Barrow burial rite of the Tumulus Culture in the territories of south-western Poland. Construction...

Fontes Archaeologici PosnaniensesVol. 49 Poznań 2013

Barrow burial rite of the Tumulus Culture in the territories of south-western Poland.Construction of the tumuli and their location in the landscape

Kurhanowy obrządek pogrzebowy kultury mogiłowej na terenach południowo-zachodniej Polski. Konstrukcja

kurhanów i ich położenie w krajobrazie

Mateusz Cwaliński, Jakub Niebieszczański

1. Wprowadzenie W trakcie środkowej epoki brązu, na Śląsku i w Wielkopolsce występował powszechny zwyczaj chowania zmarłych pod kurhanami, które odzna-czały się specyficzną konstrukcją oraz lokalizacją w krajobrazie. Artefakty odnajdywane w ich wnę-trzu oraz cechy formalne tych obiektów pozwa-lają wiązać je z procesem wprowadzania nowego obrządku pogrzebowego na szerokich połaciach Europy, który tradycyjnie przypisywany jest kom-pleksowi kultur mogiłowych (Kostrzewski 1924a; 1924b; Richthofen 1926; Dąbrowski 1971; 2004; Gedl 1975; Gediga 1978). Mimo, że do podobnych wniosków archeolodzy doszli już blisko sto lat temu (Kostrzewski 1924a; 1924b; Richthofen 1926), to nadal istnieje potrzeba wieloaspektowej analizy kultury mogiłowej, ze szczególnym uwzględnie-niem kurhanu, jako najbardziej charakterystyczne-go przejawu tego fenomenu. Pod koniec pierwszej dekady XXI wieku powstał zarys programu wspólnych badań nad obrządkiem pogrzebowym kultury mogiłowej na terenach po-łudniowo-zachodniej Polski, prowadzonych przez Instytut Prahistorii Uniwersytetu im. Adama Mic-kiewicza w Poznaniu i Institut für Ur- und Früh-geschichte Uniwersytetu im. Christiana Albrechta w Kilonii. Niniejszy artykuł prezentuje dotychcza-sowe wyniki wspomnianego programu. Badania wykopaliskowe rozpoczęte w 2009 roku na stanowisku w Smoszewie, gm. Krotoszyn (Kneisel et al. 2009; Jaeger, Pospieszny 2011), sta-nowiły punkty wyjściowy wspomnianych analiz.

Pierwsze prace dotyczące struktury wewnętrznej kurhanów, ich datowania na podstawie inwenta-rzy grobowych, a także dyspersji w przestrzeni geograficznej (Cwaliński 2010; Niebieszczański 2010), potwierdziły wcześniej zakładaną przyna-leżność tych obiektów do śląsko-wielkopolskiej kultury mogiłowej (dalej ŚWKM) (Gediga 1978: 164-167). Rezultaty analizy chronologicznej wy-kazały, że czas funkcjonowania ujętych we wspo-mnianych pracach stanowisk przypadał na cały okres rozwoju kultury mogiłowej na ziemiach polskich, począwszy od fazy BB1 do BD (c. 1550 BC – 1300 BC)(Müller, Lohrke 2009; Cwaliński 2010: 56-62; Cwaliński, Niebieszczański 2012: 248-252). Ponadto, udało się uzyskać pewną pulę informacji na temat preferencji środowisko-wych, jakimi kierowały się społeczności ŚWKM podczas lokowania nekropolii oraz wznoszenia mogił w ich obrębie (Niebieszczański 2010; Cwa-liński, Niebieszczański 2012: 237-240). Wreszcie szczegółowy przegląd dokumentacji prac wyko-paliskowych kurhanów ŚWKM od początków XX w. pozwolił na poddanie uzyskanych w ten sposób danych szeregowi analiz statystycznych (Cwaliński 2010; Cwaliński/Niebieszczański 2012: 240-248). W rezultacie sformułowane wnioski wnoszą zestaw nowych informacji, ale też porządkują dotychczasowy stan wiedzy nad ŚWKM, co ostatecznie pozwala na wgląd w kur-hanową obrzędowość pogrzebową i określenie zasad nią kierujących w Polsce południowo-za-chodniej w trakcie środkowej epoki brązu.

Mateusz Cwaliński, Jakub NiebieszczańskiTa

bela

1.1

. (cz

ęść 1

). K

atal

og k

urha

nów

ŚW

KM

zaw

iera

jący

pod

staw

owe

info

rmac

je n

a ic

h te

mat

ora

z odn

iesie

nia

do li

tera

tury

Naz

wa

stan

owis

kaG

min

aW

ojew

ództ

wo

Nr k

urha

nu

wg

doku

-m

enta

cji

bada

ń

Nr k

urha

nu

w a

naliz

ach

Roz

mia

ry

Ksz

tałt

Dat

owan

ieLi

tera

tura

Wys

okoś

ć (w

me-

trac

h)

Śred

nica

(w

me-

trac

h)

Cze

szów

Zaw

onia

Dol

noślą

skie

11

Alts

chle

sisch

e Bl

atte

r 5:1

16; L

asak

200

1: 3

86C

zesz

ówZa

won

iaD

olno

śląsk

ie2

2

Dąb

row

aŚr

emW

ielk

opol

skie

13

BC

Cw

aliń

ski 2

010:

21,

39-

40, 6

7; C

wal

ińsk

i/N

iebi

eszc

zńsk

i 201

2: 2

35-2

56

Gliś

nica

Odo

lanó

wW

ielk

opol

skie

14

1,5

14O

krąg

ły

Kost

rzew

ski 1

929:

16,

28;

Ged

l 197

5: 1

07;

Ziąb

ka, M

aryn

iak

1996

; Las

ak 2

001:

54

(cz.

I), 3

86 (c

z. II

)

Gliś

nica

Odo

lanó

wW

ielk

opol

skie

25

113

Okr

ągły

Gliś

nica

Odo

lanó

wW

ielk

opol

skie

36

112

Okr

ągły

Gliś

nica

Odo

lanó

wW

ielk

opol

skie

47

14

Okr

ągły

Gliś

nica

Odo

lanó

wW

ielk

opol

skie

58

9

Okr

ągły

Gliś

nica

Odo

lanó

wW

ielk

opol

skie

69

14

Okr

ągły

Gliś

nica

Odo

lanó

wW

ielk

opol

skie

710

1,3

12O

krąg

ły

Gog

ołow

ice

Mili

czD

olno

śląsk

ie4

111

15O

krąg

ły

Zotz

193

4: 2

35-2

40, t

abl.

XVI (

4), X

VII

, XV

III;

Ged

l 197

5: 1

07

Gra

bonó

gPi

aski

Wie

lkop

olsk

ie1

122,

222

Okr

ągły

Ko

wia

ńska

195

1: 5

7-64

Kro

tosz

ynlo

coW

ielk

opol

skie

3513

111

Okr

ągły

BB1

Kost

rzew

ski 1

924b

: 268

-270

, ryc

. 22-

25,

tabl

. XX

IX, 1

; Dur

czew

ski 1

933:

211

-213

, 22

1, ry

c. 1

2.K

roto

szyn

loco

Wie

lkop

olsk

ie36

141,

112

Okr

ągły

Ludg

ierz

owic

eZa

won

iaD

olno

śląsk

ie1

152,

819

Okr

ągły

Bute

nt 1

992:

35-

83

Ludg

ierz

owic

eZa

won

iaD

olno

śląsk

ie2

164

25O

krąg

ły

Łazy

Wie

lkie

Kro

śnic

eD

olno

śląsk

ie1

17

Ri

chth

ofen

192

6: 1

57; S

eger

192

6: 2

5-27

; Zo

tz 1

930:

81-

84; G

edl 1

975:

116

; Las

ak

2001

: 97

(cz.

I)

108

Kurhanowy obrządek pogrzebowy kultury mogiłowej...

Naz

wa

stan

owis

kaG

min

aW

ojew

ództ

wo

Nr k

urha

nu

wg

doku

-m

enta

cji

bada

ń

Nr k

urha

nu

w a

naliz

ach

Roz

mia

ry

Ksz

tałt

Dat

owan

ieLi

tera

tura

Wys

okoś

ć (w

me-

trac

h)

Śred

nica

(w

me-

trac

h)

Mik

owic

eN

amys

łów

Dol

noślą

skie

118

BD

Zotz

193

0: 1

08-1

12; Z

otz 1

936:

196

-211

; G

edl 1

975:

117

; Kło

sińsk

a/Bu

tent

-Ste

fa-

niak

/Mar

ynia

k 19

88

Mik

owic

eN

amys

łów

Dol

noślą

skie

419

0,5

Dłu

gość

pi

erw

szej

os

i: 7;

dł

ugoś

ć dr

ugie

j os

i: 8.

Ow

alny

BD

Mik

owic

eN

amys

łów

Dol

noślą

skie

1220

0,5

Dłu

gość

pi

erw

szej

os

i: 7;

dł

ugoś

ć dr

ugie

j os

i: 8.

Ow

alny

BD

Mik

owic

eN

amys

łów

Dol

noślą

skie

1721

0,6

10,5

Okr

ągły

Mik

owic

eN

amys

łów

Dol

noślą

skie

1822

0,75

8O

krąg

łyBD

Mik

owic

eN

amys

łów

Dol

noślą

skie

1923

0,75

10O

krąg

ły

Mik

owic

eN

amys

łów

Dol

noślą

skie

2024

0,65

7,4

Okr

ągły

Mik

owic

eN

amys

łów

Dol

noślą

skie

2425

0,4

Nie

dary

Zaw

onia

Dol

noślą

skie

226

224

Okr

ągły

BB1

Bute

nt 1

992:

35-

83N

ieda

ryZa

won

iaD

olno

śląsk

ie3

272,

523

Okr

ągły

BB1

Obo

rnik

i Ślą

skie

loco

Dol

noślą

skie

128

1,5

15O

krąg

ły

Szm

ukie

r 198

4: 6

7; 1

985:

68-

69; 1

986:

70;

19

87: 8

5; 1

988:

90;

Obo

rnik

i Ślą

skie

loco

Dol

noślą

skie

229

125

Okr

ągły

109


Naz

wa

stan

owis

kaG

min

aW

ojew

ództ

wo

Nr k

urha

nu

wg

doku

-m

enta

cji

bada

ń

Nr k

urha

nu

w a

naliz

ach

Roz

mia

ry

Ksz

tałt

Dat

owan

ieLi

tera

tura

Wys

okoś

ć (w

me-

trac

h)

Śred

nica

(w

me-

trac

h)

Obr

ótO

leśn

ica

Dol

noślą

skie

130

418

Okr

ągły

Ric

htho

fen

1926

: 142

-146

, tab

l. 3(

c-o)

, 4(a

-k)

, 30-

31, 3

2(b)

, 34;

Zot

z 193

0: 8

1-84

; Ged

l 19

75: 1

19, T

abel

a 1

(s. 1

62);

Obr

ótO

leśn

ica

Dol

noślą

skie

231

310

Okr

ągły

BB1,

BB2

Obr

ótO

leśn

ica

Dol

noślą

skie

332

25

Okr

ągły

BB1

Obr

ótO

leśn

ica

Dol

noślą

skie

433

27

Okr

ągły

Obr

ótO

leśn

ica

Dol

noślą

skie

534

213

Okr

ągły

Obr

ótO

leśn

ica

Dol

noślą

skie

635

1,6

7O

krąg

ły

Obr

ótO

leśn

ica

Dol

noślą

skie

736

2N

-S: 8

; W

-E: 1

1O

wal

nyBB

2,BC

Obr

ótO

leśn

ica

Dol

noślą

skie

837

312

Okr

ągły

BB2

Obr

ótO

leśn

ica

Dol

noślą

skie

938

210

Okr

ągły

Obr

ótO

leśn

ica

Dol

noślą

skie

1039

1,4

7,6

Ow

alny

Obr

ótO

leśn

ica

Dol

noślą

skie

1140

115

Okr

ągły

Obr

ótO

leśn

ica

Dol

noślą

skie

1241

410

Okr

ągły

Obr

ótO

leśn

ica

Dol

noślą

skie

1342

110

Okr

ągły

Obr

ótO

leśn

ica

Dol

noślą

skie

1443

0,8

8O

krąg

ły

Obr

ótO

leśn

ica

Dol

noślą

skie

1544

1,25

13O

krąg

ły

Obr

ótO

leśn

ica

Dol

noślą

skie

1645

1,1

7O

krąg

łyBB

1,BB

2

110

Kurhanowy obrządek pogrzebowy kultury mogiłowej...Ta

bela

1.1

. (cz

ęść 2

). K

atal

og k

urha

nów

ŚW

KM

zaw

iera

jący

pod

staw

owe

info

rmac

je n

a ic

h te

mat

ora

z odn

iesie

nia

do li

tera

tury

Naz

wa

stan

owis

kaG

min

aW

ojew

ództ

wo

Nr k

urha

nu

wg

doku

-m

enta

cji

bada

ń

Nr k

urha

nu

w a

naliz

ach

Roz

mia

ry

Ksz

tałt

Dat

owan

ieLi

tera

tura

Wys

okoś

ć (w

me-

trac

h)

Śred

nica

(w

me-

trac

h)

Rośc

iszow

ice

Zaw

onia

Dol

noślą

skie

146

3,35

21,3

5O

krąg

ły

Sege

r 190

9: 3

2-33

, ryc

. 6-8

; Ric

htho

fen

1926

: 150

, ta

bl. 1

9 (d

,a);

Ged

l 197

5: 1

25, T

abel

a 1

(s. 1

63)

Rośc

iszow

ice

Zaw

onia

Dol

noślą

skie

247

2,32

18O

krąg

ły

Rośc

iszow

ice

Zaw

onia

Dol

noślą

skie

348

3,2

22O

krąg

ły

Sado

wie

Ost

rów

Wlk

p.W

ielk

opol

skie

1549

0,5

5,5-

3 (ją

dro

ka-

mie

nne)

Okr

ągły

Kost

rzew

ski 1

924b

: 270

-274

; Wyk

opal

iska

w S

a-do

wiu

, w p

owie

cie

ostr

owsk

im, P

rzeg

ląd

Arc

he-

olog

iczn

y 2,

192

5:33

2; K

ostr

zew

ski 1

929:

16,

28;

K

łosiń

ska

1996

: 25-

26, 2

8, 1

09, 1

15, 1

19-1

20, t

abl.

