• ••

• •• •

yuzUNcu YIL UNivERSiTESi

XXII. ULUSAL DILBILIM KURULTAYI

BILDIRILERI 8-9 MAYIS 2008

HAZIRLAYANLAR

MUSTAFA SARlCA

NURTEN SARlCA ALAATTIN KARACA

ANKARA 2009

Yayma Hazlrlayan Mustafa SARICA Nurten SARICA

Alaattin KARACA

Kapak ve Sayfa Diizeni Slileyman ERATALAY

Diizenleme Kurulu Prof. Dr. Ahmet Orner KO<;AK (Ba~kan)

Yrd. DoC;. Dr. Mustafa SARICA (Sekreter) Yrd. DoC;. Dr. Nurten SARICA

Y rd. DoC;. Dr. Mehrnet Ali <;ELiKEL Yrd: DoC;. Dr. ilker AYDIN

Ar~. Gar. SUleyrnan ERATALA Y Ar~. Gar. Orhan VAROL

Ar~. Gar. Sevda ERATALAY

YUzUncU YII Universitesi Yaymlan: 48 Sosyal Bilimler EnstitUsU Yaymlan: 1

22. Ulusal Dilbilirn KurultaYI Bildirileri (8-9 MaYls 2008, Van) Sosyal Bilimler EnstitUsU 2009

Cantekin MatbaasI, Ankara 2009

ISBN 978-975-7616-48-1

i<;iNDEKiLER

iLETi (DOGAN AKSAN)............................................................................ I ONSOZ............................................................. ... ......................................... III Mustafa SARICA (YYU FEF DBB Ba~kam) AS:llI~ Konu~rnasl ................. V Ahrnet Orner KOCAK (YYU FEF Dekam) AS:lh~ Konu~rnasl .................. VII Hasan CEYLAN (yyO RektOrti) AS:lh~ Konu~rnasl .................... ........ ..... IX

BiLDiRiLER

Abdurrahman KiLiMCi & Cern CAN TICLE : Uluslararasl Tlirk Ogrenici ingilizcesi Derlemi................... ..... ...... 1-11

M. Akif CECEN Tlirks:e Ders Kitaplanndaki Oyklileyici Metinler Uzerine Tutarhhk Baklmmdan Bir Ara~tmna................................. .. .......................................... 12-19

Arsun Uras YILMAZ Sozlli Dilde Konula~tmna: DilbilirnselOzellikeri ve Ceviri Sorunlan........ 20-32

Aysun KUNDURACI Denetlernede Evrenseller............ :................................................................. 33-46

Bilal KIRKICI Turks:ede iIgi is:ti.irncelerinin ili~tirme Belirsizliginde Kurucu Slkhklannm Rolli............................................................................................................... 47-57

Ciler HATipOGLU & Deniz ZEYREK Trakya Tlirks:esinde Titrek /RJ Ve Diller AraSl Etkile~irn............................. 58-69

Derya ADALAR Turks:e Sozllikte Araps:a Kokenli Ust Kavrarn Gosteren Sozclikler.............. 70-82

Dogan GUNAY & ufukASIK Yabancl Dil Olarak Tlirks:enin Ogretirninde Ternel Sozvarhgl..................... 83-97

Dogan GUNAY & Ayten SAHiN & Emine OFLAZ & Ata ATAK & H. Berkay KOC & Tayyar iNCEOGLU Gazete Soylerninde Slk Kullamlan Soz Sanatlarma ili~kin Bir inceleme: Gazete Dilindeki Yaratlcl11k.. ............................... ......................................... 98-113

Dogan GUNAY & rnehmetAYGUNES Yabancl Dil Olarak Tlirks:enin Edinirni Slirecinde ikinci Dil Edinicilerinin Kar~l11kh Konu~ma Etkinlikleri Slrasmdaki Anlarnda Uzla~rna Slirecinin Gozlernlerunesi................................................................................................ 114-128

Dogan GUNAY & Bettil SOLOSOGLU Yabancl Dil Olarak Tlirks:e Ogretirninde Kullamlan Yontern Kitaplarmm Ortak Sozcliks:es i ................................................................................. .. ...... . 129-138

Durmu;; YILMAZ YabanCl Dillerden Gelen SozcUkler Kar;;lsmda TUrkc;enin Ana Ozelliklerinin Korunmasl Ozerine................ ..... ..... ... ......... .................. ............... ........... ......... 139-l50

Efdal SEviN<;Li OzellGizli Bir Dil: <;epni Dili Turkc;enin Yurdunda Gizli Bir Dil: <;epni Dilcesi .... ..... .................. ..... ..... .. .. : .................... ... .. ..... ...... ..... .. ..... ..... .. .... ..... .... 151-168

