(avec M. MAILLARD-LUYPAERT), Les dernières volontés de Jean de Bourgogne, évêque de Cambrai...

46
ACTES DE LA JOURNéE DéTUDE INTERNATIONALE organisée à l’Université Paris-Sorbonne le 17 janvier 2009, édités par Xavier HéLARY et Alain MARCHANDISSE, Le Moyen Âge, t. 119, fasc. 1, 2013. AUTOUR DES TESTAMENTS DES CAPETIENS

Transcript of (avec M. MAILLARD-LUYPAERT), Les dernières volontés de Jean de Bourgogne, évêque de Cambrai...

Actes de lA journée d’étude internAtionAle

organisée à l’Université Paris-Sorbonne le 17 janvier 2009,

édités par Xavier Hélary et Alain Marchandisse,

Le Moyen Âge, t. 119, fasc. 1, 2013.

Autour des testAMents des cAPetiens

Illustration de couverture :Portrait de Jean de Bourgogne, évêque de Cambrai, dansJacques Le Boucq, Recueil d’Arras, Arras, Bibliothèque Médiathèque, ms. 266, fol. 96 (92) – iiiixxxviij © Éditions du Gui

Autour des testAMents des cAPétiens

RMA N. 13-1 ISBN 978-2-8041-7830-7 ISSN 0027-2841

Conservés à partir de celui de Philippe Auguste, les tes-taments des membres de la famille capétienne fournissent un observatoire privilégié de la piété royale et princière aux xiiie et xive s., dans ses permanences comme dans ses évolutions, dans ses principes comme dans ses réalisations concrètes. La prééminence maintenue des grands établisse-ments monastiques du vieux domaine royal, la place prise par les ordres mendiants et l’irruption de la figure de Saint Louis sont autant d’aspects que l’étude des testaments ca-pétiens permet d’illustrer. Dans la lignée des travaux pion-niers d’Elizabeth Brown, l’objectif du dossier est de jeter un nouveau regard sur ces textes fondamentaux mais encore insuffisamment exploités. Se pencher sur les fondations commémoratives prévues à l’abbaye de Saint-Denis sur le long terme (D. Berné) ; mettre en évidence la volonté de la reine Jeanne d’Évreux d’assurer de son vivant l’exécution de son testament (E.A.R. Brown) ; s’intéresser à l’apparition du culte de Saint Louis dans les codicilles par lesquels un de ses petits-neveux, Philippe d’Artois, modifie son testament initial (X. Hélary) : autant de manières de montrer le lien étroit qui unit pouvoir et religion aux xiiie et xive s. L’édition et l’étude du dossier des testaments de Jean de Bourgogne, bâtard de Jean sans Peur et évêque de Cambrai, offrent un point de comparaison permettant d’appréhender l’évo-lution des pratiques documentaires et des formes de piété dans la seconde moitié du xve siècle (M. Maillard-Luypaert, A. Marchandisse).

le Moyen Âge

1/2013

toMe cXiX

1

2013

le M

oy

en

Âg

e

-:HSMIKE=V\]XU\:

DOI : 10.3917/rma.191.0085

Les dernières volontés de Jean de Bourgogne, évêque de Cambrai (1439–1480)

Édition critique des testaments et codicilles

Jean de Bourgogne, évêque et père de famille nombreuse

Jean de Bourgogne (fi g. 1) naquit à Dijon, entre 1414 et 1417, des amours de Jean sans Peur, duc de Bourgogne, comte de Flandre, et d’Agnès de Croÿ, fi lle de Jean Ier de Croÿ, d’Airaines et de Renty, proche conseiller du duc, et de Marguerite de Craon, elle-même fi lle de Jean de Craon, seigneur de Domart-en-Ponthieu. Jean de Bourgogne fréquenta l’Université de Louvain entre 1436 et 1439. En l’espace de trois ans, sa carrière bénéfi ciale connut une ascension fulgurante grâce à l’intervention de son demi-frère Philippe le Bon : chanoine de Cambrai (fi n 1436), prévôt de Saint-Pierre de Lille (1437), prévôt de Saint-Donatien de Bruges (1437), chanoine de Saint-Sauveur d’Utrecht (1437), élu de Cambrai (avril 1439), promu par le pape le 12 mai 1439, sacré évêque le 5 mai 1440 à Hesdin au diocèse de Thérouanne. Trois ans plus tard, le 10 juillet 1442, Jean fi t son entrée solennelle à Cambrai1.

AUTEURS : Monique MAILLARD-LUYPAERT, Université Saint-Louis à Bruxelles, [email protected] ; Alain MARCHANDISSE, Fonds de la Recherche scien-tifi que – F.N.R.S. – Université de Liège, « Transitions ». Département de recherches sur le Moyen Âge tardif & la première Modernité, [email protected].

1. Les notices publiées par A. LESORT, Art. Bourgogne (Jean de), Dictionnaire d’his-toire et de géographie ecclésiastiques, t. 10, Paris, 1938, col. 221–222 et N. HUYGHEBAERT, Art. Jean de Bourgogne, Biographie Nationale, t. 35, 1969, col. 60–66 sont obsolètes. Nous renvoyons le lecteur aux deux travaux suivants : M. MAILLARD-LUYPAERT, Jean de Bourgogne, bâtard de Jean sans Peur, évêque de Cambrai de 1439 à 1480, La

86 M. MAILLARD-LUYPAERT, A. MARCHANDISSE

Fig. 1. – Portrait de Jean de Bourgogne, évêque de Cambrai, 3e quart du XVIe siècle, JACQUES LE BOUCQ, Recueil d’Arras, ARRAS, Bibliothèque

Médiathèque, ms. 266, fol. 96 (92) – IIIIXXXVIIJ, © Éditions du Gui.

LES DERNIÈRES VOLONTÉS DE JEAN DE BOURGOGNE 87

L’évêque fut très peu présent dans sa cité épiscopale. Il résidait essentielle-ment à Bruxelles et à Malines, aux côtés de ses maîtresses et de ses nombreux bâtards (tableau ci-dessous). La plupart des tâches pastorales furent exercées par trois évêques auxiliaires : les franciscains Hugues Tournet et Pierre de Landris et le carme Godefroid Greveray2. Les vicaires généraux de Jean de Bourgogne, tous membres du chapitre cathédral, étaient des proches de Philippe le Bon. L’immensité du diocèse, la densité de sa population, parti-culièrement en Brabant, et les diffi cultés pour les populations du Nord de gagner la cité épiscopale expliquent sans doute en partie qu’en 1448, l’évêque crut devoir ériger à Bruxelles une curie compétente pour les archidiaconés de Brabant, de Bruxelles et d’Anvers. Cette décision mécontenta fortement les chanoines de Cambrai qui virent là une concurrence déloyale ainsi qu’un risque d’affaiblissement du siège épiscopal3.

Jean de Bourgogne décéda à Malines le 27 avril 1480. Son corps fut inhumé dans la collégiale Sainte-Gudule à Bruxelles, mais son cœur fut transporté à Cambrai où il fut déposé, le 10 juillet suivant, dans le tombeau en marbre de Carrare que l’évêque s’était fait construire dans le chœur de la cathédrale (fi g. 2).

À la différence de l’évêque de Tournai Jean Chevrot, son contemporain, Jean de Bourgogne ne fut pas à proprement parler un grand prélat ni une « fi gure de proue » de la politique bourguignonne4. Il ne fut pas non plus un grand mécène. Le personnage était rapace, plutôt avare et largement endetté à la fi n de sa vie. Son patrimoine immobilier et mobilier, solidement implanté en Brabant, était loin, pourtant, d’être négligeable…

bâtardise et l’exercice du pouvoir (XIIIe–début XVIe siècle), éd. É. BOUSMAR, A. MARCHANDISSE, C. MASSON, B. SCHNERB, Bruxelles, 2013, sous presse ; ID., Art. BOURGOGNE, Jean de, évêque de Cambrai (1439–1480), Nouvelle Biographie Nationale, t. 11, Bruxelles, 2012, p. 69–72. Pour l’iconographie du présent article, nous devons de chaleureux remer-ciements à Madame et Messieurs Ludovic NYS (Université de Valenciennes et du Hainaut-Cambrésis), Hubert KOCKEROLS, Guy LECOMTE (Éditions du Gui), Jacques TOUSSAINT (Musée des Arts anciens du Namurois) et Veronika VOLLMER (Institut historique allemande, Paris).

2. Sur ces trois personnages, voir MAILLARD-LUYPAERT, Jean de Bourgogne, bâtard de Jean sans Peur.

3. ID., Le chapitre cathédral de Cambrai et l’évêque Jean de Bourgogne (1452) : un dialogue de sourds ?, Revue du Nord, t. 94, no 394, 2012, p. 127–147.

4. M. VAN EECKENRODE, Le testament de Jean Chevrot, président du conseil de Philippe le Bon, évêque de Tournai (1438–1460), enfant de Poligny, Archives et Manuscrits précieux tournaisiens, t. 3, éd. J. PYCKE, A. DUPONT, Tournai–Louvain-la-Neuve, 2009, p. 9.

88 M. MAILLARD-LUYPAERT, A. MARCHANDISSE

Fig. 2. – Tombeau du cœur de Jean de Bourgogne, évêque de Cambrai, ca 1475–1480, bronze ou laiton, anciennement à la cathédrale Notre-Dame de Cambrai, d’après ROGER DE GAIGNIÈRES, Recueil de dessins de tombeaux, PARIS,

Bibloithèque nationale de France, ms. lat. 17025, fol. 37r, © BnF.

LES DERNIÈRES VOLONTÉS DE JEAN DE BOURGOGNE 89

Le testament d’un prélat bourguignon

Le dossier testamentaire de Jean de Bourgogne est complexe. Il est composé d’une bonne quinzaine de pièces conservées aux Archives départementales du Nord (= ADN) à Lille sous les cotes 3 G 337 et 3 G 1055. Seules cinq d’entre elles – celles qui contiennent des dispositions testamentaires – font ici l’objet d’une édition. L’évêque dicte pour la première fois son testament le 16 juin 1475 dans sa curtis de Ransbeek5, près de Vilvorde6, y faisant inclure la teneur d’une bulle de Nicolas V, du 29 mars 1448, qui lui accordait la facultas testandi7. Suit alors un codicille ayant valeur de testament, daté du 14 juillet

5. Ransbeek. Hameau jusqu’au milieu du XXe siècle au moins, aujourd’hui englobé dans l’agglomération bruxelloise (Neder-Over-Heembeek), situé sur la rive gauche du canal de Bruxelles à Willebroek. Ce toponyme est d’abord un hydronyme : le Ransbeke, petit ruisseau irriguant la terre éponyme, à proximité de l’ancien che-min qui conduisait du village de Neder-Heembeek à celui de Strombeek. À partir de 1559 ou 1560, le manoir de Ransbeke appartint à Antoine Van Oss, seigneur de Neder-Heembeek, Over-Heembeek et Ransbeke, futur bourgmestre de Bruxelles, marié à Marie de Busleyden. Il fut incendié et partiellement détruit pendant les guerres de religion. Après 1582, les enfants d’Antoine Van Oss vendirent Ransbeke à François Le Vasseur, secrétaire du Conseil d’État et du Conseil privé, et à sa femme Marie, fi lle de Pierre Butkens, conseiller de Philippe II et président de la Chambre des Comptes de Brabant. Les nouveaux propriétaires annexèrent les ruines à leur seigneurie voisine de Crayenhoven à Heembeek. À proximité immédiate de l’ancien manoir, ils en bâtirent un nouveau fl anqué de quatre tours, appelé « Moriensart », connu au XVIIIe siècle sous le nom de « Château Bayert » (Carte de Cabinet du comte de Ferraris) et, au XIXe, de « Les Tourelles » ou « Torrekens ». Est-ce sur les ruines du premier manoir que fut construite la grande « Ferme de Ransbeek », visible sur l’Atlas du canal de 1663 (BRUXELLES, Archives de la Ville [= AV], Collection des Archives historiques, Reg. 793, planche 38), sur un plan de Neder-Heembeek de 1746 (Ibid., Plan Portefeuille, 2540) et sur le plan Popp du milieu du XIXe siècle ? Seuls quelques « indices » rappellent aujourd’hui le souvenir des lieux où Jean de Bourgogne rédigea la première version de son testament : les abords du rond-point qui relie l’actuelle rue de Ransbeek à la rue Antoine van Oss, la drève Saint-Landry qui menait au XIXe siècle à la ferme de Ransbeek et surtout l’ancien site industriel de Carcoke sous lequel se cachent peut-être les fondations de la curtis de Jean de Bourgogne… (A. WAUTERS, Histoire des environs de Bruxelles, t. 2, Bruxelles, 1855, p. 388–408 [Neder-Over-Heembeek] ; J. NAUWELAERS, Histoire de la ville de Vilvorde, Paris, 1941–1950, p. 59–60 ; M. MEGANCK, A. GUILLAUME e.a., Atlas du sous-sol archéologique de la région de Bruxelles, t. 23, Bruxelles. Neder-Over-Heembeek, Bruxelles, 2011, p. 62–63). Nos remerciements s’adressent à M. DE WAHA (Université libre de Bruxelles), à F. BOCQUET (Archives de la Ville de Bruxelles) et à O. DE BRUYN qui nous ont mis sur la piste des cartes et plans permettant de clarifi er cette localisation.

6. Vilvorde : Belgique, prov. Brabant flamand, arr. Hal-Vilvorde, comm. Vilvorde.

7. Supplique du 29 mars 1448 (VATICAN, Archivio Segreto Vaticano [= ASV], Reg. Suppl. 425, fol. 44r) et bulle de Nicolas V, du même jour.

90 M. MAILLARD-LUYPAERT, A. MARCHANDISSE

Fig. 3. – Signature de Jean de Bourgogne, évêque de Cambrai, 14 juillet 1475, LILLE, ADN, Série G (Clergé séculier), no 3 G 337, pièce 7534,

© Les auteurs.

1475, que l’évêque dicte dans sa résidence bruxelloise, à la Guldenstraat8, et signe lui-même à la suite d’une courte déclaration de sa main (fi g. 3). Cette pièce contient l’acte de Charles le Hardi du 26 janvier 1468 par lequel Jean de Bourgogne se voyait autorisé à léguer tous ses biens, dans les limites des États bourguignons, sans payer de droits de succession9. Le 23 décembre 1477, Jean de Bourgogne dicte à Bruxelles, au même endroit, une deuxième version de son testament, qui annule l’acte du 16 juin 1475. Cette troisième pièce contient elle aussi le texte intégral de la bulle de 1448. Elle est com-plétée par un codicille, daté du même jour, également signé par l’évêque, où sont évoqués les privilèges pontifi cal et ducaux. Le 20 septembre 1479, Jean de Bourgogne, qui réside à Malines, demande à ses notaires, Guillaume Tswinnen et Henri Gijsberts, qui appartiennent tous deux à la curie épis-copale de Bruxelles, d’instrumenter à nouveau. Les notaires rédigent alors

8. Guldenstraat ou rue d’Or. Ancienne petite rue de Bruxelles, détruite en 1957 lors de la construction de la jonction ferroviaire Nord-Midi. Ce tronçon d’une ancienne voie romaine longeait le fl anc de la vallée de la Senne. Elle débutait au carrefour des rues de Ruysbroeck, de l’Empereur et de l’Hôpital et conduisait à la Steenpoort. Les jésuites s’y installèrent en 1604. En 1823, leur ancienne église fut transformée en palais de justice. Nous remercions cette fois encore O. DE BRUYN, ainsi que F. BOCQUET qui nous a fait connaître un plan de Bruxelles de 1576 colorié et sur toile (Georg Braun et Frans Hogenberg), conservé à BRUXELLES, AV, Cartes et plans de Bruxelles, no 3 (échelle 1/6700 ; 33 cm x 47 cm), sur lequel fi gure la rue d’Or avec les indications Guldestraet et Hof van Cameric. Voir Y. CABUY, S. DEMETER e.a., Atlas du sous-sol archéologique de la région de Bruxelles, t. 10/2, Bruxelles. Pentagone. Découvertes archéologiques, Bruxelles, 1997, p. 186–189.

9. Cet acte du 26 janvier 1468 rappelle deux actes antérieurs : le premier, de Charles le Hardi, comte de Charolais, daté de Lille le 23 novembre 1454, et le second, de Philippe le Bon, daté de Bruxelles le 1er août 1459.

LES DERNIÈRES VOLONTÉS DE JEAN DE BOURGOGNE 91

une additio au testament du 23 décembre 1477, qualifi é de « principal ». À la différence des quatre pièces précédentes, ce document complémentaire ne nous est parvenu que sous la forme de copies. Après le décès de Jean de Bourgogne le 27 avril 1480, ses biens feront l’objet d’un inventaire et son exécution testamentaire donnera lieu à divers écrits qui témoignent de la suspicion du chapitre cathédral de Cambrai à l’égard des exécuteurs testamentaires, parmi lesquels se trouve le successeur du défunt, l’évêque Henri de Berghes10.

Dans la première version de son testament, Jean de Bourgogne élit sépul-ture dans la partie droite du chœur de la cathédrale de Cambrai. Il demande que cette église soit le lieu de ses funérailles (funeralia) et qu’après celles-ci soient célébrées des obsèques (exequie) pour le repos de son âme dans les collégiales Saint-Géry et Sainte-Croix, dans les abbatiales de Saint-Aubert, du Saint-Sépulcre et de Notre-Dame de Cantimpré11, ainsi qu’au couvent des frères mineurs de Cambrai, le tout sans pompe ni dépenses excessives, avec les aumônes et distributions d’usage. D’autres cérémonies encore sont prévues, à Bruxelles, dans la collégiale Sainte-Gudule, à l’abbaye de Saint-Jacques-sur-Coudenberg, aux couvents des carmélites et des frères mineurs et dans les églises Notre-Dame de la Chapelle, Saint-Nicolas et Saint-Géry, ainsi qu’à Saint-Jean de Molenbeek12. La deuxième version du testament introduit des modifi cations importantes : la cathédrale demeure le lieu d’élection de la sépulture mais une solution de rechange est présentée par l’évêque au cas où la situation politique et militaire, consécutive à la mort de Charles le Hardi et à l’occupation de Cambrai par les troupes de Louis XI, empêcherait le transfert de sa dépouille mortelle à Cambrai. Dans ce cas de fi gure, et si le décès survient à Bruxelles ou à Malines, l’inhumation aura lieu soit dans la collégiale Sainte-Gudule, soit dans le chœur de la collégiale Saint-Rombaut. Mais si la mort surprend Jean de Bourgogne en un autre endroit, il sera inhumé dans l’une ou l’autre église, la distance étant alors le seul critère d’appréciation. Et c’est là que seront célébrées ses funérailles. L’évêque limite les obsèques aux églises cambrésiennes et exprime aussi le désir que ses restes (ossa mea consumpta) soient transportés plus tard dans la cathédrale. Dans l’additio de 1479, il demande que, dans l’éventualité où son

10. Le chapitre cathédral, apprenant qu’Henri de Berghes suppose l’existence de dispositions testamentaires ultérieures, s’insurgera contre le fait qu’il n’en a pas reçu copie. Voir à ce sujet C. THELLIEZ, À propos du Testament de Jean de Bourgogne. Contribution à l’Histoire du Diocèse de Cambrai et de la Maison de Bourgogne-Valois, Anciens Pays et Assemblées d’États, t. 62, 1973, p. 73–74.

11. Cantimpré. Ancien faubourg de Cambrai, situé en bordure de la large zone marécageuse et inondable de la vallée de l’Escaut à l’ouest de la ville, et reliant le centre de la cité au fl euve.

