https://www.academia.edu/889728/TURKISH-GREEK_ECONOMIC_RELATIONS_To_Conflict_Resolution_Through_Economic_Interdependence გგ. 438-446

Zaza TSURTSUMİADoç. Dr.TürkologTbilisi Tamar Üniversitesi Öğretim Üyesizaza.tsurtsumia@gmail.com http://www.king-tamar.net

ABKHASIAN FACTOR IN GEORGIAN-TURKISH RELATIONS

AbstractThe Abkhazia factor which has become

prominent in the recent years for Georgian-Turkish relations and Turkey’s existing andpossible intermediary attempts in Georgia-Abkhazia dispute shall be addressed in thisarticle.

Abkhaz administration’s separation from georgia and establishing an so called independent state under the protection of russia after the georgian-abkhaz war

erupted between the years 1992-1993, and recognition of abkhazia as an independent country by the russian federation immediately after the georgian-russian war in 2008 caused all political and economic relations betweengeorgia and russia to end.

On the other hand, Turkey’s increasing interest in Abkhazia which constitutes an important part of Black Sea region and preparation to undertake a constructive intermediary role for the resolution of Abkhazia dispute withthe Georgian administration can be mentioned.

In the recent years, Turkish ministry offoreign affairs committees and memebers of Parliament (TBMM) are visiting Abkhazia anda considerable number of Turkish businessmen and representatives from associations and non-governmental organizations founded by Abkhazia origin citizens in Turkey are constantly making contact with the Abkhaz society. Up to two thousand Turkish citizens with Abkhaz origin settled in Abkhazia contribute to the development of Abkhazia-Turkey relationsalbeit not ofcially.

Stating that they respect Georgia’s territorial integrity principle, the Turkish government at the same timewants tosomehow meet with the demands of thousands of its citizens with Abkhaz origin about building relations with Abkhaziawhich is their homeland. Associations and non-governmental organizations of Abkhazians living in Turkey, acting together with Turkish citizens with North Caucasus origin, making demands to Turkish government with regard to enabling direct naval and air transportation, commercial, economic and political relations to Abkhazia.Administrators and NGO’s of Abkhazia, whoseindependence is recognized by Russia, Nicaragua, Venezuela, state that Turkey is the second most important country for them in the Black Sea region after Russia and intend to make contact withfboth the Abkhazand North Caucasus Diaspora in Turkey, and with Turkish NGO’s and public.

One of the primary purposes of Abkhazianadministration is for Ankara to develop

relations with Abkhazia preliminarily in economic area.

It can be seen that Turkey can make constructive contributions to the resolution of Abkhazian dispute taking strategic partnershipand cooperation relations of Georgia-Turkey into consideration. Both Abkhazian and Georgian administrators are grateful for the activities of Turkish government who is making an effort for regional peace and stability in the Black Sea region.

This issuewe have coined as the Abkhaziafactor in Turkish-Georgian relations does not only of interest for Georgia, Turkey and Abkhazia. USA and European Union shall also approve od Turkey’s undertaking a moreactive and constructive role in the resolution of Georgia-Abkhazia dispute.While the Russian Federation, who holds allkinds of military and political control over Abkhazia, is not preventingfTurkey from forming economic and humanitarian relations with Abkhazia dor its own interests, it shall be inclined to evaluatethese kinds of relations within Russian-

Turkish mutual commercial and economic cooperation.

GÜRCİSTAN -TÜRKİYE İLİŞKİLERİNDE ABHAZYAFAKTÖRÜ

Gürcistan-Türkiye stratejik ortaklık veişbirliği ilişkilerini göz önüne bulun-durulduğunda Abhazya anlaşmazlığınınçözümünde Türkiye’nin yapıcı katkılarıolabileceği görülmektedir. Hem Abhaz hemde Gürcü yöneticileri Karadeniz havzasındabölgesel barış ve istikrar için çabaharcayan Türkiye hükümetininfaaliyetlerini takdir ile izlemektedir.

