… tasol manmeri bai kisim taim - Wantok Niuspepa

25
Namba 1892 Wan Wik Novemba 18 - 24 , 2010 K1 tasol Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! Pes 14 na 15 Pes 2,3 na 4 Wol nius long poto... Lukim 2011 Baset nius... K9.3 bilion 2011 Mani Plen i gutpela … tasol manmeri bai kisim taim Paul Zuvani i raitim EM i isi long amamas long bikpela Mani Plen olsem K9.98 bilion. I nogat asua long wanem em i gutpela na i ken helpim ikonomi. Em i namba wan taim tu long gavman i kamapim kain Mani Plen bihain long indipendens. Dispela Mani Plen (K658 milion 2010 Saplimentari Baset na K9.32 bilion long 2011 Baset) em Minista bi- long Fainens na Tresari Peter O’Neil i tokaut long Tunde dispela wik. Tasol long wankain taim wanpela i mas luksave hevi i go wantaim long dispela Mani Plen. Inflesen o prais bilong ol guds na sevis bai stap antap na gro bilong infelsen long 2011 bai stap long 8.2 pesen. Dispela i min manmeri husat mani o pe bilong ol stap stat long K400 i go daun bai kisim taim nogut. Planti bilong ol manmeri em mani ol i kisim o gat long em i stap long namel bilong dispela mak. Ol bai bungim hevi bilong baim ol samting o kisim sevis long strongim ol yet. Long helpim ol gavman i mas painim rot long stretim dispela hevi. Paul Barker, Dairekta bi- long Institut bilong Nesenel Afeas i mekim dispela tok long taim em i bekim tokaut bilong Mani Plen. Em i tok sapos gavman i gat em i mas toktok wan- taim Benk bilong Papua Ni- ugini we ol i painim rot bilong mekim ol samting bai dispela i lukim prais bilong ol kaikai na sevis i kam daun. Sapos nogat ol manmeri bai lus na ol bikpela man- meri tasol bai kisim gutpela taim. Long 2010 Saplimentari Baset na 2011 Mani Plen Barker i tok ol i gutpela. Dispela long wanem Baset i bekim ol hevi i stap na i sut long ol bikpela samting olsem trenspot, helt na edukesen. “Em i gutpela long gav- man i mekim ol promis we em i mas bihainim.” “Na em i putim mani long we maus bilong em i stap, long hevi bilong rot, helt na edukesen,” Barker i tok. Tasol em i no amamas long wok bilong Distrik Se- vises Impruvmen Progrem (DSIP). Bihainim tingting bilong ol arapela manmeri na opis olsem Opis Rurel Divelop- men (ORD) Barker i ting gavman i mas kamapim kepasiti, trenim ol opisastre- tim ol samting long mekim wok. Ol samting trenim ol opisa, wokim ol opis na redim ples bipo long DSIP mani i ken go. Na dispela i ken lukim mani i go isi bihainim ol lo em i putim long go aut bi- long DSIP mani. Wantaim dispela em tok gavman i mas opim ol rot o sistem we invesmen i ken kamap isi na manmeri i ken mekim wok bisnis isi. Tasol arere long dispela em tok gavman i mas kari- maut (implementim) Mani Plen. “Wok i mas bihainim tok- tok. i no maus wara tasol,” Barker i tok. … lukim moa Baset nius long pes 2, 3 na 4... BARKER: Gavman mas karimaut Mani Plen.

Transcript of … tasol manmeri bai kisim taim - Wantok Niuspepa

Namba 1892 Wan Wik Novemba 18 - 24 , 2010 K1 tasolNiuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!

Pes 14 na 15Pes 2,3 na 4

Wol niuslong poto...

Lukim 2011Baset nius...

K9.3 bilion 2011Mani Plen i gutpela… tasol manmeri bai kisim taim

Paul Zuvani i raitim

EM i isi long amamaslong bikpela Mani Plenolsem K9.98 bilion.I nogat asua long wanem

em i gutpela na i ken helpimikonomi.Em i namba wan taim tu

long gavman i kamapimkain Mani Plen bihain longindipendens.Dispela Mani Plen (K658

milion 2010 SaplimentariBaset na K9.32 bilion long2011 Baset) em Minista bi-long Fainens na TresariPeter O’Neil i tokaut longTunde dispela wik.Tasol long wankain taim

wanpela i mas luksave hevii go wantaim long dispelaMani Plen.Inflesen o prais bilong ol

guds na sevis bai stapantap na gro bilong infelsenlong 2011 bai stap long 8.2pesen.Dispela i min manmeri

husat mani o pe bilong ol

stap stat long K400 i godaun bai kisim taim nogut.Planti bilong ol manmeri

em mani ol i kisim o gatlong em i stap long namelbilong dispela mak.Ol bai bungim hevi bilong

baim ol samting o kisimsevis long strongim ol yet.

Long helpim ol gavman imas painim rot long stretimdispela hevi.Paul Barker, Dairekta bi-

long Institut bilong NesenelAfeas i mekim dispela toklong taim em i bekim tokautbilong Mani Plen.Em i tok sapos gavman i

gat em i mas toktok wan-taim Benk bilong Papua Ni-ugini we ol i painim rotbilong mekim ol samting baidispela i lukim prais bilongol kaikai na sevis i kamdaun.Sapos nogat ol manmeri

bai lus na ol bikpela man-meri tasol bai kisim gutpelataim.Long 2010 Saplimentari

Baset na 2011 Mani PlenBarker i tok ol i gutpela.Dispela long wanem

Baset i bekim ol hevi i stapna i sut long ol bikpelasamting olsem trenspot,helt na edukesen.“Em i gutpela long gav-

man i mekim ol promis weem i mas bihainim.”“Na em i putim mani long

we maus bilong em i stap,long hevi bilong rot, helt naedukesen,” Barker i tok.Tasol em i no amamas

long wok bilong Distrik Se-vises Impruvmen Progrem(DSIP).

Bihainim tingting bilong olarapela manmeri na opisolsem Opis Rurel Divelop-men (ORD) Barker i tinggavman i mas kamapimkepasiti, trenim ol opisastre-tim ol samting long mekimwok.Ol samting trenim ol

opisa, wokim ol opis naredim ples bipo long DSIPmani i ken go.Na dispela i ken lukim

mani i go isi bihainim ol loem i putim long go aut bi-long DSIP mani.Wantaim dispela em tok

gavman i mas opim ol rot osistem we invesmen i kenkamap isi na manmeri i kenmekim wok bisnis isi.Tasol arere long dispela

em tok gavman i mas kari-maut (implementim) ManiPlen.“Wok i mas bihainim tok-

tok. i no maus wara tasol,”Barker i tok.… lukim moa Baset niuslong pes 2, 3 na 4...

BARKER: Gavman mas karimaut Mani Plen.

‘Sapos ol polismanmeri i sindaungut, bai ol i wok’ - Wagambie

Neville Choi i raitim

EKTING Polis Komisina, TonyWagambie, bai lukluk long stretimhaus slip na ples wok bilong olpolismanmeri pastaim, na stretimtingting bilong ol long mekim wok.Komisina Wagambie, husat i bin

stap long bung bilong glasim 2011Baset o mani plen long Tunde, i toki gat planti wok i stap yet we i nidimwok mani long stretim.Na em i tok tu, olsem sapos polis

fos i no kisim mani we em i nidimlong en, wanem hap mani gavman igivim, bai ol i mas skelim gut baisampela wok stretim i go het.Namba wan bikpela wok we

em i lukluk long en, em long stretim

planti ol haus slip bilong ol polismanlong kantri.“Mi no nupela long ol hevi ol polis-

manmeri i save bungim, na bikpelalong dispela em sindaun bilong olausait long wok, na ples bilong ollong mekim wok. Dispela em mi laikstretim pastaim. Ol em ol man tu, oli gat famili. Na sapos haus bilong oli no gutpela, bai bel na tingting bi-long ol bai no nap stap long wok.Olsem na mi laik stretim kwik, bai oli ken gat gutpela tingting na mekimgut wok,” Wagambie i tok.Insait long divelopmen baset

bilong 2011, gavman i luksave longsindaun bilong ol polismanmeri, namakim pinis K8 milian bilong stretimol haus slip projek long Morobe,

Isten Hailans na Tambul Nebilya.Long ol halivim bai polis i ken

mekim gut wok, K20 milian em i skelbilong gavman long dispela.Narapela K8 milian bai go long

stretim ol polis stesin long Kwikila,Boroko, Wewak na Angoram.Insait long Saplimentari baset bi-

long dispela yia, gavman i tokoraitim pinis K10 milian bilonglukautim wok bilong polis long LNGprojek. Dispela bai poromanim K30milian we bai go long dispela wokinap long tripela yia olgeta.Mista Wagambie i bin pinisim

wanpela raun i go long olgeta pleswe LNG projek bai kirap, na em iamamas long lukim olsem sindaunbilong ol dispela ples i orait.

“Mi bin go tu long Mendi na Tari,na mi kisim ol belwari bilong olpolismanmeri long hap. Ol i tokolsem ol i sot long planti samting. Misave long sindaun bilong ol. Plantilong ol kar na samting ol i laikim, empolis fos i nogat inap mani longkisim, na planti taim, ol kampani nabisnis yet i save halivim. Mi klia longdispela, na bai mipela i traim longskelim gut mani we mipela i kenbaim ol kar bilong mipela yet, bikosmipela i mekim wok bilong gavmanlong lukautim ol lain pipel bilongmipela,” em i tok.Ekting komisina i tok olsem polis

fos i sindaun strong, na sapos oldispela ol samting i stret, bai ol i kenstrongim wok bilong ol.

Neville Choi i raitim

MANI plen bilong gavmanbilong 2011, bai lukluk longstretim ol rot we gavman iluksave olsem ol bai kirapimwok divelopmen nakamapim gut sindaun bilongolgeta hap bilong kantri.Ol dispela rot em ol ples

we gavman i ting i kenstrongim sindaun, helt nasave bilong ol pipel nakantri.Minista bilong Plening na

Rural Divelopmen, PaulTiensten, i tok klia olsemplening i bin lukluk na makimol busples we i nogat wan-pela gutpela sevis i go longen, na we i ken kirapim divel-opmen, sapos i gat rot, pawana komyunikesen i go insait.Long dispela as tasol, gav-

man i givim moa luksavelong rural na taun ilektrifike-sen na komyunikesen pro-grem.Wara saplai long ol distrik

na taun em i narapela hapwe gavman i ting i kenstrongim sindaun na laik bi-long pipel long kirapim wok.Tasol namba wan bikpela

wok gavman bai karimaut,em long opim na silipim olgutpela rot i go insait long olrurel eria.Fainens Minista, Peter

O’Neill i tok K256.9 milianbai go long trenspot sektalong stretim ol bikpela rot nabris.

Stretim ol‘rot bilongkirapimdivelopmen’

Gavman bai sekim baset wok olgeta munNeville Choi i raitim

WOK bilong Midium Tem Divelop-men Plen, we gavman i makim insaitlong 2011 mani plen bilong em, baino nap abrusim wok sekim.Fainens na Tresari Minista Peter

O’Neill i tok olsem wok aninit longMTDP, we bipo ol i save sekim ol-geta siks mun, nau bai gat woksekim long pinis bilong olgeta munbai wok insait long baset i ron gut.

Em i bekim askim bilong DoktaThomas Webster, Dairekta bilongNesenel Risets Institiut, husat i tokolsem, maski em i gutpela baset nai luksave long olgeta bikpela sekta,salens i stap yet long karimaut ol-geta wok gavman i makim insait longbaset.Dokta Webster i tok i no nupela

samting long gavman i tok makimwok long baset, bihain, bai em iabrus long karimaut olgeta dispela

wok long ples klia.Minista bilong Plening, Paul Tien-

sten, i tok ol wok aninit long MTDPem i sanap antap long wokmak bi-long pablik sevis, na gavman bai noinap karim wok i go het, sapos olpablik sevan i no mekim stret wok bi-long ol.Mista O’Neill i tok olsem nau we ol

bai sekim ron bilong wok olgetamun, bai ol i ken stretim kwik wanemol hap i mas i gat strongim long en.

TINGTING bilong gavman long opimmoa graun bilong divelopmen, i masgutpela rot bai ol asples papagraun ino kamap ol wasman nating na i nokisim gutpela kaikai long graun bi-long ol.Dispela tok i kam long Menesing

Dairekta bilong Nesenel DivelopmenBenk, Richard Maru, husat i askimgavman long stretim pastaim wan-pela rot we ol papagraun i ken bi-hainim long rejistaim graun pastaimlong gavman i kisim long mekim wok.

“Planti ol kampani i go insait na laikmekim wok, i save kisim ol sab lis olis long ol graun na ol i save holim igo inap 99 yia samting. Insait longdispela taim, ol tru tru asples papa-graun i wok long sindaun wantaimhevi, na i nogat luksave long ol,”Mista Maru i tok.Em i askim gavman sapos i gat rot

i stap we ol i ken halivim ol papa-graun long rejistaim graun bilong ol.Askim bilong Maru i kamap bi-

hainim tok klia bilong Plening

Sekreteri Joseph Lelang, olsem i gatbikpela hap graun i stap yet long hanbilong ol papagraun, na ol dispelagraun, em gavman i ken yusim longkamapim moa wok divelopmen.Inap long K40 milian bai go long

wok bilong opim graun long tupelahap pastaim, em Baiyer i go longMadang, na Bogia i go long Ango-ram. Dispela tupela hap bai lukim olron i kamap bai ol i gat sans longkisim ol maket kaikai na keskrop i golong maket bilong salim.

Opim graun bilong divelopmen i mas gat gutpela rot

Neville Choi i raitim

OL I bin askim long K76 milian, bihainim wok progremem i gat, tasol Ilektoral Komisin bilong PNG i kisim K25milian tasol long stretim olgeta wok redi bilong ol longnesenel jeneral ileksen long 2012.Bikos dispela manimak i no painim tru hap bilong

mani ol i nidim, bai ol i mas go bek na skelim gut ol wokprogrem ol i gat, na larim sampela wok bilong kamapbihain long ileksen.Ilektoral Komisina Andrew Trawen, husat i no bin

wanbel taim wok sensus bilong kantri i no bin go hetdispela yia, i tok olsem Komisin bai lukluk long dispelaK25 milian ol i kisim, na pinisim ol wok redi bilong 2012.“Nau yet mipela i wok long lukluk long stretim gut ol

ilektoral rol, na dispela wok bai go het. Mipela i bin

askim long K76 milian, we mipela i ting bai inapim ol-geta wok mipela i laik mekim bilong redi gut long 2012.Tasol nau, gavman bai skelim K25 milian. Em i oraityet. Bai mipela i mas go bek na lukluk long ol wok pro-grem bilong mipela na larim sampela wok we i ken weti go bihain long ileksen,” Mista Trawen i tok.Wok progrem bilong Komisin i bin abrus liklik taim ne-

senel sensus, we komisin i wetim long halivim kisim gutnamba bilong ol manmeri na hauslain long kantri, i nobin kamap dispela yia.“Sensus em i samting we bai halivim mipela tru long

save long piksa na namba bilong ol pipel na votamipela i gat tude. Na taim em i no kamap dispela yia,mipela tu i popaia long wok mipela i laik mekim longen. Tasol em i orait, i gat taim yet long mekim wok, bi-hain long sensus i kamap long Julai neks yia,” em i tok.

Ilektoral Komisin bai mas senisim progrem liklik

‘2011 baset nius’‘2011 baset nius’P2 Wantok Novemba 18 - 24, 2010

Novemba 18 - 24, 2010 Wantok P3

Gavman kamapim K4.04 bilionlong Divelopmen Baset

Paul Zuvani i raitim

MINISTA bilong Nesenel Pleningna Distrik Divelopmen, Paul Tien-sten, long Tunde dispela wik itokaut long K4.04 bilion Divelop-men Baset.Long taim bilong tokaut em i tok

gavman i mekim histori gen naabrusim mak ol arapela yia i mekimstat long indipendens i kam longkamapim kain bikpela mani long Di-velopmen Baset log dispela yia.Wantaim as tingting “Sanapim ol

Pos bilong kamapim Ikonomi naGutpela Sindaun” dispela Baset oMani Plen i lukluk long ol bikpelahap we bai strongim ol pikinini bi-long kantri long bihain taim.Em i tok 2011 Divelopmen Mani

Plen i namba wan mani plen bilong

Divelopmen Stratejik Plen (DSP2010-2030) na Midium Tem Divel-opmen Plen (MTDP 2011-2015).“DSP i strateji bilong gavman

long luksave long ol driman bilongkantri we i stap long Mama Lo bi-long Papua Niugini.”“MTDP i namba wan long foapela

long faivpela plen long karimautDSP na i namba wan eksen plen bi-long kantri we bai tokaut long nara-pela ol i kam inap long 2030.”“2011 Divelopmen Baset i lukluk

long ol bikpela samting na ol wokwe bai karim gutpela kaikai nasapotim laip bilong ol manmeri longnau na bihain taim, moa long olmanmeri bilong ples.”“Wantaim dispela gavman i lukluk

long bungim ol mak em YunaitedNesens i makim long ol bikpela

sekta long Milenum DivelopmenGol em kantri i mas kamap long emlong 2015,” Mista Tiensten i tok.Em i tok 80 pesen bilong dispela

mani bai go long ol bikpela samtingolsem wok bilong divelopim olgraun, lo na oda, trenspot, haia nateknikol edukesen, praimeri na sek-endari edukesen, pawa, komyu-nikesen, wara saplai, identifikesenkad (ID), helt, agrikalsa, PablikSekta Menesmen na HIV/AIDS.Long 2009 Mani Plen Gavman i

makim K2.5 bilion na 2010 Basetem i makim K3.39 bilion.Na wantaim mani mak bilong dis-

pela yia em i antap na i hop longapim mak long ol yia i kam wantaimkamap bilong ol projek olsem PNGLikuifaid Neturel Ges.Tiensten i tokaut long Divelop-

men Baset long taim Minista bilongTresari na Fainens Peter O’Neil itokaut long K9.328 bilion 2011 ManiPlen.Pastaim long 2011 Mani Plen

Gavman i tokaut tu long K600 mil-ion 2010 Saplimentari Baset.

KIRAPIM WOK: Tiensten, Ministabilong Nesenel Plening na Dis-trik Divelopmen.

Midium Tem Divelopmen Plen(MTDP) i skelim we mani i mas golong 2011.Long dispela mani i mas long ol

bikpela hap we bai strongimikonomi bilong kantri na sapotimkantri long bihain taim.Na ol hap em i lukluk em bai luk-

luk em long graun, lo na oda, jastis,trenspot, haia na sekendari eduke-sen, yutilities olsem pawa, komyu-nikesen na wara na helt.Mani MTDP i skelim long Divelop-

men Baset long wan wan ol hap istap olsem:GRAUN- K50 milion long

ikonomik korido (opim ol rot weikonomi mas gro isi);LO, Oda na Jastis- K20 milion

long polis na K21 milion long riha-bilitesen;TRENSPOT- K60 milion long ri-

habilitesen bilong 5-pela nesenelhaiwe na K30 milion long mobailhaba (bris) krein;

HAIA na Teknikel Edukesen- K20milion long Treid Skils Skolasip Pro-grem. K52 milion long infrastraksadivelopmen long tripela yunivesiti;PRAIMERI na Sekendari Eduke-

sen- K70 milion bilong RESI, K40milion long rihabilitesen longfoapela nesenel hai skul;HELT- K84 milion long rihabilite-

sen long 13-pela haus sik, K13 mil-ion long komyuniti helt pos;YUTILITI- K30 milion long rurel

ilektrifikesen na K10 milion longrural komyunikesen;K18 milion long Fainensiel

Menesmen Impruvmen Progrem(FMIP);K15 milion long hom onasip pro-

grem bilong ol pablik sevan;K4 milion long Pablik Sevan Wok-

fos Divelopmen Progrem (PSWDP);K66 milion long 2011 Nesenel

Senses; naK25 milion long 2012 Jeneral Ilek-

sen.