12. Molenbeek-Saint-Jean : Belgique, rég. Bruxelles-Capitale, arr. Bruxelles-Capitale, comm. Molenbeek-Saint-Jean.

92 M. MAILLARD-LUYPAERT, A. MARCHANDISSE

décès surviendrait hors de Cambrai, son corps soit transféré solennellement à Bruxelles et qu’il soit inhumé dans le chœur de Sainte-Gudule, auprès de ceux qui sont de son sang, le « sang bourguignon ». Son cœur sera préalable-ment extrait et embaumé puis, le moment venu, il sera apporté à Cambrai au lieu choisi initialement pour sa sépulture.

Dans son testament de 1475, Jean de Bourgogne fonde son obit dans la cathédrale et, dans celui de 1477, à Sainte-Gudule et à Saint-Rombaut. Dans l’un comme dans l’autre, il associe à cette fondation ses « bienfaiteurs », son père Jean sans Peur et son demi-frère Philippe le Bon. En 1477, il y associe Charles le Hardi. Le choix des exécuteurs testamentaires varie d’un testa-ment à l’autre : en 1475, Jean l’Orfèvre13, Robert Cottereau14, Jean de Glymes15, Paul de La Roue16, Quentin Louviau17 et Simon Abseloens18. En 1477, Antoine Haneron, dont il avait suivi les leçons à Louvain19, Jean Carondelet20, Jean vanden Abeele, dit des Abiaux ou des Abeaux21 remplacent les premiers cités, Paul de La Roue et Quentin Louviau restant cependant en selle. En 1479, Jean de Bourgogne fait d’Henri de Berghes22 le premier de ses exécuteurs testamentaires, suivi de Pierre Bacheler23.

13. Jean l’Orfèvre. Président du conseil ducal de Brabant. Pour plus de précisions, voir MAILLARD-LUYPAERT, Jean de Bourgogne, bâtard de Jean sans Peur, n. 85.

14. Robert Cottereau. Seigneur de Puisieux et de Tournelles. Chevalier. Lieutenant de la Cour féodale de Brabant. Il épousa en premières noces Marguerite Herdinx († 1494), ensuite Marguerite de Licques. Pour plus de précisions, voir Ibid., n. 86.

15. Jean de Glymes. Offi cial de Cambrai. Pour plus de précisions, voir Ibid., n. 71.16. Paul de La Roue. Trésorier du chapitre cathédral. Pour plus de précisions,

voir Ibid., n. 68.17. Quentin Louviau. Doyen de Saint-Germain de Mons. Pour plus de précisions,

voir Ibid., n. 69.18. Simon Abseloens. Chanoine de Saint-Pierre de Turnhout. A étudié la méde-

cine à Paris vers 1496–1497 (G. VAN CASTER, Aperçu historique sur la médecine et les médecins à Malines, Bulletin du Cercle archéologique, littéraire et artistique de Malines, t. 10, 1900, p. 142 n. 2). Pour plus de précisions, voir MAILLARD-LUYPAERT, Jean de Bourgogne, bâtard de Jean sans Peur, n. 87.

19. Antoine Haneron. Prévôt de Saint-Donatien de Bruges. Pour plus de préci-sions, voir Ibid., n. 11.

20. Jean Carondelet. Conseiller de Maximilien d’Autriche et de Marie de Bourgogne. Pour plus de précisions, voir Ibid., n. 88.

21. Jean vanden Abeele, dit des Abeaux. Chevalier. Décédé en 1482 (M. BERGÉ, Les bâtards de la Maison de Bourgogne et leur descendance, L’Intermédiaire des Généalogistes, t. 60, 1955, p. 323).

22. Henri de Berghes. Futur évêque de Cambrai. Pour plus de précisions, voir MAILLARD-LUYPAERT, Jean de Bourgogne, bâtard de Jean sans Peur, n. 70.

23. Pierre Bacheler. Offi cial de Cambrai à Bruxelles. Pour plus de précisions, voir Ibid., n. 89.

LES DERNIÈRES VOLONTÉS DE JEAN DE BOURGOGNE 93

Si les testaments sont consacrés essentiellement aux funérailles et à l’élection de sépulture, les codicilles, eux, servent à prévoir la succession et à répartir les biens matériels entre les nombreux enfants illégitimes. Dans le codicille ajouté au testament de 1475, l’évêque détaille les donations qu’il fait en faveur de ses quatorze bâtards encore en vie. Le codicille de 1477 contient des modifi cations relatives à certaines de ces donations. Ces deux pièces constituent de précieux témoignages de la vie « privée » du prélat, qui ne fait aucun mystère du nom de ses maîtresses et de ses enfants.

L’objet de la présente contribution est de mettre à la disposition des chercheurs une édition intégrale des deux testaments et des codicilles de 1475 et 1477, ainsi que de l’additio au testament principal de 1477, dès lors que le chanoine C. Thelliez n’avait fait, en 1973, qu’une traduction littérale, incomplète et parfois fautive des quatre premières pièces, dans l’ignorance, du reste, de la cinquième24. Le grand nombre et l’importance des variantes entre, d’une part, les testaments et, d’autre part, les codicilles nous ont imposé de procéder à une édition in extenso, sous peine de gêner la compré-hension du lecteur par une série interminable et inopportune de renvois. Notre intention n’était pas de nous livrer ici à une analyse approfondie de la structure et du contenu des textes25. Elle n’était pas non plus de publier le dossier complet : nous laissons en effet de côté l’inventaire après décès, le compte d’exécution testamentaire du défunt, ainsi que les pièces attestant des diffi cultés survenues dans la dite exécution, dont la teneur, à elle seule, mériterait une édition à part entière.

24. THELLIEZ, À propos du Testament de Jean de Bourgogne, p. 32–91.25. Comme nous l’avions fait pour le testament d’un chanoine cambrésien :

M. MAILLARD-LUYPAERT, Pour le salut de mon âme et l’honneur de mon église. Le testament de Grégoire Nicole, chanoine et offi cial de Cambrai (1466, 1469), Revue du Nord, t. 92, no 384, 2010, p. 7–51.

94 M. MAILLARD-LUYPAERT, A. MARCHANDISSE

26 27 28

Maîtresses de l’évêque Enfants

1. Marguerite Abseloens26 Jean de Herlaer27

2. Jeanne de Spontin28 Arnould de Spontin

26. Maîtresses et bâtards ducaux bourguignons ont fait l’objet de travaux pré-cieux, mais dont le contenu, souvent non, peu ou mal référencé, ne peut guère être vérifi é, encore moins approfondi, et doit donc être considéré avec précaution (voir, par exemple, n. 27, infra) : Bourgogne. Descendance illégitime de Jean sans Peur et de Philippe le Bon, Annuaire de la Noblesse de Belgique, t. 13, 1859, p. 53–78 ; BERGÉ, Les bâtards de la Maison de Bourgogne, p. 316–408. Marguerite Abseloens. Fille de Henri Abseloens et de Marguerite Lombaerts, elle était la maîtresse de l’hôpital de Notre-Dame de Vilvorde (NAUWELAERS, Histoire de la ville de Vilvorde, p. 587–588 et encart p. 594–595 : descendance de Jean de Bourgogne et de Marguerite Abseloens ; BERGÉ, Les bâtards de la Maison de Bourgogne, p. 322 ; Bourgogne. Descendance illégitime, p. 54–55). Les deux derniers travaux la disent également mère d’un second enfant de Jean de Bourgogne : Élisabeth. Le patronyme Abseloens se rencontre dans l’est du Brabant fl amand : T. AVERMAETE, De Wijnbouw in Oost-Brabant (13de–16de eeuw) met bijzondere aandacht voor de regio Leuven, t. 2, Archiefstukken betreffende de wijn-bouw in Oost-Brabant, 1996, URL : http://www.oostbrabant.org/Wijnbouw/1996/TomAvermaete/ThesisBoek2/backdiv1.html.

27. Jean de Herlaer. Chevalier. Seigneur de Herlaer, d’Amerval et Montrécourt. Époux de Jeanne de Hornes, fi lle de Philippe de Hornes, seigneur de Gaasbeek († 1488), avec laquelle il eut six enfants (Philippe, Corneille, Marguerite, Charles, Martin et Godefroid). La seigneurie et le château de Herlaer, qui s’étendaient sur la rive gauche de la Senne, furent acquis par Jean de Bourgogne pour son fi ls Jean. Le 14 novembre 1459, ce fi ef fut relevé au nom de Jean de Bourgogne et à son pro-fi t (NAUWELAERS, Histoire de la ville de Vilvorde, p. 587–588 ; F.V. GOETHALS, Histoire généalogique de la Maison de Hornes, Bruxelles, 1848, p. 234 ; BERGÉ, Les bâtards de la Maison de Bourgogne, p. 325 ; Bourgogne. Descendance illégitime, p. 55–57). Le 22 mai 1425, Jean de Herlaer vendit une rente à Gertrude van Thienwinckel et à sa sœur Marie (lettre scabinale de Bruxelles, conservée à Vienne : J. LAENEN, Les Archives de l’État à Vienne au point de vue de l’histoire de Belgique, Bruxelles, 1924, p. 90, no 263). Contrairement à ce que dit BERGÉ, Les bâtards de la Maison de Bourgogne, p. 325, la sépulture de Jean de Herlaer ne se trouve pas – ou plus – dans l’église Notre-Dame de Bonne-Espérance de Vilvorde. L’auteur doit avoir confondu avec la sépulture de son fi ls, Charles de Bourgogne, chevalier, seigneur de Herlaer, mort en 1535, et de l’épouse de ce dernier, Catherine van Aelst, décédée en 1533 (NAUWELAERS, Histoire de la ville de Vilvorde, p. 590–592, avec une représentation de la pierre tombale).

28. Jeanne de Spontin et Arnould de Spontin. Jeanne était la fi lle de Guillaume de Spontin, seigneur de Freyr, et de Catherine du Hontoy, selon BERGÉ, Les bâtards de la Maison de Bourgogne, p. 322 ; Bourgogne. Descendance illégitime, p. 54–55 ; la sœur de Guillaume, selon F.V. GOETHALS, Histoire généalogique de la Maison de Beaufort-Spontin, Bruxelles, 1859, p. 231. Arnould était seigneur de Walhain, de Tourinnes, de Liernu et de Thorembais (BERGÉ, Les bâtards de la Maison de Bourgogne, p. 323 ; Bourgogne. Descendance illégitime, p. 55).

LES DERNIÈRES VOLONTÉS DE JEAN DE BOURGOGNE 95

3. Claire van den Hoede29 Philippe, seigneur de Horst30

Marguerite ∞ Jean des Abiaux/Abeaux, ∞ Antoine, bâtard d’Enghien (fi g. 4)31

4. Catherine Tswinnen Jean5. Catherine Arents Arnould Arents32

29 30 31 32

29. Claire van den Hoede. Fille de Guillaume van den Hoede (BERGÉ, Les bâtards de la Maison de Bourgogne, p. 322 ; Bourgogne. Descendance illégitime, p. 54–55).

30. Philippe, seigneur de Horst. Né en 1459, décédé en 1483. Époux de Guillaerde van Sompecke (BERGÉ, Les bâtards de la Maison de Bourgogne, p. 323 ; Bourgogne. Descendance illégitime, p. 55). En 1461, le détenteur du château de Horst, Amaury Pynnock, vendit ce dernier à Jean de Bourgogne, envers lequel il était lourdement endetté. L’acte de vente fut passé au nom du fi ls du prélat, Philippe de Bourgogne. Les lettres patentes d’investiture ducales sont datées du 17 décembre 1461. L’évêque désigna successivement ses bâtards Arnould, Jean et Élisabeth comme héritiers suc-cessifs de Philippe si chacun d’eux venait à mourir sans postérité ; il s’en réserva la jouissance, sa vie durant. Les Bourgogne prirent possession du lieu le 21 décembre suivant. Ayant multiplié les dépenses afi n de suivre Charles et Maximilien dans leurs actions militaires, Philippe de Bourgogne sera, à son tour, forcé de vendre « Horst et Rhode-Saint-Pierre avec toutes leurs appartenances ». Par lettres patentes, Maximilien et Marie de Bourgogne investissent Louis Pynnock du fi ef de Rhode le 22 janvier 1482 ; il y est dit que Guillaerde van Sompecke a comparu avec son frère Philippe pour renoncer à son droit de douaire sur le fi ef. Le mois suivant, les Bourgogne remettaient les titres de propriété à Pynnock (A. DE BAHAULT DE DORNON, P. COMBAZ, Le château de Horst à Rhode-Saint-Pierre, Annales de la Société d’Archéologie de Bruxelles, t. 7, 1893, p. 393–397).

31. Antoine, bâtard d’Enghien, né vers 1455, écuyer, seigneur de Saintes et du Pont-de-Wisbecq, marié à Marguerite de Bourgogne vers 1485 et décédé après 1500. Fils bâtard de Louis d’Enghien, seigneur de Ramerupt, Tubize, Saintes, La Folie, Pont-à-Wisbecq, Morialmé, Ham-sur-Heure, Briffeuil, Seneffe, Lembeek, marié à Louise de Marbaix. La pierre tombale du couple était jadis conservée en l’église de Wisbecq (Belgique, prov. Hainaut, arr. Nivelles, comm. Rebecq, sect. Bierghes). Elle est aujourd’hui entre des mains privées (BERGÉ, Les bâtards de la Maison de Bourgogne, p. 323 ; Bourgogne. Descendance illégitime, p. 55 ; http://racineshis-toire.free.fr/LGN/PDF/Enghien.pdf ; R. GOFFIN, Généalogies enghiennoises, liv. 1, La Maison d’Enghien, dans Tablettes du Hainaut, recueil 3, Grandmetz, s.d., p. 175–176 ; E. BOIS D’ENGHIEN, Épitaphier du Pays d’Enghien, Annales du Cercle archéologique d’Enghien, t. 7, 1900–1913, p. 524 ; H. KOCKEROLS, Monuments funéraires en pays mosan. Arrondissement de Namur. Tombes et épitaphes 1000–1800, Malonne, 2001, p. 131, no 68). BERGÉ, Les bâtards de la Maison de Bourgogne, p. 323, donne encore une Jeanne, chanoinesse de Maubeuge, au couple formé de Jean de Bourgogne et de Claire van den Hoede.

32. Arnould Arents était seigneur de Fontigny en Hainaut, en raison d’une donation de son père. Époux d’abord de Walburghe d’Assche, dite de Grimbergen, décédée en 1485, puis de Catherine Croeslin, décédée le 1er septembre 1534, fi lle d’Olivier Croeslin et Guillemette de Dixmude (BERGÉ, Les bâtards de la Maison de Bourgogne, p. 323 ; Bourgogne. Descendance illégitime, p. 55).

96 M. MAILLARD-LUYPAERT, A. MARCHANDISSE

6. Lucie Brans Jean33

Marguerite ∞ Jean Herdinx, ∞ Jean de BoschuysePhilippeCorneilleLucie

7. Gudule van Doreschijne34 Gudule

8. Élisabeth van Ymmerzele35 Marguerite33 34 35

* * *

33. Le patronyme Brans se rencontre dans l’est du Brabant fl amand (AVERMAETE, De Wijnbouw in Oost-Brabant, t. 2, Archiefstukken). Jean vivait en 1477 ; Marguerite épousa Jean Herdinx ou Herdincks, chevalier, seigneur de Straye, ou Elsaye, ou Esloye, puis Jean de Boschuyse ou Boschuysen, et mourut vers 1485 ; Corneille fut le premier chambellan de Philippe le Bon et son ambassadeur auprès du roi d’Angle-terre, époux en 1512 d’Agnès de Cottereau, fi lle de Robert de Cottereau, seigneur de Puisieux et de Tournelles, maître d’hôtel de Charolais, lieutenant de la cour féodale de Brabant, et de Marguerite de Licques ; Lucie fut chanoinesse de Maubeuge, puis mariée en 1482 à Jean le Bossut, seigneur de Bonlez-lez-Nivelles (BERGÉ, Les bâtards de la Maison de Bourgogne, p. 323–324 ; Bourgogne. Descendance illégitime, p. 55–56). Ces derniers mentionnent encore l’existence d’un dernier fi ls pour le couple Jean de Bourgogne/Lucie Brans, à savoir Arnould, seigneur avoué de Heyst et de Rostaynen en 1487, marié à Servaise de Liere ou de Wales/Waele.

34. Gudule ou Goude van Doreschijne, fi lle de Hugues et d’Élisabeth van Ymmerzele, et sa fi lle Gudule ou Goude, qui épousa Michel de Leeuw et était veuve en 1509 (BERGÉ, Les bâtards de la Maison de Bourgogne, p. 323–324 ; Bourgogne. Descendance illégitime, p. 56).

35. Élisabeth van Ymmerzele, épouse (ou fi lle ?) de Godefroid Vilain, seigneur de Wommelgem (Belgique, prov. Anvers, arr. Anvers, comm. Wommelgem). Le 12 décembre 1452, Godefroid (Godefrido de Veleyn, domino loci de Wommelgheem et castri de Immerzele) et son épouse (Elyzabeth de Immerzele), coniugibus Cameracensis diocesis, obtinrent de Nicolas V un autel portatif ; le même jour, Godefroid (nobili viro Godefrido de Veleyn, domino de Immerzele necnon diversorum aliorum castrorum et locorum Cameracensis diocesis) reçut du pape la permission de visiter les lieux saints en compagnie d’une vingtaine de familiers (VATICAN, ASV, Reg. Suppl. 464, fol. 253v). Il ressort du Liber sententiarum de l’offi cialité de Bruxelles que les époux s’étaient mariés clandestinement, à l’aube du 15 février 1451, dans l’église paroissiale de Lierre devant le préchantre de la collégiale Saint-Rombaut de Malines. Les bans n’avaient pas été publiés et le prêtre, qui avait célébré l’union sans autorisation, fut sanctionné par l’offi cial. À propos de cette affaire, voir Liber sentenciarum van de offi cialiteit van Brussel (1448–1459), éd. C. VLEESCHOUWERS, M. VLEESCHOUWERS-VAN MELKEBEEK, t. 1, 1448–1454, Bruxelles, 1982, p. 62–63 ; E. HALL, The Arnolfi ni Betrothal. Medieval Marriage and the Enigma of Van Eyck’s Double Portrait, Berkeley, 1994, p. 29–30.

LES DERNIÈRES VOLONTÉS DE JEAN DE BOURGOGNE 97

Fig. 4. – Dalle d’Antoine, bâtard d’Enghien, et de Marguerite de Bourgogne, ca 1530, WÉPION, Collection privée (provient de l’église Saint-Fiacre à Wisbecq [Belgique, prov. Hainaut, arr. Nivelles, comm. Rebecq,

sect. Bierghes]), © H. Kockerols.

98 M. MAILLARD-LUYPAERT, A. MARCHANDISSE

Les documents édités ci-après témoignent de la « double vie » de Jean de Bourgogne. D’un côté l’évêque, qui choisit d’abord comme dernière demeure la cathédrale de Cambrai, le siège du diocèse dont il a la charge depuis près de quarante ans. De l’autre l’homme et le père de famille, dont les attaches sentimentales et affectives sont situées en Brabant et qui mani-feste avant toute chose le souci de mettre sa progéniture à l’abri du besoin. Il appartiendra aux spécialistes du XVe siècle bourguignon d’affi ner le portrait de ce curieux personnage et d’approfondir l’étude de son épiscopat.

* * *

Édition des textes

– Trois des quatre parchemins sont troués dans les pliures en raison de l’humidité : dans la mesure du possible, les mots manquants ont été reconstitués et sont indiqués entre crochets. À l’endroit des plis du par-chemin, il arrive que l’encre soit partiellement effacée.