Türkiye-Gürcistan ilişkilerinde Abhazyafaktörü olarak belirttiğimiz konuyu sadeceGürcistan, Türkiye ve Abhazya’yıilgilendirmemektedir. Avrupa Birliği,Türkiye’nin Gürcistan-Abhazya sorunuçözümünde daha aktif ve yapıcı rolalmasını olumlu karşılayabilecektir.

Gürcistan-Türkiye İşbirliğiDeğerlendirmesi

Türkiye Gürcsitan’ın bağımsızlığıtanıyan ilk ülkelerinden birisidir.

Türkiye Cumhuriyetinin bağımsızGürcistan’la geçen 20 yıllık ilişkilerinikısaca değerlendirecek olursak, AnkaraTiflis’in en önemli siyasi ve ticariortağı olmuştur. İki ülke arasındaki çokboyutlu ilişkiler, Gürcistan’ınbağımsızlığını kazanmasından itibarengelişerek devam etmiştir. Gürcistanticaretten eğitime, bilimden havacılığakadar farklı alanda, Türkiye ile pek çokanlaşma yapmıştır. İki ülke arasındakiticaret hacmi milyar dolarla ifade edilenrakamlara ulaşmıştır.

Örnek komşuluk ilişkilerinin birgöstergesi olarak iki ülkevatandaşlarının, pasaportla geçişuygulamasına son verilerek vekimlikleriyle karşılıklı olarak seyahatimkanı tanınmakadır. Batum Havalimanı,Türkiye ve Gürcistan tarafından ortakkullanılmaktadır. Türkiye-Gürcistanişbirliği yalnız ikili düzeyde değil,Bakü-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattı,Bakü-Tiflis-Erzurum Doğalgaz Boru Hattı ve2012 yılında tamamlanması öngörülen Bakü-Tiflis-Kars Demiryolu gibi bölgesel

işbirliği projeleriyle de başarıylasürdürülmektedir.2

Türkiye, Gürcistan’ın toprakbütünlüğünün korunması ve Abhazya ileGüney Osetya sorunlarına Gürcistan’ınuluslararası tanınmış sınırları içerisindebarışçıl çözüm bulunmasına yönelik birpolitika izlemektedir. 

2008 Gürcistan-Rusya Savaşından SonraTürkiye’nin Gürcistan Siyaseti Üzerine

2008 yılında meydana gelen Gürcistan-Rusya savaşı ve ardından Rusya’nın Abhazyave Güney Osetya’yı bağımsız devletlerolarak tanınması, Güney Kafkasya’da yenigerçekleri yaratmıştır. 14 Agustos 2008’teTiflis’e gelen Başbakan Recep TayyipErdoğan, Türkiye olarak Gürcistan’ınbağımsızlığının, egemenliğinin veuluslararası hukuk  ile BM GüvenlikKonseyi kararlarınca tanınan toprakbütünlüğünün muhafaza edilmesinden yanaolduklarını belirterek, Gürcistan’ın GüneyKafkasya’da stratejik öneme sahip birülke olduğuna da değindi. 

Erdoğan Kafkasya’da barış, güvenlik veistikrarın tam anlamıyla tesis edilerek sürdürülebilmesi için bir istikrar veişbirliği platformu oluşturulması  yönündebir düşüncesinin olduğunu belirtti.

2009 yılın 8-9 Eylül tarihlerindeTiflis’i ziyaret eden Türkiye DışişleriBakanı Ahmet Davutoğlu, Gürcistan DevletBaşkanı Miheil Saakaşvili ile Abhazyasorunun çözümü konusunda, Türkiye’ninarabuluculuk görevi üstlenebileceğinibelirtmiştir. Ahmet Davutoğlu, Gür-cistan'da iç huzurun sağlanması ve buülkenin karşı karşıya kaldığı sorunlarınbarışçıl yöntemlerle çözülmesinin büyükönem taşıdığını belirterek, bu bakışperspektifiyle, Dışişleri BakanlığıMüsteşar Yardımcısı Ünal Çeviköz'ün,kendisinin Gürcistan ziyaretinin ardındanAbhazya'yı ziyaret edeceğini bildirdi. 5

