T.C.KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI

Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü

32.KAZI SONUÇLARI

TOPLANTISI4. CİLT

24 - 28 MAYIS 2010İSTANBUL

T.C. Kültür ve Turizm Bakanlýðý Yayýn No: 3267-4 Kültür Varlýklarý ve Müzeler Genel Müdürlüðü Yayýn No: 147-4

YAYINA HAZIRLAYANLARA. Naci TOYDr. Haydar DÖNMEZÖmer ÖTGÜN

Mustafa ÜÇGÜL

ISSN: 1017-7655

Kapak Fotoðrafý: Cevat BAÞARAN “Parion 2009 Yýlý Kazý ve Restorasyon Çalýþmalarý”

Not : Kazý raporlarý, dil ve yazým açýsýndan Klâsik Filolog Dr. Haydar Dönmez tarafýndan denetlenmiþtir. Yayýmlanan yazýlarýn içeriðinden yazarlarý sorumludur.

Allâme Tanýtým & Matbaacýlýk

Hizmetleri

ANKARA-2011

Kapak ve Uygulama

Bu kitap Ýstanbul 2010 Avrupa Kültür Baþkenti Ajansý nýn

katkýlarýyla basýlmýþtýr.

'

..................................................................................................................................................................................368

KYME 2009 YILI KAZILARI

Antonio LA MARCA*

Kyme kazı ve araştırmaları Temmuz-Eylül aylarında gerçekleştirilmiştir. Bakanlık temsilcimiz Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü’nden Sayın Nurhan Ülgen’dir1.

Bu yıl dört farklı sektörde çalışılmıştır: 1) Agora ve Küçük Tapınak: genişlemeler yapılmıştır; 2) Tiyatro: Orkestranın merkezindeki döküntülerin kaldırılmasına başlanmıştır. 3) Stoa: Agora’nın altında bulunan Stoa’nın temellerinde stratigrafiyi anlamaya yönelik sondajlar açılmıştır; 4) Güney Tepe Yerleşim alanı: Roma evinde kazılara devam edilmiştir.

Ayrıca Ortaçağ Kalesi’nin restorasyon ve sağlamlaştırılmasına devam edilmiştir. Daha önce kazılmış alanlar temizlenmiş, gezi güzergâhı genişletilmiş ve ziyaretçiler için bilgi panoları yapılmıştır2.

AgoraAgora’da daha önceki çalışmalarımızda büyük kalker bloklarla yapılmış bir döşeme,

üç tane kaide, bir eksedra ve 5-6 tane Geç Roma Dönemine ait mezar bulunmuştur3. 2009 yılı çalışmaları bu alanın güney ve batısında sürdürülmüştür (Resim: 1). Alanda tarım toprağının kaldırılmasından sonra, şimdilik 34 mezarın (Resim: 2a) açıldığı bir nekropol ve olasılıkla küçük bir kiliseye (ya da şapele) ait bir yapının apsis bölümü ortaya çıkarılmıştır (Resim: 2b). Apsisin kuzey köşesinde in situ yivli bir sütun bulunmuştur (Resim: 2c). Önümüzdeki yıl, bu sütunun karşısında olması gereken 2. sütunu da bulmayı ümit ediyoruz.

Apsisli yapının hemen güneyinde, birbiri ile ilişkili üç küçük mekân (oda) ile karşılaşılmıştır (Resim: 2d). Bu odalardan birinin duvarı, daha geç dönemde nekropolde bir mezarın yan duvarı olarak kullanılmıştır.

* Prof.Antonio LA MARCA,Dipartimento di Archeologia e Storia delle Arti, Universita della Calabria, Arcavata di Rende Cosenza/ITALIA. E-mail:a.lamarca@unical.it

1 2009 yılı kazı sezonunda ekibimizde 2’si Türk olmak üzere 14 arkeolog, 7 teknik eleman, 2 Türk restoratör görev almıştır. Çalışmalarımızı Calabria, Catania, Milano, Napoli Federico II Üniversiteleri, İtalya Dış İşleri Bakanlığı, Sicilya Antik Topoğrafya Merkezi, Cosenza Carical Vakfı, Banca di Credito Cooperativo Mediocrati di Rende (Cosenza), Ege Gübre, İDÇ, Dört Yıldız, Egelim fabrikaları desteklemiştir.

