Cerkiewno-słowiańskie rękopisy Ewangelii w Polsce

Ku S owu, ku Ko cio owi,

ku wiatu

Ksi ga pami tkowa o arowana Arcybiskupowi Jeremiaszowi (Janowi Anchimiukowi)

w 70. rocznic urodzin

Chrześcijańśka Akademia Teologiczna w WarszawieWarszawa 2013

Pod redakcj :Kaliny Wojciechowskiej

Wsiewo oda Konacha

Spis tre ci

Słowo wstępne ................................................................................................................... 9

Listy gratulacyjne i yczenia ................................................................................... 13

Działać w duchu pobożności, miłości i wzajemnego szacunku – wywiad z arcybiskupem Jeremiaszem ................................................................... 69

S owoJerzy Betlejko, Księga Lamentacji Jeremiasza (rozdz. 1-2). Uwagi na kanwie przekładów tekstu na język cerkiewno-słowiański

oraz ich relacji do TM, Wlg i LXX ............................................................................ 93Marta Dalgiewicz, ks. Wiesław Przyczyna, Polskie tygodniki

w świetle zasad pisowni słownictwa religijnego ....................................................109abp Marian Gołębiewski, Percepcja Biblii we współczesnym

Kościele Rzymskokatolickim . ..................................................................................141Andrzej P. Kluczyński, Czy Bóg stworzył zło? Nietypowa zapowiedź

Bożego zbawienia w Iz 45,6b-7 ................................................................................149Wsiewołod Konach, Pojmowanie mądrości w pierwszym liście

św. Pawła do Koryntian rozdziały 1-4 ....................................................................159ks. Mieczysław Kwiecień, Abp Jeremiasz Jan Anchimiuk

jako współtłumacz Nowego Testamentu (EPP) ....................................................187Jerzy Ostapczuk, Cerkiewno-słowiańskie rękopisy Ewangelii w Polsce ...............197Jakub Slawik, Tamar (Rdz 38): prostytutka czy przykład do naśladowania? .........231Bogusław Widła, „Ekologiczna” optyka świata

w antropodynamice Psalmów ..................................................................................261Kalina Wojciechowska, Pierwsza prośba Modlitwy Pańskiej

w ujęciu teologicznym i kognitywnym ...................................................................271

Ko óks. Marian Bendza, Jezus Chrystus – nauczyciel integralny ...................................295ks. Zygfryd Glaeser, Epikletyczny charakter Kościoła i Eucharystii

w kontekście doktrynalnych uzgodnień dialogicznych Kościoła prawosławnego ...........................................................................................315

bp Jacek Jezierski, Kryzys mariologii po II soborze watykańskim w perspektywie Josepha Ratzingera ........................................................................331

Karol Karski, Zaangażowanie ekumeniczne Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego na arenie międzynarodowej i krajowej przed i po drugiej wojnie światowej ......................................................339

ks. Andrzej Kuźma, Patriarcha Atenagoras I i jego wkład w jednoczenie Kościoła prawosławnego ................................................................357

Krzysztof Leśniewski, Człowiek jako osoba i twórca w perspektywiechrześcijaństwa wschodniego ...................................................................................... 377

bp Jerzy (Pańkowski), Metanoias epangelma.Wybrane aspekty monastycyzmu wschodniego ....................................................391

bp Tadeusz Pikus, Rola dialogu ekumenicznego w chrześcijaństwie ......................417Borys Przedpełski, Przebieg i rezultaty

dialogu starokatolicko-prawosławnego ...................................................................437ks. Doroteusz Sawicki, Edykt mediolański 313 r.

– pierwsza ustawa o stosunku państwa do Kościoła chrześcijańskiego..............463bp Zdzisław Tranda, Bracia czescy w Kościele

Ewangelicko-Reformowanym w Polsce ..................................................................479Jan Turnau, Matka Joanna od miłości .........................................................................497Włodzimierz Wołosiuk, Polemika metropolity Filareta (Drozdowa)

z Aleksym Lwowem na temat śpiewu cerkiewnego ..............................................503

w aks. Artur Aleksiejuk, Prenatalny rozwój człowieka

według Talmudu i myśli rabinicznej .......................................................................527Elżbieta Czykwin, Niski poziom pionowej ruchliwości społecznej.

Próba wyjaśnienia zjawiska ......................................................................................545bp Marcin Hintz, Odpowiedzialność Kościołów wobec mediów

– perspektywa ewangelicka i ekumeniczna ............................................................559ks. Ireneusz Lukas, Dialog chrześcijańsko-buddyjski

w kontekście dokumentu Wspólne stanowisko buddyjsko-chrześcijańskiew sprawie strukturalnej zachłanności .......................................................................571

ks. Bogusław Milerski, Ekumeniczny wymiar kształcenia ustawicznego ...........581ks. Marek Jerzy Uglorz, Ewangelicki etos pracy w kontekście śląskości

oraz integralnie pojmowanej ekonomii ..................................................................587Tadeusz J. Zieliński, Komisja Wspólna Przedstawicieli Rządu RP

i Polskiej Rady Ekumenicznej – status prawny i działalność ze szczególnym uwzględnieniem lat 2010-2013 ....................................................605

Jerzy Ostapczuk (ChAT Warszawa)

We wstępie do opublikowanego w 20041 roku katalogu cerkiewno-słowiańskich rękopisów w Polsce została podana informacja o „ponad tysiącu cyrylickich manu-skryptów przechowywanych współcześnie w Rzeczypospolitej”2. W tej najobszerniej-szej dziś pracy poświęconej wszystkim3 rękopiśmiennym cyrylickim4 zabytkom zna-lazły się 1063 pozycje katalogowe5. Jest więc to liczba całkiem niemała6. Wśród nich znajdują się 144 manuskrypty zawierające tekst Dobrej Nowiny7. Uwzględniając fakt, że wśród wymienionych przez M. Garzanitiego 2257 rękopisów Ewangelii zostały podane informacje zaledwie o 26 manuskryptach przechowywanych w Polsce8, to katalog opra-cowany9 przez A. Naumowa i A. Kaszleja zajmować będzie szczególne miejsce wśród opisów polskich zbiorów rękopiśmiennych.

1 Pierwsze wydanie katalogu ukazało się w 2002 roku, w „limitowanym nakładzie i dla potrzeb zespołu”, A. Naumow, A. Kaszlej, Rękopisy cerkiewno-słowiańskie w Polsce, Katalog, Wydanie drugie zmienione, Kraków 2004, s. X.

2 A. Naumow, A. Kaszlej, Rękopisy…, dz. cyt., s. V, por. także s. VIII.3 W pracy uwzględniono „informacje o wszystkich znanych i dostępnych kolekcjach

rękopisów cerkiewnosłowiańskich w dzisiejszej Polsce”, A. Naumow, A. Kaszlej, Rękopisy…, dz. cyt., s. VIII).

4 W Polsce znajdują się tylko dwa niewielkie głagolickie fragmenty; por. A. Naumow, A. Kaszlej, Rękopisy…, dz. cyt., s. V.

5 Rękopis znajdujący się pod numerem 1064 został przeniesiony pod numer 324A; por A. Naumow, A. Kaszlej, Rękopisy…, dz. cyt., s. 499.

6 А.И. Рогов, Кириллические рукописи в книгохранилищах Польши, [w:] Studia Źródłoznaw-cze, XIV, 1969, s. 153.

7 Nie znalazł się tam żaden rękopis będący połączeniem Apostoła tetra i czteroewangelii lub taki, w którym naprzemiennie zapisano czytania z Apostoła i perykopy z Ewangelii, czyli tzw. apostoł-ewangeliarz.

8 M. Garzaniti, Die altslavische Version der Evangelien. Forschungsgeschichte und zeitgenossi-sche Forschung (=Bausteine zur slavischen Philologie und Kulturgeschichte. Neue Folge. Reihe A: Slavistische Forschungen. Bd. 33), Böhlau Verlag. Köln-Weimar Wien 2001, s. 538-539.

9 Razem z Ewą Naumow i Janem Stradomskim.

Cerkiewno-słowiańskie rękopisy Ewangelii w Polsce

198 Jerzy Ostapczuk

Wśród pozostałych nielicznych opracowań poświęconych rękopiśmiennym cy-rylickim zabytkom w Polsce zawierającym tekst Dobrej Nowiny, na pierwszym miejscu należy wymienić pracę J. Szczapowa10. Ta dwutomowa pozycja ukazała się w 1976 roku w Moskwie. W tomie pierwszym omówione zostały zbiory Warszawy i Krakowa, w drugim zaś zbiory Lublina, Przemyśla, Sanoka, Poznania, Kórnika i Wrocławia. Wy-mienionych w niej zostało 239 rękopisów11.

O różnych cyrylickich rękopisach przechowywanych w zbiorach Polski naj-więcej pisał A. Naumow12, niekiedy wspólnie z E. Naumow13. Były one przedmio-tem badań ks. J. Bałyka14, W. Budziszewskiej15, A. Fenczak16, E. Kałużniackiego17,

10 Я.Н. Щапов, Восточнославянские и южнославянские рукописные книги в собраниях Польской Народной Республики, Ч. 1-2, Москва 1976.

11 W tomie 1. opracowano – nr 1-93, w tomie 2. – nr 94-239. 12 A. Naumow, Najstarsze rękopisy cyrylickie w dzisiejszych bibliotekach polskich, [w:] Zeszyty

Naukowe Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Gdańskiego, nr 3: Slawistyka, Gdańsk 1982, s. 183-189; Стари српски рукописи у Пољској, [w:] Научни састанак слависта у Вукове дане 14, Београд 1984, s. 195-201 ; Славянските ръкописи в Полша и някои терминологични проблеми при описванието им, [w:] Кирило-Методиевски студии, кн. 3, София 1986, s. 280-283; Нови сведения за кирилски ръкописи в Полша (Берлинската сборка в Краков), [w:] Palaeobulgarica, 10/1, 1986, s. 73-76; Предварителен списък на славянските кирилски и глаголически ръкописи в Полша до края на XV в., [w:] CИБАЛ - информационен бюлетин, 11, 1987, s. 30-37; Над наши-ми старими рукописами, [w:] Церковный календар 1991, Sanok 1991, s. 136-141; Ћирилски ру-кописи у Пољској и Јужни Словени, [w:] Проучвање средњовековних јужнослoвенских рукописа. Зборник радова са III Међународне хиландарске конференције одржане од 28 до 30 Марта 1989, Београд 1995, s. 323-329; Krakowskie cyrillomethodiana, [w:] Кирило-Методиевски студии, кн. 10, София 1995, s. 138-144.

13 A. Naumow, E. Naumow, Предварителен списък на славянските кирилски ръкописи в Пол-ша до края на XVI в., [w:] ЦИБАЛ - информационен бюлетин, 13, 1989, s. 112-122; oraz: Liste prelimi-naire des manuscrits slaves cyrilliques en Pologne couvrant la periode du XVII au XX siècle, [w:] Supplement, Bulletin d’Information CIBAL, XV, 1995, s. 29-49.

14 Por. A. Naumow, A. Kaszlej, Rękopisy…, dz. cyt., s. 501. 15 W. Budziszewska, Rękopisy południowosłowiańskie w zbiorach specjalnych BN

w Warszawie, [w:] Rocznik Slawistyczny, XXX, Cz. 1, Warszawa, 1969, s. 46-52. 16 A. Fenczak, Zabytki pisma cyrylickiego w dawnych i współczesnych zbiorach połud-

niowo-wschodniej Polski, [w:] Славянска палеография и дипломатика, София, 1980, s. 43-55.17 A. Kałužniacki, Descriptio codicum slovenicorum qui in bibliotheca universitatis Jagellon-

icae inveniuntur, Leopolis 1871.

Cerkiewno-słowiańskie rękopisy... 199

R. Nowaka18, M. Podołyńskiego19, A. Rogowa20, Ja. N. Szczapowa21, A. Kaszleja22 oraz G.M. Malininy23. Cyrylickie manuskrypty były także uwzględniane w opisach zbio-rów24, w skład których wchodziły zabytki w różnych językach25.

