A evolución dos homínidos (gl)

Índice

1. Introdución

2. Os Pre-australopitecus

2.1. Sahelanthropus tchadensis

2.2. Orrorin tugenensis

2.3. Ardipithecus kadabba

2.4. Ardipithecus ramidus

3. Os Australopithecus

3.1. Australopithecus anamensis

3.2. Australopithecus afarensis

3.3. Australopithecus africanus

3.4. Australopithecus garhi

3.5. Australopithecus sediba

4. Os Paranthropus

4.1. Paranthropus aethiopicus

4.2. Paranthropus boisei

4.3. Paranthropus Robustus

5. Os homo

5.1. Homo habilis 5.2. Homo rudolfensis

5.3. Homo Ergaster

5.4. Homo georgicus

5.5. Homo erectus

5.6. Homo antecessor

5.7. Homo heidelbergensis

5.8. Homo neanderthalensis

5.9. Homo floresiensis

5.10. Homo rhodesiensis (homo sapiens arcaico)

5.11. Homo sapiens

5.11.1. Idaltu

5.11.2. Sapiens

6. Bibliografía

A evolución dos homínidos

1. Introdución

Neste traballo imos recorrer a evolución dos homínidos, dende os primeiros bípedes ata o

home moderno.

Pero, primeiro, imos responder a pregunta: que é a evolución?

A evolución é o proceso mediante o cal se suceden unha serie de cambios (adaptacións,

extincións, diversificacións, mutacións …) sobre unha especie ao longo da historia conseguindo

que aparezan outras distintas.

As teorías evolucionistas naceron na antiga Grecia, pero o seu verdadeiro impulso foi durante o

século XIX grazas o traballo de Lamarck e Darwin. O segundo propuxo a teoría da “selección

natural” mediante a cal as especies irían modificándose segundo as circunstancias do medio

para sobrevivir.

Na actualidade a teoría da selección natural é a máis estendida.

Agora volvamos ao home.

Para falar da historia do home hai que retroceder ata fai mais de 180 millóns de anos cando

apareceron os primeiros mamíferos. Estes remotos devanceiros proviñan dunha evolución

intermedia, dos sinápsidos. Estes seres, considerados como os predecesores dos mamíferos,

eran moi similares aos réptiles, pero xa contiñan algúns aspectos semellantes aos que

mostramos nós, por exemplo, comezaron a ter pelos e mais a ser homotermos; é dicir, xa eran

capaces de manter a súa propia temperatura corporal.

O aspecto que ofrecían estes seres primitivos era máis similar ao que ten un roedor que ao que

temos case todos os mamíferos, pero co paso do tempo foron sufrindo cambios que os

asemellaron máis a súa futura dinastía de especies. Algúns destes cambios foron: a

desaparición por completo das escamas, o aumento do cranio, a relocalización a maior

mobilidade dos ollos …

Neste traballo imos seguir unha mestura do punto de vista da evolución puntualista,

encabezado polo Smithsonian, e o gradualista, encabezado polo Royal Belgian Institute of

Natural Science.

2. Os seres Pre-australopitecus

Os pre-australopitecus foron, segundo os actuais achádegos, os seres clasificados como homínidos

máis antigos do planeta. Os espécimes máis antigos datan de aproximadamente fai 7 millóns de

anos. Estas son as especies que conforman estes grupo:

2.1. Sahelanthropus tchadensis

O Sahelanthropus tchadensis está considerado como o homínido máis antigo da historia da Terra

(achado ata o de agora). Este ser moi similar ao que para nós é un primate contiña características dos

simios ( cerebro pequeno, rostro inclinado, cranio alongado …) e características dos homínidos (dentes

caninos, espiña dorsal cunha unión semimóbil no cranio …).

Deste individuo sabemos que camiñaba erguido pola forma na que tiña soldada a columna vertebral e

por onde tiña aloxado o cerebro. Por desgraza descoñecemos o resto de datos: cal era a súa dieta?

Tiñan diferenzas entre machos e femias? Como tiñan as extremidades?... Todo é un misterio xa que na

actualidade só dispoñemos de cranios e ningún está completo.

O que si que nos aporta este achado é mais datos sobre o que foi o berce da civilización, xa que ao revés

de como se pensaba é máis amplo que o corno de África.

2.2. Orrorin tugenensis

O Orrorín Tugennensis é

un dos homínidos máis

antigos e presentase como

o único dentro da familia

dos Orrorin. Este ser seguía a ter características similares as dos simios, pero xa se

diferenciaba deles. Polos datos que temos, podemos falar dun ser que xa pasaba moitas horas

sobre as extremidades inferiores, pero que mantiña as extremidades preparadas para trepar

ás arbores.

Destes seres supoñemos que seguían a ser herbívoros, aínda que xa tiñas caninos

desenvolvidos seguían a ser máis importantes os molares machacadores.

Aínda descoñecemos moitas características destes seres: o seu peso e altura, se competiron

cos Sahelanthropus tchadensis, como se orixinaron os seus costumes bípedes …

2.3. Ardipithecus kadabba

Cadro Resumo

Data Entre hai 7 e 6 millóns de anos

Localización África Occidental (Chad)

Descubrimento 2001, norte de Chad: 9 cranios

Cranio Alongado similar ao dos monos actuais

Boca Herbívora (similar ao dos monos fruxívoros), pero con pequenos cambios como a aparición de caninos.

Comportamento Descoñecémolos xa que só dispoñemos de cranios.

Cadro Resumo

Data Entre hai 6,2 e 6,5 millóns de anos

Localización África Oriental (Kenia)

Descubrimento 2001, cerca de Tugen (centro de Kenia): doce osos

Cranio Non se coñece

Boca Só temos datos dos dentes que xa tiñan unha capa de esmalte similar á actual.

Comportamento Supoñemos que eran seres que seguían a vivir nas arbores, aínda que xa eran capaces de manterse erguidos e de camiñar apoiando so as extremidades inferiores.

Cadro Resumo

O Ardipithecus kadabba

preséntase como a

primeira especie despois

da división da rama dos

homínidos e a rama dos

chimpancés. Aínda presenta calidades moi similares a estes animais como pode ser o peso e a

altura, pero xa pasa moitas máis horas erguido; o seu metabolismo xa se estaba a afacer a

comidas máis duras que as froitas e as follas, ademais sabemos que estes ser tiña unas

extremidades superiores que xa empezaran o seu acurtamento.

