Қ. Ж. Тлеубердин С.Ә.Карденов

Қ азақ стан Р есп уб л и касы Т өтен ш е ж ағд ай л ар м и н и стрл ігіК ө к ш етау т е х н и к а л ы қ и н сти ту ты

Қ. Ж. Тлеубердин С. Ә. Карденов

ИНЖЕНЕРЛІК ГРАФИКА

(Оқу қмралы)

Көкшетау, 2011

^ /ӘОК 624.1 ББК38.2

Ц Ш Ш Я гылымдарынын докгоры, атыкдагы Семей1 •

мемлекеттік университеті.__ - . • • . л . г > « Т І Т /

Көкшетау

институты

Инженер** графика: Оку к^раль.7 Тлеубердин Кайрат КарденовӘскербекұлы

I8ВN 987-601-7244-26-2

Оку кұралында мемлекетгік

9

стандарттардын және сызбалардынкұжаттарының Щ И Р - * » | көрсетілген. Оку кұралыпары курсанттарына (студенттерше) арналған, сонымен ка тар

колледж пайдалануга

болады.

*

Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар министрлігі техникалык институтының Ғы лы ми Кеңесі ұсынған.Хаттама № 6,23 желтоқсан 2010 жыл.

Көкшетау

С-Торайғыроватындағы ПМУ-дің

а к а д е м и к С .Б е й с е м б а еСітындағы ғылыми

■

с *

II

і

I8ВN 987-601-7244-26-2 © Тлеубердин Қ .Ж ., Карденов С.Ә

2

Кіріспе

Тәуелсіздік қадамы нығайып, кұкыктық мемлекет болып отырған қазіргідей жағдайда жас ұрпақка техникалық білім берудің маңызы зор. Халыкка тыңғылыкты білім беру үшін сол халыктың ана тіліндегі жазуы, оку құралдары болуы қажет. Ғылым мен техниканың, өндіріс пен шаруашылықтын, мәдениет пен тұрмыстың қанат жайып, кеңінен дамыған шағында жаңа ұғымдарды білдіретін жаңа сөздер тілге топтап ене бастады. Бірак жаңа пайда болған сөздер бірден кең таралып, жаппай колданыска ене бермейді. Кәсіби терминология деп ғылым мен техника, өндіріс т.б. салалардағы арнаулы түсініктер, ұғымдар және зат атауларын накты сипаттау үшін жасалған сөздер мен сөз тіркестерінің жиынтығын айтады. Нактылап айтсак, термин сөздердің термин емес, кез - келген сөздерден ең басты айьфмашылығы ғылым, техника т.б. салапардағы арнаулы ұғымдарды дәл аныктап білдіретіндігінде. Термин сөздердің мағынасы ауыспалы, өзгермелі емес, әркашан теракты болады да, ғылым мен техниканың белгілі бір саласына қолданыска ене отырып, соған түпкілікті . кызмет атқарады. Сол себептен термин сөздерді жалпылама ортақ сөздерден бөлек карастырып, арнаулы сөздер тобына жатқызады. Оқу құралдарындағы қолданылатын термин сөздердің сапасы гылымдардың қаншалыкты және кандай дәрежеде оларды зерттеуіне байланысты аныкталады. Термин сөздерді қолданудағы кемшіліктердің ең бастысы термин сөздердің жазылуында бірізділіктін сакталмауы. Өндіріс технологиясын қамтамасыз • ететін техникалық-экономикалык жағынан ең жоғары дәрежедегі машина бөлшектерін жэне тораптарын кұрастыру жобаларын өте сауатты, заманымыздын талабына сай етіп, құра білетін жоғарғы техникалық мамандар даярлау заман талабы. Бұл маңызды міндетгі шешудің негізі ретінде болашак маманнын көптеген пәндерден апған білімдерін тиімді пайдалана білуінде. Солардың арасында «Инженерлік графика» пэнінің алатын орны ерекше. Ұсынылып отырылған оку кұралы келесідей бөлімдерден кұралған:

Геометриялык тұргызулар. Мұнда сызбаларды орындау тэсшдері, КҚБЖ мемлекеттік стандартгары қарастырылған.. Сонымен қатар сызыктардытүйістіру әдістері келтірілген.

Кескіндер — түрлер, тіліктер, қималар. Бұйымдар өзара перпендикулярпроекциялар жазыктыктарына тік бұрышты (ортогонапь) проекциялау әдісімен кескінделеді. Бұл тәсілдің теориялық негіздері сызба геометрия пәнінде карастырылады. Сондыктан, сызбаларды орындаған кезде тік бұрышты проекциялау әдістерінін барлық зандылыктары мен касиеттері сақталуы тиіс.

Ажырайтын жэне ажырамайтын косылыстар. Машиналар мен механизм бөлшектері өзара ажырайтын немесе ажырамайтын қосылыстардан тұрады.^Оку кұралында конструкторлық кұжаттардын бірыңғай жүйесінін ажырайтын және ажырамайтын косылыстар такырыбына арнапған мемлекетгік стандарттарынын негізгі ережелері мен аныктамалары қарастырылған.

3

1 - тарау. СЫ ЗБАЛАРДЫ КҚБЖ БОЙЫ НШ А ӨНДЕУДІҢЕРЕЖ ЕЛЕРІ

1.1 Пішімдер

Машин» НИ ■ ІШ1станарттау деп аталады

мағынадагы сөзінен алынған. Стандарт бұйымдардын кұнын арзандатьш, оларды жасағанда стандартгы кұралдарды паидалануға мүмкіндік бередіСонымен катар жана машиналарды жобалауда үлкенпен техниканын дамуына байланысты стандартка әрбір бес немесе онжьшдан кейін езгерістер енгізіліп түрады. Егер оған өзгеріс енпзшсе, жьшдан Ь £ — ------------------- заңдылыкгар В еоежелеоді

қажет кұжаттарды

тагайындайтын ' стандартгардын жиыны, конструкгорлык күжаттардын бірыңғай жүйесі (КҚБЖ) деп атайды. Бұйымдардың сызбалары кескінделген нәрселердін пішіндері мен өлшемдері туралы бірмэнді толық түсінік беру.....„от.тпііхікке ортақ ережелер мен заңдылыктар сакталып орындалулары

здай техникада және өндірісте басшылыққа алынатын кұжаттарды мемлекетгік стандарт (МЕСТ) деп атайды Мемелекеттікстандартгы белгілеуге мысал қарастырайык: МЕСТ 2.301-68, мұвдағы 2 стандарт КҚБЖ - ның кұрамына енетінін, 3 - классификациялау тобын, 01 осы топтағы стандарттың нөмірін, ал сызықшадан кеишп 68 саныстандарттың бекітілген жылын көрсетеді.

Сызбаны өлшемдері келісім бойынша тағайындалған сызба қағазынасапады жэне оны пішім (формат) деп атайды. (1.1-кесте). Формат французсөзі. оны казак тіліне аударғанда сырткы өлшем деген мағынаны бшдіреді.

1 1-кесте. МЕСТ 2.301-68 бойынша белгіленген пішімдердің өлшемдері.

Пішімнің белгіленуі АО А1 А2Ұзындыгы жэнеені, мм 841x1189 594*841 420*594 297*420 210*297Сызбаны салмай тұрып, пішімнің шетін көрсететін сызыктарды жүргізеді, ягни сызбаның өрісін шектейтін жактауша (рамка) деп аталатын тік төртбұрыш салынады. Сызбадағы жактауша пішімнің үстіңгі, төменгі жэне оң жактарынан 5 мм , ал сол жағынан 20 лш қашыкгыкта жүргізіпеді. Сызбаның он жак төменгі бұрышына негізгі жазу орналастырылады (1.1 - сурет). А4 пішімінде негізгі жазу тек кана кыска жағының бойында салынады.

Бөлшектін накты шамасынан кескін неше есе үлкен не кіші екенін көрсететін санды масштаб деп атайды. Масштабты М әрпімен белгілейді. Мысалы, М 1 :4 - сызбада бөлшек 4 есе кішірейтіліп, ал М 2 : 1 - екі есе үлкейтіліп сызылатынын көрсетеді. Сызбапарды орындағанда МЕСТ 2.301-

таңдап

МасштабтардыңКішірейту масштабтары 1:2; 1:2,5; 1:4; 1:5; 1:10; 1:15; 1:20; 1:25; 1: 40; 1:50,1:

100; 1:200; 1:400; 1:500; 1:800; 1:1000____________ _

Үлкейту масштабтары [2:1; 2,5:1; 4:1; 5:1; 10: 1; 20:1; 40:1; 50:1; 100:14

П іш ім АЗ

IШ

П іш ім А4

Сыртқы жақгауша

Пінгім өрісі

Өріс жақгаушасы

ГТішім А2

1

П іш ім А1

1.1-сурет. МЕСТ 2.301-68 бойынша белгіленген пішім өлшемдері

Сызбада с ы з у д ы окуды жеңілдегу максатында МЕСТ 2.303-68 бойынша белгіленген сызыктын 9 түрін колданады (1.3-кесте). Тугае непзп сызыктын қалыңдығы 5 кескіннің мөлшері мен күрделілігіне жэне сызбанын пш ш ш е байланысты 0,5-тен 1,4 мм-ге дейінгі аралыкга алынады. Сызбадағы бір түрл. сызыктардың қалыңдыкгары бірдей бсхлуы тиіс.

1.2 Сызба қолданылатын сызыктар

] ^_кесте Сызбаларда колданылатын сызыктүрлері------------- --------------------------- Аталуьі жэне сш ы луьГ Сызыкгын Қолданьшатын орны

қалындығы_____ _______________|____—Тұгас жуан негізгі сызык Сызбада көрінетін

I сызыктарды бастыра1 601 5 = 0,5 4-1,4 м м жүргізгенде

| ___________ қолданылады.------------Түгас жіңішке сызык Шығару жэне өлшем

^ сызыктары, проекциящ жэне координата

9 5 5 өстері, көмекші00 Т 2 түрғызу сызыктары,

! қима мен тілікті* сызыктауда,

(иггрихтау) тұтас жіңішке сызыктарды жүргізуде

______________қолданылады________ _

Тұгас жіңішке іркісінді сызықС* Ұзын үзу2 сызыктарын көрсету

л . & 5 үшін қолданылады

Тұтас ирек сызыкҮзу сызыктары үшін және тіліктікөріністен бөлудеқолданылады_________Үзілме сызыксызбадағыкөрінбейтін*сызықтардыкескіндеудеқолданылады

Үзілме сызық

6

1.3—кестенің жалғасы

7

8

9

Жінішке ■ . і нүктелі үзілмесызык

5 -3 0 1 * * к *• •

6Ш * шшатшщт— • ШшвШШШШЩ

С! •

3—5 «з%

* НЖуандатылған нүктелі

Шүзілме сызық3...8 50'

сц

й

3...4

Жіңішке кос нүктеліүзілме сызық

N

VI

4...6

Үзік сызык

ся

сл

• • »

3 2

Сызбадацентрлік

өстік жәнесызыктарды

жүрпзгенде колданылады

Қиюшыалдындағыкескіндеуде

жазыктыктың нәрсе бөлігін колданылады

Бұйымнын шеткі немесе аралық бөліктерін көрсетуде қолданылады

Сызбада киюшыжазыктыктардың орындарын көрсеткенде колданылады

Сызбаны салғанда сызыктардың түрін дұрыс пайдапанудың және олардың ұзындыгы мен жуандығын сактаудың маңызы аса зор. Сызбада сызыктардың ең кіші калыңдығы 0,3 мм, ал олардың ең кіші ара кашыктығы 0,8 мм тең. Сызбаларды карындаштын көмегімен орындағанда, көлденең сызыктарды солдан онга карай, тік сызыктарды төменнен жоғары карай бастыра жүргізеді.Сонымен катар ескеретін жағдай, шеңберлерді салғанда колданылатын карындаш, түзу сызық жүргізетін карындаштан жұмсактау

■ V

болып келеді.7

1.3 Сызба қарыптары

орындаған кезде жіңішке сызықтармен ішіне әріптер сызылатын көмекші тор тұрғызу кажет. Тор сызықтарының ара кашықтыгы қарып сызығының қалыңдығына тең болады.МЕСТ 2.304-81 бойынша төмендегідей карып өлшемдерін тағайындаған:

(1,8); 2,5; 3,5; 5; 7; 10; 14; 20; 28; 40.Мұндағы 1,8 өлшемді қарып тек қана Б түріндегі қарыптар үшін колдануға рұқсат етілген. Қарындашпен орындалатын сызбаларда, өлшемі 3,5-тен кем қарыптарды колдану тиімсіз болып саналады.Өлшемдері 10-нан кем

<7% * * 4 » Г * * • 1 ' . * Т ' л ' Л » _ ’ 3 . г , ^

карыптармен орындалатын жазулар үшін тек қана әріптердің биіктігі мен енін көрсететін параллель түзулер жүргізсе жеткілікті. Қарыптың өлшемі оның бас әріптерінің миллиметрмен есептелген биіктігімен анықталады. Олардың өлшемі деп бас әріптердің миллиметрмен есептелген биіктігіне тек шаманы

айтады. Бас әріптердін биіктігі (А) жазу жолына перпендикуляр бағытта өлшенеді. Қарып сызығының калындығы (сі) қарып түріне жэне биіктігіне байланысты алынады. Кіші әріптердің биіктігі (с) келесі кіші қарыптың өлшеміне тең (ең кіші карып үшін с=1,3). Әріптердің ені (<у) қарыптың өлшеміне байланысты анықталады.Мемлекеттік стандарт төмендегідей карып түрлері тағайындаған:

а) А түріндегі көлбеусіз (сі = 1/14 һ);ә) А түріндегі көлбеу (көлбеулік бұрышы шамамен 75°);б) Б түріндегі көлбеусіз (сі = 1/10 һ);в) Б түріндегі көлбеу (көлбеулік бұрышы шамамен 75°.).

сызыктарының һ_14

тең (1.4-кесте); Б

түріндегі һ_10

тек (1.5-кесте).

I

к

\

Қарып деп әріптердің, сандардың жэне сызбаларда қолданылатыі | | белгілердің жиынын айтады. Техникада және құрлыс саласында әр алуаь қарыптар пайдапанылады. Сызбаларды сапу, оларды іс жүзінде колдан) тәжірибелерін жалпылаудың нэтижесінде сызбалардагы өлшемдерді һ |5 шамасын көрсету жэне жазуларды орындау үшін қалыптаскан арнауль сызба қарыптары МЕСТ 2.304—81 бойынша белгіленген. Онда орыс, латын.Ц^ грек жэне басқа елдер алфавиттерінің эріптері, араб пен рим сандарының және белгілердің конструкциясы мен параметрлері көрсетілген. Қазақ тілінің орыс Ц графикасына негізделген алфавитінде колданылатын әріптердің жазылу үлгісі РСТ 851-87-ге сэйкес карастырылған (1.4-сурет).Сызба қарыптарын орындаган кезде жіңішке

<

і

I

г

8

•ІН

ІНІ

*уінын.

іеіссі

Конструкторлық құжаттардағы жазуларды негізінен Б түріндегі көлбеуқарыптармен орындайды.1.4-кесте. А түріндегі қарыптардың өлшемдері

‘Ры

Парам етрлер Белгі-ленуі

Салысгырмалыөлшемдер

Өлшемдері, мм

Қарып өлшемі-бас әріптердін биіктігі

һ (14/14)һ 14с1 2,5 3,5 5,0 7,0 1 0 ,0

Кіші әріптердің биіктігі

с (10/14)һ т 1 ,8 2,5 3,5 5,0 7,0

Әріптердің ара кашықтыгы

а (2/14)һ т 0,35 0,5 0,7 1 ,0 1,4

Негізгі жолдар арасындағы ен аз ара кашыктық

Ь (22/14)һ 22(1 4,0 5,5 8 ,0 1 1 ,0 16,0

1 Сөздер арасындағы ; ең аз ара

кашыктык

е (6/14)һ 6 ё 1,1 1,5 2 ,1 3,0 4 а

1 Қарып сызыкгарының калыңдығы

(І (1/14)һ (1 0,18 0,25в

0,35 0,5 0,7

н

I Ескерту. 1 Бас әріптердің ені <7 : Г, С әріптері және 3, 4, 5 сандары үшін д = 6(і ; А, Д, X, 'а I Ы, Ю әріптері үшін <7 = 8 й \ Ж, М, Ш, Щ, Ъ әріптері үшін <7 = 9(1; Ф эрпі үшін м д = 1 \ й ; 1 саны үшін; ал калган бас әріптер мен араб сандары үшін ц — 1 сі. ̂ | 2 Кіші әріптердін ені <7: м, ъ, ы, ю әріптері үшін д = 7(1; ж әрпі үшін д = 8 <У; т, ф, ш, щ

ә^іптері үшін <7 — 9сІ; з, с эріптері үшін д — 5сІ; ал калған' эріптер үшін д = 6(1 тең болады.

К 1.5-кесте. Б түріндегі қарыптардың әлшемдеріПарам етрлер Белгі

ленуіСалыстырмалы

өлшемдерӨлшемдері, мм

Қарып өлшемі-бас әр і птердінби і кті гі

һ ( 10/ 10)һ I Юсі I 1 ,8 2,5 3,5 5,0

О#4

Г-» 10

Кіші әріптердін биіктігі с (7/10)һ 7(1 1,3 1 ,8 2,5 3,5 5,0 7,0Әріптердің ара кашыктығы

а (2 / 10 )һ 2(1 0,35 0,5 0,7 1 ,0 1,4 2 ,0

Негізгі жолдар арасындағы ен аз ара кашыктык

I (17/10)һ 17(1 3,1 4,3 6 ,0 8,5 12 17

Сөздер арасындағы ең аз ара кашыктык

е (6 / 1 0 )һ 6(1 1,1 1,5 2 ,1 3,0 4,2 6 ,0

Қарып сызыктарының калындығы

а ( 1/ 1 0 )һ . • •

(1 0,18 0,25 0,35 0,5 0,7 1 ,0

в

{

Ескерту. 1 Бас әріптердін ені А, Д, М, X, Ы, Ю әріптері үшін <7 = 7(1; Ж, Ф, Ш, Щ, Ъ әріптері үшін <7 = 8 г / ; Г, Е, 3, С эріптері мен араб сандары (1 және 4 баска) үшін <7 = 5(1; ал калған бас әріптер мен 4 саны үшін <7 = 6(1; 1 саны үшін <7 = 3( I .2 Кіші әріптердін ені <7: м, ъ, ы, ю эріптері үшін (7 = 6(1; ж , т, ф, ш, щ әріптері үшін <7 = 7(1’, з, с әріптері үшін д = 4б/; ал калган кіші эріпгер үшін д = 5сІ.

9

I■ Iс

1

1.3-сурет. Араб жэне рим сандары

10

1 2 3 4 6 7 8 9 10 ~П 12 13 14 15 16 17

18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33

34 35 36 37 38 39 40 41

1 2 3 4 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18

19 20 21 22 23 26 27 29 3 32 33

36 37 38 39 40 41

1.4-сурет. Казак тілінің орыс графикасына негізделген алфавиті.

Көлбеу, А түріндегі карыптар: 1 - а, 2-э, 3 - бэ, 4 - вэ, 5 - гэ,6-га, 7 - дэ, 8 - е ,

9 - жэ, 10 - зэ, 11 — и, 12 -қысқа й, 13 - ка, 14-ка, 15 - эль, 16 - эм, 17 - эн,

18-ң, 1 9 -о , 20-ө, 21 - пэ, 2 2 - эр,23 - эс, 24 - т э , 25 - у, 26-ұ, 27-ү, 28 - эф, 29 -

ха, 30 - һа, 31 -цэ, 32 - чэ, 33 - ша, 34 - ща, 35 - айыру белгісі, 36 - ы, 37 - і,

38-жінішкелік белгісі, 39 - э, 40 - ю, 41 - я.щ

( К

Инженерлік графика. Тлеубердин Қ.Ж., Карденов С. д.11

15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27

1.5-сурет. Орыс алфавиті. Тік, Б түріндегі карыптар: 1 - а, 2 - бэ, 3 - вэ, 4 - гэ,

5 - дэ, 6 - е , 7 - ж э , 8 - з э , 9 - и , 1 0 - й краткое, 11 - ка, 12-э л ь , 13- э м ,

14 - эн, 15 - о, 16 - пэ, 17 - эр,18 - эс, 19 - тэ, 20 - у, 21 - эф, 22 - ха, 23 - цэ,

24 - чэ, 25 - ша, 26 - ща, 27 - твердый знак, 28 - ы, 29 - мягкий знак, 30 - э

оборотное, 3 1 —ю, 3 2 - я .

12

1.6-сурет. Латын алфавиті. Көлбеу, Б түріндегі қарыптар

14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 241.7-сурет. Грек алфавиті. Тік, Б түріндегі қарыптар: 1 - альфа, 2 - бета, 3 гамма, 4 - дельта, 5 - эпсилон, 6 - дзета, 7 - эта, 8 - тэта, 9 - йота, 10 каппа, 11 — ламбда, 12 — мю, 13 — ню, 14 — кси, 15 — омикрон, 16 — пи, 17 ро, 18 - сигма, 19 - тау, 20 - ипсилон, 21 - фи, 22 - хи, 23 - пси, 24 - омега

МассаБслп

Өзг.| Бет I Ку^т № [Қольі I Күиі Орынд. I______________ І---- —Тексер. I_______ Iт Дяк. I _ I

Н. бақ.Б е к іг к е н

Негізгі жазуды сызбанын он жак « м ен гі «¥Р“ “ “ " а' І П Г б ы Е Сызбалардын барлык түрлерінде в н е суібаларда МЕСТ 2.104-68 боиынш,белгіленген, 1.8а-суретінде көрсетілген непзп жазуды қолданады.

1.4 Сызбанын негізгі жазуы

1. 8 - сурет. МЕСТ 2.104—68 бойынша белгіленген негізгі жазу.

Мазмұндык кұжаттарда (түсініктеме жазба, арнама) бастапкы бетте 1.8 ә - сурет бойынша берілген негізгі жазуды, келесі беттерде 1.8 б -сурет бойынш;берілген негізгі жазуды колданады.

Негізгі жазуды толтыру үшін оны тік сызыктармен үшке бөледі. Ені 6:мм болатын сол жакта орналаскан бөлікке кұрастыру құжатты жасаі шығарушы және кұжаттардағы өзгерістер туралы мэліметтер жазылады Ортадагы ені 70 мм бөлікке кұжатгың бұйымының аты жэне бұйьи жасалган материал көрсетіледі. Ал ені 50 мм оң жактагы бөлікю

14

I сұжаттың белгісі, литері, бұйымының массасы, сызбаның масштабы, I калпы неше беттен тұратыны және құжатты жасап шығарған ұйымның [үгауы жазылады.І-Іегізгі жазу бағаналары келесідей ретпен толтырылады:I 1 - бұйымның немесе сызбаның аты жазылады. 2 - бұйымның немесе I сркаттың шартты белгісі жазылады. 3-бөлшектің қандай материалдан I касалғаны жазылады. 4 - құжаттың бас эрпі (литера) жазылады. |Техникалық ұсыныстың бас әріпі «Ө», эскиздік жобаның бас эрпі «Э» Іжәне техникалык жобаның бас эрпі «Т». Оқу орындарында орындалатын I :ызбалардың бас эрпі «О». 5 — бұйымның массасы килограмм бойынша [жазылады, бірақ өлшем бірлігі көрсетілмейді. Оқу сызбаларында бұл бағананы голтырмайды. 6 - сызбаның масштабы көрсетіледі. 7 - құжат бетінің нөмірі жазылады (бір беттен тұратын кұжаттарда бағана толтырмайды). 8 - жалпы құжатгың неше беттен тұратынын көрсетеді. 9 - оқу орыны мен кафедраның атауы және топтың шифры жазылады. 10- құжатқа қол қойған кісінің атқарған жұмысы көрсетіледі. Мысалы: «Сызған», «Тексерген»,

I «Қабылдаған», «Бекіткен». 11- кұжатка (сызбаға) қол қойған адамның аты- жөні жазылады. 12- 11- аты-жөні жазылған адамдардың қолдары қойылады. 13- қол қойылған айы, күні, жазылады. 14- сызбаға кейіннен енгізілген өзгерістердің реттілігі көрсетіледі. 15— өзгерістер енген беттердің «өмірлері көрсетіледі. 16- өзгерістер енгізуге негіз болған құжаттың нөмірі жазылады. 17- өзгерістер енгізген адамның колы қойылады. 1 8 - өзгеріс ^нгізілген күні, айы және жылы көрсетіледі. Оку орындарында орындалатын сызбаларда 14,...,18-бағандарды толтырмайды.

1.6-кесте. Негізгі жазу багандарын толтырғанда қолданылатын қарып және _________________________ әріптер өлшемдері_____ ___________________

Бағана Қарып өлшемі Әріп түрі Ескерту1

7

Бас әріп Құжатгың атауын жазғанда 5-ші қарып қолданылады.

2 Кіші эріп

3

5

Бас және кіші эріп

4 Кіші әріп

5 және 67 және 8 3,5 —

9 5 Бас жэне кіші әріп

Үстіңгі жолда3,5 Үстіңгі жолда

Калғандары 3,5 Кіші әріп

15

1.5 Сызбалардагы өлшемдерге қойы латы н талаптар

Сызбада өлшемдер өлшем сызыктары мен өлшем сандары көмегімен көрсетіледі жэне өлшем саны өлшем сызығының ортасына жазылады. Өлшем сызықтарының шетгері нұскамалармен аякталады.

1.9- сурет. Өлшем сызықтарының нұсқамалары.І | _ і^ Н И В Ш Щ

Нұсқамалардың үлкендігі сызбада қолданылган тұтас жуан негізгі сызықтың жуандығына байланысты. Нұсқама ұзындығы 2,5...5 мм төбесіндегі бұрышы шамамен 20° болатын тең бүйірлі үшбұрыш тәрізді болып келеді (1.9-сурет). Өлшем сызыктарын өлшемі көрсетілетін кесіндіге параллель етіп, ал шығару сызықтарын - өлшем сызыктарына перпендикуляр етіп жүргізеді. Өлшем сызығы мен шығару сызығының өзара киылыспауын қамтамасыз ету керек және шыгару сызығьш нұсқамадан әрі 1...5 мм-ге созу қажет.

а ә 6

1.10-сурет. Өлшем сызықгарында нұскамалардың көрсетілуі.

Сызбада сызыктык өлшемдер миллиметрмен апынады жэне өлшем бірлігі жазылмайды, ал бұрыштык өлшемдерді градус, минут жэне секунд аркылы көрсетеді. Егер нұскама көрсетілетін орын пішін сызыктарына өзара жакын орналасса, онда пішін сызыктарын үзуге рұқсат етіледі. (1.10 а,ә-сурет). Тізбектей орналаскан өлшем сызықтарында нүсқама көсетілетін орын жеткіліксіз болса, онда оларды өлшем сызықтарына 45° бұрыш жасай орналаскан көлбеу сызықшалармен немесе нүктелермен алмастыруга болады (1.10 6-сурет). Пішін сызыктарын, өстік, центрлік және шыгару сызыктарын өлшем сызыктары ретінде колдануға болмайды.

Инженерлік графика. Тлеубердин Қ.Ж., Карденов С.Ә.16

Сызбада бұрыштардың орналасуына байланысты бұрыштың өлшемдерін түсіргенде, өлшем сызығы центрі бұрыштың төбесінде жататын доға түрінде жүргізеді.

1.11 -сурет. Бұрыштардың орналасуына байланысты бұрышөлшемдерін түсіру.

Бұрыштың төбесі арқылы өтетін горизонталь сызыктан жогары орналасқан бұрыштың өлшем сандары доғаның сырт жағына, горизонталь сызықтан төмен орналасқан бұрыштың өлшемдері доғаның ішкі жағына және өлшемдері кіші бұрыштар өлшем сандарын шығару сызығының сәкісіне жазылады (1.11-сурет). Егер өлшем санын немесе нұсқамада көрсетілетін орын жеткіліксіз болса, онда 1.12-суретте көрсетілген әдістердің бірін қолданады.

11,5

I С.Торайғьаты ндағі/Ж

академик стЗвІаты н .

жеткшіксізКІТАПХАНАП

1.12-сурет. Өлшем саны немесе нұскама көрсетілетін орынболғанда колданылатын эдістер.

Диаметрдің өлшем санының алдына диаметр 0 (мысалы, 040) белгісі қойылады. Белгі биіктігі өлшем санынын биіктігіндей, өлшем сызыгына

65° бұрыш жасайтын көлбеу кесіндімен қиылысатын, диаметрі 4 мм-ге тең шеңберден тұрады. Егер радиустың өлшемі үлкен болса, онда радиустың өлшем сызығының бөліктері бір-бірімен 90° жасайтын сынық сызыкпен сызылады (1.13 а-сурет).Радиусты көрсететін өлшем санының алдына радиус К. белгісі жазылады (мысалы, К40) жэне бір а әцентрден бірнеше радиустың өлшемдерін қойғанда кез-келген екі радиустың өлшем <§>/ \сызыктарын бір түзудің бойына <уорналастырмайды (1.13 ә-сурет). / ч /

1.13-сурет. Радиустың өлшемдерін көрсету.

Нәрсенің бірнеше бірдей элементгерінің өлшемдерін шығару сызығының сэкісінде көрсете отырып, төменгі жағына элементтердің санын жазады (1.14— сурет). Шеңбердің бойымен бірдей қашықтықта орналасқан элементтердін (мысалы, тесіктердің) өлшемдерін қойған кезде олардың өзара орналасуын анықтайтын бұрыштық өлшемдері қойылмайды, себебі осы элементтердің біреуі қандай да бір симметрия өсінің бойында жатады деп қарасырылады.Мұндай жағдайда тек қана тесіктердің өстері орналаскан шеңбер диаметрінің өлшемі түсіріледі (1.14 а - сурет).

1.14-сурет. Шеңбердің жэне шеңберде орналаскан тесіктердің өлшемдерінтүсіру.

18

4 тесік

4 тесік 0 5

Егер тесіктердің еш қайсысы да симметрия өстері бойында жатпаса, онда бұрыиггы бірінші элементке дейін түсіру керек (1.14 ә - сурет).

1.15-сурет.Тесіктің өлшемдерін түсіру. 1.16-сурет. Үзік өлшем сызықтарынтүсіру.

Сызбаларда тесіктердің тереңдігі бөлшектердің тіліктерінде көрсетіледі жэнетесіктің диаметрін көп жағдайда, тіліктерге сәйкес түсіреді (1.15- сурет). Егерсимметриялы нэрсенің немесе оның жеке симметриялы орналасқанэлементтерінің көрінісі немесе тілігі өске немесе нәрсенің үзік сызыктарынадейін бейнеленсе онда үзік өлшем сызықтарын қолданады (1.16 - сурет).Тесіктердің өлшемдерін тіліктерде және көріністерде түсіру 1.17-кестеде берілген.1.7-кесте. Тесіктердің өлшемдерін түсіру

Тілікте Көріністе

09; Һ11

Көріністе

19

Жалпы жағдайда сызбаларда түзу сызыкты кесінділердің, шенбер доғаларының жэне бұрыштар мен шеңбер диаметрлерінің өлшемдерін түсіру 1.17-суретгекөрсетілген.

1.17- сурет. Сызбаларда өлшемдерді түсіру: а- түзу сызыкты кесінділер жэне шеңбер доғалары; ә- бұрыштар; б- шеңбер диаметрлері.

Фаска өлшемдері бұрыштық өлшемдері арқылы берілген болса, онда олардык өлшемдері 1.18 а - суреттегідей түсіреді. Егер фаска өлшемдері екі сызыктык өлшемдермен берілген болса онда 1.18 э - суреттегідей түсіреді.

1.18- сурет. Фасканың өлшем сызығын түсіру.

Сызбада берілген нәрсені үзіп көрсеткенде өлшем сызығын үзуге болмайдь^(1.19- сурет).

1.19- сурет. Нәрсені үзіп көрсеткенде өлшем сызығын түсіру.

Инженерлік графика. Тлеубердим Қ.Ж., Карденов СӘ.20

2 - тарау. ГЕОМ ЕТРИЯЛЫҚ САЛУЛАР

2.1 Түйіндесулер

Бір сызыктың екінші бір сызықпен немесе үйіінші сызық аркылы тікелей жалғасып ұласуын түйіндесу деп және екі сызықтың бір-біріне жалғасып ұласу нүктесін түйіндесу нүктесі деп атайды.Түйіндесулерді орындаған кезде төмендегідей элементтердің біреуі белгілі болуы керек: түйіндесу нүктесі, түйіндестіру доғасынын центрі жэне осы

доғаның радиусы. Осы аталған элементтердің біреуі белгілі болса онда басқаларын аныктауға болады.Егер түйіндесетін сызык түзу сызық болса, онда түйіндестіретін шеңбердің центрі түйіндесу нүктесі арқылы берілген түзуге перпендикуляр етіп жүргізілген түзу бойында жатады. Егер түйіндесетін сызық шеңбер болса, онда түйіндестіретін шеңбердің центрі түйіндесу нүктесін берілген шеңбердің центрімен қосатын түзудің бойында жатады.

