=

11{1AI9RUĠ ,MILL-AKKADEMJA TAL-MALTI -1

IL-BIIhl.MI

IMWAQQFA F'MARZU 1925 MILL-GI=IAQDA TAL-KITTIEBA TAL-MALTI

illum imsejħa AKKADEMJA TAL-MALTI

Numru Spet:!jali (maħrug b'deCizjoni tal-Kunsill) b'tifkira tai-Kav. Prof. Ġuze' Galea

Jannar-Dicembru 1981 Nri. 1-4

KITBA U KITTIEBA F'DAN IL·GI=IADD

WALLACE PH. GULIA- Daħla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 Kontribuzzjonijiet għal dan i l-Għadd Speċjali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 DUN KARM- Lil Ġuze' Galea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 EDITUR - Dr. Wallace Ph. Gulia, President ta' l-Akkademja tal-Malti,

maħtur Imħallef tai-Qrati Superjuri . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 FRANZ MIFSUD- Intervista ma' Ġuze'Galea fl-1971 . . . . . . . . . . . . 4 KARMENU VASSALLO- Li/1-Kav. Ġuze'Galea . . . . . . . . . . . . . . . . 7 ĠUżE'GALEA- lt-Teatru Modern . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 ĠINO MUSCAT AZZOPARDI u PATR l ĠUżE'DELIA- Tifkiriet ..... 16 EDITUR -li-Fondazzjoni Ġuze' Galea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 ĠUżE'CASSAR PULLICINO- Ġuze' Galea u Jien ............... 20 ĠUżE'CHETCUTI- li-Professur Ġuze' Ga!ea kif nafu Jien ......... 28 GODFREY ZARB ADAMI- 11-Kav. Prof. Ġuze' Galea: Tifkiriet ..... 32 ANTON AGIUS MUSCAT- Ftit l=lsibijiet u Tifkiriet . . . . . . . . . . . . . 38 ĠUŻE' AQU l LINA- Ezaminaturi Flimkien ................... 43 ĠUŻE' CARDONA - li-Prof. Ġuze' Galea -Ragel tabilħaqq bil-għaqal 45 ĠORĠ ZAMMIT- Nofs Seklu l=lbiberija ...................... 49 JOHN AZZOPARDI, S.J. - lmpressjonijiet ta' Tliet Rumanzi ta' Galea 53 FRANZ MIFSUD- Biblijografija tax-Xogħlijiet ta' Ġuze' Galea ...... 55 EDITUR- In Memoriam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62

DAI=I minn W.P. GUUA *

11-l<av. Professur Ġuże Galea, J·i dan Marlti" qed ifakkar, kien fuq kO'i'iox wieħed m tal-Lettera-tura Maltija fis-sekiu tagħna. lr-rumanz għalih li ma tfittixx ii tixrob minn egħjun differenti oħr·a. lr-rumanz tiegi1U huwa dejjem rumanz bi sfond storiku; x'ak­tarx bi storja li mhix ikkonpl<ikata, b'karattri maqlugħin, iżda min­għajr kompiikazzjonijiet menta/ri u psikopa:iċi - jinappreżen.aw

i·f-kotra ta' 1-uman>ta h niltaqgħu maghha fil-ħajja ta' kudjum. L-ist l tiegħu huwa dirett, ja•ħrab il-komp•/'ikazzjonijiet ta' sir~wazzjoni;·iet

imħawda; i<I-Ma'l·ti tiegħu sempJriċi, u idjomati·ku. 11-qarrej jirn~Jibed

għar-rumanz ·.iegħu rni<l!-:storja wi·sq iktar mi·Hi mi,/1-karaltri Biex napprezzaw i!J-ġenju ta' dan ·ir-rumanzi·er ma rridux nitilqu

m·:nn prekonċetti ta' rumami Maltin jew barranin. ln·idu neh­duh fih innifsu, kittieb Malti, li •ghandu saqajh sodi fil-ħajja Maltija tul is-sekli u tul /-istorja mqal•lba tad-poplu tagħna, bil-flakkierT:a tiegħu mlewna minn ċiviltajiet differenti -Spanjoli, J<avallerec:ki, Franċiżi, taż-żmenijiet Ri·sorġimentali.

Li għamel dan biss Ġuże Galea kien ikun għamel biżżejjed ghal­Letteratura tagħna. Iżda huwa għamel iktar ukoll. l<ellu ħakma ta;ba :a' l-istorja qas:ra (in-novella) kif wera bil-kitba ta' stejjer· .qosra bi-isfond Malti tat-tieni gwerra dinjij1a. J<ellu mohħ li jahseb fi</-fond fuq il-problemi ta·l-ħajja Maltija ta' żmienna, kif fisser fl­es<says (saġġi) "Bla 11abi" u, fiż-żmien li t-teatru Mal:i beda ġej

f't'egħu wara l-aħħar gwerra, ta s-sehem tiegħu bil/-kitba ta' kum­miedja soċjali li, jekk ma kel1l•hiex il-pretensjonijiet ta' xi dramnla­~urgu kbir·, keliha /-ħila li ddaħħak b'ċajt ħelu u b'sitvvazzjonijiet umoristiċi li jinqatgħu mit-tradizzjoni tal-farsa Maltija li trid taq­samlek żaqqek bid-daħk u ħafna drabi ma toqghodx gha j21

rear:<isti·ka ta' kul;um. Fuq kO'i•lox, għai:-Akkademja tal-Malti, Ġuże Galea kien i'i-bnie­

aem l•i mex>(a i-Għaqda ;al-l<ittieba tal-Malti ghal tnejn u tlet:n sena sħaħ (1942-1974) b'għaqal, dekor u dinjita, fiż-żmien meta l-Movi­ment Mal.:i wasal biex ikun milqugh pO':itikament, popolarment u soċjalment minn kulħadd, ukoll mii'l-aqwa egħdewwa tiegħu.

L-għaqal tiegħu kien hekk kbir li bla dubju ta' xejn nistg1'1u nsejħu~u bi-isem ta' wieħed mir-ruma·nzi l-aktar magħrufa tiegħu: Raġel bii­Għaqal.

Dan dwar •il-ġenju artistiku ~a· Ġuże Galea; iżda mbagħad Ġużt'

Garl·ea kien ewl·ieni wkol•l kif qeda li/'l-poplu Malti f'diversi ħidmiet - minn Tab:b Prinċipali ta•I-Gvern għal Professur ta·I-Mediċ-ina

Forensika fi-Univers;ta u President ta' ħafna għaqdiet l·i jaħdmu

b:l-kw:et u vor:on~arjament b'riżq is-soċjeta Madtija, mis-Soċjeta

ta' l-Arti, l<ummerċ u Manifattura għaii-Każi·n tad-Banda King's Own, għall-Għaqda tal-Mentalment lnkapaċitati u l-Kunsill Ġenerali :a' 1-lnkapaċitarti, b:ex i·nsemmu ftit biss. Kulfejn ħadem ħa:•Ja t-tirn­bru tiegħu ta' prudenza, għaqal u bżulija; u dan jidher mi:·l-fatt li ħafna m:nn dawn l-għaqdiet għamlu possi·bbl·i l-pubblikazzjoni ta' dan in-numru speċjal/li ta' li-Malti b'tifki>ra tal-Professur Ġuże Galea (ara ·hawn taħt għall-ismijiet tal-għaqdiet li għenu għall-ħ1uġ ta' dan in-numru speċjali).

J'M:a Ma':ta tal-lum u ta' għada jkol'i'ha ħafna iktar ulied li bil­ħajja artistika, bil-ħakma tal-ke•lma Maltija u •1-bżul·ija ta' ħidmie~­hom jagħtu l-kontribut siewi tagħhom k'if tah ii-Kav. Professur Ġ,Jże Gal/ea.

*Barra minn din id-Daħi'a, ii-President kien ħareġ ki>tba oħra ta' tfakkira: "lmut it-T·ieiE>t President ta.:-Għaqda tai-Kitt•ieba tai-Mal•ti - 11-Kav. Prof. Ġuże Galea" fi ll Ma~ti, Marzu-Diċ. 1978, pp. 43-46. - Id-Direzzjoni.

KONTRIBUZZJONIJUtr G~Al

DAN IL ... GMADD SPEĊJA1J li-għaqdiet jew korpi ċiviċi li jissemmew hawn taħt għoġobhom

igħinu lill-Akkademja tal-Malti fi-ispejjeż ta' l-istampa għal dan il­għadd speċjali ta' !l-Malti maħruġ bħala tfakkira ta' Ġuże Galea

(1901-1978): Għaqda ta· 1-0rtikoltura l<ing's Own Band Club Kumitat Ċiviku- Qormi (ex-membri) Soċjeta Arti, Manifattura u Kummerċ Soċjeta Storika L-Akkademja tiżżi ħajr lill-Kumitati u l-membri ta' dawn il-għaq­

diet u tittama li 1-ħruġ ta' dan il-għadd kommemorattiv jibqa' jiswa bħala xhieda ħajja tar-rabta li kien 1hemm bejniethom ilkoll fil­

persuna tai-Kav. Prof. Ġuże Galea.

2

3.9.46

LIL ĠUŻE' GALEA Hawn min jiġġerra ma' 1-għoljiet xemxija Ta' Elikona qalb il-ward u 1-ħdura, U, mgħaxxaq b'dik il-għanja tan-natura, Minn qalbu jsawwab 1-oħla poeżija.

Hemm ukoll! min iħobb satra dellija, U, miġbur fih innifsu, jarġa' lura Fuq i•l-ġrajja ta' ġemu u jiflii s-sura Tagħhom bid-de:hen tal-fiilosofija.

Inti, Raġel bi·I-Għaqal, għarrixt sewwa Fil-qalb u l-ħsieb ·~a· ġensna u rajt sedqi,thom l=lelwa ma:-ħbieb u ħarxa ma' 1-għedewwa.

GħaHimtna !·i għerf wieħed qatt ma fa.lla: !mutu 1-ħżiena u magħhom tghib kburithom, Jirbaħ iċ-ċkejken għa·liex ji'tma f'AI'Ia.

DUN KARM

DR. WALLACE PH. GULIA, PRESiDENT TA' L-AKKADEMJA TAL-MALTI, MAĦTUR IMĦALLEF TAL-QRATI SUPERJURI

lnilabbru bi pjaċir illi Dr. Wallace Ph. Gulia, LL.D., B.A., B.Sc., Ph . .C., M.A. (Admin.) (Manchester), D.P.A. Lond.), Avukat Anzjan tar-Repubblika, 'Lecturer' fii-L'ġi Amministrattiva fi-Universita ta' Malta, u President ta' l-Akkademja tal­Ma:ti, ġie maħtur biex ikun Imħallef tai-Qrati Superjuri b'seħħ mit-12 ta' Mejju, 1982.

B-Kunsill u l-Membri kollha ta' l-Akkademja, filwaqt li jilqgħu b'ferħ din 1-aħbar, li waslet meta konna qegħdin inhejju l istampa ta' dan il-għadd speċ­jali, jieħdu b'idejn l-Imħallef Gulia għal dan il-ġieh li jirrifletti mhux biss fuqu nnifsu bħala professjonista speċjalizzat fil prattika u fit-tagħlim tax-xjenza leġis!attiva u amministrattiva, imma wkoll ta' l-Akkademja li tagħha ilu Presi­den<: għal bosta snin.

Miegħu nifirħu wkoll lil martu, is-Sinjura Nancy, u liż-żewġ uliedu Myra u Gabrielle.

Lill-Imħallef Wallace Gulia nawgurawlu suċċessi ġodda fil-kariga għolja

tiegħu filwaqt li nittamaw li jibqa' jmexxi l-Akkademja tal-Malti bil-għaqal

u l-prudenza b'riżq ii-Lsien Malti li huwa tant iħobb.

3

MA~ ĠUŻE' GALEA fl-1971 minn FRANZ MIFSUD

F'wahda mill-intervisti l'i kel'l·i ma' Ġuże Ga,lea għat-thejjija tat­teżi tiegl'ii dwar ħajtu u xogħlijietu, huwa tkeldem dwar il-ħajra u 1-ġ:bcla t:egilu gfla:l-kirtba bl-irlsien Malti. Dirn il-laqgħa kienet saret nhar ii-Fladd, 29 t'/\wissu, 1971 fi'd-dar tarl-vil•leġġjatura tiegħu

f'San Pawl il-Baħar. Galea fisser x'kien li ħajru jikteb b'i:J-Malti u tani tagl'lrif ieħor dwar xi kotba tiegħu:

"Fi ċkuniti m:J kienx hemm id-divertiment li ·hawn iri'lum. Dak iż-żm en l-uniku divertiment kien i'l-qari u dak iż-żmien •il-qari kien popolari biex ngħid hekk kif inhu t-T.\1. i'llum. Kienu joħorġu speċi ta' 'pamphlets' fuq iċ-ċirkustami li kienu jiġru- xi qtrirl fa·ħxi, xi serqa kbira u ċirkustanzi oħra bħal dawn. F'dawk iż-żmenijiert bdew johorġu r-rumanzi s~oriċi u fost iiJ-kittieba kien 'hemm Ġuże Muscat Azzopardi, Toninu Muscat Fenech, u ·3anni Sapiano Lanzon. Dawn kier1u rumanzi żgħar, Jien jew missieri konna nixtruhom u firl­għaxija konna ninġabru u naqrawhom. Kont nieħu gost ħafna.

l<s:li cl:k il-ħabta bejn 1-għaxra u l-hmistax-i! sena. l<ien żmien ta' popolari•ta ta' qari Marl'ri. Dak iż-żmien ukori'i is­

Sur Aifons Maria Galea beda joħroġ li-Kotba tal-Mogħdija taż­

żm:en fein •l-għan tas-Sur Fons kien 'li 1-qarrej jieħu gost jaqra u j ~gflallem fi-istess ħin - dawn iiJ-kotba, biex nghid hekk, kienu gha:l-qari u l-istruzzjoni ... dawn i·l-kotba kienu jse-rvu bħala kotba ta' l-iskejjel. Dak iż-żmien ma tantx kienet kbira l-attendenza fl­iskeL:21 u kienu jkunu xi tlettax, erbatax-id tifel fil-klassi u l-aktar i·i kienu jmorru kienu dawk 'ili j'istgħu. L-għa1 1 1 lriem l':iegħi fl-iskol·a tal­Gvern ta' Flal Qormi, dak iż-żmien, kien Franġisku Sciberras •li rnexxie:u jakkwista xi Kotba tal-Mogħdija taż-żmien tas-Sur Fons. U nllar ta' Sibt konna nispiċċaw •1-irskola fl-għaxra ta' f•i 1 :għodu u min irid kien jisseilef xi ktieb tal-Mogħdija taż-żmien mi·ngħand Franġisku Sciberras. l<ienet forma ta' librerija. Kont tħalli karta bi isem tal-ktieb u b'i,smek u tieħu ktieb u stajt iddewmu ġimgħa, sas­Si·bt ta' wara. l<onna nieħdu ktieb wieħed kulr[ darba. Fost ·il-kotba niflakar bħalissa Oalbiena għall-Baħar li jittratta fuq in-navi·gazzjoni tal-Mediterran.

Missieri u jien konna naqraw xi ktejjeb wara li konna ngtlidu r-rużarju. Missieri, u daqqa jien, konna nixtru l-kotba. Dak iż-żmien il-librara ewlenin kienu Giov. Muscat, Aquili•na u oħrajn, fosthom l<rbreriji żghar bllal dik li k'ien hemm fi Strada S. Lucia. Jien kon~

4

nixtri u naqra kotba wkol•l bl-ilsna barranin, l-aktar bi-Ingliż u b:t­Tafan. Dak iż-żmien qrajt kotba ta' Sir Walter Scott. li C:ejjcm sahnarni, Charles Dickens u Disraeli. Sit-Taljan qrajt ta' Alessandro Manzoni, Massimo D 'Azegli•o u Grazia Deledda, fost l-ohrajn.

Dak iż-żmien Giovanni Segond kien jikteb rumanzi twal li fihon1 hafna sent:mentarliżmu, ded·i>tti u kien johroġhom faxxikli ta' 8 paġni u jb·ieghhom 2d. il-faxxiklu biex jaqla' xi haġa.

Ki1t~-ieb iehor, habib kbir tieghi u 1-imghallem tiegħi, kien Ġuże Muscat Azzopardi i•i kien uko"i minn i=lal Qormi. Ghalija hu wieħed mil1l-awtu:·i f·i l-aktar għandi simpatija miegħu. Jikteb bi sti'i skjett mingħajr hafna pożi u -kien 1hu li tani 1-i•spirazzjoni biex nikteb ·i-istil tiegħu- rumanzi s~oriċi. Hu kien •1-imghalllem mude~l tiegħi. Ghal­kemm ghandi ammirazzjoni kbira lejh •iżda •l-uniku rumanz tieghu li għandu vallur !letterarju ·hu Nazju Ellul. Barra minn dan ir-rumanz, Ġ. Muscat Azzopardi kiteb rumanzetti żgħar u biex ngħid ·hekk bihom fetaħ ·it-tr•iq vera ta' rumanz stor:iku. Għax ix-xogħlijiet tiegħu għandhom "standard" kif ix-xogħl'ijiet ghandhom ikunu. Hu sewa ta' mudei'l għa•li~·a ...

L -Ghaqda ta 1-Kittieba tal-Malti kienet organizzat konkors ta· nove•:'i'i li kien l-ewwel konkors 'i1i sar bi•l-Ma11ti għatll-ħabta tas-sn:n 1922 jew 1923. Jien dhalt għal dan i11-konkors meta kont għadni s~udent. ln-nove•:1:'a ·:iegħi 'Hena u Ġid' ġie1t l-ewwel u Ġuże Muscat Azzopardi għamel reċensjoni ta' din i·n-novella fi li-Malti. Dan is­suċċess ħajjarni nikteb. Fost iil-hbieb i·i sibt ighinuni u jhajruni kien hemm Rużar Br·iffa, Ġuże Bonnici, iv'lonsinjur Dun Pawl Galea, Professur A. Cuschieri O.C , u ohrajn ...

Jien affaxx:•najt ruhi bir-rumanzi storiċi, fosthom l-epoka ta' żmien i'l-l<avatll:·ieri. Waqt li kont naqra dawn i•l-kotba ta' avventuri kont ·i·nġibhom quddiem għajnejja u kienu passatemp kbir. Tant għoġbuni dawn ir-rumanzi ·l·i bhal kuliJ di•lettant bdejt i•nhażżeż u nikteb ġrajja 11i wara żviluppat ruhha fi żmien 1-lspanjoli - l-ewwel rumanz tieghi. Kont ·lestejt xi mi·tejn paġna bl-ide;tn metc l-Gvern ħareġ bl-•i·dea ta~l-konkors u fija qam interess speċjali, irrevedejt dak l'i kont lestejt u ktibt il-ġrajja kważi mil•l-ġdid ...

11-mibki Dr. Laferla, li dak -iż-żmien kellu x'jaqsam ħafna ma' l-edukazzjoni, ghoġbu hafna dan i·l-ktieb ... Dan Dr. Laferla qalli i·i Maifta m'ghandha l-ebda ktieb tip ta' Treasure lsland għaHfal u ħajjami biex nikteb fuq dan it-tip ta' avventuri >li ma jkunx hemm fih ħwejjeġ banali. U hawn hu 1-oriġini ta' Raġel bii-Għaqal. ..

5

Dan ir-rumanz inkiteb ħafna minnu fix-xeiters bi,l-lejl bi'l·li kważi ku::l ħin ke: 11i x'nagħme·l b:'l'l•i dak iż-żmien kont Medical Officer of Heal c'h u kelli n-naħat tal-Port i l-Kbir lejn in-Nofsinhar sa Bir­żebbuġa. U fost 1-agħjat u storb~u u bid-dawl tax-xemgħa kont niktbu.

L-uniku lijiel tal-gwerra t•idher fi'l-ħafna episodji tal-gwerra li rajt b'għajnejja u ġbidt'hom fiin-novE!IIi •li mbagħad ħarġu fil-ktieb Ġrajja tal-Gwerra, Dak iż-żmien kien •hawn skarsezza kbira tal-karta u li-Malt' b>ss kien joħroġ. Ġieli r-"rough" kti,btu fuq formoli, u fuq kull karta li stajt inħażżeż fuqha.

Imbagħad ktibt dramm :nkwiet fil-Familja li kien speċi ta' Kapriċċ u għidt la ktibt rumanz·i, novel•li u poeżiji nista' nikteb xi ħaġa għal 11-palk Malti.

Wara dan waqaft ni<kteb għal xi żmien minħabba x-xogħol li kelli ta' C.G .M.O.

Kif spiċċa·t i•l-gwerra ktibt Meta Nħaraq it-Teatru. L-idea biex nikteb dan ir-rumanz kienet li niddeskrivi !-,ħajja ta' Ma'ita, kif bdew id-partiti poi'itiċi f'Malta, meta nħolqu il-partiti favur il-Borboni u favur Garibad•di u wie·ħed j•is· a' jgtl'i•d Jli hekk beda 1-Parti•t Naz­zjonalista f'Ma1Jta. li-mottiv li ktibt dan ir-rumanz kien b:ex nuri 1-ħaja ta' dak iż-żmien, •i•l-ħajja soċjaiJi l-aktar f'dak iż-żmien li n-nies kienet medhija fit-teatru u fuq 'i-aqwa artisti u prima donna.

Imbagħad bdejt naħdem fuq ir-rumanz Id-Dinja Rot•a ... li-mottiv ewlieni !'i ġagħa,:ni niktbu ma kienx l'i nuri ·l·ii•I-Mal<tin bħa·Ja nies foqra, ma jafux iġibu ruhhom mal-barrani, nies baxxi, bdiewa, nies injoranti u sfruttati mi'i'l-barrani'n -l·i hi·ja l-karatteristika tal-karattri Maltin fir-rumanzi Maltin. Iżda d-għan ewlieni tiegħi kien l-oppost ta' dan u ridt nuri 1-karattri Ma1l•hn bħala nies evoluti, ta' ku'itura, "in con~act" ma' l-aqwa nies ta' l-Ewropa bħad Napuljun, ir-Reġi,na ta' Napli, mi·nistri kbar u oħrajn.

Bħal·issa qed inhejji "a set of essays" li jpi•nġu l-ħajja Mal'tija moderna u dawn 1-" essays" se jkunu aktar ta' kritika għaJII-ħajja

moderna. lr-rumanz id-ġdid, li wasadt qisu terz minnu, niHama li nagħtih skoss ta;:jeb fi x-xitwa u se jkun stil "factual ", rea'Jiistiku u psi,koloġiku għa·l·kemm mhux ħafna għax ma rridx inħabbeil moħħ il-qarrej ...

Jien l-iskop tiegħi hu dejjem il-qarrej, biex dan jinteressa ruħu u jinsa l-inkwiet ta•l-ħajja. Nikteb biex imerraħ li'i'l-qarrej, għax dan li jkun irid wara ·li jiġi mix-xogħol u mhux itaqqal moħħu b'ħafna

6

ns:bi jiet iżda jinsa xogħlu u jgħaddi siegħa żmien fil-kwiet. Ma rridx nidħak bil-qarrej. Rari ssib nies li jaqrawlek rumanz biex jitgħa·l'lmu, għa:hekk inid nikteb "straight forward readi·ng" u mhux intaqqal ħsieb i>J-qarrej b'ħafna fi'iosofi;a u psikoloġija, għax jekk il-qarrej jinteressawh il-fi>l·osofija u 1-psi·koloġija hawn kotba oħra

x'taqra, u mhux rumanzi. Dan ma jtel'l'ifx il-valur letterarju tar­rumanz".

!J'Ll=KAV ĠUŻIE' GAlEA

Togħġobni, nħobbok: għaliex int għalija alla tal-għaqal mibgħut fi-art mill-Ġid.

Hemm bejn 1-Għaqal u l-Ġid demm ta' qrubija: Dawn minn dejjem imxew flimkien, id f'id.

Inti wieħed mill-ftit, wieħed fil-mija: fik tal-bhima żammejt ir-raġel sid; fik m'għajjeb qatt il-għerf tat-tjieba d-dija; fik hemm ħlewwa li tħoll qlub tal-ħadid.

B 'duwet i l-ġ isem sfajt tabib tas-saħħa; b'duwet il-għerf tabib tal-moħħ u 1-qal•b: kittieb ta' Malta wil-ġrajjiet kbar tagħha.

Kliemek sieket meqjus u ħsiebek għoli jixhdu qawwet il-qima umli tat-talb; jixhdu għerfek "San Ġwann", "żmien !-!spanjoli".

Għajn żnuber

14.111.44 K. VASSALLO

7

(T;;t1dita tal-Prof. Ġuże Galea fi-okkażjoni ta' l-Ewwel~ Sem'r.ar tad Dram::~ mniec:!: mlr-Rediffusion f'Ottubru ta' 1-1968}.

IHeatru hu għajn ta' tagħlim u ta' treġija fil-tlajja tal-bniedem; l-iskop iegħu mhux biex idaħħak jew ibikki. mhux biex iqajjem ><ewqat żregolati jew inissel pjaċiri sesswai'i, imma biex jiftaħ il­moħh, iqawwi 1-qaib, iseddaq ir-ruħ, iħeġġeġ id-dehen u fuq kollox biex igl1arraf is-sewwa u jikxef 'ii-ħażin.

Jekk nikkonsidraw sewwa, insibu li t-teatru fih żewġ friegħi:

waħda tittra~ta fuq 1-avventuri ta~l-ħajrja u l-oħra tesponi problemi ta!-ħajja. L-ewwel wahda tippreżenta 1-passjonijiet, i1l-konf1Ati, l·emozzjonijie~t. l-ostakoli u s-si'twazzjonijiet li jnisslu ferħ jew niket -· ko~JI:ha, jew x'uhud mi'nnhom, mi'nsuġin fi ġrajja li jogħġbu li,ll­ispectaturi, iqanqlu interess jew tensjoni.

Id-drama dwar i1i-prob:emi hi iżjed profonda u tal-ħsieb; hi mfas­sla 1-a:<tar fuq ideat astra tti, fuq pr i'nċip ji soċ;ra l i u fuq spekudaz­zjonijiet morali jew fi'losofiċi. l=lafna drabi s-suġġett 'hu misterjuż

jew konfuż tant l i jippreżenta enigma u jqajjem kontroversi. L-awtur f'd:n ix-xorta ta' drama jinqeda biex ifisser, biex ixandar jew biex jesponi ideat jew prinċipji ġodda, teoriji jew kriterji li jiddisturbaw l-ordni konvenzjona'i'i ~al-ħsieb jew tal-ħajja tas-soċjeta. l=lafna drabi d: n ix-xorta ta' drama hi r<i vo! uzzjonarja fi's-sens li twaqqa· u tħarbat is-sistema stabbi'lit jsw 'is-sistema konservattiv ~a· l-arti dramma­t:ka. ghax f'd<n iil-kwalita ta' drama nsibu mhux biss 1-i'stil, l-iżvilupp u 1-plot jieħdu sura ~!dida, imma wkoll il-mezzi 1 ~:'ekniċi huma diffe­renti minn dawk konvenzjonaili.

X'uħud kitbu li d-clramm modern hu rivoluzzjonar;u mi,nhabba t-taqi';ba li jġib fi-arti drammatika; oħrajn igħidu li d-dramm mo­dern hu ~esplożiv jew pijonier għax 'hu jiftaħ_toroq jew oqsma ġodda fis-sengħa tal-palk u ħafna drabi d-dramm modern iservi ta' xempju b:ex fuqu jimxu jew ifasslu awturi ġodda. Difatti ħafna mi'il-kara<ttri tat-teatru modern li llum saru komuni u aċċettati minn kulħadd huma mfasslin fuq "pattern" jew fuq innovazzjonijiet l'i daħlu fuq il-palk xi mitt sena i~lu u l'i meta dehru għal11-ewwel darba qajmu reazzjoni u argumenti kbar billi f'dak iż-żmien kienu tant ġodda u

'''Billi din il-kitba baqgħet ma dehritx stampata, jixraq li tidħol f'dan il-għadd kommemorattiv ta' !!-Malti bħala turija ta' l-interess ta' Ġuże Galea fit-Teatru - Id-Direzzjoni.

8

straordi,narji i'i ħasbuhom thewdin tal-moħħ jew stramberiji ta' awtur i eża'itati.