Midium Tem DivelopmenPlen 2011-2015 Wok bilong

sapotim MDGGAVMAN bai go het long strongim ol tingting bilong Milenum Divelop-men Gol (MDG) bilong Yunaited Nesens (UN) olsem i stap long plennamel long 2011 i go long 2015.Minista bilong Nesenel Plening na Distrik Divelopmen i tokaut long

dispela long taim em i tokaut long Divelopmen Mani Plen long Pala-men long Tunde dispela wik.Em i tok 2011 Mani Plen i gat ol progrem we i lukluk long kamapim

ol wok bilong MDG na dispela i kisim ol wok olsem Nesenel HIV/AIDSprogrem (K20 milion) na Sosel Divelopmen Progrem (K30 milion).Dispela mani bai go long ol Sios na Sivil Sosaiti Oganaisesen we bai

helpim long strongim ol wok bilong helt na edukesen tok i stap longMDG.Long dispela gavman i makim K25 milion we em bai kisim ol dokta

long Kiuba (Cuba) long kam na wok long Papua Niugini.Wantaim dispela Gavman i hop olsem wantaim helpim bilong ol

dokta long Cuba kantri i ken bungim sampela mak we UN i makimlong namba 4 na 5 olsem strongim ol pikinini na mama long 2015MDG bilong em.

‘2011 baset nius’‘2011 baset nius’

P4 Wantok Novemba 18 - 24, 2010 ‘2011 baset nius’‘2011 baset nius’

Gavman tingimyet tok promisbilong emGAVMAN i onaim yet ol tok

promis em i mekim.Inap olsem K794.4 milion em i

makim pinis long 2011 Divelop-men Baset bihainim dispela oltok promis.Dispela ol tok promis em:K104 milion long lon kauntapat

fanding;K66.8 milion long Spesel

Sapot Gren:K54.5 milion long Distrik Sapot

Gren na K32.1 milion long Mem-orandum bilong Agrimen; naNARAPELA K120 milion long

Ambrela Benefit Searing Agri-men (UBSA) Infrastraksa Divel-opmen Gren na K100 milionlong ol bikpela projek longSauten Hailans Provins.Long mani i kam long ausait

inap olsem K1,526 milion baikam insait long paus bilongkantri.

Long dispela inap olsem:70 % i kam long Australia (Au-

sAID);9 pesen long Yuropien Yunion;4 % long Yunaited Nesens;NZAID- Nu Silan (4%);JICA- Siapan (6%);ADB- Esian Divelopmen Benk

(3%);Saina (2%); naWol Benk (1%).Gavman i kisim olsem 13-pela

konsesinel lon (lon we i noaskim long bikpela mani) nabungim wantaim dispela ol manimak i stap long K388.4 milion.Planti bilong dispela ol mani

gavman bai yusim long strongimtrenspot sekta em longmentenim na apgredim ol.Dispela ol lon em i kisim long

ADB, Wol Benk, JICA na Sainana ol lon we em i stat long bekimem long ADB na Saina.

DSIP gat K19million bihainimlong narapelaK2 milion

Paul Zuvani raitim

MINISTA bilong Nesenl Plening na Distrik Divelopmen, Paul Tien-sten, I tokaut long K2 milion gen long ol distrik.Dispela I lukim ol distrik I gat K19 milion olgeta bihain long mani

I ol I kisim long Distrik Sevises Impruvmen Progrem (DSIP) statlong 2007 I kam.Em I tokaut long dispela long taim em I tokaut long K4.04 bilion

Divelopmen Baset long Tunde long dispela wik.Em i tok Gavman bai go yet long sapotim dispela projek na dis-

pela em long senisim na strongim sindaun bilong ol manmeri longples.Long yusim dispela mani Gavman i makim 7-pela bikpela hap

dispela ol hap em:TRENSPOT infrakstrakta rihebilitesen na mentenens;PRAIMERI helt kea;BESIK edukesen;WARA saplai;LO na jastis;KOMYUNITI bes projek; naRUREL ilektifikesen.Tasol planti manmeri I gat hevi long dispela mani.Ol I no lukim yet kaikai bilong dispela mani long wanem ol rot,

haus sik na skul, na ples balus I bagarap yet.Long dispela as Opis bilong Rurel Divelopmen (ORD) ol asua i

stap na pasim wok bilong dispela dispela mani.ORD I tokaut long ol asua na dispela asua I stap long tupela

hap- wanpela long politikel (ilektorel) na narapela long distrik opis(ol gavman wokman).Asua em olsem:OL Memba i laik mekim olgeta disisen long distrik;OL opisa bilong Memba i save laik kisim ples bilong ol distrik

tresari opisa na mekim wok;PLANTI senis tumas long distrik etministreta o distrik tresari

opis;NOGAT gutpela wokbung namel long ol wokman bilong gavman

na lokol memba;NOGAT inap ol wokman o saveman bilong lukautim na raitim

ripot bilong mani;NOGAT gutpela distrik na fainens opis long mekim wok;NOGAT gutpela rot o ol ples i stap longwe long narapela nara-

pela na hat long bungim ol na givim sevis;NOGAT gutpela wokbung namel long Memba, ol distrik opisa

na ol kampani we i raitim ol projek proposal naOL Memba i no save wok hariap long saining ol pepa long pe i

mas kamap.ORD I tok moa olsem planti bilong ol distrik i bungim hevi we

nogat distrik tresari o fainens opis i stap, o sapos i stap i nogatwokman i stap.Na sapos i stap ol i nogat save bilong raitim fainens ripot. Na i

nogat save bilong kamapim mani plen (baset) na bihain mekimekuitel.Em i wanpela askim bilong ORD long ol Memba i mas go wan-

taim ol ekwuitel bai ol i ken kisim narapela hap mani bilong ol.Sapos nogat bai nogat mani i go aut long skruim DSIP.Opis bilong Rurel Divelopmen (ORD) bihainim ol kibung em i

holim long sampela rijen long painim aut wok bilong ol distrik longkisim dispela mani i luksave long dispela ol hevi.Em i mekim sampela ol askim long larim mani i go aut isi:ORD i mas mekim moa aweanes kempein long gaidlains na

fainens rot bilong kisim na yusim dispela mani olsem ol distrik isave long wok bilong dispela mani;I MAS gat gutpelqa komyunikesen namel long ol lain husat i pas

long DSIP mani;TRENIM moa ol savemanmeri bilong tresari na fainens long

kamapim ripot na lukautim ripot bilong mani naRIVYUIM ol rot long mekim isi long go bilong DSIP mani.

Novemba 18 - 24, 2010 Wantok P5niusnabaut

Wok bisnis bai stat namellong Saina na BogenvilPASIN bilong wokim bisnisnamel long Saina (China) naOtonomes Rigen bilong Bo-genvil bai stat klostu taim.Dispela i ken kamap nau bihain

long Otonomes Bogenvil Gav-man (ABG) na Shangai Sambabilong Komes i bin sainim wan-pela wanbel pepa las wik.Dispela wanbel pepa em Mem-

orandum of Understanding oMOU bai lukim sip bilong Saina igo na kam namel long Kieta naShangai long kamapim ol wokbinis namel long kantri Saina naBogenvil rigen.Saina i save baim planti samt-

ing long ol planti kantri longworld, na Bogenvil bai kisimbikpela helpim long displa sipingsevis.Dispela wanbel i bin kamap bi-

hain long wanpela kibung longShanghai we ABG i bin presenimIkonomik Polisi plen long soimtingting bilong gavman long ki-rapim bek gen wok bisnis longrijen.Deputi Edministreta, Raymond

Masono, i bin presenim dispelapolisi pepa i go long 50 bisnis lainna ol government opisa bilongSaina.Mista Masono i tokim olgeta

olsem ABG i laik mekim wok bis-nis wantaim ol bisnis lain bilongol narapela kantri.Em i tokaut tu olsem Bogenvil

Invesmen Polisi bai larim tasolpatnasip wantaim ol bisnis man-meri bilong Bogenvil.Wanpela biknem paitman bi-

long Saut Bogenvil em, ThomasTari, i tok olgeta paitman i maslusim ol gun bilong ol nau nasapotim wok kamap long rijen.Tari na ol sampela pastaim pait-

man i go tu long Saiina wantaimdispela Bogenvil delegation ogrup. Ol i mekim toktok longrausim olgeta gun na samting bi-

long pait taim ol i kam bek ken.Long wankain taim, ABG Pres-

iden, John Momis, i autimbikpela tok amamas i go longgavman bilong Saina na ol bisnis-man bilong hap long mekim wok-abaut bilong Bogenvil delegationi kamap gutpela.Mista Momis i bin tok tenkyu i

go aut long ol lain husat i bin stre-tim wokabaut bilong ol,maski Bo-genvil na PNG i liklik kantrinating.Em bin tok em bin laik bilong

em long go long Saina pastaimem i kamap president longwanem, Bogenvil i gat planti

samting long lainim long Saina.Delegesen i bin lukim wanpela

hairdo pawa na ol sampela fek-tori.Ol bikpela bisnis bilong Sana i

bin tokaut olsem ol bai putimmani long ol bikpea projek longBogenvil na sapotim ABG long olkain wok olsem Animal Hus-bandry, Tourism, Land na Seatrenspot.Ol bai helpim rijen tu wantaim

ol sof loans long sapotim ABGlong ol kainkain wok-kamap.Grup i bin kam bek long Bo-

genvil long las wik Sarere.

Planim olkaikai bai

noken bungimbagarap longklaimet senisTOKTOK i go aut longol pipel bilong Bogenvillong planim ol gadenkaikai we bai no inapbagarap long hevi bi-long klaimet i senis.Dispela em ol kaikai

olsem tapioca, Afrikenyam, na rais bilongkisim ples bilong switpotato o kaukau.Klaimet senis we wol

i bungim hevi longbikpela san, ren, sol-wara i solap na karimgraun, graun i bruk,guria na ol samting moaolsem i wok long kamapbikpela wari insait longPNG tude, Dokta RamaKrishna bilong NesenelAgrikalsa Risets Institut(NRI) i tok.Dokta Krishna i bin

mekim wanpela luklukraun i go longAtonomes Rijen bilongBogenvil wantaim olmemba bilong neseneldisasta komiti sotpelataim i go pinis.Em i tok , moa long

wan milon pipel insaitlong kantri bai bungimsot long wara taimnarapela 2 milion klostutaim bai nogat longkaikai.Long wanpela prisen-

tesen bilong em longBuka, Dokta Krishna ibin tok klaimet i senis ikamapim hevi long busgraun na sampela ol pissamting bilong solwaratu i lus pinis.Em bin tok Bogenvil

bai bungim hevi longklaimet i senis tu.

Pait long daunim sikbilong kakau longBogenvil i kisim

K1.4 mI GAT bikpela wok long rausim bi-natang long ARB rijen we i savebagarapim kakau. Em long kakau podbora (CPB)Opis bilong Kakau Bot long Buka i

tok nesenel gavman i katim pinis K1.4milion long pait agensim CPB.Jude Murawa bilong Kakau Bod opis

long Buka i tok ol i yusim pinis K80,000long baim ol tul o samting long yusimlong wok long gaden na tu, karimaut olwok awenes long komyuniti.Tasol wanpela man long Praimeri In-

dastri dipatmen i tok ol no kisim dispelaK1.4 milion fanding. Em i kwestenim turot we ol bin yusim ol dispela mani longen.Long wankain taim tu, singaut i go

long ol pipel bilong Tinputz eria bilongOtonomes Rijen bilong Bogenvil (ARB)long lukautim gut ol kakau plantesenbilong ol na i noken askim tumas longmani long pait agensim sik bilongkakau pod bora (CPB) o binatang ibagarapim kakau.Rijinel memba bilong Bogenvil, Fi-

delis Semoso, i tokim ol pipel blong Tin-putz long lukautim gut ol kakauplantesen bilong ol sapos ol i laikimgutpela blong em bihain.Em i tok ol fama i mas noken yusim

hevi blong CPB long singaut long kisimhelpim i kam long gavman.Mista Semoso i tok em i lukim planti

kakau blok em ol fama i no lukautimgut. Dispela CPB i save kamap taim olpipel i no lukautim gut ol blok bilong ol.Minista Semoso i tokim ol pipel blong

Tekoknih long go lukim wanpela 3hekta kakau blok blong em long plesMalasang long Buka Ailan na lukim rottru bilong lukautim ol kakau blok bilongol.Mista Semoso i tok em i save yusim

marasin bilong lukautim kabis kumulong kakau plantesen bilong em.Kakau plantesen bilong Mista Se-

moso i nogat binatang bilong bagara-pim kakau o kakau pod bora, longkakau plantesen bilong Mista Semoso.

Alaska na Carterets i wankainWANPELA humen right loya bi-long kantri Alaska i stap naulong Bogenvil long skelim olhevi blong haiwara longCarterets ailan wantaim wan-pela komyuniti long Alaska.Robin Bronen, i wok wantaim

wanpela yuniversiti longAlaska,i tok ol hevi bilong Carterets

Ailan i wankain olsem dispelaples longAlaska, we aiswara nahaiwara i bagarapim ples bilongol.Bogenvil naAlaska i stap long

narakain sait bilong ikweta,tasol i yusim sem solwara bi-long Pacifik Osen.Em bai lukim Yunited Nesens

opis long kisim helpim bihainlong wokabaut bilong em.Em i tok gavman mas noken

putim ol long narapela hap orausim ol manmeri long ples bi-long ol bikos ol i no save longmekim wok gut.

OL CARTERETS AILAN PIKININI:OL dispela pikinini bilong Carterets Ailan long Otonomes Rijen bilong Bogenvil i sanap long as bilong diwai

P6 Wantok Novemba 18 - 24, 2010 niusnabaut

Rausim ganlong Bogenvil

Andakombi Komyuniti skul long Obura Wonenara Distrik i yusim Wantok Niuspepa olsemhap long kuk long traim Magi Mejik Omelet. Care Intenesenel long PNG i wok long tilim ol nius-pepa long wanpela wok patna namel long ol naWantok Niuspepa insait long ol komyuniti weCare Intenesenel i wok long ol. Taim ol narapela komyuniti memba i bisi long rit, ol Gret 6sumatin aninit long lukaut bilong Ms Nelly Leka i yusim Magi Mejik Omelet resepi olsem haplong trening asesmen bilong Tem 4 skul yia 2010.Wantok Niuspepa i save helpim ol sumatinlong lainim bilong ol. Ol woklain bilong Care Intenesenel na ol sumatin bilong AndakombiKomyuniti skul i traim omelet. Poto na stori: Stanley Nenewa

BOGENVIL i mas rausimol gan long ailan bipo em ikisim ful otonomi na bihain,indipendens.Nick Peniai long Bogenvil

Pis opis i tok.Mista Peniai i tok bikpela

samting em pipel i massave olsem insait long tu-pela yia i kam, ailan i masrausim ol gan bipo rijen istrongim wok long kisim in-

dipendens.Mista Peniai i mekim klia

olsem rausim gan baikamap sapos ol eks pait-man i kamapim agrimenlong dispela samting.Em i tok Pis Opis bai go

pas long wok bilongkamapim bel gut pasinnamel long ol eks paitmangrup.Planti komyuniti long Bo-

genvil i holim yet ol gan istap bikos ol i gat ol pretpasin i stap yet taim sam-pela i holim ol gan yet longwokim ol bikhet pasin.Mista Peniai i askim

strong olgeta pipel long Bo-genvil long senisim tingtingna pasin na ailan i kenkamap gutpela gen.

Yusim Wantok Niuspepa longlainim we bilong kuk

Akuna Elementeri skul ikisim ol nupela klasrumOL AKUNA Elementeriskul sumatin long IstenHailans provins i sindaungut nau long ol nupelaklasrum na lainim ol samt-ing na tok tenkyu i go longDijisel Faundesen.Long las wik Fraide, skul

i bin kisim ol ki long tupelanupela klasrum we DijiselFaundesen i bin givim ol.Planti pipel long ples

Akuna na ol komyunitiklostu i gat long ol skulsumatin, ol tisa, ol papa-mama, ol lain long IstenHailans Edukesen diviseni bin putim han wantaim ollain bilong Dijisel Faunde-sen long selebretim open-ing bilong dispela tupelanupela Elementeri skulklasrum long Akuna Ele-menteri skul i stap longObura Waninara Distrik bi-long Isten Hailans.Stat yet long las yia, moa

pikinini i wok long go longelementeri skul na i nogat

inap klasrum long olgetasumatin i skul long en.Olsem na helpim bilong Di-jisel Faundesen i bin gokamap taim skul i laikimhelpim stret na nau ol iamamas stret.Skul Bot Siaman bilong

Akuna Elementeri skul emApa’a Opura, i tok dispelaem i bikpela samting longkomyuniti na pipel bilongem na em i gutpela Kris-mas presen ol pipel bilongen i kisim dispela kain pre-sen long namba wan taim.Em i bin tok moa olsem

ol sumatin i gat gutpelahap bilong sindaun we baihelpim ol gut long mekimskul wok bilong ol.Em i tok long las yia,

komyuniti i traim hat longsanapim moa klasrumbikos planti sumatin i golong skul tasol spes long olklasrum i sot na dispelahelpim bilong Dijisel Faun-desen bai helpim gut tru

skul.Sif Eksekyutiv opisa bi-

long Dijisel Faundesen,Marina van der Vlies, taimem i autim tok amamaslong ol tisa, ol sumatin nakomyuniti long mekim olgutpela wok redi long sele-bretimn opening bilong olnupela klasrum, i binaskim ol long lukautim gutol klasrum na ol lain i kambihain long ol i ken yusimol tu.Kos o pe bilong wokim

dispela klasrum emK40,000.Dijisel Faundesen i save

helpim ol lain husat imekim samting longhelpim ol yet. Em i bilipolsem taim Dijisel i grolong PNG, ol komyunitilong PNG i mas gro tu .Dijisel Faundesen i tok

em bai skruim wok longsapotim ol edukesen, heltna humeniterien progremlong PNG.

Senis long Bogenvil polis fosWANPELA bikpela re-

structure plen o senis bi-long Bogenvil Polis Sevisbai lukluk long hapimnamba bilong polis man-meri insait long rigen.

