Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı

Türk Halkbilimi Bilim Dalı

ALMANYA TÜRKLERİNDE BAŞARI VE BAŞARISIZLIĞI

KAVRAMSALLAŞTIRMAYA BAĞLI KİŞİSEL ANLATIMLARIN

AİLEYE VE ÇEVREYE YANSIMASINDA GELENEKSEL YAPILAR

İLE DÜNYA GÖRÜŞÜNÜN İŞLEVSEL ANALİZİ

Mehmet Akif KORKMAZ

Doktora Tezi

Ankara, 2012

ii

iii

iii

ADAMA

İşgücü anlaşmasıyla çalışmaya gittiği Almanya’yı yurt edinen ve Almanya ile Türkiye

arasında bir köprü oluşturan Almanya Türklerine...

Fotoğraf 1–3: Göçün ellinci yılında Sirkeci’den Münih Treniyle gelenler, Münih trenini karşılayanlar ve garın yakınındaki bir cadde (Münih, 2011).

iii

TEŞEKKÜR

Almanya Türkleri üzerine çalışmamı teşvik eden, bana danışmanlık eden ve çalışma

boyunca bana her zaman yol gösteren Hocam Sayın Prof. Dr. Özkul

ÇOBANOĞLU’na,

Bu tez çalışması sürerken danışmanlığımı üstlenmeyi kabul edip bana destek olan

Hocam Sayın Prof. Dr. Nebi ÖZDEMİR’e,

Bu eserin ortaya çıkmasında destek ve görüşlerini esirgemeyen tüm hocalarıma,

Bu tezin ortaya çıkması onların emekleri ve katkıları ile oldu, Almanya Türklerine,

Her konuda her zaman yanımda olan aziz meslektaşlarım Ali Bilge YILMAZ, Ahmet

Tevfik KORKMAZ, Ömer KORKMAZ ve Engin YILMAZ’a,

Bu eserin hazırlandığı zamanlarda büyük bir özveri gösteren büyük aileme ve eşim

Fatma’ya ve oğullarım Atakan Yavuz ile Ömer Yağız’a,

teşekkürü bir borç bilirim!

iv

ÖZET

KORKMAZ, Mehmet Akif. Almanya Türklerinde Başarı ve Başarısızlığı

Kavramsallaştırmaya Bağlı Kişisel Anlatımların Aileye ve Çevreye Yansımasında

Geleneksel Yapılar ile Dünya Görüşünün İşlevsel Analizi, Doktora Tezi, Ankara,

2012.

Bu doktora tezinde Almanya Türklerinin sosyal ve kültürel yapıları araştırılmıştır. Aile

geleneklerinin Almanya’daki yaşantıları üzerindeki etkileri, başarı ve başarısızlık

deneyimlerine bağlı anlatılarından yola çıkarak incelenmiştir. Boş zamanları,

eğlenceleri, ailesi ve sosyal çevreleri dünya görüşlerine bağlı olarak bu iletişim

ağlarıyla biçimlenmektedir. Problemler karşısında aldıkları tutum ve onların çözümü

için attıkları adımlar, içinde bulundukları geleneksel yapıların ve sahip oldukları dünya

görüşlerinin etkilerini taşımaktadır. Üzerlerindeki bu etkinin belirlenmesi için onlarla

yapılan konuşmalar, sohbetler ve anlatılar derlenmiştir. Toplanan malzemeler ve

yerinde yapılan gözlemler, onların kendi olumlu veya olumsuz yaşam tecrübelerini

yansıtmaktadır.

Almanya Türkleri, elli yıl önce Türkiye’nin çeşitli yerlerinden yola çıkarak bir göç

yaşamışlardır. Almanya’dan geri dönmeyerek kalıcı oldukları ülkeyi yurt edinmişlerdir.

Bu yer değiştirmenin, yerleşmenin ve kültürleşmenin sonucunda Almanya’da farklı,

yeni bir toplum doğmuştur. Göç kökenli toplum ile yerleşik toplum arasındaki

etkileşim, her iki tarafı da değiştirmiştir. Türkiye’den Almanya’ya gelip burada

yaşamaya başlamayla ortaya çıkan problemlerin çözüm biçimleri, onların Almanya

Türkü olan kimliklerini oluşturmaktadır.