!t-teatru hu arti, iżda huwa wkoi'i għandu mix-x),enza. Għax bħalma l-mużika, i·l-pi,ttura. '1-~iskol<tura u arti oħrajn inisslu sodisfazzjon u gost fil-bniedem, ·hekk it-teatru jpaxxi 1-udjenzi, ihennil!1hom qalb­hom, igħaxxaqhom, jagħt'ilhom pjaċ·ir, jeża:i~tahom u jserraħhom mi:i'!­hemm u mi'n-ni'ket ta'i-ħajja ta' kuljum. Min-naħa l-oħra fit-teatru l-aktar modern hemm edeme-nt ta' xjenza għax bħalma di'n tikkon­tribwixxi għaltl-progress tal-ħajja bi'i'i'i tiskopri u tintroduċi mezzi ġodda u s·is-temi perfezzjona,:i, twettaqhom fuq il-padk u turi:hom fiiJ-ġmiel u fis-siwi tagħhom u twissi 1-ispettaturi kif jistgħu ji,nqdew bi'hom ħa,: li huma japprezzaw aktar i 1 1-vantaġġi ta'l-ħaJ\ja jew ·ir--riżorsi tan-na:ura, u hekk j'irrendu 1-eż,i'stenza tal-bniedem aktar hienja u kuntenta, aktar fili-paċi u fi's-s,liem. ċertament it-tea,~ru modern bħax-xjenza jqajjem kontroversi u rhekk jistimola l-moħħ.

Me~a keld,u bidu t-teartru modem? Hawn ħafna teoriji, x'uħud saħansitra jaħsbu l·i dak 'i'i aħna issa nafuh bħala teatru modern m'hux ħaġa oħra ħlief sura moderna, jew riġenerazzjoni, ta-t-·teatru klarss'iku ant'ik meta d-drama, aktarx traġ,ika, kien8(~ tittratta dwar prob:emi jew pr,inĊ'ipji soċjalri jew fitlosofiċi. lt-tea~tru Grieg l·i mjna dan l-aħħar reċitat fit-teatru ta' l-Universita. fiih konċe!Jt profond li jħanek mhux tant is-senrtime,nt daqskemm jis6mo'ia 1-i'nterllett. Id-dramm '"Oedipus Rex'" hh problema psikika ta" l-aqwa serjeta, tant i'i minnha ħareġ dak ·iiJ-konċett magħruf bħala '"Oedipus Complex" .

. Iżda l-opinjoni ġenerali 'hi· illi t-teatru modern tfaċċa madwar 1-1880, meta d-dramm rea'iis,:iku jew aħjar natural 1i'S'tiku beda jkun imħaddem minn lbsen, Chekhov u Sthaw, i'i 1-opri tag'ħhom qajmu bħal rivoluzzjoni fil-pa-lk kontemporanju. Anzi xi wħud isostnu li 1-magħmudi,ja tad-dramm na·tural1istiku saret f'Pariġi fiiJ-'Iej'i'a tal-1 0 ta' Diċembru 1896, meta mar i·n xena għall-ewwel darba 1-"Ubu Roi", dak id-dramm diżordinat ta' Alfred Jarry, li jiftaħ l-ewwel ba,ttuta bi'l-kelma moqżieża "Merdre". Ma' dik 1-ewwe:J esk'iamaz­zjoni, id-dramm qajjem reazzjoni qawwija. Mi'n faħħar u min maq­dar, min ċapċap u min saffa-r; u qa;ijem konflitt mhux biss fl­imtluħ iżda wkold fi-imġieba ta' 1-'ispe-ttaturi fil-platea 1-i qabdu f'xulxin u għaġġbu li,IIJ-atturi ta' fuq ·iil-padk bil-qi·I!Ja surread'istika li biha ħebbu għal xulxi·n!

Imma l-aqwa żvi'iupp tad-dramm modern kien fi11-bidu tas-seklu

9

11 aħna f:ih, bejn 1-1900 u >1-1914, dak i>l-per·i•jodu ta' tensjoni artis­tika ta' qabel l-Ewwel Gwerra Kbira. Donnu kien preżentiment l i għal erba'. sni·n kul·l ħajja u kulil a't1Jivi1ta artti•stika ke,lil•ha tkun sos­piża f'dawk l-erba' snin ta' qt-iil u ħerba, u għa•llhekk il-għonief

i'ntel1lettwa'l>i donnhom gl1amlu sforz biex qabel ma jaqa' d-dlam ta1l-ħerba. jixegħl·u ħuġġieġa l•i ssaiħħan u tagħti dawl qawwi f'kul•l fergħa artistika. Bħala riżui!Jta't ta' dik •1-arttivi•ta i'nteillettwall'i ħarġu opri ta' ġenju sub.f>imi rl'i kienu qi's'hom beraq l'i jleħħ qabel tfaqqa' t-tempesta.

F'dak il-perijodu ta' qabel ii-Gwerra wieħed jinnota tliet inno­vazzjonijiet li għandhom x'jaqsmu ma:l-palk: l-abbandun tax-xejriet qodma fiil-għamla u fin-n·isġa tail-kummiedja u tat-traġedja, id­di,namiżmu u l-moda ta' esper·imenti ġodda f'dak li ·hu żvi>lupp

drammatiku, u l-organizzazzjoni ta' kumpaniji mmexx'ii'in minn "producNs" professjona·l i f 'te'atr'i r·i·servati g ħa lirhom biss. 1·1-kr·itiku lngi'iŻ Kenneth lgnan kiteb hekk: "From a critic's po•int of view, the history of the 20th century drama 'i's the h'istory of a wi>Japs­ing vocabulary. Categories that were formerly thoug,ht sacred and sepamte began to me•lt and f'l.ow toget'her like images i·n a dream".

111-kummiedja u Hraġedja ma baqgħux kull waħda minnhom mag·ħluqa f'brku għa>li 1ha nn'ihs'ha, ·iżda resqu l·ejn xulxi,n, t'ħalltu

u ngħaqdu t-tnejn Himkien biex inisslu dak id-dramm d'i,narmiku modern li għandu mit-tnejn imma ma jpoġġi fuq l-ebda waħda mi·nnhom. Hekk iiJ'ium ma ni's·tgħux ni1kkwad:ifikaw ċerti drammi ġodda f'ka,tegoriji antiki; ma ni•stgħux ngħidu għal li,ema klassi japparti•enu, per eżempju, id-dramm "Waiti·ng for G·o'dot" jew "The Hostage" jew "A Taste of Honey"għax għalkemm fi!hom elementi komiċi u drammatiċi, l-essenza tagħhom hi karatteristika tagħhom biss.

Fl-e\M'Jel għaxar sni'n tas-seklu tagħna beda jagħmel isem mgħal­lem ġdi'd fi-arti drammatika- Anton Ohekhov - li beda joħroġ dawk ,id-drammi li fasslu sura u saru "pattern" għa·l bosta u bosta oħra}n li was'l'u wara. Di'k ·is-sura ġdida kienet mirnsuġa minn pro­blemi, teoriji, ideat. spekul<azz)onij-i<et, "stresses and strai,ns" tal­ħajja mgħaġġla U ħark·iena rtaS"SekiU għoxrin, ħajja li tin'ifletti t-tqanqil għal-libertajiet mhux biss poli'i·tiċi u soċjali, ·imma wkoll inteHettwali. Hekk iż-żewġ dramm i "The Three Sisters'' ( 1901) u "The Cherry Orchard" ( 1904) huma mera ta· kif dirk ili-klassi ta'

10

si·dien għonja u benefamuri li ke\1\'hom sehem kbir fil-ħajja tal-kotra, kel·:·ha ċċedi quddiem i'l-forza ġdida tar\-Hus u tal-progress mekka­niku. Dik forsi 'kirenet l-ewwel ċaql\'iqa ta' dik it-taq\riba tremenda li skoppjat fir-Russja u li minn hemm stendiet u nrħasse•t fid-di·nja ko\l'ha u ħa1 1 1 1'ier: 1-effeN tagħha fil-ħajja li qegħdin ngħi·xu \llum.

Chek·hov ma baqax waħdu għax, bħal kull prekursur, sab oħ1ajn li mxew warajh. Wieħed mi's-segwaċi rt:i>egħu hu Augustus Strind­berg; ngħi·d segwaċi hs-sens ·i·i hu wkoll ħaddan ideat ġodda iżda ma fassal,homx fuq il-mudell ta' dawk ta' Cherkhov. Strindberg għandu żewġ motivi i'i jispikkaw f'id-drammi tiegħu: wieħed hu n-na~uraliżmu għeri, ossessjona't, kważi newrotiku kif jidher fid­dramm i "The Feat'her ", "M i·ss J u'lrie ", u "C red i1tors ''. 11-motiv \-'ieħor hu mibni fuq is-s:mboliżmu, dak i•s-s,imboliżmu li jġib konfużjoni

fil-moħħ bħalma jidher fi "Dream Plaz", "T,he Ghost Sonarta" u "Da nee of Dearh".

F'dawn id-dramm i ta' Str·indberg wieħed Fnnota 'i-ġenju konfuż u xewqan ifi1ttex u jistħarreġ dwar i~l-valuri tal-ħajja moderna u dwar 1-irn:rapriż·i, 1-innovazzjoniji'et u r\-kriżi li qegħdin jiġru kuljum f d-d ;rnja tagħna.

Dawk il-pijunieri tad-drama moderna lbsen, Chekhov, u S':rind­berg ke:':'hom segwaċi li kienu mnebbhin mill-ideal taghhom u li ngħaqdu mal-moviment il\-ġdird li rtqanqal fost is-sosteni1:urri tal­palk, u hekk naraw fuq irl-pa'\lk }inħadmu 1-opri ta' John Galswort'hy, Hartley Granville-Barker, Stanley Haughton, Harold Brig'house u magħhom Gorky u Apolll'i,naire.

lx-xogħlijiet ta' dawn ko•l,\lha jsecldqu u }irrirnforzaw dik 'ir\-mewġa surrealistik0 l·i qamet f'i-aħħar snin tas-seklu li għadda u invadiet irt-teatru progressiv HI-bidu ta' dan is-seklu l·i aħna f'i 1h. Id-dramm ta' Haughton j:lttrat' a dwar ii\-k'onfliH rtal-klrassi fil-kamp tax-xogħol: mi1n jaħdem u mirn i·ħarddem, u fi żmienu ke'Hu irnfluwenza -fuq il­mov:ment labor'i'st fi lngir\tena. "Hindle Wakes'' hu appuntu l-mu­dell ta'l-kunċett primarju fi.d-drama ta' Harughton.

Dan l-aħħar osservajna tqanqir\a fr\-·interess għad-dramm -" Hob­son's Chorice" ta' Brighouse, dramm li jesponi għar\1-krictirka r-reaz­z}onijiet ordinarji r:a' ni'es komuni \ri, għa:\kemm huma żgħar fl­iskala soċjai'i, għandhom problemi persona•li li għalirhom huma ta' 1-akbarr importanza jew ta' li-aqwa serje~ta. Hekk uko!JI\ i'l-persunaġġi

li joħloq Granvil\rle-Barker f"T·he Voysey lnheriltance" huma nies \'i ċ ċirkostanzi tal-ħajja jobormuhom f'ti,nkwiet tremend.

11

Sfortuntament Galsworthy għadu ma sabx ammiratur qawwi li b'i-entużjażmu tiegħu jġi·egħe·l li'il-pubb1liku juri dak l-apprezzament xieraq h ji•stħoqqlu dan l-awtur .. ld~drarmm tiegħu "Justice", kieku ke':1:u jidher i•llum fuq 'il-pa'ik internazzjonali jew fuq it-televiżjoni,

kien żgur li jqajjem r·iefnu ta' kr·itika soċjali. lt-tekn:ika hi studjata u għa<lkemm mhux ssntimental•i iżda fi<h sentiment biżżejjed biex iqanqa·J ir-ruħ bl·a ma jgħaxx·i 1-qallb. Meta Wi1ns·ton Churchi.J·I ra dan i·d-dr·amm ta' Gadsworthyf fl-1910, <tant impressjona ruħu li bl·a tedf ta' żmien ippropona hi-House of Commons riforma biex itejjeb il-qagħda ta·l pPiġunieri f<i'l-ħabs.

Gorky ta srt:a··:ura għo'lja •l·kl-dramm tar-real·iżmu hr-Russja. lx­xogħ'Jii)ie·t tiegħu marru in xena fi-' Arts l'heatre' ta' Moscow, taħt it-treġija ta' Stanislavsky u kellhom suċċess meraviljuż. Huma, biex ngħid hekk. p·oġġew fuq pedes·taltJ 11-·i·dea surrea'iis(•itka ta' C'hek'hov. Id-dramm ta' Gorky "The Lower Dept1,hs", li •nħadem l-ewwel darba fil-1903, keJII u .j,nfuwenza kbira fuq ili-moviment ġdi•d ta· rsaiJ iżmu filt-tea:ru internazzjonal'i.

Għedna i'i l ewwel skoss ·li qanqal ·i't-tea,tru modern i·nħass

f'Pariġ•i fi-ewwel reċta tati-"Ubu Roi". F'dik il-belt baqgħet ġejja

'f quddism it-tqanqi1:a għaJII-modemi'ta fi•l-kunċe'tt tad-drama. Apo!!J·inaire ki·e·n wieħed mil'l-kitti'eba 'i-aktar entużjasti ta'd-drama l-ġdida. Fl-1903 ·hu ipproduĊ'a għa'i'l-ewwel darba d-dramm tiegħu "l'he Breas•ts of Tires·ias", opra li tli•nqa,ta' miiJ'I •għaml'a ant'ika u tradizzjonalli u minfilok tieħu sura ġdi'da għal kofilox fl-imġ•ietba tal­kamttri, ftid-dja:logu. fiis-sitwazzjon i, fiċ-brkustanzi u saħansi·tra fi­effetti tekniċi. Apo<lil'i·naire jiddeskrivi dik l-opra bħaiJa "un drame surrsa1>iste": l-ewwe1l darba li ssemm'i•et dik 'i'l-kelma bħaiJa kwal·ita jew karatteri·stika ta•d-tdrama l-ġdida.

Imma wieħed mill•l-appos11li 1-•kbar tat-teatru modern ·hu George Bernard Shaw, G.B.S., ·J·i joghla fii's<seklu 'li għadda u f'da'n •Ili aħna fi<h bħal Ko·Jiossus b'sieq waħda fi•s-seklu XIX u bi-oħra fi1s-seklu XX. GBS hu forsi dak l-awtur 1l•i ta sura pedetta u skop konkret li·d-drama moderna. ld-drammi ti·egħu ji·stgħu ji<tqi·esu bħatJ·a eżar­

ċizzi ta· speku<Jazzjoni dwar ·is-soċje•ta moderna, u daqs u ħadd ma rnexxie•lu janadizza 'i-qoxra •tle'l'i'ex ta' barra u 1-·i•nl~ern mherri tas­soċjeta. Hu jesponi l-verita moħbija fil-ġewwieni tal-persunaġġi

u ta•l-kara,~tri tad-dramm, imma jtaff<i l~monotonija ·~a· dik il-verita bi•l-moviment sarkasti<ku u sa<tir<i<ku, u xi drabi wko'l'l bl-·ironija li tniggeż.

12

Ħaġa 'kurjuża hi 'f1i GBS beda 1-ka,rr·iera tiegħu bħala dramatist tradizzjonali ta' żmien ir-Reġ'i,na V~ittorja. "The Devil's Disciple" u "Matn of Dest'i,ny" huma modeltJatVi fuq me·lodrama u attwalita, imma mbagħad fi żmien ħmi·s,tax-itJ sena ( 1900-1915), dak i'l-peri­jodu esplos·iv tad-dramm modern, G.B.S. be,da di'k ~is-serje ta' drammi real·istiċi i'i għamlu eku mad-dlinja koiJII,ha u stalbbi'lew stan­dard li fuqu bdiet titqies id-drama tar-realiżmu. "Man a~nd Super man (1901-03), "Major Barbara" (1903). "The Do-otor's Ditlemma" (1906), "Ge~t!t'ing Marr'ied" (1908), "Mi,sa11'1.iance" (1910), "Androcles and tne L·i,on" (1913), "Pygma·l1ion'' (1913). "Heartbreak House" ( 1914) -dawn jagħmlu sens~ie:Ja ta' dramm i li, jeH wie~ħed jaqra'ha mitltl-bi,du sat-tmi,em, ikun qisu qi·egħed

jistudja sistema ta· fitlosofija bi kr'itterji. 'loġ'ika u etika maqtugħ-in għatlithom biss.

Fix-xogħlijiet tiegħu G.B.S. kien ifittex li jadatta 1-konċett tad­dramm għailrl-epoka ta· 'i-azzjoni. Hu kie'n 'isosi:ni li dik ir-re~J·azzjo•n'i

għandha importanza akbar mill-kwalita artistika ta' l-opra. Difatti d-dramm tiegħu "Man and Superman" hu mnisse.J milJIItidea ta' "Don Juan", iżda Shaw ma jippreżentax i11-karattru tiegħu bħala

pa·ladi'n li jġenne·n 'i'n-ni'sa għall warajh, iżda bħa'i'a 'i'dea,list u inno­vatur biex jipprova i'i f'l-epoka tagħna "Man is ~no ·l>onger like Don Juan, Victor in the duel of sex''.

X'uħud jagħmlu paragun bejn Shaw u p,i,rande>l'ho u jsostnu Jti dan hu xbie,ha Taljana ta' l-awtur Ingliż. !t-tnejn huma kampjuni tat­teatru rea,J·isti>ku u t-tnejn jiktbu b'dik i'l-ħarira nebbi'exa .Ji tqajjem ċerta reazzjoni fi-udjenza . .Ftitl-personali'itta ~tagħhom hemm uknlil daqsxe;rn ta' taqhba, għax wieħed jrinnota dak ;in-naturad konġenittu għaġġiebi, ferrieħi u faS!':1 i·djuż li jeżisti fir-razza lrlandiża (ta' s~haw) u fi-oħra Tatljana (ta' Pirande·Jtlo), għadkemm dan tta' cl-aħħar kerJ,Iu wko·l'l demm Ma,Jti!

Imma r-reazzjonri dwar 1-a~ttwalli,ta ta' Wieħed u ta' l-ieħor huma differenti: Shaw hu poż·i>utiv u radika,Jii fHwaqt li Pirande'ltl'o hu aktar fantasti,ku u "flambuoyant". ld-dralmm ~11i'egħu "Seti personaggi in cerca d'autore" ·hu eżempju ta' ġenju 'i'i joħloq shwazzjonii'i'e't fan­tastiċi, fi,lwaqt 'li fid-dramm 1-ie,ħor "Trovarsi" wieħed josserva l-en­fasi fuq l-oriġinali 1ta u 1-istrambetri,ji ·i'as-si,twazzjoni u taċ-ċirkostanzi.

l<ul11 moviment, wara Wt taż-żmie,n, >iqanqa:J iHeazzjonti, u aktar ma jkun moviment qawwi ak·ta·r <i-f-reazzjoni tkun imħarrka. Hekk ġraiu l-moviment rea'ltisttiku tat-tea·tru modern; hu nirssetl ħerqa fost

13

1-awturi bisx joħolqu xi stitl jew xi moda l·i tagħmel kjass fi'l-kamp tar-realiżmu, u minn din tix-xewqa ·tnissil'et ir-reazzjloni anti-realistika bi skop li turi u tipprova Ili għa·lkemm tir-realiżmu kien pass 'i·l qud­diem, iżda ma kienx progressiv biżżejjed u radi'kalii kif keFiu jkun biex ji·s.•imo'la 'l-imħuħ u jisfi'da l-burokrazija intellettwali.

Dan i<l-moviment twieiled Pariġi f'dik l spoka dinami>ka ta' atti­vi'ta kulturali u ta' impriż·i ar'tis'tiċi espl1orattivi 'li skonvoilġew ħafna friegħi ta' l-arti u tax-xjenza wkol'i, 'l'i taw bidu għa,l·l-pitttura stil Kubi'st, għall-mużika ta' Erik Satie, għan-novetila ta' Andre Gide, għat-teoriji ta' Einstein u għa1 lil-i'dea ta' Freud.

11-motiv pri,nċipali kien li jiżbarazzaw kull forma, kul·l stil, kull sistema aċċet~_at'i u stabb;·liti, u flokhom i'daħħlu għamliet ribe'~li

u ġodda għal kollox. Huma benu jkkundannaw 'i's-s·i,stsma tar­realiżmu xejn anqas mis-sistema tradizzjonatli u melodrammat'ika għax 1it-tnejn kienu rabbew 1-egħruq u ġew aċċetta,ti f·i't-teatru.

1·1-ħsieb ta' 1-i,nnovaturi kien l'i jirddistruġġu, jew aħjar jibdlu dak h ħa għamla u forma biex idaħħtlu floku xi ħaġa ġdi,da ta' għamla u forma straordinarja u għa,lhetkk aktar 'impress}onanti. Dan i'l-motiv ta bidu li11'1-is·tili anti-readisti'ku jtew, kif ssjħulu x'uħud, as·surd fi't­teatru modem.

lonesco u Becket poġġew is-sisien ta' din l-aħħar għamla tad­drama ta' żmienna. L-i·stil tagħhom 'iqajjem eċċitament fi•l-moħħ ta' l-udjenza u huma jinqdew b'ċerti mottetti u manjeriżmi, ngħidu

aħna r:petizzjonijie't. bisx jininforzaw ħsibijiet jew ·i,deat impor­tanti fi'l-kontes't tad-dramm "The Badd Primadonna", ta' lonesco.

Għad·kemm dan i~-teatru anti-reatlist twi·eiled fPari·ġi, is-sosteni­tur tiegħu ·l-aktar ħabri'eki hu lngl,iż, Gordon Crai·g. Fl-1919 dan l-awtur ·ippubbi'i'ka ktieb ta' kriltitka "On the Art of the Thea,tre", li qajjem kontrovsrsja ħarxa f11-ambjent ·tea,twlli. F'dan 'id-kttieb Crai·g i•sosmi li fi:t-teattru modern mthux i1d-dramm bi·ss, mhux l-awtur waħdu, mhux id-"decor" xe'it, mhux 'i'i-"producer" espert huma indivi,dwalment responsabb-lti għas-suċċess ta' 11-opri, imma s-se1hem tagħ•hom koll'ha f'daqqa hekk li wi,eħed jista' jxetbbathhom bħal strumen1'i diversi 11i jdoqqu sinfontija f'kunċe.rt. Jskk dawk l 'i1stru­ment'i jbmu ko-orditna,1'i, is-si'nfonija •11ingrħoġob, imma jekk ikunu skordati s-sinfonija <titttl'ef l-apprezzament ta' ·l-udjenza.

Dan i·l-"pattern'' ta' kooperazzjonli l'lum ħa postu f'l-aqwa ċentri

teatradi tad-di•nja; eżempju milli-aħjar tiegħu kienet i'l-produzzjoni ta' l-opra "Parade ", 1-iskript taghha kit:bu Cocteau, ·iil-mużika ikkom-

14

ponieha Erik Satie, i•l-koreografija irranġaha Leonide Massine u d-"decor" pinġieh Picasso - veru eżempju ta' kooperazzjoni fost maestri rinomati u maghrufi.n minn kul,ħadd.

Din ix-xejra għa'l'l-unjoniżmu fiJt-teatru se twassal, skond il-kri­tiku Jean-Louis Barrault, lejn iJt-teatru totali, dak iJt-teatru li fi­essenzjali tieghu hu kuntrarju għall-esklużivita ta' ideat jew prinċipji kif kien beda d-dramm reali·sviku tat-teatru modern.

Dawn li għedtilkom huma fti•t Uiem dwar iHeatru modem. Rajna li wara 1-għamla tradizzjona•l'i, di•k tas ·sentimenta'liżmu, dehru fuq i•l-pa•>k il-•għami'iet oriġinali ta' emozz~onall·iżmu, ri·f·Jessjoni u astratti; di·k 1-oriġinal•ita mbagħad iġġebbdet f'għamli·et aktar komp·Jii•,kati, żv:IJuppat ruħha fir-rea1J•iżmu. fin-naJtura'lliżmu u dan l-aħħar ft-a•nti­naturadiżmu. Dawn •it-taqlibiet u għaml'i 1e:t ġodda kienu konsegwe(lza ta' ħeġġa bla mistrieħ ta' 1-•i•nted'le-tt ta•l-bniedem ·l i dejjem sejjer bla ma qatt jaqta' biex j-imxi '·l quddi'em, jipperfezzjona, jagħmel progress u jiskopri xi ħaġa ġdida.

Dawn 1-i•skoper·ti jistgħu jkunu ta' ·interess kontemporanju biss, bħalma huma l-modi ·l•i joħorġu kuliJ staġun, 'imma xi drabi 1-isko­perti jkunu tant kbar u jkol·l1hom tant fejda fi'i-ħajja soċja•l'i jew in­tel11ettwali !·i jibqgħu jwettqu għaxqa u •hena minn ġenerazzjoni

għal oħra. !t-teatru tradizzjona'i'i mseddaq bJ-·opri ta' Shakespeare, Schi'ller. Mol·iere u Goldoni għadu sal-lum ihenni !J-qalb u jpaxxi r-ruħ: !t-teatru modern imsejjes fuq 1-opri ta' lbsen, Ohekhov, Gorky, Shaw, Apo•l,lina•ire, Pirandel•lo, lonesco se jrabbi 1-egħruq u jilbqa' jsaltan fir-renju fantasti·ku tad-drama? lr-risposta jaghtuha dawk li jkunu jgħixu mi-tt sena oħra, u jlekk tkun poż·itt·iva aktarx ·l·i dawn 1-opri, barra fid-dinja tagħna, jipproduċuhom uk<YiiJ HI-Qamar!

15

TI'FKIRIET U FEHMIET TA' ĠINO MUSCAT AZZOPARDI U

PATRI ĠUŻE' DELIA* Dawn huma xi tifkiriet personali u fehmiet l·i Gmo Muscat

Azzopardi u Patr'i Ġ. De:! ia kienu taw ·l,il Franz Mifsud fl-1972, waqt i'ic dan kien qed jiġbor tagħrif u materjal ieħor għat-teżi tiegħu fuq Ġuże Galea għal·l-grad ta' M.A. Huma fehmiet u tifkiriet li jixraq li jidhru stampati f'da·n il-għadd kommemorattiv ta' "li-Malti".

ĠINO MUSCAT AZZOPARDI kii~eb hekk fit-18 ta' Frar, 1972: "Lill Ġuże Galea ·i•li nafu sa mi'll-1932, fti·t wara l-mewt ta' missieri,

·meta huwa daħal għax-xogħol fil-Għaqda. Avventuri u inċidenti fuqu · ma nafx u, naħseb, li fti't hawn 'li jafu fuqu. Huwa bniedem mill­

aħjar, serju u ħaddiem, u għal'hekk iċ-ċajt tiegħu huwa riservat u . ti•sta' tgħid rari ħafna.

"Huwa jiġi jarani d-dar kul·l meta jkol·lna xi ħaġa x'nirranġaw be)nietna. Me-ta jkun sejjer jippubblli•ka xi ħaġa, jew jagħmel xi ħaġa speċjali (bħad-donaizjoni li għamel dan !~aħħar liii-Universita). 111

jiġi biex jara xi tkun 1-opi•njoni ~iegħi, għaiJiex huwa għandu fija fiduċja u ġibda kbira, kif għandi jiena lejh.

"L-unika ħa·ġa li impressjonatni kemm ili ;nafu hija dik li f'dis­. kors li k:en għamel għa'i'l-kx"if ta' !apida mwaħħla ma•l-ħajt fejn twieled missi·eri, f'i=lai-Qormi, huwa wri·eni ċerti affar·ijiet l·i lanqas jien s~~ess ma kont naf bihom.

"L-aħħar darba 'li rajna Ji·J xulxin id-dar tiegħi; tke·lil 1imna fuq ii­M i·dalja Muscat-Azzopardi u fuq xi manuskritti ta' natura umoris­tika li ·huwa kiteb fuq i'd-drawwiet tagħna 1-Ma•lti,n, li huwa tani sabiex nagħtih i·l-ġudizzju riegħi fuqhom.

"Staqse;•tni jekk għadux iż-żmien għall-qarrej li jaqra ruma·nz stor·i<ku. Għal•iex l•e, ngħid jien. lr-rumanzi storiċi mhumi·ex mi,ktuba b'i!J·si·en ak,~ar għol'i minn dak lta' kotba oħra. Mi·n jifhem ir-rumami sbi'eħ ta' Victor Apap jew ta' Ġuże Bo•nnici ji'Sta' jifhem ·liberament dawk ·ta' missieri, u ta' Ġuże Ga•lea, eċċ. Meta 1-kittieba ta' żmien

• Illum dawn iż-żewġ kittieba ħbieb ta' Ġuże Galea m'għadhomx iżjed

magħna. Ara In Memoriam fil-paġna 62 ta' dan il-għadd - Id-Direzzjoni.