Asisten Komisina bilongBogenvil Polis Sevis,Thomas Eluh, i tok, polissevis long rijen i kisimbagarap long taim bilongpait long ailan.Em i tok dispela plen bai

kamapim ol nupela pos-sisen na renk bilong polissevis.Mista Eluh i tok dispela

senis i hap bilong wanpelaK45 milion plen we wok baikamap long 10-pela i go12-pela yia olgeta. Diseplaplen i gat 4-pela hap.Nambawan hap bai kos-

tim K6 milion olgeta, na baikamap neks yia.Long nau yet, polis sevis

i gat 176 polis manmeritasol rijen i laikim moa long1000 members.

Long wankain taim,

Mista Eluh bai go long NuSilan neks wik. Gavmanbilong Nu Silan bai toktok

wantaim em long givimhelpim long ronim gut dis-pela polis sevis.

Polismanmeri long Arawa.

P8 Wantok Novemba 18 - 24 , 2010 heltnius

Esia na PNGMI BIN ritim wanpela Yu-

nited Nesens (UN) ripot ol ibin raitim long mun Epril.Ripot i stori long HIV i gokamap bikpela insait longlain marit-meri long Esia(Asia). Ol i tokaut : Nogut yu-pela ol marit meri i ting yu-pela i orait na no ken kisimHIV insait long marit bilongyu. Ol i tok: “The report de-nies the myth that a seem-ingly monogamous sexualrelationship is safe.”Ripot i tok: Ol meri inap

kisim HIV long long marit(man) bilong ol! Na ol iskruim tok i go: i luk olsem90% long ol meri bilong Esia,i kisim HIV pinis i bin kisiminsait long marit bilong ol!Olsem wanem? Ripot i tok:Long Esia 75 milion man isave raun wantaim sex-woka o meri (promiscuity); 4milion man i save kisim draglong ol sut (drug users), na16 milion man i save pamukwantaim arapela man(MSM). Sik HIV i go kamapbikpela bikos planti man isave brukim marit-promis bi-long ol na pilai nabaut wan-taim pamuk-meri o drag owantaim narapela man. Mani wokim olsem na planti i

kisim sik HIV na bihain gobek na givim HIV long poro-man i sindaun na i stap gutlong haus. Rong pasin na sinpasin bilong dispela kain olman i wok long bagarapim olfamili laip insait long Esia!I wankain long PNG! Planti

man i save pilai nabaut,kisim sik HIV, na bihain gobek long haus na givim longmeri bilong ol. Tu, PNG i gatwari long man i pilai wantaimman (MSM) o pilai wantaimman na meri wantaim (bisex-ual). Long drag – yumi noklia yet!Orait, yumi save long we

HIV i wok long go antapbikpela. Nau program bilongbanisim na kontrolim HIV istap we? Nesenel AIDSKaunsil Sekreteriet (NACS) iwokim plen ol i kolim “PNGNational HIV andAIDS Strat-egy, 2011-2015”. Tasol i lukolsem tingting bilong i sotlong save, long gutpela rotlong bihainim na long hop otingting bilong kontrolim HIVna lukautim ol AIDS lain.• Tingting bilong ol i

pas long kondom o karamaptasol; tasol man i spak o dragna planti arapela tu i les longyusim kondom; na kondomtu i no 100% seif! Kondomem nupela samting. i nosamting bilong PNG, naplanti i no bilipim o laikimdispela samting!

• Tasol, ol PNG isave long marit laip na sin-daun gut na stret wantaimporoman. We stap toksave(Awareness) long marit laip?We stap tok long sapotimmarit laip na lukautim olmarit-meri (protection ofhousewives)? We staptokaut i go long tokim ol manlong ol i no ken hambaknabaut? Nogat nau! i lukolsem, NACS i nogat biliplong marit laip, long senisimpasin (behaviour change).• Tu, i nogat gutpela

program long kontrolim nalukautim ol man i pren wan-taim man (MSM) na long olseks-woka.Ol Sios i wok wantaim ol

siklain (HIV/AIDS na STI’sna jenerel helt) i save pinislong we ol pipel i save kisimHIV. Olsem na, mipela lainbilong ol Sios i raitim pinissampela tingting bilong goinsait long dispela “StrategyPlen”. Ol samting mipela itok long en i wankain Ripot ikam long Asia na mipela isave HIV i kamap long PNG.Tasol NACS i givim baksaitpinis long tingting bilong olSios.Ol Esia (Buddist, Hindu,

Moslem, Kristen, etc.) isapotim marit na famili laipna sindaun gut (behaviourchange). NACS bilong PNGi pas long kondom!

SEKIM LONG SIK SUGA: HOPE Worldwide wokman i sekim wanpela meri long Koki long sugalevel taim ol narapela moa i wetim taim bilong ol i stap. Wol sik suga de i bin kamap long laswik Sarere, Novemba 14.Poto: Hope Worldwide Midia

Ol laipstail sik go bikpela long BogenvilOl laipstail sik i wok long kamap bikpela longOtonomes Rijen bilong Bogenvil (ARB).Dispela i kamap long wanpela wok paini-

maut ripot we 4-pela saveman bilong Aus-tralia i bin karimaut long rijen long yia.Laipstail sik em ol sik pipel long dispela

taim i kisim long kaikaim ol gris kaikai na oldispela i gat planti suga long en. Dispela emol kaikai bilong stoa ol i mekim long fektori.Wok painim i tokaut olsem planti pablik

sevan long Bogenvil edministresen baikisim taim long ol kainkain laipstail sik.Dokta Joe Vilosi bilong Buka Haus sik i

tokaut long ripot bilong dispela wok painimaut.Tupela biknem laipstail sik em hai blut

presa o mak bilong blut i go antap na dia-betes o sik suga.Dispela wok painimaut i tok tu olsem, ol

lain i stap long taun eria bai kisim ol dispelasik.Dokta Vilosi i tok taim ol manmeri i gat

planti mani, ol i save baim ol stoa kaikaitasol we i ken kamapim ol dispela sik isi tru.Singaut nau i go long gavman long yusim

dispela ripot long pait agenstim ol dispelalaipstail sik.

Novemba 18 - 24, 2010 Wantok P9edukesen

NRI gat gutpela yiaVeronica Hatutasi i raitim

WOK RISETS i bikpela samtinglong PNG na wol bikos em isave helpim gavman, ol insti-tusen olsem edukesen, helt,gutpela gavanens, lidasip,ikonomiks, sosel eria na ol nara-pela eria long kamapim gut olwok na mekim ol wok plen tu bi-long ol.Nesenel Risets Institut (NRI)

em i wanpela bikpela risets insti-tusen long PNG we i save kari-maut ol wok risets long olsamting we bai helpim kantri iken kamap gut long em na longwankain taim, kamapim gut laipna sindaun bilong pipel.Long dispela yia, NRI i bin

autim planti ol gutpela ripot longol wok risets long eria bilongedukesen, helt, wok mani, graunna ol sosel isu.Tasol institut i laikim moa mani

long karimaut ol wok bilong emlong neks yia na ol yia i kam bi-hain, siaman bilong NRI, SeHenry Chow, i bin tok long pinisbilong yia lans kaikai i bin kamaplong institut long las wik Fraide.“Mipela i askim Nesenel Gav-

man long apim manimak em embai katim bilong NRI long maniplen bilong 2011 bai palamen isindaun na givim aut long dis-pela wik Tunde.“Wantaim moa mani, mipela i

ken kisim moa risets woklainbikos mipela i laikim stret ol dis-

pela risets manmeri na ol i kenwok long ol spesel eria olsemlen rifom o senis long lo bilongrejistaim na luksave long graunna ol papagraun. Hausing polisi,kamapim moa wok, leba em-ploimen na maigresen polisi naol eria olsem,” Se Henry i tok.

Em bin tok PNG i ris tru longgraun, tasol bikpela hap longgraun em ol pipel i papa long enna i stap nating.Bikpela samting Sir Henry i tok

long en em long lusim graun naol bai mekim ol wok long en.“Sapos yumi no yusim tum-

buna graun long mekim ol wokdivelopmen, PNG bai no inap gohet. Sapos dispela i kamap, olwok na gutpela samting baikantri i kisim i winim ol dispelaem i kisim long ol mineral risos,”Se Henry i tok.Se Henry i tok planti yangpela

pipel i lusim skul olgeta yia, longmak bilong 90 pesen, i no savepainim wok.“Olgeta yia, samting olsem 90

pesen ol skul liva i no inappainim wok na ol i save stapraun long ol strit o go bek long olples bilong ol.“Taim yumi givim ol hap

edukesen tasol, yumi kamapimol yangpela husat i werim ol gut-pela klos na ol i ting ol i maspainim ol opis wok, gat ol gut-pela klos, kaikai na haus. Tasolyumi kamapim tu ol sans long ollong wok na kisim mani long

lukautim ol yet na inapim ol dri-man bilong ol?” Se Henry i tok.Dairekta bilong NRI, Dokta

Thomas Webster, taim em i toktenkyu long ol patna nastekholda, i bin tok dispela yia ibin wanpela gutpela yia we olwok risets long ikonomik, lenrifom, edukesen na moa yet, Yu-nivesel Besik Edukesen (UBE),ileksen, gutpela gavanens, pop-ulesen na HIV/AIDS i bin kamaplong givim gutpela stia long gav-man na ol eria we ol dispelasamting i karamapim.NRI i gat samting olsem 65

woklain i gat long em ol risetslain na ol sapot staf o woklain.Faivpela (5) sinia risets lain

bai lusim NRI na olsem, bai i gatspes long kisim moa risets wok-lain long skruim wok long neksyia na ol yia i kam.Ol divelopmen patna na ol

stekholda bilong NRI em longAusAID we i save givim 80 longmani bilong karimaut ol wokrisets na ol narapela wok bilonginstitut, Esian Divelopmen Beng,nesenel gavman, Edukesen di-patmen, Helt, Midia na ol nara-pela moa.

RISETS I BIKPELA SAMTING: L-R: Risets meri Dokta PatriciaParaide, Edukesen Minista James Marape na risets man, DoktaArnold Kukari long lons bilong wanpela edukesen ripot long munOktoba dispela yia. Poto: Veronica Hatutasi

….Tasol laikim moamani long mekim wok

P10 Wantok Novemba 18 - 24, 2010 siosnius

TAIM mi toktok long strong, mi no minim longstrongpela het, strongpela maus, strongpela pasino strongpela lain we i antap long narapela na dau-nim ol arapela i go daun. Nogat! Mi tok long dispelakain strongpela wei na pasin, mi toktok long kainstrong we yumi gat insait.1 John 4:4 – You are of God, little children, and

have overcome them; because greater is he who isin you than who is in the world.Dispela kain strong long Spirit na bel bilong yumi

long bosim gut laik na tingting bilong yumi yet; longEnglish yumi kolim “Inner Strength”.Dispela kain strong bilong insait man, bai helpim

lida long sanap strong long taim bilong traim nahevi. Dispela kain strong bai kisim yu i go longpelarot na bai yu i go moa yet. Taim yu gat dispelastrong, bai pasin bilong pret na surik bek, guria longai bilong ol manmeri i no stap long yu.Hebrew 10: 39 – But we are not of those who

shrink back to destruction, but of those who havefaith to the saving of the soul.Sapos yu laik kamap lida na go pas long toktok na

mekim samting, yu mas i gat strong long insait tingt-ing bilong yu. Long insait yu no ken malumalum natingting planti, yu mas stap strong.Joshua 1:6 – Be strong and of a good courage;

for you shall cause these people to inherit the landwhich i swore to their fathers to give them.Em i tru long yumi wanwan husat stap olsem Lida

man na meri. Yumi no ken larim filings o tingting ikontrolim yumi. Bebi tingting na bebi pasin i kon-trolim yumi, nogat na nogat tru. Yumi mas gat dis-pela kain strong we i mekim yumi i sanap olsemlida. Yumi save olsem dispela kain insait strong baihelpim yumi long tok nogat long dispela kain pasinnogat na tok yes long bihainim gutpela wei napasin.Taim dispela kain strong i stap insait long yu, bai

yu inap long tok NO long ol kainkain traim i laik kamlong yu. Long insait long tingting yu winim ol tingt-ing nogut, bai yu winim dispela kain pasin long i noken daunim yu long ausait.Yu win long insait bai yu win long ausait, sapos

yu lus na pundaun long insait, bai yu lus na pun-daun tu long autsait long ai bilong ol manmeri tu.Sapos yu win long ples hait bai yu win long pleskilia.Daniel 6:19-22 – Then the king arose very early in

the morning, and went in haste unto the den oflions. And when he came to the den, he cried witha lamentable voice unto Daniel: (and) the kingspake and said to Daniel, O Daniel, servant of theliving God, is the God, whom thou serves continu-ally, able to deliver thee from the lions? Then saidDaniel unto the king, O king, live for ever. My Godhath sent his angel, and hath shut the lions’ mouths,that they have not hurt me: for as much as beforehim innocence was found in me; and also beforethee, O king, have i done no hurt.God i givim yumi dispela kain strong na taim yumi

holim dispela kain strong bai yumi sanap longstrong long taim bilong ol hevi, traim, wari, tok bilasna ol kain taim nogut bilong laip.Proverb 9:10 – The fear of the LORD [is] the be-

ginning of wisdom: and the knowledge of the holy[is] understanding.Na long taim bilong hevi bai yu no inap give up

na ronawe long hevi o wanem kain toktok. Taim yugat dispela strong insait long yu, bai dispela strongyet i mekim yu winim olgeta kainkain hevi na traimnogut bai yu go moa yet long wok bilong olsemwanpela gutpela Lida.Pinisim TokHosea 6:6 – For I desired mercy, and not sacri-

fice; and the knowledge of God more than burnt of-ferings. (Mi laikim tumas bai yupela i givim belbilong yupela long mi oltaim)

Proverb 3: 2-8; and Isaiah 40:31

Lida i masgat strong

Tok nogat longAbosen: Pro Laip

KUNJINGINI Peris insait long MaprikDistrik, Is Sepik provins i bin holimwanpela liklik reli long tripela de laswik.Reli i bin ron long Novemba 10 na

pinis long de namba 12. As tinting bi-longdispela liklik reli em longpromotimlaip na tok ‘nogat’ long abosen.Abosen em pasin bilong rausim nakilim dai bebi insait long bel.Insait long dispela reli i gat ol nara-

pela yut bilong sab-peris bilong Kun-jingini na bilong Maprik peris tu i binstap. Dispela i kamap long tripela naitna long progrem i bin gat taim bilongpre, liklik toktok na antap long dispela,i gat taimbilong lukimpiksaolsemslaidsow namuvi.Ol het tok bilongdispela reli em long:

Unwanted pregnancy/Abortion o kilimpikinini insait long bel, The Creation oRot ol samting i kamap, Earth and uni-verse oGraun na heven na journey ofLife oRot bilongPikinini I save kamap-mirakol bilong God.

Dispela reli i kamap bihain longwanpela bikpela hevi i stap nau insaitlong komyuniti longKunjingini Peris nalong narapela hap tu. Em long pasinbilong sampela meri long kilim pikininiinsait long bel taim ol i gat bel. Ol nes

long Kunjingini Haus sik i bin helpimpinis sampela mama na sampelayangpelameri husat i bin kilim bebi in-sait long bel. Ol dispela mama nayangpela meri i stap long ples na bi-haim ol i kam long haus sik long kisimhelpim. Pasin ol meri i mekim, em nostret long ai bilong God.Bihainimol toktok bilongSistaRem-

mieLukavesahusat i gopas longhaussik, na Peris Pris Pater GeovanneBustos SVD, i soim sampela piksa bi-long helpim ol yut long lukautim narispektim laip God Papa yet i bin givimyumi.Longnamba tri nait, ol pipel na ol yut

husat i bin kam long reli i bin givim olyet long Santu Hat bilong Jisas naSantu Hat bilong bilong em,MamaMaria, olsemmakbilongnupela komit-men bilong soim olsem ol i luksavelongpasin bilong lukautimna rispektimlaip God Papa i givim yumi. Na longlas nait bilong reli, BisopAnthony Bur-guess bilongWewakDaiosis i bin stapwantaim ol long pinisim reli na givimblesing longolgeta husat i amamas trulong kisimblesing bilongGod longhanbilong em.

Sampela ol tingting bilong ol yan-

pela manmeri long wanem samting oli bin harim na luksave insait long dis-pela tripela nait em:* Dispela laip yumi wanwan i gat,

emi presenGod yet i givim yumi.Yumimas lukautimgut na nokenbagarapimlaip.*Noken kilim pikinini long bel stat

long nambawan taim pikinini i kamapinsait long bel bilongmama i kam inaplong taim mama i karim em. God yet imakim em pinis na bai lukautim em;*Lukautimgut pikinini long bel, bikos

dispela pikinini i soim pes bilong God;*God i wokim olgeta samting i stap

long skai na graun na i wokimman nameri long piksa bilong em yet na*God i Bikpela i save stap oltaim.

Yumimas litimapim nembilong emnaamamas long olgeta samting emiwokim.

Olgeta yut i amamas tru long dis-pela liklik reli, longwanemol i bin lainimplanti gutpela samting long pasin bi-long lukautim laip na wanem samtingGod i wokim. Namba olsem 300-pelapipel i kamstap longdispela reli. Emolpipel bilong Kunjingini Peris yet, Jike-nangu, Bukiwi, Gutmabel na sampelabilong Maprik Peris.

Catholic Youth Conference

“KEEP the Faith Burning and Alive”O Strongim Bilip i Stap Laip, em hettok bilong wanpela konprens o bungol Nesenel Katolik Yut i sindaun longem long dispela wik.Bisop bilong Bereina, Bisop

Rochus Tatamai, i tok samtingolsem 30 yut lida bilong ol wan wanKatolik Daiosis long kantri i sindaunlong wanpela wik konprens long Pa-

storel Senta long Tokarara insaitlong Nesenel Kapitel Distrik.Bisop Rochus, Pater Rey Caigoy

O’ Carm, Sister.Rebecca Fernan-dez OND wantaim sampela ol volan-tia bilong Mosbi na Bereina Daiosisem ol kodineta bilong dispela kon-prens.Bisop Rochus i tok ol yut i makim

ol wan wan daiosis bai givim ol ripot

bilong ol long ol wok kamap na plenlong ol samting bai ol i wokim kamaplong ol yia i kam.Konprens bai pinis long dispela

Sande Novemba 21 wantaimyukaris selebresen long Our Ladyhaus lotu long Don Bosco TeknikelInstitut we Nunsio AsbisopFrancesco Padilla bai go pas longen.

LOTUWOKABAUT: Pilgrimej o lotu wokabaut bilong Bisop Rochus Tatamai bilong Bereina Daiosis na ol bratapater i go long Maunten Albert Edward i stap olsem 3,900 mita antap long solwara. Maunten i stap namel longples Chirime na Vanapa long maunten bilong Golilala long bodamak bilong Oro na Sentrel provins. Poto: BisopRochus

YUT KONPRENS: OLyut lida i makim olKatolik Daiosis longPNG na ol kodineta isindaun long wanpelawik konprens long SenJohn’s Pastorel senta,Tokarara. Poto: KatokikBisops Konprens

Novemba 18 - 24, 2010 Wantok P11merinius

Dame Carol kroslong nius ripotVeronica Hatutasi

i raitim

KOMYUNITI Divelop-men Minista, DameCarol Kidu i kros trulong ol ripot i kamaplong midia olsem emi strongim na sapo-tim Bil o loa i tokoraitim pasin pamukna man i laikim manlong PNG.Dame Carol i bin tok

olsem taim em ikamap long FM100Redio TokBek pro-gram long dispela wikMande.“I nogat Bil o Lo long

tok oraitim pasinpamuk o man i laikim oprenim na maritimman long dispelakantri, tasol riviu o wokglasim long lo we ol ibin mekim long ol yialong 1800 i wok longgo het. Mi kros tru longol ripot i kamap longniuspepa we i tok misapotim o strongim Billong tok oraitim pasinpamuk long kantri.“Mi laik mekim klia

olsem mi no laikkamap olsem jas longsapotim o egensimgutpela pasin (moraljudge) long sosaiti.

