ΒΟΓΟΜΙΛΙΣΜΟΣ To Βυζάντιο και οι Βούλγαροι

Του Φοιτητή Δαλέκου Ορέστη

Τμήματος Σλαβικών Σπουδών της Φιλοσοφικής Σχολής - Α΄εξάμηνο 2014-15

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

Εισαγωγή 3 Κεφάλαιο 1ο Ο Όρος και η Προέλευση της αίρεσης 45 Κεφάλαιο 2ο Οι Απαρχές 6 Κεφάλαιο 3ο Η Εξάπλωση 78 Κεφάλαιο 4οΟ Βογομιλισμός κατά τον 11ο αιώνα 910 Κεφάλαιο 5ο Σχετικά με τον Βασίλειο Βογομίλο 1112

5α Προφίλ Βασιλείου Βογομίλου 11 5β Δογματικά Ζητήματα 1112

5γ Η Δίκη και ο Θάνατος 12

Κεφάλαιο 6ο Ο Βογομιλισμός μετά το θάνατο του Βασιλείου 13 Επίλογος 1415 Βιβλιογραφία 16

Εισαγωγή

Για την πλειονότητα μια εργασία με θέμα μια χριστιανική αίρεση του Μεσαίωνα δεν

παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον Εξάλλου μια στείρα παράθεση των γεγονότων

σχετικά με την αίρεση δεν θα είχε αξία αν κάποιος λάβει υπόψη του πως ένα τέτοιο έργο

έχει ήδη περατωθεί Με την ελάχιστη έως ανύπαρκτη ερευνητική εμπειρία ενός

πρωτοετούς φοιτητή και στο πλαίσιο των δυνατοτήτων μου θα επιχειρήσω μια σύντομη

ιστορική αναδρομή στους προγόνους και τις βάσεις ανάπτυξης του Βογομιλισμού

Η αναδρομή αυτή θα διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο στην περαιτέρω κατανόηση του

θέματος Το θέμα είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με θρησκευτικές αντιλήψεις και

φιλοσοφικές προσεγγίσεις που άφησαν το στίγμα τους στα μεσαιωνικά χρόνια Η

κατανόηση λοιπόν των βάσεων της αίρεσης ενισχύει την προσπάθεια του αναγνώστη-

μελετητή να εισέλθει σε περιπλοκότερα επίπεδα γνωστικής κατανόησης αναφορικά με το

θεολογικό και πολιτικό υπόβαθρο μιας αίρεσης Στόχος του να εντοπίσει τις ειδοποιούς

διαφορές αλλά και τις αιτίες για τις οποίες ο Βογομιλισμός παρά τις φαινομενικές

δυσκολίες γνώρισε ραγδαία ανάπτυξη στον ευρύτερο βυζαντινό αμιγώς βυζαντινό αλλά

και βαλκανικό χώρο

H ανάλυση των σχετικών με την αίρεση κρίνεται σκόπιμο παράλληλα κι ωφέλιμο να

επικεντρωθεί όχι μόνο σε θρησκευτικού περιεχομένου προβληματισμούς Θα αποτελούσε

ατόπημα να περιοριστεί αυτή η εξέταση σε τέτοιους μόνο προβληματισμούς που

πιθανόν θα φαίνονταν ενδιαφέροντες μόνο σε θεολόγους κληρικούς και στους πιστούς

Όπως είναι λογικό θα πρέπει να εισάγουμε στην ανασκόπηση κι άλλους παράγοντες μη

παραλείποντας σαφώς τον κύριο εξ αυτών την κοινωνία και δη τη βυζαντινή

Η πορεία μας αυτή θα αποκτήσει με την προσθήκη αυτού του παράγοντα αξιοσημείωτο

ενδιαφέρον καταδεικνύοντας τον τεράστιο βαθμό επίδρασης που ασκεί οι κοινωνικές

ζυμώσεις στη θρησκεία και το αντίστροφο Ταυτόχρονα επιδιώκεται η αμερόληπτη και

πολυπρισματική παρουσίαση των αρκετών ομολογουμένως ορθών από θρησκευτικής

άποψης αντιλήψεων των βογόμιλων Ενδεικτικά η εξέταση του θέματος θα περιστραφεί

γύρω από θεματικούς πυρήνες όπως η προέλευση του θρησκευτικού κινήματος

Επιπλέον θα δοθεί έμφαση τόσο στην ανάπτυξη του Βογομιλισμού ανά τους αιώνες στη

Βουλγαρία όσο και στο Βυζάντιο Ακροθιγώς θα τονιστούν και επιμέρους γεγονότα

όπως η δίκη του Βασιλείου του Βογομίλου καθώς επίσης η υπόθεση του Χρυσόμαλλου

ενώ τέλος θα στραφεί η προσοχή μας στην διάδοση του Βογομιλισμού προς τη Δύση

Κεφάλαιο 1ο Ο Όρος και η Προέλευση της αίρεσης

Με τον όρο Βογομιλισμός αναφερόμαστε στην κύριαίσως χριστιανική θρησκευτική

αίρεση του Μεσαίωνατης οποίας οι απαρχές εντοπίζονται στη Βουλγαρία κατά τα μέσα

του 10ου αιώναΗ ίδια η ετυμολογία του όρου αποκαλύπτει αξιοπρόσεκτες πτυχές της

θρησκευτικής αυτής κοινότηταςΟι Βογoμίλοι (Богомили στα βουλγαρικά)

πιθανολογείται πως έλαβαν την ονομασία τους από τον ιερέα και πρωτεργάτη της

κοινότητας ονόματι ΒογομίλΣτα ελληνικά το όνομα Βογομίλ μεταφράζεται Θεόφιλοςεξrsquo

ου κι η πίστη των οπαδών του πως ήταν οι μόνοι αληθινοί φίλοι του ΘεούΟ Βογομίλ

ήταν σύγχρονος του Τσάρου Πέτρου (927-969) ενώ πιθανώς δίδαξε κατά τα πρώτα

χρόνια της εξουσίας του Τσάρου

Αναντίρρητα για το βογομιλικό κίνημα παρατηρείται η σύνδεση με Δυιστικές

αντιλήψεις καθώς αποτελεί την ιστορική συνέχεια των Παυλικιανών και Μανιχαϊστών

προγόνων τηςΕπιπλέον όμως η προέλευση του Βογομιλισμού ανάγεται στο

προχριστιανικό κίνημα του Γνωστικισμού

Στο σημείο αυτό του κεφαλαίου είναι σκόπιμο να εστιάσουμε την προσοχή μας στα

κινήματα που αναφέρθηκαν παραπάνω1

Με τη σειρά αναφοράς όπως παρατέθηκε παραπάνω σταχυολογούμε τα κύρια

σημεία καθεμιάς από τις έννοιες Ακολουθούν δηλαδή αναφορές στη δυιστική

αντίληψηεν συνεχεία στο μανιχαϊστικό θρήσκευμα και ύστερα στο κίνημα του

Παυλικιανισμού

Δυισμός Δυισμός είναι το μεταφυσικό δόγμα που υποστηρίζει ότι υπάρχουν δύο

ουσίεςανεξάρτητες και διαφορετικές καταστάσεις της ύπαρξηςΩς υπόστρωμα της

πραγματικότητας του εμπειρικού μας κόσμου χαρακτηρίζεται η φυσική υλική

ουσίαΕίναι δηλαδή ο κόσμος που βλέπουμε και αντιλαμβανόμαστε μέσω

ερεθισμάτωνσημάτων ή κυμάτωνΑπό την άλλη ο πνευματικός κόσμος συχνά

περιγράφεται σαν η μη-υλική μη-φυσική πραγματικότητα που είναι το υπόστρωμα της

πραγματικότητας του μη-εμπειρικού μας κόσμου που καλείται ψυχολογικός πνευματικός

ή νοητικός

Καθοριστικής σημασίας επιρροή από τις αντιλήψεις αυτές δέχθηκε ένα απότοκο του

Δυισμού ο Μανιχαϊσμός

Μανιχαϊσμός Μανιχαϊσμός καλείται το θρήσκευμα που εμφανίστηκε τον 3ο αιώνα στη

Μεσοποταμία με ηγέτη έναν Πέρση ευγενή ονόματι Μάνη ή Μανιχαίο (216-

277)Αναφορικά με το μανιχαϊσμόθα σχολίαζε κάποιος πως είναι ένα κράμαένα

συνονθύλευμα πολλών και διαφόρων θρησκευτικών διδασκαλιώνΣε αυτόν

αναμειγνύονται ο χριστιανισμόςστον οποίο παρατηρούνται έντονες ιουδαϊκές επιρροές

όπως επίσης ο ινδουισμός με τις ζωοαστρικές δοξασίες τουΠαρατηρείταιβέβαια

προσκόλληση και σε βουδιστικές παραδόσειςΟι Μανιχαίοι χωρίζονταν σε δύο ταξικές

ομάδεςΗ μεν ανώτερηαυτή των εκλεκτώνπροάσπιζε την αγαμίααπείχε από

οινοπνευματώδη ποτά και κατανάλωση κρέατοςΟι εκλεκτοί διακρατούσαν ηθική ζωή

εναρμονισμένη με τις αρχές της Επί του Όρους ομιλίας του Ιησού ΧριστούΗ δε

κατώτερηαυτή των ακροατώναρνούταν κάθε ανάμειξη με την πορνείατο ψέματην

υποκρισία και την ειδωλολατρίαΟι ακροατέςσε αντίθεση με τουςεκλεκτούςήταν

μονογαμικοί

Συν τω χρόνω ένα νέο θρησκευτικό μόρφωμα έκανε την εμφάνισή του υφιστάμενο

σαφώς την επίδραση του μανιχαϊσμούΗ γέννηση του μορφώματος αυτού συνδέθηκε

στενά με το βίο και τη δράση ενός ανδρός ονόματι Κωνσταντίνου από τη Μανάναλη της

ΑρμενίαςΔεχόμενος επίσκεψη από έναν ιεραπόστολο και διαβάζοντας τα συγγράμματα

Ευαγγέλιοκαι Απόστολοςαπαρνήθηκε το μανιχαϊσμό και αφοσιώθηκε στη μελέτη της

Καινής ΔιαθήκηςΎστερα από μικρό χρονικό διάστημακατάφερε να συσπειρώσει γύρω

1 Obolensky D(1991) σ 207 208

του έναν κύκλο πιστών στην πόλη εκείνηΑυτή είναι συμβατικά και η αρχή του

Παυλικιανισμού

Παυλικιανισμός Η νέα χριστιανική κοινότητα ονομάστηκε έτσι καθώς οι πιστοί υπό τον Κωνσταντίνο

απέδιδαν ιδιαίτερη τιμή στον Απόστολο ΠαύλοΕκτόςόμωςαπό τις επιστολές του που

εντάχθηκαν στο Γραφικό κώδικαοι Παυλικιανοί αναγνώριζαν επιπλέον την απόκρυφη

επιστολή Προς ΛαοδικείςΑπό την άλλη δεν τιμούσαν τους Αγίους εφόσον ήταν βαθιά η

πεποίθησή τους πως η αποκλειστική τιμή οφειλόταν στο ΘεόO προσηλυτισμός κατείχε

κυρίαρχη θέση στη ζωή των ΠαυλικιανώνΓια το λόγο αυτό αποστήθιζαν την Καινή

Διαθήκηώστε να συνδιαλέγονται βάσει των χωρίων της με τους ΟρθοδόξουςΟι

Παυλικιανοί απέρριπταν τα εκκλησιαστικά μυστήριαενώ θεωρούσαν εαυτούς

αποκλειστικά άξιους να φέρουν τον τίτλο ΧριστιανοίΚατ αυτούς οι Ορθόδοξοι

θεωρούνταν Ρωμαίοι και όχι ΧριστιανοίΥποστήριζαν τέλος ότι ο Ιησούς Χριστός είχε

ουράνιο σώμα και διήλθε του σαρκικού σώματος της Μαρίας

Κεφάλαιο 2ο Οι Απαρχές

Δίχως να έχει σχέση με τα φιλοσοφικά κινήματα που άνθισαν κατά τον ενδέκατο και

δωδέκατο αιώναο βογομιλισμός δεν άργησε να λάβει ισχυρό πολιτικό χαρακτήραΚατά

τη διάρκεια της βασιλείας του Αλέξιου Α Κομνηνούμεταξύ άλλων η συγκεκριμένη

αίρεση θεωρούταν ως μέγιστη απειλή για την καθεστηκυία τάξητης οποίας σαφώς

αναπόσπαστο μέρος ήταν η Χριστιανική Εκκλησία με έδρα την ΚωνσταντινούποληΈνας

τέτοιος ισχυρισμός μπορεί να τεκμηριωθεί καθώς η ταχεία άνθιση του βογομιλισμού

ώθησε πολιτικές παρατάξεις να κερδίσουν ηθική νομιμοποίηση στη συνείδηση των

πιστών της αίρεσηςΗ προσκόλληση στις επιταγές της πίστης ισοδυναμούσε με την

τυφλή υποταγή στην εκάστοτε πολιτική ηγεσίαΣημειώνεταιλοιπόν από τα πρώτα

χρόνια της ύπαρξής της η πολυδιάστατη επιρροή της αίρεσης στο Βυζαντινό κόσμο2

Όντας μία ιεραρχικά δομημένη κοινωνίατο Βυζάντιο δεν παρείχε πρόσφορο έδαφος για

τη διάδοση των πιο ανθρωποκεντρικών γνωστικιστικών αντιλήψεωνθα μπορούσε να

σχολιάσει κάποιοςΕξετάζοντας επιφανειακά το ζήτημα θεωρείται δύσκολο έως

ακατόρθωτο η κοινωνία της εποχής να ασπαστεί την ιδέα πως ο άνθρωπος αντιτίθεται με

τη δική του θέληση απέναντι στο Κακό πράττοντας το Καλόόπως πρέσβευε ο

ΔυισμόςΩστόσο αυτή η θεωρία αποδεικνύεται λανθασμένη και γρήγορα

καταρρίπτεταιΚάτι τέτοιο συνέβη και την εποχή εκείνη όταν η αυστηρή ιεραρχία της

Εκκλησίας ήλθε σε πλήρη αντίθεση με τα αποστολικά ιδεώδη και την προσωπική

αφοσίωση στο Θεό που παρείχε η μοναστική ζωή3

Πολλώ δε μάλλον όταν σε βασικά ερωτήματα δεν είχαν δοθεί πειστικές απαντήσεις από

την επίσημη ΕκκλησίαΜεγάλη μερίδα βυζαντινών απορούσε για το πως ήταν δυνατόν η

δαιμονική επιρροή και το Κακό να υφίστανται ακόμη και μετά την έλευσητη διακονίατα

πάθη αλλά και την ανάσταση του ΙησούΤότε το βογομιλικό κίνημα έδωσε στο λαό την

πολυπόθητη απάντησηΉταν εν μέρει η ικανότητα των ασκητών μοναχών να

καθυποτάσσουν τις σαρκικές τους επιθυμίεςοι οποίες συχνά ταυτίζονταν με το

ΚακόΉταν παράλληλαοι βασισμένες στην Καινή Διαθήκη διδασκαλίες των βογομίλων

που πιστοποιούσαν την εγκυρότητα των θέσεων του βογομιλισμού4

2 Angold D (1995) σ 468

3 mdash (1995) σ 469 4 mdash (1995) σ 470

Κεφάλαιο 3ο Η Εξάπλωση

Ήδη από τα πρώτα χρόνια της παραμονής του Τσάρου Συμεών στο θρόνο ο Ιωάννης

Έξαρχος γράφοντας για τα πρόσφατα κατορθώματα του Τσάρου παρατήρησε την

παρουσία Μανιχαίων στη βασιλική αυλήΗ παρουσία τους είχε μετατραπεί σε ξεκάθαρη

υπεροχή περί τα μέσα του 10ου αιώνα Ενώ η φυσιογνωμία του ιερέα Βογομίλ

καλυπτόταν από ένα πέπλο μυστηρίου επηρεάζοντας τις περισσότερες ευρωπαϊκές

χώρες το έτος 950 ο Πατριάρχης Θεοφύλακτος της Κωνσταντινούπολης έλαβε από το

σύζυγο της ανιψιάς του τσαρίνας Μαρίας-Ειρήνης Τσάρο ΠέτροΟι επιστολές έκαναν

αναφορά σε μια νέα δυναμική αίρεση που είχε εμφανιστεί στη ΒουλγαρίαΑφού

εξέφρασε την ανησυχία του για το φαινόμενο αυτό ο Τσάρος ζήτησε τη βοήθεια του

Πατριάρχη ώστε να την καταπνίξει Η απάντηση που έλαβε μπορεί να θεωρηθεί εν

πολλοίς προβλέψιμη Ο Πατριάρχης όντας άριστος γνώστης των θεολογικών ζητημάτων

κατανόησε εγκαίρως πως η συγκεκριμένη αίρεση αποτελούσε αναβίωση του

ΠαυλικιανισμούΑπέστειλε αυτοπροσώπως στον Τσάρο Πέτρο μια κατήχηση ένα

σύνολο λόγων αναφορικά με δογματικά ζητήματα οι οποίοι όπως ο ίδιος πίστευε πως θα

έπειθαν τους πιστούς να επιστρέψουν στην Ορθοδοξία κάτι το οποίο δεν συνέβη5

Η επόμενη γραπτή αναφορά στους Βογομίλους έγινε λίγο μετά το έτος 977 όταν ένας

ορθόδοξος ιερέας καταγόμενος από τη Βουλγαρία ο Κοσμάς εξέδωσε ένα βιβλίο στο

οποίο κατηγορούσε τους πιστούς της θρησκευτικής κοινότητας ενώ παράλληλα

ασκούσε δριμεία κριτική στην Ορθόδοξη ΕκκλησίαΗ κριτική του επικεντρωνόταν στο

γεγονός ότι η προκαθήμενοι της Εκκλησίας απολαμβάνοντας αδίκως τα πλούτη και

παραμελώντας το ποίμνιο άφησαν το πεδίο ελεύθερο για αιρετικές διδασκαλίες και την

επακόλουθη γιγάντωση του Βογομιλισμού

Ο Κοσμάς παρατήρησε εύστοχα πως ο κόσμος γύρω του μαστιζόταν από την αδικίαΟ

πόνος η σκληρότητα η παρακμή κι ο θάνατος κατέκλυζαν το βλέμμα τουΑν κι αρνητικά

διακείμενος προς τους Βογομίλους ο Κοσμάς δεν μπορούσε παρά να αποδεχθεί πως οι

ιδέες των πιστών της αίρεσης παρουσίαζαν ως ένα βαθμό θεολογικό

ενδιαφέρονΠροφανώς κι ο ίδιος δεν μπορούσε να απαντήσει με πειθώ για το πώς ήταν

δυνατόν το δημιούργημα ενός τέλειου Θεού να παρεκκλίνει σε τόσο μεγάλο βαθμό από

την τελειότηταΗ ιδέα ότι ήταν ο Σατανάς ο αποκαλούμενος Διάβολος δημιούργησε τον

ορατό κόσμο ελέγχοντας την ανθρώπινη βούληση στο έπακρο εισχωρούσε βαθύτερα

στις συνειδήσεις των αιρετικών κύκλων στη Βουλγαρία

H ταχεία εξάπλωση όπως προαναφέρθηκε είχε πολιτικά θεμέλιαΗ αγροτική κοινωνία

της εποχής υφίστατο συνθήκες ακραίας φτώχειας ενώ βίωνε τη σιμωνία και το

5 Runciman St(1982) σ 67

νεποτισμό περισσότερο από ποτέ άλλοτεTo βογομιλικό κίνημα εκμεταλλεύτηκε τις

συνθήκες αυτής της κοινωνικής και θρησκευτικής ανισότητας υπερασπιζόμενο την

αλήθεια και τη δικαιοσύνη μεταξύ των πιστώνΤροφοδοτούσε με άλλα λόγια ένα κλίμα

αντίστασης και αντίδρασης προς την καταδυναστευτική τάξη των Βουλγάρων κι

Ελλήνων κληρικώνΟρόσημο για την πορεία του κινήματος αποτέλεσε η μεταφορά

πληθυσμών στις σλαβογενείς περιοχές περιμετρικά της Φιλιππούπολης με σκοπό την

κάλυψη του δημογραφικού κενού που είχε προκύψει στη ΘράκηΤο εγχείρημα αυτό

ανέλαβε ο αυτοκράτορας Ιωάννης ΤζιμισκήςΟι πληθυσμοί ως επί το πλείστον που είχαν

ασπαστεί τον Παυλικιανισμό διαδραμάτισαν καταλυτικό ρόλο στην πορεία της

μετεξέλιξης προς το ΒογομιλισμόΑδιαμφισβήτητα το φιλάνθρωπο και μειλίχιο

πρόσωπο που προέβαλλαν εκείνη την περίοδο εγγυήθηκε στους Βογομίλους τη μαζική

λαϊκή ανταπόκριση

Η λαϊκή ανταπόκριση που τόσο γρήγορα προέκυψε οδήγησε τα επόμενα χρόνια στο

Σχίσμα το πρώτο που παρατηρήθηκε εντός του κινήματος Πέραν της ldquoεπίσημηςrdquo

Εκκλησίας των Βογομίλων στη Βουλγαρία εμφανίστηκε μία ldquoθυγατρικήrdquo εντός της

αίρεσης στο χωριό Δραγόβιτσα στα σύνορα Μακεδονίας και Θράκης Η αποσχιστική

τάση αυτής της θυγατρικής Εκκλησίας δεν στάθηκε ικανή να ανακόψει τον

ιεραποστολικό ζήλο των Βογομίλων

Κεφάλαιο 4οΟ Βογομιλισμός κατά τον 11ο αιώνα

Βασικό πεδίο διαλόγου μεταξύ των ιστορικών έχει υπάρξει η σύνδεση μεταξύ του

Βογομιλισμού στη Βουλγαρία με τη μορφή που έλαβε η αίρεση στην Κωνσταντινούπολη

δεκαετίες αργότεραΕξετάζοντας το ζήτημα στη βάση του μπορούμε να αποδεχθούμε

μια άποψη που έχει διατυπωθεί από ερευνητές Δεν είναι αβάσιμη η άποψη πωςελλείψει

στοιχείων οι κληρικοί της εποχής εκείνης έτειναν να ταυτίζουν θρησκευτικά σχήματα

που εμφανίζονταν στην εποχή τους με προηγούμενα τα οποία ως επί το πλείστον δεν

υφίσταντο πλέονΜια τέτοια προσέγγιση σαφώς στερείται εγκυρότητας και ακρίβειας

στην πλειονότητα των περιπτώσεων Μια τέτοια περίπτωση είναι κι αυτή που εξετάζεται

εδώ Δεν έχουν εντοπιστεί επαρκείς ενδείξεις που να συνδέουν αυτομάτως τον

Βογομιλισμό στη Βουλγαρία κατά τα πρώιμα έτη της ύπαρξής του με τη συνακόλουθη

μεταπήδηση του στο μεγαλύτερο πολιτιστικό και θρησκευτικό κέντρο της εποχής την

Κωνσταντινούπολη κατά το χρονικό διάστημα που ακολούθησε

Η πνευματική φιγούρα που έδωσε την απαραίτητη ώθηση στην αίρεση ήταν ο Συμεών ο

Νέος ΘεολόγοςΟι μυστικιστικές διδασκαλίες του επεβλήθησαν σε λιγότερο αυστηρό

έλεγχο ενώ οι προτάσεις που διατυπώνονται στο έργο του αποδεικνύουν τη στενή του

σχέση με αιρετικές ιδέεςΜια τέτοια θέση δε στερείται τεκμηρίωνΤόσο ο ίδιος έχοντας

διασυνδέσεις υψηλού κύρους εντός της Κωνσταντινούπολης όσο και οι Βογομίλοι

έψεγαν την Ορθόδοξη Εκκλησία για την ιεραρχική της δομή ενώ υποτιμούσαν το

χριστιανικό βάπτισμα όπως θα εξετάσουμε περαιτέρω στη συνέχεια

Παραδεκτή είναι η άποψη πως κατά τους αιώνες που άνθισε η Βυζαντινή Κοινοπολιτεία

η μοναστική ζωή λειτουργούσε συχνά ως κάλυψη αιρετικών δραστηριοτήτων ενώ δεν

είναι λίγες οι φορές που μέσα στα μοναστήρια οργανώθηκαν κινήματα πολιτικής

ανατροπής Έκδηλο γίνεται το κλίμα της εποχής από το έργο του Ευθυμίου του

Περίβλεπτου ο οποίος αναφέρεται στους Φουνδαγιαγίτες Ως αιρετική ομάδα συγγενική

από θρησκευτικής άποψης με τους Βογομίλους οι Φουνδαγιαγίτες έδρασαν στο

βορειοδυτικό τμήμα της Κοινοπολιτείας στο θέμα Οψίκιον Η ονομασία τους μας

οδηγεί στο συμπέρασμα πως οι ίδιοι ήταν προσκυνητές πιστοίΗγέτης τους πιστεύεται

πως ήταν ο Ιωάννης Τζουρίλλας κατά την περίοδο όπου θεματάρχης ήταν ο Ρωμανός

Αργυρός επί της βασιλείας του Βασιλείου Β (975-1025) Ο Τζουρίλλας κήρυξε τότε και

στο γειτονικό Θρακέσιον και τη ΣμύρναΌντας ο ηγούμενος της μοναστικής ομάδας ο

Τζουρίλλας έθεσε και το περίγραμμα της πίστης των Φουνδαγιαγιτών που ως ένα βαθμό

μας παρέχει χρήσιμες πληροφορίες και για τους Βογομίλους6

Αναφορικά με τα δόγματά τους μπορούμε να εντοπίσουμε μερικά Καταρχάς

προάσπιζαν την αγαμία καθώς θεωρούσαν το γάμο και τη σεξουαλικές σχέσεις ως

υποταγή του πνεύματος στο Κακό που κυριαρχεί τον ορατό κόσμοΕπιπλέον το

βάπτισμα και η Θεία Κοινωνία στερούνταν εγκυρότηταςΔεν απέδιδαν τιμή στο Σταυρό

καθώς μόνο ο Θεός ήταν Άγιος κατ αυτούςΣε αυτούς αποδίδονται επίσης

αποκρυφιστικές δοξασίες ενώ βάσει του Κατά Ματθαίον Ευαγγελίου 66 δεν

συμμετείχαν στις δραστηριότητας της Εκκλησίας η οποία παρέβαινε τις διδασκαλίες του

ΧριστούΤο Βιβλικό χωρίο αναφέρειrdquoΕσύ ωστόσο όταν προσεύχεσαι πήγαινε μέσα στο

ιδιαίτερο δωμάτιό σου και αφού κλείσεις την πόρτα σου προσευχήσου στον Πατέρα σου ο

οποίος είναι στα κρυφά τότε ο Πατέρας σου ο οποίος βλέπει στα κρυφά θα σου

ανταποδώσειrdquo

Αρνούμενοι την ιεροσύνη της επίσημης Εκκλησίας οι Φουνδαγιαγίτες τους οποίους ο

Ευθύμιος ταυτίζει με τους Βογομίλους πάσχιζαν να αναβιώσουν τις διδασκαλίες της

Καινής Διαθήκης οι οποίες είχαν παραφθαρεί ή αποκρυφθεί από τις μάζες τον επί

αιώνεςΑπέρριπταν παράλληλα όλες τις διδασκαλίες και τα μυστήρια της Ορθοδοξίας

Στη ζωή τους ο μαναστικισμός δεν είχε θέσηΟρισμένες φορές απέκρυπταν τις

πεποιθήσεις τους ενώ λάτρευαν το Θεό σε δικές τους εκκλησίες τις οποίες έχτιζαν οι

ίδιοιΠερί τα μέσα του 11ου αιώνα πάντως δυιστικές πεποιθήσεις είχαν εισχωρήσει εις

βάθος στην Κωνσταντινούπολη

Για περίπου τέσσερις δεκαετίες (1042-1081) η Κωνσταντινούπολη βίωνε μια

πρωτόγνωρη κρίση Λόγω της επανάστασης εναντίον του Μιχαήλ Ε οι άλλοτε πειθήνιοι

και χειραγωγημένοι υπήκοοι που ζούσαν στην επαρχία άδραξαν την ευκαιρία

συρρέοντας μαζικά στην πρωτεύουσα Η μετακίνηση αυτή πρόσφερε την ευκαιρία σε

πολλούς καθοδηγητές της κοινής γνώμης και μοναχούς εν μέσω αναταραχών να

ξεκινήσουν την προσπάθεια να αποκτήσουν φήμηΧαρακτηριστικά μπορούμε να

δώσουμε μερικά ονόματα όπως αυτά των Νικήτα και Ιωάννη που επιζητούσαν την

υποστήριξη του Πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλάριου (1043-1058) Υπήρξαν κι άλλοι όπως

ο Νείλος από την Καλαβρία που σύμφωνα με την Άννα Κομνηνή κατόρθωσε να

συσπειρώσει γύρω του έναν αξιόλογο κύκλο σχηματίζοντας θρησκευτική κοινότητα

Υποστήριζε πως κατείχε αυξημένη ενόραση κάτι που ο ίδιος αποκαλούσε μυστική

γνώσηΟ Νείλος δίδασκε πως ο Ιησούς Χριστός θεοποιήθηκε μόνο ύστερα από το θάνατό

τουως ανταμοιβή για την πιστή ανθρώπινη ζωή τουΚάτι ανάλογο θα έπρεπε να

αναμένουν κι οι ακόλουθοί του για τους ίδιους Πιο ριζοσπαστική θέση πρέπει να

6 Angold D (1995) σ 473

θεωρείται η άρνηση απόδοσης τιμής στη ΜαρίαΟ Νείλος ηρνείτο στη Μαρία τον τίτλο

ldquoΘεομήτωρrdquo7

Στο σημείο αυτό μια εξέταση των πολιτικών και στρατηγικών εξελίξεων είναι εκ των ων

ουκ άνευΜε αποκορύφωμα το έτος 1071 ο λαός πείστηκε πως ακολουθούσε μια

εσφαλμένη πορείαΈχοντας μόλις δεχθεί ταπεινωτική ήττα στη μάχη του Ματζικέρτ (26

Αυγούστου) και με τον αυτοκράτορα Ρωμανό Δ Διογένη αιχμάλωτο στα χέρια των

Σελτζούκων η πανωλεθρία εξελήφθη ως αποτέλεσμα της Θείας Κρίσης Ο Θεός

τιμωρούσε κατ αυτόν τον τρόπο τους Βυζαντινούς για τον εσφαλμένο τρόπο λατρείας

τους υποδεικνύοντας έτσι μια στροφή προς την ορθή λατρεία του Θείου τον

Βογομιλισμό όπως πολλοί πίστεψαν

Κεφάλαιο 5ο Σχετικά με τον Βασίλειο Βογομίλο

5α Προφίλ Βασιλείου Βογομίλου

Έχοντας συμπληρώσει 52 χρόνια κηρύγματος ύστερα από 15 χρόνια βαθιάς μελέτης ο

Βασίλειος ιατρός στο επάγγελμα όσο κανένας άλλος συνέβαλε στο να μείνει στην

ιστορία το κίνημα ένα από τα ισχυρότερα του Μεσαίωνα

Την πίστη του Βασιλείου ενδυνάμωσαν οι αιρετικές διδασκαλίες στις οποίες είχε

εμβαθύνει καθώς κι ένα γεγονός που έμελλε να αποδειχθεί καθοριστικό στην πορεία της

ζωής τουη απόκτηση των προσωπικών του αντιγράφων των ΕυαγγελίωνΟ Βασίλειος

7 Angold D (1995) σ 477

είχε στην κατοχή του κάτι το οποίο αιώνες νωρίτερα ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος είχε

χρησιμοποιήσει ώστε να απομακρύνει το ποίμνιο από την αληθινή Χριστιανική πίστη

την αληθινή πίστη όπως διαμορφώθηκε τον πρώτο αιώναΚύριο μέλημα του Βασιλείου

ήταν η επιστροφή στις ρίζες η επιστροφή στην αγνή λατρείαΓια να επιτευχθεί αυτή η

προσπάθεια χρειαζόταν όχι μόνο θέληση αλλά και αφοσίωση στη μελέτη της Καινής

Διαθήκης ούτως ώστε να αποκηρυχθούν οι ψεύτικες διδασκαλίες της επίσημης

Εκκλησίας

Ταυτόχρονα ο Βασίλειος παρατηρώντας την ολοένα αυξανόμενη απήχηση των λόγων

του καλλιέργησε μέσα του την επιθυμία να σχηματίσει μια αυτόνομη και ανεξάρτητη

Εκκλησία η οποία θα ήταν η αναβίωση εκείνης του πρώτου αιώνα

5β Δογματικά Ζητήματα

Στην εκκλησία των Βογομίλων μια ήταν η θεμελιώδης πίστη που όλοι μοιράζονταν με

απαράμιλλο ζήλοΣτη μάχη μεταξύ Καλού και Κακού μόνο οι εκείνοι ήταν ικανοί να

ελευθερωθούν από τη δαιμονική επιρροήΣτην αυστηρή κριτική που δέχθηκαν από τον

Ευθύμιο Ζιγαβηνό λόγιο και ιστορικό της εποχήςισχυρίστηκαν πως οι δαίμονες που

καθοδηγούσαν τους αγίους όσο ζούσαν οι ίδιοι είναι τώρα μέσα στα μνημεία τους και

διενεργούν θαύματα έχοντας καταλάβει τις ψυχές τους ώστε να εξαπατήσουν τους

ανόητους και να τους πείσουν να υπακούν στο ακάθαρτο ως άγιοΕπιπρόσθετα

διατείνονταν πως οι δαίμονες λάτρευαν το σταυρό ενώ ο Διάβολος άφησε τον Πανάγιο

Τάφο μεταφερόμενος στο Ναό της Αγίας Σοφίας δηλώνοντας ξεκάθαρα πως οι εκκλησίες

των Ορθοδόξων ήταν οικία του Διαβόλου ουσιαστικά του Κακού

Στην άποψη πως οι δαίμονες θα έπρεπε να κατευνάζονται μέσω θυσιών και μέσω της

λατρείας υλικών εικόνων ο Βασίλειος ήταν κατηγορηματικά αντίθετος υπερασπιζόμενος

την άποψη ότι ο ορατός κόσμος ήταν κτήμα του Κακού

Ξένες προς τη βυζαντινή κοινωνία ήταν οι απόψεις των Βογομίλων και όσον αφορά το

γάμο Τη στάση υπέρ της αγαμίας τη βάσιζαν και πάλι στην Καινή ΔιαθήκηΣύμφωνα με

το Ευαγγέλιο Κατά Ματθαίον 2230 ldquoστην ανάσταση ούτε οι άντρες παντρεύονται ούτε οι

γυναίκες δίνονται σε γάμοαλλά είναι όπως οι άγγελοι στον ουρανόrdquo Οι θρησκευτικές

τους συνάξεις και οι τελετές περιορίζονταν στο ελάχιστοΈμφαση έδιδαν στην αξία της

Κυριακής Προσευχής Οι ίδιοι προσεύχονταν επτά φορές τη μέρα και πέντε φορές τη

νύχτα Νήστευαν επίσης κάθε Δευτέρα Πέμπτη και Παρασκευή8

Η πίστη των Βογομίλων πως ήταν οι αληθινοί Χριστιανοί επεκτείνεται και στην

πεποίθηση σύμφωνα με την οποία η Επί του Όρους Ομιλία απευθυνόταν αποκλειστικά σ

αυτούςΉταν οι πτωχοί τω πνεύματι παντελώς αντίθετοι των Γραμματέων και

Φαρισαίων Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο οι Βογομίλοι ήταν σχετικώς

διστακτικοί να μυήσουν άτομα υψηλής μόρφωσης στις τάξεις τουςΤο αίσθημα ότι

8 Runciman St(1982) σ 78

άνηκαν σε μια κοινότητα όμως ήταν το κύριο συνεκτικό στοιχείο που βοήθησε τους

Βογομίλους να αντέξουν στο χρόνο9

Δεν αποδέχονταν ολόκληρο το Βιβλικό κανόνα αλλά μόνο κάποια μέρη

τουΣυγκεκριμένα πίστευαν και μελετούσαν όσα βιβλία αναφέρονταν στο Χριστό

ολόκληρη την Καινή Διαθήκη τους Ψαλμούς και τους προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης

5γ Η Δίκη και ο Θάνατος

Η προκλητική συμπεριφορά του Βασιλείου εξώθησε την επίσημη Εκκλησία στη λήψη

δραστικών αποφάσεων Ο Βασίλειος παραπέμφθηκε σε δίκη κάποια στιγμή πριν το 1111

Ο Νικόλαος Γραμματικός που διετέλεσε Πατριάρχης την περίοδο 1084-1111

αναμείχθηκε προσωπικά στην υπόθεση των ΒογομίλωνΚλεισμένος σε ένα σπίτι κοντά

στο αυτοκρατορικό ανάκτορο Βασίλειος περίμενε να του οριστεί η θανατική καταδίκη

με καύση στη πυρά υφιστάμενος βασανιστήρια

Παράλληλα κατεβλήθη μεγάλη προσπάθεια από τους διώκτες να μεταπειστούν οι

Βογομίλοι όχι μόνο από θρησκευτικούς ηγέτες αλλά ακόμη κι από τον ΑυτοκράτοραΟι

προσπάθειες τους όμως απέβησαν άκαρπες με αποτέλεσμα να καεί στον Ιππόδρομο ο

Βασίλειος και να θανατωθούν οι απόστολοί του ύστερα από τη φυλάκιση

Αξίζει σχετικής μνείας η μαζική υποστήριξη που γνώρισαν οι Βογομίλοι από τα πλήθη

που τους υπερασπίστηκαν κατά την περίοδο του διωγμού άλλη μία ένδειξη πως ο

Βασίλειος άγγιξε περισσότερο το λαϊκό αίσθημα από έναν κοινό προδότη

9 Angold D (1995) σ 483

Κεφάλαιο 6ο Ο Βογομιλισμός μετά το θάνατο του Βασιλείου

Τα χρόνια που ακολούθησαν το θάνατο του Βασιλείου η Αυτοκρατορία δεν έπαψε να

νιώθει την αιρετική απειλήΜπορεί τα περισσότερα και πιο πιστά μέλη της αίρεσης να

είχαν θανατωθεί οι ιδέες τους όμως παρέμεναν ζωντανές Φαινομενικά λόγω της

απουσίας ιστορικών πηγών κάποιοι θεωρούν πως η αίρεση εξαφανίστηκε Κάτι τέτοιο δε

συνέβη καθώς όπως θα εξετάσουμε πήρε διαφορετικές μορφές στην πορεία του χρόνου

Μια αναβίωση αποτέλεσαν τα χειρόγραφα του Κωνσταντίνου Χρυσόμαλλου που

εντοπίστηκαν μετά το έτος 114010Αν και ήδη νεκρός καταδικάστηκε μετά θάνατον διότι

τα χειρόγραφα του που βρέθηκαν σε μοναστήρι περιείχαν βογομιλικές διδασκαλίες τις

οποίες μετέδιδεΣε αυτές συγκαταλέγεται η απόρριψη του βαπτίσματος καθώς κι η

αδυναμία των ιερέων να σώσουν τους πιστούς από τη δύναμη του ΣατανάΑμφισβητείται

δε από μια μερίδα μελετητών το αν τελικά ο Χρυσόμαλλος συνδεόταν με τον

ΒασίλειοΟ Χρυσόμαλλος δεν αποδεχόταν τη δυιστική αντίληψη Παρόλαυτα πίστευε

πως στον άνθρωπο συνυπήρχαν η αμαρτωλή και η ενάρετη φύσηΌπως οι Βογομίλοι

θεωρούσε το σεβασμό στην ανθρώπινη εξουσία ως δείγμα υποταγής στο Σατανά

Ακόμη και κατά την περίοδο 1143-46 ευσεβείς ιερείς καταδικάστηκαν σε θάνατο επειδή

κίνησαν την υποψία των αρχώνΑιτία της καταδίκης ήταν ο υπερβολικός ασκητισμός και

ο εθισμός στη νηστεία κατ εξοχήν βογομιλικές συνήθειεςΓενικώς οι βυζαντινές αρχές

αφιερώθηκαν τότε σε μια αλλοπρόσαλλη προσπάθεια εκκαθάρισης των μοναστηριών

στις παρυφές της Επικράτειας έχοντας πολλές φορές έστω κι ελάχιστα στοιχεία πριν

αναλάβουν δράση

Το διάστημα που ακολούθησε είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε πως εμφανίστηκαν στη

δυτική Ευρώπη οι Καθαροί ένα παρακλάδι των Βογομίλων Αυτοαποκαλούνταν

Απόστολοι έχοντας μάλιστα δικό τους Πάπα Παράδειγμα αποτελεί η εκκλησία του

ηγούμενου Νικήτα ο οποίος προάσπιζε τον απόλυτο δυισμόΥπήρχαν δηλαδή δύο Θεοί

και Κύριοι δίχως αρχή και τέλος ο ένας Καλός κι ο άλλος ΚακόςΠαρατηρούνται

βέβαιαμερικές αποκλίσεις από τα δόγματα της Βουλγαρικής Εκκλησίας που δίδασκε

πως μόνο ο Καλός Θεός ήταν δίχως αρχή και τέλος

Στην ηγεσία των εκκλησιών στη Δύση παραδείγματος χάρη στο Λανγκεντόκ και τη

Δραγόβιτσα βρισκόταν ο ηγούμενος που λειτουργούσε μαζί με τους βοηθούς του

Ιδιαίτερη έμφαση δίνονταν στην αρμονική συμβίωση μεταξύ των διαφόρων εκκλησιών

που είχαν δημιουργηθεί

Ως συνεχιστές του έργου που ξεκίνησε ο Βασίλειος εμφανίζονται πολλοί που

οργανώθηκαν σε κοινότητες σε πολλές ευρωπαϊκές επαρχίες Κάποιος θεολόγος ονόματι

Θρακικόςεκπληρώνοντας την αντιαιρετική του αποστολή αναφέρθηκε στους

10 Angold D (1995) σ 488

Βογομίλους ως Ευχίτες και ΛάτρειςΟ Θρακικός διαπιστώνεται πως είχε έρθει σε επαφή

με μέλη διαφόρων αιρετικών ομάδων οπότε και η πληροφορίες που συνέλεξε ποικίλουν

μεταξύ τους11

Κλείνοντας το κείμενο είναι σκόπιμο μάλλον και αναγκαίο να διευκρινίσουμε πως το

αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό των Βογομίλων ακόμα και κατά τα τέλη της ύπαρξης

τους ήταν η ικανότητά τους να κερδίζουν τη συμπάθεια πολλώνΑνεξαρτήτως του

γεγονότος ότι τα μυημένα μέλη ήταν λίγα ο κύκλος των υποστηρικτών τους είχε βαθιές

ρίζες στις τοπικές κοινωνίες που επεκτείνοντανΚαθοριστική αποδείχθηκε εκ των

υστέρων τόσο για τους Βογομίλους όσο και για το Βυζάντιο η εξορία της θρησκευτικής

ηγεσίας ύστερα από την σταυροφορική Άλωση της Κωνσταντινούπολης (1204) Έως το

1261 πολλές ισορροπίες είχαν ανατραπεί οι οποίες καθόρισαν την ιστορική πορεία των

επόμενων αιώνων

Επίλογος

Η εργασία αυτή που εδώ ολοκληρώνεται δίνει σε όλους τους ενδιαφερομένους την

ευκαιρία να προβούν αν το επιθυμούν σε εξαγωγή ποικίλων συμπερασμάτων Όπως

είναι αναμενόμενο τα όσα γράφονται σ αυτήν την εργασία δεν θα βρουν σύμφωνους

όλους τους αναγνώστες Συμφωνώντας ή διαφωνώντας είναι ουσιώδες να αντιληφθούμε

όλοι μας ανεξαρτήτως ερευνητικού αντικειμένου και κλάδου πως μόνο μέσω της

αντιπαράθεσης και του γόνιμου διαλόγου προκύπτουν τα χρήσιμα συμπεράσματα Όσον

αφορά τη συγκεκριμένη εργασία που στρέφει την προσοχή στο Βογομιλισμό υπάρχουν

-και θα υπάρξουν- πολλοί που διαφωνούν ως προς την αναφορά σε μια ldquoαίρεσηrdquo με όλο

το αρνητικό περιεχόμενο που προσδοθεί σε μια τέτοια έννοια Αποστρεφόμενοι κάθε

είδους και προέλευσης μίση και σεβόμενοι την προσωπική ελευθερία μπορούμε με

νηφαλιότητα να ανατρέξουμε στα ιστορικά γεγονότα Όπως εξετάσαμε ο Βογομιλισμός

ένα πολιτικό κίνημα αλλά και μια θρησκευτική κοινότητα συνάμα επηρεάστηκε βαθιά

από τρία διαφορετικά θρησκευτικά ρεύματα Αυτά ήταν ο Παυλικιανισμός ο Δυισμός κι

ο Μανιχαϊσμός

Βασικό δόγμα του Βογομιλισμού υπήρξε η μάχη μεταξύ Καλού και Κακού η οποία

λάμβανε προεκτάσεις ακόμα και σε κοινωνικά ζητήματα της καθημερινότητας Όπως

διευκρινίζεται και στο κυρίως θέμα της εργασίας αυτός ήταν και ο λόγος που το

βογομιλικό κίνημα πάλεψε ενάντια στις θρησκευτικές και κοινωνικές αδικίες κατά τον

10ο αιώνα στη Βουλγαρία και τον 11ο στην Κωνσταντινούπολη Παράλληλα στην

πορεία της εργασίας εξετάζονται περαιτέρω κάποιες λατρευτικές και τελετουργικές

συνήθειες των πιστών που τους διαφοροποιούσαν από την πλειονότητα των υπολοίπων

Χριστιανών Mερικές από αυτές ήταν το βάπτισμα η απόδοση τιμής στη μητέρα του

Ιησού Χριστού καθώς κι η ιδιαίτερη προσκόλληση τους στα διδάγματα της Επί του Όρου

Ομιλίας

11 mdash (1995) σ 497

Πρόσωπα-ορόσημα στην εξέλιξη του κινήματος γίνονται αντικείμενο σχολιασμού στην

εργασία όπως ο Βασίλειος ο Βογομίλος και ο Χρυσόμαλλος Τα συμπεράσματα που

αντλούμε από την επαφή μας με το ζήτημα αποδεικνύουν το πόσο εσφαλμένη θα ήταν η

εκλογίκευση μιας βεβιασμένης καταδίκης των Βογομίλων ή το αντίθετο Η παρουσία της

συγκεκριμένης κοινότητας αποδεικνύει καταφανώς πως ο Μεσαίωνας δεν ήταν μόνο μια

περίοδος πνευματικής συσκότισης των μαζών Αποδεικνύεται ύστερα από τη μελέτη πως

και τότε ακόμη σε μια περίοδο σκοταδισμού και άγνοιας πολλών πραγμάτων μερικοί

άνθρωποι δεν είχαν ξεχάσει ν αμφισβητούν και να αντιδρούν στα κακώς κείμενα που

βίωναν εν προκειμένω στη διαφθορά και την αυθαιρεσία της Εκκλησιαστικής εξουσίας

Επεκτείνοντας τη σκέψη διαπιστώνουμε πως εκτός των άλλων οι Βογομίλοι

επιθυμούσαν και την επιστροφή στη αληθινή λατρεία Τονίζεται άλλωστε εντός της

εργασίας ο ζήλος τον οποίο επέδειξαν στην προσπάθεια να ψέξουν τις ψευδείς

διδασκαλίες που είχαν επικρατήσει εκείνους τους αιώνας Το κίνημα δηλαδή δε

λειτούργησε ως ένα πολεμοχαρές σώμα φανατικών αλλά πολλές φορές τόλμησε να

έρθει ευθεία αντιπαράθεση με την Εκκλησία απευθυνόμενη στη βάση της (το λαό) και

αμφισβητώντας τις διδασκαλίες της βάσει του κατεξοχήν ιερού βιβλίου των Χριστιανών

τις Άγιες Γραφές

Η στάση μας όμως απέναντι στην θρησκευτική ομάδα των Βογομίλων πρέπει να είναι

όσο το δυνατόν αντικειμενικότερη Δεν αρμόζει εξάλλου σε μια επιστημονική εργασία η

μονόπλευρη εξέταση ενός θέματος Γι αυτό και στην εργασία αυτή τονίζονται στο

βαθμό του εφικτού τόσο ο μυστικιστικός χαρακτήρας της αίρεσης όσο και οι ακρότητες

στις οποίες επιδίδονταν οι Βογομίλοι σε μια προσπάθεια προσέγγισης του Θείου Αυτές

οι ακρότητες δεν περιορίζονταν μόνο στη σωματική εξάντληση του φυσικού σώματος

όπως με τη νηστεία αλλά και με πνευματική εξάντληση όπως η συνεχείς προσευχές και

ο ασκητισμός Αναφερόμενοι στον ασκητισμό είναι ορθό να προσμετρήσουμε ως ψεγάδι

στο κίνημα τον έντονο μοναστικό βίο των Βογομίλων που τροφοδοτούσε

αντικομφορμιστικές ιδέες τόσο εναντίον της πολιτικής αλλά και της θρησκευτικής

ηγεσίας οι οποίες ίσως πραγματώνονταν με την έξαρση συγκρούσεων

Βιβλιογραφία

Obolensky D Η βυζαντινή κοινοπολιτεία Η Ανατολική Ευρώπη 500-1453

μτφρ ΤσεβρεμέςΓ Θεσσαλονίκη 1991

Angold D Church and society in Byzantium under the Comneni (1081-1261)

Cambridge 1995

Runciman St The medieval manichee a study of the christian dualist

heresy Cambridge 1982

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

Εισαγωγή 3 Κεφάλαιο 1ο Ο Όρος και η Προέλευση της αίρεσης 45 Κεφάλαιο 2ο Οι Απαρχές 6 Κεφάλαιο 3ο Η Εξάπλωση 78 Κεφάλαιο 4οΟ Βογομιλισμός κατά τον 11ο αιώνα 910 Κεφάλαιο 5ο Σχετικά με τον Βασίλειο Βογομίλο 1112

5α Προφίλ Βασιλείου Βογομίλου 11 5β Δογματικά Ζητήματα 1112

5γ Η Δίκη και ο Θάνατος 12

Κεφάλαιο 6ο Ο Βογομιλισμός μετά το θάνατο του Βασιλείου 13 Επίλογος 1415 Βιβλιογραφία 16

Εισαγωγή

Για την πλειονότητα μια εργασία με θέμα μια χριστιανική αίρεση του Μεσαίωνα δεν

παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον Εξάλλου μια στείρα παράθεση των γεγονότων

σχετικά με την αίρεση δεν θα είχε αξία αν κάποιος λάβει υπόψη του πως ένα τέτοιο έργο

έχει ήδη περατωθεί Με την ελάχιστη έως ανύπαρκτη ερευνητική εμπειρία ενός

πρωτοετούς φοιτητή και στο πλαίσιο των δυνατοτήτων μου θα επιχειρήσω μια σύντομη

ιστορική αναδρομή στους προγόνους και τις βάσεις ανάπτυξης του Βογομιλισμού

Η αναδρομή αυτή θα διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο στην περαιτέρω κατανόηση του

θέματος Το θέμα είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με θρησκευτικές αντιλήψεις και

φιλοσοφικές προσεγγίσεις που άφησαν το στίγμα τους στα μεσαιωνικά χρόνια Η

κατανόηση λοιπόν των βάσεων της αίρεσης ενισχύει την προσπάθεια του αναγνώστη-

μελετητή να εισέλθει σε περιπλοκότερα επίπεδα γνωστικής κατανόησης αναφορικά με το

θεολογικό και πολιτικό υπόβαθρο μιας αίρεσης Στόχος του να εντοπίσει τις ειδοποιούς

διαφορές αλλά και τις αιτίες για τις οποίες ο Βογομιλισμός παρά τις φαινομενικές

δυσκολίες γνώρισε ραγδαία ανάπτυξη στον ευρύτερο βυζαντινό αμιγώς βυζαντινό αλλά

και βαλκανικό χώρο

H ανάλυση των σχετικών με την αίρεση κρίνεται σκόπιμο παράλληλα κι ωφέλιμο να

επικεντρωθεί όχι μόνο σε θρησκευτικού περιεχομένου προβληματισμούς Θα αποτελούσε

ατόπημα να περιοριστεί αυτή η εξέταση σε τέτοιους μόνο προβληματισμούς που

πιθανόν θα φαίνονταν ενδιαφέροντες μόνο σε θεολόγους κληρικούς και στους πιστούς

Όπως είναι λογικό θα πρέπει να εισάγουμε στην ανασκόπηση κι άλλους παράγοντες μη

παραλείποντας σαφώς τον κύριο εξ αυτών την κοινωνία και δη τη βυζαντινή

Η πορεία μας αυτή θα αποκτήσει με την προσθήκη αυτού του παράγοντα αξιοσημείωτο

ενδιαφέρον καταδεικνύοντας τον τεράστιο βαθμό επίδρασης που ασκεί οι κοινωνικές

ζυμώσεις στη θρησκεία και το αντίστροφο Ταυτόχρονα επιδιώκεται η αμερόληπτη και

πολυπρισματική παρουσίαση των αρκετών ομολογουμένως ορθών από θρησκευτικής

άποψης αντιλήψεων των βογόμιλων Ενδεικτικά η εξέταση του θέματος θα περιστραφεί

γύρω από θεματικούς πυρήνες όπως η προέλευση του θρησκευτικού κινήματος

Επιπλέον θα δοθεί έμφαση τόσο στην ανάπτυξη του Βογομιλισμού ανά τους αιώνες στη

Βουλγαρία όσο και στο Βυζάντιο Ακροθιγώς θα τονιστούν και επιμέρους γεγονότα

όπως η δίκη του Βασιλείου του Βογομίλου καθώς επίσης η υπόθεση του Χρυσόμαλλου

ενώ τέλος θα στραφεί η προσοχή μας στην διάδοση του Βογομιλισμού προς τη Δύση

Κεφάλαιο 1ο Ο Όρος και η Προέλευση της αίρεσης

Με τον όρο Βογομιλισμός αναφερόμαστε στην κύριαίσως χριστιανική θρησκευτική

αίρεση του Μεσαίωνατης οποίας οι απαρχές εντοπίζονται στη Βουλγαρία κατά τα μέσα

του 10ου αιώναΗ ίδια η ετυμολογία του όρου αποκαλύπτει αξιοπρόσεκτες πτυχές της

θρησκευτικής αυτής κοινότηταςΟι Βογoμίλοι (Богомили στα βουλγαρικά)

πιθανολογείται πως έλαβαν την ονομασία τους από τον ιερέα και πρωτεργάτη της

κοινότητας ονόματι ΒογομίλΣτα ελληνικά το όνομα Βογομίλ μεταφράζεται Θεόφιλοςεξrsquo

ου κι η πίστη των οπαδών του πως ήταν οι μόνοι αληθινοί φίλοι του ΘεούΟ Βογομίλ

ήταν σύγχρονος του Τσάρου Πέτρου (927-969) ενώ πιθανώς δίδαξε κατά τα πρώτα

χρόνια της εξουσίας του Τσάρου

Αναντίρρητα για το βογομιλικό κίνημα παρατηρείται η σύνδεση με Δυιστικές

αντιλήψεις καθώς αποτελεί την ιστορική συνέχεια των Παυλικιανών και Μανιχαϊστών

προγόνων τηςΕπιπλέον όμως η προέλευση του Βογομιλισμού ανάγεται στο

προχριστιανικό κίνημα του Γνωστικισμού

Στο σημείο αυτό του κεφαλαίου είναι σκόπιμο να εστιάσουμε την προσοχή μας στα

κινήματα που αναφέρθηκαν παραπάνω1

Με τη σειρά αναφοράς όπως παρατέθηκε παραπάνω σταχυολογούμε τα κύρια

σημεία καθεμιάς από τις έννοιες Ακολουθούν δηλαδή αναφορές στη δυιστική

αντίληψηεν συνεχεία στο μανιχαϊστικό θρήσκευμα και ύστερα στο κίνημα του

Παυλικιανισμού

Δυισμός Δυισμός είναι το μεταφυσικό δόγμα που υποστηρίζει ότι υπάρχουν δύο

ουσίεςανεξάρτητες και διαφορετικές καταστάσεις της ύπαρξηςΩς υπόστρωμα της

πραγματικότητας του εμπειρικού μας κόσμου χαρακτηρίζεται η φυσική υλική

ουσίαΕίναι δηλαδή ο κόσμος που βλέπουμε και αντιλαμβανόμαστε μέσω

ερεθισμάτωνσημάτων ή κυμάτωνΑπό την άλλη ο πνευματικός κόσμος συχνά

περιγράφεται σαν η μη-υλική μη-φυσική πραγματικότητα που είναι το υπόστρωμα της

πραγματικότητας του μη-εμπειρικού μας κόσμου που καλείται ψυχολογικός πνευματικός

ή νοητικός

Καθοριστικής σημασίας επιρροή από τις αντιλήψεις αυτές δέχθηκε ένα απότοκο του

Δυισμού ο Μανιχαϊσμός

Μανιχαϊσμός Μανιχαϊσμός καλείται το θρήσκευμα που εμφανίστηκε τον 3ο αιώνα στη

Μεσοποταμία με ηγέτη έναν Πέρση ευγενή ονόματι Μάνη ή Μανιχαίο (216-

277)Αναφορικά με το μανιχαϊσμόθα σχολίαζε κάποιος πως είναι ένα κράμαένα

συνονθύλευμα πολλών και διαφόρων θρησκευτικών διδασκαλιώνΣε αυτόν

αναμειγνύονται ο χριστιανισμόςστον οποίο παρατηρούνται έντονες ιουδαϊκές επιρροές

όπως επίσης ο ινδουισμός με τις ζωοαστρικές δοξασίες τουΠαρατηρείταιβέβαια

προσκόλληση και σε βουδιστικές παραδόσειςΟι Μανιχαίοι χωρίζονταν σε δύο ταξικές

ομάδεςΗ μεν ανώτερηαυτή των εκλεκτώνπροάσπιζε την αγαμίααπείχε από

οινοπνευματώδη ποτά και κατανάλωση κρέατοςΟι εκλεκτοί διακρατούσαν ηθική ζωή

εναρμονισμένη με τις αρχές της Επί του Όρους ομιλίας του Ιησού ΧριστούΗ δε

κατώτερηαυτή των ακροατώναρνούταν κάθε ανάμειξη με την πορνείατο ψέματην

υποκρισία και την ειδωλολατρίαΟι ακροατέςσε αντίθεση με τουςεκλεκτούςήταν

μονογαμικοί

Συν τω χρόνω ένα νέο θρησκευτικό μόρφωμα έκανε την εμφάνισή του υφιστάμενο

σαφώς την επίδραση του μανιχαϊσμούΗ γέννηση του μορφώματος αυτού συνδέθηκε

στενά με το βίο και τη δράση ενός ανδρός ονόματι Κωνσταντίνου από τη Μανάναλη της

ΑρμενίαςΔεχόμενος επίσκεψη από έναν ιεραπόστολο και διαβάζοντας τα συγγράμματα

Ευαγγέλιοκαι Απόστολοςαπαρνήθηκε το μανιχαϊσμό και αφοσιώθηκε στη μελέτη της

Καινής ΔιαθήκηςΎστερα από μικρό χρονικό διάστημακατάφερε να συσπειρώσει γύρω

1 Obolensky D(1991) σ 207 208

του έναν κύκλο πιστών στην πόλη εκείνηΑυτή είναι συμβατικά και η αρχή του

Παυλικιανισμού

Παυλικιανισμός Η νέα χριστιανική κοινότητα ονομάστηκε έτσι καθώς οι πιστοί υπό τον Κωνσταντίνο

απέδιδαν ιδιαίτερη τιμή στον Απόστολο ΠαύλοΕκτόςόμωςαπό τις επιστολές του που

εντάχθηκαν στο Γραφικό κώδικαοι Παυλικιανοί αναγνώριζαν επιπλέον την απόκρυφη

επιστολή Προς ΛαοδικείςΑπό την άλλη δεν τιμούσαν τους Αγίους εφόσον ήταν βαθιά η

πεποίθησή τους πως η αποκλειστική τιμή οφειλόταν στο ΘεόO προσηλυτισμός κατείχε

κυρίαρχη θέση στη ζωή των ΠαυλικιανώνΓια το λόγο αυτό αποστήθιζαν την Καινή

Διαθήκηώστε να συνδιαλέγονται βάσει των χωρίων της με τους ΟρθοδόξουςΟι

Παυλικιανοί απέρριπταν τα εκκλησιαστικά μυστήριαενώ θεωρούσαν εαυτούς

αποκλειστικά άξιους να φέρουν τον τίτλο ΧριστιανοίΚατ αυτούς οι Ορθόδοξοι

θεωρούνταν Ρωμαίοι και όχι ΧριστιανοίΥποστήριζαν τέλος ότι ο Ιησούς Χριστός είχε

ουράνιο σώμα και διήλθε του σαρκικού σώματος της Μαρίας

Κεφάλαιο 2ο Οι Απαρχές

Δίχως να έχει σχέση με τα φιλοσοφικά κινήματα που άνθισαν κατά τον ενδέκατο και

δωδέκατο αιώναο βογομιλισμός δεν άργησε να λάβει ισχυρό πολιτικό χαρακτήραΚατά

τη διάρκεια της βασιλείας του Αλέξιου Α Κομνηνούμεταξύ άλλων η συγκεκριμένη

αίρεση θεωρούταν ως μέγιστη απειλή για την καθεστηκυία τάξητης οποίας σαφώς

αναπόσπαστο μέρος ήταν η Χριστιανική Εκκλησία με έδρα την ΚωνσταντινούποληΈνας

τέτοιος ισχυρισμός μπορεί να τεκμηριωθεί καθώς η ταχεία άνθιση του βογομιλισμού

ώθησε πολιτικές παρατάξεις να κερδίσουν ηθική νομιμοποίηση στη συνείδηση των

πιστών της αίρεσηςΗ προσκόλληση στις επιταγές της πίστης ισοδυναμούσε με την

τυφλή υποταγή στην εκάστοτε πολιτική ηγεσίαΣημειώνεταιλοιπόν από τα πρώτα

χρόνια της ύπαρξής της η πολυδιάστατη επιρροή της αίρεσης στο Βυζαντινό κόσμο2

Όντας μία ιεραρχικά δομημένη κοινωνίατο Βυζάντιο δεν παρείχε πρόσφορο έδαφος για

τη διάδοση των πιο ανθρωποκεντρικών γνωστικιστικών αντιλήψεωνθα μπορούσε να

σχολιάσει κάποιοςΕξετάζοντας επιφανειακά το ζήτημα θεωρείται δύσκολο έως

ακατόρθωτο η κοινωνία της εποχής να ασπαστεί την ιδέα πως ο άνθρωπος αντιτίθεται με

τη δική του θέληση απέναντι στο Κακό πράττοντας το Καλόόπως πρέσβευε ο

ΔυισμόςΩστόσο αυτή η θεωρία αποδεικνύεται λανθασμένη και γρήγορα

καταρρίπτεταιΚάτι τέτοιο συνέβη και την εποχή εκείνη όταν η αυστηρή ιεραρχία της

Εκκλησίας ήλθε σε πλήρη αντίθεση με τα αποστολικά ιδεώδη και την προσωπική

αφοσίωση στο Θεό που παρείχε η μοναστική ζωή3

Πολλώ δε μάλλον όταν σε βασικά ερωτήματα δεν είχαν δοθεί πειστικές απαντήσεις από

