ULUSLARARASI KARAY ÇALIŞMALARI SEMPOZYUMU BiLDİRİLERi

(5-8 NİSAN 2010)

INTERNATIONAL SYMPOSIUM ON THE KARAITE STUDIES

PROCEEDINGS (05-08 APRIL, 2010)

EDİTÖRLER:

Prof. Dr. Mehmet ALPARGU Prof. Dr. Yücel ÖZTÜRK

Yrd. Doç. Dr. M. Bilal ÇELİK

BİLECİK/TÜRKİYE-2011

İÇİNDEKİLER 1 CONTENTS

Onsöz ..... . ........ .. .. ..... ...... .... .. . ............ ... .. ....... .... .. ....................... VII-

Takdim . ........ ... .... .......... . .... ... ... ... ...... .. . ... .... ... . ............. ............. . 1

İlber ORTA YU Açılış Konuşması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

H. B. KA qAHOB

Xa.Japu51 u ee Pe.AUZU03HbiÜ L/,eHmp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

H. B. KAqAHOB O feozpaq5uıı Xa3apuu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . .. .. . . .. . . .. . . 23

Mehmet TÜTÜN CÜ Aspects Of Turkish Jewish Coexistence ln History: Klıazars, Karaims And Dönme (Sabetaists) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

Osman KARATAY Hazar'ın Musevfleşme Tarihi . . . . . .. .. . .. . . .. . .. . . .. . . . . . . . . . .. .. . .. .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

ErdoğanALTINKAYNAK

Kınm Karaylan Hakkında Kullamlan Bazı Kavram ve Anlam Yanlışlıklan

Üzerine. ..... .. .. ...... ... . . .. . .. .. ........................................ . ... ............... . 93

Orhan TÜRKDOGAN Türk Toplumunda Karaman ve Hazar Türkleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . .. ... 101

-XI-

Yücel ÖZTÜRK From Tavı-ida to Criınea: The Terms of Cr'imea and Karainr in Histarcal And Etynıological Perspectives . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... lll

Seyyar SÜLEYMANOV Günümüz Dünyasında Karai/erin Dağılın11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . .. . J 31

Vyacheslav BARANOV Arc/ıaeological lııvestigatioı1s of the Karnite Sites iıı Chufut-Kale in 2003- 2004

(Prelirninary Results) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... 143

Vesile TANINMIŞ Osmanlı Hakimiyetinde Kara i Cemaati . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..... J 71

Yuri KOCHUBEY City of Lu tsk in the History of Ukrainian Karaims-Karays . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223

Mikhail KIZILOV Karaite Physicians at the Court of the Polish Kiııgs: Ezra Ben Nisan (1595-1666)

and Avrahnm Ben Yoshiyahu (1636-1687) .... . ... ~ ... .. . .. . ... .... .... .................... 231

MjJ<hail KfZlLOV The Kara i tes and Christian Sclıolnrs in Early Modern Europe . . . . . . . . . . . . . . . . . . .... ... 257

Sabire ARIK Polanya Topraklarında Yaşayan Karaylar (Karaim) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..... .. 285

Artur KONOPACKI Karaiıns on the Tenitoı·y of the Coınmonwealtlı and the Polish Republic - A Histarical Outline. ... .... . ..... ... . .. ................... ................ .... . .. ... .. . . . . . . . . 307

Oleksander HALENKO Karaites in the Jewish Comm unities of the Ottoman Crimea in tlıe Light of the Tax Register for the Proviııce of Kefe from 1542 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321

Nuri KAVAK Kırım Hanlığı Şer'iyye SiciZleri'ndeki Karayim İz leri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 337

-XII-

Feluni YILMAZ YerekeZere Göre Kın m Karaylannın Servetleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351

AhmetTÜRK XVII. Yüzyıl Kırını Hanlığı Krıdı Sicillerinde Museviler Üzerine Notlar . . . . . . . . . .. 377

TülayÇULHA Abraham Ben Shemuel Firkovich (Acı Baba, Biliwli Uxuxaıı) . . . . . . . . . . . . . . . . . ........ 395

Gerşom QIPRISÇI (TZIPRIS) Avraham Firkoviclı's (1787-1875) Tlıeories on the Origins of the East European Qara'im and Their lnfluence on Qara'ite Identity in lmperial Russia, the Soviet Union, and the CIS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... 407

ErdoğanALTINKAYNAK

Hrıci Serayya Şapşal (Biyografi: 1873-1961) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . ........ 423

Oleg Petrov DUBINSKil c. !'vf. Lllanwn.i\. B nepcuu: nymeıuecıneue no «lllamU.tıi\06CKU}A>> Mecma.M 100 .llem Cnycm5l . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 433

MMxaMA CEMI1KMH npoceemumeAbCKa5l u DAill07n60pwneAbHil>l Ae5l711CAbHOC111b KnpauMOB KaK npuMep Me;ııwnıHu'ieCKOÜ To.AepaHmHocmu u Coz;.acu5l (KoHeu, XIX- Ha'ia.AO XX ee.) ............... .... .......... ................................ ... .. .... ................ .. 459

HaTa.!llt15I KA TbiK KpvıMcKue KapauMoi OpzaHu.>amopoı u B.Aaoexbu,vı Ta6aııHoü

npoMblLUAeHHOCmu PoccuÜCKOÜ Vl.Mnepuu ........... . ......... .. .. . . .. .......... ······· 467