Dışişleri Bakanlığı Müsteşar YardımcısıÜnal Çeviköz ile Suhumi’de görüşmedensonra Abhaz yöneticiler, konuştuğukonuların başında Abhazya ile Türkiyearasında ekonomik ilişkiler kurması vedeniz ulaşımın açılması olduğunu ifade

ederek, özelikle de Türkiye’deki Abhazdiaspora temsilcilerinin Abhazya ile gidisgelişleri serbestliği ve kolaylığı sağlan-ması isteklerini dile getirmiştir. 6

2010 yılın 20 Nısan’da TürkiyeDışişleri Bakanlığı Kafkasya DairesiBaşkanı Nurdan Bayraktar ve Türkiye’ninTiflis Büyükelçisi Levent Murat Burhan,Suhumi’de Abhaz yöneticileri ile görüşmedeBayraktar, Sohum ile Tiflis arasındakimevcut sorunların çözümü için ortak zeminoluşturulmasına yardımcı olmaya hazırolduklarını söyledi. Görüşmelerde Türkiyeile Abhazya arasında direkt gemiseferlerinin başlatılması ve iki ülkevatandaşları arasında ticeret ve ekonomikilişkilerin geliştirilmesi konularının elealındığı bildirildi. Abhaz yöneticiler,Türkiye'nin Abhazya'nın bağımsızlığınıtanımadan da Abhazya ile ticari veekonomik ilişkilerini geliştirebileceğinisöyledi. Nurdan Bayraktar Golder de,Türkiye Dışişleri Bakanlığı bünyesindeAbhazya ile ekonomi ve ticaretingeliştirilmesi için iki ayrı çalışmagrubunun oluşturulduğunu söyledi.7

11-12 Şubat 2011’de Gürcistan’agerçekleştiği ziyaret sırasında, DevletBaşkanı Mihail Saakaşvili ile görüşenTürkiye Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu,Türkiye ile Gürcistan`ın tarihi bağlar ilebirbirine bağlı stratejik ortaklarolduğunu vurguladı. Aynı zamanda, Gür-cistan’ın toprak bütünlüğüne önemverdiklerini tekrarladı. Gürcistan’dabarış ve istikrar sağlanmadan, Kafkasyabölgesine barış ve istikrarın gelmesininçok zor olacağını ifade etti. Davutoğlu,Türkiye'nin Gürcistan`ın NATO üyeliğinidesteklediği belirtmiştir.8

Gürcistan’da Türkiye’nin Abhazya meselesiile ilgilenmesi olumlu karşılanıyor

Güristan’daki yneticiler ve kamuoyu,Türkiye’nin Abhazya meselesi çözümündeyapıcı bir rölü üstlenebileceğine olumluyaklaşmaktadır.

Gürcistan Parlamento Başkanı DavidBakradze, 2010 yılın Şubat ayında gerçek-leştirdiği Türkiye ziyareti sırasında,Türkiye’nin Abhazya sorunu çözüm sürecine

katılmasının Gürcistan için önemli birgelişme olacağını kaydetmiştir. Bakradze,Başbakan Yardımcısı Bülent Arınç ileyaptığı görüşmede Kafkaslar’da barış veistikrarın sağlanması açısındanTürkiye’nın tarihi rölüne atıfta bulunarakAbhaz, Oset ve Gürcü halkları arasındagüven uyandırıcı ve ekonomik ilişkilerikurulmasına yönelik projelerin Türkiye’dendesteklemesi durumunda daha kolaygerçekleşebileceğini dile getirmiştir.9

Gürcü muhalefet liderlerinden BağımsızDemokratlar Partisi Başkanı İrakli Alasa-niya, Gürcistan-Türkiye stratejikişbirliği içerisinde Abhazya özel vehassas bir yere sahip olduğunu belirterekTürkiye’nin Abhazya anlaşmazlığı çözümündeanahtadr bir ülke konumu eldeedebileceğini belirtmiştir. 11