LXIX

; Zią

bka

1997

; Las

ak 2

001:

294

-295

, 297

, 301

, 30

4

Sado

wie

Ost

rów

Wlk

p.W

ielk

opol

skie

1650

Sado

wie

Ost

rów

Wlk

p.W

ielk

opol

skie

1951

Sado

wie

Ost

rów

Wlk

p.W

ielk

opol

skie

2152

110

-15

BD

Sado

wie

Ost

rów

Wlk

p.W

ielk

opol

skie

2253

110

-15

BD

Sado

wie

Ost

rów

Wlk

p.W

ielk

opol

skie

1454

0,5

5-6

(jądr

o ka

mie

n-ne

)O

krąg

ły

Sado

wie

Ost

rów

Wlk

p.W

ielk

opol

skie

2055

110

-15

111


Naz

wa

stan

owis

kaG

min

aW

ojew

ództ

wo

Nr k

urha

nu

wg

doku

-m

enta

cji

bada

ń

Nr k

urha

nu

w a

naliz

ach

Roz

mia

ry

Ksz

tałt

Dat

owan

ieLi

tera

tura

Wys

okoś

ć (w

me-

trac

h)

Śred

nica

(w

me-

trac

h)

Siem

iani

ceO

born

iki

Śląs

kie

Dol

noślą

skie

156

1,73

17,2

7O

krąg

łyBB

1

Sege

r 190

9: 2

9-32

, Abb

. 1;

Rich

thof

en 1

926:

150

, ta

bl. 1

2 c;

Ged

l 197

5: 1

26

Siem

iani

ceO

born

iki

Śląs

kie

Dol

noślą

skie

257

3N

E-SW

: 20

; NW

-SE

: 15

Ow

alny

Siem

iani

ceO

born

iki

Śląs

kie

Dol

noślą

skie

358

3,5

21O

krąg

ły

Siem

iani

ceO

born

iki

Śląs

kie

Dol

noślą

skie

459

Siem

iani

ceO

born

iki

Śląs

kie

Dol

noślą

skie

560

Siem

iani

ceO

born

iki

Śląs

kie

Dol

noślą

skie

661

Skor

oszó

wTr

zebn

ica

Dol

noślą

skie

162

3

Dłu

gość

pi

erw

szej

os

i: 10

; dł

ugoś

ć dr

ugie

j os

i: 20

Ow

alny

Se

ger 1

909:

33-

34, r

yc. 9

-11;

Ric

htho

fen

1926

: 150

, ta

bl. 3

(p,q

), 32

(c);

Ged

l 197

5: 1

27

Skor

oszó

wTr

zebn

ica

Dol

noślą

skie

263

214

Okr

ągły

BB2,

BC

Skor

oszó

wTr

zebn

ica

Dol

noślą

skie

364

216

Okr

ągły

112


Naz

wa

stan

owis

kaG

min

aW

ojew

ództ

wo

Nr k

urha

nu

wg

doku

-m

enta

cji

bada

ń

Nr k

urha

nu

w a

naliz

ach

Roz

mia

ry

Ksz

tałt

Dat

owan

ieLi

tera

tura

Wys

okoś

ć (w

me-

trac

h)

Śred

nica

(w

me-

trac

h)

Smos

zew

Kro

tosz

ynW

ielk

opol

skie

165

1,1

13,6

Okr

ągły

BB1

Kost

rzew

ski 1

924a

: 171

, 200

; Kos

trze

wsk

i 192

4b:

259

– 26

8, ry

c. 1

-21;

Dur

czew

ski 1

933:

212

– 2

13,

221

– 22

2, ry

c. 8

– 1

0, 1

3 –

19; K

neise

l, Ja

eger

, Po

spie

szny

, Hol

st 2

009;

Jaeg

er, P

ospi

eszn

y 20

11

Smos

zew

Kro

tosz

ynW

ielk

opol

skie

266

0,4

5,5

Okr

ągły

Smos

zew

Kro

tosz

ynW

ielk

opol

skie

867

1,7

21O

krąg

łyBB

1,BB

2

Smos

zew

Kro

tosz

ynW

ielk

opol

skie

1568

0,5

O

krąg

ły

Smos

zew

Kro

tosz

ynW

ielk

opol

skie

2069

2,2

20O

krąg

ły

Smos

zew

Kro

tosz

ynW

ielk

opol

skie

2170

0,3

9O

krąg

ły

Wie

lka

Lipa

Obo

rnik

i Śl

ąski

eD

olno

śląsk

ie1

710,

912

Okr

ągły

BC1

Rich

thof

en 1

926:

152

-153

, tab

l. 5

(a-o

), 20

(d),

33;

Ged

l 197

5: 1

31-1

32, r

yc. 9

, tab

l. X

XX

IV

Wol

ica

Now

a (P

olów

ka)

Brze

ść K

u-ja

wsk

iKu

jaw

sko-

Po-

mor

skie

172

212

Okr

ągły

BB1,

BB2

Gry

giel

200

0

Wys

ocko

Wie

lkie

Ost

rów

Wlk

p.W

ielk

opol

skie

273

29

Okr

ągły

Kost

rzew

ski 1

924a

: 161

-218

; Kos

trze

wsk

i 192

4b:

270

– 27

2, ry

c. 2

6 –

28; D

urcz

ewsk

i 193

3: 2

08 –

22

4W

ysoc

ko W

ielk

ieO

stró

w W

lkp.

Wie

lkop

olsk

ie4

741,

220

Okr

ągły

Wys

ocko

Wie

lkie

Ost

rów

Wlk

p.W

ielk

opol

skie

575

0,2

N-S

: 3,8

5;

E-W

: 3,4

5O

wal

ny

113


bela

1.2

. (cz

ęść 1

). Pr

zegl

ąd p

rzez

elem

enty

kon

stru

kcyj

ne w

chod

zące

w sk

ład

stru

ktur

y w

ewnę

trzn

ej k

urha

nów

ŚW

KM

Naz

wa

stan

owis

kaN

r kur

hanu

w

g do

kum

en-

tacj

i bad

ań

Nr k

urha

nu

w a

naliz

ach

Stru

ktur

y ka

mie

nne

Rod

zaj i

iloś

ć po-

chów

ków

Kon

stru

kcje

dr

ewni

ane

Jądr

oW

ieni

ec

zew

nętr

zny

Wie

niec

wew

nętr

zny

Płas

zcz

Bruk

Prom

ieni

eK

oryt

arze

Kom

ora

grob

owa

Obs

taw

a/O

bram

owan

ie

grob

uIn

hum

acja

Kre

mac

ja

Cze

szów

11

Cze

szów

22

Dąb

row

a1

3

1

Gliś

nica

14

11

11

11

Gliś

nica

25

11

Gliś

nica

36

1

Gliś

nica

47

1

Gliś

nica

58

11

1

Gliś

nica

69

11

Gliś

nica

710

11

Gog

ołow

ice

411

1

1

1

Gra

bonó

g1

121

11

1

Kro

tosz

yn35

13

1

1

Kro

tosz

yn36

141

Ludg

ierz

owic

e1

15

11

1

1

Ludg

ierz

owic

e2

161

11

Łazy

Wie

lkie

117

1

Mik

owic

e1

18

Mik

owic

e4

191

1

Mik

owic

e12

20

11

Mik

owic

e17

21

Mik

owic

e18

221

1

1

Mik

owic

e19

23

1

114


Naz

wa

stan

owis

kaN

r kur

hanu

w

g do

kum

en-

tacj

i bad

ań

Nr k

urha

nu

w a

naliz

ach

Stru

ktur

y ka

mie

nne

Rod

zaj i

iloś

ć po-

chów

ków

Kon

stru

kcje

dr

ewni

ane

Jądr

oW

ieni

ec

zew

nętr

zny

Wie

niec

wew

nętr

zny

Płas

zcz

Bruk

Prom

ieni

eK

oryt

arze

Kom

ora

grob

owa

Obs

taw

a/O

bram

owan

ie

grob

uIn

hum

acja

Kre

mac

ja

Mik

owic

e20

241

1

1

Mik

owic

e24

25

1

1

Nie

dary

226

11

1

1

Nie

dary

327

11

1

1

1

Obo

rnik

i Ślą

skie

128

1

11

Obo

rnik

i Ślą

skie

229

1

1

11

Obr

ót1

301

Obr

ót2

311

1

Obr

ót3

321

Obr

ót4

331

Obr

ót5

341

1

Obr

ót6

351

Obr

ót7

361

1

Obr

ót8

371

Obr

ót9

381

1

Obr

ót10

39

Obr

ót11

401

1

Obr

ót12

41

Obr

ót13

422

1

Obr

ót14

431

Obr

ót15

441

Obr

ót16

45

1

2

115


bela

1.2

. (cz

ęść 2

). Pr

zegl

ąd p

rzez

elem

enty

kon

stru

kcyj

ne w

chod

zące

w sk

ład

stru

ktur

y w

ewnę

trzn

ej k

urha

nów

ŚW

KM

Naz

wa

stan

owis

ka

Nr k

urha

nu

wg

doku

-m

enta

cji

bada

ń

Nr k

urha

nu

w a

naliz

ach

Stru

ktur

y ka

mie

nne

Rod

zaj i

iloś

ć poc

hów

-kó

w

Kon

stru

kcje

dr

ewni

ane

Jądr

oW

ieni

ec

zew

nętr

zny

Wie

niec

wew

nętr

zny

Płas

zcz

Bruk

Prom

ieni

eK

oryt

arze

Kom

ora

grob

owa

Obs

taw

a/O

bram

owan

ie

grob

uIn

hum

acja

Kre

mac

ja

Rośc

iszow

ice

146

1

Rośc

iszow

ice

247

1

Rośc

iszow

ice

348

1

1

Sado

wie

1549

1

1

Sado

wie

1650

Sado

wie

1951

Sado

wie

2152

3

Sado

wie

2253

1

Sado

wie

1454

1

1

Sado

wie

2055

1

Siem

iani

ce1

561

1

1

1

Siem

iani

ce2

571

1

Siem

iani

ce3

581

11

Siem

iani

ce4

59

1

Siem

iani

ce5

601

Siem

iani

ce6

61

1

Skor

oszó

w1

621

1

Skor

oszó

w2

631

11

Skor

oszó

w3

64

1

Smos

zew

165

11

Smos

zew

266

1

Smos

zew

867

11

116


Naz

wa

stan

owis

ka

Nr k

urha

nu

wg

doku

-m

enta

cji

bada

ń

Nr k

urha

nu

w a

naliz

ach

Stru

ktur

y ka

mie

nne

Rod

zaj i

iloś

ć poc

hów

-kó

w

Kon

stru

kcje

dr

ewni

ane

Jądr

oW

ieni

ec

zew

nętr

zny

Wie

niec

wew

nętr

zny

Płas

zcz

Bruk

Prom

ieni

eK

oryt

arze

Kom

ora

grob

owa

Obs

taw

a/O

bram

owan

ie

grob

uIn

hum

acja

Kre

mac

ja

Smos

zew

1568

11

1

Smos

zew

2069

11

Smos

zew

2170

1

Wie

lka

Lipa

171

1

11

Wol

ica

Now

a (P

olów

ka)

172

1

3

1

32

1

Wys

ocko

Wie

lkie

273

13

Wys

ocko

Wie

lkie

474

11

Wys

ocko

Wie

lkie

575

1

117


2. Baza źródłowa Analizą objęto łącznie 75 kurhanów położonych na 20 cmentarzyskach (Tabela 1). Przeważająca ich część znajduje się w granicach administracyjnych województw dolnośląskiego i wielkopolskiego, nie-mniej jednak zdecydowano się uwzględnić także jedno stanowisko z terenu Kujaw (Wolica Nowa, gm. Brześć Kujawski). W skład stanowiska wcho-dzi kurhan przebadany w 1999 r., który dostarczył informacji istotnych dla analiz przeprowadzonych w niniejszej pracy (Grygiel 2000). Wśród omawianych mogił zarejestrowano licz-ne i różnorodne typy struktur kamiennych, oraz w mniejszym stopniu drewnianych, które stanowiły podstawowe elementy konstrukcji obiektów fune-ralnych (Cwaliński 2010). W stosunku do większo-ści kurhanów dysponujemy pełną dokumentacją archeologiczną, opisującą ich strukturę wewnętrzną oraz wygląd zewnętrzny w momencie rozpoczęcia eksploracji. Sprecyzowane nazewnictwo poszcze-gólnych elementów konstrukcyjnych, a niekiedy także dokładne opisy pozwoliły na stwierdzenie ich

obecności w większości branych pod uwagę przy-padków (tab. 1). W oparciu o te informacje stwo-rzono macierz w postaci tabeli kontyngencji, co stanowi podstawę wykonania na dalszym etapie analiz skupień oraz korespondencji. Istotnym w tym względzie jest fakt występowania pochówku lub po-chówków, zachowanych w stopniu pozwalającym na określenie rodzaju rytu pogrzebowego – inhumacji, bądź ciałopalenia. Niestety, w odniesieniu do dwóch kopców zlokalizowanych na cmentarzysku w Cze-szowie, gm. Zawonia, nie jesteśmy w stanie powie-dzieć czegokolwiek o ich konstrukcji, gdyż sprawoz-danie z badań nie zostało sporządzone (Tabela 1). W przypadku określenia czynników warun-kujących wybór terenu pod założenie nekropolii i w konsekwencji ustalenia ich pozycji na tle krajo-brazu kulturowego epoki brązu, nekropola w Smo-szewie, gm. Krotoszyn została wykorzystana, jako punkt odniesienia, do którego pozostałe przypadki były porównywane. Stanowisko to jest już dobrze rozpoznane w aspekcie geomorfologii, także w ro-zumieniu rekonstrukcji pierwotnej formy terenu, na

Ryc. 1. Smoszew, gm. Krotoszyn, stanowisko nr 1. Cyfrowy model wysokościowy cmentarzyska kurhanowegouzyskany poprzez laserowy skaning terenu

118


którym wzniesiono cmentarzysko (Niebieszczański 2010). Wstępne wyniki analizy dyspersji uwzględ-nionych poniżej stanowisk w przestrzeni geograficz-nej oraz ich lokalizacji na podłożu geologicznym, dowodzą wielu podobieństw między nimi. W prze-konaniu autorów daje to możliwość orzekania o nieprzypadkowym doborze miejsc przeznaczonych na cmentarzyska oraz celowości pewnych zabiegów z tym związanych.