την επίσημη ΕκκλησίαΜεγάλη μερίδα βυζαντινών απορούσε για το πως ήταν δυνατόν η

δαιμονική επιρροή και το Κακό να υφίστανται ακόμη και μετά την έλευσητη διακονίατα

πάθη αλλά και την ανάσταση του ΙησούΤότε το βογομιλικό κίνημα έδωσε στο λαό την

πολυπόθητη απάντησηΉταν εν μέρει η ικανότητα των ασκητών μοναχών να

καθυποτάσσουν τις σαρκικές τους επιθυμίεςοι οποίες συχνά ταυτίζονταν με το

ΚακόΉταν παράλληλαοι βασισμένες στην Καινή Διαθήκη διδασκαλίες των βογομίλων

που πιστοποιούσαν την εγκυρότητα των θέσεων του βογομιλισμού4

2 Angold D (1995) σ 468

3 mdash (1995) σ 469 4 mdash (1995) σ 470

Κεφάλαιο 3ο Η Εξάπλωση

Ήδη από τα πρώτα χρόνια της παραμονής του Τσάρου Συμεών στο θρόνο ο Ιωάννης

Έξαρχος γράφοντας για τα πρόσφατα κατορθώματα του Τσάρου παρατήρησε την

παρουσία Μανιχαίων στη βασιλική αυλήΗ παρουσία τους είχε μετατραπεί σε ξεκάθαρη

υπεροχή περί τα μέσα του 10ου αιώνα Ενώ η φυσιογνωμία του ιερέα Βογομίλ

καλυπτόταν από ένα πέπλο μυστηρίου επηρεάζοντας τις περισσότερες ευρωπαϊκές

χώρες το έτος 950 ο Πατριάρχης Θεοφύλακτος της Κωνσταντινούπολης έλαβε από το

σύζυγο της ανιψιάς του τσαρίνας Μαρίας-Ειρήνης Τσάρο ΠέτροΟι επιστολές έκαναν

αναφορά σε μια νέα δυναμική αίρεση που είχε εμφανιστεί στη ΒουλγαρίαΑφού

εξέφρασε την ανησυχία του για το φαινόμενο αυτό ο Τσάρος ζήτησε τη βοήθεια του

Πατριάρχη ώστε να την καταπνίξει Η απάντηση που έλαβε μπορεί να θεωρηθεί εν

πολλοίς προβλέψιμη Ο Πατριάρχης όντας άριστος γνώστης των θεολογικών ζητημάτων

κατανόησε εγκαίρως πως η συγκεκριμένη αίρεση αποτελούσε αναβίωση του

ΠαυλικιανισμούΑπέστειλε αυτοπροσώπως στον Τσάρο Πέτρο μια κατήχηση ένα

σύνολο λόγων αναφορικά με δογματικά ζητήματα οι οποίοι όπως ο ίδιος πίστευε πως θα

έπειθαν τους πιστούς να επιστρέψουν στην Ορθοδοξία κάτι το οποίο δεν συνέβη5

Η επόμενη γραπτή αναφορά στους Βογομίλους έγινε λίγο μετά το έτος 977 όταν ένας

ορθόδοξος ιερέας καταγόμενος από τη Βουλγαρία ο Κοσμάς εξέδωσε ένα βιβλίο στο

οποίο κατηγορούσε τους πιστούς της θρησκευτικής κοινότητας ενώ παράλληλα

ασκούσε δριμεία κριτική στην Ορθόδοξη ΕκκλησίαΗ κριτική του επικεντρωνόταν στο

γεγονός ότι η προκαθήμενοι της Εκκλησίας απολαμβάνοντας αδίκως τα πλούτη και

παραμελώντας το ποίμνιο άφησαν το πεδίο ελεύθερο για αιρετικές διδασκαλίες και την

επακόλουθη γιγάντωση του Βογομιλισμού

Ο Κοσμάς παρατήρησε εύστοχα πως ο κόσμος γύρω του μαστιζόταν από την αδικίαΟ

πόνος η σκληρότητα η παρακμή κι ο θάνατος κατέκλυζαν το βλέμμα τουΑν κι αρνητικά

διακείμενος προς τους Βογομίλους ο Κοσμάς δεν μπορούσε παρά να αποδεχθεί πως οι

ιδέες των πιστών της αίρεσης παρουσίαζαν ως ένα βαθμό θεολογικό

ενδιαφέρονΠροφανώς κι ο ίδιος δεν μπορούσε να απαντήσει με πειθώ για το πώς ήταν

δυνατόν το δημιούργημα ενός τέλειου Θεού να παρεκκλίνει σε τόσο μεγάλο βαθμό από

την τελειότηταΗ ιδέα ότι ήταν ο Σατανάς ο αποκαλούμενος Διάβολος δημιούργησε τον

ορατό κόσμο ελέγχοντας την ανθρώπινη βούληση στο έπακρο εισχωρούσε βαθύτερα

στις συνειδήσεις των αιρετικών κύκλων στη Βουλγαρία

H ταχεία εξάπλωση όπως προαναφέρθηκε είχε πολιτικά θεμέλιαΗ αγροτική κοινωνία

της εποχής υφίστατο συνθήκες ακραίας φτώχειας ενώ βίωνε τη σιμωνία και το

5 Runciman St(1982) σ 67

νεποτισμό περισσότερο από ποτέ άλλοτεTo βογομιλικό κίνημα εκμεταλλεύτηκε τις

συνθήκες αυτής της κοινωνικής και θρησκευτικής ανισότητας υπερασπιζόμενο την

αλήθεια και τη δικαιοσύνη μεταξύ των πιστώνΤροφοδοτούσε με άλλα λόγια ένα κλίμα

αντίστασης και αντίδρασης προς την καταδυναστευτική τάξη των Βουλγάρων κι

Ελλήνων κληρικώνΟρόσημο για την πορεία του κινήματος αποτέλεσε η μεταφορά

πληθυσμών στις σλαβογενείς περιοχές περιμετρικά της Φιλιππούπολης με σκοπό την

κάλυψη του δημογραφικού κενού που είχε προκύψει στη ΘράκηΤο εγχείρημα αυτό

ανέλαβε ο αυτοκράτορας Ιωάννης ΤζιμισκήςΟι πληθυσμοί ως επί το πλείστον που είχαν

ασπαστεί τον Παυλικιανισμό διαδραμάτισαν καταλυτικό ρόλο στην πορεία της

μετεξέλιξης προς το ΒογομιλισμόΑδιαμφισβήτητα το φιλάνθρωπο και μειλίχιο

πρόσωπο που προέβαλλαν εκείνη την περίοδο εγγυήθηκε στους Βογομίλους τη μαζική

λαϊκή ανταπόκριση

Η λαϊκή ανταπόκριση που τόσο γρήγορα προέκυψε οδήγησε τα επόμενα χρόνια στο

Σχίσμα το πρώτο που παρατηρήθηκε εντός του κινήματος Πέραν της ldquoεπίσημηςrdquo

Εκκλησίας των Βογομίλων στη Βουλγαρία εμφανίστηκε μία ldquoθυγατρικήrdquo εντός της

αίρεσης στο χωριό Δραγόβιτσα στα σύνορα Μακεδονίας και Θράκης Η αποσχιστική

τάση αυτής της θυγατρικής Εκκλησίας δεν στάθηκε ικανή να ανακόψει τον

ιεραποστολικό ζήλο των Βογομίλων

Κεφάλαιο 4οΟ Βογομιλισμός κατά τον 11ο αιώνα

Βασικό πεδίο διαλόγου μεταξύ των ιστορικών έχει υπάρξει η σύνδεση μεταξύ του

Βογομιλισμού στη Βουλγαρία με τη μορφή που έλαβε η αίρεση στην Κωνσταντινούπολη

δεκαετίες αργότεραΕξετάζοντας το ζήτημα στη βάση του μπορούμε να αποδεχθούμε

μια άποψη που έχει διατυπωθεί από ερευνητές Δεν είναι αβάσιμη η άποψη πωςελλείψει

στοιχείων οι κληρικοί της εποχής εκείνης έτειναν να ταυτίζουν θρησκευτικά σχήματα

που εμφανίζονταν στην εποχή τους με προηγούμενα τα οποία ως επί το πλείστον δεν

υφίσταντο πλέονΜια τέτοια προσέγγιση σαφώς στερείται εγκυρότητας και ακρίβειας

στην πλειονότητα των περιπτώσεων Μια τέτοια περίπτωση είναι κι αυτή που εξετάζεται

εδώ Δεν έχουν εντοπιστεί επαρκείς ενδείξεις που να συνδέουν αυτομάτως τον

Βογομιλισμό στη Βουλγαρία κατά τα πρώιμα έτη της ύπαρξής του με τη συνακόλουθη

μεταπήδηση του στο μεγαλύτερο πολιτιστικό και θρησκευτικό κέντρο της εποχής την

Κωνσταντινούπολη κατά το χρονικό διάστημα που ακολούθησε

Η πνευματική φιγούρα που έδωσε την απαραίτητη ώθηση στην αίρεση ήταν ο Συμεών ο

Νέος ΘεολόγοςΟι μυστικιστικές διδασκαλίες του επεβλήθησαν σε λιγότερο αυστηρό

έλεγχο ενώ οι προτάσεις που διατυπώνονται στο έργο του αποδεικνύουν τη στενή του

σχέση με αιρετικές ιδέεςΜια τέτοια θέση δε στερείται τεκμηρίωνΤόσο ο ίδιος έχοντας

διασυνδέσεις υψηλού κύρους εντός της Κωνσταντινούπολης όσο και οι Βογομίλοι

έψεγαν την Ορθόδοξη Εκκλησία για την ιεραρχική της δομή ενώ υποτιμούσαν το

χριστιανικό βάπτισμα όπως θα εξετάσουμε περαιτέρω στη συνέχεια

Παραδεκτή είναι η άποψη πως κατά τους αιώνες που άνθισε η Βυζαντινή Κοινοπολιτεία

η μοναστική ζωή λειτουργούσε συχνά ως κάλυψη αιρετικών δραστηριοτήτων ενώ δεν

είναι λίγες οι φορές που μέσα στα μοναστήρια οργανώθηκαν κινήματα πολιτικής

ανατροπής Έκδηλο γίνεται το κλίμα της εποχής από το έργο του Ευθυμίου του

Περίβλεπτου ο οποίος αναφέρεται στους Φουνδαγιαγίτες Ως αιρετική ομάδα συγγενική

από θρησκευτικής άποψης με τους Βογομίλους οι Φουνδαγιαγίτες έδρασαν στο

βορειοδυτικό τμήμα της Κοινοπολιτείας στο θέμα Οψίκιον Η ονομασία τους μας

οδηγεί στο συμπέρασμα πως οι ίδιοι ήταν προσκυνητές πιστοίΗγέτης τους πιστεύεται

πως ήταν ο Ιωάννης Τζουρίλλας κατά την περίοδο όπου θεματάρχης ήταν ο Ρωμανός

Αργυρός επί της βασιλείας του Βασιλείου Β (975-1025) Ο Τζουρίλλας κήρυξε τότε και

στο γειτονικό Θρακέσιον και τη ΣμύρναΌντας ο ηγούμενος της μοναστικής ομάδας ο

Τζουρίλλας έθεσε και το περίγραμμα της πίστης των Φουνδαγιαγιτών που ως ένα βαθμό

μας παρέχει χρήσιμες πληροφορίες και για τους Βογομίλους6

Αναφορικά με τα δόγματά τους μπορούμε να εντοπίσουμε μερικά Καταρχάς

προάσπιζαν την αγαμία καθώς θεωρούσαν το γάμο και τη σεξουαλικές σχέσεις ως

υποταγή του πνεύματος στο Κακό που κυριαρχεί τον ορατό κόσμοΕπιπλέον το

βάπτισμα και η Θεία Κοινωνία στερούνταν εγκυρότηταςΔεν απέδιδαν τιμή στο Σταυρό

καθώς μόνο ο Θεός ήταν Άγιος κατ αυτούςΣε αυτούς αποδίδονται επίσης

αποκρυφιστικές δοξασίες ενώ βάσει του Κατά Ματθαίον Ευαγγελίου 66 δεν

συμμετείχαν στις δραστηριότητας της Εκκλησίας η οποία παρέβαινε τις διδασκαλίες του

ΧριστούΤο Βιβλικό χωρίο αναφέρειrdquoΕσύ ωστόσο όταν προσεύχεσαι πήγαινε μέσα στο

ιδιαίτερο δωμάτιό σου και αφού κλείσεις την πόρτα σου προσευχήσου στον Πατέρα σου ο

οποίος είναι στα κρυφά τότε ο Πατέρας σου ο οποίος βλέπει στα κρυφά θα σου

ανταποδώσειrdquo

Αρνούμενοι την ιεροσύνη της επίσημης Εκκλησίας οι Φουνδαγιαγίτες τους οποίους ο

Ευθύμιος ταυτίζει με τους Βογομίλους πάσχιζαν να αναβιώσουν τις διδασκαλίες της

Καινής Διαθήκης οι οποίες είχαν παραφθαρεί ή αποκρυφθεί από τις μάζες τον επί

αιώνεςΑπέρριπταν παράλληλα όλες τις διδασκαλίες και τα μυστήρια της Ορθοδοξίας

Στη ζωή τους ο μαναστικισμός δεν είχε θέσηΟρισμένες φορές απέκρυπταν τις

πεποιθήσεις τους ενώ λάτρευαν το Θεό σε δικές τους εκκλησίες τις οποίες έχτιζαν οι

ίδιοιΠερί τα μέσα του 11ου αιώνα πάντως δυιστικές πεποιθήσεις είχαν εισχωρήσει εις

βάθος στην Κωνσταντινούπολη

Για περίπου τέσσερις δεκαετίες (1042-1081) η Κωνσταντινούπολη βίωνε μια

πρωτόγνωρη κρίση Λόγω της επανάστασης εναντίον του Μιχαήλ Ε οι άλλοτε πειθήνιοι

και χειραγωγημένοι υπήκοοι που ζούσαν στην επαρχία άδραξαν την ευκαιρία

συρρέοντας μαζικά στην πρωτεύουσα Η μετακίνηση αυτή πρόσφερε την ευκαιρία σε

πολλούς καθοδηγητές της κοινής γνώμης και μοναχούς εν μέσω αναταραχών να

ξεκινήσουν την προσπάθεια να αποκτήσουν φήμηΧαρακτηριστικά μπορούμε να

δώσουμε μερικά ονόματα όπως αυτά των Νικήτα και Ιωάννη που επιζητούσαν την

υποστήριξη του Πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλάριου (1043-1058) Υπήρξαν κι άλλοι όπως

ο Νείλος από την Καλαβρία που σύμφωνα με την Άννα Κομνηνή κατόρθωσε να

συσπειρώσει γύρω του έναν αξιόλογο κύκλο σχηματίζοντας θρησκευτική κοινότητα

Υποστήριζε πως κατείχε αυξημένη ενόραση κάτι που ο ίδιος αποκαλούσε μυστική

γνώσηΟ Νείλος δίδασκε πως ο Ιησούς Χριστός θεοποιήθηκε μόνο ύστερα από το θάνατό

τουως ανταμοιβή για την πιστή ανθρώπινη ζωή τουΚάτι ανάλογο θα έπρεπε να

αναμένουν κι οι ακόλουθοί του για τους ίδιους Πιο ριζοσπαστική θέση πρέπει να

6 Angold D (1995) σ 473

θεωρείται η άρνηση απόδοσης τιμής στη ΜαρίαΟ Νείλος ηρνείτο στη Μαρία τον τίτλο

ldquoΘεομήτωρrdquo7

Στο σημείο αυτό μια εξέταση των πολιτικών και στρατηγικών εξελίξεων είναι εκ των ων

ουκ άνευΜε αποκορύφωμα το έτος 1071 ο λαός πείστηκε πως ακολουθούσε μια

εσφαλμένη πορείαΈχοντας μόλις δεχθεί ταπεινωτική ήττα στη μάχη του Ματζικέρτ (26

Αυγούστου) και με τον αυτοκράτορα Ρωμανό Δ Διογένη αιχμάλωτο στα χέρια των

Σελτζούκων η πανωλεθρία εξελήφθη ως αποτέλεσμα της Θείας Κρίσης Ο Θεός

τιμωρούσε κατ αυτόν τον τρόπο τους Βυζαντινούς για τον εσφαλμένο τρόπο λατρείας

τους υποδεικνύοντας έτσι μια στροφή προς την ορθή λατρεία του Θείου τον

Βογομιλισμό όπως πολλοί πίστεψαν

Κεφάλαιο 5ο Σχετικά με τον Βασίλειο Βογομίλο

5α Προφίλ Βασιλείου Βογομίλου

Έχοντας συμπληρώσει 52 χρόνια κηρύγματος ύστερα από 15 χρόνια βαθιάς μελέτης ο

Βασίλειος ιατρός στο επάγγελμα όσο κανένας άλλος συνέβαλε στο να μείνει στην

ιστορία το κίνημα ένα από τα ισχυρότερα του Μεσαίωνα

Την πίστη του Βασιλείου ενδυνάμωσαν οι αιρετικές διδασκαλίες στις οποίες είχε

εμβαθύνει καθώς κι ένα γεγονός που έμελλε να αποδειχθεί καθοριστικό στην πορεία της

ζωής τουη απόκτηση των προσωπικών του αντιγράφων των ΕυαγγελίωνΟ Βασίλειος

7 Angold D (1995) σ 477

είχε στην κατοχή του κάτι το οποίο αιώνες νωρίτερα ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος είχε

χρησιμοποιήσει ώστε να απομακρύνει το ποίμνιο από την αληθινή Χριστιανική πίστη

την αληθινή πίστη όπως διαμορφώθηκε τον πρώτο αιώναΚύριο μέλημα του Βασιλείου

ήταν η επιστροφή στις ρίζες η επιστροφή στην αγνή λατρείαΓια να επιτευχθεί αυτή η

προσπάθεια χρειαζόταν όχι μόνο θέληση αλλά και αφοσίωση στη μελέτη της Καινής

Διαθήκης ούτως ώστε να αποκηρυχθούν οι ψεύτικες διδασκαλίες της επίσημης

Εκκλησίας

Ταυτόχρονα ο Βασίλειος παρατηρώντας την ολοένα αυξανόμενη απήχηση των λόγων

του καλλιέργησε μέσα του την επιθυμία να σχηματίσει μια αυτόνομη και ανεξάρτητη

Εκκλησία η οποία θα ήταν η αναβίωση εκείνης του πρώτου αιώνα

5β Δογματικά Ζητήματα

Στην εκκλησία των Βογομίλων μια ήταν η θεμελιώδης πίστη που όλοι μοιράζονταν με

απαράμιλλο ζήλοΣτη μάχη μεταξύ Καλού και Κακού μόνο οι εκείνοι ήταν ικανοί να

ελευθερωθούν από τη δαιμονική επιρροήΣτην αυστηρή κριτική που δέχθηκαν από τον

Ευθύμιο Ζιγαβηνό λόγιο και ιστορικό της εποχήςισχυρίστηκαν πως οι δαίμονες που

καθοδηγούσαν τους αγίους όσο ζούσαν οι ίδιοι είναι τώρα μέσα στα μνημεία τους και

διενεργούν θαύματα έχοντας καταλάβει τις ψυχές τους ώστε να εξαπατήσουν τους

ανόητους και να τους πείσουν να υπακούν στο ακάθαρτο ως άγιοΕπιπρόσθετα

διατείνονταν πως οι δαίμονες λάτρευαν το σταυρό ενώ ο Διάβολος άφησε τον Πανάγιο

Τάφο μεταφερόμενος στο Ναό της Αγίας Σοφίας δηλώνοντας ξεκάθαρα πως οι εκκλησίες

των Ορθοδόξων ήταν οικία του Διαβόλου ουσιαστικά του Κακού

Στην άποψη πως οι δαίμονες θα έπρεπε να κατευνάζονται μέσω θυσιών και μέσω της

λατρείας υλικών εικόνων ο Βασίλειος ήταν κατηγορηματικά αντίθετος υπερασπιζόμενος

την άποψη ότι ο ορατός κόσμος ήταν κτήμα του Κακού

Ξένες προς τη βυζαντινή κοινωνία ήταν οι απόψεις των Βογομίλων και όσον αφορά το

γάμο Τη στάση υπέρ της αγαμίας τη βάσιζαν και πάλι στην Καινή ΔιαθήκηΣύμφωνα με

το Ευαγγέλιο Κατά Ματθαίον 2230 ldquoστην ανάσταση ούτε οι άντρες παντρεύονται ούτε οι

γυναίκες δίνονται σε γάμοαλλά είναι όπως οι άγγελοι στον ουρανόrdquo Οι θρησκευτικές

τους συνάξεις και οι τελετές περιορίζονταν στο ελάχιστοΈμφαση έδιδαν στην αξία της

Κυριακής Προσευχής Οι ίδιοι προσεύχονταν επτά φορές τη μέρα και πέντε φορές τη

νύχτα Νήστευαν επίσης κάθε Δευτέρα Πέμπτη και Παρασκευή8

Η πίστη των Βογομίλων πως ήταν οι αληθινοί Χριστιανοί επεκτείνεται και στην

πεποίθηση σύμφωνα με την οποία η Επί του Όρους Ομιλία απευθυνόταν αποκλειστικά σ

αυτούςΉταν οι πτωχοί τω πνεύματι παντελώς αντίθετοι των Γραμματέων και

Φαρισαίων Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο οι Βογομίλοι ήταν σχετικώς

διστακτικοί να μυήσουν άτομα υψηλής μόρφωσης στις τάξεις τουςΤο αίσθημα ότι

8 Runciman St(1982) σ 78

άνηκαν σε μια κοινότητα όμως ήταν το κύριο συνεκτικό στοιχείο που βοήθησε τους

Βογομίλους να αντέξουν στο χρόνο9

Δεν αποδέχονταν ολόκληρο το Βιβλικό κανόνα αλλά μόνο κάποια μέρη

τουΣυγκεκριμένα πίστευαν και μελετούσαν όσα βιβλία αναφέρονταν στο Χριστό

ολόκληρη την Καινή Διαθήκη τους Ψαλμούς και τους προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης

5γ Η Δίκη και ο Θάνατος

Η προκλητική συμπεριφορά του Βασιλείου εξώθησε την επίσημη Εκκλησία στη λήψη

δραστικών αποφάσεων Ο Βασίλειος παραπέμφθηκε σε δίκη κάποια στιγμή πριν το 1111

Ο Νικόλαος Γραμματικός που διετέλεσε Πατριάρχης την περίοδο 1084-1111

αναμείχθηκε προσωπικά στην υπόθεση των ΒογομίλωνΚλεισμένος σε ένα σπίτι κοντά

στο αυτοκρατορικό ανάκτορο Βασίλειος περίμενε να του οριστεί η θανατική καταδίκη

με καύση στη πυρά υφιστάμενος βασανιστήρια

Παράλληλα κατεβλήθη μεγάλη προσπάθεια από τους διώκτες να μεταπειστούν οι

Βογομίλοι όχι μόνο από θρησκευτικούς ηγέτες αλλά ακόμη κι από τον ΑυτοκράτοραΟι

προσπάθειες τους όμως απέβησαν άκαρπες με αποτέλεσμα να καεί στον Ιππόδρομο ο

Βασίλειος και να θανατωθούν οι απόστολοί του ύστερα από τη φυλάκιση

Αξίζει σχετικής μνείας η μαζική υποστήριξη που γνώρισαν οι Βογομίλοι από τα πλήθη

που τους υπερασπίστηκαν κατά την περίοδο του διωγμού άλλη μία ένδειξη πως ο

Βασίλειος άγγιξε περισσότερο το λαϊκό αίσθημα από έναν κοινό προδότη

9 Angold D (1995) σ 483

Κεφάλαιο 6ο Ο Βογομιλισμός μετά το θάνατο του Βασιλείου

Τα χρόνια που ακολούθησαν το θάνατο του Βασιλείου η Αυτοκρατορία δεν έπαψε να

νιώθει την αιρετική απειλήΜπορεί τα περισσότερα και πιο πιστά μέλη της αίρεσης να

είχαν θανατωθεί οι ιδέες τους όμως παρέμεναν ζωντανές Φαινομενικά λόγω της

απουσίας ιστορικών πηγών κάποιοι θεωρούν πως η αίρεση εξαφανίστηκε Κάτι τέτοιο δε

συνέβη καθώς όπως θα εξετάσουμε πήρε διαφορετικές μορφές στην πορεία του χρόνου

Μια αναβίωση αποτέλεσαν τα χειρόγραφα του Κωνσταντίνου Χρυσόμαλλου που

εντοπίστηκαν μετά το έτος 114010Αν και ήδη νεκρός καταδικάστηκε μετά θάνατον διότι

τα χειρόγραφα του που βρέθηκαν σε μοναστήρι περιείχαν βογομιλικές διδασκαλίες τις

οποίες μετέδιδεΣε αυτές συγκαταλέγεται η απόρριψη του βαπτίσματος καθώς κι η

αδυναμία των ιερέων να σώσουν τους πιστούς από τη δύναμη του ΣατανάΑμφισβητείται

δε από μια μερίδα μελετητών το αν τελικά ο Χρυσόμαλλος συνδεόταν με τον

ΒασίλειοΟ Χρυσόμαλλος δεν αποδεχόταν τη δυιστική αντίληψη Παρόλαυτα πίστευε

πως στον άνθρωπο συνυπήρχαν η αμαρτωλή και η ενάρετη φύσηΌπως οι Βογομίλοι

θεωρούσε το σεβασμό στην ανθρώπινη εξουσία ως δείγμα υποταγής στο Σατανά

Ακόμη και κατά την περίοδο 1143-46 ευσεβείς ιερείς καταδικάστηκαν σε θάνατο επειδή

κίνησαν την υποψία των αρχώνΑιτία της καταδίκης ήταν ο υπερβολικός ασκητισμός και

ο εθισμός στη νηστεία κατ εξοχήν βογομιλικές συνήθειεςΓενικώς οι βυζαντινές αρχές

αφιερώθηκαν τότε σε μια αλλοπρόσαλλη προσπάθεια εκκαθάρισης των μοναστηριών

στις παρυφές της Επικράτειας έχοντας πολλές φορές έστω κι ελάχιστα στοιχεία πριν

αναλάβουν δράση

Το διάστημα που ακολούθησε είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε πως εμφανίστηκαν στη

δυτική Ευρώπη οι Καθαροί ένα παρακλάδι των Βογομίλων Αυτοαποκαλούνταν

Απόστολοι έχοντας μάλιστα δικό τους Πάπα Παράδειγμα αποτελεί η εκκλησία του

ηγούμενου Νικήτα ο οποίος προάσπιζε τον απόλυτο δυισμόΥπήρχαν δηλαδή δύο Θεοί

και Κύριοι δίχως αρχή και τέλος ο ένας Καλός κι ο άλλος ΚακόςΠαρατηρούνται

βέβαιαμερικές αποκλίσεις από τα δόγματα της Βουλγαρικής Εκκλησίας που δίδασκε

πως μόνο ο Καλός Θεός ήταν δίχως αρχή και τέλος

Στην ηγεσία των εκκλησιών στη Δύση παραδείγματος χάρη στο Λανγκεντόκ και τη

Δραγόβιτσα βρισκόταν ο ηγούμενος που λειτουργούσε μαζί με τους βοηθούς του

Ιδιαίτερη έμφαση δίνονταν στην αρμονική συμβίωση μεταξύ των διαφόρων εκκλησιών

που είχαν δημιουργηθεί

Ως συνεχιστές του έργου που ξεκίνησε ο Βασίλειος εμφανίζονται πολλοί που

οργανώθηκαν σε κοινότητες σε πολλές ευρωπαϊκές επαρχίες Κάποιος θεολόγος ονόματι

Θρακικόςεκπληρώνοντας την αντιαιρετική του αποστολή αναφέρθηκε στους

10 Angold D (1995) σ 488

Βογομίλους ως Ευχίτες και ΛάτρειςΟ Θρακικός διαπιστώνεται πως είχε έρθει σε επαφή

με μέλη διαφόρων αιρετικών ομάδων οπότε και η πληροφορίες που συνέλεξε ποικίλουν

μεταξύ τους11

Κλείνοντας το κείμενο είναι σκόπιμο μάλλον και αναγκαίο να διευκρινίσουμε πως το

αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό των Βογομίλων ακόμα και κατά τα τέλη της ύπαρξης

τους ήταν η ικανότητά τους να κερδίζουν τη συμπάθεια πολλώνΑνεξαρτήτως του

γεγονότος ότι τα μυημένα μέλη ήταν λίγα ο κύκλος των υποστηρικτών τους είχε βαθιές

ρίζες στις τοπικές κοινωνίες που επεκτείνοντανΚαθοριστική αποδείχθηκε εκ των

υστέρων τόσο για τους Βογομίλους όσο και για το Βυζάντιο η εξορία της θρησκευτικής

ηγεσίας ύστερα από την σταυροφορική Άλωση της Κωνσταντινούπολης (1204) Έως το

1261 πολλές ισορροπίες είχαν ανατραπεί οι οποίες καθόρισαν την ιστορική πορεία των

επόμενων αιώνων

Επίλογος

Η εργασία αυτή που εδώ ολοκληρώνεται δίνει σε όλους τους ενδιαφερομένους την

ευκαιρία να προβούν αν το επιθυμούν σε εξαγωγή ποικίλων συμπερασμάτων Όπως

είναι αναμενόμενο τα όσα γράφονται σ αυτήν την εργασία δεν θα βρουν σύμφωνους

όλους τους αναγνώστες Συμφωνώντας ή διαφωνώντας είναι ουσιώδες να αντιληφθούμε

όλοι μας ανεξαρτήτως ερευνητικού αντικειμένου και κλάδου πως μόνο μέσω της

αντιπαράθεσης και του γόνιμου διαλόγου προκύπτουν τα χρήσιμα συμπεράσματα Όσον

αφορά τη συγκεκριμένη εργασία που στρέφει την προσοχή στο Βογομιλισμό υπάρχουν

-και θα υπάρξουν- πολλοί που διαφωνούν ως προς την αναφορά σε μια ldquoαίρεσηrdquo με όλο

το αρνητικό περιεχόμενο που προσδοθεί σε μια τέτοια έννοια Αποστρεφόμενοι κάθε

είδους και προέλευσης μίση και σεβόμενοι την προσωπική ελευθερία μπορούμε με

νηφαλιότητα να ανατρέξουμε στα ιστορικά γεγονότα Όπως εξετάσαμε ο Βογομιλισμός

ένα πολιτικό κίνημα αλλά και μια θρησκευτική κοινότητα συνάμα επηρεάστηκε βαθιά

από τρία διαφορετικά θρησκευτικά ρεύματα Αυτά ήταν ο Παυλικιανισμός ο Δυισμός κι

ο Μανιχαϊσμός

Βασικό δόγμα του Βογομιλισμού υπήρξε η μάχη μεταξύ Καλού και Κακού η οποία

λάμβανε προεκτάσεις ακόμα και σε κοινωνικά ζητήματα της καθημερινότητας Όπως

διευκρινίζεται και στο κυρίως θέμα της εργασίας αυτός ήταν και ο λόγος που το

βογομιλικό κίνημα πάλεψε ενάντια στις θρησκευτικές και κοινωνικές αδικίες κατά τον

10ο αιώνα στη Βουλγαρία και τον 11ο στην Κωνσταντινούπολη Παράλληλα στην

πορεία της εργασίας εξετάζονται περαιτέρω κάποιες λατρευτικές και τελετουργικές

συνήθειες των πιστών που τους διαφοροποιούσαν από την πλειονότητα των υπολοίπων

Χριστιανών Mερικές από αυτές ήταν το βάπτισμα η απόδοση τιμής στη μητέρα του

Ιησού Χριστού καθώς κι η ιδιαίτερη προσκόλληση τους στα διδάγματα της Επί του Όρου

Ομιλίας

11 mdash (1995) σ 497

Πρόσωπα-ορόσημα στην εξέλιξη του κινήματος γίνονται αντικείμενο σχολιασμού στην

εργασία όπως ο Βασίλειος ο Βογομίλος και ο Χρυσόμαλλος Τα συμπεράσματα που

αντλούμε από την επαφή μας με το ζήτημα αποδεικνύουν το πόσο εσφαλμένη θα ήταν η

εκλογίκευση μιας βεβιασμένης καταδίκης των Βογομίλων ή το αντίθετο Η παρουσία της

συγκεκριμένης κοινότητας αποδεικνύει καταφανώς πως ο Μεσαίωνας δεν ήταν μόνο μια

περίοδος πνευματικής συσκότισης των μαζών Αποδεικνύεται ύστερα από τη μελέτη πως

και τότε ακόμη σε μια περίοδο σκοταδισμού και άγνοιας πολλών πραγμάτων μερικοί

άνθρωποι δεν είχαν ξεχάσει ν αμφισβητούν και να αντιδρούν στα κακώς κείμενα που

βίωναν εν προκειμένω στη διαφθορά και την αυθαιρεσία της Εκκλησιαστικής εξουσίας

Επεκτείνοντας τη σκέψη διαπιστώνουμε πως εκτός των άλλων οι Βογομίλοι

επιθυμούσαν και την επιστροφή στη αληθινή λατρεία Τονίζεται άλλωστε εντός της

εργασίας ο ζήλος τον οποίο επέδειξαν στην προσπάθεια να ψέξουν τις ψευδείς

διδασκαλίες που είχαν επικρατήσει εκείνους τους αιώνας Το κίνημα δηλαδή δε

λειτούργησε ως ένα πολεμοχαρές σώμα φανατικών αλλά πολλές φορές τόλμησε να

έρθει ευθεία αντιπαράθεση με την Εκκλησία απευθυνόμενη στη βάση της (το λαό) και

αμφισβητώντας τις διδασκαλίες της βάσει του κατεξοχήν ιερού βιβλίου των Χριστιανών

τις Άγιες Γραφές

Η στάση μας όμως απέναντι στην θρησκευτική ομάδα των Βογομίλων πρέπει να είναι

όσο το δυνατόν αντικειμενικότερη Δεν αρμόζει εξάλλου σε μια επιστημονική εργασία η

μονόπλευρη εξέταση ενός θέματος Γι αυτό και στην εργασία αυτή τονίζονται στο

βαθμό του εφικτού τόσο ο μυστικιστικός χαρακτήρας της αίρεσης όσο και οι ακρότητες

στις οποίες επιδίδονταν οι Βογομίλοι σε μια προσπάθεια προσέγγισης του Θείου Αυτές

οι ακρότητες δεν περιορίζονταν μόνο στη σωματική εξάντληση του φυσικού σώματος

όπως με τη νηστεία αλλά και με πνευματική εξάντληση όπως η συνεχείς προσευχές και

ο ασκητισμός Αναφερόμενοι στον ασκητισμό είναι ορθό να προσμετρήσουμε ως ψεγάδι

στο κίνημα τον έντονο μοναστικό βίο των Βογομίλων που τροφοδοτούσε

αντικομφορμιστικές ιδέες τόσο εναντίον της πολιτικής αλλά και της θρησκευτικής

ηγεσίας οι οποίες ίσως πραγματώνονταν με την έξαρση συγκρούσεων

Βιβλιογραφία

Obolensky D Η βυζαντινή κοινοπολιτεία Η Ανατολική Ευρώπη 500-1453

μτφρ ΤσεβρεμέςΓ Θεσσαλονίκη 1991

Angold D Church and society in Byzantium under the Comneni (1081-1261)

Cambridge 1995

Runciman St The medieval manichee a study of the christian dualist

heresy Cambridge 1982

5γ Η Δίκη και ο Θάνατος 12

Κεφάλαιο 6ο Ο Βογομιλισμός μετά το θάνατο του Βασιλείου 13 Επίλογος 1415 Βιβλιογραφία 16

Εισαγωγή

Για την πλειονότητα μια εργασία με θέμα μια χριστιανική αίρεση του Μεσαίωνα δεν

παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον Εξάλλου μια στείρα παράθεση των γεγονότων

σχετικά με την αίρεση δεν θα είχε αξία αν κάποιος λάβει υπόψη του πως ένα τέτοιο έργο

έχει ήδη περατωθεί Με την ελάχιστη έως ανύπαρκτη ερευνητική εμπειρία ενός

πρωτοετούς φοιτητή και στο πλαίσιο των δυνατοτήτων μου θα επιχειρήσω μια σύντομη

ιστορική αναδρομή στους προγόνους και τις βάσεις ανάπτυξης του Βογομιλισμού

Η αναδρομή αυτή θα διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο στην περαιτέρω κατανόηση του

θέματος Το θέμα είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με θρησκευτικές αντιλήψεις και

φιλοσοφικές προσεγγίσεις που άφησαν το στίγμα τους στα μεσαιωνικά χρόνια Η

κατανόηση λοιπόν των βάσεων της αίρεσης ενισχύει την προσπάθεια του αναγνώστη-

μελετητή να εισέλθει σε περιπλοκότερα επίπεδα γνωστικής κατανόησης αναφορικά με το

θεολογικό και πολιτικό υπόβαθρο μιας αίρεσης Στόχος του να εντοπίσει τις ειδοποιούς

διαφορές αλλά και τις αιτίες για τις οποίες ο Βογομιλισμός παρά τις φαινομενικές

δυσκολίες γνώρισε ραγδαία ανάπτυξη στον ευρύτερο βυζαντινό αμιγώς βυζαντινό αλλά

και βαλκανικό χώρο

H ανάλυση των σχετικών με την αίρεση κρίνεται σκόπιμο παράλληλα κι ωφέλιμο να

επικεντρωθεί όχι μόνο σε θρησκευτικού περιεχομένου προβληματισμούς Θα αποτελούσε

ατόπημα να περιοριστεί αυτή η εξέταση σε τέτοιους μόνο προβληματισμούς που

πιθανόν θα φαίνονταν ενδιαφέροντες μόνο σε θεολόγους κληρικούς και στους πιστούς

Όπως είναι λογικό θα πρέπει να εισάγουμε στην ανασκόπηση κι άλλους παράγοντες μη

παραλείποντας σαφώς τον κύριο εξ αυτών την κοινωνία και δη τη βυζαντινή

Η πορεία μας αυτή θα αποκτήσει με την προσθήκη αυτού του παράγοντα αξιοσημείωτο

ενδιαφέρον καταδεικνύοντας τον τεράστιο βαθμό επίδρασης που ασκεί οι κοινωνικές

ζυμώσεις στη θρησκεία και το αντίστροφο Ταυτόχρονα επιδιώκεται η αμερόληπτη και

πολυπρισματική παρουσίαση των αρκετών ομολογουμένως ορθών από θρησκευτικής

άποψης αντιλήψεων των βογόμιλων Ενδεικτικά η εξέταση του θέματος θα περιστραφεί

γύρω από θεματικούς πυρήνες όπως η προέλευση του θρησκευτικού κινήματος

Επιπλέον θα δοθεί έμφαση τόσο στην ανάπτυξη του Βογομιλισμού ανά τους αιώνες στη

Βουλγαρία όσο και στο Βυζάντιο Ακροθιγώς θα τονιστούν και επιμέρους γεγονότα

όπως η δίκη του Βασιλείου του Βογομίλου καθώς επίσης η υπόθεση του Χρυσόμαλλου

ενώ τέλος θα στραφεί η προσοχή μας στην διάδοση του Βογομιλισμού προς τη Δύση

Κεφάλαιο 1ο Ο Όρος και η Προέλευση της αίρεσης

Με τον όρο Βογομιλισμός αναφερόμαστε στην κύριαίσως χριστιανική θρησκευτική

αίρεση του Μεσαίωνατης οποίας οι απαρχές εντοπίζονται στη Βουλγαρία κατά τα μέσα

του 10ου αιώναΗ ίδια η ετυμολογία του όρου αποκαλύπτει αξιοπρόσεκτες πτυχές της

θρησκευτικής αυτής κοινότηταςΟι Βογoμίλοι (Богомили στα βουλγαρικά)

πιθανολογείται πως έλαβαν την ονομασία τους από τον ιερέα και πρωτεργάτη της

κοινότητας ονόματι ΒογομίλΣτα ελληνικά το όνομα Βογομίλ μεταφράζεται Θεόφιλοςεξrsquo

ου κι η πίστη των οπαδών του πως ήταν οι μόνοι αληθινοί φίλοι του ΘεούΟ Βογομίλ

ήταν σύγχρονος του Τσάρου Πέτρου (927-969) ενώ πιθανώς δίδαξε κατά τα πρώτα

χρόνια της εξουσίας του Τσάρου

Αναντίρρητα για το βογομιλικό κίνημα παρατηρείται η σύνδεση με Δυιστικές

αντιλήψεις καθώς αποτελεί την ιστορική συνέχεια των Παυλικιανών και Μανιχαϊστών

προγόνων τηςΕπιπλέον όμως η προέλευση του Βογομιλισμού ανάγεται στο

προχριστιανικό κίνημα του Γνωστικισμού

Στο σημείο αυτό του κεφαλαίου είναι σκόπιμο να εστιάσουμε την προσοχή μας στα

κινήματα που αναφέρθηκαν παραπάνω1

Με τη σειρά αναφοράς όπως παρατέθηκε παραπάνω σταχυολογούμε τα κύρια

σημεία καθεμιάς από τις έννοιες Ακολουθούν δηλαδή αναφορές στη δυιστική

αντίληψηεν συνεχεία στο μανιχαϊστικό θρήσκευμα και ύστερα στο κίνημα του

Παυλικιανισμού

Δυισμός Δυισμός είναι το μεταφυσικό δόγμα που υποστηρίζει ότι υπάρχουν δύο

ουσίεςανεξάρτητες και διαφορετικές καταστάσεις της ύπαρξηςΩς υπόστρωμα της

πραγματικότητας του εμπειρικού μας κόσμου χαρακτηρίζεται η φυσική υλική

ουσίαΕίναι δηλαδή ο κόσμος που βλέπουμε και αντιλαμβανόμαστε μέσω

ερεθισμάτωνσημάτων ή κυμάτωνΑπό την άλλη ο πνευματικός κόσμος συχνά

περιγράφεται σαν η μη-υλική μη-φυσική πραγματικότητα που είναι το υπόστρωμα της

πραγματικότητας του μη-εμπειρικού μας κόσμου που καλείται ψυχολογικός πνευματικός

ή νοητικός

Καθοριστικής σημασίας επιρροή από τις αντιλήψεις αυτές δέχθηκε ένα απότοκο του

Δυισμού ο Μανιχαϊσμός

Μανιχαϊσμός Μανιχαϊσμός καλείται το θρήσκευμα που εμφανίστηκε τον 3ο αιώνα στη

Μεσοποταμία με ηγέτη έναν Πέρση ευγενή ονόματι Μάνη ή Μανιχαίο (216-

277)Αναφορικά με το μανιχαϊσμόθα σχολίαζε κάποιος πως είναι ένα κράμαένα

συνονθύλευμα πολλών και διαφόρων θρησκευτικών διδασκαλιώνΣε αυτόν

αναμειγνύονται ο χριστιανισμόςστον οποίο παρατηρούνται έντονες ιουδαϊκές επιρροές

όπως επίσης ο ινδουισμός με τις ζωοαστρικές δοξασίες τουΠαρατηρείταιβέβαια

προσκόλληση και σε βουδιστικές παραδόσειςΟι Μανιχαίοι χωρίζονταν σε δύο ταξικές

ομάδεςΗ μεν ανώτερηαυτή των εκλεκτώνπροάσπιζε την αγαμίααπείχε από

οινοπνευματώδη ποτά και κατανάλωση κρέατοςΟι εκλεκτοί διακρατούσαν ηθική ζωή

εναρμονισμένη με τις αρχές της Επί του Όρους ομιλίας του Ιησού ΧριστούΗ δε

κατώτερηαυτή των ακροατώναρνούταν κάθε ανάμειξη με την πορνείατο ψέματην

υποκρισία και την ειδωλολατρίαΟι ακροατέςσε αντίθεση με τουςεκλεκτούςήταν

μονογαμικοί

Συν τω χρόνω ένα νέο θρησκευτικό μόρφωμα έκανε την εμφάνισή του υφιστάμενο

σαφώς την επίδραση του μανιχαϊσμούΗ γέννηση του μορφώματος αυτού συνδέθηκε

στενά με το βίο και τη δράση ενός ανδρός ονόματι Κωνσταντίνου από τη Μανάναλη της

ΑρμενίαςΔεχόμενος επίσκεψη από έναν ιεραπόστολο και διαβάζοντας τα συγγράμματα

Ευαγγέλιοκαι Απόστολοςαπαρνήθηκε το μανιχαϊσμό και αφοσιώθηκε στη μελέτη της

Καινής ΔιαθήκηςΎστερα από μικρό χρονικό διάστημακατάφερε να συσπειρώσει γύρω

1 Obolensky D(1991) σ 207 208

του έναν κύκλο πιστών στην πόλη εκείνηΑυτή είναι συμβατικά και η αρχή του

Παυλικιανισμού

Παυλικιανισμός Η νέα χριστιανική κοινότητα ονομάστηκε έτσι καθώς οι πιστοί υπό τον Κωνσταντίνο

απέδιδαν ιδιαίτερη τιμή στον Απόστολο ΠαύλοΕκτόςόμωςαπό τις επιστολές του που

εντάχθηκαν στο Γραφικό κώδικαοι Παυλικιανοί αναγνώριζαν επιπλέον την απόκρυφη

επιστολή Προς ΛαοδικείςΑπό την άλλη δεν τιμούσαν τους Αγίους εφόσον ήταν βαθιά η

πεποίθησή τους πως η αποκλειστική τιμή οφειλόταν στο ΘεόO προσηλυτισμός κατείχε

κυρίαρχη θέση στη ζωή των ΠαυλικιανώνΓια το λόγο αυτό αποστήθιζαν την Καινή

Διαθήκηώστε να συνδιαλέγονται βάσει των χωρίων της με τους ΟρθοδόξουςΟι

Παυλικιανοί απέρριπταν τα εκκλησιαστικά μυστήριαενώ θεωρούσαν εαυτούς

αποκλειστικά άξιους να φέρουν τον τίτλο ΧριστιανοίΚατ αυτούς οι Ορθόδοξοι

θεωρούνταν Ρωμαίοι και όχι ΧριστιανοίΥποστήριζαν τέλος ότι ο Ιησούς Χριστός είχε

ουράνιο σώμα και διήλθε του σαρκικού σώματος της Μαρίας

Κεφάλαιο 2ο Οι Απαρχές

Δίχως να έχει σχέση με τα φιλοσοφικά κινήματα που άνθισαν κατά τον ενδέκατο και

δωδέκατο αιώναο βογομιλισμός δεν άργησε να λάβει ισχυρό πολιτικό χαρακτήραΚατά

τη διάρκεια της βασιλείας του Αλέξιου Α Κομνηνούμεταξύ άλλων η συγκεκριμένη

αίρεση θεωρούταν ως μέγιστη απειλή για την καθεστηκυία τάξητης οποίας σαφώς

αναπόσπαστο μέρος ήταν η Χριστιανική Εκκλησία με έδρα την ΚωνσταντινούποληΈνας

τέτοιος ισχυρισμός μπορεί να τεκμηριωθεί καθώς η ταχεία άνθιση του βογομιλισμού

ώθησε πολιτικές παρατάξεις να κερδίσουν ηθική νομιμοποίηση στη συνείδηση των

πιστών της αίρεσηςΗ προσκόλληση στις επιταγές της πίστης ισοδυναμούσε με την

τυφλή υποταγή στην εκάστοτε πολιτική ηγεσίαΣημειώνεταιλοιπόν από τα πρώτα

χρόνια της ύπαρξής της η πολυδιάστατη επιρροή της αίρεσης στο Βυζαντινό κόσμο2

Όντας μία ιεραρχικά δομημένη κοινωνίατο Βυζάντιο δεν παρείχε πρόσφορο έδαφος για

τη διάδοση των πιο ανθρωποκεντρικών γνωστικιστικών αντιλήψεωνθα μπορούσε να

σχολιάσει κάποιοςΕξετάζοντας επιφανειακά το ζήτημα θεωρείται δύσκολο έως

ακατόρθωτο η κοινωνία της εποχής να ασπαστεί την ιδέα πως ο άνθρωπος αντιτίθεται με

τη δική του θέληση απέναντι στο Κακό πράττοντας το Καλόόπως πρέσβευε ο

ΔυισμόςΩστόσο αυτή η θεωρία αποδεικνύεται λανθασμένη και γρήγορα

καταρρίπτεταιΚάτι τέτοιο συνέβη και την εποχή εκείνη όταν η αυστηρή ιεραρχία της

Εκκλησίας ήλθε σε πλήρη αντίθεση με τα αποστολικά ιδεώδη και την προσωπική

αφοσίωση στο Θεό που παρείχε η μοναστική ζωή3

Πολλώ δε μάλλον όταν σε βασικά ερωτήματα δεν είχαν δοθεί πειστικές απαντήσεις από

την επίσημη ΕκκλησίαΜεγάλη μερίδα βυζαντινών απορούσε για το πως ήταν δυνατόν η

δαιμονική επιρροή και το Κακό να υφίστανται ακόμη και μετά την έλευσητη διακονίατα

πάθη αλλά και την ανάσταση του ΙησούΤότε το βογομιλικό κίνημα έδωσε στο λαό την

πολυπόθητη απάντησηΉταν εν μέρει η ικανότητα των ασκητών μοναχών να

καθυποτάσσουν τις σαρκικές τους επιθυμίεςοι οποίες συχνά ταυτίζονταν με το

ΚακόΉταν παράλληλαοι βασισμένες στην Καινή Διαθήκη διδασκαλίες των βογομίλων

που πιστοποιούσαν την εγκυρότητα των θέσεων του βογομιλισμού4

2 Angold D (1995) σ 468

3 mdash (1995) σ 469 4 mdash (1995) σ 470

Κεφάλαιο 3ο Η Εξάπλωση

Ήδη από τα πρώτα χρόνια της παραμονής του Τσάρου Συμεών στο θρόνο ο Ιωάννης

Έξαρχος γράφοντας για τα πρόσφατα κατορθώματα του Τσάρου παρατήρησε την

παρουσία Μανιχαίων στη βασιλική αυλήΗ παρουσία τους είχε μετατραπεί σε ξεκάθαρη

υπεροχή περί τα μέσα του 10ου αιώνα Ενώ η φυσιογνωμία του ιερέα Βογομίλ

καλυπτόταν από ένα πέπλο μυστηρίου επηρεάζοντας τις περισσότερες ευρωπαϊκές

χώρες το έτος 950 ο Πατριάρχης Θεοφύλακτος της Κωνσταντινούπολης έλαβε από το

σύζυγο της ανιψιάς του τσαρίνας Μαρίας-Ειρήνης Τσάρο ΠέτροΟι επιστολές έκαναν

αναφορά σε μια νέα δυναμική αίρεση που είχε εμφανιστεί στη ΒουλγαρίαΑφού

εξέφρασε την ανησυχία του για το φαινόμενο αυτό ο Τσάρος ζήτησε τη βοήθεια του

Πατριάρχη ώστε να την καταπνίξει Η απάντηση που έλαβε μπορεί να θεωρηθεί εν

πολλοίς προβλέψιμη Ο Πατριάρχης όντας άριστος γνώστης των θεολογικών ζητημάτων

κατανόησε εγκαίρως πως η συγκεκριμένη αίρεση αποτελούσε αναβίωση του

ΠαυλικιανισμούΑπέστειλε αυτοπροσώπως στον Τσάρο Πέτρο μια κατήχηση ένα

σύνολο λόγων αναφορικά με δογματικά ζητήματα οι οποίοι όπως ο ίδιος πίστευε πως θα

έπειθαν τους πιστούς να επιστρέψουν στην Ορθοδοξία κάτι το οποίο δεν συνέβη5

Η επόμενη γραπτή αναφορά στους Βογομίλους έγινε λίγο μετά το έτος 977 όταν ένας

ορθόδοξος ιερέας καταγόμενος από τη Βουλγαρία ο Κοσμάς εξέδωσε ένα βιβλίο στο

οποίο κατηγορούσε τους πιστούς της θρησκευτικής κοινότητας ενώ παράλληλα

ασκούσε δριμεία κριτική στην Ορθόδοξη ΕκκλησίαΗ κριτική του επικεντρωνόταν στο

γεγονός ότι η προκαθήμενοι της Εκκλησίας απολαμβάνοντας αδίκως τα πλούτη και

παραμελώντας το ποίμνιο άφησαν το πεδίο ελεύθερο για αιρετικές διδασκαλίες και την

επακόλουθη γιγάντωση του Βογομιλισμού

Ο Κοσμάς παρατήρησε εύστοχα πως ο κόσμος γύρω του μαστιζόταν από την αδικίαΟ

πόνος η σκληρότητα η παρακμή κι ο θάνατος κατέκλυζαν το βλέμμα τουΑν κι αρνητικά

διακείμενος προς τους Βογομίλους ο Κοσμάς δεν μπορούσε παρά να αποδεχθεί πως οι

ιδέες των πιστών της αίρεσης παρουσίαζαν ως ένα βαθμό θεολογικό

ενδιαφέρονΠροφανώς κι ο ίδιος δεν μπορούσε να απαντήσει με πειθώ για το πώς ήταν

δυνατόν το δημιούργημα ενός τέλειου Θεού να παρεκκλίνει σε τόσο μεγάλο βαθμό από

την τελειότηταΗ ιδέα ότι ήταν ο Σατανάς ο αποκαλούμενος Διάβολος δημιούργησε τον

ορατό κόσμο ελέγχοντας την ανθρώπινη βούληση στο έπακρο εισχωρούσε βαθύτερα

στις συνειδήσεις των αιρετικών κύκλων στη Βουλγαρία

H ταχεία εξάπλωση όπως προαναφέρθηκε είχε πολιτικά θεμέλιαΗ αγροτική κοινωνία

της εποχής υφίστατο συνθήκες ακραίας φτώχειας ενώ βίωνε τη σιμωνία και το

5 Runciman St(1982) σ 67

νεποτισμό περισσότερο από ποτέ άλλοτεTo βογομιλικό κίνημα εκμεταλλεύτηκε τις

συνθήκες αυτής της κοινωνικής και θρησκευτικής ανισότητας υπερασπιζόμενο την

αλήθεια και τη δικαιοσύνη μεταξύ των πιστώνΤροφοδοτούσε με άλλα λόγια ένα κλίμα

αντίστασης και αντίδρασης προς την καταδυναστευτική τάξη των Βουλγάρων κι

Ελλήνων κληρικώνΟρόσημο για την πορεία του κινήματος αποτέλεσε η μεταφορά

πληθυσμών στις σλαβογενείς περιοχές περιμετρικά της Φιλιππούπολης με σκοπό την

κάλυψη του δημογραφικού κενού που είχε προκύψει στη ΘράκηΤο εγχείρημα αυτό

ανέλαβε ο αυτοκράτορας Ιωάννης ΤζιμισκήςΟι πληθυσμοί ως επί το πλείστον που είχαν

ασπαστεί τον Παυλικιανισμό διαδραμάτισαν καταλυτικό ρόλο στην πορεία της

μετεξέλιξης προς το ΒογομιλισμόΑδιαμφισβήτητα το φιλάνθρωπο και μειλίχιο

πρόσωπο που προέβαλλαν εκείνη την περίοδο εγγυήθηκε στους Βογομίλους τη μαζική

λαϊκή ανταπόκριση

Η λαϊκή ανταπόκριση που τόσο γρήγορα προέκυψε οδήγησε τα επόμενα χρόνια στο

Σχίσμα το πρώτο που παρατηρήθηκε εντός του κινήματος Πέραν της ldquoεπίσημηςrdquo

Εκκλησίας των Βογομίλων στη Βουλγαρία εμφανίστηκε μία ldquoθυγατρικήrdquo εντός της

αίρεσης στο χωριό Δραγόβιτσα στα σύνορα Μακεδονίας και Θράκης Η αποσχιστική

τάση αυτής της θυγατρικής Εκκλησίας δεν στάθηκε ικανή να ανακόψει τον

ιεραποστολικό ζήλο των Βογομίλων

Κεφάλαιο 4οΟ Βογομιλισμός κατά τον 11ο αιώνα

Βασικό πεδίο διαλόγου μεταξύ των ιστορικών έχει υπάρξει η σύνδεση μεταξύ του

Βογομιλισμού στη Βουλγαρία με τη μορφή που έλαβε η αίρεση στην Κωνσταντινούπολη

δεκαετίες αργότεραΕξετάζοντας το ζήτημα στη βάση του μπορούμε να αποδεχθούμε

μια άποψη που έχει διατυπωθεί από ερευνητές Δεν είναι αβάσιμη η άποψη πωςελλείψει

στοιχείων οι κληρικοί της εποχής εκείνης έτειναν να ταυτίζουν θρησκευτικά σχήματα

που εμφανίζονταν στην εποχή τους με προηγούμενα τα οποία ως επί το πλείστον δεν

υφίσταντο πλέονΜια τέτοια προσέγγιση σαφώς στερείται εγκυρότητας και ακρίβειας

στην πλειονότητα των περιπτώσεων Μια τέτοια περίπτωση είναι κι αυτή που εξετάζεται

εδώ Δεν έχουν εντοπιστεί επαρκείς ενδείξεις που να συνδέουν αυτομάτως τον

Βογομιλισμό στη Βουλγαρία κατά τα πρώιμα έτη της ύπαρξής του με τη συνακόλουθη

μεταπήδηση του στο μεγαλύτερο πολιτιστικό και θρησκευτικό κέντρο της εποχής την

Κωνσταντινούπολη κατά το χρονικό διάστημα που ακολούθησε

Η πνευματική φιγούρα που έδωσε την απαραίτητη ώθηση στην αίρεση ήταν ο Συμεών ο

Νέος ΘεολόγοςΟι μυστικιστικές διδασκαλίες του επεβλήθησαν σε λιγότερο αυστηρό

έλεγχο ενώ οι προτάσεις που διατυπώνονται στο έργο του αποδεικνύουν τη στενή του

σχέση με αιρετικές ιδέεςΜια τέτοια θέση δε στερείται τεκμηρίωνΤόσο ο ίδιος έχοντας

διασυνδέσεις υψηλού κύρους εντός της Κωνσταντινούπολης όσο και οι Βογομίλοι

έψεγαν την Ορθόδοξη Εκκλησία για την ιεραρχική της δομή ενώ υποτιμούσαν το

χριστιανικό βάπτισμα όπως θα εξετάσουμε περαιτέρω στη συνέχεια

Παραδεκτή είναι η άποψη πως κατά τους αιώνες που άνθισε η Βυζαντινή Κοινοπολιτεία

η μοναστική ζωή λειτουργούσε συχνά ως κάλυψη αιρετικών δραστηριοτήτων ενώ δεν

είναι λίγες οι φορές που μέσα στα μοναστήρια οργανώθηκαν κινήματα πολιτικής

ανατροπής Έκδηλο γίνεται το κλίμα της εποχής από το έργο του Ευθυμίου του

Περίβλεπτου ο οποίος αναφέρεται στους Φουνδαγιαγίτες Ως αιρετική ομάδα συγγενική

από θρησκευτικής άποψης με τους Βογομίλους οι Φουνδαγιαγίτες έδρασαν στο

βορειοδυτικό τμήμα της Κοινοπολιτείας στο θέμα Οψίκιον Η ονομασία τους μας

οδηγεί στο συμπέρασμα πως οι ίδιοι ήταν προσκυνητές πιστοίΗγέτης τους πιστεύεται

πως ήταν ο Ιωάννης Τζουρίλλας κατά την περίοδο όπου θεματάρχης ήταν ο Ρωμανός

Αργυρός επί της βασιλείας του Βασιλείου Β (975-1025) Ο Τζουρίλλας κήρυξε τότε και

στο γειτονικό Θρακέσιον και τη ΣμύρναΌντας ο ηγούμενος της μοναστικής ομάδας ο

Τζουρίλλας έθεσε και το περίγραμμα της πίστης των Φουνδαγιαγιτών που ως ένα βαθμό

μας παρέχει χρήσιμες πληροφορίες και για τους Βογομίλους6

Αναφορικά με τα δόγματά τους μπορούμε να εντοπίσουμε μερικά Καταρχάς

προάσπιζαν την αγαμία καθώς θεωρούσαν το γάμο και τη σεξουαλικές σχέσεις ως

υποταγή του πνεύματος στο Κακό που κυριαρχεί τον ορατό κόσμοΕπιπλέον το

βάπτισμα και η Θεία Κοινωνία στερούνταν εγκυρότηταςΔεν απέδιδαν τιμή στο Σταυρό

καθώς μόνο ο Θεός ήταν Άγιος κατ αυτούςΣε αυτούς αποδίδονται επίσης

αποκρυφιστικές δοξασίες ενώ βάσει του Κατά Ματθαίον Ευαγγελίου 66 δεν

συμμετείχαν στις δραστηριότητας της Εκκλησίας η οποία παρέβαινε τις διδασκαλίες του

ΧριστούΤο Βιβλικό χωρίο αναφέρειrdquoΕσύ ωστόσο όταν προσεύχεσαι πήγαινε μέσα στο

ιδιαίτερο δωμάτιό σου και αφού κλείσεις την πόρτα σου προσευχήσου στον Πατέρα σου ο

οποίος είναι στα κρυφά τότε ο Πατέρας σου ο οποίος βλέπει στα κρυφά θα σου

ανταποδώσειrdquo

Αρνούμενοι την ιεροσύνη της επίσημης Εκκλησίας οι Φουνδαγιαγίτες τους οποίους ο

Ευθύμιος ταυτίζει με τους Βογομίλους πάσχιζαν να αναβιώσουν τις διδασκαλίες της

Καινής Διαθήκης οι οποίες είχαν παραφθαρεί ή αποκρυφθεί από τις μάζες τον επί

αιώνεςΑπέρριπταν παράλληλα όλες τις διδασκαλίες και τα μυστήρια της Ορθοδοξίας

Στη ζωή τους ο μαναστικισμός δεν είχε θέσηΟρισμένες φορές απέκρυπταν τις

πεποιθήσεις τους ενώ λάτρευαν το Θεό σε δικές τους εκκλησίες τις οποίες έχτιζαν οι

ίδιοιΠερί τα μέσα του 11ου αιώνα πάντως δυιστικές πεποιθήσεις είχαν εισχωρήσει εις

βάθος στην Κωνσταντινούπολη

Για περίπου τέσσερις δεκαετίες (1042-1081) η Κωνσταντινούπολη βίωνε μια

πρωτόγνωρη κρίση Λόγω της επανάστασης εναντίον του Μιχαήλ Ε οι άλλοτε πειθήνιοι

και χειραγωγημένοι υπήκοοι που ζούσαν στην επαρχία άδραξαν την ευκαιρία

συρρέοντας μαζικά στην πρωτεύουσα Η μετακίνηση αυτή πρόσφερε την ευκαιρία σε

πολλούς καθοδηγητές της κοινής γνώμης και μοναχούς εν μέσω αναταραχών να

ξεκινήσουν την προσπάθεια να αποκτήσουν φήμηΧαρακτηριστικά μπορούμε να

δώσουμε μερικά ονόματα όπως αυτά των Νικήτα και Ιωάννη που επιζητούσαν την

υποστήριξη του Πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλάριου (1043-1058) Υπήρξαν κι άλλοι όπως