Türkiye’nin Abhazya ile insani ve ekonomiktemaslari üzerine

Türkiye’de yaşayan Abhaz diasporatemsilcileri tarihi anavatanı olan Abhazyaile serbest gidiş gelişi, ticari veekonomik ilişkileri geliştirmesi için çaba

harcıyorlar. Abhaz kökenli Türkvatandaşlarının Abahzya’ya gelerek işbuldukları, inşaat, sanayı, gıda, tarım vetürizm endüstrisi sektörlerindeçalıştıklarını bilinmektedir. Abhazya’yaithal edilen kayıtlı malların % 60’ıTürkiye’den geri kalanı da RusyaFederasyonu’ndan gelmektedir. Kayıtlıihraç malları için de, Rusya Federasyonumalların %55’ünü, Türkiye ise % 45’inialmaktadır.13

Abhazya faktörün Türkiye’nin Kafkasyasiyasetinde bazı nüanslarıngetirebileceğine inanılıyor. Türkdiplomasisi Abhazya meselesinde somuteylemler gerektirecek keskin ve tekanlamlı açıklamalardan özelliklekaçınıyor. Bununla birlikte, belli koşul-larda Türkiye Gürcü-Abhaz görüşmesürecinin koordinatörü ve arabulucusurolünü reddetmeyecektir, çünkü bu misyonunbaşarısı bölgede Ankara’nın nüfuzunuartıracaktır.

Abhazya’nın dış politikası açısındanise Rusya’dan sonra en önemli ülkeTürkiye. Her şeyden önce, Türkiye’de

yaşayan Abhaz sayısı, Abhazya nüfusunun 2katı kadar.14

Abhazya Türkiye ileilişkilerin kurulmasına özel anlamıyüklemektedir. 220 bin civarında nüfusasahip Abhazya’da, Abhazlar demografiksorunun çözümü için öncelikle Türkiye'deyaşayan Abhaz diasporasının anavatanınageri döndürülmesi hedefleniyor. Bu amaçlabaşta ücretsiz arsa tahsisi olmak üzereciddi teşvik projeleri yürütülüyor.Diaspora Abhazları'nın anavatanlarınadöndürülmesi Abhazya’da ulusal bir projeolarak görülmektedir.15

Abhazlar Türkiye’den Abhazya’nınbağımsızlığını tanımasını beklentisiiçerisinde değiller, Abhazlarınistedikleri Türkiye ile ticari ve ekonomiilişkilerin gelişmesi, Trabzon-Suhumi gemiseferlerinin yeniden başlaması, havakoridorunun açılması, anavatan-diasporaarasında gidiş-gelişlerin kolaylaşması.Abhaz liderliği Türkiye’nin turizm sektö-ründeki hizmet kalitesini de Abhazya’yataşımak istiyor. 16

Abhazya’nın az olan nüfusunarttırılamaması ve Abhazca’nın Rusçanınbaskısı altında erimesi, Abhaz aydınlarınıtedirgin etmektedir. Bu nedenle,Abhazya’nın istikrar ve güvenliğinisağlamak, Abhaz nüfusunu artırmak, RusyaFederasyonu ve Gürcistan ile ilişkilerinidengelemek için Türkiye ile ilişkileringeliştirilmesi arzulamaktadırlar. 17

Türkiye, Kafkasya’da istikrar, barış vegelişim ortamının yerleşmesini istiyor.Türkiye, kendisini bölgede güçlü birstratejik konuma koymak hedefliyor ve bukonumunu güçlendirmek için barışçılkalkınma ve ekonomik ilişkileri kullanmakistiyor.18

Gürcistan’ı Türkiye, Avrupa Birliği veABD ekseninde tutmanın Ankara açısındanstratejik bir tercih olduğunugörülmektedir. Ayrıca, Türkiye’de 400 bineyakın Abhaz kökenli vatandaş olduğundandolyı, bu kişilerin Türkiye ile -dolayısıyla Batı ekseniyle- bir “köprü”rolü oynayabileceklerini, Abhazya’nıntümüyle Rus eksenine kaymasının bu yoldanengellenebileceğini ileri sürülmektedir.19

Abhazya’nın içinde bulunduğu tecrithalinden çıkartılması ve bu açıdan Türkiyeile ulaşım ve ticari bağlantılarınkurulması Avrupa Birliği’nin Karadenizhavzasındaki uzun vadeli çıkarlarınauygundur.20