Tasol Nesenel Ek-sekyutiv Kaunsel i nobin laik glasim dispelasamting na givim i golong Loa RifomKomisin long skelimna wok long en. Wokrisets long dispela i gohet na bai ol i toktokwantaim ol sios, olseks woka o pamuklain, ol man i maritimman lain na glasim naskelim ol samting. Naripor bai redi long neksyia.“ Mi kros nogut tru

wantaim prin midia(niuispepa) long kisimkrangi ol toktok na

wokim ripot i no stretwe i kirapim bel bilongplanti lain long kantri.Ol toktok long midiaripot i no tru. Ol ripota imas mekim gut wokna risets bipo ol i raitimol nius. Na ol i nokenputim tingting bilong olyet na raitim olsemnius. Midia i mast oksori long mi long putimripot i no tru” DameCarol i tok.Em i tok olsem lain i

save mekim lo, olgetalo em ol i mas glasim,tasol i gat rot we ol imas bihainim.

LAKI MAMA: Julie Kolopen bilong Kavieng, Nu Ailan provins inamba wan long ol 5-pela laki wina long City Pharmacy dro ol iwokim insait long Krismas taim resis i bin stat long dispela muninap long pinis bilong mun Disemba, 2010. Olgeta wik, i gat 5-pela wina I kisim K1,000 kesmani prais na long dispela wik, Juliei wanpela long ol i laki na winim K1,000 kesmani. Em bin baim olmarasin long City Pharmacy Kavieng long manimak i moa longK100 long namba wan wik bilong dispela mun. Taim bosmerilong Kavieng, Judy Ebite, i ringim em long win bilong em longdispela wik, Misis Kolopen i amamas tru.“Mi amamas tru long winim dispela laki prais mani. Mi laikim fama-

sis long hia bikos em i save givim ol gutpela edvais long ol kain sik narait marasin mipela inap kisim,” Misis Kolopen i tok.Promosen bai pinis long Disemba 31 na ol bai wokim bikpela dro

we laki wina bai winim K20,000 kes prais mani. Hia em Judie Ebite,em bosmeri bilong Kavien City Pharmacy, i givim sek prais mani longMisis Kolopen wantaim tupela pikinini bilong em.

Poto: City Pharmacy

Nambawan City Pharmacy Wina

Glasim ol loa i mas kamapVeronica Hatutasi i raitim“MI bilip olsem i gat nit longrivyuwim o glasim lo long pasinpamuk na man i maritim man. Milaikim bai i mas gat lo long lukau-tim ol meri we long planti taim, isave kisim bikpela bagarap na olman i save wokim pasin wantaimol meri i save go fri,” KomyunitiDivelopmen Minista, Dame CarolKidu i tok.Taim em i toktok na ansaim ol

askim bilong pablik long FM100Redio Tok Bek Progrem, DameCarol i tok tru, PNG em i wanpelaKristen kantri na em in luksavelong dispela na ol gutpela pasinwe yumi mas bihainim, tasol long

wankain taim tu, yumi mas lukimol samting tru tru i wok longkamap.Dispela em ol samting olsem

lukluk nogut long ol pamuk meri,ol man i laikim man.Dame Carol i tok Loa Rifom

Komisin husat em bodi i wok longrivyuwim na glasin dispela lo, emsamting i stap long han bilongem. Na ol bai toktok wantaim olsios na ol arapela atoriti i woklong dispela eria bipo ol i kamapwantaim wanpela lo i karamapimdispela eria.“Ol pamuk lain i mas bihainim

seif seks prektis long sait bilongpablik helt na lukautim ol nara-

pela. Sampela mama i wokimpasin pamuk long kisim manilong baim kaikai na skul fi. Yunimas toktok long seif seks napasin long seksuel bihevia. Mi nokwestenim rait bilong sios, tasoldispela lo long pamuk na man iprenim man i bilong ol yia long1800. Wok i stat nau long glasimna skelim ol dispela nau,” DameCarol i tok.Dame Carol i tok ol i kamapim

pinis long bilong lukautim olpikinini, wokim pasin pamuk wan-taim ol yangpela pikinini krismasbilong ol i no inap yet long tok oli bikpela manmeri yet na ol nara-pela lo bilong lukautim famili.

Ol meri long kantri i laikimmaus long PalamenVeronica Hatutasi i raitimOL MERI long PNG i strongimtingting long i mas gat moameri long Palamen na bai gatbalens long mekim ol bikpeladisisen.Olsem long mun dispela na

laspela Palamen sindaun bi-long dispela yia bin stat longdispela wik Tunde, Bil bilongkamapim 22 risev sit o sia bi-long ol meri em ol memba baipasim o kisim vot long en longtok oraitim na kamapim i go lo.Praim Minista Se Michael

Somare i sapotim dispela Bil tu,wantaim ol sampela narapelaPalamen memba.Komyuniti Divelopmen Min-

ista na Mosbi Notis memba,Dame Carol Kidu, long dispelawik Mande i bin toke m i bilipolsem dispela Palamen sin-daun bai gat taim long lukluk nasapotim dispela Bil.“Praim Minista na Lida bilong

Gavman Bisnis i tokim miolsem Bill long 22 risev sit bi-long ol meri em bai Palamen ilukluk long en long dispela sin-

daun.“I gat bikpela nit long nek

(voice) bilong ol meri i mas staplong Palamen na dispela 22 sitBil em sans ol meri long PNG igat long en. Mi gat bilip olsembai Bil i kisim sapot long olmemba,” Dame Carol i bin toklong TokBek Progrem bilongFM100 long dispela wikMande.“Risev Sit i narakain long

Nomineted Sit we ol bin kense-lim pinis. Long Risev Sit, ol baigivim vot na sapos ol meri longRisev Sit i win, ol bai kamapmemba. Na pipel yet bai makimol,” Dame Carol i tok.Rot long Risev Sit i wok long

en em bai kamapim tupelamemba long provinsel ilektoret.Wanpela em meri taim nara-pela em gavana bai makimprovinsel sit i stap long dispelataim. Meri memba i makimprovins, tasol em i no inapkamap gavana. Tasol em imakim olgeta pipel long provinsna em i sindaun long Palamenna provinsel asembli. Em i kenetministreta o siapesen longPalamenteri Komiti.

KALSAPIKININI:Ol Pikininiputim HailansBilas long wan-pela bung bi-long ol wantaimpapamama bi-long ol. Failpoto

P12 Wantok Novemba 18 - 24, 2010 abc/pasifiknius

SI Piseris Minista stap naulong polis selPISERIS Minista bilong Solomon Ailans, i stap nau

long rum gat bihain long em i tok ‘gilti’ o em i rong longpaitim nating ol pipel.Sean Dorney i ripot Jimmy Lusibaea – husat i bin

mekim nem bilong en yet insait long SolomonAilans etniktensen o pait olsem wanpela komanda bilong MalaitaEagle Force, i bin winim wanpela sia insait long SolomonAilans nesenel ileksen i no longpela taim i go pinis.Ol sas bilong kamapim bagarap longman i go bek long

yia 2002, wanpela yia pastaim long RAMSI – RijenalAsistens Misin i go long Solomon Ailans – em Australia igo pas long en i kamap long kantri.Lusibaea, em planti pipel i save kolim em – Jimmy

Rasta i tokim kot insait long Honiara olsem i rong o giltilong dispela ofens o bagarap 8-pela yia i go pinis.Sentens bilong kot bai kamap neks wik.Sapos em i go kalabus long moa long 6-pela mun,

Lusibaea bai lusim sia bilong en insait long Palamen.

Ol man nogut reipim wan-pela meri Australia long PNGSAMPELA man nogut i reipim wanpela meri bilong

Australia bihain long ol i stilim kar bilong em na porobilong en taim ol i stap long wanpela ‘sefing holide’ longPapua Niugini.PNG niusman Liam Fox, i ripot meri ya wantaim tripela

man poro, ol tu bilongAustralia, i bin draiv i go olsem longMadang long not kos bilong PNG long Sarere las wik.Ol lokol ripot i tok ol gan-man wantaim naip i bin stopim

ol taim ol i stopim kar long putim ol sefbod bilong ol.Long hap, ol i stilim ol samting bilong ol, na fosim ol

long kar we ol i kisim ol i go long wanpela hap, taitim hanna lek bilong ol, na reipim meri.Dispela ol man i hap bilong ol Australia Yut Ambeseda.ForenAfes Dipatmen i tok dispela grup i kam bek pinis

long Australia.Wanpela mausman bilong Dipatmen bilong ForenAfes

na Tred longAustralia i tok ol lokol polis i wok long toktokwantaim tupela man long dispela trabel.Long namel taim, wanpela Australia Federal Polis

opisa i go pinis long Madang long wok wantaim ol lokolpolis long lukim olsem dispela ol man i kamap long aibilong kot.

Tonga pipel bai votim ol MPlong namba wan taimKEMPEN bilong nesenel ileksen long Tonga i stat pinis

long redi long Novemba 25 ileksen.Dispela em i historic vot we long namba wan taim, ol

pipel bai makim bikpela namba bilong ol palamenmemba.Lain Humen Raits na Demokrasi muvmen bilong

Tonga long planti yia i bin kempen hat long senisimmama loa bilong kantri we ol pipel i ken vout ol yet.Polis i tok ol i redi long mekim olgeta samting i ron gut

na i no ken lukim wan kain trabel bilong 4-pela yia i gopinis taim wanpela pro demokrasi muvmen i bin holimwanpela mas na bikpela trabel i kamap.Bruce Hill i ripot dispela ileksen dispela taim i kamap

bihainim dispela ol ‘riot’ na trabel long yia 2006.Bikpela wok bilong dispela senis i kamap wantaim

bikpela sapot bilong His Majesty King George Tupou Vlong givim bikpela hap bilong monaki pawa aninit longdispela nupela sistem, na ol pipel bai makim ol palamenmemba ol yet.Na famili bilong King, 9-pela bilong ol bai holim yet MP

wok bilong ol.

NZ i mas skulim Australialong sisenal woka skim

WANPELA stadi i go insait long PasifikAilan Sisenal Wokas skim bilong Australiabai painimaut watpo na progrem i no wokgut.Namba wan skim, em ol i statim insait

long mun Ogas long 2008, we ol i bin plenlong kisim tu na hap tausen wokmanmeri ikam long Kiribati, Papua Niugini, Vanuatuna Tonga long joinim progrem insait longtripela yia.I kam inap nau, ol i painim wok bilong

150 woka bilong foapela Pasifik kantri longwok insait long Australia.Las yia, Nu Silan i bin kisim 8 tausen

wokmanmeri long wankain progrem, we ibin stat sampela mun bihain long Australiaprogrem.Profesa Stephen Howes, Dairekta bilong

Australia Nesenel Yunivesiti DivelopmenPolisi Senta, i statim wanpela stadi long

painimaut watpo Australia skim i no wokolsem long Nu Silan.

Australia Minista i tokUS ami bai stap yetlong AfghanistanFOREN Minista bilong Australia, Kevin

Rudd, i tok stap bilong United States mili-tary insait long Afghanistan bai bikpela nastrongpela insait long sampela yar i kam.US Presiden Barack Obama i laikim bai

ol i isi isi rausim ol 'combat troop' longAfganistan stat long July neks yia.Tasol ol i no ting ol soldia bilong

Afganistan bai redi long tekova i go naplong 2014, na ol i bilip ol soldia bilong USbai stap yet long sampela taim bihain.Wanpela miting bilong lain NATO insait

long Lisbon dispela wiken bai toktok longdispela wok na Mista Rudd i no bin laikmekim moa toktok long en.

FIFA i stat holim wokpainim aut longbraiberi sasINSAIT long Swisalen, ol i stat harim ol

toktok ol i sutim i go long ‘braiberi’ okorapsen em tupela sinia komiti membabilong FIFA i bin stap insait long en.Na dispela em Reynald Temarii bilong

Tahiti na Amos Adamu bilong Nigeria longol tokwin olsem tupela i bin ‘ofa’ long salimvout bilong ol long hostim wanpela WolKap.Ol ‘andakava ripota’ long Sunday Times

niuspepa bilong Englan i bin giamanim ololsem ol i wanpela man bilong Amerikalong ol i ken rekodim dispela pasin bilongol.FIFA i saspendimAdamu naTemarii long

wok bilong ekseketiv komiti, we tupela istrong olsem ol i ‘inosen’ na ol i no mekimwanpela rong.Spots ripot bilong Swisalen, Jean

Francois Tanda, long sampela yia i binraitim planti long ol stori bilong ‘braiberi nakorapsen’ insait yet long FIFA.Em i tok Amos Adamu ating bai bungim

hevi long traim soim wok painimaut olsemem i no kamapim wanpela ron, tasol em ibilip Tahiti memba, Mista Temarii bai stapyet wanpela komiti memba.“Em i wok toktok long ol projek long Nu

Silan, na em yet bilong Tahiti, olsem na miting etiks komisin bai tok olsemTemarii i nolaikim mani bilong em yet, na bai em i klialong dispela as.”Wok painimaut long dispela keis ol i ting

bai kamap long Fonde moning, lokol taimbilong Zurich.

Klostu long 64 pipel idai long IndiaSAMTING olsem 64 pipel i bin dai taim

wanpela 5-stori bilding i bin pundaunbagarap antap long wanpela eria i pulaplong ol pipel insait long Nu Delhi, kapitelbilong India.Ol ripot i kam long hap i tok klostu long

80 pipel i kisim bagarap na namba bilong olpipel i dai, ating bai go antap.Ol investigeta i bilip dispela bagarap bin

kamap bihainim haiwara na bikpela ren ihamarim dispela hap insait long planti yia.Sally Sara i ripot tok makim polis, olsem

samting olsem 30 pipel i wok long lus yetinsait long isten hap bilong Delhi. Ol neba ibin traim long kisim auto l ‘savaiva’ embikpela simen i pasim ol, pastaim long olreskiu tim i kamap wantaim ol bikpelamasin.Ol pipel i silip long hap i tok besmen

bilong bilding i bin wok long kisim wara ikam long Yamuna Riva klostu long ol.Niusmeri bilong mipela i tok sampela

wokman long bilding tu i bin dai taim ol iwok long hap.Polis i tok namba bilong ol dai pipel bai

go antap na Sif Minista bilong Delhi, SheilaDikshit i oda pinis long holim wanpela wokpainim long dispela birua.

WOKABAUT WANTAIM OL BIKMAN: PRAIM Minista bilong Australia, Julia Gillard ibin bungim ol arapela bikman long wan wan ol bikpela kantri long wol dispela wik, taimem i sindaun long bikpela APEC bung. Long dispela poto, Misis Gillard i wokabaut storiwantaim Presiden bilong Amerika, Barack Obama, na Presiden bilong Rasia, DimitryMedvedev. Ol i bung long Yokohama, Japan. (Poto i kam long AAP Images).

KOMENTRIMoa mani bai lukim mipela

inap baim tinpis yet o nogat?WANTAIM olgeta toktok bilong ol winmani we bai kapsaiti kam insait long kantri, taim bikpela Likwifait Netseral Ges(LNG) i kirap, gavman i skin kirap tru long autim bikpelaK9 bilian mani plen bilong em bilong 2011.I tru olsem dispela baset em i narakain tru long ol ara-

pela baset bilong bipo, we nau, bai mani i go stret long olbikpela sekta olsem helt, edukesen, na ol arapela we i gatinap strong long kirapim na stretim gut sindaun bilong ollain pipel bilong yumi long ol rurel erias.Sapos olgeta naispela toktok Minista bilong Fainens na

Tresari, Peter O’Neill, na wanwok bilong em Paul Tienstenbilong Plening na Rural Divelopmen i ron stret, bai yumilukim ol helt senta na etpos bilong yumi long ol liklik ples ikirap bek gen.Dispela bai lukim planti moa manmeri husat i save dai

long ol kain kain sik we i gat marasin bilong em, bai nogatmoa.Bikpela laik bilong gavman long kisim ol dokta bilong

kantri Kuba (Cuba) i kam na go insait long ol bus ples bi-long stretim helt sevis i go long ol pipel, em i wanpela pro-grem we mipela bai lukluk bihainim gut tru.Long sait bilong edukesen, gavman nau i tok em i laik

traim stretim bikpela sot long savemanmeri long kantri.Dispela hevi, em i no hevi i kamap asde tasol. Nogat.

Dispela hevi em i stap longpela taim pinis, tasol i nogatinap luksave, o mani i go long stretim.Nau, bikpela LNG projek i wok long painim olsem i nogat

inap savemanmeri insait long PNG yet long mekim wok bi-long en.Tasol olgeta ol gutpela samting we 2011 mani plen bai

kirapim, bai inap long we? I nogat planti toktok i sut longmak bilong ol prais bilong ol stua kaikai na sevis.Dispela hap tok inflesen, o taim prais bilong olgeta samt-

ing long kantri i go antap, em gavman i kolim wanpelanamba o pesentes tasol long tok olsem, yes, em bai goantap, tasol bai no inap antap tumas.Ating ol lida bilong yumi i no wok raun i go long ol stua

we mipela olgeta arapela i save go long baim kaikai.Bipo taim yumi karim K10 i go long stua, bai wanpela

paket rais na tupela tinpis bai dai.Tasol nau, K10 i no moa inap. Bai yumi mas karim K15

o K20 i go long stua long baim wankain samting.Yumi ken amamas long gutpela luksave gavman i givim

long ol bikpela sekta bilong strongim yumi, tasol em baiolsem wanem sapos mani yumi kisim, i no inap long baimkaikai yumi laikim?