Na actualidade só dispoñemos dunha vintena de osos, polo que aínda quedan moitas dúbidas

sobre como foi de verdade este ser.

2.4. Ardipithecus ramidus

Ardipithecus ramidus é un dos nosos antepasados que mellor temos documentados graza ao

amplo catálogo de pezas del que dispoñemos. En 1994 achouse un individuo case completo:

Ardi. Grazas a esta femia de ramidus sabemos que esta especie xa era bípede e que o seu

corpo xa non estaba adaptado para vivir unicamente nas árbores, senón que xa lles permitía

erguerse e camiñar alzados. Ademais temos moitos datos sobre o que ten que ver co seu

cranio, que era alongado como o dos simios, pero que xa presentaba moitos dos trazos que

despois teriamos nós ( orificio occipital posterior, fusión semimóbil da columna …). A súa

mandíbula xa estaba preparada para o omnivarismo e o seu aparato dixestivo tamén; os seus

dentes entre homínido e simio presentaban grandes incisivos, molares cadrados, caninos en

forma de diamante, esmalte fino similar ao dos chimpancés …


Localización África Oriental (Kenia)

Descubrimento 1997, rexión de Middle Awash (Etiopía): dezasete osos

Cranio Non se coñece

Boca Só temos unha parte dunha mandíbula e varios dentes, pero xa podemos dicir que sería máis parecida ao que é unha boca de chimpanze.

Comportamento Esta especie de homínido xa podía vivir en territorios de sabana e pequeno bosque, ademais a súa alimentación en vez de ser sobre todo fruxívoro era máis ben unha alimentación baseada en alimentos fibrosos.

Cadro Resumo

Data sobre hai 4,4

Localización África Oriental (Etiopía)

Descubrimento 1994, rexión de Middle Awash (Etiopía): máis de 100 individuos.

Cranio Alongada con características humanoides ( orificio occipital posterior …)

Boca Entre homínido e simio presentaban grandes incisivos, molares cadrados, caninos en forma de diamante, esmalte fino similar ao dos chimpancés ….

Comportamento Esta especie de homínido comezou a ser omnívora, pero gustaba máis de alimentos brandos como a froita e a carne que de alimentos duros como froitos secos, sementes e tubérculos. Tamén sabemos que era unha especia bípede.

Sabemos de Ardi que era unha femia, polo que había dimorfismo sexual; que medía sobre 1,2

m; que pesaba uns 50kg e que xa estaba a perder forza e mobilidade nos pés, o que nos indica

que pasaba moitas horas de pé ou camiñando de maneira bípede.

A pesar de que temos toda esta información, aínda nos quedan moitas cousas por descubrir

desta especie como: a súa relación cos Ardipithecus kadabba, como se modificou a especie ata

chegar ao Australopithecus anamensis …

3. Os Australopithecus

3.1. Australopithecus anamensis

Este ser similar ao A. afarensis

preséntase como unha

importante proba para a

evolución xa que posúe trazos

semellantes aos do seu

descendente, aínda que aínda

conserva moitas características

da familia dos simios dos que se

acaba de separar. Sobre o A.

anamensis aínda quedan moitas

dúbidas ( é un devanceiro directo da liñaxe do Ardipithecus ramidus? Xa eran omnivoros?

Tiveron relacións con outras especies de hominidos?...), pero hai outras as que xa achamos

resposta, por exemplo:

O seu peso: similar ao dun chimpancé

A súa altura: menor que a dun chimpancé

Tiñan dimorfismo sexual, os machos eran maiores que as femias.

Cadro Resumo


Localización África Oriental (Lago Turkana, en Kenia e Middle Awash, na Etiopía)

Descubrimento 1965, Lago Turkana (Kenia): parte dun úmero

Cranio Forma achatada similar ao dos gorilas, diferenciada principalmente pola súa maior capacidade cerebral.

Boca Máis pequena que a dun humano e a dun chimpancé, presenta unha forma moi característica mesturando a forma de U dos chimpancés coa de V dos humanos. Tiñan un esmalte moi groso que nos indica que comían follas froitas e alimentos duros.

Comportamento Os restos foron atopados en zonas onde había bosque polo que cremos que tiñan costumes forestais, aínda que xa andaban erguidos. Cremos que vivían en grupos, nos que varios machos emparentados tiñan cadanseu harén de femias.

3.2. Australopithecus afarensis

Cadro Resumo


Localización África Oriental (Etiopía, Kenia e Tanzania)

Descubrimento 1974, Hadar (Val do río Awash, Etiopía): Lucy e outros doce individuos.

Cranio Alongado cunha capacidade cranial similar a que ten un chimpancé, pero diferénciase deste na forma e na posición da cara que esta botada cara adiante.

Boca Moi similar á humana, cun padal amplo. Os seus molares e premolares eran planos e estaban recubertos dun esmalte groso. Os seus caninos, non sendo extremadamente grandes, xa estaban proxectados cara adiante e os incisivos eran relativamente grandes

Comportamento Seguían a vivir en zonas boscosas, aínda que xa pasaban moitas horas no chan. Eran bípedes, pero seguían tendo os dedos das mans alongados para trepar. Tiñan capacidades omnívoras.

O Australopithecus afarensis é unha das especies das que temos máis información de todos os

nosos antepasados, pola grande cantidade de fósiles atopados e mais polo grande número de

ósos enteiros que temos. Os maiores descubrimentos foron: Lucy ( unha femia adulta da que

se achou case a totalidade do seu corpo, a nena de Dikika da que tamén se atopou grande

parte do seu corpo e ademais se achou o catálogo completo de dentes de leite e permanentes,

e por último, as pisadas de Laetoli que confirmaron o bipedismo desta especie).

Grazas a estes descubrimentos e a outros moitos sabemos moitos datos sobre esta especie:

Tiñan unha pelve pequena e en posición de bípede.

Os seus dedos estaban curvados o que indica que era capaz de trepar.

Os seus pés xa estaban especializados para camiñar e distaban moito dos dos simios.

O seu cranio era alongado e tiña cunha capacidade cranial similar a que ten un

chimpancé. A súa forma dista da dun simio. A súa cara estaba botada cara adiante e

presentaba unha mandíbula prominente

A súa boca era moi similar á humana, cun padal amplo en forma de V. Os seus

molares e premolares eran planos e estaban recubertos dun esmalte groso. Os seus

caninos, non sendo extremadamente grandes, xa estaban proxectados cara adiante e

os incisivos eran relativamente grandes.

