TÜRKİYE’NİN SIHHİ VE İCTİMAİ

COĞRAFYASI

ÇANKIRI VİLAYETİ

1926

Dr. RAİFÇankırı Merkez Tabibi

Yayına Hazırlayan Bahattin AYHAN

Ankara 1998

ÖNSÖZ

Elinizde bulunan bu eser bir ilk ve bir denemedir. Özellikle Selçuklu veOsmanlı Dönemlerine ve Harf İnkilabı yapılıncaya kadar geçen Cumhuriyet Dönemin’e aitÇankırı ile ilgili derli toplu bilgi elde etmenin hemen hemen imkansız olduğu konu ileuğraşanlar ve ilgilenenler tarafından çok iyi bilinmektedir. Nesillerin kişiliksahibi olması, şehirlerin kimliğini kazanması ile doğru orantılıdır özdeyişinden yolaçıkarak özellikle Osmanlıca bilmeyen bugünkü nesle bu yapıtı kazandırmayı kendimegörev bildim.

Çok kişinin haberinin dahi olmadığı elinizdeki bu eserde İstiklal savaşısonrası 1922-1926 yılları arası Kengari Merkez Tabibi Dr. Raif tarafından o günün ,Genç Türkiye Cumhuriyeti’nin Çankırı’sı anlatılmaktadır. T.B.M.M Kütüphanesinde çok azbulunan Çankırı ile ilgili eserler arasında bu yapıt dikkatimi çekti ve Çankırı içinbir kaynak olabileceğini düşündüm.

Eser,kendi döneminde saha araştırması olarak elimizde önemli kaynaklarınbulunmadığı zamanlarda Sıhhi ve İctimai Muavenet Vekaletinin direktifleridoğrultusunda Dr. Raif tarafından hazırlanmıştır. Orijinal metine sadık kalınarak buçalışma gerçekleştirilmeye çalışılmışsada anlamdan doğan eksikliklerin giderilmesiiçin yer yer özetleme ve ufak değişikliklerin yapılması zorunlu olmuştur.

İlk denemedir,eksiklikler ve hatalar olabilir bunlar bizi çalışmalarımızdanalıkoymamalıdır. Bu çalışmanın elinde Çankırı’ya ait Osmanlıca belge ve bilgiolanların bunları yayınlamaları için bir yüreklendirme olacağına inanıyor vebekliyorum.

Eserin sahibi Dr.RAİF’I rahmetle anıyorum.

Bahattin AYHANGaziosmanpaşa/ANKARAMart 1998

BİRİNCİ BÖLÜM

Vilayetin hududu, boylam ve enlem dereceleri, yüzölçümü, yükseklikler, güzergahve uzunlukları, bataklık mevcut olup olmadığı, göller ve göllerin

yüzölçümü ,bulundukları yerler, daimi veya geçici oldukları, bataklık yapıpyapmadıkları, mevcut tuzlalar hakkında bilgi, jeoloji, madenler, ormanlar, bitki,tarım, evcil ve vahşi hayvan varlığı, idari bölünme.

İL SINIRLARI: Kuzeyden Kastamonu’nun Safranbolu ve Araç kazalarıyla Kuzyakanahiyesi ve kısmen Tosya kazasından Çorum vilayetinin İskilip kazası, güneyden Çorumvilayetine giren Kızılırmak ile ayrılmış bulunan Sungurlu kazası ile Ankara’nınKalacık (Kalecik), Çubuk ve Yabanabad (Kızılcahamam) kazaları,batıda Bolu vilayetininGerede, Devrek kazaları ile çevrilidir.

KONUMU: Boylam olarak İstanbul esas alındığında Vilayetin boylam derecesidörtbuçuk, enlemi kırkiki derecedir.

YÜZÖLÇÜMÜ: Tuht (Yapraklı),Orta,Şabanözü nahiyeleriyle Karaviran ve Ilgazkazası dahil olduğu halde Merkez kazasıyla beraber 2945 kilometre kareolup,Mecidiye,Ovacık nahiyeleriyle beraber Çerkeş kazası 2180 kilometrekaredir.Şuhalde vilayetin toplam yüzölçümü 9125 kilometrekareyi bulmaktadır.

DAĞLAR VE YÜKSEKLİKLERİ: Vilayetin kısmen kuzey hududunda engebeli Ilgaz Dağıbulunur doğu yönünden Karakaya batı yönünden Semerözü dağları çevreler bu dağlararasında dereler, geniş vadiler yer alır. Doğu ve güney yönünde verimsiz düzIlgaz,Sanı,İncegeliş,Eldivan,Bozkır dağları mevcuttur.Bu dağlardanKarakaya,Yapraklı,İncegeliş,Ilısılık,Ilgaz dağı silsile takip eder. Eldivan,Sanı gibidağları Çerkeş ve Araç kazaları hududu takip eder. Eldivan,Yabanabad (Kızılcahamam)dağı Ankara hududunu, Bozkır dağı Kalecik ve Sungurlu hudundan olan Kızılırmak takipeder, birbirine benzeyen bu dağlar düzenli olmakla beraber bazı yerlerde gayrimuntazamgörünümdedir. Bunlardan Yapraklı,İncegeliş,Ilısılık,Eldivan dağları ormanlık olupBozkır dağı ormanlık değil taşlıktır.

Karakaya,Yapraklı,İncegeliş,Ilısılık bir silsile olarak 1250 kilometre araziyiihtiva eder ve Ilgaz dağı vilayetin kısmen kuzeyini teşkil eder 1250 km. tahminolunmakta isede Ilgaz dağının heyeti umumiyesi vilayete eğemen olmakla beraber 2700km. civarında yüksekliği 2200 metre olup bundan sonra en yüksek Eldivan dağı 1800 m.yüksekliktedir.Üçüncü olarak 1470 m. yükseklikte Işık dağı en son olarak 1210 m.yükseklikte Elaman dağı gelir.Mamafih vaktiyle meşhur panayır yeri olan Yapraklıdağıda hemen hemen Eldivan dağı kadar vardır. Karakaya’dan Ilgaz’a kadar arazi ileEldivan Bozkır dağları yükseltisi az Sanı İncegeliş arası yükseltisi fazladır.