Almancanın ve köken dilinin eğitimi, çevreyle kurduğu ilişkileri, okul ve meslek hayatı,

emeklilik ve gündelik yaşamda karşılaştığı güçlükler, onların hayat tecrübeleridir.

Geçici işçilikten kalıcılığa ve yurttaşlığa geçmeleri, her iki toplumun karşısına en

temel problem olan kimlik meselesini ortaya çıkarmıştır. Almanya bu farklı kimliği

tanımak için, demografik ihtiyaç olmasına rağmen isteksiz davranmaktadır. Göç

kökenli Almanlar ile Almanyalı Almanları eşit yurttaş saymayan yasanın olması,

aşılması gereken önemli bir handikaptır. Ülkenin eşitlikçi ve demokratik olmayan

v

uygulamaları, göçmenlerin topluma uyumunu engellemektedir. Ayrıca opsiyon modeli

vatandaşlık ve bitmeyen bir geçicilik, diğer göçmen gruplarınınkinden daha düşük bir

statü doğurmaktadır. Oysa bu göç süreci, onların kalıcı olduklarını sosyal, kültürel,

siyasî ve ekonomik göstergelerle beraber açıkça ortaya koymaktadır. En başından

beri ayrımcı politikalarla onların burada geçici olmalarına yönelik çaba

harcanmaktadır. Bunlar, onların Almanya’da siyasal ve sosyal alanlarda varlık

göstermelerini geciktirmiş ve ülkeyle bütünleşmelerine engel olmuştur.

Bu göç sürecinde, Almanya’nın Türkiye ile ilişkileri, bir sorunlar yumağına

dönüşmüştür. Siyasî ve ekonomik gelişmeler, geçmişte yaşanan problemlere rağmen

Türkiye’yle olan bağların güçlü bir biçimde sürdürülmesini gerektirmektedir.

Farklılıklar ve kimliklere saygıya dayalı bir anlayış üzerine kurulacak güçlü ilişkiler,

Almanya Türkleri dikkate alınarak yapılmalıdır. Almanya ve Türkiye, bu hassas

noktaları göz önüne alarak tutumlarını belirlemelidir. Almanya Türkleri de kendi

başlarına tüm problemlerin altından kalkmanın mümkün olmadığını bilmelidir.

Bugünkü problemlere geçmişin yaklaşımlarıyla çareler üretmek mümkün değildir.

Almanya ile Türkiye, onlara rehberlik edip bu yeni yapılanmada destek vermelidir.

Almanya Türkleri kimliğine uymayan hazır reçeteler yüzünden çalkantılar yaşamıştır.

Kendi çözüm yollarının öne çıkması, son yıllardaki en önemli gelişmedir.

Türkiye’den Avrupa’ya birkaç yıllığına geçici işçi olarak giden insanların çoğu geri

dönmemiştir. Bu geri dönmeyen işçilerin, çocuk ve eşlerini yanlarına almaları

neticesinde çeşitli Avrupa ülkelerinde bir yeni yaşam başlamıştır. Bu olguya bağlı

olarak önceden beri kullanılan gurbetçi, yurtdışı adıyla birleşerek yurtdışı gurbetçileri

olmuştur. Yurt içindekinden tamamen farklı olan bu gurbetçilik, zamanla Almancılık,

bu gurbetçiler de Almancı olarak adlandırılmıştır. Bu onların yeni yeni oluşan

kimliğine dair bir adlandırmadır. Bu kavramla onların içerdeki gurbetçilere

benzemediklerine, bunun yanında yer ve yurt farklılıklarına işaret edilmiştir.

Göçmenlerdeki değişimler, yurda geri dönmemeleri ve öte yandan yarım asırdan beri

fizikî ve sosyal anlamda Türkiye ile bağlarını koparmamaları, Almancı kavramı yerine

bu süreci daha net bir şekilde anlatan Almanya Türkleri kavramını doğurmuştur.