O seu peito presenta unha forma de campá diferente da humana.

Presentaban un forte dimorfismo sexual.

Altura: macho 1,50 m de media e femia 1 m de media.

Peso: macho 42Kg de media e femia 29 Kg de media.

Tiñan costumes omnívoros, comían follas, froitos e pequenos animais como lagartos.

Seguían a durmir e xogar nas árbores, pera xa pasaban moitas horas na terra.

Polo seu tamaño cranial supoñemos que xa eran capaces de fabricar sinxelas

ferramentas de madeira.

Aínda que temos todos estes datos sobre o A. afarensis seguimos descoñecendo moitos

outros, como:

A súa poboación distribuíase por toda África?

Como camiñaban concretamente?

Como eran as súas relacións sociais?

Como podemos relacionar os seus fortes molares coa dieta que cremos que inxerían?

3.3. Australopithecus

africanus

Cadro Resumo

Data Entre hai 3,3 a 2,1 millóns de anos

Localización África Austral (Sudáfrica)

Descubrimento 1924, Taung (Sudáfrica): cranio dun neno

Cranio Estaba lixeiramente levantado, deixando unha maior caixa cerebral o que permitiu a súa maior capacidade cranial, 440cm

3 de media. A súa cara

era curta e presentaba unha mandíbula protuberante.

Boca A mandíbula presentaba un menor prognatismo e un menor tamaño das pezas dentais. O seu padal tiña unha forma de V moi similar á humana.

Comportamento Estes seres eran bípedes e omnívoros. Na súa dieta a carne xa era moito máis importante que os vexetais, por iso esta especie esta considerada como os primeiros “monos asasinos”. Estes seres xa fabricaban ferramentas de pedra e tiñan hábitos grupais para protección e caza.

O Australopithecus africanus é a primeira especie que se coñece que viviu na África Austral.

Presenta características que o fan dificilmente localizable na árbore da evolución, pero crese

que viviu entre hai 3,3 e 2,1 millóns de anos. Destes seres dispoñemos dun amplo catálogo de

fósiles, aínda que non temos todas os datos sobre ela, si que coñecemos bastantes, como:

O seu cranio estaba lixeiramente erguido, deixando unha maior capacidade cranial,

440cm3

de media. A súa cara era curta, os seus ollos estaban lixeiramente enterrados

e presentaba unha mandíbula protuberante.

A súa mandíbula presenta un menor prognatismo e un menor tamaño das pezas

dentais, xa que para estes seres tiña máis importancia a mastigación que o resto de

funcións. O seu padal ten unha forma de V moi similar a humana, pero con menor

numero de pezas.

Estes seres eran bípedes e xa abandonaran os hábitos forestais.

A súa pelve era máis pequena que a humana e presentaba un canal de parto menor.

Altura: machos 1,38 m de media, femia 1,15 m de media

Peso: machos 40Kg de media, femia 30 Kg de media

Estes seres están considerados os primeiros “monos asasinos” pola importancia da

carne na súa alimentación, os seus costumes de caza grupal e a súa capacidade para

crear ferramentas de pedra.

O seu dimorfismo sexual era moi significativo.

Tiñan depredadores, polo que vivían en grupos xerarquizados.

As grandes incógnitas desta especie son tantas que para algúns científicos fan incluso

cuestionarse a existencia desta especie. Algunhas destas dubidas son:

De onde proviñan estes seres?

Como é que estes seres eran capaces de facer ferramentas?

Como se relacionaban co resto de especies?

Houbo intercambios con outros homínidos?

Esta especie é realmente un predecesor dos homo?

3.4. Australopithecus garhi

O Australopithecus garhi é un dos seres dos que máis dubidas temos, polos poucos espécimes

que se atoparon, ata o de agora so dispoñemos dun individuo do que non estamos seguros se

todos os ósos pertencen a el.

O que si que sabemos destes seres é:

A súa capacidade cranial era de 450cm3 .

A súa boca era moi específica, xa que presenta unha forma inicial de V, como os

humanos, pero remata de forma paralela, como os simios.

Xa eran capaces de fabricar sinxelas ferramentas de pedra coas que extraían o tétano

dos osos.

Eran bípedes e omnívoros

Descoñecemos moitos datos, como:

Altura e peso.

Comportamento.

Se tiñan dimorfismo sexual.

A veracidade da

mandíbula

atopada.

Extensión do seu

territorio?

3.5. Australopithecus sediba

Cadro Resumo

Data Hai 2,5 millóns de anos

Localización África Oriental

Descubrimento 1996, Bouri (Middle Awash, Etiopía): Parte dun cranio e pequenos fragmentos de ósos.

Cranio Só dispoñemos de fragmentos dun, polo que non coñecemos con exactitude a súa forma, aínda que si que podemos dicir que a súa capacidade cranial era de 450 cm

3

Boca Sabemos moi pouco da mandíbula deste ser, xa que se descoñece se a mandíbula achada xunto co resto de fósiles pertence a esta especie ou a outra. Se consideramos que pertence a esta especie podemos dicir que este ser tiña unha mestura de características humanas e dos simios exemplificadas na forma de inicial de V do seu padal, pero este padal acaba cunha forma paralela similar a dos simios. Os seus molares e premolares seguían a ser grandes, aínda que reduciran o seu tamaño para deixar espazo a uns maiores caninos.

Comportamento Estes seres eran bípedes e omnívoros. Na súa dieta a carne comezou a ocupar un espazo maior. Sabemos que estes seres xa fabricaban ferramentas sinxelas de pedra.

O Australopithecus sediba é

unha das especies menos

estudadas de toda a familia

Australopithecus, porén

esta é unha das especies

con espécimes mellor

conservados, xa que contamos con máis de 130 pezas e de tres espécimes case completos.

Esta especie móstrase como a que pode ser o paso intermedio entre os Australopithecus e os

homo, xa que conta con características de ambas as ramas.

O seu cranio ten reducidas dimensións, menos de 450cm3, unha forma alongada, unha cara

avanzada e un nariz de reducidas dimensións.

A súa boca garda maior similitude cós homo, xa que, as súas pezas son de pequeno tamaño e

mostran unha especialización na carne, cuns caninos máis grandes e uns molares e

premolares moito máis pequenos.

As súas extremidades son similares ás do resto de Australopithecus, pola súa forma alongada.