ο Νείλος από την Καλαβρία που σύμφωνα με την Άννα Κομνηνή κατόρθωσε να

συσπειρώσει γύρω του έναν αξιόλογο κύκλο σχηματίζοντας θρησκευτική κοινότητα

Υποστήριζε πως κατείχε αυξημένη ενόραση κάτι που ο ίδιος αποκαλούσε μυστική

γνώσηΟ Νείλος δίδασκε πως ο Ιησούς Χριστός θεοποιήθηκε μόνο ύστερα από το θάνατό

τουως ανταμοιβή για την πιστή ανθρώπινη ζωή τουΚάτι ανάλογο θα έπρεπε να

αναμένουν κι οι ακόλουθοί του για τους ίδιους Πιο ριζοσπαστική θέση πρέπει να

6 Angold D (1995) σ 473

θεωρείται η άρνηση απόδοσης τιμής στη ΜαρίαΟ Νείλος ηρνείτο στη Μαρία τον τίτλο

ldquoΘεομήτωρrdquo7

Στο σημείο αυτό μια εξέταση των πολιτικών και στρατηγικών εξελίξεων είναι εκ των ων

ουκ άνευΜε αποκορύφωμα το έτος 1071 ο λαός πείστηκε πως ακολουθούσε μια

εσφαλμένη πορείαΈχοντας μόλις δεχθεί ταπεινωτική ήττα στη μάχη του Ματζικέρτ (26

Αυγούστου) και με τον αυτοκράτορα Ρωμανό Δ Διογένη αιχμάλωτο στα χέρια των

Σελτζούκων η πανωλεθρία εξελήφθη ως αποτέλεσμα της Θείας Κρίσης Ο Θεός

τιμωρούσε κατ αυτόν τον τρόπο τους Βυζαντινούς για τον εσφαλμένο τρόπο λατρείας

τους υποδεικνύοντας έτσι μια στροφή προς την ορθή λατρεία του Θείου τον

Βογομιλισμό όπως πολλοί πίστεψαν

Κεφάλαιο 5ο Σχετικά με τον Βασίλειο Βογομίλο

5α Προφίλ Βασιλείου Βογομίλου

Έχοντας συμπληρώσει 52 χρόνια κηρύγματος ύστερα από 15 χρόνια βαθιάς μελέτης ο

Βασίλειος ιατρός στο επάγγελμα όσο κανένας άλλος συνέβαλε στο να μείνει στην

ιστορία το κίνημα ένα από τα ισχυρότερα του Μεσαίωνα

Την πίστη του Βασιλείου ενδυνάμωσαν οι αιρετικές διδασκαλίες στις οποίες είχε

εμβαθύνει καθώς κι ένα γεγονός που έμελλε να αποδειχθεί καθοριστικό στην πορεία της

ζωής τουη απόκτηση των προσωπικών του αντιγράφων των ΕυαγγελίωνΟ Βασίλειος

7 Angold D (1995) σ 477

είχε στην κατοχή του κάτι το οποίο αιώνες νωρίτερα ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος είχε

χρησιμοποιήσει ώστε να απομακρύνει το ποίμνιο από την αληθινή Χριστιανική πίστη

την αληθινή πίστη όπως διαμορφώθηκε τον πρώτο αιώναΚύριο μέλημα του Βασιλείου

ήταν η επιστροφή στις ρίζες η επιστροφή στην αγνή λατρείαΓια να επιτευχθεί αυτή η

προσπάθεια χρειαζόταν όχι μόνο θέληση αλλά και αφοσίωση στη μελέτη της Καινής

Διαθήκης ούτως ώστε να αποκηρυχθούν οι ψεύτικες διδασκαλίες της επίσημης

Εκκλησίας

Ταυτόχρονα ο Βασίλειος παρατηρώντας την ολοένα αυξανόμενη απήχηση των λόγων

του καλλιέργησε μέσα του την επιθυμία να σχηματίσει μια αυτόνομη και ανεξάρτητη

Εκκλησία η οποία θα ήταν η αναβίωση εκείνης του πρώτου αιώνα

5β Δογματικά Ζητήματα

Στην εκκλησία των Βογομίλων μια ήταν η θεμελιώδης πίστη που όλοι μοιράζονταν με

απαράμιλλο ζήλοΣτη μάχη μεταξύ Καλού και Κακού μόνο οι εκείνοι ήταν ικανοί να

ελευθερωθούν από τη δαιμονική επιρροήΣτην αυστηρή κριτική που δέχθηκαν από τον

Ευθύμιο Ζιγαβηνό λόγιο και ιστορικό της εποχήςισχυρίστηκαν πως οι δαίμονες που

καθοδηγούσαν τους αγίους όσο ζούσαν οι ίδιοι είναι τώρα μέσα στα μνημεία τους και

διενεργούν θαύματα έχοντας καταλάβει τις ψυχές τους ώστε να εξαπατήσουν τους

ανόητους και να τους πείσουν να υπακούν στο ακάθαρτο ως άγιοΕπιπρόσθετα

διατείνονταν πως οι δαίμονες λάτρευαν το σταυρό ενώ ο Διάβολος άφησε τον Πανάγιο

Τάφο μεταφερόμενος στο Ναό της Αγίας Σοφίας δηλώνοντας ξεκάθαρα πως οι εκκλησίες

των Ορθοδόξων ήταν οικία του Διαβόλου ουσιαστικά του Κακού

Στην άποψη πως οι δαίμονες θα έπρεπε να κατευνάζονται μέσω θυσιών και μέσω της

λατρείας υλικών εικόνων ο Βασίλειος ήταν κατηγορηματικά αντίθετος υπερασπιζόμενος

την άποψη ότι ο ορατός κόσμος ήταν κτήμα του Κακού

Ξένες προς τη βυζαντινή κοινωνία ήταν οι απόψεις των Βογομίλων και όσον αφορά το

γάμο Τη στάση υπέρ της αγαμίας τη βάσιζαν και πάλι στην Καινή ΔιαθήκηΣύμφωνα με

το Ευαγγέλιο Κατά Ματθαίον 2230 ldquoστην ανάσταση ούτε οι άντρες παντρεύονται ούτε οι

γυναίκες δίνονται σε γάμοαλλά είναι όπως οι άγγελοι στον ουρανόrdquo Οι θρησκευτικές

τους συνάξεις και οι τελετές περιορίζονταν στο ελάχιστοΈμφαση έδιδαν στην αξία της

Κυριακής Προσευχής Οι ίδιοι προσεύχονταν επτά φορές τη μέρα και πέντε φορές τη

νύχτα Νήστευαν επίσης κάθε Δευτέρα Πέμπτη και Παρασκευή8

Η πίστη των Βογομίλων πως ήταν οι αληθινοί Χριστιανοί επεκτείνεται και στην

πεποίθηση σύμφωνα με την οποία η Επί του Όρους Ομιλία απευθυνόταν αποκλειστικά σ

αυτούςΉταν οι πτωχοί τω πνεύματι παντελώς αντίθετοι των Γραμματέων και

Φαρισαίων Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο οι Βογομίλοι ήταν σχετικώς

διστακτικοί να μυήσουν άτομα υψηλής μόρφωσης στις τάξεις τουςΤο αίσθημα ότι

8 Runciman St(1982) σ 78

άνηκαν σε μια κοινότητα όμως ήταν το κύριο συνεκτικό στοιχείο που βοήθησε τους

Βογομίλους να αντέξουν στο χρόνο9

Δεν αποδέχονταν ολόκληρο το Βιβλικό κανόνα αλλά μόνο κάποια μέρη

τουΣυγκεκριμένα πίστευαν και μελετούσαν όσα βιβλία αναφέρονταν στο Χριστό

ολόκληρη την Καινή Διαθήκη τους Ψαλμούς και τους προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης

5γ Η Δίκη και ο Θάνατος

Η προκλητική συμπεριφορά του Βασιλείου εξώθησε την επίσημη Εκκλησία στη λήψη

δραστικών αποφάσεων Ο Βασίλειος παραπέμφθηκε σε δίκη κάποια στιγμή πριν το 1111

Ο Νικόλαος Γραμματικός που διετέλεσε Πατριάρχης την περίοδο 1084-1111

αναμείχθηκε προσωπικά στην υπόθεση των ΒογομίλωνΚλεισμένος σε ένα σπίτι κοντά

στο αυτοκρατορικό ανάκτορο Βασίλειος περίμενε να του οριστεί η θανατική καταδίκη

με καύση στη πυρά υφιστάμενος βασανιστήρια

Παράλληλα κατεβλήθη μεγάλη προσπάθεια από τους διώκτες να μεταπειστούν οι

Βογομίλοι όχι μόνο από θρησκευτικούς ηγέτες αλλά ακόμη κι από τον ΑυτοκράτοραΟι

προσπάθειες τους όμως απέβησαν άκαρπες με αποτέλεσμα να καεί στον Ιππόδρομο ο

Βασίλειος και να θανατωθούν οι απόστολοί του ύστερα από τη φυλάκιση

Αξίζει σχετικής μνείας η μαζική υποστήριξη που γνώρισαν οι Βογομίλοι από τα πλήθη

που τους υπερασπίστηκαν κατά την περίοδο του διωγμού άλλη μία ένδειξη πως ο

Βασίλειος άγγιξε περισσότερο το λαϊκό αίσθημα από έναν κοινό προδότη

9 Angold D (1995) σ 483

Κεφάλαιο 6ο Ο Βογομιλισμός μετά το θάνατο του Βασιλείου

Τα χρόνια που ακολούθησαν το θάνατο του Βασιλείου η Αυτοκρατορία δεν έπαψε να

νιώθει την αιρετική απειλήΜπορεί τα περισσότερα και πιο πιστά μέλη της αίρεσης να

είχαν θανατωθεί οι ιδέες τους όμως παρέμεναν ζωντανές Φαινομενικά λόγω της

απουσίας ιστορικών πηγών κάποιοι θεωρούν πως η αίρεση εξαφανίστηκε Κάτι τέτοιο δε

συνέβη καθώς όπως θα εξετάσουμε πήρε διαφορετικές μορφές στην πορεία του χρόνου

Μια αναβίωση αποτέλεσαν τα χειρόγραφα του Κωνσταντίνου Χρυσόμαλλου που

εντοπίστηκαν μετά το έτος 114010Αν και ήδη νεκρός καταδικάστηκε μετά θάνατον διότι

τα χειρόγραφα του που βρέθηκαν σε μοναστήρι περιείχαν βογομιλικές διδασκαλίες τις

οποίες μετέδιδεΣε αυτές συγκαταλέγεται η απόρριψη του βαπτίσματος καθώς κι η

αδυναμία των ιερέων να σώσουν τους πιστούς από τη δύναμη του ΣατανάΑμφισβητείται

δε από μια μερίδα μελετητών το αν τελικά ο Χρυσόμαλλος συνδεόταν με τον

ΒασίλειοΟ Χρυσόμαλλος δεν αποδεχόταν τη δυιστική αντίληψη Παρόλαυτα πίστευε

πως στον άνθρωπο συνυπήρχαν η αμαρτωλή και η ενάρετη φύσηΌπως οι Βογομίλοι

θεωρούσε το σεβασμό στην ανθρώπινη εξουσία ως δείγμα υποταγής στο Σατανά

Ακόμη και κατά την περίοδο 1143-46 ευσεβείς ιερείς καταδικάστηκαν σε θάνατο επειδή

κίνησαν την υποψία των αρχώνΑιτία της καταδίκης ήταν ο υπερβολικός ασκητισμός και

ο εθισμός στη νηστεία κατ εξοχήν βογομιλικές συνήθειεςΓενικώς οι βυζαντινές αρχές

αφιερώθηκαν τότε σε μια αλλοπρόσαλλη προσπάθεια εκκαθάρισης των μοναστηριών

στις παρυφές της Επικράτειας έχοντας πολλές φορές έστω κι ελάχιστα στοιχεία πριν

αναλάβουν δράση

Το διάστημα που ακολούθησε είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε πως εμφανίστηκαν στη

δυτική Ευρώπη οι Καθαροί ένα παρακλάδι των Βογομίλων Αυτοαποκαλούνταν

Απόστολοι έχοντας μάλιστα δικό τους Πάπα Παράδειγμα αποτελεί η εκκλησία του

ηγούμενου Νικήτα ο οποίος προάσπιζε τον απόλυτο δυισμόΥπήρχαν δηλαδή δύο Θεοί

και Κύριοι δίχως αρχή και τέλος ο ένας Καλός κι ο άλλος ΚακόςΠαρατηρούνται

βέβαιαμερικές αποκλίσεις από τα δόγματα της Βουλγαρικής Εκκλησίας που δίδασκε

πως μόνο ο Καλός Θεός ήταν δίχως αρχή και τέλος

Στην ηγεσία των εκκλησιών στη Δύση παραδείγματος χάρη στο Λανγκεντόκ και τη

Δραγόβιτσα βρισκόταν ο ηγούμενος που λειτουργούσε μαζί με τους βοηθούς του

Ιδιαίτερη έμφαση δίνονταν στην αρμονική συμβίωση μεταξύ των διαφόρων εκκλησιών

που είχαν δημιουργηθεί

Ως συνεχιστές του έργου που ξεκίνησε ο Βασίλειος εμφανίζονται πολλοί που

οργανώθηκαν σε κοινότητες σε πολλές ευρωπαϊκές επαρχίες Κάποιος θεολόγος ονόματι

Θρακικόςεκπληρώνοντας την αντιαιρετική του αποστολή αναφέρθηκε στους

10 Angold D (1995) σ 488

Βογομίλους ως Ευχίτες και ΛάτρειςΟ Θρακικός διαπιστώνεται πως είχε έρθει σε επαφή

με μέλη διαφόρων αιρετικών ομάδων οπότε και η πληροφορίες που συνέλεξε ποικίλουν

μεταξύ τους11

Κλείνοντας το κείμενο είναι σκόπιμο μάλλον και αναγκαίο να διευκρινίσουμε πως το

αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό των Βογομίλων ακόμα και κατά τα τέλη της ύπαρξης

τους ήταν η ικανότητά τους να κερδίζουν τη συμπάθεια πολλώνΑνεξαρτήτως του

γεγονότος ότι τα μυημένα μέλη ήταν λίγα ο κύκλος των υποστηρικτών τους είχε βαθιές

ρίζες στις τοπικές κοινωνίες που επεκτείνοντανΚαθοριστική αποδείχθηκε εκ των

υστέρων τόσο για τους Βογομίλους όσο και για το Βυζάντιο η εξορία της θρησκευτικής

ηγεσίας ύστερα από την σταυροφορική Άλωση της Κωνσταντινούπολης (1204) Έως το

1261 πολλές ισορροπίες είχαν ανατραπεί οι οποίες καθόρισαν την ιστορική πορεία των

επόμενων αιώνων

Επίλογος

Η εργασία αυτή που εδώ ολοκληρώνεται δίνει σε όλους τους ενδιαφερομένους την

ευκαιρία να προβούν αν το επιθυμούν σε εξαγωγή ποικίλων συμπερασμάτων Όπως

είναι αναμενόμενο τα όσα γράφονται σ αυτήν την εργασία δεν θα βρουν σύμφωνους

όλους τους αναγνώστες Συμφωνώντας ή διαφωνώντας είναι ουσιώδες να αντιληφθούμε

όλοι μας ανεξαρτήτως ερευνητικού αντικειμένου και κλάδου πως μόνο μέσω της

αντιπαράθεσης και του γόνιμου διαλόγου προκύπτουν τα χρήσιμα συμπεράσματα Όσον

αφορά τη συγκεκριμένη εργασία που στρέφει την προσοχή στο Βογομιλισμό υπάρχουν

-και θα υπάρξουν- πολλοί που διαφωνούν ως προς την αναφορά σε μια ldquoαίρεσηrdquo με όλο

το αρνητικό περιεχόμενο που προσδοθεί σε μια τέτοια έννοια Αποστρεφόμενοι κάθε

είδους και προέλευσης μίση και σεβόμενοι την προσωπική ελευθερία μπορούμε με

νηφαλιότητα να ανατρέξουμε στα ιστορικά γεγονότα Όπως εξετάσαμε ο Βογομιλισμός

ένα πολιτικό κίνημα αλλά και μια θρησκευτική κοινότητα συνάμα επηρεάστηκε βαθιά

από τρία διαφορετικά θρησκευτικά ρεύματα Αυτά ήταν ο Παυλικιανισμός ο Δυισμός κι

ο Μανιχαϊσμός

Βασικό δόγμα του Βογομιλισμού υπήρξε η μάχη μεταξύ Καλού και Κακού η οποία

λάμβανε προεκτάσεις ακόμα και σε κοινωνικά ζητήματα της καθημερινότητας Όπως

διευκρινίζεται και στο κυρίως θέμα της εργασίας αυτός ήταν και ο λόγος που το

βογομιλικό κίνημα πάλεψε ενάντια στις θρησκευτικές και κοινωνικές αδικίες κατά τον

10ο αιώνα στη Βουλγαρία και τον 11ο στην Κωνσταντινούπολη Παράλληλα στην

πορεία της εργασίας εξετάζονται περαιτέρω κάποιες λατρευτικές και τελετουργικές

συνήθειες των πιστών που τους διαφοροποιούσαν από την πλειονότητα των υπολοίπων

Χριστιανών Mερικές από αυτές ήταν το βάπτισμα η απόδοση τιμής στη μητέρα του

Ιησού Χριστού καθώς κι η ιδιαίτερη προσκόλληση τους στα διδάγματα της Επί του Όρου

Ομιλίας

11 mdash (1995) σ 497

Πρόσωπα-ορόσημα στην εξέλιξη του κινήματος γίνονται αντικείμενο σχολιασμού στην

εργασία όπως ο Βασίλειος ο Βογομίλος και ο Χρυσόμαλλος Τα συμπεράσματα που

αντλούμε από την επαφή μας με το ζήτημα αποδεικνύουν το πόσο εσφαλμένη θα ήταν η

εκλογίκευση μιας βεβιασμένης καταδίκης των Βογομίλων ή το αντίθετο Η παρουσία της

συγκεκριμένης κοινότητας αποδεικνύει καταφανώς πως ο Μεσαίωνας δεν ήταν μόνο μια

περίοδος πνευματικής συσκότισης των μαζών Αποδεικνύεται ύστερα από τη μελέτη πως

και τότε ακόμη σε μια περίοδο σκοταδισμού και άγνοιας πολλών πραγμάτων μερικοί

άνθρωποι δεν είχαν ξεχάσει ν αμφισβητούν και να αντιδρούν στα κακώς κείμενα που

βίωναν εν προκειμένω στη διαφθορά και την αυθαιρεσία της Εκκλησιαστικής εξουσίας

Επεκτείνοντας τη σκέψη διαπιστώνουμε πως εκτός των άλλων οι Βογομίλοι

επιθυμούσαν και την επιστροφή στη αληθινή λατρεία Τονίζεται άλλωστε εντός της

εργασίας ο ζήλος τον οποίο επέδειξαν στην προσπάθεια να ψέξουν τις ψευδείς

διδασκαλίες που είχαν επικρατήσει εκείνους τους αιώνας Το κίνημα δηλαδή δε

λειτούργησε ως ένα πολεμοχαρές σώμα φανατικών αλλά πολλές φορές τόλμησε να

έρθει ευθεία αντιπαράθεση με την Εκκλησία απευθυνόμενη στη βάση της (το λαό) και

αμφισβητώντας τις διδασκαλίες της βάσει του κατεξοχήν ιερού βιβλίου των Χριστιανών

τις Άγιες Γραφές

Η στάση μας όμως απέναντι στην θρησκευτική ομάδα των Βογομίλων πρέπει να είναι

όσο το δυνατόν αντικειμενικότερη Δεν αρμόζει εξάλλου σε μια επιστημονική εργασία η

μονόπλευρη εξέταση ενός θέματος Γι αυτό και στην εργασία αυτή τονίζονται στο

βαθμό του εφικτού τόσο ο μυστικιστικός χαρακτήρας της αίρεσης όσο και οι ακρότητες

στις οποίες επιδίδονταν οι Βογομίλοι σε μια προσπάθεια προσέγγισης του Θείου Αυτές

οι ακρότητες δεν περιορίζονταν μόνο στη σωματική εξάντληση του φυσικού σώματος

όπως με τη νηστεία αλλά και με πνευματική εξάντληση όπως η συνεχείς προσευχές και

ο ασκητισμός Αναφερόμενοι στον ασκητισμό είναι ορθό να προσμετρήσουμε ως ψεγάδι

στο κίνημα τον έντονο μοναστικό βίο των Βογομίλων που τροφοδοτούσε

αντικομφορμιστικές ιδέες τόσο εναντίον της πολιτικής αλλά και της θρησκευτικής

ηγεσίας οι οποίες ίσως πραγματώνονταν με την έξαρση συγκρούσεων

Βιβλιογραφία

Obolensky D Η βυζαντινή κοινοπολιτεία Η Ανατολική Ευρώπη 500-1453

μτφρ ΤσεβρεμέςΓ Θεσσαλονίκη 1991

Angold D Church and society in Byzantium under the Comneni (1081-1261)

Cambridge 1995

Runciman St The medieval manichee a study of the christian dualist

heresy Cambridge 1982

Όπως είναι λογικό θα πρέπει να εισάγουμε στην ανασκόπηση κι άλλους παράγοντες μη

παραλείποντας σαφώς τον κύριο εξ αυτών την κοινωνία και δη τη βυζαντινή

Η πορεία μας αυτή θα αποκτήσει με την προσθήκη αυτού του παράγοντα αξιοσημείωτο

ενδιαφέρον καταδεικνύοντας τον τεράστιο βαθμό επίδρασης που ασκεί οι κοινωνικές

ζυμώσεις στη θρησκεία και το αντίστροφο Ταυτόχρονα επιδιώκεται η αμερόληπτη και

πολυπρισματική παρουσίαση των αρκετών ομολογουμένως ορθών από θρησκευτικής

άποψης αντιλήψεων των βογόμιλων Ενδεικτικά η εξέταση του θέματος θα περιστραφεί

γύρω από θεματικούς πυρήνες όπως η προέλευση του θρησκευτικού κινήματος

Επιπλέον θα δοθεί έμφαση τόσο στην ανάπτυξη του Βογομιλισμού ανά τους αιώνες στη

Βουλγαρία όσο και στο Βυζάντιο Ακροθιγώς θα τονιστούν και επιμέρους γεγονότα

όπως η δίκη του Βασιλείου του Βογομίλου καθώς επίσης η υπόθεση του Χρυσόμαλλου

ενώ τέλος θα στραφεί η προσοχή μας στην διάδοση του Βογομιλισμού προς τη Δύση

Κεφάλαιο 1ο Ο Όρος και η Προέλευση της αίρεσης

Με τον όρο Βογομιλισμός αναφερόμαστε στην κύριαίσως χριστιανική θρησκευτική

αίρεση του Μεσαίωνατης οποίας οι απαρχές εντοπίζονται στη Βουλγαρία κατά τα μέσα

του 10ου αιώναΗ ίδια η ετυμολογία του όρου αποκαλύπτει αξιοπρόσεκτες πτυχές της

θρησκευτικής αυτής κοινότηταςΟι Βογoμίλοι (Богомили στα βουλγαρικά)

πιθανολογείται πως έλαβαν την ονομασία τους από τον ιερέα και πρωτεργάτη της

κοινότητας ονόματι ΒογομίλΣτα ελληνικά το όνομα Βογομίλ μεταφράζεται Θεόφιλοςεξrsquo

ου κι η πίστη των οπαδών του πως ήταν οι μόνοι αληθινοί φίλοι του ΘεούΟ Βογομίλ

ήταν σύγχρονος του Τσάρου Πέτρου (927-969) ενώ πιθανώς δίδαξε κατά τα πρώτα

χρόνια της εξουσίας του Τσάρου

Αναντίρρητα για το βογομιλικό κίνημα παρατηρείται η σύνδεση με Δυιστικές

αντιλήψεις καθώς αποτελεί την ιστορική συνέχεια των Παυλικιανών και Μανιχαϊστών

προγόνων τηςΕπιπλέον όμως η προέλευση του Βογομιλισμού ανάγεται στο

προχριστιανικό κίνημα του Γνωστικισμού

Στο σημείο αυτό του κεφαλαίου είναι σκόπιμο να εστιάσουμε την προσοχή μας στα

κινήματα που αναφέρθηκαν παραπάνω1

Με τη σειρά αναφοράς όπως παρατέθηκε παραπάνω σταχυολογούμε τα κύρια

σημεία καθεμιάς από τις έννοιες Ακολουθούν δηλαδή αναφορές στη δυιστική

αντίληψηεν συνεχεία στο μανιχαϊστικό θρήσκευμα και ύστερα στο κίνημα του

Παυλικιανισμού

Δυισμός Δυισμός είναι το μεταφυσικό δόγμα που υποστηρίζει ότι υπάρχουν δύο

ουσίεςανεξάρτητες και διαφορετικές καταστάσεις της ύπαρξηςΩς υπόστρωμα της

πραγματικότητας του εμπειρικού μας κόσμου χαρακτηρίζεται η φυσική υλική

ουσίαΕίναι δηλαδή ο κόσμος που βλέπουμε και αντιλαμβανόμαστε μέσω

ερεθισμάτωνσημάτων ή κυμάτωνΑπό την άλλη ο πνευματικός κόσμος συχνά

περιγράφεται σαν η μη-υλική μη-φυσική πραγματικότητα που είναι το υπόστρωμα της

πραγματικότητας του μη-εμπειρικού μας κόσμου που καλείται ψυχολογικός πνευματικός

ή νοητικός

Καθοριστικής σημασίας επιρροή από τις αντιλήψεις αυτές δέχθηκε ένα απότοκο του

Δυισμού ο Μανιχαϊσμός

Μανιχαϊσμός Μανιχαϊσμός καλείται το θρήσκευμα που εμφανίστηκε τον 3ο αιώνα στη

Μεσοποταμία με ηγέτη έναν Πέρση ευγενή ονόματι Μάνη ή Μανιχαίο (216-

277)Αναφορικά με το μανιχαϊσμόθα σχολίαζε κάποιος πως είναι ένα κράμαένα

συνονθύλευμα πολλών και διαφόρων θρησκευτικών διδασκαλιώνΣε αυτόν

αναμειγνύονται ο χριστιανισμόςστον οποίο παρατηρούνται έντονες ιουδαϊκές επιρροές

όπως επίσης ο ινδουισμός με τις ζωοαστρικές δοξασίες τουΠαρατηρείταιβέβαια

προσκόλληση και σε βουδιστικές παραδόσειςΟι Μανιχαίοι χωρίζονταν σε δύο ταξικές

ομάδεςΗ μεν ανώτερηαυτή των εκλεκτώνπροάσπιζε την αγαμίααπείχε από

οινοπνευματώδη ποτά και κατανάλωση κρέατοςΟι εκλεκτοί διακρατούσαν ηθική ζωή

εναρμονισμένη με τις αρχές της Επί του Όρους ομιλίας του Ιησού ΧριστούΗ δε

κατώτερηαυτή των ακροατώναρνούταν κάθε ανάμειξη με την πορνείατο ψέματην

υποκρισία και την ειδωλολατρίαΟι ακροατέςσε αντίθεση με τουςεκλεκτούςήταν

μονογαμικοί

Συν τω χρόνω ένα νέο θρησκευτικό μόρφωμα έκανε την εμφάνισή του υφιστάμενο

σαφώς την επίδραση του μανιχαϊσμούΗ γέννηση του μορφώματος αυτού συνδέθηκε

στενά με το βίο και τη δράση ενός ανδρός ονόματι Κωνσταντίνου από τη Μανάναλη της

ΑρμενίαςΔεχόμενος επίσκεψη από έναν ιεραπόστολο και διαβάζοντας τα συγγράμματα

Ευαγγέλιοκαι Απόστολοςαπαρνήθηκε το μανιχαϊσμό και αφοσιώθηκε στη μελέτη της

Καινής ΔιαθήκηςΎστερα από μικρό χρονικό διάστημακατάφερε να συσπειρώσει γύρω

1 Obolensky D(1991) σ 207 208

του έναν κύκλο πιστών στην πόλη εκείνηΑυτή είναι συμβατικά και η αρχή του

Παυλικιανισμού

Παυλικιανισμός Η νέα χριστιανική κοινότητα ονομάστηκε έτσι καθώς οι πιστοί υπό τον Κωνσταντίνο

απέδιδαν ιδιαίτερη τιμή στον Απόστολο ΠαύλοΕκτόςόμωςαπό τις επιστολές του που

εντάχθηκαν στο Γραφικό κώδικαοι Παυλικιανοί αναγνώριζαν επιπλέον την απόκρυφη

επιστολή Προς ΛαοδικείςΑπό την άλλη δεν τιμούσαν τους Αγίους εφόσον ήταν βαθιά η

πεποίθησή τους πως η αποκλειστική τιμή οφειλόταν στο ΘεόO προσηλυτισμός κατείχε

κυρίαρχη θέση στη ζωή των ΠαυλικιανώνΓια το λόγο αυτό αποστήθιζαν την Καινή

Διαθήκηώστε να συνδιαλέγονται βάσει των χωρίων της με τους ΟρθοδόξουςΟι

Παυλικιανοί απέρριπταν τα εκκλησιαστικά μυστήριαενώ θεωρούσαν εαυτούς

αποκλειστικά άξιους να φέρουν τον τίτλο ΧριστιανοίΚατ αυτούς οι Ορθόδοξοι

θεωρούνταν Ρωμαίοι και όχι ΧριστιανοίΥποστήριζαν τέλος ότι ο Ιησούς Χριστός είχε

ουράνιο σώμα και διήλθε του σαρκικού σώματος της Μαρίας

Κεφάλαιο 2ο Οι Απαρχές

Δίχως να έχει σχέση με τα φιλοσοφικά κινήματα που άνθισαν κατά τον ενδέκατο και

δωδέκατο αιώναο βογομιλισμός δεν άργησε να λάβει ισχυρό πολιτικό χαρακτήραΚατά

τη διάρκεια της βασιλείας του Αλέξιου Α Κομνηνούμεταξύ άλλων η συγκεκριμένη

αίρεση θεωρούταν ως μέγιστη απειλή για την καθεστηκυία τάξητης οποίας σαφώς

αναπόσπαστο μέρος ήταν η Χριστιανική Εκκλησία με έδρα την ΚωνσταντινούποληΈνας

τέτοιος ισχυρισμός μπορεί να τεκμηριωθεί καθώς η ταχεία άνθιση του βογομιλισμού

ώθησε πολιτικές παρατάξεις να κερδίσουν ηθική νομιμοποίηση στη συνείδηση των

πιστών της αίρεσηςΗ προσκόλληση στις επιταγές της πίστης ισοδυναμούσε με την

τυφλή υποταγή στην εκάστοτε πολιτική ηγεσίαΣημειώνεταιλοιπόν από τα πρώτα

χρόνια της ύπαρξής της η πολυδιάστατη επιρροή της αίρεσης στο Βυζαντινό κόσμο2

Όντας μία ιεραρχικά δομημένη κοινωνίατο Βυζάντιο δεν παρείχε πρόσφορο έδαφος για

τη διάδοση των πιο ανθρωποκεντρικών γνωστικιστικών αντιλήψεωνθα μπορούσε να

σχολιάσει κάποιοςΕξετάζοντας επιφανειακά το ζήτημα θεωρείται δύσκολο έως

ακατόρθωτο η κοινωνία της εποχής να ασπαστεί την ιδέα πως ο άνθρωπος αντιτίθεται με

τη δική του θέληση απέναντι στο Κακό πράττοντας το Καλόόπως πρέσβευε ο

ΔυισμόςΩστόσο αυτή η θεωρία αποδεικνύεται λανθασμένη και γρήγορα

καταρρίπτεταιΚάτι τέτοιο συνέβη και την εποχή εκείνη όταν η αυστηρή ιεραρχία της

Εκκλησίας ήλθε σε πλήρη αντίθεση με τα αποστολικά ιδεώδη και την προσωπική

αφοσίωση στο Θεό που παρείχε η μοναστική ζωή3

Πολλώ δε μάλλον όταν σε βασικά ερωτήματα δεν είχαν δοθεί πειστικές απαντήσεις από

την επίσημη ΕκκλησίαΜεγάλη μερίδα βυζαντινών απορούσε για το πως ήταν δυνατόν η

δαιμονική επιρροή και το Κακό να υφίστανται ακόμη και μετά την έλευσητη διακονίατα

πάθη αλλά και την ανάσταση του ΙησούΤότε το βογομιλικό κίνημα έδωσε στο λαό την

πολυπόθητη απάντησηΉταν εν μέρει η ικανότητα των ασκητών μοναχών να

καθυποτάσσουν τις σαρκικές τους επιθυμίεςοι οποίες συχνά ταυτίζονταν με το

ΚακόΉταν παράλληλαοι βασισμένες στην Καινή Διαθήκη διδασκαλίες των βογομίλων

που πιστοποιούσαν την εγκυρότητα των θέσεων του βογομιλισμού4

2 Angold D (1995) σ 468

3 mdash (1995) σ 469 4 mdash (1995) σ 470

Κεφάλαιο 3ο Η Εξάπλωση

Ήδη από τα πρώτα χρόνια της παραμονής του Τσάρου Συμεών στο θρόνο ο Ιωάννης

Έξαρχος γράφοντας για τα πρόσφατα κατορθώματα του Τσάρου παρατήρησε την

παρουσία Μανιχαίων στη βασιλική αυλήΗ παρουσία τους είχε μετατραπεί σε ξεκάθαρη

υπεροχή περί τα μέσα του 10ου αιώνα Ενώ η φυσιογνωμία του ιερέα Βογομίλ

καλυπτόταν από ένα πέπλο μυστηρίου επηρεάζοντας τις περισσότερες ευρωπαϊκές

χώρες το έτος 950 ο Πατριάρχης Θεοφύλακτος της Κωνσταντινούπολης έλαβε από το

σύζυγο της ανιψιάς του τσαρίνας Μαρίας-Ειρήνης Τσάρο ΠέτροΟι επιστολές έκαναν

αναφορά σε μια νέα δυναμική αίρεση που είχε εμφανιστεί στη ΒουλγαρίαΑφού

εξέφρασε την ανησυχία του για το φαινόμενο αυτό ο Τσάρος ζήτησε τη βοήθεια του

Πατριάρχη ώστε να την καταπνίξει Η απάντηση που έλαβε μπορεί να θεωρηθεί εν

πολλοίς προβλέψιμη Ο Πατριάρχης όντας άριστος γνώστης των θεολογικών ζητημάτων

κατανόησε εγκαίρως πως η συγκεκριμένη αίρεση αποτελούσε αναβίωση του

ΠαυλικιανισμούΑπέστειλε αυτοπροσώπως στον Τσάρο Πέτρο μια κατήχηση ένα

σύνολο λόγων αναφορικά με δογματικά ζητήματα οι οποίοι όπως ο ίδιος πίστευε πως θα

έπειθαν τους πιστούς να επιστρέψουν στην Ορθοδοξία κάτι το οποίο δεν συνέβη5

Η επόμενη γραπτή αναφορά στους Βογομίλους έγινε λίγο μετά το έτος 977 όταν ένας

ορθόδοξος ιερέας καταγόμενος από τη Βουλγαρία ο Κοσμάς εξέδωσε ένα βιβλίο στο

οποίο κατηγορούσε τους πιστούς της θρησκευτικής κοινότητας ενώ παράλληλα

ασκούσε δριμεία κριτική στην Ορθόδοξη ΕκκλησίαΗ κριτική του επικεντρωνόταν στο

γεγονός ότι η προκαθήμενοι της Εκκλησίας απολαμβάνοντας αδίκως τα πλούτη και

παραμελώντας το ποίμνιο άφησαν το πεδίο ελεύθερο για αιρετικές διδασκαλίες και την

επακόλουθη γιγάντωση του Βογομιλισμού

Ο Κοσμάς παρατήρησε εύστοχα πως ο κόσμος γύρω του μαστιζόταν από την αδικίαΟ

πόνος η σκληρότητα η παρακμή κι ο θάνατος κατέκλυζαν το βλέμμα τουΑν κι αρνητικά

διακείμενος προς τους Βογομίλους ο Κοσμάς δεν μπορούσε παρά να αποδεχθεί πως οι

ιδέες των πιστών της αίρεσης παρουσίαζαν ως ένα βαθμό θεολογικό

ενδιαφέρονΠροφανώς κι ο ίδιος δεν μπορούσε να απαντήσει με πειθώ για το πώς ήταν

δυνατόν το δημιούργημα ενός τέλειου Θεού να παρεκκλίνει σε τόσο μεγάλο βαθμό από

την τελειότηταΗ ιδέα ότι ήταν ο Σατανάς ο αποκαλούμενος Διάβολος δημιούργησε τον

ορατό κόσμο ελέγχοντας την ανθρώπινη βούληση στο έπακρο εισχωρούσε βαθύτερα

στις συνειδήσεις των αιρετικών κύκλων στη Βουλγαρία

H ταχεία εξάπλωση όπως προαναφέρθηκε είχε πολιτικά θεμέλιαΗ αγροτική κοινωνία

της εποχής υφίστατο συνθήκες ακραίας φτώχειας ενώ βίωνε τη σιμωνία και το

5 Runciman St(1982) σ 67

νεποτισμό περισσότερο από ποτέ άλλοτεTo βογομιλικό κίνημα εκμεταλλεύτηκε τις

συνθήκες αυτής της κοινωνικής και θρησκευτικής ανισότητας υπερασπιζόμενο την

αλήθεια και τη δικαιοσύνη μεταξύ των πιστώνΤροφοδοτούσε με άλλα λόγια ένα κλίμα

αντίστασης και αντίδρασης προς την καταδυναστευτική τάξη των Βουλγάρων κι

Ελλήνων κληρικώνΟρόσημο για την πορεία του κινήματος αποτέλεσε η μεταφορά

πληθυσμών στις σλαβογενείς περιοχές περιμετρικά της Φιλιππούπολης με σκοπό την

κάλυψη του δημογραφικού κενού που είχε προκύψει στη ΘράκηΤο εγχείρημα αυτό

ανέλαβε ο αυτοκράτορας Ιωάννης ΤζιμισκήςΟι πληθυσμοί ως επί το πλείστον που είχαν

ασπαστεί τον Παυλικιανισμό διαδραμάτισαν καταλυτικό ρόλο στην πορεία της

μετεξέλιξης προς το ΒογομιλισμόΑδιαμφισβήτητα το φιλάνθρωπο και μειλίχιο

πρόσωπο που προέβαλλαν εκείνη την περίοδο εγγυήθηκε στους Βογομίλους τη μαζική

λαϊκή ανταπόκριση

Η λαϊκή ανταπόκριση που τόσο γρήγορα προέκυψε οδήγησε τα επόμενα χρόνια στο

Σχίσμα το πρώτο που παρατηρήθηκε εντός του κινήματος Πέραν της ldquoεπίσημηςrdquo

Εκκλησίας των Βογομίλων στη Βουλγαρία εμφανίστηκε μία ldquoθυγατρικήrdquo εντός της

αίρεσης στο χωριό Δραγόβιτσα στα σύνορα Μακεδονίας και Θράκης Η αποσχιστική

τάση αυτής της θυγατρικής Εκκλησίας δεν στάθηκε ικανή να ανακόψει τον

ιεραποστολικό ζήλο των Βογομίλων

Κεφάλαιο 4οΟ Βογομιλισμός κατά τον 11ο αιώνα

Βασικό πεδίο διαλόγου μεταξύ των ιστορικών έχει υπάρξει η σύνδεση μεταξύ του

Βογομιλισμού στη Βουλγαρία με τη μορφή που έλαβε η αίρεση στην Κωνσταντινούπολη

δεκαετίες αργότεραΕξετάζοντας το ζήτημα στη βάση του μπορούμε να αποδεχθούμε

μια άποψη που έχει διατυπωθεί από ερευνητές Δεν είναι αβάσιμη η άποψη πωςελλείψει

στοιχείων οι κληρικοί της εποχής εκείνης έτειναν να ταυτίζουν θρησκευτικά σχήματα

που εμφανίζονταν στην εποχή τους με προηγούμενα τα οποία ως επί το πλείστον δεν

υφίσταντο πλέονΜια τέτοια προσέγγιση σαφώς στερείται εγκυρότητας και ακρίβειας

στην πλειονότητα των περιπτώσεων Μια τέτοια περίπτωση είναι κι αυτή που εξετάζεται

εδώ Δεν έχουν εντοπιστεί επαρκείς ενδείξεις που να συνδέουν αυτομάτως τον

Βογομιλισμό στη Βουλγαρία κατά τα πρώιμα έτη της ύπαρξής του με τη συνακόλουθη

μεταπήδηση του στο μεγαλύτερο πολιτιστικό και θρησκευτικό κέντρο της εποχής την

Κωνσταντινούπολη κατά το χρονικό διάστημα που ακολούθησε

Η πνευματική φιγούρα που έδωσε την απαραίτητη ώθηση στην αίρεση ήταν ο Συμεών ο

Νέος ΘεολόγοςΟι μυστικιστικές διδασκαλίες του επεβλήθησαν σε λιγότερο αυστηρό

έλεγχο ενώ οι προτάσεις που διατυπώνονται στο έργο του αποδεικνύουν τη στενή του

σχέση με αιρετικές ιδέεςΜια τέτοια θέση δε στερείται τεκμηρίωνΤόσο ο ίδιος έχοντας

διασυνδέσεις υψηλού κύρους εντός της Κωνσταντινούπολης όσο και οι Βογομίλοι

έψεγαν την Ορθόδοξη Εκκλησία για την ιεραρχική της δομή ενώ υποτιμούσαν το

χριστιανικό βάπτισμα όπως θα εξετάσουμε περαιτέρω στη συνέχεια

Παραδεκτή είναι η άποψη πως κατά τους αιώνες που άνθισε η Βυζαντινή Κοινοπολιτεία

η μοναστική ζωή λειτουργούσε συχνά ως κάλυψη αιρετικών δραστηριοτήτων ενώ δεν

είναι λίγες οι φορές που μέσα στα μοναστήρια οργανώθηκαν κινήματα πολιτικής

ανατροπής Έκδηλο γίνεται το κλίμα της εποχής από το έργο του Ευθυμίου του

Περίβλεπτου ο οποίος αναφέρεται στους Φουνδαγιαγίτες Ως αιρετική ομάδα συγγενική

από θρησκευτικής άποψης με τους Βογομίλους οι Φουνδαγιαγίτες έδρασαν στο

βορειοδυτικό τμήμα της Κοινοπολιτείας στο θέμα Οψίκιον Η ονομασία τους μας

οδηγεί στο συμπέρασμα πως οι ίδιοι ήταν προσκυνητές πιστοίΗγέτης τους πιστεύεται

πως ήταν ο Ιωάννης Τζουρίλλας κατά την περίοδο όπου θεματάρχης ήταν ο Ρωμανός

Αργυρός επί της βασιλείας του Βασιλείου Β (975-1025) Ο Τζουρίλλας κήρυξε τότε και

στο γειτονικό Θρακέσιον και τη ΣμύρναΌντας ο ηγούμενος της μοναστικής ομάδας ο

Τζουρίλλας έθεσε και το περίγραμμα της πίστης των Φουνδαγιαγιτών που ως ένα βαθμό

μας παρέχει χρήσιμες πληροφορίες και για τους Βογομίλους6

Αναφορικά με τα δόγματά τους μπορούμε να εντοπίσουμε μερικά Καταρχάς

προάσπιζαν την αγαμία καθώς θεωρούσαν το γάμο και τη σεξουαλικές σχέσεις ως

υποταγή του πνεύματος στο Κακό που κυριαρχεί τον ορατό κόσμοΕπιπλέον το

βάπτισμα και η Θεία Κοινωνία στερούνταν εγκυρότηταςΔεν απέδιδαν τιμή στο Σταυρό

καθώς μόνο ο Θεός ήταν Άγιος κατ αυτούςΣε αυτούς αποδίδονται επίσης

αποκρυφιστικές δοξασίες ενώ βάσει του Κατά Ματθαίον Ευαγγελίου 66 δεν

συμμετείχαν στις δραστηριότητας της Εκκλησίας η οποία παρέβαινε τις διδασκαλίες του

ΧριστούΤο Βιβλικό χωρίο αναφέρειrdquoΕσύ ωστόσο όταν προσεύχεσαι πήγαινε μέσα στο

ιδιαίτερο δωμάτιό σου και αφού κλείσεις την πόρτα σου προσευχήσου στον Πατέρα σου ο

οποίος είναι στα κρυφά τότε ο Πατέρας σου ο οποίος βλέπει στα κρυφά θα σου

ανταποδώσειrdquo

Αρνούμενοι την ιεροσύνη της επίσημης Εκκλησίας οι Φουνδαγιαγίτες τους οποίους ο

Ευθύμιος ταυτίζει με τους Βογομίλους πάσχιζαν να αναβιώσουν τις διδασκαλίες της

Καινής Διαθήκης οι οποίες είχαν παραφθαρεί ή αποκρυφθεί από τις μάζες τον επί

αιώνεςΑπέρριπταν παράλληλα όλες τις διδασκαλίες και τα μυστήρια της Ορθοδοξίας

Στη ζωή τους ο μαναστικισμός δεν είχε θέσηΟρισμένες φορές απέκρυπταν τις

πεποιθήσεις τους ενώ λάτρευαν το Θεό σε δικές τους εκκλησίες τις οποίες έχτιζαν οι

ίδιοιΠερί τα μέσα του 11ου αιώνα πάντως δυιστικές πεποιθήσεις είχαν εισχωρήσει εις

βάθος στην Κωνσταντινούπολη

Για περίπου τέσσερις δεκαετίες (1042-1081) η Κωνσταντινούπολη βίωνε μια

πρωτόγνωρη κρίση Λόγω της επανάστασης εναντίον του Μιχαήλ Ε οι άλλοτε πειθήνιοι

και χειραγωγημένοι υπήκοοι που ζούσαν στην επαρχία άδραξαν την ευκαιρία

συρρέοντας μαζικά στην πρωτεύουσα Η μετακίνηση αυτή πρόσφερε την ευκαιρία σε

πολλούς καθοδηγητές της κοινής γνώμης και μοναχούς εν μέσω αναταραχών να

ξεκινήσουν την προσπάθεια να αποκτήσουν φήμηΧαρακτηριστικά μπορούμε να

δώσουμε μερικά ονόματα όπως αυτά των Νικήτα και Ιωάννη που επιζητούσαν την

υποστήριξη του Πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλάριου (1043-1058) Υπήρξαν κι άλλοι όπως

ο Νείλος από την Καλαβρία που σύμφωνα με την Άννα Κομνηνή κατόρθωσε να

συσπειρώσει γύρω του έναν αξιόλογο κύκλο σχηματίζοντας θρησκευτική κοινότητα

Υποστήριζε πως κατείχε αυξημένη ενόραση κάτι που ο ίδιος αποκαλούσε μυστική

γνώσηΟ Νείλος δίδασκε πως ο Ιησούς Χριστός θεοποιήθηκε μόνο ύστερα από το θάνατό

τουως ανταμοιβή για την πιστή ανθρώπινη ζωή τουΚάτι ανάλογο θα έπρεπε να

αναμένουν κι οι ακόλουθοί του για τους ίδιους Πιο ριζοσπαστική θέση πρέπει να

6 Angold D (1995) σ 473

θεωρείται η άρνηση απόδοσης τιμής στη ΜαρίαΟ Νείλος ηρνείτο στη Μαρία τον τίτλο

ldquoΘεομήτωρrdquo7

Στο σημείο αυτό μια εξέταση των πολιτικών και στρατηγικών εξελίξεων είναι εκ των ων

ουκ άνευΜε αποκορύφωμα το έτος 1071 ο λαός πείστηκε πως ακολουθούσε μια

εσφαλμένη πορείαΈχοντας μόλις δεχθεί ταπεινωτική ήττα στη μάχη του Ματζικέρτ (26

Αυγούστου) και με τον αυτοκράτορα Ρωμανό Δ Διογένη αιχμάλωτο στα χέρια των

Σελτζούκων η πανωλεθρία εξελήφθη ως αποτέλεσμα της Θείας Κρίσης Ο Θεός

τιμωρούσε κατ αυτόν τον τρόπο τους Βυζαντινούς για τον εσφαλμένο τρόπο λατρείας

τους υποδεικνύοντας έτσι μια στροφή προς την ορθή λατρεία του Θείου τον

Βογομιλισμό όπως πολλοί πίστεψαν

Κεφάλαιο 5ο Σχετικά με τον Βασίλειο Βογομίλο

5α Προφίλ Βασιλείου Βογομίλου

Έχοντας συμπληρώσει 52 χρόνια κηρύγματος ύστερα από 15 χρόνια βαθιάς μελέτης ο

Βασίλειος ιατρός στο επάγγελμα όσο κανένας άλλος συνέβαλε στο να μείνει στην

ιστορία το κίνημα ένα από τα ισχυρότερα του Μεσαίωνα

Την πίστη του Βασιλείου ενδυνάμωσαν οι αιρετικές διδασκαλίες στις οποίες είχε

εμβαθύνει καθώς κι ένα γεγονός που έμελλε να αποδειχθεί καθοριστικό στην πορεία της

ζωής τουη απόκτηση των προσωπικών του αντιγράφων των ΕυαγγελίωνΟ Βασίλειος

7 Angold D (1995) σ 477

είχε στην κατοχή του κάτι το οποίο αιώνες νωρίτερα ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος είχε

χρησιμοποιήσει ώστε να απομακρύνει το ποίμνιο από την αληθινή Χριστιανική πίστη

την αληθινή πίστη όπως διαμορφώθηκε τον πρώτο αιώναΚύριο μέλημα του Βασιλείου

ήταν η επιστροφή στις ρίζες η επιστροφή στην αγνή λατρείαΓια να επιτευχθεί αυτή η

προσπάθεια χρειαζόταν όχι μόνο θέληση αλλά και αφοσίωση στη μελέτη της Καινής

Διαθήκης ούτως ώστε να αποκηρυχθούν οι ψεύτικες διδασκαλίες της επίσημης

Εκκλησίας

Ταυτόχρονα ο Βασίλειος παρατηρώντας την ολοένα αυξανόμενη απήχηση των λόγων

του καλλιέργησε μέσα του την επιθυμία να σχηματίσει μια αυτόνομη και ανεξάρτητη

Εκκλησία η οποία θα ήταν η αναβίωση εκείνης του πρώτου αιώνα

5β Δογματικά Ζητήματα

Στην εκκλησία των Βογομίλων μια ήταν η θεμελιώδης πίστη που όλοι μοιράζονταν με

απαράμιλλο ζήλοΣτη μάχη μεταξύ Καλού και Κακού μόνο οι εκείνοι ήταν ικανοί να

ελευθερωθούν από τη δαιμονική επιρροήΣτην αυστηρή κριτική που δέχθηκαν από τον

Ευθύμιο Ζιγαβηνό λόγιο και ιστορικό της εποχήςισχυρίστηκαν πως οι δαίμονες που

καθοδηγούσαν τους αγίους όσο ζούσαν οι ίδιοι είναι τώρα μέσα στα μνημεία τους και

διενεργούν θαύματα έχοντας καταλάβει τις ψυχές τους ώστε να εξαπατήσουν τους

ανόητους και να τους πείσουν να υπακούν στο ακάθαρτο ως άγιοΕπιπρόσθετα

διατείνονταν πως οι δαίμονες λάτρευαν το σταυρό ενώ ο Διάβολος άφησε τον Πανάγιο

Τάφο μεταφερόμενος στο Ναό της Αγίας Σοφίας δηλώνοντας ξεκάθαρα πως οι εκκλησίες

των Ορθοδόξων ήταν οικία του Διαβόλου ουσιαστικά του Κακού

Στην άποψη πως οι δαίμονες θα έπρεπε να κατευνάζονται μέσω θυσιών και μέσω της

λατρείας υλικών εικόνων ο Βασίλειος ήταν κατηγορηματικά αντίθετος υπερασπιζόμενος

την άποψη ότι ο ορατός κόσμος ήταν κτήμα του Κακού

Ξένες προς τη βυζαντινή κοινωνία ήταν οι απόψεις των Βογομίλων και όσον αφορά το

γάμο Τη στάση υπέρ της αγαμίας τη βάσιζαν και πάλι στην Καινή ΔιαθήκηΣύμφωνα με

το Ευαγγέλιο Κατά Ματθαίον 2230 ldquoστην ανάσταση ούτε οι άντρες παντρεύονται ούτε οι

γυναίκες δίνονται σε γάμοαλλά είναι όπως οι άγγελοι στον ουρανόrdquo Οι θρησκευτικές

τους συνάξεις και οι τελετές περιορίζονταν στο ελάχιστοΈμφαση έδιδαν στην αξία της

Κυριακής Προσευχής Οι ίδιοι προσεύχονταν επτά φορές τη μέρα και πέντε φορές τη

νύχτα Νήστευαν επίσης κάθε Δευτέρα Πέμπτη και Παρασκευή8

Η πίστη των Βογομίλων πως ήταν οι αληθινοί Χριστιανοί επεκτείνεται και στην

πεποίθηση σύμφωνα με την οποία η Επί του Όρους Ομιλία απευθυνόταν αποκλειστικά σ

αυτούςΉταν οι πτωχοί τω πνεύματι παντελώς αντίθετοι των Γραμματέων και

Φαρισαίων Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο οι Βογομίλοι ήταν σχετικώς

διστακτικοί να μυήσουν άτομα υψηλής μόρφωσης στις τάξεις τουςΤο αίσθημα ότι

8 Runciman St(1982) σ 78

άνηκαν σε μια κοινότητα όμως ήταν το κύριο συνεκτικό στοιχείο που βοήθησε τους

Βογομίλους να αντέξουν στο χρόνο9

Δεν αποδέχονταν ολόκληρο το Βιβλικό κανόνα αλλά μόνο κάποια μέρη

τουΣυγκεκριμένα πίστευαν και μελετούσαν όσα βιβλία αναφέρονταν στο Χριστό

ολόκληρη την Καινή Διαθήκη τους Ψαλμούς και τους προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης

5γ Η Δίκη και ο Θάνατος

Η προκλητική συμπεριφορά του Βασιλείου εξώθησε την επίσημη Εκκλησία στη λήψη

δραστικών αποφάσεων Ο Βασίλειος παραπέμφθηκε σε δίκη κάποια στιγμή πριν το 1111

Ο Νικόλαος Γραμματικός που διετέλεσε Πατριάρχης την περίοδο 1084-1111

αναμείχθηκε προσωπικά στην υπόθεση των ΒογομίλωνΚλεισμένος σε ένα σπίτι κοντά

στο αυτοκρατορικό ανάκτορο Βασίλειος περίμενε να του οριστεί η θανατική καταδίκη

με καύση στη πυρά υφιστάμενος βασανιστήρια

Παράλληλα κατεβλήθη μεγάλη προσπάθεια από τους διώκτες να μεταπειστούν οι

Βογομίλοι όχι μόνο από θρησκευτικούς ηγέτες αλλά ακόμη κι από τον ΑυτοκράτοραΟι

προσπάθειες τους όμως απέβησαν άκαρπες με αποτέλεσμα να καεί στον Ιππόδρομο ο

Βασίλειος και να θανατωθούν οι απόστολοί του ύστερα από τη φυλάκιση

Αξίζει σχετικής μνείας η μαζική υποστήριξη που γνώρισαν οι Βογομίλοι από τα πλήθη

που τους υπερασπίστηκαν κατά την περίοδο του διωγμού άλλη μία ένδειξη πως ο

Βασίλειος άγγιξε περισσότερο το λαϊκό αίσθημα από έναν κοινό προδότη

9 Angold D (1995) σ 483

Κεφάλαιο 6ο Ο Βογομιλισμός μετά το θάνατο του Βασιλείου

Τα χρόνια που ακολούθησαν το θάνατο του Βασιλείου η Αυτοκρατορία δεν έπαψε να

νιώθει την αιρετική απειλήΜπορεί τα περισσότερα και πιο πιστά μέλη της αίρεσης να

είχαν θανατωθεί οι ιδέες τους όμως παρέμεναν ζωντανές Φαινομενικά λόγω της

απουσίας ιστορικών πηγών κάποιοι θεωρούν πως η αίρεση εξαφανίστηκε Κάτι τέτοιο δε

συνέβη καθώς όπως θα εξετάσουμε πήρε διαφορετικές μορφές στην πορεία του χρόνου

Μια αναβίωση αποτέλεσαν τα χειρόγραφα του Κωνσταντίνου Χρυσόμαλλου που

εντοπίστηκαν μετά το έτος 114010Αν και ήδη νεκρός καταδικάστηκε μετά θάνατον διότι

τα χειρόγραφα του που βρέθηκαν σε μοναστήρι περιείχαν βογομιλικές διδασκαλίες τις

οποίες μετέδιδεΣε αυτές συγκαταλέγεται η απόρριψη του βαπτίσματος καθώς κι η

αδυναμία των ιερέων να σώσουν τους πιστούς από τη δύναμη του ΣατανάΑμφισβητείται

δε από μια μερίδα μελετητών το αν τελικά ο Χρυσόμαλλος συνδεόταν με τον

ΒασίλειοΟ Χρυσόμαλλος δεν αποδεχόταν τη δυιστική αντίληψη Παρόλαυτα πίστευε

πως στον άνθρωπο συνυπήρχαν η αμαρτωλή και η ενάρετη φύσηΌπως οι Βογομίλοι

θεωρούσε το σεβασμό στην ανθρώπινη εξουσία ως δείγμα υποταγής στο Σατανά

Ακόμη και κατά την περίοδο 1143-46 ευσεβείς ιερείς καταδικάστηκαν σε θάνατο επειδή

κίνησαν την υποψία των αρχώνΑιτία της καταδίκης ήταν ο υπερβολικός ασκητισμός και

ο εθισμός στη νηστεία κατ εξοχήν βογομιλικές συνήθειεςΓενικώς οι βυζαντινές αρχές

αφιερώθηκαν τότε σε μια αλλοπρόσαλλη προσπάθεια εκκαθάρισης των μοναστηριών

στις παρυφές της Επικράτειας έχοντας πολλές φορές έστω κι ελάχιστα στοιχεία πριν

αναλάβουν δράση

Το διάστημα που ακολούθησε είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε πως εμφανίστηκαν στη

δυτική Ευρώπη οι Καθαροί ένα παρακλάδι των Βογομίλων Αυτοαποκαλούνταν

Απόστολοι έχοντας μάλιστα δικό τους Πάπα Παράδειγμα αποτελεί η εκκλησία του

ηγούμενου Νικήτα ο οποίος προάσπιζε τον απόλυτο δυισμόΥπήρχαν δηλαδή δύο Θεοί

και Κύριοι δίχως αρχή και τέλος ο ένας Καλός κι ο άλλος ΚακόςΠαρατηρούνται

βέβαιαμερικές αποκλίσεις από τα δόγματα της Βουλγαρικής Εκκλησίας που δίδασκε

πως μόνο ο Καλός Θεός ήταν δίχως αρχή και τέλος

Στην ηγεσία των εκκλησιών στη Δύση παραδείγματος χάρη στο Λανγκεντόκ και τη

Δραγόβιτσα βρισκόταν ο ηγούμενος που λειτουργούσε μαζί με τους βοηθούς του

Ιδιαίτερη έμφαση δίνονταν στην αρμονική συμβίωση μεταξύ των διαφόρων εκκλησιών

που είχαν δημιουργηθεί

Ως συνεχιστές του έργου που ξεκίνησε ο Βασίλειος εμφανίζονται πολλοί που

οργανώθηκαν σε κοινότητες σε πολλές ευρωπαϊκές επαρχίες Κάποιος θεολόγος ονόματι

Θρακικόςεκπληρώνοντας την αντιαιρετική του αποστολή αναφέρθηκε στους

10 Angold D (1995) σ 488

Βογομίλους ως Ευχίτες και ΛάτρειςΟ Θρακικός διαπιστώνεται πως είχε έρθει σε επαφή

με μέλη διαφόρων αιρετικών ομάδων οπότε και η πληροφορίες που συνέλεξε ποικίλουν

μεταξύ τους11

Κλείνοντας το κείμενο είναι σκόπιμο μάλλον και αναγκαίο να διευκρινίσουμε πως το

αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό των Βογομίλων ακόμα και κατά τα τέλη της ύπαρξης

τους ήταν η ικανότητά τους να κερδίζουν τη συμπάθεια πολλώνΑνεξαρτήτως του

γεγονότος ότι τα μυημένα μέλη ήταν λίγα ο κύκλος των υποστηρικτών τους είχε βαθιές

ρίζες στις τοπικές κοινωνίες που επεκτείνοντανΚαθοριστική αποδείχθηκε εκ των

υστέρων τόσο για τους Βογομίλους όσο και για το Βυζάντιο η εξορία της θρησκευτικής

ηγεσίας ύστερα από την σταυροφορική Άλωση της Κωνσταντινούπολης (1204) Έως το

1261 πολλές ισορροπίες είχαν ανατραπεί οι οποίες καθόρισαν την ιστορική πορεία των

επόμενων αιώνων

Επίλογος

Η εργασία αυτή που εδώ ολοκληρώνεται δίνει σε όλους τους ενδιαφερομένους την

ευκαιρία να προβούν αν το επιθυμούν σε εξαγωγή ποικίλων συμπερασμάτων Όπως

είναι αναμενόμενο τα όσα γράφονται σ αυτήν την εργασία δεν θα βρουν σύμφωνους

όλους τους αναγνώστες Συμφωνώντας ή διαφωνώντας είναι ουσιώδες να αντιληφθούμε

όλοι μας ανεξαρτήτως ερευνητικού αντικειμένου και κλάδου πως μόνο μέσω της

αντιπαράθεσης και του γόνιμου διαλόγου προκύπτουν τα χρήσιμα συμπεράσματα Όσον

αφορά τη συγκεκριμένη εργασία που στρέφει την προσοχή στο Βογομιλισμό υπάρχουν

-και θα υπάρξουν- πολλοί που διαφωνούν ως προς την αναφορά σε μια ldquoαίρεσηrdquo με όλο

το αρνητικό περιεχόμενο που προσδοθεί σε μια τέτοια έννοια Αποστρεφόμενοι κάθε

είδους και προέλευσης μίση και σεβόμενοι την προσωπική ελευθερία μπορούμε με

νηφαλιότητα να ανατρέξουμε στα ιστορικά γεγονότα Όπως εξετάσαμε ο Βογομιλισμός

ένα πολιτικό κίνημα αλλά και μια θρησκευτική κοινότητα συνάμα επηρεάστηκε βαθιά

από τρία διαφορετικά θρησκευτικά ρεύματα Αυτά ήταν ο Παυλικιανισμός ο Δυισμός κι

ο Μανιχαϊσμός

Βασικό δόγμα του Βογομιλισμού υπήρξε η μάχη μεταξύ Καλού και Κακού η οποία

λάμβανε προεκτάσεις ακόμα και σε κοινωνικά ζητήματα της καθημερινότητας Όπως

διευκρινίζεται και στο κυρίως θέμα της εργασίας αυτός ήταν και ο λόγος που το

βογομιλικό κίνημα πάλεψε ενάντια στις θρησκευτικές και κοινωνικές αδικίες κατά τον

10ο αιώνα στη Βουλγαρία και τον 11ο στην Κωνσταντινούπολη Παράλληλα στην

πορεία της εργασίας εξετάζονται περαιτέρω κάποιες λατρευτικές και τελετουργικές

συνήθειες των πιστών που τους διαφοροποιούσαν από την πλειονότητα των υπολοίπων

Χριστιανών Mερικές από αυτές ήταν το βάπτισμα η απόδοση τιμής στη μητέρα του

Ιησού Χριστού καθώς κι η ιδιαίτερη προσκόλληση τους στα διδάγματα της Επί του Όρου

Ομιλίας

11 mdash (1995) σ 497

Πρόσωπα-ορόσημα στην εξέλιξη του κινήματος γίνονται αντικείμενο σχολιασμού στην

εργασία όπως ο Βασίλειος ο Βογομίλος και ο Χρυσόμαλλος Τα συμπεράσματα που

αντλούμε από την επαφή μας με το ζήτημα αποδεικνύουν το πόσο εσφαλμένη θα ήταν η

εκλογίκευση μιας βεβιασμένης καταδίκης των Βογομίλων ή το αντίθετο Η παρουσία της