( 1) Ara t-tagħrif dwar "li-Fondazzjoni Ġuże Galea" fil-paġna 19 ta' dan i l­għadd.

16

ix-xi~ħ tieghi kitbu r-rumami tagħhom ma kienx hawn x'taqra ħlief rumanzi storiċi, jew kważi. Be-l:lanti, Ant. Em. Caruana, Frendo de Mannari·no, Ġanni Vassallo - kol,lha ki~bu rumanzi storiċi. Allura taħseb li 'll1um morna a1ktar lura mi:l'li konna fiil-bi~du? Je-kk i·l-pop!u jaf xi ħaġa ta' l-istorja jafha appuntu minn dawn ir-rumanzi".

PATRI DELIA fi,~-22 ta' Frar, 1972 kiteb hekk fuq Galea: "Ma n'iftakarx sewwa meta l>tqajt u sir naf 1-ewwe·l darba l'il

Ġuże Ga,lea. Kien xi żmi•en qabel ·,[-aħħar gwerra. Na·ħseb l~i kien f'xi laqgħa tai-Kunsi'i'l ta' 1-Akka•demja tal-Malti l'i :tiegħu t-tnejn konna membri. Billi dak iż-żmien jien kont Rettur tal-Kulleġġ ta' Birkirkara u hu kien 'Oid Boy' ta' l-istess l<uldeġġ, ma1i'ajr sima ħbi,eb.

";ktar 'il quddiem kont żewwiġtlu t-tifla (mat-Tabib Frederick Fenech). l<edtl'i x'naqsam miegħu meta kien fid-Dipa:rt1iment ~~as­

San.',ta, 1iktar u i'ktar meta laħaq C.G.M.O. Ma niftakarx aneddoti part:kolari i'i se,~għu ġraw bejnu u bejni. Konna naraw li·l xulxin darba fi: l. Dejjem laqtirtni fih l-imħabba u l-ħeġġa għal i lsienna. Gtlai·kemm kien C.G.M.O., baqa' de;.jem President ta' l-Akkademja u Edi~tur ta 'li-Malti'.

"Naf li għandu waħda mill-isbaħ ġabrie~ ta' kotba Maltin u fuq i'i-Mai,ti. llkol·l fra-ħna bih me-ta tawh ii-Midaifja Ġuże Muscat Azzopardi. Jekk ma niżba·ljax konna għami>lnielu xi pranzu, imma ma niftakarx sewwa. Mi•nn għal·ija kien darba qa>i:li li d-dar fejn joqgħod f'l=lai-Oormi gtlandu xi ġnejna ċkejkna u jħobb iqatta' ż-żmien battal li jko:·:u jħawwe11 u jagħżaq, eċċ.

"Li·l Ġuże Galea nqisu wieħed milil-aqwa kittieba ·~a~l-proża Mal­ti;a. li-biċċa l-kbira tal-kitba tiegħu għandha bħala sfond l-istorja Ma:itija jew id-drawwiet Maltin. Jixbah lil Ġuże Muscat Azzopardi, li ki>~eb Nazju Ellul u rumanzi żg·ħar oħra fuq nies qalbi·ena ta' 1-imgħoddi li ħaHew isem f·l-istorja ta' Mal1ta. Ġuże Ga11•ea għandu pinna ħafifa u sa'biħa u jaf jagħti lewn u ħajja u ġmiel f'dak li jikteb.

'L-·iktar li hu magħruf Galea bħa,la rumanzier, u bħala rumanzier­storiku, bħalma hu l-aqwa rumanz li kiteb s'issa żmien 1-lspanjoli. Jaf ji,nseġ Himkien l-istorja mal-fant'asija. Dak li jikteb jik·~bu b'mod li jqajjem l-interess ta' min jaqra. Naħseb li bħala rumamier hu wieħed,mi·i'l-aqwa i'i għa,ndna fii-Le11:'teratura Maltija. żmien 1-lspan)oH l-aktar li laqatni fih kienu dawn il-punr~i: (a) il-ġrajja stess tar­rumanz mahduma b'mod interessanti; (b) 1-isti'l artistiku tad-kitti,eb; (c) l-istudju ~al-karattri, għal'kemm donnu i:ktar jagħmel enfasi fuq l-istorja milli fuq i·l-psikoloġi;·a tal-persunaġġi; (d) i'i-patrijot:tiżmu

17

tal-Maltin; (e) i·l-kelma ħafifa u mirquma li bi·ha jinqeda; u (f) il­ħakma l1i g·ħandu fuq 1-i•lsien Ma·lti.

''li-qasam ta' Ġuże Ga·lea fil-let·~eratura Maltija hi 1-proża. Kiteb ukoll xi poeżiji bit-Taljan u bil-Malti. Imma ma jidhirx li 1-poeżija

h·i 1-•Pinja tiegħu. Bħala prożatur postu hu l-iktar bħal 1a rumanzier, u bħa•la rumanzier storiku. Għandu ħafna novelli oħra miktubin tajjeb, bi sfond ·~aż-żminijiet s:oriċi li mi,nnhom għaddiet Malta fi-aħħar gwerra kbi·ra.

"Jekk tħa•llii barra li'l Ġuże Galea mi,l•l-istorja tal-Letteratura Mal­tija tkun ħa•:•lejt barra waħda miil'l-•kol·o·nni kbar 'tagħna. Ġuże Ga·lea għandu n-niċċa ·:iegħu fi'l-'pantheon' tan-nies letterati Malti•n li ħadd minnha ma jista' jaqilgħu, mingħajr ma jagħmel għajb kbir l·i'lna 1-Ma'ltin, l'i b'hekk i·nkunu nidhru l·i ma nafux napprezzaw li·n­nies kbar tagħna".

AKKADEMJA TAL-MALT'I (Għaqda tai-Kittieba tal-Malti)

(tmwaqqfa fl-14 ta' Novembru, 1920)

!L-KUNSILL MAĦTUR GĦALL-1980/81

Presidenti Onorarji: Prof. Ġuże Aquilina, B.A., :_LD., Ph.D. (Lond.), F.R.A.S.; Ġino Mus•cat Azzopardi; Kav. Salv. Gatt.

President: Dr. Wallace P'h. Gulia, LL.D., B.A., B.Sc., Ph.C., M.A., D.P.A. 155, Triq it-Teatru, Valletta. Tel. 22091

Viċi-President: Ġuże Diacono. P.L. 116, Triq ix-Xatt, tal-Pieta

Segretarju: Emmanwel F. Attard 1, Silvio Flats, Triq S. Filippu, Birżebbuġa. Tel. 828641

Teżorier: Patri J. Azzopardi, S.J. l<ulleġġ S. Alwiġi, B'Kara

Segretarju Relazzjonijiet Pubbliċi: Anton Agius Muscat

Ass. Segre!arju: Patri Alf. Previ, O.P., B.A.

Membri: Patri D. Fe·neoh, B.A. (Gen.), B.A. (Hons.). M.A., Ph.D. (Leeds), O.S.A.; Anton Grasso, Mary Rose Gatt, B.A. (Gen.), B.A. (Hons.). M.A.; Patri J.M. Ghigo, S.J.; Pawlu Aquilina, Alfie Guillaumier, Pawlu Mifsud.

18

ILaFONDAZZJONI· ĠUŻE' GALEA

f- 1-11 ta' Novembru, 1971 ii-Kunsill ta' l-Universita laqa' t-talba tal-Professur Ġuże Galea biex ta' kull sentejn tingħata konferenza fuq suġġett ta· interess xjentifiku u letterarju għall-Ilsien Malti li għali'ha hu offra s-somma ta' fM400.

11-ftcihim kien li din is-somma tintefaq f'ko'cba għaii-"Melitensia" tal-Librerija ta' l-Universita, filwaqt li 1-l<unsill iddeċieda li l-Uni­versita toħroġ is-somma ta' E:M50 kull sentejn għall-ispejjeż ta' din i l-konferenza magħrufa bhala "l<onferema Ġuże Galea" ( Ġuże Galea Lecture).

11-l<onferenza ssir fuq xi aspett ta' l-Ilsien Malti jew xi suggett ieilor li jkollu x'jaqsam mal-Malti mi·nn xi persuna speċjalizzata fis­suġġett, kienet x'kienet il-lingwa tiegħu. L-iskop hu li l-istudju tal­Malti u s-suġġetti li ·huma marbuta miegħu jimxi 'l quddiem per­mezz tar-riċerka xjentifika.

li-Konferenzi li saru s'issa kienu dawn:

1973 Prof. Ġ .. L\quilina, B.A., LL.D., Ph.D. (Londra), F.R.A.S.: L-Ilsien Malti - Arkivju ta' l-Istorja ta' Malta.

1975 Rev. Mons. Prof. C. Sant, B.A., D.D., S.S.D.: lt-Traduzzjoni tal-Bibbja u !-'Ilsien Malti: 1819-1850

1977 Prof. P. Cachia, M.A., Ph.D.: Tradition, lmitation and Originality in Poetry: .The Example of the Modern Arabs.

1979 - Ġ. Cassar Pullicino. A.L.A.: Skunġrar u Orazzjoni fii-Poeżija Popolari Reliġjuża

f'Malta.

Kmieni din is-sena 1-l<umitat ad hoc, taħt il-presidenza tar-Rettur ta' l-Universita, iddeċieda li jsiru żewġ "l<onferemi Ġuże Galea" - waħda f'Settembru li ġej, minn Dr. Wallace P. Gulia, LL.D.', B.A., M.A. (Admin.) (Manchester). D.P.A. (Lond.) u l-oħra kmieni s-sena d-dieħla (1983) minn Dr. Albert J. Borg, B.A. (Hons.), D.Litt. (Roma), Ph.D. (Edinburgh).

Is-suġġett magħżul minn Dr. Gulia huwa: li-Post ta' Ġuże Galea fil-Letteratura Maltija.

L-EDITUR

1J

ĠUŻE' GALEA U JIEN minn Ġ. CASSAR PULLICINO

Nhar i·l-l=ladd, 26 ta' Marzu, 1978. ġewwa tas-Sliema, fid-dar fejn kien mar joqgħod xi snin qab~·l, miet Ġuże Galea, wieħed mi1ll­iżjed fi·guri ma,ħbubin mhux biss fost i'l-kitti·eba tal-MaHi iżda wkoll fos'~ il-professjoni medi,ka u f'oqsma diversi ta' ħidma soċjali u kulturCJll·i.

Għa1! mi.n bħa':'i kel'lu x-xorti li jaħdem miegħu mi'l"l-qrib, it-teHa tiegħu ti,nħass iżjed u iżjed għax kien tip ta' bniedem l'i jiġbdek

biil-kelma t-tajba. u b'dik ir::-tbissima tiegħu sempl·iċi u modesta jieħu li jr·id mi,nn għandek iżjed mi1lli kie,ku jsuq bi'l-frosta, bl­agħ;·a·t. u biiJ-ħars ikreh. Kien bniedem li kell,l•u sens kbir ta' dove-r, u madankollu għaraf jimxi dejjem b'ġustizzja, mirfuda bi pr·inċipji

sħaħ ta' morali u ta' umanita. fi'imkien ma' intwizzjoni psikoloġi·ka fina 'li kienet ':wieżnu mqar f'ċirkostanzi diffiċli ta' xogħol urġenti. Barra mi·IIJ-uffiċċju, kont tieħu gosr: tiJtħaddet miegħu; to•IIJ•eran•t'i ma· min ma jaqbilx miegħu, aktarx l·ilberali fi,l-fehmiet rta' progress soċ­jali, tista' tafda f:.h bħala ħabib u, ki'f qa:il'i HI-funeral heghu wieħed li ben i·lu jafu ħafna. qatt m'għamel deni lil ħadd. Veru ġentlom!

Ġuże Gadea kien jiġbor fi'h bosta ·interessi bl-egħruq 1'.:agħhom

f'Ma1!ta li tant kien iħobb- storja u tradizzjoni, ·ilsi·en u letteratura. kotba dwar Mal,:a (Melitensia), iil-wirt nazzjonal'i. ħidmiet ta' korpi ċiviċi. 1-inkapaċitati, xtieli u fjuri - i'lkoil'l k·ienu jieħdu, fi gradi di'fferenti, biċċa mi'll-ħin u mi 1IIJ-'attenzjoni tiegħu tul i·l-medda ta' ħajtu.

Fuq Ġuże Ga,!ea 1-ki'ltieb, li għamel isem bħala rumanzier, li kien President tax-"Xirka għat-Tixrid tal-Lsien Malti" (1940-1945) u li dam 32 sena President ta' "1-Akkadem)a tal-Malti" fejn laħaq wara Dun Karm fl-1942. inb:bu diġa xi studji, u saħansitra teżi

li tista' tinqara fi 11-Librerija ta' 1-Universi·ta. Jien hawnhekk irrid insemmi xi ħwejjeġ oħra i·i jitfgħu xi ftit dawl ukol'l fuq i·l-perso­na'J:i,ta tiegħu ġenja,li, tagħri'f mi•dmum fuq ħajr.:a twiila ta' ħbiberija bejni·etna mifruxa fuq medda ta' madwar erbgħin sena.

Bħa,l·a kittieb. 1-ewwe'l ma sirt nafu sew kien nhar it-3 ta' Mejju ta· 1-1 940. Kon: student fi-ewwel sena ta l-Kors tal-Letteratura u, H:mkien ma' oħrajn minn sħabi, kont bdejt i·nħabrek għall-Malt:

fi ħdan !-"Għaqda tal-Malti (Universita)". Wara Dun Karm u Ninu Cremona, dak in-nhar k·ien mess •iiilu jiġi jagħm!Hna konferenza fi.!-

20

'Club' ta' 1-Universi,ta, fuq is-suġġett Traduzzjon"jiet minn Dante bil-Malti, taħdi,ta li wara kienet dehret f'Leħen ii-Malti (Mej;u­Diċembru 1940). Qabel dan, kont diġa qraj;t fiHi•eni kti·eb ta' Ward ta' Qari Malti (1937) żewġ kitbiet tiegħu. wa•ħda minnhom in­novella Hena u Ġid, li kiteb me~a kien għadu student u biha ħa l-ewwel premju fl-1926 fi·l-konkors imniedi mi·li-"Għaqda ta·I-Kit­tieba tai-Ma•i'ti ". Niftakar kważ·i bl-amment i•n-nota qasira •li hemm dwar Galea mai-"Kittieba Msemmi•ja f'din i1t-Taqsima", i.e. "Galea Ġuże, tabi·b (1928); kittieb ta' rumanz żmien 1-lspanjoli h rebaħ it-tieni premju fi'l-konkors ta•I-Gvern, u ta' xi novei·i fil-Malti". Fuq ir-rumanz ·~iegħu kont smajt i·is-Sur Nin Cremona ji·tkelil•em bosta drabi. Ftit qabel din i11-konferenza, Galea kien ħareġ rumanz ieħor San Ġwann ( 1939). l i tie-għu konoa qrajna reċensjoni f 'Leħen i l­Malti (Ja.nnar-Frar 1940) mi'i·l-pi•nna ta' ħabib •ieħor tag·ħna, il-mibki Luigi Portel'i'i.

Imma i'i'l Galea kont diġa <i.tqajt miegħu, f'kariga differenti. f·~·i:t

xhur qabel, fil-ħarifa ta' 1-1939. Kont inktibt ukoll għad·J-Kors ta' Spettur Sani,~arju, imniedi mi•d-Dipartiment tas-Saħħa, u konna mmorru, fi-1-għaxijiet. għal-lectures fi-Universi'ta. Darba mi•nnhom, j:en u dieħel. kont ma· Ġuże Chetcuti u naraw wiċċ ġdid ta' lecturer. Che-tcu~i qarl·li, "Tafu 'l dan, Ġuż? Dak it-tabib Galea. Ejja mmorru nkellmuh". U hekk għamil<t l-ewwel konoxxenza tiegħu bħa•l·a Tabib tas-San ita.

Meta mbagħad. f'Ġunju ta' 1-1940, ftit ġranet wara li bdiet i'i­Gwerra be}n 1-l~alja u l-Ingilterra, u aħna konna għadna kif spiċ­ċajna l-kors tas-Sani,ta u għami'lna 1!-eżami. ki·enu sejħUilna biex nibdew naħdmu bħa,la Spetturi Sanitarji, kien messni naħdem

taħtu. bħa1la Tabib tas-Sanita. l-ewwel għal ftit ġimgħa1t f't=lal Tarxien u Raħal Ġdid, imbagħad t=laż-żabbar u ż-żejtun, u wara għal xi sitt xhur f't=lal Għaxaq, u miegħu B·irżebbuġa u t-trufi'jielt tagħha. Kie-n żmien ikreh. b'dawk l-air raids, bombi, u djar jiġġarrfu, u '•l d>k i·n-naħa bosta fami1lji Xlokkajrin għa,l-·lejl kienu bdew ifi'ttxu l-ke-nn ta' Għar Dalam. waqt 1li oħrajn kienu marru joqogħdu hemm għal kol•l-ox bi't-tfa,l, jorqdu ·hemm ġew, u jaħslu, inixxfu, isajru u jieklu barra 1-bi·eb ~~a'i-għar. Bil-lejl kien ikun hemm iżjed minn 200 ruħ f'Għar Da1iam. Kei'ina x'nagħmlu ħafna, u tħabatna bi,ex ·tinżamm 1-iġ~·ene f' ċirkostanzi di'ffiċli, u Ġuże Galea ta' sikwit k'ien jiġ·i jis­pezzjona u jara jonqosx 'i•sir xi ħaġa. L-i·stess ħaġa, għalkemm kienu inqas nies. ke,ll·na nagħmlu f'Għar t=lasan, fejn xi fami'lji m'ir-rziezet

21

ta.'-·niad-·dwar kienu nġabru bi,ex isibu l-kenn mi'l11-attakki mi'l'l-ajru. Biex naseiil·!hemm minn fja1l Għaxaq kont ni'kri karozzi'n miż-żejtun, bmma meta kien j'iġi Galea, kien javżani qabed, kont nistennieh fejn Bk ild-Deheb u nirkeb miegħu f1ill-karrozza ta' l-uffiċċju.

fjafna minna rti nafuh bħala kiltrtieb tal-Malti qajla t'iġ·i,na f'rasna 11i Ġuże Galea ħareġ d'ivers·i studji u kitbi·et l'i kel!l'hom x'jaqsmu ma~:-hidma tiegħu bħala Uffiċjal Mediku tas-Saħħa sa mis-sena 1937 u wara, mis-sena 1951, bħada Tabib Pri,nċipali tal-Gvern. 11-ħrara Viegħu bi'ex 'igħail·lem, f:i'imkien mas-sens qawwi ta' respon­sabb;1:1ta, ingħaqdu ġo fih biex wassluh joħroġ L-Ewwel Ghajnuna lil- min 'korri fi żmien ii-Gwerra ( 1939). Fost i·l-kontribuzzjoni·;,iet xjen('l'fiċi nsemmu The Typhod Epidemic of 1943 in Malta ( 1944), The Epidemic of Poliomyelitis in Malta during 1950-1951 ( 1953), Leprosy in Malta ( 1 9 57), A Medical School and Two Prominent Medical Men in Old Malta ( 1945), Health and Design of Dwelling Houses ( 1945), Mass Transfer of Tuberculos·s Patients for Treat­ment Abroad ( 1957), Reports on the Health Conditions of the Maltese lslands (1951-1960), u oħrajn.

Ki·tbie·t oħra li ke.Jiu għa'l qalbu għax ki-en sikwit itSemm;:hom benu dehru fi'I-Merta Historica, l•i toħroġ 1is-Soċjeta Storika. Għal bos~a snin sa mit-twaqqif tagħha fl-1950 Galea kien membru tal­Kumitat, jew Viċi-Preside,nt. Fost dawn l-istudji nsemmu The Sea Board and Marshes of Qorm: ( 1 9 68) , A Captain of the Port of Malta and the Grand Vizier of Constantinople ( 1 9 64), Before the Motor Ambulances came to Malta ( 1967), u The Quarantine Service and the Lazzaretto of Malta ( 1966). Ma' dawn uko111 joqgħod 1-iSJ~udju Topography of Malta in Abela's Times, l·i kien kiteb fuq t'adba ti'egħi u deher fl-1961 fili-Mejjeb G.F. Abela: Essays in his Honour ... on the Third Cen~enary of his death ( 1655-1955).

Fi'l-qasam tai-Melitensia Ġuże Galea kellu waħda miti'i-aħjar kol­lezzjonijiet privati ta' żmienna. Barra kotba ta' siwi u rari fuq l-Ordni, fuq !-·istorja ġenerali 'ta' Mal!ta, u fuq ii-Med'iċi>na, kellu taqsima milt!-aħjar fuq id-Ls-ien u '1-Le>tteratura Mail't1ija -!kif ji'stgħu jixhdu ħafna s~tudjużi, fosthom mi1n qed j'ikteb, li ngħataw kull għajnuna minn Dr. Ga,lea biex jikkonsultaw kotba rari b1ii-Ma'h~i jew fuq ii-Malti għal skop'ij,ie't \a' studju. Meta, matul l-aħħar Gwerra Di,njija, MaHa ġ·ibdet 1-għajnejn tad-di,nja fuqha għall'l-ql·ubija li wr•iet taħt l-attakki mil11-ajru u t'iġrib ta' ġuħ u mard u nuqqas ieħor, Ġuże Galea be,da jciġbor kul'l ktieb jew artikolu li jitkeJilem fuq Malta

22

b:-gwena. U dan baqa' sejjer għal bosta snin sakemm fl-1951 seta' jdomm biblijografija sħiħa ta' 257 isem ta' kotba, taqsimiet f'kotba, opuskoli. jew artikoli f'gazzetti u f'rivisti. li jien kelli i-pjabr ngħinu biex i·lesti għa.lrl-pubbl,ikazz,~oni fir-rivista Melita His:or·ca, l'i dak iż-żrnie'n kont Editur tagħ1ha ji'en.

Barra !ri ġabar i11-kotba dwar Ma:!:ta matul i'l-gwerra, Galea nnifsu fakkar it-tiġr'ib tal-poplu tagħna f'dawk is-sni·n ta' qi'l'l·a f'sens,ie!a ta' novel,li li 'huwa ħareġ fi "!l-Malti" u f'"Leħen iil-Malti" u mba­għad wara ġabar fi ktieb Ġrajja tal-Gwerra fl-1945. Dik i'l-ħabta

jien kont naħdem f'uff'iċċju wieħed miegħu. is-Sani,ta. i'I-Be,l't. u ku·l~l meta kien ikun qed jikteb xi ·waħda rninn dawn in-nove·l11·i kien igħidli biha u kien jagħNhied·i biex naqra·ha, għadha rnanuskritt. qabel jibgħa1!ha għal/l-istampa. Illlum dawn in-nove-ld1i għandrorn si'W'i bħala dokurnenti soċjadi tal-ħajja f'dak iż-żmi·en. barra mertu kb:r ta' st:·! u bħala kitba 'ietterarja.

F'dawn i'n-novel':'i Galea kien daħħa'l snajja' qodrna u tipi ta' pers'onaġġi 1Yadizzjonali ta' pajjiżna - karattri bħatl Lippu '1-ħajjat

fi Sbieħ ii-Hemm, Pupu!! il!-baħri fT[fel tal-Baħar, Ġorġ ta,l-t=lobż

f'Ħobżna ta' Kuljum, Xrnun u Sritdor, ħaddiema tax-Xa,tt. fi Tfal tax-Xogħol, Kaptan Rafe,l f'II-Kaptan. Naħseb 'i'i din i'l-ġitbda tiegħu

le,jn i't-tradizzjonriji·et qodrna tagħna minn kmieni swiet biex katbbret i'l-ħb:berija ta.' bejn·ietna. Kont għadn'i kemm bdejt niġbor u nri,rħajjar nikteb xi ħaġa dwar i'I-Forlklor Ma!Jrti, u sikwit kont nitħa.ddet mi·egħu fuq dan is-suġġett. l<ull tant kien ig·ħaddili xi għa}dut jew taqbila qadima. xi leġġe,nda jonkel11a twemmin '·ieħor bħa'l dawk dwar t=lal Qormi !'i kien ġieb fili-ktejjeb ti'egħu li-Knisja ta' Ħal Qormi. Minn għandu sirt naf. meta dawwami xi nħawi ta' t=lal Qormi, 1-għajdut ta•I-Qriema i'i għandhom x'jaqsmu ma' żmien 'iii-Franċiżi, f.ltimkien dħa·lna ·naraw il!-bi,nri sab'iħ ma·għruf b11-<i,sern t'a' li-Palazz ta' Stagno !'i dwaru għadhom i~semrnu srt'orja marbuta ma' fejn ke111Pha tkun mib­n'ija 1-l<n:i·sja 1ta · t=ta~l Qormi; k·i·en hu !'i webbilni mmonu naraw fl'i1rn­kie:~ id-drawwa qadima tai-Ba,ndu ta' I-Imnarja l·i sa fti1t snin ilu baqgħet issir kul'l sena ·1-lrndina nhar San Ġwann biex tħabbar li se ssir ·:-Imnarja; rni,nn għandu s'itrt naf H dik it-triq fl-lrndina, fejn hemm it-tieqa i'i tissemma fir-rumanz tiegħu San Ġwann, tissejjaħ "11-Mi,na tas-Sabbat" ... !l-mawra flliml<'i·en sa Kemmun'a. fis-sajf ta' 1-1944. għadha ħajja f'moħħi sarl-lum u għadni ni'ftakar kH. waqt i'i konna ngħumu f'l·imkien Bejn iti-Kmiernen. ki'en qalll1i Pi dak il-post se jkollu se'hem f'episodju ta' ġl·ieda ma'l-furbani fi kt:eb

23

ta' 1-avventuri l·i kien qed jikteb għat-tfal u l·i llum kulħadd jaf bħala rcrumanz Raġel bii-Għaqal ( 1945), li xi sni'n qabel kien ħajru b'iex jikteb għail'l-iskejjel id-Direttur ta' l-Edukazzjoni, Dr. Alb. Laferla. M;n qara 11-kiltba tiegħi "Fuq l<emmuna" fi·l-ktieb Kelma Waħda Biss ( 1971) jaf 'l'iema ħsibijiet u tqanqil qsamna f'dawk il-jumejn f'dik ·i!-gżira li f'dak iż-żmien kienet sal·tna ta' ġmiel i!­ħolqi•en u gi1adha mhix milħuqa min-nies. Fti•t żmien wara, imba­għad, konna morna fl·imkien iż-żurrieq naraw wieħed idoqq it-tajjar - l-aħħar wieħed li kellna Malta, u konna kelfimnieh u niżżi'lna

l-kliem tal-għodod i'i għandhom x'jaqsmu ma' dan ix-xogħol.

Ga:ea ried dan i t-tagħrif għax kien beda· jikteb Meta nħaraq it­Teatru ( 1946) u d-deskrizzjoni 1·i hemm fir-raba' •kapitlu ta' dan ir-rumanz, fejn jidħol ili-karattru ta' FeJ,iċ 'ii-Ferfux' hija ħaġa b 'ħaġa m'iibnija fuq dak l1i rajna u smajna mi•nn għand dak id-daqqaq ta•:­tajjar meta morna għandu dik i·d-darba, is-Si·bt wara nofs in-nhar.

-Galea kien j1ieħu interess ġenwin f'xi aspetti tal-ħajja tradizzjo­na·fi Ma•ltija, l-iktar dik tal-bdi·ewa tagħna, ibda mi·t-tifsida u l-bi1ni tar-rziezet 'li tagħhom ħaJIIiell•na mniżżel ·tagħrif si·ewi f•l-i'studju Health and Design of Dwelling-Houses ('Scientia', 1945) kif ukoJ:I f'żewġ kitbiet ·oħra l'i lesta fuq talba •tieghi -waħda "Taglia" and "Takka" - The Marketing of Farm Produce in the Past, dwar kif kienu jinżammu 1-konti•jiet tal-bi•dwi għand i'l-pi'tkal, u l-oħra The Old Flourmills of Malta, dwar ix-xogħol, l-ismijiet ta 11-għodod u l-armar ta' 1-imtieħen kif ukoll is-sehem importanti li •kellu t-taħħan fi·l-ħajja soċjali f'dawk iż-żmi,nijiet.