2 S. Lagona, Venticinque anni di scavo a Kyme, in L.A. Scatozza Höricht (ed.), Kyme e l’Eolide, da Augusto a Costantino, Atti dell’incontro internazionale di studio Napoli,12-13 dicembre 2005 (Napoli 2007), 9-15.

3 A. La Marca, Kyme 2008 yılı kazı çalışmaları, 31. Kazı Sonuçları Toplantısı, 4. cilt, 402.

.................................................................................................................................................................................. 369

Agora’nın 20-25 cm. kadar üst seviyesinde, mezarlık alanını ortadan bölen ve doğu-batı doğrultulu taş döşeli bir cadde ortaya çıkarılmıştır.

Nekropolde 34 mezar bulunmuştur. Bu mezarlardan ikisi kuzey-güney doğrultusunda, kalanlar doğu-batı doğrultusundadır; mezarlarda çok az sayıda iskelet tam ya da tama yakın olarak açığa çıkarılmıştır (Resim: 3-4). 4 No.lu taş mezarda biri kadın biri erkek iki erişkin ile iki çocuğa ait toplam dört iskelet görülmüştür.

Mezarlar buluntu açısından değerlendirildiğinde, buluntuların son derece az olduğu göze çarpar. 30 kadar kandil fragmanı, birkaç ok ucu, birkaç bronz iğne, bir demir bıçak, bir kolye, bir tanesi tam olarak korunmuş 10-15 kadar cam malzeme ile Geç Roma Dönemine ait seramik parçaları buluntuların tamamını oluşturmaktadır. Seramikler bezemesiz ve astarsız olmakla birlikte, birkaç tane Kırmızı Astarlı (Red Slip) seramik parçası bulunmuştur. 2 ve 17 No.lu mezarlarda ise birer tane sikke ölü hediyesi olarak dikkat çeker. Mezarlık alanındaki 34 mezardan 12’si erişkin, 22’si bebek ve çocuklara aittir. Mezarlardan bazısı doğrudan agoranın taş döşemesi üzerine yapılmıştır. Mezarları mimarî açıdan 4 tip altında toplamak olasıdır:

Düzgün taş plâkalarla oluşturulmuş mezarlar (örn: 13,14,15).a) Dörtgen ve kare tuğlalarla oluşturulmuş mezarlar (örn: 3,5,11,21,22).b)

Taş ve büyük tuğlalarla oluşturulmuş mezarlar (örn: 4,9,28).c) Kırık kiremit, düzensiz taş ve plâkalarla oluşturulmuş mezarlar (örn: 22,26).d)

Nekropolde ele geçirilen buluntuların ilk değerlendirmelerine göre, bu mezarların İ.S. VI-VII. yüzyıllara tarihlendirilmeleri gerektiğini söylemek mümkün gibi görünmektedir. Buluntuların ayrıntılı incelenmesiyle kesin tarihlemeye varılacaktır.

Mezarların çoğunun çocuklara ait olması (22 mezar), bu nekropolün bir salgın hastalık sonrası kullanılmaya başlandığı fikrini kuvvetlendirmektedir. Önümüzdeki yıllarda bu alanda yapılacak çalışmalar agora, apsisli yapı ve diğer mezarların daha iyi ortaya konmasını sağlayacaktır.

Agora alanı kazılarında bol miktarda seramik ele geçirilmiştir. Bu seramiklerle ilgili çalışmalar devam etmektedir. Bu alanda bulunan girlantlı ve masklı bir friz parçası, tiyatro alanında daha önceki yıllarda bulunan friz parçası ile benzerlikler göstermektedir. Mermer bir Korinth başlığı, güzel işlenmiş mermer parçalar, bir sütun parçası erken dönemdeki kentin önemli kamu yapılarından buraya taşınmış mimarî elemanlardır. Bahsi geçirilen parçalar muhtemelen şehrin terk edilişinden sonra bu alana getirilmiştir (Resim: 5). Ayrıca açmanın batı bölümünde kümelenmiş yoğun miktardaki taşlar bu görüşümüzü desteklemektedir.

Agora kazılarında 22 adet sikke bulunmuştur. Oldukça bozulmuş olan bu sikkelerden birkaç tanesi okunabilir durumdadır.