συγκεκριμένης κοινότητας αποδεικνύει καταφανώς πως ο Μεσαίωνας δεν ήταν μόνο μια

περίοδος πνευματικής συσκότισης των μαζών Αποδεικνύεται ύστερα από τη μελέτη πως

και τότε ακόμη σε μια περίοδο σκοταδισμού και άγνοιας πολλών πραγμάτων μερικοί

άνθρωποι δεν είχαν ξεχάσει ν αμφισβητούν και να αντιδρούν στα κακώς κείμενα που

βίωναν εν προκειμένω στη διαφθορά και την αυθαιρεσία της Εκκλησιαστικής εξουσίας

Επεκτείνοντας τη σκέψη διαπιστώνουμε πως εκτός των άλλων οι Βογομίλοι

επιθυμούσαν και την επιστροφή στη αληθινή λατρεία Τονίζεται άλλωστε εντός της

εργασίας ο ζήλος τον οποίο επέδειξαν στην προσπάθεια να ψέξουν τις ψευδείς

διδασκαλίες που είχαν επικρατήσει εκείνους τους αιώνας Το κίνημα δηλαδή δε

λειτούργησε ως ένα πολεμοχαρές σώμα φανατικών αλλά πολλές φορές τόλμησε να

έρθει ευθεία αντιπαράθεση με την Εκκλησία απευθυνόμενη στη βάση της (το λαό) και

αμφισβητώντας τις διδασκαλίες της βάσει του κατεξοχήν ιερού βιβλίου των Χριστιανών

τις Άγιες Γραφές

Η στάση μας όμως απέναντι στην θρησκευτική ομάδα των Βογομίλων πρέπει να είναι

όσο το δυνατόν αντικειμενικότερη Δεν αρμόζει εξάλλου σε μια επιστημονική εργασία η

μονόπλευρη εξέταση ενός θέματος Γι αυτό και στην εργασία αυτή τονίζονται στο

βαθμό του εφικτού τόσο ο μυστικιστικός χαρακτήρας της αίρεσης όσο και οι ακρότητες

στις οποίες επιδίδονταν οι Βογομίλοι σε μια προσπάθεια προσέγγισης του Θείου Αυτές

οι ακρότητες δεν περιορίζονταν μόνο στη σωματική εξάντληση του φυσικού σώματος

όπως με τη νηστεία αλλά και με πνευματική εξάντληση όπως η συνεχείς προσευχές και

ο ασκητισμός Αναφερόμενοι στον ασκητισμό είναι ορθό να προσμετρήσουμε ως ψεγάδι

στο κίνημα τον έντονο μοναστικό βίο των Βογομίλων που τροφοδοτούσε

αντικομφορμιστικές ιδέες τόσο εναντίον της πολιτικής αλλά και της θρησκευτικής

ηγεσίας οι οποίες ίσως πραγματώνονταν με την έξαρση συγκρούσεων

Βιβλιογραφία

Obolensky D Η βυζαντινή κοινοπολιτεία Η Ανατολική Ευρώπη 500-1453

μτφρ ΤσεβρεμέςΓ Θεσσαλονίκη 1991

Angold D Church and society in Byzantium under the Comneni (1081-1261)

Cambridge 1995

Runciman St The medieval manichee a study of the christian dualist

heresy Cambridge 1982

Στο σημείο αυτό του κεφαλαίου είναι σκόπιμο να εστιάσουμε την προσοχή μας στα

κινήματα που αναφέρθηκαν παραπάνω1

Με τη σειρά αναφοράς όπως παρατέθηκε παραπάνω σταχυολογούμε τα κύρια

σημεία καθεμιάς από τις έννοιες Ακολουθούν δηλαδή αναφορές στη δυιστική

αντίληψηεν συνεχεία στο μανιχαϊστικό θρήσκευμα και ύστερα στο κίνημα του

Παυλικιανισμού

Δυισμός Δυισμός είναι το μεταφυσικό δόγμα που υποστηρίζει ότι υπάρχουν δύο

ουσίεςανεξάρτητες και διαφορετικές καταστάσεις της ύπαρξηςΩς υπόστρωμα της

πραγματικότητας του εμπειρικού μας κόσμου χαρακτηρίζεται η φυσική υλική

ουσίαΕίναι δηλαδή ο κόσμος που βλέπουμε και αντιλαμβανόμαστε μέσω

ερεθισμάτωνσημάτων ή κυμάτωνΑπό την άλλη ο πνευματικός κόσμος συχνά

περιγράφεται σαν η μη-υλική μη-φυσική πραγματικότητα που είναι το υπόστρωμα της

πραγματικότητας του μη-εμπειρικού μας κόσμου που καλείται ψυχολογικός πνευματικός

ή νοητικός

Καθοριστικής σημασίας επιρροή από τις αντιλήψεις αυτές δέχθηκε ένα απότοκο του

Δυισμού ο Μανιχαϊσμός

Μανιχαϊσμός Μανιχαϊσμός καλείται το θρήσκευμα που εμφανίστηκε τον 3ο αιώνα στη

Μεσοποταμία με ηγέτη έναν Πέρση ευγενή ονόματι Μάνη ή Μανιχαίο (216-

277)Αναφορικά με το μανιχαϊσμόθα σχολίαζε κάποιος πως είναι ένα κράμαένα

συνονθύλευμα πολλών και διαφόρων θρησκευτικών διδασκαλιώνΣε αυτόν

αναμειγνύονται ο χριστιανισμόςστον οποίο παρατηρούνται έντονες ιουδαϊκές επιρροές

όπως επίσης ο ινδουισμός με τις ζωοαστρικές δοξασίες τουΠαρατηρείταιβέβαια

προσκόλληση και σε βουδιστικές παραδόσειςΟι Μανιχαίοι χωρίζονταν σε δύο ταξικές

ομάδεςΗ μεν ανώτερηαυτή των εκλεκτώνπροάσπιζε την αγαμίααπείχε από

οινοπνευματώδη ποτά και κατανάλωση κρέατοςΟι εκλεκτοί διακρατούσαν ηθική ζωή

εναρμονισμένη με τις αρχές της Επί του Όρους ομιλίας του Ιησού ΧριστούΗ δε

κατώτερηαυτή των ακροατώναρνούταν κάθε ανάμειξη με την πορνείατο ψέματην

υποκρισία και την ειδωλολατρίαΟι ακροατέςσε αντίθεση με τουςεκλεκτούςήταν

μονογαμικοί

Συν τω χρόνω ένα νέο θρησκευτικό μόρφωμα έκανε την εμφάνισή του υφιστάμενο

σαφώς την επίδραση του μανιχαϊσμούΗ γέννηση του μορφώματος αυτού συνδέθηκε

στενά με το βίο και τη δράση ενός ανδρός ονόματι Κωνσταντίνου από τη Μανάναλη της

ΑρμενίαςΔεχόμενος επίσκεψη από έναν ιεραπόστολο και διαβάζοντας τα συγγράμματα

Ευαγγέλιοκαι Απόστολοςαπαρνήθηκε το μανιχαϊσμό και αφοσιώθηκε στη μελέτη της

Καινής ΔιαθήκηςΎστερα από μικρό χρονικό διάστημακατάφερε να συσπειρώσει γύρω

1 Obolensky D(1991) σ 207 208

του έναν κύκλο πιστών στην πόλη εκείνηΑυτή είναι συμβατικά και η αρχή του

Παυλικιανισμού

Παυλικιανισμός Η νέα χριστιανική κοινότητα ονομάστηκε έτσι καθώς οι πιστοί υπό τον Κωνσταντίνο

απέδιδαν ιδιαίτερη τιμή στον Απόστολο ΠαύλοΕκτόςόμωςαπό τις επιστολές του που

εντάχθηκαν στο Γραφικό κώδικαοι Παυλικιανοί αναγνώριζαν επιπλέον την απόκρυφη

επιστολή Προς ΛαοδικείςΑπό την άλλη δεν τιμούσαν τους Αγίους εφόσον ήταν βαθιά η

πεποίθησή τους πως η αποκλειστική τιμή οφειλόταν στο ΘεόO προσηλυτισμός κατείχε

κυρίαρχη θέση στη ζωή των ΠαυλικιανώνΓια το λόγο αυτό αποστήθιζαν την Καινή

Διαθήκηώστε να συνδιαλέγονται βάσει των χωρίων της με τους ΟρθοδόξουςΟι

Παυλικιανοί απέρριπταν τα εκκλησιαστικά μυστήριαενώ θεωρούσαν εαυτούς

αποκλειστικά άξιους να φέρουν τον τίτλο ΧριστιανοίΚατ αυτούς οι Ορθόδοξοι

θεωρούνταν Ρωμαίοι και όχι ΧριστιανοίΥποστήριζαν τέλος ότι ο Ιησούς Χριστός είχε

ουράνιο σώμα και διήλθε του σαρκικού σώματος της Μαρίας

Κεφάλαιο 2ο Οι Απαρχές

Δίχως να έχει σχέση με τα φιλοσοφικά κινήματα που άνθισαν κατά τον ενδέκατο και

δωδέκατο αιώναο βογομιλισμός δεν άργησε να λάβει ισχυρό πολιτικό χαρακτήραΚατά

τη διάρκεια της βασιλείας του Αλέξιου Α Κομνηνούμεταξύ άλλων η συγκεκριμένη

αίρεση θεωρούταν ως μέγιστη απειλή για την καθεστηκυία τάξητης οποίας σαφώς

αναπόσπαστο μέρος ήταν η Χριστιανική Εκκλησία με έδρα την ΚωνσταντινούποληΈνας

τέτοιος ισχυρισμός μπορεί να τεκμηριωθεί καθώς η ταχεία άνθιση του βογομιλισμού

ώθησε πολιτικές παρατάξεις να κερδίσουν ηθική νομιμοποίηση στη συνείδηση των

πιστών της αίρεσηςΗ προσκόλληση στις επιταγές της πίστης ισοδυναμούσε με την

τυφλή υποταγή στην εκάστοτε πολιτική ηγεσίαΣημειώνεταιλοιπόν από τα πρώτα

χρόνια της ύπαρξής της η πολυδιάστατη επιρροή της αίρεσης στο Βυζαντινό κόσμο2

Όντας μία ιεραρχικά δομημένη κοινωνίατο Βυζάντιο δεν παρείχε πρόσφορο έδαφος για

τη διάδοση των πιο ανθρωποκεντρικών γνωστικιστικών αντιλήψεωνθα μπορούσε να

σχολιάσει κάποιοςΕξετάζοντας επιφανειακά το ζήτημα θεωρείται δύσκολο έως

ακατόρθωτο η κοινωνία της εποχής να ασπαστεί την ιδέα πως ο άνθρωπος αντιτίθεται με

τη δική του θέληση απέναντι στο Κακό πράττοντας το Καλόόπως πρέσβευε ο

ΔυισμόςΩστόσο αυτή η θεωρία αποδεικνύεται λανθασμένη και γρήγορα

καταρρίπτεταιΚάτι τέτοιο συνέβη και την εποχή εκείνη όταν η αυστηρή ιεραρχία της

Εκκλησίας ήλθε σε πλήρη αντίθεση με τα αποστολικά ιδεώδη και την προσωπική

αφοσίωση στο Θεό που παρείχε η μοναστική ζωή3

Πολλώ δε μάλλον όταν σε βασικά ερωτήματα δεν είχαν δοθεί πειστικές απαντήσεις από

την επίσημη ΕκκλησίαΜεγάλη μερίδα βυζαντινών απορούσε για το πως ήταν δυνατόν η

δαιμονική επιρροή και το Κακό να υφίστανται ακόμη και μετά την έλευσητη διακονίατα

πάθη αλλά και την ανάσταση του ΙησούΤότε το βογομιλικό κίνημα έδωσε στο λαό την

πολυπόθητη απάντησηΉταν εν μέρει η ικανότητα των ασκητών μοναχών να

καθυποτάσσουν τις σαρκικές τους επιθυμίεςοι οποίες συχνά ταυτίζονταν με το

ΚακόΉταν παράλληλαοι βασισμένες στην Καινή Διαθήκη διδασκαλίες των βογομίλων

που πιστοποιούσαν την εγκυρότητα των θέσεων του βογομιλισμού4

2 Angold D (1995) σ 468

3 mdash (1995) σ 469 4 mdash (1995) σ 470

Κεφάλαιο 3ο Η Εξάπλωση

Ήδη από τα πρώτα χρόνια της παραμονής του Τσάρου Συμεών στο θρόνο ο Ιωάννης

Έξαρχος γράφοντας για τα πρόσφατα κατορθώματα του Τσάρου παρατήρησε την

παρουσία Μανιχαίων στη βασιλική αυλήΗ παρουσία τους είχε μετατραπεί σε ξεκάθαρη

υπεροχή περί τα μέσα του 10ου αιώνα Ενώ η φυσιογνωμία του ιερέα Βογομίλ

καλυπτόταν από ένα πέπλο μυστηρίου επηρεάζοντας τις περισσότερες ευρωπαϊκές

χώρες το έτος 950 ο Πατριάρχης Θεοφύλακτος της Κωνσταντινούπολης έλαβε από το

σύζυγο της ανιψιάς του τσαρίνας Μαρίας-Ειρήνης Τσάρο ΠέτροΟι επιστολές έκαναν

αναφορά σε μια νέα δυναμική αίρεση που είχε εμφανιστεί στη ΒουλγαρίαΑφού

εξέφρασε την ανησυχία του για το φαινόμενο αυτό ο Τσάρος ζήτησε τη βοήθεια του

Πατριάρχη ώστε να την καταπνίξει Η απάντηση που έλαβε μπορεί να θεωρηθεί εν

πολλοίς προβλέψιμη Ο Πατριάρχης όντας άριστος γνώστης των θεολογικών ζητημάτων

κατανόησε εγκαίρως πως η συγκεκριμένη αίρεση αποτελούσε αναβίωση του

ΠαυλικιανισμούΑπέστειλε αυτοπροσώπως στον Τσάρο Πέτρο μια κατήχηση ένα

σύνολο λόγων αναφορικά με δογματικά ζητήματα οι οποίοι όπως ο ίδιος πίστευε πως θα

έπειθαν τους πιστούς να επιστρέψουν στην Ορθοδοξία κάτι το οποίο δεν συνέβη5

Η επόμενη γραπτή αναφορά στους Βογομίλους έγινε λίγο μετά το έτος 977 όταν ένας

ορθόδοξος ιερέας καταγόμενος από τη Βουλγαρία ο Κοσμάς εξέδωσε ένα βιβλίο στο

οποίο κατηγορούσε τους πιστούς της θρησκευτικής κοινότητας ενώ παράλληλα

ασκούσε δριμεία κριτική στην Ορθόδοξη ΕκκλησίαΗ κριτική του επικεντρωνόταν στο

γεγονός ότι η προκαθήμενοι της Εκκλησίας απολαμβάνοντας αδίκως τα πλούτη και

παραμελώντας το ποίμνιο άφησαν το πεδίο ελεύθερο για αιρετικές διδασκαλίες και την

επακόλουθη γιγάντωση του Βογομιλισμού

Ο Κοσμάς παρατήρησε εύστοχα πως ο κόσμος γύρω του μαστιζόταν από την αδικίαΟ

πόνος η σκληρότητα η παρακμή κι ο θάνατος κατέκλυζαν το βλέμμα τουΑν κι αρνητικά

διακείμενος προς τους Βογομίλους ο Κοσμάς δεν μπορούσε παρά να αποδεχθεί πως οι

ιδέες των πιστών της αίρεσης παρουσίαζαν ως ένα βαθμό θεολογικό

ενδιαφέρονΠροφανώς κι ο ίδιος δεν μπορούσε να απαντήσει με πειθώ για το πώς ήταν

δυνατόν το δημιούργημα ενός τέλειου Θεού να παρεκκλίνει σε τόσο μεγάλο βαθμό από

την τελειότηταΗ ιδέα ότι ήταν ο Σατανάς ο αποκαλούμενος Διάβολος δημιούργησε τον

ορατό κόσμο ελέγχοντας την ανθρώπινη βούληση στο έπακρο εισχωρούσε βαθύτερα

στις συνειδήσεις των αιρετικών κύκλων στη Βουλγαρία

H ταχεία εξάπλωση όπως προαναφέρθηκε είχε πολιτικά θεμέλιαΗ αγροτική κοινωνία

της εποχής υφίστατο συνθήκες ακραίας φτώχειας ενώ βίωνε τη σιμωνία και το

5 Runciman St(1982) σ 67

νεποτισμό περισσότερο από ποτέ άλλοτεTo βογομιλικό κίνημα εκμεταλλεύτηκε τις

συνθήκες αυτής της κοινωνικής και θρησκευτικής ανισότητας υπερασπιζόμενο την

αλήθεια και τη δικαιοσύνη μεταξύ των πιστώνΤροφοδοτούσε με άλλα λόγια ένα κλίμα

αντίστασης και αντίδρασης προς την καταδυναστευτική τάξη των Βουλγάρων κι

Ελλήνων κληρικώνΟρόσημο για την πορεία του κινήματος αποτέλεσε η μεταφορά

πληθυσμών στις σλαβογενείς περιοχές περιμετρικά της Φιλιππούπολης με σκοπό την

κάλυψη του δημογραφικού κενού που είχε προκύψει στη ΘράκηΤο εγχείρημα αυτό

ανέλαβε ο αυτοκράτορας Ιωάννης ΤζιμισκήςΟι πληθυσμοί ως επί το πλείστον που είχαν

ασπαστεί τον Παυλικιανισμό διαδραμάτισαν καταλυτικό ρόλο στην πορεία της

μετεξέλιξης προς το ΒογομιλισμόΑδιαμφισβήτητα το φιλάνθρωπο και μειλίχιο

πρόσωπο που προέβαλλαν εκείνη την περίοδο εγγυήθηκε στους Βογομίλους τη μαζική

λαϊκή ανταπόκριση

Η λαϊκή ανταπόκριση που τόσο γρήγορα προέκυψε οδήγησε τα επόμενα χρόνια στο

Σχίσμα το πρώτο που παρατηρήθηκε εντός του κινήματος Πέραν της ldquoεπίσημηςrdquo

Εκκλησίας των Βογομίλων στη Βουλγαρία εμφανίστηκε μία ldquoθυγατρικήrdquo εντός της

αίρεσης στο χωριό Δραγόβιτσα στα σύνορα Μακεδονίας και Θράκης Η αποσχιστική

τάση αυτής της θυγατρικής Εκκλησίας δεν στάθηκε ικανή να ανακόψει τον

ιεραποστολικό ζήλο των Βογομίλων

Κεφάλαιο 4οΟ Βογομιλισμός κατά τον 11ο αιώνα

Βασικό πεδίο διαλόγου μεταξύ των ιστορικών έχει υπάρξει η σύνδεση μεταξύ του

Βογομιλισμού στη Βουλγαρία με τη μορφή που έλαβε η αίρεση στην Κωνσταντινούπολη

δεκαετίες αργότεραΕξετάζοντας το ζήτημα στη βάση του μπορούμε να αποδεχθούμε

μια άποψη που έχει διατυπωθεί από ερευνητές Δεν είναι αβάσιμη η άποψη πωςελλείψει

στοιχείων οι κληρικοί της εποχής εκείνης έτειναν να ταυτίζουν θρησκευτικά σχήματα

που εμφανίζονταν στην εποχή τους με προηγούμενα τα οποία ως επί το πλείστον δεν

υφίσταντο πλέονΜια τέτοια προσέγγιση σαφώς στερείται εγκυρότητας και ακρίβειας

στην πλειονότητα των περιπτώσεων Μια τέτοια περίπτωση είναι κι αυτή που εξετάζεται

εδώ Δεν έχουν εντοπιστεί επαρκείς ενδείξεις που να συνδέουν αυτομάτως τον

Βογομιλισμό στη Βουλγαρία κατά τα πρώιμα έτη της ύπαρξής του με τη συνακόλουθη

μεταπήδηση του στο μεγαλύτερο πολιτιστικό και θρησκευτικό κέντρο της εποχής την

Κωνσταντινούπολη κατά το χρονικό διάστημα που ακολούθησε

Η πνευματική φιγούρα που έδωσε την απαραίτητη ώθηση στην αίρεση ήταν ο Συμεών ο

Νέος ΘεολόγοςΟι μυστικιστικές διδασκαλίες του επεβλήθησαν σε λιγότερο αυστηρό

έλεγχο ενώ οι προτάσεις που διατυπώνονται στο έργο του αποδεικνύουν τη στενή του

σχέση με αιρετικές ιδέεςΜια τέτοια θέση δε στερείται τεκμηρίωνΤόσο ο ίδιος έχοντας

διασυνδέσεις υψηλού κύρους εντός της Κωνσταντινούπολης όσο και οι Βογομίλοι

έψεγαν την Ορθόδοξη Εκκλησία για την ιεραρχική της δομή ενώ υποτιμούσαν το

χριστιανικό βάπτισμα όπως θα εξετάσουμε περαιτέρω στη συνέχεια

Παραδεκτή είναι η άποψη πως κατά τους αιώνες που άνθισε η Βυζαντινή Κοινοπολιτεία

η μοναστική ζωή λειτουργούσε συχνά ως κάλυψη αιρετικών δραστηριοτήτων ενώ δεν

είναι λίγες οι φορές που μέσα στα μοναστήρια οργανώθηκαν κινήματα πολιτικής

ανατροπής Έκδηλο γίνεται το κλίμα της εποχής από το έργο του Ευθυμίου του

Περίβλεπτου ο οποίος αναφέρεται στους Φουνδαγιαγίτες Ως αιρετική ομάδα συγγενική

από θρησκευτικής άποψης με τους Βογομίλους οι Φουνδαγιαγίτες έδρασαν στο

βορειοδυτικό τμήμα της Κοινοπολιτείας στο θέμα Οψίκιον Η ονομασία τους μας

οδηγεί στο συμπέρασμα πως οι ίδιοι ήταν προσκυνητές πιστοίΗγέτης τους πιστεύεται

πως ήταν ο Ιωάννης Τζουρίλλας κατά την περίοδο όπου θεματάρχης ήταν ο Ρωμανός

Αργυρός επί της βασιλείας του Βασιλείου Β (975-1025) Ο Τζουρίλλας κήρυξε τότε και

στο γειτονικό Θρακέσιον και τη ΣμύρναΌντας ο ηγούμενος της μοναστικής ομάδας ο

Τζουρίλλας έθεσε και το περίγραμμα της πίστης των Φουνδαγιαγιτών που ως ένα βαθμό

μας παρέχει χρήσιμες πληροφορίες και για τους Βογομίλους6

Αναφορικά με τα δόγματά τους μπορούμε να εντοπίσουμε μερικά Καταρχάς

προάσπιζαν την αγαμία καθώς θεωρούσαν το γάμο και τη σεξουαλικές σχέσεις ως

υποταγή του πνεύματος στο Κακό που κυριαρχεί τον ορατό κόσμοΕπιπλέον το

βάπτισμα και η Θεία Κοινωνία στερούνταν εγκυρότηταςΔεν απέδιδαν τιμή στο Σταυρό

καθώς μόνο ο Θεός ήταν Άγιος κατ αυτούςΣε αυτούς αποδίδονται επίσης

αποκρυφιστικές δοξασίες ενώ βάσει του Κατά Ματθαίον Ευαγγελίου 66 δεν

συμμετείχαν στις δραστηριότητας της Εκκλησίας η οποία παρέβαινε τις διδασκαλίες του

ΧριστούΤο Βιβλικό χωρίο αναφέρειrdquoΕσύ ωστόσο όταν προσεύχεσαι πήγαινε μέσα στο

ιδιαίτερο δωμάτιό σου και αφού κλείσεις την πόρτα σου προσευχήσου στον Πατέρα σου ο

οποίος είναι στα κρυφά τότε ο Πατέρας σου ο οποίος βλέπει στα κρυφά θα σου

ανταποδώσειrdquo

Αρνούμενοι την ιεροσύνη της επίσημης Εκκλησίας οι Φουνδαγιαγίτες τους οποίους ο

Ευθύμιος ταυτίζει με τους Βογομίλους πάσχιζαν να αναβιώσουν τις διδασκαλίες της

Καινής Διαθήκης οι οποίες είχαν παραφθαρεί ή αποκρυφθεί από τις μάζες τον επί

αιώνεςΑπέρριπταν παράλληλα όλες τις διδασκαλίες και τα μυστήρια της Ορθοδοξίας

Στη ζωή τους ο μαναστικισμός δεν είχε θέσηΟρισμένες φορές απέκρυπταν τις

πεποιθήσεις τους ενώ λάτρευαν το Θεό σε δικές τους εκκλησίες τις οποίες έχτιζαν οι

ίδιοιΠερί τα μέσα του 11ου αιώνα πάντως δυιστικές πεποιθήσεις είχαν εισχωρήσει εις

βάθος στην Κωνσταντινούπολη

Για περίπου τέσσερις δεκαετίες (1042-1081) η Κωνσταντινούπολη βίωνε μια

πρωτόγνωρη κρίση Λόγω της επανάστασης εναντίον του Μιχαήλ Ε οι άλλοτε πειθήνιοι

και χειραγωγημένοι υπήκοοι που ζούσαν στην επαρχία άδραξαν την ευκαιρία

συρρέοντας μαζικά στην πρωτεύουσα Η μετακίνηση αυτή πρόσφερε την ευκαιρία σε

πολλούς καθοδηγητές της κοινής γνώμης και μοναχούς εν μέσω αναταραχών να

ξεκινήσουν την προσπάθεια να αποκτήσουν φήμηΧαρακτηριστικά μπορούμε να

δώσουμε μερικά ονόματα όπως αυτά των Νικήτα και Ιωάννη που επιζητούσαν την

υποστήριξη του Πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλάριου (1043-1058) Υπήρξαν κι άλλοι όπως

ο Νείλος από την Καλαβρία που σύμφωνα με την Άννα Κομνηνή κατόρθωσε να

συσπειρώσει γύρω του έναν αξιόλογο κύκλο σχηματίζοντας θρησκευτική κοινότητα

Υποστήριζε πως κατείχε αυξημένη ενόραση κάτι που ο ίδιος αποκαλούσε μυστική

γνώσηΟ Νείλος δίδασκε πως ο Ιησούς Χριστός θεοποιήθηκε μόνο ύστερα από το θάνατό

τουως ανταμοιβή για την πιστή ανθρώπινη ζωή τουΚάτι ανάλογο θα έπρεπε να

αναμένουν κι οι ακόλουθοί του για τους ίδιους Πιο ριζοσπαστική θέση πρέπει να

6 Angold D (1995) σ 473

θεωρείται η άρνηση απόδοσης τιμής στη ΜαρίαΟ Νείλος ηρνείτο στη Μαρία τον τίτλο

ldquoΘεομήτωρrdquo7

Στο σημείο αυτό μια εξέταση των πολιτικών και στρατηγικών εξελίξεων είναι εκ των ων

ουκ άνευΜε αποκορύφωμα το έτος 1071 ο λαός πείστηκε πως ακολουθούσε μια

εσφαλμένη πορείαΈχοντας μόλις δεχθεί ταπεινωτική ήττα στη μάχη του Ματζικέρτ (26

Αυγούστου) και με τον αυτοκράτορα Ρωμανό Δ Διογένη αιχμάλωτο στα χέρια των

Σελτζούκων η πανωλεθρία εξελήφθη ως αποτέλεσμα της Θείας Κρίσης Ο Θεός

τιμωρούσε κατ αυτόν τον τρόπο τους Βυζαντινούς για τον εσφαλμένο τρόπο λατρείας

τους υποδεικνύοντας έτσι μια στροφή προς την ορθή λατρεία του Θείου τον

Βογομιλισμό όπως πολλοί πίστεψαν

Κεφάλαιο 5ο Σχετικά με τον Βασίλειο Βογομίλο

5α Προφίλ Βασιλείου Βογομίλου

Έχοντας συμπληρώσει 52 χρόνια κηρύγματος ύστερα από 15 χρόνια βαθιάς μελέτης ο

Βασίλειος ιατρός στο επάγγελμα όσο κανένας άλλος συνέβαλε στο να μείνει στην

ιστορία το κίνημα ένα από τα ισχυρότερα του Μεσαίωνα

Την πίστη του Βασιλείου ενδυνάμωσαν οι αιρετικές διδασκαλίες στις οποίες είχε

εμβαθύνει καθώς κι ένα γεγονός που έμελλε να αποδειχθεί καθοριστικό στην πορεία της

ζωής τουη απόκτηση των προσωπικών του αντιγράφων των ΕυαγγελίωνΟ Βασίλειος

7 Angold D (1995) σ 477

είχε στην κατοχή του κάτι το οποίο αιώνες νωρίτερα ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος είχε

χρησιμοποιήσει ώστε να απομακρύνει το ποίμνιο από την αληθινή Χριστιανική πίστη

την αληθινή πίστη όπως διαμορφώθηκε τον πρώτο αιώναΚύριο μέλημα του Βασιλείου

ήταν η επιστροφή στις ρίζες η επιστροφή στην αγνή λατρείαΓια να επιτευχθεί αυτή η

προσπάθεια χρειαζόταν όχι μόνο θέληση αλλά και αφοσίωση στη μελέτη της Καινής

Διαθήκης ούτως ώστε να αποκηρυχθούν οι ψεύτικες διδασκαλίες της επίσημης

Εκκλησίας

Ταυτόχρονα ο Βασίλειος παρατηρώντας την ολοένα αυξανόμενη απήχηση των λόγων

του καλλιέργησε μέσα του την επιθυμία να σχηματίσει μια αυτόνομη και ανεξάρτητη

Εκκλησία η οποία θα ήταν η αναβίωση εκείνης του πρώτου αιώνα

5β Δογματικά Ζητήματα

Στην εκκλησία των Βογομίλων μια ήταν η θεμελιώδης πίστη που όλοι μοιράζονταν με

απαράμιλλο ζήλοΣτη μάχη μεταξύ Καλού και Κακού μόνο οι εκείνοι ήταν ικανοί να

ελευθερωθούν από τη δαιμονική επιρροήΣτην αυστηρή κριτική που δέχθηκαν από τον

Ευθύμιο Ζιγαβηνό λόγιο και ιστορικό της εποχήςισχυρίστηκαν πως οι δαίμονες που

καθοδηγούσαν τους αγίους όσο ζούσαν οι ίδιοι είναι τώρα μέσα στα μνημεία τους και

διενεργούν θαύματα έχοντας καταλάβει τις ψυχές τους ώστε να εξαπατήσουν τους

ανόητους και να τους πείσουν να υπακούν στο ακάθαρτο ως άγιοΕπιπρόσθετα

διατείνονταν πως οι δαίμονες λάτρευαν το σταυρό ενώ ο Διάβολος άφησε τον Πανάγιο

Τάφο μεταφερόμενος στο Ναό της Αγίας Σοφίας δηλώνοντας ξεκάθαρα πως οι εκκλησίες

των Ορθοδόξων ήταν οικία του Διαβόλου ουσιαστικά του Κακού

Στην άποψη πως οι δαίμονες θα έπρεπε να κατευνάζονται μέσω θυσιών και μέσω της

λατρείας υλικών εικόνων ο Βασίλειος ήταν κατηγορηματικά αντίθετος υπερασπιζόμενος

την άποψη ότι ο ορατός κόσμος ήταν κτήμα του Κακού

Ξένες προς τη βυζαντινή κοινωνία ήταν οι απόψεις των Βογομίλων και όσον αφορά το

γάμο Τη στάση υπέρ της αγαμίας τη βάσιζαν και πάλι στην Καινή ΔιαθήκηΣύμφωνα με

το Ευαγγέλιο Κατά Ματθαίον 2230 ldquoστην ανάσταση ούτε οι άντρες παντρεύονται ούτε οι

γυναίκες δίνονται σε γάμοαλλά είναι όπως οι άγγελοι στον ουρανόrdquo Οι θρησκευτικές

τους συνάξεις και οι τελετές περιορίζονταν στο ελάχιστοΈμφαση έδιδαν στην αξία της

Κυριακής Προσευχής Οι ίδιοι προσεύχονταν επτά φορές τη μέρα και πέντε φορές τη

νύχτα Νήστευαν επίσης κάθε Δευτέρα Πέμπτη και Παρασκευή8

Η πίστη των Βογομίλων πως ήταν οι αληθινοί Χριστιανοί επεκτείνεται και στην

πεποίθηση σύμφωνα με την οποία η Επί του Όρους Ομιλία απευθυνόταν αποκλειστικά σ

αυτούςΉταν οι πτωχοί τω πνεύματι παντελώς αντίθετοι των Γραμματέων και

Φαρισαίων Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο οι Βογομίλοι ήταν σχετικώς

διστακτικοί να μυήσουν άτομα υψηλής μόρφωσης στις τάξεις τουςΤο αίσθημα ότι

8 Runciman St(1982) σ 78

άνηκαν σε μια κοινότητα όμως ήταν το κύριο συνεκτικό στοιχείο που βοήθησε τους

Βογομίλους να αντέξουν στο χρόνο9

Δεν αποδέχονταν ολόκληρο το Βιβλικό κανόνα αλλά μόνο κάποια μέρη

τουΣυγκεκριμένα πίστευαν και μελετούσαν όσα βιβλία αναφέρονταν στο Χριστό

ολόκληρη την Καινή Διαθήκη τους Ψαλμούς και τους προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης

5γ Η Δίκη και ο Θάνατος

Η προκλητική συμπεριφορά του Βασιλείου εξώθησε την επίσημη Εκκλησία στη λήψη

δραστικών αποφάσεων Ο Βασίλειος παραπέμφθηκε σε δίκη κάποια στιγμή πριν το 1111

Ο Νικόλαος Γραμματικός που διετέλεσε Πατριάρχης την περίοδο 1084-1111

αναμείχθηκε προσωπικά στην υπόθεση των ΒογομίλωνΚλεισμένος σε ένα σπίτι κοντά

στο αυτοκρατορικό ανάκτορο Βασίλειος περίμενε να του οριστεί η θανατική καταδίκη

με καύση στη πυρά υφιστάμενος βασανιστήρια

Παράλληλα κατεβλήθη μεγάλη προσπάθεια από τους διώκτες να μεταπειστούν οι

Βογομίλοι όχι μόνο από θρησκευτικούς ηγέτες αλλά ακόμη κι από τον ΑυτοκράτοραΟι

προσπάθειες τους όμως απέβησαν άκαρπες με αποτέλεσμα να καεί στον Ιππόδρομο ο

Βασίλειος και να θανατωθούν οι απόστολοί του ύστερα από τη φυλάκιση

Αξίζει σχετικής μνείας η μαζική υποστήριξη που γνώρισαν οι Βογομίλοι από τα πλήθη

που τους υπερασπίστηκαν κατά την περίοδο του διωγμού άλλη μία ένδειξη πως ο

Βασίλειος άγγιξε περισσότερο το λαϊκό αίσθημα από έναν κοινό προδότη

9 Angold D (1995) σ 483

Κεφάλαιο 6ο Ο Βογομιλισμός μετά το θάνατο του Βασιλείου

Τα χρόνια που ακολούθησαν το θάνατο του Βασιλείου η Αυτοκρατορία δεν έπαψε να

νιώθει την αιρετική απειλήΜπορεί τα περισσότερα και πιο πιστά μέλη της αίρεσης να

είχαν θανατωθεί οι ιδέες τους όμως παρέμεναν ζωντανές Φαινομενικά λόγω της

απουσίας ιστορικών πηγών κάποιοι θεωρούν πως η αίρεση εξαφανίστηκε Κάτι τέτοιο δε

συνέβη καθώς όπως θα εξετάσουμε πήρε διαφορετικές μορφές στην πορεία του χρόνου

Μια αναβίωση αποτέλεσαν τα χειρόγραφα του Κωνσταντίνου Χρυσόμαλλου που

εντοπίστηκαν μετά το έτος 114010Αν και ήδη νεκρός καταδικάστηκε μετά θάνατον διότι

τα χειρόγραφα του που βρέθηκαν σε μοναστήρι περιείχαν βογομιλικές διδασκαλίες τις

οποίες μετέδιδεΣε αυτές συγκαταλέγεται η απόρριψη του βαπτίσματος καθώς κι η

αδυναμία των ιερέων να σώσουν τους πιστούς από τη δύναμη του ΣατανάΑμφισβητείται

δε από μια μερίδα μελετητών το αν τελικά ο Χρυσόμαλλος συνδεόταν με τον

ΒασίλειοΟ Χρυσόμαλλος δεν αποδεχόταν τη δυιστική αντίληψη Παρόλαυτα πίστευε

πως στον άνθρωπο συνυπήρχαν η αμαρτωλή και η ενάρετη φύσηΌπως οι Βογομίλοι

θεωρούσε το σεβασμό στην ανθρώπινη εξουσία ως δείγμα υποταγής στο Σατανά

Ακόμη και κατά την περίοδο 1143-46 ευσεβείς ιερείς καταδικάστηκαν σε θάνατο επειδή

κίνησαν την υποψία των αρχώνΑιτία της καταδίκης ήταν ο υπερβολικός ασκητισμός και

ο εθισμός στη νηστεία κατ εξοχήν βογομιλικές συνήθειεςΓενικώς οι βυζαντινές αρχές

αφιερώθηκαν τότε σε μια αλλοπρόσαλλη προσπάθεια εκκαθάρισης των μοναστηριών

στις παρυφές της Επικράτειας έχοντας πολλές φορές έστω κι ελάχιστα στοιχεία πριν

αναλάβουν δράση

Το διάστημα που ακολούθησε είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε πως εμφανίστηκαν στη

δυτική Ευρώπη οι Καθαροί ένα παρακλάδι των Βογομίλων Αυτοαποκαλούνταν

Απόστολοι έχοντας μάλιστα δικό τους Πάπα Παράδειγμα αποτελεί η εκκλησία του

ηγούμενου Νικήτα ο οποίος προάσπιζε τον απόλυτο δυισμόΥπήρχαν δηλαδή δύο Θεοί

και Κύριοι δίχως αρχή και τέλος ο ένας Καλός κι ο άλλος ΚακόςΠαρατηρούνται

βέβαιαμερικές αποκλίσεις από τα δόγματα της Βουλγαρικής Εκκλησίας που δίδασκε

πως μόνο ο Καλός Θεός ήταν δίχως αρχή και τέλος

Στην ηγεσία των εκκλησιών στη Δύση παραδείγματος χάρη στο Λανγκεντόκ και τη

Δραγόβιτσα βρισκόταν ο ηγούμενος που λειτουργούσε μαζί με τους βοηθούς του

Ιδιαίτερη έμφαση δίνονταν στην αρμονική συμβίωση μεταξύ των διαφόρων εκκλησιών

που είχαν δημιουργηθεί

Ως συνεχιστές του έργου που ξεκίνησε ο Βασίλειος εμφανίζονται πολλοί που

οργανώθηκαν σε κοινότητες σε πολλές ευρωπαϊκές επαρχίες Κάποιος θεολόγος ονόματι

Θρακικόςεκπληρώνοντας την αντιαιρετική του αποστολή αναφέρθηκε στους

10 Angold D (1995) σ 488

Βογομίλους ως Ευχίτες και ΛάτρειςΟ Θρακικός διαπιστώνεται πως είχε έρθει σε επαφή

με μέλη διαφόρων αιρετικών ομάδων οπότε και η πληροφορίες που συνέλεξε ποικίλουν

μεταξύ τους11

Κλείνοντας το κείμενο είναι σκόπιμο μάλλον και αναγκαίο να διευκρινίσουμε πως το

αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό των Βογομίλων ακόμα και κατά τα τέλη της ύπαρξης

τους ήταν η ικανότητά τους να κερδίζουν τη συμπάθεια πολλώνΑνεξαρτήτως του

γεγονότος ότι τα μυημένα μέλη ήταν λίγα ο κύκλος των υποστηρικτών τους είχε βαθιές

ρίζες στις τοπικές κοινωνίες που επεκτείνοντανΚαθοριστική αποδείχθηκε εκ των

υστέρων τόσο για τους Βογομίλους όσο και για το Βυζάντιο η εξορία της θρησκευτικής

ηγεσίας ύστερα από την σταυροφορική Άλωση της Κωνσταντινούπολης (1204) Έως το

1261 πολλές ισορροπίες είχαν ανατραπεί οι οποίες καθόρισαν την ιστορική πορεία των

επόμενων αιώνων

Επίλογος

Η εργασία αυτή που εδώ ολοκληρώνεται δίνει σε όλους τους ενδιαφερομένους την

ευκαιρία να προβούν αν το επιθυμούν σε εξαγωγή ποικίλων συμπερασμάτων Όπως

είναι αναμενόμενο τα όσα γράφονται σ αυτήν την εργασία δεν θα βρουν σύμφωνους

όλους τους αναγνώστες Συμφωνώντας ή διαφωνώντας είναι ουσιώδες να αντιληφθούμε

όλοι μας ανεξαρτήτως ερευνητικού αντικειμένου και κλάδου πως μόνο μέσω της

αντιπαράθεσης και του γόνιμου διαλόγου προκύπτουν τα χρήσιμα συμπεράσματα Όσον

αφορά τη συγκεκριμένη εργασία που στρέφει την προσοχή στο Βογομιλισμό υπάρχουν

-και θα υπάρξουν- πολλοί που διαφωνούν ως προς την αναφορά σε μια ldquoαίρεσηrdquo με όλο

το αρνητικό περιεχόμενο που προσδοθεί σε μια τέτοια έννοια Αποστρεφόμενοι κάθε

είδους και προέλευσης μίση και σεβόμενοι την προσωπική ελευθερία μπορούμε με

νηφαλιότητα να ανατρέξουμε στα ιστορικά γεγονότα Όπως εξετάσαμε ο Βογομιλισμός

ένα πολιτικό κίνημα αλλά και μια θρησκευτική κοινότητα συνάμα επηρεάστηκε βαθιά

από τρία διαφορετικά θρησκευτικά ρεύματα Αυτά ήταν ο Παυλικιανισμός ο Δυισμός κι

ο Μανιχαϊσμός

Βασικό δόγμα του Βογομιλισμού υπήρξε η μάχη μεταξύ Καλού και Κακού η οποία

λάμβανε προεκτάσεις ακόμα και σε κοινωνικά ζητήματα της καθημερινότητας Όπως

διευκρινίζεται και στο κυρίως θέμα της εργασίας αυτός ήταν και ο λόγος που το

βογομιλικό κίνημα πάλεψε ενάντια στις θρησκευτικές και κοινωνικές αδικίες κατά τον

10ο αιώνα στη Βουλγαρία και τον 11ο στην Κωνσταντινούπολη Παράλληλα στην

πορεία της εργασίας εξετάζονται περαιτέρω κάποιες λατρευτικές και τελετουργικές

συνήθειες των πιστών που τους διαφοροποιούσαν από την πλειονότητα των υπολοίπων

Χριστιανών Mερικές από αυτές ήταν το βάπτισμα η απόδοση τιμής στη μητέρα του

Ιησού Χριστού καθώς κι η ιδιαίτερη προσκόλληση τους στα διδάγματα της Επί του Όρου

Ομιλίας

11 mdash (1995) σ 497

Πρόσωπα-ορόσημα στην εξέλιξη του κινήματος γίνονται αντικείμενο σχολιασμού στην

εργασία όπως ο Βασίλειος ο Βογομίλος και ο Χρυσόμαλλος Τα συμπεράσματα που

αντλούμε από την επαφή μας με το ζήτημα αποδεικνύουν το πόσο εσφαλμένη θα ήταν η

εκλογίκευση μιας βεβιασμένης καταδίκης των Βογομίλων ή το αντίθετο Η παρουσία της

συγκεκριμένης κοινότητας αποδεικνύει καταφανώς πως ο Μεσαίωνας δεν ήταν μόνο μια

περίοδος πνευματικής συσκότισης των μαζών Αποδεικνύεται ύστερα από τη μελέτη πως

και τότε ακόμη σε μια περίοδο σκοταδισμού και άγνοιας πολλών πραγμάτων μερικοί

άνθρωποι δεν είχαν ξεχάσει ν αμφισβητούν και να αντιδρούν στα κακώς κείμενα που

βίωναν εν προκειμένω στη διαφθορά και την αυθαιρεσία της Εκκλησιαστικής εξουσίας

Επεκτείνοντας τη σκέψη διαπιστώνουμε πως εκτός των άλλων οι Βογομίλοι

επιθυμούσαν και την επιστροφή στη αληθινή λατρεία Τονίζεται άλλωστε εντός της

εργασίας ο ζήλος τον οποίο επέδειξαν στην προσπάθεια να ψέξουν τις ψευδείς

διδασκαλίες που είχαν επικρατήσει εκείνους τους αιώνας Το κίνημα δηλαδή δε

λειτούργησε ως ένα πολεμοχαρές σώμα φανατικών αλλά πολλές φορές τόλμησε να

έρθει ευθεία αντιπαράθεση με την Εκκλησία απευθυνόμενη στη βάση της (το λαό) και

αμφισβητώντας τις διδασκαλίες της βάσει του κατεξοχήν ιερού βιβλίου των Χριστιανών

τις Άγιες Γραφές

Η στάση μας όμως απέναντι στην θρησκευτική ομάδα των Βογομίλων πρέπει να είναι

όσο το δυνατόν αντικειμενικότερη Δεν αρμόζει εξάλλου σε μια επιστημονική εργασία η

μονόπλευρη εξέταση ενός θέματος Γι αυτό και στην εργασία αυτή τονίζονται στο

βαθμό του εφικτού τόσο ο μυστικιστικός χαρακτήρας της αίρεσης όσο και οι ακρότητες

στις οποίες επιδίδονταν οι Βογομίλοι σε μια προσπάθεια προσέγγισης του Θείου Αυτές

οι ακρότητες δεν περιορίζονταν μόνο στη σωματική εξάντληση του φυσικού σώματος

όπως με τη νηστεία αλλά και με πνευματική εξάντληση όπως η συνεχείς προσευχές και

ο ασκητισμός Αναφερόμενοι στον ασκητισμό είναι ορθό να προσμετρήσουμε ως ψεγάδι

στο κίνημα τον έντονο μοναστικό βίο των Βογομίλων που τροφοδοτούσε

αντικομφορμιστικές ιδέες τόσο εναντίον της πολιτικής αλλά και της θρησκευτικής

ηγεσίας οι οποίες ίσως πραγματώνονταν με την έξαρση συγκρούσεων

Βιβλιογραφία

Obolensky D Η βυζαντινή κοινοπολιτεία Η Ανατολική Ευρώπη 500-1453

μτφρ ΤσεβρεμέςΓ Θεσσαλονίκη 1991

Angold D Church and society in Byzantium under the Comneni (1081-1261)

Cambridge 1995

Runciman St The medieval manichee a study of the christian dualist

heresy Cambridge 1982

του έναν κύκλο πιστών στην πόλη εκείνηΑυτή είναι συμβατικά και η αρχή του

Παυλικιανισμού

Παυλικιανισμός Η νέα χριστιανική κοινότητα ονομάστηκε έτσι καθώς οι πιστοί υπό τον Κωνσταντίνο

απέδιδαν ιδιαίτερη τιμή στον Απόστολο ΠαύλοΕκτόςόμωςαπό τις επιστολές του που

εντάχθηκαν στο Γραφικό κώδικαοι Παυλικιανοί αναγνώριζαν επιπλέον την απόκρυφη

επιστολή Προς ΛαοδικείςΑπό την άλλη δεν τιμούσαν τους Αγίους εφόσον ήταν βαθιά η

πεποίθησή τους πως η αποκλειστική τιμή οφειλόταν στο ΘεόO προσηλυτισμός κατείχε

κυρίαρχη θέση στη ζωή των ΠαυλικιανώνΓια το λόγο αυτό αποστήθιζαν την Καινή

Διαθήκηώστε να συνδιαλέγονται βάσει των χωρίων της με τους ΟρθοδόξουςΟι

Παυλικιανοί απέρριπταν τα εκκλησιαστικά μυστήριαενώ θεωρούσαν εαυτούς

αποκλειστικά άξιους να φέρουν τον τίτλο ΧριστιανοίΚατ αυτούς οι Ορθόδοξοι

θεωρούνταν Ρωμαίοι και όχι ΧριστιανοίΥποστήριζαν τέλος ότι ο Ιησούς Χριστός είχε

ουράνιο σώμα και διήλθε του σαρκικού σώματος της Μαρίας

Κεφάλαιο 2ο Οι Απαρχές

Δίχως να έχει σχέση με τα φιλοσοφικά κινήματα που άνθισαν κατά τον ενδέκατο και

δωδέκατο αιώναο βογομιλισμός δεν άργησε να λάβει ισχυρό πολιτικό χαρακτήραΚατά

τη διάρκεια της βασιλείας του Αλέξιου Α Κομνηνούμεταξύ άλλων η συγκεκριμένη

αίρεση θεωρούταν ως μέγιστη απειλή για την καθεστηκυία τάξητης οποίας σαφώς

αναπόσπαστο μέρος ήταν η Χριστιανική Εκκλησία με έδρα την ΚωνσταντινούποληΈνας

τέτοιος ισχυρισμός μπορεί να τεκμηριωθεί καθώς η ταχεία άνθιση του βογομιλισμού

ώθησε πολιτικές παρατάξεις να κερδίσουν ηθική νομιμοποίηση στη συνείδηση των

πιστών της αίρεσηςΗ προσκόλληση στις επιταγές της πίστης ισοδυναμούσε με την

τυφλή υποταγή στην εκάστοτε πολιτική ηγεσίαΣημειώνεταιλοιπόν από τα πρώτα

χρόνια της ύπαρξής της η πολυδιάστατη επιρροή της αίρεσης στο Βυζαντινό κόσμο2

Όντας μία ιεραρχικά δομημένη κοινωνίατο Βυζάντιο δεν παρείχε πρόσφορο έδαφος για

τη διάδοση των πιο ανθρωποκεντρικών γνωστικιστικών αντιλήψεωνθα μπορούσε να

σχολιάσει κάποιοςΕξετάζοντας επιφανειακά το ζήτημα θεωρείται δύσκολο έως

ακατόρθωτο η κοινωνία της εποχής να ασπαστεί την ιδέα πως ο άνθρωπος αντιτίθεται με

τη δική του θέληση απέναντι στο Κακό πράττοντας το Καλόόπως πρέσβευε ο

ΔυισμόςΩστόσο αυτή η θεωρία αποδεικνύεται λανθασμένη και γρήγορα

καταρρίπτεταιΚάτι τέτοιο συνέβη και την εποχή εκείνη όταν η αυστηρή ιεραρχία της

Εκκλησίας ήλθε σε πλήρη αντίθεση με τα αποστολικά ιδεώδη και την προσωπική

αφοσίωση στο Θεό που παρείχε η μοναστική ζωή3

Πολλώ δε μάλλον όταν σε βασικά ερωτήματα δεν είχαν δοθεί πειστικές απαντήσεις από

την επίσημη ΕκκλησίαΜεγάλη μερίδα βυζαντινών απορούσε για το πως ήταν δυνατόν η

δαιμονική επιρροή και το Κακό να υφίστανται ακόμη και μετά την έλευσητη διακονίατα

πάθη αλλά και την ανάσταση του ΙησούΤότε το βογομιλικό κίνημα έδωσε στο λαό την

πολυπόθητη απάντησηΉταν εν μέρει η ικανότητα των ασκητών μοναχών να

καθυποτάσσουν τις σαρκικές τους επιθυμίεςοι οποίες συχνά ταυτίζονταν με το

ΚακόΉταν παράλληλαοι βασισμένες στην Καινή Διαθήκη διδασκαλίες των βογομίλων

που πιστοποιούσαν την εγκυρότητα των θέσεων του βογομιλισμού4

2 Angold D (1995) σ 468

3 mdash (1995) σ 469 4 mdash (1995) σ 470

Κεφάλαιο 3ο Η Εξάπλωση

Ήδη από τα πρώτα χρόνια της παραμονής του Τσάρου Συμεών στο θρόνο ο Ιωάννης

Έξαρχος γράφοντας για τα πρόσφατα κατορθώματα του Τσάρου παρατήρησε την

παρουσία Μανιχαίων στη βασιλική αυλήΗ παρουσία τους είχε μετατραπεί σε ξεκάθαρη

υπεροχή περί τα μέσα του 10ου αιώνα Ενώ η φυσιογνωμία του ιερέα Βογομίλ

καλυπτόταν από ένα πέπλο μυστηρίου επηρεάζοντας τις περισσότερες ευρωπαϊκές

χώρες το έτος 950 ο Πατριάρχης Θεοφύλακτος της Κωνσταντινούπολης έλαβε από το

σύζυγο της ανιψιάς του τσαρίνας Μαρίας-Ειρήνης Τσάρο ΠέτροΟι επιστολές έκαναν

αναφορά σε μια νέα δυναμική αίρεση που είχε εμφανιστεί στη ΒουλγαρίαΑφού

εξέφρασε την ανησυχία του για το φαινόμενο αυτό ο Τσάρος ζήτησε τη βοήθεια του

Πατριάρχη ώστε να την καταπνίξει Η απάντηση που έλαβε μπορεί να θεωρηθεί εν

πολλοίς προβλέψιμη Ο Πατριάρχης όντας άριστος γνώστης των θεολογικών ζητημάτων

κατανόησε εγκαίρως πως η συγκεκριμένη αίρεση αποτελούσε αναβίωση του

ΠαυλικιανισμούΑπέστειλε αυτοπροσώπως στον Τσάρο Πέτρο μια κατήχηση ένα

σύνολο λόγων αναφορικά με δογματικά ζητήματα οι οποίοι όπως ο ίδιος πίστευε πως θα

έπειθαν τους πιστούς να επιστρέψουν στην Ορθοδοξία κάτι το οποίο δεν συνέβη5

Η επόμενη γραπτή αναφορά στους Βογομίλους έγινε λίγο μετά το έτος 977 όταν ένας

ορθόδοξος ιερέας καταγόμενος από τη Βουλγαρία ο Κοσμάς εξέδωσε ένα βιβλίο στο

οποίο κατηγορούσε τους πιστούς της θρησκευτικής κοινότητας ενώ παράλληλα

ασκούσε δριμεία κριτική στην Ορθόδοξη ΕκκλησίαΗ κριτική του επικεντρωνόταν στο

γεγονός ότι η προκαθήμενοι της Εκκλησίας απολαμβάνοντας αδίκως τα πλούτη και

παραμελώντας το ποίμνιο άφησαν το πεδίο ελεύθερο για αιρετικές διδασκαλίες και την

επακόλουθη γιγάντωση του Βογομιλισμού

Ο Κοσμάς παρατήρησε εύστοχα πως ο κόσμος γύρω του μαστιζόταν από την αδικίαΟ

πόνος η σκληρότητα η παρακμή κι ο θάνατος κατέκλυζαν το βλέμμα τουΑν κι αρνητικά

διακείμενος προς τους Βογομίλους ο Κοσμάς δεν μπορούσε παρά να αποδεχθεί πως οι

ιδέες των πιστών της αίρεσης παρουσίαζαν ως ένα βαθμό θεολογικό

ενδιαφέρονΠροφανώς κι ο ίδιος δεν μπορούσε να απαντήσει με πειθώ για το πώς ήταν

δυνατόν το δημιούργημα ενός τέλειου Θεού να παρεκκλίνει σε τόσο μεγάλο βαθμό από

την τελειότηταΗ ιδέα ότι ήταν ο Σατανάς ο αποκαλούμενος Διάβολος δημιούργησε τον

ορατό κόσμο ελέγχοντας την ανθρώπινη βούληση στο έπακρο εισχωρούσε βαθύτερα

στις συνειδήσεις των αιρετικών κύκλων στη Βουλγαρία

H ταχεία εξάπλωση όπως προαναφέρθηκε είχε πολιτικά θεμέλιαΗ αγροτική κοινωνία

της εποχής υφίστατο συνθήκες ακραίας φτώχειας ενώ βίωνε τη σιμωνία και το

5 Runciman St(1982) σ 67

νεποτισμό περισσότερο από ποτέ άλλοτεTo βογομιλικό κίνημα εκμεταλλεύτηκε τις

συνθήκες αυτής της κοινωνικής και θρησκευτικής ανισότητας υπερασπιζόμενο την

αλήθεια και τη δικαιοσύνη μεταξύ των πιστώνΤροφοδοτούσε με άλλα λόγια ένα κλίμα

αντίστασης και αντίδρασης προς την καταδυναστευτική τάξη των Βουλγάρων κι

Ελλήνων κληρικώνΟρόσημο για την πορεία του κινήματος αποτέλεσε η μεταφορά

πληθυσμών στις σλαβογενείς περιοχές περιμετρικά της Φιλιππούπολης με σκοπό την

κάλυψη του δημογραφικού κενού που είχε προκύψει στη ΘράκηΤο εγχείρημα αυτό

ανέλαβε ο αυτοκράτορας Ιωάννης ΤζιμισκήςΟι πληθυσμοί ως επί το πλείστον που είχαν

ασπαστεί τον Παυλικιανισμό διαδραμάτισαν καταλυτικό ρόλο στην πορεία της

μετεξέλιξης προς το ΒογομιλισμόΑδιαμφισβήτητα το φιλάνθρωπο και μειλίχιο

πρόσωπο που προέβαλλαν εκείνη την περίοδο εγγυήθηκε στους Βογομίλους τη μαζική

λαϊκή ανταπόκριση

Η λαϊκή ανταπόκριση που τόσο γρήγορα προέκυψε οδήγησε τα επόμενα χρόνια στο

Σχίσμα το πρώτο που παρατηρήθηκε εντός του κινήματος Πέραν της ldquoεπίσημηςrdquo

Εκκλησίας των Βογομίλων στη Βουλγαρία εμφανίστηκε μία ldquoθυγατρικήrdquo εντός της

αίρεσης στο χωριό Δραγόβιτσα στα σύνορα Μακεδονίας και Θράκης Η αποσχιστική

τάση αυτής της θυγατρικής Εκκλησίας δεν στάθηκε ικανή να ανακόψει τον

ιεραποστολικό ζήλο των Βογομίλων

Κεφάλαιο 4οΟ Βογομιλισμός κατά τον 11ο αιώνα

Βασικό πεδίο διαλόγου μεταξύ των ιστορικών έχει υπάρξει η σύνδεση μεταξύ του

Βογομιλισμού στη Βουλγαρία με τη μορφή που έλαβε η αίρεση στην Κωνσταντινούπολη

δεκαετίες αργότεραΕξετάζοντας το ζήτημα στη βάση του μπορούμε να αποδεχθούμε

μια άποψη που έχει διατυπωθεί από ερευνητές Δεν είναι αβάσιμη η άποψη πωςελλείψει

στοιχείων οι κληρικοί της εποχής εκείνης έτειναν να ταυτίζουν θρησκευτικά σχήματα

που εμφανίζονταν στην εποχή τους με προηγούμενα τα οποία ως επί το πλείστον δεν

υφίσταντο πλέονΜια τέτοια προσέγγιση σαφώς στερείται εγκυρότητας και ακρίβειας

στην πλειονότητα των περιπτώσεων Μια τέτοια περίπτωση είναι κι αυτή που εξετάζεται

εδώ Δεν έχουν εντοπιστεί επαρκείς ενδείξεις που να συνδέουν αυτομάτως τον

Βογομιλισμό στη Βουλγαρία κατά τα πρώιμα έτη της ύπαρξής του με τη συνακόλουθη

μεταπήδηση του στο μεγαλύτερο πολιτιστικό και θρησκευτικό κέντρο της εποχής την

Κωνσταντινούπολη κατά το χρονικό διάστημα που ακολούθησε

Η πνευματική φιγούρα που έδωσε την απαραίτητη ώθηση στην αίρεση ήταν ο Συμεών ο

Νέος ΘεολόγοςΟι μυστικιστικές διδασκαλίες του επεβλήθησαν σε λιγότερο αυστηρό

έλεγχο ενώ οι προτάσεις που διατυπώνονται στο έργο του αποδεικνύουν τη στενή του

σχέση με αιρετικές ιδέεςΜια τέτοια θέση δε στερείται τεκμηρίωνΤόσο ο ίδιος έχοντας

διασυνδέσεις υψηλού κύρους εντός της Κωνσταντινούπολης όσο και οι Βογομίλοι

έψεγαν την Ορθόδοξη Εκκλησία για την ιεραρχική της δομή ενώ υποτιμούσαν το

χριστιανικό βάπτισμα όπως θα εξετάσουμε περαιτέρω στη συνέχεια

Παραδεκτή είναι η άποψη πως κατά τους αιώνες που άνθισε η Βυζαντινή Κοινοπολιτεία

η μοναστική ζωή λειτουργούσε συχνά ως κάλυψη αιρετικών δραστηριοτήτων ενώ δεν

είναι λίγες οι φορές που μέσα στα μοναστήρια οργανώθηκαν κινήματα πολιτικής

ανατροπής Έκδηλο γίνεται το κλίμα της εποχής από το έργο του Ευθυμίου του

Περίβλεπτου ο οποίος αναφέρεται στους Φουνδαγιαγίτες Ως αιρετική ομάδα συγγενική

από θρησκευτικής άποψης με τους Βογομίλους οι Φουνδαγιαγίτες έδρασαν στο

βορειοδυτικό τμήμα της Κοινοπολιτείας στο θέμα Οψίκιον Η ονομασία τους μας

οδηγεί στο συμπέρασμα πως οι ίδιοι ήταν προσκυνητές πιστοίΗγέτης τους πιστεύεται

πως ήταν ο Ιωάννης Τζουρίλλας κατά την περίοδο όπου θεματάρχης ήταν ο Ρωμανός

Αργυρός επί της βασιλείας του Βασιλείου Β (975-1025) Ο Τζουρίλλας κήρυξε τότε και

στο γειτονικό Θρακέσιον και τη ΣμύρναΌντας ο ηγούμενος της μοναστικής ομάδας ο

Τζουρίλλας έθεσε και το περίγραμμα της πίστης των Φουνδαγιαγιτών που ως ένα βαθμό

μας παρέχει χρήσιμες πληροφορίες και για τους Βογομίλους6

Αναφορικά με τα δόγματά τους μπορούμε να εντοπίσουμε μερικά Καταρχάς

προάσπιζαν την αγαμία καθώς θεωρούσαν το γάμο και τη σεξουαλικές σχέσεις ως

υποταγή του πνεύματος στο Κακό που κυριαρχεί τον ορατό κόσμοΕπιπλέον το

βάπτισμα και η Θεία Κοινωνία στερούνταν εγκυρότηταςΔεν απέδιδαν τιμή στο Σταυρό

καθώς μόνο ο Θεός ήταν Άγιος κατ αυτούςΣε αυτούς αποδίδονται επίσης

αποκρυφιστικές δοξασίες ενώ βάσει του Κατά Ματθαίον Ευαγγελίου 66 δεν

συμμετείχαν στις δραστηριότητας της Εκκλησίας η οποία παρέβαινε τις διδασκαλίες του

ΧριστούΤο Βιβλικό χωρίο αναφέρειrdquoΕσύ ωστόσο όταν προσεύχεσαι πήγαινε μέσα στο

ιδιαίτερο δωμάτιό σου και αφού κλείσεις την πόρτα σου προσευχήσου στον Πατέρα σου ο

οποίος είναι στα κρυφά τότε ο Πατέρας σου ο οποίος βλέπει στα κρυφά θα σου

ανταποδώσειrdquo

Αρνούμενοι την ιεροσύνη της επίσημης Εκκλησίας οι Φουνδαγιαγίτες τους οποίους ο

Ευθύμιος ταυτίζει με τους Βογομίλους πάσχιζαν να αναβιώσουν τις διδασκαλίες της

Καινής Διαθήκης οι οποίες είχαν παραφθαρεί ή αποκρυφθεί από τις μάζες τον επί

αιώνεςΑπέρριπταν παράλληλα όλες τις διδασκαλίες και τα μυστήρια της Ορθοδοξίας

Στη ζωή τους ο μαναστικισμός δεν είχε θέσηΟρισμένες φορές απέκρυπταν τις

πεποιθήσεις τους ενώ λάτρευαν το Θεό σε δικές τους εκκλησίες τις οποίες έχτιζαν οι