Ali AHMETBEYOGLU

İs tanbul'un Salan Bir Rengi: Karay Türk Cemaati . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 479

DurmuşARIK

İstanbul Karayları Üzerine Bir Araştırma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ....... 491

-XIII-

Salih YILMAZ Karay (Karaim-Karaite) Türklerinin İsrail'e Göç Serüveni: Sonun Başlangıcı . . ... 5ll

Valentin KEFELI

International Institute of Crimean Karaites (Karaims) 2003-201 O . . . . . . . . . . . . . . . . . . 521

Yuri KOCHUBEY The Qaraite Studies in Ukraine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ........ 533

Taiiı:Ma3 Eop.11c CEMEHOBJif'-1

HoBeüuı.aJI /IJcmopwı Kpbı.A1CKUX KapauMOB .5bıBwezo CCCP e (/Jomozpaif)WI.x... 539

Eva A. Csat6 JOHANSON Karaim Su.mmer LanguageSchoolsin Trakai 2003-2010 .. .. ... .... ... . . . .. ............ 571

Ip.11Ha ,L'l,p.11ra

.llexcuxa KpuMCbK.o-Kapai".MCbKOZO niceımuKa Kou)l(aKa 1950-X PoxiB . . . . . . . . .. 583

Semra ALTIKULA Ç

Ka ray Türkleri ve Karay Edebiyatı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . 603

Timur KOCAOGLU

Myko/as Firkoviçius'un Eserlerinde Karayennın Cümle Yapısı...................... 613

Markas LA VRİNOVİÇİUS

Bügüngii Litvanın Koraylarm nKaray Til i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 627

Mustafa ŞENEL Kırım Karaylannın Atasözü ve Deyimlerinde Göçebeliğin İzleri. .. ... . .. . .... ........ 639

Fatih ŞA YHAN

İbrani Harjli Türkçe Metin/erin Transkripsiyonuna Dönük Bazı Tespit ve Öneriler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 667

Ayşegül AYDIN

Karay Masallannm Formel Yap ısı . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .. . . .. ... 677

-XIV-

İclal KÖKLÜ Halk Hikayelerinde İçtimai Hayat ve Karay Aş1k Garip Hikayesinde İçtimai Hayat Tezahürleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 691

Natalya BUDNİK Kırım Karay Halk Masallannın Giriş Şekilleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ....... 699

KoMn03MTOp AsparnaM Ke<t>eAM npo6.Ae.Mamuı<.a Co6pCJı1CHHOZO KoMnOJu mopCli.OZO f7ooxooa K. My.>b/Ka.i\bHO.\ry <l>O.AbK..AOpy. nymu noucıca Ha npuJı1epe Kapau.MCKOlO <1>oJıbK..AOpa .... .. ............ 711

Oksana Tyshchenko-MONASTYRSKA

The Impact of Cu/tura[ Linguistic Environmerıt on the Folk/01·e of Karaim s . . . . . . . 743

Gerşom QIPRISÇI (TZIPRlS) An Essay on the Qara'im aııd Qara'ism As A Civilization .. .. .. .. . . .. .. .. . .. . . .. .. . . 751

Peter CHEREMUSHKIN Azary Kodzlıak: Entering the Private World of A Noıı-Conformist Artist . . . . . . . . . 763

HayimKhan MALKHASY

KapauJı.1CKa5! "YJıt.Ma" . . . . .. .. . .. .. . .. .. .. .. .. .. . .. .. .. .. . .. .. .. . .. . .. . .. .. . .. .. .. .. . . .. .. .. 773

Gerşom QIPRISÇI (TZIPRJS) An Internetion Between Qara'ism and Islam .. .. .. .. . . .. .. .. . .. .. . .. .. .. . .. .. .. .. .. ..... . 779

,Ll,aBMA TL1PJ15IKI1 KapauM.cıcue Epal.{Hbıe ,d,ozo60pbı 6 (])oHoax Kapa11Mcıcozo MyJe51 fopoi)a Eımamopuu .. . . .. . .. .. . . .. .. . .. . .. .. .. . . . .. . . . . . . .. .. . . . .. . .. . .. . . . . . . .. .. .. . . .. .. . . .. . . .. .. .. . 795

David TIRIYAKI

Zur Lage Der Burg "Bur-Q" Im Briefe Des Chasarenkönigs ]oseph .. .. .. .. .. .. .. .. . 809

David (Viktor) TIRIY AKl

Complex of tlıe Kara i te Kenasa in Yevpatoria .. .. . .. . . . . .. .. .. .. . . . .. . . . . .. .. .. . .. . . .. .. 815

-xv-

Muhammed ÇİTGEZ- Özgür ASLANKILIÇ Vilnius Üniversitesi Merkez Kütüphanesi'ndeki Karaim (Karay) Tiirkleri Koleksiyonu . . . . . . .. . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . ... 837

Ü)leHa APABA,4)1G1- M.11xaiiuıo CEMIKIH npo AiR.AbHİCnıb MeAil110110.i\bCbKOZO HaL{iOıttl.Abıta-Ky .. \vınypHOZO KapaÜvr.CbKOZO To(iapucıma no Biopoo)l(eıtı;ıo Jcınopu•moi· ma KyAbmypı;oi'

Cnaou~uHII Kpu.McoKııx Kapai'.Mi6 .. . .. .. .. .. . . . . . .. .. . .. . .. .. . . .. .. .. .. .. . . .. .. .. .. . . . ... 853