Abhazya Sorunun Çözümüne Avrupa BirliğininYaklaşımı

Avrupa Birliği (AB), 2008’de Gürcistan-Rusya savaşında arabuluculuk görevi başa-rıyla yerine getirmesinden sonra, ABKafkasya’da bir Avrupa etki alanıoluşturulması yönünde diplomatikfaaliyetlere hız vermişti. Avrupa BirliğiGüney Kafkasya'da Temsilcisi Peter Semneby,Güney Kafkasya için ’’tanıma olmaksızınişbirlik’’ (engagement without recognition)prensibine dayalı yeni stratejisi üretmesiiçin büyük çaba harcamış. 2010 yılın 20 Mayıs’ta AvrupaBirliği’nin yeni Güney Kafkasya Stratejisi kabul edildi. AB,2010 yılın 27 Ocak’ta açıklanan Gürcistan’ın Abhazya veGüney Osetya’ya yönelik ''İşgal Altındaki Top-raklara Yönelik Devlet Stratejisi -İşbirliği ile Birleşme''  (Engagement Through

Cooperation) devlet stratejisine desteğiniaçıklamıştır. 21

Peter Semneby, Abhazya ile ilgili önce-liklerinden birinin,''tanıma olmaksızınişbirliği olduğunu" açıklamıştır. 22

Semneby, Avrupa Birliği’nin Abhazya ileilgili yeni siyaseti Türkiye’deki Abhaz veKuzey Kafkasya diaspora temsilcileri ilede paylaşmıştır. Türkiye Kafkas DernekleriFederasyonu ziyaret eden Semneby,  AvrupaBirliği’nin Abhazya-Gürcistan sorununayönelik yeni politikasını özetledi.Görüşmede genel olarak Abhazya’ya yönelikizolasyonlar ve Abhazya’ya ulaşım sorunuele alındı. İzolasyonların sorununçözümüne hiç bir katkıda bulunmadığınıbelirten Semneby, bu nedenle ABpolitikasının temel unsurlarından birinintüm taraflarla ilişkide bulunmak olduğunu,bu kapsamda Abhazya’ya yönelik ulaşım yol-larının açılmasını desteklediklerinibelirtti. 23

16 Temmuz 2010’da Gürcistan'ın AcaraÖzerk Cumhuriyeti merkezi Batumi'de Gür-cistan Devlet Başkanı Miheil Saakaşviliile görüşen AB Dışişleri Yüksek Temsilcisi

Catherine Ashton, başta Kafkasya olmaküzere Doğu'daki komşularla işbirliğikurmak niyetinde olduklarını, AB'nin "DoğuOrtaklık" programına katılan Gürcistan'ınbu çerçevedeki istikametine büyük önemverdiklerini söyledi. Ashton, Gürcistan'ıntoprak bütünlüğünü desteklediklerini vetek yanlı bağımsızlığını ilaneden Abhazya ile  Güney Osetya’yı tanınma-sını desteklemediklerini, söz konususorunun barışçıl yollarla çözülmesindenyana olduklarını ifade ederek, dolayısıylaGürcistan hükümetinin hazırladığı devletstratejisini takdirle karşıladığınısöyledi.24

Gürcistan Devletinin ''İşbirliği ilebirleşme stratejisi'' Avrupa Birliğitemsilcilerin aktif katılımı veistişareler sonucu hazırlanmıştır.Strateji ve eylem planı, Gürcü, Abhaz veOset toplumları arasında direk dialogkurmaları, halk diplomasınıncanlandırılması için önemli fırsatlarısunmaktadır. 25

AB’nin ''Tanıma olmaksızın İşbirliği''ve Gürcistan’ın ''İşbirliği ile birleşme''

stratejileri, insani boyutu temeli üzerinekurulmuş ve Abhazya’da yaşayan isanlarınekonomik, sosyal ve yaşam şartlarıiyileştirmesi, seyahat özgürlüğüsağlanması, sivil toplum temsilcilerinindesteklenmesi amaçlamaktadır. Buaçısından, söz konusu stratejiler,Gürcistan’la Abhazya ve Gürcistan’la GüneyOsetya arasında devam eden Genevre görüş-me süreci ile birlikte mevcut an-laşmazlıkları çözümü için önemli olduğunudiyebiliriz. 26