Kien jixraq ·l·i dan iHagħrif l'i kel·lu maħżun f'moħħu dwar is­snajja' u 1-persunaġġ·i kara'tteristiċ·i fi,l-ħajja qadima ta' dari, li llum għebu mal-bi·dla li saret u għadha ssir fi gżiritna, ma jintill•ifx u jintesa maz-żmien. Kien għa'l'hekk l·i Ġuże Galea tana ktieb jiswa mi1qlu deheb Xogħol u Snajja' ta' 1-lmgħoddi (1969) l'i dwaru jien kont ktibt hekk f•i,l-" Ke.Jmtejn Qabel":

"Għal xogħocl bħal dan forsi ħadd ma kien imhejji tajjeb daqs i·I-Professur Ġuże Ga•lea, magħruf biżżejjed bħala prożatur u ruman­Z'ier mill-aħjar- mgħatl'lem tal-kelma Ma·ltija li f'ki'tbiet u fi studji bi'I-Malti jew bl-lngl 1iż diġa wriena l-interess tiegħu fis-snajja'

qodma u fix-xogħol ta' 1-imgħoddi f'deskrizzjonijiet mi11quta ta' persunaġġi tradizzjonali li darba waħda kienu karatteristiĊ'i, fir­rumanzi tiegħu "San Ġwann", "Raġel bii-Għaqal" u "Meta Nħaraq

24

it-Teat1 u" kif uko'l'l fi stud)u fuq ix-xogħol ta' 1-imtieħen 'tar-r1ħ hl-Maltese Folklore Review.

"F'dawn i'l-kitbiet Ġuże Ga,lea jfakkar. u jsalva min-nisi, il­'llidma ta' bosta nies tas-sengħa l'i b'sabar kbir huwa rnexxielu jiġ­

bor dwarhom tagħrif ta' siwi. li-kwadru li jagħtina huwa mera li fi'ha naraw nies ħajji'n fid-dar, fiil-għalqa u fuq il-lant tax-xogħol jaħdmu bi bżulija kbira biex jaqilgħu 1-ħobża ta' kuljum jonke·l·la għan-namra, fiż-żmien li l·lum għoddu ntesa għal koliJox. Għaddaqs­hekk biss, biex ma nidħlux fill-merti l-oħra letterarji li għandu,

dan il-ktieb jistħoqqlu l-ħajr ta' kui'l mi·n għandu għal qalbu t-tifkira ta' dak 11i kien, bħala dokumen't ħaj l'i jkeiJiimna u jgħa,l·l·imna ngħożżu l-ħidma u 1-bżU'I'ija ta' niesna fl-img•ħoddi".

Fost ħidmiet ohra li kel'lu għa'l qa·l·bu nsemmi waħda i'i fuqha n'sta' nitke!lem sewwa ghax kont imsieħeb miegħu għal bosta snin. D:n ke:'iha x'taqsam ma' 1-·ismijiet tat-toroq. Fl-1957 ii-Gvern ħatar 1:1 Galea bħala "Chairman" tal-Kumitat li jieħu ħsieb dawn il­'.~wejjey. Membri miegħu konna: Erin Serracino lngolott, i<I-Professur ċ:uże Aqui:ina, Gino Muscat Azzopardi u jien. Bħala Segretarju l:ien hemm magħna s-Sur Pawl A'.tard, liiJ,Ium Dire~ttur t'a' l-Avjazzjoni

Għalkemm mi~nn żmien għal żmien saru xi bidliet fi'l-membri, u minkeja li l-membri mhux dejjem kienu jistgħu jiġu għal-laqgħat.

Galea u jien bqajna dejjem mexjin f'dan ix-xogħol li jitlob ħsieb u preparazzjoni iżjed milli wieħed jaħseb. lx-xogħol tagħna konna ippemjajnieh fuq tJiiet punti li 1-Kumi,tat kol'lu kel~lu għad qa,lbu: (i} inżommu kemm jista' jkun 1-i·smijiet lokali qodma ta' l-imkejjen q1·ib it-triqat l•i rridu nsemmu; (i,i} infakkru nies l'i ke'l'l'hom xi mertu fil-kitba, fi-istudju jew fl-istor;~a ta' pajjiżna; jonkella fil-ħajja ċivika tar-raħal jew belt li jkol'lna quddiemna; u (i'iil noħolqu ambjent modern għa~l'l-postijiet ġoclda, bħa,I·I-Fgura u Santa Luċija, billi nagħ1:u l1t-toroq 'ismijiet ta' xitel u ward jew għasafar li fi-istess ħin jistgħu jiswew għa:'l-apprezzament ikbar u għat-tħaris ta' l-am­bjent Malti mi,n-ni~es '~a'l-pos,t. U f'dan koldu Ġuże Gale,a k'ien jagħti s-sehem tiegħu b'ideat kostruttivi, b'suġġerimenti prattiċi, b'feh­miet mai1suba u meqjusa l'i ġiel:i wettaqna bi żjarat fuq i'l-post biex aktar inkunu żguri li qed nagħmlu s-sewwa f'ħaġa li aħna konna naqblu li ghandna neħcluha bis-serjeta kollJha.

Imwieled f' !=l a l Qormi, Ġuże Galea baqa· dejjem miġbucl le:<n raħal tfulitu. Meta kien għadu student. clamm l-istorja ta' li-Knisja

25

ta' Ħal Qormi, ħariġha biċċa biċċa fi 11-Ħabib fl-1923 u wara ġa­barha fi ktejjeb f·l-1930. Fuq l-isfond ta' l=lal Qormi ni•seġ ukoll ħafna mi•PI-ġrajja tar-rumanz tiegħu Id-Dinja Rota, u sa ftit sni•n i•lu. fid-dar li kel'lu hemmhekk. imgħammra bil-gost bħala dar tal-kam­panja, kien ihobb igħaddi biċċa mi•s-sena, midħla tan-nies i'I-Or·iema l•i kienu jġ:•buh bħala wieħed minnhom l·i laħaq u refgħal•hom ġieh­hom bil-karr•iera salbiħa li ke>ll:u.

Fl-1946 Ġuże Gadea ħtieġlu jmur għal taħriġ u studji speċja­

lizzati f'Edinburgh, wara li nħatar Lecturer tai-Mediċina LegaPi fi­Universita. lmħabbat kemm kie·n imħabbat bix-xogħol u bi-istudji, żamm dejjem ħaLa f'qalbu x-xrara ta11-kitba Mad<tija. F'i:ttra li bagħati·i nhar i·s-26 ta' Diċembru. 1946 tani ħjiel ta' kif nibet f'mo:ħħu ·l-ħsieb •li jikteb b·i•I-MaJtti leġġenda bi sfond Skoċċ·iż:

"Bħa•lissa qegħdin fil-vakanzi tai-Miil<i·ed u ftit hemm xogħol

fi-Universita; għa<lhekk bdejt mi•l-lum i·ndur i l-postijiet storiċi: dal­għodu mort inżur Edinburgh Cast!le, li hu l-qofol ta' l-istorja ta' din i•I-Be:t ... fi•h hemm ti•fkiriet •ta' Mary, Oueen of Scots, Bruce. James VI of Scotland and l of England, Bonnie Prince Charle:, Damley, Rizzi·o. eċċ.; f'kedma waħda, fith kul<l ma jehtieġ biex wie­l>ed joħroġ rumanz tip Waverley.

"Kif konna qegħdin induru l-kastell il-gwida daħhalna f'sala kbira. i· l-" banqueting ha•ll ", biċċa bi•n i sa:bi·ħa u qadima ħafna,

għa•ndha s-saqaf ta' l-injam imriffed sti·l gotiku, tħares lejh jim­pre·ssjonak; ili-gwida •i<rraHontalna leġġenda fuq dak is-saqaf. leġ­

ġenda sabiħa ħafna; xi darba nġi'bha fiti-'Mal:ti' ... " Sa tmiem is-sena ta' wara i-ħsieb l'i ke.J•Iu baqa' jberrin·lu f'moħħu.

Imbagħad fit-8 ta' Frar, 1948 ki-t<ihli hekk: "FI-aħħar waslet dik l·:istorja jew leġġenda l·i kont semme;'tlek. Ara x'jidhirl•ek minnha u jekk issilbha timx·i għaddl:tha l'il ta' 'Leħen ·i<I-Mai•vi' biex iġibuha fil­perjodiku tagħhom. Biex ktibtha ħtieġ·li naħtaf i<l-ħi<n u l-biċċa l-kbira ħażżiżtha fi·s-sigħat ta· nofs i l-lejl, għa•l<hekk xtaqtek taqraha tajjeb u fejn ma jogħġbokx ħassar u bi·ddel kif jidhirlek għal•l-aħjar. Ta•għ­mi<l'ii pjaċir jekk taratli l-provi tajjeb ħalli l-ismijiet Skoċċiżi u o•ħrajn pmprji joħorġu mi•ktubin ta·jjeb ... "

M'hemmx għalfejn ngħid li l-kitba ma kien fi•ha xejn xi tbiddel. Jiena qrajt il-leġġenda, 1-i għoġbitni ħafna, u irranġajt ma·I-Prof. Ġ. Aquilina biex tidher f'Leħen ii-Maitl, kif tabilħaqq dehret fil­ħarġa ta' Jannar-Marzu, 1978 bl-1isem 'Is-Saqaf'.

F'artiklu qas·ir ma tistax toħroġ kif tixtieq il-kwalitajie·t u 1-merti

26

ta' Ġuże Galea. Irrid nagħlaq di'n il-ġirja ħafifa mal-i'inji ewlenin ta 11-ħidma tiegħu letterarja u kultura-Ili bill·i ngħid ill'i kieku kellna, bi sforz ta'l-moħh, i 1nġibu quddiemna l-opra kolil'ha l·i ħallielna, konna naraw l'i ġo fi'ha hemm tħabbat il-qal·b ta' Malta fil-ġrajja tal-lum u tal-bieraħ, hl-karattri u fix-xeni tar-rumanzi u tan-nove11il'i tiegħu,

fi'l-kwadri ta' xogħol u ta' snajja' ta' 1-'imgħoddi, fiHiġrib tal-mard li ħakem jew għadu jaħkem lil niesna, u fit-tama ta' ħajja aħjar b'riħet it-titjib tas-servizzi tas-saħħa li Ġuże Galea kel'lu għal qa'lbu xejn inqas mill'i kellu l-progress ta~I-Kitba Maltija.

Isem Ġuże Galea ji'bqa' mnaqqax fl-'istorja tal-Lsien Malti ma' dawk ta' tobba oħra kittieba - ma' ta' Temi Zammi·t, ta' Ġuże Bonnici u ta' Rużar Briffa.

SE SSIEFER? Għall-aħjar prezzijiet u servizz

DENROSE TRAVEL SER.VICE LTD

27

IL-PROFESSUR ĠUŻE' GALEA KI'F NAFU JIEN

Minn ĠUŻE CHETCUTI

Ma' l-isem tal-Professur Gali'ea hemm għalli•ja marbu~t ukoll l-isem ta' Dun Karm. Jr·:-tnejn kienu Pres1i'denti ta'I-"Għaqda tai-Kittieba tal­Malti", u mat-tnejn jien ħdimt bħala Segretarju tal-"Għaqda". Sas­sena 1939 Segretarju tari-Għaqda kien F.S. Caruana. F'laqgħa ġene­ra:',i l'i kienet sare·t fi11-1 0 ta' Marzu, 1940, fili-Palazz de la Sail'ie, ii­Be'i't :nħa:ar Kunsill•! Ġdid: Pres~ident Dun Karm, Viċi-President it­Tabib Ġuże Galea (wara laħaq Professur), Kaxxier in-Nutar Anton Butti,g'i•eg {iiJ·Ium Pres'i·dent tar-Repubb'Jiika), u Segre-tarju ngħażilt

ii·en. Bħala membr'i •'a'I-Kunsi•ll 'ingħażilu wko'll i!J-Professur Ġuże Aqui':'i'na. it-Talb'·ib Ġuże Bonnrici, F.S. Caruana, Ninu Cremona, ĠorĊi Pi·sani, Patri Born, Nikol B•iancardi, Michae'l K·i'ssaun u Ġorġ Rans·ley.

Minn ·hemm hdiet il ·konnessjoni tiegħi ma' tnejn li isimhom b8qa·, u jibqa', ilmniżżeiJ fi-istorja taiJletteral'ura Ma:lrti'ja. Dun Karm min­barra 11i kie•n i'I-Presiident ta·I-"Għaqda" kien ukoJil id-D'ire<ttur tar­riV'is'a le'teraria "PI-MaJ!t·i". Imma bein 'l·i x-xogħol u ż-żmien kienu bdew jaqħfsuh, mieġ ili-għajnuna ta' Ass'istent-Direttur. Dak ix­xo(:lħo11 mess ·Piil•i 1li nagħm'lu, u nista' ngħi•d i'illli wkol·l fl-aqħar sn;n tai1-gwerra, minkejia l-bombi u l-ħsarat u minkejja 1-far·t i'i Dun Karm dak iż-żm'ien kien mar joqgħod l=laż-żebbuġ u jien i'I-Bel1t, bqa1na xorta waħda nikkorrispondu bi·ex stajna nibqgħu noħorġu

reoolar'i "li-Malti". Dan qed ngħi·du 1-għaJri·ex dan ,J..:i·stess xogħol, wara l•i Dun Karm

irt'ira għa•l ko'Jil·ox miiJIJ-•atf:,ivita ta'i-"Għaqda" u ta' "li-Malti", waqa' fuq iii-Profess·ur Ga1lea, u għaiJihekk j·ien bħal·a Segretarju ġejt issa f'kunta•tt diret~ ma' Ġuże Ga·i'ea. Kien fl-4 ta' Marzu, 1942 meta l-Professur Galea nħatar Presi1dent tai-"Għaqda" minf.liok Dun Karm. Hawn mhux ta' min iħa'H·i bana 'i'il Ni'nu Cremona li wkol·l ta 1-għainuna ~~iegħu ku,l'l meta u ku'i'i fejn kien 'hemm bżonn sew li'i Dun Karm kemm ukol11 li·II-Professur Galea bħa:Ja Aġe,nt·Direttur u oħa'l żmi'en twi·l uko'Jil bħala Assistent-Direttur ta' "11-Ma'l~"!i". F' "!•l­Malti" ta' Diċembru ,·1 947 insibu din in-nota: "Filwaqt li għandna pjaċir 'inħabbru ill"i t-Tabib Ġuże Galea, M.D., D.P.H., Pres·i<dent ta 1-

'Għaqda' u Direttur ta' din 'ir-Rivista, ġie maħtur bħa!Ja Professur

28

tal-Mediċina Legali fi-Universita tagħna, u, għa,lhekk ji,nsab imsiefe1 għa·l kors ·ta' Taħriġ f'din i1l-materja, ngħarrfu il·li Hoku, bħa·la Aġent­Diret.tur ta' '1·1-Malti' daħal i·I-Viċi-Pres,ident, i•s-Sur Nin Cremona. Kull kitba ta' proża jew poeżija għa•l1 1- 1istampa f' 'li-MaiN' għandha, għal'hekk, tintbagħat l'iilu.

"Filwaqt li nifirħu lit-Tabib Galea għal din in-nomina ta' ġish ġdid għal ismu, nixtiqulu kull riżq għalli ġej bit-tama li ma ndumux ma nerġgħu narawh fostna u b'ħiltu jżejjen il-kariga sabiħa tiegħu ma' dik 'i·i għandu fid-D ipart,ime•n>~ tas-Saħħa".

l<;f wieħed jista' jara ż-żmien li fiih ii-Professur Ġuże Ga,lea ħa t-tmexxija ta·I-"Għaqda" f"i~dej'h, ma se·tax >ikun agħar mi 1H·i kien: Marzu tas-sena 1942. lx-xahar ta' wara, Apri>l, ·1-eqqe,l xahar tal­gwerra, ji•bqa' mnaqqax fl-is('orjra tati-"Għaqda". Gwerra jew mhux gwerra, ili-Professur Ga>lea k1i'en bn'iedem li ma jaqta' qalbu minn xejn u t ar:abni nsejjaħ seduta 1:a•I-Kunsidl tai-"Għaqda". lltqa•jna 1-Mużew. N;kkwota minn art:itklu li }ien ktiht u xandart f' "11-Ma>l'ti" (Ġunju, 1942): "lnġbarna f'kamra tai-Mużew u bdejna naħdmu ... Wt wara smajna s-sirena ... xi ħadd qal l'i'II-Pres·ident: 'Dott, dan dat:waqt igħaddi!' U hekk kien ... imma m'għaddiex ħin wisq me.:a s-s'irena reġgħet instemgħet, u fili-pront ajruP'Iani u bombi jfaqqgħu fuq rasna, madwarna u kurl~l'imkien".

Dan kien 1-i'sp•irtu li konna naħdmu bi1h taħt 'irt-'.mexxija tal­Professur Ga11ea.

!·l-Professur Ga·lea k'irteb ghadd t·a' rumanzi u dramm "lnkwi·et fi,l-fami'l'ja". Imma mhux i'l-ħs•ieb tiegħi li nagħmel apprezzament -~ar-rumanzi l·i kilteb. Apprezzamenti tax-xoghi'iji'e•t tiegħu dehru ħafna f'r·ivi>sti u fgazzetti. Dak li nixt'ieq nuri hu kemm Ġ·uże Ga'lea ħadem moralment u fiżikament għa•l•l-·i·deal li tanrt ħabtb. Di>n hi l-impressjoni li jien tajt dwaru fi studju li ktibt ("li-Malti", Diċem­bru, 1942) "li-Għaqda tai-Kittieba tal-Malti mis-sena 1935 'l ·hawn". " ... Sħiħ fili-fehmiet ti'e·għu, xe,~n ma jgħawweġ mit-,:r,iq ta' dmi~u. Hu dejjem baqa' miex·i bla qatt ma qies 1-egħdewwa ta,I-Ma'l·ti. Iżda b'ħidmietu dejjem irnexxie,lu jegħl,ibhom u jirba1ħhom. B 'dawn .i-l­fehmiet sħaħ il-lum qed imexxi l-Għaqda tal-l<ittieba tal-Malti".

11-" Għaqda" dar tagħha qa·tt ma keiliJtha, u għall'hekk f'dak iż­

żmien tal-gwerra konna issa ni,ltaqg·ħu banda u i'ssa f'oħra. Ni'ftakar li sa ġie li ltqa}na f'kamra fi-uffiċċju ta' 1-lspei'Jtur Sanitarju, i•I-Fur­jana, ħdejn ii-Ma>l·l. Me,ta wieħed 'iqi's iż-żminijiet kowh 'li konna għaddejjin minnhom, u l-mezzi diffiċli tat-trasport biex wieħed seta'

29

jasa·l i'I-Be·Jr. jew i•I-Furjana fejn konna niHaqgħu. ħafna drabi bi­attakki m:'l'l-ajru wieħed f'wieħed. Fsta' jara b'liema ħeġġa u ħrara l-membri tai-"Għaqda" taħt i•d-direzzjoni tal-Professur Ga•lea kienu baqgħu jaħdmu biex iżommu ħaj is-sentiment ta' mħabba tal-Lsien Ma:ti. Ġie li għamilna laqgħat tal-Kunsill mill-anqas tnejn f'xahar. kif jidher minn rapport l·i jien kont għami'l't bħala Segret:arju għas­sena 1943.

F'd "- i.s-sena nħasset ħti·eġa ġdida. Kien hemm bżonn jitwaqqaf Kunsi: l ċen· ra l i. L-" Għaqda" sejħet laqgħat s'raordi•nar ji l i fithom ġew mistiedna u ħadu sehem ii-Professur Ġuże Aquil/·i•na u rapp~e­żen~anti tal-għaqdiet u x-xirkie•t ':ai-Malti. L-iskop l<ien biex i'ikoll flimkien inkunu nistgħu nilqgħu kull ċaqliqa li qatt setgħet tinqala' kontra l-Ilsien Mal•ti. l<if fisser ii/-Pres·i·dent f'waħda mi•nn dawn il­laqgħat •/'i kienet sare: f'Diċembru 1943_. "hawn xi wħud li Hum ir·:1du jnaqqsu mi'll-·importama ·l·i ħa /~Malti u jkun dnub u għajb għalina li nħallu 'J min inaqqas/u mill-ġieh li kiseb".

lr-ri•ħ Ili kien qed jonfoħ dak iż-żmien ma kienx favur tagħna. Għa•Phekk i'\-" Għaqda tai-K·ittieba tal-Malti" bħa·la 1-mamma tal­għaqd:e,: l-oħra kol'l1ha ħa•sset 'li kien wasal iż-żmien 11'i mhux kul­ħa·dd j.i•bqa· jaħdem għal rasu. "11:-kawża għal ku'l•ħadd hi waħda", kif kien qa•J ·i'I-Professur Aquill•i•na f'dilk 'i'l~laqgħa. "u għal·hekk jeħ­t:eġ •li lko11'1 ni•ngħaqdu biex 'ins'ibu rwieħna mhejjja għal/ me•ta ti·n­qala' xi kr·iżi".

Kul·ħadd qabe•l mal-fehmiet imfi'S'sra mi'II/-President u mii'/-Pro­fessur Aquilina. u l-Kunsill ċentrali twaqqaf bil-President u s-Segre­tarju tiegħu l-Professur Galea u jien ex officio.

F'ku'/1/ artivita b'riżq i'I-Malti għandna ns·i•bu dejjem imdaħħal isem i11-Professur Ga11ea. Bħalma kien ir-ruħ tai-"Għaqda tai-K•ittieba ~a·I­

Malt'i" u tarJ-" Kunsi'l'l ċentra1 1'i ". kien hu wkol·l l·i ħadem sħ'i'ħ bħala

Pres·i•dent tax-"Xi•rka għaf:-Tixr•id ta' '1-Jrls·ien Mal/ti" bejn 1-1940 u 1-1944.

Għa'l'/-ħi·dma tieg•ħu għaii-Matl't'i pretensjonitji'et ma ke•JIIu xejn. Kulma kien ir•i·d :illi jara 'l-Ilsien Mal'tli mwaqqaf fuq pedestal/11 sod u li 1-leJeratura Mal>t·ija twarrad, ti'kber u hsbieħ. Għail 1hekk k'ienet bi'l-jedd kol'lu tistħoqqlu rJ-għotja tal/-Medalja .. Ġuże Muscat Azzopardi".

lċ-ċerimonja tal~preżentazzjoni ta' din ii-Meda:Jja /ii/,1-Professur Ġuże Ga•lea sare'~ fii/-Urbreri 1ja ta' 1-Univers·ita Rja'li ta' MaHa fl-14 ta' Novembru. 1949. Naghlaq bi:Pii ni•slet kelmtejn mi·d-diskors l•i

30

għamel lvo Musca't Azzopardi, ħu Ġ'i,no, i'I-Fundatur tal-Premju: "Ġuże Galea għandu prerogativi oħra barra minn dawk ta' kitr:ieb u għal seba' snin sħaħ għara'f iżomm, dejjem lesta f'idu, il-ġarra taż­żejt biex ma,:'i'i jħoss u jara li l-baħar beda jHqanqal, amh j'itfa' f'wiċċ l-ilma ftir~ minn ta' ġo f~i 1ha ħa jraqqad 'ili-qi,IIJa tal-mewġ. Lil Ġuże Galea nistgħu bla dubju xejn ngħodduh bħala xempju, is-s'imbolu tal-'Għaqda' fost 'i,I-Kittieba tal-Malti".

Id-Ditta

Giov. Muscat & Co. Ltd. tħossha mkabbra

li kienet stampat

l-ewwel rumanz ta' Ġuże Galea

ŻMI'E'N L-I'SPA'NJOLI {1937)

u l-ġabra ta' novelli

ĠRAJJA TAL-GWER'RA {1945)

31

U.-KAVo PROFo ĠUŻE' GALEA Tifkiriet

m:nn G. ZARB ADAMI Met-3 tiġi biex tikteb fuq bniedem li korll: tħobb u tammira. li

kien ħauib, u •l·i domt taħdem id f'id miegħu tul żmien meta artna rat taqlib kbir, kif sar tibdil ġmielu fil-ħajja tagtlkom it-tnejn, don­nok jew ma ssi·bx wi•sq xi tgħi•d, jew jekk tibda, tibża' li tibqa' sejjer tant fit-tul u titkellem fuq affarijiet li kienu jinteressaw lil­kom it-tnejn biss, u mhux lill-qarrejja, li kważi taqta' qalbek u tagħżel li tibqa' sieket u tħalli lil ħaddieħor jitkellem. Hekk ġrali

jien meta 1-l<ompilatur u 1-Edi·tur ta' dan in-Numru Speċ;•ai'i ste­dinni biex nagħti l-kontribut tiegħi, sabiex jibqa· mfakkar ii-Profes­sur Galea. li-mewt tiegħu serqitli ħabib tal-qalb u għalhekk imbuttajt l'i'l•i nnifsi biex inħażżeż dawn l-erba' ke:miet bħala daqsxejn ta' fjur li jitqieghed fuq qarbru.

li-Professur Ga•lea ma kienx ·ħabr>b r~rieghi bi·ss, iżda ben ħab:·b ta' bosta nies minn kull il'ivePI tas-·soċje,ta Maltija- mi•l'l-ogħla sa l-ak­tar ·baxxi, għorrief u mhumiex, beltin jew raħlin. l<ien jaf imur man­n:es u jaddatta kliemu għal dawk li kien ikun magħhom; jekk turih l'i terltieġ xi ħaġa kien jara kif jagħmel biex jaqdik għaliex kellu qa•:·bu kbira; k'ien iħobb lir:•l-morda u li·l·l-immanka•:'i, k'if nies oħra jis'għu jixhdu wisk aktar minni; kien isabbrek meta tkun imdejjaq u jagħtik palata jew imbuttatura jekk ikun jista' jagħmel hekk bla ma jgħabbi 1-l<uxjenza.

lż-żmien ħieles tiegħu Ġuże Galea kien igħaddih x'aktarx id-dar, fi ħdan il-familja li kienet il-mimmi ta' għajnejh, iżda l<ien iqatta' wko•l•l sigħat stlaħ fl-·istudju, jaqra, iqa'lleb kot:ba u dokumenti, u jikteb. Darba l-mara tiegħu qaltli li jekk kienet titterrompih waqt li jkun qed i·ħażżeż xi ħaġa, ben igħidi+ha: ma taħmeilx tarani nikteb. Mhux għax kien hekk tassew, anzi f'martu u wlriedu hu dejjem sab għajnu·na kb·ira f·i·l-hi·dma privata tiegħu, u ta' dawn hu kien speċi ta' eroj, u kienu ~~assew iqimuh.

Ġuże Ga•lea kien iħobb jikteb, u jiheb l-aktar bi•I-Malti, illsien art twed•idu u l'i kien 1-għaxqa ta' qalbu u li kien tħarreġ isawru b'pinna ta' mgħari!Jem. Beda jikteb mer·:a kien għadu student 1-Uni­ve.rsita, u kien j·ikteb sew proża kemm poeżija, iżda hu l-aktar magħ­ruf għar-rumanzi bi sfond stor·iku Ma•liti, għal'i·ex ma' lsien artna, hu kien igħożż ukol'l il-ġrajjiet tagħha, l-aktar .ta' żmien 1-0rdn·i. Imma

32

1. Dr. Ġ uze' Galea ma' bintu Mary Rose, l-ewwel darba li marret l-iskola.

2. Ma' bintu Marguerite fuq ii-Lag Vichy, fi-lsvizzera.

3. li-Familja Galea fuq il-luzzu f'San Pawl ii-Baħar.

4. Mas-Sinjura Galea fir-raħal Spanjol Puerta de Avila, Barcelona ( 13.6.1953)

5. Dr. Ġ uze' Galea, President, ma' membri oħra tal-l<"unsill tal-Għaqda għas-snin 194445.

6. Pranzu fii-"Phoenicia Hotel" lil Dr. Galea wara li gie minn barra fejn kien mar biex jitħarreg fii-Professorat tiegħu fil-Medicina Legali (1 0.1 0.1948).

7. 11-Gvernatur Sir Gerald Creasy jehmez il-medalja tad-deheb fic.Cerimonja tal-prezen­tazzjoni tal-Premju "Ġuze' Muscat Azzopardi" lil Dr. Ġ uze' Galea (14.11.1949).

8. 11-Kav. Prof. Ġuze' Galea bid-dekorazzjonijiet li kellu (31.5.1959).

9. Fii-Bibljoteka Nazzjonali waqt iz-zjara tal-Principessa Elizabetta, skortata miii­Bibljotekarju Dom Maurus lnguanez, O.S.B., (April, 1950).