Çerkeş kazasının büyük kısmı dağlık olup diğer kısmı ovadan ibarettir.Kazanındoğu yönünde üç saat ova mesafesinden başka etrafı kuzeyi hemen hemen tamamendağlıktır. Kazadaki dağlar üç silsileden meydana gelir.Birincisi Ilgaz silsilesindendoğar Ovacık nahiyesinin dörtte üçünü dört bölüme ayırmak üzere teşkil eden veüzerleri hemen ormanlık olan Çakal,Kızılelma dağları nahiyenin batı hududuna kadardevam eder.İkincisi Bolu’nun Alma, Gerede’nin Mengen dağları oluşmuştur. İki kololarak birisi Alman Kara Tepe, Meyri isimlerini alan dağları Safranbolu ile Ovacıknahiye hududunu teşkil eden Bağırsak deresi adlı yerde birinci silsilenin son şubesiolan Kızılelma dağları ile karşılaşırlar. İkinci kol batıdan güneye doğru Elemanismini alarak Gerede’nin Mecidiye nahiyesi hududunu meydana getirerek Gerede çayındaüçüncü silsile olan Işık dağı ile karşılaşırlar. Üçüncü olarak Kızılcahamam(Yabanabad) hududunu teşkil eden Işık dağıdır. Kuzey doğuya doğru bir kol vererekKengari (Çankırı) Merkezi Vilayet hududunu teşkil eden Elden ve Dumanlıdağlarıdır.Diğer kolu batıya doğru Karataş,Kuzviran dağları olup Gerede çayında Elamandağı ile karşılaşır bu üçüncü silsileden Işık dağı,Dumanlı ve Elaman dağları ilekarşılaşır. Bu üç silsileden Işık dağı, Dumanlı; Elaman, Meyri, Karatepe ikinci koldaKızılelma, Işık dağları üzeri dörtte üç oranında ormanla kaplıdır. Işık dağınınKuzviran kolu üzerindeki kısma Çerkeş kazasındaki dağların en önemli yüksekliğe sahipolanı Işık dağı ve Elaman dağlarıdır. Işık dağı 1470 m.,Elaman 1210 m. yüksekliğindeolup hepsinin üzerinde güzel meralar mevcuttur.Halk yaylalarda oturuarakfaydalanırlar.Işık,Elaman dağları arazisinde ufak alçak araziler görülür.

ORMANLAR: Kengari (Çankırı) merkez kazasının dahilinde küçük parçalardan başkasekiz parçalı Miyri ormanı bulunmakla bunlardan dördü Tuht (Yapraklı)Karakaya,Gürgenlik,Göğem Erikli,dört kıtasıda Ilgaz kazasında Ilgaz

Hayhasan,Engene,Ilısılık,Osman Gölü isimleriyle anılır.Bu ormanlar tamamen devlete aitolup bunlar genişlikçe olan mesafelerine nazaran toplamının 125500 hektar olduğutahmin edilmektedir. 5500 hektar ağaçlıklar boşluk isede 120000 hektar ormanlıktır.

Ormandaki ağaçların hektarında 100 cm. 4/3 m. yükseklik 250 cm. ve 10 metreyekadar yirmibeş adet ağaç çeşidinin % 70’i sarı ve karaçam % 25’i köknar diğerkısmının kavak vesair ile karışık on onbeşli küme çalı halinde meşedir.

Çerkeş kazasında ormanların büyük kısmı çam ve bir kısmıdameşe,köknar,karaağaçdır. Kazanın orman ortalaması 157400 hektardır.

ORMAN HASILATI: Vilayetin orman hasılatı,çam,kabugu ile palamut,reçine,mazıgibi şeylerden ibaret olup ürün olduğu seneler otuz,kırk bin okka kadar ihracatıvukubulur.Mazı mahsulü en çok Çerkeş ve Şabanözü dağlarından çıkarılır olur.

NEHİR GÜZERGAH VE UZUNLUKLARI: Çankırı’nın kuzey yönünden çıkan 40 km.mesafeden gelen Kızılin,batı yönünden 50 km.mesafeden Çukurviran çayları kasabaya doğuyönünden ve Karakaya ormanlarından çıkarak kasabaya giren, kasabanın güneydoğusundanAcı Çay,adı geçen Tatlı çayla beş km. mesafededir.Eldivan dağının Yanlar ve Şabanözüyönünden gelen Terme Çayı bu çaylar ile birleştikten sonra Aşağıalagöz köyü ile yineAlagöz köyü arazisinden Kızılırmak’a katıldığı Kızılcahamam kazasının güneydoğusundançıkarak Karabazar (Orta),Kırsakal köyü civarında Aydos yaylasından gelen sular ilebirleşen Devrez çayı Ilgaz dağından gelen sularla birleşerek Tosya kazasının Hacıhamzaköyü civarından Kızılırmak’a karışır iş bu çay yagmur,dolu ,yağdığı zaman taşar. Yazayları sıcak olmasına rağmen kurumaz.

Çerkeş kazası dahilinde en önemlisi Bolu Suyu ile birleşerek Filyos’u teşkileden Ulusu namında bu su Çerkeş kazasının 4,5 saat güneyinden Çavundur köyündenkaynağını alarak doğudan batıyaakmaya başlar.Bortan Dere,Aktaş ve AzizeMecidiye’si,Hamamlı çayı,Gerede çayı ile birleşir.Buraya kadar Çerkeş çayı adını alır.

Ilgaz’ın Karacaviran nahiyesinin Milan adlı parçasıda Milan Çayı adınıalır,ikinci bir kavis yaparak doğudan batıya Ovacık nahiyesi ile Araç hudunu teşkileder.Birinci kavisle ikinci kavis on saat sol tarafta Akçakese sağ tarafta BayırBoran,Mendek suları ve Göynükviran, Kazar, Çengeller,Yaylacılar yine sağ tarafta Araç,Boyalı sularını alarak Sefli köyü kuzeyde Ulusu adıyla Safranbolu arazisine girer.Buradan 5-6 saat sonra Hamzalar köyüne çıkarak Çaylı,Kapucular ve merkez nahiyedengeçip Kıranköy çayı adı ile sağ tarafdan Başpınar,İsmail sularını sol taraftanHasalı,Ova sularını alarak Çalyende Kısığı adlı bölgede Safranbolu arazisine girerburadan 5 saat sonra Uluçay ile birleşir.İkisi birleşerek Soğanlı adı altında Bolusuyu ile birleşerek Filyos çayı namı ile Filyos köyü önünde Kara Deniz’e katılır.