Y. D. KOKIZOV 44 Mezar Taşı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 859

Y. D. KOKIZOV Ka ray Türklerinin Kısa Tarihçesi .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . .. .. 869

Tülay Çulha

Karay Bibliyogrnfyası . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 883

SEMPOZYUM RESiMLERİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 907

- XVI -

KARAY (KARAİM-KARAİTE) TÜRKLERİNİN İSRAİL'E GÖÇ SERÜVENİ: SONUN BAŞLANGlCI

Salih YILMAz•

GİRİŞ

Karayların İsrail'e göç serüvenlerine değinmeden önce bwıJann ortaya çıkış süreci ve inançlan hakkında bilgi vermek daha doğru olacaktır. Karayların ırki olarak Türk oldukları bilinen bir gerçektir. Bu top luluğun H azar kağanlığı içerisinde çıktığı ve daha sonra Kırım'a göç ederek asıl oluşumlarını ve bütünleşmelerini Kırım'da tamamladıkları düşünülmektedir. Karay Türkleri, Museviliğin bir kolu olan Karai inancına sahiptir. Bu mezhebin kurucusu MS S' inci yüzyılda Anan Ben David isimli Bağdatlı bir hahamdır. Anan Ben David, Bağdal'taki diğer hahamlann Tevrat' ı tahrif ettikleri iddiasıyla, sadece Tevrat' ı temel aldığını söylediği bir mezhep kurmuş, ancak şikayet üzerine hapse atılmıştır. Cezaevindeki oda arkadaşı ünlü İslam düşünürü ve Hanefiliğin kurucusu İmaını Azam Ebu Hanife'dir. Mezhebinin kurallarını koyarken, ondan çok etkilenmiştir. David hapisten çıkınca, Kudüs' te ilk "Kenesa"sıru "Hazreti Davud'un dediği gibi " ... yerin altından gelen sesimi duy Ey Tanrım." ayeti nedeniyle yerin altına inşa etmiştir. İstanbul Hasköy Kenesası dahil olmak üzere Karayların tüm ibadetleri yerin altındadır.

Karayların Yahudiliği kabul ediş süreçleri 9. yüzyıla kadar dayandırılmaktadır. Hem Yahudilik içerisinde hem de Karayların ait olduğu Türk toplulukları içersinde ayrılıkçı bir mezhep olarak kabul edilen Karaism aslında kültürel, dini ve entelektüel bir hareketin sonucu ortaya çıkmıştır. Ortaçağ

kaynaklarınm çoğunda 9. yüzyılın sonlarına doğru Irak ve iran'da bulunan Yahudilerin bir kısmının Akderıiz'e doğru göç ettikleri bilinmektedir. Bu göç sırasında birçok Yahudi Mısır, Kuzey Afrika, İspanya ve Filistin topraklanna yerleşmiştir. Kudüs şehri 11-12. yüzyıllarda Rabbani mezhebinin doğrudan

· Doç. Dr., Muğla Üniversitesi, FEF, Tarih Bölümü Öğretim Üyesi, (salih}ilmaz76@yahoo.com).

-511-

yayılma noktası haline gelmiş ve önemli bir merkez olmuşh.ı.r.1 ll. yüzyıldan sonra Kırım ve çevresinde yaşayan Karay toplulukları bu göç hareketlerinden etkilenerek Bizans topraklarına (özellikle İstanbul'a) ve Litvanya'ya kadar uzanan bir sahada hayatlarını yeniden şekillerıdİrrnek için gayret etmişlerdir.

12. yüzyılda Karadeniz'in kuzeyinde yaşayan birçok Türk topluluğunun Karaism mezhebini kabul ettiği bilinmektedir. 12. yüzyılda buralarda var olan Karaism ile Hazar Kağanlığı'nda var olan Yahudilik a rasında bir benzerlik olduğuyla ilgili şüpheler vardır. Bu topluluğa yaşadıkları bölgede ve farklı

coğrafyalarda farklı isimlerle hitap edilmiştir. Karayim ya da Karay ismi etnik sınıflandırma olarak verilmiştir. Kaynaklarda İbranice söyleniş şekli olarak Karai, Karaim, Arapça söyleniş şekli olarak Karrai, Karraün, Kıpçak Türkçesine göre Karay, Karaylar, Rusça ve Lehçeye göre Karaim, Fransızcaya göre Caraime olarak geçmektedir.2 Günümüzde dünyarım farklı bölgelerinde yaşayan Karay Türkleri sırf sahip oldukları dini inançl arından dolayı birçok ülke gezmişler ve sonunda İsrail'in kendilerine daha u ygun olduğuna karar vererek bu ülkeye yerleşmeye karar vermişlerdir. Günümüzde Karayların en önemli merkezi İsrail kabul edilmektedir. İsrail'deki ana merkezleri de Ramle'dir. Burada toplanan grubun çoğunluğunu Mısır ve Irak'tan göç eden Karaylar oluşturmaktadır. Avrupa'da yaşayan Karaylar ise Litvanya, Rusya, Polanya, Türkiye, Bah Avrupa, Kanada, Avustralya ve ABD'de yaşamaktadırl ar. Bu gurupların tamamırun Türk Karaylardan oluşh.ı.ğu söylenemez. Bunlal' içerisinde Türk Karaylar genelde Türkiye, İsrail, Rusya, Ukrayna (Kırım), Litvanya, Kanada, ABD, Avustralya, Almanya ve Polanya'da yaşamaktadırlar.

