1

ПАТРИМОНИУМ.МК Списание за културното наследство - споменици, реставрација, музеи -

Година 7, бroj 12 / 2014

PATRIMONIUM.MKPeriodical for cultural Heritage

- MonuMents, restoration, MuseuMs -Year 7, N° 12 / 2014

2

УредникДарко Николовски

Редакциски одбор:Елизабета Димитрова

Иван К. ЗаровМарула Николовска

Мирјана М. МашниќРоберт Петковски

Елизабета Касапова

EditorDarko Nikolovski

Editorial board:Elizabeta DimitrovaIvan K. ZarovMarula NikolovskaMirjana M. Ma{ni}Robert Petkovski Elizabeta Kasapova

Издавањето на ова списание го помогна Министерството за култура на Р. Македонија

The publishing was supported by The Ministry of Culture of the Republic of Macedonia

International Editorial board:Smiljka Gabelić (Belgrade)Ioannis Sisiou (Kastoria)Ivanka Gergova (Sofia)

Marina-Ileana Sabados (Bucharest)Mihail Butirski (Moscow)Jancarkova Julie (Prague)

3

Скопје 2014

PATRIMONIUM.MKPATRIMONIUM.MK

Spisanie za kulturnoto nasledstvo - spomenici, restavracija, muzei -

Година 7, бroj 12 / 2014

Periodical for cultural Heritage

- MonuMents, restoration, MuseuMs -Year 7, N° 12 / 2014

Skopje 2014

КАЛАМУС CALAMUS

5

СОДРЖИНА

Гоце НАУМОВ, Мачиеј ТРжециецки, Марчин ПРжибилА, Малгоржата ЧВиеј, Урсула бУГАј,

Пјотр ШЧеПАНик и Михал ПОдсјАдлО АРхЕОЛОшКО, ТОПОГРАфСКО И ГЕОфИЗИчКО

ИСТРАжУвАњЕ НА НЕОЛИТСКИ ТУМбИ вО ПЕЛАГОНИјА

[17]

лидија кОВАЧеВАфАТАЛИСТИчКИ вЕРУвАњА вО МИСТЕРИИТЕ И

ПРЕТСКАжУвАњАТА вО АНТИчКА МАКЕДОНИјА[45]

Александра ГецОВскАПОчЕТОцИТЕ НА ЕвРОПСКАТА АНТИчКА

ЕТИМОЛОГИјА (СО ОСвРТ НА МАКЕДОНСКАТА)[55]

Викторија сОкОлОВскАРЕЛИГИјА И КУЛТОвИ вО хЕЛЕНИСТИчКО

вРЕМЕ НА ТЕРИТОРИјАТА НА РЕПУбЛИКА МАКЕДОНИјА

[63]

стевче ТОдОРОВскиУМбО ОД HERACLEA LINCESTIS

[79]

елица МАНеВАСТАКЛЕНИ бЕЛЕЗИцИ

Од АНТикАТА дО НОВОТО дОбА (континуитети – дисконтинуитети)

[83]

M. VUKOVIĆTHE BARLAAM AND JOASAPH NOvEL –

THE vOYAGE Of INfLUENCES AND IMAGES[93]

Elizabeta DIMItrOVaTHE PAINTERLY ASSAMBLAGE Of

SAINT NICHOLAS IN PRILEP AND THE ISSUEOf AESTHETICAL RE-BRANDING

[105]

дејан ЃОРЃиеВскиПРИЛОГ КОН ПРОУчУвАњАТА НА КУЛТОТ НА

СвЕТИТЕ ПЕТОЗАРНИцИ И ИДЕјНАТА ПРОГРАМА вО СЕвЕРНАТА КУПОЛА НА МАНАСТИРОТ

ТРЕСКАвЕц[121]

ana POPOVaTHE CULT Of THE vIRGIN

AND THE LITURGICAL POETRY IN THE fEAST CYCLE AT ST. GEORGES AT POLOšKO

[133]

Anđela Đ. GAvRILOvIćHOLY STYLITES IN THE CHURCH Of THE vIRGIN

HODEGETRIA IN THE PATRIARCHATE Of PEć [147]

Татјана ВУлеТАЛЕСНОвСКЕ ОбЛАК-КРАГНЕ

[157]

