July 27, 2015

1

Bir “Coquettish” Tebessüm (Gustave Jean Jacquet)

Aynı modelin yukarıdaki ve aşağıdaki portrelerine, ressamının verdiği

başlıkları/isimleri bilmeden bakmakla, bu adlandırmayı öğrendikten

sonra bakmak arasında ne gibi bir fark olabilir? Bunu şimdi, bundan

sonraki satırları okumaya geçmeden, siz de deneyebilirsiniz.

July 27, 2015

2

Bu resimler bir 19.yüzyıl ressamının, Gustave Jean Jacquet’nin

(1846-1909) eserleri. Ressamın bu iki resme uygun gördüğü

isimlerse şöyle: “Portrait of a Noble Lady” ve “A Coquettish Smile”.

Ama hangi isim hangi resme ait, bu cümleden anlaşılmıyor. İşte

ikinci bir deney fırsatı: Siz olsaydınız bu adları nasıl dağıtır, mesela

hangi ismi yukarıdaki resime yakıştırırdınız?

Yukarıdaki cümlede, ressamın koyduğu isimlerin yerlerini bilerek

karıştırdık. Alttaki resimin isminde geçen “noble” sözcüğünün,

modellerin aynı kişi olması, pozların birbirine çok benzemesi

nedeniyle, üstteki resim için de kullanılabileceği rahatlıkla

düşünülebilir. Noble sözcüğünü, üst sınıfa aidiyet anlamında veya

sahip olduğu üstün nitelikleri itibariyle “asil” olmak anlamında almak

July 27, 2015

3

bu durumu değiştirmez. Her iki resim de, kelimenin her iki anlamıyla

da, “asil/soylu (noble)” bir kadını tasvir ediyor gibi. Peki birinci

(üstteki) resmin adında geçen “coquettish” sözcüğü için de aynı şeyi

söyleyebilir miyiz, her iki resimde de böyle bir gülümseme tasviri var

mı? Bundan sonra, yazının devamında, ilgileneceğimiz sözcük

“noble” değil, Jacquet’nin ilk resime verdiği isimde geçen

“coquettish” olacak.

Ressam

Gustave Jean Jacquet, hocası William Bouguereau’dan farklı olarak,

köylü kızları veya mitolojik sahneleri taşımıyor tuvaline. Kara

Lysandra Ross’a göre, Jacquet’nin çizdiği kadınlar/modeller hem

narin hem güçlü, belki klasik anlamda güzel

olmayabilirler/sayılmayabilirler ama, canlı ve hayat dolular. O,

resimlerinde iki ayrı dönemi birden yansıtıyor. Ressam şeylerin

mevcut/şimdideki hallerini gözlemliyor ve onları geçmişin içine

daldırıyor. Arsene Alexander ressam için “hassas ve centilmen bir

sanatçı” ifadesini kullanıyor ve onun, resimlerinde zarafeti, inceliği

tasvir ettiğini söylüyor.1

19.yüzyıldan önce ressamlar kadın yüz ve bedenlerini, tarihi,

mitolojik, dinsel kompozisyonlar içinde resmederken, sonra,

20.yüzyıl yorumcularının eril-bakış olarak (male-gaze) isimlendirdiği,

bir haz nesnesi olarak kadın güzelliğinin çalışıldığı görülüyor. Ancak

bu kadınlar hiç de Yunan tanrıçalarına benzemiyor, öyle bir güzellik

1 http://www.artrenewal.org/pages/artist.php?artistid=425

July 27, 2015

4

anlayışını temsil etmiyor.2 Ressamlar kadınları, kendi bireysel izlenim

ve güzellik algıları/anlayışları doğrultusunda resmediyorlar. Yüzyıl

boyunca ressamlar, lüks kıyafetler içindeki donuk kadın

portrelerinden uzaklaşarak, modelin psikolojisini, mesleki ve kişisel

durumuna dair ayrıntıları içeren tasvirlere yöneliyorlar.3

Coquette

Yukarıdaki resme Jacquet, “La Coquette” ismini vermiş. Sözlüğe göre

“coquette”, sevgi duymaksızın ve yakın, sevgiye dayalı bir ilişki talep

2 http://www.nbr.co.nz/article/the-modern-woman-seen-19th-century-french-

artists-127964

3 Melissa Bailar. "The Body in Time: Figures of Femininity in Late Nineteenth-

Century France (review)." Nineteenth-Century French Studies 41, no. 1 (2012): 157-158.

July 27, 2015

5

etmeksizin, erkeklerin dikkatini çekmeye ve beğenisini kazanmaya

çalışan kadın anlamına geliyor.4 İngilizce eşanlamlıları arasında seksi

(sexy) sözcüğünün de yer aldığı coquette sözcüğünün sıfat hali

(coquettish) Türkçe’de “çapkın, nazlı, cilveli, işveli, fingirdek,

davetkar, oynak, fettan, şuh” gibi birçok kelime ile karşılanıyor.

Sizce bu sıfatlardan hangisi, yukarıdaki (birinci) portredeki

gülümsemeyi nitelemek için daha uygun olabilir?