W 2011 roku ukazał się Inwentarz rękopisów Biblioteki Kapituły Greckokato-lickiej w Przemyślu autorstwa A. Kaszleja26, w którym znajduje się dużo informacji o przechowywanych od 1946 roku w Bibliotece Narodowej w Warszawie manu-skryptach, a w 2012 Inwentarz rękopisów do połowy XVI wieku z zbiorach Biblioteki Narodowej autorstwa J. Kaliszuka i S. Szyllera27. Są to najnowsze pozycje poświęco-ne cyrylickim rękopisom w Polsce, które ukazały się w serii Inwentarze rękopisów Biblioteki Narodowej.

W publikowanych dotychczas pracach poświęconych manuskryptom cerkiew-no-słowiańskim w Polsce zwracano uwagę także na różne redakcje28, np. bułgarską29,

18 R. Nowak, Список глаголических и кириллических рукописей, хранящихся в г. Крако-ве, [w:] polata kßnigopis´naæ: an Information Bulletin Devoted to the Study of Early Slavic Books, Texts and Literatures, Vol. XXVII-XXVIII, 1995, str. 13-17; oraz: Опись славянских рукописей хранящихся в городе Кракове, maszynopis, Kraków, wrzesień 1986 (por. A. Naumow, A. Kas-zlej, Rękopisy…, dz. cyt., s. 513).

19 M. Podołyński, Katalog rękopisów cyr. Kapituły Greckokatolickiej w Przemyślu od XIV-XVIII w. (por. A. Naumow, A. Kaszlej, Rękopisy…, dz. cyt., s. 508).20 А.И. Рогов, Кириллические рукописи…, dz.cyt., s. 153-169.

21 Я.Н. Щапов, Cyrylickie księgi rękopiśmienne ze zbioru Biblioteki Ordynacji zamojskiej w Bibliotece Narodowej w Warszawie, [w:] Rocznik Biblioteki Narodowej, XI, 1975, s. 279-309; oraz: Восточнославян-ские и южнославянские….

22 A. Kaszlej, Rękopisy cyrylickie w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie, [w:] Prace badawcze i bibliografi czne nad zbiorami rzadkich i cennych książek i dokumentów. Materiały z seminarium polsko-radzieckiego, Warszawa 8-10 października 1985, Warszawa 1991, s. 77-86, 180-190.

23 Г.М. Малинина, Древнерусские церковные рукописи в Национальной Библиотеке Варшавы, Каталог, Москва 2004.

24 Opis rękopisów biblioteki Ordynacji Zamojskich zob. Я.Н. Щапов, Cyrylickie księgi…, dz. cyt., s. 279-309.

25 Zob. J. Korzeniowski, Catalogus codicum manuscriptorum Musei Principum Czartoryski Cracoviensis, Vol. I., Fasc. 1-4 (nn. 1-917), Kraków 1887-1893; A. Chmiel, Rękopisy biblioteki hr. Tarnowskich w Dzikowie, Kraków 1908 (por. A. Naumow, A. Kaszlej, Rękopisy…, dz. cyt.).

26 A. Kaszlej, Inwentarz rękopisów Biblioteki Kapituły Greckokatolickiej w Przemyślu, (=In-wentarze rękopisów Biblioteki Narodowej, II), Warszawa 2011. Inwentarz został opracowany w oparciu o informacje zawarte w Katalogu rękopisów cerkiewnosłowiańskich w Polsce (A. Kaszlej, Inwentarz rękopisów Biblioteki Kapituły…, dz. cyt., s. 23).

27 J. Kaliszuk, S. Szyller, Inwentarz rękopisów do połowy XVI wieku w zbiorach Biblioteki Narodowej, (=Inwentarze rękopisów Biblioteki Narodowej, III), Warszawa 2012.

28 A. Naumow, Търновската традиция в кирилските ръкописи съхранявани в Пол-ша, [w:] Търновска книжовна школа, T. 5 (Паметници, поетика, историoграфия), Велико Търново 1994, s. 377-382.

29 Хр. Кесяков, Славяно-български ръкописи спазени в гр. Краков, [w:] Труд. Литератур-но-научно списание, Година I, Търново 1887, s. 828-829.

200 Jerzy Ostapczuk

macedońską30 czy serbską31. Niektóre cyrylickie rękopisy Dobrej Nowiny doczekały się naukowych opracowań,

np. Ewangeliarz ławryszewski32, krakowski33, przemyski34 czy suczawski35. Do dziś jednak nie opracowano nawet najmniejszego opisu, ewentualnie tylko wy-

kazu, cyrylickich rękopisów z tekstem Ewangelii, a informacji o pojedynczych kartach pochodzących z tetrów lub aprakosów wszytych do innych kodeksów czy znajdujących się w ich oprawach należy szukać pod różnymi hasłami w katalogach i inwentarzach. Ni-niejsza publikacja jest próbą uzupełnienia tej luki.

W wykazie uwzględnione zostały także informacje dotyczące pojedynczych kart rękopiśmiennych zawierających tekst Dobrej Nowiny, które stanowią obecnie część in-nych manuskryptów. Te niewielkie fragmenty36 Ewangelii zostały wszyte lub włożone do innych kodeksów, wykorzystane do podklejenia lub przygotowania opraw. Wydzie-lenie tych kart jako odrębnych jednostek katalogowych było możliwe dzięki podaniu

30 В. Десподова, Македонски писмени споменици во Краков, Полска, [w:] Balcanoslavica, 13-15 (1986-1988), Prilep 1996, s. 157-186, oraz: Студии за македонското cредновековно книжев-но наследство, Прилеп-Скопје 2000, s. 102-127; В. Десподова, Л. Славева, Македонски среднове-ковни ракописи, I, Прилеп 1988, nr 55 (s. 186).

31 A. Naumow, Стари српски рукописи у Пољској, [w:] Научни састанак слависта у Ву-кове дане, XIV, Београд 1985, s. 195-202.

32 І. Свєнцiцькiй, Лаврашевское евангелiе начала XIV вeка (палеографическо-грамма-тическое описанiе), [w:] Извeстія Отдeленія русскaго языка и словесности Императорской Академіи Наукъ, XVIII, 1, 1913, s. 206-228; W. Molé, Les miniatures de l’évangéliaire de Lawryszew, [w:] L’art byzantin chez les Slaves, L`ancienne Russie, les Slaves catholiques: deuxième recueil dédié à la mémoire de Th . Uspenskij, Paris 1932, s. 421-437; T. Friedelówna, Miejsce Ewangeliarza Ław-ryszewskiego wśród aprakosów staroruskich, [w:] Studia z fi lologii polskiej i słowiańskiej, X, 1971, s. 193-198; „Kanon” w Ewangeliarzu Ławryszewskim, [w:] Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej, XI, 1972, s. 187-199; Ewangeliarz Ławryszewski. Monografi a zabytku, (=Monografi e Slawistyczne, 28), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974; M. Smorąg-Różycka, Romans chrześcijański „Barlaam i Jozafat” w kulturze średniowiecznej Europy. Uwagi o dwóch miniaturach w „Ewangeliarzu Ławry-szewskim”, [w:] Slavia Orientalis, XLII, 1, 1993, s. 9-28; oraz: Ewangeliarz Ławryszewski, Kraków 1999; I.K. Nowakowska, Przemiany ewangelijnego słownictwa cerkiewnosłowiańskiego. Rzeczownik w staro-ruskim Ewangeliarzu ławryszewskim, Toruń 2000.

33 M. Wronkowska M., Наблюдения върху лексиката на Краковското евангелие, [w:] Palaeobulgarica, IX/3, 1985, s. 99-101.

34 M. Wronkowska, Konstrukcja podwójnego przeczenia w Czteroewangeliarzu Przemyskim, [w:] Rocznik Slawistyczny, XLII, 1982, s. 37-43; oraz: Osobliwości leksykalne Ewangeliarza prze-myskiego jako źródło w ustalaniu redakcji tekstu ewangelii, [w:] Studia z Filologii Polskiej i Słowi-ańskiej, XXV, 1989, s. 225-236.

35 A. Suligowska-Gąska, O dwóch miniaturach Tetraewangeliarza suczawskiego, [w:] Krakow-sko-Wileńskie Studia Slawistyczne, T. 6 (=Piśmiennictwo cerkiewnosłowiańskie i sztuka cerkiewna w kulturze Wielkiego Księstwa Litewskiego i Korony Polskiej), Kraków-Wilno 2011, s. 189-218.

36 Nie we wszystkich przypadkach możliwa była identyfi kacja tekstu cyrylickiego frag-mentów rękopiśmiennych znajdujących się w manuskryptach. Jako przykład można podać pergaminowe skrawki znajdujące się w okładce rękopisu BN 11803 III, z których odczytać można tylko następujące litery:


o nich informacji (w opisach) w opublikowanych ostatnio inwentarzach. Fragmenty Ewangelii, stanowiące pod względem objętości znikomą część kodeksów, w których się znajdują, otrzymały dodatkową literę „a”, wskazującą na możliwość wydzielenia ich w przyszłości z tych kodeksów w odrębne jednostki katalogowe. Są to następujące frag-menty przechowywane w rękopisach Biblioteki Narodowej w Warszawie: 11838IIIa, 11841IIIa, 11850IIIa, 11980IIIa, 12017IIIa, 12018IIIa, 12153IIIa i 12431IIIa. Na końcu publikacji znajduje się edycja tekstu wymienionych ośmiu fragmentów.

W przedstawionym spisie cyrylickich manuskryptów Dobrej Nowiny zostały podane informacje o: miejscu przechowywania (miasto, nazwa zbioru), sygnaturze (skrót instytucji przechowującej zabytek oraz numer); typologicznej klasyfi kacji (czte-roewangelia (e) lub lekcjonarz37 (le – pełny; lesk – krótki)); datacji oraz liczbie kart. Dla każdego rękopisu, w nawiasie, zostały podane podstawowe pozycje bibliografi czne (najczęściej katalogi) z uwzględnieniem zawartych tam ewentualnych różnic dotyczą-cych typologii, datacji czy liczby kart.

W przedstawionym spisie pominięte zostały, uwzględniane najczęściej w po-ważnych opracowaniach katalogowych, następujące informacje: materiał rękopiśmien-ny, wymiary, oprawa, stan zachowania, zdobienia, proweniencja, poprzednie sygnatury, numer mikrofi lmu.

KatowiceBiblioteka Główna Uniwersytetu Śląskiego

BGUŚ 15 zb.sp. – e, I poł. (lata 1619-1640) XVII w., ok. 200 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 13238)

Biblioteka ŚląskaBS R 181 III – le; XV w., 234 f.;

a) fragment w przedniej okładce (o wymiarach: 2x5,5 cm) ma tekst zapisany w dwóch ko-lumnach:

sto res ago æ

b) fragment w tylnej okładce (o wymiarach: 3x4 cm) mający następujący tekst: varå d´sto

37 Znane są także rękopiśmienne księgi liturgiczne (oktoichy, horologiony, liturgikony, modlitewniki etc.) zawierające niewielką liczbę czytań z Apostoła i perykop z Ewangelii. Na ich oznaczenie wykorzystuje się skrót l+aLit. W związku z ograniczonym występowaniem w nich fragmentów nowotestamentowych (nietworzących większych struktur liturgicznych) oraz ich ut-rudnioną identyfi kacją na podstawie opisów katalogowych (zawierających bardzo ogólne infor-macje na temat czytań i perykop) nie były one uwzględniane w niniejszym artykule.