– Les groupes de mots soulignés par le copiste ont été reproduits tels quels.– Les chiffres romains sont laissés en l’état du texte, c’est-à-dire en caractères

minuscules.– Le texte a été transcrit en l’état, avec ses variantes orthographiques.– Pour faciliter la lecture du texte, nous y avons introduit un minimum de

ponctuation.– La lettre initiale des noms propres – anthroponymes et toponymes – est

reproduite en majuscule.– Les notes diplomatiques se trouvent en fi n de texte. Le mot qui fait l’objet

de la note est écrit avant le crochet brisé. Il est suivi par la note. Les mots latins sont écrits en italique.

Université Saint-Louis – Bruxelles Monique MAILLARD-LUYPAERT

Fonds de la Recherche Scientifi que–F.N.R.S. – Alain MARCHANDISSE

Université de Liège – « Transitions ». Département de recherches sur le Moyen Âge tardif &la première Modernité

LES DERNIÈRES VOLONTÉS DE JEAN DE BOURGOGNE 99

Annexes

1

Premier testament de Jean de Bourgogne, évêque de Cambrai

16 juin 1475

A. ORIGINAL sur parchemin, de 590 mm de hauteur sur 496 mm de largeur (les lignes d’écriture ont 385 mm de longueur ; les marges du texte mesurent 57 mm en haut et 17 mm en bas), conservé à LILLE, Archives départemen-tales du Nord (= ADN), Série G (Clergé séculier), no 3 G 337, pièce 7533.

TRADUCTION partielle et parfois fautive par C. THELLIEZ, À propos du Testament de Jean de Bourgogne. Contribution à l’Histoire du Diocèse de Cambrai et de la Maison de Bourgogne-Valois, Anciens Pays et Assemblées d’États, t. 62, 1973, p. 52–55. D’après A.

Trois mains : celles du scribe, du notaire Guillaume Tswinnen et du notaire Henri Gijsberts.

IN NOMINE DOMINI AMEN. Tenore presentis publici instrumenti cunctis pateat evidenter quod, anno eiusdem Domini millesimo quadringentesimo septuagesimo quinto, indictione octava, die vero decimasexta mensis junii, pontifi catus sanctissimi in Christo patris et domini nostri, domini Sixti, divina providentia pape, quarti, anno quarto, Reverendus in Christo pater et dominus, dominus Johannes de Burgundia, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Cameracensis, mente sanus suique compos intellectus, prout luculenter apparebat in nostrorum notariorum publicorum et testium infranominatorum, ad infrascripta specialiter vocatorum et rogatorum, presentia, personaliter constitutus revocando et annullando per hoc presens infras-criptum suum, de novo condendum, testamentum omnia et singula testamenta seu ultimas voluntates, per ipsum sub quacumque verborum forma facta seu factas, volens illa et illas nullius fore effi catie seu momenti, testamentum suum seu ultimam voluntatem suam ordinavit modo et forma in quadam cedula, quam idem Reverendus in Christo pater suis tenebat in manibus, cuiusque tenor de verbo ad verbum immediate subsequitur, latius expressatis. IN NOMINE sancte et individue Trinitatis, patris et fi lii et spiritus sancti. Amen. Ego Johannes de Burgundia, Dei patientia episcopus Cameracensis, presupposita licentia apostolica michi per felicis recordationis dominum Nicolaum papam quintum gratiose concessa, sicuti ex litteris desuper confectis, quarum tenor inferius de verbo ad verbum est insertus, constare potest, considerans oculo mentis quod, dum corpus sanitate viget, mens interior in semetipsa collecta pleniori utitur ratione, quia protunc non cogitur id cogitare quod dolet,? unde tunc ultime voluntatis judicio, in quo tranquille mentis et rationis usus exigitur, salubrius providetur et prospicitur. Quapropter ego, corpore sanus et men-tis, per omnia bene compos rerum mearum dispositioni insistendo, condo et ordino testamentum meum seu ultimam meam voluntatem forma et modo melioribus,

100 M. MAILLARD-LUYPAERT, A. MARCHANDISSE

quibus de jure seu consuetudine possum, et volo quod valeat jure testamenti, codicilli seu alterius ultime voluntatis in primis siquidem animam meam peccatricem suo clementissimo Creatori commendo, et corpus meum seu cadaver examine humiliter deposco ecclesiastice sepulture tradi, videlicet in dextera parte chori ecclesie mee Cameracensis, in loco michi concesso per dilectos confratres meos dominos de capi-tulo eiusdem ecclesie, ubi tombam sive sepulturam meam admodum honorifi ce extrici procuravi. Item volo et ordino quod primitus omnia et singula debita mea, de quibus evidenter absque rigore processus apparebit, ac funeralium sive exequia-rum expense per meos executores de promptioribus bonis mobilibus post me relin-quendis persolvantur et forefacta emendentur quodque exequie mee et alia offi cia funeralia celebrentur et fi ant pro uberiori salute anime mee, absque pompa et sump-tibus excessivis, et quod, die huiusmodi exequiarum mearum, pie elemosine pau-peribus erogentur juxta ordinationem meorum executorum. Item do et lego fabrice ecclesie mee Cameracensis, pro fructibus et aliis forsan male perceptis, medietatem omnium reddituum et redibentiarum, quos et quas incole seu inhabitatores civitatis mee Cameracensis et opidi de Castello in Cameracesio36 michi tempore obitus mei quolibet debebunt ad causam temporalitatis mei vel pantus, quibus mediantibus, volo quod offi cium fabrice sit astrictum in die exequiarum mearum ministrare ceram, pulsationem fi eri et omnia alia requisita in exequiis unius episcopi Cameracensis, inquantum ad offi cium fabrice spectant, bene et decenter fi eri procurari, tali adiecta conditione quod mei executores, si velint loco huiusmodi medie partis reddituum et redibuntiarum, dabunt dicte fabrice tricentas coronas Francie. Si vero redditus et redibentie ad hoc se non extenderint, in eo casu volo defectum per dictos meos executores et de promptioribus bonis meis suppleri. Item volo et ordino quod, die exequiarum mearum in ecclesia Cameracensi fi endarum, dentur distributiones per-sonis ecclesiasticis eisdem interessentibus, juxta consuetudinem in exequiis prede-cessorum meorum hactenus observatam, ac alias, ad et juxta ordinationem meorum executorum. Item volo et desidero quod, immediate et citius quo commodius fi eri poterit post celebrationem huiusmodi dictorum funeralium in ecclesia predicta, celebrentur etiam exequie pro salute anime mee cum pulsatione, luminari et cere-moniis condecentibus in ecclesiis collegiatis sanctorum Gaugerici et Crucis necnon conventualibus sanctorum Auberti, Sepulcri et Marie de Cantimprato atque conven-tus fratrum minorum civitatis Cameracensis, etiam cum distributionibus et elemo-sinis ad ordinationem huiusmodi meorum executorum. Item ordino et affecto quod postmodum dicti mei executores in collegiata sancte Gudile, conventuali sancti Jacobi de Frigidomonte necnon conventualibus beate Marie, ordinis Carmelitarum, et fratrum minorum ac parrochialibus beate Marie de Capella, sanctorum Nicolai, Gaugerici et Johannis de Molenbeke ecclesiis, opidi Bruxellensis mee diocesis, consi-miles exequias celebrari distributionesque et elemosinas dari faciant et procurent, juxta exigentiam cuiuslibet locorum ipsorum et prout meis executoribus videbitur expedire. Item volo et ordino quod, die exequiarum mearum Cameraci celebranda-rum, si commode fi eri possit, quilibet familiarum meorum et continuorum commen-salium habeat unam nigram vestem cum caputio, sumptibus bonorum meorum persolvendis, juxta statum sive gradum uniuscuiusque ipsorum. Preterea dedi atque donavi donatione simplici et irrevocabili et quas realiter et cum effectu tradi feci per manus dilecti vicarii mei, magistri Pauli de Rota, canonici et thezaurarii Cameracensis,

36. Le Cateau-Cambrésis : France, dép. Nord, arr. Cambrai, comm. Le Cateau-Cambrésis.

LES DERNIÈRES VOLONTÉS DE JEAN DE BOURGOGNE 101

mille coronas auri venerabilibus confratribus meis dominis, decano et capitulo ecclesie mee Cameracensis, ad comparationem et emptionem redditus annui et perpetui sexaginta vel quinquaginta librarum Arthesii, ad usum et profectum obitus seu solemnis anniversarii pro me ac illustrissimis principibus et benefactoribus meis, dominis Johanne et Philippo, ducibus Burgundie, Flandrie et Arthesii comitibus etc., convertendas, prout hec etiam certo ordine et forma in litteris sigillatis sigillo prefa-torum dominorum, decani et capituli, et signeto secretarii sui, domini Guilhelmi Bouchelli37, subsignatis clarius continentur et prout dicte mille corone exnunc per prefatos confratres meos in usus pretactos applicate sunt ac nonnulli redditus, usque ad sommam quinquaginta coronarum Francie vel circiter, annue in contrata quatuor ministeriorum partium Flandrie empti et comparati, quamquidem emptionem ratam et gratam habendo denarios exinde singulis annis proventuros pro dicto anniversario et mercede illud celebrantium illique interessentium ac pro mea prefatorum princi-pum et benefactorum meorum animabus orantium et aliis, prout in similibus fi eri consuevit, distribui desidero et exopto et, ut presens meum testamentum aut mea ultima voluntas melius et effi catius sortiatur effectum et ad debitum fi nem post obitum meum deducatur, ipsius mei testamenti et ultime mee voluntatis nomino, eligo, instituo et esse volo executores et fi dei commissarios michi in Christo dilectos videlicet spectabiles et egregios viros et dominos, magistrum Johannem Aurifabri, presidentem consilii ducatus Brabantie, dominum Robertum Coterel, feodorum eiusdem ducatus locuitenentem, magistros Johannem de Glimes, meum offi cialem Cameracensem, Paulum de Rota, thezaurarium ecclesie mee Cameracensis, Quintinum Louviau, decanum ecclesie sancti Germani Montensis, et Symonem Abseloens, canonicum ecclesie sancti Petri Turnoutensis38, quibus videlicet duobus primo nominatis, si huiusmodi mee executioni intenderint, lego cuilibet unum ciphum duarum marcharum argenti, aliis vero cuilibet unam marcham argenti, in quorumquidem meorum executorum manibus ego, Johannes, testator prefatus, pono et relinquo omnia et singula bona mea, tam mobilia quam immobilia, presentia et futura, ubicumque locorum exeuntia et in quibuscumque rebus consistentia, et que

37. Guillaume Bouchel († 23 novembre 1476). Cité comme clerc du diocèse d’Arras et notaire apostolique et impérial à partir de 1437. Prêtre depuis 1442. Secrétaire du chapitre cathédral de Cambrai depuis la même année. Chapelain de la cathédrale, puis chanoine de l’église Sainte-Croix de Cambrai depuis 1451 au moins. Il fut en litige au Palais apostolique, pour sa prébende, contre deux compétiteurs (20 juin 1452 : VATICAN, ASV, Reg. Suppl. 460, fol. 165r–v). Fils d’un prêtre et d’une femme célibataire, il sollicita de Nicolas V, le 1er juillet 1452, l’autorisation d’accéder aux ordres majeurs, de recevoir des bénéfi ces compatibles et de ne pas devoir faire mention de sa bâtardise (defectus natalium) dans ses suppliques (Ibid., Reg. Suppl. 461, fol. 23r). Le scribe de la Chancellerie apostolique ayant commis l’erreur d’écrire que Bouchel était chapelain et secrétaire de l’évêque de Cambrai, la dispense fut considérée comme « inutile » et dut être reformulée correctement le 5 août suivant (Ibid., ff. 267v–268r). Bouchel fut aussi chanoine de Notre-Dame de la Salle à Valenciennes. Il possédait une bibliothèque, qu’il légua en partie à la cathédrale et au chapitre Sainte-Croix de Cambrai. Il avait élu sa sépulture dans la collégiale Sainte-Croix. Pour d’autres précisions, voir P. PIÉTRESSON DE SAINT-AUBIN, Trois formulaires et recueils de jurisprudence de l’église de Cambrai, Revue du Nord, t. 30, 1948, p. 229–232 ; D. MUZERELLE, Manuscrits datés des bibliothèques de France, t. 1, Cambrai, Paris, 2000, p. 111–112, no 939, p. 127, no 1178 ; MAILLARD-LUYPAERT, Pour le salut de mon âme et l’honneur de mon église, p. 13, n. 40.

38. Turnhout : Belgique, prov. Anvers, arr. et comm. Turnhout.

102 M. MAILLARD-LUYPAERT, A. MARCHANDISSE

post meum decessum poterinta reperiri, eaque omnia et singula dictis meis executo-ribus nomine et modo ac forma testamenti et cuiuslibet alterius ultime voluntatis obligo et transporto, ac obligata et transportata esse et permanere volo, cum effectu volens et concedens prefatis meis executoribus liberam et plenariam potestatem ac mandatum speciale post meum decessum statim mea bona omnia et singula appre-hendendi, monendi, exigendi, prosequendi, recipiendi, levandi et habendi et de illis libere disponendi et ordinandi, ad fi nem ut dicti mei executores de predictis bonis meis ultimam voluntatem meam et presens testamentum meum in omnibus valeant adimplere et ad debitum fi nem deducere. Nolo tamen prelibatos meosb executores ad plura quam ad ea, que de huiusmodi bonis meis ad manus eorundem perveniant, quomodolibet obligari, volens, expresse declarans et ordinans quod, si dicti mei executores ad premissa exequenda, facienda et adimplenda omnes nolint aut ne-queant interesse, quod quatuor aut tres ex illorum numero duobus tamen aliis ex non comparentibus vocatis licet non comparentibus possint ad executionis mee fi nem et complementum intendere et procedere ac, si omnes per me descripti executores presentes adessent, volens quicquid per illos tres aut quatuor factum erit, modo quo supra valere sicut si ab eis omnibus simul factum esset impletum et conclusum, reser-vans insuper michi, testatori, liberam et plenam potestatem presens testamentum meum et hanc ultimam meam voluntatem augendi, minuendi, mutandi, variendi, declarandi, sibi addendi et substrahendi per codicillum vel alias et hoc seu illam in toto vel in parte revocandi et annullandi seu alias ordinandi, quotiens michi placuerit et visum fuerit expedire, protestans etiam quod, si postmodum contingat me mutare voluntatem meam huiusmodi et, premissis in hoc testamento presenti ordinatis, in toto vel in aliqua parte expresse vel taciter derogare aut etiam aliquid de novo supe-raddere, de ipsaque derogatione aut superadditione constet per codicillum aut codi-cillos unum vel plures sive huic presenti instrumento seu testamento insertos et annexos sive non et ad partem alibi reperiantur, dummodo manu mea propria signa-tus vel signati fuerint illeipse sive illiipsi codicillus vel codicilli pro mea sint et repu-tentur ultima voluntate mea perinde ac si essent descriptus vel descripti in isto testamento principali seu originali. Tenor vero licentie testandi, michi, ut prefertur, auctoritate apostolica attribute, sequitur de verbo ad verbum et est talis. NICOLAUS, episcopus, servus servorum Dei, venerabili fratri Johanni, episcopo Cameracensi, salutem et apostolicam benedictionem, quia presentis vite conditio statum habet instabilem et ea que visibilem habent essentiam tendunt visibiliter ad non esse, tu, hoc salubri meditatione premeditans, diem tue peregrinationis extremum disposi-tione testamentaria desideras prevenire. Nos itaque, tuis in hac parte supplicationi-bus inclinati, ut de bonis tuis undecumque non per ecclesiam seu ecclesias tibi commissas alias tamen licite acquisitis, que ad te pertinere omnimode dinoscuntur, libere testari valeas ac de bonis mobilibus ecclesiasticis tue dispositioni seu admi-nistrationi commissis, que tamen non fuerint altaris seu altarium ecclesiarum tibi commissarum ministerio seu alicui speciali earundem ecclesiarum divino cultui seu usui deputata necnon de quibuscumque bonis mobilibus, a te per ecclesiam seu ecclesias licite acquisitis, pro decentibus et honestis expensis tui funeris et pro remu-neratione illorum qui tibi viventi serviverunt sive sint consanguinei sive alii iuxta servitii meritum moderate tamen disponere, erogare et alias in pios ac licitos usus convertere possis, prius tamen de omnibus predictis bonis, ere alieno et hiis que pro reparandis domibus seu edifi ciis consistentibus in locis ecclesiarum vel benefi ciorum

LES DERNIÈRES VOLONTÉS DE JEAN DE BOURGOGNE 103

tuorum, culpa vel negligentia tua seu tuorum procuratorum destructis seu deterio-ratis necnon restaurandis aliis iuribus earundem ecclesiarum vel benefi ciorum de-perditis ex culpa vel negligentia supradictis fuerint oportuna deductis, plenam et liberam fraternitati tue auctoritate presentium concedimus facultatem, volumus autem ut in eorundem ecclesiasticorum dispositione bonorum iuxta quantitatem residui erga ecclesias a quibus eadem percepisti te liberalem exhibeas, prout consciencia tibi dictaverit et anime tue saluti videris expedire. Datum Rome, apud Sanctum Petrum, anno incarnationis Dominice millesimo quadringentesimo qua-dragesimooctavo, quarto Kalendarum aprilis, pontifi catus nostri anno secundo. Sic signatum supra plicam P. Philippron39. Et in dorso registrata An40. DE ET SUPER quibus premissis omnibus et singulis prelibatus Reverendus in Christo pater, dominus Johannes de Burgundia, testator, a nobis notariis publicis infrascriptis sibi fi eri petiit instrumentum publicum unum vel plura sub astantium ibidem testimonio persona-rum. Acta fuerunt hec in curti sua de Ransbeke, iuxta Filfordiam, anno, indictione, mense, die et pontifi catu quibus suprac, presentibus ibidem honorabilibus et providis viris, domino Johanne de Monte, presbitero, Jacobo Zuetmont, Jacobo de Witte et Waltero de Cuypere, clericis, ac Gerardo Ruts, laico, dicte Cameracensis et Leodiensis diocesium, testibus ad premissa vocatis specialiter et rogatis.

[Seing manuel de Guillaume Tswinnen, clerc du diocèse de Cambrai, notaire public et auditeur juré de la curie épiscopale de Cambrai, par l’autorité apostolique et impé-riale]d Et ego Guillelmus Tswinnen, clericus Cameracensis diocesis, publicus sacris apostolica et imperiali auctoritatibus venerabilisque curie episcopalis Cameracensis notarius, et eiusdem curie auditor iuratus, dictique Reverendi in Christo patris et domini, domini episcopi, testatoris, secretarius, quia predicti testamenti sive ultime voluntatis ordinationi legatorum, donationi executorum, electioni potestatis, reser-

39. Pierre Philippron. Licencié en droit canon. Scribe et abréviateur des lettres apostoliques. Chanoine du chapitre collégial Sainte-Croix de Cambrai. Prévôt de la collégiale Saint-Germain de Mons et curé de la paroisse. Secrétaire de Philippe le Bon, duc de Bourgogne. Il obtint de Nicolas V, le 23 novembre 1447, la permission de permuter sa prébende, litigieuse, au chapitre Saint-Quentin dans l’église Sainte-Aldegonde de Maubeuge, avec un autre bénéfi ce, non canonial (VATICAN, ASV, Reg. Suppl. 421, fol. 60v). Le 5 juin 1451, il reçut du pape une indul-gence de sept ans et quarante jours pour pouvoir fi nancer la réparation de l’église montoise et la préservation de ses objets liturgiques (Ibid., Reg. Suppl. 452, fol. 137v). Le pape l’autorisa à conserver ad vitam des bénéfi ces incompatibles et à garder pendant sept ans ses cures parois-siales avec la faculté de les permuter (13 mai 1452 : Ibid., Reg. Suppl. 459, ff. 112v–113r ; 8 juillet 1453 : Ibid., Reg. Suppl. 467, ff. 96v–97r). Le 8 juin 1453, il lui permit de s’absenter de la Curie romaine pendant quatre mois, après plus de vingt ans d’activité, et de pouvoir jouir de ses droits dans l’éventualité de l’obtention d’un canonicat et d’une prébende pendant la durée de son absence (Ibid., Reg. Suppl. 466, fol. 140v). Enfi n, le 1er octobre 1454, alors que son absence, de provisoire, était devenue défi nitive, Pierre Philippron obtint de pouvoir résigner son offi ce à la Chancellerie apostolique, sachant que celui-ci serait attribué à quelqu’un d’autre (Ibid., Reg. Suppl. 478, fol. 140v).