..................................................................................................................................................................................370

Stoa Alanındakı Kazı Çalışmaları Bu yıl stoanın temellerinde üç ayrı açma açılmıştır. Temelin kesintiye uğradığı

alanda görülen açma ilk açmadır. Burası güney köşeden yaklaşık 1.07 metre uzaklıktadır4 (Resim: 6). Stoanın denize doğru uzanan kuzey bölümü, güneyde gördüğümüz şekilde bir mimarî yapı sergilemez, bu alanda kalın taş bloklardan yapılmış homojen bir görünüm vardır. Stoanın genişliğinin 14 metre olduğu daha önceki kazılardan anlaşılmıştır. Fakat uzunluğunun kaç metre olduğu ancak kuzey köşeyi bulduğumuz zaman kesin olarak anlaşılabilecektir. Bu alanda yapılan kazılarda, stoanın temelinden daha yüksek bir seviyede, açmanın doğu ve batısına doğru ilerleyen kalker levhalardan yapılmış bir döşeme tespit edilmiştir.

Stoanın güney köşesinde, iç kısımda yapılan bir sondajda, bu yapının İ.Ö. V. yüzyıl sonu – İ.S. IV. yüzyıl başlarında yapılmış olduğunu gösteren buluntular ele geçirilmiştir (Resim: 7). Stoanın temel bloklarının yoğun bir yangın tabakası üzerine yerleştirildiği görülmüştür. Yangın tabakası Arkaik Döneme tarihli olup burada bulunan seramikler İ.Ö. VIII. yüzyıl sonu ile İ.Ö. VII. arasına tarihlendirilmiştir (Resim: 8).

Bu alanda sürdürülen stratigrafik kazı çalışmalarında, taban suyunun çıkmaya başladığı, açık renkli çakıl içeren kumlu bir tabakaya ulaşılmıştır. Burada çıkmaya başlayan su seviyesi stoanın temel yapısının üst seviyesine göre 1.07 metre aşağıda bulunmaktadır.

Stoanın hemen güneybatı kenarında yapılan temizlik çalışmalarında, stoa boyunca düzensiz aralıklarla uzanan, birbirinden biçim ve teknik olarak farklı kaideler görülmüştür. Stoanın temellerinde yapılan üçüncü çalışma alanında ise tarım toprağının kaldırılmasından sonra, yüzeyden 25 cm. kadar aşağıda döşemeli bir alanla karşılaşılmıştır (Resim: 9).

Küçük Tapınak Geç Hellenistik (İ.Ö. II-I. yüzyıl) Döneme ait olan bu tapınağın inşasında,

kendisinden önceki yapılar tamamen tahrip edilmiştir (Resim: 10). Roma Dönemi yapıları arasında sıkışıp kalmış olan bu söz konusu tapınağa ait çok az veri vardır. Tapınağın bulunduğu alan İ.S. V-VI. yüzyıllarda tamamen yıkılmıştır5. Detaylı incelendiğinde bu alanda yağmalaya ait izleri tespit etmek mümkündür.

Küçük tapınağın güneybatısında sondaj çalışmaları yapılmış ve ilk tabakada mimarî öğelere rastlanmıştır. Bu alanda 2008 yılında ortaya çıkarılan bir duvarın devamı bulunmuştur. Bu duvar olasılıkla güçlü bir mimarî yapıya aittir ve yönü tapınak duvarı ile paralellik gösterir. Genişliği 60 cm. uzunluğu ise kazıldığı alanda 8,92 metre olan ve

4 A. La Marca, Kyme 2008 yılı kazı çalışmaları, 31. Kazı Sonuçları Toplantısı, 4. cilt, 402.5 L.A. Scatozza Höricht, Nuovi dati per lo studio della città di Kyme in età ellenistico- romana, in L.A.

Scatozza, Kyme e l’Eolide, da Augusto a Costantino, Atti dell’incontro internazionale di studio Napoli, 12-13 dicembre 2005 (Napoli 2007), 103-133.

