε άλλη χώρα που επιθυμεί να τον/τη δεχθεί.

23

• Δεν διαθέτει τους απαραίτητους οικονομικούς πόρους για να επιστρέψει στη χώρα προέλευσης.

• Δεν έχει αιτηθεί σε κάποιο άλλο πρόγραμμα ή οργανισμό για να επιστρέψει πίσω.

• Δεν διώκεται για ποινικά ή/και άλλα αδικήματα από την Ισπανική δικαιοσύνη.

Η διαδικασία (οι βασικές δραστηριότητες αναπτύσσονται από εθελοντικούς οργανισμούς) ξεκινά με την ευαισθητοποίηση των μεταναστών για τις λεπτομέρειες της διαδικασίας εκούσιας επιστροφής. Εφόσον το άτομο συμφωνήσει και υπογράψει τη σχετική αίτηση, ακολουθεί το στάδιο της συμβουλευτικής της καθοδήγησης επί των διαδικαστικών θεμάτων, και της υποβοήθησης μέσω τοπικών δικτύων στη χώρα επιστροφής.

Η εμπειρία από την υλοποίηση των προαναφερόμενων προγραμμάτων ανέδειξε κάποια κομβικά σημεία που θα πρέπει να χαρακτηρίζουν ένα αποτελεσματικό πρόγραμμα επιστροφής(Arango, 2013; Piewa, 2012; Lopez, 2011; European Red Cross Return Initiative, 2009; McCabe et al., 2009):

Είναι απαραίτητη η συνεργασία με τις κυβερνήσεις των χωρών προέλευσης των ΥΤΧ. Η εμπειρία των πρώτων χρόνων ανέδειξε ότι μια προβληματική ή/και ελλειμματική συνεργασία είχε ως αποτέλεσμα την προσέλευση μικρού αριθμού μεταναστών (Piewa, 2012; Lopez, 2011). Για παράδειγμα η Piewa (2010) αναφέρει ότι το Εκουαδόρ και το Μαρόκο δεν είδαν με θετική ανταπόκριση τα προγράμματα επιστροφών που ξεκίνησε η Ισπανική κυβέρνηση. Ο λόγος ήταν οι περιορισμένες δυνατότητες που διέθεταν για να επανεντάξουν τους επαναπατριζόμενους. Αντιμετώπισαν το δίλημμα ανάμεσα στην αποδοχή των επαναπατριζόμενων ή στη συναίνεση της μείωσης της κινητικότητας του εργατικού δυναμικού τους από ετήσιες ή μακροχρόνιες θέσεις εργασίας στη βιομηχανία και τις υπηρεσίες σε εποχιακές θέσεις εργασίας στον τομέα της γεωργίας (Piewa, 2010). Δεδομένου ότι τα προγράμματα επιστροφών δεν περιελάμβαναν εκπαίδευση ή δυνατότητες δημιουργίας θέσεων απασχόλησης, ανέμεναν ότι τέτοια προγράμματα θα συνέβαλαν στην αύξηση της ανεργίας και θ διέκοπταν τις ροές εμβασμάτων.

Μετά τα πρώτα χρόνια λειτουργίας αναπτύχθηκε συστηματική συνεργασία με τις διάφορες πρεσβείες στην Ισπανία αλλά και με τις κυβερνήσεις των χωρών προέλευσης, ώστε να πεισθούν να υποδεχθούν τους επαναπατριζόμενους και να τους στηρίξουν αλλά και να αναπτύξουν ένα υποστηρικτικό δίκτυο ενημέρωσης για τις αλλαγές που έχουν εν τω μεταξύ συμβεί. Για παράδειγμα τυχόν οικονομικές επιβαρύνσεις από την εισαγωγή συναλλάγματος, ανάπτυξη συστήματος παροχής κατοικίας, υγειονομικού συστήματος κλπ.

Ένα δεύτερο ιδιαίτερα σημαντικό στοιχείο αποτελεί η διαδικασία επανένταξης των μεταναστών στις χώρες προέλευσης και ειδικότερα των παιδιών που αρκετά συχνά είχαν γεννηθεί στο εξωτερικό. Η απουσία προβλήματος γλωσσικής επικοινωνίας με τις χώρες προέλευσης, καθώς ένα πολύ μεγάλο μέρος των μεταναστών προέρχεται από χώρες που μιλούν Ισπανικά (ή μιλούν λατινογενείς διαλέκτους που επιτρέπει τη γρήγορη εκμάθηση), γεγονός που μπορεί να ερμηνευτεί ως εύκολη μετάβαση στη νέα κοινωνία, δημιούργησε άλλες δυσκολίες. Δεν υπήρχαν μέχρι πρότινος προγράμματα και εκπαιδευτικές δραστηριότητες που να στοχεύουν σε μελλοντική επανένταξη στις χώρες προέλευσης. Η κυβέρνηση του Εκουαδόρ, σε μια προσπάθεια να αντιμετωπίσει τις παρουσιαζόμενες δυσκολίες, σε συνεργασία με την Ισπανική κυβέρνηση, δημιούργησε ανάλογα κέντρα πληροφόρησης και πολιτισμού

Μετανάστευση και Εθελούσιες Επιστροφές στην Κυπριακή πραγματικότηταΗ Κύπρος είναι το τρίτο μεγαλύτερο νησί της Μεσογείου. Σημάδια παρουσίας των κατοίκων της χρονολογούνται από το 10.000 π.Χ., ενώ κυρίως λόγω της τοποθεσίας της, έχει κατακτηθεί από διαφορετικές φυλετικές και πολιτικές δυνάμεις, όπως οι Χετταίοι, οι Ασσύριοι, οι Αιγύπτιοι, οι Πέρσες, οι Βενετοί και οι Οθωμανοί (Solsten, 1991). Το 1960 απέκτησε την ανεξαρτησία της, ενώ προηγούμενα αποτελούσε αποικία της Βρετανικής αυτοκρατορίας. Η κατανόηση του μεταβαλλόμενου ιστορικού περιεχομένου ανά τους αιώνες, συμβάλλει στην αντίληψη της πολιτισμικής ταυτότητας της κυπριακής κοινωνίας και της επιρροής της από διαφορετικούς πληθυσμούς και πολιτισμούς, που συνέβαλαν στην ανάπτυξη της χώρας οικονομικά, πολιτισμικά και κοινωνικά. Κάποιος θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι η Κύπρος χαρακτηρίζεται από ανοχή, όπου διαφορετικές εθνοτικές και θρησκευτικές κοινότητες μπορούν να ζήσουν από κοινού και να συνεργαστούν αρμονικά (Cochliou and Spaneas, 2008).