Elif ARICA AKKOK Bir Ele;;tirel Egretileme <;ozUmlemesi Omegi: Hastahk Sava;; Mldlr? ..... .. ... 169-180

Emrah CiNKARA TUrkc;ede Add <;ozUmlemesi Ve Bagda;;lldIk. ...... . ..... .... .. ...... .... ....... .......... .. .. 181-186

Ercan TOMAKiN Dort Becerinin Temel Problemleri Ve <;ozUm Onerileri.. .. ......... ........... .. ....... 187-205

Erkan Ismail ARKIN YUksekogretimde ingilizce Ogretime Yonelik Tutum Smamasl: Kuzey Klbrls Baglaml. ......... ............ .. .. .. ..... ... ....... .. ..... ....... , ......... .......... ... ....... .... ...... 206-218

Eser E. TAYLAN TUrkc;ede Kayna;;tlrma Sesi Var Mldlr? ..... .. .... ...... .......... ........ ...................... . 219-228

Fidel <;AKMAK & Donercan DONOK Birle;;ik Eylemler Sozllik<;esi: TUrkc;enin Yabancl Dil Olarak Ogretiminde HIZll Ba;;vuru ... .... ... ........ ................... ...... ...... ... .......... .. ........ ................. .... ... ... 229-241

Filiz Klral & Astrid Menz iran-Azericesinde Ve Gagavuzcada Dil ili;;kisinden Kaynaklanan Yapisal Benzerlikler.. ... .... .... ...... ...... .. ......... ............ ...... ..... ............ ...... ........... ... .. ......... 242-250

Gencer ELKILI<; Tilrk<;ede <;ocukluk Doneminde Bazl Seslerin Telaffuzunda Zorluklara Bagli OlarakAltematifSeslerin Kullantml.. ........... ........... ............................. 251-258

Halil ibrahim iSKENDER TUrkiye Turk<;esinde Uc; UnsUzUn Van Yana Geldigi Durumlar................. .. .. . 259-263

Keriman KIRKICI TUrk<;enin ikinci Dil Olarak Edinimi: Bo;; Ozneler Ve AdIlsillann Gonderim Ozellikleri .. .... .... ...... ........... .. .............. ... ... ..... .. .... .. .............. .... .. .. ..... ........... .. ... 264-270

Levent GONER & Ekrem MALKO<; Farkh KaYlt Yontemlerinin Adli Konu;;ucu Tamma Uzerindeki Etkileri ........ 271-277

Marie Helene Sauner-Leroy & Elif KIr Yabancl Dil Olarak TUrk<;e Ogrenen Ogrencilerin Yazlh Yanh;;lanmn Degerlendirilmesi........ .......... .. ............. ....... ..... .... .. ........... ............ ................... 278-291

Milzeyyen <;iyiLTEPE & Mehmet Sami ORBERK Konu;;maci TammalTammlamada TUrkiye TUrk<;esindeki Unllilerin Formant Analizi ... ... .... .... .... ......... ... ....... .. ... ...... ...... ...... ......... .. ............................ .. ... .. .... 292-298

Mehmet <;i<;EK BaZl Gorsel Gostergelerin Yerell Evrensel Kar;nthgl Baglammda Yorumlanmasl. .... ............ ........ ... .. ................... ........... ... ........ ... ........................ 299-306

Mine GUVEN Klbns Agzmda E;;gorevli Ogelerin Baglanmasl Ozerine ... .. ... ..................... .. .. 307-318

Mine NAKipOGLU . TUrkc;:ede Kullallllan Vticut SozcUkleri ........ .. ........... .... ...... .. ......... ...... ..... .. ..... 319-330

Murat OZBAY & Ferhat ENSAR OrUntUsU Farkhla;;tlnlml;; Metin Kurgulannm Ogrencilerin Bilgi i;;leme SUrec;:lerine Etkisi .............. .. .. ................. .. .................... .... .. ........... ....... .... ... ..... 331-337

Nafi YAL<;IN Yabancl SozcUklerin Dogal Dil Konu;;uculannca Yazlm Ve Sesletiminin incelenmesi ........ ...... ... ... .......... .. .. .... ............... .... .. ................. ..... ..... ............. ... 338-350

Naile AGABABA Arap Dilinde Ad Tamlamalan Ve Onlann Smrflandmlmasl.. ................ .......... 351-361

Nuray ALAGOZLU Can YUcel'in $iirinde Ye;;il: Gostergebilim Baglammda Bir Sozbilimsel <;oZUmleme................... ... .... ................. .. ................... ... .. ...... ............ ... .............. 362-373

Orhan VAROL Urartucada Durum Ve E;;i;;levsel yap!. ......... .............. ........... ...... ... ......... ..... ... 374-381