Ulusu onun nisbetinde olan Kıran Çay’ı ilkbahar mevsiminde Nisan-Mayıs’dataşar,bunların her ikiside yazın kurumaz.Daima akar,sağdan soldan aldığı ufak sularınbazıları yaz mevsiminde kurur işbu akarsuların hiçbiri bataklık meydana getirmez.

GÖLLER: Vilayetin dahilinde göl yoktur. Bolu köyü civarında sularınbirikintisinden meydana gelen 25000 metreküplük iki gölcük vardır.

TUZ: Çankırı vilayeti dahilinde ve doğusunda kente 3 saat mesafede Kaya tuzumağarası vardır. Tarihte tuzun ne zaman keşfedildiğine ve mağarada ne zamandan berituz çıkarıldığına dair bilgiler elde edilememiş isede insanlığın iskana geçtiğidönemden itibaren keşfedilmiş olduğu ve kullanıldığı anlaşılmaktadır.

Mağara ve müştemilatından olan tuz ocaklarında oluşan tuz suları vaktiylesahipsiz kalmış şunun bunun elinde işletilmiştir. H. 1278 tarihinde Hazinei Celilenamına istimlak edilerek tekel oluşturulmuştur.1 Kanunevvel 1295 tarihinde devlettarafından, 1 Mart 1298 tarihinden itibaren Düyunu Umumiye Varidad Muhassa İdaresitarafından işletilmiştir.Behr kilosunu sehm mecidiye 10 kuruş hesabıyla 24 pareyefıruhat olunmaktadır.İşbu fiyatlar genel harpten önce olup halihazırda rayiç akçeolarak 3,5 kuruştur.İşbu kaynağın gelir kaynakları arasında olup işletilmeyen 7 saatgüney batıda Subaşı adı ile bilinen bölgeden çıkan tuz suları tatlı sular ile Termeçayına karışır. Karaşıh adlı köyün Bozkır bölgesinin ve Kızılırmak’ın satıh mealine

düşen Çadırbahçe Deki tuz suyu kaynağı vardır.Bu tuz suyuda tatlı suya karışarakırmağa katılır.Kengarinin (Çankırı) bahsolunan tuz suları arasındaKölez,Aşağıpelitözü,Göçekli,Gavre,Boyalıca köyleri altı ve Gamışlı kaya tuzu ocağıylacivarı namazgah ve Karakışla çorakları ve memlahanın kuzey batısında birbuçuk saatmesafede Şıhosman mevki ocak ve çorağı memlehanın batısında 8 saat mesafede Akseki ,Sarayköy ve İncegeliş, Sayılmaz,Deve deresi çorakları 2 saat Bağdanda ve Kaput mevkive Cengi deresi ocak ve çorakları birbuçuk saat mesafede Gökkapu ve Çamlıcaçorakları,güneydoğu yönünde bir saat mesafede Bugdanda Mağara deresi ocağı,civardaYalıbağı Altı,Dedekaş ve Gedigala ve Yenikapu ve Hisar içi inşa edilen 21 adetkalebende 34 nefer piyade kolcusedin ikametiyle yedi nüfus süvari seyyarenin ımuhafaza edilmekte bulunduğu gibi çoraklardan ekserisi tatlı sulara karışarak Çankırıkazasında Acısu’ya karışmaktadır.

Mağaranın vaziyetine gelince, mağaranın keşfine ait bilgi yoktur. 1-2 gölmevcud bulunduğu söylenmekte isede uçurumdan yolların tehlikeli olmasından keşfimümkün değildir. Ancak giriş kapısından 110 m.lik bir tünelden girilerek tekniktenyoksun işlemlerde nüfus ve hayvanca kayıp vermemek için H. 1303 tarihinden birustabaşının nezaretinde herbirinin araları 10-8 metre fasılalı beherinin onyedişermetre bulunan istinad duvarları inşa edilmek suretiyle bir senelik sarfiyata kafi120-80 nefer icratlı amele marifetiyle ve kanalı vasıtasıyla üç ay zarfında bitirilenikibuçuk üç milyon kilo tuz müttahhit hayvanatı vasıtasıyla idare cevazımda ve beherialtıyüzbin kilo tuz istiap eder.

Mağaradan elde edilen tuzların çoğu siyahımsı gri renkte tahminen % 10-8civarında bağ tuzu olarak adlandırılır.Beyaz ve çakmaklı ender olarak ufak parçalardaşeffaf tuz meydana gelmektedir. Tuz, başta Kastamonu ve Çankırı’da tüketilir.Daday,Safranbolu,Tosya kazalarıyla arasıra Ankara vilayetine nakil olunmaktadır.

Mağaranın iç ve dışında asari gadime mevcut isede Hasariçi olarak bilinenbölgede ve kaya tuzlasının yüz metre kadar batısında serbest olarak akan bir subulunmaktadır.Gerek dahilen gerek haricen resmi haritası yoktur.Civarda süvariseyyarenin ikametine mahsus alt tarafı fırın ve bakkal dükkanı mevcuttur.

ARAZİ VARLIĞI: Vilayetin genel olarak arazisi; Kızılırmak Bozkır,Orta veŞabanözü,Tuht (Yapraklı) nahiyesinin arazisi olup,Ilgaz,Sanı ,İncegeliş,Elaman,Işıkdağı arazisi yüksektir.Çankırı kasabasının kuzey bölgesinde eski bir kaleninkalıntıları bulunmaktadır. Antik değeri olan kale eski bir bir yanardağ olupasırlardan beri kraterden başka bir şeye benzemez yanardağ silsilesi gösterir.

MADEN: Çankırı vilayeti maden yönünden zengin vilayettir.Urvay köyündebakır,Aşağıbadiğinde bakır,gene Müsellim köyünde gümüş,Şabanözü Arab köyündebakır,kömür ve Karacaviran nahiyesinin Köpürlübey köyünün kuzeyinde bulunan sarıteneke madeni vardır.

Karataş köyü Kebil mahallesi doğusunda Duma köyünde Yanarkaya dedikleri henüztam oluşmamış beyaz renkte kömür madeni vardır.Mandiy denilen çıplak bir tepede kömürmadeni vardır.İnkese dağında petrol ve demir madeni vardır.Milan deresinde Kasem(Oymaağaç) köyünde kaliteli miktarda alçı vardır.Bakır,kömür işletme ruhsatnameleriverilmiştir.