Yabancılar, misafir-konuk işçiler, göçmen işçiler, göçmenler, göç kökenliler, Almanya

Türkleri gibi elli yıllık süreçte anılmış tüm bu kavramlar, onların kimlik oluşumu

vi

problemlerini yansıtmaktadır. Yurtdışı gurbetçiliğinden Almancılığa, oradan Almanya

Türklüğüne doğru gelişen, bu yeni kimliğin ağır sancıları henüz geçmiş değildir. Göç

sonrası göçmenlerden oluşan sosyal tabaka, ne onlara biçilen elbiseye ne de biçme

zamanına bağlıdır. Bu kimlik, başka bir yeri, yurt benimseyip belli bir süreden beri o

coğrafyada hayatını sürdüren ve bu yolda şekillenen bir oluştur.

Anahtar Sözcükler:

Göç, Göçmen, Konuk İşçi, Almanya Türkleri, Başarı Anlatısı, Aile ve Sosyal Çevre,

Kültürel Kimlik, Dünya Görüşü.

vii

ABSTRACT

KORKMAZ, Mehmet Akif. Functional Analysis of Traditional Structures and

Worldview in Reflection of Personal Statements to Environment and Family, related

to Success and Failure Conceptualization Among Turks in Germany, PhD

Dissertation, Ankara, 2012.

In this PhD thesis, the social and cultural structures of Turks in Germany have been

investigated. The impact of family traditions on their life styles in Germany has been

analyzed from the narratives based on the experiences of success and failure. Their

leisure, sense of entertainments, families and social circles are formed by

communication networks as depending on their worldviews. Their attitudes towards

problems and steps taken for their solutions are shaped by traditional structures

which they belong to and their worldviews. In order to identify this impact,

conversations, chats and narratives have been collected. Subject materials and

observations done on site reflect their own positive or negative life experiences.

Turks in Germany emigrated from various parts of Turkey fifty years before. They

made this new country their homeland and did not return. As a result of immigration,

settlement and acculturation a new society, different from that of the first immigrants

society, was formed in Germany. The interaction between immigrant origin and

resident community has changed both sides. Their solution approaches for the

problems that have emerged as a result of immigration construct their new “Germany

Turks” identity.

Education in German and in their mother tongue, their relations with social

environment, school and career, retirement life and difficulties which they encounter

in daily life comprise all together their life experiences. Transitions from temporary

labor to permanent and from immigrant to citizenship confront both communities with

the basic problem of identity. In spite of a demographic need, Germany is reluctant to

recognize this different identity. The laws discriminating against “immigrant-origin

Germans” are the most important handicap to be overcome. The non-egalitarian and

anti-democratic applications prevent immigrants from integrating to German society.

viii

Moreover, “option-model citizenship” and a never-ending-temporariness cause a

lower statue than that of the other immigrant groups. However, the evolution of the

immigration process clearly demonstrates with social, cultural, political and economic

indicators that they are permanent. From the very beginning, discriminatory politics

have aimed to make them temporary in Germany. This has postponed their feeling of

acceptance in social and political areas and prevented integration with the country.

During this immigration process, the relationship of Germany with Turkey has

become a mass of problems. In spite of problems in past, political and economic

developments require to continue with strong ties. The strong relations based on

differences and mutual respect to identities should be realized by taking into account

the presence of “Germany Turks”. Germany and Turkey should determine their

stance by considering those sensitive points. Moreover, “Germany Turks” should be

aware that it is impossible to overcome all problems on their own efforts alone.

Producing remedies for today’s problems with approaches of the past is not the

solution. Germany and Turkey should give them support and guidance on the steps

of this new re-organization. “Germany Turks” have experienced turmoil because of

the “prepared” prescriptions not complying with their identity. The indicator of the

most important development in recent years is their unique solutions.