CONTeNTs

Goce NaUMOV, Maciej trzEcIEcKI, Marcin Przybyła, Małgorzata chwIEj, Urszula bUGaj, Piotr SzczEPaNIK and Michał PODSIaDłOARCHAEOLOGICAL, TOPOGRAPHICAL AND GEOPHYSICAL RESEARCH ON THE NEOLITHIC TELLS IN PELAGONIA[44]

Lidija KOVaČEVaTHE fATALISTIC BELIvE IN THE MYSTERIES AND PHROfESY AMONG THE ANCIENT MACEDONIANS[54]

aleksandra GEcOVSKaTHE BEGINNING Of THE EUROPEAN ANCIENT ETHIMOLOGY (WITH A MACEDONIAN REvIEW)[62]

Viкtorija SOKOLOVSKaRELIGION AND CULTS IN THE HELLENISTIC PERIOD ON THE TERRITORY OfREPUBLIC Of MACEDONIA[78]

Stevče tODOrOVSKIUMBO fROM HERACLEA LINCESTIS[82]

Elica MaNEVaGLASS BRACLETSfROM THE ANTIQUTY TO PRESENT TIMES(CONTINUITY – DISCONTINUITY)[92]

М. ВУкОВиќРОМАН ЗА вАРЛААМ И јОАСАф – ПAТУвАњЕ НА вЛИјАНИјА И ПРЕТСТАвИ[104]

елизабета диМиТРОВАЛИКОвНИОТ АСАМбЛАж вО цРКвАТА Св. НИКОЛА вО ПРИЛЕП И ПРОбЛЕМОТ НА ЕСТЕТСКОТО РЕбРЕНДИРАњЕ[120]

Dejan GjOrGjIEVSKICONTRIBUTION TO THE STUDIES Of THE CULT Of fIvE MARTYRS fROM SEBASTEIA AND THE PAINTED PROGRAM Of THE NORTHERN DOME Of TRESKAvEC[132]

Ана ПОПОВАКУЛТОТ НА бОГОРОДИцА И ЛИТУРГИСКАТА ПОЕЗИјА вО вЕЛИКИТЕ ПРАЗНИцИ вО Св. ЃОРЃИ ПОЛОшКИ[146]

Анѓела Ѓ. ГАВРилОВиќСвЕТИТЕ СТОЛПНИцИ вО цРКвАТА бОГОРОДИцА ОДИГИТРИјА вО ПЕќСКАТА ПАТРИјАРшИјА[156]

tatjana VULEtaTHE CLOUD COLLARS fROM LESNOvO[184]

6

дарко НикОлОВскиИКОНИТЕ ОД цРКвАТА Св. ТРОИцА

ОД СЕЛОТО МОжДИвњАК, КРИвА ПАЛАНКА

[185]

Роберт МихАјлОВскиГРАДОТ бИТОЛА / МАНАСТ’Р ПО

ОСМАНЛИСКОТО ОСвОјУвАњЕ вО 1385[205]

калина МиНЧеВАДАННИ ЗА бРОЯ НА МАНАСТИРИТЕ И ТЯхНАТА ИСТОРИЯ, КОИТО СЕ НАМИРАТ в ОКОЛНОСТИ-ТЕ НА ГРАДОвЕТЕ ЩИП И КОчАНИ (Xv-XvII в.)

[215]

Небојша с. ГАЏиЋцРКОвНАТА АРхИТЕКТУРА вО СЕвЕРНИОТ

ДЕЛ НА шАР ПЛАНИНА[227]

Викторија ПОПОВскА-кОРОбАРИКОНОСТАСОТ НА бИГОРСКИОТ МАНАСТИР

вО XvI – XvII вЕК - претпоставена реконструкција-[243

Sašo cVEtKOVSKITHE HAGIOGRAPHICAL ICON Of ST. NICHOLAS fROM

THE CHURCH IN vRANIšTA, STRUGA COUNTRY[261]

Љиљана сТОШиЋТРИ бОКОКОТОРСКЕ ИКОНЕ –

ТРИПТИхА ИЗ МАКЕДОНИјЕ[269]

aneta SEraFIMOVaIMAGE AND IMAGERY:

REvISITING THE DEPICTIONS Of THESEvEN SLAvIC SAINTS

[279]

Мирјана М. МАШНиќ жИвОПИСОТ вО ТРЕМОТ НА цРКвАТА

Св. јОвАН ПРЕТЕчА вО КРАТОвО[297]

Марула НикОлОскААРхИТЕКТУРАТА НА СТЕНчЕ

[313]

Петар НАМиЧеВ, екатерина НАМиЧеВАПРИвАТНИОТ ПРОСТОР НА жИвЕАЛИшТАТА

ОД ТРАДИцИОНАЛНАТА АРхИТЕКТУРА вО МАКЕДОНИјА ОД 19-ОТ И ПОчЕТОКОТ НА 20-ОТ вЕК

[325]

Марула НикОлОскАМАЛОвИшТЕ

АРхИТЕКТОНСКО-УРбАНИСТИчКИ вРЕДНОСТИ[337]

каменко М. МАРкОВиЋ СУДбИНА јЕДНОГ СЛИКАРА

[353]

Darko NIKOLOVSKITHE ICONS fROM THE CHURCH Of THE HOLY TRINITY fROM THE vILLAGE Of MOŽDIvNJAK, NEAR KRIvA PALANKA[204]

robert MIhajLOVSKITHE TOWN Of BITOLA / MANASTI’R AfTER THE OTTOMAN CONQUEST Of 1385[214]

Kalina MINchEVaDATA ON THE MONASTERIES’ HISTORY AND NUMBER IN THE REGIONS Of šTIP AND KOčANI (Xvth-XvIIth century)[226]

Nebojša S.GaƉIĆTHE CHURCH ARCHITECTURE IN THE NORTH PART Of šAR MOUNTAIN[242]

Viktorija POPOVSKa-KOrObar THE ICONOSTASIS Of BIGORSKI MONASTERY IN THE 16TH – 17TH CENTURIES - theoretical reconstruction-[260]

сашо цВеТкОВскижИТИјНА ИКОНА НА СвЕТИ НИКОЛА ОД вРАНИшТА, СТРУшКО[268]

Ljiljana StOŠIĆTHREE ICONS – TRIPTYCHS fROM THE BAY Of KOTOR IN MACEDONIA[278]

Анета сеРАфиМОВАИЗГЛЕД И ОДРАЗ: ПРОМИСЛУвАњЕ НА СЛИКОвНОСТА НА СЕДМОчИСЛЕНИцИТЕ[296]

Mirjana M. MaŠNIĆTHE fRESCO PAINTING IN THE PORCH IN THE CHURCH Of ST. JOHN THE fORERUNNER IN KRATOvO[312]

Marula NIKOLOSKaTHE ARCHITECTURE Of STENčE[324]

Petar NaMIČEV, Ekaterina NaMIČEVaPRIvATE LIvING DWELINGS IN THE TRADITIONAL ARCHITECTURE Of THE 19th AND THE BEGINNING Of THE 20th CENTURIES[336]

Marula NIKOLOSKaMALOvIšTE ARCHITECTONIC AND URBAN vALUES[352]

Kamenko M. MarKOVIcTHE fATE Of A PAINTER[360]

сашка бОГеВскА-кАПУАНОПриказ на книга: Е. Касапова, АрхитектурАтА нА црквАтА Св. ДимитријА мАрков мАнАСтир, Скопје Каламус 2012

[361]

jasmina S. ĆIrIĆ - Kristine LarISONthe Substance of Sacred Place: An Interdisciplinary Workshop on Locative Materiality, Kunsthistorisches

Institut in florenz, Max-Planck-Institut, florence, Italy, June 20 - 21, 2013[365]

361

Сашка БогевСка-капуано

Приказ на книга Е. Касапова, архитЕКтурата на црКвата св. Димитрија -

марКов манастир, скопје - Каламус 2012 (1 том, 408 стр., ISBN 978-9989-2758-9-0)

уДк. 726.71(497.712)"13"(049.3)

Трудот на елизабета касапова објавен под на-слов Архитектурата на црквата Св. Димитрија - Марков Манастир, во издаваштво на каламус Скопје (2012 год.), е интегрална верзија на док-торската дисертација со ист наслов одбранета на Филозофскиот факултет при универзитетот “Св. кирил и Методиј“ во Скопје во 2010 год.