10. li-Professur Galea qed jigi prezen<at lil Dr. Rajendra Prasad, President tar-Repubblika ta' l-Indja, fi-okkazjoni tai-XIV Konferenza Internazzjonali dwar it-Tuberkulozi, fi New Delhi (7.1.1957).

11. Mal-Prof. Ġuze' Aquiliml u s-Sur Nin Cremona waqt il-korrezzjoni tal-karti ta' l-ezami tai-Matri kola tal-Malti ( 13.6.1958).

12. Mai-Gvernatur Sir Guy Grantham fil-Wirja tal-Biedja, i l-Buskett (28.6.1959).

13. li-Prof. Galea u s-Sinjura tiegħu ma' Dr. Wallace Gulia, President, u P. Karm Fenech, S.J., Segretarju ta' l-Akkademja waqt riceviment mogħti nhar 1-14 ta' Mejju, 1975.

hu b:eb f'iiisna oħra wkoll u fuq suġġetti varji: is-saħħa tal-bnie­dem, •l-edukazzjoni medika, il-foilklor tagħna. Daru kienet mużew ta' oġġetti li juru xi xaqliba ta•/-ħajja Maltija ta' 1-imgħoddi.

Jekk wieħed jifLaħ paġna 231 tad-"Dizzjunarju Biblijografiku Nazzjonal·i" ta' Robert Mifsud Bonni•ci, isib lis<ta twila \:a' pubbli­kazzjonijiet ta' Ġuże Galea, iżda ma' dawk wieħed irid iżid għadd

ieħor ġmie1/u li ħarġu matul 24 sena sħaħ mindu kie'n stampat dak id-d'izz;:unarju. Fi "/L-MALTI" ta' Marzu/Diċembru, 1978, i-1-Kom­mendatur Dr. Wal•lace Gul·ia, li hu s-suċċessur l'::a<I-Professur Galea bħala President ta' l-Akkademja tal-Malti, f'tifkira qasira li għamel fuqu, isemmi fost l-oħrajn "Fiex ninsabu" fejn, fil-fe1hma tiegħi,

Ġuże Galea laħaq il-quċċata ta' l-istudju psikoloġiku tal-karattri li jieħdu sehem f'dik il-ġrajja, bħalma f'"ld-Dinja Rota" tana deskriz­zjonijiet tant ħajja li waqt li taqra, trid jew ma tridx, ikollok ta' bil­fors tidħol fi-ispirtu storiku tal-ktieb.

Lil Ġuże Galea sirt nafu permezz tal-Għaqda tai-Kittierba tal-Malti (daż-żmien: L-Akkademja tal-Malti) meta 1-maħbub Ninu Cremona (a·llma s-Sur Nin) ippropona bħa1/·a Membri lil/·i u /is-Sur Sa,lvu Gatt (kitt;eb bii-MaHi, u wara Diretl_ur ta' l-Edukazzjoni li bħal/a tali nħatar President Onorarju tal-Għaqda għal sentejn, u wara xi żmien, għal għomru).

Jien mi'/1-ewwel inxħett għax-xogħol tal-Għaqda u biex ngħid

hekk, u hekk 'assew kien, inġb:dt l'ejn Ġuże Galea l·i ma kienx dam ma :Ja•ħaq President ta•I-Għaqda wara ii rtira minn dik il-kariga 1-m>bki u qarLt minsi Monsi•njur Karmenu Psairla, Dun Karm.

Dan kien fiż-żmien imwiegħer ta' /-aħħar gwerra li kienet laħqet 1-eqqe·l taghha, iżda Dun Karm, :J<i miegħu kont ta' kul)um noqgħod nippassiġġa fil-Pjazza .:a' quddiem i'I-Knisja Parrokkja•li ta' J=laż­

żebbuġ fe,jn it-tnejn il/tqajna bħal'a refuġjati u sirna wkol•l ħbieb

ħafna- hu, x'aktarx qisu missieri, għax kien dejjem igħallimni xi ħaġa ġdi·da - għami'll'i 1-qa!/b biex nieħu sehem sħiħ fi 11-ħi:dmiet

tad-Għaqda; infatti ma għaddiex żmien twi'l li ma sirtx Membru tal-l<unsill u ftit wara Segretarju Onorarju, kariga li bqajt nokkupa sa '1-1972 me~a !-mard •li xeħitni fis-s·odda għal xhur sħaħ u was­salni f'xifer il-qabar- mard li qatt ma jien ser neħles minnu -ma ħallinix niflaħaktar għal dak il-piż, jien kontra qalbi, kif ukoll kontra qalb Ġuże Galea (li kien jiġi jarani ta' sikwit) bgħatt id­dimissjoni tiegħi. Hu kien xtaqni nibqa' Segretarju, jew għall-inqas Membru tai-Kunsil·l, kif ippruvajt nagħmel, imma kien għal xejn.

33

Ma għaddiex zmien twil meta huwa wkoll ħass li kellu jgħaddi l-piż ta: President fuq spa,llejn aktar ż~ħażagħ minn tiegħu.

Fors~i kiene1t uko'll il-gwerra li saħħet aktar i 1 1-ġ·ibda ta' Galea lejn i-Għaqda għaliex dak iż-żmien (kien għadu ma t~aħaqx Tabib Ew­l'ieni :a l-Gvem) kien refuġja1t ir-Rabat fejn ki~en jilltaqa' ta' SP'iss ma' Ni~nu Cremona (wara D.Li,tt. Hon. Causa) u Patri Pawl Tabone l·i wara laħaq Professur, u l-konversazzjoni ta' dawn i1t-tli'eta, bħalma tiegħi ma' Dun Karm, barra naturalme,nt dwar il-gwerra u 1-għawġ li ġġib magħha, kie,net x'aktarx tkun fuq l-Għaqda u kif il-gwerra kienet qed teffettwa~ha u x'kien jista' jsir darba dak il-flaġell

igħaddi. li-laqgħat tal-l<umitat kienu jsiru f'postijiet differenti, għax l-Għaqda ben għad ma kei'l'hiex pos:t jew "Dar" tagħha. l<onna ni11-taqgħu daqqa hawn u daqqa hemm: niftakar: ii-Każin ta Hst1i·ill1a jew "l<ing's Own", i·I-Bek, kamra f'każin, liil-i=lamrun, id-Dar tas-"Soċjeta ta' San Ġużepp", ii-BeH, f'kamra li hemm fi 11-Funtana ta 11-Furjana, ħdejn 1-Argotti. Darba konna fi-Uffiċċju tad-Diret·tur tai-Mużew,

wara l-ħamsa ta fill~għaxija u f daqqa waħda ke1i:lna n'it:i'lqu niġru

għax-xe':cter 'Ili miil'i-Mużew ben Fnfed faċċata taħt ~iil-Posta u fid-,ġenb Kasti,lja, għa•l'iex waqt li konna qed n·i·tkellmu ġew iżuruna l-bombi ta·:-għadu u b:ċċa kbira mi,tri-Mużew waqghet fuq rasna. Alla ried i1sarlvana ... u kul,lox ma' korl'lox, ħlesni'eha ħafif.

U mirnn sena għa~l uhra ġanabna bos~a ġrajja; jien u l-Professur Ga,lea dejjem ħdimna id fid, kif ġa tarraft: sedut!i ta•I-Kunsrill'i, jew Laqgħat Ġenerali, Kummissjonijiet dwar din jew dik il-ħaġa, xi whud ta' niket għax kellna 1-għedewwa u konna rridu nilqghu ghall­manuvri taghhom kontra '1-ll's:ien MaHi, oħrajn r~a· ferh biex naghtu ġie'h lid xi ħadd minn sħabna li jkun kiseb xi unur, ħa xi promoz· zjun:i jew għalaq xi tmeni·n sena u kien għadu b'sahhtu, jahdem kif jista' għall-Malti; kemm-il reviżjuni ta' l-Istatut, skond il-ħtieġa taż-żmien; pubblikazzjonijie·t speċjaJ,i, barra "11-Mal'i:i" 'i'i baqa' dej­jem joħroġ regolari; kif uko~ll dwar ii-Kunsid·l ċentra11'i l'i k•i·en twaq­qaf għat-talba ta' xi għaqdiet oħra li kell~hom l-istess skop tal­Għaqda tagħna; jew affiljazzjoni ta' dawn magħna, minn xi wħud mi'lqgħurha, minn oħrajn, mhux ·tant.

Imma l'i,l Ġuże Ga,l·ea ma bqajtx nafu bi·ss bħala l-President tal­Għaqda, kalm, habr,ieki, qatt ma j-aqta' qa'ibu l:i ma nkunux ser neghlbu xi tempesta li minn żmien għal ieħor kienet tinqala', anki minn naħi,et mhux mi~stenni,ja, dejjem fiduċjuż fir-rebħa, dejjem i'est biex jagħti opportunita lil xi kittieb għadu fil-bidu tal-karriera lette-

34

rarja. Iżda waqt li qed ngħid dan, ma nistax ninsa l-għajnuna u l-ħidma wlieqa ta' nies oħra, bħalma huma Ninu Cremona, Pa.ri Delia, Ġuże Chetcuti, Victor Apap, lvo Muscat Azzopardi u oħrajn li ġ·ibdu ħabel wieħed ma' Ġuże Galea.

Le, mhux biss bħala habib, imma kien sar ghali'ija qisu wieħed minn huti l-kbar, għa'l'i•ex wara 1-1943, meta t-taqb'ida għa~l Malta bdie,•. tbatti, it-tnejn ġejna noqogħdu l-Belt u ai'lura bdejna niHaqgħu spiss, nieħdu xi kafe u noqogħdu npaċpċu fuq xi qrajna, xi smajna u natura:ment fuq ii-Ma<lt1i, immorru xi passiġġata twi'la bil-mixi, nist;ednu ·1<,1 xulxin u l-familja ghal xi "party" biex niċċe<lebraw Himki·en xi avveniment fami!ljari jew le, u wliedna k•ienu wkoll jilaghbu flimkien, u mhux darba jew tnejn għamlu xi praspura. Fl­a'ħħar jum tas-sena konna dejjem niltaqghu, nagħmlu żewġ passi, immorru San Ġwann nisimgħu 1-pr'iedka i'~a' l-aħħar tas-sena u wara mmorru x'imkien nieħdu g<rokk jew rtnejn u nawguraw l'i•l xulxi·n u lura lejn id-dar għal•iex dak ·inhar kien jirtira kmieni biil'i'i l-għada

kien jisma' ta' 1-ewwed, għa'li,ex ki'en 'ighid, li miss'i•eru dejjem wissie'h li jekk titgħażżen tqum fi-ewwel jum tas-sena tibqa' għaż­żien is-sena koll·ha. Mhux darba u tnejn li mort mal-familja Galea lejl'et •ii-Mi1i'ied nisma' l-quddiesa ":a' nofs i1l-!lejl f'xi sptar, u fii­Ġimgħa 1-l<bira kien iħobb joħodni miegħu filgħodu naraw il-vari ta' hawn u ta' hemm.

Oatt ma ħs'ibt 'li Ġuże Gal,ea kien ser imut ħesrem u qablti, għal­kemm fi-eta kien akbar minni; jien kont inqisu raġel b'saħħtu

sewwa; darba b:ss nafu mar'i,d: ni'ftakar l'i konna mi'f1~e>hmi 1n l'i ni'l­taqgħu u meta mort għali'h sibtu ma jiflahx; dak 'inhar ke•l111na mmorru 1-ġnejna li kellu l-Wardija, imma sibtu fis-sodda bid-deni u ma' ġenbu l-Professur Frederick Fenech li hu miżżewweġ lil bintu l-kbira u jien qgħadt fuq in-naħa l-oħra tas-sodda; kien qisu ·Stordut, u ħriġt mi·nn maġenbu qailbi sewda, imma ma damx ma fieq għal ko•lilox u reġa' f'tiegħu. Fil-ġranet tal-Milied kien iħobb imur l=lal Qormi, raħal twel•idu, fejn ke,l1lu dar qadima li hu kien inanġa f'l-istil ta' żm:enha u li hu kien iħobb ħafna; kien ·ilaqqa' hemm erbat iħbi·eb u 1-fami'lji ·~agħhom u konna ngħadduha tajjeb.

li-Professur Fenech k·ien 'i-ispeċjail'ista l'i ki'en jikkurani meta mradt b'qalbi; kien j:iġi jarani spiss u kien x'aktarx iħal·l 1 i 1-vis·ta għa<:'i-aħħar b:ex konna noqogħdu npaċpċu xi fti<t fuq i'l-qagħda politi•ka-soċjal'i f•id-dinja, u x'naf jien; imma mhux l-ewwel darba l·i d-diskors waqa' fuq Ġuże Galea u konna ngħi'du kemm kien raġel

35

bil-ghaqal, li għaraf jietlu l-aħjar tal-,ħajja u jhalli wara dahru dak li jista' jaqtagħlek qalbek jew isewwidhielek.

Hemm faċċata oħra fil-ħajja ta' Ġuże Galea li tiġbed l-ammiraz­zjoni ta' bosta nies; din hi Ġuże Galea bħala kittieb. Hu kiteb bil­Malti u bi-Ingliż fuq suġġetti varji kif ġa semmejt; imma forsi hu magħruf l-aktar bħala romanzier, għalkemm wieħed ma jistax jinsa xi poeżiji u l-bosta editorjali li kien kiteb għal "li-Malti"; (ġie li qabbad lili nikteb xi wieħed u forsi qabbad lil ħaddieħor ukoll). Jix­raq li nħalli għal min hu egħref minni jitkellem dwar is-siwi lette­rarju tal-kitba bil-Malti ta' Ġuże Galea. Biss nista' ngħid li r-rumanzi tiegħu nqraw minn ħafna u ngħoġbu minn bosta tant li wħud minn­hom raw kemm-il edizzjoni għaliex kienu wżati fi-iskejjel - mill­primarji sa l-universitarji. l<ienu jli,ngħoġbu milt-tfal, miż-żgħażagħ u minn nies fatti. 11-paraguni huma odjużi u għalhekk miniex ser inqis·hom, u n•iżcnhom jew nipparagonahom ma' dawk ta' Ġuże

Muscat Azzopardi u awturi Maltin oħra; lanqas ma rrid ngħid li Ġuże Galea kien xi Wai/'ter Scott, Charles Dickens, jew Alessandro Mamoni. Dan, kif ġa għ'idt, 'inħa/ll'i'h għa:l haddiehor, iżda jien ċert li fi żmienhom imlew vojt kbir u 'i'i posthom hu żgurat fl-i·storja ·:ar­rumanz Malti. Wieħed isib żvilupp notevoli minn rumanz għal ieħor - skond l-ordni kronoloġi:ku tal-kitba tagħhom: żvil/upp fl-i:ntriċċ

·:a' 1-istor:ja, fi-arti deskr'ittiva u nanattiva ta' l-awtur, u fuq ko'iliox fili-bini tal-karattru ta' dawk li b'għamidhom jew ħilcJmi·rhom tkun in~lisġe:t l-istorja; dawn i'siru nies tassew ħajja, reali, bnedmin l·i niltaqgħu magħhom u nkellmu'hom aħna stess jew li ·nistgħu nġibu­hom quddiem għajnejna qisna nafuhom mil•l-qrib.

Mi:nn awl id-d>n}a, ftit hawn nies li ma jħobbux 1-unuri u Ġuże Galea ma ki·enx eċċezz;.oni; ilmma jekk kiseb għadd sab'i'ħ ta' unur i, ħadem għa:lli·hom; kien l<ava'il·ier ta' 'i-Ordni ta' San Ġwann ta' Malta u ta' '1-lngitJ.terra u ma nafx ta' kemm-'il Ordni ieħor; ħadem sħiħ fi ħdan ii-"Camera Ponl:i'ficia" u ki'en Presi,dent ta' diversi għaqdiet karitatevO'Ii u fidantropiċi- kien jaħdem sħiħ għal·l-·i·nkapaċi:tati -u Membru attiv ta' xirkiet reliġjużi. Nghi'd għal,ija, 'inħossni obbligat lejh u lejn is-sinjura tiegħu - i'i għadha .ħajja, Mla jberikha -għaii:i għamlu magħna met:a t-tifel/ i11-kbir korra bi-ikreh u kien qrib il-mewt: kienu jmorru jarawh spiss u kienu jqawwul'na qa:lbna; is­Sema sema' talbhom u tallbna u t-tifel tagħna għadu 'ħaj, mimli bil­ghomor, jikkura ghajnejn •is-Si·njura Galea. Fuq di•n in-nota ser i·n­temm dawn l-erba' kelmi·et tiegħi fuq il-maħbub Kava~'i·ier Professur

36

Ġ_;ż.e Galea; id-dejn tiegħi lejh issa nis·~a· nħal·lsu biss bHII•i nitlob ghal ruħu. għalkemm ninsab ċert li Ġuże Galea ilu jgawdi fi ħdan Alla l-premju li ħaqqu għal ħajja twi•la mgħoddija jagħmel i 11-ġid lil ghajru.

asure ur

Savings

With a Bank of Valletta Savings Account, which you can open with even a small amount of money, you fee l secure in the knowledge that your savings are being safely invested by professional people and growing steadily.

Call at one of our branches and ask for more details.

~~Bank of Valletta 1.:!.1 Limited, Malta Branches throughout Malta & Gozo

Our business is your business . . -----·---·--------------'

37

FTIT MSIBIJIET U TIFKIRIET m·nn ANTON AGIUS MUSCAT

!l-Prof. Ġuże Galea għalaq ghajnejh il-!=ladd, 26 ta' Marzu, 1978. fid-dar tiegħu tas-Sliema. Mi•nn dak i·n-nhar ilni nirtqabad mieghi nnifsi ħalli nikteb tislima. Niġi biex nibda u ma hemmx inmidcl idi. Oaj-la ni•sta' ni•fhem lili nnifsi. Bħa-lrl·ikieku ma nistax la niġbor ħsihijieiJi anqas tiġ·ini ħajra niktibhom. Nispiċċa biex inwarrab il­ħs·:eb g•ħal koll'lox.

11-'profs', hekk konna nsibU'h •bejnietna, ·ghalija għadu 'hawn għal­kemm bogħod. U għa'l·hekk ma mortx għa'll-funewl vi·egħu l-għada

wara nofs in-nhar fiii-Pa-rroċċa Stelrla Maris, tas-SI·iema! Ġrali·i bħal

me,ta mar Patr·i Ġużepp Delia, S.J., u dan tarraftu meta stednuni nikteb x'għadda bejnriertna. Niftakar, darba fost l-oħrajn, i!l-'profs' qal'li xi ġralu meta mie•t missieru. Baqa' jassistih sa l-aħħar nifs, imma mbagħacl ma felaħx j'1'ciħol iż;,ed ħdejh fi.l-kamra! l=lwejjeġ li jiġru. Bnedmin aħna; il-firda tal-mewt trodd misterju għal kull wieħed minna.

Jum fost l-oħrajn ġie xi jghidli nitulbu jagħmilli lis•ta tal-karigi li ndaħal għali'hom f'għaqdiet jew x'nomini ke11·1u f'kumitati, għax iil-'profs' kont iss,ibu mxierek f'għaqdiet u ċaql·iqa għal11-ġird iss•ibu fi'ha wkol'l. Għidt bejni u bejn ruħi, jekk xi ħadd ma jiħux ħsieb

issa jiġbor iF:agħrif, x'jiġr·i g•ħada pi'tgħada Alrla jaf. Fe·hem ħs·:•ebi

u wara żmien tahieli. Kitibli: "Ġbartl'ek dawn irl-ftirt nomini l•i inti kont tlabtni biex insiblek. Hemm oħrajn li jien insejt jew li ma sta)tx insib ·id-data tagħhom". Imma, minn idu għandi l·ista li tieħu żewġ faċċart.im.

Fehem ri·l ħsieb tajjeb tiegħi, ukorl'l jekk tiġbor li•sta bħal

di•n qisek qiegħed taghlaq kapitlu ta' ħajtek. Madankol'lu !-'profs' ma nfatamx mi·l·l-ħajja madwaru: baqa' sa l-aħħar jagħti s-sehem tiegħu. Bil-kwiet, b'ke•:ma waħda alljar minn tnejn, erħilu jħawtsl

minn laqgħa/ għad oħra ta' dan jew ta' dak il-kumitat. Matul it-triq niftakarni nararh iseJilem u jsel:imulu bil-qalb, jieqaf ikell·em hi xi ħadd jew iwaqqfuh. Jara kif ikorlrlu kelma ħe'lwa għad kulħadd,

imġ•ibtu serja u kl'iem fieragħ jaharbu dlonk. F'kelma, bla trid tiġik sudizz:·oni minnu, ukoll jekk ikompli miegħek.

Jiena u nagħti daqqa ~a' għajn madwari fi'l-l<unsi'lil ta' l-Akka­demja tai-Madti, ins·ibni wa,ħdi minn dawk 1-imseħbi•n ta' żmienu. Mietu xi wħud, oħrajn il•lum i·ħossu 1-għeja tas-snin u oħraj-n il-

38

hajja tgħabb>hom bi hsebijiet oħra l-lum. X'habta kellu jmexxi l-laqgħat b'serjeta u għaqal! Erħi!lu bis-sabar kollu jisma', u meta jkun f'waq~u jistaqsi mistoqs•ija tnejn, sa ma fl-a<ħħar jagħti ħarsa madwaru u f'erba' ke:miet f'waqthom jagħlaq id-di·skussjoni. Maż­żmien in~baħt kemm i·l-'profs' ketl·lu barka: 'tqil biex igħid kelma iebsa ;•ew joqgħod ifittex it-tort. l<e·l·lu ħabta jraqqad iil-baħar meta jifti':':u jitqa:leb. L-inkwiet aktarx jaharbu u jekk jista' jagħlaq għaj­nej.ħ għal xi nuqqas f'għajru, jagħlaqh·om; għax, wara kollox, iż­

żmien isewwi u jtaffi, u kelma twennsek aħjar minn waħda iebsa. l<ien imbiere:< għal daqshekk. U kont immur bil-qalb għal-laqgħat, ukol·l jekk t:e\:hom xeħta ta' solennita bħaiJ 1likieku qisna 1-kunsi•ll tal­gvern ta' xi mitt sena ilu mingħajr 1-ghilt l•i kien ikol:'hom huma. Ukoll fl-i•lbies konna nqisuha, u 1-ġlekk kien d: rigore imqar fis­sajf ix-xemx firt-tri·~ taq:rilek il-ftajjar! Fula tassew f'qargħa wieħed jitħa)jar ineħhi,h. Mhux għaġeb laqgħat qrib Awissu ma kinux isiru jokk mhux għal xi ħtieġa.

Akiarx ji,nqa:a· min illlum ma jif·hrimx biżżejjed i•l-fehmiet ta' dak in-n'har. l<·ienu żminijie't oħra meta dak li jsejħulu 'rispett' kei!Ju vvkol<l il-li'bsa tiegt1u, u 1-li·bsa tflisser iko'll•ok torbot imġiebtek

magħha wkoll. Kien żmien iehor. Ke·lilu t-tajjeb tiegħu. l•l·lum daħal ċertu tlahliħ fl-i·:b:e3 fejn q:su tar dak il-formal•iżmu jew simbo­i'iżmu ma-rbut ma·l-ġ:ekk.

Fl-1966 i•l-'profs' ħareġ għa'i·l-istampa r-rumanz "ld-Di·nja Rota". Għandi kopja awtografata minnu bil-kitba: "Lil ħabibi Anton Agius Muscat li minnu rajt għajnuna kbira", u ma' ismu niżżel i.J-jum: 20.vi.66. Bi'l-qalb u 1-ħerqa koill'ha għidtlu 'iwa' meta talabni na~a l-provi miegħu. ċic~i t:<el'limna wkoll fuq xi tentuxiet bħal meta karattru fir-rumanz għamlu ħareġ mi'I'J-jbieb ta' Pinto tal-Pa'iazz min­f:1ok itJ-bieb tal-ġenb li jixref fuq Strarda Tesoreria. Mhux da-rba u tnejn kellna nħa•JI:u xi għirl•t żgħir ta' ·!-•istampa għaddej għax nikko­reġu wieħed naħa u jagi1ml•ulna isħor, u ni1bqgħu sejrin hekk! Ru­manz j·ixhed il~fantasija tiegħu s'.orika u fost koillrox johloq teori_ia i•nteressanti fuq għala se:għu ma ftehmux bejniethom riż-żewġ żeb­buġ i·n, M .A. Vassa li i u 1-l<anonku Caruana. "l d-0 inja R·ota" u r-ru­manzi l-oħra huma mera ta' kemm il-'profs' kien jixxiegħel fi­istorja mgħoddija ta' MaJrta.

F'waqtu r-ritratt tiegħu fi-edizzjoni ta' 1-1966 tar-rumanz "Id­Dinja Rota" fejn iġ:bu qi·egħed ħdejn il-f·ibrerija ta' 'Me'lii•tensia' !i kel'iu d-dar tiegħu l-Belt. Mhux darba u tnejn stedi•nn•i nissel•lef

39

xi ktiel minn ghandu, ;ekk inkun neħtieġ. 11-'profs' kiteb ukoll fuq ħwejjeġ ta' l-istorja ta' Mall:a. Fir-rumanz "ld-Di·nja Rota" hemm ir-ritratt tad-dar 't'iegħu f'i=lal Qormi. Baqa' qalbu marbuta ma' raħal twei'idu u xturu. In-nies kienet iġġibu wkoll. Għamel ħaġa f'waqtha meta ma ntrafax mi,nn i=lal Qormi. Għamel żmien igħix i!/-Beh fid­dar nru. 29, Sur Santa Barbara. li-Belt, benniena ta' l-istorja, anqas infatam minn'ha. Meta ħareġ miel-dar fuq Santa Barbra (kif isibuh in-nies ta·:-Belt), sab appartament arjuż u sbejjaħ f'bi·ni ta:a· wara l-Gwerra, tista' tgħid kol·lu mehud uffiċċj•i, f'numru 34 Triq ici­Dejqa, wara l-Qorti, qrib kantuniera ma' Triq Santa Luċija. lltqajna hi·nn kemm-i•/ darba. FI-aħħar żmien għażel ukoll j·i·nże:J lejn tas­s:·iema, fi Triq Amery, numru 20.

lltqajt mal-'profs' r/-ewwel clarrba meta 1-Liceo qrajt u rġajt qrait "Raġel bi,I-Għaqal", xogħol baqa' k·l·assi,ku fis-sura tiegħu: mirn jaf kemm żgħażagħ ixxiegħlu jaqraw di'k ·l-avventura fi sfond Malti ta' sekl•i ilu. 11-'profs' kei'lu xeħta jibni r-rumanz storiku bi'l·l·i jit­tawwal lejn kwadru mi'l<l-istorja mgħoddija ta' Malta. Ġieli tkel­limna huwa u jien fuq ħsiebu, għala nxteħet għa·l cla 1 1-ġeneru. Għa­

li,h ir-rumam stoni·ku fi·l-ħajja Maltija għandu ħs·ieb x'jaqdi ghax i'I-Ma:ti, ki'f fehemha huwa, aktar mixhut għal dan ·i'l-ġeneru.

Darba fost l-oħrajn is-'Sur Nin' ġie fuqi u qal,li: "11-'profs' jirris­pettak li'iek." Bqajt i'nħares lejh għal/li-ewwel għax ħareġ bi•ha ħab a u sabta. Ma qgħacltx nistaqsi•h għa•la ħareġ bi•ha. Mi•l'i'i stajt naqbad i'l-'profs' (il-'profs' u s-'Sur N·i•n' kie,nu ż-żewġ kolonni ta' '11-Mat/ti') xtaq tidher xi kitba tiegħi, għa:lkemm is-'Sur Nin' dejjem laqa' bil­qa'ib dak li ktibt għal '11-Mail!t.i '; imma kien iikun hemm bosta kitba tistenna għal'i-istampa.

11-'profs' kien s·in~m f'imġiebtu. Għadni niftakar sewwa meta g•ħamet/ kulma sa'ta' ħal/:li jara s-'Sur Ni·n' igħicl "iwa" biex jagħ­m:'i1ha ta' President tal-Għaqda. Jekk k·ien jisma' b'xi ħadd mili­lmseflbin ta' l-Akkademja li huwa ma jifl·a·ħx jew ma jħossux fiha, kien jara kif jagħmel u jżuru. Għalih l-Akkademja kie·net ġabra ta' ħbi·eb Mh'!'< ta' b'xejn għamel snin twal President tagħ'ha. Trid tqarlleb wieħed wie•ħed '11-Mal'ti' ħalli ~if·hem aħjar i•l-pl·es·iclenza ta'!-'profs' x'fissre•t għal'i 1h u għall-Għaqda. Siti-kelma f'waqt'ha ħa ħsieb iżomm ir-rabta.

