Buku Leyikulu 2 - Funda Wande

XITSONGA

Xitori 1 Xitori 2

Xitori 3 Xitori 4

Buku Leyikulu 2

Xitsonga Buku Leyikulu 2_Layout 1 2017/06/07 1:48 PM Page i

Tibuku Letikulu ta Xiyimo xa Masungulo

Yi hangalasiwile hi 2017 hi Molteno Institute for Language and Literacy

Landza matsalwa ma vahlayi ma nandzelelano lama nga seketeriwa hi timali hi va Zenex Foundation

Buku Leyikulu 2� Muhleri wa matsalwa: Jenny Katz� Muhluvukisi wa xitori: Jenny Katz na Mirna Lawrence� Mutivi wa ririmi ra Xitsonga: Tirhani Abigail Mabasa� Swifaniso: Marleen Visser - 1. Etlela, 2. Yingisela, Sandy Campbell -

3. Dirowa u tsema, Rob Owen - 4. Tatana u sele na n’wana� Maandlalelo na vukhavisi: Resolution

© 2017 Molteno Institute for Language and Literacy

ISBN 978-1-77580-487-1

Leswi nga endzeni

1. Etlela ......................................................... 12. Yingisela ................................................... 93. Dirowa u tsema....................................... 174. Tatana u sele na n’wana ......................... 25

Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives (CCBY-NC-ND) 4.0 International Licence Disclaimer: You are free to download andshare this work as long as you attribute theMolteno Institute for Language and Literacy,but you may not change this work in any wayor use it commercially.

Buku Leyikulu 1

Xitsonga Buku Leyikulu 2_Layout 1 2017/06/07 2:10 PM Page ii

http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/



1

1 Etlela

LOKO U NGA SI HLAYA XITORI

Tiva tinhlamuselo ta marito lamaxitala xa ti hanci, gadiwa, xihancana, nkuzi, dzovo,xingulubyana (xihoncana), gemba

Xitsonga Buku Leyikulu 2_Layout 1 2017/06/07 1:48 PM Page 1

I vusiku epurasini ku miyerile exitaleni. Manana hanci u karhele hi kugadiwa siku hinkwaro. Xihancana xi karhele hi ku tsutsuma kusuhi nayena. Sweswi i nkarhi wo etlela. Manana hanci u etlela kusuhi naxihancana. Manana hanci u khomakhoma xihancana hi ncila wa yena.Xihancana xa etlela.

2


I vusiku epurasini ku miyerile etshangeni. Manana homu u karhele hi kusengiwa na ku dya siku hinkwaro. Xirhodyana xi karhele hi ku dya byanyienhoveni dyambu hinkwaro. Sweswi i nkarhi wo etlela. Manana homu utlela kusuhi na xirhodyana. U xi rhaba katsongo hi nhompfu ya yena.Xirhodyana xa etlela.

3


I vusiku epurasini ku miyerile exivaleni xa timbuti. Swimbutana swinharhuswi karhele hi ku tsutsuma no tlulatlula siku hinkwaro. Sweswi i nkarhi woetlela. Manana mbuti u etlela kusuhi na swona a karhi a swi gemba hinhloko ya yena. Swimbutana swi pfala mahlo swi tlela.

4


I vusiku epurasini ku miyerile ehokweni. Swingulubyana swi karhele kutlanga eridakeni. Mune wa swona swi etlela kusuhi na mana wa swona.Xa vuntlhanu xa ha lava ku tlanga. Manana nguluve u rila switsongoleswaku xingulubyana lexi nga sala xi tlela. Sweswi i nkarhi wo tlela.

5


I vusiku epurasini ku miyerile exivaleni xa tinyimpfu. Swinyimpfanaswimbirhi swi karhele hi ku tlulatlula. Swi etlela ebyanyini kusuhi namanana wa swona, loyi a nga na miri wa wulu yo kufumela. Swi taetlela ku nga ri khale.

6


7

I nkarhi wo etlela exihahlwini xa tihuku. Tihuku tikarhele hi ku handza tilavaswakudya. Manana huku u tshame hansi a kufumeta swihukwana hitinsiva ta yena. Swinharhu swi etlele kambe xa vunharhu xi lavaxinsin’wana.

