BİR SINIR ÖĞESİ OLARAK “KORİDOR” VE KAYSERİ KONUTUNDAKİ GELİŞİM SERÜVENİ: 1935-1970

9. Uluslararası Sinan Sempozyumu 21-22 Nisan 2015Edirne / TÜRKİYE9th International Sinan Symposium April 21-22 2015 Edirne / TURKEY

BİR SINIR ÖĞESİ OLARAK “KORİDOR” VE KAYSERİ KONUTUNDAKİGELİŞİM SERÜVENİ: 1935-1970

THE “CORRIDOR” AS A BOUNDARY ELEMENT AND ITS DEVELOPMENTADVENTURE IN KAYSERI DWELLINGS: 1935-1970

Filiz Sönmez1, Semra Arslan Selçuk2, 1 Erciyes Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Bölümü, 2Gazi

Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Bölümü1 :[email protected]

2:[email protected]

ÖZET

Bildiride mimarî mekân ve mahremiyet kavramı "sınırlar" üzerinden tartışılarakmodernizmin mekânsal sınırlar üzerindeki etkileri incelenmiş ve Kayseri’dekimekânsal sınırların geçirdiği değişim örnekler üzerinden analiz edilmiştir.İncelenen konutlar Kayseri'de 1935-1970 yılları arasında inşa edilmiş olan veModernizmin kentteki öncüleri sayılabilecek aile apartmanlarıdır. Analizlerüzerinden “sınır” kavramının iç mekânla olan ilişkisini kurgulayankoridorların gelişimini, mahremiyet ve geleneksel barınma gibi kavramlarüzerinden okumak mümkün olmuştur. Böylece Kayseri konutunda koridorun oluşumve gelişim serüveni ile mekânsal sınırların değişimi, farklı plan şemalarınınoluşumu ve nihayet Erken Cumhuriyet Dönemi Kayseri’sindeki konut kültüründekigelişim irdelenmiştir. Çalışma sonunda 19.yüzyıl sonu evlerindeki avlulu vemerkezî hollü plan şemalarından günümüzdeki antre-koridor şemalı planlarageçiş, kentlinin sahip olduğu geleneksel ev yaşantısı ve mahremiyet örüntülerinedeniyle doğrusal gerçekleşmemiştir. 1960’lar sonunda dahi “hole” sahipapartman tipleri varlığını sürdürürken, kentte antre ve koridor vasıtasıyladeğişen yeni barınma kalıpları ortaya çıkmıştır. Kentteki “pre-modern”konuttan modern konuta geçişteki konut tiplerindeki çeşitlilik ErkenCumhuriyet Dönemi konut söylemlerine de farklı açılımlar sunmaktadır.

Anahtar kelimeler: Koridor, Mahremiyet, Erken Cumhuriyet Dönemi “apartmanı”.

ABSTRACT

This paper discusses the concept of architectural space and privacy through"borders", examines the impact of modernism on spatial borders and analyzesthe changes in the use of spatial boundaries in Kayseri dwellings by means ofcase studies. These case studies are selected as "family apartments" -builtbetween the years 1935-1970- which are considered as the pioneers of modernismin the city. The study enables us to follow the development of corridors,which represent the relationship between the concept of "border" andinteriors, through concepts such as privacy and traditional dwelling. Thisstudy not only examines the formation of corridors in Kayseri dwellings, thechanges in spatial borders and development of different plan schemas but alsodiscusses the progress in the dwelling culture of the Early Republican Periodin Kayseri and modernization of the region. At the end of the study, it isseen that the transition from the plan schemas of houses with a courtyard and

Trakya Üniversitesi / Edirne 2015 F.Sönmez, S.A.Selçuk


central hall of the19th century to the plan schemas of modern houses with anentry-corridor did was not take shape in keeping with the traditional domesticrequirements of society and privacy patterns. Furthermore, it is observed thatuntil the end of the 1960s the "hall" maintained its existence in apartmentsand then new plan schemes emerged with various treatments articulation of thecorridor and entry. To sum up, it is possible to argue that the diversity inplan types which occurred throughout the transition from "pre-modern" to"modern" housing in Kayseri also offers different perspectives on EarlyRepublican housing rhetoric.

Keywords: Corridor, Privacy, Early Republic Period Apartment.

1. GİRİŞ

Doğadaki her varlık sınırlarıyla var olur. Öncelikle doğadakisınırları deneyimleyen insanoğlu, oluşturduğu sınır elemanlarını zamaniçinde geliştirmiştir. Onu çevreleyen doğa, kent ve yaşamınısürdürdüğü iç ve dış mekânlar, fiziksel ve fiziksel olmayansınırlardan oluşmaktadır. Bu durumda insanoğlunun var olduğu gündenberi çevresi ve mimarî ile olan ilişkisinin özünde, mekân ve onuyaratan sınırlarla olan serüveni olduğu söylenebilir.

Sözlük anlamına başvurulduğunda sınır kelimesinin, coğrafyadanfelsefeye, kimyadan, mühendisliğe farklı disiplinlerde farklı birterminolojisi olduğu görülür. Bu çok disiplinli terimin ortak özelliğiise bir sonu yani "limiti" tarifliyor olmasıdır. Türk Dil Kurumusözlüğüne göre “bir şeyin yayılabileceği veya genişleyebileceği sonçizgi” olarak tanımlanır (URL 1). Sonuç olarak sınır farklı öğeleribirbirinden ayıran çizgi ya da eleman olarak tanımlanabilir.