BİTKİ ÖRTÜSÜ : Vilayet dahilinde bitki örtüsü olarak , ebekümeci, hindiba,kuzukulağı, zehirli zehirsiz mantar, ardıç, pelin, kekik, çiğdem, ayrıkotu, kayışkoparan, ısırgan, böğürtlen, yabani koca yemiş, hatmi, marul, devedikeni, çalıpapatya, sarı renkte boya çiçeği, kır çiçeği gibi pek çok çeşit mevcuttur. Kevenide( geven ) dövmek suretiyle hayvanlara yedirirler sütü bol olurmuş.

Haşhaş topraktan çıkarılmadan kellesi çizilerek afyon üretimi yapılır, kelleüzerine çizilen bölgelerden yağ çıkar ve bu yağ toplanır. Ticarete sevk edilerekmensucadda kullanılıyormuş.

TARIM: Vilayetin büyük bir kısmı gayet kisli ve hafif killidir. Dere boylarıkumlu ve setinden itibaren toprakta tedricen killi kise galebe çalar. Killi arazi azkıvamlı olduğundan sertliği hafif haldedir. Ovacık nahiyesiyle kısmen Ilgaz dağları

arazısı hariç olduğu halde diğer kısım arazi ve dere boylarında hafif araziyerastlanır.

Memleketimizin her yerinde olduğu gibi Kengari (Çankırı) vilayetinde arazigenel olarak demir ve ağaçtan yapılmış sapanlarla tarım yapılmaktadır,bahçelerin birkısmıda belle kazılır, alet ve edavat Hz.Ademden beri bilinen sapandan maada bir yüzlübel, taşdan dişli döğen, ağaçdan tırmık, üç parmaklı anadut, iki parmaklı dirgen, beşparmaklı yaba, el orağı bulunur.

Hasad Temmuz ve Ağustos ayı sonuna kadardır. Kızılırmak gibi geniş araziyesahip bölgede diklenrdirme usulu geçerli isede dar olan bu arazide herseneuygulanır. Hersene arazi gübrelenir. Şunuda belirtmek isterimki Kızılırmak sahasıkadar ve belki daha bitek olan arazi vardır. İskilip ile Kangiri arasında veKızılırmak ayağında Bozkırı adı ile bilinir 130 000 dönümün üzerindedir. Bu arazidesudan yararlanılmamaktadır, artezyen kuyularından su temin edildiğinde devletin vehalkın azami faydayı sağlıyacakları şüphesizdir. Güzel manzaraya sahip ipek gibi güzelçayırlardan istifade edildiği bilinmektedir.

HUBUBAT ÜRETİMİ: Genel olarak üretimi yapılan hububat, arpa ve buğday,mısır.Mısırı kavurarak eğlence tarzında yerler, yem olarak kullanılır. Tavuk ve hindi yemiolarak kullanılır. Kaplıca, darı, burçak, mercimek, nohut, bakla, fiğ, çavdar, yulaf,haşhaş, tütün, pirinç, pamuk istihsal ettikleri terkibinde bulunan az çok afyondandolayı çörek vesair yedikleri alışmayanların vücudu birer havt ve ağırlık ve uykuyameyilli ((afyondan ) görünür. Alışanları ise hiç rahatsız etmez. Patates çoktur halkkumpirde derler. Yer elması hayli yetişir bu sebzenin meyvesi zeytin yağındapişirildiğinde çok lezzetli olur ve gayet güzel tad oluşturur.

MEYVECİLİK : Yetiştirilen meyveler ceviz, elma, armut, ayva, erik, vişne,kayısı, şeftali, kirazdır. İki senede bir elma ağaçlarına arız olan Tırtılın yokedilmemesi yüzünden elma iki senede bir, bir önceki yıla nisbetle az ürün eldeedilmektedir. İncir ağacının yetişmesine iklim katiyen müsait değildir.

Doğal meyveler: Kızılcık, Çerkeş’te oldukça sık bulunan yabani fındık, dağeriği, bazı mahallerde açık tabir edilen dağ elması, gelin boğan denilen pek çokahlat, yabani armut ve aluçdur.

Kızılırmak sahası bire beş-altı en fazla sekiz nisbetinde ürün vermekte isedeÇerkeş merkez arasında hasılat alınabiliyorsada Çerkeş-Araç-Tosya-Safranbolu-Kastamonu’ya , hayvan ve arabalarla naklonulur. Ovacık ormanlarında ise bir ikinadiren üç veren arpa, buğday az olarak üretilir. Bu yüzden dolayı bu nahiye fakirdir.

SEBZE ÜRETİMİ: İklimin soğuk bulunmasından ve güneşleme süresinin azlığındanıspanak, marul, pırasa, kara bakla, sakız kabağı, kış kabağı, hıyar, turp, lahana,soğan, patates, sarımsak, havuç, şalgam, bamya, patlıcan, domates, kavun, karpuz, acıve tatlı biber, pancar yetişir.

Vilayetteki bahçelik arazi miktarı 40 000 dönümdür. Lahana için 1200 dönüm,soğan için 800 dönüm, patates için 919 dönüm, sarımsak için 76 dönüm, turp için 180dönüm, havuç için 100 dönümdür. Üzüm bağları ise 62 000 dönümdür.

Cinsi Atılan tohum Hasılat miktarıDönümü kilo kilo

Buğday 164 568 1 974 816 9 874 080Kapluca 7 500 76 500 306 000Arpa 162 636 123 360 8 131 800Yulaf 10 000 9 000 45 000Mısır 122 360 24 472 34 960Darı 6 603 3 036 14 145Burçak 205 560 41 132 29 380Karabakla 1 937 2 324 11620Nohut 425 29 680 59 360

Fasulye 1 765 15 626 78 120Mercimek 572 5 720 28 600Patates 919 73 400 93 000Pancar kocabaş 40 5 3 500Havuç 20 3 2 100Soğan 800 659 25 000Sarımsak 75 600 6 400Pamuk 100 40 2 100Elma 15.000Armut 21 000Erik 20 000Kayısı 25 000Dut 7 000Badem 5 000Ceviz 20 000Üzüm 750 000

Vilayette vakıf ve metruk arazi mevcuttur.Devlete ait emlak ve meraarazisindenden 1239 parça tarla olup 19 800 dönüm araziyi meydana getirir. Devlete aitbu araziden bir kısmı H. 1337 senesinde halkın istifadesine sunulmuştur.

