1

บทท ? (ตอน 2) สมบรณาญาสทธราชยสยามและชาวนาบกเบก

สมบรณาญาสทธราชยสยาม สมบรณาญาสทธคอระบอบการปกครองและการเมองทบคคลหรอคณะบคคลรวบ

อ านาจทงหมดไวฝายเดยว แตอ านาจทถกรวบไวในมอน ไมใชอ านาจเถอนทเกดจากก าลงดบๆ หากเปนอ านาจทคนอนอกมาก (แมไมทงหมด) เหนวาชอบธรรมหรอถกตองตามกฎหมายและประเพณ เราเรยกอ านาจเชนนวา “อาญาสทธ” ดงนนผน าในระบอบสมบรณาญาสทธ จงเปนผตดสนใจเดดขาดในทกเรอง และควบคมการด าเนนการของรฐไดทกแงทกมม บคคลหรอคณะบคคลอาจท าเชนนนในนามของพรรค, ชนชน หรอสถาบนกษตรย ระบอบสมบรณาญาสทธในสงคมตางๆ หรอแมในสงคมเดยวกนแตตางวาระกน มวธรวบอ านาจดงทกลาวนอยางสลบซบซอนกวาการใชก าลงดบๆ เสมอ ตางตองสรางหรออางอดมการณทางการเมองหรอสงคมอนเปนทยอมรบของคนอน อยางนอยกในหมชนชนน าดวยกน ตองหาวธการทจะท าใหตนสามารถควบคมการคลง, ก าลงกองทพ, ระบบราชการ, กระบวนการยตธรรมทงระบบ, ระบบการศกษาและระบบขาวสารขอมล, การน าทางวฒนธรรม, และการวางนโยบายการเมองทงในและตางประเทศ ไวอยางทผอ นเหนวาชอบธรรม ทงนยงไมพดถงการขจดศตรคแขงดวยวธการตางๆ ทงในทางสวางและทางมด ทงในทางทชอบและไมชอบดวยกฎหมาย จงสามารถสรางและรกษาอ านาจสมบรณาญาสทธ ของตนไวได

กอนหนาการปฏรปการเมองการปกครองในสมย ร.5 พระมหากษตรยไทยมอาญาสทธสงสดกจรง แตเปนไปตามทฤษฎเทานน ในทางปฏบต มอ านาจของคนและสถาบนอนๆ อกมากทถวงดลหรอขวางกลางพระราชอ านาจ เชน ขนนาง, เจาเมอง, พระสงฆส านกตางๆ, ผมก าลงในทองถน, เจาประเทศราช, ฯลฯ เปนตน ประเทศไทยจงไมไดอยในระบอบสมบรณาญาสทธราชย

ในกรณประเทศไทย (ซงนบตงแตรชกาลท 4 เปนตนมาเรยกชอประเทศอยางเปนทางการวาสยาม) บคคลหรอสถาบนทเขายดกมอ านาจสมบรณาญาสทธค อสถาบนพระมหากษตรย ดงนนจงเปนยคสมยของสมบรณาญาสทธราชย อนเปนยคสมยทประเทศก าลงยางเขาสความเปนรฐและสงคมสมยใหมสบตอมาจนถงปจจบน และท าใหคนไทยรสกวาใกลชดกบยคสมยน เพราะเปนรากเหงาของคนไทยสมยใหม ทงยงทงรองรอยและอทธพลสบมาถงปจจบน ทงในทางการเมอง เศรษฐกจ และวฒนธรรม ดงนน แมยคสมบรณาญาสทธราชยสยามอาจกนระยะเวลาไมกทศวรรษ สนสดลงดวยการปฏวตทไมมผลไพศาลนก นอกจากความเปลยนแปลงทางการเมอง ถอวาสนมาก เมอเปรยบเทยบกบ

2

ยคสมยสมบรณาญาสทธราชยของสงคมอนอกหลายสงคม แตกลบมอทธพลตอสงคมไทยอยางมากกวาสมบรณาญาสทธราชยของสงคมอนๆ

ยคสมยสมบรณาญาสทธราชยสยาม เปนยคสมยทไทยเผชญความเปลยนแปลงอยางมโหฬาร อนเกดจากการรกคบเขามาของทนนยมโลก และจากการกระท าของผน าไทยเอง ในระหวางปจจยสองประการน อยางใดจะมความส าคญกวากน

ค าอธบายแรงผลกดนใหเกดสมบรณาญาสทธราชยสยามทผานมานน อาจแบงออกไดเปนสองแนว หนงคอแรงผลกดนจากภายนอก และสองคอแรงผลกดนจากภายใน

แนวอธบายทใหความส าคญแกปจจยภายนอกแบงออกไดเปนสองทาง ทางทหนงเปนแนวอธบายของกลมจารตนยมซงใหความชอบธรรมและค ายกยองแกพระมหากษตรยทปกครองภายใตระบอบสมบรณาญาสทธราชย นนคอการรกรานของจกรวรรดนยมตะวนตก ท าใหตองปฏรปการปกครองไปสระบอบสมบรณาญาสทธราชย เพอตอบสนองความตองการและความคาดหวงของมหาอ านาจตะวนตกไดอยางมประสทธภาพ จนสามารถรกษาอสรภาพของประเทศไวได และรฐสมบรณาญาสทธราชยสยามทเกดขนในชวงน จะเปนรากฐานใหแกรฐชาตไทยในเวลาตอมา

แตยงมค าอธบายในแนวทางปจจยภายนอกอกอยางหนง ซงเกดในระยะหลง นนกคออ านาจทรกรานเขามาสราชอาณาจกรไทยนน แทจรงแลวคอทนนยม (ซงใชลทธลาเมองขนเปนเครองมออยางหนง) ทนนยมโลกท างานไดภายใตระเบยบโลกอยางหนง ซงเปดทกดนแดนใหแกการบกทะลวงเขาไปหาประโยชนของทนอยางเสร (โดยอาศยเมองทาทเปดขนจากสนธสญญาไมเสมอภาค หรออาศยการยดดนแดนตางๆ ใหเปนอาณานคมกตาม) ดงนนเราจะเหนไดวา ในชวงระยะเวลาเดยวกนน มหาอ านาจทนนยม จะสรางรฐรวมศนยขนทวไปในเอเชย ทงในอาณานคมของตนเองและในประเทศทยงไมถกยดครองเปนอาณานคม เพอทนสามารถหาประโยชนโดยตรงหรอโดยออมในดนแดนของรฐเหลานนไดทวถง นอกจากนมหาอ านาจทนนยมยงสามารถใชกลไกตลาดก าหนดใหรฐตางๆ มบทบาททางเศรษฐกจระหวางประเทศอยางไร เพอท าใหตนไดก าไรสงสดอกดวย ในเงอนไขของระบบเศรษฐกจโลกททนนยมสรางขนนแหละ ทพระมหากษตรยไทยตอบสนองตอความตองการรฐรวมศนยของทนนยมขน โดยสรางระบอบสมบรณาญาสทธราชยเปนรฐรวมศนยของสยาม

ค าอธบายแนวนมประโยชนทท าใหเราสามารถเปรยบเทยบประสบการณของไทยในชวงนกบประสบการณของเพอนบานในเอเชยดวยกนได ไมวาจะตกเปนอาณานคมโดยเปดเผยหรอไม เราตางผานประสบการณบางอยางคลายๆ กน มความแตกตางในเงอนไขรายละเอยดทท าใหแตละประเทศลวนมลกษณะเฉพาะของตนเอง (unique) ทงสน เชนภายใตสภาวะของรฐรวมศนยเชนนเอง ทเชอแหงลทธชาตนยมถอก าเนดขนในทกประเทศ

3

รวมทงประเทศไทย แตความเปนชาตของไทยอาจแตกตางจากเพอนบานเพราะเงอนไขรายละเอยดของรฐรวมศนยทแตกตางกน

อยางไรกตาม ขอใหสงเกตดวยวา การสรางรฐรวมศนยเพอรองรบผลประโยชนของทนนยม ไมจ าเปนจะตองเปนรฐสมบรณา¬ญาสทธราชยเสมอไป รฐอาณานคมสวนใหญในภมภาคนกลายเปนรฐรวมศนยภายใตรฐบาลอาณานคม ประเทศทมกษตรยอกหลายแหงแมมการบรหารทรวมศนยบาง กเปนการสรางขนของระบอบอาณานคม โดยกษตรยหรอสลตานมไดมพระราชอ านาจเพมขน ในกรณประเทศไทย หากพระมหากษตรยมไดชงรวบอ านาจไวไดส าเรจ กนาจะเปนไปไดวา รฐรวมศนยทอาจเกดขนจะเปนรฐภายใตอ านาจของกลมคณาธปตยขนนางอนมตระกลบนนากเปนผน า

และนคอทมาของแนวอธบายแรงผลกดนใหเกดสมบรณาญาสทธราชยสยามแนวทสอง คอใหความส าคญแกปจจยภายในทท าใหพระมหากษตรยไมมทางเลอกอน นอกจากรวบรวมอ านาจทกอยางไวภายใตการก ากบควบคมอยางใกลชดของราชบลลงก เงอนไขทางการเมองและเศรษฐกจทเกดขนในชวงกอนสมบรณาญาสทธราชยสยาม ท าใหพระมหากษตรยสญสนพระราชอ านาจและรายไดไปจนแทบจะสนเชง ในขณะนน อ านาจทใหญสดในบานเมองมอยสองอ านาจ คออ านาจของขนนางอนมสมเดจเจาพระยาบรมมหาศรสรยวงศ (แชม บนนาก)เปนผน า และอ านาจของมหาอ านาจตะวนตก โดยเฉพาะองกฤษ พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวเลอกทจะไดความสนบสนนจากมหาอ านาจตะวนตก โดยตอบสนองตอผลประโยชนของทนนยมตะวนตกในระยะยาว ในทสดกสามารถรวบอ านาจทงหมดไวภายใตราชบลลงกไดส าเรจ ในแงน ลทธลาเมองขนและจกรวรรดนยมตะวนตก มสวนชวยใหการเกดขนของระบอบสมบรณาญาสทธราชยสยามเปนไปไดโดยสะดวกยงขน

ในทนจะอาศยแนวอธบายทงสองดานในการกลาวถงระบอบสมบรณาญาสทธราชยสยาม ในแงการเกดของระบอบคงใหความส าคญแกปจจยภายในเปนหลก แตกตองไมลมวาภยคกคามของลทธลาเมองขนเปนปจจยส าคญอกอยางหนง ทเพมอ านาจตอรองของพระมหากษตรยดวยเชนกน เพราะหากตกเปนอาณานคม ผลประโยชนของขนนางกจะเสยหายเชนเดยวกน อยางไรกตาม ผลกระทบทปฏเสธไมไดของทนนยมกคอ การขยายตวอยางกวางขวางของชาวนาบกเบก หรอการผลตขาวโดยชาวนารายยอยเพอปอนความตองการทเพมสงขนในตลาดโลก ระบอบสมบรณาญาสทธราชยสยามเพยงอยางเดยวไมอาจท าใหเกดปรากฏการณนได แตระบอบสมบรณาญาสทธราชยสยามเลอกทจะสนบสนนการบกเบกทดนของชาวนารายยอย (ผจงรกภกดและไมมก าลงจะตานพระราชอ านาจได) แทนทจะรบรองกรรมสทธท ดนของชนชนสงอนประกอบดวยขนนางและชาวจน ซงมโอกาสจะจบทดนจ านวนมากได เพราะไมไววางใจคนเหลาน เนองจากเปนหวแรงส าคญในการชวงชงอ านาจและโภคทรพยจากสถาบนพระมหากษตรยมากอน ผลกคอ การผลตขาวของ

4

ไทยปลอดจากชนชนเจาทดนมาไดเปนเวลานาน (แมไมปลอดจากนายทนเงนก – เรองนอาจเปรยบเทยบไดดกบชาวนารายยอยทตองเชาทดนในพมาลางหรอเวยดนามตอนลางบรเวณสามเหลยมปากแมน าโขงในชวงเวลาเดยวกน) ความเปนพนธมตรระหวางชาวนารายยอยกบสถาบนพระมหากษตรยไทยยงจะด ารงสบตอมาอกนาน

สถานะของพระมหากษตรยกอนสมบรณาญาสทธราชยสยาม เมอพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว (ร.4) ขนครองราชย พระองคกลายเปนผ

ใตอปถมภของขนนางตระกลบนนากไปเสยแลว เพราะขนนางตระกลนเปนหวแรงในการท าใหพระองคสามารถสบราชสมบตตอจากพระเชษฐาตางพระมารดาได และอ านาจของขนนางตระกลนโดยแท ทปกปองพระองคจากการทาทายอ านาจของเจานายและขนนางกลมอน ความไมส าคญของสถาบนพระมหากษตรยในรชกาลนเหนไดดจากค าประกาศใน ร.4 ใน พ.ศ. 2397 มอบอ านาจใหสมเดจเจาพระยาบรมมหาประยรวงศ (บดาของสมเดจเจาพระยาบรมมหาศรสรยวงศ) และนองชายคอสมเดจเจาพระยาบรมมหาพชยญาต เจาพระยาศรสรยวงศ และเจาพระยานกรบดนทร ทมหาดไทย สามารถสงการอะไรกไดโดยไมตองขอพระบรมราชานญาตกอน

ขนนางชนผใหญในสมย ร.4 มกไมไดเขาเฝาสม าเสมอเปนประจ าเหมอนในรชกาลอน แสดงวาพระมหากษตรยมไดเปนผอ านวยการบรหารบานเมองอยางเคย แมแตเมอพระราชทานเบยหวดประจ าปตามธรรมเนยม ขนนางชนผใหญกมไดมารบเอง แตสงตวแทนมาเขาเฝาเพอรบเบยหวดแทน งานพระราชพธส าคญๆ เชนงานโสกนตเจาฟาจฬาลงกรณกมไดเขารวมงาน

สถานะทางการเงนของพระมหากษตรยและของแผนดนใน ร.4 คอนขางย าแย แมวาสนธสญญาเบารงท าใหเกดรายไดแกรฐขนอกมาก แตรายไดเหลานนตกอยในมอของขนนางและเจานายทวากรมส าคญตางๆ จนแทบไมตกถงทองพระคลงหรอพระคลงขางทเลย

นบตงแตปลาย ร.3 เปนตนมา รายไดหลกของรฐประกอบดวย เงนทไดจากการประมลภาษ เงน “คาราชการ” (เงนทไพรเสยแทนการเขาเวรรบราชการ) คาผกปชาวจน ภาษปากเรอ คานา (บางสวนเกบเปนขาว บางสวนเกบเปนเงน) อากรตางๆ เชนสมพตสร (เกบจากสวน) และอากรน า (เกบจากกจการประมงน าจด) เปนตน รวมทงก าไรจากการผกขาดสนคาออกบางตว (ซงตองยกเลกไปเมอท าสนธสญญาเบาวรง)

ในทงหมดน รายไดจากการประมลภาษซงเพมชนดขนตลอดมาเปนรายไดหลก กรมหลกทจดเกบเงนจากเจาภาษนายอากรคอกรมพระคลง และกรมพระคลงสนคา แตกแบงภาษบางตวใหมหาดไทย, กลาโหม, กรมทา และกรมเมองไดจดเกบดวย ฉะนนเงนทเกบไดจากเจาภาษนายอากรสวนใหญจงตกอยกบกรมพระคลงและกรมพระคลงสนคา หรอเปนของรฐ ในขณะทกรมอนซงไดจดเกบเพยงบางสวน ขนนางและเจานายทดแลกรมเหลานนมกถอเปนสมบตสวนตว คอเกบไวเอง ครนถง ร.4 ขนนางและเจานายทดแลกรมพระคลง

5

และกรมพระคลงสนคากถออยางเดยวกน คอเกบเงนทไดจากเจาภาษนายอากรไวเปนสวนตวหมด ท าใหรฐขาดรายได และพระมหากษตรยเองกขาดรายไดไปดวย ใน ร.3 พระมหากษตรยทรงมรายไดสวนพระองคทแยกไวเปนเงนใน “พระคลงขางท” จากการคาตางประเทศ แตถงปลาย ร.3 การคากบจนซบเซาลง และ ร.4 เองกไมถนดในการท าการคาตางประเทศอยาง ร.3 จงท าใหเงนพระคลงขางทลดลง

ยงกวาน ขอตกลงในสนธสญญาเบาวรงยงท าใหกรมพระคลงขาดรายไดซงเปนสวนของรฐไป ไดแกคาปากเรอถกก าหนดใหเกบภาษศลกากรตายตวท 3% การผกขาดสนคาออกท าไมได แมวา “คาราชการ” เพมขน เพราะราษฎรพากนบกเบกท านาเพอขายขาวกนมากขน แตเมอพระราชอ านาจในการควบคมขนนางลดลง เงนทเกบไดยอมรวไหลมากขน มแนวโนมอยางเดยวกบเงนประมลภาษ กลาวคอขนนางเกบไปเปนสมบตสวนตว รายไดทตกถงทองพระคลงจงเหลอแตรายไดจปาถะ ไมเปนกอบเปนก า

เมอขนครองราชสมบต ร.4 ไดรบถวายเงนไวใชจายสวนพระองค 100 ชง ซงเปนจ านวนนอยมากไมเพยงพอทจะใชจายและแจกจายไดทวถง ทรงรองเรยนใหเสนาบดทราบ จงมขอตกลงวาขนนางจะแบงสวนของรายไดจากการประมลภาษในความรบผดชอบของตน 5% ถวายไวในพระคลงขางท แตสญญานกไมมใครท าตามอยางเครงครด แมแตเจานายทไดวากรมกองเชนกรมหลวงวงศาธราชสนท ซงเปนพระราชอนชา กไมไดถวายเงนภาษตามสญญา โชคดทเจาพระยาพลเทพทกรมนาอนเปนบคคลท ร.4 ทรงสนบสนนมา ยอมถวายเงนแกพระคลงขางทปละ 2,000 ชงทกป จนเมอถงแกอนจกรรม เสนาบดกรมนาคนใหมคอพระยาอาหารบรรกษ ซงเปนหลานของสมเดจเจาพระยาบรมมหาศรสรยวงศงดถวาย จงท าใหรายไดของพระคลงขางทลดลงไปอก

สถานะทางการเงนของพระมหากษตรยย าแยถงขนาดท เมอเสดจสวรรคต ไดสงใหจดงานพระเมรดวยเงนพระคลงขางท แตเงนทมไมเพยงพอ ตองยมจากกรมกองราชการซงขนนางดแลอยมาเพม ตองใชเวลาถง 10 ปหลงจากนนจงสามารถช าระหนไดหมด

ในโครงสรางอ านาจของชนชนปกครองไทย มกลมอปถมภหลายกลมซงแตละกลมกมผใตอปถมภเปนก าลงจ านวนมาก ในบรรดากลมอปถมภทงหมด หวหน ากลมตองมสมรรถนะทจะใหการอปถมภแกผใตอปถมภได สมรรถนะนอาจแบงออกไดเปนสองอยางคออ านาจทางการเมองและวฒนธรรม กบอ านาจทรพย ดงนนพระมหากษตรยซงมอ านาจทางการเมองและวฒนธรรมสงสด อกทงถอทรพยากรไวไดมากสด ยอมเปนผอปถมภใหญและสงสดในบรรดากลมอปถมภทงหมด แตใน ร.4 พระมหากษตรยมไดมอ านาจทางการเมองสงสด อกทงมไดถอทรพยากรหรอมโภคทรพยมากสด จงเปนธรรมดาท ร.4 มไดเปนศนยกลางทางการเมอง และไมม “พวก” มากนก เพราะก าลงทจะอปถมภผอนมอยนอย

6

ดงนน สญญาเบาวรงอนเปนสญลกษณของการสถาปนาอ านาจของทนนยมในประเทศไทย จงไมไดเพมอ านาจของพระมหากษตรย แตกลบเพมรายไดและอ านาจของขนนางมากขน จนกระทงพระมหากษตรยแทบไมมบทบาทอะไรเหลออยเลย

และในทามกลางความไรความส าคญน พระบาทสมเดจพระจอมเกลาฯ ไดเลอกสรางบทบาทใหมใหแกพระองคเอง อนเปนพนทซงขนนางไมไดใหความสนใจมากอน ประกอบดวยสองพนทคอ หนงความทนสมย (หรอทเรยกวาความศวไลซในสมยนน) และสองการสถาปนาความสมพนธทใกลชดและโดยตรงขนระหวางพระมหากษตรยกบราษฎร (โปรดสงเกต ไมใชความสมพนธในเครอขายของระบบอปถมภแบบเดม แมมบางอยางทคลายกน)

ในพนทแรกคอบทบาทผน าความทนสมย ร.4 ทรงนยามความทนสมยหรอศวไลซตามมาตรฐานของมหาอ านาจตะวนตก แตกไมทรงมพระราชอ านาจพอจะเปลยนแปลงสงหนงสงใดในบานเมองไดจรง นอกจากแสดงพระองคเองใหเปนทประจกษวา ทรงยดถอมาตรฐานตะวนตกเทาทจะพอเปนไปได โดยมประกาศพระบรมราชโองการเกยวดวยเรองตางๆ ในบานเมองใหไดทราบกนอยประจ า และทรงใชเหตผลทางวทยาศาสตรแบบตะวนตก หรอมาตรฐานสงคมแบบตะวนตกเปนเหตผลในค าประกาศ เชนการทงสงปฏกลลงแมน าล าคลอง เปนทอจาดตา ท าใหชาวตางชาตดหมน หรอทรงเปนผน าในการน าเขาสงประดษฐใหมๆ จากตะวนตกมาใชในเมองไทย เชนรถมา, รถกบ, เครองมอดาราศาสตร หรอหนงสอและหนงสอพมพ ทรงสงเสรมใหพระราชโอรสไดศกษาเลาเรยนภาษาองกฤษและความรสมยใหมแบบตะวนตก และจนถงทสดการค านวณสรยปราคาตามสตรค านวณของตะวนตก และเสดจไปทอดพระเนตรเปนงานใหญ กเปนการยนยนความเปนผน าในความทนสมยซงไมมขนนางหรอเจานายใดในขณะนนเทยบได นอกจากนกทรงแสดงความสนทสนมและมความสมพนธกบฝรงตางชาตทเขามาอยในกรงเทพฯ เปนพเศษ เชนพระราชทานเลยงในทกวนเฉลมพระชนมพรรษา หรอพระราชทานบตรอวยพรในวาระโอกาสตางๆ เปนตน

ในพนททสองคอความใกลชดและสมพนธโดยตรงกบราษฎร ร.4 เสดจออกรบฎกาดวยพระองคเองบาง หรอทรงเอาใจใสฎกาของราษฎร มพระราชด ารตงโรงพมพขน เพอใชเปนสอในการตดตอกบราษฎรโดยเฉพาะในหมผท อานหนงสอออก ทรงมพระบรมวนจฉยในเรองตางๆ แลวพมพเผยแพรหลายเรอง โปรดใหเลกธรรมเนยมหามราษฎรเงยหนาขนดขบวนเสดจ แตโปรดใหตงโตะหมถวายสกการะแทน ทรงแสดงความเหนใหประจกษวา ไมทรงเหนดวยกบระบบเจาภาษนายอากร (ซงทองพระคลงและพระองคเองไมไดประโยชน) เพราะเกดการรดนาทาเนนราษฎร (แตในรชสมยของพระองคกไดเพมภาษขนแกสนคาอกหลายตว ตามขอเสนอของขนนาง ซงพระองคไมมอ านาจจะทดทานได)

7

อยางไรกตาม ขอจ ากดของการสอสารมวลชนในสมยนน ท าใหการแสดงบทบาทเหลานไมมผลมากไปกวาสญลกษณ แมกระนนกเปนสญลกษณทมนยะส าคญ เพราะพนททงสองน สถาบนพระมหากษตรยจะเขามาเปนผน าในเวลาตอมา โดยเฉพาะเมอไดสถาปนาระบอบสมบรณาญาสทธราชยสยามขนแลว ความทนสมยกจะเปนไปตามท ร.4 ไดนยามไว คออาศยมาตรฐานของมหาอ านาจตะวนตกเปนเกณฑ แตความทนสมยทนยามนคอนขางจะจ ากดไวเฉพาะสงทเปนรปธรรมมากกวานามธรรม เชนกลองดดาว , ปนกล, รถไฟ, กองทพประจ าการ, ต ารวจ, กระทรวงแบบใหม, โรงเรยน ฯลฯ มากกวาการเปลยนแปลงสถาบนทางสงคมและการเมอง ความเปลยนแปลงทเกดในสมยสมบรณาญาสทธราชยสยาม จงเปนความเปลยนแปลงท"โฉมหนา" มากกวาเนอหาทเปนจรงในทางสงคม (และจะเหนไดชดเมอเปรยบเทยบกบความเปลยนแปลงทเกดในญปน)

ในสวนทเกยวกบความสมพนธทใกลชดและโดยตรงขนกบราษฎร กจะเปนแบบอยางแกพระมหากษตรยในระบอบสมบรณาญาสทธราชยสบมา อาจกลาวไดวา สงท ร.4 ไดทรงรเรมเอาไว เปนจดเรมตนของกระบวนการทจะเปลยนขาไพรใหกลายเปนขาราษฎรของระบอบสมบรณาญาสทธราชย เพราะเนอหาหลกของระบอบสมบรณาญาสทธราชยกคอการท าลายหรอขจดอ านาจใดๆ ทต งอยระหวางพระมหากษตรยกบราษฎรออกไป เชนขนนางทงสวนกลางและหวเมองซงเปนผควบคมดแลและรบความภกดจากไพร , พระเถราจารยของทองถน, ผรในทองถน (เชนจ า, หมอผ, คนทรง ฯลฯ), และอ านาจอสระอนๆ ทอยนอกระบบไพร

อยางไรกตาม จนสนรชกาลท 4 ทงหมดทกลาวนกเปนเพยงสญลกษณเทานน และทงหมดนแหละทเจาฟาจฬาลงกรณไดรบเปนมรดกตอมาเมอเสดจขนครองราชสมบตเปนพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาฯ ใน พ.ศ. 2410

ฉะนนจะเหนไดวา สงทคกคามสถานะเดมในประเทศไทยเมอตนรชกาลท 5 นนมอยสองประการ หนงคออ านาจของทนนยมซงมมหาอ านาจตะวนตกเปนตวแทน แตอ านาจนไมไดคกคามอสรภาพของประเทศไทยโดยตรง สนธสญญาเบารง (และสนธสญญากบประเทศอนทใชสนธสญญาเบารงเปนตนแบบ) ท าใหหมดความจ าเปนทจะตองยดสยามเปนอาณานคม อกทงเปนการสนเปลองโดยไมจ าเปนดวย ขนนางซงมอ านาจมากลนกไมไดข ดขวางสนธสญญาหรอการปฏบตตามสญญา1 สงทอาจขดขวางผลประโยชนของ

1 สรปสาระส าคญของสนธสญญาเบาวรงคอ อตราศลกากรสนคาน าเขาใหเกบไดรอยละ ๓ สวนสนคาสงออกคอรอยละ ๕ คนในบงคบองกฤษมสทธอยอาศยและถอกรรมสทธทดนในสยาม อกทงไดรบความคมครองจากสทธสภาพนอกอาณาเขตทางการศาล ภาษทจะเกบจากทดนหรอการประกอบการของคนในบงคบองกฤษตองอยในอตราต า ตองยกเลกการผกขาดการคาและสนคาของรฐบาลสยามทงหมด ยกเวนฝน องกฤษจะไดรบการปฏบตในฐานะชาตอนเปนทอนเคราะหยง (ไดรบสทธซงรฐบาลสยามใหแกประเทศอน) ขอใหสงเกตวาสนธสญญาไมไดแตะเรองภาษการผลตหรอระบบเจาภาษนายอากร ซงเปนแหลงผลประโยชนอนใหญของเจานายและขนนางโดยเฉพาะตระกลบนนาก

8

มหาอ านาจทนนยมไดกคอ รฐบาลภายใตขนนาง ไมมอ านาจเพยงพอและอาจไมสนใจทจะจดระเบยบตามแนวเศรษฐกจเปดไดทวประเทศ ท าใหไมสะดวกแกการลงทนหาก าไรของทนนยม แตนนเปนสงทอาจแกไขได เชนการเจรจาเปดการท าปาไมกบเจาเมองประเทศราชในภาคเหนอ โดยไมผ านกร ง เทพฯ ดงน นประเทศไทยจะเ ปนหรอไม เ ปนสมบรณาญาสทธราชย กไมกระทบผลประโยชนของมหาอ านาจมากนก แนนอนวาหากเปนไดกสะดวกมากขน

แมไมไดคกคามอสรภาพของสยาม แตทนนยมตองการตลาดเสร ตองการแรงงานทไดรบการปลดปลอยใหอสระ ตองการความคาดหมายไดจงยดสนธสญญาอยางเครงครดแทนความโปรดปรานของพระมหากษตรย ตองการความปลอดภยในทนและการประกอบการของตนเอง ฯลฯ เปนผลใหระบอบปกครองแบบเดมของสยามไมอาจอ านวยใหไดอกตอไป จ าเปนตองปรบเปลยนใหสอดคลองกบความตองการของทนนยม ในการปรบเปลยนนอ านาจจะตกอยในมอของใคร – พระมหากษตรย ขนนาง พอคา หรอเจาอาณานคม -- ทนนยมไมกงวล ขอเพยงใหเกดเงอนไขททนนยมสามารถหาก าไรไดสะดวกเปนพอ จงเทากบเปดการบรหารของประเทศใหชนชนน าทกกลมเขามาปรบเปลยนไดเทากน แลวแตใครจะชงอ านาจน าไดส าเรจ ในแงนทนนยมจงคกคามชนชนน าทกฝาย รวมทงสถาบนพระมหากษตรยดวย

ในมมมองของพระมหากษตรย การคกคามในระยะตนของทนนยมกคอ ผลประโยชนจากการเปดประเทศตกเปนของขนนางมากขน โดยฝายพระมหากษตรยไดประโยชนนอย อนจะท าใหอ านาจของขนนางเหนอสถาบนพระมหากษตรยมเพมขนไปกวาทมอยแลว และนคอภยคกคามทนาหวนวตกแกพระมหากษตรยอยางยง นนกคอการสญสนพระราชอ านาจและบทบาทของสถาบนพระมหากษตรย ในทางการเมอง อะไรจะเกดขนจากความเปลยนแปลงนคาดเดาไดยาก แตผด ารงต าแหนงพระมหากษตรยยอมปลอยใหการณเปนไปโดยไมคดเปลยนแปลงแกไขเลยไมได นบเปนโชคดแกสถาบนพระมหากษตรยไทยดวย ทผข นครองราชสมบตคอพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาฯ ทรงพระปรชาสามารถในทางการเมองอยางมาก จงท าใหพระมหากษตรยสามารถพลกสถานการณกลบ ลดอ านาจของขนนางลงและรวมอ านาจไวใตราชบลลงกอยางทไมเคยปรากฏมากอนในประวตศาสตรไทยไดส าเรจ

กระบวนการสรางระบอบสมบรณาญาสทธราชยสยามนน อาจสรปเปาหมายของการปฏรปของพระจลจอมเกลาฯ ไดสประการคอ 1/ สรางสถาบนพระมหากษตรยใหเปนศนยกลางของเกยรตยศ, การบรหาร, ความสมพนธกบมหาอ านาจตะวนตก และวฒนธรรม 2/ สรางรฐทผนกเขาดวยกนโดยระบบปกครองทแบงแยกอ านาจตามหนาท (ไม ใชตามภมภาค หรอตามมลนาย) 3/ เกบภาษอยางเปนระบบทวถงและกระจกใหเปนรายไดของรฐ

9

ทงหมด และประการสดทายคอ 4/ สรางรฐทมพนททางภมศาสตรอนชดเจนแนนอน มพระราชอ านาจปกแผเสมอกนทวทงรฐ จงจ าเปนตองควบคมสวนทเปนชายขอบไวภายใตศนยกลาง

เพอจะท าภารกจสประการนใหลลวง จ าเปนตองท าอยางอนอกหลายอยาง ดงจะกลาวถงโดยสงเขปดงน

สถาบนพระมหากษตรยแบบใหม แมกอนทจะทรงบรรลนตภาวะ และวาราชการในฐานะพระมหากษตรยเตมตว ไดเสดจ

ตางประเทศสองครง พ.ศ. 2414 เสดจประพาสสงคโปรและบตตาเวย ทรงไดรบการตอนรบอยางเตมทจากผปกครองอาณานคมทงสองแหง และไดเสดจประพาสอนเดยในเวลาตอมา ผานเมองขนขององกฤษไปตามรายทางจนถงเมองตางๆ ในอนเดย และทรงไดรบการตอนรบอยางสมพระเกยรตอกเชนกน

เราอาจมองการเสดจประพาสอาณานคมตะวนตกไดวา เปนการศกษาเรยนรความ “ศวไลซ” แตในขณะเดยวกนกเปนการแสวงหาการรบรองสถานะพระมหากษตรยของสยามจากมหาอ านาจตะวนตก โดยเฉพาะองกฤษซงมอทธพลสงสดในประเทศ เทากบดงอ านาจของมหาอ านาจเขามาคานกบขนนางโดยเฉพาะฝายสมเดจเจาพระยาฯ ซงด ารงต าแหนงเปนผส าเรจราชการอยในขณะนน การเสดจประพาสตางประเทศไมมในราชประเพณมากอน จงเทากบทรงสรางความประทบใจในทางดแกขาราชการอาณานคมขององกฤษ และแสดงความเชยวชาญของพระมหากษตรยในกจการตางประเทศ เหนอชนชนน าอนๆ ในประเทศ

ในระหวางพธรบเสดจนวตจากตางประเทศ ร.5 ทรงมพระราชประสงควา แขกผไดรบเชญทกคน (นอกจากฝรงแลวยงมเจานายและขนนางไทยดวย) ไมตองหมอบคลาน แตใหยนรบเสดจตามธรรมเนยมตะวนตก ค าประกาศนแมท าความไมสบายใจแกขนนางและเจานาย"หวโบราณ" แตกลบท าใหมหาอ านาจตะวนตกทมเทความหวงแกพระมหากษตรยวา จะสรางความเปลยนแปลงทส าคญและสอดคลองกบผลประโยชนของทนนยมในภายหนา และ ร.5 จะไดรบผลแหงการสรางภาพพจนนในวกฤตการณวงหนา

ยงกวานในชวงปลาย พ.ศ. 2415 หรอตนป 2516 พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาฯ แมยงไมบรรลนตภาวะกไดเสนอแผนการปฏรปแกทประชมเสนาบด ทรงเสนอใหยกเลกระบบไพร, ทาส และการพนน ปฏรประบบศาล และสรางระบบราชการแบบใหมทกนเงนเดอน, กองต ารวจ และกองทพประจ าการขน แตเสนาบดปฏเสธแผนปฏรป เพราะเทากบท าลายฐานอ านาจและผลประโยชนของขนนางลงนนเอง แตขอเสนอของพระองคกเปนทรบรกนทวไปในหมมหาอ านาจตะวนตก

10

แมกระนนเพยงไมกเดอนกอนทจะจดพระราชพธบรมราชาภเษกครงทสองขน พระองคกไดใชชองทางทพอมเหลออยในระบบเกา และสรางชองทางใหมในการชวงชงการน าใหแกสถาบนพระมหากษตรย ทรงออกพระราชบญญตจดตงศาลรบสงขน เพอช าระสะสางคดความทคางเกาในศาลของกระทรวงตางๆ ในก ากบของเสนาบด อนเปนประเพณทเคยท ามาในอดตเชนกน แตเมอน ามาใชในสถานการณใหม จงเทากบเปนการวางรากฐานของระบบศาลทอยภายใตก ากบของพระมหากษตรย และเปนพระราชอ านาจทจะดงคดจากกระทรวงใดมาพจารณาในศาลรบสงกได เทากบเปนจดเรมตนทจะรวมคดทกประเภทใหอยภายใตระบบศาลเดยวกน

เมอมพระชนมายถง 20 พรรษา พ.ศ. 2416 โปรดใหจดพธราชาภเษกครงทสอง เพอท าใหเหนชดเจนวาต าแหนงผส าเรจราชการไดสนสดลงแลว พระบรมราชโองการแรกหลงพระราชพธบรมราชาภเษกคอยกเลกการหมอบคลาน ใหผท เขาเฝาทกคนนบตงแตราษฎรทวไปตลอดจนถงขนนางและเจานายยนรบเสดจ ทรงใชเหตผลอยางเดยวกบชาวตะวนตก คอการหมอบคลานเปนเครองหมายของการกดขกน เหยยดคนใหเปนสตว ดงนนประกาศพระบรมราชโองการนจงเปนการชวงชงการน าในเชงสญลกษณอยางหนง

ตลอดรชกาลจะเสดจประพาสตางประเทศถงยโรปอกสองครง ทรงสรางความคนเคยกบประมขของประเทศตางๆ โดยเฉพาะทเปนราชวงศ เมอเสดจนวตพระนครทกครง กมการจดพระราชพธรบเสดจอยางใหญโต ในยคสมยทการสอสารมวลชนยงไมเจรญ คอการเผยแพรพระบารมดานการตางประเทศทไดผลในสยามนนเอง จนกระทงการตดสนพระทยในการตางประเทศของพระองคไมเปนทสงสยใดๆ แกหมคนตางๆ ในประเทศเลย ไมวาการตดสนพระทยนนจะสงผลดหรอผลเสยตอประเทศกตาม

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาฯ ทรงท าหนาท “อครมหาเสนาบด” (ดขางหนา)อยางขนแขงยง ทรงอานรายงานของเสนาบดและแนบทายของกรมกองตางๆ อยางละเอยด ซงมจ านวนมาก เพราะการบรหารราชการเปลยนไปสการบนทกเปนลายลกษณอกษรแลว อกทงทรงบนทกพระราชวนจฉยเหนบกลบไปเสมอ จนอาจกลาวไดวา แทบไมมการบรหารใดๆ แมในระดบลางๆ ทไมไดรบการพจารณาจากพระมหากษตรยเลย นบเปนการท างานของพระมหากษตรยทไมมแบบอยางในประเทศมากอน เพราะพระมหากษตรยในอดตไมจ าเปนตองท า หรอไมมพระราชอ านาจจะท าได สถานะทเปนแกนกลางของการบรหารทกภาคสวน ตงแตระดบบนจนถงระดบลางเชนน เปนบทบาทใหมของสถาบนพระมหากษตรยซงพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาฯ ทรงสรางขนโดยแท

ทางดานพระเกยรตยศและความเปนศนยกลางทางวฒนธรรม ทรงเอาพระทยใสอยางยง แมในเรองเลกเรองนอย เชนรปแบบของพด(ตาลปตร)ทจะถวายพระสงฆในพระราชพธตางๆ ทรงเอาพระทยใสกบพระราชพธสบสองเดอนอยางจรงจง (ในรฐทประสงคจะใหเปน

11

รฐทนสมย) ทรงลงทนอยางมากแกการสรางความโออาภมฐานของราชส านก จนพระบรมมหาราชวงกลายเปนแหลงน าในการน าเขาวฒนธรรมตะวนตก ทไดรบการรบรองแลว และเปนแหลงเรยนรของกลธดาผมชาตตระกล 2 การท าใหระบบเกยรตยศเหลออยเพยงระบบเดยว โดยมพระมหากษตรยเปนศนยกลางของระบบ ยอมสอดคลองกบการสรางระบอบสมบรณาญาสทธราชย อนเปนเปาหมายทางการเมองของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาฯ

ควรกลาวไวดวยวา พระมหากษตรยแบบใหมดงทกลาวน ปรากฏเปนรปธรรมไดชดขนดวยเทคโนโลยตะวนตกดวย เชนพระบรมฉายาลกษณรปถาย นอกจากพระราชทานแกบคคลจ านวนมากทงในรปภาพถายหรอลอกเกตแลว ยงตดไวในสถานทราชการโดยทวไป พระราชด ารสในโอกาสตางๆ ถกตพมพในเอกสารราชการ พระราชนพนธปรากฏในสงพมพใหราษฎรไดอาน พระมหากษตรยจงมลกษณะเปน “บคคล” ชดเจนขน และหลายครงกบดบงพระมหากษตรยในฐานะสถาบนลงไปมาก

การสรางกองทพประจ าการ กองทพประจ าการ คอกองทพทประกอบดวยนายทหารอาชพ (ไดเลาเรยนวชาดาน