2.1 -сурет. Екі түзу сызыктың шеңбер доғасы бойынша түйіндесуі.

2.1-суретінде СС бұрышын құрай түйіндесетін екі түзу сызық және түйіндестіру доғасынын радиусы К берілген. Түйіндестіру догасының центрін аныктау үшін 1\ және 12 түзулеріне параллель К-га тең қашықтыкта түзулер жүргіземіз. Осы түзулердің киылысу нүктесі О іздеп отырған центрді береді. Содан кейін О нүктесінен // жэне 12 түзулеріне перпендикуляр түсіре отырып, түйіндесу нүктелерін апамыз (К|, К2) және табылған нүктелерді радиусы К-ға тең шеңбер доғасымен косамыз.Екі шеңбердің жанасуында түйіндесу нүктесі олардын 0]

21і

жэне 0 2 центрлерін қосатын түзудің бойындағы шенберлердің киылысатын жерінде болады.

2.2-сурет. Екі шеңбердің жанасуы: а-сырткы; б-ішкі.

Сырткы жанасуда О 1О2 арақашыктығы Щ және К2 радиустарының қосындысына (2.2 а-сурет), ішкі жанасуда 0 і 0 2 аракашыктыгы Кі жэне К2 радиустарының айырмасына (3.2 б-сурет) тек. В өлшемі тапсырманың шарты бойынша беріледі. В=0 болғанда в және 0 2 центрлері бір көлбеу өстің бойында, В>0 болғанда 0 2 центрі жоғарғы өс бойында жэне В<0 болғанда 0 2 центрі төменгі өс бойында орналасады.

2.3-сурет. Түзу сызыктың шеңбер доғасымен түйіндесуі.

Енді түзу сызықтың шеңбер догасымен түйіндесуін қарастырайық. Радиусы Кг ге тең шеңбер доғасы, түзу сызық жэне түйіндестіру догасының радиусы

22

К берілген (2.3 - сурет). Түйіндестіру доғасының центрін табу үшін түзу сызыққа параллель К-ға тең қашықтыкта түзу, ал берілген шеңбер доғасының центрі Орден радиусы (Иі+К)-ге тең көмекші доға жүргізсек, осы көмекші сызыктардың қиылысу нүктесі О іздеп отырган центрді береді.. Бірінші түйіндесу нүктесі ООі кескіндісінің берілген шеңбер доғасымен киылысқан жерінен Кі табылады. О нүктесінен түзу сызыққа перпендикуляр түсірсек екінші түйіндесу нүктесін К2 табамыз. Содан кейін табылған К, және К2 нүктелерін радиусы К.-ға тең шеңбер доғасымен қосамыз.

Я

Екі шеңбер доғасының түйіндесуіне токталайық. Радиустары К| жэне К2- ге тең шеңбер доғалары және түйіндестіру доғасының радиусы Я берілген (2.4 - сурет). Берілген доғалардың центрлері Оі мен 0 2-ден радиустары (Кі + К)-ға жэне (К2 + К.)-ға тең екі көмекші шеңбер доғапарын жүргіземіз. Осы доғалардың қиылысу нүктесі түйіндестіру доғасының центрін береді. О нүктесін 0] және 0 2 нүктелерімен қоссак түйіндесу нүктелерін Кь К2 аламыз. Содан кейін табылған К] және К2 нүктелерін радиусы К-ға тең шеңбер доғасымен косамыз.

Бөлшектердің түйіндесуін орындауга мысал қарастырайық (2.5-сурет). Бөлшектерді сызу келесідей ретпен жүзеге зсырылады:1)берілген өлшемдер бойынша Оі, 0 2, Оз центрлерін аныктау үшін бөлшектердің симметриялык және ортапық сызыктар жүргізіледі (2.5 а-сурет);2) Оь 0 2, 0 3 центрлерінен диаметрлері В ь Щ В3 тек шеңберлер, радиусы Кь К2, К3 тең шеңбер доғалары мен симметриялык өстеріне параллель және 3 аралықТа жаткан түзу сызыктар жүргізіледі (2.5 ә-сурет);

23

г

а о, э

юN.

о.

осо

бЬ 025 И25

026 2 отв.

а , =25я 2=зоК3=201*4=10а 5= юКб~26Э,=25Р 2=30Э3=263=16

орындауэ-шеңберлерді жэне түзулерді түсіру; б- түйіндесулерді салу; в-өлшемдерді түсіру.

түиіндестіру3) бөлшектердің пішіндерін келесідей ретпен бастырады: догалары, негізгі шенберлер мен догалар және түзу сызыктар (2.5 6-сурет);4) сызбалар орындалып болганнан кейін барлық артық сызыктар мен белгілеулер алынып тасталынады да, өлшемдерін түсіреді (2.5 6-сурет).

24

2.2 Эвольвент

Казіргі кезде техникада тісті дөңгелектер тістерінің профилі негізінен эвольвенттік қисық бойынша орындапады. Шецбердің эвольвенті деп, негізгі шеңбер бойымен сырғанамай домалайтын түзудің нүктелері сызатын кисыксызыкты айтады.

Эвольвент

2.6-сурет. Эвольвент сызығын салуға арналған сұлба

Енді эвольвенттің қалай салынатынын карастырайық (2.6-сурет). Центрі О нүктесі болатын шеңбер сызамыз және шеңбердің бойынан А нүктесін таңдай отырып, осы нүкте арқылы шеңберге жанама жүргіземіз. Алынған жанама түзу сызыкты А нүктесінен бастап ұзындыктары бірдей болып келетін бірнеше кесінділерге А-1, А-2, А-3 А-4, А-5,... бөлеміз жэне негізгі шеңбердің бойына А нүктесінен ұзындықтары салынган кесінділердің ұзындыктарына тең доғаларды А -1 , А -2, А -3, А -4, А-5,... өлшеп сапамыз. Түзуді шеңбердің бойымен сырғанатпай домалатканда 1 нүктесі 1 нүктесімен,2 нүктесі 2 нүктесімен, 3 нүктесі 3 нүктесімен, 4 нүктесі 4 нүктесімен, 5 нүктесі 5* нүктесімен,... беттесу керек. Ары карай 1, 2\ 3*, 4, 5‘,...нүктелерін шеңбердің центрімен коса отырып, алынган радиустерге жанамапар жүргіземіз. Содан кейін осыған дейін түзу сызыктың бойына салынган А-1, А-2, А-3 А-4, А-5,...кесінділерін (немесе А-1*, А-2*, А-3*, А-4*, А-5’,... догаларын) жүргізілген жанамапарга өлшеп саламыз. Алынган нүктелерді А|, Аг, Аз, Ад, А 5... эріптермен белгілей отырып, оларды кисык сызық аркылы коссак онда эвольвент сызығы шыгады.Эвольвент кисыгын салғанда шеңбер бойымен домалайтын түзу сызык жасауіиы тузу деп, ал осы түзу сызык домалайтын шеңбер негізгі шеңбер деп аталады.

Инженерлік графика. Тлеубердин Қ.Ж., Карденов С.Ә.

3-тарау. СЫЗБАЛАРДАҒЫ КӨРІНІСТЕР

3.1 Негізгі көріністер

Нэрселер (бұйымдар, ғимараттар және т.б.) өзара перпендикулярпроекциялар жазыктықтарына тік бұрышты (ортогональ) проекциялау эдісібойынша кескінделеді және кескіндеу барысында тік бұрышты проекциялауэдісінің барлык заңдылыктары мен қасиеттері еақталады. Бұл әдістіңтеориялык негіздері сызба геометриясы пэнінде окытылады. Сызбадағыкескіндер құрылымына байланысты көріністер, тіліктер жэне кималар болыпбөлінеді. МЕСТ 2.305-68 бойынша проекциялаудың негізгі жазыктығы ретіндекубтың негізгі алты жағы қарастырылған. Оларға өзара перпендикулярорналасқан 1,2 және 3 жазыктыктар, сондай-ақ оларға параллель болып келетін4,5 жэне 6 жазыктыктары жатады. Нәрсені кубтың ішіне орналастыра отырып,тік бұрыштап проекциялау нәтижесінде оның алты көрінісін алады (3.1-сурет). Көрініс - нәрсе бетінің бақылаушыға бұрылған бөлігінің кескіні.Нәрсе кубтың жағы мен бақылаушының аралығында орналаскан деп қарастырылады. Негізгі көріністердің атаулары бакылаушының карау бағытымен сәйкес қабылданады.

Аетынгы көрініс

Сол жақ көрініе Арпщы көрінпОң жпц көрініс Алдымиы көрініс

(Басты көрініс)Үстіңгі көрініс

3.1-сурет. Негізгі көріністерді сызбада орналастыру.

Фронталь проекция жазьщтьиы

проекция жазьщтыгы

Горизонталь проекция жазьщтьиы

26

Кубтың бір жағындағы көріністің тік бұрышты проекциясын оның алдыцгы көрінісі, кубтың екінші жағындағы бұйымның тік бұрышты проекциясын оның үстіңгі көрінісі, сондай-ақ кубтың үшінші жағындағы бұйымның тік бұрышты проекциясы — сол жақ көрінісі, төртінші жағындағы проекциясы - оц жақ кәріиісі, бесінші жағындағы проекциясы - астыңгы көрінісі және аптыншы жағындағы проекциясы — артқы кәрінісі деп аталады. Баскаша айтканда алдыңғы көрініс деп фронталь проекциясын, үстіңгі көрініс - горизонталь проекциясын жэне сол жак көрініс профиль проекциясын айтады. Сызуда проекция өстерін (х, у жэне т) жүргізбейді жэне нүктелердің проекцияларын белгілемейді.

3.2 Жергілікті жэне қосымша көріністер

Нэрсенің фронталь проекция жазыктығындағы кескіні бас көрініс деп аталады. Басты көрініс бұйымның формасы мен өлшемдері турапы неғұрлым толык мағлұмат береді. Нэрсенің қалған көріністері сызбада бас көрініспен проекциялық байланыста орналастырылады. Сызбадағы көріністер санын мүмкіндігінше аз қолданған жөн, бірақ олар нәрсенің барлық бөліктерініңгеометриялық П1Ш 1Н1 менөлшемдерін толық аиқындауға жеткілікті болулары керекжэне көрінютердің саныназаитукөрінбейтінкөріністерде

үшін нэрсенщбөліктерін

үзілме

г• ф{

я»

сызыктармен сызуга болады.3.2-сурет. Жергілікті көріністерді түсіру.

Кейбір кезде тұтас көріністі орындау міндетті емес. Оның орнына нэрсенің керекті бөлігінің проекциясын көрсету жеткілікті. Нэрсенің керекті бөлігінің проекциясын жергілікті көрініс деп атайды. Сызбада жергілікті көріністі қолданғанда қажетсіз, көлемі үлкен эрі күрделі салулар орындапмайды (3.2- сурет). Егер нәрсенің қандай да бір бөлігі негізгі көріністердің біреуінде пішіні мен өлшемдері өзгертілмей проекцияланбайтын болса, онда қосымша көріністер колданылады.

15-2СР 1 5 -2 0° 15-20Р

5 тіп 5 тіп 5 тіп 5 тіп

3.3-сурет.Көріністерді, тіліктерді, қималарды 3.4-сурет.Бұрылу белгілерібелгілеуде колданылатын нұсқамалар.

27 I

Косым ша көріністің үстіне де, жергілікті көріністердегідей нұсқама сызылып (3.3-сурет), одан кейін казак алфавитінің бас әріптері жазылады. Қосымша көріністі бұрып кескіндеуге де болады жэне бұрылған косымша көріністі көрсету үшін, бұрылу белгісі қолданылады (3.4-сурет).

а А а б А О

3.5-сурет. Қосымша көріністерді түсіру.

Косымша көріністің жергілікті көріністен айырмашылығы, олар кубтың жактарына (негізгі проекциялар жазыктықтарына) параллель болмайтын жазықтықтарға проекцияланады (3.5-сурет).

3.3 Ш ығару элементі

Нәрсені бейнелегенде оның кандай да бір бөлігінің өлшеміне, пішіміне т.б. косымша түсіндіруді кажет етсе, онда оны үлкейте отырып, бөлек қосымша орындайды. Осы косымша орындау иіыгару элементі деп аталады.Шығару элементі нәрсені бейнеленгенде қарастырылмаған мэліметтерге ие болуы және салынуы баскаша болуы мүмкін (мысалы, бейнелетін нәрсе- көрініс, ал шығаруэлементі-тілік).Сызбада шығару элементі орналаскан жер жіңішке тұйыкталған тұтассызыкпен белгіленеді (3.6- сурет).

А(5:1)

3.6-сурет. Шыгару элементі.

Шығару элементінің белгіленуін, шығару сызыгының сәкісіне казак алфавитінің бас әріптері аркылы немесе бас әріптерді араб сандарымен катар жазады (мысалы, А, А1,А2 ). Шыгарылган элементтің үстіне эріп және оның масштабы койылады мысалы, А (5:1). Шыгарылган элементті сызбада бейнелетін нәрсенің касына мүмкіндігінше жуық орналастыру керек.

і

28

4-тарау. СЫЗБАЛАРДАҒЫ ТІЛІКТЕР МЕН ҚИМАЛАРI

4.1 Т іліктер

Нэрсенің бір немесе бірнеше жазыктықпен ойша қиылған кескінін тілік деп атайды. Тілікте қиюшы жазықтықта пайда болған нәрсенің пішіні мен оның арғы жағындағы бөлігі кескінделеді (4.1а-сурет). Егер қажеті болмаса киюшы жазықтықтан кейінгі орналасқан нэрсенің кесіндісін толыктай көрсетпесе де болады (4.1ә-сурет). Нэрсенің киюшы жазыктағы кескінін шартты түрде сызықтау арқылы көрсетеді. Сызыктау сызыктарын біркелкі (аракашықтыктары бірдей болуы керек) жэне 45° бұрыш арқылы жүргізеді. Сызыктау сызыктарын сызбада солға немесе оңға карай жүргізуге болады, бірак бір бөлшек үшін міндетті түрде тек бір бағытта жүргізілуі тиіс. Сызбада қиюшы жазықтықтың орны жуан үзік сызықпен көрсетіледі. Осы үзік сызықка перпендикуляр екі нұскама салынады. Нұсқамалар қима сызығының сыртқы шетінен 2 - 3 мм қащыктықта орналасады.

ә

4.1-сурет. Тшіктер.

Нұсқамалардың сырт жагына казак алфавитінін бас эрпі екі рет жазылады. Тіліктің жогаргы жагына бұл эріптер сызықша арқылы жазылып, төменгі жагынан жіңішке сызык сызылады. Егер киюшы жазыктык бөлшектің симметрия жазыктыгымен дэл келсе, онда тілікті сәйкес көріністің орны.иа орналастырады. Мұндайда киюшы жазыкгықтьщ орны сызбада көрсетілмейді және тілік белгіленбейді. Тілік пен киманың айырмашылыгы: киманы салганда тек қиюшы жазыктыктың тікелей өзінде жаткан фигура ғана көрсетіледі, ал тілікті салганда қима фигурасына киюшы жазыктықтың ар жагында жатқандарды да ескеру керек..Баскаша тілікте қимада пайда болган пішін мен нәрсенін киюшы жазыктыктынаргы жағындагы оөліп кескінделеді

4.2 Тіліктердің классификациясы

Тіліктер қиюшы жазыктыктардың санына байланысты:а) карапайым - егер киюшы жазыктык біреу болса;б) күрделі — егер бірнеше қиюшы жазыктык болса.

Қарапайым тіпіктер қиюшы жазыктыктың горизонталь проекция жазыктығымен салыстырғандағы орнына карай горизонталь, вертикальжэне көлбеу болып үш түрге бөлінеді:а) горизонталь тіпік- киюшы жазыктык горизонталь проекция жазыктыгына параллель орналаскан (4.2-сурет);б) вертикаль тілік - киюшы жазыктык горизонталь проекция жазыктыгына перпендикуляр орналаскан;в) көлбеу тілік - киюшы жазыктык горизонталь проекция жазыктыгына кандай да болмасын тік емес бұрыш жасай орналаскан (4.3 э,б-сурет).

4.2-сурет. Горизонталь тілік.

Вертикаль тіліктер өз кезегінде фронталь тілік жэне профиль тілік болып екі түрге бөлінеді:а) фронталь тілік - киюшы жазыктык фронталь проекция жазыктыгына параллель орналаскан (4.1 -сурет);

( В

30

б) профиль тілік- қиюшы жазыктық профиль проекция жазыктыгына параллель орналасқан (4.3 я-сурет).

а

4.3-сурет. Тіліктер: а-профиль тілік; э,б- көлбеу тілік

Күрделі тіліктер сынық және сатылы тіліктерге жіктеледі:а) егер қиюшы жазыктыктар өзара параллель болса, онда мұндай тілік сатылы тілік деп аталады (4.2-сурет);б) егер қиюшы жазыктыктар өзара қиылысса, онда мұндай тілік сынық тілік деп аталады (4.4-сурет).

4.4-сурет. Күрделі тіліктер: а- сатылы; э- сынық.

Сондай-ак егер киюшы жазыктык нәрсенің ұзындыгы немесе биіктігі бойымен бағытталған болса онда тілік бойлыц, ал егер нәрсенін ұзындыгына немесебиіктігіне перпендикуляр бағытталғанболса онда тілік көлденец деп аталады.Нэрселердін жұка пластина тәріздібөліктері мен беріктілік үшінкапдырылған кабырғалары жэне т. б.,бойлық тіліктерде қиьшмаған түрінде көрсетіледі. 4.5-сурет. Жергілікті тілік.

Нэрсенін жекеленген қажетгі бір бөлігінің ішкі жағын көрсетуге қолданьшатын

тілікті жергілікті тілік деп атайды.Сызбада жергілікті тілік жіңішке ирек сызықпен көрсетіледі (4.5-сурет).

4.3 Қималарв

Нәрсені бір немесе бірнеше жазыктықпен ойша киганда пайда болған пішіннің кескінін кима деп атайды. Қимада нәрсенін жазыктыкта орналасқан бөлігі ғана кескінделеді жэне оны сызбада тұтас жіңішке сызыкпен сызыктау арқылы көрсетіледі. Жалпы жағдайда сызбаларда киюшы жазыктықтың орынын тіліктегі сиякты белгіленеді. Қималар сызбада орналасуына байланысты: қабаттасқан қима жэне шығарылған қима болыпбөлінеді (4.6-сурет).

А-А

4. 6-сурет. Қималар: а,б- шығарылған; ә- кабаттаскан

32

Қабаттаскан қима нәрсе кескінінің үстіне, ал шығарьшған қима сызба аумағының кез келген бос орнына сызылады. Қабаттаскан қима пішіні тұтас жіңішке сызықпен, шығарылган қиманың пішіні негізгі сызықпен жүргізіледі.а "1 ә "1

4.7-сурет. Симметриялы емес қималар: а - бөлшектердің үзілуінде; э- қабаттаскан.

Қабаттасқан немесе шығарылған кималардың симметриялық өстері жіңішке сызықпен сызықтау арқылы көрсетіледі, қиманы әріптермен белгіпемейді және нұсқамалар колданылмайды, сонымен катар кию сызығын жүргізбейді.

ш

Симметриялы емес қабаттасқан қималарда қию сызыктары жүргізіледі, бірак олар әріптермен белгіленбейді (4.7-сурет).

А-А А-А

4.8-сурет. Қиюшы жазықтык тесікті немесе ойықты шектейтін айнапу бетініңөсі арқылы өтеді.

Егер киюшы жазықтық тесікті немесе ойыкты шектейтін айнапу бетінің өсі арқылы өтсе, онда кимадагы тесіктің немесе ойыктың пішінін толыктай көрсетеді (4.8-сурет). Қосымша ескеретін жагдай, егер қима жекелеген бөліктен тұратын болса, онда киманың орынына тілікті колданган дұрыс (4.9-сурет).

33 -;ч

4.9-сурет.

4.4

Жекелеген бөліктен тұратын қиманың орынына

А-А

М атериалдардың графикалы қ белгіленулері

4.10-сурет. Сызыктау сызыктары.

тілікті қолдану.я

Материалдарды белгілеуге қолданылатын сызыктарды сызъщтау сызықтары деп атайды. Сызбада тіліктер мен кималарды орындаған кезде нәрселердің «кесілген» бөліктері сызықталып көрсетіледі. Металдан немесе металдар қорытпасынан жасалған абұйымдарда өзара параллельорналасатын сызықгаусызыктары, сызба өрісі жиегінің сызыктарына 45° бұрыш жасай оң немесе сол жаққа қарай, бір бағытта жіңішке тұтассызықтармен көлбеу сызыкталадыжәне бұйымның барлық қималары бірдей сызыкталуы тиіс (4.10 а- сурет). Сызыктау сызықтарының арақашыктығы сызыкталатын бөлшектердің ауданынабайланысты 1... 10 мм аралығында алынады. Егер нэрсенің пішін сызыктары немесе өстік сызыктары 45° кұрай орналасатын болса, онда сызыктау сызыктарын 30° немесе 60°-тык бұрыштармен көлбей жүргізіледі (4.10 э- сурет).

34

Табиғи тас 11 Щ Р

Ькі оөлшектщ шектес (катар орналаскан) қималарын орындағанда сызықтау сызыктарының көлбеулігін әр түрлі бағытта орындайды немесе сызыктау сызыктары арақашықтығының өлшемдерін өзгертіп апады (4.10 б- сурет). Бұйымдарды жасауда колданылатын материалдарға байланысты эр түрлі сызыцталады. Сызбаларда материалдардың графикалық белгіленулері МЕСТ 2.306-68 сәйкес алынады (4.1-кесте).

4.1-кесте. Материалдардың графикапык белгіленулеріМатериалдар Белгіленуі

Метапдар, олардың корытпалары

Металл емес материалдар (төменде аталғандардан тыс)

Ағаш

Керамика жэне силикат материалдар

Бетон

Шыны жэне жарык өткізетін баскаматериалдар

Сұйыктар

35

5-тарау. КОНУСТРУКТОРЛЫ Қ ҚҰЖАТТАРДЫҢ БІРЫ ҢҒАЙЖ ҮЙЕСІНІҢ (КҚБЖ ) НЕГІЗГІ ЕРЕЖ ЕЛЕРІ

5.1 Буйым және оның түрлері

Өндірісте жасалуға тисті кез - келген нәрсені немесе нәрселер тобын бұйым деп атайды. Қолдану мақсатына байланысты бұйымдар, негізгі өндірістік бұйымдар жэне көмекші өндірістік бұйымдар болып бөлінеді. Негізгі өндірістік

бұйымдарга таратуға (сатуға) арналған нәрселер (мысалы, машина, станок, т.б.), ал көмекші өндірістік

Болшек Құрастырубірлігі

Кешен

Құрастырубірліктері

- Бөлшектер

Кешен

Қурастырубірліктері

Болшектер

- Жиынты

бұйымдарға өнеркэсіптің өз

Жиынтық

Құрастырубірліктері

қажеттілігіне жаратуга арналған бұйымдар жатады.Таратуға (сатуға) және сонымен қатар өз кажеттілігіне жарату үшін шығарылатын бұйымдар негізгі өндірістікбұйымдарға жатқызылады.МЕСТ 2.101-60 бойынша келесідей

бұйымдар түрлері тағайындалган: а)бөлшек;

- Бөлшектер| ә)құрастыру бірлігі;б)жиынтық;в) кешен.

4.16- сурет. Бұйым түрлерінің сұлбасы.

Құрастыру операцияларынсыз атауы жэне маркасы бойынша бір текті материалдан жасалатын бұйымды бөліиек деп атайды.Құрастырылу бірлігі деп құрамына енетін бөліктері оларды жасайтын өндіріс орнында құрастыру операциясымен біріктірілген (бұрау, дәнекерлеу, т.б.) бұйымдарды айтады. Мысалы, сағат, компьютер, автомобиль т.б. жатады. а э

чтттг ^ • і. * г “ * * * V . 1» і *«►«* 4 • ^ у ” ф * * * 1

-«йш а ь ім ; . , .

т

4.16- сурет. Бұйымдар: а-бөлшек; ә-құрастыру бірлігі.

Жиынтық деп оларды жасайтын өндіріс орнында құрастыру операциясымен біріктірілмеген, бірақ жалпылай пайдалану барысында көмекші сипаттағы міндеттерді атқаратын бұйымдар жиынтығын айтады.

36

Мысалы, кұралдардың жиынтығы, жабдык-саймандардың жиынтығы, т.б. Кешен деп оларды жасайтын өндіріс орнында кұрастыру операциясымен біріктірілмеген, бірақ өзара байланысы бар қызметтерді орындауға кажетті екі немесе одан да артық бұйымдарды айтады. Кешенге, негізгі кызмет аткаратын бұйымдардан баска, көмекші кызмет аткаратын бөлшектер, кұрастыру бірліктері мен жиынтыктар кіруі мүмкін. Мысалы, цех-автомат, корабль, бұрғылау құрылғысы, автоматты телефон станциясы.Бұйымдар кұрама бөлігіне байланысты келесідей түрлерге бөлінеді:

а) ерекшеленбеген- кұрама бөлігі болмайды (бөлшектер);б) ерекшеленген -екі жэне одан да көп кұрама бөліктен тұрады (кұрастыру бірлігі, кешен, жиынтық).Бұйымдар, оларды жасайтын өндіріс орнында толыктай жасалуы мүмкін, кей жағдайда, оның қандай да бір құраушы бөліктері дайын күйінде баска өндіріс орнынан алынады. Баска өндіріс орнынан алынатын бұйым бөліктерін сатып алынган бөлшектер деп атайды. Сатып алынатын бөлшектерге: подшипниктер, бекіту бөлшектері, т.б. жатады.Кез келген бұйым белгілі бір конструкторлық кұжаттардың негізінде

жасалады. Конструкторлык кұжаттарда бөлшектер мен құрастырылған бұйымдарды жасау, бакылау жэне кабылдап алу, сонымен қатар пайдалану үшін керекті мағлұматтар беріледі.Конструкторлык кұжаттарды мазмұнына карай графикалық және тексті кұжаттар болып бөледі. Графикалык кұжаттарда әр түрлі сызбалар мен сұлбалар және бұйым туралы графикалык мәліметтер көрсетіледі.Графикалык * құжаттар келесідей түрлерге бөлінеді:

Бөлшектің сызбасы - бөлшектін кескіні мен оны жасауға, тексеруге кажетті мәліметтерден тұратын құжат.Қүрастыру сызбасы - кұрастыру бірліктерінің кескіні мен оларды кұрастыруга (жасауға), тексеруге және баскада қажетті мәлеметгер көрсетілетін кұжат. Жалпы көрініс сызбасы - бұйымның кұрлымын жэне оны кұраушы бөліктерінін өзара эрекеттестігін аныктайтын, сонымен катар бұйымның калай жұмыс атқаратынын түсіндіретін кұжат.Жалпы көрініс сызбасы бұйымды жобалаудың алгашқы сатыларында дайындалады (техникалык ұсыныс, эскиздік және техникалық жоба). Ол жобалау құжаттарына жатады.Теорияпық сызба- бұйымның геометриялык пішінін жэне оны кұраушы

бөліктерінің орналасу координатасын аныктайтын кұжат. Ауқымдық сызба-бұйымнын оңайлатылган кескіні мен сыртқы немесе ішкі шекті шамаларын аныктайтын өлшемдері көрсетіпетін кұжат.Монтажды, Электрмонтажды, Орайтын (буып-түйетін) сызбалар- 4>ұйымнын оңайлатылған (жеңілдетілген) кескіні, • сонымен қатар аталган операцияларды жүзеге асыру ушін кажетті мәлеметтер көрсетілетін кұжат. С^ба-бұйымның құраушы бөліктерін шартіы түрде кескіндей немесе белгілей отырып (масштабсыз орындалады), олардың арасындагы байланысты көрсететін кұжат.Текстік кұжаттарды карастырайык. Бұйымды және оның кұраушы бөліктерін толыктай немесе бір жакты аныктайтын кұжатты, негізгі

37

конструкторлыц құжат деп, ал кұрастыру бірлігінің, жиынтыктың немесе кешеннің құрамын анықтайтын құжатты арнама деп атайды. Негізгі конструкторлық құжат ретінде: бөлшектер сызбасы-бөлшектер үшін; арнама- кұрастыру бірліктер, жиынтық және кешендер үшін кабылданады.

5.1-кесте.Жалпы көрініс сызбасы мен қүрастыру сызбасының айырмашылығы

Өзгемелікбелгіъері

Жалпы көрініс сызбасы

Қүрастыру сызбасы 3

МЕСТ 2.118-73, 2.119-73, 2.120-73 2.109-73Қ ұж ат м ы ңмаксамыэ

бойышиа

Бұйымның ж үм ы с сызбаларын өңдеуге, жетілдіруге арналган жэне бас коиуструкт ор 0 а сакт алады

Технол огиял ьщ қужам болып табылады жғне барболииктерді курастыруга арналган * ^

Кесінйілердің саны бойышиа

Барльщ болшектердің пішінін к&рсетуге болады

Буйымды құрастыруга жғне бакрмлауга жеткілікті

кескіндер қарастырыладыӨлмемдері Ауқымдык, к^растыру өлш емдері жэне

дэлдік шегі мен қондырүларАуқымдьщ жғне қосащ ы олшемдер

Бүйымныңж екелегенқураушыбөліктері

Бепинердіңкедір-бұ&ыр-лыгы

Жеке А 4 піішмЬегі қагазга немесе буйым кескінделген бетме с алы н абы жэне бүйымның қураушы бөліктерінің кестесі толтырылады

Конструктордың рүкраты бойынма қойылады

Арнамалар жеке қагаздарга толтырылады

Қүрастыру сызбасы бойыниіа оңделетін бетмерге гана қойылады.

Конструкторлық кұжаттар орындау әдістеріне жэне колдануына байланысты келесідей түрлерге бөлінеді:Оригиналдар - түпнүсқаларын жасауга арналган, кез-келген материалга орындалатын кұжат.Түпнұсцалар- тиісті атқарушылардын (конструктордың, тексерушінің, бекітушінің, т.б.) колдары койылған, сонымен катар құжаттар көшірмесін бірнеше рет кайталап түсіріп алуга арналган, кез-келген материалга орындалатын құжат.Дубдикаттар - түпнүскамен катар заң күші бірдей жүретін, көшірмесін кайталап түсіріп алуга арналган, кез келген материалга орындалатын түпнұскалар көшірмесі.Көшірмелер - түпнұскамен (дубликаттармен) барабарлыгын камтамасыз ететін тәсілмен орындалган, өндірісте тікелей бүйымды жасау, пайдалану және жөндеу кезінде колданылатын кұжаттар.Жаңа бұйымды жасау жэне оган тиісті конструкторлық күжаттарды дайындау жалпы жагдайда бес сатыдан тұрады (МЕСТ 2.103-68).Олардың алгашкы төрт сатысын:техникалык тапсырма, техникалык ұсыныс, эскиздік жоба, техникалык жоба, жобалык кұжаттары кұрайды, ал соңгы сатысында - жұмыс құжаттары дайындалады.