Omer Demircan Sait Faik Ve Dil Devrimi (1928-1954) .. ..... .. ..................... ...... ...... ... ......... ....... 382-393

Ozge OZTEKIN Deyi;;bilimsel Bir Veri Olarak Nef'l'nin TUrkc;:e Divan'mdan Sec;:ilen BaZl Beyitlerdeki Ah;;llmaml;; Bagda;;tlrmalar.. ... .. .. .................. .... ..... ............. .. ...... 394-404

Ra;;it KO<; Terimsel <;agcllla;;tlrma Ve Dil Bilgisiyle ilgili Terimlerin TUrkc;:ele;;tiri lmesi.................... .......... ...... .... .............. .. .. .................. ... ... .......... 405-418

Rlfat GUNDAY Reklam Urunlerinin ileti;;imsel Boyutu Ve Yabanci Dil Slmfmda Kullamml. 419-431

Sclkine ERUZ ESEN <;eviri Egitiminde Metindilbilimin i;;levi <;eviri Amac;:lr Metin <;oztimlemesi SUrecinde Metin <;ozUmleme Yontemleri ...... ...... .. ............ ......... .......... .... ....... 432-441

SedaGOKMEN Uzamsal SozcUkler- Nesneler Ne Kadar Uzak. ....... ... ... ............... .... .... ... ......... 442-450

Selim YILMAZ Sozli.l Dilde Soyleme Ba;;larken Kullamlan Dilbilimsel Belirtiler.. ............ ..... 451-463

Senka IVOSEVIC Sozdizimsel Belirsizligin Giderilmesinde BUrtinsel (Prosodic) Smlrlann RolU.. .464-472

Sevda ERATALAY Anadolu Aglzlannda Kullamlan Eski Ttirk<;:e Kaynakh ilge<;:ler...................... 473-483

Slla AY & Dilek PE<;ENEK Deyim Tammlama Stirecinde Bili;;sel Bi<;:em FarklIhklan............................... 484-493

Sinan KILI<; Dogu Anadolu'da Kaya Resimlerinin Dili ........................................... .. .......... 494-504

POSTER SUNULARI

Hale ORTAKOYLOOGLU & Ashhan KO<;OKAVSAR Yabancl Oil Ve Anadilinde YazIlml;; Metinler Ozerine Bir inceleme: Abant izzet Baysal Oniversitesi Omegi ...................................................................... 505-511

Bedri SARICA SozcUklerde Zamanla Olu;;an Ses Ve Anlam Aynl!klan Konusunda Van AgZl Onlegi......................................... ....................................................................... 512-516

iIkay GiLANLIOGLU . Kuzey Klbns'taki Yer Adlannm Ttirk<;:ele;;tirilmesi Ozerine ........................... 517-525

ilker AYDIN Geleneksel Dilbilgisi Ve Stemmaya Dayal! <;oztimleme ................................. 526-537

ilknur MAViS & F.Selen DEMiRDOGENLER Tutuk Afazili Bireylerin Resim Adlandmna Etkinligindeki isim Ve Eylem Oretim Hatalarmm Degerlendirilmesi.............................................................. 538-547

Mustafa SARICA & Stileyman ERATALAY Tlirk<;:ede Kokte Ses(li) Degi;;meleri ................................................................. 548-552

N urten SARICA <;ocukta Olumsuz Sozcelerin BUrUnsel YaplSI. ................................................ 553-557

Ye;;im AKSAN & Nursel DURAN & Didem ERSEN & <;igdem HIZARICI & Sldlka KORKMAZ & Bengti SEVER & Taner SEZER Ttirk<;:ede Yakm Anlaml! SozcUkler: Bir Derlem <;al!;;masl. ............................ 558-567

Tugba SARIAL Giresun Yoresinde Kullamlan Ishk DilL .......................................................... 568-571

Emrah NizAM Klsa ileti (Sms) Ve Ag ileti;;imine Ozgu Kullammlar...................................... 572-575

j

JJ 22. Ulusal Dilbilim KurultaYI Bildirileri 8-9 MaYls 2008, Van

BAZI GORSEL GOSTERGELERiN YEREL / EVRENSEL KAR$ITLIGI BAGLAMINDA YORUMLANMASI

Mehmet <;i<;EK

Kilis 7Aralzk Universitesi

g.antepli@gmail.com

O. Giri~

insanlar, duygu ve du~uncelerini dile getirirken yallllzca yazl ve sozden yaralanmaz, gorsel ogelere de ba~vururlar. Bu, bazen usta bir ressamm fIn;asmdan <;:lkan bir tablo olabilecegi gibi amatorce <;:ekilmi~ bir fotograf ya da herhangi bir karikatUr de olabilir. Elimizdeki gorsel oge ister fotograf, ister tablo isterse bir karikatUr olsun, mutlaka bir uretilme amaCI vardlr; ya bir guzellik payla~Ilmak istenmi~, ya bir du~unce dile getirilmi~ ya da ba~ka bir bildiri.}im tUru ama<;:lanml~tlr. Biz burada bu bildiri~imin , gostergeler kuramz a<;:lsmdan, yerel ve/ya da evrensel baglamda yorumlanmasl (gosterilenin zihinsel yeniden sunumu) konusunu ele alacaglz.