A súa pelve e os seus pés amósanos que era bípede e que se desprazaba dunha forma similar

aos humanos.

Presentaban un dimorfismo sexual que non podemos clarificar con exactitude, xa que só

coñecemos unha femia adulta, os demais restos son de nenos.

A súa altura e peso só podemos estimala para os individuos xoves; está rondaría o metro e

medio e o seu peso os 25Kg.

Non coñecemos moitos datos do seu comportamento, xa que os restos que se atoparon son os

pertencentes a unha femia e un rapaz que caeron por un pozo e mais o doutro neno que

parece que morreu tamén dunha caída ou dun golpe. O que si podemos dicir, grazas aos seus

longos polgares, é que esta especie xa debía de ser capaz de fabricar ferramentas.

Desta especie descoñecemos:

A súa Secuenciación exacta e a seu territorio.

Ata que punto teñen relación cos homo.

A súa relación co resto de especies do seu tempo.

4. Os Paranthropus

Cadro Resumo

Data Fai 1,977 millóns de anos

Localización África Austral

Descubrimento 2008, Cova Malapa (Sudáfrica): Un espécime case completo

Cranio De reducido tamaño, apenas 450cm3, presentaba

unha forma alongada, cunha cara avanzada e un nariz pequeno

Boca Estes seres dispoñían dunha mandíbula en forma de V similar á humana, cuns dentes pequenos que nos proporcionan información acerca da súa dieta baseada en alimentos brandos. Os seus caninos nos mostran a súa predilección pola carne, tamén podemos resaltar o tamaño das moas.

Comportamento Estes seres eran bípedes e omnívoros. Na súa dieta a carne xa era máis importante que os vexetais. Os seus grandes polgares nos mostran que estes seres xa eran capaces de crear ferramentas sinxelas.

4.1. Paranthropus aethiopicus

O Paranthropus aethiopicus é

un dos misterios da

Paleontoloxía, polos poucos

fósiles que temos deles; só

dispoñemos dun cranio e mais

dunha mandíbula.

O que si que coñecemos é:

As características do

cranio: Presenta

características dos australopithecus, cara protuínte, capacidade cranial pequena de

410 cm3 e cresta cranial, e dos paranthropus, cresta saxital prominente e mandíbula

saínte.

Algúns datos sobre a súa boca, que tiña grandes dentes mastigadores e uns músculos

maxilares moi fortes.

Supoñemos que era un ser bípede, pero non temos probas.

Tiña unha dieta baseada en vexetais duros como tubérculos e raíces.

O seu territorio era a sabana seca.

Descoñecemos o resto de características: como se relacionaban, como se desprazaban

realmente, cal foi a súa verdadeira relación na árbore evolutiva, se son descendentes dos

homo...

4.2. Paranthropus boisei

Cadro Resumo



Descubrimento 1967, conca do Turkana (Kenia): mandíbula sen dentes

Cranio Presenta características dos australopithecus, cara protuínte, capacidade cranial pequena de 410 cm

3

e cresta cranial, e dos paranthropus, cresta saxital prominente e mandíbula saínte.

Boca Dos seus dentes e mandíbula temos poucos datos, pero o que si que sabemos e que tiñan grandes dentes mastigadores e que os músculos maxilares eran moi fortes.

Comportamento Tiñan unha dieta baseada nos vexetais, e sobre todo en vexetais duros como tubérculos e raíces.

Cadro Resumo



Descubrimento 1959, oldubai (Tanzania): un cranio

Cranio Tiñan unha capacidade cranial reducida 515cm3

, unha cresta saxital moi forte a que se soldarían uns fortes músculos mastigadores, a súa cara era ancha e redonda e a súa unión coa columna vertebral estaba lixeiramente adiantada, similar a do homo sapiens.

Boca Tiñan unha mandíbula moi forte con uns incisivos pequenos, pero uns molares extremadamente grandes.

Comportamento Eran bipedes e a súa alimentación estaba baseada en vexetais.

O Paranthropus boisei foi un ser singular, xa que xunto co Paranthropus robustus e o

aethiopicus conformou a familia dos Paranthropus. Dentro deles sobresae por ser o que ten

características máis diferenciadas dos homos.

Presenta un cranio cunha capacidade cranial reducida, 515cm3, unha cresta saxital moi forte,

un Foramen magnum ( o buraco polo que se conecta o cranio e a columna vertebral) máis

adiantado que no seus antecesores e unha cara ancha e redonda que se foi asemellando a que

terían os gorilas.

A súa mandíbula era moi forte cuns incisivos e caninos pequenos e uns molares e premolares

moi grandes que lles permitían comer calquera tipo de vexetais. A súa alimentación exacta é

un misterio, xa que morfoloxicamente parecen estar preparados para comer vexetais duros,

pero a análise dos dentes nos levan a concluír que se alimentaban de follas e talos de plantas;

en definitiva, alimentábanse de vexetais e ocasionalmente de termes e pequenos insectos.

Eran bípedes, pero pasaban moito tempo nas árbores.

Descoñecemos se eran quen de facer ferramentas, porque na actualidade aínda non se

relacionaron restos de ferramentas con esta especie.

Sabemos que conviviron con ata tres tipos de homo, que co paso do tempo foron ampliando a

súa capacidade cerebral, mentres os Paranthropus seguían coa súa mesma capacidade.

4.3. Paranthropus Robustus

O Paranthropus Robustus é

un exemplo da evolución dos

australopithecus cara a seres

máis fortes e intelixentes.

Este ser habitou o sur de

África dende hai 2 millóns de

anos ata hai uns 1,2 millóns.

Presentaba un cranio extremadamente grande para a súa capacidade cranial (entre 550 e

600cm3); isto explícase por culpa da súa grande cresta saxital e dos seus grandes músculos

maxilares. A cara deste ser primitivo presentaba unha fronte pequena, unha estrutura

achatada, unhas meixelas avultadas e unha grande mandíbula en forma de V que dispuña duns

grandes molares e premolares cun groso esmalte e uns pequenos caninos. Grazas a estes

fortes dentes de mandíbula era capaz de alimentarse de alimentos moi duros como froitos

secos, tubérculos, raíces … , aínda que tamén se alimentaba de follas, insectos e froita.

O seu dimorfismo sexual estaba moi avanzado:

Machos: 54Kg e ata 1,20m

Cadro Resumo

Data Entre hai 2 e 1,2 millóns de anos

Localización África Austral

Descubrimento 1938Kromdraai (Sudáfrica): unha mandíbula e un molar.