38

6-тарау. БӨЛШ ЕКТЕРДІҢ БҰРАНДАЛЫ ЭЛЕМЕНТТЕРІНІҢ КЕСКІНІ

6.1 Бұрандалар туралы жалпы түсініктер

Түзудің өзіне параллель өстен айналуы кезіндегі бір нүктесінің біркалыпты жылжуы нәтижесінде пайда болатын сызықты цилиндрлік бұранда сызық деп атайды. Цилиндрдің бір жасаушысының бойындағы кисық сызықтың катар тұрған екі нүктесінің арасындағы бөлігі бұранда сызыктың орамы деп, бір орамның биіктігі бүранда сызығының қадамы деп аталады. Цилиндрлік бұранда сызыктың кез - келген нүктесіне жүргізілген жанама жазыктығының көлбеу бұрышы түракты болады және бұранда сызығының көлбеу бұрышы болып табылады.І Н Н І Н Ш Ш И В Ш І ШЫ й • в

6.1 - сурет. Цилиндрлік бұранда сызық

Цилиндрлік бұранда сызыктың проекцияларын салу үшін цилиндрдің проекциялары кескінделеді (6.1-сурет). Горизонталь проекциядағы шеңберді тең 12 бөлікке бөледі. 1,2,3,... сызықтары берілген нүктенің бірдей уақыт аралыктарындағы цилиндрдің бетімен жылжыгандагы көтерілу деңгейі болып табылады. Цилиндр бетімен біркапыпты козғалатын нүктенің бастапқы орны ретінде А нүктесін таңдап анынады. А нүктесі горизонталь проекциядагы шеңбердің 1/12 бөлігіне бұрылганда, цилиндрдін биіктігінің 1/12 бөлігіне жылжиды т.с.с. Нүктелердің проекцияларын рет-ретімен тізбектей косканда бұранда сызыктың фронтапь проекциясы шыгады және бұранда сызыктын горизонталь проекциясы шеңбер, цилиндрдін бүйір бетінің горизонталь проекциясымен беттеседі. Қорыта айтсак, цилиндрлік

39

бұранда сызықгың фронталь проекциясы синусоида, ал горизонталь проекциясы шеңбер болып шығады. Өспен қиылыскан және өсті бірқалыпты айналып отыратын түзудің бойымен бірқалыпты іргерілемелі козғалған нүктенің таекториясы кеңістіктік кисық сызық болады. Мұндай қисық сызыкты конустық бұранда сызык деп атайды. Конустык бұранда сызыкты кескіндеу үшін конустың биіктігін және конустың табанындағы шеңберді бірдей тең бөліктерге бөліп, жасаушыларын жүргізеді (6.2- сурет). 1, 2, 3,... сызыктары қарастырып отырған нүктенің бірдей уақыт аралығындағы жасаушы бойымен жылжығандағы көтерілу деңгейі.

о

6.2-сурет. Конустық бұранда сызық

Біркалыпты қозғалган нүктенің бастапкы орны деп А нүктесін алайық. Жасаушы түзу шеңбердің 1/12 бөлігіне бұрылғанда, нүкте конустың

• биіктігінің 1/12 белігіне жылжиды т.с.с. Нүктенщ проекцияларын тізбектей косқанда конустык бұранда сызыктың фронталь проекциясы қисық ( амплитудасы кеми беретін синусоида), ал горизонталь проекциясы Архимед спиралі деп аталатын кисык сызык болады. Өйткені жазбадағы нүктенің біркапыпты бүрыштық козғапысына, нүктенің радиус бойымен біркапыпты жылжуы сәйкес келіп отырады.

В

40

Конустың бір жасаушысының бойындағы катар екі нүктесінің арасындағы бөлігі бұранда сызықтың орамы деп, ал орамның өс бойымен алынған биіктігі конустық бұранда сызықтың қадамы деп аталады.

6.2 Буранданың негізгі параметрлері

Бұранда тіпінген бөлшектің пішіні бойынша цилиндрлі жэне конусты бұранда болып бөлінеді (6.3, 6.4-сурет). Цилиндрлі бұранда кеңінен таралған және үлкен қолданысқа ие. Конусты бұрандалар көбінесе кұбырларды жалғастырғанда колданылады. Себебі олар тығыздыкты жаксы қамтамасыз етеді.

6.3-сурет. Цилиндрлі бұранда кескіні. 6.4-сурет. Конустық бұранда кескіні.

Бұранда өсі - бұранданы құрайтын жазық профильдің винттік қозғалысын жүзеге асыратын түз. Профильдің бүйір жактары бүйір беттерде жататын түзу сызыкты бөліктер. Бұрандалардың орналсуына байланысты: сырткы бұранда және ішкі бұрандаларға бөлінеді. Сырткы беттерге ( сырықтарда немесе кұбырларда) орындалатын бұрандаларды сырткы бүранда, ал ішкі беттерге (гайкаларда немесе муфталарда) орындалатын бұрандаларды ішкі буран да деп атайды.Бұранданың негізгі геометриялық параметрлері (6.4-сурет): сі (О)- бұранданың сырткы диаметрі, яғни бұранда орамының сырткы төбелері аркылы жүргізілген цилиндр диаметрі (с! ) немесе ішкі бүранда ойысы диаметрі (О). Бұл диаметр көптеген бұрандалар үшін номинал диаметр ретінде кабылданады.

сіі (Оі)-бұранданын ішкі диаметрі, бұранда орамының ішкі табандары аркылы жүргізілген цилиндр диаметрі (сі|) немесе ішкі бүранда төбесі диаметрі (Оі).сІ2 (0 2 )-бұранданың орта диаметрі, қосылыстарда ішкі жэне сырткы бұрандаларда бірдей болады және бұранданы шартты түрде бейнелегенде оны көрсетпейді.

Инженерлік графика. Тлеубердин Қ.Ж., Карденов С.Ә.- Ш ' И Д Ш'% Л>- 2 . I ■ * 4 * у І Т - { '■ '■’ » А » # 4 * * ' 'V * 1 І і -Іъ'* - § « •* * * * £ * Щ й * * г * ‘й ' ^ ш г . г « * ? = ? "* ■

41

Бұранда профилі

Болт

Кескіш

6.4-сурет. Бұранданың непзгі параметрлері: а-сыртқы бұранда; э-ішкібұранда.

Бұранда профилі - бұранда өсі арқылы өтетін бұранда жазыктығы пішінінің қимасы. Бұрандалар профилі бойынша: үшбұрышты, төртбұрышты, трапециялы, жұмыр, т.б. болып бөлінеді.Р - бұранда қадамы, бұранда өстеріне параллель бағытталған катар орналасқан аттас профильдердің бүйір жактауларының арақашықтығы.

42

Цилиндрлі бүрандалар

һ (12) - гайка мен винт орамы жанасатын профильдің жұмыс биіктігі.Н (У - үшкір бұрыш профилінің биіктігі, оны тапқанда профильдің бүйір

жактарын өзара қиылысқанша созады.а - бұранда профилінің бұрышы, профильдердің бүйір жактауларының арасындағы бұрыш.п- кіріс саны, бұрандалар кіруіне байланысты, бір жэне көп кірісті болып бөлінеді. Бұранда сызыктарын өзара параллель етіп бірнешеуін қатар жүргізуге болады жэне ондай бұрандаларды көп кірісті бүрандалар деп атайды. Техникада негізінде жасалу технологиясының жеңілдігіне байланысты бір кірісті бұрандалар колданылады. Ал көп кірісті бұрандалар тек жүк көтеретін винттерде пайдаланады, себебі олардың пайдалы эсер коэффициенті жоғары және оларды дайындау технологиясы күрделі. і- бұранда жүрісі, гайканың бір айналу кезіндегі өзінің өсі бойымен

жылжу шамасын көрсетеді. Бұранданың жүрісімен бүранда қадамы арасындағы тәуелділік келесі формула бойынша анықталады:

I = п Р, мұндағы п- кіріс саны.Бұрандалар винт сызыктарының бағыттарына байланысты оң жэне сол

бағыттағы бұранда болып бөлінеді. Оң бағыттағы бұрандада винт сызығы солдан оңға карай жоғары, ал сол бұрандада оңнан солға қарай жоғары жүреді. Техник саласында негізінен оң бұранда кеңінен таралган. Сол бұранданы арнайы жагдайларда ғана қолданады.

Бұрандалар пайдалануына байланысты бекіту бұрандапары және жүрістік бұрандапары болып екі топқа бөледі. Бекіту бұрандапары бұйымдарды біріктіру үшін колданылатын бөлшектерде, ал жүрістік бүрандалар домкраттарда, пресстерде кездеседі.

Бұрандалы жұіітардың осі

6.5-сурет. Метрлік бұранданыК профилі.43

Метрлік бұрандалардыц негізгі МЕСТ9150-81 бойыншаөлшемдеріанықталады және 1-600 мм аралығындағы диаметрлер үшін колданьшады. Метрлік бұранданың басты параметрлері — оның номинал қадамы Р. Диаметрлер мен қадамының кейбір мәндері көрсетілген. Бұл ең көп тараған бекіту бұрандасы.

диаметрі мен 6.1 - кестеде

6.1-кесте. Метрлік бұранда диаметрлерінің жэне қадамдарының мәндері(МЕСТ 8724-81)

Қатарларга арналган бурандалар диамегрі, мм

1-ші катар

6

8

10

12

16

20

24

30

2-ші қатар

14

18

22

27

3-ші қатар

7

9

11

16

17

25

(26)

(28)

Қадам Р, ми♦ •іріқадам

1 1

1,25(1,25)

1.5(1,5)1,75

ұсақ қадам

0,75; 0,5

0,75; 0,5

1; 0,75; 0,51; 0,75; 0,5

1,25; 1; 0,75; 0,5

1; 0,75; 0,5

1.5; 1,25; 1; 0,75; 0.5

2 1,5; 1,25; 1; 0,75: 0.5

1.5; (1)

2

2,52,52,53

1,5; 1; 0,75; 0,5

1,5; (1)

2; 1,5; 1; 0,75; 0,5

2; 1,6; 1; 0,75; 0,5

2; 1,5; 1; 0,75; 0,5

2; 1.5; 1; 0,75

2: 1,5; (1)

1>53 2; 1,5; 1; 0,75

2; 1.5; 13,5 (3); 2; 1,5; 1; 0,75

Онын профилі төбесіндегі бұрышы 60 тең жэне биіктігі Н болатын теңбүйірлі үшбұрыш (6.5-сурет). Бұранданың әрбір номинал диаметріне оның бірнеше кадамы сәйкес келеді. Осыған байланысты метрикапық бұранданы ірі кадам бұранда ‘ біреу, ап қапғандары ұсак қадамдар. Мысалы, номинал диаметр 20 мм болса, ірі қадамды бұранданын қадамы 2,5 мм болады. Ал ұсақ қадамды бүранданың кадамы 2; 1,5; 1; 0,75; 0,5 мм болуы мүмкін. Сондықтан метрлік бұранданың белгіленуінде ірі қадамы көрсетілмейді, а§ ұсак қадамы міндетті түрде көрсетіледі. Сонымен

44

катар бұранданың белгіленуінде дәлдік дәрежесі жэне егер бұранда сол бағыттағы жүрістегі болса, ЬН әріптері арқылы көрсетіледі. Метрлік бұранданың сыртқы диаметрлері МЕСТ 8724-81 бойынша 3 қатаға бөлінеді.

/Метрлік бұранданы белгілеуге мысалдар: диаметрі 20 мм тең сыртқы бұранда (сырықтағы) -М20-6§; М20 ЬН-6§; М20х1,5-6§; М20х1,5ЬН-6§, диаметрі 20 мм тең ішкі бұранда (тесіктегі) - М20-6Н; М20 ЬН-бН; М20Х1,5-6Н; М20х1,5 ЬН- 6Н. Бұранданы белгілегенде бұранданың шектік өрісін міндетгі түрде көрсету керек. Көп кірісті бұранданы белгіпеуге мысал келтірейік: М24х10(Р1)-6 §, мұндагы 10 - бұранданың жүрісі, Р-қадамды белгілеу, 1 - кадам, 6 § - сырткы бұранданың шектік өрісі.Құбырлық цилиндр бұрандалардың негізгі өлшемдерім МЕСТ 6357-81 бойынша анықталады және косылыстың тығыздығын қамтамасыз ету үшін колданылады. Құбырлық бұрандалар негізінен ұсақ қадамды болып келеді жэне дюйммен өлшенеді. Дюйм - ұзындық өлшемі, бір дюймде 25,4 мм бар басқаша жазғанда 1 - 2 5 , 4 мм. Олар су, газ құбырларында, муфта, фитинглерде, шүмектерде жэне т.б. жерлерде пайдапанылады. Сыртқы және ішкі құбырлық бұрандалардың профильдері ортақ, ұштары дөңгелек келеді. Сол себепті де мұндай бұрандалы косылыстарды неғұрлым саңылаусыз етіп жасайды (б.бсурет).

Құбырлык цилиндр бұрандапар келесідей белгіленеді: мысапы 02, мұндағы С әрпі бұранданың кұбырлык цилиндр бұрандадагы жататынын жэне дюйммен берілген өлшемін көрсетеді. 2-екі дюйм дег| окылады және ол бұранданың ішкі диаметрін анықтайды. Сонымен қ^тар құбырлыкцилиндр бұрандаларынын орта диаметрінін дәлдік дәрежесі - А немесе В және бұралатын бөлігінің ұзындыгы (егер ол стандартга белгіленгеннен

6.6-сурет. Құбырлық цилиндр бұранданың профилі.

45

артық болса) көрсетіледі. Мысалы: ОІА-А; ОІДЬН-А; С3/8Ь ЬН -В-40; 03/8 -А-20, мұндағы 20 және 40 сандары бұралатын бөлігінің ұзындыктары, мм.

убыр 20x28 Муфта 20x10 МЕСТ 8957-75 ЕСТ3262-75 ---------- -------------------

Қүбыр 10x22 МЕСТ 3262-75

6.7-сурет. Құбырлык бұрандалардын өлшемдерін белгілеу.

Құбырлык бұранданың белгіленуіндегі оның дюйммен берілген өлшемі шамамен кұбырдың өткізушілік кабілетін есептейтін ішкі диаметрінің дюймға айнапдырылған өлшеміне тең болады. Сондыктан құбырлык бұранданың белгіленуін 6 .7- суретте көрсетілгендей шығару сызыгының сатысына жазады. Трапециялың бүрандсиіардың негізгі өлшемдері МЕСТ 9484-81 бойынша

аныкталады. Трапециялық бұранданың профилі бүйір қабырғаларының арасындағы бүрышы 30° болатын тең бүйірлі трапециядан тұрацы (6.8 а- сурет). Трапециялық бұранда үлкен жүктемеде айналмапы козғалысты ілгермелі козғалысқа өзгерту үшін колданылады. Трапециялык бұрандалар бір немесе бірнеше кірісті болады.Трапециялык бүранданы белгілеуге мысапдар: бір кірісті-Тг 40х6-8е; бір кірісті, сол жақ бұрандалы - Тг 40х6 ЬН-8е; көп кірісті (үш кірісті) - Тг 40х9(РЗ)-8е; мүндағы 40-номиналды диаметр сі, 9 - бұранданың жүрісі, Р-қадамды белгілеу,3 - кадам, 8е-бұранданын шектік өрісі.Тірек бүрандалардыц негізгі өлшемдері МЕСТ 10177-82 бойынша аныкталады және бұрандалар бір бағытгағы күштер түсетін, винттерде колданылады, мысалы домкраттарда. Тірек бүранда профилі - тең бүйірлі • емес трапеция; трапецияның бір бүйірі бұранданың өсіне перпендикуляр түзумен 30°, ап екінші бүйірі 3 бұрыш жасайды (6.8 ә-сурет). Тірек бүранданы белгілеуге мысалдар: 380Х20-7Һ; сол багытгағы бұрандалы - 880Х20ЬН-7Н; көп кірісті -8 8 0 Х20(Р5)-7Һ, мұндагы 80-номиналды диаметр, 20 бүранданың жүрісі, Р-қадамды белгіпеу, 5-кадам, 7һ-шектік өрісі.

46

/ У / /Ішкі / бұранда

^ Сыртқы Ч.бұранда

Бұранданыц осі

Бұранданың өсі Бұранданың осі

6.8-сурет. а- трапециялык бұранданың профилі; б-тірек бұранданың профилі.

Аса үлкен күштерге арналган немесе диаметрі 80...2000 мм винттердепрофилінің бұрышы 45° болатын тек кана бір кірісті тірек бұрандалар колданылады. Белгілеуге мысап: 8200х12х45° МЕСТ 13535-87, мұндағы 12 бұранданың қадамы (міндетті түрде көрсетіледі).

Конусты бұрандалар

Құбырлық конусты бұрандапар косылыстың жоғары тығыздығын камтамасыз етеді. Конусты бұрандапарды дайындау цилиндрлі бұрандағаКараганда күрделі болып келеді.

Негізгіжазыктык

6.9-сурет. Құбырлық конусты бұранданың профилі

Құбырлыц конусты бұрандалардыц негізгі МЕСТ 6211-81өлшемдерібойынша аныкталады. Олар жоғары қысым мен температурада жұмыс істейтін құбырларды қосуға жэне жоғарғы герметикалык косылыстарда (мысалы, газ баллондарында) колданылады.Бұранда профиль бұрышы-550,

-1:16 И М ИконустылығыҚұбырлықбелгілеүге

конустымысалдар:

(6.9-сурет).бұранданы

сырткыбұрандалы-КЛ /2; ішкі бұрандалы - Ксі /2; және сыртқы, сол бағытты бұрандапы - Я1 ]/2 ҺН және Ксі 1/2ЬН (6.10-сурет).

жазықтықтар

6.10-сурет. Құбырлық конусты бұранданы белгілеу.

Конусты дюймдік бүрандалардыц негізгі өлшемдері МЕСТ 6111-52 бойынша аныкталады. Олар төменгі кысымда жұмыс атқаратын құбырларды жалғастыруда қолданылады.Бұранданың төбесі жэне ішкі табаны 0,033 Р-ға кесілген (6.11-сурет). Бұранданың профиль бұрышы-60°, конустылығы -1:16.

Бурапда остеріпе параллель сызық

6.11-сурет. Конусты дюймдік бұранданың профилі.

Конусты метрлік бұрандапардың бойынша

негізгі МЕСТ 25229-82өлшемдеріанықталады. Конусты метрлік бұранданың метрлік бұрандадан

айырмашылыгы, ол цнлнндрлік бетке емес конустық бетке салынады. Оның профилі мен өлшемдері қарапайым метрикалык бұранданың профилі мен өлшемдеріне сәйкес. Бұранданың профиль бұрышы-60°, конустылыгы -1:16 (6.12-сурет). Конусты метрикалык бұранданы белгілеуге мысалдар: МК20х1 5' . МК20х1,5 ЬН, мұндагы М - метрикалык жэне К - конустык деген сөздердің

48

бірінші әріптері, ал оның номинал диаметрі 20 мм, 1 ,5 -қадам жэне сол бағытгағы бұрандалы. Оларда жоғары қысым мен температурада жұмыс істейтін кұбырларды қосуға қолданылады.

Негізгі жазықтық

Ішкі

Сыртқы\ бұранда

іБұранданың осі

6.12-сурет. Конусты метрлік бұранданың профилі.

Күранданың о с і

6.13-сурет. Жұмыр бұранданың профилі. *Сонымен катар электр шамдарының цоколі мен патрондары және т.б пайдаланылады. Жұмыр бұрандалардың профиль бұрышы 30 тек (6.13* сурет). Жұмыр бұрандаларды келесідей белгілейді: КсІІб; КсІ 16ЬН.

49

Жұмыр бұрандалардыц негізгі өлшемдері МЕСТ 6042-83 бойынша анықталады және негізінен үлкен динамикалык күш эсер ететін винттерде, сондай-ақ көбінесе жиі бұралып алынатын өрт жэне гидравликалық арматураларда кеңінен қолданылады.

буранда

6.2-кесте. Кеңінен қолданылатын

Өлшемдердің стандарттыБұрандалар

Гайка

МЕСТ 8724-81 МЕСТ 24705-81 МЕСТ 16967-81

Метрлік О Л Болт

9150-8 П

\ГэйквТрапеция лы к

бір кірістіМЕСТ 24738-82 МЕСТ 24737-81

Трапециялыккөп кірісті

СТ 24739-81(МЕСТ 9484-81)

Га Ока

МЕСТ 10177-82

КонустыДЮЙ1УІДІК МЕСТ 6111-52

/ Негізгі жазыктьі х>1:16 ііТГГГ^

Бұраңда өсі

ҚұоырлықКО Н Ү СТЫ

МЕСТ 6211-81

Бұранда өсі

Құбырлыкцнлиндрлі

МЕСТ 6357-81

бұранда түрлері

Кескіндеуге мысалдар Белгілеуге мысалдар Ескертулер

Ірі кадамды, бір кірісті оң

Үсақ қадамлы, бір кірісгі сол

Үш кірісп, қадамы Імм

ІҚадамы 3 мм; жүрісі 9 мм

Бір кірісті сол; жүрісі 1 Омм

Көл кірісті; жүрісі Ібмм;кадамы 8мм

Шартгы турде белгіленуі дюймК V МЕСТ 6111-52

Сыртқы; шартты түрде белгіленуі дюйм

ІшкІ; шартты түрде белгіленуі дюйм

Сол; шартты турде белгіленуі дюйм

51

6.5 Бдоандаларды сызбада кескіндеу

Бұрандаларды сызбаларда шартты түрде кескіндеу ережесі МЕСТ 2.311-68 қарастырылған.Конусты жэне құбырлық цилиндрден басқа бұрандалардың белгілеуі сыртқы диаметрге байланысты алынады. Сырыктагы бұранданын сыртқы диаметрі қалың негізгі сызықпен және ішкі диаметрі тұтас жіңішке сызықпен сызылады. Сырыктың өсіне перпендикуляр жазыктыкка проекциялау арқылы алынған кескіндерде екі шеңбер сызылган. Олардын біріншісі ішкі диаметрге, ал • •

екіншісі ішкі диаметрге ТИІСТІЛ/ 0,8 ми

6.14-сурет. Бұранданың диаметрлерін көрсету.

Бірінші орналаскан сыртқы шеңберді жуан сызықпен, ал екінші орналасканішкі шеңберді тұтас жіңішке сызыкпен, шамамен шеңбердің 3/4 бөлігіне ганажүргізеді жэне оны кез келген жерден үзуге болады.Тесіктегі бұранданың ішкі диаметрі қалың негізгі сызыкпен және сырткы диаметрі түгас жіңішке сызықпен көрсетіледі. Өске перпендикуляр жазықтыктагы кескінде ішкі диаметр жуан тұтас сызықпен жүргізілсе, сыртқы диаметрі жіңішке тұтас сызықпен шеңбердің 3/4 бөлігіне гана жүргізіледі (6.14-сурет).

6.14,а-сурет. Көрінбейтін ішкі бұранданы шартты түрде кескіндеу.

Бұранданын кескінінде жіңішке сызыкпен негізгі сызыктың арасы кем дегенде 0,8 мм болу керек жэне бұранданың қадамынан артық болмауга тисті. Қарастырылган жағдайларда фаскалар көрсетілмейдіКөрінбейтін ішкі бұрандаларды сырткы жэне ішкі диаметрлері бойынша

бірдей қалыңдықтағы сызыктармен сызықтайды (6.14,а-сурет).

52

6.15-суреттегі сол жақ көріністе сырыктарды жэне тесіктегі бұрандалардын кескіндеу ерекшеліктері берілген. Мұнда сыртқы бұранданың шеті көрінбейді, сондыктан да үзілме сызықпен көрсетілген. Тіліктегі сызыктау сызықтары жуан сызыктарга шейін жүргізіледі, олар жіңішке тұтас сызықпен жүргізілген бұранда сызығын киып өтеді.

Б ұ р а ы л а у _терецдігі

6.15-сурет.Бұрандалардың шеттерін кескіндеу.

Бұрандаұзындыгы

6.16-сурет.Конусты бұранданы кескіндеу. 6.17-сурет.Бұрандалы тұйыктесікті кескіндеу

Бұрандапы тұйық тесіктер бұрандапы тескіш деп атапатын құралдың көмегімен тесіледі. Техникада кең тараған тескіштердің ұшы, төбесіндегі бұрыш 120° болатын тең бүйірлі үшбұрышка кескінделетін, конус тәрізді болады. Сондыісган тұйық тесіктің тіліктегі кескіні 120 бұрышпен киылысатын екі кесіндімен шектеледі (6.17-сурет).

53

6.18-сурет. Бұрандалы косылыс 6.19-сурет. Цилиндрлі бұрандадағытілігіндегі бұранданы кескіндеу. қосылысты кескіндеу 4

Бұрандалы қосылыс тілігіндегі бұранданы кескіндеуді қарастырайық (6.18-сурет). Шартты түрде сырық бұрандасы тесік бұрандасын жабады деп есептеп, оның тек сырық жетпеген бөлігін көрсетеді. Алдымен сырық бұрандасы еш өзгеріссіз сызылады; одан кейін тесіктің көрінісін сырык көрінісіне жалғастыра сызады. 6.18-суретінен көрінгендей онда, сырык бұрандасын шектейтін жуан түтас сызыкты тесікте жіңішке тұтас сызык жалғастыратынын, ап сырықтың ішкі диаметрін көрсететін жіңішке тұтас сызыкты тесіктегі бұранданың жуан тұтас сызығы жалғастыратынын байқауға болады. 6.19-суретте сыртқы бұрандасы бар бөлшек (1) ішкі бұрандасы бар бөлшекке (2) бұрап кіргізілген және басты көріністе бөлшектер үзіліп көрсетілген. Сонымен қатар жергілікті тіліктер қолданылған жэне сол жак көрініс А-А тілігімен алмастырылған. Жергілікті тіліктегі сызықтауды шектейтін сызыктар жуан тұтас сызықтар аркылы көрсетілген. Сырық тесікке дұрыс кіруі үшін олардың бұрандалары бірдей болу қажет. 619-суреттен 1-ші бөлшектің бұрандасы О ]/2 ендеше 2-ші бөлшектің тесігіндегі бұранда да С1/2 болуы керек.

6.20-сурет. Профилі стандартталмаған бұрандалар.

Екі кірістіА (4 :1)

Профилі стандартталмаған бұрандапарды 6.20 - суреттегі әдістердің бірімен барлық кажетті өлшемдерін койып көрсетеді. Өлшемдерінен басқа сызбада бұранДаның кіріс саны, сол бағыты жэне т.б. косымша мәліметтер «бұранда» деген сөзді коса көрсетіледі.

54

7-тарау. БӨЛШЕК ЭЛЕМЕНТТЕРІН КЕСКІНДЕУ

Бөлшек элементтеріне: фаска, кертік, кесік, тесік, ойық, белдеме, тісті дөңгелек тістері т.б. жатады (7.1 -сурет).

Белдеме

Фаска

Кесік

Галтель

Кертік

Шпонка

7.1-сурет. Бөлшек элеметтері7.1 Фаскалар

Фаска

ерпик

Бөлшектерді құрастыруды жеңілдету үшін жазыктықтардың, біліктердің соңдарын, бұранда сырыктардың, тесіктердің жэне дискілердің кесілген жиектерін мұқалтуды фаска деп атайдьі.

с*45 а 9 б

7.2- сурет. Сызбаларда фаска өлшемдерін түсіру.

Конустарда жэне цилиндрлерде фаска пішіні киык конус тэрізді болады.. • •

Фаска екі өлшеммен аныкталады: биіктігі және бұрышы. Фаска бұрышы деп конус беті жасаушысы мен бөлшек өсі арасындағы бұрышты айтады. Мысапы, фаска 45° бұрышпен жасапған болса, оның өлшемдерін с х 45 деп көрсетеді, мұндағы с - фасканың биіктігі (кей жағдайда фасканың биіктігін / әріпі арқылы белгілейді).Фаска өлшемдері мен оларды сызбада

55

көрсету МЕСТ 2.307-68 сәйкес жүргізіпеді. Егер фаска өлшемдері 45° орындалатын болса, онда олардың өлшемдері 7.2 а - суреттегідей түсіреді. Басқа бұрыштармен орындалған фасканың өлшемдерін сызықтық және бұрыштық өлшемдермен (7.2 ә - сурет) немесе екі сызыктық өлшемдермен (7.2 б - сурет) түсіреді.Егер сызбада жиектің пішіні туралы ешқандай ескертулер болмаса, онда оларды міндетті түрде мұқалту керек. Егер мұкалту кажет емес болса онда «мұқалтуға рұқсат етілмейді» деген косымша ескерту жазылады (7.3-сурет).

Муқалтуга

7.3- сурет. Мысал, бөлшек жиегін мұқалту қажет емес

7.2 Конусты лы қ

Сызбаларда кейбір кезде түзу сызыктарды белгілі бір еністікпен салуга туракеледі. Еңстік-тікбұрышты үшбұрыш катеттерінің қатынасы. 7.4-суретте Ъ,сЦжэне еңістік /=1:6 берілген өлшемдерібойынша кос «Т» пішінді арқалыктардыңеңістігін салу көрсетілген. Белгілі бірүзындықтағы АВ түзу кесіндінің бойындакөмекші үшбұрыш салынған және кесінді

бөліккеі

6 теңүзындыктың 76отырып алынган

бөлінген.АВ бойынанбөлігін өлшеп сала

В нүктесіненЖалпыперпендикуляр түсірілген.

жағдайда а бұрышы еңістікті /=1:6 анықтайды. * Бөлшектің сызбасында (Ь- <і)/4 шамасы бойынша анықталатын ІЭ

табаныныңнүкгесінені=ВС:АВ=Іда

арқалықтыңсөресіне перпендикуляр жүргізілген.

А В -6 ВС=1

7.4- сурет. Еңістікті салу.

56

Алынған перпендикулярдың бойымен О нүктесі және үшбұрыштың АВС гипотенузасына параллель жүргізілген түзудің бойында орналасқан Е нүктесі бойынша сөренің орташа қалыңдығы X өлшеп салынған.Еңістікті белгілеу қарастырып отырған сызбада көрсетілген жэне белгінің сүйір бұрышы әркашанда еңістік жаққа қарай бағыттапады. Конустылық- конустың екі көлденең кимасының диаметрлерінің айырмасының, екеуі арасындағы айнапғандағы қаштыкгың қатынасына тең.Қиылған конустар үшін (7.5а-суретке қара):

к= 2і§а = (ІЗ-Й)//.Сыртқы жэне ішкі жазыктыктардың конустык бүрыштары және

конустыктары МЕСТ 8593-81 бойынша тағайындалған. Конустылық к өске байланысты конусты кұрайтын екі еселенген еңістікке тең: к=2/.Мысалы, #=1:6 болғанда, онда конустылық:

к=2/ = 2 • 7б= ‘/3=1:3.Конустылыкты аныктағанда диаметрлердің біреуі (сырткы конустарда-О, ішкі конустарда- сі) жэне ұзындыктың / шамалары белгілі болуы керек. 7.5 6-суретте конустың кіші өлшемін аныктау үшін: /=1:10 тең АС түзуі сапынған, содан кейін оған В нүктесінен параллель түзу сызық жүргізілген. Конустың екінші құраушысы оның өстеріне симметриялы орналасқан.

а ә

7.5- сурет. Конустылык: а-конустылыкты салу; э- конустылықты белгілеу.

Конустылық тен бүйірлі үшбұрыш арқылы белгіпенеді және оның ұшы конустың ұшы жағына карай бағытталады. Әр түрлі орнапасқан конустықтарды белгілеу 7.6-суретте берілген.

7.6- сурет. Конустылыкгы белгілеу.

Инженерлік графика. Тлеубердин Қ.Ж., Карденов С.Ә.

57 I »

0286

7.3 Бекітілетін бөлшектер астындағы тесіктер және тірелу беттері

Тесіп өтетін тесіктердің өлшемдері оган кигізілетін сырыктың диаметріне байланысты анықталады.

б

7.7-сурет. Болт астындағы тесікті кескіндеу: а- тесіктің диаметрі сырыктың диаметрінен үлкен; ә- тесіктің диаметрі және сырықтың номинал өлшемдері

тең; 6-шығынқы тірек бет.Жалпы екі жағдай қарастырылады: тесіктің диаметрі бекітілетін бөлшектердің

сырықтың диаметрінен үлкен (7.8 а-сурет) және олардың номинал өлшемдері өзара тең (7.8 ә-сурет). Тесіктердің өлшемдері жинақтаудың дәлдігіне байланысты МЕСТ 11284-75 бойынша қабылданады. Құрастыру сызбаларында тесіктерді үлкейтіп көрсетеді. Саңылаусыз қондырылған қосьшыстарда тесік жиектерін МЕСТ 24670-81 сәйкес болт немесе винт бастарының галтельмен түйісуін жақсарту үшін қайрайды немесе егейді.

7.8-сурет. Беттерге толықтай және жартылай енгізілген ұяшықтарды кескіндеу.

Болттардың, витгердің бастарын және гайкалар мен шайбаларды шығыңқы тірелу беттеріне (7.7 б-сурет). немесе беттерге жартылай немесе толықтай үңгіп жасалған арнайы ұяшықтарга орналастырады (7.8-сурет). Шығыңқы тірелу бетгері мен ұяшықтардың өлшемдері сырыктың диаметріне байланысты МЕСТ 12876-67 бойынша алынады.

58

Құйылу аркылы алынған бөлшектерде болттың және гайкалардың бастары тірелетін беттерді өңдеуді жеңілтету мақсатында арнайы ернеулер жасайды (7.9-сурет) немесе болт жэне гайкалардың бастары тірелетін беттерді өңдеуді жеңілдету үшін, тірелу беттерін бір жазыктыктың бойына орнапастырады (7.10- сурет).