การทหารและรายไดหลกมาจากการเปนทหาร) กองทพมสายบงคบบญชาทเปนเอกภาพ ฟงค าสงผบงคบบญชาทศนยกลาง ไมใชกองก าลงสวนตวของบคคลทเปนมลนาย กองทพด ารงอยอยางถาวร ทงในยามสงบและยามสงคราม เปนกองก าลงผกขาด หมายความวาจะมกองก าลงอนตงขนมาแขงขนในราชอาณาจกร(หรอชาต)เดยวกนไมได ฉะนนจงเปนเครองมอแหงการใชอ านาจทางกายภาพทส าคญอยางหนงของรฐ ฐานก าลงของกองทพประจ าการไดจากการเกณฑทหารจากขาราษฎรชายทงหมด จงท าใหกองทพมก าลงพลมากตลอดเวลา หากรวมทหารกองหนนคอผทไดรบการฝกแลว กมจ านวนยงมากขนไปอก ทหารเกณฑเหลานยอมถกปลดไปตามวาระ แตกองทพประจ าการยงมอย มนายทหารซงประจ าการถาวรเปนแกนกลาง หากขยายกองทพใหใหญขนโดยเพมจ านวนทหารเกณฑ ความจ าเปนตองมนายทหารประจ าการกยงเพมจ านวนขนเปนเงาตามตว

ดงนนนอกจากกองทพประจ าการเปนก าลงของพระมหากษตรยแลว การสรางกองทพประจ าการยงหมายถงการชวงชงการคมก าลงคน ซงอยในมอขนนางตามระบบปกครองแบบโบราณไปพรอมกนดวย กองทพประจ าการจงเปนเครองมออกอยางหนงในการบนรอน

2 หากดประวตของกว – ทงหญงและชาย – รวมทงประวตของภรรยาเอกของขนนางชนผใหญ ในสมยตนรตนโกสนทร จะพบวาราชส านกไมใชแหลงเดยวของการฝกอบรมมารยาทและความรของ"ผด" วงเจานายและวดกมสวนอยไมนอย การรวมศนยทางวฒนธรรมมาไวทราชส านก เปนสงใหมทเพงเกดในร.๕ นเอง

12

ก าลงของขนนางเกาลง ในระยะแรกของความพยายามตงกองทพประจ าการขนนจงมความขดแยงกนสง ระหวางขนนางทไดคมก าลงไพร และกองก าลงประจ าการทก าลงสรางขน

ประเทศไทยไมเคยมกองทพประจ าการมากอน กองทหารราชองครกษซงสวนใหญมกเปนชาวตางชาต ทไดรบการวาจางจากพระมหากษตรย อาจอยประจ าการและเชยวชาญในการใชอาวธบางอยาง สบทอดกนมาในชาตพนธหรอในตระกล อยางไรกตามกองทหารเชนนมจ านวนคนในสงกดไมมากนก โดยเฉพาะเมอเทยบกบกองทพเกณฑในยามสงคราม เพราะสวนใหญของก าลงคนอยในความดแลของขนนาง

แมแตกอนทพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาฯ จะมพระชนมายถง 20 พรรษา และทรงประกอบพระราชพธราชาภเษกเปนครงทสอง พระองคกไดเรมสรางความแขงแกรงใหราชบลลงกแลว ใน พ.ศ. 2413 ทรงเรมสรางกองทพสวนพระองคขนกอน โดยรวบรวมพระประยรญาต และพระสหายไวในกรมมหาดเลก และแบงสวนหนงในกรมมหาดเลกออกเปนกองทหารมหาดเลกรกษาพระองค โดยมพระองคเองเปนผบญชาการ ในปตอมา กทรงเปลยนกองทหารนเปนกรมในระบบราชการแบบเดม เรยกวากรมทหารมหาดเลกราชวลลภรกษาพระองค แบงออกเปน 6 กองรอย ตงเจากรมปลดกรมตามต าแหนงครบครน บางสวนของกองทหารนไดรบเงนเดอนประจ า เทากบเปนจดเรมตนของการมกองทพประจ าการของพระมหากษตรยในเวลาตอมา ยงกวานยงทรงจดการศกษาเพอใหทหารในกรมนเปนทหารแบบใหมทมความร เหมาะจะเขารบราชการไดในภายหนา ในขณะเดยวกนกโปรดใหเจานายตงแตระดบหมอมเจาอก 14 องคไดเขาศกษาทสถาบนแรฟเฟลในสงคโปร

นบจาก 2422 เปนตนมา กเรมตงกองทพแบบใหมโดยตรง หรอแทรกเขาไปในการควบคมก าลงคนของขนนาง (ระบบไพร) ชดเจนมากขน ในปนน โปรดใหพระองคเจาสายสนทวงศด ารงต าแหนงเจากรมพระคลงแสง โปรดใหตงกรมทหารหนา (ทหารเดนเทา) เปนกองทหารประจ าการขนในชวงน และสงคนของพระองคคอจมนไวยวรนารถ (เจม แสงชโต หรอในภายหลงเปนเจาพระยาสรศกดมนตร) เขาไปเปนรองผบงคบการ กองทหารหนา เรยกอาสาสมครก าลงคนจากแถบราชบร สญญาวาหากรบราชการประจ าอยครบ 5 ป กจะพนจากความเปนไพรถาวร ท าใหตองแยงชงก าลงไพรเหลานกบขนนางตระกลบนนาก เพราะแถบราชบรเปนบรเวณทเชอสายบนนากเปนเจาเมองสบตอกนมานาน

ใน พ.ศ. 2430 นอกจากทรงตงโรงเรยนขาราชการพลเรอนขนในพระบรมมหาราชวงแลว ยงไดตงโรงเรยนนายรอยทหารบกขนพรอมกน เพอฝกผบงคบบญชาระดบรองลงมาจากเจานาย ซงมกไดรบแตงตงใหเปนผบงคบบญชาระดบสง

กองทพแบบใหมนนประกอบดวยสามสวนทส าคญคอ หนงก าลงพลทไดจากการเรยกเกณฑ และไดรบการอบรมเลยงดจากกองทพ เพอใหสามารถปฏบตงานประสานกนในยทธการได และอยประจ าการเพอปฏบตงานไดทนท ไมตองเรยกเกณฑผานขนนาง สองคอ

13

กองนายทหาร ซงไดรบการฝกอบรมในการน าทพระดบตางๆ มรายไดประจ าเปนเงนเดอนเพอไมตองไปประกอบอาชพอนใด และสามมอาวธยทธภณฑทใชในสงครามแบบใหม

ทงสามสวนนพฒนาไปอยางชาๆ เพราะความไมพรอมดานตางๆ ในดานก าลงพล การเปลยนระบบไพรมาเปนการเกณฑทหารไมอาจท าไดเพราะถกขนนางซงคมไพรอยขดขวาง นอกจากนในภายหลงเมอปราศจากอปสรรคในดานนแลว กไมมงบประมาณเพยงพอทจะเลยงดและฝกอบรมกองทพขนาดใหญได กองนายทหารอาจเปนสวนทประสบความส าเรจทสด เพราะจาก พ.ศ. 2430 ทไดตงโรงเรยนนายรอยขน กคอยๆ เพมจ านวนนายทหารระดบรองในกองทพไดมากขนตามล าดบ ในสวนอาวธยทโธปกรณของกองทพสมยใหม มความกาวหนาอยางรวดเรว และมราคาคอนขางสง เกนก าลงงบประมาณของสยามจะตามซอจากตางประเทศไดทน การตดอาวธสมยใหมใหกองทพท าไปอยางชาๆ เชนในชวงทศวรรษ 2430 เรมตดปนเลกประจ ากายทยงไดเรวขน (ปน Mannlicher) ใหกองทหารเดนเทา หรอกองทหารหนาเทานน แตกองทพสยามทท าสงครามขนาดใหญ เชนการปราบฮอในชวงตนทศวรรษ 2430 เปนกองทพผสม คอเรยกเกณฑตามหวเมองแบบโบราณผสมกบกองทหารหนาซงไดรบการฝกแบบใหมมาบาง ใชอาวธผสมกนหลายอยาง ทงอาวธโบราณทไพรน าตดตวมา และปนใหญสนามซงสยามซอหาจากตางประเทศ แมกระนนกองทพกเปนหนวยราชการทกนงบประมาณในสดสวนทสงมาก ดงเชนในปงบประมาณ 2467-8 งบประมาณทหารคดเปนรอยละ 23 ของงบประมาณทงหมด อยางไรกตาม การฝกหดและสรางนายทหารประจ าการขนอยางเพยงพอ กอาจกลาวไดวา ในตนทศวรรษ 2440 แกนกลางของกองทพสยามกเรมเปนตวเปนตนขน ถง พ.ศ. 2445 กเรมเกณฑทหารทวไปในราชอาณาจกร เกดกองทพประจ าการแบบใหมทสมบรณขนแตนนมา

ระบบไพรทใชแรงงานเกณฑคอยๆ เลกไป พ.ร.บ. พ.ศ. 2448 เลกการเกณฑไพรไปสนเชง (อยางนอยโดยทฤษฎ) แตใชการเกบภาษรายหวหรอเงนรชชปการแกขาราษฎรทกคน และการเกณฑทหารตามจ านวนทตองการในแตละปเขามาแทนท

กองทพประจ าการของสยามไดรบการพฒนาอยางจรงจงใน พ.ศ. 2443 เมอพระเจาลกยาเธอ กรมหลวงนครไชยศรสรเดชเปนผบญชาการทหารสงสด และเสนอนโยบายใหสรางกองทพประจ าการทเขมแขงพอจะตอสกบกองทพอาณานคมของฝรงเศสในอนโดจนได แตด าเนนงานไปไดเพยงไมกป รฐบาลกเปลยนนโยบายกลบมาสการใชการทตเพอปองกนประเทศตามเดม แมกระนนกองทพทสรางขนในชวงนกมบทบาทส าคญในการปราบการจลาจลในสวนตางๆ ของประเทศ เชนการเคลอนไหวของชาวนาในภาคเหนอและอสาน การปราบการจลาจลของไทใหญ (เงยว) ซงมเจาครองเมองตามประเพณอยเบองหลงในภาคเหนอ การปราบปรามการลกฮอของแรงงานจนในกรงเทพฯ (องย) การปราบกบฏเจดหวเมองในภาคใต เปนตน นบตงแตนนมา การรกษาความสงบภายในกลายเปนเปาหมาย

14

หลกของกองทพไทยสบมา รฐเองกไมมนโยบายเผชญหนาทางทหารกบอรราชศตรภายนอกดวย

ควบคกบการสรางกองทพประจ าการขน ควรกลาวถงการปรบปรงการคมนาคมดวย เพราะมเปาหมายเดยวกน คอการรกษาความมนคงภายในของพระราชอาณาจกรเหมอนกน ร.5 ทรงเรมกจการไปรษณยและวางสายโทรเลขใน พ.ศ. 2430 และทรงเรมวางเสนทางรถไฟนบตงแต พ.ศ. 2434

กจการทงสองดานน ใหประโยชนแกการรกษาความสงบภายในอยางด นบตงแตรเรองความเปนไปในหวเมองไดรวดเรว และสงก าลงทหารไปปราบการแขงขอในภาคเหนอ , อสาน และภาคใต ไดรวดเรวทนเวลา

เมอสนรชกาลท 5 กองทพประจ าการของสมบรณาญาสทธราชยสยามมก าลงกลาแขงทสดในประเทศ และไดพสจนความเหนอกวาใหประจกษดวยการปราบปรามผแขงขอตอรฐในหลายกรณดงทกลาวแลว ในชวงนนสยามมทหารทไดรบการฝกแลว 15,000 นายในกองทพบก และ 3,000 ในหนวยนาวกโยธน ไมมก าลงของฝายใดในราชอาณาจกรจะตานทานได ศตรของสมบรณาญาสทธราชยจงไมอาจมาจากภายนอกระบอบ (ไมนบมหาอ านาจ) แตตองเปนสวนหนงของระบอบอยางหลกเลยงไมได

การปฏรปการคลง ดงทกลาวแลววา ก าลงทรพยของสถาบนกษตรยออนแอลงอยางมาก เพราะรายได

แผนดนกระจายไปอยในมอของขนนางและเจานายจนเกอบหมด ฉะนนจงไมมก าลงทรพยเพยงพอทจะสถาปนาระบอบสมบรณาญาสทธราชยขนได แมแตกองก าลงทหารทเรมสรางขนในระยะแรก กขยายไมไดมากนกเพราะขาดเงน การปฏรปการคลงเพอดงเอารายไดของรฐทงหมดมาไวในพระคลงหลวง (พระคลงมหาสมบต) ภายใตการก ากบดแลของพระมหากษตรยจงเปนเงอนไขส าคญสดทจะประสบความส าเรจในการสถาปนาสมบรณาญาสทธราชยสยามขน

แตการรวบรวมเงนภาษซงเปนรายไดหลกของรฐไวในพระคลงหลวง ยอมขดขวางผลประโยชนของชนชนน าอนๆ โดยเฉพาะสกลบนนากซงท ารายไดจากการประมลและเงนภาษมากทสด จงตองมอปสรรคมากเปนธรรมดา ใน พ.ศ. 2412 เมอยงมผส าเรจราชการอย พระจลจอมเกลาฯ กไดส งใหกรมกองตางๆ ซงมหนาทเกบภาษ ใหสงรายงานดานการเงนแกพระคลงหลวง แตกรมกองในความดแลของสกลบนนากไมปฏบตตาม ในปตอมา กรมหลวงวงศาธราชสนทซงดแลกรมพระคลงสนคาสนพระชนม ภาษซงกรมนเกบรวบรวมจงโอนมาเปนของพระจลจอมเกลาฯ กรมนจดเกบภาษการพนน จงโปรดใหแยกภาษพนนออกเปนสองประเภท คอบอนเบยและโรงหวย ท าใหไดเงนเพมขนอกเปนเทาตว

15

ในปเดยวกนนเอง หลงพระราชพธราชาภเษกครงทสอง กทรงประกาศวาตองรวมศนยการจดท างบประมาณ จะจดท างบประมาณกลางได กตองรรายไดของแผนดนจงเทากบบงคบใหกรมกองตางๆ ตองรายงานการเกบรายไดประเภทตางๆ และเมอรายงานกตองสงเงนเขาคลงหลวงตามเกณฑ มฉะนนกจะเปนการฉอราษฎรบงหลวง (ตรงนจะเปนเหตใหรกเขาไปชงผลประโยชนจากฝายบนนาก คอปลดเสนาบดกรมนาซงเปนหลานของสมเดจเจาพระยาฯ ออกจากต าแหนงในเวลาตอมา) แตกรมกองทอยในบงคบของสกลบนนากกยงคงไมปฏบตตามอยนนเอง ในสวนการหารายไดเขาคลงหลวงในระยะแรก ทรงประกาศใหหอรษฎากรพพฒนซงทรงตงขนใหมใน พ.ศ. 2413 เปนผประมลและรวบรวมภาษบอนเบย โรงหวยและฝน ซงแตเดมไดรบถวายมาเปนสวนพระองค จงเทากบเรมสรางระบบทฝายราชการในก ากบของพระองคจะเปนหนวยงานดานการคลงตอไปในภายหนา

การรกเพอคมเงนของฝายราชบลลงกนน สกลบนนากซงไดรายไดมหาศาลจากระบบเจาภาษนายอากรยอมเขาใจไดด และพรอมจะเผชญหนาเพอปกปองผลประโยชนของตนเอง พระจลจอมเกลาฯ จ าเปนตองสรางกลไกทางการเมองเพอตอสกบอ านาจของฝายบนนาก ฉะนนใน พ.ศ. 2417 มประกาศจดตง “เคานซล ออฟ สเตท” (ใชทบศพทในภาษาองกฤษ ใหชอไทยในภายหลงวาสภาทปรกษาราชการแผนดน) หนาทโดยทางการคอเปนทปรกษาในทางนตบญญตแกพระมหากษตรย แตในทางการเมองคอเปนหวหอกในการเปลยนแปลงเพอรวมอ านาจเขาสราชบลลงก สมาชกของสภาแหงนประกอบดวยขนนางชนพระยาขนไป ซงกไดรวมเอาเสนาบดและตวแทนจากตระกลขนนางใหญๆ เอาไวทงหมด อยางไรกตาม ผสนบสนนพระมหากษตรยมจ านวนมากทสด (เนองจากไดเรมปฏรปการคลงไปบางแลว ท าใหราชบลลงกมรายไดสงขนมาก พอจะน ามาใชตอบแทนขนนางทรบเปนสมาชกของเคานซลออฟสเตทไดเปนกอบเปนก า และสามารถดงขนนางทยงไมฝกใฝ

ฝายราชบลลงกเขามาเปนพวกไดอกดวย) สภาแหงนไดรกเขาไปชวงชงบนทอนอ านาจของทงฝายสมเดจเจาพระยาฯ ซงเปน

ผส าเรจราชการนอกต าแหนง และฝายขนนาง “หวโบราณ” อยางมาก มตแรกทผานสภากคอ จะควบคมการคลงของรฐทงหมด โดยรฐจะเปนผเกบภาษทกชนดเองรวบรวมรายไดไวในพระคลงหลวง (ฝายสมเดจเจาพระยาฯ ไดประโยชนจากเจาภาษ ฝายขนนาง “หวโบราณ” ไดประโยชนจากก าลงไพรในสงกด รวมทงคาราชการทไพรสวนหนงจายแทนการเขาเวร) มตนถกท าใหเปนผลในทางปฏบต เมอมการตรวจสอบบญชของกรมนาอนมพระยาอาหารบรรกษ หลานของสมเดจเจาพระยาฯ เปนเจากรม กรรมการซงสภาตงขน (มพระยากษาปณกจโกศลเปนประธาน) พบวาพระยาอาหารฯ ทจรตหลายเรอง จงถกปลดออก (แตพระจลจอมเกลาฯ กไมไดลงพระราชอาญามากไปกวานน) เทากบประกาศศก

16

อยางเปดเผยกบฝายสมเดจเจาพระยา แตในขณะเดยวกนกท าใหขนนางและเจานายซงรรอจะเขาขางฝายใด เกดความมนใจพระราชอ านาจมากขน

มตทสองซงสรางความสนสะเทอนแกผลประโยชนของขนนางฝาย"หวโบราณ"อยางมาก คอมาตรการเลกทาสอยางคอยเปนคอยไป โดยก าหนดคาตวไถถอนลกทาสทเกดในรชกาลนไวไมใหเกนจ านวนหนง ซ ายงจะคอยๆ ลดลงมาเรอยๆ จนกระทงวนหนงคาตวทาสกจะเทากบศนย หมายความวาทาสกลายเปนอสระ (หากตองการออกไปประกอบการงานอน) หรอเมอทาสอายครบ 21 กจะเปนไทโดยอตโนมต

แมวาการเลกทาสจะเปนการยด “ทรพย” หรอก าลงคนจากฝายขนนาง แตกควรไดรบการสนบสนนจากฝายสมเดจเจาพระยาฯ ซงยงมผลประโยชนกอนใหญจากการประกอบการทางเศรษฐกจ และตองการแรงงานทขาดแคลนในเมองไทยมาเปนเวลานานแลว สมเดจเจาพระยาเองเคยแสดงความเหนเรองเลกทาสมากอน อยางไรกตามมาตรการคอยเปนคอยไป ไมปลดปลอยแรงงานทาสออกมาสตลาดงานจางในทนท จงไมเกดประโยชนแกความมงหวงของฝายสมเดจเจาพระยานก

ใน พ.ศ. 2417 พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาฯ ยงไดสรางสภาขนอกสภาหนงคอ ปรวเคานซล (Privy Council-สภาองคมนตร) มหนาทใหค าปรกษาแกพระมหากษตรย สมาชกประกอบดวยขนนางทวากรมใหญตางๆ และเจานายขนนางททรงเลอกเขามา สวนใหญเปนคนทสนบสนนพระองค สมาชกของเคานซล ออฟ สเตท เปนสมาชกของสภาองคมนตรโดยต าแหนง ซงท าใหฝายสนบสนนพระมหากษตรยมจ านวนมากขนไปอก

สภาทงสองนใหภาพวาการตดสนพระทยเชงนโยบายของพระองค ดเหมอนเปนผลมาจากการปรกษา “ทานผใหญ” ตามส านวนทพระราชบดาเรยกขนนางทมอ านาจในบานเมอง แตแทจรงแลว ร.5 ยอมสามารถก ากบมตของสภาทงสองผานสมาชกสวนใหญซงลวนเปนผสนบสนนพระองคไดเสมอ

ปฏกรยาตอตานการรกคบไปบนรอนผลประโยชนของขนนาง ทงทมมาตามประเพณ และเกดขนจากความเสอมพระราชอ านาจของสถาบนกษตรย ปรากฏออกมาในสงทเรยกวา “เหตการณวงหนา” บาง “วกฤตการณวงหนา” บาง โดยมกรมพระราชวงบวรมหาวชยชาญเปนตวละครส าคญในเหตการณน

ทงวงหลวงและวงหนาตางมความไมไววางพระทยกนและกน วงหนาใกลชดกบสมเดจเจาพระยาฯ และเปนเจานายทสมเดจเจาพระยาฯ เลอกขนมาด ารงต าแหนงมหาอปราชเอง ในขณะทวงหนาระแวงวาจะถกวงหลวงลดอ านาจและผลประโยชน หรออาจถกก าจดออกจากต าแหนง (ซงมมล–เหนไดในการเจรจาระหวางวงหลวงและวงหนาในระยะตนของเหตการณ)

17

เหตเกดขนใน พ.ศ. 2417 เมอเกดเพลงไหมขนในพระบรมมหาราชวง ฝายวงหนาซงมก าลงอยพรอมเพราะไดระดมกนเขามารกษาพระองคตงแตเรมเกดความระแวงกน จงยกก าลงมาชวยดบเพลงตามธรรมเนยมโบราณ ฝายวงหลวงไมยอมใหก าลงของฝายวงหนาเขาวง เพราะเกรงวาจะยกมาท ารายองคพระมหากษตรย และสงสยวาฝายวงหนาลอบวางเพลงเอง พรอมกนนนกระดมเรยกก าลงผคนรกษาวงหลวงอยางเตมท ท าใหความระแวงสงสยระหวางกนถงจดวกฤต เพราะตางมก าลงพรอมจะยกเขาท ารายกนไดทงสองฝาย กรมพระราชวงบวรจงเสดจหนออกจากวงหนา ไปหลบภยการเมองในสถานกงสลองกฤษ เพราะใกลชดกบกงสลองกฤษในเวลานน จงหวงวาจะไดการสนบสนนจากฝายองกฤษ และไมยอมเสดจกลบออกมาอกเลย เพราะไมมหลกประกนวาพระองคจะไดรบความปลอดภย แมสมเดจเจาพระยาฯ เกลยกลอมใหเสดจกลบคนวงกไมส าเรจ

ในชวงทอาจเกดสงครามกลางเมองขนน มหาอ านาจองกฤษและฝรงเศสตางสงเรอรบเขามาในอาวไทย เพอคมครองคนในบงคบของตน กลายเปนภยคกคามตออสรภาพของประเทศ ซงชนชนน าทกฝายแมจะแตกราวกนเองตางกเหนพองวา การตกเปนอาณานคมยอมจะท าลายทงอ านาจและผลประโยชนของตน

ในทสด รองกงสลองกฤษซงรกษาการแทนกงสลในขณะนน ไดเชญเซอรแอนดรว คลาก ผวาการนคมชองแคบ (Straits Settlements) ขององกฤษใหเดนทางมาประเทศไทยเพอไกลเกลย บคคลผนเปนขาราชการชนผใหญองกฤษทมใจเอนเอยงเขาขาง ร.5 อยแลว เพราะพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาฯ เคยมพระราชสาสนถง แสดงพระราชประสงคและความตงพระทยทจะน าความทนสมยสประเทศ การไกลเกลยของเขาท าใหฝายวงหนาประจกษชดวา ไมพงหวงการสนบสนนจากฝายองกฤษได จงยอมรบเงอนไขใหลดกองก าลงของวงหนาลง ในขณะทองกฤษรบประกนความปลอดภยของวงหนา และเสดจกลบวงหนา โดยไมมบทบาทเปนศนยก าลงส าคญทางการเมองอกเลยจนสนพระชนม ในแงน ร. 5 ประสบความส าเรจในการทอนก าลงของฝายตรงขามลงไดสวนหนง (วงหนาเหลอทหารอยเพยง 200 นาย กบปนเลกประจ าตว สวนอาวธยทธภณฑอนทงหมดตกอยในความควบคมดแลของฝายวงหลวง พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาฯ ใหสญญาวา จะรบผดชอบดแลดานรายไดของวงหนา เมอสถานะทางการคลงของประเทศดขนแลว หรอเมอพระองคสามารถรวบรวมรายไดทงหมดไวกบราชบลลงกแลวนนเอง) กรมพระราชวงบวรมหาวชยชาญสนพระชนมใน พ.ศ. 2429

หลงเหตการณมค ารองถงสมเดจเจาพระยาฯ ใหปลดและยกเลกเคานซล ออฟ สเตท และปรวเคานซลเสย เพราะเหนวาผทแวดลอมพระมหากษตรยนนแหละ คอผทท าใหเกดวกฤตการณนข น รวมทงโจมตคนกลมนวาชกน าใหพระมหากษตรยลบลางเพกถอนธรรมเนยมโบราณตางๆ เชนการหมอบคลานเปนตน แมวา ร.5 มไดยกเลกสภาทงสอง แตนบ

18

จากนนสภาทงสอง กไมไดมบทบาทอะไรอก เพราะ ร.5 ทรงระมดระวงไมด าเนนการใดๆ ทจะกอใหเกดการตอตานอยางรนแรงจากพวกขนนางในระบบเดมอก

ผลของการเผชญหนากนอยางเปดเผยเชนน อาจมองไดวาทงสองฝายตางได “ชยชนะ” ทตนพอใจไปพรอมกน

ทางฝายสมเดจเจาพระยาฯ และขนนาง “หวโบราณ” ดเหมอนไดกลบมามบทบาทในการบรหารบานเมองเหมอนเดม เพราะเสนาบดในกรมกองแบบเกากยงคงมบทบาทเหมอนเดม ในขณะทพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาฯ ซงแมไดรบการยอมรบทงจากภายนอกและภายในมากขน แตกลบทรงจ ากดบทบาทไวในสวนทเกยวของกบสถาบนพระมหากษตรยโดยตรง หรอสวนของพระบรมมหาราชวงเทานน แตทจรงแลว งานทจ ากดไวเฉพาะในสวนของพระบรมมหาราชวงในชวงน กลบเปนรากฐานส าคญส าหรบขยายพระราชอ านาจและสรางรฐรวมศนยในภายหนา อนอาจสรปการด าเนนการทส าคญในชวงนไดสามประการคอ 1/ ขยายก าลงกองทพแบบใหมภายใตการก ากบของพระองคใหใหญขน จนสามารถใชก าลงนเปนแกนกลางในการจดทพเพอ “ปราบฮอ” ไดในเวลาตอมา 2/ ขยายระบบราชการแบบใหมเขาไปในหนวยงานภายใตก ากบของพระองคมากขน คอการพระราชทานเงนเดอนประจ า และการท างานดวยรายงานทเปนลายลกษณอกษร เพราะฐานะทางการคลงของราชบลลงกดข นมาก (ประมาณกนวาในชวงน ราชบลลงกไดสวนแบงเงนภาษประมาณครงหนงแลว) และ 3/ เตรยมการส าหรบสรางระบบราชการแบบใหมดวยการสรางคนส าหรบเขาท างาน ฉะนนจงลงทนไปในการศกษาแผนใหมมากขน ทงการสงพระราชโอรสและพระประยรญาตไปศกษาตอตางประเทศ และการตงโรงเรยนส าหรบบตรหลานชนชนสง

ในฝายพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาฯ กไดรบความส าเรจหลายประการทเดยว เงนภาษเทาทสามารถรวบรวมไวในก ากบดแลของพระองคเทาทไดท ามาแลว กยงอยอยางเดม ในขณะนนหอรษฎากรพพฒนสามารถรวบรวมเงนภาษทข นกรมพระคลงมหาสมบต, กรมพระคลงสนคา และกรมมหาดไทยไดหมด ซงกเปนจ านวนมากพอทพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาฯ สามารถใชเพอปฏรปสวนอนทไมกอใหเกดความขดแยงอยางรนแรงได แมไมอาจดงเงนภาษสวนทเปนของสกลบนนากมาได (ขณะนนสมเดจเจาพระยาฯ ก ากบภาษทข นกบกรมทา และกลาโหมซงคอคมปกษใตทงหมด) ประการตอมา คงเปนทประจกษจากเหตการณวงหนาแลววา มหาอ านาจโดยเฉพาะองกฤษซงมอทธพลสงสดในสยาม สนบสนนพระมหากษตรย ท าใหขนนางและเจานายตองยอมรบพระราชอ านาจในระดบหนง แมจะชอบหรอไมกตาม และ ร.5 จะอาศยการยอมรบพระราชอ านาจอยางนอยตามประเพณน ในการแตงตงต าแหนงเสนาบดส าคญๆ เมอมโอกาสในภายหนาคอเมอเสนาบดรนเกาเหลานรวงโรยไปแลว ทส าคญอกประการหนงกคอ นบตงแตหลงเหตการณวงหนาเปนตน

19

มา สถาบนพระมหากษตรยกลายเปนสถาบนเดยวทจะรบผดชอบตอแรงกดดนของมหาอ านาจจกรวรรดนยม ซงไมไดมาในรปของก าลงทหารเพยงอยางเดยว แตมาในรปอนๆ อกหลายอยาง (ดงจะกลาวถงขางหนา) เทากบมอบภารกจทส าคญอยางยงในทศนะของชนชนน าสยามทงหมด ไวในความรบผดชอบของสถาบนกษตรย ประการตอมา แมวาสภาทงสองซงทรงตงขนนมไดมบทบาทอะไรในราชการอก แตกมไดลมเลกไป อกทงมตทไดผานสภาทงสองนไปแลวกยงคงอย แสดงวาฝายราชบลลงกยนอยบนระเบยบกฏเกณฑทไดผานความเหนชอบ จะใชระเบยบกฏเกณฑนนเมอไรกได หรอแมแตจะใชกลไกทางการเมองคอสภาทงสองนนอกเมอไรกได และประการสดทาย ในขณะทฝายราชบลลงกสราง"สถาบน"เพอท าใหสามารถท าภารกจตอไปได ฝายขนนางยงอาศยตวบคคลเปนหลกในการด าเนนภารกจตามเปาหมาย ปราศจากตวบคคล (เชนถงแกอนจกรรมหรอชราจนตองออกจากราชการ) ภารกจนนกด าเนนตอไปไมได เทากบอนาคตอยกบฝายราชบลลงกอยางชดเจน

การด าเนนงานเพอรวบรวมอ านาจมาไวทราชบลลงกในชวงน ทจรงกอยในแนวทางท ร.4 ไดท ามาแลว คอการแสวงหาการรบรองและความนยมจากมหาอ านาจตะวนตก และการท าใหสถาบนพระมหากษตรยใกลชดกบราษฎรมากขน แต ร.5 ทรงลงมอด าเนนการอยางเปนรปธรรม ไมไดท าเพยงสญลกษณอยางในรชกาลกอน กอใหเกดความไมพอใจและการตอตานในหมขนนางทงสองฝาย คอฝายสมเดจเจาพระยา และฝาย “หวโบราณ” หากสองฝายนหรอฝายใดฝายหนง ไมไดอยเบองหลง “วกฤตการณวงหนา” ทงสองฝายกฉวยโอกาสจากวกฤตการณครงนน

ดวยเหตดงนน หลงเหตการณวงหนา พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาฯ จงไมเหนเหตอนใดทจะตองเรงรดการปฏรป เพอสถาปนาระบอบสมบรณาญาสทธราชยโดยเรว ทรงหนไปเตรยมการดานอนๆ แทนการรกเขาไปบนรอนผลประโยชนของขนนาง เพราะถงอยางไรอ านาจเหนอขนนางสวนกลางกจะตองตกอยกบพระองคอยางหลกเลยงไมไดอยแลว

ใน พ.ศ. 2418 กไดประกาศตงกระทรวงการคลงขนเปนกระทรวงแรก โดยจดใหท างานเหมอนประเทศตะวนตกอยางทหอรษฎากรพพฒนไดด าเนนงานมาแลว (แบงหนวยงานตามหนาทไมใชพนท และใชวธท างานแบบตะวนตกคอบนทกขอมลสถตและกระบวนการตดสนใจเสนอตอผบงคบบญชา) แตในระยะแรกน กระทรวงการคลงยงมหนาทจ ากดเพยงดแลเงนภาษทเคยอยกบหอรษฎากรพพฒนเทานน ในขณะทหอรษฎากรฯ ท าหนาทตรวจบญชเปนหลก แมกระนนกถอวาเปนจดเรมตนทจะปฏรปการปกครองสวนกลางในเวลาตอมา เพราะการท างานของกระทรวงการคลงจะเปนแบบอยางใหแกกระทรวงอนๆ ซงตงใหมตามมา

20

นบแตชวงปลายทศวรรษ 2420 เปนตนมา อ านาจของฝายสมเดจเจาพระยาฯ และกลมขนนาง “หวโบราณ” กรวงโรยลง ทงเพราะแกชราหรอถงแกอนจกรรม และทงเพราะบางสวนถกดงใหเปลยนคายมาอยฝายราชบลลงก โดยเฉพาะหลง พ.ศ. 2426 เมอสมเดจเจาพระยาฯ ถงแกอสญกรรมลง สกลบนนากขาดผน าทชาญฉลาดและเปนทยอมรบอยางทผานมา อ านาจกหลดจากมอไปจนสนเชง แมแตบานของสมเดจเจาพระยาฯ กถกยด เพอชดใชภาษทคางช าระจ านวนมาก

ดงนนนบจาก พ.ศ. 2429 เปนตนมา เงนภาษทงหมดกถกรวมเขากระทรวงการคลงหรอเปนเงนแผนดน เทากบพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาฯ เขาถงทรพยากรการคลงของประเทศโดยสนเชง มก าลงทรพยทจะจดการเปลยนแปลงดานตางๆ เพอรวบอ านาจไวภายใตราชบลลงกอยางไมมอปสรรคแตอยางใด ยกเวนแตแรงกดดนของมหาอ านาจจกรวรรดนยมบางเรอง

ในชวงทศวรรษ 2448 หลงจากไดปฏรปการบรหารสวนกลางสมบรณแลว รฐบาลไดเปลยนระบบภาษซงท ารายไดใหแกรฐไดมากขนอกมาก นนคอการเกบภาษรชชปการและการเกบคานา (2444)

ภาษรชชปการหรอภาษรายหวนกคอเงน “คาราชการ” ซงไพรตองจายใหแทนการเขาเวรรบราชการ แนนอนวาสวนหนงทใหญมากตองสญเสยไปกบการฉอราษฎรบงหลวงของมลนายซงเปนผจดเกบ และกบความไรประสทธภาพในการจดเกบ ในชวงนรฐหนมาเกบภาษรายหวแทน เพราะระบบไพรก าลงสลายไปหมด (สอดรบกบการเลกไพรดวยการเกณฑทหารซงเรมด าเนนการมาตงแตทศวรรษ 2420) เรยกวาเงนรชชปการ เกบปละ 6 บาทเทากนหมดทกคน ไมวาจะมหรอจน

อนทจรงความคดทจะเกบภาษรายหวแทนการเกณฑแรงงานมมาตงแตเค านซลออฟสเตท แตเปนมาตรการทรนแรงเกนไปเพราะขดประโยชนของขนนาง “หวโบราณ” ซงไดคมแรงงานไพรจ านวนมาก อยางไรกตาม ถงจะเปลยนมาเปนภาษรายหว แตความคดเบองหลงการจดเกบภาษประเภทน กจ าลองมาจากการเกณฑไพรนนเอง เพราะผทไมมเงนเสยคารชชปการได กตองใชแรงงานใหแกรฐชดเชยแทนเงนภาษ (กคอไมมเงนเสย “คาราชการ” กตองเขาเวรรบราชการ)

ภาษอกสวนหนงคอคานา ใน พ.ศ. 2444 รฐไดออก พ.ร.บ.ลกษณะเกบเงนคานาจากชาวนา ตามสดสวนของทนาซงใชประโยชน แตเดมมารฐไดเกบ “หางขาว” จากชาวนาอยแลว มอตราไมเทากนตามแตสถานทต งของนา, ปรมาณทนา และคณภาพของทนา มบางสวนทเกบเปนตวเงนในตนรตนโกสนทร แตสวนใหญแลวเกบเปนสวนแบงขาว เพราะถอวาทดนทงหมดเปนของพระเจาแผนดน ชาวนาจงตองเสย “คาเชา” ใหแกหลวง การจดเกบภาษเหลานเมอท าอยางมประสทธภาพมากขน และเกบเปนเงนสดแทนขาว กท าให

21

รฐมรายไดเพมขนอกมาก เชนกอน พ.ศ. 2439 กรมนา(หลง 2435 คอกระทรวงเกษตร)จดสงเจาพนกงานออกไปเกบคานาจากชาวนาทกปอยางทเคยท ามาแตโบราณ แตเจาพนกงานมสทธหกเงนทเกบมาได 6% และยงตองแบงแกขาราชการสวนอนอก 6% รวม “คาจางเกบ” ทรฐตองเสยถง 12% แตใน พ.ศ. 2439 โปรดใหโอนภาระการเกบคานามาไวทกระทรวงมหาดไทย ซงสามารถเกบไดเตมเมดเตมหนวยมากขน อกทงไมตองหกคาจางดงแตกอน จงท าใหรฐไดรายไดเพมขนไปอก ในขณะเดยวกนตองไมลมดวยวา การเกบคานาไดเตมเมดเตมหนวยเทาไร กสรางความเดอดรอนแกชาวนาบกเบกเพมขนเทานน

ภาษทเกบเปนตวเงนทงสองสวนนท าความเดอดรอนแกชาวนา และปรากฏฎการองทกขใหลดเงนรชชปการและคานามาตงแตปลาย ร.5 โดยเฉพาะในปทเกดความผนผวนในตลาดขาว หรอในปทเกดภยธรรมชาต แตในทางตรงกนขาม ภาษทงสองสวนนท ารายไดใหแกรฐจ านวนมาก ประมาณกนวาในระหวาง 2443-2463 ภาษสองสวนนท าเงนใหแกรฐถง 15 ลานบาท

แตรายไดทมากกวานนกคอภาษสงออกขาว ซงเพมพนขนตลอดมา เพราะการขยายพนทเพาะปลกของชาวนาบกเบก ฐานภาษของรฐสมบรณาญาสทธราชยสยามจงเปลยนไปจากรฐไทยประเพณ กลาวคอจากการเกบภาษเปนสนคา, แรงงาน และภาษการผลต (คอระบบเจาภาษนายอากรซงไมใชภาษการคาโดยตรง) มาสการเกบภาษเปนตวเงนและภาษการคาโดยตรง ยอมสะทอนความเปนรฐทนนยม (หรอบางคนเรยกวาทนนยมชายขอบ) ของสมบรณาญาสทธราชยสยาม

ระบบราชการและการศกษาแผนใหม วธท างานของระบบราชการแผนใหมนตงอยบนฐานสองอยาง คอการท างานตาม

ภารกจ ซงอาจแบงออกไดเปนหนวยงานตางๆ แตละหนวยงานมภารกจเฉพาะของตนเอง (ฉะนนการแบงกรมกองของราชการยอมแบงตามหนาท ไมใชแบงตามพนทแบบโบราณ) ดวยเหตดงน นจงตองการความช านาญเฉพาะดาน ตองมผทไดร บการศกษาหรอประสบการณดานนนๆ มาพอสมควรในหนวยงาน นอกจากนวธท างานกอาศยตวหนงสอ ไมใชความสมพนธทถงตวเหมอนในระบบราชการโบราณ ดงนนทงขอมลและกระบวนการตดสนใจกจะถกบนทกไว สะดวกแกการตรวจสอบของหนวยเหนอหรอผบงคบบญชา ความรดานการอานออกเขยนไดจงเปนพนฐานทหลกเลยงไมได ตงแตระดบเสมยนไปจนถงผบงคบบญชาระดบสง ความช านาญเฉพาะดาน และการท างานดวยเอกสารหรอตวหนงสอ ทงสองอยางนท าใหสามารถบรหารดนแดนไดกวางไกลอยางเทาเทยมกน และบรหารลงลกไดมากขน ทงในแงเนอหาและหนวยยอยๆ ในสงคม ในขณะเดยวกน กระบวนการตดสนใจในการบรหารกสามารถรวมศนยได