Mimarîde ise sınırlar boşluğu dolayısıyla mekânı tariflemek içinvardır ve öncelikle duvarlar ile temsil edilegelmiştir. Kuban (1984),korunma içgüdüsüne vurgu yaparak ve mekân oluşturma eyleminin insanıçevreden ayırdığını söyler. Benzer şekilde Dripps (1997), sınır vekenar kavramlarını değerlendirirken sınırın iki olguyu ayırmasınavurgu yapmaktadır. Ünlü'ye (1998) göre sınırlar, oluşum amaçlarınahizmet ederek; insan eylemlerini düzenler, onların mekân içindekizorunluluklarını belirleyerek insanların davranış kalıplarınıtanımlamaktadır. Sonuç olarak mimarî eylemin ilk basamağı olan sınırlımekân yaratmak bir amaç doğrultusunda yarattığımız limitleri tarifedilmektedir. Bir başka ifade ile mimarî sınır eylemleri dolayısı ilemekânları ayrıştırır, birleştirir, yönlendirir, ilişkilendirir,organize eder ve böylelikle tasarımın ardındaki düşünceyi ortayaçıkararak var olur. Ancak sınırlanan boşlukla, sınırlayan öğelerinortak oluşturdukları bir olgu olan "mekânı" sadece boşluk değerleri yada sadece sınırlarıyla tanımlamak olası değildir. Lefebvre (1984),insan ilişkilerinin sınırlar tarafından belirlendiğini belirtir.Dolayısıyla sınırların toplumsal yaşam üzerindeki etkisibelirleyicidir. Sınırlar insan eylemlerine sahne olan mekânıoluştururken, mekân da her türlü bilgiyi barındırır ve toplumsalTrakya Üniversitesi / Edirne 2015 F.Sönmez, S.A.Selçuk


gelişimler/değişimler ve orada süren yaşam hakkında ipuçları verir.İnsan eylemleri ile oluşan sınırlar, temelde tanımlama, ilişki kurmave sınırlar içerisinde kalan düzeni koruma işlevlerine hizmet etmeleriiçin mekânda varlıklarını sürdürmektedirler. Marcuse (1999), “tümsınırların kişiler ve aktiviteler arasındaki toplum içi, toplumlararası veya kişilerle gruplar arasındaki bölümlenmeleri” önerdiğinibelirtir. Yani belli nitelikler belli niceliklerlesınırlandırılmışlardır (Hançerlioğlu, 2012). Örneğin bir konutiçerisinde duvarlar ile sınırlanan oturma mekânı sınırı aşıldığındafarklı bir işleve hizmet eden bir mekâna geçilir. Oturma mekânısınırları ile tanımlanmasından dolayı sınırı aşıldığında mekânıntanımı değişmektedir. Yani sınırı aşmakla niteliksel değişim degerçekleşmektedir. Bu kavramsal altlık çerçevesinde bildirinin bundansonraki bölümünde modernizmle birlikte değişen mimarî sınırlar veErken Cumhuriyet Dönemi Kayseri'sinin apartman plan şemasının değişimserüveni irdelenmiştir.

2. MİMARÎ SINIRLAR VE 20.YÜZYIL MODERNİZMİYLE DEĞİŞEN MAHREMİYETKAVRAMI

Sınır, mimarî eylem ve mekânın birçok farklı yanlarını birleştirme,ayırma, farklılaştırma, devamlılık ya da bir geçiş imkânı sunarak vemekânın insanla olan bağlantısını her yönden vurgulamak içinçalışmaktadır. Bu durumda mimari mekân, ilişkilerini denetleyensınırlarıyla anlam kazanmaktadır. Sınır bu bağlamda iki boyutlu birçizgiden fazlasıdır. (Uçar, Özsoy, 2006). Modernizme kadar süreçte,mimarî sınırların sahip olduğu katı yaklaşımlar, mekân biçimlenişindede kendini göstermektedir. Mekânı oluşturan yüzeyler/düzlemler kutuformunda tasarlanmış, mekânsal süreklilik sadece onları birbirinebağlayan ek bağlantı mekânları ile sağlanmıştır. Bu durumda, iç ve dışmekân ayrımı belirgin bir şekilde okunurken, mekânlar arasıetkileşimde esnekliğe imkan sunulmamıştır. Modern dönemde ise aynısürekliliğin, iç mekânlar arasında oluşturulacak akışkanlar aracılığıile sağlanması önerilmektedir. Bu bağlamda en güçlü söylem Wright’ınöne sürdüğü “kutunun parçalanması” teorisidir. Kutunun parçalanmasürecinde öncelik köşelerin sonrasında da yüzeylerinözgürleştirilmesindedir. Yüzeyler bağımsız hâle gelince, boyutlardaserbest kalarak sanal kutunun sınırlarını aşabilmektedir. Wrightgeleneksel mekân anlayışına karşıt olarak bu teorisiyle katı, formal,simetrik kutu anlayışından akıcı mekâna doğru dönüşen konut tasarımıyaklaşımı sunmaktadır. Klasisizmin “statik (durağan) mekân” kavramıdinamik, akışkan ve süreklilik içindeki bir mekân konfigürasyonu ileyer değiştirecektir (Eyüce, 2011). Bu kapsamda mekân anlayışındaki enbelirgin değişimlerin, Modernizmle birlikte 20. yüzyılın ilk yarısındave iç-dış kavramını belirleyen sınırların farklılaşması ilegerçekleştiği söylenebilir. Bu kapsamda mekân anlayışındaki enbelirgin değişimlerin, Modernizmle birlikte 20. yüzyılın ilk yarısındave iç-dış kavramını belirleyen sınırların farklılaşması ilegerçekleştiği söylenebilir. Modernizm iç ve dış mekânların yapısını ve