Abhaz yöneticileri ve toplumunGürcistan devletine güvenmemeleri vedolayısıyla Gürcistan’ın ''İşbirliği ilebirleşme stratejisi'' geri çevirdiklerinibilinmektedir. Ne var ki, Abhaz liderlerinAB’nin stratejisine de şüphe ile bakmasınıve Avrupa’nın ilgisine duyarsızkalmalarını, Abhazya’nın dış dünyayaaçılması açısından olumsız sonuçları doğu-rabilir.

Bu anlamda, Türkiye’nin AvrupaBirliği’nin Abhazya’ya yönelik önceliklerideğerlendirerek Abhazya sorunu çözümüne

arabuluculuk arayışlarını sürdürmesininönemini vurgulamak isteriz.

Abhazya üzerine tüm askeri ve siyasikontrolü ele bulunduran Rusya Federasyonu,Türkiye’nın Abhazya ile ekonomi ve insaniilişkileri kurma çabalarını Rusya-Türkiyeikili ticari ve ekonomik işbirliğiiçerisinde değerlendirmesineyönebilecektir.

Dış politikadaki “Komşularla SıfırSorun” ile Avrasya’nın en güçlüdevletlerinden birisi durumuna gelenTürkiye’nin, Rusya ve Gürcistan ile eşitilişkiler, Abhazya ile özel bağlar kurmaarzusunu sürdürebileceğinibelirtilmektedir.27

Türkiye’nin Güney kafkasya’da mevcutsorunların barışçıl yolları ile çözüme ka-vuşturulmasına yönelik adımları AvrupaBirliği ve Amerika Birleşik Devletleriyanı sıra Rusya Federasyonu tarafından dadikkatle değerlendirilmektedir. ÖzellikleGürcisistan’ın Abhazya meselesi çözümümdeTürkiye’nin tartışılmayacak potansiyellerimevcuttur. İster Gürcistan merkezi hükü-metin, ister Abhazya yöneticilerin Türkiye

devletin arabuluculuk misyonuna güven vetakdirle yaklaşmalarını beklenmektedir.

Sonuç

2008’de Rusya’nın Gürcistan’a askerimüdahalesinden sonraki dönemdeGürcistan’ın özellikle Türkiye ileentegrasyonu arttırma faaliyetlerigörülmektedir. Rusya’nın Gürcistan’amüdehalesi, Kafkasya’da uluslararası barışmekanizmalarının işlemediği gerçeğiniortaya koymuştur. Gürcistan’ın karşıkarşıya kaldığı zorluklarda çıkış yolununkomşuların ve özellikle Türkiye’nindesteğini arkasına almak olduğunuanlaşımıştır.

Türkiye kendi Abhaz ve Gürcü kökenlivatandaşlarının talepleri doğrultusundaGürcistan’la olan işbirliğinin yanı sıraAbhazlar ile de bir şekilde ilgilenmekistemektedir. Gürcistan, Türkiye’ninAbhazya’ya artan ilgisine gerekli önemivermelidir ve Gürcü-Abhaz dialogu yenidencanlandırması için faydalanmalıdır.

Gürcistan, Abhazlarla görüşme süreciile Avrupa Birliği’nın ‘tanıma olmaksızınişbirliği’ önceliklerine Türkiye’yi dahiletme teklifinde bulunabilir. BöyleceAbhazya toplumunun izolasyondançıkartılmasına elverişli ortamsağlanabilir.

Gürcistan yönetimi, Türkiye’nin Abhazyaile ticari ve ekonomi ilişkileri kurmaisteğini anlayışla karşılayabilir. Ancak,bu tür ekonomik ve ticari ilişkiler Tiflisyönetiminin köntrol ettiği topraklarüzerinden gerçekleştirilebilinir. Aynızamanda, üç taraflı Gürcü-Abhaz-Türkkomisyonu, Abhazya-Türkiye deniz ulaşımıkonuları üzerine çalışabilir.