Бүргының сынуы мүмкін

7.9-сурет.Болт жэне гайкалар бастары тірелетін беттерді өңдеуді жеңілтетумақсатында жасалған ернеулер.

7.10-сурет. Өңдеуді жеңілдету үшін тірелу беттері бір жазыктығсгың бойынаорналастырылған.

7.4 Галтель

Галтель-машина бөлшектеріндегі сыртқы және ішкі бұрыштарды ширатып дөнгелектеу. Галтельдер бөлшектерді қақтау, кұю, штамптау (7.11-сурет) аркылы дайындағанда біліктердің, өстердің жэне баска да бөлшектердің бір диаметрден, екінші диаметрге өткенде беріктік касиетін арттыру үшін кеңінен

қолданылады.7.12-суретте бөлшектіңшытнауына немесе сынуына экеп соктыратын кернеулердің шогырлану орнын А әрпімен белгілеген. Гаптельдерді қолдана отырып бұл қауіптен арылуға болады. Галтельдердін өлшемдері фаскалардың «с» шамаларына арналган сандар катарынан

г алынады (кейбір қосымша талаптаркойылатын жагдайлардан баска). Егер сызбада өлшем масштабы Імм тең немесе

1 кем болса, онда дөңгелектеу радиусын көрсетпейді, бүл жагдайда өлшемдерді 7.13- суреттегідей көрсетеді.

7.11-сурет. Бөлшектерді кактау,кұю, штамптау аркылы дайындағанда галтельдерді қолдану.

59

7.12-сурет. Кернеулердің шоғырлануы. 7.13-сурет. Өлшем масштабы >1 мм.

Кертіктер және жырашықтар біліктерді,бұрандапарды, т.б. жонуда кескіш аспаптардың шығуын қамтамасыз ету үшін және механизмнің қозғалатын бөліктерін белгілі бір жағдайда тоқтату немесе ұстап тұру үшін (7.14-сурет), сондай-ақ тығыздағыш құрьшғыларды, төсемдерді орнапастру максатында жасалады (7.15-сурет). Кертіктің пішіні үш түрлі беттен түрады: қиық конус, цилиндр жэне тор. Центрлік тесіктер білікті станокқа бекіту үшін қолданылады. Біліктерде орнапасатын серперлер мен тісті дөңгелектер т.б. ығысып кетпеу үшін белдемелер жасалады.

7.14-сурет. Сақинаны орналастыру. 7 .15-сурет. Төсемге арналған кертік.

Бүл атапған элементтер бөлшектерді жасауды жэне оларды кұрастыруды жеңілдету үшін қолданьшады.

7.5 Ш понка ойы қтары

Шпонка ойықтары екі түйісетін бөлшектерде: білікте және төлкеде жасапынады. Осы бөлшектер ойыктарында орналасатын шпонка бір бөлшектен екінші бөлшекке бұралу моментін беру үшін қолданылады.Цилиндрлі беттерде прйзмалы шпонкалар орнапасатын ойықтар өлшемдері МЕСТ 23360-78 бойынша, ал сегметті шпонкапар орналасатын ойықтар өлшемдері МЕСТ 23360-78 бойынша алынады. Шпонкалар орналасатын ойықтар өлшемдері біліктің диаметріне байланысты аныкталады жэне екі проекцияда кескінделеді (7.16-сурет). Сегментті шпонкалар орналасатын ойыктарды, призмалы шпонкалар орналасатын ойыктарга жасау жеңіл.

г

60

7.16-сурет. Шпонка ойыктарын белгілеу жэне кескіндеу: а,з,г-біліктердегі призмалы шпонкалар орнапасатын ойыктар, б-тесіктердегі призмалы

шпонкалар орнапасатын ойыктар, Ь- біліктердегі сегментті шпонкаларорнапасатын ойыктар.

7.6 Бөлшектерді кілтпен бұрау үшін тегіс қырланған элеметтер

Бөлшектерді (болтгардың бастары, винттер, кесіктер) қажетті кезде кілтпен бұрау үшін, оларға арнайы тегіс кырлар жасалады. Кесіктер негізінен біліктердің цилиндрлі немесе конусты бөліктеріне сапынады (7.17-сурет).

а

еКілт

А -А

X *

7.17-сурет. Цилиндрлі кесіктерді кескіндеу.

Болт бастары мен гайкапар жэне винт бастары куыстарының алты жакты пішіндері МЕСТ 24671-81 бойынша орындалады жэне апты жакты екі проекцияда көрсетеді (7.18-сурет).

61 I

7.18-сурет. Алты жакты кескіндеу: а- алты жакты гайканы кескіндеу; э-алтыжакты винт басының куысын кескіндеу.

7.7 Бурағыш

Бүрагыіи деп винттердің дөңгелектенген бастары мен бұрандалы какпактарды, т.б. колмен бұрауға арналган бұдырланган сапты айтады (7.19-сурет).

30°

а«

Оп

7.19-сурет. Домалатқыш: а?түзу, э-қиғаш торкөзді, б-сызбада кескіндеу.

Сызбаларда домалатқышты шартты түрде МЕСТ 2.305-68 бойынша белгілейді (7.19 б-сурет). Түзу бұдырланган домалатқыштарда келесідей кадамдар қатары колданылады: 0,5; 0,6; 0,8; 1,0; 1,2; 1,6 мм\ Қиғаш бұдырланган домалатқыштардың кадамдар катары: 0,5; 0,8; 1,0; 1,2; 1,6; 2,0 мм

а

Қигаш бүдырланган

і М Е С Т 21474-75

Түзу бүдырлапган I М ЕСТ 21474-75

Ь

62

8-тарау. СЫЗБАДАЛАРДАҒЫ ӨЛШЕМДЕРДІ ТҮСІРУ

8.1 Машина жасау саласында колданылатын базалар туралы түсінік

Сызбада түсірілген өлшем сандарына байланысты бөлшектің жэне оның жекелеген элементгерінің өлшемдерін білуге болады. Сызбада өлшемдерді түсірудің негізгі ережелері МЕСТ 2.307-68 бойынша тағайындаған. Сызбадағы өлшемдердің жалпы саны мүмкіндігінше аз болуы, бірак нәрсені жасап шығару және оның өлшемдерін бакылау үшін жеткілікті болуы керек. Бөлшектін өлшемдерін түсіргенде санак басы ретінде алынатын бөлшектің конструкторлық элементін база деп атайды.

База-төсем жазьидііыгы

СЫІШЫ

жазьидпық)

База-щпгпалжтъидпьщ (негізгі жазыкріьік)

о

8.1-сурет. База: а) база-каптал жазыктык; ә)база-төсем жазыктык; б)база симметрия өсі сызыгы немесе бөлшек жиегі; в)база-нүкте немесе өс.

63 | I:

База-симметрия өсі сьпыгы

База-дөл іи екпиң төмепгісыгыгы

База бет немесе сызык (өстік, центрлік), нүкте болуы мүмкін (8.1-сурет). Сондықтан бөлшектерде өлшемдерді түсірместен бұрын, өлшемдер түсірудегі базапар аныкталады.Қолдану максатында байланысты базалар келесідей түрлерге бөлінеді: конструкторлық (негізгі және көмекші), технологиялық жэне өлшемдік. Конструкторлъщ база бөлшектің немесе кұрастыру бірлігінің бұйымдағы орнын, технологияпыц база бұйымды жасау немесе жөндеу барысындағы оның орналасу қалпын, ал өлгиемдік база бұйым мен өлшеу күралының өзара салытырмалы орналасуын анықтайды. Бөлшектер бірнеше конструкторлык базаға ие болуы мүмкін, олардың біреуі негізгі, ал қалғандары көмекші база болып саналады (8.1 а,ә-сурет). Бір өстің немесе шеңбердің бойында орналасқан бөлшек элементтерінің өлшемдерін бір базадан немесе бірнеше базадан коюға болады (8.2-сурет).

8.2-сурет. Бір өстің немесе шеңбердің бойында орналасқан бөлшек элементтерінің өлшемдерін түсіру: а-бір база (жазықтық); э-бір база (өс);

б-екі база (жазықтық жэне өс).

Сызуларда орындалмайтын, бірақ сызбаны окуды жеңілдету үшін қолданылатын өлшемдерді анықтама өлшемдер деп атайды. Анықтама үшін берілген өлшемдер сызбада «*» белгісімен белгіленеді жэне негізгі жазудың үстінен «анықтама үшін беріпген өлшемдер» деген жазу жазылады (8.3-сурет).

8.3-сурет. Аныктама үшін берілген өлшемдер64

Бөлшектердің сыртқы (немесе ішкі) шекті шамаларын анықтайтын өлшемдерді аукымдық өлшем деп атайды.Өлшемдік базаға байланысты бөлшектердің өлшемдерін түсіргенде үш әдіс колданады. Олар: тізбек, координаталык және киыстыру әдістері (8.4- сурет). '• ц

8.4-сурет. Сызбаларда сызыктык өлшемдерді түсірудің негізгі әдістері: а- тізбек; э- координаталык; а- киыстыру.

Тізбек әдісі - өлшемдерді бір сызык бойымен тізбектеп түсіреді. Бұл әдісінің кемшіпігі, бөлшектердің жекелеген элементтерін жасағанда кететін аздаған ауыткулар, жинактала келе жасалған бөлшектін жарамсыз болып калуына әкеліп сокгыруы мүмкін (8.4а-сурет). Координаталык әдіс - барлық өлшемдерді бір базалык беттен түсіреді. Бұл эдіс бөлшектерді дайындауда өте дәл эдіс болып саналады,бірак та бөлшектерді бұл эдіс бойынша дайындау кымбатқа түседі (8.4э-сурет). Қиыстыру эдіс - өлшемдерді түсіргенде тізбек жэне координаталык әдістер катар колданылады. Бұл эдіс бойынша бөлшектердің жекелеген кажетті элементтерін дәл дайындауга болады, сондыктан киыстыру әдіс тиімді болып саналады (8.4б-сурет).

65

8.2 Қондырулар және өлшемдердің шектік ауыткуларыі

Өзара ауыстырымдылық деп бір-біріне байланыссыз жасалған бөлшектердің қосымша өңдеуді қажет етпей, өз орындарына кондырылып, машинаның сапапы жұмыс істеуін қамтамасыз ету қасиетін айтады. Бөлшектердің өзара ауыстырымды болуы, машиналарды жөндеу, құрастыру жэне ажырату жұмыстарын жеңілдетеді жэне тездетеді, өндірісті жаппай автоматтандыруға жол ашады. Дэлдік шегі жэне кондырулар туралы түсініктер арнайы курстарда қарастырылады. Біз қысқаша сызба салуда колданылатын зандылыктар мен ережелерді тағайындайтын стандарттардың жиынын конструкторлық құжаттардың бірыңғай жүйесінде (КҚБЖ)көрсетілген негізгі терминдерді атап өтейік (МЕСТ 25346-89; 25347-82).Машина және механизмдерді құрастыру кезінде екі бөлшекті өзара біріктіруге тура келеді. Біріктіру үшін бөлшектердің біреуін екіншісіне кіргізеді. Кигізілген бөлшектің біреуі сыртқы (камтушы), екіншісі ішкі (қамтылушы) болып табылады.

Шартты түрде сыртқы бөлшекті білік деп, ал ішкі бөлшекті тесік деп атайды (8.8-сурет). Бөлшектерді құрастырғанға дейінгі тееік пен біліктің өлшемдерінің айырмасы бөлшектердің қосылысын сипаттайды, оны цондыру деп атайды.Қондырулар орындалуына байланысты қозғалмайтын, қозгалмалы жэне ауыспалы болып үш түрге бөлінеді.

Ауыспалы қондыру бөлшектерде қосымша шпонка, штиф жэне винт аркылы бекітетін қозғалмайтын косылыстарда қолданылады.Егер тесіктін өлшемі біліктің өлшемінен үлкен болса, онда тесік пен біліктің өлшемдерінің айырмасы саңылау деп аталады (8.9,а-сурет).'

Тесік

8.8-сурет. Бөлшектерді кондыру

8.9-сурет. Қосылыс түрлері.

66

Ол келесі формула бойынша анықтапады: 5 = О - сі.Егер біліктің өлшемі тесіктің өлшемінен үлкен болса, онда білік пен тесіктің өлшемдерінің айырмасы керілу деп аталады (8.9,6-сурет).Ол келесі формула бойынша аныкталады: N = - О.Бұйымның атқаратын қызметіне байланысты есептеу арқылы анықгалатын жэне сызбада көрсетілетін негізгі өлшемді номинал өлиіем деп атайды (8.10-сурет).

Жасалған бұйымды мүмкіндігінше жоғары дәлдікпен өлшеудің нәтижесінде апынған өлшемді нақты өлиіем деп атайды. Накты жэне номинал өлшемдердің айырмасы өлиіемнің ауытқуын береді.Егер накты өлшем номинал өлшемнен үлкен болса, ауытқуды оц, егер

накты өлшем номинал өлшемнен кіші болса ауытқуды теріс болып саналады. Ш екті өліиемдер деп номинал өлшем олардың аралығында болатын өлшемнің шеткі екі мәнін айтады. Егер жасапған бөлшектің накты өлшемі шекті өлшемдердің аралығында болмаса, онда ол дұрыс жасалмағандықтан жұмысқа жарамсыз болып табылады. Шекті өлшемдердің өзі екі түрге бөлінеді: ең үлкен шекті өлшем жэне ең кіші шекті өлшем. Дэлдік ш егі деп ең үлкен жэне ен кіші шекті өлшемдердің апгебралык айырмасын айтады. Дәлдік шегі бөлшекті кандай дәлдікпен өңдеу керектігін көрсетеді. Дэлдіктер шегінің жинагы квалитет деп атапады. Квалитеттің көмегімен номинапдық өлшемдердің дәлдігін анықтайды. Дэлдік шегі 19 квалитетке бөлінеді. Квалитетгің көрсеткіш саны өскен сайын дәлдік шегінің шамасы артып бөлшектердің дайындау дәлдігі кемиді. Ең үлкенжэне ең кіші шекті өлшемдердің арапығында орналасқан өлшем мәндерінің интервалын дэлдік аумагы деп атайды. Дәлдік аумагы дэлдік шегі мен онын номинал өлшемінің орнапасуына байланысты сипаттапады. Білік жэне тесіктердің ауытқу шектері 28 түрге бөлінген. Тесіктін ауытқуы үлкен латын әріптерімен, ап біліктің ауытқуы кіші әріптермен белгіленеді. Негізгі тесік жүйесінде тесіктін төменгі ауытқу шегі нөлге тек жэне Н әрпімен белгіленеді, ап негізгі білік жүйесінде біліктін жогарғы ауытқуы нөлге тең болады жэне һ эрпімен белгіленеді. Өндірісте қолданылатын

8.10-сурет. Қондырудағы дәлдік шегінің аумагы

67

\

сызбаларда бөлшек беттерінің пішіндері мен орналасуының ауытку шектері көрсетіледі Бөлшекті өңдеу, басқа бөлшектерге сәйкестендіру, онын материалына қойылатын талаптар жөнінде негізгі жазудың жогарғы жағынажазылады. Мысал қарастырайык, сызбада 4 5 ^ ■> деп жазылсын. Мұндағыноминал өлшем — 45 мм, жоғарғы шекті ауытқу- +0,1 мм және төменгі шекті ауытқу — -0,2 мм. Ал плюс жэне минус таңбалары ең үлкен жэне ең кіші шекті өлшемдерді алу үшін ауыткуды номинал өлшемге косу немесе одан алу керектігін көрсетеді. Жоғарғы жэне төменгі шекті ауыткулар өзара тең болса, келесідей жазылады: 45±0,1. Егер олардың біреуі нөлге тек болса, ондай ауыткуды сызбада көрсетпейді. Мысалы, 45+0’’ деп жазылса, жоғаргы шекті ауытку 0,1 мм жэне төменгі шекті ауытку нөлге тең, яғни ең кіші шекті өлшем номинал өлшемге тең болғаны. Жоғарғы және төменгі шекті ауытқулар бір таңбалы болулары мүмкін. Бұл жағдайда шекті өлшемдердің екеуі де номинал өлшемнен үлкен немесе кіші болады.

3 Дөңгелектіктің дәлдік шегі

4 Цилиндрліктің дэлдік шегі

2 Жазықтыктың дэлдік шегі

Дэлдік шегінің түрі

өлшек беттерінің пішіндері ме ауытқуын шартты түрде белгілеуге мысалдар

Шартты түрде белгіленуі

1 Түзуліктіктің дэлдік шегі

68

8.1 -кестенің жалғасыДәлдік шегінің түрі

5 Көлденең қима профилінің дәлдік шегі

6 Параллельдіктің дэлдікшегі

Шартты түрде белгіленуі

7 Перпендикулярлықтындэлдік шегі

69 »\

Дәлдік шегінің түрі Шартты түрде белгіленуі

8 Көлбеуліктің дәлдікшегі

9 Өстестіктің дәлдік шегі

10 Симметриялыктың дәлдік шегі

11 Позиция дәлдік шегі

г4тесік0____ф | 0 0.1 (м )| А

8.1-кестенің жалғасы

8.1-кестенің жалғасыДәлдік шегінің түрі Шартты түрде белгіленуі

12 Өстердің қиылысуының дәлдікшегі

13 Шабактык согудың дәлдік шегі

14 Қаптапдық согудың дәлдік шегі

Сызбадағы кедір-будырлық белгісі және сызбага түсіру ережесі

Механикалык өңдеуден өткен бөлшектердің бетінің тазалыгы өңдеу түріне байланысты анықталады. Бөлшек бетінің тегістігі және бедерлер шамасы, олардың өлшемдері МЕСТ 2789-73 .бойынша келесідей параметрлер белгіленген: Кянбет бедерінін орташа арифметикалык ауытқуы; Кт. -беттің кедір-бұдырларынын он нүктесі аркылы аныкталатын профиль бұдырынын орташа биіктігі; Ктіп-бетгің кедір-бұдырларының ең үлкен шамасы, 3 бет бедерлерінін төбесі аркылы өлшенген орташа кадам;8т - орта сызық бойынша апынган кадам; ір- бет бедерлерінің

71

салыстырмалы ширек ұзындығы. Профильдің орташа арифметикалык ауытқуының Кл: 0,008-100 мкм, ал профиль бұдырының орташа биіктігі Кт.: 0,025 — 1600 мкм аралыкта болады. Бөлшек беттерінің кедір - бұдырлығы сызбада көрсетілуге тиіс.

8.5 - сурет. Кедір-бұдырлықты көрсетуде колданылатын белгілер.

Кедір -бүдырлықты көрсету үшін 8.5 - суретте берілген үш белгінің біреуін қолданады. Сызбадағы кедір - бүдырлық белгісінің биіктігі һ өлшемі сандарының биіктігіне тең: Н ~ (1,5...3) һ.Егер бөлшектің бетін тиісті дәрежедегі тегістікті жеткізу үшін ол бетті

жону керек болса, онда 8,5,а-суреттегі белгіні, ал егер бетті жонбайтын болса, онда 8.5,б-суреттегі белгіні қолданады. Бөлшек бетінің кедір- бұдырлыгын алу жолын констуктор тағайындамаса онда 8.5,в-суреттегі белгі колданылады. Егер бөлшектің барлык беттерінің кедір-бүдырлығы

~т-------------------- —■ бірдей болса, онда кедір-

сурет).8.6 - сурет. Кедір-бұдырлық белгісінің жалпы жағдайда колдануы.

Бұл жагдайда параметрдің белгісі міндетті түрде жазылады. (8.6, б-сурет). 8.6, б-суреттегі бірінші белгі бөлшектің бетгері берілген сызба бойынша өңделмейтінін көрсетеді, ал екінші белгіні «сызбада кедір-бүдырлығы көрсетілген беттерден басқасы» деп оқылады. Ка параметрін (мысалы,0,5) қолданганда, символды сызбада көрсетпей кедір-бұдырлық мэнінің өзінгана жазады. парам етрлерін (мысалы, Кг 20) қолданганда оны сызбада көрсетеді (8.7-сурет).

Жылтырату - Жону

а)

бұдырлық белгісін сызбаның оң жақ жогарғы бұрышына жазады жэне белгі бөлшектің барлык беті профиль бұдырының орташа биіктігі 32 мкм-ден аспайтындай болып тегістелуі керек екенін көрсетеді (8.6,а-

8.7-сурет. Бетгердің кедір-бұдырлыгын белгілеу.

72

9-тарау. АЖЫРАМАЛЫ ҚОСЫЛЫСТАР

9.1 Болттар, вин!тер, шпилькалар

Ажырамалы қосылыстар аркылы қосылған бөлш екті тез арада бөлш ектеп кайта ж инауға болады . Кейде бөлшектерді қозғалмайтындай, ал біраздан кейін оларды тез жэне оңай ажыратуға болатындай етіп біріктіру керек болады. Осындай максатка сай бұйымдарды бекіту үшін колданылатын бөлшектерді карастыралық. Бекіту бөлшектеріне болттар, гайкалар, шайбалар, мұрындыктар, винттер жатады. Бекіту бөлшектерінің кейбір түрлері 9.1 суретте көрсетілген.Болт - бір ұшында басы, ал екінші ұшында гайканы бұрауға арналган бұрандасы бар цилиндрлі сырық. Болттар басының пішіні мен өлшеміне, сырыктың ұзындығына, бұрандасының қадамына,

Ш плинт Болт

дәлдігінеорындалу түріне және орындау байланысты бөлінеді. Техникада ең көп таралған алты жакты басты конусты фаскалы болттар. Болттың ұзындығы / біріктірілетін бөлшектердің

байланысты алынады. БолттыңкалыңдықтарынаН Ь ; / іұзындығыстандартталған жэне болтгың диаметріне байланысты аныкталады.

мен бұранданың ұзындығыбұранданың ұзындығы й және ұзындығына

/о/о/

9.1-сурет. Бекіту бөлшектері.

тірек

Бүранда үшндыгы /0Сырық;

Болпапың ұзындыгы /Болт басынын бшктігі

Қолдануына байланысты алты жакты басты, ұзындығы калыпты болттар МЕСТ 7798-70 бойынша, ал алты жакты басы кішірейтілген болттардың өлшемдері МЕСТ 7808 -70 бойынша тагайындалган. Алты жакты басты болттар: жоғарғы дәлдіктегі, калыпты дәлдіктегі жэне төменгі дәлдіктегі ( дәлдік класы А, В, С) болып бөлінеді.

я зо* Болт басыныц

С» 4 5о

9.2-сурет. Болтты кескіндеу.

73

Алты жакты басты болттар орындалуы бойынша үш түрде жасалады: 1- болтың басында жэне сырықта тесік болмайды; 2- - болтгың сырығында шпилинтке арналған тесік болады; 3- болттың басында өстері қиылысатын екі тесік болады жэне тесіктер бұрандаларды өздігінен бұралудан сактау үшін қолданылады (9.3-сурет).

Орындалуы 2

Орындалуы 3

9.3-сурет. Болттардың орындапу түрлері.

Орындалуы 1

4

МЕСТ 7798-70 М ЕСТ 7808-70

9.1 кесте. Дәлдік класы В алты жакты басты болттар (МЕСТ 7798 -70) жэне алты жакты басы кішірейтілген болттар (МЕСТ 7808 -7 0 ).

ё МЕСТ 7798-70 МЕСТ 7808-70 / к

8 н 3 н , Омм

8 13 5,5 14,2 12 5 13,2 8...60 1<25 болғанда1о= 1;

1 >30 бол ганда /*= 22.

10 177

18,7 14 6

Як

15,5 10...80 1 >30 болғандаЫ /;

/ >35 болғанда /0= 26

12 19 8 20,9 17 7 18,9 I 14...100 1<30 болғанда1 й /;

/ >35 болғанда1<г* 30.

16 24 10 26,5 22 9 24,5 20...120 І<40 болғанда/0= /;

/ >45 болғанда4= 38.

20 30 13 33,3 27 11 30,2 25...150 1<50 болганда /0= 1 [>55 болганда /0= 46.

24 36 15 39,6 32 13 35,8

- - --—-

35...150 1<60 болганда /*« /;

/ >6 болгайда/а= 54

Ескерту. / өлшемдерін келесіді14, 16, 20, 25, 30, 35, 40, 45, 50, 140, 150.

зй сандар катары нан такдап алады: 8, 10,12,, 55, 60, 65, 70, 75, 80, 90, 100, 110, 120, 130,

75

9.4-суретте эр түрлі салада қолданылатын болттар көрсетілген: а-рымболт (МЕСТ 4751-73), ауыр бөлшектерді кұрастыру кезінде оларды арқансым көмегімен көтеріп-түсіруге колданылады (мысалы,электрқозғалткыштарды); ә- қайтымды болт (МЕСТ 3033-79), бөлшектерді бейімдеп кысу немесе босату үшін колданылады; б-жартылай дөңгелек басты жэне басының асты квадрат болттар (МЕСТ 7802-81), гайкалармен тартып бұрағанда болт бастарын кысуды кажет етпейтін жерлерде колданылады.

0/ л ̂ 2 немесе й (орындалу 2)

9.4-сурет. Болттүрлері: я-рым болт, э-кайтымды болт, б- жартылай дөңгелекбасты жэне басының асты квадрат болттар.

76

Орындалуы 1

Болттарды оның диаметріне байланысты жуықтап аныкталатын өлшемдері бойынша кескіндеуге болады (9.2-сурет).Өлшемдер келесідей қатынастар арқылы анықталады:1) д-болт бұрандасының сыртқы өлшемі;2) с!і=085(1-болт бұрандасының ішкі өлшемі;3) 0=26- болт басының диаметрі;4) Н=0,7(і-болт басының биіктігі;5) 5=1,75сі-кілтке арналган өлшем;6) /о = (1,5.. ,2)сІ-болт бұрандасының ұзындыгы;7)Кі=1,5сІ және К2 (сырткы жактарында)-фаскаларды дөңгелектеу радиустары;8) с=0,15с!-болттың конустық фаскасының биіктігі;9) Гі=0,8...2,2 мм-болт басы астын дөңгелектеу радиусы.Болтты шартты түрде белгілеуге мысал қарастырайық. Дәлдік класы В, орындалуы 3, бұранда диаметрі с!=12 мм , метрикалық ұсақ қадамды Р=1,25 мм, кондыру аймагы 6§, болттың ұзындығы /=60 мм, беріктік класы 5.8, тыныш болаттан жасалған және қапталган 01 (цинк, хром), қаптау қалыңдыгы 6 мкм, алты жақты басты болт келесідей белгіленеді:

«Болт ЗМ12 х 1,25-6ё х 60.58.С.016 МЕСТ 7798-70», мұндагы МЕСТ 7798- 70-болтты ң өлшемдерін тағайындайтын мемлекеттік стандарттың нөмірі. Ш пилька - екі ж ағы нда да бұрандасы бар цилиндрлі сырық. Олар жиі алынып салынатын бөлшектерді қосуга немесе қосылатын бөлш ектерге болттарды пайдалануға келмейтін ж агдайларда (мысалы , бөлш ектердің б іреу ін ің қалыңдыгы үлкен болған кезде) колданы лады .

Шпилька үзындыги I

Қыспаүшыіг Сұқпа үш ыһ

б Түрі Б

9.5сурет. Шпилька• ш

Шпильканың бөлшекке бұрап енгізетін ұшын сұқпа ұшы деп, екінші, ягни гайка бұралатын ұшын оның кыспа ұшы деп атайды. Шпильканың ұзындыгы оны жасауда қолданылатын материалга байланысты әр түрлі болады. Егер бөлшек болаттан, коладан, жезден жэне титан кортыпаларынан жасалса, онда /|=с1; шойыннан жасалса, онда /|=1,25(1 немесе /|=1,6с1; егер жеңіл кортыпалардан жасалса, онда 1\=2й жэне /|=2,5с1, мұндагы сі -бұранда диаметрі

ТүріА

(9.5-сурет). Жалпылай қолданылатын шпилькалар МЕСТ22032-76, МЕСТ22033-76,..., МЕСТ22043-76 бойынша екі түрде (А жэне Б) жасалады. А-сырықтың тегіс бөлігінің диаметрі бұранданың диаметріне тең: сіі=сі (9.5а- сурет); Б- сырыктың тегіс бөлігінің диаметрі бұранданың диаметрінен кіші: А\<6 (9.5б-сурет).Дайындау дэлдігіне байланысты, қалыпты және жоғарғы дәлдіктегі бөлінеді. Шпильканың пішіні бір көрністе орындалады.Шпильканы шартты түрде белгілеуге мысап қарастырайық. Дәлдік класы А, бұранда диаметрі с!=16 мм, метрикалык ірі бұранда қадамы Р=2 мм, кондыру аймағы 8§, ұзындығы /=120 мм, беріктік класы 10,9; 40Х маркалы болаттан жасалған, капталған 02, каптау калыңдығы 3 мкм шпилька келесідей белгіленеді: «Шпилька М16-8§ х 120.109.40Х.023 МЕСТ 22034-76».

9.2- кесте. Дэлдік класы А жэне В шпилькалар(МЕСТ 22032 — 76 — МЕСТ 22041 — 76), мм

(1 8 10 12 16 20Ьі 8;10;14; 10;12;16;20; 12;15;20;24; 16;20;25;32; 20;25;32;4

16;20 25 30 40 0:50/ Ь

16 10 8 • — шт

20 14 12 — т в

25 19 17 16 ШЁЙИЛ, — д8В|Я шт

30 22 22 21 —35 22 26 24 2340 22 26 30 28 2545 22 26 30 33 3048 22 26 30 38 3350 22 26 30 38 3555 22 26 30 38 4060-150 22 26 30 38 46

Винт- бір ұшында эр түрлі болып келетін басы, ап екінші ұшында бұрандасы бар сырық. Винттер қолдануына байланысты: бекіту жэне ұстату винттері болып бөлінеді. Бекіту винтгері екі топқа бөлінеді: металдарға (9.6,9.7- суреттер) және ағаштарға арналган (9.8-сурет). Бекіту винттері ірі және үсақ қадамды метрлік бұрандалы жэне' қондыру аймағы 8§ жэне 6§ болады. Винттердің бастарының түрлері және өлшемдері стандартталған. Бекіту винттеріне: цилиндрлі басты (МЕСТ 1491-80), жасырын басты (МЕСТ 17475- 80), жартыпай жасырын басты (МЕСТ 17474-80), жартылай дөңгелек басты (МЕСТ 17473-80), кілтпен бұрау үшін үңгілген алты жакты цилиндр басты (МЕСТ 11738-84) винттер жэне түзу шлицты: соңы конусты (МЕСТ 1476 — 93

78

жэне ИСО 7434 — 83); соны цилиндрлі (МЕСТ 1478 — 93 жэне ИСО 7435 — 83), соңында тесігі бар бекіту винттері (МЕСТ 12415 — 80) қолданылады. Ағаштарға арналған бекіту винттері -шуруп сырыктарының ұштары үшкір

және ірі қадамды ұшбұрышты профильді болады.Барлык винттер үшін А жэне В дәлдік кластары кабылданған, мұндағы А-

жоғарғы дэлдік, В-калыпты дэлдік.

а

б

Ьсг>

9.6-сурет. Бекіту винттері: а- цилиндрлі басты, ә- жартылай дөнгелек басты,б-жасырын басты.

Квадрат басты, алты жакты басты, кілтпен бұрау үшін үнгілген апты жақты цилиндр басты винттерді екі көріністе орындайды. Цилиндрлі басты винттерді тек кана бір көрністе орындайды. Кілтпен бұрау үшін үңгілген алты жакты цилиндр басты винтті жергілікті тілік аркылы бас көріністе көрсетеді

79 "Л

<м

9.7-сурет. Бекіту жақтывинттері: а- кілтпен бұрау үшін үңгілген алтыбасты, ә- жартылай жасырын

басты.

(9.7асурет). ¥стату винттері машина бөлшектерін құрастыру барысында олардың дұрыс орналасуын қамтамасыз ету үшін колданылады. ¥стату винтгерінің бекіту винттерінен айырмашылығы, оның сырығы толыктай бұрандалы болады

а А

цилиндр

9.8-сурет. Ағаштарға арналған бекіту винттері -шуруп.

9.9-сурет. ¥стату винті.