40. An : deux premières lettres du nom du fonctionnaire de la Chancellerie apostolique, qui a enregistré cette bulle de Nicolas V. Ce pourrait être éventuellement Andreas Trapezuntius, scribe à la Chancellerie en 1446 déjà, ou Antonius Clodius de Anguillana, mort en 1480, ou le futur cardinal Giacopo Antonio Venier (Antonius Iacobi de Veneriis), qui commença sa carrière dans cet offi ce en 1443 : T. FRENZ, Die Kanzlei der Päpste der Hochrenaissance (1471–1527), Tübingen, 1986, p. 280–281, 284, 289, nos 151, 178, 246.

104 M. MAILLARD-LUYPAERT, A. MARCHANDISSE

vationi ceterisque premissis omnibus et singulis, dum sic velut prescribitur per eundem dominum testatorem agerentur et fi erent, unacum provido et discreto viro Henrico Ghiselberti, notario subscripto, et testibus superius nominatis, presens interfui, eaque omnia et singula sic fi eri vidi, scivi et audivi ac in notam sumpsi, ex qua hoc presens publicum instrumentum manu alterius me aliis interim legitime prepeditoe fi deliter scriptum exinde confeci publicam et in hanc publicam formam redegi, signoque et nomine meis solitis et consuetis de manu mea propria subs-cribendo unacum predicto et subscripto notario signavi, in fi dem et testimonium omnium et singulorum premissorum rogatus et requisitus.

[Seing manuel d’Henri Gijsberts, clerc du diocèse de Cambrai, notaire public et audi-teur juré de la curie épiscopale de Cambrai, par l’autorité impériale, scribe judiciaire du testateur et de sa curie à Bruxelles]f

Et ego Henricus Ghiselberti, clericus Cameracensis diocesis, publicus imperiali auctoritate venerabilisque curie episcopalis Cameracensis notarius, et eiusdem curie auditor iuratus, dictique Reverendi in Christo patris et domini, domini episcopi, testatoris, et sue curie Bruxellensis scriba iudicialis, quia predicti testamenti sive ultime voluntatis ordinationi legatorum, donationi executorum, electioni potestatis, reservationi ceterisque premissis omnibus et singulis, dum sic prout prescribitur per eundem dominum testatorem agerentur et fi erent, unacum notario et testibus supras-criptis, presens interfui, eaque omnia et singula sic fi eri vidi, scivi et audivi, idcirco hoc presens publicum instrumentum alterius manu me aliis prepedito negotiis fi de-liter scriptum et in hanc publicam formam redactum, signo et nomine meis solitis et consuetis de manu mea propria me subscribendo unacum predicto notario signavi, in fi dem et testimonium veritatis omnium et singulorum premissorum requisitus.

[Au dos, fi gurent les mentions :] Testamentum Reverendi in Christo patris et domini nostri domini Johannis de Burgundia Dei gratia episcopi Cameracensis. [D’une écri-ture postérieure :] Tangunt testamentum et executionem Jo. de Burgundia episcopi. [D’une autre écriture, postérieure :] de 16a junii 1475.

Notes textuelles : a poterint] Le texte donne poterintt. – b meos] Le mot est partiellement effacé en raison d’une déchirure du parchemin. – c quibus supra] mots accolés dans le texte. – d Ce monogramme est dessiné dans la marge de gauche, à hauteur du visa notarial. – e negotiis] om.– f Ce monogramme est dessiné dans la marge de gauche, à hauteur du visa notarial.

LES DERNIÈRES VOLONTÉS DE JEAN DE BOURGOGNE 105

2

Premier codicille de Jean de Bourgogne, évêque de Cambrai

14 juillet 1475

A. ORIGINAL sur parchemin, de 720 mm de hauteur sur 661 mm de largeur (les lignes d’écriture ont 580 mm de longueur ; les marges du texte mesurent 35 mm en haut et 43 mm en bas), conservé à LILLE, ADN, Série G (Clergé séculier), no 3 G 337, pièce 7534.

ÉDITION partielle et parfois fautive par THELLIEZ, À propos du Testament de Jean de Bourgogne, p. 60–63. D’après A.

TRADUCTION partielle et parfois fautive, Ibid., p. 55–64.Quatre mains : celles du scribe, du notaire Guillaume Tswinnen, de l’évêque

Jean de Bourgogne et du notaire Henri Gijsberts.

A. compte trois lignes autographes du testateur.

IN NOMINE DOMINI AMEN. Tenore presentis publici instrumenti cunctis pateat evidenter et sit notum quod, anno eiusdem Domini millesimo quadringentesimo septuagesimo quinto, indictione octava, die vero decimaquarta mensis julii, pontifi catus sanctissimi in Christo patris et domini nostri, domini Sixti, divina providentia pape, quarti, anno quarto, Reverendus in Christo pater et dominus, dominus Johannes de Burgundia, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Cameracensis, mente sanus rationeque vi-gens et intellectu, in nostrorum notariorum publicorum et testium infrascriptorum, ad hoc specialiter vocatorum et rogatorum, presentia personaliter constitutus, dicens, recitans et exponens se nuper eius testamentum seu eius ultimam voluntatem fecisse, condidisse et ordinasse, coram nobis, notariis publicis infrascriptis, prout in instru-mento publico desuper confecto, sub data anni septuagesimiquinti pretacti diei quidem decimesexte mensis junii, ac signis et subscriptionibus nostris signato et subscripto continetur et habetur, in illoque seu illa addendi, minuendi, mutandi, corrigendi, declarandi, totiens quotiens sibi placeret, facultatem reservasse, eaprop-ter ex certis eius scientia animoque et proposito deliberatis, via, modo, jure et forma codicilli aut alias, prout melius et effi cacius de jure potuit et debuit presertim virtute certi indulti pera illustrissimum principem et dominum, dominum Karolum, ducem Burgundie, Brabantie etc., sibi concessi, cuius tenor infrascribitur eidem testamento addidit ac alias fecit et declaravit modo et forma in quadam cedula, quam suis tenebat in manibus conscriptis, cuius tenor de verbo ad verbum sequitur et est talis. CUM PRIDEM, anno videlicet Domini millesimoquadringentesimo septuagesimoquinto mensis junii, die decimasexta, coram discretis viris, domino Guilhelmo Tswinnen, presbitero, et Henrico Ghiselberti, clerico, notariis publicis et testibus ad hoc vocatis, Ego, Johannes de Burgundia, Dei patientia episcopus Cameracensis, meum fecerim, condiderim et ordinaverim testamentum seu ultime mee voluntatis eulogium, di-versa inibi diversis faciendo legata cum clausula protestationis seu facultatis illud in toto vel in parte mutandi, minuendi, augendi, corrigendi et declarandi seu mutare, minuere, augere, corrigere et declarare valendi, prout postea michi visum foret expe-

106 M. MAILLARD-LUYPAERT, A. MARCHANDISSE

dire, spectabiles et egregios viros, magistrum Johannem Aurifabri, presidentem consilii ducatus Brabantie, dominum Robertum Coterel, feodorum eiusdem ducatus locumtenentem, magistros Johannem de Glymis, offi cialem meum Cameracensem, Paulum de Rota, thezaurarium ecclesie mee Cameracensis, Quintinum Louviau, ecclesie Sancti Germani Montensis decanum, et Symonem Abseloens, canonicum ecclesie Sancti Petri Turnoutensis, dicti testamenti executores eligendo et deputando, prout hec et alia in dicto originali meo testamento, quod infratactis non obstantibus viribus subsistere ac perpetui roboris permanere summopere desidero, latius des-cribuntur. Cum que, per specialem clausulam in meo testamento principali apposi-tam, ego contestatussim mee esse voluntatis quod, si postmodum contingeret me facere codicillum vel codicillos, dummodo manu mea propria essent subsignati, quod ille vel illi robur et effi catiam habere deberent perinde, ac si specifi ce et nomi-natim essent in meo principali testamento descripti, illi igitur inherendo clausule ego declaro meis suprascriptis executoribus atque vestre universitati signifi co me pridem emisse et comparavisse certos redditus et possessiones tam hereditarias quam vitales, quas donatione inter vivos simplici et irrevocabili donavi et dedi Johanni, nato domicelle Katherine Tswitten, Philippo, nato domicelle Clareb vanden Hoede, ac Margarete, eiusdem Clare fi lie, uxori nunc domini Johannis des Abiaux, militis, Johanni, fi lio domicelle Margarete Abseloens, Arnoldo de Spontin et Margarete, fi lie domicelle Elizabeth de Ymmerssele, in quibusquidem bonis supra-dicti fi lii et fi lie sunt per litteras acquestarum ipsorum reddituum et possessionum inheredati, prout per ipsarum litterarum tenores latius constat. Si vero in bonis et acquestis huiusmodi aliquid juris seu facti aut possessionis retinuissem quod non credo, nichilominus fateor et constituo me illud habere et possidere supradictorum nomine, et non alias quasquidem donationes revocare non possum, prout nec volo quinimmo declaro per presentes mee fuisse et esse voluntatis quod, prout in huius-modi bonorum acquisitorum sunt de presenti possessione pacifi ca, ita in eadem permaneant quamdiu vivant in humanis, ipsi et alii illis substituti, juxta seriem et continentiam litterarum desuper coram legibus quibus bona subsunt confectarum, VOLO insuper et deduco ad noticiam eorundem executorum meorum et aliorum omnium et singulorum quorumcumque quod ego, etiam pari donatione absoluta simplici perfecta irrevocabili et inter vivos donavi atque dedi Johanni, nato domicelle Lucie Brans, centum fl orenos Renenses hereditarie emptos et acquisitos erga domi-cellum Guillelmum de Spontin ad et supra dominium suum de Wavere41, et casu quo ipse Johannes decesserit sine prole legitima post se relinquenda, volui et volo quod redditus ipse cedat pro una medietate domicelle Lucie Brans, eius matri, et pro alia medietate Margarete, eius fi lie, et substiti eorundem integraliter. Et si ipse ambe sine prole legitima decesserint, volui et volo quod Johannes, fi lius Margarete Abseloens, in dicto redditu succedat. INSUPER deduco ad noticiam quorum supra quod ego simili donatione donavi atque dedi ac dono prefato Johanni, nato domicelle Lucie prefate, summam centum similium fl orenorum hereditarii census, quos ego emi et comparavi erga dominum Johannem Corteback, militem, super bona et domi-nium de Helmont42, cum suis pertinentiis situatis juxta Buscum ducis43, quiquidem Johannes si decedat sine prole legitima, extunc ipse redditus dictorum centum fl o-

41. Wavre : Belgique, prov. Brabant wallon, arr. Nivelles, comm. Wavre.42. Helmond : Pays-Bas, prov. Brabant septentrional.43. ‘s-Hertogenbosch [Bois-le-Duc] : Pays-Bas, prov. Brabant septentrional.

LES DERNIÈRES VOLONTÉS DE JEAN DE BOURGOGNE 107

renorum cedere debet Philippo, fratri suo ex dicta domicella Lucia procreato. Et si ipse Philippus etiam sine prole legitima decedat, tunc in illis succedet Margareta, conthoralis domini Johannis Herdinx, militis, soror eorum ex eadem domicella Lucia, que si etiam decedat sine prole legitima, extunc advenient dicti redditus Johanni, nato domicelle Margarete Abseloens, contradictione cuiuscumque non obstante. SIMILITER donavi et dedi ac dono donatione qua supra prefato Johanni, nato prefate domicelle Lucie, redditum hereditarium octoaginta fl orenorum Renensium emptum supra opidum Bruxellense, qui si decesserit sine prole legitima, tunc predictus red-ditus cedet predicto Philippo, nato prefate domicelle Lucie. Et post eum succedet prefate Margarete, eorum sorori ex dicta domicella Lucia, eo modo quo supra de centum fl orenis Renensibus prefatis dictum est. Et post eam, si ipsa etiam decedat sine prole legitima, adveniet dictus redditus octoaginta fl orenorum Renensium su-pradicto Philippo, nato domicelle Clare vanden Hoede. CONSIMILITER etiam donavi et dedi ac dono modo quo prius supradicto Arnoldo, nato domicelle Johanne de Spontin, et prefato Johanni, nato dicte domicelle Lucie, domum meam, quam habeo et possideo Gandavi, venientem cum uno fi ne ad vicum vulgariter dictum de Hoochpoort44, cum omnibus et singulis pertinentiis ac bonis mobilibus, utensilibus et vassellis, prout ibidem sunt et conservantur tali in hiis conditione adiecta quod, si dictus Arnoldus decesserit sine prole legitima, quod tunc sua pars et quota dicte domus, cum bonis mobilibus et aliis ibidem existentibus, succedat et adveniat do-mino Johanni de Herlaer, nato domicelle Margarete Abseloens. Et si dictus Johannes, fi lius Lucie predicte, decedat sine prole legitima, tunc sua pars et quota cedat prelibate Margarete, conthorali prelibati domini Johannis Herdinx. ITEM donavi et dedi ac dono modo et forma quibus prius Philippo, nato predicte domicelle Lucie, domum cum terris, pratis et singulis suis pertinentiis, sitam in loco dicto te Voerde, in parrochia de Grymberghen45, vulgariter Heelbeke46 appellatam, quam emi erga Johannem Tay, cuiquidem Philippo, si decedat sine prole legitima, succedet in ea et pertinentiis illius omnibus et singulis Cornelius, eius frater ex dicta domicella Lucia. Et si ipse Cornelius similiter decedat sine prole legitima, tunc ei succedet Johannes, eius frater ex eadem domicella Lucia. Si vero ipse Johannes similiter decedat, in eo casu deveniret dicta domus, cum suis pertinentiis omnibus et singulis, ad Arnoldum, natum domicelle Katherine Arents. ITEM donavi et dono modo quo supra Cornelio, fi lio dicte domicelle Lucie, bona mea situata te Coninxlo47, cum domibus, terris, pratis et pascuis ac aliis suis pertinentiis, prout ea emi erga Anthonium vander Balct, qui si decedat sine prole legitima, tunc dicta bona advenient Philippo, suo fratri ex predicta domicella Lucia, qui Philippus, si sic etiam decedat, tunc etiam ipsa advenient prelibate domicelle, sue matri. Et post eius mortem si decedat sine liberis legitimis, supradictus Johannes, eius fi lius et frater dictorum Cornelii et Philippi, in eis succedet, quod, si eum etiam sic decedere contingat, extunc bona huiusmodi advenient prelibate domine

44. Hoogpoort. Quartier de la ville de Gand, situé de part et d’autre de l’artère éponyme.45. Grimbergen : Belgique, prov. Brabant fl amand, arr. Hal-Vilvorde, comm. Grimbergen.46. Heelbeke. Lieu-dit situé jadis au nord-est de Strombeek en direction de Vilvorde. La

Carte de Cabinet de Ferraris, no 76 indique une « cense Helbeeck » et une « cense Tervoere » de part et d’autre d’un ruisseau, correspondant actuellement au site du Populierendal, aujourd’hui sur le territoire de la commune de Vilvorde [n. 6].

47. Koningslo (ancienne orthographe : Koninckx-Loo) : Belgique, prov. Brabant fl amand, arr. Hal-Vilvorde, comm. Vilvorde. Aujourd’hui quartier résidentiel de Vilvorde.

108 M. MAILLARD-LUYPAERT, A. MARCHANDISSE

Margarete, eorum sorori. ITEM confi rmo et approbo donationem propter nuptias factam eidem Margarete, cum dicto domino Johanne Herdinx, milite, eius marito, de domo mea, sita extra Bruxellam, apud Sanctum Judocum48, prout in litteris desu-per confectis continetur et alias non sic videlicet quod, si dicta Margareta decedat sine prole legitima, quod in hoc casu ipsa domus adveniat dicto Johanni, nato prefate domicelle Lucie. Et post eum si similiter sic decedat, prefato Arnoldo Arents. Et post eum si similiter decedat, prelibato Johanni, nato domicelle Margarete Abseloens. Et post illum si sic similiter decedat, Philippo prefato, nato dicte domicelle Clare. ITEM donavi et dedi ac dono donatione quali prius supradicto Arnoldo, fi lio domicelle Katherine Arents, certa prata per me alias empta erga Judocum et Henricum de Colem fratres, in tribus partibus consistentia et apud Battele49, juxta Machliniam, situata, cum certis decimis ibidem, tali conditione quod, si ipse Arnoldus decedat sine prole legitima, quod tunc illa prata cedent et advenient Margarete, nate prelibate domicelle Clare et conthorali prefati domini Johannis des Abiaux, militis. Et si ipsa domina Margareta etiam sine prole legitima decedat, tunc advenient prefato domino Philippo, suo fratri ex prefata domicella Clara, et de ipso si sic decedat, advenient domino Johanni, nato supradicte domicelle Margarete Abseloens, prout in litteris desuper confectis latius continetur. ITEM donavi et dono predicto Arnoldo redditum quinquaginta fl orenorum Renensium emptorum erga dominum Johannem Taye, militem, ad et supra dominium et bona sua de Ruysbroeck50, tali etiam conditione quod, si sic decedat sine prole legitima, quod tunc advenient Cornelio, nato predicte domicelle Lucie. Si vero ipse Cornelius sic similiter decedat, extunc advenient Johanni, suo fratri ex eadem domicella Lucia, ut in litteris desuper confectis similiter continetur. ULTERIUS donavi et dono donatione qua supra Philippo et Margarete, prolibus domicelle Clare prefate, domum meam, sitam Bruxelle, in vico vulgariter dicto de Guldenstrate, cum omnibus et singulis suis pertinentiis et utensilibus ac aliis mobilibus quibuscumque, sive in auro argento monetato vel non monetato joca-libus, gemmis aut aliis rebus consistentibus illic reperiendis et expensis funeralium ac debitis, de quibus legitime constiterit, solutis supercrescentibus equalibus portio-nibus dividendis, de quaquidem donatione facte sunt littere scabinales, volo etiam quod, si Philippus decedat absque prole legitima, quod pars eius utcumque accrescat Margarete, eius sorori. Et si ipsa Margareta sic prius decederet, quod pars eius accres-cat dicto Philippo. Si vero ambo prole legitima non relicta decedant, quod extunc Johannes, natus domicelle Katherine Tswitten, et Johannes, natus domicelle Margarete Abseloens, pro equis portionibus in dicta domo et suis pertinentiis suc-cedant. PRETEREA volo, ordino ac dono donatione quali supra prefato Philippo, nato dicte domicelle Clare, ac Johanni, nato domicelle Lucie predicte, domum meam, quam possideo Machlinie, fere in opposito ecclesie Sancti Petri, ibidem cum singulis suis pertinentiis ac bonis mobilibus, etiam argento, auro, monetato et non monetato, ac vassellis in dicta domo post obitum meum reperiendis et exequiis et debitis prout supra solutis restantibus inter ipsum Philippum et Johannem equalibus portionibus

48. Saint-Josse-ten-Noode : Belgique, rég. Bruxelles-Capitale, arr. Bruxelles-Capitale, comm. Saint-Josse-ten-Noode.

49. Battel : Belgique, prov. Anvers, arr. Malines, comm. Malines. Ancien hameau situé sur la rive gauche de la Dyle.

50. R u i s b ro e k : B e l g i q u e , p ro v. B r a b a n t f l a m a n d , a r r. H a l - Vi l v o rd e , comm. Leeuw-Saint-Pierre.