Η οικονομική ανάπτυξη του νησιού κατά τη δεκαετία του 1980 οδήγησε σε αυξημένη ζήτηση για εργατικό δυναμικό. Κατά την περίοδος της δεκαετίας του 1990, το κράτος αποφάσισε να εγκαταλείψει τις προηγούμενες περιοριστικές πολιτικές αποδοχής μεταναστών. Ήταν η πρώτη φορά που ένας μεγάλος αριθμός από προσωρινές βίζες εργασίας χορηγήθηκε σε μετανάστες ΥΤΧ. Η άδεια εργασίας μπορούσε να διαρκέσει για μια περίοδο έξι ετών, ωστόσο, σε μεταγενέστερη φάση, η προθεσμία αυτή διαφοροποιήθηκε ώστε να υπάρχει εναρμόνιση με την Κοινοτική οδηγία σχετικά με τη μακροπρόθεσμη διαμονής των ΥΤΧ, που θα μπορούσε να επιτρέψει τη μόνιμη εγκατάσταση τους μετά από περίοδο πέντε χρόνων. Κατά την τωρινή περίοδο, οι άδειες

24

συνδέονται με συμβάσεις εργασίας με συγκεκριμένο εργοδότη σε έναν τομέα που θεωρείται ότι παρουσιάζει έλλειψη εργατικού δυναμικού που δεν μπορεί να αναπληρωθεί είτε από το γηγενή πληθυσμό είτε από Ευρωπαίους εργαζόμενους.

Η αλλαγή στη νομοθεσία το 1990 είχε ως αποτέλεσμα την αύξηση του αριθμού των νόμιμα διαμενόντων ΥΤΧ από 545 το 1990 σε ~ 68.000 το 2011 (CyStat, 2011). Δεδομένου του μεγέθους του πληθυσμού, η Κύπρος έχει μετατραπεί από χώρα προέλευσης μεταναστών σε χώρα υποδοχής μετανάστευσης (Sylikiotis, 2006). Η πλειοψηφία των μεταναστών εργάζονται ως οικιακοί βοηθοί, ακολουθούμενοι από τα άτομα που εργάζονται στον κλάδο των υπηρεσιών (συμπεριλαμβανομένου του τουρισμού), της μεταποίησης, της γεωργίας και της κατασκευαστικής βιομηχανίας.

Πολιτικά γεγονότα που συνέβησαν σε διεθνές επίπεδο επηρέασαν επίσης τη μετανάστευση στην Κύπρο. Η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης είχε ως αποτέλεσμα τη μετανάστευση εργατικού δυναμικού από τις χώρες που προηγουμένως ήταν μέρος της ΕΣΣΔ. Πιο συγκεκριμένα, υπήρξε μια μεγάλη ροή από Έλληνες ποντιακής καταγωγής από την περιοχή του Καυκάσου, που καθώς είχαν δικαίωμα στην ελληνική ιθαγένεια, μετανάστευσαν στην Κύπρος χωρίς να ακολουθήσουν τις συνήθεις γραφειοκρατικές διατυπώσεις. Ο Πόλεμος του Κόλπου (και στις δύο περιόδους), η συνεχιζόμενη αναταραχή στην Παλαιστίνη, και ο πόλεμος στα Βαλκάνια, συντέλεσε επίσης σε μια παρατηρούμενη αύξηση του αριθμού των μεταναστών που έφυγαν από χώρες τους και μετανάστευσαν στην Κύπρο.

Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, τις τελευταίες δύο δεκαετίες, η Κύπρος να έχει μετατραπεί σε μια χώρα της μετανάστευσης, με χαρακτηριστικά εθνικής, πολιτιστικής και κοινωνικής πολυμορφίας. Πάνω από είκοσι τοις εκατό του σημερινού πληθυσμού έχει γεννηθεί στο εξωτερικό ή έχουν εθνική ταυτότητα διαφορετική της Κυπριακής, σύμφωνα με τα αποτελέσματα της απογραφής (2011). Ωστόσο, ακόμα δεν μπορεί να υποστηριχθεί ότι η κυπριακή κοινωνία έχει υιοθετήσει αποτελεσματικά όλες αυτές τις αλλαγές, αν και έχει προσαρμοστεί με τη διεθνή και ευρωπαϊκή νομοθεσία για τη μετανάστευση. Βρίσκεται ακόμα στη διαδικασία ανάπτυξης μια έμφυτης ανοχής για την εθνική νοοτροπία και το κράτος προσπαθεί να προσαρμόσει τις εθνικές πολιτικές ως προς τις ευρωπαϊκές οδηγίες. Όπως ήταν αναμενόμενο, οι πολιτισμικές αυτές αλλαγές ανέδειξαν φωνές αντιπαράθεσης και ξενοφοβίας από μέρος της κυπριακής κοινωνίας. Σε αυτό συνέβαλε ο μεγάλος αριθμός των αιτούντων άσυλο μέχρι και το 2008, ενώ η αυξανόμενη αρνητική εικόνα εναντίον των μεταναστών ενισχύθηκε από την οικονομική κρίση του 2010 και έπειτα που χαρακτηρίζει την οικονομία του τόπου. Ως αντιστάθμισμα, δεν υπάρχει επαρκής γνώση για τη συμβολή τους στην τοπική κοινωνία και στην οικονομική της ανάπτυξη (Trimikliniotis, 2013; Pashardes and Polycarpou, 2011; Gregoriou et al., 2010).