Bütün bu önlemler, Gürcü-Abhaz halklarıarasında direk ilişkilerin gelişmesinekatkıda bulunacak ve Abhazlara Rusya’danbaşka bir alternatif de sunacaktır.

Avrupa Birliği’nin ''tanıma olmaksızınişbirliği'' sürecinin gerçekleşmesine vegenel olarak Abhazya sorunun çözümüneTürkiye’nin katılması arzu edilmektedir.Türkiye’nin, Abhazya konusundaarabuluculuk faktörü üstlenmesi ise

Gürcistan’la olan işbirliğini daha da güç-lendirecek ve Kafkasya’da barış veistikrarın sağlanmasına katkıdabulunacaktır.

KAYNAKLAR:

1. Gürcistan Dışişleri Bakanlığı, GürcistanTürkiye Büyüleçiliği web sitesi (Gürcüce)http://turkey.mfa.gov.ge/index.php?lang_id=GEO&sec_id=292&info_id=1355

2. YILMAZ, Reha, ’’Türkiye-Gürcistan İlişkileri Üzerine’’, Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi (BİLGESAM),15 Temmuz 2011http://www.bilgesam.org/tr/index.php?option=com_content&view=article&id=1089:tuerkiye- guercistan-likileri-uezerine&catid=86:analizler-kafkaslar&Itemid=148

3. ’’Başbakan Recep TayyipErdoğan, Gürcistan Devlet Başkanı MihailSaakaşvili ile birlikte Sarp Sınır Kapısı'nın Gürcistan tarafında açılışı yaptı ’’, 31 Mayıs 2011 http://www.haberler.com/erdogan-saakasvili-ile-birlikte-sarp-sinir-2764431-haberi

4. ’’Erdoğan Tiflis'te konuştu:Gürcistan'ın toprak bütünlüğündenyanayız’’, 14.08. 2008http://www.milliyet.com.tr/Siyaset/SonDakika.aspx?aType=SonDakika&ArticleID=978517

5. ’’Türkiye Abhazya için devrede’’,8.09.2009http://www.aktifhaber.com/news_detail.php?id=243730

6. SARIIŞIK Döndü, ’’Abkhazia hopes forswift recognition from Turkey’’, 10.09.2009http://www.hurriyetdailynews.com/n.php?n=is-turkey-to-recognize-break-away-abkhazia-2009-09-10

7. ’’Türkiye Dışişleri BakanlığıYetkilileri Abhazya'yı Ziyaret Etti. ’’20.04.2010http://www.kafkasevi.com/index.php/news/detail/4560

8. ASLANLI Araz, “Davutoğlu`nun Gürcistanziyareti: Büyük (Birleşik) Kafkasya içinküçük bir adım mı? “24.02.2011http://www.1news.com.tr/yazarlar/20110224095641284.html

9. KHORBALADZE Tamar, ’’ Gürcistan’dan Türkiye’ye arabuluculuk önerisi ’’ (Gürcüce),12.02.10 http://24saati.ge/index.php/category/news/2010-02-12/3484

10. ’’Türk heyetinin Abhazya ziyaretiniGürcistan yönetimi endişelenmiyor’’(Gürcüce), 2. 06. 2011,http://7days.ge/index2.php?newsid=5249

11. ALASANIA Irakli, ’’ Abhazyaanlaşmazlığında anahtar Türkiye’de’’(Gürcüce), 6.09.2009 http://www.liberali.ge/node/740

12. Ortadoğu Stratejik AraştırmalarMerkezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi(ORSAM) Trabzon Sanayı ve TicaretOdası,’’Uluslararası Deniz Hukuku’nda kıyıdevletlinin gemilere el koyma yetkisinin sınırları-Gürcistan’ın Karadenize seyreden gemilere el koyması’’ Rapor No:28. Şubat 2011 http://www.orsam.org.tr/tr/trUploads/Yazilar/Dosyalar/2011324_gurcu19martbugh.pdf

