5.5 De Opstand

Welke factoren leidden tot de onafhankelijkheid van de Nederlandse gewesten?

InleidingTen tijde van de Habsburgse overheersing werd Filips II als de Duivel gezien en Alva als de belichaming van het kwaad. Daarom moesten de Nederlanden zich verzetten, omdat de Spaanse machthebbers de politieke en religieuze ontwikkelingen in de weg stonden. De katholieke Filips II had weinig op met de calvinisten, maar weigerden zich te bekeren. Zij beschouwden Fillips als een slechte vorst, die volgens hun calvinistische overtuiging mocht worden afgezet. Ook de steden en de adel wilden af van Karel V en Filips II. De protestmotieven vermengden zich in de Opstand: het verzet van de Nederlanden tegen Spanje. Dit leidde tot de geboorte van de Nederlandse staat.

Driedeling OpstandDe Opstand der Nederlanden heeft zo lang geduurd dat een indeling in fasen verhelderend kan werken.1.De ontstaansperiode van de Opstand, ook wel het voorspel genoemd, beschouwt men als de eerste fase. Zij begon feitelijk met Karels regering, maar leidde pas onder Filips tot een crisis. In de jaren 1566-1567 kwam het vooral in Brabant en Vlaanderen tot een uitbarsting, maar het gewapend verzet werd toen nog betrekkelijk makkelijk neergeslagen.2.De tweede periode begint met de komst van Alva in 1567. Willem van Oranje heeft toen meerdere keren geprobeerd door middel van invallen een volksopstand te ontketenen. Dit lukte in 1572 wel toen de Watergeuzen in Holland en Zeeland binnenvielen.3.In 1576 begint de derde fase: de wijd verbreide ontevredenheid over de toestand, de dood van Requesens en de muiterij van niet betaalde Spaanse troepen leidden tot de algemene opstand. Calvinisme en Katholicisme komen sterk tegenover elkaar te staan.

Bestuurssysteem onder spanning

Karel V wilde de Nederlanden vanuit Brussel besturen – centralisering. Hiervoor stelde hij drie bestuursorganen in:1.Raad van Financiën: edelen en juristen bereiden de beden voor aan de Staten-Generaal. Daarnaast zorgde men voor een efficiënte belastinginning2.Geheime Raad: stelt nieuwe regels en wetten op.3.Raad van State: edelen en juristen geven politieke adviezen

Bestuurssysteem onder spanning

De adel verliest steeds meer autoriteit aan geschoolde juristen, die steeds vaker de rechtspraak beheersten. Daardoor verloor de adel aanzien en inkomsten.Juristen waren bovendien trouwer omdat zij betaald werden en ook ontslagen konden worden wanneer men hun functie niet goed uitoefenden.De ontevredenheid van de adel uitte zich al spoedig in de zittingen van de Raad van State, en speciaal tegen Filips’ vertrouwensman Granvelle in Brussel, die niet tot de Nederlandse adel behoorde.

GranvelleAntoine Perrenot de Granvelle (1517-1586) trad op als adviseur van de landvoogd, die bij afwezigheid van Filips het land bestuurde. Hij werd verantwoordelijk gehouden voor de politiek van de regering. Hij was een man van de harde lijn, die vond dat de roerige gewesten een lesje geleerd moest worden. Bovendien werd door Filips in elk gewest een stadhouder aangewezen, die als plaatsvervanger van de vorst optrad. Die moest het beleid handhaven.

Centralisme versus particularisme

De spanning tussen de Spaanse heer en de Nederlandse gewesten is de strijd tussen centralisme en particularisme: de wens van de gewesten om de middeleeuwse privileges te behouden. Karel V en Filips II vonden dat deze privileges moesten verdwijnen en dat het recht in elk gewest hetzelfde moest zijn (uniformering). Echter had Fillips de gewesten wel nodig, wat soms tot uitzonderingen leidde. Hiervoor kreeg hij dan weer belasting. Belasting bestond in de vorm van accijnzen op bier, graan en vlees.

GeloofsperikelenVanuit Brussel moest Margaretha van Parma als landvoogdes de Nederlanden leiden. De adel was ontevreden over de veranderingen in het bestuur.Margaretha spande zich, samen met hoge edelen als Oranje, Egmond en Horne in, om een volksopstand te voorkomen.De onvrede van de adel vermengde zich met zorgen over de harde van de hervormers.