The most of the people who have gone to Europe from Turkey as temporary labor for

a few years have not returned. Those workers later on had brought their children and

wife, and as a result of this, a new life has begun in various European countries. Due

to this reality, the concept of “gurbetçi (expatriate)”, which has been used for a very

long time for people who move to another city to live or work in Turkey, has been

used as “yurtdışı gurbetçi (abroad expatriate)” for Turks in Germany. Over time in

Turkey, this new expatriation is mentioned as “Almancılık (at a first glance, it can be

translated as German-ist-ness, but its meaning in Turkish is completely different)”

and this new expatriate type is called as “Almancı (again, it can be translated as

German-ist, but its meaning in Turkish is completely different)”, since the new

concept is completely different from the previous one. This is a nickname of their new

identity. With this concept, it is emphasized that they are not similar to homeland

expatriates and, moreover, that place and country are different than their original

ix

homeland. Changes they went through, staying in Germany for good and yet keeping

their physical and social bounds with Turkey for half a century have led to an

emergence of a new concept of “Germany Turks” instead of “Almancı”. Concepts

such as foreigners, guest workers, migrant workers, immigrants, “Germany Turks”

reflect of the problems of identity formation. The heavy pain of new identity, which

transforms to “yurtdışı gurbetçisi”, “Almancı”, “Germany Turks” and “European Turks

(or Euro-Turks in short), has not cured yet. The social layer formed by those

immigrants does not adhere to the suit cut out for them and to the cutting out time.

This identity is a formation by selecting a different country and by continuing the effort

of adoption to this new country for a while as a new homeland for them.

Key Words:

Immigration, Migrant, Guest Worker, Turks in Germany, Success Story, Family and

Social Environment, Cultural Identity, World Vision.

10

İÇİNDEKİLER

KABUL VE ONAY ........................................................................................................ i

BİLDİRİM .................................................................................................................... ii

ADAMA ...................................................................................................................... iii

TEŞEKKÜR................................................................................................................. iv

ÖZET .......................................................................................................................... v

İÇİNDEKİLER ............................................................................................................ xi

KISALTMALAR VE SÖZCÜKLER LİSTESİ .............................................................. xv

TABLOLAR LİSTESİ ............................................................................................... xvi

GİRİŞ .......................................................................................................................... 1

1. BÖLÜM: .................................................................................................................. 9

TÜRKİYE’DEN ALMANYA’YA İŞÇİ GÖÇÜ VE ALMANYA TÜRKLERİ ..................... 9

1.1. GEÇİCİ İSTİHDAM MİSAFİR İŞÇİLİKTEN ALMAN YURTTAŞLIĞINA

UZANAN SÜREÇTE GÖÇ ......................................................................................... 9

1.2. TÜRKİYE’DE GURBETÇİ ALMANYA’DA YABANCI OLAN ALMANYA

TÜRKLERİ ................................................................................................................ 21

1.3. İŞGÜCÜ ANLAŞMASI ÖNCESİ VE SONRASIYLA TÜRK - ALMAN

İLİŞKİLERİNİN SON YÜZYILI .................................................................................. 35

1.4. ALMANYA’YA TÜRK İŞÇİ GÖÇÜNÜN EVRELERİ ........................................... 38

1.5. TÜRKİYE - ALMANYA ARASINDA SOSYAL SİYASAL VE EKONOMİK

GÖÇ AĞLARI ........................................................................................................... 46

1.5.1. Arkadaki Ülke Türkiye ..................................................................................... 51

1.5.2. Kazanılmış Ülke Almanya ............................................................................... 57

1.6. ALMANYA TÜRKLERİNİN SİYASİ, SOSYAL VE EKONOMİK YAPILARI ........ 63

1.6.1. Almanya Türk İşçi Ailesi ................................................................................. 67

1.6.2. Almanya’da Dinî Kültürel Zamanlar ................................................................ 76

1.6.3. Evlilik Süreçleri ............................................................................................... 81

1.6.4. Kadınların Gündelik Hayatları ........................................................................ 84

1.6.5. Hemşeri ve Yöre Eğlenceleri .......................................................................... 90

1.6.6. Giyilen Kimlikler .............................................................................................. 94