38 Spis katalogów i publikacji wykorzystanych w opisie rękopisów Ewangelii w Polsce został podany na końcu publikacji.

202 Jerzy Ostapczuk

(Naumow A., 1982, s. 187; Темчин С.Ю.,1995, s. 68: le; Nau-mow A., Kaszlej A., 2004, 133: ewangeliarz aprakos)

KórnikBiblioteka Kórnicka

BK 896 – e, I ćwierćwiecze (1614 r.) XVII w., 289 f.; (Рогов А.И., 1969, s. 163; Щапов Я.Н., 1976, 224; Naumow A., Kaszlej A., 2004, 134)BK 2675 – e, I ćwierćwiecze XVII w., 106 f.; (Щапов Я.Н., 1976, 225; Naumow A., Kaszlej A., 2004, 135)BK 11985 – e, IV ćwierćwiecze (1586 r.) XVI w., 303 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 136)

KrakówBiblioteka Czartoryskich

Czart.1270 IV – e, I ćwierćwiecze (21 V 1618 r.) XVII w., 728 stron; (Щапов Я.Н., 1976, 23; Nowak R., 1995; Naumow A.,

Kaszlej A., 2004, 144) Czart.1847 – e, II poł. XVI w., 466 stron; (Щапов Я.Н., 1976, 28: 465 f.; Nowak R., 1995; Naumow A.,

Kaszlej A., 2004, 152) Czart.2097 – Ewangeliarz ławryszewski, le, IV ćwierćwiecze XIII w., 183 f.; (Владимиров П.В., 1890, s. 116: 1329 r.; Рогов А.И., 1969,

s. 159: XIV w.; Щапов Я.Н., 1976, 32; Nowak R., 1995; Саверчанка І., 1998, s. 46; Темчин С.Ю., 1998, 86 (s. 154); Garzaniti M., 2001, s. 538: pocz. XIV w.; Naumow A., Kaszlej A., 2004, 145: ewangeliarz aprakos)

Czart.2227 IV – e, IV ćwierćwiecze XVI w., 286+I f.; (Щапов Я.Н., 1976, 34: 285 f.; Nowak R., 1995: Czart 2227;

Naumow A., Kaszlej A., 2004, 146)Czart.2230 III – e, II poł. XVI w., 278 f.; (Щапов Я.Н., 1976, 37: XVI w., 277 f.; Nowak R., 1995; Na-

umow A., Kaszlej A., 2004, 147)Czart.2232 IV – e, III ćwierćwiecze (1552 r.?) XVI w., 478 stron; (Щапов Я.Н., 1976, 39: poł. XVI w., 418 stron; Nowak R.,

1995; Garzaniti M., 2001, s. 538: poł. XVI w., 209 f.; Naumow A., Kaszlej A., 2004, 148)

Czart.2233 – e, poł. XVI w., 305 f.; (Щапов Я.Н., 1976, 40; Nowak R., 1995; Garzaniti M., 2001,

s. 538; Naumow A., Kaszlej A., 2004, 149)


Czart.2451 III – e, przełom XV i XVI w., 164 f.; (Щапов Я.Н., 1976, 44; Nowak R., 1995; Garzaniti M., 2001,

s. 538; Naumow A., Kaszlej A., 2004, 150)Czart.3521 IV – e, XVI w., 312 f.; (Щапов Я.Н., 1976, 47; Nowak R., 1995; Garzaniti M., 2001,

s. 538; Naumow A., Kaszlej A., 2004, 151)

Biblioteka Uniwersytetu Jagiellońskiego BJa 933 – e, III ćwierćwiecze XV w., I+16+I f.; (Щапов Я.Н., 1976, 74: fragment Ewangelii Mateusza, 15 f.;

Георгиевски М., 1979, 128 (s. 168): 15 f.; Nowak R., 1995; Naumow A., Kaszlej A., 2004, 138)

BJa 941 – e, IV ćwierćwiecze XVI w., I+173 f.; (Рогов А.И., 1969, s. 158: XVI w.; Щапов Я.Н., 1976, 79:

II poł. XVI w., 273 f.; Запаско Я., 1997, 44: II poł. XVI w., 173 f.; Nowak R., 1995: 274 f.; Запаско Я., 2003, 72: 173 f.; Naumow A., Kaszlej A., 2004, 139: I+273 f.)

BJa 942 – e z irmologionem (frag.), II poł. XVI w., I+260+I f.; (Рогов А.И., 1969, s. 158: XVI w.; Щапов Я.Н., 1976, 80: 260

f.; Nowak R., 1995; Naumow A., Kaszlej A., 2004, 140)BJa 6237 – Ewangelia krakowska, e, XV w., I+279+I f.; (Рогов А.И., 1969, s. 158: XV-XVI w.; Щапов Я.Н., 1976,

83: 278 f.; Nowak R., 1995; Garzaniti M., 2001, s. 539: 278 f.; Naumow A., Kaszlej A., 2004, 141)

BJa Przyb.63/1952 – e, II ćwierćwiecze XVII w., I+311 f.; (Рогов А.И., 1969, s. 158: XVI w.; Щапов Я.Н., 1976, 87:

XVII w.; Nowak R., 1995; Naumow A., Kaszlej A., 2004, 142)BJa Przyb. 64/1952 – e + posłanie Patriarchy Dionizego I z 1467 r., I poł. (przed

1549 r.) XVI w., I+221+I f.; (Рогов А.И., 1969, s. 158: XVI w.; Щапов Я.Н., 1976, 88;

Nowak R., 1995; Garzaniti M., 2001, s. 539: I poł. XVI w.; Naumow A., Kaszlej A., 2004, 143)

BJaBerl Slav.Fol.32 – e, XVII w., I+395 f.; (Nowak R., 1995: Fol.Slav.32; Naumow A., Kaszlej A., 2004, 137)

Kolekcja Muzeum Narodowego w Bibliotece CzartoryskichMNK 317 – e, I poł. XVI w., I+271+I f.; (Щапов Я.Н., 1976, 62; Nowak R., 1995; Garzaniti M., 2001,

s. 538: MNK 817; Naumow A., Kaszlej A., 2004, 153) MNK 320 C – e, XVII w., 2 f.;

204 Jerzy Ostapczuk

(Nowak R., 1995: MNK 320III; Naumow A., Kaszlej A., 2004, 154)

LublinBiblioteka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego

KUL 199 – e, XVI w., 270 f.; (Щапов Я.Н., 1976, 102; Garzaniti M., 2001, s. 539; Naumow

A., Kaszlej A., 2004, 155) KUL 200 – e, XVI w., 213 f.; (Щапов Я.Н., 1976, 103; Garzaniti M., 2001, s. 539; Naumow

A., Kaszlej A., 2004, 156)KUL 201 – e, IV ćwierćwiecze (1600) XVI w., 50+233+5 f.; (Щапов Я.Н., 1976, 104: 1600 r., 233 f.; Naumow A., Kaszlej

A., 2004, 157)KUL 202 – e, I ćwierćwiecze (1 XII 1623 – 27 II 1624) XVII w., 211 f.; (Щапов Я.Н., 1976, 105: 211 f.; Naumow A., Kaszlej A.,

2004, 158)KUL 473 – e, XVI w., 5 f., zob. MSD 551; (Щапов Я.Н., 1976, 116; Naumow A., Kaszlej A., 2004, 159)KUL 475 – e, II poł. XVI w., 2 f., zob. MSD 543+562; (Щапов Я.Н., 1976, 117; Naumow A., Kaszlej A., 2004, 160) KUL 692 – e, II ćwierćwiecze XVI w., 289 f.; (Щапов Я.Н., 1976, 124; Garzaniti M., 2001, s. 539; Naumow

A., Kaszlej A., 2004, 161)KUL 694 – e, XVI+XVIII w., 326 f.; (Щапов Я.Н., 1976, 126; Garzaniti M., 2001, s. 539: XVI w.,

325 f.; Naumow A., Kaszlej A., 2004, 162: XVI w.) KUL 1295 – ?, XVIII w., 2 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 163: ewangeliarz

(z komentarzem?))

Biblioteka Wyższego Metropolitalnego Seminarium Duchownego MSD 541 – e, II ćwierćwiecze XVI w., I+287+II f.; (Щапов Я.Н., 1976, 135; Garzaniti M., 2001, s. 539; Naumow

A., Kaszlej A., 2004, 164)MSD 543+562 – e, II poł. XVI w., 196+(1-19) f., zob. KUL 475; (Щапов Я.Н., 1976, 137; Naumow A., Kaszlej A., 2004, 170) MSD 545 – e, XVI w., 156 f.; (Щапов Я.Н., 1976, 139; Garzaniti M., 2001, s. 539; Nau-

mow A., Kaszlej A., 2004, 165)


MSD 551 – e, XVI w., 231 f., zob. KUL 473; (Щапов Я.Н., 1976, 145; Garzaniti M., 2001, s. 539; Nau-

mow A., Kaszlej A., 2004, 166)MSD 557 – e, XVII w., 281 f.; (Щапов Я.Н., 1976, 151; Naumow A., Kaszlej A., 2004, 167)MSD 561 – e, XVI w., 249 f.; (Щапов Я.Н., 1976, 155: 256 f.; Garzaniti M., 2001, s. 539:

256 f.; Naumow A., Kaszlej A., 2004, 168)MSD 563 – lesk, przełom XV i XVI w., 84 f.; (Щапов Я.Н., 1976, 157: kon. XV – pocz. XVI w.; Garzani-

ti M., 2001, s. 539: l (?); kon. XV – pocz. XVI w.; Naumow A., Kaszlej A., 2004, 171: ewangeliarz aprakos; Ostapczuk J., 2009, s. 76; 2010, s. 231, 534; 2011a, s. 58; 2012a, s. 27; 2012b, s. 63)

MSD 568 – e, II poł. (1636 r.) XVII w., III+394+I (f.83a) f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 169)

ŁódźZakład Języka Polskiego Uniwersytetu Łódzkiego

ZJP UŁ – Ewangelia lisiecka, e, XVI w., 241 f.; (Dejna K., 1973)

PrzemyślBiblioteka Kapituły (Rzymskokatolickiej)

BKP 24 – e, XVI w., 292 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 172)BKP 25 – e, XVI w., 292 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 173)

Biblioteka Muzeum Ziemi Przemyskiej BMZP 1105 – e, (przed 1642 r.) XVII w., I+219+I f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 174)BMZP 1163 C – e, XVI w., II+300 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 175)BMZP 1166 C – e, XVI w., 347+I f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 176)BMZP 4261/B – e, XVI w., 255 f.; (Щапов Я.Н., 1976, 168; Garzaniti M., 2001, s. 539; Naumow

A., Kaszlej A., 2004, 177) BMZP 4325 – e, III ćwierćwiecze (1559 r.) XVI w., 272+I f.;

206 Jerzy Ostapczuk

(Щапов Я.Н., 1976, 182; Фрис В., 2003, s. 131; Naumow A., Kaszlej A., 2004, 178)

BMZP 4326 – e, XVI w., 306 f.; (Щапов Я.Н., 1976, nr 183; Garzaniti M., 2001, s. 539; Nau-

mow A., Kaszlej A., 2004, 179)

Kolekcja prywatna Bohdana Ładyżyńskiego39

KBL 7 – e, XVI w., 2 f.; (Щапов Я.Н., 1976, s. 165; Fenczak A., 1980, s. 49; Naumow

A., Kaszlej A., 2004, 180)

SanokBiblioteka Muzeum Budownictwa Ludowego

MBL 7050 – Ewangelia Dymitra, e, IV ćwierćwiecze XVI w., 305 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 181)MBL 7051 – e, przełom XVI i XVII w., 262 f.; (Щапов Я.Н., 1976, 215; Naumow A., Kaszlej A., 2004, 182) MBL 7052 – e, IV ćwierćwiecze XVI w., I+317 f.; (Щапов Я.Н., 1976, 216; Naumow A., Kaszlej A., 2004, 183)MBL 13655 – e, I ćwierćwiecze XVI w., I+235 f.; (Щапов Я.Н., 1976, 217: XV w.; Garzaniti M., 2001, s. 539:

MBL (?); XV w. (?), ? f.; Naumow A., Kaszlej A., 2004, 184)

Biblioteka Muzeum HistorycznegoMH 14 – e, XVI w., 275 f.; (Щапов Я.Н., 1976, 198; Naumow A., Kaszlej A., 2004, 185)MH 23 – e, III ćwierćwiecze XVI w., 11+201+9 f.; (Щапов Я.Н., 1976, 205; Naumow A., Kaszlej A., 2004, 186)MH 3940 – e, XVI w., 4 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 187)MH 9384 i 9162 – e, XVI w., 7 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 188)

39 A. Fenczak podał, że w jego kolekcji znajdował się nawet manuskrypt datowany na XV wiek oraz osiem rękopisów z XVI-XVIII wieku (A. Fenczak, Zabytki pisma cyrylickiego w dawnych i współczesnych zbiorach południowo-wschodniej Polski, [w:] Славянска палеография и дипломатика, Balcanica III, София 1980, s. 55 i 49).