22

อกลกษณะหนงซงมความส าคญของระบบราชการแผนใหมคอ แหลงทมาของรายไดขาราชการคอเงนเดอน มไดเปนอสระจากการก ากบควบคมของรฐบาล ผดจากแหลงทมาของรายไดขนนางในระบบราชการโบราณ ซงมกเปนสทธทไดรบพระราชทาน เชนก าลงคน, ภาษอากรสวนทตนมหนาทเรยกเกบ, ความสมพนธเชงอปถมภ, และสวนแบงของคาบรการทรฐเรยกเกบจากราษฎร อนเปนแหลงทมาของรายไดซงคอนขางเปนอสระจากการก ากบควบคม ท าใหขนนางอยพนจากการก ากบควบคมของรฐในระดบสง นอกจากน ทงการทตองกนเงนเดอนจากรฐและการเลอนฐานะต าแหนงกมาจากรฐ ขาราชการแตละคนจงไมมอ านาจตอรองกบรฐแตอยางใด ปราศจากระบบราชการแผนใหมเชนน พระมหากษตรยจะรวมศนยอ านาจไวในมอแตผเดยว ยอมเปนไปไมได

นบตงแตชวงปลายทศวรรษ 2420 เมอปฏปกษทางการเมองของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาฯ หมดอ านาจในต าแหนงราชการไปแลว จงหวะของการปฏรปเพอรวบอ านาจเขาศนยกลางกเปนไปอยางรวดเรวและเหนชดไดมากขน

ตงแต พ.ศ. 2428 เปนตนมา กทรงสามารถแตงตงคนของพระองคเขาไปคมกรมกองในระบบราชการแบบเกาไดบางแลว ในปนน เมอเจาพระยาภาณวงศมหาโกษาธบด (ทวม บนนาก) วาทพระคลงขอลาออก กทรงแยกพระคลงออกเปนสองกระทรวง คอกระทรวงการคลง (ซงทรงตงขนกอนแลวในพระบรมมหาราชวง) และกระทรวงการตางประเทศ โปรดใหพระเจานองยาเธอกรมพระจกรพรรดพงศวากระทรวงการคลง และกรมหลวงเทววงศวโรปการวากระทรวงตางประเทศ เทากบสามารถดงรายไดสวนทเคยกระจายไปเปนประโยชนของขนนางและเจานายมาไวในก ากบของพระองค และทรงรบผดชอบตอความสมพนธระหวางประเทศโดยตรง ในชวงเดยวกนน กขยายงานทเคยอยในกรมมหาดเลกหลวง หรอกรมทหารมหาดเลกราชวลลภ ออกไปเปนงานของรฐทงหมด ใน พ.ศ. 2430 ทรงตงกรมยทธนาธการขน โปรดใหพระเจานองยาเธอเจาฟาภาณรงสวาการ และในปเดยวกนนเองกทรงตงกรมธรรมการ (ศกษา) กรมโยธาธการ , กรมยตธรรม และกรมมรธาธร (ราชเลขาธการ) งานอนทเคยอยในกรมมหาดเลกหลวง กลายเปนหนวยงานกลางของรฐ เชนทรงตงกรมไปรษณยโทรเลข , กรมโรงพมพหลวง และเปลยนศาลรบสงใหเปนศาลยตธรรม เพอเตรยมการสรางเอกภาพทางการศาลขนภายใตการควบคมดแลของพระมหากษตรย (เดมเคยกระจายอยในกรมกองตางๆ) กรมแผนท, กรมชลประทาน กรมโรงพยาบาล ฯลฯ โดยโปรดใหพระเจานองยาเธอเขาไปเปนอธบดหรอหวหนาของกรมใหมๆ เหลานเปนสวนใหญ และวธการท างานของกรมเหลาน ลวนเปนการท างานแบบระบบราชการแผนใหม โดยถอหอรษฎากรพพฒนและกระทรวงการคลงซงตงขนในพระบรมมหาราชวงเปนตนแบบ

23

อยางไรกตาม ในชวงนจนถงเมอตงกระทรวงแบบใหมเปนทางการใน พ.ศ. 2435 ระบบราชการยงผสมกนระหวางหนวยงานทปฏบตงานแบบเกา กบแบบใหม และอาจเกดความขดแยงกนไดเพราะมหนาทซ าซอนกน เชนระหวางกรมกลาโหมในระบบราชการแบบเกา กบกรมยทธนาธการในระบบราชการแบบใหม หรอเมอตงกระทรวงมหาดไทยตามแผนการปรบการบรหารสวนกลางใน พ.ศ. 2431 แลว กระทรวงใหมนกไมมอ านาจดแลจดการราษฎรในภาคใตได เพราะภาคใตยงขนกบกลาโหมตามการแบงของระบบราชการแบบเดม

รปแบบการบรหารงานโดยผานคณะเสนาบดซงใชเปนการภายในมาตงแต 2431 โดยเลยนแบบการบรหารขององกฤษ ประกาศใชเปนทางการเมอขนนางรนเกาหมดอ านาจลงโดยสนเชงแลวใน พ.ศ. 2435 โดยมกระทรวง 12 กระทรวง เสนาบดวาการกระทรวงตางๆ เกาในสบสองต าแหนงเปนพระเจานองยาเธอ หรอในภายหลง เมอพระราชโอรสทสงไปศกษาในยโรปเสดจกลบมาแลว กรวมถงพระเจาลกยาเธอดวย ไมแตเพยงในคณะเสนาบดเทานน หนวยราชการโดยทวไป กมกมเจานายหรอขนนางทไดรบความไววางพระทยด ารงต าแหนงหวหนาหนวยงานนนๆ ดวย โดยภาพรวมการปฏรปการบรหารสวนกลาง คอการตงรฐบาลของเจาขนจากระดบบนสดลงมาถงระดบหนวยราชการนนเอง

แมวาการจดการบรหารเชนน ท าใหเกดการประสานงานกนระหวางกระทรวงตางๆ ไดดข น เชนกระทรวงการคลงสามารถประสานการเกบภาษอากรกบกระทรวงอนทเกยวของ (ทส าคญคอมหาดไทย) ท าใหเพมรายไดของรฐขนไดอกเปนจ านวนมาก แตกเปนการประสานภายใตการก ากบอยางใกลชดของพระมหากษตรย เพราะเสนาบดแตละกระทรวงไมมอ านาจตดสนใจโดยไมไดรบความเหนชอบจากพระมหากษตรย ทประชมเสนาบดไมใชองคกรทเปนเอกภาพนก เสนาบดแตละคนจะรายงาน เสนอนโยบาย และขอการตดสนพระทยจากพระมหากษตรย ไมใชจากมตของทประชมเสนาบด ความเหนสนบสนนหรอความเหนแยงตอขอเสนอของกระทรวงตางๆ ในทประชม มไดกระท าเพอใหเกดมตรวมกน แตกระท าเพอโนมน าการตดสนพระทยของพระมหากษตรย ฉะน นแมมทประชมของคณะเสนาบดอย แตทประชมน ไมใชรฐบาลผบรหารประเทศ ผบรหารทแทจรงคอองคพระมหากษตรยเทานน เหมอนกบสภาพทเกดในรสเซยสมยเดยวกน ดงมค ากลาววา “[ในรสเซย] แมมคณะรฐมนตร แตไมมรฐบาล ... [มแตพระเจาซาร]”

จงไมแปลกทในรายงานของบคคลผหนงซงอางวาเคยอยในทประชมเสนาบด (เขาใจวาเปนเจานายไทย ทคนเคยภาษาองกฤษอยางด) รายงานไปยงผส าเรจราชการองกฤษประจ านคมชองแคบ (Sir Frank Swettenam)วา ทประชมเสนาบดของสยามไมไดท าอะไรมากไปกวา ทะเลาะขดแขงขดขากนเอง เพอแยงกนเปนคนโปรดของพระมหากษตรย กลายเปนเวทการเมองภายในระหวางพวกชนชนน าดวยกนเอง

24

แมกระนน กระทรวงตางๆ ซงท าภารกจของตนตามหนาทไมใชพนท กท าใหพระบรมราโชบายตางๆ ไดรบการปฏบตอยางไดผลพอสมควร และท าใหระบบบรหารของไทยซงเคยกระจายอยในหมชนชนน าหลากหลายกลม กลบมารวมศนยอยทพระมหากษตรยอยางมนคง กลายเปนเครองมอทมประสทธภาพของพระมหากษตรยในการบรหาร หากมพระราชประสงคจะแทรกเขาไปจดการในระดบใด กสามารถท าได แลวแตพระมหากษตรยทเปนประธานของระบบปกครองมพระราชประสงคจะแทรกลงไปถงระดบใด

ระบบราชการแผนใหมดงทกลาวน (ทงในการบรหารสวนกลาง และการขยายพระราชอ านาจออกไปทวพระราชอาณาจกร) ตองการก าลงคนทมการศกษาและฝกอบรมแผนใหมดวย นบตงแตตองอานออกเขยนไดคลอง ไปจนถงความรเฉพาะทางบางอยางทชวยใหปฏบตงานได เชนการรงวดทดน การท าแผนท การแพทยแผนใหม กฎหมาย หรอการทหาร ทงยงตองการคนเชนนจ านวนมากดวย เพอใหหนวยงานราชการแผนใหมเหลานสามารถปฏบตภารกจได การสถาปนาระบบราชการแผนใหมจงสมพนธเชอมโยงอยางแยกไมออกกบการศกษาแผนใหม ซงพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาฯ ทรงรเรมขนในสยาม เพอผลตก าลงคนส าหรบราชการ

การศกษาแผนใหมคอการใหการศกษาทมเนอหาทคอนขางเนนไปทางฆราวาสวสย แกคนจ านวนมาก ดวยหลกสตรทคอนขางเปนอนหนงอนเดยวกน แทนการศกษาเพอจดหมายทางศาสนาและเปนการสอสารกนระหวางครและศษยเปนคนๆ จ านวนนอยอยางโบราณ ทงนเพราะการศกษาแผนใหมมลกษณะเปนการศกษามวลชนดวย

นโยบายดานการศกษาของสมบรณาญาสทธราชยสยามนน สมพนธกบนโยบายดานสงคม กลาวคอพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาฯ ตงพระทยทจะเปลยนสยามใหกลายเปนรฐสมยใหม แตในขณะเดยวกน กมพระราชประสงคจะรกษาชวงชนทางสงคม( social hierarchy)ไวใหคงเดมไมเปลยนแปลง โดยสรปกคอมคนในสถานะ “ผด” ซงกคอกลมคนทแตเดมจดวาอยในพวก “มลนาย” และคนในสถานะ “ราษฎรสามญ” ซงกคอกลมคนทแตเดมจดวาอยในพวก “ไพร” ผดจะยงเปนชนชนปกครองตอไป และสามญชนจะเปนก าลงของผด ในการปกครอง หรอประกอบการทางเศรษฐกจทผดเหนชอบ จะเหนไดว ารฐสมบรณาญาสทธราชยสยามซงกลายเปนรฐสมยใหมนน ยงคงรกษา “ศกดนา” ของขาราษฎรไวตลอดมา แมวาใชเปนเพยงเครองหมายแหงชวงชนทางสงคมเทานนกตาม และยงคงตราบคคลวาเปน “ไพร” แมไมไดสงกดกรมกองใดๆ (เชนผทสมครเปนทหารในระยะแรก อยประจ าการครบ 5 ปแลวกจะไดสทธพนจากความเปน “ไพร”) การจดชวงชน “ไพร” ยงใชตลอดมา (โดยตรงหรอออม)ในสมบรณาญาสทธราชยสยาม

25

นโยบายรฐทนสมยบนโครงสรางสงคมตามประเพณ ยงด ารงสบมาจนสนสมยสมบรณาญาสทธราชย และยงใชเปนอดมการณหลกของกลมกษตรยนยมและจารตนยมสบมาจนปจจบน

ในแงหนง การรกษาชวงชนทางสงคมเชนนมความจ าเปนแกสมบรณาญาสทธราชยสยาม พดดวยภาษาปจจบน คอการสรางอตลกษณทจะรอนสทธของขาราษฎรสวนใหญซงเ ป น ส า มญชน อ อ ก ไป จ า ก อ า น า จ ท า ง ก า ร เ ม อ ง เ พ ร า ะ ด ง ท ก ล า ว แ ล ว ว า สมบรณาญาสทธราชยสยามไมยอมพฒนาไปมากกวารกษาอ านาจทงหมดไวในมอของพระมหากษตรย โดยไมยอมใหมกลมใดๆ เขามาแบงปนอ านาจนนเลย ใน พ.ศ. 2431 เมอมรบสงใหกรมหมนเทววงศวโรทยซงตองเสดจไปลอนดอนเพอรวมงานฉลอง 50 ปครองราชสมบตของพระราชนนาถวคตอเรย ไดศกษาการจดการบรหารสวนกลางขององกฤษ เพอใชเปนแบบอยาง จนในทสดกไดจดกระทรวงขนรบผดชอบภารกจทแตกตางกน 12 กระทรวงดงทกลาวแลว แตรายงานของกรมหมนเทววงศฯ ไมไดพดถงกลไกอนๆ ของระบบปกครององกฤษเลย นอกจากคณะรฐมนตร เชนไมพดถงสภาขนนางและสภาผแทนราษฎร ไมพดถงการบรหารเมองลอนดอนและหวเมอง ไมพดถงองคกรพลเมองประเภทตางๆ ซงมอ านาจตอรองเชงนโยบายไดระดบหนง ฯลฯ สมบรณาญาสทธราชยสยาม จงเปนสมบรณาญาสทธของพระราชา มากกวาคณะบคคลทมศกยภาพจะขยายไปรวมกลมอนๆ ซงมก าลงทางเศรษฐกจ หรอการเมอง หรอสงคมเพมขนจากความเปลยนแปลง ในความแขงแกรงของสมบรณาญาสทธราชยสยาม จงมความออนแอแทรกอยและรนแรงมากขนตลอดมา ยงสยามเปลยนไปมากเทาไร ความออนแอนนกยงบนรอนระบอบมากขนเทานน

อกกรณหนงทเหนไดชดยงกวา กคอค ากราบบงคมทลของเจานายและขาราชการใหเปลยนแปลงระบบการปกครองใน พ.ศ. 2428 อนทจรงค ากราบบงคมทลนไมเกยวอะไรกบประชาธปไตย หรออยางนอยกไมเกยวกบประชาธปไตยมวลชน เพราะยงคงรกษาพระราชอ านาจในการแตงตงต าแหนงสาธารณะทกต าแหนง แมเสนอใหมรฐสภากยงสงวนวาสวนหนงของสมาชกตองมาจากการแตงตง (อาจเปดใหมการสมครรบเลอกตงไดเฉพาะผมคณสมบตบางอยาง) แตในนามของความจงรกภกด จงกราบบงคมทลใหกระจายอ านาจทไดมาใหมนไปแกกลมคนททรงไววางพระทยใหกวางขน (เชนผกราบบงคมทลเปนตน) เปดเสรภาพดานการแสดงความคดเหนใหกวางขน เพอเพมการมสวนรวมของคนทวไปในระบอบสมบรณาญาสทธราชย ตลอดจนตงคณะรฐบาลทอาจท างานเปนอสระได แตพ ร ะมหากษต รย มอ า น า จ แต ง ต ง แ ล ะ ถอดถอน ฯ ล ฯ น บ เ ป น โ อกาสแ รกทสมบรณาญาสทธราชยสยามจะพฒนาความเปนสถาบน ทมคนหลากหลายกลมเขามารวมมากขนกวาจ ากดไวกบพระมหากษตรยเพยงพระองคเดยว แตพระบาทสมเดจพระ

26

จลจอมเกลาฯ กทรงปฏเสธ ดวยเหตผลวาสยามยงไมพรอมทจะกาวไปถงจดนน อนจะท าใหเสยความสามคคมากกวา (ปญหาเดยวกนนจะกลบมาพจารณากนใหมหลงจากนนเกอบ 50 ป ทามกลางวกฤตหนกหนวงของสมบรณาญาสทธราชยสยาม เมอระบอบใกลจะพงสลายลง ทนาอศจรรยคอค าตอบกยงเหมอนเดม...สยามยงไมพรอม)

ตงแตกอนทจะสามารถขยายพระราชอ านาจออกจากพระบรมมหาราชวงได กทรงลงทนดานการศกษาของเจานายกอน เชนสงเจานายระดบหมอมเจาไปศกษาทสงคโปร หรอทรงจางฝรงสอนภาษาองกฤษ, ฝรงเศส และคณตศาสตรตะวนตก ใหแกเจานายททรงพระเยาวในพระบรมมหาราชวง หรอจดโรงเรยนสวนอนนต (ตงขนใน พ.ศ. 2422) ภายใตการด าเนนการของนายแมคฟาแลนด กมงหมายใหเปนโรงเรยนของบตรหลาน “ผด” ในพ.ศ. 2423 ทรงตงโรงเรยนสวนกหลาบขน และในพระราชด ารสในโอกาสทใหรางวลนกเรยนด ไดทรงประกาศชดเจนวา ทรงตงโรงเรยนนเพอใหเจานายระดบลางๆ คอหมอมเจาและหมอมราชวงศ ซงในขณะนนมจ านวนมากและไมไดรบการศกษา เนองจากเจานายระดบนในอดตไมมต าแหนงหนาทในราชการแบบเกา การเขาเรยนทสวนกหลาบถอวาเปนการถวายตว (ในระบบราชการแบบเกา การถวายตวเปนขนตอนแรกทจะรบราชการเปนขนนางตอไปในอนาคต) เพอจะไดมอนาคตในระบบราชการแผนใหมภายหนา

นอกจากทรงสรางโรงเรยนเพอฝกหดลกหลาน “ผด” ไวส าหรบรบราชการในระดบผบงคบบญชาแลว กยงเรมสงพระราชโอรสและพระประยรญาตไปศกษาตอตางประเทศ เพอไดรบการศกษาชนสงอนเหมาะทจะรบราชการในต าแหนงบงคบบญชาระดบสง นบเปนนโยบายการศกษาทสนเปลองมาก และไมสจะประสบความส าเรจนก ใน พ.ศ. 2435 นกเรยนทนพระราชทานทสงไปยโรปกถกสงตวกลบ เนองจากผลการเรยนย าแย เพราะการคดเลอกสงไปศกษานน ไมไดพจารณาทความสามารถของแตละคน หากพจารณาจากเสนสายความสมพนธกบพระมหากษตรยเปนเกณฑ

แตการศกษาแผนใหมซงตงใจจดใหแกกลม “ผด” กอนน กลบไมคอยไดรบการตอบสนองจาก “ผด” อยางกระตอรอรนนก เพราะความกาวหนาในชวตการงานของ “ผด” ในโลกสมยเกาของไทย ไมไดมาจากการศกษาเทากบการมสายสมพนธทดก บผอปถมภ โดยเฉพาะพระมหากษตรยซงเปนผอปถมภรายใหญสด พดอกอยางหนงคอ “เสนสาย” และ/หรอก าเนด มความส าคญกวาการศกษา ดงนนกลม “ผด” จงยงเชอมนใน “เสนสาย”มากกวา และแททจรงแลว แมจะปฏรประบบราชการใหกลายเปนระบบใหม นโยบายบรหารของสมบรณาญาสทธราชยสยาม กยงพยายามจะรกษาต าแหนงบงคบบญชาระดบสงไวในมอของ “ผด” ตามหลกสรางรฐทนสมย แตเกบสงคมลาสมยไวคงเดม “เสนสาย” กยงมความส าคญในระบบราชการแผนใหมอยนนเอง แมแตการคดเลอกเดกเขาเรยนในโรงเรยนของ “ผด” หรอโรงเรยนทสอนวชาเฉพาะดาน กใหสทธพเศษแกลกหลานชนชน

27

“ผด” กอน รวมทงการลงทนสงนกเรยนไปยโรป กเกอบจะเปนการพจารณาจาก “เสนสาย” เกอบทงหมด และนนคอเหตผลทสวนใหญมกไมส าเรจการศกษาในระบบการศกษาทเปนกลางทางชนชนของตะวนตก

ตรงกนขามกบกลม “ผด” สามญชนอนประกอบดวยลกหลานขนนางระดบลาง, พอคาจนหรอเชอสายจน, และชาวบานรานตลาดในเมอง กลบกระตอรอรนกบการศกษาแผนใหมมาแตตน เหลาตระกลของคนทปราศจาก “เสนสาย” เหลาน ไดพบชองทางการเลอนสถานะทางเศรษฐกจและสงคมอนใหม คอการศกษาในโรงเรยน และพากนสงบตรหลานเขาเรยนกนมากกวา “ผด” โรงเรยนทต งใจเปดใหลกหลาน “ผด” มนกเรยน “ไพร” เขาสมครเรยนจ านวนทวมทนมากขน จนกระทงคดกนวาจะหาทางกดกนมใหลก “ไพร” เหลานไดเขาเรยนอยางไร เชนใน พ.ศ. 2432 ไดเกบคาเลาเรยนในชนมธยมปละ 20 บาท เพอปองกน “คนเลว” (หมายถงคนทมาจากตระกลสามญ) ไดเขาเรยน การทสามญชนแทรกเขาสการศกษาระดบสงยงมภยนตรายตอสมบรณาญาสทธราชยสยามมากขน ในกรณโรงเรยนนายทหาร หลง พ.ศ. 2448 เมอออก พ.ร.บ. เกณฑทหารแลว จ าเปนตองมนายทหารเพมขนอยางมาก และปรากฏวาสามญชนเขาเรยนในโรงเรยนนายทหารจ านวนมาก ใน พ.ศ. 2449 ระเบยบการรบนกเรยนของโรงเรยนนายรอยกเปลยนไป กลาวคอผสมครจะตองไดรบการสนบสนนและค าประกนจากขาราชการระดบสญญาบตร และจะตองเปนบตรหลาน “ผด” (แตระเบยบเหลานกไมสามารถกดกนสามญชนเขาสอาชพนายทหารได)

ระบบราชการแผนใหมตองการพนกงานมากกวาชนชนน าทเปนผบงคบบญชา ฉะนนจงตองจดการศกษามวลชนส าหรบสรางพนกงานระดบลางๆ เหลานดวย ใน พ.ศ. 2418 ทรงวางนโยบายใชวดเปนสถานทใหการศกษาขนพนฐานแกลกหลานชาวบาน เพราะถงอยางไรวดกเปนสถานศกษาของเดกมาแตโบราณแลว ทรงแนะน าใหวดหลวงทงหลายใชต าราเรยนของหลวง ซงคอหนงสอทประพนธขนส าหรบนกเรยนในโรงเรยนมหาดเลกหลวง ไดแกต ารามลบทบรรพกจซงสอนใหอานออกเขยนไดดวยวธทแตกตางจากวธโบราณ แมจะทรงสนบสนนโดยพระราชทานต าราเหลานแกวดทจดสอน แตกไมกาวหนาเทาทควร เพราะในชวงนนการเรยนหลกสตรใหมเหลานยงไมเปนชองทางใหเขารบราชการได (กอนขยายการปฏรปการปกครองอยางกวางขวาง) จนถง พ.ศ. 2427 จงเรมตนดงเอาโรงเรยนวดเหลานมาอยภายใตการอปถมภของรฐโดยตรง นอกจากแจกต าราเรยนแลว ยงพระราชทานเงนเดอนแกครดวย จนชาวบานเรมแนใจวา การสงลกเขาเรยนในโรงเรยนเหลาน จะไมท าใหถกเกณฑเปนทหาร กจการโรงเรยนวดของหลวงจงมเดกมาสมครเรยนมากขน โดยเฉพาะเมอตงหนวยงานใหมๆ ของระบบราชการแผนใหมมากขน ความตองการเสมยนในกรมกองแบบใหมเหลานมมาก การจบเพยงชนประโยคหนง (ประถมศกษา) กท าให

28

สามารถเขารบราชการกนเงนเดอนได (จาก 15-20 บาท) ความนยมในการสงบตรหลานเรยนในโรงเรยนเหลานจงยงเพมขนไปอก

แตราชการแผนใหมกยงตองการขาราชการระดบลางทมการศกษาสงกวาประโยคหนง จงทรงประกาศในป 2428 วา หากผทสามารถเรยนจนจบ 6 เลมของมลบทบรรพกจได แลวเขาสอบวฒไดประกาศนยบตร กจะไดรบอนญาตใหเขาเรยนในประโยคมธยมของโรงเรยนหลวง ผลของการเปดระบบราชการใหผท ไดรบการศกษาขนพนฐานขนไปน ท าใหจ านวนนกเรยนเพมมากขน ใน 2432 มโรงเรยนสมยใหมอย 19 แหงในกรงเทพฯ มนกเรยน 1,504 คน ถง 2453 ม 200 โรงเรยนและนกเรยน 16,000 คน มโรงเรยนมธยม 12 แหง และมโรงเรยนทสงกวามธยม 11 แหง และนกเรยน 2,600 คน ใน พ.ศ. 2439 มนกเรยนจากโรงเรยนถง 115 โรงเรยน เขาสอบเอาประกาศนยบตรประโยคหนง (ประถมศกษา) จนในชวงทศวรรษ 2440 จ านวนของนกเรยนทจบการศกษาระดบตางๆ เรมมจ านวนมากกวาอตราททางราชการสามารถรบได ปญญาชนสยามบางคน เชนกรมหลวงวชรญาณวโรรส เรมเตอนถงภยนตรายทอาจเกดจากการสงเสรมการศกษาเพอเปาหมายเดยว คอรบราชการ

การศกษาอกระดบหนงทระบบราชการแผนใหมตองมคอการศกษาเฉพาะทาง รฐสมบรณาญาสทธราชยสยามไดจดการศกษาลกษณะนเพอผลตคนเชนเดยวกน (นอกจากการฝกงานในการรบราชการ เชนเรยนรการท าแผนทจากชางฝรงทรฐจางเขามาท างาน) ทส าคญคอโรงเรยนขาราชการพลเรอน, โรงเรยนกฎหมาย และโรงเรยนนายรอย

เจตนารมณตงแตแรกของการตงโรงเรยนเฉพาะทางเหลาน กเหมอนกบการเรมตนโรงเรยนสามญ คอจะใหเปนแหลงฝกความรเฉพาะทางแกบตรหลานของ “ผด” เพราะผทส าเรจการศกษาจะไดด ารงต าแหนงคอนขางสงในระบบราชการ (นายอ าเภอ , ผพพากษา, และนายทหาร) ฉะนนหากมขาราษฎรสามญชนแทรกเขามาในระบบราชการถงระดบน กอาจเปนอนตรายตอระบอบสมบรณาญาสทธราชยได และนโยบายทางสงคมทจะรกษาโครงสรางเดมเอาไวกยอมเปนไปไมได

กลาวโดยสรป ระบบการศกษาของสมบรณาญาสทธราชยสยามแบงออกเปนสามระดบ คอประถมศกษา มธยมศกษา และการศกษาเฉพาะทาง เจตนาเดมคอจ ะแบงการศกษาส าหรบไพรและผดออกจากกนอยางชดเจน ไพรเรยนโรงเรยนวด (ชนประถมและมธยมบางสวน) ผดเรยนโรงเรยนทจดขนโดยเฉพาะส าหรบคนในสถานะน เพอฝกคนเขารบราชการตางระดบกน แตเจตนาเดมนไมประสบความส าเรจนบตงแตระยะแรกๆ เลยทเดยว เพยงไมกปหลงจากตงโรงเรยนผด กปรากฏวามบตรหลานขาราชการระดบลางๆ ราษฎรสามญ ลกพอคาจน จนแมแตลกชาวนา (จ านวนนอย) สามารถเขาเรยนในโรงเรยนเหลานได ฝายเจาและบตรหลานขนนางชนผใหญมจ านวนนอยกวา และนอยลงเรอยๆ จนแมแต

29

โรงเรยนเฉพาะทางกมนกเรยนทไมไดมาจากครอบครวในสถานะผดเขาไปเรยนจ านวนมากกวา องคประกอบของนกเรยนในสถานศกษาเปนอยางไร กสะทอนออกมาในองคประกอบของขาราชการในระบบราชการ สามญชนสามารถไตเตาขนไปถงระดบกลางๆ ในหนวยราชการได มยศและศกดนาในระดบหนง (เชนเปนหลวงขนไป) ทไมสามารถไตเตาขนไปถงต าแหนงสงสด กเนองดวยนโยบายของรฐเอง ทกดกนคนเหลานไมใหไดด ารงต าแหนงระดบสงสดในหนวยงาน ในขณะทการศกษาแผนใหมสอนใหนกเรยนถอความสามารถสวนบคคลเปนเกณฑส าคญในชวต (เชนการสอบวชาตางๆ) แตระบบราชการยงถอ “เสนสาย” และ/หรอก าเนด กบความไววางใจสวนบคคลเปนเกณฑส าคญกวา จงกอใหเกดความตงเครยดเพมพนขนในระบบราชการตลอดมา

ในทศวรรษทายๆ ของรชกาล พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาฯ กตองทรงยอมรบความเปนจรงทวา ไมอาจกดกนสามญชนออกไปจากการศกษาระดบสง หรอระบบราชการระดบบนได ปญหาจงมาอยทวา จะท าใหคนแปลกหนาจากตระกลสามญชนเหลาน มความจงรกภกดตอองคพระมหากษตรยและระบอบสมบรณาญาสทธราชยไดอยางไร วธแกปญหาอาจแบงออกไดเปนสองอยาง

อยางแรก ทรงจดใหนกเรยนในโรงเรยนขาราชการพลเรอน (ซงเปลยนชอกลบไปเปนโรงเรยนมหาดเลกหลวง) ไดรบใชใกลชดองคพระมหากษตรยในฐานะมหาดเลก กอนจะส าเรจการศกษาออกไปรบราชการในกระทรวงมหาดไทย เพอใหเกดความไววางใจ ทรงคนเคย และมความกตญญรคณองคพระมหากษตรย ในดานนตองถอวาประสบความส าเรจพอสมควร เพราะความขดแยงอยางเปดเผยหรอการตานทานพระราชอ านาจ จะไมเกดกบขาราชการกระทรวงมหาดไทย ทรบราชการอยตามหวเมองเลย หากทวาแผนการท านองน ไมไดจดขนแกโรงเรยนนายทหารและโรงเรยนกฎหมาย ซงเรมมขอขดแยงกบพระบรมราโชบายมาตงแตยงไมสนรชกาลท 5

อยางทสองคอ บรรจเนอหาของหลกสตรนกเรยนประถมและมธยม ใหยอมรบและชนชมสมบรณาญาสทธราชยสยาม โดยเฉพาะพระราชกรณยกจของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาฯ โปรดใหพระยาวสทธสรยศกด (เจาพระยาธรรมศกดมนตร) ประพนธแบบเรยนชอธรรมจรยาขนหนงชด ประกอบดวยหนงสอ 6 เลม หนงสอชดนโนมน าใหนกเรยนยอมรบเงอนไขของระบบทนนยมไปพรอมกนกบใหมความรกบานเกดเมองนอน หรอเรมปลกฝงส านกชาตนยมแกนกเรยน ในสวนพระมหากษตรยนน สอนใหกตญญรคณพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาฯ ทน าความเจรญผาสกแกประเทศ กลาวอกนยะหนงคอน าเอาความภกดตอพระมหากษตรยไปผกไวกบส านกชาตนยม (สงเกตดวยวา พระมหากษตรยในแบบเรยนคอองคพระบาทสมเดจพระเจาอยหว ไมเชงเปนสถาบน)

30

คตและส านกชาตนยม เรมปรากฏในหมชนชนน าของระบอบใหมตงแตค ากราบบงคมทลของเจานายและขาราชการใน พ.ศ. 2428 แลว เปนคตทแพรหลายในยโรปซงเจานายและชนชนสงไปรบการศกษา (รวมทงโดยทางออม คออานหนงสอภาษาองกฤษในสยามดวย) จงเขาใจวาไดกลายเปนสวนหนงของวธคดของชนชนสงไทยมานานพอสมควร และคงแทรกซมเขาไปในหลกสตรการศกษา โดยเฉพาะในโรงเรยนเฉพาะทาง

แตคตและส านกชาตนยมนเอง กลบกอใหเกดความขดแยงระหวางพระมหากษตรยและระบบราชการแผนใหม เนองจากระบบการศกษาและระบบราชการแผนใหม สอนใหขาราชการเหนภารกจของหนวยงานของตนวามความส าคญอยางยงตอชาตบานเมอง หากมเหตใดกตามทท าใหหนวยงานไมสามารถประกอบภารกจของตน หรอประกอบไดไมเตมทเทาทควร กจะเหนอปสรรคนนวาเปนเหตขดขวางความเจรญกาวหนาของประเทศชาตไปดวย แมวาอปสรรคนนอาจเปนพระบรมราโชบายของพระมหากษตรยกตาม (ตองไมลมดวยวา ระบอบสมบรณาญาสทธราชยทไมพฒนาของสยามนน ไมไดรวมคนหลากหลายกลมเขาไปในกระบวนการตดสนใจของรฐ) กรณเชนน เกดขนกบกองทพ เมอมความจ าเปนตองปรบลดงบประมาณของกองทพลงในปลายรชกาล โดยตดทอนสทธประโยชนบางอยางททหารเคยไดรบ โดยเฉพาะทหารเรอซงจะไดรบคาลาดตระเวนทางทะเลเพมจากเงนเดอนดวย และเกดกบตลาการ เมอการตอสของกรมหลวงราชบรดเรกฤทธ ในการท าใหตลาการเปนอสระจากฝายบรหารไมประสบความส าเรจ (หรอกรณคดพญาระกา ซงใชเปนขออางเทานน) ถงกบตลาการจ านวนหนงพรอมใจกนกราบถวายบงคมลาออกพรอมกนกบเสนาบด

การผนกพระราชอ านาจในหวเมองและประเทศราช ดงทกลาวในบทกอนแลววา ในหวเมองทวไปแมในเขตทอยไมไกลจากราชธานนก

อ านาจทแทจรงมไดอยทพระมหากษตรยเทากบอยทตระกลผน าทองถน จรงอยหวเมองเหลานไมมก าลงพอจะแขงเมองหรอแขงขอตอราชธานอยางเปดเผยได แตเพอประโยชนในการควบคมดแลความสงบสข รวมทงการเกบภาษ ราชธานกยนดใหตระกลผน าทองถนเหลานไดด ารงต าแหนงเจาเมอง (หรอในกรณเมองจตวาคอมผวาราชการเมองซงแตงตงไปจากเมองหลวง) เพราะมก าลงจะรกษาความสงบและเกบผลประโยชนสงราชธานได ดงนนพระราชอ านาจทแทจรงในหวเมองจงมไมมากนก

ทไกลออกไปยงมดนแดนทเรยกวาประเทศราช ดนเดนเหลานมอตลกษณทางชาตพนธและวฒนธรรมแตกตางจากภาคกลางและภาคใต ซงเปนหวเมองในพระราชอาณาจกร บางแหงเชนหวเมองมลายกนบถอศาสนาตางออกไปดวย ดงทกลาวในบทกอนแลววา มเหตทงทางเศรษฐกจและการเมองระหวางประเทศ ทท าใหพระมหากษตรยใ นตนพทธ

31

ศตวรรษท 24 ตองขยายอ านาจไปยงดนแดนเหลาน จงท าใหพระราชอาณาจกรมประเทศราชทกวางขวาง

แตประเทศราชเหลานมไดอยใตอทธพลของไทยฝายเดยว ยงมอ านาจของเพอนบานทอางสทธเปนเจาเหนอดนแดนเหลานอยในทกแหง บางครงตองท าสงครามกนเปนเวลานาน และแมวากรงเทพฯ ดเหมอนจะไดสทธความเปนเจามาอยางชดเจนในบางแหง อทธพลของเพอนบานกยงอย โดยเปดเผย (เชนกรณกมพชาซงกรงเวกรวมในพธราชาภเษกกษตรยกมพชากบไทยดวย) หรอโดยไมแจงชด ทางฝายตระกลผน าทองถนเอง กพอใจทจะมอ านาจเพอนบานมาคานอ านาจของกรงเทพฯ ดวย เพราะเปนพลงตอรองกบกรงเทพฯ อยางหนง

กลาวโดยสรปกคอ ประเทศราชคอดนแดนในเขตอทธพล (sphere of influence) ของมหาอ านาจในทองถน และเหมอนดนแดนในเขตอทธพลทงหลาย คอมพลวตอยตลอดเวลา ขนอยกบความผนแปรของดลอ านาจโดยรวมของมหาอ านาจทเขามาแขงขนแผอทธพล สยามจงเหมอนรฐอนในภมภาคน ทไมมเสนพรมแดนทแนนอนตายตว คนในภมภาคนไมเคยคดถงรฐทเปนผนดนตอกนเปนพด อยใตอ านาจเดยวกนอยางเทาเทยม และสามารถก าหนดไดวาสนสดเขตอ านาจทจดใดอยางแนนอน อนเปนคตทขาดไมไดของรฐสมยใหม (พนทของรฐอษาคเณยโบราณ เปนพนททางโลกภมวทยา ไมใชพนททางภมศาสตร)

รฐในภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใตภาคพนทวปสามรฐนนคอนขางใหญและแขงแกรง อกทงไมไดตงอยบนเสนทางการคาทางเรอโดยตรง จงไมถกมหาอ านาจตะวนตกคกคามมากนก จนถงตนพทธศตวรรษท 24 ในเวลาประมาณ 50 ป รฐใหญๆ ของภาคพนทวป (องวะ, บางกอก, เว) กถกมหาอ านาจตะวนตกยดครองดนแดน บางสวนหรอทงหมดไป ดลอ านาจของเอเชยตะวนออกเฉยงใตภาคพนทวปเปลยนไป ศนยอ านาจใหญๆ เผชญปญหาการคกคามหรอตกเปนอาณานคม เกดพลวตใหมในเขตอทธพลของศนยอ านาจเดม เจาครองรฐเลกๆ เหลาน ซงเคยใชนโยบายรกษาอสรภาพในการปกครองตนเองไวดวยการคานอ านาจระหวางศนยอ านาจใหญ รฐเลกๆตองปรบตวรบกบความเปลยนแปลง นนคอศนยอ านาจเดมอนตรธานไป แตเกดศนยอ านาจใหมคอมหาอ านาจตะวนตก (ในโคชนไชนาหรอเวยดนามใต, ฮานอยหรอภาคเหนอของเวยดนาม, ยางกงและปนง-สงคโปร) แตการปรบตวของเจาครองรฐเลกๆ เหลานไมอาจใชการถวงดลยอ านาจแบบเดมไดเสยแลว เพราะมหาอ านาจตะวนตกน าความคดเกยวกบรฐแบบใหมเขามา คอรฐทมอาณาเขตแนนอน และถกปกครองดวยอ านาจทเปนอนหนงอนเดยวกนทศนยกลาง ฉะนนการออนนอมตอมหาอ านาจใหมยอมหมายถงการถกผนวกเขาไวในอาณานคมเลยทเดยว

ศนยอ านาจเดยวทแมจะถกมหาอ านาจตะวนตกคกคามเชนกน แตยงไมถงกบถกยดเปนอาณานคมคอสยาม (ดวยเหตผลหลายประการ) สยามจ าเปนตองปรบระบบปกครอง

32

และการเมอง (polity) ใหสอดคลองกบการเปนรฐสมยใหมทมรฐบาลกลางเปนอนหนงอนเดยว และเปนตวแทนเดยวของรฐ รวมทงตองมและแสดงอ านาจอธปไตยของตนเหนอดนแดนทมอาณาเขตชดเจนแนนอน เปนธรรมดาอยเองทสยามยอมตองอางอธปไตยของตนเหนอดนแดนทเคยเปนเขตอทธพล (แตไมเคยเปนสวนหน งสวนเดยวกนของราชอาณาจกร) นนคอบรรดาประเทศราชทงหลาย ซงเคยมพนธะตอสยามแตกตางกน วธทสยามจะ “ผนวก” ดนแดนเหลาน คอการแสดงอ านาจปกครองของกรงเทพฯ เหนอดนแดนเหลาน เชนสงขาหลวงตางพระเนตรพระกรรณไปก ากบควบคมเจาครองรฐเดม ขยายระบบกฎหมายสวนกลางไปบงคบใชในดนแดนเหลานน รวมถงขยายกระบวนการยตธรรมของตนเขาไปดวย หวงหามมใหรฐเหลานนตดตอกบรฐอนโดยตรง แตตองผานกรงเทพฯ จนถงทสดกจดระเบยบการปกครองใหเปนอนหนงอนเดยวกบสยาม คอผนวกเขาไปเปนสวนหนงของรฐแบบใหมนนเอง