3. Usytuowanie cmentarzysk w krajobrazie Jak wspomniano wcześniej, stanowisko w Smo-szewie jest traktowane, jako punkt odniesienia w rozpatrywaniu położenia cmentarzysk kurhano-wych ŚWKM w krajobrazie pogranicza śląsko-wiel-kopolskiego. Z uwagi na unikalny stan zachowania kurhanów, który zawdzięczamy pokrywającemu stanowisko ponad 150-letniemu dębowo-grabo-wemu drzewostanowi, pełni ono funkcję reperową w poniższym studium. Zalesienie uchroniło cmen-tarzysko przed skutkami intensyfikacji i mechaniza-cji prac rolniczych w regionie, które miały znaczący

wpływ na przekształcenia rzeźby terenu (Czebre-szuk et al., w druku). Nekropola w Smoszewie położona jest na morenie czołowej zlodowacenia warciańskiego o przebiegu NE-SW, która w literaturze znana jest jako Wał Kro-toszyński (Krygowski 1961). Ma ona charakter rece-sywny i jest glacitektonicznie zaburzona z miejscowo występującymi wychodniami utworów mio-plioceń-skich takich jak pstre iły poznańskie. Cmentarzysko jest zlokalizowane w połowie przebiegu wału na jego wschodnim stoku. W ramach samego stoku kurhany znajdują się na dwudziestym metrze jego względnej wysokości (całkowita wysokość to ok. 50 m). Opracowanie wielkoskalowe na podstawie ma-teriałów kartograficznych, a także wstępnych badań terenowych wykazało, że główne zgrupowanie kop-ców ziemnych jest usytuowane na wypłaszczeniu w ramach stoku pomiędzy rozcinającymi go dwoma ciekami wodnymi (Ryc. 1). Jeden z tych cieków funk-cjonuje jako spływ okresowy warunkowany opada-mi atmosferycznymi w wyższych partiach stoku, z kolei drugi o nieaktywnym przepływie zrekonstru-

Ryc. 2. Cmentarzyska kurhanowe śląsko-wielkopolskiej kultury mogiłowej w obrębie regionu osadniczegonad Pradoliną Baryczy (na podkładzie mapy hipsometrycznej)

119


owano na podstawie przebiegu izolinii i odwiertów stwierdzających akumulacje biogeniczną. Zakłada-jąc wyższy poziom wód gruntowych, a także waha-nia klimatu, można zakładać jego istnienie w trakcie środkowej epoki brązu (Starkel 1977; Niebieszczań-ski 2010; Cwaliński, Niebieszczański 2012: 237-240, Fig. 2). Wspomniane strumienie mają swoje ujścia w rzece o nazwie „Czarna Woda” płynącej w kierun-ku N-S na wschód od stanowiska. Wał Krotoszyński tworzy dolinę wspomnianej rzeki, cechującą się nie-symetrycznymi stokami wywołanymi czynnikami strukturalnymi związanymi z odmienną depozycją materiału wytapiającego się z lądolodu. Lewy stok, na którym znajduje się cmentarzysko jest poprzez to wyeksponowany w kierunku wschodnim, gdzie zbocze dolinne wznosi się łagodniej (Ryc. 2). Wykonane w roku 2012 badania ALS (Airborne LiDAR Scanning) pozwoliły stwierdzić na obszarze moreny krotoszyńskiej obecność kilkukrotnie więk-szej liczby kurhanów ze środkowej epoki brązu, zwią-zanych z kultura mogiłową (Czebreszuk et al., w dru-ku). Wszystkie z nich wykazują podobną lokalizację w obrębie wzniesienia, którą jest środkowa partia sto-kowa w bliskiej odległości od cieków wodnych. W ramach pogranicza śląsko-wielkopolskie-go ujęte w analizie stanowiska usytuowane są na ciągach form marginalnych zlodowacenia Odry i Warty (Ryc. 3). Większość stanowisk znajduje się w porównywalnej sytuacji geomorfologicznej do cmentarzyska w Smoszewie, dlatego też uprawo-mocnionym wydaje się twierdzenie o pewnych lo-kalnych preferencjach krajobrazowych wśród spo-łeczności ŚWKM (Cwaliński, Niebieszczański 2012: 237-240, Fig. 1). Godnym podkreślenia jest fakt występowa-nia poszczególnych stanowisk w ramach zgrupo-wań zdefiniowanych formą terenową, rozłożonych wzdłuż obu brzegów Baryczy (Cwaliński 2010: 63; Cwaliński, Niebieszczański 2012: 137,140; Cwaliń-ski 2012:76). Jednym z takich klasterów po jej pra-wej (północnej) stronie jest Wał Krotoszyński, na którym znajduje się ok. 100 obiektów archeologicz-nych o własnej formie krajobrazowej związanych ze środkową epoką brązu. Są one zgrupowane w kilka stanowisk: Gogołowice, gm. Milicz, Smoszew, gm. Krotoszyn oraz Krotoszyn, gm. loco, rozciągających się długim pasem od Milicza, aż po Krotoszyn (Ryc. 2; 3). Drugie zgrupowanie obejmuje obszar Wzgórz

Wysockich, gdzie ulokowane zostały cmentarzyska w Sadowiu i Wysocku Wielkim, gm. Ostrów Wlkp. (Ryc. 2; 3). Pomiędzy tymi dwoma zespołami stano-wisk, mniej więcej w połowie dystansu, położona jest duża nekropola (ponad 20 mogił) w Gliśnicy, gm. Odolanów. Następnie wyróżniamy kilka koncentracji zlokali-zowanych z kolei na lewym brzegu Baryczy. Pierwsze z nich, mieszczące się na Wale Trzebnickim, z uwa-gi na rozległość tej formy terenowej rozdzielono na dwie grupy: zachodnią złożoną ze stanowisk w Obor-nikach Śląskich, Siemianicach i Wielkiej Lipie, gm. Oborniki Śląskie oraz wschodnią z cmentarzyskami w Niedarach, Ludgierzowicach oraz Rościszowi-cach, gm. Zawonia (Ryc. 3). Nieopodal, na północ od ostatniego ze wzmiankowanych zgrupowań znajduje się ostatnia koncentracja cmentarzysk kurhanowych ŚWKM, ulokowana na Wzgórzach Twardogórskich, które oddziela od wschodniej części Wzgórz Trzeb-nickich dolina rzeki Sąsiecznicy wraz z jej dopływa-mi, głównie Jesionką i Lipniakiem. W skład tej kon-centracji wchodzą cmentarzyska w Czeszowie, gm. Zawonia, Łazach Wielkich, gm. Krośnice oraz Skoro-szowie, gm. Trzebnica (Ryc. 3) Pozostałe cmentarzyska kurhanowe ŚWKM uję-te w analizie nie grupują się w podobny sposób jak opisane powyżej, lecz są rozproszone przy północ-nych (Dąbrowa, gm. Śrem, Grabonóg, gm. Piaski) lub południowych (Mikowice, gm. Namysłów, Ob-rót, gm. Oleśnica) krańcach ekumeny tejże grupy kulturowej (Ryc. 3). W skali mikroregionalnej od-znaczają się one jednak podobnymi zasadami loko-wania, tj. położeniem w niewielkiej odległości od cieków wodnych, na partiach stokowych w obrę-bie małych dolin oraz na terasach nadzalewowych (Cwaliński, Niebieszczański 2012: 237-240; Cwaliń-ski 2012: 74-77, Wykres 2). Niemniej jednak skraj-ne położenie tych odosobnionych stanowisk może oznaczać, że wyznaczają one maksymalne zasięgi zwartej ekumeny ŚWKM, wewnątrz której prakty-kowano typowy dla tej jednostki taksonomicznej obrządek pogrzebowy, podtrzymując tym samym tożsamość społeczności mogiłowych (Cwaliński 2012: 77). Z drugiej strony, brak większej liczby po-dobnych stanowisk sepulkralnych w ich sąsiedztwie przypuszczalnie spowodowany może być brakiem danych z badań powierzchniowych, bądź nawet całkowitym zniwelowaniem kurhanów przez dzia-

120


łalność człowieka i czasu (Gediga 1978: 146; Jaeger, Pospieszny 2011: 436; Czebreszuk et al., w druku). Badanie dyspersji nekropolii ze środkowej epo-ki brązu na omawianym obszarze dostarcza jeszcze jednej, ważnej informacji. Biorąc pod uwagę stosun-kowo niewielkie zróżnicowanie rzeźby terenu Polski Środkowej, a także prekartograficzny charakter poj-mowania przestrzeni przez rzeczone społeczeństwa, istnieć musiał system znaków, według którego oswa-jano krajobraz i tworzono sieć markerów orientują-cych w terenie. W tym względzie wyjątkową rolę możemy przypisać cmentarzyskom kurhanowym ulokowanym na wzniesieniach, jakimi są plejsto-ceńskie moreny czołowe. Omawiane stanowiska układają się w ciągi o orientacji równoleżnikowej, rozcięte mniejszymi dolinami rzecznymi, a także większymi formami o płaskiej powierzchni jak np. Pradolina Baryczy. Przyjmując, że w epoce brązu wykorzystywano te obniżenia terenu, jako poten-cjalne szlaki komunikacyjne oraz zakładając dużą mobilność społeczności mogiłowych, nekropole ŚWKM można uznać za punkty odniesienia, według

których orientowano się w przestrzeni. Dodatkowo funkcja mogił jako obiektów o własnej formie kra-jobrazowej służących za swoiste „znaki drogowe”, była w ten sposób uwypuklana poprzez morfolo-gię pogranicza śląsko-wielkopolskiego (Cwaliński, Niebieszczański 2012: 253; Cwaliński 2012: 88-89; por. Müller 1897: 297; Müller 1914: 212; Johansen et al. 2004; Machnik et al. 2009; Makarowicz 2010: 210). Wspomniane wcześniej grupowanie się sta-nowisk w klastery może być w świetle tych danych interpretowane, jako manifestacja pewnej tożsamo-ści lokalnej grup ludzkich. Cmentarzysko w takim ujęciu miałoby zatem charakter „znaku graniczne-go”, który rozdzielał krajobraz kulturowy nie tylko między strefę sacrum i profanum, lecz także oddzie-lał od siebie terytoria przynależne konkretnym spo-łecznościom (Cwaliński, Niebieszczański 2012: 253; Cwaliński 2012: 90; por. Górski 1996: 208; Górski, Kadrow 1996: 26; Makarowicz 2010). Podsumowując, można stwierdzić, że kurhany nie były postrzegane przez ludność zamieszkującą te tereny w środkowej epoce brązu tylko i wyłącz-

Ryc. 3. Dyspersja cmentarzysk kurhanowych śląsko-wielkopolskiej kultury mogiłowej na pograniczu śląsko-wielkopolskim(model mapy ESRI & Maps Media Kit, SRTM shaded relief data)

121


nie, jako obiekty funeralne, ale mogły mieć także znaczenie utylitarne, jako system znaków porząd-kujących i oswajających przestrzeń. Potwierdza to powtarzalność schematu lokowania cmentarzysk w tym regionie na przestrzeni kilkuset lat, w okresie rozwoju ŚWKM.

4. Konstrukcja kurhanów W dalszej części tekstu podano definicje po-szczególnych rodzajów elementów konstrukcyjnych rejestrowanych wewnątrz kurhanów ŚWKM, a tak-że scharakteryzowano ich udział liczbowy oraz rolę jaką pełniły. Stosunek ilościowy pomiędzy kolejny-mi cechami formalnymi, ujętymi w niniejszym pod-rozdziale, przedstawia wykres na Ryc. 4. Z wykresu wynika, że najbardziej charaktery-stycznymi kamiennymi elementami konstrukcyjny-mi były jądra, a zaraz obok nich zewnętrzne wieńce. Jako jądro kamienne rozumiemy strukturę wzniesio-ną z kamieni usypanych w formie stożka lub półkuli, w centralnej części nasypu kurhanu, na jego spągo-wej warstwie (Ryc. 5: a, b; 6). Łącznie w kurhanach ŚWKM odkryto 35 przypadków użycia omawianej

struktury, co stanowi 35% wszystkich kamiennych elementów konstrukcyjnych. Kilka z analizowanych mogił zawierających jądra kamienne w momencie eksploracji było już silnie zniszczonych w wyni-ku intensywnej orki, która przyczyniła się do roz-wleczenia mniej zwartych partii towarzyszących im konstrukcji kamiennych, jak np. w kurhanie nr 5 w Wysocku Wielkim, gm. Ostrów Wlkp. Stąd, w tych nielicznych przypadkach, jądro kamienne było jedyną pozostałością po mogile, błędnie in-terpretowaną jako płaszcz kamienny (Kostrzewski 1924b: 272). Również zewnętrzne wieńce, ze względu na wy-soką liczebność, wyróżniają się spośród zestawu używanych w kurhanach ŚWKM struktur kamien-nych. Za zewnętrzny wieniec kamienny uważamy rząd lub kilka równolegle ułożonych rzędów ka-mieni usytuowanych na okręgu przy krawędzi na-sypu kurhanu (Ryc. 5; 6) Wydaje się, że tego typu struktura miała dwojakie zastosowanie. W pierw-szej kolejności mogła służyć jako element konstruk-cyjny zapobiegający osuwaniu się ziemnego nasypu kurhanu. Z kolei w rozumieniu symbolicznym ze-

Ryc. 4. Liczebność poszczególnych elementów konstrukcyjnych oraz kategorii rodzaju pochówku zarejestrowanych w kurhanach ŚWKM

122

Ryc.

5. P

rzyk

łady

różn

ych

stru

ktur

kam

ienn

ych

w k

urha

nach

ŚW

KM

: a, b

– rz

ut p

iono

wy

oraz

prz

ekró

j pop

rzec

zny

prze

z jąd

ro k

amie

nne

oraz

zew

nętr

zny

wie

niec

kam

ienn

y (a

: Sm

osze

w, k

urha

n 8

– G

edl

1975

, Ryc

. XLI

V; b

: Sm

osze

w, k

urha

n 20

– G

edl 1

975,

Ryc

. XLI

V);

c – rz

ut p

iono

wy

oraz

prz

ekró

j pop

rzec

zny

prze

z zew

nętr

zny

wie

niec

kam

ienn

yw

raz z

kor

ytar

zem

(c: G

ogoł

owic

e, ku

rhan

4 –

Zot

z 193

4, R

yc. 1

)


wnętrzny wieniec kamienny należałoby najpewniej uznać za specyficzną strukturę mającą za zadanie wyrazić zamkniętą, ściśle określoną przestrzeń grze-balną oraz oddać pewne aspekty kultu solarnego, który prawdopodobnie obowiązywał w środowisku ŚWKM (Kristiansen, Larsson 2005: 241-242; Bra-dley, Fraser 2011: 41-42; Czebreszuk, Szmyt 2011). W analizowanych kurhanach zewnętrzny wieniec kamienny zarejestrowano 29 razy, co stanowi 28% wykorzystywanych struktur kamiennych.

Kolejną grupę licznie występujących struktur ka-miennych, jednak już ustępujących liczebnością ty-pom opisanym powyżej, tworzą bruki oraz kamien-ne obstawy/obramowania grobów. Obie kategorie struktur cechuje niemal równie wysoka frekwencja, co dodatkowo, jak wykazano niżej, idzie w parze z wysokim stopniem korespondencji między nimi (Ryc. 4). Mianem bruku kamiennego określa się tu zwartą warstwę kamieni o prostokątnym, owalnym bądź nieregularnym zarysie w rzucie pionowym, wy-

Ryc. 6. Przykłady różnych struktur kamiennych w kurhanach ŚWKM: a, b – przekroje poprzeczne przez jądro kamienne, wewnętrznyoraz zewnętrzny wieniec kamienny (a, b: Niedary, kurhan 2 – Butent 1992, Ryc. 6); c – rzut pionowy na zewnętrzny wieniec kamienny,

jądro kamienne oraz znajdującą się pod nim kamienną komorę grobową (c: Siemianice, kurhan 1 – Seger 1909, Ryc. 2)

124


stępującą w dowolnym miejscu wewnątrz kurhanu (Ryc. 7: c; por. Görner 2002: 111-112). Czasem bruk formowało kilka poziomych, nałożonych na siebie warstw kamieni, lecz w przeważającej części przy-padków składał się on z jednej warstwy. Element ten miał szerokie zastosowanie w kurhanowym obrząd-ku pogrzebowym omawianej grupy kulturowej. Na-krywał on jamę grobową, a niekiedy także wyścielał warstwę spągową grobu, na której spoczywał pochó-wek. Mógł też jednak służyć w innych celach, na co wskazuje jego samodzielne umieszczanie w obrę-bie nasypów. Być może bruki kamienne były istot-ne z punktu widzenia rytuału pogrzebowego, jako miejsca depozycji darów grobowych oraz pożywie-nia przeznaczonego dla zmarłego. Podobną funkcję mogły pełnić w kontekście uczt (rytualnych libacji), jakie prawdopodobnie odbywały się podczas, lub bezpośrednio po pogrzebie (Kristiansen, Larsson 2005: 242, 245). Świadectwem tego są fragmenty rozbitych naczyń odnajdywanych między kamienia-mi wespół z często zniszczonymi, być może celowo, przedmiotami z brązu. Bruki kamienne stwierdzono w kurhanach ŚWKM w 15 przypadkach (14%). Za obstawę kamienną grobu uważamy struktu-rę składającą się z kamieni położonych w różnych miejscach na krawędzi jamy grobowej, wyznaczając tym samym granice grobu. Częstokroć kamienie znajdują się przy narożnikach lub są rozmieszczone pojedynczo przy ścianie jamy, natomiast w szczegól-nych wypadkach były one usytuowane wzdłuż jed-nej lub kilku krawędzi grobu (Ryc. 7: b). Gdy wszyst-kie granice grobu otoczone są kamieniami, tworząc tym samym zamkniętą obudowę, wyróżniamy wte-dy obramowanie kamienne (Ryc. 7: c). Obstawa/ob-ramowanie grobu stanowią dwa warianty aranżacji jamy grobowej, które dodatkowo mogły być łączone z brukami kamiennymi, będącymi w konkretnych przypadkach podłogą lub nakryciem grobu. Oma-wiane elementy łącznie wystąpiły 11 razy (11%). Pozostałe kamienne elementy konstrukcyjne ujęte na rycinie występują w kurhanach ŚWKM je-dynie sporadycznie (wieniec wewnętrzny, płaszcz, korytarze), a często wręcz jednostkowo (promienie, komora grobowa). Wewnętrzny wieniec kamienny kształtem przy-pomina strukturę określaną, jako zewnętrzny wie-niec, z tą różnicą, że umiejscowiony jest bliżej punk-tu środkowego mogiły niż krawędzi nasypu (Ryc. 6:

a,b). Omawianą strukturę kamienną stwierdzono w kurhanach ŚWKM łącznie pięciokrotnie (5%). Płaszcz kamienny stanowią jedna lub więcej na-łożonych na siebie warstw kamieni, przykrywają-cych przynajmniej połowę całkowitej powierzchni nasypu mogiły (Ryc. 7a). Tak specyficznie zaaran-żowany układ kamieni mógł wystąpić zarówno na

Ryc. 7. Przykłady różnych struktur kamiennych w kurhanach ŚWKM: a – rzut pionowy i przekrój poprzeczny przez płaszcz kamienny

(Smoszew, kurhan 2 – Kostrzewski 1924b, Ryc. 10);b – rzut pionowy na kamienną obstawę grobu

(Krotoszyn, kurhan 35 – Kostrzewski 1924b, Ryc. 23);c – rzut pionowy na kamienne obramowania grobów nakryte brukami

(Wolica Nowa, kurhan 1 – Grygiel 2000, Ryc. 3).