1. Tanlmlar

Konunun aynntllanna inmeden once; gosterge, gosteren, gosterilen gibi iyi bilinen bazl kavramlan yeniden alllmsamallln yararh olacagml du~unuyoruz.

1.1. Gosterge

Gostergebilime ilgi duyan herkesin bilmesi gereken ilk ~ey, gostergelerin nitelik olarak her ~eyin yerini alabiliyor olduklan ger<;:egidir. Bu baklmdan; gosterge, bir kavram olarak her tUriu nesne, olgu ya da variIktlr ve her zaman kendi dl~mda ba~ka bir ~eyi gosterir. Bu kavram dilsel ve gorsel gosterge olmak uzere ikiye aynhr. $imdi klsaca bu kavramlara deginelim.

1.1.1. Dilsel Gosterge

Dil gostergesi, talllm olarak, bir dildeki anlamh en ku<;:uk birimlere verilen addlr (Klran, 2006: 61). Bu baglamda, Turk<;:ede EKMEK, <;i<;EK, <;ANTA; Franslzcada PAIN, FLEUR, SAC; ingilizcede BREAD, FLOWER, BAG birer dilsel gostergedir 1

•

Her dil gostergesi birbirinden aynlmaz iki birimi zorunlu kllar. Bunlar gosteren ve gosterilen diye adlandmiIrlar. Bunlardan ilki, gozumiizle gordiigiimuz yazl, kulaglmlzla duydugumuz ses; ikincisi ise bu yazl veya sesin kafamlzda olu~turdugu kavram, anlam veya <;:agn~lmdlr. Gosterge, gosteren, gosterilen <;:izimle ~oy1e gosterilebilir:

Surada konumuzla ilgili ~u klsa bilgiyi de ahntllamak istiyoruz: "<;agda$ dilbilimi, anlam ta~lyan birimlere gosterge adml verir, fonemlere vermez" (SA YRA V, 1998: 60).

299

I

300

1.1.2. Görsel Gösterge

Görsel gösterge de dilsel gösterge gibi bir gösteren biçim ve gösterilen içerikten oluşur; “dil dışı gösterge” olarak da adlandırılır (Kıran, 2006: 53-59; Günay, 2002: 159).

Dilsel göstergelerle görsel göstergeler karşılaştırıldığında en önemli ayrım nedenlilik/ nedensizlik ilkesinde göze çarpar. Bilindiği üzere dilsel göstergede gösteren ile gösterilen arasındaki ilişki nedensizdir: masaya masa dememizin özel bir nedeni yoktur; /masa/ kavramı pek tabii başka bir dilsel gösterge ile de karşılanabilirdi. Ancak, görsel göstergeler söz konusu olduğunda göreceli bir nedenlilikten söz edilebilir: “nedenli oluş görsel göstergenin biçiminin rastlantısal olmadığını gösterir: kırmızı renk için bir kan lekesi, siyah renk için bir siyah mürekkep lekesi… gibi.” (Kıran, 2006: 58).

Görsel göstergelerin bir diğer farkı da, bu göstergelerin, dilsel göstergelerde gördüğümüz çizgisellik özelliğini pek yansıtmamalarıdır. Her ne kadar bir görsel göstergenin (örneğin bir tablo) üretilme aşamasında belli bir sıra izlenmişse de, alıcı o aşamalardan habersizdir; sadece, ürünün/göstergenin kendisine sunulan son biçimini görür. Bir tablodaki bu duruma karşılık bir fotoğrafın üretim aşaması hiçbir çizgisellik içermez; fotoğrafçı deklanşöre bastığında makinenin gördüğü alanı bir defada, olduğu gibi resimleştirir. Bu anlamda, bu tür göstergeler; ister tablo, ister fotoğraf olsun, gösteren ile gösterilen arasında – gerçek – bir benzerlik (Rifat, 2000-a: 133) içerdiklerinde görüntüsel gösterge (fr. icône) ulamında değerlendirilirler.