80

. Винтті шартты түрде белгілеуге мысал қарастырайык.Дәлдік юіасы А, орындалуы 2, бұранда диаметрі <і=8 мм , метрикалык ірі бұранда қадамды, кондыру аймағы 6§, ұзындығы /=50 мм, беріктік класы 4.8, қапталмаған жартылай дөңгелек винт келесідей белгіленеді:

«Винт А2М8-6§х50.48. МЕСТ 17473-80»,Шурупті шартты түрде белгілеуге мысал қарастырайық. Орындалуы 2, бұранда диаметрі с1=3 мм, ұзындығы /=50 мм, көміртекті болаттан жасалған, капталмаған жартылай жасырын шуруп келесідей белгіленеді:

Шуруп 1-3x20 МЕСТ 1146-80», мұндағы МЕСТ 1146-80- шурупөлшемдерін тағайындайтын мемлекеттік стандарттын нөмірі.9.5-кесте.

9.3 8 кесте. Дәлдік класы А жэне В цилиндрлі басты винттер (МЕСТ 1491-80).

<1 О к / Ь с/ /) к /

6 10 3,9 8-60 28*; 18 12 18 7 20-100 46*; 308 13 5 12-80 34*; 22 16 24 9 30-100 58*; 3810 16•к 6 20-100 40*; 26 20 30

1 1

40-120 70*; 46

9.4

егер I < 30 онда Ь= I егер 1*35 онда Ъ- 24 егер I < 35 онда Ь= I егер 1*40 онда Ь= 28 егер 1*40 онда Ъ~ I

егер 1*45 онда Ь= 32 егер 1< 45 онда Ь- I

егер 1*50 онда Ь - 36 егер I £ 55 онда Ь - I егер 1*60 онда Ь - 44 егер 1<, 65 онда Ь- I егер 1*70 онда 52

- кесте. Дәлдік класы А кілтпен бұрау үшін үңгілген алты жакты, цилиндрбасты винттер (МЕСТ11738—84)

81

9.5 - кесте. Соңында

(1 5 6 8 10 124 3,5 4,0 5,5 7,0 8,5Һ 1,6 2,0 2,5 3,0 4,0

9.6 - кесте. Дәлдік класы А жэне В түзу шлицты бекіту винттер: соңы конусты, (МЕСТ 1476 — 93 жэне ИСО 7434 — 83); соңы цилиндрлі (МЕСТ 1478 — 93

жэне ИСО 7435 — 83), мм

тесігі бар бекіту винттер (МЕСТ 12415 — 80), мм

Жалпы өлиіемдері 1 -сурет 2-суретСІ п / С 4 / 2 /5 0,8 1,6 1,0 0,5 5 - 2 5 3,5 0,3 2,75 8 - 2 56 1,0 2,0 1,0 1,5 6 - 3 0 4,0 0,4 3,25 8 - 3 08 1,2 2,5 1,6 2,0 8 - 4 0 5,5 0,4 4,3 1 0 -4 010 1,6 3,0 1,6 2,5 1 0 -5 0 7,0 0,5 5,3 1 2 -5 012 2,0 3,6 1,6 3,0 1 2 -6 0 8,5 0,6 6,3 1 2 -6 0

Ескерту.1 Винттің ұзындығын / (мм) келесі катардан кабылдайды: 5,6,8,10, 12,16, 20, 25, 30, 35 ,40 ,45 , 50, 55, 60.2 Өлшемдері <1=10 мм, I = 25 мм кондыру аймағы 6§ жэне беріктік класы 14Н, қапталмаған винттің белгіленуі: «Винт М10 — б§х 25. 14Н 1478 — 93».

МЕСТ

82

9.7-кесте. Дәлдік класы А жэне В, цилиндрлі басты винттер (МЕСТ1491-80), жартылай дөңгелек басты винттер (МЕСТ17473-84), жасырын басты винттер

(МЕСТ17475-80)

МЕСТ 17473-84

4 1 О о Н 1 Н/ 11 * Һі һ2 Ь | / имм

5 8.5 9а ІІ СЛІ

3,5 1,7 23 1,2 1,2 8...70 1<22 болганда І0= I1>30 болганоа 10- 16

6 10,0 11.0 «»&

•

4,0 4,2 2.0 2,3 1,5 1,6 8...70 1 <25 болганда 10~ 1 [>25 болганда 1 18

8 13,0 14.5М

5,0 5,6 2.5 3,5 2 2 12...70 1 <32 балганОа 1 о= I 1 >32 болганОа 1 о- 22

10 16.0 18,0 6,0 7,0 3,0 3,5 2,5 2,5 20...70 I <38 болганда 1 (,= 1 [>38 болганда 1 о= 26

12 18.0 21,-5 7,0 8,0 4,2 2,5 3 22...85 I <42 болганда 1о~ 1 1 >42 болганда I о- 30

9.2Тайкалар

Гайка-ортасында бұрандапы тесігі бар, болт пен шпильканың ұштарына бұрау үшін жасалган бөлшек. Гайканың сыртқы пішіні апты жакты призма, төрт жакты призма жэне цилиндр тәрізді болып келеді. Квадрат және дөңгелек гайкаларда кездеседі. Өздігінен бұралуды токтату максатында тәжілі гайкалар, гайканы кілтсіз қолмен бұрау үшін кұлакгары бар, кұлақшалы деп аталатын гайкапар колданылады. Гайкалар сызбаларда екі көріністе орындалады: бас көрініс (бұранданын өсі сызбадағы негізгі жазуға параллель орналасады) жэне фаска жакган сол жақ көрініс. Стандарт гайкалар үшін ірі жэне ұсак кадамды метрлік бұрандалар колданылады. Алты жақты гайкапар биіктігіне байланысты: калыпты биіктіктегі, Н=0,8с1; аласа, Н=0,6сі; биік, Н= 1,2(1; ерекше биік, Н=1,5(і болып бөлінеді. Дэлдік дәрежесіне байланысты гайкапар: жогаргы дәлдіктегі, қдлыпты дәлдіктегі жэне төменгі дәлдіктегі ( дэлдік класы А, В, С) болып бөлінеді. Гайканы шартты түрде белгілеуге мысап карастырайық. Дәлдік класы В, орындапуы 3, бұранда диаметрі (1=16 мм , метрлік ұсак кадамды Р=1,5 мм, қондыру аймагы 6Н, беріктік класы 12, 40Х болаттан жасалған және қаптапган »01 (цинк, хром), каптау калындыгы 6 мкм, алты жакты гайка келесідей белгіленеді: «ГайкаМ16 X 1, 5-6Н.1240 Х.016 МЕСТ 15523-70».

83

МЕСТ 1491-80 МЕСТ 17475-80

а Бүранда

Фаска

Жі

Ә

Орындалуы 1 Орындалуы 2

Орындалуы 1 Орындалуы 2

9.10-сурет. Гайка турлері: а-алты жакты, ә-тэжілі, б-құлақшалы, Ь-қалпақшалы,г- шлицті.

84

МЕСТ 5915-70 МЕСТ 5915-70

9.8- кесте. Дәлдік класы В, алты жакты гайка (МЕСТ 5915 — 70), мм; төменгідәлдік класты алты жакты гайка (МЕСТ 5916 — 70), мм

(1 12 16 20 24 30 36 42 483 19 24 30 36 46 55 65 75е 20,9 26Д 33 39,6 50,9 60,8 71,3 82,6т 10 13 16 19 24 29 34 38ІЯ, 6 8 10 12 15 18 21 24

-- 1

Домалак шлицты гайка, дәлдік классы А (МЕСТ 11871 — 88), мм

М48х1,5М52х1,5М56х2,0М60х2,0М64х2,0М68х2,0М72х2,0М76х2,0М80х2,0М85х2,0

М20х1,5’ М22х1,5 М24 х1,5 М27х1,5 МЗОх 1,5 МЗЗ х1,5 М36х1,5’ М39х1,5 М42 х 1,5 М45х1,5Ескерту. I * Артыкшылыктары бар өлшемдер. 2 көміртекті болаттан жасалган 35 маркапы (материалдар тобы 05), дэлдік аймағы 7Н, М64 х 2 бұрандалы, химиялык кышкылга жэне майга каныккан (05), диаметрі с! = 64 мм гайканын белгіленуі: «Гайка М64 х2 — 7Н.05.05 МЕСТ 1 1871 — 88». \ ____________

85

9.10- кесте. Дэлдік классы В кіптпен бұрау үшін өлшемдері кішірейтілген алггыжакты гайка (МЕСТ 15521 — 70), мм

й 8 10 12 16 20 2412 14 17 22 27 3213,1 15,3 18,7 23,9 29,6 35

т 6,5 8 10 13 16 19

9.3 Ш айбалар

Ш айба - бөлшектерді бір-бірімен косканда гаиканың астына салынатын жұқа сақина пішіндес бөлшек. Шайбаны келесідей кызметтер атқарады: гайканы кілтпен бұраганда бөлшектің бетінің бүлінбеуін қамтамасыз етеді; болт немесе шпилька кіретін тесіктің пішіні дөңгелек болмаган жағдайда тірелу бетін ұлғайтады; егер бөлшек жұмсақ материалдан жасалса, онда тірелу бетін ұлғайтып, сығу күшінің әсерін жеңілдетеді (9.11-сурет). Тербелістіжәне діршді ортада жұмыс аткаратын қосылыстардағы гаикалардың өздіпнен бұралуын болдырмау үшін серіппелі (9.12-сурет), тежегіш шайбалар (9.13- сурет) жэне сфералық шайбапар колданьшады (9.14-сурет).МЕСТ 11371-78 бойынша жасалатын дөңгелек шайбалар екі орындауда көрсетіледі: 1-фаска колданылмайды; 2-фаска колданьшады. МЕСТ 6402-70 бойынша жасапатын серіппелі шайбалар келесідей түрлерге бөлінеді: жеңіл (Л), қалыпты (Н), ауыр (Т). Сызбаларда дөңгелек шайбалар бір көріністе, ал серіппелі және тежегіш шайбалар екі көріністе көрсетіледі. Шайбалардың өлшемдері, олар кигізілетін сырыктың диаметріне байланысты аныкталады. Тез шешіліп алынатын шайбалар (9.16-сурет) және қиғаш шайбалар (9.17-сурет) кос «Т» пішінді арқалыктардың жэне швеллер сөрелерінің еңістігін түзету үшін қолданылады.а Орындалуы 1 Орындалуы 2 ө х45'

I

«V

Г * ¥

Іс *45°

70°тіп

Н = 289.11-сурет. Дөңгелек шайбалар. 9.12-сурет. Серіппелі шайбалар

86

в4̂**л « 5

9.13-сурет. Тежегіш шайбалар: а- тұмсыкты тежегіш шайба; ә-көп табандытежегіш шайба.

9.15-сурет. Сферапык шайба 9.16-сурет. Тез шешіліп алынатын шайба

+0.У

В

Аньиупана үшін берілген өлиимдер9.17-сурет. Қигаш шайба

87

Тез шешіліп алынатын шайбалардың өлшемдері МЕСТ 11648-80, көп табанды тежегіш шайбалардың өлшемдері МЕСТ 11872-89 жэне тұмсыкты тежегіш шайба өлшемдері МЕСТ 13465 — 77 бойынша тағайыналған. Шайбаны шартты түрде белгілеуге мысал қарастырайық. Орындалуы 2, диаметрі (1=12 мм, 08кп маркалы болаттан жасалған жэне қапталған 01(мырыш, хром), капталу қалыңдығы 6 мкм, бекіту бөлшектеріне арналған дөңгелек шайба келесідей белгіленеді:

«Шайба 2.12.01.08КП.016 МЕСТ 11371-78».

11- кесте.Серіппелі шайба, түрі Н — калыпты, орындалуы 1 (МЕСТ 6402 70)

Болт, винт, шпилька жэне бұранданың

накты диаметріё 5 = Ь

- ^

Болт, винт, шпилька жэне бұранданың накты диаметрі

ё 5 = Ь

6 6,1 1,4 16 16,3 3,58 8,2 2,0 20 20,5 4,510 10,2 2,5 24 24,5 5,512 12,2 3,0 % 27 27,5 6,0

9.12-кесте. Дэлдік класы А тұмсықты тежегіш шайба, орындалуы Ь(МЕСТ 13465 — 77), мм

9«

Болт (І и В А 3 1 ^2 И А 1 Һ12 13 19 12 15 1,0 16 12 4,4 11,5 5 616 1 7 - 24 15 20 1,0 20 15 5,4 14,5 6 ‘820 21 30 18 24 1,0 24 18 6,0 17,5 7 824 25 36 20 28 1,0 26 20 7,0 19,5 8 830 31 46 26 32 1,6 32 25 8,0 24,2 9 1036 37 55 30 38 1,6 38 30 11,0 29,2 12 1042 43 65 36 42 1,6 44 36 11,0 35,2 12 1048 50 75 40 50 1,6 50 40 13,0 39,2 14 12

88

9.13- кесте. Көптабанды тежегіш шайба. Түрі Н - калыпты(МЕСТ 11872-89), мм

А — А

щ £> А / Ь Һ 5

М20х1,5 20,5 36 27 17 4,8 4 1,0М22х 1,5 22,5 40 30 19 4,8 4 1,0М24 х1,5 24,5 44 . 33 21 4,8 4 1,0М27хі,5 27,5 47 36 24 4,8 5 1,0М30х1,5 30,5 50 39 27 4,8 5 1,0МЗЗ х1,5 33,5 54 42 30 5,8 5 1,6М36х1,5 36,5 58 45 33 5,8 5 1,6М39х 1,5 39,5 62 48 36 5,8 5 1,6М42 х 1,5 42,5 67 52 39 5,8 5 1,6М45х 1,5 45,5 72 56 42 5,8 5 1,6М48х 1,5 48,5 77 60 45 7,8 5 1,6М52х1,5 52,5 82 65 49 7,8 6 1,6М56х2 57,0 87 70 53 7,8 6 1,6М60х2 61,0 92 75 57 7,8 6 1,6М64х2 65,0 98 80 61 7,8 6 1,6М68х2 69,0 102 85 65 9,5 7 1,6М72х2 73,0 107 90 69 9,5 7 1,6М76х2 77,0 112 95 73 9,5 7 1,6М80х2 81,0 117 100 76 9,5 7 1,6М85х2 86,0 122 105 81 9,5 # 1,6

Ескерту. 08 кп болаттан жасапган (материалдар тобы 01), М64 х 2 бұрандалы,химиялык кышкылға жэне майга каныккан (05), түрі Н көп табанды тежегішшайбанын белгіленуі: «Шайба Н.64.01.05 МЕСТ 11872 — 89».

1 ■ 1 £ ■■ *\

9.14 - кесте. Сырткы эксцентрикалық тіректі серіппелі жалпак сақинажэне олардың жырашыктары (МЕСТ 13942 — 86) мм

А (4:1)

Білікдиаметрі, с/

Жырашық Сакинат~% К 5 ь Ь Мүмкіндік

өстік күш, кН

20 18,6 2,6 10,622 20,6 2,8 11,723 21,5 2,9 12,724 22,5 3,0 13,725 23,5 3,0 14,226 24,5 1.4 0,1 1,2 3,1 3 14,928 26,5 3,2 1629 27,5

%*

3,4 16,730 28,5 3,5 17,132 30,2 3,6 2234 32,2 3,8 22,335 33 3,9 26,736 34 4,0 27,437 35 4,1 28,238 36 4,2 2940 37,5 1 9 1,7 4,4 3942 39,5 4,5 4045 42,5 4,7 42,946 43,5 4,8 43,948 45,5 5,0 45,750 47 5,1 6 5752 49 0,2 5,2 59,454 51 5,3 61,755 52 2,2 2 5,4 62,956 53 5,5 6458 55 5,6 66,460 57 • * 5,8 68,865 62 6,3 74,768 65 6,5 78,270

6 7

2,8 0,3 2,5 6,6 80,672 69 6,8 82,975 72 7,0 86,4

Ескерту. Диаметрі с/= 50 мм сақинаның бслгілснуі: «Сакина 50 МЕСТ 13942—86»

90

СақинаЖырашықБшікзаметрі Мүмкіндік

өстік күш,

9.15 - кесте. Ішкі эксцентрикалык тіректі серіппелі жалпак сақинажәне олардың жырашықтары (МЕСТ 13942 — 86) мм

Инженерлік графика. Тлеубердин Қ.Ж., Карденов С.Ә.

91 \

9.4 Штифтер, шплинттер

Ш тифт-бөлшектерді біріктіріп ұстататын немесе олардың дәлдігін камтамасыз ету мақсатында бекіту үшін қолданылатын цилиндр немесе конус тәрізді сырық.

-

- ъ

'О

< 1:50

*ь

с х45°2 ф аскаяар )

б4=й?+1/50

< 1:50 с, у.45

с х45°

9.18- сурет. Штифтер және олардың түрлері.

Штифтер екі топқа бөлінеді: цилиндрлі - МЕСТ 3128-70 (9.18а-сурет) жэне конусты (конустылығы 1:50) МЕСТ 3129-70 (9.18ә-сурет); ішкі бұрандалы екі конусты МЕСТ 9464-79 (9.186-сурет). Штифтердің өлшемдері диаметріне (1

және ұзындығына / байланысты аныкталады Ол бір көріністе орындалады..

9.16-кесте. Дәлдік класы В цилиндрлі штифтер, орындалуы2(МЕСТ 3128 — 70), мм.

•ХЗІ

Ь(1 6 8 10 12 16с 1,2 1,6 2 2 5 1О3Ь 12-120 16-460 2 0 -1 6 0 25 - 160 30 - 280Ескерту. 1 Штифтің ұзындығын I (мм) келесі қатардан қабылдайды: 10,12, 14, 16,18, 20 ,22 ,24 ,26 , 28, 30, 3 2 ,3 5 ,4 0 ,4 5 , 50, 55,60, 65, 70, 75, 80,85,90, 95, 100.2 Диаметрдің | шеттік ауыткуы - т б (Һ8, һ 11). Өлшемдері сі = 10 мм, һ

= 60 мм цилиндрлі штифтің шартты түрде белгіленуі: «Штифт 2.10х 60МЕСТ 3128-70». %

92

9.17 - кесте. Дәлдік класы В конусты штифтер, орындалуы 2(МЕСТ 3129 — 70), мм

й 6 8 10 12

Һ 2 0 -1 1 0 2 5 -4 0 3 0 -1 8 0 36 - 220

Ескерту. 1 Штифтің ұзындығын Һ (мм) келесі қатардан қабылдайды:10, 12,14, 16, 1 6 ,1 8 ,2 0 ,2 2 ,2 4 ,2 6 ,2 8 ,3 0 ,3 2 ,3 5 ,4 0 ,4 5 ,5 0 ,5 5 ,6 0 , 65, 70, 75, 80, 85, 90, 95, 100. 2 Диаметрдін сі шеттік ауыткуы —т б (Һ8, һ 11). Өлшемдері сі = 10 мм,Ь = 60 мм цилиндрлі штифтің шартгы түрде белгіпенуі:«Штифт 2.1 Ох 60 МЕСТ 3129 70».

9.18 - кесте. Дәлдік класы В ішкі бұрандалы конусты штифтер, орындалуы 2(МЕСТ 9464 — 79), мм

й 6 8 10 12

1 1'■1

М4616 60

М5818 — 80

М6102 2 — 100

М81226 — 120

. - •

Ескерту. 1 Штифтің ұзындығын \- (мм) келесі катардан кабылдайды: 10,12, 14, 16,18, 20 ,22 ,24 ,26 , 28,30, 32,35, 40,45, 50, 55, 60, 65,70, 75, 80, 85,90,95, 100. 2 Өлшемдері <і - 10 мм, һ = 60 мм ішкі бұрандапы цилиндрлі штифтің шартгы түрде белгіленуі: «Штифт 2Л0х 60 МЕСТ9464 — 79».

93

Ш плинт- кимасы жартылай дөңгелек бсшат сымды майыстыра отырып жасалған басы сақина тәрізді, түзаққа ұксас екі қабатталған сымнан тұрады. (9.20а-сурет). Олар бұрандалы қосылыстардағы гайкалардың өздігінен бұралуын болдырмау үшін қызмет атқарады. Оларды қолданғанда болт тесігі мен тэжілі гайка кесіктерінен өткізіп, сымдарын екі жакка қайырады (9 .20ә - сурет). Мүндай шпилинттердің өлшемдері МЕСТ 397-79 бойынша анықталады.

ШУМ— )/

9.20- сурет. Шплинт жэне оны колдануга карастырылган мысал

Ш плинттердщ өлшемдері диаметріне а (шплинттің диаметрі өткізілетін тесіктің диаметріне тең болады) жэне ұзындыгына / байланысты анықталады. Олар тек бір көріністе орындалады. Штифтерді шартты түрде белгілеуге мысап қарастырайык. Диаметрі сі=4 мм, үзындыгы /=20 мм, капталмаган, көміртекті болаттан жасалган шплинт келесідей белгіленеді:

«Шплинт 4x20 МЕСТ 397-79».9.5 Ш понкалар

Ш понка- екі бөлшектің ойықтарына орнатыпатын жэне осы бөлшектердің әзара ыгысуына немесе бұралуына кедергі жасайтын бөлшек. Шпонкалар сегментгі, призмалык жэне сына тәрізді болып бөлінеді.

Орындалуы 1 Орындалуы 2

Һ,~0,8Һ 1 0*45

9.21- сурет. Сегментті шпонка

94

Бұлардын арасында призмалы жэне сегм ен т шпонкалар кенінен пайдаланылады. Күпшектін ұзындығы кыска болса, онда МЕСТ 24071-80 бойынша жасалған сегментті шпонкалар колданылады (9.21-сурет). Сегментті шпонкаларды шартты түрде белгілеуге мысал карастырайык. Орындалуы I, калыңдығы Ь=6 мм, биіктігі һ=14 мм сегментті шпонка келесідей белгіленеді:

«Шпонка 6x14 МЕСТ 24071-80», мүндағы МЕСТ 24068-80 - шпонка өлшемдерін тагайындайтын мемлекетгік стандарты ң нөмірі.

А Орындалуы 3а Орындалуы I л Орынд(иум 2

9.22- сурет. Призмалык шпонка.

Призмалык шпонкалар МЕСТ 23360-78 бойынша жасалады жэне үш көріністе орындалады. Призмалык шпонкалар орындалуларына байланысты: екі ұшы жұмырланған (9.22а-сурет), бір ұшы жұмырланган (9.22 э-сурет)жэне екі ұшы жұмырланбаган (9.22 б-сурет) болады.Призмалык шпонкаларды шартты түрде белгілеуге мысал карастырайык. Орындалуы 2, кимасының ені Ь=12 мм, биіктігі һ=10мм, ұзындыгы /=70 мм призмалык шпонка келесідей белгіленеді:

«Шпонка 2 -10 х 8 х 70 МЕСТ 23360-78», мұндағы МЕСТ 24068-80 -шпонка өлшемдерін тагайындайтын мемлекеттік стандарттың нөмірі.Сына тэрізді шпонкалардың үстінгі жалпак енінің кыры 1:100 еністікпен жасалады және күпшек ойығының табаны да осындай еңістікпен жасалады.

45*немесе 60*

сх45*

ь I

9.23- сурет. Басы бар сына тәрізді шпонка. і

95

Орындалуы 1 Орындалуы 2 Орындалуы 3

9.24- сурет. Басы жоқ сына тәрізді шпонка.

Біліктің ойығында еңістік болмайды. Сызбада сына тәрізді шпонканың еңістігі көрінуі үшін масштабсыз алады. МЕСТ 24068-80 бойынша сына тәрізді шпонкалардың келесідей түрлері жасалады: басы бар сына тәрізді шпонка (9.23-сурет) жэне басы жок сына тәрізді шпонка (9.24-сурет).Сына тэрізді шпонкаларды шартты түрде белгілеуге мысал қарастырайық. Қимасының ені Ь=14 мм, биіктігі һ=10мм, ұзындығы /=110 мм сына тэрізді шпонка келесідей белгіленеді:

«Шпонка 14x11x110 МЕСТ 24068-80», мұндағы МЕСТ 24068-80 -шпонка өлшемдерін тағайындайтын мемлекеттік стандарттың лөмірі.

9.6 Серіппелер

Серіппе әр түрлі аспаптарда жэне машиналарда күш түсіру үшін қолданылады. Баскадай айтқанда серіппеге эсер ететін сырткы күшті алып тастағанда, ішкі күштердің әсерінен серіппенің бастапкы қалпына келу қасиеті қолданьшады. Серіппелер пішіндеріне байланысты: цилиндрлік винтгі (9.25, а,ә,г,д -сурет), конусты винтті (9.25,6,6-сурет), шиыршықты (9.25, е -сурет), пластикалык (9.25,з -сурет), табақшалы (9.25,ж-сурет), болып бөлінеді. Серіппелер күштерді қабылдауына байланысты келесідей түрлерге бөлінеді: сығьшу (9.25 а,ә,б,г,ж - сурет), созылу (9.25, г -сурет), бұралу (9.25, е,д -сурет) және иілу (9.25,з-сурет). Орамаларының көлденең кимасына байланысты: дөңгелек, квадрат, тікбүрышты болып бөлінеді. Сығылу серіппесінің, созылу серіппесінен айырмашьшығы: сығьшу серіппелерінің орамдары арасында саңылау қалдырылады, ал созылу серіппелерінің орамдары біріне-бірі кысылып жасалады. Созылу серіппелерінің серіппелерінің ұштарында ілгектер жасалады. Оның кадамы серіппені жасауда пайдаланылған сымның диаметріне тең. Ілгектердің радиусы К. келесі формула бойынша анықталады:

(0-2сі)/2; Ь~ 0/3.Орамдар бағыттары бойынша, оң бағытты жэне сол багытты болады.Серіппелерді шартты түрде белгілеу жэне олардың сызбаларын орындау МЕСТ2.401-68 бойынша тағайындалган. Серіппелердің сызбалары

96

еркін жағдайда, деформацияланбаған күйде сызылады. Серіппелердің жұмыс сызбаларында, оның механикалық сипаттамасының диаграммасын орналастырады. Диаграммада серіппелерге түсірілетін өстік күштердің (Рь Р2, Р3) арасындағы тәуелділік және серіппенің өстік деформациясы (Нь Н2, Н3) қарастырылады. Мұндағы Рг алғашқы деформациядағы серіппе күші; Н2- жұмыс деформациясын камтамасыз ететін серіппе күші; Р3- ең үлкен деформацияны шақыратын серіппе күші; Н р апғашқы деформациядағы серіппе биіктігі; Н2- жұмыс деформациясындағы серіппе биіктігі; Н3- ең үлкен деформациядагы серіппе биіктігі; Н 0- серіппенің еркін жағдайдағы (деформацияланбаған күйдегі) ілгектердің арасындағы кашыктык.

20.19- сурет. Серіппе түрлері.

Винттік серіппелер жұмыс аткарудағы орналасуына карамастан, эрқашанда олардың өс сызыктары негізгі жазуға параллель жүргізіледі. Олар бос күйінде, сырткы әсерлер ескерілмей кескінделеді. Проекцияланған геометриялық зандылыктар сакгалса, серіппелердін көріністері синусоидалар деп аталатын кисықтар болады. Сызбаны сапуда оңайлату үшін кисыктарды түзу кесінділермен алмастырады. Алдымен горизонталь өс сызыгы, одан кейін оған параллель бірдей кашыктыкта орналаскан екі үзілме нүктелі сызыкгар жүргізіледі. Олардың арасы серіппе диаметрінен, оны жасайтын сымның диаметрін алып тастаганда калатын капдыктың жартысына тең болады. Егер сызылатын серіппенін орам саны төрттен артық болса, онда сызбада онын әрбір ұшынын тек екі орамын гана көрсетеді. Сыгылу серіппелерінің

97 Ч

шеткі орамдары, шеңбер доғасының % бөлігіне дейін киылып,жаншылады да, серіппе өсіне перпендикуляр орналаскан тіректер бет пайда болады. Сызбада серіппелердің ұзындыктары жэне баска да өлшемдері көрсетілген. Олардан баска орам сандары, серіппе жасауға керек сымның ұзындығы мен маркасы, орамдардың оралу бағыты жэне сынау нәтижелерін көрсететін диаграммалар белгілі болуы керек.

20.20- сурет. Қимасының қалыңдығы 2 мм аспайтын серіппелерді кескіндеу.

Серіппелер жасалатын материалдардың қалыңдығы 2 мм аспаса, онда олар 0,5... 1,4 мм тең сызыктармен кескінделеді.

/ Оранфардың бтыты

3 й** —4 *А ныкріамалар \пиін бгрСггеғі Флшемдгр

9.21- сурет. Созылу серіппесінің сызбасы98

1 ОрамОарОыц багыт ы ...1 ,11е —

4 *А ны кргамалар уш ін бгрілген елшемдер.

9.22- сурет. Сыгьшу серіппесінің сызбасы.

Серіппелердің техникалық сипаттамасында орамдардың бағьгттары, жұмыс орамаларынык саны п, орамапардьщ толык саны П|= п + ( 1,5... 2) жэне аныктама үшін берілген өлшемдер көрсетіледі.Серіппелер сызбаларда тек оң багыттагы орамда сызылады,орамдардың накты багыты техникалык талаптарга жазылады.Созылу жэне сыгылу серіппесінің сызбасы 9.21, 9.22 -суретгерде берілген. Серіппені жасауда қолданылатын материалдың көлденең кимасының диаметрі, онын материалын белгілеумен бірге, сызбанын негізгі жазуына көрсетіледі.

9.7 Бөлшекстерді болттың, ш пильканың және винттін көмегііиен косу

Болттық косылыс. Екі немесе бірнеше бөлшектерді болт, шайба жэне гайка аркылы біріктіру болттық қосылыс деп атапады (9.23-сурет).Біріктірілетін бөлшектерге болтты кіргізу үшін, олар да болттын диаметрінен үлкен, бұрандасыз, өстері ортак цилиндрлі тесік болады. Біріктірілетін бөлшектердегі болт, шпилька жэне винтті кіргізуге арналган тесіктердін диаметрлері МЕСТ

99

11284-75 бойынша тағайындапған. Болттың біріктірілген бөлшектерден шыгып тұрган соңына шайба кигізіледі жэне гайка бұрапады.

^ = 0,856О = 26 Н = 0,86 Ь -0,156 Ғ( - 1,56 с~0,15сі

3 = 1,756 62 = 1,16Д и = 2,26Һ = 0,76е = {0,25 ...0,5)Ь К = (0,25 ...0,5)6

9.23- сурет. Болттык қосылыс.

ы керіністе оолтгың оасын және гаиканы үш жактары көрінетіндейорналастырады. Болттық қосылыстарды сызу барысында болттың, гайканыңжэне шайбаның кұрастыру өлшемдері арнайы стандарттардан алынады.Тесік кабырғасы мен болт сырығы арасындағы саңылау шартты түрде

үлкеитіліп көрсетіледі.. Болттык қосылыста негізгі үш өлшем көрсетіледіг болтбұрандасының номинал диаметрі, болттың үзындығы және болтты кіргізетін тесіктің диаметрі.Болттың ұзындығын / келесі формула бойынша аныктайды:

1—Ъ і+Ь2+Ь+Н+К,мұндагы Ь, жэне Ь2-біріктірілетін бөлшектердің қалыңдығы; Ь-шайбаныңқалыңдығы; Н-гайканың биіктігі; К-гайка бұралганнан кейін де шығып тұратынболттың сонының бөлігі. Алынган шаманы кесте бойынша (МЕСТ 7798-70)Үлкен жағына қарай жуықтай отырып қабылдайды. Болтгың жұмыс ұзындығыда /ж осы кестеден алынады. Егер бекіту бөлшектерінің сызбадагысырықтарының өлшемдері 2 млі артпаса, онда оларды шартты түрде көрсетеді (9.1 -кесте).

100

9.19-кесте. Қосылыстарды оңайлатып және шартты түрде көрсету

101

Бөлшектерді ш пилька көмегімен қосу. Шпилькалы косылыстар біріктірілетін бөлшектердің біреуі өте қалың болса немесе болтты кіргізетін тесікті бұрғылауға болмайтын болса, сондай-ақ болттын басына орын болмай, симайтын жағдайларда колданылады. Бөлшектерді шпилька көмегімен косу арқылы, олардың салмағын азайтуға болады (9.24-сурет).

Д О О Д О " 'І2~1]+0г5сІ 1$*Іл+0,2б о ш*1 М ь*Ф<25аҚарапайымшайбаларда Ц=2>2(1; Ь-0У15Л

Анъщтама үіиін берілген. өлшемдер

Бүргыяатан ю тесік *О

Бүранда ойылып салынган тесік

9.24- сурет. Бөлшектерді шпилька көмегімен қосу.