125


spągu kopca, wewnątrz jego wypełniska, lub tuż pod wierzchnią warstwą ziemi. Płaszcz kamienny niekie-dy pełnił funkcję nakrycia nawet kilku grobów, lecz najczęściej występował samodzielnie, jako element konstrukcji wzmacniający nasyp kurhanu i częścio-wo zapobiegający osuwaniu się ziemi (por. Ebner 2001: 33; Görner 2002: 111-112). Płaszcze wystąpiły w dwóch kurhanach (2%). Pod pojęciem korytarza kamiennego rozumiemy założenie konstrukcyjne, w którym wieniec zewnętrz-ny mogiły zostaje na pewnym odcinku celowo prze-rwany (Ryc. 5: c). W szczególnych wypadkach kamie-

nie tworzące zewnętrzny wieniec mogły odchodzić od niego w miejscu powstałej luki pod kątem około 90º i biec dalej w dwóch równoległych, rzędach, aż do części centralnej kurhanu. Przerwa powstała w wień-cu mogła być czasem zamknięta konstrukcją drew-nianą, po której zachowały się ślady w postaci dołów posłupowych. Wydaje się, że celowo zachowana luka w przebiegu wieńca kamiennego najprawdopodob-niej wyrażała możliwość symbolicznego, a może na-wet fatycznego dostępu do grobu. Celem tego mogło być np. umieszczanie kolejnych pochówków, lub do-starczanie rytualnego pokarmu zmarłemu. Po okresie

Ryc. 8. Przykłady struktur kamiennych z kurhanów ŚWKM: a – promienie (Grabonóg, kurhan 1 – Gedl 1975: Ryc. 8); b – analogiczna struktura odkryta w kurhanie z Półwyspu Jutlandzkiego (Hjodkaer, kurhan 52 – Aner, Kersten 1981: fig. 37)

126

Ryc. 9. Przykłady struktur drewnianych z kurhanów ŚWKM: a – ślady trumny kłodowej (Mikowice, kurhan 12, grób centralny 2 – Zotz 1936, ryc. 2);b – ślady konstrukcji drewnianej w typie okalającej nasyp palisady (Mikowice, kurhan 19 – Zotz 1932, ryc. 3);

c – rekonstrukcja struktury drewnianej w typie palisady (Mikowice, kurhan 19 – Zotz 1932, ryc. 2);d – ślady drewnianej konstrukcji słupowej w pobliżu jam grobowych (Mikowice, kurhan 18, groby N i S – Zotz 1936, ryc. 4).


dostępu do grobu, luka zostawała na stałe lub czaso-wo zamykana przy pomocy włazu kamiennego lub drewnianej palisady (por. Bradley, Fraser 2011: 41-42). Niemniej jednak, taki zabieg konstrukcyjny nie był powszechnie stosowany w środowisku ŚWKM, gdyż łącznie potwierdzono jego obecność dla jedynie trzech kurhanów (3%). Za promienie kamienne uważamy rzędy kamieni koncentrycznie rozchodzące się od środka kurhanu w stronę krawędzi nasypu. Jest to wyjątkowa struktura odkryta jak dotąd tylko w jednym kurhanie ŚWKM z Grabonoga, gm. Piaski, w którym cztery promie-nie łączyły jądro kamienne z zewnętrznym wieńcem (Ryc. 8: a; Kowiańska 1951; Cwaliński 2010: 53). Ana-logię dla tego specyficznego elementu konstrukcyjne-go odnajdujemy dopiero na terenach Jutlandii, gdzie na wczesny okres nordyjskiej epoki brązu datuje się kurhan zawierający promienie kamienne z Hjodkaer (Ryc. 8: b; Cwaliński, Niebieszczański 2012: 241, Fig. 6, za Aner, Kersten 1981: fig. 37). Pod pojęciem komory grobowej rozumiemy tu specyficzną strukturę ze wszystkich stron obudo-wującą grób kamieniem, innymi słowy tworzącą zamkniętą ścianami, podłogą oraz nakryciem ka-miennym przestrzeń, wewnątrz której znajdował się pochówek. Wzmiankowaną strukturę zawierał tylko kurhan 1 w Siemianicach, gm. Oborniki Ślą-skie (Ryc. 6: c). Oprócz kamiennych elementów konstrukcyj-nych, niektóre kurhany ŚWKM charakteryzuje także obecność śladów struktur drewnianych, pierwotnie znajdujących się wewnątrz ale też na zewnątrz kop-ców. Niestety postępujący szybko proces rozkładu substancji organicznych nie pozwala na określenie dokładnej funkcji oraz wyglądu większości omawia-nych struktur, toteż umieszczono je pod zbiorczym tytułem „konstrukcji drewnianych”. Najczęściej w odniesieniu do mogił ŚWKM mamy do czynie-nia z pozostawionymi w ziemi śladami, w formie dołów posłupowych lub charakterystycznych prze-barwień, na podstawie których możemy częściowo zrekonstruować oryginalny wygląd takiej struktury (Ryc. 9: b). Prawdopodobnie miała ona kształt pali-sady otaczającej nasyp kurhanu (Ryc. 9: c). Niekiedy odnajdujemy także pojedyncze doły posłupowe oraz pozostałości drewnianych belek lub żerdzi wokół jamy grobowej, co może oznaczać pierwotnie istnie-nie w tym miejscu specyficznej konstrukcji grobo-

wej, określanej współcześnie mianem „domu zmar-łych” (Ryc. 9: d; Harding 2000: 89; Bátora 2006; por. Gedl 1984; Turek 2006: 176-177; Bourgeois, Fontijn 2012: 535-537). W wyjątkowych okolicznościach udało się archeologom natrafić na trumnę wydrą-żoną w pniu drzewa, wewnątrz której znajdowały się zakonserwowane zwłoki zmarłego wraz z wypo-sażeniem (Ryc. 9: a). Tego typu elementy wystąpiły w grobach ŚWKM trzykrotnie (Ludgierzowice, gm. Zawonia, kurhan 1; Mikowice, gm. Namysłów, kur-hany 12 i 20). Analogie dla nich znamy z terenów Ju-tlandii (Breuning-Madsen, Holst 1998; Randsborg, Christensen 2006), a także północnych (Bergerbrant 2007) oraz centralnych Niemiec (Ebner 2001: 35). Łącznie konstrukcje drewniane ujawniono w kurha-nach ŚWKM w 11 przypadkach. Ostatnim z kryteriów, wedle których ocenia-no kurhanowy obrządek pogrzebowy ŚWKM jest rodzaj pochówku złożonego wewnątrz mogiły. Na podstawie danych zestawionych na wykresie na ryc. 4 możemy jasno stwierdzić dominację obrządku szkieletowego nad kremacją zwłok zmarłych. Sto-sunek ten wyrażony liczbowo wynosi 25:8 przypad-ków, natomiast procentowo obejmuje w przybliże-niu 75:25%. Ponadto w jednym przypadku mamy także do czynienia z pochówkiem częściowo skre-mowanym, gdzie partie kończyn dolnych były wy-raźnie nadpalone (Niedary, gm. Zawonia, kurhan 3 – Butent 1992). Podobne zwyczaje pogrzebowe od-kryto na cmentarzysku płaskim ŚWKM w Masłowie, gm. Trzebnica (Richthofen 1926: 150; Gedl 1975: 116). Dodatkowym problemem w ustaleniu rodza-ju obrządku pogrzebowego w środowisku ŚWKM, jest fakt szybkiego rozkładu szkieletu w przypadku inhumacji w zazwyczaj kwaśnych glebach wystę-pujących na terenach Wielkopolski i Dolnego Ślą-ska. Powoduje to, że generalnie mamy do czynienia z niedoreprezentowaniem pochówków szkieleto-wych w porównaniu z liczbą kurhanów. Fakt ten za-uważył już w latach 20. XX w. J. Kostrzewski, eks-plorując kurhany na cmentarzysku w Smoszewie, gm. Krotoszyn. Zarazem badacz ten zwrócił uwagę, że niekiedy po szkielecie zachowują się przebarwie-nia na glebie, stanowiącej warstwę spągową grobu (Kostrzewski 1924b: 262). Zmiana w kolorze gleby wynika z odkładania się w niej związków pochodze-nia organicznego, co można ustalić mierząc poziom zawartości tlenku fosforu (P2O2) (Čujanová-Jílková

128

Ryc. 10. Wyniki analizy skupień przeprowadzonej na pełnym zbiorze obiektów (kurhanów)oraz zmiennych (cech formalnych), razem z tabelą kontyngencji


1990: 210; Šaldová 1990: 214). Niestety dla mogił ŚWKM analizy takie zaczęto wykonywać dopie-ro niedawno, a opracowanie wyników wciąż jest w toku (Smoszew, gm. Krotoszyn, kurhan 5). W ekumenie ŚWKM pochówki ciałopalne dość często występują na cmentarzyskach płaskich, dato-wanych już na fazę BB, takich jak np. Borek, gm. loco, Kleszczewo, gm. Osieczna, Masłów, gm. Trzebnica, Pudliszki, gm. Krobia (Zakrzewski 1900; Kostrzew-ski 1924a: 200; Richthofen 1926: 150; Kowiańska-Piaszykowa 1966; Gedl 1975: 111, 116, 123; Ziąbka, Maryniak 1986; Ziąbka 1987; Lasak 2001: 387). Na chwilę obecną nie dysponujemy ścisłymi danymi wymaganymi do porównania frekwencji przypad-ków inhumacji oraz kremacji na nekropolach pła-skich, lecz wydaje się, że stosunek ten wypadłby na korzyść tego drugiego obrządku. Ponadto, w przy-padku stanowisk obu typów mamy do czynienia z pochówkami szkieletowymi i ciałopalnymi wystę-pującymi jednocześnie nawet w ramach jednej mo-giły, co powoduje, że możemy je uważać za obiekty wielofazowe o dłuższym okresie wykorzystywania, bądź miejsca równoczesnego stosowania różnych praktyk obrzędowych. 5. Analiza skupień Pierwszym zabiegiem na drodze interpretacji danych powiązanych z kurhanami ŚWKM, było uporządkowanie zbioru 75 mogił w grupy oraz podgrupy kopców cechujących się największym podobieństwem, czyli ich klasyfikacja. W tym celu przeprowadzono analizę skupień jako podstawo-wą metodę klasyfikacji, która wykrywa strukturę analizowanych informacji, aczkolwiek nie podaje wyjaśnienia tego stanu rzeczy (Statsoft Electro-nic Statistics Textbook – Analiza Skupień: http://www.statsoft.pl/textbook/stathome.html, odczyt z dn. 4 marca 2013 r.). W poniższym przypadku chodziło przede wszystkim o pogrupowanie kop-ców na w miarę możliwości najbardziej jedno-rodne klasy, ze względu na ilość oraz typ struktur i pochówków, jakie zawierały. W drugiej kolejności zorganizowano zmienne w taki sposób, aby zostały uformowane w skupiska o podobnej liczbie przy-padków w jakich wystąpiły, a także w odniesieniu do stopnia ich współwystępowania wewnątrz kur-hanów ŚWKM. Do realizacji powyższych zamie-rzeń wykorzystano metodę Ward’a, która wchodzi

w skład metod aglomeracyjnych i stosuje odległość euklidesową, jako miarę odległości między skupie-niami, czyli ich zróżnicowania. Oblicza ona różni-cę między sumami kwadratów odchyleń odległości poszczególnych punktów od środka ciężkości grup, do których należą (Ward 1963; Grabiński 1988). Na wybór tej metody zdecydowano się zważywszy na fakt, że umożliwia porównanie obiektów wielo-cechowych oraz przedstawia najbardziej naturalne skupiska obiektów. Rezultaty przeprowadzonej analizy skupień przedstawia ryc. 10. Po prawej stronie tabeli kontyn-gencji znajdują się kurhany uformowane w nieduże klasy, które następnie przechodzą w skupiska coraz wyższego rzędu. Klasy te wyrażają częstotliwość wy-stępowania danego zestawu połączonych struktur na tle pochówków poszczególnych rodzajów. Podstawo-we ugrupowania skupiają kurhany o identycznej licz-bie cech jednego typu. Kolejne połączenia wiążą klasy w związki o zawartości podobnych cech, lecz już róż-nej ich liczebności, która z reguły rośnie o „1”. Ponieważ do numerów kurhanów dopisano tak-że nazwy stanowisk z jakich pochodzą, możliwe jest zaobserwowanie ewentualnych regionalizmów w doborze rozwiązań konstrukcyjnych. Widoczna jest obecność niemal wszystkich konfiguracji struk-tur kamiennych na większości cmentarzysk położo-nych zarówno na Śląsku, jak i w Wielkopolsce. In-formacja ta pozwala sądzić, że w ramach ekumeny ŚWKM istniały ponadregionalne zasady regulujące strukturę wewnętrzną kurhanów w ramach obrząd-ku pogrzebowego. Nie oznacza to jednak, że mamy do czynienia z jednolitym zbiorem cech formalnych rozłożonych równomiernie w przestrzeni. Układ skupień oraz wiązania między nimi informują nas o pewnych trendach we współwystępowaniu obiek-tów, najprawdopodobniej odzwierciedlających rze-czywiste tendencje obowiązujące w architekturze konstrukcji grobowych ŚWKM. W pierwszej kolejności wypada zauważyć, że obiekty są generalnie uszeregowane pod względem złożoności ich struktury wewnętrznej, która rośnie wraz z sumą cechujących je zmiennych. Kurhany o najbardziej skomplikowanej konstrukcji koncen-trują się po środku całego zbioru, gdzie dostrzegamy duży stopień rozdrobnienia klas oraz rozbudowania łączących je wiązań. Natomiast, mogiły cechujące się najprostszą strukturą wewnętrzną rozłożone są