Mera genellikle küçük parçalara ayrılmıştır. Büyük çiftlik yoktur. Orta haldeon adet çiftlik ile kırk adet küçük çiftlik vardır. Yarıcılık gayet azdır.Arazilergenelde arazi sahibi tarafından ekilir ve biçilir.

Koyun 125 318 Tiftik keçisi 158 822 Kıl keçi 4232 Öküz 29566 Boğa 387 İnek 34478Manda 10010 At 300

Kısrak 202 100 Ester 1 087 Barkır 800 Merkep 12 224Deve 11

Tiftik 400 000 Yün 200 000 Keçi sütü 137 310İnek sütü 75 000 Manda sütü 75 000 Tereyağ 153 506Peynir 180 000 kilo civarındadır.

VAHŞİ HAYVAN VARLIĞI: Kurt, tavşan, tilki, kunduz, sansar, çakal. Çerkeş’tegörülen yabani kedi ve domuz, ayı, geyik olup uçan kuşlardan kartal, akbaba, leylek,çok keklik, bıldırcın, hüdhüd, baykuş, yarasa, siyah alaca va kara kargadan ibarettir.

İDARİ TAKSİMAT: Vilayetin: Tuht (Yapraklı), Orta, Şabanözü nahiyelerini haviÇankırı kazası ile Mecidiye, Ovacık nahiyesi kuzey, Çerkeş kazasından ve Karacavirannahiyesi havi Ilgaz kazasından meydana gelir.

İl merkezi 5510 erkek 5560 kadın olmak üzere 11 070 nüfusa sahiptir.Muhtelifazınlıklardan 1170 nüfus Rum, 452 Ermeniye vardır. Burası Çankırı’da denilen dahiKengari kasabası olup resmi binalardan bir hükümet konağı ile kargir bir mektep erkekve kızlara ait iki iptidai mektebi 12 medrese 18 cami 9 mescid var. Rum-Ermeniye aitbir kilise, bir saat kulesi, iki hamama sahiptir. Kuzeyde eski bir yanardağ olan vetahmini yüksekliği 300 m olan tepede kale bulunur.Batı yönünü gene yanardağsilsilesini takip eden bir vadi vardır. Tatlı su çayı kasabanın bahçelerini beslediğigibi doğu yönünde 1 km. kadar ortada Acı suya katılan ve civarındaki memlihanınetkilerinden Tuzlu suya karışan mecrası geniş bir dere vardır. Şehrin ön tarafından buiki su birleşerek güneye doğru akarlar.

Kasaba 21 mahallenin içinde 2403 hane 1614 dükkan 4 otel, kaza itibariyle 73köyü, 1944 nüfuslu Korgun, 1677 nüfuslu Dümelli, 960 Nüfusmu Maruf’dur. Sayım günündeher sene Ekim ayından bir hafta önce Panayır kurulur.

GANGARİ: Paflagonya halkının Turova savaşları sırasında reisleri Pilman’ınkumandası altında Yunanlılar’a Turovalılar’a karşıyardım ettikleri bilinmektedir.Sinopmerkez diğer kentler Gangari ve Samsun idi bu ikisi atlarıyla meşhur halkı akvam

aryaya mensup cengaver bir kavim idi. 120 000 kuvvetinde süvari kıtaları çıkardığıolurdu. Süvariler başlarına miğfer ayaklarına çizme giyerler, ufak kalkan okkuşanırlardı. Miladi altıncı asırda Anadolu ile İran’da Med ve Lidya, Keldaniyenamları altında üç hükümet teşkil etmiş idi. O vakitleri Paflagonyalılar Lidyahükümetinde kalmış doğusunda Kızılırmak, Ankara ve Konya’nın bir kısmı doğusuLidyalılar’ın ilk hükümdarlarına imrenerek bakarlardı. Paflagonlar’ın Lidya yönetiminegirmeleri 560-580 dır.

Meşhur Lidya Kralı Krezüs: 546 da Medya’da İran hükümdarı Keyhüsrev tarafındanesir alındıktan sonra Lidya bütün İran’a geçmiştir. İskender Makedonya’yı aldı. İranüzerine yürüdükten sonra Kangari’de İskender’e intikal etmiştir. İskender miladi 320senesinde vefat etmiştir. Sonra generalleri arasında meydana gelen eden harpden dolayıbütün İskender memleketi taksim edilerek Çankırı bölgesi 316 tarihinde Pont krallığıteşkil eden Antifoşe intikal etmiştir. PAFLAGONYA HÜKÜMDARI Pilman Pont hükümdarı VII.Mehrdad memaliki tavsiye edip Kapadokya ve Paflagonya’yı zapt etmiş isede Romalılarmuharebeye girişip kaplel milad 88 tarihi ile 63 tarihleri arasında üç muharebe ilebütün Romalılar tarafından zaptolunmuş, VII. Mehredad’ın vefatında Roma serdarındanPomiseyus tarafından Piliman tekrar Paflagonya hükümdarlığına iade olundu. Buna karşımemleketin sahil kısmını Romalılar’a vermiştir. Vefatı üzerine Romalılar’a terkedilmiştir. O vakit Pont Roma’nın bir eyaleti oldu. Bu isimle Anadolu’da bir eyaletteşkil edilmiştir.

Bundan başka Galatya, , Paflagonya, Kapadokya bölgeleri dahi Romaca zapt olundu.Doğu Roma İmparatorluğunun teşkiline kadar 243’de Doğu Roma’ya geçmiş, zuhuri İslam,az sonra Abbabi Halifeliğine geçmiş ve bilahare kurulan eden Rumi devlet Selçukiyesievvela Antalya’yı payitaht ve etrafı istila ile 445 tarihlerinde Kengari’yi zapt vefetih muhafızlığına kalasında medfun Karatekin beye nasp ile Kastamoni cihetinegitmiştir. 699 tarihinde Selçukiye devletinin yıkılması üzerine Kangıri 800 seneihicriyesine kadar Esfendiyar zadelerde kalmış, o tarihte Yıldırım Beyazıd tarafındanele geçirildiği halde, Timur vakasında Timurlenk’in eğemenliğine geçmiş, umumbeyliklerine varıldığı sırada Kengariye’de Esfendiyar zadelere iade edildi ve bilahareTürklere geçmiştir.