Karayları inanış olarak diğer Yahudilerden ayıran başlıca özellikler neler olmuşh.ı.r? Yahudiler neden Karay topluluklarıru kabullenmekte zorlanmak­tadırlar? Bu soruların cevabını bulmak hem zor hem de oldukça karmaşıkhr. Öncelikle Karaylar, Türk kültüründen ve islam öğretilerinden oldukça etkilendikleri için sahip oldukları Yahudiliği de buna göre şekillendirmişl erdir.

Karay yasaları ve gelenekleri üç temel inanış üzerine oturtulmuştur. Bu üç temel inanıştan birincisi Tevrat'tır. Karaylar Tevrat'ın öğretilerine ve peygamberlere inanırlar. İkincisi ise İslam inancında da var olan kı yas yapnıakhr. Karay inancında bir öğretiye körü körüne inanmak doğru kabul edilmez. Var olan problemler diğer inançlarla ve olaylarla kıyas yapılır. Bunun yanında son inanç öğretisi ise sahip

1 Hayyim-Hillel Ben-Sasson, "Tiıe Karaite Community of Jerusalem in the Tenth and Eleventh Centuries", (Hebrew), Shalenı, Nu: 3, 1981, s. 295-307.

ı Samuel Poznanski, "Karaites", Encyclopcdiae of Religion and Etlıics, Ci lt: V, VTI, New York 1951, s. 662.

-512-

oldukl arı gelenekiere bağlılıklarıdır. Karaylar, sahip oldukları geleneklerin kutsal metinlerle çelişmediğine dikkat ederek kuralları geliştirmeyi amaçlarlar.

A. KARAYLARIN YAŞADIKLARI SAHALAR

Karaylar dünyanın birçok yerinde cemaat olarak hayatiarım

sürdürmektedirler. Yaşadıkları ülkeler: Ukrayna (Kırım), Türkiye, Polonya, Litvanya, İsrail, ABD, Avustralya, Kanada, Mısır, Rusya Federasyonu, Almanya, Fransa vb. Mısır ve diğer Kuzey Afrika ülkelerinde yaşayan Karayların Türk Karaylarla sadece Karaism bağlammda benzerlikleri vardır. Etnik anlamda bir benzerlikleri bulunmamaktadır. Fakat bizler bunların temel olarak yaşadıkları ve hayatlarında bir dönüm noktası olan ülkeleri aşağıda incelemeye tabi tuttuk.

a. Litvanya

Sovyetler Birliği yıkıldıktan sonra sosyalist cumhuriyetlerde yaşayan Karayların nüfus sayıları daha net ortaya çıkmaya başlamıştır. 1989 yılında

açıklanan istatistiklere göre Litvanya' da 289 kişi kendisini ebı ik kimlik olarak Karay emisitesi içinde tanımlamıştır. Bunlardan 210 kişi kendi yerel dillerini çok iyi konuşanlardan oluşmuştur. Bu sayı içerisinde 130 Karay Litvanya'run Vilnius şehrinde, 100 Karay Trakai (Troki, Troch)'de ve 30 kadar Karay'da Panev'de yaşamaktaydılar.3 Litvanya, Karay topluluğu içinde önemli bir merkez olarak kabul edilmiştir. Sovyetler Birliği hakimiyeti döneminde Karayların yönetimini şekillendiren şaluslar ve yeni öğretiler genelde Litvanya' dan diğer gruplara yayılmıştır. Bu dönemde Sovyetler Birliğinde yakl aşık 2.000 civarında Türk Karayın yaşadığı tahmin edilmektedir. Sovyetler Birliği döneminde dini mekan olarak tek izinli açık kenesa (Karay sinegoğu) Litvanya'da (Trakai'de) yer almıştır. Bu kenesada dini konularda vaaz vermek yasaktı. Fakat bir gezinti yeri olarak kullanllmasına izin verilmiştir. Bu kenesanın bazen cenaze törenlerinde kullamlmasına da müsaade edilmiştir. 1993 yılından itibaren Karaylar Litvanya'da var olan iki kenesada (Vilnius ve Trakai) ibadetlerini yapmaktadırlar. Karayların kullandıkları dil ve alfabe konusunda oldukça zorlandıkları bir gerçektir.4 Çünkü Karay dili karakter olarak İbraniceden oldukça etkilenmiştir. Sovyetler döneminde Kril harflerinin kullanılması sonucund a yeni bir değişime uğrayan dil Sovyetlerin yıkılmasıyla yeniden Avrupai bir karaktere bürünmüş ve Latin harflerini

3 Arina Firkavi, "On the ri tual folklore of the Karaims", Tautosakos darbai-Folk/are Studies, l (VIII), Vilruus

1992, s. 239-248. 4 Tapani Harviainen, "De Karaitis Lithuaniae. Transeri p tions of Recited Biblical Texts, Descıiption of the

Pronunciation Tradition and the Peculiarities of Shewa", Orientnlia Succaııa, XXXVlll-XXXVIX, Odense 1991, s. 36--44.