130


skrajnie po bokach, w górnej oraz dolnej części ta-beli kontyngencji (ryc. 10). To właśnie w tych miej-scach występują najliczniejsze klasy obiektów, które tworzą kurhany o wyłącznie ziemnej budowie (góra wykresu) oraz te, na konstrukcję których składają się samodzielne jądra kamienne (dół wykresu), bądź jądra w towarzystwie zewnętrznego wieńca kamien-nego (poniżej środka wykresu). Co ciekawe, ze-wnętrzne wieńce, mimo że stanowią jedną z najlicz-niej występujących cech formalnych w kurhanach ŚWKM, nie tworzą jednolitej klasy (por. Ryc. 4). Obiekty zawierające tą zmienną są za to pogrupo-wane w nieduże skupienia, o rozróżnieniu których decydują często pojawiające się obok nich pomniej-sze struktury kamienne (centralna część wykresu). Dokładniejszy wgląd w organizację danych na rycinie pozwala stwierdzić, że wśród kurhanów ŚWKM przeważają obiekty posiadające jedną, bądź dwie, maksymalnie trzy cechy formalne. Wyraźny jest jednak podział zbioru na dwie zasadnicze gru-py, przebiegający między kurhanami o numerach 19 w Mikowicach i 40 w Obrocie. Odnosi się wra-żenie, że jest on przynajmniej częściowo wywołany uwzględnieniem różnic w mogiłach ze względu na dominujący typ struktury kamiennej, jaki odnale-ziono w ich wnętrzu. Podsumowując, można po-wiedzieć, że dolna część ryciny gromadzi niemal wszystkie kurhany z jądrami kamiennymi, którym towarzyszą bardzo często zewnętrzne wieńce ka-mienne, a z kolei jej górna sekcja kumuluje wszyst-kie pozostałe konfiguracje elementów, jednak już o dużo rzadszej częstotliwości występowania. W odniesieniu do niższej grupy ta generalna charakterystyka oddaje istotę czynników, które zadecydowały o utworzeniu skupiska tak jedno-rodnych obiektów. Wyjątkowa korelacja między jądrami kamiennymi a zewnętrznymi wieńcami, pozwala na wydzielenie specyficznego dla ŚWKM rozwiązania konstrukcyjnego, łączącego wewnątrz mogił właśnie te dwie struktury. Ów zestaw rzadziej uzupełniano o wewnętrzne wieńce lub incydental-nie o promienie kamienne. Zastanawiająca jest za to praktycznie całkowita absencja pochówków w opi-sywanym zgrupowaniu, wyjąwszy trzy przypadki inhumacji. Co więcej, w zbiorze tym nie występują również struktury kamienne o funkcji stricte gro-bowej, takie jak bruki, obstawy/obramowania czy wreszcie komory. Jak już wcześniej wspomniano,

wieńce nie służyły jako obudowy jam grobowych, a jądra kamienne wykorzystywano w tym celu je-dynie sporadycznie (kurhan nr 26 i 27 z Niedar, nr 48 z Rościszowic, nr 57 z Siemianic; por. Tabela 1). W związku z powyższym otrzymujemy przykład wyjątkowej unifikacji mogił pod kątem specyficz-nych struktur kamiennych, które jednak w niewiel-kim stopniu wykorzystywano do pełnienia funkcji podstawowej obudowy grobu, choć oczywiście ist-nieją pojedyncze przypadki, w których odstąpiono od tej zasady. Mało prawdopodobne wydaje się, że kurhany o opisanej wyżej konstrukcji pełniły rolę grobowców symboliczny, czyli tzw. „kenotafów”. Należy w tym miejscu zwrócić uwagę, na częstość z jąką odkrywano pozostałości ciał zmarłych we-wnątrz struktur kamiennych, bądź drewnianych struktur grobowych, które dodatkowo chroniły je przed postępującym gwałtownie procesem rozkładu. W opinii autorów możliwe jest, że w obrębie przynaj-mniej części kurhanów z omawianej grupy, pochówki deponowano bezpośrednio w ziemi formującej nasyp mogiły, co przy wysokim poziomie kwasowości gleb oraz niewielkiej precyzji dawnych metod badawczych nie pozwalało na ich zarejestrowanie. W opozycji do dolnej części tabeli kontyngencji na ryc. 10 stoi jej górna sekcja, która skupia niemal wszystkie zarejestrowane w kurhanach ŚWKM po-chówki, tak szkieletowe, jak i skremowane. Mogiły zawierające je wchodzą w skład liczniejszego skupi-ska obiektów, które cechuje już większa złożoność i różnorodność, wyrażona niedużym rozmiarem klas oraz liczbę wiązań między nimi. Warto zwró-cić uwagę na dwuczłonowy układ wzmiankowa-nego skupiska, który to oddziela kurhany o prostej strukturze, zawierające pochówki ciałopalne bądź szkieletowe (do kurhanu nr 34 w Obrocie), od tych bardziej skomplikowanych wewnętrznie, odzna-czających się wyłącznie inhumacją (kurhany: nr 72 w Wolicy Nowej – nr 19 w Mikowicach). Pierwszy z członów, znajdujący się na szczy-cie tabeli kontyngencji (Ryc. 10) tworzy duża klasa obejmująca wszystkie mogiły o wyłącznie ziemnej konstrukcji, w których nie odnotowano pochówków (kurhany: nr 51 w Sadowiu – nr 1 w Czeszowie). U dołu sąsiaduje z nim silnie zdywersyfikowane skupisko kurhanów zawierających tylko jeden ele-ment konstrukcyjny (kurhany: nr 70 w Smoszewie – nr 63 w Skoroszowie). Całkowita absencja grobów

131


w kopcach z omawianego zgrupowania może być efektem celowego pozostawienia ich pustych, jako kenotafów, lecz należy się także liczyć z możliwością doszczętnego rozłożenia się ludzkich zwłok. Ponad-to, kurhany zgromadzone w tej części ryciny odzna-czyły się zastosowaniem wyjątkowo spotykanych ty-pów konstrukcji kamiennych, takich jak np. płaszcz kamienny, co uniemożliwia przyporządkowanie ich większym klasom obiektów. Niżej wyróżnione zostało zgrupowanie obiektów, które charakteryzuje obecność pochówków ciałopal-nych (kurhany: nr 53 Sadowiu – nr 71 w Wielkiej Li-pie). Jak wynika z analizowanej części ryciny, istniały trzy warianty, w których praktykę ciałopalenia łączono w kurhanie z pozostałymi elementami konstrukcyj-nymi. Pierwszy sposób zakładał pochowanie zmarłe-go w prostej jamie wkopanej w nasyp lub zagłębionej w calcu (kurhany: nr 53 w Sadowiu – nr 59 w Siemia-nicach). Kolejnym rozwiązaniem było umieszczenie pochówku w towarzystwie jądra kamiennego (kurha-ny: nr 49 i 54 w Sadowiu). Wreszcie ciałopalenie mogło być stosowane razem z konstrukcjami drewnianymi w typie „domu zmarłych”, po których zachowały się ślady w postaci dołów posłupowych (kurhany: nr 20 w Mikowicach i nr 71 w Wielkiej Lipie). Ostatecznie do przeanalizowania pozostaje środko-wa część ryciny, która jest w całości ustrukturyzowana w oparciu o zmienną oznaczającą inhumację (kurhany: nr 17 w Łazach Wielkich – nr 19 w Mikowicach). Na-leży nadmienić, że wskazane skupisko nie jest w pełni jednorodne, lecz rozbija się na dwie podgrupy, które możemy określić jako: (1) kurhany z pochówkami szkieletowymi o prostej strukturze wewnętrznej (kur-hany: nr 17 w Łazach Wielkich – nr 34 w Obrocie) oraz (2) kopce z pochówkami szkieletowymi o rozbudowa-nej strukturze wewnętrznej (kurhany: nr 72 w Wolicy Nowej – nr 19 w Mikowicach). Pierwsza z wymie-nionych wyżej podgrup zawiera mogiły, w których pochówki umieszczono w pojedynczych strukturach grobowych wzniesionych z kamienia, w typie bruku tudzież obstawy/obramowania. Drugą natomiast two-rzą najbardziej złożone budowle sepulkralne ŚWKM, które składają się nawet z pięciu różnych elementów konstrukcyjnych. Obok pochówków szkieletowych cechą szczególną dla tej podgrupy jest obecność w każ-dym z kurhanów zewnętrznego wieńca kamiennego, który połączono w wielorakich konfiguracjach z nie-mal każdą inną strukturą.

Przechodząc do ugrupowania zmiennych, za-mieszczonych w dole wykresu, zaraz poniżej tabeli kontyngencji (Ryc. 10), można odnieść wrażenie, że uszeregowano je ze względu na ich liczebność. Jest to wiarygodna interpretacja, aczkolwiek struktura ta kryje kilka innych, istotnych informacji, które zostaną w pełni uwypuklone na etapie analizy ko-respondencji opisanej w następnym rozdziale. Fak-tycznie, obserwuje się w tym miejscu tzw. „schemat schodkowy”, gdzie wiązania zbiegają się grupując kolejno klasy zmiennych występujących najrzadziej (promienie, komora grobowa, płaszcz, korytarze, wieniec wewnętrzny), do tych ujawnionych najczę-ściej (jądro oraz zewnętrzny wieniec kamienny). Na podstawie liczebności poszczególnych klas oraz tworzących je cech, tzn. stopnia ich powszechności jesteśmy w stanie nadać im znaczenie, jakie prawdo-podobnie miały w obrządku pogrzebowym ŚWKM. Na początku wyróżniamy elementy pierwszorzędne, czyli jądra kamienne oraz zewnętrzne wieńce, które występując razem lub osobno tworzyły „standardo-wy” kurhan omawianej jednostki taksonomicznej. W tym kontekście warto zaznaczyć, że kurhany o wyłącznie ziemnej konstrukcji pojawiały się jeszcze rzadziej, co wzmacnia powyższą argumentację. Ko-lejny element, tj. inhumacja, ma wcale nie mniejsze znaczenie, gdyż poprzez swoją liczebność dowodzi, że wewnątrz tak zaaranżowanego kopca składano w dominującej mierze zmarłych w postaci niespa-lonej. Wniosek ten przybiera na sile, gdy dodamy przypadki, w których szkielety pochowanych osób nie dotrwały do współczesności. Następnie przechodzimy do elementów drugo-rzędnych, czyli struktur stanowiących oprawę po-chówków, do których zaliczamy przede wszystkim bruki kamienne oraz obstawy/obramowania gro-bów. Przy użyciu właśnie tych środków urządzono miejsca, w których składano zwłoki zmarłych. Wreszcie otrzymujemy zestaw struktur o znacze-niu trzeciorzędnym, stanowiących najmniej liczną grupę spośród rozwiązań konstrukcyjnych zaobser-wowanych w mogiłach ŚWKM. Najczęściej funkcjo-nowały one, jako uzupełnienie dla elementów pierw-szorzędnych. Tylko w szczególnych wypadkach jak np. płaszcza kamiennego, stanowiły alternatywę dla jąder kamiennych oraz zewnętrznych wieńców, całkowicie je wykluczając. W przeważającej mierze miały one charakter opcjonalny i były stosowane

132


w określonych okolicznościach. Co ciekawe jednak, na tym samym poziomie wiązania łączą się z nimi dwa elementy stanowiące alternatywę dla wcześniej wymienionych struktur wewnętrznych kurhanów oraz rytów grzebalnych. Te dwie cechy formalne to konstrukcje drew-niane oraz kremacja. Zwłaszcza w odniesieniu do pierwszego ze wzmiankowanych elementów, możemy uznać, iż zastępował wiele typów struk-tur kamiennych, tworząc poprzez to nową formę wyrazu treści religijnych/obrzędowych i zmienia-jąc mogiły od strony wizualnej. Z kolei kremacja, jak już wspomniano wcześniej, jeszcze na etapie środkowej epoki brązu w południowo-zachodniej Polsce stanowiła rzadko wybieraną alternatywę dla inhumacji. Najczęściej tego typu pochówki wystę-powały osobno w kurhanach o ziemnej konstruk-cji lub zawierających nie więcej niż dwa elementy konstrukcyjne. Powyższe charakterystyki tłuma-czą, dlaczego te dwie cechy formalne są niejako odseparowane od generalnego schematu analizy skupień, zastosowanej wobec zmiennych cechują-

cych kurhany ŚWKM. Ich odrębność i specyfikę akcentuje wyraźnie analiza korespondencji, prze-prowadzona w kolejnym rozdziale. 6. Analiza korespondencji W celu określenia i zobrazowania stopnia często-tliwości we współwystępowaniu cech charakteryzu-jących konstrukcję kurhanów oraz rodzaj obrządku pogrzebowego stosowanego w środowisku ŚWKM, przeprowadzono analizę korespondencji. W tym celu wykorzystano dane zgromadzone w tabeli kontyn-gencji (Ryc. 10) i wprowadzono je do programu CAP-CA ver. 2.2 (Madsen 2007). Wykresy zamieszczone poniżej przedstawiają stopień korespondencji między zmiennymi symbolizującymi kamienne i drewniane elementy konstrukcji kurhanów oraz dwa sposo-by (inhumacja i kremacja) chowania zmarłych. Po-ziom inercji równoznaczny jest z pozycją konkretnej zmiennej wobec obu osi układu współrzędnych, z ko-lei korelacje (korespondencja) poszczególnych cech mierzone są dystansem dzielącym symbole poszcze-gólnych zmiennych. Następstwo w doborze i kompo-

Ryc. 11. Wyniki analizy korespondencji cech formalnych kurhanów względem pierwszej i drugiej osi (uwzględniając płaszcz kamienny)

133


nowaniu ze sobą konkretnych struktur oraz praktyk grzebalnych, odzwierciedla sekwencja zmiennych wzdłuż krzywej na Ryc. 11. Wstępne rezultaty analizy korespondencji ob-razuje (ryc. 11). Jak widać, przeważająca większość cech układa się równolegle do osi „y” w formie linio-wej sekwencji, oznaczającej następstwo we wzno-szeniu ze sobą kolejnych struktur. Tym, co zwraca uwagę jest oddalenie od tego zgrupowania zmien-nych cechy oznaczającej płaszcz kamienny, która wypada przy skrajnym lewym końcu osi „x”. W tej sytuacji należy przyjrzeć się tabeli kontyngencji (Ryc. 10) oraz definicji płaszcza kamiennego zawar-tej powyżej w tekście. Według przyjętej deskrypcji, omawiane struktury kamienne zakładano w kurha-nach samodzielnie, co uwidacznia się w tabeli i jest powodem wysokiego poziom inercji tej cechy na wykresie. Ta wyraźna specyfika płaszcza kamienne-go decyduje o tym, że w toku analizy nie jest znaj-dowana dla niego żadna korespondująca zmienna, co skutkuje jego oddaleniem od głównej sekwencji cech. Co więcej, to właśnie przez tę charakterystykę ciąg reszty zmiennych ma tak wyidealizowaną i li-niową postać, która nie wystąpiłaby w sytuacji nie uwzględnienia płaszcza kamiennego. Aby pozbyć się zniekształceń wynikających z oczywistego braku korespondencji między płasz-czem kamiennym a innymi cechami formalnymi kurhanów, zdecydowano się na usunięcie tej zmien-nej z tabeli kontyngencji. Ponadto, aby uniknąć dal-szych zaburzeń spowodowanych wysokim stopniem inercji, wszystkim obiektom (kurhanom) nadano wagi odpowiadające liczbie struktur oraz pochów-ków, jakie zawierały. Jeżeli obiekt charakteryzo-wała więcej niż jedna cecha formalna otrzymywał on wagę o wartości „1”. Z kolei, gdy cechowała go obecność tylko jednej zmiennej, przypisywano mu wagę o wartości „0,5”, co automatycznie eliminowa-ło go z dalszych obliczeń, gdyż minimalną wyma-ganą sumę dla obiektów ustawiono uprzednio na „1”. Przyjęte rozwiązanie miało na celu wykluczenie tych obiektów i cech, które okazały się nieprzydatne z punktu widzenia analizy korespondencji, gdyż za-wierały samotne struktury lub pochówki. Uzyskana na tej drodze nowa tabela kontyngencji zawierała już tylko zespół współwystępujących ze sobą zmien-nych i obiektów. Wyniki analizy korespondencji, przeprowadzonej na tym zbiorze ilustruje Ryc. 12.