1.6.7. Gündelik Ekonomik Hayat .............................................................................. 96

1.6.8. Eğitim, Meslek ve Kariyer Hayatı .................................................................... 97

11

1.6.9. Erkeklerin Gündelik Hayatları ....................................................................... 104

1.7. ATÜRKLER İLE KURUMLAR ARASINDAKİ BAĞLAR ................................... 107

1.7.1. Resmî ve Yarı Resmî Kurumlar ................................................................... 109

1.7.1.1. Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı ................................... 112

1.7.1.2. Yunus Emre Enstitüsü .............................................................................. 113

1.7.1.3. Almanya Türklerinin Diyanet Kurumu: DİTİB ............................................. 115

1.7.1.4. Türkiye ve Uyum Araştırmaları Merkezi: TUAM ........................................ 116

1.7.1.5. Almanya Müslümanları Komisyonu: DIK ................................................... 117

1.7.2. Sivil Toplum Örgütleri ................................................................................... 119

1.7.3. İletişim ve Medya ......................................................................................... 122

2. BÖLÜM: ............................................................................................................. 129

ALMANYA TÜRKLERİNİN ANLATILARINDA AİLE VE SOSYAL YAŞAMA

YANSIYAN GELENEK VE DÜNYA GÖRÜŞÜ ...................................................... 129

2.1. ANLATIM ........................................................................................................ 129

2.2. ANLATICI VE ANLAYICI ................................................................................ 131

2.3. ANLATMA BAĞLAMI VE ORTAMLARI ......................................................... 132

2.4. KONUŞMA VE ANLATMA NEDENLERİ ....................................................... 137

2.5. ALMANYA TÜRKLERİNİN SEÇİLMİŞ ANLATMALIKLARI .......................... 139

2.5.1. Berlin’de Nedim Avcıbaş’la Yapılan Görüşme ............................................ 144

2.5.2. Berlin’de Medar Bak’la Yapılan Görüşme .................................................. 156

2.5.3. Üniversiteli Sevda Erdoğan’la Yapılan Görüşme ...................................... 166

2.5.4. Berlin’de Bir Resim Öğretmeniyle Görüşme ............................................... 167

2.5.5. Berlin’de Bir Öğretmenle Yapılan Görüşme ............................................... 168

2.5.6. Sanatçı Muhsin Omurca ile Yapılan Görüşme ........................................... 172

2.5.7. Passau’da Rumi Penekli ile Yapılan Görüşme .......................................... 174

2.5.8. Stajyer Avukat Gönül Konuksever ile Yapılan Görüşme ......................... 175

2.5.9. Araştırma Görevlisi Şerif Çalışkan ile Yapılan Görüşme ......................... 177

2.5.10. Malulen Emekli Selami Ceylan’la Yapılan Görüşme ................................ 178

3. BÖLÜM: .............................................................................................................. 180

ALMANYA TÜRKLERİNİN ANLATILARINDA YAŞAM DENEYİMLERİNİN

KAVRAMSALLAŞTIRILMASI ................................................................................. 180

3.1. KAVRAM ......................................................................................................... 180

12

3.2. KAVRAMSALLAŞTIRMA ................................................................................ 182

3.3. BAŞARI DENEYİMLERİ ................................................................................. 184

3.4. BAŞARISIZLIK DENEYİMLERİ ...................................................................... 187

3.5. YAŞAM DENEYİMLERİNİN KAVRAMSALLAŞTIRILMASI HAKKINDA

DEĞERLENDİRMELER ........................................................................................ 190

4. BÖLÜM: .............................................................................................................. 193

ALMANYA’DA YAŞAYAN GÖÇMEN KÖKENLİ BİREYLERDE KİMLİK VE

DÜNYA GÖRÜŞÜNÜN OLUŞUMUYLA İLGİLİ MESELELER ............................... 193

4.1. AİLE YAPISINA BAĞLI DÜNYA GÖRÜŞÜNÜN HAYATA YANSIMASI ......... 193

4.2. GÖÇ, KABUL GÖRME VE YABANCILAŞMA PROBLEMLERİ ...................... 206

4.2.1.Ben-Biz Türk’üz! ............................................................................................ 213