กลาวอกนยะหนงกคอ กตกาการแขงขนสถาปนาอ านาจในเขตอทธพลไดเปลยนไปจากเดม ไมแตเพยงมอ านาจและใชสญลกษณแหงอ านาจตามประเพณเทาน น หากตองมการแขงขนซงลงเอยทการผนวกเขามาเปนสวนหนงของรฐแบบใหม (อยางเดยวกบทมหาอ านาจตะวนตกสรางอาณานคม) คแขงขนกไมใชศนยอ านาจเดม แตเปนมหาอ านาจตะวนตกซงมความกาวหนาดานอาวธยทธภณฑกวากนมาก มก าลงทางเศรษฐกจทใหญกวาอยางเทยบกนไมได ทงยงไดผานการสรางระบบปกครองและการเมองของรฐสมยใหมมานานแลว กตกาการแขงขนกเปลยนไปสการชวงชงดนแดนเพอผนวกเปนรฐเดยวกน หรอเปนอาณานคมของตน กลาวอกนยะหนงคอ เปลยนจากการมอ านาจสงสดเหนอประเทศราช เปนมอ านาจสงสดเหนออาณานคม จงไมแปลกทสยามตองถอนตวออกจากรฐเลกๆ ทเคยอยในเขตอทธพลของตนมากอนจ านวนมาก (ซงถาพดดวยภาษาของรฐสมยใหมคอสละอธปไตยเหนอดนแดนเหลานน) คอกมพชาใน พ.ศ. 2406 หวพนทงหาและหกกบสบสองจไทใน พ.ศ. 2431 ฝ งซายแมน าโขงใน พ.ศ. 2436 และเสยมราบพระตะบองกบไชยะบรใน พ.ศ. 2447 รฐมลายสรฐใน พ.ศ. 2452

อยางไรกตาม ในการแขงขนสถาปนาอ านาจรฐแบบใหมลงในดนแดนทเปนเขตอทธพลของศนยอ านาจเกาน ใชวาสยามจะเปนฝายพายแพไปทกกรณ ในรฐเลกรฐนอยทอ านาจของสยามอาจมความก ากวมนอยหนอย ไดแกภาคอสานหรอฝ งขวาแมน าโขง, ลานนา และหวเมองมลายบางรฐ สยามกสามารถท าใหมหาอ านาจตะวนตกยอมรบอธปไตยเหนอดนแดนเหลานนได อยางนอยกในชวงระยะเวลาหนง

แตเดมนนดนแดนฝ งขวาแมน าโขงบางสวนสงกดอยกบเวยงจนและจ าปาศกด บางสวนอยในความดแลของโคราช และอกบางสวนแยงชงกนระหวางอ านาจทองถนทงสอง แตหลงจากชนะศกในสงครามกบเจาอนวงศใน พ.ศ. 2370 แลว กรงเทพฯ ขจดอ านาจของ

33

เวยงจนและจ าปาศกดออกไปทงหมด ดงเอาหวเมองใหญๆ มาขนกรงเทพฯ โดยตรง แตเวยงจน(ซงถกไทยท าลายลงแลว)กยงเปนทมาแหงความชอบธรรมทางการเมองในความคดของประชาชน ปรากฏในนทานพนบานและในธรรมเนยมประเพณของชาวบานโดยทวไป กลาวโดยสรปกคอประชาชนยงรส กวาตนเปนประชาชนของเมองขนของกรงเทพฯ ฉะนนจงยงมความก ากวมอยวาอสานเปนสวนหนงของราชอาณาจกรลานชาง ซงเปนประเทศราชทงของไทยและเวยดนามหรอไม ในสวนนสยามสามารถท าใหมหาอ านาจตะวนตกยอมรบอธปไตยของตนเหนออสาน และสามารถผนวกเอาอสานมาเปนสวนหนงของรฐแบบใหมได โดยไมถกขดขวางอยางหนกจากมหาอ านาจ

ดนแดนลานนากเชนกน อาจเปนประเทศราชของไทยมาตงแตสมยธนบร แตดนเดนลานนานนอยในเขตอทธพลทตองแขงกนระหวางไทยและพมาวาใครจะมอ านาจสงกวากน ความจรงแลว ไทยเพงประสบความส าเรจในการแขงขนกบพมาเหนอดนแดนดงกลาวไดไมนาน (ประมาณ 70 ป) พมากตกเปนอาณานคมขององกฤษโดยสนเชง แตสยามประสบความส าเรจในการท าใหองกฤษยอมรบอ านาจอธปไตยของตนเหนอลานนา และในทสดกผนวกเขามาเปนสวนหนงของรฐสมยใหมสยามได

หวเมองมลายทงสกเชนกน ในประวตศาสตรหวเมองมลายหลงการลมสลายของอาณาจกรใหญๆ เชนลงกาสกะ, มะละกา, และปตตานแลว รฐมลายมกถกอ านาจทงภายในหรอภายนอกคาบสมทรแผอทธพลเขามาครอบง าเปนระยะ กลาวไดวาเปนเขตอทธพลทเปลยนอ านาจอยไปมาโดยตลอด ไทยเพงกลบมาสถาปนาอ านาจเหนอรฐดานเหนอไดในครงแรกของพทธศตวรรษท 24 แตกไมมนคงนก เพราะมกบฏอยเสมอมา ในศตวรรษท 25 เมอถกกดดนจากองกฤษมากเขา สยามจงตดสนใจยกรฐมลายทงสคอไทรบร-ปะลส, กลนตน และตรงกานใหไปรวมอยกบรฐนอกสหพนธรฐมลายขององกฤษ แตในขณะเดยวกน สยามกยงเกบรฐมลายทเคยเปนรฐปตตาน (หรอเจดหวเมองมลาย ตอมาแยกเปนจงหวดปตตาน, ยะลา และนราธวาส) และสตลเอาไว โดยองกฤษไมเขามากดดนแทรกแซงอก เทากบไดรบค ารบรองอธปไตยของไทยเหนอรฐมลายซงไทยไมเคยมอ านาจทม นคงไวเปนสวนหนงของรฐสยาม

หากมองตามสภาพความเปนจรงในยคนน สยามจงไมได “เสยดนแดน” แตสยามพายแพในการแขงขนกบมหาอ านาจตะวนตกเพอสถาปนาอ านาจเหนอเขตอทธพลทก ากวมทงหลาย ในขณะเดยวกน สยามกประสบชยชนะหรอความส าเรจ ทจะผนวกเอาดนแดนในเขตอทธพลซงก ากวมอกสวนหนงไวในราชอาณาจกรได และดวยกลไกการปกครองแบบใหมและการสอสารคมนาคมสมยใหม ในทสดกสรางรฐแบบใหมทมดนแดนตอเนองกน มเสนเขตแดนทชดเจนแนนอน อยภายใตระบบปกครองอนเดยวกน และผกพนกนทาง

34

เศรษฐกจภายใตตลาดเดยวกนขนมาได โดยรวมเอาดนแดนทก ากวมเหลานนไวเปนสวนทแยกออกไมไดของราชอาณาจกร

ในตอนตอไปน จะกลาวถงการสรางกลไกการปกครองแบบใหม ซงผนวกทงหวเมองและประเทศราช ผนกเขามาเปนอนหนงอนเดยวกนในรฐสมยใหมสยาม

กอนการปฏรปการบรหารสวนกลางใน พ.ศ. 2435 พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาฯ ไดสงขาหลวงตางพระเนตรพระกรรณไปประจ าเชยงใหมตงแต พ.ศ. 2413 แตยงไมสามารถควบคมการบรหารภายในของประเทศราชนไดเตมทนก จนถงปลายทศวรรษ 2520 ขาหลวงทงทเชยงใหมและภเกต จงสามารถควบคมประเทศราชและหวเมองทงสองไดแนนแฟนขน มการบงคบใชกฏหมายของสวนกลางอยางไดผล และจดระบบการเกบภาษอากรแบบใหมเขามาแทนทระบบเกา ซงเปนผลประโยชนของชนชนน าในทองถนมากอน ในชวงเดยวกนน กเรมสงขาหลวงไปประจ าใน “อสาน” ของปจจบน (ซงเปน “ลาวพงขาว” ในสมยนน) โดยประจ าทหลวงพระบาง, หนองคาย และอบลราชธาน ทงหมดของขาหลวงเหลานลวนเปนพระบรมวงศานวงศชนผใหญ เพอใหชนชนน าในทองถนเกรงใจ หลายพระองคปฏบตงานไดอยางเปนทนาพอพระทย เชนในเวลาเพยงไมกป กรมหมนพทยลาภพฤฒธาดา ขาหลวงเชยงใหม กสามารถจดการวธประมลท าปาไมใหเปนระเบยบได (อนเปนแหลงรายไดของเจานายฝายเหนอ และเปนเหตใหเกดขอพพาทกบบรษทปาไมขององกฤษ) กรมหลวงประจกษศลปาคม ขาหลวงประจ าหนองคาย สามารถสรางกองทพทองถนขนเพอรกษาความสงบในหมประชากร “ลาว” ของภาคอสาน (แถบหนองหมากแขงหรออดรธานในปจจบน)

ในสวนหวเมองอนๆ ทอยนอกเขตอทธพลทตองแขงขนกบอ านาจอน กรงเทพฯ ยงไมไดขยายอ านาจของตนเขาไปควบคมการบรหารไดใกลชดนก ชนชนน าในทองถนคอเจาเมองและกรมการเมองซงมกสบสายเลอดกนมา ยงมอ านาจคอนขางมากตามวธปกครองแบบโบราณ ทงนเพราะดนแดนดานเหนอของราชธานกยงอยในก ากบของสมหนายก และดานใตอยในก ากบของสมหพระกลาโหม อนมขนนางเกาวาการอยทงสองต าแหนง สมหนายกปวยจนตองออกจากราชการใน พ.ศ. 2435 จงโปรดใหพระเจานองยาเธอกรมหมนด ารงราชานภาพเปนเสนาบดมหาดไทย ในปตอมาสมหพระกลาโหมขอลาออกจากราชการ กระทรวงมหาดไทยใหมจงไดโอกาสดแลจดการสวนภมภาคทงหมด

วธการทสมเดจฯ กรมพระยาด ารงราชานภาพ (พระยศสดทายกอนสนพระชนม) จดการกบสวนภมภาค เพอใหผนกอ านาจเขาสสวนกลาง เลยนแบบมาจากการจดการหวเมองในเขตอทธพลซงพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาฯ ไดทรงจดมากอน นนคอทรงตงระบบ “เทศาภบาล” ขนเปนครงแรกทโคราชใน พ.ศ. 2436 และขยายขนเปน 18 มณฑลทวประเทศในเวลาตอมา โดยจดให “เมอง” (เทยบไดกบจงหวดในปจจบน)จ านวนหนงรวมกน

35

เปนมณฑล แลวสงขาราชการจากสวนกลาง (ซงอาจเปนเชอพระวงศหรอขนนางทไววางใจ) ไปเปน “ขาหลวงเทศาภบาล” (อนอาจเปรยบไดกบขาหลวงตางพระเนตรพระกรรณทสงไปยงเชยงใหม, หลวงพระบาง ฯลฯ มากอน) ขาหลวงเทศาภบาลททรงเลอกสรรไปประจ าการน ไดเรงรดวางพนฐานการรวมอ านาจเขาสศนยกลางอยางไดผล สรางกองก าลงต ารวจขนในแตละมณฑลเปนเครองมอแหงอ านาจเสรมขนไปอกชนหนง ตางเขาไปจดการกบระบบภาษอากรในทองถน ปรบปรงระบบศาลตามแบบกรงเทพฯ ปราบปรามการฉอราษฎรบงหลวงซงท ากนเปนปรกตใหลดลง หรอเลกไป เปนผลใหรายไดแผนดนเพมขนเทาตวในเวลาเพยงไมกป ในขณะเดยวกน ขาราชการทจบการศกษาจากโรงเรยนขาราชการพลเรอนซงเพมขน กท าใหรฐบาลกลางสามารถแทรกการบรหารแบบใหมของตนลกลงไปมากขนทกท จนถงระดบอ าเภอ

ดวยเหตทกระทรวงมหาดไทยมก าลงคนอยมาก จงท าใหกจการอนๆ ในหวเมองซงรฐไดรวบมาไวในความดแลของตนตองฝากไวกบกระทรวงมหาดไทยเกอบทงหมด เชนกรมสรรพากรภมภาคเพอเกบภาษ, กรมส ารวจและกรมชลประทาน, สาธารณสข, การศกษาและธรรมการ (จดระเบยบคณะสงฆในสวนภมภาค) , กรมปาไมและเหมองแร ฯลฯ มหาดไทยจงเปนเหมอนเครองมอส าคญของสมบรณาญาสทธราชยสยามในการผนกพระราชอ านาจนอกเขตราชธานทวประเทศ เพราะกจการเหลานคอการสรางก าลงใหแกสวนกลางในการ “ควบคม” สงคมนนเอง (เชนคมโรค กตองกาวเขามาคมพฤตกรรมในชวตประจ าวนของคน เปนตนวาการขบถาย ควรท าทไหนอยางไร จงจะไมแพรโรค) “ควบคม” กลายเปนภารกจหลกของมหาดไทยสบมา ซงท าใหลกษณะ “อาณานคมภายใน” มความรนแรงมากขน

การผนกอ านาจของสวนกลางยอมกระทบตอผลประโยชนและอ านาจของตระกลขนนางทองถน แตกเชนเดยวกบทไดท ากบขนนางสวนกลางไปแลว นนคอสงเสรมใหตระกลชนชนน าทองถนสงบตรหลานเขารบการศกษาในกรงเทพฯ เพอไดมโอกาสรบราชการในระบบใหมสบตามตระกลตอไป (ทงนยกเวนชนชนน าเดมของภาคอสาน ซงกรงเทพฯ ไมคอยใหความส าคญนก)

ระบบเทศาภบาลตามทศนะของสมเดจฯ กรมพระยาด ารงฯ เปนวธการทเปนไปไดในการผนกอ านาจของสวนกลาง เพราะก าลงคนทมการศกษายงนอย รวมทงงบประมาณกมจ ากด ระบบเทศาภบาลใชขาราชการจ านวนนอยเฉพาะทศนยกลางมณฑลเทานน อยางนอยกในระยะแรก จนเมอมก าลงคนและเงนมากขน จงคอยขยายลงไปกวางและลกขน ระบบนไดรบแบบอยางจากการปกครองอาณานคมขององกฤษในอนเดย(ซงในขณะนนยงรวมถงพมาดวย และสมเดจฯ กรมพระยาด ารงฯ เคยเสดจไปดงาน) องกฤษไมมก าลงทจะสงคนไปปกครองควบคมอาณานคมทกวางใหญไพศาลของตนถงระดบลางสดได ขาหลวง

36

แตละแควนมขาราชการผวขาวในสงกดไมสมากนก แตละคนตองรบผดชอบพนทกวางใหญไพศาล จงตองอาศยกลวธหลากหลายและซบซอน ทจะท าใหผน าทองถนยอมรบอ านาจ การผนกอนเดยซงประกอบดวยรฐตางๆ หลายรฐใหกลายเปนอาณานคมทเปนอนหนงอนเดยวขององกฤษ จงไมสามารถ “กลน” ทกมตทางสงคม, การเมอง และวฒนธรรมในทองถนอนเดยใหลงรอยตามแบบแผนตายตวของรฐบาลอาณานคมได

ขอนแตกตางจากกรณสยาม เพราะการปฏรปของสมบรณาญาสทธราชยสยาม มแบบแผนตายตว ไมเฉพาะแตการบรหารปกครองเทานน แตรวมทงดานสงคม , การเมองและวฒนธรรมดวย ในขณะท"ทองถน"ของสยามกเลกเกนกวาจะด ารงรกษาอตลกษณของตนเองทามกลางการรกเขามาของอตลกษณ “ไทย” จากสวนกลางได เชนมตลาดทเลกเกนกวาจะสรางธรกจการพมพตวอกษรพนเมอง และดวยเหตดงนนจงไมอาจมการสรางสรรคง าน ว ร รณกร รมตว เ ขย นด ว ย อกษ รพ น เ มอ ง ไ ด อ ก ก า รปฏ ร ป ศ าสน าขอ งสมบรณาญาสทธราชยสยาม มจดมงหมายทจะก ากบควบคมพระสงฆหลากหลายส านกไวภายใตราชบลลงก การก าราบ(coercion)ของรฐมประสทธภาพพอทจะท าใหพระสงฆในหวเมอง ซงไมพอใจความเปลยนแปลงการจดองคกรสงฆแบบใหม ไมอาจเคลอนไหวอะไรไดมากนก ในทสดพระสงฆกตองยอมถกผนวกเขาไปในคณะสงฆไทยภายใตการอปถมภและก ากบของพระมหากษตรย

สมบรณาญาสทธราชยสยามอาจรกษาเกยรตยศของผน าทองถนบางแหง เชนเดยวกบทองกฤษท ากบบางราชวงศในอนเดย แตสยามไมไดปลอยใหปจจยทจะพยงเกยรตยศตามประเพณนนด ารงอยตอไป เชนจ ากดรายไดและอ านาจ จงเปนเกยรตยศทคอนขางวางเปลา และไมอาจด ารงอยอยางยงยนได ในทสดกสลายลง อนมผลกระทบทางสงคมกวางไกลในทองถน (เชนไมอาจสรางและบ ารงวดของตระกล หรอเปนผบรจาครายใหญของวดและส านกศกษาของพระสงฆได) จงไมเปนทเคารพนบถอของราษฎรอกตอไป

การ “กลน” ทกสงทกอยางเขามาเปนสวนหนงของระบบสวนกลางเชนน นกวชาการบางทานถอวาตรงกบทฤษฎการสราง “อาณานคมภายใน” มรดกของ “อาณานคมภายใน”เชนนมสบมาถงปจจบน ซ าอาจมการ “รวมศนย” เขมขนมากขนไปอก

ระบบเทศาภบาลชวยใหสมบรณาญาสทธราชยสยามผนกอ านาจใหแนนแฟนไดสะดวกขน นนคอการขยาย “ระบบ” อนๆ ภายใตการก ากบของสวนกลางไปใชในหวเมอง ทส าคญคอระบบกฎหมายและกระบวนการยตธรรม ซงไดปฏรปใหแปนทยอมรบของมหาอ านาจตะวนตกมากขน เชนใชประมวลกฎหมาย และการศาลแบบยโรปภาคพนทวป ขยายการสอสารคมนาคมจนสามารถตดตอ (บงคบควบคม) กบสวนกลางไดรวดเรวขน ในพ.ศ. 2443 เสนทางรถไฟถงโคราชซงไดลงนามในสญญาจางกอสรางตงแต พ.ศ. 2434 กส าเรจลง ในขณะทเสนทางสายเหนอกเรงสรางจากชมทางบานภาชขนไป กจการ

37

ไปรษณยโทรเลขซงเรมมากอนขยายเขาไปในหวเมองกวางขวางมากขน การเกบภาษตางๆ เปนภาระโดยตรงของเจาพนกงานของรฐ โดยไมประมลใหแกเจาภาษนายอากรอกตอไป ซงเทากบท าลายอ านาจทางเศรษฐกจของชนชนน าทองถนลงไปสวนหนงดวย มการขยายโรงเรยนออกไปตามหวเมองแมวาอยางชาๆ ท าใหมโรงเรยนหลวงในหวเมองใหญ3 โดยใชหลกสตรเดยวกบสวนกลาง (ซงเทากบละทงภมปญญาดงเดมของทองถน) และดงนนจงปลกฝงมาตรฐานของสวนกลางลงไปแกผมโอกาสรบการศกษาในทองถน ซงจะกาวขนมาเปนชนชนน ารนใหมในทองถนของตน

สงส าคญอกอยางในการผนกอ านาจเขามาเปนรฐสมบรณาญาสทธราชยสยาม กคอการท าใหเศรษฐกจของทงราชอาณาจกรเชอมโยงเขาหากนภายใตตลาดทเปนหนงเดยว คอการผลตขาวและเกบเกยวทรพยากรปฐมภมสงออกขายตางประเทศ ไดแกไมสกและดบก ในขณะทซอเครองอปโภคซงน าเขาผานกรงเทพฯ ไปใชในชวตประจ าวน ตวอยางทเหนไดชดในการเบนการแลกเปลยนเขาสตลาดสวนกลางคอกรณของพอคาลอตางชาวยนนานในภาคเหนอ หรอทเรยกวากองพอคาฮอ ซงจะเดนทางเปนกองคาราวานจากยนนานลงมาสภาคเหนอและเลยไปถงมะระแหมงทกป ขายสนคาเครองอปโภคบรโภคบางอยาง และซอสนคาตามเสนทางกลบไป กองคาราวานของฮอกยงมอยสบมาอกนาน แตลดความส าคญลงและเหลอขบวนเลกลงมาก ท าการคาเฉพาะจดหางไกลบางจดเทานน ไมแวะเมองใหญอกตอไป กอนทรถไฟจะขนไปถงเชยงใหม กมพอคาจนลองเรอลงมาซอขายสนคาถงกรงเทพฯ แลว กลายเปนทางมาของเครองอปโภคบรโภคทตองการแทนกองคาราวานฮอ ยงเมอรถไฟไปถงเชยงใหม พอคาลอตางชาวยนนานเหลานกตกยคสมยไปโดยสนเชง การเสอมสลายของการแลกเปลยนภายในภมภาคดานอน (เชนระหวางฝ งซาย-ขวาแมน าโขง, ระหวางเขมรพนราบกบเขมรสง, ระหวางดานตะวนตกและตะวนออกของทวเขาตะนาวศร-ถนนธงชย) กตกอยในลกษณาการเดยวกนกบ การแลกเปลยนของดนแดนหบหวยเหวเขาของภาคเหนอซงเชอมตอไปถงยนนาน

ควรกลาวดวยวา ยางพาราและดบก ไมมตลาดภายใน และกรงเทพฯ กไมมสายสมพนธเชอมโยงกบตลาดภายนอก ดงนนการแลกเปลยนในเขตทผลตสนคาดงกลาวจงมกเชอมโยงโดยตรงกบตลาดภมภาคของสนคานน เชนปนงและสงคโปรมากกวากรงเทพฯ แมกระนนสมบรณาญาสทธราชยสยาม กสามารถผนกดนแดนเหลาน ไวไดดวยระบบ 3 ในชวงน ความตองการก าลงคนส าหรบราชการแบบใหมเรมอมตว เฉพาะโรงเรยนในกรงเทพฯ กสามารถผลตคนไดเพยงพอแลว แรงจงใจในการขยายการศกษาแผนใหมไปยงหวเมองจงมไมสมากเทากบในระยะแรกสรางระบอบสมบรณาญาสทธราชย การขยายการศกษาอยางกวางขวางจรงจงในสวนภมภาคเปนผลงานของคณะราษฎร คอหลงสมบรณาญาสทธราชยสยามสลายไปแลว ดงนนกลมชนชนน าทมการศกษาแผนใหมซงสมบรณาญาสทธราชยสยามสรางขนจงกระจกตวอยในกรงเทพฯ (ทงพนเพและแหลงท างาน) "ความเปนกรงเทพ"จงเปนลกษณะเดนอนหนงของชนชนน าสยาม-ไทยสบตอมาอกนาน

38

เทศาภบาล กองทพประจ าการแบบใหม(ซงสามารถรกษาความสงบเรยบรอยเมอเกดจลาจลไดทกครง) การสอสารคมนาคมแบบใหม และระบบขาวสารขอมล(เชนโรงเรยนและการพมพ)ซงแมยงไมพฒนามากนก แตกมประสทธภาพในแงการรวมศนยอยไมนอย

กจกรรมทางเศรษฐกจจนเปนผลใหเกดการผนกอ านาจไดแนนแฟนขนน ไมไดเปนผลงานของรฐบาลสมบรณาญาสทธราชยโดยตรง แตดงจะเหนไดในขางหนา (หวขอชาวนาบกเบก) วา เปนผลมาจากการขยายตวของทนนยมภายในของสยามเอง ซงจะกลาวถงตอไป

อยางไรกตาม กอนจะสน ร.5 อาจกลาวไดวา การแขงขนกบมหาอ านาจตะวนตกในการผนกอ านาจของสยามในดนแดนชายขอบทงหลายไดเสรจสนไปแลว ใน พ.ศ. 2450 กอนเสดจประพาสยโรปครงทสอง สยามไดท าสนธสญญากบฝรงเศส โดยสยามยอมสละอ านาจอารกขาเหนอพระตะบองเสยมราฐ ในขณะทฝรงเศสยอมยกดนแดนแคบๆ เหนอดานซาย และดนแดนตดทะเลของตราดกลบคนสยาม จดมงหมายทแทจรงของสยามกคอฝรงเศสยอมสละอ านาจทางการศาลเหนอคนใตรมธงในประเทศไทย แตยงสงวนสทธสภาพนอกอาณาเขตทางการศาลไวแกพลเมองฝรงเศสตอไป องกฤษกระท าอยางเดยวกน เมอเสดจนวตพระนคร โดยท าสนธสญญากบสยาม ยอมสละสทธสภาพนอกอาณาเขตของคนใตรมธงเชนเดยวกน แลกเปลยนกบการทสยามยกเลกการอางสทธใดๆ เหนอรฐมลายสรฐคอไทรบร, ปะลส, กลนตน และตรงกาน 4พรอมกนไปนน สยามกสามารถประกาศใชประมวลกฎหมายอาญาทสอดคลองกบระบบกฎหมายตะวนตกไดใน พ.ศ. 2451

ในขณะเดยวกน บรณภาพทางดนแดนของราชอาณาจกรสยามกปลอดพนการคกคาม

จากมหาอ านาจ นบตงแตหลง พ.ศ. 2436 เมอเกดวกฤตการณแมน าเจาพระยาแลว ทงองกฤษและฝรงเศสตางกเหนพองกนวา ควรตองรกษาบางสวนของสยามไวเปนแดนกนชนระหวางอาณานคมของทงสองฝาย จงท าขอตกลงกนใน 2439 จะรกษาลมน าเจาพระยา (จากเชยงรายถงประจวบครข ณฑ) ไวเปนของสยามทมเอกราช และในเวลาตอมา มหาอ านาจทงสองกยตการแขงขนของตนทจะผนวกฝ งขวาแมน าโขง และคาบสมทรมลายใตประจวบครขนธ ปลอยใหสยามทมเอกราชไดครอบครองดนแดนเหลานตอไป แผนทซงฝรงเศสท าขนจากขอตกลงกบสยาม กยอมรบอ านาจของสยามเหนอดนแดนฝ งขวาแมน า 4 นกประวตศาสตรบางทานเสนอวา เหตทยอมยกรฐมลายทงสแกองกฤษอยางงายดายนน เกดจากการทสยามตองการยกเลกสญญาลบทท ากบองกฤษในชวงทศวรรษ ๒๔๓๐ อนเปนสญญาทยอมรบเขตอทธพลขององกฤษเหนอคาบสมทรมลายขนมาถงบางสะพาน มหาอ านาจอนอาจอาศยขอความในสนธสญญาวาดวย"ชาตอนเปนทอนเคราะหยง" (most-favored nation) เพอเรยกรองสทธพเศษอยางเดยวกน หากสญญาลบนถกเปดเผยดวยเหตใดเหตหนง อยางไรกตาม แมองกฤษไมไดใชสทธคมครองทางการศาลทใหแกคนใตรมธงองกฤษในสยามตามสนธสญญา เพอคกคามอ านาจรฐของสยามเชนฝรงเศส แตสทธนในกรณองกฤษกเปนปญหาแกรฐบาลสยามในอกลกษณะหนง

39

โขง หลง พ.ศ. 2445 เมอองกฤษและฝรงเศสหนมาผกสมพนธเปนพนธมตรกน เพอตอตานเยอรมน (Entente Cordiale) บรรยากาศการแขงขนแยงอาณานคมในภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใตกยตลง จงอาจกลาวไดวาประเทศสยาม(ซงมดนแดนเทาทไดแขงขนกบมหาอ านาจจนสถาปนาอธปไตยไดชดเจน)คอนขางปลอดภยจากการตกเปนอาณานคมแน

พฒนาการของทนนยมภายใตสมบรณาญาสทธราชยสยาม

การผลตขาวและชาวนาบกเบก อาจกลาวไดวา การผลตขาวของชาวนาบกเบกอยางกวางขวางทวประเทศ เปนผล

ส าคญทสดของทนนยมในสยาม ขาวซงเปนสนคาสงออกส าคญหลงสนธสญญาเบาวรง และภาษสงออกขาวกลายเปน

แหลงรายไดหลกของรฐ ถกผลตขนโดยชาวนารายยอย ในบรเวณทสามารถสงขาวถงโรงสและผสงออกไดสะดวก ตามการพฒนาของเสนทางคมนาคมขนสง ชาวนารายยอยเหลานอพยพโยกยายมาจากท าเลเดมของตนเอง เพอเปดพนทในการท านาดวยก าลงแรงงานทม ไมมากนกของครอบครว และการแลกเปลยนแรงงานในชมชน เปนการผลตเชงพานชยซงแตกตางจากการผลตเพอยงชพเปนหลกดงทเคยเปนมาในประเทศไทย ดงนนเงอนไขการผลตจงแตกตางออกไป กลายเปนลกษณะเดนของอาชพคนไทยสบมาถงสมยหลง

อนทจรงวฒนธรรมพนบานของไทยซงเปนทรจกกนในปจจบนนน เปนลกษณะใหมทเพงเกดขนจากชาวนาบกเบกในชวงน ไมไดเปนมรดกตกทอดมาจากอดตกาลนานไกลลวนๆ

ในประมาณ ร.3-4 ประมาณกนวาพนทปลกขาวของสยามมอยเพยง 5-6 ลานไร กระจกอยแถบกรงเทพฯ-อยธยา และตามล าน ารอบนอก แตหลงสนธสญญาเบาวรง พนทนากขยายตวอยางรวดเรว ในปลาย ร.5 มตวเลขวาขยายถงปละ 300,000 ไร ครอบคลมลมเจาพระยาทงหมด และขยายไปยงลมน าอนๆ เฉพาะทงรงสตเพยงแหงเดยว ประมาณกนวากอนทบรษทนาคคลองสยามจะเขาไปขดคลอง ทงรงสตซงเปนปาและทชมน ามากอน กมผอพยพเขามาบกเบกนาถง 100,000 คนแลว เมอเสนทางคมนาคมขนสงขยายตวขน ทนากถกบกเบกมากขน (ถง 2520 ทนาขยายขนเปน 150 ลานไร เพมขน 30 เทาใน 122 ป) ผลผลตขาวเพมขนปละ 5.2% จนถงสนรชกาลท 5 ขาวกลายเปน 80% ของสนคาออกของไทย ยงกวาน ในชวงหนงหลงการท าสนธสญญาทตดตอกนเปนเวลานานพอสมควร (ประมาณ 30 ป) ราคาขาวคอนขางคงทหรอสงขน จงไมไดดงแตชาวนาบกเบกลงสการผลตขาวเทานน ทงพอคา โรงส และผด กมงมาหาก าไรกบการผลตขาว นบตงแตเปน

40

เจาของทนาใหผอนเชา ลงทนในโรงส หรอเมอสะสมทนไดพอสมควรแลว กลจนทสะสมทนไดบาง กพรอมจะลงไปเสยงโชคคาขาวในชนบท

การผลตขาวเหลานผกผคนไวจ านวนมาก การส ารวจในปลาย ร.5 พบวา สยามมหมบานถง 30,000 หมบาน ซงเปนตวเลขทเพมจากเดมเปนอนมาก โดยเฉพาะในภาคกลางซงมเสนทางคมนาคมขนสงสะดวก มหลกฐานทแสดงวา เพยงไมนานกอนหนานสวนใหญของภาคกลางยงเปนปา มสตวปาเทยวหากนเขามายงชมชนของชาวบานอยเสมอ แตชาวนาบกเบกซงอพยพมาจากแหลงตางๆ เพอเปดทท ากน ท าใหสภาพปาเหลานนหายไป (ขจดไขปาใหบรรเทาลงดวย) กลายเปนทงนาตอกนสดลกหลกตา มโรงสผดขนตามเสนทางคมนาคมขนสง และมพอคารบขาวสงลงมากรงเทพฯ เพอสงออกอกมาก

ผลผลตขาวและชาวนาบกเบกจ านวนมากเหลานเกดขนไดอยางไร สวนหนงทปฏเสธไมไดกมาจากนโยบายทดนของรฐ

ในระยะแรก รฐยอมรบกรรมสทธท ดนของชาวนาบกเบก โดยมค าพพากษาวาใบเสยภาษยอมแสดงกรรมสทธเหนอทดน ในขณะเดยวกน หลงสนธสญญาเบารงใน ร.4 และตน ร.5 เมออ านาจของฝายกษตรยยงออนแอ เจาและขนนางแยงกนจบจองทดนดวยการลงทนขดคลอง เพราะกฎหมายก าหนดวา ผลงทนจะไดทดนสองฝ งคลองลกเขาไป 10-20 วาตลอดสาย ขนนางและจนเจาภาษทไดรบแตงตงเปนขนนาง จงเบนทนของตนมาจบทดนดวยการขดคลอง โดยเฉพาะในแขวงทใกลกรงเทพฯ อนเปนแหลงสงออกขาว แตเมอสถาปนาระบอบสมบรณาญาสทธราชยไดเขมแขงแลว ฝายกษตรยยอมเลงเหนไดวา หากปลอยไวนาน ขนนางและพอคาจนยอมสามารถสะสมทนไดกลายเปนเจาทดนรายใหญ ซงเทากบปลอยใหมฐานทรพยากรทเปนอสระจากระบอบสมบรณาญาสทธราชยนนเอง ฉะนนใน พ.ศ. 2439 รฐจงเพกถอนค าพพากษานนเสย เพอยตการจบจองทดนของขนนางและพอคาจน ความพยายามทจะสกดกนการสะสมทนของปรปกษเชนน เปนเหตใหชาวนาบกเบกไมอาจมกรรมสทธท ดนของตนเองได แตกไมไดยบยงการบกเบกทนาใหมของประชาชน เพราะการถอครองกรรมสทธท ดนของประชาชน ไมไดมงจะเอาไปซอขายในตลาด แตมงจะใชเพอการผลตโดยตรง ถงจะมกรรมสทธท ดนเดดขาดแบบตะวนตกหรอไม กไมส าคญ รฐบาลกยงใชหลกการเกากบชาวนาบกเบก คอทดนทงหมดเปนของพระเจาแผนดน แตอนญาตใหประชาชนใชประโยชนโดยเสยคาเชาเปนคานา

ในขณะเดยวกนกเรมการออกเอกสารสทธท ดนจนถงขนโฉนด แตสยามกเลอกวธการรงวดทกาวหนาทสดในสมยนน (ซงใชในออสเตรเลย) แมนย าแตสนเปลองสง จงสามารถออกเอกสารสทธไดเฉพาะในกรงเทพฯ และใกลกรงเทพฯ เทานน ในสวนทดนอนๆ กปลอยใหราษฎรบกเบกท านากนตามก าลง โดยไมมกรรมสทธเหนอทดนนน

41

ดวยเหตดงนน จงไมมอะไรขดขวางชาวนาบกเบกทพากนกนถางปาเพอเปดเปนนาอยทวไปดงทกลาวแลว แตกมปญหาอยบางในทดนพระราชทาน โดยเฉพาะทงรงสตของบรษทนาคคลองสยามซงพระประยรญาตและพระคลงขางทเปนผถอหน เพราะมราษฎรไดอพยพมาเปดทนาอยกอนแลว กลายเปนกรณพพาทระหวางชาวนาบกเบกและนายทนทไดรบพระราชทานทดน น าไปสการปะทะกนดวยความรนแรง และรฐกชวยเหลอนายทนดวยการใชความรนแรงตอบโตเผาบานเรอนยงฉางของชาวนาบกเบก เพอยกทดนพระราชทานใหอยในครอบครองของผลงทนขดคลองอยางแทจรง นบเปนหนงในหลายกรณทรฐสมบรณาญาสทธราชยสยามแสดงใหเหนความสามารถของตนในการผกขาดความรนแรงไวไดแตผเดยว

อยางไรกตาม นโยบายกดกนมใหขนนางและพอคาจนกลายเปนเจาทดนรายใหญดงทกลาวนเพยงอยางเดยว ยอมไมเพยงพอทจะท าใหชาวนาบกเบกเปดทนากวางขวางไดเทาน รวมทงไมเพยงพอทจะท าใหการผลตขาวขยายตวไปไดมากอยางรวดเรวเชนกน มปจจยส าคญอนทท าใหชนบทไทยเปลยนเปนชมชนของชาวนาบกเบกอยางกวางขวางเชนน

ประการแรกคอตลาดขาวทวทงโลกขยายตวขน จนมความตองการธญพชขาวจ านวนมหมา ตลาดนเกดจากพฒนาการของทนนยมโลกซงกอใหเกดการผลตสนคาอนๆ ในเอเชย จ าเปนตองซอขาวบรโภค แทนทจะผลตเพอปอนทองถนอยางทเคย เชนเหมองดบกทางฝ งตะวนตกของคาบสมทรมลาย ซงใชกลจนจ านวนมาก หรอการท าไรชาเชงพานชยอยางเขมขนในบางสวนของอนเดยเปนตน ขาวเขาไปแทนทอาหารแปงในอกหลายแหง เมอการขนสงคมนาคมแบบใหมท าใหขาวราคาถกลง ขาวจงถกน าไปสตลาดทหางไกลทวโลก นอกจากในเอเชย

ประการทสองกคอบทบาทของพอคาและทนการคาทงของไทยและชาวตะวนตก ทเชอมโยงขาวซงผลตในชมชนชาวนาบกเบกใหเชอมตอกบตลาดทงภายใน และตลาดโลกได บทบาทการเชอมตอนมผเขามาเลนหลายกลม กลาวอยางกวางๆ พอคาตะวนตกเปนผสงออกขาวไปยงตางประเทศ (ในภายหลงพอคาจนในเมองไทยกเขามาแขงขนรวมดวย) แตพอคาตะวนตกไมมเครอขายทจะรวบรวมขาวจากทองนาได บทบาทรวบรวมขาวรายเลกรายนอยเชนนเปนของพอคาจน ทงทเปนพอคาซงท าธรกจในทองถน และพอคาเร พอคาเหลานเปนตวกลางในการน าสนคาจากภายนอก (ทงจากจนและจากตะวนตก) ไปกระจายถงชมชนชาวนาบกเบก ในขณะเดยวกนกรบซอขาวเปลอกน าไปสงโรงส ซงสวนใหญเปนของจน มการสรางเครอขายระหวางโรงสและพอคาเหลาน รวมทงสนบสนนพอคาดานทนดวย ขาวเปลอกไหลจากโรงสเปนชาวสารทเหมาะกบตลาดทงภายในและตางประเทศ (เพราะสะดวกในการขนสงกวา และเพมมลคาไดมากขน) ไปสผสงออกชาวตะวนตก (หรอผกระจายสนคาขาวภายใน) ในขณะเดยวกนเครอขายของพอคา โรงส และผสงออกกเปน

42

ผใหกแกชาวนาดวย (โดยตรงหรอโดยออม) คอเปนฝายทนของการท านาเชงพานชยของชาวนาบกเบกนนเอง

กลาวโดยสรป ปรากฏการณชาวนาบกเบกเปนผลมาจากระบอบสมบรณาญาสทธ ราชยและทนนยมนนเอง ปราศจากเครอขายของพอคา-โรงส-ผสงออกเชนน การผลตขาวของชาวนาบกเบกกเปนไปไมได ความตองการขาวมากขนของตลาดโลกอยางเดยว กไมจ าเปนตองน าไปสการผลตแบบชาวนาบกเบกเชนน อาจเปนการผลตขาวของชาวนารายยอยบนทดนของเจาทดนขนาดใหญเชนทท าในพมาลางและเวยดนามกลางและลางกได แตเปนเพราะนโยบายทดนของสมบรณาญาสทธราชยสยามตางหาก ทท าใหผคนพากนอพยพมาเปดทนาขนอยางกวางขวาง และกลายเปนแบบแผนชวตของประชาชนไทยสวนใหญไปในทสด

เมอสน ร.5 ทนนยมโลกไดวางหนาทสยามใหเปนแหลงผลตขาวปอนตลาดขาวในเอเชย (จนและอนเดย) เสรจสมบรณแลว แมไมใชผสงออกรายใหญสด แตสยามกผลตขาวสงออกเพมขนอยางมาก ในชวงปลายศตวรรษท 24 สยามสงออกขาวเฉลยประมาณต ากวา 1 ลานหาบ (60,000 ตนขาวเปลอก) แตเพยงในทศวรรษตอมากสงออกไดถงกวา 11 ลานหาบ (660,000 ตนขาวสาร) และเพมขนมากกวานอกมาก เมอขยายพนทเพาะปลกไปอกหลายเทาตว