Cranio Cunha capacidade cranial de entre 550 e 600cm3,

o seu cranio presentaba unha forma moitísimo máis grande, xa que os seus músculos maxilares estaban moi desenvolvidos, creando unha cresta saxital bastante grande. O seu rostro era achatado e tiña unhas meixelas avultadas.

Boca Cunha mandíbula especialmente grande en forma de V presenta uns grandes molares e uns caninos pequenos. Presenta un groso esmalte que lle permitía alimentarse de alimentos duros, aínda que tamén inxerían froitos, follas e insectos.

Comportamento Non coñecemos con exactitude os seu comportamentos, pero si que podemos falar dun ser cunha importante intelixencia, polo que se cre que xa era quen de facer ferramentas sinxelas, aínda que non se atopou ningún fósil que o demostre.

Femias: 40kg, menos de 1m

Ademais os machos presentaban unha cresta saxital máis avultada e maior cantidade de pelo.

Descoñecemos con exactitude moitas cousas desta especie, polos poucos restos que se

atoparon ata agora. Algunhas dubidas son:

Xa eran capaces de realizar ferramentas?

Como se relacionaban entre eles?

Era a súa alimentación mais carnívora do que cremos?

Como foi a súa relación co resto de especies que habitaron o mesmo tempo?

Os nenos que se atoparon nalgunhas zonas eran algo común entre os Paranthropus

Robustus?

5. Os homo

5.1. Homo habilis

Os homo habilis preséntanse

como unha especie de

importante interese, polas

súas características

morfolóxicas e sociais.

Se falamos dende un punto

morfolóxico, estes seres

presentan xa moitas características humanas, que, mesturadas coas simias, dan lugar a un ser

moi diferente aos australopithecus.

Presentan unha capacidade cranial moi grande 660cm3

O seu cranio tiña forma redondeada.

A súa cara era curta, cun nariz achatado, unha fronte pequena e unhas cuncas dos

ollos bastante grandes.

O seu orificio occipital estaba centrado e a súa cresta saxital xa desaparecera.

A súa mandíbula tiña forma de V e tiña uns grandes e fortes caninos, uns premolares

pequenos e alongados e uns molares fortes cunha grosa capa de esmalte.

Cadro Resumo


Localización África Austral e Oriental

Descubrimento 1960 Oldubai (Tanzania): espécime case completo.

Cranio Presenta unha capacidade cranial de sobre 660cm

3, o seu cranio tiña unha forma

redondeada, a súa cara era curta, cunha fronte moi pequena. O seu orificio occipital estaba centrado. A cresta saxital xa non aparece.

Boca Cunha mandíbula en forma de V presenta uns caninos grandes e fortes, uns premolares pequenos e alongados e uns molares grandes e fortes cunha grande capa de esmalte.

Comportamento Estes seres eran omnívoros, gustaban da comida branda e tiñan costumes peeiras. Presentaron por primeira vez unha sociedade con características xerarquizadas e familiares, nas que os lazos xa comezaron a crear unha cultura propia. Como o seu nome indica (habilis=practico) estes seres eran prácticos e xa eran capaces de crear infinidade de obxectos, como puntas afiadas.

As súas extremidades superiores xa se acurtaron, mentres que as inferiores seguían a

ser longas e fortes.

Nas mans e nos pés presenta uns dedos curvos, que nos indican que aínda non

abandonaran os costumes arbóreos.

Se nos fixamos nas características máis sociais, esta especie xa estaba moito máis avanzada

cos seus devanceiros. Presentaron por primeira vez unha sociedade con características

xerarquizadas e familiares, nas que os lazos xa comezaron a crear unha cultura propia.

Outro importante punto desta especie é a grande cantidade de ferramentas que se atoparon e

se relacionan con ela, estas ferramenta van dende puntas, a (o que se supoñen) frechas.

Aínda que temos grande cantidade de fósiles desta especie descoñecemos con exactitude

moitos aspectos:

É un devanceiro directo do homo sapiens?

Como se relacionaba coas outras especies de homínidos?

Eran máis cazadores do que cremos?

A que foron debidos os seus cambios de comportamento?

5.2. Homo rudolfensis

Os homo Rudolfensis son

unha especie moi complexa

de analizar pola falta de

fósiles e as grandes

similitudes que presenta cos homo habilis, e mais hai moitos científicos que din que esta

especie é unha subespecie dentro dos homo habilis. En todo caso, presentan unha serie de

características que o diferencian do homo habilis:

Capacidade cranial maior: 750cm3

Cranio máis alongado e aplanado.

Cara ancha e achatada cunhas cuncas oculares menos profundas.

Caninos e incisivos grandes e fortes e premolares e molares moderados cunha grande

capa de esmalte.

Ao ser unha especie discutida aínda non existen uns características definidas sobre o seu

comportamento, o seu tamaño, se houbo dimorfismo sexual… Polas súas similitudes co homo

habilis, estipúlase que todo isto sería igual, pero aínda nos faltan datos.

Cadro Resumo

Data Entre fai 1,9 e 1,8 millóns de anos

Localización África Oriental (norte do Kenia, posiblemente no norte de Tanzania e Malawi)

Descubrimento 1986 Lago Turkana (Kenia): cranio e mandíbula

Cranio Cunha capacidade cranial de entre 700 e 700 cm3,

presenta un cranio máis alongado e aplanado que os homo habilis, a súa cara era ancha e achatada, cunha fronte moi pequena. As súa cuncas oculares son menos profundas.

Boca Cunha mandíbula en forma de V presenta uns caninos e incisivos grandes e fortes, uns premolares e molares moderados cunha grande capa de esmalte.

Comportamento Estes individuos crese que teñen os mesmos hábitos que os Homo habilis.

5.3. Homo Ergaster

O homo Ergaster é unha especie

que segue a ser discutida hoxe en día polas súas similitudes co homo erectus, importantes

institucións, como o Smithsonian, non aceptan a súa existencia, aínda que hai moitas outras

que si que a apoian.

En todo caso, o Homo Ergaster foi a rama Africana que se deu no tempo do homo erectus.

Presenta trazos que o posicionan como unha importante especie na historia da humanidade:

A súa capacidade cranial era de entre 800 e 850 cm3

A súa cara era relativamente pequena e asemellábase moito a dos homo sapiens;

diferenciábase pola falta de queixo a fronte que aínda non era tan alta.