LES DERNIÈRES VOLONTÉS DE JEAN DE BOURGOGNE 109

dividendis, quod, si alter eorum decesserit sine prole legitima, post se, viva rema-nente, pars ipsius primo sic decedentis alteri superstiti accrescet et, in casu quo ambo sic decedant, ipsa domus integraliter adveniet Arnoldo, nato domicelle Johanne de Spontin. Et post eum si sic decedat, Johanni, nato domicelle Margarete Abseloens. Item donavi similiter et dedi atque dono domicelle Goude, nate domicelle Goude van Doreschijne, domum quamdam, cum orto, fundo et aliis suis pertinentiis, sitam Machlinie, in platea nuncupata de Augustijnstrate51, juxta locum dictum den Bertenshof, in qua predicta Gouda, fi lia ipsius Goude, matris eius, salvo usufructu eiusdem sue matris, est inheredata, tali etiam adiecta conditione quod, si dicta Gouda fi lia sine prole legitima decedat, quod tunc ipsa domus adveniet et succedet predicto Arnoldo, nato domicelle Katherine Arents, quod, si ipse sic similiter decedat, extunc domus ipsa adveniet supradicto domino Philippo, fi lio prefate domicelle Clare, prout in litteris desuper confectis plenius continetur. ITEM donavi et dedi donatione inter vivos ut supra ac dono prefate domicelle Goude seniori redditum triginta fl orenorum Renensium hereditarie, emptum erga Johannem Colibrant et domicellam Johannam van Heffene, eius uxorem, super certa bona sua situata apud Heyst52, tali conditione quod redditus huiusmodi post eius mortem immediate cedet Goude, eius fi lie, que si ipsa decesserit sine prole legitima, quod tunc dictus redditus adveniet dicto Arnoldo Arents. Et si ipse similiter sic decedat, extunc cedet prefato domino Philippo, nato prefate domicelle Clare, velud littere desuper confecte hoc latius declarant. IN QUIBUSQUIDEM bonis supradicti legatarii omnes et singuli etiam sunt per litteras acquestarum ipsorum reddituum et possessionum inheredati, prout ex litteris desu-per confectis plene declaratur. ITEM volo, desidero et summopere affecto quod, pre-missis legatis et donatis solutis et adimpletis, bona mea mobilia restantia quecumque, tam in pecunia [quam vassell]a et aliis quibuscumque jocalibus seu rebus consisten-tia, que post obitum meum in domo mea Bruxellensi, legatis et funeralibus solutis, superextare reperientur per meos executores, Philippo et Margarete, prolibus preli-bate domicelle Clare, ea autem que in domo mea Machliniensi, pro [Philipp]o et Johanni, nato dicte domicelle Lucie, equalibus portionibus distribuantur, ut pretac-tum est. ITEM, et quantum opus sit, dictas donationes inter vivos, ut premittitur factas, et litteras inde secutas laudo, approbo et confi rmo et, quantum opus est, de novo dono et lego eis qu[ibus supra dictos red]ditus, domos, possessiones, pensiones vi-tales et alia bona mobilia et immobilia modo superius declarato, protestor insuper ego, Johannes, testator prefatus, quod per presentem additionem seu declarationem non intendo meo originali testamento unde supra aut econtra in aliquo derogare, sed ipsam additionem e[t declarationem unacum dict]o testamento valere volo, melioribus via, modo et forma, quibus de jure vel consuetudine valere possunt et debent perinde ac, si dicto originali testamento meo inserta forent, cetera vero mobilia in superlectili vassellis, gemmis preciosis, argento et auro, monetato vel non mone-tato, consistentia, repono in m[anibus meorum executorum] ad usum et effectum mee adimplende executionis, de et super quibus omnibus et singulis premissis memoratus dominus, testator, petiit a nobis notariis infrascriptis et quolibet nostrum fi eri atque tradi instrumentum publicum unum vel plura sub astantium testimonio personarum. Acta fuerunt hec Bruxelle, Cameracensis dioces[is, in] hospitio solite

51. La rue des Augustins était – et est toujours – située dans le quart sud-est de la ville de Malines.

52. Heist-op-den-Berg : Belgique, prov. Anvers, arr. Malines, comm. Heist-op-den-Berg.

110 M. MAILLARD-LUYPAERT, A. MARCHANDISSE

residentie prefati domini testatoris, anno, indictione, die, mense et pontifi catu quibus supra, presentibus ibidem honorabilibus et providis viris, domino Johanne de Atrio, presbitero, Leonardo de Alosto, Jacobo de Witte et Waltere de Cupere, clericis, ac Petro Nijts, laico, dictarumc Cameracensis, Leodiensis et Tornacensis diocesium, testibus [ad premissa] vocatis specialiter et rogatis. TENOR vero litterarum indulti prefati illustrissimi domini ducis, unde supra fi t mentio talis est. CHARLES, par la grace de Dieu duc de Bourgoingne, de Lothier, de Brabant et de Lembourg, conte de Flandres, Dartois, de Bourgoingne, palatin de Haynnau, de Hollande, de Zelland[e, conte] de Namur, marquis du Saint Empire, seigneur de Frise, de Salins et de Malines. A tous ceulx qui ces presentes lettres verront, salut. Comme Reverend pere en Dieu, nostre treschier et feal conseillier, messire Jehan de Bourgoingne, evesque de Cambray, nous ait expose et remonstre comment ja pieça par autres noz lettres pa-tentes, donneez a Lille le xxiiie jour de novembre, lan mil quatrecens cincquante quatre, Nous aians, lors en labsence de feu nostre treschier seigneur et père, que Dieu absoille, le gouvernement de ses pais et seignouries de pardeça et, pour les causes et considerations contenues en nosdites lettres, eussions, par vertu du pooir a nous lors baillie par feu nostredit seigneur et père, octroyé et accordé audit evesque en luy donnant congié et licence que ja soit quel ne soit ne et procree en leal mariage il puist, ce non obstant, ordonner et disposer toutes et quantesfois que bon luy semblera par testament, ordonnance de darreinne voulenté et aultrement, comme il luy plaira, de tous et singuliers ses biens meubles et immeubles, fi edz, seignouries, terres, cot-tieres ou mainferme, ou autres quelzconques, quel avoit acquis ou pourroit acquerir quelque part, que ce fuist tant en Flandres que aillieurs, en et soubz les aultres pays et seignouries de feu nostredit seigneur et pere pardeça, pourveu que, sil donnoit ou lassoit a aucuns de sesdits biens se cestoient fi eds, cellui ou ceulx a cui il les auroit transporté ou laissiet seroyent tenus de les relever et en faire les devoirs et payer les drois en tel cas deuz et et accoustumés, comme il porroit apparoir pard le teneur de nosdites lettres et depuis feu nostredit seigneur et père, par ses lettres patentes don-nees en ceste nostre ville de Bruxellese, le premier jour daoust, lan mil cccc cincquante neuf, esquelles les nostres dessudites de mot a autre sont incorporees et, pour cer-taines causes et considerations y toucheez, ait aggree, loué, approuvé et confermé icelles noz lettres et de nouvel octroyé et consenti audit Reverend père, levesque de Cambray, en lui donnant congié et licence que, non obstant quil ne soit nez et procree en leal mariage, il puist ordonner et disposer par testament ou ordonnance de dar-reinne voulenté et autrement par dons et transportz, ainsi que luy plaira et bon semblera, des biens, terres et heritaiges, rentes, revenues et possessions par lui acquis, et lui pourra acquerir ou pays de Flandres et es autres seignouries de feu nostredit seigneur et pere pardeca, soient fi eds ou aultres, a telz ou a telles que bon lui semblera et quant il lui plaira, lui ait aussi feu nostredit seigneur et pere octroyé et consenty de sa plus ample grace que de sesdits biens, terres, rentes et revenues par lui acquises ou a acquerir en fi ef ou hors fi ef esdit pays, il puist faire dons et transpors a ceulx ou celles quil lui plairoit, lesquelz ou lesquelles et leurs hoirs descendans de leurs corps en loyal mariage les puissent avoir, retenir et possider, et ou cas quilz yroient ou aucuns deulx de vie a trespas, sans hoir de leurs corps que autres et leurs heritiers descendans de leurs corps semblablement que dessus, que ledit evesque auroit, par son testament ou ordonnance de darreinne voulenté ou par ses lettres de don et transport, nommez ou declairez ou lieu du trespassé, les puissent aussi avoir, retenir

LES DERNIÈRES VOLONTÉS DE JEAN DE BOURGOGNE 111

et possider et que ce celluy ou ceulx qui auroient ainsi succedé par deffault de hoir tel que dit, est aloient de vie a trespas sans hoirs descendans de leurs corps en leal mariage, que autres qui tiercement seroient nommez par icellui evesque, par la maniere que dit est, puist ou puissent succeder ou trespassé et avoir, tenir et possider les biens, terres, heritaiges, possessions et revenues, qui ainsi seroient donnees, transportees et delaissees par icellui evesque de lesdits biens acquis ou a acquerir es pays dessusdits, pourveu que se aucunes des terres, rentes, revenues, heritaiges et possessions que, par ledit evesque de Cambray, seroient ainsi donnees, laissees, transportees, estoient tenus en fi ef de feu nostredit seigneur et pere ou dautres ceulx, ausquelz lesdits dons, leges et transpors en seroient fais par icellui evesque et qui, par les moyens dessusdits, y auroient succedé, seroient tenus et chacun deulx de les relever dicellui feuf nostre seigneur et pere et des autres seigneurs quil appartendra et desquelz elles seroient tenues et mouvans en fi ef, et de pour ce faire et payer les drois et devoirs deuz et accoustumez et dont lesdits heritaiges, terres, revenues et possessions en fi ef ou hors fi ef seroient chargiez, comme lesdites lettres de nostredit feu seigneur et pere contiennent et declairent ces choses plus a plain, neantmoins pour et a cause du trespas de feu nostredit seigneur et père, il doubte que lesdites lettres desdits octroys, congié et consentement soient expirez et failliz ou porroient estre reputez pour nulles et de nulle valeur mesmemenct par noz offi ciers ou aultres, qui, apres son trespas, les vouldroient debattre et faire emspeschement et trouble a ses hoirs, heritiers ou legataires quil aroit nommez, ordonnez ou instituez et qui, apres son trespas, par vertu de son testament ou ordonnance de darreinne voulenté ou aultrement, en vertu des dons ou transpors quil leur auroit faiz, lui vouldroient et devroient succeder en aucuns de sesdits biens, terres, heritaiges, rentes, revenues, fi eds, seignouries ou autres possessions, se par nous de nouvel ne lui estoit pourveu de remede et sur ce impartie nostre grace, sicomme il dit humblement, nous priant pour icelle. SAVOIR FAISONS que nous, ces choses considerees et les bons et aggreables services que ledit Reverend père, Messire Jehan de Bourgoingne, evesque de Cambray, a fais de son temps a feu nostredit seigneur et pere et a nous aussi, et espe-rons que encoires il nous fera cy apres a icellui, en aggreant de nouvel et confermant les choses dessusdites, avons octroyé, accordé et consenti, octroyons, accordons et consentons pour nous et pour noz hoirs et successeurs, en lui donnant expres congié et licence de certainne science et grace especiale, par ces presentes, que, non obstant quil ne soit nez ne procree en leal mariage, il puist par son testament et ordonnance de darreinne voulenté ou autrement par dons, cessions ou transpors, quant et ainsi quil lui plaira et bon semblera, ordonner et disposer des biens meubles et immeubles, terres et heritaiges, rentes, revenues et possessions quelzconcques en fi ed et seignou-ries ou hors fi ed, par lui ja acquis et quil acquerra en et parmy noz seignouries de Brabant, Lembourg, Flandres, Artois, Haynnau, Hollande, Zellande, Namur et autres de pardeca, a telz ou a telles que bon lui semblera, tout ainsi et pareillement comme si feust néz en et de leal mariage, et lequel pour ce avons legitime et legitimons par la teneur de cestes. Et lesdites donnations, transpors, ordonnances et disposicions que par sondit testament, par codicilles ou par aultre ordonnance de darreinne voulenté, ledit evesque aura faites devant notaire publique et tesmoings ou autre-ment devenent, voulons estre dantel effect, vigeur et vertu, tant en nostredit pays de Brabant comme aillieurs, comme silz fuissent faiz et passez devant les seigneurs, hommes juges et cours, soubz lesquelz lesdits biens sont ou seront gisans. Et quant

112 M. MAILLARD-LUYPAERT, A. MARCHANDISSE

ad ce les avons auctorisé et auctorisons par cesdites presentes pour, par ceulx et celles, soient legitimes ou illegitimes, ausquelz il auront donné legaté ou delaissié lesdits biens ou partie diceulx incontinent, apres son trespas, les prendre, saisir et apprehender a leur prouffi t, et deslors en avant en joyr et user plainement et paisi-blement, selon la forme des substitutions, condicions et clauses declarees et apposees par les lettres desdits dons et transpors, par lui fais et a faire, sans ce que nous ou nosdits hoirs ou successeurs y puissons ou doyons pretendre ne réclamer aucun droit de succession, car tel droit, que nous y peut ou pouroit competer, lui avons quité et quitons pour nous et nosdits hoirs et successeurs, de nostredite grace, par ces mesmes presentes, pourveu que tous ceulx et celles qui ainsi succederont audit evesque, apres sondit trespas, en ses biens, terres, heritaiges, rentes, revenues, fi eds, seignouries et possessions quil delaissera, seront tenus chascun en son endroit, pour sa part, portion et selon la qualité des biens de ladite succession qui lui competeront, les relever et en faire a nous et a tous autres quil appartendra les devoirs accoustumez, si donnons en mandement a noz amez et feaulz conseilliers, les gens de noz chambrez du conseil et des comptes en Brabant et en Flandres, aux lieutenans de noz fi eds esdits pays, aux gens de nostre conseil a Mons en Haynnau et a tous autres noz justiciers et offi -ciers de nosdits pays et seignouries de pardeca et a leurs lieutenans, presens et adve-nir, et a chascun deulx, sicomme a luy appartendra, que de nostre presente grace, octroy, congié et licence et de endroit facent, seuffrent et laissent nostredit conseillier, levesque de Cambray, et ceulx ausquelz il laissera, doura et transportera ses biens, terres, heritages, fi eds, seignouries, revenues et possessions par lui acquises et a acquerir dessusdit joyr et user plainement et paisiblement, sans leur faire ou donner ne souffrir, estre fait ou donné, ne a aucun deulx quelque destourbier ou empesche-ment au contraire, non obstant quelzconques ordonnances, restrictions, usages, status ou coustumes, mandemens ou deffensces A ce contraires en tesmoing de ce avons fait mettre nostre scel a ces presentes, donnees en nostre ville de Bruxelles, le xxvie jour de janvier, lan de grace mil quatrecens soixante et sept, ainsi signé sur la ploye par monseigneur le duc. M. Steenberch.

[Seing manuel de Guillaume Tswinnen, clerc du diocèse de Cambrai, notaire public et auditeur juré de la curie épiscopale de Cambrai, par l’autorité apostolique et impé-riale]g Et ego Guillelmus Tswinnen, clericus Cameracensis diocesis, publicus sacris apostolica et imperiali auctoritatibus venerabilisque curie episcopalis Cameracensis notarius, et eiusdem curie auditor juratus, dictique Reverendi in Christo patris, domini episcopi, testatoris, secretarius, quia additioni seu declarationi testamentarie omnibusque aliis et singulis premissis dum sic velut prescribitur agerentur, unacum notarioh infrascripto et testibus prenominatis, interfui, eaque omnia et singula sic fi eri vidi, scivi et audivi ac in notam sumpsi, ex qua hoc presens publicum instrumentum manu alterius me aliis interim legitime prepedito negotiis fi deliter scriptum exinde confeci publicam et in hanc publicam formam redegi, signoque et nomine meis solitis et consuetis hic me de manu mea propria subscribendo unacum dicti notarii signatura et subscriptione signavi, in fi dem robur et evidens testimonium omnium et singulorum premissorum rogatus et requisitus. Inherendo clausule protestationis in fi nem testamenti mei principalis apposite. Ita placuerit michi et placet voluique et volo ac per modum formam viam codicilli prout melius potui et possum dono ordino et dispono ad fi nem et effectum ultime mee voluntatis prout suprascriptum est et

LES DERNIÈRES VOLONTÉS DE JEAN DE BOURGOGNE 113

hic per duos notarios subsignatum manuque et signo meis propriis communitum in signum veritatis Johannes de Burgundiai.

[Seing manuel d’Henri Gijsberts, clerc du diocèse de Cambrai, notaire public et auditeur juré de la curie épiscopale de Cambrai, par l’autorité impériale, scribe judiciaire de l’évêque de Cambrai et de sa curie de Bruxelles]j Et ego Henricus Ghiselberti, clericus Cameracensis diocesis, publicus imperiali auctoritate venera-bilisque curie episcopalis Cameracensis notarius, et eiusdem curie auditor juratus, dictique Reverendi in Christo patris et domini, domini episcopi Cameracensis, ac sue curie Bruxellensis scriba judicialis, quia additioni seu testamentarie declarationi omnibusque aliis et singulis dum sic prout prescribitur agerentur et fi erent, unacum notario et testibus suprascriptis, interfui, eaque sic fi eri vidi, scivi et audivi, idcirco hoc presens publicum instrumentum alterius manu me aliis legitime prepedito nego-tiis fi deliter scriptum exinde confeci et in hanc publicam formam redegi, signoque et nomine meis solitis et consuetis hic me de manu propria subscribendo signavi, et unacum notario prescripto subscripsi, in fi dem et testimonium veritatis premissorum omnium et singulorum requisitus et rogatus.

[Au dos, fi gurent les mentions :] Codicillus sive additio atque declaratio testamenti Reverendi in Christo patris domini Johannis de Burgundia episcopi Cameracensis. [D’une écriture postérieure :] de 14ª julii 1475.

Notes textuelles : ª per] Trace de rature. Séparation d’avec le mot suivant par un trait vertical. – b Clare] Le texte donne erronément Katherine. – c dicte] accordé avec Cameracensis, mais le parchemin a été gratté et le scribe a ajouté les mots Leodiensis et Tornacensis, d’où la restitution d’un accord au pluriel. – d feu] Mot suscrit. – e comme il porroit apparoir par] Traces de rature. Mots serrés par manque de place. – f et depuis feu nostredit seigneur et pere par ses lettres patentes donnes en ceste nostre ville de Bruxelles] Traces de rature. Mots serrés par manque de place. – g Ce monogramme est dessiné dans la marge de gauche, à hauteur du visa notarial. – h unacum notario] Traces de rature. – i Inherendo clausule […] Johannes de Burgundia] Trois lignes de la main de Jean de Bourgogne, suivies de sa signature manuelle et d’un paraphe en forme de X. – j Ce monogramme est dessiné dans la marge de gauche, à hauteur du visa notarial.

114 M. MAILLARD-LUYPAERT, A. MARCHANDISSE

3

Deuxième testament de Jean de Bourgogne, évêque de Cambrai

23 décembre 1477

A. ORIGINAL sur parchemin, de 647 mm de hauteur sur 592 mm de largeur (les lignes d’écriture ont 475 mm de longueur ; les marges du texte mesurent 61 mm en haut et 93 mm en bas), conservé à LILLE, ADN, Série G (Clergé séculier), no 3 G 337, pièce 7535.

B. COPIE, sur papier (détérioré), conservée à LILLE, ADN, Série G (Clergé sécu-lier), no 3 G 1055, sans pagination.

TRADUCTION partielle et parfois fautive par THELLIEZ, À propos du Testament de Jean de Bourgogne, p. 65–67. D’après A.