Бөлшектерді шпильканың көмегімен біріктіру ұшін олардың біреуін бұргымен бұрғылап тесіп, алынган тұйық тесікке бұранда ойып салады (метрлік бұранда ойылып салынатын тесіктің диаметрі МЕСТ 9150-81 бойынша алынады). Бұрғыланатын тұйык тесіктің тереңдігі шпильканын сұқпа ұшынын ұзындығына байланысты анықталады.Тұйық тесіктің төменгі бөлігі, бұрғының ұшының пішініне сәйкес, конустык

тереңдетумен 120 бұрыш аркылы сызылады және тұйық тесіктің жоғарғы жағы биіктігі с=0,15сі тек фаска аркылы орындалады. Болттык косылысқа қарағанда, шпильканың көмегімен қосу күрделі болып саналады, себебі шгіильканы бұрау барысында оның кыспа ұшындагы бұрандасы бүлінуі мүмкін. Шпильканың үзындығын / болттын үзыдығына үқсас аныкталады. Оңайлатылған сызбаларда үстінгі бөлшектің шпилька сырығы мен тесіктін аралығындағы саңылауды, бұрандалы тесіктің шпильканың сырыгы жетпейтін бөлігін және шпильканың фаскасын көрсетпейді.

102

Винтгік косылыс. Винттік қосылысқа біріктірілетін бөлшектер, винт жэне шайба кіреді. Ұстату жэне жасырын басты винтгердің көмегімен жүзеге асырылатын қосылыстарда шайбаны колданбайды. Винттің жасырын басын үстінгі бөлшекте арнайы дайындалған орынға орналастырады (9.25-сурет).

9.26- сурет. Винттерді құрастыру сызбапарында көрсету.

Қүрастыру сызбаларында винттердің бастарын салыстырмалы өлшемдер бойынша сызады жэне жырашыктарды қапыңдығы 2з болатын сызыктарменкөрсетеді (9.26-сурет).

103 і

9.25 - сурет. ІЗинттік қосьшыстар: а-ұстатқыш винт; ә-жасырын басты винт;б-цилиндрлі басты винт жэне шайба.

Винт бұрандасының ұзындыгын 10 келесі формула бойынша аныктайды:10- 2<і +6 мм.

Винтгін бұралу тереңдігі бұралатын бөлшектің материапына байланысты аныкгапады. Бұранданың сырткы диаметрінде <1 байланысты, бұрапу терендігг.

1) болат, жез, қолаларда - сі-дан аз болмау керек;2) шойындарда - (1,5 ...2) сі;3) жеңіл корытпаларда - (2...2,5) й.

Су өткізгіш жэне газ өткізгіш кұбырларды өзара қосу үшін стандартты қоскыш бөлшектер қолданылады, оларды фитинг (бұрыштама, үш айрық, муфталар т.б.) деп атайды (9.27-сурет).Фитингтердің, құбырлардың және жалгамалардын өлшемдері 9.20-кестеде келтірілген. Қүбырлар мен фитингтердің мен өлшемдері қосылатынқ^бырлардың шартты өткізгіштігіне байланысты анықталады. Шартгы өткізгіштің шамасы өз кезегінде қүбырдың ішкі диаметріне Ощ тең болады.Құбырларды муфталармен жэне үш айрықтармен қосқанда контргайкаларды пайдаланады.Құбырлардың, муфталардың жэне контргайкалардың өлшемдері МЕСТ 8961-75 бойынша анықталады.Контргайка бұралатын жаққа қысқа болат құбыр қолданады жэне оны жалгама деп атайды (МЕСТ 8969-75). Жалгамалар МЕСТ 3262-75 бойыншакұбырдан жасалады. Жалғаманың бір жақ бұрандасының ұзындыгы, құбырдың қысқа бұранданың ұзыидыгына тең Ь ь ал екінші жағының бұрандасының ұзындыгы Ь2 одан 5 есе үлкен болады. Контргайка жалгаманың ұзын бұранда жагына (Ь2) бұралады және ол муфтаны бекіту үшін колданылады (9.27-сурет).

9.27-сурет.Құбырларды қосудажалғаманы қолдану.

■р

Құбырларды МЕСТ 3262-75 бойынша белгілегенде шартты өткізгіштің шамасынан Ош баска, косымша қаптама түрі, бұранда туралы мэліметтер (Р ), қүбырдың кабыргасы калыңдыгы,өлшеу үзындыгы миллиметр аркылы көрсетіледі. Мырыш қаптамаларды колданса Ц эрпімен белгіленеді. ¥зын бұрандалы кұбырларда «Қүбыр» сөзінен кейін Р эрпінің орнына Д әрпі көрсетіледі. Құбырларды шартты түрде белгілеуге мысал карастырайык. Мысал, шартты өткізгіштігі 0щ=20 мм, мырыш қаптамалармен қапталған жэне қабыргасының калыңдыгы 2,8 мм тең қысқа бұрандалы құбыр келесідей белгіленеді: «Құбыр Ц-Р-20х2,8 МЕСТ 11371-78».Мысал, мырышпен капталмаган, шартты өткізгіштігі Ош = 40 мм, қоскыш бөлшектерді келесідей белгілейді:

«Бүрыштама 40 МЕСТ 8946-75»«Үш айрық 40 МЕСТ 8948-75»«Муфта кысқа 408 МЕСТ 8954-75»«Муфта ұзын 408 МЕСТ 8955-75»

Мысал, мырышпен капталған, шартты өткізгіштігі Ощ = 25мм, жалганаманы келесідей белгілейді: «Жалганама 25-Ц МЕСТ 8969-75».

Инженерлік графика. Тлеубердин Қ.Ж., Карденов С.Ә.

9.8 Қүбырларды өзара қосу

104

9

»

і

105

V

Пш

Бурыштама

Жал гама Қубир

ҚұбырА -А

Қубыр

А -А

9.28 -сурет. Құбырлық қосылыстарды кескіндеу

106

9.9 Ш понкалы қосылыс

Бір бөлшек пен екінші бөлшекті косу жэне айналу моментін беру үшін, шпонкалы косылыстарды қолданады. Бөлшек ретінде жұлдызша, буынтыкгы жэне тісті дөнгелектер, муфта т.б қарастырылады (9.30 -сурет).

А -А

*

*9.30-сурет. Шпонкалы қосылыс түрлері: а-призмалык шпонка; ә-сегментті

шпонка; б-сына тэрізді шпонка.

Шпонкалар призмалык, сегментті жэне сынаЛ

болып бөлінеді..тәріздіШ І і и п і ч с и і а р --------- Иір ' ; Т ; м ^ ^Призмалык шпонкалардың кимасын тік бұрышты кылып жасайды. Оның оүиір

жұмырланған 1 ^ ’

Онык БІлік

ОГіык Шпонка

9.31 - сурет. Мысал, призмалык шпонкалы косылыс.Бүйір беті жұмырланган шпонканын ұзындығы: /= 1жУ\ЛЬ, ал бүйір беті жазыкшпонканың ұзындығы: 1-Іжүм> I л •Шпонканын жұмыс істеу ұзындығын бөлшек огыргызылатын күпшектінұзындыгынан 5...10 мм кем алады. Призмалы шпонкалар кернеусіз қосылыска

' жатады. Мысалы, 9.31-суретте призмалык шпонкалы аркылы тісті дөнгелекті107

қосуға көрсетілген. Айналу моменті біліктен күпшекке шпонканык бүйір қабырғасы арқылы беріледі. Косылыста біліктің ойығы мен шпонканы көрсеткенде жергілікті тілікті қолданады. Сегментті шпонкамен косылган косылыстардың ерекшелігі, шпонка отыргызатын ойыктарды жасау онай және оларды алып, кайта құрастыру жеңіл. Сонымен қатар сегментті шпонкалы қосылыстың кемшілігі де бар, атап айтканда шпонканы орнату үшін білікке терең жасалатын ойық, біліктің беріктігін кемітеді. Сына тәрізді шпонканы екі проекцияда орындайды: жергілікті кима бойынша кескінделген алдынғы көрініс жэне қима бойынша кескінделген сол жақ көрініс. Сына тәрізді шпонкалар күшпен қондырылғандыктан оларды сирек колданады.

9.10 Ш лицті қосылыс

Шлицті қосылыстар деп күпшектің ішкі бетіндегі тістерінің дәл сол пішіндес етіп жасалған білік бетіндегі ойыкгарына отырғызған косылысты айтады (9.32- сурет). Шлицті қосылыс шпондық қосьшысқа ұксас болғандыктан, оны кей жағдайда көп шпонкалы қосылыс деп атайды. Шлицті қосылыстын тиімділігі оның қуатын жоғары машиналарда қолдануга болады және білікке қондырылған тісті дөңгелек немесе баскадай бөлшектер өс бойымен еркін

-козғалады. Қосылыстың стандартталған үш сериясы бар: жеңіл, орта жэне ауыр. Олар бір-бірінен тістерінің биіктігімен жэне санымен ерекшеленеді. Тістердің саны 6 -дан 20-ға дейінгі аралықта тандап алынады. Ауыр сериялы қосылыста тістері биік және олардың саны көп, сол себепті де олар үлкен күшті

^бере аладыЛ Шлицті қосьшыстар өздерінің пішініне байланысты тік бұрышты, эвольвентТГ жэне үш бұрышты болып бөлінеді (9.32-сурет). Бүлардың арасында төрт бүрышты пішінді шлицті косылыстар кеңінен қолданылады.Оның өлшемдері МЕСТ1139-80 бойынша тағайындалған.Егер біліктің ішкі диаметрі сі күпшектің ішкі диаметрінен сэл кішілеу, ал

олардың сырткы диаметрлері Ш өзара тең болса, онда шлицтердің ішкі диаметрлерінін арасында саңылаулар болады және күпшек пен білікті осылайша косу сыртқы диаметрлер (О) бойынша центрлеу деп аталады. Егер біліктің сыртқы диаметрі күпшектің сыртқы диаметрінен сәл кішілеу, ал олардың ішкі диаметрлері өзара тек болса, онда саңылаулар сырткы диаметрлердін арасында болады және күпшек пен білікті осылайша қосу ішкі диаметрлер §<й) бойынша центрлеу деп аталады. Егер күпшек тістерінің сырткы диаметрі білік тістерінің сырткы диаметрінен, ал күпшек тістерінің' ішкі диаметрі білік тістерінің ішкі диаметрінен кіші болса, онда саңылаулар сырткы және ішкі диаметрлердің аралыктарында болады және күпшек пен білік бүйір беттері бойынша центрленген деп аталады. Шлицтердің сыртқы диаметріне сәйкес жасаушысын жэне фасканы жуан негізгі түтас сызыкпен, ал шлицтердің ішкі диаметрлеріне сэйкес жасаушысын жіңішке тұтас сызыкпен жүргізеді жэне бүл сызык фаска сызыгын қиып өтеді. Біліктін шлицті және шлицтері жоқ бөліктерін жінішке тұтас сызыкпен ажыратады. Шлицтерді тіс жонатын дөнгелек фрезалармен жонып жасайды. Фрезаны ойыктан шыгарғанда пайда болатын шлицтердің профильдері өзгеше болады жэне оларды негізгі бөлігінен .ажырататын сызык та тұтас

108

жінішке сызықпен жүргізіледі. Егер басты кескінде жерплікп тш к пайдаланыпса, онда шлицтердің ішкі диаметріне сәйкес сызықпен бөлігін жүан негізгі түтас сызыкпен көрсетеді. Басты көріністе шлицтердің у з ы н д ы ғ ы н (оның негізгі бөлігінін ұзындығын) және фрезаның радиусын түсіреді Біліктің өсіне перпендикуляр жызыктықгағы кескінінде шлицтердін сырткы диаметрі бойынша жуан негізгі тұгас, ал ішкі лиаметрі бойынша жіңішке түтас сызыкгармен шеңберлер жүргізіледі. Ьүл көріністе шартты түрде бір тіс жэне екі ойык көрсетшеді. Өлшемдерден шлицтердін сырткы жэне ішкі диаметрі, тістін ені түсіршеді. Сол жақкөріністе кимамен алмастыруға болады. Қимадағы да шартты түрде бір тіс, екі ойық көрсетіледі.

а

а

б

о

9 32- сурет Ш л и ц те р д ін т істер ін ің п іш іні: 9.33 - сурет .Ш ли ц ті косьшыс-рнбүйірлі!э-эвольвентті;б-үш б¥Рышты. тарды шартгытүрдебелплеу

Шлицті косылыстар МЕСТ 2.409-74 бойынша ш а р т г ы Н Н В Н | 9 .33-суретге шлицті косылыетар берілген: а-б.лнсге; э-тесікте, б-косылыста.

109

\

10-тарау. АЖЫРАМАЙТЫН ҚОСЫЛЫСТАР

10.1 Бөлшектерді пісіріп қосу

Ажырамайтын қосылыстардың ішіндегі негізгісі бөлшектерді өзара пісіріп қосу болып табылады. Бөлшектерді пісіріп косуда әр түрлі әдістер қолданылады. Олардың арасында кеңінен таралғаны, электрдоғасымен және газбен пісірулер. Қолдану технологиясына байланысты пісіріп қосуды екі түрге белуге болады: балқытып жэне күшпен косу аркылы пісіру.1 Бөлшектерді электр доғасымен, электр шлакпен, электрон сәулесімен, газбен,

флюс қабатының астында автоматты, аргонды догамен пісіруде, бөлшектердің шамалы ауданын қыздыра отырып балқытып қосады.Бұлардың арасында кеңінен таралғаны электр догасымен пісіру, ол бірнеше

әдістермен орындалады:а) қолмен пісіру; |б) флюс кабатының астында автоматты пісіру.Егер косылатын бөлшектердің қалыңдығы 10.1.40 мм аралығында болса, онда

қолмен пісіру эдісін, ал қосылатын бөлшектердің калындығы 2...50 мм аралығындағы сапасы жоғары болаттар мен түсті металдардың қорытпасынан жасалған бөлшектерді пісіру үшін автоматгы пісіру эдісі колданылады.

у - ■ууа//у//у/Ш ь

10 .1- сурет. Пісіріп қосудың негізгі түрлері: түйістіріп косу, бұрыштык косу, тавролык немесе «Т» әрпі тәрізді косу, бастырмалы косу.

Инженерлік графика. Тлеубердин Қ.Ж., Карденов С.Ә.

110

Сондай-ак косылатын бөлшектердін жапсарлары қысқа болса, онда жартылай автоматты пісіру әдісін қолданады.Газбен пісіру. Жанғыш газдың оттегінде жануынан пайда болған жыпумен пісіруді газбен пісіру деп атайды. Бөлшектердің газбен пісіріпген жапсарларының сапасы, электр догасымен пісірілген жапсарлардың сапасынан анағұрлым кем болады. Сол себепті газбен пісіру эдісі түсті металдардан, шойыннан жасапған жұқа бөлшектерді пісіріп қосканда және жөндеу жұмыстарында ғана колданылады.Электрдоғасымен жэне газбен пісіріп қосуларда, бөлшектердін өзара орналасуына байланысты келесідей түрлерге бөлінеді: түйістіріп косу (С), бұрыштык косу (У), тавролык немесе «Т» әрпі тэрізді косу (Т), бастырмалы косу (Н) ( 10,1-сурет). Өзара косылатын бөлшектердін дайындалған жиектерінің сырткы пішініне және пісірілген жерінің өзгешіпігіне байланысты, пісіріп косуларда эріп және саннан тұратын тиісті белгілеулер ұсынылған, мысалы,С1, С2, УЗ, Т2, Н4 және т.с.с. Пісірілген жерлердін түрі мен олардың конструкциялық элементгері стандартгалған (МЕСТ 2.312-72) жэне стандартка сәйкес сызбаларда көрінетін пісіріп қосуларды негізгі сызыкпен көрсетеді.2 Бөлшектерді пластикалык күйге жеткізіп, косылатын бөлшектерді күшпен қосу аркылы пісіру. Онда келесідей әдістер колданылады: тоғыстырып пісіру, нүктелі жэне роликті пісіру. Сонымен катар метапдан баска, графит жэне керамикалык материалдардан жасалған бөлшектерді вакуумда түйістіріп, диффузия кұбыпысын пайдаланып пісіруге болады. Сызбада пісіру жапсарлары оңайлатылып кескінделеді,. егер жапсар көрінетін болса, жуан тұтас негізгі сызықаркылы ( 10.2а,ә-сурет), егер ол көрінбейтін болса,үзілмесызык аркылы 110 .2б-сурет), көрсетеді.

ә бI А-А

аА -А

10.2- сурет. Жапсарларды шартты түрде көрсету: а,б, Ь- көрінетін; бкөрінбейтін.

Баст

ырма

пы

қосу

Та

врол

ық

неме

се

«Т»

әрпі

Бұ

рыш

тық

қосу

Тү

йіст

іріп

Қ

осы

лыс

тэрі

зді

қосу

қо

су

түрі

10.1-кесте.Стандарт жапсарларды шартгы түрде белгілеу жэне сызбада _____________ ___________керсету. __________ _______ _

даиындалғанжиектердің

орындалғанжапсардың

Сызбада көрсету жәнешартты белгілеуге мысап

МЕСТ 5264 - 80 - У4 - & 5

ш

112

а Шартты белгіШ ШШ

Ю.З- сурет. Жапсарларды шартты белгілеу: а-алдынғы жағынан; э-артқыжағынан.

көрсету жакты нұсқамасы жапсарғабарып тірелетін сатылы шығару сызығы жүргізіпеді. Егер жапсар сызбада көрінетін болса, оның шартгы белгісі шыгару сызығы сатысының үстіне (ІО.За-сурет), ал егер жапсар сызбада көрінбейтін болса оның шартты белгісі шыгару сызыгы сатысының астына (Ю.Зә-сурет) жазылады.

№7 таңбаның орыны

4г-Бір жақтьг нұскрма

10.4 - сурет Пісіру жапсарының шартты белгісі.МЕСТ2

72 бойынша тағайындалған. Пісірілген жердін шартгы белгіленуінде сызбадам ағлұм аттар

1)жапсардың орындалуына байланысты көмекші белгілер. Мысалы,тұиыкталған

пісіру жапсары бұйымды орнатукезінде орындалатынын көрсетеді.пісіріп қосудағы жапсар элементтерінін түрін және конструкциясын аныктайтын мемлекеттік стандарттың нөмірі.2 ) пісіріп қосудағы жапсар элементерінің түрін жэне конструкциясын аныктайгын мемлекеттік стандарттын нөмірі;3) мемлекеттік стандарт бойынша жапсардын әріптік-цифрлык белпсі;4) пісіруде колданыпатын эдістін белгісі. Мысалы, А - автоматгы пісіру;жартылай автоматты пісіру;5 ) ‘Щ І пісіру жапсарынын катетінін танбасы жэне өлшемі;6 ) Пісіру жапсарынын өлшемдері. Бұл элемент болмаган жағдайда койылады. “/ жапсар үзілмеліорналаскан нүктелер, орналаскан нүктелер.7 ) пісіру жапсарын өндеуде қолданьшатын көмекші танбалар.

113

пісіру жапсары тұтас немесе тізбектеліп

2 жапсар үзікті немесе шахмат тәртібімен

белгі

" О " - жапсардың қосымша күшейтілуі алынып тасталған, " жапсардын | бүдырларын кетіріп, негізгі металмен бірдей етіп өңдеу, "-жапсартұйықталмаған сызык бойымен.Егер сызбада бірнеше бірдей пісірілген жерлер 1кескінделсе, онда олардың белгіленулері бірақ рет көрсетіледі де, пісірілген 1

жерлердің қалған кескіндерінен шығару сызыктары жүргізіліп, сатыларына 1

пісірілген жердің реттік нөмірі жазылады. Ал бірдей пісірілген жерлердің 1жалпы саны белгіленуі көрсетілген шығару сызығында көрсетіледі. I

10.2 -кесте. Пісіру жапсарларын белгілеуге арналған көмекші таңбалар.Көмекшітаңбалар

Көмекші таңбалардың атқаратын қызметі

Көмекші таңбалардынорналасуы

7

Жапсар үзікті немесе шахмат тәртібіменорналасқан нүғсгелер.

н

— 1

Жапсар тұйыеталмаған•••

сызық бойымен.= і

/

Жапсар үзілмелі немесе тізбектеліп орналасқан нүктелер.

/

у

О

Жапсар тұйықталған сызық бойымен

—

а

Жапсардың қосымша күшейтілуі алынып тасталған.

о

/

п

_ в •

Пісіру жапсары бүйымды орнату кезінде орындалады.

, — і

Жапсардын бүдырларын кетіріп, негізгі металмен бірдей етіп өңдеу.

114

10.2 Бөлшектерді дәнекерлеп және желімдеп қосу

Бөлшектерді өзара жеңіл балқитын корытпалардың көмегімен қосу дәнекерлеу, ал желімнің көмегімен қосу желімдеу деп аталады.

немесеСызбаларда дәнекерленген және желімделген жерлерді (тілікте көріністе) МЕСТ 2.313-82-ге сәйкес қалындығы 28 -қа тең тұтас сызықпен кескіндейді. Шығару сызығын көлбеу орналастырады және оны жіңішке тұгас сызықпен жүргізеді жэне шығару сызығы дәнекерді немесе желімді көрсететін калыңдығы 28 болатын сызыққа тірелетін болса, онда оны нұсқамамен аяктау керек. Жапсарлардың орналасуын көрсету үшін, екі жақты нұсқамасы жапсарға барып тірелетін сатылы шығару сызығы жүргізіледі (10.5 а - сурет). Егер косылыстар тұйық сызық бойымен орындалса, онда

сызыктары жіңішке сызықпен сызылған

аякталадыДәнекерді көрсететін белгі жарты

шеңбер тәрізді ( 10.5б-сурет), ал желімді көрсететін белгі- К эрпітәрізді болады ( 10.5Ь-сурет). Бұлбелгілер қалыңцығы 8 -ке тен тұтассызыкпен шығару дызығыныңшамамен ортасына түсіріпеді. Дәнекердін немесе желімнің түрлерін жэне оларга койылатын техникалык талаптарды аныктайтын мемлекеттік

Я 9стандарттың нөмірін сызбаның непзгі жазуынан жоғарырак жерге келесідейтүрде жазады: «ПОС 40 МЕСТ...» немесе «Желім БФ-2 МЕСТ...».

б ъ

10.5- сурет. Дәнекерлеп және желімдеп қосудагықолданылатын шартгы белгілер.

Бұйымдарды бірнеше бөлшектерден косып жасағанда, әр түрлі дәнекерлер немесе желімдер пайдаланылуы мүмкін. Ондай жағдайдарда косылатын жапсарларды нөмірлейді. Барлык бірдей маркалы дәнекерлермен немесе желіммен' орындапған жапсарлардың нөмірлері бірдей болулары керек. Нөмірлеу шығару сызығынын үстіне жазылады. Қорытпа немесе желімнің

талаптарында

көрсетіпуі тиіс. Мысалы "ПОС 40 МЕСТ ...", немесе "Желім БФ-2 МЕСТт.с.с. Дәнекерлеп және желімдеп косуды кескіндеу 10.6,10.7-суреттерінде

115

көрсетілген.Дәнекерлеп қосу сызбаларында жапсарлардың өлшемдерін жәнежапсар беттерінің кедір-бұдырлығын а э

көрсетуге болады.а

1

б

10.6- сурет. Дэнекерлеп қосудыкескіндеу.

10.7-сурет.Желімдеп қосудыкескіндеу

10.3 Тойтармалы қосылыстар

а

щш ш ш .щ

V / < '////

Қыздыруға және пісіріп қосуға болмайтын материалдарды қосқанда | тойтармалы қосылыстар қолданылады. Тойтарма - бір ұшында басы бар цилиндрлі сырық. Тойтармалвр басының пішініне байланысты келесідей түрлерге бөлінеді: жартыпай дөңгелек басты МЕСТ 10299-80 (10.9л-сурет). жасырын басты МЕСТ 10300-80, (10.9а-сурет), жартылай жасырын басты МЕСТ 10301-80 (10.9б-сурет), жазықбасты МЕСТ 10303-80 (10.96-сурет).

с 7

10.7-сурет. Тойтармалы косылыстар.

Тойтармалы қосылыстарды МЕСТ 2.313-82 сәйкес оларды онайлатып көрсетуге болады (10.7-сурет). Тойтармалы косылыстардың жапсарлары бастырмалы косу (10.7а-сурет), түйістіріп косу (10.7ә-сурет), кабаттастырып косу (10.7б-сурет) бойынша орындалады. Тойтарма астындагы тесіктерді, оның диаметрінен 0,2... 1 мм есе үлкен жасалады. Тойтарма мен тесіктің арасындағы айырмашылық стандартка сәйкес аныкталады. Диаметрі кішкене тойтарманы бірігетін бөлшектердің тесіктеріне кіргізіп, ұшын тойтарып кайырады ( 10 .8а- сурет). Диаметрі үлкен тойтармалардын ұштарын косымша кыздырады (10.8ә- сурет). ' :

116

Тойтармаларды белгілеуге мысал карастырайык. Дөңгелек басты, сырығынын у з ы н д ы ғ ы / = 1 0 , диаметрі ( 1 = 1 0 мм жартылай дөңгелек басты тойтармалардыңКопгіпгоі" «Тпйтяпма 10x30 МЕСТ 10299-80».

10.8—сурет. Тойтармаларды тілік арқылы көрсету.

а

!ця: Н Л ныкрпама үшін

б е р ія г е п ө лш елідер

а-жартылаи

10.9-сурет. Тойтарма бастарының пішіндері. й дөңгелек, ә-жасырын, б-жартылай жасырын, Ь- жазык

117

11.1. Тісті берілістер

Беріліс деп куат пен қозғалысты қозгалтқыштан аткарушы механизмге беретін қүрылғыны айтады. Берілістер келесідей түрлерге бөлінеді: механикапык, пнематикалық жэне гидравикалық. Біз тек механикалық берілістерді қарастырамыз. Берілістердін құраушы бөлшектеріне тісті дөңгелектер, буынтықтар, муфталар, біліктер, подшипниктер т.б. жатады.

Қарапайым тісті механизм (беріліс) өзара іліністе болатын екі тісті дөңгелектен тұрады. Тісті механизмдер козғалыс моментін біліктер арасында беруге жэне қозғалыстың бір түрін екінші түрге өзгертуге колданылады.Барлық тісті берілістерді бірнеше түрге белуге болады.

11- тарау. БЕРІЛІСТЕРДІ Ж ЭНЕ ОЛАРДЫҢ ҚҰРАУШ Ы БӨЛІКТЕРІНКЕСКІНДЕУ

а) : б) в) г)11.1-сурет. Цилиндрлі тісті берілістер: а) түзу тісті сырттай іліністегі; б) кисык тісті сырттай іліністегі; в) шеврон тісті сырттай іліністегі; г) түзу тісті іштей іліністегі. ИИ

а) б) в) г)11.2-сурет. Берілістер: а) буынтыкты беріліс; б) винттік беріліс; в) түзу

тісті конусты беріліс; б) киғаш тісті конусты беріліс.

ыріншщен, тісті дөңгелектер оіліктерінщ геометриялык өстерініңорналасуына байланысты:1) цилиндрлі-параллель остер арасында айналу козғалысын беру үшін колданылады ( 11.1 -сурет);

2) конусты—өзара қиылысқан остер арасында айналу қозғалысынберу үшін колданылады (11.2 в,г-сурет);3) винттік жэне буынтыкты- өзара айқасқан остер арасында айналу козғалысын беру үшін колданылады ( 11.2 а,б-сурет).Екіншіден, тісті механизмдер ілінісу түріне байланысты келесі түрге бөлінеді. сыртгай іліністегі, іштей іліністегі жэне рейкапы (тісті дөнгелекгің радиусышексіздікке тең).

денесі

Рейка

Үшіншіден, тісті дөңгелектер біліктерінің геометриялық өстерінің

қозғалуы бойынша:1)қарапайым тісті механизмдер- барлық дөңгелектердің геометриялық өстері қозғапмайды;2)планетарлық механизмдер— бір немесе бірнеше дөңгелектің өстері қозғалмалы болады.

11.3-сурет. Рейка-дөңгелек беріліс.Төртіншіден, тістердің орналасуына байланысты:

1) түзу тістілер;2) шеврон тістілер;3) дөңгелек тістілер;4) қиғаш тісті;5) қисык тістілер болып бөлінеді.Бесіншіден, тістердін профильдері бойынша.1)эвольвент профильді;2)циклоид профильді; . . . . .4)профилі шенбер доғасымен шектелген (Новиков ілінісі);5)толкынды ілініс.

• __ « л V ш ж ■ яж ж і # и (жұматаладыатқаратыні исішщ -.......- -г -тг _ . .

Тісті берілістердін пішініне койылатын бірінші талап, онын лездік беріліс сань_______________________ ____ ^ Л П М С І У к І

кажетқажет. Осы екі талапка эвольвента пішінді ілініс сәйкес келеді.

11.2 Тістердін негізгі өлшемдері

Өлшемдерді тіске байланысты алынатын белгілі бір шама аркылы карастырган* ^ П € V * Ж I . V и П 1 ^ 1 Г и

диаметрі тең, шеңбердің ұзындығын|^1 I | | и ГІУ I 1̂ 1 # ^ ш*т ~ ^т9 ' ^ •

дөңгелектің тістер саны 2 аркылы жазуға болады.ткі = рг => <і = р г / п ,

мұндагы 1 -шеңбер кддамы, баскаша айтканда диаметрі Л тен шенбер догасы * ___ : яттас «ч/іггр.пр.пінін аоа-оойынша өлшеп алы наіьт, ічшар -------- -

қашыктығы. • Іліністегі дөңгелектердін адымы бір-біріне у119

Бастапқы

Р-ілішсуполюсі

Саңылау С

11.4-сурет. Цилиндрлі тісті беріліс параметрлері.

Англия АҚШ қолданылады оны питчатайды жэне р әрпімен белгілейді: р - і / а .

Бастапқы

Тіс ойысы

Тіс басы

Тіс аягы»• •

деп

Сонымен қатар аталган елдерде ұзындыктын өлшем бірлігі ретінде миллиметр емес, дюйм алынгандыктан, питч дөңгелегінің модулі: т = 25 ,4 / р .Өлшемі адымнан п рет кіші шаманы ілінісу модулі деп атайды және ол келесі формула бойынша анықталады: т = р / п .Қазіргі кезде дүниежүзінің АҚШ және Англиядан басқа барлық елдерінде тісті дөңгелектің негізгі өлшемі ретінде ілінісу модулін пайдаланады.

11.1-кесте. Тісті дөңгелектердің модулі т ,мм (МЕСТ13755-81)1-ші катар 2-ші катар 1-ші катар 2-ші катар 1-ші катар 2-ші к

0,05 1 200,06 0,055 0,06 1,125 25 220,08 0,07 1,25 1,375 0,08 280,10 0,09 1,5 1,75 32 360,12 0,11 2 2,25 40 450,15 0,14 2,5 2,75 50 550,20 0,18 3 3,50 60 700,25 0,22 4 4,50 800,25 0,28 5 5,50 1000,30 0,35 6 70,40 0,45 8 90,50

ш0,55 10 11

0,60 0,70 12 140,80 * 0,90 161 - — - .

18120

Шеңбер адымы Р жэне ілінісу модулі т тістің өлшемі қарастырылатын шенбердің диаметріне байланысты анықгапады.Тістін негізгі өлшемдерін аныктайтын шеңберді бөлгіш шеңбер деп атайды жэне (6 .8) формуланы ескерсек, онда бөлгіш шеңбер диаметрі:

сі = т г.Кей жағдайда бастапқы шеңбермен мен бөлгіш шеңбер өзара сәйкес келеді,

• ̂ ;--- — —._ С ̂ — — —бірақ та олардың өздеріне тән болады.

және тістің

_ __ __ ШЩ _ айырмашылыктарыАйырмашыпыктарын атап өтсек, бөлгіш іиецбер тісті дөңгелекті сипаттайды және оның диаметрі тұракгы болады. Ал бастащы шецберлер екі тісті дөңгелектердің ілінісін сипаттайды және олардың диаметрі өсаралык қашыктыкка байланысты аныкталады.Диаметрі Л тең бөлгіш

аяғы. Тістің бөлгіш басы деп бөлгіш шеңбер^ мен диаметрі сіа арқылы белгіленетін тіс үшының шсңбсрі арасында жататын тіс бөлігін айтады. Тістіңбөлгіш аяғы деп бөлгіш шеңбер сі мен диаметрі сі/ арқылы белгіленетін тіс ойысының шеңбері арасында жататын тіс бөлігін айтады.