книгата е содржана во еден том, со тврди ко-рици, и брои 307 страници текст на македонски јазик, 10 страници резиме на англиски јазик и 64

страници колор и црно-бели илустрации. Трудот е, исто така, збогатен со многубројни цртежи на архитектурата на проучуваниот споменик, но и на спомениците што служат за компарација. корис-тената литература е поместена на крајот на кни-гата (стр. 387-405), а истата не содржи индекси.

Содржински, книгата е поделена на четири дела на кои им претходи вовед. Завршните забе-лешки се поместени во Заклучок. како што наја-вува авторот во воведниот дел, цел на истражу-

362

вањата на овој труд е архитектурата на главната црква (католикон) Св. Димитрија на Марковиот Манастир, кој датира од 14 век и е задужбина на кралевите волкашин и Марко. Иако главната црква е опкружена со други конструкции што го сочинуваат манастирскиот комплекс, авторот ги исклучува овие конструкции од студијата поради нивно хронолошко оддалечување од средновеков-ната црква. освен старата трпезарија, која датира од 14 век, но не е проучена во овој труд, другите конструкции се чини дека датираат од крајот на 19 или почетокот на 20 век. немајќи цврсти докази дека истите се градени на средновековни темели, елизабета касапова ги наведува различните дело-ви на овој комплекс и публикува план на манасти-рот кој е од затворен тип (сл. 6), без подетално да се задржи на нивните архитектонски или функци-онални карактеристики. И покрај оградувањето на авторот од потемелно задржување на споредните објекти на манастирот, кратко потсетување на традиционалните византиски манастири и нивни-те компоненти е дел што заслужува место во во-ведот. Местоположбата на манастирот во близина на река укажува на традиционалното одбирање на местоположбата на овие фондации. конаците и трпезаријата се, исто така, составен дел на тра-диционалните општожителски манастири (види: A. K. Orlandos, Μοναστηριακή ‘Αρχιτεκτονική, ати-на 1927 ; Ch. Giros, « Remarques sur l’architecture monastique en Macédoine orientale », Bulletin de correspondance hellénique 116/1 (1992), p. 409-443 ; J. Lafontaine-Dosogne, « Aspects de l’architecture monastique à Byzance du VIIIe au Xe siècle: topographie et disposition liturgique », Revue bénedictine 103 (1993), p. 186-208 ; и др.). присуството на стражарница која во Марковиот Манастир датира од 19 век, е сепак стандардна компонента на манастирските комплекси, заб-лежана во средновековните типици како оној на Лавра, Богородица кехаритомене, Мамас и Хе-лиу Бомон (види : J. Thomas, A. Constantinides-Hero, Byzantine Monastic Foundation Documents, Washington 2000 (Dumbarton Oaks Studies 35), p. 228, 684-685, 1003-1004, 1060-1061).

во овој воведен дел на книгата на касапова, споменати се, исто така, и други објекти (цркви) кои се надвор од манастирскиот комлекс, а кои поради географската близина и хронолошка од-редница најверојатно осцилирале спрема Марко-виот Манастир и влегувале во неговата сакрална топографија. Станува збор за црквите Св. никола, Св. архангели и Св. Богородица. И овие соседни споменици не се цел на подетална анализа во трудот. краток осврт на литературата чиј пред-мет е токму сакралната топографија (хиерото-пија) би им била од помош на идните автори, кои

се стремат да се занимаваат со оваа тема (види : A. M. Lidov (éd.), Иеротопия : Исследования Сакральных Пространств : Материалы между-народного симпозиума, Москва 2004 ; S. Smolčić-Makuljević, « Сакрална топографија манастира Трескавца », Balcanica 35 (2004), p. 285-322 ; A. M. Lidov (éd.), Hierotopy. The Creation of Sacred Spaces in Byzantium and Medieval Russia, Москва 2006 ; A. M. Lidov, Иеротопия : сравнительные Исследования Сакральных Пространств, Мос-ква 2009 ; A. M. Lidov, Новые Иерусалимы : иеро-топия и иконография сакральных пространств, Москва 2009 ; и др.)