40 J. Szczapow rękopis nr 24, z którego wydzielono nr 39, opisał jako Ewangelię aprakos (Я.Н. Щапов, Восточнославянские и южнославянские…, s. 206). Manuskrypt nr 24 jest Ewangelią pouczającą (A. Naumow, A. Kaszlej, Rękopisy…, nr 288).


Tomaszów LubelskiMuzeum Regionalne

MR MT/6/Bs – e, II poł. XVI w., 195 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 189)

WarszawaBiblioteka Narodowa

BN 11801 IV – Ewangelia przemyska, e, XIV w., 287 f.; (Владимиров П.В., 1890, s. 116: kon. XIV w.; Рогов А.И.,

1969, s. 155: kon. XV – pocz. XVI w., zdjęcie nr 4 s. 161; Garzaniti M., 2001, s. 539: XIV-XV w.; Naumow A., Kaszlej A., 2004, 219; Kaszlej A., 2011; Kaliszuk J., Szyller S., 2012)

BN 11802 III – e, ok. 1497-1499 r., XV+275+3 f.; (Рогов А.И., 1969, s. 155: kon. XV w., zdjęcie nr 6 na s. 165;

Naumow A., Kaszlej A., 2004, 196: IV ćwierćwiecze (1497-1499 r.) XV w.; Kaszlej A., 2011; Kaliszuk J., Szyller S., 2012)

BN 11803 III – e, ok. 1500 r., 239 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 260: I ćwierćwiecze XVI w.;

Kaszlej A., 2011; Kaliszuk J., Szyller S., 2012) BN 11804 III – e, 1500-1505 r., 305 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 202: I ćwierćwiecze (1501-

1506 r.) XVI w.; Kaszlej A., 2011; Kaliszuk J., Szyller S., 2012: pocz. XVI w.)

BN 11805 IV – Ewangelia ławrowska, e, ok. 1500-1505 r., 457 f.; (Рогов А.И., 1969, s. 155: zdjęcie nr 5 na s. 164; Garzani-

ti M., 2001, s. 539: XV w.; Naumow A., Kaszlej A., 2004, 224: I ćwierćwiecze (1500-1510 r.) XVI w. (kopia Ewangelii z 1292 r.); Kaszlej A., 2011; Kaliszuk J., Szyller S., 2012: pocz. XVI w.)

BN 11806 III – e, ok. 1500-1525 r., 368 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 262: I ćwierćwiecze XVI w.;

Kaszlej A., 2011; Kaliszuk J., Szyller S., 2012: I ćwierćwiecze XIV w.)

BN 11807 III – e, ok. 1500-1550 r., 284 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 207: I poł. XVI w.; Kaszlej A.,

2011; Kaliszuk J., Szyller S., 2012) BN 11808 III – e, ok. 1525-1550 r., 210 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 242: II ćwierćwiecze XVI w.;

Kaszlej A., 2011; Kaliszuk J., Szyller S., 2012: II ćwierćwiecze XVI w.)

208 Jerzy Ostapczuk

BN 11809 III – e, ok. 1528-1549 r., 271 f. (e: f. 1-267 i 269-271); (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 251: I ćwierćwiecze XVI w.,

dodana k. (jako 268) z 1606 r. z informacją o zamieszkach – z innego tetru; Kaszlej A., 2011: k. 268 dodana z innej Ewan-gelii tetr; Kaliszuk J., Szyller S., 2012)

BN 11810 III – e, 1542 r., 348 f.; (Фрис В., 2003, s. 131; Naumow A., Kaszlej A., 2004, 197: II

ćwierćwiecze (przed 1542 r.) XVI w.; Kaszlej A., 2011; Kalis-zuk J., Szyller S., 2012)

BN 11811 III – e z fragmentem irmologionu, 1548 r., 297 f. (e: f. 1-292); (Фрис В., 2003, s. 131 (nr 2): 292 f.; Naumow A., Kaszlej A.,

2004, 210: II ćwierćwiecze (1548 r.) XVI w.; Kaszlej A., 2011; Kaliszuk J., Szyller S., 2012)

BN 11812 III – e, ok. 1550 r., 224 f.; (Рогов А.И., 1969, s. 155; Naumow A., Kaszlej A., 2004, 193:

poł. XVI w.; Kaszlej A., 2011; Kaliszuk J., Szyller S., 2012)BN 11813 III – e, ok. 1550 r., 277 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 199: poł. XVI w.; Kaszlej A.,

2011; Kaliszuk J., Szyller S., 2012)BN 11814 III – e, ok. 1550 r., 334 f.; (Рогов А.И., 1969, s. 155; Naumow A., Kaszlej A., 2004, 206: IV

ćwierćwiecze XVI w.; Kaszlej A., 2011; Kaliszuk J., Szyller S., 2012)BN 11815 III – e, ok. 1550 r., 271 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 209: poł. XVI w.; 269 f.; Kasz-

lej A., 2011; Kaliszuk J., Szyller S., 2012: ok. poł. XVI w.)BN 11816 III – e, ok. 1550 r., 266 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 217: poł. XVI w.; Kaszlej A.,

2011; Kaliszuk J., Szyller S., 2012: ok. poł. XVI w.)BN 11817 III – e, ok. 1550 r., 251 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 226: poł. XVI w.; Kaszlej A.,

2011; Kaliszuk J., Szyller S., 2012: ok. poł. XVI w.) BN 11818 III – e, ok. 1550 r., 314 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 229: poł. XVI w.; Kaszlej A.,

2011; Kaliszuk J., Szyller S., 2012: ok. poł. XVI w.)BN 11819 III – e, ok. 1550 r., 356 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 231: poł. XVI w.; Kaszlej A.,

2011; Kaliszuk J., Szyller S., 2012: ok. poł. XVI w.)BN 11820 III – e, ok. 1550 r., 258 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 236; XVI w., 257+I f.; Kaszlej

A., 2011; Kaliszuk J., Szyller S., 2012: ok. poł. XVI w.)


BN 11821 IV – le, ok. 1550 r., 271 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 241: ewangeliarz aprakos, poł.

XVI w.; Kaszlej A., 2011: Ewangelia aprakos; Kaliszuk J., Szyller S., 2012: Ewangelia aprakos, ok. poł. XVI w.)

BN 11822 III – e, ok. 1550 r., 212 f. + 1 frag.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 244: XVI w. (ok. 1550 r.),

212 f.; Kaszlej A., 2011: na końcu księgi załączony w ko-percie mały fragment karty z tekstem 26. i 27. perykopy Ewangelii; Kaliszuk J., Szyller S., 2012: ok. poł. XVI w.; Ostapczuk J.: fragment karty z tego rękopisu, która została utracona)

BN 11823 III – e, ok. 1550 r., 228 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 254: poł. XVI w.; Kaszlej A.,

2011; Kaliszuk J., Szyller S., 2012: ok. poł. XVI w.) BN 11824 III – e, ok. 1550 r., 317 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 263: poł. XVI w.; Kaszlej A.,

2011; Kaliszuk J., Szyller S., 2012: ok. poł. XVI w.)BN 11825 III – e, ok. 1550 r., 292 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 264: XVI w., 291 f.; Kaszlej A.,

2011; Kaliszuk J., Szyller S., 2012: ok. poł. XVI w.)BN 11826 III – e, ok. 1550-1575 r., 261 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 190: III ćwierćwiecze XVI w.;

Kaszlej A., 2011) BN 11827 III – e, ok. 1550-1600 r., 250 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 252: I poł. (przed 1559 r.) XVI

w.; Kaszlej A., 2011)BN 11828 III – e, 1554 r., 256 f.; (Фрис В., 2003, s. 131; Naumow A., Kaszlej A., 2004, 233: III

ćwierćwiecze (1554 r.) XVI w., 255 f.; Kaszlej A., 2011) BN 11829 II – Ewangelia Kasjana, e z fragmentem służebnika, 1557 r., 349

f. (tetr: f. 3-345); (Рогов А.И., 1969, s. 155; Naumow A., Kaszlej A., 2004, 205:

III ćwierćwiecze (1557 r.) XVI w.; Kaszlej A., 2011)BN 11830 III – e, 1561 r., 251 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 232: III ćwierćwiecze (2 IV

1561 r.) XVI w.; Kaszlej A., 2011) BN 11831 II – e, 1567 r., 291 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 269: III ćwierćwiecze (1567 r.)

XVI w.; Kaszlej A., 2011)BN 11832 III – e, 1571 r., 231 f.;

210 Jerzy Ostapczuk

(Naumow A., Kaszlej A., 2004, 218: III ćwierćwiecze (1571 r.) XVI w.; 231+1 f.; Kaszlej A., 2011)

BN 11833 III – e, 1571 r., 286 f.; (Фрис В., 2003, s. 132 (podany pod numerem 2381); Na-

umow A., Kaszlej A., 2004, 259: III ćwierćwiecze (1 VIII 1571 r.) XVI w., 285 f.; Kaszlej A., 2011)

BN 11834 III – e, 1573 r., 273 f.; (Рогов А.И., 1969, s. 155; Naumow A., Kaszlej A., 2004, 256:

III ćwierćwiecze (1573 r.) XVI w., 265 f.; Kaszlej A., 2011) BN 11835 III – e, 1590 r., 291 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 215: IV ćwierćwiecze (1590

r.) XVI w.; Зинченко С.В., 2010, przypis nr 18 na s. 3; Kaszlej A., 2011)

BN 11836 IV – e, 1594 r., 259 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 225: IV ćwierćwiecze (1594 r.)

XVI w.; Фрис В., 2003, s. 132; Kaszlej A., 2011)BN 11837 III – e, 1595 r., 252 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 228: IV ćwierćwiecze (1595 r.)

XVI w.; Kaszlej A., 2011)BN 11838 III – e, przed 1596 r., 373 f. (f. 1-373); (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 230: IV ćwierćwiecze (przed

1596 r.) XVI w., 373 f., karta 374 z innej tetry; Kaszlej A., 2011: karta 374 z innej Ewangelii tetr)

BN 11838 IIIa – e, XVI w., 1 f. (f. 374); (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 230: k. 374 z innej tetry;

Kaszlej A., 2011: karta 374 z innej Ewangelii; Ostapczuk J.: karta znajduje się obecnie jako pierwsza w kodeksie (z nu-merem 374); wymiary 20x30 cm; fragment zawiera aparat liturgiczny; na dole karty (recto) znajduje się pieczątka Bi-blioteki Narodowej oraz w prawym dolnym rogu numer składki (v}.))