Η Πολιτεία, σε μια προσπάθεια διαχείρισης του μεταναστευτικού ρεύματος έχει τροποποιήσει τις σχετικές νομοθεσίες για άσυλο την μετανάστευση, καταστώντας πιο δύσκολη την είσοδο ΥΤΧ σε διάφορους τομείς εργασίας ή για μικρότερα χρονικά διαστήματα, ενώ από την άλλη πλευρά οργάνωσε αποτελεσματικότερα και συντόμευσε τη διαδικασία εξέτασης αιτήσεων για χορήγηση ασύλου. Παράλληλα, εξαιτίας του μεγάλου υπολογιζόμενου αριθμού των παρανόμως διαμενόντων μεταναστών στο έδαφος της Κυπριακής Δημοκρατίας, αλλά και των ανοδικών τάσεων (τουλάχιστον μέχρι το 2010) παρουσίας των ΥΤΧ, θεωρήθηκε επιτακτική η ενίσχυση των μέτρων της αναγκαστικής επιστροφής και η λειτουργία προγραμμάτων εθελούσιων επιστροφών (Solidarity Funds, 2010b). Απώτερος στόχος ήταν αφενός η καταπολέμηση της παράνομης μετανάστευσης, και αφετέρου οι υποχρεωτικές επιστροφές θα αναδείκνυαν έναν αποτρεπτικό χαρακτήρα για τις παράνομες μεταναστευτικές ροές στο μέλλον.

Σύμφωνα με την αναφορά του Γραφείου του Επιτρόπου Διοικήσεως (2013) η Επιτροπή των Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης εξέδωσε το 2005 20 κατευθυντήριες γραμμές που αφορούν τις αναγκαστικές επιστροφές. Στην συγκεκριμένη έκθεση δίνεται ιδιαίτερη έμφαση για την προώθηση των εθελούσιων επιστροφών αντί των αναγκαστικών. Επισημαίνεται πως τα κράτη-μέλη θα πρέπει να παρέχουν τόσο τα αναγκαία κίνητρα, όπως την κάλυψη των εξόδων ταξιδιού όσο και ξεκάθαρές πληροφορίες σε σχέση με τα υφιστάμενα προγράμματα για εθελοντικές επιστροφές (Ombudsman, 2013).

Οι εθελούσιες επιστροφές στην Κύπρο ρυθμίζονται από το περί Αλλοδαπών και Μετανάστευσης Νόμο (άρθρο 180Θ 3 153 (1) του 2011), ο οποίος ορίζει ότι οι μετανάστες πρέπει να επιστρέφουν πίσω στη χώρα καταγωγής τους εντός του χρονοδιαγράμματος που αναγράφεται στο σχετικό έγγραφο της απόφαση για επιστροφή, εκτός εάν υπάρχουν ειδικές περιστάσεις (π.χ. παιδιά που φοιτούν σε σχολείο) (Ombudsman Office, 2013). Ωστόσο, κατά το διάστημα που προβλέπεται για οικειοθελή αναχώρηση τις πλείστες φορές επιβάλλονται κάποιες υποχρεώσεις με σκοπό την αποτροπή του κινδύνου διαφυγής, όπως η τακτική εμφάνιση ενώπιον των αρχών, η κατάθεση κατάλληλης οικονομικής εγγύησης, η κατάθεση εγγράφων και η υποχρέωση παραμονής σε συγκεκριμένο μέρος (Ombudsman Office, 2013).

Πέρα από τα πιο πάνω, η συγκεκριμένη νομοθεσία εφαρμόζεται αποκλειστικά σε ΥΤΧ και έχει εναρμονιστεί με την ευρωπαϊκή οδηγία 2008/115/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, η οποία καθορίζει τυποποιημένες διαδικασίες για την «εθελούσια επιστροφή» ή την απομάκρυνση των παράνομων μεταναστών (Geddes και Taylor, 2013). Η Ευρωπαϊκή οδηγία έχει ενσωματωθεί στο Νόμο 153 (Ι) του 2011 και μετέπειτα αποτέλεσε τη βάση για την τροποποίηση, του Αλλοδαπών και Μετανάστευσης Νόμο

25

σχετικά με τους κοινούς κανόνες και διαδικασίες που ακολουθούνται για την επιστροφή των παράνομων διαμενόντων ΥΤΧ στα κράτη μέλη (Ombudsman Office, 2013; International Organization of Migration, 2013). Επιπλέον, η Κύπρος έχει υπογράψει αρκετές συμφωνίες επανεισδοχής και αστυνομικής συνεργασίας με τρίτες χώρες που αναφέρονται σε ζητήματα επιστροφής μεταναστών, ενώ γίνεται συστηματική προσπάθεια για τη περαιτέρω σύναψη διμερών συμφωνιών που να ορίζουν την είσοδο εποχικών μεταναστών.