-513-

kullanmaya başlamıştır.5 Karayların dilsel ve tarihsel faaliyetleri konusunda önemli gayretleriyle Sayın Myko/as (Michael) Firkovicius'a şükran duymak gerekü6

Sovyetler Birliği döneminde uygulanan politika içerisinde din yok sayıldığı için Karaylarda sahip olduklan inançlarını gizli yaşamışlardır. Fakat sahip olduklan etnik kimlik belki de Sovyetlerin her milleti pasaportlannda damgalaması ile farkında olmadan kaybolmamışhr. Sovyetler Birliğinin

yıkılmasıyla birlikte her etnik grup kendi gelenekleri ve dini inançlarını yeniden canlandırm a ve geli ştirme doğrultusunda faaliyetlere girişmiştir. Karay topluluğu

Litvanya ve Kırım'da kendi içerisinde konferanslar düzenleyerek yeni bir başl angıç yapmak için adımlar atmıştır. Bu toplanhbr 1989 ve 1995 yıll arında

Kırım'da ve daha sonraları Litvanya'da yapılmışhr. Bu konferansların

düzenienişinin asıl amacı Sovyetler Bi rliği başta olmak üzere diğer bölgelerde yaşayan Karayları bir araya getirerek neler yapı labileceğiyle ilgili kararlar alabilmektir. Fakat yapılan toplantılara kablım hem az olrrı.uş hem de istenilen sonu ç elde ed ilememiştir. Sevindirici boyut ise İsrail, İstanbul ve ABD'de yaşayan Türk Karaylar ile Sovyetlerde yaşayan Tü rk Karayların bir araya gelmesi ve sorunl arını konuşabilmeleri olmuştur. Karayların bu toplanhlar vasıtasıyla

toplanabi lmeleri sonucund a aralanndaki farklılıkl a r da ortaya çıkmaya başlamıştır. Çünkü bir tarafta Türkçe konuşan Karaylar, diğer tarafta İngilizce konuşan Karayla r, diğer tarafta Arapça veya İbranice konuşan Karaylar duruyordu. Fakat değişmeyen bir sonuç var ise oda sahip olduklan inançlarıydı. Bütün Karay topluluklan sahip oldukları inancın Yahudiliğin bir geçmişinden kaynaklandığı konusunda hemfikirdirler. Karayların günümüzde var olan en büyük sorunu var olan kaynakların genelde Arapça ve İbranice olmasıdır. Fakat yetişen yeni nesil ne Arapça ne de İbranice bilmektedir. Bu nedenle de kendi geçmişleriyle aralarında oldukça uzun bir mesafe bulunmaktadır. Karayların geleneklerine göre dini törenler kendi dillerinde yani Türkçe yapılmaktadır. Bu faktör bile onların

Yahudilikten oldukça uzak kalmalannın ana sebeplerini ol uşturmaktadır.

b. Türkiye

~arayların Anadolu'ya yerleşmeleri ve günümüze kadar gelen bir süreç içinde Istanbul'da bir grup kurmalan serüveni Bizans'a kadar gitmeden açıklanamaz. Bilindiği gibi Bizans daha erken yüzyıllar içinde Karadeniz'in kuzeyinde yaşayan Kıpçak ve Peçenek grupl arırun kendi topraklarında

5 Mourad El-Kudsi, 17ıe Karailc Communilies irı Po/and, Lithuania, Russia and Crimca, Lyons and NY 1993, s. ı 2-67.

6 Menachem 1:\en-Sasson, "Firkovitch's Second Collection: Remarks on Histerical and Halakhic Material", (Hcbrew), ]ewislı Studies, Nu: 31. 1991, s. 47-67.

-514 -

yerleştirerek onlardan askeri güç olarak yararlanıyordu. Ayrıca Hazar Kağanlığı ile siyasi ve ticari ilişki içerisinde bulunarak İslam ordularının Batıya doğru uzamnamaları konusunda işbirliğine gidiyordu. Bizans-Hazar münasebetleri Karadeniz'in kuzeyinde yaşayan Türklerin Bizansı dost olarak görmelerinde önemli bir faktör olmuştur. Hazar Devletinin yıkılmasıyla oluşan yeni süreçte Türklerin daha da kuzeye ve bahya göç ettikleri bilinmektedir. Bir kısım

Karayların Bizans topraklarına göç ettikleri ve İstanbul'da diğer Yahudi cemaatleri ile yaşadıklarına dair tarihi süreçte oldukça fazla rivayet vardır. Hatta bu Karayl arın İstanbul' da yaşayan Rabbanilerle anlaşamadıklarından dolayı yeni bir göç dalgasıyla Kudüs' e göç ettikleri söylenmektedir. MS 4. yüzyılda Bizans imparatoru Theodosius zamanında Karayların birçoğunun Edirne ve İstanbul'a yerleştirildiği bilinmektedir. Ayrıca İran'dan göç eden Yahudiler de yine Kırım'a yerleştirilmişlerdir. MS XII-XV. yüzyıllar arasında İstanbul' da Karayla ra ait yedi adet Kenesa'nın var olduğu kaydedilmiştir.? Kırım Karayları olarak adlandırılan bu topluluk daha çok Karaköy çevresinde yaşamaktaydı. Bu döneme ait edebiyat ve dini kitaplar bulunmaktadır. Osmanlı hakimiyetinde de Sultan ll. Mahmud Döneminde yine kitaplar yayımladıkları bilinmektedir. İstanbul'da yaşayan Karayların Türklerin İstanbul'u fetiletmeden önce Rumca konuştukları ve ibadetlerini Rıınıca yaptıklarına dair kayıtlar var olsa da Osmanlı hakimiyetiyle birlikte bütün faaliyetlerini Türkçe yapmışlardır. Karaylar, Türkiye'de 1985 yılında 150 civarınd a iken 1993 yılında bu sayı 95 kişiye düşmüştür. 2010 yılına gelindiği şu dönemd e resıni olmayan rakamlara göre kendini Karay olarak kabul eden kişi sayısı 100 civarındad.ır. Bunların tamamına yakım da İstanbul'da yaşamaktadır. jstanbul' da yaşayan Karayların sayılarının neden bu kadar az olduğu dikkat çekebilir. Ancak şu unutulmamalıdır ki Osmanlı Döneminden itibaren çoğu Karay, din değiştirerek İslamiaşmış ve Yahudiliği terk etmiştir. Kalanların çoğu da dini sebeplere bağlL olarak yurt dışına göç etmek durumunda kalmı ştır.