İngilizce konuşulan dünyada 1700’lerden önce, coquette kelimesiyle,

tiyatro, edebiyat veya gazetelerde karşılaşılmıyor. Coquette, hem

kelime hem de sosyal bir figür olarak, 18.yüzyılda kendini gösteriyor

ve bu, yaşanan ekonomik ve toplumsal değişmeye –özellikle tüketim

kültürünün gelişmesine- bağlanıyor.5 Fransa’da 19.yüzyıl kadınları,

moda ve yeni “kadınlık/kadınsılık (femininity)” söylemiyle birlikte

giden, günümüz moda yazarlarının gıptayla baktığı, bir nezaket ve

coquette alışkanlıkları/adetleri çağı yaşıyor. Bu yeni söylem kadına,

bir hayat tarzı olarak “kadın olma”yı, kıyafet, aksesuar ve

davranışlarla “çekici” olma yükümlülüğü olarak sunuyor.6 O günden

bu güne erkekler için kadının popüler formu coquettish kadın.7

Kadınlar da buna ayak uyduruyor. Ayşe Özyılmazel, İlhan Uçkan’ın

kitabını tanıttığı yazısında, “kadın gibi kadın olmanın” şartlarını

sıraladıktan sonra, “üstüne bir de işve, cilve, seksi bir kahkaha da

eklediniz mi, kim tutar sizi” diyerek “coquettish” olmayı formüle

4 http://www.merriam-webster.com/dictionary/coquette

5 http://muse.jhu.edu/books/9780813928142?auth=0

6 http://library.brown.edu/cds/paris/Drumsta.html

7 http://www.naturaldoes.com/news/why-do-men-like-coquettish-woman.html

July 27, 2015

6

dahil ediyor.8 Sıklıkla, “Gerçek ve unutulmuş dişilik bilgilerini”

öğretmeye adanan kitaplar yayımlanıyor.9 Öte yandan, Şangay

metrosunda kadınların ağırbaşlı giyinmeye davet edilmesi vakasında

olduğu gibi, engellemelerle de karşılaşılıyor ve kadınlar coquettish

olma hakkını savunmak, özellikle de bunun tacize gerekçe

yapılmasına karşı mücadele etmek durumunda bırakılıyorlar (I can

be coquettish, but you can’t harass me).10

Gustave Jean Jacquet‘nin resmindeki modelin coquettish

gülümsemesi, bu tamlama (coquettish smile) kullanılarak internet

üzerinde yapılan bir görsel aramasında karşılaşılanlardan bir ölçüde

farklı. Örneğin aşağıdaki fotoğrafların altına da “coquettish smile”

ifadesi yazılmış.11

8

http://www.sabah.com.tr/yazarlar/gunaydin/ozyilmazel/2005/02/25/ask_oyunu_

oyna_sevgilinden_olma

9 http://www.birazoku.com/aslinda-giden-erkek-yoktur

10 http://archive.indianexpress.com/news/we-have-right-to-be-coquettish-

women-slam-scantily-dressed-order/966957/

11 http://www.dailymail.co.uk/tvshowbiz/article-2292591/Kesha-joys-spring-

steps-floral-headdress--strategically-placed-blooms-corset.html

July 27, 2015

7

Bir örnek daha.12

Resimde (Jacquet) sözkonusu olansa daha belli belirsiz, daha üstü

örtük, daha kapalı bir tebessüm. Biraz, Divan şiirindeki, “aşık için

muteber olan süzgün gözdür” yaklaşımına benziyor, onu

anımsatıyor.

12 http://www.dailymail.co.uk/debate/article-2802517/sorry-sir-nicholas-high-court-judge-wrong-marriage-special-says-sarah-vine.html

July 27, 2015

8

“B. Sevgilinin Bakışı

1. Göz süzme / Gamze: Çoğu zaman konuşmayan, duygularını

ve cilvesini, cefasını yosma bakışlarıyla ortaya koyan sevgili,

âşığı baştan çıkarmak için gözlerini anlamlı anlamlı süzerek

bakar. Gamzesi bıçağını çekmiş, adeta kana susamıştır.

Gamzenin okları âşıkta tedavisi imkânsız yaralar açar. Gamze

şiirlerde şu ibarelerle yer alır: Tiğ-i gamze, fitne-i gamze,

cellad-ı gamze, tir-i gamze, gamze-i fettan, gamze-i

hançer,gamze-i cadu, gamze-i sehhar.

2. Fettan: Sevgili çeşm-i fettandır. Bu özelliğiyle âşığı kendine

esir alır.

3. Mestane: Nigâh-ı mest / çeşm-i mest / çeşm-i mestane /

çeşm-i fettan gibi sıfatlara sahip sevgili mahmur bakışıyla

âşığının gönlünü yaralar.

4. Afet : Çeşm-i afet olan sevgili âşığına cevr ü cefa eder.

5. Sürme: Elâ / kara gözlü sevgilinin gözleri sürmelidir yahut

bu sürme kudrettendir.