การปลกขาวเปนสนคากลายเปนอาชพหลกของประชากรสวนใหญ โดยเฉพาะในภาคกลาง ขาวเปน 80% หรอเกอบ 80% ของสนคาออกทงหมด สบเนองกนมาอกหลายทศวรรษ ความผนผวนของราคาขาวในตลาดโลก กระทบถงชวตความเปนอยของชาวนา เมอกลาวโดยรวม รายไดของชาวนาผปลกขาวขายดขน เพราะราคาขาวสงขนโดยเฉลย 1 เทาตวกวากอนท าสนธสญญาเบาวรง (แตสภาพราคาขาวทข นหรอคงทนเปนอยในชวง 30 ปแรกหลงสนธสญญาเทานน) แตชาวนากตองท างานหนกมากขน รบความเสยงกบความผนผวนดานราคาเอง โดยไมมมาตรการกลไกทงภาคสงคมหรอภาครฐชวยประกนความเสยงเหลานเลย

การผลตขาวเพอสงออกนสรางรายไดแกรฐในรป “คานา” , ภาษสงออก และรายไดอนๆ อกหลายอยาง สมบรณาญาสทธราชยสยามไดน าเงนนไปเสรมสรางความแขงแกรงของระบอบ ไมวาจะเปนดานกองทพแผนใหม, สาธารณปโภคทเพมอ านาจรฐ ตลอดจนเสรมชวตความเปนอยของชนชนน าซงเรมอาศยมาตรฐานความหรหราอนใหม คอมาตรฐานของตะวนตก แตรฐน ารายไดกลบไปลงทนในการผลตของประชาชนไมสมากนก

ประชาชนในภาคอสานตอบสนองตอการคาขาวของกรงเทพฯ มาแตตน นอกจากปอนแรงงานตามฤดกาลใหแกชาวนาบางกลมทท านาขนาดใหญกวาปรกต ยงเปนแหลงผลตวว-ควายเปนสตวใชงานในการท านาดวย เมอรถไฟไปถงโคราชในทศวรรษ 2440 การท านา

43

เชงพานชยกขยายตวในภาคอสาน โดยเฉพาะตามลมน ามลและช เพราะสามารถใชเรอขนมาขนรถไฟทโคราชไดสะดวก

ภมประเทศของภาคเหนอซงเปนหบเขา ไมเหมาะกบการเขามารวมปลกขาวเชงพานชยขนานใหญ เพราะไมคมกบคาขนสง จนเมอทางรถไฟไปถงในทศวรรษ ๒๔๖๐ แมกระนน เจานายในภาคเหนอกใชอ านาจบบบงคบเอาทนาราษฎรเปนของตนเองมากอน เพอขยายอ านาจของตนทก าลงหดหายไปเพราะการแทรกแซงจากรฐบาลกรงเทพฯ

ในภาคใตมการงานศกษาทแสดงวา เมออตสาหกรรมเหมองแรและการท าสวนยางพาราขยายตวขน ตลาดทองถนจงตองการขาวเพมขน รวมทงทสงออกไปยงเขตเหมองแรทางฝ งตะวนตกของสหพนธรฐมลายาดวย ท าใหมผเปดทนาแมตามลาดเขา (นาจะเปนขาวไร) โรงสเกดขนจ านวนมากในลมน าปากพนง อนเปนแหลงปลกขาวขนาดใหญของภาคใตอยแลว

ดงนนจงอาจกลาวไดวา ปรากฏการณชาวนาบกเบก แมเรมตนและมความเขมขนในภาคกลาง แตกขยายไปยงภาคอนๆ เชนเดยวกน เมอโอกาสของการท านาเชงพานชยบงเกดขนในภาคนนๆ เพราะมการอพยพเคลอนยายเปดพนทท ากนใหม สรางชมชนใหม ทมพอคาและทนจนหนนหลงอยางทเกดในภาคกลาง เพยงแตวาวฒนธรรมของชาวนาบกเบกในภาคอนอาจแตกตางจากภาคกลาง ดวยปจจยทแตกตางกนสองอยาง หนงคอความแตกตางในวถชวตและวฒนธรรมเดม สองชมชนชาวนาบกเบกในภาคอนๆ เกดชากวาภาคกลาง เปนชวงทรฐบาลสมบรณาญาสทธราชยสยามมความเขมแขงขนมากแลว การตอตานรฐดวยนกเลง-โจร-อายเสอท าไดยากขน (แตกมอายเสอมชอปรากฏอยในพนทปาดงหางไกลอ านาจรฐในภาคใตสบมาอกนาน) ดงนนการตอตานอ านาจการเกบภาษเปนตวเงนของชาวนาบกเบกในภาคอน จงมกออกมาในรป “กบฏ” หรอ “การแขงขอ” โดยตรง และอาจไดรบความรวมมอจากผน าตามประเพณซงสญเสยอ านาจใหแกการรวมศนยของสมบรณาญาสทธราชยสยาม รวมทงพระภกษทมชอเสยงดวย เชน กบฏผมบญในภาค อสาน, กบฏ “เงยว” เมองแพร, กบฏเจดหวเมองปตตาน, หรอการแขงขอของพระภกษทไมยอมอยในระเบยบกฏเกณฑซงตงขนในนามของคณะสงฆสยาม (อนเปนคณะสงฆซงไมเคยมมากอน แตเกดขนจากการรวมส านก “อาจารย” ตางๆ ใหอยภายใตการบงคบบญชาของสวนกลาง)

วถชวตของชาวนาบกเบก การอพยพเคลอนยายเพอหาทท ากน เมอมประชากรเพม หรอเมอเกดทพภกขภยและ

ภยธรรมชาตรายแรง หรอการกดขของรฐรนแรงเกนไป อาจเปนวฒนธรรมเกาแกของประชาชนในแถบนอยแลว แตการอพยพเคลอนยายอยางใหญ ครอบคลมอาณาบรเวณ

44

กวางขวางพรอมทงมผคนเคลอนยายเขาสการเปดทนาใหมเพอผลตขาวปอนตลาด โดยเฉพาะในภาคกลาง เปนปรากฏการณใหมทเพงเกดขนหลงสนธสญญาเบาวรง การอพยพเคลอนยายเชนน โดยเฉพาะในพนทซงสะดวกแกการสงขาวสตลาด เกดขนอยางรวดเรวดวยประชากรจ านวนมาก นายเจมส แมคคารธย นายชางส ารวจแผนทซงรฐบาลจางเขามาท างาน บนทกวาเขารสกแปลกใจมากทพนททางเหนอของคลองแสนแสบ (ทงรงสต) เพยงไมกปกอนหนานน เคยเปนปาดงและมชางปา ในชวงทศวรรษ 2430 กลบมการบกเบกท านากวางขวาง ประมาณวามประชาชนเขามาบกเบกท านากวา 1000,000 คน กรงเทพฯ และภาคกลางซงมประชากรหนาแนนกวาสวนอนอยแลว จงยงมประชากรอพยพเคลอนยายเขามากระจกในสวนนมากขน

เชนเดยวกบการอพยพเคลอนยายในสมยโบราณ ชมชนของชาวนาบกเบกเรมขนเมอผน าบางคน เขาไปกนถางปาในท าเลทเหมาะแกการปลกขาว สามารถท ากนไดด จงชกชวนญาตจากชมชนเดมใหเคลอนยายตามมา กลายเปนตระกลหลกของชมชนทเกดขนใหม นอกจากญาตแลวกยงมราษฎรจากแหลงอนทเขามาบกเบกทนารวมดวยในภายหลง ชมชนของชาวนาบกเบกจงมความหลากหลายทางวฒนธรรม เพราะผอพยพเคลอนยายตามมานนอาจเปนคนตางชาตพนธ หรอตางปมหลงทางวฒนธรรม แตกสามารถอยรวมกนตลอดจนแตงงานกนเอง

ภาคกลางเปนแหลงรองรบการอพยพเคลอนยายของชาวนาบกเบกจ านวนมาก เพราะสามารถขนขาวสงโรงสไดสะดวก โรงสเองกขยายเขาสศนยกลางคมนาคมในทองถนมากขนตามล าดบดวย ในศนยกลางเหลานมพอคาจนเขามาตงท าการคาขายเพมขน กลายเปนสวนหนงทขาดไมไดของชมชนชาวนาบกเบก (ตลาดซงมหองแถวตอกน อนจะเปนศนยกลางของ “เมอง” ในเวลาตอมา แตกอนนเรยกวา “ตลาดเจก” เปนตลาดทเปดตลอดวน แตกตางจากตลาดพนเมองซงมกเปดเพยงบางชวงของวน และบางวนของสปดาห)

ชมชนของชาวนาบกเบกเปนชมชนของผอพยพ ไมเฉพาะแตเคลอนยายจากทอนเขามาสชมชนดงกลาวเทานน แตชาวนากยงอาจอพยพตอไปอก เพราะการเคลอนยายของชมชนเหลานมสงมาก เชนเมอบรษทนาคคลองสยามเปดพนทพระราชทานของตนใหชาวนาเชา มผอพยพเขาไปเชาจ านวนมาก แตหลงจากนนมการระบาดของโรคพชและแมลง ท าใหท านาไมไดผลเทาทควร ชาวนาเหลานกพากนอพยพเคลอนยายไปหาทท ากนใหม นอกจากนยงมหลกฐานเกยวกบการอพยพโยกยายของชาวนาบกเบกในทอนๆ เมอเผชญกบวกฤตตางๆ เชนขาวราคาตก หรอพนดนหมดความอดมสมบรณเปนตน

ชาวนาบกเบกจงมลกษณะปจเจกสง มความผกพนกบพนทนอย (เมอเปรยบเทยบกบชาวนาเวยดนามซงถอวาลกหลานตองอยในทซงฝงบรรพบรษไว) ยากทจะจดองคกรแบบรวมมอกนในระยะยาว เชนสหกรณไดสะดวก

45

ชาวนาบกเบกเหลานคอประชากรสวนใหญของภาคกลาง การส ารวจหมบานของรฐในลมเจาพระยา ซงท าใน พ.ศ. 2477, 2480 และ 2490 พบอยางเดยวกนวา สวนใหญของประชากรเปนชาวนารายยอย ท านาอยบนทดนประมาณ 15-25 ไร ดวยแรงงานของครอบครว ขอใหสงเกตวานคอวธการผลตของชาวนาไทยทปลกขาวเลยงตนเองมาแตโบราณ แตความเปลยนแปลงทชาวนาบกเบกท าขนคอ ขยายพนทเพาะปลกใหใหญขนมาก เพราะมเปาหมายเชงพานชยปะปนอยกบการยงชพ ซ าเปนเปาหมายทมความส าคญมากดวย ท าใหการผลตขาวของชาวนาบกเบกตองอาศยทนมากกวาทเคยท าแบบยงชพมากอน

เทคโนโลยทชาวนาบกเบกใชเปนเทคโนโลยเดมทตนคนเคย กลาวคอเพราะไมมการชลประทานในทเปดใหมเหลาน จงใชการป นคนนาเพอกกเกบและระบายน า แมไมไดใชป ยหรอการบ ารงดนดวยวธอน แตเปนทเปดใหมจงมความอดมสมบรณ จนเมอดนจดแลว กอาจอพยพไปบกเบกทใหมตอไป ซงท าใหการอพยพเคลอนยายเปนสวนหนงในวถชวตของชาวนาบกเบกอยางหลกเลยงไดยาก ผลผลตตอไรคอนขางต า ในตนศตวรรษท 25 ไดผลผลตประมาณ 300 ก.ก.ตอแรงงานหนงหว แตตวเลขนกเพมขนอยางชาๆ ประมาณปละ 1 ก.ก. จนเกอบถง 400 ก.ก.ในปลายศตวรรษท 25 ทงนโดยไมไดเปลยนเทคโนโลยการผลตแตอยางไร นอกจากการอพยพเคลอนยายไปเปดทใหม แสดงวาชาวนาแตละคนตองท างานหนกมากขน เพมความพถพถนลงไปในการผลต เพราะขาวเปนพชทตอบสนองตอแรงงานไดดกอนจะถงจดผลตอบแทนผกผน

สวนในเขตทตองเผชญน าหลาก แมไดป ยธรรมชาตจากน าหลากจากทางเหนอ แตกตองใชพนธขาวหนน าซงใหผลผลตต า เพราะตองเรงสรางล าตนแทนเมลดขาว

เหตใดชาวนาบกเบกจงตองท างานหนกขน? ดงทกลาวแลววา เมอเปาหมายเชงพานชยเปนเปาหมายส าคญในการผลตมากขน ชาวนาบกเบกจ าเปนตองใชทนในการผลต เชนซอหาพนธขาวในบางป ซองวควายมาทดแทน ซอมบ ารงเครองมอการผลต ตลอดจนซอหาเครองอปโภคบรโภคซงไมมเวลาในการผลตเองแลว ช าระคานาและ “คาราชการ” ซงเปลยนเปนเงนรชชปการปละ 6 บาท ดงนนชาวนาบกเบกจงมหนสน ประมาณกนในกลางศตวรรษท 25 วาสวนใหญของชาวนาในภาคกลางเปนหนพอคาในหมบาน การส ารวจของรฐใน 2472 กยนยนวาครงหนงของชาวนาในภาคกลางมหนสน ธรกจกเงนแกชาวนาท าก าไรไดด จงมนายทนจากในเมองน าเงนมาปลอยกผานตวแทนทองถน โดยเอาทนาเปนประกน ชาวนาบกเบกเรมสญเสยทดนท ากน จนตองเชานาเขาท าบางแลว

ชมชนและครอบครวของชาวนาบกเบกมความสามารถพงตนเองไดสง โดยเฉพาะดานอาหาร เพราะยงสามารถหาอาหารจากธรรมชาตไดงาย ดวยเหตดงนนความสมพนธทางสงคมในชมชนจงมลกษณะเทาเทยมกนมาก ชวงชนทางสงคมกม แตขนอยกบปจจยเพยงไมกอยาง เชนพระหรอผเคยบวชเรยน ฐานะทางเศรษฐกจซงสมพนธกบเครอขายญาต อน

46

ทจรง คนทมเครอขายความสมพนธกวางขวาง แมไมไดอยในตระกลผน าของชมชน กไดรบความนบถอมาก นอกจากนชาวนาบกเบกยงไมคอยไววางใจรฐซงเปนคนนอกเพยงกลมเดยวทเขามาแบงปนทรพยากรไป โดยไมอยในวงจรธรกจทชาวนาบกเบกคนเคย เพราะรฐยอมสงคนเขามาเกบภาษ (รชชปการและคานา) จากชาวนาเปนประจ า ในขณะทพอคาขาว, พอคาเร, และนายทนเงนก แมแบงปนทรพยากรไปเชนเดยวกน แตแบงไปในวงจรธรกจทชาวนาบกเบกเหนวาจ าเปน และตนพอจะมอ านาจตอรองบาง ไมมากกนอย (ถงทสดกหนหนอพยพไปเปดทนาในทอนได แตกตางจากแหลงซงทนาสวนใหญเปนของเจาทดน เชนในเวยดนาม ชาวนาตองการเชาทนาจากเจาทดนมาก จนเจาทดนอาจขนคาเชาไดตามใจชอบ และชาวนาทถกขบออกจากทดนเพราะไมสามารถจายคาเชาได จะไมสามารถหาเชานาจากเจาทดนรายอนไดเลย)

เพราะวฒนธรรมทคอนขางเสมอภาค และความนบถอทใหแกผมเครอขายทางสงคมกวางขวาง จงท าใหมคนอกประเภทหนงเกดขนในชมชนชาวนาบกเบก คอ “นกเลง”5 คนเหลานอาจเปนสมาชกของชมชนอยแลว หรอเปนคนภายนอกจากชมชนอนกตาม แตมอปนสยทจะท าใหมเครอขายทางสงคมกวางขวาง เชนเออเฟอเผอแผมาก (ทเรยกวา “ใจนกเลง”) มสมรรถภาพทจะใหความคมครองผอนได คนเชนนจะไดรบความนบถอจากผอนในหมบาน หรอทมเครอขายกวางขวางกวานนกอาจเปนหลายหมบาน “นกเลง” เกดขนในชมชนชาวนาบกเบก เนองจากรฐไมไดใหความคมครองแกราษฎรในหมบานอยางเพยงพอ คนเหลานอาจมอาชพของตนเอง (คอท านาหรอคาขาย) แตในหลายกรณมกเปนโจรลกขโมยงวควายของชาวบานนอกหมบานทตนใหความคมครอง ในปลายรชกาลท 5 มรายงานถงความชกชมของ “โจร” เหลาน บางกลมอาจมสมครพรรคพวกถง 4-50 คน จงสามารถเทยวตอนงวควายหรอยดเอาทรพยสนอนของชาวบานได หากมสมครพรรคพวกมากขน และปลนสะดมไดกวางขวางกไดชอวาเปน “อายเสอ” บางครงกปลนเงนทเจาพนกงานเกบรวบรวมจากคานาและคารชชปการอกดวย

ในชวงเวลาเดยวกน มรายงานความแพรหลายของโจรและอายเสอในทองทภาคกลางหลายแหง แตละชมโจรมขนาดใหญเพราะมจ านวนโจรทจบไดเปนรอย บางแหงถงพนเชนทชลบรเปนตน

นกเลง-โจร-อายเสอเปนคนทมาจากกลมเดยวกน และแยกไมออกจากสงคมชาวนาบ ก เ บก ( ต ามทฤษฎ แ ล ว แ ยก ไม อ อกจ ากสง คมช า วน าท ง หมด ) เ พ ร า ะ รฐสมบรณาญาสทธราชยสยามแทบไมไดใหความคมครองใดๆ แกชาวนาบกเบก (เชนรฐไม 5 ค าวานกเลงเคยถกใชในความหมายถงคนทท าสงใดสงหนงอยประจ า จนเกดความเชยวชาญ มกเปนการกระท าทสงคมต าหน เชน"นกเลงโป" "นกเลงผหญง" "นกเลงเหลา"เปนตน (ปทานกรมฉบบหมอบรดเลย) นกเลงในความหมายถงผมก าลงและอปนสยทจะใหความคมครองผอนน เขาใจวาเปนความหมายใหมทเกดกบวฒนธรรมชาวนาบกเบก

47

เคยลงทนในดานการชลประทานเลย ยกเวนแตในลมเจาพระยาตอนลาง ซงมทนาของบรษททเจานายและพระคลงขางทถอหน) นกเลง-โจร-อายเสอจงเปนกลไกอยางหนงในการคมครองตนเองของสงคมชาวนาบกเบก ตอเมออ านาจของคนกลมนทาทายอ านาจรฐอยางออกหนาเกนไป เชนปลนสะดมชกชมมากนก รฐจงสงคนลงไปปราบปรามเปนระยะ ในอกดานหนงชาวนาบกเบกมองเหนรฐเปนภยคกคามของตนดวย เพราะเกบภาษตายตวทกป ไมวาผลผลตของตนจะแปรผนอยางไร กจกรรมของนกเลง-โจร-อายเสอตอตานอ านาจรฐอยในท ถงกบมการปลนเงนจากเจาพนกงานเกบภาษในบางครง ในสายตาของชาวนาบกเบกจงเหนเปนอ านาจทพอจะคมครองตนจากการเบยดเบยนของรฐได เชนเดยวกบสงคมชาวนาในสงคมอน นกเลง-โจร-อายเสอเปนวรบรษของชาวบาน และมกจะไดรบการปกปองจากชาวบานใหพนจากการจบกมปราบปรามของรฐ

ชาวนาบกเบกเปนคนอกกลมหนงนอกจากจน ซงไมไดก าเนดขนในระบบศกดนา แตเกดขนจากการขยายตวเดานเศรษฐกจ ดงนนทงสองกลมจงคอนขางหวาดระแวงรฐ (ซงยงรกษาความเปนศกดนาอยางเขมขน โดยเฉพาะการรกษาชวงชนทางสงคมไวใหคงเดม)

แมวาชาวนาบกเบกท าเงนใหแกรฐสมบรณาญาสทธราชยอยางมาก ทงในรปคานาและรชชปการ อกทงผลตขาวสงออกท าใหรฐไดภาษสงออกขาวเปนรายไดหลกของรฐ แตในวถการผลตของชาวนาบกเบกกบนรอนอ านาจรฐไปพรอมกน เชนระบบปกครองของรฐยงเขาไมถง ตองยอมใหชาวนาเลอกคนของตนขนเปนก านนผใหญบาน ซงมหนาทเปนคนกลางระหวางรฐและชาวนาบกเบก แตกเปน “คนกลาง” ทอยในความควบคมของชาวบานมากกวารฐ หรอเพราะอ านาจรฐเขาไดไมถงเตมท ชาวนาบกเบกจงเปนคนอกกลมหนง ทม อสระจะเลอก “ศาสนา” ของตนเอง6 เลอกความสมพนธทางสงคมของตนเองทไมคอยใหความส าคญแกความสงต าของชวงชน เลอกนบวรบรษของตนเองทรฐอาจเหนเปนผราย ฯลฯ

คนอกกลมหนงทมความส าคญในการท ารายไดใหแกรฐ และมสวนส าคญในสงคมชาวนาบกเบกคอพอคาจนในชมชนชาวจนอพยพทสมพนธกบชวตของชาวนาบกเบกคอพอคารายยอย จนเหลานสะสมทนจากการขายแรงงานในเมอง และดวยทนจ านวนนอยนกหนมาท าการคา โดยเฉพาะในชวงทมการขยายทนาและชมชนชาวนาบกเบก ซงกอใหเกดชองวางทางเศรษฐกจทเออตอการประกอบการของพอคารายยอย พอคาเหลานเดนทางเขาถงหมบานดวยเกวยนและเรอพาย ซอขาวจากชาวนาไปเกบเขายงไวเพอรอสงโรงสในเมองใหญทมโรงส(เชนกรงเทพฯ อยธยา และนครสวรรค) บทบาทของจนพอคาเหลาน ท า

6 เชนศาสนาพทธของชาวนาบกเบกยงคงรกษาสวนทพทธศาสนาแหงรฐถอวานอกรตอยมาก เชนการนบถอผ การจดล าดบความ"ศกดสทธ"ของคนและธรรมชาตรอบตว ตลอดจนพธกรรมทแตกตางกน

48

ใหเศรษฐกจทมฐานอยบนชาวนาบกเบกเปนไปได เพราะผลผลตขาวจากไรนาขนาดเลกของชาวนาบกเบกสามารถไหลไปถงผสงออก (ซงไมมเครอขายทกวางขวางพอจะเกบรวบรวมขาวจากชาวนารายยอยโดยตรงได และไมมเจาทดนรายใหญทจะเปนตวกลาง)

นอกจากนพอคารายยอยกน าเครองอปโภคบรโภคมาขายแกชาวนาบกเบกไปพรอมกน เชนถวยชามจากเมองจน, ไมขด, น ามนกาด, ยาสบ ฯลฯ อนชวยอ านวยความสะดวกในการด าเนนชวตของชาวนาบกเบกซงเหลอเวลานอยลง กลายเปนแรงกระตนใหชาวนายงผลตมากขน เพอตอบสนองความตองการใหมๆ เหลาน ในแงนพอคารายยอยชาวจนชวยกระตนการผลตของชาวนาบกเบกมากกวารฐเสยอก ในขณะเดยวกนพอคาเหลานกมกมรานคาของตนในชมชนทใหญหนอย จงเปนแหลงเงนกของชาวนาบกเบกไปดวย และดงทกลาวแลววาชาวนาบกเบกลวนมหน และสวนใหญกมกเปนหนพอคารายยอยเหลาน ในสภาวะทไมมแหลงเงนกอนเพอตอบสนองการผลตของชาวนาบกเบกเลย7

พอคารายยอยเหลานไมไดบนรอนอ านาจรฐโดยตรง (แตกตางจากจนเจาภาษนายอากร ซงตองสรางเครอขายอทธพลในทองถนเพออ านวยความสะดวกในการเกบภาษ) แตจนกลมทอาจบนรอนอ านาจรฐมากกวาคอกลหรอแรงงานจนและพอคาจนในเมอง ซงสมพนธเชอมโยงกบสมาคมลบจนทเรยกวาองย (ดงจะกลาวถงขางหนา)

นายทน กอนการสถาปนาระบอบสมบรณาญาสทธราชย “เจาสมบต” ในประเทศไทย

ประกอบดวย พระเจาแผนดนและเจานาย โดยเฉพาะพระองคทถนดท าการคาส าเภา ขนนางชนผใหญซงไดดแลไพรหรอไดท าการคาส าเภาโดยตนเองหรอรวมกบพอคาจน และพอคาส าเภากบเจาภาษนายอากร ในปลายพทธศตวรรษท 24 การคาในตลาดใหญคอจนตกต าลง เพราะความวนวายภายในทเกดในจน ท าใหพอคาส าเภาจนวงเตนเปนเจาภาษนายอากรมากขน แมธรกจนท าก าไรไดมาก แตมตนทนสงเพราะตองเสยคาน ารอนน าชาแกผมอ านาจในสดสวนทสง

แมมจตใจเสยงทางธรกจ(entrepreneurial spirit)อยบางในคนเหลาน แตเงอนไขทางสงคม เศรษฐกจและการเมองไมเออตอการลงทนไดมากนก แมมทรพยมาก แตกไมเปนอสระจากรฐ แทจรงแลว ทางมาของรายไดของตนกมาจากการอนญาตของรฐนนเอง สวน

7 เขาใจไดไมยากวา อตราดอกเบยเงนกทปลอยใหชาวนาบกเบกยอมตองสงเปนธรรมดา เพราะมความเสยงสง ซงเกดจากการอพยพโยกยายทท าไดงายและบอยอยางหนง กบหลกทรพยทชาวนาใชค าประกนไมคอยมมลคานก เนองจากไมมเอกสารสทธเหนอทนา และยงมทรกรางวางเปลาอกมากทผคนสามารถกนรางเพอครอบครองอกอยางหนง ผมทรพยในเมองทออกเงนกผานนายห นาทองถน ไมไดมงจะครอบครองทดนเทากบเกบเกยวดอกเบยราคาสง ผเชาทดนซงยดม าไดสวนใหญคอชาวนาในชมชนนนเอง ตลาดเชาทดนจงคอนขางแคบและไมนาท าก าไรไดมากนก ดงนนจงไมกระทบตอนโยบายของสมบรณาญาสทธราชยสยาม ทปองกนมใหเกดการถอครองทรพยากรทดนขนาดใหญ จนเปนอสระจากระบอบปกครอง

49

ใหญของทรพยทไดมาจงสนไปกบการบ ารงเกยรตยศมหนามตา หรอการลงทนทางการเมอง8

สนธสญญาเบาวรงเปดโอกาสใหมทางธรกจ และคนสามจ าพวกนตางอาศยทนทไดสะสมมาเขาไปหาก าไรในธรกจใหมๆ ทเกดขน อาจกลาวไดวา ทนส าคญในสมยสมบรณาญาสทธราชยสยามประกอบดวยสองกลม คอพระคลงขางท(และทนเจานายขนนาง) และทนพอคาจนหรอเชอสายจน ในขณะททนในกลมหลงนมความเปลยนแปลงสง คนหนาเกาอาจขาดทนลมละลายหายสญไป เกดคนกลมใหมเขามาแทนท เพราะเศรษฐกจทไปผกโยงมากขนกบทนนยมโลก ยอมมความผนผวนบอยขนเปนธรรมดา ทนพระคลงขางทกลบด ารงอยอยางมนคงกวา เพราะมอ านาจทางการเมองหนนหลง นอกจากนทนสองกลมนไมไดแยกจากกนเดดขาด แตสมพนธเชอมโยงกนทงในกจการทถอหนรวมกน และการใหก

สนธสญญาเบาวรงไมมผลกระทบตอการเกบภาษการผลต หรอระบบเจาภาษนายอากร ขนนางตระกลบนนากทเจรจาเพอท าสนธสญญา ตางมผลประโยชนจากระบบเจาภาษนายอากร (ดงไดกลาวแลวขางตน) จงระวงมใหระบบนถกกระทบกระเทอน ยงกวานภาษสวนนยงเปนรายไดทเปนตวเงนทส าคญของรฐ (ประมาณวากอนท าสญญา รฐไดเงนจากเจาภาษนายอากรปละกวา 1 ลาน 2 แสนบาท) และรายไดสวนนกยงเพมขนปละ 39,000 บาททกปหลงจากท าสญญาแลวจนถง พ.ศ. 2411 เพราะมการประมลภาษกบการผลตชนดใหมๆ เพมขนตลอดมา ทดแทนภาษน าเขาและสงออก (ภาษปากเรอ) ซงสนธสญญาก าหนดไวตายตวทรอยละ 5

อยางไรกตาม ระบบเจาภาษนายอากรกสรางปญหาแกรฐบางอยางดวย ทส าคญคอ เมอราชบลลงกออนแอลงใน ร.4 และตน ร.5 เงนไดจากภาษไมไดไหลเขาพระคลงหลวง เพราะขนนางทรบผดชอบเกบง าไวเองบาง เจาภาษยนดจายสนบนเพอ “คางช าระ”ภาษเปนเวลาตดตอกนหลายปบาง ในขณะเดยวกน ผประมลภาษยอมเรยกเกบภาษจากราษฎรอยางเตมเมดเตมหนวย เพราะก าไรอยทสวนเกนซงอยนอกจ านวนทตองสง ในยามทรฐบาลกลางออนแอและเจาภาษมเสนสายกบเจาและขนนางทก ากบควบคมเจาภาษ จงเปนธรรมดาทอาจเรยกเกบมากหรอเกนอตราทหลวงก าหนดไว กระท าในนามของรฐ กอใหเกดความเดอดรอนแกราษฎร นอกจากนเพอความมประสทธภาพของการเกบภาษ เจาภาษ

8 เชนเมอเจาสวถวายธดาเปนบาทบรจารกา ชวตในวงฝายในเตมไปดวยการแขงขนของผหญงหลายคนซงลวนเปนเมยของผชายคนเดยว จงพากนแสดงบารมอ านาจยศศกดแขงกน ธดาของเจาสวแสดงบารมอ านาจยศศกดไดดวยทรพยของบดา จงเลยงบาวไพรไวมาก ตลอดจนใชชวตทหรหราฟมเฟอยเหนอผหญงคนอน เปนตน แตหากไดเปนทโปรดปราน กจะใหผลก าไรคมคาแกการลงทนของบดา จงเปนการลงทนทางการเมองอยางหนง

50

ยอมผกสมพนธกบผน าทองถนตางๆ ทตวมอ านาจเกบภาษ เพอท าใหไมถกขดขวาง จงเทากบชวยขยายอทธพลของผน าทองถนนอกเหนอการก ากบควบคมของสวนกลาง

ดวยเหตผลดงทกลาวขางตนแลววา เมอพระบาทสมแดจพระจลจอมเกลาฯ ทรงผนกอ านาจไวภายใตราชบลลงก จงเปนธรรมดาทจะทรงวางเปาหมายลมเลกระบบเจาภาษนายอากรในทสด ถงอยางไรรฐกมรายไดเพมขนจากภาษสงออกขาวทก าลงขยายตวอยางรวดเรว (และจะกลายเปนรายไดหลกทมากกวาภาษหลายเทาตว) ระบบนไมมอนาคตในสมบรณาญาสทธราชยสยามอยางแนนอน

ไมวาเจาภาษนายอากรจะมองเหนหรอไม แตโอกาสทางธรกจใหมทเกดขนจากสนธสญญา ท าใหกลมคนเหลานเบนทนของตนไปยงอตสาหกรรมการสขาว ธรกจสขาวเรมขนโดยชาวตะวนตก เพอลดคาขนสงในการสงออกขาว แตโรงสจะไดขาวเปลอกมาสได ตองมสายสมพนธโยงไยกบพอคายอยทเทยวรบซอขาวจากไรนาขนาดเลกของชาวนาบกเบก ชาวตะวนตกขาดเครอขายตรงน จงถกพอคาจนแขงขนไดงาย กจการสขาวของพอคาจนขยายตวอยางรวดเรว ในขณะทธรกจของฝรงหยดนง มหลกฐานวา ใน พ.ศ. 2422ในกรงเทพฯ มโรงสของฝรง 5 โรง และโรงสของจน-ไทยอก 5 โรง สวนทลมน าบางปะกงมโรงสอก 1 โรงเปนของพอคาจน-ไทยเชนกน แตใน พ.ศ. 2437 โรงสของฝรงในกรงเทพฯ กยงคงเดมคอ 5 โรง แตของพอคาจน-ไทยมถง 21 โรง และอก 3 โรงทลมน าบางปะกง

ในขณะเดยวกน พอคาจนซงไดสะสมทนมาในระบบเจาภาษนายอากร กยงลงทนในการตอเรอยนตร (ธรกจตอเรอส าเภาและสรางเครองเรอส าเภาเจรญรงเรองมากอนสนธสญญาเบาวรงแลว) สงออกไมสก (แมไมไดลงทนดานท าปาไมเหมอนองกฤษ) คาขาว พฒนาทดนในกรงเทพฯ และคากบชมชนชาวจนในอาณานคมองกฤษเชนฮองกงและสงคโปร และบางกรณกรวมทนกบบรษทตะวนตก

ทนภายในทส าคญมากอกสวนหนงคอทนของพระคลงขางท พระคลงขางทเกดจากการแยกรายไดสวนทเปนขององคพระมหากษตรยออกจากรายไดแผนดน เรมขนอยางเปนทางการใน ร.4 (กอนหนานนกมการแยกอยแลว อยางไมเปนทางการ) มาใน ร.5 เจานายซงมทรพยสมบตสวนพระองค มกน าเอามาฝากไวกบพระคลงขางทเพอรวมหาผลประโยชน ฉะนนจงเปนเงนทนกอนใหญทสดในประเทศ

พระคลงขางทเลอกการลงทนทปลอดภย สวนใหญเปนการใหกในอตราดอกเบย 6-7.5% โดยมหลกทรพยค าประกนทมมลคาสมกบเงนก เชนทดนในกรงเทพฯ ซงมศกยภาพจะพฒนาเปนหองแถวเพอใหเชาท าการคา หรอนายทนโรงสทงจนและฝรง กกใชโรงสค าประกน นอกจากนยงปลอยกแกบรษทฝรงในประเทศ เจานายและขนนางทไปลงทนในกจการตางๆ (เพราะเจานายและขนนางมทรพยสมบตอนๆ ค าประกนเงนก) นอกจากน พระคลงขางทยงลงทนในดานพฒนาทดน โดยสรางหองแถวส าหรบท าการคาขนตามถนนท

51

ตดใหมอกหลายแหง โครงการใหญในธรกจพฒนาทดนซงพระคลงขางทเขาไปรวมดวย คอโครงการคลองรงสนซงเปดทนาขนใหมนบเปนแสนไร โดยเขารวมทนชวยเหลอโครงการซงพระองคเจาสายสนทวงศไดรเรมไว และในเวลาตอมากรวมทนกบพอคาจนและฝรงในการตงธนาคารสยามกมมาจล (ไทยพาณชย) ขน รวมทงรวมทนกบนายทนเดนมารคสรางบรษทปนซเมนตสยามขนดวย พระคลงขางทไดรบผลก าไรอยางงามจากการลงทนเหลาน โดยเฉพาะในชวงทศวรรษ 2430 รายไดของพระคลงขางทเพมขนกวาเทาตวตอป ควรกลาวดวยวา พระคลงขางทไดน าเงนไปลงทนในกจการใหมๆ ระหวาง 2430-2469 พระคลงขางทลงทนในกจการตางๆ ทงหมดถง 33.6 ลานบาท

ธรกจในโลกทนนยมนนมความผนผวนอยตลอดเวลา แตการลงทนจ านวนมากของพระคลงขางทไมไดรบความผนผวนทางเศรษฐกจรวมดวย เพยงแตยดเอาหลกทรพยค าประกนของผกไวเปนของตนเทานน เมอไดพจารณาศกยภาพของหลกทรพยในเชงธรกจรอบคอบแลว จงไมเกดความเสยหายแกพระคลงขางทนก เชนทดนซงยดมาได กอาจน าไปปลกหองแถวใหเชาได การลงทนในโครงการรงสตแยกไมออกจากคาใชจายของรฐในบางเรอง เชนประตน าทรฐตองสรางขนเพอชวยควบคมน าในคลอง หรอการขบไลชาวนาบกเบกอสระซงไปจบจองทดนแถบนนมากอนทบรษทจะเขาไปพฒนา

พระคลงขางทซงเปนทนภายในทใหญทสดอยแลว ยงขยายตวใหญมากขนไปอกเมอเผชญเศรษฐกจตกต า เพราะธรกจถอครองทดนรานคาในยานธรกจกตาม หรอการออกเงนกกตาม ไมตองเผชญความผนผวนทางเศรษฐกจมากนก อกทงยงมความไดเปรยบจากการถออ านาจทางการเมองดวย จงเจรญรงเรองและมความมนคงสง ประมาณกนวา ในปลาย ร.5 พระคลงขางทมรายไดถงหนงในหกของรายไดแผนดน

ควรกลาวถงการลงทนของเจานายและขนนางชนผใหญไวดวยวา แมคนเหลานมทรพย(และรวมทนกบญาตหรอกยมจากพระคลงขางทไดงาย) แตการประกอบการของคนเหลานไมประสบผลส าเรจนก เหตผลส าคญกเพราะขาดประสบการณและไมมจตใจเสยงทางธรกจ (entrepreneurial spirit) ดงเชนเมอเมองเตบโตมตลาดความบนเทงกวางขวางขน เจานายและขนนางเหลานกมกลงทนประกอบการธรกจบนเทง ซงทจรงกสบเนองมาจากธรรมเนยมโบราณทมกมละครประจ าวงหรอทอยของเจานายและขนนางอยแลว เพยงแตในชวงนอาศยตลาดเขามารวมอปถมภเทานน ในทสดความนยมกซบเซาลง และโรงละครเหลานกตองปดตว แมแตการประกอบการใหมทไมเกยวเนองกบธรรมเนยมโบราณ เชนการเดนรถไฟไปพระพทธบาทกตองเลกกจการในทสด เพราะขาดทน เจานายและขนนางประสบความส าเรจมากกวาทจะเอาทรพยไปฝากกบพระคลงขางท ซงจะไดรบเงนปนผล-ดอกเบยเมอพระคลงขางทท าก าไรไดในแตละป หรอใชทดนบรเวณวงของตนปลกหองแถวใหเชา กลาวโดยสรปกคอ การลงทนของชนชนน ามกผกอยกบอ านาจรฐโดยตรงหรอโดย

52

ออม และพอใจจะใหผกอยเชนนนเพอประกนความเสยง มากกวาการประกอบการทจะท าใหเกดการขยายตวของธรกจในระบบทนนยม

เมอเกดวกฤตเศรษฐกจในชวงทศวรรษ 2430 กจการโรงสประสบการขาดทนอยางมาก โรงสเปนเพยงสวนเดยวของธรกจคาขาวทงระบบ จงตองแบงผลก าไรไปใหกจการอนๆ ทเกยวของอกมาก เชนการสงออก, การขนสง, ประกนภย,ฯลฯ ดงนนจงเผชญความผนผวนดานราคาในตลาดโลกไมไดมากนก แมมธรกจเจาภาษนายอากรอยดวย แตนายทนไมสามารถอาศยก าไรจากกจการเจาภาษของตนมาพะยงไวได เพราะธรกจเกบภาษอากรในฐานะเจาภาษนายอากรนน สมบรณาญาสทธราชยสยามกรงเกยจและคอยๆ อาศยขาราชการของรฐเปนผเกบโดยตรง แทนการประมลภาษอยางทผานมา ระบบราชการแผนใหมมสมรรถภาพทจะตรวจสอบเงนภาษทเจาภาษตองสงเขาคลงมากขน อกทงไมปลอยใหมการคางช าระกนหลายๆ ปอยางทผานมา มการเรยกเกบภาษคางช าระอยางจรงจง จนเจาภาษบางรายตองลมละลายเพราะไมมเงนจาย ผลกคอพระคลงขางทยดเอาโรงสซงเปนหลกทรพยค าประกนเงนกไดหลายโรง แตพระคลงขางท (หรอเจานายทน าเงนมาฝากหาผลประโยชนกบพระคลงขางท) ซงกลายเปนเจาของโรงสกไมยนดท าธรกจเอง พอใจทจะใหผอนมาเชาเพอรบความเสยงทางธรกจเองมากกวา ผลอกอยางหนงทมความส าคญกคอ นายทนซงสะสมทนมาจากเจาภาษอากรมฐานะเศรษฐกจตกต าลง เจาภาษนายอากรทยงเหลออยในธรกจคาขาวถกขจดออกไปหมด เมอเผชญภาวะราคาขาวตกต าอกครงในทศวรรษ 2460