Karayların asıl ortaya çıkış süreçleri ve onlar üzerine yeni bir merakın oluşmasında 20. yüzyılın sonlarına doğru ortaya çıkan araştırmalar önemli bir değer katmışhr. ABD'de yaşayan Yahudi cemaatlerinin dünya üzerinde yaşayan Yahudilerle ilgili yaptıklan araşbrmalarda kendilerinden olan faka t farklılıkları hemen göze çarpan Karaylar hakkında bir merak uyanmışhr. Sovyetler Birliğinin hakimiyetinde olmaları ise bunlara dair merakı aydınlığa kavuşturacak bilgilerin edinilmesini engellemiştir. Sovyetler Birliğinin yıkılmasıyla ortaya çıkan süreçte

7 Zvi Ankeri, Karaites in Bizmıtiwıı:thc Jormative years, 970-1100, Columbia University Press, New York and Jerusalem 1959, Xlll+546 s.

-515.

Karaylar, Yahudi cemaatleri içinde hemen yeni araştnmaların yapılmasına

öncüJük etmiştir.

c. Ukrayna

Karay Türkleri günümüzde Ukrayna'ya bağlı Kırım Özerk Cumhuriyetinde yoğun olarak Çufutkale, Mankupkale, Bahçesaray, Solhat, Kefe (Feodosia), Gözleve (Evpatoriya) vb. yaşamaktadır. 1914 yılında yaklaşık 8.000 ki şi

olduklan kayıtl arda vardır. Fakat 2. Dünya Savaşı sırasınd a Alınanların gazabına uğradıklan için çoğunluğu kaybolmuştur. 1979 nüfus sayımına göre Kırım'da 1200

Karayın yaşadığı tespit edilmişken 1989 yılında 900 civarında oldukları tespit edilmiştir. s

d. İsrail

Karaylann, İsrail'e göç süreci ve bu süreç sonucunda kendi inançlan ile geleneklerini kaybedişleri gerçeği, 15.000 kişilik bir nüfus yapısıy l a önemli etkilere sahip Karayların yok oluş macerası aşağıdaki başlı k alhnda işlenecektir. Bu 15.000

kişilik Karay grubu içerisinde Türk emisitesini taşıyan Karay iann sayısının 1500 civarında olduğu tahmin edilmektedir. Diğerleri ise çoğunlukla Mısır ve diğer Kuzey Afrika ülkelerinden göç eden Karaylardan müteşekkildir.

B. KARAYLARIN İSRAiL'E GÖÇ SERÜVENİ VE YOK OLUŞLARJ

Karay Türklerinin İsrail'e göç serü veni aslında dini inançlannın yok olmaya başlamasıyla alakahdır. Çünkü özellikle Sovyetler Birliğinin dağılmasıyla

ortaya çıkan Karay grupları kendilerini hem ekonomik olarak hem de dini inanış bakımından bir boşlukta hissehnişlerdir. Bu boşluğu İsrail'in uyguladı ğı göç politikası ve onlara sunduğu vaatler iyice canlandı rmış ve birçoğunun İsrail'e göç etmesine neden olmuştur. Karayları n İsrail'e göç etmeleri genelde savaşlar ardından ya da güvenlik sorunu hissetmeleri durumunda artmıştır. 1948 yılmda

İsrail kurulduğunda ilk Karay grupları da Mısır'd an buraya göç etmeye başlamışlardır. Bu guruplar Türk etnisitesi dı~ındadır . 1948 yılından 1956 yılına

kadar Mısır' da yaşayan Karayların %1 göç etmiştir. Fakat 1955 yılında Arap-İsrail savaşlarından sonra Mısır'daki Karay gruplannın %40 ı İsrail'e göç etmek zorw1da kalrruşhr. J 967 yılında çıkan Arap-İsrail Savaşlarından sonra ise göç da lgası iyice hızlanmış ve Karayların Arap ülkelerinde yaşayan gruplarının çoğu İsrail'de

toplanmı ştır. 1970 yılındaki tahminlere göre bu dönemde israil 'de yaklaşık 7.000

8 Y. A. Polkanov, Kırımkaylarm Atnlar-Sozıl Poslovitsi i pogovorki Krımskix Kamimov, Baxçisaray 1995, s. 6.

-516 -

Karayın bulunduğu varsayılmaktadır. 1985 yılına geündiğinde ise bu sayı 10.000

olarak belirlenmiştir. 1990 yıllarııun başında bu sayı 15.000 olmuştu r. 1990 yıllarının başmda Karayların İsrail'deki merkezi olarak kabul edilen Ramle'de 700 ev (4500 kişi), Ashod'da 800 ev, BeerSheva'da 250 ev, Ofakim'de 220 ev, Kudüs' te 50 ev ve Mazliah ve Ronen' d e de dağınık biçimde yerleşmiştir.9