Μέχρι και σήμερα το ζήτημα των εθελούσιων επιστροφών στην Κύπρο, σε αντίθεση με άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, βρίσκεται ακόμη στα αρχικά σταδία της εξέλιξης του. Τη συγκεκριμένη περίοδο (Ιούνιος 2014) δεν εφαρμόζονται προγράμματα εθελούσιων επιστροφών, όπως αναλύονται σε προηγούμενες ενότητες. Οι πόροι του Ευρωπαϊκού Ταμείου Επιστροφών κατά ένα μεγάλο μέρος κατευθύνονται σε δράσεις που αφορούν τα έξοδα αναγκαστικών επιστροφών (διαδικασία απέλασης) ή/και ενός μικρότερου αριθμού εθελοντικών, την έκδοση ενημερωτικού υλικού για την κατάσταση που επικρατεί στις χώρες προέλευσης (περί τις δέκα χώρες), όπως επίσης και στην εκπαίδευση των εμπλεκόμενων φορέων. Βέβαια κρίνεται σκόπιμο στο σημείο αυτό να αναφερθεί ότι υπάρχει προπαρασκευή, μέσα από δύο δράσεις, για τη διαμόρφωση πολιτικών που θα επιτρέψουν την υλοποίηση δράσεων που αφορούν την οργάνωση και ενίσχυση των εθελούσιων επιστροφών.

ΟΙ συγγραφείς σε μια προσπάθεια συμβολής τους στην διαμόρφωση ενός ανοικτού διαλόγου για τη διαμόρφωση μιας αποτελεσματικής πολιτικής προτείνουν στην επόμενη ενότητα τους βασικούς πυλώνες για το σχεδιασμό και τη λειτουργία ενός λειτουργικού μοντέλου υποστήριξης των Εθελούσιων Επιστροφών για την Κύπρο.

Θέτοντας τις βάσεις για ένα λειτουργικό μοντέλο υποστήριξης Εθελούσιων ΕπιστροφώνΑντανακλώντας τις παραπάνω εμπειρίες από τη βιβλιογραφία αλλά και από την παρουσίαση του Ισπανικού μοντέλου και σε μια προσπάθεια δημιουργίας ενός λειτουργικού μοντέλου υποστήριξης των Εθελούσιων Επιστροφών για την Κυπριακή πραγματικότητα, προτείνονται μια σειρά από ενέργειες που θα πρέπει να πραγματοποιηθούν σε διαφορετικά επίπεδα: στρατηγικό, επιχειρησιακό και το επίπεδο εφαρμογής.

Το στρατηγικό επίπεδο αναφέρεται στην ανάγκη αναδιαμόρφωσης της εθνικής πολιτικής για τη μετανάστευση. Κρίνεται σκόπιμη η διαφοροποίηση της αντίληψης του ρόλου των μεταναστών στην τοπική κοινωνία και οικονομία. Υπό την προσέγγιση αυτή, προτείνεται ως πρωταρχικό μέτρο η τροποποίηση της σχετικής νομοθεσίας ώστε να δοθεί το δικαίωμα καταγραφής της παρουσίας τους στους παρανόμως διαμένοντες ΥΤΧ. Αναλυτικότερα, προτείνεται η συμπλήρωση σχετικού εδαφίου που θα αναγνωρίζει τη προσωρινή διαμονή των διαμενόντων μεταναστών στην Κυπριακή επικράτεια για την περίοδο 6 μηνών, με δυνατότητα ανανέωσης της άδειας σε ετήσια βάση. Η καταγραφή της παρουσίας τους θα δώσει τη δυνατότητα στο Κυπριακό κράτος να σχεδιάσει και να αναπτύξει προγράμματα για τη συγκεκριμένη ομάδα αλλά να ενισχύσει τα αντίστοιχα προγράμματα εθελούσιων επιστροφών. Επιπρόσθετο κίνητρο για τις ομάδες αυτές θα πρέπει να αποτελεί η παροχή κάρτα υγείας. Η συγκεκριμένη κίνηση αποσκοπεί στη πρόληψη τυχόν εξάπλωσης μεταδοτικών ασθενειών, καθώς σε περιπτώσεις προβλημάτων υγείας θα τυγχάνουν εξέτασης από εξειδικευμένο προσωπικό.

Αναλυτικότερα, ως άμεσο αποτέλεσμα αναμένεται η καταγραφή και αποτύπωση του αριθμού των παρανόμως διαμενόντων αλλοδαπών στην Κυπριακή Δημοκρατία (πραγματικών στατιστικών στοιχείων), γεγονός που θα προσδώσει τη δυνατότητα σχεδιασμού παρεμβάσεων σε εθνικό και τοπικό επίπεδο για τις συγκεκριμένες ομάδες. Θα καταστεί δυνατόν να υπολογιστούν τα ποσά που κρίνονται αναγκαία για τη δημιουργία ικανοποιητικών συνθηκών διαβίωσης ή ακόμα να αναζητηθούν επιπρόσθετα κονδύλια από την Ευρωπαϊκή Ένωση για την παροχή των απαραίτητων υγειονομικών και κοινωνικών υπηρεσιών.

Η δυνατότητα παροχής ανανέωσης της άδειας παραμονής και εργασίας σε ετήσια βάση με την προσκόμιση συμβολαίων εργασίας θα καταπολεμήσει την «αδήλωτη» εργασία, ενώ θα αποφέρει αύξηση εισροών στο Ταμείο Κοινωνικών Ασφαλίσεων. Επιπλέον οι αρμόδιες κρατικές υπηρεσίες θα μπορέσουν να εξάγουν πραγματικά στατιστικά στοιχεία για τον κάθε τομέα απασχόλησης, να εντοπίσουν κενά και να κατευθύνουν τις συγκεκριμένες ομάδες προς τους τομείς που παρουσιάζονται έλλειψη εργατικών χεριών. Τέλος, εφόσον γνωρίζουν την ύπαρξη και τη διαμονή των συγκεκριμένων ομάδων θα καταστεί δυνατόν να προσεγγιστούν και να ενημερωθούν για τη δυνατότητα υποβοήθησης της επιστροφής τους στις χώρες προέλευσης.