4.3. ALMANYA TÜRKLERİNDE ETNİK İŞLETMECİLİK ....................................... 215

4.4. YABANCILAŞTIRILMIŞ YABANCILAR ........................................................... 221

4.5. DİYASPORADA AİLE VE DÜNYA GÖRÜŞLERİNİN HAYATA YANSIMASI

PROBLEMİ ............................................................................................................ 224

4.5.1. Almanya Türkleri Üzerinde Yabancılık ve Uyumsuzluk Baskısı Problemi

................................................................................................................................ 234

4.5.2. Etnik Ticaret, Kimlikler ve Göçmenlerdeki Girişimcilik Başarısı ................ 235

4.5.3. Uyum Politikalarına Göre Atürklerin Durumu .............................................. 236

SONUÇ ................................................................................................................. 239

KAYNAKÇA ........................................................................................................... 257

EKLER ................................................................................................................... 265

EK 1: Görüşme Öncesinde Yapılmış Açıklama ..................................................... 265

EK 2: Araştırma Ve Görüşme Formlarından Üç Örnek ........................................ 266

EK 3: Hayat Tecrübelerine Dair Görsel Dosya ...................................................... 270

EK 4: Görüşmelerde Yaşanmış Bir Problem Örneği .............................................. 271

EK 5: Almanya’da Son On Yılda Gerçekleşen Cami Saldırıları Hakkında Federal

Meclise Verilen Bir Soru Önergesi ......................................................................... 273

ÖZGEÇMİŞ ............................................................................................................ 274

13

TABLOLAR DİZİNİ

Tablo 1: Almanyalı Türkerlerle ilgili genel durumlar. ............................................... 22

Tablo 2: Almanya Türklerine göre Almanya ile Türkiye’nin karşılaştırılması ve

kimlik, yurt ve vatan gibi temel kavramsallaştırmalar................................................ 31

Tablo 3: Yurt dışında yaşayan Türk vatandaşlarının kültürel ihtiyaçları için

Dışişleri Bakanlığı tarafından yapılan görevlendirmeler. ........................................ 34

Tablo 4: Almanya Türklerinin Almanya’ya göç kronolojisi ve buna bağlı

gelişmeler. ................................................................................................................ 41

Tablo 5: Almanya-Türkiye göç sürecinin ve göç ağının onar yıllık dönemleri. ... 49

Tablo 6: Almanya’da yaşan Türklerin ve Almanların kurumlarla olan ilişki tarzları

ve oradaki tutumları. .............................................................................................. 110

Tablo 7: Anlatılarda öne çıkan kavramsallaştırmalar ve açıklamaları. ................. 182

Tablo 8: Almanyalı Türkler ve Almanların toplumsal pozisyonlarından çıkan

tipler. ...................................................................................................................... 209

Tablo 9: Almanya Türklerinin faaliyet gösterdiği sektörler ve ticari alanlar. ....... 229

Eserin kitap adı ve tanıtım notu şudur:

ATÜRKLER R

“Ellerin vatanı bana yurt oldu”

Bu kitap elli yıldan beri Almanya’da yaşayan Türkiye kökenli göçmen ailesinin sosyal ve kültürel yapılarını

incelemektedir. Aile geleneklerinin Almanya’daki yaşantı üzerindeki etkileri, başarı ve başarısızlık

deneyimlerine bağlı anlatılarından yola çıkarak incelenmiştir. Problemlerin çözümü için attıkları adımlar,

geleneksel yapıların ve sahip oldukları dünya görüşlerinin etkilerini taşımaktadır. Göçün elli yıllık

sürecinde ülkeye yerleşme, orada bir yurt edinme ve burada yaşanan problemler ele alınmıştır. Araştırma,

sahada yapılan konuşmalar, sohbetler ve anlatılarla yürütülmüştür. Toplanan malzemeler ve yerinde

yapılan gözlemler, onların kendilerine bu yeni yurtlarında Almanya Türkleri denen bir kimlik

oluşturduklarını göstermektedir. Bu kimliğin olumlu ve olumsuz yanları, sosyal ve iktisadi sermayeye

yansıması problemi üzerinde durulmuştur.