ίδιοιΠερί τα μέσα του 11ου αιώνα πάντως δυιστικές πεποιθήσεις είχαν εισχωρήσει εις

βάθος στην Κωνσταντινούπολη

Για περίπου τέσσερις δεκαετίες (1042-1081) η Κωνσταντινούπολη βίωνε μια

πρωτόγνωρη κρίση Λόγω της επανάστασης εναντίον του Μιχαήλ Ε οι άλλοτε πειθήνιοι

και χειραγωγημένοι υπήκοοι που ζούσαν στην επαρχία άδραξαν την ευκαιρία

συρρέοντας μαζικά στην πρωτεύουσα Η μετακίνηση αυτή πρόσφερε την ευκαιρία σε

πολλούς καθοδηγητές της κοινής γνώμης και μοναχούς εν μέσω αναταραχών να

ξεκινήσουν την προσπάθεια να αποκτήσουν φήμηΧαρακτηριστικά μπορούμε να

δώσουμε μερικά ονόματα όπως αυτά των Νικήτα και Ιωάννη που επιζητούσαν την

υποστήριξη του Πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλάριου (1043-1058) Υπήρξαν κι άλλοι όπως

ο Νείλος από την Καλαβρία που σύμφωνα με την Άννα Κομνηνή κατόρθωσε να

συσπειρώσει γύρω του έναν αξιόλογο κύκλο σχηματίζοντας θρησκευτική κοινότητα

Υποστήριζε πως κατείχε αυξημένη ενόραση κάτι που ο ίδιος αποκαλούσε μυστική

γνώσηΟ Νείλος δίδασκε πως ο Ιησούς Χριστός θεοποιήθηκε μόνο ύστερα από το θάνατό

τουως ανταμοιβή για την πιστή ανθρώπινη ζωή τουΚάτι ανάλογο θα έπρεπε να

αναμένουν κι οι ακόλουθοί του για τους ίδιους Πιο ριζοσπαστική θέση πρέπει να

6 Angold D (1995) σ 473

θεωρείται η άρνηση απόδοσης τιμής στη ΜαρίαΟ Νείλος ηρνείτο στη Μαρία τον τίτλο

ldquoΘεομήτωρrdquo7

Στο σημείο αυτό μια εξέταση των πολιτικών και στρατηγικών εξελίξεων είναι εκ των ων

ουκ άνευΜε αποκορύφωμα το έτος 1071 ο λαός πείστηκε πως ακολουθούσε μια

εσφαλμένη πορείαΈχοντας μόλις δεχθεί ταπεινωτική ήττα στη μάχη του Ματζικέρτ (26

Αυγούστου) και με τον αυτοκράτορα Ρωμανό Δ Διογένη αιχμάλωτο στα χέρια των

Σελτζούκων η πανωλεθρία εξελήφθη ως αποτέλεσμα της Θείας Κρίσης Ο Θεός

τιμωρούσε κατ αυτόν τον τρόπο τους Βυζαντινούς για τον εσφαλμένο τρόπο λατρείας

τους υποδεικνύοντας έτσι μια στροφή προς την ορθή λατρεία του Θείου τον

Βογομιλισμό όπως πολλοί πίστεψαν

Κεφάλαιο 5ο Σχετικά με τον Βασίλειο Βογομίλο

5α Προφίλ Βασιλείου Βογομίλου

Έχοντας συμπληρώσει 52 χρόνια κηρύγματος ύστερα από 15 χρόνια βαθιάς μελέτης ο

Βασίλειος ιατρός στο επάγγελμα όσο κανένας άλλος συνέβαλε στο να μείνει στην

ιστορία το κίνημα ένα από τα ισχυρότερα του Μεσαίωνα

Την πίστη του Βασιλείου ενδυνάμωσαν οι αιρετικές διδασκαλίες στις οποίες είχε

εμβαθύνει καθώς κι ένα γεγονός που έμελλε να αποδειχθεί καθοριστικό στην πορεία της

ζωής τουη απόκτηση των προσωπικών του αντιγράφων των ΕυαγγελίωνΟ Βασίλειος

7 Angold D (1995) σ 477

είχε στην κατοχή του κάτι το οποίο αιώνες νωρίτερα ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος είχε

χρησιμοποιήσει ώστε να απομακρύνει το ποίμνιο από την αληθινή Χριστιανική πίστη

την αληθινή πίστη όπως διαμορφώθηκε τον πρώτο αιώναΚύριο μέλημα του Βασιλείου

ήταν η επιστροφή στις ρίζες η επιστροφή στην αγνή λατρείαΓια να επιτευχθεί αυτή η

προσπάθεια χρειαζόταν όχι μόνο θέληση αλλά και αφοσίωση στη μελέτη της Καινής

Διαθήκης ούτως ώστε να αποκηρυχθούν οι ψεύτικες διδασκαλίες της επίσημης

Εκκλησίας

Ταυτόχρονα ο Βασίλειος παρατηρώντας την ολοένα αυξανόμενη απήχηση των λόγων

του καλλιέργησε μέσα του την επιθυμία να σχηματίσει μια αυτόνομη και ανεξάρτητη

Εκκλησία η οποία θα ήταν η αναβίωση εκείνης του πρώτου αιώνα

5β Δογματικά Ζητήματα

Στην εκκλησία των Βογομίλων μια ήταν η θεμελιώδης πίστη που όλοι μοιράζονταν με

απαράμιλλο ζήλοΣτη μάχη μεταξύ Καλού και Κακού μόνο οι εκείνοι ήταν ικανοί να

ελευθερωθούν από τη δαιμονική επιρροήΣτην αυστηρή κριτική που δέχθηκαν από τον

Ευθύμιο Ζιγαβηνό λόγιο και ιστορικό της εποχήςισχυρίστηκαν πως οι δαίμονες που

καθοδηγούσαν τους αγίους όσο ζούσαν οι ίδιοι είναι τώρα μέσα στα μνημεία τους και

διενεργούν θαύματα έχοντας καταλάβει τις ψυχές τους ώστε να εξαπατήσουν τους

ανόητους και να τους πείσουν να υπακούν στο ακάθαρτο ως άγιοΕπιπρόσθετα

διατείνονταν πως οι δαίμονες λάτρευαν το σταυρό ενώ ο Διάβολος άφησε τον Πανάγιο

Τάφο μεταφερόμενος στο Ναό της Αγίας Σοφίας δηλώνοντας ξεκάθαρα πως οι εκκλησίες

των Ορθοδόξων ήταν οικία του Διαβόλου ουσιαστικά του Κακού

Στην άποψη πως οι δαίμονες θα έπρεπε να κατευνάζονται μέσω θυσιών και μέσω της

λατρείας υλικών εικόνων ο Βασίλειος ήταν κατηγορηματικά αντίθετος υπερασπιζόμενος

την άποψη ότι ο ορατός κόσμος ήταν κτήμα του Κακού

Ξένες προς τη βυζαντινή κοινωνία ήταν οι απόψεις των Βογομίλων και όσον αφορά το

γάμο Τη στάση υπέρ της αγαμίας τη βάσιζαν και πάλι στην Καινή ΔιαθήκηΣύμφωνα με

το Ευαγγέλιο Κατά Ματθαίον 2230 ldquoστην ανάσταση ούτε οι άντρες παντρεύονται ούτε οι

γυναίκες δίνονται σε γάμοαλλά είναι όπως οι άγγελοι στον ουρανόrdquo Οι θρησκευτικές

τους συνάξεις και οι τελετές περιορίζονταν στο ελάχιστοΈμφαση έδιδαν στην αξία της

Κυριακής Προσευχής Οι ίδιοι προσεύχονταν επτά φορές τη μέρα και πέντε φορές τη

νύχτα Νήστευαν επίσης κάθε Δευτέρα Πέμπτη και Παρασκευή8

Η πίστη των Βογομίλων πως ήταν οι αληθινοί Χριστιανοί επεκτείνεται και στην

πεποίθηση σύμφωνα με την οποία η Επί του Όρους Ομιλία απευθυνόταν αποκλειστικά σ

αυτούςΉταν οι πτωχοί τω πνεύματι παντελώς αντίθετοι των Γραμματέων και

Φαρισαίων Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο οι Βογομίλοι ήταν σχετικώς

διστακτικοί να μυήσουν άτομα υψηλής μόρφωσης στις τάξεις τουςΤο αίσθημα ότι

8 Runciman St(1982) σ 78

άνηκαν σε μια κοινότητα όμως ήταν το κύριο συνεκτικό στοιχείο που βοήθησε τους

Βογομίλους να αντέξουν στο χρόνο9

Δεν αποδέχονταν ολόκληρο το Βιβλικό κανόνα αλλά μόνο κάποια μέρη

τουΣυγκεκριμένα πίστευαν και μελετούσαν όσα βιβλία αναφέρονταν στο Χριστό

ολόκληρη την Καινή Διαθήκη τους Ψαλμούς και τους προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης

5γ Η Δίκη και ο Θάνατος

Η προκλητική συμπεριφορά του Βασιλείου εξώθησε την επίσημη Εκκλησία στη λήψη

δραστικών αποφάσεων Ο Βασίλειος παραπέμφθηκε σε δίκη κάποια στιγμή πριν το 1111

Ο Νικόλαος Γραμματικός που διετέλεσε Πατριάρχης την περίοδο 1084-1111

αναμείχθηκε προσωπικά στην υπόθεση των ΒογομίλωνΚλεισμένος σε ένα σπίτι κοντά

στο αυτοκρατορικό ανάκτορο Βασίλειος περίμενε να του οριστεί η θανατική καταδίκη

με καύση στη πυρά υφιστάμενος βασανιστήρια

Παράλληλα κατεβλήθη μεγάλη προσπάθεια από τους διώκτες να μεταπειστούν οι

Βογομίλοι όχι μόνο από θρησκευτικούς ηγέτες αλλά ακόμη κι από τον ΑυτοκράτοραΟι

προσπάθειες τους όμως απέβησαν άκαρπες με αποτέλεσμα να καεί στον Ιππόδρομο ο

Βασίλειος και να θανατωθούν οι απόστολοί του ύστερα από τη φυλάκιση

Αξίζει σχετικής μνείας η μαζική υποστήριξη που γνώρισαν οι Βογομίλοι από τα πλήθη

που τους υπερασπίστηκαν κατά την περίοδο του διωγμού άλλη μία ένδειξη πως ο

Βασίλειος άγγιξε περισσότερο το λαϊκό αίσθημα από έναν κοινό προδότη

9 Angold D (1995) σ 483

Κεφάλαιο 6ο Ο Βογομιλισμός μετά το θάνατο του Βασιλείου

Τα χρόνια που ακολούθησαν το θάνατο του Βασιλείου η Αυτοκρατορία δεν έπαψε να

νιώθει την αιρετική απειλήΜπορεί τα περισσότερα και πιο πιστά μέλη της αίρεσης να

είχαν θανατωθεί οι ιδέες τους όμως παρέμεναν ζωντανές Φαινομενικά λόγω της

απουσίας ιστορικών πηγών κάποιοι θεωρούν πως η αίρεση εξαφανίστηκε Κάτι τέτοιο δε

συνέβη καθώς όπως θα εξετάσουμε πήρε διαφορετικές μορφές στην πορεία του χρόνου

Μια αναβίωση αποτέλεσαν τα χειρόγραφα του Κωνσταντίνου Χρυσόμαλλου που

εντοπίστηκαν μετά το έτος 114010Αν και ήδη νεκρός καταδικάστηκε μετά θάνατον διότι

τα χειρόγραφα του που βρέθηκαν σε μοναστήρι περιείχαν βογομιλικές διδασκαλίες τις

οποίες μετέδιδεΣε αυτές συγκαταλέγεται η απόρριψη του βαπτίσματος καθώς κι η

αδυναμία των ιερέων να σώσουν τους πιστούς από τη δύναμη του ΣατανάΑμφισβητείται

δε από μια μερίδα μελετητών το αν τελικά ο Χρυσόμαλλος συνδεόταν με τον

ΒασίλειοΟ Χρυσόμαλλος δεν αποδεχόταν τη δυιστική αντίληψη Παρόλαυτα πίστευε

πως στον άνθρωπο συνυπήρχαν η αμαρτωλή και η ενάρετη φύσηΌπως οι Βογομίλοι

θεωρούσε το σεβασμό στην ανθρώπινη εξουσία ως δείγμα υποταγής στο Σατανά

Ακόμη και κατά την περίοδο 1143-46 ευσεβείς ιερείς καταδικάστηκαν σε θάνατο επειδή

κίνησαν την υποψία των αρχώνΑιτία της καταδίκης ήταν ο υπερβολικός ασκητισμός και

ο εθισμός στη νηστεία κατ εξοχήν βογομιλικές συνήθειεςΓενικώς οι βυζαντινές αρχές

αφιερώθηκαν τότε σε μια αλλοπρόσαλλη προσπάθεια εκκαθάρισης των μοναστηριών

στις παρυφές της Επικράτειας έχοντας πολλές φορές έστω κι ελάχιστα στοιχεία πριν

αναλάβουν δράση

Το διάστημα που ακολούθησε είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε πως εμφανίστηκαν στη

δυτική Ευρώπη οι Καθαροί ένα παρακλάδι των Βογομίλων Αυτοαποκαλούνταν

Απόστολοι έχοντας μάλιστα δικό τους Πάπα Παράδειγμα αποτελεί η εκκλησία του

ηγούμενου Νικήτα ο οποίος προάσπιζε τον απόλυτο δυισμόΥπήρχαν δηλαδή δύο Θεοί

και Κύριοι δίχως αρχή και τέλος ο ένας Καλός κι ο άλλος ΚακόςΠαρατηρούνται

βέβαιαμερικές αποκλίσεις από τα δόγματα της Βουλγαρικής Εκκλησίας που δίδασκε

πως μόνο ο Καλός Θεός ήταν δίχως αρχή και τέλος

Στην ηγεσία των εκκλησιών στη Δύση παραδείγματος χάρη στο Λανγκεντόκ και τη

Δραγόβιτσα βρισκόταν ο ηγούμενος που λειτουργούσε μαζί με τους βοηθούς του

Ιδιαίτερη έμφαση δίνονταν στην αρμονική συμβίωση μεταξύ των διαφόρων εκκλησιών

που είχαν δημιουργηθεί

Ως συνεχιστές του έργου που ξεκίνησε ο Βασίλειος εμφανίζονται πολλοί που

οργανώθηκαν σε κοινότητες σε πολλές ευρωπαϊκές επαρχίες Κάποιος θεολόγος ονόματι

Θρακικόςεκπληρώνοντας την αντιαιρετική του αποστολή αναφέρθηκε στους

10 Angold D (1995) σ 488

Βογομίλους ως Ευχίτες και ΛάτρειςΟ Θρακικός διαπιστώνεται πως είχε έρθει σε επαφή

με μέλη διαφόρων αιρετικών ομάδων οπότε και η πληροφορίες που συνέλεξε ποικίλουν

μεταξύ τους11

Κλείνοντας το κείμενο είναι σκόπιμο μάλλον και αναγκαίο να διευκρινίσουμε πως το

αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό των Βογομίλων ακόμα και κατά τα τέλη της ύπαρξης

τους ήταν η ικανότητά τους να κερδίζουν τη συμπάθεια πολλώνΑνεξαρτήτως του

γεγονότος ότι τα μυημένα μέλη ήταν λίγα ο κύκλος των υποστηρικτών τους είχε βαθιές

ρίζες στις τοπικές κοινωνίες που επεκτείνοντανΚαθοριστική αποδείχθηκε εκ των

υστέρων τόσο για τους Βογομίλους όσο και για το Βυζάντιο η εξορία της θρησκευτικής

ηγεσίας ύστερα από την σταυροφορική Άλωση της Κωνσταντινούπολης (1204) Έως το

1261 πολλές ισορροπίες είχαν ανατραπεί οι οποίες καθόρισαν την ιστορική πορεία των

επόμενων αιώνων

Επίλογος

Η εργασία αυτή που εδώ ολοκληρώνεται δίνει σε όλους τους ενδιαφερομένους την

ευκαιρία να προβούν αν το επιθυμούν σε εξαγωγή ποικίλων συμπερασμάτων Όπως

είναι αναμενόμενο τα όσα γράφονται σ αυτήν την εργασία δεν θα βρουν σύμφωνους

όλους τους αναγνώστες Συμφωνώντας ή διαφωνώντας είναι ουσιώδες να αντιληφθούμε

όλοι μας ανεξαρτήτως ερευνητικού αντικειμένου και κλάδου πως μόνο μέσω της

αντιπαράθεσης και του γόνιμου διαλόγου προκύπτουν τα χρήσιμα συμπεράσματα Όσον

αφορά τη συγκεκριμένη εργασία που στρέφει την προσοχή στο Βογομιλισμό υπάρχουν

-και θα υπάρξουν- πολλοί που διαφωνούν ως προς την αναφορά σε μια ldquoαίρεσηrdquo με όλο

το αρνητικό περιεχόμενο που προσδοθεί σε μια τέτοια έννοια Αποστρεφόμενοι κάθε

είδους και προέλευσης μίση και σεβόμενοι την προσωπική ελευθερία μπορούμε με

νηφαλιότητα να ανατρέξουμε στα ιστορικά γεγονότα Όπως εξετάσαμε ο Βογομιλισμός

ένα πολιτικό κίνημα αλλά και μια θρησκευτική κοινότητα συνάμα επηρεάστηκε βαθιά

από τρία διαφορετικά θρησκευτικά ρεύματα Αυτά ήταν ο Παυλικιανισμός ο Δυισμός κι

ο Μανιχαϊσμός

Βασικό δόγμα του Βογομιλισμού υπήρξε η μάχη μεταξύ Καλού και Κακού η οποία

λάμβανε προεκτάσεις ακόμα και σε κοινωνικά ζητήματα της καθημερινότητας Όπως

διευκρινίζεται και στο κυρίως θέμα της εργασίας αυτός ήταν και ο λόγος που το

βογομιλικό κίνημα πάλεψε ενάντια στις θρησκευτικές και κοινωνικές αδικίες κατά τον

10ο αιώνα στη Βουλγαρία και τον 11ο στην Κωνσταντινούπολη Παράλληλα στην

πορεία της εργασίας εξετάζονται περαιτέρω κάποιες λατρευτικές και τελετουργικές

συνήθειες των πιστών που τους διαφοροποιούσαν από την πλειονότητα των υπολοίπων

Χριστιανών Mερικές από αυτές ήταν το βάπτισμα η απόδοση τιμής στη μητέρα του

Ιησού Χριστού καθώς κι η ιδιαίτερη προσκόλληση τους στα διδάγματα της Επί του Όρου

Ομιλίας

11 mdash (1995) σ 497

Πρόσωπα-ορόσημα στην εξέλιξη του κινήματος γίνονται αντικείμενο σχολιασμού στην

εργασία όπως ο Βασίλειος ο Βογομίλος και ο Χρυσόμαλλος Τα συμπεράσματα που

αντλούμε από την επαφή μας με το ζήτημα αποδεικνύουν το πόσο εσφαλμένη θα ήταν η

εκλογίκευση μιας βεβιασμένης καταδίκης των Βογομίλων ή το αντίθετο Η παρουσία της

συγκεκριμένης κοινότητας αποδεικνύει καταφανώς πως ο Μεσαίωνας δεν ήταν μόνο μια

περίοδος πνευματικής συσκότισης των μαζών Αποδεικνύεται ύστερα από τη μελέτη πως

και τότε ακόμη σε μια περίοδο σκοταδισμού και άγνοιας πολλών πραγμάτων μερικοί

άνθρωποι δεν είχαν ξεχάσει ν αμφισβητούν και να αντιδρούν στα κακώς κείμενα που

βίωναν εν προκειμένω στη διαφθορά και την αυθαιρεσία της Εκκλησιαστικής εξουσίας

Επεκτείνοντας τη σκέψη διαπιστώνουμε πως εκτός των άλλων οι Βογομίλοι

επιθυμούσαν και την επιστροφή στη αληθινή λατρεία Τονίζεται άλλωστε εντός της

εργασίας ο ζήλος τον οποίο επέδειξαν στην προσπάθεια να ψέξουν τις ψευδείς

διδασκαλίες που είχαν επικρατήσει εκείνους τους αιώνας Το κίνημα δηλαδή δε

λειτούργησε ως ένα πολεμοχαρές σώμα φανατικών αλλά πολλές φορές τόλμησε να

έρθει ευθεία αντιπαράθεση με την Εκκλησία απευθυνόμενη στη βάση της (το λαό) και

αμφισβητώντας τις διδασκαλίες της βάσει του κατεξοχήν ιερού βιβλίου των Χριστιανών

τις Άγιες Γραφές

Η στάση μας όμως απέναντι στην θρησκευτική ομάδα των Βογομίλων πρέπει να είναι

όσο το δυνατόν αντικειμενικότερη Δεν αρμόζει εξάλλου σε μια επιστημονική εργασία η

μονόπλευρη εξέταση ενός θέματος Γι αυτό και στην εργασία αυτή τονίζονται στο

βαθμό του εφικτού τόσο ο μυστικιστικός χαρακτήρας της αίρεσης όσο και οι ακρότητες

στις οποίες επιδίδονταν οι Βογομίλοι σε μια προσπάθεια προσέγγισης του Θείου Αυτές

οι ακρότητες δεν περιορίζονταν μόνο στη σωματική εξάντληση του φυσικού σώματος

όπως με τη νηστεία αλλά και με πνευματική εξάντληση όπως η συνεχείς προσευχές και

ο ασκητισμός Αναφερόμενοι στον ασκητισμό είναι ορθό να προσμετρήσουμε ως ψεγάδι

στο κίνημα τον έντονο μοναστικό βίο των Βογομίλων που τροφοδοτούσε

αντικομφορμιστικές ιδέες τόσο εναντίον της πολιτικής αλλά και της θρησκευτικής

ηγεσίας οι οποίες ίσως πραγματώνονταν με την έξαρση συγκρούσεων

Βιβλιογραφία

Obolensky D Η βυζαντινή κοινοπολιτεία Η Ανατολική Ευρώπη 500-1453

μτφρ ΤσεβρεμέςΓ Θεσσαλονίκη 1991

Angold D Church and society in Byzantium under the Comneni (1081-1261)

Cambridge 1995

Runciman St The medieval manichee a study of the christian dualist

heresy Cambridge 1982

Δίχως να έχει σχέση με τα φιλοσοφικά κινήματα που άνθισαν κατά τον ενδέκατο και

δωδέκατο αιώναο βογομιλισμός δεν άργησε να λάβει ισχυρό πολιτικό χαρακτήραΚατά

τη διάρκεια της βασιλείας του Αλέξιου Α Κομνηνούμεταξύ άλλων η συγκεκριμένη

αίρεση θεωρούταν ως μέγιστη απειλή για την καθεστηκυία τάξητης οποίας σαφώς

αναπόσπαστο μέρος ήταν η Χριστιανική Εκκλησία με έδρα την ΚωνσταντινούποληΈνας

τέτοιος ισχυρισμός μπορεί να τεκμηριωθεί καθώς η ταχεία άνθιση του βογομιλισμού

ώθησε πολιτικές παρατάξεις να κερδίσουν ηθική νομιμοποίηση στη συνείδηση των

πιστών της αίρεσηςΗ προσκόλληση στις επιταγές της πίστης ισοδυναμούσε με την

τυφλή υποταγή στην εκάστοτε πολιτική ηγεσίαΣημειώνεταιλοιπόν από τα πρώτα

χρόνια της ύπαρξής της η πολυδιάστατη επιρροή της αίρεσης στο Βυζαντινό κόσμο2

Όντας μία ιεραρχικά δομημένη κοινωνίατο Βυζάντιο δεν παρείχε πρόσφορο έδαφος για

τη διάδοση των πιο ανθρωποκεντρικών γνωστικιστικών αντιλήψεωνθα μπορούσε να

σχολιάσει κάποιοςΕξετάζοντας επιφανειακά το ζήτημα θεωρείται δύσκολο έως

ακατόρθωτο η κοινωνία της εποχής να ασπαστεί την ιδέα πως ο άνθρωπος αντιτίθεται με

τη δική του θέληση απέναντι στο Κακό πράττοντας το Καλόόπως πρέσβευε ο

ΔυισμόςΩστόσο αυτή η θεωρία αποδεικνύεται λανθασμένη και γρήγορα

καταρρίπτεταιΚάτι τέτοιο συνέβη και την εποχή εκείνη όταν η αυστηρή ιεραρχία της

Εκκλησίας ήλθε σε πλήρη αντίθεση με τα αποστολικά ιδεώδη και την προσωπική

αφοσίωση στο Θεό που παρείχε η μοναστική ζωή3

Πολλώ δε μάλλον όταν σε βασικά ερωτήματα δεν είχαν δοθεί πειστικές απαντήσεις από

την επίσημη ΕκκλησίαΜεγάλη μερίδα βυζαντινών απορούσε για το πως ήταν δυνατόν η

δαιμονική επιρροή και το Κακό να υφίστανται ακόμη και μετά την έλευσητη διακονίατα

πάθη αλλά και την ανάσταση του ΙησούΤότε το βογομιλικό κίνημα έδωσε στο λαό την

πολυπόθητη απάντησηΉταν εν μέρει η ικανότητα των ασκητών μοναχών να

καθυποτάσσουν τις σαρκικές τους επιθυμίεςοι οποίες συχνά ταυτίζονταν με το

ΚακόΉταν παράλληλαοι βασισμένες στην Καινή Διαθήκη διδασκαλίες των βογομίλων

που πιστοποιούσαν την εγκυρότητα των θέσεων του βογομιλισμού4

2 Angold D (1995) σ 468

3 mdash (1995) σ 469 4 mdash (1995) σ 470

Κεφάλαιο 3ο Η Εξάπλωση

Ήδη από τα πρώτα χρόνια της παραμονής του Τσάρου Συμεών στο θρόνο ο Ιωάννης

Έξαρχος γράφοντας για τα πρόσφατα κατορθώματα του Τσάρου παρατήρησε την

παρουσία Μανιχαίων στη βασιλική αυλήΗ παρουσία τους είχε μετατραπεί σε ξεκάθαρη

υπεροχή περί τα μέσα του 10ου αιώνα Ενώ η φυσιογνωμία του ιερέα Βογομίλ

καλυπτόταν από ένα πέπλο μυστηρίου επηρεάζοντας τις περισσότερες ευρωπαϊκές

χώρες το έτος 950 ο Πατριάρχης Θεοφύλακτος της Κωνσταντινούπολης έλαβε από το

σύζυγο της ανιψιάς του τσαρίνας Μαρίας-Ειρήνης Τσάρο ΠέτροΟι επιστολές έκαναν

αναφορά σε μια νέα δυναμική αίρεση που είχε εμφανιστεί στη ΒουλγαρίαΑφού

εξέφρασε την ανησυχία του για το φαινόμενο αυτό ο Τσάρος ζήτησε τη βοήθεια του

Πατριάρχη ώστε να την καταπνίξει Η απάντηση που έλαβε μπορεί να θεωρηθεί εν

πολλοίς προβλέψιμη Ο Πατριάρχης όντας άριστος γνώστης των θεολογικών ζητημάτων

κατανόησε εγκαίρως πως η συγκεκριμένη αίρεση αποτελούσε αναβίωση του

ΠαυλικιανισμούΑπέστειλε αυτοπροσώπως στον Τσάρο Πέτρο μια κατήχηση ένα

σύνολο λόγων αναφορικά με δογματικά ζητήματα οι οποίοι όπως ο ίδιος πίστευε πως θα

έπειθαν τους πιστούς να επιστρέψουν στην Ορθοδοξία κάτι το οποίο δεν συνέβη5

Η επόμενη γραπτή αναφορά στους Βογομίλους έγινε λίγο μετά το έτος 977 όταν ένας

ορθόδοξος ιερέας καταγόμενος από τη Βουλγαρία ο Κοσμάς εξέδωσε ένα βιβλίο στο

οποίο κατηγορούσε τους πιστούς της θρησκευτικής κοινότητας ενώ παράλληλα

ασκούσε δριμεία κριτική στην Ορθόδοξη ΕκκλησίαΗ κριτική του επικεντρωνόταν στο

γεγονός ότι η προκαθήμενοι της Εκκλησίας απολαμβάνοντας αδίκως τα πλούτη και

παραμελώντας το ποίμνιο άφησαν το πεδίο ελεύθερο για αιρετικές διδασκαλίες και την

επακόλουθη γιγάντωση του Βογομιλισμού

Ο Κοσμάς παρατήρησε εύστοχα πως ο κόσμος γύρω του μαστιζόταν από την αδικίαΟ

πόνος η σκληρότητα η παρακμή κι ο θάνατος κατέκλυζαν το βλέμμα τουΑν κι αρνητικά

διακείμενος προς τους Βογομίλους ο Κοσμάς δεν μπορούσε παρά να αποδεχθεί πως οι

ιδέες των πιστών της αίρεσης παρουσίαζαν ως ένα βαθμό θεολογικό

ενδιαφέρονΠροφανώς κι ο ίδιος δεν μπορούσε να απαντήσει με πειθώ για το πώς ήταν

δυνατόν το δημιούργημα ενός τέλειου Θεού να παρεκκλίνει σε τόσο μεγάλο βαθμό από

την τελειότηταΗ ιδέα ότι ήταν ο Σατανάς ο αποκαλούμενος Διάβολος δημιούργησε τον

ορατό κόσμο ελέγχοντας την ανθρώπινη βούληση στο έπακρο εισχωρούσε βαθύτερα

στις συνειδήσεις των αιρετικών κύκλων στη Βουλγαρία

H ταχεία εξάπλωση όπως προαναφέρθηκε είχε πολιτικά θεμέλιαΗ αγροτική κοινωνία

της εποχής υφίστατο συνθήκες ακραίας φτώχειας ενώ βίωνε τη σιμωνία και το

5 Runciman St(1982) σ 67

νεποτισμό περισσότερο από ποτέ άλλοτεTo βογομιλικό κίνημα εκμεταλλεύτηκε τις

συνθήκες αυτής της κοινωνικής και θρησκευτικής ανισότητας υπερασπιζόμενο την

αλήθεια και τη δικαιοσύνη μεταξύ των πιστώνΤροφοδοτούσε με άλλα λόγια ένα κλίμα

αντίστασης και αντίδρασης προς την καταδυναστευτική τάξη των Βουλγάρων κι

Ελλήνων κληρικώνΟρόσημο για την πορεία του κινήματος αποτέλεσε η μεταφορά

πληθυσμών στις σλαβογενείς περιοχές περιμετρικά της Φιλιππούπολης με σκοπό την

κάλυψη του δημογραφικού κενού που είχε προκύψει στη ΘράκηΤο εγχείρημα αυτό

ανέλαβε ο αυτοκράτορας Ιωάννης ΤζιμισκήςΟι πληθυσμοί ως επί το πλείστον που είχαν

ασπαστεί τον Παυλικιανισμό διαδραμάτισαν καταλυτικό ρόλο στην πορεία της

μετεξέλιξης προς το ΒογομιλισμόΑδιαμφισβήτητα το φιλάνθρωπο και μειλίχιο

πρόσωπο που προέβαλλαν εκείνη την περίοδο εγγυήθηκε στους Βογομίλους τη μαζική

λαϊκή ανταπόκριση

Η λαϊκή ανταπόκριση που τόσο γρήγορα προέκυψε οδήγησε τα επόμενα χρόνια στο

Σχίσμα το πρώτο που παρατηρήθηκε εντός του κινήματος Πέραν της ldquoεπίσημηςrdquo

Εκκλησίας των Βογομίλων στη Βουλγαρία εμφανίστηκε μία ldquoθυγατρικήrdquo εντός της

αίρεσης στο χωριό Δραγόβιτσα στα σύνορα Μακεδονίας και Θράκης Η αποσχιστική

τάση αυτής της θυγατρικής Εκκλησίας δεν στάθηκε ικανή να ανακόψει τον

ιεραποστολικό ζήλο των Βογομίλων

Κεφάλαιο 4οΟ Βογομιλισμός κατά τον 11ο αιώνα

Βασικό πεδίο διαλόγου μεταξύ των ιστορικών έχει υπάρξει η σύνδεση μεταξύ του

Βογομιλισμού στη Βουλγαρία με τη μορφή που έλαβε η αίρεση στην Κωνσταντινούπολη

δεκαετίες αργότεραΕξετάζοντας το ζήτημα στη βάση του μπορούμε να αποδεχθούμε

μια άποψη που έχει διατυπωθεί από ερευνητές Δεν είναι αβάσιμη η άποψη πωςελλείψει

στοιχείων οι κληρικοί της εποχής εκείνης έτειναν να ταυτίζουν θρησκευτικά σχήματα

που εμφανίζονταν στην εποχή τους με προηγούμενα τα οποία ως επί το πλείστον δεν

υφίσταντο πλέονΜια τέτοια προσέγγιση σαφώς στερείται εγκυρότητας και ακρίβειας

στην πλειονότητα των περιπτώσεων Μια τέτοια περίπτωση είναι κι αυτή που εξετάζεται

εδώ Δεν έχουν εντοπιστεί επαρκείς ενδείξεις που να συνδέουν αυτομάτως τον

Βογομιλισμό στη Βουλγαρία κατά τα πρώιμα έτη της ύπαρξής του με τη συνακόλουθη

μεταπήδηση του στο μεγαλύτερο πολιτιστικό και θρησκευτικό κέντρο της εποχής την

Κωνσταντινούπολη κατά το χρονικό διάστημα που ακολούθησε

Η πνευματική φιγούρα που έδωσε την απαραίτητη ώθηση στην αίρεση ήταν ο Συμεών ο

Νέος ΘεολόγοςΟι μυστικιστικές διδασκαλίες του επεβλήθησαν σε λιγότερο αυστηρό

έλεγχο ενώ οι προτάσεις που διατυπώνονται στο έργο του αποδεικνύουν τη στενή του

σχέση με αιρετικές ιδέεςΜια τέτοια θέση δε στερείται τεκμηρίωνΤόσο ο ίδιος έχοντας

διασυνδέσεις υψηλού κύρους εντός της Κωνσταντινούπολης όσο και οι Βογομίλοι

έψεγαν την Ορθόδοξη Εκκλησία για την ιεραρχική της δομή ενώ υποτιμούσαν το

χριστιανικό βάπτισμα όπως θα εξετάσουμε περαιτέρω στη συνέχεια

Παραδεκτή είναι η άποψη πως κατά τους αιώνες που άνθισε η Βυζαντινή Κοινοπολιτεία

η μοναστική ζωή λειτουργούσε συχνά ως κάλυψη αιρετικών δραστηριοτήτων ενώ δεν

είναι λίγες οι φορές που μέσα στα μοναστήρια οργανώθηκαν κινήματα πολιτικής

ανατροπής Έκδηλο γίνεται το κλίμα της εποχής από το έργο του Ευθυμίου του

Περίβλεπτου ο οποίος αναφέρεται στους Φουνδαγιαγίτες Ως αιρετική ομάδα συγγενική

από θρησκευτικής άποψης με τους Βογομίλους οι Φουνδαγιαγίτες έδρασαν στο

βορειοδυτικό τμήμα της Κοινοπολιτείας στο θέμα Οψίκιον Η ονομασία τους μας

οδηγεί στο συμπέρασμα πως οι ίδιοι ήταν προσκυνητές πιστοίΗγέτης τους πιστεύεται

πως ήταν ο Ιωάννης Τζουρίλλας κατά την περίοδο όπου θεματάρχης ήταν ο Ρωμανός

Αργυρός επί της βασιλείας του Βασιλείου Β (975-1025) Ο Τζουρίλλας κήρυξε τότε και

στο γειτονικό Θρακέσιον και τη ΣμύρναΌντας ο ηγούμενος της μοναστικής ομάδας ο

Τζουρίλλας έθεσε και το περίγραμμα της πίστης των Φουνδαγιαγιτών που ως ένα βαθμό

μας παρέχει χρήσιμες πληροφορίες και για τους Βογομίλους6

Αναφορικά με τα δόγματά τους μπορούμε να εντοπίσουμε μερικά Καταρχάς

προάσπιζαν την αγαμία καθώς θεωρούσαν το γάμο και τη σεξουαλικές σχέσεις ως

υποταγή του πνεύματος στο Κακό που κυριαρχεί τον ορατό κόσμοΕπιπλέον το

βάπτισμα και η Θεία Κοινωνία στερούνταν εγκυρότηταςΔεν απέδιδαν τιμή στο Σταυρό

καθώς μόνο ο Θεός ήταν Άγιος κατ αυτούςΣε αυτούς αποδίδονται επίσης

αποκρυφιστικές δοξασίες ενώ βάσει του Κατά Ματθαίον Ευαγγελίου 66 δεν

συμμετείχαν στις δραστηριότητας της Εκκλησίας η οποία παρέβαινε τις διδασκαλίες του

ΧριστούΤο Βιβλικό χωρίο αναφέρειrdquoΕσύ ωστόσο όταν προσεύχεσαι πήγαινε μέσα στο

ιδιαίτερο δωμάτιό σου και αφού κλείσεις την πόρτα σου προσευχήσου στον Πατέρα σου ο

οποίος είναι στα κρυφά τότε ο Πατέρας σου ο οποίος βλέπει στα κρυφά θα σου

ανταποδώσειrdquo

Αρνούμενοι την ιεροσύνη της επίσημης Εκκλησίας οι Φουνδαγιαγίτες τους οποίους ο

Ευθύμιος ταυτίζει με τους Βογομίλους πάσχιζαν να αναβιώσουν τις διδασκαλίες της

Καινής Διαθήκης οι οποίες είχαν παραφθαρεί ή αποκρυφθεί από τις μάζες τον επί

αιώνεςΑπέρριπταν παράλληλα όλες τις διδασκαλίες και τα μυστήρια της Ορθοδοξίας

Στη ζωή τους ο μαναστικισμός δεν είχε θέσηΟρισμένες φορές απέκρυπταν τις

πεποιθήσεις τους ενώ λάτρευαν το Θεό σε δικές τους εκκλησίες τις οποίες έχτιζαν οι

ίδιοιΠερί τα μέσα του 11ου αιώνα πάντως δυιστικές πεποιθήσεις είχαν εισχωρήσει εις

βάθος στην Κωνσταντινούπολη

Για περίπου τέσσερις δεκαετίες (1042-1081) η Κωνσταντινούπολη βίωνε μια

πρωτόγνωρη κρίση Λόγω της επανάστασης εναντίον του Μιχαήλ Ε οι άλλοτε πειθήνιοι

και χειραγωγημένοι υπήκοοι που ζούσαν στην επαρχία άδραξαν την ευκαιρία

συρρέοντας μαζικά στην πρωτεύουσα Η μετακίνηση αυτή πρόσφερε την ευκαιρία σε

πολλούς καθοδηγητές της κοινής γνώμης και μοναχούς εν μέσω αναταραχών να

ξεκινήσουν την προσπάθεια να αποκτήσουν φήμηΧαρακτηριστικά μπορούμε να

δώσουμε μερικά ονόματα όπως αυτά των Νικήτα και Ιωάννη που επιζητούσαν την

υποστήριξη του Πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλάριου (1043-1058) Υπήρξαν κι άλλοι όπως

ο Νείλος από την Καλαβρία που σύμφωνα με την Άννα Κομνηνή κατόρθωσε να

συσπειρώσει γύρω του έναν αξιόλογο κύκλο σχηματίζοντας θρησκευτική κοινότητα

Υποστήριζε πως κατείχε αυξημένη ενόραση κάτι που ο ίδιος αποκαλούσε μυστική

γνώσηΟ Νείλος δίδασκε πως ο Ιησούς Χριστός θεοποιήθηκε μόνο ύστερα από το θάνατό

τουως ανταμοιβή για την πιστή ανθρώπινη ζωή τουΚάτι ανάλογο θα έπρεπε να

αναμένουν κι οι ακόλουθοί του για τους ίδιους Πιο ριζοσπαστική θέση πρέπει να

6 Angold D (1995) σ 473

θεωρείται η άρνηση απόδοσης τιμής στη ΜαρίαΟ Νείλος ηρνείτο στη Μαρία τον τίτλο

ldquoΘεομήτωρrdquo7

Στο σημείο αυτό μια εξέταση των πολιτικών και στρατηγικών εξελίξεων είναι εκ των ων

ουκ άνευΜε αποκορύφωμα το έτος 1071 ο λαός πείστηκε πως ακολουθούσε μια

εσφαλμένη πορείαΈχοντας μόλις δεχθεί ταπεινωτική ήττα στη μάχη του Ματζικέρτ (26

Αυγούστου) και με τον αυτοκράτορα Ρωμανό Δ Διογένη αιχμάλωτο στα χέρια των

Σελτζούκων η πανωλεθρία εξελήφθη ως αποτέλεσμα της Θείας Κρίσης Ο Θεός

τιμωρούσε κατ αυτόν τον τρόπο τους Βυζαντινούς για τον εσφαλμένο τρόπο λατρείας

τους υποδεικνύοντας έτσι μια στροφή προς την ορθή λατρεία του Θείου τον

Βογομιλισμό όπως πολλοί πίστεψαν

Κεφάλαιο 5ο Σχετικά με τον Βασίλειο Βογομίλο

5α Προφίλ Βασιλείου Βογομίλου

Έχοντας συμπληρώσει 52 χρόνια κηρύγματος ύστερα από 15 χρόνια βαθιάς μελέτης ο

Βασίλειος ιατρός στο επάγγελμα όσο κανένας άλλος συνέβαλε στο να μείνει στην

ιστορία το κίνημα ένα από τα ισχυρότερα του Μεσαίωνα

Την πίστη του Βασιλείου ενδυνάμωσαν οι αιρετικές διδασκαλίες στις οποίες είχε

εμβαθύνει καθώς κι ένα γεγονός που έμελλε να αποδειχθεί καθοριστικό στην πορεία της

ζωής τουη απόκτηση των προσωπικών του αντιγράφων των ΕυαγγελίωνΟ Βασίλειος

7 Angold D (1995) σ 477

είχε στην κατοχή του κάτι το οποίο αιώνες νωρίτερα ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος είχε

χρησιμοποιήσει ώστε να απομακρύνει το ποίμνιο από την αληθινή Χριστιανική πίστη

την αληθινή πίστη όπως διαμορφώθηκε τον πρώτο αιώναΚύριο μέλημα του Βασιλείου

ήταν η επιστροφή στις ρίζες η επιστροφή στην αγνή λατρείαΓια να επιτευχθεί αυτή η

προσπάθεια χρειαζόταν όχι μόνο θέληση αλλά και αφοσίωση στη μελέτη της Καινής

Διαθήκης ούτως ώστε να αποκηρυχθούν οι ψεύτικες διδασκαλίες της επίσημης

Εκκλησίας

Ταυτόχρονα ο Βασίλειος παρατηρώντας την ολοένα αυξανόμενη απήχηση των λόγων

του καλλιέργησε μέσα του την επιθυμία να σχηματίσει μια αυτόνομη και ανεξάρτητη

Εκκλησία η οποία θα ήταν η αναβίωση εκείνης του πρώτου αιώνα

5β Δογματικά Ζητήματα

Στην εκκλησία των Βογομίλων μια ήταν η θεμελιώδης πίστη που όλοι μοιράζονταν με

απαράμιλλο ζήλοΣτη μάχη μεταξύ Καλού και Κακού μόνο οι εκείνοι ήταν ικανοί να

ελευθερωθούν από τη δαιμονική επιρροήΣτην αυστηρή κριτική που δέχθηκαν από τον

Ευθύμιο Ζιγαβηνό λόγιο και ιστορικό της εποχήςισχυρίστηκαν πως οι δαίμονες που

καθοδηγούσαν τους αγίους όσο ζούσαν οι ίδιοι είναι τώρα μέσα στα μνημεία τους και

διενεργούν θαύματα έχοντας καταλάβει τις ψυχές τους ώστε να εξαπατήσουν τους

ανόητους και να τους πείσουν να υπακούν στο ακάθαρτο ως άγιοΕπιπρόσθετα

διατείνονταν πως οι δαίμονες λάτρευαν το σταυρό ενώ ο Διάβολος άφησε τον Πανάγιο

Τάφο μεταφερόμενος στο Ναό της Αγίας Σοφίας δηλώνοντας ξεκάθαρα πως οι εκκλησίες

των Ορθοδόξων ήταν οικία του Διαβόλου ουσιαστικά του Κακού

Στην άποψη πως οι δαίμονες θα έπρεπε να κατευνάζονται μέσω θυσιών και μέσω της

λατρείας υλικών εικόνων ο Βασίλειος ήταν κατηγορηματικά αντίθετος υπερασπιζόμενος

την άποψη ότι ο ορατός κόσμος ήταν κτήμα του Κακού

Ξένες προς τη βυζαντινή κοινωνία ήταν οι απόψεις των Βογομίλων και όσον αφορά το

γάμο Τη στάση υπέρ της αγαμίας τη βάσιζαν και πάλι στην Καινή ΔιαθήκηΣύμφωνα με

το Ευαγγέλιο Κατά Ματθαίον 2230 ldquoστην ανάσταση ούτε οι άντρες παντρεύονται ούτε οι

γυναίκες δίνονται σε γάμοαλλά είναι όπως οι άγγελοι στον ουρανόrdquo Οι θρησκευτικές

τους συνάξεις και οι τελετές περιορίζονταν στο ελάχιστοΈμφαση έδιδαν στην αξία της

Κυριακής Προσευχής Οι ίδιοι προσεύχονταν επτά φορές τη μέρα και πέντε φορές τη

νύχτα Νήστευαν επίσης κάθε Δευτέρα Πέμπτη και Παρασκευή8

Η πίστη των Βογομίλων πως ήταν οι αληθινοί Χριστιανοί επεκτείνεται και στην

πεποίθηση σύμφωνα με την οποία η Επί του Όρους Ομιλία απευθυνόταν αποκλειστικά σ

αυτούςΉταν οι πτωχοί τω πνεύματι παντελώς αντίθετοι των Γραμματέων και

Φαρισαίων Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο οι Βογομίλοι ήταν σχετικώς

διστακτικοί να μυήσουν άτομα υψηλής μόρφωσης στις τάξεις τουςΤο αίσθημα ότι

8 Runciman St(1982) σ 78

άνηκαν σε μια κοινότητα όμως ήταν το κύριο συνεκτικό στοιχείο που βοήθησε τους

Βογομίλους να αντέξουν στο χρόνο9

Δεν αποδέχονταν ολόκληρο το Βιβλικό κανόνα αλλά μόνο κάποια μέρη

τουΣυγκεκριμένα πίστευαν και μελετούσαν όσα βιβλία αναφέρονταν στο Χριστό

ολόκληρη την Καινή Διαθήκη τους Ψαλμούς και τους προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης

5γ Η Δίκη και ο Θάνατος

Η προκλητική συμπεριφορά του Βασιλείου εξώθησε την επίσημη Εκκλησία στη λήψη

δραστικών αποφάσεων Ο Βασίλειος παραπέμφθηκε σε δίκη κάποια στιγμή πριν το 1111

Ο Νικόλαος Γραμματικός που διετέλεσε Πατριάρχης την περίοδο 1084-1111

αναμείχθηκε προσωπικά στην υπόθεση των ΒογομίλωνΚλεισμένος σε ένα σπίτι κοντά

στο αυτοκρατορικό ανάκτορο Βασίλειος περίμενε να του οριστεί η θανατική καταδίκη

με καύση στη πυρά υφιστάμενος βασανιστήρια

Παράλληλα κατεβλήθη μεγάλη προσπάθεια από τους διώκτες να μεταπειστούν οι

Βογομίλοι όχι μόνο από θρησκευτικούς ηγέτες αλλά ακόμη κι από τον ΑυτοκράτοραΟι

προσπάθειες τους όμως απέβησαν άκαρπες με αποτέλεσμα να καεί στον Ιππόδρομο ο

Βασίλειος και να θανατωθούν οι απόστολοί του ύστερα από τη φυλάκιση

Αξίζει σχετικής μνείας η μαζική υποστήριξη που γνώρισαν οι Βογομίλοι από τα πλήθη

που τους υπερασπίστηκαν κατά την περίοδο του διωγμού άλλη μία ένδειξη πως ο

Βασίλειος άγγιξε περισσότερο το λαϊκό αίσθημα από έναν κοινό προδότη

9 Angold D (1995) σ 483

Κεφάλαιο 6ο Ο Βογομιλισμός μετά το θάνατο του Βασιλείου

Τα χρόνια που ακολούθησαν το θάνατο του Βασιλείου η Αυτοκρατορία δεν έπαψε να

νιώθει την αιρετική απειλήΜπορεί τα περισσότερα και πιο πιστά μέλη της αίρεσης να

είχαν θανατωθεί οι ιδέες τους όμως παρέμεναν ζωντανές Φαινομενικά λόγω της

απουσίας ιστορικών πηγών κάποιοι θεωρούν πως η αίρεση εξαφανίστηκε Κάτι τέτοιο δε

συνέβη καθώς όπως θα εξετάσουμε πήρε διαφορετικές μορφές στην πορεία του χρόνου

Μια αναβίωση αποτέλεσαν τα χειρόγραφα του Κωνσταντίνου Χρυσόμαλλου που

εντοπίστηκαν μετά το έτος 114010Αν και ήδη νεκρός καταδικάστηκε μετά θάνατον διότι

τα χειρόγραφα του που βρέθηκαν σε μοναστήρι περιείχαν βογομιλικές διδασκαλίες τις

οποίες μετέδιδεΣε αυτές συγκαταλέγεται η απόρριψη του βαπτίσματος καθώς κι η

αδυναμία των ιερέων να σώσουν τους πιστούς από τη δύναμη του ΣατανάΑμφισβητείται

δε από μια μερίδα μελετητών το αν τελικά ο Χρυσόμαλλος συνδεόταν με τον

ΒασίλειοΟ Χρυσόμαλλος δεν αποδεχόταν τη δυιστική αντίληψη Παρόλαυτα πίστευε

πως στον άνθρωπο συνυπήρχαν η αμαρτωλή και η ενάρετη φύσηΌπως οι Βογομίλοι

θεωρούσε το σεβασμό στην ανθρώπινη εξουσία ως δείγμα υποταγής στο Σατανά

Ακόμη και κατά την περίοδο 1143-46 ευσεβείς ιερείς καταδικάστηκαν σε θάνατο επειδή

κίνησαν την υποψία των αρχώνΑιτία της καταδίκης ήταν ο υπερβολικός ασκητισμός και

ο εθισμός στη νηστεία κατ εξοχήν βογομιλικές συνήθειεςΓενικώς οι βυζαντινές αρχές

αφιερώθηκαν τότε σε μια αλλοπρόσαλλη προσπάθεια εκκαθάρισης των μοναστηριών

στις παρυφές της Επικράτειας έχοντας πολλές φορές έστω κι ελάχιστα στοιχεία πριν

αναλάβουν δράση

Το διάστημα που ακολούθησε είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε πως εμφανίστηκαν στη

δυτική Ευρώπη οι Καθαροί ένα παρακλάδι των Βογομίλων Αυτοαποκαλούνταν

Απόστολοι έχοντας μάλιστα δικό τους Πάπα Παράδειγμα αποτελεί η εκκλησία του

ηγούμενου Νικήτα ο οποίος προάσπιζε τον απόλυτο δυισμόΥπήρχαν δηλαδή δύο Θεοί

και Κύριοι δίχως αρχή και τέλος ο ένας Καλός κι ο άλλος ΚακόςΠαρατηρούνται

βέβαιαμερικές αποκλίσεις από τα δόγματα της Βουλγαρικής Εκκλησίας που δίδασκε

πως μόνο ο Καλός Θεός ήταν δίχως αρχή και τέλος

Στην ηγεσία των εκκλησιών στη Δύση παραδείγματος χάρη στο Λανγκεντόκ και τη

Δραγόβιτσα βρισκόταν ο ηγούμενος που λειτουργούσε μαζί με τους βοηθούς του

Ιδιαίτερη έμφαση δίνονταν στην αρμονική συμβίωση μεταξύ των διαφόρων εκκλησιών

που είχαν δημιουργηθεί

Ως συνεχιστές του έργου που ξεκίνησε ο Βασίλειος εμφανίζονται πολλοί που

οργανώθηκαν σε κοινότητες σε πολλές ευρωπαϊκές επαρχίες Κάποιος θεολόγος ονόματι

Θρακικόςεκπληρώνοντας την αντιαιρετική του αποστολή αναφέρθηκε στους

10 Angold D (1995) σ 488

Βογομίλους ως Ευχίτες και ΛάτρειςΟ Θρακικός διαπιστώνεται πως είχε έρθει σε επαφή

με μέλη διαφόρων αιρετικών ομάδων οπότε και η πληροφορίες που συνέλεξε ποικίλουν

μεταξύ τους11

Κλείνοντας το κείμενο είναι σκόπιμο μάλλον και αναγκαίο να διευκρινίσουμε πως το

αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό των Βογομίλων ακόμα και κατά τα τέλη της ύπαρξης

τους ήταν η ικανότητά τους να κερδίζουν τη συμπάθεια πολλώνΑνεξαρτήτως του

γεγονότος ότι τα μυημένα μέλη ήταν λίγα ο κύκλος των υποστηρικτών τους είχε βαθιές

ρίζες στις τοπικές κοινωνίες που επεκτείνοντανΚαθοριστική αποδείχθηκε εκ των

υστέρων τόσο για τους Βογομίλους όσο και για το Βυζάντιο η εξορία της θρησκευτικής

ηγεσίας ύστερα από την σταυροφορική Άλωση της Κωνσταντινούπολης (1204) Έως το

1261 πολλές ισορροπίες είχαν ανατραπεί οι οποίες καθόρισαν την ιστορική πορεία των

επόμενων αιώνων

Επίλογος

Η εργασία αυτή που εδώ ολοκληρώνεται δίνει σε όλους τους ενδιαφερομένους την

ευκαιρία να προβούν αν το επιθυμούν σε εξαγωγή ποικίλων συμπερασμάτων Όπως

είναι αναμενόμενο τα όσα γράφονται σ αυτήν την εργασία δεν θα βρουν σύμφωνους

όλους τους αναγνώστες Συμφωνώντας ή διαφωνώντας είναι ουσιώδες να αντιληφθούμε

όλοι μας ανεξαρτήτως ερευνητικού αντικειμένου και κλάδου πως μόνο μέσω της

αντιπαράθεσης και του γόνιμου διαλόγου προκύπτουν τα χρήσιμα συμπεράσματα Όσον

αφορά τη συγκεκριμένη εργασία που στρέφει την προσοχή στο Βογομιλισμό υπάρχουν

-και θα υπάρξουν- πολλοί που διαφωνούν ως προς την αναφορά σε μια ldquoαίρεσηrdquo με όλο

το αρνητικό περιεχόμενο που προσδοθεί σε μια τέτοια έννοια Αποστρεφόμενοι κάθε

είδους και προέλευσης μίση και σεβόμενοι την προσωπική ελευθερία μπορούμε με

νηφαλιότητα να ανατρέξουμε στα ιστορικά γεγονότα Όπως εξετάσαμε ο Βογομιλισμός

ένα πολιτικό κίνημα αλλά και μια θρησκευτική κοινότητα συνάμα επηρεάστηκε βαθιά

από τρία διαφορετικά θρησκευτικά ρεύματα Αυτά ήταν ο Παυλικιανισμός ο Δυισμός κι

ο Μανιχαϊσμός

Βασικό δόγμα του Βογομιλισμού υπήρξε η μάχη μεταξύ Καλού και Κακού η οποία

λάμβανε προεκτάσεις ακόμα και σε κοινωνικά ζητήματα της καθημερινότητας Όπως

διευκρινίζεται και στο κυρίως θέμα της εργασίας αυτός ήταν και ο λόγος που το

βογομιλικό κίνημα πάλεψε ενάντια στις θρησκευτικές και κοινωνικές αδικίες κατά τον

10ο αιώνα στη Βουλγαρία και τον 11ο στην Κωνσταντινούπολη Παράλληλα στην

πορεία της εργασίας εξετάζονται περαιτέρω κάποιες λατρευτικές και τελετουργικές

συνήθειες των πιστών που τους διαφοροποιούσαν από την πλειονότητα των υπολοίπων

Χριστιανών Mερικές από αυτές ήταν το βάπτισμα η απόδοση τιμής στη μητέρα του

Ιησού Χριστού καθώς κι η ιδιαίτερη προσκόλληση τους στα διδάγματα της Επί του Όρου

Ομιλίας

11 mdash (1995) σ 497

Πρόσωπα-ορόσημα στην εξέλιξη του κινήματος γίνονται αντικείμενο σχολιασμού στην

εργασία όπως ο Βασίλειος ο Βογομίλος και ο Χρυσόμαλλος Τα συμπεράσματα που

αντλούμε από την επαφή μας με το ζήτημα αποδεικνύουν το πόσο εσφαλμένη θα ήταν η

εκλογίκευση μιας βεβιασμένης καταδίκης των Βογομίλων ή το αντίθετο Η παρουσία της

συγκεκριμένης κοινότητας αποδεικνύει καταφανώς πως ο Μεσαίωνας δεν ήταν μόνο μια

περίοδος πνευματικής συσκότισης των μαζών Αποδεικνύεται ύστερα από τη μελέτη πως

και τότε ακόμη σε μια περίοδο σκοταδισμού και άγνοιας πολλών πραγμάτων μερικοί

άνθρωποι δεν είχαν ξεχάσει ν αμφισβητούν και να αντιδρούν στα κακώς κείμενα που

βίωναν εν προκειμένω στη διαφθορά και την αυθαιρεσία της Εκκλησιαστικής εξουσίας

Επεκτείνοντας τη σκέψη διαπιστώνουμε πως εκτός των άλλων οι Βογομίλοι

επιθυμούσαν και την επιστροφή στη αληθινή λατρεία Τονίζεται άλλωστε εντός της

εργασίας ο ζήλος τον οποίο επέδειξαν στην προσπάθεια να ψέξουν τις ψευδείς

διδασκαλίες που είχαν επικρατήσει εκείνους τους αιώνας Το κίνημα δηλαδή δε

λειτούργησε ως ένα πολεμοχαρές σώμα φανατικών αλλά πολλές φορές τόλμησε να

έρθει ευθεία αντιπαράθεση με την Εκκλησία απευθυνόμενη στη βάση της (το λαό) και

αμφισβητώντας τις διδασκαλίες της βάσει του κατεξοχήν ιερού βιβλίου των Χριστιανών

τις Άγιες Γραφές

Η στάση μας όμως απέναντι στην θρησκευτική ομάδα των Βογομίλων πρέπει να είναι

όσο το δυνατόν αντικειμενικότερη Δεν αρμόζει εξάλλου σε μια επιστημονική εργασία η

μονόπλευρη εξέταση ενός θέματος Γι αυτό και στην εργασία αυτή τονίζονται στο

βαθμό του εφικτού τόσο ο μυστικιστικός χαρακτήρας της αίρεσης όσο και οι ακρότητες

στις οποίες επιδίδονταν οι Βογομίλοι σε μια προσπάθεια προσέγγισης του Θείου Αυτές

οι ακρότητες δεν περιορίζονταν μόνο στη σωματική εξάντληση του φυσικού σώματος

όπως με τη νηστεία αλλά και με πνευματική εξάντληση όπως η συνεχείς προσευχές και

ο ασκητισμός Αναφερόμενοι στον ασκητισμό είναι ορθό να προσμετρήσουμε ως ψεγάδι

στο κίνημα τον έντονο μοναστικό βίο των Βογομίλων που τροφοδοτούσε

αντικομφορμιστικές ιδέες τόσο εναντίον της πολιτικής αλλά και της θρησκευτικής

ηγεσίας οι οποίες ίσως πραγματώνονταν με την έξαρση συγκρούσεων

Βιβλιογραφία

Obolensky D Η βυζαντινή κοινοπολιτεία Η Ανατολική Ευρώπη 500-1453

μτφρ ΤσεβρεμέςΓ Θεσσαλονίκη 1991

Angold D Church and society in Byzantium under the Comneni (1081-1261)

Cambridge 1995

Runciman St The medieval manichee a study of the christian dualist

heresy Cambridge 1982

Κεφάλαιο 3ο Η Εξάπλωση

Ήδη από τα πρώτα χρόνια της παραμονής του Τσάρου Συμεών στο θρόνο ο Ιωάννης

Έξαρχος γράφοντας για τα πρόσφατα κατορθώματα του Τσάρου παρατήρησε την

παρουσία Μανιχαίων στη βασιλική αυλήΗ παρουσία τους είχε μετατραπεί σε ξεκάθαρη

υπεροχή περί τα μέσα του 10ου αιώνα Ενώ η φυσιογνωμία του ιερέα Βογομίλ

καλυπτόταν από ένα πέπλο μυστηρίου επηρεάζοντας τις περισσότερες ευρωπαϊκές

χώρες το έτος 950 ο Πατριάρχης Θεοφύλακτος της Κωνσταντινούπολης έλαβε από το

σύζυγο της ανιψιάς του τσαρίνας Μαρίας-Ειρήνης Τσάρο ΠέτροΟι επιστολές έκαναν

αναφορά σε μια νέα δυναμική αίρεση που είχε εμφανιστεί στη ΒουλγαρίαΑφού

εξέφρασε την ανησυχία του για το φαινόμενο αυτό ο Τσάρος ζήτησε τη βοήθεια του

Πατριάρχη ώστε να την καταπνίξει Η απάντηση που έλαβε μπορεί να θεωρηθεί εν

πολλοίς προβλέψιμη Ο Πατριάρχης όντας άριστος γνώστης των θεολογικών ζητημάτων

κατανόησε εγκαίρως πως η συγκεκριμένη αίρεση αποτελούσε αναβίωση του

ΠαυλικιανισμούΑπέστειλε αυτοπροσώπως στον Τσάρο Πέτρο μια κατήχηση ένα

σύνολο λόγων αναφορικά με δογματικά ζητήματα οι οποίοι όπως ο ίδιος πίστευε πως θα

έπειθαν τους πιστούς να επιστρέψουν στην Ορθοδοξία κάτι το οποίο δεν συνέβη5

Η επόμενη γραπτή αναφορά στους Βογομίλους έγινε λίγο μετά το έτος 977 όταν ένας

ορθόδοξος ιερέας καταγόμενος από τη Βουλγαρία ο Κοσμάς εξέδωσε ένα βιβλίο στο

οποίο κατηγορούσε τους πιστούς της θρησκευτικής κοινότητας ενώ παράλληλα

ασκούσε δριμεία κριτική στην Ορθόδοξη ΕκκλησίαΗ κριτική του επικεντρωνόταν στο

γεγονός ότι η προκαθήμενοι της Εκκλησίας απολαμβάνοντας αδίκως τα πλούτη και

παραμελώντας το ποίμνιο άφησαν το πεδίο ελεύθερο για αιρετικές διδασκαλίες και την