■■

Егер тіс биіктігі бөлгіш диаметр емес, бастапкы шеңбер бойынша бөлінсе, онда «бастапқы тістің басы» жэне «бастапкы тістің аяғы» деген терминдерді қолданады.Тістер ішкі (11.5,а-сурет) және сыртқы ( 11.5,6-сурет) болып бөлінеді. Сыртқы тістерде тіс ұшы шеңберінің диаметрі (іа тіс ойысы шеңбері диаметрінің (і/ сырт жагында орналасады, ап ішкі тістерде тісүиіы шеңберінің диаметрі <і а тіс ойысышеңбері диаметрінің ішкі жағындаорнапасады.

Тістің бас жағының биіктігі Һа 9 тістің аяқ

жагының биіктігі арқылы белгіленеді.

11.5-сурет. а) сыртқы тістер; б) ішкі тістер.

Тістің аяк жағының биіктігі, тістің бас жағының биіктігінен үлкен болады, өйткені іліністе болатын бір дөңгелектін тіс ұштарының шеңберлері мен екінші баска дөңгелектің тіс ойыктарының шеңберлерінің арасында саңылау оолу керек. Оны радиалдық саңылау деп атайды. Әрбір тіс симметриялы орналаскан екі профилі бойынша салынады. Қандай да бір шеңбер бойынша өлшеп апынатын осы профильдердін атгас нүктелерінің аракашыктыгы тістщкалындығы деп аталады.

121

Бөлгіш шеңбер бойынша алынған тістің қалындығы £ әрпімен белгіленеді. •] һа9һ/9з шамаларын түрлендіре отырып синтездін косымша шарттарынқанағаттандыруға болады. Түрлендіру негізінен тіс профилін өңдегенде I дөңгелек үлгісі мен аспаптың өзара орналасуын өзгерту арқылы жүзеге 1 асырылады. Дөңгелек үлгісі мен аспаптың өзара орналасуының өзгеруі ыгысу деп аталатын шама бойынша сипатталады. I

11.3 Тісті дөңгелектерді дайындау Ш

Тісті жонуда екі түрлі әдіс колданады. Біріншісі көшіру әдісі, екіншісі орау (айналу) әдісі. ^

Бірінші әдіс бойынша тіс аралығындағы ойыстар әмбебап фрезер станогында саусакты немесе дискілі фрезамен кезекпен фрезерленеді, бүлардың профилі ойыс профиліне сәйкес келеді, яғни эвольвента бойынша формаға келтірілген болады. Осы әдісті көшіру эдісі деп атайды.

Бұл әдіспен дөңгелектерді жону қымбатқа түсетіндіктен жэне өнімділігі төмен болатындыктан ол өндірісте сирек колданьшады. Тісті жонудағы кеңінен қолданьшатын эдіс- айналу әдісі. Бұл әдіс тіс кесуде қолданылатын аспаптың түріне қарай үшке бөлінеді, ол аспаптар мыналар:

а) тіс Сүргілейтін станоктарда аспаптық рейканы (тарақша) қолданады;б) тіс фрезерлеу станоктарында буынтықты фрезаны қолданады;в) тіс кесетін станоктарда қашауды қолданады.Айналу әдісінің басқа әдістерден артықшылығы тісті жонғанда үлкен

дәлдіктің сйкталуы. Кейінгі уақытта үсақ модульді тісті 'дөңгелектерді қысыммен өңдеу арқылы дайындау қолданьшады. ¥сақ модульді деп модулі бірден кіші тісті дөңгелектерді айтады.Қазіргі кездегі іліністердің көпшілігі, оларды кескіш аспаптармен өндеуді

жетілдіру барысында пайда болады. Тіс кескіш аспаптардың кесу жиегінің қозғалысы жалпы жағдайда үш тәуелсіз қозғалыстан тұрады. Бірінші қозғалыс-Асесу қозгалысы, ол аспап бекітілген табанға байланысты жүзеге асырылады.

Дискілі фрезаСаусақты фреза

11.6-сурет. Көшіру әдісі бойынша тісті дөңгелекті жону: а) саусакгы фреза; б)• В ■

дискілі фреза

Аспаптықрейка

11.7-сурет. Айналу әдісі бойынша тісті дөңгелекті жону: а) аспаптық рейка;б) буынтыкты фреза.

В

Қашау

Қашау

д) б)11.8-сурет. Айналу әдісі бойынша тісті дөңгелекті жону: а) ішкі іліністегі

дөңгелекті жону; б) сыртқы іліністегі дөңгелекті жону.

Қозғалыс түзу сызыкты немесе айналмалы болуы мүмкін. Кесу козғалысындағы аспаптың кесу жиегінен пайда болған бетті жасаушы бет деп

әдісі өңделетін үлгіге байланысты жүзегеатаиды.

Екінші қозғалыс-айналуасырылады. Бүл козгалыста тістің бүйір жак беті жасаушы бетті айналып шығады (бүл қозғалыстың атауы осыпан байланысты апынған).Үшінші козгалыс—беру қозгалысы кесу күшін азайту максатында аспаптың үлгіге бір калыпты жақындау қозгалысынан тұрады. Ары қарай беріліс қозгалысы карастырылмайды, өйткені аспап үлгіге толық биіктігі бойыншаенеді.

123

11.4 Сыртқы іліністегі цилиндрлі тісті дөңгелектер

Тісті, буынтыкты дөңгелектердщ және буынтыктың непзгі өлшемдері (диаметрі, ені, модулі, тістер саны т.б.) берілісті жобалауга есептеу барысында аныкталған. Дөңгелектердің жэне буынтыктың кұрылымы жобалау есептеулеріне, жасау материалына және өндіру көлеміне байланысты карастырылады. Дөңгелек негізінен құрсау, күпшек жэне дискіден тұрады.

•• »

. Ь у I 1 х Щ / і _ Ж х1 I Г*— Г \

- і - і---------- ■!

а) б)11.9-сурет. Тісті дөңгелек пішіндері: а,б -тегіс күпшекті; в-шыгыңқы

күпшекті

Құрсау тістерден түсетін күштерді кабылдайды. Сондыктан ол берік жэне сонымен катар күштердің тістер бойында тең таралуын қамтамасыз ету үшін икемді болу керек. Құрсаудың қатандығы оның калыңдыгына 5 тікелей байланысты.

Күпшек дөнгелекті білікпен қосуға арналған. Олардын пішіндері жазык (11.9 а,б - сурет) немесе шығынкы болады (11.9 в - сурет).Жалпы жагдайда күпшектің пішіні технологиялық немесе құрастыру шарттарына байланысты анықталады.

Күшектің ұзындыгы білікке орнатылатын дөңгелектің орныктылыгын қамтамасыз ететіндей етіп жэне шпонка ойыгын салатындай кылып жасайды. Диск құрсау мен күпшекті косады. Оның қалыңдыгы Сдөнгелекті жасау әдісіне байланысты аныктапады. Дискіні өңдеуді жеңілдету, салмагын азайту жэне

124

тасымалдау үшін оларға тесіктер жасалынады. Күпшектің кесілген жиектерін фаска/аркылы мұкалтады. Оның өлшемдері 11.2 - кестеде берілген.

11 2 - кесте. Диаметрлерге сі байланысты алынган фаска/өлшемдері1 & шЛт0 *

|Длш\ V V Л V 9 Л

20...30 30...40 40...50 50...80 80...120 120—150 150...250 250...500ш

/,мм 1,0 12 1,6 2,0 2,5 3,0 4,0 5,0

метапдыщ т

дөңгелектер.

Түзу тісті дөнгелектерде фаска бұрышы: Оф=45°. Қигаш жэне шевронды тісті дөнгелектердін тістерінің жұмыс бетгерінін каттылыгы 350 НВ кем болса фаска бұрышы: си=45°, ал тістерінің жұмыс бетгерінің қатгылыгы 350 НВ артык болса: йи=15о...20° тен. Дөнгелектін дискперін өндеуді женілдету максатында, оларды жонады. Егер <4<80 мм болса дөнгелек дискілерін жонбаиды.

Дөнгелектерді жасағанда, олардын жылдык көлемі 100 данадан көп болса, цилиндрлі тісті дөнгелектерді екі жакты металлы калып аркылы согып шығарады. Онда тісті дөңгелектердің пішінін 11.10 а,б - суреттегідейжобалайды.

125

Егер дөңгелекті жасаудың жылдык көлемі 50 данадан асса онда экономикалык жагынан дөңгелектерді бір жақты металды қалып арқылы согып шығарған тиімді. Онда тісті дөңгелектердің пішінін 11.11 а,б -суреттегідей жобалайды.

а 6—р

11.11-сурет. Бір жакты металды қалып арқылы соғып шығарылғандөңгелектер

11.3-кесте. Цилиндрлі тісті берілістің параметрлері.

Параметрлері Дөңгелек өлшемдері Кіші дөңгелек өлшемдері

Бөлгіш шеңбер диаметрі сіі ШШШ СІ2 ~ 22ГПТістер ұшы шеңберінің диаметрі

сіаі=сІі+2 т с/а2 ~ СІ2+2 т

Тістер ойысы шеңберінің диаметрі сіл-сіі -2,5 т

%1§іII

Тэж ені 6 /= Ь2+(2...4) &2 ЩШШ и»Тістің басының биіктігі һа — тТістің аягының биіктігі Щ = 1,25 тТістің толық биіктігі һ = һа + һ ( = 2,25 тӨсаралык кашыктык _(</, +я?2)

90 /у

126

өлшемдері_________ФормулаСІкүп (1 г5... 1,55) Ццөн

______ Параметрлері______Болат дөңгелек күпшегінің диаметрі

Шойын дөңгелек күпшегінің диаметрі

Күпшектің ұзындығы

Дискінің калындығы

Қ^рсаудьщ қалыңдығы

Домалактау радиусы

Еңкіш бұрыш

11*4- кесте. Сыртқы іліністегі цилиндрлі тісті дөңгелектің құрастыру

Ескерту. Трактор жэне автомобиль жасау саласында: С 0,25

Түзү тісті дөңгелектерде тістерді жасағанда кашауды шығаруға, сонымен катар жоңкаларды орналастыруға арналған кертік өлшемі және а кашау диаметрі Щ модульге т байланысты аныкталады.

11.5 Конусты тісті дөңгелектер

Конусты дөңгелектердің пішіндері тістер ұштарының сыртқы диаметріне байланысты аныкталады. Егер 20 мм болса, онда И . сурет

бойынша жасалады.

§ >45° б

а11.12- сурет. Конусты тісті дөңгелек (с1ае<120 мм)

127

11.13-сурет. Конусты тісті дөңгелек 120 мм)

оБөлгіш конус бұрышы 8< 30й болса 11.12,я- сурет, ал егер бөлгіш конус бұрышы 5> 45° болса 11.12, б-сурет бойынша орындалады.

11.5 - кесте. Конусты берілістің параметрлері.

Параметрлері Есептеуформулалары

Сьфтқы бөлгіш диаметр Сыртқы конустық қашықтық Тісті дөңгелек ені Орташа конустық қашықтық Орташа шеңберлік модуль Орташа бөлгіш диаметр Тістің сыртқы биіктігі Тіс басының сыртқы биіктігі Тіс табанының сыртқы биіктігі Бөлгіш конустың бұрыштарыТіс табанынъщ бұрышыКонус төбесінің бұрытпыТістер биіктігінің сыртқы диаметрі

й е=тг^ / —0 ,5 ^ /з іп б Ь < 0 ,З Я */̂7г = ̂ —0,56

Шпт “ ̂ ІеМщІМ^Лт = ГНпт 2

= 2,2 Ш ( еҺе |ҺаеҺ/е62 = І і І

= т (е = 1,2 т (еагс (£ и90°—б2

128

КУ/П

ФормулаПараметрлері

Болат дөнгелек күпшегінің диаметрі Щойын дөнгелек күпшегінін диаметріКүпшектін үзындығы _____________

К1Н1Қурсаудың қалыңдыгыҚурсаудың ені_______Домалактау радиусы Фаска

11 6- кесте. Конусты тісті дөңгелектің құрастыру өлшемдері

Егер конусты дөңгелектің тістер ұштарының сыртқы диаметрі ^> 1 2 0 мм болса 11.13- сурет бойынша салынады. Конусты тісті дөңгелектер көп көлемде шығарылса 11.13, а - сурет, ал егер аз көлемде шығарылса 11.13, б - сурет бойынша орындалады. Конусты доңгелектің тістер ұштарының сыртқы диаметрі 4 *>180 мм болса жоғарғы сапалы болатгарды үнемдеу мақсатындадөнгелектерді қэдрамалы етіп жасайдьг (11.14-сурет).

11.14-сурет. Қүрамалы конусты тісті дөңгелек.

Дөңгелектін олшемдеріне байланысты тіс тэждерін болт суоет немесе тойтарма арқылы бекітеді 5.15, б-сурет. Конусты түзу І І М & р І Й өлшемдері бүйірлік Н орташа шмульдер а р к ы л ь | Н В | дөкгелек тісті конусіы берілістерде косьшша калыіт» модуль елшемдер.

к в Ц» #енгізшеді.

11.6 Тісті дөңгелек шығырлары

Автомобильдерде, тракторларда және металдарды кескіш станоктардын қорап берілістерінде екі, үш немесе төрт тэжді тісті дөңгелектерді колданады.Бұндай дөңгелектерді тісті дөңгелектің шығырлары деп атайды.

Б Г-Г-7

А -А

в г11.15-сурет.Тісті дөңгелек шыгырлары

Олардың түрлері 11.15,а-г - суреттерде берілген.Тісті дөңгелек шығырларында жекелеген тәждерді жасағанда кашауды шығаруга, сонымен қатар жоңкаларды орналастыруга арналған кертік өлшемі және а кашау диаметрі Ц, модульге т байланысты анықталады (11.7-кесте). Кертіктің тереқдігі барлык жағдайда һ=2,5ш, кесілген жиектерін фаскалары /=(0,63...0,7) т, еңкіш бұрыш - 15°және дөңгелектеу радиусы 11=0,8т тең.

11.7-кесте. Ілінісу модулі т, қашау диаметрі Ц, және кертік өлшеміаарасындағы байланыс

т, лім 1,5 1,7 2,0 2,25 2,5 2,75 3,0 3,5 4,0 5,0 6,0 7,0 8,0

щ 54 56 56 54 55 55 60 56 11 11 12 12 12мм 2Ашл 0 0 6 8а, мм 51 - г .. ■ - ---- - -- 6 1 8 9

11.7 Біліктер - кіш і тісті дөң гел ек тер

Тісті берілістердін кіші дөңгелектерін екі түрде жасайды: білікпен бірге тұгас (білік - кііиі дөцгелек) және біліктен белек (қондырылган кіші дөңгелек). Негізінен көбінесе білік - кіші дөңгелектер колданылады, өйткені, олардын сапасы (катандыгы, дэлдігі т.б) жақсы және кондырылган кіші дөңгелектерге Караганда багасы арзан. Қондырылған кіші дөңгелектерді жұмыстың шартгы бойынша кіші дөңгелек біліктін өсі бойымен козгалмалы болғандапайдаланад ы.

11.16 - сурет. Білік - кіші дөңгелек: о-тез жүрістегі; б-баяу жүрістегі.

Егер беріліс саны үлкен болса онда кіші дөнгелектін сырткы днаметрі біліктшдиаметрінен айырмашьшығы шамалы болады.

а)

1 1 .1 7 1 сурет. Білік - кіші дөнгелек (тістер біліктін бетіне ойып салынған)

11.18 - сурет. Конусты білік - кіші дөңгелек.

131

Мүнпай жағдайда тістерді біліктің бетіне ойып салады. Біпікке тісті салғанда фрезді колданады. Негізінен мұндай біліктерді аз колданады, себебі біліктерге тістерді ойып салу және оны өңдеп тегістеу күрделі болып келеді.

Тістерді біліктерге ойып салғанда фрезды шығару фрездің сырткы диаметрінің Оф біліктің диаметріне сі байланысты графикалык жолменанықталады. 11.18- суретте конусты білік - кіші дөңгелектің түрі көрсетілген.

$»

11.8 Буынтықты дөңгелектер| В

Буынтықты дөнгелектер көп жагдайда кұрамалы болып жасалады. н оптясы суп іпойыннан немесе болаттан. ал тісті тәжі коладан жас

5

6) •1;<в'*

в)

В

11.19-сурет. Буынтыкты дөңгелек .

Буынтыкты дөңгелектің пішіні және тәжді ортамен қосу өнімді шыгару санына байланысты аныкталады. Егер дөңгелекті жасаудың жылдык көлемі 50 данадан кем жэне дөңгелектің өлшемі кіші (сІае<300 мм) болса, онда тэжді дөңгелектің ортасымен керіліс арқылы косады. Буынтыкты дөңгелек тек бір жакка айналса, онда дөңгелек ортасының шеткі бетіне өстік күшті бағыттау үшін жактау жасалынады (11.19а, сурет). Тәжді дөңгелектің . ортасымен жақтаусыз да қосуға болады (11.19 6-сурет). Буынтыкты дөнгелектің өлшемі үлкен (с/ае>300 мм) болса, онда тэжді дөңгелектің ортасымен саңылаусыз қондырылган болт аркылы қосады (11.19<? — сурет). Буынтыкты дөңгелектіңөлшемдері келесі формулалардын көмегімен аныкталады.5 = 2 т ; 80* \,2 5 8; С =0,25 Ь2; ІЩ'71 (1,2...1,7) Шт - Щ Д (1,6...1,8) %ДӨҢ*

132

Буынтыкты дөңгелекБуынтық11.8 - кесте. Буынтыкты берілістің параметрлері.

Параметрлері

Буынтыктың бөлгіш диаметрі

Орамалар ұшының диаметрі

Орамалар оиысының диаметрі

Буынтыктың кесіпгенбөлігінің ұзындығы

Буынтыкты дөңгелек тәжісінің ені

11.9 Буынтықтар

а

11.20 - сурет. Буынтыктүрлері Буынтықты-біліктің кесілген бөлігінің диаметрі орамаларды өндегенде

кұралдың еркін шығуын қамтамасыз ететіндей тандап апынады.11 20 а 6 - суреттері бойынша орындалған буынтық осы аталған шартгы толыктай канагаттандырады. 11.20а - суретіндегі иықшанын би.ктіп подшипниктерді тіреуге жеткілікгі, ал 11.206 - суретіндеп иыкшанын би.ктіп жеткіліксіз, сондыктан подшипниктерді тіреу үшін косымша арнаиы иықшжасалынады.

133

Буынтыктарды жасаганда негізгі материал ретінде болаттарды қолданадьі жэне білікпен бірге тұтас жасалады. Оларға койылатын басты талаптардың бірі ̂буынтықгардың қатаңдығьі/ Сондыктан тіректер арасындағы қашыктыктымүмкіндігінше азайту қажет.

11.10 Подшипник түрін таңдауII

Домалау подшипниктері сыртқы I жэне ішкі 2 сақиналардан жэнесақиналардын арасында орналаскан домалау денесінен 3 тұрады ( 11.21 - сурет).

Домалау денелері бір-біріне тимесүшін оларды айыргыги 4 бөліп тұрады.Домалау подшипниктері домапауденесінің пішініне қарай шарикті жәнероликті болып бөлінеді. 11.22 - суреттеподшипниктердің келесідей түрлері берілген: бір қатарлы радиапды шарикті подшипник ( 11 .2 2а -сурет), екі катарлы сфералык шарикті подшипник (11.226 -сурет), радиалды қыска цилиндрлі роликті подшипник ( 11.22в -сурет), радиалды-сүйеніш

11.21 - сурет. Шарикті және роликті подшипниктер

шарикті подшипник ( 11.22г —сурет), радиалды-сүйеніш роликті подшипник ( 1 1.22д -сурет),шарикті сүйёніш подшипник ( 1 1.2 2е -сурет).

а11.22 - сурет. Подшипниктердін түрлері

Шарикті подшипниктер роликті подшипниктерге карағанда жогаргы бұрыштық жылдамдыкта жаксы жұмыс істейді, өздігінен орнығуға қабілетті. Роликті подшипниктердің шарикті подшипниктермен салыстырғанда жүк қабылдау кабілеттілігі артык келеді. Қабылдау күшінің багытына карай домалау подшипниктерін келесідей түрге бөледі: егер тек қана радиалды күштерді қабылдайтын болса радиалды, егер тек кана өстік күштерді қабылдайтын болса - сүйенішті, егер радиалды жэне өстік күштерді кабылдайтын болса радиалды I сүйенішті деп атайды. Редуктордың цилиндрлі түзу жэне қисық тісті дөңгелек біліктерінің тіректерінде жэне беріліс қораптарында, көбінесе радиалды шарикті подшипниктер қолданылады ( 1 1.22а

сурет). Конусты, буынтыкты дөңгелектерде жэне кішіконусты рек. Сондыктан

оларга конусты роликті подшипниктер пайдаланады. Конусты берілісте кіші дөңгелек білігі жогаргы жылдамдыкпен айналса (п> 1500 айн/мин), онда оалиаллы-сүйенішті подшипниктеоін таңдап алады ( 11 .22г - сүрет).

Буынтыкты берілісте буынтык біпігінде жыпудың бөлінуін азайту үшін негізінен радиалды - сүйеніш шарикты подшипниктері, үлкен өстік күштер эсер етсе конусты роликті подшипниісгері қолданыпады.

11.11 Подшипниктің ішкі қүрылымын сызу

а) Радиалды және радиалды-сүйеніш подшипниктер (11.23 а,б - сурет). Аукымдық өлшемдері сі, О, В бойынша домалау подшипниктерін бейнелеу үшін жіңішке сызык арқылы сыртқы нобайын сапып апады.Содан кейін домалау денесінін ортасы аркылы өтетін шенбердін диаметрін анықгайды й рк = 0,5(В + сі). Табылған диаметр өлшемі бойынша шенберді жүргізеді.11.23а,б - суретінде берілген өлшемдерді пайдапана отырып домалау денесін және сакинаны салады. Радиалды-сүйенішті подшипниктердің сырткы сақинасында бір жактау болады,екінші жактау кесілген. Сыртқы сакинаны салу үшін кесілген бөлік жағынан көмекші тік сызык жүргізеді. Көмекші сызыкгы шарик шеңберінің 1 нүктесімен қиылысқанша созады. Содан кейін 1-іиі жэне 2-ші нүктелерді қосады.

11.23 - сурет. Подшипниктерді салу эдістері

б) Ауқымдык өлшемдері 0, | В бойынша конусты ролиеті подшипниктерді бейнелеу үшін жіңішке сызык аркылы сырткы нобайын салып алады. Подшипниктін монтаждау биктігін Т тен бөлікке бөлетін көмекші тік сызык жүргізеді. Алынган аЬ кесіндісін бірдей тен бөлікке бөле отырып,^ 1,2,3 нүктелері аркылы белгілейді және 3 нүкгесінен «=75° бұрышы боиынша конусты н жасаушысын подшипниктің айнапу өсінщ О нүктесімен киылысканша созады. Осы О нүктесінен 01 және 02 сызыктарын жүргізеді. 01 свізығымен сырткы сакинасы бүйірмен кт қиылысу аркылы алынған т нүктесінен 02 жасаушысына перпендикуляр/ш сызығын салады. Роликтщ кіші бүйірін кұрайтын /т сызыгына перпендикуляр ск=/к кесіндісін жүргізеді. Ішкі сакинанын жакгауынын диаметрін аныктау үшін роликтің үлкен жакгауынын радиусын тен белетін / нүктесін табады. Ішкі сакинанын кіші жакгауынын биіктігі: һ/ = 0,124Ә„, мұндагы Ш = / /м-роликтің ең үлкен диаметрі.

135

12-тарау. БҰЙЫМДАРДЫҢ ҚҰРАСТЫРУ СЫЗБАЛАРЫ

12.1. Құрастыру сызбалары. Ж алпы мәліметтер

Машиналардың немесе басқа бұйымдардың көріністері, тіліктері, қималары жэне оларды құрастыруға, тексеруге қажетті мәліметгер көрсетілетін құжаттарды құрастыру сызбалары деп атайды.Құрастыру сызбасындағы кескіндерде оның барлык бөлшектері біріктірілген қаппында көрсетіледі. Бұйымдардың құрастыру сызбасын жетілдіру МЕСТ 2.109-73 сәйкес жүргізіледі. Бөлшектерді бір-бірінен олардың сызыктауына қарап ажыратады. Көршілес бөлшектерді әр түрлі бағытта сызықтау керек және сызыктау аралығын әр түрлі етіп апуға тура келеді. Құрастыру сызбасында да кескіндерді проекциялық байланыста орналастырады, қажет болған жағдайда қиюшы жазықтыктардың орнын үзік сызыкпен жүргізіп, қарау бағытын нұскамамен көрсетеді. Қималардың, тіліктердың және қосымша көріністердің белгілерін сәйкес кескіннін үстіне жазады. Құрастыру сызбаларында бөлшектерді ықшамдап, шартты түрде кескіндеу кең түрде колданьшады. Машина бөлшектерінің ұсак дөңестері мен ойыктары, фаскалары, галтельдері, саңылаулары көрсетілмейді.

12.1-сурет. Тіркеу ретінщ нөмірлері: д-көлбеу; б,Ь-тік орналаскан

Құрастыру сызбасындағы бөлшектерді нөмірлейді. Оларды тіркеу ретінің нөмірлері деп атайды. Бөлшектерді нөмірлеу арнамадағы тіркеу ретінің нөмірлеріне сәйкес жүргізіледі. Тіркеу ретінің нөмірлері шығару сызықтарының сатыларына жазылады жэне шығару сызыктарынын бөлшек кескіндеріне барып тірелетін ұшына нүкте қойылады. Қүрастыру сызбаларындагы тіркеу нөмірлерін оңай табу мақсатында оларды бірінің астына екіншісін сызып, баған тәрізді жазады. Шығару сызыктары өзара киылыспауы керек жэне олар сызықтау сызықтарына параллель болмайтындай етіп түтас жіңішке сызыктармен жүргізіледі ( 12.1-сурет).

136

орнына кондыру немесе баске 6*йьшме„

й р М р Г ү ш і^ ° “ ердІ ЖЭ“е б¥ЙЫМНЬЩ к°нструКШИСЫИГ р м т Г р Г с и з б е " 7 “окуды’ жеңілдету үшін огаи техкикал ьік сипаттама

„ . „ „ „ „ „ к п и п п іш толтырады. Онда бұйымнын калаи және кандаиталаптармақсатта қолданылатыны туралы жазылады.

Р ч *

12.2 Құрастыру сызбасының арнамасы

Аонама деп - бұйымнын кұрамына енетін бөлшектер, кұраетьфьшған

бұйымдар жаке І Ш Ш Э Ш г==пл=Е гі “ “:г « лтолтыру 12.3-суретге көрсетшген.Негізгі жазу бағаналары келесідей толтырылады.1— бұйымның атауы;2 - арнаманынбелгіленуі, мысалы: МБ 00. 00.00.00. келтірілгенНегізгі жазудың калған бағаналарын толтыру ережесі 1,8-^уретге келтфілЖалпы жагдайда арнама келесідей бөлімдерден түрады.— құжатгар;- қүрастыру бірліктері;- белшектер;— стандарт бұйымдар;

ӘрбірРбөлімнің атаулары арнаманың

жазылады (кұрастырылған барлык б^ы м дар ү ш ^ сть сызбасы). және түсініктеме жазба; құрастыру флі Р' У тұратын бұйымдар^ р а с т ы р у бірлігі» бөлімінде 1 Ц | Х (біліісгер, тісггі жазыпады. «Бөлшектер» бөлімінде тү Щ «Стандарт бұйымдар»деңгелек, буынтык, (дома/аубөлімінде стандарт боиынш жазылады. «Материалдар»подшипниктері, шпонка, винт, шаи а т. •) материалдар жазылады.бөлімінде « в * » * кұраетыруӘрбір бөлімнен кейін косымша жазулар үшш 2-3 бос жолдар к д иАрнама бағаналары келесідей ретпен т0Л^ы^ЬІла^ кағаздың пішімі,

Бірінші бағанына бүйымнын сьпбасыекіншісіне бөлшек көрсетілген пішімн н ’ белгіленуі көрсетіледі.тіркеу нөмірі жазыпады. Төртшші аға“ ^ 1 ьілады Стандарт бөлшектерБесінші баганға бұйымдардын атаулар жазылады Мысалы, «Болтүшін олардын атауларынан кей.н белплер. де жазылады. мысал

137

ЕскертуБелгіленуі

Э и\|Б ст ІКужгат №

12.2-сурет. Арнаманың бірінші беті

Атауы

12. 3-сурет. Арнаманың келесі беті

М8-8<7 х 207 667 029 МЕСТ 7798-70» деп жазылуы мүмкін. Бесінші бағанның ортасында «Құжаттар», «Бөлшектер», «Стандарт бөлшектер» деп жазып, олардың астын жіңішке тұтас сызықпен сызады. Алтыншы баганға

138

ш3

9

бұйымның саны көрсетіледі, ал жетінші бағанға ескертулер жазылады. Егер бөлшек дайын күйінде басқа мекемеден алынатын болса, онда бұл бағанға«сатып алынған» деп жазу керек. Арнама толтырылған * ...........жазбанын сонына орналастырады.

бетті

12.3 Бөлшектерінің жұмыс сызбаларын жетілдіру

сызбаларын кұрастыру сызбасы бойыншабөлшектеу деп атайды. Құрастыру

Бөлшектердің құрастыру сызбасын бөлшектеуді келесідей жолмен жүзеге асырады.

1 Құрастыру

сызудысызбасын

сызбасыненетін бөлшектердщ

кұрамынақызметтерін,

өзараменолардың шшіндері әсерлерін аныктайды. Бұйымды ойша ажыратып, оның құрамына кіретін бөлшектерді жеке-жеке қарастырады;2 Стандарт бөлшектерге жұмыс сызбалары сызылмайды. Оларға бөлшектерге болттар,гаикапар, т.б. жатады.

шпилькалар, шайбалар, - штифтер жэне

Бөлшектердің жұмыстехникалықсызбаларының

көрсеткіштер інде бөлшекті дайындауғақажетті пішіндері, өлшемдері, дәлдік

кедір-оеттердщбелгілеуі, термиялык

дәрежесі, бұдырлығының өңдеуі жэне тагы баска мағлұматтарберілуі керек.

12.4-сурет. Тісті (буынтыкты) дөңгелек параметрлерінің кестесі.

Жұмьіс сызбасының оң жагында орналастырылған кесте негізгі түтас сызыктармен үш бөлікке бөлінген (12.4-сурет). Кестенің бірінші бөліпне тісті дөнгелекті немесе буынтык орамаларын кесу параметрлері толтырылады.ДӨҢІСЛСМІ птаүі&У' ^ г г _____ « г л ^ а п я п м н п а кестенін

параметрлеріШНШі ивли шде ----1-------- г . • с0(,;пгрибұл бөлігі толтырылмайды). Үшінші бөшпнде аныктама үшін берілген

г . . __________с _______ гяия ТРҮНИКЯЛЫКжұмысталаптар [ Ш Т Ы жзнебілік-буынтыктардың жұмыс

талаптарғаауьгжулары (қамтушы 1 1 камтылушы | калганы Цтермиялык өндеулер жэне т.б. жазылады. Бөлшектерд.н ^ м ь -с сь.збаларысапапы дайындай огырып олардын жұмыс аткару мерз.м.н ұзартуга, жасалубагасын арзандатуга және оларға қызмет көрсетуді женшдетуге боладь.

орындауга мысалдар 12.5-12.12-суретгер.нде келт.ршген.

139

6Р&0

Ж

12.5-сурет. Мысал, цилиндрлі білік-кіші дөңгелектің сызбасы

140

1 2 .6 -с у р е т . Мысал, цилиндрлі тісті дөңгелектің сызбасы

141

Йал

ат4(

ВС

М

ЕС

Т45

43-/

1

да»®

12.7-сурет. Мысал, конусты білік-кіші дөңгелектщ сызбасы

142

12.8-сурет. Мысал, конусты тісті дөңгелектің сызбасы

143

9Ш0

ттт

12.9-сурет. Мысал, білік-буынтыкты дөңгелектің сызбасыV

144

II

II

ія г 90

12.10-сурет. Мысал, буынтыкты дөнгелектін сызбасыВ

145

12.11—сурет. Мысал, көп сыналы белдікке арналган тегершік сызбасы

146

12.12-сурет. Мысал, жұлдызшаның сызбасы

147

Бола

т45

МЕС

Т105

0-88

Жалпы көрініс сызбасы (коды ЖК) - бұйымның құрылымын, оның негізгі

бөлшектерінің өзара байланысын және бұйымның жұмыс істеу принципін

анықтайтын құжат. Жалпы көрініс сызбасы бұйымды жобалаудың алғашкы

сатыларында дайындалады (техникалық ұсыныс, эскиздік және техникапык

жоба). Ол жобалау құжаттарына жатады.