Η δεύτερη σημαντική καινοτομία που θα πρέπει να υπάρξει σε στρατηγικό επίπεδο αναφέρεται στην δημιουργία ολοκληρωμένου Προγράμματος Εθελούσιων Επιστροφών, πιθανόν ακολουθώντας το Ισπανικό πρότυπο ή ακόμα προχωρώντας πιο πέρα. Ειδικότερα προτείνεται η κατανόηση των τριών φάσεων εθελούσιας επιστροφής μέσω της αποτύπωσης της σε σχετικό νομοθετικό πλαίσιο ή οδηγία. Επιπλέον προτείνεται η λειτουργία τριών επιπλέον προγραμμάτων- στρατηγικών: α) η ανάπτυξη σχεδίου επιχειρηματικότητας σε συνδυασμό με την εθελούσια επιστροφή β) η καταβολή εκ των προτέρων του επιδόματος ανεργίας σε συνδυασμό με την εθελούσια επιστροφή και γ) η ανάπτυξη σχεδίου επιχειρηματικότητας. Ως πρότυπο (με αναγκαίες τις 26

απαραίτητες διαμορφώσεις ώστε να μπορεί να λειτουργήσει στην κυπριακή πραγματικότητα) θα μπορούσε να ακολουθηθεί το Ισπανικό μοντέλο. Σαφώς όμως και πιο αποτελεσματικό μέτρο προτείνεται η απόφαση της διαμόρφωσης των βασικών χαρακτηριστικών που η Πολιτεία θα επιθυμούσε να υλοποιήσεις και στη συνέχεια να υπάρξει μια συγκριτική μελέτη των διαφόρων πολιτικών αλλά και πρακτικών που θα μπορούσαν να αναπτυχθούν από τα διάφορα Κράτη-μέλη της ΕΕ.

Για την επίτευξη της ελαχιστοποίησης ή/και πρόληψης ενός υπερκορεσμού του ίδιου τύπου των πρωτοβουλιών για την επιχειρηματικότητα και την εργασιακή απασχόληση, θα πρέπει να προϋπάρξει μια ενδελεχής μελέτη του πλαισίου εργασίας και μικρο-οικονομίας σε κάθε μια από τις χώρες όπου σχετικά μεγάλοι αριθμοί μεταναστών επιθυμούν να επιστρέψουν. Παράλληλα κρίνεται σκόπιμο να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στη βιωσιμότητα των πρωτοβουλιών για την απασχόληση των μεταναστών, όπου θα πρέπει να ζητείται μια ενδελεχή υλικοτεχνική και νομική ανάλυση. Αντιλαμβανόμενοι ότι πολλοί από τους μετανάστες μπορεί να μη διαθέτουν τα απαραίτητα προσόντα για την υποβολή μιας τέτοιας μελέτης, το ρόλο αυτό μπορεί να αναλάβουν εξειδικευμένοι επιχειρηματικοί σύμβουλοι που θα επιβλέπουν αλλά και θα βοηθούν τους υποψηφίους (Piewa, 2012). Η μακροπρόθεσμη επιτυχία ενός τέτοιου χαρακτήρα υποστηρικτικού πλαισίου στηρίζεται σε επιτυχή παραδείγματα ανάπτυξης επιτυχημένων επιχειρήσεων. Σε μια ιδανική περίπτωση θα μπορούσε να υπάρξει συνεργασία με το τοπικό πλαίσιο της χώρας προέλευσης ώστε να υπάρξει συνδυαστική βοήθεια σε υποδομές ή/και πρόσβαση σε πιστωτικό για μικρο-επενδύσεις (micro-finance). Για παράδειγμα, εάν μια ομάδα μεταναστών προτείνει να ανοίξει ένα κατάστημα με φρούτα και λαχανικά σε μια περιοχή που ήδη υπάρχουν αρκετά, να είναι δυνατόν να προσφέρεται επιπλέον βοήθεια και υποστήριξη εάν αποφασίσουν να παράγουν οι ίδιοι προϊόντα που θα πωλούνται σε αυτό το κατάστημα ή να προσφέρουν υπηρεσίες μεταφοράς, ώστε το κατάστημα να τα προμηθεύεται πιο οικονομικά. Η συγκεκριμένη τεχνική αποδίδει καινοτόμα χαρακτηριστικά και δημιουργεί θέσεις εργασίας, συμβάλλει στη βελτίωση των υποδομών κλπ.

Επιπρόσθετα θα πρέπει να γίνουν ανάλογες προσαρμογές στο εκπαιδευτικό σύστημα, ώστε κάποιες οικογένειες μεταναστών να αποφασίσουν να επαναπατρισθούν στις χώρες τους, ύστερα από αρκετά χρόνια διαμονής στην Κύπρο. Ειδικότερα προτείνεται ότι, για την επιτυχή προετοιμασία των παιδιών μιας οικογένειας, θα πρέπει να αναπτυχθούν οι δομές που θα τους επιτρέπουν να γνωρίσουν τόσο τον πολιτισμό της χώρας καταγωγής, όσο και τη γλώσσα. Για παράδειγμα, στις αδυναμίες του προγράμματος συγκαταλέγεται και η απουσία εκπαίδευσης των παιδιών των μεταναστών στη μητρική τους γλώσσα. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την αδυναμία σε πολλές περιπτώσεις της οικογένειας να αποστείλει το παιδί σε ιδιωτικά σχολεία στη χώρα προέλευσης και επομένως την άρνηση της οικογένειας να μετακομίσει.