1. Kasabanın batı çıkışında bir kilise olması, maznun ve elyevm medfun ŞeyhCemaleddin ibnüşehabeddin bu binanın zemin katında açık üç tabut içerisindegadidler tabir olunan ve isimleri, tarihleri, selatın, salacaka namına mahkukkitabeleri silinmiş olduğundan bilinmeyen ziyaretler vardır.

2. Kasabanın Kayabaşı namı mahalde medfun 870 sene hicriye senesi yaşamış vakfiyesibulunan Şeyh Muhiddin’in bulunduğu mahal aziz İyyadiyyüse mensup olup buraHiristiyanlarca da uruç İsa Aleyhisselam’ı yortusundan bir hafta mukaddem herseneziyaret edilmektedir.

3. Beş saat mesafede Çankırı-Ankara yolu üzerinde kain Karaşıh köyünde medfun KaraMustafa Bin Şıh Beyazıd Hazretleri, bu zatın 864 tarihi hicride hayat bulunduklarıvakfiyeleri tarihinden anlaşılmıştır,

4. Hacı Mudadı Veli ve Abdul Gaffar ve Pir Ali Çelebiler meşaraliye Hacı MuradıVeli’nin sülalei tayyibeden bulundukları Abdul Gaffar ve Pir Ali Çelebiler Salebioğullarından olduğu ve 868 tarihinde yaşadıkları vakfiyeleri munderacatındananlaşılmıştır.

5. Harap kalede bulunan Şeyh Kara Tekin. Türk Tarihinin ifadesidir. Türk amiresindenolup 454 tarihinde Kangırıya geldikleri vakit vefat edip kaldıklarıanlaşılmaktadır.

ILGAZ KAZASI: Nahiye iken sonradan kaza oldu. Merkezi olan Koçhisar kasabasıkuzeyi düz bir arazi, güneye doğru Devrez çayı kaindir. 902 erkek, 890 kadın, 280 haneve 126 dükkan, 4 mahalle, askeriye, cephanelik birde 6 sınıflı mektep, hükümet dairesive 3 cami, telgrafhanesi, 1 tekkesi birkaç çeşmesi, bir hamamı vardır.

KARACA VİRAN: 600 hanelik bir kasaba. Belediye teşkilatı mevcut 6 cami, 2 saatbatısında Çerkeş caddesi, Karacaviran nahiyesinin meşhur sıcak hamamı

vardır.Karacaviran’ın meşhur köyleri Bayramviran(Bayramören) köyü,Karacalar(Atkaracalar) 250-300 kadar haneli, belediyeli. Bayramören 150 hane, 60dükkan, 3 kahvehane, bir han, 3 fırın H.1337 senesi geliri 300 liraya çıkan belediyeteşkilatı mevcuttur.

KARA BAZAR: Çankırı kazasına bağlı bilenen adı ile Karapazar denilen Orta köyünahiye merkezi olup 140 hanedir. 945 nüfus bir cami 3 mektebi cardır. Nahiyemerkezinde belediye teşkilatı, nahiye merkez teşkilatı kurulmuş isede H.1331’de nahiyetahvile kılınmış olduğu gibi belediye gelirleride pek az olduğundan günlük ihtiyaçlaraait hiç bir teşebbüs yoktur. Nahiyenin sahip olduğu 23 köyden 1336 nüfusla Basdakköyü, 785 nüfusla Elmalı köyü, 1228 nüfuslu, 2 camili Kalfat köyü en büyükköyleridir.Orta köye 15 dakika mesafede Sultan Cem tarafından inşa edilmiş harap bircami vardır.

TUHT (YAPRAKLI) NAHİYESİ: 782 erkek 723 kadın nüfusa sahip, 3 mahalle, 344hanesi , 2 cami mescid, 28 dükkan ve 5 çeşme, 6 sınıflı mektebe sahip nahiyenin 49köyü vardır.

ŞABAN ÖZÜ NAHİYESİ: Bu adla anılan nahiye merkezi olup Kangarı kazasına bağlı,doğu tarafı dağlık, cephesi batıydoğrudur. Önünden bir dere akar, 567 erkek, 572 kadınnüfusu sahiptir, 154 hane, 18 dükkan, bir han, bir cami, bir mescid, bir medresesi, üçsınıflı iptidai mektebi, üç çeşme, 31 karyesi vardır.

ÇERKEŞ KASABASI: Altı mahalleden meydana gelmiştir. 3587 nüfuslu. Evliya Çelebi’yegöre sokakları muntazam haneleri malikdir. Bir hükümet dairesi, hapishane, belediye,mektep, 75 köyü vardır. Çerkeş’in ahalisi fen ve imarca merkez vilayet ahalisindenileriye gitmiştir.

MECİDİYE NAHİYESİ: Çerkeş’e bağlı 57 köyü vardır. Bu nahiyenin merkezi Bayındırköyüne o zamanlar Bayındır namı verilmiş 329 senesinden evvel Viranşehir adı verilenyarım saat batısında Mecidiye adı ile kurulmuştur.

VİRANŞEHİR: Bizanslılar zamanından kalma 5-6 bin haneli bir kasaba olduğu mevcutharabelerden tahmin olunmaktadır.İntizamlı sokak kaldırımları meşhurdur. 100 seneevvel Viranşehir sancağı adı ile sancakmış. Safranbolu, Gerede buraya bağlı olduğusöyleniyor. Bu kasabaya ait 400 sene evvel yazılmış bir kitabe olduğu söyleniyorisede maalesef araştırmaya rağmen kitabe elde edilememiştir.

OVACIK NAHİYESİ: Çerkeş’e bağlı olup düzlüktedir. 158 nüfuslu ve mektebiiptidadisi olan bir köydür. Çengeller köyünde kalkan, H.1330 senesinde belediyeteşkilatı var hiç faaliyeti yoktur. Nahiye tüm dağlık taşlıktır. Burada Bizanslılar’ıneserlerine rastlanır.

Karakoyunlu köyü sınırları içinde bulunan mezarlar dikkate değerdir. Yalçınkayalarüzerine inşa kılınmış bir birine geçilir dehlizler, Purçakviran köyü Sedaviran’dadikkate değer kemerler nakışlı sütunlar ve mezarlar vardır.