επακόλουθη γιγάντωση του Βογομιλισμού

Ο Κοσμάς παρατήρησε εύστοχα πως ο κόσμος γύρω του μαστιζόταν από την αδικίαΟ

πόνος η σκληρότητα η παρακμή κι ο θάνατος κατέκλυζαν το βλέμμα τουΑν κι αρνητικά

διακείμενος προς τους Βογομίλους ο Κοσμάς δεν μπορούσε παρά να αποδεχθεί πως οι

ιδέες των πιστών της αίρεσης παρουσίαζαν ως ένα βαθμό θεολογικό

ενδιαφέρονΠροφανώς κι ο ίδιος δεν μπορούσε να απαντήσει με πειθώ για το πώς ήταν

δυνατόν το δημιούργημα ενός τέλειου Θεού να παρεκκλίνει σε τόσο μεγάλο βαθμό από

την τελειότηταΗ ιδέα ότι ήταν ο Σατανάς ο αποκαλούμενος Διάβολος δημιούργησε τον

ορατό κόσμο ελέγχοντας την ανθρώπινη βούληση στο έπακρο εισχωρούσε βαθύτερα

στις συνειδήσεις των αιρετικών κύκλων στη Βουλγαρία

H ταχεία εξάπλωση όπως προαναφέρθηκε είχε πολιτικά θεμέλιαΗ αγροτική κοινωνία

της εποχής υφίστατο συνθήκες ακραίας φτώχειας ενώ βίωνε τη σιμωνία και το

5 Runciman St(1982) σ 67

νεποτισμό περισσότερο από ποτέ άλλοτεTo βογομιλικό κίνημα εκμεταλλεύτηκε τις

συνθήκες αυτής της κοινωνικής και θρησκευτικής ανισότητας υπερασπιζόμενο την

αλήθεια και τη δικαιοσύνη μεταξύ των πιστώνΤροφοδοτούσε με άλλα λόγια ένα κλίμα

αντίστασης και αντίδρασης προς την καταδυναστευτική τάξη των Βουλγάρων κι

Ελλήνων κληρικώνΟρόσημο για την πορεία του κινήματος αποτέλεσε η μεταφορά

πληθυσμών στις σλαβογενείς περιοχές περιμετρικά της Φιλιππούπολης με σκοπό την

κάλυψη του δημογραφικού κενού που είχε προκύψει στη ΘράκηΤο εγχείρημα αυτό

ανέλαβε ο αυτοκράτορας Ιωάννης ΤζιμισκήςΟι πληθυσμοί ως επί το πλείστον που είχαν

ασπαστεί τον Παυλικιανισμό διαδραμάτισαν καταλυτικό ρόλο στην πορεία της

μετεξέλιξης προς το ΒογομιλισμόΑδιαμφισβήτητα το φιλάνθρωπο και μειλίχιο

πρόσωπο που προέβαλλαν εκείνη την περίοδο εγγυήθηκε στους Βογομίλους τη μαζική

λαϊκή ανταπόκριση

Η λαϊκή ανταπόκριση που τόσο γρήγορα προέκυψε οδήγησε τα επόμενα χρόνια στο

Σχίσμα το πρώτο που παρατηρήθηκε εντός του κινήματος Πέραν της ldquoεπίσημηςrdquo

Εκκλησίας των Βογομίλων στη Βουλγαρία εμφανίστηκε μία ldquoθυγατρικήrdquo εντός της

αίρεσης στο χωριό Δραγόβιτσα στα σύνορα Μακεδονίας και Θράκης Η αποσχιστική

τάση αυτής της θυγατρικής Εκκλησίας δεν στάθηκε ικανή να ανακόψει τον

ιεραποστολικό ζήλο των Βογομίλων

Κεφάλαιο 4οΟ Βογομιλισμός κατά τον 11ο αιώνα

Βασικό πεδίο διαλόγου μεταξύ των ιστορικών έχει υπάρξει η σύνδεση μεταξύ του

Βογομιλισμού στη Βουλγαρία με τη μορφή που έλαβε η αίρεση στην Κωνσταντινούπολη

δεκαετίες αργότεραΕξετάζοντας το ζήτημα στη βάση του μπορούμε να αποδεχθούμε

μια άποψη που έχει διατυπωθεί από ερευνητές Δεν είναι αβάσιμη η άποψη πωςελλείψει

στοιχείων οι κληρικοί της εποχής εκείνης έτειναν να ταυτίζουν θρησκευτικά σχήματα

που εμφανίζονταν στην εποχή τους με προηγούμενα τα οποία ως επί το πλείστον δεν

υφίσταντο πλέονΜια τέτοια προσέγγιση σαφώς στερείται εγκυρότητας και ακρίβειας

στην πλειονότητα των περιπτώσεων Μια τέτοια περίπτωση είναι κι αυτή που εξετάζεται

εδώ Δεν έχουν εντοπιστεί επαρκείς ενδείξεις που να συνδέουν αυτομάτως τον

Βογομιλισμό στη Βουλγαρία κατά τα πρώιμα έτη της ύπαρξής του με τη συνακόλουθη

μεταπήδηση του στο μεγαλύτερο πολιτιστικό και θρησκευτικό κέντρο της εποχής την

Κωνσταντινούπολη κατά το χρονικό διάστημα που ακολούθησε

Η πνευματική φιγούρα που έδωσε την απαραίτητη ώθηση στην αίρεση ήταν ο Συμεών ο

Νέος ΘεολόγοςΟι μυστικιστικές διδασκαλίες του επεβλήθησαν σε λιγότερο αυστηρό

έλεγχο ενώ οι προτάσεις που διατυπώνονται στο έργο του αποδεικνύουν τη στενή του

σχέση με αιρετικές ιδέεςΜια τέτοια θέση δε στερείται τεκμηρίωνΤόσο ο ίδιος έχοντας

διασυνδέσεις υψηλού κύρους εντός της Κωνσταντινούπολης όσο και οι Βογομίλοι

έψεγαν την Ορθόδοξη Εκκλησία για την ιεραρχική της δομή ενώ υποτιμούσαν το

χριστιανικό βάπτισμα όπως θα εξετάσουμε περαιτέρω στη συνέχεια

Παραδεκτή είναι η άποψη πως κατά τους αιώνες που άνθισε η Βυζαντινή Κοινοπολιτεία

η μοναστική ζωή λειτουργούσε συχνά ως κάλυψη αιρετικών δραστηριοτήτων ενώ δεν

είναι λίγες οι φορές που μέσα στα μοναστήρια οργανώθηκαν κινήματα πολιτικής

ανατροπής Έκδηλο γίνεται το κλίμα της εποχής από το έργο του Ευθυμίου του

Περίβλεπτου ο οποίος αναφέρεται στους Φουνδαγιαγίτες Ως αιρετική ομάδα συγγενική

από θρησκευτικής άποψης με τους Βογομίλους οι Φουνδαγιαγίτες έδρασαν στο

βορειοδυτικό τμήμα της Κοινοπολιτείας στο θέμα Οψίκιον Η ονομασία τους μας

οδηγεί στο συμπέρασμα πως οι ίδιοι ήταν προσκυνητές πιστοίΗγέτης τους πιστεύεται

πως ήταν ο Ιωάννης Τζουρίλλας κατά την περίοδο όπου θεματάρχης ήταν ο Ρωμανός

Αργυρός επί της βασιλείας του Βασιλείου Β (975-1025) Ο Τζουρίλλας κήρυξε τότε και

στο γειτονικό Θρακέσιον και τη ΣμύρναΌντας ο ηγούμενος της μοναστικής ομάδας ο

Τζουρίλλας έθεσε και το περίγραμμα της πίστης των Φουνδαγιαγιτών που ως ένα βαθμό

μας παρέχει χρήσιμες πληροφορίες και για τους Βογομίλους6

Αναφορικά με τα δόγματά τους μπορούμε να εντοπίσουμε μερικά Καταρχάς

προάσπιζαν την αγαμία καθώς θεωρούσαν το γάμο και τη σεξουαλικές σχέσεις ως

υποταγή του πνεύματος στο Κακό που κυριαρχεί τον ορατό κόσμοΕπιπλέον το

βάπτισμα και η Θεία Κοινωνία στερούνταν εγκυρότηταςΔεν απέδιδαν τιμή στο Σταυρό

καθώς μόνο ο Θεός ήταν Άγιος κατ αυτούςΣε αυτούς αποδίδονται επίσης

αποκρυφιστικές δοξασίες ενώ βάσει του Κατά Ματθαίον Ευαγγελίου 66 δεν

συμμετείχαν στις δραστηριότητας της Εκκλησίας η οποία παρέβαινε τις διδασκαλίες του

ΧριστούΤο Βιβλικό χωρίο αναφέρειrdquoΕσύ ωστόσο όταν προσεύχεσαι πήγαινε μέσα στο

ιδιαίτερο δωμάτιό σου και αφού κλείσεις την πόρτα σου προσευχήσου στον Πατέρα σου ο

οποίος είναι στα κρυφά τότε ο Πατέρας σου ο οποίος βλέπει στα κρυφά θα σου

ανταποδώσειrdquo

Αρνούμενοι την ιεροσύνη της επίσημης Εκκλησίας οι Φουνδαγιαγίτες τους οποίους ο

Ευθύμιος ταυτίζει με τους Βογομίλους πάσχιζαν να αναβιώσουν τις διδασκαλίες της

Καινής Διαθήκης οι οποίες είχαν παραφθαρεί ή αποκρυφθεί από τις μάζες τον επί

αιώνεςΑπέρριπταν παράλληλα όλες τις διδασκαλίες και τα μυστήρια της Ορθοδοξίας

Στη ζωή τους ο μαναστικισμός δεν είχε θέσηΟρισμένες φορές απέκρυπταν τις

πεποιθήσεις τους ενώ λάτρευαν το Θεό σε δικές τους εκκλησίες τις οποίες έχτιζαν οι

ίδιοιΠερί τα μέσα του 11ου αιώνα πάντως δυιστικές πεποιθήσεις είχαν εισχωρήσει εις

βάθος στην Κωνσταντινούπολη

Για περίπου τέσσερις δεκαετίες (1042-1081) η Κωνσταντινούπολη βίωνε μια

πρωτόγνωρη κρίση Λόγω της επανάστασης εναντίον του Μιχαήλ Ε οι άλλοτε πειθήνιοι

και χειραγωγημένοι υπήκοοι που ζούσαν στην επαρχία άδραξαν την ευκαιρία

συρρέοντας μαζικά στην πρωτεύουσα Η μετακίνηση αυτή πρόσφερε την ευκαιρία σε

πολλούς καθοδηγητές της κοινής γνώμης και μοναχούς εν μέσω αναταραχών να

ξεκινήσουν την προσπάθεια να αποκτήσουν φήμηΧαρακτηριστικά μπορούμε να

δώσουμε μερικά ονόματα όπως αυτά των Νικήτα και Ιωάννη που επιζητούσαν την

υποστήριξη του Πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλάριου (1043-1058) Υπήρξαν κι άλλοι όπως

ο Νείλος από την Καλαβρία που σύμφωνα με την Άννα Κομνηνή κατόρθωσε να

συσπειρώσει γύρω του έναν αξιόλογο κύκλο σχηματίζοντας θρησκευτική κοινότητα

Υποστήριζε πως κατείχε αυξημένη ενόραση κάτι που ο ίδιος αποκαλούσε μυστική

γνώσηΟ Νείλος δίδασκε πως ο Ιησούς Χριστός θεοποιήθηκε μόνο ύστερα από το θάνατό

τουως ανταμοιβή για την πιστή ανθρώπινη ζωή τουΚάτι ανάλογο θα έπρεπε να

αναμένουν κι οι ακόλουθοί του για τους ίδιους Πιο ριζοσπαστική θέση πρέπει να

6 Angold D (1995) σ 473

θεωρείται η άρνηση απόδοσης τιμής στη ΜαρίαΟ Νείλος ηρνείτο στη Μαρία τον τίτλο

ldquoΘεομήτωρrdquo7

Στο σημείο αυτό μια εξέταση των πολιτικών και στρατηγικών εξελίξεων είναι εκ των ων

ουκ άνευΜε αποκορύφωμα το έτος 1071 ο λαός πείστηκε πως ακολουθούσε μια

εσφαλμένη πορείαΈχοντας μόλις δεχθεί ταπεινωτική ήττα στη μάχη του Ματζικέρτ (26

Αυγούστου) και με τον αυτοκράτορα Ρωμανό Δ Διογένη αιχμάλωτο στα χέρια των

Σελτζούκων η πανωλεθρία εξελήφθη ως αποτέλεσμα της Θείας Κρίσης Ο Θεός

τιμωρούσε κατ αυτόν τον τρόπο τους Βυζαντινούς για τον εσφαλμένο τρόπο λατρείας

τους υποδεικνύοντας έτσι μια στροφή προς την ορθή λατρεία του Θείου τον

Βογομιλισμό όπως πολλοί πίστεψαν

Κεφάλαιο 5ο Σχετικά με τον Βασίλειο Βογομίλο

5α Προφίλ Βασιλείου Βογομίλου

Έχοντας συμπληρώσει 52 χρόνια κηρύγματος ύστερα από 15 χρόνια βαθιάς μελέτης ο

Βασίλειος ιατρός στο επάγγελμα όσο κανένας άλλος συνέβαλε στο να μείνει στην

ιστορία το κίνημα ένα από τα ισχυρότερα του Μεσαίωνα

Την πίστη του Βασιλείου ενδυνάμωσαν οι αιρετικές διδασκαλίες στις οποίες είχε

εμβαθύνει καθώς κι ένα γεγονός που έμελλε να αποδειχθεί καθοριστικό στην πορεία της

ζωής τουη απόκτηση των προσωπικών του αντιγράφων των ΕυαγγελίωνΟ Βασίλειος

7 Angold D (1995) σ 477

είχε στην κατοχή του κάτι το οποίο αιώνες νωρίτερα ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος είχε

χρησιμοποιήσει ώστε να απομακρύνει το ποίμνιο από την αληθινή Χριστιανική πίστη

την αληθινή πίστη όπως διαμορφώθηκε τον πρώτο αιώναΚύριο μέλημα του Βασιλείου

ήταν η επιστροφή στις ρίζες η επιστροφή στην αγνή λατρείαΓια να επιτευχθεί αυτή η

προσπάθεια χρειαζόταν όχι μόνο θέληση αλλά και αφοσίωση στη μελέτη της Καινής

Διαθήκης ούτως ώστε να αποκηρυχθούν οι ψεύτικες διδασκαλίες της επίσημης

Εκκλησίας

Ταυτόχρονα ο Βασίλειος παρατηρώντας την ολοένα αυξανόμενη απήχηση των λόγων

του καλλιέργησε μέσα του την επιθυμία να σχηματίσει μια αυτόνομη και ανεξάρτητη

Εκκλησία η οποία θα ήταν η αναβίωση εκείνης του πρώτου αιώνα

5β Δογματικά Ζητήματα

Στην εκκλησία των Βογομίλων μια ήταν η θεμελιώδης πίστη που όλοι μοιράζονταν με

απαράμιλλο ζήλοΣτη μάχη μεταξύ Καλού και Κακού μόνο οι εκείνοι ήταν ικανοί να

ελευθερωθούν από τη δαιμονική επιρροήΣτην αυστηρή κριτική που δέχθηκαν από τον

Ευθύμιο Ζιγαβηνό λόγιο και ιστορικό της εποχήςισχυρίστηκαν πως οι δαίμονες που

καθοδηγούσαν τους αγίους όσο ζούσαν οι ίδιοι είναι τώρα μέσα στα μνημεία τους και

διενεργούν θαύματα έχοντας καταλάβει τις ψυχές τους ώστε να εξαπατήσουν τους

ανόητους και να τους πείσουν να υπακούν στο ακάθαρτο ως άγιοΕπιπρόσθετα

διατείνονταν πως οι δαίμονες λάτρευαν το σταυρό ενώ ο Διάβολος άφησε τον Πανάγιο

Τάφο μεταφερόμενος στο Ναό της Αγίας Σοφίας δηλώνοντας ξεκάθαρα πως οι εκκλησίες

των Ορθοδόξων ήταν οικία του Διαβόλου ουσιαστικά του Κακού

Στην άποψη πως οι δαίμονες θα έπρεπε να κατευνάζονται μέσω θυσιών και μέσω της

λατρείας υλικών εικόνων ο Βασίλειος ήταν κατηγορηματικά αντίθετος υπερασπιζόμενος

την άποψη ότι ο ορατός κόσμος ήταν κτήμα του Κακού

Ξένες προς τη βυζαντινή κοινωνία ήταν οι απόψεις των Βογομίλων και όσον αφορά το

γάμο Τη στάση υπέρ της αγαμίας τη βάσιζαν και πάλι στην Καινή ΔιαθήκηΣύμφωνα με

το Ευαγγέλιο Κατά Ματθαίον 2230 ldquoστην ανάσταση ούτε οι άντρες παντρεύονται ούτε οι

γυναίκες δίνονται σε γάμοαλλά είναι όπως οι άγγελοι στον ουρανόrdquo Οι θρησκευτικές

τους συνάξεις και οι τελετές περιορίζονταν στο ελάχιστοΈμφαση έδιδαν στην αξία της

Κυριακής Προσευχής Οι ίδιοι προσεύχονταν επτά φορές τη μέρα και πέντε φορές τη

νύχτα Νήστευαν επίσης κάθε Δευτέρα Πέμπτη και Παρασκευή8

Η πίστη των Βογομίλων πως ήταν οι αληθινοί Χριστιανοί επεκτείνεται και στην

πεποίθηση σύμφωνα με την οποία η Επί του Όρους Ομιλία απευθυνόταν αποκλειστικά σ

αυτούςΉταν οι πτωχοί τω πνεύματι παντελώς αντίθετοι των Γραμματέων και

Φαρισαίων Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο οι Βογομίλοι ήταν σχετικώς

διστακτικοί να μυήσουν άτομα υψηλής μόρφωσης στις τάξεις τουςΤο αίσθημα ότι

8 Runciman St(1982) σ 78

άνηκαν σε μια κοινότητα όμως ήταν το κύριο συνεκτικό στοιχείο που βοήθησε τους

Βογομίλους να αντέξουν στο χρόνο9

Δεν αποδέχονταν ολόκληρο το Βιβλικό κανόνα αλλά μόνο κάποια μέρη

τουΣυγκεκριμένα πίστευαν και μελετούσαν όσα βιβλία αναφέρονταν στο Χριστό

ολόκληρη την Καινή Διαθήκη τους Ψαλμούς και τους προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης

5γ Η Δίκη και ο Θάνατος

Η προκλητική συμπεριφορά του Βασιλείου εξώθησε την επίσημη Εκκλησία στη λήψη

δραστικών αποφάσεων Ο Βασίλειος παραπέμφθηκε σε δίκη κάποια στιγμή πριν το 1111

Ο Νικόλαος Γραμματικός που διετέλεσε Πατριάρχης την περίοδο 1084-1111

αναμείχθηκε προσωπικά στην υπόθεση των ΒογομίλωνΚλεισμένος σε ένα σπίτι κοντά

στο αυτοκρατορικό ανάκτορο Βασίλειος περίμενε να του οριστεί η θανατική καταδίκη

με καύση στη πυρά υφιστάμενος βασανιστήρια

Παράλληλα κατεβλήθη μεγάλη προσπάθεια από τους διώκτες να μεταπειστούν οι

Βογομίλοι όχι μόνο από θρησκευτικούς ηγέτες αλλά ακόμη κι από τον ΑυτοκράτοραΟι

προσπάθειες τους όμως απέβησαν άκαρπες με αποτέλεσμα να καεί στον Ιππόδρομο ο

Βασίλειος και να θανατωθούν οι απόστολοί του ύστερα από τη φυλάκιση

Αξίζει σχετικής μνείας η μαζική υποστήριξη που γνώρισαν οι Βογομίλοι από τα πλήθη

που τους υπερασπίστηκαν κατά την περίοδο του διωγμού άλλη μία ένδειξη πως ο

Βασίλειος άγγιξε περισσότερο το λαϊκό αίσθημα από έναν κοινό προδότη

9 Angold D (1995) σ 483

Κεφάλαιο 6ο Ο Βογομιλισμός μετά το θάνατο του Βασιλείου

Τα χρόνια που ακολούθησαν το θάνατο του Βασιλείου η Αυτοκρατορία δεν έπαψε να

νιώθει την αιρετική απειλήΜπορεί τα περισσότερα και πιο πιστά μέλη της αίρεσης να

είχαν θανατωθεί οι ιδέες τους όμως παρέμεναν ζωντανές Φαινομενικά λόγω της

απουσίας ιστορικών πηγών κάποιοι θεωρούν πως η αίρεση εξαφανίστηκε Κάτι τέτοιο δε

συνέβη καθώς όπως θα εξετάσουμε πήρε διαφορετικές μορφές στην πορεία του χρόνου

Μια αναβίωση αποτέλεσαν τα χειρόγραφα του Κωνσταντίνου Χρυσόμαλλου που

εντοπίστηκαν μετά το έτος 114010Αν και ήδη νεκρός καταδικάστηκε μετά θάνατον διότι

τα χειρόγραφα του που βρέθηκαν σε μοναστήρι περιείχαν βογομιλικές διδασκαλίες τις

οποίες μετέδιδεΣε αυτές συγκαταλέγεται η απόρριψη του βαπτίσματος καθώς κι η

αδυναμία των ιερέων να σώσουν τους πιστούς από τη δύναμη του ΣατανάΑμφισβητείται

δε από μια μερίδα μελετητών το αν τελικά ο Χρυσόμαλλος συνδεόταν με τον

ΒασίλειοΟ Χρυσόμαλλος δεν αποδεχόταν τη δυιστική αντίληψη Παρόλαυτα πίστευε

πως στον άνθρωπο συνυπήρχαν η αμαρτωλή και η ενάρετη φύσηΌπως οι Βογομίλοι

θεωρούσε το σεβασμό στην ανθρώπινη εξουσία ως δείγμα υποταγής στο Σατανά

Ακόμη και κατά την περίοδο 1143-46 ευσεβείς ιερείς καταδικάστηκαν σε θάνατο επειδή

κίνησαν την υποψία των αρχώνΑιτία της καταδίκης ήταν ο υπερβολικός ασκητισμός και

ο εθισμός στη νηστεία κατ εξοχήν βογομιλικές συνήθειεςΓενικώς οι βυζαντινές αρχές

αφιερώθηκαν τότε σε μια αλλοπρόσαλλη προσπάθεια εκκαθάρισης των μοναστηριών

στις παρυφές της Επικράτειας έχοντας πολλές φορές έστω κι ελάχιστα στοιχεία πριν

αναλάβουν δράση

Το διάστημα που ακολούθησε είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε πως εμφανίστηκαν στη

δυτική Ευρώπη οι Καθαροί ένα παρακλάδι των Βογομίλων Αυτοαποκαλούνταν

Απόστολοι έχοντας μάλιστα δικό τους Πάπα Παράδειγμα αποτελεί η εκκλησία του

ηγούμενου Νικήτα ο οποίος προάσπιζε τον απόλυτο δυισμόΥπήρχαν δηλαδή δύο Θεοί

και Κύριοι δίχως αρχή και τέλος ο ένας Καλός κι ο άλλος ΚακόςΠαρατηρούνται

βέβαιαμερικές αποκλίσεις από τα δόγματα της Βουλγαρικής Εκκλησίας που δίδασκε

πως μόνο ο Καλός Θεός ήταν δίχως αρχή και τέλος

Στην ηγεσία των εκκλησιών στη Δύση παραδείγματος χάρη στο Λανγκεντόκ και τη

Δραγόβιτσα βρισκόταν ο ηγούμενος που λειτουργούσε μαζί με τους βοηθούς του

Ιδιαίτερη έμφαση δίνονταν στην αρμονική συμβίωση μεταξύ των διαφόρων εκκλησιών

που είχαν δημιουργηθεί

Ως συνεχιστές του έργου που ξεκίνησε ο Βασίλειος εμφανίζονται πολλοί που

οργανώθηκαν σε κοινότητες σε πολλές ευρωπαϊκές επαρχίες Κάποιος θεολόγος ονόματι

Θρακικόςεκπληρώνοντας την αντιαιρετική του αποστολή αναφέρθηκε στους

10 Angold D (1995) σ 488

Βογομίλους ως Ευχίτες και ΛάτρειςΟ Θρακικός διαπιστώνεται πως είχε έρθει σε επαφή

με μέλη διαφόρων αιρετικών ομάδων οπότε και η πληροφορίες που συνέλεξε ποικίλουν

μεταξύ τους11

Κλείνοντας το κείμενο είναι σκόπιμο μάλλον και αναγκαίο να διευκρινίσουμε πως το

αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό των Βογομίλων ακόμα και κατά τα τέλη της ύπαρξης

τους ήταν η ικανότητά τους να κερδίζουν τη συμπάθεια πολλώνΑνεξαρτήτως του

γεγονότος ότι τα μυημένα μέλη ήταν λίγα ο κύκλος των υποστηρικτών τους είχε βαθιές

ρίζες στις τοπικές κοινωνίες που επεκτείνοντανΚαθοριστική αποδείχθηκε εκ των

υστέρων τόσο για τους Βογομίλους όσο και για το Βυζάντιο η εξορία της θρησκευτικής

ηγεσίας ύστερα από την σταυροφορική Άλωση της Κωνσταντινούπολης (1204) Έως το

1261 πολλές ισορροπίες είχαν ανατραπεί οι οποίες καθόρισαν την ιστορική πορεία των

επόμενων αιώνων

Επίλογος

Η εργασία αυτή που εδώ ολοκληρώνεται δίνει σε όλους τους ενδιαφερομένους την

ευκαιρία να προβούν αν το επιθυμούν σε εξαγωγή ποικίλων συμπερασμάτων Όπως

είναι αναμενόμενο τα όσα γράφονται σ αυτήν την εργασία δεν θα βρουν σύμφωνους

όλους τους αναγνώστες Συμφωνώντας ή διαφωνώντας είναι ουσιώδες να αντιληφθούμε

όλοι μας ανεξαρτήτως ερευνητικού αντικειμένου και κλάδου πως μόνο μέσω της

αντιπαράθεσης και του γόνιμου διαλόγου προκύπτουν τα χρήσιμα συμπεράσματα Όσον

αφορά τη συγκεκριμένη εργασία που στρέφει την προσοχή στο Βογομιλισμό υπάρχουν

-και θα υπάρξουν- πολλοί που διαφωνούν ως προς την αναφορά σε μια ldquoαίρεσηrdquo με όλο

το αρνητικό περιεχόμενο που προσδοθεί σε μια τέτοια έννοια Αποστρεφόμενοι κάθε

είδους και προέλευσης μίση και σεβόμενοι την προσωπική ελευθερία μπορούμε με

νηφαλιότητα να ανατρέξουμε στα ιστορικά γεγονότα Όπως εξετάσαμε ο Βογομιλισμός

ένα πολιτικό κίνημα αλλά και μια θρησκευτική κοινότητα συνάμα επηρεάστηκε βαθιά

από τρία διαφορετικά θρησκευτικά ρεύματα Αυτά ήταν ο Παυλικιανισμός ο Δυισμός κι

ο Μανιχαϊσμός

Βασικό δόγμα του Βογομιλισμού υπήρξε η μάχη μεταξύ Καλού και Κακού η οποία

λάμβανε προεκτάσεις ακόμα και σε κοινωνικά ζητήματα της καθημερινότητας Όπως

διευκρινίζεται και στο κυρίως θέμα της εργασίας αυτός ήταν και ο λόγος που το

βογομιλικό κίνημα πάλεψε ενάντια στις θρησκευτικές και κοινωνικές αδικίες κατά τον

10ο αιώνα στη Βουλγαρία και τον 11ο στην Κωνσταντινούπολη Παράλληλα στην

πορεία της εργασίας εξετάζονται περαιτέρω κάποιες λατρευτικές και τελετουργικές

συνήθειες των πιστών που τους διαφοροποιούσαν από την πλειονότητα των υπολοίπων

Χριστιανών Mερικές από αυτές ήταν το βάπτισμα η απόδοση τιμής στη μητέρα του

Ιησού Χριστού καθώς κι η ιδιαίτερη προσκόλληση τους στα διδάγματα της Επί του Όρου

Ομιλίας

11 mdash (1995) σ 497

Πρόσωπα-ορόσημα στην εξέλιξη του κινήματος γίνονται αντικείμενο σχολιασμού στην

εργασία όπως ο Βασίλειος ο Βογομίλος και ο Χρυσόμαλλος Τα συμπεράσματα που

αντλούμε από την επαφή μας με το ζήτημα αποδεικνύουν το πόσο εσφαλμένη θα ήταν η

εκλογίκευση μιας βεβιασμένης καταδίκης των Βογομίλων ή το αντίθετο Η παρουσία της

συγκεκριμένης κοινότητας αποδεικνύει καταφανώς πως ο Μεσαίωνας δεν ήταν μόνο μια

περίοδος πνευματικής συσκότισης των μαζών Αποδεικνύεται ύστερα από τη μελέτη πως

και τότε ακόμη σε μια περίοδο σκοταδισμού και άγνοιας πολλών πραγμάτων μερικοί

άνθρωποι δεν είχαν ξεχάσει ν αμφισβητούν και να αντιδρούν στα κακώς κείμενα που

βίωναν εν προκειμένω στη διαφθορά και την αυθαιρεσία της Εκκλησιαστικής εξουσίας

Επεκτείνοντας τη σκέψη διαπιστώνουμε πως εκτός των άλλων οι Βογομίλοι

επιθυμούσαν και την επιστροφή στη αληθινή λατρεία Τονίζεται άλλωστε εντός της

εργασίας ο ζήλος τον οποίο επέδειξαν στην προσπάθεια να ψέξουν τις ψευδείς

διδασκαλίες που είχαν επικρατήσει εκείνους τους αιώνας Το κίνημα δηλαδή δε

λειτούργησε ως ένα πολεμοχαρές σώμα φανατικών αλλά πολλές φορές τόλμησε να

έρθει ευθεία αντιπαράθεση με την Εκκλησία απευθυνόμενη στη βάση της (το λαό) και

αμφισβητώντας τις διδασκαλίες της βάσει του κατεξοχήν ιερού βιβλίου των Χριστιανών

τις Άγιες Γραφές

Η στάση μας όμως απέναντι στην θρησκευτική ομάδα των Βογομίλων πρέπει να είναι

όσο το δυνατόν αντικειμενικότερη Δεν αρμόζει εξάλλου σε μια επιστημονική εργασία η

μονόπλευρη εξέταση ενός θέματος Γι αυτό και στην εργασία αυτή τονίζονται στο

βαθμό του εφικτού τόσο ο μυστικιστικός χαρακτήρας της αίρεσης όσο και οι ακρότητες

στις οποίες επιδίδονταν οι Βογομίλοι σε μια προσπάθεια προσέγγισης του Θείου Αυτές

οι ακρότητες δεν περιορίζονταν μόνο στη σωματική εξάντληση του φυσικού σώματος

όπως με τη νηστεία αλλά και με πνευματική εξάντληση όπως η συνεχείς προσευχές και

ο ασκητισμός Αναφερόμενοι στον ασκητισμό είναι ορθό να προσμετρήσουμε ως ψεγάδι

στο κίνημα τον έντονο μοναστικό βίο των Βογομίλων που τροφοδοτούσε

αντικομφορμιστικές ιδέες τόσο εναντίον της πολιτικής αλλά και της θρησκευτικής

ηγεσίας οι οποίες ίσως πραγματώνονταν με την έξαρση συγκρούσεων

Βιβλιογραφία

Obolensky D Η βυζαντινή κοινοπολιτεία Η Ανατολική Ευρώπη 500-1453

μτφρ ΤσεβρεμέςΓ Θεσσαλονίκη 1991

Angold D Church and society in Byzantium under the Comneni (1081-1261)

Cambridge 1995

Runciman St The medieval manichee a study of the christian dualist

heresy Cambridge 1982

νεποτισμό περισσότερο από ποτέ άλλοτεTo βογομιλικό κίνημα εκμεταλλεύτηκε τις

συνθήκες αυτής της κοινωνικής και θρησκευτικής ανισότητας υπερασπιζόμενο την

αλήθεια και τη δικαιοσύνη μεταξύ των πιστώνΤροφοδοτούσε με άλλα λόγια ένα κλίμα

αντίστασης και αντίδρασης προς την καταδυναστευτική τάξη των Βουλγάρων κι

Ελλήνων κληρικώνΟρόσημο για την πορεία του κινήματος αποτέλεσε η μεταφορά

πληθυσμών στις σλαβογενείς περιοχές περιμετρικά της Φιλιππούπολης με σκοπό την

κάλυψη του δημογραφικού κενού που είχε προκύψει στη ΘράκηΤο εγχείρημα αυτό

ανέλαβε ο αυτοκράτορας Ιωάννης ΤζιμισκήςΟι πληθυσμοί ως επί το πλείστον που είχαν

ασπαστεί τον Παυλικιανισμό διαδραμάτισαν καταλυτικό ρόλο στην πορεία της

μετεξέλιξης προς το ΒογομιλισμόΑδιαμφισβήτητα το φιλάνθρωπο και μειλίχιο

πρόσωπο που προέβαλλαν εκείνη την περίοδο εγγυήθηκε στους Βογομίλους τη μαζική

λαϊκή ανταπόκριση

Η λαϊκή ανταπόκριση που τόσο γρήγορα προέκυψε οδήγησε τα επόμενα χρόνια στο

Σχίσμα το πρώτο που παρατηρήθηκε εντός του κινήματος Πέραν της ldquoεπίσημηςrdquo

Εκκλησίας των Βογομίλων στη Βουλγαρία εμφανίστηκε μία ldquoθυγατρικήrdquo εντός της

αίρεσης στο χωριό Δραγόβιτσα στα σύνορα Μακεδονίας και Θράκης Η αποσχιστική

τάση αυτής της θυγατρικής Εκκλησίας δεν στάθηκε ικανή να ανακόψει τον

ιεραποστολικό ζήλο των Βογομίλων

Κεφάλαιο 4οΟ Βογομιλισμός κατά τον 11ο αιώνα

Βασικό πεδίο διαλόγου μεταξύ των ιστορικών έχει υπάρξει η σύνδεση μεταξύ του

Βογομιλισμού στη Βουλγαρία με τη μορφή που έλαβε η αίρεση στην Κωνσταντινούπολη

δεκαετίες αργότεραΕξετάζοντας το ζήτημα στη βάση του μπορούμε να αποδεχθούμε

μια άποψη που έχει διατυπωθεί από ερευνητές Δεν είναι αβάσιμη η άποψη πωςελλείψει

στοιχείων οι κληρικοί της εποχής εκείνης έτειναν να ταυτίζουν θρησκευτικά σχήματα

που εμφανίζονταν στην εποχή τους με προηγούμενα τα οποία ως επί το πλείστον δεν

υφίσταντο πλέονΜια τέτοια προσέγγιση σαφώς στερείται εγκυρότητας και ακρίβειας

στην πλειονότητα των περιπτώσεων Μια τέτοια περίπτωση είναι κι αυτή που εξετάζεται

εδώ Δεν έχουν εντοπιστεί επαρκείς ενδείξεις που να συνδέουν αυτομάτως τον

Βογομιλισμό στη Βουλγαρία κατά τα πρώιμα έτη της ύπαρξής του με τη συνακόλουθη

μεταπήδηση του στο μεγαλύτερο πολιτιστικό και θρησκευτικό κέντρο της εποχής την

Κωνσταντινούπολη κατά το χρονικό διάστημα που ακολούθησε

Η πνευματική φιγούρα που έδωσε την απαραίτητη ώθηση στην αίρεση ήταν ο Συμεών ο

Νέος ΘεολόγοςΟι μυστικιστικές διδασκαλίες του επεβλήθησαν σε λιγότερο αυστηρό

έλεγχο ενώ οι προτάσεις που διατυπώνονται στο έργο του αποδεικνύουν τη στενή του

σχέση με αιρετικές ιδέεςΜια τέτοια θέση δε στερείται τεκμηρίωνΤόσο ο ίδιος έχοντας

διασυνδέσεις υψηλού κύρους εντός της Κωνσταντινούπολης όσο και οι Βογομίλοι

έψεγαν την Ορθόδοξη Εκκλησία για την ιεραρχική της δομή ενώ υποτιμούσαν το

χριστιανικό βάπτισμα όπως θα εξετάσουμε περαιτέρω στη συνέχεια

Παραδεκτή είναι η άποψη πως κατά τους αιώνες που άνθισε η Βυζαντινή Κοινοπολιτεία

η μοναστική ζωή λειτουργούσε συχνά ως κάλυψη αιρετικών δραστηριοτήτων ενώ δεν

είναι λίγες οι φορές που μέσα στα μοναστήρια οργανώθηκαν κινήματα πολιτικής

ανατροπής Έκδηλο γίνεται το κλίμα της εποχής από το έργο του Ευθυμίου του

Περίβλεπτου ο οποίος αναφέρεται στους Φουνδαγιαγίτες Ως αιρετική ομάδα συγγενική

από θρησκευτικής άποψης με τους Βογομίλους οι Φουνδαγιαγίτες έδρασαν στο

βορειοδυτικό τμήμα της Κοινοπολιτείας στο θέμα Οψίκιον Η ονομασία τους μας

οδηγεί στο συμπέρασμα πως οι ίδιοι ήταν προσκυνητές πιστοίΗγέτης τους πιστεύεται

πως ήταν ο Ιωάννης Τζουρίλλας κατά την περίοδο όπου θεματάρχης ήταν ο Ρωμανός

Αργυρός επί της βασιλείας του Βασιλείου Β (975-1025) Ο Τζουρίλλας κήρυξε τότε και

στο γειτονικό Θρακέσιον και τη ΣμύρναΌντας ο ηγούμενος της μοναστικής ομάδας ο

Τζουρίλλας έθεσε και το περίγραμμα της πίστης των Φουνδαγιαγιτών που ως ένα βαθμό

μας παρέχει χρήσιμες πληροφορίες και για τους Βογομίλους6

Αναφορικά με τα δόγματά τους μπορούμε να εντοπίσουμε μερικά Καταρχάς

προάσπιζαν την αγαμία καθώς θεωρούσαν το γάμο και τη σεξουαλικές σχέσεις ως

υποταγή του πνεύματος στο Κακό που κυριαρχεί τον ορατό κόσμοΕπιπλέον το

βάπτισμα και η Θεία Κοινωνία στερούνταν εγκυρότηταςΔεν απέδιδαν τιμή στο Σταυρό

καθώς μόνο ο Θεός ήταν Άγιος κατ αυτούςΣε αυτούς αποδίδονται επίσης

αποκρυφιστικές δοξασίες ενώ βάσει του Κατά Ματθαίον Ευαγγελίου 66 δεν

συμμετείχαν στις δραστηριότητας της Εκκλησίας η οποία παρέβαινε τις διδασκαλίες του

ΧριστούΤο Βιβλικό χωρίο αναφέρειrdquoΕσύ ωστόσο όταν προσεύχεσαι πήγαινε μέσα στο

ιδιαίτερο δωμάτιό σου και αφού κλείσεις την πόρτα σου προσευχήσου στον Πατέρα σου ο

οποίος είναι στα κρυφά τότε ο Πατέρας σου ο οποίος βλέπει στα κρυφά θα σου

ανταποδώσειrdquo

Αρνούμενοι την ιεροσύνη της επίσημης Εκκλησίας οι Φουνδαγιαγίτες τους οποίους ο

Ευθύμιος ταυτίζει με τους Βογομίλους πάσχιζαν να αναβιώσουν τις διδασκαλίες της

Καινής Διαθήκης οι οποίες είχαν παραφθαρεί ή αποκρυφθεί από τις μάζες τον επί

αιώνεςΑπέρριπταν παράλληλα όλες τις διδασκαλίες και τα μυστήρια της Ορθοδοξίας

Στη ζωή τους ο μαναστικισμός δεν είχε θέσηΟρισμένες φορές απέκρυπταν τις

πεποιθήσεις τους ενώ λάτρευαν το Θεό σε δικές τους εκκλησίες τις οποίες έχτιζαν οι

ίδιοιΠερί τα μέσα του 11ου αιώνα πάντως δυιστικές πεποιθήσεις είχαν εισχωρήσει εις

βάθος στην Κωνσταντινούπολη

Για περίπου τέσσερις δεκαετίες (1042-1081) η Κωνσταντινούπολη βίωνε μια

πρωτόγνωρη κρίση Λόγω της επανάστασης εναντίον του Μιχαήλ Ε οι άλλοτε πειθήνιοι

και χειραγωγημένοι υπήκοοι που ζούσαν στην επαρχία άδραξαν την ευκαιρία

συρρέοντας μαζικά στην πρωτεύουσα Η μετακίνηση αυτή πρόσφερε την ευκαιρία σε

πολλούς καθοδηγητές της κοινής γνώμης και μοναχούς εν μέσω αναταραχών να

ξεκινήσουν την προσπάθεια να αποκτήσουν φήμηΧαρακτηριστικά μπορούμε να

δώσουμε μερικά ονόματα όπως αυτά των Νικήτα και Ιωάννη που επιζητούσαν την

υποστήριξη του Πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλάριου (1043-1058) Υπήρξαν κι άλλοι όπως

ο Νείλος από την Καλαβρία που σύμφωνα με την Άννα Κομνηνή κατόρθωσε να

συσπειρώσει γύρω του έναν αξιόλογο κύκλο σχηματίζοντας θρησκευτική κοινότητα

Υποστήριζε πως κατείχε αυξημένη ενόραση κάτι που ο ίδιος αποκαλούσε μυστική

γνώσηΟ Νείλος δίδασκε πως ο Ιησούς Χριστός θεοποιήθηκε μόνο ύστερα από το θάνατό

τουως ανταμοιβή για την πιστή ανθρώπινη ζωή τουΚάτι ανάλογο θα έπρεπε να

αναμένουν κι οι ακόλουθοί του για τους ίδιους Πιο ριζοσπαστική θέση πρέπει να

6 Angold D (1995) σ 473

θεωρείται η άρνηση απόδοσης τιμής στη ΜαρίαΟ Νείλος ηρνείτο στη Μαρία τον τίτλο

ldquoΘεομήτωρrdquo7

Στο σημείο αυτό μια εξέταση των πολιτικών και στρατηγικών εξελίξεων είναι εκ των ων

ουκ άνευΜε αποκορύφωμα το έτος 1071 ο λαός πείστηκε πως ακολουθούσε μια

εσφαλμένη πορείαΈχοντας μόλις δεχθεί ταπεινωτική ήττα στη μάχη του Ματζικέρτ (26

Αυγούστου) και με τον αυτοκράτορα Ρωμανό Δ Διογένη αιχμάλωτο στα χέρια των

Σελτζούκων η πανωλεθρία εξελήφθη ως αποτέλεσμα της Θείας Κρίσης Ο Θεός

τιμωρούσε κατ αυτόν τον τρόπο τους Βυζαντινούς για τον εσφαλμένο τρόπο λατρείας

τους υποδεικνύοντας έτσι μια στροφή προς την ορθή λατρεία του Θείου τον

Βογομιλισμό όπως πολλοί πίστεψαν

Κεφάλαιο 5ο Σχετικά με τον Βασίλειο Βογομίλο

5α Προφίλ Βασιλείου Βογομίλου

Έχοντας συμπληρώσει 52 χρόνια κηρύγματος ύστερα από 15 χρόνια βαθιάς μελέτης ο

Βασίλειος ιατρός στο επάγγελμα όσο κανένας άλλος συνέβαλε στο να μείνει στην

ιστορία το κίνημα ένα από τα ισχυρότερα του Μεσαίωνα

Την πίστη του Βασιλείου ενδυνάμωσαν οι αιρετικές διδασκαλίες στις οποίες είχε

εμβαθύνει καθώς κι ένα γεγονός που έμελλε να αποδειχθεί καθοριστικό στην πορεία της

ζωής τουη απόκτηση των προσωπικών του αντιγράφων των ΕυαγγελίωνΟ Βασίλειος

7 Angold D (1995) σ 477

είχε στην κατοχή του κάτι το οποίο αιώνες νωρίτερα ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος είχε

χρησιμοποιήσει ώστε να απομακρύνει το ποίμνιο από την αληθινή Χριστιανική πίστη

την αληθινή πίστη όπως διαμορφώθηκε τον πρώτο αιώναΚύριο μέλημα του Βασιλείου

ήταν η επιστροφή στις ρίζες η επιστροφή στην αγνή λατρείαΓια να επιτευχθεί αυτή η

προσπάθεια χρειαζόταν όχι μόνο θέληση αλλά και αφοσίωση στη μελέτη της Καινής

Διαθήκης ούτως ώστε να αποκηρυχθούν οι ψεύτικες διδασκαλίες της επίσημης

Εκκλησίας

Ταυτόχρονα ο Βασίλειος παρατηρώντας την ολοένα αυξανόμενη απήχηση των λόγων

του καλλιέργησε μέσα του την επιθυμία να σχηματίσει μια αυτόνομη και ανεξάρτητη

Εκκλησία η οποία θα ήταν η αναβίωση εκείνης του πρώτου αιώνα

5β Δογματικά Ζητήματα

Στην εκκλησία των Βογομίλων μια ήταν η θεμελιώδης πίστη που όλοι μοιράζονταν με

απαράμιλλο ζήλοΣτη μάχη μεταξύ Καλού και Κακού μόνο οι εκείνοι ήταν ικανοί να

ελευθερωθούν από τη δαιμονική επιρροήΣτην αυστηρή κριτική που δέχθηκαν από τον

Ευθύμιο Ζιγαβηνό λόγιο και ιστορικό της εποχήςισχυρίστηκαν πως οι δαίμονες που

καθοδηγούσαν τους αγίους όσο ζούσαν οι ίδιοι είναι τώρα μέσα στα μνημεία τους και

διενεργούν θαύματα έχοντας καταλάβει τις ψυχές τους ώστε να εξαπατήσουν τους

ανόητους και να τους πείσουν να υπακούν στο ακάθαρτο ως άγιοΕπιπρόσθετα

διατείνονταν πως οι δαίμονες λάτρευαν το σταυρό ενώ ο Διάβολος άφησε τον Πανάγιο

Τάφο μεταφερόμενος στο Ναό της Αγίας Σοφίας δηλώνοντας ξεκάθαρα πως οι εκκλησίες

των Ορθοδόξων ήταν οικία του Διαβόλου ουσιαστικά του Κακού

Στην άποψη πως οι δαίμονες θα έπρεπε να κατευνάζονται μέσω θυσιών και μέσω της

λατρείας υλικών εικόνων ο Βασίλειος ήταν κατηγορηματικά αντίθετος υπερασπιζόμενος

την άποψη ότι ο ορατός κόσμος ήταν κτήμα του Κακού

Ξένες προς τη βυζαντινή κοινωνία ήταν οι απόψεις των Βογομίλων και όσον αφορά το

γάμο Τη στάση υπέρ της αγαμίας τη βάσιζαν και πάλι στην Καινή ΔιαθήκηΣύμφωνα με

το Ευαγγέλιο Κατά Ματθαίον 2230 ldquoστην ανάσταση ούτε οι άντρες παντρεύονται ούτε οι

γυναίκες δίνονται σε γάμοαλλά είναι όπως οι άγγελοι στον ουρανόrdquo Οι θρησκευτικές

τους συνάξεις και οι τελετές περιορίζονταν στο ελάχιστοΈμφαση έδιδαν στην αξία της

Κυριακής Προσευχής Οι ίδιοι προσεύχονταν επτά φορές τη μέρα και πέντε φορές τη

νύχτα Νήστευαν επίσης κάθε Δευτέρα Πέμπτη και Παρασκευή8

Η πίστη των Βογομίλων πως ήταν οι αληθινοί Χριστιανοί επεκτείνεται και στην

πεποίθηση σύμφωνα με την οποία η Επί του Όρους Ομιλία απευθυνόταν αποκλειστικά σ

αυτούςΉταν οι πτωχοί τω πνεύματι παντελώς αντίθετοι των Γραμματέων και

Φαρισαίων Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο οι Βογομίλοι ήταν σχετικώς

διστακτικοί να μυήσουν άτομα υψηλής μόρφωσης στις τάξεις τουςΤο αίσθημα ότι

8 Runciman St(1982) σ 78

άνηκαν σε μια κοινότητα όμως ήταν το κύριο συνεκτικό στοιχείο που βοήθησε τους

Βογομίλους να αντέξουν στο χρόνο9

Δεν αποδέχονταν ολόκληρο το Βιβλικό κανόνα αλλά μόνο κάποια μέρη

τουΣυγκεκριμένα πίστευαν και μελετούσαν όσα βιβλία αναφέρονταν στο Χριστό

ολόκληρη την Καινή Διαθήκη τους Ψαλμούς και τους προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης

5γ Η Δίκη και ο Θάνατος

Η προκλητική συμπεριφορά του Βασιλείου εξώθησε την επίσημη Εκκλησία στη λήψη

δραστικών αποφάσεων Ο Βασίλειος παραπέμφθηκε σε δίκη κάποια στιγμή πριν το 1111

Ο Νικόλαος Γραμματικός που διετέλεσε Πατριάρχης την περίοδο 1084-1111

αναμείχθηκε προσωπικά στην υπόθεση των ΒογομίλωνΚλεισμένος σε ένα σπίτι κοντά

στο αυτοκρατορικό ανάκτορο Βασίλειος περίμενε να του οριστεί η θανατική καταδίκη

με καύση στη πυρά υφιστάμενος βασανιστήρια

Παράλληλα κατεβλήθη μεγάλη προσπάθεια από τους διώκτες να μεταπειστούν οι

Βογομίλοι όχι μόνο από θρησκευτικούς ηγέτες αλλά ακόμη κι από τον ΑυτοκράτοραΟι

προσπάθειες τους όμως απέβησαν άκαρπες με αποτέλεσμα να καεί στον Ιππόδρομο ο

Βασίλειος και να θανατωθούν οι απόστολοί του ύστερα από τη φυλάκιση

Αξίζει σχετικής μνείας η μαζική υποστήριξη που γνώρισαν οι Βογομίλοι από τα πλήθη

που τους υπερασπίστηκαν κατά την περίοδο του διωγμού άλλη μία ένδειξη πως ο

Βασίλειος άγγιξε περισσότερο το λαϊκό αίσθημα από έναν κοινό προδότη

9 Angold D (1995) σ 483

Κεφάλαιο 6ο Ο Βογομιλισμός μετά το θάνατο του Βασιλείου

Τα χρόνια που ακολούθησαν το θάνατο του Βασιλείου η Αυτοκρατορία δεν έπαψε να

νιώθει την αιρετική απειλήΜπορεί τα περισσότερα και πιο πιστά μέλη της αίρεσης να

είχαν θανατωθεί οι ιδέες τους όμως παρέμεναν ζωντανές Φαινομενικά λόγω της

απουσίας ιστορικών πηγών κάποιοι θεωρούν πως η αίρεση εξαφανίστηκε Κάτι τέτοιο δε

συνέβη καθώς όπως θα εξετάσουμε πήρε διαφορετικές μορφές στην πορεία του χρόνου

Μια αναβίωση αποτέλεσαν τα χειρόγραφα του Κωνσταντίνου Χρυσόμαλλου που

εντοπίστηκαν μετά το έτος 114010Αν και ήδη νεκρός καταδικάστηκε μετά θάνατον διότι

τα χειρόγραφα του που βρέθηκαν σε μοναστήρι περιείχαν βογομιλικές διδασκαλίες τις

οποίες μετέδιδεΣε αυτές συγκαταλέγεται η απόρριψη του βαπτίσματος καθώς κι η

αδυναμία των ιερέων να σώσουν τους πιστούς από τη δύναμη του ΣατανάΑμφισβητείται

δε από μια μερίδα μελετητών το αν τελικά ο Χρυσόμαλλος συνδεόταν με τον

ΒασίλειοΟ Χρυσόμαλλος δεν αποδεχόταν τη δυιστική αντίληψη Παρόλαυτα πίστευε

πως στον άνθρωπο συνυπήρχαν η αμαρτωλή και η ενάρετη φύσηΌπως οι Βογομίλοι

θεωρούσε το σεβασμό στην ανθρώπινη εξουσία ως δείγμα υποταγής στο Σατανά

Ακόμη και κατά την περίοδο 1143-46 ευσεβείς ιερείς καταδικάστηκαν σε θάνατο επειδή

κίνησαν την υποψία των αρχώνΑιτία της καταδίκης ήταν ο υπερβολικός ασκητισμός και

ο εθισμός στη νηστεία κατ εξοχήν βογομιλικές συνήθειεςΓενικώς οι βυζαντινές αρχές

αφιερώθηκαν τότε σε μια αλλοπρόσαλλη προσπάθεια εκκαθάρισης των μοναστηριών

στις παρυφές της Επικράτειας έχοντας πολλές φορές έστω κι ελάχιστα στοιχεία πριν

αναλάβουν δράση

Το διάστημα που ακολούθησε είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε πως εμφανίστηκαν στη

δυτική Ευρώπη οι Καθαροί ένα παρακλάδι των Βογομίλων Αυτοαποκαλούνταν

Απόστολοι έχοντας μάλιστα δικό τους Πάπα Παράδειγμα αποτελεί η εκκλησία του

ηγούμενου Νικήτα ο οποίος προάσπιζε τον απόλυτο δυισμόΥπήρχαν δηλαδή δύο Θεοί

και Κύριοι δίχως αρχή και τέλος ο ένας Καλός κι ο άλλος ΚακόςΠαρατηρούνται

βέβαιαμερικές αποκλίσεις από τα δόγματα της Βουλγαρικής Εκκλησίας που δίδασκε

πως μόνο ο Καλός Θεός ήταν δίχως αρχή και τέλος

Στην ηγεσία των εκκλησιών στη Δύση παραδείγματος χάρη στο Λανγκεντόκ και τη

Δραγόβιτσα βρισκόταν ο ηγούμενος που λειτουργούσε μαζί με τους βοηθούς του

Ιδιαίτερη έμφαση δίνονταν στην αρμονική συμβίωση μεταξύ των διαφόρων εκκλησιών

που είχαν δημιουργηθεί

Ως συνεχιστές του έργου που ξεκίνησε ο Βασίλειος εμφανίζονται πολλοί που

οργανώθηκαν σε κοινότητες σε πολλές ευρωπαϊκές επαρχίες Κάποιος θεολόγος ονόματι

Θρακικόςεκπληρώνοντας την αντιαιρετική του αποστολή αναφέρθηκε στους

10 Angold D (1995) σ 488

Βογομίλους ως Ευχίτες και ΛάτρειςΟ Θρακικός διαπιστώνεται πως είχε έρθει σε επαφή

με μέλη διαφόρων αιρετικών ομάδων οπότε και η πληροφορίες που συνέλεξε ποικίλουν

μεταξύ τους11

Κλείνοντας το κείμενο είναι σκόπιμο μάλλον και αναγκαίο να διευκρινίσουμε πως το

αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό των Βογομίλων ακόμα και κατά τα τέλη της ύπαρξης

τους ήταν η ικανότητά τους να κερδίζουν τη συμπάθεια πολλώνΑνεξαρτήτως του

γεγονότος ότι τα μυημένα μέλη ήταν λίγα ο κύκλος των υποστηρικτών τους είχε βαθιές

ρίζες στις τοπικές κοινωνίες που επεκτείνοντανΚαθοριστική αποδείχθηκε εκ των

υστέρων τόσο για τους Βογομίλους όσο και για το Βυζάντιο η εξορία της θρησκευτικής

ηγεσίας ύστερα από την σταυροφορική Άλωση της Κωνσταντινούπολης (1204) Έως το

1261 πολλές ισορροπίες είχαν ανατραπεί οι οποίες καθόρισαν την ιστορική πορεία των

επόμενων αιώνων

Επίλογος

Η εργασία αυτή που εδώ ολοκληρώνεται δίνει σε όλους τους ενδιαφερομένους την

ευκαιρία να προβούν αν το επιθυμούν σε εξαγωγή ποικίλων συμπερασμάτων Όπως

είναι αναμενόμενο τα όσα γράφονται σ αυτήν την εργασία δεν θα βρουν σύμφωνους

όλους τους αναγνώστες Συμφωνώντας ή διαφωνώντας είναι ουσιώδες να αντιληφθούμε

όλοι μας ανεξαρτήτως ερευνητικού αντικειμένου και κλάδου πως μόνο μέσω της

αντιπαράθεσης και του γόνιμου διαλόγου προκύπτουν τα χρήσιμα συμπεράσματα Όσον

αφορά τη συγκεκριμένη εργασία που στρέφει την προσοχή στο Βογομιλισμό υπάρχουν

-και θα υπάρξουν- πολλοί που διαφωνούν ως προς την αναφορά σε μια ldquoαίρεσηrdquo με όλο

το αρνητικό περιεχόμενο που προσδοθεί σε μια τέτοια έννοια Αποστρεφόμενοι κάθε

είδους και προέλευσης μίση και σεβόμενοι την προσωπική ελευθερία μπορούμε με

νηφαλιότητα να ανατρέξουμε στα ιστορικά γεγονότα Όπως εξετάσαμε ο Βογομιλισμός

ένα πολιτικό κίνημα αλλά και μια θρησκευτική κοινότητα συνάμα επηρεάστηκε βαθιά

από τρία διαφορετικά θρησκευτικά ρεύματα Αυτά ήταν ο Παυλικιανισμός ο Δυισμός κι

ο Μανιχαϊσμός

Βασικό δόγμα του Βογομιλισμού υπήρξε η μάχη μεταξύ Καλού και Κακού η οποία

λάμβανε προεκτάσεις ακόμα και σε κοινωνικά ζητήματα της καθημερινότητας Όπως

διευκρινίζεται και στο κυρίως θέμα της εργασίας αυτός ήταν και ο λόγος που το

βογομιλικό κίνημα πάλεψε ενάντια στις θρησκευτικές και κοινωνικές αδικίες κατά τον

10ο αιώνα στη Βουλγαρία και τον 11ο στην Κωνσταντινούπολη Παράλληλα στην

πορεία της εργασίας εξετάζονται περαιτέρω κάποιες λατρευτικές και τελετουργικές

συνήθειες των πιστών που τους διαφοροποιούσαν από την πλειονότητα των υπολοίπων

Χριστιανών Mερικές από αυτές ήταν το βάπτισμα η απόδοση τιμής στη μητέρα του

Ιησού Χριστού καθώς κι η ιδιαίτερη προσκόλληση τους στα διδάγματα της Επί του Όρου

Ομιλίας

11 mdash (1995) σ 497

Πρόσωπα-ορόσημα στην εξέλιξη του κινήματος γίνονται αντικείμενο σχολιασμού στην

εργασία όπως ο Βασίλειος ο Βογομίλος και ο Χρυσόμαλλος Τα συμπεράσματα που

αντλούμε από την επαφή μας με το ζήτημα αποδεικνύουν το πόσο εσφαλμένη θα ήταν η

εκλογίκευση μιας βεβιασμένης καταδίκης των Βογομίλων ή το αντίθετο Η παρουσία της

συγκεκριμένης κοινότητας αποδεικνύει καταφανώς πως ο Μεσαίωνας δεν ήταν μόνο μια

περίοδος πνευματικής συσκότισης των μαζών Αποδεικνύεται ύστερα από τη μελέτη πως

και τότε ακόμη σε μια περίοδο σκοταδισμού και άγνοιας πολλών πραγμάτων μερικοί

άνθρωποι δεν είχαν ξεχάσει ν αμφισβητούν και να αντιδρούν στα κακώς κείμενα που

βίωναν εν προκειμένω στη διαφθορά και την αυθαιρεσία της Εκκλησιαστικής εξουσίας

Επεκτείνοντας τη σκέψη διαπιστώνουμε πως εκτός των άλλων οι Βογομίλοι

επιθυμούσαν και την επιστροφή στη αληθινή λατρεία Τονίζεται άλλωστε εντός της

εργασίας ο ζήλος τον οποίο επέδειξαν στην προσπάθεια να ψέξουν τις ψευδείς

διδασκαλίες που είχαν επικρατήσει εκείνους τους αιώνας Το κίνημα δηλαδή δε

λειτούργησε ως ένα πολεμοχαρές σώμα φανατικών αλλά πολλές φορές τόλμησε να

έρθει ευθεία αντιπαράθεση με την Εκκλησία απευθυνόμενη στη βάση της (το λαό) και

αμφισβητώντας τις διδασκαλίες της βάσει του κατεξοχήν ιερού βιβλίου των Χριστιανών

τις Άγιες Γραφές

Η στάση μας όμως απέναντι στην θρησκευτική ομάδα των Βογομίλων πρέπει να είναι

όσο το δυνατόν αντικειμενικότερη Δεν αρμόζει εξάλλου σε μια επιστημονική εργασία η

μονόπλευρη εξέταση ενός θέματος Γι αυτό και στην εργασία αυτή τονίζονται στο

βαθμό του εφικτού τόσο ο μυστικιστικός χαρακτήρας της αίρεσης όσο και οι ακρότητες

στις οποίες επιδίδονταν οι Βογομίλοι σε μια προσπάθεια προσέγγισης του Θείου Αυτές

οι ακρότητες δεν περιορίζονταν μόνο στη σωματική εξάντληση του φυσικού σώματος

όπως με τη νηστεία αλλά και με πνευματική εξάντληση όπως η συνεχείς προσευχές και

ο ασκητισμός Αναφερόμενοι στον ασκητισμό είναι ορθό να προσμετρήσουμε ως ψεγάδι

στο κίνημα τον έντονο μοναστικό βίο των Βογομίλων που τροφοδοτούσε

αντικομφορμιστικές ιδέες τόσο εναντίον της πολιτικής αλλά και της θρησκευτικής

ηγεσίας οι οποίες ίσως πραγματώνονταν με την έξαρση συγκρούσεων

Βιβλιογραφία

Obolensky D Η βυζαντινή κοινοπολιτεία Η Ανατολική Ευρώπη 500-1453

μτφρ ΤσεβρεμέςΓ Θεσσαλονίκη 1991

Angold D Church and society in Byzantium under the Comneni (1081-1261)

Cambridge 1995

Runciman St The medieval manichee a study of the christian dualist

heresy Cambridge 1982

Κεφάλαιο 4οΟ Βογομιλισμός κατά τον 11ο αιώνα

Βασικό πεδίο διαλόγου μεταξύ των ιστορικών έχει υπάρξει η σύνδεση μεταξύ του

Βογομιλισμού στη Βουλγαρία με τη μορφή που έλαβε η αίρεση στην Κωνσταντινούπολη

δεκαετίες αργότεραΕξετάζοντας το ζήτημα στη βάση του μπορούμε να αποδεχθούμε

μια άποψη που έχει διατυπωθεί από ερευνητές Δεν είναι αβάσιμη η άποψη πωςελλείψει

στοιχείων οι κληρικοί της εποχής εκείνης έτειναν να ταυτίζουν θρησκευτικά σχήματα

που εμφανίζονταν στην εποχή τους με προηγούμενα τα οποία ως επί το πλείστον δεν

υφίσταντο πλέονΜια τέτοια προσέγγιση σαφώς στερείται εγκυρότητας και ακρίβειας

στην πλειονότητα των περιπτώσεων Μια τέτοια περίπτωση είναι κι αυτή που εξετάζεται

εδώ Δεν έχουν εντοπιστεί επαρκείς ενδείξεις που να συνδέουν αυτομάτως τον

Βογομιλισμό στη Βουλγαρία κατά τα πρώιμα έτη της ύπαρξής του με τη συνακόλουθη

μεταπήδηση του στο μεγαλύτερο πολιτιστικό και θρησκευτικό κέντρο της εποχής την

Κωνσταντινούπολη κατά το χρονικό διάστημα που ακολούθησε

Η πνευματική φιγούρα που έδωσε την απαραίτητη ώθηση στην αίρεση ήταν ο Συμεών ο

Νέος ΘεολόγοςΟι μυστικιστικές διδασκαλίες του επεβλήθησαν σε λιγότερο αυστηρό

έλεγχο ενώ οι προτάσεις που διατυπώνονται στο έργο του αποδεικνύουν τη στενή του

σχέση με αιρετικές ιδέεςΜια τέτοια θέση δε στερείται τεκμηρίωνΤόσο ο ίδιος έχοντας