Τέλος σε επίπεδο εφαρμογής θα πρέπει να αναπτυχθούν κάποια ανάλογα προγράμματα και να συνδυαστούν με τυχόν υπάρχοντα που υπάρχουν την τρέχουσα περίοδο. Πρωταρχικό σημείο αποτελεί η ανάπτυξη αισθήματος εμπιστοσύνης των μεταναστών προς τις δημόσιες αρχές και η κατανόηση των εναλλακτικών προοπτικών που υπάρχουν διαθέσιμες για τις ομάδες αυτές. Η διεθνής πρακτική αποδεικνύει τη σημαντικότητα του ρόλου των εθελοντικών οργανώσεων ή/και των ανεξάρτητων φορέων που θα πρέπει και μπορούν να κερδίσουν την εμπιστοσύνη τους. Για την Κύπρο η συγκεκριμένη ενέργεια που απαιτείται είναι η δημιουργία Κέντρου Πληροφόρησης για τις Εθελούσιες Επιστροφές. Το συγκεκριμένο Κέντρο θα αποτελεί τον ενδιάμεσο ανεξάρτητο τομέα διαμεσολάβησης ανάμεσα στις αρμόδιες Κυβερνητικές Υπηρεσίες και την ομάδα στόχου. Θα είναι επανδρωμένο από εξειδικευμένους κοινωνικούς επιστήμονες (Κοινωνικό Λειτουργό και Ψυχολόγο) που θα ενημερώνουν και θα ενισχύουν την πρόθεση των μεταναστών να επαναπατρισθούν. Τα συγκεκριμένα άτομα θα ενημερωθούν και θα εκπαιδευτούν, τόσο για την πολιτική των εθελούσιων επιστροφών από ειδικούς, όσο και από κρατικούς λειτουργούς για την κατανόηση των συγκεκριμένων διαδικασιών που θα πρέπει να ακολουθηθούν. Ακολούθως θα πρέπει να γίνει συστηματική ενημερωτική εκστρατεία με την αξιοποίηση διαφορετικών μέσων ενημέρωσης, (ραδιόφωνο, εφημερίδες, social media, ενημερωτικά φυλλάδια σε διαφορετικές γλώσσες κλπ.) για την ευρεία ενημέρωσή τους. Στην εκστρατεία αυτή θα πρέπει να συμμετέχουν και τα υπόλοιπα προγράμματα που τυχόν ενεργοποιούνται και έρχονται σε επαφή με ΥΤΧ. Θα μπορούσε για παράδειγμα η κινητή μονάδα για την ψυχοκοινωνική στήριξη των αιτητών ασύλου (Πρόγραμμα ΕΤΠ 2012), όταν συναντά άτομα από τη συγκεκριμένη ομάδα, να ενημερώνει και να παραπέμπει στο Κέντρο Πληροφόρησης. Στον ίδιο χώρο προτείνεται να αναπτυχθούν και ανάλογα προγράμματα εκπαίδευσης και επιχειρηματικότητας, ώστε να αναγνωρίσουν την αξία και να το εμπιστευθούν ως σημείο αναφοράς.

Παράλληλα θα πρέπει να αναπτυχθούν και προγράμματα υποστήριξης στις χώρες επιστροφής. Το πρώτο βήμα θα πρέπει να γίνει σε πολιτικό επίπεδο. Η εμπειρία από την παρουσίαση του Ισπανικού παραδείγματος, δείχνει ότι η άρνηση αποδοχής του επαναπατρισμού των μεταναστών από τις χώρες τους, αποτελεί σημαντικό εμπόδιο στη δημιουργία συνθηκών που θα ευνοήσουν τη μόνιμη επανεγκατάστασή τους. Το δεύτερο σημαντικό στοιχείο είναι η δημιουργία τοπικών υποστηρικτικών δικτύων στις χώρες προέλευσης. Θα πρέπει να υπάρξει μια πολιτική που θα επιτρέψει και θα στηρίξει μια τέτοια προσπάθεια. Κρίνεται υποχρεωτική, σε πρώτο στάδιο η συνεργασία των χωρών και των πρεσβειών που θα οργανώσουν τις πρώτες συναντήσεις. Ένα τέτοιο δίκτυο θα αποσκοπεί αρχικώς στον εντοπισμό δυνητικών οργανώσεων που επιθυμούν να συνεργαστούν στο συγκεκριμένο

27

θέμα και να αναλάβουν τη στήριξη των μεταναστών στη φάση της επιστροφής. Το δίκτυο VRENET (ΕΠΕ, 2012) θα μπορούσε να

αποτελέσει ένα πρότυπο λειτουργίας και οργάνωσης τέτοιων δικτύων.

Αντί επιλόγου…Τριάντα επτά χρόνια μετά την πρώτη λειτουργία Προγραμμάτων επιστροφών ΥΤΧ σε χώρες της ΕΕ, υπάρχει ακόμα αμφιβολία και διιστάμενες απόψεις για το βαθμό που μπορούν να ενεργοποιήσουν αποτελεσματικά τα συγκεκριμένα προγράμματα και σε ποιο βαθμό μπορούν να επιδοτούν τις αναχωρήσεις όσων πρόκειται να επιστρέψουν ούτως ή άλλως. Διάφορα κράτη, έχοντας συνειδητοποιήσει την συγκεκριμένη πρόκληση επένδυσαν σημαντικά κεφάλαια και προσπάθειες για να αυξήσει τα κίνητρα των μεταναστών να επαναπατρισθούν (π.χ. Γαλλία και Ισπανία) (Piewa, 2012). Η σημερινή οικονομική κρίση που χαρακτηρίζει τις ευρωπαϊκές χώρες σε συνδυασμό με τον υπερκορεσμό εργατικών χεριών, αναζωπύρωσε το ενδιαφέρον για τα συγκεκριμένα προγράμματα, έχοντας ως σκεπτικό ότι θα μπορούσαν να βοηθήσουν τις ευρωπαϊκές χώρες να αντιμετωπίσουν την αύξηση των καταχωρήσεων των αιτούντων άσυλο και την παράνομη μετανάστευση.