‘Tlak, tlak, tlak, tlak,’ ku yimbelela manana huku.


8

I nkarhi wo etlela epurasini. Kambe a ku miyelanga eka nsinyalowukulu wa mitwa.

Swikhovha leswitsongo a swi etlele nanhlikanhi. Sweswi i nkarhiwo pfuka!

Manana xikhovha u swi tlhava hi nomo wa yena. Swi pfula mahlokambe swa ha twa vurhongo, swa ahlamula swi tiolola.

‘Hu-huu, hu-huu,’ swi rila, loko manana xikhovha a haha ku yalava swakudya.

Swi ta n’wi yimela vusiku hinkwabyo.


9

2 Yingisela


Tiva tinhlamuselo ta marito lamaphephahungu, vunanga, ximbyarumbyaru xa mieheleketo


Yoo!

10

Ku ta va na khonsati ya xikolo vhiki leri taka! Vana lava va nga eka ntlawawo yimbelela exikolweni va titoloveta masiku hinkwawo leswaku va tatlanga kahle.

Ravi u tlanga fulutu eka ntlawa. Masiku hinkwawo wa titoloveta ekamareniro swekela eka rona loko manana wa yena a ri eku swekeni. Manana wayena wa n’wi rhandza, kambe a nga swi rhandzi loko a titoloveta!

‘E-e! I pongo leri!’ a ehleketa. ‘Onge i xinyenyana loko xi ringeta kuyimbelela na nkolo wo vava. Onge a nga miyela!’

Kambe Ravi u ya emahlweni no tlanga.


Yoo wee!

Fikile u tlanga vhayolini eka ntlawa. Masiku hinkwawo u titoloveta ehandleexirhapeni. Tatana Dube i muakelani wa yena. Tatana Dube u rhandza kuhungasa exirhapeni xa yena. Masiku hinkwawo u fanele ku yingisela Fikileloko a ri eku titoloveteni. Tatana Dube wa n’wi rhandza Fikile, kambe anga swi rhandzi loko a titoloveta!

‘E-e! I pongo leri!’ ku ehleketa Tatana Dube. ‘Swi twala onge i swimangaleswi nga eku lweni. Onge a nga miyela!’

Kambe Fikile u ya emahlweni no tlanga.

11


Yoo wee!

12

Mara na Karabo va tlanga madiramu ya jembe eka ntlawa. Masikuhinkwawo va titoloveta ku ma ba ekamareni ro hungasela eka rona. Butiwa Mara u le ku languteni ka thelevhixini. Hikwalaho ka pongo leri ngakona a nga swikoti ku twa thelevhixini. Wa n’wi rhandza Mara, u rhandzana Karabo. Kambe a nga rhandzi loko va titoloveta!

‘E-e! I pongo leri!’ ku ehleketa buti wa Mara. ‘Swi twala onge ku tsutsumatihongonyi. Onge va nga miyela!’

Kambe Mara na Karabo va ya emahlweni no tlanga.


Yoo!

13

Aaron u tlanga marimba eka ntlawa. Masiku hinkwawo u titolovetaexitupini xa hala handle. Tata wa Aaron u rhandza ku tshama a hlayaphephahungu exitupini xa le handle. Kambe a nga koti ku hlaya kahlehikuva Aaron u le ku titoloveteni ku tlanga marimba. Tata wa yena wa n’wirhandza Aaron, kambe a nga rhandzi loko a titoloveta!

‘E-e! I pongo leri!’ ku ehleketa tata wa Aaron. ‘Swi twala onge ku thonamati ephayiphini. Onge a nga miyela!’

Kambe Aaron u ya emahlweni no tlanga.


Yoo wee!

14

Pamela u tlanga mhalamhala. Masiku hinkwawo wa titoloveta ekamarenira yena. I nkarhi lowu xisesana xa Pamela xi etlelaka hi wona masikuhinkwawo. Pongo leri ri pfuxa xisesana xa Pamela. Xisesana xa n’wirhandza Pamela, kambe a xi rhandzi loko a titoloveta!