หลายตระกลของนายทนรนน หนมาฝากตวกบรฐแนนแฟนขน ดวยการลงทนใหบตรหลานไดรบการศกษาแผนใหม เพอเขารบราชการเปนขนนางแบบใหม (สารสน , ประจวบเหมาะ, เวชชาชวะ, พศาลบตร, ณ ระนอง, สมบตศร ฯลฯ) ในแงนประสบความส าเรจมากกวา เพราะในทสดคนในสกลกไดรบราชการมต าแหนงสงขน และอาจจะยงกาวหนาในราชการไดเรวขนหลง 2475 เมอระบบอภสทธในราชการของสมบรณาญาสทธราชยสยามถกยกเลกไปแลว

นายทนรนใหมซงจะเขามามบทบาทในกจการคาขาวแทน ไมไดมาจากเจาภาษนายอากรอกแลว แตสะสมทนจากการคาขาวเปลอก (เพอน าสงโรงสอกตอหนง) และคอยๆ ขยบเขาไปในวงจรการคาขาวลกขนตามล าดบ เชนเปนเจาของส าเภาคาขาวในตางประเทศเอง รวมทงคาไมสกจากภาคเหนอดวย แตธรกจคาขาวมความเสยงสง เพราะความผนผวนดานราคา การแขงขนของผผลตในประเทศใกลเคยง และระบบขาวสารขอมลตลาดทบกพรองอยางยง กลยทธทพอคาขาวกลมนใชเพอเผชญกบความเสยงน คอลดการแขงขนดานราคารบซอภายใน ดวยการสรางสายสมพนธระหวางหาตระกลใหญทท าธรกจคาขาว (หวงหล, ล าซ า, บลสข, บลกล และเอยมสรย) สรางตลาดขาวของตนเองในตางประเทศ

53

โดยเฉพาะในชมชนชาวจนโพนทะเล เพอไมตองสงขาวใหบรษทฝรงจดจ าหนาย พยายามสรางระบบขนสงของตนเองเพอลดคาขนสงในการคาขาวลง นอกจากนยงท ากจการธนาคารและประกนภยเอง โดยสรปกคอรวมกจกรรมดานตางๆ ของการคาขาวมาท าเองหมด นบตงแตรบซอ, โรงส, จนถงสงออก และแนนอนวาสรางเครอขายรบซอขาวกบพอคารายยอยในชนบท รวมทงออกเงนกใหพอคายอยน าไปใหกตอในเขตบกเบกดวย เครอขายทรวมธรกจเชนนท าใหพอคาเหลานซงน าเขาสนคาอปโภคบางอยางจากยโรปดวย สามารถกระจายสนคาของตนไปไดกวางไกล และดวยกลยทธเชนน นอกจากจะสามารถท าใหกลมนายทนใหมเหลานรบความผนผวนของเศรษฐกจตกต าได ยงคอยๆ ขจดบทบาทของชาวตะวนตกออกไปจากการคาขาวในสยาม-ไทยไปโดยสนเชง

นายทนใหมอกกลมหนง (ซงกเกยวโยงกบกลมคาขาวดวย) ลงทนกบการคาสนคาอปโภคบรโภค ซงสยามมความตองการมากขน เพราะความเตบโตของเมอง และการเปลยนแปลงแบบแผนการบรโภค โดยเฉพาะวฒนธรรมกระฎมพขาราชการซงหดใชชวตแบบใหม ทบางอยางกน ามาจากตะวนตก แตเดมธรกจน าเขาสนคาจากยโรปอยในมอชาวตะวนตกทงหมด นายทนใหมกลมนเขามาแยงการจดจ าหนายสนคาอปโภคบรโภคไปอยางชาๆ ปลอยใหการคาเครองจกรหรอวสดอปกรณขนาดใหญยงอยในมอฝรงตอไป ยงกวานพอคากลมนยงมเครอขายพอคาจนในชนบท ท าใหมตลาดกวางขวางกวาอกดวย นอกจากคาขายสนคาแลว นายทนกลมนยงลงทนกบธรกจบรการอนๆ ในเมองทก าลงขยายตวดวย เชนพฒนาทดน (แขงกบพระคลงขางท) ท าโรงหนงและแหลงบนเทงเปนตน

ในปลายสมยสมบรณาญาสทธราชย พอคา เหลาน เรมขยบมาสการผลตในเชงอตสาหกรรม เพอเพมก าไร ความตองการทสงขนของเครองอปโภคบรโภค ท าใหมผลงทนผลตสนคาบางตวขนในสยาม เชนไมขดไฟ, น าแขง, สบ, ยอมผา, ผลตถงเหลก, ท าโรงชบสงกะส, น าอดลม, เบยร, เดนรถประจ าทาง, เดนเรอขามฟาก เปนตน ทงนยงไมนบการผลตเลกนอยอนๆ เพอตอบสนองความตองการของตลาด การส ารวจใน พ.ศ. 2472 พบวา มประชาชนกวา 160,000 คนทอยในภาคหตถอตสาหกรรม และอกกวา 500,000 คนในภาคพานชยกรรม แตกตองเผชญการแขงขนของสนคาประเภทเดยวกน ซงอาจน าเขาดวยภาษศลกากรราคาถก จงไมอาจพฒนาอตสาหกรรมตอไปไดไกลนก (จนเกดสงครามโลกครงทสอง เมอไมมสนคาจากภายนอกเขามาแขง)

ในทางการเมอง นายทนรนใหมเหลานแตกตางจากนายทนรนเจาภาษนายอากรเกาอยางยง สวนใหญเปนจนทเกดในเมองไทยรนท 2 หรอ 3 เนองจากธรกจของนายทนรนใหมไมตองพงรฐสมบรณาญาสทธราชย อาศยแตระเบยบกฏเกณฑของรฐสมยใหมและการสอสารคมนาคมสมยใหม ซงถงอยางไรรฐสมบรณาญาสทธราชยสยามกปฏเสธไมไดเพราะแรงบบบงคบของทนนยมตะวนตก (หรอกลาวอกนยะหนงคอ เปนพอคาซงเตบโตในระบบ

54

ทนนยมซงอยภายใตการอารกขาของมหาอ านาจตะวนตก และดงนนจงอยนอกการก ากบควบคมของสาบรณาญาสทธราชยสยาม) จงอาจกลาวไดวาพอคาจนกลมนเปนนายทนกลมแรกทเปนอสระจากรฐอยางแทจรง9 นายทนจนเหลานแหละซงเปนทรงเกยจของราชส านก ดงค ากราบบงคมทลของเจาพระยายมราชตอ ร.6 ทวา แตเดมนนชาวจนตองเขาไปถวายตวกบเจานาย แตจนยคใหมท ามาหากนเองเปนอสระ โดยไมตองฝากตวกบใคร รากฐานนโยบายตอตานจนของสมบรณาญาสทธราชยสยามไมไดมาจากความเปน “ยวแหงบรพทศ” เทากบความเปนเจกอสระ

นายทนใหมทงทอยในการคาขาวและอยในการคาสนคาเครองอปโภคบรโภค ซงก าลงขยบเขาสหตถอตสาหกรรม ลวนไมไดรบการสนบสนนจากสมบรณาญาสทธราชยสยาม ซ ายงอาจแสดงอาการรงเกยจเหยยดหยามมากขนหลงสมย ร.6 เปนตนมา นายทนตองการระบบกฏหมายแพงและพานชยซงมกลไกของรฐชวยบงคบใชอยางไดผล และเปนธรรม แตสมบรณาญาสทธราชยกไมไดตอบสนอง นายทนทก าลงอยากเรมเขาสอตสาหกรรม ตองการอตราภาษศลกากรทชวยปกปองอตสาหกรรมระยะเรมตน แตสมบร¬ณาญาสทธราชยสยามเปนพนธมตรกบมหาอ านาจตะวนตก (เพราะชวยเสรมอ านาจภายในของตนเองดงทกลาวแลว) มากกวาชวยผลกดนอตสาหกรรมภายในซงตองการแขงขนกบตะวนตก ดงนนในปลายยคน สมบรณาญาสทธราชยสยามจงเปนระบอบทนายทนเหนวาขดขวางความเจรญเตบโตของตนเอง

สนคาสงออกทส าคญภายใตสมบรณาญาสทธราชยสยามนอกจากขาวแลว ยงมอกสามตวคอไมสก, ยางพารา และแรดบก ทนท าปาไมทงหมดในชวงนนยงเปนของคนชาตตะวนตก โดยเฉพาะองกฤษ ซงขยายเขามาจากพมา โรงเลอยขนาดใหญกเปนของฝรง มความพยายามของพอคาไทย(เชอสายจน)ทจะเขาไปท าปาไมหรอโรงเลอยเชนกน แตไมสประสบความส าเรจนก ในสวนขนนางทลงทนดานปาไม กไมประสบความส าเรจเชนกน หลกทรพยทใชในการกเงนมาลงทนจากพระคลงขางทตองถกยดไป สวนกจการเหมองแรนน การลงทนท าเหมองแรดวยเรอขดเรมกบบรษทฝรงกอน ในขณะทนายทนจนยงใชวธแบบเกาคอการท าเหมองฉด ซงตองใชแรงงานสงกวามาก แตกเปนการสะสมทนทประสบความส าเรจเพราะอาจใชกลจนในราคาไมแพงนกได สวนการท าสวนยางพาราในภาคใตของไทย ไมมนายทนรายใหญท าเปนสวนขนาดใหญอยางในรฐมลายขององกฤษ หรออนโดจนตอนใตของฝรงเศส สวนใหญเปนการปลกยางของชาวสวนขนาดเลก (แตกมผลท าใหชาวสวนยางตองเขาไปอยในเศรษฐกจเงนตราเตมตว) พอคาจนหรอเชอสายจนเขามา

9 ทงนยกเวนการไตเตาในระบบเกยรตยศของสงคม ซงสมบรณาญาสทธราชยสยามประสบความส าเรจในการผกขาดไวแตผเดยว

55

เชอมตอผลผลตยางกบตลาดยางในปนงและสงคโปร กลายเปนชองทางการสะสมทนของพอคาอกกลมหนง

อยางไรกตาม จนสนสมยสมบรณาญาสทธราชย ขาวกยงประกอบเปน 70% ของสนคาออกของสยาม ไมสก, ยางพาราและดบกรวมกนเพยง 30%

แรงงาน ประเทศไทยประสบปญหาแรงงานขาดแคลนตอเนองกนมายาวนาน เมอเศรษฐกจ

การคาขยายตวในตนรตนโกสนทร ตลาดแรงงานยงตองการแรงงานมากขน รฐบาลใชวธดงแรงงานจนอพยพเขามา โดยใหสทธประโยชนแกชาวจนอพยพ ในขณะทเกบแรงงานพนเมองไวในระบบไพรตอไป การขยายตวของทนนยมตะวนตกหลงสนธสญญาเบาวรงยงท าใหตองการแรงงานเพมขน รฐบาลกยงใชนโยบายเปดรบชาวจนอพยพอยางเตมท ผประกอบการบางรายถงกบสงคนไปหาแรงงานผกหน (indentured labor) จากประเทศจนโดยตรง แรงงานพนเมองพอใจทจะท ากนบนไรนาบกเบก ซงเปนโอกาสใหมทเกดขนจากการสงออกขาว และรายไดจากทองนายงสงกวาคาแรงในเมอง ผทอพยพเขามาขายแรงงานในเมองมจ านวนนอย ดงนนเกอบทงหมดของแรงงานจงเปนชาวจน จ านวนของจนในเมองไทยจงเพมขนตลอดมา เมอสน ร.5 มจนเกอบ 8 แสนคน นบเปนเกอบ 10% ของประชากร จนถงปลายสมยสมบรณาญาสทธราชย จงเรมมแรงงานไทยในกจการสาธารณปโภคของรฐบาง

สวนใหญของจนอพยพในเมองไทยไมใชนายทน แตเปนแรงงานและพอคารายยอย (ซงสะสมทนมาจากการขายแรงงาน) แมวาแรงงานจนเปนสงทรฐบาลตองการสบมาตงแตตนรตนโกสนทร แตรฐบาลสยามไมเคยมกฎหมายคมครองแรงงาน และนโยบายของรฐสมบรณาญาสทธราชยกไมมงจะคมครองแรงงานจน จงเปนธรรมดาทแรงงานจนจะรวมตวกนเปน “องย” หรอสมาคมลบภายใตการน าของพอคาใหญชาวจน ซงไดประโยชนทางการเมองในสยามหรอในจน เราอาจมอง “องย”เปนสหภาพแรงงานชนดหนง ทตองท างานในเงอนไขทไมมการตอรอง (ก าเนดของ “องย”อาจเปนสมาคมลบตอตานราชวงศชงแมนจในประเทศจน แตการเตบโตขยายใหญในประเทศสยาม – หรออาณานคมทใชแรงงานจนในภมภาค – ลวนมาจากสภาพของแรงงานทขาดการคมครอง) แรงงานจนเหลานอาจรวมมอกบผบรหารองย ในการตอสแยงชงผลประโยชนระหวางองยด วยกน หรออาจตอตานนโยบายรฐ กอใหเกดเปนการจลาจลซงมอนตรายตอความไววางใจของมหาอ านาจทมตอสมบรณาญาสทธราชยสยาม ดงนนจงมกจดก าลงเขาปราบปรามมใหลกลามใหญโต ในทางตรงกนขาม รฐกอาจสรางความสมพนธทดกบหวหนาองย เพอใหชวยรกษาความสงบเรยบรอยในหมแรงงานจน หรอเพอดงมาเปนก าลงของฝายตน

56

แรงงานจนไดกอการประทวงหลายครง เรยกรองคาแรงบาง ตอตานนโยบายมหาอ านาจตะวนตกตอจนบาง หรอประทวงรฐบาลสยามทข นภาษตางดาวแกคนจนบาง รฐบาลใชวธตอบโตหลายอยาง เชนปราบปรามดวยความรนแรง เนรเทศกลมหวหนาผประทวง หรออาศยอทธพลขององยเพอระงบการประทวงหรอการแขงขอเสย

นาสงเกตดวยวา แรงงานจนถกใชในกจการทไมตองสมพนธกบคนไทยโดยตรง เชนโรงส, ทาเรอ, เหมองแร เปนตน ทงนไมเกยวกบวาเจาของกจการเปนจนหรอไม เชนโรงสฝรง หรอกจการสรางทางรถไฟซงจางบรษทฝรงท า หรอบรษทปนซเมนตสยาม กลวนใชแรงงานจนทงสน ในสวนกจการทตองสมพนธกบคนไทยโดยตรง แรงงานจนเหลานนกสามารถพด-ฟงภาษาไทยไดบาง เชนลากรถ หรอพวกทอยเมองไทยมานานแลว หรอมเมยเปนไทย กสามารถเขาไปสอาชพคาขายทตองสมพนธกบคนไทยเขมขนขน การคาภายในขยายตวขนอยางตอเนอง เขาใจวาจนกลมทท าการคาทงในเมองและชนบทซงขยายจ านวนเพมขนอยางรวดเรวนแหละ เปนกลมแรกทตดสนใจจะตงรกรากในเมองไทยเปนการถาวร (ไมนบเจาสวทถกกลนเขาไปในระบบราชการรนกอน) นกประวตศาสตรบางทานประมาณวาความเปลยนแปลงดงกลาวนเกดขนในราว 2460

ในชวงเดยวกนนเองทกจการสาธารณปโภคของรฐ (หรอทรฐใหสมปทาน) ขยายตวขน ไดแกรถไฟและรถราง หรอการเดนรถประจ าทางในกรงเทพฯ โรงมหรศพ ฯลฯ กลาวอกอยางหนงคอในปลายสมยสมบรณาญาสทธราชย กจการภาคบรการขยายตวขนเชนกน กจการเหลานตองใชแรงงานไทย เพราะตองสมพนธกบลกคาซงสวนใหญเปนไทย ท าใหเรมมแรงงานไทยเพมมากขน ประมาณทศวรรษ 2460 เปนตนมา เรมมแรงงานชาวนาทอพยพเขาท างานในเมอง จ านวนแรงงานไทยจงเพมขน และเรมมการรวมตวเปนองคกรในชวงทศวรรษ 2470 แรงงานเหลานไมอาจหาความคมครองจากองยได โดยทกฎหมายคมครองแรงงานกยง ไมม เ หมอน เดม ท า ใหอ งคก รแร งงานไมพอ ใจรฐบาลสมบรณาญาสทธราชย ซ ารฐยงเคยชนกบการยนอยฝายนายจางในกรณพพาทกบคนงานเสมอ เชนเมอกลจนท าเหมองมกรณพพาทกบนายเหมอง กสงก าลงไปปราบปรามกลจน ดงนนแรงงานไทยจงโนมเอยงไปทางตองการโคนลมระบอบสมบรณาญาสทธราชยสยาม และไดเรมผกสมพนธกบทหารชาตนยมในกองทพซงมความไมพอใจตอระบอบนเชนกน และเรมเคลอนไหวเพอตอรองสภาพการท างานหรอคาจางบางแลว เนองจากนายจางของแรงงานไทยเหลาน สวนใหญเกยวของโดยตรงหรอโดยออมกบระบอบสมบรณาญาสทธ ราชย จงท าใหฝายแรงงานไมคอยพอใจสมบรณาญาสทธราชยสยามมาแตตน

ในขณะเดยวกนการเมองของแรงงานจนซงอยภายใตความคมครองขององย แมไมเกยวกบกจการภายในโดยตรง เชนบางกลมไปรวมกบการจดตงพรรคคอมมวนสตอนโดจนในสยาม แตสวนใหญสนบสนนระบอบสาธารณรฐของจนซงประสบความส าเรจในการลม

57

ระบอบจกรพรรดลงใน พ.ศ. 2453 ดงนนจงไมรสกเปนมตรกบสมบรณาญาสทธราชยสยามนก

ดงนนเมอถงปลายสมยสมบรณาญาสทธราชย ระบอบนกขาดพนธมตรและมตรไปแทบจะหมด กลมคนใหมๆ ทเกดจากความเปลยนแปลงทสมบรณาญาสทธราชยน ามา กลบมเหตทไมพอใจระบอบน สามญชนผไดรบการศกษาแผนใหมในระบบราชการ ไมพอใจทอภสทธโดยก าเนดและเสนสายมความส าคญเหนอความสามารถสวนบคคล เพราะสมบรณาญาสทธราชยสยามยนยนทจะใหโครงสรางสงคมตามประเพณยงคงเดมไมเปลยนแปลง นายทนคาขาวรสกวาตวไมไดรบการสนบสนนจากรฐแตอยางใด ซ ายงแสดงความเหยยดหยามหรอระแวงเพราะเปนหรอมเชอสายจน และอาจเกยวของกบองย นายทนการคากลมทเรมขยบเขาสการผลตภาคอตสาหกรรม ตองการก าแพงภาษศลกากรเพอปกปองอตสาหกรรมเรมตนของตน แตรฐบาลสมบรณาญาสทธราชยกไมใสใจตอบสนอง แรงงานไทยรสกตววาถกทอดทง ชาวนาบกเบกเผชญความผนผวนของราคาขาว โดยรฐไมคอยผอนผนภาระคานาและรชชปการให หรอผอนผนไมทนการณ มหนสนพอกพนขนเรอยๆ สมบรณาญาสทธราชยสยามเหลอมตรแตกลมเจานายและ “ผด” จ านวนนอย ซงพยายามปลกฝงอภสทธของตนเขาไปในระบบของสมบรณาญาสทธราชยใหแนนแฟนขน ความออนแอของสมบรณาญาสทธราชยสยามเมอใกลจะลมสลาย จงไมไดอยทมผสนบสนนและอยากผดงมนไวนอยอยางเดยว แตทส าคญกวากคอหมดสมรรถภาพทจะปรบตวเองตอไปได แมแตความพยายามจะปรบตวของพระมหากษตรยองคสดทาย กไมบรรลผลจรงสกเรองเดยว

22 ปสดทายของสมบรณาญาสทธราชยสยาม เมอสนรชกาลทหา ระบอบสมบรณาญาสทธราชยสถาปนาขนอยางมนคงแลว ระบบ

ราชการแผนใหมท าใหไมมอ านาจอนใดทเปนอสระจากพระมหากษตรยเหลอในการบรหารบานเมองอยอก ในสวนอนของราชอาณาจกร อ านาจทองถนทงหลายถกขจดออกไปหมด อาจเหลอแตเกยรตยศทวางเปลาในบางแหง แตรายไดและบทบาททงหมดมาจากการอนมตของสวนกลางหรอพระมหากษตรยทงสน แมแตองคกรศาสนาซงเคยเปนอสระสมยหนง กถกรวมไวภายใตการก ากบอยางใกลชดของมหาเถรสมาคม ซงมสมเดจพระสงฆราชซงพ ร ะ ม ห า กษ ต ร ย ท ร ง แ ต ง ต ง ข น เ ป น ป ร ะ ธ า น ใ น ส ว น ผ น า ท า ง ศ า ส น า ผ สมบรณาญาสทธราชยสยามกประสบความส าเรจในการท าใหตกไปอยชายขอบ ดวยการแยกออกไปจากพระพทธศาสนา และเหยยดย าวาเปนความเชอทเหลวไหลปาเถอน อาจสรปไดวา อ านาจตามประเพณทเคยมในรฐและสงคมไทยทงหมด ถกขจดหรอก ากบควบคมโดยพระมหากษตรยไดโดยสนเชง

58

กลมทเปนอสระจากราชบลลงกภายใตสมบรณาญาสทธราชยสยาม ลวนเปนกลมทเกดใหมจากความเปลยนแปลงทสมบรณาญาสทธราชยสยามและทนนยมน ามาทงสน กลาวอกอยางหนงกคอ เกดการรวมกลมในแนวใหมทรฐโบราณของไทยไมรจกมากอน เชน “สมาคมพอคาจน” “กงส” และ “องย”, นกเลง-โจร-อายเสอ, ความไมพอใจของประชาชนในภาคเหนอ, อสาน และใต ตอการเกบภาษเปนตวเงนของรฐ ท าใหเจาเมองเกาสามารถรวบรวมก าลงในการแขงขอตอสวนกลาง (ไมใชจากเครอขายของระบบอปถมภเพยงอยางเดยวเหมอนในสมยโบราณ) แมแตปรากฏการณความนยมนบถอในหมประชาชนอยางกวางขวาง และหลากหลายชนชน ตอครบาศรวชย กเปนปรากฏการณ"รวมกลม"แบบใหมทไมเคยปรากฏมากอนในสงคมประเพณของลานนา เพราะเกดขนไมไดหากไมมการเดนทางและสอสารกนกวางขวางอยางในเศรษฐกจตลาดทนนยม

ไมแตการรวมกลมเปนแบบใหมเทานน วธการทใชในการแสดงความเปนอสระจากราชบลลงกกเปนสงใหมเหมอนกน หนงสอ-พมพเปนการสอสารวงกวาง ขามสงกดและชนชนอยางทไมเคยมในสงคมไทยมากอน ปญญาชนสามญชนเสนอความเหนเรอง “แผนดนแผนทราย” (การเมองและสงคม – อนไมใชกจของไพร)ของตนผานขอเขยนแบบใหมและการพมพ (ไมใชละครหรอนราศ) แรงงานนดหมายกอการประทวง, ขาราชการพรอมใจกนลาออกประทวง, ฯลฯ ลวนเปนการตอตานพระราชอ านาจวธใหมทไมเคยมมากอนทงสน

สมบรณาญาสทธราชยสยามแตกตางจากสมบรณาญาสทธราชยอกหลายแหง เพราะเกดขนเมอทนนยมไดพฒนาไปไกลแลว สมบรณาญาสทธราชยสยามจงถกทนนยมบงคบใหบมเพาะศตรของตนมาตงแตตน และท าใหสมบรณาญาสทธราชยสยามมอายไมสจะยนนานนก แมมผลกระทบกวางไกลกวาอายของตนเปนอนมากกตาม

เปาหมายหลกของพระมหากษตรยสองพระองคสดทายของสมบรณาญาสทธราชยสยาม คอการหาวธทจะธ ารงรกษาอ านาจของระบอบนใหด ารงอยสบไป แตการปรบตวของระบอบท าไดอยางจ ากด หรอผดประเดน จงไมประสบความส าเรจ

ในปลาย ร.5 ระบบราชการแผนใหมกลาแขงมากขน จนท าใหเกดความขดแยงระหวางสถาบนกษตรยและระบบราชการ ในการบรหารและปกครองขนหลายครง เชน “กรณพระยาระกา"ซงกรมหลวงราชบรดเรกฤทธใชเปนขออาง ในการตอรองใหฝายตลาการเปนอสระจากฝายบรหาร อนเปนสงทขดกบพระบรมราโชบาย ตลาการจ านวนกวา 20 คนยนหนงสอลาออกพรอมกบกรมหลวงราชบรฯ เพอตอรองให ร.5 ยอมตาม กลายเปนวกฤตในความสมพนธระหวางราชบลลงกและฝายตลาการ ฝายทหารเรอไมพอใจทถกตดเงนคาออกทะเล ซงเปนรายไดกอนใหญเสรมเขามากบเงนเดอนประจ า

โดยธรรมชาตของระบบราชการสมยใหม ซงถกฝกใหท างานเฉพาะของตนเอง ยอมมองเหนความส าคญในสวนงานเฉพาะทตองรบผดชอบ อยากใหงานส าเรจผลอยางดทสด

59

จงมกไมไดค านงถงภาพรวมทฝาย “การเมอง” (ซงขณะนนคอสมบรณาญาสทธราชยสยาม หรอองคพระมหากษตรย) ตองเรงบางหนวยผอนบางหนวย ดวยเหตผลทางเศรษฐกจโดยรวม หรอความจ าเปนเฉพาะหนาอนๆ (ไมวาจะคดถกหรอคดผด) จงเปนธรรมดาทจะเกดความขดแยงระหวางระบบราชการกบฝาย “การเมอง” แตในระบบการเมองทพระมหากษตรยรวบอ านาจเขาศนยกลางอยางเขมขน จงท าใหความขดแยงนนมงไปยงสถาบนพระมหากษตรย แตเนองจากพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาฯ ทรงครองราชยสมบตมายาวนาน ทงประสบความส าเรจหลายอยาง จงมพระบารมมากลน จนท าใหความขดแยงนนไมบานปลายเปนการคดลมลางระบอบการปกครอง

ความมนคงของระบอบจงขนอยกบบารมหรอความนยมนบถอของประชาชนทม ตอองคพระมหากษตรยในฐานะบคคล มากกวาความนยมนบถอตอสถาบนพระมหากษตรย10 ในกรณปรกตกเปนการยากอยแลว ทบคคลซงเปนรชทายาทจะสามารถด ารงรกษาความนยมนบถอของประชาชนไดเทากบพระราชบดาทมบารมมากลนเชนน บคลกภาพทงสวนพระองคและตอสาธารณะของพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว ซงสบราชสมบตตอมาใน พ.ศ. 2453 ยงท าใหความนยมนบถอพระมหากษตรยเสอมถอยลงอยางรวดเรว

พระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาฯ เขาพระทยอยางดถงปญหาทก าลงเกดแกสมบรณาญาสทธราชยสยาม ความไมพอใจของระบบราชการ ทงฝายพลเรอนและทหาร ทมตอระบอบปกครองไดปรากฏใหเหนมาตงแตกอนขนครองราชยแลว สวนพระองคเองกเคยมเรองกบทหารตงแตยงเปนรชทายาท ดงนนการฟนฟความแขงแกรงของระบอบสมบรณาญาสทธราชย จงเปนภารกจส าคญทสดของพระองค แตพระบรมราโชบายในดานนผดพลาดอยางส าคญในขอทวา ทรงพยายามอยางยงยวดทจะรกษาโครงสรางสงคมเดมและชวงชนทางสงคมตามประเพณใหด ารงอยตลอดไป อนเปนสงทเปนไปไมไดในระบอบสมบรณาญาสทธราชยของรฐสมยใหม เพราะกษตรยตองเปนผอปถมภทเปนธรรมและเทาเทยมกนแกทกชนชนในสงคม ยงเมอส านกเรองชาตแพรหลายมากขนในหมผไดร บการศกษาแผนใหม ความเสมอภาคเทาเทยมกนในหม “พสกนกร” ยงเปนสงทหลกเลยงไมได11

ทศนคตสวนพระองคทมตอขาราชการทไดรบการศกษา ทงในฝายพลเรอน, ตลาการ และทหาร โดยเฉพาะในระดบกลางๆ กคอ เปนกลมคนทไมมรากเหงา เพราะไปรบ

10

ดงทไดกลาวขางตนแลววา แมแตแบบเรยนธรรมจรยาทแตงในร.๕ เจาพระยาธรรมศกดมนตรผแตง กสงเสรมใหนกเรยนส านกในบญคณของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาฯ ททรงน าความเจรญมาสประเทศ เปนการส านกบญคณตอบคคลมากกวาสถาบน 11

อนทจรงระบอบสมบรณาญาสทธราชยในโลกนหลายแหงกลมสลายลงดวยเหตน นนคอไมสามารถสถาปนาความเสมอภาคในหม"พสกนกร"ได เนองจากเกยรตยศและอ านาจของสถาบนกษตรยยอมเกดจากอภสทธ (โดยก าเนดหรอโดยทรพย) ของคนกลมหนง การบนรอนอภสทธของคนกลมนคอการบนรอนเกยรตยศและอ านาจของสถาบนกษตรยนนเอง

60

การศกษาแบบตะวนตก (โดยตรงหรอโดยออมกตาม) จนลมความเปนไทยไปแลว จงพอใจจะใชชวตแบบฝรง เชนดมสรา เทยวเตรหาความส าราญในวถชวตทไมประณต (unrefined) เชนแมอานวรรณกรรมฝรง กอานแค"นวนยายสบสตางค"ทไมมคณคาทางวรรณศลป ทรงเรยกคนเหลานวา “คนไทยชนใหม” ในแงการท างาน พระองคทรงเหนวา คนเหลานเชอวาการศกษาทตนไดรบมา ควรท าใหสามารถกาวหนาในราชการไปสต าแหนงสงๆ ไดรวดเรว โดยไมยอมท างานหนก อยากใหนายปฏบตตอตนอยางดหรอพเศษกวาคนอน แตตวเองกลบไปรงแกประชาชนเพราะคดวาตวเปนนายของประชาชน ผบงคบบญชาเองกเกรงพวกน เพราะสามารถเขยนจดหมายไปลงหนงสอพมพ ท าใหผบงคบบญชาเสยชอเสยงได

ในสวนนายหรอผบงคบบญชาในระบบราชการเอง ใหบ าเหนจรางวลแกขาราชการทท างานด กไมตกเตอนใหขาราชการเขาใจวาเปนพระมหากรณาธคณของพระเจาอยหว กลบยอมรบเสยเองวาเปนบารมของตนเอง ความจงรกภกดของขาราชการจงไมไดอยทพระเจาอยหว แตไปอยทผบงคบบญชาในระบบราชการ

ทศนคตนแมเปนการมองทคบแคบ แตนาสนใจเปนพเศษ เพราะความเปลยนแปลงทเกดขนกบระบบราชการนนเปนเรองจรง ขาราชการระดบกลางทไดรบการศกษาแผนใหมมจ านวนเพมขน และเพราะมรายไดประจ าเปนตวเงนทม นคง จงมวถชวตและความรสกนกคดทแตกตางจากชาวบานทวไป นกวชาการในปจจบนเรยกวา “กระฎมพขาราชการ” ตรงกบท ร.6 ทรงเรยกวา “ชนใหม” คนเหลานมเหตไมพอใจการบรหารของระบบราชการ ทใหความส าคญแกความสามารถของบคคลนอยกวาชาตก าเนดและสายสมพนธกบคนชนสง นอกจากความตองการความกาวหนาในอาชพการงานแลว คนเหลานยงเหนวาความพยายามจะรกษาชวงชนทางสงคมในระบบราชการนน เปนอนตรายตอ"ชาต" เพราะท าใหระบบราชการขาดประสทธภาพ แตในขณะเดยวกนกรดวา การรกษาชวงชนทางสงคมตามประเพณนนสมพนธกบสมบรณาญาสทธราชยสยาม ปญหาจงอยทวา ระหวาง"ชาต"กบพระมหากษตรย (หรอระบอบสมบรณาญาสทธราชย)นน สงใดจะมความส าคญกวากน และค าตอบของ “กระฎมพขาราชการ” ดเหมอนจะชดเจนมาตงแตปลาย ร.5 แลววา “ชาต” ยอมมความส าคญกวา

ดงนน การฟนฟความมนคงของระบอบสมบรณาญาสทธราชยในทศนะของ ร.6 จงอยทการสรางอ านาจน าของสถาบนพระมหา-กษตรย ใหกลบมาแขงแกรงเหมอนสมย ร.5 แตพระองคไมสามารถใชระบบราชการเปนเครองมอในการสรางอ านาจน าได เพราะทศนคตของพระองคเองทมตอระบบราชการ ทงขาราชการระดบกลาง และระดบสงซงทรงเหนวาชงเอาความจงรกภกดทควรมตอสถาบนพระมหากษตรยไปเสยเอง ร.6 จงใชการเชดช และท าใหสถาบนพระมหากษตรยเปนศนยกลางของ “ชาต” เพอสรางอ านาจน ากลบคนมาใหม นาประหลาดทพระองคซง เสดจไปทรงเลาเรยนในองกฤษถง 9 ป มจนตนาการถง

61

พระมหากษตรยสยามเหมอนกบอดมคตของพระมหากษตรยไทยโบราณ นนคอเปนองคอปถมภสงสดในความสมพนธเชงอปถมภเหนอมลนายทงหมด อนเปนจนตนาการทเปนไปไมไดอกแลวในระบบราชการแผนใหมทพฒนามาถงชวงนน

นบตงแตขนครองราชยสมบต กทรงแวดลอมพระองคดวยเหลาขาหลวง เดม และมหาดเลกทไววางพระทย แตกลบหางเหนกบขาราชการชนผใหญของระบบราชการ รวมทงเสนาบดวาการกระทรวงตางๆ ซงทจรงกเปนพระประยรญาตชนผใหญของพระองคเองเปนสวนใหญ แมทรงสงเสรมใหมหาดเลกเหลานเลาเรยนเพอสอบใหไดวฒสงๆ แตกไมประสบความส าเรจ เพราะไมไดพระราชทานเวลาใหคนเหลานไดเลาเรยนอยางจรงจง อกทงความโปรดปรานสวนพระองคยงท าใหคนเหลานเชอวาจะสามารถไตเตาเขาสระบบราชการได โดยไมตองศกษาเลาเรยน

ในระยะแรก ไมไดเปลยนบคคลในคณะเสนาบด รอใหถงแกกรรมหรอสนพระชนมหรอลาออกไปเอง จนประมาณ 2456-7 กเรมบรรจคนใหมเขาไป สวนใหญเปนขนนางชนสงมากกวาเจานาย ซงคอคนททรงไววางพระทยมากกวา แต ร.6 กไมไดเขาไปก ากบควบคมการท างานของเสนาบดดงพระราชบดา หากปลอยใหจดการงานกนไปเองเหมอนเปนงานประจ า

ทรงพยายามจะเปลยนระบบราชการมาตงแตตนรชกาล กลาวคอมพระราชประสงคจะฝกขาราชการรนใหมทมความจงรกภกดตอพระมหากษตรย (นอกจากความรความสามารถแลว กเปนคณสมบตท ร.5 ตองพระประสงคเชนกน) เพอเอาเขาไปแทนทหรอเสรมในระบบราชการซงทรงเหนวาขาดความจงรกภกด จงโปรดใหตงโรงเรยนมหาดเลกหลวงขน สวนโรงเรยนมหาดเลกหลวงเดมโปรดใหเปลยนชอเปนโรงเรยนขาราชการพลเรอนจฬาลงกรณ ขยายไปฝกขาราชการกรมกองอนๆ นอกจากมหาดไทย ทรงมงหวงกบโรงเรยนมหาดเลกหลวงใหมมากวาจะเปนแกนกลางทปรบเปลยนระบบราชการใหกลบมาจงรกภกดตอพระมหากษตรย ทรงสงกระทรวงธรรมการในขณะนนวา หามใชระเบยบของกระทรวงกบโรงเรยนใหมน เพราะตองการใหโรงเรยนด าเนนงานไปตามพระราชประสงคของพระองค นกเรยนทรบเขาเรยนในโรงเรยนนปะปนกนทงเจานาย บตรหลานขนนาง และสามญชน แตลวนตองมความจงรกภกดตอพระมหากษตรย

พระราชกรณยกจอกอยางหนงซงท ามาแตตนรชกาล คอจดตงกองเสอปาขนโดยอาศยเงนจากพระคลงขางท ในขณะเดยวกนกมรายไดจากคาสมครและคาสมาชกในการด าเนนงานดวย รบสมครบคคลจากระบบราชการ จดมงหมายของกองเสอปา ไมใชการจดตงกองทพองครกษสวนพระองค เพราะแมวาจะเลยนแบบกองทพและทหารในการด าเนนงาน แตกมไดตดอาวธจรง แมในการซอมรบซงท าอยเปนประจ า กใชอาวธเทยมโดยตลอด จดมงหมายทแทจรง(นอกจากการเลนสนกแลว)คอความพยายามจะปลกฝงลทธ

62

ชาตนยม “แบบทางการ” ขน เพอตอบโตกบส านกชาตนยมแบบเสรนยมทแพรหลายในหมผมการศกษาในระบบราชการ แตในขณะเดยวกน กจการเสอปากไมมงจะปลกฝงคตชาตนยมแบบทมพระมหากษตรยเปนศนยกลางกบขาราชการระดบสง เพราะถงอยางไรคนเหลานซงมอภสทธหลายอยางกยอมจงรกภกดตอระบอบสมบรณาญาสทธราชยอยแลว แตมงไปทขาราชการระดบกลางทไดรบการศกษาแผนใหม และมความไมพอใจตอระบบราชการของระบอบสมบรณาญาสทธราชยมากกวา

เสอปาไมใชขบวนการมวลชน เพราะทรงมเจตนาแตแรกทจะรบสมครเฉพาะ “ผมฐานะด” คาสมครเปนสมาชกจงแพงถง 50 บาท และยงตองเสยรายปอกปละ 30 บาท (ไมนบรายจายทตองใชในการท ากจกรรมตางๆ) คาใชจายทสงขนาดนกดกนขาราชการระดบลางและชาวบานทวไปออกโดยปรยาย จนมาในภายหลงเมอขยายกจการเสอปาไปยงตางจงหวดแลว จงยอมใหเสมยนเอกมสทธสมครเปนสมาชก โดยลดคาแรกเขาเหลอเพยง 6 บาท และไมตองจายรายป แตคนชนลางเหลานกเปนเพยง “กองเกน” ของเสอปาเทานน ไมแตเพยงรกษาชวงชนทางสงคมไวในเสอปา ภายในองคกรเองกมการจดชวงชนใหมขนอยางชดเจน ขาราชการชนผใหญและนายทหารซงสมครเปนสมาชกตามพระราชนยม แมไดยศสง แตไมมบทบาททส าคญนกเพราะถกกนไวตางหาก ผบงคบบญชาของเสอปาสวนใหญคอเหลามหาดเลกใกลชดของพระองค สวนขาราชการทสมครเขามาเปนเสอปา มกเปนแคพลทหาร ดงนนผบงคบบญชาในราชการอาจตองกลายเปนผใตบงคบบญชาของนายกองเสอปา ซงเปนมหาดเลกอนมสถานะทางราชการต ากวา เสอปาแตละกองมเครองแบบทหรหรา แตแตกตางกน กองททรงใกลชดทสดคอ"กองหลวง" ซงมอยสามกองรอย และอยใตบงคบบญชาของพระองค ประกอบดวยมหาดเลกคนสนทททรงใชเวลารวมกบพวกเขาอยแลว พระองคเสดจไป"สโมสร"ของกองหลวงเปนประจ า แตไมเคยเสดจไป"สโมสร"ของกองอนเลย กลาวโดยสรป ชวงชนภายในองคกร สะทอนสงทขาราชการเหนเปนความไมยตธรรมในระบบราชการทสด คอ “เลอกทรกมกทชง” เพยงแตวาในองคกรเสอปา การ “เลอกทรกมกทชง” เปนมาตรฐานสวนพระองคของ ร.6 เทานน

ดงนนเสอปาจงเปนองคกรสวนพระองค เพราะ ร.6 ไมสามารถสมพนธกบ “ชาต” ผานระบบราชการได เนองจากไมไววางพระทยกบขาราชการระดบสงในระบบ ทรงยอมรบวาพระองคเสยเปรยบคนเหลาน เนองจากไมทรงมประสบการณในการบรหารราชการเทา