A. compte trois mains : celles du scribe, du notaire Guillaume Tswinnen et du notaire Henri Gijsberts.

Les passages illisibles de A. ont été restitués d’après B. et sont placés entre crochets.

NOMINE DOMINI AMEN. Tenore presentis publici instrumenti cunctis pateat evidenter quod, anno eiusdem Domini millesimoquadringentesimoseptuagesimoseptimo, indictione undecima, more scribendi in civitate et diocesi Cameracensi, die vero vicesimatertia mensis decembris, pontifi catus sanctissimi in Christo [patri]s et do-mini nostri, domini Sixti, divina providentia pape, quarti, anno septimo, Reverendus in Christo pater et dominus, dominus Johannes de Burgundia, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Cameracensis, mente sanus suique compos intellectus, prout lucu-lenter appareb[at in] nostrorum notariorum publicorum et testium infrascriptorum, ad infrascripta specialiter vocatorum et rogatorum, presentia personaliter constitu-tus revocando et annullando per hoc presens infrascriptum suum, de novo conden-dum, testamentum om[nia et sin]gula testamenta seu ultimas voluntates, per ipsum sub quacumque verborum forma facta seu factas, volens illa et illas nullius fore ef-fi catie seu momenti, testamentum suum seu ultimam voluntatem suam ordinavit modo et for[ma in quadam ce]dula, quam suis tenebat in manibus, cuiusque tenor de verbo ad verbum immediate subsequitura, latius expressatis. IN NOMINE sancte et individue Trinitatis patris et fi lii et spiritus sancti, amen. Ego Johannes de Burgu[ndia, Dei patienti]a episcopus Cameracensis, presupposita licentia apostolica michi per felicis recordationis dominum Nicolaum papam quintum gratiose concessa, sicut ex litteris desuper confectis, quarum tenor inferius de verbo ad verbum est ascriptus, constare pot[est, consi]derans oculo mentis quod, dum corpus sanitate viget, mens interior in semetipsa collecta pleniori utitur ratione, quia protunc non cogitur id cogitare quod dolet,? unde tunc ultime voluntatis judicio, in quo tranquille mentis et ratio[nis usu]s exigitur, salubrius providetur et prospicitur. Quapropter ego, cor-pore sanus rationeque vigens et mentis, de Dei gratia per omnia bene compos nolens intestatus decedere, sed volens de rebus meis testamentarie disponere, condo et ordino testame[ntu]m meum seu ultimam meam voluntatem forma et modob melio-

LES DERNIÈRES VOLONTÉS DE JEAN DE BOURGOGNE 115

ribus, quibus de jure et consuetudine ac licentia supratacta possum, volens quod valeat jure testamenti, codicilli seu cuiuscumque ultime voluntatis in primis siqui-dem animam meam peccatricem suo clementissimo Creatori commendo, et corpus meum seu cadaver examine humiliter deposco tradi ecclesiastice sepulture in dextrac parte chori ecclesie mee Cameracensis, in loco inibi per me electo ubi tumbam seu sepulturam meam construi feci, sid idem corpus seu cadaver illic commode poterit deportari, si vero illud guerris, que nunc proch dolor eminent, impedientibus illuc nequeat deportari extunc et in hoc casu eligo dictam meam sepulturam in ecclesia Sancte Gudile Bruxellensis et choro eiusdem ac aliqua partee eius per infrascriptos meos executores, de consensu quorum interest, eligenda, si in dicto opido me con-tingat decedere. Si vero me decedere contingatf in opido Mechliniensi, in eo casu eligo dictam meam sepulturam in choro ecclesie Sancti Rumoldig ibidem modo su-perius specifi cato. Si vero extra Bruxellam vel Mechliniam me decedere contingat, extunc eligo dictam sepulturam in ea ecclesia Bruxellensi quidem aut Mechliniensi, que dicto loco vicinior reputatur, voloque in loco sepulture huiusmodi fi eri et cele-brari funeralia mea et tricenarium cum luminaribus, elemosinis et distributionibus ad discretionem dictorum meorum executorum ac iuxta exigentiam bonorum et facultatem, que et quas post me invenient et quibus libere uti poterunt. Eo autem casu quo corpus examine in aliqua dictarum ecclesiarum Sancte Gudile aut Sancti Rumoldi sepelirih contingat, guerris, ut prefertur, deportationem dicti corporis mei ad dictam ecclesiam meam Cameracensem impedientibus, extunc volo et ordino quod ossa mea consumpta tempore oportuno per executores meos vel aliquos per eos deputandos ad hoc, si omnes aut aliqui eorum deportationi interesse aut inten-dere nequiverint, cum honesta comitiva consanguineorum et amicorum meorum deportentur et protunc in dictis ecclesia et loco cum servitio condecenti luminaribu-sque, elemosinis et distributionibus, quas de bonis meis promptioribus solvi volo, iuxta discretionem dictorum executorum meorum et facultates, quas, ut prefertur, invenerint et unde libere, ut premittitur, uti poterint, reponantur et recondantur ; volo etiam quod super illo an predictum corpus meum ad dictam meam ecclesiam commode deportari poterit vel non stetur judicio dictorum executorum. Item volo et ordino quod sive in opido Mechliniensi me decedere contingat et iuxta electionem meam prefatam sepulturam habere in choro Sancti Rumoldi predicti, sive alibi quod de bonis meis promptioribus dentur capitulo eiusdem ecclesie Sancti Rumoldi cen-tum et quinquaginta libre Arthesii, ad emendum redditus pro fundatione anniver-sarii mei in dicta ecclesia, pro illustrissimorum principum, Johannis, Philippi et Karoli ducum, ac mea animabus, sicutii similes fundavi in dicta ecclesia Sancte Gudile Bruxellensi. Item do et lego fabrice ecclesie Cameracensis, ut michi hec donatio valeat in eam partem qua magis astringor et debitor sum dicte mee ecclesie, omnes redditus et redibentias per meos receptores temporalitatum mearum civitatis Cameracensis et comitatus Cameracesii non receptas, quos et quas incole seu inhabitatores dicte civitatis et dependentiarum eiusdem ac opidi de Castello in Cameracesio et comitatus prefati michi tempore obitus mei ad causam dictarum temporalitatum quomodolibet debebunt. Item volo et ordino quod, si dictum corpus meum Cameracum deferatur sepeliendum, viginti persone ex offi ciariis meis seu familiaribus cum infrascriptis executoribus meis seu deputatis per eos conducant prefatum corpus meum ad dictam meam ecclesiam. Quod si solum ossa mea, ut prefertur, deportentur, erit numerus illa deportantium iuxta discretionem dictorum executorum moderandus. Volo etiam

116 M. MAILLARD-LUYPAERT, A. MARCHANDISSE

et ordino quod, tempore exequiarum mearum, dentur familiaribus et principalibus offi ciariis meis tam Cameraci quam harum partium vestes nigre seu lugubres, iuxta exigentiam status uniuscuiusque et discretionem dictorum executorum, quodque personis ecclesiasticis dictis exequiis interessentibus dentur distributiones, iuxta eorundem executorum discretionem et ordinationem ac exigentiam ecclesiarum in quibus exequias huiusmodi continget celebrari. Item volo et ordino quod, immediate post celebrationem meorum funeralium in dicta mea ecclesia fi endorum citius quo commodius fi eri poterit, etiam fi ant pro salute anime mee exequie cum pulsatione, luminari et ceremoniis condecentibus in ecclesiis collegiatis sanctorum Gaugerici et Crucis necnon conventualibus sanctorum Auberti, Sepulcri et Marie de Cantimpratoj

ac fratrum minorum dicte civitatis Cameracensis, etiam cum distributionibus et elemosinis ad ordinationem huiusmodi meorum executorum. Preterea dedi atque donavi donatione simplici et irrevocabili et quas realiter et cum effectu tradi feci per manus dilecti vicarii mei, magistri Pauli de Rota, canonici et thesaurarii Cameracensis, mille coronas auri venerabilibus confratribus meis dominis, decano et capitulo ec-clesie mee Cameracensis, ad comparationem et emptionem redditus perpetui sexa-ginta vel quinquaginta librarum Arthesiik annue, ad usum et profectum obitus seu anniversarii solemnis pro me et prefatis illustrissimis principibus convertandas, prout hec etiam certis forma et ordine in litteris sigillatis sigillo prefatorum domino-rum, decani et capituli, et signeto sui secretarii subsignatis clarius continentur et prout dicte mille corone per prefatos confratres meos ad usus pretactos applicate dicuntur ac nonnulli redditus, usque ad summam quinquaginta coronarum Francie vel circiter, annue in contrata quatuor ministeriorum partium Flandrie empti et comparati, quamquidem emptionem ratam habendo denarios exinde singulis annis proventuros pro dicto anniversario et mercede illud celebrantium illique interessen-tium necnon prefatorum principum animabus et mea orantium et aliis, prout in si-milibus fi eri consuevit, distribui desidero et exopto. Insuper dico et declaro atque ad noticiam eorundem executorum meorum et aliorum, [quo]rum interest, intererit aut quomodolibet interesse poterit, deduco me pridem emisse atque comparasse certos redditus et possessiones, tam vitales quam hereditarias, vitalesquidem ad vitas nonnullarum personaru[m here]ditarias vero, in quibus nonnulle etiam persone sunt iuxta consuetudines locales cum certis conditionibus et substitutionibus inheredate, quosquidem redditus et possessiones volo devolvi ad personas in litteris [acquesta]um huiusmodi descriptas ac modo et forma in eisdem litteris ad quarum tenores me refero et hic inquantum opus fuerit haberi cupio pro insertis latius et ad plenum expressis, et si in redditibus aut possessionibus huiusmo[di aliquid juri]s facti pos-sessionis sive usufructus michi quomodolibet retinuissem aut habuissem, nichilo-minus tamen fateor et constituo me illud nomine eorum habere et possidere, idem dicens et declarans de hiis que simili mo[do me postea forsi]tan emere seu acquirere continget. Insuper dico atquel declaro per presentes mee fuisse et esse voluntatis quod bona huiusmodi ad illos et illas suosque substitutos perveniant, iuxta formam et continentiam litterarum huiusmodi [illaque don]atione inter vivos eis de novo dono, quatinus vero in litteris huiusmodi michi esset reservata facultas addendi, minuendi aut de bonis huiusmodi aliter disponendi, illi ex toto renuntio ac eam a me abdico et adimo [per presen]tes, demum volo, desidero et summopere affecto quod, predictis ordinationibus meis adimpletis et solutis, bona mea mobilia restantia quecumque tam in pecunia, vassella quam jocalibus, tappetis, gemmis et aliis

LES DERNIÈRES VOLONTÉS DE JEAN DE BOURGOGNE 117

qu[ibus]cumque rebus consistentia, que post obitum meum, dictis funeralibus et ordinationibus solutis, superextare reperientur per meos executores mediatim, ita quod unius medietatis due partes cedant fabrice et elemosine ecclesie mee Cameracensis et tertia fabrice et elemosine ecclesie Sancti Gaugerici, alia vero me-dietas totius distribuatur pauperibus Christi sub dictis meis civitate et diocesi resi-dentibus per infrascriptos meos executores aut eorum ad hoc deputatos et commissos ac iuxta eorundem executorum discretionem et mandatum dividantur et distribuan-tur, quasquidem fabricas et pauperes in dicto residuo heredes instituendos duxi et in Dei nomine instituo per presentes. Et, ut presens meum testamentum seu ultima mea voluntas suum melius et effi catius sortiatur effectum et ad debitum fi nem post obitum meum deducatur, ipsius mei testamenti et ultime voluntatis mee nomino et instituo executores et fi dei commissarios michi in Christo dilectos Reverendum patrem ac spectabiles et egregios viros dominosm et magistros, Anthonium Hanneron, sancte sedis apostolice prothonotarium ac prepositum ecclesie Sancti Donatiani Brugensis, Johannem Carondelet, legum doctorem, illustrissimi principis et domini, domini Maximilianin, Austrie etc. ducis, et domine Marie, sue legitime conthoralis, consiliarium, Johannem des Abeaux, in armis militem, Paulum de Rota, in utroque iure, et Quintinum Louviau, in decretis licentiatos, vicarios meos dilectos, quibus videlicet duobus primo nominatis, si huiusmodi mee executioni intenderint, lego cuilibet eorum tres ceteris vero duas markas argenti, si similiter dicte executionis intenderint, in quorumquidem meorum executorum manibus ego, Johannes, testator prefatus, pono et relinquo omnia et singula bona mea, tam mobilia quam immobilia, presentia et futura, ubicumque locorum et in quibuscumque rebus consistentia, et que post decessum meum poterunto reperiri et quibus libere, ut prefertur, uti poterint, eaque omnia et singula dictis meis executoribus nomine modo et forma testamenti et cuiuslibet alterius ultime voluntatis obligo et transporto, ac obligata et transportata esse et permanere volo, cum effectu volens et concedens prefatis meis executoribus liberam et plenariam potestatem et mandatum speciale statim post meum decessum omnia et singula bona mea apprehendendi, monendi, exigendi, prosequendi, reci-piendi, levandi et habendi ac de illis libere disponendi et ordinandi, ad fi nem ut dicti mei executores de predictis bonis meis ultimam meam voluntatem et presens testa-mentum meum in omnibus valeant adimplere et ad debitum fi nem deducere. Nolo tamen prelibatos meos executores ad plura quam ad ea, que de huiusmodi bonis meisp ad manus eorundem pervenient, quomodolibet obligari, volens et expresse declarans ac ordinans quod, si dicti mei executores ad premissa exequenda, facienda et adimplenda omnes nolint seu nequeant interesse, quod quatuor aut tres ex illis aliis tamen vocatis licet non comparentibus possint ad executionis mee fi nem et complementum intendere et procedere ac, si omnes per me descripti executores presentes adessent, volens etiam quod quidquidq per illos tres aut quatuor factum erit, modo quo suprar valeat ac si ab eis omnibus simul esset factum impletum et conclusum, atque reservans michi, testatori, plenam et liberam potestatem presens meum testamentum et hanc meam ultimam voluntatem augendi, minuendi, mutan-di, variandi, declarandi, sibi addendi et substrahendi per codicillum vel alias et hoc seu illam in toto vel in parte revocandi, annullandi seu alias ordinandi, quotiens michi placuerit ets visum fuerit expedire, protestans etiam quod, si postmodum contingat me mutare voluntatem meam huiusmodi et, premissis in hoc presenti te-stamento ordinatis, in toto vel in aliqua parte derogare aut aliquid de novo superad-

118 M. MAILLARD-LUYPAERT, A. MARCHANDISSE

dere, de ipsaque derogatione aut superadditione constet per codicillum aut codicillost unum vel plures sive huic presentiu testamento insertum et annexum seu insertos et annexos sive tales ad partem alibi reperiantur, dum manu mea propria si scribere potero sinantem signis manualibus duorum notariorum publicorum signatus seu signati fuerint illeipsev codicillus sive illiipsi codicilli pro mea sint et reputentur ul-tima voluntate perinde ac si descriptus vel descripti essent in presenti principali seu originali testamento. Tenor vero licentie testandi, michi, ut prefertur, auctoritate apostolica attribute, sequitur de verbo ad verbum et est talis. NICOLAUS, EPISCOPUS, servus servorum Dei, venerabili fratri Johanni, episcopo Cameracensi, salutem et apostolicam benedictionem, quia presentis vite conditio statum habet instabilem et ea que visibilem habent essentiam tendunt verisimiliter ad non esse, tu, hoc salubri meditatione premeditans, diem tue peregrinationis extremum dispositione testa-mentaria desideras prevenire, Nos itaque, tuis in hac parte supplicationibus inclinati, ut de bonis tuis undecumque non per ecclesiam seu ecclesias tibi commissas alias tamen licite acquisitis, que ad te pertinere omnimode dinoscuntur, libere testari valeas ac de bonis mobilibus ecclesiasticis tue dispositioni seu administrationi com-missis, que tamen non fuerint altaris seu altarium ecclesiarum tibi commissarum ministerio seu alicui speciali earundem ecclesiarum divino cultui seu usui deputata necnon de quibuscumque bonis mobilibus, a te per ecclesiam seu ecclesias licite acquisitis, pro decentibus et honestis expensis tui funeris et pro remuneratione illo-rum qui tibi viventi servive[ru]nt sive sint consanguinei sive alii iuxta servitii meri-tum moderate tamen disponere et erogare et alias in pios acw licitos usus convertere possis, prius tamen de omnibus predictis bonis, ere alieno et hiis [que p]ro reparandis domibus seu edifi ciis consistentibus in locis ecclesiarum vel benefi ciorum tuorum, culpa vel negligentia tua seu tuorum procuratorum destructis seu deterioratis nec-non restaurandis aliis iuribus [earundem ec]clesiarum vel benefi ciorum deperditis ex culpa vel negligentia supradictis fuerint oportuna deductis, plenam et liberam fraternitati tue auctoritate presentium concedimus facultatem, volumus autem [ut in eorundem ec]clesiasticorum dispositione bonorum iuxta quantitatem residui erga ecclesias a quibus eadem percepisti, te liberalem exhibeas, prout consciencia tibi dictaverit et anime tue saluti videris expedire. D[atum Rome, ap]ud Sanctum Petrum, anno incarnationis Dominice millesimo quadringentesimo quadragesimo octavo, quarto Kalendarum aprilis, pontifi catus nostri anno secundo. Sic signatum supra plicam P. Philippron53. Et in dorso [registrata An54]. DE ET SUPER quibus premissis omnibus et singulis prelibatus Reverendus in Christo pater, dominus Johannes de Burgundia, testator, a nobis notariis publicis infrascriptis sibi fi eri petiit instrumen-tum [public]um unum vel plura sub astantium ibidem testimonio personarum. Acta fuerunt hec Bruxelle, dicte Cameracensis diocesis, in domibus residentie dicti Reverendi in Christo patris et domini, domini Johannis de Burgundia, [episcopi]x Cameracensis, situatis ibidem in vico vulgariter dicto de Guldenstrate, anno, indic-tione, die, mense et pontifi catu quibus supray, presentibus ibidem honorabilibus et providis viris, magistro Symone Abseloens, ecclesie Sancti Petri Turnoutensis, dicte Cameracensis diocesis, canonico, Amelrico Was, armigero, Guillelmo Loots et Nicolao Van Voerenz, dicti Reverendi in Christo patris familiaribus, clericis

53. Voir supra n. 39.54. An : voir supra n. 40.

LES DERNIÈRES VOLONTÉS DE JEAN DE BOURGOGNE 119

Cameracensis et Leodiensis diocesium, testibus ad premissa vocatis specialiter et rogatisaa.

[Seing manuel de Guillaume Tswinnen, clerc du diocèse de Cambrai, notaire public et auditeur juré de la curie épiscopale de Cambrai, par l’autorité apostolique et impériale]bb Et ego Guillelmuscc Tswinnen, clericus Cameracensis diocesis, publi-cus sacris apostolica et imperiali auctoritatibus venerabilisque curie episcopalis Cameracensis notarius, et eiusdem curie auditor iuratus, dictique Reverendi in Christo patris et domini, domini episcopi, testatoris, secretarius, quia predicti testa-menti sive ultime voluntatis ordinationi legatorum, donationi executorum, electioni potestatis, dationi et reservationi ceterisque premissis, dum sic ut prescribiturdd per eundem dominum testatorem agerentur et fi erent, unacum honorabili et provido viro Henrico Ghiselberti, notario subscripto testibusque superius nominatis, presens interfui, eaque omnia et singula sic fi eri vidi, scivi et audivi ac in notam sumpsi, ex qua hoc presens publicum instrumentum manu alterius me aliisee interim legitime prepedito negotiis fi deliter scriptum exinde confeci publicam et in hanc publicam formam redegi, signoque nomine et cognomine meis solitis et consuetis hic de manu mea propria subscribendo unacum pre et infrascripto notario signavi, in fi dem robur et evidens testimonium omnium et singulorum premissorum rogatus et requisitusff.