GeloofsperikelenIn 1550 had Karel V een Bloedplakkaat uitgevaardigd tegen de Hervorming.In 1559 besluit Filips II samen met de paus tot kerkelijke herindeling van de gewesten, waardoor de staat via de bisdommen een grotere invloed kon uitoefenen. Gelovigen vielen nu uitsluitend onder het gezag van aartsbisschoppen en bisschoppen die in deze gewesten hun zetel moesten hebben en theologisch geschoold moesten zijn.Filips bepaalde wie bisschop werd Als aartsbisschop benoemde hij Granvelle!

GeloofsperikelenWillem van Oranje reageerde als volgt: Het is de tijd om de koning tegen te spreken want de toestand in het land is zo onheilspellend dat er iets gedaan moet worden. De koning dwaalt als hij meent dat in de Nederlanden te midden van landen waar vrijheid van godsdienst bestaat, de bloedige plakkaten nog langer te handhaven zijn. En hoezeer ik aan het katholieke geloof gehecht ben, ik kan niet goedkeuren dat vorsten over het geweten van hun mensen willen heersen en hun de vrijheid van geloof en godsdienst willen ontnemen.

GeloofsperikelenIn deze situatie vertrok Filips II in 1559 uit de

Nederlanden naar Spanje.

Het feit dat de landsheer niet persoonlijk aanwezig was, droeg bij aan de escalatie van de problemen. In dit klimaat ontstond in 1566 het Smeekschrift der Edelen,

opgetekend door de lage adel.

Smeekschrift der Edelen‘Wij vrezen, dat door het besluit van Zijne Majesteit dat de Inquisitie haar taak moet vervullen en de plakkaten in alle strengheid uitgevoerd moeten worden, de moeilijkheden zullen toenemen. Er kan een opstand uitbreken, die tot ineenstorting van alle landen kan leiden. Wij vragen daarom deze op te heffen; niet alleen om ineenstorting van deze landen te voorkomen, maar ook omdat het billijk is. Ook verzoeken wij Zijne Majesteit andere voorschriften te geven volgens advies en met instemming van de Staten-Generaal

Smeekschrift der Edelen

Margaretha stemde aanvankelijk in en de kettervervolgers moesten gematigder optreden. Gereformeerde bannelingen keerden terug en verkeerden in een overwinningsroes. In hagenpreken droegen predikanten hun gereformeerde boodschap uit voor steeds grotere groepen gelovigen. Hierdoor drongen aanhangers van de Reformatie katholieke kerken binnen om schilderijen, beelden en versieringen te vernielen, wat later bekend werd als de Beeldenstorm.

BeeldenstormDe Beeldenstorm woedde in de Nederlanden. Binnen enkele dagen bereikte de storm Antwerpen, om vervolgens naar het Noorden door te trekken.In het Noorden werden de acties geleid door predikanten, overheidsdienaren en edellieden.De gereformeerden wilden een dak boven hun hoofd en wilden daarom de kerkgebouwen innemen. Deelnemers kwamen uit alle lagen van de bevolking.

Oorzaken BeeldenstormDe Beeldenstorm heeft politieke, economische en religieuze oorzaken:1.Politiek. De hoge adel voelde zich achtergesteld door Margaretha van Parma. Bij belangrijke beslissingen werd de hoge adel genegeerd. Bovendien luisterde Filips II niet naar hun klachten. De regeringsraden werden niet gewijzigd en de Staten-Generaal kwam niet bijeen.2.Godsdienst. De nieuwe indeling van de bisdommen was bedoeld om de positie van de katholieke kerk te verstevigen. Filips bleef de Inquisitie volhouden, waar in hagenpreken geprotesteerd werd.3.Economie. Er heerste ontevredenheid over de belastingen (accijnzen). Bovendien leidden de winters van 1564-1565 tot schaarste en hoge graanprijzen. De angst voor hongersnood groeide, waardoor men zich de rijkdom van de Kerk wilde toe-eigenen.

Reactie op Beeldenstorm

Om de aanstichters van de Beeldenstorm te straffen, richtte de Bloedhertog een speciale rechtbank op: de Raad van Beroerten of Bloedraad genoemd. 1100 terechtstellingen

en 9.000 mensen werden bij verstek veroordeeld.