A súa mandíbula era moi similar a nosa, con forma de V, incisivos e caninos grandes e

molares e premolares en diminución de tamaño.

As características máis importantes deste ser danse no apartado do seu

comportamento, xa que:

o Foi o primeiro ser en fabricar ferramentas de forma premeditada.

o O seu comportamento social era complexo, tiña unha xerarquía moito máis

confusa, con grupos familiares dentro da propia comunidade.

o Especúlase coa súa capacidade lingüística e coa súa capacidade de expresar

sentimentos, xa que, moitos científicos din que o homo ergaster foi o

primeiro ser en contar con estas capacidades.

Aínda que sabemos todo isto sobre o homo ergaster, esta especie non se coñece moi ben, e

como non é aceptada por todos os grupos científicos moitos dos datos cos que se traballa non

son máis que suposicións.

5.4. Homo georgicus

Cadro Resumo


Localización África

Descubrimento 1975 Koobi Fora (Kenia): dous cranios.

Cranio Tiñan un cranio robusto, alto, con ósos máis delgados e sen cresta saxital. A súa capacidade cranial era de entre 800 e 850 cm

3. A súa cara era

relativamente pequena e se asemellaba moito a dos homo sapiens, diferenciábase pola falta de barbela e a fronte que aínda non era tan alta.

Boca A súa mandíbula era moi similar a nosa, con forma de V, incisivos e caninos grandes e molares e premolares en diminución de tamaño.

Comportamento Estes individuos xa eran capaces de fabricar ferramentas de forma premeditada. Sábese que o seu comportamento social era complexo, e que tiña unha xerarquía moito mais confusa, con grupos familiares dentro da propia comunidade. Especúlase con que esta foi a primeira especie en comunicarse de maneira simbólica e se xa eran capaces de expresar os seus sentimentos.

Cadro Resumo

Data Hai uns 1,8 millóns de anos

O homo georgicus é outra especie complexa, porque se presenta como o paso intermedio

entre homo habilis e homo erectus, e como pasa sempre coas especies eslavón, hai correntes

científicas que din que non foi máis que subespecie de homo habilis. En todo caso, estes seres

teñen a súa importancia na súa capacidade cranial, 680cm3, e na súa presentación como

cazadores, isto os coloca un chanzo por riba do homo habilis, que seguía a ser preeiro.

A súa boca segue a ser moi similar a do homo habilis, só que os seus molares e premoalres xa

tiñan un tamaño significativamente pequeno.

E difícil coñecer con exactitude as características destes seres, porque só se atopou unha

familia nunha cova de Xeorxia, que debeu morre a causa dunha erupción volcánica.

5.5. Homo erectus

Localización Europa e parte de Asia

Descubrimento 2002, Dimanisi (Xeorxia): un cranio.

Cranio Calcúlase que a súa capacidade cranial era duns 680 cm

3, o seu cranio presenta unha forma

redonda, similar ao do homo habilis, pero con pequenos cambios que o facían encamiñarse cara o homo erectus.

Boca A súa mandíbula era moi similar a nosa, con forma de V, incisivos e caninos grandes e molares e premolares pequenos.

Comportamento Estes seres xa eran cazadores, soían alimentarse de pequenos seres que mataban grazas as súas ferramentas primitivas. Sábese que eran seres cunha sociedade constituída por familias, nas que non había un xefe claro.

Cadro Resumo

Data Entre hai uns 1,89 millóns e 146.000 de anos

Localización Europa e Asia

Descubrimento 1891, Indonesia: un cranio, uns dentes e un fémur.

Cranio Cunha grandísima capacidade cranial entre 860 e 1100 cm

3. A forma do seu cranio varia se falamos

do homo erectus erectus (Europa) ou do homo erectus pekinensis (Asia), no caso do primeiro o cranio era pequeno e redondeado, cunhas grandes meixelas, unha boca máis achata, un pequeno nariz e unha fronte pequena. No caso do segundo, o cranio era mais alongado, cunhas grandes cuncas oculares, un nariz máis grande e unha boca menos achatada.

Boca A súa mandíbula xa era moi similar á nosa, con forma de V, incisivos e caninos grandes e molares

O homo erectus e un dos

eslavons máis importantes da

arbore evolutiva do ser humano.

Viviu entre hai 1,89 millóns e 146.000 de anos. Foi unha especie cunha importante dispersión,

chegou a cubrir Europa e Asia, e a causa desta dispersión conta cun grande número de

subespecies. As máis importantes son o homo erectus erectus e o homo erectus pekinensis.

A súa capacidade cranial aumentou moito respecto os seus antepasados, ata 1100 cm3, isto

fixo necesario que aumentase o aporte de proteínas a súa dieta, polo que se especializou case

completamente nos alimentos de orixe animal. A forma do cranio non é igual para todas as

subespecies, para o homo erectus erectus tiña unha forma mais pequena e redondeada,

cunhas grandes meixelas, unha boca máis achata, un pequeno nariz e unha fronte pequena.

No caso do homo erectus pekinensis o cranio era mais alongado, cunhas grandes cuncas

oculares, un nariz máis grande e unha boca menos achatada.

A súa mandíbula xa era moi similar a nosa, con forma de V, incisivos e caninos grandes e

molares e premolares pequenos. Pódese salientar que estes seres xa comezaron coa

progresiva redución de tamaño dos dentes inferiores. Hai que destacar que estes seres que

foron os primeiros homínidos en abandonar completamente as arbores, vivían en covas nas

que se protexían dos depredadores, sabemos que xa coñecían o lume e que o empregaban

para cociñar as súas presas, protexerse e máis quentarse polas noites. Tiñan ferramentas de

moitísimos tipos, feitas de pedra, madeira e oso, que xa empregaban para moitas máis accións

que a caza.

A súa sociedade era moi machista, os homes cazaban mentres as mulleres coidaban dos

nenos, cociñaban e facían as labores de recolección, ademais os homes eran os que comían

primeiro, e eles eran os que escollían as femias coas que querían ter relacións.

Aínda que sabemos todo isto acerca dos homo erectus aínda temos moitas dúbidas acerca

deles:

Son realmente antepasados nosos?

A que se debeu a súa dispersión?

Son o homo ergaster e georgicus subespecies deste ser?

Como conseguían o lume realmente?

e premolares pequenos. Pódese resaltar que estes seres xa comezaron coa progresiva redución de tamaño dos dentes inferiores.