üretimini değiştirerek yeniden kurgulamıştır. Bu durumda gelenekselanlamdaki “iç”te yer değiştirmeler yaşanmış, iç ve dışın ilişkilerindekaymalar meydana gelmiştir. Özellikle değişen “mahremiyet” kavramıylasınırlarda kaymalar gerçekleşmiş, yeni mekân örgütlenmeleribaşlamıştır. Rapoport'un (1977) "etkileşimleri kontrol etme yetisi veistenen etkileşimi gerçekleştirme yeteneği" olarak tanımladığı"mahremiyet" kavramı iç mekânda yorumlanmıştır. Konutta iç mekânlararasında kurulacak etkileşimin kontrol edilebilir olması ve mahremiyetbeklentilerinin karşılanması için yapılan uygulamalar, bu bağı ortayakoyan örneklerdir. Arakesitlerde kesişen kullanıcılar; mimarî öğelerinmekânı sınırlarla ayrıştırması sonucu, istedikleri mahremiyet düzeyinielde etmektedirler. Mahremiyet kavramı özellikle apartman kültüründefarklı biçimlenişlerle yorumlanmıştır. Gruplaşan bazı mekânlar“koridor” olarak adlandırılan bir bağlantı mekânı çevresindeörgütlenmeye başlamıştır. Tanyeli'nin (2004) tespit ettiği gibikoridorlar 18.yüzyıldan başlayarak Batı Avrupa’da evin omurgasını, eviçi ulaşımın ve mahremiyetin ana aracını oluştururken bizimkültürümüzle entegre oluşu 20. yüzyıl başlarındaki karmaşık planlıPera Apartmanlarında bile kısa bir geçit olarak tutulmuştur. Buanlamda koridorların Geleneksel Türk konutu plan tipini dönüştürmeserüveni araştırmaya değerdir. Mahremiyet mimarî mekânda sınırlarvasıtasıyla anlam kazandığı için, mahremiyet ve sınır kavramlarıarasındaki bağlantı ve sonuncunda oluşan mekânlar bu çalışmanın anakonusunu oluşturmaktadır. Buna ek olarak Kayseri’de Erken CumhuriyetDönemi modernizmi kapsamında konutun mekânsal organizasyonlarınınfarklı yönleriyle incelenmesi mimarlığın kültürel ilişkiler anlamındayorumlanmasını da sağlamaktadır.

2. 1. Modernizmin Kayseri Konutundaki Yansımaları ve MekânsalSınırların Geçirdiği Değişim

Kayseri’nin Erken Cumhuriyet Dönemi konut kültürünü analiz etmek için,öncelikle geleneksel evlerinin mekânsal organizasyonunun ayırt ediciözelliklerini ortaya koymak gerekmektedir. Çakıroğlu'nun (1952)“Kayseri Evleri” başlıklı çalışmasında da ifade ettiği gibi GelenekselKayseri evinin “plan kurgusu ve mekân bileşenleri” genellikle bir avluçevresinde, ortada sofa ve bir yanda togana ve diğer yandan haremodası olacak şekilde kurgulanmıştır. Şemanın temel özelliği mekânlarınaçıldığı, bağlayıcı ve dağıtıcı bir açık (avlu) ve kapalı (sofa)merkezî mekân olmasıdır. Mekânların dış dünya ile olan ilişkisi yüksekduvarlı açık avlularla kontrollü tutulmuştur. Avludaki mahremiyetindenetimle elde edilmeye çalışılması, dış dünyada hissedilemeyen güvenduygusunun oluşmasına zemin sağlamaktan ibarettir. Şekil 1’dekiBaldöktü Evi'nde de açıkça görüldüğü gibi geleneksel ev, dış ortamlailişkisinin kontrollü tutulduğu bir forma sahiptir.



Şekil 1. Sofanın, harem odası, togana ve avlu ile bağlantısı. Baldöktü Evi.

(İmamoğlu, 2006)Şekil 2. Sarı Mustafa Evi planı. (1892). (İmamoğlu, 2001)