BN 11839 III – e, 1595-1600 r., 264 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 227: IV ćwierćwiecze XVI w.;

Kaszlej A., 2011) BN 11840 III – e, XVI w., 261 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 194: na k. 1 przekład ukraiń-

skiej ewangelii maryjnej; Kaszlej A., 2011: na k. 1 przekład ukraińskiej ewangelii maryjnej; Ostapczuk J.: przekład na język ruski dwóch perykop czytanych w dniu 8 września (Święto Narodzenia Najświętszej Bogarodzicy) na jutrzni:


Łk 1,39-49 i 56 (recto) oraz liturgii: Łk 10,38-42 i 11,27-28 (verso), fragment nie ma informacji liturgicznych)

BN 11841 III – e, XVI w., 262 f. (e: f. 1-250; f. 251-262 karty metrykalne); (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 201: dodatkowo notatki me-

trykalne + fragment karty z innego ewangeliarza; Kaszlej A., 2011: ponadto notatki metrykalne oraz fragment karty z in-nego ewangeliarza)

BN 11841 III a – e, XV-XVI w., 1 fragment; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 201: fragment karty z inne-

go ewangeliarza; Kaszlej A., 2011: fragment karty z innego ewangeliarza; Ostapczuk J.: fragment karty o wymiarach 9,5x14,5 cm prawdopodobnie z innej Ewangelii tetr, zawiera tekst z aparatu liturgicznego)

BN 11842 III – e, XVI w., 303 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 208; Kaszlej A., 2011) BN 11843 III – e, XVI w., 364 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 211: 354 f.; Kaszlej A., 2011)BN 11844 III – e, XVI w., 253 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 213; Kaszlej A., 2011)BN 11845 III – e, XVI w., 163 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 214; Kaszlej A., 2011) BN 11846 IV – e, XVI w., 210 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 220; Kaszlej A., 2011)BN 11847 III – e, XVI w., 174 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 221; Kaszlej A., 2011)BN 11848 III – e, XVI w., 290 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 235; Kaszlej A., 2011)BN 11849 III – le, poł. XVI w., 253 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 238: ewangeliarz aprakos,

XVI w.; Kaszlej A., 2011: Ewangelia aprakos)BN 11850 III – e, XVI w., 251 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 239: karty 117-118 to dwie

karty aprakosu; Kaszlej A., 2011: karty 117-118 to karty z Ewangelii aprakos (tydzień paschalny))

BN 11850 III a – l (?), XVI w., 2 f. (f. 117-118); (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 239: karty 117-118 to dwie

karty aprakosu; Kaszlej A., 2011: k. 117-118 to karty z Ewan-gelii aprakos (tydzień paschalny); Ostapczuk J.: karty 117-118; 20,5x30 cm; zawierają czytania z Ewangelii na środę – sobotę tygodnia Paschalnego)

212 Jerzy Ostapczuk

BN 11851 III – e, XVI w., 258 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 243; Kaszlej A., 2011)BN 11852 III – e, XVI w., 314 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 253; Kaszlej A., 2011)BN 11853 III – e, XVI w., 179 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 261; Kaszlej A., 2011) BN 11854 III – e, ok. 1600 r., 431+I f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 195: IV ćwierćwiecze XVI w.;

Kaszlej A., 2011)BN 11855 III – e, ok. 1600 r., 259 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 198: I ćwierćwiecze XVII w.;

Kaszlej A., 2011) BN 11856 III – e, ok. 1600 r., 218 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 200: przełom XVI i XVII w.;

Kaszlej A., 2011) BN 11857 III – e, ok. 1600 r., 331 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 203: I ćwierćwiecze (przed

1620 r.) XVII w.; 330 f.; Kaszlej A., 2011)BN 11858 IV – e, ok. 1600 r., 286 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 258: I ćwierćwiecze (1612 r.)

XVII w.; Kaszlej A., 2011) BN 11859 III – e, I ćwierćwiecze (ok. 1600-1605) XVII w., 305 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 192; Kaszlej A., 2011)BN 11860 III – e, ok. 1600-1605 r., 370 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 216: I ćwierćwiecze XVII w.;

Kaszlej A., 2011)BN 11861 IV – e, ok. 1600-1605 r., 241 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 223: I ćwierćwiecze XVII w.;

Kaszlej A., 2011)BN 11862 III – e, 1606 r., 342 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 267: I ćwierćwiecze (1606 r.)

XVII w.; Kaszlej A., 2011)BN 11863 III – e, 1612 r., 285 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 245: I ćwierćwiecze (1612 r.)

XVII w.; Зинченко С.В., 2010, przypis nr 17 na s. 3; Kaszlej A., 2011)

BN 11864 IV – e, 1618 r., 430 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 257: I ćwierćwiecze (1618 r.)

XVII w.; Kaszlej A., 2011)BN 11865 IV – e, 1624 r., 303 f.;


(Naumow A., Kaszlej A., 2004, 247: I ćwierćwiecze (21 I 1624 r.) XVII w., 299 f.; Kaszlej A., 2011)

BN 11866 IV – e, 1625 r., 317 f.; (Фрис В., 2003, s. 133; Naumow A., Kaszlej A., 2004, 191:

I poł. (16 III 1625 r.) XVII w.; Kaszlej A., 2011) BN 11867 III – e i fragment ustawu (frag. dwóch kart), 1630 r., 298 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 222; II ćwierćwiecze (1630

r.) XVII w., 297 f. i 1 k. z drukowanego Psałterza; Kaszlej A., 2011)

BN 11868 III – e, 1639 r., 275 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 240: II ćwierćwiecze (1639 r.)

XVII w., 273 f.; Kaszlej A., 2011) BN 11869 III – e, ok. 1650 r., 327 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 265: poł. (przed 1655 r.) XVII

w.; Kaszlej A., 2011) BN 11870 III – e, 1654 r., 301 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 255: III ćwierćwiecze (1654

r.) XVII w.; Kaszlej A., 2011)BN 11871 III – e, XVII w., 241 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 204; Kaszlej A., 2011)BN 11872 III – e, XVII w., 218 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 212; Kaszlej A., 2011)BN 11873 III – e, XVII w., 316 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 234; Kaszlej A., 2011) BN 11874 III – e, XVII w., 237 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 249; Kaszlej A., 2011)BN 11875 III – e, XVII w., 256 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 250; Kaszlej A., 2011)BN 11876 III – e, XVII w., 201 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 266; Kaszlej A., 2011) BN 11877 IV – e, ok. 1700-1705 r., 343 f. (e: f. 1r-89v, 91r-344v); (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 248: I ćwierćwiecze

(ok. 1700-1705) XVIII w., 346 f., na k. 90-90’ – kazanie ru-skie; po rubrykach spowiedź codzienna, tj. rachunek sumie-nia (k. 345-346); Kaszlej A., 2011: 346 f., na k. 90-90v kazanie w jęz. ruskim, na k. 245-246 Spověd’ povsednevnaia chr[is]tianskomu čelovekou)

BN 11878 III – e, XVIII w., 303 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 237; Kaszlej A., 2011)BN 11879 IV – Kopia Ewangelii ławrowskiej (11805 IV), e, 1843 r., 460 f.;

214 Jerzy Ostapczuk

(Рогов А.И., 1969, s. 155; Naumow A., Kaszlej A., 2004, 246: II ćwierćwiecze 1843 r.) XIX w.; Kaszlej A., 2011)

BN 11980 III a – e, XVI w., 1 f. (f. 318); (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 929: fragment (c) Ewangelii,

1 k., XVI w., 287x203 mm, fragment aparatu – „skazanija”; Kaszlej A., 2011)

BN 12017 III a – e, XV w., 2 f. (w przedniej okładce); (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 684: brak informacji

o Ewangelii na wyklejce; Kaszlej A., 2011: przednia okła-dzina wyklejona fragmentem Ewangelii św. Jana (zacz. 62), Stan zachowania: bardzo zły; Ostapczuk J.: w przed-niej okładzinie widocznych kilka sklejonych fragmentów z Ewangelii Mateusza; tekst jest czytelny tylko z jednej stro-ny (z drugiej przyklejone fragmenty innego rękopisu lub starodruku); w tylnej okładzinie widoczne są także frag-menty cyrylickich rękopisów; początkowe karty kodeksu są częściowo przyklejone do okładki)

BN 12018 III a – ?, XV-XVI w., 5 fragmentów; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 706: oktoich podklejany

innymi rękopisami (XV i XVI w.), m.in. ewangeliarzem z fragmentami inicjałów; Kaszlej A., 2011: karty podklejone fragmentami rękopisów z XV i XVI wieku, m.in. Ewangelia; Ostapczuk J.: kodeks posiada liczne wyklejki z różnych rę-kopisów (euchologion, apostoła (np.: 1 Kor 1,18 (11v-12r); 1 Kor 15,25 (18r)) oraz starodruków (modlitwy w j. polskim; kalendarz); identyfi kacja fragmentów, ze względu na frag-mentaryczny stan zachowania, jest utrudniona)

BN 12153 III a – e, XV w., 2 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 590: wewnętrzna strona okła-

dzin oklejona k. z Ewangelii (czytania z Pasji W. Czwartku – koniec 1. i pocz. 2. Ewangelii), pod spodem inne fragmenty; Kaszlej A., 2011: na wyklejki okładzin użyte karty Ewangelii (czytania Pasji W. Czwartku – koniec 1. i początek 2. Ewan-gelii) oraz fragmenty innych rękopisów; Ostapczuk J.: wy-klejki z rękopisów w okładzinie przedniej (26,5x19 cm) i tyl-nej (25,5x18 cm))

BN 12431 III a – e, XVI w., 1 f. (fragment); (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 723: dołączony fragment

tetraewangelii – 1 k., czytania wielkanocne; Kaszlej A., 2011: dołączony fragment Ewangelii tetr – 1 k., czytania


wielkanocne; Ostapczuk J.: fragment karty z wykazem czy-tań liturgicznych; 28,5x8,5 cm)

BN12690 IV – Ewangelia biskupa Anastazego Krimki41, e, I ćwierćwiecze (14 IX 1614 r.) XVII w., 308 f.;

(Naumow A., Kaszlej A., 2004, 271) BN Akc.935642 – e, poł. XVI w., II+294 f.; (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 270)BN BOZ 4 – Ewangelia Suczawska, e, II poł. (1455-1505 r.) XV w., 231 f.; (Рогов А.И., 1969, s. 154: XV w.; Щапов Я.Н., 1975, 1:

II poł. XV – pocz. XVI w.; Щапов Я.Н., 1976, 1: II poł XV – pocz. XVI w.; Garzaniti M., 2001, s. 539: kon. XV – pocz. XVI w.; Naumow A., Kaszlej A., 2004, 272; Kaliszuk J., Szy-ller S., 2012)

BN BOZ 154 – le(sk), II poł. XIV w., 10 f.; ( Рогов А.И., 1969, s. 154: fragment typikonu, XIV w.; Ща-

пов Я.Н., 1975, 17: евангелие апракос; Щапов Я.Н., 1976, 17: zdjęcia nr 5 (s. 52); Garzaniti M., 2001, s. 539: l (?); Nau-mow A., Kaszlej A., 2004, 274: ewangeliarz aprakos; Kalis-zuk J., Szyller S., 2012: aprakos)

WrocławBiblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich

Ossol. 37/II – e, IV ćwierćwiecze (1597 r.) XVI w., I+331+I f.; (Щапов Я.Н., 1976, 236: 1597 r., 331 f.; Naumow A., Kaszlej

A., 2004, 275)Ossol 369/II43 – e, I poł. XVI w., 286 f.; (Щапов Я.Н., 1976, 238; Garzaniti M., 2001, s. 539; Naumow

A., Kaszlej A., 2004, 276)

Cyrylickie manuskrypty z tekstem Dobrej Nowiny przechowywane są w naj-ważniejszych44 zbiorach rękopisów w Polsce. Największa ich liczba znajduje się

41 W zbiorach Biblioteki Narodowej znajduje się także Ustaw Jerozolimski, zwany Ustawem Atanazego (sic!) Krimki. Jest to cyrylicki rękopis spisany w monasterze Dragomirna w 1614 roku, zawierający 240 kart. Więcej o nim zob. A. Naumow, A. Kaszlej, Rękopisy…, nr 967, (s. 456); A. Kaszlej, Inwentarz rękopisów Biblioteki Kapituły…, nr 12178 III (s. 166).

42 Niniejszy rękopis na dzień 30 lipca 2013 roku nie miał jeszcze sygnatury stałej. 43 Zdjęcia czteroewangelii zob. http://www.dbc.wroc.pl/dlibra/doccontent?id=5752&di-

rids=81 (data dostępu: 30.07.2013).44 Wg A.I. Rogowa, są to: Warszawa, Kraków i Lublin (А.И. Рогов, Кириллические

рукописи…, dz. cyt., s. 163).