Wstępny ogląd sekwencji zmiennych pozwala za-uważyć, że układają się one w krzywą zapoczątkowa-ną cechą oznaczającą promienie kamienne, a kończą-cą się na symbolu kremacji. Warto zwrócić uwagę, że tą ostatnią wraz z konstrukcjami drewnianymi dzieli znaczny dystans od struktur kamiennych i inhuma-cji. Pozostałe cechy rozciągają się wzdłuż osi pozio-mej „x”, tworząc w pobliżu wartości „0” dwa klastery cech oznaczające typy konstrukcyjne, ograniczone od strony prawej i lewej elementami skrajnymi o niższym stopniu korelacji. Z prawej strony osi „y” wyróżniamy silną korespondencję między jądrem i zewnętrznym wieńcem kamiennym, a wieńcem wewnętrznym, do których dochodzą jeszcze promienie kamienne. Ce-chy te formują pierwszy typ konstrukcyjny, czyli ze-spół najczęściej współwystępujących elementów, któ-rego trzon stanowią jądro oraz zewnętrzny wieniec kamienny. Do tego zestawienia należałoby także zali-czyć komory grobowe, choć jak dotąd strukturę tego typu odkryto w kurhanach ŚWKM tylko raz, kiedy to sąsiadowała ona z jądrem kamiennym i zewnętrz-nym wieńcem (Siemianice, kurhan 1). Po lewej stro-nie osi „y” widzimy wysoki poziom korelacji między brukami kamiennymi, a obstawami/obramowaniami grobu. Daje to asumpt do wyróżnienia drugiego typu konstrukcyjnego. W ten sposób zarysowane typy konstrukcyjne nie mają jednak wykluczającego się charakteru, a jedynie oddają częstotliwość kompono-wania z sobą poszczególnych struktur kamiennych. Mniej więcej w połowie dystansu dzielącego części składowe obu typów położona jest cecha oznaczająca korytarze kamienne, co wyraża jej współwystępowanie w kurhanach ŚWKM z każ-dą z sąsiadujących struktur. Podobną interpretację możemy zastosować w odniesieniu do symbolu inhumacji umiejscowionego zaraz obok korytarzy kamiennych, co powoduje, że wypadnie nam uznać obrządek szkieletowy za dominujący w kurhanach zawierających kamienne elementy konstrukcyjne. Wyraźne zbliżenie korytarzy do inhumacji na wy-kresie informuje nas ponadto o tym, że obie cechy są najściślej z sobą powiązane. Mniej klarowną sytuację obserwuje się w kon-tekście konstrukcji drewnianych, przy interpreta-cji których musimy posiłkować się danymi z tabeli kontyngencji. Zmienna ta jest zdystansowana od pozostałych cech i znajduje się pomiędzy inhumacją z jednej strony, a kremacją z drugiej. Spowodowa-

134


ne jest to przez niemal równie częste umieszczanie konstrukcji drewnianych w towarzystwie pochów-ków szkieletowych (pięć przypadków) oraz ciało-palnych (trzy przypadki). Jednocześnie struktury drewniane występują w tych kurhanach samodziel-nie, albo w towarzystwie tylko zewnętrznego wień-ca kamiennego, ewentualnie z jedną z pozostałych struktur kamiennych. Konkludując, struktury drew-niane należy traktować jako elementy konstrukcyj-ne o drugorzędnym znaczeniu, które nie podlegały tak rygorystycznym regułom obrzędowym warun-kującym ich stosowanie w mogiłach ŚWKM. Pochówki ciałopalne w rzeczywistości wystę-powały często w kurhanach o ziemnej konstrukcji nasypu. W pozostałych przypadkach pojawiały się razem z elementami drewnianymi lub/i jądrami kamiennymi. W dwóch mogiłach zarejestrowano współistnienie pochówku ciałopalnego ze szkiele-towym. Z pozostałymi cechami formalnymi kom-ponowano je jedynie sporadycznie, co powoduje, że nie posiadają one silnego stopnia koresponden-cji zasadniczo z żadną z uwzględnionych w ana-

lizie struktur kamiennych. Ich spore oddalenie od głównej sekwencji zmiennych świadczy o tym, że ciałopalenie było rzadką praktyką grzebalną w kur-hanowym obrządku pogrzebowym. Inhumacja za to, jako najpowszechniej występujący w mogiłach ŚWKM rodzaj pochówku, umieszczony jest na dia-gramie blisko wartości „0”, co uwidacznia jej niską inercję i tym samym pozwala ją uważać za element generalnie niewpływający na konstrukcję kurhanu. Dla zobrazowania faktycznej korespondencji po-między zmiennymi oraz obiektami sporządzono diagram uwzględniający dystrybucję tych drugich na tle wszystkich ujętych w analizie cech formalnych (Ryc. 13). Dzięki wspomnianemu zabiegowi krzy-wa ilustrująca sekwencję doboru poszczególnych zmiennych jest wówczas lepiej widoczna, a stopień korespondencji można śledzić na podstawie kon-kretnych kurhanów. W tym celu najlepiej odwołać się do rezultatów analizy skupień oraz tabeli kontyn-gencji przedstawionej na Ryc. 10. Podsumowując wyniki analizy korespondencji odnoszące się do kamiennych elementów konstruk-

Ryc. 12. Wyniki analizy korespondencji cech formalnych kurhanów względem pierwszej i drugiej osi (nie uwzględniając płaszcza kamiennego)

135


cji kurhanów ŚWKM, warto ponownie zaznaczyć, że sugerowane powyżej typy konstrukcyjne ustalone na podstawie częstotliwości występowania ze sobą różnych struktur, nie mają ścisłego charakteru. Wy-rażają one jedynie ogólne preferencje budowniczych mogił w doborze poszczególnych środków i rozwią-zań architektonicznych, wpływające na ostateczny wygląd analizowanych konstrukcji funeralnych. Preferencje te najprawdopodobniej wynikały z re-guł obrzędowości pogrzebowej i ulegały zmianom w czasie, kształtując tym samym złożony obraz tra-dycji kulturowej społeczności ŚWKM.

6. Chronologia elementów konstrukcyjnych Wyznaczenie horyzontów czasowych występo-wania scharakteryzowanych elementów konstruk-cyjnych wiąże się bezpośrednio z prawidłową oce-ną chronologii poszczególnych kurhanów ŚWKM. Zwłaszcza w przypadku chronologii absolutnej za-danie to nastręcza wielu problemów. Związane są one z brakiem pozyskanych w toku starszych badań wykopaliskowych prób umożliwiających datowanie mogił metodą radiowęglową, bądź dendrochrono-logiczną. Taki sposób bowiem, w świetle nieraz cał-kowitego zniszczenia kurhanów oraz wyrabowania ich z materiałów zabytkowych, jako jedyny, pozwo-liłby na określenie ich chronologii. Wyjątki stanowią kurhan 2 z cmentarzyska w Niedarach, gm. Zawonia oraz eksplorowany w latach 2008-2011 kurhan 15 z Smoszewa, dla których dysponujemy datami 14C, choć istnieje przypuszczenie, że są one zaburzone poprzez tzw. efekt starego drewna (Schiffer 1986). W pierwszym ze wzmiankowanych przypadków uzyskana data: 3445 ± 55 bp (GrN-5980), po kali-bracji w programie OxCal ver. 4 wyraźnie postarza kurhan, wskazując aż na wczesną epokę brązu (Bu-tent 1992: 80). Przy prawdopodobieństwie 95,4% uzyskujemy przedział czasowy 1898-1621 BC, na-tomiast przy 68,2% otrzymujemy okres 1877-1688 BC (Cwaliński, Niebieszczański 2012: 252). Data zatem stoi w sprzeczności z sugerowanym ostatnio przez wielu badaczy późnym datowaniem czasów rozwoju kultur mogiłowych, wskazujących na lata między 1550 a 1300 BC (Müller, Lohrke 2009, por. Innerhofer 2000: 270-272; Schnurbein 2009; Kneisel et al. 2012). Nie można jednak pominąć możliwości istnienia tzw. efektu starego drewna w datowaniu, wynikającego z pobrania węgli drzewnych, które

trafiły do nasypu mogiły ze złoża wtórnego. Sytuację utrudnia fakt, że nie dysponujemy żadnymi innymi datami z kurhanów ŚWKM, przy pomocy których możliwe byłoby zweryfikowanie daty z Niedar. Na-leży także nadmienić, że pomimo wyjątkowo wcze-snej daty 14C, pozycja taksonomiczna kurhanu, usta-lona przez B. Butent na podstawie cech formalnych konstrukcji oraz części asortymentu ceramicznego, wiąże się z II okresem epoki brązu oraz ŚWKM (Bu-tent 1992). Pozostaje zatem odnieść się w tym, jak i pozostałych przypadkach, do chronologii względnej budowanej w oparciu o źródła ruchome wchodzą-ce w skład inwentarza grobowego. W świetle przy-jętego przez autorów niniejszego artykułu tzw. nad-dunajskiego systemu periodyzacyjnego epoki brązu, powyższy wniosek wskazuje na fazy BB1-BB2 wg. P. Reineckego (Reinecke 1924; Innerhofer 2000; Sicherl 2004). Podobnie datują cmentarzysko w Niedarach inni badacze polscy zajmujący się epoką brązu na pograniczu śląsko-wielkopolskim, co powoduje, że przy obecnym stanie wiedzy autorzy decydują oprzeć się na ich wnioskach (Lasak 2001; Jaeger, Pospieszny 2011; Cwaliński, Niebieszczański 2012). W odróżnieniu od postarzającej, ale wciąż „mieszczącej się” w granicach periodyzacyjnych epoki brązu daty z Niedar, rezultaty datowania me-todą radiowęglową węgli drzewnych odnalezionych w nasypie ziemnym kurhanu 15 ze Smoszewa oka-zały się w zupełności chybione. Najprawdopodob-niej węgle drzewne pobrane do analizy trafiły do nasypu kurhanu ze złoża wtórnego. Abstrahując od problemów związanych z chro-nologią absolutną, w wielu przypadkach niemożli-we jest także określenie względnej pozycji chrono-logicznej mogił, co wynika z faktu, że najczęściej były one ubogo wyposażone, a przedmioty o dys-tynktywnych cechach, nadające się do datowania, występowały rzadko. Co więcej, spora część kurha-nów została już w przeszłości zrabowana, co w kon-sekwencji utrudnia w znacznym stopniu ustalenie ich chronologii. W związku z powyższym jedynie w stosunku do 21 kurhanów dysponujemy elemen-tami inwentarza ruchomego o dobrze ugruntowanej w literaturze pozycji chronologicznej, natomiast aż 54 kopce posiadają bliżej nieokreśloną chronologię względną. Wiek dla wybranej grupy mogił ustalono na podstawie występowania wewnątrz nich pew-nych zabytków metalowych (brązowych) oraz ce-

136

Ryc.

13.

Wyn

iki a

naliz

y ko

resp

onde

ncji

zmie

nnyc

h (c

ech

form

alny

ch) o

raz o

biek

tów

(kur

hanó

w) w

zglę

dem

pie

rwsz

ej i

drug

iej o

si (n

ie u

wzg

lędn

iają

c pła

szcz

a ka

mie

nneg

o)


ramicznych o znanym okresie użytkowania. Przede wszystkim chodzi tu o szpile z brązu i określone for-my naczyń glinianych o dystynktywnej makro- oraz mikromorfologii (ryc. 14:a,c,d). W mniejszym stop-niu analiza chronologiczna bazuje na takich artefak-tach brązowych jak: sztylety, siekierki czy bransolety (Ryc. 14: b, e, f). W poniższym opracowaniu posłużono się syste-mem periodyzacyjnym zaproponowanym przez P. Reineckego (Reinecke 1924) wraz z późniejszymi poprawkami (Müller-Karpe 1959), opracowanym na podstawie typochronologii wyrobów brązowych nad górnym Dunajem. Zdaniem wielu polskich ba-daczy (Gedl 1964: 49; 1975: 72; 1985: 19; Bukow-ski 1966: 29; 1983: 21; Gediga 1967: 181; 1982: 52; Dąbrowski 1968: 141; 1971: 61; Machnik 1978: 16-29) system ten najlepiej oddaje specyfikę przemian kulturowych na terenach Polski Południowo – Za-chodniej w dobie epoki brązu, zwłaszcza ze wzglę-du na możliwość korelacji tutejszego materiału źró-dłowego z zabytkami odnajdywanymi na południe

od Karpat i Sudetów (Szmukier 1980: 23; Kłosińska 1997: 7; Cwaliński 2010: 15-16; Cwaliński 2012: 11). Okres rozwoju ŚWKM możemy zatem ustalić na fazy BB1 (faza I – „starsza”), BB2-BC1 (faza II – „klasyczna”) oraz BC2-BD (faza III – „młodsza”) (Gedl 1975: 72-76; 1989: 461; Gediga 1978: 168; Cwaliński 2010: 16; 2012: 12). W analizie chronologicznej ceramicznego i me-talowego materiału zabytkowego poszczególne arte-fakty przyporządkowywano do kolejnych faz sche-matu periodyzacyjnego P. Reineckego, kierując się wcześniejszymi opiniami badaczy eksplorujących kurhany ŚWKM, oraz zajmujących się ogólnie tema-tyką kultury mogiłowej na ziemiach polskich (m.in. Gedl 1975; Gediga 1978; Kłosińska 1997; Lasak 2001; Cwaliński 2010; Cwaliński, Niebieszczański 2012). Wykorzystano również analogie dla konkretnych elementów inwentarza ruchomego (głównie wyro-bów metalowych) pochodzących z innych terenów europejskich znajdujących się pod wpływem kultur mogiłowych i wyczerpująco scharakteryzowanych

Ryc. 14. Wybrane ceramiczne oraz brązowe elementy inwentarzy grobowych z kurhanów ŚWKM, wykorzystane w analizie chronologicznej(a: Krotoszyn, kurhan 35 – Kostrzewski 1924b, Ryc. 24; b: Smoszew, kurhan 1 - Kostrzewski 1924b, Ryc. 8;

c: Smoszew, kurhan 1 – Kostrzewski 1924b, Ryc. 9; d: Dąbrowa, kurhan 1 – Altschlesien 1, Ryc. 10;e: Smoszew, kurhan 8 – Kostrzewski 1924b, Ryc. 17; f: Siemianice, kurhan 1 – Seger 1909b, fig. 4)

138


w opracowaniach monograficznych (Innerhofer 2000; Sicherl 2004). Następnie, dzięki dobrze wydato-wanym artefaktom udało się przyporządkować cześć z kurhanów najpierw do faz epoki brązu, co w dalszej perspektywie pozwoliło na klasyfikację chronologicz-ną elementów konstrukcyjnych w ramach kolejnych etapów rozwojowych ŚWKM (Ryc. 15). Dane dotyczące zmienności w stopniu wykorzy-stania poszczególnych elementów konstrukcyjnych mogił pokazuje Ryc. 15. Dodatkowo na rycinie za-mieszczono liczbę pochówków ludzkich obu ro-dzajów (inhumacja i kremacja) występujących na przestrzeni czasu. Czynnik ten jest bardzo istotny z punktu widzenia badań nad obrządkiem pogrzebo-wym ŚWKM i tak, jak wykazano to w analizie kore-spondencji (Ryc. 12), nie powinno się go rozpatrywać w oderwaniu od innych cech formalnych mogił. Wy-kres zatem pokazuje zmienność okresową w prakty-kowaniu obrządku szkieletowego i ciałopalnego, rów-nolegle do zmian w częstotliwości wykorzystywania różnych typów elementów konstrukcyjnych. Wcześniej autorzy sądzili, że kremacja może być indykatorem późnej (BC2/D) genezy pewnych kurhanów z południowej części ekumeny ŚWKM (Cwaliński, Niebieszczański 2012: 248-252). Obec-nie jednak, w obliczu rozpoznania licznych płaskich grobów z pochówkami ciałopalnymi pochodzących z klasycznej fazy rozwoju ŚWKM oraz wczesnej me-tryki ciałopalenia w sąsiadujących z południowo-za-chodnią Polską ekumenach kultury mogiłowej należy zrewidować ten pogląd (Lasak 2001; Cwaliński 2012).