.................................................................................................................................................................................. 371

düzgün taş bloklarla yapılmış bu duvar, muhtemelen bir teras duvarı olmalıdır.Bu duvarın yalnızca arka bölümü araştırılabilmiştir. Ön bölüm geç dönemdeki

yapıların altında kaldığı için henüz araştırılamamıştır. Bu alanda ele geçirilen seramik buluntular ışığında duvar İ.S. I-II. yüzyıla ait olmalıdır.

Tiyatro Tiyatro için hazırlanan genel proje çerçevesinde, 2009 yılı için özellikle iki ana

hedef belirlenmiştir6 (Resim: 11). Tiyatronun, mimarî, tipolojik ve kronolojik olarak incelenmesi ve a)

araştırılması. Şehri değerlendirmeye yönelik proje kapsamında, tiyatronun ziyaretçiler b)

tarafından daha kolay anlaşılmasını sağlamak ve tiyatroyu nitelikli gösterilerde değerlendirmek üzere, kullanılabilir hâle getirmek. Her iki amaç içinde farklı çalışma prensipleri ortaya konmuştur. Birinci amaç

için, stratigrafiyi ortaya çıkarmak üzere, tiyatronun birinci evresine ait olduğunu düşündüğümüz analemma duvarının güneybatı yönünde birkaç küçük açma açılmıştır. Böylece birinci evreye ait analemma duvarının yapısı, ne kadar bölümünün korunduğu, mimarî özellikleri ortaya konmaya çalışılmıştır. Bu alanda önümüzdeki yıllarda kazı çalışmaları sürdürülecektir.

İkinci amaca yönelik olarak, orkestranın ortasında bulunan yığıntı durumdaki döküntüler kaldırılmış, oturma basamaklarının bir bölümü temizlenerek izleyicilerin tiyatro yapısını anlaması ve algılaması sağlanmıştır.

Bu alanda bulunan mermerden yapılmış küçük kadın büstü ile kalkerden yapılmış aslan protomlu saçak önemli buluntular arasındadır. Fakat bu eserleri bir kontekst içerisinde değerlendirmek mümkün değildir.

Döküntüler kaldırıldıktan sonra, orkestra ile oturma sıraları arasında bulunan balteus’u baştan sona görmek mümkün olmuştur. Ayrıca orkestranın arenaya çevrilmesi sırasında yapılan değişiklikleri de burada izlemek mümkündür.

Tiyatro asıl kullanım amacını yitirdikten sonra, bu alanda kireç ocakları açılmıştır. Şimdiye kadar tiyatro alanında üç tane kireç ocağı bulunmuştu. Bu yıl dördüncüsü bulunmuş, fakat kazısı yapılamamıştır.

Yerleşim Alanı / Alan IV (Güney Tepe) Bu alanda yapılan kazılarda Kyme’nin en erken tarihli ithal seramiği bulunmuştur.

M.Ö. 8. yüzyıla tarihli bu seramik, M.Ö. 8. yüzyılda Kyme’nin Kıta Yunanistan ile olan ticarî ilişkisini ortaya koyması bakımından önem arz eder7 (Resim: 12).6 G. Bejor - S. Mancuso, Il teatro di Kyme tra ricerca e valorizzazione, in Giornata di studio su “Kyme eolica

alla luce delle nuove scoperte”, Università della Calabria 20 gennaio 2009, in c.s7 M. FRASCA, Osservazioni preliminari sulla ceramica arcaica di Kyme, in “Studi su Kyme eolica”, Atti della

Giornata di Studio della Scuola di Specializzazione in Archeologia dell’Università di Catania, Catania 16

..................................................................................................................................................................................372

Güney tepe yerleşim alandaki kazılarda, daha önce bulunmuş olan Roma evine ait stylobatın kuzey kenarı da ortaya çıkarılmıştır. Böylece kuzey kenarda, kare şeklindeki sütun kaidelerinin sayısı 8’e ulaşmış ve uzunluğu da 21.70 metre olarak belirlenmiştir. Kuzeydoğu köşede, diğer kenarlarda olduğu gibi, bu kenar boyunca da devam eden bir kanal bulunmuştur. Açmanın doğu bölümünde, ileride özelliklerini ve işlevini tam olarak anlayacağımız taş döşemeli bir alan (yol) bulunmuştur. Ayrıca bu alanda doğu stylobatın köşesi de ortaya çıkarılmıştır. Bu yılki çalışmalarımız, “perystilli evin ve stylobatın iki ayrı evreye sahip” olduğu düşüncemizi doğrulamıştır. Stratigrafik yapı da bu düşüncemizi desteklemektedir.