Nesenel baseto LNG basetGUTPELA long lukimolsem dispela K9 biliennesenel baset bai go in-sait long strongim wokbilong edukesen, helt,ol rot na bris, Lo naOda na tu givim stronglong bikpela projek bi-long LNG long kamapna go het.I luk olsem olgeta

bikpela sevis we mani baigo long en em longmekim wok bilong LNGbai go gut na kamap gutlong pulim moa mani kamlong kantri.Em soim olsem astingt-

ing em long LNG maskamap na ron gut olsemna olgeta sait sait bilongsevis mas kamap gut.Gavman i ting bai LNG ipulim planti bilien kina ikam insait long kantrilong olgeta yia na dispelainap strongim ekonomina ron bilong kantri longbihain taim.Tasol nem bilong LNG

tasol i mekim planti man-meri long PNG i seksekna mekim kainkain bisnisna wok redi pinis long goinsait long LNG.Insait long ol siti nau

em ol lain i gat haus i stat

long stretim haus bilongol na putim long rent na fibilong ol i antap truabrusim mak bilong pot-nait pei stret.Nau yet em ol kaikai na

ol samting long stua i goantap tru we het bilong yubai pen tru long lukimprais bilong ol bikos longnem bilong LNG tasol naolgeta bisnis ting olgetapipel bilong PNG gatplanti mani. Olsem na olmas apim prais long olsamting.Gavman i mekim planti

naispela naispela toktoklong LNG na het bilongyumi pulap tru long olgutpela samting LNG baikisim kam long kantri napoket bilong ol manmeri.Nau em Gavman stre-

tim rot bilong LNG wan-taim dispela K8 bilienbaset bilong em longlukim LNG projek maskamap.Piksa em yumi lukim

pinis long prais bilong ol

kaikai na ol samting longstua we i go antap tru natru tumas ol dispela praisbai i no inap kam daun.Ol bai go antap moa yetbikos taim wok bilongLNG wok long go het,prais tu bai wok long goantap na bai kilim stret olliklik manmeri long aspleswe ol nogat wanpela pro-jek o samting bilongmekim mani long en.Tingim kain ples olsem

Menyamya, Kabwumlong Morobe provins, olbus Rigo long Sentrelprovins, planti ples longOro provins, ol ples longIsten Hailans na Simbuprovins, na arapela moa.Ol nogat wanpela samt-ing long pulapim poket bi-long ol tasol pawa bilongLNG bai kisim ol na ol baipainim hat tru long baimol kaikai long stua weprais bai antap tru.Insait long ol taun na

siti, turangu ol liklik wok-manmeri olsem leba, basdraiva na boskru na ara-pela bai pilim skin pen trubikos ol bai painim hat trulong baim ol samting longstua. Ol bai sot tru.Tingim tasol, sapos

baset ya i tromoi bikpelamani long strongim Lo naOda insait long kantri,husat bai stopim ol man-meri long noken stil namekim kainkain likliksamting long painimmani.Gavman ken tromoi

bikpela mani long stretimhaus sik, skul, ol rot naLo na Oda, tasol sapos olpipel i sindaun gut naamamas em bai orait.Sapos ol pipel i hangrena sot long planti samtingbai ol kisim helpim nasapot long we?Em olsem pipel bai

bam yet wantaim Lo naOda insait long kantri.Ol lain long sauten

Hailans, Galp provins naSentrel provins bai oraitbikos ol papagraun weLNG bai ron long en na olbai gat planti mani. Tasolol arapela provins baiolsem wanem?Gavman mas skelim

gut samting na mekimbaset. Noken taitim haphap banis. Bikos bikpelawara bai tait yet nabrukim banis.

Novemba 18 - 24, 2010 Wantok P13komentri

Jada2010

O’Neil

wolniuspotosP14 Wantok Novemba 18 - 24, 2010 Novemba 18 - 24, 2010 Wantok P15

Baisikol ron antap long skaiI NO moa samting bilong ron long graun tasol. Dispela em iwanpela ekstrim skai daiva man husat i kalap kamaut long

balus i plai antap, wantaim wanpela baisikol bilong em.Em i mekim dispela kalap long Nu Silan long

Tunde dispela wik.

Stail bilongSepak Takraw

SEPAK Takraw em i wanpela kain pilai iolsem volibal na soka wantaim. Long dispelapoto, Yang Jiapeng bilong Saina (lephan), ikalap long traim pasim Muhd Futra AbdGhani bilong Malesia taim ol i salenslong dispela pilai long Esian Gems longGuangzhou siti long Saina long Tunde.

Nupela nius long king bilong bihainWANPELA meri i ridim kopi bilong Evening Standard niuspepa ausaitlong Clarence House bihain long toksave i go aut olsem PrinsWilliam na Kate Middleton bai marit. Dispela i kamap long Londondispela wik Tunde.

Ol Muslim pilgrimsoim bilipOL Muslim bilip manmeri i tro-moi ol liklik ston long taim bi-long ‘Jamarat’ lotu bilong ol.Dispela em i soim olsem ol itromoi ston long satan, longholi siti bilong ol long Mecca.Dispela pasin, ol i save mekimlong namba tri de bilong dis-pela bikpela fisde bilong lotubilong ol, ol i kolim dispelade, Hajj.

Giaman lek na han nogutLONG taim bilong pait long woa, ol soldia i mas redi longlukim ol kain kain bagarap ol i ken kisim long ol kain kain paitgan na bom. Ol dispela giaman lek na han, em ol soldia i saveyusim long trening long save wanem kain bagarap long bodiol bai bungim taim ol i go pait.

P16 Wantok Novemba 18 - 24, 2010 nius

Mekim loa i oraitim pamukpasin bai bagarapimsindaun bilong kantri

Michael Novingu i raitim

GLASIM gen lo long wokimpamuk pasin bai kamap longPapua Niugini bai bagarapimsindaun bilong ol manmerilong famili, komyuniti naKantri.Wokim pamuk haus long

salim skin long kisim mani longlukautim sindaun i no kalsabilong pipel bilong PapuaNiugini.Komyuniti lida man long

Bumbu setelmen long Lae,Joseph Tukovi, i tok olosemmidia ripot long las wik i soimolsem kantri bai gat loa longwokim pamuk pasin na man iken maritim man.Mista Tukovi i tok kirapim

bilong dispela loa bai no inaphelpim sindaun bilong ol man-meri long komyuniti bilong ollong Papua Niugini.Em i tok sapos gavman i tok

orait long kirapim pamuk haus,bai dispela i mekim ol manmerikamap les long kirapim woklong graun bilong ol long lukau-tim sindaun bilong ol.Tukovi i tok dispela lo long

tok orait long kirapim pamukpasin bai wokim namba bilongsik HIV na AIDS i go antap moalong kantri.Moa yet, em i tok nau yet

kantri bilong mipela i nogat olgutpela samting long lukautimdispela wok.Ripot we nius midia i tok

Komyuniti Divelopmen MinistaCarol Kidu i tok ol wok paini-maut, ol wok lain bilong en ikarimaut i soim olsem i nogatnid long wokim loa long pamuk,i no stret bikos ol i no karimautgut awenes long olgeta hapbilong Papua Niugini long kisimtingting bilong ol manmari longkamapim loa long pamuk pasin,Tukovi i tok.

Em i tok dispela loa bai kilimdai kalsa na kristen pasinbilong ol manmeri long olkomyuniti long Papua Niugini.Tukovi i singaut long Katolik

Bisop Konprens long PapuaNiugini, ol sios grup, NGO,mama grup na arapela lain longwokbung wantaim long stopimkamapim bilong lo long pamukpasin noken kamap long kantribilong mipela.Em i tok kantri bilong mipela

em i Kristen kantri we PapaGod i blesim wantaim olkainkain risos long lukautimsindaun bilong mipela. Longwokim pamuk pasin long lukau-tim sindaun bilong mipela i nostret.Tukovi i tok Carol Kidu mas

wok hat long kirapim gutpelasindaun bilong ol yut, mama naol arapela komyuniti long manigavman i givim long en, nokenputim long rot i no stret.

Morobe provinsal gavmanlaik hariap na salim olSepik i go bek long ples

Michael Novingui raitim

MOROBE Provinselgavman bai traim olge-ta rot bilong salim hari-ap ol turangu Sepik istap long kea sentalong Bulolo i go beklong asples bilong ollong Sepik.Gavana bilong

Morobe, Luther Wenge,i mekim dispela toktoklong namba wan kibungbilong Tutumangprovinsel asembli we olpresiden bilong ol LLGlong nainpela distrik ikam sindaun gen longnamba wan kibungbilong ol bihain long ol iwinim long kisim wokbilong ol bek.Wenge i tok sapos

hamas mani i nidimlong salim ol Sepik i golong bek long asplesbilong ol provinsel gav-man bai putim manilong salim ol i go longasples bilong ol long

Sepik.Em i tok provinsel

gavman bai rausimmani i stap long maniplen long karim aut wokbilong helt na edekesenlong salim ol Sepik i golong ples bilong ol.Samting olsem 5,000

manmeri bilong Sepikna arapela hap bilongMorobe na arapela hapbilong Papua Niugini istap long kea sentalong Bulolo bihain longwanpela bikpela paitwantaim ol asplesbilong Bulolo longtripela mun i go pinis,Wenge i tok.Moa yet em i tok

samting olsem 300haus, ol gaden kaikaina arapela samtingbilong ol setla i kisimtaim nogut.Wenge i tok ol setla i

painim toktok wantaimol nesenel na provinselgavman olsem ol i laikgo bek long ples bilongol long Sepik.Ol asples long Bulolo

i tok ol i no laikim longol Setla bilong Sepik istap long Bulolo bikosol wokim raskol pasinlong bagarapim sin-daun bilong ol asplesmanmeri long Bulolo.“Mipela i laik rausim

ol Sepik i go bek longples bilong ol bai mipelai sindaun gut na nogatraskol pasin i kamaplong sindaun bilongmipela,” ol i tok.

Long wankain taimsiaman bilong salim olSepik go long plesbilong Peter Namus itokim Morobe provinselAsembli kibung las wikolsem mipela i salim100 ol Sepik i stap longkea senta long Bulolo igo pinis long asplesbilong ol.Ol dispela lain i go

pinis em 32 famili yetem ol manmeri napikinini ol i kisim bas igo long Madang, kalaplong sip MV ngalnatuna go long Wewak.Polis na wok lain bilongMorobe provinselGavman i putim waslong ol na karim ol i golong Madang.Mista Namus i tok

olsem asua i stap longpolis bikos ol i nogatinap manmeri na olsamting long karimautwok bilong ol i lukimolsem hevi i go bikpela ibagarapim sindaunbilong ol manmeri longBulolo.Em i tok polis i nogat

moa strong long wokimwok bilong ol, longwanem i nogat manilong peim ol samtinglong helpim ol long kari-maut wok bilong ol.Namus i tok Morobe

Provinsel Gavman baigo pas long helpim olSepik long salim ol i gobek long asples bilongol.

RAVU David em bilong liklik ples Waiori long Masalagun (Marshall Lagoon) eria insait long Sentral Provins.Em i save kam long Mosbi siti long salim ol pis, kuka, kindam bilong solwara na ol arapela abus bilong solwara.Dispela wik, em i raun i kam long opis bilong Wantok Niuspepa long salim ol tauka em i kisim. Dispela mama bilongtauka, em Ravu i salim long K30 kina.Poto na Stori: Nicky Bernard

Tauka o wanemsamting?

Ombutsmen tok klia long riferalbilong PM na MP SomareOMBUTSMEN Komisin (OC) i pinisim ol wokpainim long Praim Minista Se Michael Somarena Minista bilong Pablik Entaprais, ArthurSomare na wok na olgeta samting ol i painimauti stap nau long han bilong Pablik Prosekyutataim em (OC).Ombutsmen Komisin i tokaut dispela wik

olsem em i luksave long rot ol i wok long en, namoa yet, long ol wok we i ‘sab judisi’ o i tambulong paitim tok long en bikos em i stap long hanbilong kot yet.Long ol wok painim bilong em, OC i tok keis

bilong Praim Minista i stap yet long han naglasim bilong Suprim Kot, na dispela bilongArthur Somare i stap long Nesenel Kot.Sampela ol narapela kot bilong ol lida i staplong han bilong ol kot.Olsem na OC i tok ol keis we i stap long han

bilong ol narapela konstitusenel opis olsem olKot na Pablik Prosekyuta, em ol yet bai stretimlong wei ol i lukim i stret na watpo em i kisimlongpela taim long harim ol keis.“Long lukluk bilong OC, ol wok painim long

dispela i pinis. Tasol ol pati i gat ol rait bilong ollong kisim samting i go long Kot. OC i laik tokimol pipel bilong PNG olsem em i wokim olgetasamting long harim ol dispela keis na bilong olnarapela lida we i kisim OC i go long Kot na emi ken lukautim ol wok em i mekim long ol wokpainim bilong em.

Mande – Fraide6am – 10am – Sankamap show – Host: KAS.T6:15am – Komiuniti Notis Bod6:30am – Nius Hetlains / Bondei gritingsTrukai Rais - GES FAIAKOMPETISEN6:45am – Niuspepa Hetlains7:00am – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta7:15am – Toktok sapotim LO na JASTIS Sekta7:30am – Trukai Rais - GES FAIAKOMPETISEN8:00am – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta8:15am – Stori b’long Skelim Tingting8:30am - Trukai Rais - GES FAIAKOMPETISEN9:00am – Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta9:15am – Luksave long Komiuniti (Redio Pilai)9:30am - Trukai Rais - GES FAIAKOMPETISEN

9:45am – YUMI PAINIMWOK Segment10:00am – Nius – YUMIFM Nius Senta10am – 2pm –Monin Trek na Belo Pack – Host: VAVIESSIE10:10am – Lukatim yu yet – Helt toktok – RH Hyper Mart10:45am – YUMI PAINIMWOK Segment11:00am – Nius – YUMIFM Nius Senta11:10am – Cont’d – Lukauti yu yet - Helt toktok11:30am – Nius Hetlains b’long Belo Taim12:00pm – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta12:10pm – BELO Taim – wantaim sapot b’long TELIKOM12:15pm – Komiuniti Notis Bod12:20pm – BELO Taim – wantaim sapot b’long TELIKOM1:00pm – Nius – YUMIFM Nius Senta1:10pm – BELO Taim – wantaim sapot b’long TELIKOM2:00pm – Major Nius Bulletin – YUMIFM NIUS SENTA2pm – 6pm –Avinun Draiv Taim – Host: Enjo Dabix2:00pm – 4:00pm (Tundei / Fondei) TOKAUT TOKSTRET2:45pm – YUMI PAINIMWOK Segment3:00pm – Nius – YUMIFM Nius Senta

3:10pm –Avinun cruz4:00pm – NIUS - YUMIFM Senta4:10pm – “FOAPELAKAM GUD LONG 4”4:30pm – Nius Hetlains4:45pm – YUMI PANIMWOK Segment5:00pm – MAJOR NIUS BULLETIN – YUMIFM Nius Senta5:10pm – 6:00pm – FLAME KULCHA (1 hr) listeners request6:00pm – MAJOR NIUS BULLETIN – YUMIFM NIUS Senta6 – 7pm - Maggi noodles request aua6pm – 00am – NAIT BEAT – Host: ANGRAKENNEDY6:10pm – 7:00pmMun kamap sho6:45pm – Komiuniti Notis Bod7:00pm – 9:00pm – COCACOLAGARAMUT9:00pm – 00am - Nait Beat – Isi Cruz long nait00am – 6am – BRUKIM TULAIT SHOW – Host: Papa Raegs/ Sally / Nenge00:00 – Early Monin Taim Cruz ( ol lain brukim tulait shift)- Miusik / Request / Tok pilai- Kipim Kampani long ol nait shift.

Weekend Shift – Saturday & Sunday6:00am – 11:00am – Wiken Sanrais6:30am - Komuniti Notis Bod - Bondei gritings7am – 9am – Wiken Spots9am – 11am – Monin Raun11am – 1pm – National Weekly Hit Parade (Host Kas.T)2pm – 6pm – Sarere Avinun Draiv6pm – 00am – Nait Beat (Host Angra Kennedy)

YUMIFM POROMAN TEAM:Turner (KAS.T) Arifeae – Team Leader / Program DirectorAngra KENNEDY – Senior AnnouncerSinimil (Vaviessie) Philipo – Promotions Co ordinatorPapa Raegs –Anouncer Nenge Neings –AnnouncerEnjo Dabix –Announcer Selestine Sally Sino - Announcer

Raun wantaim Wantok kru ...

FONDE, NOVEMBA 18 2010

4.59AM STATION OPEN5.00AM G JOYCE MEYER

Religious program5.30AM G TODAY9.00AM EMTV PRIME TIME LINEUP9.30AM TEST CRICKET:AUSTRLIA v ENGLANDHobart, Tasmania.12.NOON G THE RACING YEARS12.30PM G AUSTRALIA v ENGLAND……continue….4.57PM G EMTV TOK SAVE5.00PM G HOT SOURCE5.29PM G EMTV NEWS UPDATE5.30PM G WHO WANTS TO BE A

MILLIONAIRE - HOT SEAT6:00PM G NATIONAL EMTV NEWS6.30PM G A CURRENT AFFAIR7.00PM G SPORTS SCENE7.27PM G EMTV TOK SAVE7.30PM G RAIT MUSIK

8.30PM PG ELITE MUSIC ZONE9.00PM G DIGICEL STARS10.00PM PG BROTHERS & SISTERS10.30PM NATIONAL EMTV NEWS

REPLAY11.00PM AUSTRALIA NETWORK

FRAIDE, NOVEMBA 19 2010

4.59AM STATION OPEN5.00AM G JOYCE MEYER:

Enjoying Every Day Life5.30AM TODAY9.00AM EMTV PRIME TIME LINEUP9.30AM TEST CRICKET:AUSTRLIA v ENGLANDHobart, Tasmania.12.NOON G THE RACING YEARS12.30PM G AUSTRALIA v ENGLAND……continue….4.57PM G EMTV TOK SAVE5.00PM G HOT SOURCE5.29PM G EMTV NEWS UPDATE

5.55PM CRIME STOPPERS6.00PM G NATIONAL EMTV NEWS6.30PM G A CURRENT AFFAIR7.00PM G IN MORESBY TONIGHT7.27PM EMTV TOK SAVE7.30PM PG THE BLOCK8.30PM PG SECRET MILLIONAIREQueensland mining magnate Peter Bond un-dergoes a reality check about the impor-tance of family and support when he goesundercover to work with some of Australia’spoorest and most disadvantaged people.9.30PM PG RPA10.30PM PG POTRAITS OF A NATION11.00PM G NATIONAL EMTV

NEWS REPLAY11.20PM AUSTRALIA NETWORK

SARERE, NOVEMBA 20 2010

9.29AM STATION OPEN9.30AM TEST CRICKET:AUSTRLIA v ENGLAND

Hobart, Tasmania.12.NOON G THE RACING YEARS12.30PM G AUSTRALIA v ENGLAND…continue...5.00PM PG THE RACING YEARS5.30PM G MXTV6.00PM G NATIONAL EMTV NEWS6.30PM G FOUR NATIONS(Live)8.27PM EMTV TOK SAVE8.30PM G MORESBY TONIGHT9.00PM PG WWE AFTERBURN10.00PM PG THE KING OF QUEENS11.30PM G NATIONAL EMTV

NEWS REPLAY12.00AM Australia Network

SANDE, NOVEMBA 21 2010

6.29AM STATION OPEN6.30AM G IT IS WRITTEN:7.00AM G HILLSONG7.30AM AUSTRALIA NETWORK11.59PM STATION RE-OPEN

12.00PM G WIDE WORLD OF SPORTS5.30PM G TWENTY/20 ALL STARS6.00PM G NATIONAL EMTV NEWS6.30PM G DIGICEL STARS7.30PM G TWENTY/20 ALL STARS..continue…9.30PM M SUNDAY NIGHT MOVIE:CATCH ME IF YOU CANInspired by the extraordinary true story ofa brilliant young master of deception andthe FBI agent hot on his trail. This filmfollows Frank Abagnale Jr. as he success-fully passes himself off as a pilot, a lawyerand a doctor – all before his 21st birthday?Stars Leonardo DiCaprio, Tom Hanks,Christopher Walken and Jennifer Garner.10.30PM G HILLSONG11.00PM G NATIONAL EMTV

NEWS REPLAY11.30PM Australia Network

MANDE, NOVEMBA 22 2010

EMTV Television Guide

Program bilongWanwan De

6AM StesenOp -NiusHetlain -Musik naol intaviu6.30AM Nius na Karent Afes7AM Stesen Pas7PM StesenOp7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Spots7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Helt8.15PM Musik8.30PM NIUS8.40PM Spots Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

TUNDE -Moning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu6.30AM Nius na Karent Afes7AM Stesen Pas7PM StesenOp7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM MamaGraun8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM Helt Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

TRINDE -Moning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu6.30AM Nius na Karent Afes7AM Stesen Pas7PM StesenOp7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Focus8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM MamaGraun Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

FONDE -Moning - Nait6AM StesenOp - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu6.30AM Nius na Karent Afes7AM Stesen Pas7PM StesenOp7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Youth8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM Focus Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

FRAIDE -Moning - Nait6AM StesenOp-NiusHetlain -Musik naol intaviu6.30AM Nius na Karent Afes7AM Stesen Pas7PM StesenOp7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Wantok8.15PM Musik8.30PM NIUS8.40PM Youth Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

SARERE -Nait7PM Stesen op - Ol Nius Hetlain/Progrem Priviu7.05PMMusik na Chit Chat7.30PMNius7.40PMWantok8PM Lokal Ben8.30PMNius8.40PMMusik/Chit Chat9PM Stesen Pas

SANDE -Nait7PM Stesen op - Ol Nius Hetlain/Progrem Priviu7.05PMMusik na Chit Chat7.30PMNius7.40PM Femili Blong Serah (Redio Plei)8PM Lukluk Bek LongWik8.30PMNius8.40PMMusik/Chit Chat9PM Stesen Pas

RADIO AUSTRALIA TOK PISIN PROGRAMHARIM LONG: 101.9 FM

P18 Wantok Novemba 18 - 24, 2010 komik

Nicky Bernard iraitim

TUMBUNA benbilong Madangbai laitim paia

wantaim ol singsingbilong ol long Aus-tralia long dispelawik na wik antap.Tumbuna ben i stat

long 1994 longMadang, dispela ben i

bin stap aninit longtumbuna trek studiowe Chris Seeto savelukautim.Long Sarere nait

long wik i go pinis, olkam wan stop longMosbi na ol bin mekimwanpela nait so bilongol long kantri klab.Dispela nait em FM

100 i go pas long enwantaim ol gutpela

sponsor bilong ol olsem, Ne-senel Geming KontrolBod(NGCB), HideawayHotel,Next of Kin produc-tion, Kantri Klab na sampelamoa.Planti ol manmeri husat i

gat sans na save bihainim olmusik bilong Shy Deez naDemas Saul i bin go pulaplong Kantri klab long Sarere.