Geleneksel dünyada mahremiyetini korumaya çalışan birey, erken-moderndünyada da farklı biçimlerde kaybolmadan var olabilmek için mücadeleverir. Bunun mekânsal açılımlarını 19. yüzyıl sonu merkezî hollü1 Kayserievlerinde izlemek mümkündür. Şekil 2’de Sarı Mustafa Evinde de (1892)görüldüğü gibi, önceden avluya bakan odalar ve servis mekânları evinmerkezinde yer alan kapalı hol mekânına açılmaktadır (İmamoğlu, 2001).Açık avlulu plan şemalarıyla kontrollü olarak eve girebilen“yabancı”nın doğrudan iç mekâna alınmasıyla mahremiyet kalıpları veilişki biçimleri yeniden tanımlanmaya başlamıştır. Geleneksel evinavlu ile sahip olduğu açık sınır mantığı, merkezî hollü evle ilkdeğiştirilen özellik olmuştur. Kapalı mekânlardan oluşan ev, dışarıdanbakıldığında bütüncül görünen bir dikdörtgen formdur. Bu yeni şema ileiçerisi ile dışarısı arasındaki sınırın statüsü değişmeye başlamıştır.19.yüzyıl sonunda Geleneksel evlerdeki sofa, harem ve selâmlıkodalarına ek olarak, kim geldi pencereleri, yüksek bahçe duvarları,sağır duvarlar, cumbalar, döner dolaplar, gömme dolaplar, kapılar,sofadaki kafes pencereler, vb. donatılara ne oldu? diye sorduğumuzda,merkezî hollü plan şemasında eskisi gibi yorumlanmadıklarınıgörmekteyiz. Mekânsal olarak devam eden bu geleneksel odalar vedonatılar, yeni plan şemasında yeni bağlamlarda kullanılmayabaşlanmıştır. Örneğin geleneksel evde harem ve selâmlık odalarınınkonumları önem taşırken, bu yeni planda “odaların bu merkezî mekânetrafında yerleşmesinde bir önem sırası yoktur. Mekânlar sofa, haremodası gibi ayrımlara gidilmeden birbirine benzer şekildetasarlanmıştır” (İmamoğlu, 2001). Bu bağlamda yeni plan tipinin, erkendönem apartman planına öncülük ettiğini söylemek mümkündür. Bu durumdageleneksel konutlarda var olan kalıplaşmış sınırlar modernite ilebirlikte delinmeye, şeffaflaşmaya yer yer yok olmaya başlamıştır.Artık, sınırlardaki esneklik yeni ilişkilere olanak sağlamaktadır.Özelliklede iç mekânda modern bireyin özel yaşam/mahrem alanınıtanımlamasıyla birlikte mahremiyet kavramı hol, antre, koridor gibi yenisirkülasyon mekânlarıyla yeniden yorumlanmıştır. 1 19.yüzyılda inşa edilen ve biçimsel olarak geleneksel konut türleriniçağrıştırdığı için genellikle geleneksel olarak adlandırılan merkezî hollüplan tipi, kentte yeni konut örüntüsünün ilk örneklerini oluşturmasıbakımından 19.yüzyıl sonlarının ilk erken-modern konut örnekleri arasındasayılabilir. (İmamoğlu, 2001)Trakya Üniversitesi / Edirne 2015 F.Sönmez, S.A.Selçuk


Kayseri’de 19. yüzyıl sonunda merkezî hollü planlama ve özelleşmeyebaşlamış oda gibi bileşenlerle hibritleşen konut, erken-modern konuttipini oluştururken, 1935 yılından sonra apartmanın kent merkezinegirmesi ile modern konut tanımlamaları başlamıştır. Modern dönemde,kendi var oluş koşullarını bilinçle değiştirmeye çabalayan modernbireyin talepleriyle oluşan yeni mekânlardan söz etmek mümkündür.Kayseri özelinde de Erken Cumhuriyet Dönemi’ndeki modernleşmesöylemlerinin “kendi durumunu sorunlaştırma becerisine” sahip yenibireyler yarattığı söylenebilir. Giddens2(2000) Modernleşmenintoplumlar üzerine yaptığı etkileri “doğallığın, dolayımsızlığın,kendiliğindenliğin yitirilmesi, kendinin farkına varma eğilimininartması olarak tanımlar. Aslında burada, “herşeyin zihinsel süreçlerüzerinden dolayımlanan bir projeye, vizyona dönüştüğünü gösterir.Kuşkusuz bu özellikleri geleneği, aidiyeti, doğallığı hemen ortadankaldırmayan ama sürekli aşındıran, eskiden farklı bir zaman, mekân vevaroluş biçimini ortaya çıkaran eğilimler olarak kavramak gerekir(Giddens, 2000).

Bu kapsamda, Kayseri’de değişimi talep eden ancak gelenekle olan bağıkoşullu olarak devam eden modern bireyin yeni domestik yaklaşımını,Erken Cumhuriyet Döneminde aile apartmanları olarak bilinen yeni konuttipinde izlemek mümkündür. Aile apartmanları, ülke genelinde modernhareketin “uluslar arası üslup” (Bozdoğan, 2002) olarak biçimsel birformül şeklinde lanse edilmesinde en temel konut tipi olarak elealınmıştır. Modern ev yaşamı, “... geleneksel konutların ve konutdonatılarının yok edilip yerlerine ‘çağdaş’larının geçirilmesibiçiminde formülleştirilmiştir.” (Tanyeli, 2004) Bu bağlamda “apartmangeleneksel konutla çok belirgin bir karşıtlık gösterdiği için bukavganın aracı olarak kolay işlevlendirilmiştir.” Kayseri’de de aileapartmanları, geleneksele karşı yeni ve çağdaş olanı simgelemişlerdir.

Bu çalışmada 1935-1970 tarih aralığının incelenmesinin birincilgerekçesi, yapılan araştırma sonucunda ilk betonarme aile apartmanının1935 yılında inşa edildiğinin görülmesi ve 1970 yılına kadar farklıplan şemalarını türemiş olmasıdır. 1970 sonrasında ise günümüz konuttipolojisine yakın plan tipleri oluşmuştur. İncelenen tarih aralığındaüretilen konut tipolojilerindeki çeşitlilik, apartman plan şemasındakideğişimin belli bir tarihte gerçekleştiği şeklindeki söylemlerigeçersiz kılarak, bir döneme yayılmış olduğunun da göstergesidir. Birbaşka deyişle, konut sürekli değişen bir yaşam alanı olarak varlığınısürdürmektedir. Bu çalışmanın literatüre katkısı, yapılan planametrik analizin değişenmahremiyet örüntüleri ve araştırılan dönemdeki sirkülasyonmekanlarının çeşitlenmesine göre yapılmasıdır. Koridor ve antre gibisirkülasyon mekanlarının ne zaman ve nasıl Kayseri’de kabul gördüğüsorularına aranan cevap, çalışmanın özgün tarafıdır. İncelenen2 Modernleşmenin toplumlar üzerine yaptığı etkiyi Giddens şu üç başlık altındaözetlemektedir; süreksizlik, bağlamdan koparma ve düşünümsellik. (Giddens, 2000)Trakya Üniversitesi / Edirne 2015 F.Sönmez, S.A.Selçuk


konutlarda hol, koridor, antre gibi sirkülasyon mekanlarının birlikteveya ayrı ayrı kullanılması hibritleşen apartman kültürünün varlığınıkabul etmemize olanak sağlamaktadır.