İKİNCİ BÖLÜM

İKLİM : Isı,rüzgar,rutubet,yıllık yağış,kaplıcalar.

İKLİM: Rakım 800 m. tahmin edilmekte isede, sürekli şiddetli sıcak yapar. Kışhükmünü icra eder, ısı yazın gölgede 36 kışın 0 -15 hatta -26 ya kadar düşer.Ortalama ısı en fazla + 36 ve en azı ısı ise –20 derecedir.

RÜZGAR: Bütün Kangırı merkezinde Ekim’den Nisan’a kadar rüzgar güneyden eser,kış meltemi güneyden,kuzeyden, kuzey batıdan güney doğuya doğru, Çerkeş kazasında esenrüzgar kuzeyden poyraza eser iş bu rüzgarların Elaman-Işık dağları gibi oldukça büyükdağlar, ormanlar az çok kasırga gibi hadiselere sebep olur.

YAĞIŞ: Mikyas metre bulunmadığından yağmurların miktarı tayin edilemiyor. Hertarafa bol yağmur yağar Agustos-Temmuz aylarınhdan maada dört günde bir yağmur Şubat

aylarında sulusepken, Mart-Mayıs aylarında bazı yıllarda bir arşın mikdarı aşan yağışdüştüğü olur.

TÜNEY: Kangırı’nın altı saat güneyindedir. Şıhlar köyünde bir maden suyuvardır. Karacaviran yaklaşık iki saat batısındadır. Çerkeş caddesinin güneyinde beşkişinin yararlanabildiği bileşimi meçhul suyu sıcaktır. Bu ılıca Mecidiye’nin imanlarköyünde bileşiminde kükürt havi sıcakdır, suyun etrafı açık muhafazalı değildir,

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

GENEL NÜFUS: Irk ve din üzerine nüfusun taksimatı-Dil,Geçim,İş ,Sanayi,Ahlak,Eğitim,Batıl inançlar,Sağlık

NÜFUS:Vilayetin toplamı 157 578 nüfusa sahip olup bundan 69 886 sı erkek, 72708 ı kadındır. Gayrimüslim 2004 olup, Türkiye’nin en saf ve mütecanis birvilayetidir. Hiç bir aşiret yoktur.

MAARİF: Memleketimizin her yerinde olduğu gibi bu vilayettede halk % 5 okuyupyazabilir. Çankırı kasabasının dağdaki çocukları okula kışın koltuklarında odungötürürler, haftalık para ile okurlar. 15-20 seneden kalan postlar üzerinde, raf gibisıralarda otururlar, 3-5 çubuğu olan hocalardan ne beklenir.

SAĞLIK: Hastalar evvela okumaya, muska suyu içirmeye ve üfürükçüleremüracaatından sonra, hastalığın vehametine göre tabibe müracaat ederler. Bu müracaatancak bir defaya mahsusdur. Tıp hastalıkları tedavi edemez, sıtma çok olurdu. Birhastanın tedavisi için sarımsak yutturlur, son bir çare olarakta tabibe müracaatederler bununda sebebi cehalettir. Temizliğe o kadar dikkatleri yoktur.

Bütün villayet halkının bünyeleri kuvvetli oluşumları doğaldır. Kasaba ahalisihavası suyu tarz haliyle köy halkına nazaran hastaneler, eczaneler, dispanserler,mektep, medrese, han, otel, hamam imkanları vardır.Civardaki bataklıklarınkurutulması, içilen suların menba, nehir kuyu sularının kullanımının terkedilmesilazımdır.

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

HASTANELER: Çankırı vilayeti dahilinde Kastamonu-Bolu frengi teşkilatının birşubesi olmak üzere merkezde idare olarak elli yataklı hastane vardır.

ECZANELER: Çankırı’da bir eczane vardır. H.1337 senesi sarf olunmayan bireczahane H.1340 de özel idareye ait 2 dispanser açılmıştır. Liva dahilinde 43 resmimektep vardır.

KONAKLAMA: Vilayet merkezinde 24 otel (han) vardır., 50 yataklı İskilip hanı,40 yataklı Arpacıoğlu, 30 yataklı Handeblinin hanı ile Hamdi efendi hanı, diğerleri10 yatak kadardır. Ilgaz’da 5 han, Kastamoni Tarık üzerin 2 han,Tuht nahiyesinde 3han, Şabanözü'’de 2 han, Çerkeş'ten geçen Bağdat postası zamanlarında yapılmış TahtaniKergir oteli, taşdan inşa edilmiş 2 han, 10 yataklı ahşapdan yapılmış diğer 3 han,Mecidiye’de 30 yataklı bir han, 3 oteli ahşap. Atkaracalar’da ahşapdan 4 otel 2 hanvardır. Vilayette otele benzer 14 otel, 1 han, 12 yataklı Camgöz hanı vardır.

DEĞİRMEN: Vilayet dahilinde suyla dönen değirmenlerden başka fabrika benzerihiç bir müessese yoktur.

HELALAR: Umumiyetle üst kısmı gayet basit bir surette mahfuz ve ahşapdanyapılmış, tamamen hane dışındadır. Çukurlar kazarak muntazam olarak yapılır, doluncadabahçelere dökerler, gübre yerine geçer.

KABRİSTAN: Kabristanlar düz hafif yamalara ve meralara ufacık tepelereyaparlar, köylerden biraz uzaktadır.

BATAKLIK: Çankırı vilayetinin belli başlı bataklığı yoktur. Cedide ki köyündeğirmene gelen su argından geçen kağnı arabalarının hayvanlarının sıcak günlerde suargı içinde yatmalarından meydana gelen ufak gölcükler vardır fakat mevsiminden sonrakurur bu gibi köylerde sıtma göremedim, yalnız durgun ve sıcak bir hava buldum.

Çankırı’nın önemli bataklığı Çankırı’ya 150 m. uzaklıktadır.Bir tarafı kayatuzuna havi önünde Ankara asfaltı geçer, bir takım arazi sahipleridir. Hacı Emintarlası içindeki Kamışlık’dan çıkıp çayıra eklenir. Ot elde etmek için H,1337senesinde bu bataklığın ıslahı için 50 000 arşın tahsis edilmiştir.