Tumbuna ben i no pilaimmusik na singsing Shy Deezna Demas tasol, ol pilaikainkain ol musik na sings-ing sampela ben bilongPNG na ovasis ben, dispelanait long kantri klab i binkamap gut tru.Tumbuna ben tu i mekim

liklik histri long ol man danisi kisim masol krem long lek

bilong ol long wanem ol idanis tasol na noga malolobilong ol.Ol (tumbuna ben)bai pilai

long Australia tupela wik nabai kam bek long Mosbi nabai go antap long Hagenlong wanpela so bilong ol.Putim was tasol sapos ol

gat sans long pilai gen longMosbi sapos ol kam beklong Australia.

KISIM MALOLO: Tumbuna ben kisim win bihain long ol pilai long Pom Kantri Klab.

Tumbuna Benbai kukim Australia

4.59AM STATION OPEN5.00AM G JOYCE MEYER5.30AM G TODAY9.00AM CLASSROOM BROADCAST9.20am - Grade 7 Mathematics10.10am - Grade 7 Science11.00am - Grade 8 Mathematics11.50am - Grade 8 Science12.40pm - Grade 6 Mathematics1.30pm - Grade 6 Science2.30PM - DEPI TrainingKIDS KONA3.00PM G MAGICAL TALES3.30PM G HI-54.00PM G THE PYRAMID4.30PM G THE SHAK4.57PM G EMTV TOK SAVE5.29PM G EMTV NEWS UPDATE5.30PM G WHO WANTS TO BE A

MILLIONAIRE - HOT SEAT5.55PM CRIME STOPPERS6:00PM G NATIONAL EMTV NEWS6.30PM G A CURRENT AFFAIR

7.00PM G TOK PIKSA7.27PM EMTV TOK SAVE7.30PM PG SURVIVOR: NICARAGUA(NEW SERIES) - The 21st season of thegroundbreaking reality series begins inNicaragua with 20 castaways being divided intotribes according to their ages. The Espada tribeis made up of people over age 40, while the LaFlor tribe consists of people ages 30. (2-HOURSERIES PREMIERE)9.30PM M SEA PATROL10.30PM PG PORTRAITS OF A NATION11.00PM G NATIONAL EMTV NEWS

REPLAY11.30PM Australia Network

TUNDE , NOVEMBA 23 2010

4.59AM STATION OPEN5.00AM G JOYCE MEYER

Religious program5.30AM G TODAY9.00AM CLASSROOM BROADCAST

9.20am - Grade 7 Mathematics10.10am - Grade 7 Science11.00am - Grade 8 Mathematics11.50am - Grade 8 Science12.40pm - Grade 6 Mathematics1.30pm - Grade 6 Science2.30PM - DEPI TrainingKIDS KONA3.00PM G MAGICAL TALES3.30PM G HI-54.00PM G THE PYRAMID4.30PM G THE SHAK4.57PM G EMTV TOK SAVE5.29PM G EMTV NEWS UPDATE5.30PM G WHO WANTS TO BE A

MILLIONAIRE - HOT SEAT6:00PM G NATIONAL EMTV NEWS6.30PM G A CURRENT AFFAIR8.00PM M ARMY WIVES

(NEW SERIES)9.00PM PG RAISING THE BAR

(NEW SERIES)10.00PM M GREY’S ANATOMY

11.00PM G EMTV NEWS REPLAY11.30PM AUSTRALIA NETWORK

TRINDE, NOVEMBA 24 2010

4.59AM STATION OPEN5.00AM G JOYCE MEYER

Religious program5.30AM G TODAY9.00AM EMTV PRIME TIME LINEUP9.20am - Grade 7 Mathematics10.10am - Grade 7 Science11.00am - Grade 8 Mathematics11.50am - Grade 8 Science12.40pm - Grade 6 Mathematics1.30pm - Grade 6 Science2.30PM - DEPI TrainingKIDS KONA3.00PM G MAGICAL TALES3.30PM G HI-54.00PM G THE PYRAMID4.30PM G THE SHAK4.57PM G EMTV TOK SAVE

5.29PM G EMTV NEWS UPDATE5.30PM G WHO WANTS TO BE A

MILLIONAIRE - HOT SEAT5.55PM CRIME STOPPERS6:00PM G NATIONAL EMTV NEWS6.30PM G A CURRENT AFFAIR8.00PM M 24 (Final)7.57PM EMTV TOK SAVE9.00PM M WEDNESDAY NIGHTMOVIE: MISS CONGENIALITY 2: ARMEDAND FABULOUS - (2005) After CherylFrasier and Stan Fields are kidnapped,Gracie goes undercover in Las Vegas tofind them.Stars Sandra Bullock, Treat Williams andRegina King11.00PM G NATIONAL EMTV

NEWS REPLAY11.30PM AUSTRALIA NETWORK

2011 Baset bilongpipel o LNG?...Dispela 2011 Baset i luk gut tru longai bilong yumi, tasol sapos yu luklukgut long en, dispela baset i makimgut rot bilong LNG projek bihainlong tupela yia.Gutpela tingting tru long mekimolsem long wanem LNG projek baikarim bikpela kaikai i kam long PNGna ol papagraun long hap LNG baikamap.Tasol ol arapela provins we LNG i nowok long en bai olsem wanem?LNG bai lukautim ol tu?Askim tasol!!...

Salim ol Tari go beklong ples bilong ol...Memba bilong Sauten Hailens we?Em mas lukluk bikos ol lain bilong empulap nating hia long biksiti Mosbi.Nogat wok bilong ol. Salim buainamekim kainkain long olgeta hap bi-long maket. Em taim em i go lukim olna tokim ol go bek long ples bikosLNG projek bai stat klostu nau na oli ken wok na mekim mani long ples bi-long ol. Mosbi i no ples bilong ol.

Vision Centre...Gutpela tru long Vision centre,bikpela stua bilong RH i op. Mi yetmi no go insait yet. Mi save draiv pastasol na lukluk i go long stua wantaim

kainkain kala lait long nait. Tasolwanpela samting mi save lukim emnogat planti kar i save pak long kapak bilong em.Wan wan kar tasol. I soim olsemplanti manmeri i no save go baimkaikai long hap. Husat i save, praisbilong ol samting long hap i mas diatumas.Inap long ol waitmanmeri o ol bik-manmeri husat i gat planti moni longgo spendim long hap. I no yumi olgrasrut.Ating ol i wetim LNG projek longkirap na stua bai pulap stret long olmanmeri husat i stap ananit longLNG projek... Husat save...

Tokwin Tasol..

TORO

BIABIA

EMTV Television Guide

Ansabilonglas wikSudoku

Ansabilonglas wikPasol

TOKWIN

Novemba 18 - 24, 2010 Wantok P19komik

KANAGE

Ol Progrem na Taim iken senis...

Dia Laiplain,MI WANPELA fama husat i gat liklikgaden bilong mi we mi save planim nasalim ol gaden kaikai long kisim liklikmani.Mi stap long viles bilongmi long planti

yia nau na mi amamas long go kamwokim ol kain samting olsem pulim pis,wokim gaden na painim abus long bus.Naumi bungim hevi we ol diwai kam-

pani long ol narapela kantri i wok longkatim planti diwai na mekim ples lukolsem deset o wesan.Nami no amamas longwanemsamt-

ing ol i wok long mekim long graun bi-long mi na ol pipel bilong mi.Baimimekimwanem long stopim dis-

pela kain wokwe i bagarapim envairon-men o bus graun bilong yumi?

Frustrated Farmer

Dia Pren,Mipela i save long yu i no amamas yu

wok long pilim bikos ol ovasis kantri iwok long katim ol diwai na bagarapimbus graun bilong yu.Mipela i sore long tok olsem planti

narapela pipel i bungim wan kain heviolsem yu we ol bikbus bilong ol i pinisbikos long ol diwai kampani wok longkatim ol.Sapos dispela i tru, yu olsem papa-

graun o bos bilong ol risos i kisim sam-pela helpim long ol katim diwai olsem,haus sik, skul, rot o infrastraksa tu onogat?Dispela kain pasin i wanpela we long

tok tenkyu long larim mipela (ol diwaikampani) long katim diwai bilong yu-pela.Mipela i strongim yu long save olsem,

yu gat pawa long tok wanem samting ikamap long ol neturol risos bilong yu.Em i gutpela long wanpela i lukim

jastis na wan kain pasin i kam long we

bilong yu.Em bai gutpela tu long tok na soim

sampela samting long hariap stopim oldispela kain wok.Yu ken traim long toktok wantaim ol

pipel na kisim tingting bilong ol long oldiwai kampani bilong ol narapela kantrii kam long katim diwai bilong yupela.Yu bai painim olsem bai gat sampela

lain husat bai sapotimwok ol diwai kam-pani i wokim na tu, bai gat sampela iagensim dispela wok. Tasol bikpelatingting bilong yu i mas sut long stopimol diwai kampani i bagarapim tru bikbusbilong yu.Sapos dispela i kamap, traim bungim

sampela pipel wantaim husat i laikhelpim yu na kirapim awenes longskulim ol pipel long wanem samting yuwok long mekim.Taim ol i ting save long wanem kain

tingting na wok yu wokim long stopim oldiwai kampani long bagarapim busgraun bilong yu, ol bai sapotim yu.Mipela i laik mekim yu luksave olsem

taim bihain long ol pipel i slip long handbilong . Na sapos yu lukautim wanpelasamting long ol tude, ol bai sindaun gutlong tumora.Mipela i sore long tok olsem ol diwai

kampani bai lusim yupela wantaim hevina pen, na dispela pen em ol lain i kamlong bihain taim bai pilim.Sapos yu no laik ol dispela kain samt-

ing i kamap, em bai gutpela sapos yuwokimwanpela samting nau na larim oli harim nek bilong yu. Nogut sans bilongyu bai lus nating na sindaun bilong pipelbai bagarap tru.Yu ken traim long kirapimwanpela pa-

pagraun asosiesen long makim toktok

bilong planti narapela husat i bungimhevi long sait bilong ol diwai kampani ikam na katim diwai bilong ol.Asosiesen bilong yu i ken wok wan-

taim ol narapelaNon-GavmanOgenais-esen husat i agensim kain wok long olausait timba kampani I katim planti diwaitumas na bagarapim busgraun olsemWorld Widelife Fund (WWF), Green-peace, Nature Conservancy na Celcor.Taim yu sanap olsem wanpela bodi

wantaim strongpela nek, yu ken sanaplong ol kain kain bung long tokaut long olnarapela long askim yu gat long stretimhevi bilong yu.Kantri Papua Niugini i gat planti risos

na i kisim blesing na was lukaut longGod na yu mas wok long graun bilongyu long kamapim sampela kain gutpelakaikai.Mipela i strongim yu long tingim

olsem, graun bilong yu em i laip bilongyu.Toktok insait longBaibel longBuk Isa-

iah Sapta 49, Ves 19 i tok, “Kantri bilongyu i bagarap na nogat wanpela samtingi stap- tasol nau em i liklik tumas longplanti pipel i kam stap insait long en. Naol husat i lusim yu long kisim bagarapbai stap longwe long yu.”

Laiplain.

Sapos yugatwari o hevi, rait i kamlong dispela etres: Lifeline Coun-selling Services, P O box 6047,BOROKO, National Capital District,PNG.Yu ken ringimopis long teleponnamba 3260011 o 3261680. O saposyu stap long NCD, kam na lukimmipela long opis bilong mipela longWaigani. Mipela i no inap putim tru-pela nem bilong yu long niuspepa,tasolmipela bai putimolwari na hevibilong yu.Laiplain

Maunten paia naSepik wara

Kanage i bilong Enga, tasol emsavewokabaut raunwantaim olwan wara bilong em, ol Sepik.Wanpela taim em bungim wan-pela meri Tolai na askim em,“Tobras, maunten paia i laityet o dai pinis?” Meri Tolai yasave long kain toktok bilongKanage na em belhat bekim,“Saposmaunten paia i paia yet,bai yu wokim wanem samting?”Kanage lap na tok, “Mi laik savetasol. Sapos em i lait yet, baimi tokim ol wan wara bilong milong kisim sampela Sepik warana kapsaitim antap long paia.”

Kanage TasolWaigani

KompensesenKanage pinis wok na go kalaplong bas go long haus. Taim emgo insait long bas, han bilongem krangi liklik na pas longsusu bilong wanpela meri. Kan-age tanim lukimmeri ya na semnogut tru. Bas go stop long basstop klostu long haus bilongKanage na em kam autsait. Emlaik wokabaut go na meri yasingaut long em long sanap.Meri ya kam long Kanage natok, “Bras, noken wari o sem.Mi save olsem yu abrus na

holim mi. Tasol sapos yu bintraim long holim tru tru, tingimolsem yu holim klos ya, han bi-long yu i no holim mi stret.”Kanage harim na askim, “Nasapos han i holim stret?’ Meriya bekim, “Yu ting mi bai mari-mari long yu.Man, bai mi askimyu long baim kompensesenwantaim bodi bilong yu.”

Turu TumasLae

Raun wantaim Kanage olgeta wik

Ol skwat!Salim ol gutpela Kanagetok pilai i kam long:Kanage Tok PilaiP.O. Box 1982,Boroko, NCDPort Moresby.

Email: [email protected]

P20 Wantok Novemba 18 - 24, 2010 kanage

NEM: Lopecii LoapaKRISMAS: 17(man)ADRES: PNG Bible Church, P.O Box 363, Mendi,S.H.PSAVE LAIKIM: Pilai volibol, harim musik.

NEM: Ronda ElmaleKRISMAS: 20 (meri)ADRES: Pes Catholic Mission, P.O.Box 179,Aitape Sandaun ProvinsSAVE LAIKIM: Go lotu, mekim pani, lukim TVna mekim pen pal

NEM: Mariatha SeilupeKRISMAS: 27 (meri)ADRES: Pes Catholic Mission, P.O Box, 179Aitape, Sandaun provinsSAVE LAIKIM: Mekim pani, go lotu, pilai sokana volibol, harim musik na lukim TV

NEM:Ronald WamaKRISMAS: 25 (man)ADRES: C/-B.E.F, P.O.Box 84,Maprik, E.S.PSAVE LAIKIM: Kompyuta study, Accountingstudy, Economics stadi, pilai spot, mekim pren nago lotu.

NEM: Karl GiriKRISMAS: 36 (man)ADRES: Semoroks Gospel Club, P.O.Box 3368,Lae, Morobe ProvinsSAVE LAIKIM: pilai lid gita, komposim na sings-ing long God, painim meri lotu long helpim longsingsing.

NEM: Mary –Grace WaleteKRISMAS: 19 (meri)ADRES: Pes Primary School, P.O.Box 36, Aitape,Sandaun ProvinsSAVE LAIKIM: lukim TV, harim musik, go lotu,pilai soka na basketbol, mekim pani

NEM: Keiken ElmaleKRISMAS: 24 (man)ADRES: Pes Primary School, P.O.Box 36, Aitape,Sandaun ProvinsSAVE LAIKIM: Mekim pani , pilai soka, harimmusik na lukim TV

NEM: Franklyn WamoKRISMAS: 26 (meri)ADRES: Pes Primary School, P.O.Box 36, Aitape,Sandaun ProvinsSAVE LAIKIM: Mekim pani, go lotu, pilai soka,harim musik na lukim tv

NEM: Annie Mary YuweiKRISMAS: 20 (meri)ADRES: Pes Primary school, P.O.Box 36, Aitape,Sandaun ProvinsSAVE LAIKIM: Pilai soka, volibol, mekim pani,go lotu, harim musik na lukim tv

NEM: Amos GeyammeKRISMAS: 23 (man)ADRES: Guyata Elementary School, P.O.Box386, Eriku, Morobe ProvinsSAVE LAIKIM: Pilai soka, ritim buk na go lotu

Ol diwai kampani woklong bagarapim mi

Novemba 18 - 24, 2010 Wantok P21bisnisnius

NESENELAprentisna Treid Testing Bod iredi long kamapimanuel Aprentis Awodna SP Brewery i kamwantaim K40,000 nagivim sapot.Long taim bilong

givim mani, SP Brew-ery Humen RisosMenesa Jerry Atahu itok long dispela taimem i gutpela longgivim sapot long olwok bilong trenim olsavemanmeri bilongmipela long ol kainwok olsem.“SP Brewery i ama-

mas long dispela wokbilong trenim nastrongim ol saveman-meri bilong mipelahusat bai strongimstap bilong kantri longnau na bihain taim,”Mista Atahu i tok.Em i tok K40,000

bai go long baim olawod we bai kamaplong Crown Plaza

Hotel long 25 No-vemba long neks wik.“Long SP Brewerymipela i gat 14 apren-tis we mipela i savebihain taim bilongkampani i stap longhan bilong ol.”Long taim bilong

kisim sek mani,NATTB SiamanMichael Malabag i tokamamas long SPBrewery long sapotem i givim long luk-save dispela pro-gram.“Mi askim ol ara-

pela oganaisesen nakampani long kam nagivim sapot emNATTB i mekim longwanem PNG i masgat savemanmerilong mekim ol bikpelawok olsem nau PNGLikuifaid Neturel Gesprojek we i wok longkamap,” Mista Mal-abag i tok.