3. ÖRNEKLEM ÇALIŞMASI: AİLE APARTMANLARI VE SONRASI (1935-1970)

Apartman olgusu yakın mimarlık tarihimizde modern konuttartışmalarının en önemli aşamalarındandır. Geleneksel evlerin işlevfarklılığı gözetmeyen odaları ve geniş sofalarına karşılık, koridorlarya da giriş holü çevresine dizili, işlevleri belirlenmiş odalar sunanapartmanların Cumhuriyet’in genel yapı profilini oluşturduğusöylenebilir. Türkiye’de ilk apartmanlar İstanbul'da 19. yüzyılınsonuna doğru Galata-Beyoğlu’nda çalışan elçilik mensupları, yabancıtüccarlar ve kentte yaşayan levantenlerin genellikle Rum veya Ermenimimarlara yaptırdıkları konutlar olarak ortaya çıkmıştır (Tanyeli,2004). Erken Cumhuriyet Döneminde ise Ankara, 1920’lerin ikinciyarısında ilk apartmanlarla tanışır. (Tanyeli, 1998) Kayseri’de iseilk aile apartmanları3, 1930’ların ikinci yarısında inşa edilmiştir.Bunlar, araştırma kapsamında elde edilen, Mehmet Kızıklı-MehmetKaşıkçı Evi (1935), Örnek (Ispanak) Apartmanı (1938) ve EmekApartmanıdır (1938). (Sönmez, 2012)

Sönmez (2012), Kayseri özelinde yerel değerler, alışkanlıklar,geleneksel barınma pratikleri ve bunlara hizmet eden bazı mekânların“apartman” kültüründe de devam ettiğini tespit etmiştir. Kayserilimodern birey ilk apartmanlarda dahi geleneksel mahrem yaşantısına hâlâsıkı sıkıya bağlılık göstermiştir. Bu durumda, kentte mahremiyetörüntülerinin değişiminin sanılandan çok daha yavaş işleyen bir süreçolduğunu tahmin etmek olasıdır. Geleneksel plan şemasında mekânlarasofa ve avludan bağlantı sağlanırken, 19.yüzyıl sonunda merkezi birholden diğer geleneksel odalara bağlantı sağlanmıştır. Bu mekânsalşemanın izlerini, 1935 yılında yeni yapım teknikleri ile inşa edilerekilk modern ev/apartman olarak adlandırılan “Kızıklı ve Kaşıkçı Evi”ndegörmek mümkündür (Resim 1). Geleneksel evlerden farklı olarak kapalıhol merkezli kurguya sahip evler ve apartmanlar, kent konutunda “biçimsel veanlamsal bir değişimi ve dönüşümü” tariflemiştir. Apartmanda merkezîtoplayıcı ve dağıtıcı mekân olan “hol” hem oturma hem de sirkülasyon mekânıolarak sofanın fonksiyonu ile benzerlik göstermektedir.

3Apartmanın Kayseri’deki tarihçesini incelediğimizde, apartman ilk olarak aileapartmanları şeklinde yaptırılmıştır. Baba-oğul-kardeşler, amca, dayı, teyzegibi akrabaların bir arada yaşadığı çok katlı aile konutları şeklindedir.Yerli halktan ticaretle uğraşan üst gelir grubu aileleri, İstanbul veAnkara’da yapılan apartmanları, Kayseri’de de kendi yerli değerleriçerçevesinde inşa etmişlerdir.Trakya Üniversitesi / Edirne 2015 F.Sönmez, S.A.Selçuk


Resim 1. 1935 yılında inşa edilen Mehmet Kızıklı ve Mehmet Kaşıkçı ve ailesineait İnönü Bulvarı üzerindeki iki katlı ev. 1952.4 (Sönmez, 2012)