11-'profs' kien iħobb ighid kelma għall-ġid u jwennes. Meta bosta snin ilu l-Għaqda għamle•t akkademja muż'iko-letterarja fi-Aula Magna, l-Universita, i1l-Be.Jt, u kont hinn ma' għarusti, ghamill-i

40

;;-sinjal b'rasu ried ikell'imni. l<ien jaf min jien. Kont diġa tajt ħini u xogħol hi-qasam taii-Mal'ti. Wara żmien qlajtu b'xhud fir:-tieġ

tieghi. i=la pjaċir u nbierku k•if wennisni b'kelmtu. U x'eżempju kie~n jaf jagħti! l<ap ta' dipartiment, niftakru jqum mil11-i•skrivanija tiegħu, jaqsam is-sa1la mdaqqsa li kel•lu bħala uffiċċju fiii-Castel­lania, i·I-Belt, u jwass'l'ek mingħajr ħj:iel ta' paternaliżmu sa ħdejn i 1-bi·e:b!

L-Akkademja għandha dejn lejn il-'profs'. i=labbha l'i 11ii-Għaqda.

Bniedem aktarx ta' fti·t kliem, jekk taqdi'h kelma ma ji•nqediex bi tnejn. Oa1lbu f'idu, kemm-i·l darba ta xhieda ta' karattru si·njur f'imġiebtu ma' għajru.

( 1) 11-l·ista manuskritt ta11-nomin·i tghid hekk, u nġ·ibha kif hemm miktub fl-oriġinal:

""President: Xirka għat Tixrid tal-Lsien Mal,ti: 1940. Kuns·ill ċentrali tai-Mal·ri: 1941 & 1973. Malta Society of Arts, Manufactures & Commerce: 1960. Rediffusion Drama Advisory Panel: 1962. Mal·ta Society of the Men'tally Handicapped: 1966. King's Own Band Club: 1969. Nationa'l Council for the Handicapped: 1970. The Royal Society of Health, Malta Branch: 1961. Loca'l Examining Board of the Royal Sooiety of Heal•th: 1963. Conserva­torio Vincenzo Bugeja - Giunta Arci e Mestieri: 1961. Coronatlion Fest1ivi­ties - committee for ·chariltable inst'itut'ions ·and entertalinments: 1953. Kumitart Ċ1iviku Qormi: 1963. Malta Horticultural SoGiety: 1959. Executive Commit-tee M.M.D.N.A.: 1959. Street Names Committee: 1957. Char'itable Bolard: 1950: Menta! Diseases Board: 1950. Medica'l Board: 1950.

Viċi-President: Comita'to Permanente Universitario, Studenti: 1922. Malta His-

toriwl Sodety: 1952. United States Mumni Association: 1960. Membru (Segretarju): Kamra Pontifiċja ta' Ma:i'ta: 1973. Membru: Camera Medica di MaHa, Kumit·at: 1934. Kumi,rat, Red Cross Socielty,

Malta Branch: 1954. St. John Council, Venerable Order of S·t. John, Ma !'ta; 1955. Kuns 1ill, Assoċjazzjon.i Nazzjonlali Kavalieri ta' Mal'ra: 1960. Gollkher Founda:tion Trust: 1963. Ma Ha Relief Fund: 1963. Kummissjoni l.Ji:turġika:

1964. Kunsill, Din l-Art Fle'l.wa: 1965. Kumi'la•t, Royal Malta Libmry: 1945 Kumitat ta' 1-Antikitaj·iet: 1952. Kumitat Preparazzjoni Testi S•torja ta Malta għall-Iskejjel: 1967; Kumitat, Kuns•ill ta' l-Ewropa, Es·iblizzjoni f'Malta: 1970. Kumitat, Sussidji Kotba bil-Malti: 1969. Kumitat Or•ganiz­zatur: L-Ewwe·l Kungress ta' Studji Arabo-Berberi fii-Med'i•terran: 1972. Kumitat, Viżi·tatur·i tal-Habs: 1972. Kumitat, Kuntra'tlt•i tal-Gvern: 1972. Kumitat, Kuns'ill Mediku .ta' Mal,ta: 1959. Kumitat Uffiċjali tai-"Malta Government Joint Council": 1951. Kumitat d'Honneur ta•I-Fes'ti Ċenl'inarji Pawlini f Mal1ta: 1959. Kumitat tl:okal·i għall-eżami 1ta' Tobba Ma'it•i•n: kandi­dati għas-servizz fil-pajjiż'i tai-Commonweal,th: 1956. Kumi;tat, Industrial lnjur'ies Board: 1974. Kumitat, Nat·ional Ass•isfance Medical Panel: 1974. Kumitat, Disablement Reset-tlement Advisory Committee: 1975.

41

Dawn huma n-nom1n1 msemmija fil-lista. Ma semmiex il-presidenza ta' l-Akkademja tal-Malti b'illi huwa kien jaf kemm fuq hekk ma kellux ħtieġa joqgħod isemmili gt1ax kont naf sewwa kemm dam President. Ladarb'a qegħdin għall tagħrif storiku, il-biljett iġib !->indirizz sħiħ tad-dar tai-Bel>t: nru. 34, Fiat 8, Triq ·id-Dejqa; tele: 24311. La aħna f·iha, tajjeb ·inżidu għaiHstorja li !-'profs' W'aslhlu l-hat1·a ta' "Member of the Most Excellent Order of the British Empire", u din ·il ħatra ssibha bl--ilttra M.B.E. wara ismu. Kien wieħed minn dawk ii-Ma'.tin mhux biss ħerqan għall~istorja ta' Malta, tai·Jii sata' jgħid kemm \labi.lħaqq "ra MaHa t'inb:idel"!

lnżid tagħr•if aktarx il-lum Hit l>i ħ•add jafu. Fl-ewwe•l •ta' Diċembru, 1926 ii­President tai-"Għaqda", Ġuże Muscat-Azzopardi, kiteb fi "11-Mal•ti": "Niżżu ħajr 'l Alla, il-konkors l·i ħabbarna b1ih fi-aħħar ħarġa tal-MALTI irnexxa ħafna. Waslulna għaxra, il-biċċa 1-kb·ira sbieħ u tajbin u tajniehom biex jagħż1luhom lil tl·ieta minn l aħjar kittieba tagħna li huma: l-Onor. Prof. Temi Zammit, M.D., C.M.G., -ii-Mons. Dun Karm Psaila u s-Sur Nin Cremona." L-ewwe-l kien "l:istudent ta' l-Universita, Ġuże Gadea"; i·t-tie-ni "1-istudentt ta' '1-Un·iversi-ta, Ġuże Bonnici"; it-bielet "hu s-Sur Ġinu Muscat-Azzopardi". !t-tagħrif fuq "li­Konkors Tagħna" temm hekk: "Aħna nifirħu b'qalbna kold'ha l>il dawn 'it-tl'iet żgħażagħ u lestejnie·lhom premju żgħir kull wieħed li niitolbuhom ·iżommu bħala tifkira tal-ġi·eh kbir l·i ħaqqhom u biex •iżjed ·iqawwu qalbhom u jħab•irku biex iżommu dejjem għolja l-letteratura ta' art rtwe-lidna." Żied -il-f.irma Jliegħu F.S. Caruana, Segretarju. Is-sena ta' wara, f'Awissu għa:laq għajnejh Ġuże Muscat­Azzopardi. Naħseb l-awgurju ta' Ġ.M.A. baqa' fmoħħ 'il-'profs'. B'xhud ta' dan għandna l ·istorja.

A.A.M.

l l-MALTI (Qari il toħroġ l-Akkademja tal-Malti)

L-għan ta' li-Malti hu:

_, Li jħares f-interessi tai•Malti

~ Li jieħu ħsieb 1-uniformita ta' 1-·ortografija

~ Li jiżviluppa l-letteratura u l-Kultura Maltija fi-ogħla livelli

Editur ta' dan ii-Għadd Speċjali:

Ġuże Cassar Pullicino, A.L.A.

"Lares", Triq it-Tabib Zammit, Balzan. Tel. 41884

Amministratur:

Patri J.M. Ghigo, S.J. (Tezorier pro. temp.)

Xavier House, 226 Triq S. Pawl, ii-Belt. Tel. 623681

Kull kitba għall-pubblikazzjoni tintbaghat lill-Editur. Tkun ittajpjata bi spazju

doppju u marġni ta' 10 ittri. Jintbagħtu żewġ kopji.

42

EŻAMI'NATURI FLIMKIEN minn ĠUŻE AQUILINA

u!f'l-flrofessur Ġuże Galea kon•: nafu għal ħafna sni·n. Kemm-i! sena? Ma n':ftakarx. Għax mhix ħaġa hafifa tgħid bf u meta jibdew i'l-ħb•iber·iji. Hemm mi·n għandu memorja għad-da1ti u jibqa' ;1iftakar l-ewwel\ esperjenzi ta' ħajtu. Ngħi'd għalija, l-esperjenzi tal-ħbieb

t•iegħi huma ko\•;•ha bla data- qishom kienu minn dejjem. Kont smajt l-ewwel darba b'Ġuże Ga'lea bħala professjonista­

rumanzier li kien mogħti għall-kitba bil-Malti, u dan fi żmien meta flit mill-professjonisti kienu juru fil-beraħ li huma favur ii-Malti, gl1ax i'i-ku1itura għali'hom kienet ·':!inġabar koJIIha kemm hi f·i'i-kultura Taljana. Tistagħġeb kif Ġuże Galea ma ddakkarx minn di1n i'l-men­talita; gt1ax bħali hu trabba u kiber f'soċjeta ma ngħidilhiex anti­Maltija, għax i•nkun qed nesaġera, imma kienet żgur anti-Malti. ~/la

kenitx soċjeta ant'i-Madtija għax l·il Ma\lta kienu jħobbuha, imma, sfortunatament, keil'hom l-idea żba1ljata l i 'l Ma11!.1a 'tisrta' tifridha minn il\sienha u tħobbha mingħajru. Damu ma ttendew li mi·n tħobbu tassew ma timmutahx bħalma '~'immuta bniedem li tobgħod me'ta tneħħilu ls'ienu. Mertu ta' Ġuże Gad'ea, bħal dak ta' Ġuże Muscat Azzopardi, Dun l<arm Psai'la, Ninu Cremona u kittieba oħrajn, hu li ra ċar biżżejjed mi'il-ewwel 1\'i Mad~.'a u ·l-Malti ma ji•nf·irdux mi·nn xu,lxi•n. Bħa,l·u għamlu wkol\1\ warajh żewġ professjoni'sti oħra - it­Tabib Ġuże Bonnici li miet qasir il-għomor u għal,hekk ftit mill­ġenerazzjoni ta•l-•lum ghadhom jiftakru:h, u Dr. Rużar Bri'ffa l'i ħafna mil\11-ġenerazzjnni tal-'lum laħquh ħaj.

Oħrajn f'dl:l\-ħarġa ta' "11-Mal!l:i" kitbu dwar ħajtu u xi aspetti ta1l-btba t:iegħu biti-MarJt·i. Xi ħadd fakkru wkol·l bħal•a President tal­Għaqda ta'I-KiHieba ta•I-Ma'li'.'i wara Dun Karm. Jien se nfakkar l,il Ġuże Ga,lea kif nafu bħal\'a eżaminatur tai-Mai\ti għai\'1-Ma,trikO'Ia u għall-Kors ta' l-Universita, flimkien mas-Sur Nin Cremona- żewġt

iħbieb 'i'i Fena wko\11 ngħorddhom bħala •ħbieb tiegħi. ·

FI-għoti tal-mi'stoqsiji·e•t għal·l-eżami Gailea kien joqgħod ħafna

fuqi; ma kienx aħrax fil-marki 'U għalkemm kien imħabbat bix-xogħol tiegħu fid-Dipart'iment tas-Saħħa dejjlem kien ·its'itb iż-żmien biex jeħles mi'i'l-karti mi'ngħajr ma jdewwem J•i,l·l-·istudenl)i. Minn sena għal oħra di·n saret rut•i,na. 11-qar'i <tall-kar1'i ta' 1 1-eżami mhix x·i ħaġa li thennik; ħafna mill-istudenti jirrepetu lil xulxin, u kotra minn­'hom jirrepetu n-noti ta' min ikun għallimhom - oriġinalita mill-

43

rnqas. Fuq dan konna nikkummentaw sikwit it-tlret eżaminaturr: u għad da'n in-nuqqas konna fir-rapport tagħna Hiġbdu '1-a,ttenzjoni tal­għaHi'ema biex forsi jsewwu 1-kobba mħabbla, imma 1-kobba, jekk ma keniltx tissewwa, xorta waħda kienet tibqa' titħabbel minn sena għall oħra.

Dak l·i nixtieq i'nżid hu li Ġuże Gailea kien jieħu i'nteress mhux biss fi'l-kmrezzjoni tal-karti - kif għedt, ħafna drabi xogħol ta' dwejjaq! - imma fili-progress ~~a· l-istudju tai-Mal,ti li mhux dejjem konna narawh igħaddi 'l quddiem minn sena għa'i oħra daqs kemm xtaqna. li-preparazzjoni ~:ar-rapport kli'enet tkun għali1na t-Hi,eta okka­żjoni mhux biss bli'ex nikkummentaw fuq ix-xogħol ta' l-istudenti kif kien ji'dher fi!Hweġib tagħhom, imma wkoll bi'ex ku'i'l wieħed mi'nna jqajjem punti u kwi·stjonijiet dwar x'ketlilu jsi·r biex jil:j•ieb l-istudju tal-Malti. Konna nagħtu, fost ħwejjeġ oħra, importanza kbira ·l'i'I'I-MaH'i idjoma'tiku; għalhe~kk konna ~nagħ'!u, fili-karti, k-i-tbiet biii-Ma'i~i mhux idjomatiku biex naraw safejn keillhom ħi,la jas~lu l-istu­denti fit-tif.tix 1 'agħhom għall-idjoma Maltija. Mingħajr dan it-ta:ħriġ

1-isrudju tal-Malti ma jrabbix egħruq; mhux b·iss, imma 1-egħruq

ji,tħassru u jitħassar 'iil-Malti kif qed narawh ji,tħassar ti żmenij'i'etna.

L-eżami~na~turi Ġuże Ga'l'ea u Ni,nu Cremona benu jiġu għandi

1-Furjana, u wara f'F<jal Balzan, fejn għadni noqgħod sal-~lum.

TifbriHt sbieħ ta' żewġt iħbieb mejta, imma t-tnejn xor!:a waħda ħajjin fid-memorja tiegħi is-Sur Ni'n ċajtier, lablabi wkod'l imma qatt lab'i'abi hi-vojt, u Ġuże Galea ak~arx riżervat, i'i ma kellux dik !•i ni 1S11Qiħu ngħi'dUI'ha 1-foga ta:l-kii'em, dejjem meqjus, deL'em eżatt, imma mingtlajr it-ti'fqi 1għ u l-kuluri ta'l-ġ'i·gġi 1fogu 'a :­e'iokwenza kritika tas-Sur Ni1n.

Bħalissa għandi quddi'emi r-r>itratt tagħna t-Hie~ta, rasna baxxa fuq il-karti ta' l-eżami, nikkalkolaw il-marki li kien jistħoqqilha

kull! karta. Fi'l-marki ma konniex nitbi'egħdu ħafna minn xuix'i~n. u fejn ma konniex naqblu konna nieħdu l-medja biex 1-istudent ma jbatix. U qatt ma tlewwimna fuq id-differenzi 'tagħna. Lil Ġuże Galea u 'l Ninu Cremona għadni nħosshom hekk ħajii'n fejni li nħoss li qħandi nseHmi,l1hom daqs kemm ki'ekv kont nista' neħdi'l'hom b'idejhom kul'i wieħed f'i-'istudju tiegħi fid-dar ta' !=la:! Balzan.

44

IL~PROF~ ĠUŻE' GALEA .... RAĠEL TABILI=IAQQ Bll-Gt4AQAL

minn ĠUŻE CARDONA Meta 1-ħabib '-'iegħi s-Sur Ġ. Cassar Pu·/1/i'C'ino nebba·ħni li l-Akka­

demja tal-Malti se tfakkar hi'I-Prof. Ġuże Ga'iea b'ħarġa speċjali

ta'labni nikteb 1-'impressjonijiet tiergħi dwaru u ħaj;lami niġbor xi . flus għal di,n il-ħarġa. Ngħid i•s-sewwa jien u ħbiebi ma•lajr ikkon­

tr•ibwejna, iżda ma ħarġux ma'lajr dawn i'l-kel'nt:ejn, għax 1-i·/11-Prof. Ga,lea kont i-l·ni nafu madwar 50 sena. minn mindu fi/-1928 sar tabib u kien joqg·ħod tista' tgħid quddiemna fi Triq lrjali, i=lal Qo1mi.

lkkonfondejt x'naqbad ngħid dwaru u dwar l-oqsma li fiihom ibbrilla. Ma tistax titkellem dwar Galea bħala rumanzier bla ma tħalli t-tabi,b, il-folklorista, 1-istori'ku, 1-istudjuż. il-ġentlom perfett li f'ħajtu fittex dejjem li jagħmel il-ħbieb. li kien jistħoqqlu għalhekk i'l-laqam fost i~l-ħbieb ta' "Raġel bii-Għaqal". KeJ'/:i i'dea l·i nqassar diskors twiiJ h ktibt bi•ex jinqara f'Akkademja f'ġie<hu li ked'l'ha ssir /=!ari Qormi, iżda b'sogħba għai/lijla u għal ħafna Qormin ma sari.x. Iżda rajt Ili jkun aħjar li ni'kteb xi ħaġa ġdida u nħa/1/i barra xi aspetti dwar Galea 'Jii aktarx se ji,kteb dwarhom ħaddie·ħor.

bi Ġuże Ga::ea rajcu l-ewwel darba meta kelli 6 snin u bħala

tab:b ke.JI·u xi fUit k'lijenti' ġ'i<rien tagħna. Meta Gai/ea żżewweġ u mar joqgħo·d ii/-Belt qajl·a rajtu. għax meta ben jiġ·i jara l·iiJII-ġeni,turi aħna

konna morna noqogħdu Strada Piazzetta, b'i'eb ma' bieb ma' 1-ispi­żerija tagħna. Hemmhekk erġaJ: iHqajt ma' Galea f'sitwazzjoni oħra. K·i'en l'aħaq "Medi·ca1/ Officer of Heal<th" u fost id-dmirijiet t'iegħu ke:'iu dak l'i jżur 1-ispiżeriji. Missieri. għal/ x·i mi1stoqsija ta' Dr. Galea dwar ir-regol•amenti sanitarji, qallu l-verita. bit-tama li t-tabib jaħ­firhielu billi kien Qormi. Gal/ea. bn·iedem tad-dmir, 'ir.rappurtah u kellu jitla' l-Qorti. Missieri dan 1-inċident semmihuli, biex donnu jwiddibni li fid-di·nja qajl•a trid tafda Jiil/1-ħbi'eb.

Biss n:sta' ngħid i'i l-biża' ta' mi•ss·ieri qatt ma ,:wettaq fejn ji·dħol Galea. Dejjem sibtu ħabib u lest biex igħinni u kont tista' tiftaħ qalbe•k miegħu u f'xi biċċa nkwiet dejjem jipprova jbejjen biex issal­tan i1/-paċi. Bdejt narah fil-festa /=lal Qormi u mmur fuqu u nke:l/mu. u fl-1953 }i·ena u ~-Tab1ib Maurice E'JIIu/ konna morna ni·shdnuh biex jagħmel diskors fi·Akkademja f'ġ,ieh San Ġorġ. Kie~n tkel·lem dwar "San Ġorġ u r-Romantiċiżmu" u 1-or·iġinal għadu għandi. Di•n il·­rabta bdiet tikber mill-1947 meta jien kont ktibt, /-ewwel f'Leħen

45

is-SeiiiiWa mbaghad wara fi ktejjeb, "11-Knejjes ·ta' i=!al Qormi" li tiegħu kont bgħat't'lu kopja.

Lil Galea, aħna 1-Qormin konna nsibU'h bħala ħajt tal-kenn u tarka tagħna. Meta kien i·kollna xi kwi·stjoni parrokkjali, jew xi rakkomandazzjoni b'i·ex x·i ħadd isib pos": mal-Gvern, konna mmormlu s Sani•ta u hu dejjem jiliqagħna bil-ferħa u jipprova jaqdi•na. Ma na·fx kemm-ri•l darba kerllem i'iifli-Arċi'sqof Gonzi favur i=!a•l Qormi. 11-Bambin ipatti•l•u ta 11-ġi·d l'i għamel.

Kien i•ħeġġi·ġni biex nikteb u kien jifraħli meta jrara xi artiklu tiegħi bi-Ingliż jew bil-Malti f'xi gazzetta lokali u meta għidtlu li kont qed nikteb rumanz storiku dwar i=!a! Qormi- "Ma·nwel Gellel" -wera 1-premura li jfittex jarah stampat biex jaqrah. Fil-fatt wara għam>l'lli wkoll xi suġġerrimenti dwar x·i ·i·neża1Jtezzi s·toriċi - u ke:rJu raġun. Kien hu li ħajjami nappl•i,ka biex ·insir Membru ta'i-Għaqda ta•l-Mar;:j u wara Membru tal-Kunsilli u fi-istess żmien fi's-Soċjeta

ta' l-Arti, Manifattura u Kummerċ. Interessanti li meta l<ommentatur ki,l_e<b dwar "Manwel Ge·l'lel" ra rabta bejn tl•iet rumantiera Qormin u sejħilna n-nannu, il-missier u l-iben - Ġ.M.A., Ġuże Galea u jien - u da'i-kumment mid-dehra għoġob J·i·l Galea u w;'Sq aktar i':rli.

Li-l Ga:Jea sirt nafu aktar milli-qrib f'diversi kumi•tat'i: dawk ta' l-Akkademja, tas-Soċje: a ta' l-Arti, Manifattura u l<ummerċ, fi'l­l<um:<tat Ċivi<ku, Qormi, u fil-l<umi'ta't Sussidji Kotba bi,I-Mailti. Nista' ngħ:·d li rari kien jonqos minn xi 'laqgħa, u dan kien jiġr·i għax kien iko:·ru xi appuntament jew xi l·aqgħa oħra i'i ma S81'ax i·ħal•li. U bi:JIJi ben jimpenja ruħu bi-akbar serj•eta f'dawn il-kumi'tati kien jin­kwie,ta me,~a xi ħadd kien jipprova jaqi•lgħu mi·nn xi kariga mħabba 1-p•ika, bħar:ma ġara fis-Soċjeta ta' l-Arti, ManifaC'tura u Kummerċ, meta vvotaw kontra tiegħu ħafna barranin li wara konna nafu li lanqas ib•i·ss ben u membri.

FiiJ·Kumi·~a't tas-Sussi•dji kien jipprepara nd~ii dwar ku·lrl kti·eb li jkun intbagħat għa'lli-g1'1ajnuna u aħna 'i-membri konna aktarx dejjem naqb'iu ma11-kumment>i ti·egħu. Minn dan ii-Kumitat sp·iċċa biiJ-mewt li ħasd/·u fl-1978, u pos·tu bħarJ·a Ohairman ħadu Dr. Ġorġ Zammi't.

Sn·in qabel ma ħareġ "ld-Di,nja Ro:ta" Galea k•ien kel 1i'i1mni dwar xi karattri ewlenin bħal Barbara, Vassalli u Bettina u ddiskutejnie­hom flimkien. Staqsieni kemm-i! darba jekk stajtx naċċe.rta ruħi jekk Barbara kienx Qormi u qa,lli li f'i=!atl Qormi dan ·irJ-kunjom kien komuni. Jien assigurajtu li ma kienx Qormi, iżda hu xtaq jibqa'

46

~lemmen li kien Qormi u hekk deher fir-rumanz. Dwar Bethna kont għarraftu li ma kont naf xejn - u la hu li kellu wa•ħda mill-aħjar MeHtens·a f'Malta ma ·seħħ/lu jsib xejn dwar BeMina Dore/11, ma nafx m:n sela' js·ib. Bi•ss hu xtaq jaċċenta ruħu jekk hemmx xi ħaġa fi'l­manoskrib. Imma f'dan ir-rumanz •l-aktar •ħaġa stramba hu l-mod kif pi·nġa li·l Vassal•li, wara 1-bi'jografi;ja ta' Ninu Cremona. Galea qa•l'li ħafna drabi l•i li•l Vassall/i dejjem qiesu bħala ħassieb u intel-1ettwal'i u mhux tip avventuruż, u wasal i'i pi,nġie'h ukoll !~imidu i'i ma jasa1/x biex ji·stqarr imħabbtu għat-tfajla li ħabb - Margerit Barbara.

Bana minn hskk "ld-mnja Ro·:a" xtaqu jkun 1-apoteosi ta' Flal Qormi u 'i-qo,fo11 tal-ġrajja ddur mad-dar li hu kel•lu fri,l-bidu ta' Triq lrjali. Filha stħa;jerl li kien igħammar 1-avventurier ċensu Barbara u 1-fami,lja tiegħu, u madwarha kien i,ħuf Vassalrli biex jirndehes ma' Margeri't, oħt ċensu. Djar oħra storiċi Qorm in għa·ndhom se,hem importanti fir-rumanz.

D:'n ·id-dar li Ga,lea keldu Flal Qormi qajme( bejnietna daqsxejn ta' argument bejn ·il-ħbierb. Meta darba kont għandu, il-ħarbirb tiegħi

1-iskultur is-Sur Marco Montebello wrie·ni disinn għal isem ta' dar u qalrli li l· irħama kien ordnahielu l-Prof. Galea. Jie'n bil'kemm stajt nemmen u għidl: f'qal/rbi: "11-Presildent ta' l-Akkademja tal-Malti xieraq isemmi d-dar tiegħu bil-Malti. .. ". Għalhekk tlabt l is-Sur Mon:ebello biex ma jirbdiex 1-irħama qabel ma jien inkel'lem lil/'l­professur. L-għada mort u sibtu u issuġġerejtlu li flok Knight's Court ji·sia' jsemmi'ha Dejr ii-Fieres, rimma hu weġirbni 'li, bil/rl•i Flal Qormi Tal-Fieres hu laqam, aħjar le. U bħal/ma f'xi pubb'i'ilkazzjoniji'et ki•en iġib 1-:1ndir·izz postal·i ta' Londra: St. John's Cl<ub, Żi'ed uko1 11 l(n1ight's Court. Qormi, Ma·lta- għal/,hekk •isem lngl/,iż kien idroqq a•ħ}ar.

Meta kien għadu joqghod 'ii-Belllt, Triq id-Dejqa, kien qa,/lhi li mali'i jirtira kien beħsiebu jiġi Flal Qormi. Jien bil/<kemm stajt nemmen, iżda qalli li martu lesta li tiġi basta jkollha 1-kumditajiet moderni f'di•n id-dar ta' żmien ii-Kavalieri. Hu bla ma miss i l-kmamar ant•iki bena żewġ kmamar fuq xulxi'n fil-bi'tħa, waħda kĊ'irna u l-oħra kamra ta·l-banju.

Meta darba kien ma FHa:ħx ·indunajt, għax is-sigarru i'i kien iħobb iqabbad fi'l-bi,du ta 1 1-•laqgħat ma 'deherx aktar. Għaddew xi sn·in qabel ma dak is-sigarru reġa' deher u jien ħadt ir-ruħ u żżejt ħajr 'l Alla li l-Prof. Galea kien reġa' ġie f'1:iegħu.