Andezit Duvar Duvarın kesin tarihlemesini yapmak üzere, söveleri hâlen üzerinde görülebilen

kapının etrafında sondajlar yapılmıştır (Resim: 13). Andezit duvar şehrin iki tepesi arasındaki düzlüğü kısmen ortadan ikiye bölen

güçlü bir sur yapısıdır. Agora, Stoa, Tiyatro, Küçük Tapınak gibi şehrin önemli kamusal yapıları sur içerisinde, kale ve muhtemelen kentin kenar mahalleleri sur dışındadır8.

Dolgulu duvar tekniği ile yapılmış olan surun kalınlığı 3,20 metredir. Duvar dolgusu düzensiz taşlar ve toprakla yapılmıştır. Duvarın iç yüzü kumtaşı bloklarla isodomik duvar tekniği ile, dış yüzü ise andezit bloklarla, pseudo-isodomik teknikle yapılmıştır. Surun alt sıraları oldukça iyi korunmuş durumdadır. Andezit taşlarla örülü dış yüzdeki beş sıra taşın yüksekliği 2.40 metreyi bulmaktadır. Duvarın üst bölümleri farklı tipte taşlarla ve farklı tekniklerle örülmüştür.

Restorasyon ÇalışmalarıAntik liman yapıları üzerine inşa edilen 12-13. yüzyıla tarihli Ortaçağ Kalesi’nde

koruyucu restorasyon çalışmaları sürdürülmüştür9. Kalenin ana kapısının solundaki kulenin eksik bölümleri tamamlamış, konsolidasyonu yapılmıştır. Pişmiş topraktan yapılmış iki ocağın rekonstrüksiyonu tamamlanmıştır (Resim: 14a-d). Güney kapının konsolidasyonu yapılmış, güney bölümde restorasyon ve konsolidasyon çalışmalarının

maggio 1990, in “Cronache di Archeologia”, 32, 1993, 51-70; M. FRASCA, Ceramiche greche d’importazione a Kyme eolica nell’VIII secolo a.C., in L’Eubea e la presenza euboica in Calcidica e in Occidente, Atti del Convegno Internazionale di Napoli (13-16 novembre 1996), a cura di Bats e B. D’Agostino, Napoli 1998, 273-279; M. FRASCA, Ceramiche Sigillate Orientali dalla collina di Kyme, in Studi su Kyme eolica, II, Catania 2004, 41-48.

8 A. La Marca, Il ‘muro di andesite’ nell’area portuale di Kyme, in A. La Marca (a cura di), Studi su Kyme eolica, IV, Infrastrutture urbane a Kyme d’Eolide, in Atti della Giornata di Studio, Università della Calabria 19 febbraio 2002, Castrovillari (Cosenza) 2006, 27-48; A. La Marca, Nuovi dati sul ‘muro di andesite’ a Kyme d’Eolide, in L.A. Scatozza Höricht (a cura di), Kyme e l’Eolide da Augusto a Costantino, Atti dell’incontro Internazionale di Studio, Napoli 12-13 dicembre 2005, Napoli 2007, 71-82.

9 S. Patitucci - G. Uggeri, Kyme eolica e il castello bizantino, in Rendiconti Pontificia Accademia”, LXXII, 1999-2000, 59-65; S. Patitucci Uggeri, “Zeuxippus ware”: novità da Kyme eolica (Turchia), in “XLII Corso di Cultura sull’arte ravennate e bizantina, Ravenna 1995”, Ravenna 1996, 721-746.

.................................................................................................................................................................................. 373

bir bölümü tamamlanmıştır. Son iki kazı sezonunda, özellikle kent merkezinin arkeolojik park olarak

düzenlenmesine yönelik çalışmalara önem verilmiştir. Kentin önemli yapılarının görülmesini sağlamak, yapılar arasında ziyaret güzergâhını belirlemek, kent ve yapılar hakkında bilgi panolarını güncellemek gibi çalışmalar yapılmıştır.