216 Jerzy Ostapczuk

w Bibliotece Narodowej w Warszawie45 (91), gdzie główny trzon stanowią zbiory46 Biblioteki Greckokatolickiej Kapituły w Przemyślu47 (87). Większa liczba Ewange-lii rękopiśmiennych znajduje się także w Krakowie (w Bibliotece Czartoryskich (9) i Bibliotece Uniwersytetu Jagiellońskiego (7)), Lublinie (w Bibliotece Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (9) i Bibliotece Wyższego Metropolitalnego Seminarium Duchownego (8)). W zbiorach specjalnych pozostałych miast liczba manuskryptów Ewangelii nie przekracza dziesięciu.

Uwzględniając fakt, że fragmenty tego samego rękopisu są niekiedy przechowy-wane w różnych zbiorach, można mówić o 152 jednostkach katalogowych. Fragmenty dwóch rękopisów przechowywane są pod czterema sygnaturami (KUL 473 i MSD 551; KUL 475 i MSD 543+562).

Wśród 150 rękopisów Ewangelii przechowywanych w zbiorach w Polsce naj-większą liczbę stanowią czteroewangelie (141). W przypadku dwóch fragmentów (KUL 1295 i BN 12018 IIIa), niemożliwe jest wskazanie typu Ewangelii (e czy l), z którego one pochodzą. Do lekcjonarzy pełnych zalicza się cztery manuskrypty (BS R 181 III; Czart.2097; BN 11821 IV; BN 11849 III), do krótkich zaś tylko jeden (MSD 563). Dwa fragmenty rękopiśmienne (BN 11850 III a (2 karty) i BOZ 154 (10 kart)) mogły być pierwotnie częścią różnych typów aprakosów (pełnego, krótkiego lub któregoś z ultra-krótkich (lsk lub lk)).

Zdecydowana większość rękopisów tetraewangelii datowana jest na XVI i XVII wiek, tzn. odpowiednio 95 i 37 manuskryptów. Najmłodszy rękopis czteroewangelii powstał w 1843 roku (BN 11879 IV) i jest kopią Ewangelii ławrowskiej (BN 11805 IV) z I ćwierćwiecza XVI wieku. Najstarszy tetr, zwany Ewangelią przemyską (BN 11801 IV), datowany jest na wiek XIV.

Datacja manuskryptów lekcjonarzy jest już bardziej różnorodna: – IV ćwierćwiecze XIII w. (le – 1); – II poł. XIV w. (l (?) – 1);– XV w. (le – 1); – XV-XVI w. (lesk – 1);– poł. XVI w. (le – 2); – XVI w. (l (?) – 1).W klasyfi kacji typologicznej tekstów greckich Nowego Testamentu, oprócz te-

trów i lekcjonarzy, wyróżnia się także księgi zawierające czytania z Apostoła i perykopy

45 А.И. Рогов, Кириллические рукописи…, dz. cyt., s. 153.46 A.I. Rogow napisał, że najwięcej interesujących rękopisów znajduje się w tym właśnie

zbiorze; z drugiej jednak strony, pod względem zawartości tekstu ustępują one tym ze zbiorów Ordynacji Zamojskich (А.И. Рогов, Кириллические рукописи…, dz. cyt., s. 155).

47 А.И. Рогов, Кириллические рукописи…, dz. cyt., s. 153; A. Naumow, A. Kaszlej, Rękopisy…, dz. cyt., s. V.


z Ewangelii, lecz w dość ograniczonym48 zakresie. Na oznaczenie tego typu rękopisów wykorzystuje się skrót l+aLit, którego druga część sugeruje istnienie w nich innych tek-stów liturgicznych. Manuskrypty oznaczone tym symbolem mogą zawierać np. trzy liturgie i bardzo niewielką liczbę fragmentów nowotestamentowych49. W tradycji sło-wiańskiej została poświadczona podobna sytuacja. Śledzenie tego typu rękopisów jest utrudnione ze względu na ich niepełne opisy50 w katalogach i opracowaniach51. Jako przykład można podać oktoich niedzielny przechowywany w Bibliotece Narodowej w Warszawie (12018III: XV w., 98 f.52), który, jak podał A. Kaszlej53, zawiera „Ewangelie Niedzielne, urwane na czwartej”54. W opublikowanym Inwentarzu jego autorstwa in-formacje o czytaniach nowotestamentowych podane są tylko dla niektórych oktoichów (np. 12018III (s.106); 12023III (s. 107); 12041III (s. 112)) i modlitewników (np. 12196I (s. 174); 12200I (s. 175)). Do tego typu rękopisów można zaliczyć kartę rękopiśmienną z kijowskiego Służebnika (z autografem św. Piotra Mohyły) wydrukowanego w 1629 r. (BN Cyr. 305)55, która zawiera fragment z Listu do Tesaloniczan (jaçalo s}o) i Ewangelii św. Jana (jç}a q}î). Kodeksy oraz fragmenty rękopiśmienne tego typu nie były uwzględnia-ne w niniejszej publikacji.

48 Niewielką liczbę fragmentów nowotestamentowych zawierają także lekcjonarze typu lsel. O tym typie greckich kodeksów zob. J. Ostapczuk, Cerkiewnosłowiański przekład liturgicznych perykop okresu Paschalnego i święta Pięćdziesiątnicy w rękopiśmiennych ewangeliarzach krótkich, Warszawa 2010, s. 33-34.

49 W greckim lekcjonarzu nr 223 (XV w., 174 f. (K. Aland, Kurzgefasste liste der griechi-schen Handschrift en des Neuen Testaments, I, Gesamtübersicht, [w:] Arbeiten zur Neutestament-lichen Textforschung, Bd. 1, Berlin 1963, s. 217)) po liturgiach św. Jana Chryzostoma (f. 1r-44v), Uprzednio Poświęconych Darów (f. 45r-56v) i św. Bazylego Wielkiego (f. 57r-83v) zapisano apostoł-ewangeliarz lLit i różne modlitwy. Zdjęcia rękopisu l223, przechowywanego w Bibliotece Uniwersytetu Michigan w Ann Arbor (MS 17), zob.: http://www.csntm.org/Manuscript/View/GA_Lect_223 (data dostępu: 12.03.2012).

50 A. Kaszlej w Inwentarzu rękopisów Biblioteki Kapituły Greckokatolickiej w Przemyślu napisał „treść poszczególnych ksiąg omówiono bardzo skrótowo” (A. Kaszlej, Inwentarz rękopisów Biblioteki Kapituły…, dz. cyt., s. 21).

51 Por. С.Ю. Темчин, Столпный апракос – еще один неизвестный структурный тип сла-вянского служебного Евангелия (по рукописям XIII-XVI веков), [w:] Библия в духовной жизни, истории и культуре России и православного славянского мира: К 500-летию Геннадиевской Библии, Сборник материалов международной конференции (Москва, 21-26 сентября 1999 г.), ред. Г. Баранкова, Москва 2001, s. 152-153.

52 A. Naumow, A. Kaszlej, Rękopisy…, dz. cyt., nr 706 (s. 336); A. Kaszlej, Inwentarz rękopisów Biblioteki Kapituły…, dz. cyt., s. 106 (12018 III).

53 W katalogu cerkiewno-słowiańskich rękopisów w Polsce nie podano informacji o frag-mentach nowotestamentowych w tym rękopisie (zob. A. Naumow, A. Kaszlej, Rękopisy…, dz. cyt., nr 706 (s. 336)).

54 A. Kaszlej, Inwentarz rękopisów Biblioteki Kapituły…, dz. cyt., s. 106 (12018 III). 55 A. Naumow, A. Kaszlej, Rękopisy…, dz. cyt., przypis na s. XI; Żurawińska Z., Jarosze-

wicz-Pieresławcew Z., 2004, 48.

218 Jerzy Ostapczuk

Informacje dotyczące rękopisów Ewangelii przechowywanych w Polsce zostały zaczerpnięte głównie56 z wydanego w 2004 roku przez A. Naumowa i A. Kaszleja Ka-talogu rękopisów cerkiewno-słowiańskich57. Za nim podążają opublikowane ostatnio Inwentarze rękopisów Biblioteki Narodowej58. Numery akcesyjne rękopisów zostały w nich zastąpione aktualnymi59 sygnaturami, data powstania manuskryptów określo-na w nieco inny sposób60 i tylko czasami podano inną liczbę kart61.

Znajdujące się w innych publikacjach (m.in. w Inwentarzach Biblioteki Narodo-wej w Warszawie) informacje tylko nieznacznie różnią się od tych, zawartych w Kata-logu rękopisów cerkiewno-słowiańskich w Polsce. Świadczy to o jego bardzo wysokim poziomie przygotowania i profesjonalizmie autorów, którzy nie podali informacji tyl-ko o jednym fragmencie z Biblioteki Narodowej (12017 III a62) oraz Ewangelii lisiec-kiej (ZJP UŁ).

Uzupełnieniem publikowanego spisu Cerkiewno-słowiańskich manuskryptów Ewangelii w Polsce jest edycja tekstu ośmiu rękopiśmiennych fragmentów, które w ni-niejszym opisie zostały po raz pierwszy wydzielone w oddzielne jednostki katalogowe.

BN 11838 III a1 recto

pnde evg}e lÁk} gl} x }e vtk{o evg}e lÁk} gl} x }i srde evg}e lÁk} gl} x }}q çk{e evg}e lÁk} gl} o}

56 Wykorzystane zostały także wcześniejsze najważniejsze opisy autorstwa np. A. Rogowa (А.И. Рогов, Кириллические рукописи…) czy J. N. Szczapowa (Я.Н. Щапов, Cyrylickie księgi…, oraz: Восточнославянские и южнославянские…).

57 A. Naumow, A. Kaszlej, Rękopisy…. 58 A. Kaszlej, Inwentarz rękopisów Biblioteki Kapituły…; J. Kaliszuk, S. Szyller, Inwentarz

rękopisów…59 Tylko jeden rękopis Ewangelii Biblioteki Narodowej w Warszawie w dniu 28 lutego 2013

nie miał aktualnej sygnatury. Przechowywany jest on pod numerem akcesyjnym 9356. 60 Np. datacja czteroewangelii przechowywanych w Bibliotece Narodowej w Warszawie

pod sygnaturami: – 11868 III: w katalogu A. Naumowa i A. Kaszleja została określona na: II ćwierćwiecze

(1639 r.) XVII w. (A. Naumow, A. Kaszlej, Rękopisy…, nr 240), zaś w Inwentarzu A. Kasz-leja jako: 1639 r. (A. Kaszlej, Inwentarz rękopisów Biblioteki Kapituły…);

– 11869III: w katalogu A. Naumowa i A. Kaszleja została określona na: poł. (przed 1655 r.) XVII w. (Naumow A., Kaszlej A., 2004, 265), zaś w Inwentarzu A. Kaszleja jako: ok. 1650 r. (A. Kaszlej, Inwentarz rękopisów Biblioteki Kapituły…).

61 W katalogu A. Naumowa i A. Kaszleja czteroewangelia przechowywana w Biblio-tece Narodowej w Warszawie pod sygnaturą 11868III ma 273 karty (A. Naumow, A. Kaszlej, Rękopisy…, nr 240), zaś w Inwentarzu A. Kaszleja 275 kart (A. Kaszlej, Inwentarz rękopisów Bib-lioteki Kapituły…).