Przy współczesnym stanie wiedzy wypada uznać, że ciałopalenie było już wcześniej obecne w rytuale po-grzebowym ŚWKM, stąd nie możemy uważać go za ścisły wyznacznik chronologiczny późnych faz roz-wojowych omawianej jednostki kulturowej. Opisane poniżej wyniki analizy są zaledwie pro-pozycją sposobu śledzenia zmian zachodzących w kurhanowym obrządku pogrzebowym ŚWKM, gdyż próba nadających się do datowania mogił obej-muje, jak dotąd, tylko jedną trzecią całej ich puli. Mimo, że już po określeniu chronologii elementów konstrukcyjnych z 21 kurhanów pewne tenden-cje w uszeregowaniu danych są bardzo czytelne, to wciąż wymagają one potwierdzenia na drodze kolej-nych prac wykopaliskowych i datowań absolutnych. W pierwszej kolejności należy zwrócić uwagę, że jądra kamienne, powszechne w fazach starszej i klasycznej ŚWKM, zanikają w późnym okresie rozwoju tej jednostki kulturowej. Wieńce kamienne natomiast, jako elementy często współwystępujące z jądrami kamiennymi, są używane w budownic-twie kurhanów ŚWKM przez cały czas w zbliżonej frekwencji. Pozostałe licznie odkrywane elementy kamienne w typie np. bruku czy obstawy/obramo-wania grobu znalazły swoje zastosowanie w dwóch pierwszych fazach rozwojowych, lecz już w ostat-niej podobnie jak jądra kamienne zostały wycofa-ne z zestawu struktur grobowych. Z mniejszą dozą prawdopodobieństwa zbliżone wnioski możemy zaproponować w odniesieniu do korytarzy i komór grobowych. Z kolei okres użytkowania wewnętrz-

Ryc. 15. Liczebność cech formalnych kurhanów w kolejnych fazach rozwoju ŚWKM

139


nych wieńców oraz płaszczy kamiennych wymaga wciąż dalszych ustaleń. Przypuszczalnie najważniejszym wnioskiem pły-nącym z analizy chronologicznego następstwa cech formalnych kurhanów ŚWKM jest ustalenie, że dominującą w fazach starszej oraz klasycznej inhu-mację, począwszy od późnego odcinka fazy klasycz-nej, zaczyna zastępować kremacja zwłok. Ostatecz-nie jeszcze w fazie młodszej spotykamy pochówki szkieletowe, lecz stanowią one mniejszość w po-równaniu z odsetkiem ciałopalenia. Ponadto wzro-stowi udziału kremacji w obrządku pogrzebowym ŚWKM towarzyszy także coraz częstsze wznoszenie drewnianych elementów konstrukcyjnych, zwłasz-cza w typie struktur słupowych. Specyficzne układy wbitych pionowo pali drewnianych, tak aby oka-lały nasyp kurhanu są wyjątkową cechą kurhanów z późnego (BC2/BD) cmentarzyska w Mikowicach (Ryc. 9: b, c). Towarzyszą tam one często drewnia-nym trumnom, bądź przypominającym je drewnia-nym komorom grobowym, które jednakże znane są już z fazy starszej rozwoju ŚWKM, choćby z kurha-nu 1 w Ludgierzowicach, gm. Zawonia (Butent 1992; Cwaliński 2010: 69). Można sądzić zatem, że przej-ście ŚWKM w ostatni etap rozwoju wiąże się ściśle ze zmianami w światopoglądzie, czego skutkiem jest znaczący zwrot w obrządku grzebalnym. Dwoma najistotniejszymi cechami tej metamorfozy jest peł-ne przyjęcie ciałopalenia jako wiodącej praktyki cho-wania zmarłych oraz wprowadzenie na szeroką skalę nowego typu kurhanu o konstrukcji ziemno-drew-nianej, z mniejszym udziałem struktur kamiennych.

7. Podsumowanie Rezultaty każdej z czterech przeprowadzonych i opisanych powyżej analiz (dyspersji cmentarzysk w krajobrazie, skupień, korespondencji oraz chro-nologiczna) nasuwają szereg wniosków, które po-winny zostać zrekapitulowane. Analiza rozprzestrzenienia cmentarzysk kur-hanowych ze środkowej epoki brązu na Śląsku i w Wielkopolsce wskazuje na nieprzypadkowy do-bór miejsc w krajobrazie pod założenie przestrzeni grzebalnych. Cechował je wysoki stopień ekspozycji nekropolii, na co wskazuje chowanie zmarłych na wyniesieniach widocznych w przestrzeni geograficz-nej. Są to na ogół moreny czołowe bądź regresyjne dwóch stadiałów zlodowacenia środkowopolskiego

(stadiały Odry i Warty). Założona w ten charakte-rystyczny sposób sieć cmentarzysk, składała się ze zgrupowań kilku, z reguły dwóch-trzech stanowisk, lokowanych na dystynktywnych częściach moren. Z analizy w skali mikroregionalnej wynika, że sama struktura morfologiczna wzniesienia nie była bez znaczenia – musiały istnieć specyficzne warunki topograficzne do założenia cmentarzyska. Przede wszystkim liczyła się tu bliskość cieków wodnych, które niekiedy przepływały nieopodal kurhanów otaczając cmentarzyska z kilku stron i tym samym odgradzając je od reszty terenu. Należy pamiętać o tym, że w trakcie środkowej epoki brązu stopień wilgotności klimatu, a w związku z tym poziom wód był wyższy od współczesnego. Wiele z dziś już nie-istniejących strumieni lub osuszonych bagien, było immanentną częścią krajobrazu, w jakim wzno-szono kurhany ŚWKM. Zwłaszcza w odniesieniu do doliny Baryczy obraz ten ma szczególne zasto-sowanie, gdyż przez wieki tworzyła ona mikrore-gion niesprzyjający osadnictwu (Lasak 2001). Są-dzimy, że tereny te skupiają tak wiele cmentarzysk ŚWKM ze względu na właściwości fizjograficzne, które podkreślały rytualno-funeralny wymiar ne-kropolii w opozycji do sfery profanum, w której skupiały się osady. Wyeksponowanie kurhanów na tle otaczającego je krajobrazu w połączeniu z mo-numentalizmem samych kopców pozwala na wy-sunięcie hipotezy, mówiącej o dodatkowej roli tych specyficznych grobowców, jako punktów odniesie-nia w terenie. Klastery cmentarzysk ulokowanych na stokach dolin i wzgórz morenowych ułatwiały ich widoczność, co nie pozostawało bez znaczenia w komunikacji pomiędzy poszczególnymi częściami ekumeny ŚWKM. Znajduje to uzasadnienie zwłasz-cza w kontekście niełatwych warunków terenowych, jakie cechowały pogranicze śląsko-wielkopolskie. Niemniej jednak, podstawowa rola kurhanów leżała w sferze funeralnej, toteż sama ich konstruk-cja z wszelkiego rodzaju strukturami odkrytymi wewnątrz stanowiła główny obiekt badań. Studium struktury wewnętrznej mogił podzielono na cztery etapy, z których pierwszy skupia się na opisie zgro-madzonej puli informacji. Do definicji cech formal-nych stosowanych w charakterystyce kurhanowego obrządku pogrzebowego ŚWKM załączono także interpretacje badaczy odnośnie ich potencjalnej funkcji oraz symboliki. Kolejne dwa kroki proce-

140


dury badawczej wykorzystują analizy statystyczne, w tym skupień i korespondencji, do odnalezienia praw rządzących zakładaniem elementów konstruk-cyjnych w obrębie kopców. Natomiast ostatni etap jest uzupełnieniem powyższych analiz o informacje z zakresu chronologii, pozwalające wykryć czasowe fluktuacje ilościowe oraz trendy dotyczące dobiera-nia konkretnych cech formalnych. Dzięki ich syn-chronizacji czasowej z diagnostycznymi elementa-mi inwentarza z grobów, udało się ustalić datowanie poszczególnych typów konstrukcji w ramach sche-matu chronologicznego P. Reineckego. Przeprowadzona analiza skupień wykazała zasadę, że częściej wznoszono kurhany o prostej strukturze wewnętrznej, niż te ze skomplikowaną, zawierającą kilka elementów konstrukcyjnych. Niemniej jednak, analiza konstrukcji ujawniła też inne tendencje wśród zbioru danych, które uprawomocniają nas do wysu-nięcia bardziej szczegółowych wniosków. W pierwszej kolejności warto zwrócić uwagę na dominację w całym zbiorze analizowanych obiektów jąder i zewnętrznych wieńców kamiennych, które jednocześnie tworzyły „standardowy model” kurha-nu ŚWKM. Do tych dwóch elementów najpewniej należałoby dodać inhumację, jako najpowszechniej obowiązującą praktykę grzebalną. Zaraz po tym ze-stawie cech, który został wyżej określony mianem „pierwszego typu konstrukcyjnego”, powinniśmy przywołać „drugi typ”, tj. kombinację bruków oraz obstaw/obramowań kamiennych, czyli najczęściej wybieranego rozwiązania przy obudowie jam gro-bowych. Podobnie, jak w przypadku jąder kamien-nych i wieńców, te dwa elementy najczęściej kore-spondowały ze sobą na cmentarzyskach. Pozostałe struktury kamienne miały charakter trzeciorzędny, gdyż uzupełniały konstrukcję kurhanu w zależności od zaistniałych okoliczności. Istotne jest, że wszyst-kie wzmiankowane wyżej elementy były znane już od starszej fazy rozwoju omawianej jednostki takso-nomicznej, lecz ich udział zaczął drastycznie maleć począwszy od końca fazy klasycznej. Alternatywą dla tych wyjątkowych założeń kamiennych, stały się z czasem szerzące się w obrządku pogrzebowym ŚWKM konstrukcje drewniane, które komponowa-no w różnych wariantach z elementami pierwszo- i drugorzędnymi. Kremacja z kolei nigdy nie była dominującym rytem funeralnym wśród społeczno-ści ŚWKM, aczkolwiek jej znaczenie stopniowo ro-

sło, doprowadzając wreszcie w późnej epoce brązu do prawie całkowitego wyparcia pochówków szkie-letowych z pogranicza śląsko-wielkopolskiego. Nie można też zapomnieć o kurhanach mających wy-łącznie konstrukcję ziemną, które były najczęściej umiejscowione na cmentarzyskach skupiających kopce o późnej metryce. Niekiedy zawierały one po-chówki ciałopalne, co dodatkowo sugeruje, iż tego typu rozwiązanie było przyjmowane częściej w koń-cowych etapach rozwoju ŚWKM. Na koniec należy zaznaczyć, że rezultaty zapre-zentowane w powyższym tekście mają w dużej mie-rze charakter wstępny, gdyż opierają się na niedużej puli obiektów, zróżnicowanych pod względem infor-matywności. Niemniej jednak ukazują one, jak wiele nowych i istotnych rezultatów można osiągnąć po-przez poddanie archiwalnych informacji współcze-śnie dostępnym technikom i metodom analitycznym. Mogą się one okazać wielce przydatne, gdy zestawimy je i porównamy z najnowszymi osiągnięciami arche-ologii na polu badawczym obrządku pogrzebowego środkowej epoki brązu. Dlatego też, oprócz umiejęt-nego przechowywania archiwaliów i zarządzania do-robkiem specjalistów w tej dziedzinie pochodzącym z XX w., należy podkreślać konieczność prowadzenia tak wykopaliskowych, jak i nieinwazyjnych prospek-cji badawczych na cmentarzyskach.

Bibliografia

Aner E., Kersten K.1981 Die Funde der älteren Bronzezeit des nordischen Kre-

ises in Dänemark, Schleswig-Holstein und Niedersach-sen. Bd. 6: Nordslesvig-Syd: Åbenrå Amt. København.

Bátora J.2006 K problematike hrobov s domami mŕtvych v praveku.

Študijné Zvesti AÚ SAV v Nitre 39: 9-16.Bergerbrant S.

2007 Bronze Age Identities: Costume, Conflict and Contact in Northern Europe 1600–1300BC (= Stockholm Stu-dies in Archaeology, vol. 43). Stockholm.

Breuning-Madsen H., Holst M.K.1998 Recent studies on the formation of iron pans aro-

und the oak log coffins of the Bronze Age barrows of Denmark. Journal of Archaeological Science 25: 1103–1110.

Bradley R., Fraser E.2011 Bronze Age Barrows and the Boundary between the

Living and the Dead. W: D. Mullin (red.), Places in between: the archaeology of social, cultural and geo‑graphical borders and borderlands: 40-47. Oxford.

141


Bourgeois Q., Fontijn D.2012 Diversity in uniformity, uniformity in diversity: bar-

row groups in the Netherlands. W: D. Bérenger, J. Bo-urgeois, M. Talon, S. Wirth (red.), Gräberlandschaften der Bronzezeit (= Bodenaltertümer Westfalens 51): 533-551. Darmstadt.

Bukowski Z.1966 Finds of the Bell – Pomeranian Type in the Middle

and Lover Basin of the River Bug. Archeologia Polona 9: 53-73.

1983 W sprawie genezy i rozwoju strefowego ziem pol-skich w epoce brązu i epoce żelaza. Slavia Antiqua 28: 19-70.

Butent B.1992 Zagadnienie kurhanów w Niedarach i Ludgierzowi-

cach, gm. Trzebnica, woj. Wrocław. Studia Archeolo‑giczne 22: 35-83.