διασυνδέσεις υψηλού κύρους εντός της Κωνσταντινούπολης όσο και οι Βογομίλοι

έψεγαν την Ορθόδοξη Εκκλησία για την ιεραρχική της δομή ενώ υποτιμούσαν το

χριστιανικό βάπτισμα όπως θα εξετάσουμε περαιτέρω στη συνέχεια

Παραδεκτή είναι η άποψη πως κατά τους αιώνες που άνθισε η Βυζαντινή Κοινοπολιτεία

η μοναστική ζωή λειτουργούσε συχνά ως κάλυψη αιρετικών δραστηριοτήτων ενώ δεν

είναι λίγες οι φορές που μέσα στα μοναστήρια οργανώθηκαν κινήματα πολιτικής

ανατροπής Έκδηλο γίνεται το κλίμα της εποχής από το έργο του Ευθυμίου του

Περίβλεπτου ο οποίος αναφέρεται στους Φουνδαγιαγίτες Ως αιρετική ομάδα συγγενική

από θρησκευτικής άποψης με τους Βογομίλους οι Φουνδαγιαγίτες έδρασαν στο

βορειοδυτικό τμήμα της Κοινοπολιτείας στο θέμα Οψίκιον Η ονομασία τους μας

οδηγεί στο συμπέρασμα πως οι ίδιοι ήταν προσκυνητές πιστοίΗγέτης τους πιστεύεται

πως ήταν ο Ιωάννης Τζουρίλλας κατά την περίοδο όπου θεματάρχης ήταν ο Ρωμανός

Αργυρός επί της βασιλείας του Βασιλείου Β (975-1025) Ο Τζουρίλλας κήρυξε τότε και

στο γειτονικό Θρακέσιον και τη ΣμύρναΌντας ο ηγούμενος της μοναστικής ομάδας ο

Τζουρίλλας έθεσε και το περίγραμμα της πίστης των Φουνδαγιαγιτών που ως ένα βαθμό

μας παρέχει χρήσιμες πληροφορίες και για τους Βογομίλους6

Αναφορικά με τα δόγματά τους μπορούμε να εντοπίσουμε μερικά Καταρχάς

προάσπιζαν την αγαμία καθώς θεωρούσαν το γάμο και τη σεξουαλικές σχέσεις ως

υποταγή του πνεύματος στο Κακό που κυριαρχεί τον ορατό κόσμοΕπιπλέον το

βάπτισμα και η Θεία Κοινωνία στερούνταν εγκυρότηταςΔεν απέδιδαν τιμή στο Σταυρό

καθώς μόνο ο Θεός ήταν Άγιος κατ αυτούςΣε αυτούς αποδίδονται επίσης

αποκρυφιστικές δοξασίες ενώ βάσει του Κατά Ματθαίον Ευαγγελίου 66 δεν

συμμετείχαν στις δραστηριότητας της Εκκλησίας η οποία παρέβαινε τις διδασκαλίες του

ΧριστούΤο Βιβλικό χωρίο αναφέρειrdquoΕσύ ωστόσο όταν προσεύχεσαι πήγαινε μέσα στο

ιδιαίτερο δωμάτιό σου και αφού κλείσεις την πόρτα σου προσευχήσου στον Πατέρα σου ο

οποίος είναι στα κρυφά τότε ο Πατέρας σου ο οποίος βλέπει στα κρυφά θα σου

ανταποδώσειrdquo

Αρνούμενοι την ιεροσύνη της επίσημης Εκκλησίας οι Φουνδαγιαγίτες τους οποίους ο

Ευθύμιος ταυτίζει με τους Βογομίλους πάσχιζαν να αναβιώσουν τις διδασκαλίες της

Καινής Διαθήκης οι οποίες είχαν παραφθαρεί ή αποκρυφθεί από τις μάζες τον επί

αιώνεςΑπέρριπταν παράλληλα όλες τις διδασκαλίες και τα μυστήρια της Ορθοδοξίας

Στη ζωή τους ο μαναστικισμός δεν είχε θέσηΟρισμένες φορές απέκρυπταν τις

πεποιθήσεις τους ενώ λάτρευαν το Θεό σε δικές τους εκκλησίες τις οποίες έχτιζαν οι

ίδιοιΠερί τα μέσα του 11ου αιώνα πάντως δυιστικές πεποιθήσεις είχαν εισχωρήσει εις

βάθος στην Κωνσταντινούπολη

Για περίπου τέσσερις δεκαετίες (1042-1081) η Κωνσταντινούπολη βίωνε μια

πρωτόγνωρη κρίση Λόγω της επανάστασης εναντίον του Μιχαήλ Ε οι άλλοτε πειθήνιοι

και χειραγωγημένοι υπήκοοι που ζούσαν στην επαρχία άδραξαν την ευκαιρία

συρρέοντας μαζικά στην πρωτεύουσα Η μετακίνηση αυτή πρόσφερε την ευκαιρία σε

πολλούς καθοδηγητές της κοινής γνώμης και μοναχούς εν μέσω αναταραχών να

ξεκινήσουν την προσπάθεια να αποκτήσουν φήμηΧαρακτηριστικά μπορούμε να

δώσουμε μερικά ονόματα όπως αυτά των Νικήτα και Ιωάννη που επιζητούσαν την

υποστήριξη του Πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλάριου (1043-1058) Υπήρξαν κι άλλοι όπως

ο Νείλος από την Καλαβρία που σύμφωνα με την Άννα Κομνηνή κατόρθωσε να

συσπειρώσει γύρω του έναν αξιόλογο κύκλο σχηματίζοντας θρησκευτική κοινότητα

Υποστήριζε πως κατείχε αυξημένη ενόραση κάτι που ο ίδιος αποκαλούσε μυστική

γνώσηΟ Νείλος δίδασκε πως ο Ιησούς Χριστός θεοποιήθηκε μόνο ύστερα από το θάνατό

τουως ανταμοιβή για την πιστή ανθρώπινη ζωή τουΚάτι ανάλογο θα έπρεπε να

αναμένουν κι οι ακόλουθοί του για τους ίδιους Πιο ριζοσπαστική θέση πρέπει να

6 Angold D (1995) σ 473

θεωρείται η άρνηση απόδοσης τιμής στη ΜαρίαΟ Νείλος ηρνείτο στη Μαρία τον τίτλο

ldquoΘεομήτωρrdquo7

Στο σημείο αυτό μια εξέταση των πολιτικών και στρατηγικών εξελίξεων είναι εκ των ων

ουκ άνευΜε αποκορύφωμα το έτος 1071 ο λαός πείστηκε πως ακολουθούσε μια

εσφαλμένη πορείαΈχοντας μόλις δεχθεί ταπεινωτική ήττα στη μάχη του Ματζικέρτ (26

Αυγούστου) και με τον αυτοκράτορα Ρωμανό Δ Διογένη αιχμάλωτο στα χέρια των

Σελτζούκων η πανωλεθρία εξελήφθη ως αποτέλεσμα της Θείας Κρίσης Ο Θεός

τιμωρούσε κατ αυτόν τον τρόπο τους Βυζαντινούς για τον εσφαλμένο τρόπο λατρείας

τους υποδεικνύοντας έτσι μια στροφή προς την ορθή λατρεία του Θείου τον

Βογομιλισμό όπως πολλοί πίστεψαν

Κεφάλαιο 5ο Σχετικά με τον Βασίλειο Βογομίλο

5α Προφίλ Βασιλείου Βογομίλου

Έχοντας συμπληρώσει 52 χρόνια κηρύγματος ύστερα από 15 χρόνια βαθιάς μελέτης ο

Βασίλειος ιατρός στο επάγγελμα όσο κανένας άλλος συνέβαλε στο να μείνει στην

ιστορία το κίνημα ένα από τα ισχυρότερα του Μεσαίωνα

Την πίστη του Βασιλείου ενδυνάμωσαν οι αιρετικές διδασκαλίες στις οποίες είχε

εμβαθύνει καθώς κι ένα γεγονός που έμελλε να αποδειχθεί καθοριστικό στην πορεία της

ζωής τουη απόκτηση των προσωπικών του αντιγράφων των ΕυαγγελίωνΟ Βασίλειος

7 Angold D (1995) σ 477

είχε στην κατοχή του κάτι το οποίο αιώνες νωρίτερα ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος είχε

χρησιμοποιήσει ώστε να απομακρύνει το ποίμνιο από την αληθινή Χριστιανική πίστη

την αληθινή πίστη όπως διαμορφώθηκε τον πρώτο αιώναΚύριο μέλημα του Βασιλείου

ήταν η επιστροφή στις ρίζες η επιστροφή στην αγνή λατρείαΓια να επιτευχθεί αυτή η

προσπάθεια χρειαζόταν όχι μόνο θέληση αλλά και αφοσίωση στη μελέτη της Καινής

Διαθήκης ούτως ώστε να αποκηρυχθούν οι ψεύτικες διδασκαλίες της επίσημης

Εκκλησίας

Ταυτόχρονα ο Βασίλειος παρατηρώντας την ολοένα αυξανόμενη απήχηση των λόγων

του καλλιέργησε μέσα του την επιθυμία να σχηματίσει μια αυτόνομη και ανεξάρτητη

Εκκλησία η οποία θα ήταν η αναβίωση εκείνης του πρώτου αιώνα

5β Δογματικά Ζητήματα

Στην εκκλησία των Βογομίλων μια ήταν η θεμελιώδης πίστη που όλοι μοιράζονταν με

απαράμιλλο ζήλοΣτη μάχη μεταξύ Καλού και Κακού μόνο οι εκείνοι ήταν ικανοί να

ελευθερωθούν από τη δαιμονική επιρροήΣτην αυστηρή κριτική που δέχθηκαν από τον

Ευθύμιο Ζιγαβηνό λόγιο και ιστορικό της εποχήςισχυρίστηκαν πως οι δαίμονες που

καθοδηγούσαν τους αγίους όσο ζούσαν οι ίδιοι είναι τώρα μέσα στα μνημεία τους και

διενεργούν θαύματα έχοντας καταλάβει τις ψυχές τους ώστε να εξαπατήσουν τους

ανόητους και να τους πείσουν να υπακούν στο ακάθαρτο ως άγιοΕπιπρόσθετα

διατείνονταν πως οι δαίμονες λάτρευαν το σταυρό ενώ ο Διάβολος άφησε τον Πανάγιο

Τάφο μεταφερόμενος στο Ναό της Αγίας Σοφίας δηλώνοντας ξεκάθαρα πως οι εκκλησίες

των Ορθοδόξων ήταν οικία του Διαβόλου ουσιαστικά του Κακού

Στην άποψη πως οι δαίμονες θα έπρεπε να κατευνάζονται μέσω θυσιών και μέσω της

λατρείας υλικών εικόνων ο Βασίλειος ήταν κατηγορηματικά αντίθετος υπερασπιζόμενος

την άποψη ότι ο ορατός κόσμος ήταν κτήμα του Κακού

Ξένες προς τη βυζαντινή κοινωνία ήταν οι απόψεις των Βογομίλων και όσον αφορά το

γάμο Τη στάση υπέρ της αγαμίας τη βάσιζαν και πάλι στην Καινή ΔιαθήκηΣύμφωνα με

το Ευαγγέλιο Κατά Ματθαίον 2230 ldquoστην ανάσταση ούτε οι άντρες παντρεύονται ούτε οι

γυναίκες δίνονται σε γάμοαλλά είναι όπως οι άγγελοι στον ουρανόrdquo Οι θρησκευτικές

τους συνάξεις και οι τελετές περιορίζονταν στο ελάχιστοΈμφαση έδιδαν στην αξία της

Κυριακής Προσευχής Οι ίδιοι προσεύχονταν επτά φορές τη μέρα και πέντε φορές τη

νύχτα Νήστευαν επίσης κάθε Δευτέρα Πέμπτη και Παρασκευή8

Η πίστη των Βογομίλων πως ήταν οι αληθινοί Χριστιανοί επεκτείνεται και στην

πεποίθηση σύμφωνα με την οποία η Επί του Όρους Ομιλία απευθυνόταν αποκλειστικά σ

αυτούςΉταν οι πτωχοί τω πνεύματι παντελώς αντίθετοι των Γραμματέων και

Φαρισαίων Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο οι Βογομίλοι ήταν σχετικώς

διστακτικοί να μυήσουν άτομα υψηλής μόρφωσης στις τάξεις τουςΤο αίσθημα ότι

8 Runciman St(1982) σ 78

άνηκαν σε μια κοινότητα όμως ήταν το κύριο συνεκτικό στοιχείο που βοήθησε τους

Βογομίλους να αντέξουν στο χρόνο9

Δεν αποδέχονταν ολόκληρο το Βιβλικό κανόνα αλλά μόνο κάποια μέρη

τουΣυγκεκριμένα πίστευαν και μελετούσαν όσα βιβλία αναφέρονταν στο Χριστό

ολόκληρη την Καινή Διαθήκη τους Ψαλμούς και τους προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης

5γ Η Δίκη και ο Θάνατος

Η προκλητική συμπεριφορά του Βασιλείου εξώθησε την επίσημη Εκκλησία στη λήψη

δραστικών αποφάσεων Ο Βασίλειος παραπέμφθηκε σε δίκη κάποια στιγμή πριν το 1111

Ο Νικόλαος Γραμματικός που διετέλεσε Πατριάρχης την περίοδο 1084-1111

αναμείχθηκε προσωπικά στην υπόθεση των ΒογομίλωνΚλεισμένος σε ένα σπίτι κοντά

στο αυτοκρατορικό ανάκτορο Βασίλειος περίμενε να του οριστεί η θανατική καταδίκη

με καύση στη πυρά υφιστάμενος βασανιστήρια

Παράλληλα κατεβλήθη μεγάλη προσπάθεια από τους διώκτες να μεταπειστούν οι

Βογομίλοι όχι μόνο από θρησκευτικούς ηγέτες αλλά ακόμη κι από τον ΑυτοκράτοραΟι

προσπάθειες τους όμως απέβησαν άκαρπες με αποτέλεσμα να καεί στον Ιππόδρομο ο

Βασίλειος και να θανατωθούν οι απόστολοί του ύστερα από τη φυλάκιση

Αξίζει σχετικής μνείας η μαζική υποστήριξη που γνώρισαν οι Βογομίλοι από τα πλήθη

που τους υπερασπίστηκαν κατά την περίοδο του διωγμού άλλη μία ένδειξη πως ο

Βασίλειος άγγιξε περισσότερο το λαϊκό αίσθημα από έναν κοινό προδότη

9 Angold D (1995) σ 483

Κεφάλαιο 6ο Ο Βογομιλισμός μετά το θάνατο του Βασιλείου

Τα χρόνια που ακολούθησαν το θάνατο του Βασιλείου η Αυτοκρατορία δεν έπαψε να

νιώθει την αιρετική απειλήΜπορεί τα περισσότερα και πιο πιστά μέλη της αίρεσης να

είχαν θανατωθεί οι ιδέες τους όμως παρέμεναν ζωντανές Φαινομενικά λόγω της

απουσίας ιστορικών πηγών κάποιοι θεωρούν πως η αίρεση εξαφανίστηκε Κάτι τέτοιο δε

συνέβη καθώς όπως θα εξετάσουμε πήρε διαφορετικές μορφές στην πορεία του χρόνου

Μια αναβίωση αποτέλεσαν τα χειρόγραφα του Κωνσταντίνου Χρυσόμαλλου που

εντοπίστηκαν μετά το έτος 114010Αν και ήδη νεκρός καταδικάστηκε μετά θάνατον διότι

τα χειρόγραφα του που βρέθηκαν σε μοναστήρι περιείχαν βογομιλικές διδασκαλίες τις

οποίες μετέδιδεΣε αυτές συγκαταλέγεται η απόρριψη του βαπτίσματος καθώς κι η

αδυναμία των ιερέων να σώσουν τους πιστούς από τη δύναμη του ΣατανάΑμφισβητείται

δε από μια μερίδα μελετητών το αν τελικά ο Χρυσόμαλλος συνδεόταν με τον

ΒασίλειοΟ Χρυσόμαλλος δεν αποδεχόταν τη δυιστική αντίληψη Παρόλαυτα πίστευε

πως στον άνθρωπο συνυπήρχαν η αμαρτωλή και η ενάρετη φύσηΌπως οι Βογομίλοι

θεωρούσε το σεβασμό στην ανθρώπινη εξουσία ως δείγμα υποταγής στο Σατανά

Ακόμη και κατά την περίοδο 1143-46 ευσεβείς ιερείς καταδικάστηκαν σε θάνατο επειδή

κίνησαν την υποψία των αρχώνΑιτία της καταδίκης ήταν ο υπερβολικός ασκητισμός και

ο εθισμός στη νηστεία κατ εξοχήν βογομιλικές συνήθειεςΓενικώς οι βυζαντινές αρχές

αφιερώθηκαν τότε σε μια αλλοπρόσαλλη προσπάθεια εκκαθάρισης των μοναστηριών

στις παρυφές της Επικράτειας έχοντας πολλές φορές έστω κι ελάχιστα στοιχεία πριν

αναλάβουν δράση

Το διάστημα που ακολούθησε είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε πως εμφανίστηκαν στη

δυτική Ευρώπη οι Καθαροί ένα παρακλάδι των Βογομίλων Αυτοαποκαλούνταν

Απόστολοι έχοντας μάλιστα δικό τους Πάπα Παράδειγμα αποτελεί η εκκλησία του

ηγούμενου Νικήτα ο οποίος προάσπιζε τον απόλυτο δυισμόΥπήρχαν δηλαδή δύο Θεοί

και Κύριοι δίχως αρχή και τέλος ο ένας Καλός κι ο άλλος ΚακόςΠαρατηρούνται

βέβαιαμερικές αποκλίσεις από τα δόγματα της Βουλγαρικής Εκκλησίας που δίδασκε

πως μόνο ο Καλός Θεός ήταν δίχως αρχή και τέλος

Στην ηγεσία των εκκλησιών στη Δύση παραδείγματος χάρη στο Λανγκεντόκ και τη

Δραγόβιτσα βρισκόταν ο ηγούμενος που λειτουργούσε μαζί με τους βοηθούς του

Ιδιαίτερη έμφαση δίνονταν στην αρμονική συμβίωση μεταξύ των διαφόρων εκκλησιών

που είχαν δημιουργηθεί

Ως συνεχιστές του έργου που ξεκίνησε ο Βασίλειος εμφανίζονται πολλοί που

οργανώθηκαν σε κοινότητες σε πολλές ευρωπαϊκές επαρχίες Κάποιος θεολόγος ονόματι

Θρακικόςεκπληρώνοντας την αντιαιρετική του αποστολή αναφέρθηκε στους

10 Angold D (1995) σ 488

Βογομίλους ως Ευχίτες και ΛάτρειςΟ Θρακικός διαπιστώνεται πως είχε έρθει σε επαφή

με μέλη διαφόρων αιρετικών ομάδων οπότε και η πληροφορίες που συνέλεξε ποικίλουν

μεταξύ τους11

Κλείνοντας το κείμενο είναι σκόπιμο μάλλον και αναγκαίο να διευκρινίσουμε πως το

αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό των Βογομίλων ακόμα και κατά τα τέλη της ύπαρξης

τους ήταν η ικανότητά τους να κερδίζουν τη συμπάθεια πολλώνΑνεξαρτήτως του

γεγονότος ότι τα μυημένα μέλη ήταν λίγα ο κύκλος των υποστηρικτών τους είχε βαθιές

ρίζες στις τοπικές κοινωνίες που επεκτείνοντανΚαθοριστική αποδείχθηκε εκ των

υστέρων τόσο για τους Βογομίλους όσο και για το Βυζάντιο η εξορία της θρησκευτικής

ηγεσίας ύστερα από την σταυροφορική Άλωση της Κωνσταντινούπολης (1204) Έως το

1261 πολλές ισορροπίες είχαν ανατραπεί οι οποίες καθόρισαν την ιστορική πορεία των

επόμενων αιώνων

Επίλογος

Η εργασία αυτή που εδώ ολοκληρώνεται δίνει σε όλους τους ενδιαφερομένους την

ευκαιρία να προβούν αν το επιθυμούν σε εξαγωγή ποικίλων συμπερασμάτων Όπως

είναι αναμενόμενο τα όσα γράφονται σ αυτήν την εργασία δεν θα βρουν σύμφωνους

όλους τους αναγνώστες Συμφωνώντας ή διαφωνώντας είναι ουσιώδες να αντιληφθούμε

όλοι μας ανεξαρτήτως ερευνητικού αντικειμένου και κλάδου πως μόνο μέσω της

αντιπαράθεσης και του γόνιμου διαλόγου προκύπτουν τα χρήσιμα συμπεράσματα Όσον

αφορά τη συγκεκριμένη εργασία που στρέφει την προσοχή στο Βογομιλισμό υπάρχουν

-και θα υπάρξουν- πολλοί που διαφωνούν ως προς την αναφορά σε μια ldquoαίρεσηrdquo με όλο

το αρνητικό περιεχόμενο που προσδοθεί σε μια τέτοια έννοια Αποστρεφόμενοι κάθε

είδους και προέλευσης μίση και σεβόμενοι την προσωπική ελευθερία μπορούμε με

νηφαλιότητα να ανατρέξουμε στα ιστορικά γεγονότα Όπως εξετάσαμε ο Βογομιλισμός

ένα πολιτικό κίνημα αλλά και μια θρησκευτική κοινότητα συνάμα επηρεάστηκε βαθιά

από τρία διαφορετικά θρησκευτικά ρεύματα Αυτά ήταν ο Παυλικιανισμός ο Δυισμός κι

ο Μανιχαϊσμός

Βασικό δόγμα του Βογομιλισμού υπήρξε η μάχη μεταξύ Καλού και Κακού η οποία

λάμβανε προεκτάσεις ακόμα και σε κοινωνικά ζητήματα της καθημερινότητας Όπως

διευκρινίζεται και στο κυρίως θέμα της εργασίας αυτός ήταν και ο λόγος που το

βογομιλικό κίνημα πάλεψε ενάντια στις θρησκευτικές και κοινωνικές αδικίες κατά τον

10ο αιώνα στη Βουλγαρία και τον 11ο στην Κωνσταντινούπολη Παράλληλα στην

πορεία της εργασίας εξετάζονται περαιτέρω κάποιες λατρευτικές και τελετουργικές

συνήθειες των πιστών που τους διαφοροποιούσαν από την πλειονότητα των υπολοίπων

Χριστιανών Mερικές από αυτές ήταν το βάπτισμα η απόδοση τιμής στη μητέρα του

Ιησού Χριστού καθώς κι η ιδιαίτερη προσκόλληση τους στα διδάγματα της Επί του Όρου

Ομιλίας

11 mdash (1995) σ 497

Πρόσωπα-ορόσημα στην εξέλιξη του κινήματος γίνονται αντικείμενο σχολιασμού στην

εργασία όπως ο Βασίλειος ο Βογομίλος και ο Χρυσόμαλλος Τα συμπεράσματα που

αντλούμε από την επαφή μας με το ζήτημα αποδεικνύουν το πόσο εσφαλμένη θα ήταν η

εκλογίκευση μιας βεβιασμένης καταδίκης των Βογομίλων ή το αντίθετο Η παρουσία της

συγκεκριμένης κοινότητας αποδεικνύει καταφανώς πως ο Μεσαίωνας δεν ήταν μόνο μια

περίοδος πνευματικής συσκότισης των μαζών Αποδεικνύεται ύστερα από τη μελέτη πως

και τότε ακόμη σε μια περίοδο σκοταδισμού και άγνοιας πολλών πραγμάτων μερικοί

άνθρωποι δεν είχαν ξεχάσει ν αμφισβητούν και να αντιδρούν στα κακώς κείμενα που

βίωναν εν προκειμένω στη διαφθορά και την αυθαιρεσία της Εκκλησιαστικής εξουσίας

Επεκτείνοντας τη σκέψη διαπιστώνουμε πως εκτός των άλλων οι Βογομίλοι

επιθυμούσαν και την επιστροφή στη αληθινή λατρεία Τονίζεται άλλωστε εντός της

εργασίας ο ζήλος τον οποίο επέδειξαν στην προσπάθεια να ψέξουν τις ψευδείς

διδασκαλίες που είχαν επικρατήσει εκείνους τους αιώνας Το κίνημα δηλαδή δε

λειτούργησε ως ένα πολεμοχαρές σώμα φανατικών αλλά πολλές φορές τόλμησε να

έρθει ευθεία αντιπαράθεση με την Εκκλησία απευθυνόμενη στη βάση της (το λαό) και

αμφισβητώντας τις διδασκαλίες της βάσει του κατεξοχήν ιερού βιβλίου των Χριστιανών

τις Άγιες Γραφές

Η στάση μας όμως απέναντι στην θρησκευτική ομάδα των Βογομίλων πρέπει να είναι

όσο το δυνατόν αντικειμενικότερη Δεν αρμόζει εξάλλου σε μια επιστημονική εργασία η

μονόπλευρη εξέταση ενός θέματος Γι αυτό και στην εργασία αυτή τονίζονται στο

βαθμό του εφικτού τόσο ο μυστικιστικός χαρακτήρας της αίρεσης όσο και οι ακρότητες

στις οποίες επιδίδονταν οι Βογομίλοι σε μια προσπάθεια προσέγγισης του Θείου Αυτές

οι ακρότητες δεν περιορίζονταν μόνο στη σωματική εξάντληση του φυσικού σώματος

όπως με τη νηστεία αλλά και με πνευματική εξάντληση όπως η συνεχείς προσευχές και

ο ασκητισμός Αναφερόμενοι στον ασκητισμό είναι ορθό να προσμετρήσουμε ως ψεγάδι

στο κίνημα τον έντονο μοναστικό βίο των Βογομίλων που τροφοδοτούσε

αντικομφορμιστικές ιδέες τόσο εναντίον της πολιτικής αλλά και της θρησκευτικής

ηγεσίας οι οποίες ίσως πραγματώνονταν με την έξαρση συγκρούσεων

Βιβλιογραφία

Obolensky D Η βυζαντινή κοινοπολιτεία Η Ανατολική Ευρώπη 500-1453

μτφρ ΤσεβρεμέςΓ Θεσσαλονίκη 1991

Angold D Church and society in Byzantium under the Comneni (1081-1261)

Cambridge 1995

Runciman St The medieval manichee a study of the christian dualist

heresy Cambridge 1982

από θρησκευτικής άποψης με τους Βογομίλους οι Φουνδαγιαγίτες έδρασαν στο

βορειοδυτικό τμήμα της Κοινοπολιτείας στο θέμα Οψίκιον Η ονομασία τους μας

οδηγεί στο συμπέρασμα πως οι ίδιοι ήταν προσκυνητές πιστοίΗγέτης τους πιστεύεται

πως ήταν ο Ιωάννης Τζουρίλλας κατά την περίοδο όπου θεματάρχης ήταν ο Ρωμανός

Αργυρός επί της βασιλείας του Βασιλείου Β (975-1025) Ο Τζουρίλλας κήρυξε τότε και

στο γειτονικό Θρακέσιον και τη ΣμύρναΌντας ο ηγούμενος της μοναστικής ομάδας ο

Τζουρίλλας έθεσε και το περίγραμμα της πίστης των Φουνδαγιαγιτών που ως ένα βαθμό

μας παρέχει χρήσιμες πληροφορίες και για τους Βογομίλους6

Αναφορικά με τα δόγματά τους μπορούμε να εντοπίσουμε μερικά Καταρχάς

προάσπιζαν την αγαμία καθώς θεωρούσαν το γάμο και τη σεξουαλικές σχέσεις ως

υποταγή του πνεύματος στο Κακό που κυριαρχεί τον ορατό κόσμοΕπιπλέον το

βάπτισμα και η Θεία Κοινωνία στερούνταν εγκυρότηταςΔεν απέδιδαν τιμή στο Σταυρό

καθώς μόνο ο Θεός ήταν Άγιος κατ αυτούςΣε αυτούς αποδίδονται επίσης

αποκρυφιστικές δοξασίες ενώ βάσει του Κατά Ματθαίον Ευαγγελίου 66 δεν

συμμετείχαν στις δραστηριότητας της Εκκλησίας η οποία παρέβαινε τις διδασκαλίες του

ΧριστούΤο Βιβλικό χωρίο αναφέρειrdquoΕσύ ωστόσο όταν προσεύχεσαι πήγαινε μέσα στο

ιδιαίτερο δωμάτιό σου και αφού κλείσεις την πόρτα σου προσευχήσου στον Πατέρα σου ο

οποίος είναι στα κρυφά τότε ο Πατέρας σου ο οποίος βλέπει στα κρυφά θα σου

ανταποδώσειrdquo

Αρνούμενοι την ιεροσύνη της επίσημης Εκκλησίας οι Φουνδαγιαγίτες τους οποίους ο

Ευθύμιος ταυτίζει με τους Βογομίλους πάσχιζαν να αναβιώσουν τις διδασκαλίες της

Καινής Διαθήκης οι οποίες είχαν παραφθαρεί ή αποκρυφθεί από τις μάζες τον επί

αιώνεςΑπέρριπταν παράλληλα όλες τις διδασκαλίες και τα μυστήρια της Ορθοδοξίας

Στη ζωή τους ο μαναστικισμός δεν είχε θέσηΟρισμένες φορές απέκρυπταν τις

πεποιθήσεις τους ενώ λάτρευαν το Θεό σε δικές τους εκκλησίες τις οποίες έχτιζαν οι

ίδιοιΠερί τα μέσα του 11ου αιώνα πάντως δυιστικές πεποιθήσεις είχαν εισχωρήσει εις

βάθος στην Κωνσταντινούπολη

Για περίπου τέσσερις δεκαετίες (1042-1081) η Κωνσταντινούπολη βίωνε μια

πρωτόγνωρη κρίση Λόγω της επανάστασης εναντίον του Μιχαήλ Ε οι άλλοτε πειθήνιοι

και χειραγωγημένοι υπήκοοι που ζούσαν στην επαρχία άδραξαν την ευκαιρία

συρρέοντας μαζικά στην πρωτεύουσα Η μετακίνηση αυτή πρόσφερε την ευκαιρία σε

πολλούς καθοδηγητές της κοινής γνώμης και μοναχούς εν μέσω αναταραχών να

ξεκινήσουν την προσπάθεια να αποκτήσουν φήμηΧαρακτηριστικά μπορούμε να

δώσουμε μερικά ονόματα όπως αυτά των Νικήτα και Ιωάννη που επιζητούσαν την

υποστήριξη του Πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλάριου (1043-1058) Υπήρξαν κι άλλοι όπως

ο Νείλος από την Καλαβρία που σύμφωνα με την Άννα Κομνηνή κατόρθωσε να

συσπειρώσει γύρω του έναν αξιόλογο κύκλο σχηματίζοντας θρησκευτική κοινότητα

Υποστήριζε πως κατείχε αυξημένη ενόραση κάτι που ο ίδιος αποκαλούσε μυστική

γνώσηΟ Νείλος δίδασκε πως ο Ιησούς Χριστός θεοποιήθηκε μόνο ύστερα από το θάνατό

τουως ανταμοιβή για την πιστή ανθρώπινη ζωή τουΚάτι ανάλογο θα έπρεπε να

αναμένουν κι οι ακόλουθοί του για τους ίδιους Πιο ριζοσπαστική θέση πρέπει να

6 Angold D (1995) σ 473

θεωρείται η άρνηση απόδοσης τιμής στη ΜαρίαΟ Νείλος ηρνείτο στη Μαρία τον τίτλο

ldquoΘεομήτωρrdquo7

Στο σημείο αυτό μια εξέταση των πολιτικών και στρατηγικών εξελίξεων είναι εκ των ων

ουκ άνευΜε αποκορύφωμα το έτος 1071 ο λαός πείστηκε πως ακολουθούσε μια

εσφαλμένη πορείαΈχοντας μόλις δεχθεί ταπεινωτική ήττα στη μάχη του Ματζικέρτ (26

Αυγούστου) και με τον αυτοκράτορα Ρωμανό Δ Διογένη αιχμάλωτο στα χέρια των

Σελτζούκων η πανωλεθρία εξελήφθη ως αποτέλεσμα της Θείας Κρίσης Ο Θεός

τιμωρούσε κατ αυτόν τον τρόπο τους Βυζαντινούς για τον εσφαλμένο τρόπο λατρείας

τους υποδεικνύοντας έτσι μια στροφή προς την ορθή λατρεία του Θείου τον

Βογομιλισμό όπως πολλοί πίστεψαν

Κεφάλαιο 5ο Σχετικά με τον Βασίλειο Βογομίλο

5α Προφίλ Βασιλείου Βογομίλου

Έχοντας συμπληρώσει 52 χρόνια κηρύγματος ύστερα από 15 χρόνια βαθιάς μελέτης ο

Βασίλειος ιατρός στο επάγγελμα όσο κανένας άλλος συνέβαλε στο να μείνει στην

ιστορία το κίνημα ένα από τα ισχυρότερα του Μεσαίωνα

Την πίστη του Βασιλείου ενδυνάμωσαν οι αιρετικές διδασκαλίες στις οποίες είχε

εμβαθύνει καθώς κι ένα γεγονός που έμελλε να αποδειχθεί καθοριστικό στην πορεία της

ζωής τουη απόκτηση των προσωπικών του αντιγράφων των ΕυαγγελίωνΟ Βασίλειος

7 Angold D (1995) σ 477

είχε στην κατοχή του κάτι το οποίο αιώνες νωρίτερα ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος είχε

χρησιμοποιήσει ώστε να απομακρύνει το ποίμνιο από την αληθινή Χριστιανική πίστη

την αληθινή πίστη όπως διαμορφώθηκε τον πρώτο αιώναΚύριο μέλημα του Βασιλείου

ήταν η επιστροφή στις ρίζες η επιστροφή στην αγνή λατρείαΓια να επιτευχθεί αυτή η

προσπάθεια χρειαζόταν όχι μόνο θέληση αλλά και αφοσίωση στη μελέτη της Καινής

Διαθήκης ούτως ώστε να αποκηρυχθούν οι ψεύτικες διδασκαλίες της επίσημης

Εκκλησίας

Ταυτόχρονα ο Βασίλειος παρατηρώντας την ολοένα αυξανόμενη απήχηση των λόγων

του καλλιέργησε μέσα του την επιθυμία να σχηματίσει μια αυτόνομη και ανεξάρτητη

Εκκλησία η οποία θα ήταν η αναβίωση εκείνης του πρώτου αιώνα

5β Δογματικά Ζητήματα

Στην εκκλησία των Βογομίλων μια ήταν η θεμελιώδης πίστη που όλοι μοιράζονταν με

απαράμιλλο ζήλοΣτη μάχη μεταξύ Καλού και Κακού μόνο οι εκείνοι ήταν ικανοί να

ελευθερωθούν από τη δαιμονική επιρροήΣτην αυστηρή κριτική που δέχθηκαν από τον

Ευθύμιο Ζιγαβηνό λόγιο και ιστορικό της εποχήςισχυρίστηκαν πως οι δαίμονες που

καθοδηγούσαν τους αγίους όσο ζούσαν οι ίδιοι είναι τώρα μέσα στα μνημεία τους και

διενεργούν θαύματα έχοντας καταλάβει τις ψυχές τους ώστε να εξαπατήσουν τους

ανόητους και να τους πείσουν να υπακούν στο ακάθαρτο ως άγιοΕπιπρόσθετα

διατείνονταν πως οι δαίμονες λάτρευαν το σταυρό ενώ ο Διάβολος άφησε τον Πανάγιο

Τάφο μεταφερόμενος στο Ναό της Αγίας Σοφίας δηλώνοντας ξεκάθαρα πως οι εκκλησίες

των Ορθοδόξων ήταν οικία του Διαβόλου ουσιαστικά του Κακού

Στην άποψη πως οι δαίμονες θα έπρεπε να κατευνάζονται μέσω θυσιών και μέσω της

λατρείας υλικών εικόνων ο Βασίλειος ήταν κατηγορηματικά αντίθετος υπερασπιζόμενος

την άποψη ότι ο ορατός κόσμος ήταν κτήμα του Κακού

Ξένες προς τη βυζαντινή κοινωνία ήταν οι απόψεις των Βογομίλων και όσον αφορά το

γάμο Τη στάση υπέρ της αγαμίας τη βάσιζαν και πάλι στην Καινή ΔιαθήκηΣύμφωνα με

το Ευαγγέλιο Κατά Ματθαίον 2230 ldquoστην ανάσταση ούτε οι άντρες παντρεύονται ούτε οι

γυναίκες δίνονται σε γάμοαλλά είναι όπως οι άγγελοι στον ουρανόrdquo Οι θρησκευτικές

τους συνάξεις και οι τελετές περιορίζονταν στο ελάχιστοΈμφαση έδιδαν στην αξία της

Κυριακής Προσευχής Οι ίδιοι προσεύχονταν επτά φορές τη μέρα και πέντε φορές τη

νύχτα Νήστευαν επίσης κάθε Δευτέρα Πέμπτη και Παρασκευή8

Η πίστη των Βογομίλων πως ήταν οι αληθινοί Χριστιανοί επεκτείνεται και στην

πεποίθηση σύμφωνα με την οποία η Επί του Όρους Ομιλία απευθυνόταν αποκλειστικά σ

αυτούςΉταν οι πτωχοί τω πνεύματι παντελώς αντίθετοι των Γραμματέων και

Φαρισαίων Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο οι Βογομίλοι ήταν σχετικώς

διστακτικοί να μυήσουν άτομα υψηλής μόρφωσης στις τάξεις τουςΤο αίσθημα ότι

8 Runciman St(1982) σ 78

άνηκαν σε μια κοινότητα όμως ήταν το κύριο συνεκτικό στοιχείο που βοήθησε τους

Βογομίλους να αντέξουν στο χρόνο9

Δεν αποδέχονταν ολόκληρο το Βιβλικό κανόνα αλλά μόνο κάποια μέρη

τουΣυγκεκριμένα πίστευαν και μελετούσαν όσα βιβλία αναφέρονταν στο Χριστό

ολόκληρη την Καινή Διαθήκη τους Ψαλμούς και τους προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης

5γ Η Δίκη και ο Θάνατος

Η προκλητική συμπεριφορά του Βασιλείου εξώθησε την επίσημη Εκκλησία στη λήψη

δραστικών αποφάσεων Ο Βασίλειος παραπέμφθηκε σε δίκη κάποια στιγμή πριν το 1111

Ο Νικόλαος Γραμματικός που διετέλεσε Πατριάρχης την περίοδο 1084-1111

αναμείχθηκε προσωπικά στην υπόθεση των ΒογομίλωνΚλεισμένος σε ένα σπίτι κοντά

στο αυτοκρατορικό ανάκτορο Βασίλειος περίμενε να του οριστεί η θανατική καταδίκη

με καύση στη πυρά υφιστάμενος βασανιστήρια

Παράλληλα κατεβλήθη μεγάλη προσπάθεια από τους διώκτες να μεταπειστούν οι

Βογομίλοι όχι μόνο από θρησκευτικούς ηγέτες αλλά ακόμη κι από τον ΑυτοκράτοραΟι

προσπάθειες τους όμως απέβησαν άκαρπες με αποτέλεσμα να καεί στον Ιππόδρομο ο

Βασίλειος και να θανατωθούν οι απόστολοί του ύστερα από τη φυλάκιση

Αξίζει σχετικής μνείας η μαζική υποστήριξη που γνώρισαν οι Βογομίλοι από τα πλήθη

που τους υπερασπίστηκαν κατά την περίοδο του διωγμού άλλη μία ένδειξη πως ο

Βασίλειος άγγιξε περισσότερο το λαϊκό αίσθημα από έναν κοινό προδότη

9 Angold D (1995) σ 483

Κεφάλαιο 6ο Ο Βογομιλισμός μετά το θάνατο του Βασιλείου

Τα χρόνια που ακολούθησαν το θάνατο του Βασιλείου η Αυτοκρατορία δεν έπαψε να

νιώθει την αιρετική απειλήΜπορεί τα περισσότερα και πιο πιστά μέλη της αίρεσης να

είχαν θανατωθεί οι ιδέες τους όμως παρέμεναν ζωντανές Φαινομενικά λόγω της

απουσίας ιστορικών πηγών κάποιοι θεωρούν πως η αίρεση εξαφανίστηκε Κάτι τέτοιο δε

συνέβη καθώς όπως θα εξετάσουμε πήρε διαφορετικές μορφές στην πορεία του χρόνου

Μια αναβίωση αποτέλεσαν τα χειρόγραφα του Κωνσταντίνου Χρυσόμαλλου που

εντοπίστηκαν μετά το έτος 114010Αν και ήδη νεκρός καταδικάστηκε μετά θάνατον διότι

τα χειρόγραφα του που βρέθηκαν σε μοναστήρι περιείχαν βογομιλικές διδασκαλίες τις

οποίες μετέδιδεΣε αυτές συγκαταλέγεται η απόρριψη του βαπτίσματος καθώς κι η

αδυναμία των ιερέων να σώσουν τους πιστούς από τη δύναμη του ΣατανάΑμφισβητείται

δε από μια μερίδα μελετητών το αν τελικά ο Χρυσόμαλλος συνδεόταν με τον

ΒασίλειοΟ Χρυσόμαλλος δεν αποδεχόταν τη δυιστική αντίληψη Παρόλαυτα πίστευε

πως στον άνθρωπο συνυπήρχαν η αμαρτωλή και η ενάρετη φύσηΌπως οι Βογομίλοι

θεωρούσε το σεβασμό στην ανθρώπινη εξουσία ως δείγμα υποταγής στο Σατανά

Ακόμη και κατά την περίοδο 1143-46 ευσεβείς ιερείς καταδικάστηκαν σε θάνατο επειδή

κίνησαν την υποψία των αρχώνΑιτία της καταδίκης ήταν ο υπερβολικός ασκητισμός και

ο εθισμός στη νηστεία κατ εξοχήν βογομιλικές συνήθειεςΓενικώς οι βυζαντινές αρχές

αφιερώθηκαν τότε σε μια αλλοπρόσαλλη προσπάθεια εκκαθάρισης των μοναστηριών

στις παρυφές της Επικράτειας έχοντας πολλές φορές έστω κι ελάχιστα στοιχεία πριν

αναλάβουν δράση

Το διάστημα που ακολούθησε είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε πως εμφανίστηκαν στη

δυτική Ευρώπη οι Καθαροί ένα παρακλάδι των Βογομίλων Αυτοαποκαλούνταν

Απόστολοι έχοντας μάλιστα δικό τους Πάπα Παράδειγμα αποτελεί η εκκλησία του

ηγούμενου Νικήτα ο οποίος προάσπιζε τον απόλυτο δυισμόΥπήρχαν δηλαδή δύο Θεοί

και Κύριοι δίχως αρχή και τέλος ο ένας Καλός κι ο άλλος ΚακόςΠαρατηρούνται

βέβαιαμερικές αποκλίσεις από τα δόγματα της Βουλγαρικής Εκκλησίας που δίδασκε

πως μόνο ο Καλός Θεός ήταν δίχως αρχή και τέλος

Στην ηγεσία των εκκλησιών στη Δύση παραδείγματος χάρη στο Λανγκεντόκ και τη

Δραγόβιτσα βρισκόταν ο ηγούμενος που λειτουργούσε μαζί με τους βοηθούς του

Ιδιαίτερη έμφαση δίνονταν στην αρμονική συμβίωση μεταξύ των διαφόρων εκκλησιών

που είχαν δημιουργηθεί

Ως συνεχιστές του έργου που ξεκίνησε ο Βασίλειος εμφανίζονται πολλοί που

οργανώθηκαν σε κοινότητες σε πολλές ευρωπαϊκές επαρχίες Κάποιος θεολόγος ονόματι

Θρακικόςεκπληρώνοντας την αντιαιρετική του αποστολή αναφέρθηκε στους

10 Angold D (1995) σ 488

Βογομίλους ως Ευχίτες και ΛάτρειςΟ Θρακικός διαπιστώνεται πως είχε έρθει σε επαφή

με μέλη διαφόρων αιρετικών ομάδων οπότε και η πληροφορίες που συνέλεξε ποικίλουν

μεταξύ τους11

Κλείνοντας το κείμενο είναι σκόπιμο μάλλον και αναγκαίο να διευκρινίσουμε πως το

αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό των Βογομίλων ακόμα και κατά τα τέλη της ύπαρξης

τους ήταν η ικανότητά τους να κερδίζουν τη συμπάθεια πολλώνΑνεξαρτήτως του

γεγονότος ότι τα μυημένα μέλη ήταν λίγα ο κύκλος των υποστηρικτών τους είχε βαθιές

ρίζες στις τοπικές κοινωνίες που επεκτείνοντανΚαθοριστική αποδείχθηκε εκ των

υστέρων τόσο για τους Βογομίλους όσο και για το Βυζάντιο η εξορία της θρησκευτικής

ηγεσίας ύστερα από την σταυροφορική Άλωση της Κωνσταντινούπολης (1204) Έως το

1261 πολλές ισορροπίες είχαν ανατραπεί οι οποίες καθόρισαν την ιστορική πορεία των

επόμενων αιώνων

Επίλογος

Η εργασία αυτή που εδώ ολοκληρώνεται δίνει σε όλους τους ενδιαφερομένους την

ευκαιρία να προβούν αν το επιθυμούν σε εξαγωγή ποικίλων συμπερασμάτων Όπως

είναι αναμενόμενο τα όσα γράφονται σ αυτήν την εργασία δεν θα βρουν σύμφωνους

όλους τους αναγνώστες Συμφωνώντας ή διαφωνώντας είναι ουσιώδες να αντιληφθούμε

όλοι μας ανεξαρτήτως ερευνητικού αντικειμένου και κλάδου πως μόνο μέσω της

αντιπαράθεσης και του γόνιμου διαλόγου προκύπτουν τα χρήσιμα συμπεράσματα Όσον

αφορά τη συγκεκριμένη εργασία που στρέφει την προσοχή στο Βογομιλισμό υπάρχουν

-και θα υπάρξουν- πολλοί που διαφωνούν ως προς την αναφορά σε μια ldquoαίρεσηrdquo με όλο

το αρνητικό περιεχόμενο που προσδοθεί σε μια τέτοια έννοια Αποστρεφόμενοι κάθε

είδους και προέλευσης μίση και σεβόμενοι την προσωπική ελευθερία μπορούμε με

νηφαλιότητα να ανατρέξουμε στα ιστορικά γεγονότα Όπως εξετάσαμε ο Βογομιλισμός

ένα πολιτικό κίνημα αλλά και μια θρησκευτική κοινότητα συνάμα επηρεάστηκε βαθιά

από τρία διαφορετικά θρησκευτικά ρεύματα Αυτά ήταν ο Παυλικιανισμός ο Δυισμός κι

ο Μανιχαϊσμός

Βασικό δόγμα του Βογομιλισμού υπήρξε η μάχη μεταξύ Καλού και Κακού η οποία

λάμβανε προεκτάσεις ακόμα και σε κοινωνικά ζητήματα της καθημερινότητας Όπως

διευκρινίζεται και στο κυρίως θέμα της εργασίας αυτός ήταν και ο λόγος που το

βογομιλικό κίνημα πάλεψε ενάντια στις θρησκευτικές και κοινωνικές αδικίες κατά τον

10ο αιώνα στη Βουλγαρία και τον 11ο στην Κωνσταντινούπολη Παράλληλα στην

πορεία της εργασίας εξετάζονται περαιτέρω κάποιες λατρευτικές και τελετουργικές

συνήθειες των πιστών που τους διαφοροποιούσαν από την πλειονότητα των υπολοίπων

Χριστιανών Mερικές από αυτές ήταν το βάπτισμα η απόδοση τιμής στη μητέρα του

Ιησού Χριστού καθώς κι η ιδιαίτερη προσκόλληση τους στα διδάγματα της Επί του Όρου

Ομιλίας

11 mdash (1995) σ 497

Πρόσωπα-ορόσημα στην εξέλιξη του κινήματος γίνονται αντικείμενο σχολιασμού στην

εργασία όπως ο Βασίλειος ο Βογομίλος και ο Χρυσόμαλλος Τα συμπεράσματα που

αντλούμε από την επαφή μας με το ζήτημα αποδεικνύουν το πόσο εσφαλμένη θα ήταν η

εκλογίκευση μιας βεβιασμένης καταδίκης των Βογομίλων ή το αντίθετο Η παρουσία της

συγκεκριμένης κοινότητας αποδεικνύει καταφανώς πως ο Μεσαίωνας δεν ήταν μόνο μια

περίοδος πνευματικής συσκότισης των μαζών Αποδεικνύεται ύστερα από τη μελέτη πως

και τότε ακόμη σε μια περίοδο σκοταδισμού και άγνοιας πολλών πραγμάτων μερικοί

άνθρωποι δεν είχαν ξεχάσει ν αμφισβητούν και να αντιδρούν στα κακώς κείμενα που

βίωναν εν προκειμένω στη διαφθορά και την αυθαιρεσία της Εκκλησιαστικής εξουσίας

Επεκτείνοντας τη σκέψη διαπιστώνουμε πως εκτός των άλλων οι Βογομίλοι

επιθυμούσαν και την επιστροφή στη αληθινή λατρεία Τονίζεται άλλωστε εντός της

εργασίας ο ζήλος τον οποίο επέδειξαν στην προσπάθεια να ψέξουν τις ψευδείς

διδασκαλίες που είχαν επικρατήσει εκείνους τους αιώνας Το κίνημα δηλαδή δε

λειτούργησε ως ένα πολεμοχαρές σώμα φανατικών αλλά πολλές φορές τόλμησε να

έρθει ευθεία αντιπαράθεση με την Εκκλησία απευθυνόμενη στη βάση της (το λαό) και

αμφισβητώντας τις διδασκαλίες της βάσει του κατεξοχήν ιερού βιβλίου των Χριστιανών

τις Άγιες Γραφές

Η στάση μας όμως απέναντι στην θρησκευτική ομάδα των Βογομίλων πρέπει να είναι

όσο το δυνατόν αντικειμενικότερη Δεν αρμόζει εξάλλου σε μια επιστημονική εργασία η

μονόπλευρη εξέταση ενός θέματος Γι αυτό και στην εργασία αυτή τονίζονται στο

βαθμό του εφικτού τόσο ο μυστικιστικός χαρακτήρας της αίρεσης όσο και οι ακρότητες

στις οποίες επιδίδονταν οι Βογομίλοι σε μια προσπάθεια προσέγγισης του Θείου Αυτές

οι ακρότητες δεν περιορίζονταν μόνο στη σωματική εξάντληση του φυσικού σώματος

όπως με τη νηστεία αλλά και με πνευματική εξάντληση όπως η συνεχείς προσευχές και

ο ασκητισμός Αναφερόμενοι στον ασκητισμό είναι ορθό να προσμετρήσουμε ως ψεγάδι

στο κίνημα τον έντονο μοναστικό βίο των Βογομίλων που τροφοδοτούσε

αντικομφορμιστικές ιδέες τόσο εναντίον της πολιτικής αλλά και της θρησκευτικής

ηγεσίας οι οποίες ίσως πραγματώνονταν με την έξαρση συγκρούσεων

Βιβλιογραφία

Obolensky D Η βυζαντινή κοινοπολιτεία Η Ανατολική Ευρώπη 500-1453

μτφρ ΤσεβρεμέςΓ Θεσσαλονίκη 1991

Angold D Church and society in Byzantium under the Comneni (1081-1261)

Cambridge 1995

Runciman St The medieval manichee a study of the christian dualist

heresy Cambridge 1982

θεωρείται η άρνηση απόδοσης τιμής στη ΜαρίαΟ Νείλος ηρνείτο στη Μαρία τον τίτλο

ldquoΘεομήτωρrdquo7

Στο σημείο αυτό μια εξέταση των πολιτικών και στρατηγικών εξελίξεων είναι εκ των ων

ουκ άνευΜε αποκορύφωμα το έτος 1071 ο λαός πείστηκε πως ακολουθούσε μια

εσφαλμένη πορείαΈχοντας μόλις δεχθεί ταπεινωτική ήττα στη μάχη του Ματζικέρτ (26

Αυγούστου) και με τον αυτοκράτορα Ρωμανό Δ Διογένη αιχμάλωτο στα χέρια των

Σελτζούκων η πανωλεθρία εξελήφθη ως αποτέλεσμα της Θείας Κρίσης Ο Θεός

τιμωρούσε κατ αυτόν τον τρόπο τους Βυζαντινούς για τον εσφαλμένο τρόπο λατρείας

τους υποδεικνύοντας έτσι μια στροφή προς την ορθή λατρεία του Θείου τον

Βογομιλισμό όπως πολλοί πίστεψαν

Κεφάλαιο 5ο Σχετικά με τον Βασίλειο Βογομίλο

5α Προφίλ Βασιλείου Βογομίλου

Έχοντας συμπληρώσει 52 χρόνια κηρύγματος ύστερα από 15 χρόνια βαθιάς μελέτης ο

Βασίλειος ιατρός στο επάγγελμα όσο κανένας άλλος συνέβαλε στο να μείνει στην

ιστορία το κίνημα ένα από τα ισχυρότερα του Μεσαίωνα

Την πίστη του Βασιλείου ενδυνάμωσαν οι αιρετικές διδασκαλίες στις οποίες είχε

εμβαθύνει καθώς κι ένα γεγονός που έμελλε να αποδειχθεί καθοριστικό στην πορεία της

ζωής τουη απόκτηση των προσωπικών του αντιγράφων των ΕυαγγελίωνΟ Βασίλειος

7 Angold D (1995) σ 477

είχε στην κατοχή του κάτι το οποίο αιώνες νωρίτερα ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος είχε

χρησιμοποιήσει ώστε να απομακρύνει το ποίμνιο από την αληθινή Χριστιανική πίστη

την αληθινή πίστη όπως διαμορφώθηκε τον πρώτο αιώναΚύριο μέλημα του Βασιλείου

ήταν η επιστροφή στις ρίζες η επιστροφή στην αγνή λατρείαΓια να επιτευχθεί αυτή η

προσπάθεια χρειαζόταν όχι μόνο θέληση αλλά και αφοσίωση στη μελέτη της Καινής

Διαθήκης ούτως ώστε να αποκηρυχθούν οι ψεύτικες διδασκαλίες της επίσημης

Εκκλησίας

Ταυτόχρονα ο Βασίλειος παρατηρώντας την ολοένα αυξανόμενη απήχηση των λόγων

του καλλιέργησε μέσα του την επιθυμία να σχηματίσει μια αυτόνομη και ανεξάρτητη

Εκκλησία η οποία θα ήταν η αναβίωση εκείνης του πρώτου αιώνα

5β Δογματικά Ζητήματα

Στην εκκλησία των Βογομίλων μια ήταν η θεμελιώδης πίστη που όλοι μοιράζονταν με

απαράμιλλο ζήλοΣτη μάχη μεταξύ Καλού και Κακού μόνο οι εκείνοι ήταν ικανοί να

ελευθερωθούν από τη δαιμονική επιρροήΣτην αυστηρή κριτική που δέχθηκαν από τον

Ευθύμιο Ζιγαβηνό λόγιο και ιστορικό της εποχήςισχυρίστηκαν πως οι δαίμονες που

καθοδηγούσαν τους αγίους όσο ζούσαν οι ίδιοι είναι τώρα μέσα στα μνημεία τους και

διενεργούν θαύματα έχοντας καταλάβει τις ψυχές τους ώστε να εξαπατήσουν τους

ανόητους και να τους πείσουν να υπακούν στο ακάθαρτο ως άγιοΕπιπρόσθετα

διατείνονταν πως οι δαίμονες λάτρευαν το σταυρό ενώ ο Διάβολος άφησε τον Πανάγιο

Τάφο μεταφερόμενος στο Ναό της Αγίας Σοφίας δηλώνοντας ξεκάθαρα πως οι εκκλησίες

των Ορθοδόξων ήταν οικία του Διαβόλου ουσιαστικά του Κακού

Στην άποψη πως οι δαίμονες θα έπρεπε να κατευνάζονται μέσω θυσιών και μέσω της

λατρείας υλικών εικόνων ο Βασίλειος ήταν κατηγορηματικά αντίθετος υπερασπιζόμενος

την άποψη ότι ο ορατός κόσμος ήταν κτήμα του Κακού

Ξένες προς τη βυζαντινή κοινωνία ήταν οι απόψεις των Βογομίλων και όσον αφορά το

γάμο Τη στάση υπέρ της αγαμίας τη βάσιζαν και πάλι στην Καινή ΔιαθήκηΣύμφωνα με

το Ευαγγέλιο Κατά Ματθαίον 2230 ldquoστην ανάσταση ούτε οι άντρες παντρεύονται ούτε οι

γυναίκες δίνονται σε γάμοαλλά είναι όπως οι άγγελοι στον ουρανόrdquo Οι θρησκευτικές

τους συνάξεις και οι τελετές περιορίζονταν στο ελάχιστοΈμφαση έδιδαν στην αξία της

Κυριακής Προσευχής Οι ίδιοι προσεύχονταν επτά φορές τη μέρα και πέντε φορές τη

νύχτα Νήστευαν επίσης κάθε Δευτέρα Πέμπτη και Παρασκευή8

Η πίστη των Βογομίλων πως ήταν οι αληθινοί Χριστιανοί επεκτείνεται και στην

πεποίθηση σύμφωνα με την οποία η Επί του Όρους Ομιλία απευθυνόταν αποκλειστικά σ

αυτούςΉταν οι πτωχοί τω πνεύματι παντελώς αντίθετοι των Γραμματέων και

Φαρισαίων Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο οι Βογομίλοι ήταν σχετικώς

διστακτικοί να μυήσουν άτομα υψηλής μόρφωσης στις τάξεις τουςΤο αίσθημα ότι

8 Runciman St(1982) σ 78

άνηκαν σε μια κοινότητα όμως ήταν το κύριο συνεκτικό στοιχείο που βοήθησε τους

Βογομίλους να αντέξουν στο χρόνο9

Δεν αποδέχονταν ολόκληρο το Βιβλικό κανόνα αλλά μόνο κάποια μέρη

τουΣυγκεκριμένα πίστευαν και μελετούσαν όσα βιβλία αναφέρονταν στο Χριστό

ολόκληρη την Καινή Διαθήκη τους Ψαλμούς και τους προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης

5γ Η Δίκη και ο Θάνατος

Η προκλητική συμπεριφορά του Βασιλείου εξώθησε την επίσημη Εκκλησία στη λήψη

δραστικών αποφάσεων Ο Βασίλειος παραπέμφθηκε σε δίκη κάποια στιγμή πριν το 1111

Ο Νικόλαος Γραμματικός που διετέλεσε Πατριάρχης την περίοδο 1084-1111

αναμείχθηκε προσωπικά στην υπόθεση των ΒογομίλωνΚλεισμένος σε ένα σπίτι κοντά

στο αυτοκρατορικό ανάκτορο Βασίλειος περίμενε να του οριστεί η θανατική καταδίκη

με καύση στη πυρά υφιστάμενος βασανιστήρια

Παράλληλα κατεβλήθη μεγάλη προσπάθεια από τους διώκτες να μεταπειστούν οι

Βογομίλοι όχι μόνο από θρησκευτικούς ηγέτες αλλά ακόμη κι από τον ΑυτοκράτοραΟι

προσπάθειες τους όμως απέβησαν άκαρπες με αποτέλεσμα να καεί στον Ιππόδρομο ο

Βασίλειος και να θανατωθούν οι απόστολοί του ύστερα από τη φυλάκιση

Αξίζει σχετικής μνείας η μαζική υποστήριξη που γνώρισαν οι Βογομίλοι από τα πλήθη

που τους υπερασπίστηκαν κατά την περίοδο του διωγμού άλλη μία ένδειξη πως ο

Βασίλειος άγγιξε περισσότερο το λαϊκό αίσθημα από έναν κοινό προδότη

9 Angold D (1995) σ 483

Κεφάλαιο 6ο Ο Βογομιλισμός μετά το θάνατο του Βασιλείου

Τα χρόνια που ακολούθησαν το θάνατο του Βασιλείου η Αυτοκρατορία δεν έπαψε να

νιώθει την αιρετική απειλήΜπορεί τα περισσότερα και πιο πιστά μέλη της αίρεσης να

είχαν θανατωθεί οι ιδέες τους όμως παρέμεναν ζωντανές Φαινομενικά λόγω της

απουσίας ιστορικών πηγών κάποιοι θεωρούν πως η αίρεση εξαφανίστηκε Κάτι τέτοιο δε

συνέβη καθώς όπως θα εξετάσουμε πήρε διαφορετικές μορφές στην πορεία του χρόνου

Μια αναβίωση αποτέλεσαν τα χειρόγραφα του Κωνσταντίνου Χρυσόμαλλου που

εντοπίστηκαν μετά το έτος 114010Αν και ήδη νεκρός καταδικάστηκε μετά θάνατον διότι

τα χειρόγραφα του που βρέθηκαν σε μοναστήρι περιείχαν βογομιλικές διδασκαλίες τις

οποίες μετέδιδεΣε αυτές συγκαταλέγεται η απόρριψη του βαπτίσματος καθώς κι η

αδυναμία των ιερέων να σώσουν τους πιστούς από τη δύναμη του ΣατανάΑμφισβητείται

δε από μια μερίδα μελετητών το αν τελικά ο Χρυσόμαλλος συνδεόταν με τον

ΒασίλειοΟ Χρυσόμαλλος δεν αποδεχόταν τη δυιστική αντίληψη Παρόλαυτα πίστευε

πως στον άνθρωπο συνυπήρχαν η αμαρτωλή και η ενάρετη φύσηΌπως οι Βογομίλοι

θεωρούσε το σεβασμό στην ανθρώπινη εξουσία ως δείγμα υποταγής στο Σατανά

Ακόμη και κατά την περίοδο 1143-46 ευσεβείς ιερείς καταδικάστηκαν σε θάνατο επειδή

κίνησαν την υποψία των αρχώνΑιτία της καταδίκης ήταν ο υπερβολικός ασκητισμός και

ο εθισμός στη νηστεία κατ εξοχήν βογομιλικές συνήθειεςΓενικώς οι βυζαντινές αρχές

αφιερώθηκαν τότε σε μια αλλοπρόσαλλη προσπάθεια εκκαθάρισης των μοναστηριών

στις παρυφές της Επικράτειας έχοντας πολλές φορές έστω κι ελάχιστα στοιχεία πριν

αναλάβουν δράση

Το διάστημα που ακολούθησε είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε πως εμφανίστηκαν στη

δυτική Ευρώπη οι Καθαροί ένα παρακλάδι των Βογομίλων Αυτοαποκαλούνταν

Απόστολοι έχοντας μάλιστα δικό τους Πάπα Παράδειγμα αποτελεί η εκκλησία του

ηγούμενου Νικήτα ο οποίος προάσπιζε τον απόλυτο δυισμόΥπήρχαν δηλαδή δύο Θεοί

και Κύριοι δίχως αρχή και τέλος ο ένας Καλός κι ο άλλος ΚακόςΠαρατηρούνται

βέβαιαμερικές αποκλίσεις από τα δόγματα της Βουλγαρικής Εκκλησίας που δίδασκε

πως μόνο ο Καλός Θεός ήταν δίχως αρχή και τέλος

Στην ηγεσία των εκκλησιών στη Δύση παραδείγματος χάρη στο Λανγκεντόκ και τη

Δραγόβιτσα βρισκόταν ο ηγούμενος που λειτουργούσε μαζί με τους βοηθούς του

Ιδιαίτερη έμφαση δίνονταν στην αρμονική συμβίωση μεταξύ των διαφόρων εκκλησιών

που είχαν δημιουργηθεί

Ως συνεχιστές του έργου που ξεκίνησε ο Βασίλειος εμφανίζονται πολλοί που

οργανώθηκαν σε κοινότητες σε πολλές ευρωπαϊκές επαρχίες Κάποιος θεολόγος ονόματι

Θρακικόςεκπληρώνοντας την αντιαιρετική του αποστολή αναφέρθηκε στους

10 Angold D (1995) σ 488

Βογομίλους ως Ευχίτες και ΛάτρειςΟ Θρακικός διαπιστώνεται πως είχε έρθει σε επαφή