Comportamento Estes seres seguiron a ser omnívoros, aínda que a carne xa tiña unha importancia moito maior. Foron os primeiros homínidos en abandonar completamente as arbores, vivían en covas nas que se protexían dos depredadores, sabemos que xa coñecían o lume e que o empregaban para cociñar as súas presas, protexerse e máis quentarse polas noites. Tiñan ferramentas de moitísimos tipos, feitas de pedra, madeira e oso, que xa empregaban para moitas máis accións que a caza. A súa sociedade era moi machista, os homes cazaban mentres as mulleres coidaban dos nenos e cociñaban, ademais os homes eran os que comían primeiro, e eles eran os que escollían as femias coas que se quería acostar.

Cadro Resumo

Data Hai uns 800.000 de anos

Localización Europa

5.6. Homo antecessor

O homo antecesor é unha especie

da que só se encontraron restos

na serra de Donaña, Atapuerca

(España), polo que está cuestionada dende algúns sectores científicos, que a entenden como

unha sub especie dos homo erectus, a realidade e que son moi distintos ao homo erectus. A

súa capacidade cranial era de sobre 1000cm3, o seu rostro e mais o seu cranio presentan unha

forma moi humana que nos fai pensar que é un antecesor directo do homo sapiens.

Un dos trazos máis impactantes destes seres é que eran caníbales e gustaban de comer aos

máis xoves da familia. Sabemos que aproveitaban todo o corpo das súas presas e que despois

de desfacían dos restos tirando a pozos. Non sabemos con exactitude como era a súa

sociedade, pero supoñemos que era bastante anárquica, con loitas internas e unha

superioridade do macho sobre as femias e os máis xovs.

Ao aparecer nun só lugar descoñecemos con exactitude ata onde chagaba o seu territorio,

pero o que si que sabemos e que eran seres cunhas capacidades de creación de ferramentas

similares ás do homo erectus, ou incluso maiores, xa que eran capaces de crear instrumentos

para despelexar ás súas presas, pancas para abrir o seu cranio …

5.7. Homo heidelbergensis

Descubrimento 1997, Serra de Atapuerca (España): unha serie de individuos case completos.

Cranio Calcúlase que a súa capacidade cranial era de máis l000cm

3, o seu cranio e a súa cara presenta

unha forma moi humana.

Boca A súa mandíbula xa era como a nosa, a única diferenza se encontra no esmalte que segue a ser extremadamente groso.

Comportamento Estes presentan unha novidade un pouco macabra, eran caníbales e gustaban de comer aos máis xoves da familia. Sabemos que aproveitaban todo o corpo das súas presas e que despois de desfacían dos restos tirando a pozos. Non sabemos con exactitude como era a súa sociedade, pero supoñemos que era bastante anárquica, con loitas internas e unha superioridade do macho sobre as femias e os máis xoves.

Cadro Resumo

Data Entre hai uns 600.000 e 250.000 anos

Localización Europa e Africa

Descubrimento 1907, Mauer (Alemaña): unha mandíbula.


3, o seu cranio estaba “inflado” en

comparación co dos erectus, presentaba unha traseira do cranio redonda, un rostro achatado, cunhas meixelas grandes e unhas fraccións rudas, similares as dos homo neardeltalis

Boca Sabemos que tiña forma de V, pero descoñecemos como eran os seus dentes.

Comportamento Cremos que eran omnívoros e que non eran moi bos cazadores, xa que as ferramentas que se encontraron eran moi bastas. Estes seres xa realizaban refuxios de forma ovalada onde se encontraron restos de cinzas, o que indica que xa coñecían o lume. Sabemos que foron os primeiros seres en realizar enterramentos, polo que cremos

O Homo heidelbergensis é unha especie moi confusa, porque se encontraron restos moi

dispersos e de épocas moi diferentes, pero cos mesmos restos. Na actualidade non se coñece

con exactitude onde colocalo na arbore evolutiva do ser humano; eu, persoalmente, creo que

se encontra entre o homo antecesor e o neardental, polo que xa non sería un antepasado

directo noso.

A súa capacidade cranial é bastante grande 1350cm3, o seu cranio estaba “inflado” en

comparación co dos erectus, presentaba unha traseira do cranio redonda, un rostro achatado,

cunhas meixelas grandes e unhas fraccións rudas, similares as dos homo neardentais. Da súa

boca só coñecemos que a mandíbula tiña forma de V, descoñecemos como eran os seus

dentes, porque se encontraron pezas soltas que non se corresponden entre elas.

Cremos que eran omnívoros, aínda que non se sabe se clasificalos de cazadores, porque as

ferramentas que se encontraron eran moi bastas.

O seu comportamento era máis humano realizaban refuxios, xa coñecían o lume e realizar

enterramentos.

Descoñecemos moitos datos destes seres, polo que é difícil corroborar a súa existencia.

5.8. Homo neanderthalensis

que na súa sociedade a relacións xa eran moito máis importantes que nos seus antepasados.

Cadro Resumo


Localización Europa e Asia occidental

Descubrimento 1829, Engris (Bélxica): un espécime case completo.


3, o seu cranio tiña unha forma

alargada e ancha, presentaba un “moño” occipital e un oco retromolar. A súa cara era ancha, cunha fronte pequena e inclinada, o seu nariz era grande e bulboso e as súas cuncas oculares eran grandes, protexidas por un arco ocular moi forte.

Boca Era moi similar a do homo sapiens, diferenciase en que tiña un menor tamaño e a falta de queixo.

Comportamento Estes seres, eran omnívoros e cazadores estacionarios, e dicir adaptábanse a estación na que vivisen. Sabemos que a súa sociedade era complexa, pero xerárquica. Vivían en grupos de ata 30 individuos en zonas onde puidesen facer refuxios, ou onde

Os Homo neanderthalensis son,

sen lugar a dúbida, a especie de homínido máis estudada de todas, xa que dispoñemos de

sobre 400 exemplares case completos. Grazas a todos estes descubrimentos sabemos que:

Eran seres preparados para o frío, presentaban unha forte musculatura, uns cranios

alongados e anchos, con rostros robustos, narices grandes e bulbosas e unha

complexión curta.

A súa capacidade cranial era de 1500cm3 o que o pon a mesma altura que o homo

sapiens.

A súa boca era moi similar a humana con forma de V, pero diferenciábase polo seu

menor tamaño e a falta de queixo.