Lil Galea kont nistmah ħafna għax dejjem ~Jħallimni. Kien iħobb

47

igħidli li meta jkollok teorija itfagħha u ppubblikaha, għax jekk r;merta tajba xi ħadd jista' jsaħħaħ•ha b'xi 'tiftix li jkun għamel, ... u jekk tinzerta bla sisien malajr titwaqqa' mill-qarrejja. Naħseb li Heo-ri'ja li Vassallli kien '~imidu u !•oħra 'i'i Dun Mikie1l Xeni ma kienx i'l-persuna adattata biex •imexxi kompiloH jaqblu u juru di>n iil-fiiloso­fija ta' Galea. Dwar Dun Mikiel Xeni qatt ma stajna naqblu u konna ni:tke•llmu mi1JII-anqas biex ma nurrtawx ·J•i'l xulxi•n. 1·1-ħabilb tagħna

t-~nejn, ii-Prof. Phi'i•ip .Farrugia, kien ji·ssuspetta J•i Galea ma kitenx ifaħħar lil Vassalli u lil Xerri għax żebbuġin u kien g>ħidli: "Ġuż, ara li kieku kie-nu Qormin, kien jaghmlilhom pe.destall tad-deheb". Jien kont nitb•i•ssem u nara ·li Farrugia kel'lu farka raġun u kien qrib is-sewwa. Nittama li 1-Ġenna fejn it-tnejn jinsabu, għax kienu tar­ruħ, i·I-Bamb'i•n ma jħaJIIi'homx jitlewmu fuq dan l-argument.

li-Malti jgħid li x-xitan m'ghandux ħalib, għax jien bla ħsieb ta' xejn, me~a f'l-1974 bdejt norganizza l=larġiet LeHerarji-Ku11tura•li, f'waħda m:nn•hom għaqqa•dt l'i•l Dun Mik'i'e•l u Jii·I11-Prof. Garlea u fuq i·I-Programm ta' di•l-ħarġa, quddiem, de,hru r-r•itra:tti tagħhom it­tnejn. I1Plrum ni'staqsi l·ili'i nnifsi jekk Galea •ħax pjabir b'diiJ-ħarġa, li ji'en għam;ilt b'ia ebda skop. Li hu żgur hu iJ·i Galea ħa pjaċir ħafna ji,tkel'iem ma11-grupp meta l'tqaj>na fi·I-Każin Pinto, l=lal Qormi, u hassejtni fe-rħan li ressaqt qribu wħud mill-qarrejja tar-rumanz t•egħu.

Ga11·ea kien raġel fuq 1-•irġiel u kie'n mahbub minn kul·ħadd. Staqsu dwaru IJirJ.J-membr•i t·ai-Kumi'ta,ti li qattghu s-sni•n miegħu. U l-Kumi­tati, mil-lista li jagħti s-Sur Franz P. Mifsud B.A. (Hons.}. M.A. f';t-teżi tiegħu dwar Garlea jaqbżu 1-40. F'ħaf·na kien ex ufficio bħala C.G.M.O., f'oħrajn membru onorarju. Diffiċli biex tgħid ,J·iema kienu 1-Kumirta~·i l-aktar importanti, u iJ>i f·ihom tis-sehem ta' Gal·ea ki·en 1-akbcr, għax ben }ipprova jagħti ·1-kon~ri'but ti'egħu kemm }ista' u fejn j1ista'. Me1·a kultant n'iil'taqa' ma' xi membri ta' dawn iiJ­Kumi'tat·i f'xi okkażjoni, joħroġ waħdu l-ħsieb: "Kieku Ga>lea kien għadu ħaj hawn kien ikun, għax ma ki·enx ifall>i".

Veru l•i Galea fiżirkament i'l•u tl'iet sni:n l·i ħa>l<l•i•ena; b'danakollu jien kul•l meta nkun l=la•l Qormi u f'xi Kumha't IJ•i ·ben jauendi, inħoss i'l-preżenza tiegħu spir'i'twal'i u donnu jfakkarn'i l•i ·1-bn'i'edem b'ir-rieda jista' jagħmel ħafna ġid f'diversi oqsma.

48

NOFS SE'KLU MBIBERIJA minn ĠORĠ ZAMMIT

Kif irċevejt minn għand il-ħa1bib tie•għi Ġuże Cassar Pullicino 1-iste-. dina biex inżid xi ·ħaġa jien ,ukoll ma' din i l-ġabra ta' kitbiet fuq Ġuże Galea, mhux biss aċċettajt, iżda wkoll fraħt, għax f'hekk sibt okkażjoni tajba biex nuri fid-dieher, u b'mod dejjiemi, il-qima li jiena ghandi lejn dan il-kittieb. U l-qima tiegħi lejh ghandha minn rlaġra prezzjuża li tirrifletti dwal u lwien differe•nti skond minn fejn tħares lejha. Għax lil Ġuże Galea nammirah mhux biss bħala stud­już u kittieb ta' l-ilsien Malti, li hu kien tant iħobb; mhux 1biss bħala \etterat li sawwar kemm-i/ rumanz bi sfond storiku Malti; mhux biss bħala filosofu tal-ħajja, li bl-essays tiegħu kixef !bla habi l-aktar irkejjen moħ1bija tal-qalb, i l-moħħ u r-ruħ tan-nies ta' madwaru, iżda wkoll bħala bniedem mill-aħjar, ħabib sinċier u fidil, kap ta' familja u missier mudell, u Malti mill-egħruq ta' qalbu. /=lafna u t1af·na 'huma dawk. li jafu lil Ġuże Galea bħala kittieb, rumanzier, tabib, professur u kap ta' wieħed mill-aqwa Dipartimenti ta' paj­jiżna; imma minn dawn l-eluf ftit kellhom ix-xorti li kelli jie·n -ix-xorti li jkunu jafu·h mill-qrib kif kont 'nafu jien, mit-tfulija 'l fuq.

Billi Ġuże ma kienx ħlief sitt snin biss akbar minni, u billi trab­bejna t-tnejn /=lal Qormi, jien kont midħla tiegħu fi tfulitna u fl­atljar ta' żgħożitna. l<ont immur l-iskola tal-Gvern ta' /=lal Qormi fiż-żmien li hu kien ukoll wieħed mill-alljievi -biss. jien kont fil­bidu, ma' 1-"infants", filwaqt li hu kien wieħed mill-"kbar" -għax f'dik l-eta, sitt snin jagħmlu differenza kbira. Jien kont fil­ferg·ħa taż-żgħar, fi skola li llum qiegħda f'idejn. is-Sorijiet Agos­tinjani, u hu kien qiegħed fi-aħħar klassijiet fi-iskola primarja, ftit passi bogħod, ġo dar li fl-imgħoddi, fi Ż!mien l-Ordni, kienet 1-Arme­rija ta' /=lal Qormi. u li wara li spiċċ•at minn skola, saret Of1assa tal-Pulizija.

Sewwa sew quddiem din l-iskola kien hemm remissa li fi'ha ċertu Gejtu kien jagħmel il-karettuni. Min jaf kemm-i/ darba aħna t-tfal konna ninġabru madwar Gejtu, narawh jaħdem, speċjalme,nt meta kien ikun qed jagħmel xi rota ta' katrettun; u l-aktar l-aktar meta kien ikun qed isaħħan il-ħadid tar-rota fuq in-nar u wara jsam­marha ftit ftit f'postha. Kien f'din ir-remissa, waqt xena bħal din, li wieħed minn sħabi wrieni lil Ġuże. Jien ·kont g.ħadni daqsxejn ta' żarmuġ ta' xi seba' <Snin, u Ġuże kien skorra t-tlettax- irqiq,

49

twil, bi tbissima fuq fommu u b'għajnejh imbexxqin iħarsu 'l bo­għod. Gejtu, li ttenda għal min kien qiegħed igħid sieħbi, dar fuqna u qal: "Dak tifel bravu. Jekk jibqa· sejjer hekk għad imur l-iskola tal-Belt!"

Dak iż-żmien, għalina t-tfal ta' l-irħula l-espressjoni "l-iskola tal-Belt" kienet tfistser ħafna. Ma konniex nafu li fil-Belt, anki dak iż-żmien, kien hemm diversi skejjel, bħalma huma l-iskejjel tal­Gvern (elsmentari), ii-Liceo, Flores College, St. Paul's School u 1-is·kola ta' Robinson li kienet tinżamm fis-sulari ta' fuq ta' 1-lspi­żerija "Col!is and Williams".

Kif ċerti xeni, fil-ħajja, jibqgħulek stampati f'moħħotk! Għadni

nara lil Ġuże, kif ittenda li Gejtu tal-karettuni kien qiegħed jitkel­lem fuqu, ibaxxi rasu, dejjem b'dik it-tbissima fuq fommu, idur bil-mod, u joħroġ.

Din !kienet l-ewwel darba li rajt li Ġuże 1Galea; •U minn dak in-nhar hu daħal f'ħajti, f'moħħi u f'qalbi bħala tifel ta' min jammirah u aktar tard bħala ħatbib ta' min igħożżu.

ls-sabiħa hi li Ġuże ma marx 1-" Iskola tal-Belt"; imma mar fi skola xejn inqas tajba, jekk mhix aħjar- ii-Kulleġġ ta' Birkirkara, minn fejn resaq għall-eżami tai-Matrikola - għadma iebsa anki f'dak iż-żmien - u għadda għall-Universita bħala student fii­Fakolta tax-Xjenza, bil-ħsieb li jsir tabib.

Matul il-kors tiegħu fi-Universita konna niltaqgħu il-knisja, fuq iz-zuntier, li dak iż-~mien kie·n għa·n-nies tar-raħal dak li kien ii­FORUM għar-Rumani. Iżda barra miz-zuntier kie•n hemm rokna fir­raħal fejn it-tfal Oormin li kienu jmorru 1-Liceo, jew ii-Kulleġġ ta' Birkirkara, jew f'xi skola oħra barra mir-raħal, bħas-Seminatrju. jew l-Universita, kienu jħobibu jiltaqgħu: fid-daqsxejn ta' pjazzetta fejn Strada Rjali San Ġorġ kienet tiltaqa' mat-triq li tagħti għall-Pjazza fejn hemm l-istatwa tal-l<unċizzjoni, bil-knisja ċkejkna ta' Santa Marija "ta' Orejqċa" bid-dar quddiemha fejn darba kien joqgħod is-Sur Slaw Gatt, spiżjar. wieħed mill-mexxejja tal-Maltin fit-taq­bida kontra 1-Franċiżi. Ma' ·dawn it-tfal ·u studenti Oormin kien ikun hemm ukoll is-Surmast ta' l-Iskola, is-Sur Francesca Scibe·:­ras, raġel serju serju, ta' ħajja qaddisa; is-Sur Ġorġ Portelli, li kien igħallem lill-"kbar" fi-iskola tal-Gvern, raġel mill-aħjar li ħalla warajh tifkira sabiha; u s-Sur Pawl Mifsud Ellul, surmast xiħ, darba t-terrur tat-tfal ta' l-iskola tar-raħal. daqs kemm kien sever. lr­"rendezvous" tagħna kien ikun jew fil-ħanut ta' ċertu Ġużeppi

50

Busuttil, li kellu ħanut tad-deheb bieb ma' bieb mad-dar tas-Sur­mast Sciberras, u li kienu jsibuh tbħala "Ġużeppi tad-Deheb"; jew faċċata, fuq il-bankina, ħdejn il-bieb ta' 1-lspiżerija tas-Sur Nikola Spiteri. Hemmhekk konna niltaqgħu u nitkellmu, daqqa bi-akbar serjeta, daqqa biċ-ċajt, u fostna kien ikun hemm, il-biċċa l-kbira, Ġuże Galea, li dak iż-żmien kien qiegħed fil-kors tai-Mediċina.

F'dawn il-laqgħat taghna, min jaf kemm-il darba Ġuże Galea kien igħidilna fuq it-taqbi•da li l-Għaqda tal-Malti, li kienet fi-ewwel snin tagħtha, kienet għarddejja minrnrha. Ġuże kien mill-bidu wieħed

mis-sisien tal-Għaqda, illum 1-Akk,ademja, u għadni niftakar ix­xrar t'għajnejh meta kien igħidilna kif, bil-mod il-mod, u bil-qawwa ta' karattru ta' membri tbħalu, l-Għaqda mxiet 'il quddiem u ssaħħet.

Kien qiegħed joqrob għal-lawrja meta darba Ġuże għoġbu jiste­dinni biex immur miegħu għal ħarġa arkeoloġika mmexxija mill­Professur Dottor Temistocle Zammit. Konna ġrejna ħafna, imma l-aktar li qattajna ħin kien fost 1-oqbra mħaffrin fil~blat f'Binġemma, fil-wied li jinfirex taħt ii-Kni_sja tai-Madonna ta' l-lttra, fuq ir-riħ

ta' 1-lmġarr. i=lafna mill-oqbra, qalilna Sir Temistocle, kienu ġew skavati taħt id-direzzjoni tiegħu. Niftakar, kienu magħna f'din il­ħarġa, fost oħrajn, id-Direttur ta' l-Iskejjel, Dr. A.V. Laferla, u t-tifla ta' Alfonsu Maria Galea.

Meta Ġuże Galea sar tabib, mar jistudja Edinburgth, u f'dik l-Uni­versita speċjalizza fii-"Public Health"; u tista' tgħid li kien għal

din il-fergħa tax-xjema li hu ddedika l-bqija ta' ħajtu.

Fost il-ħbieb Oormin tal-Professur Ġuże Galea 1hu ta' min isemmi lit-Tabib Ġuże BaldaCC'hino, li kien jieħu ħsieb il-fergħa ta' l-Istorja Naturali fii-Mużew ta' Malta, il-l<anonku Dun Peppin Pace, is-Sur Eddie Depasquale u aktar tard il-kuġin ta' dan, is-Sur Ġuże Car­dona, illum wieħed mili-pilastri ta' l-istudju tal-Malti.

Imma l-ħbiberija tiegħi ma' Ġuże ħarġet mil-limiti ta' i=lai­Oormi. Bqajna ħbieb, spiss niltaqgħu, biex niddiskutu xi suġġett letterarju jew storiku. Bħala storiku, kien studjuż, u jieħu l-affari­jiet bi-ikbar serjeta, kif wera fl-l·storja ta' l-Ordni Kostarntinjan ta' San Ġorġ, u fi-Istorja tal-Knisja ta' i=lal Qormi. Bħala ruma:nzier żmien 1-'tspanjoli, San Ġwann, Raġel bii-Għaqal, Meta Nħaraq it­Teatru u Id-Dinja Rota ja,għtu'h post uniku fil-letteratura tagħna.

<ien ukoll kommedjografu tajjeb, kif jidher mill-kummiedja soċjali lnl<wiet fid.Dar; u l-ġabra ta' "essays" Bla Ħabi turina lil Ġuże

51

f'vina ħafif ħafif satirika, iżda dejjem imxengla lejn 1-umoriżmu u qatt lejn 1-imrar.

Għamilna snin sħaħ ġirien, fuq is-Sur ta' Santa Barbara, ii-Belt, fejn komplejna nsaħħu l-ħbiberija tag'ħna u fejn sirna nafu lil xulxin aktar fil-qrib. Martu, is-Sinjura Hilda nee Portelli, kienet d'ħulija

daqsu u naħseb li min jaf kemm-i! darba għadha titfa' l-ħarsa tal­ħsieb lura u tara liż-żewġ uliedha, flimkien maż-żewġ uliedi u tfal oħra ta' mparhom, jiksru s-skiet tas-Sur bl-agħjat ferrieħi tagħhom - agħjat imżewwaq bl-inbiħ ta' Mac, Scotch Terrier li Ġuże tant kien iħ'obb.

Is-snin taru. Siket minn fuq is-Sur dak 1-agħjat ferrieħi.

U għad li 1-minġel tal-mewt ħatfu minn fosrna, Ġuże Galea, għal min iħobb lil Malta u lill-Malti, mhux mejjet, iżda ħa postu fost dawk li ma jmutux.

52

IMPRESSJONIJIJET TA' TLIET RUMANZI TA' GAlEA

minn JOHN AZZOPARDI, S.J. Issa ghaddew hafna snin, iżda għadni niftakar qisu lbierah meta

konna f:•l-hames u l-ahhar klass·i ta' <!-·iskola primarja. 11-ktri'eb tai­Mai'ti li kellna kien "Raġe'i bil-Ghaqal" ta' Ġuże Ga,lea. Fi'i-klassi 1-imgħa•llem taghna kien spi•ss 'iqabbadni naqra u ndunajt h qed naqraw ktieb sabih li jnissel il-kurżita. Ma domtx wisq u bdejt naqrarh id-dar f'i'l-hi'n ·!liberu. Bdejt mi•i'l-bi•du u ft.i1t ftit qrajrtu kollu sa·kemm temmejtu.

Ghadni niftakar qisu lbierah naqra Kap wara l-iehor ta' dan ir­rumarnz. Kien iġ'i'b fija kurżita kbira u rrid inkun naf iktar x'se j:ġri fi-istorja. U kemm ghadu minqux tajjeb f'mohhi l-karattru ta' Rigu, dak it-tfajjel ta' hila liema bħalha. U xi ng•hidu ghal Marku Falzun, il-karattru l-iehor? Dak 1-aġir tal~persuni fi-istorja mxebil­kin flimkien u marbutin b'sengha u hila tal-ghaġeb.

Imbaghad xi nghi·du ghad-deskrizzjonijie<t? Dawn 1huma ta' xaq­l'ibiet u post'ijiet diversi ta' Marlta. U '1-ġl·ieda ·li ben hemm bejn i!­Ma•:t"•n u 1-furbani hekk li biex taqsam i l-bahar kien ta' per'iikil'u· kbir. Imbaghad 1-eghluq tar-rumanz li firh Galea juri li kie·n artista tal­pinna. Jiġbor it-truf ko·lli•ha u jghaqqad kolilox fi tmiem glorjuż,

hekk li meta taghlaq il-ktieb l-istorja kollha tkun intemmet u kull mistoqsija jkollha t-tweġiba taghha. Dan kollu ghadu minqux f'moħħi bhal meta qrajt dan ir-rumam l-ewwel darba. X'aktarx kien l-ewwel ktieb li qrajt mill-bidu sa l-ahhar ru kienet xorti tajba.

Tl·iet sni•n wara, me·a kont ftit-tieilet klassi tai-Liċeo, ke!l·lna rumanz ieħor ta' Ġuże Galea. Darn kien "żmien L-lspanjol'i", storja x·i ftit itwal minn dik ta' "Raġel bil-Ghaqal" iżda xorta wahda fuq l-istorja ta' Malta, din id-·darba meta Malta kie·net taht il-hakma ta' 1-lspanjoli.

Orajt dan ir-rumam ukoll id-dar, iżda din id-darba bdejt naghmel xi f'oi't studju kritiku tal-kti·eb. Studjajt kif rinhi mibnija 1-irstorja: episodju wara l-iehor, u taqsima wara l-ohra. Studjajt il-karattri iktar bir-reqqa, kif ukoll iil-fortuna ta' Marita u ġensha f'dak iż-żmien.

"żmien !-!spanjoli" hu studju iktar profond u dettaljat fuq l-istorja ti:l' Malta minn "Raġel bil-Ghaqal", iżda bhala rumanz hu kompatt inqas. "Raġel bil-Ghaqal" hu rumanz qasir, iżda nahseb li kien ta' ispirazzjoni i•kbar ghall-awtur u ·gha•lhekk irnexxa •iktar bhala rumanz.

53

Meta qrajt dawn iż-żewġ kotba ·ta' Galea ridt naqra iktar tiegħu, u b'xorti tajba sibt ktieb ieħor tiegħu jismu "San Ġwann". Ma kontx naf jekk dan hux ktieb fuq San Ġwann irJ-Ba~'i!ista jew 1-Evanġelista, iżda bdejt naqra'h u malajr sirt naf 'i·i ·hu fuq il-Knisja ta' San Ġwann ta,J-Kava·i·ieri wl-beH Vallet·:a. Komplejt naqra u, bħal ta' qablu, issaħħar bi-arti tal-ktieb.

Bħat-'tnejn 1-o•ħra, "San Ġwann" hu fuq ;J-is·~·orja ta' Malta, dan fuq żmien ii-Kava·Jieri ta' San Ġwann. Għal:hekk barra milli hu let­teratura 'hu wkoll ktieb ta' storja ta' Malta. Għadu qisu !bieraħ

naqra fuq ·il-pi.ka ili kien hemm bejn iż-żewġ periti ta11-Knisja ~al­

l<avadieri li keHha tinbena m'ii'i-Gran Mastru. U l-isfond ta' Madta dejjem matu·l ir-rakkont, b'dawk ·id-deskrizzjonij,ie'~ u 1-karattr•i min­quxa b'sengħa kb•:ra. U xi ngħ'i>clu għa:l'i-'i:Jsien i·i bilh miktub ir­rumanz, dak i;I-Ma.Jti mexxej u limpidu mahkum biex jesprimi u jon­qox dak kori!Ju li kien hemm bżornn fir-rak·kont!

"San Ġwann" hu rumanz stor·iku :ieħor li juri l-ħi 1 1a ta' Galea bħa1la rumanz·ier. Inissel kurż·i:ta u ħerqa f'qarrej żagħżugħ li jil~­

għaJ:Jem mi'i·l-·istorja bi•ex jagħmel atti ta' kuraġġ, bi'ex jagħt'i sehmu għall-patrija.

lt-•i'i·et rumami "Raġel bi1I-Għaqal", "żmien 1-lspanjoli" u "San Ġwann" huma miktubi1n b'reqqa u b'ħ:ila kbira. Huma studji ta' lingwa, ta' letteratura, kif ukoll ta' l-istorja ta' Malta. Kelli xorti tajba li dawn kienu fost l-ewwel kotba li qrajt, kotba li nisslu fija sentimenti ta' ħila, kuraġġ u patrijottiżmu. Maghhom jibqa' marbut fmoħħi l-awtur u rumanzier Ġuże Galea.

54

BIBLIJOGRAfiJA TAX-XOGI=UJJIET TA' ĠUŻE' GALEA* miġbura minn FRANZ MIFSUD

ŻMIEN L-ISPANJOLI. G. Musdart. L<ewwel ed. 1937, pp. 292. 11-Berka. 9.1.37 (li-konkors); 11.1.1937 (Tagħrif u Tifsir: li-konkors); 17.9.1937; 1.10.1937 (ittra ta "Ani'i Foddi" fuq oriġrinal'irta); 16.10.1937 (Apprezzament); 25.10.1937; 25.7.1938 (lt-Taħlit rta' l-Istorja fir-Rumanzi Mal­tin - minn N'ikol B1iancard i): 20.7.1939 ( 11- l=!rieġa ta' Konkors għarl·l-ql•irb fi Lsien Barrani ta' l-aqwa rumanzi biri-Ma:lt'i- minn R. Psaylra); Bulletin of the School of Oriental Studies: Aug. 1938 (Appreciat<ion - by C.L. D [essou­Favy]); li-Ħaddiem: 29.11.1966 ( K'if naħsbuha fuq ·ir-rumanzi ta' Ġ. Gal•ea -m'inn Ġ. Cardona, J. Sammut, u P. Cach~ia); li-Malti: Se'~t. 1937, p. 97 (Apprez­zament- minn F.S.C.); Leħen ii-Malti: Jan. 1937, Għ. 71 (•ii-Konkors); Nov. 1937, Għ 81 (Apprezzament); The Malta Government Gazette: No. 8255 8.1 .1937 ( results); The Malta Chronicle and lmperial Services Gazette: 9.1.1937 (Novels/Award of Prizes); 23.8.1937 (Apprecilarion); Times of Malta (T.O.M.): 9.1.1937 (Malita Novel CompeNtion); 17.9.1937 (Apprecia't'ion); 12.1.1939 (by X.Y.Z, Tarx'ien). "~mien 1-lspanjoli" ġie addattat bl-·istamp•i fit-T.O.M. taħt lit-tHiu: "Under Spanish Rule" - by Medina.

SAN ĠWANN. Excelsrior Press. Valletta. L-ewwel ed. 1939. pp. 136. 1!-Berka 12.12.1939 (Rumam sabiħ 'ieħor b'ii-Malti- mirnn Ġuże Gatt); 3.1.1940; 29.1.1940 (Kelmtejn Oħrra ... minn Ġ. Micallef, S·iġġ·iewi); Leħen il Malti: Jan.-Frar 1940, Għ. 107-108 (mlinn L. Portel•li); Ma!ta rChronic·'e: 18.1. 1940 (Dr. Ġ. Gallea's larte•st contribuVion, by A.J. Farrugia); The Maltese Journal, Vol. VI. No. 5, New York, May 1940 (reviewed by R.L. Psayl:a).

RAĠEL BIL-GĦAOAL. Lux Press. l=lamrun. L-ewwel ed. 1943, pp. 82. li-Berqa: 30.4.1944 (Rumam għat~tfal - m'inn Bro. Amedy); 20.3.1946 (studju ta' 1-0no:·. K. Vassallo): The Bulletin: 28.2. 1946; 16.3.1946 (Pirates Off Me'llrieħa- a review by J.G.); 11-0ari Malti: Marzu 1944 (minn I.M.A.); li-Malti: 1944, p. 31 (minn a.c.); Marzu 1947 (m'inn G.C.P.); Leħen f>Malti: Jan. Mar. 1944. Għ. 155-157 (minn Prof. P.P. Saydon); April. Ġun. 1946, Għ. 182-184 (minn G.Z.C.); Leħen is-Sewwa: 27.3.1946 (studju qasir minn S.A.L.); 12.2.1949 (s'il't•iet fuq ir-Rediffusion); 12.3.1949 ( Leħen i l-Qarrejja - minn J.C.); Għawdex: 14.4.1949 (Fost Kotba u Rivisti); T.O.M.: 4.3.1946 (Notes from the Bookshe·lves - by J .D.). Tagħrif fuq "Raġel bill Għaqal" minn Publrius Borg. T.O.M.: 26.3.1947 (by J.A.); 11-Ma:ti: Marzu 1947 (minn Ġ.C.P.).

* F'din il-biblrijografija, rtaħt llismrijiet tal-kotba hemm rimnriżżel f'liema gaz­zetti jew rivisti jistgħu jinqraw kommenti u reċensjonijiet dwar'hom.

55

META NĦARAQ IT-TIJATRU. Lux Press. Hamrun. 1946, pp. 158. Dan ir-rumanz ġie maqlub fi-ilsien lngl1 iż minn John Gerald Cutajar Beck: FIRE AT THE OPERA HOUSE. Un·ion Press. [1965]. ipp. 126. 1'-Berqa: 24.10.1946 (ittra !'HI-editur minn N. Biancardi); 27.11.1946 (studju m:nn G.B.); 8.12.1946 (minn Kelinu VeHa Haber); 27.8.1965 (Rumanz Malti maqlub fl-lngl·iż); 2.12.1966; The BuHetin: 7.12.1946 (A.M. Cassola); 25.1 .194 7 ( Po·l i't:ical L'ife in Malta One Hundred Years Ago - Carmel Galea); 1:-Malti: Diċ. 1946, p. 160 (reċensjoni minn Ġ.C:P.); Leħen ii-Mahi: Apr'il, Ġun. 1947, Għ. 194-196 (minn P.P. Saydon); Leħen is-Sewwa: 3.8.1965 (minn p a .c.): L-Orizzont: 3.8.1965; Malta News: 6.8.1965 (Vehicle for Maltese Novels - N. Biancardi): Malta News (Windsor, Ontario, Canada); Vol. 2 No. 2 Oct. 1965 (Fire at the Opera Hou'Se); ~Maltese Observer: 3.10.1965 ( Novel on Malta - Fire a1t the Ope.ra House); Sunday Times of Ma'ta (S.T.O.M.): 10.8.1947 (Ġ. Galea's Novels); 5.8.1965 (Matltese Novel trans­lated); 20.8.1965 (F,ire at the Opera House); T.O.M.: 20.11.1946 (Books of the Day -- A.M. Casso11a; 1-i'ste:ss larNklu deher f'The Buli!etin 7.12.1946); 16.9.1970 (Malta Under Fire).

ID-DINJA ROTA. Veritas Press. 1966, pp. 396. (Deher 'i-ewwel fi li-Ħaddiem 1965). li-Berqa: 2.12.1966 (Ward Letterarju); Gwida: 13.6.1969. No. 351 (Ser·iall ġdid fuq ·in-Nazzjonali); 11 Ħaddiem 7.7.1966 (Rumanz ġdid ta' Ġ. Galea -minn Karm Bonavia); 29.11.1966 (lr-Rumanzi 'ta' G. Galea); li-Ħajja: 5.2.1971 (lr­Rumanz Malti N żminijietna); li-Malti Sett. 1966 (minn A. Agius Muscat); lt-Torċa; 28.8.1966 (Apprezzament minn Lino Sp'iteri); Leħen ii-Belt Pinto: 1967, Għ.4 (Apprezzament); Rediffus·ion: 11.10.1966 (scriptta' Pawlu Cach'ia).

FIEX WASALNA: Ġrajja ta' Ma:ta fi żminijietna. Union Press. 1974, pp. 88. 1'-Malti: Marzu 1975. p. 31 (minn V.X.).