[Seing manuel d’Henri Gijsberts, clerc du diocèse de Cambrai, notaire public et audi-teur juré de la curie épiscopale de Cambrai, par l’autorité impériale, scribe du testateur et de sa curie à Bruxelles]gg Et ego Henricus Ghiselberti clericus Cameracensis diocesis publicus imperiali auctoritate venerabilisque curie episcopalis Cameracensis nota-rius et eiusdem curie auditor juratus dictique Reverendi patris in Christo et domini dominihh episcopi testatoris sueque curie Bruxellensis scriba quia predicti testamenti sive ultime voluntatis ordinationi legatorum donationi executorum electioni pote-statis dationi et reservationi ceterisque premissis dum sic ut prescribitur per ipsum dominumii testatorem agerentur et fi erent unacum notario et testibus suprascriptis presens interfui eaque omnia et singula sic fi eri vidi scivi et audivi idcirco hoc presens publicum instrumentum alterius manu me aliis legitime impedito negotiis fi deliter scriptum exinde confeci et cum notario predicto in patentem formam redegi signoque et nomine meis solitis et consuetis signavi et propria manu subscripsi in fi dem robur et evidens testimonium omnium et singulorum premissorum rogatus et requisitus.

[Au dos, fi gurent les mentions :] Testamentum seu ultima voluntas Reverendi in Christo patris et domini domini Johannis de Burgundia episcopi Cameracensis et comitis Cameracesii. [D’une écriture postérieure :] de 23a xbris 1477.

Notes textuelles : ª sequitur] B. – b modo et forma] B. – c dextera] B. – d une rature B. – e une rature B. – f contingat decedere] B. – g Remoldi] B. – h sepeleri] B. – i secuti] B. – j Catimprato] B. – k Artesii] B. – l et] B. – m dominos et] mots accolés puis séparés par une barre A. – n Le texte donne Maxiliani A. – o poterint] B. – p meis] B. om. – q quicquid] B. – r quosupra] B. – s michi] B add. – t codicillum] B. – u sive presenti huic] B. – v ille ipse] B. – w et] B. – x episcopo] B. – y quibus supra] Mots accolés dans le texte A. – z Vueren] B. – aa Sic subscriptum] B. add. – bb Ce monogramme est dessiné dans la marge de gauche, à hauteur du visa notarial A. – cc Guillermus] B. – dd scribitur] B. – ee aliis] B. om. – ff Deinde per alterum notarium sic subscriptum] B. add. – gg Ce monogramme est dessiné dans la marge de gauche, à hauteur du visa notarial A. – hhdomini] B. om. – ii dominum] B. om.

120 M. MAILLARD-LUYPAERT, A. MARCHANDISSE

4

Deuxième codicille de Jean de Bourgogne, évêque de Cambrai

23 décembre 1477

A. ORIGINAL sur parchemin, de 648 mm de hauteur sur 723 mm de largeur (les lignes d’écriture ont 602 mm de longueur ; les marges du texte mesurent 59 mm en haut et 80 mm en bas), conservé à LILLE, ADN, Série G (Clergé séculier), no 3 G 337, pièce 7536.

B1. COPIE, sur papier (détérioré), conservée à LILLE, ADN, Série G (Clergé sécu-lier), no 3 G 1055, sans pagination.

B2. COPIE, sur papier, conservée à LILLE, ADN, Série G (Clergé séculier), no 3 G 1055, sans pagination.

TRADUCTION partielle et parfois fautive par THELLIEZ, À propos du Testament de Jean de Bourgogne, p. 69–70. D’après A.

A compte quatre mains : celles du scribe, du notaire Guillaume Tswinnen, de l’évêque Jean de Bourgogne et du notaire Henri Gijsberts.

Sur le dernier feuillet de B1., une autre main a mentionné : Codicilli sive additiones ad testamentum domini Jo de Burgundia episcopi Cameracensis ; d’une écriture postérieure : Codicille de Jean de Bourgogne. Collationné C. B1.

Les passages illisibles de A. ont été restitués d’après les copies et sont placés entre crochets.

IN NOMINE DOMINI AMEN. Tenore presentis publici instrumenti cunctis pateat evidenter et sit notum quod, anno eiusdem Domini millesimo quadringentesimo septuagesi-moseptimoa, indictione undecima, more scribendi in civitate et diocesi Cameracensi, die vero vicesimatertia mensis decembris, pontifi catus sanctissimi in Christo patris et domini nostri, domini Sixti, divina providentia pape, quarti, anno septimo, Reverendus in Christo pater et dominus, dominus Johannes de Burgundia, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Cameracensis, mente sanus rationeque vigens et intellectu, in nostrorum notariorum publicorum et testium infrascriptorum, ad hoc specialiter vocatorum et rogatorum, presentia personaliter constitutus, dicens, reci-tans et exponens se, die date presentium, eius testamentum seu eius ultimam volun-tatem fecisse, condidisse et ordinasse, coram nobis, notariis publicis infrascriptis, prout in instrumento publico desuper confecto ac signis manualibus et subscriptio-nibus nostris signato et subscripto continetur [et] habetur, in illo seu illa addendi, minuendi, mutandi, corrigendi, declarandi, totiens quotiens sibi placeret, facultatem reservasse ea propter ex certis eius scientia [anim]oque et proposito deliberatisb, via, modo, jure et forma codicillic aut alias, prout melius et effi catius de jure potuit et debuit presertim virtute certorum indultorum tam apostolicorum quam ducalium eidem testamento, paulo post illius ordinationem, addidit ac alias fecit et declaravit modo et forma in quadam cedula, quam suis tenebat in manibus conscriptis, cuius tenor de verbo ad verbum sequitur et est talis. CUM HODIE, die date presentium, coram discretis viris, Guillelmod Tswinnen et Henrico Ghiselberti, notariis publicis et testi-

LES DERNIÈRES VOLONTÉS DE JEAN DE BOURGOGNE 121

bus ad hoc vocatis, Ego, Johannes de Burgundia, Dei patientia episcopus Cameracensis, meum fecerim, condiderim et ordinaverim testamentum seu ultime mee voluntatis eulogium, diversa inibi diversis faciendo legata cum clausula prote-stationis seu facultatis illud in toto vel in parte mutandi, minuendi, augendi, corri-gendi et declarandi seu mutare, minuere, augere, corrigere et declarare valendi, prout postea michi visum forete expedire, Reverendum patrem ac spectabiles et egregios viros, dominos et magistros, Anthonium Hanneron, prepositum Sancti Donatiani Brugensis sancteque sedis apostolice prothonotarium, Johannem Carondelet, legum doctorem, illustrissimi principis et domini, domini Maximiliani, Austrie etc. ducis, et domine Marie, sue legitime conthoralis, consiliarium, Johannem des Abeaux, in armis militem, Paulum de Rota, thesaurarium et canonicum ecclesie mee Cameracensis, in utroque jure, et Quintinum Louviau, Sancti Germani Montensis decanum, in decretis licentiatos, vicarios meos dilectos, dicti testamenti executores eligendo et deputando, prout hec et alia in dicto originali meo testamento, quod infratactisf non obstantibus viribus subsistere ac perpetui roboris permanere sum-mopere desidero, latius describuntur. Cumque, per specialem clausulam in dicto meo testamento principali appositam, ego contestatussimg mee esse voluntatis quod, si postmodum contingeret me facere codicillum vel codicillos, dummodo manu mea propria si signare potero sinantem signis manualibus duorum notariorum publico-rum essent subsignati, quod ille vel illi robur et effi catiam habere deberent perinde, ac si specifi ce et nominatim essenth in meo principali testamento descripti, illi igitur inherendo clausule ego declaro dictis meis executoribus atque vestre universitati signifi co me pridem emisse et comparavisse certos redditus et possessiones tam hereditarias quam vitales, quas donatione inter vivos simplici et irrevocabili donavi Johanni, nato domicelle Katherine Tswitten, Philippo, nato domicelle Clare vanden Hoede, ac Margarete, eiusdem Clare fi lie, uxori nunc dicti domini Johannis des Abeaux, militis, Johanni, fi lio domicelle Margarete Abseloens, Arnoldo de Spontin et Margarete, fi lie domicelle Elizabeth dei Ymmerzele, in quibusquidem bonis su-pradicti fi lii et fi lie sunt per litteras acquestarum ipsorum reddituum et possessionum inheredati, prout per ipsarum litterarum tenores latius constat. Si vero in bonis et acquestis huiusmodi aliquid juris seu facti aut possessionis retinuissem quod non credo nichilominus fateor et constituo me illud habere et possidere supradictorum nomine, et non alias quasquidem donationes revocare non possum, prout nec volo quinimmo declaro per presentes mee fuisse et esse voluntatis quod, prout in huiusmodi bonorum acquisitorum sunt de presenti possessione pacifi ca, ita in eadem permaneant quamdiuj vivant in humanis, ipsi et alii illis substituti, juxta seriem et continentiam litterarum desuper coram legibus quibus bona subsunt confectarum, VOLO insuper et deduco ad noticiam eorundem executorum meorum et aliorum omnium et singulorum quorumcumque quod ego, pari donatione absoluta simplici perfecta irrevocabili et inter vivos donavi atque dedi Johanni, nato domicelle Lucie Brans, centum fl orenos Renenses hereditarie emptos et acquisitos erga domicellum Guillelmum Despontin ad et supra dominium suum de Wavre. Et casu quo ipse Johannes decesserit sine prole legitima post se relinquenda, volui et volo quod red-ditus ipse cedat pro una medietate domicelle Lucie Brans, eius matri, et pro alia medietate Margarete, eius fi lie, et superstiti eorundem integraliter. Et si ipse ambe sine prole legitima decesserint, volui et volo quod Johannes, fi liusk Margarete Abseloens, in dicto redditu succedat. INSUPER deduco ad noticiam quorum supra

122 M. MAILLARD-LUYPAERT, A. MARCHANDISSE

quod ego simili donatione donavi atque dedi ac dono prefato Johanni, natol domicelle Lucie prefatem, summam centum similium fl orenorum hereditarii census, quos ego emi et comparavi erga dominum Johannem Corteback, militem, super bona etn do-minium de Helmont, cum suis pertinentiis situatis juxta Buscumducis, quiquidemo Johannes si decedat sine prole legitima, extunc ipse redditus dictorum centum fl o-renorum cedere debet Philippo, fratri suo ex dicta domicella Lucia procreato. Et si ipse Philippus etiam sine prole legitima decedat, tunc in illis succedet Margareta, conthoralis Johannis de Boschuyse, armigeri, soror eorundem ex eadem domicella Lucia. Que si etiam decedat sine prole legitima, extunc advenient dicti redditus Johanni, nato domicelle Margarete Abseloens, contradictione cuiuscumquep non obstante. SIMILITER donavi et dedi ac dono donatione qua supraq prefato Johanni, nato prefate domicelle Lucie, redditum hereditarium octuaginta fl orenorum Renensium emptum supra opidum Bruxellense, qui si decesserit absque prole legitima, tunc predictus redditusr cedet prefato Philippo, nato prefate domicelle Lucies. Et post eum succedet prefate Margarete, eorum sorori ex dicta domicella Lucia, eo modo quo supra de centum fl orenis Renensibus prefatist dictum est. Et post eam, si ipsa etiam decedat sine prole legitima, adveniet dictus redditus octuaginta fl orenorum Renensium supradicto Philippo, nato domicelle Clare vanden Hoede. CONSIMILITER etiam donavi atque dedi et dono modo quo prius supradicto Arnoldo, nato domicelle Johanne Despontin, et prefato Johanni, nato domicelle Lucie predicte, domum meam, quam habeo et possideo Gandavi, venientem cum uno fi ne ad vicum dictum de Hoogpoort, cum omnibus et singulis pertinentiisu ac bonis mobilibus et utensilibus, prout ibidem sunt et conservantur tali in hiis adiecta conditione quod, si dictus Arnoldus decesserit sine prole legitima, quod tunc sua pars et quota dicte domus, cum bonis mobilibus et utensilibus ibidem existentibus, succedatv et adveniatw do-mino Johanni de Herlaer, nato domicelle Margarete Abseloens. Et si dictus Johannes, fi lius Lucie predicte, decedat sine prole legitima, tunc sua pars et quot[a cedat] prelibate Margarete, conthorali prelibati Johannis dex Boschuyse. ITEM donavi atque dedi ac [do]no modo et forma quibus prius Philippo, natoy predicte domicelle Lucie, domum cum terris, pratis et singulis suis pertinentiis, sitam in loco dicto te Voer[de, in par]rochia de Grimberghe, vulgariter Heelbeke appellatamz, quam emi erga Johannem Tay, cuiq[uidem Ph]ilippo, si decedat sine prole legitima, succedet in ea et pertinentiis illius omnibus et singulis Cornelius, eius frater ex dicta domicella Lucia. Et si ipse Cor[nelius] similiter decedat sine prole legitima, tunc ei succedet Johannes, eius frater ex dicta domicella [Lucia], si vero ipse Johannes similiter dece-dat, in eo casu devenietaa dicta domus, cum suis pertinentiis supradictis, ad Arnoldum, natum domicelle Katherine Arents. ITEM donavi et dono modo quo supra Cornelio, fi lio dicte domicelle Lucie, bona mea situata te Coninxlo, cum domibus, terris, pratis et pascuis ac aliis suis pertinentiis, prout ea emi erga Anthonium vander Balct. Qui si decedat sine prole legitima, tunc dicta bona advenient Philippo, suo fratri ex dicta domicella Lucia. Qui Philippus si sic etiam decedat, tunc etiam ipsa advenient prelibatebb domicelle Lucie, sue matri. Et post eius mortem si decedat sine liberis legitimis, supradictus Johannes, eius fi lius et frater dictorum Cornelii et Philippi, in eis succedet, quod, si eum etiam sic decedere contingat, extunc bona huiusmodi advenient prelibate domine Margarete, eorum sorori. ITEM confi rmo et approbo donationem propter nuptias factam eidem Margarete, cum quondam do-mino Johanne Herdinx, milite, eius dum viveret marito, de domo mea, sita extra

LES DERNIÈRES VOLONTÉS DE JEAN DE BOURGOGNE 123

Bruxellam, apud Sanctum Judocum, prout in litteris desuper confectis continetur et alias non sic videlicet quod, si dicta domina Margareta decedat sine prole legitima, quod in hoc casu ipsa domus adveniat dicto Johanni, nato prefate domicelle Lucie. Et post eum si similiter decedat, prefato Arnoldo Arents, et post eum si similiter decedat, prelibato Johanni, natocc domicelle Margarete Abseloens. Et post illum si sic decedat, Philippo prefato, nato dictedd domicelle Clare. ITEM donavi et dedi ac dono donatione quali prius supradicto Arnoldo, fi lio domicelle Katherine Arents, certa prata per me alias empta erga Judocum et Henricum de Colem fratres, in tribus partibus consistentia et apud Battele, iuxta Mechliniam, situata, cum certis decimis ibidem, tali conditione quod, si ipse Arnoldus decedat sine prole legitima, quod tunc illa prata cedent et advenient Margarete, nateee prelibate domicelle Clare et conthorali prefati domini Johannis des Abeaux, militis. Et si ipsa Margareta etiam sine prole legitima decedat, tunc advenient prefato domino Philippo, suo fratri ex prefata do-micella Clara, et de ipso si sic decedat, advenient domino Johanni, nato domicelle Margarete Abseloens prefate, prout in litteris desuper confectis continetur. ITEM donavi et dono domicelle Lucie, fi lie domicelle Lucie Brans, redditum quinquaginta fl orenorum Renensium emptum erga dominum Johannem Taye, militem, ad et supra dominium et bona sua de Ruysbroeck, tali etiam conditione adiecta quod, si sic decedat sine prole legitima, quod tunc advenient Johanni, fi lio eiusdem domicelle Lucie Brans, qui si sine prole legitima decedat, extunc advenient Cornelio, nato predicte domicelle Lucie. Si vero ipse Cornelius sic similiter decedat, extunc adve-nient Philippo ex eadem domicella Lucia, ut in litteris desuper confectis similiter continetur. SIMILITER dedi et donavi ac dono alios vigintiquinque similes fl orenos Renenses depost erga proxime dictum dominumff Johannem Taye ad et supra domi-nium suum de Ruysbroeckgg emptos domicelle Gaude juniori, que si sine prole legi-tima decedat, matre eius superstite remanente. Volo quod tunc dicta eius mater in proxime dicto redditu vigintiquinque fl orenorum Renensium qualium supra suum habeat usufructum. Et quodhh post eam in illis succedat predictus Arnoldus Arents et proles eiusii legitime post eum. Qui si sine prole legitima decedat, Jacobo de Witte, familiari meo, adhuc in humanis agente, volo quod extunc redditus huiusmodi ad eundem Jacobum devoluatur. ULTERIUS donavi et dono donatione qua supra Philippo et Margarete, prolibus domicelle Clare prefate, domum meam, sitam Bruxelle, in vico vulgariter dicto de Guldenstrate, cum omnibus et singulis suis pertinentiis et utensilibus equalibus portionibus dividendis, de quaquidem donatione facte sunt littere scabinales, volo etiam et ordino quod, si Philippus sine prole legitima decedat, quod pars eius utcumque accrescat Margarete, eius sorori. Et si ipsa Margareta sic prius decederet, quod pars eius accrescat dicto Philippo. Si vero ambo prole legitima non relicta decedant, volo quod extunc Johannes, natus domicelle Katherine Tswitten, et Johannes, natus domicelle Margarete Abseloens, pro equis portionibus dividendis in dicta domo et suis pertinentiis succedant. ITEM donavi similiter et dedi atque dono domicelle Gaude, nate domicelle Gaude van Doreschinejj, medietatem domus, cum orto et fundo ac aliis suis pertinentiis, site Mechlinie, in platea nuncupata de Augustijns strate, iuxta locum dictum den Bertenshof, reliquam vero medietatem prefate domicelle Lucie, fi lie domicelle Lucie Brans, cum omnibus et singulis bonis mobilibus ibidem existentibus et reperiendis tempore obitus mei, salvo michi domus et mobilium predictorumkk usufructull, quamdiumm vitam in humanis duxero, tali conditione etiam adiecta quod, si aliqua dictarum decesserit sine prole legitima,*nn

124 M. MAILLARD-LUYPAERT, A. MARCHANDISSE

[quod tunc pars decedentis succedet et adveniet superstiti earundem, quod, si ambe decesserint sine prole legitima], extunc totaoo domus, cum singulis pertinentiis et mobilibus, advenietpp Philippo, fi lio domicelle Clare vanden Hoede supradicte, militi, domino temporali de Horst, qui si etiam decesserit sine prole legitima, quod tunc similiterqq dicta domus, cum singulis suis pertinentiis et mobilibus, cedet et adveniet Arnoldo, nato domicelle Katherine Arents, qui si etiam sic decesserit, tunc dictarr domus modo quo supra succedet ecclesie Cameracensi, contradictione quibu-scumquess non obstantibustt, prout in litteris desuper confectis planiusuu continetur. PRETEREA donavi et dono donatione simili usufructum quinquaginta fl orenorum Renensium, quos emi et comparavi supravv dominium deww Walainxx55, supradicte Gaude de Doreschijne seniori, volens quod statim post eam hereditas ipsa ad domi-cellam Gaudam, eius fi liam, et proles legitimas eiusdem devoluatur. Que si sine prole legitima decedat, extunc volo et ordino quod redditus huiusmodi ad predictum Arnoldum Arents et proles eius legitimas devoluatur. Qui si similiter sine prole le-gitima decedatyy, volo quod extunc ad Philippum, natum domicelle Clare sepedicte, devoluatur. INSUPER donavi et dono usufructum domistadiorumzz, cum domibus superstantibus et aliis suis pertinentiis mobilibus et utensilibus, situatorum in opido Diestensi56, sepefateaaa domicelle Gaude seniori, proprietatem vero eorum donavi et dono domicelle Gaude juniori, eius fi lie, si contingat eam prolem legitimam post se relinquere sinantem, volo quod ipsa illorum similiter erit solummodo usufructuaria. Et post eam hereditas ipsa cedet Arnoldo Arents, qui si sine prole legitima decedat, prefato domino Philippo, nato prefate domicelle Clare, in humanis superextante, volo quod in [hoc] casu hereditas ipsa postbbb mortem predictorum ad eundem do-minum Philippum devoluatur. [DE]MUM DONAVI et dono sexaginta fl orenos Renenses hereditarii census, quos comparavi supra commendatoriam dominorum de Biessen57, domicelle Lucie Brans [sub] tali conditione quod, si eam contingat decedere sine prole legitima, quod in eo casu redditus huiusmod[i post e]am ad Cornelium fi lium eius devoluatur, qui si sine prole legitima decesserit, quod extunc cedet ad Philippum, eius fratrem. Et si ipse Philippus similiter s[ine prole legitim]a decesserit, ad Johannem, eorum fratrem. Et si ipse similiter sine prole legitima decesserit, [do-mina] Margareta, eorundem sorore, adhuc in humanis agente, volo quod tunc post predictos ad eandem dominam Margaretam devoluatur. IN QUIBUSQUIDE[M bo]nis supradicti legatarii omnes et singuli modis supratactis etiam sunt per litteras acque-starum ipsorum reddituum et possessionum inheredati, prout in et ex litteris desuper confectis latius est expressum. ITEM, et quantum opus sit, dictas donationes inter vivos, ut premittitur factas, et litteras inde secutas laudo, approbo et confi rmo et, quantum opus est, de novo dono et lego eis quibus supra dictos redditus, domosccc, possessiones, pensiones vitales et alia bona mobilia et immobilia modo superius declarato, protestor insuper Ego, Johannes, testator prefatus, quod per presentem additionem seu declarationem non intendo meo originali unde supra testamento aut econtra in aliquo derogare, sed ipsas additionem et declarationem unacum dictoddd testamento valere volo, melioribus via, modo et forma, quibus de jure vel consuetu-dine valere possunt et debent perinde ac, si dictoeee originali meofff testamento inserta

55. Walhain-Saint-Paul : Belgique, prov. Brabant wallon, arr. Nivelles, comm. Walhain.56. Diest : Belgique, prov. Brabant fl amand, arr. Louvain, comm. Diest.57. Commanderie d’Alden Biesen, à Bilzen : Belgique, prov. Limbourg, arr. Tongres,

comm. Bilzen.