6. Şehla: Sevgili çeşm-i şehladır veya âşığına baktıkça gözleri

şehlalanır.”13

Divan şiirindeki kadın sevgilinin bakışı gibi, “alttan alta”, “inceden

inceye” bir niyet beyanı mı veya ressamın niyet okuması mı resimde

gördüğümüz tebessüm. Eğer öyleyse bu “incelik” nasıl bir şey, neye

işaret ediyor? Herhalde, gerek Divan şiirinde gerekse Jacquet’nin

çizdiği kadın portrelerinde, ince, narin, bu belli belirsiz coquettish

duruş/tavır, Griselda Pollock’un belirttiği gibi, 19.yüzyılda kadının,

13 Doğan Kaya, Divan Şiiri ve XIX.Yüzyıl Halk Şiirinde Güzel Tasviri, Âşık

Edebiyatı Araştırmaları,İstanbul, 2000

July 27, 2015

9

“bakan” değil “bakılan” olarak inşası ve kadından, kamusal alanda

kendini dışavurmayan, saygınlığını koruyan, göze batmayan bir

kadın(sı)lık –“sahibi" olan/olacak erkeğe özgü olmak kaydıyla-

beklentisiyle ilişki kurularak anlaşılabilir.14 Özetle söylenen şu: “Alıcı”

durumundaki kadın, açık açık değil ama mutlaka “kur” yapmalı, elde

edilebilmek için “çaba” da sarfetmeli. Ancak bu çaba, “masumiyet”

çağrışımlarını alt üst edecek düzeye de ulaşmamalı. Tıpkı,

Jacquet’nin çizdiği “coquettish gülümsemesi”ndeki mütebessim hali

gibi: Daveti çağrıştırırken masumiyetini yitirmeyen. Bugün de,

mesela Thomas Green’in coquettish smile adını verdiği tabloda, bu

bakışın günümüze taşınan bir örneğini görebiliyoruz.

Aynı ressamın mahzun/hüzünlü bir bakışı tasviriyse şöyle:

14 Pollock, Griselda. “Modernity and the Spaces of Femininity.” In The Expanding Discourse, ed. By N. Broude and M.D. Garrard. New York: HarperCollins, 1992

July 27, 2015

10

“Adlandırmak, gösterileni sunulur hale getirmek ve onu öldürmektir,

onu bir söz kalabalığı içinde boğmaktır” diyor Sartre. Ressam erkek,

nesnesi/modeli kadın. Ressam isim veriyor, bakın işte bu

“coquettish” gülümsemedir diyor bize. Ressam konuşuyor, kadın

susuyor. Biz bakıyoruz.

Bir soru: Acaba bu “tebessüm” okumasının; kadınların hemen hemen

her davranışını, neredeyse yüzlerindeki her ifadeyi bir “davet” olarak

anlamaya meyilli olan ve bunu “taciz” için “bahane” olarak

kullanabilen “erkek egemen bakış”la bir ilgisi/ilişkisi var mıdır?

“Haya meselesi çok önemlidir. Yüzüne baktığın zaman yüzü

kızarıyorsa haya güzeldir. Kadında olsa daha da güzeldir. Haya

sadece kadın için değil, erkek için, bütün mahlukat için haya

diye bir şey var. Erkekler için de haya geçerlidir. Haya

duygunuz olacak. İffet çok önemli. Sadece bir isim değil. Kadın

July 27, 2015

11

için de bir süstür, iffet. Erkek için de bir süstür. İffetli olacak.

Erkek de olacak. Zampara olmayacak. Eşine bağlı olacak.

Çocuklarını sevecek. Kadın ise o da iffetli olacak. Mahrem-

namahrem bilecek. Herkesin içerisinde kahkaha

atmayacak. Bütün hareketlerinde cazibedar olmayacak,

iffetini koruyacaksın."15

Neden, eğer bir görgü kuralı olarak “herkesin içinde kahkaha atmak”

olumsuzlanmak isteniyorsa, bu “kadın”a özgülenerek yapılır ve “iffet”

gibi genel bir meselenin bir parçası yapılır ki?

“Şark toplumlarında hicabın meşrûiyeti hep fite korkusuna

bağlandı. Hicab hep bu şekilde öğretile geldi… Fakat fitne

nerede? Havada fitne olmaz. Güneşin ışığında, bilginin

aydınlığında fitne olmaz. Olsa olsa fitne erkeklerin gözlerinde,

kalplerinde yahut dillerinde bulunur. İlle de bir tedbir almak

gerekiyorsa erkeklerin gözlerine nikâb, kalplerine âdâb,

dillerine cezâ lâzım gelir (Musa Cârullah).”16

Ve neden yukarıdaki alıntı gibi, din içi referanslara dayalı yanıtlar

pratikte bir karşılık bulmaz?

Ve Şark toplumlarına özgü müdür yalnızca, bu eril bakış?

15

http://www.cumhuriyet.com.tr/haber/siyaset/99627/Arinc___Kadin_sokakta_kahkaha_atmayacak_.html 16 http://www.40ambar.com/arsiv/6/Niz%C3%A2m-i-%C3%82lem-Yazilari/287/Hicapsiz-erkekler-m%C3%A2s%C3%BBm-tec%C3%A2vuze-

ugrayan-kadinlar-muharrik/

July 27, 2015

12