во првиот дел на трудот најнапред е поместен преглед на досегашните истражувања на архитек-турата на Марковиот Манастир. авторот хроно-лошки го излага интересот најпрво на љубопит-ните патописци од 19 век, чии забелешки имаат клучна улога во одгатнувањето на деловите од живописот кои подоцна биле премачкани, а потоа се задржува и на научниот итерес за Марковиот Манастир. Со право елизабета касапова ги изо-става студиите што се однесуваат исклучиво на сликарството, што не е предмет на нејзините ис-тражувања, а детелно ги разгледува архитектон-ските научни согледувања на нејзините претход-ници. овој дел е збогатен и со илустративен мате-ријал што го објавиле претходните истражувачи на црквата, што дава вистински историографски преглед на нивната работа. Имајќи предвид дека последната пообемна студија за архитектурата на Марковиот Манастир датира од 1925 год. (Л. Мирковиќ, Ж. Татиќ, Марков Манастир, нови Сад 1925), авторот сосема легитимно и посветува нова студија на оваа проблематика.

вториот дел на книгата го опфаќа деталниот опис на денешната состојба на архитектурата на главната црква. Фината дескрипција на хоризон-талниот и вертикалниот план на црквата го запоз-нава читателот со функционалните и структурни елементи, кои го сочинуваат архитектонското ткиво на споменикот. Црквата е хоризонтално составена од нартекс (припрата), наос (кораб) и олтарен простор. Специфика на истата е при-суство на два столба во западниот дел, кои го де-лат просторот на припратата од оној на коработ. отсуството на полни ѕидови меѓу припратата и коработ на ниво на основата му дава голема флу-идност на овој простор. Делот што се занимава со олтарниот простор дава опис на составните делови (олтар, проскомидија и ѓаконикон), но кратко потсетување на генезата на трипартитни-от византиски олтарен простор би била од корист за аматерите на византиската архитектура (види на пр. Y. D. Varalis, « Prothesis and Diakonikon: Searching the Original Concept of the Subsidiary

363

Spaces of the Byzantine Sanctuary », in A. M. Lidov (éd.), Hierotopy. The Creation of Sacred Spaces in Byzantium and Medieval Russia, Москва 2006, p. 282-298 со постара литература).

вертикалниот план на црквата Св. Димитрија, исто така, ги потенцира трите функционални дела на црквата. главниот кораб достигнува најголема висина и е покриен со купола на тамбур, која е поставена на четририте крака од впишаниот крст. олтарниот простор и припратата поседуваат по-мала висина и се покриени со апсидална конха и слепа купола. Хиерархиски значи во конструк-цијата на Св. Димитрија е валоризиран главниот кораб како примарен молитвен простор, кој е нај-голем по димензии и највисок во споредба со дру-гите два дела. освен внатрешното обликување, посебно поглавје му е посветено и на надвореш-ното обликување на црквата. Извршена е детална дескрипција на сите четири фасади, а во прилог се дадени голем број цртежи изработени од авторот, кои детално ја пренесуваат денешната состојба на фасадите, градежниот материјал и техниките на градење, како и камената пластика забележана во внатрешноста и надворешноста на црквата.

Третиот дел на студијата на елизабета каса-пова е од посебен интерес за истражувачите на Марковиот Манастир поради прилично уверли-вата реконструкција на првобитната состојба на главната црква. Истата, како што веќе споменав-ме, има претрпено повеќе преправки и модифика-ции, особено на фасадните делови. внатрешните промени се однесуваат на затворањето на некол-ку прозорски отвори, но и на трансформациите на иконостасот. Што се однесува до фасадите на црквата, јужната се чини најкомплексна, не само поради интервенциите во ѕидаријата и пресли-кувањето на јужниот влез, туку и поради дода-вањето на една правоаголна капела токму пред јужниот влез во временски период кој сè уште не е доволно прецизиран. оваа капела постоела до 1963-64 кога истата е срушена за време на конзер-ваторските работи. освен посигурното датирање на капелата, истата создава полемика во научните кругови и поради нејзината намена-функција во склоп на споменикот. како што добро потсетува елизабета касапова на стр. 176-178, белешка бр. 228, авторите што се занимавале со архитектура-та и сликарството на Марковиот Манастир даваат различни мислења за функцијата на истата ; не-кои ја нарекуваат “капела“ или “параклис“, други “исповедалница“ а трети “крстилница“. Реше-нието што го предлага касапова за намената на оваа капела е доста уверливо. откако авторот ја отфрла можноста за постоење крстилница и ис-поведалница на јужниот влез, многу логично се наметнува мислењето дека истата можела да има