İÇİLEN SULAR: İl merkezi tamamen menba suyu kullanır. Yalnız Kızılırmak’atesadüf eden Karataş, Şarklı, Ilıca gibi köyler nehir suyunu içerler. Bukari, Elagözgibi köylerde kuyu suyu, Mecidiye, Kıran köyleri dahildir kasabalarda içilen sularmenba suyudur.

Otel , dükkan, divan, Umumiye Reji idaresi 66 dükkan vesaire gibi su yoluna aitakaretin icar senevileri mecmuahal hazırda 359 666 guruşu geçkindir. Bundan başka azgümüş 500 lira kadar dahi altın nakdi mervidir. Satılmayarak diğer akaretler bir kaçsene icar bedellerine karşı tutulduğu takdirde sıhhiyi müveccebel olmayacaktır. İmkansahide teklif edilmiş isede iş kırtasiyeciliğe dönmüş ve bu babda icrası maksadıylamuavenet vekaleti celilesinin müessir işaretine karşı mevcut imkanı dahi tesvir vetahlip gibi hevaiyat ile uğraşılmıştır.

Su mecrası kasabanın birçok haneleri meruri bir takım manialar mavcut bulunduğudermeyan olunuyor isede buna mukabil cevap olarak intihab olunacak diğer bir meraiycedide ve salim içün hiç bir mahzur ve mani sert edilmiyeceği tabidir. Kadim mecralarbaltığa terk olunacağından medhal kasabadan itibaren yeği ve salim bir mecra intihabolunursa maksat hasıl muyasser olur çünki suyun mezrisaht bir vaziyet şekle girdiğinekat kasabadan itibaren tevzih olunan mahaleler katiyen nazar itibaren meselenindiğer tarafı kendiliğinden hal edilir.

BEŞİNCİ BÖLÜM

HASTALIKLAR:mevsim hastalıkları frengi,feş verem, malerya, difteri, sariye vebilhassa kavelranın sirayet yolları akli ve asabi hastalar. Mafsal ve netayiç marazımeşhurdur. Mevsim ve kışın ziya olur, zatürre, zatülcenap hastalıklarıdır.

Vilayet mülga Kastamoni, Bolu frengi teşkilatının bir şubesidir H.1328 senesivilayet dahilinde seyyar etba magrufiyle keşf kezar olunarak nastalık olan mıntıkalarıtesbit edilebilmiştir.

Merkez kasaba, Koçhasar, Ilgaz, Orta hasta kayıtadında 694 frengi varsadavilayette iki katı bunları aşılamaktadır. Çerkeş’e bağlı Kısaç, Mecidiye,Ovabudaklar, Şerefeddin, Babalar, Hamzalar, Sofular ve Ovacık, Belen, Köçekler’de tektük frengili görülüyor.

Vilayetin sıtma mıntıkası Çankırı’dır. İskilip’in Alagöz köyü ile Çankırı’nınAşağıalagöz’dür. Yalnız harbi umumi esnasında Aşağıalagöz Terme çayından gelen sularınsızıntısından bataklık oluşmuş ve sinekler hasıl olmuştur. Bu bölgede halk busuları içmektedir.

VEREM: Vilayet dahilinde vereme pek az tesadüf olunur.

ÇİÇEK: Çiçek hastalığı zuhuru H.1336 senesi kanun olunan çiçek görülürhastalık tehlikesi işitilir o zaman müracaatlar teksir ediliyor, ahalinin şu hallerinebakılmaksızın daima aşılamak içün uğraşmakdanda bir an gelindiği yoktur.

DİFTERİ: Difteri vakası senelerce tespit edilememiştir. Merkez mülkiyehastanesinde 12 lekeli humma vakası zuhur etti, dizanteriye rastlandı. Kengari

vilayeti kendi yağı ile kavrulur şimdiye kadar hummayı tifoda su yüzündedir. Birseneyi geçkin geçen H.1336 senesinde bir hanede üç olaydan başka humayı tifoyigörülmemiştir. Her haneden bir kurban verdiği tevatüre nazaran belki muafiyetiktisap etmiştir. Filhakiki şimdiye kadar zuhur etmiş isede tehlike daha fazla ve dahaçoktur.

AKLİ VE ASABİ HASTALIKLAR: Vilayet dahilinde akli ve asabi hastalıklarhakkında malumat yoktur.

ALTINCI BÖLÜM

UMUMİ HARİTA: Frengi mıntıkasını belirten harita ile vilayetin taksimatmülkiyesini havi Çerkeş kazasının noksanı hariç olduğu halde her köyünde işbuvarakadan nüfusa kayıt olmak korkusuna mülahazasına boş gönderildiği 15-20 günün hattayaşında vefat eden nüfusa kayıt edilmediği bahanesi ile sıhhiyeye icbar edildiği bugibi sebepten bir senelik vefat ve tevellüdad istatistikte tamamiyle vakui dahilindeolmadığı vefat tarihinden başka sebep aslı malum olmadığı ve bir nisbet mazaziye dahiolunmadığı görülüyor. Çiçek aşısı için köye gönderilen sıhhiye memurlarına aşılanmakiçin çocukları evvela topladıkları halde aşılananların isimleri kayıt edilinceetraftan zuhur eden fısıltılar ve çocukların yavaşça sıvışıp kaçtığı görülür. Bir dahagetirmenin imkanı yoktur onun içün kayıtları daima noksandır. Öylelerini gördümki 17evlattan yalnız biri kalmış buna benzer pek çok aileler vardır. İstatistikle yinemuayyen nisbeti haiz değildir.

……………………………………………………………………….

DIŞ ARKA KAPAK

Bahattin AYHAN

İLESAM- İlim ve Sanat Eserleri Meslek BirliğiAnadolu Basın Birliği üyesidir.

YAYINLANAN ESERLERİ

1. Çankırı Tarih Coğrafya Ekonomi ( 1984)2. Çankırı ve İlçeleri ( 1988)3. Çankırı’nın Temel İhtiyaçları (1991)4. Çankırı Tarihi (1998)5. Türkiye’nin Sıhhi ve İctimai Coğrafyası Çankırı Vilayeti (1998)

YAYINLANACAK ESERLERİ

1. Çankırı Köyleri2. Çankırı Kültürü3 Çankırı Coğrafya ve Jeolojisi