Sönmez (2012) aynı çalışmasında 1935-1950 yılları arasında inşa edilenapartmanların mekânsal organizasyonunda görülen farklılıkların -henüzstandartlaşan bir apartman plan tipi olmadığından- kişisel çabalar,beklentiler ve geleneksel barınma kalıplarının izleriyleyaptırıldığını öne sürmektedir. Plandaki bu gelişim sürecinin birsonraki aşamasının, Mehmet Göncü Evi’nde (1951) olduğu gibi, apartmankonut tipinde, barınma eylemlerinin işlevsel yakınlık derecesine göregruplaşan odaların, hole açılması ile oluşan yeni bir mekânsaldüzenleme olduğunu görmek mümkündür (Şekil 3). Evin yaşama, yatma veıslak hacimlerinin tümü hol mekânına açılmaktadır. Burada önemli olanholün sirkülasyon mekânı olarak özelleşmesidir. Tanyeli'nin (2004)vurguladığı gibi -Kayseri'de de- hol’ün etrafında dizilen odalarşeması 1950’lerin vazgeçilmez şeması olmuştur. Bu bilgi ışığında ilkapartman planlarında, yaşama mekânlarının aynı zamanda sirkülasyonolarak işlevlendirilmesinin 1950’li yıllarda da devam ettiği iddiaedilebilir. Şema süreç içerisinde ‘hol’ün sadece sirkülasyon mekânınadönüşerek küçülmesine antre ve sonrasında da koridor ile birliktetasarlanmasına dönüşmüştür.Hol ve odalar şeklindeki şemadan sonra, antre ve hol mekânlarınıntoplayıcı ve dağıtıcı mekânlar olarak geliştiği şemalar ortayaçıkmıştır. Ahmet Arifoğlu Evi’nin (Şekil 4) kat planından dagözleneceği üzere, mutfak, tuvalet ve banyo küçük bir koridoraracılığıyla antre mekânına bağlanmaktadır. Burada hol aynı zamandayaşama mekânı olarak da kullanılmıştır. Bu bağlamda, geleneksel evinsofa merkezî mekândan dağılım şeması apartmanda, hol ile karşılıkbularak dönemini temsil edecek şekilde yeniden yorumlanmıştır. 1950’liyıllarda inşa edilen apartmanlarındaki mekânların gruplaşmasındamahremiyet kavramı önemli olmuştur. Örneğin, Şekil 5’deki Nazım Yavuz

41935 yılında yapıldığı bilinen Kızıklı-Kaşıkçı Evi’nin biçimsel dili, mekansalorganizasyonu, yapım tekniği geleneksel evden oldukça farklıdır. Ayrıca sahipolduğu köşe pencereleri, açık balkonlar, (mutfaktan çıkışı sağlanan) ve yüksekbacaları ile yeni bir biçim dili sunmaktadır. Ancak kullanıcılardanöğrenildiği üzere, mekan organizasyonu ortada merkezi bir hol mekanı ve onabağlı diğer odalar şeklindedir. Her bir odanın ayrı adı olmasına rağmenkullanım geleneksel evde olduğu gibi çok fonksiyonludur. Bu bağlamdamekanların organizasyonu ve barınma pratikleri bakımından geleneksel yaşamdanizler aktardığı düşünülmektedir.



Evi’nde olduğu gibi, ıslak hacimlerle (tuvalet, banyo ve mutfak)birlikte yatak odası da küçük bir koridorla bağlanarak, (anasirkülasyon mekânı olan) hole açılmıştır. 1950’lerdeki şemalardakoridor oldukça kısa tutulmuştur. Kayseri’de koridorun, yapı içindeortak mekân ya da mekânsal sınıflandırmalar oluşturarak, mekânlararası işlevsel farklılıkların ve ilişkilerin daha iyi algılanmasınısağlaması 1950’lerin ikinci yarısında gerçekleşmeye başlamıştır.

Şekil 3. Hole bağlanan mekânlar. Mehmet Göncü Evi. 24.04.1951 (KocasinanBelediyesi İmar Müdürlüğü, Ruhsat Arşivi.)

Şekil 4. Antre-hol ve kısa koridora sahip plan şeması. Ahmet Arifoğlu Evi.1953 (Kocasinan Belediyesi, İmar Müdürlüğü Ruhsat Arşivi)

Şekil 5. Islak hacimler (mutfak, banyo, tuvalet) ve yatak odası gruplaşması.Nazım Yavuz Evi, 1954. (Kocasinan Belediyesi İmar Müdürlüğü, Ruhsat Arşivi)

1950’ler sonunda, hol-koridor-antre, antre-hol, ve koridor-antrebirlikteliğine sahip plan şemalarında artış gözlenmiştir. Koridorunbelirginleşerek, plan şemasının önemli bağlantı mekânlarından biriolduğunu Şekil 6’deki mimarî projesi İstanbul’da hazırlanan AhmetTahtasakal Apartmanı’nda (1957) görmek mümkündür. Bu şema “hol-koridor-antre” plan şemalarından birini örneklemektedir. Çift daireliapartman olarak tasarlanan Tahtasakal Apartmanı’nda koridor, plandanda görüldüğü üzere, yatak odası, banyo ve tuvalet gibi mahremiyetderecesi yüksek mekânları gruplamaktadır. Benzer şekilde, Tanyeli(2004), koridoru sahipsiz eksen olarak tanımlayarak, mahremiyetinapartmanda onun aracılığıyla varlık kazandığını vurgulamıştır: “Ev halkıkonut içindeki yaşamını her odadan onun tanımladığı sahipsiz eksene çıkarak ya da kapısınıkapatarak örgütlenmektedir. Evin trafiği onun üzerinde gerçekleşmektedir.