SP Brewery sapotim Nesenel Aprentis na Tred Testing Bod

PlantiKinabilongPNGgoaut longboda:YuniJames Kila i raitim

PLANTI Kina mani bilong PapuaNiugini i wok long go long Indone-sia bikos bikpela lain manmeri longPNG i save go baim samting longBata, bisnis senta long Indonesia.Bipo Gavana bilong Sandaun,

Carlos Yuni i tok Benk bilongPapua Niugini i mas kamap wan-taim tingting long sanapim wanpela

benk long boda long Wutung we olPNG manmeri i ken senisim Kina igo long Rupiah bipo long ol i baimol samting long boda. Em i toklong dispela rot kantri i ken pasimplanti Kina mani bilong PNG longgo long Indonesia.Mista Yuni i toklong taim em i bin stap gavana bi-long Sandaun em i bin askim Opisbilong Foren Afes long lukluk i goinsait long dispela samting.

Tasol nogat wanpela samting ikamap i kam inap nau.Em i tok nau yet planti manmeri

bilong PNG i wok long go longBatas long PNG-Indonesia bodalong baim ol samting long wanemprais i daunbilo.Ol dispela lain i baim long PNG

Kina na mani bilong kantri i go longnarapela sait bilong boda.Taim ol i mekim olsem ol i givim

mani long Indonesia na ikonomi bi-long ol i gro.Wantok Niuspepa i bin mekim

wanpela lukluk raun i go long Van-imo long las tupela wik i go pinis nai luksave olsem planti ol samting bi-long Indonesia nau i kam insaitlong kantri bikos ol manmeri i savego baim long Batas Bisnis Senta.Narapela samting em PMV bas

sevis i save go olgeta de long

Batas na ol manmeri i no waritumas long baim ol samting long ollokal tred stua o supamaket longVanimo.Wanpela samting tu Wantok i

luksave em wanpela bikpela stuaem Renbo long klostu long bikpelasip bris long Vanimo i pas.Sampela lain bilong Vanimo i tok

stua i pas bikos em i no moamekim mani.

GIVIM SAPOT: (l-r) NATTB Siaman Michael Malabag na NATTB Eksekyutiv Meli Kivung i kisim piksat sek mani long SP Brewery Humen RisosMenesa Jerry Atahu.

NOGAT MOA! Renbo, wanpela bikpela stua long Vanimo i pasim dua bilong en bikos em i no moa kisim mani. Poto: JAMES KILA

Husat i lida long Pasifik rijen?Paul Zuvani i raitim

EM i bikpela askim tasol saposwanpela i lukluk long sais bilong olkantri ol bai isi long kolim Papua Ni-ugini olsem lida.Tasol sapos wanpela i lukluk long

hamas mani i stap long poket bi-long ol manmeri PNG bai stap longlaspela ples.Na wantaim dispela sapos ol

manmeri i skelim ol sevis ol i gat na

kisim long sait bilong haus sik, skul,ol rot, pawa, komyunikesen na wokbisnis, Papua Niugini bai stap bak-sait tu long ol arapela Pasifik kantriolsem Fiji, Tonga na Samoa.ANZ i tokaut long dispela long las

kwata bilong 2010 ikonomi rivyu bi-long em.Tasol maski long dispelaem i tok lukluk long bihain taimPNG bai kamap namba wan kantriwantaim kamap bilong LikuifaidNeturel Ges (LNG) projek. Em

sapos em i sevim na yusim gut winmani em i kisim long dispela projek.Na i no hat long dispela, PNG i

ken kamap namba wan kantri longrijen.Tasol maski ol manmeri bilongem i nogat inap mani long poket bi-long ol, em i go pas yet long rijenbikos long kain risoses em i gatlong em.Ol yia namel long 1990 na 2000

PNG ikonomi i go daunbilo bikoslong hevi bilong Bogenvil.

Tasol bihain long dispela taimlong 2000 i kam long 2010 PNG iwok long kamap strong na baiholim Fiji o abrusim Fiji bikos longgutpela kamap bilong ikonomi bi-long em.Long 2009 Gross Domestik Pro-

dak- GDP (hamas mani em imekim) PNG i mekim K8 bilion, Fijii mekim K3 bilion na ol arapelaPasifik ailan kantri bungim wantaimmani bilong ol i mekim K1 bilion.

Dispela i min ikonomi bilong PNG ibikpela long olgeta.Tasol long PNG skelim dispela

K8 bilion namel long 6.5 milionmanmeri dispela mani bai sot. Wanwan bai kisim K1. 50.Tasol saposwanpela i skelim K3 bilion namellong 1 milion manmeri bilong Fijidispela bai lukim wan wan bai gatK9 long poket bilong ol.Dispela imin Fiji i mekim moa mani na PNGi no mekim inap mani.

P22 Wantok Novemba 18 - 24, 2010 rurelindastri

Ol Wantoat laikim rot longkamap long Lae pis maket

Suzie Gebo i raitim

OL manmeri long Wantoat Vileslong Markham, Morobe Provins igat planti samting long salim tasolhevi bilong rot i pasim ol longsalim samting.Ol gat bikpela laik olsem rot imas go long hap bilong ol.Wantaim ol samting ol i gatpinis long bipo i no longtaim i gopinis ol i kamapim pis faming.Long pis fam, ol i kamapim olbikpela pis we ol inap long salimlong lokol maket na ol stua longLae.Nau yet ol i kamapim olsem 30pis pon o raun wara na i wok longgroim ol pis na laik bilong ol lokolmanmeri long go insait long dis-pela wok bisnis i wok long gromoa yet.Sais bilong ol raun wara i staplong 5 mita longpela na 5 mitabikpela na 11 mita bikpela na 45mita longpela.Insait long dispela ol fam i gatol kuka na talapia na namba bi-long ol pis i wok long groa bikpelana nau i stap long 2,000.I no longtaim i go pinis bihainimaskim bilong wanpela man longWantoat ol savemanmeri bilongNesenel Agrikalsa Risets Institut(NARI) long Labu, klostu long Laei go long Wantoat na skulim olmanmeri long mekim pis faming.Opisa bilong NARI i mekim dis-pela wokabaut bihainim tu Smol-holda Laivstok DivelopmenProjek bilong Institut we Pablik In-vesmen Progrem (PIP) bilongNesenel Gavman i givim manilong em.Long wokabaut ol opisa i kisimtingting na save tu long ol rot ol iken kamapim ol pis faming longol bus ples.Kibung namel ol opisa na pisfama long Wantoat i kamapim ol

toktok long ol rot we ol fama i kenkisim helpim na skruim wok bi-long ol.Long dispela ol i painim olsem igat laik long kamapim pis famingtasol nogat inap save long ol rotbilong kamapim kain wok olsem.Wantaim dispela ol pis fama itokaut olsem i nogat gutpelakaikai i stap bilong givim long olpis na ol i ken stap.Wok bilong kamapim gutpelakaikai na kamapim ol gutpela pisi givim hevi long ol fama longmekim gut wok.Tasol long wankain taim olfama i painim olsem i gat inap ol

gutpela kaikai i stap tasol i nogatol kaikai bilong pis daiet olsem pismil, milran na kopra mil i stap naubilong helpim ol fama.Bikos dispela ol samting i nostap em i givim pasim wok bilongkamapim gutpela ol pis bilongmaket.Narapela hevi we ol fama longWantoat i gat em long rot ol baiyusim long go isi long ol maket nasalim pis bilong ol.I nogat gutpela kol sistem nasapos nogat rot pis ol i kisim baibagarap bipo long ol i kamap longmaket na salim long Lae o ara-pela ples klostu long Lae.

HAC gutpela hapbilong lain longlukautim pik

Busisi Siwaka i raitim

HAILANS Agrikalsa Kolis inap kamap wanpela kolis bilong lainimlong lukautim pik.Dispela long wanem stat long las yia i kam kolis i stretim nakamapim gut ol ples bilong lukautim pik.Dispela i tok bilong namba tu bilong kolis Sam Imine long taimol manmeri i go lukluk raun long kolis.Em i tok ol sumatin i lainim olgeta rot bilong lukautim nakamapim ol pik.Bihain long skul ol i greduet wantaim setifiket.Em i tok kolis i lainim ol sumatin tu long kamapim ol kain kaikaibilong ples long givim long pik.Dispela ol kaikai i moa gutpela long ol kaikai em ol i baim longstua na moa yet i mekim isi long ol fama long ol i no ken yusimplanti mani.Mista Imine i tok long taim ol sumatin i lain long lukautim pik kolisi save kilim pik tu na givim kaikai long ol sumatin.Em i tok i gat bikpela laik long pablik long ol i kisim pik tasol hevibilong kolis em long ol i nogat inap pikinini pik.Nau yet kolis i gat 10-pela pik meri na Kolis i hop long surukimnamba i go long 20 long pinis bilong dispela yia.Em i tok ol sumatin i amamas long skul ol i kisim long em.Kolis inap long kamap bikpela na saplaim ol pik long ol rurelples.HAC i wanpela agrikalsa kolis long PNG na i stap aninit longlukaut bilong Agrikalsa na Laipstok Dipatmen.Kolis i kamapim olsem 2300 greduet sumatin bihain long kamapbilong em na 1500 long ol lain husat i kisim.

LAIKIM PIK: Imine, namba tu bosman na tisa long laipstok, isekim ol pik. Poto: BUSISI SIWAKA

KISIM SAVE: Ol pis fama long Wantoat fish kisim skul long NARIrisets opisa Suzie Gebo.

MEKIMWARA: Pis pon longWantoat ples. Ol poto: SUZIE GEB

Soldier Buruka i raitim

HAILANS Agrikalsa Kolis we Dipat-men bilong Agrikalsa na Laipstok ilukautim i gat strong bilong kamapimkaikai long ol wok manmeri bilongLikuifaid Netsural Ges (LNG) projek.Kolis we i stap klostu long MauntHagen siti em Dipatmen i tok i redilong kamapim kaikai sapos askim ikam long LNG projek na ol mainingkampani.Dispela em ol tingting bilong fammenesa Gibson Simon husat i tokkolis i gat inap graun bilong wokimfam bilong kaikai.Em i tok kolis nau i save kisimgutpela sapot long mani na wantaimol samting bilong mekim famdispela bai helpim em tru long

kamapim moa kaikai.Mista Simon i tok wantaim save emi gat long wok long fam long 10-pelakrismas dispela i inap long helpimem long luksave long wanem samt-ing em i inap long kamapim.“Mi bilip kolis inap long go insaitlong mekim wok bisnis long faminglong bungim laik em LNG projek i gatlong em.“I gat inap graun na ol masin longmekim ol bikpela fam na dispela i nohat long kolis i mekim.“Long dispela taim mipela ikamapim kaikai bilong ol sumtintasol.“Sapos ol LNG projek na ol main-ing kampani i laikim helpim bilongmipela, mipela bai redi tasol longhelpim,” Mista Simon i tok.

Kolis i gat inap ol samting bilongskulim ol sumatin long Hailans rijenlong kamap ol fama.Em i tok planti ol ples olsem olskul, grup bilong ol meri na ol yang-pela i lukave long bikpela wok bilongkolis na i wok long salim ol sumatinbilong ol i kam long kolis long kisimsave.Ol fama i wok long kam tu longkolis long kisim moa save.Simon i tok namel long ol kaikai wekolis i wok long planim em taro,tapiok, rais, kumu na painepel.Dispela ol kaikai i kisim bikpela haptaim bilong ol sumatin long lain namekim wok. Moa yet kaikai bilong olfam we ol sumatin i wok long em ikamapim kaikai bilong kolis we olsumatin i kaikai gen.

Em i tok kolis na kantri inap longsalim taro i go aut na mekim manibikos i gat bikpela laik i stap longwol.Inap long nau kolis i bin salimolsem tupela (2) tan na kisim K2300.Wantaim taro em kaukau na kolis ibin yusim kaukau long kukim nagivim kaikai long ol sumatin. Dispelai daun kos bilong kolis i baim kaikailong ausait.Inap long dispela yia kolis i binyusim olsem 1,400 skwe mita graunna kamapim olsem 5,000 kilogren bi-long kaukau.Long taim kolis i kamap em ui lukimolsem 2300 sumatin i go aut bihainlong ol i kisim save na narapela 1500sumatin long ol lain husat i kisim haptaim kos.

HAC ken kamapim kaikai bilong LNG

Novemba 18 - 24, 2010 Wantok P23spotpotos

GEM I STAT: Ol Kila Kila praimeri skul pilaia i strng long pasim wanpelaBoreboa praimeri skul pilaia long gem bilong ol long Murray Barekslong Mosbi long Trinde dispela wik. Dispela gem i kamap aninit longskul ragbi lig progrem bilong PNG NRL

PAITIM: PNG Kriket i stretim ol pilai graunlong Colts na Amini Park long Mosbi nanau olgeta pilai save kamap long hap.Gem bilong ol meri, ol junia na ol siniatim tu. POTO: Andrew Molen.

KILIA: Hekari United straika,Kema Jack i redi long kikim bal igo long gol maus bilong Koloalelong O'lig gem bilong ol las wikSarere long Mosbi. Hekari win 4-0. POTO: Andrew Molen.

SOIM HAN: PNG kikboksa,Alfred Samuel i soim em iredi long pait las wikFraide nait long Sidni taimem i go long kisim hevibilong em bipo long pait.Samuel pait long Sarerenait na i lus long RowanSangster. POTO: ProudWarrior

P24 Wantok Novemba 18 - 24, 2010 spotnius

Spots DroBisini – Graun 18:00 Utuwotu Vs Fernor MPA R59:00 Maiyela Vs Giovaka(2) MPA R510:00 Hidomo (2) Vs Aluabwa (2) MPA R511:00 Kabutuvau (1) Vs Simla (2) MPA R512:00 Galea (1) VsKubwana MPA R513:00 Kinita(1) Vs North Coast MPB R614:00 Lubaigu Vs Lagimu MPB R615:00 Aluabwa(1) Vs Mix Mates MPB R616:00 Okula Vs Gabutu MPB R6

Bisini - Graun 28:00 Lubaigu Vs Kinita(1) MPB R59:00 Aluabwa (1) Vs North Coast MPB R510:00 Okula Vs Lagimu MPB R5

11:00 Kabutuvau (2) Vs Mix Mates MPB R512:00 Gabutu Vs Maiwa MPB R513:00 Fernor Vs Giovaka (2) MPA R614:00 Utuwotu Vs Aluabwa(2)MPA R615:00 Maiyela Vs Simla (2) MPA R616:00 Hidomo (2) Vs Galea (1) MPA R6

University Toua – Graun 18:00 ATS Utd(1) Vs Kivikivi MPD R39:00 Misima Vs B’bwana MPD R510:00 Nim Vs KG United MPD R511:00 ATS Utd (1) Vs Yota MPD R512:00 North Coast Vs Mix Mates WPA R513:00 Lubaigu Vs Lagimu WPA R514:00 K’aviators Vs Gabutu WPA R5

15:00 Gunux Vs Moimoita MPD R516:00 Kivikivi Vs Galea (2) MPD R5Bai: Hidomo WPA.

Graun 28:00 Hidomo (1) Vs Kinita(2) MPC R59:00 Utuyagila Vs ATS Utd MPC R510:00 Erony Vs Giovaka(1) MPC R511:00 LSC Vs EFC MPC R512:00 Kivikivi Vs Misima MPC R413:00 LSC Vs B’bwana WPBR514:00 Giovaka Vs Galea WPBR515:00 ATS Utd Vs Nim WPBR516:00 Simla(1) Vs Aleph MPC R5Bai: Aluabwa- WPB

Womens Rugby League Of Sisen.Murray Bareks

Novemba 20th, 2010

13:00 Broncos Vs MS13:40 Defence Vs 4mile Cats14:40 Morata Crows Vs Mirikoru Bulldogs15:00 K1 Titans Vs Murray Barracks

TOKSAVE: Salim ol spots dro bilong yu kam long Feks; 325 2579, e-mel; [email protected] o kam lusim long Wantok Niuspepa opis long Central Waigani, NCD.

Eatern Papua Carnival Soka dro - Sarere, Novemba 20, 2010

Mendi senisim laip wantaim spotsAndrew Molen i raitim

OL manmeri bilong Yaken longMendi, Sauten Hailans provins(SHP) i yusim spots longsenisim ol pasin, tingting nakomyuniti laip bilong ol.Grup we i go pas long mekim

dispela progrem i kamap emUndiri Sports Association(USA).Las wik ol i statim ol progrem

bilong ol wantaim volibol, bas-ketbol, tas futi na soka we 28klap i rejista long en na moalong 500 manmeri kamap longpilai.Astingting bilong ol i kamapim

dispela progrem em longbungim ol yangpela manmeribilong ol wantaim long stap in-sait long spots na i noken raunnating long rot we ol i kenmekim ol i stap insait long kainkain hevi.Bipo profesenel kikboksa na

wol sempion bilong PNG, Stan-ley Nandex i go pas longkamapim dispela progrem wan-taim sapot bilong Clough Cur-tain Joint Venture (CCJV),memba bilong Imbongu, Fran-cis Awesa na ol lokol lida nabikman bilong Undiri ilektoret.Nandex i tok em i kamapim

dispela progrem bai ol yang-

pela i ken lainim sampela nu-pela pasin na senisim tingtingbilong ol long lukautim ples naol manmeri.Em i kisim dispela tingting bi-

hain long ol yut long hap i savego na bagarapim ol wok bilongLNG prosek insait long Mendina long rot bihain long ol i kisimol drak na bia.“Mi no lukim wanpela helpim

bilong gavman i kamap long

stretim dispela kain ol hevi longhia taim mi kam stat wok wan-taim CCJV,” Nandex i tok.“I luk olsem yumi no redi long

kamapim ol dispela LNG woktaim dispela kain ol hevi woklong kamap yet,” em i tok.“Ol lain husat i save kamapim

hevi em ol yangpela man husati nogat samting long mekim nai save raun nating.“Mi olsem asples man bilong

Sauten Hailans i laik dispelaprosek i kamap bilong wanemem i gutpela long divelopmenbilong provins na kantri tu na olmanmeri long hia i mas lainimlong lukautim na helpim longem i kamap gut,” Nandex i tok.Nandex i kamapim ol kik-

boksing skul insait long provinsna nau yet i gat wanpela longMendi, Nipa na wanpela nupelabai op long Trai liklik taim.