Μπορεί να υποστηριχθεί η άποψη ότι αναπτύσσεται μια συλλογιστικ μεταξύ κόστους και αποτελεσματικότητας των εθελουσίων επιστροφών (Arango, 2013; Piewa, 2012; Lopez, 2011; Fix et al., 2009; McCabe et al., 2009). Η όλη διαδικασία τείνει να είναι ιδιαίτερα δαπανηρή, όταν έχουν ως στόχο την επανένταξη των μεταναστών στις χώρες καταγωγής. δεδομένου ότι μια επιτυχής επανένταξη απαιτεί επαρκή οικονομική, κοινωνική και πολιτική σταθερότητα στις χώρες προέλευσης των μεταναστών και συστηματική βοήθεια μετά την επιστροφή. Ωστόσο, όσο ισχυρότερες είναι οι προοπτικές επανένταξης, τόσο αυξάνονται οι πιθανότητες για τους μετανάστες πραγματικά να θελήσουν να επιστρέψουν στην πατρίδα τους.

Όπως υπονοείται από τον τίτλο τους τους, οι εθελούσιες επιστροφές θα πρέπει να πραγματοποιούνται σε εθελοντική βάση. Ωστόσο, λίγα είναι αυτά που υλοποιούνται σε ένα πλαίσιο στο οποίο οι μετανάστες μπορούν να επιλέξουν ανάμεσα στην εκούσια επιστροφή και άλλες εξίσου δελεαστικές εναλλακτικές λύσεις. Σε ορισμένες περιπτώσεις, όσοι κάνουν χρήση αναλόγων προγραμμάτων είναι εκείνοι που είναι ήδη σε παράνομη κατάσταση (π.χ. απορριφθέντες αιτούντες άσυλο) ή τα αντιλαμβάνονται ως τη μόνη εναλλακτική λύση σε αντιδιαστολή με την απέλαση.

Η συγκεκριμένη περιοχή αποτελεί και το σημείο αμφισβήτησης από οργανώσεις και ακτιβιστές για τα δικαιώματα μεταναστών. Οι επιστροφές δεν είναι κατ’ ουσία εθελοντικές και σε αρκετές περιπτώσεις, οι μετανάστες είναι πιθανό να προσπαθήσουν εκ νέου να μεταναστεύσουν είτε στην ίδια χώρα είτε σε κάποια άλλη ενδιάμεση.

Κρίνεται σκόπιμο, λοιπόν, να γίνει κατανοητός ο ρόλος των Εθελουσίων επιστροφών. Δύναται να συμπληρώνει άλλες, πιο σύνθετες μέτρα πολιτικής, αλλά δεν μπορούν να τις υποκαταστήσουν, επειδή δεν έχουν σχεδιαστεί για την αντιμετώπιση των βαθύτερων αιτίων της μετανάστευσης (πχ. έλλειψη πολιτικής, οικονομικής, και κοινωνικής σταθερότητας στις χώρες προέλευσης και τη ζήτηση για φθηνή χειρωνακτική εργασία στην ΕΕ).

Προτείνεται λοιπόν, οι χώρες που επιθυμούν να αναπτύξουν μια ολοκληρωμένη πολιτική ή/και να προσφέρουν ανακούφιση στις δυσκολίες των μεταναστών, τη χάραξη μιας γενικότερης πολιτικής, ενώ παράλληλα θα πρέπει να πείσουν και άλλες χώρες να εφαρμόσουν ανάλογα προγράμματα. Το επίκεντρο της εστίασης αναφέρεται στη βελτίωση των συνθηκών εργασίας και διαβίωσης των ατόμων που δεν μπορούν να επιστρέψουν αμέσως. Κρίνεται απαραίτητη η διευκόλυνση της κινητικότητας του εργατικού δυναμικού σε εκείνους τους μετανάστες που μπορούν να επωφεληθούν από αυτή (αναφερόμαστε στην κατηγορία των εξειδικευμένων εργατών). Οι εθνικές νομοθεσίες περί υποχρεώσεων και δικαιωμάτων και από τα δύο μέρη (εργοδότες και εργαζόμενους) θα πρέπει να εφαρμόζονται στο ακέραιο. Οι αρμόδιες υπηρεσίες θα πρέπει να ασκούν αποτελεσματικούς ελέγχους, ώστε να αποφεύγονται καταστάσεις που οι εγκατεστημένοι μετανάστες θα υποχρεώνονται, εκ των πραγμάτων, να αποδέχονται χαμηλότερα από τα καθορισμένα με νομοθεσία ημερομίσθια ή ευέλικτη εργασία χωρίς δεσμεύσεις, κλπ. Τέλος κρίνεται ως βασική παράμετρος για τη μείωση του ποσοστού μετανάστευσης, η ενίσχυση πολιτικών ανάπτυξης για τις χώρες προέλευσης ώστε να μειωθούν οι όποιες πιέσεις εξαιτίας των υφιστάμενων συνθηκών.

Μέσα σε αυτό το περιβάλλον καλείται η Κυπριακή Πολιτεία να αναπτύξει ολοκληρωμένα προγράμματα Εθελούσιων Επιστροφών. Οι εμπειρίες από άλλες χώρες μπορούν να συνεισφέρουν στη διαμόρφωση μιας επιτυχημένης πολιτικής και της πρόβλεψης δυσκολιών που έχουν παρουσιαστεί στις υπόλοιπες χώρες. Σαφώς και η διαφορετική προέλευση των μεταναστών μπορεί να δημιουργήσει διαφορετικές συνθήκες, η διαμόρφωση όμως μιας ολοκληρωμένης πολιτικής, όπως αναλύεται στην προηγούμενη ενότητα μπορεί να την καταστήσει εφικτή, όταν υπάρχει αποφασιστικότητα, επιμονή και υπομονή, ενώ παράλληλα θα αναπτυχθούν μηχανισμού αξιολόγησης και εναλλακτικά σχέδια, ώστε τυχόν διορθωτικές κινήσεις να γίνονται εγκαίρως.