Görsel göstergeler içerdikleri bilginin rastlantısal ya da bilinçli olmaları yönüyle de ikiye ayrılırlar. Bu göstergelerden; rastlantısal, doğal ve özel bir iletişim amacı içermeyenler belirti; yapay, bilinçli ve özel bir iletişim amacıyla üretilenler ise belirtke olarak adlandırılırlar. Bu bağlamda, duman ateşin belirtisi olurken; aynı duman haberleşmek amacıyla bir Kızılderili tarafından üretilip uzaktaki kabile üyeleriyle iletişim kurmaya yaradığında bir belirtke olur.

Bazı görsel göstergeler, gösteren/gösterilen bağlamında simgeleşme eğilimi gösterebilirler. Bu konuda aşağıya şu bilgiyi alıntılamak istiyoruz:

Dilsel Gösterge: çanta

Gösteren Gösterilen

Ses (İşitim imgesi) Yazı

[Ç.A.N.T.A.] çanta

Zihnimizde oluşan /çanta/ kavramı

301

Simge, benzerlik ve uzlaşma ilişkisi içinde soyut ve sayılamayan tek bir gösterilene göndermede bulunan görsel bir biçimdir. Örneğin bir çocuğun sadece zaman geçirmek amacıyla çizdiği bir güvercin resmi bir görsel göstergedir; ama aynı güvercin resmi Birleşmiş Milletler binası duvarına yapılmış ise o zaman bu bir simgedir. (Kıran, 2006: 56-57).

Bu bağlamda bir siyasi partinin kendisine, petek üzerinde bal yapan arıyı amblem olarak seçmiş olması; bu göstergelerin simgelediği çalışkanlık ve üretkenlikle ilgilidir. Oysa aynı göstergeler bir ziraat fakültesinin zooloji bölümünde ya da bir biyoloji dersinde elbette ki simgesel (fr. symbolique) anlamlarıyla yorumlanmayacaklardır.

2. Görsel Gösterge ve Yorum

Yukarıda, göstergelerin kendileri dışında bir kavram olgu ya da gerçekliğe göndermede bulunduklarından söz etmiştik; bunlar somut şeyler olabildikleri gibi soyut şeyler de olabilirler. Şimdi göstergelere ilişkin bu çok yalın bilgiler ışığında bazı görsel göstergeleri yorumlamaya çalışacağız. Ancak bunu yapmadan önce görsel göstergelerdeki yerellik ve evrensellik çağrışımları üzerinde durmak istiyoruz.

2.1. Evrensellik

Evrensellik kavramıyla, kültürel sınır tanımayan, dünyanın hemen her coğrafyasında gösterileni konusunda aynı görüşlerin dile getirilebildiği görsel gösterenleri kastediyoruz. Aşağıdaki resimler, dilleri, kültürleri, yaşam alanları çok farklı da olsa hemen her birey tarafından aynı biçimde anlamlandırılabilecek gösterenlere örnek olarak verilebilir:

Gösterge–1 Gösterge–2

302

Gösterge–1’de sigaranın zararları anlatılmak istenmiş. Bu gösterge ile ilgili olarak rahatça, bunun yapay bir gösterge olduğunu, iletişim amacıyla tasarlandığını ve bir erek gözettiğini söyleyebiliriz. Bu yönüyle bu bir belirtkedir ve içerdiği bilgi bakımından dilsel göstergelere oranla çok daha etkilidir. Evrensel bir izlek (fr. thème) sunduğu için de yorumlanması ve anlaşılması daha kolaydır; yerel bir bilgi gerektirmemektedir.

Gösterge-2’de ise yoksulluk vurgusu var. Ancak bu, bildiğimiz, sıradan, her yerde tanık olunabilecek türden bir yoksulluk vurgusu değil. Akla ilk –ve doğal– olarak Afrika insanı geliyor; çünkü göstergenin ana bileşeni konumundaki ayaklar siyahi bir insan ait. Bu da çağrışımsal olarak Afrika’yı düşündürtüyor. Ayakkabı yerinde pet şişelere tanık olduğumuz bu görsel gösterge kültürden kültüre, toplumdan topluma değişik biçimlerde yorumlanamaz. Doğal mı yoksa yapay mı olduğu konusunda yorum yapmak zor da olsa, öyle sanıyoruz ki bu göstergenin evrensel boyutu onu doğal görsel göstergeler ulamında değerlendirmemizi zorunlu kılıyor.

Göstergebilimsel çözümlemeler “anlam katmanlarını ve anlamlama olgusunu daha iyi ortaya koyabilmek için kesitlemeye (fr. séquence) girişir” (Günay, 2002: 173). Bir başka ifadeyle söylersek, bütün kendi içinde anlamlı parçalara bölünür ve bu parçaların anlam toplamına nasıl bir katkı sağladığı sorgulanırken anlam yaratıcı karşıtlıklar üzerinde durulur. Biz bu tür kesitlemelerin yukarıda örneğini verdiğimiz türden göstergelere uygulanabileceğini sanmıyoruz. Yukarıdaki göstergelerin evrenselliklerinin çok güçlü olması, parçalanamaz bir bütünsel görüntü sunmaları, bu tür göstergelerin daha farklı bir konumda ele alınmalarına olanak sağlamalı, diye düşünüyoruz.