комеморативна функција, за што зборува и ико-нографската програма на јужниот портал, кој ги величи кралевите волкашин и Марко како кти-тори на манастирот. ваквото мислење за намена-та на оваа капела е поддржано и од други авто-ри (види : С. Богевска, « Les peintures murales du monastère de Marko : un programme iconographique au service de la propagande royale », dans Q. Cazes, Ch. Prigent (éd.), Culture des commanditaires, Actes de la journée d’étude tenue à l’Université de Paris 1, 13 mai 2011, p. 1-21 со примери од зачуваните ма-настирски типици ; online : http://hicsa.univ-paris1.fr/page.php?r=133&id=500&lang=fr).

касапова ја одредува изградбата на капелата ни многу рано (веднаш по изградбата на црква-та) ни многу доцна (19 век) и со резерва предлага истата да се датира во 16 или 17 век. Целата оваа расправа за датирањето и намената на јужната капела, која е поместена во белешката бр. 227, е доволно сериозна и научно одржлива дискусија која заслужува свое место во корпусот на текстот.

последниот четврти дел на книгата ги дава ти-полошките и стилски карактеристики на црквата Св. Димитрија преку компарација со голем број други споменици и ја сместува во архитектон-ските доцновизантиски текови. преку анализа на хоризонталниот план, авторот посочува дека црквата е од типот на впишан крст со купола, пе-тострана апсида на исток и нартекс на запад. вна-трешното уредување на истата поседува поори-гинални решенија. Станува збор за флуидноста меѓу просторот на припратата и оној на коработ одвоени само со еден пар столбови, решение кое не е често застапено во византискиот свет. ана-лизата на вертикалниот план, исто така, покажу-ва дека црквата Св. Димитрија не е инспирирана од конкретен модел туку слободно интерпретира веќе постоечки решенија, приспособени на пот-ребите на споменикот и на желбата на неговите ктитори. Мноштвото планови и илустрации на цркви од византискиот свет поместени во овој дел на трудот се од непроценливо значење за не-пречено следење на компарациите и аргументите на касапова, правејќи ја нејзината демонстрација доста уверлива. крајното подпоглавје на овој четврти дел се осврнува на датирањето на архи-тектонските фази на Св. Димитрија. елизабета касапова предлага 1365-66 година да се смета за почеток на градежните работи, дата која одговара на еден историски момент : кралот волкашин ста-нува совладетел на урош. најверојатно по смртта на волкашин, во 1371, кралот Марко се зафатил со отсликување на татковата задужбина и ги завр-шил сликарските потфати во 1376-77.

краткиот заклучок на книгата се навраќа на најбитните карактеристики на архитектурата на

364

споменикот и претставува сиже на претходно расправаните проблематики.

Трудот на елизабета касапова е капитално дело што надополнува повеќе празнини во научните сознанија за архитектурата на главната црква на Марковиот Манастир. освен фината дескрипција и уверливата анализа на секој архитектонски еле-мент, од непроценлива вредност на овој труд е обемниот компаративен материјал со кој лесно и уверливо се следат аргументите на авторот. ав-торот се оградува од проучувањето на останатите делови на манастирскиот комплекс (трпезарија, кујна, мелница, стражарница, конаци...), како и

спомениците кои, иако надвор од манастирскиот двор, сепак му припаѓале на манастирското брат-сво (црквите Св. никола, Св. архангели и Св. Богородица). ваквата одлука е разбирлива од те-хнички, како и научно-хронолошки причини, но сепак недостига за целосно разбирање на споме-никот. Се надеваме дека авторот продолжува да ги продлабочува истражувањата на овие анексни делови на манастирот и дека наскоро ќе се публи-кува втор дел, кој ќе ги дополни нашите скромни сознанија за архитектурата и сакралната топогра-фија на овој манастир.