Ören yeri bekçisi için yeni bir kulübe yapılmış, kulübe çevresi ziyaretçilerin dinlenme alanı olarak düzenlenmiştir.

Ortaçağ Kalesi kente gelen ziyaretçilerin ilk karşılaştığı yapı olması nedeniyle ilk olarak kale çevresi düzenlenmiştir. Ziyaretçilerin ikinci önemli uğrak yeri tiyatro olduğundan, tiyatronun orkestra bölümündeki döküntüler kaldırılmış, cavea bölümünün anlaşılması için bu alanda bir sondaj yapılarak, oturma sıralarının bir bölümü ortaya çıkarılmıştır.

Kazı evindeki depoların sistematik olarak düzenlenmesi için çalışmalar sürdürülmüştür. 2007-2008 yıllarında Güney Tepe’nin güneydoğusundaki nekropolde ele geçirilen malzemelerin katalog çalışmaları yapılmıştır. Bu alanla ilgili elimizde bulunan belgeler yeniden gözden geçirilmiş, önümüzdeki yıllarda yapılacak olan yayın için ön hazırlık çalışmaları yapılmıştır.

2009 yılı Temmuz ayında Türkçe ve İtalyanca iki dilli bir Kyme broşürü bastırılmıştır.

ArkeometriCalabria Üniversitesi’nden Prof. Gino Mirocle Crisci tarafından yürütülen

araştırmalarda doğal ve doğal olmayan taş mazemenin makroskobik olarak tüm litolojik araştırmaları yapılmıştır. Ortaçağ Kalesi, Geç Roma ve Erken Bizans Dönemine ait yapılardan alınan harç örnekleri sistematik biçimde incelenmiştir10. Bu incelemelerden sonra, harç örnekleri laboratuvar ortamında günümüz hava koşullarına dirençli olabilecek şekilde, aslına uygun olarak hazırlanacak ve alandaki yapıların restorasyonunda kullanılacaktır.

Diğer taş örnekleri andezit duvarın üst sıralarını oluşturan kalker taşlardan alınmıştır. Ne yazık ki bu taşlar rüzgârdan ve diğer doğal etkenlerden aşınmış durumdadır. Bu aşınmaları önlemek amacıyla yeni araştırma ve çalışmalar yapılacaktır. Doğal taş malzemenin nereden getirildiğini tespit etmek için, Larisa antik kenti önünde bulunan andezit yataklarından numuneler alınmış, bu numuneler kimyasal petrografileri yapılmak üzere İtalya’ya gönderilmiştir (Resim: 15).

10 Calabria Üniversitesi Yer Bilimleri Bölümü, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü’nün İşbirliği ile “Characterisation of Archaeological Mortars from Kyme (Turkey)” adlı makale “Journal of Archaeological Sciences” ta yayımlanmıştır.

..................................................................................................................................................................................374

Resim 1: Agora-güneyden görünüş.

Resim 2: Agorada ortaya çıkarılan yapılar; 2a: Bizans Nekropolü; 2b: Kilise apsisi; 2c: Cadde; 2d: Kilise yapıları.

.................................................................................................................................................................................. 375

Resim 4: 10-23 mezarlar –Detay/ 24 No.lu mezar buluntuları.

Resim 3: Mezar Tipolojileri.

..................................................................................................................................................................................376

Resim 5: Agora kazıları buluntuları: tiyatro frizi ve Korint sütun başlığı.

Resim 6: Stoa-kuzeyden görünüş.

.................................................................................................................................................................................. 377

Resim 7: Stoa, güney köşe - stratigrafik derinleşme.

Resim 8: İ.Ö.VIII-VII yüzyıl seramikleri.

..................................................................................................................................................................................378

Resim 10: Hellenistik -Roma küçük tapınak: İ.S I-II yüzyıl duvarı detay.

Resim 9: Bizans döşeme.

.................................................................................................................................................................................. 379

Resim 12: Hellenistik-Roma evi-peristil detay.

Resim 11: Tiyatro çizimi.

..................................................................................................................................................................................380

Resim 13: Andesit duvar, cadde ve kanalizasyon.

Resim 14: Kale: Sağlamlaştırma ve restorasyon çalışmaları.

.................................................................................................................................................................................. 381

Resim 15: Andesit ocağı.