Şekil 6. Hol, antre ve koridora sahip Ahmet Tahtasakal Apartmanı. 1957. U.M.O.Umumi Mühendislik ve Mimarlık Ortaklığı”. (Kayseri Melikgazi Belediyesi, İmar

Müdürlüğü, Ruhsat Arşivi)



Şekil 7. Koridor-hol oluşumu. Burhan Alaybeyoğlu Apartmanı. (1952-1953)(Kayseri Kocasinan Belediyesi, İmar Müdürlüğü, Ruhsat Arşivi)

Koridorun kullanımı bağlamında, Burhan Alaybeyoğlu apartmanı (Şekil 7)ilginç bir örnek oluşturmaktadır. Bu örnekte koridor, mahremiyetderecesi yüksek olan yatma ve banyo mekânını bağlamak yerine yaşamalanlarını bağlayarak ev içinde adeta ikinci bir aile için ayrı birkonutu bağlar niteliktedir. 1960’lı yıllara ait projelerde merkezî holşemaları devam ederken, antre ve koridor birlikteliği olan şemalar dayaygınlaşmaya başlamıştır. Örneğin, Şekil 8’daki Mehmet KuzucuApartmanı’nda (1962) olduğu gibi, “hol” mekânının yerini antreninalması ile mekânsal gruplaşmalar değişmiştir. Mutfak, misafir veoturma odası antreye bağlanırken, banyo ve yatak odası koridorabağlanmıştır. Ev, yaşama ve yatma olarak ikiye ayrılmıştır. Şekil 9’daHalis Erciyes Evi (1961)’nde görüldüğü gibi, antreye yaşama mekânlarıve mutfak bağlanırken, koridora ise banyo ve yatak odası mekânlarıbağlanmıştır. Bu şemada yaşama ve yatma mekânlarının kendi sirkülasyonmekânları ile net bir şekilde ayrıldığı görülmektedir.

Şekil 8. Antre-koridor sirkülasyonuna sahip Mehmet Kuzucu Apartmanı. 1962.

(Kocasinan Belediyesi İmar Müdürlüğü, Ruhsat Arşivi)Şekil 9. Antreye mutfak, tuvalet ve misafir odası, koridora banyo ve yatak

odası bağlanmaktadır. Halis Erciyes Evi. 1961. (Kayseri Kocasinan Belediyesi,İmar Müdürlüğü, Ruhsat Arşivi)

Şekil 10. Antre-koridor sirkülasyonuna sahip mekânsal kurgu. Ali Kişioğlu Apt.1969. (Oral, F.S., 2006)

1960’lar sonunda antre-koridor şemalı evlerin sayısında artışgözlenmiştir. Evin günlük kullanımın çoğunlukta olduğu bölgeler antrebağlayıcı mekânından dağılırken, banyo ve yatak odası gibi mahremiyetiyüksek mekânlar için dar ve uzun mesafeli koridorlar oluşmuştur.Koridorun kullanımı bağlamında, mimar Şadan Akaydın’ın Ali KişioğluApartmanı (Şekil 10) 1969’da Kayseri’de standartlaşan apartmantipolojisi oluşumunda ilginç bir örnek oluşturur. Planlardan daanlaşılacağı üzere, evin ön cephesine bakan bölümde, evi kamuya açık(yabancının girebildiği) salon ve oturma odası gibi mekânları yeralırken, arka taraf ise özel bölge olarak kamuya kapalı, çoğunlukla datek işlevli (yatma, yıkanma) mekânların bulunduğu yerdir. Salon veoturma odalarında dışarıdan gelen misafirlerle aile bireylerinbirlikte oturabileceği mekânlarken, yatak odaları belirgin bir biçimdemahremiyetin simgesi olmaya devam ederek, “iyice belirgin bir işlevsel bir içtutarlılık göstermektedir.” (Tanyeli, 2004)



1960’lar sonunda mimarî şemada, antre ve koridorlardan oluşan birsirkülasyon sistemi kurularak önde oturma ve salon mekânı, arkada birkoridor etrafında konumlanan banyo ve yatak odaları, ikisi arasındakalan bölgede de mutfak ve tuvalet mekânları şeklinde biçimlenen birtipoloji oluşmaya başlamıştır.Tablo 1. Kayseri 19. yüzyıl geleneksel evinden 1970 aile apartmanına

kadar inşa edilen konut tipleri ve şemalarıZaman Sirkülasyon mekânlarına göre konut tipleri ve şemaları

19.yyavlu vesofalıevler

19.yy sonumerkezîhollü evler

İlkApartmanlar(hol ve odalar)

Aile Apt.(hol-koridor)

Aile Apt. (hol-koridor-antre)

Aile Apt.(antre-hol)

Aile Apt. (koridor-antre)

1935öncesi

BaldöktüEvi

İmamoğluEviSarıMustafa Evi

1935-1940

Kızıklı-KaşıkçıApt.,Örnek Apt.Emek Apt.

1940-1950

MehmetGöncü Evi

Nazım YavuzApt.

1950-1960

BurhanAlaybeyoğluApt.

AhmetTahtasakalApt.

AhmetArifoğluApt.

1960-1969

Ali KişioğluApt. Mehmet Kuzucu A.

Tablo 1’de de görülebileceği gibi, 19. yüzyıl geleneksel evinden 1970aile apartmanına kadar konutların sahip olduğu sirkülasyon mekânlarınagöre oluşan mekân organizasyonlarındaki çeşitlilik Erken CumhuriyetDönemi konutundaki modernleşme sürecinin planametrik analizine deolanak sağlamaktadır.

4. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME

Sınır kavramına odaklanan bu çalışma, koridorun Kayseri’deki oluşumserüveni çerçevesinde mekânın ilişkiler anlamında yorumlanmasına katkısağlamaktadır. Genel olarak çalışmayı değerlendirdiğimizde, Kayseri’de incelenentarih aralığında, Giddens’ın (2000) tariflediği Modernitenin ruhundaolduğu gibi, geçmişle bağını koparmadan ama onu dönüştürerek yenikonut tipolojileri üretilmiştir. 19. yüzyıl geleneksel evi ve ErkenCumhuriyet Dönemi konutunda, odalar birbirine doğrudan kapılarlabağlansalar bile, hâlâ bir orta (merkezî) mekânın (önce sofa, sonrahol) varlığından vazgeçilmemiştir. 1950’lerde dahi apartmanplanlarında da “merkezî mekân” yaklaşımı sürdürülmüştür. Evin merkeziartık hol diye adlandırılan orta mekândır. 1950’ler sonrasında banyoile bir yatak odasından oluşan ve daha yüksek mahremiyet içeren bir


A

S


ünite kısa bir koridorla ona eklemlenir. Bazen mutfağında önündekikısa giriş koridoru/antre ile hole bağlanması söz konusudur. Özellikle1960’lı yıllara ait apartman planlarında görüldüğü üzere, holün yeriniantre ve ona bağlanan koridor almaya başlamıştır. Bu bağlamda, 1970’egelindiğinde, günümüzdeki anlamıyla yapının mekân organizasyonundayönlendirme ve dolaşım mekânları olarak adlandırılan “koridorun” veona bağlı (yatak odaları ve banyo gibi) odalar şeklindeki kurgu,kentteki “hole” sahip ilk apartman plan şemalarından farklıdır. Sonsöz olarak, koridorun oluşum serüveni sonucunda meydana gelen yeniplan şemalarıyla, sadece mimarî mekânın değişen sınırlarını değil,aynı zamanda Erken Cumhuriyet Dönemi konutunun “erken-modern konut”tan“modern konut”a geçiş sürecini de anlamak mümkündür. Analiz sonucunda,Kayseri’de 1970 konut plan şemasının, günümüz mimarî plan düzeninedoğru evrilmeye başladığı yargısına varmak mümkündür. KAYNAKLARÇakıroğlu, N., 1952, “Kayseri Evleri”, İTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları, İstanbul.

Dripps, R. D., 1997, “The First House, Myth, Paradigm and the Task of Architecture”, s.48, The MITPress London.

Duben, A., 2009, “Hane”, İstanbullaşmak: Olgular, Sorunsallar, Metaforlar”, Ed. Pelin Derviş. BülentTanju ve Uğur Tanyeli, Ofset Yapımevi, İstanbul.

Giddens, A., 2000, “Modernliğin Sonuçları”, Ayrıntı Yayınları, İstanbul.

Hançerlioğlu, O., 2012, “Felsefe Sözlüğü”, Remzi Yayınevi, İstanbul.

İmamoğlu, V., 2001, “Kayseri’de Avlulu Evden Merkezi Hollü Eve Geçiş: Büyükbahçebaşı Örneği”, s. 339-351, Sanat Yazıları, Ed. Zafer Bayburtluoğlu, Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Kayseri,

İmamoğlu, V., 2006, “Geleneksel Kayseri Evleri”, Kayseri Büyükşehir Belediyesi Kültür YayınlarıNo:49, Kayseri.

Kostof, S., 1985, “A History of Architecture: Settings and Rituals”, Oxford University, London.

Kuban, D., 1984, “ Mimarlık Kavramları”, Çevre Yayınları, İstanbul.

Küçükerman, Ö., 1973, “Anadolu’daki Geleneksel Türk Evinde Mekân Organizasyonu Açısından Odalar”,Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu, İstanbul.

Lefebvre, H., 1984, “The Production of Space”, Blackwell ,Oxford

Marcuse, P., 1997, “ Walls of Fear Walls of Support” in Ellin, N. (ed.) Architecture of Fear, s.101-114, Princeton Architectural Press, New York.

Mumcu Uçar, Ö., Özsoy, A., 2006, “Sınır kavramına mekânsal bir yaklaşım: Bahçelievler örneği”, s. 11-24, itüdergisi/a mimarlık, planlama, tasarım Cilt:5, Sayı:2, Kısım:1.

Sönmez, F., 2012, “Kayseri Barınma Kültüründe Değişim: 1930-1970”, Yıldız Teknik Üniversitesi, FenBilimleri Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi. İstanbul.

Rapoport, A., 1977, “Human Aspects of Urban Form”, Pergamon, New York

Ünal, M., 1979, “Türkiye’de Apartman Olgusunun Değişimi: İstanbul Örneği”, s.71-77, Çevre Dergisi,Sayı: Temmuz-Ağustos

Ünlü, A., 1998, “Çevresel Tasarımda İlk Kavramlar”, İTÜ Yayınları, İstanbul.

Tanyeli, U., 2004, “2000’lere Girerken Mimari Hizmetin Değişen Anlamı”, İstanbul 1900-2000 Konutu veModernleşmeyi Metropolden Okumak, Ofset Yayınevi, İstanbul.

Tanyeli, U., 2004, “19.yüzyıl’dan Bu Yana Dışın İçi”, İstanbul 1900-2000; Konutu ve ModernleşmeyiMetropolden Okumak, Akın Nalça Yayınları, İstanbul.

Tanyeli, U., 1998, “Yeni Topluma Yeni Konut”, Üç Kuşak Cumhuriyet, 139, Ed. U. Tanyeli, Türk TarihVakfı Yayınları, İstanbul.

URL 1: www.tdk.gov.tr (son erişim tarihi: 17.01.2015)


BİR SINIR ÖĞESİ OLARAK “KORİDOR” VE KAYSERİ KONUTUNDAKİ GELİŞİM SERÜVENİ: 1935-1970

Documents

Transcript of BİR SINIR ÖĞESİ OLARAK “KORİDOR” VE KAYSERİ KONUTUNDAKİ GELİŞİM SERÜVENİ: 1935-1970