62 A. Naumow, A. Kaszlej, Rękopisy…., nr 684.


pk{å evg}e lÁk} gl} o}g sb}õ evg}e lÁk} gl} m}q nde i} evg}lïe lÁk} glv} n}g Át}r g} pnde evg}e lÁk} gl} o}e gls}a i} vtk}o evg}e lÁk} gl} o}j srde evg}e lÁk} gl} o}i çk}e evg}e lÁk} gl} p} pk} å evg}e lÁk} gl} p}v sb}õ evg}e lÁk} gl} m}q nde q} evg}lïe lÁk} glv} x}q Át}r d} pnde evg}e lÁk} gl} p}q gls}a a} vtk}o evg}e lÁk} gl} p}j srde evg}e lÁk} gl} ç} çk}e evg}e lÁk} gl} ç}v pk}å evg}e lÁk} gl} ç}e

1 verso sb}õ evg}e lÁk} gl} n}a Át}r e{ nde î} evg}lïe lÁk} glv} o}a glv}a v}. pnde evg}e lÁk} gl} ç}j vtk}o evg}e lÁk} gl} ç}i srde evg}e lÁk} gl} ç}q çek} evg}e lÁk} gl} r} pk}å evg}e lÁk} gl} r}a sb}õ evg}e lÁk} gl} x}j Át}r q} nde a}î evg}lïe lÁk} glv} o}q gls}a g} pnde evg}e lÁk} gl} r}v vrk{o evg}e lÁk} gl} r}q srde evg}e lÁk} gl} r}d çk}e evg}e lÁk} gl} r}j pk}å evg}e lÁk} gl} r}i sb}õ evg}e lÁk} gl} o}v Át}r j} nde v}î evg}lïe lÁk} glv} p}e gls}a d}. pnde evg}e mr} gl} l}g vtk}o evg}e mr} gl} l}d srde evg}e mr} gl} l}q

220 Jerzy Ostapczuk

BN 11841 III a recto63 verso64 p} p}a tk}o p}g65 rd™ x }d çk}e e n}q pk}å evg}e l} o}d sb}õ vg{e l} p}e n}e g}î m l} p}q pdn vg{e

BN 11850 III a 1 recto 1 verso (…J 1,38-51) (J 1,51; 3,1-13)

k}e a{ nde evg{e † îŠn}aeæe gl}åt så emu . skajaemoe uçitel vma. † sel™ ujrite nb}o †vr´stro : i agg}l´î

gde æive‚i : 39gl}a ima : prïid™ta vid g}}ïi . isxodåwa nad sn}a. çlç}´skago 2…

prïidosta æe i vid™sta gde æivå‚e ´ vrme Šn{ 1çlk}´ eter´ b™ † farisei : ni

nego preb´îsta dn}´ tß : b™ æe godi im imå emu knåq´ iîodeisk´: 2se prï40b™ æe andrei simona petra. edi kß îs}vi nowiîo: i rç}e emÁ pravo v™

å sl´î‚av‚a † îŠn}ana . po nem ‚de‚a : 41i Šbr m´ îako † b}a pri‚el´ esi uçitel´ ni

t´ preæde brata svoego simona : i gl}a ima ktoæe ne moæet jnamenïi six tvoriti:

Šbr™toxom mes™îo : îaæe skajaemo x}s : 42pri îaæe t´î tvori‚i awe ne bõdte b}ß sß

ide kß îs}vi vßjr™v´ æe nan´ î}s rç}e : t´î esi nim. 3†v™wav´ î}s rç}e emu. amin} gl}å

simon ́: sn{´ iŠnin ́: t´î nareçe‚i så ki teb™ : awe kto ne roditså sß v´î‚e ne imat}

®a : iæe skajaet så petr ́: 43vß Átr™iæ dn{´: vid™ti crs}tvo nbs}noe: 4gl}a k nemu niko

vßsxot™ ij´îiti vß galileîo Šbrt™ fi j dim. kako moæet} vtoroe vo çrevo vßl™jti

lipa: gl}a emu î}s grådi po mn™ : 44b™ æe mt}re svoea : i roditis} . 5†v™wav´ î}s a

filipp´ † vifsaid´î grada. andreŠ min} amin} gl}å teb™: awe kto ne roditså

va i petrova . 45i Šbr™te filipp´ nafa vodoîo i dx{om. ne moæe vßnïiti vß crs}tvo

naila : egoæ pisa movsei: vß jakon™ i bæ}ïe . 6roædennoe † ploti plt}´ es}. roædeno

pro}rc™ : Šbr™toxom îs}a sn}a iŠsifova iæe e † d}xa dx}´ es}: 7ne divite så semu îako re

† najare®a: 46moæet´ li çto dobro b´îti: kox ti. podbaet´ vam roditis} sß v´î‚e :

gl}a emu filipp´ prïidi viæ: 47vid™v æe 8d}x´ iæe xowet i d´î‚et: i gls}a ego Ásl´î‚i

î}s nafanaila grådu‚a kß seb™ . gl}a ‚i: nß ne v™si † kudÁ prixodit kamo

Š nem se vß istinnÁ îil}´tånin´ vß nemß idet}: tako es} vsåk´ roædenn´îi † d}xa:

63 W dolnej części karty ślad zapisu kursywą: q} evg}li: a}: ndl îa.64 W dolnej części karty ślad zapisu kursywą: g}l d} evg : q}.65 g zostało poprawione z a.

Cerkiewno-słowiańskie rękopisy... 221æe l´sti ns}™: 48gl}a emÁ nafanail´ kako 9†v™wa nikodim rç}e emu. kako moæet sii

må jnae‚´ . †v™wa î}s rç}e emÁ. ne vßj´ b´îti. 10†v™wav´ î}s rç}e emÁ . t´î li esi

glasi tebe filipp´. sÁwa pod smokov´ uçitel´ îil}v´. six li ne visi. 11amin´

niceîo vidx™ tå . 49†v™wa na®anail´ : amin´ gl}å teb™ : îakoæe v™m´ gl}å vam}

gl}a emu ravvi : t´î esi sn{´ bæ}ïi cr}´ îil}e i sv™d™tel´stvuem´. i sv™telstvïa

v´ : 50†v™wa î}s rç}e emu. jane rekox ti îako na‚ego . nikto ne prïimet´. 12awe jem}

vidx™ tå pod smokovniceîo: v™rue‚i naa r™xom vam. ne v™ruite. kako awe re

li : bol‚a six ujri‚i: 51gl}a emÁ amn}i gl}å kox vam´ nbs}naa. 13niktoæe vßj´îide na

2 recto 2 verso (J 3,13-15; 2,12-22) (J 2,22; 3,22-33) nb}o. tokmo sß‚ed´îi sß nb}s´ sn}´ çlç}esk îaæe rç}e g}´ 2… sb}õ a} evg}e † îŠna14îakoæ moæte movsei. vßjnese qmiîo vß po vß vrme Šn}: 22vßniide î}s i uçn}ci ego : vß i

st´înîo: tako podbaet´ sn}Á çl{çeskom odeiskuü jemlü: tu æivå‚e sß

vßjnesti så . 15da vßsåk´ v™ruå vß mi i kr}waa‚e. 23b™ æe îŠn}a krs}tåi

pog´îbnet´ : nß imat´ æivt}o v™ç}n lij´ îers}lma: prixoæaaxu i kr}wa

v pk}å a{ ndel™ evg}lïe † îŠn}a xu så 24ne b™ bo usaæen´ vß temnicîo

vß vrme Šn} 12vßniide î}s vß kaper´naÁm´ : îŠn{a : 25b´îs} æe ståjanïe † uç}nk´ inov´

sam i mt}i ego i bratïa ego: i uçn}ci ego: sß îudei Š çiweni : 26prïido‚a kß

tÁ ne mnog´î dn}i pr™b´îs}. 13blij´ b™ pas} îŠnannu : r™‚a emu ravvi . iæe b™

xa îudeiska: vßj´îide îs}´ vß îerls}m´ : s toboîo Šb onu pol´ Šrdana : emu14i Šbr™t´ î}s vß cr}kvi : prodaawaa æe t´î sv™d™tel´stvova : i se kr´

Švc™ i vol´î i golubi: i p™nåæ´ waet´ . i vßsi grådut kß nemu . 27†

nik´î s™dåwa : 15i sßtvori îako biç{ v™wa îŠann´ rç}e: ne moæet´ çl}k´ prï

† vervïi : vßsi ijgna † crk}ve. Švca imati niçtoæe: awe ne budte dano

æe i vol´î tr´æniom ras´îpa p™nåqå . emu sß nb}se. 28v´î sami mn™ sv™d™

i dosk´î Šprovr´æe. 16i prodaîowim golÁ tel´stvuete îako r™x n™sm´ aj´ x}s.

bi rç}e : vßjm™te † sÁdu. ne tvor™te nß poslan´ prde nim 29im™å nev™stu

domu Šc}a moego : domÁ kupnago 17po æenix es}. a drug} æenixov´ stoå poslÁ

månu‚a uçn}ci ego îako pisano es}: æa ‚aa ego . radostiîo raduet så ja gls}a

lost´ domu moego sßn™st´ må : 18†v™ æenixov´ si bo radost´ moå ispl´

wa‚a îudei r™‚a emu . koe jnamenïe ni så 30Šnomu podobaet´ rasti : a

îavlåe‚i nam´ îako si tvori‚i : 19†v™ mn™ m™niti så. 31gråd´îi sß v´î‚e

‚av´ î}s rç}e im. rajorit´ cr}kv´ sïü . tre nad vßs™mi es} s´îi † jeml™ jemlå es}:

mi dn}´mi vßjdvignÁ ü. 20r™‚a æe îudei. † jeml™ gl{t´ sß nb}se nad vßs™mi es}.

m} : i q} lt}™ sßjdana b´îs} cr}kvi sïa t´î li 32eæe vid™ i sl´î‚a se sv™d™tel}stvÁ

tremi dn}´mi vßjdvigne‚ï a: 21Šn´ æe et´ : i sv™tel´stvo ego niktoæe

gl}aa‚e : o crk}vi t™la svoego : 22egda vß ne prïimet´: 33prïim´îi ego sv™d™

sta ij mrtv´îx : pomånu‚a uçn}ci eg: tel´stvo : japeçatl™ îako b}ß i

îako se gl}a‚e. v™ruå‚a knigam i slovesi stinen´ es} 2… nde v} po ps}a evg}e † îŠn}a

222 Jerzy Ostapczuk

BN 11980 III a 1 recto 1 verso skajanîe pr™emlewe vß se îako vß sõbot´î i nedlå pak´î matqei

ç´tet så. do konçanïa sedm´îa na de

be l™ta çislo evg}lskoe. î evg}listŠm pr™å såt sedmica. i ubo sedm´ na destå sde

mic´. sõbto i ndel´ tßkmo imåt´.

tïe. † kõdu naçinaõt´ i do gde i staõt}2 – ja eæe maliæd´î ç´tati så. j}î. se

v™domo da es}. îako ç´tet så råd † dmicam} matqeŠv™m´. nø awe bødte

îŠanna st}go evg}lïa, vß ndel™x sedmix. vßnåtrß pas}xa awe bo vßn™ pasxa bÁ

sßçitaem´îx † velik´îå ndel™ pa dte. nikakoæe si rç}™ xowet ç´tati

sx´î. rajv™ n™koix´ trex´ dn}e så i sïa sedmaa na desåt´ sedmica vß

i . † matqea æe sto{e evg}lïe ç´tet jvrawai så vßsptå i †nÁdõ æe xo

så, † pndelnika po n} ci. iæe es} we‚i, ç´ti, e} dn}ïi. awe bŠ ja

st}go dx}a. do påtka po vßjvdiæe eæe ne snijiti så pasc™, ne dosta

nii krs}ta . obxodit æe så vß sedmi net´ i luc™ sõbot´ i ndel´. ç´tet

cax sedmi na desåtex. ixæe ubo så tamo si nedlå matqeŠva, îaæe es} xa

edin{ na desåt ndel´ imtå † mtaqea naan´îni. pr™æde jakxeŠv´î.

na vßs™k´ dn}´ ç´tomoe evg}lîe. † sde † luk´î æe sto}e evg}lïe ç´tet så †

mic´ æe dvoü na destå. iæe † ma naçala vß pnde po vßjdviæeni krs}ta

rka evg}lïe vß påtix dn}ex pokajuå. isplßno vßs™x sedmicax, v}î tix.