28

Βιβλιογραφία

ABC.es (2009). La crisis hará crecer el racismo y la xenofobia en España, available online at: http://www.abc.es/20090221/nacional-sociedad/crisis-hara-crecer-racismo-200902211201.html, [accessed on 14/06/2014]

Arango, J., (2013). Exceptional in Europe? Spain’s Experience in Immigration and Integration, Migration Policy Institute, available online at: http://www.migrationpolicy.org/research/exceptional-europe-spains-experience-immigration-and-integration, [accessed on 13/06/2014]

Betts, A. (ed.) (2011) Global Migration Governance,http://migration.oxfordjournals.org/search?author1=Alexander+Betts&sortspec=date&submit=Submit Oxford: Oxford University Press.

Cochliou D. and Spaneas, S. (2008) Asylum system in Cyprus: a field for social work practice, European Journal of Social Work, 12(4), pp.:535-540

CyStat: Statistical Service of the Republic of Cyprus (2012), Latest Figures: Population and Social Conditions, available online at: http://www.mof.gov.cy/mof/cystat/statistics.nsf/populationcondition_22main_en/populationcondition_22main_en?OpenForm&sub=2&sel=2 [accessed on 9/06/2014]

Isusi, I., (2007). Employment and working conditions of migrant workers – Spain, European Working Conditions Observatory, available online at: http://www.eurofound.europa.eu/ewco/studies/tn0701038s/es0701039q.htm

Fix, M., G. Papademetriou, D.G.., Batalova, G., Terrazas, A., Yi-Ying Lin S. and Mittelstadt. M., (2009). Migration and the Global Recession, Washington, DC: Migration Policy Institute, at 1, available at http://www.migrationpolicy.org/pubs/MPI-BBCreport-Sept09.pdf.

Geiger, M. and Pecoud, A., (eds.) (2010).The Politics of International Migration Management, London: Palgrave

Hamphries, B., (2004). An Unacceptable Role for Social Work: Implementing Immigration Policy, British Journal of Social Work, 34, pp.93-107.

Kahanec, M. and Zimmermann, K. F. (eds.) (2011). Ethnic Diversity in European Labor Markets: Challenges and Solutions, Cheltenham: Edward Elgar Publishing.

Lopez, P.M., (2011). Immigration Law Spanish Style II: A Study of Spain’s Voluntary Immigrant Return Plan and Circular Migration, Temple International and Comparative Law Journal 24.

Lopez, P.M., (2007). Immigration Law Spanish-Style: A Study of the Regularización of Undocumented Workers in Spain, Georgetown Immigration Law Journal 22, pp: 571.- Available at: http://works.bepress.com/maria_lopez/1

McCabe, K., Yi-Ying Lin, S., Tanaka, H., and Plewa, P., (2009).Pay to Go: Countries Offer Cash to Immigrants Willing to Pack Their Bags, Policy Migration Institute, Report, available online at: http://www.migrationpolicy.org/article/pay-go-countries-offer-cash-immigrants-willing-pack-their-bags. [accessed on 14/06/2014].

Piewa, P., (2010). What have been the effects of voluntary return programs on migration flows in the context of 1973/4 and 2008/09 economic crises?, paper presented on the International Conference with the title: “Rethinking Migration in Times of Economic Crisis in Europe”, 9 – 10 Dec. 2010, available online at: http://www.network-migration.org/rethinking-migration-2010/papers/rethinking_migration_plewa.pdf

European Red Cross Initiative, (2009). A study on how to support sustainable return in safety and dignity, report available at: https://www.ifrc.org/Global/Publications/migration/perco/perco-ercri-en.pdf [accessed on 15/06/2014]

Solidarity Funds Sector (2010). Multi-Annual Programme, European Integration Fund, 2008-2013, Nicosia: Ministry of the Interior, Republic of Cyprus, available online at: http://www.moi.gov.cy/moi/SF/sf.nsf/All/AF5BBF18A9A97CE9C22575660024ABE6/$file/Multiannual%20Programme%202008-2013%20Return%20Fund.pdf

Solidarity Funds Sector (2010b). Multi-Annual Programme, European Return Fund, 2008-2013, Nicosia: Ministry of the Interior, Republic of Cyprus, available online at: http://www.moi.gov.cy/moi/SF/sf.nsf/All/AF5BBF18A9A97CE9C22575660024ABE6/$file/Multiannual%20Programme%202008-2013%20Return%20Fund.pdf

29

Solsten, E. (ed.) (1991). Cyprus: A Country Study. Washington: GPO for the Library of Congress. http://countrystudies.us/cyprus/, [accessed on 15/06/2014].

Sylikiotis, N. (2006). Opening statement of the Minister of Interior at the International Conference on Peoples in Migration in the 21st Century, organized by the

Trimikliniotis, N. (2013). Annual Review Cyprus, in Urso G. and Schuster, A., (eds.), Migration, Employment and Labour Market: Integration Policies in the European Union (2011), International Organisation of Migration

Trimikliniotis, N. (2005) Improving Conditions of Reception of Asylum Seekers and Assisting with their Integration into Cypriot Society, Including the Promotion of a Multi-cultural Society and the Combating of Racism and Xenophobia, Needs Assessment Analysis, for ERF Project of INEK-PEO, INEK-PEO, Nicosia.

Tsiartas, A., (2013). Impact of EU Institutional Framework upon Migrants’ Rights in Cyprus, in PICUM (ed), Migrants and the Right to Equal Treatment in Cyprus,

http://picum.org/picum.org/uploads/publication/Migrants%20and%20the%20Right%20to%20Equal%20Treatment%20in%20Cyprus.pdf

Χατζηβασίλης, Μ. (2009). Καταφύγιο αλλοδαπών, Φιλελεύθερος, (Κυπριακή εφημερίδα), ημ/νία έκδ.: 18/06/2009

30