Эскиздік жобага кіретін жаппы көрініс сызбасынын кұрамына МЕСТ 2.119-73

сэйкес жалпы жағдайда төмендегілер кіреді:

1) бұйымның кескіндері (көріністер, тіліктер, кималар), бұйымның

конструкциясы, оның негізгі бөлшектерінің өзара байланысы және жұмыс

атқару тәртібі жөнінде түсініктеме беретін текстік бөлім мен жазулар;

2) өлшемдері; * - - Ж

3) сұлбасы (егер қажет болса); Я

4) бұйымның техникалық көрсеткіштері (егер қажет болған жағдайда).

12.4 Жалпы көрініс сызбасы туралы түсініктер

Жаппы көрініс сызбасы МЕСТ2.109-73 бойынша аныкталады жэне

құрамындағы бөлшектер ықшамдапып кескінделеді.

Жалпы көрініс сызбасын оку барысында, сызбада кескінделген бұйымның

атқаратын қызметі мен кұрылымы жэне жұмыс атқару тэртібімен, оны жинау

немесе бөлшектеу ретімен жақын танысуға болады. Жалпы көрініс сызбасын

оку жұмыс құжаттарын дайындау үшін кұрастыру сызбалары және

бөлшектердің жұмыс сызбалары орындалады.

Сызбаларды оку барысында студенттер негізгі жазу, арнама және сызба

бойынша келесідей жағдайлармен танысады:

- бұйымның жэне оның бөлшектерінің аталуын;

- сызбада келтірілген тіліктер мен қималардың түрлерін;

- кескінделген бұйымнын қолданылатын жерін, құрьшымын жэне

жұмыс атқаруын;

- бөлшектердің өзара орналасуын;

- масштабына байланысты бөлшектердің өлшемдерін, т.б.

Әрбір бөлшектің кескіні арнама мен сызбада көрсетілген тіркеу ретінің нөмірлері бойынша аныкталады. Сызбамен танысу барысында жаппы көрініс

148

сызбасында бөлшектер ықшам түрде кескінделетінін жэне сызбадағы кескіндердің өзара проекциялық байланысын ескеру керек.

12.5 Жалпы көрініс сызбасын бөлшектеу жүйесі

Бөлшектеу инженерлік графика пэнін окудын соңғы бөлімдерінін бірі болып табылады. Осы тапсырманы орындай отырып студентгер жалпы көршіс сызбасын оқу жэне сол бойынша бөлшектердщ сызбасын орындау шеберліпн арггырады. Бөлшектеу тақырыбына берілетін тапсырма жалпы көрініс сызбасынан, онын техникалык сипаттамасынан жэне сұракгардан тирады.Бөлшекгеу тапсырмасы төмендегідей жүйемен орындалады:а) сызбаны оку - негізгі жазуды оқып, кескіндеЛген бұйымнын атқаратынкызметін, кұрьшымын, бөлшектеу және жиналу ретін аныктау; э)бөлшектердін және бұйымның құрамына кіретін кұрастырылған бұйымдардын пішіндері мен ауқымдық өлшемдерін аныктау. Әрбір бөлшек үшін кескіндерінің санын, масштабын жэне қажетгі тшіктер мен қималарды белгілеу. Кескіндердің саны неғұрлым аз жэне жеткшікті болуы қажет. Сонымен катар негізгі көріністі (алдынан қарағандағы) дұрыс таба бшу керек,б) форматтардың өлшемін МЕСТ 2.305-68-ге сэйкес кабылдау. Бұл жерде негізгі жазуга), бөлшектің өлшемдерін қоюға және техникапык талаптардыжазуга қалдырылатын орындарды сскеру қажет. ̂ . . . .в)бөлшектін эскизімен окып танысканнан кейін, оның кескінш жщішкесызыктармен орындай огырып, өлшемдер мен бетгердін кедір-бұдырлығының параметрлерін ережелерге сәйкес түсіру керек..

12.6 Бөлшектердің эскизін орындау

Машина жасау саласында сызбапарды орындауда эскиздін аткаратын міндеті зор. Эскиз деп өндірісте тек уақытша пайдалануға арналган конструкторлык кұжатты айтады. Эскиз бөлшекгердін сызбаларын орындауда басты қызмет аткарады. Ол нәрсенін кескіндерінен жэне баска да нәрсе туралы мэліметтерден тұрады. Эскизде нәрсені өзара перпендикуляр жазыкіыкгарга тік бұрыштап проекциялау әдісімен кескіндейді және^ ол сызу аспаптарының көмегінсіз салынады. Эскизде кескінделетін бұиым бөліктерінін арасындағы пропорционапдык шаманы сакгаи отырып, көзмөлшерімен, масштабсыз орындалады.Эскиздер келесі жагдайларда орындалады:

а) бөлшек сызбасын жеке бөлек орындау үшін, оларды кұрастыру сызбапарынан бөліп алғанда; ^э) бөлшектің өзіне қарап отырып, оның э с к и з і н салу кажет болганда;б) ииженерлік есептеулер бойынша жана бөлшекті жобалағанда.Эскиз техникалык маңызы зор конструкторлык кұжат болып саналады, онда кеткен кателік бөлшектің сызбасына ауысады. Бөлшекгщ сызбасы кандай міндет аткарса, оның эскизі де сондай міндет аткарады.Қажетті бөлшекті жасау үшін, эскиз келесідей талаптарды канагаттандыру

\ керек:1 149

а) МЕСТ 2.305-68 сәйкес бөлшектің керекті көріністері; тіліктері жэне қималарын орындау;э) бөлшекті дайындау үшін барлық қажетті өлшемдері;б) беттердің кедір-бұдырлыгы туралы мэліметтер.Бөлшектің эскизін орындау үшін жабық клапанның тұркын (12.13,1214, 12.15- суреттер) қарастырайық:1)бөлшектің атауы, оның қолдану мақсаты және ол кандай материалдан жасалғаны аныкталады.2)бөлшек сызбадағы орнын анықтау. Басты кескінді таңдап ала білу керек және ол бөлшектің пішіні туралы айкын түсінік беруге тиіс.3) бөлшектің пішінін айқын аныктау үшін көріністердің , қималардың және тіліктердің санын таңдап алу. Пішімнің өлшемдері белгіленген кескіндерді және түсірілетін өлшемдерді орналастыруға мүмкіндік беретіндей болуы қажет.4) көз мөлшермен бөлшектің ауқымдық өлшемдерінің қатынасы аныкпгалады, яғни бөлшекті эскизде үлкейту немесе кішірейту кажеттігінанықтау керек. § §1|̂5)таңдап алынған бөлшек пішімін эскиз салуға дайындау. Пішімнің оң жақ төменгі бұрышынан негізгі жазуға орын калдырады.6) бөлшектің көріністерін жіңішке сызықтармен салу. Алдымен өс сызықтарын, симметрия өстерін жүргізіп алады. Проекциялық байланыстарды сактау шарт, яғни үстіңгі көрініс басты көріністің дәл төменгі жағына, сол жақ көрініс оның оң жақ қатарына салынады.7) бөлшек кескіндерін салуды аяктау. Көріністердің біразын тіліктермен алмастыру; қималарды, жергілікті тіліктерді жэне қосымша көріністерді салу.Көмекші сызықтарды өшіру жэне тіліктер мен кималарды сызыктау.8) эскизге бөлшектің өлшемдерін түсіру үшін, оны өлшей отырып, шығару жэне өлшем сызықтарын жүргізу. Бұл кезеңде шығару жэне

өлшем сызықтарын жүргізумен қатар диаметрдің, радиустың, көлбеуліктің, конустылықтың, бұранданың шартты белгілері жазылады.9) сызбаға түсірілетін бөлшектің барлык өлшемдерін өлшеу аспаптары мен құралдардың көмегімен аныктайды және алынған өлшемдерді өлшем сызықтарының үстіне жазады.10) бөлшек эскизін салуды аяктау. Негізгі жазу МЕСТ2.104-68 сәйкес орындалады.Салынған кескіндердің, түсірілген өлшемдердің дұрыстығы тексеріледі. Қорыта айтқанда, бөлшектің эскизі деп оның кескіндерінен тұратын жэне бөлшекті жасау үшін керекті мэліметтер түгелдей бар конструкторлык кұжатты айтады. Тетікбөлшектің сызбасы қандай міндет атқарса, онын эскизі де сондай міндет аткарады. Эскизді әдетте, миллиметрлік қағазга орындайды. ЭскиздердГ" орындағанда міндетті талаптардың бастысы, ол стандартты сактай отырып, сызу аспаптарының көмегінсіз колмен салынады. Жабу клапанына арналған қалған бөлштердің эскизі 12.16-12.19-суреттерде берілген.

ІІнженерлік графика. Тлеубердин Қ.Ж., Карденов С.Ә.

150

12.14-сурет. Эскизді орындаудын жалғасы.151

13-сурет. Эскизді орындаудың алғашкы кезеңі.

02

1

і

12.15-сурет. Эскизді орындаудың соңғы кезеңі

ҚАҚПАҚ

12.16-сурет. Жабу клапанына арналған бөлшектердің эскизі.Қақпақ.

152

ТӨСЕМҚАҚПЛҚ

12.18-сурет. Жабу клапанына арналган бөлшектердің эскизі. Қакпак және төсем

^ — ■ — — Я ■ ____________ !______________ ^в ш т в в т т л — — — ■ I

12.17-сурет. Жабу клапанына арналған бөлшектердің эскизі. Қысқыш төлке.

12.20-сурет. Жабу клапанына арналған бөлшектердін эскизі.Тұтқа.

154

12.19-сурет. Жабу клапанына арналған бөлшектердің эскизі. Шпиндель.

12.7 Қкрастыру сызбасын бүйымның өзіне қарап салу

Құрастыру сызбасын салуға кіріспей тұрып бұйымның атауымен, оның кандай материалдан жасалганын және арқаратын жұмысымен толыктай танысу керек. Сонымен катар оның құрылысын және бөлшектерінің өзара орналасуын аныктайды. Ол үшін бұйымды бірнеше рет ажыратып, қайта жинактайды. Құрастыру сызбасын сапуды бөлшектің басты көрінісін сызуданбастайды. \Мысал ретінде клапанның кұрастыру сызбасын орындауды қарастырайык. Машина жасау саласында клапандар сұйыктарды, газдарды және буларды тұтынушыга беруде реттегіш қызметін атқарады. Клапанның жалпы көрінісі 12.21 а-суретте, ал гидравликалық сұлбасы және жұмыс атқару принципі 12.21э-суретте көрсетілген.

а

12.21-сурет. Клапан: а-жалпы көрінісі; ә-клапан ашық; б-клапан жабық.

КпапанныңСҮИЫҚ КЫСЫМНЫҢ «V---------------------ашык жағдайы (үстіге көтерілген),12.21а-суретге, ал клапанный жабық жағдаиы

1 _____ __ •____ 1Г__м/оһиу -іігяғпяимнлаКлапанныңсұйыктың козғапысы болмайды.

155

12.22-сурет. бастапқы кезеңі

12.23-сурет. Құрастыру сызбасын орындаудың жалғасы.

156

12.24-сурет. Құрастыру сызбасын орындаудың жалғасы

Клапанный тарелкасы 2 жабық жағдайда сұйық өтпес үшін резина төсеммен 7 жабдықгалған. Клапанный ашып, жабылуы «винт-гайка» (шпиндель - каклак) жүйесі бойынша жұмыс аткарады. Клапанный шпинделін.ң соңында штифтщ көмегімен ұстатылған тұгқа 6 орналасқан. Шпиндель түгқаның көмегімен қозгалады. Қақпақ 4 пен шпиндел арасындагы герметикалықгы (сұиык кірмейтіндей, саңьшаусыз жабу), сальники нығайтқыш м акга. камтамасыз етеді. Клапанның түркында, оны кұбырлармен косу үш.н бұрандалы

8 тесік болады. Клапанный кұрастыру сызбасын орындау үш.н керекп өлшемдерI осыган дейін карастырылған бөлшектін эскизін орывдау барысынд ' аныкталады.Қарастырьшып отырған клапан күрделі бұиым болып ^налад ^

Сондыктан оны кескіндеуде үш көрініс- бастапкы көрініс, сол жақ көрш і: және үстіңгі көрініс орындалады. Сызбада көріністерді орналастыруда, бастапкыда, өлшемдері кұрастыру сызбасындағы аукымдык өлшемдерге сэикес келетінИ И й Ш сыэ, керек. Содан кейш симметрия есгерін жүрпзе с ^ р ь ш көріністерді сызуга кіріседі. Ескеретін жағдай барлық көр.ністерде кдеаст^ ру бірлігінін бөлшектерін кезекпен орындаиды. Жалпы жагдаида құрастырганда бұйымның негізгі бөлшектерін кұрастырудан бастайды.

КЛАПАНҚ^растыру

сы збасы

12.25-сурет. Құрастыру сызбасын орындаудың соңгы кезеңі.

Қарастырып отырган клапанның сызбасында тұрқыдан 1 бастап құрастырады (12.22-сурет). Алдын ала дайындапған тікбұрыштарда, керекті тіліктермен аталған бөлшектің үш көрінісін орындайды. Содан кейін бастапқы көріністе жэне сол жақ көріністе клапанды 2 төсеммен 7 және шпиндельді 7 сызады (12.23-сурет).Үстіңгі көріністе клапан, төсем жэне шпиндель көрсетілмеген, өйткені сызбаны түпкілікті өңдегеннен кейін аталған бөлшектер көрінбейтін болады (12.24-сурет). Келесі кезекте гайканы 9 шайбамен 10 және какпакты 4 төсеммен 8 бірге орындайды (12.25-сурет). Соңында қысқыш төлкені 5 сальникті ныгыздағышпен 12, тұтқаны 6 жэне штифті 11 сызады (12.25-сурет). Бөлшектердің пішінін кескіндеп болғаннан кейін, құрастыру сызбасынтолықтаи аяқтау үшін олардың өлшемдерін, арнамага сәкес тіркеулерін және эрбір бөлшектің өзіне тән сызықтауын жүргізеді. Құрастыру сызбасынын арнамасын толтыру 12.26-суретте көрсетілген.

158

кБелгіленуі

ИГ М М 12. ООО Ф

Атауы

Кужаттар

Кууасты ру сызбасы

'скерту

и г и . об. 12.001ИГ 44.06.12.002и г и . об. 12. оозИГ 44.06.12Ш ИГ М.06.12.005и г и. об. 12.006ИГ 4406.12.007 ИГ и .06.12.008

Бөлиіектер

ТұрңыКлапанШпиндель Қақпаң Қысцыш төлкеТұтқа Төсем Төсем' 0 4 0 /0 3 3 . $2МЕСТ 481-80

Стандарт бүйымдар

Гайка Мб МЕСТ 5927-70 айбаб. 01 МЕСТ 11371 - 7<тифЗхІ 6Һ4ЕСТ3128-70•

иалда

Сальникті ныгайтцышмакта таяиіъщтары 0.001кг

Клапан

12.26-сурет. Клапанный құрастыру сызбасынын арнамасы

Косыиша. Студеттердің өзіндік жұмыстарына арналган тапсырмалар

Тапсырма:1 Үшінші көріністі2 Кджетті тілікті о |3 Өлшемдсрін түсіі

3 те с ік 010

Тапсырма:1 Қажетгі каріиістердк тіліктерді, кималарды орындау2 Өлцхемдерін тұсіру.

штт

І60

1-ші тапсырмаВариант 2

Тапсырма:1 Үшінші көріністі сызу.2 Қажетті тілікті орындау3 Өлшемдерін түсіру.

2-ші тапсырмаВариант 2

тесік ФЮ

Тапсырма:1 Қажетгі көріністерді, тіліктерді, қималарды орындау2 Өлшемдерін түсіру.

161

Тапсырма:1 Қажетті көріністерді, тіліктерді, кималарды орындау.2 Өлшемдерін түсіру.

Вариант 3 2-ші тапсырма

Тапсырма:1 Үшінші көріністі сызу.2 Қажетті тілікті орындау.3 Өлшемдерін түсіру.

1-ші тапсырма

162

Вариант 4 1-ші тапсырма

і* ■ ш

Тапсырма:1 Үшінші көріністі сызу.2 Қажетті тілікті орындау3 Өлшемдерін түсіру.

2-ші тапсырма

Тапсырма:1 Қажетті көріністерд2 Өлшемдерін түсіру.

163

Вариант 5 2-ші тапсырма

Тапсырма:1 Үшінші көріністі сызу..2 Қажетті тілікті орындау.3 Өлшемдерін түсіру.

Тапсырма:1 Қажетті көріністерді, тіліктерді, қималарды орындау.2 Өлшемдерін түсіру.

в

164

I -ші тапсырмаВариант 6

Тапсырма:1 Үшінші көріністі сызу.2 Қажетті тілікті орындау3 Өлшемдерін түсіру.

2-ші тапсырмаВариант 6

Тапсырма:1 Қажетгі көріністі,тіліктерді, кималарды орындау2 Өлшемдерін түсіру.

165

1 -ші тапсырма

Тапсырма:1 Үшінші көріністі сызу.2 Қажетгі тілікті орындау.3 Өлшемдерін түсіру.

Вариант 7 2-ші тапсырма

Тапсырма:1 Қажетті көріністі, тіліктерді, қималарды орындау.2 Өлшемдерін түсіру.

166

1

1-Ш1 тапсырмаариант

Тапсырма:1 Үшінші көріністі сызу.2 Қажетгі тілікті орындау3 Өлшемдерін түсіру.

2-ші тапсырмаВариант 8

Тапсырма:1 Қажетті көріністерді, тіліктерді, қимапарды орындау2 Өлшемдерін түсіру.

167

Тапсырма:1 Үшінші көрінісп сызу.2 Қажетті тілікті орындау3 Өлшемдерін түсіру.

2-ші тапсырмаВариант 9

Вариант 9 1-ші тапсырма

Тапсырма:1 Қажетті көріністерді, тіпіктерді, қималарды орындау2 Өлшемдерін түсіру.

1-ші тапсырмаариант

Тапсырма:1 Үшінші көріністі сызу.2 Қажетті тілікті орындау3 Өлшемдерін түсіру.

2-ші тапсырмаВариант 10

Тапсырма:1 Қажетті көріністерді2 Өлшемдерін түсіру.

тіліктерді, қимапарды орындау

169

Тапсырма:1 Үшінші көріністі сызу.2 Қажетті тілікті орындау.3 Өлшемдерін түсіру.

2-ші тапсырма

Тапсырма:1 Қажетті көріністерді, тіліктерді, қимапарды орындау.2 Өлшемдерін түсіру.

170

Вариант 12 1-ші тапсырма

Тапсырма:1 Үшінші көріністі сызу.2 Қажетті тілікті орындау.3 Өлшемдерін түсіру.

2-ші тапсырма

Т апсырма:1 Қажетті көріністерді, тіліктерді, қималарды орындау.2 Өлшемдерін түсіру.

171

Вариант 13 1-ші тапсырма

Тапсырма:1 Үшінші көріністі сызу2 Қажетті тілікті орында3 Өлшемдерін түсіру.

2-ші тапсырма

[ 12т ІГҒ5Г1Г|/?7у< 1 ] ^ 1

ІхлҒіГ71 1

Тапсырма:1 Қажетті көріністерді, тіліктерді, қимапарды орындау.2 Өлшемдерін түсіру.

172

Вариант 14 1-ші тапсырма

Тапсырма:1 Үшінші көріністі сызу.2 Қажетті тілікті орындау3 Өлшемдерін түсіру.

Вариант 14 2-ші тапсырма

Тапсырма:1 Кажетгі көріністерді, тіліктерді, қималарды орындау2 Өлшемдерін түсіру.

173

1-ші тапсырмаариант

Тапсырма:1 Үшінші көріністі сызу.2 Қажетті тілікті орындау3 Өлшемдерін түсіру.

2-ші тапсырмаВариант 15

Тапсырма:1 Қажетті көріністерді, тіліктерді, қималарды орындау.2 Өлшемдерін түсіру.

174

1-ші тапсырмаВариант 16

Тапсырма:1 Үшінші көріністі сызу.2 Қажетті тілікті орындау3 Өлшемдерін түсіру.

2-ші тапсырмаВариант 16

Тапсырма:1 Қажетгі көріністерді, тіліктерді2 Өлшемдерін түсіру.

кималарды орындау

Вариант 17

Тапсырма:1 Қажетті көріністерді, тіліктерді, қимапарды орындау.2 Өлшемдерін түсіру.

Тапсырма:1 Үшінші көріністі сызу2 Қажетті тілікті орында3 Өлшемдерін түсіру.

Вариант 17 2-ші тапсырма

176

1-ші тапсырма

Т апсырма:1 Үшінші көріністі сызу.2 Қажетті тілікті орындау3 Өлшемдерін түсіру.

2-ші тапсырма

Т апсырма:1 Қажетгі көріністерді, тіліктерді, қималарды орындау.2 Өлшемдерін түсіру.

177

1-Ш1 тап сы рм аВариант 19

Тапсырма:1 Қажетті көріністерді, тіліктерді, кималарды орындау.2 Өлшемдерін түсіру.

Тапсырма:Үшінші көрінісп сызу.1

2 Қажетті тілікті орындау.Өлшемдерін3 сі

2-ші тапсырмаВариант 19

178

Вариант 20 1-ші тапсырма

I І VП ^ П

1 1----------------------------------і ]

Тапсырма:1 Үшінші көріністі сызу.2 Қажетті тілікті орындау.3 Өлшемдерін түсіру.

Вариант 20 2-ші тапсырма

Тапсырма:1 Кджетгі көріністерді, тіліктерді, кимапарды орындау.2 Өлшемдерін түсіру.

179

Тапсырма:1 Үшінші көріністі сызу.2 Қажетті тілікті орындау3 Өлшемдерін тұсіру.

Вариант 21

Тапсырма:1 Қажетті көріністерді, тіліктерді, кимапарды орындау.2 Өлшемдерін түсіру.

180

1 -ші тапсырма

Тапсырма:1 Үшінші көріністі сызу.2 Қажетті тілікті орындау3 Өлшемдерін түсіру.

Вариант 22 2-ші тапсырма

то

1 * 4 / 4

Тапсырма:1 Қажетгі көріністерд2 Өлшемдерін түсіру

181

Вариант 23

Т--- —4- і

- 4—ГІ1 *

> -

Тапсьфма:1 Үшінші көріністі сызу.2 Қажетті тілікті орындау3 Өлшемдерін түсіру.

Вариант 23 2-ші тапсырма

Тапсырма:1 Қажетгі көріністерді, тіліктерді, қималарды орындау.2 Өлшемдерін түсіру.

182

1-ші тапсырма

Т апсырма:1 Үшінші көріністі сызу.2 Қажетті тілікті орындау3 Өлшемдерін түсіру.

2-ші тапсырмаариант

Тапсырма:1 Қажетті көріністерді2 Өлшемдерін түсіру.

тіліктерді, кималарды орындау

Тапсырма:1 Үшінші көріністі сызу.2 Қажетті тілікті орындау3 Өлшемдерін түсіру.

Вариант 25 2-ші тапсырма

Тапсырма:1 Қажетті көріністерді, тіліктерді, қималарды орындау2 Өлшемдерін түсіру.

184

1

1-ші тапсырма

Тапсырма:1 Үшінші көріністі сызу.2 Қажетгі тілікті орындау3 Өлшемдерін түсіру.

2-іш тапсырмаВариант 26

Тапсырма:1 Қажетті көріністерді2 Өлшемдерін түсіру.

тіліктерді, кималарды орындау

185

Вариант 27

Тапсырма:1 Қажетті көріністерді, тіліктерді, қималарды орындау.2 Өлшемдерін түсіру.

Вариант 28 1-ші тапсырма

Тапсырма:1 Үшінші көріністі сызу.

Тапсырма:1 Қажетті көріністерді, тіліктерді, кималарды орындау.2 Өлшемдерін түсіру.

187

Вариант 29 1 -ші тапсырма

Тапсырма:1 Қажетгі көріністерді, тіліктерді, қималарды сызу.2 Өлшемдерін түсіру.3 Масштабын көрсету.

Вариант 29

Тапсырма:1 Қажетгі көріністерді, тіліктерді, қимапарды орындау.2 Өлшемдерін түсіру.

188

1 -ш і тапсырма

Тапсырма:1 Үшінші көріністі сызу.

• •2 Қажетті тілікті орындау3 Өлшемдерін түсіру.

2-щі тапсырма

Т апсьфма:1 Кажетгі көріністерді, тіліктерді, кималарды орындау.2 Өлшемдерін түсіру.

189

1 Есмұханов Ж. М. Сызба геометрия. - Алматы: Мектеп, 19872 Есмұханов Ж. М., Қонакбаев Қ.Қ. Сызба геометрия. - Алматы: Мектеп, 19683 Орысша-қазақша сөздік. Жалпы ред. басқарган Ғ.Ғ. Мұсабаев. - 1 т, 2 т / А - О /. - Алматы: Қазак Совет Энциклопедиясының бас редакциясы, 19814 Чекмарев А.А. Инженерная графика - М.: Высшая школа, 2001.

5.Тлеубердин Қ.Ж. Машина бөлшектері бойынша курстық жоба. Семей,2010.-192 6.6 Левицкий В. С. Машиностроительное черчение - М.: Высшая школа, 1988. Романычева Э.Т., Соколова Т.Ю., Шандурина Г.Ф. Инженерная и компьютерная графика. - М.: ДМК Пресс, 2001. - 592 с.7 Тлеубердин Қ.Ж., Қойбағаров С.Х., Жайлаубаев Д.Т., Сағымбаев В. Ю. Машина бөлшектерін жэне тораптарын кұрастыру. Семей, 2009.8 Тлеубердин Қ.Ж., Карденов С.А. Машинапар жэне механизмдер теориясы,.Семей, 2009.-192 б. Я9 Чекмарев А.А., Осипов В.К. Справочник по машиностроительному черчению.- М.: Высшая школа, 2000. - 493 с.10 Тлеубердин Қ.Ж. Техникалық сызу. Семей, 2011-192 б.11 Атлас конструкций узлов и деталей машин / под ред. О. А. Ряховского.-М.: Изд-во МГТУ им. Н.Э.Баумана, 2005.12 Нугуманов А.М., Мансуров С.М., Тлеубердин К.Ж., Оразбеков Н.Б. Практическое пособие по теоретической механике. Астана, 2010-114с.

Қолданылған әдебиеттер

Инженерлік графика. Тлеубердин Қ.Ж., Карденов С.Ә

МазмұныКіріспе................................................................................................................................................ 31 - тарау. СЫЗБАЛАРДЫ КҚБЖ БОЙЫНША ӨҢДЕУДІҢ

ЕРЕЖЕЛЕРІ1.1 Пішімдер................................................................................................................................... 41.2 Сызба қолданылатын сызыктар............................................................................... ..........61.3 Сызба карыптары............................................................................................................ ........ 81.4 Сызбанын негізгі жазуы.......................................................... ............................................ 141.5 Сызбалардағы өлшемдерге койылатын талаптар................................................. ......... 162 - тарау. ГЕОМЕТРИЯЛЫҚ САЛУЛАР.........................................................................2.1 Түйіндесулер....................................................................................................................2.2 Эвольвент...........................................................................................................................3- тарау. СЫЗБАЛАРДАҒЫ КӨРІНІСТЕР

3.1 Негізгі көріністер..............................................................................................................3.2 Жергілікті жэне косымша көріністер........................................................................3.3 Шығару элементі............. ................................................................................................

21

25

262728

4- тарау. СЫЗБАЛАРДАҒЫ ТІЛІКТЕРМЕН ҚИМАЛАР

4.1 Тіліктер............................................................................ ................................................... 294.2 Тіліктердің классификациясы......................................:................................................ 304.3 Қималар.............................................................................................................................. 324.4 Материалдардың графикалык белгіленулері............................................................ 345-тарау. КОНУСТРУКТОРЛЫҚ ҚҰЖАТТАРДЫҢ БІРЫҢҒАЙ ЖҮЙЕСІНІҢ (КҚБЖ) НЕПЗГІ ЕРЕЖЕЛЕРІ5.1 Бұйым және онын түрлері.............................................................................................. 366-тарау. БӨЛШЕКТЕРДІҢ БҮРАНДАЛЫ ЭЛЕМЕНТТЕРІНІҢ

КЕСКІНІ396.1 Бұрандалар туралы жалпы түсініктер416.2 Бұранданын негізп параметрлері..............................................................................

6.3 Цилиндрлі бұрандалар..................................................... -............................................ 436.4 Крнусты бұрандалар...................................................................................................... ^76.5 Бұрандаларды сызбада кескіндеу............................................................................... 527-тарау. БӨЛШЕК ЭЛЕМЕНТТЕРІН КЕСКІНДЕУ7.1 Фаскалар...........................................................................................................................7.2 Конустылык...................................................................................................... ................. ^7.3 Бекітілетін бөлшектер астындағы тесіктер жэне тірелу беттері........................... 57.4 Галтель..................... ...........................................................................................................7.5 Шпонка ойыктары............................................................................................................ у*7.6 Бөлшектерді кілтпен бұрау үшін тегіс кырланған элеметтер............................... 617.7 Бұрағыш 628-тарау. СЫЗБАДАЛАРДАГЫ ӨЛШЕМДЕРДІ ТҮСІРУ8.1 Машина жасау саласында колданылатын базалар туралы түсінік...................... ........ 638.2 Қондырулар жэне өлшемдердін шектік ауыткулары.......................................................668.3 Сызбадагы кедір-бұдырлық белгісі және сызбаға түсіру ережесі.................... ......... 71

9-тарау. АЖЫРАМАЛЫ ҚОСЫЛЫСТАР9.1 Болттар, винттер, шпилькалар......................................................................................9.2 Гайкалар................................................... .........................................................................9.3 Шайбалар............................................................................................................................

738386

191

9.4 Штифтер, шплинттер.........................................................................................................9.5 Шпонкалар...-.............................. ..........................................................................................9.6 Серіппелер.................................................................................................................... ........9.7 Бөлшектерді болттың, шпильканың жэне винтгің көмегімен к осу .....................9.8 Құбырларды өзара қосу.......................................................................................................9.9 Шпонкалы косылыс...........................................................................................................9.10 Шлиигі косылыс.......................................................................................................*........

10-тарау. АЖЫРАМАЙТЫН ҚОСЫЛЫСТАР10.1 Бөлшектерді пісіріп қосу.................. ...............................................................................10.2 Бөлшектерлі дәнекерлеп және желімдеп косу.........................................................10.3 Тойтармалы косылыстар..................................................................................................11- тарау. БЕРІЛІСТЕРДІЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚҰРАУШЫ

БӨЛІКТЕРІН КЕСКІНДЕУ11.1. Тісті берілістер...................................... -............................................................................

11.2 Тістердің негізгі өлшемдері...........................................................................................11.3 Тісті дөңгелектерді дайьгадау............................... .......................................................11.4 Сырткы іліністегі цилиндрлі тісті дөңгелектер........................................................11.5 Конусты тісті дөңгелектер.............................................................................................11.6 Тісті дөңгелек шығырлары...........................................................................................11.7 Біліктер Р кіші тісті дөңгелектер...................................................................................11.8 Буынтыкты дөңгелектер................................................................................................

11.9 Буынтыктар......I................................................................................................................11.10 Подшипник түрін тандау.................................-............................................................. *11.11 Подшипниктің ішкі кұрылымын сызу........................................................................12-тарау. БҰЙЫМДАРДЫҢ ҚҮРАСТЫРУ СЫЗБАЛАРЫ12.1. Құрастыру сызбалары. Жалпы мәліметтер...............................................................12.2 Құрастыру сызбасының арнамасы.............................................................................. .12.3 Бөлшектерінің жұмыс сызбаларын жетілдіру........................... ...............................12.4 Жалпы көрініс сызбасы туралы түсініктер................................................................12.5 Жалпы көрініс сызбасын бөлшектеу жүйесі...........................................................12.6 Бөлшектердің эскизін орындау....................................................................................12.7 Құрастыру сызбасын бұйымның өзіне карал салу..................................................

Қосымша. Студеттердің өзіндік жұмыстарына арналған тапсырмалар.......................Қолданылған әдебиеттер..........................................................................................................

Ғылыми басылым Оку щгралы

Қайрат Жұмашұлы Тлеубердин Серік Әскербекұлы Карденов

ИНЖЕНЕРЛПС ГРАФИКАI8ВN 987-601-7244-26-2

Пішімі 60x84 1/16. Шартты баспатабағы 12. Таралымы 500 “Тенгри” баспаханасында басылып шығарылган.

071410 Семей қаласы, Жанасемей көшесі, 35