Türk Karay gruplarının İsrail'e göç serüveni ise Sovyetlerin yıkılmasıyla başlamıştır. Bu dönemde yaklaşık 1000 kadar Karay Türk Yahudisinin İsrail'e göç ettiği düşünülmektedir. Amerika'da yaşanan 12 Eylül saldınların dan sonra 500

kadar Türk Karay Yahudisinin daha İsrail'e göç ettiği varsayılmaktadır. Bu göçmenler genelde inşaatlarda işçi olarak çalışmaya başlamışlar ve daha sonraları ise kendi işlerini kurmayı başannışlardır. İsrail'e göç eden Karayların en önemli özelliği mücevher alım sahm.ına merak salmalarıdır. Karayların İsrail'e göç etmeleriyle bu bölgede yaşayan Yahudiler arasında sorunlar kısa sürede kendini göstermiştir. Çünkü göç eden Karay toplulukları diğer Yahudi gruplar tarafından dışianmış ve ikinci sınıf vatandaş muamelesi görmü şlerdir. Bu durum a dayanamayan bir kısım Karaylar tekrardan eski memleketlerine veya birçoğu d a Amerika'ya göç etmiştir. İsrail' de kalanlar ise kendi lerini kabul ettirebilmek için gayret göstermişlerdir. İs rail 'de yaşanan asıl sorun Karayl arın kendi kimliklerini korumalarına ve dini inanç farklılıklarını yaşatmaianna müsaade edilmemesinden kaynaklanmaktadır.

Batı Avrupa başta olmak Ül'ere Sovyetler Birliği ve diğer ülkelerde yaşayan Türk Karayların neden İsrail'e göç ettiğine dair asıl sebeplere inecek olursak;

1. Dini sebepler

Karay inancına göre Karayların Ya hudi olmayan birisiyle evlenmeleri yasakbr. Buna bağlı olarak dünya üzerinde çok farklı coğrafyalarda az sayıda yaşamalanndan dolayı akrabalık bağlan oldukça yakın olmuştur. Evlenecek çağa gelen gençlerin eşierini seçerken çok fazla seçenekl erinin olmaması ve akrabalık bağl an dolayısıyl a kendi cemaatleri dışında eş aramaları onların diğer Yahudi ceınaatleriyle ilişki içerisine girmelerine neden olınuştur.1o Buna bağlı olarak da dışarıya göç yaygınlaşmışbr. Karaylarda akrabalık bağlan çok güçlüdür. Bu bağlar genelde Türk kültüründen gelmiştir.

9 Yoram Erder, "The Kara i tes' Sadducee Dilcmına", lOS, Nu: 14, 1994, s. 195-226. 10 Daha detaylı bilgi için bkz. Micheal Corinaldi, "The Problem of Divorce by judicial Decree in Karaile

Halakhah", Dirıei lsrael, Nu:9, 1979-1980, s. 101-144.

-517 -

Karay Türklerinin Yahudi olması ve dünyada var olan antisemitizm onların İsrail'e göç etmesinde önemli bir etken olmuştur. Çünkü dinlerini ancak Yahudi bir devlet hakimiyetinde yaşayacaklarına inanmaktad ı rlar.

2. Ekonomik Sebepler

1990 yılında Sovyetler Birliğinin yıkılmasıyla ortaya çıkan yeni süreçte İsrail bu sahada iyi bir reklam yaparak bölgedeki Yahudi nü fusun jsrai! 'e göç etmes ine ön ayak olmuştur. Bu göç dalgası sırasında genelde genç nüfusun göçünü kolaylaştırmış ve yaşlı nüfusu tercih etmemiştir. Buna sebep olarak da yaşlı

nüfusun İsrail'e alışamayacağı veya bunları yeni sistem e göre eğitemeyeceği

düşüncesidir. Bu göç dalgası sırasında denetimler oldukça sı klaştınlmış ve kendi ni Yahudi olarak göstermek isteyenler engellenmiştir. Bu politika sonucunda Kırım.

Litvanya, Rusya vb. bölgelerde yaşayan Karayların çoğunluğu İsra il'e göç etmişti r.

3. Siyasi Sebepler

İsrail'in 1948 yılında kuruluşundan itibaren Arap dünyası ile arasında var olan çekişme devam etmiştir. Bu çekişme günümüzde tamamıyla tar af değişti rerek

bir İslam-Yahudi çatışması halini almıştır. Bu potitika güdülürken belki de İsra il hükümetleri yeni bir devlet olmanın gereklerinin böyle bir çekişme orlaya çıkararak yıllar boyu Yahudi inaıuşının ve day,aruşmasımn temellerinin sağlam olmasını istemiş olabilirler. Fakat bu politika İsrail açısından başarılı olmuştur. Çünkü dünyada ortaya çıkan Yahudi düşmanlığı dolayısı yla birçok ülkeye dağılmış Yahudiler İsrail'e göç etmişlerdir. Devlet yeni yetişen nesle bir amaç aşılayarak varlığını koruma yolunda önemli adımlar atmıştır. Eğitim sisteminden başlayarak ortaya kayacağı politikaları kendi halkına arJatırken de bu düşmanlığı