Tiende penningAlva voerde de Tiende penning in, een belasting van 10% op de verkoop van roerende goederen. Hiermee moesten het bestuur en de Spaanse legermacht betaald worden. De Tiende penning is uiteindelijk niet ingevoerd door het grootschalige verzet hier tegen.Naast de Tiende penning voerde Alva ook de Honderdste penning in, een eenmalige belasting van 1% op alle bezittingen en de Twintigste penning, een omzetbelasting op verkoopprijs van roerende goederen.

Georganiseerd verzetWillem, die ondertussen was gevlucht, verzamelde in 1568 huurlingen, waarmee hij Alva en de Spaanse troepen wilde verdrijven. (Slag bij Heiligerlee)Hij verantwoordde zijn daad door de bezetting van Spanje te benadrukken, zowel in sociaaleconomisch als religieus opzicht. Hij keerde zich tegen de slechte uitvoerder van de wet, Alva. Zijn Justificatie werd als propagandamiddel door boekdrukkunst wijd verspreid. Hij pleitte voor herstel van de Nederlandse vrijheid en religieuze tolerantie.

WilhelmusAls onderdeel van de propaganda ontstond het Wilhelmus.Het Wilhelmus is rond 1572 geschreven. In 1932 is het pas ons volkslied geworden. Er bestaat nog steeds veel discussie over wie de schrijver is. Tot nu toe houdt men Marnix St. Aldegonde verantwoordelijk. Het Wilhelmus is een gekke tekst, omdat het in de 1e persoon geschreven is, Willem van Oranje zelf aan het woord is en als acrostion (aanzet tot actie) herkenbaar is.

Georganiseerd verzetDe Slag bij Heiligerlee (1568) mislukte en Alva sloeg hard terug.In 1572 zorgden de Watergeuzen voor een nieuwe omwenteling, toen zij Den Briel innamen. Hollandse en Zeeuwse steden volgden. In Dordrecht werd Hollandse Staten-Generaal bijeengeroepen, waar beslist werd dat het calvinisme de publieke kerk werd en Willem van Oranje stadhouder.

Georganiseerd verzetDe Spanjaarden gaven echter niet op en gingen plunderen en muiten. Deze ‘Spaanse Furie’ kostte 7.000 Antwerpenaren het leven.Hierop besloten de gewesten in 1576 tot het sluiten van de Pacificatie van Gent, om de Spanjaarden aan te pakken. Dit bracht vrede tussen Holland en Zeeland en de overige gewesten anderzijds, omdat men de Spaanse vijand gemeenschappelijk had.

Ontstaan van de noordelijke Republiek

De eenheid van de Nederlanden duurde kort, omdat de zuidelijke gewesten door Alva weg waren gelokt, met behoud van privileges. Spanje sloot een verbond met de Turken.Daarom sloten drie Waalse gewesten in 1579 de Unie van Atrecht, zodat de gehoorzaamheid aan Filips mogelijk werd.Hierop verbonden de noordelijke zeven gewesten zich tot de Unie van Utrecht

Unie van Utrecht 1579Deze Unie bevatte allereerst bepalingen die voor de oorlogsvoering van belang waren. De Unie kreeg één gezamenlijk leger.Met betrekking tot geloof moest elk gewest het zelf regelen, maar niemand mocht om zijn geloof vervolgd worden.De Unie van Utrecht gold twee eeuwen lang als grondwet voor de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.

Apologie Filips deed Willem van Oranje hierom in de ban en verklaarde hem vogelvrij.Willem verdedigde zich in zijn Apologie (rechtvaardiging). De vorst moest er zijn voor zijn onderdanen en niet andersom. Op deze wijze sloot hij aan bij de monarchomachen, een verzamelnaam voor politieke denkers die vinden dat macht door God aan een vorst gegeven is.

Acte van Verlatinghe 1581

Filips kwam namelijk zijn afspraken niet na: dienaar van God op aarde en steun en hulp geven aan het volk. Met de Acte van Verlatinghe werd Filips II afgezet

als vorst.

Moord Willem van OranjeWillem van Oranje was de eerste keuze om Filips te vervangen, maar werd in 1584 vermoord door Balthasar Gerard.Intussen wist Spanje grote delen van de Nederlanden te heroveren. In 1588 kwam Spanje in conflict met Engeland, wat in de Nederlanden leiden tot het opeisen van de soevereiniteit: de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden was een feit.Johan van Oldenbarnevelt werd raadpensionaris en prins Maurits werd stadhouder. In de Republiek heerste een zekere mate van godsdienstvrijheid en tolerantie. Uit de Republiek groeide het tegenwoordige Nederland.