με μέλη διαφόρων αιρετικών ομάδων οπότε και η πληροφορίες που συνέλεξε ποικίλουν

μεταξύ τους11

Κλείνοντας το κείμενο είναι σκόπιμο μάλλον και αναγκαίο να διευκρινίσουμε πως το

αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό των Βογομίλων ακόμα και κατά τα τέλη της ύπαρξης

τους ήταν η ικανότητά τους να κερδίζουν τη συμπάθεια πολλώνΑνεξαρτήτως του

γεγονότος ότι τα μυημένα μέλη ήταν λίγα ο κύκλος των υποστηρικτών τους είχε βαθιές

ρίζες στις τοπικές κοινωνίες που επεκτείνοντανΚαθοριστική αποδείχθηκε εκ των

υστέρων τόσο για τους Βογομίλους όσο και για το Βυζάντιο η εξορία της θρησκευτικής

ηγεσίας ύστερα από την σταυροφορική Άλωση της Κωνσταντινούπολης (1204) Έως το

1261 πολλές ισορροπίες είχαν ανατραπεί οι οποίες καθόρισαν την ιστορική πορεία των

επόμενων αιώνων

Επίλογος

Η εργασία αυτή που εδώ ολοκληρώνεται δίνει σε όλους τους ενδιαφερομένους την

ευκαιρία να προβούν αν το επιθυμούν σε εξαγωγή ποικίλων συμπερασμάτων Όπως

είναι αναμενόμενο τα όσα γράφονται σ αυτήν την εργασία δεν θα βρουν σύμφωνους

όλους τους αναγνώστες Συμφωνώντας ή διαφωνώντας είναι ουσιώδες να αντιληφθούμε

όλοι μας ανεξαρτήτως ερευνητικού αντικειμένου και κλάδου πως μόνο μέσω της

αντιπαράθεσης και του γόνιμου διαλόγου προκύπτουν τα χρήσιμα συμπεράσματα Όσον

αφορά τη συγκεκριμένη εργασία που στρέφει την προσοχή στο Βογομιλισμό υπάρχουν

-και θα υπάρξουν- πολλοί που διαφωνούν ως προς την αναφορά σε μια ldquoαίρεσηrdquo με όλο

το αρνητικό περιεχόμενο που προσδοθεί σε μια τέτοια έννοια Αποστρεφόμενοι κάθε

είδους και προέλευσης μίση και σεβόμενοι την προσωπική ελευθερία μπορούμε με

νηφαλιότητα να ανατρέξουμε στα ιστορικά γεγονότα Όπως εξετάσαμε ο Βογομιλισμός

ένα πολιτικό κίνημα αλλά και μια θρησκευτική κοινότητα συνάμα επηρεάστηκε βαθιά

από τρία διαφορετικά θρησκευτικά ρεύματα Αυτά ήταν ο Παυλικιανισμός ο Δυισμός κι

ο Μανιχαϊσμός

Βασικό δόγμα του Βογομιλισμού υπήρξε η μάχη μεταξύ Καλού και Κακού η οποία

λάμβανε προεκτάσεις ακόμα και σε κοινωνικά ζητήματα της καθημερινότητας Όπως

διευκρινίζεται και στο κυρίως θέμα της εργασίας αυτός ήταν και ο λόγος που το

βογομιλικό κίνημα πάλεψε ενάντια στις θρησκευτικές και κοινωνικές αδικίες κατά τον

10ο αιώνα στη Βουλγαρία και τον 11ο στην Κωνσταντινούπολη Παράλληλα στην

πορεία της εργασίας εξετάζονται περαιτέρω κάποιες λατρευτικές και τελετουργικές

συνήθειες των πιστών που τους διαφοροποιούσαν από την πλειονότητα των υπολοίπων

Χριστιανών Mερικές από αυτές ήταν το βάπτισμα η απόδοση τιμής στη μητέρα του

Ιησού Χριστού καθώς κι η ιδιαίτερη προσκόλληση τους στα διδάγματα της Επί του Όρου

Ομιλίας

11 mdash (1995) σ 497

Πρόσωπα-ορόσημα στην εξέλιξη του κινήματος γίνονται αντικείμενο σχολιασμού στην

εργασία όπως ο Βασίλειος ο Βογομίλος και ο Χρυσόμαλλος Τα συμπεράσματα που

αντλούμε από την επαφή μας με το ζήτημα αποδεικνύουν το πόσο εσφαλμένη θα ήταν η

εκλογίκευση μιας βεβιασμένης καταδίκης των Βογομίλων ή το αντίθετο Η παρουσία της

συγκεκριμένης κοινότητας αποδεικνύει καταφανώς πως ο Μεσαίωνας δεν ήταν μόνο μια

περίοδος πνευματικής συσκότισης των μαζών Αποδεικνύεται ύστερα από τη μελέτη πως

και τότε ακόμη σε μια περίοδο σκοταδισμού και άγνοιας πολλών πραγμάτων μερικοί

άνθρωποι δεν είχαν ξεχάσει ν αμφισβητούν και να αντιδρούν στα κακώς κείμενα που

βίωναν εν προκειμένω στη διαφθορά και την αυθαιρεσία της Εκκλησιαστικής εξουσίας

Επεκτείνοντας τη σκέψη διαπιστώνουμε πως εκτός των άλλων οι Βογομίλοι

επιθυμούσαν και την επιστροφή στη αληθινή λατρεία Τονίζεται άλλωστε εντός της

εργασίας ο ζήλος τον οποίο επέδειξαν στην προσπάθεια να ψέξουν τις ψευδείς

διδασκαλίες που είχαν επικρατήσει εκείνους τους αιώνας Το κίνημα δηλαδή δε

λειτούργησε ως ένα πολεμοχαρές σώμα φανατικών αλλά πολλές φορές τόλμησε να

έρθει ευθεία αντιπαράθεση με την Εκκλησία απευθυνόμενη στη βάση της (το λαό) και

αμφισβητώντας τις διδασκαλίες της βάσει του κατεξοχήν ιερού βιβλίου των Χριστιανών

τις Άγιες Γραφές

Η στάση μας όμως απέναντι στην θρησκευτική ομάδα των Βογομίλων πρέπει να είναι

όσο το δυνατόν αντικειμενικότερη Δεν αρμόζει εξάλλου σε μια επιστημονική εργασία η

μονόπλευρη εξέταση ενός θέματος Γι αυτό και στην εργασία αυτή τονίζονται στο

βαθμό του εφικτού τόσο ο μυστικιστικός χαρακτήρας της αίρεσης όσο και οι ακρότητες

στις οποίες επιδίδονταν οι Βογομίλοι σε μια προσπάθεια προσέγγισης του Θείου Αυτές

οι ακρότητες δεν περιορίζονταν μόνο στη σωματική εξάντληση του φυσικού σώματος

όπως με τη νηστεία αλλά και με πνευματική εξάντληση όπως η συνεχείς προσευχές και

ο ασκητισμός Αναφερόμενοι στον ασκητισμό είναι ορθό να προσμετρήσουμε ως ψεγάδι

στο κίνημα τον έντονο μοναστικό βίο των Βογομίλων που τροφοδοτούσε

αντικομφορμιστικές ιδέες τόσο εναντίον της πολιτικής αλλά και της θρησκευτικής

ηγεσίας οι οποίες ίσως πραγματώνονταν με την έξαρση συγκρούσεων

Βιβλιογραφία

Obolensky D Η βυζαντινή κοινοπολιτεία Η Ανατολική Ευρώπη 500-1453

μτφρ ΤσεβρεμέςΓ Θεσσαλονίκη 1991

Angold D Church and society in Byzantium under the Comneni (1081-1261)

Cambridge 1995

Runciman St The medieval manichee a study of the christian dualist

heresy Cambridge 1982

είχε στην κατοχή του κάτι το οποίο αιώνες νωρίτερα ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος είχε

χρησιμοποιήσει ώστε να απομακρύνει το ποίμνιο από την αληθινή Χριστιανική πίστη

την αληθινή πίστη όπως διαμορφώθηκε τον πρώτο αιώναΚύριο μέλημα του Βασιλείου

ήταν η επιστροφή στις ρίζες η επιστροφή στην αγνή λατρείαΓια να επιτευχθεί αυτή η

προσπάθεια χρειαζόταν όχι μόνο θέληση αλλά και αφοσίωση στη μελέτη της Καινής

Διαθήκης ούτως ώστε να αποκηρυχθούν οι ψεύτικες διδασκαλίες της επίσημης

Εκκλησίας

Ταυτόχρονα ο Βασίλειος παρατηρώντας την ολοένα αυξανόμενη απήχηση των λόγων

του καλλιέργησε μέσα του την επιθυμία να σχηματίσει μια αυτόνομη και ανεξάρτητη

Εκκλησία η οποία θα ήταν η αναβίωση εκείνης του πρώτου αιώνα

5β Δογματικά Ζητήματα

Στην εκκλησία των Βογομίλων μια ήταν η θεμελιώδης πίστη που όλοι μοιράζονταν με

απαράμιλλο ζήλοΣτη μάχη μεταξύ Καλού και Κακού μόνο οι εκείνοι ήταν ικανοί να

ελευθερωθούν από τη δαιμονική επιρροήΣτην αυστηρή κριτική που δέχθηκαν από τον

Ευθύμιο Ζιγαβηνό λόγιο και ιστορικό της εποχήςισχυρίστηκαν πως οι δαίμονες που

καθοδηγούσαν τους αγίους όσο ζούσαν οι ίδιοι είναι τώρα μέσα στα μνημεία τους και

διενεργούν θαύματα έχοντας καταλάβει τις ψυχές τους ώστε να εξαπατήσουν τους

ανόητους και να τους πείσουν να υπακούν στο ακάθαρτο ως άγιοΕπιπρόσθετα

διατείνονταν πως οι δαίμονες λάτρευαν το σταυρό ενώ ο Διάβολος άφησε τον Πανάγιο

Τάφο μεταφερόμενος στο Ναό της Αγίας Σοφίας δηλώνοντας ξεκάθαρα πως οι εκκλησίες

των Ορθοδόξων ήταν οικία του Διαβόλου ουσιαστικά του Κακού

Στην άποψη πως οι δαίμονες θα έπρεπε να κατευνάζονται μέσω θυσιών και μέσω της

λατρείας υλικών εικόνων ο Βασίλειος ήταν κατηγορηματικά αντίθετος υπερασπιζόμενος

την άποψη ότι ο ορατός κόσμος ήταν κτήμα του Κακού

Ξένες προς τη βυζαντινή κοινωνία ήταν οι απόψεις των Βογομίλων και όσον αφορά το

γάμο Τη στάση υπέρ της αγαμίας τη βάσιζαν και πάλι στην Καινή ΔιαθήκηΣύμφωνα με

το Ευαγγέλιο Κατά Ματθαίον 2230 ldquoστην ανάσταση ούτε οι άντρες παντρεύονται ούτε οι

γυναίκες δίνονται σε γάμοαλλά είναι όπως οι άγγελοι στον ουρανόrdquo Οι θρησκευτικές

τους συνάξεις και οι τελετές περιορίζονταν στο ελάχιστοΈμφαση έδιδαν στην αξία της

Κυριακής Προσευχής Οι ίδιοι προσεύχονταν επτά φορές τη μέρα και πέντε φορές τη

νύχτα Νήστευαν επίσης κάθε Δευτέρα Πέμπτη και Παρασκευή8

Η πίστη των Βογομίλων πως ήταν οι αληθινοί Χριστιανοί επεκτείνεται και στην

πεποίθηση σύμφωνα με την οποία η Επί του Όρους Ομιλία απευθυνόταν αποκλειστικά σ

αυτούςΉταν οι πτωχοί τω πνεύματι παντελώς αντίθετοι των Γραμματέων και

Φαρισαίων Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο οι Βογομίλοι ήταν σχετικώς

διστακτικοί να μυήσουν άτομα υψηλής μόρφωσης στις τάξεις τουςΤο αίσθημα ότι

8 Runciman St(1982) σ 78

άνηκαν σε μια κοινότητα όμως ήταν το κύριο συνεκτικό στοιχείο που βοήθησε τους

Βογομίλους να αντέξουν στο χρόνο9

Δεν αποδέχονταν ολόκληρο το Βιβλικό κανόνα αλλά μόνο κάποια μέρη

τουΣυγκεκριμένα πίστευαν και μελετούσαν όσα βιβλία αναφέρονταν στο Χριστό

ολόκληρη την Καινή Διαθήκη τους Ψαλμούς και τους προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης

5γ Η Δίκη και ο Θάνατος

Η προκλητική συμπεριφορά του Βασιλείου εξώθησε την επίσημη Εκκλησία στη λήψη

δραστικών αποφάσεων Ο Βασίλειος παραπέμφθηκε σε δίκη κάποια στιγμή πριν το 1111

Ο Νικόλαος Γραμματικός που διετέλεσε Πατριάρχης την περίοδο 1084-1111

αναμείχθηκε προσωπικά στην υπόθεση των ΒογομίλωνΚλεισμένος σε ένα σπίτι κοντά

στο αυτοκρατορικό ανάκτορο Βασίλειος περίμενε να του οριστεί η θανατική καταδίκη

με καύση στη πυρά υφιστάμενος βασανιστήρια

Παράλληλα κατεβλήθη μεγάλη προσπάθεια από τους διώκτες να μεταπειστούν οι

Βογομίλοι όχι μόνο από θρησκευτικούς ηγέτες αλλά ακόμη κι από τον ΑυτοκράτοραΟι

προσπάθειες τους όμως απέβησαν άκαρπες με αποτέλεσμα να καεί στον Ιππόδρομο ο

Βασίλειος και να θανατωθούν οι απόστολοί του ύστερα από τη φυλάκιση

Αξίζει σχετικής μνείας η μαζική υποστήριξη που γνώρισαν οι Βογομίλοι από τα πλήθη

που τους υπερασπίστηκαν κατά την περίοδο του διωγμού άλλη μία ένδειξη πως ο

Βασίλειος άγγιξε περισσότερο το λαϊκό αίσθημα από έναν κοινό προδότη

9 Angold D (1995) σ 483

Κεφάλαιο 6ο Ο Βογομιλισμός μετά το θάνατο του Βασιλείου

Τα χρόνια που ακολούθησαν το θάνατο του Βασιλείου η Αυτοκρατορία δεν έπαψε να

νιώθει την αιρετική απειλήΜπορεί τα περισσότερα και πιο πιστά μέλη της αίρεσης να

είχαν θανατωθεί οι ιδέες τους όμως παρέμεναν ζωντανές Φαινομενικά λόγω της

απουσίας ιστορικών πηγών κάποιοι θεωρούν πως η αίρεση εξαφανίστηκε Κάτι τέτοιο δε

συνέβη καθώς όπως θα εξετάσουμε πήρε διαφορετικές μορφές στην πορεία του χρόνου

Μια αναβίωση αποτέλεσαν τα χειρόγραφα του Κωνσταντίνου Χρυσόμαλλου που

εντοπίστηκαν μετά το έτος 114010Αν και ήδη νεκρός καταδικάστηκε μετά θάνατον διότι

τα χειρόγραφα του που βρέθηκαν σε μοναστήρι περιείχαν βογομιλικές διδασκαλίες τις

οποίες μετέδιδεΣε αυτές συγκαταλέγεται η απόρριψη του βαπτίσματος καθώς κι η

αδυναμία των ιερέων να σώσουν τους πιστούς από τη δύναμη του ΣατανάΑμφισβητείται

δε από μια μερίδα μελετητών το αν τελικά ο Χρυσόμαλλος συνδεόταν με τον

ΒασίλειοΟ Χρυσόμαλλος δεν αποδεχόταν τη δυιστική αντίληψη Παρόλαυτα πίστευε

πως στον άνθρωπο συνυπήρχαν η αμαρτωλή και η ενάρετη φύσηΌπως οι Βογομίλοι

θεωρούσε το σεβασμό στην ανθρώπινη εξουσία ως δείγμα υποταγής στο Σατανά

Ακόμη και κατά την περίοδο 1143-46 ευσεβείς ιερείς καταδικάστηκαν σε θάνατο επειδή

κίνησαν την υποψία των αρχώνΑιτία της καταδίκης ήταν ο υπερβολικός ασκητισμός και

ο εθισμός στη νηστεία κατ εξοχήν βογομιλικές συνήθειεςΓενικώς οι βυζαντινές αρχές

αφιερώθηκαν τότε σε μια αλλοπρόσαλλη προσπάθεια εκκαθάρισης των μοναστηριών

στις παρυφές της Επικράτειας έχοντας πολλές φορές έστω κι ελάχιστα στοιχεία πριν

αναλάβουν δράση

Το διάστημα που ακολούθησε είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε πως εμφανίστηκαν στη

δυτική Ευρώπη οι Καθαροί ένα παρακλάδι των Βογομίλων Αυτοαποκαλούνταν

Απόστολοι έχοντας μάλιστα δικό τους Πάπα Παράδειγμα αποτελεί η εκκλησία του

ηγούμενου Νικήτα ο οποίος προάσπιζε τον απόλυτο δυισμόΥπήρχαν δηλαδή δύο Θεοί

και Κύριοι δίχως αρχή και τέλος ο ένας Καλός κι ο άλλος ΚακόςΠαρατηρούνται

βέβαιαμερικές αποκλίσεις από τα δόγματα της Βουλγαρικής Εκκλησίας που δίδασκε

πως μόνο ο Καλός Θεός ήταν δίχως αρχή και τέλος

Στην ηγεσία των εκκλησιών στη Δύση παραδείγματος χάρη στο Λανγκεντόκ και τη

Δραγόβιτσα βρισκόταν ο ηγούμενος που λειτουργούσε μαζί με τους βοηθούς του

Ιδιαίτερη έμφαση δίνονταν στην αρμονική συμβίωση μεταξύ των διαφόρων εκκλησιών

που είχαν δημιουργηθεί

Ως συνεχιστές του έργου που ξεκίνησε ο Βασίλειος εμφανίζονται πολλοί που

οργανώθηκαν σε κοινότητες σε πολλές ευρωπαϊκές επαρχίες Κάποιος θεολόγος ονόματι

Θρακικόςεκπληρώνοντας την αντιαιρετική του αποστολή αναφέρθηκε στους

10 Angold D (1995) σ 488

Βογομίλους ως Ευχίτες και ΛάτρειςΟ Θρακικός διαπιστώνεται πως είχε έρθει σε επαφή

με μέλη διαφόρων αιρετικών ομάδων οπότε και η πληροφορίες που συνέλεξε ποικίλουν

μεταξύ τους11

Κλείνοντας το κείμενο είναι σκόπιμο μάλλον και αναγκαίο να διευκρινίσουμε πως το

αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό των Βογομίλων ακόμα και κατά τα τέλη της ύπαρξης

τους ήταν η ικανότητά τους να κερδίζουν τη συμπάθεια πολλώνΑνεξαρτήτως του

γεγονότος ότι τα μυημένα μέλη ήταν λίγα ο κύκλος των υποστηρικτών τους είχε βαθιές

ρίζες στις τοπικές κοινωνίες που επεκτείνοντανΚαθοριστική αποδείχθηκε εκ των

υστέρων τόσο για τους Βογομίλους όσο και για το Βυζάντιο η εξορία της θρησκευτικής

ηγεσίας ύστερα από την σταυροφορική Άλωση της Κωνσταντινούπολης (1204) Έως το

1261 πολλές ισορροπίες είχαν ανατραπεί οι οποίες καθόρισαν την ιστορική πορεία των

επόμενων αιώνων

Επίλογος

Η εργασία αυτή που εδώ ολοκληρώνεται δίνει σε όλους τους ενδιαφερομένους την

ευκαιρία να προβούν αν το επιθυμούν σε εξαγωγή ποικίλων συμπερασμάτων Όπως

είναι αναμενόμενο τα όσα γράφονται σ αυτήν την εργασία δεν θα βρουν σύμφωνους

όλους τους αναγνώστες Συμφωνώντας ή διαφωνώντας είναι ουσιώδες να αντιληφθούμε

όλοι μας ανεξαρτήτως ερευνητικού αντικειμένου και κλάδου πως μόνο μέσω της

αντιπαράθεσης και του γόνιμου διαλόγου προκύπτουν τα χρήσιμα συμπεράσματα Όσον

αφορά τη συγκεκριμένη εργασία που στρέφει την προσοχή στο Βογομιλισμό υπάρχουν

-και θα υπάρξουν- πολλοί που διαφωνούν ως προς την αναφορά σε μια ldquoαίρεσηrdquo με όλο

το αρνητικό περιεχόμενο που προσδοθεί σε μια τέτοια έννοια Αποστρεφόμενοι κάθε

είδους και προέλευσης μίση και σεβόμενοι την προσωπική ελευθερία μπορούμε με

νηφαλιότητα να ανατρέξουμε στα ιστορικά γεγονότα Όπως εξετάσαμε ο Βογομιλισμός

ένα πολιτικό κίνημα αλλά και μια θρησκευτική κοινότητα συνάμα επηρεάστηκε βαθιά

από τρία διαφορετικά θρησκευτικά ρεύματα Αυτά ήταν ο Παυλικιανισμός ο Δυισμός κι

ο Μανιχαϊσμός

Βασικό δόγμα του Βογομιλισμού υπήρξε η μάχη μεταξύ Καλού και Κακού η οποία

λάμβανε προεκτάσεις ακόμα και σε κοινωνικά ζητήματα της καθημερινότητας Όπως

διευκρινίζεται και στο κυρίως θέμα της εργασίας αυτός ήταν και ο λόγος που το

βογομιλικό κίνημα πάλεψε ενάντια στις θρησκευτικές και κοινωνικές αδικίες κατά τον

10ο αιώνα στη Βουλγαρία και τον 11ο στην Κωνσταντινούπολη Παράλληλα στην

πορεία της εργασίας εξετάζονται περαιτέρω κάποιες λατρευτικές και τελετουργικές

συνήθειες των πιστών που τους διαφοροποιούσαν από την πλειονότητα των υπολοίπων

Χριστιανών Mερικές από αυτές ήταν το βάπτισμα η απόδοση τιμής στη μητέρα του

Ιησού Χριστού καθώς κι η ιδιαίτερη προσκόλληση τους στα διδάγματα της Επί του Όρου

Ομιλίας

11 mdash (1995) σ 497

Πρόσωπα-ορόσημα στην εξέλιξη του κινήματος γίνονται αντικείμενο σχολιασμού στην

εργασία όπως ο Βασίλειος ο Βογομίλος και ο Χρυσόμαλλος Τα συμπεράσματα που

αντλούμε από την επαφή μας με το ζήτημα αποδεικνύουν το πόσο εσφαλμένη θα ήταν η

εκλογίκευση μιας βεβιασμένης καταδίκης των Βογομίλων ή το αντίθετο Η παρουσία της

συγκεκριμένης κοινότητας αποδεικνύει καταφανώς πως ο Μεσαίωνας δεν ήταν μόνο μια

περίοδος πνευματικής συσκότισης των μαζών Αποδεικνύεται ύστερα από τη μελέτη πως

και τότε ακόμη σε μια περίοδο σκοταδισμού και άγνοιας πολλών πραγμάτων μερικοί

άνθρωποι δεν είχαν ξεχάσει ν αμφισβητούν και να αντιδρούν στα κακώς κείμενα που

βίωναν εν προκειμένω στη διαφθορά και την αυθαιρεσία της Εκκλησιαστικής εξουσίας

Επεκτείνοντας τη σκέψη διαπιστώνουμε πως εκτός των άλλων οι Βογομίλοι

επιθυμούσαν και την επιστροφή στη αληθινή λατρεία Τονίζεται άλλωστε εντός της

εργασίας ο ζήλος τον οποίο επέδειξαν στην προσπάθεια να ψέξουν τις ψευδείς

διδασκαλίες που είχαν επικρατήσει εκείνους τους αιώνας Το κίνημα δηλαδή δε

λειτούργησε ως ένα πολεμοχαρές σώμα φανατικών αλλά πολλές φορές τόλμησε να

έρθει ευθεία αντιπαράθεση με την Εκκλησία απευθυνόμενη στη βάση της (το λαό) και

αμφισβητώντας τις διδασκαλίες της βάσει του κατεξοχήν ιερού βιβλίου των Χριστιανών

τις Άγιες Γραφές

Η στάση μας όμως απέναντι στην θρησκευτική ομάδα των Βογομίλων πρέπει να είναι

όσο το δυνατόν αντικειμενικότερη Δεν αρμόζει εξάλλου σε μια επιστημονική εργασία η

μονόπλευρη εξέταση ενός θέματος Γι αυτό και στην εργασία αυτή τονίζονται στο

βαθμό του εφικτού τόσο ο μυστικιστικός χαρακτήρας της αίρεσης όσο και οι ακρότητες

στις οποίες επιδίδονταν οι Βογομίλοι σε μια προσπάθεια προσέγγισης του Θείου Αυτές

οι ακρότητες δεν περιορίζονταν μόνο στη σωματική εξάντληση του φυσικού σώματος

όπως με τη νηστεία αλλά και με πνευματική εξάντληση όπως η συνεχείς προσευχές και

ο ασκητισμός Αναφερόμενοι στον ασκητισμό είναι ορθό να προσμετρήσουμε ως ψεγάδι

στο κίνημα τον έντονο μοναστικό βίο των Βογομίλων που τροφοδοτούσε

αντικομφορμιστικές ιδέες τόσο εναντίον της πολιτικής αλλά και της θρησκευτικής

ηγεσίας οι οποίες ίσως πραγματώνονταν με την έξαρση συγκρούσεων

Βιβλιογραφία

Obolensky D Η βυζαντινή κοινοπολιτεία Η Ανατολική Ευρώπη 500-1453

μτφρ ΤσεβρεμέςΓ Θεσσαλονίκη 1991

Angold D Church and society in Byzantium under the Comneni (1081-1261)

Cambridge 1995

Runciman St The medieval manichee a study of the christian dualist

heresy Cambridge 1982

άνηκαν σε μια κοινότητα όμως ήταν το κύριο συνεκτικό στοιχείο που βοήθησε τους

Βογομίλους να αντέξουν στο χρόνο9

Δεν αποδέχονταν ολόκληρο το Βιβλικό κανόνα αλλά μόνο κάποια μέρη

τουΣυγκεκριμένα πίστευαν και μελετούσαν όσα βιβλία αναφέρονταν στο Χριστό

ολόκληρη την Καινή Διαθήκη τους Ψαλμούς και τους προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης

5γ Η Δίκη και ο Θάνατος

Η προκλητική συμπεριφορά του Βασιλείου εξώθησε την επίσημη Εκκλησία στη λήψη

δραστικών αποφάσεων Ο Βασίλειος παραπέμφθηκε σε δίκη κάποια στιγμή πριν το 1111

Ο Νικόλαος Γραμματικός που διετέλεσε Πατριάρχης την περίοδο 1084-1111

αναμείχθηκε προσωπικά στην υπόθεση των ΒογομίλωνΚλεισμένος σε ένα σπίτι κοντά

στο αυτοκρατορικό ανάκτορο Βασίλειος περίμενε να του οριστεί η θανατική καταδίκη

με καύση στη πυρά υφιστάμενος βασανιστήρια

Παράλληλα κατεβλήθη μεγάλη προσπάθεια από τους διώκτες να μεταπειστούν οι

Βογομίλοι όχι μόνο από θρησκευτικούς ηγέτες αλλά ακόμη κι από τον ΑυτοκράτοραΟι

προσπάθειες τους όμως απέβησαν άκαρπες με αποτέλεσμα να καεί στον Ιππόδρομο ο

Βασίλειος και να θανατωθούν οι απόστολοί του ύστερα από τη φυλάκιση

Αξίζει σχετικής μνείας η μαζική υποστήριξη που γνώρισαν οι Βογομίλοι από τα πλήθη

που τους υπερασπίστηκαν κατά την περίοδο του διωγμού άλλη μία ένδειξη πως ο

Βασίλειος άγγιξε περισσότερο το λαϊκό αίσθημα από έναν κοινό προδότη

9 Angold D (1995) σ 483

Κεφάλαιο 6ο Ο Βογομιλισμός μετά το θάνατο του Βασιλείου

Τα χρόνια που ακολούθησαν το θάνατο του Βασιλείου η Αυτοκρατορία δεν έπαψε να

νιώθει την αιρετική απειλήΜπορεί τα περισσότερα και πιο πιστά μέλη της αίρεσης να

είχαν θανατωθεί οι ιδέες τους όμως παρέμεναν ζωντανές Φαινομενικά λόγω της

απουσίας ιστορικών πηγών κάποιοι θεωρούν πως η αίρεση εξαφανίστηκε Κάτι τέτοιο δε

συνέβη καθώς όπως θα εξετάσουμε πήρε διαφορετικές μορφές στην πορεία του χρόνου

Μια αναβίωση αποτέλεσαν τα χειρόγραφα του Κωνσταντίνου Χρυσόμαλλου που

εντοπίστηκαν μετά το έτος 114010Αν και ήδη νεκρός καταδικάστηκε μετά θάνατον διότι

τα χειρόγραφα του που βρέθηκαν σε μοναστήρι περιείχαν βογομιλικές διδασκαλίες τις

οποίες μετέδιδεΣε αυτές συγκαταλέγεται η απόρριψη του βαπτίσματος καθώς κι η

αδυναμία των ιερέων να σώσουν τους πιστούς από τη δύναμη του ΣατανάΑμφισβητείται

δε από μια μερίδα μελετητών το αν τελικά ο Χρυσόμαλλος συνδεόταν με τον

ΒασίλειοΟ Χρυσόμαλλος δεν αποδεχόταν τη δυιστική αντίληψη Παρόλαυτα πίστευε

πως στον άνθρωπο συνυπήρχαν η αμαρτωλή και η ενάρετη φύσηΌπως οι Βογομίλοι

θεωρούσε το σεβασμό στην ανθρώπινη εξουσία ως δείγμα υποταγής στο Σατανά

Ακόμη και κατά την περίοδο 1143-46 ευσεβείς ιερείς καταδικάστηκαν σε θάνατο επειδή

κίνησαν την υποψία των αρχώνΑιτία της καταδίκης ήταν ο υπερβολικός ασκητισμός και

ο εθισμός στη νηστεία κατ εξοχήν βογομιλικές συνήθειεςΓενικώς οι βυζαντινές αρχές

αφιερώθηκαν τότε σε μια αλλοπρόσαλλη προσπάθεια εκκαθάρισης των μοναστηριών

στις παρυφές της Επικράτειας έχοντας πολλές φορές έστω κι ελάχιστα στοιχεία πριν

αναλάβουν δράση

Το διάστημα που ακολούθησε είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε πως εμφανίστηκαν στη

δυτική Ευρώπη οι Καθαροί ένα παρακλάδι των Βογομίλων Αυτοαποκαλούνταν

Απόστολοι έχοντας μάλιστα δικό τους Πάπα Παράδειγμα αποτελεί η εκκλησία του

ηγούμενου Νικήτα ο οποίος προάσπιζε τον απόλυτο δυισμόΥπήρχαν δηλαδή δύο Θεοί

και Κύριοι δίχως αρχή και τέλος ο ένας Καλός κι ο άλλος ΚακόςΠαρατηρούνται

βέβαιαμερικές αποκλίσεις από τα δόγματα της Βουλγαρικής Εκκλησίας που δίδασκε

πως μόνο ο Καλός Θεός ήταν δίχως αρχή και τέλος

Στην ηγεσία των εκκλησιών στη Δύση παραδείγματος χάρη στο Λανγκεντόκ και τη

Δραγόβιτσα βρισκόταν ο ηγούμενος που λειτουργούσε μαζί με τους βοηθούς του

Ιδιαίτερη έμφαση δίνονταν στην αρμονική συμβίωση μεταξύ των διαφόρων εκκλησιών

που είχαν δημιουργηθεί

Ως συνεχιστές του έργου που ξεκίνησε ο Βασίλειος εμφανίζονται πολλοί που

οργανώθηκαν σε κοινότητες σε πολλές ευρωπαϊκές επαρχίες Κάποιος θεολόγος ονόματι

Θρακικόςεκπληρώνοντας την αντιαιρετική του αποστολή αναφέρθηκε στους

10 Angold D (1995) σ 488

Βογομίλους ως Ευχίτες και ΛάτρειςΟ Θρακικός διαπιστώνεται πως είχε έρθει σε επαφή

με μέλη διαφόρων αιρετικών ομάδων οπότε και η πληροφορίες που συνέλεξε ποικίλουν

μεταξύ τους11

Κλείνοντας το κείμενο είναι σκόπιμο μάλλον και αναγκαίο να διευκρινίσουμε πως το

αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό των Βογομίλων ακόμα και κατά τα τέλη της ύπαρξης

τους ήταν η ικανότητά τους να κερδίζουν τη συμπάθεια πολλώνΑνεξαρτήτως του

γεγονότος ότι τα μυημένα μέλη ήταν λίγα ο κύκλος των υποστηρικτών τους είχε βαθιές

ρίζες στις τοπικές κοινωνίες που επεκτείνοντανΚαθοριστική αποδείχθηκε εκ των

υστέρων τόσο για τους Βογομίλους όσο και για το Βυζάντιο η εξορία της θρησκευτικής

ηγεσίας ύστερα από την σταυροφορική Άλωση της Κωνσταντινούπολης (1204) Έως το

1261 πολλές ισορροπίες είχαν ανατραπεί οι οποίες καθόρισαν την ιστορική πορεία των

επόμενων αιώνων

Επίλογος

Η εργασία αυτή που εδώ ολοκληρώνεται δίνει σε όλους τους ενδιαφερομένους την

ευκαιρία να προβούν αν το επιθυμούν σε εξαγωγή ποικίλων συμπερασμάτων Όπως

είναι αναμενόμενο τα όσα γράφονται σ αυτήν την εργασία δεν θα βρουν σύμφωνους

όλους τους αναγνώστες Συμφωνώντας ή διαφωνώντας είναι ουσιώδες να αντιληφθούμε

όλοι μας ανεξαρτήτως ερευνητικού αντικειμένου και κλάδου πως μόνο μέσω της

αντιπαράθεσης και του γόνιμου διαλόγου προκύπτουν τα χρήσιμα συμπεράσματα Όσον

αφορά τη συγκεκριμένη εργασία που στρέφει την προσοχή στο Βογομιλισμό υπάρχουν

-και θα υπάρξουν- πολλοί που διαφωνούν ως προς την αναφορά σε μια ldquoαίρεσηrdquo με όλο

το αρνητικό περιεχόμενο που προσδοθεί σε μια τέτοια έννοια Αποστρεφόμενοι κάθε

είδους και προέλευσης μίση και σεβόμενοι την προσωπική ελευθερία μπορούμε με

νηφαλιότητα να ανατρέξουμε στα ιστορικά γεγονότα Όπως εξετάσαμε ο Βογομιλισμός

ένα πολιτικό κίνημα αλλά και μια θρησκευτική κοινότητα συνάμα επηρεάστηκε βαθιά

από τρία διαφορετικά θρησκευτικά ρεύματα Αυτά ήταν ο Παυλικιανισμός ο Δυισμός κι

ο Μανιχαϊσμός

Βασικό δόγμα του Βογομιλισμού υπήρξε η μάχη μεταξύ Καλού και Κακού η οποία

λάμβανε προεκτάσεις ακόμα και σε κοινωνικά ζητήματα της καθημερινότητας Όπως

διευκρινίζεται και στο κυρίως θέμα της εργασίας αυτός ήταν και ο λόγος που το

βογομιλικό κίνημα πάλεψε ενάντια στις θρησκευτικές και κοινωνικές αδικίες κατά τον

10ο αιώνα στη Βουλγαρία και τον 11ο στην Κωνσταντινούπολη Παράλληλα στην

πορεία της εργασίας εξετάζονται περαιτέρω κάποιες λατρευτικές και τελετουργικές

συνήθειες των πιστών που τους διαφοροποιούσαν από την πλειονότητα των υπολοίπων

Χριστιανών Mερικές από αυτές ήταν το βάπτισμα η απόδοση τιμής στη μητέρα του

Ιησού Χριστού καθώς κι η ιδιαίτερη προσκόλληση τους στα διδάγματα της Επί του Όρου

Ομιλίας

11 mdash (1995) σ 497

Πρόσωπα-ορόσημα στην εξέλιξη του κινήματος γίνονται αντικείμενο σχολιασμού στην

εργασία όπως ο Βασίλειος ο Βογομίλος και ο Χρυσόμαλλος Τα συμπεράσματα που

αντλούμε από την επαφή μας με το ζήτημα αποδεικνύουν το πόσο εσφαλμένη θα ήταν η

εκλογίκευση μιας βεβιασμένης καταδίκης των Βογομίλων ή το αντίθετο Η παρουσία της

συγκεκριμένης κοινότητας αποδεικνύει καταφανώς πως ο Μεσαίωνας δεν ήταν μόνο μια

περίοδος πνευματικής συσκότισης των μαζών Αποδεικνύεται ύστερα από τη μελέτη πως

και τότε ακόμη σε μια περίοδο σκοταδισμού και άγνοιας πολλών πραγμάτων μερικοί

άνθρωποι δεν είχαν ξεχάσει ν αμφισβητούν και να αντιδρούν στα κακώς κείμενα που

βίωναν εν προκειμένω στη διαφθορά και την αυθαιρεσία της Εκκλησιαστικής εξουσίας

Επεκτείνοντας τη σκέψη διαπιστώνουμε πως εκτός των άλλων οι Βογομίλοι

επιθυμούσαν και την επιστροφή στη αληθινή λατρεία Τονίζεται άλλωστε εντός της

εργασίας ο ζήλος τον οποίο επέδειξαν στην προσπάθεια να ψέξουν τις ψευδείς

διδασκαλίες που είχαν επικρατήσει εκείνους τους αιώνας Το κίνημα δηλαδή δε

λειτούργησε ως ένα πολεμοχαρές σώμα φανατικών αλλά πολλές φορές τόλμησε να

έρθει ευθεία αντιπαράθεση με την Εκκλησία απευθυνόμενη στη βάση της (το λαό) και

αμφισβητώντας τις διδασκαλίες της βάσει του κατεξοχήν ιερού βιβλίου των Χριστιανών

τις Άγιες Γραφές

Η στάση μας όμως απέναντι στην θρησκευτική ομάδα των Βογομίλων πρέπει να είναι

όσο το δυνατόν αντικειμενικότερη Δεν αρμόζει εξάλλου σε μια επιστημονική εργασία η

μονόπλευρη εξέταση ενός θέματος Γι αυτό και στην εργασία αυτή τονίζονται στο

βαθμό του εφικτού τόσο ο μυστικιστικός χαρακτήρας της αίρεσης όσο και οι ακρότητες

στις οποίες επιδίδονταν οι Βογομίλοι σε μια προσπάθεια προσέγγισης του Θείου Αυτές

οι ακρότητες δεν περιορίζονταν μόνο στη σωματική εξάντληση του φυσικού σώματος

όπως με τη νηστεία αλλά και με πνευματική εξάντληση όπως η συνεχείς προσευχές και

ο ασκητισμός Αναφερόμενοι στον ασκητισμό είναι ορθό να προσμετρήσουμε ως ψεγάδι

στο κίνημα τον έντονο μοναστικό βίο των Βογομίλων που τροφοδοτούσε

αντικομφορμιστικές ιδέες τόσο εναντίον της πολιτικής αλλά και της θρησκευτικής

ηγεσίας οι οποίες ίσως πραγματώνονταν με την έξαρση συγκρούσεων

Βιβλιογραφία

Obolensky D Η βυζαντινή κοινοπολιτεία Η Ανατολική Ευρώπη 500-1453

μτφρ ΤσεβρεμέςΓ Θεσσαλονίκη 1991

Angold D Church and society in Byzantium under the Comneni (1081-1261)

Cambridge 1995

Runciman St The medieval manichee a study of the christian dualist

heresy Cambridge 1982

Κεφάλαιο 6ο Ο Βογομιλισμός μετά το θάνατο του Βασιλείου

Τα χρόνια που ακολούθησαν το θάνατο του Βασιλείου η Αυτοκρατορία δεν έπαψε να

νιώθει την αιρετική απειλήΜπορεί τα περισσότερα και πιο πιστά μέλη της αίρεσης να

είχαν θανατωθεί οι ιδέες τους όμως παρέμεναν ζωντανές Φαινομενικά λόγω της

απουσίας ιστορικών πηγών κάποιοι θεωρούν πως η αίρεση εξαφανίστηκε Κάτι τέτοιο δε

συνέβη καθώς όπως θα εξετάσουμε πήρε διαφορετικές μορφές στην πορεία του χρόνου

Μια αναβίωση αποτέλεσαν τα χειρόγραφα του Κωνσταντίνου Χρυσόμαλλου που

εντοπίστηκαν μετά το έτος 114010Αν και ήδη νεκρός καταδικάστηκε μετά θάνατον διότι

τα χειρόγραφα του που βρέθηκαν σε μοναστήρι περιείχαν βογομιλικές διδασκαλίες τις

οποίες μετέδιδεΣε αυτές συγκαταλέγεται η απόρριψη του βαπτίσματος καθώς κι η

αδυναμία των ιερέων να σώσουν τους πιστούς από τη δύναμη του ΣατανάΑμφισβητείται

δε από μια μερίδα μελετητών το αν τελικά ο Χρυσόμαλλος συνδεόταν με τον

ΒασίλειοΟ Χρυσόμαλλος δεν αποδεχόταν τη δυιστική αντίληψη Παρόλαυτα πίστευε

πως στον άνθρωπο συνυπήρχαν η αμαρτωλή και η ενάρετη φύσηΌπως οι Βογομίλοι

θεωρούσε το σεβασμό στην ανθρώπινη εξουσία ως δείγμα υποταγής στο Σατανά

Ακόμη και κατά την περίοδο 1143-46 ευσεβείς ιερείς καταδικάστηκαν σε θάνατο επειδή

κίνησαν την υποψία των αρχώνΑιτία της καταδίκης ήταν ο υπερβολικός ασκητισμός και

ο εθισμός στη νηστεία κατ εξοχήν βογομιλικές συνήθειεςΓενικώς οι βυζαντινές αρχές

αφιερώθηκαν τότε σε μια αλλοπρόσαλλη προσπάθεια εκκαθάρισης των μοναστηριών

στις παρυφές της Επικράτειας έχοντας πολλές φορές έστω κι ελάχιστα στοιχεία πριν

αναλάβουν δράση

Το διάστημα που ακολούθησε είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε πως εμφανίστηκαν στη

δυτική Ευρώπη οι Καθαροί ένα παρακλάδι των Βογομίλων Αυτοαποκαλούνταν

Απόστολοι έχοντας μάλιστα δικό τους Πάπα Παράδειγμα αποτελεί η εκκλησία του

ηγούμενου Νικήτα ο οποίος προάσπιζε τον απόλυτο δυισμόΥπήρχαν δηλαδή δύο Θεοί

και Κύριοι δίχως αρχή και τέλος ο ένας Καλός κι ο άλλος ΚακόςΠαρατηρούνται

βέβαιαμερικές αποκλίσεις από τα δόγματα της Βουλγαρικής Εκκλησίας που δίδασκε

πως μόνο ο Καλός Θεός ήταν δίχως αρχή και τέλος

Στην ηγεσία των εκκλησιών στη Δύση παραδείγματος χάρη στο Λανγκεντόκ και τη

Δραγόβιτσα βρισκόταν ο ηγούμενος που λειτουργούσε μαζί με τους βοηθούς του

Ιδιαίτερη έμφαση δίνονταν στην αρμονική συμβίωση μεταξύ των διαφόρων εκκλησιών

που είχαν δημιουργηθεί

Ως συνεχιστές του έργου που ξεκίνησε ο Βασίλειος εμφανίζονται πολλοί που

οργανώθηκαν σε κοινότητες σε πολλές ευρωπαϊκές επαρχίες Κάποιος θεολόγος ονόματι

Θρακικόςεκπληρώνοντας την αντιαιρετική του αποστολή αναφέρθηκε στους

10 Angold D (1995) σ 488

Βογομίλους ως Ευχίτες και ΛάτρειςΟ Θρακικός διαπιστώνεται πως είχε έρθει σε επαφή

με μέλη διαφόρων αιρετικών ομάδων οπότε και η πληροφορίες που συνέλεξε ποικίλουν

μεταξύ τους11

Κλείνοντας το κείμενο είναι σκόπιμο μάλλον και αναγκαίο να διευκρινίσουμε πως το

αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό των Βογομίλων ακόμα και κατά τα τέλη της ύπαρξης

τους ήταν η ικανότητά τους να κερδίζουν τη συμπάθεια πολλώνΑνεξαρτήτως του

γεγονότος ότι τα μυημένα μέλη ήταν λίγα ο κύκλος των υποστηρικτών τους είχε βαθιές

ρίζες στις τοπικές κοινωνίες που επεκτείνοντανΚαθοριστική αποδείχθηκε εκ των

υστέρων τόσο για τους Βογομίλους όσο και για το Βυζάντιο η εξορία της θρησκευτικής

ηγεσίας ύστερα από την σταυροφορική Άλωση της Κωνσταντινούπολης (1204) Έως το

1261 πολλές ισορροπίες είχαν ανατραπεί οι οποίες καθόρισαν την ιστορική πορεία των

επόμενων αιώνων

Επίλογος

Η εργασία αυτή που εδώ ολοκληρώνεται δίνει σε όλους τους ενδιαφερομένους την

ευκαιρία να προβούν αν το επιθυμούν σε εξαγωγή ποικίλων συμπερασμάτων Όπως

είναι αναμενόμενο τα όσα γράφονται σ αυτήν την εργασία δεν θα βρουν σύμφωνους

όλους τους αναγνώστες Συμφωνώντας ή διαφωνώντας είναι ουσιώδες να αντιληφθούμε

όλοι μας ανεξαρτήτως ερευνητικού αντικειμένου και κλάδου πως μόνο μέσω της

αντιπαράθεσης και του γόνιμου διαλόγου προκύπτουν τα χρήσιμα συμπεράσματα Όσον

αφορά τη συγκεκριμένη εργασία που στρέφει την προσοχή στο Βογομιλισμό υπάρχουν

-και θα υπάρξουν- πολλοί που διαφωνούν ως προς την αναφορά σε μια ldquoαίρεσηrdquo με όλο

το αρνητικό περιεχόμενο που προσδοθεί σε μια τέτοια έννοια Αποστρεφόμενοι κάθε

είδους και προέλευσης μίση και σεβόμενοι την προσωπική ελευθερία μπορούμε με

νηφαλιότητα να ανατρέξουμε στα ιστορικά γεγονότα Όπως εξετάσαμε ο Βογομιλισμός

ένα πολιτικό κίνημα αλλά και μια θρησκευτική κοινότητα συνάμα επηρεάστηκε βαθιά

από τρία διαφορετικά θρησκευτικά ρεύματα Αυτά ήταν ο Παυλικιανισμός ο Δυισμός κι

ο Μανιχαϊσμός

Βασικό δόγμα του Βογομιλισμού υπήρξε η μάχη μεταξύ Καλού και Κακού η οποία

λάμβανε προεκτάσεις ακόμα και σε κοινωνικά ζητήματα της καθημερινότητας Όπως

διευκρινίζεται και στο κυρίως θέμα της εργασίας αυτός ήταν και ο λόγος που το

βογομιλικό κίνημα πάλεψε ενάντια στις θρησκευτικές και κοινωνικές αδικίες κατά τον

10ο αιώνα στη Βουλγαρία και τον 11ο στην Κωνσταντινούπολη Παράλληλα στην

πορεία της εργασίας εξετάζονται περαιτέρω κάποιες λατρευτικές και τελετουργικές

συνήθειες των πιστών που τους διαφοροποιούσαν από την πλειονότητα των υπολοίπων

Χριστιανών Mερικές από αυτές ήταν το βάπτισμα η απόδοση τιμής στη μητέρα του

Ιησού Χριστού καθώς κι η ιδιαίτερη προσκόλληση τους στα διδάγματα της Επί του Όρου

Ομιλίας

11 mdash (1995) σ 497

Πρόσωπα-ορόσημα στην εξέλιξη του κινήματος γίνονται αντικείμενο σχολιασμού στην

εργασία όπως ο Βασίλειος ο Βογομίλος και ο Χρυσόμαλλος Τα συμπεράσματα που

αντλούμε από την επαφή μας με το ζήτημα αποδεικνύουν το πόσο εσφαλμένη θα ήταν η

εκλογίκευση μιας βεβιασμένης καταδίκης των Βογομίλων ή το αντίθετο Η παρουσία της

συγκεκριμένης κοινότητας αποδεικνύει καταφανώς πως ο Μεσαίωνας δεν ήταν μόνο μια

περίοδος πνευματικής συσκότισης των μαζών Αποδεικνύεται ύστερα από τη μελέτη πως

και τότε ακόμη σε μια περίοδο σκοταδισμού και άγνοιας πολλών πραγμάτων μερικοί

άνθρωποι δεν είχαν ξεχάσει ν αμφισβητούν και να αντιδρούν στα κακώς κείμενα που

βίωναν εν προκειμένω στη διαφθορά και την αυθαιρεσία της Εκκλησιαστικής εξουσίας

Επεκτείνοντας τη σκέψη διαπιστώνουμε πως εκτός των άλλων οι Βογομίλοι

επιθυμούσαν και την επιστροφή στη αληθινή λατρεία Τονίζεται άλλωστε εντός της

εργασίας ο ζήλος τον οποίο επέδειξαν στην προσπάθεια να ψέξουν τις ψευδείς

διδασκαλίες που είχαν επικρατήσει εκείνους τους αιώνας Το κίνημα δηλαδή δε

λειτούργησε ως ένα πολεμοχαρές σώμα φανατικών αλλά πολλές φορές τόλμησε να

έρθει ευθεία αντιπαράθεση με την Εκκλησία απευθυνόμενη στη βάση της (το λαό) και

αμφισβητώντας τις διδασκαλίες της βάσει του κατεξοχήν ιερού βιβλίου των Χριστιανών

τις Άγιες Γραφές

Η στάση μας όμως απέναντι στην θρησκευτική ομάδα των Βογομίλων πρέπει να είναι

όσο το δυνατόν αντικειμενικότερη Δεν αρμόζει εξάλλου σε μια επιστημονική εργασία η

μονόπλευρη εξέταση ενός θέματος Γι αυτό και στην εργασία αυτή τονίζονται στο

βαθμό του εφικτού τόσο ο μυστικιστικός χαρακτήρας της αίρεσης όσο και οι ακρότητες

στις οποίες επιδίδονταν οι Βογομίλοι σε μια προσπάθεια προσέγγισης του Θείου Αυτές

οι ακρότητες δεν περιορίζονταν μόνο στη σωματική εξάντληση του φυσικού σώματος

όπως με τη νηστεία αλλά και με πνευματική εξάντληση όπως η συνεχείς προσευχές και

ο ασκητισμός Αναφερόμενοι στον ασκητισμό είναι ορθό να προσμετρήσουμε ως ψεγάδι

στο κίνημα τον έντονο μοναστικό βίο των Βογομίλων που τροφοδοτούσε

αντικομφορμιστικές ιδέες τόσο εναντίον της πολιτικής αλλά και της θρησκευτικής

ηγεσίας οι οποίες ίσως πραγματώνονταν με την έξαρση συγκρούσεων

Βιβλιογραφία

Obolensky D Η βυζαντινή κοινοπολιτεία Η Ανατολική Ευρώπη 500-1453

μτφρ ΤσεβρεμέςΓ Θεσσαλονίκη 1991

Angold D Church and society in Byzantium under the Comneni (1081-1261)

Cambridge 1995

Runciman St The medieval manichee a study of the christian dualist

heresy Cambridge 1982

Βογομίλους ως Ευχίτες και ΛάτρειςΟ Θρακικός διαπιστώνεται πως είχε έρθει σε επαφή

με μέλη διαφόρων αιρετικών ομάδων οπότε και η πληροφορίες που συνέλεξε ποικίλουν

μεταξύ τους11

Κλείνοντας το κείμενο είναι σκόπιμο μάλλον και αναγκαίο να διευκρινίσουμε πως το

αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό των Βογομίλων ακόμα και κατά τα τέλη της ύπαρξης

τους ήταν η ικανότητά τους να κερδίζουν τη συμπάθεια πολλώνΑνεξαρτήτως του

γεγονότος ότι τα μυημένα μέλη ήταν λίγα ο κύκλος των υποστηρικτών τους είχε βαθιές

ρίζες στις τοπικές κοινωνίες που επεκτείνοντανΚαθοριστική αποδείχθηκε εκ των

υστέρων τόσο για τους Βογομίλους όσο και για το Βυζάντιο η εξορία της θρησκευτικής

ηγεσίας ύστερα από την σταυροφορική Άλωση της Κωνσταντινούπολης (1204) Έως το

1261 πολλές ισορροπίες είχαν ανατραπεί οι οποίες καθόρισαν την ιστορική πορεία των

επόμενων αιώνων

Επίλογος

Η εργασία αυτή που εδώ ολοκληρώνεται δίνει σε όλους τους ενδιαφερομένους την

ευκαιρία να προβούν αν το επιθυμούν σε εξαγωγή ποικίλων συμπερασμάτων Όπως

είναι αναμενόμενο τα όσα γράφονται σ αυτήν την εργασία δεν θα βρουν σύμφωνους

όλους τους αναγνώστες Συμφωνώντας ή διαφωνώντας είναι ουσιώδες να αντιληφθούμε

όλοι μας ανεξαρτήτως ερευνητικού αντικειμένου και κλάδου πως μόνο μέσω της

αντιπαράθεσης και του γόνιμου διαλόγου προκύπτουν τα χρήσιμα συμπεράσματα Όσον

αφορά τη συγκεκριμένη εργασία που στρέφει την προσοχή στο Βογομιλισμό υπάρχουν

-και θα υπάρξουν- πολλοί που διαφωνούν ως προς την αναφορά σε μια ldquoαίρεσηrdquo με όλο

το αρνητικό περιεχόμενο που προσδοθεί σε μια τέτοια έννοια Αποστρεφόμενοι κάθε

είδους και προέλευσης μίση και σεβόμενοι την προσωπική ελευθερία μπορούμε με

νηφαλιότητα να ανατρέξουμε στα ιστορικά γεγονότα Όπως εξετάσαμε ο Βογομιλισμός

ένα πολιτικό κίνημα αλλά και μια θρησκευτική κοινότητα συνάμα επηρεάστηκε βαθιά

από τρία διαφορετικά θρησκευτικά ρεύματα Αυτά ήταν ο Παυλικιανισμός ο Δυισμός κι

ο Μανιχαϊσμός

Βασικό δόγμα του Βογομιλισμού υπήρξε η μάχη μεταξύ Καλού και Κακού η οποία

λάμβανε προεκτάσεις ακόμα και σε κοινωνικά ζητήματα της καθημερινότητας Όπως

διευκρινίζεται και στο κυρίως θέμα της εργασίας αυτός ήταν και ο λόγος που το

βογομιλικό κίνημα πάλεψε ενάντια στις θρησκευτικές και κοινωνικές αδικίες κατά τον

10ο αιώνα στη Βουλγαρία και τον 11ο στην Κωνσταντινούπολη Παράλληλα στην

πορεία της εργασίας εξετάζονται περαιτέρω κάποιες λατρευτικές και τελετουργικές

συνήθειες των πιστών που τους διαφοροποιούσαν από την πλειονότητα των υπολοίπων

Χριστιανών Mερικές από αυτές ήταν το βάπτισμα η απόδοση τιμής στη μητέρα του

Ιησού Χριστού καθώς κι η ιδιαίτερη προσκόλληση τους στα διδάγματα της Επί του Όρου

Ομιλίας

11 mdash (1995) σ 497

Πρόσωπα-ορόσημα στην εξέλιξη του κινήματος γίνονται αντικείμενο σχολιασμού στην

εργασία όπως ο Βασίλειος ο Βογομίλος και ο Χρυσόμαλλος Τα συμπεράσματα που

αντλούμε από την επαφή μας με το ζήτημα αποδεικνύουν το πόσο εσφαλμένη θα ήταν η

εκλογίκευση μιας βεβιασμένης καταδίκης των Βογομίλων ή το αντίθετο Η παρουσία της

συγκεκριμένης κοινότητας αποδεικνύει καταφανώς πως ο Μεσαίωνας δεν ήταν μόνο μια

περίοδος πνευματικής συσκότισης των μαζών Αποδεικνύεται ύστερα από τη μελέτη πως

και τότε ακόμη σε μια περίοδο σκοταδισμού και άγνοιας πολλών πραγμάτων μερικοί

άνθρωποι δεν είχαν ξεχάσει ν αμφισβητούν και να αντιδρούν στα κακώς κείμενα που

βίωναν εν προκειμένω στη διαφθορά και την αυθαιρεσία της Εκκλησιαστικής εξουσίας

Επεκτείνοντας τη σκέψη διαπιστώνουμε πως εκτός των άλλων οι Βογομίλοι

επιθυμούσαν και την επιστροφή στη αληθινή λατρεία Τονίζεται άλλωστε εντός της

εργασίας ο ζήλος τον οποίο επέδειξαν στην προσπάθεια να ψέξουν τις ψευδείς

διδασκαλίες που είχαν επικρατήσει εκείνους τους αιώνας Το κίνημα δηλαδή δε

λειτούργησε ως ένα πολεμοχαρές σώμα φανατικών αλλά πολλές φορές τόλμησε να

έρθει ευθεία αντιπαράθεση με την Εκκλησία απευθυνόμενη στη βάση της (το λαό) και

αμφισβητώντας τις διδασκαλίες της βάσει του κατεξοχήν ιερού βιβλίου των Χριστιανών

τις Άγιες Γραφές

Η στάση μας όμως απέναντι στην θρησκευτική ομάδα των Βογομίλων πρέπει να είναι

όσο το δυνατόν αντικειμενικότερη Δεν αρμόζει εξάλλου σε μια επιστημονική εργασία η

μονόπλευρη εξέταση ενός θέματος Γι αυτό και στην εργασία αυτή τονίζονται στο

βαθμό του εφικτού τόσο ο μυστικιστικός χαρακτήρας της αίρεσης όσο και οι ακρότητες

στις οποίες επιδίδονταν οι Βογομίλοι σε μια προσπάθεια προσέγγισης του Θείου Αυτές

οι ακρότητες δεν περιορίζονταν μόνο στη σωματική εξάντληση του φυσικού σώματος

όπως με τη νηστεία αλλά και με πνευματική εξάντληση όπως η συνεχείς προσευχές και

ο ασκητισμός Αναφερόμενοι στον ασκητισμό είναι ορθό να προσμετρήσουμε ως ψεγάδι

στο κίνημα τον έντονο μοναστικό βίο των Βογομίλων που τροφοδοτούσε

αντικομφορμιστικές ιδέες τόσο εναντίον της πολιτικής αλλά και της θρησκευτικής

ηγεσίας οι οποίες ίσως πραγματώνονταν με την έξαρση συγκρούσεων

Βιβλιογραφία

Obolensky D Η βυζαντινή κοινοπολιτεία Η Ανατολική Ευρώπη 500-1453

μτφρ ΤσεβρεμέςΓ Θεσσαλονίκη 1991

Angold D Church and society in Byzantium under the Comneni (1081-1261)

Cambridge 1995

Runciman St The medieval manichee a study of the christian dualist

heresy Cambridge 1982

Πρόσωπα-ορόσημα στην εξέλιξη του κινήματος γίνονται αντικείμενο σχολιασμού στην

εργασία όπως ο Βασίλειος ο Βογομίλος και ο Χρυσόμαλλος Τα συμπεράσματα που

αντλούμε από την επαφή μας με το ζήτημα αποδεικνύουν το πόσο εσφαλμένη θα ήταν η

εκλογίκευση μιας βεβιασμένης καταδίκης των Βογομίλων ή το αντίθετο Η παρουσία της

συγκεκριμένης κοινότητας αποδεικνύει καταφανώς πως ο Μεσαίωνας δεν ήταν μόνο μια

περίοδος πνευματικής συσκότισης των μαζών Αποδεικνύεται ύστερα από τη μελέτη πως

και τότε ακόμη σε μια περίοδο σκοταδισμού και άγνοιας πολλών πραγμάτων μερικοί

άνθρωποι δεν είχαν ξεχάσει ν αμφισβητούν και να αντιδρούν στα κακώς κείμενα που

βίωναν εν προκειμένω στη διαφθορά και την αυθαιρεσία της Εκκλησιαστικής εξουσίας

Επεκτείνοντας τη σκέψη διαπιστώνουμε πως εκτός των άλλων οι Βογομίλοι

επιθυμούσαν και την επιστροφή στη αληθινή λατρεία Τονίζεται άλλωστε εντός της

εργασίας ο ζήλος τον οποίο επέδειξαν στην προσπάθεια να ψέξουν τις ψευδείς

διδασκαλίες που είχαν επικρατήσει εκείνους τους αιώνας Το κίνημα δηλαδή δε

λειτούργησε ως ένα πολεμοχαρές σώμα φανατικών αλλά πολλές φορές τόλμησε να

έρθει ευθεία αντιπαράθεση με την Εκκλησία απευθυνόμενη στη βάση της (το λαό) και

αμφισβητώντας τις διδασκαλίες της βάσει του κατεξοχήν ιερού βιβλίου των Χριστιανών

τις Άγιες Γραφές

Η στάση μας όμως απέναντι στην θρησκευτική ομάδα των Βογομίλων πρέπει να είναι

όσο το δυνατόν αντικειμενικότερη Δεν αρμόζει εξάλλου σε μια επιστημονική εργασία η

μονόπλευρη εξέταση ενός θέματος Γι αυτό και στην εργασία αυτή τονίζονται στο

βαθμό του εφικτού τόσο ο μυστικιστικός χαρακτήρας της αίρεσης όσο και οι ακρότητες

στις οποίες επιδίδονταν οι Βογομίλοι σε μια προσπάθεια προσέγγισης του Θείου Αυτές

οι ακρότητες δεν περιορίζονταν μόνο στη σωματική εξάντληση του φυσικού σώματος

όπως με τη νηστεία αλλά και με πνευματική εξάντληση όπως η συνεχείς προσευχές και

ο ασκητισμός Αναφερόμενοι στον ασκητισμό είναι ορθό να προσμετρήσουμε ως ψεγάδι

στο κίνημα τον έντονο μοναστικό βίο των Βογομίλων που τροφοδοτούσε

αντικομφορμιστικές ιδέες τόσο εναντίον της πολιτικής αλλά και της θρησκευτικής

ηγεσίας οι οποίες ίσως πραγματώνονταν με την έξαρση συγκρούσεων

Βιβλιογραφία

Obolensky D Η βυζαντινή κοινοπολιτεία Η Ανατολική Ευρώπη 500-1453

μτφρ ΤσεβρεμέςΓ Θεσσαλονίκη 1991

Angold D Church and society in Byzantium under the Comneni (1081-1261)

Cambridge 1995

Runciman St The medieval manichee a study of the christian dualist

heresy Cambridge 1982

Βιβλιογραφία

Obolensky D Η βυζαντινή κοινοπολιτεία Η Ανατολική Ευρώπη 500-1453

μτφρ ΤσεβρεμέςΓ Θεσσαλονίκη 1991

Angold D Church and society in Byzantium under the Comneni (1081-1261)

Cambridge 1995

Runciman St The medieval manichee a study of the christian dualist

heresy Cambridge 1982