ร.6 ทรงอางวา จดตงเสอปาขนเพอฝก “วนย” ของคนไทยทไดรบการศกษาแผนใหม แตความเขาใจ “วนย” ของพระองคคอการเคารพเชอฟงแบบทหาร ดงนนการด าเนนงานของเสอปาจงเลยนแบบกองทพ ทงการจดองคกรและกจกรรม นอกจากดาน “วนย” แลว พระองคยงเหนวา ผท ไดรบการฝกเสอปาแลว ยงอาจชวยเหลอบานเมองในยามทมภยได ทรงเนนวาภยจากภายในมอนตรายมากกวาภยจากภายนอก และอาจเกดขนไดจากสาม

63

เหตหลก คอประชาชนถกขมเหงรงแก (จนลกขนกอกบฏ) ชาวตางชาตปลกป นใหเกดความวนวาย (ชาวจนในประเทศ) พวกทกอจลาจลเพอประโยชนสวนตว ( “คนไทยชนใหม” ทตองการลมสมบรณาญาสทธราชยสยาม) ตอเมอเกดภยภายในเชนนแลว ภยจากภายนอกคอตางชาตจงเขามาสมทบ วาระทอยเบองหลงการจดตงเสอปาจงเหนไดชดวา เพอตอบปญหาทางการเมองทองคผกอตงเหนวาเปนอนตรายตอระบอบและสถาบนพระมหากษตรยนนเอง12

ผทสมครเปนสมาชกของเสอปา จงตองสาบานตนในพธกรรมอนหรหราวา จะจงรกภกดตอพระมหากษตรย และยดถอค าขวญของเสอปาคอ “เสยชพอยาเสยเกยรต” และเกยรตในทนกถกนยามวา คอการยดถอค าสาบานทใหไวอยางไมแปรผน

เปาประสงคอกอยางหนงคอพยายามจะนยาม “ความรกชาต” หรอชาตนยมแขงกบส านกทเกดในหมผมการศกษาแผนใหม อนเปนชาตนยมทไมสอดคลองกบระบอบสมบรณาญาสทธราชย ร.6 ทรงมพระราชด ารสกบเสอปาอยเสมอ โดยเฉพาะในชวงทมการซอมรบ (ซงท าอยเปนประจ าแทบทกเดอน) เพอปลกฝงความรกชาตแกสมาชกของเสอปา ซงสวนใหญคอขาราชการระดบกลางอนเปนกลมเปาหมายนนเอง

ชาตนยมของ ร.6 ยอมรบวาอ านาจอธปไตยเปนของปวงชนชาวไทย (เพราะแมแตพวกอนรกษนยมในยโรปกตองถอยในเรองอธปไตยเปนของปวงชนไปนานแลว) แตเนองจากพระมหากษตรยเปนตวแทนของชาต พระมหากษตรยกบชาตจงเปนสงหนงสงเดยวทแยกออกจากกนไมได ดงนนชาตของ ร.6 จงไมตางจากรฐราชสมบต (patrimonial state) เพราะความเปนตวแทนของชาตท าใหกลายเปนเจาของชาตไปดวย

ชาตนยมเปนแนวคดทน ามาจากตะวนตก ในขณะทส านกชาตนยมของผไดรบการศกษาแผนใหมไดรบอทธพลจากกระแสของเสรนยม ชาตนยมของ ร.6 คอกระแสของอนรกษนยมยโรป ซงปรบตวเพอตอตานเสรนยม และชาตนยมในความหมายแบบ ร.6 นแหละทรฐสงเสรมเผยแพร แมจนหลงรชสมยไปแลว อยางไรกตาม ชาตนยมในนยามของ ร.6 ไมสามารถหยดยงความไมพอใจของขาราชการตอพระมหากษตรยได โดยเฉพาะในหมนายทหารระดบกลางในกองทพ ใน พ.ศ. 2454 ทางการสามารถจบแผนการเปลยนแปลงระบอบปกครอง ซงมนายทหารระดบกลางเปนผน าได (เรยกกนวา “กบฏ” ร.ศ.130) ทางการจบกมผกอการไปประมาณรอยกวาคน แตจากการสอบสวนในภายหลงกพบวา ท

12

นาสงเกตวา ภยทงสามอยางนนมอยจรงในชวงนน นบตงแตการระบาดของ"อายเสอ"ในภาคกลาง หรอการกอกบฏของประชาชนในภาคเหนอ, ตะวนออกเฉยงเหนอ และใตในสมยร.๕ การแขงขอของแรงงานจน การประทวงของจนซงมองยสนบสนนกอนสนรชกาลท ๕ และความไมพอใจทแรงมากขนในหมผไดรบการศกษาแผนใหมตอระบอบสมบรณาญาสทธราชย ทงในและนอกระบบราชการ

64

จรงแลวขบวนการเผยแพรไปในหมนายทหารกวางกวานนมาก แตทางการเลอกทจะไมจบกมนายทหารอนทรบรแตยงไมไดเขารวมขบวนการอยางออกหนานก หนงในผกอการทเขยนจดหมายถงผบงคบบญชา ใหเหตผลตอการกระท าของตนไวอยางนาสนใจวา “คนทรกชาตบานเมองจะดกวาคนทร กกษตรยทไมเปนธรรมหรอไม” นอกจากนค าขวญของคณะผกอการคอ “เสยชพอยาเสยชาต” อนเปนการโตกลบค าขวญของเสอปาทวา “เสยชพอยางเสยเกยรต”13 เหนไดชดวา ชาตนยมของนายทหารผกอการ แตกตางจากชาตนยมของ ร.6 เพราะสามารถแยกชาตออกจากพระมหากษตรยได ดงทนายทหารผหนงเลาวา ในการอบรมทหารเกณฑ นายทหารผเขารวมกอการย าแกทหารเกณฑวา เงนเดอนทไดรบนน (เดอนละ 6 บาท) ไมไดมาจากพระเจาอยหว แตมาจากรฐบาลซงเกบภาษอากรจากราษฎรมาอกตอหนง

แมเขาพระทยดถงปญหาความสมพนธระหวางพระมหากษตรยกบระบบราชการ แตกเปนความเขาใจทคบแคบ แทนทจะปรบระบอบสมบรณาญาสทธราชยใหรองรบความเตบโตและความเปนอสระมากขนของระบบราชการ กลบหนไปยกยองเชดชสถาบนพระมหากษตรยใหเปนศนยกลางมากยงขน ทงๆ ทความเปนศนยกลางนนแหละคอแกนกลางของปญหา ความพยายามทจะปลกฝงอดมการณชาตนยมส านวนใหม ทยกพระมหากษตรยขนเปนสวนทแยกไมออกจากชาตจงไมประสบความส าเรจ ในสวนระบบราชการซงสงสมความไมพอใจอภสทธโดยก าเนดและเสนสาย ร.6 ไมไดเขาไปแกไขปรบปรงแตอยางใด ในชวงนน การรบคนเขาระบบราชการยงใชการ “ฝากตว” ของผใหญอย ท าใหในระบบใหความส าคญแกการเปนคนของใคร มากกวาความสามารถในหนาทการงาน ในการน ร.6 กไมไดน าเอาระบบการสอบเขารบราชการมาใช เพอท าใหอภสทธโดยก าเนดและเสนสายลดความส าคญลง

แมไมปรบเปลยนระบบราชการเลย พระองคกยงสามารถชวงชงอ านาจน าในระบบได แตพระองคกไมเอาพระทยใสในการบรหารบานเมองผานระบบราชการ เวลาทงหมดในรชกาลสญสนไปกบกจกรรมทโปรดปรานสวนพระองค ซงลวนเปนเรองสนกหรอเสรมความยงใหญของพระองคเอง เชนจดตงเสอปาและลกเสอดงทกลาวแลว ทรงสงเสรมการเลนกฬาหลายชนด เชนฟตบอล และรกบ อนเปนกฬาทไดรบความนยมและเปนทคนเคยของพระองคในองกฤษ ทรงตงนามสกลและใชเวลาไมนอยไปในการคดนามสกลตางๆ ใหแกผขอพระราชทาน งานดานวรรณกรรมเปนรสนยมสวนพระองคอยแลว ทรงใชเวลามากมาย 13

นกวชาการทานหนงอธบายวา หลงรชสมยความรสกเปนอรระหวางระบบราชการกบพระมหากษตรยผอนคลายลง เพราะสถาบนกษตรยไมเปนอปสรรคตอความกาวหนาในระบบราชการอกแลว จงท าใหผกอการในคณะราษฎรไมรสกรงเกยจชาตนยมในแนวคดน ในทางตรงกนขาม เมอสายทหารเขามากมอ านาจมากขน ชาตนยมในกระแสร.๖ เสยอก ทใหความชอบธรรมในการเผดจอ านาจไดมากกวา ร.๖ จงไดรบการยกยองจากผน าสายทหารของคณะราษฎร จนถงสรางพระราชานสาวรยขนในกรงเทพฯ

65

ในการเขยนและแปลบทละคร (ทงละครแบบประเพณและตะวนตก) และบทความลงหนงสอพมพ, ทรงคดรปแบบธงชาตขนใหม, ทรงน าการรณรงคซอเรอรบหลวงพระรวง ซงตองใชเวลาหลายปกวาจะเรยไรเงนไดครบ, และทรงตงราชนาวสโมสร (เจานายซงเปนทเคารพรกของทหารเรอ คอกรมหลวงชมพรถกปลดออกจากต าแหนงตงแตตนรชกาลแลว จงไมมคแขงบารมกบพระองคในกองทพเรอ) ทรงตงดสตธาน อนเปนโครงการเพอส าราญพระราชหฤทยโดยแท เพราะ “ราษฎร” ของดสตธานลวนเปนมหาดเลกใกลชด แทบไมมขาราชการรวมอยดวย ยกเวนทโปรดปรานเปนพเศษ เชนเจาพระยายมราชเปนตน ดสตธานจงไมเปนชองทางใดๆ ทจะขยายแนวคดการปกครองตนเองของราษฎรดงทกลาวอางกนในภายหลง

ในทางตรงกนขาม เมอเกดวกฤตดานการเงนการคลง ซงระบบราชการตองไดรบการแทรกแซงจากพระมหากษตรย เพอแกปญหาใหทนทวงท ร.6 กลบปลอยปละละเลยใหระบบราชการบรหารวกฤตกนไปตามล าพง กรณแรกเกดขนระหวาง 2460-66 เมอแรเงนมราคาสงขนอยางรวดเรวในตลาดโลก ทปรกษาดานการคลงชาวองกฤษเสนอใหลดแรเงนในเหรยญของสยามลง อยางทสหรฐท าในฟลปปนส และองกฤษท าในนคมชองแคบ แตฝายราชการสยามเหนวาวธนจะท าใหเงนเหรยญของสยามไมเปนทนาเชอถอ แตแกปญหาดวยการเพมคาเงนบาท (เมอเทยบกบปอนดสเตอรง) และหามน าแรเงนออกนอกประเทศ ปรากฏวาสงผลเสยและไมไดผล เพราะท าใหขาวสยามราคาสงขนเมอเทยบกบทผลตในประเทศเพอนบาน (พมาลางและเวยดนามตอนใต) ซ าผลผลตขาวเกดความเสยหายจนเรมขาดแคลนในประเทศ รฐจงหามสงออกขาวซงเปนรายไดหลก เงนไดจากสนคาออกหายไปครงหนง สวนการหามสงออกแรเงนกไมประสบความส าเรจ เพราะก าไรจากการขายเหรยญสยามมสงมาก จงถกลกลอบน าออกจ านวนมาก ระบบราชการหวงแตวาแรเงนจะมราคาตกลงในภายหนา และขาวในปหนากนาจะไดผลด ในขณะทไมกลาตดสนใจปรบคาเงนบาทลง ตองรอจนเกดความเสยหายทางเศรษฐกจใหญหลวงแลว จงประกาศลดคาเงนบาท ตลอดเวลาทเกดวกฤตครงน ร.6 ไมไดลงมาตดสนชขาดแตอยางใด ความเสยหายทางเศรษฐกจทเกดขนจงมมลคามหาศาล เพราะทกอยางสายเกนการณ

อกกรณหนงเกดในปลายรชกาล งบประมาณใน พ.ศ. 2468 ขาดดล ทปรกษาการคลงศกษาแลวพบวา งบประมาณดานการทหารของสยามสงเกนไป (23%) และงบประมาณสวนพระองคกสงเกนไป (กวา 10% และยงซอนอยในงบของหนวยราชการอกสวนหนง) คณะเสนาบดไดเขากราบบงคมทลขอใหทรงลดงบประมาณสวนพระองคลง แต ร.6 ไมทรงยนยอม ซ ายงตรสบอกคณะเสนาบดวา จะตองเพมงบใหอกในปตอไป เนองจากทรงมพระราชด ารจะจดงานนทรรศการสยามครงยงใหญขนในกรงเทพฯ เพอฉลองครบ 15 ปของการครองราชสมบต ไดเตรยมท าทจดงานไวแลว (ซงตอมาคอสวนลมพนวน) และกไดลงมอ

66

กอสรางไปแลวบางสวน อยางไรกตาม การเผชญหนากนกบคณะเสนาบดครงนไมมผลอะไรทางการเมอง เพราะเสดจสวรรคตในปนนเอง

แมแตการน าประเทศเขารวมสงครามโลกครงท 1 กไมไดรเรมมาจาก ร.6 เมอแรกเกดสงคราม กรมพระยาเทววงศวโรปการ เสนาบดกระทรวงตางประเทศ แนะน าใหสยามวางตวเปนกลาง เพราะแมวาเยอรมนไมเคยแสดงเจตนจ านงทจะลาเมองขนในภมภาคน แตผลประโยชนทางเศรษฐกจของเยอรมนในสยามเพมพนขนอยางรวดเรว สยามประกาศความเปนกลางตลอดมาจนถง พ.ศ. 2460 เมอสหรฐเขารวมสงครามฝายมหาอ านาจประชาธปไตยแลว กเรมมการถกเถยงกนในคณะเสนาบดวา สยามควรเขารวมสงครามกบฝายพนธมตรหรอไม ประกอบกบทตฝรงเศสและรสเซย ไดใหขอมลวา หากสยามเขารวมสงคราม มหาอ านาจจะใหเอกราชดานศลกากรเปนการตอบแทน พระองคจงไดตดสนพระทยเขารวมสงคราม (แตกไมเปนผลใหสยามไดเอกราชดานศลกากร มแตสหรฐเทานนทยนยอมแกสนธสญญา ตองอาศยการเจรจากบมหาอ านาจยโรปเปนเวลาอกประมาณ 6 ปตอมา โดยมพระยากลยาณไมตร – แฟรนซส บ. แซร – เปนผเจรจา จงประสบผลส าเรจ)

แมกองทหารอาสาทสยามสงเขารวมสงครามในยโรป ไมทนไดเขาสสนามรบ สงครามกสนสดลงเสยกอน แต ร.6 ไดใชประโยชนการเขารวมสงคราม และอยฝายชนะเพอการเมองภายใน กลาวคอพระองคไดแสดงบทบาทกษตรยนกรบเยยงบรพกษตราธราช กอนทกองทหารจะออกเดนทางจากสยาม พระองคไดจดพธตดไมขมนามดงนายทพโบราณกระท ากอนจะยกทพออกตอสปจจามตร ทรงฉลองพระองคเยยงนกรบโบราณ และประกอบพธเปนการสาธารณะ หลงทกองทหารสยามเดนทางกลบ มการจดงานฉลองชยชนะอยางใหญในกรงเทพฯ นอกจากนกโปรดใหสรางอนสาวรยแกทหารทเสยชวตในยโรป (ปวยและประสบอบตเหต)

การอยฝายชนะในสงครามโลกครงท 1 ไมชวยใหพระมหากษตรยสยามไดรบความนยมเพมขนแตอยางไร โดยเฉพาะในหมขาราชการทงพลเรอนและทหาร แมในหมขาราชการระดบสง (ซงมจ านวนอยประมาณ 300 คน) แมยงอาจภกดตอสถาบนพระมหากษตรย แตมไดนยมชมชอบพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาฯ นก เพราะทรงระแวงวาผบงคบบญชาระดบสงในระบบราชการแยงชงความภกดของขาราชการไปจากพระองค ไมคอยไดทรงพบปะกบคนเหลานน ซ าไมพอพระทยและมความสมพนธทเลวรายกบเสนาบดทม"ศษย-ผใตอปถมภ"จ านวนมากในราชการ เชนสมเดจฯ กรมพระยาด ารงราชานภาพ, กรมหลวงราชบรดเรกฤทธ และกรมหลวงชมพรเขตอดมศกด เปนตน นอกจากนพระองคไมเคยสถาปนาอ านาจน าทนาเชอถอในระบบราชการ (หรอแมในสงคมโดยรวม)ขนไดเลยตลอดรชกาล เหตฉะนน นอกจากรชสมยของพระองคจะไมสามารถฟนฟความแขงแกรงของสถาบนกษตรยกลบคนมาเหมอนในกลางรชกาลท 5 ไดแลว ยงท าใหสถาบน

67

กษตรยออนแอและไรความนาเชอถอลงจนถงทสด จนกระทงรชทายาทซงไดสบราชสมบตตอมา คอ เจา ฟาประชาธปก ทรงตระหนกได ในเวลาไมนานว า ม านของเวทสมบรณาญาสทธราชยสยามก าลงจะปดลงแลว (แตคงไมทรงสามารถคาดเดาไดวาจะปดลงในลกษณาการใด)

เมอตระหนกพระทยดถงความเสอมโทรมของระบอบสมบรณาญาสทธราชย ร.7 จงขนครองราชยดวยความพยายามจะแกปญหาเทาทพระองคเขาพระทยสถานการณ แมวาทรงอานสถานการณไดลกกวาพระเชษฐาธราชมาก แตกลกไมพอกบความเปลยนแปลงทเกดขนจรงในสงคมสยาม อกทงดวยสาเหตอกหลายประการทท าใหไมทรงสามารถยดกมอ านาจน าไวกบพระองคไดเดดขาดนก จงท าใหไมอาจผลกดนการปรบเปลยนสมบรณาญาสทธราชยสยามไดกวางขวางอยางเพยงพอกบสถานการณ

สงแรกททรงท าเมอขนครองราชยกคอปรบความสมพนธระหวางระบบราชการและพระมหากษตรย โดยท าใหพระมหากษตรยมลกษณะเปนสถาบนมากขนกวาบคคล เพยง 3 วนหลงขนครองราชสมบต กโปรดแตงตงคณะอภรฐมนตร โดยดงเอาเจานายรนเกาซงเปนทนยมนบถอของขาราชการจ านวน 5 พระองค คอสมเดจเจาฟาภาณรงส กรมพระยาภาณพนธฯ เปนประธาน สมเดจเจาฟา กรมพระยานรศรานวตวงศ, สมเดจฯ กรมพระยาด ารงราชานภาพ, สมเดจฯ กรมพระจนทบรนฤนาท, สมเดจเจาฟากรมพระนครสวรรควรพนต เปนอภรฐมนตร คณะอภรฐมนตรมหนาทใหค าปรกษาแกพระมหากษตรย แมไมไดก าหนดอ านาจหนาทของอภรฐมนตรอยางชดเจน กเปนทเขาใจกนวาเปนองคคณะก ากบคณะเสนาบดอกชนหนง ร.7 ไดรวมกบคณะอภรฐมนตรตงคณะเสนาบดใหม เพอเรยกความนบถอกลบคนมา เนองจากคณะเสนาบดใน ร.6 ถกครหาวาสวนใหญเปนคนใกลชดทไววางพระทยมากกวาเลอกจากคนทมความสามารถ คณะเสนาบดใหมประกอบดวยเจานายกวาครง ทเหลอคอขนนางชนผใหญ กรมพระนครสวรรคฯ รบต าแหนงเสนาบดวาการกระทรวงมหาดไทย แตเนองดวยพระยศและต าแหนงอภรฐมนตร จงเปนผมอ านาจสงสดในคณะเสนาบด

นอกจากนยงทรงตงองคมนตรสภาขน ดเหมอนเปนฝายนตบญญตและถวงดลฝายบรหาร ต าแหนงองคมนตรซง ร.5 ทรงตงขนในชวงทก าลงแยงชงอ านาจจากขนนางนน ในภายหลงไมมหนาทอนใด กลายเปนต าแหนงเกยรตยศทโปรดพระราชทานบคคล ทงเจานายและขนนาง ตกถง ร.7 มจ านวนประมาณ 200 คน ทรงเลอกองคมนตร 40 จากจ านวนนตงขนเปนองคมนตรสภาซงจะเลอกประธานของตนเอง ทรงสงรางกฎหมายทไมส าคญใหแกสภาเพออภปราย นอกจากนสภายงมสทธท จะทลขอปรกษาเรองส าคญไดดวย แตสภาแหงนกไมมงานเปนชนเปนอนแตอยางใด จนในทสดกไมมการเรยกประชมอกเลยตลอด 4 ป นบตงแต พ.ศ. 2471 เปนตนมา

68

การปรบเปลยนสถาบนพระมหากษตรยครงน ไมไดท าใหเกดความพอใจในระบบราชการแตอยางใด แมความเคารพนบถอเจานายทเปนอภรฐมนตรยงมอย แตเจานายเหลานกอยในสถานะอนสง หางเหนจากขาราชการ โดยเฉพาะขาราชการระดบกลาง ยากทจะเขาใจความคบของใจของขาราชการได และยากทจะเขาถง เชนระบบราชการกยงใชวธฝากตวเหมอนเดม ความตางดานอตราเงนเดอนในระบบราชการ ระหวางผบงคบบญชาระดบสง (ซงคอเจานายหรอขนนาง) กบขาราชการสามญหางกนถง 200 เทา (20 บาทกบ 4,000 บาท) ทงประเทศมขาราชการทเปนระดบสงหรอไดรบเงนเดอนเกน 700 บาทขนไปอยเพยง 310 คน ซงอยในบญชเงนเดอนทตองทลเกลาฯ ถวายเพอพจารณาเลอนขนทกป มส านวนเรยกวาเปนขาราชการในบญช “หนงราชสห” สวนขาราชการอนอกกวา 70,000 คนอยในบญชซงผบงคบบญชาในแตหนวยงานเปนผพจารณาเอง และมกเรยกเปนส านวนวาเปนขาราชการใน “บญชหนงหมา” แตความคบของใจทสดของขาราชการระดบกลางกคอ สทธโดยก าเนดและเสนสายดจะเปนบรรทดฐานส าคญทสดของการพจารณาเลอนทงต าแหนงและขน ในขณะทคนเหลาน ไดรบการศกษาแผนใหม ซงสอนใหเชอวาความสามารถสวนบคคลตางหาก ทควรเปนบรรทดฐานส าหรบการพจารณา และความรความสามารถของตนเอง จงควรจะน าความกาวหนาในอาชพการงานใหแกตน ดงนนจงรงเกยจมาตรฐานทท าใหตนเสยเปรยบแกผ"มทรพยมตระกลบาง" แตดงทกลาวแลววา การยดถอสทธโดยก าเนดเปนรากฐานส าคญอยางหนงของสมบรณาญาสทธราชยสยาม ดวยเหตดงนนขาราชการระดบกลางจงมความรงเกยจระบอบปกครองไปพรอมกน

ดเหมอน ร.7 พอเขาพระทยประเดนความคบของใจน นบแต 2469 กโปรดใหรางกฎหมายระเบยบขาราชการพลเรอน โดยเลกระบบฝากตว แตใชการสอบเขารบราชการแทน แตความพยายามจะปรบเปลยนนคงไมไดรบการตอบสนองจากคณะเสนาบดนก ดงจะเหนไดจากค าปรารภของพระองคเจาไตรทศประพนธ เสนาบดกระทรวงตางประเทศทวา กระทรวง “ปรารถนาเลอกแตจ าพวกคนทมอธยาศยด และมทรพยและตระกลบาง... ” นอกจากนขออภปรายในคณะเสนาบด กเนนเรองขาราชการแมสอบเขาได กยงตองเปน “ขาแผนดนททานใช” ไมไดเปนเพยง “ลกจางทไดรบเงนเดอน” กลาวอกนยะหนงกคอ สมบรณาญาสทธราชยสยาม จะใชใหท าอะไร และบ าเหนจตอบแทนอยางไร กตองท าและรบ ความรความสามารถไมกอใหเกดสทธแตอยางใด เรองจงด าเนนไปอยางชาๆ จน 2471 จงออกเปนกฎหมายได และไดรบขาราชการใหมโดยการสอบเขาใน พ.ศ. 2472 เปนครงแรก แตหลงจากนนเกดเศรษฐกจตกต าครงใหญ จงไมไดรบขาราชการใหมอกเลยจนสนอายของสมบรณาญาสทธราชยสยามลง

ความพยายามของ ร.7 ในการปรบระบบราชการใหใชเสนสายนอยลงครงน ดจะสะทอนทงเจตนาและและสภาวการณในชวงนนทนาสนใจ ในสวนพระบาทสมเดจ

69

พร ะ ป ก เ ก ล า ฯ เ อ ง ท ร ง ต ร ะ หน ก ด ถ ง ค ว า ม จ า เ ป น ท จ ะ ต อ ง ป รบ ร ะ บ อ บสมบรณาญาสทธราชย เพอใหเกดความมนคง หาไดเกยวของแตอยางใดกบการน าประชาธปไตยมาสประเทศ แนวทางปรบของพระองคคอ ทรงเปลยนใหพระมหากษตรยมลกษณะเปนสถาบนมากขน โดยดงเอาชนชนน าของระบอบเขามาเชอมโยงสมพนธกบสถาบน ผานคณะอภรฐมนตรและองคมนตรสภา ทงนอาจกลาวไดวาเปนปฏกรยาตอบสนองตอปญหาท ร.6 ไดทงไว คอท าใหพระมหากษตรยแคบลงจนกลายเปนบคคลทไมมใครเขาถงได นอกจากบคคลทโปรดปรานเพยงไมกคน แรงบนดาลใจทส าคญของ ร.7 ดเหมอนจะเปนการเปลยนแปลงการปกครองของ ร.5 ซงทรงเหนวาเปนการ"พลกแผนดน" (Revolution) จงไดทรงรอฟนสถาบนการเมอง ซงร.๕ ทรงใชเปนเครองมอในการผนกอ านาจไวกบราชบลลงกเมอตนรชกาลกลบคนมาใหม

แตสยามในตนและกลาง ร.5 แตกตางจากสยามในสมย ร.7 ไปมากแลว ระบบราชการสมยใหมขยายใหญขนมาก ประกอบดวยขาราชการกวา 70,000 คน แรงกดดนของมหาอ านาจตะวนตกทจะยดสยามเปนอาณานคมสนสดลงแลว ในสมย ร.7 มทงแรงงานและนายทนสยามทจ าเปนตองเขามาก ากบนโยบายบางดานของรฐบาล14 พระมหากษตรยไมอาจยดอ านาจน าไดเดดขาดเหมอน ร.5 เจานายจ านวนมากลวนมอาวโสและประสบการณมากกว าพระมหากษตรย ช ว งช นทางสงคมตามประ เพณฝ ง ร ากลกลงไปในสมบรณาญาสทธราชยสยาม จงเปนไปไมไดทพระเจาแผนดนองคเดยวจะสามารถลดอภสทธของชวงชนลงไดงายๆ (หากตองการจะลด) ดงจะเหนไดจากทศนคตของเสนาบด ซงแมรบสนองพระบรมราชโองการใหสรางกฎหมายระเบยบขาราชการพลเรอน แตกดวยความยดมนวาจะสามารถรกษา"บารม"ของตนไวในระบบราชการไดดงเดม จงพยายามอางเงอนไขทจะใชความ"มตระกล"เปนเกณฑพจารณา และปฏเสธการอางความรความสามารถเฉพาะตนของขาราชการในการเลอนขน เลอนต าแหนง ฉะน นมาตรการใดๆ ทพระบาทสมเดจพระปกเกลาทรงด าร เพอปรบสมบรณาญาสทธราชยสยาม จงไมไดรบความรวมมออยางเตมทจากสมาชกชนสงของชนชนน าสยาม หรอบางครงกถก “ขดขวาง” ในสวนพระบาทสมเดจพระปกเกลาฯ เองกเลอกทจะยอมตาม เพราะในภาวะทตองการฟนฟความมนคงของระบอบสมบรณาญาสทธราชยนน จ าเปนอยเองทจะตองพยายามหลกเลยงความแตกราวในหมชนชนน า

14

การส ารวจอาชพใน ๒๔๗๒ พบวา มผประกอบวชาชพและท างานอสระอย ๙๓,๙๖๗ คน ผท าการคา เปนตวกลาง และขายอาหาร ๕๐๓,๘๓๙ คน ท างานในภาคอตสาหกรรม ๑๖๔,๕๒๖ คน (รวมแรงงานดวย) รวมทงหมด ๗๒๖,๓๓๒ คน หรอ ๑๐.๑๔% ของประชากร คนเหลานอาจไมใช"คนชนกลาง"ทงหมด แตลวนเปนคนทไมตองพงรฐทงสน

70

กรณเชนนเกดขนในลกษณะเดยวกนเมอทรงพยายามจะถอยสถาบนพระมหากษตรยออกไปจากการถกวพากษวจารณ ค าปรกษาของพระยากลยาณไมตรซงทรงมพระราชหตถเลขาสวนพระองคไปถงกคอ ใหทรงแตงตงต าแหนงอครมหาเสนาบด(หรอนายกรฐมนตร)ขน เพอรบผดชอบการบรหารแทนพระมหากษตรย ทรงน าค าปรกษานไปถามความเหนของคณะอภรฐมนตรบางพระองค แตกไมไดรบความเหนชอบ ดงเชนสมเดจฯ กรมพระยาด ารงฯ ถวายความเหนวา ไมมประโยชนอนใด เนองจากอครมหาเสนาบดไดรบแตงตงจากพระมหากษตรย เมอการบรหารไม เ ปนทพอใจของราษฎร ค าวพากษวจารณยอมไมพนจากพระมหากษตรยไปได ครนในปลายรชกาล โปรดใหขาราชการไทยคดรปแบบการปกครองใหมทจะรกษาระบอบสมบรณาญาสทธราชยไว ขาราชการไทยกเสนอใหทรงแตงตงต าแหนงนายกรฐมนตรอก และยงเสนอใหมสภาขน แตสมาชกทงหมดมาจากการโปรดเกลาฯ ของพระมหากษตรย คณะอภรฐมนตรกไมเหนชอบอกเชนเดม ในทสดจนถงวนเปลยนแปลงการปกครองของคณะราษฎร พระบาทสมเดจพระปกเกลาฯ กแทบไมไดแกไขรปแบบการปกครองของระบอบแตอยางใด

เราอาจพจารณาความลมเหลวในสวนนวามาจากพระบรมวงศานวงศและขนนางชนผใหญ “ขดขวาง” กได แตแทจรงแลว ความพยายามของพระบาทสมเดจพระปกเกลาฯ เองก เ ปนไปในทศทางท ไม เอ อ ใหประสบความส า เ รจดวย ความเส อมโทรมของสมบรณาญาสทธราชยสยามไดด าเนนมาถงจดทตองการความเปลยนแปลงมากกวาทพระองคเองทรงจนตนาการไปถง ความพยายามจะ “ปฏรป” สมบรณาญาสทธราชย เพอใหสมบรณาญาสทธราชยอยตอไปได มขอจ ากดในตวเองอยมาก ทส าคญคอหลกการของสมบรณาญาสทธราชยสยามเองทตองรกษาโครงสรางสงคมตามประเพณใหด ารงอยตลอดไป เปนไปไมไดอกแลว ราษฎรท “อานหนงสอพมพ” ขยายตวขนอยางมาก ไมจ ากดอยเฉพาะในหมขาราชการดวยซ า นครนทร เมฆไตรรตนกล าววาในทศวรรษ 2470 นอกจากมหนงสอพมพรายวนออกมาหลายฉบบแลว ยงมหนงสอทถกจดวาเปน “วชาการ”พมพออกมา หวเรองหนงมจ านวน 1,000 เลม หากเปนนกเขยนทมชอเสยงเชนหลวงวจตรวาทการ หรอกหลาบ สายประดษฐ กพมพคราวละ 3,000 เลม หนงสอเหลานถกพมพซ าอกหลายครง ราษฎรผ “อานหนงสอพมพ” เหลาน เรยกรองความเสมอภาคอนเปนสงทโครงสรางสงคมซงสมบรณาญาสทธราชยสยามพยายามรกษาไวไมอาจรบได ความแยงกนในระบอบท าให แม ร.7 สามารถ “ปฏรป” ไดส าเรจตามพระราชด าร กไมอาจแกปญหาทสมบรณาญาสทธราชยสยามเผชญอยได

ทงนมไดหมายความวา สยามในขณะนนพรอมจะเปนประชาธปไตยแลว แตการ “ปฏรป” ระบอบสมบรณาญาสทธราชยคงตองปรบเปลยนระบบปกครองมากกวานนอกมาก เชนหากจะรกษาโครงสรางสงคมเดมไว กคงไมอาจท าไดดวยกฎหมายและอ านาจปกครอง

71

อกแลว ตองเปลยนไปสเครองมอทางวฒนธรรมและเปดกวางใหแกคนหนาใหมๆ ทงในระบบราชการ และวงการธ รกจซ ง ไมไดมก า เนดสง เขามารวมจรรโลงระบอบสมบรณาญาสทธราชยดวย แตแผนการ “ปฏรป” ของ ร.7 ทงหมด นบตงแตตงคณะอภรฐมนตร และองคมนตรสภาเปนตนมา ลวนจ ากดอยทชนชนน าเดม ดงนนแทนทสมบรณาญาสทธราชยสยามในรชสมยของพระองคจะแขงแกรงขนตามพระราชประสงค กลบยงเสอมทรดลง ตวระบอบเหมอนผลไมสกทใกลจะหลนจากขวอยแลว

และในสภาพทออนแอน สมบรณาญาสทธราชยสยามใน ร.7 ตองเผชญวกฤตทางเศรษฐกจอยางหนก ในตนรชกาล สภาวะขาดดลงบประมาณทตกคางมาจาก ร.6 ท าใหตองตดงบราชการลง ตลอดรชกาลจ านวนของขาราชการพลเรอนลดลงโดยตลอด ในฝายทหาร แมวาถกคดคานจากกรมพระนครสวรรคฯ แตกสามารถปรบลดงบประมาณดานทหารลง 9.6% ของปกอน แตปรบลดทกระทรวงกลาโหมและทหารเรอ (โดยไมแตะกองทพบก – ซงทจรงใชงบสวนใหญ) ดงนนเมอแรกเสดจขนครองราชย กท าลายความหวงของเหลากระฎมพขาราชการเสยแลววา จะกเศรษฐกจไดจากการประหยดในทางอนทไมกระทบตอระบบราชการ แมวาทรงยกเลกงานนทรรศการสยามซงตองใชเงนมาก และยบหรอรวมกรมทสงกดกระทรวงวงลงเพอประหยดงบประมาณกตาม การ “รดเขมขด” ของรฐในตนรชกาลประสบความส าเรจ เพราะในเวลาอกไมนานหลงจากปนน งบประมาณกเรมเขาสดลได เปดโอกาสใหพระบาทสมเดจพระปกเกลาฯ สงสมพระบารมสวนพระองค ดวยการเสดจประพาสตามหวเมองทวราชอาณาจกร และอาณานคมของตะวนตกใกลเคยง

อยางไรกตาม ระหวางทภาวะเศรษฐกจเอออ านวยอยน กไมไดท าอะไรในการสรางพนฐานทแขงแกรงทางเศรษฐกจใหแกรฐ เชนไมไดเปลยนโครงสรางภาษและรายไดของรฐ ทงใหเกดความเปนธรรมและความมนคงมากขน ฉะนนรายไดหลกของรฐจงตองพงการประกอบการอยเพยงไมกอยางเปนหลก เชน ภาษฝน, ส านกนางโลม, คานา, คารชชปการ, ภาษสงออกขาว, ไมสก, ดบก และยางพารา ภาระภาษถกผลกใหแกคนสวนใหญซงเปนคนชนลาง ผประกอบการดานอตสาหกรรมเรยกรองใหรฐเพมภาษน าเขา เพอชวยปกปองอตสาหกรรมระยะเรมตนในประเทศ (ตามการแกสนธสญญาจนไดเอกราชทางศลกากรในปลาย ร.6) แตรฐกไมคลอยตาม ดงนนหากเกดความผนผวนทางเศรษฐกจระดบโลกขน สนคาเหลานสงออกไดนอยลง รฐบาลกไมสามารถหนไปหารายไดทางอน ตองใชวธประหยด อนเคยไดผลดมาแลวในตนรชกาล แตวธนกกระทบตอคนชนกลางซงมเสยงทางการเมองมาก

ความผนผวนดงกลาวเกดขนเมอเกดเศรษฐกจตกต าทวโลกนบตงแต พ.ศ. 2472และสบเนองตอไปอกหลายป ในปนนการปลกขาวไดผลไมดเสยอก ราคาขาวตกต าทวโลก เพราะตลาดรบซอขาวหดตวลงอยางรนแรง รฐขาดรายไดไปเปนอนมากเพราะเกบภาษ

72

สงออกขาวไมได ทปรกษาดานเศรษฐกจชาวองกฤษเสนอใหเกบภาษจากคนรวย (ภาษรายได และอาจรวมภาษทรพยสนดวย) และภาษธรกจ (ภาษการคาซงตองกระทบตอชาวตะวนตกทท าธรกจในประเทศ – รวมถงชนชนสงทรวมหนในธรกจกบชาวตะวนตกดวย) เปนธรรมดาทคณะอภรฐมนตรยอมไมเหนดวยกบขอเสนอน 15 ในทสด ร.7 กตดสนพระทยใชวธการแบบเดมทเคยใหผลส าเรจมาแลว คอประหยด แตวกฤตเศรษฐกจตกต าในครงนรนแรงกวางบประมาณขาดดลมาก จนท าใหมาตรการประหยดของรฐตองรนแรงมากขนตามไปดวย กวารอยละ 40 ของงบประมาณ หมดไปกบเงนเดอนขาราชการพลเรอนและทหาร เพอประหยดงบประมาณรฐจงปลดขาราชการออกจ านวนมาก เพอท าใหงบประมาณกลบเขาสดลภาพ ในครงนไมเฉพาะแตขาราชการพลเรอน แตรวมขาราชการทหารดวย อกทงปรบลดงบประมาณ (โดยเฉพาะการเลอนขนของขาราชการพลเรอนและทหาร) จนท าใหเสนาบดกลาโหมยนใบลาออก นอกจากนกลดงบประมาณดานการศกษาลง ยบโรงเรยนรฐบาลลงจนเหลอเพยง 250 แหง โรงเรยนทเหลอลวนเปนโรงเรยนประชาบาลซงด าเนนงานดวยเงนคา “ศกษาพล” ซงประชาชนในทองถนเปนผจาย 16 ตดลดงบสวนพระองคทตองถวายพระมหากษตรยลง แตรฐกไมมทางหารายไดเพมขน นอกจากการเกบภาษเงนเดอน ซงยงท าใหถกโจมตในสอมากขน เพราะจ านวนเงนทเกบไดมนอยจนไมคมกบความยากล าบากทขาราชการระดบกลางและลางแตละคนตองเสยสละ ในขณะทรฐบาลปฏเสธทจะจดเกบภาษรายไดซงจะท าใหไดเงนเปนกอบเปนก ามากกวา

ชาวนาบกเบกไดรบความเดอดรอนอยางมาก เพราะขายขาวไมไดหรอไดราคาทต ามาก ท าใหมหนสนพอกพนขนไปอก เนองจากราคาของขาวไมพอจายเงนกและดอกเบย ในชวงนมฎกาของชาวนาบกเบกจ านวนมากทขอใหงดเกบคานา คารชชปการ หรอเสนอแนะใหรฐท าโครงการชวยชาวนาดวยประการตางๆ (เชนรบซอขาวจากชาวนาเอง เขาโรงสของรฐและสงออกเอง) ในปทชาวนาขาดเงนสดในมอเชนน คานา (ซงเปลยนมาเกบเปนตวเงนแทนผลผลตนานแลว) และคารชชปการสรางความเดอดรอนแสนสาหส ม

15

คนไทยกเสนอใหเกบภาษรายไดในหนาหนงสอพมพเชนกน ฉะนนการเกบภาษรายไดจงเปน"ทางเลอก"ทสาธารณชนไทยรเหนพอสมควรอยแลว 16