B. NOVEiLl!I

ĠRAJJA TAL-GWERRA. Ġabra ta' nove'Hi. Giiov. Muscat. L-ewwel ed. 1945, pp. 153. (Fih 16-il novella li ħafna minnhom kienu dehru f li-Malti jew f'Leħen ii-Malti bejn 1-1941 u 1-1943). Dan il-kt'ieb ġie maqlub b'xi tibdil fi-ilsien lnglliż bi-isem: STORIES OF THE WAR minn Dr. J.G. Cutajar Beck. (14 stor'ies were 'included). Union Press. 1970, pp. 100. li-Berqa: 12.6.1941 (J.C.P. fuq 'Tifel tal-Baħar'); 27.3.1946 (studju 1a' l-Onor. K. Vassal1!o); The BuHetin: 20.4.1946 (by J.C.); Għawdex: 5.1.1947; Mal•a News: 2.4.1970 (War Stories); l!-Malti Ġun. 1946, p. 90 (minn Ġ.C.P:); S.T.O.M.: 28.9.1969 (minn J.H.); T.O.M.: 14.12.1941 (M. Mizzi fuq novella ta' Galea}; 7.4.1942 (J. Cassar Pul'iicino jikkummenta fuq 'V li 'tfisser Vittorja'}; 23.5.1946 (Notes from the Bookshelf. by J.D.}; Rediffus'ion: 5.10.1970 (scr·ipt ta' Pawlu Cachia}.

56

Novelli Oħra: "Hena u Ġid" - 1:: Malti. lr-4 ktieb. 1926. i=ladet l-ewwel premju HI-konkors imniedi miii-'Għaqda Kittieba tal-Malti' fl-1926. L-eżaminaturi kienu l-Onor. Prof. Temi Zammit. Mons. Dun Karm Psaila u Ninu Cremona. "i=lajja bla i=lajr". li-Malti (ħarġa ta' żmien 1il-gwerra). Diċ. 1940. pp. 63 et seq. li-Berqa; 27.12.1940 (kritika 'fuq "i=lajja bla i=lajr"); 6.2.1941 (kumment fuq "i=lajja bil a ħajr" minn Imsieħeb).

"Qalb ta' Missjunarju". Ma:ta l\llissjunarja. IX Sena 1941 Nri. 6-7. i=ladet l-ew­wel premju fil-konkors imniedi mii'I-Kuns1ill ċentrali ta 1-0pri Pontifiċji Missju­narji fl-1941. "Kien Lejlet ii-Milied". li-Malti 1952 pp. 99 et seq. "!t-Torri". 11-Ma:ti. 1959. pp. 38 et seq. "Ruħ lmnikkta". li-Malti. 1968. pp. 100 et seq. "Fil-Gwerra". Misraħ ii-Għana. An'toloġi}a Moviment Qawmien Letterarju. Lux Press. 1978. "11-Fraw:1i ta' S'an Ġwann". (Leġġenda). Leħen ,iJ-Malti. 1945 pp. 45 et seq. "Is-Saqaf". ( Leġġenda Skoċċiża). Leħen ii-Ma1ti. Jan. Marzu 1948. Għ. 203-205.

ċ. XOGHOL LETTERA:RJIU 'IE:ĦOIR

INKWIET FID-DAR. Kummiedja Soċja·li. Dar ta' S. Ġużepp, i=l'amrun 1945. (Stampat qabel fi IIMa!ti 1944, pp. 69-101}. 1.1-Berqa: 22.12.1944; li-Malti: 1945-6 p. 61 (Apprezzament żgħir m'inn Dun Karm); li-Qari Ma .. ti: Apr'il 1945 (minn I.M.A.- Lixandra).

BLA ĦABI- X-RAY TAL-ĠENS MALTI. Union Press. 1972, pp. 84. (Għaxar essays fuq il-ħaLa karat-teristika tagħna l-Maltin). "Bla i=labi": kitba fuq i·l-qoxra (Anton Cassar); li-Ħajja; 20.1.1973 (reċensjoni m:nn Alfred Massa); 7.2.1973 ("Bla i=labi" ta' Ġuże Galea -K'ilin); Malta News: 14.12.1972 (Cheques Presentation); 21.12.1972 (X-Ray of a Nation­Charles Fl•ores); In-Nazzjon Tagħna: 15.1.1973 (Bla i=labi - mi'H-imgħodd;

għall-preżent ta' Ġuże GaJiea Olver Fr-iggie,rli); L-Orizzont: 14.12.1972 (Ktieb ġdid ippreżentat mill-Ministru Barbara); 9.1.1973 (Tassew 'Bla i=lab1i'­Ġeraldu Azzopardi); 30.1.1973 (li-Pipa ta' Ġuże Galea - X·iħ); S.T.O.M.: 21.1.1973 (Book of Snobs- Paul Xuereb); T.O.M.: 3.1.1973 (Book Rev:iews - Mal'tese Socie-ty); lt-Torċa: 10.12.1972 (X-Ray tai-Mal•tin- Charles Mizzi); 24.12.1972 (Reċensjoni minn Anton Cassar); lx-Xewka: 30.12.1972 (L!imenikki 'Bla i=labi'- ·il-ktieb ġdid sensazzjonali tal-Prof. G. Galea - Dwardu Ellul); lż-Żmien: 16.12.1972 (Kelmtejn minn Anton Cassar).

"Jien min Jien?" -versi. li-Malti. 1947 p. 26. "li-Kultura"- essay. t:-Malti. 1951. pp. 99 et seq. "L-Isko'~a tal-Gvem f'rahal nofs seklu ilu: Meta s-Sur Ġuże Porsella Flores kien igħallem i=lal Qormi". H-Malti. Se-t-t.-Diċ. 1963. pp. 105-114. "li-Kewkba tai-Mil·ied"- proża. li-Malti. 1955 pp. 101 et seq. "Mi:I-Milied sa San Stiefnu". lt-Tarka. 24.12.1964. "11-Għajn tal-i=la(a". lt.-Tarka. 24.12.1965 "Ġibtlek Bukkett Ġilju" - versi. li-Malti. 1966. p. 50. "Aħjar Hekk milli Agħar"- versi. li-Malti. 1966. p. 107.

57

"Lejl tal-Biża' " - proża. 11 Ħaddiem. Suppliment f'eghluq ir-raba' ċent·inarJU tal-belt Valletta. 1566-1 966; 8.9.1 966. "Bel Esprit"- versi. 11-Maiti. 1976. p. 34. "Nieqa Mqaddsa"- ode. versi. li-Malti. Diċ. 1967. p. 116. MS.: "!t-Teatru Modern". Tahdita fi-okkażjoni ta' l-Ewwel Seminar tad-Drama mniedi mir-Rediffusion f'Ottubru ta' 1-1968.

D. §TOIR.JA Bil-Malti: "11-Kni·sja ta' Ħal-Qormi". Dar ta' S. Ġużepp, Ħamrun. 1925. pp. 26. Stampat ukoll fil-ġurnal 1!-Ħabib, 1 923; fil-perjodiku Tagħlim għa:I-Ġid, 1 924; u fid­Dizzjunarju Enċiklopediku ta' Tancredi Borg, 1927. "Storja Oas·ira ta' l-Ordni ta' San Ġorġ". Tip. Art. Ellul, Va•liletta. 1930. "Żmien ir-Re Ġorġ f'Malta" fi li-Malti, 1936, pp. 5 et seq. "San Pawl. ii-Konti Ruġġieru u r-Rab'at" Tifkira tal-75 sena mit •twaqqif tas-soċje:a 'San Pawl u l-Banda Kon1ti Ruġġie.ru', Rabat. Lux Press, 1944. "11-Kanonku Caruana bhala Diplomatiku" li-Malti, 1947, pp. 131 et seq. "Co·leridge u Malta" li-Malti, Ġunju 1948. pp. 43 et setq. "K:Ittieb Spanjol f'MaHa" 11-Ma:ti, Sett. 1950, pp. 70 et seq. "S. Ġorġ u r-Romantiċiżmu" Leħen lt'-Belt Pinto, Mejju Ġunju 1957. No. 11. "11-Patr•ijo:tiżmu ta' Dun Mikiel Xerri". li-Malti, 1962, pp. 71 et seq. "Malta Nazzjon". li-Ħaddiem. Nru. Indipendenza. 21.9.1964. "Kr'iterju Ġdid fi-Istudju •ta' l-Istorja". li-Malti, Diċ. 1975. pp. 115 118 MS.: "11-MarJtin, •ii-Bahar u 1-lmf'iekeb tal-Bahar".

BI-Ingliż:

"Maur:ce Magnus, His Stay in Malta" f'The Sundial Vol. 3 Nos. 9-12, 1943. "Ci't•:es of Malta named after Grand Maste·r·s of the Order of Malta" - serje ta' artikli ppubblikati fir-Rivista dei Sovrano Militare Ordine di Malta. Roma 1947-48. "Some Official Enactments Under ·the Early British Rule in Ma•lta". Progr·ess Press. Valletta. Estr'att minn The Sundial. Vol. 4, No. 10, Oct. 1949. "The Royal Malta l!ibrary'. Rivista dei Sovrano Militare Ordine di Malta. Anno XIV. No. 2. ·Roma 1950. "Malta and the Second World War" ·- HibJ.iografija. Estratt minn Melita ~\:storica Vo'l. l No. 1. Empire Press, Val'ietta, 1952. "The Sovereign Order of Malt•a". Ma·l•ta News Publications. Windsm. Ontario, Canada. 1958. pp. 29, ili. "Topography of Ma•lta in Abe!a's Times". Gian Francesco Abela, published by 'The MaHa Historical Socie•ty', 1951. "Arts, Manufacture and Commerce •in Malta", T.O.M. Special lndependence

Number. 21.9.1964. "A Captain of the Port of Malta and a Grand Vizier of Cons'tantinople'. Melita Historica. Vol. 4. No. l (1964) pp. 53 e't seq. "History of Malta". Malta. Kummerly . .Seme. 1965. "The Great Siege of Mal•ta from a Turkish point of view". Melita Historica. Vol. 4, No. 2. (1965). pp. 111 ert seq.

58

"Quarantine Service and the LazzareHo of Malta". Giov. Muscat & Co. 1967 (kien stampat qabel fii-Melita Historica. Vol. 4. No. 3. 1966). "The Watchdogs of the Order of St. John in Ma•lta" This Malta. April 1967 "The Old Hospi•tals of ·the Order of St. John'. Olinical Pediatrics. Dec. 1967. Vol. 6. No. 12. Philadelphia, U.S.A. "With the Limerick's at Fort Chambray in Gozo". S.T.O.M. 28.10.1969. "The Records of Private lnstitutions and Families as Sources of historical documentation". Maltese History: What Future? Ma'Ha Univers·ity Press, 1974, pp. 150-155.

E. ME1l)IĊ'!NA U IĠJENE BH Malti: "L-Ewwe·l Għajnuna lil min ikorri fi żmien ·il-gwerra". Progress Press. 1939. L·ewwe'l ed. ··zammit Bniedem tax-Xjenza". li-Malti. 1935. pp. 116 et seq. "X'għandu jsir biex jinhadem ħobż tajjeb". 11-Berka. 31.3.1939. "Servizz ta' Tilqim mid-D·ip·artiment Mediku u tas-Saħħa". Pronostku. 1954.

BI-Ingliż:

"The Typhoid Epidemic of 1943 :in Malta". Lux Press. J=lamrun. 1944. "Health and Design o·f Dwellling Houses". Progress Press. Val·letta. 1945 (estratt minn Scientia. Vol. XI. No. 3. 1945). "Report on Building Material other than Stone"- ad'da•ttat mi•ll Medical Board u ppubblikat mill-Ministeru tas-S'aħħa. Malta. 11.3.1949. "Report on Publ•ic Oleaning and Refuse Disposal in Malta". Malta. 1950. "Public Health and Sani1tation ·in Malta" - rapport biex jitressaq liii-Colonial Off·ice. London. 1951. "Report on the He-alth Condi·t'ions of the Maltese lslands". Government Print­ing Office. 1952-1960. "Report on the Third Commonwealth Hea'lth and Tuberculosis Conference".

London 1952. "Report on the Conference of Heads of Medical Departments 'in the British Colon·ies" - held at the Colonial Office, London. 195:2. "The Epidemic of Pol·iomyeli'tis 1in Mai'ta during 1950-51" (est•ratt minn "'The "Journal of the Royal Institute of Publ·ic Heallth and Hygiene". Vol. 16, No. 6.

London. 1953). "Piianning a Hospital". Proceedings of the 8th International Hospital Congress.

London. 1953. "The Work of rthe Medical and Heal·th Department". (1952-54). "Hygiene and the ·Child"- Fis-" Survey of Child Welfare Problems in Malta".

Giov. Muscat, Mal'ta, 1956. '"Leprosy in Malta" (estratt miii"Leprosy Review of London". Vol. XXVIII.

No. 4, Oct. 1957). "Mass Transfer of Tuberculosis Patients for Treatment Abroad". Proceedings of the XIVth International Tuberculosis Conference. New Del•hi. lndia. Printed

b•/ A. Bontemps. Limorger, Fr•ance, 1957.

59

"Report on the Outbreak of Plague ·in Ma'lta". Annual Report on the Health of the Maltese lslands. 1937. ·

"A Medical School and Two Prominent Medical Men of old Malta". The Sundia: May. 1948.

"Aicohol, its use and misuse". The Chest Piece (journal of •the Br•itish Medical Students Associoation -- Malrta Branch) Dec. 1950. "Construction of Modern Hosp•i·t·a·ls" - in Notes on Proceedings of the Eighth International Hospital Congress. lnterna~ional Hospital Federation. Lon­don. 1954.

"The Hea'lth and Social Services in Mal'ta". Diplomatic Bulletin. Special Edi­tion. 9th Year. No. 24. Oec. 1954. "The lmportance of Complementary subjects in Medical Education". Medicine a Life!ong Study - proceed·ings of the Second World Conference on Medical Education held in Chicago. 1959. "The Order of St. John and its Role in Modern Medicine". Clinical Pediatrics. Jan. 1969. Vol. 8, No. 1.

F. LINGWA MAtLTUIA U FOLKLOR Bil-Malti: XOGĦOL U SNAJJA' TA' L-IMGĦODDI. Stamper-ija tal-Gvern. D.O.I. 1969, pp. 198. li-Malti: Sett. 1969 (apprezzament minn Ġuże Chetcuti; reċensjoni minn A. Cremona). L-Orizzont: (apprezzament minn G.C.), 19.6.1969. (Snajja' li kważi nqerdu -minn Charles Olews); T.O.M.: 26.7.1969 (apprezzament minn G.C.), Red'iffusion; 7.7.1969 (studju ta' PaWlu Oach'ia).

"Traduzzjoni;·ie't minn Dante b•i·I-Mal•t:i". Empire Press. Vallel't'a. 1940. (Estratt minn Leħen H-Malti, Għ. 111-118 pp. 58 et seq). "Anton Manwel Caruana" (Bijografija) li-Malti. lt-2ni ktieb. 1939. pp. 29 et seq. (Deher mi•tbugħ ukol•l bħal·a introduzzjon'i fir-rumanz "lneż Farruġ", edizzjoni anno'~ata m'iii-Profe1ssur Ġ. Aquil'ina fl-1947). Taħdita •l•i qara lill-lmseħbin tax­"Xirka għat-Tixrid ta' l-Ilsien Malti". "11-Ġiżwi•t•a Indri Schembri." (Biografija) 11 Malti. Ġunju 1940. pp. 34 et seq. "Biċċa mi·II-'Paradise Lost' '!:a' Mi·lton. · li-Malti. L-ewwel ktieb. 1941. pp. 14 e~ seq. "Rapport fuq •ii-Konkors tai-'Essays' •imniedi f"Leħen ·ii-Malti' (Himkien ma' John J. Cremona). Leħen ii-Malti. Ot't. 1941- Frar 1942,.pp. 99-101. "Diskors fi-Għoti tai-'Premju Ġuże Muscat Azzopardi' l•i'l Dun K•arm". 1•:-Malti. Sett. 1946. pp. 100-101. "Diskors fi-Għoti •tai-'Premju Ġuże Muscat Azzopardi' l•is-Sur Nin Cremona" .. li-Malti. Sett. 1947. pp. 67-69. "Cassola bħala aw'tur drammat'iku". II-Ma1'ti. Diċ. 1948. p. 106. "Di·skors fi-Għori tal-'Premju Ġuże Muscat Azzopardi' lil Mons. Dun Pawl Galea ·. 11 Malti. Marzu 1952. pp. 9-11. "Għeluq il-mitt sena mit-twel•id tal-Kavallier Ġuże Muscat Azzopardi", li-Malti.

1953 pp. 99 et seq. "Ninu Cremona". li-Malti. 1960. pp. 42 et seq. "J·ien Naf lil Dun Karm". Leħen NcMalti. 1962. Numru speċjali. pp. 18-20. "Tradizzjonijiet u Folklore tal-Milied f'Malta". Riflessi. Diċ. 1970. Vol. l. Nru. 3.

60

"Ot'ia Aestiva - Dun Karm f'San Pawl ii-Baħar." - lppubbi'ikM miż-.L.I=I.N. Sezzjoni ta' San Pawl ii-1Baħar.

"Kelma Waħda Biss u K1itbiet Oħra", ta' Ġ. Cassar Pullicino. Reċensjoni fil­Malti, Sett. 1969. pp. 95-96. "N•inu •c remona, Ħa bi b tiegħi". 1!-Malti. Marzu-Ġunju 1972. pp. 8-12. "Dr. A. Cremona u !-'Akkademja taii-MaHi'." Leħen H-Malti. Numru Speċjal'i. 1973. Għ. 18. p. 30. "Studju Krhiku fuq 'lr-Ruħ fil-Kelma'." li-Malti. 1974. pp. 37 et seq. "L-Ilsien Malti flourdes." li-Malti. Dk 1976. p. 119. "li-Professur Ġuże Aquilin'a: Kif Nafu Ji'en." Leħen ii-Ma~ti. Numru Speċjali. 1977. Għ. 21, p. 6. "Marguerite Gaul'ier" - maqlub għaii-Mallti minn Ġ·ino Muscat Azzop'ardi. Reċesnjoni fil-Malti, Ġunju 1979, pp. 30•.32. MS. (mhux mitmum għal kollox): Bibl-ijografija ta' kotba ta' xeħ'ta teknoloġika bii-Mal•ti b daħla fuq is-suġġett.

BI-Ingliż:

"The Sources of Maltese Litera1ture". The Sundial. Vol. 4. No. 5. 1945. "The 'Taglia' and "Tacca'. The Marketing of Farm Produce •in t'he Past." The Maltese Folklore Review. Vol. l, No. 1. 1962: "The o:d Flour Mills of Malita". The Ma:ltese Folklore Review. Vol. l, No. 2, 1963. "The Cultivat.ion and Familiariz'ation of Vernacular Languages in the Br-itish Commonwealth." li-Malti. Marzu. 1971

Ġ. MIXXE:LLANJA

"Is-Sistema Deċimali jew ii-Għadd b·ii-Għaxra f'Malta". lr-Review. 19 t'April 1972. "In Search of a Style: Comments on Legal Drafting. 'Law Journal. Vol. 11. No. 4. 1949. University of Malta. (J ournal of the University Students' Law Socie1ty).

61

IN MEMORIAM

Filwaqt :i konna qegħdin inhejju l-istampa ta' dan il-għad'd speċjali ta' !L-MALTI was:iti>na 1-aħbar tal-mewt ta' ĠINO MUSCAT AZZOPARDI (1899-1982). wieħed mill-Presidenti Onorarji ta' l-Akkademja tal-Malti, li ġrat fid-dar tiegi1U, f Tas-Sliema, nhar is-7 ta' Marzu, 1982, fil-għomor ta' 82 sena.

Dwar il-ħidma tiegħu fil-qasam letteraru u ġurnalistiku bil-Malti nġibu b!l­qalb kollha dan it-tagħrif li għoġbu jibagħtilna s Sur Ġuże Cardona: "Ġino t\"Jie!ed ii-Belt fid-19 ta' Ottubru, 1899. Iben den ta' Ġuże (1853-1927). bħal missieru ntafa' kmieni għall-pa!k u fl-1918 il-missier fis-sunett "Lil Ġino T'egħi" kien ġa għaraf ix-xejriet letterarji ta' l-iben:

"issa tfarfart u bdejt tixtarr il-ħlewwa tal-lsien għażiż li, mindu kont tarbija, irdajt ma' ħalib ommok ... "

u ma setax ma jitgħaxxaqx meta rah mikbus ". . . bla ħjiel ta' dnewwa minn dak in-nar li kibes qabel fija."

"Għal Ġino letteratura u politika kienu f'demmu. Direttur pro tempore' u wara regolari ta' 'Labour Opinion' (1924-26). 'li-Kotra' (1926-27) u 'Dr Xek­kek' ( 1925-34). li mħabba fih ġie ċensurat. Dun Karm kitiblu biex jirranġalu kollox hu ma' l-Isqof - mossa li għolliet l-istima lejn Dun Karm f'qalb Ġino. s:kwit kien jurini din l-ittra u wegħedhieli.

"Kittieb ~a· diversi novelli tajbin ħafna u atti uniċi, u ta' ftit drammi bi tliet atti, ipprova jagħti lill-palk xejra moderna. Iżda r-rumanz 'Anġli tan-Niket' ( 1938). li kien ressaq għall-Konkors ta' 1-1935, għamlu aktar magħruf u popo­lari. Fih pinġa l-karattru ta' martu Anna u nies li kien jaf mill-qrib, bħas­

Seqer u Anġlu. "Sirt naf lilu u lil ħuh lvo 30 sena ilu meta l=lal Qormi xtaqna nfakkru lil

missieru fiċ ċentinarju minn twelidu, u kont ktibt ir-radjodramm 'Frażir', me­ħud mir-rumanz 'Susanna', u xi artikoli dwaru fil-gazzetti. Bil-għajnuna finan­z!arja tiegħu u l-enerġija propagandistika ta' lvo dehru mill-ġdid xi xogħlijiet ta' m;ssierhom, fosthom 'ls-Sunetti' (1956). wara li fl-1946 waqqaf il-medalja tad-deheb 'Ġuże Muscat Azzopardi' u aktar tard ii-Premju tal-Matrikola tal­Malti b!-isem ta' martu Anna, b'turija tal għożża li kellu lejha. Hekk ukoll xtaq isieħeb isimha fil-klieb ta' 1-idjomi Maltin 'Kif Ngħiduha' (1975).

"Ma' xogħlijietu ma ninsewx diversi traduzzjonijiet, e.g. 'Maigret u d-Dukessa' (1968) u 'Marguerite Gautier' (1977). ħafna poeżijiet satiriċi li !den iħobb jiffirma b'psewdonimi bħal 'Giomu C. Sant', u artikoli politiċi. Bħala ħidmiet kulturali ns'buh Chairman tal-Kumitat tat-Teatru Manoel, tal-Panel tad­Drama tar-Rediffusion u karigi onorarji f'diversi kumitati".

L-Akkademja, filwaqt li tissieħeb mal-qraba u 1-ħbieb fil-ħasra tat-telfa tiegħu - fost dawn mal għażiża martu Anna - tħossha fid-dmir li tibqa' tifta!<ar fih bħala wieħed mill-eqd'em membri u ħbieb tagħha.

Telfa ta' ħasra u niket kienet ukoll dik ta' Patri ĠUŻEPPI DELIA, S.J. (1900-1980). li ġrat nhar l 4 ta' Ottubru, 1980 f'Dar Loyola, in-Naxxar, fil­

ghomor ta' 80 sena.

62

DE'ia, li kien ilu jikteb b!!-Ma.ti mill-1922, kien ukoll membru qadim ta' i-Aitkademja u ġie li serva fil-Kumitat tagħha. 1 1-ħidma siewja tiegħu fil-qasam pastorali u l0tterarju tinsab imfakkra f'volum sabiħ "Ġuże Delia Ġiżwita",

m:m!i tifkiriet u kitbiet dwaru m'iġburin minn Ġorġ Mifsud u J.M. Ghigo, S.J. u maħruġin f'-1981 miH-pubb~ikatur Bugel'i, li bosta minnhom inkitbu minn membri sħabu ta' l-Akkademja.

Patri .Delia għandu jibqa' magħruf mhux biss bħala poeta tal-le~ġendi u ta' versi of1ra imma wl<oil bħala awtur ta' kotba ta\-meditazzjoni. Din ir-rabta b<:jn il-poeżija u r re:iġjon kien fissirha tajjeb ħafna f'Htra li bagħat JHI-Pro­·<essur Ġuże Aquilina fil-11 ta' Luiju, 1979 u li dehret f'"l\-l=lajja" tat-12 ta' Ottubru, 1981. Inġibu hawnhekk silta mill-ittra biex il-membri u l-qarrejja !wlha iistgħu jifhmu aħjar W dan i\-poeta Ġiżwita: "... bejn il-poeżija

u 1-mistika hemm tassew rabta sħiħa, bħalma kien hemm f'Santa Tereża minn Avi:a, San Ġwann tas-Sa!ib, San Franġisk t'Assisi u ħafna u ħafna oħrajn li k:anu mistiċi u poe'i kbar. Difatti 1-mistiku, bħa'il-poeta, jogħla ',f fuq mid­dinj:~ ·;a· madwaru u jara dak li oħrajn fid dawl naturali ma jarawx għax dak ii jaraw fid-dawl tal-fidi; jaraw IE Kristu f'għajrhom, fil-fqir u fi'-marid, jaraw 1;1 Alla fii-;';mie! u. fi!-kobor tal-ħolqien. Ma jiqfux fil-qoxra materjali ta' barra tal-f~o'qien, iżda jidħlu iktar fil-fond u jaraw u jħossu u jgħixu f'dinja oħra ġdida, iktar reali u iktar sabiħa".

M;nbarra !-mewt ta' dawn it-tnejn, l-Akkademja ġarrbet ukoll it-telfa ta' Membru Akkademiku ieħor - GEORGE STEVENS - li ġrat nhar it-23 ta' Fra;-, 1979, fil-għomor ta' 51 sena.

Imwieled f'Bormla fl-20 ta' Novembru, 1927, wara xi snin ta' esperjenza ġurnalistika bħala sotto-editur ta' "II,Berqa", fl-1955 laħaq Uffiċjal ta' l Infor­mazzjoni fid-Dipartiment ta' l-Informazzjoni, fejn għal bosta snin sakemm miet wettaq servizzi ta' traduzzjonijiet u xogħol ieħor fil-pubblikazzjonijiet li joħorġu miil-istess Dipartiment. Kien Ko-Fundatur tai-"Għaqda Letterarja Maltija" ( 1851 l u kitbiet tieghu xxandru fi-Antoloġiji maħruġa mill-istess Għaqda, i.e. "Bukkstt lmżewwaq" ( 1955), "l=lannieqa Ġawhra" ( 1965), "Nogħlew 'i l fuq" (1968), "20 Rebbiegħa'' (1971 l u "Qamar il-l=lsad" (1976l kif ukoll fi-"Anto loġija ta' Proża Maltija" tal-Prof. Ġ. Aquilina (Vol. 11, 1979). Fl-1965 kien maħtur Membru Akkademiku ta' l-Akkademja tal-Malti. Qabel miet, laħaq

ġabar 1-"essays" tiegħu f'żewġ kotba. "Waqtiet" ( 1969l u "Vjaġġi bil-Pinna" (1978l.

L-Akkadsmja tħeġġeġ lill-qarrejja ta' "li-Malti·'' biex ·fit-talb tagħhom jiftakru fih għall-mistrieħ ta' ruħu.

L-EDITUR

63

(]) .j:::.

Drive with confidence, with safe, sure response.

We offer the Toyota STARLET as the matchless answer to today's search for the true economy car.

Unique AEROBOX styling, proved in wind tunnels and computerised tests, gives the !o'l.t drag that means fuel consumption economy. And 1t means great intenor space too. Enough for four adults-

backs- and presto! -630 litres of space. That's versatil1!y. Matchless.

The handl1ng is matchless too, with rack and pm1on steerinq and relrab!e coi!-spring suspension of all four wheels. So you get the response of a sports machrne and the ride of a fine passengPr automobde.

--------------------

MICHAEL DE "- -····---~-

And the reasonable pr;ce makes the STAR LET one of the great car values on the market today.

Toyota STAR LET- a matchless economy car with so many people·pleasing points we call i t THE HAPPY ECONOMIZER w;th Aerobox Styl;ng.

Test·drive the new STARLET a t your :vvota dealer today ... and be pleased.

N

TOYOTA

Rohan Arch, Zebbuġ Tel: 647423

· Now available in the new convenient attractive larger: bottle -

more Kinnie for you and the family. +-' c ~ ~ c Q)

-o c Q)

c. Q)

-o c