BN 12017 III aFragment 1. recto

(Mt 15,19-24) isxodtå pom´î‚lenïa jlaa. u

bïistva, pr™lîobod™anïa. lîo

bod™anïa . blõd´î . tatb´î.

lßæesvd™telstva . xõl´î. 20sïa

skvrßntå çl}ka. a eæe ne um´î

venama rõkama åsti . ne skve

jç{ rnt{i çl}ka. 21i ij‚de † tõdÁ î{s .

x{v †ide vß stran´î tvrks´îå i sido

k}® nsk´îå. koc çk}e 22i se æena xanane

iska † pr™d™l´ t™x ij‚ed‚i.

v . . . . kß nemu gl}åwi . po

l . . . . må g}i sn}e dv}dŠv´. dß

w . . . . l™ b™sute så . 23on æe

n . . . . . ei slovese. i pristõ

Cerkiewno-słowiańskie rękopisy... 223 . . . . . . . . i ego . mol™ax . .

. . . . . . . . . . . . . . . æko

. . . . . . . . . 24. . . . . †v™

. . . . . . . . . . . . . . . . .tß

. . . . . . . . . . . . . . . . domÁ

nde j}î. vvß Šn{, v: ... stran´î tvr

Fragment 1. verso (Mt 15,12)

. . . . . . . . . . . . . . . . ego jç{

. . . . . . . . . . . . . . . . fa x{a

Fragment 2. recto (Mt 15,29-31)

. . .de. . . . . lile . . . . . . .

. . na gorõ s™de tu 30i prist

piwå kß nem . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . r . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . mnog´î . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . i isc . . li . 31î.koæe naro m

. . . iviti vidåwei b . . . . . .

. .l}åwe ™d´îå, jdrav´î, xrom´îå

Fragment 2. verso(Mt 15,34-37)

. . . . . . . . . . . . . . . .lo r . . . . . 35. . . . . . . . . . . . jle . . . . . . . . . . . . . . . . .b´î . . . . . . . . 36 . . . . . . . .lo . . . . . . . . . . . . . . . . înciæ

. . . . . . . 37. . . . . . sii n . . . . . . . . . . . . . . .jb´ît u . . . . . . . . . . . . . . .sp . . .

224 Jerzy Ostapczuk

Fragment 3. . . . . . . . sob. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . ß. . .çistos. . . . . . . .

BN 12018 III aFragment 1. (3v – 4 r (J 3,15))

vßs™k´ v™rÁõ vß n´ ne pog´î

æivot v™çn´î. tako b}ß vßjl

svoeg . . . . . . . . . . . . .

Fragment 2. (5 recto) mæu

n™wee

ijide v™

nik´î

. îako

kom m

æe ne l

ni . do

aeme

i . u

så x

. xsm

pi‚

naka

Š x}™ .

ovanî

îvan

. †

jva î}s

adÁ s

iti

aæ

mo

or´j

®ol

fes

. io


Fragment 3. (12 verso (lewy dolny róg)) e ne v™st´ Š ku

u budet´. vojva

Fragment 4. (69 verso)sß‚ed´îi sß nbs}e sn}´ çl}ç´sk´îi. syî na nbs}i

Fragment 5. (72 verso (J 3,13))tvoi iæe , eûg}lïe. † îŠanna,

g}´ uçenikŠ m svoim, 13niktoæe vßjyidte na nb}o

BN 12153 III a Wyklejka okładki przedniej Wyklejka okładki tylnej (J 17,25-18,5) (J 16,13-17.19-20) . . jnxa. s. æe pojna‚å æko mate . gra . . . . . . . . . .

. . .posla. 26i skajax im´ imå i ti vam´ . 13Š . . . . . . . . . 15

. . æü lüb´î ææe må esi vßj så eliko imat . . . . . . . .

. . l´ . i ajß vß nix: 1se rek´ î}s sego radi rekox vam . . . . .

. . ide sß uçn}k´î svoimi . na moego prîemltü. . . . . . .

. . ´ pol´ potoka kedrska. id . vam´16vß mal™ k to . . . .

æe bo vrßtogrda: vßnæe vßn . te mene . i ne vidit . . .

de sam´ i uçn}ci ego 3 evg}e v} † ki vß mal™ ujrite må . .

vß vrm}e Šn{, 1vßnïide î}s s´ uçn} æe aj´ idõ kß Šc}ü : 17rek .

svoimi . na Šn´ pol´ poto uçn}k´ ego k seb™ . çto est

ka kedrska. ideæe b™ vr æe gl™t´ nam´ . vß mal™

togrda. vßnæe vßnïide sam dite mene. 19rajum™v æe î}s

i uçn}ci ego . 2v™da‚e iüd.i æko xotåxõt´ i vßpra‚at

daå‚e m™sto. æko mnoga æ.. . eçe im´. Š sem li ståjae

s.vira‚ås} î}s sß uçn}ki svoimi . . meæi sßboü . æko rekox va 3iüda æe prïem´ spir.o † arxi . . .ale ne vidite mene pak

îerei f.risei. sß sv tilni . . . .te må : 20amin. amin´

s´ Šrõæïem´. 4î}s æe v™dii v.. . . . . . . .m æko vßsplaçete

grådÁ. . nan´ . pri‚de rç}e im . . . . . . . . e så . vs}e mi .

kogo i ... 5†v™wa‚a emo . . . . . . . . . . æe p..alni bø

î}sa n .. na. †v™wav . . . . . . . . . . . . . . . . . ‚ . . .rad

226 Jerzy Ostapczuk

BN 12431 III a 1 recto 2 verso så. † naçåla v î}Š gl} x}e

æeni krs}ta . i î}Š gl} q}

sedmicax, v{î t î}Š gl} î}.

sedmicõ . çet î}Š gl} e}î.

påt dn}îi vß î}Š gl} q}î.

pak´î luka. î}Š gl} j}î.

evg{e. ovo Ábo ç î}Š gl} ®}î.

®ea i luk{. proc ç} i evg} ut g}.

cõ . vß sõbot † mra gl} x}®.

skajanïe. eæ} na î}Š gl} g}î.

ænoe gl}ati så î}Š gl} k}.

l™ta. vß st}õ }Š gl} k}a.

lå pasx´î. evg}l }Š gl} k}v.

î}Š gl}, x }e . v pdn }Š gl} k}g.

vtk}o evg}e }Š gl} n}v.

vß sdr evg}e eng}a. evg}. ut. d}.

çk}e evg} Š gl} d}î.

pk}a evg} Š gl} Š k}d.

sb}õ e Š gl} k}e.

nde. v}. Š gl} k}q.


Spis katalogów i publikacji zawierających informacje o rękopisach Ewangelii w Polsce

Dejna K., 1973 Cyrylicki ewangeliarz z XVI wieku, przepisany dla cerkwi lisieckiej w Beł-

skiem, [w:] Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Sprawozdania z Czynności i posiedzeń naukowych, XXVII, 9, s. 1-14.

Fenczak A., 1980 Zabytki pisma cyrylickiego w dawnych i współczesnych zbiorach południowo-

-wschodniej Polski, [w:] Славянска палеография и дипломатика, София, s. 43-55.

Garzaniti M., 2001 Die altslavische Version der Evangelien. Forschungsgeschichte und zeitge-

nossische Forschung (=Bausteine zur slavischen Philologie und Kulturge-schichte. Neue Folge. Reihe A: Slavistische Forschungen. Bd. 33). Böhlau Verlag. Köln-Weimar Wien.

Kaliszuk J., Szyller S., 2012 Inwentarz rękopisów do połowy XVI wieku w zbiorach Biblioteki Narodo-

wej, (=Inwentarze rękopisów Biblioteki Narodowej, III), Warszawa.

Kaszlej A., 2011 Inwentarz rękopisów Biblioteki Kapituły Greckokatolickiej w Przemyślu,

(=Inwentarze rękopisów Biblioteki Narodowej, II), Warszawa. Naumow A., 1982 Najstarsze rękopisy cyrylickie w dzisiejszych bibliotekach polskich, [w:] Ze-

szyty Naukowe Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Gdańskiego, nr 3: Slawistyka, Gdańsk, s. 183-189.

Naumow A., Kaszlej A., 2004 Rękopisy cerkiewno-słowiańskie w Polsce, Katalog, Wydanie drugie zmie-

nione, Kraków.

Nowak R., 1995 Список глаголических и кириллических рукописей, хранящихся в г. Кра-

кове, [w:] polata kßnigopis´naæ: an Information Bulletin Devoted to the Study of Early Slavic Books, Texts and Literatures, Vol. XXVII-XXVIII, s. 13-17.

Ostapczuk J., 2009 Cerkiewno-słowiański przekład Dobrej Nowiny w rękopisie nr 4 z klasztoru

228 Jerzy Ostapczuk

św. Pantelejmona, [w:] Święta Góra Atos w kulturze Europy, Europa w kul-turze Atosu, red. M. Kuczyńska, Collegium Europaeum Gnesnense i Komi-sja Slawistyczna Polskiej Akademii Nauk w Poznaniu, red. M. Kuczyńska; Gniezno s. 70-78.

2010 Cerkiewno-słowiański przekład liturgicznych perykop okresu Paschalne-go i święta Pięćdziesiątnicy w rękopiśmiennych ewangeliarzach krótkich, Warszawa

2011 Rękopiśmienne zabytki cerkiewno-słowiańskich Ewangelii, Warszawa ChAT (maszynopis), stron 204.

2012a Cerkiewno-słowiański przekład Ewangelii Mateusza w okresie po święcie Pięćdziesiątnicy w serbskich apostołach-ewangeliarzach krótkich Sv-17 I KM-512, [w:] Slavistica Vilnensis, Kalbotyra, 57 (2), s. 15-32.

2012b Perykopy liturgiczne okresu po święcie Pięćdziesiątnicy w dwóch serbskich apostołach-ewangeliarzach krótkich (Sv-17 i KM-512), [w:] Rocznik Teo-logiczny ChAT, LIV, zeszyt 1-2, s. 31-67.

Владимиров П.В., 1890 Обзоръ южно-русскихъ памятниковъ письменнсти отъ XI до XVII

столeтiя, [w:] Чтенiя въ Историческомъ Обществe Нестора Лeтопис-ца, IV, s. 101-139.

Георгиевски М., 1979 Македонското книжевно наследство од XI до XVIII век, Скопје.

Запаско Я., 1997 Мистєцькі рукописні пам’ятки України, Львів 2003 Доброписці тоді славні були (Нариси з історії українского рукопис-

ного мистецтва), Львів.

Зинченко С.В., 2010 История формирования коллекции Евангелий из собрания кирил-

лических рукописей Национального музея во Львове имени Андрея Шептицкого, [w:] Современные проблемы археографии, Сборник статей по материалам конференции, проходившей в Библиотеке РАН 25-27 мая 2010 г., отв. Ред. И.М. Беляева, Санкт-Петербург, s. 336-348.

Рогов А.И., 1969 Кириллические рукописи в книгохранилищах Польши, [w:] Studia

żródłoznawcze, XIV, Warszawa-Poznań, s. 153-169.


Саверчанка І., 1998 Aurea mediocritas, Кніжна-Пісьмовая культура Беларусі, Мінск.

Темчин С.Ю., 1995 О разграничении лексических архаизмов и инноваций

в церковнославянском тексте: варианты кънижьникъ и кънигъчии в списках евангелия XI-XVI вв., [w:] Slavistica Vilnensis (Kalbotyra 45(2)), 1997, s. 64-81.

1998 Текстологическая семья Мстиславова евангелия: новые данные о группировке древнерусских списков полного апракоса, [w:] Slavistica Vilnensis, Kalbotyra, 47(2), s. 133-233.

Щапов Я.Н., 1976 Восточнославянские и южнославянские рукописные книги в собрани-

ях Польской Народной Республики, Ч. 1-2, Москва.

Фрис В., 2003 До історії кириличної рукописної книги перемишльської землі XVI-

XVII ст., [w:] Дрогобицький краєзнавчий Збірник, VII, s. 130-135.

Cerkiewno-słowiańskie rękopisy Ewangelii w Polsce

Documents

Transcript of Cerkiewno-słowiańskie rękopisy Ewangelii w Polsce