2.2. Yerellik

Görsel göstergelerin; öncelikli olarak, ‘kendisi için ve kendi içinde’ üretildikleri toplumun değer yargılarını, kültürünü, yaşama biçimini ve bu topluma ait olguları yansıtmaları son derece doğaldır. Yerel değer yargıları ile üretilen ve aynı değer yargıları çerçevesinde değerlendirilip yorumlanması beklenen bu göstergeler başka kültürler için anlamlı olmak zorunda değildir.

Görsel göstergelerin “eklemli olmamalarının, algılamayı kolaylaştırdığı oranda anlamayı ve anlamlandırmayı kolaylaştırmadığı; bu gösterge türünün, dilsel göstergelerle karşılaştırıldıklarında, gösteren ve gösterilen gibi iki yönlü olmamasının da bu kolaylaştırmada önemli bir etken olarak görüldüğü” (Günay, 2002: 159) bilinmektedir. Bu durumda görsel göstergeleri yorumlarken daha dikkatli olmamız kaçınılmaz olmaktadır.

303

Yukarıya aldığımız 3 numaralı göstergede, tüm dünyada Windows XP işletim sistemini kullanan bilgisayar kullanıcılarının çok iyi bildiği bir duvar kâğıdından yararlanılmış. Eğer bu görsel gösterge üzerinde, üreticisi tarafından Türk ailesini ve onun piknik anlayışını yansıtmak üzere kurgulanan eklenti olmamış olsaydı, bu gösterge –ilk biçimiyle– evrensel boyutludur, diyecektik. Ancak ilk biçimi evrensel boyutlu olan aynı gösterge, kurgu sonrası bir Türkü gülümsetebilirken, Türkleri ve Türk kültürünü tanımayan bir yabancı için aynı şeyi söylemek pek olanaklı değildir. Burada konumuzla çok yakından ilgili olduğunu düşündüğümüz şu bilgiyi aynen alıntılamak istiyoruz:

Anlam, bir göstergede kendiliğinden var olmaz. Anlam, bir özne içindir ve bir durumun bağlamı içindedir, bir şey hakkındadır, bir alanın bir parçası olarak vardır ve anlamın basit öğeleri diye bir şey yoktur. Anlamın oluşturulması göstergeler arası (farklılık, ayrım ya da ayrıklık gibi) ilişkiler iledir. (Günay, 2002:173–174).

Yaptığımız bu alıntı sadece yukarıdaki 3 numaralı gösterge için değil, aşağıdaki 4 numaralı gösterge için de geçerlidir.

Şimdi, iki aşamalı olarak, bu görsel gösterge ile ilgili bazı görüşler ortaya koyalım:

Gösterge–3

Gösterge–4

304

A) GÖSTERGELER (VERİLER)

a) Bir su birikintisi ve üzerinden geçilmesi gereken basit bir köprü var (Burada Türkçede “bir işin üstesinden gelmek” gösterilenini çağrıştıran “köprüyü geçmek” dilsel gösterenini anımsayalım!).

b) Köprüden geçen/geçmeye çalışan “türdeş” kümes hayvanları var (bir horoz ve birkaç tavuk).

c) Küme halinde değiller. Bir üye (horoz) gruptan ayrılmış ve diğerlerinin önünde yer alıyor biçimde gösterilmiş, neden?

B) YORUMLAR (GÖSTERİLENİN ZİHİNSEL YENİDEN SUNUMU)

1) Evrensel İçerikli Bakış Açısı:

a) Diğer hayvan türlerinde olduğu gibi (ör. Koyunlar) burada da bir üyenin önden gidip diğerlerini (sürüyü) peşinden sürüklemesi anlatılmış.

b) Zor ve tehlikeli sayılabilecek işler söz konusu olduğunda (ör. Köprüyü geçmek) önden gidip de yol göstermesi gereken birileri her zaman olacaktır.