Tiñan unhas extremidades superiores máis longas e fortes que as humanas, ao

contrario das inferiores, que eran de menor tamaño.

O seu abdome tiña forma de barril e era de maior tamaño que o noso.

O seu punto gravitatorio estaba lixeiramente botado cara adiante, o que alongou a

pelve e fixo que andasen eslombados.

Eran seres omnívoros, que se alimentaban principalmente de carne e froitos que

recolectaban. Practicaban unha caza estacionaria.

Eran capaces de fabricar ferramentas, menos desenvolvidas que as do homo sapiens,

pero o suficientemente eficaces para cortar, despelexar, facer lume …

Vivían en grupos de ata 30 membros en pequenas “aldeas” de refuxios. Protexíanse

grazas o lume.

Xa tiñan conciencia de grupo e realizaban ritos relixiosos e enterramentos, sabemos

que facían ofrendas florais e con obxectos ornamentais.

Fisioloxicamente o Homo neanderthalensis podería haber empregado tres vogais: a, i,

u; pero descoñecemos se tiñan unha linguaxe similar a nosa ou se se comunicaban a

través de signos e sons.

Destes seres sabemos moitas cousas, pero descoñecemos ata que punto chegou a ser

relacionar co homo sapiens. Algúns estudos din que puido haber intercambio de material

xenérico, porén outras ramas afirman que fomos nós e non o cambio climático os causantes

da súa desaparición.

5.9. Homo floresiensis

houbese covas onde resgardarse. Practicaban ritos e enterramentos, polo que supoñemos que a súa cultura estaba avanzada. Ofrecían obxectos ornamentais a figuras e aos mortos, que supoñemos era o que marcaba a súa relixión. Tiñan unha especie de linguaxe, descoñecemos ata que punto de complexidade foron capaces de chegar, fisioloxicamente eran capaces de producir as vogais a,i,u.

Cadro Resumo


Os homo florensis son unha

estraña evolución dos homo

erectus que tivo lugar,

aparentemente, só na Illa das

Flores (Indonesia). Esta evolución

ten a súa principal característica

no reducido tamaño de todos os

seus órganos, debido,

seguramente, ao pequeno aporte de enerxía que se podía obter na illa.

A súa pequena capacidade cerebral, 380cm3, non indica que fan menos intelixentes que os

seus antepasados, xa que terían unha intelixencia incluso maior.

Estes seres eran omnívoros e vivían en grupos pequenos, familiares, nos que non había unha

xerarquía clara. Eran capaces de realizar ferramentas e de controlar o lume.

Esta especie crea un milleiro de dubidas aos científicos da actualidade:

A que se debe o seu reducido tamaño?

Como e que evoluciono cara esta forma dende o homo erectus?

E un parente doutra rama aínda descoñecida?

Como foi a súa relación co Homo sapiens?

Tiñan linguaxe e cultura propia?

Como e que chegaron a illa das flores?

Como se extinguiron?

Fomos os causantes da súa extinción?

5.10. Homo rhodesiensis (homo sapiens arcaico)

Localización Indonesia

Descubrimento 2003, Illa das flores (Indonesia): un espécime case completo.

Cranio Cun cranio extremadamente pequeno a súa capacidade cranial era de 380cm

3, polo seu

reducido tamaño isto é compatible coa intelixencia do seu antecesor o homo erectus. A súa cara era pequena cunha fronte curta, un nariz achatado, unha mandíbula plana e unhas cuncas oculares moi grandes.

Boca Moi similar a humana, diferenciase no seu reducido tamaño.

Comportamento Estes seres eran omnívoros e vivían en grupos pequenos, familiares, nos que non había unha xerarquía clara. Eran capaces de realizar ferramentas e de controlar o lume.

Cadro Resumo


Localización África

Descubrimento 1921, Kabwe (Zambia): un cranio.

Cranio Tiña unha capacidade cranial de entre 1280 e 1325cm

3, un cranio moi similar ao humano, pero

cunha fronte afundida e un grande arco supraorbitario.

Boca Moi similar a humana, non se coñece con exactitude, porque o fósil atopado ata o de agora presenta unha dentadura moi desgastada e mal

O Homo rhodesiensis, ou homo sapiens arcaico, é unha especie primitiva que xa se encamiñou

cara o que se convertería no homo sapiens sapiens, podemos clasificalo como o noso

devanceiro mais achegado. Presenta unha mestura de aspectos anteriores, fronte afundida e

grande arco supraorbitario, e modernas, grande capacidade cranial, mandíbula moi simil á

humana…

Esta especie está moi discutida, pola falta de fósiles e polos seu parecidos con tantas outras

especies; actualmente hai tres tendencias:

Unha considera que forma parte, como subespecie, da especie homo heibergensis.

Outra considera que é un antepasado do homo neardeltal e non do homo sapiens.

E a máis actual considera que este é o antecesor do homo sapiens idaltu.

5.11. Homo sapiens

5.11.1. Idaltu

Os homo sapiens Idaltu son os nosos antepasados máis directos, pero pola falta de

fósiles, so se acharon tres en Etiopía, e unha especie moi discutida. De ser unha especie

real a única diferenza que terían con nós sería a súa menor capacidade cranial.

5.11.2. Sapiens

conservada.

Comportamento Cremos que eran omnívoros e vivían en grupos pero descoñecemos estes datos con exactitude, pola faltas de fósiles.

Cadro Resumo


Localización áfrica

Descubrimento 1997, Herto (Etiopía): tres cranios.

Cranio Tiña unha capacidade cranial de entre 1250 e 1350cm

3, o seu rostro a súa nariz e o seu cranio

eran moi similares ao noso.

Boca -

Comportamento -

Estes somos nós, o último chanzo na árbore evolutiva e un dos seres máis complexos da

Terra. Os nosos comportamentos sobrepasaron en complexidade os de calquera outra

especie do planeta.

Na actualidade somos a única especie cunha capacidade de destrución total do planeta, e

somos os superdepredadores por excelencia, xa que somos capaces de alimentarnos de

calquera ser.

Seguimos a ser un grupo cambiante, e nos últimos anos algúns estudos revelan que esta

a aumentar a nosa intelixencia e que, ao cambiar os nosos hábitos alimenticios, os

premolares e os últimos pares de moas (moas do xuízo) están a comezar o seu proceso

de desaparición

Aquí estamos nós

A evolución dos homínidos (gl)

Documents

Transcript of A evolución dos homínidos (gl)