Awesa i putim mani long re-jistaim USA wantaim IPA, aninitlong ilektoret bilong em na likliktaim bai em i rejistaim ol wan-taim PNG Sports Federation naol arapela nesenel federesen.USA i stat wok long Sep-

temba dispela yia tasol ol baiopim tru dispela Fraide.Olgeta pilai bai pinis long Dis-

emba wantaim ol fainol resis naseleksen bilong ol tim long stapinsait long ol nesenel sempi-onsip long bihain taim.Siaman bilong Asosiesen,

James Embia, i tok ol i savelaikim wanpela kain samting ikamap na nau em i gutpelalong lukim olgeta samting ikamap na i ron gut tru.Em i tok, i gutpela long Nan-

dex i stap insait na wokbung tulong dispela progrem bilongwanem em i mekim planti moayangpela manmeri laik kam in-sait long pilai tu.Embia i tok ol manmeri mas

save gut long ol wok i kamap in-sait long ples bilong ol na dis-pela kain progrem bai ken opimtingting bilong ol long luksave.Dispela progrem i ken

senisim pasin na tingting bilongol manmeri long ilektoret longlukautim ples bilong ol na olwok i kamap long hap tu.

KOMYUNITI WOK: Nandex i givim prais long ol tim bihain long wanpela ol gem bilong ol. POTO:CCJV.

Kainantu lainim tenisTENIS i kamap long Kainantulong Oktoba 24 dispela yia na ipulim planti yangpela skul mangilong lainim.Ol divelopmen opisa bilong

PNG Tenis Asosiesen, MichaelFoo na Lavu Ivuyo i kamap longhap na wantaim helpim bilongbrens menesa bilong BSP,Varome Benny, ol i go bung wan-taim ol sumatin long hap.Kainantu praimeri na

Tuempinka praimeri skul i stopimol wok bilong ol na i bung wantaimol dispela opisa bilong PNGTA naBSP long lainim dispela nupela

spot long ol.2, 460 sumatin na 57 tisa i

kamap long dispela trening.Dispela program i kamap wan-

taim sapot bilong BSP benk nairon inap tupela yia nau.Astingting bilong en em long

kisim tenis i go long olgeta haplong kantri bai planti moa man-meri long PNG ken save gut longtenis.Moa long 10, 000 manmeri long

ol skul insait long kantri lainimpinis na i gat bikpela laik na ama-mas taim dispela program i golong ol. LAINIM: Ol sumatin i stopim wok bilong ol long lainim tenis. POTO: BSP.

Novemba 18 - 24, 2010 Wantok P25spotnius

Andrew Molen i raitim

WANPELA strongpela kikbilong Rowan Sangster istopimAlfred Samuel longraun wan bilong 67kg, K-1 kikboksing pait bilongtupela las wik Sarere longSidni.Samuel i strong na i go

insait long pait wantaimgutpela tingting tasol i nobin lukim dispela kik i kamlong Sangtster.Sangster i stopim pait

bihain long 34 sekenstasol bilong pait insait longraun wan yet bilong tripelaraun pait bilong ol, taimSamuel i no bin inap longpait i go moa.Dispela em i namba

wan taim bilong Samuelinsait long K-1 kikboksingpait.Pait bilong tupela em i

wanpela kikboksing paittasol namel long ol ara-pela Miks Masol Ats(MMA) pait long dispelatonamen aninit long ProudWarrior Promotions.Ol paitman bilong olgeta

hap long wol na Australia ikamap long dispela tona-men.Sangster yet husat i pait

wantaim Samuel em iMuay Thai sempion bilongAustralia na i gat moa ek-spiriens tu.Raun bilong Samuel i

no pinis, em bai stap liklikna kisim sampela moatrening bipo em i kam bek.

Strongpela kik stopim Samuel

LUS: Samuel (lephan) i apim lek long kikim Sangster long pait bilong tupela las wik Sarere nait long Sidni. POTO: Proud Warrior Promotions.

Strong bilong Hekari� I kam long pes 28

Tupela straika bilong ol, Kema Jack bi-long PNG na Henry Fa’arodo bilongSolomon Ailan i save strong long putimplanti gol bilong ol“Tim i stap long taim na mipela i pilai

wantaim longpela taim tu olsem na mipelai kamapim sampela gutpela kombinesenlong gem bilong mipela we i helpimmipela long pilai gut moa olgeta taim,”Muta i tok.Hekari pilaim laspela O’lig gem bilong

ol bilong dispela sisen, las wik bipo ol i golong wol klap sempionsip long Dubai.Long dispela gem, ol i winim Koloale FC

bilong Solomon Ailan, 4-0.Mana i tok em i no kirap nogut long

lukim tim bilong em i win long kain skoaolsem bilong wanem ol i save wokhat trulong trening na i pilai strong tru.“Mi no kirap nogut bilong wanem mi

save ol inap long pilai olsem,” em i tok.Fa’arodo i putim tupela gol, na narapela

tupela i kam long Jack na Abraham Iniga.

Hekari pilai strong long namba wan hapbilong gem na bihain tasol long ol i go bekpilai bihain long hap taim malolo.Bihain long dispela pilai bilong ol i go

daun liklik na Koloale i kam bek strong wei lukim ol i kisim planti sans long skoatasol bal bilong ol i no inap long painim netbilong Hekari.Koloale kosa, Peter Eke i tok ol i traim

hat tasol Hekari bin gut pela tumas longdispela gem.“Gem plen bilong mipela long dispela

gem i no wok.“Mipela i abrusim tu planti sans bilong

mipela long skoa,” em i tok.“Hekari givim mipela hat taim tru, em i

asples bilong ol tu, ol i gat moa sapot na istrong moa tu long dispela gem,” Eke itok.Dispela em i namba tu lus bilong

Koloale dispela sisen bihain long ol i luslong Amicale FC bilong Vanuatu.Em i tok amamas long Hekari long dis-

pela win na tu long wokabaut bilong ol igo long wol klap sempionsip.

P26 Wantok Novemba 18 - 24, 2010 spotnius

Australia nogat toktokAUSTRALIA i nogat toktoktaim ol New Zealand (NuSilan) Kiwis i winim ol, 16-12long fainol bilong 4 Nesensragbi lig resis las wik Sarerelong Brisbane.

Nu Silan i kam long baksaitlong winim Australia na soimolsem ol i wol sempion yet.

Australia i skoa pas long stap6-0 bipo ol Kiwis i bekim longputim tupela tim wantaim long6-6 i go inap long hap taim.

Australia i go pas gen wan-taim 12-6 long 58 minit bilonggem bihain long hap taim tasolol i no bin inap long putim wan-pela moa poin taim ol Kiwis istrongim banis bilong ol.

Nu Silan i bekim wantaimwanpela moa trai tasol kik bi-long faiv eit na kepten, BenjiMarshall i abrus na ol i stapbaksait long tupela poin we iputim skoa long 12-10.

Taim i wok long pinis na Aus-tralia i kam bek strong tasol ol ino bin inap long skoa.

Em i wok long luk olsem Aus-tralia bai win wantaim tupelapoin tasol long 78 minit stret, tu-

pela minit bipo long ful taim,Marshall i kisim bal na tromoigo long senta, Shaun Kenny-Dowall husat i ron i go liklik bipoem i tromoi long winga, JasonNightingale ronawe long difensbilong Australia i go daun longrait han sait bilong pilai graun.

Nightingale i nogat spes longgo putim trai na i tromoi bal ikam bek long insait we i lukolsem i pas long han bilongDarren Lockyer husat i woklong ronim em, na i pundaun igo fowet liklik.

Marshall i ron i kam kisim dis-pela bal gen na i tromoi go longNathan Fien long skoa aninitlong pos.

I gat bilip olsem dispela bailaspela 4 Nesens gem bilongLockyer.

Narapela pilaia husat tu i lukolsem bai no inap pilai gen emsenta Brent Tate husat i bagara-pim lek skru bilong em.

PAS: Billy Slater i nogatrot long abrusim takol bi-long Jeremy Smith bilong

Nu Silan. AAP Image.

YES YAH: Ol wanpilaibilong Marshall i ama-masim kepten bilongol bihain long win bi-long las wik. POTO:AAP Image.

Novemba 18 - 24, 2010 Wantok P27spotnius

Yumi lainim wanem long pilaibilong Kumuls dispela yia

PLANTI toktok i kamap pinis long pilai bilong ol Kumulslong 4 Nesens ragbi lig resis we i kamap dispela mun.Dispela em wanpela bikpela tonamen tru we wanpela

kantri ken go insait long en na kantri bilong yumi bin igat sans long kwalifai long stap insait long en.Kumuls i karim nem bilong kantri bilong yumi insait

long gem taim ol i pilai na tu long soim ol arapela kantriwanem hap long graun yumi stap long en.Dispela i mekim ol arapela kantri ken save long kalsa

bilong yumi, ol manmeri, risos na tu save long yumiolsem wanpela liklik kantri we i wok long divelop i stap.I gat planti manmeri husat i toktok strong long gem bi-

long ol pilaia bilong yumi tasol yumi mas lukim hevi bi-long ol tu olsem wanpela rot bilong yumi long lainim longdispela.Yumi ken askim; “Bai yumi lainim wanem long dispela

pilai?”Mi laik olgeta manmeri mas save olsem dispela kain

tonamen em i bikpela tru.4 Nesens em i wanpela bikpela tonamen tru bilong

ragbi lig we wanpela kantri ken i go long en.Strong bilong dispela gem em i olsem soka wol kap

we i kamap long Saut Afrika dispela yia tasol.32 kantri insait long wol i save go insait long wol kap

resis na long go insait, ol i save pilai planti gem agensimol arapela kantri insait long rijen bilong ol inap 4-pela yialong kwalifai.Long wankain rot, ol Kumuls bilong yumi winim ples

long stap insait long dispela 4 Nesens resis.Nau yu mas askim, wanem samting i bagarap long

namba wan taim stret?Namba wan samting stret long bagarap em menes-

men bilong Kumuls na PNG Ragbi lig.Ol i mekim planti asua long wanwan hap bilong wok

bilong ol long redim ol Kumuls gut.PNG Ragbi Lig i no mekim gutpela wok long makim ol

gutpela man i gat save long mekim wok we ol i kisim.Narapela asua ol i mekim em, ol i no givim inap long

redim tim bilong go long dispela tonamen.Mi ting taim bilong ol long redi em i sot tumas long

bungim olgeta pilaia wantaim long redi long dispela tona-men.Dispela em ol gutpela pilaia ol i makim tasol planti

nogat ekspiriens long pilai long kain bikpela Intanesenelgem olsem.Ol arapela tim long dispela tonamen i gat planti moa

ekspiriens long dispela kain gem bilong wanem ol i savepilai olgeta taim na i save long strong bilong en.Ol i save gat ol namba wan kosa na trena bilong wol i

stap na lukautim ol.Planti ol pilaia bilong yumi save stap pilai na trening

long hia tasol na i nogat sans long kisim kain helpim longstrongim pilai bilong ol.I nogat kain kosa i stap tu long helpim ol.Dispela ol kosa ol i makim long kisim ol Kumuls i nogat

wanpela samting na ol i makim ol long taim nogut tu.Sapos ol i makim ol hariap na ol i gat taim long wok

wantaim ol Kumuls, em mi ting pilai bilong tim bai noinap nogut tumas.Ol i ken lus tasol skoa bai no inap bikpela tru olsem ol

i kisim long ol gem bilong ol.Sampela askim yumi ken givim em; “Bilong wanem na

Adrian Lam i risain olsem kosa taim gem i kam klostupinis?”Na, “Bilong wanem na ol ino makim trening skwat

hariap long trening na redi?”“Wanem samting i mekim ol i wet?”Dispela em sampela ol strongpela askim we menes-

men bilong PNG ragbi lig i mas bekim.

�� Part 1 ... ridim part 2 next wik

Andrew Molen i raitim

“MIPELA i les pinis longlus long han bilong Aus-tralia na Nu Silan wantaimol bikpela skoa.“Inap nau long dispela,

yumi mas mekim samtingnau long tanim bek nakilim ol stret wantaim olbikpela skoa,” NCD Ga-vana na Memba bilongPNG NRL Bid tim, PowesParkop, i tok.Em i mekim dispela ol

strongpela toktok taim ol iopim pilai resis bilong olskul long NCD long Tundedispela wik long Murraybareks pilai graun.16 skul insait long

Mosbi kamap wantaim oltim bilong ol long pilai longdispela “Schools RugbyLeague Carnival”.Parkop i tok dispela pro-

grem em i nambawan rottru bilong kamapim naredim wanpela strongpelaKumul tim bilong bihaintaim.“Yumi ken mekim!“Yumi ken winim ol Aus-

tralia na Nu Silan, ol i nomasin, ol i wankain olsemyumi tasol,” Parkop i tok.

“As bilong ol i save winolgeta taim em bilongwanem ol i gat gutpela di-velopmen progrem bilongol skul sumatin.“Ol i gat gutpela trening

na ol pilai graun tu na dis-pela i save strongim ollong pilai gut,” em i tok.Toktok bilong Parkop i

sutim bel bilong ol sumatinna tisa husat i kamap longhap na ol i paitim han nasingaut long soim wanbelbilong ol.Parkop i givim tok piksa

long PNG man husat isave pilai wantaim Aus-tralia Wallabies, WillGenia.“Will Genia i soim olsem

yumi ken pilai olsem olsapos yumi tu kisim gut-pela trening na stap insaitlong gutpela divelopmenprogrem bai yumi tu i kenkamap olsem,” em i tok.Spots minista na sia-

man bilong Bid tim, Phile-mon Embel i tok dispelaprogrem nau bai redim gutPNG long resis wantaim olarapela bikpela kantriolsem Australia, Nu Silanna Inglen.Em i singaut tu long

PNG Rugby FootballLeague (PNGRFL) longluksave long dispela pro-grem na kisim na ronimwantaim ol gem bilong ol.Dispela bai kamap

olsem rot we ol pilai kenbihainim long junia level igo inap ol i kamap sinia nai go insait long Kumul tim.“Yumi gat gem i stap

long hia tasol gutpelamenesmen em i wanpelahevi bilong yumi,” Embel itok.Em i tok PNG gat sans

long winim NRL laisens nadispela progrem bilong olskul bai strongim sans bi-long kantri moa yet.“Wanpela hevi bilong

yumi tasol em yumi nogatol gutpela pilai graun istap tasol liklik taim baigavman i mekim nupelastedium we bai daunimdispela hevi,” Embel i tok.“Insait long narapela 5

yia bai yumi redi,” em i tok.Bipo Kumul kosa,

Adrian Lam tu i kamaplong soim sapot bilong emna tu lukim op bilong dis-pela progrem.Wanpela gret 7 sumatin

bilong New Life Praimeri

skul, Gena Samuel i tokdispela progrem em wan-pela samting we planti olmangi olsem em bai ama-mas tru long bihainim.“Em i mekim bai mipela

i lainim gut moa long pilairagbi lig na bai mipela i gatmoa sans long go insaitlong Kumul skwat,” em itok.Gena i save pilai senta

long anda 16 tim bilongskul bilong em na i ama-mas tu long lukim olsemdispela progrem i kamapnau.“Mi laikim dispela gem

na mi laik kamap wanpelabiknem pilaia we olgetamanmeri ken save longmi,” em i tok.Parkop i tok ol mangi

noken lustingting long dis-pela kain ol driman bilongol long pilai bilong Ku-muls.“Ol Kumuls i lus bikpela

skoa tasol yupela i nokengivap long ragbi lig, stapstrong long dispela pro-grem, ino long taim baiyumi kamap olsem Aus-tralia na Nu Silan na baiyumi winim ol Inglen,”Parkop i tok.

KIK OF: Gavana Parkop, PNGDF Komanda, Francis Augwina PNG Spots Federesen Siaman, Graham Osbourne i opimgem. POTO: Andrew Molen.

Taim bilong winim Kangaroos na Kiwis

Ol meri laik strongim ragbi ligAndrew Molen i raitim

OL meri nau i laik ronim gut ragbi liggem bilong ol insait long kantri.Dispela Sarere bai ol of sisen pilai

bilong ol long Mosbi stat long MurrayBareks pilai graun.I gat bikpela laik bilong planti meri

long pilai dispela spot we ol man tasoli bin save pilai bipo bilong wanem emi strong tumas.Tasol Presiden bilong “PNG Wom-

ens Rugby League” (PNGWRL),Wendy Konon, i tok bikpela hevi bi-long ol em long kisim planti gutpelatrening na kosing long gem.Dispela bai helpim ol long save gut

moa long gem na long ol gutpela rotbilong pilaim.Em i tok ol i laikim planti moa refri

na ol teknikal opisol bilong ol helpimlong ronim ol gem bilong ol tu.Konon i sinaut long ol ragbi lig

asosiesen bilong ol meri long Wabag,Hagen, Goroka na Lae long traim nakisim planti moa kain ol trening na

kosing olsem tu bai dispela i kenhelpim ol.Bihain long ol gem long Mosbi bai

ol i kisim i go insait long progrem bi-long Pot Mosbi ragbi lig bai gem bi-long ol meri kamap tu wantaim olarapela gem bilong ol man olgeta wik.Ol meri tu i save bungim planti ol

hevi we i save bagarapim laip na sin-

daun bilong ol na Konon i tok ragbi ligi ken helpim ol long stap gut sapos oli tingting tasol long trening, kaikai namalolo gut na tu pilai gem bilong oltasol.Em i tok amamas tu long ol arapela

manmeri husat i helpim longkamapim na sapotim ron bilong ragbilig bilong ol meri long PNG.

OL MERI TU: Ol meri laik save gut moa long pilai na ronim ol ragbi lig gembilong ol. POTO: WANTOK POTO.

Wan wik: Fonde, Novemba 18 - 24, 2010.Isu 1892

Publisher of the newspaper operates at Section 58, Allotment 3, Office 2, Waigani Drive

MRDC Hekari United isave long strong bilong ol

insait long gem na dispelaem wanpela samting ol baitingim taim ol i go long Wolklap sempionsip gem bi-long ol long Disemba, dis-pela yia.Kosa, Tommy Mana i tokstrong bilong ol i stap longatek o pilai bilong traim na i golong skoa.Dispela i no olsem sampelatim we ol i save lukluk moalong sait bilong difens osanapim banis tasol longpasim ol arapela tim."Mipela i gutpela long atekolsemmipela bai wokmoalong dispela na i traimlong yusim taim mipela i

go long dispela salens," Manai tok.Em i tok tim i pilai gut insaitlong Nesenel Soka Lig (NSL)resis bilong PNG na tu O' ligresis bilong Osenia rijen nadispela i redim ol gut bilongdispela bikpela salens.Kepten, DavidMuta i tok nara-pela samting we i strongimgem bilong ol tu em gutpelawokbung na kombinesennamel long ol pilaia."Dispela gutpela wokbung igivim mipela strong na tu istrongim bilip bilong mipelalongmipela yet na tu long gembilong mipela," Muta i tok.Hekari gat sampela ol nam-bawan soka pilaia insaitPapua Niugini na Pasifikolsem na i gutpela long lukimolsem ol i pilai wantaim na i nopaol long gem bilong ol.

� I go long pes 25

Andrew Moleni raitim

PO

TO:A

ND

RE

WM

OLE

N.