2) Yerel Kültür İçerikli Bakış Açısı:

a) Neden tür olarak horoz ve tavuklar seçilmiş? Horoz yerine koç, tavuklar yerine koyunlar konulsaydı anlamlandırma aynı etkiyi mi yapardı? Neden? Burada dizisel eksene ilişkin (fr. axe paradigmatique) bir sorgulama yapılabilir mi?

b) Horozun yanında ikinci bir horoz olsa anlam değişir miydi? Nasıl?

c) Göstergesel konum olarak, tavukların hepsi horozun yerinde horoz da tavukların yerinde olsa, bir başka anlatımla söylersek, dizimsel eksende (fr. axe syntagmatique) bir değişiklik yapılsa anlamlandırmamız nasıl değişirdi?

d) Buradaki görsel göstergeler bize Türkçedeki hangi dilsel göstergeleri hatırlatır? Örneğin Türkçede “horozlanmak” dilsel göstergesi vardır da “tavuklanmak” dilsel göstergesi neden yoktur? Bu durumun, Türk kültürünün ataerkil erkek egemen yapısıyla bir ilişkisi var mıdır?

Elbette ki yukarıdaki soruların her birisi için ayrı ayrı görüşler dile getirilebilir. Ancak biz burada bu ve benzeri sorulara yanıt aramaktan çok, görsel göstergeleri anlamlandırırken kesitleme, parça-bütün ilişkisi ve yerel/evrensel bakış açılarına dikkat çekme amacını gütmekteyiz.

3. Dilsel ve Görsel Göstergenin Birlikte Kullanımı

Dilsel ve görsel göstergelerin birlikte kullanıldığı gösterge türü belki de en etkileyici, en çarpıcı gösterge türüdür. Zira bu gösterge türünde, dilsel göstergenin; soyut, somut her şeyi en ince ayrıntısına kadar anlatabilme yeteneği ile görsel göstergenin hızlı algılanma, renkli bir dünya sunabilme yeteneği bir araya getirilmiştir. Bu birlikteliğin doğal sonucu olarak, bu gösterge türü, karikatürlerden sinema yapıtları ve tanıtım sektörüne kadar birçok alanda her geçen gün artan bir yoğunlukta kullanılır olmuştur.

Günümüzde dil dışı göstergelerin geçmişe oranla daha sık kullanıldığı alanlardan biri de insanlara sınırsız bir iletişim ve bilgi paylaşımı olanağı sunan internettir; gönderilip alınan e-postalardaki birçok iletinin görsel göstergelerle dolu olduğunu görüyoruz. Nitekim bizim bu çalışmada ele aldığımız birçok gösterge de internet ortamında dolaşan e-postalardan derlenmiş göstergelerdir.

305

Görsel gösterge kendisine eşlik eden bir dilsel gösterge olmadan da bir anlam taşır, tek başına da anlamlandırılabilir. Ancak görsel gösterge üreticisi, alıcıyı etkilemek, yönlendirmek ve onu görsel göstergeyle baş başa bıraktığında bağımsız yapılabilecek herhangi bir yorumun önüne geçmek için görselliğe dilsel gösterge ile müdahale eder, kendince katkıda bulunur. Çünkü “görüntüsel gösterge anlamlandırılması en kolay gösterge türüdür. Nesnesi, o anda göstergenin (görüntünün: fotoğrafın) yanında olmayabilir. Ancak o gösterge yine de anlamlıdır, göstergeye bakarak bir anlam çıkarılabilir” (Günay, 2002: 162). Bu bakımdan görsel göstergenin üreticisi tarafından bir yazı eşliğinde sunulması “bu göstergeden herhangi bir anlam değil, benim çıkarılmasını istediğim anlamı çıkarmalısınız”, anlamına da gelmektedir.

Şimdi aşağıdaki resimleri inceleyelim. Bu görsel göstergeler kendilerine eşlik eden yazılar olmasa nasıl anlamlandırılırlardı?

Yukarıdaki iki göstergeden dilsel öğeler kaldırılsa verilmek istenen anlamın en az % 80’ini kaybederdik. Oysa her iki gösterge de yazısız biçimleriyle evrensel olan ölüm ve gömüt kavramlarını yeterince verebiliyor gibi gözükmekteler. Fakat her iki göstergede de asıl vurgulanmak istenen şey ne ölüm kavramının kendisi ne de gömütler: gösterge–5’de ölümün felsefi boyutu vurgulanırken; gösterge–6’da sigara kullanmanın ölümle olan ilişkisi dolaylı yoldan anlatılmak istenmiş. Diğer taraftan, şurası da bir gerçek ki, bu tür göstergelerde dilsel gösterge ancak görsel göstergeye eşlik ettiğinde bir anlam ifade etmekte, bütünün ayrılmaz parçası olma işlevini yerine getirmektedir. Yoksa burada kullanılan dilsel göstergeler görsel göstergeleri olmadan kullanılmış olsalar anlamsız birer dilsel parçacık olmaktan öteye gidemeyeceklerdir:

İmgenin sözle birlikte bir ileti oluşturması (örn: tabloların adları, çizgi film yazıları) ya da imgenin bir söylemi görselleştirmesi araştırmacıların dikkatinden kaçmamıştır.