‘E-e! I pongo leri!’ xi ehleketa. ‘Swi twala onge Pamela u chayavhuvhuzela yo tshoveka? Onge a nga miyela!’

Kambe Pamela u ya emahlweni no tlanga!’


Yoo!

15

Muzi u tlanga katara ya gezi eka ntlawa. Masiku hinkwawo wa titolovetaegaraji. Loko mbyana ya Muzi yi fanele ku ta egaraji yi ta dya swakudyaswa yona yi fanele ku yingisela Muzi loko a titoloveta. Mbyana ya n’wirhandza Muzi, kambe a yi rhandzi loko a titoloveta!

‘E-e! I pongo leri!’ ku ehleketa mbyana ya Muzi. ‘Swi twala onge i nsunaloko yi rila endleveni ya mina. Onge a nga miyela!’

Kambe Muzi u ya emahlweni no tlanga.


16

Siku ra khonsati ri fikile vana hinkwavo va yima ku titoloveta!

Vana va le xitejini, va yimele ku sungula. Vandyangu na vanghana va tileku ta va hlalela. Va le ku tivutiseni leswaku vana lava va ta endla pongora njhani sweswi…

Hiloko ntlawa wu sungula ku tlanga. Ravi u tlanga ya fulutu yena. Fikile u tlanga vhayolini ya yena. Mara na Karabo va ba madiramu ya jembe.Aaron u tlanga marimba. Pamela u tlanga mhalamhala ya yena na Muziu tlanga katara.

I xihlamariso lexi! Ntlawa lowu wu tlanga kahle! A hi pongo leri. Lebyi i vunanga!

Vanhu hinkwavo va n’wayitela va ba mavoko.

‘Mi nga yimi!’ va huwelela. ‘Yanani emahlweni mi tlanga! Hi rhandzavunanga bya n’wina! Hi nga mi yingisela mi tlanga vusiku na nhlikanhi!Onge mi ngo ka mi nga yimi ku tlanga!’

Hiloko vana va ya emahlweni no tlanga.


17

3 Dirowa u tsema


Tiva tinhlamuselo ta marito lamavutandza, yinhlanharhu, yinhlamune, xikwere, nxakwa, ntlhambi


18

Vadyondzi va tlilasi ya vutshila ya Mudyondzisi Dlamini va ti lulamiseleku dyondza. Va na tipensele, tirhaba, tirhula, swikero, swo namarheta namaphepha ya muhlovo wa mpunga.

Namuntlha va ta dirowa swivumbeko swo hambana. Mudyondzisi u vatele na switensele na tibuloko swo va pfuna. U ri va ta tsema swivumbekova endla swifaniso. Ku ta va xifaniso xa njhani?

Mudyondzisi Dlamini u byela tlilasi ku dirowa xivumbeko xa vutandzalexikulu.

‘Xivumbeko lexi xi fana na xivumbeko xa tandza,’ a va byela.

Vadyondzi va tirhisa switensele na tibloko ku va pfuna ku dirowa.

‘Ku ta va xifaniso xa tandza?’ va tivutisa.


19

Mudyondzisi u va byela ku dirowa xirhendzevutana lexintsongo.

‘Xirhendzevutana xi fana na bolo,’ a va byela.

Vadyondzi va tirhisa tibloko na mathini na swipfalo ku va pfuna ku dirowa.

‘Ku ta va xifaniso xa bolo?’ va ti vutisa.


20

Mudyondzisi u va byela ku dirowa tiyinhlanharhu timbirhi letitsongo toringana.

‘Yinhlanharhu yi na matlhela manharhu,’ u tsundzuxa vadyondzi, ‘ku fanana xilayi xa khekhe kumbe pitsa.’

Vadyondzi va tirhisa tirhula na tibloko ku va pfuna ku dirowa.

‘Ku ta va xifaniso xa kheke? Kumbe pitsa?’ va tivutisa.


21

Mudyondzisi u va byela ku dirowa yinhlamune ta mune letitsongo toringana.