เรมเกบในสมยร.๖

คณภาพการศกษาของโรงเรยนเหลานไมดนก และสวนใหญกยตการเรยนไปเมอจบชนประถมแลว ในขณะนนมนกเรยนประถมเพยง ๒.๘% เทานนทเรยนตอในระดบมธยม และมนกเรยนเพยง ๐.๘% ของนกเรยนมธยม หรอ ๐.๐๒๒% ของนกเรยนประถมเทานน ทไดเรยนตอในระดบอดมศกษา สถตการศกษานสะทอนอดมคตทางสงคมของสมบรณาญาสทธราชยสยาม คอมคนจ านวนนอยเพยงหยบมอทสงกดชนชน"ผด"อยบนสด อาศยคนชนกลางจ านวนนอยเปนเครองมอในการปกครอง เหนอประชากร"ไพร"จ านวนมากทไมจ าเปนตองมการศกษาสง ไปกวาอานออกเขยนพอได

73

กรณทชาวนาทงไรนาหนไป หรอตองยอมใหยดทรพยอยบอยมาก ร.7 ไดยกเวนคานาใหบางทองทในบางประหวางน

แมวาเขตนาบกเบกยงขยายตวอยางตอเนอง ทงในทราบลมภาคกลาง และทราบลมน าอนๆ ซงเสนทางคมนาคมเชนรถไฟไปถง แตทจรงแลว นบตงแตกลาง ร.5 เปนตนมา ราคาขาวไมไดสงขนหรอคงทสม าเสมออยางในระยะแรกทมการบกเบกทนาใหมหลงสนธสญญาเบาวรงอกแลว สงคมของชาวนาบกเบกตองเผชญแรงกดดนมากขน มรายงานวาการลกขโมยววควาย และอาชญากรรมอนๆ เพมสงขน ราคาขาวทผนผวนท าใหชาวนาบกเบกตองพงพงนายทนทองถนมากขน ยงหลงทศวรรษ 2460 เมอธรกจสงออกขาว เชอมโยงเครอขายลงมาถงนายทนทองถนซงเปนพอคาทองถนดวย อ านาจตอรองของชาวนาบกเบกกยงลดลง ผรบซอขาวเปลอก นายทนเงนก และผปอนสนคาอปโภคบรโภคทจ าเปน เปนคนเดยวกนหรอเชอมโยงกน ท าใหทางเลอกตางๆ ของชาวนาบกเบกในการแลกเปลยนในตลาดลดลงเปนธรรมดา

รฐเองกมสวนท าใหชวตของชาวนาบกเบกเลวรายลง ในชวงประมาณทศวรรษ 2450 รฐไดเปลยนการเสย “คาราชการ” (แทนการเขาเวรรบราชการหรอถกเกณฑแรงงาน) มาเปนคารชชปการ และไดเปลยนวธเกบคานาแบบเดมมาเปนแบบใหม (โอนใหมหาดไทยเปนผเกบแทน ซงมประสทธภาพมากกวา) รฐจงสามารถควบคมชาวนาบกเบกไดทวถงขน (ผานระบบก านนผใหญบาน) เนองจากคานาเปนรายไดกอนใหญของรฐอยางหนง รฐจงเขมงวดกบการเกบคานาและสามารถบงคบใชกฏเกณฑทต งขนอยางมประสทธภาพ รฐไดออกกฎลงโทษชาวนาทไมเสยคานา (เพราะหลบหลกหรอเพราะไมมเงนเสยกตาม) อยางใดอยางหนงในสามอยางน คออาจหามท านาในทนาซงยงคางคานาอย หรอยดทรพยของชาวนาขายทอดตลาด17 หรอนายอ าเภออาจน าตวของผคางคานาและคารชชปการไปท างานโยธาแทน

แมวาผลตอบแทนของชาวนาบกเบกไมดเหมอนเดม แตกยงมผคนอพยพโยกยายไปกนสรางทท ากนเพมขนอยตลอดมา เทาทโอกาสโดยเฉพาะการขนสงจะอ านวย ภาวะทดเหมอนจะขดแยงกนเชนน เกดขนได กเพราะ “แรงดงดด” ของทนนยมซงขยายตวในประเทศอยางไมหยดยง

17

มรายงานในหนงสอพมพของผทไดเหนเหตการณการยดเครองมอการเกษตร, โคกระบอ และทรพยสนอนของชาวนาเพอขายทอดตลาด ในขณะทครอบครวชาวนาร าไหวงวอนเจาหนาทอยไมไกล ในสยาม เนองจากทนาไมมเอกสารสทธ นายทนเงนกไมสามารถยดทนาของชาวนาบกเบกได จงลงโทษผไมช าระเงนกดวยวธอน เชนไมใหกอกซงกสรางความเดอดรอนแกชาวนามาก (เพราะแมแตเชอสนคาอปโภคบรโภคจากพอคาในตลาดกไมได) แตสยามกขาดแคลนแรงงานดวย ฉะนนนายทนทองถนจงเลอกจะผอนปรนมากกวา เพอรกษาชาวนาบกเบกไวใหขดรดไดในระยะยาว ตรงขามกบรฐซงอนญาตใหนายทนถอกรรมสทธทดน เจานาสามารถใชวธเดดขาดเพอทวง"คาเชา"ไดงายกวา เปรยบเทยบไดกบเจาทดนและนายทนเงนกในพมาลางและเวยดนามตอนใตในชวงสมยเดยวกน

74

อยางไรกตาม ในหมชาวนาบกเบก ยอมมชาวนาบางรายทดวยเหตใดเหตหนง เชนมแรงงานในครอบครวมาก หรอจบไดทดนซงมคณภาพดเหมาะแกการปลกขาวมาก หรอมความสามารถในการแลกเปลยนในตลาด ฯลฯ ยอมสามารถท าก าไรจากการท านาของครอบครวไดมาก และมฐานะเศรษฐกจดขน สามารถลงทนทางสงคมไดมากกวาคนอน กลายเปนคนทไดรบความนบหนาถอตาในชมชน กลายเปนโอกาสทจะสรางสายสมพนธเชอมโยงไปถง “อ านาจ” อนหลากหลายนอกชมชนได กลายเปนโอกาสใหมของตนเอง จงอาจกลาวไดวาในเขตททนนยมกระทบตอชวตของชาวนามาก กจะเกดการแตกตวทางชนชนในชมชนชาวนาบกเบกไปพรอมกน แตกตางจากในเขตททนนยมยงมอทธพลนอย ฐานะทใกลเคยงกนของชาวบานในชมชนยงปรากฏใหเหนไดชดอย ดงทสมเดจฯ กรมพระยาด ารงฯ ไดรายงานวา ชมชนในภาคอสานบางแหงซงเคยเสดจไปตรวจงานคอสงคมคอมมวนสตนนเอง

ความพยายามจะฟนฟความแขงแกรงมนคงของระบอบสมบรณาญาสทธราชยของพระบาทสมเดจพระปกเกลาฯ กสนสดลงในวนท 24 มถนายน 2475 เมอคณะราษฎรซงประกอบดวย ขาราชการระดบกลางทงพลเรอนและทหาร และพอคารายยอย สามารถยดอ านาจการปกครองในกรงเทพฯ ได และด าเนนการเปลยนแปลงการปกครองเปนระบอบกษตรยภายใตรฐธรรมนญ จากนนเปนตนมา สถาบนกษตรยในทางการเมองกกลายเปนอ านาจหนง ทตองตอสและตอรองกบอ านาจอนๆ เพอด ารงรกษาบทบาท, อ านาจ และผลประโยชนของตน แทนทจะเปนอ านาจสงสดทอ านาจอนตองเขามาตอรองภายใตการชขาดของสถาบนกษตรยเพยงอยางเดยว

วฒนธรรมตะวนตกกบสยาม-ไทย ในอาณานคมอษาคเณยโดยทวไป ในกรณทเปนไปได ผปกครองชาวตะวนตกมกจะ

ใชคนกลมอน (เชนชาวจนหรออนเดยหรอเจาและขนนางพนเมอง)เปนฉนวนกนกระทบระหวางเจาอาณานคมและประชาชนทวไป เชนใหอ านาจกลมพอคาจนซงท ากจการโรงน าตาล ในการเกบสวยออยและบงคบซอออยจากชาวพนเมองในเกาะชวา นายทนเงนกชาวอนเดยขดรดดอกเบยราคาสงจากชาวนาพมาในพมาลาง และมกเปนเจาทดนรายใหญซงใหเชาทดนในราคาสง ในสหพนธรฐมลาย มการน ากลจนเขามาท าเหมองของชาวจนในรฐฝ งตะวนตกภายใตการควบคมของ"กะปตน"จน และน ากลอนเดยมาเปนแรงงานในสวนยางขนาดใหญ จนกระทงประชากรสวนใหญของรฐแถบนเปนจนและอนเดย มากกวาชาวมลาย ในขณะทรฐทางฝ งตะวนออกเปนรฐนอกสหพนธ อยในการปกครองแตในนามของสลตาน ประชาชนมลายถกเกบไวในเศรษฐกจตามประเพณ กลมคนตางชาตเหลานแหละทประชาชนชาวพนเมอง มองวาเปนศตรของตน ยงกวาเจาอาณานคมตะวนตกเสยอก

75

ในกรณประเทศสยาม ทนนยมตะวนตกเกบผลประโยชนทางเศรษฐกจไปไมตางจากอาณานคมของตน ทงในรปผลตอบแทนจากการลงทน การคาระหวางประเทศ และการดดซบทรพยากรทตองการ แตชาตตะวนตกไมจ าเปนตองสถาปนาอาณานคมขนในสยาม เพยงแตสนบสนนใหผปกครองชาวสยาม จดระบอบปกครองทเออตอการหาผลประโยชนของทนนยมเทานน ระบอบสมบรณาญาสทธราชยสยามจงท าหนาทเปนฉนวนกนกระทบใหแกชาตตะวนตก โดยทวไปขาราษฎรไทยไมรส กเปนอรกบชนชาตตะวนตก การเผชญหนาตอสกนหนมาอยทตวระบอบสมบรณาญาสทธราชยสยามเอง แตกอนทจะออกมาในรปของความพยายามจะลมลางระบอบการปกครอง (เชน ใน ร.ศ.130 หรอใน พ.ศ.2475) ประชาชนชาวสยามกเคลอนไหวตอตานระบอบปกครองดวยกบฏไพรหลายครง , ดวยวฒนธรรม “อายเสอ”, และดวยการถวายฎกาวาดวยกจการบานเมอง ฯลฯ

แมวาระบอบสมบรณาญาสทธราชยสยามถอก าเนดขนได สวนหนงกเพราะแรงหนนชวยของจกรวรรดนยมตะวนตก แตมความไมลงตวบางอยางในความสมพนธระหวางสองฝาย พระมหากษตรยในระบอบสมบรณาญาสทธราชยอาศยอดมการณเกา ทยกยองพระมหากษตรยไทยไวเปนผมอ านาจสงสด เหนออ านาจอนใดในราชอาณาจกร แมแตอ านาจของบรษทการคายโรป ซงผปกครองในสมยอยธยารดวา อยเหนอการควบคมของตน แตกถอวาตวแทนของบรษทเหลาน นเขามา"พงพระบรมโพธสมภาร"ในพระราชอาณาจกร

อ านาจของจกรวรรดนยมตะวนตกในพทธศตวรรษท 25 ปรากฏชด ไมเฉพาะแตในหมชนชนน าเทานน แตเปนทประจกษในหมคนทวไปดวย เชนวกฤตการณปากแมน าเจาพระยาใน พ.ศ. 2436 เปนทรเหนของประชาชนทวไป และลงเอยลงทฝายสยามตองยอมเสยคาปฏกรรมสงครามจ านวนมากและสละสทธการอางอธปไตยเหนอฝ งซายแมน าโขง กเปนทรเหนกนทวไปในประเทศ ในขณะทพระมหากษตรยในระบอบสมบรณาญาสทธราชยสยามมอ านาจสงสดในบานเมองตามทฤษฎ แตในความเปนจรงกรกนอยวาอ านาจทสงกวาคอมหาอ านาจจกรวรรดนยม ชาวจนอพยพจ านวนมากพยายามหลบไปเปนคนใตรมธงของมหาอ านาจ เพอเพมอ านาจตอรองของตนกบรฐบาลสมบรณาญาสทธราชยสยาม เสรภาพของหนงสอพมพไมไดเกดจากนโยบายของรฐ แตเกดจากรฐไมกลาท าอะไรกบหนงสอพมพซงมเจาของเปนคนใตรมธงฝรง หรอเปนฝรงเสยเอง อ านาจสงสดของระบอบจงมความลกลนกน พระเจาอยหวกมอ านาจ แตไมเทาฝรง ทงๆ ททรงเปนประมขของระบอบสมบรณาญาสทธราชย และเปนสมมตเทพในประเพณไทย

นคอเหตผลทท าใหพระมหากษตรยในระบอบสมบรณาญาสทธราชยสยาม ตองแสวงหาการรบรองจากมหาอ านาจตะวนตกใหเปนทรเหนกนทวไป ดงไดกลาวแลวถงเรองนในตนรชกาลท 5 แตแบบปฏบตเชนนนกยงด าเนนตอไปตลอดสมยสมบรณาญาสทธราชย

76

การสงพระราชโอรสไปศกษาตอตางประเทศกตาม การจดพระราชพธเทยบเคยงกบพระราชพธของราชส านกตะวนตกกตาม หรอการสรางพระราชวง, การแตงกาย, และเครองเลนตางๆ ตามอยางตะวนตกกตาม ลวนเปนสวนหนงของการแสวงหาการยอมรบของมหาอ านาจตะวนตก เพอคลายความลกลนระหวางอ านาจของสมบรณาญาสทธราชยสยาม และอ านาจของมหาอ านาจตะวนตก

อยางไรกตาม การแสวงหาการยอมรบจากฝรงนนมขอจ ากดในตวเองอยดวย นนคอจะยอมรบวฒนธรรมฝรงมากนอยเพยงไร ในระยะแรกเมอยงมอ านาจของขนนางอยหนาแนน พระจลจอมเกลาฯ เชนเดยวกบพระราชบดา ทรงแสดงพระองควาชนชมวฒนธรรมตะวนตก ไมวาจะเปนการโปรดใหยนเฝารบเสดจ หรอการเสนอใหจดการบรหารรฐบาลตามรปแบบตะวนตก แตวฒนธรรมทางการเมองและสงคมของฝรงกมสวนบนรอนพระราชอ านาจของสมบรณาญาสทธราชยสยามดวย เชนการใหความส าคญแกความสามารถมากกวาสทธโดยก าเนด การคบหาสมาคมอยางเทาเทยมกน หรอการเปดใหคนหลากหลายประเภทเขามามสวนรวมทางการเมอง

ภยของวฒนธรรมตะวนตกเชนนเรมปรากฏ เมอพระราชโอรสและพระประยรญาตทถกสงไปศกษาในตางประเทศ เรมมบทบาทในราชการมากขน หลงจากทอ านาจไดถกรวมศนยไวกบสถาบนพระมหากษตรยแลว ฉะนนชนชนน าในระบอบสมบรณาญา¬สทธราชยสยาม จงตองคอยตกเตอนใหรกษาวฒนธรรมตามประเพณของไทย รวมทงมความพยายามในการฟนฟและตความวฒนธรรมตามประเพณใหมเหตผลแบบตะวนตกอกดวย

ทางดานวฒนธรรมตะวนตก ระบอบสมบรณาญาสทธราชยสยามจงมทศนะทคอนขางก ากวม ยอมรบหรอแมแตใชและสงเสรมสวนทเปนวตถธรรม แตระแวงสวนทเปนนามธรรม (แมวาทงสองอยางนแยกจากกนอยางเดดขาดไมได)

ความก ากวมตอความ “ศวไลซ” ของฝรงในหมชนชนปกครองเชนน ตกแกขาราษฎรโดยเฉพาะทไดรบการศกษาแผนใหมเชนเดยวกน ความเหมอนฝรงนนด เพราะท าใหไดรบการรบรองจากสงคม สามารถเลอนสถานภาพของตนขนไปได แตเหมอนมากเกนไปกลบไมด เพราะถกต าหนวาขาดความเปนไทย หรอเปนคนไมมรากเหงา เชนแตงกายแบบฝรงไมเปนไร แตตองรกษาแบบแผนความสมพนธทางสงคม – ไมวาความสมพนธกบคนตางเพศ, ตางสถานภาพ, หรอตางวย – ใหเปนไปตามอดมคตในวฒนธรรมไทย ในทางตรงกนขาม ไมรบวฒนธรรมฝรงดวยประการทงปวงเลย กกลบถกเหยยดวาคร าครลาสมย ไรการศกษา

ความก ากวมเชนน สะทอนออกมาในนโยบายสาธารณะตางๆ ดวย เชนจะจดการศกษาอยางไรใหเหมอนฝรง แตตองไดผลออกมาไมเหมอนฝรง จดการปกครองอยางไรใหเหมอนฝรง แตตองไมไดผลอยางฝรง จดการแพทยแผนฝรง แตตองไมใชการใหบรการ

77

ระหวางคนทเทาเทยมกนแบบฝรง อยากมกองก าลงต ารวจแบบฝรง แตต ารวจไมตองรบผดชอบตอประชาชนเทากบรบผดชอบตอผบงคบบญชา ฯลฯ จนเกดส านวนไทยทเขาใจกนทวไปวา “แบบไทย” คอสงทเชอวาดจากโลกตะวนตกซงถกขยายดวยวลน เพอใหไมเหมอนตะวนตกเสยทเดยว... เหมาะแกสงคมไทยมากกวา

กลาวอกนยะหนง “อษฎงคตานวตน” (Westernization) ในสงคมไทย กเหมอนในสงคมอนๆ ของโลกนอกตะวนตกอกมาก กอใหเกดปญหาดานอตลกษณ รฐ(ทงสมบรณาญาสทธราชยและคณาธปไตยในภายหลง)ฉวยโอกาสใชความก ากวมดานอตลกษณน มาก าหนด “ความเปนไทย” เสยเอง เพราะเปนเครองมอทมประสทธภาพในการบงคบควบคมขาราษฎรหรอพลเมอง รฐแทรก “ความเปนไทย” ทรฐนยามเองนเขาไปในการศกษา (ซงในสมยหลงตองรวมสอมวลชนดวย), ในกฎหมาย, ในพธกรรมของรฐ, ในการกระจายสทธและโอกาส, ฯลฯ จนกระทงสงคมโดยรวมกยอมรบนยามนนในระดบหนง ซงเทากบยอมรบระบบการเมอง, สงคม, เศรษฐกจ และวฒนธรรมทผมอ านาจสถาปนาขนครอบง าสงคมนนเอง

ในบทตอไป เราจะไดเหนความเปลยนแปลงของนยามนไปตามยคสมย ภายใตระบบปกครองหลากหลายจ าพวก และความคลอนคลายของการยอมรบนยาม"ความเปนไทย"ในสงคม เกดการแขงขนนยาม “ความเปนไทย” จากหลายภาคสวนของสงคมซงไมเคยมบทบาทเชนนมากอน และท าใหเกดวกฤตดานอตลกษณอยางรนแรงในกลางศตวรรษท 26

ความแยงกลบ (contradiction) ของระบอบสมบรณาญาสทธราชยสยาม แมในสามรชกาลของระบอบสมบรณาญาสทธราชย ราชบลลงกสามารถสงผานอ านาจ

จากรชกาลหนงไปยงอกรชกาลหนงไดอยางดเหมอนจะราบรนด ท าใหมองเหนระบอบนวามความมนคงและมระเบยบกฏเกณฑการสบทอดอ านาจทราบรน นอกจากนยงมก าลงในการรกษาเสถยรภาพภายใน เชนปราบกบฏในหวเมองตางๆ ได ปราบและควบคมองยจนได สามารถเกบภาษจากประชาชนไดกวางขน เปนก าลงทรพยทย งเพมอ านาจของระบอบ แตความจรงแลวระบอบสมบรณาญาสทธราชยสยามมความตงเครยดอยตลอดเวลา เพราะระบอบมขอแยงในตวเอง อยหลายประการ ดงจะสรปไวดงน

1/ หลงจากรวบอ านาจไวภายใตการก ากบอยางใกลชดของพระมหากษตรยแลว สมบ รณาญาสทธร าชยสยามแทบไมมพฒนาการใน เชงร ะบบมา กไปกว าน น สมบรณาญาสทธราชยสยามอาจเปนสมบรณาญาสทธราชยระบอบเดยวในโลก ทไมมอครมหาเสนาบด จดการบรหารภายในแทนพระมหากษตรย ไมมสภาทย งยนและท างานไดจรงส าหรบพระมหากษตรยทรงปรกษาในทางนตบญญตและบรหาร ไมมประธานศาลฎกา หรอสถาบนตลาการทคอนขางเปนอสระจากฝายบรหาร (ขอยกเวนบางเรองเกดขนในระยะแรก

78

เมอยงไมสามารถสถาปนาระบอบสมบรณาญาสทธราชยได และในตอนปลายสมยเมอระบอบถกทาทายจากภายในรนแรงขน) จงอาจกลาวไดวา ระบอบสมบรณาญาสทธราชยสยามพฒนาตนเองขนเปนสถาบนทางการเมองไดไมเตมท ผลกคอไมสามารถดงคนทหลากหลายเขามามพนธกรณยกบระบอบ เชนขาราชการยอมมพนธกรณยกบระบบราชการ แตไมใชกบสมบรณาญาสทธราชยสยาม ถงเปนระบอบปกครองอนใด กยงตองใชระบบราชการเปนเครองมอในการบรหาร และเหลาขาราชการนนแหละ ทจะเปนผปฏบตงานตอไป เชนเดยวกบชาวนาบกเบก , พอคาและนายทน ฯลฯ กหาไดมพนธกรณยตอสมบรณาญาสทธราชยสยาม ตราบเทาทระบอบใหมยงไมบนรอนกจการทตนเลอกท าอย จะเปนระบอบปกครองอะไรกได

ดวยเหตดงนน พระมหากษตรยจงตองทรงก ากบควบคมการบรหารราชการแผนดนทกเรอง ไมวาจะเปนเรองใหญหรอเรองเลก กจการใดๆ ในราชอาณาจกรตองขนอยกบการตดสนพระทยของพระมหากษตรยเสยจนขาดความคดรเรม ขาราชการชนผใหญรสกตววาเปนขาราชบรพารมากกวา มหนาทท าความพอพระทยใหพระมหากษตรย “การเมอง” ของระบอบสมบรณาญาสทธราชยสยาม คอการแกงแยงแขงดกนในการเปนทโปรดปรานและไววางพระทยของพระมหากษตรย มหลกฐานทแสดงวา แมแตในทประชมเสนาบดกหนไมพนสภาวะดงกลาว คอมความขดแยงกนสง แตไมใชดวยเรองนโยบายเทากบเรองของการแกงแยงแขงด จะมมตอะไรออกมาไดกตองอาศยการน าขององคประธานเทานน

องคพระมหากษตรยจงมความส าคญสดยอด ดวยเหตใดกตามทพระมหากษตรยไมสามารถอ านวยการน าทชดเจน ระบอบกไมสามารถเผชญวกฤตทฉบพลนรนแรงได ดงวกฤตการณปากน าเจาพระยาใน ร.ศ.112 (พ.ศ. 2436 ) เกดความสบสนวนวายทางนโยบายทจะเผชญกบการคกคามของฝรงเศส ตางฝายตางด าเนนนโยบายไปตามทางของตนเอง บางสวนกท าใหวกฤตการณนนรายแรงยงขน หรอวกฤตดานการคลงในสมย ร.6 กเชนเดยวกน

ในขณะเดยวกน การเปลยนรชกาลกท าใหระบอบออนแอลง แมการสบราชสมบตเปนไปอยางราบรนกตาม เพราะพระมหากษตรยองคใหม ไมไดมพระบารมเหนอผน าระดบสงของระบอบเทากบพระจลจอมเกลาฯ แตกลบมอ านาจมากเทาหรอมากกวาพระจลจอมเกลาฯ เสยอก (เพราะพฒนาการของเครองมอแหงอ านาจทสงขน) ดงนนความแตกราวระหวางชนชนน าดวยกนเองซงเกดขนมาตงแตรชสมยพระจลจอมเกลาฯ แลว กลบยงรนแรงขน มความไมไววางใจกนสงมาก ยงพระราชอปนสยของรชกาลตอๆ มา ไมเปนทถกใจของชนชนน า หรอแมแตขาราชการซงมจ านวนเพมมากขน ความแตกราวนนกอาจลามไปถงองคพระมหากษตรย เ องดวย เพยง เพราะ เหตน เหต เดยว ร ะบอบ

79

สมบรณาญาสทธราชยสยามในปลายสมยจงออนแอลงอยางมาก เหมอนกบผลไมทใกลรวงจากขวเตมทแลว

การทไมไดพฒนาขนเปนสถาบนเตมรปแบบ ท าใหความสมพนธหลกในนระบอบสมบรณาญาสทธราชยสยามเปนความสมพนธเชงบคคล ความภกดแผกระจายไปตามชนชนน ากลมตางๆ แทนความภกดตอระบอบ ในขณะเดยวกนระบอบกไมไดผนวกเอาคนภายนอกเขามาเปนสวนหนงของระบอบอกดวย ไมวาจะเปนขาราชการสามญชนซงคอผม การศกษาสมยใหมในระดบตางๆ นายทหารซงไดรบการศกษาและการฝกแบบใหมซงเปนแกนกลางของกองทพ หรอชาวนาบกเบกซงขยายตวอยางมากเนองจากการสงออกขาวเปนสนคาหลก แมวาคนเหลานบางกลม เขามาสงกดกบองคกรแบบใหมซงสรางขนเพอรองรบสมบรณาญาศทธราชยสยาม เชนกรมกองราชการตางๆ และกองทพหรอศาลยตธรรม หรอเสอปา แตคนเหลานกถกกนไวภายนอกเพราะมชาตวฒต า จงไมนาไววางใจแกอ านาจในระบอบสมบรณาญาสทธราชยนก (ซงจะกลาวถงขางหนา) สวนชาวนาบกเบก แมวาสามารถเขาถงท ดน ไดจ ากการบ ก เบกป าอย า ง เ สรตามนโยบายของรฐบาลสมบรณาญาสทธราชยสยาม แตรฐกไมไดเขาไปชวยเหลอดานการผลตหรอตลาด (ไมไดเปนผอปถมภ) แตท าอยางเดยวกบรฐบาลอาณานคมในประเทศเพอนบาน คอเรยกเกบภาษรชชปการ (ภาษรายหว) และคานาอยางเครงครดเทานน

2/ ดงทกลาวแลววา ระบอบสมบรณาญาสทธราชยคอการสถาปนาความสมพนธระหวางพระมหากษตรยกบขาราษฎรผเทาเทยมกนทกคน โดยไมยกเวน ทงนยอมขดแยงกบลกษณะความสมพนธทางสงคมทเปนอยในรฐไทย ซงเปนความสมพนธระหวางกลมอปถมภ ภายใตล าดบชนทางสงคมทมกลมอปถมภของพระมหากษตรยเปนกลมทมอ านาจและเขาถงทรพยากรไดสงสด (ดบทท xxxxx- บทกอน) ความสมพนธระหวางพระมหากษตรยกบพสกนกรของพระองค จงถกกรองดวยหวหนาของกลมอปถมภตางๆ อยางมาก สมบรณาญาสทธราชยสยามประสบความส าเรจในการรอท าลายอ านาจทขวางกนเหลานลงเปนสวนใหญ แตไมประสบความส าเรจในการปฏรปสงคม เพอสรางความเทาเทยมกนอยางแทจรงในหมขาราษฎร การแบงคนออกเปนกลม “ผด” (คอมลนายในระบบเดม)และ “ไพร” กยงอยในทางปฏบต พระจลจอมเกลาฯ ผนกก าลงของ “ผด” กลมหนง เพอแ ย ง อ า น าจคน จ าก “ ผ ด ” อกกล มหน ง เ ม อ ไ ดชย ชนะแล ว ก รกษ า ร ะบอบสมบรณาญาสทธราชยไว ดวยการรกษาประโยชน, เกยรตยศและอ านาจของกลม “ผด” เหลานไวเปนอภสทธชน พระมหากษตรยองคตอๆ มากรกษาหลกการนไวอยางมนคง แมวาในรชกาลท 6 อาจใหความส าคญแกกลมขนนางมากกวาเจานายกตาม

ดงเชน การปฏรประบบศาลยตธรรมไมไดน ามาซงความเทาเทยมกนในหมขาราษฎรทกคน คดความทเปนขอพพาทกนระหวางเจานายชนสง ไมตองขนศาลยตธรรม แตตองขน

80

“ศาลรบสง” เทานน และแมแตการพพากษาในศาลยตธรรมเอง กอาจถกฝายบรหารแทรกแซงได อางประโยชนในเชงบรหารเหนอวจารณญาณของผพพากษา ศาลยตธรรมจงตดสนกรณพพาทระหวางสามญชนดวยกนเองไดตามกฏหมาย แตทกคนกรอยวา เมอมกรณพพาทกบเหลา “ผด” กยากจะหาความยตธรรมจากศาลได

ดงนนจงเกดล าดบขนทางสงคมของระบอบสมบรณาญาสทธราชยสยามอกชนดหนง ซงกไมสจะตางจากล าดบขนทางสงคมในทางประเพณเดมนก สมบรณาญาสทธราชยสยามผดงล าดบขนนไวในแบบปฏบตตางๆ ของราชส านก เชนพระจลจอมเกลาฯ ทรงรกษาประเพณมบาทบรจารกามาก นอกจากความพอพระทยสวนพระองคแลว กยงใชการมบาทบรจารกาเพอผกสมพนธกบกลมอปถมถตางๆ ยงพระมหากษตรยในระบอบนมอ านาจและเขาถงทรพยากรไดมากกวาพระมหากษตรยแตกอนอยางเทยบกนไมได ทงกลม"ผด"และพอคาจน กยงอยากผกสมพนธกบพระมหากษตรยดวยการถวายบตรหลานเขารบราชการฝายในมากขน เกด"เสนสาย"ทอาจใชประโยชนทงในเชงการเมองและเศรษฐกจสมยใหมไดอกมาก จะโดยตงพระทยหรอไมกตาม จงเทากบสรางเครอขายของกลมอปถมภภายใตระบอบสมบรณาญาสทธราชยขนมาใหม

ควรกลาวดวยวา ปญหาขอนเปนปญหาของระบอบสมบรณาญาสทธราชยอกหลายแหงทวโลก เพราะตองการเงนจงตองขายต าแหนงราชการแกผมทรพยบาง ท าใหระบบบรหารยงรวนเรลง หรอจ าเปนตองผกสมพนธและตอบแทนเปนอภสทธทางการเมองหรอเศ รษฐกจแก กล มท มอ าน าจส ง อย แ ล ว เพ อ คว ามมน ค งของ ร ะบอบ เ ปนตน สมบรณาญาสทธราชยสยามกหนไมพน"ความแยงกลบ"ขอนเชนกน

3/ นบตงแตแรกทพระจลจอมเกลาฯ ตอตานอ านาจของขนนาง ทรงอางเหตผลเรองความผาสกของราษฎรและความเจรญมนคงของบานเมอง (อนเปนขออางของพระมหากษตรยมาแตอดต ซงควรรวมความรงเรองของพระพทธศาสนาดวย) ขออางเหลานยงใชตอมาเมอสถาปนาระบอบสมบรณาญาสทธราชยแลว ดงจะเหนไดในแบบเรยนทเจาพระยาธรรมศกดมนตรแตงขน ขออางเชนนใชกนแพรหลายมากขน จนอาจกลาวไดวาส านกชาตนยมก าลงกอตวขนในสงคมไทย โดยเฉพาะผมการศกษาและเขารบราชการทงฝายพลเรอนและทหาร รวมแมกระทงเจานายทเสดจกลบจากการศกษาในยโรป

ชาตนยมในระบอบสมบรณาญาสทธราชยเปนความแยงกลบอยางหนง ชาตนยมถอวา"ชาต"(ซงความหมายโนมเอยงไปทาง “ประชาชน”) ยอมมความส าคญสงสด ทผคนควรทมเททกอยางแมชวตเพอรกษาปกปองไว เพราะ “ชาต” ยอมเปนทมาของความสข ความรงเรอง ความยตธรรม และอตลกษณของประชาชนในชาต แตสมบรณาญาสทธราชยยอมถอวากษตรยมความส าคญเหนออนใด เปนสถาบนทมความชอบธรรมจะเรยกรองความ

81

เสยสละจากขาราษฎรไมตางจากชาต จงอาจกลาวไดวาเปนการแขงขนความภกดระหวางชาตและกษตรย

เจานาย, ขาราชการ, ปญญาชน (เชนเทยนวรรณ) นกหนงสอพมพ, และสามญชนจ านวนหนง มเหตทจะทดทานหรอเสนอแนะนโยบายสาธารณะ ตางใชเหตผลในเชงชาตนยมเชนนมากกวาเหตผลเชงสมบรณาญาสทธราชย ผน าของสมบรณาญาสทธราชยสยามมองเหนภยนตรายจากชาตนยม ร.6 จงทรงนยามชาตนยมไทยใหไมขดแยงกบสมบรณาญาสทธราชย โดยถอวา “ชาต ศาสนา พระมหากษตรย” เปนตรมรตทแยกจากกนไมได ความภกดตอชาตยอมเปนอนหนงอนเดยวกบความภกดตอพระมหากษตรย ไมมวนทนกชาตนยมไทย(ของ ร.6)จะตองตดสนวา เพอประโยชนของชาตตองทงสถาบนพระมหากษตรย หรอเพอประโยชนของสถาบนพระมหากษตรย ตองทงชาต

แตในความเปนจรง สถาบนทงสองมความขดแยงกนตลอด นกชาตนยมในกองทพและกรมกองราชการโดยเฉพาะในระดบกลางๆ มองเหนภยนตรายทตกแกชาตเพราะการกระท าของสถาบนพระมหากษตรยอยเสมอมา (นบตงแตปลาย ร.5 แลว) ความจ าเปนตองจดล าดบความส าคญกอนหลงของสถาบนทงสามน ด ารงอยสบมาในสงคมไทยอกนาน จนคอยๆ เลอนไปหลงการรฐประหารใน พ.ศ. 2490 และ 2500 ดงนนจงอาจกลาวไดวา การนยามชาตนยมของ ร.6 ไมประสบความส าเรจทางการเมองในสมยนน และแมแตผถกปลกเราส านกชาตนยมขนจากพระราชนพนธและพระราชด ารส กไมแนวาจะนยามชาตนยมอยางเดยวกบ ร.6 (เชนจอมพลป.พบลสงคราม ซงเนนย าความส าคญของชาตเหนอสถาบนอนๆ ทงหมด)

โดยสรปกคอการเตบโตของส านกชาตนยมในหมผมการศกษาของสงคมไทย กลายเปนปญหาทสมบรณาญาสทธราชยสยามแกไมตก ในขณะทชาตนยมกชวยเสรมสรางความแขงแกรงใหแกสมบรณาญาสทธราชยสยามดวย (เพราะชาตนยมเบนความภกดจากกลมอปถมภไปสศนยกลาง) จะสรางและรกษาสมบรณาญาสทธราชยโดยไมใหมส านกชาตนยมกไมได แตจะใหมส านกชาตนยมโดยไมเกดการแขงขนความภกดระหวางชาตและกษตรยกไมได จงนบเปน “ความแยงกลบภายใน” ทวกฤตมากของสมบรณาญาสทธราชยสยามอกอยางหนง

4/ ความแยงกลบทใหญทสดคงจะเปนเรองของขาราชการทไมใชเชอสายชนชนปกครองเดม

ความจ าเปนของการสถาปนาระบอบสมบรณาญาสทธราชย โดยเฉพาะในระยะแรก ท าใหตองการก าลงคนทมการศกษาแบบใหมจ านวนมาก เจตนาแตเดมคอน าเอาบตรหลานของชนชนปกครองเดมเขามารบการศกษา เพอจะไดรบราชการในระบบใหมสบทอดอ านาจและเกยรตยศของตระกลตอไป แตในสงคมทตอบแทนรางวลแกก าเนดและเสนสายของ

82

เครอญาตวงศวารอยแลว รางวลตอบแทนทจะไดจากการศกษาแผนใหม ไมเปนแรงจงใจเพยงพอทจะท าใหบตรหลานของชนชนปกครองเดมอดทนเรยนในโรงเรยนแบบใหมไปจนถงขนสงๆ ได (ดงเชนเจาฟามหาวชราวธ ซงทรงด ารงต าแหนงสยามมกฎราชกมาร เลอกทจะไมเรยนจนจบปรญญาตร) นอกจากนระบบราชการแบบใหมยงตองการก าลงคนมากกวานนอกมาก ในไมชาสามญชน ทงทอยในตระกลไพรและลกหลานพอคาจนกเขารบการศกษาในโรงเรยนทเปดขนใหมเหลานอยางทวมทน ทงมเหตจงใจใหใสใจกบการศกษาดวย เพราะจะไดรางวลตอบแทนเปนต าแหนงในระบบราชการแบบใหม ซงมเงนเดอนประจ า และมอนาคตไตเตาตอไปได ในทสดสามญชนผมการศกษาเหลานจงหลงไหลเขาสระบบราชการทงฝายทหารและพลเรอน กลายเปนสดสวนทใหญสดของระบบราชการ และกลายเปนชนชนทางสงคมใหม ทเรยกกนวา “กระฎมพขาราชการ”

นอกจากใหทกษะความรตางๆ แลว สงทการศกษาแผนใหมมอบใหนกเรยนคอ ทศนคตทม นคงเกยวกบความเสมอภาค คณความดของคนไมไดอยทก าเนด และอาจไมอยทการปฏบตตนตามหลกศาสนาดวย แตอยทความสามารถซงแสดงออกใหเหนไดในการศกษาหรอในการท างาน การทส าเรจการศกษามาไดกแสดงใหเหนคณลกษณะเหลาน คออดทนบากบนมสตปญญาและมวนยแกตนเอง แตสมบรณาญาสทธราชยสยามยงถอวา ก าเนดและเสนสายความสมพนธมความส าคญกวาความสามารถสวนบคคล ฉะนนทงในระบบราชการและในสงคม ความสามารถสวนบคคลของเหลาลกหลานไพรและเจกเหลาน จงใหผลตอบแทนไมมากอยางทพวกเขาคาดหวง ไมวาแตละคนจะรสกวาตนมความสามารถสกเพยงไร กยงตองอาศยเสนสายในการแสวงหาความกาวหนาในระบบราชการ

ยงไปกวาน เหนไดชดวาแมแตมเสนสาย ความกาวหนานนกยงมขดจ ากด กลาวคอเปนทเขาใจกนทวไปอยางไมผดวา ต าแหนงสงๆ ในการบรหารกรมกองของราชการนน สงวนไวแกบคคลทมชาตก าเนดสงเทานน โดยเฉพาะเชอพระวงศ

ความคบของใจของ “กระฎมพ” ขาราชการเชนนยงรนแรงขนในบรรดานายทหารของกองทพ ความพยายามทจะยกเลกระบบไพร และหนมาเกณฑทหารทงประเทศ ท าใหตองการนายทหารจ านวนมาก จงมนายทหารทมาจากตระกลไพรสงขนไปอก แตนายทหารเหลานกประสบปญหาความกาวหนาในอาชพการงานดจเดยวกบขาราชการพลเรอนทไมมชาตก าเนดสง ยงมาในรชกาลท 6 เมอความสมพนธระหวางกองทพและสถาบนกษตรยเสอมทรามลง กท าใหนายทหารระดบลางๆ เหลานไมพอใจสมบรณาญาสทธราชยสยามมากขน จนกอใหเกดความพยายามจะลมลางระบอบนใน ร.ศ.130

กลาวโดยสรป ความจ าเปนทจะตองผนวกเอาคนจากตระกลสามญชนเขาไปในราชการแบบใหม กอใหเกดโลกทรรศนใหมทเนนความเสมอภาคและความสามารถสวน

83

บคคล แตสมบรณาญาสทธราชยสยามไมตองการปฏรปสงคมถงระดบนน ยงตองการรกษาชวงชนทางสงคมแบบเดมไวใหคงอย เพอเปนรากฐานของอ านาจสบไป กลายเปนความแยงกลบของระบอบทแกไมตก เกดความขดแยงกนในการนยาม “ชาต” นยามสทธเสมอภาคกนทางกฎหมาย และนยามการบรหารทรวมศนยไวทพระมหากษตรยเพยงจดเดยว ความแยงกลบเหลานท าใหสมบรณาญาสทธราชยสยามออนแอลงไปเรอยๆ และอยางไรเสยกไมสามารถด ารงอยสบไปโดยไมผนวกเอา “กระฎมพ” ประเภทตางๆ ซงขยายตวมากขนตามล าดบเขาไปในโครงสรางอ านาจได