Yazılı ve görsel metnin bir arada kullanıldığı iletilerde sözün imgenin gösterilenini tanımlamada önemli bir işlev üstlendiği bilinir. (Öztokat, 1999:139–140).

Dilsel ve görsel göstergelerin ancak bir araya geldiklerinde anlamlı bir bütün oluşturarak bir kavrama göndermede bulunduğu göstergelere tek başına görsel gösterge demenin sakıncalı olabileceğini düşünüyoruz. Bu bakımdan bu tür göstergeler, karma gösterge diye adlandırılabilir miydi diye kendi kendimize sormadan da edemiyoruz.

Yerel ve / ya da evrensel yorum bağlamına yeniden dönecek olursak; yukarıdaki 6 numaralı göstergenin evrensel boyutlu çağrışımı 5 numaralı göstergeye oranla çok daha fazladır. Bunda dilsel gösterge olarak İngilizcenin kullanılmış olmasının, sigara-sağlık ilişkisinin evrenselliğinin de çok önemli bir yeri olduğunda kuşku yok. Burada şu soruyu

Gösterge–5 Gösterge–6

306

sormak istiyoruz: Acaba, 5 numaralı gösterge, aynı görsellik korunarak, sadece dilsel gösterge başka dillere çevrilse karma göstergenin anlamlandırılması, ileti yükü aynı mı olurdu? Yoksa burada başka değişkenleri de göz önünde bulundurarak, anlamlandırmayı Türk kültürüyle ya da yerel bakış açısıyla mı sınırlı tutmak gerekiyor?

SONUÇ

Bilindiği üzere dilsel göstergede gösteren ile gösterilen arasındaki ilişki nedensizdir. Oysa görsel göstergeler söz konusu olduğunda “gösterge ile göndergesi arasında, kullanıldığı kültüre bağlı olarak, belli bir nedenlilik ilişkisi kurulabilir” (GÜNAY, 2002:185). Bu ilişkinin boyutları nelerdir?

Görsel göstergelerin evrensel boyutunun çok güçlü olduğunda kuşku yok. Hangi kültüre ait olursa olsun, hemen her birey görsel her göstergeyi bir şekilde yorumlamaya çalışır ve bunda da kendine göre başarılı olur. Dilsel göstergeler gibi, görsel göstergelerin de bir üretilme amaçları vardır. Bu amaçların belli başlılarını, iletişim kurmak, bilgilendirmek ve / ya da bir düşünceyi dile getirmek olarak sıralayabiliriz. Biz burada, görsel bir göstergeyi anlamlandırırken, yerel kültüre ait ulusal verilerin egemen olduğu bir bakış açısıyla bunun karşıtı sayabileceğimiz evrensel bakış açısı arasında –yorumlayan bakımından– ne gibi farklılıkların olabileceğini sorgulamaya çalıştık.

Sonuç olarak göstergeleri, sadece kendisi, nesnesi ve yorumlayanı açısından sınıflandırmanın2 yeterli olamayabileceği, gösterge üreticisinin de –gösterge üretim koşullarının da– bu sınıflandırmaya dâhil edilebileceği sonucuna vardık.

KAYNAKÇA

BAYRAV, S., (1998), Yapısal Dilbilimi, Multilingual, İstanbul.

ERKMAN-AKERSON, F., (2005), Göstergebilime Giriş, Multilingual, İstanbul.

GÜNAY, V. D. (2002), Göstergebilim Yazıları, Multilingual, İstanbul.

GÜNAY, V. D. (2003), Metin Bilgisi, Multilingual, İstanbul.

KIRAN, Z. & KIRAN (Eziler), A., (2006) Dilbilime Giriş, Seçkin Yay. , Ankara.

ÖZTOKAT N., (1999), "Görsel Nesnelerin Çözümlenmesinde Göstergebilimsel Yöntem", Dilbilim Araştırmaları 1999 içinde, Simurg Yay., İstanbul.

RİFAT, M., (2000-a), XX. Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebilim Kuramları (Tarihçe ve Eleştirel Düşünceler) OM Yayınevi, İstanbul

RİFAT, M., (2000-b), XX. Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebilim Kuramları (Temel Metinler) OM Yayınevi, İstanbul.

2 F. de Saussure ile hemen hemen aynı dönemde yaşamış ve Göstergebilim dendiğinde

akla ilk gelen isimlerden olan Amerikalı felsefeci Charles Sanders Pierce (1839-1914) “insanın iletişim amacıyla ürettiği tüm göstergeleri: Kendisi, nesnesi ve yorumlayanı açısından sınıflandırır.” (Aktaran Günay, 2002: 181-182). Ayrıntılı bilgi için ayrıca bkz. (Erkman-Akerson, 2005: 61-69).