‘Yinhlamune yi na matlhelo ya mune ku fana na xikwere,’ a va byela,‘tsundzuka leswaku i matlhelo mambirhi ntsena lama ringanaka, ku fanana buku kumbe rivanti.’

Vadyondzi va tirhisa tibloko na mabokisi ku va pfuna ku dirowa.

‘Ku ta va xifaniso xa rivanti?’ va ti vutisa.


22

Mudyondzisi u va byela ku dirowa yinhlamune yo leha yi tlhela yi lala.

Vadyondzi va tirhisa rhula ku dirowa.

Va na swivumbeko swa kaye swo hambana eka phepha ra vona rampunga: xivumbeko xa tandza, xirhendzevutana, tiyinhlanharhu timbirhina tiyinhlamune ta ntlhanu.

Swivumbeko leswi swi ta endla xifaniso xa njhani? Yindlu? Xitimela?Xikepe?


23

Mudyondzisi u nyika vadyondzi phepha ra rihlaza leri nga na xikwere ekarona. U byela vadyondzi ku tsema xikwere na swivumbeko hinkwaswoleswi va nga swi dirowa.

Va ta hlangisa swivumbeko leswi hinkwaswo ku endla xiharhi.

Xiharhi? Xiharhi xa njhani?


24

‘Xivumbeko xa vutandza i miri,’ ku vula Mudyondzisi. ‘Xirhendzevutana i nhloko kasi tiyinhlanharhu timbirhi i tindleve. Tiyinhlamune ta mune i milenge kasi yinhlamune yo leha, i nxakwa.’

Nxakwa?

‘Ku fanele ku ri ndlopfu!’ ku bvumba tlilasi.

Vadyondzi va hlanganisa swivumbeko hi vukheta ku endla xifaniso xandlopfu. Va namarheta swifaniso leswi eka xikwere. Emakumu, va dirowamahlo, nomu na ncila.

‘Mi tirhe kahle, vadyondzi!’ ku vula Mudyondzisi. ‘Vonani ntlhambi watindlopfu ta Afrika la tlilasini ya hina.’


25

4 Tatana u selena n’wana


Tiva tinhlamuselo ta marito lamamantonoro


26

Manana u ya enhlengeletanini kutani tatana u ta sala na Miyelani. Ku tava ro sungula tatana a sala na n’wana a ri yexe! Manana u na kuchavanyana.

‘Xana u ta swi kota?’ a vutisa tatana.

‘Hinkwaswo swi ta tshamiseka,’ ku vula tatana. ‘Swa olova ku sala nan’wana!’

Kambe n’wana a nga swi voni tano. U lava manana wa yena!


Endzhaku ka timinete, n’wana u sungula ku rila.

‘U nga rili, n’wana,’ ku vula tatana. ‘A hi cini!’

Tatana u tlakula n’wana a jikajika na yena hi kamara.

Kambe n’wana a nga lavi ku cina. ‘Waah-waahwaah,’ wa rila.

‘Hikokwalaho ka yini u rila, n’wana?’ ku vutisa tatana. ‘Swa tsakisa leswi!’

27


N’wana wa ha ri eku rileni.

‘U nga rili, n’wana,’ ku vula tatana. ‘Ndzi ta ku yimbelelela.’

Tatana u tshama ehansi a karhi a yisa n’wana hansi na le henhla himavoko ya yena a karhi a n’wi yimbelelela:

Miyela n’wana, miyela n’wanaMiyela n’wana, miyela n’wanaU nga rili, u nga riliMiyela n’wana!

Kambe n’wana a nga lavi risimu. ‘Waah-waah-waah,’ wa rila.

‘Hikokwalaho ka yini u rila, n’wana?’ ku vula tatana, a karhi a bohululathayi. ‘Swa tsakisa leswi!’

28



Tatana u ehleketa leswaku n’wana a nga va a twa ndlala. U n’wi vekaexitulwini xa yena kutani a ya teka bibi.

‘U nga rili, n’wana,’ ku vula tatana. ‘Hi lowu mukapu wa wena wa pyere.’

Kambe n’wana a nga lavi ku dya. Swakudya swi ya hinkwako handle ka lenon’wini!