LES DERNIÈRES VOLONTÉS DE JEAN DE BOURGOGNE 125

forent, cetera vero mobilia in superlectiliggg vassellis, gemmis preciosis, argento et auro, monetato vel non monetato, consistentia, repono in manibus meorum execu-torum ad usum et effectum mee adimplende executionis, DE ET SUPER QUIBUS omnibus et singulis premissis memoratus dominus, testator, petiit a nobis notariis infrascriptis et quolibet nostrum fi eri atque tradi instrumentum publicum unum seuhhh plura sub astantium ibidem testimonio personarum. Acta fuerunt hec Bruxelle, dicte Cameracensis diocesisiii, in domibus residentie dicti Reverendi in Christo patris et domini, domini Johannis, episcopi Cameracensis, situatis ibidem in vico vulgariter dicto de Guldenstratejjj, anno, indictione, diekkk, mense et pontifi catu quibussupra, presentibus ibidem honorabilibus et providislll viris, magistro Symone Abseloens, ecclesie Sancti Petri Turnoutensis, dicte Cameracensis diocesis, canonico, Amelrico Was, armigero, Guillermo Loots et Nicolaommm van Voeren, dicti Reverendi in Christo patris familiaribus, clericis Cameracensis et Leodiensis diocesium, testibus ad prem-issa vocatis specialiter et rogatis*nnn [quod tunc pars decedentis succedet et adveniet superstiti earundem, quod si ambe decesserint sine prole legitima].

[Seing manuel de Guillaume Tswinnen, clerc du diocèse de Cambrai, notaire public et auditeur juré de la curie épiscopale de Cambrai, par l’autorité apostolique et impériale]ooo Et ego Guillelmusppp Tswinnen, clericus Cameracensis diocesis, pu-blicus sacris apostolica et imperiali auctoritatibus venerabilisque curie episcopalis Cameracensis notarius, et eiusdem curie auditor juratus, dictique Reverendi in Christo patris et domini, domini episcopi, testatoris, secretarius, quia additioni sive declarationi testamentarie omnibusque aliis et singulis premissis dum sic velutqqq prescribitur agerentur et fi erent, unacum notario infrascripto et testibus prenominatis, interfui, eaque omnia etrrr singula sic fi eri vidi, scivi et audivi ac in notam sumpsi, ex qua hoc presens publicum instrumentum manu alterius me aliis interim legitime prepedito negotiis fi deliter scriptum exinde confeci publicamsss et in hanc publicam formam redegi, signoque nomine et cognomine meis solitis et consuetis hic mettt de manu mea propria subscribendo unacum notario pre et infrascripto signavi, in fi dem robur et evidens testimonium omnium et singulorum premissorum rogatus et requisitusuuu. Additionem harum donationum quod tunc pars decedentis succedet et adveniet superstiti earundem quod si ambe decesserint sine prole legitimavvv in quinquagesimasecunda linea a capite non vitio sed scribentis errore omissam ap-probando (s) Tswinnenwww.

Prescripta per modum codicilli addenda duxi principali meo testamento juxta facultatem michi in eodem testamento reservatam etc.xxx Johannes de Burgundiayyy

[Seing manuel d’Henri Gijsberts, clerc du diocèse de Cambrai, notaire public et auditeur juré de la curie épiscopale de Cambrai, par l’autorité impériale, scribe de l’évêque de Cambrai, testateur, et de sa curie de Bruxelles]zzz Etaaaa ego Henricus Ghiselbretibbbb, clericus Cameracensis diocesis, publicus imperiali auctoritate venera-bilisque curie episcopalis Cameracensis notarius, et eiusdem curie auditor juratus, dictique Reverendi in Christo patris et domini, domini episcopi, testatoris, et curie sue Bruxellensis scriba, quia additioni sive declarationi testamentarie omnibusque aliis et singulis dum sic ut premittitur agerentur et fi erent, unacum notario et testibus supradictis, interfui, eaque sic fi eri vidi, scivi et audivi, idcirco hoc presens publicum instrumentum alterius manu me aliis legitime prepedito negotiis fi deliter scriptum exinde confeci et in hanc publicam formam redegi, signoque et nomine meis s[oliti]s

126 M. MAILLARD-LUYPAERT, A. MARCHANDISSE

et consuetis hic me propria manu subscribendo signavi, et propria manu subscripsi, in fi dem et evidens testimonium omnium et singulorum premissorum requisituscccc et rogatusdddd.

[Au dos, fi gurent les mentions :] Codicillus sive additio testamenti Reverendi in Christo patris et domini domini Johannis de Burgundia episcopi Cameracensis et comitis Cameracesii. [D’une écriture postérieure :] de 23ª xbris 1477.

Notes textuelles : a septuagesimo septimo] B2. – b deleberatis] B1. – c codicelli] B2. – d Guillermo] B2. – e foeret] B1. foret] B2.– f infrascriptis] B2. – g contestatassim] B1. contestatus sim] B2. – h es-sen] (mot incomplet non barré) B2. – i van] B2. – j quam diu] B2. – k domicelle] B2. add. – l prefate] B2. add. – m prefate] B2. om. Summam] B2 om.– n ad] B2. – o qui quidem] B2. – p cuiuslibet] B1. – q quasupra] B2. – r reditus] B2. – s Lucie] B2 om. – t prefatis] B2 om. – u singulis pertinentiis] Traces de rature. Mots serrés par manque de place A. – v succedet] B2. – w adveniet] B2. – x de] B2. om. – y nato] B2 om. – z nuncupatam] B2. – aa adveniet] B2. – bb prelibate] B2. om. – cc prefate] B2. – dd dicte] B1 om. – ee nate] B2. om. – ff dominum] B1. om.– gg Ruysbrock] B2. – hh quod] B1. B2. om. – ii eius] B1. om. – jj Doresschine] B2. – kk predictorum] B1. om. – ll usufructum] B2. – mm quam diu] B2. – nn Ayant oublié un passage, le scribe introduit un astérisque renvoyant à la fi n de l’acte A. ; le scribe de B1. indique l’oubli existant dans A. par un astérisque et écrit les mots manquants, précédés du même signe, au bas du folio ; le scribe de B2. ne tient aucun compte des omis-sions. – oo dicta] B1. domus tota] B2. – pp advenient domino] B1. – qq similiter] B2. om. – rr dicta] B2. om. tota] B2. add. – ss cuiuscumque] B2. – tt obstante] B2. – uu plenius] B1. B2. – vv super] B2. – ww de] B2. om. – xx Walhain] B2. – yy decedat] B2. om. – zz domistadiorum] B1. B2. ; l’orthographe exacte est domistadiorum. – aaa sepefate] B2 om. – bbb post] post B2 add. – ccc et possessiones] B2. add. – ddd dicto] B1. om. – eee meo] B1. add. – fff meo] B1. om. – ggg supellectili] B1. – hhh vel] B2. – iii dyocesis] B1. – jjj Gulde Strate] B2. – kkk mense et die et] B2. – lll honestis] B2. – mmm Nicholao] B1. – nnn *] Astérisque ouvrant le passage oublié supra par le scribe, que nous avons reproduit à sa place dans l’acte et que nous rappelons ici pour donner une idée exacte de sa conformation A. ; Sic subscriptis] B1. add. – Supscriptio] B2. – ooo Ce monogramme est dessiné dans la marge de gauche, à hauteur du visa notarial A. – ppp Guillermus] B2. – qqq ut] B1. B2. – rrr et et] B2. – sss publicam] B2. om. – ttt me] B2 om.– uuu De manu domini testatoris hec scripta sunt B2. – vvv quod tunc […] legitima] ligne soulignée A. – www Additionem […] (s) Tswinnen] Addition au texte approuvée et signée par le notaire Tswinnen A.– xxx etc.] Sic signatum B2. add – yyy Prescripta […] Johannes de Burgundia] Trois lignes de la main de Jean de Bourgogne, suivies de sa signature manuelle et d’un paraphe en forme de X A. ; Additionem […] Burgundia] B1 om.– zzz Ce monogramme est dessiné dans la marge de gauche, à hauteur du visa notarial A. – aaaa Altera subscriptio. Et] B2 add. – bbbb Ghiselberti] B1. B2. – cccc roga-tus] B2. – dddd rogatus] Inter quas duas subscriptiones et signaturas scripta erant propria manu ipsius domini defuncti hec verba add. B1. ; requisitus] B2.

LES DERNIÈRES VOLONTÉS DE JEAN DE BOURGOGNE 127

5

Additio au deuxième testament de Jean de Bourgogne, évêque de Cambrai

20 septembre 1479

B1. COPIE, sur papier, conservée à LILLE, ADN, Série G (Clergé séculier), no 3 G 1055, sans pagination.

B2. COPIE, sur papier (détérioré), conservée à LILLE, ADN, Série G (Clergé sécu-lier), no 3 G 1055, sans pagination.

Édition d’après B1, complétée par B2, entre crochets.

IN NOMINE DOMINI AMEN. Tenore presentis publici instrumenti cunctis pateat evi-denter et fi at manifestum quod, cum pridem anno videlicet Domini millesimo-quadringentesimoseptuagesimoseptimoa, die vicesimatertia mensis decembris, Reverendus in Christo pater et dominus, dominus Johannes de Burgundia, episcopus Cameracensis, coram nobis, notariis infrascriptis, suum condiderit testamentum seu voluntatem eius extremam et ad illud seu illam paulopost quemdam codicillum diversab diversis inibi faciendo legata, in quoquidem suo principali testamento inter cetera desideravit quod corpus suum examine sepilereturc in ecclesia Cameracensi, in loco ubi tumbam dicti sui corporis extrui fecit, si id, guerris cessantibus, comoded fi eri possit. Si vero hoc fi eri nequeat eumque apud opidum Bruxellense decedere con-tingeret, quod tunc in ecclesia Sancte Gudile Bruxellensis et loco per suos executores, de consensu quorum interest, elegit. Si autem in opido Mechliniensi, extunc dictam sepulturam suam elegit in choro ecclesie Sancti Rumoldi, ibidem modo quo prius de predicta ecclesia Sancte Gudile dictum est. Et si extra Bruxellam sive Mechliniam eum decedere contingeret, in eo casu voluit ad alteram dictarum ecclesiarum, que loco decessus sui esset vicinior, dictum suum corpus deferri ete in illa sepiliri. In eodem etiam testamento, certos suos elegerit, nominaverit et ordinaverit eiusdem testamenti sive ultime sue voluntatis executores, fi deicommissarios et manufi delesf, spectabiles et egregios viros, dominos et magistros, Anthonium Hannerong, sancte sedis apo-stolice prothonotarium, prepositum ecclesieh Sancti Donatiani Brugensis, Johannem Carondelet, legum doctorem, illustrissimi principis domini nostrii Maximiliani, Austrie etc. ducis, et domine Marie, sue conthoralis, consiliarium, Johannem des Abeausj, militem, Paulum de Rota, in utroque iure, et Quintinum Louviau, in decretis licentiatos. Cum autem pro nunc tam tutus ad dictam civitatem Cameracensem non pateat accessus, ut ad illam dictum corpus modo in dicto testamento declarato cum eo honore, quo bene optaret, comodek deferri posse dubitetur, nonnulliquel ex predictis suis electis executoribus invalitudine aliqui etiam diversis negotiis prepediti sint, adeo quod ipse dominus timeat quod aliqui ex eis onus huiusmodi acceptare non po-terunt, hinc est quod anno Domini millesimoquadringentesimoseptuagesimononom, indictione duodecima, mensis septembris, die vicesima, pontifi catus sanctissimi in Christo patris et domini nostri, domini Sixti, divina providentia pape, quarti, anno nono, idem Reverendus in Christo pater et dominus, mente sanus suique compos

128 M. MAILLARD-LUYPAERT, A. MARCHANDISSE

intellectus, prout prima facie apparebat, in nostrorum notariorum et testium infra-scriptorum ad infrascripta specialiter vocatorum et rogatorum presentia personaliter constitutus, contentis in dictis suis testamento et codicillo inherendo, illaque amplius specifi cando et declarando ac addendo, voluit et ordinavit quod, in eventum quo guerris cessantibusn aut aliis causis legitimis impedientibus, corpus suum examine ad ecclesiam suam Cameracensem, prout supra comode deferrio non posset aut executores sui illud conducere non auderent, voluit et desideravit quod ubicumque locorum ipsum extra civitatem Cameracensem decedere contigeritp, idem suum corpus ad opidum et ecclesiam sancte Gudile Bruxellensis, adhibitis solemnitatibus et ordinationibus suis in principali suo testamento descriptis, transferatur illicque in choro apud illos, qui ibidem de sanguine burgundo inhumati existunt, sepiliaturq et inhumetur. Cor autem suum de corpore extrahatur, et extractum balsemetur, et, ut sic tempore apto, ad dictam suam ecclesiam Cameracensem deportetur, et in loco sue sepulture ibidem, cum cerimoniis et solemnitatibusr funeralium debitis, et per eum in principali suo testamento latius declaratis recondatur et collocetur. Quo vero ad suos executores in dicto principali testamento nominatos et electos, idem Reverendus in Christo pater ad idem testamentum in ea parte addendo, unacum eisdem suis executoribus, Reverendum patrem dominum Henricum de Glymes, sancte sedis apostolice prothonotarium, doctorem, et venerabilem virum, magistrum Petrum des Bacheler, licentiatum in utroque jure, curie sue Bruxellensis offi cialem, suos elegit et cumnominavitt executores, cum facultate et auctoritate aliis suis executoribus pre-dictis in dicto suo principali testamento attributis et concessis, dicto etiam domino prothonotario tres, suo vero offi ciali predicto duas marcas argenti, pro onere dicte executionis dedit et legavit, ceteris aliis in dictis suis principali testamento et codicillo in suis robore et effi catia plenarie permansuris, de et super quibus premissis omni-bus et singulis, dictus Reverendus in Christo pater a nobis notariis infrascriptis et quolibet nostrum sibi fi eri confi ci atque tradiu petiit unum publicum instrumentum seu plura publica instrumenta tot quidem quot fuerint oportuna, sub astantium ibidem testimonio personarum. Acta fuerunt hec Mechlinie, in hospitio suo ibidem, anno, indictione, die, mense et pontifi catu quibus supra, presentibus ibidem vene-rabilibus et circumspectis viris, dominis et magistris, Paulo de Rota, in utroquev, Quintino Louviau, in decretis licentiatis, Petro de Spira, Johanne de Atrio, presbite-ris, et Symone Abseloens, subdyaconow, dicte Cameracensis dyocesisx, testibus ad premissa vocatis specialiter et rogatis. Sic subscriptis. Et ego Guillelmus Tswinnen, clericus Cameracensis dyocesisy, publicus sacris apostolica et imperiali auctoritate venerabilisque curie episcopalis Cameracensis notarius, et eiusdem curie auditor juratus, dictique Reverendi in Christo patris, domini episcopi, secretarius, quia predicte additioni sive declarationi ceterisque premissis, dum sic velutz prescribitur agerentur et fi erent, unacum notario infrascripto et testibus prenominatis, interfui, eaque omnia et singula sic fi eri vidi et audivi ac in notam sumpsi, ex qua hoc presens publicum instrumentum manu alterius me aliis interim legitime prepedito negotiis fi deliter scriptum exinde confeci publicam et in hanc publicam formam redegi, signoque nomine et cognomine meis solitis, unacum dicto notario subscribendo si-gnavi, in fi dem et testimonium omnium et singulorum premissorum requisitusaa. Et ego Henricus Ghiselberti, clericus Cameracensis diocesis, publicus sacris apostolica et imperiali auctoritatibus venerabilisque curiebb Cameracensis notarius, et eiusdem curie auditor juratus, necnon predicti Reverendi in Christo patris, domini episcopi,

LES DERNIÈRES VOLONTÉS DE JEAN DE BOURGOGNE 129

et curie sue Bruxellensis scriba, quia premissis omnibus et singulis, unacum notario et testibus suprascriptis, presens interfui, eaque sic fi eri vidi, scivi et audivi, idcirco hic me propria manu subscribendo hoc presens publicum instrumentum manu al-terius me alium de impedito fi deliter scriptum signavi, et propria manu subscripsi, in fi dem premissorum requisitus.

Notes textuelles : a millesimo quadringentesimo septuagesimo septimo] B2. – b diverse] B2. –

c sepeleretur] B2. – d commode] B2. – e et et] B2. – f manu fi deles] B2. – g Haneron] B2. – h ecclesie] B2 om. – i nostri] B2. om. – j Abeaux] B2. – k commode] B2. – l nonnulli que] B2. – m millesimo quadringentesimo septuagesimo nono] B2. – n causantibus] B2. – o deferri commode] B2. –

p contingeret] B2. – q sepelietur] B2. – r solempnitatinus] B2. – s de] B2 om. – t cognominavit] B2. – u atque tradi atque tradi] B2. – v jure B2. add. – w subdiacono] B2. – x diocesis] B2. – y diocesis] B2. – z velud] B2. – aa Altera subscriptio] B2 add. – bb episcopalis] B2 add.