Cwaliński M. 2010 Kurhan w kulturze mogiłowej. Analiza konstrukcji na

podstawie cmentarzysk ze Śląska i Wielkopolski. Po-znań. Maszynopis pracy licencjackiej.

2012 Kultura mogiłowa po dwóch stronach Sudetów. Próba analizy porównawczej kurhanowego obrządku pogrze‑bowego kultur mogiłowych z terenów południowo‑za‑chodniej Polski oraz zachodnich Czech. Poznań. Ma-szynopis pracy magisterskiej.

Cwaliński M., Niebieszczański J.2012 The Tumulus Culture Burial Mounds in south - western

Poland. Construction of the Barrows and their Place in the Landscape. W: J. Kneisel, W. Kirleis, M. Dal Corso, N. Taylor, W. Tiedtke (red.), Collapse or Continuity? Environment and Development of Bronze Age Human Landscapes (= Universitätsforschungen zur Prähistori-schen Archäologie, Band 205): 235-256. Bonn.

Czebreszuk J., Szmyt M.2011 Tumuli with Circular Ditch and the Ritual Scenario

among Corded Ware Societies on the Norht Europe-an Plain. W: E. Borgna, S. Muller-Celka (red.), Ance‑stral Landscapes. Burial Mounds in the Copper and Bronze Ages (= Travaux de la Maison de l’Orient et de la Mediterranee, No 58): 321-338. Lyon.

Czebreszuk J., Jaeger M., Pospieszny Ł., Cwaliński M., Nie-bieszczański J., Stróżyk M.

2013 Badania nad krajobrazem kulturowym z epoki brązu na pograniczu śląsko-wielkopolskim. Studia Europaea Gnesnensia (w druku).

Čujanová-Jílková E,1990 Some peculiar features of the Middle Bronze Age

Barrow Culture in the West Bohemia and its western vicinity. Anthropologie 28(2-3): 207-211.

Dąbrowski J.1968 Zabytki metalowe epoki brązu między dolną Wisłą a

Niemnem. Wrocław – Warszawa – Kraków.1971 Z problemów chronologii epoki brązu w Polsce. Ar‑

cheologia Polski 16: 167-176.2004 Ältere Bronzezeit in Polen. Starsza epoka brązu w Pol‑

sce. Warszawa.Durczewski Z.

1933 Powiat krotoszyński w czasach przedhistorycznych. Przegląd Archeologiczny 4: 208 – 222.

Ebner K. 2001 Die mittlere Bronzezeit in Südthüringen. Marburg.

Maszynopis pracy doktorskiej.

Gediga B.1967 Plemiona kultury łużyckiej w epoce brązu na Śląsku

Środkowym. Wrocław – Warszawa – Kraków.1978 Starszy okres epoki brązu na zachodnich ziemiach

polskich w zasięgu „kultury przedłużyckiej”. W: A. Gardawski, J. Kowalczyk (red.), Prahistoria ziem pol‑skich, t. III. Wczesna epoka brązu: 137-172. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk.

1982 Zagadnienie periodyzacji okresu rozwoju kultury łużyc-kiej w świetle kontaktów z południem. W: Południowa strefa kultury łużyckiej i powiązania tej kultury z połu‑dniem (materiały z konferencji w Krakowie, Nowej Hucie i Nowym Sączu, 1978): 49-56. Kraków – Przemyśl.

Gedl M.1964 Wczesny i starszy okres epoki brązu na Górnym Ślą-

sku. Przegląd Archeologiczny 16: 24-55.1975 Kultura przedłużycka. Wrocław – Warszawa – Kraków.1984 Wczesnołużyckie groby z konstrukcjami drewnianymi

(= Prace Komisji Archeologicznej PAN Oddział w Krakowie 22). Wrocław.

1985 Archeologia pierwotna i wczesnośredniowieczna, cz. III. Epoka brązu i wczesna epoka żelaza w Europie. Kraków.

1989 Kultury mogiłowe i ich okres dominacji w Europie. W: J. Kmieciński (red.), Pradzieje Ziem Polskich: 458-466. Warszawa – Łódź.

Górski J. 1996 Uwagi o znaczeniu kurhanów dla społeczności kul-

tury trzcinieckiej z obszarów lessowych Zachodniej Małopolski. W: J. Chochorowski (red.), Problemy epo‑ki brązu i wczesnej epoki żelaza w Europie środkowej. Księga jubileuszowa poświęcona Markowi Gedlowi: 204-211. Kraków.

Górski J., Kadrow S.1996 Kultura mierzanowicka i kultura trzciniecka w za-

chodniej Małopolsce. Problem zmiany kulturowej. Sprawozdania Archeologiczne 48: 9-32.

Görner I.2002 Bestattungssitten der Hügelgräberbronzezeit in Nord‑

und Osthessen (= Marburger Studien zur Vor- und Frühgeschichte, Band 20). Rahden/Westf.

Grabiński T. 1988 Metody taksonometrii. Kraków.

Grygiel R.2000 Kurhan ze starszej epoki brązu z Wolicy Nowej (Po-

lówki) koło Brześcia Kujawskiego. W: S. Kadrow (red.), A Turning of Ages. Jubilee Book Dedicated to Professor Jan Machnik on His 70th Anniversary: 225-238. Kraków.

Harding A. 2000 European societies in the Bronze Age. Cambridge.

Innerhofer F.2000 Die mittelbronzezeitlichen Nadeln zwischen Vogesen

und Karpaten. Studien zur Chronologie, Typologie und regionalne Gliederung der Hügelgräberkultur (= Uni-versitätsforschungen zur Prähistorischen Archäolo-gie, Band 71). Bonn.

Jaeger M., Pospieszny Ł.2011 Nieinwazyjne badania weryfikacyjne kurhanów

kultury mogiłowej na stanowisku Smoszew 1 (pow. Krotoszyn, woj. wielkopolskie). W: H. Kowalewska-Marszałek, P. Włodarczak (red.), Kurhany i obrządek pogrzebowy w IV‑II tysiącleciu p. n. e.: 435-450. Kra-ków – Warszawa.

142


Johansen K.L., Laursen S.T., Holst M.K.2004 Spatial patterns of social organization in the early

bronze age of South Scandinavia. Journal of Anthro‑pological Archaeology 23: 33–55.

Kłosińska E.1997 Starszy okres epoki brązu w dorzeczu Warty. Wrocław.

Kłosińska E., Butent-Stefaniak B., Maryniak B. 1988 Badania ratownicze na cmentarzysku kurhanowym

ze starszego i środkowego okresu epoki brązu w Mi-kowicach, stan. 1. Śląskie Sprawozdania Archeologicz‑ne 30: 55-59.

Kneisel J., Jaeger M., Pospieszny Ł., Holst M.2009 Ausgrabungen in Smoszew, gm. Krotoszyn, Großpo-

len Fpl. 1. Sommer 2009 – Ein mittelbronzezeitlicher Grabhügel. Starigard 2008/2009, s. 39-43.

Kneisel J., Kirleis W., Dal Corso M., Taylor N., Tiedtke W.2012 Collapse or Continuity ? Concluding Remarks on

the Environment and Development of Bronze Age Human Landscapes. W: J. Kneisel, W. Kirleis, M. Dal Corso, N. Taylor, W. Tiedtke (red.), Collapse or Con‑tinuity ? Environment and Development of Bronze Age Human Landscapes (= Universitätsforschungen zur Prähistorischen Archäologie, Band 205): 267-280. Bonn.

Kostrzewski J.1924a Z badań nad osadnictwem wczesnej i środkowej epo-

ki bronzowej na ziemiach polskich. Przegląd Arche‑ologiczny 2: 161-218.

1924b Kurhany z II-go okresu epoki bronzowej w okolicy Krotoszyna i Ostrowa. Przegląd Archeologiczny 2: 259-274.

1929 I, II i III okres epoki brązowej w Polsce. Przegląd Ar‑cheologiczny 4: 1-35.

Kowiańska M. 1951 Wyniki prac badawczych przeprowadzonych na kur-

hanie w Grabonogu, pow. Gostyń. Sprawozdania Państwowego Muzeum Archeologicznego 4: 57-64.

Kowiańska-Piaszykowa M.1966 Cmentarzysko z II okresu epoki brązu w Pudliszkach w

pow. Gostyńskim. Przegląd Archeologiczny 17: 86–118.Kristiansen K., Larsson T.

2005 The Rise of Bronze Age Society. Travels, Transmissions and Transformations. Cambridge.

Lasak I.2001 Epoka brązu na pograniczu śląsko‑wielkopolskim.

Wrocław.Machnik J.

1978 Kultury wczesnego okresu epoki brązu w Małopol-sce. W: A. Gardawski, J. Kowalczyk (red.), Prahisto‑ria ziem polskich, t. III. Wczesna epoka brązu: 30-136. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk.

Machnik J., Bagińska J., Koman W.2009 Neolityczne kurhany na Grzędzie Sokalskiej w świetle

badań archeologicznych w latach 1988 – 2006. Kra-ków.

Madsen T.2007 Multivariate data analysis with PCA, CA and MS.

http://www.archaeoinfo.dk/.Makarowicz P.

2010 The Creation of New Social Space - Barrows of the Corded Ware Culture and the Trzciniec Circle as Markers of a Mental Map in the Upland Parts of Po-land and the Western Ukraine. W: Landscapes and

Human Development: The Contribution of European Archaeology. Proceedings of the International Work‑shop “Socio‑Environmental Dynamics over the Last 12,000 Years: The Creation of Landscapes (1st‑4th April 2009)” (= Universitätsforschungen zur Prähistori-schen Archäologie, Band 191): 203-215. Bonn.

Müller S.1897 Vor Oldtid. Kopenhaga.1914 Sřnderjyllands Bronzealder. Aarbøger for Nordisk

Oldkyndighed og Historie 1914, s. 195–348.Müller J., Lohrke B.,

2009 Neue absolutchronologische Daten für die süddeut-sche Hügelgräberbronzezeit. Germania 87: 25-39.

Müller-Karpe H.1959 Beiträge zur Chronologie der Urnenfelderzeit nördlich

und südlich der Alpen (= Römisch-Germanische For-schungen 21). Berlin.

Niebieszczański J. 2010 Geomorfologia stanowiska ze starszej epoki brązu w

Smoszewie (gm. Krotoszyn, woj. wielkopolskie). Po-znań. Maszynopis pracy licencjackiej.

Randsborg K., Christensen K. (red.)2006 Bronze Age Oak‑coffin Graves (= Acta Archaeologica,

Vol. 77). Kopenhaga.Reinecke P.

1924 Zur chronologischen Gliederung der süddeutschen Bronzezeit. Germania 8: 43-44.

Richthofen B. v.1926 Die ältere Bronzezeit in Schlesien. Berlin.

Seger H.1909 Schlesische Hügelgräber. W: Schlesiens Vorzeit in Bild

und Schrift 5: 28-35.1926 Bericht des Vertrauensmannes für die kulturge-

schichtlichen Bodenaltertümer in der Provinz Nie-derschlesien. Altschlesische Blätter 1: 25-27.

Sicherl B.2004 Studien zur mittelbronzezeitlichen Bewaffnung in

Tschechien, dem nördlichen Niederösterreich und der südwestlichen Slowakei (= Universitätsforschungen zur Prähistorischen Archäologie, Band 107). Bonn.

Schiffer M.B.1986 Radiocarbon dating and the „Old Wood” problem:

The case of the Hohokam chronology. Journal of Ar‑chaeological Science 13: 13 – 30.

Schnurbein S. v.2009 Atlas der Vorgeschichte. Europa von den ersten Men‑

schen bis Christi Geburt. Stuttgart.Starkel L.

1977 Paleogeografia holocenu. Warszawa.Szmukier W.

1980 Stosunki kulturowe w Polsce południowo- zachod-niej na przełomie wczesnej i starszej epoki brązu (stan badań). Archeologia Polski 25: 7-28.

1984 Badania na cmentarzysku kurhanowym w Oborni-kach Śląskich. Informator Archeologiczny 1983: 67.

1985 Badania na cmentarzysku kurhanowym w Oborni-kach Śląskich. Informator Archeologiczny 1984: 68-69.




143

Šaldová V.1990 The Burial Rite in the West Bohemian Barrow Region

in the Bronze Age. Anthropologie 28(2-3): 213-215. Turek J.

2006 Beaker barrows and the houses of dead. W: L. Šmejda (red.), Archaeology of Burial Mounds: 170-179. Pil-zno.

Ward J. H.1963 Hierarchical grouping to optimize an objective func-

tion. Journal of the American Statistical Association 58: 236.

Zakrzewski Z. 1900 Groby przedhistoryczne w Kleszczewie. Wiadomości

Numizmatyczno‑Archeologiczne 4(2): 186-194.Ziąbka L.

1987 Cmentarzysko z II okresu epoki brązu z Borku, gm. Godziesze Wielkie. W: P. Poleska, J. Rydzewski (red.), Kultura trzciniecka w Polsce (Materiały z sympozjum): 89-118. Kraków.

1997 Cmentarzysko kurhanowe z Sadowia w okolicach Ostrowa Wielkopolskiego. Kronika Wielkopolski 1997(4): 137-139.

Ziąbka L., Maryniak B. 1986 Wyniki badań cmentarzyska z II oraz przełomu II na

III okres epoki brązu w Borku, gm. Godziesze Wiel-kie, woj. kaliskie (stanowisko nr 1). Rocznik Kaliski 19: 283-301

1996 Archeologiczny rezerwat kurhanowy w Gliśnicy koło Odolanowa. Kronika Wielkopolski 1996(2): 110-112.

Zotz L.F.1930 Hügelgräberaufnahme in Schlesien. Altschlesische

Blätter 5: 81-84.1932 Die Ausgrabung eines fundleeren Hügelgrabes und

ihre Bedeutung für die Siedlungskunde. Altschlesien 4(1-3): 108-112.

1934 Hügelgrab mit Steinkranz aus Gugelwitz, Kr. Mi-litsch. Altschlesien 4(4): 235-240.

1936 Schlesische Hügelgräber der mittleren Bronzezeit mit Grabhäusern. Prähistorische Zeitschrift 27: 196-211.

Barrow burial rite of the Tumulus Cul-ture in the territories of south-western

Poland. Construction of the tumuliand their location in the landscape

Summary

The paper discusses the dispersion in the landscape and the construction of the mounds of the Tumulus Culture in the Śląsk-Wielkopolska borderland during the Middle Bronze Age. The analysis of the tumulus burial grounds, first to be performed, revealed a deliberate choice of the landscape for setting up a necropolis. The analysis at a microregional scale shows that there had to exist specific hydrographic and altitudi-nal conditions which would permit the construction of tumuli. The next stage of research involved the analysis of the mounds’ construction with all kinds of internal structures. The use of statistical methods allowed to define the most frequent tumulus construction types which are compositions of particular formal features. Synchronisation of chronology with diagnostic ele-ments of grave inventories and the burial type (inhumation or cremation) allowed to date the internal structures within the framework of P. Reinecke’s chronological scheme. The conclu-sions drawn from the analyses can be used for further research of the socio-cultural diversification within the Tumulus Culture phenomenon.

144

Barrow burial rite of the Tumulus Culture in the territories of south-western Poland. Construction...

Documents

Transcript of Barrow burial rite of the Tumulus Culture in the territories of south-western Poland. Construction...