‘Waah-waah-waah,’ wa rila.

‘Hikokwalaho ka yini u rila, n’wana?’ ku vula tatana a karhi a ti nwayanhloko. ‘Ummm, swa tsakisa leswi.’

29



Tatana u ehleketa leswaku n’wana a nga va a twa torha. U n’wi veka ekaxikhigelo lexikulu ehansi kutani a n’wi funengeta hi nkumba.

‘U nga rili, n’wana,’ ku vula tatana, a khisama ehansi. ‘Hi lowu meleke wokufumela u ta nwa.’

Kambe n’wana a nga lavi meleke. ‘Waah-waahwaah,’ wa rila.

‘Ndza ku kombela u nga rili, n’wana,’ ku vula tatana hi rito ro karhala.‘Swa tsakisa leswi.’

Tatana u twa onge a nga rila. Ku sala na n’wana a swi olovi.

30


Emakumu n’wana a miyela ku rila. U etlele.

Tatana u tilahlela esofeni. U karhele!

Tatana u pfala mahlo, a tiphina hi ku rhula na ku miyela. Ku nga ri khaleu etlele, a karhi a ba mantonoro katsongo.

31


Manana wa vuya hi le hlengeletanini. U vona ku hlangahlanganile lahakamareni. U vona swo tlangisa swi tele laha hansi. U vona swakudya swihalake ndhawu leyi hinkwayo. U vona bodlhela leri a ri ri na meleka lahahansi. U vona n’wana a etlele. U vona na tatana a etlele esofeni.

Kambe manana a nga na mhaka na swona.

‘Ndza swi vona leswaku tatana na n’wana a va ri ekutiphineni swin’we,’ aehleketa, a karhi a n’wayitela.

‘Hmmm,’ ku hefemuteka n’wana evurhongweni.

‘Hmmm,’ ku hefemuteka tatana evurhongweni.

Xana tatana na n’wana va tiphinile?

U ehleketa njhani?

32


34978-1-77580-487-1

Buku Leyikulu 11. Baleka2. Basisa 3. Yoo!4. E-e!

Buku Leyikulu 21. Etlela2. Yingisela3. Dirowa u tsema4. Tatana u sele na n’wana

Buku Leyikulu 31. Xi famba hi xihatla 2. Hlayela3. Ku hlevelana4. Ha nyikela

Buku Leyikulu 41. Kaya2. I vhilwa ra mani leri?3. Riendzo4. I mani a nga faya fasitere?

Buku Leyikulu 51. Pfunani!2. U kwihi Xiluva?3. Hi tlanga xitumbelelani4. Aa, Tatana Nkawu!

Buku Leyikulu 61. Tino2. Va ya xava swiambalo3. Dyikheroto4. Moya na dyambu

Buku Leyikulu 71. Xitori xa masalamusi2. Sopo ya maribye3. Vekela mundzuku4. Hi baka na kokwana

Buku Leyikulu 81. Mpfundla na xibodze2. Nghala na kondlo3. Doroba ra ka hina4. Afrika Dzonga ra hina

XITSONGA

Tibuku Letikulu i switirhisiwa swa kahle eka ku hlaya hi ku avelana. Buku yin'wana na yin'wana Leyikulu yaVula Bula yi na switori swa mune leswi nga hlanganisiwa na tibuku to hlaya ku ya hi mintlawa leswi ngana tinhlokomhaka to fana. Swifaniso leswi nga na mihlovo yo saseka na matsalwa yo hlayela ehenhla yofuwa swi tirha swin’we ku hlohlotela rirhandzu ra switori na ku hlaya. Ku burisana hi swifaniso ku tahluvukisa vuswikoti bya vadyondzi byo vona na ku kucetela ku titshemba eka mbulavulo wa ntivomarito.Emasungulweni ya xitori xin’wana na xin’wana ku na nongonoko wa ntivomarito lama vadyondzi vafaneleke ku ma tiva leswaku va ta kota ku twisisa xitori.

Buku Leyikulu 2


Buku Leyikulu 2 - Funda Wande

Documents

Transcript of Buku Leyikulu 2 - Funda Wande