araç olarak kullanmıştır. Zaten yeni politikada hangi ülkeden göç ederse etsin okul çağına gelmiş çocukların yetiştirilmesinde devlet birinci derecede etlGlidir. Buna bağlı olarak da farklı ülke ve kültürlerden İsrail'e göç etmiş göçmenlerin çocukları devlet tarafından tek düşünce ve kültür etrafında birleştirilmektedir. Buna izin vermeyen göçmenler ise maalesef devlet tarafından dı şlannıaktadırlar. Zaten ilk anda İsrail'e göç eden göçmenlerin bir kısmı geri dönnıekte ya da başka bir ülkeye göç etmeyi düşünmektedir. İsrail'in uyguladığı bu politikayı haklı sebeplere bağlamak mümkündür. Çünkü diğer türlü tek bir millet oluşturma konusunda zorlanacak ve Arap nüfusu karşısında eriyecektir. İsrail devlet politikası olarak Güney Amerika ve SovyPtler Birliği ülkelerinden gelen göçmenleri geleceğin

kurtancısı olarak görmektedir. Çünkü ABD'de yaşayan Yahudiler için İsrail'e

gelmek sadece tatil amaçlı olabilir. Bu nedenle de planlı politikalar gütmek ve

-518-

gelen göçmenleri tedirgin etmeden onların bu yeni devlete uyumunu sağlamak en büyük amaçtır.

Bu amaç içinde 1948 yılında İsrail'e başlayan Karay göçü sonucunda önemli bir geli şme göç edenlerin çoğunun eski gelenek ve inanışlarını

kaybettiğidir. İsrail'e göç eden Karay toplulukları içerisinde eski geleneklerine bağlı olanlar içerisinde Türk Karaylan önemli bir yer teşkil etmektedirler. Bu sonuçlar doğrultusunda Karayların İsrail'e göç etmeleri onların etnik kimliğinin de bir sonu olmuştur. Karay inancını farklı kılan onların Türkçe konuşması ve geleneklerine bağlı olmaları iken İsrail'e göç edenlerde bu değerler yok olmuştur. Bu değerlerin yok oluşunda İsrail'in uyguladığı devlet politikasının önemli bir yeri vardır.

SONUÇ

Günümüzde dünya ü zerinde yaklaşık 30.000 Karayın yaşadığı

hesaplanmakta ise de maalesef bu saynun ancak yarısırun bile varlığından şüphe edilmelidir. Bu sayı içerisinde Türk Karaylarının sayısı yakl aşık 2500- 3000 civarındadır. Bu sayıya kendisini Yahudi olarak kabul etmeyip de sadece Türk Karay olarak nitelendiren Müslüman, Ortodoks Hristiyan yahut farklı inançlara sahip Türk Karayları da dahildir. Fakat genel görüşe göre bir insanın Karay olabilmesi için Yahudi olmasının şart olduğudur. Bu şartları büyük değişimlere uğramış normal Karay vatandaşının ne kadar önemsediği ise şüphelidir. Her ne sebeple olursa olsun bazen di:rU bazen d e ekonomik şartlar göz önünde bulundurularak kendisini Yahudi inancına bağlı kabul edip de İsrail'e göç eden Türk Karaylan İsrail tarafından sahiplenilmiştir. İsrail bu sahipliği sadece Türk Karaylara değil dünya üzerinde yaşayan bütün Yahudilere fazlasıyla göstermiştir. Karaylar, kendilerine gösterilen ilgi ve alakadan etkilemniş, daha rahat ve daha huzurlu bir hayat süreceklerini düşündükleri İsrail'i her zaman için ana vataııları olarak düşünmüşlerdir. Karaylan İsrail'e göç ettirerek birinci aşamayı başarılı bir şekilde tamamlayan devlet, ikinci aşama olan yeni doğan çocuklara uygulanan devlet eğitimi politikası ile de onların Karaylığıru yok etmeyi başarımşhr.

- 519-

KAYNAKÇA

• Ankori, Zvi, Karaites in Bizantium:the Jormative years, 970-1 100, Columbia University Press, New York and Jerusalem 1959.

• Ben-Sasson, Hayyiın-Hillel, "The Karaite Community of Jerusalem in the Tenth an d Eleventh Centuries", (Hebrew), Shalem, Nu: 3, 1981.

• Ben-Sasson, Menachem, "Firkovitch's Second Collection: Remarks on Histarical and Halakhic Material", (Hebrew), Jewislı Studies, Nu: 31, J99J.

• Corinaldi, Micheal, "The Problem of Divorce by Judicial Decree in Karaite H alakhah", Dinei Israel, Nu:9, 1979-1980.

• El-Kudsi, Mourad, The ·.Kaı-aite Communities in Poland, Lithuania, Russia and Crimea, Lyons and NY 1993.

• Erder, Yoram, "The Karaites' Sadducee Dilemma", fOS, Nu: 14, 1994. • Firkavi, Arina, "On the ritual folklore of the Karaims", Tautosakos darbai­

Fo/kiare Studies, I (VIII ), Vilnius 1992. • Polkanov, Y. A., Kırımkaylarm Atalar-Sozıl Poslovitsi i pogovorki Knmskix

Karaimov, Baxçisaray 1995. • Poznanski, Samuel, "Karaites", Encyclopediae of Reli~ion and Ethics, Cilt: V, VII,

New York 1951. • Tapani, Harviainen, "De Karaitis Lithuaniae. Transcriptions of Recited Biblical

Texts, Description of the Pronunciation Iradition and the Peculiarities of Shewa", Orientalia Suecana, XXXVIIl-XX:XVIX, Odense 1991.

-520-