13.’’Karadeniz’İn bütünleşmesi içinAbhazya’’, Türkiye Ekonomi PolitikalarıAraştırma Vakfı (TEPAV), Ortadoğu StratejikAraştırmalar Merkezi (ORSAM), 2009 http://www.orsam.org.tr/tr/raporgoster.aspx?ID=684

14. AKSAY Hakan, ’’Bagapş’tan sonraAbhazya: Rusya, Gürcistan ve Türkiyesınavda’’, 31.05.2011 http://www.t24.com.tr/hakan-aksay/kose-yazisi.aspx?author=66&article=3739#

15. SAVAŞ Artanç, “Abhazlar Türkiye'yibekliyor“, 23.03.2010 http://www.sabah.com.tr/Yasam/2010/03/23/abhazlar_turkiyeyi_bekliyor

16. TAŞTEKİN Fehim, ’’Abhazya ile utangaçbaşlangiç’’,11.04.2011http://www.radikal.com.tr/Default.aspx?aType=RadikalYazar&ArticleID=1045733&Yazar=FEH%DDM%20TA%DETEK%DDN&Date=11.04.2011&CategoryID=100

17. KANBOLAT Hasan, ’’Abhazya lideriBagapş Türkiye’ye geldi’’, OrtadoğuStratejik Araştırmalar Merkezi (ORSAM),07.04.2011

http://www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?ID=1724

18.ÇELİKPALA Mitat, “Turkish Policy Towardthe North Caucasus and Abkhazia“, The New Geopolitics of the North Caucasus:Old Players and New? Jamestown Foundation, 6.05.2011http://www.jamestown.org/media/events/single/?tx_ttnews%5Btt_news%5D=37892&tx_ttnews%5BbackPid%5D=19&cHash=6f677bc796ddc1a70f2704bc321d6a0e

19. İDİZ Semih, “Türkiye’den bu kez ‘Abhazya hamlesi’ “, 8.09.2009 http://www.milliyet.com.tr/Yazar.aspx?aType=YazarDetay&ArticleID=1136801&AuthorID=76&b=Turkiyeden%20bu%20kez%20Abhazya%20hamlesi&a=Semih%20Idiz

20. COOLEY Alexander and MİTCHELL LincolnA., Engagement without Recognition: A New Strategy toward Abkhazia andEurasia’s Unrecognized States THEWASHINGTON

QUARTERLY, OCTOBER 2010 http://abkhazworld.com/Pdf/10oct_Cooley_Mitchell.pdf

21. European Parliament resolution of 20May 2010 on the need for an EU strategyfor the South Caucasus (2009/2216(INI))http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=TA&reference=P7-TA-2010-0193&language=EN

22. Avrupa Birliği'nin (AB) GüneyKafkasya Özel Temsilcisi Peter SemnebySuhumi'de, 14.07.2011 http://www.cumhuriyet.com.tr/?im=yhs&hn=157516

23. “Peter Semneby Kaffed’i ziyaret etti“,17.12.2009 http://kafkasfederasyonu.org/haber/federasyon/2009/171209_semneby.htm

24. “AB, Türkiye'yi atlayıp Gürcistan'agöz kırptı! “16.07.2011 http://www.milliyet.com.tr/ab-turkiye-yi-atlayip-gurcistan-a-goz-kirpti-/dunya/sondakikaarsiv/16.07.2010/1264271/default.htm

25.Government of Georgia, State Strategyon Occupied Territories: EngagementThrough Cooperation, 2010http://www.smr.gov.ge/uploads/file/SMR-Strategy-en.pdf Government of Georgia, Action Planfor Engagement, 2010 http://www.smr.gov.ge/uploads/action_plan_en.pdf

26. HERBERG Antje, “Georgian strategytowards Abkhazia and South Ossetia is notas weak as many think“ The InternationalInstitute fot Strategic Issues, 2010http://www.iiss.org/programmes/russia-and-eurasia/about/georgian-russian-dialogue/

caucasus-security-insight/antje-herrberg/taking-cooperation-seriously/

27. MARKEDONOV Sergey, “Yeni Osmanlı’nınyumuşak gücü “, 26.06.2011http://www.ekhokavkaza.com/content/article/24247046.html